Հակոբ Արբակի Սանասարյան

ՀԱ ՅՐԵՆԱ Բ ԱՂՁ Ը

Երևան
2022
 ՀՏԴ 070
ԳՄԴ 76.02 Հեղինակը շնորհակալություն է հայտնում
Ս 190
Արփինե Ավագյանին
գրքի հրատարակումը
հովանավորելու համար

Սանասարյան Հակոբ Արբակի

Ս 190 ՀԱՅՐԵՆԱԲԱՂՁԸ / Հ. Ա. Սանասարյան.- Եր.: ՆՏ Հոլդինգ,
2022.- 360 էջ։

Ժողովածուի մեջ ամփոփված են հեղինակի տարբեր տարիներին գրված

որոշ հոդվածներ, նամակներ, ինչպես նաև հարցազրույցներ, որոնք, ընդհա-
նուր առմամբ, արտացոլում են հեղինակի հայապահպան ձգտումները։

ՀՏԴ 070
ԳՄԴ 76.02

ISBN 978-9939-870-52-6 ©Սանասարյան Հակոբ, 2022

 ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ
Ժողովածուի մեջ ամփոփված են տարբեր տարիներին
գրածս հոդվածներն ու հարցազրույցները։ Հոդվածների խայ­
տաբղետությունը ընթերցողի մոտ կարող է ստեղծել այն տպա-
վորությունը, թե ես հաճախ շեղվում եմ իմ որդեգրած խնդրից՝
էկոլոգիական հարցերից։ Սակայն կարող եմ վստահեցնել՝ որ
անկախ այն բանից, որ դրանք հայագիտական, էկոլոգիական,
երգիծաերևակայական ու կրոնական բնույթի նյութեր են, այ-
դուհանդերձ դրանց բովանդակությունը և միտվածությունը
նույնն է՝ հայ ժողովրդի ու հայոց պետականության անվտան-
գության ապահովման ձգտումն է։
Էկոլոգիական հարցերով զբաղվելու գլխավոր նպատակս
այն է եղել, որ մեր երկրում այնպիսի նպաստավոր պայմաններ
ստեղծվեն, որ հայ մարդը առանց բժշկի միջամտության զավակ
ունենա և այդ զավակն էլ խոսի հայերեն։ Ահա այն առանցքը,
որը գերխնդիր է հանդիսացել իմ գործունեության համար։
Իհարկե, խոսքը վերաբերում է ամբողջ հրապարակումներին,
իսկ այստեղ բերված է դրանց մի փոքր մասը։
Իսկ թե ինչքանով եմ իրականացրել իմ առջև դրված
խնդիրը, այդ արդեն պետք է ասի ընթերցողը։
Հայաստանում տիրող իրավիճակը գնահատելու հարցում
առանձնակի դեր է ունեցել իմ համագործակցությունը ինձ
համար շատ համակրելի անձնավորությունների (Արմենակ
Մնջոյան, Ռաֆայել Իշխանյան, Բագրատ Ուլուբաբյան,
Զորի Բալայան, Հովհաննես Ավագյան, Մարգո Իսրայելյան,
Հայրիկ Մուրադյան, Գևորգ Տեր-Ստեփանյան, Արաքսի
Բաբայան, Ֆադեյ Սարգսյան, Սերգեյ Գրիգորյան, Սարգիս
Վարդանյան, Արմեն Գալոյան, Ռաֆայել Ղազարյան, Սուրեն
Երեմյան, Էդվարդ Իսաբեկյան, Կարեն Սմբատյան, Սիլվա
Կապուտիկյան․․․) հետ, իսկ հայրենաճանաչման և բնական հա-
մակարգերի ընկալման-գնահատման գործում մեծ դեր կատա-
րեցին շարունակական շրջագայությունները Հայաստանում և
հարևան երկրներում։ Շրջագայություններ կատարելիս համա­
գործակցությունը մեծ է եղել Հովհաննես Ավագյանի, Սամվել

3
Կարապետյանի, Սարգիս Դարչինյանի (Թիֆլիս), Արտաշես
Գևորգյանի (Թիֆլիս), Վալերի Պետրոսյանի (Ախլցխա), Ռո-
բերտ Դաշտոյանի, Մարո Մուրադյանի, Արամ Շահինյանի,
Հակոբ Մատնիշյանի, Վահան Քոչարի, Կարմիր Արամի
(«Արամազդ» ակումբի հիմնադիր), Արամայիս Սեդրակյանի,
Թադե Գրիգորյանի (Հոլանդիա), Վաչիկ Միքայելյանի, Ռոմիկ
Հարությունյանի, Մարատ Օհանյանի, Հովհաննես Զաքարյանի,
Սարգիս Հովելյանի, Հովհաննես Ազիզբեկյանի, Գագիկ
Հովսեփյանի, մոսկվայաբնակներ՝ Պավել Կոստեցսկու, Մանվել
Դոլբակյանի, Յուրի Միտինի հետ։
Անհրաժեշտ նյութեր ձեռք բերելու, ինչպես նաև Հա-
յաստանի Կանաչների միության նամակներն ու մյուս փաս-
տաթղթերը անգլերեն թարգմանելու և խմբագրելու գործում
անգնահատելի աշխատանք են կատարել Անահիտ Շիրինյանը
(ԱՄՆ, Նյու Ջերսի) և Թադե Գրիգորյանը (Հոլանդիա)։

«ՄԱՇՏՈՑ», ՍԽԱԼՆԵՐԻ ԳԻՐՔ

«Գարուն», 1990 թ․, թիվ 10, էջ 83‑87
1982 թ. ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչությունը լույս ընծայեց
Մատենադարանի ավագ գիտական աշխատող, բանասի-
րական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանի
«Մաշտոց» գիրքը, 8000 տպաքանակով: Այդ աշխատության
մասին մամուլում հրապարակվեցին մի շարք հույժ դրվատա-
կան գրախոսություններ, որոնցում գրախոսները լռության
են մատնել գրքում տեղ գտած անճշտությունները: Բնակա-
նաբար հարց է առաջանում՝ այդ գրախոսությունների հեղի-
նակները իրո՞ք չեն նկատել հայ ժողովրդի հանդեպ աղաղակող
ոտնձգությունները, թե՞ նկատել են, սակայն պարտադրված են
եղել լռել։ Իսկ ոտնձգությունները, թյուրըմբռնումներն ու թե-
րությունները բազմաթիվ են:
Այժմ մենք պետք է խոսենք գրքում եղած բազմաթիվ
անճշտություններից մի քանիսի մասին, որոնք մեր կարծիքով
չափազանց լուրջ են:

4
 Այսպես, գրքի 27-րդ էջում կարդում ենք. «Հայոց մասին
առաջին անգամ հիշվում է Բիհիսթունյան արձանագրության մեջ
… Դարեհը տալիս է երկու հայ մարդու անուն. մեկը` թշնամի, մյուսը`
բարեկամ: Այդպես նրանք մտան պատմություն»:
Այդպես չէ։ Իրականում Հայաստանի և հայ ժողովրդի մա-
սին, մեզ հայտնի տվյալներով, առաջին անգամ հիշատակվում
է Աքքադական թագավոր Նարամ Սուենի (13-րդ դար մ. թ. ա.)
արձանագրություններում (K. Riemschneider, Lehrbuch des
akkadischen, Leipzig, 1961, p. 169; «Բանբեր Երևանի համալսա-
րանի», 1979 թ․, N2, էջ 102‑103):
Վերոհիշյալ և Դարեհի (6-րդ դար մ. թ. ա.) արձանագրու­
թյունների միջև ընկած ժամանակահատվածում հայտնի են
բազմաթիվ այլ տեղեկություններ Հայաստանի և հայ ժողովրդի
մասին (տես «Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա»,
Երևան, 1981 թ․, էջ 6‑153):
Ա. Մարտիրոսյանը ոչ միայն չի ընդունում Նարամ Սուենի
արձանագրությունները որպես տեղեկություն Հայաստանի և
հայ ժողովրդի մասին, այլ նաև ավելի ուշ ժամանակաշրջան­
ների (9‑6-րդ դարերի) Արարատյան թագավորությունն ու նրա
մշակույթը համարում է ոչ հայկական, իսկ այդ թագավորու-
թյան բնակչությունը` հայերի հետ կապ չունեցող մի ժողովուրդ:
Նա գրում է. «Պատմության մեջ երբ լռեց ուրարտացիների
ձայնը, լռեց և նրա սեպագիր լեզուն» (էջ 18): 19-րդ դարում,
երկարատև ու խորհրդավոր լռությունից հետո, սեպագրերը նո‑
րից խոսեցին, վկայելով պատմությունից հեռացած աշխարհակալ
տերություններից մեկի` Ուրարտուի փառքի և մեծության մասին։
Բայց դա հայերեն չէր» (էջ 19):
Առհասարակ, հեղինակը Ուրարտուի և հայերի միջև
առնչություն չի տեսնում (տես նաև էջ 26), որ հիմնովին սխալ,
արդեն իսկ հերքված տեսակետ է: Այստեղ հեղինակին պետք է
ասվի, որ այդ աշխարհակալ տերության փառքն ու մեծությունը
պատմությունից չի հեռացել և ուրարտացիների ձայնը չի լռել և
այժմ էլ կա ստեղծագործող այդ ժողովուրդը՝ հայ ժողովուրդը։
Ա. Մարտիրոսյանը Ուրարտու-Արարատ-Հայաստան նույ­
նությունը չի ընդունում և Ուրարտուն Հայաստանից բոլորո-

