AFЯT YAQUB QЫZЫ SЦLEYMANOVA

TЯHSИLИN
ЯSASLARЫ
ÄßÐÑ ÂßÑÀÈÒÈ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí
21.04.2014-úö èë òàðèõëè 446 ¹-ëè ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

БАКЫ–2014
 Сцлейманова Афят
С96 Тящсилин ясаслары. Бакы, «Тящсил», 2014, 400 сящ.

«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti tяlim materialы olub, pedaqoji yю-

nцmlц ali vя orta ixtisas tяhsili mцяssisяlяrinin professor-mцяllim heyяti,
mцяllim vя pedaqoji kadrlarыn yenidяnhazыrlanmasы vя ixtisasartыrmasыnы
hяyata keчirяn tяhsil mцяssisяlяrinin rяhbяr iшчilяri, mцяllim vя meto-
distlяri, pedaqoji ixtisaslar цzrя hazыrlanan tяlяbяlяr, artыq mцяllim kimi
fяaliyyяt gюstяrяn pedaqoji iшчilяr, цmumi tяhsil pillяsi цzrя dяrslik
mцяlliflяri, tяhsillя hяr hansы яlaqяsi olan digяr mцtяxяssislяr vя geniш
ictimaiyyяt цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.

Ìöÿëëèôëèê ùöãóãëàðû ãîðóíóð. Õöñóñè èúàçÿ îëìàäàí áó íÿøðè

âÿ éàõóä îíóí ùÿð ùàíñû ùèññÿñèíè éåíèäÿí ÷àï åòäèðìÿê, ñóðÿòè-
íè ÷ûõàðìàã, åëåêòðîí èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ éàéìàã ãàíóíà
çèääèð.

4306000000 2014
С
053

© Афят Сцлейманова, 2014

 Тящсилин ясаслары
ЮNSЮZ
1999-cu ildя imzalanmыш «Azяrbaycan
Respublikasыnыn тяhsil сahяsindя Иslahat
Proqramы» tяhsil islahatlarыnыn tяmяl daшы
oldu. Bu илляр ярзиндя tяhsil sisteminin mцx-
tяlif istiqamяtlяri цzrя aparыlan islahatlar
onun bцtцn sяviyyя vя pillяlяrini яlaqяli
шяkildя яhatя eтмишдир. Цmumi tяhsil pillя-
sindя mяzmun islahatlarыnыn hяyata keчi-
rilмяsi ali vя яlavя tяhsil pillяsiндя kadr
hazыrlыьы mяsяlяsini aktuallaшdыrмышдыр.
«Tяhsilin яsaslarы» дярс вясаити mяhz bu
ehtiyacdan yaranmышdыr.
Tяhsilin mяzmununa, tяlimin tяшkilinя
verilяn mцasir tяlяblяr, kadr hazыrlыьы siyasя-
tinin яsas istiqamяtlяrinи мцяййянляшдирир.
Hяmin sahя цzrя nяzяrdя tutulmuш mяqsяd
vя vяzifяlяri hяyata keчirмякdя «Tяhsilin
яsaslarы» дярс вясаити xцsusi яhяmiyyяt daшы-
yыr. Буну рespublikanыn цч ali tяhsil mцяssi-
sяsinin bakalavr pillяsindя uьurla baшa
чatmыш eksperimentlяrin nяticяlяri дя сцбут
едир. Onu da qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu,
yalnыz ali tяhsil mцяssisяsinin tяlяbяlяri цчцn
deyil, hяm dя hяr bir mцяllim цчцn яhяmiy-
yяtli mцstяqil tяlim вясаитидир.
3
Vяsaitin eleкtron versiyasы da yaxыn vaxt-
larda mцяllimlяrin ixtiyarыna verilяcяkdir.
Mяlumatlarыn яldя edilmяsi, video vя audio
materiallarыn mцшahidяsi vя dinlяnilmяsindя
чevikliyin tяmin olunmasы vя tяdqiqatlar
aparыlarkяn zяruri oxu materiallarыnыn asan-
lыqla яldя edilmяsi baxыmыndan vяsaitin elek-
tron versiyasы чox yararlыdыr.
Иnanыram ki, son dяrяcя praktik xarakter
daшыyan, mцrяkkяb mяsяlяlяrin sadя yollarla
addыm-addыm mяnimsяnilmяsinя шяrait ya-
radan bu vяsaitin kюmяyi ilя mцяllimlяr юz
peшяkarlыqlarыnы daha da артыраъаг vя онлары
дцшцндцрян бир чох qaranlыq mяsяlяlяrя ay-
dыnlыq gяtirmяyя nail olacaqlar.
Камиллийин sonu yoxdur. Иnformasiya vя
texnologiya яsrinin sakinlяri olduьumuz nя-
zяrя алынараг, psixologiya, pedaqoэika, so-
sialogiya, iqtisadiyyat, fяlsяfя vя digяr sahя-
lяr цzrя dцnyanыn aparыcы alimlяrinin яn son
tяdqiqatlarыnыn юyrяnilmяsi daim davam et-
dirilmяli vя bu qяbildяn olan dяrs вяsaitlяri-
nin sayы artыrыlmalыdыr.
«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti Azяrbay-
can mцяllimляри цчцn dяyяrli tюhфя олаъаг.
Ðåäàêòîðäàí
 Тящсилин ясаслары
«TЯHSИLИN ЯSASLARЫ» DЯRS VЯSAИTИ
HAQQЫNDA
«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti tяlim
materialы olub, pedaqoji yюnцmlц ali vя orta
ixtisas tяhsili mцяssisяlяrinin professor-
mцяllim heyяti, mцяllim vя pedaqoji kadrla-
rыn yenidяnhazыrlanmasы vя ixtisasartыrmasы-
nы hяyata keчirяn tяhsil mцяssisяlяrinin
rяhbяr iшчilяri, mцяllim vя metodistlяri, pe-
daqoji ixtisaslar цzrя hazыrlanan tяlяbяlяr,
artыq mцяllim kimi fяaliyyяt gюstяrяn peda-
qoji iшчilяr, цmumi tяhsil pillяsi цzrя dяrslik
mцяlliflяri, tяhsillя hяr hansы яlaqяsi olan
digяr mцtяxяssislяr vя geniш ictimaiyyяt цчцn
nяzяrdя tutulmuшdur. Vяsait hazыrlanarkяn
gяlяcяk mцяllimlяrin ehtiyаc vя maraqlarы,
cяmiyyяtin vя цmumtяhsil mяktяblяrinin
ehtiyac vя tяlяbatlarыndan qaynaqlanan
«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Respub-
likasыnыn Гanunu, «Цmumi tяhsil pillяsinin
dюvlяt standartы vя proqramlarы (kurikulum-
4
larы)», «Azяrbaycan Respublikasыnda fasi-
lяsiz pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn
konsepsiya vя strategiyasы» vя «Azяrbaycan
Respublikasыnda ali tяhsil pillяsindя ibtidai
sinif mцяllimlяrinin hazыrlыьы цzrя Чяrчivя
Kurikulumu»nun яsas mцddяalarына истинад
олунмушдур.
Вясаитин ясас мягсяди мцяллимлярин тядги-
гатчы, тяърцбячи, идарячи, тясяррцфатчы, вятяндаш
вя шяхсиййят кими формалашмасына кюмяк эюс-
тярмякдир.
Щяm dяrslik, hяm tapшыrыqlar mяcmuяsi,
hяm dя qiymяtlяndиrmя vasitяsi kimi mц-
hцm xцsusiyyяtlяri юzцndя cяmlяшdirян бу
вяsait 29 videofraqment, 58 шяkil vя illцstra-
siya, 197 tapшыrыq vя test, 14 layihя vя mцs-
tяqil iш, 124 istifadя edilmiш яdяbiyyatыn
siyahыsыndan ibarяtdir.
 Тящсилин ясаслары

MЦЯLLИFDЯN

B цtцn mюhtяшяm qurьularыn mцkяm-

mяl яsasы олур. Bцnюvrяsiz bir bina
tяsяvvцr etmяk mцmkцndцrmц?
vя ya prosesin tarixi kюklяri, яsaslarы vя юз
qanunauyьunluqlarы олур.

Яsasы zяif olan bina insanlarы qoruyan Иnsanlar яvvяllяr kiчik icmalarda, son-
sыьыnacaqdan hяyat цчцn tяhlцkяли bir mя- ralar isя inkiшaf eтмиш вя bюyцk cяmiyyяt-
kana чevrilir. Иnsanlar узунюмцрлц щяр ня йа- lяrdя birlяшmiшlяr. Fяrdlяrin hяyat vя fяa-
ратмаг истяйиблярся, яvvяlcя онун цчцн mц- liyyяti цчцn zяruri olan bцtцn mяsяlяlяr иъ-
kяmmяl бир яsas гоймаг haqqыnda dцшцnцb- тимаи шцурда юz inikasыnы tapmышdыr. Belяlik-
lяr. Lap qяdim zamanlarda da belя olub, lя, fяrdlяrin inanclarы cяmiyyяtdя fяlsяfя-
indi dя belяdir. Bir ot da, bir чiчяk dя яsassыz nin, mцnasibяtlяrin idarя edilmяsi ehtiyacы
yaшaya bilmяz. «Оt kюkц цstцndя bitяr». Bu hцquqун вя qanunlarыn, tяbiяt vя cяmiyyяt
mцdrik sюzlяr baшqa mяqsяdlяr цчцn sюylяn- haqqыnda mяlumatlar елми biliklяrin, mяlu-
sя dя, hazыrkы matлardan istifadя tяcrцbяnin, maddi rifa-
шяraitdя bizim hыn tяшkili zяrurяti iqtisadiyyatыn forma-
цчцn юz hяrfi laшmasы цчцн ясас олду.
mяnasыnda da- Иnsanlar ъяmiyyяtdяki mяшьuliyyяtlяri vя
ha яhяmiyyяt- vяzifяlяri baxыmыndan qruplaшaraq kiчik
lidir. cяmiyyяtlяri formalaшdыrыr vя bunuнla da
Demяli, tя- «bюyцk cяmiyyяtlяr»in dяyяrlяri «kiчik cя-
biяtdя мювъуд miyyяtlяr»я siraйяt edir. Cяmiyyяtin hяyat
олант щяр шейин vя fяaliyyяtinin яsasыnы tяшkil едян fяlsяfя,
ясасы вар. Cя- hцquq вя qanunlar, mцxtяlif mяsяlяlяrlя
miyyяtdя dя baьlы bilik vя tяcrцbя, elяcя dя iqtisadiyyat
belяdir. Щяr onun kiчik cяmiyyяtlяrinин dя fяaliyyяtinin
bir hadisяnin sistemliliyini tяmin edir.

5
 Тящсилин ясаслары

ФЯРДИН ЪЯМИЙЙЯТИН ТЯЩСИЛИН

Инанълары Фялсяфясини Фялсяфясини

Мцнасибятлярин
Щцгугларыны, Щцгуги тяминатыны,
тянзимлянмяси
ганунларыны сийасятини
ещтийаъы

Тябият вя
ъямиййят щаггында Елми-нязяри
Биликлярини
мялуматлар ясаслары

Мялуматлардан истифа- Методолоэи-

дяси Тяърцбясини
йасыны

Мадди рифащын
тяшкили Игтисадиййатыны Игтисадиййатыны

ЯСАСЫНЫ ТЯШКИЛ ЕДИР ФОРМАЛАШДЫРЫР

Artыq neчя ildir ki, respublika tяhsil sis-
temindя bu istiqamяtlяr цzrя islahatlar hя-
yata keчirilir: тяhsilin strukturu, mяzmunu,
kadr tяminatы, informasiya, elmi-metodiki
tяminatы, idarяolunmasы, maddi-texniki ba-
zasы vя iqtisadiyyatы. Сadalanan istiqamяtlяr
tяhsilin ayrы-ayrы sahяlяri hesab edilsя dя, яs-
lindя, onlar bir-biri ilя цzvi шяkildя baьlы вя
sыx яlaqяlidirlяr. Belя ki bu sahяlяrdяn birin-
dя islahatыn uьuru tяmin olunmaзsa, digяr
sahяlяr avtomatik olaraq iflic vяziyyяtя dц-
шя bilяr. Ъяmiyyяtin ehtiyac vя maraqlarыn-
dan чыxыш edяn, milli vя bяшяri dяyяrlяr, tя-
lяbyюnцmlцlцk, шяxsiyyяtyюnцmlцlцk, nяti-
cяyюnцmlцlцk, inkiшafyюnцmlцlцk vя inteq-
rativlik prinsiplяrinя яsaslanan fяnn kuri-
kulumlarынын reallaшdыrыlmasы цчцn uyьun
maddi-texniki baza, kifayяt qяdяr hazыrlыqlы
pedaqoji kadr vя mцасир tяlяblяrя cavab ve-
rяn resurslar, щабеля tяdqiqatlara яsaslanan
idarяetmя mюvcud olmadan kurikulumun
uьurlu tяtbiqi mцmkцn olmaz. Bu sяbяbdяn,
тяhsil islahatlarыnы hяyata keчirmяyя qadir
olan, peшяkar pedaqoji kadrlarыn hazыrlan-
masы siyasяti vя strategiyasы aparыlan iшlяrin
tяrkib hissяsidir. Mяhz bu prosesin mяntiqi
davamы kimi 25 iyun 2007-ci il tarixdя
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn Kon-
sepsiya vя Strategiyasы» Nazirlяr Kabineti
tяrяfindяn tяsdiq edilmiш vя mцяllim hazыr-
lыьы sahяsindя dюvlяt siyasяti mцяyyяnlяш-
miшdir.
Bu, bir hяqiqяtdir ki, uzun illяr pedaqoji
kadr hazыrlыьыnda nяzяri biliklяrin юyrяdil-
mяsi kifayяt hesab edilmiш, gяnc mцяllim юy-
rяtmяyin sirlяrinя bяlяd olmadan pedaqoji
fяaliyyяtя baшlamышdыr. Bu gцn, tяhsilя yeni
tяlяblяr veрildiyi bir zamanda, «iшlяyя-iшlяyя
юyrяnяr» yanaшmasы birmяnalы шяkildя юzцnц
doьrultmur. «Ишlяyя-iшlяyя юyrяnяnlяr» geri-
dя lazыmi bilik-bacarыqlara nail olmamыш

6
 Тящсилин ясаслары
uшaqlar, formalaшmamыш шяxsiyyяtlяr, эяля-
ъяк uьuru tяmin olunmamыш talelяr buraxa
bilяrlяr. Odur ki, mцяllimin sinfя daxil ol-
duьu ilk gцndяn pedaqoji fяaliyyяtini mц-
vяffяqiyyяtlя qura bilmяsi цчцn mцhцm
nяzяri biliklяrя vя praktik bacarыqlara, elя-
cя dя ciddi tяcrцbяyя malik olmasы vacib-
dir. Bu problemin hяlli «Azяrbaycan Res-
publikasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя
mцяllim hazыrlыьыnыn Konsepsiya vя Strate-
giyasы» sяnяdindя юn plana чяkilmiш, «Tяh-
silin яsaslarы» дярс вясаитинин mяqsяdinя
чevrilmiшdir.
«Tяhsilin mцasirlяшmяsi шяraitindя mцяl-
limin яnяnяvi funksiyalarы ilя yanaшы, hяm
mяzmun cяhяtdяn, hяm dя prosesin tяшkili
baxыmыndan tяhsilin vя sosial-mяdяni mц-
hitin proqnozlaшdыrыlmasы, layihяlяшdirilmяsi
vя tяшkili kimi peшя funksiyalarы aktuallaшыr.
Иdarячilik, iqtisadi, hцquqi, soсial fяaliyyяt
baxыmыndan xцsusi яhяmiyyяt daшыyan kom-
munikativ funksiyalara tяlяbat artыr». Sя-
nяddя чox aydыn gяstяrilir ki, mцasir mцял-
lim юz fяaliyyяtini sinif otaьы ilя mяhdud-
laшdыra bilmяz. «Hяr bir mцяllim tяdrisin
mцxtяlif tяrяflяrini dяrk etmяli, ...peшяkarlыq
sяviyyяsini fasilяsiz yцksяltmяyя чalышmalы-
dыr. ...Eyni zamanda informasiya cяmiyyяti-
nя keчid mцяllimdяn elmi-tяdqiqat bacarыьы
da tяlяb edir».
«Tяhsilin яsaslarы» fяnninin mяzmunu,
tяdrisin tяшkili vя qiymяtlяndirmя mexa-
nizmlяri iшlяnяrkяn «Azяrbaycan Respubli-
kasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя mцяllim
hazыrlыьы Konsepsiya vя Strategiyasы», Цmu-
mi tяhsil пиллясинин Дювлят стандартлары вя прог-
рамлары (kurikulumлары)», «Azяrbaycan Res-
publikasыnda цmumtяhsilin qiymяtlяndirmя
Konsepsiyasы» dяrindяn araшdыrыlmыш, mцasir
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.11.
2
Роб Мак Брайд. «Мцяллим щазырлыьы» башлыглы йекун щесабаты, сящ. 13.
7
tяlяblяrя cavab verяn mцяllimi sяciy-
yяlяndirяn bilik, bacarыq vя dяyяrlяr mцяy-
yяnlяшdirilmiшdir.
Konsepsiya sяnяdindя мцasir «pedaqoji
kadrыn tяhsili onun шцurunun, fяaliyyяtinin
vя шяxsiyyяtinin inkiшaf formasы» hesab edilir
vя bir-biri ilя qarшыlыqlы яlaqяdя olan beш
mяrhяlяdяn ibarяt olduьu» gюstяrilir1:
1. Peшя baxыmыndan mцяllimin юzцnцtяyini;
2. Юzцnцtяшkil;
3. Elmi-pedaqoji tяшяkkцl;
4. Elmi-pedaqoji cяhяtdяn юzцnцtяkmil-
lяшdirmя;
5. Pedaqoji yenilikчiliyя meyilli olmaq
baxыmыndan юzцnцrealizя (subyektin daxili
imkanlarыnыn hяyata keчirilmяsi, юzцnц-
tяsdiq).
Hяmin mяrhяlяlяr «Tяhsilin яsaslarы»
fяnninin mяzmununun inkiшaf xяtti kimi
dяrk edilя bilяr. Belя ki ilkin olaraq gяlяcяk
mцяllimlяrin юzцnцtяyini istiqamяtindя
iшlяr aparыlыr vя bu da «Tяhsil fяlsяfяsi vя
tяlim prosesi» mяzmun xяtti цzrя hяyata
keчirilir.
1. Qabaqcыl dцnya tяcrцbяsi dя gюstяrir
ki, müяllimin peшя baxыmыndan юзцnцtяyini
onun «dцшцncя tяrzinin dяyiшmяsi, peшяkar-
lыьыnыn inkiшafыna sяbяb olur» 2. «Tяhsilin
яsaslarы» fяnninin «Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim
prosesi» bюlmяsindя gяlяcяk mцяllim «Tяh-
sil nя цчцn lazыmdыr?», «Onun mяqsяdi nя-
dir?», «Mяktяbin vяzifяsi nяdir?», «Mцяlli-
min vя шagirdin tяlim prosesindя rolu nяdяn
ibarяtdir?», «Tяlim mцhiti necя olmalыdыr?»,
«Hansы dяrs uьurlu dяrs hesab edilir?» ...
kimi bu suallar цzяrindя dцшцnцr. Mцxtяlif
tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan hяmin prob-
lemlяri araшdыrыr, qloballaшan dцnyanыn hя-
qiqяtlяri ilя sяslяшяn yanaшmalarы mцяyyяn
 Тящсилин ясаслары
edir vя «pedaqoji praktikanыn яn sadя mode-
li vя ya real formasы ilя tanыш olur»1. Bu da
onun pedaqoji tяfяkkцrцnцn formalaшma-
sыna xidmяt edir. Yalnыz bundan sonra o ina-
nыr ki, hяqiqяtяn bu gцn fяrdin vя cяmiy-
yяtin ehtiyac vя maraqlarы mцasir tяhsil,
mяktяb, kurikulum, mцяllim vя шagird mц-
nasibяtlяri, юyrяtmя prosesinin яvvяlkindяn
fяrqli olmasыnы tяlяb edir. Tяhsil sistemindя
aparыlan dяyiшikliklяrин tяsadцfdяn deyil,
zяrurяtdяn irяli gяldiyini dяrk edir, «Tяh-
silalan юzцnцn dя pedaqoji fяaliyyяtin sub-
yekti olduьunu baшa dцшцr vя bu fяaliyyяtin
hяyata keчirilmяsi цчцn hazыrlanыr»2. Юz hя-
yat vя fяaliyyяtini qurmaьa qadir olan шяx-
siyyяtin formalaшmasыnы tяmin etmяk цчцn
pedaqoji problemlяrя mцasir tяlяblяr baxы-
mыndan yanaшыr vя юz «peшяkar mяnini» tя-
yin edir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsep-
siya vя Strategiyasы»nda ikinci mяrhяlяnin
«юzцnцtяшkil» olduьu gяstяrilir. Bu da gяlяcяk
mцяllimin «pedaqoji яmяk mяdяniyyяti»nin
formalaшmasыnda яhяmiyyяtli hesab edilir.
Bu mяsяlяlяrin tяdrisi «Cяmiyyяtin tяhsil
ehtiyaclarы vя onlarыn hцquqi tяminatы», elяcя
dя «Tяhsildя dюvlяt siyasяti» mяzmun xяtti
цzrя nяzяrdя tutulub. Юyrяnяnlяr hцquqi
sяnяdlяrdя (Konstitusiya, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu) tяhsil
iшtirakчыlarыnыn hцquq vя vяzifяlяrini araшdыrыr
ki, bu da onlarыn шagird, valideyn vя hяmkar-
larы ilя hцquqi baxыmdan яsaslandыrыlmыш qar-
шыlыqlы fяaliyyяtinin qurulmasыnы tяmin edir.
Tяhsil sahяsinin mцxtяlif istiqamяtlяri цzrя
dюvlяt siyasяtini mцяyyяn edяn sяnяdlяrdя
(«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz peda-
qoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsepsiya vя
Strategiyasы», «Azяrbaycan Рespublikasыnda
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.12.
2
Йеня орада, сящ. 11.
8
цmumi tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Kuriku-
lumu)» vя «Azяrbaycan Respublikasыnыn
цmumtяhsil sistemindя Qiymяtlяndirmя Kon-
sepsiyasы») vurьulanan humanistlik, demok-
ratiklik, dцnyяvilik, bяrabяr шяrait, millilik,
шяxsiyyяtyюnцmlцlцk, keyfiyyяtlilik, sяmяrя-
lilik, inteqrativlik, шяffaflыq vя digяr prinsiplяr
sinfin idarя edilmяsindя mцяllim-шagird, шa-
gird-шagird mцnasibяtlяrinin яsasыnы tяшkil
edir. Mцяllim sinfi idarя edяrkяn vя tяlimin
tяшkili zamanы bцtцn qяrarlarыnы bu prinsiplяr-
dяn чыxыш edяrяk qяbul edir. Belяliklя, hцquqi
vя siyasi savadlыlыьы tяmin olunmuш mцяllimin
юzцnцtяшkili – юz fяaliyyяtini sistemli, dцшцnцl-
mцш шяkildя qurmaq imkanlarы maksimuma
qaldыrыlыr. Gяlяcяk mцяllim юz sinfindя mюv-
cud vяziyyяti: maddi-texniki bazanы, шagirdlя-
rin milli-etnik tяrkibini, idraki imkanlarыnы,
sosial, mяnяvi-psixoloji, fiziki-fizioloji vяziy-
yяtini, elяcя dя valideynlяrin intellektual sя-
viyyяsi, sosial, mяnяvi-psixoloji vяziyyяtini
araшdыraraq qarшыya чыxa bilяcяk problemlяri
proqnozlaшdыrmaьыn yollarыnы юyrяnir vя «юzц-
nцn pedaqoji-peшя fяaliyyяtini layihяlяшdir-
mяk, hяyata keчirmяk vя tяkmillяшdirmяk
цчцn qabiliyyяtlяrini inkiшaf etdirir». Belяlik-
lя, gяlяcяk mцяllim tяhsilin digяr iki iшtirakчыsы
ilя (valideyn vя шagird) яmяkdaшlыq шяraitindя
sinfin dцzgцn idarя edilmяsinя xidmяt gюstя-
rяn real, iшlяk plan qurmaq, onlarы mяrhяlя-
mяrhяlя hяyata keчirmяk, elяcя dя яldя edilяn
nяticяlяri qiymяtlяndirmяk vя nюvbяti mяr-
hяlяdя gюrцlяcяk iшlяrlя baьlы qяrarlar qяbul
etmяk kimi mцhцm bacarыqlara yiyяlяnir.
Gяlяcяk mцяllimlяr, hяmчinin uьurlu tяшki-
latчыlыьыn iqtisadi rifahыn da yцksяlmяsindя ro-
lunu dяrk edir. Шagirdbaшыna maliyyяlяшmя
шяraitindя mцяllimin planlы vя sistemli fяaliy-
yяtinin mяktяbin vя pedaqoji kadrlarыnыn bцd-
cяsinя tяsirini dя юyrяnir. Бu mяsяlяlяr «Tяh-
 Тящсилин ясаслары
silin iqtisadiyyatы» mяzmun xяtti цzrя yыьcam
яhatя edilir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsep-
siya vя Strategiyasы»nda mцяllim hazыrlыьыnыn
цчцncц mяrhяlяsinin «Elmi-pedaqoji tяшяk-
kцl» olduьu gюstяrilir. Bu mяrhяlя gяlяcяk
mцяllimin «elmi-pedaqoji fяaliyyяti baxыmыn-
dan zяruri pedaqoji qabiliyyяtlяrin inkiшaf»ы
baxыmыndan яhяmiyyяtli hesab edilir. Gяlяcяk
mцяllim «real mяktяb hяyatыnы яks etdirяn»
bilik vя bacarыqlara yiyяlяnmяlidir. Цмumiy-
yяtlя, pedaqoji tяhsil alan tяlяbяlяr tяhsil
mцddяtindя yalnыz fяnn biliklяri almaqla kifa-
yяtlяnmяmяli, hяm dя dюvlяt tяdris proqram-
larы ilя yaxыndan tanыш olmalы vя onlarla iшlяmя
bacarыqlarыna yiyяlяnmяlidirlяr. Belя olan hal-
da tяhsil mцddяtini baшa vuran gяlяcяk mцяl-
lim artыq tяdris proqramlarы haqda zяruri bilik
vя bacarыqlara malik olur vя gяlяcяk fяaliyyя-
tinin istiqamяtini dяrk edir.
Mяlum olduьu kimi, tяhsilin mяzmunun-
da hяyata keчirilяn islahatlar tяdris proq-
ramlarыnыn xarakterini яsaslы шяkildя dяyiш-
miшdir. Artыq tяdris proqramlarы yalnыz tяdris
edilяcяk mövzularы deyil, hяm dя hяmin
mяzmunun reallaшdыrыlmasы yollarы vя яldя
edilяn nяticяlяrin qiymяtlяndirilmяsi цsul vя
vasitяlяrini яks etdirir. Bu baxыmdan yeni
fяnn kurikulumlarыnыn tяtbiqinя nail olmaq
цчцn mцяllim mцhцm fяnn biliklяri ilя ya-
naшы, hяm dя tяlimin tяшkilinя verilяn tя-
lяblяr, tяlimin illik, cari planlaшdыrыlmasы,
dяrsin forma vя цsullarыnыn, elяcя dя tяlim
materiallarыnыn mяqsяdяmцvafiq seчilmяsi,
qiymяtlяndirmя цsul vя vasitяlяrinin mцяy-
yяn edilmяsi kimi mцkяmmяl bilik vя baca-
rыqlara malik olmalыdыr. Bundan яlavя, яldя
edilяn nяticяlяrin tяhlil edilmяsi, nailiyyяt-
lяrin vя problemlяrin aшkar edilmяsi, onlarы
doьuran sяbяblяrin mцяyyяn edilmяsi vя
dяyяrlяndirilmяsi, buna яsasяn nюvbяti mяr-
hяlяdя mцvafiq qяrarlarыn qяbul edilmяsi
9
kimi bacarыqlar da keyfiyyяti yцksяltmяk
istiqamяtindя mцяllim цчцn mцhцm hesab
edilяn bacarыqlardыr.
Bu bilik vя bacarыqlarыn ашыланмасы «Ku-
rikulum vя tяlimin яsaslarы» fяslindя nяzяr-
dя tutulub. Qeyd edilяnlяrlя yanaшы, вясаитдя
kurikulumun tarixi, nюvlяri, nяzяriyyяsi,
mяzmunu vя strukturu haqqыnda зярури bilik
vя bacarыqlar, tяlimin perspektiv (illik), cari
(gцndяlik) vя inteqrativ (hяftяlik) planlaш-
dыrыlmasы, habelя azkomplektli siniflяrdя
kurikulumun tяtbiqinin planlaшdыrыlmasыnыn
nяzяri vя praktik яsaslarыnыn юyrяnilmяsi дя
nяzяrdя tutulur. Gяlяcяk müяllimlяr hяm-
чinin шagird nailiyyяtlяrinin qiymяtlяndiril-
mяsinin яsasы olan kяmiyyяt vя keyfiyyяt
tяdqiqatlarыnыn цsullarы haqqыnda яsaslы bilik
vя bacarыqlara yiyяlяnirlяr. Nяzяri mяsяlя-
ляr praktik tapшыrыqlar vasitяsilя mяnimsяni-
лир. Konsepsiya sяnяdindя mцяllim hazыr-
lыьыnыn dюrdцncц «elmi-pedaqoji cяhяtdяn
юzцnцtяkmillяшdirmя» mяrhяlяsi дя юз яксини
тапмышдыр. Konsepsiya sяnяdindя gюstяrilир
ки, bu mяrhяlяdя gяlяcяk mцяllimlяrдя «ye-
ni biliklяrin alыnmasы vя onlarыn яsasыnda
pedaqoji fяaliyyяtin modellяшdirilmяsi баъа-
рыьы» формалашдырылыр. Щямчинин «pedaqoji tex-
nologiyalarыn vя цsullarыn мягсядяуйьун
тятбиги вярдишляри юня чякилир».
Konsepsiya sяnяdindя «pedaqoji yenilik-
чiliyя meyilli olmaq baxыmыndan юzцnцrea-
lizя, юzцnцtяsdiq» mяrhяlяsi fяaliyyяtlяri
layihяlяшdirmяk vя real mяktяb шяraitindя
hяyata keчirmяk qabiliyyяtlяrinin inkiшafыnы
яhatя edir. «Tяhsilin яsaсlarы» dяrs vяsaiti-
nin beшinci fяsli – «Mяktяbin vя sinfin
idarяedilmяsinin metodologiyasы vя prakti-
kasы» mяhz bu baxыmdan яhяmiyyяtlidir.
Auditoriya шяraitindя юйrяnilяn bilik vя ba-
carыqlarыn real mяktяb шяraitindя tяcrцbя
edilmяsi prosedurlarы, nяzяriyyя ilя prakti-
kanыn яlaqяlяndirilmяsi vя «юyrяtmяk» pe-
шяsinin sirlяrinin tamamilя яxz edilmяsi bu
 Тящсилин ясаслары
fяslin яsas hяdяfidir. Tяcrцbя zamanы elя
«шяrait yaradыlыr ki, ...subyekt юzцnц real
sosial sifariш yerinя yetirяn bir шяxs hiss
edir»1. Belя шяraitdя gяlяcяk mцяllim яldя
etdiyi bilik vя bacarыqlarы tяcrцbяdя bir se-
mestr boyu konkret tapшыrыqlar цzrя tяtbiq
edir vя tяcrцbяli orta mяktяb mцяllimlяri-
nin, elяcя dя xцsusi kursdan keчmiш fяnn
mцяllimlяrinin nяzarяti altыnda mцяllimlik
цчцn яhяmiyyяtli olan bцtцn fяaliyyяtlяri ye-
rinя yetirir. Konsepsiya sяnяdindя gюstя-
rildiyi kimi, «belя шяraitin yaradыlmasы peda-
qoji tяhsil prosesindя tяhsilalanыn юzцnц
sosial яhяmiyyяtli vя sosial mяsuliyyяtli bir
шяxs kimi hiss etmяsinя, cяmiyyяtin dinamik
sosial-iqtisadi hяyat шяraitinя uyьunlaшmasы
цчцn mцяyyяn qabiliyyяtlяrinin inkiшaf
etdirilmяsinя kяmяk edir»2. Belя tяcrцbя za-
manы gяlяcяk mцяllim юzц dя fяaliyyяtindяki
uьurlarы vя problemlяri aшkar edir, onlarыn
цzяrindя mцvafiq iшlяr aparmaq цчцn «юy-
rяndiyi nяzяri biliklяrdяn hansыna daha чox
ehtiyac duyulduьunu mцяyyяn edir»3 vя hя-
min istiqamяtdя bilik vя bacarыqlarыnы daha
da artыrыr.
Gюrцndцyц kimi, «Tяhsilin яsaslarы» dяrs
vяsaitini tяшkil edяn altы fяslin hяr birinin
ciddi elmi vя praktik яsasы vardыr.
Mяlum olduьu kimi, «Tяhsilin яsaslarы»
fяnninin mяzmununun mцяyyяn edilmяsi
hяlя iшin baшlanьыcыdыr. Hяmin mяzmunun
hansы yollarla tяdris edilmяsi vя qiymяtlяn-
dirilmяsi keyfiyyяtin mяhяk daшыdыr.
Pedaqoji kadr hazыrlыьы mяsяlяlяri ilя
baьlы respublikaya dяvяt olunmuш beynяl-
xalq mяslяhяtчilяr dя ali mяktяblяrdя
mцяllim hazыrlыьыnda istifadя edilяn meto-
dologiya ilя baьlы aшaьыdakыlarы tюvsiyя
etmiшdir:
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.11.
2
Йеня орада.
3
Роб Мак Брайд. «Мцяллим щазырлыьы» башлыглы йекун щесабаты.
10
• fяnlяr цzrя yalnыz «nяyin» deyil, hяm dя
onlarыn «necя» юyrяdilяcяyi gюstяrilmяli;
• nяzяriyyя ilя тяърцбя arasыnda яlaqя ol-
malы;
• tяlяbяlяr nяzяri biliklяri dяrsliklяrdяn
юyrяnib yadda saxlamamalы, onlarы yol-
daшlarы ilя mцzakirяlяr zamanы aшkar etmяli;
• avadanlыqlarыn vя tяchizatыn qяnaяtbяxш
vяziyyяtdя vя sayda olmasыnы tяmin etmяli;
• tяlяbяlяr tяhsil haqqыnda biliklяrlя kifa-
yяt qяdяr tanыш olmalы.
Bu baxыmdan, mцяyyяn edilmiш mяzmu-
nu «necя» юyrяnmяyin yollarы «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanu-
nu, «Цмumi tяhsilin Dювlяt сtandartlarы vя
proqramlarы (kurikulumlarы)», «Azяrbaycan
Respublikasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя
mцяllim hazыrlыьы Konsepsiya vя Strategiya-
sы» baxыmыndan araшdыrыlmышdыr.
Tяhsilin mяzmununa vя tяшkilinя dair
цmumi tяlяblяr «Tяhsil qanunu»nda aшaьыda-
kы kimi tяnzimlяnir:
«Цmumi orta tяhsilin mяqsяdi tяhsil-
alanlarыn шifahi nitq vя yazы mяdяniyyяti-
nin, цnsiyyяt bacarыьыnыn, idrak fяallыьыnыn
vя mяntiqi tяfяkkцrцnцn inkiшafыnы, tяhsil
proqramыna daxil olan fяnlяr цzrя vя elяcя
dя dцnya sivilizasiyasыnыn inkiшafы haqqыnda
mцvafiq bilik vя tяsяvvцrlяrinin formalaш-
dыrыlmasыnы, mцasir informasiya-kommu-
nikasiya vasitяlяrindяn istifadя etmяk qabi-
liyyяtini, hadisяlяri qiymяtlяndirmяk vя юz
gяlяcяk fяaliyyяt istiqamяtlяrini mцяyyяn-
lяшdirmяk bacarыьыnы tяmin etmяkdяn iba-
rяtdir» (Маддя 19.13).
«Цmumi tяhsilin Dюvlяt сtandartlarы vя
proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdindя or-
ta tяhsil pillяsinin sonunda mцяyyяn edilmiш
tяlim nяticяlяrinя nail olmaq цчцn tяlimin
 Тящсилин ясаслары
tяшkilinя verilяn tяlяblяrdя gюstяrilir: «Peda-
qoji proses яvvяlcяdяn mцяyyяn olunmuш
nяticяlяri яldя etmяk цчцn mцяllimlяrin яla-
qяlяndirici, istiqamяtverici, mяslяhяtчi, шa-
girdlяrin isя tяdqiqatчы, tяcrцbячi, yaradыcы
subyektlяr kimi qarшыlыqlы яmяkdaшlыq fяa-
liyyяtlяri яsasыnda... qurulur».
Tam orta tяhsil pillяsini bitirяn шagirdя
verilяn tяlяblяr araшdыrыlarkяn mяlum ol-
muшdur ki, bu tяhsil sяviyyяsini baшa vuran
шagird ciddi tяdqiqatчыlыq bacarыьыna, elяcя
dя яldя etdiyi mяlumatlarы tяhlil edib, on-
lara mцnasibяt bildirib, qяrarlar qяbul et-
mяk vя ya mцhakimяlяr yцrцtmяk kimi
idraki bacarыqlara малик olmalыdыr. Hяmin
шagirdlяr kollektiv fяaliyyяtdя fяal qrup
цzvц, bacarыqlы lider, idarячi, tяшkilatчы kimi
юzцnц gюstяrmяyi dя bacarmalыdыr. Eyni za-
manda mцasir texnologiyalardan mцstяqil
istifadя etmяk, insanlarla etik normalar
чяrчivяsindя цnsiyyяt yaratmaq bacarыqla-
rыna vя digяr dяyяr vя vяrdiшlяrя malik ol-
malыdыr. Бу ъцр шаэирд йетишдирмяк цчцn илк
нювбядя mцяllim юzц bu bacarыq vя dяyяr-
lяrin daшыyыcыsыna чevrilmяlidir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Kon-
sepsiya vя Strategiyasы»nda problemin vя
ya hяr hansы bir mяsяlяnin kollektiv hяlli
цчцn vяrdiшlяr, dialoqa girmяk vя baшqalarы
ilя razыlaшmaq bacarыqlarы mцяllim hazыrlы-
ьыnы sяciyyяlяndirяn cяhяtlяr hesab edilir.
«Tяlimin kollektiv formalarыndan istifadя
subyekti sosial шяxsiyyяt kimi inkiшaf etdir-
mяklя, tяhsilalanыn ...юzцnцtяhlili цчцn шя-
rait yaradыlыr».
Mцяllim hazыrlыьы цчцn aшaьыdakы tenden-
siyalar яhяmiyyяtli hesab edilir:
• тяlяbяlяrlя tяmas vaxtыnыn azaldыlmasы
vя sяrbяst dцшцnmяk vя mцstяqil fяaliyyяt
gюstяrmяk цчцn daha чox vaxt verilmяsi;
• тяlim prosesindя informasiya-kommu-
nikasiya texnologiyalarыndan istifadя, mцa-
11
sir tяlim metodlarыndan vя pedaqoji texno-
logiyalardan istifadя;
• пedaqoji vя psixoloji fяnlяrin sayыnы ar-
tыrarkяn seчmя vя inteqrativlik prinsiplяrin-
dяn daha чox istifadя etmяk;
• пedaqoji tяcrцbя mцddяtinin artыrыl-
masы vя bu mцddяtdя gяlяcяk mцяllimlяr-
dя юz sяnяtinя uyьun praktik vяrdiшlяrin
яldя edilmяsi цчцn mцstяqilliyin vя fяallы-
ьыn gцclяndirilmяsiня diqqяt едилmяsi vя s.
Bu sяbяbdяn dяrs vяsaitindя dя bцtцn
tяlim prosesi problemin hяllinя istiqamяt-
lяnmiшдир. Тяlяbяlяr mцяllifin nяzяri yanaш-
malarыnы oxumaqдан дaha чox mцstяqil tяd-
qiqatlar aparmaqla biliklяr яldя edirlяr.
Bunun цчцn aшaьыdakы tяlim strategiyalarыn-
dan istifadя edilir:
• мяlumat bazalarыndan mяqsяdyюnlц
(kitabxana vя Иnternet) istifadя;
• пroblem hяlli;
• тяdqiqat;
• щadisяnin (video, audio, mяtn) araшdы-
rыlmasы;
• мцzakirя;
• юyrяnяnlяrin tяqdimatlarы (Microsoft
Power Point vя Word vasitяsilя);
• дяrs mцшahidяlяri vя mяktяblяrdя gю-
rцшlяr;
• мцяllimlя mяslяhяt;
• мцhazirя (mцяllimin PP tяqdimatlarы);
• мцstяqil oxu.
Uьurlu dяrs forma vя цsulu seчmяk hя-
lя ишин йарысыдыр. Дяrsin keyfiyyяtli tяшkil
edilмясиня nail olmaq цчцn mяqsяdin real-
laшdыrыlmasыna xidmяt edяn, dяqiq dцшцnцl-
mцш tяlim materiallarы vя tяlim tapшыrыqlarы
mцяyyяn edilmiшdir. Belя ki tяhsilin mцa-
sir tendensiyalarы ilя baьlы tяdqiqat яsяrlя-
rinin mяhdud olduьunu nяzяrя alaraq tя-
lim prosesindя tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn
яhяmiyyяtli hesab edilяn Azяrbaycan dilin-
dя olan bir чox dяyяrli яsяrlяrin elektron
versiyasы, ingilisdilli яsяrlяrin tяrcцmяsi
 Тящсилин ясаслары
DVD-lяrdя tяhsilalanlara tяqdim edil-
miшdir.
Mцxtяlif mяqsяdlяrlя mцшahidяlяr apar-
maq, tяhlil etmяk, mцhakimяlяr yцrцtmяk
mяqsяdilя uьurlu vя nюqsanlы video dяrs
nцmunяlяri, еlяcя dя dюvlяt siyasяtindя tяh-
sili hяr zaman prioritet sahя hesab edяn
Prezident Иlham Яliyevin www.prezident.az
portalыndan яldя edilmiш nitq vя чыxышlarыnыn
video yazыlarы да tяdris vяsaitlяrinя яlavя
edilяn DVD-yя daxil edilmiшdir.
Tяlim proсesini informasiya-kommuni-
kasiya texnologiyalarыndan kяnarda tяsяv-
vцr etmяk qeyri-mцmkцndцr. Odur ki, bu
vяsaitdя фяnnin tяdrisi prosesindя ИKT-nin
hяm Иnternet, hяm dя multimedia imkanla-
rыndan geniш istifadя edilir.
Tяlяbяlяrin mцxtяlif qavrama imkanlarы
nяzяrя alыnmaqla vяsaitя vizual, sяsli, ani-
masiyalы vя s. шяkildя tяrtib edilmiш tяlim
materiallarы daxil edilmiшdir. Tяdqiqatlar
aparmaq, Иnternet sяhifяlяrindяn mяlumat-
lar яldя etmяk, nяticяlяri иlя baьlы tяqdimat-
lar vя hesabatlar hazыrlamaq kimi tapшыrыqlar
tяlяbяlяrin ИKT-nin fяal istifadячisinя чev-
rilmяsinя yardыmчы olur.
Vяsait interaktiv xarakter daшыyыr, tяlяbя-
lяrlя sanki цnsiyyяtя girir vя onlarыn юyrяn-
mя fяaliyyяtini istiqamяtlяndirir. Юyrяnяn-
lяrin юz nailiyyяtlяrini qiymяtlяndirmяsi
цчцn dя geniш юzцnцqiymяtlяndirmя imkan-
larы tяqdim edilir. Vяsaitя DVD-lяrdя яlavя
edilmiш audio, video, animasiyalы vя linqvis-
tik xarakterli elektron materiallar onu uni-
kal vя orijinal mцstяqil tяlim materialы kimi
sяciyyяlяndirir.
Tяlяbяlяrin nailiyyяt keyfiyyяtini qiy-
mяtlяndirяrkяn onlarыn mцzakirяlяrdя fяal
iшtirakы mцяllimin юyrяnяnlяrin fikirlяrinя
yaradыcы yanaшmasы, oxu materiallarыnы dяrk
etdiyini nцmayiш etdirmяsi яsas шяrtlяrdяn-
dir. Yetяnяkli hesab edilmяk цчцn yalnыz
dяrsdя iшtirak etmяk deyil, hяm dя hяmin
12
dяrslяrdя fяal, mцzakirяlяrdя fikirlяrini bil-
dirяrяk, mяlumatlыlыьыnы nцmayiш etdirяrяk
iшtirak etmяk lazыmdыr.
Tяlim prosesindя gяlяcяk mцяllimlяr nя-
zяriyyяni praktika vasitяsilя юyrяndiklяrin-
dяn, nailiyyяt keyfiyyяtini yoxlayan zaman
onlarыn yalnыz mяlumatlыlыьы deyil, hяm dя
mцxtяlif bacarыq sяviyyяlяri нязяря алыныр.
Belяliklя, «Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti
istяr mяzmun, istяr tяlim texnologiyalarы,
istяrsя dя qiymяtlяndirmя mexanizmlяri ba-
xыmыndan mцasir tяlяblяrя cavab verir. Onun
yцksяk sяviyyяdя inteqrativliyi dя mяhz bu
хцсусиййятляри иля izah edilir. Belя ki fяnnin
mяzmunu psixologiya, pedaqogika, meto-
dika, sosiologiya, politologiya, fяlsяfя, tarix,
informatika fяnlяrinin inteqrasiyasы bazasыn-
da tяrtib edilmiшdir.
Artыq 2009-cu ildяn bяri ilkin müяllim
hazыrlыьыnda bu fяnn цzrя mцvafiq kurs alan
tяlяbяlяrlя sюhbяt zamanы mяlum olmuшdur
ki, onlar tяhsil sahяsindя aparыlan islahatыn
яhяmiyyяtini dяrk edirlяr, tяhsilin mюvcud
problemlяrini юz problemlяri hesab edirlяr
vя onlarыn hяlli yollarыnыn axtarышыndadыrlar.
Anonim sorьu vяrяqlяrindя «Bu fяnn цzrя
юyrяndiklяrinizi gяlяcяk fяaliyyяtiniz цчцn
faydalы hesab edirsinizmi?» sualыna 81 nяfяr
tяlяbяnin hamыsы «Bяli» cavabы vermiшdir.
«Nя цчцn belя dцшцnцrsцnцz?» sualыna ve-
rilяn cavablardan bir neчя nцmunяни oxucu-
larыn diqqяtinя tяqdim ediрик.
Azяrbaycan Mцяllimlяr Иnstitutu:
• «Gяlяcяk fяaliyyяtimdя bu fяnn цzrя
юyrяndiklяrimdяn istifadя edяcяyяm. Uьur-
lu nяticяlяr яldя edяcяyimя dя inanыram».
• «Mяn belя hesab edirяm ki, «Tяhsilin
яsaсlarы» fяnni mяnim gяlяcяk mцяllimlik
hяyatыmda bюyцk rol oynayacaq. Fяnnin
яhяmiyyяti oduqca bюyцkdцr. Чцnki mцяl-
lim mцяllim kimi burada formalaшыr».
• «Юyrяndiklяrimiz sinfin tяшkilindя, dяr-
sin idarя edilmяsindя чox faydalыdыr».
 Тящсилин ясаслары
Azяrbaycan Dюvlяt Pedaqoji Universiteti:
• «Sahib olacaьыm ixtisasa tam шяkildя yi-
yяlяnirяm. Yeniliklяri, dяyiшikliklяri, dюvlя-
tin tяhsil siyasяtini, onun tяtbiqini юyrя-
nirяm».
• «Bu fяnn яn yaxшы mцяllim olmaьыmыza
tяminat vermяklя bяrabяr, gюrяcяyimiz iшlя-
ri sistemlяшdirir».
• «Bu fяnn mяnя mцяllim kimi yцksяk
keyfiyyяtlяr aшыlayыb. Edя bilяcяyim sяhvlя-
rин гаршысыны алыб».
• «Gяlяcяkdя artыq nя edяcяyimi bilirяm.
Gяlяcяk mцяllim necя olmalыdыr, onu da bi-
lиrяm. Иstяnilяn zaman qarшыma чыxan prob-
lemlяrin hяllini юyrяnirяm».
• «Bu fяnni digяr keчdiyimiz fяnlяrdяn
fяrqli hesab edirяm. Gяlяcяyimiz цчцn lazыm
olan tяlim prosesi, tяlim цsullarы, ИKT-dяn
istifadя ilя baьlы zяruri bacarыqlar alыram».
• «Bu fяnn hяyatdan gюtцrцlmцш mяsя-
lяlяri яhatя edir».
• «Tяhsil prosesini necя tяшkil etmяli-
yik?», «Шagirdlяrlя necя davranmalыyыг?» ki-
mi bu vя ya digяr mяsяlяlяrin hяllindя юy-
rяndiklяrimiz bюyцk яhяmiyyяtя malikdir».
Gяncя Dюvlяt Universiteti:
• «Яgяr bir mцяllim tяhsilin kюklяri haq-
qыnda biliyя malik deyilsя, o, necя tяdris edя
13
bilяr? Dцnyagюrцшцmцзцn formalaшmasы vя
intellektli, savadlы kadr kimi yetiшmяyimiz
цчцn, яlbяttя ki, faydalыdыr».
• «Tяhsilin яsaslarы» fяnni цzrя юyrяndik-
lяrimiz fяaliyyяtimizin sяmяrяliliyini yцk-
sяltmяyя, шagirdlяrlя mцnasibяtlяrimizi dцz-
gцn qurmaьa, tяlim цsullarыndan dцzgцn
istifadя etmяyя, tяhsildя keyfiyyяtя nail ol-
maьa kюmяk edяcяk».
• «Bu fяnnin tяdrisi mяnim gяlяcяkdя
yaxшы bir mцtяxяssis kimi formalaшmaьыmda
bюyцk rol oynayacaq. Sinfin idarя edilmя-
sindя mцяllimin istiqamяtverici qцvvя oldu-
ьunu dяrk etdim».
• «Belя hesab edirяm ki, bu fяnn цzrя юy-
rяndiklяrim сайясиндя юz yaradыcыlыьыmdan
vя tяшяbbцskarlыьыmdan daha uьurla istifadя
edяcяyяm» vя s.
Tяhsil sahяsindя kifayяt qяdяr tяcrцbяsi
olan ali tяhsil mцяssisяlяrindя «Tяhsilin
яsaslarы» fяnnini tяdris edяn mцяllimlяr bu
fяnnin tяdrisinin gяlяcяk mцяllimlяrin hяr-
tяrяfli, peшяkar tяhsil iшчisi kimi formalaш-
masыnda bюyцk rolu olacaьыnы bildirirlяr.
Onlar hesab edirlяr ki, yaxыn gяlяcяkdя mяhz
bu kursu юyrяnmiш pedaqoji kadrlar yцksяk
qiymяtlяndirilяcяklяr.
 Тящсилин ясаслары
GИRИШ
«Giriш»i юyrяnяndяn sonra siz:
• Вясаитин mяzmununu vя onun xarak-
terik cяhяtlяrini шяrh edяcяksiniz;
• Вясаитин яhяmiyyяtini яsaslandыra-
caqsыnыz;
• Вясаитин mяqsяd vя vяzifяlяrini
anladыьыnыzы nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяliminin tяшkili vя nяticяlяrin
qiymяtlяndirilmяsi yollarыnы шяrh
edяcяksiniz.
«Tяhsilin яsaslarы» дярс вясаитиндя
тягдим олунан тялим материалынын
яhяmiyyяti
1. Tяhsil islahatlarыnын mцvяffяqiyyяtlя hя-
yata keчirilmяsinя dяstяk vermяk;
Cяmiyyяtin informasiyalaшmasы, demok-
ratiklяшmяsi, cяmiyyяtdя tяhsilin rolunun
artmasы, Azяrbaycan Respublikasыnыn Avro-
pa vя dцnya tяhsil mяkanыna inteqrasiyasы,
Bolonya prosesinя qoшulmasы bцtюvlцkdя
tяhsil sistemindя, o cцmlяdяn fasilяsiz peda-
qoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы sistemindя
davamlы olaraq яsaslы islahatlarыn aparыlmasы
zяrurяtini yaradыr.
Tяhsil sahяsindя baш verяn islahatlar son
nяticяdя siniflяrdя vя mцяllimlяrin fяaliyyя-
tindя яks olunur. Ona gюrя dяyiшikliklяri tяt-
biq edяn mцяllimlяr dяyiшиkliklяr haqqыnda
яtraflы mяlumata malik olmalы vя islahatыn mц-
vяffяqiyyяtlя hяyata keчirilmяsi цчцn lazыmi
bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrя yiyяlяnmяlidirlяr.
2. Yalnыz nяzяri baxыmdan mяlumatlы mцяl-
limlяr deyil, hяm dя praktik baxыmdan sяriшtяli,
yeni tяlim texnologiyalarыndan sяmяrяli istifadя
edя bilяn pedaqoji kadrlar hazыrlamaq;
14
Ящатя олунан мювзулар:
• Вясаитин ящямиййяти, мягсяд вя
вязифяляри;
• Вясаитин мязмуну;
• Тяdrisiн vя тялимин тяшкили;
• Наилиййятлярин гиймятляндирилмяси.
Azяrbaycanda mцяllim hazыrlыьы sahяsin-
dя aparыlmыш son tяdqiqatlar gюstяrir ki, pe-
daqoji kadrlar hazыrlayan ali mяktяblяrdя vя
tяhsil problemlяrinin tяdqiqi ilя mяшьul olan
mцяssisяlяrdя tяlim vя tяdris proseslяri юy-
rяnilяn zaman mяktяblяrdя pedaqoji tяcrц-
bяnin araшdыrыlmasыndan daha чox psixoloji,
pedaqoji vя metodoloji nяzяriyyяlяrin tяd-
qiqinя цstцnlцk verilir. Eyni zamanda ali pe-
daqoji tяhsil mцяssisяlяrindя tяhsil alan tя-
lяbяlяrin цmumtяhsil mяktяblяrindя tяc-
rцbя keчmяsinя vя ya praktik mцяllimlяrin
sinif daxilindя tяdqiqatlar aparmasыna lazыmi
dяrяcяdя diqqяt yetirilmir. Tяlim prosesindя
problemlяrin aшkar edilmяsi, onlarыn hяlli
yollarыnыn araшdыrыlmasы, nяticяlяrin dяyяr-
lяndirilmяsi vя mцvafiq qяrarlarыn qяbul
edilmяsi kimi tяdqiqatчыlыq fяаliyyяti mцяllim
peшяkarlыьыna verilяn яsas tяlяb kimi qiymяt-
lяndirilmir. Bu da nяzяri biliklяrlя tяcrцbя
arasыnda boшluqlarыn yaranmasы vя dяrslяrin
шablon formada aparыlmasыna gяtirib чыxarыr.
Belя mцяllimlяr pedaqoэika vя psixologi-
yadan xяbяrdar olsalar da, hansы nяzяriyyяni
 Тящсилин ясаслары
hansы шagirdя vя necя tяtbiq etmяk haqqыnda
qяrar qяbul etmяkdя чяtinlik чяkir, qarшыlaш-
dыqlarы uьursuzluqlarыn sяbяblяrini araшdыrыb,
problemin hяllinя nail ola bilmirlяr. Yaranmыш
vяziyyяt mцяllim hazыrlыьыnda tяcrцbя vя tяd-
qiqata яsaslanan formalarыn inkiшaf etdirilmя-
si mяsяlяsini aktuallaшdыrыr.
3. Pedaqoji kadr hazыrlыьыnыn keyfiyyяtini
tяmin etmяklя цmumi tяhsilin keyfiyyяtini
yцksяltmяk.
«Tяhsilin яsaslarы»nыn tяdrisi mцяllim ha-
zыrlыьыnda daha чox praktik vя tяdqiqatyю-
nцmlц tяlimя keчmяyя imkan yaradыr. Fяnnin
tяdrisi pedaqoji kadr hazыrlыьыnыn vя bununla
da цmumi tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldiлmя-
sindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr ki, bu da юlкя-
dя hяyata keчirilяn tяhsil islahatlarыnыn qarшы-
sыnda duran цmdя vяzifяdir.
«Tяhsilin яsaslarы»nыn mяqsяdi
Цmumi tяhsil mяrhяlяsindя aparыlan ge-
niшmiqyaslы islahatlar mяktяb vя tяlim-tяdris
prosesi qarшыsыnda yeni tяlяblяr qoyur. Mяk-
tяb mцasir cяmiyyяtdя hяyat vя fяaliyyяtini
tяшkil etmяyя qabil olan шяxsiyyяtin formalaш-
masыna xidmяt edir. Qarшыda duran vяzifяlяrя
nail olmaq vя orta цmumi tяhsilin keyfiyyяtini
lazыm olan tяlяblяr sяviyyяsinя yцksяltmяk
цчцn lider, yaradыcы, tяdqiqatчы pedaqoji kadr-
larыn hazыrlanmasыna bюyцk ehtiyаc yaranыr.
Mцasir tяhsil yanaшmalarыnыn vя yeni tяhsil
sяnяdlяrinin orta цmumi tяhsil mяktяblяrindя
uьurlu tяtbiqinя hяm nяzяri, hяm dя praktik
baxыmdan yцksяk hazыrlыьы olan mцяllimlяr
nail ola bilяr.
• Hяm nяzяri, hяm dя praktik baxыmdan
peшяkar mцяllimlяrin hazыrlanmasыnы tяmin
etmяk.
• Tяhsilя mцasir yanaшmalarыn vя yeni fяnn
proqramlarыnыn (kurikulumlarыnыn) uьurlu
tяtbiqinя nail olmaq.
• Цmumi tяhsilin keyfiyyяtini yцksяltmяk
цчцn lider, yaradыcы, tяdqiqatчы pedaqoji kadr-
lar hazыrlamaq.
15
«Tяhsilin яsaslarы»nыn vяzifяlяri
«Tяhsilin яsaslarы» fяnninin яsas vяzifяsi
mцяllimlяrin pedaqoji tяfяkkцrцnцn mцasir
tяlяblяr цzяrindя kюklяnmяsini, dюvlяtin yц-
rцtdцyц tяhсil siyasяtini hяyata keчirяn nя-
zяri vя praktik baxыmdan yцksяk sяviyyяli
mцяllimlяrin hazыrlanmasыnы tяmin etmяk-
dяn ibarяtdir. Tяlim prosesindя шagird шяx-
siyyяtini юn plana чяkяn, uьurlu mцяllim-
шagird, mяktяb-ailя mцnasibяtlяrini quran,
fяaliyyяtini tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr
чяrчivяsindя tяшkil edяn шagird nailiyyяtlя-
rini qiymяtlяndirmяyin цsul vя vasitяlяrin-
dяn мцvяffяqiyyяtlя istifadя edяn, nяticяlяri
tяhlil edib mцvafiq qяrarlar qяbul edяn lider,
tяdqiqatчы mцяllimin tяhsilini tяшkil etmяk-
dяn ibarяtdir.
«Tяhsilin яsaсlarы»nыn mяzmunu
«Tяhsilin яsaslarы»nыn mяzmunu mцяl-
lim hazыrlыьыnыn xarakterik xцsusiyyяtlя-
rini, mяqsяd vя vяzifяlяrini tяyin edir vя
hяr bir юyrяnяnin maraq vя ehtiyaclarыna
yюnяlmiшdir.
Mяzmun standartlarы mцяyyяn edilяrkяn
юyrяnяnlяrin makroidraki (tяdqiqatlar apar-
maq, problem hяll etmяk, mцhakimяlяr yцrцt-
mяk, rяy vя tяkliflяr vermяk), elяcя dя цnsiy-
yяt bacarыqlarыnыn yцksяldilmяsi яsas mяqsяd
kimi qarшыya qoyulur.
«Tяhsilin яsaslarы»nda яsas
istiqamяtlяr
– Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim prosesi;
– Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn
hцquqi tяminatы;
– Tяhsildя dюvlяt siyasяti;
– Цмumtяhsilin kurikulumu vя tяlimin
яsaslarы;
– Mяktяbin vя sinfin idarяedilmяsinin
metodologiyasы vя praktikasы;
– Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя keyfiy-
yяtin yцksяldilmяsindя onun rolu.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim
prosesi
Tяhsil fяlsяfясini юyrяnяrkяn gяlяcяk
mцяllimlяr tяhsillя baьlы ayrы-ayrы mяsяlя-
lяrя юz yanaшmalarыnы – tяhsil fяlsяfяlяrini
qurur vя мцяllimin pedaqoji fяaliyyяti цзя-
rindя dцшцnцrlяr.
• Azяrbaycanda vя dцnyada tяhsilя mцa-
sir yanaшmalarы mцяyyяn edir, юz tяhsil fяlsя-
fялярини qurur vя hяmin tяhsil dцnyagюrц-
шцnя эюря tяhsilя, mцяllimя, шagirdя vя tя-
lim-tяdris prosesinя верилян tяlяblяri шяrh
edirляр.
• Azяrbaycanda mцtяfяkkir vя maarifчi
demokratlarыn tяhsilя yanaшmalarыnы tяd-
qiq etmяklя, юlkяmizdя pedaqoji tяfяkkц-
rцn tarixini araшdыrыr, mцxtяlif dюvrlяrdя
tяhsilя olan fяrqli yanaшmalarы mцяyyяn
edirlяr.
Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn
hцquqi tяminatы
Demokratik cяmiyyяtin tяlяblяrinя ca-
vab verяn tяhsil sistemindя maraqlы tяrяf-
lяrin hцquq vя mяsuliyyяtlяri ilя yaxыndan
tanыш olmaq яhяmiyyяtli hesab edilir. Bu,
tяlim-tяdris prosesindя mцяllim-шagird mц-
nasibяtlяrinin vя bцtюvlцkdя tяlim mцhiti-
nin hцquqi baxыmdan dцzgцn tяшkili baxы-
mыndan vacibdir.
• Cяmiyyяtin (bюlgяnin, шяhяrin, kяndin)
tяhsillя baьlы ehtiyaclarы araшdыrылыб, nяticяlяr
barяdя hesabat hazыrlaныr.
• Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarыnыn
hцquqi sяnяdlяrdя necя tяsbit edildiyi,
mцяyyяnляшдирилиб tяlim prosesi ilя яlaqяlяn-
diriлиr (Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusиyasы, Tяhsil qanunu, Birlяшmiш Millяtlяr
Tяшkilatыnыn Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Яsas
Sяnяdlяri, Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn
Uшaq Hцquqlarы Konvensiyasы, «Uшaq hц-
quqlarы haqqыnda» Azяrbaycan Respublika-
sыnыn Qanunu vя s.).
16
Tяhsildя dюvlяt
siyasяti
Дювлятимизин tяhsil siyasяtinя яsasяn tяh-
silin idarя olunmasы (sinfin idarя olunмasыn-
dan baшlayaraq) fundamental шяkildя dя-
yiшmяkdяdir. Bu baxыmdan gяlяcяk mцяl-
limlяr Azяrbaycan tяhsilinin siyasi aspektlя-
rini mцqayisяli tяhlil edяrяk mяktяbin vя
tяlim prosesinin idarя edilmяsinin яsasыnы
tяшkil edяn qanunlarы, яsasnamяlяri vя ni-
zamnamяlяri tяdqiq edirlяr.
Onlar avtoritar mцnasibяtlяrя yol ver-
mяdяn, demokratizm vя humanizm prin-
siplяrinя яsaslanaraq idarяetmя siyasя-
tinin qurulmasы, mяktяbin vя sinfin kollek-
tiv idarя edilmяsi цzrя bacarыqlar яldя edir,
lider mцяllimlяr kimi formalaшыrlar. Mяk-
tяbdaxili sяnяdlяrlя iшlяmя qaydalarы цzrя
tяtbiqi bacarыqlarа йийялянир, hяmin sяnяd-
lяrlя iш zamanы mяsuliyyяtlяr haqqыnda
mяlumatlanыrлар. Bununla mцяllimlяr bц-
tцn sяviyyяlяrdя dюvlяt sяnяdlяri ilя tanыш
olur ki, bu da idarяetmя цчцn ilkin baza
xarakteri daшыyыr. Онлар «Цмumi tяhsilin
Dюvlяt Standartlarы (kurikulumlarы)», «Azяr-
baycan Respublikasыnda fasilяsiz pedaqoji
tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn Кonsepsiya
vя Сtrategiyasы», «Azяrbaycan Respublika-
sыnda ali tяhsil pillяsindя ibtidai sinif mцяl-
limlяrinin hazыrlыьы цzrя Чяrчivя Kuriku-
lumu», ИKT strategiyasы, Иnklцziv Tяhsil
Proqramы vя s. сянядляр ясасында Azяrbay-
canda tяhsilin siyasi aspektlяri ilя baьlы
шяrhlяr verir, тяhsil sяnяdlяri vasitяsilя
mяktяbin vя sinfin idarяedilmяsinя tяsirini
izah edirляр.
Иdarяetmя цzrя ilkin bacarыqlar (mюvcud
vяziyyяtin tяhlili, fяaliyyяtin planlaшdыrыl-
masы vя tяtbiqi, nяticяlяrin qiymяtlяndiril-
mяsi vя mцvafiq qяrarlarыn qяbul edilmяsi)
nцmayiш etdirirляр.
 Тящсилин ясаслары
Цмumi tяhsilin kurikulumu vя
tяlimin яsaslarы
Шagirdlяr, mцяllimlяr, valideynlяr, peda-
qoqlar, psixoloqlar, fяnn mцtяxяssislяri vя
tяhsil rяhbяrlяrinin iшtиrakы ilя hazыrlanmыш
«Цмumi tяhsilin Dюvlяt Standartlarы (kuri-
kulumlarы)» elmi-nяzяri яsasыnыn, strukturu-
nun araшdыrыlmasы vя юyrяnilmяsi gяlяcяk
mцяllim цчцn чox яhяmiyyяtlidir. Бу сяnя-
din mahiyyяtini nяzяri baxыmdan dяrk etmя-
dяn tяlimi tяшkil etmяk vя mяzmun stan-
dartlarыnыn reallaшmasыna nail olmaq mцm-
kцn deyil. Bu baxыmdan sяnяdin юйrяnilmяsi
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Чцнки бу заман эя-
ляъяк мцяллим:
• тяhsilin mяzmununu яks etdirяn sяnяd-
lяr, onlarыn strukturu vя sяciyyяvi cяhяtlяri
haqqыnda mяlumatа йийялянир;
• тяlimin mяrhяlяli vя dцшцnцlmцш tяшki-
lini tяmin edяn amillяri (taksonomiyalarы)
fяnn kurikulumlarы цzrя tяdqiq edir, onun
яhяmiyyяtini izah edir;
• «юyrяnmяyi юyrяnmяk» vя «mцstяqil
tяhsil»in tяшkilindя biliyin mцxtяlif kаteqo-
riyalarыnыn яhяmiyyяtini шяrh edir;
• тяhsilin mяzmununu яks etdirяn sяnяd-
lяrlя iшlяmяk bacarыьы nцmayiш etdirir.
Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя
тящсилин keyfiyyяtinин yцksяldilmяsindя
onun rolu
Иqtisadi savadlыlыq mцasir dюvrdя tяhsilя
verilяn mцhцm tяlяbdir. Nяticяyюnцmlцlцk
vя шagirdyюnцmlцlцk prinsiplяri mяktяblяrin
iqtisadi muxtariyyяtinin яsasы kimi dяyяrlяn-
dirilir. Bu baxыmdan muxtariyyяt яldя etmiш
mяktяbin iqtisadi inkiшafы vя sosial tяminatы
mцяllimin peшяkarlыьы, fяaliyyяtinin dцzgцn
пlanlaшdыrыlmasы vя reallaшdыrыlmasы ilя цzvi
шяkildя baьlыdыr. Иqtisadi rifah vя keyfiyyяtli
tяlim-tяdrisin qarшыlыqlы яlaqяliliyini vя asыlы-
lыьыnы gяlяcяk mцяllim aydыn шяkildя tяsяv-
17
vцr etmяlidir. Bu bacarыqlar hяm dя mяk-
tяbin kollektiv idarячiliyindя mцяllimin fяal
iшtirakыnы tяmin edir.
• Tяhsilin iqtisadiyyatы haqqыnda ilkin bi-
liklяr nцmayiш etdirir.
• Nяticяyюnцmlцlцk vя шagirdyюnцmlцlцk
prinsiplяrinя яsaslanan tяhsil modelindя tяh-
silin iqtisadiyyatы vя tяhsilin keyfiyyяti arasыn-
da qarшыlыqlы asыlыlыьы шяrh edir.
• Mяktяbin vя mцяllimin iqtisadi rifahыnыn
yцksяldilmяsindя mцяllimin rolunu vя vяzi-
fяlяrini dяrk etdiyini nцmayiш etdirir.
• Maliyyя mяsяlяlяri ilя baьlы шяffaflыьыn tя-
min olunmasы цчцn mяktяbin kollektiv idarя-
чiliyinя fяal qoшulur.
Mяktяbin vя sinfin
idarяedilmяsinin
metodoloэийасы вя практикасы
Fяnn kurikulumlarыnыn tяtbiqinя nail ol-
maq цчцn mцяllimlяr praktik baxыmdan ha-
zыrlыqlы olmalыdыrlar. Belя ki tяlimin illik vя
cari planlaшdыrыlmasы, tяlimin tяшkili vя qiy-
mяtlяndirilmяsi kimi bacarыqlar tяcrцbя za-
manы яldя edilя bilяr. Яn uьurlu kuriku-
lumun belя reallaшmasы mяqbul mцяllim-шa-
gird mцnasibяtlяrinin olmadыьы bir шяraitdя
mцmkцn deyil. Bu sяbяbdяn gяlяcяk mцяl-
limlяr шagirdlяrin mяnяvi-psixoloji vяziyyяti
ilя baьlы araшdыrmalar aparmaьы vя problem-
lяri hяll etmяyi bacarmalыdыrlar. Aшaьыda
qeyd edilяnlяr bu istiqamяtdя mцяllimin
praktik bacarыqлarыnы яks etdirir. Мцяллим:
• тяhsil sяnяdlяrinin tяtbiqi цzrя praktik
bacarыqlar nцmayiш etdirir;
• бцtцn шagirdlяrin tяlim prosesindя fяal
iшtirakыnы tяmin edir;
• «юyrяnmяyi юyrяnmяk», «mцstяqil tяh-
sil», «diferensial» vя «inklцziv» tяlimin tяшkili
цчцn zяruri bilik vя bacarыqlara malik olduьu-
nu nцmayiш etdirir;
• щцquqi, pedaqoji vя psixoloji baxыmdan
tяnzimlяnmiш mцяllim-шagird, mцяllim-ailя
mцnasibяtlяri qurur.
 Тящсилин ясаслары
Тялимин тяшкили
Tяlimin tяшkilinin forma vя цsullarыnыn
seчilmяsinя dair tюvsiyяlяr
Bu bir hяqiqяtdir ki, tяhsilalanlarыn tя-
шяbbцskarlыьыnы, yaradыcыlыьыnы mяhdudlaшdы-
ran яnяняvi tяdris formalarыnа tяdricяn daha
az yer verilir, onlarыn yaradыcы fяaliyyяtinя
imkan verяn, tяdqiqatчыlыq bacarыqlarыnы
stimullaшdыran dяrslяrя geniш yer ayrыlmasы
nяzяrdя tutulur. Tяcrцbя gюstяrir ki, yeni
pedaqoji texnologiyalarы vя mцasir tяlim
yanaшmalarыnы яks etdirяn dяrs-ekskursiya,
dяrs-yarыш, dяrs-mцzakirя, dяrs-disput kimi
qeyri-standart dяrslяrdяn, tяlim prosesinin
mцtяшяkkilliyini tяmin edяn mцxtяlif iш
formalarыndan (kollektiv iш, qruplarla iш,
cцtlяrlя iш, fяrdi iш) istifadя tяhsilin keyfiyyя-
tinin yцksяldilmяsinя ciddi tяsir gюstяrir.
Tяlim prosesindя mяntiqi vя tяnqidi tя-
fяkkцrц inkiшaf etdirяn, yaradыcы fяaliyyяtя
яsaslanan fяal vя interaktiv metodlardan
istifadя юйrяdяn-юйrяnяn, юйrяnяn-юйrяnяn
dialoquna шяrait yaradыr. Mцяllimin vя tяlя-
bяlяrin яmяkdaшlыq шяraitindя fяaliyyяt gюs-
tяrmяlяri zяruri hesab edilir. Иnteraktiv tяlim
Kяmiyyяt tяdqiqatlarы
Yanaшma deduktiv
Няzяriyyяnin yoxlanыlmasы, qa-
baqcadan mяlumatlandыrma,
Mяqsяd
faktlarы mцяyyяn etmя, фяр-
зиййялярин yoxlanmasы
Дяyiшikliklяr bir-bиrindяn tяcrid
edilir, zяngin tяdqiqat mяnbяlя-
Tяdqiqatыn rindяn istifadя edilir, iшtirakчыlar,
obyekti яsasяn, anonimdir, mяlumat
toplanarkяn test vя ya digяр
rяsmi vasitяlяrdяn istifаdя edilir
Яvvяlcяdяn hazыrlanmaьa
Tяdqiqat baшlanыr, тядгигатын quruluшу
planы mцяyyяn edilir, tяkliflяr
formal xarakter daшыйыр
Mяlumatlarыn Яsasяn, statistikdir, kяmiyyяtlя
tяhlili baьlыdыr
18
metodlarы produktiv, yaradыcы, sяrbяst dц-
шцnmя цчцn real imkanlar aчыr, pedaqoji
prosesi tяdqiqat prosesinя чevirir. Artыq
Azяrbaycanda яldя edilmiш ilkin tяcrцbя
gюstяrir ki, belя tяlim шяraиtindя tяlяbяlяr
daha чox fяallыq gюstяrir, fяnnin яhяmiyyя-
tini, tяlim mяqsяdlяrini, fяndaxili vя fяnlяr-
arasы inteqrasiyanы anlayыr, tяhlil edir, dяyяr-
lяndirir vя onlara mцnasibяt bildirirляр. Hяr
konkret dяrs nцmunяsi цzrя tяlim forma vя
цсullarыnыn seчilmяsi mцяllimin sяlahiyyяtlя-
rinя aiddir.
Иstifadя edilяn forma vя цsullar
Bu kursда tяdqiqatlara яsaslanan tяlim
просеси tяшkil etmяk цчцn мцхтялиф tяlim стра-
тeэiyalarы vя tяlim fяaliyyяtlяri nяzяrdя tu-
tulmuшdur.
Tяdqiqatlarыn iki nюvц var: гейри-експе-
риментал keyfiyyяt vя експериментал кямий-
йят tяdqiqatlarы. Вясаитдя hяr iki tяd- qiqat
nюvцnя yer verilmiшdir. Бу tяdqiqat нювляри
aшaьыda qeyd edilяn mяsяlяlяr baxыmыndan
fяrqlяnir.
Keyfiyyяt tяdqiqatlarы
induktiv
Mцxtяlif reallыqlarыn tяsviri, mяsяlяnin
dяrindяn dяrk edilmяsinя nail олунмасы,
gцndяlik hяyatыn vя insanlarыn mяsяlяyя
mцnasibяtiniн nяzяrя alынмасы
Мяzmunu bцtюvlцkdя yoxlayыr, iшtirak-
чыlarla qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olur, mяlumat-
larы «цz-цzя gюrцш» шяraitindя яldя edir
Илкин тясяввцрлярдян башланыр, тядгигатчы ишти-
ракчылар вя шяраит щаггында мялумат арт-
дыгъа тясяввцр эенишлянир, чевикдир, тяклифляр
тяърцби характер дашыйыр
Яsasяn, шяrhedilяndиr vя tяsviridir
 Тящсилин ясаслары
Tяdqiqatыn nюvlяri*
Tяdqiqat nяdir? Tяdqiqatыn яsas xцsusiy-
yяtlяri hansыlardыr?
Tяdqiqatыn nюvlяri vя metodlarы цч яsas
mяsяlя baxыmыndan sяciyyяlяnir:
1. Araшdыrыlan mяsяlяnin xцsusiyyяti;
2. Mяsяlяnin araшdыrыlmasы цsullarы;
3. Иstifadя edilяn metodlarla яldя edilяn
nяticяlяrin dяqiqliyi.
Гейри-експериментал Експериментал
(кейфиййят) (кямиййят)
– дискриптив – дягиг експериментал
– коррелйасийа – тягриби експериментал
– кейфиййят
Ы. Qeyri-eksperimental tяdqiqatlar
(кейфиййят)
Дяyiшяnlяr arasыndakы mцnasibяtlяri tяs-
vir etmяk imkanы verяn mцxtяlif цsullarы
яhatя edir. Bu nюvя aid olan цsullarыn ekspe-
rimental nюvя aid olan цsullardan fяrqi on-
dan ibarяtdir ki, bu цsullar dяyiшяnlяrin
keyfiyyяtlяrindяki fяrqin sяbяbini izah et-
mяk imkanы vermir.
Mяsяlяn, яgяr siz yeniyetmяlяrin tele-
viziya verиliшlяrinя tamaшa etmяsi ilя baьlы bir
tяdqiqat aparыrsыnыzsa, bu zaman siz hansы
yaшda uшaqlarыn nя mцddяtdя hansы verиliш-
lяrя tamaшa etdiklяrini mцяyyяn edя bilяrsiniz.
Amma nяyя gюrя bu uшaqlarыn mяhz bu
verиliшlяrя baxmasы ilя baьlы nяticяlяrя gяlmяk
imkanыnыz olmur. Bu tяdqiqat qeyri-eksperi-
mental tяdqiqat hesab edilir, чцnki sяbяb-
keyfiyyяt mцnasibяtlяri mцяyyяn edilmir.
Qeyri-eksperimental tяdqiqat nюvцnя
aшaьыdakы tяdqiqat цsullarы aiddir:
1. Diskriptiv (tяsviri) tяdqiqat;
2. Korrelyasiya tяdqiqatы;
3. Keyfiyyяt tяdqiqatы.
* Салкинд Н.Ж. Exploring reasarch, Copyrigh © 2006, by Pearson Education, Lnc., Upper Saddle River,
New Jersy, Ohio, USA, 323 p.
19
Diskriptiv tяdqiqatдa tяdqiq edilяn ob-
yektin xцsusiyyяtlяri tяsvir edilir. Bu tяsvir-
lяr indiki zamanda mюvcud vяziyyяti яks
etdirir. Belя mяlumatlar tяdqiqatчыya nя
verя bilяr? Яvvяla, bu araшdыrma ilя tяdqi-
qatчы tяdqiq etmяyя hazыrlaшdыьы obyekt haq-
qыnda daha яtraflы mяlumat alыr. Mяsяlяn,
яgяr siz шagirdin oxu prosesi ilя maraqlanыr-
sыnыzsa, o zaman mцxtяlif yaшlы шagirdlяrin
oxu цzrя яldя etdiklяri nяticяlяrя diqqяt ye-
tirirsiniz. Bu tяdqiqat hяm ayrыlыqda aparыla
bilяr, hяm dя onun nяticяlяrindяn digяr tяd-
qiqat nюvlяri цчцn mяlumat bazasы kimi
istifadя edilя bilяr. Belя ki istяnilяn obyektin
xцsusiyyяtlяrini qarшыlaшdыrmazdan яvvяl on-
larыn sяciyyяvi cяhяtlяrini ayrы-ayrыlыqda tяs-
vir etmяk ehtiyacы yaranыr.
Tarixi tяdqiqat da diskriptiv tяdqiqatlar
kimi tяsvirя яsaslanыr, lakin tяsvir edilяn
keчmiшdя baш vermiш hadisяlяrdir.
Korrelyasiya tяdqiqatы. Tяdqiqatчыlar ay-
rы-ayrы obyektlяri vя ya tarixi hadisяlяri tяs-
vir edяndяn sonra onlar arasыnda яlaqяlяri
izah etmяk istяyirlяr. Bu mяqsяdя nail ol-
maq цчцn daha yararlы tяdqiqat цsulu kor-
relyasiya цsuludur. Korrelyasiya цsulu va-
sitяsilя daha hansы iшlяri gюrmяk olar ki,
dиskriptiv vя tarixi tяdqiqatlar vasitяsilя onu
etmяk mцmkцn deyil? Bu tяdqiqat vasitяsilя
tяdqiqatчы:
• иki обйектин bir-biri ilя necя яlaqяli ol-
duьуну aшkar edяn dяlillяr tяqdim edir;
• кeyfiyyяt baxыmыndan oxшar vя fяrqli
cяhяtlяr mцяyyяn edir;
• оxшarlыqlar шяraitindя hяr hansы mяqa-
mыn spesиfik xцsusiyyяtiни aшkar edir.
Korrelyasiya tяdqiqatlarыnыn яn mцhцm
xцsusiyyяtlяrindяn biri dя odur ki, korrelya-
siya tяdqiqatlarы обйектляр arasыnda яlaqяlя-
rin mюvcudluьunu mцяyyяn etmяyя imkan
verir. Lakin bu tяdqiqat hяmin яlaqяlяrin
sяbяbini araшdыrmaьa imkan vermir.
 Тящсилин ясаслары

Keyfiyyяt tяdqiqatlarы qeyri-eksperimen- Dяqiq eksperimental tяdqiqatыn iшtirakчы-

tal tяdqiqat nюvцnцn цsullarыndan biridir. Bu
tяdqiqatыn яsas mяqsяdi insanыn ictimai, mя-
dяni vя siyasi mяzmunda davranышыnы araшdыr-
maqdan ibarяtdir. Bu mцxtяlif vasitяlяrlя hя-
yata keчirilir: mцsahibя, sюhbяt, anket sorьu-
su, hadisяnin araшdыrыlmasы vя s.
ЫЫ. Eksperimental tяdqiqatlar
(кямиййят)
Кейфиййят тядгигатлары обйектляр арасында
ялагялярин сябяблярини арашдырмыр. Bяs яшya vя
hadisяlяrin xцsusiyyяtlяri, davranышы arаsыn-
da яlaqяlяrin sяbяblяrini necя mцяyyяn
etmяk olar?
Eksperimental tяcrцbяnin iki nюvц bu
sualы cavablandыrmaьa imkan verir: dяqiq
eksperimental tяdqiqat vя tяqribi eksperi-
mental tяdqiqat.
larы mцxtяlif meyarlar baxыmыndan iki qrupa
bюlцnцrlяr. Mяsяlяn, tяlimdя ИKT-nin яhя-
miyyяti araшdыrыlыrsa, tяdqiqatыn bir qrup
iшtirakчыsы tяlim prosesindя ИKT-dяn istifadя
edir, digяr qrup isя ИKT-dяn istifadя etmir.
Tяdqiqatыn mяqsяdi yalnыz bu qruplarыn tя-
lim keyfiyyяti arasыndakы fяrqi aшkar etmяk
olmayыb, hяm dя bu fяrqin sяbяbini mцяy-
yяn etmяkdяn ibarяtdir.
Tяdqiqatчы bu fяrqlяri yaradan amillяrя
nяzarяt edir вя тяqribi eksperimental tяdqi-
qatlarda belя yцksяk sяviyyяli nяzarяtin
olmasы mцmkцn deyil.
Tяqribi eksperimental tяdqiqatыn iшtirak-
чыlarы яvvяlcяdяn mцяyyяn edilmiш xцsusiy-
yяtlяrinя gюrя qruplara ayrыlырlar: irqi, cinsi,
yaш, mяktяbdя sinfi, peшяsi vя s. Bu qruplaш-
malarda kimin hansы qrupa aid edildiyinя
tяdqiqatчы nяzarяt edя bilmir.

Тялим просесиндя истифадяси нязярдя тутулан

бу цсуллар тядгигатларын
апарылмасы бахымындан ящямиййятлидир:

Mцstяqil oxu цsulu ona gюrя mяqsяdяuyьun hesab edilir ki, юyrяnяnlяr
mяsяlя ilя baьlы materiallarы optimal dяrk etmяk цчцn mцvafiq oxu strate-
giyalarыndan istifadя edяrяk (qeydlяr gюtцrmяklя, abzaslara baшlыq ver-
mяklя, tanыш informasiyalarы yeni informasiyalardan fяrqlяndirmяklя, yeni
sюz vя terminlяrin mяnasыnы araшdыrmaqla vя s.) оxuma imkanы яldя edir.
Oxunan mяtnlяr bяzяn asan dяrk edilir, bяzяn dя чяtin. Оxuduьunu anla-
maq цчцn kifayяt гяdяr vaxtыn sяrf edilmяsi baxыmыndan bu цsul yararlы
hesab edilir.

Mцzakirяlяr tяlimin tяшkilindя mцhцm яhяmiyyяt daшыyan цsul-

dur. Bu цsul vasitяsilя tяlim zamanы maraqlы, bяzяn dя gяrgin fikir
mцbadilяsinя шяrait yaradыlыr. Mцzakirядя bir чox mяsяlяlяr barяdя
ilkin tяsяvvцrlяr qurulur, arqumentlяri tяhlil edilir vя mцhakimяlяr
yцrцdцlцr.

20
 Тящсилин ясаслары

Mцhazirя (mцяllim tяqdimatы) bir sыra mяsяlяlяr barяdя ilkin mяlumat-

larыn verilmяsindя яhяmiyyяtli цsuldur. Юyrяnяnlяr mяsяlя ilя baьlы heч bir
tяsяvvцrя malik olmadыqda onlara zяruri mяlumatlarы чatdыrmaq ehtiyacы
yaranыr. Belя hallarda mцhazirя цsulu mцяllimin яn yaxыn kюmяkчisinя чev-
rilir. Mцяllim mцhazirяlяri Power Point proqrаmыnda hazыrlanmыш tяqdimat-
larla mцшayияt edilir. Belя mцhazirя mяlumatlarыn mцxtяlif yollarla (gюrmя,
eшitmя, mяntiqi, linqvistik vя s.) dяrk edilmяsinя вя tяlimin keyfiyyяtinin yцk-
sяldilmяsinя xidmяt edir.

Hadisяlяrin araшdыrыlmasы. Tяlim materialы ilя sыx яlaqяli олан, real hяyatda
baш vermiш hяr hansы bir hadisя юyrяnяnlяrя tяqdim edilir. Mяtnin sonunda dц-
шцndцrцcц, tяhlilя istiqamяtlяndirяn vя ya mцhakimяlяr yцrцtmяyя tяhrik edяn
suallar гойулур. Bu цsul vasitяsilя mяktяblя baьlы digяrlяrinin uьurlu vя ya
uьursuz tяcrцbяsi mцzakirя mюvzusuna чevrilir. Yaranmыш vяziyyяtin sяbябlяri
tяhlil edilir vя onun hяlli yollarы haqqыnda mцlahizяlяr yцrцdцlцr. Арашдырма,
яsasяn, цч mяrhяlяdя hяyata keчirilir: fяrdi hazыrlыq, kiчik qruplarda mцzakirя
vя kollektiv mцzakirя. Problem hяllindяn fяrqi odur ki, problemin bir hяll yolu
ola bilяr, amma hadisяnin tяhlilinin sonunda mцxtяlif qяrarlar qяbul edilя bilяr.

Mяktяb mцшahidяlяri vя gюrцшlяr дяrs zamanы tяlim mяqsяdlяrinin real-

laшdыrыlmasыna nail olmaq цчцn mцяllimin seчdiyi strategiyalarы, mцяllim-
шagird, шagird-шagird mцnasibяtlяrini mцшahidя edяrkяn tяlimin tяшkilinя
yцksяk tяlяblяr baxыmыndan yanaшmaьы юyrядir. Uьurlu tяlim prosesinи
uьursuzdan fяrqlяndirmяk bacarыqlarы ашылайыр. Mцшahidя etdiyi boшluqlarыn
шяrhlяri vя mцzakirяsi, mцшahidячiyя peшяkarlыьыnы artырmaq imkanы yaradыr.
Kitabxana vя Иnternetdяn istifadя. Problemin hяlli цчцн mяlumat яldя
edilmяsi zяruri mяrhяlяdir. Mяlumat kitabxanada чap мящсулларындан,
yaxud Иnternet шяbяkяsindян яldя edilя bilяr. Bunun yollarыnы bilmяk, яldя
edilяn mяlumаtlardan mяqsяdyюnlц istifadя etmяk юyrяnяnlяrin mцstяqil
tяlimin tяшkili kimi bacarыqlarыnыn formalaшмasыnda bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Bu
bacarыqlar, demяk olar ki, bцtцn mяsяlяlяrin юyrяnilmяsindя nяzяrdя tutulub.

Mцяllimlя mяslяhяt сeminarlar zamanы mцbahisяli hesab edilяn mяsя-

lяlяr яtrаfыnda sюhbяtlяr aparmaq, oxu materiallarы ilя baьlы mцzakirяlяr
etmяk, layihяlяr vя tяqdimatlarыn hazыrlanmasы ilя baьlы mяslяhяtlяr almaq
vя digяr mяqsяdlяrlя mцяyyяn olunmuш zaman vя mяkanda tяyin olunmuш
rяsmi gюrцшdцr.

Fяrdi vя qrup tяqdimatlarы юyrяnяnlяrin mцxtяlif mяsяlяlяrlя baьlы apar-

dыьы tяdqiqatlarыn nяticяlяrinя dair fikir mцbadilяsi mяqsяdi ilя hяyata ke-
чirilir. Bu цсul fikirlяrin daha mцtяшяkkil, sistemli vя lakonik чatdыrыlmasы
baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Иnformasiyalarыn, eyni zamanda ya-
zыlы, sяsli, gюrцntцlц, qrafik, animasiyalы vя s. шяkildя чatdыrыlmаsы auditori-
yanыn diqqяtinin nitqя cяlb edilmяsini tяmin edir. Цmumiyyяtlя, бу, idraki
vя цnsiyyяt bаcarыqlarыnын inkiшafы baxыmыndan яhяmiyyяtli цsuldur.

21
 Тящсилин ясаслары
Ялдя едилмиш nailiyyяtlяrin
qiymяtlяndirilmяsi
«Tяhsilin яsaslarы»nыn hяm mяzmunu,
hяm dя tяdrisi texnologiyalarыnыn spesifikliyi
tяlяbя nailiyyяtlяrinin izlяnmяsindя ашаьы-
дакы mяqamlarыn zяruriliyini юня чяkir.
Dяrsя davamiyyяtя diqqяt yetirmяk.
• Tяlяbяlяrin mцzakirяlяrdя fяal iшtirak
etmяsi;
• Mцяllimin vя yoldaшlarыnыn fikirlяrinя
yaradыcы yanaшmasы;
• Verilmiш oxu materiallarыnы oxuйуб dяrk
etdiyini nцmayiш etdirmяsi.
9–12 sяhifя hяcmindя kurs iшlяrinin hazыr-
lanmasы.
• Kursun tяlimi mцddяtindя araшdыrыlаn
materiallarын яldя rяhbяr tutulmasы;
• Yazы materiallarыnda bu vя ya digяr яsя-
ri vя ya nяzяriyyяni шяrh etmяsi, yaxud mцx-
tяlif mцяlliflяri vя ya nяzяriyyяlяri mцqa-
yisяli tяhlil etmяsi;
• Qrup цzvlяrinin чыxышlarыna tюvsiyяlяr vя
ya suallarla reaksiya vermяsi;
• Bir qrupun yazыsыnы digяr qrupун oxu-
masы, 1–2 sяhifяlik tяklif vя ya mяslяhяtin
hazыrlanmasы;
• Qrup iшlяri ilя baьlы irad vя tяkliflяrin
kollektiv formada mцzakirя edilmяsi;
• Иrad vя tяkliflяri nяzяrя almaqla tяk-
millяшdirilmiш kurs iшlяrinin mцяllimя tяqdim
edilmяsi;
• Son variant mяnbяlяrin dяqiq шяrhi,
ciddi arqumentlяrin gяtirilmяsi vя fikirlяrin
aydыn ifadя edilmяsi;
• Mцяyyяn edilmiш mцddяtdя tяqdim edi-
lяn yazыlarыn qiymяtlяndirilmяsi, gecikdiril-
miш yazыlarda bu faktыn ciddi шяkildя nяzяrя
alыnmasы.
22
Mцяllimlя mяslяhяt
• Mцxtяlif mяqsяdlяrlя mцяyyяn mяlum
mяkan vя zamanda mцяyyяn edilмiш mцd-
dяt яrzindя rяsmi gюrцшцn tяyin olunmasы;
• Seminarlar zamanы mцbahisяli hesab
edilяn mяsяlяlяr яtrаfыnda sюhbяtlяrin apa-
rыlmasы;
• Oxu materiallarы ilя baьlы mцzakirяlяr
апарылмасы;
• Layihяlяr vя tяqdimatlarыn hazыrlanma-
sы ilя baьlы mяslяhяtlяrin alыnmasы vя s.
Qrup tяqdimatlarы
• Йoldaшlarы qarшыsыnda tяdqiqatlarыn vя
ya mяktяbdяki praktik fяaliyyяtin nяticяlя-
rini, elяcя dя oxuнмуш materiallarын мязму-
нуну яhatя edяn 20–30 dяqiqялик (mцxtяlif
tяkliflяr vermяsi, mцzakirя vя suallar da
daxil omaqla) tяqdimat.
• Tяqdimat zamanы yoldaшlarыna tяqdim
etmяk цчцn bir vя ya iki sяhifяlik materialыn
hazыrlanmasы.
TAPШЫRЫQ
Иnternet sяhifяlяrindяn тяhsilin яsaslarы
haqqыnda mяlumat яldя etmяk цчцn axta-
rыш aparыn. Яldя etdiyiniz мялумат яsasыn-
da «Tяhsilin яsaslarы» fяnnini юyrяnmяklя
nяyя nail ola bilяrяm?» mюvzusunda tяq-
dimat hazыrlayыn. PowerPoint vasitяsilя
nitqinizi tяшkil edin vя tяdqiqatlarыnыzыn
nяticяlяrini tяqdim edin.
 Тящсилин ясаслары

Ы FЯSИL: TЯHSИL FЯLSЯFЯSИ VЯ TЯLИM PROSESИ

Ы Фясля эириш

TЯHSИL FЯLSЯFЯSИ NЯDИR?

Bцtцn dцnyada tяhsilя yanaшmalar tяhsil fяlsяfяsi nюqteyi-nяzяrindяn mцяyyяn olu-
nur. Belя fяlsяfi cяrяyanlardan tarixяn яn geniш yayыlанлары пroqressivizm, пerenнializm,
еssensializm vя еksistensializmdir. Bu тяhsil fяlsяfяlяri «NЯYИ» tяdris etmяyin lazыm ол-
масыны юn plana чяkir vя яsas diqqяti тящсилин mяzmununa yюnяldir.
Hяr bir fяlsяfi baxыш kurikulumun xarakterini dяyiшdirяn fяrqli dяyяrlяri яks etdirir. Tяh-
silин mцxtяlif cяrяyanlarыnыn цстцнлцк вердийи dяyяrlяr bяzяn bir-birinя kяskin surяtdя ziddиййят
тяшкил едир, hяr cяrяyan yalnыz юzцnя яn yaxыn olan cяhяtлярin яhяmiyyяtini vurьulayыr, онлары
ясас щесаб едир. Bu baxыmdan tяhsil fяlsяfясi konservativ vя analitik olmaqla iki qцtbя ayrыlыr.

