Mala i srednja preduzeća u Italiji

Ujedinjenje Italije počelo je 1870. godine, kada je kralj Emanuel stao na kraj
stranoj dominaciji, prvi put otkako su Goti i Vandali osvojili Rimsko Carstvo. Od tada
traje brižljivo vođeno pomirenje rivalskih gradova, regija i interesnih grupa. Mnogi
ljudi i dalje u javnosti govore italijanski jezik, a kod kuće svoj dijalekt. Toskanska
verzija, koja vodi porijeklo od latinskog jezika, dominira, jer je to jezik na kome je
pisao i Dante.
Ako je ekonomija osnovni izvor njemačkog nacionalnog ponosa, a monarhija
engleskog, za Italijane su to kulturna dostignuća.
Iako svako selo i grad zagovara neku svoju specifičnost, ipak se mogu uočiti
neke posebne karakteristike. Zvanično je priznata podjela na industrijski sjever i
nerazvijeni jug. Linija granice je Mezođorno, koja zvanično počinje odmah južno od
Rima. Sjevernjaci kažu da i Rim pripada jugu. Ova dva regiona imaju upadljivo
različite i poslovne stavove.
Jug Italije obuhvata područje južno od Rima, uključujući Siciliju i Sardiniju,
odnosno područje koje se skoro u cjelini podudara sa bivšom Kraljevinom dviju
Sicilija pod dominacijom Španije i papskom državom. Tretira se kao privredno
nedovoljno razvijeno područje Italije, sa pretežnom dominacijom poljoprivrede.
Pri tome, dominiraju mala poljoprivredna gazdinstava (do 2 hektara zemlje) i
mnogo veleposednika, koji daju zemlju u najam. Srednjih gazdinstava gotovo i da
nema. Ovo područje obuhvata oko 40% nacionalne teritorije i na njemu živi oko 30%
ukupnog stanovništva zemlje. Isto tako, poznato je po preobimnoj radnoj snazi i
veoma izraženim migracionim kretanjima, kako prema sjevernom dijelu zemlje, tako i
emigracijama u inostranstvo.^^ Posljedice ovoga su mnogobrojne: mali prinosi u
poljoprivredi, tehnička zaostalost i težak ekonomski položaj radnika, malih
sopstvenika i najamnika. Stereotipni sjevernjak je preokupiran poslom i zgrtanjem
novca, dok južnjak želi da obezbjedi moć i dobar život. Za sjevernjake, južnjaci
„muzu'' ljihove profite, da bi ih potrošili za socijalnu pomoć i milostinju nezaposlenim
„neradnicima''. Za južnjake su sjvernjaci gramzivci, koji troše njihove ušteđevine za
svoje fabrike.
Italija je primer sredine sačinjene od interesa i lojalnosti. Horizontalno
podijeljena na regije, vertikalno je podijeljena na frakcije. Svim aspektima italijanskog
društvenog života dominiraju suprostavljene interesne grupe: političke partije, javni i
privatni sektor, poslodavci i sindikati, crkva i država. Pripadnost političkoj partiji,
crkvi, strukovnom sindikatu, mafiji ili Kamori (Commorra), masonskoj loži,
privrednom udruženju, ili selu, nije društveno udruživanje istomišljenika ili
jedinstvenih interesa, već ekonomska neophodnost. Najvažnija veza je veza sa
„porodicom". Porodične veze su još uvjek važnije nego u ma kojoj drugoj evropskoj
zemlji, možda sa izuzetkom Španije. Porodice su osnova i za veliki broj porodičnih
biznisa.
Među zemljama koje za svoj ekonomski razvoj i uspon mogu da zahvale
malim i srednjim preduzećima najpoznatija je Italija.
Pod malim biznisom u Italiji podrazumjevaju se mala i srednja preduzeća iz
svih privrednih djelatnosti, zanatstvo, zanatske zadruge (cooperative), male
ugostiteljske jedinice i domaća radinost.Krite-rijuml za razlikovanje malih od srednjih
preduzeća u ovaj zemlji prilično su elastični.
Da li će neko preduzeće biti svrstano u kategoriju malih, srednjih ili velikih
preduzeća, zavisi od mnogih kriterijuma:
• broja zaposlenih radnika,

1
 • visine ostvarenog godišnjeg prihoda,
• visine uloženog kapitala u osnovna sredstva,
• od toga da li vlasnik istovremeno i neposredno radi u predu-zeću,
odnosno rukovodi njime ili to povjerava pla-ćenim menadžerima.

Ipak, preovladava mišljenje da se malim preduzećima smatraju ona koja

zapošljavaju do 100 zaposlenih, osim na jugu Italije gde važi kriterijum do 500
zaposlenih. Ovo je uglavnom zbog određenih beneficija i pomoći koju Vlada pruža
preduzećima malog biznisa radi bržeg razvoja juga zemlje.
Karakteristika italijanske industrije je njena velika usitnjenost, decentralizacija
velikih preduzeća na mala preduzeća (10 do 49 zaposlenih), koja uživaju prednosti
minimalnih poreskih opterećenja, po zakonima i ugovorima sa sindikatima. Mala
preduzeća su u ovoj zemlji pokazala veliku fleksibilnost i sposobnost prilagođavanja
opštim uslovima privređivanja, uspešno su odoljela mnogim izazovima, od inflacije,
naftne krize i drugih ekonomskih potresa.
Država svojim administrativnim mjerama i propisima, podstiče razvoj malih
preduzeća do određene granice. Nacionalna vlada je u stanju permanentne krize.
Lijek za inertnost centralne vlasti nađen je u decentralizaciji.
Dvadeset regiona ima veliku autonomiju u zdravstvenoj politici, obrazovnom
sistemu i organizovanju policije, ta kode, izabrane lokalne vlasti u brojnim opštinama
(comuna), imaju veliku moć u trošenju državnih para, iako Rim navodno drži kontrolu
nad državnim fondovima. Vlast se shvata kao grupa različitih klika koje rade svaka
za sebe. Smatra se da je ovakav stav rezultat vjekovnog vladanja stranaca kroz
glomaznu birokratiju.
Plaćanje poreza ne shvata se kao dužnost prema zajednici, već kao prinuda
koju treba izbeći. Istovremeno, postoji iskreno oduševljenje za Evropsku Uniju. Brisel
je po Italijanima lijek za nesposobnost vlade, kao što je to nekad bio Madrid ili Beč.
Ovoga puta, međutim, Italijani će dobiti svoj dio moći.
Država je danas takva da traži preduzetništvo, odnosno dinamične kolektive i
mala preduzeća, sposobna i spremna da preuzmu poslovne rizike. Stoga se u nekim
velikim preduzećima sjeverne Italije, oseća decentralizacija i neki njihovi pogoni
preseljavaju se na jug Italije.
Mala i srednja preduzeća, posebno iz domena industrije, zapošljavaju najveći
broj aktivnog stanovništva i učestvuju u stvaranju najvećeg djela nacionalnog
dohotka. U industrijskoj delatnosti najviše je zaposleno u malim i srednjim
preduzećima iz domena industrije drveta i nameštaja, a najmanje iz proizvodnje
metalne galanterije.
Mala i srednja preduzeća u industriji obuće imaju najveći značaj u Italiji,
najviše se izvozi obuća. Italija je veliki izvoznik robe široke potrošnje, koja je u svijetu
više poznata po dizajnu i raznovrsnosti nego po kvalitetu. Italija, na primer, tajnu
izvoza cipela drži u malim industrijskim preduzećima do 19 zaposlenih
obućara.Pored industrije obuće, u Italiji ima veoma mnogo malih preduzeća i u
drugim privrednim granama i djelatnostima i to: tekstilnoj industriji, metalo-
prerađivačkoj industriji, trgovinsko-prehrambenoj i ostalim delatnosti ma.
Radi lakšeg rješavanja mnogobrojnih spoljnotrgovinskih problema i to:
osiguranja isporuka, dobijanja garancija, međunarodnih plaćanja i slično, mala
preduzeća, učesnici u izvozu, veoma često se udružuju u odgovarajuće grupe,
konzorcijume i udruženja.Mala i srednja preduzeća u Italiji imaju veoma značajnu
ulogu sa stanovišta kooperanata sa mnogobrojnim velikim preduzećima. Poznat je
primjer velikog Torinskog proizvođača automobila FIAT i njegovih mnogobrojnih

2
kooperapata, inače najčešće malih preduzeća i zanatskih radnji, na proizvodnji i
isporuci raznih auto-dijelova i auto-opreme i dr.^^
Privatni biznis u Italiji ima isti ambivalentni odnos prema javnom sektoru kakav
ima pojedinac prema vlasti.
Političko okruženje ne samo da utiče na način vođenja poslova, već svojim
primjerom i stavovima prožima čitavu poslovnu sredinu. Praktično, ništa što je važno
ne radi se po propisima. Uprkos ovakvom stavu i iskustvu sa jednom od
najefikasnijih službi u Evropi, Italijani su i dalje za državnu intervenciju. Međutim,
postoji i jedan paradoks: Italijani su mnogo manje zavisni od javnog sektora kada se
radi o zarađivanju za život.
Samo jedan od pet zaposlenih radi u javnom sektoru, nasuprot jednom prema
tri u Velikoj Britaniji, i nešto ispod jedan prema tri u SAD i Francuskoj. Kao i mnogo
šta drugo u Italiji, i ovo su samo grube procjene, jer trećina ekonomske aktivnosti
odvija se preko sivog i crnog tržišta, a po definiciji, ovo tržište je van vidokruga
zvanične statistike. Zato sve statističke vrijednosti iz Italije treba shvatiti kao približne
vrijednosti.
Velika državna uključenost u privredu uglavnom se vidi kroz djelovanje tri
državne holding kompanije IRI, ENI i EFIM. Razlika između nacionalizacije u Italiji i
ostalim zemljama je u tome što stvarnu kontrolu imaju političke partije, a ne državna
birokratija. IRI, najveća od tri kompanije, u rukama je demohrišćana, ENI je uporište
socijalista, a za EFIM se svi otimaju.
Privatnim sektorom dominira mali broj porodičnih kompanija koje imaju
međunarodni značaj, kao što su FIAT, OLIVETTI i BENETON. Pošto njima upravljaju
CONDOTTIE - industrijalci poput Anjelija, De Benedetija, Berluskonija, Đardinija, one
su više porodične firme nego kompanije sa profesionalnim menadžmentom.
Porodica Anjeli, na primer, ima interese ne samo u FIATU već i u vrlo raznorodnim
sektorima, kao što su telekomunikacije, građevinarstvo i izdavaštvo. Isprepletane
veze među porodicama obeshrabruju političku intervenciju i strana preuzimanja.
Kičmu ekonomije čine hiljade malih i srednjih preduzeća na sjeveru. Njihovi
vlasnici se opiru integraciji, dijelom zbog očuvanja nezavisnosti, a dijelom zbog
finansijskog realizma. Jer, po računici Italijana, više se isplati držati stvari unutar
porodice i ostati dovoljno mali i zaposliti mali broj radnika, da bi se izbjeglo plaćanje
socijalnog osiguranja, da bi radnici primali platu na ruke, i biti van domašaja bankara
i sindikata. Produktivnost u porodičnom biznisu je nekolikuo puta veća nego u
drugim oblicima privatnog sektora, a štrajkovi su prava rijetkost. Tradicionalni model
rukovođenja proizlazi iz porodične firme - šef je autokratski otac, sinovi su menadžeri
u koje šef ima povjerenja, a zaposleni su vjerne sluge, koje rade što im se kaže i o
kojim se dobro stara.
Ovaj model veoma dobro funkcioniše u porodičnim firmama, ali je manje
efikasan kada se primjeni u velikim i profesionalno vođenim organizacijama. Autoritet
u načelu dolazi od vlasnika preduzeća, predsjednika ili generalnog direktora. On se
prenosi lično na pojedince kojima se može vjerovati. Zaposleni pripisuju autoritet na
one za koje znaju da zaslužuju lično poverenje vlasnika ili višeg menadžera.
Autoritativnost je zasnovana i na stručnim kompetencijama.
Italijanski poslovni odnosi su zasnovani na obostranoj zavisnosti, a osećaj
obostrane obaveze najlakše je ostvariti sa članovima proširene porodice.
Najuspešnije organizacije u Italiji su porodice i one koje su stvorene po uzoru na njih.
Čisti najamno-ugovorni odnos nije dovoljan, on ne uspostavlja pravu vezu. Odnos se
mora zasnivati na povij ere nj u i časti. Italijani u ličnim odnosima pokazuju veliku

3
čestitost i lojalnost, posebno prema porodici, ali i prema svakome ko uđe u njihovu
privatnu sferu.
U Italiji od ukupnog broja preduzeća 98% ima ispod 200 zaposlenih radnika.
Porodične firme u oblasti grada Treviza postigle su velike poslovne uspjehe. Za ovaj
grad karakteristično je i to da ima 85.000 malih preduzeća više nego stanovnika.
Zbog ovih razloga i veliki privredni sektori su raspršeni u male, nezavisne
radionice. Oni svoju ekonomsku moć udružuju u koope-rative o kojima smo govorili.
Inače, sva preduzeća sa više od 15 zaposlenih po zakonu su obavezna da imaju
radnički komitet, consiglio de fabrica. Ovaj komitet Ima pravo da kontroliše uslove
rada, investicione planove i slično, a ta kode je kanal kojim idu radničke žalbe i
negodovanja.
U Italiji veoma je razvijena mala trgovina i ugostiteljstvo, kao komponenta
malog biznisa. Zapravo, Italiju zapljuskuju pet mora i ima veoma povoljan geografski
položaj. Stoga je od davnina poznata po moreplovstvu i raznovrsnoj trgovini. Italijani
su veoma dobri i uspješni trgovci, pa je otuda u ovoj zemlji ima veoma mnogo malih
trgovinskih radnji, savremenih butika, zlatarskih i drugih radnji. Isto tako, mnogo je
malih restorana, posebno ribljih i onih sa i talijanskim specijalitetima, kao i raznih
malih bifea, picerija i poslastičarnica.