5
վին տարբեր մի երկիր է համարում նաև հետևյալ տողերում.
«Ուրարտացիներին եկան փոխարինելու հայերը, որոնք
ժառանգեցին նրանց երկիրն ու մշակույթը» (էջ 27): Ինչպես
տեսնում ենք, պաշտպանվում է հայերի եկվորության հերքված,
անհիմն տեսակետը և գրքի տարբեր մասերում հետևողակա-
նորեն առաջ է մղվում այն: Ահա ասածը հաստատող ևս մի
քաղվածք. «Հայկը չուզեց ապրել Բելի հետ և եկավ հյուսիս:
Նա հյուսիսում տեսավ և ուրիշ մարդկանց և նրանք միա-
ցան, — եկվոր ու տեղաբնիկ» (էջ 27): Այսինքն՝ Հայկը, գու-
ցեև գժտության պատճառով, լքել է իր հայրենիքը (կարելի է
ենթադրել՝ Բաբելոնը) ու եկել հյուսիս և որպես եկվոր միացել-
խառնվե է տեղաբնիկ ժողովրդին և ստեղծել է նոր ժողովուրդ,
միաժամանակ՝ օտար ժողովրդի տարածքում ստեղծել է նոր
հայրենիք։ Ըստ Ա․ Մարտիրոսյանի, ահա թե ինչպես պետք է
հասկանալ հայ ժողովրդի ծագումը՝ պատմության ասպարե-
զում նրա հանդես գալը։ Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ այ-
սօր Հայաստանում պատմաբանասիրությունը ծանր հիվանդ է։
Ապա գրքի 69-րդ էջում զարմանքով կարդում ենք
հետևյալը. «… Արարատը, որին այնքան երգեր են նվիրել բանաս­
տեղծները, այդ ժողովրդի դժբախտության պատճառն է: Նրանք
ծվարել են իրենց լեռան շուրջը, նրանք կապված են նրա հետ,
շղթայված ինչպես իրենց արքան` Արտավազդը և դատապարտ‑
ված, ինչպես իրենց արքան` Արտավազդը: Եթե թողնեին այդ
սրբազան լեռը և գնային մի ուրիշ տեղ, ուրիշ հայրենիք, բո-
լորովին այլ կլիներ նրանց պատմական ուղին կամ թե Հայկը
իր աղխը վերցներ և չգար հյուսիսի կողմերը …»:
Այսի՞նքն, ի՞նչ է ուզում ասել հեղինակը: Փաստորեն, նա
հակասություն է սերմանում հայ ժողովրդի ու նրա հայրենիք-
բնօրրանի միջև, ինչը կարելի է համարել նաև արտագաղթի
քարոզչություն։ Ճիշտ է, հաջորդ տողերում նա խորհուրդ չի
տալիս Արարատից հեռանալ, այնուհանդերձ հարցադրումը
մնում է անհասկանալի և ընդհանրապես, ինչպես հասկանալ
«գնային մի ուրիշ հայրենիք» միտքը:
Ա. Մարտիրոսյանը Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմու­
թիւն Աղուանից աշխարհի» երկն անջատում է հայ մատենա­

6
գրությունից: Օրինակ, 327-րդ էջում նա գրում է. «Աղվանքը հայ
մատենագրության մեջ և «Պատմությիւն Աղուանից աշխարհի» եր‑
կում հաճախ կոչվում է Հայոց արևելից կողմանք»: Ի՞նչ հիմք ունի
հեղինակը այսպիսի առանձնացման համար, երբ հայտնի
է, որ Մ․ Կաղանկատվացին հայ հեղինակ է և նրա գործը հայ
մատենագրության անքակտելի մասն է:
Գրքի նույն գլխում հեղինակը շարունակում է իր բռնած
գիծը. «Աղվանից պետությունն ինքը աղվանական չէր: Աղվանքը
կառավարում էին հայկական ծագում ունեցող դինաստիաները,
որոնք իրենց արյամբ և մշակույթով բնօրրանից չէին հեռացած:
Աղվանից իշխողները խոսում և գրում էին հայերեն և ստեղծագոր‑
ծում հայերեն: Բանաստեղծ, մատենագիր, թագավոր Համամը, որ
հայտնի է Համամ Արևելցի անվամբ, երկ է թողել միայն հայերենով:
«Աղվանից պատմությունը» հայագիր է և հայերեն և իր բնույթով
գրված է իբրև Հայոց Արևելից կողմանց պատմություն, իսկ մեզ
հասած հնագույն չափածո աշխարհիկ երկը, որ գրված է հայոց
այբուբենի տողակապով` «Ողբ Ջիվանշիրի», ստեղծվել է աղվանից
թագավորի աճյունի առաջ» (էջ 326):
Փաստորեն, հեղինակը համարձակորեն հայտարարում է,
որ «Աղվանից պատմությունը» և «Ողբ Ջիվանշիրի» երկը անար-
դարացիորեն է հայերեն գրված, իսկ Հայոց Արևելյան կողմերը,
նրա բնակչությունը եղել է ոչ հայկական, բայց հայացված, այ-
սինքն` ճիշտ այնպես, ինչպես «հասկանում» ու բացատրում
են, հատուկ նպատակ հետապնդող, որոշ կեղծարար պատմա-
բաններ: Իրականում Հայոց Արևելյան կողմերը, նրա բնակչու-
թյունը, մշակույթը ոչ մի կապ չի ունեցել բուն Աղվանքի ցեղերի
հետ և հայկական է: Դա Հայոց Արցախ և Ուտիք նահանգներն
են և նրանց հայ բնակչությունը:
Այնուհետև Ա. Մարտիրոսյանը իր գրքում, Մեսրոպ Մաշտո­
ցի լուսավորական գործունեությունը նկարագրելիս, բուն
Աղվանքը, որը, ըստ ստույգ պատմագրության տարածված է
Քուռ գետից հյուսիս, նույնացնում է Քռից հարավ գտնվող Մեծ
Հայքի տասնհինգ աշխարհներից (երկրամասերից) երկու­
սի` Արցախի և Ուտիքի հետ, որոնք, ինչպես ասվեց, մատե­
նագրության մեջ հայտնի են նաև Հայոց Արևելից կողմանք

7
և Հայոց Աղվանք անուններով: Քռի աջափնյա և ձախափնյա
հարևան երկրները նրանց պատմությամբ ու մշակույթով հան-
դերձ միաձուլելով, Ա. Մարտիրոսյանը արհեստականորեն
ստեղծել է մի Աղվանք, որը, ըստ նրա, «… ընդգրկում է Քռից հա‑
րավ Ուտիքը և Արցախը» (էջ 327)։ Հետևաբար, բուն Աղվանքի
բնիկներին` 26 ցեղերին, հեղինակը Քուռ գետի ձախ ափից բեր-
ում բնակեցնում է Արցախում և Ուտիքում և նրանց նվիրում այդ
երկրամասերում հայ ժողովրդի կողմից ստեղծված մշակույթը:
Բարեբախտաբար, պատմությունը մեզ ստույգ տեղեկու-
թյուններ է թողել բուն Աղվանքի և Հայոց Արևելից կողմանցի
(կամ Հայոց Աղվանքի) Արցախ-Ուտիքի սահմանների և ազ-
գային կազմի մասին: Օրինակ, Ստրաբոնը (I-ին դար) իր «Աշ-
խարհագրություն» երկում (Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն»,
1964 թ․, էջ 474) գրում է, որ Քուռը Հայաստանի և Ալբանիայի
(Աղվանքի) սահմանային գետն է: Նույն երկի 475-րդ էջում
կարդում ենք. «Ալբանացիները (աղվանները) բնակվում են
իբերացիների և Կասպից ծովի միջև, արևելքում նրանց եր-
կիրը ողողում է ծովը, իսկ արևմուտքում սահմանակից են
իբերացիներին: Ինչ վերաբերում է մնացած կողմերին, ապա
նրանք հյուսիսից շրջափակված են կովկասյան լեռներով, իսկ
հարավից սահմանակից են Հայաստանին»:
Փավստոս Բուզանդը գրում է, որ Հայոց թագավորը «պա-
տերազմում է նաև Աղվանից երկրի դեմ… Նրանցից ետ է խլում
շատ գավառներ, որ նրանք գրավել էին` Ուտին, Շակաշենը,
Գարդմանձորը, Կողթը և սրանց սահմանակից շատ գավառներ:
Կուր գետը սահման դարձրեց մեր աշխարհի և Աղվանքի միջև,
ինչպես որ առաջ էր» (Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հա-
յոց», Երևան, 1968 թ․, էջ 251):
Ա․ Շիրակացու «Աշխարհացոյց» երկում կարդում ենք. «Ընդ-
հանուր Ասիայի քսանմեկերորդ երկիրը Ալբանիան է, այսինքն
Աղվանքը, որը գտնվում է Վրաստանից արևելք: Սահմանակից
է Սարմաթիային Կովկասյան լեռներով և տարածված է մինչև
Հայաստանի սահմանը` Կուր գետի մոտով, թեպետ այստե-
ղից մինչև Կուրը եղած երկրամասը վերցված է Հայաստանից:
Բայց մենք կնկարագրենք Աղվանքի բուն այն երկրամասը,

8
որը գտնվում է Կուր մեծ գետի և Կովկասյան լեռների միջև»
(Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն», Երևան, 1979 թ․,
էջ 290):
Նույն երկի 291-րդ էջում գրված է. «Մեծ Հայքի տասն­
երկուերորդ երկրամաս Ուտիքը Կուր գետով սահմանակից է
Աղվանքին»:
Կարելի է բերել նման բազմաթիվ վկայություններ և ուրիշ
հեղինակներից, բայց այսքանն էլ բավարար է, որ պարզ լինի,
թե օտար և հայ հեղինակները ինչ հստակ տեղեկություններ են
թողել անդրքուռյան բուն Աղվանքի և Հայոց Արևելյան կողմերի
միջև եղած սահմանների և նրանց գրաված աշխարհագրական
դիրքի մասին (այս իրողությունների մասին, բացի Ստրաբոնից,
Բուզանդից և Շիրակացուց, ցանկացողը կարող է կարդալ
Ագաթանգեղոսի, Խորենացու, Փարպեցու, Կաղանկատվացու
«Պատմություն»-ներում և այլ աղբյուրներում, ինչպես նաև
մեր ժամանակակիցների` Ա. Մնացականյանի, Բ. Ուլուբաբ­
յանի մի շարք աշխատություններում և Հայկական հանրա­
գիտարանում):
Այժմ վերադառնանք քննարկվող աշխատությանը:
Ա. Մարտիրոսյանը իր գրքի 324-րդ էջում գրում է. «Աղվանից
տարածքի մեջ ապրում էին 26 ազգացեղեր: Խորենացու վկայու‑
թյամբ Մաշտոցը գիր ստեղծեց նրանցից մեկի` գարգարացոց լեզվի
համար: Եթե Խորենացին ճիշտ էլ չէ, միևնույն է, Մաշտոցը միջ­
ցեղային գիր չէր կարող ստեղծել: …Քրիստոնեությունը Աղվանքում
ընդգրկեց միայն բարձր ոլորտներ և այն շրջանակները, որ հա‑
գեցված էին հայկականությամբ, ինչպես IV դարում Հայաստանը`
հելլենիզմով»:
Կարծես հեղինակը իրավացիորեն ներկայացնում է V
դարի Քռի ձախափնյա բուն Աղվանքը, որտեղ ապրում էին
տարբեր ազգացեղեր, որոնցից մեկի` գարգարացիների հա-
մար Մեսրոպ Մաշտոցը գիր ստեղծեց, և իրոք կար հայկա-
կան տարր, քրիստոնեությունը որոշ ոլորտներ է թափանցել
և այլն: Բայց շարունակենք մեջբերումը. «Հայկական տարրը
Աղվանքի վարչական կազմի մեջ մեծ ծավալ ուներ, որը և իր
վրա կրեց նոր հավատը: Աղվանից եկեղեցու համար հայերենը