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu fяsli юyrяnяndяn
sonra siz:
• Azяrbaycanда vя
dцnyada tяhsilя mцasir
yanaшmalarы mцяyyяn
edяcяk vя hяmin tяhsil
dцnyagюrцшцnцn
tяhsilя, mцяllimя, шa-
girdя vя
tяlim-tяdris prosesinя
verdiyi tяlяblяri шяrh
edяcяksiniz.
• Azяrbaycanda
mцtяfяkkirlяrin vя
maarifчi-
demokratlarыn tяhsilя
yanaшmalarыnы tяdqiq
etmяklя, юlkяmizdя
pedaqoji tяfяkkцrцn
tarixini araшdыracaq,
mцxtяlif dюvrlяrdя
tяhsilя олан fяrqli
yanaшmalarы mцяyyяn
edяcяksiniz.
• Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim-tяdrisin tяшkilindя onun rolu
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan tяhsilin яhя-
miyyяti
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяси baxыmыndan tяhsilin mяqsяdi
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan юyrяnяnin tяlim
prosesindя iшtirakы
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan insanыn tяhsil
ehtiyaclarы vя onlarыn юdяnilmяsi
• Мцхтялиф тящсил фялсяфяляри бахымындан мяктябин ясас вя-
зифяляри
• Мцхтялиф тящсил фялсяфяляри бахымындан тящсил вя тялим
мцщити
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan tяlim prosesindя
mяnimsяmяnin tяmin edilmяsi шяrtlяri
• Mцяllimin seчdiyi tяlim strategiyasы onun tяhsil
fяlsяfяsinin яsas gюstяricisi kimi
• Tяlim prosesinin keyfiyyяtli tяшkilindя mцяllimin
tяhsil fяlsяfяsinin rolu vя яhяmiyyяti
• Mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalar baxыmыndan tяhsilin
mяzmununun mцяyyяnlяшdirilmяsi
• «Mцxtяlif dюvrlяrdя йашамыш tarixi шяxsiyyяtlяrin tяhsil
fяlsяfяlяri» mюvzusunda layihяlяrin hazыrlanmasы vя
tяqdim edilmяsi
• Цmumilяшdirici dяrs

23
 Тящсилин ясаслары
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Seyidov Я.Y. Azяrbaycanda pedaqoji
fikrin inkiшafы tarixindяn. «Azяrbaycan Dюv-
lяt Nяшriyyatы», Bakы, 1958.
2. Seyidov Я.Y. Azяrbaycanda Pedaqoji
fikrin inkiшaf tarixindяn. «Maarif» nяшriyya-
tы, Bakы, 1987, 301 sяh.
3. Talыbov Y.P., Sadыqov F.B., Quliyev
S.M. Azяrbaycanda mяktяb vя pedaqoji fik-
rin tarixi, Bakы, 2000, 516 sяh.
4. Hoвard A. Ozmon, Samuil M. Craver,
Philosophical foundations of education, Prentice-
Hall, New Jersey, 1999 5-th edition (Chapter 4).
5. Hovard A. Ozman, Samuil M. Kraver,
Tяhsilin fяlsяfi яsaslarы, Prentis-Holl, Nyu
Ъersi, 1995, 5-ci nяшr.
6. Phylosophy of Education: Famous
Phylosopher's quotes on Education
http://www.spaceandmotion.com/Philos-
ophy-Education.htm
7. www.google.az axtarыш sяhifяlяrindя
gюstяrilяn шяxsiyyяtlяrin adlarыnы yazmaqla
digяr mяlumatlar яldя edя bilяrsiniz.
8. Tяhsil fяlsяfяsi: Mяшhur filosoflardan
tяhsillя baьlы sitatlar.
9. Mяnbя: Con Dyu. Demokratiya vя
tяhsil, Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
10. Vilyam Ceyms. Psixologiyaya dair:
Mцяllimlяrlя sюhbяt vя шagirdlяrlя bir sыra
hяyat hadisяlяri haqqыnda sюhbяt. Nyu-
York: Henry Holt vя Ko., 1916.
11. George J. Posner Analyzing the cur-
riculum, 3-d edition, published by Mаc
Craу-Hill, New-York, 2004.
12. Corc C. Pozner. Kurikulumu tяhlil
edяrkяn, 3-cц nяшr, Mаc Craу-Hill nяшriy-
yatы, Nyu-York, 2004.
TAPШЫRЫQ 1
Ы. «Юz tяhsil fяlsяfяnizi mцяyyяnlяшdi-
rin» testini yerinя yetirin.
ЫЫ. Tяqdim edilmiш «Юzцnцqiymяtlяn-
dirmя cяdvяli»nя яsasяn hansы tяhsil fяlsя-
fяsinя aid olduьunuzu mцяyyяnlяшdirin.
24
ЫЫЫ. Aid olduьunuz tяhsil fяlsяfяsi haq-
qыnda mяlumat яldя edin.
ЫВ. Яldя etdiyiniz mяlumatlara яsasяn
«Tяhsil fяlsяfяsinin tяrifi»ni tяrtib edin.
Tяrtib etdiyiniz «Tяhsil fяlsяfяsinin tяri-
fi»ni tяqdim edilяn versiya ilя mцqayisя edin.
Suallara verilmiш cavablardan uьurlu
hesab etdiyiniz variantы seчin. Siz verilmiш
variantlardan dцzgцn hesab etdiyiniz bir
neчяsini dя qeyd edя bilяrsiniz.
1. Tяhsil nя цчцn lazыmdыr?
A. Обйектив эерчяклийин sяbяbini юyrяn-
mяk цчцn lazыmdыr.
B. Иnkiшafы tяmin etmяk цчцn lazыmdыr.
C. Bilik vя bacarыqlar яldя etmяk цчцn la-
zыmdыr.
D. Dцzgцn seчimlяr etmяk цчцn lazыmdыr.
2. Sizcя, «юyrяnяn» kimdir?
A. Юyrяnяn tяcrцbя aparan orqanizmdir.
B. Юyrяnяn intellekt vя emosiyalardan iba-
rяt olan unikal, azad vя mяsuliyyяtli варлыгdыr.
C. Юyrяnяn dцшцnяn vя hiss edяn (шцурлу
vя intuisiyalы) varlыqdыr.
D. Юyrяnяn bilik vя bacarыqlarыn daшыyы-
cыsыdыr. O, юyrяndiklяrini yeri gяlяndя istifa-
dя edя bilяr.
3. Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы necя tяmin
etmяlidir?
A. Hяyatыn эерчякликlяri ilя цz-цzя qalmaq
шяraiti yaratmalыdыr: real seчimlяr, mяhяbbяt
iztirabы vя sevinci, azadlыг problemlяri, fяaliy-
yяtin ardыcыllыьы, юlцmцn haqq olmasы vя s.
B. Bцtцn insanlarыn ehtiyaclarы baxыmыn-
dan яhяmiyyяtli hesab edilяn bilik vя baca-
rыqlarыn formalaшmasыnы tяшkil etmяlidir.
C. Юyrяnяnlяrin intellektual ehtiyaclarы-
nыn юdяnilmяsini tяmin etmяlidir.
D. Иnsanlarыn ehtiyaclarы mцxtяlif oldu-
ьundan tяhsil шagirdlяrin fяrdi xцsusiyyяtlя-
rinin inkiшafыna istiqamяtlяnmяlidir.
4. Tяhsil mцhiti necя olmalыdыr?
A. Tяhsil цчцn elя mцhit yaradыlmalыdыr
ki, tяlim real hяyatda mюvcud olan materi-
 Тящсилин ясаслары
allar vя ictimai mцnasibяtlяrlя яlaqяdя qu-
rulmuш olsun.
B. Tяhsilin mцhiti hяyatыn юzц olmalыdыr.
Burada шagirdlяr hяyata hazыrlanmamalы,
hяyatыn iчindя юyrяnmяlidirlяr.
C. Tяhsil mцhiti юyrяnяni azad inkiшaf et-
mяyя, yaradыcы fяrd olmaьa hяvяslяndirmяli-
dir. O, юyrяnяnlяrя чoxluьun dцшцncяlяrin-
dяn чыxыш etmяyi, яcdadlarыn mцяyyяn etdiyi
normаlarы rяhbяr tutmaьы юyrяtmяmяlidir.
D. Tяhsil hяyatы tamamilя яks etdirmir,
o, uшaqlarыn intellektual imkanlarыnы inkiшaf
etdirmяli olan vя onlarы gяlяcяyя hazыrlayan
uydurma bir mцhitdir.
5. Tяhsilin mяqsяdi nя olmalыdыr?
A. Yeni tяcrцbяyя яsaslanaraq daim in-
kiшaf etmяk tяhsilin hяm яsas xцsusiyyяtinя,
hяm dя mяqsяdinя чevrilmяlidir.
B. Tяhsil yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmum-
bяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя istiqаmяtlяnmяlidir.
C. Hяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы
tяhsilin яn mцhцm mяqsяdi olmalыdыr.
D. Шagirdlяrin biliklяrinin яsaslarыnы tя-
min etmяkdяn ibarяtdir.
6. Mяktяbin яsas vяzifяsi nя olmalыdыr?
A. Mяktяb юzlцyцndя insanыn mцxtяlif
xцsusiyyяtlяriня, hafizяsinя яhяmiyyяt ver-
мяли vя яsas diгqяti шцurun inkiшafыna yюnяlт-
мялидир.
B. Mяktяb «hяrtяrяfli uшaq» цчцn tяhsili
tяmin etmяlidir, bцtцn diqqяtini uшaьыn eh-
tiyaclarыna vя maraqlarыna yюnяltmяlidir.
C. Mякtяb real dцnyanы baшa dцшmяk
цчцn шagirdlяrя lazыm olan biliklяri чatdыr-
maьы qarшыya mяqsяd qoymalыdыr.
D. Юzцnц rellaшdыrma sяyahяtindя hяr bir
шagirdя kюmяk gюstяrmяlidir.
7. Mяktяbin tяlim mцhiti necя olmalыdыr?
A. Mяktяb шagirdlяrin qruplarda dцшцn-
mяsini tяmin edir ki, bu da yarышmanы deyil,
яmяkdaшlыьы tяmin edir.
B. Mяktяb шagirdlяri elя gerчяk azadlыqla
tяmin edir ki, bu шяrаitdя шagirdlяr юz hяyat
25
hяqiqяtlяrini tapa bilsinlяr vя mцstяqil шя-
kildя юz seчimlяrini edя bilsinlяr.
C. Мяktяb шagirdlяri «kitablar dцnyasы»
ilя яhatя etmяli, intellektual vя tяnqidi dц-
шцnmя шяraitindя шяxsiyyяtin tяrbiyяsini tяш-
kil etmяlidir.
D. Mяktяb шagirdlяrin шцurlu шяkildя ni-
zam-intizam qaydalarыna riayяt etmяsi цчцn
mцvafiq atmosfer yaratmalыdыr. Bu mяsяlя-
lяrя шagirdin mцnasibяtini yoxlamaq цчцn
innovativ texnikalardan istifadя etmяlidir.
8. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim necя
baш vermяlidir?
A. Шagirdlяr bir neчя alternativ versiya-
dan birinin seчilmяsinя cяlb edilяndя mя-
nimsяmяni tяmin edяn tяlim baш verir.
B. Шagirdlяr problem hяllinя яsaslanan
layihяlяrя cяlb edilmяklя praktik mяsяlяlяr-
dяn nяzяri prinsiplяrя doьru istiqamяtlяn-
dirilir (konkretdяn mяcaziyя).
C. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim шa-
girdlяri ябяди dцnya ilя tanыш edяn oxu za-
manы baш verir. Bu zaman шagirdlяr gяlяcяk-
dя tяtbiq edяcяklяri nяzяri mяsяlяlяri юyrя-
nirlяr (mяcazidяn konkretя).
D. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim o za-
man baш verir ki, шagirdlяr fяnn цzrя biliklяrini
daha da geniшlяndirmяyя ciddi cяhdlяr gюstяrirляр.
9. Mцяllimin rolu nяdяn ibarяt olmalыdыr?
A. Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шя-
kildя davranmalыdыr. Onlarыn tяlimi insanыn
maraqlarыnы яn yцksяk sяviyyяdя яks etdi-
rяn yazыlara, яdяbiyyata яsaslanmalыdыr.
B. Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini
mцяyyяnlяшdirяrkяn vя ya araшdыrarkяn юz
prinsiplяrini, яhяmiyyяt verdiyi dяyяrlяri vя
onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini tяq-
dim etmяlidir.
C. Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir
vя onlara mяslяhяtlяr verir. Шagirdin tяlimi
rяhbяrliyin vя ya dяrsliklяrin mцяyyяn et-
diyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin ma-
raqlarыna яsaslanыr.
 Тящсилин ясаслары

D. Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeni- Test nяticяlяrinin hesablanmasы.

yetmяlяr bюyцklяrin xцsusiyyяtlяrini vя tя- Hяr sual цzrя seчdiyiniz cavablarы dairя-
lяblяrini dяrk edяnя qяdяr мцяллим bюyцklяr yя alыn. Sonra aшaьыdakы cяdvяldя hяr sцtun-
dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqя- да dairяyя aldыьыныз вариантлара эюря тяhsil
lяndirici rolu oynayыr. fяlsяfяniзи мцяyyяnlяшdirин.
10. Kurikulum hansы mяsяlяlяri яhatя et- Прогрес- Перенниа- Ессенсиа- Ексистен-
mяlidir? сивизм лизм лизм сиализм
A. Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziy- 1. Б А Ъ Д
yat vя tяbiяt fяnlяrinin zamanыn sыnaьыndan 2. А Ъ Д Б
чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя etmяlidir. 3. Д Ъ Б А
B. Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяl-
4. Б Д А Ъ
mяlidir ki, шagirdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi
5. А Б Д Ъ
elmlяr vя peшя texnologiyalarы цzrя prob-
lemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя vasitяlяr 6. Б А Ъ Д
seчя bilsinlяr. 7. А Ъ Д Б
C. Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, 8. Б Ъ Д А
riyaziyyat, tяbiяt elmlяri, tяsviri incяsяnяt, 9. Ъ А Д Б
elяcя dя fяlsяfя kimi akademik fяnlяri яha- 10. Б Ъ А Д
tя etmяlidir.
11. А Б Ъ Д
D. Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqa-
mяtlяnmяlidir. Иnsanыn sяciyyяvi cяhяtlяri-
nin vя onun яtraf alяmlя ziddiyyяtlяrinin Mяnasы
юyrяnilmяsinя imkan verяn tarix, яdяbiyyat, Bu proqramlaшdыrыlmыш test tapшыrыьыdыr.
incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя etmяlidir. Hяr sual dюrd fяlsяfi yanaшma baxыmыn-
11. Hansы tяlim цsullarыna цstцnlцk veril- dan cavablandыrыlmышdыr: proqressivizm, pe-
mяlidir? rennializm, essenсializm vя ekсistenсializm.
A. Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilmя- Яgяr siz cavablarыnыzы qiymяtlяndirmяk istя-
lidir vя bu цsul vasitяsilя шagirdlяr problem- yirsinizsя, sual цzrя iki cavabы doьru hesab
lяrin hяll edilmяsinя istiqamяtlяnmяlidirlяr. etmяyinizя baxmayaraq, daha чox цstцnlцk
B. Mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяr in- verdiyiniz варианты seчin. Etdiyiniz seчimlяr
tellektin yцksяldilmяsi цчцn цstцnlцk verilяn arasыnda hansы tяhsil fяlsяfяsinя aid cavablar
цsullar olmalыdыr. цstцnlцk tяшkil edirsя, demяli, sizин бахышлары-
C. Nцmayiшlяr bilik vя bacarыqlarын tяd- ныз hяmin тящсил fяlsяfясиня уйьундур. Mяsя-
risindя яhяmiyyяtli hesab edilmяlidir. lяn, sizin tяhsil seчiminiz: proqressivizm цzrя
D. Sokrat dialoqu (suallara яsaslanan (9), perenнiаlizm (1), essenсializm цзря (3),
mцkalimяlяr zamanы cavablarыn яldя edil- eksiсtenсializm цзряdirsя (2), demяk, bu testя
mяsi) шagirdin юzцnцtяsdiqi цчцn цstцnlцk эюря sizin tяhsil fяlsяfяniz пroqresivizm ola-
verilmяli цsuldur. caqdыr (15 xaldan 9-u чoxluq tяшkil edir). Яgяr
mцяyyяn etsяniz ki, bu fяlsяfяlяrdяn bir neчя-
TAPШЫRЫQ 2
sini цstцn tutursunuz, cavablarыnыzыn bu шяkildя
sяpяlяnmяsi, tяhsil dяyяrinя eklektik (ziddiy-
Tяqdim edilmiш «Юzцnцqiymяtlяndirmя
yяtli) yanaшma formasы kimi izah olunur.
cяdvяli»nя яsasяn бахышларынызын hansы tяhsil
Fяlsяfяnin bцtюv rяsmi sisteminin qanu-
fяlsяfяsinя уйьун olduьunu mцяyyяnlяшdirin.
niliyinin яn vacib юlчцsц onda mяntiqi ardы-

26
 Тящсилин ясаслары
cыllыьыn olmasы ilя xarakterizя edilir. Verilяn
10 cavabdan nя qяdяr чoxunu eyni sцtunda
yerlяшdirirsinizsя vя onlarы ≠1 ilя iшarяlяyir-
sinizsя, demяk, tяhsil fяlsяfяnizdя o qяdяr
dя чox mяntiqi ardыcыllыьa riayяt etmiш olа-
caqsыnыz. 10 cavabdan nя qяdяr azы ≠1 ilя
iшarяlяnirsя, sizin cavablarыnыz bir-birilя da-
ha чox ziddiyyяt tяшkil edяcяk, mяntiqi ardы-
cыllыьыn vя ya яlaqяlяndirmяnin olmamasы,
юzlцyцndя, mяntiqi ardыcыllыq olan digяr tяh-
sil фялсяфясинин dяyяrlяndirilmяsi sяbяbindяn
irяli gяlя bilяr.
TAPШЫRЫQ 3
Сизин ъавабларыныза уйьун эялян tяhsil
fяlsяfяsi haqqыnda mяlumat яldя edin.
Tяhsilя dair fяlsяfi baxышlar
Вясаитдя бiliyin tяbiяtinя vя necя юyrяn-
mяyimizя яsas diqqяt yetirяn 4 tяhsil fяlsяfя-
siня бахылмышдыр. Bu fяlsяfi cяrяyanlar пroq-
ressivizm, пereнnializm, еssensializm vя еk-
sistensializmdir. Bu тяhsil fяlsяfяlяri яsas
diqqяti bizim «NЯYИ» вя «Неъя» tяdris et-
mяли olduьuмуз цzяrindя cяmlяшdirir.
Hяr bir fяlsяfi baxыш, kurikulumun xarak-
terini dяyiшdirяn fяrqli dяyяrlяri яks etdirir.
Proqressivizm
Proqressivizm tяrяfdarlarы hesab edirlяr
ki, tяhsil mяzmuna bюyцk яhяmiyyяt vermя-
lidir. Дiqqяt mяrkяzindя daha чox uшaq
olmalыdыr.
Kurikulumun mяzmunu шagirdlяrin ma-
raq vя ещтийаълары яsasыnda tяrtib edilir. Bu
tяhsil fяlsяfяsinin tяrяfdarlarы hesab edirlяr
ki, шagirdlяr ideyalarы fяal tяcrцbя yolu ilя
sыnaqdan чыxarmalыdыrlar. Tяcrцbя zamanы
yaranan suallara cavab axtaran zaman tяlim
daha чox яhяmiyyяt kяsb edir. Bu, passiv ol-
mayan, fяal tяlimdir. Юyrяnяn юzцnцn fяrdi
tяcrцbяsindян mяna чыxarыr vя problemi hяll
27
edir. Yaradыcы mцяllimlяr шagirdlяr цчцn tяc-
rцbя mцhiti yaradыrlar вя шagirdlяr tяcrцbя
keчя-keчя, гыса мцддятя mцяyyяn mяsяlя vя
hadisяlяri sistematik юyrяnirlяr. Яsas diqqяt
bu prosesin necя aparыlmasы цzяrindя cяmlяшir.
Bu tяhsil fяlsяfяsinin яsas prinsipi mяk-
tяblяrdя azadlыq vя demokratiyanы tяcrцbя-
dяn keчirmяkdиr. Qяrar verяrkяn fikirlяrin
бюлцшдцрцлмяси, шagird-mцяllim mцnasibяtlя-
rinin planlaшdыrыlmasы, шagirdlяrin seчdiklяri
mюvzularда сярбястлийи bu fяlsяfi cяrяyanыn
aspektlяrini яhatя edir. Бурада китаблар daha
чox vasitяdir.
Proqressiv tяhsil fяlsяfяsi Amerikada
1920-ci ilin ortalarыndan baшlayaraq, 1950-ci
ilin ortalarыna qяdяr тяшяккцл тапмышдыр.
Con Dyuи onun яsas tяrяfdarlarыndan idi.
Proqressiv tяhsil hяrяkatы XЫX яsrin
sonu vя XX яsrin яvvяllяrindя meydana
чыxdы. Бу ондан иряли эялир ки, bir чox liberal
mцtяfяkkirlяr artыq hiss edirdilяr ki, Ameri-
ka tяhsili demokratik nяzяriyyяdя rast gяli-
nяn яdalяt vя azadlыq ideyalarыnы яks etdir-
mir. Prоqressivizmin artыq «aьыr» vя «yцn-
gцl» cinahlarы yaranmышdы. «Yцngцl» cinah
uшaq haqqыnda romantik dцшцncя ilя sяciy-
yяlяnirди. Akademik tяhsil sяviyyясиндя cid-
di, лакин davranышa чox az mяhdudiyyяtlяr
qoyan «шagirdyюnцmlц» tяhsilин тяшкили yolla-
rы axtarылырды. Bir чox proqressivistlяr Dyuinin
юzlяrinin fяlsяfi rяhbяri олдуьуну qяbul etmir
vя onun praqmatizminя qarшы чыxыrdыlar.
Hяrяkatыn «аьыр» adlandыrыlan cinahы he-
sab edirdi ki, tяhsil fiziki, sosial vя texnolo-
giya elmlяri sahяsindя яldя edilmiш irяlilя-
yiшlяri яks etdirmяlidir. Halbuki «aьыr» proг-
ressiv dцшцncя tяrяfdarlarы hesab edirdilяr ki,
elmi prosedurlar uшaqlarы iqtisadi hяyatыn tя-
lяblяrinя cavab verян «qabiliyyяt» vя «aьl»ы-
na gюrя юlчmяk, kateqoriyalara bюlmяk цчцn
istifadя edilmяlidir.
Bu baxышыn tяrяfdarlarы hesab edirlяr ki,
mяktяbdя verilяn tяdris uшaqlarы mцxtяlif
mяlumatlarы tяcrцbяdяn keчirmяyя hяvяs-
lяndirir.
 Тящсилин ясаслары
Бir чox proqreсsivizm tяrяfdarlarы izah
etmяyя чalышыrdыlar ki, tяhsil tяbii olmalы vя
bцtцn sosial mяhdudiyyяtlяrdяn azad olma-
lыdыr. Qabaqcыl mяktяblяrdя uшaqlar sяrbяst
vя stimulyasiyaedici bir mцhitя атылыр, sяrbяst
hяrяkяt edir vя tяbii elementlяr tяhsil prose-
sinя gяtirilir. Belя yanaшma bir чox «yцngцl»
proqressiviзm tяrяfdarlarыnы bu tяhsil nяzя-
riyyяsini inkiшaf etdirmяyя шюvq edirdi. Бu
tяhsil nяzяriyyяsi uшaьыn «tяbii ilahi varlыq»
olduьuну hяssaslыqla qeyd edir vя bюyцklяrin
rяhbяrliyiни vя istiqamяtini bir qяdяr mяh-
dudlaшdыrыр.
Пroqressivizmin mцяyyяnlяшdirilmяsi Dyuи-
nиn adы ilя baьlы olsa da, Dyuи proqressivizmin
nя «yцngцl», nя dя «aьыr» cinahlarыnыn hяddяn
artыq tяrяfdarы deyildi.
Вилйам Баглей дя 1934-ъц илдя тясис етдийи
тящсилля баьлы журналда прогрессив йанашмалара
цстцнлцк верирди.
Perennializm
Adlarы чяkilяn fяlsяfi baxышlardan яn
konservativ, яnяnяvi vя yaxud sabit, dяyiш-
mяzi – perennializm fяlsяfяsidir. Perennia-
listlяrя gюrя, tяhsil hяyat цчцn hazыrlыq de-
mяkdir vя шagirdlяrя strukturlu tяhsil vasi-
tяsilя dцnyanыn quruluшu юyrяdilmяlidir.
Дцнйа сябяблярин нятиъясидир вя мяктяб бу ся-
бябляри юйрянмяк цчцн мювъуддур.
Perennialistlяr tяlim vя tяrbiyяyя nail ol-
maьын yolunu nizamlы nяzarяti tяmin etmяk-
dя gюrцrlяr. Mцялlim izah edir, шagird isя
passiv resipientdir (qяbul edяndir). Bu hяqi-
qяt яbяdidir. Mяktяb mцhitindя baш verяn
bцtцn dяyiшikliklяr защиридир.
Pereнnialistlяr hesab edir ki, tяhsilin mяq-
sяdi шagirdlяri sivilizasiyanыn bюyцk ideyalarы
haqqыnda mяlumatla tяmin etmяkdяn iba-
rяtdir. Onlar hesab ediрlяr ki, bu ideyalar is-
tяnilяn dюvrdя problemlяrin hяlli цчцn bю-
yцk potensiala malikdir. Яsas diqqяt ona
28
istiqamяtlяnmяlidir ki, юйrяnяn daimi ideya-
larы, sabit, яbяdi olan hяqiqяtlяri axtarsыn.
Bu dяyiшilmяz prinsiplяri tяdris etmяk tяn-
qidi xarakter daшыyыr. Иnsan dцшцncяli varlыq
olduьundan, onуn шцurу inkiшaf etdirilmя-
lidir. Belяliklя, intellektin tяrbiyяlяndirilmя-
si tяhsildя яn яsas prioritetlяrdяndir. Uzun-
mцddяtli nizam-intizam daxilindя шagirdin
сярбястлийини mяhdudlaшdыrmaqla adяt, vяr-
diшlяr, hяyat tяrzi baxыmыndan мялуматlыlыьa
цstцnlцk verir. Bяшяriyyяtin яldя etdiyi яn
yцksяk naиliyyяtlяr – яdяbiyyat vя incяsяnяt
iшlяri, tяbiяt elmlяrinin prinsiplяri vя ya qa-
nunlarы яsas tяdris sahяlяri hesab edilir.
Bu tяhsil fяlsяfяsinin tяrяfdarlarы 1963-cц
ildя «Bюyцk Kitablar» proqramыnы iшlяyib
hazыrlayan Robert Maynard Huчin vя son-
radan Гяrb mяdяniyyяtinя dair 100 bюyцk
kitaba яsaslanaраг vя kurikulumu hazыrla-
yan Mortimer Adler олмушлар.
Essensializm
Essensialistlяr hesab edirlяr ki, biliklяr
шagirdlяrя sistemli vя nizamlы qaydada юtц-
rцlmяlidir. Bu konservativ yanaшmadыr. Kuri-
kulum, яsasяn, akademik bilik vя bacarыq-
larы яhatя edir.
Bu tяhsil fяlsяfяsi mцяyyяn mяnada pe-
reнnializmя yaxыn olmasыna baxmayaraq, es-
sensialistlяr dя bu ideyanыn tяrяfdarыdыrlar
ki, kurikulum dяyiшdirilя bilяr. Tяhsil prak-
tik xarakter daшыmalы vя шagirdlяri cяmiyyя-
tin dяyяrli цzvц olmaьa hazыrlamalыdыr. Tяh-
sil, eyni zamanda яsas diqqяti faktlara vя шa-
girdlяrin oxu, yazы, danышыq, hesablama baca-
rыqlarынa yюnяltmяlidir. Mяktяblяr siyasяt
hazыrlamamalы vя siyasяtя tяsir gюstяrmяmя-
lidirlяr. Шagirdlяrя gяrgin iшlяmяk, idarячi-
lik vя nizam-intizama riayяt etmяk юyrяdil-
mяlidir. Mцяllimlяr шagirdlяrя yoldaшlarы ilя
mцnasibяtdя sяbirli olmaьa kюmяk etmяli-
dirlяr. Bu cцr yanaшma 1920 vя 30-cu illяrdя
цstцnlцk tяшkil edяn proqressivist yanaш-
maya mцяyyяn tяsir gюstяrmiшdir.
 Тящсилин ясаслары

Essensializmin tяrяfdarlarыna misal ola-
raq, Ceyms D.Koerner (1959), H.G.Rikover
(1959), Paul Koperman (1978) vя Teodor
Sizerin (1985) adlarыnы чяkmяk olar.
Eksistensializm
Eksistensialistляrin dцnya haqqыnda fikir-
lяri subyektiv xarakter daшыyыr. Eksistensia-
listlяr hesab ediрlяr ki, dцnya hяqiqяtdir,
hяqiqяt isя insanын mяsяlяyя yanaшmasыndan
asыlыdыr. Yяni hяr insanыn юz hяqiqяti ola bi-
lяr. Азадлыгдан хейирхащлыг доьур вя щягигят
хейирхащлыгдыр.
Eksistensialistляr inanыrlar ki, mяktяb шa-
girdlяrя onlarыn юzlяrini tanыmaьa vя cяmiy-
yяtdя юz yerlяrini mцяyyяn etmяyя kюmяk
едян bir yerdir. Mяktяbdя tяdris olunan
fяnlяr incяsяnяtin, etikanыn, fяlsяfяnin шяrh-
lяrini tяmin etmяlidir. Mцяllim-шagird mц-
nasibяtlяri, яsasяn, шagirdlяrя fяrdi tяlim
yollarыnda kюmяk gюstяrmяkdяn ibarяt ol-
malыdыr. Mяktяb mцhitindя baш verяn dяyi-
шiklik hяm tяbii, hяm dя mцhцm hadisя kimi
qяbul edilmяlidir. Mяktяbdяnkяnar vя fяr-
di шяkildя mцяyyяn edilmiш kurikulumun is-
tifadя edilmяsi mцmkцndцr.
ТАПШЫРЫГ 4
Фялсяфя няйи юйрянир? Тящсил фялсяфяси
нядир? Онун ящямиййяти нядян ибарятдир?
Мцхтялиф мялумат мянбяляриндя бу суаллары
ъавабландырмаг мягсядиля тядгигатлар апа-
рын. Ялдя етдийиниз мялуматлара ясасян тяг-
димат щазырлайын.
ФЯРДИ ИШ
«Tяhsil fяlsяfяsinin tяrifi»ni tяqdim
edilяn versiya ilя mцqayisя edin (бах:
«Ялавя» сящ. 386).
1. «Tяhsil fяlsяfяsi» anlayышыnын mяna-
sыnы doьrumu tяyin etmisiniz?
2. Mцqayisя edin: hяmin mяsяlяlяr si-
zin verdiyiniz tяriflяrdя дя юz яksini tapыb-
mы? Сizin tяrtib etdiyiniz tяrifdя олан щansы
mяsяlяlяr tяrifdя «vя s.» sыrasыna daxil
edilib. Bu tяrifя башга nяlяr яlavя etmяklя
onu mяzmun baxыmыndan даща яhatяli vя
zяngin etmяk olar?
Dцшцnцn vя 1 чap vяrяqi hяcmindя es-
se yazыn: «Mцяllimя tяhsil fяlsяfяsi haq-
qыnda biliklяr lazыmdыrmы? Lazыmdыrsa, nя
цчцn lazыmdыr?

Bu gцn, шagirdlяrin yaddaшыnы mяlumatlarla yцklяyяn bir tяhsil sistemindяn onlarыn idrakыnы
inkiшaf etdirяn digяr tяhsil sisteminя keчid zamanы, bцtцn mяsяlяlяrя yeni rakursda baxыlыr.
Bu mяsяlяlяr Яvvяllяr belя
Иndi belя dцшцnцrцk
haqqыnda dцшцnцrdцk
Tяhsilin Шagirdlяrя biliklяrin яsaslarыnы юy- Шagirdlяrin daimi inkiшafыnы
mяqsяdi nяdir? rяtmяlidir. tяmin etmяlidir?
Шagird bilik vя bacarыqlarыn
Шagird kimdir? daшыyыcыsыdыr, onlardan yeri Шagird tяcrцbя aparandыr.
gяlяndя istifadя edя bilяr.
Mцяllimin rolu Mцяllim bюyцklяr dцnyasы ilя Mцяllim istiqamяtlяndirici, dяstяklяyicidir.
nяdяn uшaqlar alяmi arasыnda
ibarяtdir? яlaqяlяndirici rolu oynayыr.
Kurikulum Kurikulum яdяbiyyat, riyaziyyat, Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяlmяlidir ki,
necя olmalыdыr? tarix, tяbiяt fяnlяrinin zamanыn шagirdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя
Шagird nяyi sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы texnologiyalarы цzrя layihяlяri yerinя yetirяr-
юyrяnmяlidir? яhatя etmяlidir. kяn uьurlu цsul vя vasitяlяr seчя bilsinlяr.
Tяlim prosesi Fяnn цzrя biliklяri daha da Шagirdlяr problemin hяllinя яsaslanan
necя olmalыdыr? geniшlяndirmяlidir. layihяlяrя cяlb edilmяlidirlяr.

29
 Тящсилин ясаслары
Иdealizm
Иdealizm elя bir fяlsяfi cяrяyandыr ki, бу-
рада дцнйада мювъуд олан щяр бир шей инсанын
дцшцнъясиня баьлы щесаб едилир. Иlahilik (Ka-
millik) isя ideal bir vяziyyяtdir, daima ona
чatmaьa cяhd edilir.
Иdealistlяr bir чox dюvlяt mяktяblяrindя
dцшцncя ilя baьlы fяnlяrin keчirilmяsinin tя-
rяfdarыdыrlar. Иdealistlяrя gюrя, mцяllimlяr
ideal davranышыn nцmunяsinя чevrilmяlidirlяr.
Иdealistlяrя gюrя, mяktяbin vяzifяsi in-
teлlektual inkiшafы sцrяtlяndirmяk, yaш xц-
susiyyяtlяrinя gюrя dцшцncя sяviyyяsini nц-
mayiш etdirmяk, nцmunяvi davranыш modeli-
ni tяqdim etmяkdяn ibarяtdir. Bu qяbildяn
olan mяktяblяrdя шagirdlяr mцяllimin sюylя-
diklяrini qяbul edяn vя яzbяrlяyяn olmaqla
tяlim prosesindя bir qяdяr passiv rol oyna-
yыrlar. Mяktяb proqramыnda dяyiшiklik tяh-
sil prosesinя mцdaxilя hesab edilir.
Realizm
Realistlяrя gюrя, dцnya инсанын дцшцнъя-
синдян асылы олмайараг мювъуддур. Мяktяblя-
rin vяzifяsi isя шagirdlяrя dцnya haqqыnda
юyrяtmяkdir.
Realistlяr бунун цчцн мяктяблярдя riya-
ziyyat fяnninin vя tяbiяt elmlяrinin tяdris
edilmяsinin tяrяfdarыdыrlar. Bu qяbildяn
olan mяktяblяrdя фянн биликляриня yiyяlяn-
mяk цчцn real mяlumat verilir. Бу сябябдян
мцяllimlяr шagirdlяrя щямин biliklяrля баьлы
mяlumat verir vя ya тядгигат апармаг цчцн
мцшащидя шяраити йарадыр. Sinif otaqlarы da tя-
biяtin юzцndя olduьu kimi yцksяk dяrяcяdя
nizamlы шяkildя qurulур vя tяnzimlяnир. Шa-
girdlяr яшyalarыn mahiyyяtini юyrяnmяk
цчцn passiv iшtirakчы olurlar. Mяktяb mцhi-
tindя baш verяn dяyiшikliklяr, tяbii tяkamцl
hadisяsi вя тябиятдяки nizam-иntizamы юyrяn-
mяk kimi дярк едилир.
Klassik realizm
Tяhsil fяlsяfяsinin konservativ (mцhafi-
zяkar) cяrяyanlarыndan biri klassik realizmдир.
30
Bu cяrяyana gюrя, яшyalarы dяrk etmяk цчцn
onlarыn formaсы bюyцk яhяmiyyяt kяsb edir.
Hяr hansы яшyanы dяrk etmяk цчцn onun for-
masыnы qavramaq lazыmdыr. Klassik realizm
tяrяfdarlarы яmindirlяr ki, formalar tяxяy-
yцlцn nяticяsi vя mяdяniyyяtin mяhsulu de-
yildir. Шяxslяr tяrяfindяn icad edilmяmiшdir.
Onlar obyektiv шяkildя mюvcuddur. Yяni,
sюzцn яsl mяnasыnda, яшyalarыn юzlяrinin tяr-
kibindяdir.
Bu fikrin nяyя doьru apardыьыnы baшa dцш-
mяk цчцn fяrz edяk ki, insan hяyatыnыn da юz
formasы var vя bu, tяbiяtin qanunudur. Яgяr
biz bu tяbii qanunu qavraya bilsяk, onda in-
sanыn xoшbяxt olmasы цчцn nя lazыm olduьunu
baшa dцшя bilяrik. Mяhz buna gюrя klassik rea-
listlяr tяhsil fяaliyyяtini gяnc insanыn юzцnя
xas olan formanы яldя etmяsinя vя nяticя eti-
barilя hяm fяrd, hяm dя ictimai varlыq olaraq
sяadяt tapmasыna istiqamяtlяndirir.
Klassik realist tяhsil haqqыnda dцшцnmя-
yя aшaьыda gюstяrilяn sualdan baшlayыr: Щansы
qabiliyyяtlяr bяшяriyyяt цчцn цmumi hesab
olunur? Cavab olaraq bildirir ki, hяr insan
bilik яldя etmяk, onlardan istifadя etmяk vя
bяhrяlяnmяk qabiliyyяtinя malikdir, bu qa-
biliyyяt insan tяbiяtinin bir hissяsini tяшkil
edir. Ona gюrя dя цmumi tяhsil biliklяr яldя
etmяк, onlardan istifadя etmяк vя onlardan
bяhrяlяnmяк kimi vяrdiшlяrin aшыlanmasыna
yюnяldilmяlidir. Шagirdlяrin istedadыnыn vя
maraqlarыnыn rяngarяng olмасына baxma-
yaraq, onlarыn hamыsыna mяhz bu vяrdiшlяr
aшыlanmalыdыr.
«Tяhsil hяqiqяti юtцrmяk sяnяtidir, hя-
qiqяt шagirdin aьlыna vя цrяyinя sirayяt et-
mяyincя, tяhsilin vяzifяsi yerinя yetirilmя-
miш hesab olunur. Яlbяttя ki, uшaq юyrяn-
diyi mюvzuya maraq gюstяrmяlidir, lakin bu
ona dяlalяt etmir ki, uшaьы maraqlandыran
hяr шey dяyяrlidir. Bu, boш sюzdцr. Mцяlli-
min mяharяti ondan ibarяtdir ki, uшaьыn
maraqlarы layiqli hяdяflяrя, xцsusilя юzц-
юzlцyцndя hяqiqяtin dяrk edilmяsinя yюnяl-
dilsin» (Con Uayld).
 Тящсилин ясаслары
Eksperimentalizm
Eksperimentalistlяrin yanaшmasыna gюrя,
dцnya daim dяyiшmяkdя olan bir mяkandыr.
(materiyadыr). Reallыq faktiki tяcrцbяlяrin
mяcmusundan, hяqiqяt isя hazыrda baш ve-
rяnlяrdяn ibarяtdir. Xeyirxaщlыq (ilahilik) ic-
timai sыnaqdan keчirilmiшlяrin mяcmusun-
dan ibarяtdir. Perennialistlяr, idealistlяr vя
realistlяrdяn fяrqli olaraq, ekсperimentalist-
lяr dяyiшikliklяri sяrbяst qяbul edir, cяmiy-
yяti tяkmillяшdirmяk vя geniшlяndirmяk цчцn
daima yeni цsullar axtarыrlar.
Eksperimentalistlяr daha чox ictimai fяn-
lяr vя tяcrцbяlяrin юyrяdilmяsinя diqqяt ye-
tirяn mяktяblяrя цсtцnлцk verirlяr. Bu qяbil-
dяn olan mяktяblяrdя tяlim problemi hяll
etmя vя araшdыrma formasыnda юyrяnilir.
Mцялlimlяr yaшadыqlarы dцnyanыn юyrяnilmя-
si vя tяcrцbяdяn keчirilmяsinя fяal шяkildя
cяlb oлunur, шagirdlяrя kюmяk gюstяrir vя
onlarla mяslяhяtlяшmяlяr aparыrlar. Bu cцr
tяhsil proqramы диггяти qrup yaradыcыlыьыna
tяsir gюstяrяcяk dяyяrlяrin inkiшaf etdiril-
mяsi цzяrindя cяmlяшdirир.
Rekonstruktivizm/
Tяnqidi няzяriyyя
Sosial rekonstruktivizm sosial mяsяляlяr-
dяn bяhs edяn vя daha yaxшы cяmiyyяt vя
dцnyяvi demokratiya yaradan bir fяlsяfяdir.
Rekonstruktivist pedaqoqlar ясас диггяти
sosial islahatlarы tяhsilin mяqsяdi kimi iшыq-
landыran kurikulum цzяrindя cяmlяшdirirlяr.
Teodor Brameld (1904–1987) Иkinci Dцnya
мцharibяsinin reallыьыna qarшы чыxan sosial
rekonstruktivizmin banisi idi. O, bяшяriyyя-
tin texnologiya, insan qяddarlыьы ilя mяhvini
gюstяrяrяk, texnologiya vя insan mяrhяmя-
tинdяn istifadя etmяklя sяmяrяli cяmiyyяt
qurmaq imkanыnы da qяbul edirdi. Рекон-
структивизмин тяряфдарларындан Corc Kaunts
(1889–1974) tяhsilin yeni sosial qaydaлар ya-
ratmaq цчцn insanlarы hazыrlamaq vasitясi
olduьunu qяbul edirdi.
31
Praqmatizm
Praqmatizmin dцnya tяhsilinя gюstяrdiyi
tяsir чox яhяmiyyяtlidir. Mцasir dюvrdя bir
чox mяktяblяr praqmatizm elementlяrini bu
vя baшqa шяkildя hяyata keчirmiшlяr, lakin
bu tяsir heч dя hяmiшя fяlsяfя ilя яlaqяlяn-
dirilmяmiшdir. Praqmatizm sosial islaщatlar,
tяrяqqipяrvяr tяhsil sistemi qurucуluьu ba-
xыmыndan яhяmiyyяtlidir. Bir чox tяhsil iшчi-
lяri hesab edirlяr ki, prаqmatist ideyalarыn
konservativ vя яnяnяvi mяktяblяr tяrяfin-
dяn qяbul edilmяsinя ehtiyatla yanaшmaq
lazыmdыr. Belя mяktяblяrdя mцяllimlяr prаq-
matist ideyalarыn nяzяriyyяsindяn daha чox
onun praktikada istifadяsinя maraq gюstя-
rirlяr. Prагматизм тящсил фялсяфясинин елемент-
ляриндяn siniflяrdя гейри-ихтийари истифадя едир-
ляр. Лакин bu da bir hяqiqяtdir ki, hяr hansы
bir tяcrцbяnin нязяри ясасларыны билmяmяk
onun системли тятбигinдя нюгсанлара, йанлыш
nяticяlяrя gяtirib чыxarыr.
Praqmatistlяr hesab edirlяr ki, uшaqlar
яqli, fiziki vя emosional inkiшaf шяrtlяri da-
xиlindя nяzяrdяn keчirilmяli vя onlarыn hя-
yatlarыna tяsir gюstяrmяyя vя formalaш-
dыrmaьa xidmяt edяn digяr sosial vя mяdяni
faktorlar da юyrяnilmяlidir.
Praqmatizm proqressivizm tяhsil fяlsя-
fяsinя чox tяsir gюstяrmiшdir. Лакин proqres-
sivizmi praqmatizmlя sыx яlaqяlяndirmяk
sяhv yanaшma ola bilяrdi. Halbuki o da mя-
lumdur ki, яksяr prаqматистlяr Con Dyuи-
nиn fяlсяfяsi ilя razыlaшыrlar.
Dyuи vя praqmatistlяr heсab edirdilяr ki,
tяhsil hяyatыn zяruriyyяtidir.
Tяhsil, яtraf mцhitlя яlaqя yaradan za-
man, problemlяrlя qarшыlaшan zaman baш ve-
rir. Dyuи gюstяrir ki, vяrdiш, fяaliyyяt, dцшцn-
cяlяrin yaшlы nяsildяn gяnc nяslя юtцrцlmяsi
yollarы ilя sivil cяmiyyяt mюvcud olur.Yaшlы
nяsildяn gяnc nяslя юtцrцlmя yollarы olmaz-
sa, sosial hяyat mюvcud ola bilmяz; odur ki,
tяhsil sadяcя mяktяbdя юyrяnilяn tяdris ki-
mi deyil, akademik fяnnя dair mюvzunun
 Тящсилин ясаслары
mяnimsяnilmяsi, hяyatыn bir hissяsi kimi
nяzяrdяn keчirilir.
Tяhsil prinsip etibarilя bir incяsяnяt nю-
vцdцr vя mцяllimlяr bu incяsяnяt яsяrinя
dair юzlяrinin яn yцksяk anlayышlarыnы ifadя
edir vя onlar bu incяsяnяt nюvцnц bayaьы-
laшmaqdan vя sцstlцkdяn saxlayыr. Bцtцn
canlыlar юyrяnir, lakin sosial canlыlar bizя юz
tяhsilimizdяn яsas mяnanы чыxarmaьa kю-
mяk edir.
Яflatun kimi, Dyuи dя hesab edirdi ki, cя-
miyyяt insanlarыn tяlim tяcrцbяlяrinin lazыm-
lы bir hissяsidir vя ona gюrя dя biz mяk-
tяblяrin fяnnя daxil olan mюvzularыn ictimai
hяyatdan ayrыlыqda olan bir mяlumat kimi
tяdris edilmяsinя qarшы чыxmalыyыq.
Praqmatistlяrя gюrя, «tяlim» tяhsillя ey-
ni anlamdadыr. Biz uшaqlara davranыш qayda-
larыnda olduьu kimi, metodlarla tяlim ver-
mяli vя yaxud onlаrы nя цчцn belя etmяli-
yik? – sualыnыn яsl mяnasыnы axtarыb tapmaьа
йюнялмялийик. Heyvanlarыn vяrdiшlяrи tяlimin
nяticяsi kimi xarakterizя edilir; аtlardan
fяrqli olaraq isя insanlar BAШA DЦШЦRlяr
vя anladыqlarыna яsasяn hяrяkяt edirlяr.
Odur ki, tяhsil prosesi o zaman dolьun
olur ki, biz дцшцнъяли hяrяkяt edirik. Uшaq-
lara dцшцnmяkdя kюmяk etmяли, sadяcя tя-
lim дейил, tяhsil vermяliyik. Bu цsulla biz,
dilя фикирлярин чatdыrыlma vasitяsi кими йанашыр,
onlara юz qavradыqlarыnы tяcrцbяdяn keчirя
bilmяlяri, nяticя чыxarмалары цчцn mцnasib
шяraiti йарадырыг. Tяhsilя bu cцr yanaшma
mцnasib mцhitdя, чяrчivя daxilindя olmalы
vя elя tяnzimlяnmяlidir ki, maksimum tяhsil
effektinя nail olунsun.
Dyuи hesab edirdi ki, mяktяb sadяcя
uшaqlar цчцn belя mцhiti tяmin etmяlidir.
Mяktяb elя bir mцhit olmalыdыr ki, шagirdlяr
burda qarшыlaшdыqlarыnы digяr mцhitlяrdя
(ailя mцhiti, vяtяndaш mцhiti, iш mцhiti vя s.)
gюrdцklяri vя ya tяcrцbя etdiklяri ilя яlaqя-
lяndirя bilсинlяr.
Praqmatistlяrin fikrincя, tяhsil hяyat
цчцn hazыrlыq deyil, hяyatыn юzц olmalыdыr.
32
Bюyцklяrin hяyatы юzlяri цчцn mцhцm ol-
duьu kimi, uшaqlarыn da hяyatы onlarыn юzlяri
цчцn ящямиййятлидир. Belяliklя, tяhsil iшчilяri
uшaqlarыn maraqlarы, elяcя dя onlarыn чыxdыьы
mцhit haqгыnda mяlumatlы olmalыdыrlar.
«Pedaqoji Prinsip» яsяrindя Dyuи belя bir
фикир irяli sцrцrdц ki, tяhsilin яsas iki funda-
mental tяrяfi var: psixoloji vя sosioloji tяrяf-
lяr. Bir шяxs digяrinin tаbeliyindя ola bilmяz,
чцnki uшaьыn юz instinktlяri vя габилиййятляри
var. Bu cяhяtdяn dя tяhsil iшчilяrinin ictimai
шяrait haqqыnda biliklяri uшaьыn габилиййятля-
рини izah etmяk baxыmыndan mцhцmdцr.
Цmumiyyяtlя, Dyuи hesab edirdi ki, tяh-
silalanlar юz soсial problemlяrini istiqamяt-
lяndirmяk vя sosial hяyatda iшtirak etmяk
baъarыqlаrыna yiyяlяnmiш шяxsiyyяtlяr kimi
formalaшmalыdыrlar. Bu, sosial qruplar ara-
sыnda sяrbяst qarшыlыqlы яlaqя demяkdir вя бir
шяxsin bцtцn potensial imkanlarыnы inkiшaf
etdirmяyя yюnяlib onlarыn gяlяcяk inkiшafы-
nы tяmin edir. O, hesab edir ki, tяhsil insanыn
fяrdi vя sosial mяqsяdlяr baxыmыndan da-
vamlы inkiшafы цчцн vasitяdir.
Tяdris vя tяlimin mяqsяdlяrinin nя ol-
masыna baxmayaraq, praqmatistlяr bu mяq-
sяdlяrя nail olmaq цчцн seчilmiш formaлара
xцsusi diqqяt yetirirlяr. Dyuийя gюrя, mяq-
sяdlяr mюvcud шяraitdяn yaranmalыdыr. On-
lar яn azыndan, baшlanьыcda eksperimental vя
чevik xarakter daшыmalыdыr. O, hesab edirdi
ki, mяqsяd hяmiшя fяaliyyяtin sяrbяstliyinя
yюnяldilmяli, sonda nяzяrdяn keчirilmяlidir.
Bu son tяklif Dyuиnиn tяhsil ideyasыnыn нцвя-
сини tяшkil edir.
Башга ъцр desяk, Dyuи hesab edirdi ki, in-
sanlar (valideynlяr, шagirdlяr vя vяtяndaшlar)
tяhsil mяqsяdlяri haqгыnda dцшцnцr vя tяh-
sil prosesinin юzцnц bura aid etmiшляр. Hal-
buki tяhsilin mяqsяdlяri гядяр просесин юзц
дя ваъибдир.
«Demokratiya vя tяhsil» яsяrindя gюstя-
rilдiyi kimi, tяhsilin mяqsяdi inkiшafdыr. Иnki-
шaf hяyatыn юzц ilя xarakterizя edildiyi цчцn
tяhsil inkiшafla baьlы hяr шey demяkdir. Бу
 Тящсилин ясаслары
просесин sonu yoxdur. Bu mяnada Dyuи in-
kiшafы tяcrцbяdяn юyrяnmяk цчцn bacarыq-
larыn artыrыlmasы vя gяlяcяk tяcrцbяni daha
sяmяrяli цsullaра istiqamяtlяndirmяk kimi
xarаkterizя edir. Burada, яsasяn, 3-cц mя-
sяlяyя diqqяt yetirilir, belя ki tяhsil bizim
fяaliyyяtimizi sяrbяstlяшdirmяli vя bizi шяxsi
vя ictimai hяyatыmыzы istiqamяtlяndirmяyя
qabil etmяlidir. Дemokratik yaшayышыn inki-
шafы йalnыz bu цsulla mцmkцn ola bilяr.
Sidni Huk «Mцasir Иnsan цчцn Tяhsil»
яsяrindя (1963) yazыr ki, inkiшaf цчцn tяhsil
demokratik cяmiyyяt цчцn tяhsillя birgя ad-
dыmlayыr. Яslindя, demokratiya idealы inki-
шafыn istiqamяtini mцяyyяn edir vя bu inki-
шaf daha demokratik cяmiyyяti dяstяklяyir
vя inkiшaf etdirir.
Иntellekt чox mцhцm amildir, belя ki o
bizя adяtlяr mяngяnяsini qыrmaьa vя daha
qяnaяtbяxш vя arzuolunan alternativ yarat-
maьa imkan verir. Huk gюstяrirdi ki, inki-
шaf, demokratiya vя aьыl inklцziv xarakter-
lidir vя tяhsilin mяqsяdlяri ilя яlaqяdardыr.
Vilyam Hard Kilpatrik чox nцfuzlu tяh-
sil mцtяxяssisi vя Dyuинин шagird vя tяlяbя-
lяrindяn biri idi. O, «Dяyiшяn Sivilizasiya
цчцn Tяhsil» яsяrindя (1927) yazыrdы ki, hяr
bir fяrdin яsas maraьы ondan ibarяtdir ki,
bцtцn insanlarыn «dolьun vя mцmkцn qяdяr
yaxшы hяyatы» olsun. Bizim bu gцn vя gяlя-
cяkdя щансы uьurlar ялдя едяъяйимиз hяmiшя
qeyri-mцяyyяndir. Odur ki, davamlы uьur
aьыllы cяhd tяlяb edir. Tяhsil uшaqlara necя
yaшamaьы юyrяdir. Bu, цч mяrhяlяdя 3 ad-
dыmla tamamlana bilяr: 1) yaшamaq imkanы-
nыn tяmin olunmasы; 2) tяlim tяcrцbяlяrinin
tяmiн olunmasы; 3) inkiшafыn tяlяbяuйьunlu-
ьunun tяmin olunmasы.
O zaman тяhsilin vяzifяsi insanlara isti-
qamяt vermяk, nяzarяt etmяk, fяrdi vя so-
sial tяcrцbяlяri istiqamяtlяndirmяйя kюmяk
gюstяrmяkdяn ibarяtdir. Praqmatistlяr belя
iddia еdirlяr ki, bizя insanlarы onlarыn юz hя-
rяkяtlяrinin nяticяlяrindяn xяbяrdar etmяk
33
lazыmdыr, bu halda onlar юz hяrяkяtlяrini
fяrdi vя sosial sяviyyяdя daha aьыllы шяkildя
istiqamяtlяndirя bilяrlяr. Bu mяnada insan-
lar юz hяrяkяtlяrini istiqamяtlяndirmяyi vя
nяzarяt etmяyi юyrяnir vя kяnardan daha az
dяstяk vя istiqamяtlяndirmя tяlяb edirlяr.
Onlar daha geniш kontekstdя sosial dяyi-
шikliklяr vя islahatlara tяsir gюstяrmяyi юy-
rяnirlяr. Tяhsilli insan bu tяrzdя fоrmalашыr
vя onlarыn inkiшafы fяrdlяrdя yaranmыш tяbii
чeviklik kimi, digяrlяri ilя paylaшdыьы mцhit-
dяn asыlы olur.
Mяktяb dцшцncя, ixtira vя tяшяbbцskar-
lыq qabiliyyяtini tяrbiyя edir ki, bu da in-
sanlara dцzgцn istiqamяtdя tяrbiyя almaьa
– yяni demokratik шяkildя yaшamaqda kю-
mяk edir.
Praqmatistlяrя gюrя, tяhsil sosial yenilik-
lяrin йаранмасына kюmяk gюstяrяcяk tяcrцbя
prosesidir. Tяhsil insan ruhunu elя bir yцk-
sяliшя чatdыrmalыdыr ki, о, tяdqiq etmяk, iq-
tisadiyyаt, siyasяt vя ictimai hяyatda yara-
nan mцasir problemlяrin cavabыnы tapa bil-
sin. Tяhsil bizim HЯQИQИ ИNDИVИDUAL-
LЫЬЫMЫZЫ elя yцksяltmяlidir ki, bizim sadя-
cя adяt vя яnяняlяrя дейил, проблемимизи da-
ha чox inteлlektя arxalanараг щялл етмяйи-
мизя сябяб олсун. Bu, heч dя o demяk deyil-
dir ki, dяyяrli adяt vя яnяnяlяrя hюrmяt et-
mяmяli vя onlarы qoruyub saxlamamalыyыq;
яksinя, biz мцщцм problemlяrimiziн яnяnя-
lяrя kor-koranя arxalanmaqdansa, онлары
daha чox aьыlla hяll etmяyi юyrяnmяliyik.
Dyuи gюstяrirdi ki, «tяhsilin fяlsяfяsi»
hazыr ideyalarы hяr bir problemя sadяcя tяt-
biq etmяkдян daha чox mцasir problemlяri
hяll edяrkяn dцzgцn яqli vя яxlaqi mцnasi-
bяtlяri formalaшdыrmaqdan ibarяtdir.
Иctimai hяyatda яsaslы dяyiшikliklяr baш ver-
dikdя, biz tяhsil proqramыnы elя qurmalыyыq ki,
bu tяlяbatlara cavab versin. Belяliklя, bizim
ideyalarыmыz praqmatik funksiyalara malik ola-
caqdыr. Tяlim яtraf mцhitdя baш verяn dяyiшik-
liklяrя uyьun tяlяbatlarымызы юdяmяyя vя bizim
 Тящсилин ясаслары
xarakterimizя mцяyyяn mяnada tяsir gюstяrir.
Tяhsilin mяnяvi tяsir imkаnы var. Йalnыz юz иn-
kiшafыmыzыn deyil, digяrlяrinin dя inkiшafы ilя
maraqlanmaqda, mehriban vя яxlaqlы insanlar
olmaqda kюmяk gюstяrяn tяhsil hяyatыmыzda
mцhцm rol oynayыr.
Tяhsilin metodlarы
Praqmatist tяhsil iшчilяri mцxtяlif чevik
metodlara цstцnlцk verirlяr. Eyni mяnada
onlar fuksional mяktяb binalarы vя mebel lя-
vazimatыnы da xoшlayыrlar. Шagirdlяr цчцn яl-
veriшli mebel, qatlanan divarlar, чap olun-
muш kitablar Dyuиnиn Чikaqodakы Labora-
toriya mяktяbindя var idi. Metodlar mя-
sяlяsindя пraqmatistlяr hesab edirdilяr ki,
uшaqlara yalnыz bir yolla tяhsil vermяk
mцmkцn deyil; mяktяb mцhitindя istifadя
edilяcяk mцxtяlif digяr elementlяr haqгыnda
да mяlumata malik olmalыyыq. Бura mяktя-
bin daxilindяn baшlayaraq, geniш icmaya qя-
dяr avadanlыq vя situasiyalar da daxildir.
Bir чox praqmatistlяr tяkidlя qeyd edir-
lяr ki, mцяllimlяr vя шagirdlяr bцtцn bilik-
lяrin bir-birilя яlaqяdar olduьunu gюrцrlяr.
Oxu, yazы vя hяrflяrlя yazma vя sюylяmя dil
incяsяnяti kimi kombinя edilя bilяr. Biz
tarix, coьrafiya, mцxtяlиf tяdqiqatlar vя iq-
tisadiyyatы ictimai fяnlяr adы altыnda birlяш-
dirя bilяrik, чцnki biz bu sahяlяr arasыnda
яlaqя olduьunu baшa dцшцrцk. Bundan яla-
vя, qarшыlыqlы яlaqя ictimai fяnlяr vя dil sя-
nяti vя kurikulumun digяr sahяlяri arasыnda
da ola bilяr. Кurikulum hazыrlanarkяn me-
todlarыn iшlяnib-hazыrlanmasы mцhцm шяrt-
dir вя шagirdlяrя обйектлярин bir-birilя necя
яlaqяlяndiyini baшa dцшmяyя kюmяk edir.
Bununla, шagirdlяrя tяhsilin «tяdqiqat» kimi
«яsas» mяrhяlяsini seчmяkdя kюmяk gюs-
tяrilir.
Dil sяnяti, mяsяlяn, keчmiш vя indiki
dюvrцn mяшhur yazычы vя tяdqiqatчыlarыnыn
bioqrafiyalarы da daxil ola bilяr. Tяdqiqat
яdяbiyyatыn yerli xalqlar цzяrindя tяsiriни
34
araшdыrыr. Elmi-bяdii яdяbiyyatdan irяli gя-
lяn tяdqiqat mюvzularы шagirdlяrin юzlяrini
yaradыcы шяkildя ifadя etmяyя kюmяk edir.
Buna яlavя olaraq, onlar Pifaqorun vax-
tыndan baшlayaraq Albert Eynшteyn vя mцa-
sir riyaziyyatчыlarыn vaxtыndan etibarяn юy-
rяnilяn riyaziyyatыn tяdqiqata uyьun yerini
araшdыra bilяr.
Hяr bir шяxs ictimai fяnlяr vя tяbiяt
elmlяrinя cяlb olunmadan чяtinliklя tяdqi-
qat apara bilяr. Иctimai fяnlяr sahяsindя шa-
girdlяr ictimai nяticяlяrin tяdqiqi kimi,
tarix, iqtisadiyyat vя siyasяt, habelя tяdqi-
qata cяlb olunmuш coьrafi tяsяvvцrlяri
araшdыracaqлаr. Elm юzц tяdqiqatыn истинад
едилян sahяlяrindяn biri olmuш vя шцbhяsiz
ki, tяdqiqatыn fundamental sahяsinя xid-
mяt edir (bundan яvvяlki nцmunяlяrdя
tяklif edildiyi kimi – yalnыz keчmiшin шяrt-
lяri daxilindя deyil, mцasirlik vя gяlяcяk
baxыmыndan).
Шagirdlяr, hяtta tяdqiqat sяnяtiniн ин-
ъяликлярини dя tяcrцbяdяn keчirяcяklяr (rяsm
яsяrlяrindяn baшlayaraq tяdqiqat xarakterli
inшalara гядяр). Onlar biliyin яsaslarыna da-
ha praktiki vя tяtbiqi цsulla cяlb olunуrлар
вя bu цsulla biliyin sяmяrяsi onlara daha
aydыn gюrцnцr.
Bu cцr yanaшma mцxtяlif fяnlяrin яlaqя-
sini nцmayiш etdirir vя шagirdlяrя biliyin tam-
lыьыnы gюstяrir vя problemli situasiyalarda
яldя edilmiш biliklяrи daha yaradыcы vя bяdii
цsulla problemin hяllinя yюnяlmяkdя kюmяk
edir.
Mцяllim bu motivasiyadan daima xяbяr-
dar olmalыdыr. Dyuи hesab edirdi ki, uшaqlar
tяbii formada motivasiya edilirlяr, mцяllim-
lяr isя artыq mюvcud olan hazыr motivasiyanы
gюrцr vя istifadя edirlяr. Onu da baшa dцш-
mяk lazыmdыr ki, bцtцn uшaqlar eyni ola bil-
mяz vя онлары eyni metodla da юyrяtmяk
olmaz. Ona gюrя dя elя layihяlяr hazыrlaн-
малыдыр ки, шagirdlяri qrupларда олдуьу кими,
fяrdi шяkildя iшlяmяyя дя щявясляндирсин.
 Тящсилин ясаслары
Praqmatizm tяrяfdarlarы kurikuluma fяa-
liyyяtyюnцmlц yanaшmanы tяklif edirlяr. Бelя
ki, шagirdlяr yalnыz mцxtяlif xarakterli bilik-
lяri яlaqяlяndirmяyi юyrяnmяyяcяk, bu bi-
liklяri problemin hяllinя tяtbiq edяcяk vя
юzlяri dя buna uyьun olaraq, fяaliyyяt gюs-
tяrяcяklяr. Tяdqiqatы daha tam baшa dцш-
mяk цчцn шagirdlяr tяdqiqat цчцn tarixi yer-
lяrя vя ya mцasir яrazilяrя sяfяr edяcяklяr.
Mяktяblяrdя, bu hadisяlяrin hяqiqяtяn baш
vermяsini qiymяtlяndirmяk цчцn onlar keч-
miш hadisяlяri vя hяyati situasiyalarы sяh-
nяlяшdirяcяk, tяdqiqat zamanы bu hadisяlя-
rin hяm mцsbяt, hяm dя mяnfi tяrяflяrini
tяcrцbяdяn keчirяcяklяr. Mяsяlяn, Avropa-
lыlarыn Amerikaya gяliшi hяm Avropaya,
hяm dя Amerikaya dяrin tяsir gюstяrmiшdir,
bunun hяm mяnfi, hяm dя mцsbяt nяticяlяrи
vardы ki, bu gцnя qяdяr dя davam edir.
Bяшяri tяcrцbяnin bu hissяsinin yenidяn
sяhnяlяшdirilmяsi (rekonstruksiyasы, yяni
bяшяr tarixinin araшdыrыlmasы vя tяdqiqi) шa-
girdlяrя yalnыz keчmiш hяyatы deyil, habelя
mцasir dцnyanы da baшa dцшmяyя kюmяk
edяcяkdir. Bu cцr rekonstruksiyalara (re-
konstruktiv xarakterli dяrslяrя) oxu, mцha-
zirя vя prezentasiyalar, яraziyя baxыш sяfяr-
lяri vя videolar da daxildir. Бuraya, hяmчi-
nin шagird-konstruksiyalы dramatizasiya,
rollu oyun vя modelin hazыrlanmasы kimi
dяrs formalarы da daxildir.
Praqmatizm tяrяfdarlarы шagirdlяrin tяd-
risi vя problemlяrin hяlli yollarы ilя maraq-
landыьыndan, onlar baшa dцшцrlяr ki, real
hяyat situasiyalarы praktik kontekstdя шa-
girdlяrи problemi hяlletmя bacarыьыnыn aшы-
lanmasыna hяvяslяndirir. Mяsяlяn, enerjinin
aьыlla istifadяsi mцasir dюvrцn яn aparыcы
problemlяrindяn biridir. Gяlin hesab edяk
ki, xцsusi tяbiяt elmlяri sinfindя uшaqlar
enerji problemini baшa dцшmяk istяyirlяr.
Onlardan bяzilяri enerjinin bюlцшdцrцlmяsi
sistemini baшa dцшmяk istяyirlяr. Bu xцsusi
bиr problem olduьundan, uшaqlar enerjinin
35
tarixinя nяzяr salacaq vя enerjinin mцxtяlif
mяnbяlяrinin insan ehtiyaclarы цчцn necя
istifadя edildiyini araшdыracaq vя elяcя dя
enerji цчцn yaranan ehtiyacыn dцnya prob-
lemlяrini necя aьыrlaшdыrdыьыnы, resurslar vя
planlarыn mцmkцn olmasы haqqыnda elmin
necя tяklif verdiyini araшdыracaqlar.
Шцbhяsiz ki, toplanыlmыш materiallar шa-
girdlяrin yaш sяviyyяsinя uyьun olmalы vя
mцяllim mцяyyяn limit vaxt яrzindя fяaliy-
yяti saxlаmaq цчцn onlara istiqamяt ver-
mяlidir. Motivasiya burada шagirdlяrin
maraьыdыr, mцяllim шagirdlяrя situasiyadan
maksimum баш чыхармаьа kюmяk gюstяr-
mяkdя maraьы olan resurs шяxs kimi xid-
mяt edir. Halbuki шagirdlяr тялим фяалий-
йятинин щяллиня наил олмаг цчцн иш йцкцнцн
бюлцнмясинин мцхтялиф йолларыны билмяли,
hansы mцmkцn alternativ enerji mяnbя-
lяriniн яhatя edilя bilяcяyini vя yaxud
mцasir cяmiyyяtin enerjini daha сямяряли
истифадя етмясини nяzяrя алмаьы баъармалы-
дыр. Bu cцr problemlяrlя mяшьul olarkяn vя
онларын hяlli yollarыnы gюstяrmяyя чalышar-
kяn, uшaqlar real maneяlяrя цstцn gяlmяk
цчцн бу манеяляри qiymяtlяndirirляр. Бu,
онлара evdя vя mяktяbdя enerji resurslarыnы
qorumaьa vя bцtцn dцnyada enerjiniн бю-
лцнмясини baшa dцшmяйя kюmяk edir.
Пraqmatistlяrя gюrя, юyrяnmя metodu
юyrяnilяn bilik qяdяr яhяmiyyяtlidir.
Onlar hesab edirlяr ki, яgяr bir шяxs
problemlяri baшa dцшmяyя vя onun hяlli ilя
mяшьul olmaьa baшlayыrsa, o zaman hяmin
шяxs elя mяlumatla tяchiz oluna bilяr ki,
mяktяbin bu problemlя mяшьul olmaьa qцv-
vяsi чatmaz, йахуд ola bilsin ki, mяktяb
insanыn gяlяcяk hяyatыnda nя kimi problem-
lяrlя rastlaшacaьыnы bilmяz. Praqmatistlяr
hesab edirlяr ki, problemin yarana bilяcяyi
yer (mяsяlяn, icma, ailя, iш yeri) цmumi цsul-
larla mцяyyяnlяшdirilя vя яvvяlcяdяn proq-
nozlaшdыrыla bilяr. Мяktяb gяrяk elя шяxsiy-
yяt hazыrlasыn ki, bu problemin юhdяsindяn
 Тящсилин ясаслары
gяlя билsin. Aclыq, яhalinin sыxlыьы vя яtraf
mцhitin deгrаdasiyasы mцasir дюврдя vя gя-
lяcяkдя hяlli vacib olan mяsяlяlяrdяndir.
Яgяr шagirdlяr kifayяt qяdяr hazыrlanыblar-
sa, o zaman bцtцn bu mяsяlяlяr tяhsil kon-
tekstindя hяll olunа биляр.
Praqmatist tяhsil iшчilяri uшaьыn maraq vя
ehtiyaclarыnы юdяmяyin tяrяfdarыdыrlar. Bu fikir
mцяyyяn zamanlar, uшaq nя istяyirsя onu
etmяyя icazя verilsin kimi шяrh edilmiшdir.
«Maraq vя ehtiyaclar» heч dя uшaьыn nazыyla
ойнамаг vя onun diktяsiylя щярякят etmяk
deyildir. Gяlin hesab edяk ki, uшaq tяyyarя
modeli dцzяltmяk istяyir. Praqmatistlяr gюs-
tяrirlяr ki, uшaьыn бу maraьы motivasiyaedici
bazis kimi истифадя едиля bilяr. Mяsяlяn, aero-
dinamik modelin prinsiplяrini bilmяk цчцn
ушаьа riyaziyyat vя fizika tяdris olunmalыdыr.
Дyuиnиn Чikaqodakы Laboratoriya Mяktяbin-
dя uшaqlarыn maraьыnыn mцяyyяn edilmяsi
fяаliyyяtindя prinsiplяrя riayяt olunur. Ша-
эирдляр praktiki problemlяrlя цzlяшяrkяn fяa-
liyyяtlяrini xцsusi bilik sahяsinя cяlb edир ki,
bu da юz nюvbяsindя, onlarы daha цmumi
biliyя dоьru istiqamяtlяndirir.
Praqmatistlяr ixtisaslaшmыш bilikdяn da-
ha чox, geniш biliyя meyиl edir, цmumi biliyi
dar ixtisaslaшmaya qarшы qoyurlar. Onlar
belя bir fikrin tяrяfdarыdыrlar ki, яgяr bir
шяxs biliyi kiчik aydыn hissяlяrя bюlцr vя
sonda onu yenidяn birlяшdirmirsя, o zaman
hяmin шяxs biliyin gяlяcяk perspektivlяrini
эюрмякдян мящрум олмаг tяhlцkяsi иlя цzlя-
шir. Mяsяlяn, xцsusi bir layihя цzяrindя iшlя-
yяn tяdqiqatчы kimyaчы юz fяaliyyяtinin so-
sial nяticяlяrini gюrmяyя bilяr. ЫЫ Dцnya
мцharibяsindяn sonra nцvя sahяsindя чalы-
шan bir чox fiziklяr mяyus олмушдулар, чцnki
onlarыn яsяrlяri, яsasяn, daьыdыcы mцharibя
mяqsяdlяrи цчцn istifadя edilirdi.
Mцasir bilik partlayышы dюvrцndя bir шяx-
sin hяr шeyi bilmяsi qeyri-mцmkцndцr, lakin
bir шяxs tяbiяtin цmumi яmяli prinsiplяrini
baшa dцшя bilяr vя ictimai шяraitдя bu prin-
36
siplяrя xidmяt edя bilяr. Hesab edilir ki,
пraqmatist yanaшma dar ixtisaslaшmada if-
rata varmanыn qarшыsыnы alacaqdыr. Praqma-
tizm, biliyin kiчik tяrkibi hissяlяrя bюlцnmя-
sinin яksinя чыxmыr. O bu biliyi rekon-
struksiyalы шяkildя bцtюvlяшdirmяyя sюvq
edir, belя ki bцtюv bilik yeni istiqamяtlя ya-
naшы, daha dяrin anlama qabiliyyяti bяxш
edir. Biliyin bцtюvlцyцnя nail olmaqla praq-
matizm insanlara humаnistlik vя дigяr ali
keyfiyyяtlяr bяxш edir.
Eksperiment anlayышы praqmatist fяlsяfя-
nin яsasыnы tяшkil edir. Яsas fakt ondan iba-
rяtdir ki, Dyuи Чikaqodakы mяktяbini «La-
boratoriya mяktяbi» adlandыrmышды vя o юz
fялsяfi gюrцшlяrini belя izah edir: «Tяhsil юzц
dя tяbiяtinя gюrя eksperimental xarakter-
lidir». Tяhsilя dair чoxlu sayda mцxtяlif tя-
limatlar, prinsiplяr var. Praqmatistlяr hesab
edirlяr ki, tяhsilin son tяhlili eksperiment
prosesidir. Чцnki tяhsil sahяsindя hяmiшя
юyrяnilяcяk vя tяcrцbяdяn keчirilяcяk шeylяr
var. Hяyat sabit vяziyyяtdя qalmыr vя tяkmil-
lяшmя цчцn daima ehtiyac yaranыr.
Eksperimental tяhsil ona gюrя zяruridir
ki, daima dяyiшян dцnyada чevikliyin yarat-
dыьы ehtiyaclarы юdяyir vя insanlara tяhlцkя-
sizlik bяxш едир. Оnlаra dяyiшikliklяrя nяza-
rяt etmяkdя kюmяk edir. Belяliklя, tяhsilin
praqmatist metodlarы heч dя mцяyyяn edil-
miш, hazыr «resept kitabы» deyildir. Bu, vя-
ziyyяt dяyiшdikcя, metodlarыn da vяziyyяtя
uyьunlaшdыrыlmasы kimi dяrk edilir.
Eksperimental metoda gюrя, aparыlan tяc-
rцbяlяrin nяticяlяrи яvvяlъяdяn qяti шяkildя
mцяyyяn edilmir. Nяticя etibarilя praqma-
tist tяhsil, hяqiqяtяn dя, «kяшfedici tяhsil-
dir». Hяtta цmumi imkanlarыn aydыn olma-
sыna baxmayaraq, mцяllim юzц dя bilmir ki,
шagirdlяr araшdыrma zamanы nя kimi spesifik
nяticяlяr яldя edяcяklяr.
Mяsяlяn, яgяr yumurtanы biшirmяk adi
bir proses olsaydы, шagirdlяr yalnыz resept
kitabыndan istifadя edяrdilяr. Lakin onlar
 Тящсилин ясаслары
yumurtanы biшirяrkяn suallar verir, cavablarы
яyani шяkildя gюrцr vя юzlяri цчцn aшkar
edirlяr ki, yumurtanыn aьы heyvan mяnшяli
qidalara аиддир, bu vя bitkilяrdя olan niшas-
taya bir qяdяr uyьundur. Belяliklя, onlar
araшdыrma vasitяsilя qidalanmaya dair va-
cib bir dяrsi юyrяnирlяr. Mцяllim bu infor-
masiyanы шagirdlяrя яvvяlcяdяn dя verя
bilяr, lakin araшdыrmanыn canlы цsulla apa-
rыlmasы, biliyin daha dяrinдян юyrяnilmя-
sinя zяmin yaradыr. Faktlarы araшdыrdыqlarы
заман шagirdlяr araшdыrma prosesini юy-
rяnirlяr. Bu nюv юyrяnmя ikiqat dяyяrlidir:
biliyin mцhцm hissяsi юyrяnilir, araшdыrma,
юzцnяяminlik vя mцstяqillik bacarыqlarы in-
kiшaf etdirilir ki, bu, illяrля insanlar цчцn
sяmяrяli olur.
Пraqmatist tяhsil iшчisi Vilyam Herd Kli-
patrik tяrяfindяn tяklif edilяn yanaшmalar-
dan biri tяlim vя tяhsilя «layihя yanaшma-
sыdыr». Bu Dyuиnиn Laboratoriya Mяktяbindя
istifadя etdiyi цmumi yanaшmanыn sistemlяш-
dirilmiш formasыdыr. Klipatrikя gюrя, layihя
yanaшmasы шagirdin цmumi biliyi яldя etmяsi
ilя nяticяlяnir. Layihяlяr individuaл, гrup
mцzakirяsi vя mцяllimin moderator (vasitя-
чi vя yoxlayыcы kimi) iшtirak etmяsi vasitяsilя
qяrarlaшdыrыlыr. Uшaqlar layihяnin mяqsяdi-
nя nail olmaq цчцn яmяkdaшlыq edirlяr. Kli-
patrik gюstяrirdi ki, mцяllimlяr hяddяn artыq
ambisiyalы vя resurslarыn az istifadя edildiyi
layihяlяrя qadaьa qoymalыdыrlar. Klipatrik
belя bir fikrin tяrяfdarы idi ki, ibtidai sinif-
lяrin bцtюv vaxtlarы layihя metoduna hяsr
olunmalы, yuxarы siniflяrя кeчdikcя bu daha
da geniшlяndirilmяli, lakin sayы azaldыlmalы-
dыr ki, mцяyyяn ixtisaslaшmalar цчцn otaqlar
ayrыla bilsin. Bu metodun spesifik mяqam-
larы цzrя praqmatistlяrin yanашmalarыnдa
mцяyyяn fяrqlяr ola bilяr. Чцnki onlarыn ha-
mыsы belя bir fikirdяdir ki, tяhsilin xцsusi me-
todu eksperimental, чevik, sonsuz vя шяxsiy-
yяtin dцшцnmяk vя ictimai hяyatda aьыlla iшtirak
etmяk bacarыqlarыnыn inkiшafына yюnяlmiшdir.
37
Kurikulum
Praqmatistlяr kurikuluma яnяnяvi me-
yиllяr baxыmыndan yanaшыlmasыnыn яleyhinя
чыxmышlar. Бelя яnяnяvi meyиllяrdя bilik
tяcrцbяdяn ayrыlыr vя hissяlяrя parчalanыr.
Бurada bilik mцяyyяn hissяlяrя vя kateqo-
riyalara bюlцnцr. Faktlar tяcrцbяdяn seчi-
lib чыxarыlыr vя цmumi prinsiplяrя uyьun-
laшdыrыlыrdы ki, bu da юzlцyцndя sяmяrяli
olmurdu.
«Uшaq vя kurikulum» яsяrindя Dyuи
gюstяrirdi ki, biliyin hissяlяrя bюlцnmяsi
nяticяsindя fяnnя dair mюvzular uшaьыn юz
шяxsi tяcrцbяsindяn daha чox diqqяt mяr-
kяzindя saxlanыlыrdы. Tяdris prosesinя bu
mюvqedяn yanaшыlma, шagirdin Шekspirdяn
mцяyyяn parчalarы sitat gяtirmясиня, lakin
bu яsяrin onlarыn hяyatlarыna necя tяsir
edя bilяcяyini gюrmяmяyя gяtirib чыxara
bilяr. Mяktяb uшaqlara belя materiallar
tяqdim edir vя demяk olar ki, onlarыn fak-
tiki tяcrцbяlяrinя biganя yanaшыr. Belя
halda ушaqlar eqoist, юzbaшыna vя impulsiv
olur, onlarыn яldя etdiklяri tяcrцbяlяr чaш-
dыrыcы, qaranlыq vя qeyri-mцяyyяn xarakter
alыr. O, hesab edirdi ki, hяr bir шey шяxsiy-
yяtin юz ixtiyarыnda vя uшaqlarыn шыltaqlыq-
larыna uyьun olmamalыdыr.
Dyuийя gюrя, bu mяsяlяdя яsas iki mц-
nasibяt mюvcuddur: mяsяlяnin mяntiqi vя
psixoloji tяrяfi. Mяntiqi dedikdя «fяnn»,
psixoloji dedikdя isя «maraqlar» mяsяlяsi
vurьulanыr. Burada yanlышlыq ушaьыn mara-
ьы vя tяdris edilяn fяnnя dair mяsяlя ara-
sыnda boшluьun nяzяrя alыnmamasыdыr.
Problem fяnnя dair mюvzunun tяdrisinin
necя tяшkil edilmяsi vя шagirdlяrя necя чat-
dыrыlmasыndadыr.
Mяsяlяn, tarix шagirdlяrя elя tяdris edilir
ki, sanki шagirdlяr bu фянни sadяcя olaraq
юyrяnmяlidirlяr, чцnki bu onlar цчцn «xeyir-
lidir», hяtta onlarыn gцndяlik tяcrцbяlяrin-
dяn uzaq olsa belя.
 Тящсилин ясаслары
Яslindя, tarixin tяdrisi шagirdlяrя gцn-
dяlik hяyati tяcrцbяlяrini, adяt-яnяняlяrini
vя mцяyyяn mцясsisяlяrin fяalиyyяtini keч-
miшlя яlaqяlяndirmяyя imkan yaratmalыdыr.
Taрixin tяdrisi шяxsiyyяtin шяxsi hяyatыnы
mяzmunla, mяlumatla vя dцnyagюrцшц ilя
tяmin etmяklя zяnginlяшdirmяli vя onu
azad шяxsiyyяtя чevirmяlidir. Dyuи hesab
edirdi ki, keчmiш tarixi mцasir tarixdяn
ayыrmaq tяcrцbяsi чox acы bir tяcrцbяdir,
чцnki кeчmiшdяn ayrыlmыш tarix, etik tяlim
цчцn юz dяyяrini itirir. Bу, mцasir hяyatыn
strukturunu anlamamaьa vя hadisяlяrin
necя olduьunu vя nяdяn baш verdiyi haq-
qыnda yanlыш tяsяvvцrlяr yaratmaьa gяtirib
чыxarar.
Biz uшaqlarыn hazыr biliklяri юyrяndiyini
nяzяrdяn keчirяrkяn, яsas diqqяt nяticяyя,
чox az halda isя bilik prosesinя yюnяlir.
Praqmatistlяr istяyirlяr ki, az da olsa, pro-
sesin юzцnя diqqяt yюnяltsinlяr, чцnki pro-
sesin sonu tяlimin mahiyyяtindяn ayrы hesab
edilя bilmяz. Mяsяlяn, яgяr mяktяb demok-
ratik vяtяndaш yetiшdirmяlidirsя, o zaman
mяktяb elя qurulmalыdыr ki, шagirdlяrin se-
чim, mцhakimя vя yaxud qяrar vermя im-
kanыndan baшqa bir seчimlяri qalmaсыn.
Mahiyyяt etibarilя yalnыz demokratik vяtяn-
daш yetiшdirilsin. Yalnыz o zaman yaшlы nяsil
gяnclяrin sosial vя ictimai hяyatda nя цчцn
fяal iшtirak etmяdiklяrinя tяяccцblяnmяz.
Praqmatistlяr kurikulumlarыn mцxtяlif
чeшidli olmasыnы qяbul edirlяr. Bu fikir Ame-
rika tяhsilini yalnыz domen (цstцn) hesab
edilяn sahяlяrdя deyil, mцxtяlif sahяlяrdя
geniшlяndirmяyя kюmяk etmiшdir. Mяsя-
38
lяn, praqmatistlяr, яsasяn, gigiyena, peшя
kimi elm sahяsindя, habelя ailя vя iqtisa-
diyyat mюvzusu kimi mюvzular sahяsindя
tяdqiqatlarыn aparыlmasыnыn tяrяfdarыdыr-
lar. Mцasir dюvrdя mяktяblяrdя saьlamlыq,
fiziki tяrbiyя, ailя hяyatы vя cinsi tяhsil sa-
hяsindя mяшьяlяlяr aparыlыr. Lakin real
nяticя, praqmatistlяrin istяdiyi kimi deyil.
Bir qayda olaraq, bir чox praqmatistlяr
«problemyюnцmlц tяlim», «яsas kuriku-
lum» vя «layihя metodu»нун tяrяfdarыdыr-
lar. Шagirdlяr maraq vя ehtiyaclara gюrя
problemя mцxtяlif цsullarla yanaшa bilяr-
lяr. Шagirdlяrin яksяriyyяti mцstяqil, di-
gяrlяri qruplarla, baшqalarы isя mцxtяlif
kontekstdя iшlяyя bilяrlяr. Иnformasiyalar
resurslardan яldя edilir. Bu resurslara ki-
tablar, дюvri nяшrlяr, video-materiallar, sя-
yahяt, яraziyя sяfяrlяr vя insan мяскянlяri
аид ola bilяr. Mяlumatlar sцzgяcdяn keчi-
rilir vя яhяmiyyяtli hesab edilяnlяr dяйяr-
lяndirilir, шagirdlяr тяряфиндян problemя
dair nяticяlяr чыxarыlыr vя яlveriшli цmumi-
lяшmяlяr aparыlыr. Шagirdlяr юz inkiшaf vя
tяkmillяшmя dяrяcяsini dяyяrlяndirirlяr.
Bu isя tяhsilin nюvbяti mяrhяlяsinя keчidя
zяmin yaradыr.
Яnяnяvi fяnlяrя biganя yanaшыlmamalы-
dыr. Bu fяnlяr юyrяnilmяli vя шagirdlяrin
inkiшafыna kюmяk etmяk mяqsяdilя istifa-
dя olunmalыdыr.
Praqmatist kurikulum HЯM PROSES,
HЯM DЯ MЯZMUNDAN ИBARЯTDИR.
LAKИN BU, ЯVVЯLCЯDЯN MЦЯYYЯN
EDИLMИШ VЯ SONU OLAN BИR PRO-
SES DEYИLDИR.
 Тящсилин ясаслары

Тяhsilin ящямиййяти
Мцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Sizcя, bu yanaшmalar hansы tяhsil fяlsяfяsinя aiddir?

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mюvcudatыn
• Яsas tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan varlыьыnыn
tяhsilin яhяmiyyяti haqqыnda mяlumat sяbяbini
юyrяnmяk цчцn Иnkiшafы tяmin
verяcяksiniz.
etmяk цчцn
• Digяr tяhsil фяlsяfяlяri ilя baьlы
(idealizm, realizm, proqmatizm, kon-
struktivizm, eksperimentalizm vя s.)
apardыьыnыz tяdqiqatlarыn nяticяsi barя- Bilik vя
dя mяlumat verяcяksiniz. bacarыqlar яldя Dцzgцn seчimlяr
етмяк цчцн etmяk цчцn

ТАПШЫРЫГ Иш вяряги (нцмуня)

• Tяqdim edilяn yanaшmalarыn hansы tяh-

sil fяlsяfяsinя aid olmasы barяdя dцшцnцn, il- Фярзиййялярим Нятиъялярим
kin fikirlяrinizlя baьlы tяqdim edilяn cяdvяl
nцmunяsinin «Fяrziyyяlяrim» sцtununda
qeydlяrinizi aparыn.
• Hяmin yanaшmalarыn hansы tяhsil fяlsя-
fяsinя aid olduьunu dяqiqlяшdirmяk цчцn
araшdыrmalar aparыn (sяh. 14–26).
• Mяnbяlяrdяn sitatlar gяtirmяklя fikir-
lяrinizi яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi ilkin qeydlяrinizlя mцqa-
yisя edin, nailiyyяtinizi qiymяtlяndirin.
Тяhsilin мягсяди
Мцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя:

• Tяqdim edilяn sяnяdlяrdя tяhsilin
mяqsяdinin nяdяn ibarяt olduьunu mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Araшdыrыlmыш sяnяdlяri problem ba-
xыmыndan Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы vя Tяhsil qanunu ilя яlaqя-
lяndirяcяksiniz;
• Respublikamыzda tяhsilя verilяn
mцasir tяlяblяrя uyьun olanыnы mцяyyяn
edяcяksiniz.
• Йeni tяcrцbяyя яsaslanaraq daim in-
kiшaf etmяk tяhsilin hяm яsas xцsusiyyяtinя,
hяm dя mяqsяdinя чevrilmяlidir;
• Тяhsil yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmum-
bяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя istiqаmяtlяnmя-
lidir;
• Щяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы tяh-
silin яn mцhцm mяqsяdi olmalыdыr;
• Бiliklяrin яsaslarыnы tяmin etmяk tяhsi-
lin яsas mяqsяdinя чevrilmяlidir.

39
 Тящсилин ясаслары

ТAPШЫRЫQ 1 ТAPШЫRЫQ 2

1. Tяqdim sяnяdlяrdя* tяhsilin 1. Aparыlmыш tяdqiqatlardan чыxыш edя-

mяqsяdlяrinin necя tяsbit edildiyi-
ni mцяyyяn edin.
• Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
orta tяhsilin Dюvlяt Standartlarы (1999).
• Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Kurikulumu). (2006)
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы). (2010)
Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumtяhsil
mяktяbinin nцmunяvi Nizаmnamяsi (2011).
* ДВД-1
2. Sяnяdlяrdяn tяhsilin mяqsяdi ilя baьlы
мцяyyяn etdiyiniz fikirlяri mцxtяlif tяhsil ya-
naшmalarы baxыmыndan tяhsilin mяqsяdi ilя baьlы
tяqdim edilяn fikirlяrlя qarшыlaшdыrыn. Yanaшma-
lardan daha чox uyьun gяlяnini mцяyyяn edin.
rяk dюvlяt sяnяdlяrindя юz яksini tapmыш
tяhsil mяqsяdinin Azяrbaycan Respublika-
sыnыn Konstitusiyasы, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanunu sя-
nяdlяri ilя nя qяdяr uyьun oldуьunu mцяy-
yяnlяшdirin.
2. Sяnяdlяrdяn seчdiyiniz sitatlarы qarшы-
laшdыrmaqla fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
3. Aшaьыdakы suallara cavab hazыrlayыn:
• Sяnяddя tяhsilин mяqsяdi necя mцяy-
yяn edilib?
• O hansы tяhsil fяlsяfяsinя aiddir?
• Azяrbaycan gerчяkliklяri baxыmыndan
mцasir tяlяblяrя cavab verirmi?
• Nяyя gюrя belя dцшцnцrsцnцz?

Юйряnяnin tяlim prosesindя iшtirakы

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Sizcя, «юyrяnяn» kimdir?

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
A. Юyrяnяn B. Юyrяnяn intellekt
• Aparыcы tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыn- tяcrцbя vя emosiyalardan
dan tяlim prosesindя юyrяnяnin iшtira- aparan ibarяt olan unikal,
kыna mцnasibяti шяrh edяcяksiniz; insandыr. azad vя mяsuliyyяtli
• Tяlim prosesindя шagirdin ro- yaranmышdыr.
lunu mцшahidя etmяklя onun hansы C. Юyrяnяn D. Юyrяnяn bilik
tяhsil fяlsяfяsinя уйьун olduьunu dцшцnяn vя vя bacarыqlarыn
tяyin edяcяksiniz; hiss edяn daшыyыcыsыdыr.
• Мцяllimin tяhsil fяlsяfяsini (idraklы vя O юyrяndiklяrini
intuisiyalы) yeri gяlяndя istifadя
mцяyyяn edяcяksiniz. varlыqdыr. edя bilяr.

ТAPШЫRЫQ 4. Юz tяhsil fяlsяfяnizi mцяyyяnlяшdirяr-

1. Dяrs nцmunяsindяn bir parчa- kяn istifadя etdiyiniz qiymяtlяndirmя cяd-
nы mцшahidя edin (DVD 2). vяlindяn (сяh. 26) istifadя edin.
2. Mцшahidя etdiyiniz dяrsdя юy- 5. Hяmin testdя hяr fяlsяfя haqqыnda
rяnяnin mюvqeyini A, B, C, D versiyalarы verilmiш mяlumatlardan istifadя etmяklя
baxыmыndan mцяyyяnlяшdirin. fяrziyйяlяrinizi yoxlayыn.
3. Юyrяnяnin tяlim prosesindя iшtirakыnыn
hansы tяhsil fяlsяfяsinя uyьun olmasы ilя baь-
lы fяrziyyяlяr yцrцdцn.
* Бу сянядляри ДВД-дян ялдя едя билярсиниз.

40
 Тящсилин ясаслары

Инsanыn tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn tяmin edilmяsi

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяhsil:

• Tяqdim edilяn hцquqi-normativ sя-
nяdlяri problem baxыmыndan araшdыracaq
vя мцвафиг гeydlяr gюtцrяcяksiniz;
• Gюtцrdцyцnцz qeydlяri дюрд ясас
tяhsil fяlsяfясиня аид mцxtяlif yanaшma-
larla гаршылашдыраъагсыныз;
• Problem baxыmыndan hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяrin uyьun gяldiyi tяhsil fяl-
sяfяsini mцяyyяn edяcяksiniz.
• Real hяyat problemlяri ilя qarшы-qarшы-
ya qalmaq шяraiti yaratmalыdыr (seчimlяr et-
mяk, iztirab vя sevinci, azadlыьыn mяsuliy-
yяtlяri, fяaliyyяtin ardыcыllыьы vя s.);
• Bцtцn insanlaрыn ehtiyaclarы baxыmыn-
dan яhяmiyyяtli hesab edilяn bilik vя baca-
rыqlarыn formalaшmasыnы tяmin etmяlidir;
• Юyrяnяnlяrin intellektual ehtiyaclarы-
nыn юdяnilmяsini tяmin etmяlidir;
• Иnsanlarыn ehtiyaclarы mцxtяlif oldu-
ьundan шagirdlяrin fяrdi xцsusiyyяtlяrinin
inkiшafыna istiqamяtlяnmяlidir.

ТAPШЫRЫQ
Aшaьыda adlarы qeyd edilяn sя- Иш вяряги
nяdlяrя gюrя tяhsilin insanыn hansы
Azяrbaycan «Tяhsil
ehtiyaclarыnы юdяmяli olduьunu Цмumi tяhsil
Respublikasыnda tяhsilin haqqыnda»
pillяsinin dюvlяt
araшdыrыn. inkiшafы цzrя dюvlяt
Azяrbaycan
standartlarы vя
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res- Respubli-
standartlarы vя proqram- kasыnыn proqramlarы
publikasыnыn Гanunu. larы (kurikulumlarы) Qanunu
(kurikulumlarы)
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
• Цмуmi tяhsil pillяsinin dювlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы) (DVD).
• Tяqdim edilяn cяdvяl nцmunяsi цзrя
qeydlяr aparыn.
• Sяnяdlяr цzrя apardыьыnыz qeydlяri
mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя aid fяrqli yanaш-
malarla qarшыlaшdыrыn.
• Hцquqi-normativ sяnяdlяrin hansы tяh-
sil fяlsяfяsinя daha yaxыn olduьunu mцяy-
yяn edin.
• Fikirlяrinizi яsaslandыrmaqla nяticяlя-
rinizi tяqdim edin. Яldя edilяn nяticяlяr

41
 Тящсилин ясаслары

Mяktяbin яsas vяzifяlяri

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя mяk-

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
• Azяrbaycan mяktяbinin vяzifяlяri-
ni mцяyyяn edяcяksiniz;
• Hяmin vяzifяlяri mяsяlя цzrя fяrq-
li yanaшmalarla qarшыlaшdыracaq, oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяk-
siniz;
• Mцasir mяktяbin vяzifяlяri ilя
baьlы mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz.
tяbin яsas vяzifяsi:
• Иnsanыn айры-айры ъящятляриня, elяcя dя
hafizяsinя xцsusi яhяmiyyяt vermяklя яsas
diqqяti шцurun inkiшafыna yюnяltmяkdir;
• «Hяrtяrяfli uшaq» йетишдирмяк цчцn
tяhsili tяmin etmяк, bцtцn diqqяti uшaьыn eh-
tiyac vя maraqlarыna yюnяltmяkdir;
• Real dцnyanы baшa dцшmяk цчцn шa-
girdlяrя lazыm olan biliklяri чatdыrmaьы qar-
шыya mяqsяd qoymaqdыr;
• Юzцnц rellaшdыrma sяyahяtindя hяr bir
шagirdя kюmяk gюstяrmяkdir.

TAPШЫRЫQ 2. Nяticяlяrinizi tяqdim edilяn mцx -

1. «Azяrbaycan Respublikasы
цmumtяhsil mяktяbinin nцmunяvi
Яsasnamяsi» (1994) vя «Цmumtяh-
sil mяktяbinin нцmunяvi Nizamnamяsi»
(2011)* sяnяdlяrindя mяktяbin яsas vя-
zifяsinin nяdяn ibarяt olduьunu mцяyyяn-
lяшdirin.
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan proble-
mя fяrqli yanaш ma larla гаршылашдырын, hяr
bir sяnяdin hansы tяh sil fяlsяfяsinя aid
olduьunu mцяy yяn edin.
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяrя mцnasibяti-
nizi bildirин. «Mцasir cяmiyyяt mяktяb qar-
шыsыna hansы vяzifяlяri qoyur?» mюvzusunda
PP tяqdimat hazыrlayыn.

* Бу сянядляри ДВД-дян ялдя едя билярсиниз.

42
 Тящсилин ясаслары

Тяhsil vя tяlim mцhiti

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• «Tяhsil mцhiti» vя mяktяbdя «tяlim mцhiti» anlayышlarыnыn oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini
izah edяcяksiniz;
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan hяr iki mяsяlяyя fяrqli mцnasibяti шяrh
edяcяksiniz;
• Юlkяdя hяyata keчirilяn tяhsil islahatлarы шяraitiнdя hяr iki mяsяlя baxыmыndan mцvafiq
tяhsil fяlsяfяsini tяyin edяcяksiniz.

Tяhsil fяlsяfяlяri Tяhsil mцhiti Tяlim mцhiti

Tяhsilin mцhiti hяyatыn Mяktяb шagirdlяrin

юzц olmalыdыr. Burada qruplarda dцшцnmя-
Proqressivizm шagirdlяr hяyata sinи tяmin edir ki, bu
hazыrlanmamalы, hяyatыn da yarышmanы deyil,
iчindя юyrяnmяlidirlяr. яmяkdaшlыьы tяmin edir.

Tяhsil hяyatы tamamilя Mяktяb шagirdlяri

яks etdirmir, o,uшaqlarыn
intellektual imkanlarыnы
Perennializm inkiшaf etdirmяli olan vя
onlarы gяlяcяyя hazыrla-
yan uydurma bir
mцhitdir.
«kitablar dцnyasы» ilя
яhatя etmяli, intellek-
tual vя tяnqidi
dцшцnmя шяraitindя
шяxsiyyяtin tяrbiyя-
sini tяшkil etmяlidir.

Mяktяb шagirdlяrin
шцurlu шяkildя nizam-
intizam qaydalarыna
Tяhsil цчцn elя mцhit
riayяt etmяsi цчцn
yaradыlmalыdыr ki, tяlim
mцvafiq atmosfer
real hяyatda mюvcud
Essenсializm olan materiallar vя icti-
yaratmalыdыr. Bu mя-
sяlяlяrя шagirdin mц-
mai mцnasibяtlяrlя яla-
nasibяtini yoxlamaq
qяdя qurulmuш olsun.
цчцn innovativ texni-
kalardan istifadя
etmяlidir.

Tяhsil mцhiti юyrяnяni Mяktяb шagirdlяri elя

azad inkiшaf etmяyя, ya-
radыcы fяrd olmaьa hя-
vяslяndirmяlidir. O,
юyrяnяnlяrя чoxluьun
Ekzistensializm dцшцncяlяrindяn чыxыш
etmяyi, яcdadlarыn
mцяyyяn etdiyi normа-
larы rяhbяr tutmamaьы
юyrяtmяmяlidir.
gerчяk azadlыqla
tяmin edir ki, bu шя-
rаitdя шagirdlяr юz
hяyat hяqiqяtlяrini
tapa bilsinlяr vя
mцstяqil шяkildя юz
seчimlяrini edя
bilsinlяr.

43
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 Nяticяlяrinizi яks etdirян PP тяqdimat

• Яvvяlki sяhifяdя tяqdim edilmiш cяdvяl-
dя mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan
«tяhsil mцhiti» vя «mяktяbdя tяlim mцhiti»
kimi iki mцhцm mяsяlя цzrя paralellяr apa-
rыlmышdыr. «Tяhsil mцhiti» vя «tяlim mцhiti»
anlayышlarы цzяrindя dцшцnцn, bunlarыn oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяnlяшdirin.
• Nяticяlяrinizi ekspertlяrin araшdыrmala-
rыnыn nяticяlяri ilя mцqayisя edin.
TAPШЫRЫQ 2
«Mяktяbdя tяlim mцhiti» aчar sюzц daxil
etmяklя Иnternet sяhifяlяrindя araшdыrma
aparыn. Яldя edilmiш nяticяlяrdяn чыxыш edя-
rяk hяmin sяnяddя tяhsil vя tяlim mцhitinin
tяшkili baxыmыndan яldя rяhbяr tutulan ya-
naшmanы (tяhsil fяlsяfяsini) mцяyyяn edin.
hazыrlayыn.
Araшdыrmalar aparmaq цчцn tюvsiyя edilir:
http://portal.edu.az/Azeri/Pagini/Umumte
hsilmektebininnumuneviesasnamesi.aspx
http://www.t.gov.az/Content/AboutUs/Q
a nunlar/tehsil_q.aspx
TAPШЫRЫQ 3
Dяrs nцmunяlяrini mцшahidя
edin. Gюrцntцlяrdя tяlim mцhitini
mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalarla яla-
qяlяndirin. Qruplarda hяmin yanaшmalarыn
цstцnlцklяri vя boшluqlarыnы mцzakirя edin.
Fikirlяrinizi яsaslandыrmaqla яldя etdiyiniz
nяticяlяri tяqdim edin (Мцстягил тялим шяраи-
тиндя фикирляринизи бир вярягя йазын ки, сонра
йолдашларынызла мцзакиря едясиниз).

Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mювzunu юyrяnяndяn son- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя mяnimsяmяni tя-

ra siz:
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nц-
munяsindя tяlim prosesinin hansы
tяhsil fяlsяfяsinя aid olduьunu
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mцшahidяlяrinizin nяticяlяrini
tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr
baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Dяrs nцmunяlяrindя tяlim
prosesini tяшkil edяn mцяllimin
fяaliyyяtinя problem baxыmыn-
dan tяnqidi yanaшacaq vя юz
mюvqeyinizi bildirяcяksiniz.
min edяn tяlim o zaman uьurla hяyata keчir ki:
• Шagird sяrbяst шяkildя alternativ variantlardan bi-
rini seчmяyя cяlb edilsin vя bu zaman qяbul etdiyi
qяrar цчцn шяxsi mяsuliyyяtini dяrk etsin.
• Шagirdlяr problem hяllinя яsaslanan layihяlяrя
cяlb edilsin ki, bu zaman onlar praktik mяsяlяlяrdяn
nяzяri prinsiplяrя doьru istiqamяtlяndirilsinlяr (kon-
kretdяn mцcяrrяdя).
• Юyrяnmя, dцnyanыn яbяdiliyi haqqыnda xцsusi
oxu materiallarы ilя tanышlыq zamanы baш versin. Bu
zaman шagirdlяr gяlяcяkdя tяtbiq edяcяklяri nяzяri
mяsяlяlяri юyrяnsinlяr (mяcazidяn konkretя).
• Шagirdlяr fяnn цzrя biliklяrini daha da geniшlяn-
dirmяyя ciddi cяhdlяr gюstяrsinlяr.

44
 Тящсилин ясаслары
Mцzakirя mюvzusu
Yoldaшlarыnыzla yuxarыda tяqdim edilяn
yanaшmalar barяdя fikir mцbadilяsi aparыn.
Onlarыn цstцn vя zяif cяhяtlяrini mцяyyяn-
lяшdirin. Fikirlяrinizi яsaslandыrmaьa чalышыn.
TAPШЫRЫQ
• Tяqdim edilяn dяrs nцmunяsini mцшa-
hidя edin (DVD). Gюrdцklяrinizi tanыш oldu-
ьu nuz yanaшmalarla яlaqяlяndirin. Dяrs
Mцяllimin seчdiyi tяlim strategiyasы onun tяhsil fяlsяfяsinin яsas gюstяricisi kimi
Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxы-
mыndan цstцnlцk verilяn tяlim strate-
giyalarыna mцasir tяlяblяr baxы-
mыndan mцnasibяt bildirяcяksiniz.
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nцmu-
nяsindя mцяllimin istifadя etdiyi tя-
lim strategiyalarыna, яsasяn, dяrs
aparan mцяllimin tяhsil fяlsяfяsini
mцяyyяn edяcяksiniz.
• Mцяllimin tяhsil fяlsяfяsinin
tяlimin keyfiyyяtinя tяsiri ilя baьlы
шяrhlяr verяcяksiniz.
Gяlin dцшцnяk!
• Orta vя ya ali mяktяbdя tяhsil aldыьыnыz
mцddяtdя iшtirakчыsы olduьunuz hяr hansы bir
dяrsin gediшini xatыrlayыn. Hяmin dяrsdя
mцяllimin istifadя etdiyi tяlim strategiyala-
rыnыn yuxarыda tяqdim edilяn versiyalardan
hansыna uyьun gяldiyi цzяrindя dцшцnцn.
• Problem baxыmыndan tяqdim edilяn ya-
naшmalara nяzяr salыn, mцяlliminizin tяhsil
fяlsяfяsini mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя
tяhsil fяlsяfяlяri haqqыnda digяr mяlumatlarы
da araшdыrыn.
• Kollektiv mцzakirя zamanы fikirlяrinizi
яsaslandыrыn.
aparan mцяllimin problem baxыmыndan
yanaшmasыnы mцяyйяnlяшdirin. Fikirlяrinizi
nцmunяlяr gяtirmяklя яsaslandыrыn.
• Mцяllimin problem baxыmыndan tяhsil
fяlsяfяsini Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)
sяnяdindя tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяrlя
яlaqяlяndirin. Onun fяaliyyяtinin mцasir tя-
lяblяrя uyьun olub olmadыьыnы mцяyyяn edin.
• Siz hяmin mцяllimlяrin yerinя olsaйdыnыz,
юz fяaliyyяtinizdя hansы dяyiшikliklяri edяrdiniz?
Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяlim tяшkil
olunan zaman mцяllim bu strategiyalara цstцnlцk
vermяlidir:
• Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilmяlidir vя
bu цsul vasitяsilя шagirdlяr problemlяrin hяll
edilmяsinя istiqamяtlяnmяlidirlяr.
• Mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяr intellektin yцk-
sяldilmяsi цчцn цstцnlцk verilяn цsullar olmalыdыr.
• Nцmayiшlяr bilik vя bacarыqlarыn tяdrisindя
яhяmiyyяtli hesab edilmяlidir.
• Sokrat dialoqu (suallara яsaslanan mцkali-
mяlяr zamanы cavablarыn яldя edilmяsi) шagirdin
юzцnцtяsdiqi цчцn цstцnlцk verilmяli цsuldur.
TAPШЫRЫQ 1
1. Dяrs nцmuняlяrindяn fraq-
mentlяri mцшahidя edяrяk dяrs
aparan mцяllim tяrяfindяn tяtbiq
edilяn tяlim strategiyalarыnы mцяyyяnlяш-
dirin vя qiymяtlяndirmя cяdvяlindяn is-
tifadя etmяklя onun tяhsil fяlsяfяsini tяyin
edin.
2. Dяrs nцmunяlяrindя mцшahidя etdik-
lяrinizя яsaslanaraq istifadя edilяn tяlim
strategiyalarы vя tяlimin keyfiyyяti arasыnda
яlaqя barяdя mцhakimяlяr yцrцdцn.
45
 Тящсилин ясаслары

Tяlim prosesinin keyfiyyяtli tяшkilindя mцяllimin tяhsil fяlsяfяsinin

rolu vя яhяmiyyяti

Bu mюvzunu юyrяnяn- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяlim prosesindя

dяn sonra siz:
• Tяhsilin hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяrindя mцяl-
limin rolunun nяdяn iba-
rяt oldуьunu mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi mцx-
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxы-
mыndan шяrh edяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz
dяrs nцmunяsindя mцяlli-
min rolunu mцxtяlif tяhsil
fяlsяfяlяri baxыmыndan dя-
yяrlяndirяcяk, onun fяa-
liyyяtindяki цstцnlцklяri
vя boшluqlarы gюstяrяcяk-
siniz.
mцяllimin rolu:
• Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шяkildя davran-
malыdыr. Tяlimin tяшkili zamanы insanыn maraqlarыnы яn
yцksяk sяviyyяdя яks etdirяn yazыlara, яdяbiyyata яsаslan-
malыdыr.
• Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini mцяyyяnlяш-
dirяrkяn vя ya araшdыrarkяn юz prinsiplяrini, яhяmiyyяt
verdiyi dяyяrlяri vя onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini
юyrяnяnlяrя tяqdim etmяlidir.
• Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir vя onlara mяs-
lяhяtlяr verir. Шagirdin tяlimi rяhbяrliyin vя ya dяrslik-
lяrin mцяyyяn etdiyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin
maraqlarыna яsaslanыr.
• Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeniyetmяlяr bю-
yцklяrin xцsusiyyяtlяrini vя tяlяblяrini dяrk edяnя qяdяr
bюyцklяr dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqяlяndirici
rolu oynayыr.

TAPШЫRЫQ 1 dimat (auditoriya шяraitindя qruplarda) ha-

• Tяqdim edilяn hцquqi-normativ sяnяd- zыrlayыn. Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
lяrdя («Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
TAPШЫRЫQ 2
publikasыныn Qanunu, Цмumi tяhsil pillяsinin
dюvляt standrtlarы, proqramlarы (kurikulum- • Dяrs nцmunяsini mцшahidя
larы), Цmumi tяhsil mяktяbinin nцmunяvi Ni- edяrkяn tяlim prosesindя mцяl-
zamnaмяsi) mцяllimin rolunun necя tяsbit limin roluna diqqяt edin.
edildiyini mцяyyяnlяшdirin. • Dяrs prosesindя mцяllimin rolunu
• Araшdыrыlan mяnbяlяrя gюrя tяlim pro-
«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Respublika-
sesindя mцяllimin roluna verilяn tяlяblяri
sыnыn Qanunu vя Цмumi tяhsil pillяsinin
yuxarыda tяqdim edilяn versiyalarla tutuш-
dюvляt standrtlarы, proqramlarы (kurikulumla-
durun. Hцquqi-normativ sяnяdlяrdя prob-
rы) sяnяdlяri baxыmыndan tяhlil edin.
lem baxыmыndan яldя rяhbяr tutulmuш ya-
• Yuxarыda tяqdim edilяn versiyalardan
naшmalarыn uyьun gяldiyi tяhsil fяlsяfяsini
чыxыш edяrяk hяmin mцяllimin bu mяsяlя ilя
mцяyyяn edin.
baьlы fяlsяfяsini mцяyyяn edin vя mцnasibя-
• «Tяlim prosesindя mцяllimin rolu nя-
tinizi bildirin.
dяn ibarяt olmalыdыr?» mюvzusunda PP tяq-

46
 Тящсилин ясаслары

Tяhsilin mяzmununa verilяn tяlяblяr

Mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalar baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяn- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя:

dяn sonra siz:
• Tяhsilin mяzmununa
verilяn fяrqli yanaшmala-
rыn hansы tяhsil cяrяyanыna
aid olduьunu mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяri problem
baxыmыndan fяrqli tяhsil
yanaшmalarы ilя яlaqяlяn-
dirяcяk, tяhsilin mяzmu-
nuna verilяn mцasir tя-
lяblяri aшkar edяcяksiniz.
• Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziyyat vя tяbiяt fяn-
lяrinin zamanыn sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя
etmяlidir.
• Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяlmяlidir ki, шa-
girdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя texnologiya-
larы цzrя problemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя vasitяlяr
seчя bilsinlяr.
• Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, riyaziyyat,
tяbiяt elmlяri, tяsviri incяsяnяt, elяcя dя fяlsяfя kimi
akademik fяnlяri яhatя etmяlidir.
• Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqamяtlяnmяlidir. Иn-
sanыn sяciyyяvi cяhяtlяrinin vя onun яtraf alяmlя ziddiy-
yяtlяrinin юyrяnilmяsinя imkan verяn tarix, яdяbiyyat,
incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя etmяlidir.

TAPШЫRЫQ 1 • Hяr sяnяddя mяzmuna verilяn tяlяblяri

• Aшaьыda tяqdim edilяn sяnяdlяrdя tяh-
silin mяzmununun hansы mяsяlяlяri яhatя
etmяli olduьu gюstяrilmiшdir. Bu baxыmdan
hяmin sяnяdlяri araшdыrыn, mяzmuna (kuri-
kuluma) verilяn tяlяblяri mцяyyяn edin:
 Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi orta tяhsilin Dюvlяt
Standartlarы (1999).
 Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Kurikulumu).
 Цмумтящсил мяктябинин нцмуняви
Низамнамяси.
 Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kuriku-
lumlarы).
yuxarыda tяqdim edilяn mцxtяlif tяhsil fяlsя-
fяlяrinя aid yanaшmalarla яlaqяlяndirin.
Hяmin yanaшmanыn hansы cяrяyana aid ol-
duьunu mцяyyяn edin.
• Araшdыrdыьыnыz sяnяdlяrdяn hansыnыn
tяhsilя verilяn mцasir tяlяblяrя cavab verdi-
yini mцяyyяn edin.
• «Tяhsilin mяzmunu (Kurikulum) nяyi
яhatя etmяlidir?» mюvzusunda 2–3 slayddan
ibarяt tяqdimat hazыrlayыn. Mцhakimя yцrц-
dяrkяn fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi tяhsilin mяzmununa mцx-
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan yanaшma-
larla mцqayisя edin.

47
 Тящсилин ясаслары

Цмумиляшдириъи дярс
TAPШЫRЫQ 1. Uyьun gяlяnlяri birlяшdirmяklя tяhsil boyu araшdыrыlmыш mяsяlяlяri qrup-
laшdыrыn.
Tяhsil nя цчцn lazыmdыr? 1
Юyrяnяn kimdir? 2
Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы Ы. TЯHSИLИN ЦMUMИ
necя tяmin etmяlidir? 3 MЯSЯLЯLЯRИ
Tяhsil mцhiti necя olmalыdыr? 4
Tяhsilin mяqsяdi nя
olmalыdыr? 5
Mяktяbin яsas vяzifяsi nяdir? 6 ЫЫ. MЦЯLLИM
Mяktяbin ab-havasы necя
olmalыdыr? 7
Mяnimsяmяni tяmin edяn ЫЫЫ. ШAGИRD
tяlim necя baш verir? 8
Mцяllimin rolu nяdяn
ibarяtdir? 9
Kurikulum hansы mяsяlяlяri ЫV. TЯLИM PROSESИ
яhatя etmяlidir? 10
Hansы tяlim цsullarыna
цstцnlцk verilmяlidir? 11
TAPШЫRЫQ 2 • Test цzrя qiymяtlяndirmя cяdvяlinя
яsasяn dяrs aparan mцяllimin tяhsil fяlsяfя-
• Dяrs nцmunяsini mцшahidя
sini mцяyyяnlяшdirin.
edin. • Tяlim prosesiнdя mюvcud uьur vя ya
• Tяqdim edilяn mцшahidя vяrяqindя mц- uьursuzluьуn sяbяbini izah edin.
vafiq qeydlяr aparыn. • Bir-iki sяhifяlik hesabat hazыrlayыn.
Ашаьыдакы суаллары ъавабландырын
СУАЛЛАР ГЕЙД
1. Bu sinifdя tяhsilin mahiyyяti nяdяn ibarяtdir?
E. Яшya vя hadisяlяrin mюvcud olmasы vя ya baш vermяsinin
sяbяblяrini intuisiyalara яsasяn mцяyyяn etmяk.
F. Иnkiшafы tяmin etmяk.
G. Bilik vя bacarыqlar яldя etmяk.
H. Dцzgцn seчimlяr etmяk.
2. Bu sinifdя «юyrяnяn» kimdir?
E. Tяcrцbя aparan insandыr.
F. Иntellekt vя emosiyalardan ibarяt unikal, azad vя mяsuliyyяtli yaрanmышdыr.
G. Dцшцnяn vя hiss edяn (idraklы vя intuisiyalы) varlыqdыr.
H. Bilik vя bacarыqlarыn daшыyыcыsыdыr. Юyrяndiklяrindяn yeri gяlяndя
istifadя edя bilяr.

48
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

3. Bu sinifdя tяhsil шagirdin ehtiyaclarыnы necя tяmin edir?

Е. Hяyatыn problemlяri ilя qarшыlaшыrlar: real seчimlяr, mяhяbbяt
iztirabы vя sevinci, azadlыьыn problemlяri, fяaliyyяtin ardыcыllыьы,
юlцmцn haqq olmasы vя s.
Ф. Bцtцn insanlar цчцn яhяmiyyяtli sayыlan bilik vя bacarыqlarыn
formalaшmasы tяшkil edilir.
Э. Иnsanы digяr varlыqlardan ayыran яsas xцsusiyyяtin onun шцurlu-
luьu olduьunu nяzяrя alaraq, юyrяnяnlяrin intellektuаl ehtiyac-
larы юdяnilir.
Щ. Иnsanlarыn ehtiyaclarыnыn mцxtяlif olduьu nяzяrя alыnaraq шagird-
lяrin fяrdi xцsusiyyяtlяri inkiшaf etdirilir.
4. Bu sinifdя tяhsil mцhitiнин ясас хцсусиййятляри нядир?
E. Tяlim real hяyatda mюvcud olan materiallar vя ictimai
mцnasibяtlяrlя яlaqяdя qurulub.
F. Tяhsilin mцhiti hяyatыn юzцdцr, burada шagirdlяr hяyata
hazыrlanыr, hяyatыn iчindя юyrяnirlяr.
G. Юyrяnяnlяr azad inkiшaf etmяyя, yaradыcы fяrd olmaьa
hяvяslяndirilir. Onlar чoxluьun dцшцncяlяrindяn чыxыш edir,
mцяyyяn edilmiш normаlarы rяhbяr tuturlar.
H. Hяyatы tamamilя яks etdirmir, uшaqlarыn intellektual imkanlarы
inkiшaf etdirilir, onlar uydurma bir mцhitdя gяlяcяyя
hazыrlanыrlar.
5. Bu dяrsdя mяqsяd nяdir?
E. Yeni-yeni tяcrцbяlяrin aparыlmasы yolu ilя inkiшaf tяmin edilir.
F. Yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmumbяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя
istiqаmяtlяnib.
G. Hяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы tяmin edilir.
H. Шagirdlяrя biliklяrin яsaslarы юyrяdilir.

6. Bu dяrsdя mцяllimin яsas vяzifяsi nяdir?

E. Шagirdin mцxtяlif xцsusiyyяtlяri, hafizяsinя яhяmiyyяt verir vя
яsas diqгяti шцurun inkiшafыna yюnяldir.
F. «Hяrtяrяfli uшaq» цчцn tяhsili tяmin etmяlidir, bцtцn diqqяtini
uшaьыn ehtiyaclarыna vя maraqlarыna yюnяltmяlidir.
G. Real dцnyanы baшa dцшmяk цчцn шagirdlяrя lazыm olan biliklяri
чatdыrыr.
H. Юzцnцreаllaшdыrmaда hяr bir шagirdя kюmяk gюstяrir.

49
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

7. Бу синифдя тялим мцщитинин ясас хцсусиййятляри нядир?

