2.

Berba egingo Hizkuntza

Kultura
dogu?
Euskara
Irakaskuntza
Euskalkiak
Mintzatuko
gira?

Ataza honetan,
euskararen sorterriari
buruzko teoriak
ezagutuko ditugu, eta
eu

Koldo Zuazok egindako

od

euskalkien mapa
entzungo dugu
Ing

eta horretarako:

Irakasle A. Euskararen sorterriari

buruzko teoriak irakurri
Heldu eta gero, iritzia emango
n?

N
ol dugu.
a?
Zela

euskarari!
B. Zuazori egindako
elkarrizketa entzun eta
gero galderak,
erantzungo ditugu.

Era
bili
!!

EUSKARA ETA
EUSKALKIAK
 ATAZAK
PROZEDURA:

A ataza: Euskararen sorterria

Atazaurrea: Hizkuntza hitzaren definizioa
Binaka hutsuneetan falta den hitza zein izan daitekeen idatziko dute (3. or.). Zuzendu egingo dugu. Hitza
hizkuntza da.
Binaka, idatziz aurkitutako euskarazko lehenengo hiru hitzak zeintzuk izan ziren aukeratuko dute (3. or.).
Bikote bakoitzak zeintzuk izan diren aukeratutako hitzak eta zergatik esango du. Testua ozenki irakurriko dugu
zuzenketa egiteko.

Ataza: Euskararen sorterriari buruzko teoria ezberdinak ezagutu

Lau talde egingo ditugu eta bakoitzari testu bana emango diogu (4., 5., 6. eta 7. orr.).
Bakoitzak bere teoria irakurriko du eta galderak erantzungo ditu, gero teoria faltsu bat idatziko dute. Irakasleak
14. orrialdean duen teoria irakurriko du.
Irakaslea taldez talde joango da, asmatzen duten teoria pixka bat zuzentzeko.

Feedbacka: Euskararen sorterriari buruzko koadroa osatu

Talde bakoitzak bi teoriak kontatuko ditu (irakasleak ere berea) eta besteek zein den egia asmatu eta arrazoitu
beharko dute.
Benetako teoriak zeintzuk diren asmatu ondoren, fitxa banaka beteko dute entzundakoan oinarrituz (8. or.).
Arbelean denon artean osatuko dugu koadroa.
Galdetuko diegu ea ezagutzen zituzten teoriak eta zein iruditzen zaien fidagarriena, edo politagoa

Diskurtsoa eta gramatika:

Erdarakadak zer diren irakurri eta gero, ariketa binaka egingo dute (9. or.).
Beste erdarakadarik ezagutzen duten galdetuko diegu eta zerrendatuko ditugu. Zuzenketa orrian batzuk daude.

B ataza: Euskalkiak
Atazaurrea: Araban bagare kanta ikasi
Herrialde bakoitzeko euskalkiren hitzen bat ezagutzen duten galdetuko diegu.
Araban bagare kantaren hitza irakurriko dute eta hitz bakoitza bere lekuan kokatuko dute (10. or.)
Kanta entzungo dute ea ongi kokatu dituzten.

Ataza: Koldo Zuazoren elkarrizketa entzun eta galderak erantzun

Koldo Zuazori egindako elkarrizketa entzungo dute ( DB. 5731 zbk.eskegita ere barne sareko biltegian).
Galderak banaka erantzungo dituzte (11.or.).

Feedbacka: Koldo Zuazoren elkarrizketa berrentzun eta zuzenketa egin

Berriro entzun eta zuzenketa egingo dute,

Diskurtsoa eta gramatika: Esaldiak euskara batuan idatzi

Binaka, Zuazori egindako elkarrizketatik aukeratutako pasarteak euskara batuan idazten saiatuko dira (12. or.).
Denon artean zuzenduko dugu (Nahi izanez gero, 18. orrialdean, Euskaltzaindiak euskalkien erabilerari buruz
emandako arauak dituzu).

Atazaostea: Gure euskalkiak ezagutu

Diskurtsoa eta gramatika atalean egindako ariketaren hitzak bakoitza bizi den lekuko euskalkian eman.
Horretarako inguruneko euskaldun zaharren laguntza eskatu beharko dute. Egin eta gero, eskolara eramango
dute eta bakoitzak lortutakoa komentatuko du.

Barne sareko biltegian, gai honi buruzko material gehiago eskegi dugu.

2
EUSKARAZ NOIZTIK?
Zein da hutsuneetan falta den hitza? Behean daudenen artean bat aukeratu eta kontuan izan hitz hutsune
guztietan bera dela.

• ...................................... pentsamenduaren euskarria da.

• Izendatzen ez den errealitatea, izenik ez duena, ez da existitzen. Euskarazko esaerak:

«Izenak, izana», «Izena duen guztia omen da»

• Harro egoteko moduko ................................... dugu, ez hobea ez txarragoa: geurea.

• ..........................................k identifikatzen gaitu.

GIZARTEA, IZAERA, HIZKUNTZA, SEXUA, EUSKARA

Euskaraz idatzitako lehenengo hitzak Akitania eta Pirinio

inguruetan aurkitutako erromatarren garaikoak dira (I. mendean).
Irakurri hauek ea asmatzen dituzun zeintzuk izan ziren aurkitu-
tako lehengo hiruak.