9
և հայերենով քրիստոնեական գրականությունը բավարար էր,
և այն բոլորովին էլ չձգտեց տարածարկելու ու ընդհանրացնելու
աղվանից գիրը: Հայերենը V դարում Աղվանքի քրիստոնյա եկե‑
ղեցու համար ստանձնեց նույն դերը, ինչ IV դարում հունարենը
և ասորերենը քրիստոնյա հայ եկեղեցու համար: Աղվանից
արքունիքը և եկեղեցին խոսում և գրում էին հայերեն, և նոր
ստեղծված աղվանական կամ գարգարացոց գիրը դանդաղորեն
մեռավ և չթողեց նույնիսկ իր «արծաթյա ձեռագիրը»: …Եկեղե-
ցին Հայաստանում ազգայնացավ Կեսարիայից օտարվե-
լու ճանապարհով: Աղվանքում դա պետք է տեղի ունենար
օտարվելով Վաղարշապատից: … Եկեղեցու ազգայնացման,
ավելի ճիշտ` աղվանացման համար պետականությունը որևէ
քայլ չարեց: … Նրանք (աղվանները) կազմում էին ընդհանուր
դիմադրության ճակատ (հայերի հետ), և հայերին թշնամանելն
անտեղի էր: … Քրիստոնեությունը, վերջիվերջո, աղվանական ցե­
ղերին չկարողացավ համակել…: Քրիստոնեությունը և գիրը աղ­
վանական ցեղախմբերին ոչ թե միավորեցին և տարան ազգային
ամբողջացման, այլ, թերևս, ընդհակառակը: Արևելյան գոթերը,
որոնք առաջիններից էին, որ ընդունել էին քրիստոնեությունը,
չկարողացան պահել իրենց ինքնությունը և ձուլվեցին իտալա‑
կան ժողովուրդներին և դրան տարավ քրիստոնեությունը: Նոր
հավատի բերումով նրանք կապվում էին քրիստոնյա աշխարհի
հետ, որ ավելի բարձր քաղաքակրթություն ուներ, և կորցնելով
դիմադրության եզրերը, կուլ գնացին: … Ինչ-որ տեղ արագ և
վաղաժամ ձեռք բերված քաղաքակրթությունը կործանարար է»
(էջ 324‑326):
Դարձյալ խոսքը պետք է, որ վերաբերվեր բուն Աղվանքին:
Բայց պարզից պարզ է, որ Ա. Մարտիրոսյանը խոսում է բուն
Հայաստանի` Մեծ Հայքի երկու երկրամասերի` Արցախի և
Ուտիքի մասին: Այդպես, 326-րդ էջում նա գրում է. «Աղվանից
աշխարհի անունը` Աղվանք, երբեք չհնչեց իբրև էթնիկական ամ‑
բողջություն: Այն միայն վարչական ըմբռնում էր, և գիրը չկարո‑
ղացավ փոխել նրա բնույթը: Աղվանքը հայ մատենագրության մեջ
և «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» երկում հաճախ կոչվում է
Հայոց արևելից կողմանք: Նշանակում է հայոց համար Աղվանքն

10
առանձին երկիր չէր, այլ` Հայաստանի արևելյան կողմերը, որ
ընդգրկում է Քռից հարավ Ուտիքը և Արցախը, ինչպես Ռուսիայի
համար Ուկրաինան, եթե այն նշանակում է՝ ծայրամաս: Ճիշտ է,
Աղվանք և Հայոց Արևելից կողմանք հոմանշվում են, բայց և Աղվանք
պահպանում է իր առաջին իմաստը: Այդ զուգահեռականությունը
հաճախ շփոթ է առաջացնում»:
Այս ամբողջը սխալ է: Նախ, բուն Աղվանքը Հայոց
Արևելից կողմանք չի կոչվում: Իսկ այն Աղվանքը, որտեղ
քրիստոնեությունը չկարողացավ հաստատվել մի շարք աղ­
վանական ցեղերի մեջ և որտեղ «կճղակների տակ տրորվեց
քրիստոնյա աղվանից գիրը» (էջ 327), բոլորովին տարբեր
է Հայոց Աղվանքից, այսինքն` Ուտիքից և Արցախից թե’
աշխարհագրական դիրքով, թե’ էթնիկական կազմով: Այդ բուն
Աղվանքն էր, որ գտնվում էր Մեծ Հայքի սահմանը կազմող
Քուռ գետից հյուսիս և բնակեցված էր մի շարք (26) աղվա­
նական ցեղերով, ինչպես և հայկական զգալի տարրով, իսկ
Ուտիքն և Արցախը հնուց ի վեր ունեցել են հայկական բնակ-
չություն: Ասվածի մասին կարելի է կարդալ վերոհիշյալ հին և
ժամանակակից հեղինակների մոտ: Զարմանալի է, որ Ա. Մար­
տիրոսյանը անծանոթ է հիշյալ երկրամասերին վերաբերվող
գրականությանը: Իսկ եթե ծանոթ է, բայց համաձայն չէ նրանց
դրույթներին, պետք է բանավեճեր, հերքեր այդ դրույթները:
Քննարկվող գրքում մի այլ տեղ (էջ 289) կարդում ենք.
«Մովսես Կաղանկատվացու երկի մեջ Աղվանից աշխարհ քրիս‑
տոնեության թափանցման մասին կան հետաքրքիր տեղեկու‑
թյուններ: Երբ Արտազ գավառում նահատակվեց Թադևոս առաք‑
յալը, նրա աշակերտներից մեկը` սուրբ Եղիշան վերադարձավ
Երուսաղեմ և ձեռնադրվեց Քրիստոսի եղբոր` սուրբ Հակոբիկի
կողմից, որ Երուսաղեմի առաջին հայրապետն էր, և իր համար
վիճակ ընտրելով Արևելքը, գնում է մասքութների երկիրը: Բազմա‑
թիվ տեղերում շատերին աշակերտ դարձնելով, ճանաչել է տալիս
փրկությունը: Այնուհետև նա իջնում է Աղվանք: Գալով Գիս կառու‑
ցում է եկեղեցի և մատուցում անարյուն պատարագ»:
Այժմ տեսնենք այդ դրվագը ինչպես է նկարագրում Մովսես
Կաղանկատվացին. «Սուրբ Եղիշան իր համար վիճակ ընտրե-

11
լով Արևելքը` Երուսաղեմից ճանապարհվում է Պարսկաստանի
միջով մտնում է մասքութների մեջ` խուսափելով հայերից:
Քարոզությունն սկսում է Զողում և բազմաթիվ տեղերում` շա-
տերին աշակերտ դարձնելով, ճանաչել է տալիս փրկությունը:
Այնտեղից երեք աշակերտող մարդկանցով գալիս է Ուտի
գավառի Սահար քաղաքը. նրանց անհավատ հարազատներից
ոմանք հետապնդում են, և աշակերտներից մեկը նրանց կողմից
նահատակվում է: Իսկ մնացած երկուսը թողնում են երանելի
Եղիշային և գնում են անօրեն մարդասպանների ետևից: Իսկ
սուրբ հայրապետը, գալով Գիս, կառուցում է եկեղեցի և մա-
տուցում անարյուն պատարագ» (Մովսես Կաղանկատվացի,
«Պատմություն Աղվանից աշխարհի», Երևան, 1969 թ․, էջ 7):
Մեջբերումներից պարզ երևում է, որ Եղիշան մասքութների
երկրից գալիս է Ուտիք և այնտեղ կառուցում եկեղեցի, այլ ոչ
այնպես, ինչպես նկարագրում է Ա. Մարտիրոսյանը, իսկ բուն
Աղվանքի մասին խոսք անգամ չկա: Որպեսզի ցույց տանք, որ
Մովսես Կաղանկատվացին Ոտիքը և բուն Աղվանքը չի նույ-
նացնում, բերենք ևս մի հատված Կաղանկատվացու երկից:
Այդ քաղվածքից կիմանանք նաև գարգարացիների (որոնց
համար Մեսրոպ Մաշտոցը գիր ստեղծեց) բնակավայրը. «Այդ
ժամանակ նա (Մեսրոպ Մաշտոցը) նորոգելով վերականգ-
նում է եկեղեցու հավատը: Ավետարանի քարոզը տարածում
Ուտիքում, Աղվանքում, Լփնիքում, Կասպքում և Ճորա կիրճում:
Այլազգի այն ցեղերին, որոնց Ալեքսանդր Մակեդոնացին
գերևարելով բերել բնակեցրել էր Կովկասի մեծ լեռան շուրջը,
այսինքն` գարգարներին, կամիճիկներին, հեփթաղներին նորից
քրիստոնյա է դարձնում» (էջ 70):
Քննարկվող գրքի 327-րդ էջում Մովսես Կաղանկատվա­
ցուց բերված հատվածը Ա. Մարտիրոսյանի կողմից ճիշտ չի
ընկալված. «Եւ աշխարհն յաղագս քաղցրութեան բարուց
նորա անուանեցաւ Աղուանք, վասն զի աղու ձայնէին զնա վասն
քաղցրութեան բարուցն»:
Այս քաղվածքից անմիջապես հետո Ա. Մարտիրոսյանը
շարունակում է. «Եվ հենց այդ քաղցր բնավորության պատճա‑
ռով նա ծանր հատուցեց: Ձմեռը Աղվանքում մեղմ էր ու տաք, և

12
քոչվորներն իրենց խաշներով ծվարում էին այնտեղ ու երկիրը
դարձավ մի մեծ աղլ, և հողը պարարտացավ բշկուլով: Կճղակների
տակ տրորվեց քրիստոնյա աղվանից քաղաքակրթությունը և
քրիստոնյա աղվանից գիրը»:
«Մաշտոց» գրքի հեղինակը այնպես է ներկայացնում,
որ երկիրն է իր քաղցրության համար կոչվել Աղվանք, այն էլ,
ըստ նույն Ա. Մարտիրոսյանի, 26 ազգացեղերով բնակված
երկիրը: Այնինչ այդ քաղցր բնավորությունը վերաբերում է
Արցախի և Ուտիքի կուսակալ Սիսակյան Առանին, և նրա
քաղցր բնավորության մասին է, որ խոսում է պատմիչը. «Այս-
տեղ է սկսվում Աղվանքի իշխանությունը, քանի որ մարդկա-
յին աշխարհաստեղծման սկզբում Կովկասյան մեծ լեռան
շուրջը բնակվածների վերաբերյալ որևէ ստույգ բան չենք կա-
րող ասել լսողներին մինչև հայոց Վաղարշակ արքան, որ իրեն
սեփականելով հյուսիսային կողմերը, կոչ է անում վայրենի
եկվոր ժողովուրդներին, որոնք բնակվում էին սկսած հյուսի-
սային դաշտից կամ Կովկասի ստորոտում, կամ հովիտներում,
կամ խորաձորերում` հարավային կողմով մինչև դաշտի մուտքը
և պատվիրում է վերջ տալ ավազակությանն ու գողությանը
ու հնազանդվել արքունի հարկատվությանը: Հետո նրանց
համար նշանակում է առաջնորդներ ու պետեր, որոնցից Վա­
ղարշակի հրամանով գլխավոր է կարգվում Հաբեթի սերունդ­
ներից` Սիսակի տոհմից Առան անունով մեկը, որը ժառան-
գեց Աղվանքի դաշտերն ու լեռները` Արաքս գետից մինչև
Հնարակերտ ամրոցը: Եվ այդ երկիրը նրա քաղցր բնավորու-
թյան պատճառով կոչվեց Աղվանք, որովհետև նրան աղու էին
անվանում իր քաղցր բնավորության համար» (Մովսես Կա­
ղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի», Երևան,
1969 թ․, էջ 5): Նույնի մասին կարդում ենք Մովսես Խորենացու
երկում և միևնույն իմաստով (Մովսես Խորենացի, «Պատմու-
թյուն հայոց», Երևան, 1968 թ․, էջ 137):
Քննարկվող աշխատությունում մի քանի տեղ (էջ 18, 164,
364) Մովսես Խորենացին արդարացիորեն ներկայացված է,
որպես V դարի պատմիչ, բայց չգիտես ինչու՞, հիմնականում
կասկածի տակ է դրվում Խորենացու «Պատմություն հայոց»