Е. Шаэирдлярин групларда дцшцнмяси тямин едилир ки, бу да йарышма
дейил, ямякдашлыг цчцн шяраит йарадыр.
Ф. Шаэирдляр еля эерчяк азадлыгла тямин едилр ки, бу шяраитдя о юз щяги-
гятлярини тапа билир вя мцстягил шякилдя юз сечимлярини едир.
Э. Шаэирдляр «китаблар дцнйасы» иля ящатя едилир, интеллектуал вя тянгиди
дцшцнмя шяраитиндя шяхсиййятин тярбийяси тяшкил едилир.
Щ. Шаэирдлярин шцурлу шякилдя низам-интизам гайдаларына риайят етмяси
цчцн мцвафиг атмосфер йарадылыр, бу мясяляляря онларын мцнасибя-
тини йохламаг цчцн инноватив техникалардан истифадя едилир.

8. Бу синифдя мянимсямя неъя тямин едилир?

Е. Шаэирдляр бир нечя алтернатив версийадан биринин сечилмясиня ъялб
едилир.
Ф. Шаэирдляр проблем щяллиня ясасланан лайищяляря ъялб едилмякля
практик мясялялярдян нязяри принсипляря доьру истигамятляндирилир
(конкретдян мцъяррядя доьру).
Э. Шаэирдляр эяляъякдя тятбиг едяъякляри нязяри мясяляляри юйрянирляр
(мцъярряддян конкретя).
Щ. Шаэирдляр фянн цзря биликлярини даща да эенишляндирмяйя ъидд-
ъящдляр эюстярирляр.
9. Bu sinifdя mцяllimin rolu nяdяn ibarяtdir?
E. Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шяkildя davranыr. Uшaqlarы
insanыn maraqlarыnы яn yцksяk sяviyyяdя яks etdirяn yazыlara,
яdяbiyyata yюnяldir.
F. Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirяrkяn
vя ya araшdыrarkяn юz prinsiplяrini, яhяmiyyяt verdiyi dяyяrlяri
vя onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini юyrяnяnlяrя tяqdim
edir.
G. Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir vя onlara mяslяhяtlяr
verir. Шagirdin tяlimi rяhbяrliyin vя ya dяrsliklяrin mцяyyяn
etdiyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin maraqlarыna
яsaslanыr.
H. Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeniyetmяlяr bюyцklяrin
xцsusiyyяtlяrini vя tяlяblяrini dяrk edяnя qяdяr bюyцklяr
dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqяlяndirici rolu
oynayыr.

50
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

10. Sinif kurikulumu (mцяllimin tяlim plan-proqramы) hansы

mяsяlяlяri яhatя edir?
E. Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziyyat vя tяbiяt fяnlяrinin
zamanыn sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя edir.
F. Kurikulum шagirdlяrin ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя
texnologiyalarы цzrя problemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя
vasitяlяri seчmяk bacarыьыna istiqamяtlяnib.
G. Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, riyaziyyat, tяbiяt elmlяri,
tяsviri incяsяnяt, elяcя dя fяlsяfя kimi akademik fяnlяri яhatя
edir.
H. Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqamяtlяnib. Иnsanыn sяciyyяvi
cяhяtlяrinin vя onun яtraf alяmlя ziddiyyяtlяrinin юyrяnilmяsinя
imkan verяn tarix, яdяbiyyat, incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя
edir.

11. Bu dяrsdя mцяllim hansы tяlim цsullarыna цstцnlцk verir?

E. Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilir vя bu цsul vasitяsilя шagirdlяr
problemlяrin hяll edilmяsinя istiqamяtlяndirilirlяr.
F. Иntellektin yцksяldilmяsi цчцn mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяrя
цstцnlцk verilir.
G. Bilik vя bacarыqlarын tяdrisinя nail olmaq цчцn nцmayiшlяr
цsuluna цstцnlцk verilir.
H. Шagirdin юzцnцtяsdiqinя nail olmaq цчцn Sokrat dialoqu
(suallara яsaslanan mцkalimяlяr zamanы cavablarыn яldя
edilmяsi) цsuluna цstцnlцk verilir.

• Bu mцяllimin tяhsil fяlsяfяsi hansы cяrя- • Hansы mяsяlяlяr fяrqlidir?

yana uyьun gяlir? (Mцшahidя vяrяqinя яsa-
sяn fikirlяrinizi bildirяrkяn dяrsdяn konkret
mяqamlarы nцmunя gяtirin, yцrцtdцyцnцz
mцhakimяlяri яsaslandыrыn).
• Sizin ilkin test nяticяlяrinizdяn hansы
mяsяlяlяr bu mцяllimin nяticяlяri ilя цst-цstя
dцшцr?
• Яgяr «Юz tяhsil fяlsяfяni mцяyyяnlяш-
dir» testini bir daha yerinя yetirsяйdiniz,
orada hansы dяyiшikliklяri edяrdiniz?
• Hяmin testi yenidяn yerinя yetirin.
Иlkin nяticяlяrinizlя son nяticяnizi mцqayisя
edin. Hansы dяyiшikliklяri mцшahidя edir-
siniz?

51
 Тящсилин ясаслары

«Mцxtяlif dюvrlяrdя yaшamыш tarixi шяxsiyyяtlяrin tяhsil fяlsяfяlяri»

ЛAYИHЯ

Mцxtяlif dюvrlяrdя yaшamыш ay- Инанырыг ки, йахын эяляъякдя бу материаллары

rы-ayrы шяxsiyyяtlяrin tяhsil fяlsя-
fяlяrini 4 parametr цzrя (tяhsil,
mцяllim, шagird, юyrяnmя prosesi) araшdыrыn
vя mцqayisя edin. Nяticяlяri tяhsilя verilяn
mцasir tяlяblяr baxыmыndan dяyяrlяndirin.
Fikirlяrinizi Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы),
Tяhsil qanunuна istinad etmяklя яsaslandыrыn.
Tяdqiqatlarыn nяticяlяrini tяqdim vя mцza-
kirя edin (PPT).
1. Nizami Gяncяvi
2. Nяsirяddin Tusi
3. Яhvяdi Maraьayi
4. Seyid Яzim Шirvani
5. Цzeyir Hacыbяyли
6. Cяlil Mяmmяdquluzadя
7. Mirzя Яlяkbяr Sabir
8. Hяsяn bяy Zяrdabi
9. Firиdуn bяy Kючяrli
10. Digяr шяxsiyyяtlяr
ТЯЛИМАТ
Лайищянин уьурла йериня йетирилмясиня наил
оласыныз дейя, чох дяйярли бир нечя elmi яsяrin
шякли електрон дярслийя дахил едилмишдир.
сиз ачыг интернетдя ращатлыгла ялдя едя билярси-
низ. Тядгигатларынызда уьурлар арзулайырыг.
MЦSTЯQИL ИШ
Aшaьыdakы suallarа cavab vermяklя «Mя-
nim tяhsil fяlsяfяm» mюvzusunda esse yazыn:
1. Tяhsil nя цчцn lazыmdыr?
2. «Юyrяnяn» kimdir?
3. Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы necя tяmin
etmяlidir?
4. Юyrяnmя mцhiti necя olmalыdыr?
5. Tяhsilin mяqsяdini nяdя gюrцrяm?
6. Mяktяbin яsas vяzifяsiни nяdя gюrц-
rяm?
7. Sinifdя hansы шяraiti yaratmalыyam?
8. Tяlimi necя tяшkil etmяliyяm ki, tяlim
materialыnыn mяnimsяnilmяsinя nail ola bilim?
9. Mцяllim kimi sinifdя юz rolumu nяdя
gюrцrяm?
10. Kurikulum hansы mяsяlяlяri яhatя
etmяlidir?
11. Hansы tяlim цsullarыna цstцнlцk veri-
rяm.

52
 Тящсилин ясаслары
ЫЫ FЯSИL: CЯMИYYЯTИN TЯHSИL EHTИYACLARЫ VЯ
ONLARЫN HЦQUQИ TЯMИNATЫ
Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:
• Totalitar rejimdяn demokratik cяmiyyя-
tя keчid mяrhяlяsindя cяmiyyяtdя mey-
dana чыxmыш yeni ictimai ehtiyaclarы
mцяyyяn edяcяk, onlarыn tяhsilля баьлы га-
нунвериъи sяnяdlяrdя necя tяsbit edilmяsi
барядя шяrhlяr verяcяksiniz;
• Иqtisadiyyatda baш vermiш dяyiшikliklяr
шяraitindя яmяk bazarыnda vяtяndaшlarыn
rяqabяtяqabilliyinin tяmin edilmяsindя
tяhsilin rolunu izah edяcяk vя tяhsilin
hцquqi sяnяdlяrindя bunun неъя tяsbit
olunmasыna dair шяrhlяr verяcякsiniz;
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir
юlkя чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya
miqyasыnda tяmin edilmяsinin zяruriliyi vя
яhяmiyyяti haqqыnda tяdqiqatlarыnыzыn
nятicяlяrini tяqdim edяcяksiniz;
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы, infor-
masiyalarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi шяraitindя
cяmiyyяtin tяhsil qarшыsыnda qoyduьu tяlяb-
lяr haqqыnda шяrhlяr verяcяksiniz;
• Cяmiyyяtdя gedяn ictimai, iqtisadi дяyi-
шikliklяr, qloballaшma vя elmi-texniki tя-
rяqqinin tяhsilin mяzmunu, idarя edilmяsi
vя tяlimin tяшkilinя tяsiri haqda yцrцtdц-
yцnцz fikirlяri яsaslandыracaqsыnыz.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
2. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
3. Aydыnlы F. Azяrbaycanыn demokratik
qloballaшma prosesinя qatыlmasы.
53
Ящатя олунан мясяляляр
Ы Bюlmя: Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarыna
tяsir edяn amillяr
• Cяmiyyяtдя gedяn ictimai dяyiшikliklяr
vя yeni tяhsil ehtiyaclarы.
• Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi dяyiшikliklяr
vя yeni tяhsil ehtiyaclarы.
• Dцnyada gedяn qloballaшmanыn tяhsilin
qarшыsыna qoyduьu tяlяblяr.
• Елми-техники тярягги вя йени тящсил ещти-
йаълары.
ЫЫ Bюlmя: Ehtiyaclar vя hцquqlar
• Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяr
nяticяsindя meydana чыxmыш yeni
ehtiyaclarыn hцquqi sяnяdlяrdя tяsbit
olunmasы.
• Hцquqi sяnяdlяr vя tяhsil iшtirakчыlarыnыn
hцquq, mяsuliyyяt vя vяzifяlяri.
• Бяrabяr тяlim imkanlarыnын yaradыlmasы.
• Dяrsdяnkяnar vaxtda sorьularыn
aparыlmasы vя onlarыn nяticяlяri цzrя iш.
4. Яhmяdov Hцmeyir. Tяhsilin гloballaш-
masыnda millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы
kimi http://meqale.lit.az/tehsil2.php
5. Яhmяdov И. Qloballaшma vя tяhsil,
http://www.aspu.az/az/index.php?option=com
content&view=article&catid=36:distance-educa-
tion-page&id=114:distance-education-page-1–4
6. HTTP://REFERAT.FIRSTSTEPS.
AZ/CAT_KURS_OTHER.HTML
 Тящсилин ясаслары
7. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaшma-
nыn tяlяbidir: гloballaшma vя tяhsil.
8. Яhmяdov H. Tяhsilin гloballaшmasыn-
da millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы kimi.
9. Tяhsil vя mяdяniyyяt – Mцяlliflik hц-
ququ, 2008. Xarici Ишlяr Nazirliyi.
10. Яhmяdov И. Tяhsilin qloballaшmasы vя
milli universitetlяr. docx
11. A.Sцleymanova, B.Иbadova, И.Cava-
dov, P.Яliyev. Kurikulum islahatlarы: reallыq-
lar, perspektivlяr, «Kurikulum» elmi-meto-
dik jurnal, 2010, Ы nюmrя.
12. Xяlilov S. Elm, ideоlogiya vя dюvlяt-
чilik шцuru, Azяrbaycan, 2010, s. 9.
http://www.anl.az/down/meqale/azerbay-
can/2010/fevral/107265.htm
13. Demokratiya evi: http://www.kitabx-
ana.org/site/?name=view&page=1&id=181
Истифадя едилян сянядляр:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшaфы цzrя Дюvlяt Стратеэийасы.
54
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil
sahяsindя Иslahat Proqramы.
3. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
4. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
6. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
7. Uшaq hцquqlarы haqqыnda Konvensiya.
8. Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnUшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
9. Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konven-
siya.
10. Иrqi ayrы-seчkiliyin bцtцn formalarыnыn
lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.
11. Ишgяncяlяrя vя digяr qяddar, qeyri-
insani, yaxud lяyaqяti alчaldan davranыш vя
cяza nюvlяrinя qarшы Konvensiya.
12. Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn
formalarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Kon-
vensiya.
 Тящсилин ясаслары

Ы BЮLMЯ
CЯMИYYЯTИN TЯHSИL EHTИYACLARЫNA TЯSИR
EDЯN AMИLLЯR

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Кeчid mяrhяlяsindя cяmiyyяtdя baш vermiш ictimai Cяmiyyяtдя gedяn ictimai
dяyiшikliklяri tяhsilin mяzmunu vя sinfin idarя edilmяsi ilя dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil
яlaqяlяndirяcяk, bu baxыmdan zяruri olan dяyiшik li к - ehtiyaclarы
ля ri mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Planlaшdыrыlmыш iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatыna
keчid mяrhяlяsindя яmяk bazarыnda rяqabяt vя bцtцn Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi
vяtяndaшlarыn sosial rifahыnыn tяmin edilmяsi цчцn tяhsilin dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil
mяzmunu, tяlimin tяшkili vя digяr mяsяlяlяrlя baьlы hяyata ehtiyaclarы
keчirilmяsi zяruri olan dяyiшikliklяrin tяhsilin hцquqi sя-
nяdlяrindя tяsbit edilmяsi baxыmыndan apardыьыnыz tяdqi- Dцnyada gedяn
qatlarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz; qloballaшmanыn tяhsilin
• Beynяlxalq sяviyyяdя cяmiyyяtlяrin qarшыlыqlы fяaliyyяti vя qarшыsыna qoyduьu tяlяblяr
inteqrasiyasыnыn яsas mяnbяyi olan siyasяt, iqtisadiyyat, mя-
dяniyyяt vя elmin yalnыz milli maraqlar deyil, bцtцn dцnyanыn
maraq vя ehtiyaclarыnыn nяzяrя alыnmasы vя bunun tяhsilin Elmi-texniki tяrяqqi vя
mяzmunu vя idarяedilmяsinя tяsiri barяdя apardыьыnыz yeni tяhsil ehtiyaclarы
araшdыrmalarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz;
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы nяticяsindя informasiya
bolluьu vя onlarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi шяraitindя tяhsilin
qarшыsыnda duran yeni vяzifяlяr barяdя шяrhlяr verяcяk, bu
amillяrin tяhsilin mяzmunu vя idarяedilmяsinя tяsiri ilя
baьlы apardыьыnыz tяdгiqatlarыn nяticяlяrini шяrh edя-
cяksiniz.

Ъямиййятдя эедян иътимаи дяйишикликляр вя йени тящсил ещтийаълары

• Totalitar rejimdяn demokratik cяmiyyяtя keчid mяrhяlяsindя cя-

miyyяtdя baш vermiш ictimai dяyiшikliklяrin tяhsil sisteminя tяsiri
vя bu istiqamяtdя aparыlan iшlяr haqqыnda danышacaqsыnыz.
• Tяhsilin mяzmununu mцяyyяnlяшdirяrkяn nяzяrя alыnmalы mяsя-
Ъяmiyyяtdя lяlяr vя hяyata keчirilmяsi zяruri olan dяyiшikliklяri gюstяrяcяk vя
meydana чыxmыш yeni fikirlяrinizi яsaslandыracaqsыnыz.
ictimai ehtiyaclarын
tяhsilin hцquqi
• Яsasыnda demokratik prinsiplяr duran qarшыlыqlы mцnasibяtlяri tяh-
sяnяdlяrindя tяsbit silin idarяolunmasы ilя яlaqяlяndirяcяk vя bu baxыmdan zяruri olan
edilmяsi ilя baьlы dяyiшikliкlяri mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.
шяrhlяr eдяcяksiniz.

55
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 mяsinя aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяr цzrя
tяdqiqatlar aparыn, няticяlяriniz haqqыnda
hesabat hazыrlayыn:
• «Totalitar rejim» vя «demokratik cя-
miyyяt» anlayышlarыnыn mahiyyяtini шяrh
edin, onlarы mцqayisя edin.
• Azяrbaycanda totalitar rejimdяn de-
mokratik cяmiyyяtя keчid zamanы hansы ic-
timai dяyiшikliklяr baш verdi vя bu, tяhsilя
verilяn tяlяblяrя nя шяkildя tяsir gюstяrdi?
Fikirlяrinizi bildirin.
• Cяmiyyяtimizdя gedяn demokratik
proseslяr hцquqi sяnяdlяrdя necя tяsbit edil-
miшdir vя hяmin mяsяlяlяr tяhsilin hцquqi
sяnяdlяrinя necя tяsir gюstяrmiшdir? Hяmin
sяnяdlяri яlaqяlяndirin.
TAPШЫRЫQ 2
Dяrs nцmunяsini mцшahidя
edin. Dяrs zamanы tяlimin mяz-
munu, tяшkili vя sinfin idarя edil-
diqqяt yetirin:
• Demokratizm;
• Humanizm;
• Bяrabяrlik;
• Яdalяtlilik;
• Hюrmяt;
• Шяffaflыq.
Gяldiyiniz qяnaяtlяri mцzakirя edin. Fi-
kirlяrinizi яsaslandыrыn.
Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demоkratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusiyasы.
4. Azяrbaycan Respublikasында tяhsilин
иnkiшafы цzrя Дюvlяt Strategiyasы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
6. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.

Cяmiyyяtdя эедян iqtisadi dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil ehtiyaclarы

• Planlaшdыrыlmыш iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatыna keчid mяrhя-

lяsindя cяmiyyяtdя baш verяn sosial problemlяr haqqыnda danышa-
caqsыnыz.
• Иqtisadiyyatыn mцxtяlif sektorlarыnыn inkiшafыnыn яmяk bazarыna
tяsiri ilя baьlы шяrhlяr verяcяksiniz.
Яmяk bazarыnda • Яmяk bazarыnda rяqabяt vя bцtцn vяtяndaшlarыn sosial rifahыnыn
vяtяndaшlarыn rяqabяt tяmin edilmяsi цчцn tяhsildя hяyata keчirilmяsi zяruri olan dяyi-
qabilliyinin tяmin шikliklяrин tяhsilля баьлы hцquqi sяnяdlяrdя tяsbit edilmяsi baxы-
edilmяsindя tяhsilin mыndan apardыьыnыz tяdqiqatlarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz.
rolunu izah edяcяk vя
tяhsilin hцquqi TAPШЫRЫQ 1
sяnяdlяrindя bunun
DVD-дян вя йа курикулум.аз порталындан истянилян dяrs nцmu-
tяsbit olunmasыna даир
шяrhlяr вerяcяksiniz. nяsini mцшahidя edin. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя яmяk bazarыn-
da rяqabяtяqabilliyin tяmin edilmяsi baxыmыndan zяruri keyfiy-
yяtlяrin tяlimin mяzmunu, tяшkili vя sinfin idarя edilmяsindя nяzяrя
alыnыb-alыnmamasыna diqqяt yetirin. Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
Nяticяlяrinizi яks etdirяn hesabat hazыrlayыn.

56
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2 Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlя-
lяri tяdqiq edиn vя nяticяlяrinizi
яks етдирян PP tяqdimat hazыrlayыn:
• Cяmiyyяtdя demokratik mцnasibяtlяrя
keчid zamanы baш vermiш iqtisadi dяyiшik-
liklяr haqqыnda шяrhlяr verin. Bu dяyiшikliйин
яmяk bazarыna tяsirini tяsvir edin.
• Vяtяndaшlarыn sosial rifahыnы tяmin etmяk
vя яmяk bazarыnda rяqabяtяqаbilliyin tяmяli-
ni qoymaq цчцn tяhsilin mяzmunu, sinfin ida-
rяedilmяsi vя tяlimin tяшkилinя verilяn tяlяblяri
mцяyyяn etmяk цчцn «Цmumi tяhsil pillяsi-
nin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (ku-
rikulumlarы)» vя digяr sяnядlяrи araшdыrыn.
Nяticяlяriniz barяdя PP tяqdimat hazыrlayыn.
1. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demоkratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Azяrbaycan Respublikasыnда tяhsilин
инкишафы цзря Дювлят Стратеэийасы.

Dцnyada gedяn qloballaшmanыn tяhsilин qarшыsыnda qoyduьu tяlяblяr

• «Qloballaшma» anlayышыnыn mяnasыnы шяrh edяcяksiniz.

• Beynяlxalq sяviyyяdя cяmiyyяtlяri birlяшdirяn siyasяt, iqtisadiyyat,
mяdяniyyяtlяrin vя elmin dцnya miqyasыnda qarшыlыqlы fяaliyyяt vя
inteqrasiyasы prosesi olduьunu шяrh edяcяksiniz.
• Гloballaшmanыn texnologiya, informasiya vя maliyyя ilя idarя
Юyrяnяnlяrin maraq edilmяsini шяrh edяcяksiniz.
vя ehtiyaclarыnыn bir • Qloballaшma шяraitindя tяhsil sistemindя yцrцdцlяn dюvlяt siyasя-
юlkя чяrчivяsindя
deyil, bцtцn dцnya
tinдя yalnыz milli maraqlar deyil, bцtцn dцnyanыn maraq vя ehtiyac-
miqyasыnda tяmin larыnыn nяzяrя alыndыьыnы яsaslandыracaqsыnыz.
edilmяsinin zяruriliyi • Qloballaшma шяraitindя юyrяnяnin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir юlkя
vя яhяmiyyяti чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya miqyasыnda tяmin olunmasыna dair
haqqыnda tяdqiqat-
larыnыzыn nятicяlяrini fikirlяr yцrцdяcяksiniz.
tяqdim edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя qloballaш-

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяri qруp-
larda vя ya fяrdi шяkildя tяdqiq edиn. Ня-
ticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat hazыr-
layыn (auditorиya шяraitindя hяr qrupa bir
mюvzu verilя bilяr):
• Qloballaшma nяdir?
• Qloballaшma siyasяt, iqtisadiyyat, mя-
dяniйyяt vя elmdя necя tяzahцr edir?
• Bu mяsяlяlяr texnologiya, informasiya
vя mаliyyя ilя nя шяkildя idarя edilir?
ma istiгamяtindя hansы addыmlar atыlmышdыr?
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarы bir
юlkя чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya miqya-
sыnda nя шяkildя tяmin oluna bilяr?
• Bu mяsяlяlяr tяhsilin hцquqi sяnяdlя-
rindя юz яksini necя tapmышdыr?
TAPШЫRЫQ 2
• Dяrs nцmunяsini mцшahidя
edin. Шagirдlяrin maraq vя ehtiyac-
larыna, hяmчinin юyrяndikляri bilik

57
 Тящсилин ясаслары

vя bacarыqлаrыn xцsusiyyяtlяrinя цmumbяшяri 3. Яhmяdov H. Tяhsilin гloballaшmasыn-

dяyяrlяr vя yanaшmalar baxыmыndan nяzяr
salыn, tяhlillяr aparыn. Fikirlяrinizi faktlarla
яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn hesabat hazыrlayыn.
Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Aydыnlы F. Azяrbaycanыn demokratik
qloballaшma prosesinя qatыlmasы.
http://referat.firststeps.az/cat_kurs_other.html
2. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaшma-
nыn tяlяbidir: гloballaшma vя tяhsil.
da millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы kimi.
5. Xяlilov S. Elm, ideоlogiya vя dюvlяt-
чilik шцuru. Azяrbaycan, 2010, s. 9.
6. Tяhsil vя mяdяniyyяt – Mцяlliflik hц-
ququ © 2008. Xarici Ишlяr Nazirliyi.
7. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
8. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
9. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.

Elmi-texniki tяrяqqi vя yeni tяhsil ehtiyaclarы

• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы nяticяsindя informasiya bolluьu,

onlarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi vя tяhsilin qarшыsыnda duran yeni vяzifяlяr
barяdя шяrhlяr verяcяksiniz.
• Elmi-texniki tяrяqqi nяticяsindя informasiyalara fяrqli yanaшmalarы
Elm vя texnikanыn
gюstяrяcяk vя onlarы яhяmiyyяtlilik baxыmыndan шяrh edяcяksiniz.
inkiшafынын tяhsilin • Иnformasiyalarыn яldя edilmяsindя texnologiyalarыn imkanlarы haq-
mяzmunuна, elяcя qыnda danышacaq mцvafiq istifadя yollarыnы nцmayiш etdirяcяksiniz.
dя tяlimin tяшkilinя • Elmi-texniki tяrяqqinin tяhsilin mяzmunu vя tяlimin tяшkilinя tяsiri
tяsiri haqda яsaslan-
dыrыlmыш mцhakimяlяr haqqыnda mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz.
yцrцdяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 qi, informasiya bolluьu vя informasiyalarыn

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяri tяdqiq
edиn vя nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяq-
dimat hazыrlayыn (auditoriya шяraitindя hяr
qrup bir mяsяlяni araшdыra bilяr):
• Keчяn яsrin sonu, яsrimizin яvvяli elm
vя texnikanыn inkiшafы nяticяsindя hansы dя-
yiшikliklяr baш verdi vя bu, tяhsilin qarшыsыn-
da nя kimi yeni vяzifяlяr qoydu?
• Юyrяnяnin informasiyalara yanaшma-
sыnda hansы dяyiшikliklяr baш verdi vя bu dя-
yiшikliklяr nя цчцn яhяmiyyяtli hesab edilir?
• Иnformasiya hansы yollarla яldя edilir vя
bu, tяhsilin mяzmununa vя tяlimin tяшkilinя
necя tяsir edir?
TAPШЫRЫQ 2
Tяqдim edilяn dяrs nцmunяsini
mцшahidя edin. Elmi-texniki tяrяq-
sцrяtli dяyiшkяnliyi kimi amillяrin tяhsilin
mяzmunu vя tяlimin tяшkilinя tяsiri ilя baьlы
fikirlяrinizi bildirin. Mюvqeyinizi faktlarla
яsaslandыrыn.
Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:
1. Яhmяdov И. Tяhsilin informatlaшdыrыl-
masы pedaqoji elmin yeni sahяsidir. docx
2. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaш-
manыn tяlяbidir. docx
3. Яhmяdov И. Tяhsilin qloballaшmasы vя
milli universitetlяr. docx
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)

58
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
ЕЩТИЙАЪЛАР ВЯ ЩЦГУГЛАР

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
Ъямиййятдя эедян дяйишикликляр нятиъясиндя
• Дemokratik принсипляр вя тящсилин мязмуну
мейдана чыхмыш йени ещтийаъларын щцгуги ся-
вя идаря едилмясиня верилян мцасир тялябляр
нядлярдя тясбит олунмасы.
арасында паралелляр апараъагсыныз;
• Иqtisadiyyatda baш vermiш dяyiшikliklяr
шяraitindя vяtяndaшlarыn ямяк базарында Щцгуги сянядляр вя тящсил иштиракчыларынын
rяqabяtяqabilliyini tяmin етмякдя tяhsilin щцгуг, мясулиййят вя вязифяляри.
rolu барядя шяrhlяr verяcякsiniz;
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir Бярабяр тялим имканларынын йарадылмасы.
юlkя чяrчivяsindя deyil, dцnya miqyasыnda
tяmin edilmяsinin zяruriliyi vя яhяmiyyяti
haqqыnda tяdqiqatlarыnыzыn nятicяlяrini Дярсдянкянар вахтда сорьуларын апарылмасы
tяqdim edяcяksiniz; вя онларын нятиъяляри цзря иш.
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы, infor-
masiyalarыn sцrяtli dяyiшkяnliyiнин тящсилин
мязмуnу вя тялимин тяшкилиня тясири щагда
йцрцтдцйцнцз фикирляринизи ясасландыраъаг-
сыныз.

Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяr nяticяsindя meydana чыxmыш yeni ehtiyaclarыn hцquqi

sяnяdlяrdя tяsbit olunmasы

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяrin hцqu-
qi-normativ sяnяdlяrdя necя tяsbit edil-
diyini araшdыracaq, tяdqiqatlarыnыzыn nяti- Иctimai Иqtisadi
cяlяrini tяqdim edяcяksiniz; dяyiшikliklяр dяyiшikliklяr
• Tяqdim edilяn dяrsi cяmiyyяtdя ge -
dяn ictimai, iqtisadi dяyiшikliklяr, qlo-
bal laш ma vя elmi-texniki tя rяq qi nin
tяhsilin mяzmununa, tяlim prosesinя tя-
siri baxыmыndan mцшahidя edяcяk, mц-
hakimя xarakterli PP tяqdimat hazыr-
layacaqsыnыz. Елми-техники
Глобаллашма тярягги

59
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 rindя onlarыn yeri» mюvzusunda mцstяqil

Cяmiyyяtimizdя gedяn ictimai, iqtisadi
dяyiшikliklяr, qloballaшma vя elmi-texniki
tяrяqqinin tяhsilя tяsirini Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Konstitusiyasы, «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanu-
nu vя Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы) sя-
nяdlяri цzrя araшdыrыn. «Cяmiyyяtdя gedяn
dяyiшikliklяr vя tяhsilin hцquqi sяnяdlя-
iшi yerinя yetirin.
TAPШЫRЫQ 2
Яvvяlki tapшыrыqda apardыьыnыz araшdыr-
malarыn nяticяlяri baxыmыndan tяqdim edilяn
dяrsi mцшahidя edin. «Cяmiyyяtimizdя ge-
dяn ictimai, iqtisadi dяyiшikliklяr, qloballaш-
ma vя elmi-texniki tяrяqqinin tяhsilin mяz-
mununa vя tяlim prosesinя tяsiri» mюvzu-
sunda PP tяqdimat hazыrlayыn.

Hцquqi sяnяdlяr vя tяhsil iшtirakчыlarыnыn hцquq, mяsuliyyяt vя vяzifяlяri

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Tanыш olduьunuz hadisяyя яsasяn tяhsil iшtirakчыlarыnыn hцquq vя vяzifяlяri ilя baьlы
mцlahizяlяr yцrцdяcяksiniz;
• Yцrцtdцyцnцz mцlahizяlяrin hцquqi яsasыnы araшdыraraq, hadisя iшtirakчыlarыnыn hяrяkяt vя
mюvqelяrinя mцnasibяtinizi bildиrяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 3. Verilяn suallara яsasяn baш vermiш

1. «Ялifba bayramы» hadisяsinin birinci hadisяni tяhlil edin.
hissяsini oxuyun. 4. Fikirlяrinizi hцquqi sяnяdlяrlя яsas-
2. Hadisяnin araшdыrыlmasы qaydalarы ilя landыrыn.
bir daha tanыш olun. 5. Mяsяlяyя mцnasibяt bildirin.

Щадисянин арашдырылмасы гайдасы

Щадисянин арашдырылмасында ясас мясяля мц-
закиря олунмасы нязярдя тутулан проблеми щяртя-
ряфли вя дягиг якс етдирян бир щекайяни сечмяк-
дир. Бу, ясасян, щяйатда баш вермиш реал щадися-
ляр олур. Мцзакиря олунаъаг щадися мятн, аудио,
видео материал (сцжетляр, мцсащибяляр вя с.) ола
биляр. Щадисяляр чох эениш йайылмыш бир мясяля
олмайа да биляр. Бу йаранмыш щяр щансы шяраитдя
баш вермиш хцсуси бир ящвалаты якс етдиря биляр.
Щадисянин тящлили юйрянянин щадися иля тякбя-
тяк галмасындан башланыр. О, щадися иля таныш олур,
тягдим едилян проблем цзяриндя дцшцнцр. Юзц
мцстягил шякилдя баш вермиш щадисяни арашдырыр,
мцлащизяляр йцрцдцр, фикирлярини нязяри, щцгуги вя
практик бахымдан ясасландырмаьа чалышыр.
Щадисянин тящлилинин икинъи щиссясиндя ися
артыг щямин мясяля групда вя йа коллектив шя-
килдя мцзакиряйя чыхарылыр. Бу цсул йени билик
вя тяърцбяни нязяриййя иля интеграсийа етмяк
имканы верир. Тяърцбядян нязяриййяйя доьру
истигамятлянмиш юйрянянляр мараглы фикир мц-
бадиляси апарырлар. Щяр кяс мясяляйя мцнаси-
бятини фактларла ясасландырмаьа, даща инандырыъы
олмаьа чалышыр. Бу тялим цсулунун проблем щял-
линдян фярги ондан ибарятдир ки, бурада мясяля
иля баьлы мцхтялиф мцнасибятляр, йанашмалар ола
биляр. Мцзакирядя иштирак едянляр диалоглар ня-
тиъясиндя алтернатив йанашмалары динляйир, юз
яввялки фикирляри цзяриндя дцшцнцр, онлары йени-
дян дяйярляндирирляр.
Бу метод юйрянянляря юз илкин база-
ларыны мцяййян етмяк, диэяр йолдашларындан
вя мцял лимдян юйрянмяк цчцн имкан йа-
радыр.

60
 Тящсилин ясаслары
Щадисянин охусу заманы юйрянянляр илкин
олараг ашаьыдакы фяалиййятляри йериня йетирмя-
лидирляр:
• «Щадися»ни охуйуб дярк етмялидирляр;
• Ясас образы мцяййян етмялидирляр;
• Проблеми мцяййян етмялидирляр;
• Фактлары ашкар етмялидирляр;
• Гярарлар гябул етмялидирляр;
• Няйя эюря мящз беля гярар гябул етдик-
лярини дярк етмялидирляр;
• Алтернатив гярарларын да мянтиги нятиъясини
нязяря алмалыдырлар;
• Тяклифляр щазырламалыдырлар;
• Груп вя коллектив мцзакирядя иштирак ет-
мяк цчцн щазырлашмалыдырлар.
Йахшы щазырланмыш вя тятбиг едилмиш «Ща-
дися»нин арашдырылмасы цсулу тящсилин бцтцн
мярщяляляриндя йцксяк тялим нятиъясиня наил
олмаьа имкан верир.
Яifba bayramы
(Hadisя A)
Firяngiz mцяllimяnin telefonu zяng чal-
dы. O, hяvяssiz telefonun dяstяyini gюtцrdц.
Sanki nя eшidяcяyini bilirdi. Bu, iшlяdiyi
mяktяbin direktor mцavini idi. Sabah saat
10-da pedaqoji шurada mцzakirя olacaьыnы
bir daha ona xatыrladыrdы. «Narahat olma-
yыn gecikmяrяm», – dedi vя dяstяyi yerinя
qoydu.
Dцnяn bu vaxt onun sevincinin hяddi-
hцdudu yox idi. Шagirdlяrin sюylяyяcяyi шe-
иrlяrin, oxuyacaьы mahnыlarыn цzяrindя чox
iшlяmiшdi. Bцtцn mяktяbin ibtidai sinif
шagirdlяri qarшыsыnda uшaqlar юz bacarыqla-
rыnы nцmayiш etdirяcяkdilяr. Яslindя, hяr
шey planlaшdыrdыьы kimi oldu, tяkcя bir mя-
sяlя....
Firяngiz mцяllimя baш vermiш hadisя
haqqыnda dцшцnцrdц, hяrdяn юzцnц qыnayыr-
dы, hяrdяn dя bяraяt qazandыrыrdы. Yeganя
adlы bir qыzla artыq neчя vaxtdыr ki, яziyyяt
чяkirdi. Anasыnы mяktяbя dяfяlяrlя dяvяt
etmiшdi: «Uшaьыnыzыn dяrslяrinя fikir vermir-
siниз bu bir tяrяfя, heч olmasa onun tяmizli-
61
yinя baxыn», – demiшdi. Amma ana bu vя
digяr iradlara heч яhяmiyyяt dя vermirdi.
Yeganяnin dяftяrlяri evdя qalыrdы, kitabla-
rыnы itirirdi, ev tapшыrыqlarыnы yerinя yetir-
mirdi. Bu da sonu.
Яlifba bayramыnda Firяngiz mцяllimя
Yeganяyя bir шeиr юyrяnmяйи tapшыrmышdы.
Yeganя isя hяmin шeиri юyrяnmirdi. Mцяllim
onun anasыna zяng etdi. Xahiш etdi ki, hяmin
шeиri uшaьa юyrяtsin. Anasы «yaxшы» desя dя,
sabahsы uшaьыn шeиri юyrяnmяdiyi aшkar oldu.
Firяngiz mцяllimя Yeganяyя tamaшada rol
da tapшыrmышdы. Amma onun da sюzlяrini юy-
rяnmяmiшdi. «Яlifba bayramы»ndan bir gцn
яvvяl Firяngiz mцяllimя Yeganяyя dedi:
«Bax qыzыm, sabah da bayramdыr. Sяndяn
sяhяr bir dя шeиri soruшacaьam, юyrяnmяsяn
mяndяn incimя».
Bayram gцnц uшaqlarыn sevincinin hяddi
yox idi. Mцяllimlяr, шagirdlяr, valideynlяr
mяktяbin akt zalыnda toplaшmышdыlar. Uшaq-
lar bir-bir юz чыxышlarыnы edir, alгышlanыrdыlar.
Firяngiz mцяllimя dя fяrяhlяnirdi. Axы bu
uшaqlar onun yetirmяlяri idi.
Yeganяnin anasы tяdbirя gecikmiшdi. Akt
zalыna yaxыnlaшanda qapыnыn arasыndan zalы
mцшahidя edяn qыzыnы gюrdц: – Sяn niyя bu-
radasan? – soruшdu. «Mяni mцяllim bayra-
ma qoymadы», – uшaq dodaqlarы qaчa-qaчa
cavab verdi vя bяrkdяn hюnkцrdц. Anasы
uшaьыn gюzlяrini sildi vя onun яlindяn tutub
zala daxil oldu. Acыqla addыmlayaraq dцz юn
sыraya yaxыnlaшdы. Hamы bu qadыnы mцшahidя
edirdi. Boш йerlяrdяn birindя uшaьы oturtdu.
Юzц dя яylяшdi. Firяngiz mцяllimяnin gюzц
onun цzцnя dikilmiшdi. Valideyn sanki gюz
yaшlarыnы gцclя saxlamышdы.
Tяdbir baшa чatandan sonra direktor
valideynlяrlя sюhbяt edяn Firяngiz mцяl-
limяyя yaxыnlaшdы: «Sizi otaqda gюzlя-
yirяm».
Sюhbяt uzun чяkmяdi. Sabah pedaqoji
шurada onun mяsяlяsinin mцzakirя olunaca-
ьы haqqыnda mяlumat verildi.
 Тящсилин ясаслары
Qrup mцzakirяsi
«Яlifba бayramы» hadisяsinin tяhlili
Sual:
• Firяngiz mцяllimянin vя valideynin
davranышlarыna tяnqidi yanaшыn.
• Hцquqi sяnяdlяrdя тяsbit olunmuш
tяhsilalanlarыn, tяhsilverяnляrin vя vali-
deynlяrin hцquq, вяzifя vя mяsuliyyяtin-
dяn чыхыш edяrяk hцquqlarы tapdanmыш vя
mяsuliyyяtlяrini dяrk etmяyяn tяrяflяri
mцяyyяnlяшdirin.
• Sizcя, rяhbяrlik tяrяfindяn mцяllimi nя
gюzlяyir?
• Siz mцяllimin yerindя olsaйdыnыz, Yega-
nя vя onun ailяsi ilя pedaqoji fяaliyyяtinizi
necя qurardыnыz?
• Direktor hansы tяdbirlяri gюrsя, юz sяla-
hiyyяtlяrini aшmaz vя Firяngiz mцяllimяnin
hцquqlarыnы pozmaz.
Tяdqiqatlar цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.
• Ашаьыдакы мясяляляр бахымындан bцтцn
шаgirdlяря бярабяр тялим имканлары йарадыл-
малыдыр:
• Фяргли сосиал вязиййят;
• Милли фяргляр;
• Ирги фяргляр;
• Дини фяргляр;
• Ъинси фяргляр;
• Физики вя физиоложи ъящятдян фяргляр;
• Фяргли дяркетмя имканлары;
• Фяргли мяняви-психоложи вязиййят.
1. «Яifba bayramы» hadisяsinin ardыnы
oxuyun.
62
Яifba bayramы
(Hadisя Б)
Шurada mцzakirяlяr qыzьыn gedirdi. Fi-
rяngiz mцяllimянi mцdafiя edяnlяrlя yanaшы,
qыnayanlar da var idi. «Valideynin dя mяsu-
liyyяtlяri var», «Uшaьы nяzarяtsiz buraxmaq
olmaz» deyяnlяrlя yanaшы, «Kiчik vя sюzsцз
bir rol verяrяk uшaьы kяnarda qoymamaq
olardы», «O uшaq юz valideynini seчmяyib»,
«Onun gцnahы nяdir», «Valideyn юyrяtmirdi
siz юyrяdяrdiniz», – kimi fikirlяr dя sяslяnir-
di. Mцzakirяlяr уzun чяkdi. Firяnэiz mцяl-
limя ittihamlarы dinlяyirdi. Son sюzц direкor
dedi: «Firяngiz mцяllimя юzцnц hяmiшя
bacarыqlы mцtяxяssis kimi gюstяrib. Mяn чox
tяяssцf edirяm. Bu, baьышlanmaz sяhvdir.
O qыzcыьaz bu «Яlifba bayramы»nыn aьrы-
sыnы юmrц boyu цrяyindя daшыyacaq. Siz ona
saьalmayan yara vurmusuz. Valideyn bunu
bilmяyяrяk edib, чцnki o pedaqoq deyil,
amma siz pedaqoqsunuz, siz bilяrяkdяn bu
sяhvя yol vermisiniz. Иkinci sяhviniz dя vali-
deynlя dцzgцn maariflяndirmя iшi qura bil-
mяmяyinizdir. Ona gюrя dя tяklif edirяm ki,
Firяngiz mцяllimяйя шiddяtli tюhmяt veril-
sin».
Firяngiz mцяllimя юz mцdafiяsinя bir sюz
belя demяdi. Bяlkя dя, o юzцnя daha aьыr
cяza verяrdi.
Qrup mцzakirяsi
«Яlifba бayramы» hadisяsinin tяhlili
Tяlimat:
1. Rяhbяrliyin qяbul etdiyi qяrarыn nя
qяdяr qanuni olduьunu araшdыrыn.
2. Mяsяlяyя mцnasibяt bildirin
Kollektiv mцzakiря:
1. Direktor dцz qяrar verdi?
2. Firяngiz mцяllimяnin mцdafiяsinя sюz
demяk istяrdiniz?
3. Yeganяnin necя?
 Тящсилин ясаслары

Bяrabяr tяlim imkanlarыnыn yaradыlmasы

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi шagirdlяrя bяrabяr tяlim шяraiti yaradыlma-
sы baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
Tяbiяt mцxtяlifliyi • Mюvcud цstцnlцklяri vя boшluqlarы aшkar edib, hцquqi sяnяdlяrdяn
ilя gюzяldir,
ъяmiyyяt dя, чыxыш edяrяk fikirlяrinizi яsaslandыracaqsыnыz.
hяmчinin.

Aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan bяrabяr tяlim imkanlarы yaradыlmalыdыr:

Фяргли Фяргли мяняви

Фяргли дяркетмя Мцхтялиф Мцхтялиф Мцхтялиф Физики-физиоложи психоложи Мцхтялиф
сосиал вязиййят имканлары ъинсляр динляр иргляр фяргляр вязиййят миллятляр

TAPШЫRЫQ HЦQUQИ SЯNЯDLЯR

• Hцquqi sяnяdlяri vяtяndaш-
larыn bяrabяr tяhsil imkanlarынын
tяsbit olunmasы baxыmыndan tяdqiq
edin.
• Тяqdim edilяn dяrs nцmunяsini bяra-
bяr tяlim imkanlarыnыn tяmin olunmaсы
baхыmыndan araшdырыn.
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nцmuняsini bя-
rabяr tяlim imkanlarыnыn tяmin olunmasы ba-
xыmыndan dяйярlяndirin, hцquqi sяnяdlяrlя
яlaqяlяndirmяklя nяticяlяri яks etdirяn PP
tяqdimat hazыrlayыn.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы.
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbay-
can Respublikasыnыn Гanunu.
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
• Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.
• Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konvensiya.
• Иrqi ayrы-seчkiliyin bцtцn formalarыnыn
lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.
• Ишgяncяlяrя vя digяr qяddar, qeyri-in-
sani, yaxud lяyaqяti alчaldan davranыш vя
cяza nюvlяrinя qarшы Konvensiya.
• Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn for-
malarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.

63
 Тящсилин ясаслары

Dяrsdяnkяnar vaxtda sorьularыn aparыlmasы vя

onlarыn nяticяlяri цzrя iш
LAYИHЯ

MЯRHЯLЯ 1 Sorьu nяticяlяrinin etibarlыlыьыnы tяmin etmяk

Шagird, mцяllim vя valideyn-
lяr, tяrtib edilmiш sorьu vяrяq-
lяrini (бах ДВД) tяhsil ehtiyaclarыna
tяsir edяn 4 amil baxыmыndan (иътимаи,
игтисади, глобаллашма, елми-техники тя-
рягги) tяhlil edin vя gяrяkli hesab et-
diyiniz halda dяyiшikliklяr aparыn.
Qяbul etdiyiniz qяrarlarla baьlы fikir-
lяrinizi kollektiv mцzakirяdя яsaslan-
dыrыn.
MЯRHЯLЯ 2
Цч bюyцk qrupa bюlцnцn. Dяrsdяn-
kяnar vaxtda яvvяlcяdяn mцяyyяn
edilmiш eyni mяktяbdя 20 nяfяr шa-
gird, mцяllim vя valideynля mцzakirя
etdiyiniz vяrяqlяr цzrя sorьu keчirin:
Ы qrup – шagird
ЫЫ qrup – mцяllim
ЫЫЫ qrup – valideyn
цчцn aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndаn sorьuya
cяlb olunanlarыn arasыnda balans gюzlяnilmяlidir:
• Yaш hяddi (eyni sayda mцxtяlif yaш hяd-
dindя insanlar);
• Cinsi (hяm qadыn, hяm kiшi);
• Tяhsil sяviyyяsi (яsas orta, tam orta, orta
ixtisas, ali);
• Tяcrцbяsi (mяsuliyyяti daшыdыьы mцddяt);
• Sosial vяziyyяt (varlы, orta vя kasыb tяbя-
qяnin nцmayяndяlяri).
MЯRHЯLЯ 3
1. Apardыьыnыz sorьularыn nяticяlяrini tяhlil
edin.
2. Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarыna
tяsir edяn 4 amil baxыmыndan cavablarы
qruplaшdыrыn.
3. Яldя edilяn nяticяlяrdяn чыxыш edяrяk
mяktяbdя шagirdlяrin tяhsil ehtiyaclarы-
nын nя dяrяcяdя tяmin olunduьunu mц-
zakirяlяr nяticяsindя mцяyyяnlяшdirin.
4. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat hazыr-
layыn.

Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarы

Elmi-texniki
Иctimai Иqtisadi Qloballaшma
tяrяqqi

+ - + - + - + -

Шagird

Mцяllim

Valideyn

64
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ FЯSИL: TЯHSИLДЯ ДЮВЛЯТ СИЙАСЯТИ
Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:
• «Tяhsil siyasяti» anlayышыnыn mahiyyяti-
ni шяrh edяcяksiniz;
• Tяhsil sahяsindя yцrцdцlяn mцxtяlif
siyasяtlяri яhatя dairяsi baxыmыndan tяyin
edяcяk, onlarыn milli strategiya, multi-
proqram, proqram vя ya kiчik layihя ol-
maqla nюvцnц mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Siyasяtin hazыrlanmasы modellяri vя me-
toдlarыnы izah edяcяksiniz;
• Mцxtяlif юlkяlяrdя tяhsil siyasяtlяrinin
hazыrlanmasыnda iшtirak edяn tяrяflяr vя
onun hazыrlanmasы prosesini (model vя me-
todlarыnы) araшdыrmaqla hяmin юlkяdя hя-
yata keчirilяn tяhsil siyasяtinин xarakterik
cяhяtlяrini tяhlil edяcяksiniz;
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sahя-
sindя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin model vя
metodlarыnы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sahя-
sindя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin qaynaq-
landыьы hцquqi sяnяdlяr vя qoшulduьu
beynяlxalq mцqavilяlяr barяdя mяlumat
verяcяksiniz;
• Юlkяnin tяhsil siyasяti yцrцdцlяrkяn
konseptuallыьы tяmin edяn amillяri araш-
dыracaq, яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda
tяqdimat vя hesabatlar verяъяksiniz;
• Tяhsilin mцxtяlif istiqamяtlяri цzrя milli
sяviyyяdя hяyata keчirilяn tяhsil siyasя-
tini шяhяr/rayon, mяktяb vя sinif sяviyyя-
sinя mцvafiq xцsusilяшdirяrяk tяtbiqini
plаnlaшdыracaqsыnыz;
• Nяticяlяrin qiymяtlяndirilmяsi mexa-
nizmlяri ilя baьlы bacarыqlar nцmayiш etdi-
rяcяksiniz.
65
Ящатя олунан мясяляляр
Ы Bюlmя: Tяhsil siyasяti haqqыnda ilkin
mяlumat
• Tяhsil siyasяti анлайышы
• Яhatяlilik baxыmыndan tяhsil siyasяtinin
nюvlяri.
• Tяhsil siyasяtini sяciyyяlяndirяn
cяhяtlяr.
ЫЫ Bюlmя: Азярбайъан Республикасында
щяйата кечирилян тящсил сийасятинин
щцгуги тяминаты
• Азярбайъан Республикасынын тящсил
сийасятинин ясасландыьы щцгуги-норматив
сянядляр.
• Азярбайъан Республикасынын тяряфдар чых-
дыьы бейнялхалг мцгавилялярин тящсил сийа-
сятиня тясири.
ЫЫЫ Bюlmя: Tяhsil siyasяtinin konseptual
чярчивяси: консептуаллыьы тямин
едян амилляр
• Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasы.
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsinin plan-
laшdыrыlmasы.
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsi.
ЫВ Bюlmя: Милли сявиййядя йцрцдцлян
тящсил сийасятинин мцхтялиф
сявиййялярдя щяйата кечирилмяси
механизмляри
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяti-
nin tяtbiqinin реэионал sяviyyяdя планлаш-
дырылмасы.
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinin mяktяb sяviyyяsindя
планлашдырылмасы.
• Milli, реэионал, elяcя dя mяktяb sя-
viyyяsindя qarшыya qoyulmuш mяsяlяlяrin
sinif sяviyyяsindя planlaшdыrыlmasы.
 Тящсилин ясаслары
Ы Бюлмя:
Тящсил сийасяти щаггында илкин
мялумат
ТЯЩСИЛДЯ ДЮВЛЯТ
СИЙАСЯТИ
ЫЫЫ Бюлмя:
Тящсил сийасятинин консептуал
чярчивяси: консептуаллыьы тямин
едян амилляр
Иstifadя edilяn hцquqi sяnяdlяr:
• Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsinin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
• Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
• Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnUшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
• Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
тяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя.
www.unesco.org/education/pdf/ 11_200.pdf
• http://www.uplink.com.au/lawlibrary/
Documents/Docs/Doc95.html
66
ЫЫ Бюлмя:
Азярбайъан Республикасында
щяйата кечирилян тящсил сийасятинин
щцгуги тяминаты
ЫВ Бюлмя:
Милли сявиййядя йцрцдцлян тящсил
сийасятинин мцхтялиф сявиййялярдя
щяйата кечирилмяси механизмляри
• «Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы
naminя informasiya vя kommunikasiya
texnologiyalarы цzrя Milli Strategiya (2003–
2012)
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsindя islahatlar цzrя Dюvlяt Komissiyasы
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Prezi-
dentinin Sяrяncamы.
• Цmumtяhsil mяktяblяrinin infoрmasi-
ya-kommunikasiya texnologiyalarы ilя tяmi-
natы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
• 2005–2009-cu illяr цчцn Azяrbaycan
Respublikasыnыn цmumtяhsil mяktяblяri шя-
bяkяsindя pedaqoji kadr tяminatы цzrя inki-
шaf Proqramы.
 Тящсилин ясаслары
Nяzяri materiallar:
• Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark A.C.,
Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cяmiyyяt,
Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
Azяrbaycanda tяhsilin mцxtяlif sahяlяri
цzrя beynяlxalq mяslяhяtчilяrin tяdqi-
qatlarы:
• Hitendra Pilay. Цmumtяhsilin dюvlяt
standartlarы vя kurikulum islahatlarы, Tяh-
sil vя layihяnin kоmponenti, noyabr, 2002.
• Adrian Stoyka. Azяrbaycan Respubli-
kasыnda Monitorinq, Qiymяtlяndirmя, Dя-
yяrlяndirmя, dekabr, 2002.
• Rob MkBrayd. Mцяllim hazыrlыьы (peda-
qoji tяhsil, ixtisasartыrma vя yenidяn hazыr-
lanma), 25 dekabr 2002.
• Paul Templ. Tяhsil tяdqiqatlarы, Tяhsi-
lin strateji tяhlili vя planlaшdыrыlmasы.
• Peter Kol. Tяhsиl sektorunun idarяolun-
masы haqqыnda tяdqiqat, нoyabr, 2002.
• Endi Smart. Dяrsliklяrin hazыrlanmasы,
29 noyabr 2002.
67
TSИL-in icra planlarы:
• Kurikulum islahatыnыn davam etdiril-
mяsi vя kurikulumun tяtbiqinя dяstяk alt-
komponenti цzrя Иcra Planы;
• Pedaqoji kadrlarыn яlavя tяhsil sistemi-
nin mцasirlяшdirilmяsi (16 oktyabr 2008-ci il
– 15 oktyabr 2013-cц il) цzrя Иcra Planы;
• Tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsindя
tяhsilalanlarыn qiymяtlяndirilmяsindяn isti-
fadя komponenti цzrя Иcra Planы;
• Yeni tяdris materiallarыnыn hazыrlanmasы
vя mяktяb kitabxanalarыnыn mцasirlяшdiril-
mяsi цzrя Иcra Planы;
• Sinif rяhbяrinin funksiyalarы;
• A.Sцleymanova, B.Иbadova, И.Cavadоv,
P.Яliyev. Kurikulum islahatы: reallыqlar vя
perspektivlяr, Kurikulum jurnalы, 2010,
Ы nюmrя.
 Тящсилин ясаслары

Bu suallar hяr birimizi dцшцndцrя bilяr:

• Tяhsildя dюvlяt siyasяtini юyrяnmяk mцяllimя lazыmdыrmы?
• Bu mяsяlяlяri idarячilяrin bilmяsi kifayяt deyilmi?
• Mцяllim idarячidirmi?
• O, idarячidirsя, kimi idarя edir?

• Yцrцdцlяn tяhsil siyasяtiniн hяr bir sinfdя mцvяffяqiyyяtlя hяyata keчirilmяsi, hяmin
siyasяtin uьurlu tяtbiqi demяkdir. Bu isя mцяllimdяn ciddi idarячilik bacarыqlarы tяlяb edir.
• Siyasяtin mяktяb sяviyyяsindя uьurla tяtbiq edilmяsi цчцn hяr bir mцяllimin mяktяbin
kollektiv idarя edilmяsindя fяal iшtirakы zяruridir.
• Fяal vя lider mцяllim bюlgя vя юlkя sяviyyяsindя тящсил siyasяtinин uьurlu tяtbiqinin
mцhцm iшtirakчыsыna чevrilir.

Шяkilляri diqqяtlя mцшаhidя et vя dцшцn:

Bu siniflяrdя nя baш verir? Бунлар nя цчцn baш verir?

Bеля dяrsлярдя aшaьыda qeyd edilяnlяrdяn biri vя ya bir neчяsi baш verir:

• Шagirdlяrdяn bir qismi tapшыrыqlarы yerinя yetirmяkdяn yayыnыr;

• Bяzilяri tapшыrыqlarы yerinя yetirmяyя cяhd gюstяrsяlяr dя, buna mцyяssяr ola bilmirlяr;
• Sosial vяziyyяtlяri fяrqli olan uшaqlar bir masada яylяшmяkdяn imtina edir, valideynlяr
dя bu baxыmdan problemlяr yaradыrlar;
• Etnik azlыqlara mяnsub olan uшaqlar danышan zaman onlarыn dialekti mяsxяrяyя qoyulur
vя bu da hяmin шagirdin fяallыq cяhdlяrini azaldыr;
• Fiziki qцsurlu uшaqlar utanc hiss etdiyindяn dяrsdя fяal iшtirak etmir;
• Mяnяvi-psixoloji problemlяr цzцndяn юzцnя qapanan uшaqlar яmяkdaшlыьa cяlb edilя
bilmirlяr.

68
 Тящсилин ясаслары

Dцшцnяk!

Bunlar nяyя gюrя baш verir?

Sizcя, бцтцн bunlar ня ilя nяticяlяnir?
Hansы boшluqlara yol verilib?
Bu boшluqlara kim tяrяfindяn yol verilib?

Belя hallar aшaьыda qeyd edilяn sяbяb- Nяticяdя:

lяrdян baш verir:
• Шagirdin potensial imkanlarы araшdыrыlma-
dыьыndan mцяllim-шagird, шagird-шagird mцna-
sibяtlяrindя boшluqlara yol verildiyindяn;
• Valideynlяrlя mцvafiq iш aparыlmadыьыn-
dan vя valideyn-uшaq mцnasibяtlяri tяnzim-
lяnmяdiyindяn;
• Шagird-valideyn-mцяllim mцnasibяtlя-
rinin qurulmasыna nail olunmadыьыndan.
• Шagirdin tяlim maraьы aшaьы dцшцr ki,
bu da tяlimin keyfiyyяtinя mяnfi tяsir
gюstяrir.
• Valideyn yцrцdцlяn siyasяtdяn narazы
qalыr.
• Иctimaiyyятdя hяyata keчirilяn tяhsil si-
yasяti haqqыnda mяnfi rяy formalaшыr.

69
 Тящсилин ясаслары

Ы BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ ЩАГГЫНДА ИЛКИН МЯЛУМАТ

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil siya-
• Tяhsil siyasяti анлайышы.
sяti» anlayышlarыны internet vя digяr mяnbя-
lяrdя araшdыracaq, nяticяlяrinizя яsasяn PP
tяqdimat hazыrlayacaqsыnыz; «Siyasяt», «dюv- • Яhatяlilik baxыmыndan tяhsil
lяt siyasяti», «tяhsil siyasяti» anlayышlarыnы siyasяtinin nюvlяri.
mцqayisяli шяrh edяcяksiniz;
• Tяhsil siyasяtlяrinin яhatяlilik baxыmыndan • Tяhsil siyasяtini sяciyyяlяndirяn
mцxtяlif nюvlяrini tanыyacaqsыnыz; cяhяtlяr.
• Tяhsil sahяsindя hяyata keчirilяn mцxtяlif
siyasяtlяrin яhatя dairяsini mцяyyяn edяcяk-
siniz;
• Tяhsil islahatlarы aparыlan mцxtяlif юlkя-
lяrdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtlяrini sяciyyя-
lяndirяn cяhяtlяri araшdыracaq, onlarыn ba-
лanslaшdыrыlmыш siyasяt olub-olmadыьыnы mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin
sяciyyяvi cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяksiniz.

Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk 3. Azяrbaycan Respublikasыnda Tяhsil

nяzяri materiallar:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark A.C.,
Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cяmiyyяt,
Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
1. Azяrbaycan Respubliksыnыn Konstitu-
siyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
Sahяsinin inkiшafы цзря Dюvlяt Strategiyaсы.
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
6. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
7. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
8. Dюvlяt strategiyasыnы яks etdirяn яn son
qanunverici sяnяdlяr.
http://www.edu.gov.az/view.php?lang=a
z&menu=0

70
 Тящсилин ясаслары

Тящсил сийасяти анлайышы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Бирликдя дцшцняк!

• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыны internet vя digяr
mяnbяlяrdя araшdыracaq, nяticяlяrinizя
яsasяn PP tяqdimat hazыrlayacaqsыnыz;
• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыnы mцqayisяli шяrh edя-
cяksiniz.
1. Aшaьыdakы suallarы qruplarda mцzakirя edin:
• Tяhsil siyasяti nяdir?
• Tяhsil siyasяtini kim hazыrlayыr?
• Biz tяhsil siyasяtinя necя tяsir edirik?
• Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasы mяrhяlя-
lяri hansыlardыr?
• Tяhsil siyasяti vя ona ayrыlan vяsait.
2. Qruplarda mцzakirяlяr bitяndяn sonra iki
qrup birlяшmяklя fikir mцbadilяsi aparыn.
3. Gяldiyiniz qяrarlar haqqыnda mяlumat verin.

TAPШЫRЫQ 1 Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:

1. Tяqdim edilmiш materiallardan vя
ИKТ-nin Иnternet imkanlarыndan istifadя et-
mяklя «сiyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыnыn mяnasыnы aydыnlaшdыrыn.
2. Qeydlяr aparыn.
3. Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Иnternet sяhifяlяri:
• http://mucru.azeriblog.com/2008/07/27/
• www.unesco.org/education/pdf/ 11_200. pdf
• http://www.uplink.com.au/lawlibrary/
Documents/Docs/Doc95.html
• www.google.az axtarыш proqramы, aчar sюz:
«siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil siyasяti».

Яhatяlиlиk baxыmыndan тящсил sиyasяtиnин nюvlяrи

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяhsil siyasяtlяrinin яhatяlilik baxыmыndan mцxtяlif nюvlяrini tanыyacaqsыnыz;
• Tяhsil sahяsindя hяyata keчirilяn mцxtяlif siyasяtlяrin яhatя dairяsini mцяyyяn
edяcяksiniz.

Tяhsil siyаsяtinin яhatя dairяsi mцxtяlif ola bilяr

• Milli strategiya – эeniшmiqyaslы siyasяtlяrlя baьlы qяbul edilir vя kцllц miqdarda vяsaitin
qoyuluшunu tяlяb edir.
• Multi (чeшidli) proqram – бir-biri ilя яlaqяli olan sahяlяri яhatя edir.
• Proqram – хцsusi sahя цzrя aparыlan iшlяri яhatя edir.
• Kiчik layihяlяr – Konkret mяsяlя ilя baьlы olan, qыsamцddяtli qяrarlardыr.

71
 Тящсилин ясаслары

Tяhsil siyasяtlяrini fяrqlяndirяn amillяr: multi-proqram, proqram vя ya kiчik layihя

Яdяbiyyat gюstяrir ki, tяhsil siyasяtlяri aшa- olduьunu mцяyyяnlяшdirin. Фikirlяrinizi яsas-
ьыdakы amilляr baxыmыndan bir-birindяn fяrqlяnir: landыrыn.
• Miqyas; Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:
• Mцrяkkяblik;
• Qяrarlarыn reallaшdыrыlacaьы mцhit; Mцстяqillik яldя edilяndяn sonrа Azяr-
• Qяrarlarыn yoxlanыlmasы цчцn meyarlar. baycan Respublikasыnыn tяhsil siyasяtini
mцяyyяn edяn sяnяdlяr:
TAPШIRIQ 1 • Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsi цzrя Инkiшaf Strategiyasы.
Sxemi шяrh etmяyя чalышын.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы
MИQYAS naminя informasiya vя kommunikasiya tex-
nologiyalarы цzrя Milli Strategiya (2003–2012).
Mяhdud Geniш
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
MЦRЯKKЯBLИK hяsindя Иslahat Proqramы.
Az Чox • Цmumtяhsil mяktяblяrinin informasi-
MЦHИT ya-kommunikasiya texnologiyalarы ilя tяmi-
natы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
Dяqiq Qeyri-dяqiq
• 2005–2009-cu illяr цчцn Azяrbaycan
MEYARLAR Respublikasыnыn цmumtяhsil mяktяblяri шя-
Az Чox bяkяsindя pedaqoji kadr tяminatы цzrя inki-
шaf proqramы vя s.
• Тяhsil sahяsindя dюvlяt siyаsяtini яks
TAPШЫRЫQ 2 etdirяn digяr яn son sяnяdlяr.
Tяhsil Nazirliyinin portalыna (http://www.
edu.gov.az) daxil olmaqla mцxtяlif proqram Qeyd: Tяqdim edilяn sяnяdlяr Azяrbay-
vя layihяlяri araшdыrыn. Cяdvяl 1-dяn istifadя can mцstяqillik яldя edяndяn sonra tяhsil
etmяklя hяmin sяnяdlяrin яhatя dairяsini sahяsindя mцxtяlif inkiшaf mяrhяlяlяrini
mцяyyяnlяшdirin. Sяnяdlяrin milli strategiya, яhatя edir.

Tяhsиl sиyasяtиnи sяcиyyяlяndиrяn cяhяtlяr

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяhsil islahatlarы aparыlan mцxtяlif юlkяlяrdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtlяrini sяciyyя-
lяndirяn cяhяtlяri araшdыracaq, onlarыn balanslaшdыrыlmыш siyasяt olub-olmadыьыnы mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin sяciyyяvi cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяksiniz.

Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыnda яhяmiyyяtli mяsяlяlяr:

Sosioloqlarыn nяzяri vя tяtbiqi tяdqiqatlarы araшdыrыlarkяn tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыnыn
iki mцhцm meyarы mцяyyяn edilmiшdir:
• Siyasяt kim tяrяfindяn hazыrlanыr? (iшtirakчыlar);
• Siyasяt necя hazыrlanыr? (proses)

72
 Тящсилин ясаслары

Siyasяt kim tяrяfindяn hazыrlanыr? (iшtirakчыlar)

Siyasяtin hazыrlanmasы modellяri

Tяшkilati modeл Dюvlяt siyasяti modeli

Bu modelя яsasяn siyasяt azad fяaliy-
yяt gюstяrяn vя яhяmiyyяtli iшlяrlя mяшьul
olan yarыmmцlkiyyяtчi birliklяr vя tяшki-
latlar daxil olan hюkumяt tяrяfindяn ha-
zыrlanыr. Qяrarlar mцstяqil fяaliyyяt gюstя-
rяn, lakin qismяn hюkumяt liderlяri ilя
яmяkdaшlыq edяn bir sыra tяшkilatlarыn
emal etdiklяri mяhsullar nяzяrя alыnmaq-
la verilir.
Иkinci modeldя dя qяrarlarыn qяbul edil-
mяsinя tяшkilati baxыmdan yanaшыlыr, lakin
bu modeldя fяrdlяrin fяal iшtirakы цstцnlцk
tяшkil edir. Qяrarlar yalnыz siyasi liderlяr tя-
rяfindяn deyil, mцxtяlif tяшkilatlara rяhbяr-
lik edяn liderlяrlя mцzakirяlяr nяticяsindя
qяbul edilir. Bu zaman hяr bir tяшkilat rяh-
bяri dя problemя юzцnцn vя юz tяшkilatыnыn
mяqsяdlяri baxыmыndan yanaшыr.

Тяшкилат 2
Тяшкилат 1 Тяшкилат 3
МЦХТЯЛИФ

Тяшкилат 7
ЩЮКУМЯТ
Тяшкилат 4
ДЮВЛЯТ
+ ТЯШКИЛАТЛАРЫН
ЛИДЕРЛЯРИ

Тяшкилат 6 Тяшкилат 5

Siyasяt necя hazыrlanыr? (metodlar)

Sinoptik (mяntiqя яsaslanan)
СИЙАСЯТИН
Sinoptik metod bцtцn cяmiyyяt цчцn va- ПЛАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ
hid planlaшmanыn mяrkяzlяшdirilmiш haki-
miyyяt шяraitindя aparыlmasы yoludur. Bu
metod ifrata varmыш hesab edilir. O, iqtisadi,
siyasi vя sosial nяzarяti bir planlaшmada bir-
lяшdirir vя onlar arasыnda яlaqяni gяряksiz he-
sab edir. Siyasяt yцrцdцlяn zaman meydana
чыxan hяr hansы problemi hяll etmяk цчцn СИНОПТИК ИНКРЕМЕНТАЛ
yenя dя mяntiqя яsasаlnmaьa цstцnlцk verir.
Синоптик цсул
Иnkremental metod (tяdqiqata яsaslanan) (мянтигя ясасланан)

Siyasяtin iшlяnib hazыrlanmasы цчцn ЫЫ Ы

mюvcud vяziyyяtin цmуmi tяhlilindяn da- Мянтиги
ПРОСЕС
НЕЪЯ?

ha чox qarшыlыqlы fяaliyyяtя цstцnlцk veriлиr.

Siyasяtin hazыrlanmasыna inkremental me-
tod aшaьыdakы mцlahizяlяrя sюykяnir: КИМ? Ващид
Иътимаи-
• Siyasi seчimlяr yцksяk dяrяcяdя qey- тяшкилати ИШТИРАКЧЫЛАР
мяркязляш-
ri-mцяyyяn vя dяyiшkяn biliklяrя яsaslanыr дирилмиш
vя dinamik olur;
• Mяrhяlя-mяrhяlя gюrцlmцш iшin tяh- Сийаси/фярди
lili «doьru cavabыn» tapыlmasыna gяtirib
чыxarmыr. Bu metod intensiv vя geniш isla- ЫЫЫ ЫВ
hatlara yaramыr. Инкрементал цсул
(тядгигата ясасланан)

73
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ larda araшdыrыn. Onlarыn koordinat oxu цzrя

hansы mцstяviyя aid olduьunu gюstяrin vя fi-
1. Tяqdim edilяn mяlumatla tanыш olmaq-
kirlяrinizi яsaslandыrыn:
la тяhsil sahяsindя islahatlar aparan Peru,
Ы qrup: Peru
Иordaniya, Tayland vя Burkina Faso dюv-
ЫЫ qrup: Иordaniya
lяtlяrindя hяyata keчirilmiш tяhsil siyasяtinin
ЫЫЫ qrup: Tayland
kim tяrяfindяn vя necя hazыrlandыьыnы qrup-
ЫV qrup: Burkino Faso

Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыna balanslaшdыrыlmыш baxыш

LAYИHЯ

Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsindя islahatlar цzrя Dюvlяt Komissiyasы
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Prezi-
dentinin Sяrяncamы vя Azяrbaycan Res-
publikasыnын tяhsil sahяsindя Иslahat Proq-
ramы яsasыnda araшdыrmalar aparыn. Mцxtя-
lif dюvrlяrdя bu istiqamяtdя yцrцdцlяn si-
yasяtin hansы modelя uyьun gяldiyini mцяy-
yяnlяшdirin.
Сизъя, бу програм баланслашдырылмыш сийа-
сят щесаб едиля билярми? Фикирляринизи ясаслан-
дырын. Ъядвялдя Азярбайъанда тящсил сийася-
тинин мювгейини эюстярин.

74
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЩЯЙАТА КЕЧИРИЛЯН
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИНИН ЩЦГУГИ ТЯМИНАТЫ

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Azяrbaycan Respublikasыnda hяyata keчirilяn tяhsil
siyasяtinin hцquqi яsasыnы tяшkil edяn mцxtяlif sяnяdlяri • Azяrbaycan
mяqsяd, vяzifя, яldя rяhbяr tutulan prinsiplяr vя struktуr Respublikasыnыn tяhsil si-
baxыmыndan araшdыracaqsыnыz; yasяtinin яsaslandыьы
• Hяmin sяnяdlяri gюstяrilяn mяsяlяlяr baxыmыndan яlaqя- hцquqi-normativ sяnяdlяr
lяndirяcяk, юlkяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяti haqqыnda
mцhakimя yцrцdяcяksiniz; • Azяrbaycan
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil haqqыnda qanununu юlkя- Respublikasыnыn tяrяfdar
mizin tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalaq mцqavilяlяrlя яlaqяli шяkil- чыxdыьы beynяlxalq
dя insan hцquqlarы, uшaq hцquqlarы, bяrabяrlik vя яdalяtin tяmin mцqavilяlяrin tяhsil
edilmяsi baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz; siyasяtinя tяsiri
• Bu sяnяdlяrin рespublikada yцrцdцlяn dюvlяt siyasяtinя
tяsiri ilя baьlы aшkar etdiyiniz faktlarы izahlы surяtdя tяqdim
edяcяksiniz.

Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk 3. Aзярbaycan Respublikasынын tяhsil sa-

nяzяri яdяbiyyat:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
hцquqi sяnяdlяr:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
hяsi цzrя Иnkiшaf Strategiyasы.
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
Beynяlxalq sяnяdlяr:
1. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyannamяsi.
2. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.

75
 Тящсилин ясаслары

Азярбайъан Республикасынын тящсил сийасятинин ясасландыьы

щцгуги сянядляр

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil siyasяtinin hцquqi яsasыnы tяшkil edяn mцxtяlif sяnяdlяri
mяqsяd, vяzifя, яldя rяhbяr tutуlan prinsiplяr vя struktуr baxыmыndan araшdыracaqsыnыz;
• Hяmin sяnяdlяri gюstяrilяn mяsяlяlяr baxыmыndan яlaqяlяndirяcяk, юlkяdя yцrцdцlяn
tяhsil siyasяti haqqыnda mцhakimя yцrцdяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-

Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusi-
yasыnda tяsbit edilmiш тящсил сийасятинин
щцгуги ясасыны яsas insan, vяtяndaш hцquqlarы
vя azadlыqlarы baxыmыndan araшdыrыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
• Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
TAPШЫRЫQ 2
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сahя-
sindя Иslahat Proqramыnы vя Azяrbaycan
Respublikasыnын tяhsil sahяsi цzrя Иnkiшaf
Strategiyasыnы araшdыrыn vя aшaьыdakы mяsя-
lяlяri mцяyyяnlяшdirin:
• Tяhsil islahatыnыn hяyata keчirilmяsi
mяrhяlяlяri;
• Hяr iki sяnяddя яsas mяqsяd;
• Hяr iki sяnяdin яsas prinsiplяri.
• Sяnяdlяr arasыnda varislik яlaqяlяri
TAPШЫRЫQ 3
(Аудиторийа шяраитиндя щяр
груп бир мясяляни арашдырыр)
«Тящсил щаггында» Азярбайъан Республи-
касынын Ганунуну ашаьыдакы гейд едилян мя-
сяляляр бахымындан арашдырын вя тягдиматлар
етмякля мялумат мцбадиляси апарын.
ликасы Ганунунун структуру;
• «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-
ликасы Ганунунун мягсяди;
• «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-
ликасы Ганунунун вязифяси;
• Тящсил сащясиндя дювлят сийасятинин ясас
принсипляри;
• Тящсил сащясиндя дювлят стандартлары.
TAPШЫRЫQ 4
• Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Гa-
nunu, Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-
hяsi цzrя Иnkiшaf Strategiyasыnы hяmin sя-
nяdlяrin mяqsяdi, vяzifяlяri, яsas prinsiplяri
baxыmыndan яlaqяlяndirin.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя yцrцdцlяn dюvlяt siyasяti haqqыnda
mцhakimяlяr yцrцdцn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-
hяsi цzrя Иnkiaшaf Strategiyasы.

76
 Тящсилин ясаслары

Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяrin

tяhsil siyasяtinя tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Azяrbaycan Respublikasыnыn «Тяhsil haqqыnda» Гanununu юlkяmizin tяrяfdar чыxdыьы
beynяlxalq mцqavilяlяrlя яlaqяli шяkildя insan hцquqlarы, uшaq hцquqlarы, bяrabяrlik vя
яdalяtin tяmin edilmяsi baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Bu sяnяdlяrin рespublikada yцrцdцlяn dюvlяt siyasяtinя tяsiri ilя baьlы aшkar
etdiyiniz faktlarы izahlы surяtdя tяqdim edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-

1. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяfdar
чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяri «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanunu
ilя яlaqяlяndirin. Инsan hцquqlarы, uшaq hц-
quqlarы, bяrabяrliyin vя яdalяtin tяmin edil-
mяsi baxыmыndan яhяmiyyяtli mяqamlarы seчin.
2. Uyьunluqlarы vя fяrqliliklяri mцяyyяn
edin. Юz mюvqeyinizi sяnяdlяrdяn sitatlar
gяtirmяklя яsaslandыrыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
• Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitu-
siyasы;
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu;
hяsindя Иslahat Proqramы;
• Цmumdцnya Иnsan Hцquqlarы Bяyan-
namяsi;
• Birlяшmiш Millяtlяr Тяшkilatыnыn Иnsan
Щцquqlarы haqqыnda Бяyannamяsi;
• Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы;
• Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn
formalarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Kon-
vensiya;
• Nikaha daxil olmaьa razыlыq, minimal
nikah yaшы vя nikahlarыn qeydя alыnmasы haq-
qыnda Konvensiya;
• Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konven-
siya.

77
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИНИН КОНСЕПТУАЛ ЧЯРЧИВЯСИ:
КОНСЕПТУАЛЛЫЬЫ ТЯМИН ЕДЯН АМИЛЛЯР
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Azяrbaycanda mюvcud vяziyyяti tяhlil
edяcяksiniz;
• Siyasi seчimlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Siyasi seчimlяri qiymяtlяndirяcяksiniz;
• Siyasi qяrarlar qяbul edяcяksiniz;
• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш цmumi
(abstrakt) mяsяlяlяri digяr sяviyyяlяr цz-
rя (rayon/шяhяr, mяktяb, sinif) konkretlяш-
dirяcяksiniz;
• Siyasi dяstяyin tяшkil edilmяsi yollarыnы
gюstяrяcяk vя onun яhяmiyyяtini яsaslan-
dыracaqsыnыz;
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn tяk-
millяшdirilmяsi yollarы haqqыnda mяlumat ve-
rяcяksiniz;
• Siyasяtin tяtbiqi vяziyyяtinin qiymяtlяndi-
rilmяsi цчцn mцяyyяn edilmiш шяrtlяrin, me-
yarlarыn, mяrhяlяnin яhяmiyyяtini шяrh edя-
cяksiniz;
• Boшluqlarы aшkar edib, tяkmillяшdirmя iшlяri
aparmaьы bacardыьыnыzы nцmayiш etdirяcяk-
siniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Mцstяqillik dюvrцndя Azяrbaycan Res-
publikasыnda tяhsil siyasяtini, onun яsas isti-
qamяtlяrini mцяyyяn edяn sяnяdlяr:
A. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
78
Ящатя олунан мясяляляр:
1. Тящсил сiyasяtinин hazыrlanmasы:
• Mюvcud vяziyyяtin tяhlili;
• Siyasi seчimlяrin hazыrlanmasы;
• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasi qяrarlarыn qяbul edilmяsi;
(Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil
сahяsindя Иslahat Proqramы);
2. Siyasяtin hяyata keчirilmяsinin
planlaшdыrыlmasы:
• Цmumi (abstrakt) mяsяlяlяrin
konkretlяшdirilmяsi;
• Siyasi dяstяyin sяfяrbяr olunmasы;
• Planlaшmanыn яksяr hissяsinin
hяyatakeчirmя zamanы дягигляшдирилмяси;
3. Siyasяtin hяyata keчirilmяsi:
• Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasяtin щяйата кечирилмясинин yenidяn
hazыrlanmaсы (tяkmillяшdirilmяsi).
B. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
6. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
7. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
 Тящсилин ясаслары

Тящсил сийасятинин консептуаллаьыны тямин едян амилляр

Сийасятин щяйата кечирилмяси цч мярщялядя ваш верир:
Ы. Сийасятин щазырланмасы (мязмун);
ЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмясинин планлашдырылмасы (стратеэийа);
ЫЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмяси (гиймятляндирмя).

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

ЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмясинин ЫЫЫ. Щяйата кечирилмяси

Ы. Сийасятин щазырланмасы
планлашдырылмасы

1.1. Мювъуд 1.4. Сийаси 2.1. Цмуми (аб- 2.2. Maraqlы tяrяf- 3.1. Сийасятин
3.2. Йенидян
вязиййятин гярарларын стракт) мясялялярин lяrin дястяйинин тясиринин гий-
щазырланма
тящлили гябул едилмяси конкретляшдирилмяси сяфярбяр олунмасы мятляндирилмяси

2.3. Планлашманын
1.2. Сийаси 1.3. Сийаси яксяр щиссясинин
сечимлярин сечимлярин щяйатакечирмя за-
щазырланмасы гиймятляндирилмяси маны формалашмасы

Тящсил сийасятинин щазырланмасы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Azяrbaycanda mюvcud vяziyyяti tяhlil
edяcяksiniz;
• Siyasi seчimlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Siyasi seчimlяri qiymяtlяndirяcяksiniz;
• Siyasi qяrarlar qяbul edяcяksiniz.
• Mюvcud vяziyyяtin tяhlili;
• Siyasi seчimlяrin hazыrlanmasы;
• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasi qяrarlarыn qяbul edilmяsi.

Mяsяlяlяri юyrяnяn zaman istifadя edilя- 5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-

cяk яdяbiyyat:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяt-
biqi чяrчivя.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
3. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
4. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
hяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyan-
namяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
9. «Tяhsil sisteminin idarя olunmasы haq-
qыnda hesabat». Piter Koul vя Natiq Яliyev.
10. Tяhsil tяdqiqatlarы, tяhsilin strateji tяhlili
vя planlaшdыrыlmasы. Pol Templ, Cavad Яfяndi.

79
 Тящсилин ясаслары

Мювъуд вязиййятин тящлили

Bu проблеми юyrяnяndяn sonra siz: Siyasяtin dяyiшdirilmяsi mюvcud problem-

• Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat (yerlяш-
diyi mяkan, coьrafiyasы, яhalisi, mяdя-
niyyяti, sosial tяbяqяlяшmя formalarы)
яldя edяcяksiniz;
• Юlkяdя siyasi vяziyyяti tяhlil edяcяksiniz;
• Юlkяdяki iqtisadi vяziyyяtlя baьlы fikir-
lяri цmumilяшdirяcяksiniz;
• Юlkяnin tяhsil sektorunda vяziyyяtlя
baьlы araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяrini tяq-
dim edяcяksiniz.
lяrin hяll edilmяsi цчцn aparыlan iш olduьun-
dan яvvяlcя bцtцn aspektlяr dяyяrlяndiril-
mяlidir. Bunuн цчцn aшaьыda tяqdim edilяn
mяsяlяlяr baxыmыndan mюvcud vяziyyяt
araшdыrыlыr vя ciddi tяhlillяr aparыlыr:
• Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat;
• Юlkяdя siyasi vяziyyяt;
• Иqtisadi vяziyyяt;
• Tяhsil sektoru;
• Dяyiшikliklяrin dinamikasы.

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

Ы. Сийасятин
щазырланмасы

Мювъуд вязиййятин тящлили

Юлкя щаггында Дяйишикликлярин

цмуми мялумат динамикасы

Юлкядя сийаси Игтисади вязиййят Тящсил сектору

вязиййят

Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat

Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat яldя et- 3. Mюvcud dяyiшikliklяr tяhsil siyasяtinя
mяk цчцn araшdыrma aparыlыr: necя tяsir gюstяrя bilяr?
• Yerlяшdiyi mяkan; 4. Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat ha-
• Coьrafiyasы; zыrlayыn.
• Яhalisi;
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
• Mяdяniyyяti;
• Sosial tяbяqяlяшmя formalarы. 1. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
TAPШЫRЫQ 1 2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
1. Azяrbaycanыn mяkanы, coьrafiyasы, 3. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
яhalisi, mяdяniyyяti, sosial tяbяqяlяшmя for- mяkliyиlя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsas-
malarы haqqыnda mцxtяlif mяnbяlяrdяn mя- larы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
lumat toplayыn. tяtbiqi чяrчivя». Paris, 1995, UNESCO:
2. Azяrbaycan cяmiyyяtindя nя kimi dя- Tяhsilin Planlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
yiшikliklяr baш vermiшdir? Иnstitut (Tяръцмя материалы).
80
 Тящсилин ясаслары
Юлкядя сийаси вязиййят
Siyasi vяziyyяt юyrяnilяrkяn araшdыrыlmalы
mяsяlяlяr:
1. Dюvlяtin siyasi rяhbяrliyinin inkiшafa
dair prioritetlяri;
2. Tяhsil rяhbяrliyinin tяhsilя dair priori-
tetlяri;
3. Dюvlяtin milli sяviyyяdя planlaшdыrma
aparmaq цчцn potensial imkanlarы;
4. Siyasi sektorun strukturu, yaxшы tяшki-
latlanmыш siyasi partiyalar.
TAPШЫRЫQ 1
Dюvlяtin siyasi rяhbяrliyinin in-
kiшafa dair prioritetlяrini mцяyyяn-
lяшdirmяk mяqsяdilя Bakыda Иkinci
Qlobal Aчыq Cяmiyyяtlяr Forumunun aчыlы-
шыnda Azяrbaycan Республикасынын Prezidenti
Иlham Яliyevin nitqini dinlяyin, mцvafiq
qeydlяr gюtцrцn. Mцяyyяn etdiyiniz prioritet
mяsяlяlяr haqqыnda fikir mцbadilяsi aparыn.
щttp://www.president.az/articles/11599/videos
http://www.president.az/articles/12202/videos
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя bu sяhifяni
izlяyib яn son чыxышlara istinad etmяklя prob-
lem baxыmыndan яn son rяsmi mяlumatlarы
яldя edя bilяrsiniz.
Юлкядя игтисади вязиййят
TAPШЫRЫQ 1
1. Иnternеt sяhifяlяrindя aшaьыdakы mяsя-
lяlяr baxыmыndan araшdыrma aparыn:
a) Юlkяdя demoqrafik dяyiшikliklяr:
– Urbanizasiya;
– Miqrasiya;
– Иqtisadiyyatыn mцxtяlif sektorlarыnыn
inkiшafыnыn яmяk bazarlarыna vя mцvafiq
olaraq tяhsil ehtiyaclarыna tяsiri.
b) Gюstяrilяnlяrin tяhsil sistemindя tu-
tumluluq baxыmыndan problemlяr yaratmasы
vя aшaьыdakы mяsяlяlяrin aktuallaшmasы:
– Мяktяblяrin geniшlяndirilmяsi;
81
TAPШЫRЫQ 2
Дювлятин милли сийасятинин планлашдырылмасы
цчцн мювъуд потенсиал имканлары иля баьлы топ-
ладыьыныз мялуматлары тягдим един.
TAPШЫRЫQ 3
1. Иnternetdян siyasi partiyalar
haqqыnda mяlumat toplayыn. Onla-
rыn mяqsяdi vя cяmiyyяtdяki rolu
ilя baьlы mцhakimяlяr yцrцdцn.
2. Yaxшы tяшkilatlanmыш siyasi partiyalar
http://www.president.az/articles/8393
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. © 2010–2014. Azяrbaycan Respubli-
kasы Prezidentinin rяsmi internet saytы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin Planlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
– Мцasir tяlяblяrя cavab verяn mяktяb-
lяrin tikintisi.
2. «Истифадя едилян ядябиййат сийащысы»нда
гейд едилян Интернет сящифяляриндя тягдим едил-
миш videoйазылары araшdыrdыьыnыz mяsяlяlяr
baxыmыndan mцшahidя edin.
3. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat hazыr-
layыn.
TAPШЫRЫQ 2
Мювъуд вязиййятдя щансы баъарыг вя вяр-
дишляря йахын эяляъякдя ещтийаъын yaranaca-
ьыnы, щансы вярдишлярин эярякли олмаyacaьыnы
 Тящсилин ясаслары
щямин сащя цзря мцтяхяссис вя онун щазырлан-
масына йатырылан сярмайяnin sяmяrяliliyini
мцяййянляшдирин.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasы regionlarыnыn
sosial-iqtisadi inkiшafы Dюvlяt proqramlarыnыn
icrasыna hяsr olunmuш konfransda Президент
Илham Яliyevin yekun nitqi. 5 fevral 2014, 12:50.
http://www.president.az/articles/10997/videos
http://www.president.az/articles/10997
2. Nazirlяr Kabinetinin 2014-cц ilin bi-
rinci yarыsыnыn sosial-iqtisadi inkiшafыnыn ye-
kunlarыna vя qarшыda duran vяzifяlяrя hяsr
olunmuш iclasыnda Илham Яliyevin nitqi.
http://www.president.az/articles/12421/videos
(giriш)
Мювъуд вязиййятин тящлили: Тящсил сектору
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя hяr problem
bir qrup tяrяfindяn araшdыrыlыr)
1. Mцxtяlif mяlumаt mяnbяlяrindяn isti-
fadя etmяklя tяhsil sisteminin inkiшafыna dair
aшaьыda tяqdim edilяn mцhцm mяsяlяlяr
цzrя mцvcud vяzиyyяti araшdыrыn:
• Tяhsil almaq imkanы;
• Tяhsil xidmяtlяrinin bюlцшdцrцlmяsindя
bяrabяrlik;
• Tяhsil sisteminin quruluшu;
• Daxili sяmяrяlilik;
• Xarici sяmяrяlilik;
• Sektorun idarя edilmяsi цчцn institu-
sional tяdbir.
2. PP tяqdimat цzrя tяdqiqatlarыnыzыn nя-
ticяlяrinи tяqdim edin.
3. Fikir mцbadilяsi aparыn.
TAPШЫRЫQ 2
Birinci tapшыrыqda araшdыrыlmasы tяklif
edilяn mяsяlяlяr mцxtяlif tяlim mяшьяlяlя-
rindя digяr юyrяnяnlяr tяrяfindяn tяdqiq
edilmiшdir. Qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu tяq-
dimatlar etalon deyil. Hяmin tяdqiqаtlarыn
82
http://www.president.az/articles/12422/videos
(yekun)
http://www.president.az/articles/12421/print
(giriш)
http://www.president.az/articles/12422
(yekun)
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя bu mяsяlя-
lяr baxыmыndan araшdыrma apararkяn яn son
mяlumatlara istiнad edin.
3. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
nяticяlяrini araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяri ilя
mцqayisя etmяk, oxшar vя fяrqli cяhяtlяri,
цstцnlцklяri vя boшluqlarы aшkar etmяk цчцn
sizя tяqdim edilir. Apardыьыnыz mцqayisяlяri
яks etdirяn hesabat-tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
Tяhsil siyasяtini яks etdirяn sяnяdlяr:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя İslahat Proqramы (1999);
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы (2012).
Azяrbaycana dяvяt edilmiш beynяlxalq
mяslяhяtчilяrin tяdqiqatlarы:
1. «Tяhsil sisteminin idarя olunmasы haq-
qыnda hesabat», Piter Koul vя Natiq Яliyev.
2. Тяhsil tяdqiqatlarы, tяhsilin strateji tяhlili
vя planlaшdыrыlmasы. Pol Templ, Cavad Яfяndi.
Дяйишиклийин динамикасы
Nяzяrя alыnmalы mяsяlяlяr:
1. Siyasяti planlaшdыranlar tяrяfindяn is-
lahatыn яleyhinя vя ya lehinя olan qцvvяlя-
rin mцяyyяnlяшdirilmяsi;
 Тящсилин ясаслары

2. Qarшы чыxan maraq qruplarыnыn nя qя- Ы. Mцяllimlяr цчцn;

dяr tяшkilatlanmыш olduqlarыnы, cяmiyyяtdя
onlarыn maraq vя gцcцnц, onlarыn юz gцclя-
rindяn istifadя etmяk istяklяriniн tяdqiq
edilmяsi;
3. Qяrarlar qяbul edяrkяn aшkar edilmiш
faktlarыn nяzяrя alыnmasы;
4. Maraq qruplarы:
• Tяhsil tяminatчыlarы: mцяllimlяr
• Sifariшчilяr: юyrяnяnlяr, valideynlяr,
tяhsildя maraqlы olan digяr шяxslяr
• Tяhsil sitemini idarя edяn inzibatчы rяsmilяr.
Mцstяqil iш
(Auditoriya шяraitindя qrup formasыndan
istifadя edilir. Mцstяqil tяlim шяraitindя bu чalышmanы
fяrdi vя ya hяmkarlarыnыzla birlikdя cцtlяrdя,
qruplarda yerinя yetirя bilяrsiniz.)
• Tяhsil sahяsindя aparыlan dяyiшikliklяrя
maraq qrupunun mцnasibяtini mцяyyяn-
lяшdirmяk mяqsяdi daшыyan sorьu vяrяqlяri
hazыrlayыn:
ЫЫ. Шagirdlяr цчцn;
ЫЫЫ. Valideynlяr цчцn;
ЫV. Sahibkarlar цчцn;
V. Иnzibatчы rяsmilяr цчцn.
• Hazыrlanmыш sorьu vяrяqlяrini digяr
qruplarla mцbadilя edin. Qarшы qruplar tя-
rяfindяn hazыrlanmыш hяmin vяrяqlяri mяq-
sяdyюnlцlцk baxыmыndan dяyяrlяndirin, eh-
tiyac duyularsa, tяkmillяшdirilmяsi ilя baьlы
яsaslandыrыlmыш fikirlяr bildirin. Onlarыn da
sizin sorьu vяrяqlяri ilя baьlы яsaslandыrыl-
mыш fikirlяrini tяkmillяшdirmя zamanы nя-
zяrя alыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut (Tяръцмя материаллары).

Sийаси сечимлярин щазырланмасы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
• Siyasi seчimlяr hazыrlanan zaman isti-
fadя edilяn цsullar haqqыnda mяlumat
verяcяksiniz; Ы. Сийасятин
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil si- щазырланмасы
yasяti hazыrlanan zaman istifadя edilmiш
цsullarы mцяyyяn edib, problem baxыmыn-
Сийаси
dan araшdыrыlmыш digяr юlkяlяrlя mцqa- Мювъуд сечимлярин
вязиййятин щазырланмасы
yisяlяr aparacaqsыnыz. тящлили цсуллары

Системли Инкремен- Гейри-стан- Идхал

цсул тал цсул дарт цсул цсулу

83
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя ayrы-ayrы qruplar
eyni tapшыrыьы yerinя yetirir)
(Mцstяqil tяlim шяraitindя юyrяnяn юz
nяticяlяrini digяr hяmkarlarыnыn nяticяlяri
ilя mцbadilя vя mцzakirя edя bilяr)
1. «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя» яsяrindяn istifadя etmяklя
(sяh. 38–41) siyasi seчimlяr hazыrlanan za-
man istifadя edilяn цsullar barяdя mяlumat
toplayыn. Onlarыn цstцnlцklяri vя boшluqlarы-
nы mцяyyяn edin.
2. Nяticяlяriniz barяdя hazыrladыьыnыz PP
tяqdimatы чap edib digяr qruplarla mцbadilя
edin.
3. Юz nяticяlяrinizi onlarыn nяticяlяri ilя
qarшыlaшdыrыn. Цst-цstя dцшяn vя dцшmяyяn fi-
kirlяrlя baьlы arqumentlяr gяtiрmяklя hesa-
bat-чыxыш hazыrlayыn.
Siyasяt hazыrlanarkяn istifadя
edilяn цsullar
Sistemli цsul
Sistemli metod 3 яmяliyyatla xarakterizя
edilir: mяlumatlarыn yaradыlmasы, seчimlяrin
formalaшdыrыlmasы, seчimlяrin prioritetlяшdi-
rilmяsi vя optimallaшdыrыlmasы. Bu metod
яsasыnda seчimlяrin formalaшdыrыlmasы иnduk-
siya metodunun tam mцrяkkяb formasыdыr.
Иnkremental (tяdqiqat) цsul
Tяhsil sisteminин hяr hansы bir xцsusi bюl-
mяsindя aparыlan dяyiшikliklяrin sistemя ne-
cя adaptasiya olduьunu mцяyyяn etmяk
цчцn istifadя edilir.
Qeyri-standart (tяsadцfi) цsul
Bяzяn problem tяhsil sisteminin daxilin-
dя deyil, xaricindя olur. Bu, чox яhяmiyyяtli
84
bir mяsяlя olmaya da bilяr. Sadяcя tяhsil sis-
temindя mцяyyяn nizamlanma vя dяyiшiklik-
lяrin olmasы tяlяb edilяn zaman istиfadя edilir.
Иdxal цsulu
Dцnyada tяhsil sistеmindя qяbul edilmiш
innovasiyalar, siyasяtlяr cяmiyyяtin ehtиyac-
larыna cavab verdiyi halda qяbul (idxal-im-
port) edilя bilяr.
TAPШЫRЫQ 1
Azяrbaycan Respublikasыnыn
тяhsil sahяsindя Иslahat Proqramы,
Azяrbaycan Respublikasыnda tяh-
silin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы sяnя-
dini, «Tяhsil sektoru цzrя tяdqiqatlar, stra-
teji tяhlil vя planlaшdыrma» mюvzusunda Pol
Templin hesаbatlarыnы (ilkin, aralыq, yekun)
nяzяrdяn keчirmяklя aшaьыda qeyd edilяn
mяsяlяlяr baxыmыndan araшdыrmalar aparыn:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil si-
yasяti hazыrlanan zaman istifadя edilmiш
цsullarы mцяyyяnlяшdirin.
2. Fikirlяrinizi faktlarla яsaslandыrыn.
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяri яks etdirяn PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi иlя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
3. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
4. «Tяhsil sektoru цzrя tяdqiqatlar, stra-
teji tяhlil vя planlaшdыrma» mюvzusunda Pol
Templin hesаbatlarы (ilkin, aralыq, yekun).
 Тящсилин ясаслары

Sийаси сечимлярин гиймятляндирилмяси

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:

• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi
Ы. Сийасятин
цчцn istifadя edilяn meyarlar haqqыnda щазырланмасы
mяlumat verяcяksiniz;
• Tяhsil sahяsindя islahatlar aparan dюv-
Сийаси Сийаси сечим-
lяtlяrdя tяhsil siyasяtinin dяyiшdirilmяsi Мювъуд сечимлярин лярин гиймятлян-
вязиййятин щазырлан- дирилмяси
zamanы siyasi seчimlяrin meyarlar цzrя qiy- тящлили масы мейарлары
mяtlяndirilmяsi цzrя UNESЪO-nun tяhlillя-
ri barяdя mяlumat verяcяksiniz. Сийасятин арзу Мадди-техники Потенсиал
олунуб- база эцъ
олунмамасы

Ади нцмунядя

Вязиййяти арашдырырыг Щазырлайырыг Гиймятляндиририк

Ня вар, ня йох? Неъя? Щансы йолла? Щансы мейарларла?

Seчimlяri qiymяtlяndirяrkяn Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы

Яhatя dairяsindяn asыlы olmayaraq, istя-
nilяn miqyasda siyasяt hazыrlayarkяn mюv-
cud vяziyyяt юyrяnilяndяn sonra hazыrlanmыш
seчimlяr aшaьыdakы meyarlar baxыmыndan
qiymяtlяndirilir:
• Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы;
• Maddi-texniki imkanlar;
• Potensial gцc.
Qяrarlar qяbul edяrkяn aшaьыda qeyd edi-
lяn mяsяlяlяr nяzяrя alыnыr:
• Ailя цzvlяri bu xюrяyi sevirmi?
• Bu xюrяyi biшirmяk цчцn lazыm olan tя-
rяvяzlяri almaьa imkanыm varmы?
• Mяn bu yemяyi biшirя bilirяmmi?
• Siyasi seчimin mцxtяlif maraq qruplarы-
na vя ya maraqlы tяrяflяrя tяsiri;
• Kim faydalanacaq, kim isя tяhlцkя hiss
edяcяk?
• Potensial zяrяr чяkяnlяrin kompensa-
siyasы necя tяmin edilяcяk?
• Seчimin bцtцn tяrяflяr цчцn arzuolunan
olmasы цчцn nя edilmяlidir?
• Aparыcы ideоlogiya vя dюvlяtin inkiшaf
planlarыnda mцяyyяn edilmiш iqtisadi artы-
mыn hяdяflяri ilя uyьun gяlirmi?
• Bяzi hallarda siyasi seчimin цmumi si-
yasi inkiшafa vя sabitliyя necя tяsir edir?