SEMEA AMA ANDEREÑO GIZON

SUA ETXEA TXAKURRA AITA
ALABA TELEFONOA ESKUA LAGUNA
HERRIA GOSEA ANAIA POLITA

Zeintzuk izan ziren aurkitutako lehenengo hiru hitzak

eta zergatik?

...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................

Irakurri hau eta zuk aukeratutako hitza egokiak zen ala ez jakingo duzu.

Eta euskara noiztik?

Euskararen antzinatasuna neurtzea oso zaila da. Hala ere, antropologo, historialari eta
hizkuntzalari gehienen ustez, Neolito Aroan bilatu behar dira sustraiak, orain dela 5.000 edo 10.000 urte, ez
baitirudi hizkuntza hau inondik etorria edo ekarria izan denik. Euskaraz idatzitako lehenengo hitzak Akitania
eta Pirinio inguruetan aurkitutako erromatarren garaiko hilarrietakoak ditugu (I. mendea): sembe > seme,
anderexo > andereño, cison > gizon,...
Gaur egun ezagutzen dugun euskara ez da antzinako bera. Horregatik, protoeuskara hitza sortu
da, antzinako euskara hura izendatzeko.Orain arte euskaraz idatzita aurkitu diren esaldirik zaharrenak
Donemiliagako Glosak dira.Glosak, latinezko testuak ulertzeko monje kopistek idazten zituzten oharrak dira.
Glosa horiek X. mendeko eskuizkribu batean aurkitu ziren Donemiliagako Monasterioan (Errioxa). Euskaraz
idatzitako bi glosak 'guec ajutuezdugu' (ez dugu laguntzarik) eta 'jzioqui dugu' (piztu dugu) dira.

3
NONDIK DATOR EUSKARA?
Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,
bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago
ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk
nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin,
ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorri
geografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duen
hizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenak
entzun, denon artean koadroa osatzeko.

MEDITERRANEOKO HIZKUNTZA AURREINDOEUROPARRAK

Euskararen jatorria hizkuntza aurreindoeuroparren

artean kokatu zuen teoria 1920 eta 1950 urte inguruan plazaratu
zen, Europako zenbait toponimo aztertu eta horietako askoren
atzean euskal erroa ezkutatzen zela jakin zutenean. Hizkuntza
aurreindoeuroparrek erro berbera zutela dioen ideian oinarritua
dago teoria hori, eta euskara, berriz, Mediterraneo arroko
hizkuntza batzuen artetik bizirik iraun duen azkena litzateke.
Teoria hau Francesco Ribezzo hizkuntzalariari zor zaio.
Greziako testu klasikoetako toponimoak eta antroponimoak
aztertu ondoren, zenbait antzekotasun aurkitu zituen hizkuntza
aurreindoeuroparrekin. Hortik abiatuta bere teoria garatu zuen.
Bere iritziz, hizkuntza indoeuroparrak baino lehen, bazegoen
hizkuntza nagusi bat, eta hizkuntza nagusi horretatik beste
batzuk sortu ziren. Euskara litzateke horietako bat. Nolanahi ere,
egia izan arren euskararen eta Mediterraneoko hizkuntzen
artean antzekotasunak badirela, hurbiltasun geografikoak ahal-
bidetzen dituen antzekotasun xumeak baino ez dira.

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta hiztegian esanahiak bilatu

...................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nori zor zaio teoria hau?

......................................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun aurkitu zituzten ikertzaileek?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

3. Zer aztertzen ari ziren antzekotasunak topatu zituztenean?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

4. Badakizu zer den toponimo bat? Definitu.

.................. ...................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

5. Eta antroponimo bat?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
.

4
NONDIK DATOR EUSKARA?
Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,
bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago
ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk
nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin,
ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorri
geografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duen
hizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenak
entzun, denon artean koadroa osatzeko.
HIZKUNTZA AFRIKARRAK
Zenbait ikerlarik ikusi zuten Afrikako hizkuntza batzuek
nolabaiteko harremana zutela euskararekin, eta horrek bultzaturik,
gako berrien bila ekin zioten lanari. Euskal-afrikar teoriaren aldeko
diren hizkuntzalarien artean Schuchardt eta Mukarovsky aurkitzen
ditugu. Mukarovskyren ustez, euskara hizkuntza berbereetatik
zetorren. Bere abiapuntua bi hizkuntza horien artean antzekotasun
fonologikoak aurkitzea izan zen, hau da, bi hizkuntza horiek soinu
berberak zeuzkatela ikustea. Inork ez du ukatzen berber
hizkuntzaren eta euskararen artean antzekotasun lexikoak daudenik,
baina ez dira aski bi horien jatorria bera izan zela frogatzeko, zeren
ez baitute antzeko sintaxirik, morfologiarik edota gramatikarik.
Filologo historikoek diotenaren arabera, jatorri kamitikoa
zuten herri nomadak Euskal Herrian kokatu izanak azalduko lituzke
antzekotasun horiek, eta horiek bertan egon izanaren froga gisa zen-
bait hitz geratu zaizkigu gure hiztegian. Era berean azalduko litza-
teke euskaraz hitz berbereak, guantxeak, somalierazkoak, etiopier-
azkoak edo antzinako egiptoerazkoak agertzea.

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

............................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nori zor zaio teoria hau?