13
երկի հաղորդած տեղեկությունները և պատմահոր ապրած ժա-
մանակը: Այն, որ Խորենացին իր երկը իբր գրել է Փարպեցուց
հետո, Ա. Մարտիրոսյանը դրանում չի կասկածում. «Հետա‑
գայում Փարպեցու վարկածը խմբագրվեց Խորենացու միջոցով,
ուր Մաշտոցին փոխարինում է աստծո թաթը» (էջ 242): Մի այլ
տեղ. «Գյուտին անդրադարձել են V դարի ևս երկու պատմիչ.
Ղազար Փարպեցին և Մովսես Խորենացին: Փարպեցին ծնվել է
440‑443 թվականների միջև, երբ արդեն չկար Մաշտոցը: Բայց նա
Կորյունից հետո ամենից ավելի մոտ է կանգնած գյուտի ժամա‑
նակներին» (էջ 164):
Երբ հայտնի է, որ Մեսրոպ Մաշտոցի մահվան թվին (440)
Մովսես Խորենացին մոտ 30‑35 տարեկան էր, իսկ Ղազար
Փարպեցին` նորածին կամ դեռ չծնված: Այդ ինչպես եղավ, որ
Փարպեցին ավելի մոտ կանգնեց գյուտի ժամանակներին` քան
Խորենացին: Տեղին է նշել, որ Փարպեցու երկում Խորենացու
մասին տեղեկություն կա և ըստ այդ տեղեկության` Խորենացին
արդեն կենդանի չէր․ «Երանելի փիլիսոփա Մովսեսը չէ՞ որ տե-
ղից տեղ հալածվեց հայոց այդ աբեղաների ձեռքով։ Չէ՞ որ
նրա լուսավորող ու տգիտահալած գրքերը անգիտությունից
փաթաղիկես (ասորերեն՝ խանգարված) էին համարում․․․
Սակայն հետո այլոց տված ամոթանքից՝ մի խաբեական
եպիսկոպոսություն մահադեղի պես խմեցրին այն սրբին և
խեղդեցին։ Եվ թե նա վախճանի ժամին ինչ ահավոր նզովքի գիր
է թողել քահանայության գլխավորների վրա․․․ Նա իր կյանքը
անչափ անհանգիստ աշխատությունների և գիշեր-ցերեկ Հա-
յոց աշխարհը լուսավորող վաստակի վրա դրեց։ Նրա ոսկոր-
ները գերեզմանից հանել տվին և գետը թափեցին» (Ղազար
Փարպեցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1982 թ․, էջ 483)։
Որ իրոք Ա. Մարտիրոսյանի աշխատությունում կասկա­
ծի տակ են դրվում Խորենացու ապրած ժամանակը և նրա
երկի հաղորդած տեղեկությունների ճշտությունը, կարող են
հաստատել և նրա գրած հետևյալ տողերը. «Խորենացին բեր‑
ում է նամակագրության` հինգ թղթերի պատճեներ` «պատճեն
թղթոցն հնգից», որ իբր տեղի է ունեցել Սահակի և բյուզանդական
կառավարողների միջև: Դա թերևս վավերական չէ, բայց պատմիչը

14
ստեղծել է մի տեսակ դրամատիկ երկխոսություն, որից շատ բան
հայտնի է դառնում» (էջ 234): «Խորենացին նույնպես հենվում է
Կորյունի վրա: Բայց անհանգիստ ու քննախույզ պատմիչը չի բա‑
վարարվում Կորյունի տվյալներով, նա շատ անգամ լրացնում է
այլուստ, ի լրո կամ սեփական երևակայությամբ: Հետագայում
Խորենացին դառնում է առաջին սկզբնաղբյուր Կորյունին հա‑
վասար, և հաճախ դիմում են նրան» (էջ 165): «Այսպիսով, եթե,
նույնիսկ, Խորենացին չի արձանագրում պատմական փաստը,
այլ ինքն է հնարում, տալով իր սեփական բացատրությունը,
համենայն դեպս, ելնում է Կորյունից: Որքան էլ կասկածան‑
քով նայենք Խորենացու տվյալներին, համարելով նրան ոչ ժա‑
մանակակցի, թերևս, հետագա դարերի հեղինակ, ինչպես հա‑
ճախ են կարծել, միևնույն է, նրա վարկածը, երևույթների նրա
մեկնությունը ինքնին գիտական հետաքրքրություն է ներկա‑
յացնում: Խորենացին Մաշտոցի գործողությունների մեջ տեսել է
քաղաքական շարժառիթներ» (էջ 170): «Խորենացին փորձում է
ճշտել Դանիելի հասցեն, եթե Դանիելը ասորի է, և Հաբելը նրա‑
նից վերցրեց նշանագրերը և ուղարկեց Հայաստան, ուրեմն ապ‑
րում էր Հայաստանից դուրս, և կարող էր նրա տեղը Միջագետքը
լինել, քանի որ Ասորիքը Միջագետք է, իսկ Դանիելը` ասորի: Այս‑
պիսի հետևությամբ է շարժվել Խորենացին, բայց չի կարողացել
առաջ գնալ: Միջագետք, իսկ որտե՞ղ: Նա զգուշացել է որևէ քա‑
ղաքի անուն տալ, չսխալվելու համար: Հետաքրքիր է, որ այնու‑
հետև Մաշտոցը գնում է Եդեսիա: Միջագետքից Եդեսիա, կարծես
Եդեսիան Միջագետք չէ: Հենց դա ցույց է տալիս, որ Խորենացին
Կորյունից է ելնում և անհաջող փորձում է լրացնել նրան» (էջ 193):
«Այս ամբողջ պատմությունը Խորենացու մոտ անհաջող է հյուս‑
ված և իբրև մեկնություն չունի արժեք: Եվ դա ցույց է տալիս, որ
Կորյունից դուրս Խորենացին դանիելյան գրերի մասին ոչինչ
ավելին չգիտի» (էջ 185): «Որն է ավելի նախնական, դժվար է ասել:
Ամեն դեպքում այդ ընթերցումներն առաջացել են, որովհետև
Կորյունի բնագրում եղած թիվը, ինչպիսին էլ այն լինի, համարվել
է անհավանական, և Խորենացին խուսափել է դրանից ու տվել իր
ընթերցումը: Անշուշտ, սակայն, Կորյունի բնագրում պետք է եղած
լիներ ամիս, որովհետև ամիսս ընթերցումը այնքան աչքի չէր խփի

15
և Խորենացին ու գրիչները ստիպված չէին լինի նոր տարբերակ
որոնելու» (էջ 181):
Այսպիսով, Խորենացին հայտարարված է ստախոս:
Ա. Մարտիրոսյանի բերած այս և նման դրույթները Մովսես
Խորենացու և նրա երկի մասին նորություն չեն, նրանք ժամա-
նակին ժխտվել են բանասիրության կողմից և հավանաբար, այս
գրքին էլ պատմաբաններն ու բանասերները կանդրադառնան:
Ասենք միայն, որ Կորյունն ու Խորենացին ժամանակակիցներ
են եղել, նրանք Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից էին (մեկը`
ավագ, մյուսը` կրտսեր): Առանց տարակուսանքի կարելի է ըն-
դունել, որ նրանք, միմյանցից անկախ, կարող էին իրենց եր-
կերում յուրովի ընկալել և նկարագրել, ինչպես գրերի գյուտին
վերաբերող իրողությունները և պատմական այլ փաստեր,
նույնպես և նրանց հասած ավանդություններն ու զրույցները:
Եվ եթե այդ հեղինակների երկերում կան միմյանց կրկնող տո-
ղեր, այդ դեռ իրավունք չի վերապահում կարծելու, որ նրանցից
մեկը արտագրել, կամ օգտվել է մյուսից:
Թե ինչ կարծիք ունի Ա. Մարտիրոսյանը Ագաթանգեղոսի,
Փավստոս Բուզանդի և Զենոբ Գլակի մեզ հասած երկերի
հավաստիության և այդ հեղինակների ապրած ժամանակի
մասին պարզ կդառնա, եթե քննարկվող գրքից բերենք մի
քանի քաղվածք. «Եվ եթե, հիրավի, Ագաթանգեղոսը Տրդատի
քարտուղարն էր, և պատմությունը գրել է նրա հրամանով, ինչ‑
պես հավատացնում է մեզ իր նախաբանում, պետք է նախընտրեր
Տրդատի փառքը ավելի, քան Գրիգորի սրբությունը: Թերևս ճիշտ
է, որ Տրդատը հրամայել է Ագաթանգեղոսին նախնիների և իր
պատմությունը գրել, և շատ տվյալներով այդպես էլ կա: Դա
ուրիշ Ագաթանգեղոս է, որից հայ մատենագրության մեջ առան‑
ձին հետքեր են մնացել: Բայց Ագաթանգեղոսը, որին մենք գի‑
տենք ամենևին էլ ժամանակակից չէ: Նա իր սեփական էջերը
դրել է հին նշանավոր կազմի մեջ: Դա նման է մի խեցգետնի, որ
բնակվել է ուրիշի խխունջում, կլանելով իսկական տիրոջը: Դա
նույնպես պօլիմպսեստ է: Տրդատին Ագաթանգեղոսից բաժա‑
նում է ավելին, քան մեկ և կես հարյուրամյակ: Ագաթանգեղոսը V
դարի պատմիչ է և դուրս գալով իր ժամանակի խնդիրներից,