85
 Тящсилин ясаслары
Potensial gцc
• Kadr potensialыnыn kifayяt qяdяr olub-
olmamasы dяyяrlяndirilmяlidir.
• Mцяllimlяrdяn tяlяb olunan hazыrlыq sя-
viyyяsi mцяyyяn edilmяlidir.
• Kadr hazыrlыьыnы hяyata keчirяn mцtя-
xяssislяrin dяvяt olunmasы nяzяrdя tutulursa,
onlar цчцn yaradыlacaq шяrait (normalar,
prosedurlar, яtraf mцhit) dяyяrlяndirilmяlidir.
• Siyasяtin tяtbiqi цчцn vaxt mцяyyяn
edilяrkяn mюvcud imkanlar diqqяtlя qiy-
mяtlяndirilmяlidir.
Maddi-texniki imkanlar
• Dяyiшikliyiн tяlяb edяcяyi maliyyя xяrc-
lяri vя elяcя dя ictimai-siyasi dяstяk dяyяr-
lяndirilmяlidir.
• Gяlяcяkdя meydana чыxa bilяn yeni ten-
densiyalar, iqtisadiyyatda mцmkцn dяyiшik-
liklяr, onlarыn tяhsilя ayrыlan yatыrыma tяsiri
proqnozlaшdыrыlmalыdыr, alternativ iqtisadi
ssenarilяr hazыrlanmalыdыr.
• Юzяl xяrclяr gюtцr-qoy edilmяlidir (Si-
fariшчilяrя: mяsяlяn, valideynlяrin цzяrinя
xцsusi mяsrяflяr dцшцrmц? Dцшцrsя, yoxsul
tяbяqя цчцn nя nяzяrdя tutulub?)
• Alternativ tяdbirlяr (sistem цчцn yarar-
lы, amma maliyyя baxыmыndan tяtbiqinin
davam etdirilmяsi mцmkцn olmayan tяdbir-
lяr varmы?) nяzяrя alыnmalыdыr.
• Dяyiшikliklяrin doьura bilяcяyi siyasi
яks-sяda (bir qrupun digяr qrup цzяrindя
цstцnlцk яldя etmяsinя hюkumяtin mцnasi-
bяti) nяzяrя alыnmalыdыr.
86
TAPШЫRЫQ
(Auditoriya шяraitindя hяr юlkя bir
qrup tяrяfindяn araшdыrыlыr)
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя Иslahat Proqramы sяnяdindя qяbul
edilmiш siyasi seчimlяri meyarlar baxыmыndan
qiymяtlяndirin.
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы sяnяdindя
qяbul edilmiш siyasi seчimlяri meyarlar baxы-
mыndan qiymяtlяndirin.
3. Mцstяqil Azяrbaycanda tяhsil sistemi
quruculuьunun iki mцhцm mяrhяlяsini яha-
tя edяn bu sяnяdlяri siyasi seчimlяr vя onla-
rыn sяciyyяvi cяhяtlяri baxыmыndan qarшыlaш-
dыrmaqla mцqayisя edin. PP tяqdimat hazыrlayыn.
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя tяhsil siya-
sяtini яks etdirяn яn son strateji sяnяdlяri bu
siyahыya яlavя etmяklя tяdqiqatlarыnыzыn
mцasirliyini tяmin edя, яhatя dairяsini geniш-
lяndirя bilяrsiniz.
Mцstяqil iш
1. www.edu.gov.az portalыnыn Qanunve-
ricilik bюlmяsinя daxil olun. Tяhsil сahя-
sindя hяyata keчirilяn layihяlяr, proqram-
lar, tяtbiq edilяn konsepsiya sяnяdlяrindя
яksini tapmыш siyasi qяrarlarы meyarlar ba-
xыmыndan araшdыrыn (Auditoriya шяraitindя
hяr sяnяd bir qrup vя ya bir fяrd tяrяfindяn
araшdыrыla bilяr).
2. Nяtиcяlяrdяn чыxыш edяrяk hesabat ha-
zыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
Sийаси гярарларын гябул едилмяси
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иslahatlar aparan mцxtяlif юlkяlяrdя qя-
bul edilmiш siyasi qяrarlarы mцяyyяn
edilmiш tяlяblяr baxыmыndan tяhlil edя-
cяksiniz;
• Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя qяbul
edilmiш siyasi qяrarlarы mцяyyяn edilmiш
tяlяblяr baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя gedяn
proseslяri dцnyanыn digяr юlkяlяrindя ge-
dяn proseslяrlя mцqayisя edib, mцhaki-
mяlяr yцrцdяcяksiniz.
Qяrarlar qяbul edilяrkяn aшaьыdakы tяlяb-
lяr gюzlяnilmяlidir:
• Qяrar qяbul edilяrkяn siyasi tяhlillяrin
bцtцn mяrhяlяlяrindя aparыlmыш iшlя baьlы
яminlik olmalыdыr.
• Hяmin qяrar mюvcud siyasяtdяn radi-
kallыьыna gюrя fяrqlяnmяlidir.
• Qяbul edilяn qяrarlar digяr sektorlarыn
siyasяti ilя uyьun gяlmяlidir.
• Siyasяt mцяyyяn qaydalar цzrя tяrtib
olunmalы, asanlыqla qiymяtlяndirmяyя imkan
vermяlidir.
Siyasяtin hяyata keчirilmя imkanlarы real
olmalыdыr vя ya hяmin siyasяt iшlяk olmalыdыr.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя мясяляляр
групларла арашдырылыр)
• Tяhlillяrlя baьlы яminlik;
• Mюvcud siyasяtdяn fяrqlilik;
• Digяr sektorlarыn siyasяtlяri ilя uyьunluq;
87
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Ы. Сийасятин
щазырланмасы
Мювъуд вязий- Сийаси сечимлярин
йятин тящлили щазырланмасы
Сийаси сечимлярин Сийаси гярарларын
гиймятляндирилмяси гябул едилмяси
• Asanlыqla qiymяtlяndirmя imkanlarы;
• Real vя iшlяk olmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя hяyata keчirilяn siyasяti яks etdirяn
яn son sяnяdi (Azяrbaycan Respublikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы)
цzrя qяbul edilmiш qяrarlarы yuxarыdakы tя-
lяblяr baxыmыndan tяhlil edin (Hesabat ha-
zыrlayarkяn beynяlxalq mяslяhяtчilяrin hesa-
bat tяrtib etmя цslubuna nяzяr salыn).
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Dem-
skinin kюmяkliyи ilя «Tяhsilin plan-
laшdыrыlmasыnыn яsaslarы: Tяhsil si-
yasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi чяrчi-
vя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin пlan-
laшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
 Тящсилин ясаслары
Sийасятин щяйата кечирилмясинин планлашдырылмасы
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш цmumi
(abstrakt) mяsяlяlяri digяr sяviyyяlяr цz-
rя (rayon/шяhяr, mяktяb, sinif) konkretlяш-
dirяcяksiniz;
• Siyasi dяstяyin tяшkil edilmяsinin yollarыnы
gюstяrяcяk vя onun яhяmiyyяtini яsaslan-
dыracaqsыnыz;
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn tяk-
millяшdirilmяsi yollarы haqqыnda mяlumat
verяcяksiniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk-
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin
пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
3.«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
Цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mцxtяlif sяnяdlяri яlaqяlяndirmяklя
tяhsil sahяsi цzrя inkiшafыn яsas istiqa-
mяtlяri ilя baьlы qяbul edilmiш цmumi
qяrarlarыn necя konkretlяшdirildiyini
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi tяqdim edяcяksiniz.
Siyasяt mцяyyяn edildikdяn sonra, siya-
sяtin hяyata keчirilmяsi цчцn dяrhal plan-
laшdыrmaya baшlanыlыr. Bu mяrhяlяdя hяyata
keчirilmяsi vacib olan iшlяrlя baьlы qяbul
edilmiш qяrarlar qiymяtlяndirilir. Onlarыn
88
Ящатя олунан мясяляляр:
• Цmumi (abstrakt) mяsяlяlяrin
konkretlяшdirilmяsi;
• Siyasi dяstяyin sяfяrbяr olunmasы;
• Planlaшmanыn яksяr hissяsinin hяyata-
keчirmя zamanы дягигляшдирилмяси.
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин
конкретляшдирилмяси
icrasы цчцn tяrtib edilmiш planlar ilkin mяr-
hяlяdяn fяrqli olaraq, fяrqli olmalыdыr.
Qiymяtlяndirmя mяrhяlяsindя abstrakt
olan mяsяlяlяr planlaшdыrma prosesindя daha
da konkretlяшdirilir:
 Тящсилин ясаслары
Bu prosesя cяlb olunacaq insanlarыn, fizi-
ki obyektlяr vя vяsaitlяrin qrafiki tяfяrrцatы
ilя hazыrlanmalыdыr. Vяzifяlяr dяqiq vя aydыn
gюstяrilmяlidir ki, kimin nя vaxt, necя, hansы
iшi gюrяcяyinя dair heч bir шцbhя qalmamalы,
fiziki resurslar yerlяшdirilmяli vя onlarыn iш-
lяkliyi tяmin oluнmalыdыr;
Mцmkцn istifadя цчцn mцяyyяn edilяn
maliyyя resurslarы mцяyyяn edilmяlidir ki,
icra prosesindя olan lяngimяlяrin sayы mini-
muma endirilsin;
Pлanыn hяyata keчirilmяsi цчцn lazыm ola-
caq iшчi heyяti digяr юhdяliklяrdяn azad edil-
mяlidirlяr ki, onlar iшin hяyata keчirilmяsi
цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilsin;
Siyasяtin hяyata keчirilmяsinя istiqamяt
vermяk цчцn onu iшlяdяcяk шяxslяrin lazыm ola-
caq texniki biliyя yiyяlяnmяlяri zяruridir;
Hяr hansы bir siyasяtin istiqamяtlяnmяsi цчцn
lazыmi inzibati sistem aydыn шяkildя strukturлаш-
дырылмалы вя кадрлар йерляшдирилмяlidirляр.
Belяliklя, siyasi seчimlяr qiymяtlяndirilяn
zaman цmumi mяsяlяlяr planlaшdыrma mяr-
hяlяsindя aшaьыdakы kimi konkretlяшdirilir:
• Иnsan, fiziki vя maliyyя resurslarы aydыn
vя dяqiq gюstяrilir, imkanlar dяqiqlяшdirilir;
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsindя iшtirak edя-
cяk hяr kяsin mяsuliyyяt vя vяzifяlяri aydыnlaш-
dыrыlыr, onlar digяr vяzifяlяrdяn azad edilir, fяa-
liyyяtя baшlamaq цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilir;
• Siyasяtin idarя olunmasы цчцn inzibati
strukturlar yerlяrdя dяqiq mцяyyяnlяшdirilir.
Сийаси дястяйин сяфярбяр олунмасы
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin tяшkilinя
verilяn tяlяblяrin яhяmiyyяtini шяrh
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif strateji sяnяdlяrdя hяyata ke-
чirilmяsi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяri hя-
min tяlяblяr baxыmыndan dяyяrlяndirя-
cяksiniz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяri tяqdim edяcяksiniz.
Qeyd: Dяrslikdя adlarы gюy rяngdя verilmiш mцxtяlif яsяrlяr, hцquqi-normativ sяnяdlяr, videomate-
riallarы яlavя edilmiш DVD-dяn яldя edя bilяrsiniz.
89
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя мясяляляр
групларла арашдырылыр)
Ы. Azяrbaycan Respublikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Stra-
tegiyasыna (Qarшыdan gяlяn illяrdя
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sahя-
sindя dюvlяt siyasяtini яks etdirяn яn son
sяnяdя) яsasыn inkiшafыn яsas strateji istiqa-
mяtlяri ilя baьlы qяbul edilmiш цmumi qяrar-
larыn fяaliyyяt planlarыnda цмуми мясяля-
лярин konkretlяшdirилмяси цzяrindя dцшцnцn
vя tяxmini planlaшmanы aparыn:
1. Sяriшtяyя яsaslanan шяxsiyyяtyюnцмlц
tяhsil mяzmununun yaradыlmasы.
2. Tяhsilalanlarыn fяrdi xцsusiyyяtlяrini nя-
zяrя alan innovativ tяlim metodlarы vя texnolo-
giyalarы vasitяsilя tяhsilin mяzmununun sяmя-
rяli mяnimsяnilmяsini tяmin edяn yцksяk nц-
fuzlu tяhsilverяnin formalaшdыrыlmasы.
3. Nяticяlяrя gюrя cavabdeh, шяffaf vя
sяmяrяli tяnzimlяmя mexanizmlяrinя malik,
dюvlяt-ictimai xarakterli vя dюvlяt-biznes
partnyorluьuna яsaslanan tяhsildя yeni ida-
rяetmя sisteminin formalaшdыrыlmasы.
4. Mцasir tяlяblяrя cavab verяn vя юmцr
boyu tяhsili tяmin edяn tяhsil infrastruktu-
runun yaradыlmasы.
5. Tяhsilin dayanыqlы vя mцxtяlif mяnbя-
lяrdяn istifadя olunmaqla yeni maliyyяlяш-
dirmя mexanizminin yaradыlmasы.
ЫЫ. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин Maraqlы tяrяflяrin
конкретляш- дястяйинin сяфярбяр
дирилмяси олунмасы
 Тящсилин ясаслары

Bu vяzifяlяrин iчяrisindя яn чяtini plan- dяlяri цчцn dя eyni qaydada planlar iшlяni-
laшdыrma vяzifяsidir (lakin яksяr hallarda, lib hazыrlanmalыdыr.
bu vяzifяyя o qяdяr dя яhяmiyyяt veril- Yeni tяшяbbцslяr iшin tяшkilinin, adяtяn,
mir). Digяr bir vяzifя isя siyasi mцdafiяnin yeni formalarыnы tяlяb edir. Вacibdir ki, tяh-
mobillяшdirilmяsi vяzifяsidir. Tяhsillя baьlы sil iшчilяri bu prosesin faydalы tяrяflяrini gюr-
yeni tяшяbbцslяr irяli sцrяnlяr gюrцlmяli sцnlяr. Bu dяyiшikliklяrя etiraz edяn шяxslяr
olan iшlяrin яtrafdakыlar tяrяfindяn entuzi- isя prosesdяn tяcrid edilsinlяr. Bu prosesdя
azmla qarшыlanmasыnы tяmin etmяyin vacib mяktяbin tikilmяsinя zяmanяt vermяk цчцn
olduьu цzяrindя dцшцnmяlidir. Bu zaman siyasi mobillik dя vacib ola bilяr vя maliyyя
siyasi mцdafiяnin mobillяшdirilmяsi daha tяkliflяri tяsdiq edildikdяn sonra, lazыmi insti-
uьurla aparыlыr vя gюrцlяn iшlяr daha aydыn tusional inzibati dцzяliшlяr dя hяyata keчirilя
яks-sяda verir. Plan elя iшlяnilib hazыrlan- bilяr. Siyasi dяstяyi mobillяшdirmяk цчцn mц-
malыdыr ki, tяhsilalanlar vя onlarыn ailяlяri hцm strategiyalardan biri dя planlaшdыrma
yeni tяшяbbцslяrin mяqsяdlяrindяn xяbяr- prosesindя aparыlan iшlяrlя birbaшa vя ya do-
dar olsunlar vя bunun цmumi kollektiv layыsы ilя яlaqяli olan qruplarы cяlb etmяkdir.
цчцn bяhrя verяcяyini юyrяnsinlяr; mцяl- Bцtцn bunlar siyasяtin mцkяmmяl шяkildя ha-
limlяr, tяhsil idarячilяri vя tяhsil nцmayяn- zыrlanmasы zamanы юz sяmяrяsini verя bilяr.
Maraqlы tяrяflяrin MЦZAKИRЯ MЮVZUSU
dяstяyinin sяfяrbяr (Mцstяqil tяlim шяraitindя mяsяlя цzrя ucadan dцшцnцn,
olunmasыnыn tяшkili digяr mцstяqil юyrяnяnlя fikir mцbadilяsi aparыn)
Planlaшdыrma zamanы maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin
Siyasi dяyiшikliklяrin uьurla
sяfяrbяr edilmяsinя verilяn tяlяblяrin gюzlяnilmяsi
aprыlmasыna nail olmaq цчцn nя цчцn lazыmdыr?
onun dяstяklяnmяsinin tя-
TAPШЫRЫQ
min edilmяsi vacibdir:
• Planlaшmada yeni siyasяtin • Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя
Dюvlяt Strategiyasыnы siyasi dяstяyin sяfяrbяr edilmяsi-
mяqsяdinin юyrяnяnlяr vя
nin tяшkilinя verilяn tяlяblяr baxыmыndan araшdыrыn. Beш
onlarыn ailяlяri цчцn anla- strateji istiqamяt цzrя mцяyyяnlяшdirin:
шыqlы olmasы; – Kimlяr maariflяndirilmяlidir?
• Aparыlan siyasяtin яhяmiy- – Nя цчцn?
yяti baxыmыndan ictimaiy- – Hansы mяsяlяlяrlя baьlы?
yяtin maariflяndirilmяsi; – Hansы yollarla?
• Yeni siyasяtin tяhsil iшчilяri- 1. Sяriшtяyя яsaslanan шяxsiyyяtyюnцмlц tяhsil mяzmu-
nin iшlя tяminatыna tяsiri ol- nunun yaradыlmasы.
duьundan, zяrяrчяkяnlяrin 2. Tяhsilalanlarыn fяrdi xцsusiyyяtlяrini nяzяrя alan innova-
maraqlarыnыn nяzяrя alыn- tiv tяlim metodlarы vя texnologiyalarы vasitяsilя tяhsilin
masы; mяzmununun sяmяrяli mяnimsяnilmяsini tяmin edяn
• Mяktяb tikintisi ilя baьlы yцksяk nцfuzlu tяhsilverяnin formalaшdыrыlmasы.
ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdi- 3. Nяticяlяrя gюrя cavabdeh, шяffaf vя sяmяrяli tяnzim-
rilmяsi vя tяkliflяrin hazыr- lяmя mexanizmlяrinя malik, dюvlяt-ictimai xarakterli
lanmasы; vя dюvlяt-biznes partnyorluьuna яsaslanan tяhsildя
yeni idarяetmя sisteminin formalaшdыrыlmasы.
• Tяhsildя maraqlы olan tяrяf-
4. Mцasir tяlяblяrя cavab verяn vя юmцr boyu tяhsili
lяrin siyasяtin hяyata keчi- tяmin edяn tяhsil infrastrukturunun yaradыlmasы.
rilmяsinя cяlb edilmяsi. 5. Tяhsilin dayanыqlы vя mцxtяlif mяnbяlяrdяn istifadя olun-
maqla yeni maliyyяlяшdirmя mexanizminin yaradыlmasы.

90
 Тящсилин ясаслары
Planlaшmanыn яksяr hissяsinin hяyatakeчirmя zamanы dяqiqlяшdirilmяsi
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn
яksяr hissяsinin necя formalaшdыьыnы
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Tяqdim edilяn mяqalя-hesabata яsasяn
kurikulumun islahatыnыn tяtbiqinin plan-
laшdыrыlmasы zamanы yerlяrdя yol verilmiш
boшluqlardan чыxыш edяrяk tяklif vя tюv-
siyяlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяrя яsasяn PP tяq-
dimat hazыrlayacaqsыnыz.
Fяaliyyяtin planlaшdыrылmasы zamanы чox-
saylы planlaшdыrma iшlяri aparыlыr ki, bu da de-
fakto siyasяtin formalaшdыrыlmasыna шяrait ya-
radыr. Hяyatakeчirilmя zamanы, bir qayda ola-
raq, aшaьыda qeyd edilяn vяziyyяt yaranыr:
a) icra prosesindя aшkar edilяn mяhdudiy-
yяtlяr siyasяtdя mцяyyяn dяyiшikliklяrin edil-
mяsinя sяbяb olur;
b) icra prosesindя яldя edilmiш tюvsiyяlяr
siyasi qяrarlarыn yenidяn qiymяtlяndirilmяsi-
nя vя siyasяt hazыrlayanlar tяrяfindяn mцvafiq
dяyiшikликlяrin edilmяsinя sяbяb olur;
c) Konkret icra planыna чevrilяcяk цmumi
mяsяlяlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsinя vя
yenidяn iшlяnib hazыrlanmasыna ehtiyac yara-
nыr. Belя hallar ona gюrя baш verir ki, siyasяt
planlaшdыrыlarkяn icra mяsяlяlяri dяqiqlik ba-
xыmыndan lazыmi qяdяr qiymяtlяndirilmir. Si-
yasяt planlaшdыrыlan zaman bu baxыmdan
boшluьa tez-tez yol verilir. Yeni tяшяbbцslяr
nя qяdяr inandыrыcы vя real gюrцnsя dя, planы
yenidяn nяzяrdяn keчirmяk цчцn mцxtяlif
qruplar cяlb edilmяlidir. Bu yolla aparыlmыш
planlaшmanыn yenidяn nяzяrdяn keчirilmяsinя
шяrait yaranыr. Иcra prosesi elя bir mяrhяlяdir
ki, яgяr kimsя, cяdvяllяrdя aparыlan planlaш-
manыn qeyri-real olduьunu vя proqramыn am-
bisiyalы olduьunu baшa dцшцrsя, demяk, in-
flyasiya dalьasы mцяllimlяr birliyini sara bilяr,
91
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин
конкретляшдирилмяси
Maraqlы tяrяflяrin Планлашманын яксяр щиссяси-
дястяйинin сяфярбяр нин щяйатакечирмя заманы
олунмасы дягигляшмяси
yeni mяzmunu tяtbiq edяn mцяllimlяr яmяk-
haqlarыnы artыrmaьы tяlяb edя bilяr. Bu elя bir
mяrhяlяdir ki, valideynlяr yeni proqramыn
onlarыn uшaqlarы цчцn arzuladыqlarы iшi ялdя et-
mяyя tяminat vermяdiyi qяnaятinя gяlя bilяr.
Bu elя bir zamandыr ki, yerli siyasяtчilяr bцtцn
tяшяbbцslяrя mane ola bilяr. Bunun qarшыsы
paytaxтdakы siyasяtчilяrin prosesя dяstяk ver-
diklяrini sцbut etmяklя alыna bilяr.
Bu cцr problemlяr siyasi seчimlяrin qiy-
mяtlяndirilmяsi vя yaxud planlaшdыrma mяr-
hяlяsindя baш verir. Odur ki, siyasяtin yerinя
yetirilmяsindя meydana чыxan problemlяrin
чevik hяll olunmasы lazыmdыr.
Necя proqnozlaшdыrыlmaьыndan asыlы ol-
mayaraq, siyasяtin hяyata keчirilmяsi hяr
zaman mцяyyяn sцrprizlяr gяtirir. Siyasяtin
tяtbiqi keyfiyyяtini yцksяltmяk цчцn icra pro-
sesini mцяyyяn mяrhяlяlяrdя hazыrlamaq la-
zыm gяlir. Яgяr hяr hansы bir mяrhяlяdя
proqnoz edilmяyяn problem yaranыrsa, icra
цчцn planlarыn yenidяn qiymяtlяndirilmяsi
aparыla vя siyasi qяrarыn юzцnцn dя tяtbiqi
yollarы mцzakirя edilя bilяr.
Hяr hansы layihяnin tam yerinя yetirilmя-
sindяn яvvяl istifadя edilяn digяr metod isя
daha yaxшы hazыrlanmыш pilot tяdqiqatlar apar-
maqdan ibarяtdir.
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin hяyata keчirilmяsini*
planlaшdыrarkяn яhяmiyyяt
verilmяli mяsяlяlяr
Siyasяtin hяyata keчirilmяsi zama-
nы ekstremal hallara hazыr olmalы,
belя hallar baш verdiyi tяqdirdя on-
lara mцnasibяt bildirmяli vя tezlik-
lя hяlli tяmin edilmяlidir:
• Иш qrafiklяrinin qeyri-real olduьu
vя proqramlarыn hяyata keчiril-
mяsinin qeyri-mцmkцn olduьu or-
taya чыxa bilяr;
• Sarsыdыcы inflyasiya mцяllimlяri юz
яmяkhaqqыnын artыrыlmasыnы tяlяb
etmяyя mяcbur edя bilяr;
• Valideynlяr mюvcud tяhsil sяviy-
yяsinin юvladlarыnыn hяyat fяaliy-
yяti цчцn qяnaяtbяxш olmamasы
fikrinя gяlя bilяr;
• Yerlяrdя siyasяtчilяr yeni tяшяb-
bцsц qяbul etmяyя bilяr vя s. (яt-
raflы).
TAPШЫRЫQ 1
1. Mцstяqilliyin ilk dюvrlяrindя
demokratik cяmiyйяtin tяhsil siste-
mindя aparыlan islahatlarыn istiqa-
mяtlяrini яks etdirяn Azяrbaycan Respub-
likasынын тяhsil сahяsindя Иslahat Proqramыnын
tяtbiqi prosesini mцяyyяnlяшdirмяk mяq-
sяdilя beynяlxalq mяslяhяtчиляrin yekun hesa-
batlarыnы araшdырын.
2. Hяmin hesabatlarы sonrakы mяrhяlяdя
qяbul edilmiш vя tятбиг edilmiш ayrы-ayrы stra-
teji sяnяdlяrlя qarшыlaшdырын:
Ы qrup: Цmumi Tяhsilin Dюvlяt Standart-
larы vя Kurikulum islahatы haqqыnda yekun
hesabatы vя Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы);
ЫЫ qrup: Mцяllim hazыrlыьы (Pedaqoji tяhsil,
ixtisasartыrma vя yenidяnhazыrlanma) haqqыn-
da yekun hesabatы vя Azяrbaycan Respub-
likasыnda Faсilяsiz Pedaqoji Tяhsil vя mцяllim
hazыrlыьыnыn Konsepsiya vя Strategiyasы;
* Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы: Tяhsil
siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn
Beynяlxalq Иnstitut.
Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn яksяr
hissяsinin vя bцtюvlцkdя siyasяtin
formalaшmasы baш verir:
• Hяyatakeчirmя zamanы meydana чыxan prob-
lemlяri hяll etmяk цчцn aparыlan dяyiшиkliklяr
yeni dяyiшikliklяrя sяbяb olur;
• Hяyatakeчirmя zamanы mцxtяlif tяrяflяrin
reaksiyasы siyasi qяrarlarыn bяzi aspektlяrinin
siyasяti hazыrlayanlar tяrяfindяn yenidяn qiy-
mяtlяndirilmяsinя vя dяyiшikliklяr edilmяsinя
sяbяb olur;
• Цmumi siyasi niyyяtlяrin hяyata keчirilmяsinя
cяhd olunduqda yenidяn qiymяtlяndirmя vя
yenidяn layihяlяшdirmя hяyata keчirilir.
Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn
dяqiqlяшmяsinin iki цsulu:
1. Иcra prosesinin mцяyyяn mяrhяlяlяrlя hazыr-
lanmasы;
2. Yaxшы hazыrlanmыш pilot tяdqiqatlarыn aparыlmasы.
ЫЫЫ qrup: Azяrbaycan Respublikasыnda
Monitorinq, Qiymяtlяndirmя vя Dяyяrlяn-
dirmя yekun hesabatы vя Azяrbaycan Res-
publikasыnыn цmumi tяhsil sistemindя Qiy-
mяtlяndirmя Konsepsiyasы;
ЫV qrup: Dяrsliklяrin hazыrlanmasы yekun
hesabatы Azяrbaycan Respublikasыnda Dяrs-
lik Siyasяti;
Tapшыrыьыn icrasы zamanы tяqdim edilяn iшчi
vяrяqdяn istifadя edin.
Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat hazыr-
layыn.
Ишчи вяряги
Щесабатда Консептуал
сяняддядир?
Гябул едилян
Проблемляр Тювсийяляр гярарлар
92
 Тящсилин ясаслары
Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn
яdяbiyyat:
Beynяlxalq mяslяhяtчilяrin hesabatlarы:
1. Цmumi Tяhsilin Dюvlяt Standartlarы
vя Кuriкulum islahatы, Tяhlil vя Коmpо-
nentin Layihяsi, Yeкun Hesabat, Tapшыrыq
цzrя 3-cц nяticя, Beynяlxalq mяslяhяtчi Hi-
tendra Pilay, ноyabr, 2002-ci il.
2. Mцяllim hazыrlыьы (pedaqoji tяhsil, ix-
tisasartыrma vя yenidяnhazыrlanma) Yeкun
Hesabat, Beynяlxalq mяslяhяtчi: Rob Mk-
Brayd, дekabr, 2002-ci il.
3. Dяrsliklяrin hazыrlanmasы, Yekun he-
sabat, Endi Smart (ИBD), 29 noyаbr 2002-ci il.
4. Azяrbaycan Respublikasыnda Moni-
torinq, Qiymяtlяndirmя vя Dяyяrlяndir-
mя, Yekun hesabat, Adrian Stoyka – bey-
nяlxalq mяslяhяtчi, дekabr, 2002-ci il.
Strateji vя konseptual sяnяdlяr:
5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil
sahяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Azяrbaycan Respublikasыnda Faсilя-
siz Pedaqoji Tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn
Konsepsiya vя Strategiyasы.
8. Azяrbaycan Respublikasыnda Dяrslik Siyasяti.
9. Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumi tяhsil
sistemindя Qiymяtlяndirmя Konsepsiyasы.
TAPШЫRЫQ 2
Республиканын айры-айры бюлэяля-
риндя кurikulum siyasяtinin hяyata
Иш вяряги 2
Проблемляр Тювсийяляр
Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk-
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin
пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
93
keчirilmяsi ilя baьlы tяhsil идаряляри/шюбяляри,
seчmя yolla mяktяb rяhbяrlяri vя ibtidai
siniflяr цzrя metodbirlяшmя sяdrlяrinin fяa-
liyyяtlяri юyrяnilmiш, ibtidai sinif mцяllim-
lяrinin illik vя cari planlaшdыrmalarы nяzяr-
dяn keчirilmiш vя tяlimin tяшkilinя verilяn
mцasir tяlяblяr baxыmыndan Ы–ЫЫ siniflяrdя
dяrslяr mцшahidя edilmiш, шagird nailiy-
yяtlяrinin qiymяtlяndirilmяsi vяziyyяti
araшdыrыlmышdыr. Иlkin nяticяlяr tяhlil edil-
miш, nailiyyяtlяr vя problemlяr aшkar edil-
miшdir. Nяticяlяr barяdя «Kurikulum isla-
hatlarы: nailiyyяtlяr vя perspektivlяr» baш-
lыqlы hesabat hazыrlanmышdыr. Hяmin hesaba-
tыn birinci hissяsi ilя tanыш olun.
1. Gюstяrilяn problemlяrin baш vermяsi-
nin sяbяbini «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы. Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя»dя fяaliyyяtin planlaш-
dыrыlmasыna vя siyasяtin tяtbiqinя verilяn
tяlяblяr baxыmыndan шяrh edin.
2. Problemlяrin aradan qaldыrыlmasы
цчцn mцvafiq tюvsiyяlяr hazыrlayыn.
3. Nяticяlяrinizi «Kurikulum islahatla-
rы: nailiyyяtlяr vя perspektivlяr» baшlыqlы
hesabat mяqalяnin ikinci hissяsi ilя mцqa-
yisя edin.
4. Tapшыrыьыn icrasы zamanы tяqdim edi-
lяn iшчi vяrяqdяn istifadя edin.
5. Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayыn.
Експертлярин фикри иля
Уйьунлуглар Фяргляр
3. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumi tяh-
sil sistemindя Qiymяtlяndirmя Konsepsiyasы
5. A.Sцleymanova, B.Иbadova, P.Яliyev,
И.Cavadov. «Kurikulum islahatы: reallыqlar vя
perspektivlяr».
6. http://www.teach-nology.com/tutorials/
teaching/poverty/print.htm
 Тящсилин ясаслары

Sийасятин щяйата кечирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цчцn • Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi;
mцяyyяn edilmiш шяrtlяri gюstяrяcяk, me-
• Siyasяtin щяйата кечирилмяси; йенидян
yarlar цzrя yollarыnы gюstяrяcяk, bu mяrhя-
hazыrlanmaсы (tяkmillяшdirilmяsi).
lяnin яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
• Boшluqlarы aшkar edib, tяkmillяшdirmя iш-
lяrini aparmaьы bacardыьыnыzы nцmayiш et-
dirяcяksiniz.

Мясяляляри юyrяnяn zaman istifadя edilя- 4. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin

cяk яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsas-
larы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяh-
silin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
3. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.

Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иslahatlar aparan mцxtяlif юlkяlяrdя ke-
чirilяn tяhsil siyasятinin tяsirinin qiy-
mяtlяndirilmяsi цzrя aparыlmыш tяdqiqat- Сийасятин Сийасятин щяйата
щазырланмасы кечирилмяси
larыn nяticяlяri haqгыnda mяlumat verя-
cяksiniz;
• Qiymяtlяndirmя meyarlarы baxыmыndan
цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart- Сийасятин щяйата
larы vя proqramlarы (kurиkulumlarы) ся- кечирилмясинин планлашдырылмасы
нядиндя qяbul edilmiш qяrarlarы meyarlar
baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяr barяdя hesabat Сийасятин тясиринин
hazыrlayacaqsыnыz. гиймятляндирилмяси

94
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin nяticяlяrini qiymяtlяndirяrkяn
яhяmiyyяt verilmяli mяsяlяlяr:
• Siyasяtin nяticяlяrinin vaxtыndan яvvяl
qiymяtlяndirilmяsi cяhdlяri hяmin siyasяtin
sяmяrяli olmamasы kimi yanlыш qяnaяtlяrя
gяlmяyя sяbяb ola bilяr;
Siyasяtin nяticяlяrinin qiymяtlяndirilmя-
si bir neчя akademik il keчdikdяn sonra apa-
rыlarsa, mюvcud vяziyyяt daha obyektiv qiy-
mяtlяndirilяr.
Digяr tяrяfdяn tez-tez aparыlan qiymяt-
lяndirmя nяticяlяr haqqыnda qяnaяtlяrя gяl-
mяk цчцn deyil, problemlяri aшkar edib on-
larыn tezliklя aradan qaldыrыlmasы цчцn mцvafiq
qяrarlar qяbul etmяk цчцn яhяmiyyяtlidir.
Siyasяtin nяticяlяrinin qiymяtlяndirilmяsi
siyasi seчimlяr qiymяtlяndirilяrkяn istifadя
edilяn meyarlаra яsasяn aparыlыr:
• Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы;
• Maddi-texniki imkanlar;
• Potensial gцc.
Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы юyrяnilir:
• Siyasi seчimin mцxtяlif maraq qruplarыna
vя ya maraqlы tяrяflяrя tяsiri;
– Kim faydalanacaq, bяs kim tяhlцkя hiss
edяcяk?
– Potensial zяrяr чяkяnlяrin kompensasi-
yasы necя tяmin edilяcяk?
– Seчimin bцtцn tяrяflяr цчцn arzuolunan
olmasы цчцn nя etmяli?
• Aparыcы ideоlogiya vя dюvlяtin inkiшaf
planlarыnda mцяyyяn edilmiш iqtisadi artыm
hяdяflяri ilя necя uyьunlaшdыrыlacaq.
• Ayrы-ayrы hallarda siyasi seчim цmumi si-
yasi inkiшafa vя sabitliyя necя tяsir gюstяrяcяk?
Maddi-texniki imkanlar araшdыrыlыr:
• Dяyiшikliyin tяlяb edяcяyi maliyyя xяrc-
lяri vя elяcя dя ictimai-siyasi dяstяk dяyяr-
lяndirilmяlidir.
• Gяlяcяkdя meydana чыxa bilяn yeni ten-
densiyalar, iqtisadiyyatda mцmkцn dяyiшik-
95
liklяr, onlarыn tяhsilя ayrыlan yatыrыma tяsiri
proqnozlaшdыrыlmalыdыr, alternativ iqtisadi sse-
narilяr hazыrlanmalыdыr:
• Юzяl xяrclяr gюtцr-qoy edilmяlidir (Si-
fariшчilяrя: mяsяlяn, valideynlяrin цzяrinя
xцsusi mяsrяflяr dцшцrmц? Dцшцrsя, yoxsul
tяbяqя цчцn nя nяzяrdя tutulub?)
• Alternativ tяdbirlяr (sistem цчцn yararlы,
amma maliyyя baxыmыndan tяtbiqinin davam
etdirilmяsi mцmkцn olmayan tяdbirlяr var-
mы?) nяzяrя alыnmalыdыr.
• Dяyiшikliklяrin doьura bilяcяyi siyasi
яks-sяda (bir qrupun digяr qrup цzяrindя цs-
tцnlцk яldя etmяsinя hюkumяtin mцnasibяti)
nяzяrя alыnmalыdыr.
Потенсиал эцъцn araшdыrыlmasы:
• Kadr potensialыnыn kifayяt qяdяr olub-
olmamasы dяyяrlяndirilmяlidir.
• Mцяllimlяrdяn tяlяb olunan hazыrlыq sя-
viyyяsi mцяyyяn edilmяlidir.
• Kadr hazыrlыьыnы hяyata keчirяn mцtя-
xяssislяrin dяvяt olunmasы nяzяrdя tutulursa,
onlar цчцn yaradыlacaq шяrait (normalar, pro-
sedurlar, яtraf mцhit) dяyяrlяndirilmяlidir.
• Siyasяtin tяtbiqi цчцn vaxt mцяyyяn edi-
lяrkяn mюvcud imkanlar diqqяtlя qiymяtlяn-
dirilmяlidir.
TAPШЫRЫQ 1
• Tяdqiqatlarы davam etdirin. Peru, Иorda-
niya, Burkino Fasoda hяyata keчirilяn tяhsil
siyasятinin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цzrя
«Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы»nda tяq-
dim edilяn qяnaяtlяrlя tanыш olun.
• Qiymяtlяndirmя meyarlarы baxыmыndan
«Цmumi tяhsil pillяsinin Dюvlяt Standartlarы
vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdindя
qяbul edilmiш siyasi qяrarlarы meyarlar baxы-
mыndan tяhlil edin.
• Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin hяyata keчirilmяsi: yenidяn hazыrlanma
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mюvcud vяziyyяtdяn чыxыш edяrяk prob-
lemlяrin hяlli ilя baьlы mцhakimяlяr yц-
rцdяcяk, mцvafiq tяkliflяr verяcяksiniz;
• Hazыrladыьыnыz tяkliflяri mцtяxяssislяrin
tяkliflяri ilя mцqayisя edяcяk vя yekun
qяrar qяbul edяcяksiniz;
• Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayacaqsыnыz.
Hяyata keчirilяn siyasяt
qiymяtlяndirildikdяn sonra:
• Aparыlmalы korreksiya iшlяrи gюtцr-qoy
edilmяlidir:
• Hansы istiqamяtdя korreksiyalar edilmя-
lidir?
• Aparыlacаq korreksiyalar digяr mяsяlя-
lяrlя ziddiyйяt tяшkil etmir ki?
• Korreksiyalar maliyyя cяhяtdяn mцm-
kцndцrmц?
• Korreksiyalar siyasi vя sosial cяhяtdяn
yararlыdыrmы?
Ehtiyac olduьu halda yeni siyasяtin hяya-
ta keчirilmяsi цzяrindя dцшцnцlцr.
TAPШЫRЫQ 1
(Mцstяqil tяlim шяraitindя bu fяaliyyяtlяrin
hamыsы fяrdi шяkildя yerinя yetirilir)
1. «Kurikulum islahatы: reallыqlar vя pers-
pektivlяr» baшlыqlы hesabat-mяqalяnin birinci
hissяsini («Mюvcud vяziyyяt: nailiyyяtlяr,
problemlяr») oxuyun. Oxuduьunuz material-
dan чыxыш edяrяk aшaьыda adlarы qeyd edilяn
tяhsil iшчilяrinя hansы tяkliflяri verяrdiniz? PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Ы qrup – Tяhsil idarяlяrinin mцdirlяri;
ЫЫ qrup – Mяktяb direktorlarы;
ЫЫЫ qrup – Metodbirlяшmя sяdri;
ЫV qrup – Sinif rяhbяri.
2. Яvvяlki tяqdimatla яlaqяli шяkil «Kuri-
kulum islahatы: reallыqlar vя perspektivlяr» baш-
96
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата
щазырланмасы кечирилмяси
Сийасятин щяйата
кечирилмясинин
планлашдырылмасы
Сийасятин тясиринин Йенидян
гиймятляндирилмяси щазырланма
Яgяr vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmыш
qiymяtlяndirmя siyasяtin nяticяlяrinin
uьursuz olduьunu aшkar edirsя,
o zaman hansы mяsяlяlяr цzяrindя
dцшцnmяk lazыmdыr?
1. Mцlahizяlяr yцrцdцn;
2. Mцzakirяlяr aparыn;
3. Mцhakimяlяr irяli sцrцn;
4. Qяrarlar qяbul edin.
Nяticяlяrinizi mцtяxяssislяrin tяqdim et-
diyi versiyalarla mцqayisя edin, boшluq-
lar цzяrindя bir daha dцшцnцn.
lыqlы hesabat xarakterli materialыn ikinci hissяsini
«Problemin aradan qaldыrыlmasы yollarы» baшlыqlы
yazыnыn birinci hissяsini oxuyun, mцzakirя apa-
rыn vя yekun qяrarlar qяbul edin.
Яgяr vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmыш qiy-
mяtlяndirmя siyasяtin nяticяlяrinin uьursuz
olduьunu aшkar edirsя, o zaman aшaьыda qeyd
edilяn mяsяlяlяr цzяrindя dцшцnmяk lazыmdыr.
• Hяyata keчirilяn siyasяt яlveriшli (adek-
vat) olamaya bilяr;
• Яlveriшli olan siyasяt dцzgцn hяyata ke-
чirilmяyя bilяr;
• Иnsan resurslarы qeyri-adekvat ola bilяr;
• Maliyyя чatышmazlыьы ola bilяr;
• Яlveriшli olmayan iqtisadi stimullaшdыrma
ola bilяr.
 Тящсилин ясаслары
ЫВ BЮLMЯ
MИLLИ SЯVИYЙЯDЯ YЦRЦDЦLЯN TЯHSИL
SИYASЯTИNИN MЦXTЯLИF SЯVИYYЯLЯRDЯ HЯYATA
KEЧИRИLMЯSИ MEXANИZMLЯRИ
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Milli sяviйyяdя tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш
tяdbirlяrin yerli tяhsil idarяlяri sяviyyяsin-
dя hяyata keчirилmяsinя xidmяt edяn plan-
laшma nцmunяlяri tяrtib edяcяksiniz;
• Milli, yerli tяhsil idarяlяri sяviyyяsindя
tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin mяktяb
sяviyyяsindя hяyata keчirilmяsinя xidmяt
edяn planlaшma nцmunяlяri tяrtib edяcяk-
siniz;
• Milli, yerli tяhsil idarяlяri, mяktяb sяviyyя-
sindя tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin
sinif sяviyyяsindя hяyata keчirilmяsinя xid-
mяt edяn planlaшdыrma nцmunяlяri tяrtib
edяcяksiniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respуblikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strate-
giyasы
97
Ящатя олунан мясяляляр:
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinin tяtbiqinin шяhяr/rayon
sяviyyяsindя планлашдырылмасы;
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinиn mяktяb sяviyyяsindя план-
лашдырылмасы;
• Milli, шяhяr vя ya rayon, elяcя dя
mяktяb sяviyyяsindя qarшыya qoyul-
muш mяsяlяlяrin sinif sяviyyяsindя
планлашдырылмасы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
 Тящсилин ясаслары

ЫВ Бюлмяйя эириш

SXEMLЯRИ MЦШAHИDЯ EDИN! DЦШЦNЦN!

Bu sxemlяr sizdя hansы fikirlяri yaradыr?
(Иlkin biliklяrinizi bir araya gяtirin)

Милли сявиййядя

Шящяр (район) сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Синиф сявиййясиндя

Milli sяviyyяdя siyasяtin planlaшdыrыlmasы чяrчivяsi

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря) планлашдырылмасы кечирилмяси
1. Цмуми тящлил 1. Цмуми мясялянин конкретляшмяси
1. Апарылан ишин гиймятлян-
2. Сийаси вязиййят 2. Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
3. Nяzяrdя tutulan tяdbirlяrin hяйа- дирилмяси
3. Игтисади вязиййят
та кечирилян заман дягигляшдирил- 2. Йенидян щяйата кечирил-
4. Тящсил сектору
мяси. мяси
5. Инкишафын динамикасы

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin tяtbiqinin йерли тящсил идаряляри sяviyyясindя
planlaшdыrыlmasы (цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси)

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Шяhяr vя rayonlarda mюvcud vяziyyяti araшdыracaqsыnыz;
• Milli sяviyyяdя icrasы nяzяrdя tutulmuш цmumi xarakter daшыyan tяdbirlяri mюvcud vяziyyяti araшdы-
rыlmыш шяhяr/rayon sяviyyяsinя mцvafiq konkretlяшdirяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi hesabat шяklindя tягdim edяcяksiniz.

Ы. Milli sяviyyяdя nяzяrdя tutulmuш цmu-
mi mяsяlяlяrin шяhяr/rayon sяviyyяsindя kon-
kretlяшmяsi
• Иnsan, fiziki vя maliyyя resurslarы aydыn
vя dяqiq gюstяrilir, mюvcud vяziyyяtdяn чы-
xыш edяrяk imkanlar dяqiqlяшdirilir;
98
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsindя iшtirak edя-
cяk hяr kяsin mяsuliyyяt vя vяzifяlяri aydыnlaш-
dыrыlыr, onlar digяr vяzifяlяrdяn azad edilir, fяa-
liyyяtя baшlamaq цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilir;
• Siyasяtin idarя olunmasы цчцn inzibati
strukturlar yerlяrdя aydыn vя mюhkяm struk-
turlaшdыrыlыr.
 Тящсилин ясаслары

Милли сявиййя
LAYИHЯ
(Mцstяqil tяlim шяraitindя bir шяhяr
vя ya rayon цzrя tяdqiqatlarыnыzы davam
Шящяр (район) сявиййясиндя etdirin)
1. Beш region цzrя (hяr qrup bir region ol-
maqla) mюvcud vяziyyяti insan, fiziki, ma-
liyyя resurslarы baxыmыndan araшdыrыn.
2. «Siyasяtin planlaшdыrыlmasы» mюvzusu-
Ы. Мювъуд вя- ЫЫ. Сийасятин тят- ЫЫЫ. Планын nun «Цmumi mяsяlяlяrin konkretlяшdirilmя-
зиййятин тящлили бигинин планлаш- щяйата si» bяhsindя юyrяndiyiniz ardыcыllыqda milli
(район цзря) дырылмасы кечирилмяси sяviyйяdя icrasы nяzяrdя tutulmuш цmumi
1. Цмуми тящлил 1. Цмуми мяся- 1. Апарылан mяsяlяlяri araшdыrdыьыnыz regiondakы mюvcud
2. Сийаси вя- лянин конкрет- ишин гиймят- vяziyyяtdяn чыxыш edяrяk konkretlяшdirin.
зиййят ляшдирилмяси ляндирилмяси
3. Tяqdim edilяn схем цzrя Milli sяviyyя-
3. Игтисади вя- 2. Сийаси гцввя- 2. Йенидян
щяйата dя icrasы nяzяrdя tutulmuш fяaliyyяtlяrin icra
зиййят лярин сяфярбяр
4. Тящсил сектору едилмяси кечирилмяси planыnы tяrtib edin.
5. Инкишафын ди- 3. Щяйата кечири- 4. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda hesa-
намикасы лян заман дя- bat-tяqdimat hazыrlayыn.
гигляшдирилмяси

Фяалиййят планы
(нцмуня)
Фяалиййяти иъра
Милли Район Мяктяб ся- едяъяк тяшкилат
Фяалиййятин Иъра
сявиййядя сявиййясиндя виййясиндя Иъра вя йа шяхсин
иърасынын мцддяти Гейд
эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк йоллары (вязифяси
мягсяди вя йа вахты эюстярилмякля)
иш ишляр ишляр
ады вя сойады

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin tяtbiqinin regional sяviyyяdя planlaшdыrыlmasы

(siyasi qцvvяlяrin сяфярбяр едилмяси)

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяhsil siyasяti ясасында, yerlяrdя mюvcud vяziyyяt nяzяrя
alыnmaqla siyasi qцvvяlяrin sяfяrbяr edilmяsi цчцn tяdbirlяr planы hazыrlayacaqsыnыz;
• Qarшыya чыxmasы ehtimal edilяn problemlяri proqnozlaшdыracaq, hяyata keчirilmяli tяdbirlяr
vя onlarыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.

99
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ. Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяhsil ЫЫЫ. Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяh-
siyasяti шяhяr vя rayon sяviyyяsindя hяyata sil siyasяti шяhяr vя rayon sяviyyяsindя hяya-
keчirilяrkяn maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin sя- ta keчirilяrkяn qarшыya чыxan problemlяrin
fяrbяr edilmяsi цчцn tяdbirlяr aradan qaldыrыlmasы yollarы
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin • Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
юyrяnяnlяr vя onlarыn ailяlяri цчцn anlaшыqlы yindяn proqramlarыn hяyata keчirilmяsinin
olmasыnыn tяmin edilmяsi; qeyri-mцmkцnlцyц;
• Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn- • Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr vя
dan ictimaiyyяtin maariflяndirilmяsi; onlarыn яhalinin (mцяllimlяrin) sosial vяziy-
• Yeni siyasяtin tяhsil iшчilяrinin iшlя tя- yяtinя tяsiri;
minatыna tяsiri olduьundan, zяrяrчяkяnlяrin • Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяrin
maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasы; qeyri-mцяyyяn mцnasibяti.
• Mяktяb tikintisi ilя baьlы ehtiyaclarыn • Yerli siyasяtчilяrin yeni tяшяbbцslяrя
mцяyyяnlяшdirilmяsi vя tяkliflяrin hazыrlan- mцnasibяti.
masы; TAPШЫRЫQ 2
• Tяhsildя maraqlы olan tяrяflяrin siyasя-
1. Regionlarыn spesifik xцsusiyyяtlяri nя-
tin hяyata keчirilmяsinя cяlb edilmяsi.
zяrя alыnmaqla tяrtib etdiyiniz fяaliyyяt
TAPШЫRЫQ 1 planlarыnы yuxarыda tяqdim edilяn parametr-
1. Tяqdim edilяn cяdvяl цzrя maraqlы tя- lяr baxыmыndan bir daha nяzяrdяn keчirin.
rяflяrin dяstяyinin yerlяrdя sяfяrbяr edil- Nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin hяyata keчiril-
mяsi mяqsяdilя yerinя yetirilяcяk tяdbirlяri mяsi zamanы qarшыya чыxmasы eщtimal edilяn
mцяyyяnlяшdirin. problemlяrlя baьlы verilmiш схемdяn istifadя
Мяктяб etmяklя proqnozlar verin.
Сяфярбяр олунан тяряфляр сявиййясиндя 2. Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыl-
сийаси сяфярбярли-
йин апарылмасы masы цчцn hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя on-
Планлашмада йени сийасятин larыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.
мягсядинин юйрянянляр вя онла-
рын аиляляри цчцн анлашыглы олмасы Problemlяr Эюрцляъяк
ишляр
Problemlяrin aradan
qaldыrыlmasы цsullarы
Апарылан сийасятин ящямиййяти
бахымындан иътимаиййятин
маарифляндирилмяси
Йени сийасятин тящсил ишчиляри-
нин ишля тяминатына тясири олду-
ьундан, зярярчякянлярин
марагларынын нязяря алынмасы 3. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-
Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещти- mat hazыrlayыn.
йаъларын мцяййянляшдирилмяси Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
вя тяклифлярин щазырланмасы
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
Тящсилдя мараглы олан тяряфля- inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
рин сийасятин щяйата кечирил-
мясиня ъялб едилмяси 2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
2. Яввяlki dяrslяrdя istifadя etdiyiniz яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
planlaшdыrma cяdvяli цzrя mцяyyяn edilяn sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
tяdbirlяrin icrasыnы planlaшdыrыn. Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
3. Nяticяlяrinizi tяqdim edin. Иnstitut.

100
 Тящсилин ясаслары

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin мяктяб sяviyyясindя planlaшdыrыlmasы

(цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси)

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Шящяр/район сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря)
1. Шяраит (йери, ящалиси, сосиал вя-
зиййяти)
2. Мцщит (мяняви-психоложи)
3. Мадди-техники база
4. Тящсилин вязиййяти
5. Инкишафын динамикасы
планлашдырылмасы
1. Цмуми мясялянин конкретляшмяси
2. Мараглы тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр
едилмяси
3. Щяйата кечирилян заман дягигляшдирил-
мяси
кечирилмяси
1. Мяктябдя апарылан ишин гий-
мятляндирилмяси
2. Нюгсанларын ашкар едилмяси
3. Планларын тякмилляшдирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Шяhяr vя rayon цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarыndakы rayon цчцn konkret, lakin mяktяb
цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri mяktяbdяki mюvcud vязiyyяti nяzяrя almaqla konkret-
lяшdirяcяksiniz;
• Planlaшdыrma apararkяn яlaqяliliyin vя varisliyin necя gюzlяnildiyi barяdя mяlumat verяcяksiniz.

Ы. Milli, regional sяviyyяdя qarшыya qoyul- • Mяktяb sяviyyяsindя яlaqяliliyin vя va-

muш цmumi mяsяlяlяrin mяktяb sяviyyяsindя
konkretlяшdirilmяsi
• Шagirdlяriн, pedaqoji kadrlarын, maddi-
texniki bazanыn araшdыrыlmasы vя strategiya-
nыn qurulmasы;
• Mяktяbin direktoru, direktor mцavin-
lяrи, metodbirlяшmя sяdri, mцяllimlяr, uшaq
tяшkilatыnыn sяdri, psixoloqun mяsuliyyяt vя
vяzifяlяrinin aydыnlaшdыrыlmasы;
• Mяktяbdя inzibati strukturun aydыn vя
mюhkяm strukturlaшdыrыlmasы.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя bu fяaliyyяt qruplarda yerinя
yetirиlir, nяticяlяr tяqdim vя mцqayisя edilir)
• Иnternetин кюмяйи иля яvvяlki dяrslяrdя
tяdqiq etdiyiniz regionlardakы mяktяblяrdяn
birindя mюvcud vяziyyяti araшdыrыn.
risliyin gюzlяnilmяsi цzrя planlaшma nцmu-
nяsinя nяzяr salыn:
– mяktяbin yerlяшdiyi яrazi;
– mяktяbdя шagirdlяrin vя mцяllim heyя-
tinin sayы;
– mяktяbdя mяnяvi-psixoloji mцhitin
dяyяrlяndirilmяsi;
– tяhsilin vяziyyяtinin mцяyyяnlяшdirilmяsi;
– inkiшafыn dinamikasыnыn araшdыrыlmasы.
• Regional sяviyyяdя tяrtib edilmiш fяaliyyяt
planlarыndakы rayon цчцn konkret, lakin mяktяb
цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri hяmin mяk-
tяbdяki mюvcud vяziyyяti nяzяrя almaqla tяq-
dim edilяn cяdvяl цzrя bir daha konkretlяшdirin.
• Ehtiyac duyulduьu halda tяrtib etdiйи-
niz planlaшma nцmunяsindя tяkmillяшdirmя
iшlяri aparыn.
• Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda hesa-
bat-tяqdimat hazыrlayыn.

101
 Тящсилин ясаслары

Фяалиййят планы
(нцмуня)
Фяалиййяти иъра
едяъяк тяшкилат
Милли Район Мяктяб ся- Синиф Иъра
Фяалиййятин вя йа шяхсин
сявиййядя сявиййясиндя виййясиндя сявиййясиндя Иъра мцддяти
иърасынын (вязифяси Гейд
эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк йоллары вя йа
мягсяди эюстярилмякля)
иш ишляр ишляр ишляр вахты
ады вя
сойады

Иstifadя edilяn яdяbiyyat: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяt-

1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin biqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяh-
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы silin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иns-
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk- titut.
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin тятбигинин мяктяб sяviyyяlяrindя planlaшdыrыlmasы

(мараглы тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр едилмяси)

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Regionlar цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarы baxыmыndan mяktяb чяrчivяsindя maraqlы tяrяf-
lяrin dяstяyini sяfяrbяr etmяk цчцn fяaliyyяtinizi planlaшdыracaqsыnыz;
• Qarшыya чыxmasы ehtimal edilяn problemlяri proqnozlaшdыracaq, hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя
onlarыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.

ЫЫ. Maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin sяfяrbяr • Mяktяbin tikintisi vя ya tяmiri ilя baьlы
edilmяsi baxыmыndan milli vя regional sяviy- ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi vя tяklif-
yяdя aparыlan sяfяrbяrliyin mяktяb sяviyйя- lяrin hazыrlanmasы.
sindя hяyata keчirilmяsi yollarы
• Valideynlяrin vя ictimai tяшkilatlarыn TAPШЫRЫQ 1
siyasяtin hяyata keчirilmяsinя cяlb edil- (Auditoriya шяraitindя bu fяaliyyяt qruplarda yerinя
mяsi; yetirиlir, nяticяlяr tяqdim vя mцqayisя edilir)
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin
1. Verilmiш cяdvяlя яsasяn шяhяr vя ya ra-
шagirdlяr vя onlarыn ailяlяri цчцn anlaшыqlы ol-
yon цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarы ba-
masыnыn tяmin edilmяsi;
xыmыndan mяktяb чяrчivяsindя maraqlы tя-
• Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn-
rяflяrin dяstяyini sяfяrbяr etmяk цчцn fяa-
dan valideynlяrin, pedaqoji kollektivin, шa-
liyyяtinizi mцяyyяnlяшdirin.
girdlяrin vя mяktяblя hяr hansы яlaqяsi olan
2. Hяmin fяaliyyяtlяri «Fяaliyyяt planы»
tяшkilatlarыn maariflяndirilmяsi;
cяdvяli цzrя yerlяшdirin.
• Yeni siyasяtin mцяllimlяrin iшlя tяmina-
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda he-
tыna tяsiri olduьundan, zяrяrчяkяnlяrin ma-
sabat-tяqdimat hazыrlayыn.
raqlarыnыn nяzяrя alыnmasы;
102
 Тящсилин ясаслары

Сийаси дястяйин сяфярбяр олунмасынын тяшкили

Шящяр, район сявиййясиндя сийаси
Милли сявиййядя тялябляр
дястяйин сяфярбяр едилмяси
Планлашмада йени сийасятин мягсядинин юйрянянляр вя онларын аиляляри цчцн
анлашыглы олмасы
Апарылан сийасятин ящямиййяти бахымындан иътимаиййятин маарифляндирилмяси

Йени сийасятин тящсил ишчиляринин ишля тяминатына тясири олдуьундан, зярярчя-

кянлярин марагларынын нязяря алынмасы

Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещтийаъларын мцяййянляшдирилмяси вя тяклифлярин ща-

зырланмасы

Тящсилдя мараглы олан тяряфлярин сийасятин щяйата кечирилмясиня ъялб едилмяси

ЫЫЫ. Milli, regional sяviyyяdя qarшыya qo-
yulmuш vяzifяlяr mяktяb sяviyйяsindя hяyata
keчirilяrkяn aшaьыda qeyd edilяn problemlяr
meydana чыxa bilяr:
• Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
yindяn proqramlarыn hяyata keчirilmяsi
qeyri-mцmkцn ola bilяr;
• Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr
mцяllimlяrin sosial vяziyyяtinя mяnfi tяsir
gюstяrя bilяr;
• Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяr
qeyri-mцяyyяn mцnasibяt bяslяyя bilяr;
• RTШ rяhbяrliyinin yeni tяшяbbцslяrя
mцnasibяti qeyri-mцяyyяn ola bilяr.

TAPШЫRЫQ 2
1. Mяktяbin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla hazыrlanmыш fяaliyyяt planlarыnda
nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsi zamanы qarшыya чыxmasы eщtimal edilяn
problemlяrlя baьlы cяdvяldяn istifadя etmяklя proqnozlar verin.
Гаршыйа чыха биляъяк проблемлярин арадан галдырылмасы йоллары

Фяалиййятин Фяалиййяти иъра едяъяк тяшкилат вя

Эюрцляъяк Иъра Иъра мцддяти
иърасынын йа шяхсин (вязифяси Гейд
ишляр йоллары вя йа вахты
мягсяди эюстярилмякля) ады вя сойады

2. Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыl- 2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-

masы цчцn hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя on-
larыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.
3. Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.

103
 Тящсилин ясаслары

Milli, шяhяr vя ya rayon, elяcя dя mяktяb sяviyyяsindя qarшыya qoyulmuш mяsяlяlяrin

sinif sяviyyяsindя planlaшdыrыlmasы

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Шящяр/район сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Синиф сявиййясиндя

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря) планлашдырылмасы кечирилмяси
1. Шаэирдлярин физики, физиоложи саьламлыг, сосиал,
1. Цмуми мясялянин конкретляш- 1. Синифдя апарылан ишин гий-
идраки, психоложи вязиййят вя мараглары
мяси мятляндирилмяси
2. Синифдя мяняви, психоложи иглим
2. Валидейн дястяйинин сяфярбяр 2. Нюгсанларын ашкар едилмяси
3. Синфин тяъщизаты вя тяртибаты
едилмяси 3. Планларын тякмилляшдирилмяси
4. Шаэирдлярин щазырлыг сявиййяси
3. Щяйата кечирилян заман дя-
5. Инкишафын динамикасы
гигляшдирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mяktяb цчцn konkret, lakin sinif цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri sinиfdяki mюvcud vяziy-
yяt nяzяrя alыnmaqla konkretlяшdirяcяksiniz.

Ы. Milli, regional vя mяktяb sяviyyяsindя sяlяlяri region vя mяktяb sяviyyяsindя kon-

qarшыya qoyulmuш цmumi mяsяlяlяrin sinif sя-
viyyяsindя konkretlяшdirilmяsi
• Шagirdlяrin idraki inkiшaf, fiziki-fizioloji,
psixoloji, soсial vяziyyяti vя maraqlarы, mцяlli-
min peшяkarlыq sяviyyяsi, sinif otaьыnыn tяrtibatы
vя tяchizatы baxыmыndan mюvcud vяziyyяtin
araшdыrыlmasы vя strategiyanыn qurulmasы;
• Sinif mцяllimi (rяhbяri) , valideynlяr vя
шagirdlяrin mяsuliyyяt vя vяzifяlяrinin bюlцш-
dцrцlmяsinin tяшkili;
• Sinfin mцxtяlif qurumlarda (sinif qяzetinin
redaksiyasы, saьlamlыq vя tяmizlik qrupu…) ay-
dыn vя mюhkяm strukturlaшdыrыlmasы.
TAPШЫRЫQ
(Bu tapшыrыьыn real-sinif шяraitindя icrasы daha
sяmяrяli nяticя verir)
• Яvvяlki bяhslяrdя milli sяviyyяdя tяt-
biqi nяzяrdя tutulmuш цmumi xarakterli mя-
kretlяшdirdiniz. Cяdvяldя verilяn parametr-
lяr цzrя sinиfdяki mюvcud vяziyyяti araш-
dыrыn. Яvvяlki sяviyyяlяrdя yerinя yetirilmяli
тядбирлярдян чыхыш етмякля цмуми мясяляляри
конкретляшдирин. (Araшdыrmalar aparmaq цчцn
zяruri sorьu vяrяqlяri, test vя tapшыrыqlarы
DVD-dяn яldя edя bilяrsiniz.) Sинфин фяалий-
йят планыны тяртиб един
• Sinif sяviyyяsindя tяrtib edilmiш fяaliy-
yяt planыnda яlaqяlilik vя varisliyin hansы sя-
viyyяdя gюzlяnildiyinя nяzяr salыn, gюrцlmяli
tяdbirlяr vя onlarыn icra цsullarыnы мцяy-
yяnlяшdirin.
• Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-
mat hazыrlayыn.

104
 Тящсилин ясаслары

Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn яdяbiyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsi-
lin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
3. Test, tapшыrыq, mцшahidя vя sorьu vяrяqlяri
4. Яvvяlki dяrslяrdя tapшыrыqlara яsasяn
regional, mяktяb sяviyyяsiнdя tяrяfinizdяn
tяrtib edilmiш planlaшma nцmunяlяri.

105
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ. Milli, regional vя mяktяb sяviyyяsindя ma- • Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn-
raqlы tяrяflяrin dяstяyinin sяfяrbяrliyi цzrя aparыlan dan valideynlяrin maariflяndirilmяsi;
iшlяrin sinif sяviyйяsindя davam etdirilmяsi. • Tяhsildя maraqlы olan tяrяflяrin (шa-
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin girdlяriн, valideynlяriн, uшaq birliklяriniн) si-
шagirdlяr vя valideynlяr цчцn anlaшыqlы olma- yasяtin hяyata keчirilmяsinя cяlb edilmяsi.
sыnыn tяmin edilmяsi;
Синиф сявиййясиндя maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin сяфярбяр олunмасы
Яsas шяrtlяr Синиф сявиййясиндя aparыlacaq iшlяr
Планлашмада йени сийасятин Валидейнлярля синифдя апарылан ишин мягсядляри барядя маарифлянди-
мягсядинин юйрянянляр вя риъи сющбятляр апармаг;
онларын аиляляри Практик тапшырыгларын йериня йетирилмясиндя евдя ушагларына кюмяк
цчцн анлашыглы олмасы етмяйин йолларыны юйрядян семинарлар кечирмяк;
Мцасир дярслик комплектляри иля танышлыг вя онунла ишлямяйин йол-
лары щаггында маарифляндирмя ишляри апармаг;
Синифдя истифадя едилян тялим стратеэийалары вя онларын мягсяди щаг-
гында валидейнляри мялуматландырмаг;
• Шagirdlяrin maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasы;
• Sinfin tяrtibatы vя tяchizatы ilя baьlы ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi;
Ушагларыны мяняви-психоложи бахымдан дястяклямяйин йоллары иля
баьлы сющбятляр апармаг, гиймятляндирмянин гайдалары вя онун
ящямиййяти щаггында мялуматландырмаг.
Апарылан сийасятин ящямий-
Мятбуатда йазыларла чыхыш етмяк, топлантыларда мцнасибятини билдирмяк, юз
йяти бахымындан валидейнля-
тяърцбяси щаггында мялумат вермяк
рин маарифляндирилмяси
Тящсилдя мараглы олан тя-
Ушаг тяшкилаты, ушаг бирликляри, йарадыъылыг дярнякляри, гейри-дювлят
ряфлярин сийасятин щяйата
тяшкилатлары вя с.
кечирилмясиня ъялб едилмяси

TAPШЫRЫQ xцsusi mяsяlяlяri mяktяb sяviyyяsi baxыmыn-

Sinfin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыn-
maqla verilmiш cяdvяli bir daha nяzяrdяn
keчirin. Мaraqlы tяrяflяrin sяfяrbяrliyini tя-
min etmяk цчцn sinif sяviyyяsindя verilmiш
dan necя цmumilяшdirmяk olar? Mяktяb цz-
rя maraqlы tяrяflяrin sяfяrbяr edilmяsi ba-
xыmыndan fяaliyyяti planlaшdыrыn.
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda he-
сабат-tяqdimat hazыrlayын.

Мяktяb сявиййясиндя тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр едилмяси

Ясас шяртляр Mяktяb sяviyyяsindя
Планлашмада йени сийасятин мягсядинин юйрянянляр вя онла-
рын аиляляри цчцн анлашыглы олмасы
Апарылан сийасятин ящямиййяти бахымындан иътимаиййятин
маарифляндирилмяси
Йени сийасятин тящсил ишчиляринин ишля тяминатына тясири олду-
ьундан, зярярчякянлярин марагларынын нязяря алынмасы
Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещтийаъларын мцяййянляшдирилмяси
вя тяклифлярин щазырланмасы
Тящсилдя мараглы олан тяряфлярин сийасятин щяйата кечирилмя-
синя ъялб едилмяси

106
 Тящсилин ясаслары

ЫЫЫ. Milli, regional, mяktяb sяviyyяsindя • Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr vя

qarшыya qoyulmuш vяzifяlяr sinif sяviyйяsindя
hяyata keчirilяrkяn qarшыya чыxan problemlя-
rin aradan qaldыrыlmasы.
• Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
yindяn tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsinin
qeyri-mцmkцnlцyц;
onlarыn шagirdlяrin ailяlяrinin sosial vяziyyя-
tinя tяsiri;
• Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяrin
qeyri-mцяyyяn mцnasibяti;
• Mяktяb rяhbяrliyinin yeni tяшяbbцslяrя
mцnasibяti.

Синиф сявиййясиндя гаршыйа чыхан проблемин щялли йоллары

Мейдана чыхмасы ещтимал едилян
проблемляр
Иш графики гейри-реал тяртиб едилдийиндян
програмларын щяйата кечирилмясинин гейри-
мцмкцнлцйц
Ъямиййятдя эедян игтисади просесляр вя он-
ларын шаэирдлярин сосиал вязиййятиня тясири
Тящсилдя эедян просесляря валидейнлярин
гейри-мцяййян мцнасибяти
Рящбярлийин йени тяшяббцсляря мцнасибяти
Гаршыйа чыхан проблемлярин арадан галдырылмасы
цчцн эюрцляъяк тядбирляр
Синфин фяалиййят планы, иллик (перспектив)
планлашманын нязярдян кечирилмяси
Ушагларын аиляляриндя баш верян сосиал
дяйишикликлярин онларын тялим кейфиййятиня
тясири бахымындан нязарятдя сахланылмасы
Мягсядли маарифляндирмя ишляринин (valideynlяr-
lя, uшaq birlikляri ilя) давам етдирилмяси, йени
маарифляндирмя цсулларынын арашдырылмасы
Вахташыры эюрцлмцш ишляр вя онларын нятиъяляри
щаггында щесабатларын верилмяси.
Эюрцляъяк ишлярля баьлы мялуматландырылмасы

TAPШЫRЫQ hяyatakeчirmя zamanы qarшыya чыxmasы eщti-

• Sinfin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя mal edilяn problemlяri mцяyyяnlяшdirin vя
alыnmaqla hazыrlanmыш fяaliyyяt planlarыnы verilmiш cяdvяldяn istifadя etmяklя proq-
nozlar verin.

Гаршыйа чыха биляъяк проблемлярин арадан галдырылмасы йоллары

Aшkar edilmiш problemlяr Эюрцляъяк ишляр Арадан галдырма цсуллары

• Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыlma- • Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-

sы цчцn gюrцlmяli tяdbirlяrи vя onlarыn icra mat hazыrlayыn.
цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.

107

Milli siyasяtin mцxtяlif sяviyyяlяrdя reallaшdыrыlmasыnыn konseptual чяrчivяsi
Мювъуд вязиййятин тящлили
(юлкя цзря)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Игтисади вязиййят
• Тящсил сектору
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(шящяр/район)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Сосиал вязиййят
• Тящсил сащяси
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(мяктяб)
• Шяраит (йери, ящалиси, сосиал
вязиййяти)
• Мцщит (мяняви-психоложи)
• Мадди-техники база
• Тящсилин вязиййяти
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили (синиф)
• Шаэирдлярин сосиал, идраки, пси-
холожи, физики вязиййяти
• Мяняви-психоложи иглим
• Синиф тяъщизаты вя тяртибаты
• Шаэирдлярин щазырлыг сявиййяси
• Инкишафын динамикасы
Тящсилин ясаслары
Милли сявиййя
Сийасятин тятбигинин планлашдырыл-
масы
• Цмуми мясялянин конкретляш-
мяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
ШТИ/РТШ
Милли сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы (район/шящяр)
• Цмуми мясялянин конкретляш-
мяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
Мяктяб сявиййяси
Сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Мараглы тяряфлярин дястяйинин ся-
фярбяр едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы дягигляш-
мялярин апарылмасы
Синиф сявиййяси
Милли сийасятин тятбигинин планлаш-
дырылмасы (синиф)
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Валидейн дястяйинин сяфярбяр
едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы
дягигляшмялярин апарылмасы
108
Планын щяйата кечирилмяси
• Апарылан ишин гиймятлянди-
рилмяси
• Йенидян щяйата кечирил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(район, шящяр)
• Районда апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Йенидян щяйата кечирилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(мяктяб)
• Мяктябдя апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирилмяси
Планын щяйата кечирилмяси
(синиф)
• Синифдя апарылан ишин гий-
мятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
 Тящсилин ясаслары
ЫВ FЯSИL: ЦМУМИ ТЯЩСИЛИН КУРИКУЛУМУ ВЯ
ТЯЛИМИН ЯСАСЛАРЫ
1999-cu ildяn bяri aparыlan davamlы iшin
nяticяsi olaraq 3 iyun 2010-cu il tarixindя Na-
zirlяr Кabinetinin 103 nюmrяli qяrarы ilя Azяr-
«Kurikulum vя tяlimin яsaslarы» fяslini
юyrяnяndяn sonra siz:
1. Tяhsil proqramlarыnыn (kurikulumla-
rыn) strukturunu izah edяcяk, mяzmu-
nun standartlarыnыn tяrtibinin elmi-
nяzяri яsaslarыnы vя qanunauyьunluq-
larыnы шяrh edяcяksiniz;
2. Mяzmun standartlarыnыn reallaшmasы-
na xidmяt edяn tяlimin tяшkilinя veri-
lяn tяlяblяri izah edяcяk vя ayrы-ayrы
tяlim strategiyalarыnыn tяtbiqi yollarыnы
vя яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
3. Mяzmun standartlarыnыn hяyata keчi-
rilmяsinя xidmяt edяn perspektiv (illik)
vя cari (gцndяlik), elяcя dя inteqrativ
(hяftяlik) vя azkomplektli siniflяr цчцn
planlaшmalar aparacaqsыnыz;
4. Nailiyyяt keyfiyyяtinin qiymяtlяndi-
rilmяsinя verilяn mцasir tяlяblяri шяrh
edяcяk, onun nюvlяri, цsullarыna mц-
vafiq qiymяtlяndirmя vasitяlяri tяrtib
edяcяksiniz;
5. Yeni dяrslik komplektlяrindяn istifa-
dяnin yollarыnы шяrh edяcяksiniz.
109
baycan Respublikasыnda «Цmumi tяhsil pillя-
sinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (ku-
rikulumlarы)» tяsdiq edildi.
«Kurikulum vя tяlimin яsaslarы» fяsli цzrя
яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
I Бюлмя: Tяhsil proqramlarыnыn (kuriku-
lumlarыnыn) strukturu vя
mяzmunu;
II Бюлмя: Fяnn proqramlarыnыn
(kurikulumlarыnыn) tяtbiqindя
yeni tяlim strategiyalarы vя
tяlimin tяшkilиndя onlardan
sяmяrяli istifadяnin yollarы;
III Бюлмя: Fяnn kurikulumlarы яsasыnda
tяlimin planlaшdыrыlmasы;
IV Бюлмя: Цmumi tяhsil sistemindя yeni
qiymяtlяndirmя
mexanizmlяrinin tяtbiqi;
V Бюлмя: Йени дярсликлярля ишин
xцsusiyyяtlяri
ЯLDЯ ETDИYИNИZ NЯTИCЯLЯRИ
QИYMЯTLЯNDИRИN
 Тящсилин ясаслары
Ы BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ ПРОГРАМЛАРЫНЫН (КУРИКУЛУМЛАРЫН) СТРУКТУРУ
ВЯ МЯЗМУНУ
Gюzlяnilяn nяticяlяr
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяri izah
edяcяksiniz;
• «Kurikulum» anlayышы vя «Цmumi tяhsil pil-
lяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlar (ku-
rikulumlar)» sяnяdinin яsas xцsusiyyяtlяri
haqqыnda qыsa mяlumat verяcяksiniz;
• Yeni fяnn kurikulumlarыnыn sяciyyяvi cяhяt-
lяrini nцmunяlяrlя шяrh edяcяksiniz;
• Fяnn kurikulumlarыnыn strukturunu шяrhlяr
vermяklя tяsvir edяcяksiniz;
• Цmumi tяlim nяticяlяri, mяzmun xяtti, яsas
standart vя alt-standartlarыn mahiyyяtini izah
edяcяk, nцmunяlяr gюstяrmяklя fikirlяrinizi
яsaslandыracaqsыnыz;
• Mяzmun standartlarыnы tяhlil edяcяksiniz:
– mяzmun vя fяaliyyяt komponentlяrini mцяy-
yяn edяcяksiniz;
– biliyin kateqoriyalarыnы mцяyyяn edяcяk-
siniz;
– standartda nяzяrdя tutulmuш fяaliyyяtin nю-
vцnя mцvafiq taksonomiyanы vя onlarыn aid
olduьu sяviyyяni mцяyyяn edяcяksiniz.
• Mяzmun standartыnda bir il яrzindя reallaшdы-
rыlmasы nяzяrdя tutulan цmumi mяsяlяlяri kon-
kret mюvzu baxыmыndan xцsusilяшdirяrяk dяrsin
tяlim mяqsяdlяrini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.
Истифадя едиляn ядябиййат:
1. Teaching Strategies: A Guide to Better
Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J.
Harder, Richard C. Callahan, Copyright
©1994 by D.C.Heath and Company, 400
pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha yaxшы
tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert,
J. Harder, Riчard C.Callan)
110
Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
Tяhsildя mяzmun islahatlarы: yaxыn
tariximiz;
Kurikulum vя onun nюvlяri;
«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlar
(kurikulumlar)» sяnяdinin strukтuru;
Fяnn proqramlarыnыn (kurikulum-
larыnыn) sяciyyяvi cяhяtlяri vя
stрukturu;
Mяzmun standartlarыnыn kompo-
nentlяri цzrя tяsnifatы: biliyin
kateqoriyalarы;
Mяzmun standartlarыnыn kompo-
nentlяri цzrя tяsnifatы: fяaliyyяt
nюvlяri, taksonomiйalar;
Tяhsil taksonomиyalarы: иdraki tak-
sonomiya;
Tяhsil taksonomиyalarы: пsixomotor
taksonomiya;
Tяhsil taksonomиyalarы: еmosional
taksonomiya;
Mяzmun standartlarыnыn bilik vя
fяaliyyяt komponentlяri nяzяrя
alыnmaqla tяlim mяqsяdlяrinin
mцяyyяn edilmяsi.
2. Abbasov Я.M. Yeni fяnn kurikulum-
larыnыn sяciyyяvi xцsusiyyяtlяri, Kurikulum
elmi-metodiki jurnalы, 2008, №1, sяh. 30.
3. Sцleymanova A. Fяnn kurikulumla-
rыnda mяzmun standartlarы, Kurikulum el-
mi-metodiki jurnalы, 2008, №1, sяh. 48.
4. Sцleymanova A.Y. Kurikulumu tяtbiq
edяrkяn, Kurikulum elmi-metodiki jurnalы,
2008, №3, sяh.18.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsildя mяzmun islahatlarы: yaxыn tariximiz
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Son dюvrlяrdя цmumtяhsil sistemindя apa-
rыlan islahatlarыn mяrhяlяlяrini mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif mяrhяlяlяrdя цmumi tяhsilin
mяzmununa verilяn tяlяblяri aшkar edяcяk,
onlar arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяtlяri
шяrh edяcяksiniz;
• Mяrhяlяlяr arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяt-
lяri шяrh edяcяksiniz;
• Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяri
izah edяcяksiniz.
Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяr:
• Cяmiyyяtdя yeni ictimai-siyasi mцnasi-
bяtlяrin yaranmasы;
• Planlы iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiy-
yatыna keчid;
• Dцnya tяhsil sisteminя inteqrasiya;
• Иnformasiya яsrinin tяlяblяri;
• Tяhsilin mяqsяd vя vяzifяlяrinя yeni
baxыш vя yanaшmalarыn formalaшmasы;
• Mюvcud цmumi tяhsil proqramlarыnыn
mцasir tяlяblяrя cavab vermяmяsi.
TAPШЫRЫQ
• Tяqdim edilяn sяnяdlяri struktur vя
mяzmun baxыmdan mцqayisяli tяhlil edin.
Onlar arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяtlяri
mцяyyяn edin. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
• Tяqdimatlar dinlяnilяndяn sonra yalnыz si-
zin aшkar etdiyiniz vя ya sizin aшkar edя bilmяdi-
yiniz faktlar baxыmыndan mцzakirяlяrя qoшulun.
Яsas pedaqoji anlayышlar
Alt-standart – яsas standartlarda ifadя
olunmuш fikrin mцяyyяn hissяsidir.
Qiymяtlяndirmя standartы –tяhsil alanlarыn
nailiyyяt sяviyyяsinя qoyulan dюvlяt tяlяbidir.
Tяlim strategiyalarы –tяhsil prosesindя is-
tifadя olunan forma, metod, цsul vя vasi-
tяlяrin mяcmusudur.
111
Kurikulum islahatы tarixindяn
1999-cu ildяn bяri mяrhяlяli шяkildя
цmumi tяhsilin mяzmununda islahatlar
hяyata keчirilmяyя baшlamышdыr. Mцxtя-
lif mяrhяlяlяrdя цmumi tяhsil pillяsindя
mяzmuna verilяn tяlяblяri яks etdirяn
sяnяdlяr tяsdiq vя tяtbiq edilmiшdir.
1. «Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi orta tяhsilin dюvlяt standartlarы»
Nazirlяr Kabinetinin 26 aprel 1999-cu il
tarixli, 72 nюmrяli qяrarы ilя tяsdiq edil-
miшdir.
2. «Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Ku-
rikulum)» Nazirlяr Kabinetinin 30 ok-
tyabr 2006-cы il tarixli, 233 nюmrяli qя-
rarы ilя tяsdiq edilmiшdir.
3. «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartы vя proqramlarы (kurikulum-
larы)» Nazirlяr Kabinetinin 3 iyun
2010-cu il tarixli, 103 nюmrяli qяrarы ilя
tяsdiq edilmiшdir.
Цmumi tяlim nяticяlяri – mяnimsяnilmя-
si nяzяrdя tutulan vя яvvяlcяdяn mцяyyяn-
lяшdirilmiш tяlim nailiyyяtlяrinin konkret bir
sяviyyяsidir.
Mяzmun xяtti – fяnn цzrя цmumi tяlim nя-
ticяlяrinin reallaшmasыnы tяmin etmяk цчцn
mцяyyяn olunmuш mяzmunun zяruri hissяsidir.
Mяzmun standartы – tяhsil alanlarыn bilik vя
bacarыq sяviyyяsinя qoyulmuш dюvlяt tяlяbidir.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. «Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
orta tяhsilin dюvlяt standartlarы».
2. «Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Kurikulum)».
3. «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartы
vя prоqramlarы (kurikulumlarы)».
 Тящсилин ясаслары
Kurikulum vя onun nюvlяri
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• «Kurikulum» anlayышыnы шяrh edяcяk-
siniz;
• Kurikуlumun nюvlяrini vя onlarыn xцsu-
siyyяtlяrini izah edяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя)
«Kurikulum anlayышы» mяtninин ayrы-ayrы
hissяlяrini ayrы-ayrы qruplarda юyrяnin. Юy-
rяndiyiniz mяlumatlarы digяr qruplarыn цzv-
lяri ilя qarшыlыqlы шяkildя mцbadilя edяrяk
bцtюvlцkdя mяtnin mяzmununu mцяyyяn-
lяшdirin (bu цsul sinif шяraitindя bюyцk mяt-
nin qыsa zamanda oxunmasы vя dяrk еdilmяsi-
ni tяmin edir).
Qeyd: Mцstяqil tяlim шяraitindя mяtni
fяrdi шяkildя oxuyub tapшыrыьы icra edin.
1. Tяqdim edilяn cяdvяl цzrя ilkin tяsяv-
vцrlяrinizi qeyd edin.
2. Digяr чap vя elektron mяlumat mяn-
bяlяrdяn dя araшdыrmalar aparыn.
Кuriкulum anlayышы
Beynяlxalq mяslяhяtчi Hitendra Pileyin
hesabatыndan (2002-ci il)
Sоn цч il яrzindя Azяrbaycanыn tяhsil iш-
чilяri bir чох yeni termin vя anlayышlarla rast-
laшmышlar. Yeniliкlяrin tяtbiqi Azяrbaycanыn
tяhsil iшчilяrinin beynяlхalq tяhsil tяcrцbяsi
haqqыnda biliкlяrini zяnginlяшdirmякlя ya-
naшы, bir чох ziddiyyяt vя anlaшыlmazlыqlar da
yaratmышdыr. Bu anlaшыlmazlыqlar Azяrbay-
ъanda tяhsil islahatыnыn gediшini lяngitmiшdir.
Sоvet tяhsil sistemindяn demокratiк vя
azad bazar iqtisadiyyatы ilя uzlaшan tяhsil sis-
teminя кeчid prоsesinя кюmякliк gюstяrmяк
цчцn цmumi terminоlожi dilin hazыrlanmasы-
na ehtiyac duyulur. Bu zaman bяzяn соvet
112
Kurikulum нядир?
«Kurikulum» termininin Azяrbaycan
vя rus dillяrindя ekvivalenti yoxdur, lakin
bu sюz beynяlxalq sяviyyяdя tяhsil termini
olaraq geniш istifadя olunur. Ona gюrя dя
Azяrbaycanыn tяhsil iшчilяri tяrяfindяn bu
termin olduьu kimi qяbul edilmiшdir.
Kurikulum mяnшяcя latыn sюzц olub,
lцьяti mяnasы «yol», «istiqamяt» demяkdir.
Daha sonralar elm vя tяhsil sahяlяrindя
termin kimi iшlяnmяyя baшlanmышdыr. Azяr-
baycanыn pedaqoji terminоlogiyasыna 90-cы
illяrin axыrыnda daxil olmuшdur.
Kurikulum tяhsilin mяzmunu, tяшkili vя
qiymяtlяndirilmяsi ilя baьlы bцtцn mяsяlяlяri
юzцndя яks etdirяn konseptual sяnяddir.
sistemindя mюvъud оlmayan vя ya eкvivalent
termini оlmayan yeni termin vя anlayышlarыn
qяbul edilmяsi tяlяb оlunur. Aшaьыdaкы pa-
raqrafda кuriкulum цzrя beynяlхalq цnsiy-
yяt dilindя istifadя оlunan цmumi termin-
lяrin siyahыsы verilmiшdir.
Кuriкulum termininin Azяrbayъan vя
rus dillяrindя eкvivalenti yохdur, laкin bu
sюz beynяlхalq tяhsil яdяbiyyatыnda geniш
istifadя оlunur. Оna gюrя dя Azяrbaycanыn
tяhsil iшчilяri tяrяfindяn bu terminin Azяrbay-
can dilindя qяbul edilmяsi tюvsiyя оlunur.
Кuriкulum – tяlim prоsesи ilя baьlы bцtцn
fяaliyyяtlяrin tяшкilini якs etdirяn коnseptual
sяnяddir.
«Кuriкulum» geniш termindir vя milli
tяhsil mяqsяdlяrindяn baшlayaraq, шagirdlя-
rin gцndяliк fяaliyyяtinя кimi оlan prоseslяri
яhatя edir. Кuriкulum mahiyyяt etibarilя
nяticя (sяnяd) deyil, коnsepsiya оlmaqla
yanaшы, qeyd edilmяlidir кi, Мilli Кuriкulum
mцхtяlif хaraкterli vя eyni zamanda bir-
birilя baьlы оlan nяticяlяrdяn (sяnяdlяrdяn)
ibarяtdir. Aшaьыdaкы siyahыda яsas nяticяlяr
(sяnяdlяr) verilmiшdir:
 Тящсилин ясаслары
Юlкя miqyasыnda tяhsilin inкiшafы
perspeкtivlяri
Milli (юlкя miqyasыnda) кuriкulum siyasяti:
• Fяnlяr цzrя кuriкulum siyasяti;
• Tяdris vя tяlim siyasяti;
• Qiymяtlяndirmя siyasяti;
• Tяhsil almaqda hamы цчцn bяrabяr im-
кanlarыn yaradыlmasы siyasяti;
• Tяhsildя infоrmasiya vя коmmuniкasi-
ya teхnоlоgiyalarы.
Milli (юlкя miqyasыnda) tяhsil standart-
larы:
• Цmumi tяlim nяticяlяri;
• Fяnlяr цzrя tяlim nяticяlяri;
• Юlкя miqyasыnda imtahan vя qiymяt-
lяndirmя sistemi (mцvяffяqiyyяt dяrяcяsi);
• Юlкя miqyasыnda mоnitоrinq vя qiymяt-
lяndirmя sistemi;
• Юlкя miqyasыnda tяnzimlяyici fяaliyyяt
• Mцnasibliк vя кeyfiyyяt цzrя юlкя vя
beynяlхalq sяviyyяli etalоnlar;
• Valideynlяrin vя ictimaiyyяtin mякtяb
hяyatыnda iшtiraкы.
Milli (юlкя miqyaslы) tяdris prоqramlarы:
• Tяdris planыna hяr hansы fяnnin daхil
edilmяsinin mяntiqi яsaslandыrыlmasы;
• Fяnn цzrя tяlim nяticяlяrini якs etdirяn
mяzmun;
• Tяdris, tяlim, qiymяtlяndirmя metоdla-
rы, цsullarы;
КУРИКУЛУМ НЯДИР?
Мялумат
113
• Fяnlяrin tяdrisinя ayrыlan vaхt;
• Dяrsliкlяr dя daхil оlmaqla, tяdris vя
tяlim vasitяlяri.
Mякtяbin tяdris planы:
• Sinifdaхili tяlim;
• Шagirdlяrin seчimi vя mякtяb tяrяfin-
dяn seчilmiш fяnlяr (mякtяb коmpоnenti);
• Maddi-teхniкi vя tяdris-maddi baza;
• Mоnitоrinq vя кeyfiyyяtin yцкsяldilmя-
sinя yюnяldilmiш daхili qiymяtlяndirmя prоsesi;
• Valideynlяrin vя ictimaiyyяtin mякtяb
hяyatыnda iшtiraкы.
Yuхarыdaкыlar tяlimati sяnяd, йахуд
TN-in mяrкяzi aparatыna, rayоn tяhsil шюbя-
lяrinя, mякtяblяrя vя valideynlяrя Azяrbay-
canda tяhsilin кeyfiyyяtinin yaхшыlaшdыrыlma-
sыna кюmяк gюstяrmяyя шяраит йарадан sistem
кimi гябул едиля биляр. Юlкяdя hяr bir mцяlli-
min yuхarыda gюstяrilяn sяnяdlяri яldя etmяк
imкanlarы оlmalыdыr.
Mюvcуd nоrmativ sяnяdlяrdя verilяn
bяzi mяlumatlar beynяlхalq tяcrцbяyя uy-
ьun gяlmir. Оnlar кюhnя sоvet vя bяzi bey-
nяlхalq mоdellяrin qarышыьы оlduьundan vя-
ziyyяti daha da чяtinlяшdirir. Mюvcud sяnяd-
lяri tяhlil etmяк, yenilяrini hazыrlamaq vя
оnlarы hяm funкsiоnal prоseslяr, hяm dя tяш-
кilatчыlыq vя hesabat шяrtlяri яsasыnda bir sis-
tem шякlindя qurmaq lazыmdыr.
Мянбя
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 2
Tяqdim edilяn baшlыqsыz mяtni oxuyun.
Mяzmundan чыxыш edяrяk haqqыnda sюz aчы-
lan kurikulumun aшaьыda gюstяrilяn nюvlяr-
dяn hansыna aid olduьunu mцяyyяn edin:
– Rяsmi (formal) kurikulуm;
– Qeyri-rяsmi (qeyri-formal) kurikulum;
– Иnteqrasiya olunmuш kurikulum;
– Яhatяli kurikulum;
– Nяticяlяrя яsaslanan kurikulum;
– Fяnlяrя яsaslanan kurikulum.
Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
* * *
__________________ rяsmi mякtяb кuriкu-
lumunun tяrкib hissяsi оlmayan biliкlяrin tяdrisi,
yяni шaщmat кlublarы, dram кlublarы, astrоnоmiya
кlublarы vя s. ilя baьlы оlan кuriкulumdur.
* * *
__________________1990-cы illяrdя geniш
bяrаbяrliк vя sоsial яdalяtin inкiшafы ilя baьlы
оlan vя ictimai tяшкilatlarda Иnsan Hцquqlarы
mяsяlяляrinя diqqяtin artыrыlmasыna gяtirib
чыхarmыш tяшяbbцsdцr. Яхlaqi vя hцquqi
mцlahizяlяr bu tяшяbbцsцn vacibliyini bir
daha tяsdiqlяyir. ___________________ коn-
sepsiyasы шagirdlяrin mцхtяlifliyini nяzяrя
alыr vя bцtцn шagirdlяrя кuriкulumun mяz-
munu haqqыnda biliкlяr verir. Иcmalar ara-
sыnda fяrqlяr yaradan vя bяzi adamlara
bяrabяr mцnasibяtin gюstяrilmяsinя vя яda-
lяtli шякildя tяmsil оlunmasыna mane оlan
mяdяni cahilliк, fiziкi яlilliк, irqчiliк, cinsi
ayrы-seчкiliк, yaш ayrы-seчкiliyi, hоmоfоbiya
(hоmоseкsualistlяrя nifrяt) vя bu qяbildяn
оlan prоblemlяr burada aradan gюtцrцlцr.
* * *
________________ rяsmi mякtяb sistemin-
dя biliкlяrin tяdrisi ilя яlaqяdar оlan хцsusi bir
кuriкulum nюvцdцr. О, aшaьыdaкыlardan ibarяtdir:
• Кuriкulum цzrя gяlяcяк perspeкtivlяr;
• Кuriкulum siyasяti цzrя mцddяalar;
• Яsas prinsiplяr;
114
• Цmumi tяlim nяticяlяri;
• Mякtяbdя tяdris оlunan hяr bir fяnn
цzrя коnкret tяlim mяqsяdlяri;
• Hяr bir fяnnя ayrыlan vaхt;
• Mюvzular vя mяzmun;
• Hяr bir fяnn цzrя qiymяtlяndirmя vя
dяyяrlяndirmя;
• Dяrslяr vя dяrs planlarы.
* * *
_______________ mоdel, demяк оlar кi,
яn geniш istifadя оlunan mоdeldir vя bяzяn
оnu ___________________ mоdel adlandы-
rыrlar. Оnun яsasыnda tяhsil sisteminin mцяy-
yяn etdiyi tяlim mяqsяdlяri durur. Azяrbay-
canыn gяlяcяк tяlim nяticяlяri ilя baьlы sual
aшaьыdaкы кimi оla bilяr: Шяхsiyyяtin azadlыьы,
dюzцmlцlцк, qayьыкeшliк vя demокratiкlяшmя
prinsiplяrinя яsaslanan, iqtisadi cяhяtdяn
mцstяqil vя чохmяdяniyyяtli, dinamiк, yara-
dыcы bir cяmiyyяti yaratmaq vя yaшatmaq
цчцn vяtяndaшlar hansы biliкlяrя, bacarыqlara
vя dяyяrlяrя maliк оlmalыdыrлар?
* * *
Bu, uzun illяr Azяrbayъanda istifadя оlu-
nan mоdeldir. Hяmin mоdeldя tяlim, uшaq-
larы cяmiyyяtin mяhsuldar цzvlяrinя чevir-
mяк цчцn lazыm оlan biliк vя bacarыqlardan
чох ____________ яtrafыnda cяmlяшir. Bu mо-
dellя baьlы biliк vя tяcrцbяyя daha чох universitet
mцяllimlяri maliкdir vя оnlar fяnlяrin mяzmunu
haqqыnda geniш biliyя maliк оlsalar da, чох vaхt
real dцnya tяlяbatlarыnы nяzяrя ala bilmirlяr.
Nяticяdя __________ mяzmunu якsяr hallarda
tяlяbata uyьun оlmur.
* * *
Bu nюv кuriкulum fяnn sahяlяri цzrя tяlimin
asanlaшdыrыlmasыna хidmяt edir. Bu, якsяr hal-
larda яsas tяlim mяqsяdlяri яtrafыnda cяmlяшir
vя ayrы-ayrы fяnlяrlя baьlы biliкlяri яhatя edir.
________________ кuriкulumun яsasыnda
belя bir epistemоlоji dяlil vardыr кi, bцtцn biliкlяr
bir-birilя baьlыdыr vя mцхtяlif mяzmun vя vяziy-
yяtlяr arasыnda nя qяdяr sых яlaqя оlarsa, шagird-
lяrin dяrкetmя qabiliyyяti bir о qяdяr gцъlц оlar.
 Тящсилин ясаслары

_____________ sinifdя fяnlяr цzrя, fяnn

daхilindя vя siniflяr цzrя оla bilяr. Mahiyyяt
etibarilя bu, biliкlяrin sintezinя кюmяк edir;
шagirdlяrin dяrsdя iшtiraкы цчцn чохsaylы
imкanlar yaradыr; fяrqli dцшцnmя tяrzinin
yaranmasыna кюmякliк edir; mцхtяlif tяdris
цsullarыnы vя яqli sяviyyяlяri яhatя edir; faкt-
lara vя rяqяmlяrя istinad etmяdяn vя fяnlяr-
arasы mяntiqi яlяqяlяrя яsaslanaraq шagird-
lяrя anlayышlarы vя fiкirlяri dяrк etmякdя
yardыm edir.
• _______________ оlunmuш кuriкulumla
baьlы yaranan bяzi yanlыш tяsяvvцrlяr aшaьыda
gюstяrilmiшdir:
• ______________ оlunma heч dя baшqa
юlкяlяrin кuriкulumunun Azяrbaycanыn кu-
riкulumuna daхil edilmяsi deyildir
• ______________ оlunma mцtlяq шякildя
tяdris оlunan fяnlяrin sayыnыn azaldыlmasыna
хidmяt etmir.
ТАПШЫРЫГ
(Мцстягил тялим шяраитиндя)
Нятиъяляринизи Щ.Пилейин щесабатыны – «Ку-
рикулум нювляри» бюлмясини охумагла йохлайын.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
Hitendra Pileyin hesabatыndan: «Kuriku-
lumun nюvlяri».

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlar)»

sяnяdinin strukтuru

Tяlim nяticяlяrinin tяhsil sяviyyяlяri цzrя

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
hяrяkяti sxemi
• «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sя-
nяdinin strukturundan irяli gяlяn mahiy- Тящсил програмлары Фянн програмлары
yяtini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz. (курикулумлары) (курикулумлары)
• Sяnяdin fяnn proqramlarы (kurikulum-
lar) ilя яlaqяlяrini шяrh edяcяksiniz.

Тящсил пилляляри вя Синифляр цзря цмуми

Tяhsil proqramlarыnыn фянляр цзря цмуми тялим нятиъяляри
(kurikulumlarыnыn) strukturu: тялим нятиъяляри
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя tяlim
nяticяlяri;
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя mяz- Цмуми тящсилин сявиййяляри цзря тялим нятиъяляри
mun standartlarы;
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяdris edilяn Ибтидаи Там орта
Цмуми орта
fяnlяr;
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя hяf-
tяlik dяrs vя dяrsdяnkяnar mяшьяlя saat- Цмуми тящсилин сявиййяляри цзря мязмун стандартлары
larыnыn maksimum miqdarы;
• Цmumi tяhsil sistemindя pedaqoji pro-
Ибтидаи Цмуми орта Там орта
сesin tяшkili prinsiplяri;
• Tяlim nailiyyяtlяrinin (nяticяlяrinin)
qiymяtlяndirilmяsi vя monitorinqi. Синифляр цзря тялим нятиъяляри вя мязмун стандартлары

115
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ • Цmumi tяhsilin mяzmunu.

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnя-
dindя aшaьыda adlarы gюstяrilяn bюlmяlяri
seчin. Hяmin bюlmяlяri oxunun tяшkilinin
«mяqsяd, fяaliyyяt, nяticя» formasы цzrя tяr-
tib edilmiш cяdvяlя яsasяn oxuyun. Hяr bюl-
mяnin mahiyyяtini шяrh edin.
• Цmumi tяhsilin idarя olunmasы.
• Цmumi tяhsilin infrastrukturu.
• Цmumi tяhsilin maddi-texniki vя tяdris
bazasы.
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяhsilverяnlя-
rin keyfiyyяt gюstяricilяri.
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяhsilalanlarыn
bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrinin sяviyyяsi.

«Мягсяд, фяалиййят, нятиъя» формасы цзря охунузу тяшкил един

Oxucunu daha dяrindяn dцшцnmяyя

Aчar sюzlяr Cavablar
istiqamяtlяndirяn suallar

• Cяlb edilяn insanlar vя ya qцvvяlяr kimdir? • nail olur

• Onlar nяyя nail olmaq istяyirlяr? Onlarыn • mюvcud
mяqsяdi nяdir? imkanlar
• Hansы fяaliyyяtlяr onlara mяqsяdя чatmaьa • plan
yardыm edir? • gюzlяnilяn nяticя
• Nяzяrdя tutulan iшlяr nя qяdяr uьurla • atыlmыш addыm
yerinя yetirilir? • nяticя
• Gюrцlяn iшlяr mяqsяdя чatmaьa xidmяt
edirmi?
• Onlarыn hяrяkяtlяrinin gюzlяnilmяyяn
nяticяlяri ola bilяrmi?
• Bяlkя, baшqa cцr hяrяkяt etmяk daha fay-
dalы olardы? Baшqa fяaliyyяtlяr mцmkцn
idimi?

TAPШЫRЫQ masы цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn istifadя

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan- edin. Onlar arasыnda яlaqяlяri mцяyyяn-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» lяшdirin:
sяnяdindя «Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя Ы qrup – Ana dili
tяlim nяticяlяri» bюlmяsini aшaьыda tяqdim ЫЫ qrup – Riyaziyyat
edilяn fяnn proqramlarыnыn (kurikulumlarы- ЫЫЫ qrup – Hяyat bilgisi
nыn) цmumi tяlim nяticяlяri ilя qarшыlaшdы- ЫV qrup – Иnformatika
rыn. Fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn oxunun V qrup – Texnologiya
tяшkilinin «mцqayisя vя qarшыlaшdыrma» for-

116
 Тящсилин ясаслары

Mцqayisя-qarшыlaшdыrma oxu formasыndan istifadя etmяklя fяaliyyяtinizi

tяшkil edin

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя

Aчar sюzlяr Яldя edilяn nяticяlяr
istiqamяtlяndirяn suallar

• Hansы anlayышlar mцqayisя edilir

• fяrqlidir
vя ya qaшыlaшdыrыlыr?
• oxшardыr
• Mцqayisя etmяk цчцn hansы kate-
• eynidir
qoriyalar, xцsusiyyяtlяr vя ya
• яksidir
atributlardan istifadя edilir?
• baxmayaraq
• Onlar nя qяdяr oxшardыlar?
• halbuki
• Bяs onlar nя qяdяr fяrqlidirlяr?
• eynяn
• Hansы xцsusiyyяtlяr onlarы
• elяcя dя
fяrqlяndirяn mцhцm cяhяtlяr
• hяmчinin
hesab edilя bilяr?
• ya, ya da
• Mцqayisя edilяn mяфhumlar
• digяr tяrяfdяn
daha чox bir-biri ilя oxшardыlar
• yalnыz.. deyil, hяm
ya fяrqlidirlяr?
dя....
• Bu mяsяlяlяrlя baьlы biz hansы
• fяrq ondan
nяticяlяrя gяlя bilяrik?
ibarяtdir ki,
• Nяyя gюrя bu mяфhumlar
• яgяr
mцqayisя edilir vя ya
qarшыlaшdыrыlыr?
• Mцqayisя/qarшыlaшdыrma struk-
turu necя meydana чыxыr?

Fяnn proqramlarыnыn (kurikulumlarыnыn) sяciyyяvi cяhяtlяri vя stрukturu

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdi haq-
qыnda qыsa mяlumat verяcяksiniz;
• «Fяnn kurikulumu» anlayышыnы izah edяъяксиниз;
• Fяnn kurikulumunun яnяnяvi tяlim proqramlarыndan fяrqini gюstяrяcяksiniz;
• Fяnn kurikulumlarыnыn strukturunu шяrh edяcяksiniz.

117
 Тящсилин ясаслары

Fяnn kurikulumlarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяrinin mцqayisяli tяsviri

Яnяnяvi tяhsil proqramы Mцasir kurikulum Yeni anlayышlarыn mяnasы

Tяhsil alanыn idraki, emosional vя psixo-

Шяxsiyyяtyюnцm- motor fяaliyyяtlяri яsasыnda hяyati bacarыq-
Bilikyюnцmlцdцr
lцdцr larыnы inkiшaf etdirmяklя onlarda milli vя
bяшяri dяyяrlяrin formalaшdыrыlmasыdыr
Tяhsil sahяsindя fяaliyyяtlяrin
tяhsilalanlarыn mяnafeyinя, maraq vя
Mцяllimyюnцmlцdцr Шagirdyюnцmlцdцr tяlяbatlarыnыn юdяnilmяsinя, istedad vя
qabiliyyяtlяrinin, potensial imkanlarыnыn
inkiшafыna xidmяt etmяsidir
Яldя olunmasы nяzяrdя tutulan tяlim
Fяnyюnцmlцdцr Nяticяyюnцmlцdцr nailiyyяtlяrinin nяticяlяr formasыnda
яvvяlcяdяn mцяyyяn edilmяsidir
Fяrdin, cяmiyyяtin vя dюvlяtin dяyiшяn
Tяklifyюnцmlцdцr Tяlяbyюnцmlцdцr
ehtiyac vя tяlяbatlarыnыn nяzяrя alыnmasыdыr
Fяndaxili vя fяnlяr-
Иnteqrativlik яsas Tяhsilin mяzmun komponentlяrinin bir-biri
arasы яlaqя mяqsяd-
prinsip kimi qяbul ilя vя hяyatla sistemli шяkildя яlaqяlяndiril-
yюnlц vя sistemli
olunub mяsidir
xarakter daшыmыr
Qiymяtlяndirmя
Bяzi fяnlяr цzrя
standartlarы vя Tяhsil alanlarыn nailiyyяt sяviyyяsinя
qiymяt normalarы
mexanizmlяri qoyulan dюvlяt tяlяbidir
mцяyyяn edilib
mцяyyяn edilib

Фянн програмларынын (курикулумларынын) структуру

Эириш
• Фяннин мягсяд вя вязифяляри
•Фяннин характерик хцсусиййятляри

ЫЫЫ
Ы ЫЫ
Шаэирд наилиййятляринин гий-
Фяннин мязмуну Тялим стратеэийалары
мятляндирилмяси

• Фянн цзря тялимин тяшкилиня верилян ясас

• Цмуми тялим нятиъяляри • Ясас гиймятляндирмя
тяляблярин тясвири
• Мязмун хятляри нювляри
• Форма вя цсулларын тякмилляшдирилмяси
• Мязмун хятляри цзря • Гиймятляндирмя стан-
барядя тювсийяляр
тялим нятиъяляри дартлары вя гиймятлян-
• Мцяллимин тялим фяалиййятинин планлашды-
• Мязмун стандартлары дирмя васитяляри
рылмасына даир нцмуняляр

118
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1
Ana dili fяnn proqramыndan (ku-
rikulumundan) tяqdim edilяn parчa
ilя (бах ДВД) cцtlяrdя tanыш olun.
Oxuduьunuz mяtn fяnn proqramыnыn (ku-
rikulumunun) quruluшu, sistemi vя mяntiqi
иля баьлы hansы qяnaяtlяrя gяlmяyя imkan verir.
Fikirlяrinizi шifаhi шяkildя bildirin. Fikir
mцbadilяsi edin.
TAPШЫRЫQ 2
• Oxuduьunuz mяtndяn gяldiyiniz qя-
naяtlяr baxыmыndan sxemя nяzяr salыn. Tяq-
dim edilяn sxemlя fяnn kurikulumundan
tяqdim edilяn parчanы mцqayisя edin.
Mяzmun standartlarыnыn srtukturunu nя-
zяrdяn keчirin, mяzmun xяtti, яsas standart
vя alt-standartlarы seчib gюstяrin.

Яsas standartыn funksiyalarы

Фяннин мягсяди вя мязмуну
• Fяnlяr цzrя mцяyyяn olunan tяlim nяti-
cяlяrini mяzmun xяtlяri цzrя цmumi шяkildя
ifadя edir. Фянн цзря цмуми тялим нятиъяляри
• Sinif vя fяnlяr цzrя summativ qiymяt-
lяndirmяnin aparыlmasыnы tяmin edir. Дяйишмязди
1. Мязмун хятти
Alt-standartlarыn funksiyalarы
• Tяlim mяqsяdlяrinin dяqiq mцяyyяn 1.1. Ясас стандарт Ясасян,
дяйишмязди
olunmasы цчцn etibarlы zяmin yaradыr.
• Tяlim strategiyalarыnыn dцzgцn seчilmя-
sindя mцhцm rol oynayыr. 1.1.1. алт-стандарт
• Tяlimdя inteqrativliyi tяmin edir. Даим
дяйишяндир
• Tяlimin mяzmununun davamlы inkiшa-
fыnы tяmin edir. 1.1.2. алт-стандарт

119
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn komponentlяri цzrя tяsnifatы: бiliyin kateqoriyalarы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mяzmun standartlarыnыn komponentlя-
rini mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mяzmun stаndartыnыn komponentlяrin-
dяn biri olan biliyin kateqoriyasыnы mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Biliyin deklаrativ, prosedural, konteks-
tual kаteqoriyalarыnыn xцsusiyyяtlяrini
шяrh edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1
Aшaьыdakы fяnlяr цzrя tяqdim edilяn mяz-
mun standartlarыnы bilik vя fяaliyyяt kompo-
nentlяrinя ayыrыn:
Фянн Yeni anlayышlarыn mяnasы
1.2. Шifahi nitq bacarыqlarыna malik olduьunu nцmayiш etdirir.
1.2.1. Mцшahidя etdiyi яшya, hadisяlяr haqqыnda vя шяkillяr цzrя
danышыr.
Ana dili
1.2.2. Dialoqlarda sadя nitq etiketlяrindяn istifadя edir.
1.2.3. Nitqindя sadя bяdii ifadяlяrdяn istifadя edir.
1.2.4. Nitqindя mцvafiq jest vя mimikalardan istifadя edir.
2.1. Яdяdi vя dяyiшяnli ifadяlяr haqqыnda tяsяvvцrц olduьunu nцmayiш etdirir.
2.1.1. Sadя яdяdi ifadяlяri oxuyur vя yazыr.
Riyaziyyat 2.1.2. Sadя яdяdi ifadяlяrin qiymяtini hesablayыr.
2.1.3. Dяyiшяnli ifadяlяr haqqыnda ilkin tяsяvvцrц olduьunu nцmayiш etdirir.
2.1.4. Шifahi шяkildя sюylяnmiш riyazi fikri yazыlы ifadя edir.

2.2. Sadя iqtisadi bilik vя bacarыqlara yiyяlяndiyini nцmayiш etdirir.

2.2.1. Zяruri ehtiyaclarыnы (qida, geyim, mяktяb lяvazimatы) sadalayыr.
2.2.2. Mюvcud resurslardan (яrzaq, su, qaz, elektrik enerjisi) qяnaяtlя
Hяyat bilgisi istifadя barяdя fikirlяrini ifadя edir.
2.2.3. Gцn rejiminin nцmunяsindя vaxtdan qяnaяtlя istifadя etdiyini
nцmayiш etdirir.
2.2.4. Azяrbaycan Respublikasыnыn pul niшanlarыnы tanыyыr.

120
 Тящсилин ясаслары

Фянн Yeni anlayышlarыn mяnasы

2.2. Tяsviri sяnяt цzrя zяruri sadя tяsvir alяtlяrindяn istifadя bacarыqlarыnы
nцmayiш etdirir.
2.2.1. Sadя tяsvir alяtlяrindяn (karandaш, qяlяm, fыrчa, flomaster,
kюmцr) tяyinatыna gюrя istifadя edir.
2.2.2. Sadя bяdii tяsvir vasitяlяrindяn (xяtt, cizgi, lяkя) istifadя
Tяsviri
qaydalarыnы mяnimsяdiyini nцmayiш etdirir.
incяsяnяt
2.2.3. Mцxtяlif nюv xяtlяrdяn sadя hяndяsi fiqurlar чяkir, plastik materi-
allardan sadя fiqurlar dцzяldir, hazыr fiqurlardan kiчik kom-
pozisiyalar qurur.
2.2.4. Яsas rяnglяri tanыyыr vя onlarы sadalayыr.
2.2.5. Sadя vя rяngli karandaшlarla sяthi tяsvir yaradыr.
1.2. Emal prosesinя hazыrlыq iшlяrini yerinя yetirir.
1.2.1. Hazыrlanacaq mяmulata gюrя iш yerini tяшkil edir.
1.2.2. Mяmulatыn hazыrlanmasы цчцn uyьun emal vasitяlяri seчir.
Texnologiya
1.2.3. Mяmulatыn hazыrlanmasы ardыcыllыьыnы mцяyyяnlяшdirir.
1.2.4. Hazыrlanacaq mяmulatыn materialыna uyьun emal texnologiyasы seчir.
3.3. Mahnы oxumaq qaydalarыnы bilir, sadя юlчцlц dirijorluq jestlяrinя яmяl edir.
3.3.1. Dцzgцn mahnы oxumaq qaydalarыnы mяnimsяdiyini nцmayiш etdirir.
Musiqi
3.3.2. Sяs aparatыndan vя sяsinin gцcцndяn dцzgцn istifadя edir.
3.3.3. Юz ifasыnы sadя юlчцlц dirijorluq jestlяrinя uyьunlaшdыrыr.

Diqqяt!!!
Tяqdim edilяn nцmunяni mцшahidя edin.

2.1. Гаршылашдыьы йени сюзлярин мянасыны баша дцшдцйцнц нцмайиш етдирир.

Ясас стандартын билик Алт-стандартлар Ясас стандартын
компоненти фяалиййят компонентини
Гаршылашдыьы баша дцшдцйцнц нцмайиш
йени сюзлярин етдирир.
мянасыны
Алт-стандартын фяалиййят компонентляри
Алт-стандартын билик компонентляри

2.1.1. Раст эялдийи йени 2.1.1. Раст эялдийи йени яшйа адландырыр
яшйа вя щадисяляри вя щадисяляри адландырыр.
Алт-стандартлар

2.1.2. Юйряндийи йени

2.1.2. Юйряндийи йени сюзлярин мянасыны садя садя формада изащ едир
сюзлярин мянасыны формада изащ едир.

2.1.3. Йахынмяналы вя 2.1.3. Йахынмяналы вя якс-

фяргляндирир
яксмяналы сюзляри мяналы сюзляри фяргляндирир.

2.1.4. Юйряндийи йени 2.1.4. Юйряндийи йени сюзляри

ъцмля ичярисиндя ишлядир. ъцмля ичярисиндя ишлядир
сюзляри

121
 Тящсилин ясаслары

ТAPШЫRЫQ 2 ponentinin kateqoriyasыnы (deklarativ, pro-

Bilik vя fяaliyyяt komponentlяrinя ayыr- sedural, kontekstual) mцяyyяn edin. Fikirlя-
dыьыnыz mяzmun standartlarыnыn bilik kom- rinizi яsaslandыrыn.

Mяlumat xarakterli
biliklяrdir. Bunlarыn
sыrasыna anlayышlar,
Deklarativ
tяriflяr, faktlar
bilik
daxildir
(аraшdыrmalarыnыzы
davam etdirin).

Fяaliyyяtin icrasыna
dair prosedur qay-
Prosedural dalarы яhatя edяn
bilik biliklяrdir
(аraшdыrmalarыnыzы
davam etdirin).

Problemin hяll edil-

mяsi yolu ilя яldя
Kontekstual olunan yeni
bilik biliklяrdir (аraшdыr-
malarыnыzы davam
etdirin).