......................................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun aurkitu zituzten ikertzaileek?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

3. Zehazki zein herrirekin lotzen zuten?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

4. Badakizu zer den jatorri kamitikoa? Definitu.

.................. ...................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

5
NONDIK DATOR EUSKARA?
Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,
bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago
ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk
nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin,
ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorri
geografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duen
hizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenak
entzun, denon artean koadroa osatzeko.
KAUKASOKO HIZKUNTZAK

Euskararen jatorri kaukasikoaren defendatzaile

porrokatuenak errusiarrak eta georgiarrak izan ziren, baina ez
ziren bakarrak izan. Beste herrialde batzuetako hizkuntzalariek
ere teoria horren alde egin zuten. Horien artetik, Garibaik
adierazi zuen hizkuntza kaukasikoen eta euskararen artean
zenbait antzekotasun zeudela toponimia mailan, esate
baterako: Aralar/Ararat.
Beste batzuek, berriz, hala nola Boudak, Vogtek eta
Klimovek, hainbat antzekotasun aurkitu zituzten lexikoan.
Bestalde, Koldo Mitxelenak adierazi zuen ez zegoela inolako
antzekotasunik, lexikoari zegokionez bederen. Horren ondorioz,
teoria kaukasikoa defendatzen zutenek euren hipotesia frogatu
beharra izan zuten, morfologia aztertuz. René Lafon
hizkuntzalariak 35 korrespondentzia aurkitu zituen euskararen
eta hizkuntza kaukasikoen artean, eta horrek esan nahi zuen
egitura bera zutela. Koldo Mitxelenak, berriro ere, antzekotasun
guztiak ukatu zituen, eta esan zuen Kaukason 30-40 hizkuntza
desberdin daudela, bi multzotan banatuak: hegoaldekoak eta
iparraldekoak. Bi multzo horiek, aldi berean, azpimultzotan
banatzen dira: ekialdeko, erdialdeko eta mendebaldeko
hizkuntzak. Labur esateko, hainbat eta hainbat hitz daude Kaukasoko hizkuntza guztietan, eta nekez baiezta
liteke antzekotasunik dagoenik berrogei hizkuntzek osatutako multzo baten eta euskararen artean.
Nolanahi ere, zenbait azterketa egin ondoren, Mitxelenak egiaztatu ahal izan zuen bazegoela
antzekotasunik horien artean, esate baterako, kasu ergatiboaren (nork) erabileran, aditzen pertsonaren
pluraltasunean eta nekazaritza eta abeltzaintza inguruko zenbait hitzetan. Arrazoi horrengatik euskara
hizkuntza kaukasikoekin ahaidetu ohi da, eta bereziki georgierarekin, harekin baititu antzekotasun sintaktiko,
morfologiko eta gramatikal handienak.

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

.......................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1.Nork defendatu du teoria hau

....................................................................................................................................................................

2. Zeintzuk antzekotasun sumatzen zituzten?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

3. Zer zioen Mitxelenak?

.......................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
4. Zein hizkuntzarekin ahaidetu ohi da euskara teoria honen arabera?
.................. ....................................................................................................................................................................

6
NONDIK DATOR EUSKARA?
Erantzunik gabeko igarkizun linguistiko eta historiko bat da. Euskara, euskaldunen hizkuntza, sailkaezina da,
bere sustraiak ezezagunak dira, ez dago hizkuntza hau barne hartzen duen talde semantikorik, ez dago
ezaugarri komunak dituen beste hizkuntzarik. Euskaldun guztion ondarea da, baita gure ezaugarririk
nabarmenena ere. Altxor bat. Hizkuntzalarien iritziz, euskara ez dago ahaideturik beste inongo hizkuntzarekin,
ez gaur egungoekin, ezta historikoekin ere. XVI. mendeaz geroztik, galdera asko egin izan dira bere jatorri
geografikoari eta genetikoari buruz, eta erantzunak ere ugariak izan dira. Jatorri indoeuroparra ez duen
hizkuntza da euskara. Teoria irakurri, galderak erantzun eta gero zure ikaskideei azaldu eta bere azalpenak
entzun, denon artean koadroa osatzeko.

EUSKAL-IBERIAR TEORIA

Euskal-iberiar teoriaren arabera, euskara dugu Iberiar

Penintsulan mintzatzen ziren hizkuntzek utzi duten aztarna bakarra.
Hipotesi horren arabera, euskara eta iberiarra hizkuntza bera izango
lirateke. Teoria horren bultzatzailea Lucio Marino Siculo izan genuen.
Beraren atzetik, hainbat hizkuntzalarik eta idazlek euskal-iberiar teoria
onartu zuten: Garibai, Poza, Oihenart, Astarloa, Larramendi, Humboldt,
Schuchardt,...
Humboldt hizkuntzalaria euskaraz baliatu zen Hispaniako
toponimia klasikoa azaltzeko. Iberiar inskripzioak itzultzeko ere euskara
erabili zuen. Nahiz hasieran bazirudien teoria horren oinarria baliagarria
zela, hitz iberiarren eta euskal hitzen artean antzekotasuna duten
kasuak aztertu ondoren, ikusi zen ezin zitekeela ahaidetasun genetikoa
behar bezala justifikatu, hau da, Hispaniako toponimiaren jatorria ezin
zitekeela euskararen bitartez azaldu.

Idatzi ulertu ez dituzun hitzak eta bilatu hiztegian esanahiak

............................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................

Erantzun itzazu galdera hauek

1. Nork bultzatu zuen?

......................................................................................................................................................................................

2. Nortzuek onartu zuten teoria hau?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

3. Zer egin zuen Humboldt hizkuntzalariak?

......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................