16
ներկայացնում է դարձի իրողությունը, որ փոխանցվել էր պատ‑
մական և ավանդական հիշողությամբ» (էջ 98): «Լուսավորչի
մասին Կորյունի լռությունը թելադրվում է այնու, որ նրա երկը
Լուսավորչի պաշտամունքից ավելի վաղ է գրված, ավելի վաղ,
քան Ագաթանգեղոսի Լուսավորչի վարքը: Բայց դա նաև ցույց
է տալիս, որ այն հետագայում Ագաթանգեղոսի ազդեցությամբ
որևէ փոփոխություն չի ապրել, ընդհակառակը, Ագաթանգեղոսը
կամ նա, ով կազմել է Գրիգորի վարքը, առատորեն գույներ ու
արտահայտություններ է քաղում Կորյունից բնորոշելու հա‑
մար Լուսավորչին կամ նկարագրելու նրա գործունեությունը»
(էջ 153): «Քրիստոնեական դարձի պատմության հեղինակը, որ
իրեն Ագաթանգեղոս է կոչում, իր գիրքը կազմել է V դարի վեր‑
ջին, բայց ներկայացնում է իբրև IV դարի հեղինակ, Տրդատի
քարտուղար, որ հավատ ներշնչի: Զենոբ Գլակի Պատմությունը,
հավանաբար, գրվել է VI դարում, բայց նա էլ հանդես է գալիս
իբրև Գրիգորի աշակերտը» (էջ 196): «Ղազար Փարպեցին իրեն
համարում է երրորդ պատմիչը, Ագաթանգեղոսից և Բուզանդից
հետո: Նրանց մոտ արդեն կար Լուսավորչի տան պաշտամունք:
Իսկ Փարպեցուն անհնար է V դարի վերջերից կամ VI դարի առա‑
ջին տասնամյակներից ավելի մոտ բերել: Այդպես, Լուսավորչի
պաշտամունք սկսվում է Եղիշեից հետո և Փարպեցուց առաջ,
այդ շրջանում պետք է ծնվեին Ագաթանգեղոսի և Բուզանդի եր‑
կերը» (էջ 228): «Կարծում ենք, որ Ագաթանգեղոսը չի կեղծում:
Նա հիրավի Տրդատի պատմիչն է, բայց Ագաթանգեղոսի անու‑
նով մեզ հասած գիրքը չափազանց քիչ կապ ունի բուն աղբյուրի
հետ, որ եղել է ոչ թե եկեղեցական, այլ սոսկ քաղաքական պատ‑
մություն, և եկեղեցին այն սեփականեց և նոր տեսքի բերեց իր
«դինաստիան» հաստատելու և իր դինաստիական իրավունքները
հաստատելու համար» (էջ 130): «… մեզ հայտնի Ագաթանգեղոսի
գիրքը IV դարի հեղինակի հետ կապ չունի և գրվել է V դարում,
որին Կորյունն ու Եղիշեն դեռ ծանոթ չեն, և այնտեղ է խտացած
հայ պատմության միտումը» (էջ 132):
Այդ «միտումը» Ա. Մարտիրոսյանը պարզաբանում է.
«Բարձրացող ազգային եկեղեցին իր համար կենսագրություն էր
ստեղծում: Վերաձևվվում էին արժեքները և գույն ստանում: Այդ‑

17
պես և գրերի գյուտը» (էջ 228): «Ագաթանգեղոսի գիրքը դարձավ
հայոց վարդապետարան` իշխանության գլուխ կանգնած հայ եկե‑
ղեցու յուրահատուկ Բիբլիա: Հետագա հայ պատմագրությունը
ելնում էր նրանից կամ անպատճառ պետք է հաշվի նստեր նրա
հետ, և ոչ միայն հետագա: Ավելի առաջ եղած երկերի վրա էլ
Ագաթանգեղոսն իր կնիքը դրեց» (էջ 154):
Այսպես, Ա. Մարտիրոսյանը ջնջում, ոչնչացնում է հայոց
պատմության հիմնական կռվանները, հայ պատմիչների մեծ
մասին հայտարարում է կեղծարար և այլն: Մասնավորապես,
ըստ Ա. Մարտիրոսյանի ստեղծվել է ամբողջովին կեղծ Ագա­
թանգեղոս, որի կաղապարով չափվել ու ձևվել է հայոց հին
ու նոր պատմագրությունը: Սա նշանակում է, — հայ պատ­
մագրություն չկա:
Մենք ուզում ենք հարցնել Ա. Մարտիրոսյանին` եթե ընթեր-
ցողը չնայի «Մաշտոց» գրքի անվանաթերթին, կկարողանա
արդյո՞ք, որոշել այդ գրքի հեղինակի ազգությունը, երբ այդ
գրքի առաջինից մինչև վերջին էջը հայերը և հայ ժողովուրդը
«նրանք» են, «այդ ժողովուրդը» և այլն:
Ա. Մարտիրոսյանը իր աշխատության նախաբանում գրում
է. «Մաշտոցի և նրա մեծ գործի մասին շատ է գրվել. Կորյունից
մինչև Աճառյան և միշտ` ժամանակին: Եվ թվում է, թե այլևս ոչինչ
չկա ասելու, բայց ամեն դար և, թերևս, ամեն տասնամյակ այդ իրո‑
ղության մեջ մի նոր բան է տեսնում: …Գրերի գյուտը ժողովրդի
հետագա գրեթե ամբողջ պատմության ընթացքում դարձավ ազ‑
գային պահպանության լծակ և այբուբենը հնչեց իբրև ազգային
երգ: Ահա թե ինչու է Մաշտոցի մասին այդքան շատ գրվում: Դրանք
տուրք են, որ բերում է իր հետ ամեն դարաշրջան և միշտ` ժամա‑
նակին: Այս գիրքն էլ նման մի տուրք է և չի ուշացած» (էջ 5):
Եվ հենց այդ «չուշացած» գրքում կարդում ենք. «Մաշտոցյան
այբուբենը V դարից, երբ գրվեցին հայերեն առաջին բառերը,
մինչև այսօր գրեթե ոչ մի փոփոխություն չի կրել, և այսօր էլ մեկ
հնչյունին տրվում է մեկ նիշ: Դա հայոց լեզվի զարգացումը կան‑
խում է արդեն տասնվեց դար» (էջ 277):
Այսի՞նքն: Միթե՞ այդ չարաբաստիկ կանխելն էր Մեսրոպ
Մաշտոցի ծառայությունը:

18
 Ա. Մարտիրոսյանը ավանդական Մեսրոպ Մաշտոց ան-
վան ձևը չի ընդունում. նա ճանաչում է միայն Մաշտոց անունը,
Մեսրոպը համարում է Մաշտոց-ից գոյացած ձև (տես էջ 145):
Եթե Ա. Մարտիրոսյանը ճանաչեր Խորենացուն, որ-
պես Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտի և հետևաբար, V դարի
պատմիչի, պարզ է, այդպիսի բան չէր գրի, քանի որ Մեսրոպ
անունը մեզ ծանոթ է Խորենացու երկից:
Այսպիսով, Ա. Մարտիրոսյանը ջնջում է նաև հայոց մի այլ
ավանդույթ, մի այլ սրբություն. դարեր շարունակ հայ ժողո-
վուրդը ճանաչել է Սուրբ Մեսրոպ, այդ անունը բազում գրքերի
մեջ է, Օշականի սրբավայրում և այլուր, այժմ «Մաշտոց» գրքի
հեղինակը հայտարարում է, որ ամբողջը կեղծիք է:
Ա. Մարտիրոսյանը կտրականապես մերժում է մինչ­
մեսրոպյան հայ գիրը. «Վիթխարի ժայռերի վրա, հարթ կամ
տարերքից հղկված սալաքարերին մի՞թե տեղ չկար, որ հայերեն
գրանցվեր» (էջ 20): «Հողն այնքան էլ գաղտնապահ չէ, իսկ հարա‑
զատ հողը` առավել: Եվ եթե հնագետը մինչև այսօր հայոց գիր չի
գտել, ուրեմն պետք է մտածել, որ այն չկար» (էջ 21): «Բայց մինչև
V դարը և ոչ մի արձանագրություն չունի հայերեն: Դրանք կազմ‑
ված են ուրիշ լեզուներով` արամերեն և հունարեն, միաժամանակ
երկու lingua Franca: Դա այդպես է, որովհետև մինչև այդ հայերը
չունեին գիր» (էջ 23):
Մինչմեսրոպյան հայոց գրի հարցը գիտության չլուծված
խնդիրներից է, և այսօր անհնար է այդ գրի գոյությունը թե
ժխտելը, թե հաստատելը: Ինչ վերաբերում է հարազատ հողի
ոչ գաղտնապահ լինելուն, ապա պետք է ասել, որ պատմա-
կան Հայաստանի հողերի մոտ 95%-ը, դժբախտաբար, արդեն
70 տարի է ինչ մեզ` հայերիս չի ծառայում, իսկ հնագիտական
պեղումները այդ տարածքում հիմնականում կատարվել են այդ
ժամանակահատվածում:
Ա. Մարտիրոսյանը ինչպես որ հեշտությամբ ժխտում է
մինչմեսրոպյան հայ գրի գոյությունը, այնպես էլ, հենվելով
եզիդական մի երդման վրա, պնդում է, որ եզիդները գիր են
ունեցել: Նա գրում է. «Այդպես, աղվանից գիրը գրեթե ոչ մի դեր
չխաղաց, բացի Քրիստոսի և խաչի մասին առաջին ծանոթու­

19
թյունից և մեռավ իր կրողներից ավելի վաղ, և Մաշտոցի մասին հի‑
շողությունը պահպանվեց ավելի իբրև քարոզիչ: Դա ցույց է տալիս,
որ գիրն ինքնին որևէ լծակ չէ, որքան էլ ստեղծված լինի հանճարեղ
ձեռքով: Այն այդպիսին է դառնում առանձին հանգամանքներում:
Պարսկական գիրը մեռավ կամ մնաց քարացած Բիհիսթունի ժայ‑
ռին և առանձին պատահական քարաբեկորների վրա, իսկ ժողո‑
վուրդը շարունակեց ապրել ու հեգեց օտար գրերով, եզիդները գիր
են ունեցել և սեփական Եզիդի Աստվածաշունչ: Նրանց համար
ամենասրբազան երդումը, որ դրժել չի կարելի, գիրն է․ երդումս
եզդիդի տառն է: …Աշխարհից վերացավ միանգամայն և եզդիդի
տառը, բայց նրա հավատը մնաց, և ժողովուրդն ապրեց: Եզդիդին
կա այսօր, և XX դարում նորից գիր ունեցավ» (էջ 332):
Բայց ու՞ր է այդ գիրը: Ըստ Ա. Մարտիրոսյանի ստացվում է
այսպես` եթե նախամեսրոպյան հայ գիր չի գտնվել, ուրեմն չի
եղել, բայց եթե եզիդական որևէ տեսակի գիր չի գտնվել, ուրեմն
այն եղել է:
Երբեմն էլ, Ա. Մարտիրոսյանը ճիշտ չի ընկալում իր օգտա­
գործած աղբյուրների հատվածները: Օրինակ, նկարագրելով
հայ ժողովրդի, իր խոսքով ասած, «էթնիկական կազմավոր-
ման արագ ընթացքը» (համեմատել էջ 42, 70, 281), գրում է. «…
Ստրաբոնի վկայությամբ, I դարում մ. թ. ա. հայերն արդեն միալեզու
էին, երբ շուրջը լեզուների խճանկար էր, և հարևան ժողովուրդ‑
ներն այդ ճանապարհն անցան ավելի ուշ» (էջ 42):
Եթե հավատանք Ա. Մարտիրոսյանին, պետք է ենթադրել,
թե հայերը մինչև մ. թ. ա. I դարը բազմալեզու էին և միայն առա-
ջին դարում դարձան միալեզու, մինչդեռ Ստրաբոնի երկում
նման միտք չկա, այնտեղ Ստրաբոնը խոսելով Հայոց Արտաշես
թագավորի (II դար մ. թ. ա.) նվաճումների մասին, նկարագրում
է, թե հարևան երկրներից որ գավառները գրավեց և միացրեց
Մեծ Հայքին: Այդ նկարագրությունը Ստրաբոնը ավարտում
է հետևյալ նախադասությամբ. «Այնպես որ բոլորը խոսում
են միևնույն լեզվով» (Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն»,
1964, XI, XIV, 5): Ստրաբոնի գրածից կարելի է եզրահանգել,
որ Արտաշես թագավորը գրավեց և իր երկրին միացրեց այն
գավառները, որոնց բնակիչները խոսում էին միևնույն լեզվով`