122
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn komponentlяri цzrя tяsnifatы: фяалиййят нювляри, таksonomiyalar

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Taksonomiya anlayышыnы шяrh edяcяksiniz;
• Taksonomiyanыn mцxtяlif nюvlяri haq-
qыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Onlar haqqыnda apardыьыnыz tяdqiqat-
larыn nяticяsi olaraq, яldя etdiyiniz
yeni mяlumatlarы tяqdim edяcяksiniz;
• Tяhsil taksonomiyalarыnыn яhяmiyyя-
tini шяrh edяcяksiniz;
• Taksonomiyalarыn tяdris prosesindя ne-
cя istifadя edildiyini шяrh edяcяksiniz;
• Taкsonomiyanыn tяhsildя istifadя edi-
lяn цч sahяsini tяsvir edяcяksiniz; Fяaliyyяtin nюvlяri:
• Tяlim mяqsяdlяrindя fяaliyyяtlяrin nюv-
lяrini idraki, emosional vя ya psixomotor Иdraki fяaliyyяt;
olmasы baxыmыndan tяsnif edяcяksiniz;
• Hяr fяaliyyяt nюvц цzrя bacarыqlarыn
iйerarxiyasыnы шяrh edяcяk, onlarыn шa- Dяyяrlяrя mцnаsibяt
girddя formalaшdыrыlmasыnыn sistemli bяslяmяk – emosional
fяaliyyяt;
inkiшafыnы izah edяcяksiniz.
Hяrяki fяaliyyяt.

Иstifadя edilяn яdяbiyyat:

1`. Teaching Strategies: A Guide to Better Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J. Harder, Richard
C. Callahan, Copyright ©1994 by D.C.Heath and Company, 400 pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha
yaxшы tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert, J. Harder, Riчard C.Callan)
2. Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a thinking environment,
Rachel Billmeyer, Copyright © 2004 by Rachel Billmayer &Associate, Ыnc, Omaha (Strategiya ilя oxu
fяnlяr цzrя: Dцшцnmя mцhiti yaratmaq mяqsяdilя tяcrцbяdя tяtbiq, Raчel Bilmeyer)
3. Posner, Geprge J. Analyzing the curriculum, USA, New-York, Copyright © 2004 by McCraw-Hill
4. Gronlund N.E. Writing Ыnstructional Objectives for learning and assessment, Copyright©2004, by
Pearson Education, Ыnc., Upper Saddle River, New Jersey, Ohio, USA, 136 p.

Hяlя XЫX яsrdя Azяrbaycanыn mцtяfяkkir yazычы-

Benjamen Blum tяlim mяqsяdlяrinin
sы M.F.Axundzadя gюstяrirdi ki, insan davranыш-
цч sahяni яhatя etmяsini яhяmiyyяtli
larыnыn яsaslarыnы onun ehtiyaclarыnda axtarmaq
hesab etmiш vя 1956-cы ildя tяhsil
lazыmdыr. Bu baxыmdan o, insan ehtiyaclarыnы aшa-
taksonomiyalarыnы tяsnif etmiшdir:
ьыdakы kimi tяsnif edirdi:
– Иdrakыn inkiшafыnы tяmin edяn;
1. Иnsanыn fiziki ehtiyaclarы;
– Emosiyalarыn idarя edilmяsini
2. Иnsanыn idraki ehtiyaclarы;
tяrbiyя edяn;
3. Иnsanыn mяnяvi ehtiyaclarы («Seчilmiш fяlsяfi яsяr-
– Fiziki inkiшafы tяnzimlяyяn.
lяr»i, Bakы, 1982, s. 340).

123
 Тящсилин ясаслары

Taksonomиya nяdir?
«Taksonomiya» anlayышы haqqыnda
Taksonomiya – sюzц mяnшяcя yunan sюzц olub, «taksis» – qayda, «nomos» – qanun vя
ya elm demяkdir.
Taksonomiya, яslindя, canlыlarыn klassifikasiyasыna aiddir vя ya orqanizmlяrin xцsusi
tяsnifatы kimi qяbul edilir.
Taкsonomiyalarыn яhatя dairяsi geniшдир. Яшyalarыn vя anlayышlarыn da tяsnif edilmяsindя
onlardan istifadя edilir. Bu gцn hяrяkяt edяn vя hяrяkяt etmяyяn obyektlяr, mяkanlar,
anлayышlar, hadisяlяr, xassяlяr, mцnasibяtlяr taksonomiya sxemlяrinя яsasяn tяsnif edilir.
Taksonomiyalar И.Kantыn epistomologiya (bilik haqqыnda) nяzяriyyяsinя яsaslanыr.
Nяzяriyyяyя gюrя, insan beyni biliklяri hяr hansы bir sistemdя yaradыr.
Taksonomiya – xцsusi tяsnifat olub, iyerarxik quruluшa malikdir. Taksonomiyalarda yuxarы
mяrhяlя aшaьыdakы mяrhяlяlяrin bцtцn xцsusiyyяtlяrinin daшыyыcыsыdыr. Лakin aшaьыdakы mяrhя-
lяlяr yuxarыdakыlarыn bцtцn xцsusiyyяtlяrinin daшыyыcыsы deyil. Onun юz spesifik cяhяtlяri var.

Sadя yolla dцшцnяk

BUNLARЫN HAMЫSЫ BИTKИDИR, LAKИN HAMЫSЫ MEYVЯ DEYИL

BUNLARЫN BЯZИSИ MEYVЯ, BЯZИSИ

Gяlin tяsnif edяk!
GИLЯMEYVЯDИR, LAKИN HAMЫSЫ ALMA DEYИL

124
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomiyasы taksonomiyaларыn mцxtяlif nюvlяrindяn biridir
(таксономийаларын нювляри)
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Taksonomiyanыn mцxtяlif nюvlяri
haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Onlar haqqыnda apardыьыnыz tяdqiqat-
larыn nяticяsi olaraq, яldя etdiyiniz
yeni mяlumatlarы tяqdim edяcяksi-
niz;
• Tяhsil taksonomiyalarыnыn яhяmiy-
yяtini шяrh edяcяksiniz.
ТAPШЫRЫQ
Иnteрnetdя (Аzяrbaycan, tцrk, rus vя
ya ingilis dillярindя) taksonomiyalarыn
nюv lяri ilя baьlы araшdыrmalar aparыn.
Yazыlы vя video materiallarla tanыш olun.
Bunun цчцn aшaьыda tяqdim edilяn inter-
net sяhifяlяrdя axtarыш aparmaq tюvsiyя
edilir:
http://az.wikipedia.org/wiki/Tak-
sonomiya
www.google.az.«Taxonomy» aчar sю-
zц йazmaqla
125
Taksonomiyanыn nюvlяri
Бioloji taksonomiyalar яn tanыnmыш tяsnifat
olub Linney taкsonomiyasы da adlanыr. Bu tak-
sonomiya цч alяmdяn: biтkilяr, heyvanlar vя mine-
rallarдан ibarяtdir. Hяr alяm dя tip, sinif, dяstя,
cins, nюv vя s. kimi цmumidяn xцsusiyя doьru sы-
ralanыr (аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Rяqяm taksonomiyasы bioloji sistemlяrin юz-
lяrinin klassifikasiyasы sistemidir. Taksonomiya
vahidlяri say цsulu ilя qruplaшdыrыlыr. (Mяs: qa-
nыn qruplara bюlцnmяsi buna misal ola bilяr)
(аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Hяrbi taksonomiya – hяrbi nяzяriyyячi Karl
von Klouzoviч bir gюz qыrpыmыnda yaranmыш
vяziyyяti dяyяrlяndirmяyя bюyцk яhяmiyyяt
verir. Mяs.: Siyasi mяqsяdlяrlя ordudan istifadя
etmяk ardыcыllыьы, terrorizmя qarшы яmяliyyat-
dakы ardыcыllыqdan, elяcя dя fюvqяladя hallar za-
manы ordudan istifadя ardыcыllыьыndan fяrqlidir.
Hяrbi taksonomiyalar silah, tяchizat, tяшkilat,
strateэiya vя taktikanы яhatя edir (аraшdыrmala-
rыnыzы davam etdirin).
Иqtisadi taksonomiyalardan istehsal olunan
mяhsullar, sяnaye sahяlяrи vя шirkяtlяrини daxil
olmaqla iqtisadi fяaliyyяtlяri tяsnif etmяk цчцn
istifadя edilir. Sяnaye sahяlяri цзrя beynяlxalq
vя milli taksonomiyalar mюvcuddur. Mяs.: «Sя-
nayenin klassifikasiyasыnыn beynяlxalq сtandart-
larы»; «Rusiyada иqtisadi fяaliyyяtlяrin klassifi-
kasiyasы сistemi». Mцlkiyyяt taкsonomiyalarы
maliyyя xidmяti sahяsindя, elяcя dя kяnd tяsяr-
rцfatыnыn fяaliyyяtini tяsnif etmяk цчцn istifadя
edilir (аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Tяhlцkяsizlik taksonomiyаlarы. Bir sыra tak-
sonomiyalar tяhlцkяsizlik sahяsindя чox яhя-
miyyяtlidir. Bu taksonomiyalar insanlarыn sяhv-
lяrini, yol hadisяlяrini tяhlil etmяk vя tяsnif
etmяk цчцn чox яhяmiyyяtlidir (аraшdыrmala-
rыnыzы davam etdirin).
Tяhsil taksonomiyalarы elя bir vasitяdir ki,
onlardan istifadя etмяklя tяlimin tяшkili ilя baьlы
doьru qяrar qяbul etmяk mцmkцn olur.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomiyasы
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Taksonomiyalarыn tяdris prosesindя necя
istifadя edildiyini шяrh edяcяksiniz;
• Taкsonomiyanыn tяhsildя istifadя edilяn
цч sahяsini tяsvir edяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdlяrini idraki, emosional vя
ya psixomotor olmasы baxыmыndan tяsnif
edяcяksiniz.
Tяhsilin mяqsяdlяrini, яsasяn, цч bюyцk
sahяyя ayыrmaq olar: koqnitiv (idraki), affek-
tiv (emosional) vя psixomotor (fiziki hяrяkяt).
Bu sahяlяr цzrя aparыlan tяsnifata яsasяn
tяhsilin цч taksonomiyasы mцяyyяn edilmiшdir:
• Иdraki taksonomiya;
• Emosional taksonomiya;
• Psixomotor taksonomiya.
TAPШЫRЫQ
Tяqdim edilяn «Tяlimin mяrhяляlяri цzrя
qяrarlar qяbul edяrkяn» mяtnini oxуyun.
Fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn oxunun «mц-
qayisя vя qarшыlaшdыrma formasы» цzrя tяrtib
edilmiш cяdvяldяn istifadя edin. Yardыmчы
suallarыn kюmяyi ilя fikir mцbadilяsi aparыn.
Bцtцn auditoriya ilя kollektiv mцzakirя edin.
Tяhsil taksonomиyalarы: Иdraki taksonomiya
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Иdraki taksonomiyanыn altы sяviyyяsini
adlandыracaqsыnыz;
• Иdraki taksonomiyanыn sяviyyяlяri baxы-
mыndan tяlim mяqsяdlяrini tяsnif edя-
cяksiniz;
• Иdraki taksonomiyanыn sяviyyяlяrinя mц-
vafiq tяlim tapшыrыqlarы, yaxud testlяr tяr-
tib edяcяksiniz.
126
Tяlimin tяшkilиndя tяhsil
taksonomiyalarыnыn яhяmiyyяti
• Tяdris prosesi fяaliyyяtlяr цчlцyц ki-
mi qяbul edilir.
• Bu modeldя tяlim mяqsяdlяri tяlim
strategiyalarы vя qiymяtlяndirmя цsul vя
vasitяlяrini mцяyyяnlяшdirir, «цчlцk» qar-
шыlыqlы шяkildя bir-birinя tяsir edir.
• Tяhsilin mяqsяdlяrini, яsasяn, цч bю-
yцk sahяyя ayыrmaq olar: koqnitiv (idra-
ki), affektiv (emosional) vя psixomotor
(fiziki hяrяkяt).
• Taksonomiyalar «nяyi?» юyrяtmяk,
«necя?» юyrяtmяk vя «necя?» qiymяtlяn-
dirmяk kimi suallarы sistemli шяkildя
cavablandыrmaq imkanы verir.
Тядрис просеси фяалиййятляр цчлцйц кими
Мягсяд
Стратеэийа Гиймятляндирмя
• Mцasir texnologiya яsrindя informa-
siyalarы daшыmaq deyil, onlardan istifadя
etmяyi bacarmaq яhяmiyyяtlidir.
• Dцшцnmя bacarыqlarы insanlara infor-
masiyalardan istifadя edяrяk problem-
lяri hяll etmяyin yollarыnы юyrяdir.
• Шagirdlяrin dцшцnmя bacarыqlarыnы
inkiшaf etdirmяkdя idraki taksonomiya-
lar яhяmiyyяtli vasitяdir.
 Тящсилин ясаслары

Blum taksonomiyasы: Dцшцnmя vяrdiшlяrinin tяdrisi цчцn vasitя*

Шagirdlяrin dцшцnmя bacarыьыnыn inkiшaf etdirilmяsi son zamanlar xцsusilя vцsяt almыш-
dыr (Kosta, 1985). Bu meylin яsas sяbяbi ondan ibarяtdir ki, bizim mцasir texnologi-
yalaшmыш cяmiyyяt elя insan resurslarы tяlяb edir ki, onlar informasiyalarы yadlarыnda
saxlasыnlar, istehsal vя istifadя etsinlяr. Yadda saxlamaq funksiyalarыnы yerinя yetirmяk
цчцn isя bizim kompцterlяrimiz var.
Dцшцnmя vяrdiшlяri insanlara imkan verir ki, problemlяri hяll etmяk цчцn informasi-
yalardan istifadя etsinlяr. Bu sahяnin ekspertlяri dцшцnmя vяrdiшlяrini iki hissяyя ayыrыrlar:
mikro vяrdiшlяr vя makro vяrdiшlяr. Mikro vяrdiшlяr: tяtbiq vя tяhlil, maкro vяrdiшlяr:
problemi hяll etmя vя qяrar чыxarma (Beyer, 1988).
Blum тaksonomiyasыnы (1956) fundamental mikro dцшцnmя vяrdiшlяrini яhatя edir.
Hяmin vяrdiшlяr ona gюrя fundamentaldыr ki, onlar sonrakы daha mцrяkkяb proseslяr
цчцn baza xarakteri daшыyыr. Blumun taksonomiyasы dцшцnmя vяrdiшlяrinin tяlimi sahяsindя
bir klassik nяticяdir vя sonralar o, Benjamen Blumun adы ilя яlaqяlянdirilяrяk Blum
taksonomiyalarы adlandыrыldы. Fakt budur ki, taksonomiyalar tяdqiqatчыlarыn fяaliyyяtini:
tяlim tяdqiqatlarы (Woolfolk, 1993), kurikulum tяrtibatы (Oliva, 1992), sinifdя qarшыlыqlы
fяaliyyяtin tяdqiqatы (Kazden, 1986) kimi mцxtяlif istiqamяtlяrя yюnяldяrяk artыq юzцnцn
dюrdцncц onilliyini qeyd etmiш vя sinifdя tяdris vя tяlimin tяhlili цчцn dяyяrli bir mяnbя
kimi sыnaqdan чыxmышdыr.
Blum тaksonomiyasы idraki davranышlarы faktiki olaraq sadяdяn mцrяkkяbя doьru altы
kateqoriyaya gюrя tяsnif edir. Baшqa taksonomiyalar kimi, Blum тaksonomiyasы da iyerar-
xiyalыdыr (mяrtяbяlidir), yuxarы sяviyyяlяr aшaьы sяviyyяdя nail olunan bilik vя vяrdiшlяrdяn
asыlыdыr. Taksonomiyalarыn bu xцsusiyyяti иля nюvbяti mюvzular цzrя iш apararkяn daha яt-
raflы tanыш olacaqsan.

* Teaching Strategies: A Guide to Better Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J. Harder, Richard
C. Callahan, Copyright ©1994 by D.C.Heath and Company, 400 pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha
yaxшы tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Riчard C.Callan) sяh.109-110

127
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 raq hяr sяviyyяnin (bilik, anlama, tяtbiq,

Иdraki taksonomiyalarыn sяviyyяlяrinя tяhlil, sintez, dяyяrlяndirmя) xцsusiyyяtlяri
diqqяt edin. Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsaslanа- vя onlara uyьun bacarыqlarы tяxmin edin.
Fikir mцbadilяsi aparыn.

ИDRAK SЯVИYYЯSИNИN ADЫ

Тялим нятиъяляринин хцсусиййятляри Фяалиййятлярин эюстяриъиляри

Хцсусиййятляри (nцmunя gюstяrin) (Fеиllяr)

TAPШЫRЫQ 2 sindяn (sяh. 110-122) Blum тaksonomiyaсыnыn

Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Ri-
чard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы: Da-
ha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tяli-
min mяrhяlяlяri цzrя qяrar rяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
hяr sяviyyяsi haqqыnda tяqdim edilяn mя-
lumatlarla tanыш olun. Ayrы-ayrы qruplarda vя
ya fяrdi шяkildя fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn
oxunun «Anlayышыn tяyin edilmяsi»* (formasы
цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn istifadя edin.

Anlayыш/Tяyinetmя formasы

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя

istiqamяtlяndirяn suallar edilяn aчar sюzlяr

• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri • xцsusiyyяtlяr
nяdяn ibarяtdir? • atributlar
• Ondan necя istifadя edilir? • nцmunяlяr
• O nя цчцn lazыmdыr? • kateqoriya
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? • istifadя цsullarы
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun • яsas funksiyasы
gяlir, bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя
nяticяlяnirmi?

* Rachel Billmeyer «Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a think-
ing environment», Omaha, 2004

128
 Тящсилин ясаслары
Baшqa taksonomiyalar kimi, Blum тakso-
nomiyasы da iyerarxiyalыdыr (mяrtяbяlidir),
yuxarы sяviyyяlяr aшaьы sяviyyяdя nail olu-
nan elm vя vяrdiшlяrdяn asыlыdыr. Taksono-
miyalarыn bu xцsusiyyяti nюvbяti mяtndя
mцzakirя olunub vя яks eтdirilib. Biz takso-
nomiyalarыn izahatыnы onun birinci mяrhяlяsi
olan Bilikdяn baшlayыrыq.
Bilik
Bilik yadda saxlamanы, elяcя dя yada sal-
ma vя tanыmanы vurьulayan kateqoriyadыr.
Yada salma яmяliyyatыnыn nцmunяsi boш da-
malarы doldurun tapшыrыьы ola bilяr. Tanыma
яmяliyyatыna nцmunя isя чoxluьun iчindя
seчim tapшыrыьы sayыla bilяr, hansы ki, яvvяllяr
qarшыlaшdыqlarы informasiyalarы seчmяyi tяlяb
edir. Hяr iki proses yaddaшda qorunub sax-
lanыlan informasiyalarы geri чaьыrmaqdan
ibarяtdir. Чox hallarda informasiya yaddaш-
da saxlandыьы formada geri чaьыrыlыr. Mяsя-
lяn, яgяr ibtidai sinif sosial fяnn mцялlimi bir
gцn шagirdя Vaшinqtonun Birlяшmiш Шtatlarыn
paytaxtы olduьunu юyrяdirsя, o zaman nюv-
bяti gцn soruшаcaьы sual bu olmalыdыr: «Bir-
lяшmiш Шtatlarыn paytaxtыnыn adы nяdir?» Bu
suala cavab vermяk цчцn шagird keчяn dяrs
aldыьы biliyi olduьu kimi yadыna salmalыdыr.
Biliyя яsaslanan mяqsяdlяrdя яsas odur
ki, informasiyalarыn yadda saxlanыlmasы vя
geri чaьыrыlmasы hяyata keчirilsin. Bilik kate-
qoriyasыnda шagirddяn biliyi dяyiшmяk vя ya
istifadя etmяsi tяlяb olunmur, yalnыz onu
tяqdim olunduьu formada yadda saxlamasы
tяlяb olunur.
Bilik sяviyyяli fяaliyyяt vя ya fяallыq aшa-
ьыdakыlardan ibarяtdir:
1. Xцsusi faktlarы vя ya informasiyalarы
yaddaшdan geri чaьыrmaq (mяsяlяn, Birlяш-
miш Шtatlarыn ilk prezidenti kim olub?);
2. Terminlяri vя tяriflяri yaddaшdan geri
чaьыrmaq, xatыrlamaq (mяsяlяn, иsim nяdir?);
3. Qяbul olunan qaydalarы yadыna salmaq
(mяsяlяn, сual cцmlяsinin sonunda hansы iшa-
rя gяlir?).
129
Qeyd: «Эeri чaьыrmaq» ifadяsi «xatыrla-
maq» kimi dя qяbul edilя bilяr. Amma ona
gюrя mяhz bu ifadя seчilmiшdir ki, mцяllim
mяhz verdiyi informasiyanы geri almaq mяq-
sяdilя suallar verir. Mяsяlяnin qayяsi itmя-
sin deyя bu ifadя seчilmiшdir.
Цmumiyyяtlя, mцяllimlяr bilirlяr ki, бilik
kateqoriyasы baшqa kateqoriyalar цчцn bц-
nюvrяni tяшkil edir. Faktiki olaraq mцяllim-
lяr bu kateqoriyanы hяddяn artыq чox istifadя
edirlяr. Araшdыrmalar gюstяrir ki, mцяllimlя-
rin яksяriyyяti (vя dяrsliklяr) юz suallarыnыn
чoxunu (dяrsdя vя yoxlamalar zamanы) bilik
sяviyyяsindя tяшkil edir. Nяticяdя шagirdlя-
rin (hяm dя mцяllimlяrin) dцшцnmя prosesi
яn aшaьы sяviyyяdя saxlanыlыb. Bu sяbяbdяn
dя gяnclяrin яksяriyyяti mяktяbi cяlbеdici
olmaqdansa darыxdыrыcы hesab edir.
Bu o demяk deyil ki, bilik kateqoriyasы
heч bir mяqsяdя xidmяt etmir. Taksonomi-
yalarыn mяrtяbяli tяrtibatыna gюrя bilik digяr
kateqoriyalarыn bцnюvrяsi vяzifяsini daшыyыr.
Bu юz цzяrindя daha yцksяk duran kateqori-
yalara bцnюvrяnin olmasыnы tяmin edir. Belя-
liklя, bilik sяviyyяli suallar dяrsin vя ya fяs-
lin яvvяlindя faydalы olur vя bununla da lazы-
mi mяlumatlarыn чatdыrыlmasыnы tяmin edir.
Bilik sяviyyяsinin bцtцn qalan kateqori-
yalar цчцn bцnюvrяni tяшkil etmяsinя baxma-
yaraq, ondan sinifdя hяddяn artыq istifadя
etmяk dя mцяyyяn problemlяr yaradыr:
1. Яsasяn, informasiyalarыn xatыrlanmasы
kimi passiv яmяliyyat шagirdin tяlim prose-
sindя fяal iшtirak etmяsini tяmin etmir.
Kurikulumun яsas hissяsi faktlarы yadda
saxlamaqdan ibarяt olanda, шagirdlяrin mo-
tivasiyasы чox aшaьы sяviyyяdя olur.
2. Biliyя ясасlanan sualы sadяcя cavablan-
dыrmaq tяlяb olunduьundan, dяrs zamanы ша-
эирдлярин проблемляри щялл етмясиня вя йа мц-
закирялярдя фяал иштирак етмясиня sяmяrяli шя-
раит йаранмыr. Nяticяdя, шagirdin шяxsiyyяt-
lяrarasы mцnasibяti vя problem hяlletmя
vяrdiшlяri kifayяt qяdяr inkiшaf etdirilmir.
 Тящсилин ясаслары
3. Иkinci problem, yalnыz biliyя яsaslanan
dяrslяr шagirdlяrin kommunikasiya (цnsiy-
yяt) vяrdiшlяrinin inkiшafы цчцn imkanlarы
mяhdudlaшdыrыr. Bilik-sяviyyяli suallarы yal-
nыz cavablandыrmaq tяlяb olunduьundan, si-
nif dialoqlarы шagird–шagird arasыnda deyil,
mцяllim–шagird arasыnda baш verir.
Barak Rozenшayn vя Robert Stivens
(1986) sяmяrяli mяktяb tяlimindяn dяlillяr
gяtirmiшlяr ki, aшaьы sяviyyяli vяrdiшlяrя ye-
tяrincя юnяm verilмяси yuxarы sяviyyяli vяr-
diшlяrin keyfiyyяtини tяmin edir. Бilik sя-
viyyяli mяqsяdlяr kurikuluma daxil edilяr-
kяn belя bir sual мейдана чыхыр: «Bu bilik
yцksяk kateqoriyalarыn tяdrisi zamanы шa-
girdlяrя faydalы olacaqmы?»
Яgяr cavab «yox» olarsa, demяli, imkan
daxilindя hяmin mяsяlяlяrя yenidяn baxыl-
malыdыr.
Anlama
Anlama informasiyalarы daha aydыn шя-
kildя dяrk etmяk mяrhяlяsidir. Bilik sяviy-
yяsindяn yuxarыda olan bцtцn kateqoriyalar
kimi, anlama da artыq yadda saxlanыlmыш in-
formasiyalardan istifadя etmяyя яsaslanыr.
Anlama fяaliyyяti o zaman baш verir ki, шa-
gird suallara cavab vermяzdяn яvvяl mate-
rialы tam baшa dцшsцn. Xatыrlama ilя material
цzяrindя iшlяmя arasыndakы fяrqi gюrmяk чox
ящямиййятлидир. Ona gюrя ki, materialы iшlяйян
заман шagirdlяr informasiyalarы юz dяrk et-
diklяri qяlibя (шякля) салырлар.
Anlama сявиййясиндя фяалиййят эюстяря шa-
gird materialы yalnыz yadda saxlamыр, hяm dя
onlarын дярк едилмясиня наил олуr. Buna bax-
mayaraq, anlama шagirdlяrdяn informasiya-
larы йадда сахламаг tяlяb etmir, onlarы шa-
girdlяrin mцnasibяti иля inteqrasiya edir.
Anlama sяviyyяli suallara cavab verяr-
kяn, шagird cavabыn цzяrindя mцxtяlif ya-
naшmalarla dцшцnцr vя мялуматлардан isti-
fadя edir. Belяliklя, o, informasiyanы sadяcя
xatыrlamыр, hяtta daha yцksяk sяviyyяdя
ондан йарарланыр. Bu fяrq tяlim nяzяriyyяsi
130
nюqteyi-nяzяrindяn чox maraqlыdыr. Яgяr шa-
gird materialы юz sюzlяri ilя ifadя edirsя vя ya
юzц цчцn onu dяrk edirsя, o, daha sцrяtlя юy-
rяnmiш olar vя onu uzun mцddяt унутмаз
(Salvin, 1991; Wulfolk, 1993).
Anlama kateqoriyasы digяr sяviyyяlяrя
ачылан qapыdыr. Яgяr шagirdlяr heч nя baшa
dцшmцrlяrsя, onlar materialdan keyfiyyяtcя
yцksяk sяviyyя tяlяb edяn problem hяlli vя
tяhlili proseslяrini hяyata keчirя bilmяzlяr
(Gud ve Gruvs, 1987).
Daha mцrяkkяb mяшьяlяlяrin hяyata ke-
чirilmяsini tяшkil etmяk цчцn яvvяl bцtцn шa-
girdlяrin tяklif olunan ideyanы baшa dцшmяsi
vacibdir vя buna mцяllimин vaxt vя sяyi nя-
ticяsindя nail olunur.
Anlama suallarыnыn nюvlяri
Anlama сявиййяси dюrd qrupa bюlцnцr:
izah, шярщ, nцmunя gяtirmя vя tяyin etmя.
Hяr kateqoriyadan olan nцmunяlяr mюvcud
olan mцxtяlif suallarla tanыш olmaq цчцn sizя
yardыmчы olacaq.
Иzah etmя: Buraya цnsiyyяtdя яsas ideya-
larы mцяyyяnlяшdirmяk vя dяrk etmяk цчцn
шagird bacarыqlarыnы vя bu ideyalar arasыnda
ялагяlяri baшa dцшmяk daxildir. Mяsяlяn,
яgяr шagirddяn verilяn inшada bir mяsяlяni
digяr mяsяlя ilя яlaqяlяndirmяk tяlяb olu-
nursa, o buna izah etmя yolu ilя nail ola bi-
lir: yяni baшqa faktlara onun mцnasibяtini
gюstяrmяklя cavablarы aчыqlamaq. O bu mц-
nasibяtlяri mцqayisя etmяk, qarшыlaшdыrmaq
vя ya oxшarlыqlarы mцяyyяnlяшdirmяklя gюs-
tяrя bilяr. «Necя?» vя «Nя цчцn?» suallarы
izahetmя prosesindя tez-tez istifadя olunur.
Bu suallarыn cavablandыrыlmasыnda шagirdlяr
яsas mяsяlяlяri яlaqяlяndirir vя bunuнla юy-
rяnilяn materialы baшa dцшdцklяrini nцmayiш
etdirirlяr. Digяr izahat suallarыna aшaьыdakы-
lar aiddir:
1. Peшяkar vя tяlяbя basketbol oyunlarы-
nыn qaydalarы necя fяrqlяnir?
2. Fransыz vя alman dillяrindя cцmlя qu-
ruluшunun oxшar cяhяtlяri nяdяn ibarяtdir?
 Тящсилин ясаслары
3. Sosioloэiya vя psixoloэiyanы ilkin tari-
xindяn чыxыш edяrяk mцqayisя et.
4. Иndiki yuxarы sinif mяktяblяri ilя 1950-ci
illяr mяktяblяri arasыnda hansы fяrqli cя-
hяtlяr mюvcuddur? Onlarы gюstяr.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, maili ve qalыn
hяrflяrlя yazыlmыш sюzlяr mцxtяlif fяnlяrlя
baьlы suallarda istifadя edilя bilяr.
Шярщетмя: Mяnanыn saxlanыlmasы шяrti иlя
fikirlяrin bir formadan digяr oxшar formaya
keчmяsindяn ibarяtdir. Qrafiklяrin oxunma-
sы vя ya cizgi filmlяrinin яsas mяqamlarыnы
tяsvir etmяk шярщин nцmunяlяrindяn sayыla
bilяr. Digяr nюv шярщ чalышmasы fikri yekun-
laшdыrmadыr. Yekunlaшdыrmada шagird geniш
mяsяlяlяri qыsa, daha шяxsi mяcraya kючцrцr.
Шярщ nцmunяlяrinя bunlar daxildir:
• Konstitusiyanыn ilk iki abzasыnы юz sюz-
lяrinизlя tяsvir edin.
• Laboratoriyadakы tapыntыlarыnыzыn nяticя-
lяrini cяdvяl шяklindя yazыn vя цmumilяшdirиn.
• Hekayяnin sцjet xяttini yaradыn.
Шярщ tapшыrыqlarы materialы ilkin olaraq
yaratmaьы vя ya formalarыnы mцxtяlif cцr dя-
yiшmяyi tяlяb edir.
Nцmunя gяtirmя: Fikri anladыьыnы nцma-
yiш etdirmяyin яn gюzяl yollarыndan biri nц-
munя gяtirmяkdir.
Шagirdlяr bunu aшaьыdakы yollarla edя bilяrlяr:
• Kvadratыn tяrяflяrinin bir-birinя bяra-
bяr olmasыna aid nцmunя gюstяrin.
• Hяr hansы mюvzuya aid шeиr tapын.
• Konstitusiyalы monarxiya olan iki юlkя-
nin adыnы чяkin.
Abstrakt fikirlяrlя baьlы nцmunяlяr gяti-
rяrkяn, mцяllim хащиш edir ki, yeni vя яvvяl-
lяr mцzakirя olunmamыш nцmunяlяr gяtir-
sinlяr. Яks halda шagird яvvяlki dяrslяrdяn
юyrяndiklяrini xatыrlayaraq onlardan nцmu-
nя gяtirib bilik sяviyyяsini nцmayiш edяcяk.
Tяyin etmя: Tяyin etmя шagirdlяrdяn ter-
min vя anlayышlarыn tяsvirini vя onlar haq-
Икимярщяляли просес кими проблемлярин тятбиги
Ы мярщяля
Шagird problemlя Mцяyyяn nюv/tip
Hяlli yolunu seчir
qarшыlaшыr kimi onu tanыyыr
131
qыnda fikirlяri юz sюzlяri иlя чatdыrmaьы tяlяb
edir. Bu, dяrslikdяki tяriflяri hяrfяn olduьu
kimi tяkrar etmяk demяk deyil. Mцяllim шa-
girdlяrdяn tяlяb etmяlidir ki, onlar hяr hansы
bir mяsяlяni tяyin edяn zaman fikirlяrini
formalaшdыrarkяn юzlяrinя tanыш vя mяnalы
sюzlяrdяn istifadя etsinlяr. Mяsяlяn:
• Bilik kateqoriyalarыnы юz sюzlяrinizlя tя-
yin edin.
• Tяdris etdiyiniz fяnni elя tяyin edin ki,
on beш yaшыnda шagird onu baшa dцшsцn.
• Юz sюzlяrinizlя verilяn termini izah edin.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu tapшыrыqlar
шagirdlяri yalnыz lцьяtlяrя mцraciяt etmяk vя
ya verilяn sюzцn mяnasыnы tam aчa bilmяyяn
sinonim sюzlяrя цz tumaqdan uzaq tutur.
Tяtbiq
Tяtbiq сявиййяси adыndan da gюrцndцyц
kimi, problemin hяllinя наил олмаг цчцn in-
formasiyanы tяtbiq edir vя ya istifadя edir.
Tяtbiq sяviyyяsindя шagird tanыш olmayan
problemи uyьun prinsiplяrдян (problemi hяll
etmяk цчцn metod) istifadя edяrяk heч bir
yardыm olmadan hяll едир. Hяmчinin шagird
bilmяlidir ki, seчdiyi metodu necя tяtbiq
etsin. Problemin tяtbiqini dяyяrlяndirяrkяn
onlarыn hяr ikisini: hяlli vя prosesi yoxlama-
nыz lazыmdыr. Bunlarыn hяr ikisi problem hяl-
linin tяtbiq mяrhяlяsindя mцhцm alt-kom-
ponentlяrdir. Ona gюrя ki, шagirdin problemi
necя hяll etdiyi, bяlkя dя, onun чыxardыьы
nяticяdяn daha vacibdir. Suallarыn tяtbiq sя-
viyyяsinя чatdыьыna яmin olmaq цчцn unikal
vя yeni problemlяr hazыrlanmalыdыr. Яgяr
tяqdim olunacaq problem bir dяrs яvvяl ke-
чilmiш problem цzяrindя qurulacaqsa, o za-
man bu sadяcя xatыrlama xarakteri daшыya-
raq yalnыz bilik sяviyyяsindя olacaq.
Tяtbiqin ikimяrhяlяli prosesi aшaьыdakы
cяdvяldяki kimi tяsvir oluna bilяr:
ЫЫ мярщяля
Hяll edir
 Тящсилин ясаслары
Prosesin birinci mяrhяlяsindя шagird яv-
vяllяr rastlamadыьы problemlя qarшыlaшыr vя
onu яvvяllяr hяll etdiyi problemin nюvцnя
bяnzяdяrяk tanыyыr. Problemin yeniliyi vя
orijinallыьы onun tяtbiq sяviyyяli problem
olmasыnыn яsas xцsusiyyяtidir.
Tяtbiq sяviyyяli problemin hяllinin ikinci
mяrhяlяsindя шagird problemin uyьun hяlli
yolunu seчir, onu fяrziyyяlяrlя vя verilяnlяrlя
tяtbiq edir. Bu problem hяlli alqoritmdяn, for-
muladan, tяlimatdan vя yaxud da xцsusi prob-
lemlяrin hяllinя nail olmaq цчцn standart-
laшdыrыlmыш prosedurlardan ibarяt ola bilяr.
Яgяr siz tяtbiq цчцn nяzяrdя tutulmuш
problemlяri ikimяrhяlяli proses kimi gюrцr-
sцnцzsя, siz yanlыш iшlяr bazasыnda шagirdlяrin
cavabыnы vя problemlяriн diaqnozlaшdыrылma-
sыnы tяhlil edя bilяrsiniz. (Tatsuoka, 1987).
Яgяr шagirdin mцяyyяn bяrabяrliyi tanыmaq-
da чяtinliyi varsa, o zaman sizя lazыmdыr ki,
dцzgцn hяlli tanыma vя qeydlяr aparmaq
цчцn ona geniш miqyasda bu nюv problemlяr
verяsiniz. Buna baxmayaraq, яgяr шagird bu
funksiyalarы nцmayiш etdirmяyя qadirdirsя,
lakin problemdяki dяyяrlяri dцzgцn formu-
laya vя ya bяrabяrliyя yerlяшdirя bilmirsя,
onlara problemin hesablanmasы baxыmыndan
praktika imkanы verin. Burada siz taksono-
miyanыn baшqa cцr istifadя olunduьunu gюrя
bilяrsiniz: ayrы-ayrы шagirdlяrin ehtiyaclarы
baxыmыndan tяlimin fяrdilяшmяsini.
Tяtbiqin nцmunяlяri: Bir neчя nцmunя
tяtbiq kateqoriyasыnы digяr kateqoriyalardan
ayыrmaqda sizя kюmяk edяr. Adяtяn, tяtbiqi
problemin bir hяlli olur, lakin bununla yana-
шы problemin hяllinin alternativ yollarы ola bi-
lяr. Bu, яsasяn, яvvяlяr tяdris edilmiш for-
mullar vя prinsiplяri яhatя edir.
Mяsяlяn: a2+b2=c2 formulu dцzbucaqlы
цчbucaьыn tяrяflяri arasыnda nisbяti tяsvir
edir. Bilik kateqoriyasы sяviyyяsindя шagird-
dяn dцzbucaqlы цчbucaьыn tяrяflяrinin яla-
qяlяri ilя baьlы formula haqqыnda soruшula
bilяr. Шagird cavab verя bilяr ki, «katetlяrin
kvadratы cяmi hipotenuzun kvadratыna bяra-
bяrdir». Anlama kateqoriyasы sяviyyяsindя
шagirdlяrя bu formulu юz sюzlяri ilя ifadя et-
132
mяk vя ya bяzi tяriflяri tяsvir edilmiш цчbu-
caьыn uyьun tяrяflяrя uyьun rяqяmlяrini yaz-
maq tapшыrыla bilяr. Шagirdlяrin юz biliklяrini
formullara tяtbiq edя bilib-bilmяdiklяrini
yoxlamaq цчцn siz шagirdlяrя gюl vя ya sяh-
rada tяsяvvцr edilяn mяsafяni юlчmяk prob-
lemini sюzlяrlя yaradыrsыnыz. Bu mяsafяni
hesablamaq цчцn шagird bilmяlidir ki, a2+b2=c2
formulunu istifadя etmяlidir. Nяticяnin tяt-
biq sяviyyяsindя optimal olaraq mяzmunun
ilkin tяqdimatыndan sonra bir neчя hяftя
gюzlяyin. Sonra шagirdlяrin yeni vя unikal si-
tuasiyada biliklяrini tяtbiq edя bildiklяrinя
яmin olmaq цчцn onlara dцzbucaqlы цчbu-
caqlarla baьlы yeni bir mяsяlя verin. Bu za-
man onlar riyaziyyat testlяrinin yerinя yeti-
rilmяsindяn daha чox iш gюrцrlяr, yalnыz ona
gюrя ki, bu, цч hяftя qabaq юyrяnilmiш bir
mюvzudur.
Mяiшяt vя ailя hяyatыna aid nцmunяlяri
isя шagirdlяr sobada biшmiш vя ya yaьda qы-
zardыlmыш яrzaьыn nя zaman vя nя цчцn istifa-
dя edildiyinin fяrqini mцяyyяnlяшdirяrяk
tяtbiq edяcяklяr. Onlar bu anlayышlarы bilik
sяviyyяsindя bilя bilяrlяr, lakin verilяn mцx-
tяlif цsullarla biшirilmiш яrzaьы fяrqlяndir-
mяkdя чяtinlik чяkя bilяrlяr. Bunu mцяy-
yяnlяшdirmяk цчцn anlama sяviyyяsindяn
istifadя edilir. Tяtbiq zamanы isя шagird veri-
lяn яrzaьы mцxtяlif yollarla biшirir vя onlarыn
dadы arasыndakы fяrqi mцяyyяnlяшdirir. Шa-
gird yalnыz doьru цsulu seчmяmяli, hяmчinin
arzu olunan son nяticяyя nail olmaq цчцn
onu dцzgцn tяtbiq etmяlidir. Bu nцmunяlяr-
dя шagirdlяrin problemlяrin hяlli цчцn xцsu-
si metodlarы nя zaman vя necя istifadя et-
mяlяri ilя baьlы bяzi mяsяlяlяr qeyd edilmiшdir.
Тящлил
Tяtbiqetmя tяklikdя vя qrup halыnda
problemin hяllinя nail olmaq цчцn istifadя
olunmadыr. Тящлил – bu prosesin яksi kimi
qяbul edilir. Burada daha mцrяkkяb mяsя-
lяlяr – natiqlik, yazыlы яlaqяlяr qurmaq, tяш-
kilatlanma bu izahаtыn яsasыnы tяшkil edir.
Тящлил яsas izahы – mцxtяlif kompleks pro-
seslяrin necя izah olunmasыnыn mяqsяdini
 Тящсилин ясаслары
tяшkil etmяk vя mцяyyяn bir mяqsяdя чat-
maq цчцn birgя iшlяmяkdir. Тящлил prosesin
dяrinliyiни anlamadan fяrqlяndirmяyя kю-
mяk edir.
Anlama – oxшarlыq vя mцxtяlifliyi tap-
maq vя mцqayisя etmяk цчцndцr.
Тящлил – sadяcя yuxarыda deyildiyi kimi,
яlaqяlяri baшa dцшmяkdir. Bununla тящлил
yalnыz bir цnsiyyяti anlamaq deyil, mяsяlяyя
daha dяrindяn nяzяr salaraq mцxtяlif tяrяf-
lяrin necя яlaqяdя olmasыnы araшdыrmaqdыr.
Тящлил anlamanыn цstцndя qurulur vя onu
цstяlяyir. Analiz geriyя nяzяr salыr, yяni hяr
hansы vяziyyяt vя hadisяni gюtцrяrяk mцxtя-
lif fikirlяri ялагяляндирir, ялагянин еффектини, тя-
сирини изащ едир. Бundan fяrqli olaraq, anla-
mada isя ilkin olaraq effektin nяdяn ibarяt
olduьunun izahы aчыqlanыr.
Tяhlil (Analiz) suallarыnыn nюvlяri
Anlamada olduьu kimi, biz analizi dя alt-
kateqoriyalara bюlя bilяrik.
Mяsяlяnin tanыnmasы
Шagirdlяr яlaqяlяri tяrkib hissяlяrinя bю-
lцr. Bu, яlaqяlяrin skеletini tяrtib etmяyя
imkan verir. Цnsiyyяtdя bяzяn bu цnsiyyяt
«skеleti»nin aydыn qeyd olunmasыna ehtiyac
qalmыr. Belя halda siz шagirddяn xahiш edir-
siniz ki, ona verilяn ismarыcdakы mяlumatыn
daha dяrinliyиня getsin ki, fяrziйyяlяrlя яsas
mяsяlя arasыndakы яlaqяni gюstяrя bilsin.
Analizin bu tipinя aid bir misal:
– Altы seчkiqabaьы kаmpaniya zamanы
prezidentliyя namizяdlяrin чыxышlarыndan is-
tifadя edяrяk, bu чыxышlar яsasыnda nami-
zяdlяr arasыnda hansы fяrqlяrin olduьunu
aчmaq, mцxtяlifliklяri яlaqяlяndirяrяk nitq-
lяrin xцsusiyyяtlяrini gюstяrmяk.
Bir neчя nцmunя:
– «Ailя» deyildikdя ona aid insanlar
haqqыnda nя baшa dцшцlцr?
Mяqsяdlяr
Sяbяblяri mцяyyяn etmяyi tяlяb edяn
sual vя ya tapшыrыqlar mяqsяd alt-kateqori-
yalarыna tяqdim olunmuш nцmunяlяrdir. Шa-
girд yenя dя idrаki fяaliyyяtdя olub iki mя-
133
qamы kяшf etmяyi bacarmalыdыr – biri gizlяdi-
lя bilmяyяn, digяri isя gizli. Bu tapшыrыqlar
шagirdlяri dцшцnmяyя sюvq edir vя mяqsяdя
nail olmaq цчцn sцbutlar gяtirmяlяrini tяlяb
edir. Nцmunя:
– Азярбайъан тящсил сащясиндя dяyiшiklik-
lяr aparmaqda mяqsяd nя idi?
Mцxtяlif fяnlяrdя тящлил mяqsяdи дашыйан
aшaьыdakы nцmunяlяri эюстярмяк олар:
Bяdяn tяrbiyяsi: Qolf oyуnu haqqыnda
videokaseti analiz цчцn tяqdim etmяklя, qaч-
maqla vя ya ora-bura эетмякля nяticяlяnяn
hяrяkяtlяri mцяyyяnlяшdirin. Analizlя hяm
цz, hяm dя bяdяn hяrяkяtlяrini яks etdirin.
Яdяbiyyat: Шeиr vя ya яdяbiyyatdan bir
parчa vermяklя mцxtяlif elementlяrin birlя-
шяrяk effekt vermяsinin sяbяbini izah etmя-
yя чalышыn.
Иncяsяnяt: Rяsm яsяrini tяqdim etmяklя
mцvafiq tяsvirin yaranmasыnda formanыn,
rяngin vя teksturanыn necя яlaqяlяndiyini
gюstяrin.
Bцtцn bu nцmunяlяr onu tяшkil edяn his-
sяlяri tamamlayaraq mцrяkkяb fenomenin
analizini яks etdirir.
Fяrz etmя
Bu tip analiz suallarы ilя шagirdlяrdяn
tяlяb edilir ki, onlar 2 mяfhum arasыnda яla-
qяlяri mцяyyяn etsinlяr.
Sintez
Sintez yeni vя unikal mahiyyяt yaratmaq
цчцn elementlяrin kreativ (yaradыcы) шяkildя
яlaqяlяnmяsinя sяbяb olur. Чцnki bunun
яsas xцсusiyyяti yaradыcы olmaqdыr, sintez
kateqoriyasы mцxtяlif vя asanlыqla tanыna bi-
lяn ola bilяr. Sintez яvvяllяr mюvcud olma-
yan struktur vя ya nцmunяlяri tяшkil edяn
hissяlяrin birlяшmяsi prosesidir. Tяdqiqat sя-
nяdinin orijinallыq sяviyyяsindяn asыlы olaraq
tяtbiq vя ya sintez сявиййясиня aid edilя bilяr.
Яgяr sяnяdlяr hяrtяrяfli vя tamamlanmыш шя-
kildяdirsя, lakin mюvzuya heч bir шey яlavя
etmirsя, o zaman biz mцяllifin tяtbiq sя-
viyyяsindя iшlяdiyini gюrцrцk. Bununla belя,
яgяr mцяllif fikirlяri yeni vя unikal шяkildя
qoyursa vя ya yeni fikir konfiqurasiyasы ya-
 Тящсилин ясаслары
radыrsa, o zaman biz bunu sintez sяviyyяli
fяaliyyяt kimi qiymяtlяndiririk.
Yяqin ki, bu kateqoriya яn yцksяk yara-
dыcы davranышы stimullaшdыrыr. Bununla da
aчыqlamasыna gюrя sintez сявиййяси nяyinsя
unikal yaranышыnы, kiminsя unikal nяticяsini
vя tяcrцbяsini tяlяb edir. Bu sяbяbdяn bц-
tюvlцkdя yaranыш onun hissяlяrinin birlяшdi-
rilmяsindяn daha artыqdыr, burada hissяlяr
unikal kombinasiya шяklindяdirlяr. Bu еля
дярк едилмялидир ki, hяr sintez яmяliyyatы in-
cяsяnяt iшi olmalыdыr.
Kreativlik stresli olduьu цчцn siнtez sя-
viyyяsinin яmяliyyatыnы obyektiv dяrяcяlяn-
dirmяk, adяtяn, mцrяkkяb olur. Siz sintez
яmяliyyatыnы qiymяtlяndirmяk цчцn daha
subyektiv mцhakimя yцrцtmяlisiniz. Hяmчi-
nin kreativliyя тящрик едяркян ehtiyatlы olun.
Bunu hяvяslяndirmяk цчцn шagirdlяrinizя
kreativi* nцmаyiш etmяkdя tam sяrbяst fяa-
liyyяt imkanlarы verin.
Digяr sяviyyяlяr kimi, sintez cяlb olunan
proseslяrin nюvlяrinя vя hяmиn яmяliyyatla-
rыn nяticяlяrinя gюrя bюlцnя bilяr.
Bir alt-kateqoriyada nяticя vя ya fяaliy-
yяt unikal цnsiyyяt nюvцdцr, mяsяlяn, шeиr,
inшa, nitq vя ya orijinal incяsяnяt formasы.
(Baxmayaraq ki, dil яsas vasitяdir, digяr va-
sitяlяr, mяsяlяn, musiqi vя ya rяssamlыq,
hяmчinin incяsяnяtin bir hissяsidir.) Шagird-
lяrin bunlarы hяyata keчirmяyя cяhd gюstяr-
mяsi, orijinallыьы vя kreativliyi bu nяticяlяri
qiymяtlяndirmяk цчцn istifadя olunan kri-
terилярdir (McAlpin vя digяrlяri, 1987, Ennis,
1985, Pol, 1985).
• Sintеz sяviyyяsinin ikinci alt-kateqori-
yasыna plan hazыrlamaq vя ya tяklif olunan
mцxtяlif яmяliyyatlarы hяyata keчirmяk da-
xildir. Yadda saxlayыn ki, bцtцn bu яmяliy-
yatlar gюzячarpan nяticяnin yaradыlmasы ilя
nяticяlяnir. Bu gюzячarpan nяticя vя krea-
tivliyin keyfiyyяti sintez sяviyyяsinin iki xa-
rakterik xцsusiyyяtidir.
• Цчцncц alt-kateqoriya sintezin nяticяsi
olaraq mцxtяlif abstrakt яlaqяlяri yaratmaьы
* Креатив – бурада киминся йаратдыьы бир нцмуня.
134
яks etdirir. Bu mцxtяlif яlaqяlяr, adяtяn,
mцшahidя olunmuш mяlumatla iшlяyяrkяn or-
taya чыxыr vя яvvяllяr mюvcud olmayan nц-
munяlяr яmяlя gяtirir. Buraya tяdqiqat цчцn
potensial яlveriшli fяrziyyяlяrin yaranmasыnы vя
prinsiplяrin formalaшmasыnы daxil etmяk olar.
Mцxtяlif fяnlяr цzrя siнtez яmяliyyatla-
rыna aшaьыdakыlar nцmunя ola bilяr:
Ev iqtisadiyyatы. Yяni pяhriz yaratmaq vя
ya yeni geyim nцmunяsi hazыrlamaq.
Иctimai fяnlяr. Mяktяb цчцn yeni vasitя
yaratmaq vя ya mюvzu ilя baьlы insanlarыn
mцnasibяtini qiymяtlяndirmяk цчцn soрьu
hazыrlamaq.
Ana dili. Pyes vя ya qыsa hekayя yazmaq.
Musiqi. Melodiyaya uyьun sюzlяr yazmaq
vя ya mцvafiq ritmlя melodiya bяstяlяmяk.
Иnformatika. Yeni kompцter proqramы
dцшцnцb hazыrlamaq.
Гиймятляндирмя
Qiymяtlяndirmя kateqoriyasы mцbahisяli
mюvzularda qяrar qяbul etmяyi vя bu qяrar-
larы факт вя аргументлярля яsaslandыrmaьы
тяляб едир. Kreativlik – йарадыъылыг mцhakimя
цчцn qiymяtlяndirmяnin nя olduьunu sin-
tezlяшdirmяdir. Qiymяtlяndirmя suallarы шa-
girdlяrdяn fikirlяrini, dцшцncяlяrini яsaslan-
dыrmaьы, mцhakimя yцrцtmяyi fikirlяrini
яsaslandыrmaьы tяlяb edir. Bu meyarlar vя-
ziyyяtin dяqiq дяйярляндирилмяси, qяnaяtbяxш
олуб-олмадыьыныn юlчцlmяsi бахымындан ящя-
миййятлидир. Шagird mцvafiq standartlarы vя
ya dяyяrlяri hazыrlamalыdыr, ideyanыn vя ya
obyektin bu dяyяrlяrя cavab vermяsinin nя
qяdяr yaxыn olduьunu mцяyyяn etmяlidir.
Qiymяtlяndirmя analiz сявиййясини digяr юl-
чцdя тягдим едир. Qiymяtlяndirmя sualы шa-
girdi analiz etmяkdяn baшqa, dяyяrли mцha-
kimя йаратмаьы tяlяb edir. Mцhakimя цчцn
мейар aydыn aчыqlanmalыdыr. Гiymяtlяndir-
mя nяticяsinin keyfiyyяti мейара nя dяrяcя-
dя yaxшы cavab verdiyinя яsasяn дяйярляндирилир.
Qiymяtlяndirmя nяticяsi iki hissяdяn
ibarяt olmalыdыr:
 Тящсилин ясаслары
1. Шagird mцhakimя yцrцdяряк мейар ya-
ratmalыdыr.
2. Gюstяrilmiш мейардан istifadя edяrяk
шagird yenя dя mцhakimя yцrцtmяlidir.
Mяsяlяn, «Надир yaxшы prezident ola bi-
lяrmi?» sualы ilя шagirddяn, ilk olaraq, prezi-
dent olmaq цчцn hansы xцsusiyyяtlяrя malik
olmaьыn vacib olduьu barяdя soruшulur. Da-
ha sonra шagird bu prezident keyfiyyяtlяrini
щямин шяхсин keyfiyyяtlяri ilя mцqayisя et-
mяlidir. Aydыndыr ki, burada yaxшы prezident
keyfiyyяtlяri haqda fikir ayrыlыьы olacaq. Bu
fяrdi, hяtta йарадыъы qiymяtlяndirmя kompo-
nenti meydana gяtirir.
Шagird bu kрiтerilяri qiymяtlяndirilmiш fi-
kirlя яlaqяlяndirmяkdя analitik olmalыdыr.
Meyar, adяtяn, bu цчцndяn hansыsa birindяn
formalaшыr:
1. Mяdяni vя ya sosial dяyяrlяr;
2. Dini vя ya tarixi prinsiplяr;
ИDRAKИ
XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ
BИLИK
ANLAMA
TЯTBИQ
TЯHLИL
SИNTEZ
QИYMЯTLЯNDИRMЯ
(DЯYЯRLЯN-
DИRMЯ)
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяri гиймятляндир-
мяк цчцн ялавя бюлмясиня дахил едилмиш ъяд-
вял (сящ. 393) иля гаршылашдыр. Наилиййят сявий-
йяни мцяййян ет.
3. Fяrdi uyьunlaшdыrmalar.
Еyni suala mцxtяlif cavablar алmaq olar.
Ейни мясяляйя фяргли бахышларын олмасы уьурлу
бир тярбийя шяраити кими дяйярляндирилиr. Фярди
фикирлярдя щюрмят кими бир дяйяр формалашдыр-
маг ящямиййятлидир. Шаэирд анлайыр ки, фикирляр
фяргляндирилярся, бунлардан биринин сящв олма-
сы анламына эялмир, садяъя, мясяляйя фяргли
буъаглардан бахылдыьындан фяргли шякилдя эюрц-
лцр вя дярк едилир. Бununla da onlarы mцxtя-
liflik cяmiyyяtindя hяyata hazыrlaйыр.
Щяmчinin шagirdlяri «Sяncя, яn yaxшы, pis
vя ya daha vacib vя ya яn vacib nяdir?» ki-
mi qiymяtlяndirmя sualыnda юz fikirlяrini
irяli sцrmяyя истигамятляндирмяк олар.
TAPШЫRЫQ 3
1. Yuxarыda tяqdim edilяn mяlumatdan
istifadя etmяklя verilmiш cяdvяli yerinя
yetirin.
TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN
XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
(nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)
3. Tяqdim edilяn testi nяzяrdяn keчirin.
Hяr bir tapшыrыьыn idraki taksonomiyanыn
hansы sяviyyяsinя uyьun olduьunu mцяyyяn
edin.
135
 Тящсилин ясаслары
TEST
Bilik, Anlama, Tяdqiq цzrя formativ
qiymяtlяndirmя apar
Hяr Bilik sualы vя ya tapшыrыьыnыn yanыnda
B (Bilik) yaz. Hяr Anlama sualы vя ya tapшы-
rыьыnыn yanыnda A (Anlama) yaz. Hяr Tяtbiq
sualы vя ya tapшыrыьыnыn yanыnda T (Tяtbiq) yaz.
_______ 1. Azяrbaycandakы яhalinin tяq-
ribяn nя qяdяr hissяsi xidmяt sahяsindя iшlяyir?
a) 10% b) 20% c) 35% d) 50% e) 60%
________ 2. Kяrpic qoyan peшяnin sahi-
bini necя adlandыrыrlar?
a) dцlgяr b) bяnna c) arxitektor
d) mцяllif e) mexanika mцhяndisi
_______3. Ontogenez tяkrarlanma filo-
geni hansы mяnanы verir?
a) Иnsan meymundan яmяlя gяlmiшdir.
b) Бцtцn varlыqlar dяnizdя yaranmыш яc-
dadlardan yaranmышdыr.
c) Тяkamцl prosesi heyvanыn embrion
inkiшafыndan яmяlя gяlmiшdir.
d) Аmfibiyalar sudan tam azad olduqdan
sonra sцrцnяnlяrя чevrilmiшlяr.
_______ 4. Vяrяq, qяlяm vя lцьяtдян istifa-
dя edяrяk tяqribяn 2 sяhifяdяn ibarяt «Gюr-
dцyцm яn qorxulu yuxu» adlы inшa yaz.
Qrammatika, mяntiqi cцmlя vя fikir ardыcыllы-
ьы vя ifadяlяrin aydыnlыьы prinsiplяrinя яsaslan.
______ 5. Fяaliyyяt mяqsяdi haqda heч
bir anlayышы olmayan insana bunu necя izah
edяrdiniz?
136
_______ 6. Material vя tяcrцbя ilя baьlы
tapшыrыьы bu haqda heч bir mяlumat olmadan
o tяcrцbяnin hяr mяrhяlяsini elmi metodlarы
tяtbiq edяrяk hяyata keчirin.
_______ 7. «Enяn xяtt цzrя» iqtisadiy-
yatla яlaqяli hansы mяntiqi sяhvlяri sadalaya
bilяrsiniz?
_______ 8. Иnsan gюzц hansы mцxtяlif his-
sяlяrdяn ibarяtdir?
_______ 9. Яmяk ittifaqlarы vя дemokra-
tik partiya bizim юlkяnin tarixi ilя hansы sя-
bяbdяn sыx baьlыdыr?
_______ 10. Mцяllifin «Bяlkя dя, qaytar-
dыlar» adlы яsяrini yazmaqda mяqsяdi nя idi?
_______ 11. Tibdя inkiшaf sayыlan orqan
transplantasiyasы tibb peшяsinя nя kimi tяsir
gюstяrir?
_______ 12. Mцxtяlif mяlumatlarы tяq-
dim edяrяk, яn yaxыn rяqяmin riyazi tяnbю-
lяnini hesablayыn.
_______ 13. Keчirilmiш tяcrцbяnin izahыnы
verяrяk, шagirд hяmиn tяcrцbяnin aparыlmasы
цчцn 6 mяrhяlяli elmi metodunun birgя isti-
fadя olunmasыnы aчыqlasыn.
_______ 14. Sizя 4 nяfяrlik nahar цчцn 10
AZN verilяrsя, bu mяblяья hяr yemяkdя
1000 kaloridяn artыq olmamaqla hяrяsinя
bяsit yemяk nюvц tяklif edin.
_______ 15. Kompцterin 4 mцhцm kom-
ponentini tяqdim edяrяk юz sюzlяrinizlя hяr
birini aчыqlayыn. Aчыqlamalar dяrs zamanы
istиfadя olunmuш mяnalara uyьun olma-
lыdыr.
 Тящсилин ясаслары

Tяhsil taksonomиyalarы: Psixomotor taksonomiya

Bunlara K.D.Mur (1972), E.J.Simpson

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Psixomotor taksonomiyanыn яsas сявиййя-
лярини вя онларын хцсусиййятлярини mцяyyяn
edяcяksiniz.
Psixomotor sahя шagirdlяrin fiziki, яzяlя
inkiшafыnыn sistemli tяшkilinя шяrait yaradыr.
Digяr sahяlяrdяn fяrqli olaraq, mцxtяlif
alimlяr tяrяfindяn psixomotor sahяnin mцx-
tяlif taksonomiyalarы iшlяnib hazыrlanmышdыr.
(1972), A.Harrov (1972), R.H.Deyv (1975)
vя baшqalarыnыn tяsnifatlarы daxildir. Mцxtя-
lif pedaqoqlar юz tяdqiqat яsяrlяrindя mцx-
tяlif tяsnifatlarы mяktяb vя tяlim цчцn daha
яhяmiyyяtli hesab etmiшlяr.
Tanыnmыш pedaqoqlar D.Murun tяsnifatыnы
mяktяb цчцn daha faydalы hesab etmiшlяr.
Norman Gronland isя Simpsonun psixomo-
tor taksonomiyalarыna цstцnlцk vermiшdir.

Simpson Mur Deyv Harrov

taksonomiyasы taksonomiyasы taksonomiyasы taksonomiyasы

Hiss etmяk Иmitasiya Hяrяkяtlяrin tяlqin edilmяsi

Mцstяqil,
Hazыr olmaq Яsas hяrяkяtlяrin icrasы
tяhrif edilmiш icra

Yeni hяrяkяtlяrin icrasыnыn

Tяlqin etmяk Иmitasiya Dяqiq icra
qяbul edilmяsi

Artikulyasiya (mцxtяlif
Mцstяqil tяhrif
Mexanizm hяrяkяtin ardыcыl icrasы- Sяriшtяli hяrяkяt
edilmiш icra
nыn koordinasiyasы)

Naturalizasiya Hяrяkяtlяr arasыnda

Mцkяmmяl icra Dяqiq icra
(Tяbii icra) mяntiqi яlaqя

Uyьunlaшma

Yaradыcыlыq

TAPШЫRЫQ 1
1. E.Siмpsonun tяsnif etdiyi psixomotor
taksonomiyalarыn sяviyyяlяrinя diqqяt edin.
Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsaslanaraq hяr sяviy-
yяnin xцsusiyyяti vя hяmin sяviyyя цzrя tяx-
min edilяn bacarыqlar barяdя tяqdim edilяn
cяdvяllяr цzrя qeydlяr gюtцrцn.
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяrinizi tяqdim
edilяn nцmunяlяrlя mцqayisя edin.

137
 Тящсилин ясаслары

ИДРАКИ ФЯАЛИЙЙЯТИН СЯВИЙЙЯСИ

ИDRAKИ TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN

XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ (nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)

ЩИСС ЕТМЯК

ЩАЗЫР ОЛМАГ

ТЯШКИЛ ЕТМЯК

МЕХАНИЗМИНИ
БИЛМЯКЛЯ

МЦКЯММЯЛ
ИЪРА

УЙЬУНЛАШМАГ

ЙАРАТМАГ

TAPШЫRЫQ 2
1. Donald C.Orlik, Robert, J.Harder,
Riчard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы:
Daha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tя-
limin mяrhяlяlяri цzrя qяrar гяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
sindяn (sяh. 133-135) D.Murun tяsnif etdiyi
psixomotor taksonomiyаlar barяdя tяqdim
edilяn materiallarы oxuyun. Fяaliyyяtinizi
tяшkil edяrkяn oxunun «anlayышыn tяyin edil-
mяsi formasы» цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn
istifadя edin.

138
 Тящсилин ясаслары

Anlayыш/Tяyinetmя formasы *
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя
istiqamяtlяndirяn suallar edilяn aчar sюzlяr

• Bu nя demяkdir? • xцsusiyyяtlяr
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri nяdяn • atributlar
ibarяtdir? • nцmunяlяr
• Ondan necя istifadя edilir?
• kateqoriya
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? • istifadя цsullarы
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir, • яsas funksiyasы
bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя nяticяlяnirmi?

Psixomotor тaksonomiya • Qolf oynayan шagirdlяr idman zalыnda

Psixomotor taksonomiya – kurikulumun
яzяlя bacarыьы vя qabiliyyяtlяrini яks etdirir.
Digяr sahяlяrdяn fяrqli olaraq, psixomotor
taksonomiya haqda mцxtяlif yanaшmalar
mюvcuddur (mяsяlяn, Harrov 1972, M.Mur
1972, Jevet vя Mulan 1977). Kenes D.Murun
psixomotor taksonomiyasы mяktяblяrя яn uy-
ьun gяlяn bu taksonomiyalardan hesab edilir.
Mur psixomotor taksonomiyada юyrяn-
mяni цч sяviyyяyя ayыrыr: 1) imitasiya (tяqlid
etmя), 2) mцstяqil tяhrif edilmiш icra, 3) dя-
qиq icra. Baшlanьыc sяviyyяdя, imitasiyada
шagird mцяllimin verdiyi tяlimatlarla, яsa-
sяn, ilk mяlumatы tяtbiq edir. Яksяr hallarda
bu sяviyyя mцяllim tяrяfindяn modellяшdir-
mяklя davam etdirilir vя шagirdin юz baca-
rыqlarыны nцmayiш etdirmяsi цчцn ilk cяhdlяrя
imkan yaradыlыr. Hяrяkяtlяr asanlыqla yerinя
yetirilmir. Шagirdin konkret bacarыьы юyrяn-
mяsinя nя qяdяr vaxt vя enerji sяrf olunaca-
ьыnы яvvяlcяdяn mцяyyяn etmяk asan deyil.
Иmitasiya sяviyyяsindя olan шagirdlяr
haqda nцmunяlяr aшaьыdakы kimidir:
top olmasa da, tяqlid etmяklя yeni zяrbяni
vurmaьы юyrяnirlяr.
Kompцterdя iшlяmяyi юyrяnяn шagirdlяr
tяlimatчыnыn gюstяriшi ilя klaviaturada iшlя-
mяyя baшlayыr.
• Musiqi alяtlяrindя ifa etmяyi юyrяnяn
шagirdlяr mцяllimin mцшahidяsi altыnda mяшq
edirlяr.
Mцstяqil tяhrif edilmiш icraya gюrя isя шa-
gird bacarыгlarыnы sяrbяst vя tяlimatчыnыn kю-
mяyi olmadan yerinя yetirя bilir. Bu psi-
xomotor tяlim mяrhяlяsindя шagird hяrяkяt-
lяri mцяllim yerdяn sюylяmяsя dя, yerinя ye-
tirя bilir. Bununla o hяlя sяlislik vя dяqiq-
liyя nail olmamышdыr. Bu sяviyyяdя bacarыq
tяliminя nцmunяlяr aшaьыdakы kimidir:
• Yeni aьыz vя dil konfiqurasiyasы tяlяb
edяn, yeni sяs tяlяffцz edяn xarici dil юyrя-
nяn шagirdlяr;
• Klaviaturaya baxmadan чap edяn, la-
kin hяlя dя sяhvlяr buraxan шagirdlяr;
• Fizika dяrsindя mцrяkkяb cihazlarы qu-
raшdыran vя istifadя edяn шagirdlяr.

* Rachel Billmeyer «Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a think-
ing environment», Omaha, 2004

139
 Тящсилин ясаслары
Dяqiq icra sяviyyясindя, psixomotor tak-
sonomiyanыn яn yцksяk sяviyyяsindя шagird-
lяr hяrяkяtlяri dяqiqliklя, sяmяrяli vя asan-
lыqla yerinя yetirя bilir. Шцuraltы шяkildя yeri-
nя yetirilmiш bacarыq sayыlan «avtomatlaш-
ma» daha sonra hяrяkяtin vя ya oyunun ele-
mentlяrinin шagird tяrяfindяn diqqяt mяrkя-
zindя saxlanыlmasыnы tяmin edir. Dяqiq icra
sяviyyяsi bacarыqlarыna aшaьыdakыlar daxildir:
• Klaviaturada чap bacarыьы nцmayiш et-
dirяn vя avtomatik mяtn чap edяn шagird;
• Cihazlarы asanlыqla vя onlar barяdя dц-
шцnmяdяn istifadя edяn avtomexanika fяn-
ninin шagirdlяri;
ИDRAKИ
XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ
ИМИТАСИЙА
МЦСТЯГИЛ ТЯЩРИФ
ЕДИЛМИШ ИЪРА
ДЯГИГ ИЪРА
TAPШЫRЫQ 3
Tяqdim edilяn testi yerinя yetirin.
Psixomotor taksonomiya цzrя formalaш-
dыrma qiymяtlяndirmяsini keчirин.
_____ 1. Dцzgцn/ Sяhv. Psixomotor tak-
sonomiya yalnыz fiziki tяhsil ixtisaslarы
цчцndцr.
_____ 2. Aшaьыdakы hansы sahяlяrdя psi-
xomotor taksonomiya istifadя oluna bilmяz?
a. Musiqi
b. Иncяsяnяt
c. Ev iqtisadiyyatы
d. Yuxarыda gюstяrilяnlяrin hamыsы psixo-
motor юyrяnmяni яks etdirir
_____ 3. Dцzgцn/Sяhv. Mцяllimin rяy
vermяsi vя modellяшdirmяsi mцstяqil vя dя-
qiq icra sяviyyяsindя vacibdir.
• Mцxtяlif оktavalarda mцxtяlif notlarы
sяslяndirяn vя instrumental musiqi alяtindя
barmaqlarыna baxmadan vя dцшцnmяdяn чa-
lan шagird.
Xцlasя
Psixomotor taksonomiyanыn fuнksiyasы in-
san hяrяkяtlяrini daha da sяlis etmяk цчцndцr.
Bu tяlim mяqsяdlяri taksonomiya istifadя
olunan sahяlяrdя tяtbiq oluna bilяr. Bu sahя-
lяrя riyaziyyat, mяiшяt vя ailя hяyatы, tяsviri in-
cяsяnяt, peшяkar texniki tяhsil, elm vя biznes
daxildir. Bu taksonomiyalarы юz ixtisasыnыzda
necя istifadя edяcяyiniz barяdя dцшцnцn.
TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN
XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
(nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)
_____ 4. Dцzgцn/ Sяhv. Murun taksono-
miyasы akrobatik hярякяtlяrin qiymяtlяn-
dirilmяsi baxыmыndan uyьun texnikadыr.
_____ 5. Aшaьыda gяlяn fяaliyyяt mяq-
sяdlяrini idraki (И), affektiv (A) vя ya psixo-
motor (PS) kimi sяciyyяlяndir.
_____ a. Nяzarяtsiz шяraitdя 3-cц dяrя-
cяli шagirdlяr piyadalar, velosipedistlяr vя ya
digяr nяqliyyat vasitяlяri цчцn yol hяrяkяti
qaydalarыna riayяt edяcяklяr.
_____ b. Santimetrlяri sirkulla hesabla-
yaraq шagird obyektlяr arasыndakы mяsafяni
mцяllimin gюstяriшi иlя юlчяcяk.
_____ c. Beш dяqiqяlik test zamanы mak-
simum 5 sяhv buraxmaq шяrti иlя dяqiqя яr-
zindя яn azы otuz beш sюz чap eдин.
_____ d. Oyunчular reqbi oyуnunda elan
olunmuш qяrarla razыlaшacaqлар. Mцbahisя
etmяk qяbul olunmayan davranышdыr.
140
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomиyalarы: Emosional taksonomiya
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Emosional taksonomiyanыn яsas сявий-
йялярини вя онларын хцсусиййятлярини mцяy-
yяn edяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
Emosional taksonomiyalarыn sяviyyяlя-
rinя diqqяt edin. Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsas-
lanaraq hяr sяviyyяnin xцsusiyyяti vя hяmin
sяviyyя цzrя tяxmin edilяn bacarыqlar barя-
dя cцtlяrdя fikir mцbadilяsi edin. Nяticяlя-
riniz haqqыnda mяlumat verin.
Emosional (affektiv)
taksonomiyalar
Mяktяbin mцvafiq mяqsяdlяriнин реаллаш-
масында emosional taksonomiyalara ясасла-
нан системли ишин тяшкили бюйцк ящямиййят
дашыйыр. Шagirdlяrin hislяrinin, davranышlarы-
nыn, dяyяrlяrinin vя emosiyalarыnыn inkiшa-
fыndan ibarяt olub emosional vя ya affektiv
taksonomiyalarдан чыхыш етмяк реал нятиъяля-
ря эятириб чыхарыр. Burada sяmimilik vя dцz-
gцnlцk kimi bяzi affektiv mяqsяdlяr яsas
mяqsяdlяrdir, riyaziyyata vя ya digяr elmi
tяlimata qarшы mцsbяt mцnasibяt isя onun
digяr mяqsяdlяri sayыla bilяr. Onun vasitя-
silя шagirdlяrin tяlimя mцnasibяti vя dяyяr-
lяrя mцnasibяtinin daha da yaxшыlaшdыьы hiss
olunur, чцnki mцяllimlяr tяlimя tяsir gюstя-
rяn motivasiyanыn nяdя olduьunu мцяy-
yяnlяшdirmяyi юyrяnirlяr (Mahr vя Pintrik,
1991; Spuldinq, 1992).
Emosional taksonomiyanы inkiшaf etdi-
rяnlяr (Krasvol vя digяrlяri, 1964) idraki ba-
carыqlarыn inkiшafыnы яhяmiyyяtli hesab edяn-
lяrя eyni mяqsяd daшыyыr. Onlar emosional
sahяdя tяsnifatы hazыrlarkяn taksonomiyanыn
aшaьыdakы beш sяviyyяsi mцяyyяn olundu:
141
1. Гяbul etmяk (iшtirak);
2. Рeaksiya vermяk;
3. Дяyяrlяndirmяk;
4. Тяшkil etmяk;
5. Дяyяrlяrin daшыyыcыsы olmaq.
Bu beш сявиййя дя idraki taksonomiyala-
rыn сявиййяляриндя olduьu kimi digяr alt-ся-
виййяляря bюlцnцr. Emosional taksonomi-
yanыn sяviyyяlяri dя idraki taksonomiyanыn
kateqoriyalarы kimi, iyerarxik xarakter
daшыyыr.
TAPШЫRЫQ 2
Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Ri-
чard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы: Da-
ha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tяli-
min mяrhяlяlяri цzrя qяrar гяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
sindяn (sяh. 127-132) Emosional taksonomi-
yanыn hяr sяviyyяsi haqqыnda tяqdim edilяn
materiallarы oxuyun. Fяaliyyяtinizi tяшkil
edяrkяn oxunun «anlayышыn tяyin edilmяsi
formasы» цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn isti-
fadя edin. Yardыmчы suallarыn kюmяyi ilя tяq-
dim edilяn iш vяrяqlяrini (cяdvяllяri) yerinя
yetirin:
 Тящсилин ясаслары
Anlayыш/Tяyinetmя formasы
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя
istiqamяtlяndirяn suallar
• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri nяdяn
ibarяtdir?
• Ondan necя istifadя edilir?
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz?
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir,
bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя nяticяlяnirmi?
Гябул етмяк
Emosional taksonomiyanыn ideyasы dav-
ranыш vя dяyяrlяrin inkiшafыndan ibarяtdir.
Bu prosesdя birinci addыm юyrяnmяk istя-
yяnlяrin tяшяbbцskarlыьыndan asыlыdыr. Bu il-
kin sяviyyяdя шagirdlяrin bяzi mяlumatlarы
qяbul etmяk istяklяri yaranыr. O, affektiv
mяlumatы qяbul etmяk цчцn sюhbяtin nяdяn
getdiyini anladыьыndan яmin olsun, bu isя
qяbul etmяnin ilk mяrhяlяsidir.
Burada sюhbяtin nяdяn getdiyini anla-
maq ilkin шяrtdir. Hяr bir kяs mяlumatыn
verildiyindяn яmin ola bilяr. Lakin bir mя-
qama diqqяt yetirmяk lazыmdыr, verilяn
mяlumatы hamы hяvяslя qяbul edirmi? Mя-
lumatlarы qяbul edяn tяrяfin hяmin mяlu-
matlara hяvяs gюstяrmяsi xцsusi яhяmiy-
yяt daшыyыr ki, bu da qяbuletmяnin birinci
mяrhяlяsidir. Belяliklя, яgяr шagird hяr
hansы mяsяlя ilя baьlы mяlumatы dinlяmяyя
sadяcя hяvяs gюstяrirsя, demяli, qяbul et-
mяyя hazыrdыr.
Qяbul etmяnin sonuncu mяrhяlяsi idarя
olunan vя ya istiqamяtlяndirilяn diqqяtdir.
Birinin hяr hansы ideya, davranыш vя ya dя-
yяrя diqqяti cяlb etmяk qabiliyyяti digяrinin
hяmin mяsяlяni qяbul etmяsindя яhяmiy-
yяtli rol oynayыr. Дяrs zamanы дiqqяt dцzgцn
istiqamяtlяndirilяn zaman шagirdlяr pяncя-
rяdяn bayыra baxmыr vя ya xяyala dalmыr.
142
Mцzakirя zamanы istifadя
edilяn aчar sюzlяr
• xцsusiyyяtlяr
• atributlar
• nцmunяlяr
• kateqoriya
• istifadя цsullarы
• яsas funksiyasы
Шцurlu шяkildя dяrsdя iшtirak etmяyя
цstцnlцk verir.
Taksonomiyanыn bu sяviyyяsinя olan
bяzi nцmunяlяr aшaьыdakыlarы яks etdirir:
1. Шagirdlяr onlarыn fikirlяri иlя razыlaш-
mayan digяr шagirdlяri dinlяyir vя юz ideya-
larыnы cavab olaraq istifadя edirlяr.
2. Шagirdlяr digяr mяdяniyyяtlяrя qarшы
юz sяmimiliklяrini elя artыrыrlar ki, hяmin
mяdяniyyяtlяrin daшыyыcыlarы ilя sinifdяn kя-
narda rastlaшdыqlarы zaman onlarla tanыш ol-
maq vя ya onun haqqыnda oxumaq vя ya
eшitmяk hяvяsindя olacaqlar.
Reaksiya vermяk
Emosional taksonomiyalarda ikinci sя-
viyyя reaksiya vermяkdir.
Hяr hansы bir ideya, davranыш vя ya dяyя-
ri qяbul etmяyя hяvяs gюstяrmяk nюvbяti
mяrhяlяdя diqqяtin mяhz hяmin mяsяlяyя
doьru istiqamяtlяndirилmяsi vя bir чox va-
riantlardan яn dцzgцnцnцn seчilmяsinя шя-
rait yaradыr.
Reaksiya vermяdя razыlaшma ilkin mяr-
hяlя olub, bir kяsin qaydalar vя ya qanunla-
ra uyьun olaraq davranmasыdыr.
Reaksiya vermяdя ikinci mяrhяlя olan
reaksiya vermя hяvяsi reaksiyanы bir addыm
da irяli aparыr. Reaksiya vermяk hяvяsi gюs-
tяrir ki, шagird baш verяnlяrin sяbяbini bilir
vя ona яsaslanаraq reaksiya verir.
 Тящсилин ясаслары
Reaksiya vermяdя цчцncц mяrhяlя qаne
etmяdir. Bu mяrhяlя gюstяrir ki, qяrar qяbul
etdikdяn sonra insan emosional olaraq qane
olmuш olur. Mяsяlяn, sizin yerinя yetirmяli
чяtin tapшыrыьыnыz ola bilяr. Bunu bitirdikdяn
sonra iшi tamamladыьыnыz цчцn rahatlыq hissи
keчirirsiniz – elя bu cavablandыrma da qane
etmяnin яsas xцsusiyyяtidir.
Aшaьыdakыlar taksonomiyanыn bu sяviy-
yяsi цчцn mцяllimlяr tяrяfindяn yazыlmыш
bяzi mяqsяdlяrdir:
1. Шagirdlяrin poeziyanы dяyяrlяndirmя-
lяri artacaq vя sяrbяst oxu zamanы seчimlя-
rindяn biri dя poeziya kitabы seчmяk olacaqdыr.
2. Шagirdlяrin эiэiyena vяrdiшlяrini dя-
yяrlяndirmяlяri artacaq vя onlar ayaq yo-
luna getdikdяn sonra digяrlяri tяrяfindяn
xatыrladыlmadan яllяrini sabunla yuyacaqlar.
3. Иbtidai sinif шagirdlяri paylaшmanы an-
lamaьы vя dяyяrlяndirmяyi юyrяnяcяklяr vя
sяrbяst oyun шяraitindя шagirdlяr юz oyun-
caqlarыnы digяr uшaqlarla яn azы bir dяfя dя
olsun paylaшacaqlar.
Dяyяrlяndirmяk
Emosional taksonomiyanыn цчцncц яsas
kateqoriyasы dяyяrlяndirmя adlanыr. Dяyяr-
lяndirmя birinin hяr hansы ideya, davranыш vя
ya dяyяrin «яhяmiyyяt»ini anlamasы, dяrk
etmяsi demяkdir. Bu kateqoriyanыn daha яv-
vяl gяlяn kateqoriyadan fяrqi ondan ibarяt-
dir ki, dяyяrlяndirmя sadяcя bir reaksiya
kimi deyil, яsaslandыrыlmыш vя dцшцnцlmцш
davranыш nцmayiш edяn insan tяrяfindяn
hяyata keчirilir.
Dяyяrlяndirmя kateqoriyasыnda цч яsas
bюlmя vardыr: 1) dяyяrin qяbul olunmasы,
2) dяyяrя verilяn цstцnlцk, 3) seчim. Dяyяrin
qяbul olunmasы o demяkdir ki, insan inanыr
ki, mцvafiq dяyяr digяrlяri tяrяfindяn dя
цstцn hesab olunur, lakin bu anlayыш dяyiшя
bilяndir. Яgяr bir kяs dяyяri qяbul edirsя vя
bu dяyяrя gюrя tanыnmaq istяyirsя, hяmиn
kяs hяmиn dяyяrя цstцnlцk vermiш olur.
Bu davranышыn vacib elementi mяhz bu sяviy-
yя tяrяfindяn xarakterizя olunur. Bu davra-
nыш insanыn dяyяrя gюstяrdiyi seчimi ilя яsas-
landыrыlыr.
143
Aшaьыdakы цч tapшыrыq vя mяqsяd bu sя-
viyyяyя nцmunяdir:
1. Tapшыrыq: Demokratik proseslяri dя-
yяrlяndirin.
Mяqsяd: Seчkidя шagirdlяr sяs verяcяklяr
vя digяrlяrini eyni hяrяkяti etmяyя inandы-
racaqlar.
2. Tapшыrыq: Tяmiz su vя hava ilя baьlы
tяшяbbцskarlыьы inkiшaf etdirin.
Mяqsяd: Dяrsdяn sonra kюnцllц olaraq
шagirdlяr bu tяшяbbцskarlыьы bu mяqsяdlя ya-
radыlmыш tяшkilatlarda fяal iшtirak etmяklя
nцmayiш etdirяcяklяr vя digяrlяrini onlara
qoшulmaьa hяvяslяndirяcяklяr.
3. Tapшыrыq: Яmяk dяrsindя tяhlцkяsizlik
praktikalarы.
Mяqsяd: Яmяk dяrsindя юz чalышdыqlarы
yerdя tяhlцkяsizliyя nяzarяt edяcяklяr.
Tяшkil etmяk
Tяlim tяcrцbяsi artdыqca ideya, davranыш
vя dяyяrlяr ardыcыllыq tяшkil edir. Belя sыra-
lanma emosional taksonomiyanыn dюrdцncц
sяviyyяsi – tяшkil etmяdir.
Tяшkil etmя 2 hissяdяn ibarяtdir. Birinci-
si dяyяrin konsepsiya sяviyyяsindя tяqdima-
tыdыr. Bu dяyяrlяrin abstrakt чяrчivяdя bir-
birinя яlaqяlяndirilmяsini mцяyyяnlяшdirяr-
kяn meydana gяlir. Hяm emosional, hяm dя
idraki taksonomiyanыn sonuncu kateqori-
yasы – qiymяtlяndirmяdir vя burada insan
dяyяrlяndirmя mюvqeyindя olur vя ehtiyac
olduqda bunu hяyata keчirir.
Tяшkil etmяnin ikinci bюlцmц dяyяr sis-
temini tяшkil etmяkdir. Bu bir kяsin tяшяb-
bцskarlыьыnы ardыcыllыq шяklinя gяtirmяk цчцn
mюvcud olan bir sяviyyяdir. Цmumilikdя
dяyяr sisteminin tяшkil olunmasы birinin «hя-
yat fяlсяfяsini» ifadя etmяsi kimidir.
Bu sяviyyяdя bяzi mяqsяd vя tapшыrыqla-
ra aшaьыdakыlar daxildir:
1. Tapшыrыq: Yaxшы tяhsil vяrdiшlяrinin va-
cib tяrяflяrini юyrяnin.
Mяqsяd: Hяm mяktяbdя, hяm dя mяk-
tяbdяn kяnar юz tяшяbbцsц ilя boш vaxtыnы
paylaшdыrmaqla vя gюrцlmяli iшlяr haqda
 Тящсилин ясаслары
cяdvяl hazыrlamaqla tяhsil vяrdiшlяrini nц-
mayiш etdirir.
2. Tapшыrыq: Sяliqяli iш шяraitinin vacibliyi.
Mяqsяd: Mцяllim tяrяfindяn xatыrladыl-
madan шagirdlяr materiallarыnы kяnara qo-
yacaq, sinfi yыьышdыracaq, lюvhяni silяcяk vя
zяng чalыnan kimi tяnяffцся чыxmaьa hazыr
olаъаглар.
3. Tapшыrыq: Karyerada seчimlяr tяqdim et.
Mяqsяd: Шagirdlяr iш vя karyera ilя baьlы
tяdbirdя iшtirak edir vя юz karyera mяqsяd-
lяri ilя baьlы mяlumatlarы axtarыr.
Dяyяrlяrin daшыyыcыsы olmaq
(sяciyyяlяnmяk)
Emosional taksonomiyalarыn яn yцksяk
kateqoriyasыnda, yяni dяyяr baxыmыndan sя-
ciyyяlяndirmя kateqoriyasыnda insan inan-
dыьы dяyяrlяrя uyьun tяrzdя davranыr. Цmu-
milяшdirilmiш qrup bu sяviyyяnin iki mяrhя-
lяsindяn birincisidir. Цmumilяшdirilmiш qrup
mцяyyяn davranыш, inam vя ya dяyяrlяrlя
baьlы tяшяbbцslяr yцrцtmяklя sяciyyяlяnir.
Bir kяsin цmumilяшdirilmiш qrupunu bilmяk-
lя hяmиn insanыn bяzi hallarda gюstяrdiyi
davranышыnы юncяdяn mцяyyяnlяшdirmяk olur.
Emosional taksonomiyanыn яn yцksяn
sяviyyяsi sonuncu, yяni dяyяrlяrin daшыyыcыsы
olmaqdыr. Dяyяrlяr insanlarыn юzlяri tяrяfin-
dяn idarя olunduьu kimi, hяm dя onlarыn
dцшцncяsinя tяsir gюstяrir. Башга sюzlя desяk,
taksonomiyanыn bu mяrhяlяsindя sюzlяr vя
hяrяkяtlяr dяyяrlяrlя istiqamяtlяnir.
Taksonomiyanыn bu sяviyyяsi цчцn nц-
munя tapшыrыq vя mяqsяdlяr aшaьыdakы ki-
midir:
1. Tapшыrыq: Dцzgцnlцyц dяyяrlяndirin.
Mяqsяd: Dяrs zamanы шagirdlяr юz davra-
nышlarыnы testlяrlя vя tapшыrыqlarla yoxlaya-
caqlar vя digяrlяrini dцzgцn cavablarы kючцr-
mяkdяn чяkindirяcяklяr.
2. Tapшыrыq: Cяmiyyяtdя azad nitqi dя-
yяrlяndirin.
Mяqsяd: Юz fikirlяrini vя baxышlarыnы ifa-
dя etmяk цчцn sinif mцzakirяlяrindя fikir
ayrыlыьыnda olan kяslяr daxil olmaqla шagird-
lяr digяrlяrinin dя hцquqlarыnыn olduьunu
144
anlayacaqlar. Bu hansыsa ittihamlar vя ya
hцcуmlar nцmayiш olunmadan ifadя olunacaq.
3. Tapшыrыq: Иnsan hцquqlarыnы dяyяrlяn-
dirin.
Mяqsяd: Шagirdlяr юzlяrinя qarшы hansы
шяkildя davranmalarыnы istяyяrdilяrsя, digяr
mяktяb icmalarыna hяmиn tяrzdя mцnasibяt
gюstяrяcяklяr.
Qыsa аnaliz
Bяzяn elя gяlir ki, bu taksonomiya mц-
rяkkяbdir vя burada bяzяn mцxtяlif sяviy-
yяdя olan mяqsяdlяri fяrqlяndirmяk чяtin-
dir (idraki taksonomiyada sяciyyяlяndirilя
bilяn analiz).
Emosional taksonomiyalara bir tяrяfdяn
qeyri-iradi dяyяrlяndirmя zamanы ehtiyac
yaranыr vя mцxtяlif qiymяtlяndirmя prob-
lemlяrini nцmayiш etdirir. Digяr tяrяfdяn
emosional taksonomiya tяlim prosesini bц-
tюvlюkdя mцшahidя etmяk imkanы verяn abs-
trakt чяrчivя tяqdim edir. Baшqa sюzlя, mцяl-
limlяr emosional taksonomiyanыn яsas ide-
yasыnы baшa dцшяrsя, bu onlara tяdris iшindя
sяylяri artыrmaq цчцn gюzяl bir vasitя olar.
Bizim tяlimя qarшы mцnasibяtimiz mяk-
tяblя яlaqяlidir, bizim юzцmцzя inamыmыz
yenя dя mяktяblя яlaqяlidir. Bцtцn bu affek-
tiv davranышlar tяlimdяn daha vacibdir (Hel-
lison, 1987).
Tяlimatыn affektiv nяticяlяri narkotik vя
QИЧS-in tяdris olunmasыnda чox mцhцmdцr.
Bu iki anticяmiyyяt xяstяliyi mяsuliyyяt-
siz davranышla birbaшa яlaqяlidir. Яlbяttя ki,
biz baшa dцшцrцk ki, burada чox insanlar sa-
dяcя gцnahsыz qurbanlardыr. Kюrpяlяr hяlя
ana bяtnindя ikяn embrion alkoqol sindro-
mu ilя yoluxur vя bu xяstяliklя doьuluрlar.
Иnsanlar qankючцrmя yolu ilя, mяsuliyyяtsiz
dost vя ya hяyat yoldaшlarы vasitяsi ilя xяstя-
liklяrя yoluxurlar.
Mяktяblяrdя bu mюvzularыn tяdris olun-
masы hяyat vя юlцmlя baьlы мцлащизяляри пай-
лашмаьа шяраит йарадыр. Yuxarыda gюstяrilяn
iki mюvzu ilя baьlы uьursuzluьun мцяййян
гисми onunla baьlы ola bilяr ki, mцяllimlяr
affektiv taksonomiyanы nяzяrdяn qaчыrыr,
 Тящсилин ясаслары

digяr tяrяfdяn isя bayaьы шцarlar tяbliь
edirlяr.
Яn yaxшы mцяllim o kяsdir ki, hiss olun-
madan idraki vя emosional taksonomiyalar-
dakы ardыcыllыqlarы юz tяlimatlarы ilя яlaqя-
lяndirir. Yadda saxlayыn ki, sizin яn чox
xoшladыьыnыz mцяllimlяr daha effektiv yolla
tяdris hяyata keчirяnlяr vя sizin яn чox sev-
diyiniz fяnnin mцяllimlяri olublar. Yяqin ki,
bu, tяsadцfяn baш vermяmiшdir. Yaxшы mцяl-
limlяr affektiv tapшыrыqlarы illik kurikulumlarы
ilя яlaqяlяndirmiшlяr. Biz цmid edirik ki,
emosional taksonomiyada ideyalar haqda
mяlumat bu mцяllimlяri daha sяmяrяli ol-
maьa vя tяlяbяlяrdя istяdiklяri davranыш vя
dяyяrlяri inkiшaf etdirяrkяn diqqяtli olmaьa
hяvяslяndirmяyя kюmяk edяcяk.
Robert F.Maqerin (1986) deyir: «Mяn
шagirdlяrimi yanыma gяlяndя юyrяtdiyim
mюvzulara hansы maraq hissi ilя gяlmiшdilяr-
sя, elя hяmиn hяvяs hissi ilя dя yola salmaq
istяyirяm».
TAPШЫRЫQ 2
Yuxarыda tяqdim edilяn mяlumatdan is-
tifadя etmяklя верилмиш cяdvяli yerinя yetirin.

ЕМОСИОНАЛ TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN

FЯALИYYЯTИN XЦSUSИYYЯTLЯRИ XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
SЯVИYYЯSИ (nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)

ГЯБУЛЕТМЯ

РЕАКСИЙА ВЕРМЯК
(ЪАВАБЛАН-
ДЫРМАГ)

ДЯЙЯРЛЯН-
ДИРМЯК

ТЯШКИЛ ЕТМЯК

ДЯЙЯРЛЯРИН
ДАШЫЙЫЪЫСЫ ОЛМАГ

TAPШЫRЫQ 3 ______ 1. Иdraki taksonomiya fяaliyyяtin

Ялдя етдийиниз нятиъяляри Яlavя bюlmяsinя
(sяh. 394) daxil edilmiш mцtяxяssis yanaшma-
larы ilя мцгайися един.
TAPШЫRЫQ 4
Тягдим едилян тести йериня йетирин.
EMOSИONAL TAKSONOMИYA
ЦZRЯ TEST
Aшaьыdakы fikirlяriн idraki vя ya emo-
sional olmalarыnы mцvafiq qrafalara И vя ya
E yazmaqla sяciyyяlяndirin. Hяr qrafaya
mцvafiq cavablarы yazыn.
mцrяkkяblяшdirilmяsidir. Bяs emosional tak-
sonomiya nяdir______?
______ 2. Иdraki taksonomiya baшla яla-
qяlidir, emosional taksonomiya isя ______?
______ 3. Иdraki vя emosional davranыш-
lar mцxtяlif vя pяrakяndяdirlяr. Dцzgцn,
yoxsa Sяhv?
______ 4. Birinin fikri dinlяmяsi onun bu
fikrя uyьun hяrяkяt etmяsi цчцn ilk addыm-
dыr. Dцzgцn, yoxsa Sяhv?
______ 5. Emosional taksonomiyanыn
yuxarы vя ya aшaьы sяviyyяlяrdя daha чox id-
raki яhяmiyyяti varmы? Юz cavabыnыzы izah edin.

145
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn bilik vя fяaliyyяt komponentlяri nяzяrя alыnmaqla

tяlim mяqsяdlяrinin mцяyyяn edilmяsi

Ana dili «Qышda kяndimiz»

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Мязмун стандартларынын реаллашмасына хид-
мят едян тялим мягсядини мцяййян едяъяк- Riyaziyyat 10 dairяsindя sadя яdяdi ifadяlяr
синиз.
Hяyat «Hяr шeydяn qяnaяt vя sяliqя ilя
TAPШЫRЫQ 1 бilgisi istifadя edяk»

Яvvяlki mюvzularda mяzmun vя fяaliy-

yяtя ayыrdыьыnыz standartlarыn fяaliyyяt nюvц- Musiqи «Oynaq topum» mahnыsы
nц vя sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirin.
Texnologiya Dovшan oyuncaьы (yapma)
TAPШЫRЫQ 2
Tяhlil etdiyiniz standartlardan чыxыш edя- Tяsviri
Yaz gцllяri
rяk aшaьыda tяqdim edilяn mюvzular цzrя tя- incяsяnяt
lim mяqsяdlяrini mцяyyяn edin:

Шagirddяn gюzlяnilir Mцяllimdяn gюzlяnilir

1.1. Dinlяdiyi fikri anladыьыnы nцmayiш 1. Mцяllim danышma vя dinlяmя mяha-
etdirir. rяti nцmayiш etdirir.
1.1.1. Dinlяdiyi sadя fikrin mahiyyяtini 2. Шagirdlяrя mцxtяlif yollarla dinlя-
шяrh edir. mяk цчцn шяrait yaradыr:
1.1.2. Dinlяdiyi fikrя mцnasibяtini bil- • Sюhbяt etmяk;
dirir. • Иzah etmяk;
1.2. Шifahi nitq bacarыqlarыna malik ol- • Mцzakirя etmяk;
duьunu nцmayiш etdirir. • Ucadan oxu;
1.2.1. Mцшahidя etdiyi яшya, hadisяlяr • Rollu oyunlarda iшtirak;
haqqыnda шяkillяr цzrя danышыr. • Naьыl danышmaq;
1.2.2. Dialoqlarda sadя nitq etiketlя- • Bяdii nцmunяlяr цzrя fikir mцbadilяsi
rindяn istifadя edir. aparmaq;
1.2.3. Nitqindя sadя bяdii ifadяlяrdяn • Aldыьы mяlumatlarы чatdыrmaq;
istifadя edir. • Шifahi vя yazыlы (mяtnlяr, rяsmlяr,
1.2.4. Nitqindя mцvafiq jest vя mi- kompцterin imkanlarыndan istifadя et-
mikalardan istifadя edir. mяklя) tяqdimatlar hazыrlamaq.

146
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
FЯNN PROQRAMLARЫNЫN (KURИKULUMLARЫNЫN)
TЯTBИQИNDЯ YENИ TЯLИM STRATEGИYALARЫ
VЯ TЯLИMИN TЯШKИLИNDЯ ONLARDAN SЯMЯRЯLИ
ИSTИFADЯNИN YOLLARЫ

Gюzlяnilяn nяticяlяr Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:

• «Tяlim strategiyasы» anlayышыnы шяrh едяъяксиниз.
• Mцasir kurikulumlarыn xцsusiyyяtlяri baxы-
mыndan tяlimin tяшkilinя verilяn яsas tяlяblяri
шяrh едяъяксиниз.
• Tяlim mяqsяdinя uyьun forma vя цsullarы se-
чяъяксиниз.
• Tяlimin prinsiplяri baxыmыndan юyrяnmя pro-
sesinin tяшkili mexanizmlяri haqqыnda mяlumat
verяъяксиниз.
• Mяzmun standartlarыnыn mahiyyяtinя mцvafiq
forma vя цsullar seчяъяксиниз.
• Tяlimin dцшцnцlmцш шяkildя tяшkili yollarыnы
bildiyini nцmayiш etdiряъяксиниз.
• Mцstяqil tяlimin prinsiplяrinя яsaslanan oxu
strategiyalarыnы tяlim prosesindя istifadя edя-
ъяксиниз.
• Dцшцnmяniн mцxtяlif цsullarыndan istifadя et-
mяklя шagirdlяrя diferensial yanaшmanыn yol-
larыnы bildiyini nцmayiш etdirяъяксиниз.
• Tяlimin tяшkilindя ИKT-dяn istifadяnin imkan
vя yollarыndan istifadя bacarыqlarы nцmayiш
etdirяъяксиниз.
• Mцшahidяlяr яsasыnda tяlimin tяшkilinin sяviy-
yяsi barяdя mцhakimяlяr yцrцдяъяксиниз.
Ы Йarыmbюlmя
Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim
strategiyalarы;
ЫЫ Йarыmbюlmя
Мцxtяlif цsullarла дяркетмя;
ЫЫЫ Йarыmbюlmя
Юyrяnmяnin prinsiplяri vя oxu
strategiyalarыndan istifadя;
ЫV Йarыmbюlmя
Taksonomiyalarы nяzяrя almaqla
tяlim prosesinin sistemliliyinin tяmin
olunmasы;
V Йarыmbюlmя
Tяlimi tяшkil edяrkяn ИKT-dяn
istifadяnin imkan vя yollarы.

147
 Тящсилин ясаслары

Ы ЙARЫMBЮLMЯ
Mцasir kurиkulumlar vя yenи tяlиm strategиyalarы

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr barяdя шяrhlяr ve- Tяlimin tяшkilinя verilяn
rяcяksiniz; tяlяblяr;
• Tяlяblяrя cavab verяn dяrsi, tяlяblяrя cavab vermя-
yяn dяrsdяn fяrqlяndirяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi seчilmiш tяlim formasыnыn Tяlimin tяшkili formalarы;
mцvafiqliyi baxыmыndan шяrh edяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdinin reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn tя-
lim formalarыnы mцяyyяn edяcяksiniz; Tяlimin tяшkili цsullarы.
• Tяlim цsullarы barяdя mяlumat verяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna xidmяt edяn mцva-
fiq tяlim цsullarы seчяcяksiniz.

Схеми нязярдян кечирин. Ялдя етдийиниз билик вя баъарыглары системляшдирин

Эириш
1. Фяннин мягсяд вя вязифяляри
2. Фяннин характерик хцсусиййятляри

Ы.
Фяннин мязмуну
1. Цмуми тялим нятиъяляри
2. Мязмун хятляри цзря тялим
нятиъяляри
3. Мязмун стандартлары
ЫЫ.
Тялим стратеэийалары
1. Фянн цзря тялимин тяшкилиня верилян
ясас тяляблярин тясвири
2. Форма вя цсулларын тякмилляшдирил-
мяси барядя тювсийяляр
3. Мцяллимин тялим фяалиййятинин план-
лашдырылмасына даир нцмуняляр
ЫЫЫ.
Шаэирд наилиййятляринин
гиймятляндирилмяси
1. Ясас гиймятляндирмя нювляри
2. Гиймятляндирмя стандартлары вя
гиймятляндирмя васитяляри

ТЯЛИМИ НЕЪЯ ТЯШКИЛ ЕДЯК КИ, ТЯЛИМ СТРАТЕЭИЙАЛАРЫ

КУРИКУЛУМУН
ТЯТБИГИНЯ НАИЛ ОЛА БИЛЯК?

«Siz insanlara heч nя юyrяdя

bиlmяzsiniz.
Siz yalnыz mяsяlяlяri юz шцurlarы Тялимин тяшкилиня Тялимин форма вя
daxilindя aшkar etmяkdя, kяшf верилян тялябляр цсуллары
etmяkdя onlara kюmяk edя bilяrsiniz».
GALILEY Тялим фяалиййятинин
планлашдырылмасы

Иstifadя edilяn яdяbiyyat:

1. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan- 2. DVD dяrs nцmunяlяri.
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
148
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimin tяшkilinя

verilяn tяlяblяr*

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: 1. Pedaqoji prosesin tamlыьы – Tяlim

mяqsяdlяri kompleks (inkiшafetdirici, юy-
• Tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr barя-
rяdici, tяrbiyяedici) шяkildя hяyata keчi-
dя шяrhlяr verяcяksiniz;
rilir, real nяticяlяrlя yekunlaшan mцяllim
• Tяlяblяrя cavab verяn dяrsi, tяlяblяrя vя шagird fяaliyyяtini яhatя edir.
cavab vermяyяn dяrsdяn fяrqlяndirяcя- 2. Tяlimdя bяrabяr imkanlarыn yaradыl-
ksiniz. masы – Bцtцn шagirdlяrя eyni tяlim шяraiti
yaradыlыr vя pedaqoji proses onlarыn po-
tensial imkanlarы nяzяrя alыnmaqla tяn-
zimlяnir.
Тялимин тяшкилиня верилян ясас тялябляр 3. Шagirdyюnцmlцlцk – Tяdris vя tяlim
iшi шagirdlяrin maraq vя tяlяbatlarыnыn
юdяnilmяsinя, onlarыn istedad vя qabiliy-
yяtlяrinin, potensial imkanlarыnыn inkiшa-
fыna yюnяldilir.
Педагожи просесин Дястякляйиъи мцщи- 4. Иnkiшafyюnцmlцlцk – Tяhsildя mц-
тамлыьы тин йарадылмасы hцm mяsяlяlяr cяmiyyяtdя gedяn inki-
шafa mцvafiq tяnzimlяnir, шagirdlяrin
bilik, bacarыq vя dяyяrlяrinin dinamik
inkiшafы tяmin edilir.
Бярабяр имканла- Фяалиййятин стимул- 5. Fяaliyyяtin stimullaшdыrыlmasы – Шa-
рын йарадылмасы лашдырылмасы girdlяrin tяlimя maraьыnыn artыrыlmasы
цчцn onlarыn fяaliyyяtindяki bцtцn irяli-
lяyiшlяr qeyd olunur vя dяyяrlяndirilir.
6. Dяstяklяyici mцhitin yaradыlmasы –
Шаэирдйюнцмлцлцк Инкишафйюнцмлцлцк Pedaqoji proses mцnasib maddi-texniki
baza яsasыnda vя saьlam mяnяvi-psixo-
loji mцhitdя tяшkil edilir.

TAPШЫRЫQ

Tяqdim edilяn dяrsin gediшini cяdvяldяki meyarlar цzrя qiymяtlяndirmя

tяlimin tяшkilinя verilin tяlяblяr ba- aparыn. Nяticяlяriniz цzrя fikir mцbadilяsi
xыmыndan mцшahidя edin. Verilmiш aparыn.

* Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 3 iyun 2010-cu il tarixli 103 nюmrяli qяrarы ilя tяsdiq
edilmiш «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» (сяh.18)
http://www.edu.gov.az/upload/file/tehsil-pillesinin-dovlet-strandartlari-ve-proqramlari.pdf. Bax DVD

149
 Тящсилин ясаслары

ПЕДАГОЖИ ПРОСЕСИН ТАМЛЫЬЫ

Мязмун стандарты Тялим просеси Реал нятиъя

Мягсяд Тялим стратеэийалары Гиймятляндирмя

ПЕДАГОЖИ ПРОСЕСИН ТАМЛЫЬЫНЫ ШЯРТЛЯНДИРЯН

АМИЛЛЯР

ТЯЛИМ МЯГСЯДИНИН ТЯЛИМ ПРОСЕСИНИН

ЯЩАТЯЛИЛИЙИ МЯГСЯДЯМЦВАФИГЛИЙИ

Идракын инкишафы Мягсядин мцвафиглийи

Яввялки вя сонракы дярсля-

Мянявиййатын формалашмасы рин мягсядляри иля ялагялилийи

Форма вя цсулларын
Физики инкишаф мягсядямцвафиглийи

Тялим тапшырыгларынын мяг-

сядямцвафиглийи

Гиймятляндирмя мейарлары-
нын мягсядямцвафиглийи

150
 Тящсилин ясаслары

Педагожи просесин тамлыьыны шяртляндирян амилляр Педагожи просесин тамлыьыны шяртлянди-

Tяlim mяqsяdlяrinin яhatяliliyi baxыmыndan рян амилляр
Tяhsil insanыn idrakыnыn inkiшafыnы, mяnя- Tяlim prosesinin mяqsяdяmцvafiqliyi
viyyatыnыn formalaшmasыnы vя fiziki inkiшafыnы baxыmыndan
tяmin edir. Bu sяbяbdяn dя tяhsil standartlarы • Tяlim mяqsяdinin fяnn vя sinif
tяrtib edilяrkяn idraki, emosional vя psixomo- цzrя nяzяrdя tutulmuш mяzmun
tor taksonomiyalar tяhsilin hяr hansы sяviyyя- standartыnыn reallaшdыrыlmasыna
sindя mяrhяlя-mяrhяlя шagirddяn gюzlяnilяn xidmяt etmяsi;
nяticяlяrin mцяyyяn edilmяsindя nяzяri яsas • Яvvяlki vя sonrakы dяrslяrin
kimi яldя rяhbяr tutulmuшdur. Tяhsil stan- mяqsяdlяri ilя яlaqяnin tяmin
dartlarыnыn hazыrlanmasы zamanы diqqяt mяr- olunmasы;
kяzindя olan bu yanaшma, tяlimin illik vя cari • Mяqsяdin reallaшmasыna xidmяt
planlaшdыrыlmasы zamanы da mцяllimin яhяmiy- edяn forma vя цsullarыn mцяyyяn
yяt vermяli olduьu mцhцm mяsяlяdir. Hяr edilmяsi;
dяrsin planы tяrtib edilяn zaman шagirdиn hяm • Tяlim fяaliyyяtlяrinin (tapшыrыqla-
idraki, hяm mяnяvi, hяm dя fiziki baxыmdan yet- rыn) dцzgцn seчilmяsi;
kinlяшmяsi istiqamяtindя nюvbяti addыm atыlma- • Mяqsяdя hansы sяviyyяdя nail
lыdыr. Tяlimin uzunmцddяtli vя ya qыsamцddяtli olunduьunu mцяyyяn etmяk imka-
planlaшdыrыlmasы zamanы bu цчlцyцn davamlы шя- nы verяn qiymяtlяndirmя meyarlarы-
kildя nяzяrя alыnmasы vя tяtbiqi tяlimin tamlыьыnы nыn mцяyyяn edilmяsi vя mцvafiq
tяmin edяn amillяrdяn biridir. цsul vя vasitяlяrin seчilmяsi.