4. Zer ezin izan zuten behar bezala justifikatu teoria honekin?

.................. ...................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................

7
NONDIK DATOR EUSKARA?

Entzun dituzu dauden bost teoria, ea orain fitxa hau betetzen duzun entzundakoan oinarrituz.

TEORIAREN IZENA NORK BULTZATU ZERTAN DATZA

...............................................................

1 .............................
.............................
.............................
.............................
...............................................................
...............................................................
...............................................................

...............................................................

2 .............................
.............................
.............................
.............................
...............................................................
...............................................................
...............................................................

...............................................................

3 .............................
.............................
.............................
.............................
...............................................................
...............................................................
...............................................................

...............................................................

4 .............................
.............................
.............................
.............................
...............................................................
...............................................................
...............................................................

...............................................................

5 .............................
.............................
.............................
.............................
...............................................................
...............................................................
...............................................................

Idatzi hemen ikasi dituzun hitzak

eta bakoitzaren definizioa edo
sinonimo bat

8
ERDARAKADAK
Erdarakada euskaraz mintzatzerakoan beste hizkuntza bateko esaldiak hitzez hitz
itzultzerakoan egiten den akatsa da. Euskarazko barbarismoa da erdarakada. Beste
edozein hizkuntzarekin gertatu daitekeen arren, ohikoena euskararekiko gertutasuna
duten hizkuntzekin gertatzea da, Hego Euskal Herrian gaztelaniarekin eta Ipar
Euskal Herrian frantsesarekin.

Mikel dago?
Ez naiz ikusten
lan horretan

Aitonen etxera
joan da
Hau non uzten dut?

Noski baietz!
Ideia on bat
Nirea zurea baino izan duzu
hobeagoa da
Goazen?

Idatz itzazu goiko esaldiak zuzen:

Ez naiz ikusten lan horretan.

....................................................................................................................................

Mikel dago?

....................................................................................................................................

Hau non uzten dut?

....................................................................................................................................

Nirea zurea baino hobeagoa da.

....................................................................................................................................................................................

Aitonen etxera joan da

....................................................................................................................................................................................

Ideia on bat izan duzu.

....................................................................................................................

Noski baietz!

....................................................................................................................

Goazen?

....................................................................................................................

9
ARABAN BAGARE

Idatzi hitz bakoitza bere lekuan

Araban ...........................
Gipuzkun .......................
Xiberun............................
Ta Bizkaian .....................
Baita ere, Lapurdi ta Nafarran. bagare

Guziok gara eskualdun bagire

guziok anaiak......................
Nahiz eta hitz ezberdinez gara
Bat bera dugu .......................
osatzen
Bagare, ..........................
...................., bagara hondatzen
euskera askatzeko
oraintxe dugu aukera bagara

Araban bagare... askatzeko

Herri bat dugu bagera

..............................
eta gure zabarkeriz aukera
ez daigun utzi
hizkera
.............., bagera,
bagire, .................
Euskadi .................
oraintxe dugu ........................

10
SEI EUSKALKI

Zuazori egindako elkarrizketa arretaz entzun duzu? Orain ikusiko dugu. Erantzun itzazu ondoko galderak.

1 A
Koldo Zuazok euskalkien mapa berria egin baino lehen, zein zen
erabiltzen genuena?

IX. mendean Napoleon Bonapartek egindako euskalkien mapa.

B XIX. mendean Lucianne Bonapartek egindako euskalkien mapa.

C IX. mendean Luis Lucianne Bonapartek egindako euskalkien mapa.

2 A
Ipar Euskal Herriari dagokionez:
Lapurdin eta Nafarroa Beherean Bonapartek hiru euskalki berezi
zituen, Zuazok, berriz, azpieuskalki bakarra berezi egin du.

B Lapurdin eta Nafarroa Beherean Bonapartek hiru euskalki berezi

zituen, Zuazok hiru azpieuskalki berezi ditu aldeak nabaritu arren.

C Sekulako aldeak nabaritzen badira ere, Lapurdi eta Nafarroa Beherean

Bonapartek euskalki bakarri izendatu zuen eta Zuazok berriz hiru.

3 A
Zuazok:
Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zortziren ordez.
Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.

B Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zazpiren ordez.

Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.

C Sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako zortziren ordez,

zatiketa administratiboa beti ere kontuan harturik.

4 A
Zuazok erdialdekoa deiturikoa:

Gipuzkoako euskara da, baina batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-eta
Nafarroara zabaldu dena.
B Bonapartek gipuzkera deitu zuen, baina batuaren eraginez Euskal Herriko
erdialde osora zabaldu dena da.

C Gipuzkoan kokatzen da, baina batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-eta
Nafarroa Beherera zabaldu dena da.

5 Zuazo harritu zuena:

Burundan kokaturik dagoen Urdiain herrian auzo batetik bestera euskaraz
A sumatzen diren desberdintasunak.

B Nafarroako Burundako sei herrietan, kilometro gutxitan euskaraz sumatzen

diren desberdintasunak.

C Bakaiku eta Etxarri Aranatzen arteko desberdintasunak hizkuntzan.

6 Zeraingo euskara...

A Azpieuskalkiak zehazten hasita erdialdekoa da.

B Bizkaitarren euskararen adibide bat da.

C Erdialdeko euskararen adibide bat da.