20
հայերեն: Եվ Ի՞նչ է նշանակում «հայերն արդեն միալեզու էին»:
Հայեր նշանակում է հայոց լեզուն կրող հասարակություն:
Հայերի առանձնահատկությունը հենց հայալեզու լինելն է, այ-
սինքն միալեզու լինելը: Ուրեմն, բազմալեզու հայեր չեն եղել,
քանի որ այն ցեղերը, որոնք հայալեզու չեն եղել, հայեր չեն եղել:
Այսպիսով, հեղինակի վերոհիշյալ նախադասության միտքն
անտրամաբան է:
Զարմանալի չէ, որ այսպիսի գիրք է գրվել. հեղինակը
կարող է հարցը մեկնել այնպես, ինչպես ինքն է հասկանում
կամ գտնում հարմար: Զարմանալին այն է, որ այդ գիրքը
տպագրվել է Մատենադարանի գիտական խորհրդի որոշ-
մամբ, գրքի գլխավոր խմբագիրը հանգուցյալ ակադեմիկոս
Լևոն Խաչիկյանն է, այդ գրքի մասին բազմաթիվ գովեստական
գրախոսություններից մեկի հեղինակը Մատենադարանի այ-
սօրվա տնօրեն, ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ Սեն Արևշատյանն
է: Գիրքը լույս է ընծայել ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչությունը, և
երկրորդ տարին է ինչ այն տպագրվել է, սակայն Հայաստանի
պատմաբաններն ու բանասերները մինչև այժմ լուրջ քննու-
թյան չեն ենթարկել այս աշխատությունը:
Մենք իմացանք, որ այս գիրքը թարգմանվում է ռուսերեն
(թե ո՞ր արժանիքների համար է այն թարգմանվում ռուսերեն …
Կարծես թե քիչ է, որ այդ գիրքն արդեն հրատարակվել է): Արդ-
յոք նրանում չե՞ն վերանայվելու վերոհիշյալ և մի շարք այլ ոչ
պատմական, ուստի` ոչ գիտական դրույթները: Չէ՞ որ այս վի-
ճակում թարգմանված գիրքը նոր նյութ կմատակարարի կեղծ
գիտությամբ ու հակահայկական ոտնձգություններով զբաղվող
մարդկանց, որոնք, որքան էլ ցավալի է, մեծ թիվ են կազմում
մեր օրերում:
11.07.1983 թ.

21
 ՄԱՇՏՈՑՅԱՆ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ
Երբ ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչությունը լույս ընծայեց
«Մաշտոց» գիրքը, ոգևորված այն իրողությունից, որ նման
գիրք է լույս տեսել, մի քանի օրինակ գնեցի` մերձավորներիս
նվիրելու նպատակով: Սակայն այդ գրքի ընթերցմամբ խորը
հիասթափություն ապրեցի: Առաջին զգացումը, որ համակեց
ինձ, տարակուսանքն էր: Մտածեցի, թե չլինելով տվյալ բնա-
գավառի մասնագետ երևի որոշ նեղ մասնագիտական խնդիր-
ներ չեմ կարողանում ընկալել: Գրքի վերընթերցումից հետո
վերջնականապես համոզվեցի, որ այդտեղ իրոք մեկ առ մեկ
արտացոլվել են թուրք-ադրբեջանական հակահայկական և
ոչ գիտական տեսակետները: Երբ հայ ժողովրդի մշակույթի
դեմ կատարվող ոտնձգությունները մենք սովոր էինք սպա-
սել գլխավորապես թուրք-ադրբեջանական կեղծարարների և
լենինգրադյան «դպրոցի» կողմից․ Պիոտրովսկու և Դյակոնովի
գլխավորությամբ:
«Մաշտոց» գրքի երևանյան լույսընծայումը, այն էլ ակադեմ-
իական մակարդակով, ես ընկալեցի որպես սեփական տանը
ռումբ պայթյունին համարժեք մի գործողություն: Հանդիպեցի
գրքի հեղինակին և երբ նրան հայտնեցի իմ կարծիքը՝ նա
պատճառաբանեց. «Այս գիրքը գրված է ոչ թե քիմիկոսի, այլ՝
մասնագետի համար»:
«Մաշտոց» գրքի վերաբերյալ իմ տեսակետն արտահայ­
տեցի մի հոդվածում, որի օրինակները հանձնեցի գրքի հե-
ղինակին, Մատենադարան, Գիտությունների ակադեմիայի
պատմաբանասիրական հանդեսի խմբագրություն և պատ-
մության ինստիտուտ:
Ակադեմիկոս Սուրեն Երեմյանը խոստացավ հոդվածը
տպագրել ԳԱ «Լրաբերում», բայց մի քանի օր անց տեղե-
կացրեց, որ իրեն տարբեր տեղերից զանգել ու զգուշացրել
են` այդ հոդվածին ընթացք չտալ: Պաշտոնականից զատ,
զանգահարողներից է եղել նաև Լենինգրադից Երևան ժամա-
նած հայագետ, դյակոնովյան դպրոցի ներկայացուցիչ, Կարեն
Յուզբաշյանը, որն էլ ցանկություն էր հայտնել հանդիպել ինձ:

22
 Հանդիպման հենց սկզբից ինձ խիստ զարմացրեց մինչ այդ
ինձ անծանոթ Կ. Յուզբաշյանի պահվածքը: Առաջին լսածս
այն էր, թե. «Խնդրում եմ, իմ ներկայությամբ, հանկարծ, հրե-
աների մասին վատ բան չասեք` իմ դուստրը հրեա է»: Նրա
այդ մտահոգությունն, ամեն ինչից զատ, տարօրինակ և ար-
հեստական էր նաև այն բանով, որ Հայաստանում ընդհան-
րապես այլազգիների և մասնավորապես` հրեաների հանդեպ
երբեք չի նկատվել, իր բառերով ասած` «վատ բաներ ասելու»
հակվածություն: Նա ասաց, որ կարդացել է իմ հոդվածը և
գտնում է, որ այն չի համապատասխանում ճշմարտությանը
և ավելի լավ կլինի, որ քիմիկոսը չխառնվի պատմագիտու-
թյան հարցերին: Համեմատության համար հարցրեց` կարող
եք պատկերացնել, թե ի՞նչ կլինի, եթե պատմաբանը միջամտի
քիմիայի հարցերին: Ասաց նաև, որ այժմ ինքը գրում է մի հոդ-
ված, որով սուր քննադատության է ենթարկելու «Մաշտոց»
գիրքը:
Ինչ վերաբերում է պատմական այն իրողություններին, թե
որքանով են հայերը եկվորներ կամ բնիկներ, հայ պատմիչների
ճշմարտացի լինելուն, Ղարաբաղի բնակչության էթնիկ պատ­
կանելությանը, կրոնի, մշակույթի խնդիրներին, ապա դրանք,
ըստ նրա` գիտական հարցեր են, և քիմիկոսի խնդիրը լինել չեն
կարող… Այսօր արդեն բացահայտված է Կարեն Յուզբաշյանի
համագործակցությունը հայոց պատմության ու մշակույթի
կեղծարարների հետ:
Այդ հանդիպումը տեղի ունեցավ իմ բարեկամ Մերի
Յուզբաշյանի բնակարանում։ Լսելով Կարենի ինքնավստահ և
ուրիշի կարծիքը ընդհանրապես մերժող, սակայն իր ասածները
չհիմնավորող տեսակետները, հարցրեցի, — թե ի՞նչ եք կարծում,
այս սեղանը, որի շուրջ նստած զրուցում ու նաև հյուրասիրվում
ենք, փայտից է, թե՞ խմորից։
Մեր զրույցը վեճ էր հիշեցնում։ Պատահական չէ, որ երբ
այդ բնակարանից դուրս եկա ու հանդիպեցի Սամվել Կարա­
պետյանին (գնալու էինք Արմեն Զարյանի տուն), նա նայեց ինձ
ու ասաց, — ի՞նչ է, պատերազմի դաշտից ես գալիս։
Ուշագրավ էր «Մաշտոց» գրքին վերաբերող հարցի

23
շուրջ նաև այնպիսի գիտնականի դիրքորոշումը, ինչպիսին
ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանն էր: Իմ գրած հոդվածը
«Պատմաբանասիրական հանդեսի» խմբագրություն հանձ­
նելուց մոտ մեկ ամիս հետո հանդիպեցի Մ. Ներսիսյանին՝ այդ
հանդեսի գլխավոր խմբագրին: Նա հայտնեց, որ ուշի-ուշով
կարդացել է հոդվածը, սակայն նպատակահարմար չի համա-
րում հրատարակել այն: Նա ասաց. «Եթե Օքսֆորդում գիտնա-
կանները գտնում են, որ հայերն ու ուրարտացիները միմյանց
հետ կապ չունեն, ուրեմն` այդպես է: Ի՞նչ է, գիտական խնդիր-
ները պրովինցիալ Հայաստանո՞ւմ պետք է լուծվեն: Մենք` հա-
յերս, մեծ մշակույթ և պատմություն ունենք. Ուրարտուն մեզ
պետք չէ»: Նա` նաև հավելեց, որ այդ հոդվածի տպագրությունն
առաջ կբերի լենինգրադյան իրենց գործընկերների դժգո­
հությունը, որից հետո ստիպված կլինեն, ամսագրի սահմա-
նափակ ծավալի պայմաններում, տպագրել նրանց պատաս-
խան հոդվածները: Նա խորհուրդ տվեց, որ հոդվածը թողնեմ
խմբագրության արխիվում։ Հաջորդ օրը հոդվածը հանձնեցի
ամսագրի պատասխանատու քարտուղար Նունե Դերոյանին՝
հայտնելով Ներսիսյանի կարծիքը, սակայն նա հրաժարվեց
հոդվածը վերցնել` պատճառաբանելով, որ ինքը արդեն ծանո-
թացել է հոդվածի բովանդակությանը և նպատակահարմար չի
գտնում, որ այն իրենց արխիվում պահվի:
Ինչպես արդեն ասվեց, հոդվածի մի օրինակը տարա
Մատենադարան և հանձնեցի գիտքարտուղար Լևոն Տեր-
Պետրոսյանին (Լևոնի եղբայր Կամոյի խորհրդով։ Կամոն
գեղանկարիչ, հայ ժողովրդի նվիրյալ Կարե Սմբատյանի հա-
րևանն էր): Ծանոթանալով խնդրի էությանը` նա առաջարկեց
հոդվածն իրենց հիմնարկ ուղարկել փոստային առաքմամբ, որ-
պեսզի հանկարծ չմտածեն, թե ինքը մասնակից է այդ գործին:
Նրա զգուշավորությունն այնքան ակնհայտ էր, որ այդ հոդվածի
հետ կապված մեր հետագա երկու հանդիպումները եղել են
Մատենադարանից դուրս: Նրա վարքագիծը ցույց էր տալիս, որ
վախենում է գրքի հեղինակից: Այդ ժամանակ նա աշխատում
էր իր դոկտորական ատենախոսության վրա: Դրանից տարի-
ներ անց, 1988 թվականի աշնանը, երբ Բաղրամյան պողոտայով