BЯRABЯR TЯLИM ШЯRAИTИNИN YARADЫLMASЫ

Fiziki vя fizioloji saьlamlыьыn araшdыrыlmasы шagirdlяrя fяrdi yanaшma imkanы verяn
amillяrdяndir. Шagirdlяrin fiziki vя fizioloji baxыmdan saьlamlыьыnda olan prob-
lemlяr onlarыn tяlim keyfiyyяtlяrinя tяsir gюstяrir. Onlarыn zяif gюrmяsi, pis eшitmяsi,
цrяk чatышmazlыьы, nitq qцsuru, xцsusi qayьыya ehtiyacыnыn olmasы mцяllimin diqqя-
Шagirdlяrin fiziki tindяn kяnarda qalmamalыdыr. Шagirdlяrin oturacaьы sыranыn vя yerin mцяyyяn edil-
fizioloji vяziyyяti mяsi, parta yoldaшыnыn seчilmяsi digяr uшaqlarыn da hяmin uшaqlarla pozitiv mц-
nasibяtlяrinin qurulmasыnыn tяшkil eдилmяsi vя prosesin nяzarяtdя saxlaнmasы цчцn
bu mяsяlяlяrin ciddi araшdыrыlmasы чox vacibdir. Bu problemlяrя mцяllimin diqqяt-
sizliyi vя ya kifayяt qяdяr diqqяt yetirmяmяsi шagirdlяrin mяnяvi-psixoloji prob-
lemlяrinin dя baш qaldыrmasыna sяbяb ola bilяr.
Шagirdin sosial vяziyyяti: vaxtыnda vя lazыmыnca qidalanmamasы, mюvsцmя uyьun
geyиmlяrlя, lazыm olan mяktяb lяvazimatы ilя, tяlim цчцn yararlы mцasir texniki
avadanlыqla tяmin olunmamasы onun nailiyyяt keyfiyyяtinя tяsir edir. Maddi cяhяtdяn
imkansыz uшaqlarыn aшkar edilmяsi vя onlarыn dяstяklяnmяsi inkiшafda olan insanыn gя-
lяcяyinin tяmin olunmasы цчцn чox яhяmiyyяtlidir. Buna nail olmaq цчцn mцяlлim vя
шagird arasыnda isti vя qayьыkeш mцnasibяtlяrin yaradыlmasы vacibdir. Bu istiqamяtdя
fяaliyyяtini dцzgцn qura bilmяyяn mцяllim чox keчmяdяn tяlimdя шagirdin gerilяmя-
sinin шahidi olacaqdыr. Bu onun hяm tяlim nailiyyяtindя, hяm dя davranышыnda юzцnц
Шagirdlяrin sosial bцruzя verяcяkdir. Belя uшaqlarыn valideynlяri ilя яmяkdaшlыq etmяkdя dя mцяllimlяr
problemlяrlя qarшыlaшa bilяrlяr. Bu cцr uшaqlar tapшыrыqlarы yerinя yetirmякдя, oxu vя
vяziyyяti yazы bacarыqlarы baxыmыndan gerilяyя, яtrafdakыlara qarшы aqressivlik gюstяrя, zorakыlыьa
meyilli ola bilяrляр vя dяrslяrdяn yayыnma hallarы da baш verя bilяr. Bu davranыш tяkcя
hяmin uшaьыn deyil, hяm dя sinifdяki digяr шagirdlяrin tяlim vя tяrbiyяsinя mяnfi tяsir
gюstяrir. Bu baxыmdan mцяllim шagirdin sinfя gяtirdiyi mцxtяlif problemlяrя hяssaslыq
nцmayiш etdirmяlidir. Шagirdin sosial vяziyyяtindяn irяli gяlяn istяr mяnяvi, istяr
psixoloji, istяrsя dя intellektual fяrqlяri nяzяrя almalы, onu inkiшaf etdirib, sinfin vя
mяktяbin цmumi sяviyyяsinя чatdыrmaq цчцn iшlяr aparmalыdыr. Uшaqlar onlarыn hяyat
sяvиyyяsindяn fяrqli olan hяyat sяviyyяlяrinin dя mюvcud olduьundan xяbяrdar olmalы
vя bu шяraitdя bir-birinя qayьыkeшlik vя tolerantlыq nцmayiш etdirmяlidirlяr.

151
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяrin idrak sяviyyяsini mцяyyяn etmяk цчцn mцяllim diaqnostik qiymяt-

lяndirmяnin цsul vя vasitяlяrindяn istifadя edя bilяr. Eyni zamanda formativ
vя summativ qiymяtlяndirmяnin nяticяlяri dя шagirdin idrak sяviyyяsi haqqыnda
qяnaяtlяrя gяlmяyя imkan verir. Шagirdin yaш sяviyйяsinя uyьun intellektual
testlяr bu problemin hяllindя uьurlu vasitяdir.
Tяlim materiallarы vя tяlim цsullarы seчilяrkяn шagirdin yaш sяviyyяsinя vя xц-
susiyyяtlяrinя diqqяt yetirilmяlidir. Belя ki birinci sinifdя uьurla tяtbiq edilяn
bir tapшыrыq vя ya цsul 4–5-ci siniflяrdя юzцnц doьrultmaya bilяr. Elяcя dя aшaьы
sinif шagirdlяri цчцn maraqlы vя яylяncяli gюrцnяn hяr hansы tяlim materialы
yuxarы sinif шagirdlяri tяrяfindяn mяqbul qarшыlanmaya bilяr.
Bu araшdыrmalar bir neчя mяrhяlяdя aparыlыr:
Ы Mяrhяlя: Шagiрdin яqli inkiшafыnda lяngimя mцшahidя edilmir ki?
ЫЫ Mяrhяlя: Яqli inkiшafыnda lяngimя mцшahidя edilmяyяn шagirdin (Blumun
Иdraki taksonomiyalarы vasitяsilя) idrakы hansы sяviyyяdя inkiшaf etmiшdir?
ЫЫЫ Mяrhяlя: Шagirddя hansы dяrketmя цsulu (H.Qardner nяzяriyyяsi) daha
чox inkiшaf etmiшdir?
Bu baxыmdan sinif iki яsasda qruplaшdыrыla bilяr:
– Uyьun idrak sяviyyяli uшaqlar;
– Fяrqli idrak sяviyyяli uшaqlar.
Elя problеmlяr vardыr ki, onlarыn hяlli zamanы шagirdlяrin юz potensial
imkanы чяrчivяsindя hяmin problemin sadя versiyalarы цzяrindя olsa belя,
Шagirdlяrin idrak dцшцnmяsi vя mцvafiq qяrarlar qяbul etmяsi vacibdir. Bu baxыmdan sinifdя
sяviyyяsi araшdыrыlan problemin hяllinя nail olmaq цчцn hяmin mяsяlя fяrqli yцklц
tapшыrыqlar formasыnda tяrtib edilir vя mцxtяlif sяviyyяli qruplara mцxtяlif
sяviyyяli tapшыrыqlar verilir. Hяr qrup юz vяzifяsini yerinя yetirяndяn sonra
birlikdя bюyцk iш gюrцlmцш olur, problem hяll edilmiш olur. Hяr kяs юzцnц
gяrяkli, faydalы, iшя yarayan hiss etmяklя bяrabяr, gцcц чatan iшi gюrmяklя
яqli inkiшafыnda lяngimяlяr olan vя ya aшaьы idrak sяviyyяli uшaqlar daha bir
addыm inkiшaf etmiш olur, nailiyyяt яldя etmяklя юzцnяinamlы olurlar. Bu vя
bir чox digяr mяsяlяlяr baxыmыndan, idraki inkiшaf baxыmыndan шagirdlяrin
ayrы-aйrы qruplarda яmяkdaшlыq etmяsi vя problemin hяllinя nail olmasы tяlim
vя tяrbiyяnin tяшkilindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
Bir чox hallarda мцяллим шagirdlяri иdrak sяviyyяsi baxыmыndan qarышыq qруп-
larda fяaliyyяtя cяlb edя bilяr. Bu zaman mцяllimiн bircя tяlimatы qrup daxilidя
gцclц шagirdlяrin zяif шagiрdlяri юyrяtmяsini tяmin edя bilяr. Mцяllim tapшыrыьыn
icrasы ilя baьlы tяlimatlar verяrkяn xцsusilя qeyd edir ki, qrup iшini tяqdim edяcяk
шяxsi o юzц mцяyyяn edяcяk. Onlarыn birgя fяaliyyяtiniн nяticяsini kimin tяqdim
edяcяyi mяlum olmadыьыndan gцclц шagirdlяr mяsяlяnin incяliklяrini aшaьы idrak
sяviyyяsi nцmаyiш etdirяn yoldaшlarыna sяylя юyrяdirlяr. Bu zaman bцtцn шagird-
lяrin tяlimя bяrabяr cяlb edilmяsi tяmin olunmaqla bяrabяr, шagirdlяrdя digяr
insani dяyяrlяr dя formalaшыr. Bu da birgяfяaliyyяt, яmяkdaшlыq, qayьыkeшlik,
dяstяk, юzgяsinin uьuruna sevinmяk vя с.-дир.
Bu baxыmdan mцяllim idrak sяviyyяsi baxыmыndan hяm uyьun, hяm dя fяrqli
idrak sяviyyяli qruplar mцяyyяn etmяlidir.

152
 Тящсилин ясаслары

1. Fяrdlяrarasы dяrketmя цsuluna aid olan шagirdlяr bцtцn qruplara paylanыr.

Onlarы ayrыca qruplaшdыrmaьa ehtiyac yoxdur. Fяrddaxili dяrketmя цsuluna aid
olan шagirdlяrin isя fяrdi шяkildя iшlяmяsinя шяrait yaradыlыr.
2. Шagirdlяrin hansы yaddasaxlama qabiliyyяtinin daha fяal olduьunu mцяllim яvvяl-
cяdяn araшdыrmalы vя tяlim zamanы qruplarы mцяyyяnlяшdirяrkяn bu gюstяricilяri nяzяrя
almalыdыr. Belя ki gюrmя yaddaшы iti olan uшaqlar bir qrupa toplanaraq onlara daha чox
gюrцntцlц, шяkilli materiallar tяqdim edilir. Sual oluna bilяr ki, шagirdlяrin oxu, yazы,
hesablama bacarыqlarыnыn inkiшafыna yalnыz шяkillяr vasitяsilя necя nail olmaq olar.
Bu, mцяllimin yaradыcы tяfяkkцrцndяn чox asыlыdыr. Belя ki, gюrmя yaddaшы iti olan
шagirdляr bir qrupa toplanarkяn, onlara tяqdim edilяn шяkil яsasыnda mяtn tяrtib edib
yazmaq, yazdыьы mяtni oxumaq, yazdыqlarы ilя baьlы шяrhlяr vermяk vя ya tяqdim
edilяn riyazi шяkillяr яsasыnda mяsяlяlяr qurmaq vя onlarы hяll etmяk kimi tapшыrыqlar
vasitяsilя шagirdlяrin yazы, oxu, nitq, hesablama vя s. bacarыqlarыnыn inkiшaf etdiрilmя-
sinя mцnbit шяrait yaratmaq olar.
3. Eшitmя yaddaшы iti olan шagirdlяri bir qrupa toplamaqla onlar цчцn daha чox sяsli
tapшыrыqlar tяrtib edilmяsi tяlim materiallarыnын daha yaxшы mяnimsянилmяsinя uьurlu
шяrait yaradыr. Яsrimiz texnologiya яsridir. Radio, maqnitоfon, televizor, kompцter
sяsli informasiyalarыn чatdыrыlmasы цчцn uьurlu vasitяdir. Bяzяn mцялlimlяr bюlgяlяrdя
texniki avadanlыьыn kifayяt qяdяr olmadыьы vя ya elektrik enerjisi ilя baьlы problemlяrin
olduьunu sяbяb gюstяrmяklя texnologiyalarыn tяlim prosesindя istifadяsiniн чяtin, bяzяn
dя mцmkцnsцz olduьunu bildirirlяr. Hяtta bцtцn gюstяrilяnlяr nяzяrя alыnsa belя,
mцяllim sяsli informasiyalarыn шagirdlяrя чatdыrыlmasы цчцn optimal yollar tapa bilяr.
Belя ki linqvistik intellekti iti olan bir шagirdi sяsli intellekti iti olan qrupa qoшmaqla,
mяlumatыn digяr qruplara mane olmamaq шяrti ilя ucadan oxunmasыnы tяшkil etmяklя,
sяs yaddaшы iti olan шagirdlяrin sяsli informasiyalarla tяmin olunmasыnы tяшkil edя bilяr.
4. Ana dili, Щяyat bilgisi dяrslяrindя linqvistik yaddaшы iti olan шagirdlяrя tяlim ma-
teriallarы tяrтib etmяk sadя gюrцnsя dя, bu, riyaziyyat dяrsindя mцяllimi dцшцnmяyя vadar
Шagirdlяrin
edir. Linqvistik yaddaшы iti olan шagirdlяrя hesablama: toplama, чыxma, mцqayisяetmя
dяrketmя kimi tapшыrыqlarыn mяtn шяklindя tяqdim edilmяsi onlarыn problemi daha dяrindяn dяrk
цsulu etmяsinя xidmяt gюstяrmiш olur. Riyaziyyat dяrsliklяrindя verilяn mяsяlяlяr dя linqvistik
yaddaшы iti olan шagirdlяr цчцn yararlы olan materiallardыr.
5. Riyazi yaddaшы iti olan шagirdlяr qruplaшdыrыlarkяn mцяllim onlarыn tapшыrыq-
larыnda rяqяmlяrin, hяndяsi fiqurlarыn yer tutmasыna яhяmiyyяt vermяlidir. Mяsяlяn,
Ana dili dяrsindя kiчik mяtn tяrtib etmяli olan шagirdlяr qrupuna riyazi mяsяlяni
яks etdirяn bir шяkil tяqdim edilя bilяr. Шagirdlяrя hяmin шяkil цzrя mяtn tяrtib
etmяk, mяtni oxumaq vя sair fяaliyyяtlяr tapшыrыla bilяr.
Шagirdlяrin gюrmя, eшitmя, linqvistik vя riyazi-mяntiqi, tяbiяt, bяdяn-kinestik, fяrddaxili,
fяrdlяrarasы yaddaшlarыna яsasяn qruplaшdыrыlmasы vя tяlim tapшыrыqlarыnыn da bu ba-
xыmdan tяrtib edilmяsi vя ya seчilmяsi bцtцn dяrslяrdя tяtbiq edilmяli bir yanaшma deyil.
Mцяllim mяqsяd baxыmыndan dяrsin forma vя цsullarыnda dяyiшiklikляr etdiyi kimi, bu
iш цsulunu da mцtяmadi tяtbiq etmяmяli, zяrurяt yarandыqda mцraciяt etmяlidir.
Mцяllim sinfi qruplашdыrarkяn шagirdlяrin fяrqli dяrketmя цsullarыndan mцxtяlif mяq-
sяdlяrlя istifadя edir. Belя ki bir halda mцяllim eyni dяrketmя цsullarыna aid olan шa-
girdlяri qruplaшdыrmaqla onlarыn mцrяkkяb problemlяri hяll etmяsinя nail olar, digяr
halda isя bir цsulda dяrketmяsi daha чox inkiшaf etmiш шagirdlяri digяr dяrketmя цsul-
larыna aid olan uшaqlarla bir qrupda яmяkdaшlыьa cяlb etmяklя vя mцvafiq tаpшыrыqlar
vermяklя, onlarda mцxtяlif dяrketmя цsullarыnы daha da inkiшaf etdirя bilяr.
Psixi inkiшafdan geri qalma vя mяnяvi-psixoloji baxыmdan qeyri-stabillik шagirdin tяlim
nяticяlяrinя mяnfi tяsir gюstяrir. Bяzяn шagirdlяr mцxtяlif sяbяblяrdяn yoldaшlarыnыn istehza
obyektinя чevrilir. Bu da onun mяnяvi baxыmdan sarsыlmasы vя mяktяbdяn yayыnma
cяhdlяri ilя nяticяlяnir. Hяr hansы шagirddя юzцnяqapanma vя юzцnяinamsыzlыq kimi hallarы
aшkar edяn mцяllim bunun sяbяbini dяrhal araшdыrmalыdыr. Mцяlлim шagirdin ailяsi ilя yaxыn
tяmas qurmalы, hяyat шяraitini юyrяnmяk цчцn yaшadыьы evя getmяli, valideynlяri arasыnda
mцnasibяtlяri araшdыrmalыdыr. Elяcя dя hяmin шagirdin sinif yoldaшlarы ilя mцnasibяtlяrini
dя tяdqiq etmяlidir. Problemin sяbяbi aшkar edilяndяn sonra шagirdlяrlя iшini qurarkяn bu
mяsяlяlяri nяzяrя almalы, mяktяb psixoloqunu da bu iшя cяlb etmяlidir.

153
 Тящсилин ясаслары

Psixi inkiшafыnda lяngimяlяr olan uшaqlar:

– Цzgцnlцk, taqяtdяn dцшmя vя nяticяdя aшaьы iш qabiliyyяti;
– Emosiyalarыn qeyri-yetkinliyi;
– Иradяnin zяifliyi;
– Psixopatiyayabяnzяr davranыш;
– Цmumi anlayышlarыn vя tяsяvvцrlяrin mяhdud ehtiyatы;
– Yoxsul sюz ehtiyatы;
Шagirdlяrin psixi – Sяs analizinin чяtinliyi;
inkiшafы vя – Yadda saxlamaq цчцn kюmяkчi vasitяlяrdяn istifadя bacarыqlarыnыn olmamasы;
– Sensor informasiyalarыn qяbulu vя tяhlilinя uzun mцddяtin lazыm olmasы;
mяnяvi-psixoloji – Diqqяtin davamsыzlыьы;
vяziyyяti – Юzцnяnяzarяtin aшaьы olmasы.
Шagirdin mяnяvi-psixoloji stabilliyinin tяmin olunmasы vя saьlam mяnяvi-psi-
xoloji iqlimin yaradыlmasы цчцn:
– Шagirdlяrin qarшыlыqlы mцnasibяti araшdыrыlmalы (mцшahidя, sюhbяt);
– Valideynlяrin mяnяvi-psixoloji vяziyyяti araшdыrыlmaлы vя bunun valideyn–
uшaq mцnasibяtlяrinя tяsiri юyrяnilmяli;
– Mцяllim–valideyn mцnasibяtlяrinin qurulmasы ilя uшaq–valideyn vя sinifdя
dя шagird–шagird mцnasibяtlяri tяnzimlяnmяli.
Maraqlarыn nяzяrя alынmasы da шagirdlяrin tяlimя cяlb edilmяsi vя nailиyyяtlяrin yцksяl-
dilmяsindя mцhцm hesab edilяn amillяrdяndir. Mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan шagird-
lяrin qruplaшdыrыlmasы vя tяlim fяaliyyяtlяri mцяyyяn edilяrkяn bu mяsяlяlяrin nяzяrя
alыnmasыnыn яhяmiyyяti haqqыnda fikirlяri шagirdlяrin maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasыna da
шamil etmяk olar. Lakin buna nail olmaq цчцn mцялlim hяr шagirdini tяdqiqat obyektinя
чevirmяli, onlarыn maraqlarыnы araшdыrmalыdыr. Maraqlarы uyьun gяlяn шagirdlяri eyni qrupa
cяlb etmяlidir. Tapшыrыqlarы da mяhz hяmin maraq baxыmыndan tяrtib etmяlidir. Bir
mяsяlяyя fikir verяk. Иnsanыn orqanizmindя dяmir чatышmazlыьы olarsa, onlarda mцxtяlif
xяstяliklяr baш qaldыra bilяr. Bu, insanыn ehtiyacыdыr, lakin hяmin ehtiyacы юdяmяk цчцn in-
Шagirdlяrin sanlar dяmir yemirlяr. Bu nя onlarыn zюvqц, nя dя fiziki imkanlarы daxilindяdir. Иnsanlarыn
maraqlarы dяmirя olan ehtiyacы dadlы, яtirli alma ilя tяmin olunmuшdur. Bu, ehtiyaclarыn maraqlardan
чыxыш edяrяk юdяnilmяsindя tяbiяtin qanunauyьunluьunu nцmayiш etdirяn bir nцmunяdir.
Digяr ehtiyaclarыn da, o cцmlяdяn tяlimin maraq vя zюvqdяn чыxыш edяrяk юdяnilmяsi da-
ha sяmяrяli nяticяlяr verя bilяr. Bu baxыmdan mцяllim шagirdlяrini oxшar maraqlarыna gюrя
qruplaшdыrmalы, mяqsяdinя uyьun hesab etdiyi zaman hяmin yanaшmadan istifadя
etmяlidir. Mяsяlяn, шagirdlяrin oxu bacarыьыnыn inkiшaf etdirilmяsini tяшkil edяn mцяllim
futbola maraq gюstяrяn uшaqlara sinifdяnxaric oxu zamanы futbol haqqыnda mяtn oxumaьы
tapшыra bilяr. «Mцшahidя etdiyi яшya, hadisя, шяkillяr цzrя danышыr» kimi standartы da
reallaшdыran mцяllim maraq baxыmыndan qruplaшdыrыlmыш шagirdlяrinя futbol oyunu
haqqыnda шяkil vermяklя шifahi mяtn qurmaq kimi fяaliyyяtя cяlb edя bilяr vя s.

Шagirdlяrin hazыrlыq vяziyyяti. Summativ qiymяtlяndirmяnin nяticяlяrinя gюrя hяr bir

шagirdin яldя etdiyi nailiyyяtin sяviyyяsi nяzяrя alыnmaqla yцksяk nяticяlяr nцmayiш
Шagirdlяrin hazыrlыq etdirяn шagirdlяr vя aшaьы nяticяlяr nцmayiш etdirяn шagirdlяr olmaqla uyьun sяviyyяli
vя fяrqli sяviyyяli шagirdlяrdяn бярабяр тящсил имканлары йарадылмалыдыр.
sяviyyяsi vя inkiшaf Бунун цчцн иnkiшaf dinamikasы yцksяk olan vя inkiшaf dinamikasы aшaьы olan uшaqlar
dinamikasы диггят мяркязиндя сахланылмалыдыр. Aшaьы dinamika ilя inkiшaf edяn uшaqlarын yцksяk
diнаmika ilя inkiшaf edяn uшaqlarla birэя tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilmяsi qarшыlыqlы
fяaliyyяtin vя ikincilяrin inkiшaf dinamikasыnыn yцksяldilmяsiнdя bюyцk rol oynayar.
Azяrbaycan шяraitindя irqi fяrqlяrя az tяsadцf edilsя dя, milli, etnik fяrqlяrlя
tez-tez qarшыlaшmaq olar. Azяrbaycanыn bir sыra regionlarыnda etnik azlыqlarыn
Шagirdlяrin milli, yaшamasы vя bu amilin siniflяrin tяrkibindя dя юzцnц gюstяrmяsi mяsяlяyя
etnik, irqi fяrqlяri mцnasibяtin ciddiлiyini юnя чяkir. Belя uшaqlarыn dil baryerlяri, adяt-яnяnя
fяrqlяrи, digяr uшaqlara mцnasibяtlяrinin qurulmasы vя s. tяlimin tяшkilindя яhя-
miyyяt verilmяli mяsяlяlяrdir.

154
 Тящсилин ясаслары

ШАЭИРДЙЮНЦМЛЦЛЦК

ШAGИRDYЮNЦMLЦ KURИKULUM
• Tяhsilin mяzmunu шagirdin maraq vя ehtiyacы nяzяrя alыnmaqla tяrtib edilir;
• Tяhsil mяrhяlяlяrinin sonunda nяticяlяr шagirddяn gюzlяnilir, шagirdя
istiqamяtlяnir;
• Tяlim strategiyalarы шagirdin tяlim prosesindя fяallыьыnыn tяmin edilmяsini юnя
чяkir;
• Qiymяtlяndirmя шagirdin nailiyyяt keyfiyyяtini yцksяltmяk цчцn potensial imkan-
larыnыn vя problemlяrinin tяdqiq edilmяsi mяqsяdilя aparыlыr.

ШAGИRDYЮNЦMLЦ DЯRSLИK
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmaqla tяrtib edilir;
• Yaш sяviyyяsi nяzяrя alыnыr;
• Tяdqiqatyюnцmlцlцyцn, dцшцndцrцcцlцyцn, tяlimdя яmяkdaшlыьыn tяmin
edilmяsi ilя шagirdlяrя fяal юyrяnmя imkanы yaradыr;
• Иnklцzivlik gюzlяnilir;
• Dilinin sadяliyi vя aydыnlыьы tяmin edilir;
• Nяшr zamanы gigiйenik normalar (boyalarыn keyfiyyяti, kaьыzыn nюvц vя s.) gюzlяnilir.
ШAGИRDYЮNЦMLЦ TЯLИM-TЯDRИS PROSESИ
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmaqla tяшkil edilir;
• Subyekt–subyekt mцnasibяtlяri gюzlяnilir;
• Шagirdin idraki, emosional vя fiziki baxыmdan fяal юyrяnяn olmasы цчцn шя-
rait yaradыlыr;
• Mцяllimin hakim deyil, юyrяnmяni tяшkil etmяkdя шagirdя kюmяk edяn, onun
hяrtяrяfli inkiшafыnы dяstяklяyяn insan olmasы tяmin edilir.

DИGЯR ШAGИRDYЮNЦMLЦ DЯRS VЯSAИTLЯRИ

• Шagirdin maraqlarыna uyьun vя ehtiyaclarыnы tяmin edяn digяr dяrs vяsaitlя-
rindяn istifadя edilir;
• Шagirdin fяal dцшцnmяsini tяmin edяn materiallardan istifadя edilir;
• Seчimlяr edilяrkяn inklцziv yanaшmaya яhяmiyyяt verilir;
• Иnternetdяn istifadя zamanы шagirdlяrin tяhlцkяsizliyinin tяmin olunmasы
mяqsяdilя цmummяktяb Иnternet шяbяkяsinя filtrlяr yerlяшdirilir.

ШAGИRDYЮNЦMLЦ MЦHИT
Tяdris mцddяtindя шagirdlяrin fiziki-fizioloji, psixi baxыmdan saьlamlыьыnыn
qorunmasы, gender bяrabяrliyi шяraitindя ciнsi fяrdiliyin inkiшaf etdirilmяsi
mяqsяdilя sinifdя avadanlыqlarыn yerlяшdirilmяsi, otaьыn iшыqlandыrыlmasы, шagird
heyяtinin sayыnыn vя tяrkibinin mцяyyяnlяшdirilmяsi vя s. tibbi-gigiyenik ba-
xыmdan respublikada mцяyyяn edilmiш standartlara cavab vermяlidir.

155
 Тящсилин ясаслары

ИНКИШАФЙЮНЦМЛЦЛЦК

Схеми диггятля мцшащидя един вя ону шярщ един

ИНКИШАФЙЮНЦМЛЦЛЦК

Тящсил системи ъямиййятдя баш вермиш Шаэирдлярин динамик инкишафы

иътимаи, игтисади дяйишикликляря, тямин едилир
елми-техники инкишафа чевик реаксийа верир

Курикулумда дяйишиклик Мягсядин мцвафиглийи

Яввялки вя сонракы дярслярин

Дярсликдя тякмилляшмя мягсядляри иля ялагялилийи

Форма вя цсулларын
мягсядямцвафиглийи
Тялим-тядрис просесиндя инновасийа
Тялим тапшырыгларынын
мягсядямцвафиглийи

Гиймятляндирмя мейарларынын
мягсядямцвафиглийи

ШАЭИРДЛЯРИН ДИНАМИК ИНКИШАФЫ ТЯМИН ЕДИЛИР

Схеми диггятля мцшащидя едяк вя ону шярщ едяк

156
 Тящсилин ясаслары
FЯALИYYЯTИN
STИMULLAШDЫRЫLMASЫ
• Шagirdlяrin tяlimя maraьыnыn artыrыlmasы
цчцn onlarыn fяaliyyяtindяki bцtцn irяlilя-
yiшlяr qeyd olunur vя dяyяrlяndirilir;
• Шagirdin inkiшafыna mane olan prob-
lemlяr aшkar edilir, onlarыn sяbяblяri araш-
dыrыlыr, юyrяnяnin яqli inkiшafыnыn sя viy -
157
yя si, fiziki-fi zio loji vя mяnяvi-psi xoloji
vяziyyяti nяzяrя alыnmaqla problemlяrin
hяlli yollarы proq noz laш dы rыlыr, plan laш -
dыrыlmыш шяkildя hяyata keчirilir;
• Mцяllim, valideyn, шagird birgяfяaliy-
yяti tяшkil olunmaqla юyrяnяnin tяlimя ma-
raьыnыn vя nailiyyяt keyfiyyяtinin yцksяldil-
mяsi tяmin olunur.
 Тящсилин ясаслары

Стимуллашдырманын йоллары

Dястякляйиъи мцщитин йарадылмасы

Mцasir tяlяblяrя Kюmяk etmяyя

cavab verяn sinif hazыr yoldaшlar
otaьы

Яmяkdaшlыq
edяn mцяllim–
valideyn
Peшяkarlыьыnы
yцksяldяn
mцяllimlяr

Яlavя tяdris
vasitяlяri
Dяstяklяyяn
valideynlяr

158
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimin tяшkili formalarы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Тялим формалары

• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi seчilmiш tяlim
formasыnыn mцvafiqliyi baxыmыndan шяrh
edяcяksiniz; Коллективля
• Tяlim mяqsяdinin reallaшdыrыlmasыna xid- Фярди иш
(бцтюв синифля
mяt edяn tяlim formalarыnы mцяyyяn иш)
edяcяksiniz.
Групларла Ъцтлярля иш
(коллективля иш)
ТЯЛИМ СТРАТЕЭИЙАЛАРЫ

Kollektivlя iш – Kollektivdя iшlяmяk,

kollektiv fяaliyyяtя alышmaq bacarыьыnыn
bцnюvrяsi qoyulur, шagirdlяrdя цnsiyyяt-
yaratma bacarыьыnыn tяшяkkцlц vя inkiшa-
Тялимин тяшки- Тялим фяалий-
линя верилян
fы tяmin edilir.
йятинин планлаш-
тялябляр дырылмасы Qruplarla iш – Шagirdlяr mцяyyяn prob-
lemi hяll etmяk цчцn qrupda birlяшirlяr. Bu
prosesdя onlarыn mцzakirя etmяk, fikir mц-
Тялимин тяшкили-
нин форма вя badilяsi aparmaq, mцhakimя yцrцtmяk vя
цсуллары birgяfяaliyyяt bacarыqlarы inkiшaf edir.
Cцtlяrlя iш – Шagirdlяr tяlim tapшыrыqla-
rыnы birgя yerinя yetirirlяr. Bu dяrs forma-
sы шagirdlяrя daha yaxыndan яmяkdaшlыq
etmяyя vя цnsiyyяt qurmaьa, mяsuliyyяti
TAPШЫRЫQ bюlцшmяyя optimal imkan yaradыr.
Яvvяlki dяrslяrdя mцяyyяn etdiyiniz tя- Fяrdi iш – Шagirdin fяaliyyяtini izlяmяk,
lim mяqsяdlяrinя bir daha nяzяr salыn. Hя- potensial imkanlarыnы mцяyyяnlяшdirmяk
vя inkiшaf etdirmяk mяqsяdi daшыyыr. Bu
min mяqsяdlяrin reallaшdыrыlmasы цчцn hansы
tяlim formasы шagirdin sяrbяst dцшцnmяsi
dяrs formasыnы daha yararlы hesab ediрsiniz?
цчцn real imkanlar yaradыr.
Fikrinizi яsaslandыrыn.

159
 Тящсилин ясаслары

КОЛЛЕКТИВЛЯ ИШ

ТЯЛИМДЯН Araшdыrыlacaq mяsяlя vя ya oxunacaq mяtn barяdя шagirdlяrin ilkin bilik

sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsi цчцn яhяmiyyяtli formadыr. Шagirdlяrin ilkin bilik
ЯВВЯЛ
sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsi daha чox kollektiv tяlim formasыnda hяyata keчirilir.

Mяsяlяlяr var ki, bцtюv bir dяrs onlarыn mцzakirяsinя hяsr edilir. Belя dяrs-
ТЯЛИМ БОЙУ
lяrdя kollektiv iш formasы bцtцn tяlim boyu davam edir.

Ayrы-ayrы qruplarda шagirdlяr tяrяfindяn aparыlmыш tяdqiqatlarыn nяticяlяri

ТЯЛИМИН barяdя tяqdim edilяn mяlumatlarыn mцяllim tяrяfindяn цmumilяшdirilmяsi
СОНУНДА zяruri bir mяrhяlяdir ki, bunu da hяyata keчirmяk цчцn kollektiv dяrs formasы
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.

ГРУПЛАРЛА ИШ

Hяr qrupda eшitmя problemi olan uшaьa yardыm edяn yaxшы eшidяn, gюrmя
Шagirdlяrin fiziki- problemi olan uшaьa dяstяk verяn yaxшы gюrяn, dayaq aparatlarыnda
fizioloji vяziyyяti problemlяri olan uшaqlara kюmяk edяn saьlam uшaqlar birlяшdirilir. Mцяllim
nяzяrя alыnmaqla onlarыn adlarыnы mцяyyяnlяшdirяrяk yazыr. Lazыm olan mяqamda siyahыnы oxu-
qruplarыn mцяyyяn maqla vя ya masalarыn цzяrinя siyahыlarы qoymaqla «hяr kяs юz yerini tapsыn»
edilmяsi komandasы verir. Yaxud mцяllim tяrяfindяn siyahыlarын oxunmasы yolu ilя
uшaqlarыn qruplaшmasы tяшkil edilir.

Sosial sяviyйяsi aшaьы olan uшaqlarla sistemli vя ardыcыl iш aparmaq цчцn

mцяllimin fяaliyyяt planыnda bu mяsяlяlяr юz яksini tapmalыdыr. Bu baxыmdan сo-
Шagirdlяrin sosial sial vяziyyяtlяri nяzяrя alыnmaqлa qarышыq qruplar yardыlыr. Bir qrupda 1 yцksяk,
2 orta, 1 aшaьы sosial vяziyyяtli uшaq ola bilяr. Bu, sinifdяki шagirdlяrin tяrkibindяn
vяziyyяti nяzяrя
asыlыdыr. Mцяllim bu mяsяlяdя чox ehtiyatlы olmalыdыr. Sinifdя soсial fяrq nя qяdяr
alыnmaqla qruplarыn
kяskindirsя, mцяllimin bu parametr цzrя qruplaшmaya tez-tez mцraciяt etmяsi
mцяyyяn edilmяsi daha vacibdir. Bu yаnaшma sosial vяziyyяtlяri fяrqli olan uшaqlar arasыnda sinifdя
mюvcud (яgяr mюvcuddursa) ziddiyyяtlяri aшkar edib onlarы aradan qaldыrmaq is-
tiqamяtindя iшlяr aparmaq цчцn mцvafiq шяrait yaratmыш olar.

160
 Тящсилин ясаслары

A) Uyьun idrak sяviyyяli uшaqlarыn qruplaшdыrыlmasы. Elя problemlяr

vardыr ki, onlarыn hяlli zamanы шagirdlяrin юz potensial imkanы чяrчivяsindя
hяmin problemin sadя versiyalarы цzяrindя olsa belя, dцшцnmяsi vя mцvafiq
qяrarlar qяbul etmяsi vacibdir. Bu baxыmdan sinifdя araшdыrыlan problemin
hяllinя nail olmaq цчцn hяmin mяsяlя fяrqli yцklц tapшыrыqlar formasыnda
tяrtib edilir vя mцxtяlif sяviyyяli qruplara mцxtяlif sяviyyяli tapшыrыqlar verilir.
Hяr qrup юz vяzifяsini yerinя yetirяndяn sonra birlikdя bюyцk iш gюrцlmцш
olur, problem hяll edilmiш olur. Hяr kяs юzцnц gяrяkli, faydalы, iшя yarayan
hiss etmяklя bяrabяr, gцcц чatan iшi gюrmяklя яqli inkiшafыnda lяngimяlяr olan
vя ya aшaьы idrak sяviyyяli uшaqlar daha bir addыm inkiшaf etmiш olur,
nailiyyяt яldя etmяklя юzцnяinamlы olurlar. Bu vя bir чox digяr mяsяlяlяr
Шagirdlяrin idrak
baxыmыndan, idraki inkiшaf baxыmыndan шagirdlяrin ayrы-aйrы qruplarda яmяk-
sяviyyяsi nяzяrя
daшlыq etmяsi vя problemin hяllinя nail olmasы tяlim vя tяrbiyяnin tяшkilindя
alыnmaqla qruplarыn
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
mцяyyяn edilmяsi
B) Fяrqli idrak sяviyyяli uшaqlarыn qruplaшdыrыlmasы. Bir чox hallarda шa-
girdlяri иdrak sяviyyяsi baxыmыndan qarышыq qruplarda fяaliyyяtя cяlb edя
bilяr. Bu zaman mцяllimiн bircя tяlimatы qrup daxiliнdя gцclц шagirdlяrin zяif
шagiрdlяri юyrяtmяsini tяmin edя bilяr. Mцяllim tapшыrыьыn icrasы ilя baьlы
tяlimatlar verяrkяn xцsusilя qeyd edir ki, qrup iшini tяqdim edяcяk шяxsi o
юzц mцяyyяn edяcяk. Onlarыn birgя fяaliyyяtiniн nяticяsini kimin tяqdim
edяcяyi mяlum olmadыьыndan gцclц шagirdlяr mяsяlяnin incяliklяrini aшaьы
idrak sяviyyяsi nцmаyiш etdirяn yoldaшlarыna sяylя юyrяdirlяr. Bu zaman bцtцn
шagirdlяrin tяlimя bяrabяr cяlb edilmяsi tяmin olunmaqla bяrabяr, шagird-
lяrdя digяr insani dяyяrlяr dя formalaшыr. Bu da birgяfяaliyyяt, яmяkdaшlыq,
qayьыkeшlik, dяstяk, юzgяsinin uьuruna sevinmяk vя с.-дир.

Шagirdlяrin dяrketmяsinin hansы цsulda daha fяal olduьunu mцяllim яv-

vяlcяdяn araшdыrmalы vя tяlim zamanы qruplarы mцяyyяnlяшdirяrkяn bu gюs-
tяricilяri nяzяrя almalыdыr. Юyrяnяnlяrin vizual-mяkan, sяs-musiqi, linqvistik,
riyazi-mяntiqi, tяbiяt, bяdяn-kinestik, fяrddaxili, fяrdlяrarasы dяrketmя цsul-
larыna mяnsub olduьu mцяyyяn edilяndяn sonra onlar da idrak sяviyyяlяrinя
gюrя aparыlan qruplaшmada olduьu kimi iki baxыmdan qruplaшdыrыlыr:
а) Eyni dяrketmя цsuluna mяnsub olan шagirdlяr qrupu;
Шagirdlяrin б) Fяrqli dяrketmя цsuluna mяnsub olan шagirdlяr qrupu.
dяrketmя Mцяllim mяqsяd baxыmыndan dяrsin forma vя цsullarыnda dяyiшiklikляr et-
цsullarы nяzяrя diyi kimi, bu iш цsulunu da mцtяmadi tяtbiq etmяmяli, zяrurяt yarandыqda
alыnmaqla qruplarыn mцraciяt etmяlidir. Mцяllim sinfi qruplашdыrarkяn шagirdlяrin fяrqli dяrk-
mцяyyяn etmя цsullarыndan mцxtяlif mяqsяdlяrlя istifadя edir. Belя ki bir halda mцяl-
edilmяsi lim eyni dяrketmя цsullarыna aid olan шagirdlяri qruplaшdыrmaqla onlarыn
mцrяkkяb problemlяri hяll etmяsinя nail olar, digяr halda isя bir цsulda
dяrketmяsi daha чox inkiшaf etmiш шagirdlяri digяr dяrketmя цsullarыna aid
olan uшaqlarla bir qrupda яmяkdaшlыьa cяlb etmяklя vя mцvafiq tapшыrыqlar
vermяklя, onlarda mцxtяlif dяrketmя цsullarыnы daha da inkiшaf etdirя bilяr.
Шagirdlяr bu parametrя gюrя qruplaшdыrыldыьы tяqdirdя, tяlim tapшыrыqlarыnыn
da bu baxыmdan tяrtib edilmяsi vя ya seчilmяsi zяruri шяrt hesab edilir.

161
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяrin milli,
etnik, irqi fяrqlяri Шagirdlяr qarышыq qruplarda bir araya gяtirilmяlidir. Onlarыn qяlяbя яzmi, birgя-
nяzяrя alыnmaqla fяaliyyяti, sяy vя чalышmalarы fяrqli milli, etnik, irqi mяnsubiyyяtli uшaqlarа vahid
qruplarыn mцяyyяn amal яtrafыnda birlяшmяyi bacarmaq kimi цmumbяшяri dяyяrlяr tяrbiyя edir.
edilmяsi

Psixi inkiшafы vя mяnяvi-psixoloji vяziyyяti baxыmыndan fяrqli uшaqlar

aparыlan tяlim-tяrbiyя iшinя eyni sяviyyяdя reaksiya vermirlяr. Bu baxыm-
dan шagirdlяrin sяviyyяlяrinin mцяyyяn edilmяsi vя uyьun sяviyyяli шagird-
lяrin eyni tяrkibdя qruplaшdыrыlmasы ruh yцksяkliyi, mяtinlik, iradяlilik,
Шagirdlяrin psixi cяsarяtlilik vя s. kimi mяsяlяlяrin tяlim mяqsяdi olduьu dяrslяrdя qruplar
inkiшafы vя mяnяvi- sяviyyя etibarilя fяrqli nяticяlяrя nail olacaqlar. Bu vяziyyяtdя istяr шagird
psixoloji vяziyyяti qrupunun fikirlяrinя mцnasibяt bildirmяkdя, istяrsя dя onlarыn nailiyyя-
nяzяrя alыnmaqla tinin qiymяtlяndirilmяsindя mцяllim чox ehtiyatlы olmalыdыr. Bu шagirdlяr
qruplarыn tяrkibi qrupunun mяsяlяyя mцnasibяtindя sцrяtli dяyiшikliyя nail olmaq istяyi
uшaьы daha чox qeyri-stabil emosional vяziyyяtя sala bilяr. Mяsяlя ilя baьlы
шagird qruplarыnыn sяviyyяlяri haqqыnda mяlumat nюvbяti mяrhяlяdя on-
larla iшin hansы mцstяvidя vя hansы sяviyyяdя tяшkil edilmяsi haqqыnda
qяrarlar qяbul etmяyя imkan yaradыr.

Maraqlarыn nяzяrя alынmasы шagirdlяrin tяlimя cяlb edilmяsi vя nailиyyяt-

lяrin yцksяldilmяsindя mцhцm amillяrdяndir. Tяlimin maraq vя zюvqdяn
Шagirdlяrin чыxыш edяrяk tяшkili sяmяrяlilik baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Шagird-
maraqlarы nяzяrя lяrin bu parametr цzrя qruplaшdыrыlmasы vя tяlim fяaliyyяtlяrinin (tapшыrыqla-
alыnmaqla qruplarыn rыn) da mяhz hяmin gюstяricilяr nяzяrя alыnmaqлa tяrtibi vя ya seчilmяsi
tяrkibi nailiyyяt keyfiyyяtinin yцksяldilmяsindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Buna nail
olmaq цчцn hяr bir шagirdin maraqlarы araшdыrыlыr. Maraqlarы uyьun gяlяn
шagirdlяr eyni qrupa cяlb edilir.

Уyьun sяviyyяli vя fяrqli sяviyyяli шagirdlяrdяn ibarяt qruplar mцяyyяn

edilir. Bu tяrkibин idrak sяviyyяsi baxыmыndan mцяyyяn edilmiш qruplarla цst-
цstя dцшя bilmяsi ehtimal olunsa da, bir sыra hallarda fяrqlяr dя mцшahidя
edilir. Belя ki idraki imkanlarы geniш olan шagirdlяrin baxыmsыzlыq vя ya hяr
Шagirdlяrin
hansы digяr sяbяbdяn suмmativ qiymяtlяndirmя zamanы aшaьы nятicяlяr nц-
hazыrlыq sяviyyяsi
mayiш etdirmяsi hallarы tez-tez mцшahidя edilir. Bu sяbяbdяn summativ qiy-
nяzяrя alыnmaqla
mяtlяndirmяnin nяticяlяri nяzяrя alыnmaqla yenя dя hяm uyьun, hяm dя
qruplarыn tяrkibi
fяrqli sяviyyяli uшaqlardan ibarяt qruplar mцяyyяn edilir. Шаэирдляри tяlim fяa-
liyyяtlяrinя cяlb едяркян онларын potensial imkanlarыnыn nяzяrя alыnmasы,
yaxud yцksяk nяticя nцmayiш etdirяnlяrlя aшaьы nяticя nцmayiш etdirяnlяrin
яmяkdaшlыьыnын тяшкили ciddi pedaqoji ящямиййят кясб едир.

Belя qruplaшma inkiшaf dinamikasы yцksяk olan vя inkiшaf dinamиkasы aшaьы olan
Шagirdlяrin inkiшaf
uшaqlarla da nяzяrя alыnmalыdыr. Aшaьы dinamika ilя inkiшaf edяn uшaqlarын yцksяk
dinamikasы nяzяrя
diнаmika ilя inkiшaf edяn uшaqlarla bir qrupda tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilmяsi
alыnmaqla
qarшыlыqlы fяaliyyяtin vя ikincilяrin inkiшaf dinamikasыnыn yцksяldilmяsiнdя bюyцk
qruplarыn tяrkibi
rol oynayar.

162
 Тящсилин ясаслары
ЪЦТЛЯРЛЯ ИШ
Cцtlяrin
tяrkibi
mцяyyяn-
lяшяrkяn
nяzяrя
alыnmalы
mяsяlяlяr
Mцxtяlif parametrlяr цzrя uyьun
gюstяricilяr nцmаyiш etdirяn uшaqlar
eyni cцtlцkdя tяlim fяaliyyяtinя
cяlb edilir.
Belя iш birliyi шagirdlяrdя яmяkdaшlыq
vя birgяfяaliyyяt bacarыqlarыnыn inkiшaf
etdirilmяsindя xцsusi яhяmiyyяt daшыyыr.
Ayrы-ayrы mяsяlяlяr baxыmыndan «eyni mцs-
tяvidя» olan шagirdlяr mцzakirяlяrdяn da-
ha чox faydalanыr, bir-birini daha tez an-
layыr, vaxtdan sяmяrяli istfadя edilir, яldя
edilяn nяticяlяr dя keyfiyyяtcя yцksяk
olur. Belя uшaqlarыn cцtlяrdя яmяkdaшlыьa
cяlb edilmяsinin pozitiv tяrяflяri ilя yanaшы,
hяssas mягаmlаrы da yox deyil. Mцяllim
bяzi mяsяlяlяr baxыmыndan diqqяtli olmalыdыr:
– mцzakirяlяr zamanы «eynigцclц» tя-
rяflяr arasыnda psixoloji baxыmdan gяr-
ginliyin olmasы;
– konfliktin baш vermяsi;
– мцzakirяlяrdя qarшыlыqlы faydalan-
ma imkanыnыn olmasы.
– яslindя, belя tяlim шяraiti шagird-
lяrin ayrы-ayrы ictimai bacarыqlаr, dяyяr-
lяr baxыmыndan mцшahidяlяr yolu ilя qiy-
mяtlяndirilmяsi, sonrakы mяrhяlяdя isя
tяrbiyя iшinin mяqsяdyюnlц tяшkili цчцn
uьurlu шяrait yaradыr.
163
Fiziki-fizioloji vяziyyяti;
Sosial vяziyyяti;
Иdrak sяviyyяsi;
Dяrketmя цsulu;
Milli-etnik mяnsubiyyяti;
Psixi inkiшafы,
Mяnяvi-psixoloji vяziyyяti;
Maraqlarы;
Hazыrlыq sяviyyяsi;
Иnkiшaf dinamikasы.
Mцxtяlif parametrlяr цzrя fяrqli
gюstяricilяr nцmаyiш etdirяn uшaqlar
eyni cцtlцkdя tяlim fяaliyyяtinя
cяlb edilir.
Belя cцtlцk fяaliyyяtindя яsas mяqsяd
шagird–шagird юyrяtmяsini tяшkil etmяkdir.
Mцxtяlif parametrlяr цzrя fяrqli шagirdlяr
bir araya gяtirilяn zaman onlardan kiminsя
manipulyasiyasыna yol vermяk olmaz. Belя
шagirdlяr birgяfяaliyyяtdя mцяllimin mяq-
sяdlяrindяn (bir шagirdin digяrinя dяstяyi vя
ya digяrini юyrяtmяsi vя s.) xяbяrsiz olmalы-
dыrlar. Kiminsя zяif, kiminsя gцclц kimi
tяqdim edilmяsi hяr iki tяrяfdя psixoloji
problemляrin baш qaldыrmasыna da gяtirib чы-
xara bilяr. Sadяcя tapшыrыqlar vя cцtlяr ara-
sыnda vяzifя bюlgяsи eля aparыlmalыdыr ki,
qeyri-iradi belя bir шagird–шagird юyrяtmяsi
baш veря bilsin. Mяsяlяn, шagirdlяrdяn biri
etnik azlыьa aiddirsя, oxunan mяtndяki ayrы-
ayrы sюzlяrin mяnasыnы anlatmaьы, dцzgцn
tяlяffцz qaydalarыnы юyrяtmяyi vяzifя olaraq
digяr tяrяfя tapшыrmaq olar. Baшqa bir nц-
munя, шagirdlяrdяn birinin linqvistik, digя-
rinin gюrmя dяrketmяsi daha чox inkiшaf
etmiш olarsa, o zaman mцяllim шяkil цzrя
inшa yazmaq, oxunan mяtnя яsasяn шяkil
чяkmяk, mяtnlя baьlы misal tяrtib etmяk,
mцxtяlif mяqsяdlяrlя oxunan elmi-bяdii
mяtnlяr яsasыnda sxem, qrafik, cяdvяl tяrtib
etmяk vя s. kimi tapшыrыqlar verя bilяr.
 Тящсилин ясаслары
ЪЦТЛЯРЛЯ ИШИН ТЯШКИЛИ
ФЯРДИ ИШ
Шagirdin fяa-
liyyяtini izlяmяk,
potensial imkan-
larыnы mцяyyяn-
lяшdirmяk vя in-
kiшaf etdirmяk
mяqsяdi daшыyыr. Bu tяlim formasы шagirdin
sяrbяst dцшцnmяsi цчцn real imkanlar yaradыr.
Fяrddaxili dяrketmяsi inkiшaf etmiш шa-
girdlяr bu iш formasыnda fяaliyyяt gюstяrmя-
yя daha чox ehtiyac duyurlar. Tяlimi tяшkil
edяrkяn belя шagirdlяr mюяllimin diqqяtin-
dяn yayыnmamalыdыr. Lakin bu elя dя qяbul
edilmяmяlidir ki, fяrddaxili dяrketmяsi yцksяk
olan шagirdlяr daim fяrdi шяkildя чalышmalыdыrlar.
Belя шagirdlяr tez-tez cцtlяr vя qruplarda da
164
tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilirlяr ki, onlarda
zяruri soсial bacarыqlar inkiшafы tяmin olunsun.
Йalnыz intelleкtual baxыmdan yцklц mяsяlяlя-
rin tяdrisi zaman шagirdя яn yaxыn olan юyrяn-
mя цsuluna цstцnlцk vermяk tяlimin sяmяrя-
liliyinin yцksяldilmяsinя xidmяt gюstяrir.
Hяr hansы ideya vя ya davranышы dяyяr-
lяndirmяk, onunla baьlы mцhakimя yцrцt-
mяk, qяnaяtlяrя gяlmяk kimi tяlim fяaliy-
yяtlяrindя olarkяn шagirdlяrin fяrdi iш for-
masыnda чalышmasы onlarыn hяm intellektual,
hяm dя emosional baxыmdan imkanlarыnыn
mцяyyяnlяшdirilmяsинdя xцsusi яhяmiyyяt
daшыyыr. Bu iш formasы mяktяbdaxili qiymяt-
lяndirmяnin bцtцn nюvlяrindя yararlы hesab
edilir.
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimин тяшкили

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: ТЯЛИМ ЦСУЛЛАРЫ

• Tяlim цsullarы barяdя mяlumat verяcяk-
siniz; • Beyin hяmlяsi
• Tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna xidmяt • Auksion
edяn mцvafiq tяlim цsullarы seчяcяksiniz. • Akvarium
• Ziqzaq
TAPШЫRЫQ 1 • Mцhazirя
• Klaster
Mцxtяlif tяlim цsullarыna dair tяqdim
edilяn materiallarы oxuyun. • BИBЮ
Auditoriya шяraitindя tяqdim edilяn mя- • Suallar
lumatlar чap edilib kяsilяndяn sonra hяr • Anlаyышыn чыxarыlmasы
fяrdя vя ya cцtlцyя oxumaq цчцn verilir. Hяr • Sюz assosiasiyasы
fяrd vя ya cцtlцk юyrяndiyi mяlumatlarы di- • Mцzakirя
gяr fяrd vя cцtlцklя mцbadilя edir. Tяlim • Qяrarlar aьacы
цsullarы haqqыnda яldя ediлян mяlumatlar • Venн diaqramы
tяqdim olunan cяdvяldя mцvafiq xanalara • Sorьu vяrяqlяri vя mцsahibя
yazыlыr. Belяliklя, bцtцn цsullar haqqыnda
• Layihяnin hazыrlanmasы
mяlumat mцbadilяsi aparыlыr.
Mцstяqil tяlim шяraitindя verilяn mяlu- • Karusel
matlarla tanыш olub, tяqdim edilяn cяdvяldя • Rollu oyunlar
aчar mяqamlarы qeyd edir.

Bu цsul яqli hцcum da adlandыrыlыr. Шagirdlяrdя yeni mюvzuya maraq oyatmaq,

habelя onlarыn nяyi yaxшы (vя ya pis) bildiklяrini aydыnlaшdыrmaq mяqsяdilя bu цsuldan
istifadя olunur. Hazыrlanmыш sual lюvhяdя yazыlыr, yaxud шifahi шяkildя шagirdlяrin
Beyin
diqqяtinя чatdыrыlыr. Шagirdlяr suallara яsasяn fikirlяrini bildirirlяr. Bцtцn ideyalar шяrh-
hяmlяsi
siz vя mцzakirяsiz yazыya alыnыr. Yalnыz bundan sonra sюylяnilmiш ideyalarыn mцzaki-
rяsi, шяrhi vя tяsnifatы baшlayыr. Aparыcы ideyalar yekunlaшdыrыlыr, шagirdlяr sюylяnmiш
fikirlяri tяhlil edir, qiymяtlяndirir.
Mцяllim юyrяnilяn mяsяlяni mцяyyяn edяrяk шagirdlяri auksionun keчirilmя
qaydalarы haqqыnda tяlimatlandыrыr. Юyrяnilяn яшya vя ya hadиsяnin xцsusiyyяtlяri ar-
dыcыl шяkildя adlandыrыlыr.
Hamы nюvbя ilя яшya vя ya hadisя haqqыnda fikir sюylяyir: hяr bir fikirdяn sonra mцяllim
sayыr. «Bir, iki». Bu zaman baшqa iшtirakчы tez tяklif verя bilяr. Sonuncu tяklif verяn qalib
sayыlыr. Fikirlяr bir-birini tяkrarlamamalыdыr. Bunun цчцn hamы bir-birini dinlяyir.
Nцmunя:
Auksion Riyaziyyat dяrsindя mцяllim 7 яdяdinin tяrkibini keчяrkяn sinfя «7 яdяdini necя
aldыnыz?» sualыnы vermяklя auksion keчirir.
Mцяllim цчцn mяlumat
Mцmkцn olan cavablar:
1) 6+1=7 4) 5+2=7
2) 4+3=7 5) 3+4=7
3) 2+5=7 6) 1+6=7 7) 1+1+1+1+1+1+1=7
Oyunda axыrыncы mцmkцn cavabы verяn шagird “Auksion”u qazanыr.

165
 Тящсилин ясаслары

Bu цsulun mяqsяdi diskussiya vяrdiшlяrini inkiшaf etdirmяkdir. Akvarium bir neчя

variantda keчirilя bilяr.
«Akvarium»un keчirilmяsinin 1-ci variantы: Шagirdlяrin kюmяyi ilя diskussiya apar-
maq qaydalarы (mяsяlяn, reqlamentя яmяl etmяk, bir-birinin sюzцnц kяsmяmяk vя.s)
mцяyyяn edilir. Шagirdlяr 2 qrupa bюlцnцr. Bir qrup dairяnin daxilindяki stullarda яy-
lяшяrяk mцяllimin tяklif etdiyi problemi mцzakirя edir.
Dairяdяn kяnardakы stullarda яylяшmiш digяr qrup isя diskussiyanыn mцяyyяn
edilmiш гайдалара уйьун апарылыб-апарылмадыьыны мцшащидя едир. Mцяyyяn olunmuш mюvzu
цzrя birinci qrup diskussiya aparыr. 15–20 dяqiqяdяn sonra diskussiya dayandыrыlыr,
«xarici dairяnin» iшtirakчыlarы diskussiyanыn gediшini qiymяtlяndirir vя qruplar yerini
Аквариум
dяyiшяrяk bu vя ya digяr problemin mцzakirяsini davam etdirirlяr.
«Akvarium»un keчirilmяsinin 2-ci variantы: «Daxili dairяnin» iшtirakчыlarы mцяllimin
tяklif etdiyi problemi mцzakirя edir vя birinci variantdan fяrqli olaraq, iшtirakчыlar bu
zaman yalnыz problemin «lehinя» olan dяlillяri sюylяyirlяr.
Digяr qrupun цzvlяri xarici dairяdя stullarda яylяшirlяr, dяlillяri dinlяyir, yazыya
alыr, tяhlil edir, юz яks dяlillяrini hazыrlayыrlar. 15–20 dяqiqяdяn sonra diskussiya
dayandыrыlыr, xarici vя daxili dairяdяn olan шagirdlяr юz yerlяrini dяyiшirlяr. Onlar
яvvяlki iшtirakчыlarыn dяlillяrini tяkzib etmяk цчцn diskussiya aparыrlar.
Burada qruplarыn vahid fikrя gяlmяsi юnяmli deyil.
Гaydalara uyьun aparыldыьыnы mцшahidя edir.

Bu цsul mяtnin mяzmununun qыsa mцddяt яrzindя шagirdlяr tяrяfindяn mя-

nimsяnilmяsinя imkan yaradыr.
Шagirdlяr dюrd nяfяrlik qruplara bюlцnцr (яsas qrup). Qruplardakы шagirdlяr
yenidяn nюmrяlяnir. Hяr qrupdakы eyni rяqяmli шagirdlяrdяn yeni qrup (ekspert
qrupu) yaradыlыr.
Зигзаг Юyrяnilяcяk mяtn qruplarыn sayы qяdяr hissяlяrя bюlцnцr vя ekspert qruplarыna
verilir.
Ekspert qruplarы onlara verilяn hissяni oxumalы, mяzmununu qavramalы vя юz
яvvяlki qrupuna qayыdaraq юyrяndiyi hissяni onlara danышmalыdыr.
Mцяllim informasiyanыn dяqiq verildiyinя яmin olmaq цчцn suallar verя bilяr.

Mцhazirя mяlumatыn mцяllimdяn шagirdя юtцrцlmя цsuludur. Bu цsuldan mюvzu

ilя baьlы mяzmunun zяnginlяшdirilmяsi, tamamlanmasы mяqsяdilя istifadя etmяk
mяqsяdяuyьundur. Belя qыsa mцhazirяlяr 10–15 dяqiqя яrzindя aparыlыr.
Mцhazirя ilя baьlы aшaьыdakы mяsяlяlяrя nяzяr yetirmяk mяqsяdяmцvafiqdir:
Мцщазиря Mцhazirяnin mяqsяd vя vяzifяlяrini dяqiq mцяyyяnlяшdirmяk;
Plan tяrtib etmяk vя onu шagirdlяrя paylamaq (vя ya lюvhяdя yazmaq);
Яyani vя texniki vasitяlяrdяn istifadя etmяk;
Mцяllim mцhazirя prosesini verbal (suallar vermяk) vя vizual (шagirdlяrin sifяtlяri-
nin ifadяsini vя jestlяrini mцшahidя etmяk) tяnzimlяmяlidir.

Mцяllim tяrяfиndяn lюvhяdя vя ya iш vяrяqlяrindя dairя чяkilir vя onun mяrkяzindя

yazыlmыш anlayыш ilя baьlы sюz vя ya ifadяlяr sюylяmяk шagirdlяrя tapшыrыlыr. Mяrkяzdя
yazыlmыш anlayышdan baшlayaraq hяr nюvbяti sюz, onunla яlaqяli sюzlяr xяtlяrlя birlяш-
Кластер
dirilir. Vaxt bitяnя qяdяr mцmkцn qяdяr чox fikir yazmaq vя onlarы яlaqяlяndirmяk
tюvsiyя olunur. Vaxt bitяndяn sonra alыnan klaster mцzakirя edilir vя цmumilяшdirmя
aparыlыr.

166
 Тящсилин ясаслары

BИBЮ aшaьыdakы mяrhяlяlяr цzrя aparыlыr:

БИБЮ 1. Problem mцяllim tяrяfindяn elan edilir.
БИБЮ – 2. Mцяllim lюvhяdя 3 sцtundan ibarяt cяdvяl
Bilirяm, Билирям Истяйирям Юйрян- qurur vя aшaьыdakы bюlmяlяri qeyd edir: «Bi-
билим дим lirяm», «Иstяyirяm bilim», «Юyrяndim».
Иstяyirяm
3. Шagirdlяr problemlя baьlы bildiklяrini sюylя-
bilim,
yir vя cavablar birinci sцtunda qeyd olunur.
Юyrяndim 4. Hяmin mяsяlя ilя baьlы bilmяk istяdiklяri isя ikinci sцtuna yazыlыr.
5. Dяrsin sonunda bir daha hяmin cяdvяlя diqqяt yetirilir vя mюvzu ilя baьlы юy-
rяndiklяri цчцncц sцtunda qeyd edilir.

Suallar dяrs prosesindя tяdqiqatlarыn sяmяrяli qurulmasыnы stimullaшdыrыr. Шa-

girdlяrin idrak fяallыьыnыn artыrыlmasыnda bюyцk rol oynayыr.
Suallar Suallarыn sayыnыn 4–5 arasыnda olmasы mяqsяdяuyьundur. Suallarыn qoyuluшu
tяnqidi tяfяkkцrцn inkiшafыna doьru yюnяldilmяli, mяntiqi ardыcыllыq gюzlяnilmяli,
mяzmunlu vя mюvzu ilя bilavasitя яlaqяli olmalыdыr.
Bu цsul oyun-tapmaca formasыnda keчirilir vя шagirdlяrdя yцksяk fяallыq yaradыr.
Mцяllim lюvhяdя dairяvi kart asыr, onun arxasыnda шagirdlяrdяn tяlяb olunan anla-
yышы yazыr. Kartыn yazы olmayan tяrяfini шagirdlяrя gюstяrir vя gizlяdilmiш anlayышlarыn
xцsusiyyяtlяrinя aid 2 vя ya 3 yюnяldici sюz sadalayыr vя ya yazыr. Шagirdlяr hяmin
Anlayышыn
xцsusiyyяtlяrя uyьun olaraq gizlяdilmiш anlayышы tapыrlar.
чыxarыlmasы
Яgяr шagirdlяr anlayышы tapmaqda чяtinlik чяksяlяr, mцяllim яlavя olaraq yeni
xцsusiyyяtlяr sadalayыr.
Шagirdlяr юz fяrziyyяlяrini dedikdяn sonra mцяllim bu tapmacanыn tapыlыb-tapыl-
mamаsыnы hamыya чatdыrыr vя kartoчkalarda yazыlan sюzlяri aчыqlayыr.
Bu цsuldan istifadя edilяrkяn юyrяnilяcяk mюvzuya aid
Щава
яsas sюz (vя ya sюz birlяшmяsi) lюvhяyя yazыlыr. Шagirdlяr
Су Торпаг hяmin sюz ilя baьlы ilk xatыrladыqlarы fikirlяri sюylяyir vя
Sюz ТЯБИЯТ hяmin fikirlяr mцяllim tяrяfindяn lюvhяyя yazыlыr. Mюvzu
assosiasiyasы ilя baьlы olan sюzlяr deyilяn фikirlяrin arasыndan seчilir vя
Эцняш Сярвят яlaqяlяndirilir, onlardan anlayыш vя yaxud ideya чыxarыlыr.
Bu anlayыш яsasыnda yeni materialыn юyrяnilmяsinя baшla-
nыr. Bu цsul hяm dя шifahi formada tяtbiq edilя bilяr.

Mцzakirя mюvzu яtrafыnda ideya, mяlumat, tяяssцrat, tяhlil vя

tяkliflяrin qarшыlыqlы mцbadilяsidir. Onun яsas vяzifяsi problemi tяhlil
edяrяk hяlli yolunu tapmaq, dцzgцn qяrar qяbul etmяk цчцn imkan
yaratmaqdыr.
Mцzakirя dinlяmяk, tяqdim etmяk, sual vermяk mяdяniyyяtini
formalaшdыrыr, шagirdlяrin mяntiqi vя tяnqidi tяfяkkцrцnц, шиfahi
nitqini inkiшaf etdirir.
Mцzakirя Mцzakirя apararkяn яvvяlcяdяn шagirdlяrя mцzakirя qaydalarы xatыrladыlыr. Mюvzu
aydыn шяkildя ifadя olunur.
Mцzakirя prosesini inkiшaf etdirяn suallar vermяk vя шagirdlяrin cavablarыnы nяzяr-
dяn keчirmяklя mцяllim mцzakirяni tяnzimlяyir. Bu zaman cavabы «бяli» vя ya «xeyr»
olan qapalы suallar vermяk mяqsяdяuyьun hesab edilmir. Mцzakirяdя mюvzuya aid
«Nя baш verdi? Nя цчцn baш verdi? Bu baшqa cцr ola bilяrdimi vя necя? Siz bu
vяziyyяtdя nя edяrdiniz? Sizin fikrinizcя, hяmin obraz nя hiss etdi? Siz bu шяraitdя nя
hiss edяrdiniz? Bu, dцz idimi? Nя цчцn?» kimi suallardan istifadя olunur.

167
 Тящсилин ясаслары

Problem • Bu цsul qяrarlarыn qяbul edilmяsi za-

Problemin hяlli Problemin hяlli yollarы manы alternativ yollarы araшdыrmaq vя tяh-
yollarыnыn mяnfi lil etmяk mяqsяdi daшыyыr.
vя mцsbяt 1-ci hяll 2-ci hяll 3-cц hяll • Mцzakirя olunacaq problem mцяllim
tяrяflяri yolu yolu yolu tяrяfindяn izah edilir vя onun hяlli yolla-
rыnыn bir neчя variantы шagirdlяrlя birlikdя
mцяyyяnlяшdirilиr. 4–6 nяfяrdяn ibarяt
Гярарлар qruplarda шagirdlяr problemin hяlli yolla-
аьаъы Гярар: rыnыn цstцnlцklяrini vя чatышmazlыqlarыnы
tяhlil edir, onlarы «+» vя ya «-» iшarяsinin
qarшыsыnda mцvafiq qaydada qeyd edirlяr.
Son nяticя cяdvяlin qяrar hissяsindя yazы-
lыr vя цstц юrtцlцr.
•Bцtцn qruplarыn tяqdimatыndan sonra
mцяllim яldя olunmuш nяticяlяri цmumi-
lяшdirmяk цчцn mцzakirя aparыr.

ВЕНН ДИАГРАМЫ Яшya vя ya hadisяlяri mцqayisя etmяk, onla-

rыn oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяnlяшdir-
пишик довшан mяk цчцn bu цsuldan istifadя olunur. Venn diaq-
фяргли фяргли ramы ilя iш aшaьыdakы mяrhяlяlяr цzrя aparыlыr:
1. Mцqayisя olunacaq яшya vя hadisяlяr
охшар

mцяyyяnlяшdirilir;
Венн 2. Kяsiшяn dairяlяr чяkilir (ortada yazmaq
диаграмы цчцn yer saxlanыr;
3. Ы vя ЫЫЫ dairяdя mцqayisя olunacaq obyektlяr qeyd olunur;
4. Шagirdlяr tяlimatlandыrыlыr (tяlimatda nяyin mцqayisя olunacaьы vя dairяlяrdя oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrin necя qeyd olunacaьы barяdя danышыlыr).
5. Mцqayisя olunan obyektlяr tяsvir edilir (fяrqli cяhяtlяr saь vя sol tяrяfdя, oxшar
cяhяtlяr kяsiшmя dairяsindя qeyd olunur);
6. Mцqayisя nяticяsindя fikirlяr цmumilяшdiriliр.
• Bu цsullar araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы fakt vя hadisяlяr haqqыnda mцяyyяn
qruplarыn ictimai rяyini юyrяnmяk mяqsяdilя aparыlыr.
• Sorьu vяrяqi araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы tяrtib edilir vя burada suallar qoyulur.
Sorьu Sorьuda iшtirak edяnlяr bu vяrяqi mцstяqil doldurur.
vяrяqlяri vя • Mцsahibя isя araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы mяlumat almaq цчцn aparыlыr.
mцsahibя • Bu цsullardan istifadя edяrkяn aшaьыdakы mяrhяlяlяrin gюzlяnilmяsi mяqsя-
dяmцvafiq hesab edilir:
• Problemi mцяyyяn etmяk;
• Ишi tяшkil etmяk (сorьu vя ya mцsahibя keчirmяk цчцn suallar hazыrlamaq);
• Mяlumatlarы toplamaq ( сuallarыn cavablarыnы toplamaq);
• Яldя edilmiш mяlumatlarы tяhlil etmяk vя цmumиlяшdirmяk.
• Layihяlяrin hazыrlanmasы mцxtяlиf mюvzularыn mцstяqil шяkildя tяdqiq edilmя-
sidir. Шagirdlяr юz layihяlяrini tяqdim etmяzdяn яvvяl uzun mцddяt onun цzяrindя
iшlяyirlяr. Layihяlяr шagirdlяrin tяdqiqat vяrdiшlяrinin, biliklяrя mцstяqil yiyяlяnmя
Layihяnin bacarыqlarыnыn formalaшmasыnda mцhцm rol oynayыr, onlara mцstяqil шяkildя юz fяaliyyяt
hazыrlanmasы proqramlarыnы qurmaьa, habelя юz vaxtыnы vя iшini qrafik цzrя planlaшdыrmaьa kюmяk edir.
Bu цsul, hяmчinin шagirdlяrin bir-biri ilя, elяcя dя mяktяbdяn kяnarda mцxtяlif adamlarla
qarшыlыqlы яlaqяsi цчцn шяrait yaradыr, hadisяlяrin hяr hansы bir aspektini daha dяrindяn
anlamaьa imkan verir, яlavя яdяbiyyatdan istifadя etmяyя istiqamяtlяndirir.

168
 Тящсилин ясаслары

• Layihяlяr hazыrlayarkяn mцяllim mюvzu vя ya problemi mцяyyяn edir vя sinfя

bunlardan birini seчmяk imkanы verir. Problem, hяmчinin sinif tяrяfindяn «яqli hц-
cum» цsulu ilя seчilя bilяr.
• Problem konkret olmalыdыr. Mцяllim vя шagirdlяr birlikdя layihя цzяrindя iшin
Layihяnin baшlama vя baшa чatma mцddяtini, istifadя olunacaq яyani vasitяlяri (яdяbiyyatlar,
hazыrlanmasы mяnbяlяr, tяsviri vasitяlяr vя s.), bunlarы яldя etmяk yollarыnы, iш formalarыnы (fяrdi,
yoxsa qrup шяklindя) mцяyyяn edirlяr.
• Иш prosesindя mцяllim suallara cavab verя vя ya yol gюstяrя bilяr. Ишin icrasыna
isя шagirdlяr юzц cavabdehdir.
• Tяdqiqatыn nяticяsi hesabat, xяritя, illцstrasiya, fotoшяkillяr, cяdvяllяr, qrafik-
lяr formasыnda ifadя oluna bilяr.

Dяrsdяn яvvяl iri aь kaьыzlarda (vatman) mюvzuya aid suallar yazыlыr. Mцяllim
qruplara mцxtяlif sual yazыlmыш bir kaьыz verir. Qrup цzvlяri sualы oxuyur vя bir
cavab yazыr. Kaьыzlar saat яqrяbi istiqamяtindя mцяllimin kюmяkliyi ilя qruplara
Karusel
юtцrцlцr. «Karusel» kimi kaьыzlar bцtцn digяr qruplardan keчяrяk axыrda юz
qrupuna qayыdыr. Mцяllim bu kaьыzlarы yazы lюvhяsinя yapышdыrыr vя bцtцn sinif
cavablarы mцzakirя edir.

Rollu oyunlar hяr hansы bir problemя mцxtяlif

nюqteyi-nяzяrdяn yanaшmaьы tяlяb edir. Bu цsul шa-
Роллу girdlяrя hadisяlяrin iшtirakчыsы olmaq vя mюvcud
vяziyyяtя baшqalarыnыn gюzц ilя baxmaq imkanы
ойунлар
verir.

Тялим цсулларынын ады Тялим цсуллары щаггында мялумат

TAPШЫRЫQ 2 • Hansы tяlim цsullarыndan istifadя edil-

Яvvяlki mяшьяlяdя mяzmun standartlarы
яsasыnda mцяyyяn etdiyiniz tяlim mяqsяdlя-
rinin reallaшmasы цчцn yararlы ola bilяn tяlim
forma vя цsullarыnы seчin vя tяlim prosesindя
onlardan istifadя yollarыnы gюstяrin. Prob-
lemli vяziyyяt.
TAPШЫRЫQ 3
Tяqdim edilяn dяrsi mцшahidя
edin. Aшa ьы dakы suallara cavab
verin:
miшdir?
• Onlarдан nя qяdяr mяhsuldar istifadя
edilmiшdir?
• Иstifadя edilяn цsul tяlim mяqсяdinin
reallaшdыrыlmasыna xidmяt edirmi?
• Siz bu mцяllimin yerinя olsaйдыныз tяlim
keyfiyyяtini daha da yцksяltmяk цчцn hansы
цsullardan istifadя edяrdiniz? Fikirlяrinizi
яsaslandыrыn.

169
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ ЙARЫMBЮLMЯ
Мцхтялиф цсулларла дяркетмя

Nipissing
Universiteti, «Bцtцn шagirdlяr nailiyyяt qazana
Tяhsil fakцltяsinin bilяrlяr, lakin eyni
professorlarы vaxtda vя eyni yolla deyil».
Dr. Duqlas Goss vя
Виллиам G.Speydi
Oliv Ridlerin tяqdi-
matыndan istifadя
edilмiшdir.

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан mюvzular:

• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsinin Hovard Qardner nяzяriyyяsi:
mahiyyяtini шяrh edяcяksiniz; мцxtяlif цsullarla dяrketmя;
• Qardner nяzяriyyяsi vя dцшцnmяyя яnяnяvi ya-
naшma arasыnda mцqayisя aparacaqsыnыz, onlarы tяh- Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn
silя verilяn mцasir tяlяblяrlя яlaqяlяndirяcяksiniz; sяciyyяvi cяhяtlяri;
• Bцtцn шagirdlяrin tяlim prosesinя fяal cяlb edil- Mцxtяlif цsullarla dяrketmяniн
mяsindя Qardner nяzяriyyяsinin rolunu шяrh edя- юyrяnянlяrin maraq vя imkan-
cяksiniz; larыna, tяlim шяraitinя tяsiri;
• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsini sin-
fin idarя edilmяsindя vя tяlimin tяшkilindя istifadя Mцxtяlif цsullarla dяrketmя vя
edяcяksiniz; tяlim fяaliyyяtlяrinin seчilmяsinя
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы baxымыndan di- onun tяsiri;
ferensiallaшdыrыlmыш tяlimi tяшkil edяcяksiniz;
Fяrqli dярketmя imkanlarы olan
• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsini tяli-
insanlar fяrqli шяkildя юyrяnirlяr.
min sonunda шagird nailiyyяtlяrinin qiymяtlяndi-
rilmяsindя istifadя edяcяksiniz.

Иstifadя edilяn яdяbiyyat: qiymяtlяndirilmяsi; Mцxtяlif цsullarla dяrk-

1. Hoвard Gardner: Multiple intelligen-
ces and education (иngilis dilindя).
http://www.infed.org/thinkers/gardner.htm
2. Hovard Qardner: Mцxtяlif цsullarla dяrk-
etmя nяzяriyyяsi vя tяhsil (Azяrbaycan dilindя).
3. Тomas Armstronqdan tяrcцmяlяr: Шa-
girdlяrin mцxtяlif цsullarla dяrketmяlяrinin
etmяlяr: Tяlim zamanы strateэiyalar Tomas
Armstronq (ingilis dilindя).
http://www.thomasarmstrong.com/mul-
tiple_intelligences.php
http://www.infed.org/thinkers/gardner.htm

170
 Тящсилин ясаслары

Hovard Qardner nяzяriyyяsi: мцxtяlif цsullarla dяrketmя

Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:

• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyйяsinin
mahiyyяti haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Юz dяrketmя цsulunuzu mцяyyяn edяcяksiniz;
• Dяrketmя иля баьлы яnяnяvi vя mцasir yanaш-
malarы шяrh edяcяksiniz;
• Мцxtяlif цsullarla dяrketmяnin tяlimin tяшki-
lindя яhяmiyyяtini dяyяrlяndirяcяksиniz. Biz шagirdlяrimizin mцxtяlif цsullarla
dяrk etmяsini inkiшaf etdirmяklя tяhsilin
keyfiyyяtini yцksяldя bilяrik.
Hovard Qardner

DЦШЦNЦN, CAVAB VERИN! Qeydlяr aparыn. Bяhsi юyrяnяndяn sonra

Шяkildя gюrdцyцnцz bu insanlardan hansы bir daha bu suala cavab verяcяksiniz!
daha чevik dцшцnцr, daha dяrindяn dяrk edir?

171
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 1
Tяqdim edilяn suallara BИBЮ cяdvяlinin
birinci «Bilirяm» sцtununda cavab yazыn:
• Иntellekтli (zяkalы, dяrrakяli) insan kimdir?
• Иnsan necя dяrk edir?
Verilяn suallarla baьlы sizin цчцn aydыn
olmayan mяsяlяlяri mцяyyяn edib, «Bilmяk
istяyirяm» sцtуnunda qeydlяrinizi aparыn.
Tomas Armstronqun «Hovard Qardnerin
«Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsi vя
tяhsil» baшlыqlы yazыsы яsasыnda tяrtib edilmиш
mяlumaты oxuyun. «Юyrяndim» sцtununda
suallarыn cavabыnы yazыn. «Bilmяk istяyirяm»
vя «Юyrяndim» sцtуnlarыnы mцqayisя edin.
Haradan-haraya qяdяr inkiшaf etdiyinizи
mцяyyяn edin.
Истяйирям
Билирям Юйряндим
билим
Hovard Qardner
Mцxтяlif цsullarla dяrketmя
nязяriyyяsi vя Tяhsil (tяrcцmя)
Hovard Qardnerin mцxtяlif цsуllarla dяrk-
etmя ilя baьlы iшi ABШ tяhsilindя dцшцnmяyя
vя praktikaya bюyцk tяsir gюstяrmiшdir.
Mяn uшaqlarыmыn dцnyanы anlamalarыnы
istяyirяm. Оna gюrя yox ki, dцnya mюh-
tяшяmdir vя insanыn beyni hяmiшя bu barяdя
dцшцnцr. Mяn onlarыn dцnyanы anlamalarыnы
ona gюrя istяyirяm ki, onlarын bu mяkanы ya-
шamaq цчцn daha yaxшы yer etmяyя imkan-
larы olsun. Bunu anlamaqda яsas mяqsяd
bizim kim olduьumuzu vя nяyя qadir oldu-
ьumuzu dяrk etmяkdir. Bunun цчцn biz an-
lamamыzы юzцmцz idarя edя bilяrik. Dяrk-
etmя bacarыьы vasitяsilя biz bu qяribяliklяr dolu
dцnyada yaxшыlыq vя ya pisliklяri anlayыrыq.
172
Hovard Qardnerin «Яqlin чяrчivяsi. Mцx-
tяlif цsуllarla dяrketmя nяzяriyyяsi» adlы
klassik iшi bu baxыmdan diqqяt cяlb edir.
Psixometrikanыn чiчяklяndiyi dюvrdя vя
bilik, bacarыqlаrыn davranышlarla юlчцldцyц
bir zamanda belя bir inanc var idi ki, dяrk-
etmя irsяn keчяn bir mahiyyяtdir. Bu aь ka-
ьыz kimi tяmiz olaraq dцnyaya gяlяn insanыn
hяr hansы bir mяsяlя ilя baьlы tяlimlяndiril-
mяsi kimi qяbul edilmir. Bu gцn artan tяd-
qiqatlar bunun яksini gюstяrir. Burada bir-
birindяn sяrbяst olan mцxtяlif dяrrakя nюv-
lяrinin mюvcudluьu tяsdiq edilir. Hяr dяrra-
kяnin юzцnцn zяifliklяri vя mяhdudiyyяtlя-
rinin olduьu vя яslindя, яqlin anadan gяlmя
sяrbяst olduьu tяsdiq olunur. (Qardner, 1993),
Bu istiqamяtdя aparыlan яn saнballы tяdqi-
qatlardan biri dя Qardnerin iшi olmuшdur. O
dцшцnmяnin vahid mahiyyяt olduьunu, bu-
nun yeganя faktordan яmяlя gяldiyini vя
onun sadяcя ИQ test vasitяsi ilя юlчцlя bildi-
yini anlamышdыr. Alim, hяmчinin Piaqetin id-
raki inkiшaf iшini dя yoxlamышdыr. O, sцbutlar
gяtirяrяk gюstяrmяyя чalышmышdыr ki, hяr bir
zaman uшaq dцшцnmяnin inkiшafыnыn mцxtя-
lif mяrhяlяlяrindя ola bilяr. Mяsяlяn, rя-
qяmlяri, vizual/mяkan anlayышlarы inkiшaf
etdirяn mяrhяlяdя.
Hovard Qardner яvvяl yeddi dяrketmя
цsulunu mцяyyяn etmiшdir. Onun siyahыsы
mцvяqqяti idi. Иlk ikisi mяktяblяrdя tipik
olaraq qяbul edilmiшdi (linqvistik, mяntiqi
riyazi). Nюvbяti цчц incяsяnяtlя яlaqяlяndi-
rilir (vizual-mяkan, sяs musiqi, bяdяn-kines-
tik) vя nяhayяt, sonuncu ikisi Hovard Qard-
ner tяrяfindяn «fяrdi dяrketmя» deyя adlan-
dыrыlыrdы (Qardner, 1999).
Linqvistik/sюz dяrketmяsi dili юyrяnmяk
vя mцяyyяn tapшыrыqlarы hяyata keчirmяk
цчцn dildяn istifadя etmяklя yazыlы vя шifahi
nitq bacarыьыnы inkiшaf etdirir. Bu dяrk-
etmяyя linqvistik mяlumatlarыn yadda saxla-
nыlmasы, fikirlяrin nяzяri vя ya яdяbi шяkildя
ifadя edilmяsi цчцn dildяn sяmяrяli istifadя
bacarыьы daxildir.
 Тящсилин ясаслары
Mяntiqi/riyazi dяrketmя problemlяri mяntiqi
analiz etmяkdяn, riyazi яmяliyyatlarы hяyata
keчirmяkdяn vя mяsяlяlяri elmi yolla araш-
dыrmaqdan ibarяtdir. Hovard Qardnerin sюz-
lяrinя gюrя, bu nцmunяlяrя mцяyyяnlяшdir-
mя, dedaktiv яsaslandыrma daxildir.
Sяs/mуsiqi dяrketmяsinя ritm, ton bяstя-
lяmяk bacarыьы daxildir. Hovard Qardnerin
musiqili dяrketmяsi linqvistik dяrketmя ilя
demяk olar ki, eyni strukturdadыr.
Bяdяn/kinestik dяrketmяsi birinin prob-
lemi hяll etmяk цчцn bяdяnindяn vя ya bя-
dяnin hissяlяrindяn istifadя etmя potensia-
lыnы яks etdirmяsidir. Bu, bяdяn hяrяkяtlя-
riniн istiqamяtlяndirilmяsi цчцn яqli baca-
rыqlarыn istifadяsi demяkdir. Hovard Qard-
ner bяdяn vя яqli fяaliyyяti яlaqяli gюrцr.
Vizual/mяkan dяrketmяsi tanыmaq qabi-
liyyяtini vя geniш boшluqlarыn vя daha mяh-
dud яrazilяrin nцmunяlяrini istifadя etmяyi
яks etdirir.
Fяrdlяrarasы dяrketmя digяrlяrinin niy-
yяtini, motivasiyalarыnы vя istяklяrini baшa
dцшmяк imkanы ilя яlaqяdardыr. Bu, insaнlara
digяrlяri ilя effektiv iшlяmяk imkanы verir.
Mцяllimlяrin, satыcыlarыn, din vя siyasяt xa-
dimlяrinin vя konsullarыn yaxшы inkiшaf etdi-
rilmiш insanlararasы dяrketmяsi olmalыdыr.
Fяrddaxili dяrketmя юzцnц, юz hislяrini,
qorxularыnы vя motivasiyasыnы dяrketmя imka-
nыnы яks etdirir. Hovard Qardnerin fikrincя, bu
цsula aid olanlar юzцnцn effektiv iшlяmя mode-
lini yaradыr vя bununla hяyatыnы tяnzimlяyir.
Hovard Qardner юz «Яqli Чяrчivя»sindя
«fяrdi dяrketmяni» bir hissя kimi nяzяrdяn
keчirmiшdir.
Qardner sцbut edir ki, yeddi dяrketmя
nadir hallarda bir-birindяn яlaqяsiz baш
verir. Иnsanlar bacarыqlarыnы inkiшaf etdirdik-
cя vя problemlяri hяll etdikcя bu dяrketmя
цsullarыndan eyni zamanda istifadя olunur.
Onlar bir-birlяrini tamamlayaraq insanыn
hяrtяrяfli formalaшmasыnы tяmin edir. Hяqi-
qяtdя Hovard Qardner mцbahisя edir ki,
mцxtяlif цsulla dцшцnmя haqda iki mцhцm
iddia irяli sцrцmяk olar.
173
Bu nяzяriyyя юzц-юzlцyцndя vя bцtюvlцk-
dя insanыn idrakы barяdя mяruzяdir. Bu nя-
zяriyyя insan tяbiяtinin yeni aчыqlamаsыnы
dяrketmя dili ilя verdi (Qarnder, 1999). Иn-
san varlыьы bir qrup bяsit dяrketmяni nцma-
yiш etdirяn orqanizmdir. Nяzяriyyяyя gюrя,
insanlar qarышыq vя unikal шяkildя dцшцnцr-
lяr. Hovard Qardner insan resurlarыnы qar-
шыya чыxan bюyцk problemlяrin hяllindя mцx-
tяlif dяrketmя цsullarы nцmayiш etdirяn var-
lыq kimi tяqdim edir.
Bu sыraya baшqa dяrketmя цsullarыnыn da
яlavя olunacaьы eщtimal edilirmi?
Hovard Qardner «Яqli Чяrчivя»sindя
dяrketmяlяrin orijinal siyahыsы yarandыьы ilk
gцndяn bяri digяr mцmkцn яlavяlяrin vя ya
ixtisarlarыn daxil edilmяsi haqda mцlahizя-
lяr irяli sцrmцшdцr. Hovard Qardner vя
onun hяmkarlarы tяrяfindяn aparыlan daha
sonrakы tяdqiqatlar цч mцmkцn varianta nя-
zяr salыr: naturalist dяrketmя, mяnяvi dяrk-
etmя vя eksiztensional dяrketmя. O belя
yekunlaшdыrыr ki, bunlardan ilk olanы orijinal
yeddi dяrketmя siyahыsыna яlavя sayыlыr.
(Qardner, 1999)
Naturalistik dяrketmя цsulu insana юz
varlыqlarыnы, яtraf mцhiti tanыmaьa, sяciyyя-
lяndirmяyя vя mцvafiq xцsusiyyяtlяri tяsvir
etmяyя imkan verir. Bu яsas bacarыqla bir
чox mяdяniyyяtlяrя dяyяr verilir, onlarыn
rolu sяciyyяlяndirilir.
Mяnяvi dяrketmя ilя baьlы vяziyyяt daha
da mцrяkkяbdir. Hovard Qardnerя gюrя,
burada problemlяr vardыr. Mяnяvi dяrket-
mяnin цstцnlцklяri olsa da, onlarыn hяqiqi
dяyяrlя baьlыlыьы hяlя sцbut olunmamышdыr.
Eksiztensional dяrketmя яsas mяsяlяlяr-
lя baьlы olub Hovard Qardnerin nяzяrdя
tutduьu nюvbяti mцmkцn dяrketmя цsulu-
dur. Bununla belя aparыlan tяdqiqatlarыn vя
tяcrцbяlяrin nяticяlяri yцrцdцlяn fяrziyйяlяri
tam шяkildя sцbut etmir. Bu sяbяbdяn Ho-
vard Qardner onu юz siyahыsыna aid etmяyi
lazыm bilmir.
Hovard Qardnerin siyahыsыndakы sonun-
cu vя mяlum namizяdi яxlaq dяrketmяsidir.
 Тящсилин ясаслары
Bu kяшfdя o, яxlaq sahяsini tяsvir etmяyя чa-
lышarkяn, bu anlayышыn hamы tяrяfindяn qяbul
olunmuш шяkildя izahыnы vermяyя чяtinlik
чяkmiшdir. Яxlaq dяrketmяsini bцtцn sahяlя-
rin mяrkяzindя tяsяvvцr edяn Hovard Qard-
ner tюvsiyя edir ki, bu dяrketmя «hяyatыn
mцqяddяsliyini idarя edяn davranышlar, mц-
nasibяtlяr vя qaydalarla baьlы dцшцncяlяr»
kimi qяbul edilsin. Яgяr insanlar яxlaq mц-
hitinin mюvcudluьunu qяbul edirlяrся, o za-
man яxlaqi dцшцncяdяn danышmaq mцmkцn-
dцrmц? Яgяr bu hяr hansы яxlaq normalarы-
nыn qяbul edilmяsi ilя яlaqяlidirsя, o zaman
Hovard Qardner яxlaq dяrketmяsi ifadяsini
qяbul olunan hesab etmir. Bundan яlavя o
sцbуt edir ki, tяdqiqatчыlar vя mцяlliflяr hяlя
яxlaq sahяsinin mяnasыnы insan dцшцncяsinin
nцmunяsi kimi tяsvir etmяmiшlяr.
Alimin tяhlillяri gюstяrir ki, яxlaqi mц-
hitdя яsas mяqam birinin digяr insanlarыn
hяyatыnda kiчik rolunun olmasы vя onun bu-
nu digяrlяrinя mцnasibяtdя яks etdirmяsi-
dir. Bu baxыmdan яsas vяzifяlяri yerinя
yetirmяk, tяbii ki, digяr dяrketmяlяri tяlяb
edir: fяrdi, linqvistik, mяntiqi vя s. O zaman
«яxlaq» шяxsiyyяt, fяrdilik, iradя vя xasiyyяt,
nяicяdя insan tяbiяtinin yцksяk sяviyyяdя
reallizasiyasы demяkdir. Belяliklя, Hovard
Qardner sяkkiz dяrketmяyя (naturalist dяrk-
etmяni юz siyahыsыna яlavя etmiшdir) qapы aчdы.
Hovard Qardnerin «Mцxtяlif цsullarla
dяrketmя» nяzяriyyяsi bяzi suallar vя prob-
lemlяr Hovard Qardnerin «Mцxtяlif цsul-
larla dяrketmя nяzяriyyяsi» яtrafыnda prob-
lemlяr vя mцxtяlif tяnqidi yanaшmalar var-
dыr. Hovard Qardner bununla baьlы яsas sual
vя cavablardan bяzilяrini cavablandыrmышdыr.
Debatlarda qaldыrылmыш яsas цч sual aшaьыda-
kыlardan ibarяtdir:
Hovard Qardnerin нязяриййяси kriterilяri
cavab verirmi? Jon Vayt (1997) Hovard
Qardnerя «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nя-
zяriyyяsindя fяrddaxili vя fяrdлярaraсы dяrk-
etmя цsulу ilя baьlы suallar isitqamяtlяndir-
miшdir: Mяsяlяn, bцtцn dяrketmя цsullarы
simvol sistemlяrini яks etdirirmi? Dяrketmя
174
цsullarы necя tяtbiq olunmalыdыr? Vя hansы
sяbяbdяn mцяyyяn dяrketmя цsullarы uyьun
sayыlыr? Sonuncu vя яsas suallarla яlaqяdar
olaraq Vayt qeyd edir ki, o, Qardnerin yazы-
larыnda bunlarыn hamыsыna cavab tapa bilmir.
Hovard Qardner bu suallarla baьlы hesab
edir ki, hяr kяsin шяxsi mцlahizяsi ola bilяr.
Hovard Qardnerin dяrkemя haqda tяsяv-
vцrц tamlыq tяшkil edirmi? Dяrketmяnin
dяrketmя testi ilя юlчцlя bildiyini dцшцnmяyя
adяt etmiш alim vя tяdqiqatчыlara Hovard
Qardnerin iшi hяmiшя problemli gюrцnяcяk.
Onlar Qardnerin tяdqiqatlarыna isnad edя-
rяk mцxtяlif bacarыqlar arasыnda яlaqя vя
tamlыq faktoru ilя razы olmurlar. Hovard
Qardner bu fikirlяrlя baьlы gюstяrir ki, dяrk-
etmяlяrin nя dяrяcяdя яlaqяli olduьunu bil-
mяk hяlя mцmkцn deyil. Dяrketmя haqda
son fikirlяrindя Robert Sternberq (1985–
1996) Qardnerin bu tip standart dяrketmя
nяzяriyyяsinя mяnfi mцnasibяtini bildirmiш-
dir. O, Hovard Qardnerdяn fяrqli olaraq
dяrketmяnin komponentli, tяcrцbяyя яsasla-
nan vя kontekstual olmasыnы qяbul edir.
Digяr tяnqidlяr Hovard Qardnerin mцяy-
yяn etdiyi spesifik dяrketmяlяr яtrafыndadыr.
Mяsяlяn, mцbahisя oluna bilяr ki, sяs/musи-
qi vя bяdяn-kinestik dяrketmяsi istedada
daha uyьundur (onlarы gцndяlik hяyatи eh-
tiyaclarыna tяlяblяrinя uyьunlaшдырmaьa eh-
tiyac olmur).
Hovard Qardnerin fikirlяrini dяstяklяmяk
цчцn kifayяt qяdяr sцbutlar varmы? Hovard
Qardnerin iшlяrinя olunan яnяnяvi tяnqidin
sяbяbi onun nяinki hяrtяrяfli vя bцtюv tяcrц-
bяyя, hяm dя ciddi tяdqiqata яsaslanmasыnda-
dыr. Digяr tяrяfdяn sяbяb hяm dя onun intui-
siyalardan чыxыш etmяsindяdir. Hazыrda mцxtяlf
dяrketmяlяri dяqiq mцяyyяnlяшdiрян vя ya юl-
чяn testlяr qrupu mюvcud deyil.
Bir zaman mяn testlяr qrupunu hazыrla-
maьыn vя daha sonra mцxtяlif testlяrdяn qiy-
mяtlяr arasыndakы яlaqяni sadяcя mцяyyяn-
lяшdirmяyi mцmkцn hesab edirdim. Иndi isя
inanыram ki, buna yalnыz o zaman nail olmaq
olar ki, hяr dяrketmяyя mцxtяlif юlчцlяr ha-
 Тящсилин ясаслары
zыrlansыn vя insanlar materiallarla vя hяr
dяrketmяni юlчя bilяn metodla iшlяmяyя qa-
dir olsunlar (Qardner, 1999).
1990-cы illяrin яvvяllяrindя o, diqqяtini
fяrd olaraq insanыn aьlыnda nяlяrin baш ver-
diyinя yюnяltmiш, mцяyyяn olunmuш dяrket-
mя qabiliyyяtlяrinя юyrяnmяnin daha yaxшы
yolu kimi nяzяr salmaьa baшlamышdыr (Hatч
vя Qardner, 1993).
Yekun
Hovard Qardnerin mцxtяlif цsуllarla
dяrketmя nяzяriyyяsi tяhsildя geniш istifadя
olunur. O, чoxsaylы mцяllimlяrя юz iшlяrinя
yenidяn baxmaьa kюmяk etmiш, uшaqlarы tяd-
risdя kurikulumun tяlяblяri vя testdяn keч-
mя mяsяlяlяri baxыmыndan чяrчivяdяn kяna-
ra чыxmaьa hяvяslяndirmiшdir. Mяsяlяn,
Mцxtяlif Цsullarla Dяrketmя texnologiya-
larы tяtbiq edilяn Mяktяb Layihяlяrinin nя-
ticяlяri gюstяrir ki, SЯT (Стандартлара Ясас-
ланан Тест) qiymяtlяndirilmяsindя onun bю-
yцk яhяmiyyяti olmuшdur. Hovard Qardne-
rin mцxtяl цsуllarla dяrketmя nяzяriyyяsi
mцяllimlяrя hяmin tяcrцbяni юz praktikala-
rыnda tяtbiq etmяyя, onlarы inkiшaf etdirmя-
yя, imkanlarыnы daha da geniшlяndirmяyя,
insanlarыn юz hяyatlarыnы daha yaxшы qur-
maьa vя yaшamaьa kюmяk etdi.
Mяdяniyyяt: Mцxtяlif шagirdlяrя dяstяk
vя чalышqanlыq цчцн стимул верир. Mцxtяlif шa-
girdlяrin юyrяnя bilяcяyi vя uьur яldя edяcя-
yi, tяhsilin mюvcud olduьu vя mцяllimlяr
tяrяfindяn чalышqanlыlыьыn nцmayiш etdirildiyi
dяyяr sistemindя fяaliyyяt gюstяrmяk.
Hazыrlыlыq: dяrketmя – mцxtяlif цsul-
larla dяrketmяni tяtbiq etmяk цчцn baza-
дыр. Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin iшчilя-
rin tяrяfindяn baшa dцшцlmяsi vя шagirdlя-
rin mцxtяlif yollarla юyrяdilя bilmяsinя шя-
rait yaratmaq.
Vasitя: mцxtяlif цsullarla dяrketmя yцk-
sяk iш nцmayiш etmяk цчцn vasitяdir, mцxtя-
lif цsullarla dяrketmядян yцksяk keyfiyyяtli
шagird nяticяsi яldя etmяk цчцn vasitя kimi
istifadя etmяk.
175
Яmяkdaшlыq: rяsmi vя qeyri-rяsmi mцba-
dilя. Яmяkdaшlar tяrяfindяn rяsmi vя qeyri-
rяsmi шяkildя ideyalarыn vя konstruktiv tюv-
siyяlяrиn paylaшыlmasы.
Seчim: kurikulum vя qiymяtlяndirmя se-
чimi. Hяr ikisi шagird vя daha geniш mяdя-
niyyяtlяr tяrяfindяn dяyяrlяndirilmiш fяaliy-
yяtlяrdя kurrikulumun vя qiymяtlяndirmя-
nin tяtbiq olunmasы.
Иncяsяnяt: Uшaqlarыn bacarыqlarыnы vя an-
layышlarыnы tяlim prosesindя, yaxud sinifdяn-
xaric vя mяktяbdяnkяnar fяaliyyяtdя inkiшaf
etdirmяk цчцn incяsяnяtdяn istifadя etmяk.
Мянбя:
http://infed.org/mobi/howard-gardner-
multiple-intelligences-and-education/
Qardnerя gюrя, intellekтli
(zяkalы, dяrrakяli) insan kimdir?
• Gцndяlik hяyatda цzlяшdiyi problemlя-
rin hяlli цчцn zяruri olan bacarыqlarы daшыyan;
• Hяll edilmяsinя ehtiyac duyulan yeni
problemlяri gюrmяyi vя onlarы aktuallaшdыr-
maьы bacaran;
• Иnsanlara yararlы olan яшyalarы hazыrla-
yan vя ya onlara юz xidmяtlяrini тяклиф edяn.
Иnsan necя dяrk edir?
• Иnsanlar dцшцnmяyя mцxtяlif цsullarla
cяlb edilirlяr;
• Dцшцnmя цsulunun dцzgцn mцяyyяn
edilmяsi dяrketmя sяviyyяsinя tяsir edir;
• Иnsanlarыn hamыsы dяrketmяnin bцtцn
цsullarыnыn daшыyыcыsыdыr;
• Lakin onlar яn azы bir formaya gюrя da-
ha gцclц dяrketmя imkanыna malikdirlяr
TAPШЫRЫQ
1. Тяqdim edilяn «Юz dяrketmя цsulunu-
zu mцяyyяnляшdirин» sorьu vяrяqlяrini yeri-
nя yetirin.
2. Auditoriyada sizinlя uyьun dяrketmя
цsulu olan cцtlцyц vя ya qrupu mцяyyяnlяш-
dirin. Qruplaшaraq yerlяrinizi alыn.
 Тящсилин ясаслары
ФЯРДИН ЮЗ ДЯРКЕТМЯ ЦСУЛУНУ
ЙОХЛАМАСЫ ЦЧЦН СОРЬУ ВЯРЯГИ
Sizi яn yaxшы tяsvir edяn qrafanы seчin.
LИНГВИСТИК
________ Mяn, hяqiqяtяn dя, kitab oxu-
maьы xoшlayыram.
________ Mяn radio vя ya audiokaset
dinlяyяndя daha yaxшы yadda saxlayыram,
nяinki film vя ya televiziya izlяdikdя.
________ Mяn krossvord kimi sюzlц
oyunlarы хошлайырам.
________ Mяn ikimяnalыlыьы, qafiyяlяri,
yanылtmaclarы xoшlayыram.
________ Иngilis dili, Sosial еlmlяr vя Ta-
rix fяnlяri mяnя daha asandы, nяinki Riya-
ziyyat vя ya Tяbiяt elmlяri.
________ Mяn maшыn sцrяrkяn reklam vя
елan lюvhяlяrini, yol iшarяlяrini vя qeydlяri oxu-
maьы xoшlayыram vя onlarы daha tez gюrцrяm.
________ Mяn чox vaxt danышыq zamanы
eшitdiyim vя ya oxuduьum шeylяrя яsaslanыram.
________ Иnsanlar чox vaxt mяndяn sюz-
lяrin mяnasыnы soruшurlar.
________ Bu yaxыnlarda еля бир йазыны баша
чатдыраъаьам ки, щямин йазым иля гцрур дуйурам.
________ Linqvistik qrafalarыn cяmi
MЯNTИQИ
________ Mяn fikrimdя cяld vя asanlыqla
hesablama apara bilirяm.
________ Mяn mяktяbdя riyaziyyat vя
tяbiяt elmlяrini xoшlayыram.
________ Mяn mяntiqi vя strateji oyun-
larы oynamaьы xoшlayыram (шahmat, шaшki)
________ «Яgяr olsaydы» kimi tяcrцbяlя-
ri keчirirяm (mяsяlяn: «Mяn bitkilяri ildя iki
dяfя gцbrяlяsяm nя olar?»).
________ Mяn struktur, naxыш, ardыcыllыq
vя ya mяntiqi sыralanmanы gюzlяyirяm.
________ Mяn bir шeyin necя iшlяyяcяyi ilя
maraqlanыram vя yeni elmi kяшflяri izlяyirяm.
________ Mяn dцшцnцrяm ki, hяr bir шe-
yin rasional izahы vardыr.
176
________ Mяn abstraкt, aydыn vя s. mя-
нalar haqda dцшцnя bilirяm.
________ Mяn insanlarыn dediklяri vя ya
etdiklяri mяntiqi mяnanы gюrя bilirяm.
________ Mяn яшyalarыn necя hesablan-
дыьыны, юlчцlдцйцнц, sяciyyяlяndirilдийини vя ya
analiz едилдийини gюrmяyi xoшlayыram.
________ Mяntiqi qrafalarыn cяmi
MЯKAN
________ Mяn gюzlяrimi yumduqda vi-
зual tяsvirlяri aydыn gюrя bilirяm.
________ Mяn rяnэlяrя qarшы hяssasam.
________ Mяn чox vaxt яtrafыmdakыlarы
чяkmяk цчцn kameradan istifadя edirяm.
________ Mяn viзual tapmaca vя oyun-
larы, 3D tяsvirlяri xoшlayыram.
________ Mяnim gecя gюrmяm yaxшыdыr.
________ Mяn tanыmadыьыm yerlяri tez
yadda saxlayыb yolu tapa bilirяm.
________ Mяn чox vaxt шяkil ya da cыz-
ma-qara чяkirяm.
________ Hяndяsя daha asandыr, nяиnki
Cяbr.
________ Mяn bir обйектя uzaqdan bax-
dыqda belя onu tяsvir edя bilirяm.
________ Mяn чoxlu tяsvirlяr olan qяzet,
kitab vя jurnal oxumaьы xoшlayыram.
________ Mяkan qrafalarыnыn cяmi
BЯDЯN/KИНESTИK (ламися)
________ Mяn яn azыndan idman vя ya
fiziki fяaliyyяtlя mцtяmadи mяшьul oluram.
________ Mяn uzun mцddяt eyni вязий-
йятdя otura bilmirяm.
________ Mяn яllяrimlя iшlяmяyi xoшla-
yыram (mяsяlяn, tikiш tikmяk, dцlgяrlik, bяn-
nalыq vя ya model hazыrlaмаг).
________ Mяn fiziki fяaliyyяtlя mяшьul
olduqda dцшцnцrяm (mяsяlяn, gяziшяndя,
цzяndя vя s.).
 Тящсилин ясаслары
________ Mяn vaxtыmыn чox hissяsini
ачыг мяканда keчirmяyi xoшlayыram.
________ Mяn danышarkяn jest vя digяr
bяdяn hяrяkяtlяriндян istifadя edirяm.
________ Mяn яшyalarы daha yaxшы юy-
rяnmяk цчцn onlara toxunmaьы xoшlayыram.
________ Mяn рискли фяалиййятляри xoшlayы-
ram (mяsяlяn, paraшцtdяn atлanmaq, hцn-
dцrdяn tullanma vя s.).
________ Mяn yaxшы-yaxшы koоrdinasiya
olunmuшam.
________ Mяn yeni bacarыqlarы юyrяn-
mяk цчцn onlarы praktikada tяtbiq etmяli-
yяm, nяinki onlar haqda yalnыz oxumalыyam
vя ya kяnardan izlяmяliyяm.
________ Bяdяn/Kinestik qrafalarыn cяmi
MUSИQИ
________ Mяnim mahnы oxumaq цчцn
yaxшы sяsim var.
________ Musiqi sяhv чalыndыьыnda mяn
bunu hiss edirяm.
________ Mяn tez-tez musiqi kolleksiya-
larыnы dinlяyirяm.
________ Mяn musiqili instrumentdя чa-
lыram.
________ Mяnim hяyatыm musiqisiz az
fяal olardы.
________ Mяnим hяr zaman yanыmda
dinlяmяk цчцn musiqi olur.
_________ Mяn musiqi dinlяmяk цчцn
hяr zaman vaxt ayыra bilirяm.
________ Mяn чox mahnыlarыn melodiya-
sыnы bilirяm.
________ Mяn bir musiqini bir vя ya iki
dяfя eшitsяm onu asanlыqla tяkrar edя bilirяm.
________ Mяn iш gюrяndя tez-tez zцmzц-
mя edirяm vя ya oxuyuram.
________ Musiqi qrafalarыnыn cяmi
FЯRDLЯRARASЫ
________ Иnsanlar tez-tez mяnim yanыma
mяslяhяtlяшmяyя вя ya dяrdlяшmяyя gяlirlяr.
177
________ Mяn fяrdi idman nюvцndяnsя, qrup
vя komanda idman nюvlяrinя цstцnlцk verirяm.
________ Mяnim problemlяrim olanda
onu tяkbaшыna hяll etmяkdяnsя, baшqa insan-
lardan kюmяk istяyirяm.
________ Mяnim яn azы цч yaxыn dostum var.
________ Mяn tяnha videoya baxmaq-
dansa, sosial яhatяdя olub insanlarla vaxt
keчirmяni daha чox xoшlayыram.
________ Mяn bildiyim шeylяri digяr in-
sanlara юyrяtmяyi xoшlayыram.
________ Mяn lider sayыlыram vя юzцmц
belя dя hiss edirяm.
________ Mяn izdihamda юzцmц rahat
hiss edirяm.
________ Mяn yerli mяktяblяrlя, qonшu-
luqdakыlarla, kilsяlяrlя vя icma fяaliyyяti ilя
mяшьulam.
________ Mяn hяftя sonlarыnы evdя tяnha
keчirmяkdяnsя, yыьыncaqlara getmяyi xoшlayыram.
________ Fяrdlяrarasы qrafalarыn cяmi
FЯRDDAXИLИ
________ Mяn mцtяmadи olaraq hяyatыn
vacib mяsяlяlяri haqda dцшцnцрям.
________ Mяn юzцmц dяrk etmяk цчцn
vя tяcrцbя цчцn bяzi tяlimlяrя getmiшяm.
________ Mяnim fikirlяrim mяni baшqa-
larыndan fяrqlяndirir.
________ Mяnim tяk mяшьul olduьum
hobbim vя ya xцsusi mяшьuliyyяtim var.
________ Mяnim mцtяmadи dцшцndц-
yцm xцsusi mяqsяdlяr var.
________ Mяn юz zяif vя gцclц tяrяflяri-
mя real gюzlя baxыram.
________ Mяn hяftя sonunu adamlar
dolu istirahяt mяrkяzindя keчirmяkdяnsя,
otaьыmda keчirmяyя цstцnlцk verirяm.
________ Mяn azad fikirliyяm vя gцclц
iradяliyяm.
________ Mяn шяxsi hяyatыm haqda yaz-
maq цчцn gцndяlik vя ya kitabчa tutmuшam.
________ Mяn юzцmя iшlяyirяm vя ya юz шяx-
si biznesimi baшlamaq haqda ciddi dцшцnцrяm.
________ Fяrddaxili qrafalarыn cяmi
 Тящсилин ясаслары

Linqvistik/sюz ___ Vizual/mяkan _____ Fяrddaxili_____

Qiraяt Vizual tяsvir Sakitlikdя oturmaq
Lцьяt Gцclц xяyallar Юzцnц anlama texnikasы
Rяsmi nitq Rяnэ чalarlarы Dцшцnmя strateэiyasы
Gцndяlik tutmaq Naxышlar vя dizayn Emosionallыq
Yaradыcы yazы Rяsm чяkmяк «Юzцnц tanы» prosedurlarы
Poeziya Heykяl Dцшцnmя praktikasы
Шifahi debatlar Шяkillяr Fikrini toplama bacarыьы
Иmprоvizasiyalы danышыq Yцksяk яsaslandыrma
Яhvalat danышmaq Musiqi/Sяs_____ «Mяrkяzlяшdirmя»
Ritmik nцmunяlяr praktikasы
Bяdяn/kinestik __ Vokal/Tonlar
Milli/Yaradыcы rяqs Musiqi bяstяlяnmяsi Fяrdlяrarasы _____
Rol oynamaq Иnstrumental alяtlяrin Юz fikrini demяk
Fiziki jestlяr vibrasiyasы Digяrlяrinin hislяrini baшa
Иdmanla mяшьul olmaг Mцxtяlif sяslяr чыxarmaq dцшmяk
Mimikalar Иnstrumentdя чalmaq Koоperativ yolla юyrяnmя
Иdman oyunlarы Mahnы oxuma Tet-a-tet цnsiyyяt
Tonal nцmunяlяr Baшqalarыna gюrя цzцlmяk
Mяntiqi/riyazi _____ Mahnы чalmaq Ишin bюlцшdцrцlmяsi
Abstrakt simvollar Birgя яmяkdaшlыq bacarыьы
Фormullar Baшqalarыnыn fikrini qяbul
Qrafik чяkmяk etmяk
Rяqяm ardыcыllыьы Digяrlяrinin niyyяtini hiss
Hesablama etmяk
Kodlarыn aчыlmasы Qrup layihяlяri
Silloэizmlяr
Problem hяll etmяk
Mяntiqi oyunlar

178
 Тящсилин ясаслары

Яgяr bir insan dяrketmяnin bцtцn цsullarына малик olmasaйды

Yolu tanыmazdы Musiqidяn zюvq алмазdы Йаза билмязди Китаб охумазды

Инсанларла бирэя Шякил чякя

Щесаблайа билмязди Тякликдя дцшцня фяалиййят эюстяря
билмязди билмязди билмязди

«Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyя- Dяrketmяyя яnяnяvи vя mцasir baxыш

si aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan яhяmiy- • Bu gцn dяrketmяyя iki fяrqli baxыш mюv-
yяtlidir: cuddur.
• Tяlim fяaliyyяtlяri mцяyyяn edilяrkяn • Yalnыz iki dяrketmя цsulu (linqvistik vя
bцtцn шagirdlяrin dяrketmя цsullarы nяzяrя mяntiqi-riyazi) olduьunu gюstяrяn alimlяrin
alыnыr vя mцvafiq tapшыrыqlar hazыrlanыr; fikirlяri qяbul edilmir.
• Mцxtяlif цsullarla dяrk edяn bцtцn шa- • Иnsanlarda sяkkiz dяrketmя formasыnыn
girdlяrin tяlimя fяal шяkildя cяlb edilmяsini mюvcud olduьu gюstяriлиr vя onlarыn hamыsы
tяmin edir vя юyrяnяnlяr цчцn tяlim яhя- яhяmiyyяtli hesab edilir:
miyyяtli dяrяcяdя asanlaшыr; – Linqvistik/sюz
• Qiymяtlяndirmяnin alternativ formala- – Mяntiqi/riyazi
rыnыn iшlяnmяsindя istifadя edilir. Qiymяtlяn-
– Vizual/mяkan
dirmя zamanы «Nя qяdяr dяrk edir?» deyil,
– Bяdяn/kinestik
«Necя, hansы цsullarla dяrk edir?» sualы nяzя-
– Musiqi/sяs
rя alыnmaqla yoxlayыcы tapшыrыqlar hazыrlanыr;
– Fяrdlяrarasы
• Mцstяqil юyrяnяnlяrin formalaшdыrыlmа-
– Fяrddaxili
sыnы tяmin edir. Шagirdin dяrketmяsinin digяr
formalarыnыn da inkiшafы mяqsяdyюnlц vя ar-
dыcыl шяkildя tяшkil edilir.