11
EUSKARA BATUAN IDATZI
Zuazori egindako elkarrizketan euskalkiz hainbat esaldi entzuteko parada izan duzu.
Hemen dituzu batzuk. Irakurri arretaz eta saiatu euskara batuan idazten.

1 Baie ointxe be igual zortzi urte ez dugula hilten, emotiuzten pena bat!,
begik itxite joaten nintzen odola hartzera, ba bueno gaubian be ba
amesetan egiten nuen haisegaz...

................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

2 Bueno egun normal baten goizin jaiki eta etxie lelengo pixka bat apur bat garbitu eta bai? Eta
gero gizonai lagunketan kortan,..., bueno ba nik apur bat pentsu ematen lagundu beheko txa
halei eta holan.

................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

3 Eta hola eta bo moldatzen gira, horra disponible egoiten naiz.

................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

4 Baina eskolea baino gauza zailagoa doktriña izan gendun ikasteko...

................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

5 Festak herrikoendako duke toke berezie loke pasa ke kanpotarrendako pues ez horrengaitik
pues berezi-bereziak guk, nik pentsatzen diet, ez daukagula kanpotarrendako, herrikoendako
bai.

................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

12
ZUZENKETA ORRIA

NON JAIO ZEN EUSKARA? (IRAKASLEARENTZAT)

BERTOKO jatorriaren teoria

Besteak beste, Joxe Migel Barandiaran (12) arkeologo eta etnolo-

goaren ikerketetan oinarritua dago. Euskal gizona, euskal etnia ez
"dator" inondik-"Gu ez gara inongo" esaten zuen berak-; aitzitik,
berton eratu da, berton sortu zen duela bost mila urte gutxienez,
Cro-Magnon gizakitik "gaurko" euskal gizakia mendez mende
bilakatuz.
Urtiagan (Gipuzkoa) aurkituriko burezurra ezari-ezarian gertaturiko
bilakaera baten katenbegia izan liteke (13): Kristo aurreko 9000.
urtekoa izanik, garezurrak Cro-Magnon eta euskaldunen, bi pro-
totipoen ezaugarriak nabari ditu. Eta horrek berton garatu den
bilakaera bat dela erakusten du.

ERDARAKADAK
Ez naiz ikusten lan horretan. Ez dut neure burua ikusten lan horretan.
Mikel dago? Mikel hor al dago?
Hau non uzten dut? Non utziko dut hau?
Nirea zurea baino hobeagoa da. Nirea zurea baino hobea da
Aitonen etxera joan da. Aitona-amonen etxera joan gara.
Ideia on bat izan duzu. Ideia ona izan duzu.
Noski baietz! Jakina!, Bai horixe!
Goazen? Joango gara? Goazen!
Erdarakada gehiago:
Akastuna Egokia

Noski hitza behar ez denean erabiltzea:

*Noski baietz! Bai horixe! Jakina!

Harridurazko esaldiak:
*Zein polita da! Zein polita den!

Galdegaiaren erabilera okerra:

*Koldo dago? Koldo hor al dago?

Izen zenbakarriak eta izen zenbakaitzak:

*Hotz asko egiten zuen. Hotz handia egiten zuen.

Generoa erabiltzea euskaraz:

*Aitonen etxera joan da Aitona-amonen etxera joan da

Izenordain indartuak:
*Ni pertsonalki joanen naiz. Ni neu joanen naiz.

Izenordain zehaztugabeak:
Nor etorri da? *Inor. Nor etorri da? Inor ez.

Bihurkari gaiztoak:
*Ez naiz ikusten lan horretan Ez dut neure burua ikusten lan horretan

Elkarkari gaiztoak:
*Elkar bazkaldu dugu Elkarrekin bazkaldu dugu

13
ZUZENKETA ORRIA

Akastuna Egokia

Artikulurik ez erabiltzea:
*Lizarrako udal Lizarrako udala

Bera eta berdina nahastea:

*Irakasle berdina dute. Irakasle bera dute.

Artikuluaren ordez bat zenbatzailea erabiltzea:

*Ideia on bat izan duzu. Ideia ona izan duzu.

-ko atzizkiaren ordez -tako erabiltzea:

*Zazpi kilotako legatza Zazpi kiloko legatza.

Kiroletako emaitzak:
*Lau-hiru galdu zuten Lau eta hiru galdu zuten

Beste bat erabili ordez berri bat erabiltzea:

*Lagun berri bat dator. Beste lagun bat dator

Kokagune desegokia:
*Nazional hizkuntza Hizkuntza nazionala/ Nazio hizkuntza (izen
gehi izen).

Hoberen ordez hobeago erabiltzea:

*Nirea zurea baino hobeagoa da. Nirea zurea baino hobea da.

Aditz-partizipioa aditzondo gisa erabiltzea:

*Ateak itxitak daude. Ateak itxita daude.

Gerundioaren erabilera:
*Hitz egiten irabazi zuen. Hitz eginez irabazi zuen.

Aspektuaren erabilera:
*Orain zer egiten duzu? Orain zer egiten ari zara?

A itsatsia ez errespetatzea:
*Gauz bat. Gauza bat.

Mugagabea erabili ordez mugatua erabiltzea:

*Zein etxean egon zara?. Zein etxetan egon zara?

Ergatiboa:
*Ni hori irakurri dut. Nik hori irakurri dut.

-arte eta -raino nahastea:

*Etxerarte lagunduko dizut *Etxeraino lagunduko dizut

Partitiboa:
*Ez dut astia. Ez dut astirik.