Državne institucije Italije koje se bave problemima MSP

U cjelini uzevši mali biznis ima veoma značajnu ulogu u privrednom razvoju
Italije.
Zato Vlada ove zemlje raznim mjerama nastoji da pomogne razvoj malog
biznisa, posebno ako je lociran na nedovoljno razvijenom jugu Italije. S tim ciljem
osnovan je veliki broj institucija, udruženja, biroa i službi za informisanje,
savjetovanje i pomoć malom biznisu. Treba spomenuti:
• Državni institut za unapređenje zanatstva i male industrije,
• Fond za razvoj južne Italije (CASMEZ),
• Udruženje za industrijalizaciju južne Italije (SVIMEZ),
• Institut za pomaganje razvoja juga Italije (lASM)
• Međuministarski komitet za jug.
lASM, kada je riječ o malom i srednjem biznisu, bavi se prije svega izradom
raznih projekcija i gdje je to potrebno, na bazi prethodno sačinjenih programa,
podstiče izgradnju putne, vodovodne, elektro i druge Inkfrastrukture. lASM isto tako
pomaže i razvoj krupne industrije, budući da su mala preduzeća najčešći kooperanti
velike privrede.
Da bi podstakao razvoj privrede, lASM daje sva potrebna obavještenja
potencijalnim ulagačima o tome gdje se, šta I pod kojim uslovima može graditi, pruža
obavještenja o postojećoj infrastrukturi, tržištu, problemima lokacija i ostalom što je
značajno za potencijalne investitore.
Ovaj Institut besplatno analizira i verifikuje projekte i ta kode besplatno pruža
proizvodnu i tehničku podršku preduzećima, kao i administratišu pomoć,
konsultantske usluge i podršku u istraživanju tržišta. Štaviše investitori često dobijaju
besplatno mjesto u industrijskim zonama, koje se grade iz sredstava Fonda za
nerazvijene.
Svaki region i opština blagovremeno, ponekad uz pomoć lASM, utvrđuju tačno
mjesto industrijske i zanatske zone, pri čemu se dozvole za gradnju (za tehnički
projekat) daju za sedam do deset dana. U nerazvijenim područjima investitori i mala
privreda dobijaju kredite po 3,5% nižoj stopi od uobičajene, poslodavcu se smanjuju
obaveze po osnovu davanja za zdravstveno i penzijsko osiguranje sa 28 na 10%,

4
dok porez na profit opada sa 25 na 12,5%. Novostvorena preduzeća, isključivo
zanatska i mala, oslobađaju se tog poreza na deset godina.
Jedna od veoma značajnih uloga I ASM je podrška malim preduzećima u
komercijalizaciji njihovih proizvoda, prije svega iz oblasti zanatstva. Institut zato
organizuje sajmove i izložbe u zemlji i inostranstvu i snosi čak 90% svih troškova,
dok preduzeća pokrivaju samo deset. Pomoć se pruža i u dizajniranju proizvoda i
prilikom udruživanja u zadruge ili konzorcijume, radi lakše nabavke repromaterijala i
mašina, kao i zajedničke prodaje u zemlji i inostranstvu.
Pored pomenutih ustanova, radi boljeg organizovanja razvoja zanatstva na
jugu Italije u svakom od devet regiona postoje regionalne institucije za zanatsku
privredu, a u nekim regionima i posebni instituti za zanatstvo. Postoje i mnogobrojne
privatne institucije, kao i institucije velikih preduzeća za pomoć malom biznisu i
zanatstvu.

Mala i srednja preduzeća u Francuskoj

Francuska je, poslije Rusije, najveća evropska zemlja. Graniči se sa šest

zemalja, a izlazi na Sredozemno more, Atlantski okean i kanal Lamanš. Sa 61 milion
stanovnika spada među države sa najmanjom gustinom naseljenosti u Evropi.
Geografija, klima, isto rij a i kultura se veoma razlikuju po regionima kao što su:
Bretanja, AIzas, Provansa i Baskija.
Odanost zavičaju je vrlo jaka, a ljudi ne vole da se sele iz regiona u region, sa
izuzetkom odlaska u Pariz. Čak i kad čitav život rade u Parizu, ljudi sebe smatraju
Parižanima samo ako su rođeni u njemu. Pravi Parižani smatraju preseljenje u
provinciju pravim izgnanstvom. Ta kode je veoma teško natjerati francuske radnike
da rade preko mora i oni se vrlo teško navikavaju na nove sredine.
I u Francuskoj postoji podjela na sjever i jug, po naseljenim narodima. Sjever
je bio prvobitno naseljen narodom germanskog porijekla, sa posebnim sistemom
običajnog prava. Jug su naseljavali mediteranski narodi. Granica između ove dvije
civilizacije grubo ide od Bordoa do Makona. Podjela sjever - jug dodatno se
komplikuje razlikama između istoka i zapada. Zapadna Francuska, od Bretanje do
Akvitanije, ima jaku atlantsku tradiciju, koju dijeli sa Britancima i Skandinavcima.
Geografski, nju karakterišu luke i duge plovne rijeke, a ekonomski je zavisna od
prekomorske trgovine. Zapad je mahom regrutovao mornare, trgovce i koloniste za
Sjevernu Ameriku. Istočna Francuska pripada kontinentalnoj Evropi.
Francuska ima jake Istorijske i ekonomske veze sa Njemačkom, Švajcarskom
i Italijom. Ona je industrijsko srce Francuske, zasnovano na uglju, rudnim
bogatstvima i rijeci Rajni.
Sve ove razlike su naznačene kako bi se osvjetlile kontradiktorne crte
francuskog mentaliteta i ponašanja. Francuska je sve drugo, samo ne monolitno
društvo, iako to može tako izgledati iz Pariza.
Francuska je pluralistička mješavina ekonomskih, regionalnih i političkih
interesnih grupa, koje koegzistiraju u ponekad lažnom miru. Zato novajlije u Parizu
ne treba da svakog Francuza poistovećuju sa pariškim stereotipom.
Politički odgovor na svu ovu raznolikost i veličinu je centralizacija, koja ne
proizlazi iz dominacije jednog moćnog regiona koji guši ostale, već je rezultat ideje
državnosti koja nadilazi i apsorbuje regionalizam i isključuje svaki koncept
federalizma i decentralizacije.

5
 Centralizam prožima francuske stavove o svim organizacijama, pa i
ekonomskim. Centralizovana, hijerarhijska, legalistička i elastična
politička struktura je model za poslovne korporacije. Vertikalna administracija, jasna
podjela nadležnosti, subordinacija i centralno planiranje, zajedničke su karakteristike
i kompanija i države.
Odanost kompaniji je vrlo visoka. Kompanija je društvena jedinica u kojoj
svaki član ima definisanu ulogu. Iako Francuzi vole da se osećaju kao individualci i
samostalni ljudi, oni takođe imaju potrebu da se osjećaju dijelom društvene
zajednice. Kao što su u privatnom životu privrženi porodici, tako su u poslovnom
životu privrženi kompaniji. Kliše koji vole šefovi, daje njihov tim porodica, mnogo je
prikladniji za francuske nego za anglosaksonske kompanije. Dokaz o tome je i
relativno visok procenat porodičnog biznisa u obliku malih i srednjih preduzeća u
Francuskoj.
Pod maiim biznisom u Francuskoj podrazumevaju se mala i srednja
preduzeća iz svih privrednih djelatnosti, zanatstvo i domaća radinost. Međutim,
nema jedinstvenog stava o broju radnika kao kriterijumu za definisanje veličine
industrijskih preduzeća, kao komponente malog biznisa. Na primjer: u mala
industrijska preduzeća najčešće se svrstavaju ona od šest do 50 radnika, a ponekad
i do 100, pa čak i do 200 zaposlenih, a u srednja od 51 do 500 zaposlenih.
Ponekad se u srednja preduzeća ubrajaju ona sa 100 ili 200 odnosno do 500
zaposlenih u zavisnosti o kom je sektoru riječ.
U Privredi Francuske mala preduzeća čine 97,1% ukupnog broja preduzeća,
srednja 2,4%, a velika svega 0,5%. Mala preduzeća zapošljavaju 42,1% ukupnog
broja zaposlenih, srednja 18,9, a velika 39,0%.
U Francuskoj je povećano učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom
obimu investicija. Za Francusku je karakterističan i kontinuitet rasta udjela u ukupnim
inveticijama (vidjeti slijedeću tabelu). Na lakše investiranje malih i srednjih preduzeća
u Francuskoj presudno utiče mali obim sredstava koja treba angažovati.

1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991.

31,4 32,8 35,5 35,7 35,9 37,4

Tabela 14.
Udio malih i srednjih preduzeća u ukupnim investicijama (u %)

u Francuskoj takođe raste i udio prihoda malih i srednjih preduzeća u odnosu

na ukupno ostvarene nacionalne prihode.

Zemija- 1986 1987 1988 1989 1990 1991.

godine . . . . .
Francuska 39,2 39,9 40,6 41,1 41,3 42,3

Tabela 15.
Udio prihoda malih i srednjih preduzeća u ukupnim prihodima
Francuske (u%f°

Veoma je značajno navesti i da mala i srednja preduzeća (od 10 do 499

zaposlenih) u Francuskoj, kada se ukupni izvoz povećava ili smanjuje, zadržavaju
stabilnost svog učešća u ukupnom izvozu, uz postepeno povećavanje udjela.

6
 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991.
22.7 22,7 23,3 24,1 24,1 24,3

Tabela 16.
Kretanje učešća izvoza malih i srednjih preduzeća u ukupnom
izvozu u Francuskoj (u%)

Pored malih i srednjih industrijskih preduzeća u Francuskoj je veoma razvijeno

zanatstvo kao komponenta malog biznisa.
U okviru zanatstva Francuske, naročito je razvijeno umjetničko zanatstvo
(zlatarstvo, visoka moda, krznarstvo, kozmetika, umjetničko oblikovanje predmeta) i
dr. Da bi se podstaklo ovo zanatstvo, u Francuskoj je osnovano Udruženje za
podsticanje bržeg razvoja, obezbjeđenje i obrazovanje kadrova za potrebe
umjetničkog zanatstva (SEMA).
Kreditna politika Francuske dugo nije bila u funkciji razvoja malih preduzeća,
naročito zanatstva, posebno sa stanovišta odobravanja kredita subjektima malog
biznisa.
Radi rješavanja nastalnh problema, vlada Francuske u posljednje vrijeme
preduzima mjere pomoći malom biznisu. Pomoć se uglavnom sastoji u dodjeli
budžetskih sredstava u vidu kredita, kao i raznim bankarskim povlasticama koje daju
određene banke ovom dijelu privrede.
U novije vrijeme je uvedena mogućnost za osnivanje malog preduzeća
pomoću tzv. štedne knjižice preduzeća. Riječ je o mogućnosti pribavljanja početnog
kapitala za osnivanje malog preduzeća uz pomoć depozita na štednoj knjižici,
garancije države i bankarskog kredita sa niskom kamatnom stopom. Francuska
takođe koristi i međunarodne kredite za finansiranje razvoja malog biznisa. U sektoru
malih preduzeća vlada velika tzv. podzemna ekononija (siva ekonomija), kojom se
teško može ovladati. Ovaj nezvanični sektor je grandiozni izvor zaposlenosti i on
istovremeno doprinosi povećanju fleksibilnosti sistema tržišne privrede (ulazi i izlazi
su brzi i malo koštaju). U Francuskoj na primjer, postoji oko pola miliona individualnih
i nezavisnih preduzeća sa neregularnim statusom, kao i oko 800.000 zanatskih
preduzeća, za koja je karakteristična podzemna aktivnost. Francuska je posljednjih
godina izvršila i odgovarajuće promjene u domenu poreske politike u smislu njenog
prilagođavanja stimulativnijem razvoju malog biznisa.
Da bi se smanjila rastuća nezaposlenost, posebno mladih, i zadovoljile
potrebe za mnogim uslugama građana, ovdje se osnivaju tzv. privremena
preduzeća, odnosno neke vrste omladinskih zadruga. Zadatak ovih malih kapaciteta
je da pružaju jeftinije i povoljnije usluge u onim domenima za koje velika preduzeća
nisu zaintereso-vana (npr: popravka fasada, obnova zgrada, razne usluge
zaposlenim porodicama i si).
U Francuskoj su takođe, osnovane razne ustanove, biroi, službe i fondovi za
pomoć malom biznisu. Najpoznatije ustanove su slijedeće:"
Nacionalna agencija za osnivanje preduzeća malog biznisa Francuske i
Asocijacija za podsticnje i razvoj industrije, koja daje besplatnu pomoć malom
biznisu, kao i mnogobrojni tehnički centri za pružanje pomoći malom biznisu. Zatim,
Društvo za finansiranje i participaciju kod malih i srednjih preduzeća, komore koje u
ovoj zemlji imaju veoma značajnu ulogu u razvoju malih i srednjih preduzeća. Treba
navesti i to da je Agencija za automatizaciju sprovela veoma ozbiljnu
kompjuterizaciju malog biznisa.