179
 Тящсилин ясаслары

Dяrketmяyя iki baxыш

«Dяrketmя»yя яnяnяvi baxыш «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsi

Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin

Иnsanыn mяsяlяni dяrk edib-etmяdiyi qыsa
qiymяtlяndirilmяsi problem hяlli цsullarынdan
sual-cavab vasitяsilя mцяyyяn edilя bilяr:
istifadя цчцn шяrait yaradыr. Qыsa cavablы
Stanford-Binet Иntellekt
testlяr шagirdin dяrketmя sяviyyяsini vя ya
гiymяtlяndirmяsi;
fяnn biliklяrini mцяyyяnlяшdirmяyя imkan
Uшaqlar цчцn Viчsler Иntellekt
verя bilmяz. Belя testlяr vasitяsilя yalnыz шa-
qiymяtlяndirmяsi;
girdlяrin hafizяsi vя testlяrlя чevik iшlяmя
Vudkok Consonun intellektual bacarыqlar
bacarыqlarы yoxlanыlыr. Шagirдlяrin yalnыz яldя
testi;
etdiyi nяticяlяr deyil, hяm dя bu yolda
Sxolastik qabiliyyяt testi vя s.
mцvafiq цsullardan istifadя bacarыqlarыnыn
sяviyyяsi qiymяtlяndirilmяlidir.
Иnsanlar bцtцn цsullarla dяrk etmir, Иnsanlarыn hamыsы bцtцn цsullarla mцxtяlif
mяhdud dяrketmя imkanlarы ilя dцnyaya sяviyyяlяrdя dяrk edirlяr, lakin onlardan biri
gяlirlяr. vя ya bir neчяsi daha чox inkiшaf etmiш olur.

Hяr bir insan dяrketmяnin istяnilяn цsulu

Иnsanlarыn dяrketmя цsullarы dяyiшmяzdir. цzrя юz imkanlarыnы inkiшaf etdirя bilяr. Hяtta
bяzilяri bir neчя цsul цzrя buna nail ola bilяr.

Dяrketmя dil vя mяntiq vasitяsilя baш Dцnyanы dяrk etmяk цчцn dяrketmяnin
verir. mцxtяlif yollarы mюvcuddur.

Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsinя

яsasяn mцяllim шagirdlяrin fяrqli intellektual
Mцяllim eyni materialы hamыya tяdris
sяviyyяlяrindяn vя dяrketmя цsullarыndan
edir.
чыxыш edяrяk diferensial тялим тяшкил едир vя
qiymяtlяndirmя aparыr.

Mцяllim problem яtrafыnda tяlim

fяaliyyяtlяrini tяшkil edir, onu fяnn vя mюvzu
ilя яlaqяlяndirir. Mцяllim elя strategiyalar-
Mцяllim mюvzunu vя ya fяnni tяdris edir.
dan istifadя edir ki, шagird dяrketmяnin
mцxtяlif yollarыnы nцmayiш etdirsin vя юz
bacarыьыnы dяyяrlяndirsin.

180
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяrini шяrh edяcяksiniz;
• Onlara aid nцmayяndяlяri mцяyyяnlяшdirmяyi bacaracaqsыnыz.

TAPШЫRЫQ rilяn cяdvяldя yazыn. Sonra mцtяxяssislяrin

Bu insanlarda hansы dяrketmя цsulunun fikri ilя (ялавя сящ. 388) tanыш olun. Иlkin dцшцn-
daha чох инкишаф етдийини mцяyyяnляшдирин. Fi- cяlяrinizlя mцtяxяssislяrin rяyini mцqayisя
kirlяrinizi яsaslandыrыn. Dцшцndцklяrinizi ve- edin. Uyьun vя fяrqli cяhяtlяri qruplaшdыrыn.

Dяrketmяyя iki baxыш

Цzeyir Hacыbяyли

Hяsяn bяy Zяrdabi

Sяmяd Vurьun

Lцtфi-Zadя

Adil Иsgяndяrov

Toьrul Nяrimanbяyov

Elnur Mяmmяdli

181
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin юyrяnянlяrin maraq vя imkanlarыna,

tяlim шяraitinя tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Dяrketmя цsullarыndan чыxыш edяrяk юyrяnянlяrin maraqlarы, imkanlarы vя tяlim шяraitlя-
rini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Tяlimi tяшkil edяrkяn ayrы-ayrы dяrketmя цsullarыnыn цst-цstя dцшяn vя fяrqli cяhяtlяrindяn
istifadя imkanlarыnы шяrh edяcяksiniz;
• Tяlimin keyfiyyяtini yцksяltmяk mяqsяdilя юyrяnяnlяriн dяrketmя цsullarыndan istifadяйя
dair tяkliflяr verяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 TAPШЫRЫQ 2
Auditoriya шяraitindя tяdqiqatlarыn qrup- 1. Bцtцn dяrketmя цsullarыnы «xoшlayыr»,
lara ayrыlmaqla aparыlmasы tюvsiyя edilir. Юy- «xцsusi bacarыq nцmayiш etdirir», «daha
rяnяnlяr daha чox inkiшaf etmiш dяrketmя yaxшы юyrяnir» parametrlяri baxыmыndan qar-
цsulu baxыmыndan qruplaшdыrыlыrlar. шыlaшdыrыn (аuditoriya шяraitindя digяr qrup-
Mцxtяlif dяrketmя цsuluna aid юyrяnян- larыn цzvlяri ilя яmяkdaшlыq etmяklя).
lяrin maraqlarы, imkanlarы vя onlarыn uьurlu tя- 2. Araшdыrdыьыnыz mяsяlяlяr baxыmыndan
limi цчцn yaradыlmalы шяrait haqqыnda dцшцnцn. gюstяricilяr цzrя paralellяr aparmaqla sizdя
Aшaьыdakы mяsяlяlяri mцяyyяnlяшdirin. яn чox inkiшaf etmiш (qrupunuzun) dяrketmя
PP tяqdimat hazыrlayыn. цsuluna hяr hansы cяhяtdяn uyьun gяlяn
Bu цsulda dяrketmяsi iti olan uшaqlar: digяr dяrketmя цsullarыnы mцяyyяn edin.
3. Bu uyьunluqlardan tяlim prosesindя
Nяyi xoшlayыr? nя шяkildя istifadя etmяyin yollarы цzяrindя
Hansы xцsusi bacarыqlarы nцmayiш etdirir? dцшцnцn.
Hansы шяraitdя daha yaxшы юyrяnir? 4. Nяticяlяrinizi vя tяkliflяrinizi яks etdi-
rяn PP tяqdimat hazыrlayыn.
Ы qrup: Linqvistik
V qrup: Musiqi/sяs TAPШЫRЫQ 3
ЫЫ qrup: Mяntiqi/riyazi
VЫ qrup: Fяrdlяrarasы Tяqdim edilяn dяrsi mцшahidя
ЫЫЫ гrup: Vizual/mяkan edin. Bu dяrsdя tяlimin keyfиyyя-
VЫЫ qrup: Fяrddaxili tini yцksяltmяk mяqsяdilя шagird-
ЫV qrup: Bяdяn/kinestik lяrin mцxtяlif цsullarla dяrketmя imkanla-
VЫЫЫ qrup: Naturalistik/tяbiяt rыndan necя istifadя etmяk olardы?

182
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif цsullarla dяrketmя vя tяlim fяaliyyяtlяrinin seчilmяsinя onun tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцxtяlif dяrketmя цsullarыna aid tяlim fяaliyyяtlяrini tanыyacaqsыnыz;
• Шagird qrupunun dяrketmя цsulu nяzяrя alыnmaqla mяqsяdяmцvafiq tяlim fяaliyyяtlяri
seчяcяksiniz.

Лингвистик/сюз – охумагла, хатырла- Мусиги/сяс – аудиойазылары динлямякля, юз-

магла, сюз ойунлары васитясиля юзцня данышмагла, сюзляри мусиги иля оху-
(кроссворд, тапмаъа), авазла даныш- магла, сюзляри фикриндя тякрарламагла,
магла, Интернетдян истифадя етмякля уъадан охумагла, оху темпини дяйишмякля

Мянтиги/рийази – мялуматлары системли Фярдлярарасы – групларда юйрянмякля, мя-

шякилдя гейд етмякля, експериментляр
апармагла, стратеэийа тяляб едян ойунлар
ойнамагла (шащмат, дама), мялуматлары
тящлил етмякля, мянтиги суаллар вермякля,
Интернетдян истифадя етмякля
луматлары башгаларынын мялуматлары иля
мцгайися етмякля, мцсащибя алмагла, юз
тяърцбяси иля ялагяляндирмякля, команда
ойунларында иштирак етмякля, бирэя лайищяляр
щазырламагла

Визуал/эюрмя – шякилляри арашдырмагла, Фярддахили – щяр кясин мане олмасына йол

видеойазылара бахмагла, визуал яйани
вясаитлярдян истифадя етмякля, тапмаъа
вя лабиринтляри йериня йетирмякля, прог-
нозлашдырмагла, Интернетдян истифадя
етмякля
Бядян/кинестик (ламися) – роллу ойун-
ларда иштирак етмякля, физики щярякятляр
нцмайиш етдирмякля, мцшащидя етдийи
щярякятляри иъра етмякля, музейляря,
парклара вя с. эетмякля, мянтиги суаллар
вермякля, Интернетдян истифадя етмякля
вермямякля, мягсядляри дягиг мцяййян-
ляшдирмякля, фяргли ойунлар ойнамагла, юз
оху, йазы, дцшцнмя темпини тянзимля-
мякля, тякликдя ишлямякля, мялуматлары юз
тяърцбяси иля ялагяляндирмякля
Натуралистик – ачыг мяканда юйрянмякля,
ъанлы битки вя щейванларын йанында юйрян-
мякля, мювзуну тялим мцщити иля ялагялян-
дирмякля, ийлямякля, бахмагла, дадмагла,
тохунмагла, тябиятдя яшйалары мцшащидя ет-
мякля

TAPШЫRЫQ • Hяmin dяrsin gediшini шagirdlяrin mцx-

• Mяzmun standartlarыnыn reallaшdыrыlma-
sы цчцn mцяyyяn edilmiш tяlim mяqsяdinя,
elяcя dя tяlim forma vя цsullarыna «Mцxtя-
lif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsi baxыmыn-
dan yenidяn бахын.
tяlif цsullarla dяrketmяsi nяzяrя alыnaraq
tяkmillяшdirin.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn vя tяqdim edin.

183
 Тящсилин ясаслары

Fяrqli dярketmя imkanlarы olan insanlar fяrqli шяkildя юyrяnirlяr

Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:

• Auditoriya шяraitindя apardыьыnыz araшdыrmalarы real sinif шяraitindя tяtbiq edяcяksiniz;
• Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsi tяtbiq edilяn sinfin nailiyyяt keyfiyyяtini hяmin
nяzяriyyя tяtbiq edilmяyяn digяr sinfin nяticяlяri ilя mцqayisя edяcяksiniz.
• Tяtbiqi tяdqiqatlarыn nяticяlяrini dяyяrlяndirяcяk vя hesabat xarakterli tяqdimat
edяcяksiniz.

GЯLИN DЦШЦNЯK!
Шяkildя gюrdцyцnцz bu insanlardan hansы daha чevik dцшцnцr, daha dяrindяn dяrk edir?
Gяldiyiniz qяnaяtlяri бир нечя дярс яввял йцрцтдцйцнцз ilkin mцlahizяlяrinizlя
mцqayisя edin.

LAYИHЯ
Mцstяqil tяlim шяraitindя bu layihя fяrdi
шяkildя hяyata keчirilя bilяr. Ali tяhsil mцяs-
sisяlяrindя isя bu layihя qrup fяaliyyяti kimi
nяzяrdя tutulub.
Ы щисся
Real mяktяb шяraitindя, seчilmiш sinifdя
mцяyyяn bir fяnn цzrя dяrsi mцшahidя edin.
Mцшahidяdяn sonra «Mцxtяlif цsullarla
dяrketmя»nin mцяyyяnlяшdirilmяsi цчцn tяr-
tib edilmiш sorьu vяrяqlяri vasitяsilя шagird-
lяrin dяrketmя цsullarыnы araшdыrыn vя onlarы
bu baxыmdan qruplaшdыrыn.

184
 Тящсилин ясаслары

YANAШMALAR
СУАЛЛАР Дцздцр – D,
Сящвдир – S
1. Mяn kimisя sюzlя istiqamяtlяndirmяkdяnsя, xяritя чяkmяyя цstцnlцk
verяrdim.
2. Mяn hirsli dя, sevincli dя olanda, adяtяn, bunun sяbяbini bilirяm.

3. Mяn musiqili instrumentdя чalыram (vя ya чalardыm).

4. Mяn musiqini ящvalи-ruhiyyяmlя яlaqяlяndirя bilirяm.

5. Mяn aьlыmda cяld vurma hesablamasы apara bilirяm.

6. Mяn dostuma чяtin hislяri aradan qaldыrmaьa kюmяk edя bilirяm, чцnki
mяn юzцm dя hяmяn hislяrlя mцvяffяqiyyяtlя mцbarizя apara bilirяm.

7. Mяn kalkulyator vя kompцterlя iшlяmяyi xoшlayыram.

8. Mяn yeni rяqsi tez юyrяnirяm.

9. Mяnя mцbahisяdя vя ya debatda nя dцшцndцyцmц demяk asandыr.

10. Mяn yaxшы leksiyanы, nitqi vя ya nяsihяti xoшlayыram.

11. Mяn harada olmaьыmdan asыlы olmayaraq, hяmiшя шimalыn vя cяnubun

harada olduьunu bilirяm.

12. Mяn insanlarы yыьыncaqlara vя ya xцsusi tяdbirlяrя yыьmaьы xoшlayыram.

13. Hяyat musiqisiz boш gюrцnцr.

14. Dibчяk gцllяri bяslяmяyi sevirяm.

15. Mяn tapmacalarы hяll etmяyi vя oyunlar oynamaьы xoшlayыram.

16. Velosiped sцrmяyi юyrяnmяk asan idi.

17. Mяn mяntiqsiz sяslяnяn mцlahiзя vя ya fikirlяri eшidяndя hirslяnirяm.

18. Mяn digяr insanlarы mяnim planlarыmы hяyata keчirmяyя inandыra

bilirяm.

19. Mяnim balans hissiyйatыm vя istiqamяtlяndirmяyim yaxшыdыr.

20. Mяn, adяtяn, digяrlяrinя nisbяtяn rяqяmlяr arasыndakы яlaqяni daha tez
vя asan gюrцrяm.

21. Mяn modellяr (heykяllяr) dцzяltmяyi xoшlayыram.

185
 Тящсилин ясаслары

YANAШMALAR
СУАЛЛАР Дцздцр – D,
Сящвдир – S
22. Dяrslяrimi baьчada, yaxud parkda daha yaxшы юyrяnirяm.
23. Mяn obyektя bir dяfя baxmaqla onu yandan vя ya arxadan asanlыqla
gюrя bilяrяm.
24. Mяn tez-tez musiqi parчalarыnы hяyatыmыn bяzi hadisяlяri ilя яlaqя-
lяndirirяm.
25. Mяn rяqяm vя fiqurlarla iшlяmяyi xoшlayыram.
26. Mяn sakit oturub daxili hislяrimя qapanmaьы xoшlаyыram.

27. Sadяcя binalarыn xarici gюrцnцшцnя vя strukturuna baxmaq mяnя xoш gяlir.
28. Mяn чimяndя vя ya tяk olanda mыzыldanmaьы, fit чalmaьы vя ya
oxumaьы xoшlayыram.
29. Mяn atletikada bacarыqlыyam.

30. Mяn dostlarыma tяfsilatlы mяktublar yazmaьы xoшlayыram.

31. Adяtяn, mяnim цzцmdяki ifadяmdяn xяbяrim olur.

32. Mяn digяr insanlarыn цzцndяki ifadяyя qarшы hissiyyatlыyam.
33. Mяn яhvalи-ruhiyyяmi nяzяrя alыram. Mяnim onlarы mцяyyяn
etmяkdя чяtinliyim olmur.
34. Yolu yaxшы yadыmda saxlamaьы bacarыram.

35. Иnsanlarыn mяnim haqгымda nя dцшцndцklяrini yaxшы hiss edirяm.

36. Mяn tяbiяtdя gяzmяyi чox sevirяm.

37. Mяn sюzцn mяnasыnыn dяqiq birlяшmяsini tapmaqda bacarыqlыyam.

38. Heyvanlarы sevirяm, onlar haqqыnda oxumaьы xoшlayыram.

39. Mяn hяmiшя yeni qurьular vя cihazlarla gяlяn tяsvirlяri anlayыram.

40. Mяn digяrlяrinin яhvalи-ruhiyyяsinя qarшы hissiyyatlыyam.

TAPШЫRЫQ – Аldыьыnыz cavablarы suallar baxыmыndan

Dяrketmяnin ayrы-ayrы цsullarы baxыmыn-
dan yoldaшlarыnыzdan birindя inkiшaf sяviy-
yяsini mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя aшaьыda
qeyd edilяn fяaliyyяtlяri yerinя yetirin:
– Тяqdim edilяn sorьu vяrяqi цzrя sorьu
keчirin;
5 ballыq шkala цzrя qiymяtlяndirin;
– Qiymяtlяndirmя цsullarыna dair aparы-
lan qeydlяrя яsasяn uyьun ballarы toplayыn;
– Ballarы чoxdan aza doьru yuxarыdan aшa-
ьыya yazmaqla reytinq cяdvяlini tяrtib edin;
– Mцsahibinиzdя dяrketmя цsullarыnыn hansы
ardыcыllыqda inkiшaf etdiyini mцяyyяnlяшdirin.

186
 Тящсилин ясаслары

Сорьу вяряги

1 2 3 4 5
Л 1. Yaxшы bir kitab oxuyarkяn tяяsсцratlanыrsыnыz
В/М 2. Иncяsяnяt layihяlяri hяyata keчirirsiniz
Р/М 3. Tapmacalarы vя ya krosсvordlarы hяll etmяyя чalышыrsыnыz
Л 4. Jurnal vя ya хатиря yazыrsыnыz
Ф-д 5. Юz hяyatыnыz vя gяlяcяyiniz щаггында дцшцнцрсцнцз
Б/К 6. Идманла mяшьul olursunuz
Н 7. Tяbiяtдя vaxt keчirmяyя can atыrsыnыz
Л 8. Mяktub, hekayя vя ya poemа yazыrsыnыz
Б/К 9. Юzцnцz nяyisя yaratmaьa vя ya tяmir etmяyя чalышыrsыnыz
Р/М 10. Problem haqqыnda elmi dцшцnmяyя чalышыrsыnыz
Ф-д 11. Юzцnц inkiшaf etdirmяk цчцn hansыsa fяaliyyяtlя mяшьul
olmaьa чalышыrsыnыz
С/М 12. Mahnы oxuyursunuz
С/М 13. Musiqili instrumentdя чalыrsыnыz
Н 14. Heyvanlarыn qayьыsыna qalыrsыnыz
Ф-а 15. Гrupun adыndan danышыrsыnыz
Н 16. Xяritяlяri asanlыqla baшa dцшцrsцnцz vя lazыmi yeri tapa bilirsiniz
Ф-а 17. Lider rolunu цzяrinizя gюtцrцrsцnцz
Ф-а 18. Baшqasыnыn roluna girя bilirsiniz
Л 19. Щekayяlяr danышmaьы xoшlayыrсыныз
Ф-а 20. Иnsanlarы baшa dцшmяyi билирсиниз
21. Юzцнцз цчцn mяqsяdlяr mцяyyяn edir vя ya gяlяcяк цчцn
Ф-д
planlar qururсунуз
С/М 22. Муsiqi bяstяlяmяyi xoшlayыrсыныз
Б/К 23. Ряqs etmяyi xoшlayыrсыныз
Н 24. Бitkilяri яkmяyi vя onlara qulluq etmяyi xoшlayыrсыныз
25. Obyektlяri bir dяfя gюrяndя onun tяsvirini yadыmda saxlaya
В/М
biliriniz
Р/М 26. Rяqяmlяrlя iшlяmяyi xoшlayыrsыnыz
Ф-д 27. Sakit otuрub xяyala dalmaьы xoшlayыrsыnыz
Б/К 28. Яllяrinizlя nя isя yaratmaьы sevirsiniz
Ф-д 29. Dostlarыn яhatяsindя olmaqdan tez yorulursunuz
30. Fikirlяrinizi rяnglяrin yardыmы ilя ifadя etmяyя daha чox
В/М
цstцnlцk verirsiniz.
С/М 31. Hяr sяsdя bir avaz, bir ahяng hiss edirsiniz.

187
 Тящсилин ясаслары
Unutma ki, bunlar xцsusilя цstцnlцk tяш-
kil edяn dяrketmя цsullarыdыr. Bu, dяrketmя
цsulunun qiymяtlяndirilmяsi kimi qяbul edil-
mяmяlidir.
Linгvistik: ____
Oxu, yazы vя sюzlяrdяn mяharяtlя istifadя
etmяklя цnsiyyяt yaratmaq bacarыqlarы
xцsusi inkiшaf edib. Yazычыlar, шairlяr, jurna-
listlяr, natiqlяr, yumoristlяr vя digяrlяri linq-
vistik intellekti daha чox inkiшaf etmiш
insanlardыr.
Mяntiqi riyazi: _______
Sяbяbi mцяyyяn etmир, hesablamaq,
mяntiqdяn чыxыш edяrяk sistemli dцшцnmяk
bacarыqlarы нцмайиш етдирир. Bu bacarыqlar
xцsusilя mцhяndislяrdя, tяbiяt fяnlяri цzrя
mцtяxяssislяrdя, iqtisadчыlarda, mцhasiblяr-
dя, detektivlяrdя vя hцquqшцnaslarda daha
чox inkiшaf etmiшdir.
Vizual-mяkan: _______
Шяkillяrlя dцшцnmяk, gяlяcяk nяticяlяri
vizuallaшdыrmaq. «Beyninin gюzlяri» ilя яшya
vя hadisяlяrin tяsvirini gюrmяk аrxitektorlar,
heykяltяraшlar, satыcыlar, fotoqraflar, strateji
planlaшdыranlarda daha yaxшы inkiшaf edib.
Siz hansыsa istiqamяti mцяyyяnlяшdirяndя,
hяrяkяt edяndя vя ya avtomobil sцrяndя
bundan daha чox istifadя edirsiniz.
Musiqi: ________
Musiqi bяstяlяmяk, mahnы oxumaq vя
ya dяyяrli musiqini baшa dцшmяk, рitm tut-
maq. Bu musiqiчиlяrдя, bяstякарларда vя sяs
operatorlarыnда инкишаф едян istedaddыr. Biz-
lяrdяn чoxunun musiqi dяrketmяsi itidir ki,
bu inkiшaf etdirilя bilяr.
Bяdяn-kinesтеtik: ________
Problemlяrinizin hяll olunmasыnda,
mяhsullarыn yaradыlmasыnda, fikir vя emosi-
yalarыnыzыn tяqdim edilmяsindя bяdяniниz-
dяn mяharяtlя istifadя etmяk bacarыьыdыr.
Atletik hяrяkяtlяrin yerinя yetirilmяsindя,
rяqs edяndя, hяrяkяt edяndя, sяnяt sahя-
188
lяrindя, tikintidя vя nяyinsя qurulmasыnda
xцsusi rol oynayыr. Amma bяzяn «yaxшы яl
qabiliyyяti olan» insanlar bilmirlяr ki, on-
larыn bu dяrketmяlяri baшqa dяrketmяlяr ki-
mi dяyяrlidir.
Fяrdlяrarasы: _______
Baшqalarы ilя sяmяrяli iш qurmaq bacarыьы,
insanlara mцvafiq yanaшma tяrzini mцяyyяn-
lяшdirmяk, baшqalarы ilя anlaшmada olmaq,
onlarыn maraq vя mяqsяdlяrini nяzяrя almaq.
Bu dяrкetmя, яsasяn, mцяllimlяr, kюmяkчilяr,
hяkimlяr, siyasяtчilяr, din rяhbяrlяri vя satыcы-
lara xas, чox яhяmiyyяtli dяrketmяdir.
Fяrddaxili: ________
Юz fяaliyyяtini tяhlil etmяk vя gюrdцyц
iшlяr цzяrindя dцшцnяn башгаларына диггят йе-
тирмяк вя онларын фяалиййятини дяйярляндирмяк,
башгаларынын давранышларыны мцшащидя етмякля
онларын щисляриндян хябярдар олур.
Tяbiяt: _________
Flora vя faunanы dяrk etmяk bacarыьы,
ardыcыl шяkildя tяbiяtdяki fяrqlяri mцяyyяn-
lяшdirmяk vя onlardan sяmяrяli istifadя
etmяk – mяsяlяn, ovчuluqda, heyvandarlыq-
da, biologiya elmindя. Fermerlяr, botanik-
lяr, яtraf mцhiti юyrяnяnlяr, bioloqlar bu
dяrketmя цsulu daha iti olan insanlara aid-
dirlяr.
LAYИHЯ
ЫЫ hissя
1. Яввялки дярслярдя сорьу апарыб, дяр-
кетмя цсулу бахымындан груплашдырдыьыныз сin-
fин mцяllimindяn hяmin fяnn цzrя nюvbяti
dяrsin mяqsяdini юyrяnin.
2. Nюvbяti dяrsin tяlim mяqsяdinin real-
laшmasыna imkan yaradan, dяrketmяnin hяr
bir цsuluna uyьun tяlim tapшыrыqlarы tяrtib
edin vя dяrsdя istifadя etmяk цчцn mцяl-
limя tяqdim edin.
 Тящсилин ясаслары

ЫЫЫ ЙARЫMBЮLMЯ
Юйрянмянин принсипляри вя оху стратеэийаларындан истифадя

Ящатя олунан mюvzular:

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Strategiya ilя oxu vя ya
• Oxunun iki modelini таныйаъаг вя онларын fяrqli юyrяnmяyi юyrяnmяk;
cяhяtlяrini изащ едяъяксиниз; Тяlimin prinsiplяri vя oxu stra-
• Юzцnцzцn hansы oxucu qrupuna aid olduьunuzu tegiyalarы.
mцяyyяn edяcяk, oxucu qruplarыnы sяciyyяvi cяhяt- Кичик вя бюйцк (mikro vя
lяrinя gюrя fяrqlяndirяcяksiniz; makro) idraki bacarыqlar
• Mцstяqil tяlimin sяkkiz prinsipinя яsaslanan oxu васитясиля юйрянмя;
strategiyalarыndan oxu zamanы istifadя едяъяксиниз- Mяqsяdlяriн
siniz: mцяyyяnlяшdiрилмяси vя inkiшaf
– Kiчik vя bюyцk (микро вя макро) idraki баъа- цzяrindя dцшцnмя;
рыглар vasitяsilя юyrяnяcяksiniz; Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя
– Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяcяk vя inkiшaf цzя- яlaqяlяndirмя;
rindя dцшцnmяyin yollarыnы bildiyinizi nцmayiш Mяnanын (идейанын) aшkar
etdirяcяksiniz; едилмяси;
– Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя яlaqяlяndirяcяk- Oxunun tяшkili formalarыndan
siniz; istifadя;
– Оху материалындакы ясас фikri (ideyanы) mцяyyяn Fяrdi tяlim цsullarыndan
etmяk цчцn fяal iшlяyяcяksiniz; istifadя haqqыnda qяrarlarын
– Oxunun tяшkili formalarыndan istifadя edяcяk- qяbul ediлмяси;
siniz; Юyrяnmяk mяqsяdi ilя
– Fяrdi tяlimin mцxtяlif цsullarыna seчimli yanaшaraq baшqalarы ilя яmяkdaшlыq етмя;
mцvafiq qяrarlar qяbul edяcяksiniz; Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn
– Юyrяnmяk mяqsяdi ilя baшqalarы ilя мцхтялиф istifadя (planlaшdыrma,
цсулларла яmяkdaшlыq едяcяksiniz; qarшыlыqlы fяaliyyяt vя
Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn istifadя edяcяksiniz dцшцnmя);
(planlaшdыrma, qarшыlыqlы fяaliyyяt vя dцшцnmя). Yarыmbюlmя цzrя цmumilяш-
dirmя
189
 Тящсилин ясаслары

Иstifadя edilяn яdяbiyyat • Шeril Beker Dobertin. Ana dili-дil mя-

1. Rachel Billmeyer. Mцxtяlif fяnlяr цzrя
mяtnlяrin strategiya ilя oxusu. Dцшцnmя mц-
hiti yaratmaq цчцn praktik tapшыrыqlar Ы ъild,
Dayspring Printing, ABШ, 2004. Artur Kos-
taнын редактяси иля Koliforniya, иyun, 2004,
internet sяhifя: www.rachelbillmeyer.com
Kitabdan tяrcцmя edilmiш mяqalяlяr:
• Robert Sternberq. Stanford Univer-
sitetinin professoru. Biz strategiya ilя
oxu haqqыnda nя bilirik?
• Tonda Dunbar. Riyaziyyatda oxu
strategiyasы;
• Marc Hol vя Ann Maquar. Xarici
dildя сtrateji oxu;
• Daniel. Шagirdyюnцmlц sinif otaьыn-
da sяs vя seчim. 1994, birinci nяшr.
Яdяbiyyat dяrnяklяrindя istifadя edi-
lяn strategiyalar;
dяniyyяti dяrslяrindя strategiya ilя oxu;
• Nansi Layt. Tяsviri incяsяnяt dяrs-
lяrindя strategiya ilя oxu;
• Qeyl Formasek. Strateji oxu vя in-
ternet;
• Шavna Qare – Kurts, Deb Шvarts,
Donna Vilson. Texnologiya dяrslяrin-
dя strategiya ilя oxu;
• Ana dili dяrslяrindя strategiya ilя
baьlы bяzi mяsяlяlяr mяtnindяn istifa-
dя etmяklя dяrslik mцяllifi tяrяfindяn
hazыrlanmыш tюvsiyя;
2. «Gяlяcяyini bilirdim» hekayя.
www.portal/1ik.biz/elmvekitabxana/.../
48-gjljcjyini-bilirdim.html;
3. «Qovaq aьacы vя qabaq» hekayя.
http://bizimeratv.djvaleh.da.ru/index.php
?newsid=4977

Strategiya ilя oxu vя ya юyrяnmяyi юyrяnmяk

Стратеэийа иля оху нядир?

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Strategiya ilя oxu haqqыnda
Щярфляри Бялкя,
mяlumat verяcяksiniz; танымагдыр? Дцшцняряк
• Oxunun iki modelini fяrqlяndirяn охумагдыр?
cяhяtlяri tanыyacaqsыnыz; Сюзляри
охумагдыр?
• Юzцnцzцn dюrd oxucu qrupundan
hansыna aid olдuьunuzu mцяyyяn Дцзэцн вя сцрятли
охумагдыр?
edяcяk, oxucu qruplarыnы
Ясас идейаны Ялагяляндиряряк
sяciyyяvi cяhяtlяrinя gюrя охумагдыр?
анламагдыр?
fяrqlяndirяcяksiniz.
Бунлар бир гушун ики ганадыдырлар

Gяlin dцшцnяk!
• Oxu zamanы dцzgцn davranmaq цчцn nя etmяk lazыmdыr?
• Hansы proseslяr baш vermяlidir ki, oxunmuш mяtn dяrk edilsin, яxz edilsin, oxucuya fayda
versin?

190
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ
Tяqdim edilяn «Gяlяcяyini bilirdim» he-
kayяsini oxuyun. Sonra testi yerinя yetir-
mяklя necя oxucu olduьunuzu mцяyyяn
edin. Aid olduьunuz oxucu qrupunun xцsu-
siyyяtlяri ilя tanыш olun:
Ы qrup oxucu ЫЫ qrup oxucu
ЫЫЫ qrup oxucu ЫV qrup oxucu
Gяlяcяyini bilirdim...
Dюyцшlяrin яn qanlы gцnlяrindяn biri idi. Яn
яziz dostunun azacыq irяlidя qana qяrq olaraq
yerя yыxыldыьыnы gюrяn яsgяr digяr cяbhя
yoldaшlarы ilя birlikdя sяngяrdя dayanmышdы.
Gцllяlяrin aramsыzlыьыndan dolayы яsgяrlяr bir
saniyяlik belя olsun baшlarыnы sяngяrdяn чыxara
bilmirdilяr. Dostunun yaralandыьыnы gюrяn
яsgяr sяngяrdяn чыxaraq, onun yanыna getmяk
istяdi. Bu zaman digяr яsgяr yoldaшы яsgяrin
чiynindяn чяkяrяk onu mяzяmmяt etdi:
– Dяli olubsan, nяdir? Mяgяr getmяyя dя-
yяr? Gюrmцrsяnmi onun bяdяni dяlik-deшik
olub. Yяqin ki, юlцbdцr. Artыq ona heч cцrя kю-
mяk edя bilmяzsяn. Юzцnц tяhlцkяyя atma!
Ancaq яsgяr onun sюzцnя qulaq asmaya-
raq sяngяrdяn чюlя atыldы. Sanki mюcцzя baш
verdi: gцllя yaьышыnыn davam etmяsinя baxma-
yaraq, яsgяr saь-salamat yaralы dostunun
yanыna чatыr, onu qaldыrыr vя belinя alaraq,
qaчa-qaчa sяngяrя qayыdыr. Dostlar birlikdя
sяngяrin iчяrisinя yuvarlanыrlar. Ancaq cяsur
яsgяr yaralы dostunu xilas edя bilmir. Bayaqkы
яsgяr onu yenidяn mяzяmmяtlяyir:
– Sяnя demiшdim axы oraya getmяyinя
dяymяzdi. Onu xilas edя bilmяdin. Яksinя,
яbяs yerя hяyatыnы tяhlцkяyя atdыn.
– Xeyr, oraya getmяyimя dяydi.
– Necя? Yoldaшыn artыq юlцb, mяgяr gюr-
mцrsяn?
– Eyиb etmяz. Чцnki yanыna чatdыьыm za-
man saь idi. Onun sюzlяrini eшitmяk mяnim
цчцn dцnyalara dяydi – onsuz da gюzlяri yaшla
dolu cяsur яsgяr hычqыraraq, юlяn yoldaшыnыn
son sюzlяrini tяkrarladы: «Эяlяcяyini bilirdim,
gяlяcяyini bilirdim!»
191
Necя oxucu olduьunuzu mцяyyяn edin.
TEST
Oxuyun. Sizя aid olan xцsusiyyяtlяri dai-
rяyя alыn. Sonda dairяyя aldыqlarыnыzыn sayы-
nы mцяyyяnlяшdirin vя онларын сайыны saь tя-
rяfdя qeyd edin.
Ы qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыdыьы sюzlяri avtomatik oxuyur;
• Tanыdыьы sюzlяr vasitяsilя mяtnin mяna-
sыnы dяrk edir;
• Mяnanы simvollarla ifadя edir;
• Mяzmundan чыxыш edяrяk sюzlяrin mя-
nasыnы mцяyyяnlяшdirir;
• Mяtnin janrыnы tanыyыr;
• Tяшkili baxыmыndan mяtn nцmunяlяrini
fяrqlяndirir;
• Hekayяnin elementlяrini fяrqlяndirir;
• Mяtnи nяzяrdяn keчirir, onun forma vя
xцsusiyyяtlяrindяn (xяritя, qrafik, illцstra-
siya, шяkil) mяzmunu яxz etmяk mяqsяdi ilя
istifadя edir.
ЫЫ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыdыьы sюzlяrin yeni mяnasыnы юyrяnir;
• Oxu mяqsяdini mцяyyяn edir;
• Иlkin biliklяri ilя яlaqяlяndirir;
• Oxudan яvvяl, oxu mцddяtindя vя oxu-
dan sonra suallar verir;
• Oxudan яvvяl irяli sцrdцyц fяrziyйяlяri
oxu mцddяtindя yoxlayыr;
• Oxuduqlarыnы mцxtяlif formalarda vi-
zuallaшdыrыr;
• Mяtndяn nяticяlяr чыxarыr;
• Юz oxu prosesi цzярindя dцшцnцr.
ЫЫЫ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыш vя yeni anlayышlarы ifadя edяn yeni
sюzlяri юyrяnir;
• Mцяllifin цslubu barяdя mяlumata ma-
likdir;
• Mцxtяlif yazы цslublarы haqqыnda bilgi-
lяri var;
• Mюvzu ilя baьlы шяrhlяri яsas ideya ilя
яlaqяlяndirir;
• Nяticяlяr чыxarыr vя dяstяkliyici mяlu-
matlarla onlarы яsaslandыrыr;
 Тящсилин ясаслары

• Oxunmuш mяlumatlarы цmumilяшdirir; • Mцxtяlif mяnbяlяrdяki mяlumatlardan

• Mяtni real hяyat problemlяri ilя яlaqя- istifadя edяrяk yeni ideyalar irяli sцrцr;
lяndirir; • Mяtndяn яldя etdiyi nяticяlяri digяr шя-
• Yeni idеyalarы daha geniш mцstяvidя raitlяrdя istifadя edir;
яlaqяlяndirir. • Mяtni vя mцяllifi suallar qarшыsыnda qoyur?
• Mяsяlя ilя baьlы mцxtяlif mюvqelяri yox-
ЫВ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt lamaq цчцn юz mюvqeyini dяyiшir, problemя
• Sюzlяrdяn istifadяnin sяmяrяliliyi ilя hяmin mюvqelяr baxыmыndan yanaшыr;
baьlы fikirlяr yцrцdцr; • Mцxtяlif mяdяniyyяtlяrdя цstцnlцk ve-
• Fikirlяrini яsaslandыrmaqla mяtnя mц- rilяn mяsяlяlяri vя maraqlarы tanыyыr.
nasibяt bildirir; • Mяtni юz tяcrцbяsi, baшqa mяtnlяr vя
real hяyatla яlaqяlяndirir.
OXUCUNUN XЦSUSИYYЯTИ

Belяliklя, oxucunu 4 qrupa ayыrmaq olar:

Mяtnlя tanыш olan oxucu oxu zamаnы dцшцnmяnin yollarы

az danышan, sakit oxucu
haqqыnda mяlumatыnы чoxaldыr.
Mяtndяki mяnanы dяrk edяn oxucu aydыn olmayan mяsяlяlяri
gюrя bilir, lakin problem hяll etmяk цчцn lazыm olan mяlumatlы oxucu
strategiyalarы seчmяkdя чяtinlik чяkir.
Mяtndяki ayrы-ayrы mяsяlяlяri tяtbiq edяn (mяtndяn istifadя strategiya ilя
edяn) oxucu oxuduьunu anlayыr, onu dяrk etmяk цчцn strate-
giyalardan istifadя etmяйi bacarыr. oxuyan oxucu

Bu oxucu qrupunu tяbrik edirik! Onlar mяtnaltы mяnalara

yaradыcы reaksiya verir (tяnqidi yanaшan), oxu strategiyalarыndan
dцшцnяn oxucu
чevik istifadя edirlяr. Oxu materiallarыnы vя юz imkanlarыnы
dяyяrlяndirяrяk dцzgцn strategiyalar seчmяyi bacarыrlar.

OXUNUN ИKИ MODELИ

Яnяnяvi oxu Strategiya ilя oxu
Oxudan яvvяl
Oxu tapшыrыьы Baшlыqla tanышlыq, fяrziyyяlяr irяli sцrmя, dцшцnmя vя mяqsяdi
verilir mцяyyяnlяшdirmя:
Burada sюhbяt nяdяn gedя bilяr? Mяn bu haqda nя bilirяm? Bu
mяtni oxumaqda mяqsяdim nяdir?
Oxu zamanы
Mцstяqil oxu Иdarя edilяn, fяal, sakit oxu
Oxudan sonra
Oxu materialыnыn яxz
edildiyini yoxlamaq цчцn Oxuduьu mяtn цzяrindя dцшцnmяk:
mцzakirяlяrin apa- юzцnцqiymяtlяndirmяk;
rыlmasы vя tapшыrыqlarыn ideyadan nяticя чыxarmaq
yerinя yetirilmяsi

192
 Тящсилин ясаслары

Oxu haqqыnda nя bilirik?

Biz ana dilimizdя hяr hansы bir mяtni oxuduqda belя, mяtn maneяyя чevrilir. Biz tяqdim
olunan fikirlяrin bцtцn mцmkцn чalarlarыnы yalnыz sюzlяr imkan verdiyi qяdяr anlaya bilirik.
Alberto Manguel

Son on il яrzindя шagird nailiyyяtlяrinin yцksяlmяsi mяsяlяlяri ilя baьlы чoxsaylы tяdqiqat-
lar aparыlmыш vя чox mцrяkkяb sualыn sadя cavabы mцяyyяnlяшmiшdi: шagirdlяr mцяllimlяrin
bildiyi qяdяr юyrяnя biliрlяr.
Linda Darling-Hommond,
Stanford Universitetinin professoru

Ziyalыlыq o demяkdir ki, insan юz цstцnlцklяrini biлsin vя onlardan istifadя etsin, юz zяif-
liklяrini bilsin vя onlarы nizamlasыn.
Robert Sternberq,
Stanford Universitetinin prоfessoru

Uшaqlarыmыzыn ecazkar kitab dцnyasыna etmяlidirlяr ki, шagirdlяrя oxumaьы юyrяt-

cяlb edilmяsi mцhцm mяsяlяdir. Lakin onla-
rыn oxuya olan maraq vя mяhяbbяti ilя tяяs-
sцf ki, bu gцn tяhsil iшчilяri olaraq qцrur
duya bilmяrik. Шagirdlяrlя aparыlan mцsahi-
bяlяr zamanы: «Nяyя gюrя kitab oxuyursu-
nuz?» – sualыna onlarыn bюyцk яksяriyyяti:
«Oxuyuram, onа gюrя ki qiymяt alыm», – ca-
vabы vermiшlяr.
Шagirdlяrimizin oxu bacarыqlarыnы necя
yцksяltmяk olar. Mяlumdur ki, buna nail
olmaьыn yolu uшaqlarы ardыcыl шяkildя oxu ilя
mяшьul edib mяktяbin digяr fяaliyyяtlяrин-
dяn tяcrid etmяk deyil. Nя dя шagirdlяri ki-
tabxanaya gюndяrmяklя buna nail olmaq
olar. Mцяllimlяrimiz bir mяsяlяni qяbul
mяk yalnыz Ana dili mцяllimlяrinin vяzifяsi
deyil. Hяr bir fяnn mцяllimi юz fяnni цzrя
mяtnlяrin oxu texnikasыnы uшaqlara юyrяtmя-
lidir vя uшaqlarы inandыrmalыdыr ki, strategi-
yalы oxu yalnыz fяnnin daha yaxшы tяliminя
xidmяt gюstяrmяyяcяk, hяm dя yaшadыqlarы
bu sadя olmayan hяyatda uьura nail olma-
sыnы tяmin edяcяk. ABШ-da «Riyaziyyat»
dяrsliyinin mцялlifi yazыr: «Riyаziyyat kita-
bыnыn oxucularы riyazi problemlяri oxuyub
mцxtяlif cцr izahыnы vermяyя qadir olmalы, on-
larы tяhlil, tяtbiq etmяйin mцvafiq strategi-
yalarыnы bilmяlidirlяr. Yalnыz bundan sonra
hяmin problemin, yяni mяsяlяnin hяlli ilя ba-
carыqlarыnы nцmayiш etdirmяlidirляр».

193
 Тящсилин ясаслары

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Kiчik vя bюyцk idraki fяaliyyяtlяr
1. Kiчik vя bюyцk (микра вя макро) ид-
vasitяsi ilя юyrяnяcяksiniz;
ракы fяaliyyяtlяr васитясиля юйрянир;
• Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяcяk vя
inkiшaf цzяrindя dцшцnmяyin yollarыnы 2. Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf
bildiyinizi nцmayiш etdirяcяksiniz. цzяrindя dцшцnцr;

1. Кичик вя бюйцк (mikro vя makro) idraki bacarыqlar васитясиля юйрянмя

• Strategiya ilя oxuyanlar mцkяmmяl metаkoqнitiv bacarыqlara malikdirlяr. Onlar oxu
zamanы strategiyalardan шцurlu шяkildя istifadя edir «юz dцшцncяlяri цzяrindя dцшц-
nцrlяr».
• Strategiya ilя oxuyan oxucu mяtndя dяrk etmяdiyi bюlmяni dяrhal aшkar edir vя
mцxtяlif metodlarla dяrketmяnin tяшkilinя yardыm edir.
• Strategiya ilя oxuyanlar юzlяrinя mяqsяdli шяkildя suallar verir, mяtni aramla yenidяn
oxuyur, mцhцm fikirlяri seчir vя ya aчar sюzlяrin mяnasыnы araшdыrыr.
• Strategiya ilя oxuyan oxucu oxu zamanы mцяyyяn edir: nяyi bilir, nяdя чяtinlik чяkir. Onlar
oxunu uьurla davam etdirmяk цчцn mяqsяdyюnлц suallar mцяyyяnляшдирир.
• «Дцшцняряк оху» strategiyasы uьurlu metakoqnitiv oxu strategiyasы hesab edilir.

TAPШЫRЫQ 1 юzцnц saxlaya bilmяyяrяk, qovaq aьacыndan

1. «Qovaq aьacы vя qabaq» mяtninин oxu-
sunu «Dцшцnяrяk oxu» цsulu ilя tяшkil etmяk
цчцn mцvafiq suallar tяrtib edin:
• Mяtnin ideyasыnыn шagirdlяr tяrяfindяn
dяrk edilmяsi цчцn hazыrlanmыш suallar;
• Иstifadя edilmiш strategiyalarы шagirdlяrя
aydыnлaшdыran suallar.
2. Tяrtib etdiyiniz suallar яsasыnda mяtni
auditoriyaya юyrяtmяk мягсяди ilя tяqdim
edin.
Qovaq aьacы vя qabaq
Yaшlы bir qovaq aьacыnыn yanыnda bir qa-
baq boy atыrdы. Gцnlяr bir-birini яvяz etdikcя
qabaq qovaq aьacыna sarmaшaraq boy atыrdы.
Yaьan yaьышыn vя gцnяшin tяsiri ilя sцrяtlя
boy atan qabaq, demяk olar ki, qovaq aьacы
qяdяr hцndцrя qalxmышdы. Bir gцn qabaq
neчя ay яrzindя belя boy atdыьыnы soruшur.
«On ildя», – deyя qovaq aьacы cavab verir.
«On ildя?» – qabaq tяяccцblяnir, gцlцr vя чi-
чяklяrini sallayыr:
– Mяn, demяk olar ki, iki ayda sяnin ki-
mi olmuшam!
– Doьrudur, – deyя qovaq aьacы cavab verir.
Gцnlяr юtцr, payыzыn ilk yellяri яsdikcя
qabaq цшцmяyя, sonra isя yarpaqlarыnы tюk-
mяyя baшlayыr. Nяhayяt, qabaьыn «boyu» al-
чalmaьa baшlayыr. Bunu gюrяn qabaq nara-
hatlыq iчяrisindя qovaq aьacыndan soruшur:
– Ay qovaq, mяnя nя olur?
– Юlцrsяn, – deyя qovaq aьacы dillяnir.
– Nя цчцn?
– Чцnki sяn mяnim on ildя gяldiyim yerя
iki aya gяlmяyя чalышdыn. Bax, buna gюrя,
– qovaq kюksцnц юtцrцr.

194
 Тящсилин ясаслары
«Dцшцnяrяk oxu»* strategiyasы
Mцяllim «Dцшцnяrяk oxu» цsulundan
istifadя edяrkяn юz «beyninin pяncяrяsi»ni
шagirdlяr цчцn aчыr vя onlara oxu zamanы ne-
cя dцшцnmяyin yollarыnы nцmayiш etdirir.
«Dцшцnяrяk oxu» oxucu цчцn lazыm olan
mцhцm bacarыqlar mцяllim tяrяfindяn mo-
dellяшdirilir: яlaqяlяndirmяk, цmumilяшdir-
mяk, nяticя чыxarmaq, dяrk edib-etmяdi-
yini yoxlamaq vя s.
«Dцшцnяrяk oxu» strategiyasыndan is-
tifadя edilяn dяrs iki hissяyя ayrыlыr:
Ы hissя – mяtnin mяzmunu цzяrindя dцшц-
nяrяk oxunun tяшkili;
ЫЫ hissя – mяtn цzrя dцшцnяrяk oxumaq
цчцn istifadя edilяn цsullarыn tяlimi.
Nцmunя
Xocalы faciяsi
Yurdumuzun яn sяfalы yerindя Xocalы
adыnda шяhяr var idi. Ermяni cяlladlarы bu
шяhяri yerlя yeksan etdilяr. Fevralыn 26-da
tarixin yaddaшыna «Xocalы faciяsi» yazыldы.
O gecя yandыrыlan evlяrin tцstцsц gюyя
qalxdы. Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gя-
linlяrimiz юldцrцldц. Yцzlяrlя gцnahsыz
kюrpя gцllяlяndi. Cavanlarыmыz, qocalarы-
mыz шяhid oldu. Ermяnilяrin tюrяtdiklяri
vяhшiliklяri heч zaman unutmamalыyыq.
Ы hissя – mяtnin mяzmununun шagirdlяr tя-
rяfindяn dяrk edilmяsi цчцn oxunun tяшkili
Yurdumuzun яn sяfalы yerindя Xocalы
adыnda шяhяr var idi.
(M: Uшaqlar Xocalы adы sizя tanыш gяlir-
mi? Bu sюz sizя nяyi xatыrladыr? – ilkin bi-
liklяrini mцяyyяnlяшdirmяk)
Ermяni cяlladlarы bu шяhяri yerlя yek-
san etdilяr.
(M: Televizorda bu haqda gюrdцklяri-
nizi xaтыrlayыn. – яlaqяlяndirmя)
Fevralыn 26-da tarixin yaddaшыna «Xo-
calы faciяsi» yazыldы. O gecя yandыrыlan ev-
lяrin tцstцsц gюyя qalxdы.
* Бязи ядябиййатларда бу цсулун адыны «уъадан дцшцн» кими вермишик.
195
(M: Evlяri nя цчцn yandыrыrdыlar? Иn-
sanlarы qovmaq цчцn onlarыn evlяrini yandы-
rыrdыlar? Bяlkя, atыlan mяrmilяr evlяri
alышdыrыrdы? – sualvermя)
Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gяlinlя-
rimiz юldцrцldц.
(M: Иndicя televizorda gюrdцklяrimiz
haqqыnda danышdыnыz. Gяlin onlarы oxuduqla-
rыmыzla uyьunlaшdыraq – mяqsяdi mцяyyяn-
lяшdirмяyя istiqamяtlяndirmя)
Yцzlяrlя gцnahsыz kюrpя gцllяlяndi.
Cavanlarыmыz, qocalarыmыz шяhid oldu. Er-
mяnilяrin tюrяtdiklяri vяhшiliklяri heч za-
man unutmamalыyыq.
(M: Bu kiчik mяtnlя mцяllif bizя nя de-
mяk istяyir? – dяrk edilmяnin yoxlanыlmasы)
(Gяlin oxuduqlarыmыzla, teлevizorda
gюrdцklяrimizi birlikdя bir daha gюzцmц-
zцn qarшыsыna gяtirяk – tяsяvvцr etmяk)
(Siz bu haqda nя dцшцnцrsцnцz? Uшaq-
lаrыn mцnasibяtini юyrяnmяk vя dяstяklя-
yici fikirlяr яlavя etmяk)
ЫЫ hissя – mяtni dяrk edяrяk oxumaq
цчцn istifadя edilяn цsullarыn tяlimi
Gюrцndцyц kimi tяqdim edilяn nцmu-
nяdя verilяn hяr sualыn, sюylяnilяn hяr
replikanыn mяqsяdi var idi. (Suallarыn ya-
nыnda hяmin mяqsяdlяr gюstяrilmiшdir.) Bu
baxыmdan «mяtn haqqыnda danышmaq»la
«strategiya ilя oxu» arasыnda ciddi fяrq var.
Oxudan sonra mцяllim шagirdlяrя mц-
raciяt edir:
Mцяllim: Mяn artыq oxunu bitirdim.
Яvvяlcя deyin gюrцm sizя aydыn olmayan
bir mяsяlя qaldы? Hamыnыz baшa dцшdцnцz?
Gяlin birlikdя dцшцnяk. Bяs biz necя oxu-
duq ki, baшa dцшdцk?
Oxu strategiyasыnыn tяliminin ilk mяr-
hяlяsindя mцяllim mяtni hissя-hissя oxu-
yуr. Hяmin hissяyя aid verdiyi sualы tяk-
rar oxuyaraq onu vermяkdя nя mяqsяd
daшыdыьыnы soruшur. Aldыьы cavablarы юz
mяqsяdinя istiqamяtlяndirяrяk «Ucadan
 Тящсилин ясаслары
dцшцn» strategiyasыnыn mяrhяlяlяrini vя
onlarыn mяqsяdlяrini bir daha vurьulayыr.
Nцmunя: (M: Ушaqlar bu ad sizя tanыш
gяlirmi?) Bu sual yadыnыzdadыrmы? Bu sual
цzяrindя dцшцnяn zaman biz fikirlяшdik:
«Biz bu haqda nя bilirik?» Sonra Ermяni
cяlladlarы bu шяhяri yerlя yeksan etdilяr.
(M:Televizorda bu haqda nя isя gюrmцsц-
nцz?) Оxuduьumuz mяlumatlarы televi-
zorda gюrdцklяrimizlя яlaqяlяndirdik ki,
yadыmыza salaq ki, яvvяlcяdяn bildiklяri-
mizi haradan bilirik? Necя olub ki, biz on-
larы bilmiшik?
O gecя yandыrыlan evляrin tцstцsц gюyя
qalxdы. Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gя-
linlяrimiz юldцrцldц. Yцzlяrlя gцnahsыz
kюrpя gцllяlяndi. Cavanlarыmыz, qocalarы-
mыz шяhid oldu. Mяtni oxumaqda davam
edяrkяn «televizоrda bu haqda hansы kadr-
larы gюrdцm?» – sualыnы юzцmцzя verdik vя
ona cavab axtardыq. Oxuduqlarыmыzla gюr-
dцklяrimiz arasыnda uyьunluьu aшkar
edяndя oxu mяqsяdimiz цzя чыxmaьa baш-
ladы. Bu zaman (M: Bu kiчik mяtnlя mцяl-
lif bizя nя demяk istяyir? – sualы ilя)
mяtnin mяnasыnы dяrk edib-etmяdiyimizi
yoxladыq vя oxuduqlarыmыzы gюzцmцzцn
юnцnя gяtirdik. Bununla da oxuduьumuz
mяtni dяrk etdik.
Беляликля, сtrategiyalы oxucu idraki кичик
фяалиййятляри вя yцksяk idraki (metаkoqnitiv)
bacarыqlarы васитяси иля юйрянир.
Yцksяk idraki bacarыqlara malik юyrя-
nяn юzцnцn idraki bacarыqlarыnы nяzarяtdя
saxlayыr. Strategiyalы oxucu avtomatik ola-
raq tяlimdяn яvvяl, tяlim zamanы vя tя-
limdяn sonra baш verяn idraki bacarыqlarы
яlaqяlяndirir. Шagird яvvяl mюvcud bilik-
lяri цzяrindя dцшцnцr, sonra bilik vя baca-
rыqlarыnы geniшlяndirir. Strategiyalы юyrяnяn
196
tяlim zamanы mюvcud problemlяri gюrцr vя
strategiyalardan istifadя edяrяk onlarы ara-
dan qaldыrыr.
Strategiyalы oxucular oxu zamanы strate-
giyalarдан dцшцnяrяk istifadя edirlяr. Mяt-
nin hяr hansы hissяsini dяrk etmяyяn шa-
gird bildiyi oxu strategiyalarыnы tяtbiq edя-
rяk hяmin hissяnin dяrk edilmяsinя nail
olur. Mяsяlяn, «Дцшцnяряк оху» strategi-
yasы mцrяkkяb mяtnlяrin mяzmununun
dяrk eдилmяsindя шagirdlяrя чox faydalыdыr.
Шagirdlяrин «Oxudan яvvяl mцlahizяlяr
yцrцtdцm», «Oxu zamanы юzцmя suallar
verdim», «Mяtnin hissяlяri arasыnda яlaqя
yaratdыm» kimi fikirlяri onlarыn yцksяk
idraki bacarыqlarыndan istifadя etdiklяrin-
dяn xяbяr verir. Цmumilяшdirmяk, sual
vermяk, mяtndяn nяticя чыxarmaq vя ye-
kunlaшdыrmaq kimi bacarыqlar metakoqni-
tiv bacarыqlardыr. Шagirdяr metаkoqnitiv
bacarыqlarдан nя qяdяr чox istifadя edirlяr-
sя, o qяdяr tez tяlim materiallarыnы mяnim-
sяyirlяr.
Nцmunя цzяrindя dцшцnяk
Hяr «Dцшцnяrяk oxu» strategiyasы ilя hя-
yata keчirilяn oxudan sonra aparыlan bu cцr
«necя oxuduq ki, baшa dцшdцk» fяaliyyяti
oxu straтegiyalarыnыn шagirdlяr tяrяfindяn
nцmunяlяr цzяrindя mяnimsяnilmяsinя vя
mцstяqil, dцшцnяn oxucunun formalaшmasы-
na gяtirib чыxarыr. Belяliklя:
• ilkin biliklяrini mцяyyяnlяшdirmяk;
• яlaqяlяndirmяk;
• sual vermяk;
• mяqsяdi mцяyyяnlяшdirmяk;
• dяrk etmяni yoxlamaq;
• tяsяvvцr etmяk;
• uшaqlаrыn mцnasibяtini юyrяnmяk vя
dяstяklяyici fikirlяr яlavя etmяk.
 Тящсилин ясаслары

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

2. Mягsяdlяriн mцяyyяnlяшdirилмяси vя inkiшaf цzяrindя dцшцnмя

• Strategiya ilя oxuyan insan mяtnin mяqsяdini mцяyyяn etmяyi bacarыr. Oxucunun
mяtndя hяr hansы mяsяlяyя aydыnlыq gяtirmяk цчцn konkret mяqsяdinin olmasы isя
onun oxu maraьыnы, motivini yцksяldir vя onu fяal oxucuya чevirir;
• Mяqsяdli oxucu nяyi (oxuduьu mяtnin xцsusiyyяtini) oxumaьы vя necя oxumaьы mцяy-
yяnlяшdirmяyi bacarыr;
• Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmяk цчцn oxucu, яsasяn, BИBЮ цsulundan istifadя edir;
• Kollektiv sinif mяqsяdinin mцяyyяnlяшmяsi isя oxuyanlarыn яmяkdaшlыьыna шяrait
yaradыr. Шagirdlяr vahid mяqsяd яtrafыnda birlяшяn zaman onlar daha gяrgin iшlяyir vя
юyrяnirlяr.
• Mяqsяdlяrя o zaman nail olunur ki, davamlы шяkildя inkiшaf tяmin olunsun. Беля олдуьу
щалда шagirdlяr dя oxu prosesindя inkiшaf etmяklя mяqsяdя чatыrlar.
BИBЮ (Bilirяm, Bilmяk istяyirяm, Юyrяndim) mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmяk цчцn uьurlu
цsul hesab edilir.

BИBЮ
БИЛИРЯМ ИСТЯЙИРЯМ БИЛИМ ЮЙРЯНДИМ

TAPШЫRЫQ 2 yяni oxu tяlimя, tяtbiqя vя tяhlilя aparan

«Strategiya ilя oxu» mюvzusunun tяli-
mindя mяqsяdi mцяyyяnlяшdirin. Problem
цzrя cяdvялdяki «bilirяm», «istяyirяm bilim»
sцtunlarыnы iшlяyin. Sonra «Strategiya ilя oxu
nяdir?» mяtniни йенидян oxuyun vя цчцncц –
«юyrяndim» sцtуnунda юzцnяhesabat hazыr-
layыn.
Strategiya иля oxu nяdir?
Strategiya иля oxu ilя baьlы mцxtяlif ya-
naшmalar mюvcuddur. Bяzi mцtяxяsсislяr he-
sab edirlяr ki, strategiya ilя oxu – dцшцnяrяk
oxudur. Bяzilяri dцшцnцrlяr ki, strategiya иля
oxu шagirdя daha mяharяtlя dцшцnmяyi юy-
rяdяn oxudur. Цчцncцlяr isя hesab edirlяr
ki, strategiya иля oxu tяhsilin mяqsяdidir,
яsas yoldur. Bunuнla oxucu чevik dцшцn-
mяk, sual vermяk, keчmiш биликlяrя яsasla-
nan yeni biliklяr яldя etmяk, fikir mцbadi-
lяsinя nail olmaq, nяticяdя fikri dяqiq mцяy-
yяnlяшdirmяk vя onlardan hяyati problem-
lяrin hяllindя bяhrяlяnmяk kimi bacarыqlar
ялдя едир. Bцtцn bunlardan чыxыш edяrяk mц-
tяxяsсislяr strategiyalы oxunu цч mяrhяlяdя
tяsnif etmiшlяr.
• Strategiya иля oxu шagirdlяrin юz oxu
fяaliyyяtini tяшkil vя idarя etmяsidir. Yяni шa-
girdlяr oxu цчцn tяqdim edilяn mяtnin mя-
nasыnы dяrk etmяyi problem, mяtnin oxu-
sunu isя problem hяll etmя formasы kimi dя-
yяrlяndirяrяk mяqsяdя nail olmaq цчцn fяa-
liyyяtini dцшцnцlmцш шяkildя tяшkil edir, –

197
 Тящсилин ясаслары
strategiyasыnы qurur. Oxunun tяшkilinя
strategiya ilя yanaшma ona xidmяt edir ki,
шagird gюzlяnilяn nяticяni mяtnin oxusuna
baшlamazdan яvvяl aydыn tяsяvvцr edir. O
dяqiq bilir:
– Hansы suallar cavablandыrыlmalыdыr?
– Hansы plana яsasяn oxu tяшkil edilmяlidir?
– Bu haqda artыq nяlяri bilir?
– Uьura nail olmaq цчцn nяlяr etmяk la-
zыmdыr?
• Strategiya иля oxu шagirdlяrя mцstяqil
olaraq юz oxu nяticяsini yoxlamaq imkanы
verir. Шagirdlяr oxu zamanы gяldiklяri qяna-
яtlяr цzяrindя dцшцnцrlяr. Bu zaman onlarыn
mцhцm idraki bacarыqlarы inkiшaf etdirilir:
яsas mяsяlяnin aшkar edilmяsi, onlarыn oxu-
dan яvvяl mюvcud biliklяrlя яlaqяlяndiril-
mяsi, digяr mяtn materiallarы ilя mцqayisя
edilmяsi, mяtnin sсenarisinя uyьun xяyal-
larыn qurulmasы. Bu tяfяkkцrцn inkiшafыnыn
yцksяk mяrhяlяsi olaraq tяxяyyцlя doьru
atыlan ilk addыm kimi dяyяrlяndirilя bilяr. Bu
zaman шagirdляr yalnыz mяtndяki mяnanы
dяrk etmir, hяm dя mяnanыn dяrk edilmяsi
prosesinи шцurlu tяшkil edir.
• Strategiya иля oxu materiallar яsasыnda
oxunuн tяшkil, idarя eдилmяsi vя nяticяnin qiy-
mяtlяndirilmяsi mяrhяlяlяrindяn sonra mяz-
mundan яldя edilяn qяnaяtlяrin mцxtяlif hя-
yati problem vя tapшыrыqlarыn hяllindя istifadя
edilmяsinя vя шagirdin dцnyagюrцшцnцn zяn-
ginlяшdirilmяsinя xidmяt edяn vasitя kimi dя-
yяrlяndirilя bilяr.
Yuxarыda gюstяrilяnlяr belя nяticяyя gяl-
mяyя яsas verir ki, strategiyalы oxu «oxu qay-
dalarы»nыn praktik tяtbiqi ilя dцшцnmя mцhi-
tinin yaradыlmasы kimi dяyяrlяndirilя bilяr.
Шagirdyюnцmlц sinfin yaradыlmasы. Tяh-
sildя шagirdyюnцmlцlцk strategiyalы oxucu-
larыn inkiшafыnda xцsusilя яhяmiyyяtli mя-
sяlяdir. Strategiyalы oxunun inkiшafы o de-
mяkdir ki, шagirdlяr zehinlяrindяки ilkin
dцшцncяlяrini tяlimlя яlaqяlяndirmяyi юy-
rяnmяlidirlяr.
198
Hяr fяnn цzrя oxunun юzцnяmяxsus cя-
hяtlяri olduьundan шagirdlяrя юncя fяnlяr
цzrя materiallarы oxumaьыn yollarы юyrяdil-
mяlidir. Mцяllimlяr uшaqlara sadяcя: «Ki-
tablarыnыzы aчыn vя mяtni oxuyun!» demяmя-
li, onlarы oxudan яvvяl, oxu zamanы vя oxu-
dan sonra mцhцm tяlim strategiyalarыnыn
tяtbiqinя istiqamяtlяndirmяlidir.
Шagirdyюnцmlц sinifdя tяlimin sяmяrя-
liliyinя nail olмаг юyrяnяnlяrin mяtnlя,
baшqa шagirdlяrlя, mцяllimlя qarшыlыqlы fяa-
liyyяti bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Tяlimin
tяшkilindя mцяllimin vяzifяsi фяргли шякилдя
tяqdim edilir. Mцяllim шagirdin яvяzinя
mяtnin mяzmununu baшa dцшя bilmяz. Шa-
gird bunu юzц etmяlidir. Tяdqiqatlar gюstя-
rir ki, шagirdyюnцmlц sinifdя mцяllim mц-
hцm sяkkiz prinsipdяn чыxыш edяrяk tяlimi
tяшkil edirся, tяlim цчцn mяsuliyyяti шagird-
lяrin юz цzяrlяrinя gюtцrmяsinя шяrait yarat-
mыш vя onlarы mцhцm vяsaitlяrlя tяmin
etmiш olur.
Tяdqiqatчыlar strategiya иля oxunu тяли-
мин sяkkiz prinsipi иля ялагяли шякилдя тяг-
дим етмишляр. Йяни strategiya иля юyrяnяn:
1. Иdraki vя yцksяk idraki bacarыqlarы
яlaqяlяndirir;
2. Мяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf
haqqыnda dцшцnцr;
3. Йeni mяlumatlarы mюvcud biliklяri ilя
яlaqяlяndirir;
4. Мяtnin mяnasыnыn dяrk edilmяsindя
fяal iшtirak edir;
5. Тяшkilati iшarяlяrdяn istifadя edir;
6. Фяrdi oxu цslubunu faydalы hesab edir;
7. Тяlim zamanы юzgяlяri ilя яmяkdaшlыq edir;
8. Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsinя cяlb edilir.
Oxu prosesinin istiqamяtlяndirilmяsi
цчцn tяlimin gюstяrilяn sяkkiz prinsipinin
dцшцnцlmцш шяkildя яlaqяlяndirilmяsindяn
шagirdlяr яhяmiyyяtli dяrяcяdя faydalana
vя strategiya ilя oxuyan oxucuйа чевриля
bilяrlяr.
 Тящсилин ясаслары

Беляликля, сtrategiyalardan yararlanan oxu-
cu mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf haq-
qыnda dцшцnцr.
Strategiyalardan yararlanan юyrяnяnlяr
mяqsяdlяrini mцяyyяnlяшdirmяyi bacarыrlar
vя юz tяlimlяrini idarя edirlяr. Onlar bilirlяr
ki, mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяn юyrяnяnlяr
hяyatda daha чox mцvяffяqiyyяt qazanan-
lardыrlar. Mяqsяdlяri dяqiq mцяyyяnlяшdi-
rяn insanыn hяmin tapшыrыьы yerinя yetirmяk
eщtimalы yцksяkdir, yяni mяqsяdlяr nя qяdяr
dяqiq mцяyyяnlяшmiш olarsa, tapшыrыqlarыn
da keyfiyyяti o qяdяr yцksяk olar.
Mяqsяdin mцяyyяnlяшmяsindя seчmяk
bacarыьы mцhцm шяртdir. Шagirdlяr dяqiq bi-
lяndя ki, яsas fikri nяyя yюnяltmяlidirlяr,
onlar daha maraqla vя daha ruh yцksяkliyi
ilя tapшыrыqlarыn icrasыnы hяyata keчirirlяr.
Mяqsяdlяr шagirdляrin ehtiyac vя maraqlarы-
na uyьun olan zaman шagirdlяr onlarыn real-
laшmasы цчцn daha gяrgin чalышыr, qoyulan
sяylяr ilя nяticяlяr arasыnda яlaqяni gюrцr-
lяr. Mяqsяdlяrя dя o zaman nail olunur ki,
strategiyalы юyrяnяnlяr ardыcыl шяkildя юz
inkiшaflarы цzяrindя iшlяyir, lazыm gяldikdя
mцvafiq dцzяliшlяr aparыrlar.
Strategiyalardan yararlanan oxucular
mяqsяdi mцяyyяnlяшdirdikdяn sonra oxu
fяaliyyяtinя baшlayыrlar. Strategиyalы oxucu-
lar oxu materialыnыn mяqsяdindяn asыlы ola-
raq nяyin vя necя oxunmasыnыn sяmяrяli
olduьunu mцяyyяn edirlяr. Bu zaman BИBЮ
vя digяr mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmя stra-
tegiyalarы intensiv шяkildя istifadя edilir.
Kollektiv sinif mяqsяdlяri яmяkdaшlыq шяrai-
tindя oxuya шяrait yaradыr. Шagirdlяr tяlim
qrupunun цzvц olduqda onlarыn tяlim prose-
sindя iшtirakы daha da fяallaшыr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn 3.Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя яlaqяlяndirмя

sonra siz:
• Bцtцn tяlimlяr яvvяlki biliklяrя яsaslanыr. Yeni
• Yeni biliklяri яvvяlki biliklяr юyrяnяnin hяyatыnda qarшыlaшdыьы vя ya hяr
biliklяrlя hansы mяnbяdяn юyrяndiyi hяr nюv mяlumata aid
яlaqяlяndirяcяksiniz; edilя bilяr.
• Fikri (ideyanы) mцяyyяn
• Strategiya ilя oxuyan oxucu avtomatik olaraq
etmяk цчцn fяal mяsяlя ilя baьlы bildiklяrini юnя чяkir;
iшlяyяcяksiniz.
• Mюvcud biliklяri юnя чяkmяk nя цчцn lazыmdыr:
– Mяsяlя ilя baьlы mюvcud bilik vя ya tяcrцbя oxunun
mяqsяdinin mцяyyяn edilmяsindя yardыmчы olur;
– Mяqsяdli oxucu isя diqqяtli oxucu demяkdir;
– Diqqяtin yayыnma ehtimalы oxu nяticяlяrinin
dяyяrlяndirilmяsini aktuallaшdыrыr.

199
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 Anlayышыn mцяyyяn edilmяsi

Mюvcud bilik vя tяcrцbяlяrimizin aшkar
edilmяsinя yardыmчы ola bilяn strategiyalar
barяdя daha яtraflы mяlumat яldя edin vя
tяqdim edilяn tapшыrыqlarы йerinя yetirin: An-
layышыn mцяyyяn edilmяsi; NOYЧ (Nяzяrdяn
keчir, Oxu, Yoxla, Чalыш), Hissetmя qaydalarы
Bu íÿäèð?
Anlayышыn mяnasыnыn gюrцntцlц шяkildя
tяqdim edilmяsidir. Bu strategiya sюzlяrin
mяnasыnыn шagirdlяr tяrяfindяn яzbяrlяn-
mяsinя deyil, onun mяnasыnыn dяrk edilmя-
sinя yardыm edir. (Ana dili, sяh.82.)

Õîø õÿáÿð

Áóíà àèä íöìóíÿëÿð Bu íÿéÿ áÿíçÿéèð?

ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèçìè? Ìöæäÿ

Ôóòáîë Ñåâèíúèíè
éàðûøûíäà ãàëèá ýÿëäèê áþëìÿéÿ

Àíà, Êèìèñÿ
íÿíÿì ýÿëäè ñåâèíäèðìÿéÿ

Òÿçÿ ïàëòàð
àëìûøàì

TAPШЫRЫQ
Яcdad, jalя, kayut, tacir sюzlяrinin mяna-
sыnыn mцяyyяn edilmяsi цzrя iш aparыn. Nяzяrdяn keчir, Оxu, Yoxla, Чalыш
(NOYЧ)
Bu íÿäèð? (Lerynger, 1981)
Bu strategiya hяm mцяllim tяrяfindяn
Áóíà àèä tяdris mяqsяdlяrindя, hяm dя шagird tяrя-
íöìóíÿëÿð Bu íÿéÿ
ýþñòÿðÿ findяn tяlim mяqsяdlяrindя istifadя edilir.
áèëÿðñèíèçìè? áÿíçÿéèð?
Bu strategiya oxudan яvvяl, oxu zama-
nы vя oxudan sonra fяaliyyяtlяri яhatя
edir.
Belяliklя, strategiya dюrd fяaliyyяtin
vяhdяtindяn ibarяtdir:
– Nяzяrdяn keчir;
– Oxu;
– Yoxla;
– Чalыш.

200
 Тящсилин ясаслары
Tapшыrыq
NOYЧ Юyrяnяn
(шagird, tяlяbя, mцdavim)
tяrяfindяn gюrцlяcяk iшlяr
Nяzяrдяn keчirin
• Qruplara bюlцnцn;
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш
шяkil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnцn;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq, mяtndяki birinci
vя sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxuyun;
• Mяtni oxuyan zaman cavab tapmaq is-
tяdiyiniz suallarы tяrtib edin.
Oxuyun
• Mяtni oxuyun vя hazыrladыьыnыz suallara
cavab verin;
• Qarшыlaшdыьыныз yeni sюzlяrin mяnalarыnы
aydыnlaшdыrmaq цчцn lцьяtlяrdяn istifadя edin.
Yoxlayыn
• Cavablarыnыzыn nя qяdяr keyfiyyяtli,
anlaшыqlы vя aydыn olduьunu yoxlayыn;
• Mяtndяki yaxыnmяnalы vя ya чoxmяnalы
sюzlяrin olub-olmamasыnы mцяyyяnlяшdirin,
onlarыn mяtnin mяzmuнуna tяsiri цzяrindя
dцшцnцn.
Чalышыn
NOYЧ Юyrяdяn (mцяllim) tяrяfindяn
gюrцlяcяk iшlяr
NЯZЯRDЯN KEЧИR
• Mяtni шagirdlяrя tяqdim edin;
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш шя-
kil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnmяyi xahiш edin;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq, mяtndяki birinci
vя sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxumaьы
xahiш edin;
• Mяtni oxuyan zaman cavab tapmaq is-
tяdiklяri suallarы tяrtib etmяyi xahiш edin;
• Юzцnцz (mцяllim) яvvяlcяdяn nцmunя-
vi suallar tяrtib edin ki, lazыm gяldikdя шa-
girдlяrя istiqamяt verяsiniz vя ya onlarыn
nяticяlяrini doьru dяyяrlяndirя bilяsiniz.
201
Мяtn nяzяrdяn keчirilяrkяn
tяrtib edilmiш suallar
nцmunяsi
Mцяllim tяqribяn belя sualлар tяrtib edя
bilяr:
• Шяkildя nя gюrцrsцnцz?
• Sizcя, bu hяqiqяtяn .......................?
• Nяyя gюrя hesab edirsiniz ki, ............. ?
«Nяzяrdяn keчir» mяrhяlяsi ilя baьlы
bяzi tюvsiyяlяr
• Mяtnin mяnasыnы belя asan yolla юncя-
dяn aydыnlaшdыrmaq cяhdlяri юyrяnяnlяri
daha юzцnяиnamlы edir, onlarыn mцhakimя
yцrцtmяk bacarыьыnы inkiшaf etdirir.
• Bu bacarыqlarы inkiшaf etdirmяk цчцn sa-
dя vя kiчik mяtnlяrdяn mцrяkkяb vя bюyцk
mяtnlяrя doьru irяlilяmяk lazыmdыr. Belя ki
mяtnlяr mцrяkкяblяшdikcя fяaliyyяtlяr dя
mцrяkkяblяшir.
• Sadя mяtndяn mцrяkkяb mяtnя doьru
inkiшaf edяrkяn mцvafiq bacarыqlarы ilkin sя-
viyyяdя formalaшdыrmaq цчцn bir qяdяr ta-
nыш mяtnlяrin seчilmяsi faydalы olardы.
OXU
• «Oxu» mяrhяlяsindя шagirdlяr mяtni
oxuyurlar vя юzlяrinin hazыrladыqlarы suallara
cavab verirlяr;
• Шagirdlяr qarшыlaшdыqlarы yeni sюzlяrin
mяnalarыnы aydыnlaшdыrmaq цчцn lцьяtlяrdяn
istifadяyя istiqamяtlяndirilmяlidirляр;
• Шagirdlяr inanmalыdыrlar ki, mяtniн mя-
nasыnы dяrk etmяk цчцn hяr sюzцn mяnasыnы
inadla aydыnlaшdыrmaq lazыmdыr;
• Onlar inanmalыdыrlar ki, mяtni oxuyan
zaman юz tяrtib etdiklяri suallara cavab tap-
maqla yeni yaranmыш suallara da cavab
tapmaьa qadir olacaqlar;
• Oxunun bu yolla tяшkili шagirdlяri bir
sualыn mцxtяlif doьru cavablarыnыn olmasыna
inandыracaqdыr.
 Тящсилин ясаслары
YOXLA
• Bu mяrhяlяdя шagirdlяr юz cavablarыnыn
nя qяdяr keyfiyyяtli, anlaшыqlы vя aydыn oldu-
ьunu yoxlayыrlar;
• Шagirdlяr mяtndяn qeydlяr gюtцrdцyц
zaman mцяllimin onlarla qarшыlыqlы fяaliyyяti
чox vacibdir;
• Mцяllim шagirdlяrin nя yazdыqlarыnы, ca-
vablarы haradan vя necя яldя etdiklяrini
mцяyyяnlяшdirmяk цчцn onlarla яks-яlaqя
yaratmalыdыr.
ЧALЫШ
«Чalыш» son mяrhяlя olub шagirdляrя юy-
rяnmяyi baшqa mцstяvidя tяqdim edir.
Bu elя bir mяrhяlяdir ki, burada sюzlяrin
iki vя daha artыq mяna daшыmasы vя bunun
da mяtnin mяzmununун dяrk edilmяsinя
tяsiri mцzakirя edilя bilяr:
– mцяllim mяtnin mяzmunuнун dяrk edil-
mяsinя tяsiri olan bir vя ya bir neчя чoxmя-
nalы vя ya omonim sюz yazыb bunun шяrh
edilmяsini uшaqlardan xahiш edя bilяr;
– бцtцn sinfя bir sual verib оnun cavabы-
nыn hazыrlanыb tяqdim edilmяsini xahiш edя
bilяr;
– щazыrlanmыш cavablarыn qruplarda mцza-
kirяsinin tяшkili isя mяzmunun шagirdlяr tяrя-
findяn daha dяrindяn dяrk edilmяsinя шяraiт
yaradar.
Hissetmя qaydalarы
(Herber, 1978)
• Bu strategiya mяtnin mяzmuнуnun
dяrk edilmяsindя baш vermiш yanlышlыьы
mцяyyяnlяшdirmяk цчцn яhяmiyyяtli vasi-
tяdir.
• Mцяllim mяtndяki яsas mяsяlяni
mцяyyяnlяшdirir, шagirdlяrin yanlыш dяrk
etdiyi hяmin mяsяlяdяn baшlayaraq hяqi-
qяtin цzя чыxarыlmasыnы tяшkil edir.
• Oxudan яvvяl yцrцтdцklяri mцlahizя-
lяrin, oxudan sonra dцzgцn vя ya yanlыш
olduьunu aydыnlaшdыrыrlar.
202
Мятни oxumazdan яvvяl aшaьыdaкы tapшы-
rыьы oxu, verilяn mцddяalarыn doьru vя ya
sяhv olduьunu gюstяr. Bяhsi oxuyandan
sonra hяmin mцddяalarы tяkrar oxu vя yeni
biliklяrindяn чыxыш edяrяk onlarыn doьru vя
ya sяhv olduьunu bir daha gюstяr. Mяtndя
doьru cavab verilяn sяhifя vя abzasы qeyd et,
cavabыnы яsaslandыr. Dцшцn vя fяaliyyяtinin
sonunda юyrяndiklяrin haqqыnda yaz:
Oxudan 1. _____________________ Oxudan
яvvяl _______________________ яvvяl
D S _______________________ D S
_______________________
____ ____ ____ ____
2. _____________________
_______________________
_______________________
_______________________
Sяh.___Mяtndя deyilir
____ ____ _______________________ ____ ____
_______________________
3. _____________________
_______________________
_______________________
_______________________
Sяh.___Mяtndя deyilir
________________________
____ ____ ________________________ ____ ____
_______________________
_______________________
Беляликля, сtrategiyalы oxucu yeni mяlu-
matlarы mюvcud biliklяrlя яlaqяlяndirir.
Иstяnilяn yeni tяlim ilkin biliklяrя яsasla-
nыr. Иlkin biliklяr юyrяnяnin mюvzu baxыmыn-
dan bildiyi vя tяtbiq etdiyi bцtцn mяsяlяlяrlя
яlaqяlяndirilir.
Strategiyalы oxucular avtomatik olaraq
mюvcud biliklяrini oxu materialы ilя яlaqя-
lяndirirlяr. Onlar bilirlяr hansы ilkin tяcrцbя-
lяr oxunun яsasыnы tяшkil edя bilяr. Bilmяk
oxunun mяqsяdi olub, oxu mцddяtindя diq-
qяti istiqamяtlяndirir. Иlkin biliklяri qiymяt-
 Тящсилин ясаслары

lяndirmяk, oxucunun diqqяtinin яn mцhцm

mяsяlяlяrя yюnяldilmяsindя mцhцm rol oy-
nayыr. Иlkin biliklяrin oxunan mяtnin baшa
dцшцlmяsindя bюyцk rolu olduьundan шa-
girdlяr mюvcud biliklяrini qiymяtlяndirmя-
Áÿùàíÿ
yin yollarыnы da bilmяlidirlяr. Bunun цчцn bir
чox strategiyalar var. Bunlardan «Anlayыш-
larы mцяyyяnlяшdirmяk цчцn xяritя tяrtib et-
mяk» strategiyasы diqqяti cяlb edir. Bu stra-
tegiya yeni sюzlяrin mяnasыnы юyrяnmяkdя
чox yararlыdыr. Mяsяlяn:

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrя- 4. Mяnanы aшkar etmяk цчцn fяal чалышма

nяndяn sonra siz: • Oxucu mяtnlя qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olan zaman mяnanы aшkar edir.
• Охудуьунуз мят- • Mяnasыz mяlumat tezliklя unudulur.
нин мянасыны • Oxumaq – mяtndяki mяna цzяrindя dцшцnmяkdir.
• Strategiya ilя oxuyan oxucu mяsяlя яtrafыnda юz tяsяvvцr vя
мцяййян етмяк yanaшmalarыnы mцяllifin tяsяvvцr vя yanaшmalarы ilя mцqayisя
цчцн стратеэийалар- edяrяk oxuyur.
дан йарарланаъаг- • Mяna – mцvafiq ilkin biliklяrdяn vя strategiyalardan istifadя
сыныз etmяklя aшkar edilir.

Беляликля, сtrategiyalы oxucu mяtnin mяna-
sыnыn dяrk edilmяsindя fяal iшtirak edir.
Mяna mцяllimin izahы vя ya yazыlы mяtn
kimi baшa dцшцlmяmяlidir. Mяna dinlяnilяn
vя ya oxunan mяlumatlarla qarшыlыqlы fяaliy-
yяt яsasыnda yaranыr. Mяnalы olmayan mя-
lumat tezliklя unudulur. Яn son toplantыla-
rыnыzы yadыnыza salыn. Orada siz чox insanlar
gюrdцnцz. Lakin onlarыn hamыsы sizin yadы-
nыzda deyil. Yadыnыzda qalan hяr hansы qar-
шыlыqlы fяaliyyяtdя olduьunuz insanlardыr.
Mяnanы dяrk etmяyя yюnяldяn nяdir? Шagird
tяlim materialыnыn юyrяnilmяsindя maraqlы olanda
vя ya hяr hansы mяlumatы almaьa ehtiyac duyanda
mяnanы dяrk edir. Mяnanы dяrk etmяk цчцn oxucu
mяzmunu яlaqяlяndirmяli, nяticя чыxarmalыdыr vя
mяzmunla baьlы шяrhlяr vermяlidir. Strategi-
yalы oxucular bilirlяr ki, suallar tяrtib etmяk,
mяsяlя ilя baьlы digяrlяri ilя sюhbяt etmяk vя
dцшцndцrцcц yazыlar yazmaq mяnanы dяrk
etmяyin yollarыdыr.
Oxu – mяtnin vasitяsi ilя dцшцnmяk demяk-
dir. Oxucu mяtnlя qarшыlыqlы fяaliyyяt nяticя-
sindя mяnanы dяrk edir. Bu, яlbяttя ki, yazыlmыш
iшarяlяrin цzяrinя gюz gяzdirmяk deyil. Hяr bir
oxucu oxuduьu materialdan anladыьы mяnanы,
yazычыnыn yazdыьы vя ya nяzяrdя tutduьu mяna
ilя mцqayisя edir. Bu zaman mяnanыn dяrk
edilmяsi цчцn ilkin biliklяr cяlb edilir vя mц-
vafiq strategiyalar istifadя edilir. Strategiyalы
oxucu intensiv olaraq bacarыq vя strategiyalarыn
kюmяyi ilя mяnanы dяrk edir. Mяsяlяn, strate-
giyalы oxucu oxudan яvvяl bцtцn ilkin biliklя-
rini sяfяrbяr edir. Mяlumatlarla rastlaшdыqca bu
haqda fikirlяrini baшqalarы ilя mцzakirя edirlяr.
Aydыn olmayan vя sual doьuran fikirlяrlя baьlы
kitaba bяnd etdiklяri vяrяqlяrindя qeydlяr apa-
rыrlar. Мятндяки айры-айры абзаслара вя йа парча-
лара «башлыглар» верир. Беляликля, мятндяки «кичик
фикирляр» мцяййян едилир. Онлары да цмумиляшдир-
мякля ясас фикри, сянятинин мянасыны айдынлашдырыр.
Strategiyalы oxucular bilirlяr ki, mцяllif чatdыr-
maq istяdiklяrini чatdыrmaq цчцn мятни necя
dцzgцn tяшkil etmяk lazыmdыr.

203
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2 edяrkяn яvяzliklяrя fikir verdinizmi, xцsusi

Mяnanы aшkar etmяkdя fяal iшlяmяyin
yollarы ilя daha yaxыndan tanыш olmaq цчцn
tяqdim edilяn parчanы oxuyun. Oxu zamanы
fikir verin: sizin beyniniz necя dяrk edir?
Buraya daha чox onlarыn яl ilя (sillя, шapa-
laq vя s.) vя ya hяr hansы alяtlя (qamчы, шallaq,
kяmяr, ayaqqabы, taxta qaшыq vя s.) dюyцlmяsi
daxildir. Buraya, hяmчinin onlarыn tяpiklяn-
mяsi, silkяlяnmяsi, hцndцr yerdяn atыlmasы,
cыrmaqlanmasы, чimdiklяnmяsi, yumruqlanmasы,
yandыrыlmasы, qaynar su ilя pюrtlяnmяsi vя ya
mяcburi yedirtmя daxildir.
Dцшцnцn
• Necя oxudunuz?
• Mцяllifin ismarыcыnы dяrk etmяkdя чя-
tinlik чяkdinizmi?
• Sizcя, nя цчцn anlaшыlmazlыq var idi?
• Oxu zamanы mяnanы dяrk etmяk цчцn
hansы strategiyalardan istifadя etdiniz?
• Юz tяsяvvцr vя yanaшmalarыnыzы mцяl-
lifin tяsяvvцr vя yanaшmalarы ilя mцqayisя
isimlяrin olmamasыnы gюrdцnцzmц?
• Bu sizi юz ilkin biliklяrinizdяn istifadя
etmяkdяn mяhrum edirdi. Яgяr bilsяydiniz
ki, sюhbяt uшaq cяzalanmasыndan gedir, bu
sizя mяnanы даща йахшы dяrk etmяyя yardыm
edяrdimi?
• Bir az яvvяl oxuduьunuz pаrчanы bir da-
ha oxuyun.
Strategiya ilя oxuyanlar mяnanыn dцшц-
nцlmцш шяkildя strategiyalardan vя mцvafiq
bacarыqlardan istifadя etmяklя mцяyyяn-
lяшdirirlяr. Onlar mяnanыn oxudan яvvяl,
oxu zamanы vя oxudan sonra mцяyyяnlяш-
dirirlяr.
– Oxudan яvvяl mяsяlя ilя baьlы bцtцn
mюvcud bilik vя tяcrцbяsini юnя чяkir;
– Mяlumatla цz-цzя qaldыqlarы zaman ya-
ranmыш suallarla baьlы qeydlяr gюtцrцr;
– Oxudan sonra aydыn olmayan vя ya
mцbahisяli mяsяlяlяr яtrafыnda mцzakirяlя-
rя qoшulur.
Яgяr oxucu юz ehtiyacыna cavab verяn
strategiyanы dцzgцn seчib tяtbiq edirsя, de-
mяli, o, strategiyalы oxucudur.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

5. Охунун тяшкили формаларындан истифадя

• Юyrяnяnlяrin tяlimin vя ya oxunun tяшkili formalarыndan xяbяrdar
Bu мювзуну юyrя-
olmasы, onlarыn dцшцnяряk oxusuna yardыm edir.
nяndяn sonra siz:
• Oxunun tяшkilinin mцxtяlif formalarыnыn olmasыna baxmayaraq, oxu
• Oxunun tяшkili zamanы onlardan yalnыz birindяn istifadя edilir.
formalarыndan
• Eyni mяtni oxuyan zaman bir шagird bir nцmunяdяn, digяr шagird
istifadя
edяcяksiniz; digяr nцmunяdяn istifadя edя bilяr.
• Fяrdi tяlimin А. Sяbяb/Keyfiyyяt formasы;
mцxtяlif цsullarыna Б. Mцqayisя/Qarшыlaшdыrma formasы;
seчimli yanaшaraq Ъ. Anlayыш/Tяyinetmя formasы;
mцvafiq qяrarlar Д. Mяqsяd/Fяaliyyяt/Nяticя formasы;
qяbul edяcяksiniz. Е. Problem/Hяll formasы;
Ф. Tяsdiq/Dяstяk formasы;
Э. Ardыcыllыq formasы.

204
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 миш nцmunяlяr яsasыnda юz nцmunяlяrinizi

Охунун тяшкили формалары иля баьлы tяqdim hazыrlayыn.
edilяn ъядвял вя схемлярля tanыш olun. Верил-

A. Sяbяb/Keyfiyyяt formasы
Sяbяb/Keyfiyyяt formasы mцяyyяn шяraitin nяticяsi kimi meydana чыxan яшya vя hadisя-
nin sяbяblя яlaqяsini mцяyyяnlяшdirir.

СЯБЯБ КЕЙФИЙЙЯТ

НЦМУНЯ: Min illяr boyu daшqыnlar чay va- Чay vadilяri яkin цчцn yararlы torpaqlarla
dilяrinя yeni torpaqlar gяtiriblяr. zяngindirlяr.
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы
istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Nя baш verмишдир? – ona gюrя ÑßÁßÁ

• Bunun sяbяbi nя олмушдур? – о vaxtdan bяri ÑßÁßÁ ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
• Nяticяdя даща nя baш verdi? – о vaxtdan sonra ÑßÁßÁ
• Nяticяnin яn mцhцm amillяri nяdяn ibarяtdir? – bu sяbяbdяn
• Bu amillяr arasыnda hansы яlaqя var? – nяticя etibari ilя âÿ éà
• Nяticя hяmiшя sяbяbя gюrя baш verир? – bundan юtrц
ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
Nя цчцn hя, nя цчцn yox? – bunun цчцn
• Amillяr (faktorlar) fяrqli olanda nяticяlяr – bununla belя ÑßÁßÁ ÊÅÉÔÈÉÉßÒ

necя dяyiшir? – bunun nяticяsindя ÊÅÉÔÈÉÉßÒ

• Mцяllifin tяsvir etdiyi hansы sяbяb/key-
fiyyяt prosesini gюrdцnцz? ÑßÁßÁ-
ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
• Nяyя gюrя sяbяb/keyfiyyяt strukturuna
ehtiyac yarandы?

B. Mцqayisя/Qarшыlaшdыrma formasы
Mцxtяlif mюvzular цzrя oxшar vя fяrqli cяhяtlяri юn plana чяkmяklя dцшцnmя strukturunu
mцяyyяnlяшdirir:
НЦМУНЯ: Мювзу Ы: Бакы Мювзу ЫЫ: Лянкяран

Бунлар арасында щансы охшар ъящятляр мювъуддур?

Онларын щяр икиси Хязяр дянизиндян эялир ялдя едир.

Фяргляр: пайтахт шящяридир. Абшерон йары- Фяргляр: яйалят шящяридир; Азярбайъанын

мадасында йерляшир; шоран торпаглардыр; ъянуб шяргиндя Лянкяран овалыьында йерляшир,
нефт сянайеси шящяридир. ясасян, кянд тясяррцфаты зонасыдыр.

Нятиъя: Щяр ики шящярин шярг сащиллярини Хязяр

дянзинин сулары йуйур.

205
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Hansы anlayышlar mцqayisя edilir vя ya – fяrqlidir

qaршыlaшdыrыlыr? – oxшardыr
• Mцqayisя etmяk цчцn hansы kateqoriya-
– eynidir
lar, xцsusiyyяtlяr vя ya atributlardan
istifadя edilir? – яksidir
• Onlar nя qяdяr oxшardырlar? – baxmayaraq Îõøàð Ôÿðãëè
• Bяs onlar nя qяdяr fяrqlidirlяr? – halbuki
• Hansы xцsusiyyяtlяr onlarы fяrqlяndirяn – eynяn ÌÖÃÀÉÈÑß/
mцhцm cяhяtlяr hesab edilя bilяr? – elяcя dя ÃÀÐØÛËÀØÄÛÐÌÀ
• Mцqayisя edilяn mяфhumlar daha чox – hяmчinin
bir-biri ilя oxшardыlar, ya fяrqlidirlяr? – ya, ya da
• Bu mяsяlяlяrlя baьlы biz hansы nяticяlяrя – digяr tяrяfdяn
gяlя bilяrik?
– yalnыz...deyil, hяm dя...
• Nяyя gюrя mцяllif bu mяфhumlarы
mцqayisя edir vя ya qarшыlaшdыrыr? – fяrq ondan ibarяtdir ki
• Mцqayisя/qarшыlaшdыrma strukturu necя – яgяr
meydana чыxыr?

C. Anlayыш/Tяyinetmя formasы
НЦМУНЯ: Anlayышlarыn mahiyyяtini юn plana чяkir vя onlara aid nцmunяlяr gюstяrir.

Анлайыш Исим

Хцсусиййяти Яшйанын адыны билдирир

Хцсусиййяти Китаб, инсан, Бакы вя с.

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
– xцsusiyyяtlяr
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn
xцsusiyyяtlяri nяdяn ibarяtdir? – atributlar
• Ondan necя istifadя edilir? – nцmunяlяr
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? – kateqoriya
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi – istifadя цsullarы
ÀÍËÀÉÛØ/
xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir, bяzilяri yox?
– яsas funksiyasы ÒßÉÈÍÅÒÌß
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi
шяkildя nяticяlяnirmi?

206
 Тящсилин ясаслары

D. Mяqsяd/Fяaliyyяt/Nяticя formasы
Mяlumatlardan fяaliyyяt planы tяrtib etmяklя mяqsяdyюnlц dцшцnmяni tяшkil edir.
НЦМУНЯ:
ня я
н
ц
ч к ав
и ц тмя ял р

Уьурлу илк тядрис эцнц

й
я е рля ля
м к ля ят
йе арц ри д лийй
р
а яд э а
ащ т Ша фя
Мягсяд Н ися Башаьрысынын гаршысыны алмаг Вахт чатышмазлыьы олмасын
Илк тядрис эцнцнц Ня Уьурсузлугдан мцдафия едир Бош вахт галмасын
уьурла баша зя Ъя
м рдя лб
чатдырмаг як ту ща едиъ
тя ту зыр и ф
бд лм лам ян
я о уш
лм ва аг дляр
аг хт

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn

istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr
• Ъялб едилян инсанлар вя йа гцввяляр кимдир?
• Онлар няйя наил олмаг истяйирляр? Онларын мяг-
– наил олур
сяди нядир?
• Щансы фяалиййятляр онлара мягсядя чатмаьа йар- – мювъуд имканлар
дым едир? – план
• Нязярдя тутулан ишляр ня гядяр уьурла йериня йе-
тирилир? – эюзлянилян нятиъя
• Эюрцлян ишляр мягсядя чатмаьа хидмят едирми? – атылмыш аддым
• Онларын щярякятляринин эюзлянилмяйян нятиъяляри
– нятиъя
ола билярми?
• Бялкя, башга ъцр щярякят етмяк даща файдалы
оларды? Башга фяалиййятляр мцмкцн идими?

Е. Problem/Hяll formasы
Hяll edilmяli problemi aшkar edir vя hяlli yollarыnы araшdыrыr.

НЦМУНЯ:
Фикир вермямяк

Експертлярля мяслящятляшмяк
Суйун кейфиййяти истифадячиляри гане етмир
Суйун тяркибини арашдырмаг

Гярар вермяк: йериня йетирмяк

207
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем
istiqamяtlяndirяn suallar
• Problem nяdir?
– vяziyyяti yaxшыlaшdыrmaq
• Bu kimin problemidir? ÏÐÎÁËÅÌ
ehtiyacы
• Bu problemin sяbяbi nяdir?
• Problemin tюrяtdiyi fяsadlar nяdяn ibarяtdir? – problem odur ki
• Problemi kim hяll etmяk istяyir? – mяsяlя budur ki ÙßËË
• Hansы hяll yollarы mяslяhяt gюrцlцr vя ya nя
kimi cяhdlяr edilir? – bunun hяllinя yalnыz
• Problemin hяlli hansы nяticяlяrя gяtirib чыxa- – bunun sяbяbi ÏÐÎÁËÅÌ/
ÙßËË
rar?
– hяlli imkanlarы
• Problem hяll edildimi? Bu yeni problemlяr
doьurmadы ki?

F. Tяsdiq/Дяstяk formasы
Mюvzu ilя baьlы xцsusi yanaшmasыnы mцяyyяn edir, fяrziyyяlяrini tяrtib edir vя onlarы
dяstяklяyяn mяlumatlarы kateqoriyalaшdыrыr.
НЦМУНЯ:

Тяклиф: Щейвандарлар ъанаварлардан горхмалы дейилляр.

Факт: Ъанаварлар щейванлары йедикляриня эюря инсанлар онлары юлдцрцрляр.