Gehiago: Helbide hauetan: http://euskaljakintza.blogsome.com/ahozko-erderakadak/

Lankide:TXiKi/Ohiko akats eta erdarakadak - Wikipedia ...

14
ZUZENKETA ORRIA

ARABAN BAGARE

Araban bagare Araban bagare

Gipuzkun bagera Gipuzkun bagera
Xiberun bagire Xiberun bagire
Ta Bizkaian bagara Ta Bizkaian bagara
Baita ere, Lapurdi ta Nafarran. Baita ere, Lapurdi ta Nafarran.

Guziok gara eskualdun Herri bat dugu

guziok anaiak gara osatzen
Nahiz eta hitz ezberdinez eta gure zabarkeriz
Bat bera dugu hizkera. ez daigun utzi hondatzen.

Bagare, bagera Bagare, bagera,

Bagire, bagara bagire, bagara
euskera askatzeko Euskadi askatzeko
oraintxe dugu aukera oraintxe dugu aukera.

SEI EUSKALKI
1. C; 2. B; 3. A; 4. B; 5. B; 6. C

EUSKARA BATUAN IDATZI

1. Baina orain agian zortzi urte ez dugula hiltzen, ematen zidan pena bat!, begiak itxita joaten nintzen
odola hartzera, ba beno gauean ere amets egiten nuen harekin

2. Beno, egun arrunt batean goizean jaiki eta etxea pixka bat, apur bat garbitu eta bai? Eta gero gizonari
kortan laguntzea,..., nik laguntzen dut pixka bat pentsua ematen beheko txahalei eta hola..

3. Eta hola eta beno moldatzen gara, horretarako prest egoten naiz.

4. Baina eskola baino zailagoa dotrina izan genuen ikasteko,

5. Jaiek herrikoentzat dute toke berezi bat, kontua da kanpotarrentzat ezetz, horregatik berezi-bereziak
guk, nik pentsatzen dut, ez dauzkagula kanpotarrentzat, herrikoentzat bai.

15
BIDEO PASARTEAK ETA ENTZUNGAIAK

1. ENTZUNGAIA : EUSKALKIEN MAPA (IKASBIL 5731 ETA BARNE SAREKO BILTEGIAN)

Iraupena: 7’:37’’

Euskalkiak Koldo Zuazo

- Koldo Zuazok orain euskalkien mapa berriak argitaratu du eta Durangoko azokan salgai izango dena,
orain arte euskalkiez genuen mapa bakarra Luis Lucian Bonapartek IX. mendearen erdialdean egin-
dakoa zen. Zuazok egin dizkion aldaketak jorratuko ditugu hurrengo minutuetan eta bide batez
euskalkiei, euskara hitz egiteko era desberdinei buruz jardungo gara.
- Zuazok berak esana da Bonaparteren mapa beti izango dela baliagarri hemeretzigarren mendeko
euskararen egoera erakusten duelako. Hori onartuta ordea, hizkuntzalari eibartarrak mapa hura aldatu,
eguneratu beharra ikusi zuen orain 15 urte euskalkiak aztertzen hasi zenean, hauek dira premia horren
arrazoiak:
- Bata da gehienbat Nafarroan euskalkiaren eremua galdu egin dela, orduan euskara bai bera zabaldu
egin da azken urteotan, azken 40 urteotan, bada, euskara Nafarroa osora, Euskal Herri osora hedatu
da,
baina euskalkiaren eremua txikitu egin da.Gehienbat Iruñea inguruan eta leku askotan guztiz galduta
dago eta Bonaparteren garaian ostean, bada, egiten zen euskara hor. Hori bat, eta gero beste alde
batetik nik ikusten dut asko berdindu egin dela euskara esate baterako oso adibide ona da Ipar Euskal
Herrian Bonapartek, Lapurdin eta Nafarroa Beherean bi herrialde horietan hiru euskalki berezi zituen
eta nik ere ikusten ditut aldeak, baina ez zait iruditzen euskalki hitza erabiltzeko hainbestekoak direnik,
eta orduan nik hiru azpieuskalki egin ditut hor.
- Egoera berri horrek eraginda Zuazok sei euskalki aipatzen ditu guztira, Bonapartek finkatutako
zortziren ordez. Gainera hauek izendatzerakoan zatiketa administratiboa alde batera utzi du.
- Bizkaiera hor bakarrik izena aldatu dut, nik Mendebaldekoa deitu diot, baina bestela berdina da.
Eremua eta hori berdina da, gipuzkera berak deitzen zuena, nik Erdialdekoa deitzen diot eta eremu
zabalago bat egiten da, Gipuzkoako euskara hori euskara batuaren eraginez eta bere prestigioa dela-
eta Nafarroara zabaldu da, eta Erdialdekoa deitu diot horri. Gero Nafarroan Bonapartek bi euskara
nafar
egiten zituen eta nik bakarra egin dut, lehen esan dut Lapurdin eta Nafarroa Beherean euskalki bakarra
egiten dudala nafar-lapurtarra deitu diot. Zuberoan mundu guztiak bezala, hor denok ikusten dugu
euskara berezi bat eta zuberotarra, eta gero Bonapartek Erronkari ibarra Zuberoarekin sartu zuen eta
Zaraitzu Nafarroa Beherearekin eta nik egin dudana da horiek biok elkartu eta euskalki batean sartu eta
deitu diot ekialdeko nafarra, hori da seigarren euskalkia, baina kontua da Erronkariko azken euskalduna
orain dela 13 urte hil zela, 1991n eta Zaraitzun dakidala euskaldun bakarra dago, Jaurrietakoa da bera,
eta beraz esan daiteke euskalki hori galduta dagoela.
- Bestalde Bonapartek euskalkiez gain, 25 azpieuskalki bereiztu zituen eta Zuazok 14 baino ez. Puntu
honetara iritsita, euskalki, azpieuskalki eta hizkeraren arteko ezberdintasunak azaltzeko eskatu genion
hizkuntzalari eibartarrari. Hona hemen erantzuna:
- Batzuetan aldea nahiko sakona izaten da, esate baterako bada Bizkaiko euskaratik Gipuzkoara edo
badago aldea, edo Nafarroatik Lapurdira ere bai, eta gero azpieuskalkien arteko aldeak bada txikiagoak
izaten dira, esate baterako Gipuzkoan, Goierri eta Urola aldean, dagoen diferentzia, beno nik ez nuke
esango azpieuskalkiak direnik, hizkerak dira eta aldiz, Urola eta Goierritik pasatzen zarenean Beterrira
edo Tolosaldera hor aldea nabarmenagoa da, eta kasu horretan erabiltzen dut azpieuskalki hitza.
- Adibide jartzea izango da onena. Euskadi Irratiak bere garaian egin zuen lehiaketa bat euskalkitegia
eta bertan bilatutako materiala daukagu.
- Esate baterako Zeanuri eta Aramaioko hizkerak biak ere Mendebaldeko euskalkian sartzen dira, baina
hurrenekoa sartaldekoa azpieuskalkian kokatu behar dugu, eta bigarrena berriz sortaldekoan, hurrenez
hurren, euren bizimoduko pasarteren bat azaltzen entzungo ditugu zeanuritar eta aramaioar bat
- Burdenoskoan hil gendun ezta? Baie ointxe be igual zortzi urte ez dugula hilten, emotiuzten pena bat!,
begik itxite joaten nintzen odola hartzera, ba bueno gaubian be ba amesetan egiten nuen haisegaz ta
haise momentu pasa arte, gero behin txerria hil ezkero bai trankila, beo odola hartzeko ona zea beitute
ezin ikusi
- Beno, egun arrunt batean goizean jaiki eta etxea pixka bat, apur bat garbitu eta bai? Eta gero gizonari
kortan laguntzea, behiak dauzkagu, berak batu-eta egiten ditu, beno, nik laguntzen dut pixka bat
pentsua ematen beheko txahalei eta hola..
- Itsasoko euskara berriz Nafar lapurtarra da eta horren barruan erdiguneko azpieuskalkikoa.