7
 Mala i srednja preduzeća u Njemačkoj

Iako postoje značajne međusobne razlike u načinu života i temperamentu

stanovnika Njemaca, teško je odrediti jednostavni geografski obrazac. Postoji podeia
na sever i jug, i severnjaci obično južnjake smatraju lenjim i mekim, dok se južnjaci
zauzvrat rugaju sjevernjačkoj turobnosti i dosadi. Postoji i nešto manje uočljiv kont-
rast između istoka i zapada, između postojanih Saksonaca i kosmo-politskih
stanovnika Rajnske oblasti.
Njemačku je najbolje zamisliti kao mozak, sa enklavama i gradovima koji
pothranjuju tribalizam i ekcentričnost starih vojvodsta-va i kneževina. Prisutni su
uticaji nešto mlađeg plemstva. Sistemi lokalnih vlasti variraju, u zavisnosti od toga da
li su gradovi bili u britanskom, francuskom ili američkom sektoru poslije rata. Tom
koktelu treba pridodati i priliv 14 miliona izbeglica, koji su izbegli iz Istočne Nemačke,
koja je bila pod sovjetskim uticajem. Danas, poslije ujedinjenja Zapadne i Istočne
Nemačke, ta mapa je još zamršenija.
Njemačka ima nekoliko glavnih gradova, zavisno od toga šta vas zanima:
• Berlin je zvanično glavni grad i sjedište parlamenta, Bunde-staga,
• Bon je sjedište Vlade,
• Frankfurt je centar bankarstva i finansija,
• Hamburg je sjedište trgovine,
• Minhen je centar industrije i umjetnosti,
• Diseldorf-Dortmund-Esen sjedište teške industrije.
• ako želite nešto više da saznate o najvećoj evropskoj industriji
automobila u Evropi, treba da odete u Minhen (BMW), Štutgard (Daimler-
benz, Porshe, Merzedes), Volfburg (Folkswagen) i Keln (Ford, General
Motors).
• ako ste zainteresovani za izdavaštvo treba da odete u Minhen,
Frankfurt, Štutgard i Hamburg ili u mali grad Gitersloh, gde je sjedište
najveće izdavačke grupe u Evropi -Bertelsmann.
Nema metropole koja dominira. Upravo zato su komunikacije u Njemačkoj
tako dobre, a putevi i željeznica prilagođeni potrebama koje u tipičnoj
centralizovanoj, paukovoj mreži saobraćajnica ne bi bile zadovoljene. Zato Njemačka
i ima najveći broj najvećih trgovačkih sajmova u Evropi.
Njemci shvataju posao veoma ozbiljno, što bi onima koji dolaze iz zemalja
gdje se posao manje uvažava, bilo preporučljivo da zapamte. Njemci su opravdano
ponosni na svoje sposobnosti i dostignuća. Neki samokritični njemački komentatori
kažu i suviše ponosni, ako to i nije arogancija, onda je to visoki stepen samozado-
voljstva. Došljak će se brzo susresti sa nepokolebljivim ubjeđenjem da su njemački
proizvodi, njemački biznis, njemački način rešavanja stvari, najbolji za svijet.
Zakoni protiv trustova, čvrsti stisak banaka nad berzama i jak regionalizam,
sačuvali su pozicije porodičiog vlasništva nad malim i srednjim preduzećima.
Pod malim biznisom u Njemačkoj podrazumjevaju se mala i srednja
preduzeća iz svih privrednih delatnosti, zanatstvo i domaća radinost. Usvojen je
kriterijum da se malim preduzećima smatraju ona koja zapošljavaju do 199, a
srednjim preduzećima ona koja zapošljavaju od 200 do 500 zaposlenih radnika.^-^
Međutim, u nekim djelatnostima pri utvrđivanju malog i srednjeg preduzeća, polazi
se od godišnjeg prihoda koji preduzeće ostvaruje.

8
 U porodičnom biznisu je razvijen jak osećaj društvene odgovornosti i briga za
dugoročnu sigurnost zaposlenih. Stranci koji posluju sa porodičnim firmama mogu se
začuditi stepenom paternalizma koji u ovim firmama vlada. U Njemačkoj je
dominantan položaj vlade, banaka i porodičnih firmi.
Svaka kompanija koja zapošljava više od pet ljudi mora da formira radnički
savjet (Betriebsrat), naravno, ako zaposleni to žele. Sačinjavaju ga zaposleni, koji se
biraju tajnim glasanjem. Uprava je dužna da konsultuje radnički savjet svaka tri
mjeseca oko svih promjena u vezi radnih uslova, uključujući načine proizvodnje i
nova ulaganja, kao personalna pitanja, poput radnog vremena, rasporeda godišnjih
odmora, novčanih nagrada i slično.
Radnički savjet se mora konsultovati kod zapošljavanja, otpuštanja i
premeštanja zaposlenih. Ipak po zakonu, uprava ima posljednju riječ.
Poslovna organizacija je oligarhijska. Moć je u rukama malog broja ljudi na
vrhu. Javne korporapije (AG) i akcionarska društva (GmbH) sa preko 500 zaposlenih
primaju nadzorni odbor (Aufsi-chtsrat), kojeg čini dvadesetak članova. On imenuje
upravni odbor (Vorstand), koji ima posljednju riječ u pitanjima upravljačke politike. U
manjim privatnim kompanijama, koje nemaju nadzorni odbor, direktore biraju
akcionari. Njemcima treba odlučno i jako vodstvo nekoga ko zna šta radi.
Poštovanje prema ljudima od autoriteta je opšte prihvaćeno i potčinjeni će se
rijetko suprostaviti ili kritikovati svoje šefove. Nadređeni očekuju poslušnost, a za
uzvrat od njih se očekuje da daju jasna i nedvosmislena upustva. Nadležnosti su
jasne, precizne i uglavnom napisane.
Mali biznis ima veoma značajnu ulogu u društveno-ekonomskom razvoju
Njemačke. Posebno je značajna uloga zanatstva. Prema klasifikaciji Središnjeg
saveza njemačkih zanatlija, od 126 zanatskih struka, 42 sarađuje u proizvodnji, a 27
zanatskih struka obavlja usluge za velike kompanije. Zatim, veoma su zastupljena
mala i srednja preduzeća u domenu prerađivačke industrije, posebno industrije
obuće, i prehrambene industrije (proizvodnja hljeba i piva). Veoma je bitna i njihova
uloga kao kooperanata sa velikim preduzećima.
U Njemačkoj veoma je razvijena kooperacija između velikih preduzeća i malih
i srednjih preduzeća, posebno u domenu zanatstva. To je, uglavnom, kooperacija u
proizvodnji i to: izrada raznih dijelova od plastike, gume, plute, kaučuka i čelika,
zatim, izrada raznog alata, zupčanika i metalnih prstenova raznih vijaka i dr.. Pored
kooperacije u proizvodnji razvijena je i kooperacija u uslugama, i to; preventivno
održavanje mašina (elektronskih, kompjutera, faksova i dr.), održavanje raznih
postrojenja, instalacija i zgrada, remont razne opreme, montažne usluge,
rekonstrukcija objekata i slično. Ono što je karakteristično za zanatstvo Njemačke
jeste veliki broj malih, veoma sitnih preduzeća, tipa zanatskih pogona i radnji do 10
zaposlenih radnika, lociranih u najrazličitijim privrednim djelatnostima.
Najviše je ovakvih kapaciteta u proizvodnji hljeba i prehrambenih proizvoda, u
klaničnoj industriji, izradi odjela, obradi metalnih proizvoda, izrada drvene galanterije,
proizvodnji nameštaja, popravci cipela, opravci motora i bicikala, opravci optičkih
instrumenata i dr..
Razvijeno je i umjetničko zanatstvo, posebno izrada raznih predmeta od
porculana, keramike i plemenitih metala.
I mnoga velika preduzeća bi veoma teško poslovala, verovatno i veoma
neracionalno, da nije kooperanata iz malog biznisa, kojima povjeravaju mnogobrojne
zadatke iz svojih proizvodno-uslužnih programa. Njemačke firme, na primer Simens,
AEG i Telefunken, posluju sa preko 70.000 malih firmi (kooperanata-saradnika), sa

9
kojim su sklopile dugoročne ugovore o saradnji (dio malih preduzeća su ove velike
kompanije same stvorile).
I Daimler-Benz AG, proizvođač mercedesa u Štutgartu, ima preko 15.000
kooperanata od kojih nijedan ne smije da zataji u kvalitetu i roku isporuke. Tu je i
fabrika eksploziva Dynamit Nobel AG, fabrika oružja Kaus Maffej i dr.
U privredi Njemačke mala i srednja preduzeća do 500 zaposlenih radnika čine
99,8% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju oko 66% ukupnog broja zaposlenih.
Drugim riječima, u velikim preduzećima, koja čine svega 0,2% ukupnog broja
preduzeća, bilo je zaposleno 34,3% ukupnog broja zaposlenih.
Važno je napomenuti i sljedeće: u Njemačkoj nema dominira-juće elite, nema
uglednih fakulteta niti viših škola, kao u Francuskoj ili Velikoj Britaniji. U takvoj
poslovnoj kulturi, koja vrednuje profesionalnu kompetentnost, nije neobično da se
neko sa samog dna popne na vrh. Oni sa tehničkim obrazovanjem imaju zato više
šansi. Jedan inženjer ima viši status nego stručnjak za marketing i finansije. Visoko
obrazovanje je uglavnom usmjereno na stručno obrazovanje. Oko 70% radne snage
je stručno kvalifikovano. Obrazovanje traje tokom radnog vijeka. Menadžersko
obrazovanje, kao posebna disciplina, nije na velikoj cijeni. Preduzeća daju prednost
uvođenju sopst-venih metoda upravljanja.
U većini kompanija munjevita karijera je rijetkost. Položaji su stabilni, a
napredovanje polagano, unapred planirano i sigurno. Nagli poslovni usponi su češći
u kompanijama stranih vlasnika, nego u porodičnim firmama i velikim korporacijama.
Veća je briga za sigurnost posla, nego za napredovanje. Njemci su takmičaraski
nastrojeni i ambiciozni, ne priznaju neuspeh, niti ga opravdavaju.
Biti nezaposlen je sramota, a bankrotstvo je društvena i' profesionalna ljaga.
Pojedinačnom uspjehu se pridaje velika važnost, a i njegovim spoljnim obilježjima.
Kola koja se voze, veličina kancelarije, kuda se ide na lietovanje, sve je to veoma
važno. Veoma je važno biti tačan, što znači, tačno u minut. Samo se u akademskim
krugovima toleriše profesionalnih deset minuta kašnjenja. Poželjno je, takođe, da se
sa posla odlazi na vrijeme. Prisutan je osećaj pripadnosti kompaniji. Plaćeni ste za
toliko i toliko sati i za to vrijeme treba da radite najbolje što umijete, ali to je sve.
Nema potrebe da radite prekovremeno, baš ako za to niste plaćeni, ili ako postoji rok
koji se mora ispuniti.
Zaposleni koriste puni godišnji odmor i nisu u vezi sa radnims mjestom dok su
odsutni, niti očekuju da ih neko zove.

Mala i srednja preduzeća u Velikoj Britaniji

Svi oni koji građane Ujedinjenog kraljevstva smatraju Englezima nisu u pravu i
mogu da iziritiraju stanovnike Škotske, Velsa i Sjeverne Irske, jer su to sastavni
dijelovi Velike Britanije.
Škotska ima svoj zakonodavni i obrazovni sistem, dok je Edinburg finansijski
centar, nešto malo manji od Londona. Vels je svoj identitet potvrdio u specifičnom
jeziku. Velški jezik je, u nekim ruralnim oblastima, glavni, zvanični jezik, koji se uči u
školama i koristi na radiju i TV. Nekadašnja nezavisnost Sjeverne Irske istanjila se
nespo-sobnošću upravljanja samim sobom, a i kroz sektašku diskriminaciju i nasilje.
Izvan Sjeverne Irske religija ima vrlo mali značaj u svakodnevnom životu. U Velikoj
Britaniji 35% stanovništva izjavljuje da nije religiozno, što je, poslije Holandije,
najveći procenat takvog izjašnjavanja u Evropi.

10
 Britanska populacija je dugo bila označena unutrašnjim i spo-Ijašljim
migracijama. Prisutan je konstantni talas kretanja prema razvijenom jugu. Od
ukupnog broja stanovnika, kojih ima 60 miliona, 48 miliona živi u Engleskoj. U
posljednjih pet godina emigriralo je oko milion stanovnika, međutim, skoro toliko je i
došlo imigranata sa Kariba i Indijskog potkontinenta.
Velika Britanija je urbano društvo. Petina ukupnog broja stanovnika britanskih
ostrva živi u osam velikih gradova, od kojih je London najveći, sa preko sedam
miliona stanovnika.
Raspon životnog standarda je veliki: od, u Evropi, najgorih sirotinjskih četvrti
do najraskošnijih imanja smještenih na jugu. Većina menadžera živi u predgrađima i
selima, udaljenim od centra i do sto kilometara.
Istorijski gledano. Velika Britanija je uvjek bila podeljeno društvo, sa
međusobno suprotstavljenim klasama i institucijama. Poslje-ratni period političkog
koncenzusa i saradnje, koji je proizišao iz zajedničkog ratnog iskustva, sada se
vraća tradicionalnom duhu samostalnosti i konkurencije.
Isto tako se napušta britanska ljubaznost i uzdržanost u korist individualnog
samopouzdanja, koji odražava nešto agresivniji britanski imidž.
Velika Britanija je jedina zemlja u Evropskoj Uniji koja nema proporcionalni
izborni sistem. To ide u prilog dvijema vodećim partijama i Vladi, koja ima veća
ovlašćenja nego u većini ostalih zemalja u EU. Politički i zakonski sistemi su
zasnovani na presedanu, kompromisu i dogovorima. Nema pisanog Ustava, ili
pravnih propisa. Uloga monarha js više simbolična i ceremonijalna, nego ustavna.
Političko i ekonomsko odlučivanje, kao i administracija, su čvrsto
centralizovani u Londonu. Oblasti koje okružuju glavini grad su poznate kao domaće
oblasti, kao da su one druge spoljne, dok se predio na samo nekoliko sati vožnje od
Londona, naziva Jugom. Preostali dio zemlje je Sjever. Jug se među onima koji u
njemu žive, smatra bogatijim, otmenijim i društveno prestižnijim. Takav svoj imidž jug
je stekao visokim kvalitetom usluga, industrijom visoke tehnologije i ostalim
industrijama u razvoju, dok sjever asocira na tešku industriju, inženjering, rudarstvo
nezaposlenost.
Britanci više cijene tradiciju, presedan i zdrav razum, tj. interpretaciju iskustva
nesputanu teorijom i razmišljanjem na drugačiji način. To obično podrazumjeva
iznalaženje cjelishodnog rješenja, bez primjesa inovacija. Politika Vlade je da stvori
konkurentnu sredinu za privatnu djelatnost, sa minimalnim državnim intervencijama.
Već dugo postoji veliki zaokret sa proizvodnje ka uslugama, tako da one sada,
po gruboj procjeni, učestvuju u bruto nacionalnom dohodku sa 60 procenata, a
zapošljavaju 65 posto radne snage. Ulaganje u proizvodnju je niže nego što je bilo
prije deset godina i u daljem je padu.
Zaštite od stranih preuzimanja nema, osim kod onih koji takav odbrambeni
ugovor naprave.
Glavni sektori, kao što je npr. industrija automobila, u stranim su rukama.
Velika Britanija je, za mnoge zemlje koje nisu članice EU, postala izlaz na
jedinstveno tržište. Od 400 fabrika, koliko ih Japanci imaju u Evropi, 120 ih je u
Velikoj Britaniji.
Početkom sedamdesetih je formirana Boltonova komisija (John Bolton) sa
ciljem da istražuje uzroke stalnog smanjivanja broja malih industrijskih preduzeća.
Ova Komisija je na istraživanjima ovog problema uključila 64 razna naučna instituta.
Nakon istraživanja, urađen je izvještaj sa zaključcima. U tom izvještaju je bilo 58
preporuka, od kojih su se 56 odnosile na Vladinu aktivnost.