24
դեպի Կենտկոմ շարժվող ամբոխի մեջ նկատեցի նրան, ինքս
ինձ հարցրի, թե այս վախկոտն ի՞նչ գործ ունի այստեղ:
Ինչպես Մատենադարանի, այնպես էլ, ընդհանրապես,
պատմաբանասիրության բնագավառի ինձ հանդիպած մաս­
նագետները ամեն կերպ խուսափում էին «Մաշտոց» գրքի վե-
րաբերյալ իրենց կարծիքը գրավոր արտահայտել, երբ բանա-
վոր բացասական կարծիքը համատարած էր: Տարակուսանքի
մեջ էի. եթե, օրինակ, Մատենադարանի աշխատակիցները չեն
ցանկանում իրենց փոխհարաբերությունները փչացնել գրքի
հեղինակի հետ, ապա ինչպե՞ս բացատրել այլևայլ գիտական
հաստատություններում աշխատող մյուս մասնագետների
դիրքորոշումը, որոնք, փաստորեն, աչք են փակում հենց հայոց
հողի վրա՝ հայոց պատմության ու մշակույթի կեղծարարության
առջև:
Այժմ, տարիներ անց, գլխավորապես Արմեն Այվազյանի
«Հայոց պատմության խեղաթյուրումը ամերիկյան պատ­
մագրության մեջ» գիրքն (Երևան, 1998 թ.) ընթերցելուց հետո
առավել հասկանալի է դառնում այն, որ «Մաշտոց» գիրքը, հա-
վանաբար, պատվերով է գրվել:
Մերի Յուզբաշյանի տանը Կարեն Յուզբաշյանի հետ մեր
շարունակական հանդիպումներից մեկում (այդ հանդիպում-
ները ակամա էին՝ ես գնում էի Մերիի տուն, իսկ Կարենը հա-
մարյա միշտ այնտեղ էր լինում), նա ինձ տվեց «Խորհրդային
Հայաստան» թերթում տպագրված իր հոդվածը, թե կարդա։
Հոդվածում քննադատվում էր Արմեն Այվազյանի նշված գիրքը։
Ես այդ գիրքը դեռ չէի կարդացել և հեղինակին էլ չէի ճանաչում։
Հոդվածը կարդալուց հետո Կարենին ասացի, որ այնքան էլ
հասկանալի չէ, որին նա պատասխանեց, թե ոչինչ, կարևորն այն
է, որ այդ գրքի վերաբերյալ քննադատական հոդված է տպվել։
Որոշ աղբյուրներ ցույց են տալիս, որ Հայաստանի և հայ ժո-
ղովրդի հանդեպ վարվող այս քաղաքականությունն առավել
ընդգծված է արտահայտվել սկսած 1890-ական թվականներից,
երբ աշխարհում ձևավորվեց քաղաքական սիոնիզմը:
«Մաշտոց» գրքի հրապարակման և դրան նախորդող
տարիներին արտերկրում ստեղծվեցին նորանոր հայա­

25
գիտական կենտրոններ, ինչը մենք, բնականաբար, ուրա-
խությամբ ընդունեցինք: Սակայն պարզվեց, որ հիմնա-
կանում, մեծահարուստ հայերի ֆինանսներով գոյատևող
հայագիտական այդ կենտրոններ կոչվածների խնդիրը ոչ այլ
ինչ է, քան հայ ժողովրդին` եկվոր, հայկական տարածքները`
ոչ հայկական, հայ պատմագիրներին` կեղծարար-ստախոս,
հայ պատմագրությունը` հորինվածք, հայոց մշակույթը` այլ
ազգերից վերցրած ու արժեզուրկ համարելն է և առանձին
տարածաշրջանների հայ մարդուն հայ էթնոսից օտարելը:
Ուշադիր ընթերցողն այս ամենը արտացոլված կտեսնի ՀԽՍՀ
ԳԱ հրատարակած «Մաշտոց» գրքի մեջ, ինչը հիմք է տալիս,
թերևս, եզրակացնելու այդ գրքի և նշված հայագիտական
կենտրոնների նույն աղբյուրից պատվեր ստանալու հավանա-
կանությունը: Պատվերի նպատակներից մեկն էլ, հավանաբար,
բուն Հայաստանում և սփյուռքում հայապահպանության ու ազ-
գային ժառանգական հիշողության նկատմամբ զգոնության
ճշտումն է:
«Մաշտոց» գրքին վերաբերող հոդվածի կապակցությամբ
ինձ կանչեցին Հայաստանի Կենտկոմ, որտեղ գիտության
բաժնի վարիչ Հենրիկ Ազատյանը ինձ դիմավորեց անզուսպ ու
անթաքույց ատելությամբ և զայրույթով հարցրեց, թե ինչո՞ւ եմ
թողել իմ գիտական աշխատանքը և ստեղծել ղարաբաղյան
հարցերով զբաղվող կենտրոն: «Ղարաբաղցի ես, գնա քո
Ղարաբաղը», — հոխորտաց նա: Հրավիրված էր նաև «Մաշտոց»
գրքի հեղինակ Արտաշես Մարտիրոսյանը: Մինչև նրա գալը
մոտ 20‑25 րոպե զրուցում էինք Ազատյանի հետ: «Զրույցը»
հարցաքննություն էր հիշեցնում: Այդ ընթացքում նա աստիճա-
նաբար մեղմվեց, նույնիսկ, կարծես վերացավ իմ նկատմամբ
նրա ատելությունը։
Մարտիրոսյանի ներս մտնելուն պես, Ազատյանը դիմեց
նրան, թե` Արտաշես ջան (զրույցի ընթացքում պարզվեց, որ
նրանք վաղեմի ծանոթ-ընկերներ են) այս ընկերը ոչ ղարաբաղ­
ցի է, և ոչ էլ ղարաբաղյան կենտրոն է ստեղծել: Այս խոսքերից
պարզ դարձավ, որ ինձ զրպարտել են: Քննարկման ընթաց-
քում Մարտիրոսյանը չկարողացավ ժխտել իր գրած գրքում

26
տեղ գտած հակահայկական, հակագիտական դրույթները:
Մարտիրոսյանին հարց ուղղեցի, թե արդյո՞ք ինքը չի կարծում,
որ, օրինակ, ադրբեջանցիները իր գրքից մեջբերումներ կա-
նեն։ Ինչին նա պատասխանեց, որ այդպիսի բան չի լինի, իսկ
եթե լինի, ապա այդ գրքի հետ ինքն իրեն կայրի։ Ազատյանն
արդեն մտահոգ էր, նրա դեմքից հեռացել էր ինձ ուղղված
ատելությունը, ինչը ինձ հույս ներշնչեց` գործին ընթացք տա-
լու առումով: Դա հնարավորություն կստեղծեր, որ արդեն
մասնագետներն անդրադառնային «Մաշտոց» գրքին:
Կենտկոմի շենքից դուրս գալիս Մարտիրոսյանը ինձ ասաց,
որ գրքում եղած սխալներն ինքը կվերացնի (նույնը ասել էր
նաև Հ․ Ազատյանի ներկայությամբ). «Իսկ դուք, եկեք պայմա-
նավորվենք, որ այլևս այդ գրքի խնդրով չեք զբաղվի», ապա շա-
րունակեց. «Գիտեմ, որ պատմամշակութային հուշարձաններով
եք հետաքրքրվում, ես իմ մեքենայով ձեզ կարող եմ տա-
նել հուշարձաններով հարուստ ամենահեռավոր վայրերը»:
Մի քանի օր անց զանգահարեցի Հ․ Ազատյանին, սակայն, իմ
հեռախոսազանգին նա արձագանքեց կարգադրական ու
կտրուկ տոնով. «Այդ խնդրով այլևս չզբաղվե՛ք»:
Իմ ընկեր Վահագն Իսրայելյանի հետ եղանք Սերո Խան­
զադյանի տանը: Ծանոթանալով նյութին` նա անմիջապես
զանգահարեց Մատենադարանի տնօրեն Սեն Արևշատյանին,
ասելով, թե այդ գիրքը կայրի հենց Մատենադարանի առջև,
եթե համապատասխան քայլեր չձեռնարկվեն: Խանզադյանը
մեզ ասաց, որ կմիջնորդի, որպեսզի հոդվածը տպագրվի «Գրա-
կան թերթում»: Հաջորդ օրը հանդիպեցի այդ թերթի գլխավոր
խմբագիր Նորայր Ադալյանին: Խանզադյանի միջնորդությամբ,
նա վերցրեց հոդվածը և խնդրեց հակիրճ ներկայացնեմ դրա
բովանդակությունը: Երբ ասվեց, որ գրքում հայ ժողովուրդը
համարվում է եկվոր, հայ պատմագրությունը` հորինված,
Խորենացին և մյուս պատմիչները` կեղծարար, Ղարաբաղը`
ոչ հայկական, ի զարմանս ինձ` նրա աչքերում հրճվանքի փայլ
տեսա: Երբ այդ ցնցող տպավորությունը հայտնեցի գրականու-
թյան բնագավառում հայտնի և Ադալյանին մոտիկից ճանաչող
մեկին ու նաև ասացի, որ Ադալյանը կարծես թե հայ մարդու հո-