16
ZUZENKETA ORRIA

- Amatxi, bauzu igon, etxean zira ala joan zira norabait edo bauzu bizpairu oren haurren
atzitzeko? Eta hola eta bo moldatzen gira, horra disponible egoiten naiz.
- Eta erdialdeko euskararen adibide bat, gipuzkoarraren euskararen adibide bat Zeraingoa
dugu, azpieuskalkiak zehazten hasita sartaldekoa dela esango genuke.
. Baina eskolea baino gauza zailagoa doktriña izan gendun ikasteko, apaize ein da,
hemeretzi urteko neskea belarrin ondon nola jo zon, dotriñaa jun ta parre eintzolako, gogon
dauket hoi nik.
. Horiek beraz euskalki eta azpieuskalki ezberdinen adibideak. Bere ikerketa lanean berezi-
ki harritu duen zerbait aurkitu ote duen galdetuta, Koldo Zuazok aitortu digu bitxia egin
zaiola oso, Burunda eskualdean egiten den euskera
- Asko-asko harritu nauena izan zen Burundako euskara, Burunda ez da oso ezaguna
,lekua Burundan dago bada, esanez gero Altsasu hori bai ezagutuko du jende gehiagok,
dagoen lekua ere berezia da ezta? Nafarroan dago hor Etxarri Aranatz ondoan,
Gipuzkoarekin egiten du muga Etxegarate pasatuz gero, bada Idiazabal, Zegama eta alde
horretara zoaz eta beste alderdian Araba dago eta jakina, gaur egun Araba erdalduna da,
baina badakigu hor euskara egin zela ezta? Orduan bere kokaguneagatik ikusten da
interesantea izan daitekeela eta hala da, ikusten duzu, bada, badituela ezaugarri nafarrak,
ezaugarri giputzak badituela ere, Bizkaiko euskararekin, Deba ibarrekoarekin lotzen ditue-
nak eta hori guzti hori Burunda osatzen duten sei herrietan gertatzen da, eta ez beste inon
eta Burundako azken herria Bakaiku da, Bakaiku eta hurrengo herria Etxarri Aranatz da,
bien tartean ez dago mendi handirik, ez dago ibairik, ez dago ezer, dago harizti bat eta izu-
garria da zelan aldatzen den kilometro, beno kilometrorik ere ez dago, ukitzen dauden bi
herriak eta nola aldatzen den hizkuntza.
- Horren adibidea ere aurkitu dugu gure artxiboan Urdiainen egiten den euskara.
- Festak herrikoendako duke toke berezie loke pasa ke kanpotarrendako pues ez horren-
gaitik pues berezi-bereziak guk, nik pentsatzen diet ez daukagula kanpotarrendako, her-
rikoendako bai.