11
 Ova Komisija je dala i definiciju malog biznisa. Pod malim biznisom ova
Komisija podrazumjeva mala preduzeća sa 200 zaposlenih, ili manje u industriji i sa
25 zaposlenih ili manje u građevinarstvu, rudarstvu i kamenolomima.

Dok Graham Bannock poznati britanski ekonomista smatra da pri definisanju

small business u Britaniji treba polaziti od kriterijuma do 200 zaposlenih, i insistira na
uvažavanju tržišnih zakonitosti. Jonathan Roswell je mišljenja da je kriterijum do 200
zaposlenih, za industriju preuzak, zato on definiše mala industrijska preduzeća kao
privatne i nezavisne kompanije sa manje od 500 zaposlenih. Na osnovu navedenih
definicija, može se zaključiti da u Velikoj Britaniji postoje veoma izražena neslaganja
u pogledu kriterijuma, odnosno broja radnika za definisanje male privrede.
Preovladava mišljenje u praksi da su mala preduzeća ona koja zapošljavaju do 200
radnika, a srednja ona preduzeća koja zapošljavaju do 500 radnika.
Mala i srednja preduzeća iz svih privrednih djelatnosti (proizvodnih i uslužnih)
imala su dugoročno posmatarano, stalnu tendenciju smanjivanja. Mala i srednja
preduzeća najviše su zastupljena u domenu mašinske tehnike, zatim, u proizvodnji
metalnih proizvoda, u proizvodnji hrane, pića i duvana.
Najmanje ima malih i srednjih preduzeća u proizvodnji kancelarijskih mašina i
procesne opreme i u proizvodnji instrumentalne tehnike i dr.
• Boltonova komisija je navela više uzroka za opadanje učešća malih i
srednjih preduzeća. Ova Komisija navodi pet najhitnijih uzroka:
• ekonomske krize i krizni potresi,
• koncentracija kapitala i stvaranje krupnih korporacija,
• tržišna konkurencija i mnogobrojna bankrotstva malih preduzeća,
• nedostatak finansijskih sredstava, posebno početnog kapitala i poreska
politika koja se vodila u domenu malog biznisa.
Pored ekonomskih kriza, mnogobrojna mala i srednja preduzeća u Velikoj
Britaniji bila su uništena u vrijeme Drugog svijetskog rata.
Međutim, poslije rata okolnosti nisu bile naklonjene obnovi i razvoju malih
preduzeća, već, koncentraciji kapitala i stvaranju krupnih korporacija. Država, ne
samo da nije pružala nikakvu pomoć u zaštiti malih i srednjih preduzeća, već je
podsticala proces koncentracije kapitala i stvaranja velikih korporacija. Država je,
takođe, sama koncentracijom državnog kapitala, učestvovala u stvaranju prvih
velikih javnih korporacija.
Novoosnovana preduzeća su posebno podložna propadanju, jer nisu dovoljno
poslovno uhodana, niti elastična, da prate tržišne promjene. Zbog toga, veliki broj
malih i srednjih preduzeća bankrotira u uslovima jake tržišne konkurencije. Na
primjer u periodu 1980-1982. godine u Velikoj Britaniji je bilo osnovano 360.000
novih privatnih preduzeća, istovremeno je bankrotiralo 340.000 preduzeća ili 94,4%.
U Velikoj Britaniji važi pravilo da preduzetnik vrijedi onoliko koliko zarađuje.
Šta on lično misli o sebi i da li je zadovoljan time što zarađuje, to malo koga zanima.
Ima dosta dobrih ideja, ali se traže finansijska sredstva koja nedostaju, posebno
nema početnog kapitala. Mali biznis u ovoj zemlji je u povoljnijem položaju sa
stanovišta administracije, prilikom osnivanja nekog od kapaciteta malog biznisa,
odnosno kod dobijanja dozvole za rad jer se ne traže mnogobrojna uvjerenja i
potvrde. Dozvolu ćete dobiti tako reći, odmah, čim pokažete potrebna finansijska
sredstva.
Britanci više vole da rade za druge nego da budu samostalni privatnici.
Godine 1986. bilo, je samo 10% samozaposlenih. 75% svih zaposlenih je u javnom
sektoru, prema 30% zaposlenih u privatnom sektoru.

12
 Poslovnim svijetom dominiraju banke, osiguravajuća društva i ostale
finansijske institucije koje su, sve zajedno, poznate kao "Siti".
Menadžeri nastoje da budu efikasni, odlučni i tvrdi pod motom: Upravnici
imaju pravo da upravljaju. U Velikoj Britaniji je uobičajeno da se instrukcije prikažu
kao učtivi zahtjevi. Ljudi očekuju da dobiju uputstva od svog šefa i da ih on pusti da
obave posao na miru, bez mješanja i uplitanja.
Po nekim istraživanjima najvažniji faktori za napredovanje za Britance su rad,
obrazovanje, ambicija, sposobnost i poznavanje pravih ljudi.
Lenjost, kao reputacija koju Britanci imaju među svojim sjeve-rnoevropskim
susjedima, prije bi se mogla poistovjetiti sa nee-fikasnošću i nedovoljnim
zalaganjem, negoli slabom motivacijom. Od onoga što njemačka i francuska
preduzeća daju na obučavanje, britanska daju tek šestinu. Obučavanje je posebno
deficitarno u nižim slojevima organizacije.
Četiri od pet fizičkih radnika i tri od pet službenika, poslije završene škole, nisu
imali nikakvu obuku.
Zanimljivo je daje u Britaniji najcenjenija i najtraženija kvalifikacija
računovodstvo, za koju se diploma fakulteta ne traži. Tako su računovođe sa
položenim državnim ispitom pustile pipke, ne samo u njihovoj oblasti, već i u
menadžmentu. Najvažnije mjerilo za uspeh je učinak. Nepotizam i lične veze su
manje bitni. Lojalnost kompaniji je, u posljednjih dvadesetak godina, poslije
radikalnih korporativnih promjena puno manja. Žene u Velikoj Britaniji čine 45%
radne snage, stoje najveći procenat u EU.
Britanci su, u društvenom kontekstu, toliko ozvaničili netač-nost, da je postalo
neučtivo biti tačan. Za društvene susrete to znači da treba doći deset do dvadeset
minuta kasnije od dogovorenog vremena. Ponekad se to čak i naznači u pozivnici,
precizirajući vrijeme na primjer između 7,30 i 8,00, što znači da ne treba stići poslije
7,50. Ovakvo se shvatanje proširilo i na poslovnu sferu. Ljudi po deset minuta kasne
na posao, na ručak i sastanak. Zato su odnedavno, u mnogim kompanijama učinjeni
pokušaji poboljšavanja efikasnosti i tačnosti dolaska na posao, kao dio programa
boljeg kvaliteta rada.

3.5.1. Britanske institucije za podršku MSP

Vlada Velike Britanije, posredstvom raznih bankarskih institucija, nastoji da

pruži odgovarajuću finansijsku pomoć radi obezbje-đenja potrebnih novčanih
sredstava, i to: odobravanjem kredita i davanjem garancija na gotovinske kredite
subjektima malog biznisa.
Poreska politika unazad dvadesetak godina u Velikoj Britaniji nije bila u funkciji
razvoja malih i srednjih preduzeća, što je doprinijelo stalnom smanjivanju ove grupe
preduzeća. Zato, Vlada posle-dnjih godina poresku politiku stavlja u funkciji razvoja
malih i srednjih preduzeća.
Formirani su i mnogobrojni centri za pružanje pomoći malim preduzećima
{The small Firms Centres - 5FIS), osnovana je čitava mreža ovakvih centara, skoro u
svim gradovima Velike Britanije, a osnivala ih je Vlada, škole, pojedini univerziteti,
kao i velika preduzeća. Radi bržeg razvoja malog biznisa na selu i u poljoprivrednoj
djelatnosti formiran je Savjet za malu privredu u domenu poljoprivrede (Council for
Small Industries in rural Areas - COSIRA), sa mnogobrojnim agencijama u velikim
mjestima i gradovima Velsa, Škotske i Sjeverne Irske.Isto tako radi osiguranja
kapitala od rizika prilikom ulaganja u mali biznis, formirane su tri institucije i to: Fond

13
malog biznisa {The Small Business Capital Fund), Korporacija za finansiranje
privrede i trgovine {The Industrial and Commercial Finance Corporastion - ICFC) i
njena pomoćna ustanova za osnovni i tehnički razvoj {Tehnical Development Capital
- TDC). Formiran je takođe i Fond za finasiranje inovacija malih kompanija {The
Small Company Inovation Fond - SCIF).
Može se zaključiti da su mjesto i uloga malih i srednjih preduzeća u
društveno-ekonomskom razvoju Velike Britanije bili veoma skromni, u odnosu na
stepen njene privredne razvijenosti. Tek poslijednjih nekoliko godina čine se ozbiljni
pokušaji da se zaustave dugogodišnje negativne tendencije u smanjenju broja malih
i srednjih preduzeća. Vlada uvodi poreske olakšice i sve više se naglašava značaj
malih i sredljih preduzeća, naročito sa stanovišta rješavanja problema hronične
nezaposlenosti.

2. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U JAPANU

Pisati o Japanu je velika hrabrost. Pisati o preduzećima u Japanu je izazov, a

pisati o malim i srednjim preduzećima u Japanu je izazov hrabrosti. Japan se obično
doživljava kao izvjesna misterija, kulturnog, društveno-političkog i privrednog razvoja.
Japan koji se pojavljuje kao najveća industrijska sila svoga regiona i azijskog dijela
svijeta bio je naseljen još u predistorijsko doba, a počeci japanske istorije vezuju se
sa stvaranjem države u 660. godini prije nove ere. Njegova kultura razvijala se uz
uticaj njegovog velikog azijskog susjeda - Kine od koje su preuzeli pismo i budističku
religiju.
Prvi trgovački odnosi sa Amerikom uspostavljeni su tek 1854. godine kada je
mornarički oficir (komodor) M.K. Peri sklopio ugovor sa šogunom Jošinobu
Tokagavom. Ovim ugovorom otvorene su za američke brodove neke japanske luke
nakon čega su uslijedili i drugi ugovori sa zemljama Evrope: Velike Britanije, Rusije,
Holandije, Francuske, Pruske ltd. Ovim ugovorima Japan je predstavljen svijetu i
otrgnut od samovoljne izolovanosti.
Otvaranju Japana prema svijetu usprotivio se japanski car pod pritiskon
feudalnih moćnika koji su nastojali da učvrste vlast u svojim kneževinama. Poseban
značaj ima 1868. godina kada je car Meiđi napravio reformu koju je i sproveo
uspostavljajući jedinstvenu vladu Japana. Ova svojevrsna revolucija, dokrajčila je
feudalni sistem, a učvrstila centralnu vlast japanskog cara Macuhita.
Ovim je stvoren pogodan privredni milje za ubrzani razvoj ove zemlje Dalekog
istoka. Veliki japanski carski ustav proklamovan je 1889. godine, a 1890. godine
sazvan je prvi Carski parlament.
Poznato je da je Japan siromašna zemlja sa prirodnim resursima.
Obezbeđivanje resursa Japan je nadoknadio kolonijalnim osvajanjima u Prvom
svjetskom ratu, a zatim osvajanjima pred i u toku Drugog svjetskog rata kada je bio
član Osovine Berlin - Rim - Tokio.
Ratna razaranja potpuno su uništila industriju ove zemlje. Kapitulacija zemlje,
potpisana je 2. septembra 1945. godine na američkom bojnom brodu Misuri. Godinu
dana nakon okončanja rata, industrija Japana bila je sedam puta manja od industrije
u 1941. godini. Bila su to teška vremena za građane Japana. Ljudi su tumarali u
ritama, bez zaposlenja, gladni, bolesni, skrhani i ojađeni. Takvo stanje je
deprimirajuće uticalo i na one građane koji su imali namjeru da se povrate iz
izbjeglišta u Japan (oko šest miliona ljudi koji su radili i živjeli u japanskim posjedima
u Aziji).

14
 Nakon prestanka savezničke okupacije 1952. godine, Japan se rangira kao
slabo razvijena država. Dakle, ovako oslabljen Japan, polazi u razvoj i napredak
svoje zemlje, zasnovan na tradicionalno kulturnim i reiigiskim vrijednostima. Sa
suočenom istinom o svom položaju i jasnim konceptom razvoja, za samo 16 godina
Japan izbija u sam vrh privrednog razvoja svjetske privrede i pozicionira na drugom
mjestu, odmah poslije SAD-a. Ovaj rast, poznat kao "privredno čudo", u periodu od
1953. do 1973. godine bilježi godišnji privredni rast u prosjeku od 8% a tokom
šesdesetih godina imao je rast i od 10,6%.
Kada je Japan krajem XX vijeka imao 35.750 američkih dolara po stanovniku,
bruto domaćeg proizvoda, smatralo se da se nalazi u ekonomskoj krizi jer je 2000.
godine zauzimao visoko treće mjesto, iza Luksemburga i Švajcarske, a ispred
Norveške SAD-a i Danske.
Da bi se razumjela japanska strategija navedimo jedan primjer: japanski
BNP^^ po glavi stanovnika, iznosio je 1945. godine 45 dolara. Novo otvaranje
Japana prema svijetu ostvareno je tek 1968. godine kada je otpočela ubrzana
industrijalizacija. Strategija se zasnivala u tome da su sva ulaganja do 1968.godine
bila u ljudske resurse. U periodu od 1945. do 1968. godine, japanska vlada je
ulagala 35% budžeta za obrazovanje.
Naprijed tražena hrabrost za pisanje o Japanu, zasniva se na činjenici da
treba pisati o najgušće naseljenoj zemlji na svijetu, sa više od 120.000.000
stanovnika, ili 340 stanovnika na kvadratnom kilometru, o zemlji nikloj iz pepela
poražene države, o zemlji čiji je privredni rast takav da danas omogućava njenim
stanovnicima visok standard, među najvišim standardima na svijetu.
Ostaje pitanje: šta je uzrok privrednog čuda? Da li je to dugoročno ulaganje u
obrazovanje? Kako se vraćaju uložena sredstva u obrazovanje i da li se ona
reinvestiraju? Na slijedećoj tabeli prikazuju se osnovni podaci o Japanu:

Broj stanovnika u milionima 126

Geografska površina (kvadratnih kilometara) 388.500
Bruto nacionalni proizvod (u milijardama dolara) 4.223
Bruto nacionalni proizvod po stanovniku (u dolarima) 33.500
Tabela 09. Podaci o Japanu iz 1997. godine

Uvoz (u milionima USD) 320

Učešće u svjetskoj trgovini (u%) 10,3
Učešće u svjetskom BNP (u%) 8
Kapitalizacija na berzama hartijama od vrijednosti (u 2.063
milijardama USD)
Tržište obveznica (u milijardama USD) 4.100
Tabela 10. Japan u svjetskoj ekonomiji

Dublja analiza dovodi do zaključka da se faktori privrednog rasta mogu

podijeliti na dvije grupe: neposredne determinante i posredne determinante
privrednog rasta Japana:
1. neposredne determinante privrednog rasta Japana:
• znanje,
• invensticije,
• privredna sredina,

15
 • spoljna trgovina;
2. posredne determinante privrednog rasta Japana:
• privredni sistem,
• politički režim,
• uloga države u privrednom rastu Japana.