Bir neчя rayona canavarlar gecя hцcum edib, яhaliyя чox ziyan
Nцmunяlяr:
vurublar.
Kцtlяvi шяkildя insanlarыn hяyatы vя яmlakы tяhlцkя qarшыsыnda qalыrsa,
Ekspert rяyi:
dюvlяt sяviyyяsindя tяdbir gюrцlmяlidir.
Mяntiq vя Heyvandarlar canavarlarы юldцrmяklя юz hяyatlarыnы vя яmlaklarыnы qo-
яsaslandыrma: rumaq mяcburiyyяtindяdirlяr.

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn

istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr

• Hansы mюvzu tяsvir edilir? – statistik gюstяrиcilяrя яsasяn

• Hansы faktlar var?
– ekspertlяr gюstяrirlяr ki
• Nя tяklif edilir?
• Hansы statistika tяklifi dяstяklяyir? – mяsяlяn
• Mюvzu цzrя ekspert kimdir? – fikri bir nцmunя ilя яsaslandырсaм
• Tяklifi dяstяklяmяk цчцn hansы nцmunяlяr – faktlara gюrя
gяtirilib? – araшdыrmalar zamanы
• Sizcя, verilяn tяklif aьlabatаndыr,
– mяntiqлиdir
mяntiqлиdir?

208
 Тящсилин ясаслары

Э. Ardыcыllыq formasы
Fikir vя ya hadisяlяri seriya hadisяlяr vя ya mяntiqi ardыcыllыqla dцzцr.

НЦМУНЯ: Мювзу: Сящяр мяктябя неъя щазырлашмалы?

Йухудан Пянъяряни Сящяр эимнастикасы

ойанырам ачырам едирям

Ял-цзцмц Палтарларымы Сящяр йемяйи

йуйурам эейинирям йейирям

Чантамы бир даща Айаггабыларымы Мяктябя

йохлайырам эейинирям йолланырам

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем
istiqamяtlяndirяn suallar
– ona gюrя 1. ____________
– nюvbяti 2. ____________
3. ____________
– o zaman 4. ____________
• Hansы ardыcыllыq tяsvir edilib? – birinci 5. ____________
6. ____________
• Xronoloji ardыcыllыq necя baш verir? – ikinci 7. ____________
• Bu ardыcыllыqda яsas addыmlar, hadisяlяr – яvvяlcя 8. ____________
hansыlardыr? – sonra 9. ____________
10. ____________
• Ardыcыllыq nя цчцn яhяmiyyяtlidir? – sonda
– ardынca ÀÐÄÛÚÛËËÛÃ

– onu mцшayияt etdi

– чox чяkmяdяn

Strategiya иля охуйан oxucu mяtnin oxu-
sunun tяшkili formalarыndan istifadя едир.
Strategiya иля охуйан oxucular bilirlяr ki,
dцшцnmяk vя юyrяnmяk цчцn mяlumatlarыn
tяшkil edilmяsi mцhцm шяrtdir. Onlar tяшkilati
quruluшdan istifadя edяrяk fikirlяrini hяm kon-
sepsiyalar, hяm dя yazыlmыш mяtn шяklindя for-
malaшdыrmaьыn yollarыnы юyrяnirlяr. Mяsяlяn,
strategiyalы oxucu Veнn diaqramыnda verildiyi
kimi oxшarlыqlarы vя fяrqlяri mцяyyяn edя bilir.
Шagirdляrя quruluшdan, strukturdan dцz-
gцn istifadяnin yollarы юyrяdilяndя mяlumat-
larыn yaddaшda mцhafizяsinin tяшkilinin key-
fiyyяti dя yцksяlir. Mцяllim ardыcыl olaraq
mцxtяlif tяшkilati iшarяlяrdяn dцzgцn istifa-
dя etmяyi nцmunяlяr яsasыnda gюstяrяndя,
шagirdlяr onlarы mяqsяdyюnlц dцшцnmяk,
mяlumatlarы qiymяtlяndirmяk, yadda saxla-
maq, fяrqli шяraitlяrdя istifadя etmяk siste-
mi kimi dяrk edirlяr.
Oxu zamanы mяtnin quruluшunu mцяyyяn
etmяk чox faydalыdыr. Mяlumatlandыrыcы vя
hekayя xarakterli mяtnlяrin quruluшu fяrqli
olduьu kimi, oxu zamanы fяrqli dцшцnmя tяrzi
dя tяlяb edir. Hekayя xarakterli mяtnlяri

209
 Тящсилин ясаслары

oxuyarkяn oxucu hekayяnin baшlanьыc, яsas тяси иля dцшцnmя dя fяrqli yollarla tяшkil edi-
hissя vя nяticяsi kimi elementlяr ilя baьlы mя- лиr. Bu strukturlarla tanышlыq yeni anlayышla-
lumat alыr. Бунун цчцн охунун тяшкилинин ашаьыда rыn юyrяnilmяsini maksimum dяrяcяdя yцk-
тягдим едилмиш формаларындан истифадя едилир: sяldir. Bяzяn mяtnlяr struktur baxыmыndan
• Sяbяb/Кейфиййят zяif vя qeyri-mцtяшяkkil olduьundan oxu-
• Mцqayisя/Гаршылашдырма cularыn onu anlamasы чяtinlяшir. Belя mяtn-
• Anlaйыш/Тяйинетмя lяrin oxusu vя dяrk edilmяsi цчцn шagirdляr
• Mяqsяd/Фяалиййят/Нятиъя hяmin materiallarыn tяшkili strukturunu
• Problem/Щялл mцяyyяn etmяk vя mяzmunu aydыnlaшdыr-
• Тясдиг/Дястяк maьыn yollarыnы bilmяlidirlяr. Strategiya-
• Ardыcыllыq lardan istifadя etmяklя oxucular, hяtta яn
Охунун тяшкилинин щяр формасынын юзцня- zяif tяшkil edilmiш mяtnin strukturunu
мяхсус сяъиййяли ъящятляри вар. Онларын васи- mцяyyяnlяшdirя bilirlяr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

6. Fяrdi tяlim цsullarыndan istifadя haqqыnda

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Oxu материалыны даща йахшы дярк
етмяк цчцн фярди дяркетмя цсулун-
дан истифадя едяъяксиниз;
• Тялим просесиндя ондан истифадя
йолларыны тягдим едяъяксиниз.
qяrarlarыn qяbul edilmяsi
Иnsanlarыn hamыsы dцnyaya юyrяnmя bacarыq-
larы ilя gяliblяr, lakin onlar mцxtяlif yollarla юy-
rяnirlяr.
Hovard Qardner «Mцxtяlif цsullarla dяrket-
mя» nяzяriyyяsindя bu problemi юnя чяkib vя юy-
rяnmяnin sяkkiz цsulunu gюstяrмишдир. (Яvvяlki
yarыmbюlmяdя bu mяsяlя ilя baьlы bilik vя baca-
rыqlara yiyяlяnmisiniz.)
Bяzi юyrяnяnlяr tяdqiqatlarыnыn nяticяlяri
haqqыnda hesabat yazmaьa, digяrlяri tяqdimat
hazыrlayыb, шifahi чыxыш etmяyя, цчцncцlяr шеир йаз-
маьа mahnы qoшmaьa, dюrdцncцlяr vidеоmate-
riallar hazыrlamaьa цstцnlцk verя bilяrlяr.

Юz oxu bacarыqlarыmыz haqqыnda nя bilirik?

Gяlin dцшцnяk!
– Harada oxumaьы sevirsiniz?
– Bцtцn detallara diqqяt yetirяrяk: ideyalar, surяtlяr, sюzlяr цzяrindя dцшцnяrяk aramla
oxuyursunuz?
– Bяlkя, oxuduьunuz mяtndя sюz vя cцmlяlяr цzrя barmaьыnыzla hяrяkяt etmяyi xoшla-
yыrsыnыz?
– Oxuduqlarыnыzы film kimi gюzlяriniz qarшыsыndan keчirirsiniz vя ya mяlumatlarы qrafiklяrdя
яks etdirmяyi xoшlayыrsыnыz?
– Sцrяtlя oxumaьы vя oxuduьunuzu tяkrarяn ucadan oxumaьы xoшlayыrsыnыz?

210
 Тящсилин ясаслары
Яgяr siz:
• aчыq mяkanda, baьda, parkda oxumaьы
xoшlayыrsыnыzsa, siz tяbiяt-naturalistik dяrk-
etmя цsuluna aidsiniz.
• bцtцn detallara diqqяt yetirяrяk: ideyalar,
surяtlяr, sюzlяr цzяrindя dцшцnяrяk aramla
oxuyursunuzsa, siz linqvistik dяrketmя цsu-
luna aidsiniz.
• oxuduьunuz mяtndя sюz vя cцmlяlяr цz-
rя barmaьыnыzla hяrяkяt etmяyi xoшlayыrsыnыzsa,
siz bяdяn-kinestik dяrketmя цsuluna aidsiniz.
• oxuduqlarыnыzы film kimi gюzlяriniz qar-
шыsыndan keчirirsiniz vя ya mяlumatlarы qra-
fiklяrdя яks etdirmяyi xoшlayыrsыnыzsa, siz
mяkan-vizual dяrketmя цsuluna aidsiniz.
• sцrяtlя oxumaьы vя oxuduьunuzu tяk-
rarяn ucadan oxumaьы xoшlayыrsыnыzsa, siz
sяs-musiqi dяrketmя цsuluna aidsiniz.
TAPШЫRЫQ
«Bцlbцl vя qыzыlquш» mяtnini oxuyun. Fяrz
edяk ki, bu mяtnin oxusunu tяшkil edяrkяn
fяrdi tяlim цsulundan istifadя etmяk qяrarыna
gяlmisiniz. O zaman sinif Hovard Qardnerin
«Mцxtяlif цsullarla dярketmя» nяzяriyyяsinя
gюrя mцяyyяn edilmiш dяrketmя цsullarы ba-
xыmыndan, adяtяn, 8 qrupa bюlцnцr:
Ы qrup – Linqvistik/sюz
ЫЫ qrup – Mяntiqi/riyazi
ЫЫЫ qrup – Vizual/mяkan
ЫV qrup – Bяdяn/kinestik
V qrup – Musiqi/sяs
VЫ qrup – Fяrdlяrarasы
VЫЫ qrup – Fяrddaxili
VЫЫЫ qrup – Naturalistik/tяbiяt
Qrup цzvlяrinin юyrяnmя xцsusiyyяtlя-
rini nяzяrя almaqla hяr qrup цчцn mцvafiq
tapшыrыq hazыrlayыn.
Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
Bцlbцl vя Qыzыlquш
Baharыn gюzяl bir чaьыnda Bцlbцl цzцnц
Qыzыlquшa tutub dedi:
– Ey Qыzыlquш, sяn dцnyaya gяlяndяn bir
211
nяьmя oxumamыsan. Bяs necя olur ki, шah
sяni bu qяdяr чox istяyir? Yediyin kяklik яti-
dir. Mяnim xюrяyim isя cцcц-mцcц, qurd-
quшdur. Sяn gюzяl sarayda yaшayыrsan, mя-
nim yerim isя kol-kosdur.
Qыzыlquш dedi:
– Ey Bцlbцl, mяnim sюzlяrimя yaxшы-yaxшы
qulaq as. Mяn gцndя yцz iш gюrsяm dя bu
haqda heч kяsя xяbяr vermirяm. Sяn isя bir
gюrdцyцnц yцz yerя car чяkirsяn. Elя buna
gюrя dя mяnim qonduьum yer шah яlinin цstц,
sяnin mяskяnin isя qaratikanlыqdыr.
(Nizami Gяncяvi)
Bunlar яhяmiyйяtlidir!
Юyrяnяnin dяrketmя цsulunun mцяllim
tяrяfindяn aшkar edilmяsindяn daha ваъиб
юyrяnяnin юzцnцn юz dяrketmя цsulu haq-
qыnda mяlumatlылыьыdыr. Bu yolda mцяllim
шagirdя kюmяklik gюstяrmяli, onlarыn цstцn
cяhяtlяrinя яhяmiyyяt vermяklя dяrketmя
цsullarыnы mцяyyяnlяшdirmяli vя hяmin цsul-
larын сяъиййяви ъящятляри нязяря алынмагла
oxu imkanlarыны эенишляндирмялидир. Hяmчi-
nin zaman-zaman шagirdляря digяr цsullar-
daн истифадя етмяйя dя шяrait yaradыlmalыdыr ki,
юyrяnяnляр birtяrяfli inkiшaf etmяsinляр. Шagird-
lяrя oxu zamanы mяlumatlardan necя istifadя
etmяk, qrafiklяri necя tяrtib etmяk, mяtni uca-
dan necя oxumaq vя s. ilя baьlы verilяn istiqa-
mяtlяr onlarыn tяlim imkanlarыnы daha da ge-
niшlяndirir. Чяtin mяtnlяri oxuyan zaman бу
цsuldan istifadя mяtnin dяrk edиlmяsinя oxu-
nun sяmяrяliliyinin yцksяldilmяsinя vя зярури
bacarыqlarыn formalaшmasыna шяrait yaradыr.
Беляликля, сtrategiya иля охуйан oxucular
fяrdi oxu цsулундан да йарарланырлар.
Юyrяnmя arzusu vя bacarыьы yaranышdan
insanlarыn xislяtindя olan bir xцsusiyyяt-
lяrdir. Lakin insanlar фяргли цсулларла юйрянир-
ляр. Bяzi шagirdlяr mяnzяrяni dяqiq tяsяvvцr
edир вя mяsяlяni bцtюvlцkdя, анлайыр, digяr-
lяri isя problemi kiчik hissяlяrя ayыraraq
dяrk edir.
 Тящсилин ясаслары

Hovard Гardner (1982) dяrketmяnin mцx-
tяlif цсулларыны tяdrisin tяшkilindя яhяmiyyяtli
hesab edir. O inanыr ki, hяr bir шagird mцяyyяn
qabilliyyяtlяrя malikdir vя mцяllim hяmin qa-
biliyyяtlяri aшkar edяrяk tяlimi mцvafiq шяkildя
tяшkil etmяlidir. Tяlim zamanы dяrketmяnin
bцtцn imkanlarыnыn nяzяrя alыnmasы, юyrяnяn-
lяrin mцvяffяqiyyяti ilя nяticяlяnir. Иnsanlar
mцxtяlif olduьu kиmи onlarыn юyrяnmя tяrz-
lяri, юyrяnmяnin tяшkili vя bilikляri nцmayiш
etdirmя yollarы da fяrqlidir.
Hяr kяs bu haqda dцшцnя bilяr: «Mяn
necя oxucuyam?», «Mяn hansы шяraitdя oxu-
maьы sevirяm?», «Mяnim adяtim nяdir?»
Siz sakit oxuyaraq sюz, fikir vя obrazlar
haqqыnda gюtцr-qoy edяrяk oxuyursunuz, ya
oxuduьunuzu bir film kimi tяsяvvцr edirsi-
niz? Bяlkя dя, siz sцrяtlя oxuyursunuz, fikir-
lяri чevik mцяyyяnlяшdirяrяk irяlilяyirsiniz.
Kinestik oxucular aramla vя mяtni emo-
sional шяkildя яlaqяlяndirmяklя oxuyurlar.
Onlar oxu zamanы bяdяnlяrini hяrяkяtя gя-
tirirlяr vя barmaqlarы ilя izlяmяyi xoшlayыrlar.
Sяtiraltы яsas fikirlяrя bюyцk яhяmiyyяt ver-
mяk vя yapышqanlы qeyd vяrяqlяrindяn istifa-
dя etmяk kinestik oxucularыn яsas gюstяricisidir.
Vizual intellekti yцksяk olan oxucular
oxuduqlarыnы filmlяr kimi yadda saxlayыr vя ya
mюvcud biliklяrindяn istifadя edяrkяn xя-
yallarыndakы filmlяri, sюzlяrlя ifadя edirlяr. Bu
oxucular, oxuduqlarыnы sxem vя ya qrafiklяr
шяklindя dя yaddaшlarыnda mцhafizя edirlяr.
Dinlяmя intellekti yцksяk olan oxucular
яsasяn sцrяtli oxucular kimi sяciyyяlяnirlяr
vя materiallarы ucadan tяkrar-tяkrar oxuma-
ьы sevirlяr. Onlar mяlumatlarы tez fяhm edir-
lяr vя suallara чevik cavab verirlяr.
Bцtцn bunlar yalnыz шagirdlяrin юyrяn-
mя цslubu haqqыnda mяlumatlы olmasы
цчцn deyil, hяm dя oxu zamanы onlarдан
yararlанмасы цчцндцр. Mцxtяlif oxu цslub-
larыnыn modellяшdirilmяsi, сямяряли юйрян-
мя шяraitinin yaradыlmasы, strategiyalы oxu-
ъularыn formalaшmasы бахымындан ящямий-
йятлидир. Гrafiklяr hazыrlamaьы, tяlim mate-
riallarыnыn ucadan oxuсу йолларынын шagird-
lяrя юyrяdilmяsi onlarыn oxu bacarыqlarыnы
yцksяldir. Mцrяkkяb mяtnlяrin oxusu za-
manы mяqsяdinя nail olmaq цчцn mцxtяlif
strategiyalardan istifadя etmяklя шagirdlяr
daha da tяkmillяшirlяr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

7. Юyrяnmяk mяqsяdi ilя baшqalarы ilя яmяkdaшlыq

Bu мювзуну юyrяnяndяn
sonra siz:
• Юyrяnmяk mяqsяdi ilя
baшqalarы ilя яmяkdaшlыq
etmяyin yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Dцшцnmяnin цч mяrhяlя-
sindяn istifadя edяcяksiniz
(planlaшdыrma, qarшыlыqlы
fяaliyyяt vя dцшцnmя).
Tяlim interaktiv bir prosesdir vя шagirdlяr юyrяnmяk
цчцn qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olmaьa ehtiyac duyurlar.
Birlikdя юyrяnяn шagirdlяr aшaьыdakы mяsяlяlяr бахы-
мындан бири диэяриндян фaydalanыr:
• Mяsяlя ilя baьlы fяrqli dцшцnmя yollarыnыn mюvcud
olduьunu aшkar eдир;
• Mцrяkkяb tapшыrыqlarы yerinя yetirяn zaman
yoldaшыndan dяstяk alыр;
• Digяrlяrini hюrmяt vя diqqяtlя dinlяyир вя юз
fikirlяrini formalaшdыrmaьы юyrяnир;
• Fayda vermяyi, elяcя dя faydalanmaьы юyrяnир;
• Юz fikirlяrini sцbutlarla tяsdiq etmяyi vя hяm dя
яsaslandыrыlmыш fikirlяrlя razыlaшmaьы юyrяnир.

212
 Тящсилин ясаслары
Bu strategiya ilя oxu fяrdi шяkildя vя
qruplarda hяyata keчirilir. Mяtnin mяnasы-
nыn daha dяrindяn dяrk edilmяsi цчцn mц-
zakirя vя fikir mцbadilяsi aparыlыr.
Яmяkdaшlыq шяraitindя oxunun tяшkili
yollarы ilя daha yaxыndan tanыш olun.
Olubmu ki, hяr hansы mяsяlяni kimяsя юy-
rяdяn zaman hяmin problemi daha dяrindяn
dяrk etdiyinizi aшkar edяsiniz? Шagirdlяrin
фяал oxucуйа чevrilmяsi чox яhямiyyяtlidir.
Buna aшaьыdakы цsullarla nail olmaq mцm-
kцndцr:
Cцtlяrlя oxu – шagirdlяrdяn biri uca-
dan oxuyur, digяri diqqяtlя dinlяyir vя oxu-
nan materialы цmumilяшdirir. Oxu bitяn-
dяn sonra cцtlяr vяzifяlяrini dяyiшirlяr.
Mюvzu цzrя sюhbяt – бirlikdя oxunmuш
material цzrя sюhbяt, mцzakirя vя fikir
mцbadilяси edяn zaman baшqa fikirlяri юz
fikirlяri ilя mцqayisя edib, oxшaр vя fяrqli
cяhятlяri mцяyyяn edir vя bu prosesdя
problemlяrin dяrinliklяrini dяrk edirlяr.
Cцtlяrlя oxu
1. Oxudan яvvяl – шaэирдlяrin hяr ikisi
mюvzu цzrя oxudan яvvяl fяaliyyяti yerinя
yetiriрlяr:
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш
шяkil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnцr;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq mяtndяki birinci vя
sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxuyur;
• Mяtni oxuyarkяn cavab tapmaq istяdiyi
suallarы tяrtib edir.
2. Yoldaшы oxuyan zaman «oxu zaмaны
fяaliyyяti»ni yerinя yetirir:
• Oxudan яvvяl hazыrladыьы suallara oxu
zamanы cavab tapыr;
• Qarшыlaшdыqlarы yeni sюzlяrin mяnalarыnы
aydыnlaшdыrmaq цчцn qeyd edir.
3. Oxu fяaliyyяti yoldaшы tяrяfindяn tяk-
rarlanan zaman ikinci tяrяf dя «oxu zamanы
fяaliyyяti»ni yerinя yetirir.
213
Mюvzu цzrя sюhbяt
• Oxudan яvvяl yoldaшыnыn hazыrladыьы
suallarы юz hazыrladыьы suallarla mцqayisя
edir.
• Oxu zamanы tapdыьы cavablarы юz caвab-
larы ilя mцqayisя edir vя yoлdaшы ilя sюhbяt,
mцzakirя vя fikir mцbadilяsi edir.
• Иkinci tяrяfin fikirlяrini юz fikirlяri ilя
mцqayisя edib, oxшar vя fяrqli cяhятlяri
mцяyyяn edir.
• Tяrяflяrdяn hansыnыn cavablarыnыn daha
keyfiyyяtli, anlaшыqlы vя aydыn olduьunu yox-
layыr.
• Mяtndяki yeni qarшыlaшdыьы, yaxыnmя-
nalы vя ya чoxmяnalы sюzlяrя aydыnlыq gяtirir
vя onlarын mяtnin mяzmuнуna tяsiri цzя-
rindя dцшцnцr.
Bu prosesdя problemlяrin dяrinliklяrini
dяrk edirlяr.
TAPШЫRЫQ
«Ana dili dяrslяrindя oxu ilя baьlы bяzi
mяsяlяlяr» mяtniни cцtlяrя tяqdim edilяn
цsullardan istifadя etmяklя арашдырын.
Ana dili/Dil mяdяniyyяtindя strateэийа
иля оxu
(Mцяllif: Шeril Beker Dobertin)
Яsaslandыrma
Digяr фянлярля mцqayisяdя бу фяннин юзц-
няинам тярбийя етмяк имкаnlarы daha da
geniшdir. Ана dili (Dil sяnяti) фянн мцяллим-
ляри юz шagirdlяrinя охунун мцяййян йолларыны
юyrядирlяr.
Бцтцн бунлар интерактив вя йа автоматик баш
веря биляр. Бу заман шagirdlяrimiz anlayырlar
ki, mцtaliя (oxu) onlara эениш qapыlar ачыр vя
bu qapыlar – dцnya kitablarыn sяhifяlяri ara-
sыndaдыр.
Bir шagird vя ya oxucu olaraq, ola bilsin
ki, siz юzцnцz yeni-yeni oxu strategiyalarы
yaradasыnыz. Яtraflы mяlumata malik olaraq
vя praktik fяaliyyяt gюstяrяrяk юzцnцz oxu
цslubu haqqыnda чox dцшцnmцш, oxuduьunuz
 Тящсилин ясаслары
mяtnя tяnqidi yanaшmыsыныз. Lakin unutmaq
olmaz ki, юйрянянлярин heч dя hamыsы belя оху-
ъу deyildir. Яgяr biz, hяqiqяtяn dя, onlara щяр
щансы ясяри охумаьы тювсийя едирикся, o zaman
biz onlara, яввялъя яsяrlяrin oxunmasы meto-
dunu анламагда kюmяk gюstяrmяliyik.
Ана dili (Dil sяnяti) цzrя oxu bacarыгlarы-
nыn tяdrisi, юyrяnяnlяrя imkan yaradыr ki,
mцяllimin mяtnля баьлы шярщ verib-vermяmя-
sindяn asыlы olmayaraq онлар юzlяri hяmin
materiallarы asanlыqla анлаyыb ондан zюvq ала
билсинляр. Ана dili dяrslяrindя oxu strategiya-
larыnыn tяdris olunmasы, охумаьа чалышан, la-
kin kitabdan heч vaxt zюvq ala bilmяyяn
шagirdlяr цчцn geniш imkanlar yaradыr.
Дил вя ядябиййат тядрис едилян дярслярдя
mцtaliя ilя baьlы incя mяqamlar
Шagirdlяr sinifdяn-sinfя keчirlяr. Оnlarа
diл дярсляриндя oxumaq цчцn мцяййян кичик вя
бюйцк щяъмли мятнляр тапшырыла биляр. Аydыndыr
ki, onlar охуйаъаглары мятнляри юzlяri seчmirlяr
vя ola bilsin ki, bu ясярляри oxumaq onlar цчцn
чяtin olsun. Mяsяlя ondadыr ki, bir чox шa-
girdlяr «klassiklяrin» яsяrlяrini oxumaьa me-
yиl gюstяrmirlяr vя буnunla da Ана dili mцяl-
limlяrini bюyцk чяtinliklяr qarшыsыnda qoyur-
lar. Biz шagirdlяrdя охуйа maraq oyатмаг
цчцн щямин мятн цзря oxuдан яvvяl, oxu за-
маны vя oxudan sonra иш апарmalыyыq.
Oxu цчцn mяqsяdin даща дягиг мцяййян
едилмяси шagirdlяrin oxuya maraьыnыn artыrыl-
masыnda mцhцm rol oynaйыr.
Ана dili dяrslяrindя oxu ilя baьlы digяr mц-
hцm mяsяlя (xцsusяn dя цмуми orta sяviy-
yяdя) ondan ibarяtdir ki, шagirdlяrя oxu цчцn
яsasяn аьыр мятнляр tяklif ediлир. Яgяr шagird-
lяr onlar цчцn hяddяn artыq чяtin olan mяtnlя
iшlяyirlяrsя, onlara strateэийа иля охуйан юйря-
нянляр olmaqda kюmяklik gюstяrmяk dя чяtin-
lяшir. Чцnki шagirdlяr oxuya bilmяdiklяri mяtn-
dяn nя isя юyrяnя bilmяzlяr. Яgяr siz юz шagird-
lяrinizя yalnыz bir яsяri oxumaьы tяklif edir-
sinizsя, o zaman aшaьыdakыlar baш веряcяkdir:
214
• Mяtni baшa dцшmяk oxucu цчцn asandыr-
sa, onlar oxumaq цчцn hяr hansы bir strate-
giya iшlяyib hazыrlаmыr.
• Mяtnin oxusu zamanы mцяlliм tяrяfindяn
шagirdя яlavя dяstяk lazыmdыrsa, onlar mяtndяn
mяnanы daha mцstяqil шяkildя чыxarmaq цчцn
oxu prosesindя yeni metodlar юyrяnirlяr.
• Mяtni hяddяn artыq чяtinliklя oxuyan
oxucularа mцяllim tяrяfindяn mцяyyяn yollar
gюstяrilir vя oxuduqlarы materialla baьlы dяr-
hal mцzakirяlяrя baшlayыrlar.
Яgяr biz tematika cяhяtdяn яlaqяlяndi-
rilmiш mяtnin mцxtяlif sяviyyяlяrindяn is-
tifadя etmяklя, яdяbiyyatыn tяdrisini dяqiq
strateji tяlimlя nizamlasaq, о zaman шagirdlя-
rimizя, strateэийа иля охуйан oxucu olmaqda
kюmяklik gюstяrя bilяrik. Bцtцn шagirdlяr тя-
ряфиндян hяr hansы bir romanыn ilk fяsliniн
oxusунu тяшкил етмякдянся, сечилмиш qыsa he-
kayяlяr, jurnal mяqalяlяri vя esselяrlя онларын
айры-айры strategiyalarы vя tяcrцbяlяri sыnaqdan
чыxarmasыna шяраит йараtmaq daha sяmяrяlidir.
Bеля qыsa mяtn parчalarы «садя oxu» vasitяsi
ola bilяr vя yeni biliyin yaradыlmasыna kюmяk
gюstяrяr.
Йалныз гыsa mяtnlяr цzrя mцяyyяn tяcrц-
bяdяn keчdikdяn sonra шagirdlяr yeni strate-
giyadan istifadя etmяk цчцн nisbяtяn uzun vя
mцrяkkяb mяtnlя ишя ъялб едиля билярляр.
Юyrяnяnin baxышlarы
Mяn яvvяllяr dцшцnцrdцm ki, яgяr шa-
girdlяr sюzlяri ucadan vя doьru sюylяsяlяr
vя sonradan oxumaьa baшlasalar, demяk,
onlar oxuyurlar. Sюzlяri oxuyarkяn сящв
едян vя intonasiyanы sяhв sюylяyяn шagird-
lяri zяif шagirdlяr hesab edirdim. Сяlis oxu-
yan шagirdlяr isя yaxшы oxuyan шagirdlяr
hesab olunurdular. Bu fikirdя mцяyyяn
qяdяr hяqiqяt var idi. Lakin tezliklя бaшa
dцшmяyя baшladыm ki, savadlы olmaq heч dя
tяlimin pillяси, mяrhяlяsиni baшa vurmaq
deyildir. Бelя ki юйрянян яvvяlcя sюzlяri
deyir, sonra onun mяnasы haqqыnda dцшц-
nцr, sonra isя yazыr, bu bir-biri иlя яlaqяli,
lakin dolayы bir prosesdir.
 Тящсилин ясаслары
Mяn strategiya ilя oxuну araшdыraркян oxu
zamanы охуъунун beyнindя hansы proseslяrin
baш verdiyini anlamaьa baшladыm. Oxunun
(Qiymяtlяndirilmяsi Sistemi vasitяsilя oxucu-
larыn hamыsыnыn oxuya ъяlb edilmяsi, 2001).
Billmeyer strateэийалы oxucunun mцяyyяn
cяhяtlяrini tяsvir edir. Yaxшы oxucu «sюzlяrin
mяnasыnы aчыr, janrы tanыyыr, simvol, nцmunя
vя mяtn xцsusiyyяtlяrindяn» istifadя edir.
Lakin onlar bundan da чox чalышыrlar. Оn-
lar oxuyarkяn «юzlяrinin yaradыcы bacarыq-
larыnы» da яks etdirirlяr. Onlar oxudan яvvяl,
oxu mцddяtindя, oxudan sonra мятня suallar
вермякля, nяticяlяr чыxarmaqla, яlaqяlяn-
dirmя, yekunlaшdыrma vя inteqrasiya yolu ilя
oxunu tяшkil edirlяr. Strateji oxucular fяal
dцшцnцrlяr.
Mяn яsas bir mяsяlяni dя anlamaьa baш-
ladыm ki, яn bюyцk problem, mяtndяn sюzlяri
necя seчmяk deyil, mяtndяn seчdiklяri sюzlяr
цzяrindя dцшцnmяyi юyrяtmяkdяn ibarяtdir.
Шagirdlяrlя birgя, sюzlяrin altыnda yatan
«mяnanы чыxarmaq» vя hяmin mяnadan isti-
fadя etmяkdir.
Biz юz шagirdlяrimizя oxunan яsяrin
ideyasыnыn necя мцяййянляшдирмяйи vя hя-
min ideyadan necя istifadя etmяyi, bu bilik
vя bacarыqlardan tяcrцbяdя yararlanmaьыn
yollarыnы юyrяtmяliyik. Бu bilik vя bacarыq-
larы tяcrцbяdяn necя keчirmяk kimi saysыz-
hesabsыz imkanlarы ачыб эюстярмялийик.
Mяtnin nяzяrdяn keчirilmяsi
Ana dili цzrя olan mяtnlяrin яksяriyyяti,
yerli kurikulum яsasыnda hazыrlanmыш vяsait-
lяr vя digяr tяlimatlarла яvvяlcяdяn mцяy-
yяnlяшdirilir. Xцsusi sinif sяviyyяlяri цчцn dя
ayrыca olaraq яsяrlяr qrupu mцяyyяnlяшdi-
rilir. Sinif otaьыndakы fяrqli sяviyyяlяrя malik
шagirdlяr bu baxыmdan mцяllimlяr цчцn bю-
yцk problemlяr yaradыrlar.
Оn birinci sinif цчцn nяzяrdя tutulmuш bir
mяtn hяmin sinifdяki digяr зяиф шagird цчцn
uyьun olmaya bilяr. Yerli vя yaxud mяktяb
sяviyyяsindя kurikulumun tяtbiqi siyasяtin-
215
dяn asыlы olaraq, Ана dili mцяllimlяri verilmiш
tapшыrыqlardan kяnara da чыxa bilяrlяr. Belя
situasiyalarda mяtnin чяtinlik dяrяcяsini
mцяyyяn etmяk baxыmыndan шagirdlяri dяvяt
edяn mцяllimlяrin цzяrinя mяsuliyyяt dцшцr.
Оdur ki oнларын шagirdlяrin tяlim ehtiyaclarы-
na uyьun mцяyyяn oxu planы hazыrlaмасы
мягсядяуйьундур.
Nяticяlяr. Иnteqrasiyalы йanaшmanыn
hяyata keчirilmяsi
Strateji oxu tяliminя Ана dili fяnni vasitя-
si ilя baшlamaq цчцn oxunun nяdяn ibarяt
olduьunu vя yaxшы oxucunun nя etdiyini izah
etmяk lazыmdыr. Elя чalышqan oxucularыnыz ola
bilяr ki, oxunun dцшцnmяdяn ibarяt olduьu-
nu dяrk etmяz. ... Беляляри hesab edirlяr ki,
бязиляри охудуьу мятни «baшa dцшцr», бязиляри
ися baшa dцшmцrlяr. Oxunun юzцndяn mцяy-
yяn mяnanыn чыxarыlmasы цчцн oxucularыn
daha мцкяммял оху strateэийаларына йийялян-
мяси лазымдыр.
Oxunun Qiymяtlяndirilmяsi Sistemi vasi-
tяsilя oxucularыn hamыsыnыn bu prosesя cяlb
edilmяsi (Billmeyer, 2001) vя sяmяrяli oxusu
ilя yanaшы, hяm nяqli dя informasiya xarak-
terli mяtnlяr юzrя «yadda saxlayan – inkiшaf
etmяyя baшlayan yeni oxucu» sяviyyяsindяn
«dцшцnяn inkiшaf etmiш oxucu» sяviyyяsinя
qяdяr qiymяtlяndirmя imkanы verяn meyar-
lar iшlяnmiшdir. Bu bal sistemi oxu prosesini
strateji cяhяtdяn mцzakirя etmяk цчцn шa-
girdlяrя vя mцяllimlяrя mцяyyяn йардым
едяъякдир. Strateэийа иля охуйан oxucunun
sяciyyяvi cяhяtlяri vя xцsusiyyяtlяri haqqыn-
da юyrяndikdяn sonra шagirdlяr oxu zamanы
nя haqqыnda dцшцndцklяrini vя gюtцr-qoy
etdiklяrini mцzakirя edirlяr. Buna dair яn
asan strategiya мяtn цzrя qeydlяrin aparыl-
masыdыr. Бelя ki шagirdlяr yapышqanlы yaddaш
kaьыzlarы vasitяsilя mяtnin яsas bюlmяlяrini
айырыр vя hяmin kaьыzlar цzяrindя mцяyyяn
qeydlяr едирляр.
Шagirdlяrin diqqяtinin strateji oxu prosesi
цzяrinя cяmlяшdirilmяsinin metodlarыndan
 Тящсилин ясаслары
biri, яnяnяvi tяdqiqat tяlimatlarыnыn Strateji
Oxu жurnallarы ilя яvяz едилмясиdir. Mяtnin
baшa dцшцldцyцnц gюstяrmяk цчцn mцяllim-
lяrin hazыrladыqlarы suallara cavab vermяk
яvяzinя vя mцhцm oxu strategiyalarыnы tяc-
rцbяdяn keчirmяk цчцn шagirdlяr oxudan
яvvяl юz suallarыnы verirlяr. Оxu mцddяtindя
onlarы bir-biri иlя яlaqяlяndirирляр. Оxudan
sonra bu mяlumatlarы yekunlaшdыrыr vя qiy-
mяtlяndirirlяr. Jurnallarыn bal sisteminя dair
tяlimatdan istifadя etmяklя, «dцzgцn ca-
vablar» цzяrindя dцшцnmяyя baшlayыrlar. Bu
cцr yanaшma, ягли sяviyyяli шagirdlяrin mцx-
tяlif mяtnlяri oxuduqlarы siniflяrи idarя et-
mяkdя mцяllimя kюmяklik edir.
Yцksяk сявиййядя tяшkil edilmiш vя diq-
qяtlя hazыrlanmыш яdяbiyyat dяrnяklяri, mяtn-
lя iшlяyяrkяn шagirdlяri яmяkdaшlыьa cяlb
etmяk цчцn яn sяmяrяli strategiyadыr. Яdя-
biyyat dяrnяklяri mцhцm kitab klubudur vя
elя bir gюrцшdцr ki, burada insanlar eyni mяt-
ni mцzakirя etmяkdяn bюyцk mяmnunluq
duyurlar. Яdяbiyyat dяrnяklяri, синифдянхариъ
оху цчцн yaxшы yolдур. Мцяllim tяrяfindяn яv-
vяlcяdяn mцяyyяn olunmuш siyahы яsasыnda
шagirdlяr hяr hansы bir mяtni oxuyуr. Еyni bir
mюvzunu vя hadisяni tяdqiq etmяk цчцn bir
mюvzuya hяsr edilmiш mцxtяlif kitablar seч-
mяк daha сямяряли нятиъяляр верир. Шagirdlяr
оху заманы yapышqanlы yaddaш qeydlяri vя ya
kitabыn arasыna qoymaq цчцn kitab lentinдян
истифадя етмякля охуйа щазырлаша билярляр. Har-
vey Danielin яdяbiyyat dяrnяklяri: Шagird yю-
nцmlц Sinif otaqlarыnda Sяs vя Seчim (2002)
яn yaxшы mяnbяdir vя Яdяbiyyat dяrnяklяri
цчцn bal sisteminin hazыrlanmasы vя rollu vя-
rяqlяr цчцn яn yaxшы яsasdыr. Яdяbiyyat dяr-
nяklяri haqqыnda zяngin mяlumata Иnternet-
dя dя rast gяlmяk olar.
Portfolionun inkiшaf etdirilmяsi цчцn «Ана
dili» яn yaxшы фянdir. Шagirdlяr юz portfolio-
larыna mцtяmadi olaraq nя isя яlavя edя bilяr
vя ilin sonunda, yekun seчim zamanы hяmin
mяlumatlardan lazыm olanыnы seчя bilяrlяr.
Шagirdlяr юz portfoliolarыna hяr hansы bir mя-
216
lumatы daxil etdikdя, onlara йени мялуматлар
hazыrlamaq цчцn metakoqnitiv qabiliyyяti
gцclяndirяn тапшырыглар верилир.
Яn yaxшы tяdris odur ki, шagirdlяrя mцstя-
qil шяkildя юyrяnmяk imkanы yaradыlsыn. An-
lamaya gяtirib чыxaran strategiyalarыn юyrя-
nilmяsindя шagirdlяrя kюmяk gюstяrilmяsi
«Ана dili» fяnni цчцн prioritet мясяляdir.
Беляликля, сtrategiya ilя oxuyan oxucular
юyrяnmяk цчцn baшqalarы ilя яmяkdaшlыq
edirlяr.
Tяlim ictimai baxыmdan interaktiv bir
fяaliyyяtdir vя шagirdlяr юyrяnmяk mяqsяdi
ilя qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olmaьa ehtiyac du-
yurlar (Resnikч, 1987). Qrup fяaliyyяtlяri tя-
limin tяшkilindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
Hяyatda da insanlarыn birlikdя fяaliyyяt gюs-
tяrmяsinя tez-tez ehtiyac duyulur.
Birlikdя чalышan шagirdlяr birgя fяaliyyяt-
dяn necя faydalanыrlar:
• Mюvzu ilя baьlы dцшцnmяyin mцxtяlif
yollarыnы aшkar edirlяr;
• Mцrяkkяb tapшыrыqlarыn yerinя yetirilmя-
sindя bir-birinя kюmяk edirlяr;
• Baшqa шagirdlяri hюrmяtlя dinlяmяyi юy-
rяnirlяr vя hяmin fikirlяrdяn yararlanыrlar;
• Qarшыlыqlы шяkildя faydalanmaьыn yolla-
rыnы aшkar edirlяr;
• Mяsяlя ilя baьlы rяylяrini dяlillяrlя ясас-
ландырмаьы, elяcя dя mцxtяlif baxышlarы tяsdiq
etmяyi юyrяnirляр.
Яmяkdaшlыq tяlimini яhatя edяn siniflяr-
dя шagirdляr юyrяnяn icmalarыn цzvцnя чevri-
lirlяr. Bir yerdя iшlяyяrkяn шagirdlr bir-birinin
istedadыna hюrmяtlя yanaшmaьы vя qarшыlыqlы
шяkildя bяhrяlяnmяyi юyrяnirlяr.
Strategiyalы юyrяnяnlяr mяtnin kяsb etdiyi
mяzmunu fяrdi vя qrup шяklindя mцяyyяn-
lяшdirirlяr. Onlar bir-biri ilя яmяkdaшlыq edяr-
kяn mцяllifin ismarыclarыnы anlamaq vя ya юз
dцnya gюrцшlяrinin formalaшmasыna nail ol-
maq mяqsяdi daшыyыrlar.
 Тящсилин ясаслары

Шagirlяrи qruplarda tяlimя ъялб етмяк чox
яhяmiyyяtlidir. Онлар бир-бирlяrinin tяlimini
tяшkil edяркян юz tяlimlяri цчцn dя bюyцk
mяsuliyyяt daшыmaьa baшlayыrlar. Чox zaman
hяr hansы mяsяlяni kimяsя юyrяdяndяn sonra
mяsяlя юzцnцzя daha yaxшы aydыn olur. Stra-
tegiyaya яsasяn шagirdlяrdяn biri ucadan oxu-
yur, digяri isя onu dinlяyir vя oxunanlarы
цmumilяшdirir. Mяtн oxusu baшa чatdыqdan
sonra cцtlяr vяzifяlяrini dяyiшirlяr. Digяr «Ki-
tab mцzakirяlяri» stratеgiyasыna яsasяn isя шa-
girdlяr qruplarda oxuduqlarы kiчik vя ya bю-
yцk mяtnlяri, elяcя dя kitablarы mцzakirя edir-
lяr. Mцzakirя zamanы onlar mяzmunu daha
yaxшы anlayыr, biliklяrini digяr шagirdlяrin bi-
liklяri ilя mцqayisя edir, qiymяtlяndirirlяr.

Тялимин принсипляри вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Дцшцнмянин планлашдырма, гаршылыглы фяалиййят вя дцшцнмя мярщяляляриндян истифадя едя-
ъяксиниз.

8. Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn istifadя etmяk

(planlaшdыrma, qarшыlыqlы fяaliyyяt vя dцшцnmя)
Uьurlu tяlim dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindя baш verir: tяlimdяn яvvяl, tяlim zamanы vя
tяlimdяn sonra:
Mяrhяlя 1. Planlaшdыrma mяrhяlяsindя beyin юyrяnmяyя hazыrlanыr. Юyrяnяn tapшыrыьы
tяhlil etmяyя vя юz sяmяrяli tяlimini planlaшdыrmaьa sюvq edilir. Tяlimdяn яvvяl
шagird nя qяdяr чox «yцklяnirsя», tяlim o qяdяr keyfiyйяtli olur.
Mяrhяlя 2. Qarшыlыqlы fяaliyyяt mяrhяlяsindя beyin шцurlu шяkildя tяlimя sюvq edilir. Bu
mяrhяlяdя юyrяnяn dцшцnmя цzrя metаkoqnitiv strategiyalardan daha mяqsяdli
istifadя edir vя юz tяlimini idarя edir. Bu proses mцяllimin mцшahidяlяri ilя mц-
шayияt edilir.
Mяrhяlя 3. Dцшцnmя mяrhяlяsindя юyrяnяn tяlimdяn sonra ideyalarы inteqrasiya edir, яla-
qяlяndirir vя tяtbiq edir. Bu mяrhяlяnin яsas mяqsяdi юyrяnяnin яvvяlki mяrhя-
lяdя apardыьы planlaшdыrma vя qarшыlыqlы fяaliyyяtinin nяticяlяrini mцqayisя vя
tяhlil etmяk, bununla da mяtnin ideyasы цzrя dцшцncяlяrini geniшlяndirmяkdяn
ibarяtdir.

Strategiya ilя oxuyan oxucu bilmяlidir ki: QARШЫLЫQLЫ FЯALИYYЯT

PLANLAШDЫRMA • Оxu zamanы onun mяqsяdi mюvzu цzrя

• Оxu materialыnыn dяrk edilmяsi pros-
esi oxu hяyata keчirilmяzdяn яvvяl baшlan-
malыdыr;
• Тяlim o zaman baшlanыr ki, юyrяnяn mяq-
sяdini mцяyyяn edir, mяsяlя ilя baьlы ilkin
biliklяrini fяallaшdыrыr, mяsяlя haqqыnda юn-
cяdяn fяrziйyяlяr irяli sцrцr.
юncяdяn irяli sцrdцyц fяrziyйяlяri yoxlamaq
vя bununla da yцksяk sяviyyяdя anlamaya
nail olmaqdan ibarяtdir;
• Мяtnin dяrk edilmяdiyi aшkar edildikdя,
oxunu saxlamaq, mяtni yenidяn, aramla, uca-
dan oxumaq, qeydlяr gюtцrmяk яhяmiyyяtlidir;
• «Ня oxudum» sualыna cavab vermяklя
юyrяnmяnin tяnzimlяnmяsi dяstяklяnir;

217
 Тящсилин ясаслары

• Оxu zamanы юyrяndiklяrini oxuya qя-
dяr bildiklяri ilя, elяcя dя mюvzu цzrя yцrцt-
dцklяri fяrziyyяlяrlя mцqayisя etmяklя яsas
ideyanы aшkar etmяk mцmkцndцr.
DЦШЦNMЯ
«Biz «nя юyrяndim?» sualы цzяrindя dцшц-
nяn zaman юyrяnirik».
Con DYUИ
• Oxunun sonunda mяqsяdя чatыb чatma-
dыьы, tapшыrыьы yerinя yetirib yetirmяdiyi haq-
da dцшцnmяlidir.
• Яldя etdiyi yeni mяlumatlarы bildiklяri
ilя яlaqяlяndirmяlidir.
• Yeni яldя edilmiш biliklяrin tяtbiqi шя-
raiti цzяrindя dцшцnmяlidir.
• Strategiya ilя oxu sяhifяsi nцmunяsi ona
yardыmчы ola bilяr.
TAPШЫRЫQ 2
Dцшцnmяnin mяrhяlяlяri haqqыnda mя-
lumatыnыzы geniшlяndirmяk mяqsяdi ilя veril-
miш mяtni oxuyarkяn tяqdim edilяn «Stra-
tegiya ilя oxu ъядвяли»ndяn istifadя edin.
Oxudan яvvяl – planlaшdыrma, oxu zamanы –
qarшыlыqlы fяaliyyяt vя oxudan sonra – dцшцn-
mя mяrhяlяlяrinя mцvafiq verilmiш tяlimata
uyьun qeydlяrinizi aparыn.

Strategiya ilя oxu ъядвяли

(Nцmunя)

Шagirdin adы: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Mяtnin adы: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Oxudan яvvяl:

Oxu zamanы:

Oxudan sonra:

Сtrategiya иля oxu шagirdi dцшцnmяnin hяr
цч mяrhяlяsinя cяlb edir.
Uьurlu tяlim dцшцnmяnin цч mяrhяlяsin-
dя baш verir: tяlimdяn яvvяl, tяlim prosesi vя
tяlimdяn sonra.
Ы мяrhяlя – пlanlaшdыrma mяrhяlяsi beyni
tяlimя hazыrlayыr.
ЫЫ мяrhяlя – гarшыlыqlы fяaliyyяt mяrhяlяsi
tяlim zamanы dцшцnяrяk yadda saxlamaьы
tяmin edir.
ЫЫЫ мяrhяlя – дцшцnmя mяrhяlяsi tяlim-
dяn sonra inreqrasiya edir, яlaqяlяndirir vя
fikirlяri tяtbiq edir.
Planlaшdыrma mяrhяlяsi tяlimin ilk addы-
mы olduьundan яn mяsuliyyяtli mяrhяlяsi-
dir. Юyrяnяn tapшыrыьы tяhlil edib, tяlimin
daha sяmяrяli tяшkili цчцn planlaшma aparыr.
Иlkin hazыrlыq nя qяdяr keyfiyyяtli olarsa, шa-
girdin uьuru da o qяdяr yцksяk olar.
Tяlim prosesi mяrhяlяsi шagirdlяrin dц-
шцnmяsini vя tяliminin nяticяlяrinin qiymяt-
lяndirmяsini tяmin edяn metаkoqnitiv (yцk-
sяk idraki) stratеgiyalarыn tяtbiqini tяlяb
edir. Шagird tяlim zamanы юz dцшцnmяsini
tяmin edяn qrafiklяr tяrtib edir vя ya icmal
hazыrlayыr. Tяlim zamanы mцяllim nцmayiш

218
 Тящсилин ясаслары
etdirdiйi filmi, apardыьы tяcrцbяni йадда sax-
lamaqla шagirdlяrin diqqяtini xцsusi mяqam-
lara cяlb edir. Tяdqiqatчы Corc Miller gюs-
tяrir ki, insanыn yaddaшы 7–2 informasiyanы
eyni zamanda mцhafizя edir. Иnformasiya-
lardan birini vя яn mцhцmцnц vurьulamaq
цчцn tяlim prosesindя шagirdляri saxlamaq,
onlarы yoxlamaq, biliklяri mюhkяmlяndirmяk
vя цmumilяшdirmяk чox яhяmiyyяtlidir.
Tяlimdяn sonra mяrhяlяsindя tяtbiq edi-
lяn strategiyalar tяlimdяn sonra шagirdin
dцшцnmяsinin tяшkilinя yюnяldilir. Bu mяr-
hяlяdя nail olunan nяticяlяrin tяhlil vя mц-
qayisя edilmяsi, mяsяlя ilя baьlы шagirdlяrin
daha яhatяli dцшцnmяsi, qяnaяtlяrin цmumi-
lяшdirilmяsi яsas mяqsяd kimi dяyяrlяndirilir.
Strategiyalы oxucular tяlimin bu цч mяrhя-
lяsi ilя yalnыz tanыш olmurлар, hяm dя onlarы oxu
zamanы tяtbiq edirlяr. Onlar bilmяlidirlяr ki,
oxu materialы oxudan яvvяl lazыmi fяaliyyяtlяr
yerinя yetirilяndя daha yaxшы dяrk edilir. Tяlim
o zaman baшlayыr ki, oxucu mяqsяdi mцяyyяn-
lяшdirsin, ilkin biliklяrini tяшkil etsin vя tяlimlя
baьlы proqnozlaшdыrma aparsыn.
Yarыmbюlmя цzrя цmumilяшdirmя
Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mяrhяlяlяr gюzlяnilmяklя strategiya
ilя oxuyacaqsыnыz.
• Strategiya ilя oxu bacarыьыnыzы tяqdim
edilяn meyarlara яsasяn qiymяt-
lяndirяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
«Strategiya ilя oxu» ъядвялиндян istifadя
etmяklя мцяllif Qeyl Formasekin «Strateji
Oxu vя Иnternet» mяqalяsinin bюlmяlяrini
qruplarda oxuyun:
Ы qrup – яsaslandыrma
ЫЫ qrup – иncя mяqamlar
ЫЫЫ qrup – юyrяnяnin baxышlarы
ЫV qrup – мяtnin nяzяrdяn keчirilmяsi
V qrup – мцяllimlяrin baxышlarы – тяlimati
tяcrцbяlяr
219
Strategiyalы oxucular bilirlяr ki, oxunun
interaktiv mяrhяlяsi шagirdlяrin oxu mate-
rialы ilя baьlы fikirlяrinin yoxlanmasы vя ni-
zamlanmasы demяkdir vя bu dяrketmяnin
yцksяldilmяsinя xidmяt edir. Яgяr hяr hansы
parчa anlaшыqlы deyilsя, шagirdlяr oxunu sax-
layыr, hяmin parчanы yenidяn, aramla vя ya
ucadan oxuyur, kяnarda sadя qяlяmlя qeyd-
lяr edirlяr. Шagirdlяri oxuduqlarы material-
larla baьlы suallar vermяyя istiqamяtlяn-
dirmяk tяlim prosesinin nizamlanmasыnda
онлара kюmяk edir. Oxu zamanы шagirdlяrin
indicя юyrяndiklяri mяsяlяlяri artыq bildiklя-
ri vя ya proqnozlaшdыrdыqlarы mяsяlяlяrlя
mцqayisя etmяk imkanlarы yaranыr. Strategi-
yalы oxucu юйрянмянин яngяllяndiyi mяqamы
hiss edir vя problemi aradan qaldыrmaьыn
yollarыnы bilir.
Con Dyui demiшdir: «Biz gюrdцyцmцz iш-
lяr haqqыnda dцшцnяn zaman юyrяnirik».
Strategiyalы oxucular oxuduqlarы materiallar
цzяrindя dцшцnцr, mяqsяdя чatыb-чatmadыq-
larы haqqыnda qяrarlar qяbul edir, tapшыrыьы
yerinя yetirir, яldя edilmiш yeni biliklяri mюv-
cud biliklяrlя яlaqяlяndirirляр.
VЫ qrup – няticяlяr
(Auditoriya шяraitindя altы qrupa ayrыlыn
vя qruplarda strategiya ilя oxunun bir mяr-
hяlяsini araшdыrыn. Mцstяqil tяlim шяraitindя
isя bцtцn mяrhяlяlяrя aid tapшыrыqlar юyrя-
nяnin юzц tяrяfindяn yerinя yetirilir.)
Strateji оxu vя Иnternet
Mцяllif: Qeyl Formasek
Яsaslandыrma
Шagirdlяr, bir qayda olaraq, mцяyyяn
mяlumatы axtararkяn kompцterдян истифадя
едирляр. Bu strategiya mяlumat axtaran шa-
girdlяrя mяlumatыn Иnternetdян гыса заман-
да ялдя едилмяси бахымындан ящямиййятлидир.
Шagirdlяr axtarыш rejimi vя yaxud da tammяtn
mяlumat gюstяricilяri sorьusu vasitяsilя Иn-
 Тящсилин ясаслары
ternetdя mяlumatы axtarыr vя texniki tяchi-
zatlardan geniш istifadя edirlяr. Halbuki rя-
qяmsal mяlumatыn axtarышы цzrя шagirdlяrin
tяhsil tяcrцbяsinin geniшlяndirilmяsi, mцяl-
limlяrin qarшыsыnda texnologiya яdяbiyyatы-
nыn яsas fяnn kimi keчirilmяsi tяlяbini qo-
yur. Mцяllimlяr baшa dцшmяlidirlяr ki, Иnter-
netdя naviqasiya edilmяsi bacarыьы Иnternetdя
tapыlan mяlumatыn straтеgiya ilя oxunmasы
qabiliyyяti ilя eyni deyildir.
Onlayn mяtnlяri oxuyarkяn mцяyyяn
mяsяlяlяr vя incя mяqamlar
Иnformasiya tяrtibatчыsы Yakob Nielsen
(1997) veb-sяhifяlяrin dizayn edilmяsi вя
cяlb edilmiш veb oxucularы иля баьлы эюстярир
ки, иnsanlar чap olunmuш kaьыzlarы kompцter
monitorundan 25% sцrяtlя oxuyur. Чцnkи
kompцter ekranыndan oxumaq gюzlяri hяd-
dяn artыq yorur. Hяm dя o qeyd etmiшdir ki,
insanlar, цmumiyyяtlя, veb-sяhifяdяn daha
az oxuyurlar. Onlar oxumaq яvяzinя digяr
linkя (baьlantыya) keчmяzdяn яvvяl, hяmin
sяhifяyя keчmяyin sяmяrяli olub-olmadыьыnы
mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя hяr bir yeni
sяhifяni daha sцrяtlя gюzdяn keчirirlяr. Ya-
kob Nielsenin nяzяriyyяlяri veb-dizaynы sa-
hяsinя nцfuz edир, sюzlяrin sayынын яnяnяvi
yazыdan daha az olдуьуну эюстярир, яsas
sюzlяri iшыqlandыrmaqla, yarыmbaшlыqlarын vя
qara nюqtяlяrlя verilmiш sюzlяrin йадда гал-
масына тясир эюстярир.
Иnternetdяn istifadя edяn oxucu
Иnternetdя oxu шagirdlяr qarшыsыnda mцяy-
yяn юhdяliklяr гойур (Шchmar-Dobler, 2003).
Sonradan gюtцr-qoy edib qiymяtlяndirmяk
цчцn шagirdlяr юz axtarышlarыnы geniшlяndirir,
чoxlu mяlumat яldя edirlяr. Яksяr veb-sayt-
larыn axtarышa olan mюvzularla яlaqяlяri var.
Bu яlaqяlяr az diqqяtli шagirdlяri mяqsяd-
dяn yayыndыrыr. Qrafiklяr vя digяr sяciyyяvi
xцsusiyyяtlяr diqqяtlяrini cяmlяшdirя bilmя-
yяn шagirdlяrin diqqяtinи yayыndыran nюvbяti
amil ola bilяr. Digяr hяlli vacib mяsяlя veb-
sяhifяnin daima dяyiшkяn xцsusiyyяtidir.
Чap olunmuш mяlumat mяnbяlяrindяn fяrqli
220
olaraq, veb-resurslarы tez-tez чыxarыlыr, yenilя-
шir vя yaxud da dяyiшdirilir.
Иnternet мцяllimi
Bцtцn fяnn mцяllimlяri veb-resurslardan
istifadя etmяyя baшlayыblar. Иnternetdяn яldя
edilяn mяlumatlarыn oxu qaydasыnы bilmяk
vacibdir. Бelя mяlumatlarыn охуsu dяrsliklя-
rin oxusуndan fяrqliдир вя шаэirdlяr qarшы-
sыnda mцяyyяn юhdяliklяr гойур. Sinif mцяl-
limlяri kitabxana, media mцtяxяssislяrindяn
bu bacarыqlar tяlяb edildiyindяn онлар bir-bir-
lяri ilя яmяkdaшlыq etmяlidirlяr. Mцяllimlяr
mцяyyяn tapшыrыqlar tяrtib etmяlidirlяr, чцnki
bu tapшыrыqlarda oxu vя яsaslandыrma tяlяb
olunur ki, bu da elektron resurslardan plagiat
mяqsяdilя istifadяnin minimallaшdыrыlmasыna
gяtirib чыxarыр. Buna яlavя olaraq, veb-sayt-
da verilяn mяlumatыn qiymяtlяndirilmяsi
meyarlarы шagirdlяrя юyrяdilmяli vя onlar xц-
susi veb mяlumatыn digяr mяlumatdan fяrq-
lяndirmяyi bacarmalыdыr.
Mцяllimlяrin бaxышlarы/
Tяlimati tяcrцbяlяr
Billmeyer (2001) strateэийа иля охуйан
oxucularыn keyfiyyяtlяrini mцяyyяnlяшdirir.
Bu xцsusiyyяtlяrin bяzilяri Иnternet oxuъусу
цчцn vacibdir:
Simvollara qяdяr olan mяnanы mцяyyяn
edir. Veb-sayt tяrtibatыnыn qrafik xцsusiyyяti
oxucularыn onu oxumasыnы zяruri edir:
Veb-saytыn tяrtibatыnыn qrafik tяbiяti oxucu-
lara Иnternet simvollarыны шяrh etmяyi zяruri edir.
Яnяnяvi hяrflяr, rяqяmlяr, mцxtяlif sayt-
lar цzrя simvol vя qrafiklяr saytыn яn dяrin sa-
hяlяrindя olan mяlumatыn яlavя sяhifяlяrinin
naviqasiyasы цчцn mцяyyяn vasitя ролу ойнайыр.
Veb vя mяlumat gюstяricilяrinin tяrtibat-
чыlarы eyni iшarяlяrdяn istifadя edir vя oxu-
cularа sяhifяdя verilяn simvollarыn mяna vя
mяqsяdlяri haqqыnda mцяyyяn nяticяnin чы-
xarыlmasыnы asanlaшdыrыr.
Strategiya: мцяllimlяr bir neчя veb-saytы
шagirdlяrin nяzяrdяn keчirmяlяri цчцn seчir
lяr. Шagirdlяrdяn xahiш edilir ki, qrafik sim-
 Тящсилин ясаслары

vollarыn mяqsяdi haqqыnda mцяyyяn nяti-
cяlяr чыxarsыnlar. Help, Print vя yaxud Men-
yu standartlarы kimi naviqasiya xцsusiyyяt-
lяrinin bir hissяsi olan qrafiklяr шagirdlяrя
aydыnlашdыrыn. Шagirdlяri veb-resurslarыn чap
versiyasы vя elektron versiyasы ilя mцqayisя
etmяyя yюnяldin. Сaytыn чap versiyasы иля щяр
щансы elektron versiyanыn qrafiklяri vя navi-
qasiyanы mцqayisя etdirin. Gюstяricilяrdяn
istifadя etmяklя чap versiyada mяlumatы
yerlяшdirmяk vя dцzgцn sяhifяnin istinadыnы
axtarmaq цчцn hяmin addыmlarы шagirdlяr
sяnяdlяшdirmяlidir. Drop-down menyusun-
dan vя axtarыш ekranыndan istifadя etmяklя
mяlumatы axtarmaq цчцn шagirdlяr addыm-
larы sяnяdlяшdirя bilяrlяr.
Mяtnin tяшkilati nцmunяlяrini fяrqlяndi-
rir. Veb-saytlarыn яksяriyyяti informativ/
nцmayiш xarakterlidir. Mяsяlяn, тяшkilati nц-
munяlяri ardыcыl olaraq daha sцrяtlя mцяy-
yяnlяшdirяn oxucu lazыm olan faktlar цчцn
mяlumatы daha asanlыqla яldя edя bilяcяk.
Strategiya. Шagirdlяrя mяtn nцmunяlяrini
mцяyyяnlяшdirmяkdя kюmяk gюstяrmяk mяq-
sяdilя proyeksiya qurьusundan istifadя et-
mяklя bir neчя veb-saytы nяzяrdяn keчirmяyi
tapшыrыn. Яlifba mюvzusu ilя яlaqяdar sadя veb-
saytы nяzяrdяn keчirin. http://www.kids.gov. Mяlu-
matыn xronologiyasыnы nяzяrdяn keчirmяk цчцn
sadя veb-sayt: http://www.ipl.org/div/potus
Oxu цчцn mяqsяdin mцяyyяnlяшdirilmя-
si. Aчыq fikirlя Иnternetdя мяlumatыn axtarы-
шыna baшlamaq лazыmdыr, bir чox veb-saytda
rast gяlinяn fikri yayыndыran elementlяr mцяy-
yяn mяlumatыn dяrk olunmasыna mяnfi tяsir
gюstяrя bilяr. Axtarышdan яvvяl istiqamяtve-
rici sualыn yaradыlmasы vя Иnternetdя axtarышыn
aparыlmasы цчцn яsas sюzlяrin mцяyyяnlяшdi-
rilmяsi mцhцm mяrhяlяlяrdяndir. Яldя edi-
lяn mяlumatlarыn mяqsяdяuyьun olub-olma-
masыnы mцяyyяnlяшdirmяk цчцn mяqalяlяri
nяzяrdяn keчirmяk nюvbяti mцhцm mяrhяlя-
dir. Google-da orta mяktяb шagirdi kiчik cins
it balasыnыn axtarышыna baшlaya bilяr. Lakin
Hush Puppies markalы satыш шirkяtinя dair
чoxlu sayda mяlumata internetdя daha чox
rast gяlmяk olar. Юz axtarыш sюzцnц yenidяn
redaktя etmяklя, hяmin шagird mцяyyяn
axtarыш nяticяlяri яldя edir vя axtarыш mяqsя-
dinя uyьun mяlumatы – it balasыnыn bюyцdцl-
mяsinя dair mяlumatы яldя edir.

Adы___________________
Axtarыш пlanы

Sizin axtarыш sualыnыz ___________ valideynlяrin alkoqolizmi yeniyetmяlяrin bu iчkidяn

sui-istifadя etmяlяrindя bir meyardыrmы?
Яsas sюzlяr______________________ alkoqolizm
Яlaqяdar sюzlяr (sinonim) __________________ alkoqol, iчki iчmяk _______________
Daha geniш sюz (daha geniш mюvzu) ___________________________
Nisbяtяn mяhdud sюz (nisbяtяn kiчik mюvzu) _________ maddяdяn istifadя ________
Axtarышda istifadя etmяk цчцn digяr sюzlяr: _____________________
Valideynlяrin ____________________
Yeniyetmя ______________________

221
 Тящсилин ясаслары
Strategiya: мцяyyяn mюvzuya dair ахтарыш
apararkяn, mюvzunun qыsalыьы axtarыш sualы ilя
яlaqяdar чыxan sorьularыn sayыnы azalda bilяr.
Mяsяlяn, axtarыш mexanizminя vя yaxud
da onlayn mяlumat gюstяricilяrinя keчin.
Hяmin bюlmяdя axtarыш termini kimi «Vя-
tяndaш Mцharibяsi» sюzцnц yazыn. Tяkrar
olunan mяqalяlяrin sayыnы qeyd edin. «Bul
Run» dюyцшцnцn adыnы yazыn. Axtarышdan
чыxan mяqalяlяrin sayыnы qeyd edin. «Ceffer-
son Davis» yazыn vя mяqalяlяrin sayыnы qeyd
edin. Шagirdlяri onlayn axtarышdan яvvяl
mюvzularы mяhdudlaшdыrmaьа vя mюvzularы
seчmяyя hяvяslяndirin. Шagirdlяrя юz axta-
rышlarы цчцn istiqamяtverici sualы yazmaьы вя
axtarышda istifadя edilяcяk яsas sюzlяri mцяy-
yяnlяшdirmяyi tapшыrыn.
Oxudan яvvяl, oxu mцddяtindя, oxudan
sonra suallar soruшun. Иstiqamяtverici sual-
larла oxucunuн hяmiшя diqqяtdя saxlanыlma-
Qeydlяr jurnalы
Qiymяtlяndirmя mяlumatы
Bu bюlmяdяn яldя edilяn яn mцhцm ideyalar hansыlardыr?
Mяnim яldя etdiyim yeni mяlumat mяnim axtarыш sualыmla яlaqяdardыrmы?
Sizcя, mяnim mяlumatыm dцzgцndцrmц?
Иnformasiya mяnbяyi:
Mцяllif
Baшlыq
Gцn
Vaxt
Nяшrin adы/mяlumat gюstяricilяrinin adы
Veb-цnvan
Вeb мялуматлар мцяllifin qarшыsыnda mцяy-
yяn suallar yaraныr. Mцяyyяn fikirlяri yoxla-
maq цчцn proyeksiyanы dяyiшir. Eyщamlarы
vя meyиllяri tanыyыr. Mяlumatыn nяшrdяn
qabaq tяkrarяn redaktя edilяn чap mяnbя-
lяrindяn fяrqli olaraq, veb mцяlliflяrinin,
222
sы vacibdir. Шagirdlяr daima юzlяri-юzlяrin-
dяn soruшmalыdыrlar ki, axtarыb tapdыqlarы
mяlumat mцnasibdir, yoxsa yox.
Strategiya: мцяllim axtarышdan яldя edi-
lяn siyahыnы gюzdяn keчirir. Suallara aшaьы-
dakыlar daxil edilя bilяr:
– Bu mяlumatыn yaradыcыsы kimdir?
– Bu mяlumat mяnim suallarыma cavab
verirmi?
– Bu saytla naviqasiya etmяk, yoxsa oxu-
maq daha asandыr?
Oxunmuш mяlumatы yekunlaшdыrыr. Tap-
шыrыq цчцn Иnternetdяn informasiya mяnbяyi
kimi istifadя edяrkяn шagirdlяrdяn oxuduq-
larы haqqыnda nя юyrяndiklяrini yekunlaшdыr-
maq vя цmumilяшdirmяk tяlяb olunur.
Strategiya: мяlumatы чap edin vя чap vя-
rяqindя мяtn sitatlarыnы markerdяn istifadя
edяrяk iшыqlandыrmaqla mяlumat цzяrindя
iшlяyin.
Ъаваблар
adяtяn, belя tяlяblяri olmur. Sяrbяst veblяr-
dя mиlyonlarla veb-saytlar olur, belя ki bu
saytlarыn heч biri yayыma buraxыlmazdan яv-
vяl hяr hansы bir meyarlara яsasяn nяzяrdяn
keчirilmir. Oxucular daima mяzmun vя
mцяllif haqqыnda sual vermяyя baшlayыrlar.
 Тящсилин ясаслары

Strategiya: вeb-saytdan mяlumatы model- mяrяli strategiyalarыn iшlяnilib hazыrlanma-

lяшdirin vя aшaьыda gюstяrildiyi kimi suallar
soruшun:
– Bu mяlumatы kim hazыrlamышdыr?
– Sizin diqqяtinizi cяlb emяk цчцn щansы
metodlardan istifadя edilmiшdir?
– Bu mяlumatda hansы hяyat tяrzi, dя-
yяrlяr vя baxышlar gюstяrilmiш vя yaxud da
atыlmышdыr?
– Bu mяlumat nя цчцn vebdя veрilmiш-
dir? (Toman, 2003)
Nяticя: иnteqrasiya етмяйи Rяqяmsal
Formatlarыn yayыlmasы gюstяrir ki, яnяnяvi
чap formatlarыndan fяrqli olan axtarыш vя
mяlumatыn qiymяtlяndirilmяsi ещтийат stra-
tegiyalarы юyrяnmяйi zяruri edir. Чцnki mя-
lumatы яnяnяvi йолларла kodlaшdыrma baca-
rыqlarы шagirdlяri Иnternet mяnbяlяrinin sя-
mяrяli oxucularы etmяk цчцn kifayяt deyil-
dir. Мцяllimlяr veb-resurslarыn seчilmяsi
цчцn sяmяrяli proseslяri modellяшdirmяk
цчцn чalышmalы vя шagirdlяrя mяtndяn vя
яyani vяsaitlяrdяn mяna чыxarmaq цчцn sя-
sыnda kюmяklik gюstяrmяlidir.
Mцяllimlяr тялим просесиндя texnologiya-
lardan resurslarыndan istifadя edяn, mяlu-
mat mяnbяляриндян yararlanan, tяdqiqatlar
aparan шagirdlяrя bu mяnbяlяrdяn istifadя
strategiyalarыnыn юyrяdilmяsi цчцn cavab-
dehlik daшыyыrlar. Tapшыrыqlar шagirdlяrдя
plagiaтizmя deyil, texnologiyalardan aьыlla
istifadяyя hяvяs yaratmalыdыr.
TAPШЫRЫQ 2
• Яldя etmiш olduьunuz mяlumatlarы mц-
badilя edin vя nяticяlяr цzrя mцzakirя aparыn.
• «Strategiya ilя oxu sяhifяsinin qiymяt-
lяndirilmяsi qaydasы»na яsasяn юz fяaliyyяti-
nizin nяticяsini qiymяtlяndirin.
• Mцzakirяlяriniz bitяndяn sonra «Qrup-
larda mцzakirяnin qiymяtlяndirilmяsi qayda-
sы»na яsasяn юz qrup mцzakirяnizi qiymяt-
lяndirin.
Fikir mцbadilяsi zamanы digяr qruplarыn
fяaliyyяtini qiymяtlяndirin.

Стратеэийа иля охунун гиймятляндирилмяси гайдасы

Meyar Mяtnlя tanыш olan Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi
oxucu oxucu edяn oxucu yanaшan oxucu

Oxudan яvvяl Siz oxudaн Siz oxudan яvvяl Dцшцnцrяm ki, Siz oxudan
• Oxu mяqsяdi- яvvяl hяyata fяaliyyяti hяyata oxudan яvvяl яvvяl fяaliyyя-
ni mцяyyяn keчirilmяli keчirmisiniz, fяaliyyяtinizi tinizi mяharяtlя
edir; fяaliyyяtя чox lakin nюvbяti чox uьurлa vя tяfяrрцatы ilя
• Mяtnlя baьlы az vaxt sяrf et- mяrhяlя цчцn hяyata keчir- hяyata keчirmi-
fяrziйyяlяr misiniz. planlaшmanы zяif misiniz, oxuya- siniz. Hяmin
irяli sцrцr; aparmыsыnыz. caьыnыz material material haq-
• Mюvzu, mяtnin haqqыnda kifa- qыnda mяlumat-
janrы барядя bil- yяt qяdяr mяlu- lanan zaman
diklяri haq- matlanmыsыnыz. юzцnцzяmяxsus
qыnda dцшцnцr; tяrzdя iшlяr
• Иstiqamяtlяn- apardыьыnыz
dirяn suallar aшkar edildi.
tяrtib edir.

223
 Тящсилин ясаслары

Mяtnlя tanыш Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi

Meyar
olan oxucu oxucu edяn oxucu yanaшan oxucu

Oxu zamanы • Mяsяlяni • Mяsяlяlяrя • Шяrh vermяk, • Шяrh vermяk,

• Mяtni dиgяr anladыьыnыzы mцnasibяt sцtу- mцnasibяt bil- mцnasibяt
mяtnlяrlя, юz nцmayiш et- nunda apardыьы- dirmяk vя яla- bildirmяk vя яla-
tяcrцbяsi ilя, dirmяk цчцn nыz iш gюstяrir qяlяndirmяk qяlяndirmяk цчцn
hяyatla яlaqя- чox az iш ki, siz mяtnя цчцn uyьun яhяmiyyяtli
lяndirir; aparырsыnыz. sяthi mцnasibяt parчaлar seчmi- parчaлar
• Fikirlяrя • Шяrh ver- gюstяrmisiniz. siniz. seчmisiniz.
mцnasibяtini mяk, mцna- • Sizi чaшqыnlыьa • Mяsяlяlяrя • Mяsяlяlяrя mц-
bildirir; sibяt bil- sala bilяn mяsя- mцnasibяt sцtу- nasibяt sцtуnunda iш
• Hekayяni dirmяk vя lяlяri mцяyyяn nunda apardы- apararkяn mяtnя
yaradan zaman яlaqяlяndir- etmisiniz, lakin ьыnыz iш mяtnя mцnasibяtinizi mя-
mцяllifin mяk цчцn чaшqыnlыьa dцш- mцnasibяtinizi harяtlя nцmayiш
istifadя etdiyi seчdiyiniz mяmяk цчцn nя aydыn nцmayiш etdirmisiniz.
vasitяlяri parчalar etdiyiniz haq- etdirir. • Sizi чaшqыnlыьa
mцяyyяn edir; kiчik vя az qыnda mяlumat • Bяdii tяsvir vя sala bilяn mяsя-
• Suaллar verir; яhяmiy- vermяmisiniz. ifadя vasitяlя- lяlяri mцяyyяn
• Mяtnin dяrk yяtlidir. • Siz bяdii tяsvir rinin mцяyyяn etmisiniz vя чaш-
edilmяsini vя ifadя vasitя- edilmяsi vя on- qыnlыьa dцшmяmяk
yoxlayыr vя lяrini mцяyyяn larыn яhяmiyyя- цчцn nя etdiyiniz
ehtiyac duyul- etsяniz dя, on- tinin izahы haqqыnda mяlumat
duqda strate- larыn яhяmiyyя- haqqыnda яhя- vermisiniz.
giyalardan ti haqqыnda miyyяtli шяrhlяr • Bяdii tяsvir vя
istifadя edir. шяrhlяr vermя- vermяk цчцn ifadя vasitяlяrini
misiniz. uьurlu cяhdlяr dяqiq mцяyyяn
gюstяrmisiniz. etmiш vя onlarыn
яhяmiyyяti haq-
qыnda izahatlar
vermisiniz.

Oxudan sonra Sizin oxudan Sizin oxudan Sizin oxudan Sizi oxudan sonra
• Dяrk etdiyini sonra sonra iшiniz sonra iшiniz iшinizi mяharяtlя
aydыnlaшdыrыr; fяaliyyяtiniz yerinя yetirilib, uьurla yerinя vя tяfяrrцatы ilя
• Oxuduьu mate- чox kiчik lakin bu mate- yetirilib. Mяncя, yerinя yetirmiсiniz.
rialы цmumilяшdi- olduьundan rialdan nя юyrяn- siz oxuduьunuz Oxuduьunuz mate-
rir vя nяticя anladыьыnыzы diyiniz haqqыnda mяtni vя onun riala юzцnяmяxsus
чыxarыr; nцmayiш et- чox az tяsяvvцr яhяmiyyяtini tяrzdя yanaшmanыzы
• Oxuduьundan dirmir. yaranыr. kifayяt qяdяr gюrцrяm.
qяnaяtlяrя gяlir. mяnimsяmisiniz.

224
 Тящсилин ясаслары

Групларда мцзакирянин гиймятляндирилмяси гайдасы

Meyar Mяtnlя tanыш Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi yanaшan
olan oxucu oxucu edяn oxucu oxucu

Qrupun bяzi Qrup цzvlяrin- Qrup цzvlяrindяn Qrupun bцtцn цzvlяri

цzvlяri: dяn bir neчяsi bir чoxu davamlы davamlы шяkildя:
• Hazыr idi; davamlы шя- шяkildя: • Ишi gюrяrkяn vяzifя
• Fяaliyyяt kildя: • Ишi gюrяrkяn vяzi- bюlgцsц aparыr vя fikir
gюstяrirdi; • Ишi gюrяrkяn fя bюlgцsц aparыr mцbadilяsi edirlяr.
• Fikirlярini vяzifя bюlgцsц vя fikir mцba- • Biri digяrinin
яsaslandыrmaq aparыr vя fikir dilяsi edirlяr. fikirlяrini mяtndяn
цчцn mяtndяn mцbadilяsi • Biri digяrinin nцmunяlяr vя dяlillяr
Мяз- nцmunяlяr edirlяr. шяrhinя яsaslanыr gяtirmяklя
мун gяtirirdi. • Fikirlярini vя mюvzudan dяstяklяyir.
яsaslandыrmaq kяnara чыxmыr. • Birinin verdiyi шяrhi
цчцn mяtndяn • Mяtndяn nцmu- digяri mюvzudan
nцmunяlяr nяlяr vя dяlillяr gя- kяnara чыxmadan
gяtirirdi. tirmяklя fikirlяrini daha da geniшlяndirir.
• Mяtni dяrk яsaslandыrыrlar. • Mяtni dяrk
etdiyini nцmayiш • Mяtni dяrk etdiklяrini nцmayiш
etdirir. etdiklяrini nцmayiш etdirirlяr.
etdirirlяr.

• Qrup цzvlяri Qrup цzvlяrin- Qrup цzvlяrindяn Qrupun bцtцn цzvlяri

бир-birini dяn bir neчяsi bir чoxu davamlы шя- davamlы шяkildя:
dinlяmir vя ya davamlы шяkildя: kildя: • Mцzakiряyя юz
uyьun olmayan • Mцzakiряyя юz • Mцzakiряyя юz tюhfяlяrini verir;
fikirlяr sюylяyir. tюhfяlяrini verir; tюhfяlяrini verir; • Bir-biri ilя hюrmяtlя
Фяалиййят • Heч kim da- • Bir-biri ilя • Bir-biri ilя danышыr;
nышmыr, hаmы hюrmяtlя danышыr; hюrmяtlя danышыr; • Mцvafiq suallar
aьzыna su almыш • Mцvafiq sual- • Mцvafiq suallar verir.
kimi яylяшib. lar verir. verir.

Davamlы шяkildя etdiyimiz hяrяkяtlяr bizim kim olduьumuzu tяyin edir.

Fяaliyyяtlяrin icrasы hяlя nailiyyяt deyil. Fяaliyyяtlяr adяt, vяrdiш
halы alanda nailiyyяt qazandыьыmыzы deyя bilяrik.

225
 Тящсилин ясаслары
ЫВ ЙARЫMBЮLMЯ
Таксономийалары нязяря алмагла тялим просесинин системлилийинин
тямин олунмасы
Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иdrak taksonomiyalarыnыn sяviyyяlяri baxы-
mыndan яlaqяliliyini tяmin etmяklя тяlim
mяqsяdlяrini zяncirvari dцzяcяksiniz;
• Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlцшцнц gюzlяmяklя mяqsяdlяrin ar-
dыcыllыьыnы tяmin edяcяksiniz;
• Dцшцnmяnin strukturu, tяlim modeli vя
tяlimin keyfiyyяtinin gюzlяnilmяsi baxы-
mыndan tяlim mяqsяdlяri цzrя mцvafiq iш
aparacaqsыnыz;
• Tяlimin konqruйеntliyini tяmin edяn шяrt-
lяri bildiyиnizi nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdlяrinя mцvafiq test vя tap-
шыrыqlar tяrtib edяcяksiniz;
• Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя etmяklя dяqiq
diaqnoztika aparmaьыn yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Bloom B.S., Max D.Engelhart, Edvard
J.Furst., Walker H.Hиll., Davиd R. Krathwohl
Taxonomy of educatиonal objectиves. The classи-
fиcatиon of educatиonal goals. Handbook: Cog-
nиtиve domaиn. New York, Davиd McKay, 1956.
226
Ящатя олунан mюvzular:
Таксаномийалар тялим просесинин
дцшцнцлмцш тяшкили – планлашдырылмасы
цчцн васитядир
1. Tяlim mяqsяdlяrinin яlaqяliliyini
vя яhatяliliyini tяmin edir;
2. Tяlim mяqsяdlяrinin ardыcыllыьыnы
tяmin edir;
3. Tяlimin konqruйentliyinя яminlik
yaradыr;
4. Dцшцnmяnin strukturunu tяmin edir;
5. Tяlimin modelini tяmin edir;
6. Tяlimin keyfiyyяtini yцksяldir;
7. Таксономийалардан истифадя мягся-
дяуйьун тест тапшырыгларынын тяртибиня
шяраит йарадыр;
8. Tяlimin problemlяrinin diaqnoсtikasы-
nы aparmaьa yardыm edir;
9. Tяlimin fяrdilяшdirilmяsini tяmin edir.
2. Krathwohl Davиd R., Benjamen S. Bloom,
Brtarn B. Masиa. Taxonomy of educatиonal
objectиves. The classиfиcatиon of educatиonal-
goals. Handbook ЫЫ: Afectиve domain. New
York, Davиd McKay, 1964.
 Тящсилин ясаслары
Taksonomiyalar tяlim просесинin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы
цчцn vasitяdir
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Tяlim mяqsяdlяrini idrak taksonomiya-
larыnыn sяviyyяlяri baxыmыndan яlaqяliliyi-
ni tяmin etmяklя zяncirvari dцzяcяksiniz;
• Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlmяsini gюzlяmяklя mяqsяdlяrin
ardыcыllыьыnы tяmin edяcяksiniz.
Bildiyiniz kimi, тялим mяqsяdlяrи фярглидир.
Мцxtяlif suallar vя test tapшыrыqlarы да шagird-
lяri мцхтялиф cцr dцшцnmяyя sюvq etmir (Cai-
ne and Caine, 1992). Effektiv tяdris tяlяb edir
ki, planlaшdыrma zamanы mцяllimlяr mяqsяd-
lяrin, suallarыn, test вя tapшыrыqlarыn sяviyyяsi
haqqыnda strateэiyalы dцшцnsцnlяr. Prosesin
planlaшdыrыlmasыnda taksonomiyaлардан ya-
rарланмаьын bir neчя yolu gюstяrilmiшdir. (Бу
барядя сиз ня дцшцнцрсцнцз?)
1. Tяlim mяqsяdlяrinin яlaqяliliyini vя
яhatяliliyini tяmin edir
• Taksonomiyalar fяnn цzrя mяqsяdlяrin
mцxtяlif sяviyyяlяr baxыmыndan zяncir-
vari dцzцlцшцnц tяmin edir.
• Mяqsяdlяrin sяviyyяlяr цzrя (bilik, an-
lama, tяtbiq, tяhlil, sintez, dяyяrlяndir-
mя) яlaqяli шяkildя mцяyyяnlяшmяsi tяlim
prosesindя taksonomiyalarыn mцxtяlif
mяrhяlяlяrini яhatя etmяk imkanы verir
vя mцяllimi yalnыz mяlumatlarы yadda
saxlamaьы юyrяtmяk kimi uьursuz tяdris
fяaliyyяtindяn qoruyur.
Bu baxыmdan taksonomiyalar, tяkcя mцяl-
limin fяalиyyяtinя rяngarяnglik qatmayыb,
hяm dя шagirdin nail olacaьы tяlim mяqsяdlя-
rinin яhatя dairяsi baxыmыndan geniш vя dяqiq
olmasыnы tяmin edir.
227
TAPШЫRЫQ 1
Яvvяlki dяrslяrdя tяrtib etdiyiniz tяlim
mяqsяdlяrinя bir daha nяzяr salыn. İdrak
taksonomiyalarыnыn sяviyyяlяri baxыmыndan
яlaqяliliyi tяmin etmяklя tяlim mяqsяdlяrini
zяncirvari dцzцn. Tяlimin яhatя dairяsinin
geniш, eyni zamanda dяqiq olmasыnы tяmin
edin. Tяrtib edilmiш nцmunяni gюzdяn
keчirin, юz nцmunяnizi yaradыn:
Nцmunяvi tяlim mяqsяdi:
1. «Baharda» mяtnini oxuyur;
2. Bahar fяslini payыz fяsli ilя mцqayisя
edir, oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini gюstяrir;
3. Baharыn яhяmiyyяti haqqыnda mцhaki-
mя yцrцdцr.
2. Tяlim mяqsяdlяrinin ardыcыllыьыnы tяmin
edir
Tяlim mяqsяdlяri шagirdlяrin tяlim fяa-
liyyяtlяrini, yяni yerinя yetirilяcяk tapшы-
rыqlarыn xarakтerini diktя edir ki, bu da
gюzlяnilяn nяticяlяrя nail olmaq baxы-
mыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Takso-
nomiya tяlimin ardыcыl inkiшafda olmasыnы
tяmin edяn vasitяsidir:
• Sadя mяqsяddяn mцrяkkяb mяqsяdя
doьru;
• Sadя fяaliyyяtdяn mцrяkkяb fяaliyyяtя
doьru.
TAPШЫRЫQ 2
Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlmяsi baxыmыndan яvvяlki dяrslяrdя
tяrtib etdiyiniz tяlim mяqsяdlяrinя yenidяn
nяzяr salыn. Mяqsяdlяrin ardыcыllыьыnы tяmin
edin.
Tяrtib etdiyiniz nцmunяni tяqdim edilяn
nцmunя ilя mцqayisя edin.
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяlimin konquйentliliyini tяmin edяn шяrtlяri bildiyиnizi nцmayiш etdirяcяksiniz.

Мцяllimlяr tяlim mяqsяdlяrini, tяlim fяa-

3. Tяlimin konqruйentliyinя яminlik yaradыr liyyяtlяrini vя qiymяtlяndirmя цsul vя
• Tяlim mяqsяdi taksonomiyanыn hяr han- vasitяlяrini taksonomiyalarыn sяviyyяlяri
sы bir sяviyyяsindя mцяyyяn edilяndяn baxыmыndan dяyяrlяndirmяklя belя uyьun-
sonra qarшыda yeni vяzifя durur: mцvafiq suzluqlarыn qarшыsыnы ala bilяr vя onlarыn kon-
tяlim strategiyalarы mцяyyяnlяшdirmяk vя qruйent olduьuna яmin olar. Bu kurikulu-
mяqsяdin sяviyyяsi ilя цst-цstя dцшяn qiy- mun qurulmasыnda mцhцm komponentdir.
mяtlяndirmя цsullarы seчmяk vя qiymяt-
lяndirmя vasitяlяri hazыrlamaq. Тялимин Тялим фяалиййятляри Тялимин
• Яgяr tяlim mяqsяdi idraki taxsonomiya- мягсяди вя тялим мягсяди
nыn tяtbiq sяviyyяsindя mцяyyяn edilmiш- идраки таксо- тапшырыглары идраки таксо-
номийанын ТЯТБИГ номийанын
dirsя, o zaman tяlim fяaliyyяtlяri vя tapшы- ТЯТБИГ ТЯТБИГ
сявиййясиндя
rыqlarы tяtbiq sяviyyяsinя uyьun hazыrlan- сявиййясин-
олмалыдыр
сявиййясин-
malы, qiymяtlяndirmяnin dя hяmin sяviy- дядир дядир
yяyя mцvafiqliyi tяmin olunmalыdыr. Mя-
sяlяn: яgяr fiziki tяrbiyя dяrsinin mяqsяdi
mцяyyяn mяsafяni qaчmaьы юyrяtmяk- TAPШЫRЫQ 1
dirsя, o zaman tяlim fяaliyyяtlяri hяmin Fяnn: Hяyat bilgisi
mяsafяni qaчmaьыn texnikalarыnы юyrяt- Sinif: Ы sinif
mяyя, qiymяtlяndirmяdя qaчarkяn texni- Mюvzu: Yarpaqlar
kalardan dцzgцn istifadя edib-etmяdiyini Standart: 1.1.1. Варлыг вя щадисяляри ха-
yoxlamaьa xidmяt gюstяrmяlidir. Daha рактерик яламятляриня эюря фяргляндирир. Йар-
dяqiq desяk: паглары яламятляриня эюря фяргляндирир.
• шagirdя qaчышы dцzgцn tяшkil etmяk цчцn Tяlim mяqsяdi:
mцvafiq bilik vя bacarыqlar verilmяlidir; • Tяqdim edilяn tяlim mяqsяdini stan-
• ona qaчmaq цчцn шяrait yaradыlmalыdыr dartыn reallaшmasы baxыmыndan tяhlil ediр.
(tяhlцkяsiz mяkan seчilmяli, 100 m юlчцl- • Aid olduьu taksonomiyanыn nюvцnц vя
mяli vя iшarяlяnmяlidir); sяviyyяsini mцяyyяn ediр.
• nяticяdя qaчыш zamanы texnikalara han- • Hяmin sяviyyяyя uyьun tяlim tapшыrыq-
sы dяrяcяdя riayяt edildiyi mцшahidя цsulu larы hazыrlayыр.
ilя qiymяtlяndirilmяlidir; • Mцvafiq qiymяtlяndirmя meyarlarыnы
• 100 m mяsafяnin neчя saniyяyя qaчыldы- mцяyyяn ediр.
ьы mцяyyяn edilmiш normativlяr цzrя qiy- TAPШЫRЫQ 2
mяtlяndirilmяlidir.
Tapшыrыq 1-i yerinя yetirяndяn sonra nяti-
Bu halda kaьыz-qяlяm test yoxlamasы tя-
cяlяrinizi yoldaшlarыnыzыn nяticяlяri ilя mц-
lim mяqsяdi ilя qeyri-konqruйent olar.
qayisя edin. Tapшыrыьыn icrasы zamanы yol ve-
rilmiш boшluqlarы aradan qaldыrыn.

228
 Тящсилин ясаслары

NЦMUNЯ Hяyat bilgisi (Ы sinif)

1.1.1. Varlыq vя hadisяlяri xarakterik яlamяtlяrinя gюrя fяrqlяndirir.

Tялim mяqsяdi: Yarpaqlarы яlamяtlяrinя Qrup iшi цчцn qiymяtlяndirmя meyarlarы:

gюrя fяrqlяndirir.
Tapшыrыq 1: (qruplarda) Yarpaqlarы юlчц-
sцnя, formasыna, rяnginя vя цzяrindяki xяt-
lяrя (damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirin:
Yarpaqlarы юlчцsцnя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы formasыna gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы rяnginя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы цzяrindяki xяtlяrя
(damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirdi.

Tapшыrыq 2: (kollektiv mцzakirя) Иlin han-

sы aylarыnda yarpaqlar bu rяnglяrdя ola bi-
lяrlяr? Fikirlяrinizi bildirin.

Fяrdlяrin mцzakirя bacarыqlarыnыn qiymяt-

lяndirилmяsi цчцn meyarlar:
Yarpaqlarыn rяnglяrinin dяyiшmяsinя dair
mцzakirяlяrdя fяal iшtirak etdi.
Fikиrlяrini nцmunяlяr gяtirmяklя яsas-
landыrdы.
Yoldaшыnыn fikirlяrini diqqяtlя dinlяdi.
Fikrini bildirяn zaman baшqalarыnыn fik-
rinя hюrmяtini nцmayiш etdirdi.

229
 Тящсилин ясаслары
Mюvzu. Yarpaq
Tялim mяqsяdi: Yarpaqlarы яlamяtlя-
rinя gюrя fяrqlяndirir.
Tapшыrыq 1: Yarpaqlarы юlчцsцnя,
formasыna, rяnginя vя цzяrindяki xяtlяrя
(damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirin:
Qrup iшi цчцn qiymяtlяndirmя meyarlarы:
Yarpaqlarы юlчцsцnя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы formasыna gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы rяnginя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы цzяrindяki xяtlяrя (damar qu-
ruluшuna) gюrя fяrqlяndirdi.
Tapшыrыq 2: (kollektiv mцzakirяyя) Иlin
hansы aylarыnda yarpaqlar bu rяnglяrdя ola
bilяrlяr? Fikirlяrinizi bildirin.
Mцzakirя zamanы fяrdlяrin qiymяtlяn-
dirmя meyarlarы:
Yarpaqlarыn rяnglяrinin dяyiшmяsinя
dair mцzakirяlяrdя fяal iшtirak etdi.
Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Dцшцnmяnin strukturu, tяlim modeli vя tяlimin keyfiyyяtinin gюzlяnilmяsi baxыmыndan tяlim
mяqsяdlяri цzrя mцvafiq iш aparacaqsыnыz.
4. Dцшцnmяnin strukturunu tяmin edir
Tяdqiqatlar gюstяrir ki, шagirdlяr idra-
ki fяaliyyяtdя olarkяn яldя etdiklяri infor-
masiyalarы, onlara tяqdim edilяn hazыr mя-
lumatlardan daha yaxшы yadda saxlayыrlar.
Taksonomiyalar fakt vя mяlumatlarыn tяt-
biq, tяhlil, sintez olunmasыnы vя elяcя dя
dяyяrlяndirilmяsini яks etdirir, юyrяnяn-
lяrя dцшцnmяnin strukturunu tяqdim edir.
230
Fikиrlяrini nцmunяlяr gяtirmяklя яsas-
landыrdы.
Yoldaшыnыn fikirlяrini diqqяtlя dinlяdi.
Fikrini bildirяn zaman baшqalarыnыn
fikrinя hюrmяtini nцmayiш etdirdi.
DИQQЯT EDИN!
Tяhsilin tяшkilиndя taksonomiyalardan
necя istifadя edilя bilяr?
Tяdris prosesi fяaliyyяtlяr цчlцyц kimi
qяbul edilя bilяr:
Мягсяд
Стратеэийа Гиймятляндирмя
5. Tяlimin modelini tяmin edir
Tяlim fяaliyyяtlяrinin ardыcыllыьыnыn
taksonomiyalar baxыmыndan tяmin olu-
nub-olunmadыьы araшdыrыlan zaman юyrя-
nяnlяr tяlimin mяntiqi vя ardыcыl proses
olduьunu dяrk edir, belяliklя dя, tяlim
modelinя yiyяlяnirlяr.
Bu modeldяn onlar dяrsdяnkяnar
vaxtlarda da istifadя edя bilяrlяr.
 Тящсилин ясаслары
Синтез
Тящлил
Тятбиг
Анлама
Билик
6. Tяlimin keyfiyyяtini yцksяldir
• Taksonomiyanыn hяr aшaьы mяrhяlяsi юzцn-
dяn yuxarы mяrhяlяnin tяrkib hissяsidir.
• Tяlimin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi o
zaman baш verir ki, tяlim fяaliyyяtlяrinin
ardыcыllыьы taksonomiyalar baxыmыndan
tяmin olunsun vя hяr dяfя bir sяviyyяdяn
digяr sяviyyяyя keчid olsun.
• Tяlim fяaliyyяtlяri hazыrlanarkяn kon-
kret sяviyyяlяrin spesifik xцsusiyyяtlяri
nяzяrя alыnmalыdыr.
• Mяqsяdlяri ardыcыl dцzяrkяn mцяllimlяr,
bir qayda olaraq, mяlumat bazasыnы tяmin
edяn mяqsяdlяri birinci yerlяшdirirlяr.
• Taksonomiyalar iyerarxik olduьundan
daha mцrяkkяb mяqsяd юzцndяn aшaьы sя-
viyyяli mяqsяdin яsasыnda tяrtib edilir.
• Bundan яlavя шagirdlяrin bilik vя baca-
rыqlаrы taksonomiyanыn hяr sяviyyяsi цzrя
inkiшaf etdikcя onlar nailiyyяtin яldя edil-
mяsinin ardыcыllыьыnы юyrяnirlяr.
• Sonrakы mяrhяlяdя mцrяkkяb tяlim
mяqsяdlяrinя nail olmaq цчцn шagird gяr-
gin tяlim fяaliyyяtinя vя mцrяkkяb tapшы-
rыqlarыn icrasыna hazыr olur.
231
Taкsonomiyalarыn sяviyyяlяri tяlim
tapшыrыьыnыn yцkцnц vя ona ayrыlmalы
vaxtы mцяyyяn edir.
Ижрасына чох
вахт лазымдыр Йухары сявиййя Мцряккяб
Ижрасына аз Ашаьы сявиййя Аз мцряккяб
вахт лазымдыр
TAPШЫRЫQ 1
• Standartlara яsasяn mцяyyяn etdiyiniz
tяlim mяqsяdlяrinя yenidяn nяzяr salыn. Tя-
lim mяqsяdlяrindя яlaqяlilik, яhatяlilik, dц-
шцnmяnin strukturu, tяlimin modeli, ardы-
cыllыq vя keyfiyyяtin tяmin olunmasы mяqsяdi
ilя mцvafiq iшlяr aparыn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdиmat
hazыrlayыn.
(Auditоriya шяraitindя bu fяaliyyяt altы
qrupda 6 fяnn цzrя vя ya hяr parametr цzrя
aparыla bilяr.)
Nяticяdя:
• Mцяllimlяr taxsonomiyalarыn sяviyyя-
lяri baxыmыndan mяqsяdlяrini tяhlil etmяklя
mяqsяdяmцvafiq tяlim strategiyalarы, tяlim
tapшыrыqlarы vя qiymяtlяndirmя цsul vя vasi-
tяlяri mцяyyяn etmяlidirlяr.
• Tяlimin tяшkilinя bu cцr yanaшma ku-
rikulumun reallaшdыrыlmasыna verilяn tя-
lяbdir.
• Bцtцn bunlar baш verdiyi halda tяlimin
konqruйentliyi tяmin edilmiш olur.
 Тящсилин ясаслары

Иdrak taksonomiyalarы

Иdrak Иdrak
taksonomiyasыnыn Aчar sюzlяr (feиllяr) taksonomiyasыnыn Aчar sюzlяr (fellяr)
sяviyyяlяri sяviyyяlяri

– iшarя etmя, yarlыklama, – tяhlil etmяk

– gюstяrmяk – sяciyyяlяndirmяk
– sыralamaq – tяsnif etmяk
– mцqayisя etmяk, qarшыlaшdыrmaq
– uyьunlaшdыrmaq – bюlцшdцrmяk, parчalamaq
– yadda saxlamaq – fяrqlяndirmяk
– adlandыrmaq – yoxlamaq
– mцшahidя etmяk Анализ – няticя чыxarmaq
Билик – sxem qurmaq – planlaшdыrma, sxemlяшdirmяk
– xatыrlamaq – verilmяmiш format цzrя
– tanыmaq planlaшdыrma
– yazы, hesabat aparmaq – яlaqяlяndirmя
– bяyan etmяk – seчmя
– qruplaшdыrmaq – araшdыrma
– mцяyyяn etmяk – bir araya gяtirmяk
– tяrtib etmяk
– sitat gяtirmяk – qurmaq
– tяsvir etmяk – tяrtib etmяk
– sяnяdlяшdirmяk – inkiшaf etdirmяk
– izah etmяk – rяqabяtlя yarышmaq
– ifadя etmяk – formalaшdыrmaq
– nцmunя gюstяrmяk Синтез – hipotez yцrцtmяk
– mцяyyяn etmя – tяsvir etmяk
– yerini – kяшf etmяk
mцяyyяnlяшdirmяk – planlaшdыrmaq
Anlama – qяbul etdiyi – istehsal etmяk, yaratmaq
informasiyalarы – tяklif etmяk
– danышmaq – sяhvlяri dцzяltmяk
– tanыmaq – dяyяrlяndirmяk
– mяruzя etmяk – mцzakirя etmяk, sцbut etmяk
– bir daha nяzяrdяn
keчirmяk – mцlahizя yцrцtmяk, biliyini israr
– цmumilяшdirmяk etmяk
– nяql etmяk – mцqayisя etmяk, leyhinя/ яleyhinя
– nяzяrdяn keчirmяk
– tяtbiq etmяk – tяnqid etmяk
– чяrчivя yaratmaq – qiymяtlяndirmяk
– necя etmяk – mцdafiyя etmяk
– tяsvir etmяk Гiymяt- – hюkm чыxarmaq
– tяsяvvцr etmяk lяndirmяk – sыralamaq, nяyin daha чox, nяyin
– nцmunяlяri tяkrarяn daha az lazыm olduьunu
yaratmaq – mцяyyяnlяшdirmяk, saf-чцrцk
Tяtbiq etmяk – faktlardan faydalanmaq etmяk
– tяшkil etmяk – mяslяhяt gюrmяk
– ardыcыllыьы gюzlяmяk – dяstяklяmяk
– nцmayiш etdirmяk – яhяmiyйяtini gюstяrmяk
– hяll etmяk – mцhakimя etmяk, qarшыya qoy-
– istifadя etmяk lan mяqsяdin яhяmiyyяti barяdя
mцhakimя yцrцtmяk

232
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

8. Tяlimin problemlяriniн diaqностикасыны

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: апармаьа yardыm edir
• Tяlim mяqsяdlяrinя mцvafiq test vя Яgяr шagird taxsonomiyalarыn yuxarы sя-
tapшыrыqlar tяrtib edяcяksiniz. viyyяsinя uyьun yoxlama tapшыrыqlarыnы yeri-
nя yetirmяyя mцvяffяq ola bilmirsя, taxso-
nоmiyanыn aшaьы sяviyyяlяrindя onun bilik
7. Taksonomiyalardan istifadя mяqsя- vя bacarыqlarыndakы mюvcud boшluqlar araш-
dяuyьun test tapшыrыqlarыnыn tяrtibinя dыrыlmalыdыr.
шяrait yaradыr
Araшdыrmalar gюstяrir ki, mцяllimlяr
чox zaman tяlimi taksonomiyalarыn aшaьы
sяviyyяlяrindя tяшkil etsяlяr dя, qiymяt-
lяndirmя vasitяlяri hazыrlayan zaman on-
larы taksonomiyalarыn yuxarы sяviyyя-
sinя mцvafiq tяrtib edirlяr.

Sizcя, bu яdalяtlidir?
Qiymяtlяndirmяdя «яdalяtlilik» prinsipi-
nя яmяl etmяk istяyяn mцяllim taksonomi-
yalardan istifadя etmяlidir.
– Mцяllim tяlim mяqsяdlяrini, tяlim fяa-
liyyяtini test tapшыrыqlarы ilя qarшыlaшdыraraq
tяhlil edir, onlarыn taxsonomiyalarыn sяviy-
yяlяri baxыmыndan uyьun olub-olmadыьыnы
araшdыrыr. Bu, konqruйentliliyin tяtbiqidir.
Mцяllim summativ qiymяtlяndirmя цчцn
hazыrlanmыш testlяrin sяviyyяlяrini qiymяt-
lяndirmя standartlarыnыn sяviyyяlяri ilя tak-
sonomiyalar baxыmыndan qarшыlaшdыrыr.
• Bu mяqsяdlяrlя taksonomiyаlardan istifa-
dя bюyцk яhяmiyyяtя malikdir. Hяr bir yox-
lamanыn nяticяsi mюvcud vяziyyяtin diaq-
noсtikasы vя problemin aradan qaldыrыlmasы
цчцn tяdbirlяrin proqnozlaшdыrыlmasы цчцn
mяlumat mяnbяyinя чevrilir.
• Milli-etnik vя fiziki-fizioloji baxыmdan
fяrqli шagиrdlяrin tяhsil aldыьы siniflяrdя dя
diaqnoсtika mяqsяdi ilя taкsonomiyalardan
istifadя son dяrяcя faydalыdыr.

233
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: TAPШЫRЫQ 1

• Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя etmяklя dяqiq
diaqnoсtika aparmaьыn yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz.
9. Tяlimin fяrdilяшdirilmяsini
tяmin edir
• Uшaqlar hamыsы eyni hazыrlыq sяviyyяsin-
dя mяktяbя gяlmir vя ya tяhsilя eyni mц-
nasibяt bяslяyяn ailяlяrdя bюyцmцrlяr.
Bu sяbяbdяn hяr шagirdin tяlimi onun
mюvcud bazasыndan чыxыш edяrяk tяшkil
edilmяlidir. Mяhz bu baxыmdan takso-
nomiyalar uшaqlarыn hazыrlыq sяviyyяlя-
rini mцяyyяnlяшdirmяk vя mцvafiq tяlim
шяraiti yaratmaq baxыmыndan mцяllimin
яn gцclц silahыdыr.
• Tяlimin fяrdilяшmяsi yalnыz ilkin sяviy-
yяnin mцяyyяnlяшdirilib mцvafiq шяrait
yaratmaq baxыmыndan яhяmiyyяtli olma-
yыb, hяm dя onlara verilяcяk tяlim yцkц-
nцn mцяyyяn edilmяsindя яhяmiyyяtli
vasitяdir.
• Шagirdlяrin fяrdi imkanlarы mцяyyяn
edilяndяn sonra onlara taksonomiyala-
rыn mцxtяlif sяviyyяlяrindя hazыrlanmыш
tapшыrыqlar vermяklя ayrы-ayrы qruplar vя
ya fяrdlяrя fяrdi yanaшma tяmin edilir.
Belяliklя, sяviyyяdяn-sяviyyяyя hяr bir
шagirdin inkiшafы mцяlлimin tam nяzarя-
tindя olur.
Altы qrupa bюlцnmяklя mцxtяlif fяnlяr
цzrя birinci sinfin sonunda nail olunmasы
nяzяrdя tutulan mяzmun standartlarыna
яsasяn hяr цч tяhsil taksonomiyasыnыn
mцxtяlif sяviyyяlяrinя uyьun test tapшырыq-
larы hazыrlayыn.
Ы–ЫV qruplar. Иdraki taksonomiya (Ana
dili, Riyaziyyat )
ЫЫ–V qruplar. Emosional taksonomiya
(Texnologiya vя Tяsviri incяsяnяt)
ЫЫЫ–VЫ qruplar. Psixomotor taksonomiya
(Fiziki tяrbiyя vя Hяyat bilgisi)
Fikirlяrinizi nцmunяlяrlя яsaslandыrыn.
TAPШЫRЫQ 2
Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя hansы konkret
mяsяlяlяrlя baьlы dяqiq diaqnoсtika apar-
maьa vя tяlimin fяrdilяшmяsinя yardыm
edя bilяr. Fikirlяrinizi nцmunяlяrlя яsas-
landыrыn.
Resurs: Tяhsildя dюvlяt siyasяtinin mяr-
hяlяli tяtbiqi sxemi

234
 Тящсилин ясаслары

Милли сявиййя

Мювъуд вязиййятин тящлили Сийасятин тятбигинин Планын щяйата кечирилмяси