17
 EUSKALTZAINDIA
Euskalkien alorrez alorreko erabileran, oso kontuan hartzekoak dira ondorengo irizpideok:
Administrazioan
Hedaduraren arabera, hiru herri-administrazio mota dauzkagu Euskal Herrian: orokorra,
lurraldekakoa eta tokian tokikoa; eta bakoitzaren jardun-esparruak bere hizkuntza-eremu bereziak
ditu. Horiek horrela, eta Administrazioaren eginkizunik behinena herritarrei ahalik eta zerbitzurik
onena eskaintzea izanik:
1.Euskara idatziari dagokionez, administrazio orokorrean euskara batua erabiliko da.
2.Lurralde mailan diharduten administrazioek aintzat hartuko dituzte bertako euskalkiak; betiere administrazioko
lexikoaren eta terminologiaren batasuna begiratuz, erabilera orokorreko hitzen ordeak asmatzen ibili gabe.
3.Bidezkoa da tokian tokiko administrazioek bertako euskalkia erabiltzea herritarrekiko harremanetan, batik bat
ahozkoetan.
4.Herritarrekin ahozko harreman zuzena duten administrazioetako langileek tokian tokiko euskalkiaren oinarrizko
ezagutza behar dute.
Komunikabideetan
Hedaduraren arabera, bi komunikabide mota dauzkagu nagusiki Euskal Herrian: orokorrak eta
eskualde edota herri mailakoak; eta, horietako bakoitzaren jardun-esparruak bere hizkuntza-
eremu bereziak ditu. Hedabidearen arabera, berriz, baditugu ahozkoak, idatzizkoak eta ikus-
entzunezkoak. Horiek horrela, eta komunikabideen eginkizunik behinena herritarrekin ahalik
eta komunikaziorik egokiena lortzea izanik:
1.Hedadura orokorreko komunikabideek euskara batua erabiliko dute.
2.Eskualde edota herri mailako komunikabideek euskara batua eta euskalkia erabil ditzakete: biak batera;
baina ez elkarrekin nahasiz, baizik atalez atal bereiziz. Hedaduraren eta hedabidearen arabera erabakiko dute
kazetariek-eta zein ataletan, non eta noiz erabili euskara batua eta zeinetan, non eta noiz euskalkia.
3.Euskalkia erabiliz jardun behar duten kazetariek-eta aski landua behar dute izan hartarako gaitasuna, ahozkoa
nahiz idatzizkoa, euskalkiaren duintasunaren hobe beharrez. Lanean, bereziki gogoan izan bezate
Euskaltzaindiak gaitzetsi egiten dituela ahozkoan eta lagunarteko hizketan ohikoak diren laburtzapenak eta tokian
tokiko fonetismo bereziak.
4.Hizkuntza-erregistroa hautatzerakoan, kazetariek-eta erabakiko dute zein ataletan, non eta noiz erabili euskara
landua (batua nahiz euskalkia) eta zeinetan, non eta noiz lagunartekoa.
Irakaskuntzan
Hezkuntzan, gutxienez, erregistro biren erabilerak behar du lekua: lagunartekoak eta landuak
(eskolari zuzen-zuzenean dagokionak), betiere gogoan izanik ahozkoaren eta idatziaren
arteko bereizketa. Izan ere, hezkuntzaren zereginik behinenetariko bat ikasleei hizkuntzaren
erabileran ahalik eta trebetasunik handiena ematea da: hizkuntza aberatsa eta egoeraren
araberakoa. Horiek horrela, ondorengo urrats hauek izan beharko lirateke kontuan:
1.Euskalkiek euren nortasuna dute, eta hezkuntzan jagon egin behar dira euren osagai esanguratsuak nahiz
hizkuntzan betetzen duten funtzioa, betiere idatzizkoaren eta ahozkoaren arteko desberdintasuna kontuan hartuz
eta batasunerako arauak betez.
2.Lagunarteko hizkera -gehientsuenean behinik behin-, euskalkian edo azpieuskalkian oinarritzen dela gogoratu
behar da; eta landua, ostera, euskara batuan edo euskalkiaren erabilera landuan. Horrenbestez, hezkuntza-komunitateak,
egoeraren arabera, beharko du bideratu hezkuntza-prozesu bakoitzari dagokion erregistroa, batez ere lexikoan
eta esapideetan.
3.Irakasleak hezkuntza-jardunean aritzeko, gomendagarria da hizkera landuaren eta lagunartekoaren jakitun
egotea. Horrela, lagundu ahal izango dio ikasleari hizkuntzaren erregistroen erabilera-esparruetan. Horretarako
ere, ezinbestekoa da irakasleen berariazko trebakuntza.
4.Umeei dagokienez, Euskal Herriko haurren jatorrizko hizkuntza aintzat hartuta -betiere helburua euskaldun
osoak sortzea izanik-, metodoaren aldetik, hots, ikasgela eta ikasmultzo berean jardunik, guztiz mesedegarria da
haurren hizkuntza-gaitasunaren araberako jardunbideak lantzea.
5.Helduei dagokienez, euskalduntzea eta alfabetatzea bereizi beharko lirateke; lehen kasuan, euskalduntzean,
zerotik abiatzen delako ikasprozesua eta, bigarren kasuan, alfabetatzean, ikasleak dakienetik ez dakienera
delako ikasprozesua.

18