Neki ekonomisti faktore brzog uspona Japana dijele na spo-Ijašne i unutrašnje

faktore:

(1) u spoljašne faktore brzom uspjehu Japana ubraja se doprinos koji su SAD-e
dale razvoju Japana, budući da su SAD imale poslijeratnu vojnu upravu u Japanu.
Ovakva pozicija omogućila je Japanu brzi razvoj jer nije investirala u vojne projekte.
Ovome treba dodati i vojno-političku strategiju SAD u tom dijelu svijeta, kao i zbog
ratova koje su vodile SAD-e u Koreji i Južnom Vijtnamu, gdje je Japan bio glavni
isporučilac i proizvođač naoružanja i vojne opreme SAD i drugih saveznika.
(2) U unutrašnje faktore japanske privrede mogu se uvrstiti deset sledećih faktora:

• navika Japanaca da teškim radom obnavljaju svoju zemlju zbog posljedica

čestih ratova, kao i posljedica čestih zemljotresa, poplava ltd.
• japansko vaspitanje da se živi i radi u takmičarskom duhu,
• odanost japanskoj ideji da se prvo radi za interese države, a tek zatim za
porodicu i sebe,
• radna disciplina i tradicionalna vrijednost, organizovanost i poslovnost
Japanaca,
• shvatanje rada kao obaveze i svrhe života svakog stanovnika Japana,
• veza koja čvrsto spaja radnika i njegovog poslodavca, odnosno doživotnog
zaposlenja u kome se zaposleni radnici nikad ne otpuštaju, niti sami
mijenjaju firmu,
• platni sistem koji se zasniva na godinama službe u predu-zeću, a ne prema
vrsti poslova koje radnik obavlja, traženim kvalifikacijama i odgovornosti,
• sistem ringišo kao cirkularni sistem, koji svakom članu preduzeća
omogućava obavezno učešće u donošenju poslovne odluke i
• demokratski ustav Japana, čiji član 9. izričito zabranjuje rat i naoružavanje
Japana. Ovim su obezbjeđeni uslovi da veća finansijska sredstva odlaze na
finansiranje privrednog razvoja umjesto izdataka na naoružavanje.

U unutrašnje faktore japanske privrede mogu se uvrstiti deset slijedećih

faktora:
Profesor Rikići Hirono, konsultant japanske vlade u Agenciji za ekonomsko
planiranje, poznati stručnjak koji je radio za više međunarodnih organizacija: UN,
OEBS, UNDP i drugih, poznati pisac literature iz oblasti menadžmenta, otkrio je u
Tokiju neke tajne japanskog ekonomskog buma. Po njemu, najhitniji činioci koji su
japansku ekonomiju izdigli u sami vrh svjetske privrede su:
• sposobnost japanskih inženjera da kroz inovacije razviju nove tehnologije,
• efikasna državna birokratija, koja ne zavisi od dnevne politike i političkih
promjena,

16
 • politička stabilnost,
• prilagođena makroekonomska, industrijska i trgovačka politika,
• bliska saradnja privatnog sektora i vlade,
• japanski fenomen štednje u Japanu (svaki Japanac gaji kult štednje i na
tom kultu procjenjuje se da je štednja građana u Japanu u 2003. godine
iznosila 13. hiljada milijardi USD što predstavlja iznos štednje Njemačke,
Velike Britanije, USA i Francuske zajedno) .

Lako je zaključiti da su ovakvom razvoju Japana dala doprinos veliki broj

malih i srednjih preduzeća. Japanci pod malim i srednjim preduzećima
podrazumijevaju preduzeća iz svih privrednih djelatnosti, zatim japansko zanatstvo
(izrada sablji, mačeva, šlemova, pancir odijela i kaciga, izrada kulinarskih
specijaliteta, domaća radinost ltd.), mali trgovački centri, samostalne trgovačke
prodavnice za prodaju robe na malo, salone za njegu ljepote i masaže tijela, uslužne
djelatnosti pranja rublja i čišćenje odijela ltd.
Kod industrijske djelatnosti, pod malim biznisom se podrazumijevaju mala
preduzeća čiji kapital ili krupne investicije ne prelaze vrijednost od 5o miliona jena
(ekvivalent 135.000 USD) ili koja imaju manje od 300 zaposlenih radnika na svom
platnom spisku.
Problemima malih preduzeća u Japanu se bave lokalne i gradske vlasti ali
ključnu ulogu u pomoći malim preduzećima ima država. Svoju pozitivnu ulogu država
ostvaruje kroz mjere fiskalne i monetarne politike, politikom cijena i brižljivim
planiranjem razvoja malog biznisa.
Ono što se mora posebno naglasiti da su japanska mala i srednja preduzeća
industrijskog tipa integrisana na principima kooperacije ili posiovno-tehničke
saradnje sa velikim sistemima. Nivo kooperativnosti, dovodi do definisanja njihovog
pravnog statusa te tako razlikujemo:
- nezavisna mala i srednja preduzeća; čiji je vlasnik inokosno lice,
- poluzavisna mala i srednja preduzeća; čiju zavisnost kontro-liše dobavljač,
kreditor ili drugi garant,
- zavisna mala i srednja preduzeća; to su preduzeća koja osnivaju
odgovarajući naručioci sa ciljem da im obezbjede tehnologiju, reprodukcioni materijal
i narudžbe za proizvodnju tako da ova preduzeća nemaju druga tržišta osim tržišta
svoga osnivača; za Japan možemo reći da njegova velika preduzeća, u
konkurentskoj borbi, ne uništavaju mala preduzeća, naprotiv ona ih štite i čuvaju od
propasti. Budući da je ugovor o kooperaciji dugoročan, kooperant se može u
potpunosti posvetiti kvalitetu svoga dijela zajedničkog proizvoda. Ovi odnosi
podrazumijevaju i aktivno pružanje informacija i know how te razmjenu znanja. Tako
se dolazi do tzv. svjetskog proizvoda.
Uopšteno govoreći, poslovan čovjek danas ostane bez komentara kada treba
da shvati japanski uspjeh koji je bez presedana. Japanski automobili dominiraju
svjetskim tržištem i svakim danom povećavaju svoj udio na svjetskom tržištu
automobila. Svakako, japanski automobili nisu sami doprinijeli slavi japanskog
privrednog čuda. Tu su proizvodi elektronike u funkciji zabave ili profesionalne
namjene, kompjuterski varijateti sa mnogostrukom primjenom itd. Snažne uslužne
djelatnosti: prvih pet banaka u svijetu pripadaju Japanu.
Mala i srednja preduzeća kao kooperanti velikih preduzeća imaju savršen
odnos saradnje. Poznat je primjer Tojote i njenih mnogobrojnih kooperanata. Tojota
postavlja veoma stroge uslove svojim kooperantima. Osnovna ideja je ta da se
mašine za proizvodnju postavljaju tamo gdje se postiže optimalna rentabilnost kori-

17
štenja, veoma često u malim i srednjim preduzećima koja opslužuju više velikih
partnera.
U Japanu (a sada i u Evropi) možete naići na relativno mali objekat sa
zvučnim imenom poznate firme. Ako ste iznenađeni, domaćin će Vam vrlo rado dati
odgovor: 'V/ ovdje vidite naš mozak, razvoj i planiranje, a mašine su po čitavoj
zemlji". To je tačan odgovor.
Mašine su po čitavoj zemlji i to sa 85% u malim i srednjim preduzećima (sam
Micubiši ima 5.500 partnera malih i srednjih preduzeća) a gdje su Tojota, Nikon,
Jašiko kao velike firme u oblasti foto tehnike.
Učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom broju japanskih preduzeća
dostiglo je 99,7% a broj zaposlenih je 91,8%. Prema podacima iz 1999. godine u
Japanu ima oko 4.837.000 malih i srednjih preduzeća.
Na svjetskom tržištu japanske firme su danas najaktivnije u kupovini drugih
firmi putem akvizicija, zajedničkog ulaganja, merdžera, ulaganja vlasničkog kapitala i
ostalih vidova ulaganja.

2.1 Institucije za pomoć u malom biznisu u Japanu

Rad malih i srednjih preduzeća pomognut je od mnogobrojnih vladinih i

nevladinih komiteta, agencija i instituta za pomoć u malom biznisu. Tako npr. postoji
Komitet japanskog društva za unapređivanje nauke koji izučava specifične probleme
malih industrijskih preduzeća, koja za japansku privredu imaju veliki značaj. Ovdje
spadaju još i: Japanska agencija za mala i srednja preduzeća (METI) iz Tokija a
osnovana je 1948. godine; Centar sa konsultovanje i savjetovanje malog biznisa
(Small business Advisory Centre); Sekcija za savjetovanje malog biznisa (Small
business Advisory section); Institut za industrijsko rukovođenje centralne japanske
industrijske agencije (Institute of Industrial Management Central Japan Industries
Association); Agencija za savjetovanje inženjera kao i Agencija za savjetovanje iz
domena upravljanja i rukovođenja te mnoge banke i knjigovodstevne firme nude
svoje stručne usluge malom biznisu.
Uspjehu malog biznisa doprinijeli su i:
• razni sistemi direktnog i indirektnog finansiranja (banke, fondovi, joint
venture kompanije),
• fond za kreditne garancije,
• institucije za osiguranje kredita,
• korporacije za finansiranje malog biznisa - JFS,
• NLFC, klasteri, industrijske zone, instituti za podršku i edukaciju
kadrova,
• TLO organizacija, biznis inkubatori, univerziteti.

Sve gore navedene institucije podijeljene su infrastrukturalno na: nacionalne,

regionalne i lokalne a na svim nivovima organizaciono su isto postavljene. Njihov
zadatak je i promocija MSP, kreiranje preduzetničkog okruženja koji bi motivisalo
otvaranje novih kompanija, podrška sa informacionim tehnologijama,
kompjuterizacija, edukacija i konsalting itd.
Za MSP vrijede dva osnovna pravila upravljanja kao i kod velikih preduzeća a
to su:

18
 • Sistem tačno na vrijeme (Just-in time JIT). Cilj ovoga sistema je da se
uskladi proizvodnja sa postavljenim zahtjevima kao kontinuirani proces, koji počinje
izradom dugoročnog plana a završava kada proizvod dođe do krajnjeg korisnika.

• Totalni kvalitet {Total Quality).

Cilj totalnog kvaliteta je da se eliminišu moguće greške i gubici na svim
nivoima procesa.
Ako želimo izvući zaključak onda možemo reći da su mala i srednja preduzeća
sastavni dio japanskog čuda čiji vrh piramide čine nekoliko vodećih japanskih
korporacija.

.....Japan, zemlja izlazećeg sunca..........

1. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U SAD-a

Poznato je da najznačajniju ulogu imaju mala i srednja preduzeća baš u

Sjedinjenim Američkim Državama. Duh malih i srednjih preduzeća zahvatio je
Evropu, a time i naše tržište - tržište Bosne i Hercegovine. Američka teorija i praksa
podržana je kapitalom na način da je on dominantan a Amerika najveći investitor. I
ne samo da je Amerika dominantan investitor, ona je najviše plasirala industrijski

19
konsalting sa američkim idejama i metodama. Sa samostalnim državnim
suverenitetom u periodu od oko 223. godine počinje i traje savremeni razvoj
preduzetništva, prije svega u formi malih i srednjih preduzeća. Oslobođena
zavisnosti od evropskih zemalja, Amerika počinje nagli razvoj svoje privrede
orjentisane na izvoz svojih proizvoda koristeći činjenicu ratova koje su imale
Francuska i Velika Britanija kako u Evropi tako i u Indiji u periodu od druge polovine
XVII do početka XIX vijeka.
Privredni napredak SAD, pojačava se po završetku Prvog svjetskog rata i traje
neprekidno do pojave poznate svjetske krize (1929 - 1933. godine). Izlaz iz nastale
ekonomske krize počeo je 1932. godine politikom Nju Dila (New Deal), koju je
preuzeo F.D.Ruzvelt.
Početkom Drugog svjetskog rata SAD podržavaju evropske zemlje u borbi
protiv sila "Osovine" i uvode poznati sistem "Cash and Carry" (plati i nosi) kojim
omogućavaju evropskim zemljama da se snadbijevaju oružjem, municijom i ostalim
ratnim materijalom. Premda su i same SAD-e učestvovale u Drugom svjetskom ratu,
one su iz toga "rata Izašle sa povećanim privrednim potencijalom i zauzele vodeću
poziciju u svjetskoj privredi. Možda je teško razumjeti činjenice da su SAD-e
učestvovale u Drugom svjetskom ratu a da su iz njega izašle privredno jače?
Objašnjenje se nalazi u činjenici da ratne operacije nisu bile na teritoriji SAD-a, što
im je omogućilo razvoj ratnog potencijala. Tokom rata u SAD-a je proizvedeno
300.000 aviona, 86.000 tenkova 253.000 topova ltd.

20
 Bogate sirovinama i izvorimaenergije, dostupnost kapitalu, obučeno i
sposobno stanovništvo, savremana poljoprivredna i prehrambena industrija,

razvijena infrastruktura omogućava početak i razvoj manja veoma visoko

pozicionirana. Navedena rasprava o malim i srednjim preduzećima u SAD-a imala je
za cilj da se stvori kratak prikaz o poreskom i poslovnom okruženju za poslovanje
malih i srednjih preduzeća. Pri svemu tome potrebno je dodati da vlasnici malih i
srednjih preduzeća imaju manje obaveze ako su Amerikanci od onih koji su stranci.
Glavni subjekti u malom biznisu u SAD-a su:
- individualni vlasnici (proprietorship),
- vlasnici partneri (partnership),
- vlasnici malih koorporacija.
U SAD-a, kako je ranije već navedeno, primjenjuje se institucionalni kriterij
definisanja malog biznisa a to se svodi na registarciju preduzeća malog biznisa kod
"The United States Small Business Administration (SBA). Agenciju SBA osnovala je
Savezna vlada SAD još 1953. godine, kako bi pomogla, zaštitila i unaprijedila mali
biznis SAD.
Svako preduzeće koje se registruje kod ove Agencije, smatra se preduzećem
iz oblasti malog biznisa, jer se Agencija kod registracije rukovodi određenim
kriterijumima koje preduzeće mora da zadovolji da bi se registrovalo kao preduzeće
malog biznisa.
Ti kriteriji su:
- broj zaposlenih,
- dolarska vrijednost realizacije,

E
- vrsta djelatnosti kojom se bavi dotična firma,
- bliža djelatnost prirode posle iz djelatnosti itd.

21
 Imajući značaj i ulogu malih i srednjih preduzeća u SAD-a potrebno je dodati i
sledeći komentar o kriterijumima pri definisanju malih i srednjih preduzeća:
(1)Kriterijum do 500 zaposlenih radnika je preširok i ima dosta prijedloga da
se taj broj smanji. Ovakvu inicijativu podstiče i W. Arnold Homsmer i predlaže
kriterijum do 100. zaposlenih radnika za definisanje malih i srednjih preduzeća,
posmatrano po privrednim djelatnostima.
(2) Svakako, definisanje malih i srednjih preduzeća po privrednim djelatnostima
ima smisla, jer se ona znatno razlikuju. U trgovini na malo, preduzeće se definiše
kao malo preduzeće ako promet ne prelazi iznos od 7,5 miliona dolara, uz limit koji
se razlikuje u zavisnosti od specifičnosti poslova. U uslužnom sektoru, preduzeće se
klasifikuje u malo kada su ostvareni prihodi manji od 8 miliona dolara u zavisnosti od
vrste poslovne usluge.
(3) U trgovini na veliko, preduzeće se smatra malim ako je broj zaposlenih
manji od 250 a ponegdje i do 1.500 zapo-slenih, u zavisnosti od privredne djelatnosti
sa kojom se bavi.
Preduzetništvo u SAD-a, prvo je doživjelo procvat i zato se smatra bazom
slobodne inicijative i preduzetništva. Nakon velike ekonomske krize, od 1929 do
1933 godine i državne intervencije u cilju njenog prevazilaženja, došlo je do
promjene strukture kapitala u malim i srednjim preduzećima, dakle, klasični sistem
slobodnog preduzetništva zamjenjen je nekom vrstom mješovite privrede, sa
dominacijom državnog i krupnog kapitala. Sve se to odrazilo na slobodno
preduzetništvo kroz sistem mjera iskazanim pravilima ponašanja i ograničenjima. U
tom periodu u SAD-a nastaju krupne korporacije i sve više potiskuju mala
preduzeća.
Danas u privredi SAD-a, čine okosnicu transnacionalne kompanije, velike
kompanije-konglomerati (General motors, Chrysler and Ford motors. General
Elektric, Gulf Oil Corp. itd.). Pogrešno bi bilo shvatanje da u takvim oklnostima nema
mjesta za mala i srednja preduzeća jer da je ostavljen mali prostor za preduzetničku
inici-jativnost.
Prema poznatom autoru, Richard Cavess između velikih korporacija u SAD-a
leži oko 15. miliona različitih samostalnih preduzeća, a među njima i ogroman broj
malih preduzeća. Ovdje se radi o malim i srednjim preduzećima pod dominacijom
velikih korporacija ali i jednim dijelom potpuno samostalnih preduzeća. U SAD-a
postoje mala i srednja preduzeća konstituisana prema zahtjevima lokalnog tržišta,
regionalne industrije i velikih gradskih centara.
Tu ubrajamo mala i srednja preduzeća koja obavljaju djelatnosti za koje nisu
zainteresovana velika preduzeća: prikupljanje, čuvanje i prerada sekundarnih
sirovina i otpadaka iz industrije i poljoprivrede.
Ono što je vrijedno istaći jeste činjenica da se smatra da mala i srednja
preduzeća imaju komparativnu prednost u naučno-istraži-vačko-razvojnim
djelatnostima, pronalazaštvu, proizvodnji preciznih proizvoda i modnoj konfekciji.
Zašto u modnoj konfekciji? Zato što modna konfekcija zavisi od ćudi i zahtjeva
potrošača izraženih kroz stil i modu oblačenja. Velika preduzeća nisu u stanju da
prate ove zahtjeve, mnogo su prihvatljivija mala preduzeća, ona su fleksibilno
projektovana i uvažavaju zahtjeve tržišta.
Mala i srednja preduzeća postoje i u proizvodnji naoružavanja i vojne opreme.
To su praktično specijalisti-kooperanti velikih preduzeća. Takođe, mala i srednja
preduzeća zastupljena su i u industriji duvana, prehrambenoj industriji, tekstilnoj
industriji, industriji drveta i namještaja, industriji stakla, industriji kože, obuće i guma,
industriji građevinskog materijala itd.

22
 Mala i srednja preduzeća dobro su zastupljena u uslužnim djelatnostima koje
se odnose od informisanja i komunikacija do pravnih usluga, usluga zabave i šou
biznisa, iznajmljivanje opreme, usluge u malim restoranima i prodavnicama itd.
Od 1980 (Predsjednik R.Regan), pa dalje. Vlada SAD-a smatra da je "small
business" imperativ razvoja SAD-a. Profit, profit i profit je životni moto svakog
amerikanca dopunjen težnjom za stvaranje materijalnog bogatstva i slobodne
ličnosti.
Projektovani i opšte prihvaćeni pojam, američki san, izražava težnju svakog
pojedinca da dostigne visok nivo životnog standarda. Taj san nikad se ne bi ostvario,
bez slobodne konkurencije u sferi privređivanja.
Konkurencija je izazvala racionalnost u korištenju resursa a prije svih, resursa
vremena, što će kasnije dovesti do razvoja novih proizvoda i usluga kao što je
pojava brze hrane (fast food), kako bi se čovjek što više posvetio radu. Amerika je
prihvatila i maksimu: sve što je malo, lijepo je, moguće je i ima svoju budućnost
(George McRobie). Danas u SAD-a učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom
broju preduzeća je 99,7% a broj zaposlenih u njima je oko 80%.
Na kraju vrijedno je istaći za mala i srednja preduzeća u SAD-a i slijedeće:
(1) uspjeh malih preduzeća koja su potekla iz "garaža" je fascinantan,
(2)broj malih preduzeća koja su propala je poražavajući,
(3)mnoga mala preduzeća se ukinu još u procesu osnivanja,
(4) od cea 600.000 preduzeća koja se osnivaju svake godine, samo 50%
doživi 18 mjeseci postojanja, a tek cea 20% doživi 10 godina starosti.

4. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U ZEMLJAMA TRANZICIJE

4.1. Mala i srednja preduzeća u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Sloveniji

4.1.1. MSP U Bosni i Hercegovini

U BiH još uvek ne postoji jedinstven zakon o MSP. Za ovaj sektor su u okviru
Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope predviđene mnoge aktivnosti.
U junu 1999. godine, u Kelnu, održan je skup najbogatijih zemalja svijeta
(SAD, Rusija, EU, Kanada, Japan) i najvažnijih međunarodnih institucija (MMF,
Svetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj. Evropska investiciona banka,
OECD), na temu rekonstrukcije i saradnje u Jugoistočnoj Evropi, uz prisustvo
zemalja iz regiona. Na ovom skupu je usvojen dokument PAKT STABILNOSTI ZA
JUGOISTOČNU EVROPU, Pakt insistira na činjenici da zemlje jugoistočne Evrope
otpočnu saradnju, kako međusobnu, tako i sa glavnim donatorima, radi stabilnosti i
razvoja regiona. Ostvarivanje dobrosusjedskih odnosa realizovaće se kroz
bilateralne i multilateralne sporazume i funkcionisanje više radnih stolova.
Pakt stabilnosti za jugistočnu Evropu planira slijedeće aktivnosti:
• unapređenje zakonske regulative i donošenje zakona o MSP;
• uspostavljanje institucionalne podrške MSP kroz osnivanje
• odeljenja u okviru državnih ministarstava;
• osnivanje Fonda za razvoj;
• osnivanje Agencije za MSP;
• formiranje državnog Centra za preduzetništvo i MSP;
• projekat podrške (CEED).

23
 Održiv ekonomski rast u ovoj zemlji, svakako zahtjeva hitan razvoj privatnog
sektora. Ključnu ulogu u ovom procesu imaju mikro, mala i srednja preduzeća.
Može se reći da u BiH postoji više od 50.000 registrovanih privatnih preduzeća
i većinu njih čini mikro (sa manje od 5 zaposlenih). Kao i u slučaju ostalih zemalja u
tranziciji. Najveći dio njih je iz oblasti trgovine, 30% pripadaju sektoru usluga, dok je
manji broj preduzeća u proizvodnom procesu.
Razlog ograničenog i usiljenog razvoja MSP je uslovljen nedostatkom kapitala
i otežanim pristupom kreditnim linijama. Oko 90% izvora finasiranja MSP su sredstva
pozajmljena od rođaka, prijatelja ili lica koja ilegalno, uz velike kamate, vrše
pozajmice novca, obzirom da banke nažalost, još uvek negiraju važnu ulogu u
kreditiranju MSP.
Iznosi kredita, koje banke nude, su visoki, kreditni uslovi su nepovoljni (kratak
period za otplatu i visoke kamatne stope).
Mikro kredite za MSP u iznosu do 5.000 USD do sada su, uglavnom,
obezbjeđivale, međunarodne nevladine organizacije.

4.1.1.1 Strategija razvoja MSP u Republici Srpskoj u periodu od

2006 - 2010. godine
Premda se u Bosni i Hercegovini vode intenzivne aktiv-nosti oko utvrđivanja
strategija razvoja MSP, ovdje će se istaći prvenstveno Strategija razvoja MSP u
Republici Srpskoj u peri-odu 2006 - 2010. godine

1. OPŠTI PRISTUP
Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj za period
2006.- 2010. god. ima za cilj da kreira okvir za stvaranje dinamičnog, konkurentnog i
izvozno orijentisanog sektora malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj u
narednom petogodišnjem periodu.
Najznačajniji društveni i privredni efekti koji će se postići uspješnom
realizacijom Strategije biće povećanje zaposlenosti, povećanje izvoza, smanjenje
platnog deficita, ravnomjerniji regionalni razvoj i jačanje materijalne osnove za
obrazovanje, zdravstvo, i druge važne društvene djelatnosti. Analiza stanja u oblasti
malih i srednjih preduzeća sa prijedlogom mjera za poboljšanje uslova poslovanja,
koja čini polaznu osnovu za Strategiju, pokazuje da su strateški ciljevi realni i
ostvarivi.
Ostvarenjem strateških ciljeva odnos broja malih i srednjih preduzeća i
preduzetničkih radnji odnosno malih i srednjih pravnih subjekata prema ukupnom
broju stanovnika, kao i broj zaposlenih u ovom sektoru u Republici Srpskoj značajno
će se približiti prosjeku u Evropskoj Uniji.

Metodološki pristup u izradi Strategije polazi od sljedećih principa:

• usklađenost sa Evropskom poveljom za mala preduzeća,
• sektorski pristup razvoju malih i srednjih preduzeća,
• ujednačenje regionalnog razvoja Republike Srpske
• i jačanje lokalnih inicijativa.
Usklađenost sa Evropskom poveljom za mala preduzeća ogleda se naročito
kroz jeftinije i brže pokretanje malih preduzeća, bolje zakonodavstvo i propise,
oporezivanje i finansijsku podršku, obrazovanje i obuku za preduzetništvo, razvijanje
tehničko-inova-tivnih i organizacionih znanja, bolje korišćenje jedinstvenog tržišta,
implementaciju informaciono-komunikacionih tehnologija i efikasnije predstavljanje
interesa MSP na međunarodnom i državnom nivou.

24
 U cilju što efikasnijeg i racionalnijeg korištenja nedovoljnih finansijskih
sredstava, neophodno je fokusirati podsticajne mjere na manji broj privrednih sektora
i to prvenstveno na prehrambeni, drvoprerađivački, turistički, metaloprerađivački i
sektor informaciono-komunikacionih tehnologija. S obzirom na vrlo neujednačen
regionalni razvoj Republike Srpske u Strategiji je predviđeno posebno podsticanje
manje razvijenih i pograničnih područja. Za realizaciju ovih aktivnosti neophodno je
formiranje regionalnih razvojnih centara Agencije i usmjeravanje sredstava u
zavisnosti od stepena razvijenosti regija.
Za razvoj MSP od prioritetne važnosti je stvaranje razvojnog ambijenta na
lokalnom nivou, pa je u Strategiji poklonjena velika pažnja razvoju lokalne
institucionalne i preduzetničke infrastrukture: lokalne agencije, odjeljenja za privredu,
info pultovi, poslovni inkubatori i poslovne zone.

1.1. Mala i srednja preduzeća-definicija i značaj

Mala i srednja preduzeća su glavni nosilac razvoja privrede evropskih

zemalja. Važni su pokretači inovacija, zaposlenja, te socijalne i lokalne integracije u
Evropi.
Evropska povelja za mala preduzeća, koja je obavezna za sve zemlje članice
Evropske unije, zemlje kandidate za članstvo u Evropsku Uniju i zemlje Zapadnog
Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Srbija i Crna Gora i
Kosovo), ističe deset područja koji su značajni za poboljšanje poslovnog okruženja
za mala preduzeća, a odnose se na reformu zakona, pristup finansijama, poslovno
zastupanje, obrazovanje u predu-zetništvu, konkurentnost i dr.
Bosna i Hercegovina je potpisala Evropsku povelju za mala preduzeća u junu
2003. godine. Zajedno sa drugim zemljama Zapadnog Balkana, Bosna i
Hercegovina dostavlja godišnje izvještaje Evropskoj komisiji o ostvarenim ciljevima
Povelje. Sprovo-đenje ciljeva zacrtanih Poveljom predstavlja veoma značajan korak
ka članstvu u Evropsku Uniju.
Šta su to mala i srednja preduzeća?
Postoje različite definicije malih i srednjih preduzeća. U Velikoj Britaniji mala
preduzeća se definišu kao subjekti koji imaju do 200 zaposlenih, u Francuskoj mala
preduzeća zapošljavaju od 6 do 50, odnosno do 100 ili 200 zaposlenih, srednja od
51 do 500 zaposlenih, dok se na primjer u Njemačkoj, za definisanje malih i srednjih
preduzeća pored broja zaposlenih, uzima u obzir i ukupni godišnji prihod.
Prema odredbama EU mala i srednja preduzeća imaju manje od 250
zaposlenih, godišnji promet manji od 40 miliona eura i upravljački su nezavisna.
Prema OECD definiciji mala i srednja preduzeća imaju manje od 500
zaposlenih, mada se svakoj zemlji ostavlja prostor da ovaj broj smanji ili poveća (u
nekim zemljama 100 ili čak 300 zaposlenih predstavlja gornju granicu). Mikro
preduzeća imaju 1- 4 zaposlenih, vrlo mala 5- 19, mala 20 - 99 i srednja preduzeća
99 - 500 zaposlenih.
U Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstvena, zajednička definicija MSP.
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je krajem 2004. godine
pokrenulo inicijativu za definiciju koncepta malih i srednjih preduzeća na nivou
države s obzirom da se na entitetskim nivoima koriste različite definicije.
U Republici Srpskoj, prema Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih
preduzeća („Službeni glasnik RS", br. 64/02), preduzeća se prema veličini
razvrstavaju na mala i srednja u zavisnosti od:

25
 • prosječnog broja zaposlenih
• ukupnog prihoda od prodaje
• zbira bilansne aktive.
U skladu s tim mala preduzeća se definišu kao pravna lica koja:
• zapošljavaju prosječno godišnje od 11 do 50 radnika,
• ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 4.000.000,00
konvertibilnih maraka, ili imaju zbir bilansne aktive u vrijednosti do
2.000.000,00 konvertibilnih maraka,
U okviru malih preduzeća razlikujemo i mikro preduzeća koja zapošljavaju
prosječno godišnje do deset radnika.
Srednja preduzeća su pravna lica koja:
• zapošljavaju prosječno godišnje od 51 do 250 radnika,
• ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 20.000.000,00
konvertibilnih maraka, ili imaju zbir bilansne aktive u vrijednosti do
10.000.000,00 konvertibilnih maraka.
U cilju usklađivanja definicije malih i srednjih preduzeća u RS sa direktivama
EU predviđena je izmjena u Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća
u prvoj polovini 2006. godine.
Prema podacima Evropske banke za obnovu i razvoj, u većini zemalja
Jugoistočne Evrope učešće MSP u bruto domaćem proizvodu je više od 50%. Slika
1.1. prikazuje broj MSP na 1000 stanovnika u zemljama Jugoistočne Evrope i
zemljama članicama EU u 2002. godini.
Bosna i Hercegovina (7), Moldavija (6,1) i Srbija i Crna Gora (7,8), su u 2002.
godini imale najmanji broj malih i srednjih preduzeća na 1000 stanovnika u odnosu
na ostale zemlje regiona.
Najveći broj MSP na 1000 stanovnika imale su Poljska (87), Mađarska (85,9) i
Češka (85,1).

4.2. Mala i srednja preduzeća u Češkoj i Slovačkoj

Za razliku od Poljske i Mađarske, koje su u tranziciju krenule sa kakvim-takvim

privatnim sektorom. Češka i Slovačka su se obrele pred složenim problemom: kako
bez trunke domaćeg kapitala što prije privatizovati privredu u zemlji u kojoj su sva
preduzeća, pa čak i zanatlije i kompletna poljoprivreda, bili državni.
Arhitekti prvih koraka češkog i slovačkog puta u tranziciju su rješenje našli u
Zakonu o restitucijama, kojim je bivšim privatnim vlasnicima postepeno vraćana
imovina, nacionalizovana po dolasku komunista na vlast 1948. godine, povratku
predratnom sistemu preduzetništva fizičkih lica i maloj privatizaciji.
U maloj privatizaciji su od 1990. do 1993. godine u javnim licitacijama i po vrlo
pristupačnim cijenama nuđeni državni objekti male i lokalne privrede, radnje i
poslovni prostor u sektoru usluga.
Čehe i Slovake je odmah, nakon pada komunista, bukvalno zahvatila
preduzetnička euforija i u prvih par godina je u 15-milion-skoj, još uvek zajedničkoj
državi izdato 2,5 miliona dozvola za poslovanje fizičkih lica.
MSP do 250 zaposlenih i bum privređivanja fizičkih lica zaslužni su što je
bivša Čehoslovačka u prvim godinama prelaska na tržišnu privredu relativno
bezbolno prošla početne tranzicione šokove i nekoliko talasa otpuštanja. Naravno,
neke firme rođene na početku češkog puta u kapitalizam, nisu mogle sve da prežive
u već razvijenoj tržišnoj privredi. Danas godišnje nestaje 25% registrovanih malih
privrednih subjekata, dok se registruje oko 10% novih.

26
 MSP su tokom cijele tranzicije, naročito na početku, efikasno ublažavale
posljedice nekoliko krupnih talasa otpuštanja iz glavnih gubitaša, kolosa češke
industrije. Češka je u reforme ušla sa punom, mada fiktivnom zaposlenošću, do
druge polovine devedesetih godina prošlog vijeka stopa nezaposlenosti se držala na
oko tri posto, dok se danas kreće oko 9%.
Mala i srednja preduzeća na svojim plećima drže sektor trgovine i usluga, a u
industriji se njihov udio razlikuje od grane do grane. U proizvodnji robe 40% otpada
na mala i srednja preduzeća, u maloprodaji i građevinarstvu to je oko 70%. Male i
srednje firme zapošljavaju 65% radnika u češkoj industriji. MSP danas učestvuju sa
40,4% u stvaranju bruto nacionalnog proizvoda.
Iako, je značaj MSP veliki za Češku, država još uvek pruža nedovoljnu
podršku i prema ocjenama nezavisnih ekonomista, prije na njih gleda kao na
pastorčad, koja će se, kao fleksibilnija od velikih, nekako snaći sama. Glavna boljka
je nedostatak kapitala.
Prema malima su, prema anketama Privredne komore, stroži i poreski organi.
Nedovoljna je i pravna sigurnost, gdje se istjerivanje prava putem suda vuče suviše
dugo i suviše košta.
I pored određenih problema Češka je sa nacionalnim doho-dkom po
stanovniku od oko 5.000 dolara, uz godišnju inflaciju od samo nekoliko procenata, pri
stopi nezaposlenosti od 9 odsto sa stranim investicijama od oko osam milijardi
dolara godišnje, nesumnjivo, jedna od najstabilnijih zemalja u tranziciji, koja će
uskoro, (članica EU u 2004. godini) i formalno, dobiti status razvijene evropske
zemlje.
MSP u Češkoj očekuju da će osim u granama gde su prisutni dugoročniji
problemi, kao što su tekstilna i kožna industrija, stvari krenuti na bolje sa ulaskom u
Evropsku uniju. Već, sada glavna pomoć koju pruža država u okviru nove koncepcije
podrške malim i srednjim preduzećima do 2004. godine dolazi iz sredstava
evropskog fonda PHARE.
4.3. Mala i srednja preduzeća u Mađarskoj

Mađarska je, zajedno sa ostalim državama koje ulaze u Evropsku uniju 1.

maja 2004. godine, u Mariboru aprila 2002. godine predstavila Evropskom odeljenju
za malu privredu osnovu za pomoć razvoju MSP i promotivne aktivnosti u okviru EU.
Tom prilikom. Mađarska je na ovaj način promovisala sopstveni program razvoja
MSP i poslovnog ambijenta za implementiranje u evropsku razvojnu politiku.
Dakle, Sešenjijev plan, kako je nazvan po svom autoru, bio je i biće korišćen
pri integraciji Mađarske u EU. Pored različitih nefi-nansijskih podsticaja Sešenjijev
plan (Szechenyi Enterprise Promotion Programme) usvojen 2002. godine, sa ciljem
da poveća globalnu konkurentnost mađarskih malih i srednjih preduzeća uvodi i
različite vrste poreskih olakšica i omogućava bolji prolaz do finansijskih institucija i
tržišta kapitala.
Modernizacija poreskog sistema u Mađarskoj uključuje od 2003. godine i
uprošćen način obračuna poreza za preduzetnike i smanjenje stope doprinosa za
zdravstveno osiguranje. Takođe, uvedene su i velike poreske olakšice za investicije
MSP u znanje i "know how", bolje vrijednovanje cijelokupne imovine, na koju se
plaća porez i smanjenje poreske stope objedinjavanjem svih olakšica.
Odnos prema preduzetištvu i metodama razvoja MSP u Mađarskoj, u
posljednjih nekoliko godina se intezivno mijenja, kao i ciljevi i zadaci koje imaju
lokalne mreže asocijacija preduzetnika i preduzetništva Agencije za razvoj malih i
srednjih preduzeća, koje su ranije bile i operativna tijela za sprovođenje PHARE

27
programa. Njihov značaj, pošto su odigrale svoju ulogu, se smanjuje, jer je početni
skok u preduzetništvo već uveliko načinjen.
Iako tržišni sektor ne može da se finansira direktno iz PHARE fondova
razvojni programi za podršku MSP u Mađarskoj i pored toga su dobili upravo odatle
znatnu finansijsku pomoć. Zanimljivo je pomenuti neke od programa koji su na ovaj
način podržani. To, je prije svega, program finansiranja inovacija i novih aktivnosti
poljoprivrednika u južnim dijelovima Mađarske. Formirana su četiri inovativna centra,
od kojih svaki pokriva po 30 malih i srednjih preduzeća.
Realizuje se i projekat pod nazivom "Razvoj preduzetničkih vještina u srednjim
i višim školama u Mađarskoj". On podrazumjeva obuku učenika srednjih škola i
studenata za bavljenje preduzetniš-tvom, ali i specijalnu obuku nastavnika i
profesora u metodologiji prenosa znanja iz osnova vještina u preduzetništvu i
privatnom biznisu. Ciljane regije su krajnji sjever i jug Mađarske, sa najvećim
udjelom poljoprivrednog stanovništva.
Mađarska je u svom Nacionalnom programu razvoja predvidjela i "kopče" za
evrofondove. Jedna od njih je i program Orfeus koji je vezan za PHARE programe, a
koji se odnosi na regionalni razvoj koji uključuje i podršku MSP. Polovinu potrebnog
novca ulagače EU, 40% biće pokriveno iz mađarskog državnog budžeta, a ostatak
od 10% uplaćivaće se iz budžeta lokalne samouprave. Za ove namjene mađarska
vlada je za 2003. godinu izdvojila 50 milijardi forinti (1 euro = 250 forinti).
Mađarska ima 687.000 MSP, od čega su 658.000 mikro, 21.000 malih, a
8.000 preduzeća srednje veličine, dok je velikih 4.000 preduzeća. U Mađarskoj
prosječan godišnji obrt MSP iznosi 90.000 evra, u čemu mikro firme prosječno obrću
30.000 evra, male 600.000 evra, a srednje 3.500.000 evra. U Mađarskoj MSP
zapošljavaju 2.014.000 ljudi, a veliki 976.000 ljudi. U ukupnom broju preduzeća ona
bez zaposlenih (vlasnik je istovremeno jedini zaposleni) učestvuju sa 64,3%, mikro
32%, mala 3%, a srednja sa 0,6%. Velika preduzeća učestvuju u ukupnom broju sa
0,1 %, ali zapošljavaju 32,6% radnika u Mađarskoj, a u ukupnom prihodu su sa čak
61%.
Ukupan broj MSP, međutim, u stalnom je usponu, a brže raste broj firmi u
uslužnim djelatnostima u odnosu na proizvodna i trgovinska preduzeća.
Tipični vlasnici mikro i malih preduzeća su domaći preduzetnici, srednjih
zajednički domaći i inostrani, dok po pravilu cijele velike kompanije posjeduju stranci.
Nacionalnom proizvodu Mađarske velika preduzeća doprinose sa 64 odsto, mikro i
mala sa 19, a preduzeća srednje veličine sa 17%.
Ako bi se napravio model tipičnog mađarskog privatnog preduzeća, onda bi to
bila mikro firma, u kojoj je vlasnik i jedini zaposleni i to u uslužnoj djelatnosti, koja je
započeta na osnovu kredita. Čak 40 odsto MSP koristi eksterne kredite i njihov broj
neprekidno raste.
Mala privreda, ipak je u Mađarskoj na margini, sudeći prema doprinosu
osnovnih pokazatelja nacionalne ekonomije i to će, po svojoj prilici, trajati i u
godinama koje dolaze, mada je porast MSP konstantan i za uvažavanje.

5. PREDNOSTI I IZAZOVI FRANŠIZINGA

PREDNOSTI FRANŠIZINGA

1. Iskustvo davaoca franšizinga

Primalac koji kupuje franšizu kupuje i višegodišnje iskustvo i provjereni metod
davaoca. Jedan od primaoca je ovo izrazio na slijedeći način:

28
 "Ono što sam naučio od davaoca, vrijedilo je desetostruko više od toga što je
plaćeno na ime franšize."
U bilo kom novom poslu troši se mnogo vremena i novca na pokušaje i
greške. Zato provjereni franšizing može eliminisati mnoge početne probleme. Sve
ovo omogućuje pojedincu otvaranje malog biznisa bez ikakvog prethodnog iskustva.

2. Obučavanje
Dobar davalac će obezbjediti obučavanje za nove primaoce. Obučavanje se
obično izvršava u mjestu primaoca u njegovoj matičnoj kući. Novi vlasnik se ovim
obučavanjem priprema za sve aspekte posla.

3. Nabavka i reklamiranje
Većina davalaca franšize pružaju pomoć pri reklamiranju proizvoda i
usmjeravanju. Primalac stiče ovu prednost kupovinom franšize, dok, međutim,
većina ljudi koji su u malom biznisu, ne može priuštiti sebi nabavku u velikim
količinama, niti obimno reklamiranje proizvoda ili usluga. Primaoci koji su
međusobno blizu locirani mogu reklamirati zajedno i tako smanjiti troškove. Kako
broj primalaca franšize raste, svijesnost javnosti se uvećava.

4. Stalni savjeti, istraživanje i razvoj

Osoblje eksperata davaoca franšize pruža pomoć u svim aspektima posla.
Davalac je, takođe, u prilici da obezbjedi neprestano istraživanje i razvoj.

5. Zajedničko djelovanje
Zajedničko djelovanje kao princip je primjenjiv na franšizing. Oni koji kupuju
franšizu postaju dio porodice, gdje svi članovi rade zajedno za dobrobit svih.
Franšizing organizacija pomaže svakom svom članu da bude uspješan. Često, neke
od najefikasnijih ideja dolaze od primalaca, koji za uzvrat, dijele svoje ideje sa
primaocima franšize.

5.2. IZAZOVI FRANSIZINGA

1. Poslovanje u okvirima sistema

Franšizing se doživljava kao frustracija kod ljudi, kojima ne leži da rade u
okviru franšizing sistema.

2. Rizik
Rizik je prisutan, iako većina govori da kupovina franšize nosi sa sobom
manje rizika. Davalac franšize može imati veličanstveni program, poštovano ime, ali
u krajnjoj istanci mnogo toga primalac franšize drži u svojim rukama, pošto posjeduje
posao i u velikoj mjeri određuje uspjeh svog poslovnog poduhvata.

3. Poslovanje sa davaocem
Kupovina franšize može se blisko porediti sa stupanjem u bračnu zajednicu.
Zajednički se grade neki poslovni odnosi, koji mogu postati trajni. Odnos primaoca
prema davaocu i njegovim saradnicima biće izuzetno važan. Primalac franšize treba
da upozna davaoca franšize putem slijedećeg načina:
• primalac treba da posjeti korporativnu upravu. Treba da pokuša da upozna
personal i da odredi, koliko glatko teku poslovne relacije,

29
 • primalac franšize treba da porazgovara sa ostalim primaocima franšize,
• primalac franšize treba da se raspita kod ostalih primaoca, kakvi su njihovi
poslovni odnosi sa davaocem, jer treba što više saznati o davaocu
franšize.

4. Kriva očekivanja
Franšizing, kao i bilo koji drugi posao, zahtjeva mnogo vremena, inicijative i
marljivosti, da bi se postigao pravi uspjeh. Jer, ne treba očekivati da će se, ulazeći u
franšizing ostvariti trenutni uspjeh.
5. Vođenje posla
Neki pojedinci su mnogo spremniji da vode posao od drugih. Oni imaju neko
poslovno iskustvo i naučili su izlaziti na kraj sa ljudima. Drugi će preduzetnici,
možda, zaključiti da je upravljanje franšizom veoma složeno. Moraju iskreno
pristupiti priprema za vođenje posla. Ukoliko preduzetnici zaključe da imaju malo i
nedovoljno iskustva, oni bi trebalo da zatraže posebnu pomoć od davaoca franšize u
poslovnom menadžmentu.
Ipak se može zaključiti da franšizing pruža neke izuzetne prilike za mnoge
preduzetnike.

6. Strategijske alijanse
Uspjeh preduzeća, u uslovima sve zaoštrenije konkurencije, sve više je
uslovljen kvalitetom uspostavljenih veza sa partnerima. Preduzeća upravo počinju da
uče, ono što su nacije od ranije znale: na složeno, neizvesno nacionalno i svjetsko
tržište sa velikim brojem konkurenata, najbolje je ne ići sam. Danas ne možete
zadovoljiti potrošača samo svojom ponudom. Danas, bez kooperativnih odnosa u
kanalima prometa, ne mogu se zamisliti savremeni odnosi na tržištu. Velika moć
uzajamne saradnje je čest uzrok za paralelan i zajednički rad. Kooperacija, različiti
oblici partnerskih odnosa umjesto konkurencije, su uslovi opstanka na savremenom
tržištu.
Aktivnosti između najmanje dva preduzeća treba povezati u mrežu uzajamnih
odnosa u stvaranju lanca vrijednosti, ta mreža treba da omogući svakom od partnera
održavanje i/ili povećanje strategijske konkurentske prednosti preduzeća i zato njen
razvoj zahtjeva strategijski pristup. Poslovanje savremenih preduzeća, kako ističu
neki istraživači, sve više liči na mrežu strategijskih specijalista.
Danas su savezi svih vrsta sve uobičajeni, naročito u međunarodnom
poslovanju: zajednička ulaganja, manjinska učešća u akcijama, istraživački i
marketinški sporazumi, unakrasno licenciranje i dogovori o razmjeni itd.
Poslovne mreže, a posebno alijanse ili koalicije su poslovni mehanizmi putem
kojih preduzeća ostvaruju svoje strateške ciljeve. Alijanse, su dugoročni savezi i
partnerstva između preduzeća i formiraju se da bi se ostvarili projektni ciljevi i
rješenja koja poboljšavaju procese, produktivnost i profitabilnost. Alijanse se definišu
kao: formalna i obostrano prihvaćena komercijalna kolaboracija između preduzeća
koja razmjenjuju specifične poslovne resurse za obostranu korist.Strategijske
alijanse predstavljaju fenomen povezivanja specifičnih aspekata poslovanja dvije ili
više firmi. Bitne karakteristike alijansi su:
- dvije ili više firmi su ujedinjene radi obavljanja seta saglasnih ciljeva, pri
čemu ostaju i dalje nezavisne posle formiranja alijanse,
- partnerske firme dijele koristi alijanse i kontrolišu performanse
(rezultate) određenih zadataka i

30
 - partnerske firme doprinose kontinuiranom održavanju osnove u jednom
ili više ključnih strategijskih oblasti, na primjer tehnologiji, proizvodnji, itd.
Alijanse se javljaju u mnogo formi i prilagođene su potrebama projekata.
Postoje mnoge mogućnosti za strategijske alijanse, ali to ne znači da je svaki
projekat pravi razlog za formiranje alijanse. Međutim, ako su alijanse sklopljene sa
pravim partnerom, iz pravih razloga i sa pravim projektom, svi partneri će ostvariti
određene koristi.
Uslovljeno kompatibilnošću interesa i pozicije, partneri u strategijskoj alijansi
mogu da budu: konkurenti, dobavljači, kupci, trgovina, univerziteti, instituti i druge
zainteresovane organizacije. Forme saradnje se utvrđuju u zavisnosti od prirode
posla i očekivanih efekata.
Tako, one mogu obuhvatiti:
• sporazumno ulaganje kapitala jedne u akcije druge firme;
• licenciranje;
• franšizing;
• zajednička ulaganja;
• razne aranžmane za pružanje pomoći u proizvodnji, marketingu i
istraživanju i razvoju;
• spajanje određenih dijelova da bi se obezbijedila kritična masa;
• stvaranje zajedničke firme za realizaaciju određenog projekta;
• utvrđivanje zajedničkih standarda i dr.
Alijanse se mogu susresti u mnogim industrijama kao što su: automobilska,
industrija aviomotora, primjenjena elektronika i dr. One su naročito česte u
industrijama koje trpe strukturne promjene, a posebno kada mnoge firme osijete da
će biti ugrožena njihova konkurentska pozicija, a time i šansa za sticanje profita.
Alijanse kao poslovni entiteti, svoje postojanje opravdavaju u potrebi da se
ciljevi i poslovne strategije konkurentskih preduzeća, usmjere i koordiniraju kako bi
se, usiovno rečeno, razrešili ili bar minimizirali mogući konflikti, koje generira
konkurentska borba. To međutim, nije znak eliminisanja konkurencije između članica
alijanse ili između njih i drugih učesnika u konkurentskom okruženju, već samo
forma koordiniranja i međusobnog upoznavanja aktivnosti brojnih konkurentskih firmi
čiji se ekonomski interes može izraziti sloganom: "Kolaboriranje da biste pobjedili."
Mnogi proizvođači ulaskom u alijanse gube svoju samostalnost u smislu:
• nastupa na tržištu;
• transfera tehnoloških inovacija;
• disperzije proizvodnog asortimana i
• realizovanje određenih marketing aktivnosti.
Sva ta ograničenja su sporazumnog karaktera i po pravilu su vremenski
limitirana.
Domaća preduzeća iz srodnih grana često ulaze u poslovne mreže da bi
podjelili projektne, proizvodno-tehnološke i marketinške aktivnosti i da bi intenzivirale
njihovu međunarodnu ekspanziju. Tako je, na primjer, švajcarska kompanija za
proizvodnju biljnih bombona RICOLA, formiranjem formalne marketing alijanse i
korišćenjem inostranih kanala distribucije firme TOBLER/JACOBS uspela da poveća
prodaju svojih proizvoda na inostranim ciljnim tržištima.
Činjenica je, takođe, da preduzeća ulaze u alijanse da bi ostvarila selektivne
koristi. Međutim te alijanse uvijek uključuju značajne troškove koji su vezani: za
internu koordinaciju brojnih aktivnosti i ciljeva firmi, ustupanje profita, rješavanje
internih konkurentskih odnosa i dr. Formiranjem alijansi između različitih preduzeća

31
smanjuju se troškovi i konflikti. Zato je opravdana sugestija poznatog stručnjaka M.
Portera "da su alijanse prije tranzicioni izumi nego stabilni sporazumi". Ravnopravno
takmičenje nije cilj ulaska preduzeća u savez, već njegova namera da iz te saradnje
izađe konkurentniji nego kada je u nju ulazio.
Kao forma sporazuma različitih firmi sa brojnim poslovnim karakteristikama i
poslovno-pravnim varijitetima, mreže preduzeća omogućavaju smanjivanje
konfliktnih ciljeva između preduzeća i povećanje šansi za sopstveni rast I razvoj.
Pristup tržištima širom svijeta, pogotovo za mala i srednja preduzeća, bez
obzira što posjeduju tehnička znanja, ali bez dovoljno kadrova i finansijskog
potencijala, često zahtjeva pravljenje partnerstva sa drugim firmama, koje imaju
čvršće uporište u različitim dijelovima svijeta.
U takvim uslovima zadatak menadžera nije samo da unapređuju i kontrolišu
različite forme integracije preduzeća s partnerom, nego da više brinu o generiranju i
odgajanju ukupnih kolaborativnih odnosa sa konkurentima. Menadžeri koji to ne
uspiju zanemariće jedan ključni resurs za povećanje konkurentske prednosti
preduzeća.
Primalac franšize prima pomoć u selekciji lokacije za poslovanje, obučavanje
personala, poslovno uređenje, reklamiranje i snabdjevanje proizvodima. Za ove
usluge primalac franšizinga plaća unaprijed direktao franšizing taksu i tekuće
naknade, koje omogućavaju davaocu franšize da obezbjedi obučavanje, istraživanje
i razvoj i da podstiče celokupno poslovanje. Ukratko, franšizat (primalac franšize),
kupuje nečiju tuđu ekspertizu, iskustvo i metod obavljanja poslovanja. Iako
prihvatanje franšizinga nije apsolutna garancija budućeg uspjeha, mnoge zamke
individualnog vlasništva mogu se izbeći. Najvažnija obaveza franšizata, na osnovu
analiza i anketa određenih ekonomista, je da marljivo radi prema datim uputstvima i
da u posao uključi porodicu i radnike.
I sa stanovišta primaoca franšize, takođe postoje prednosti i mane koje će se
u daljem tekstu objasniti:
Prednosti:
• poslovmi format proizvoda, koji je već testiran pa tržištu i vjerovatno je
utvrđeno da funkcioniše. Tako se mogu izbeći krupni problemi u početnom
periodu;
• prepoznatljivo ime, sa kojim je javnost već upoznata i u koje snabdjevači
imaju povjerenje;
• publicitet, reklamiranje sosptvenih proizvoda ili usluga, i indirektna
propaganda putem natpisa i druge propagandne korporacijske slike u svim
filijalama davaoca franšize;
• iako preuzimanje franšize nije jeftinije od započinjanja samostalnog posla,
smatra se da je procenat skupih greška, koje naprave pojedinci koji
započinju samostalni posao, znatno umanjen usvajanjem već testiranih
formata;
• direktna i bliska pomoć tokom početnog perioda;
• period obuke za proizvodnju i upravljanje;
• skup postupaka standardnog upravljanja, računovodstva, prodaje i kontrole
zaliha, koji je uključen u poslovni priručnik;
• bolji uslovi za centralizovanu glavnu nabavku, koju nudi davalac franšize,
iako možda traži maržu kao izvor prihoda od primaoca franšize;
• korist od istraživanja i razvoja davaoca franšize radi poboljšanja proizvoda;

32
 • povratna sprega, kroz mrežu, za vođenje postupaka i kapaciteta radi
poređenja primjedbi sa ostalim primaocima franšize i formalno i
neformalno;
• korist od savjeta davaoca franšize za odabir opreme i nivo
• prvobitnih zaliha;
• pomoć pri odabiru položaja;
• pristup davaočevim zakonskim i finansijskim savjetnicima;
• zaštićena i privilegovana prava na franšizu u datoj regiji:
• poboljšanje mogućnosti dobijanja zajmova od banaka;
• podrška poznatog trgovačkog imena pri pregovorima za dobre položaje sa
zastupnicima za zakup ili vlasnicima zgrade.

Mane:
 praktično nema prostora za inicijativu pojedinca po pitanju proizvoda,
usluge i dizajna;
 licencna naknada koja se plaća davaocu franšize, obično se proučava na
osnovu bruto prometa ili profita. Problem je u tome da, ukoliko davalac
franšize ne da svoj učinak, ili ako primalac franšize smatra da ovaj to ne
čini, licencna naknada može biti tema oštrih rasprava;
 slijedeći problem je u tome što visok poslovni promet ne mora
podrazumjevati i visoko rentabilno poslovanje;
 primalac franšize nema baš punu slobodu da proda franšizu, bez obzira što
po mnogim aspektima posao vodi nezavisno;
 sprovođenje ugovora o teritoriji može biti teško u praksi;
 primalac franšize može biti obavezan da, zajedno sa plaćanjem licencne
naknade, davaocu franšize, od njega kupuje i robu i usluge, moguće i po
ne baš povoljnim cenama;
 davalac franšize zadržava pravo redovne i vanredne kontrole primaoca i to
ima povratno dejstvo na kvalitet njegovog imidža i dr.

Savremena tržišna privreda postepeno napušta klasični kupoprodajni odnos, a

rađaju se novi, dugoročni kooperativni odnosi između franšizanta i njegovih
selekcioniranih partnera, tzv. franšizata. Međusobna prava i obaveze regulišu se
veoma detaljno ugovorom o franšizingu.

33