27
գեբանություն չունի, կամ իրեն հայ չի զգում, նա պատասխա-
նեց, որ զարմանալու հարկ չկա, քանզի Ադալյանի մայրը հրեա
է, և նրա կարիերան պայմանավորված է մոսկովյան հրեաների
աջակցությամբ…
Սերո Խանզադյանի միջամտությամբ իմ հոդվածը պետք է
տպագրվեր «Գրական թերթում», սակայն այն չհրատարակվեց
Գրողների միության նախագահ Վարդգես Պետրոսյանի
արգելքով (ինձ ասացին, որ շարվածքն արդեն պատրաստ էր,
բայց քանդվեց Պետրոսյանի կարգադրությամբ):
Իմ ընկեր Վիկտոր Պասոյանի միջնորդությամբ հանդիպեցի
այդ ժամանակվա արտգործնախարար Ջոն Կիրակոսյանին:
Հոդվածից առանձին հատվածներ կարդալուց հետո իր երկու
օգնականներին հանձնարարեց տուն գնալ: Սակայն նրանք,
ինչպես երևում էր, չէին շտապում, ինչը նրան դրդեց, այս ան-
գամ արդեն կոշտ տոնի. «Ձեզ արդեն ասացի, որ դուք այ-
սօր այստեղ անելիք չունեք: Գնացե՛ք»: Նրանց գնալուց հետո
նա լրջորեն ծանոթացավ նյութին: Նրան ասացի նաև, որ
մասնագետներն ընդունում են «Մաշտոց» գրքի հակահայկա-
կան լինելը, բայց չեն ցանկանում, ավելի ճիշտ, վախենում են
դրա վերաբերյալ վերլուծական հոդված գրել: Կիրակոսյանը
կցկտուր ինչ-որ բան ասաց և նկատելով, որ չեմ հասկանում,
թղթի մի կտորի վրա գրեց. «Հոդվածը բազմացրեք և տարածեք»
և անմիջապես պատռեց այն:
Ի՞նչ է ստացվում: Նրան, որպես պետական պաշտոնյայի,
ես կասկածանքով էի մոտեցել, բայց պարզվում է, որ նա էլ իր
իսկ օգնականներին և իր աշխատանքային առանձնասենյակի
հուսալիությանը չէր վստահում:
Վերոհիշյալ հոդվածը 1983-ին խիստ կրճատումներով (մոտ
քարրորդը) հրապարակվեց «Երևանի համալսարան» գիտա­
ինֆորմացիոն հանդեսի 3-րդ համարում: Այն տպագրվել էր
խմբագրության առաջաբանով, զգալի կրճատումներով, ու նաև
գիտակցաբար` գրքի հեղինակի հետ երկխոսության մեջ մտնե-
լու նպատակով, հաշտեցնող վերնագիր էր ընտրվել՝ «Ավելի կա-
տարյալ տեսնելու ցանկությամբ», փոխել էին հոդվածի առա-
ջին նախադասության ուղղվածությունը (հոդվածի վերնագրի

28
ընտրությունը, փոփոխություններն ու կրճատումներն արվել
են իմ համաձայնությամբ): 1984 թվականին նույն հանդեսի
առաջին համարում լույս տեսավ հեղինակի «Ակամա պատաս-
խան» հոդվածը, որտեղ նա, փաստորեն, չէր պատասխանել իմ
հարցադրումներից և ոչ մեկին, իսկ որոշ դեպքերում էլ՝ չիմա-
նալով ինչ անել՝ ուղղակի անպատվել էր ինձ:
1990 թվականին «Գարուն» ամսագիրը որոշ կրճատում­
ներով տպագրեց այդ հոդվածը՝ ««Մաշտոց», սխալների
գիրք» վերնագրով, և գրքի հեղինակը, այս անգամ նույնպես
չպատասխանելով իրեն ուղղված մեղադրանքներին, դարձյալ
մի հայհոյական ու մոլորեցնող հոդված տպեց նույն ամսա­
գրում՝ «Թե ինչպես է քիմիան տարրալուծում պատմագիտու­
թյունը»:
Այդտեղ հեղինակը ամենևին ուշադրություն չի դարձնում
իրեն ուղղված լուրջ մեղադրանքներին, իսկ այդ մեղադրանք-
ները, ինչպես վերը ասվել է, բազում են, օրինակ, որ հայերը
եկվոր են, նրանք տիրացել են Ուրարտուի տարածքին ու մշա­
կույթին, կեղծված է հայոց հին պատմությունը, ինչը հիմք դար-
ձավ հայոց նոր պատմության համար, Խորենացին հինգերորդ
դարի պատմիչ չէ և սուտ տեղեկություն է ամփոփել իր գրքում,
Արցախի բնակչությունը չկարողացավ պայքարել հայոց եկե-
ղեցու դեմ և կորցրեց իր ազգային պատկանելիությունը․․․ Ա․
Մարտիրոսյանը նաև Քուռ գետի ձախափնյա բուն Աղվանքին
է վերագրում Քուռ գետի աջ ափում գտնվող հայոց Արցախի և
Ուտիքի տարածքն ու մշակույթը՝ հայ բնակչությամբ հանդերձ․․․
Այս ամենը քննության չենթարկելով, Ա․ Մարտիրոսյանը
ուղղակի վարկաբեկիչ ու վիրավորական, միաժամանակ վար-
պետորեն նենգափոխող հոդված էր հրապարակել, հավանա-
բար դրանով փորձել էր մարդկանց ուշադրությունը շեղել
իրական խնդրից և վերահաստատել գիտության և հայ ժո-
ղովրդի դեմ կատարած իր ոտնձգությունները։ Եվ սա անում է
գիտական ամենաբարձր աստիճան ունեցողը։
Ընդհանրապես, «Մաշտոց» գրքի ընթերցումը նաև տպա-
վորություն է թողնում, որ հեղինակը այդպիսի վերնագիր
ընտրելով բացարձակորեն այլ մտքեր է առաջ տանում, երբ

29
գիտականորեն մերժված իր այդ գաղափարները կարող էր
հրապարակել առանձին «աշխատությամբ» և այլ վերնագրով՝
առանց հիշատակելու Մեսրոպ Մաշտոցի անունը։
«Գարուն» ամսագրի խմբագիր Լևոն Անանյանից տեղե­
կացա, որ Ա․ Մարտիրոսյանի՝ իմ դեմ գրված պատասխան հոդ-
վածը Մատենադարանի՝ ինձ դատապարտող նամակի հետ
խմբագրություն են բերել հեղինակը և Մատենադարանի երեք
աշխատակիցներ։ Համաձայնեցվել է, որ «Գարունը» այդ գրքի
վերաբերյալ այլևս հրապարակումներ չպետք է անի։ Իրոք,
Ա․ Մարտիրոսյանի պատասխան-հոդվածը ամփոփվում է
խմբագրության մի ցավալի մեղայականով․ «ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ
ԿՈՂՄԻՑ․ Անփոփոխ տպագրելով սույն պատասխանը, բնավ նպա‑
տակ չունենք բանավիճային աղմուկ ստեղծել։ Իսկապես, այն‑
քան էլ բարոյական չէ գերատեսչական մամուլում տպագրված
հոդվածը վերատպել «Գարունի» առանց այդ էլ սուղ էջերում՝
խմբագրությանը տեղյակ չպահելով նախապատմությունը։ Մնաց­
յալի մասին թող դատի ընթերցողը»։
Լևոն Անանյանին ասացի, որ ցանկանում եմ տեսնել
խմբագրություն ուղարկված՝ ակադեմիկոս-պրոֆեսորների
ստորագրություններով վավերացված նամակը, որին նա պա­
տասխանեց, — կներես, ես դա չեմ կարող անել, դա մեր խոհա­
նոցն է, նաև պետք է նկատի ունենալ, որ «Գարունը» կարող է
զրկվել ֆինանսավորումից և ափսոս, որ մենք տպագրեցինք
քո հոդվածը, — ասաց նա (Լևոն Անանյանը իմ շատ լավ բարե-
կամն էր նաև այդ ժամանակ՝ Հայաստանի Կանաչների միու-
թյան փոխնախագահը)։
Հարկ եմ համարում նշել, որ Լևոն Անանյանը և ամսագրի
խմբագրության աշխատակիցները լավատեղյակ էին, որ իմ
հոդվածի հակիրճ տարբերակը տպվել է «Գիտաինֆորմացիոն
հանդեսում», իսկ խմբագրության արխիվում պահվող հոդ­
վածս, նույն խմբագրության աշխատակիցները հաճախ տա-
լիս էին իրենց ծանոթ-բարեկամներին, որոնցից շատերը,
ընթերցելուց հետո զանգահարում էին ինձ։ Յոթ տարի անց
այդ հոդվածը արխիվից հանել ու տպել են նույն խմբագրության
աշխատակիցները՝ հոդվածի վերևում գրելով՝ «Խմբագրության

30
արխիվից» (վերնագիրը խմբագրության աշխատակիցներինն
է, իմ հոդվածը վերնագիր չի ունեցել), սակայն ինձ բարոյակա-
նության դաս են տալիս, որ իբր իրենց տեղյակ չեմ պահել, որ
դրա հակիրճ տարբերակը արդեն հրապարակվել է։
Խմբագրության մեղայականից նաև այն տպավորու-
թյունն է ստեղծվում, որ կարծես թե այդ ամսագրի արխիվի
կառավարիչը ես եմ։ Նախ՝ ժամանակին հրապարակվել է
այդ հոդվածի մոտ քարորդ մասը, և ապա, այդ ո՞ր օրենքով
է սահմանված, որ նույն հոդվածը տարբեր հանդեսներում
հրապարակելը արգելված է կամ՝ բարոյական չէ։ Ստիպված եմ
ասել, որ ովքեր այդ տարիներին ինձ հետ աշխատել են, շատ
լավ գիտեն, որ ես ծայր աստիճան զբաղված էի և նույնիսկ
հանգստյան օրերին մշտապես աշխատել եմ (ԳԽ պատգամա-
վոր, Հայաստանի Կանաչների միության նախագահ, միմյանց
հաջորդող մղձավանջ հիշեցնող օրեր․․․), հետևաբար, ես նշված
հոդվածով զբաղվելու ժամանակ չունեի։
Մարտիրոսյանի նենգափոխող պատասխան հոդվածը
կարողացավ ապակողմնորոշիչ դեր կատարել նաև ընթերցող-
ների շրջանում։ Օրինակ, Վարդան Դևրիկյանը, որը Կանաչների
միության ակտիվիստներից էր և որպես գլխավոր խմբագիր,
զբաղված էր այդ միության «Գոյապահպանություն» թերթի
ստեղծման-հրապարակման գործով, կարդալով Արտաշես Մար­
տիրոսյանի պատասխան հոդվածը, կտրականապես հրաժար-
վեց այդ գործից և առ այսօր, կարծես, խուսափում է ինձ հետ
հանդիպելուց, իսկ իմ արյունակից հարազատը (ոստիկանու-
թյան գնդապետ) խորը ափսոսանք հայտնեց, որ իմ հոդվածից
ստացած լավ տպավորությունը փոխվել է։
Օրերս գրքերիս մեջ գտա «Մաշտոց» գրքի ռուսերեն թարգ­
մանությունը, որը տպագրվել է 1988 թվին։ Այդ գրքի ընթերցու-
մից հետո ինձ պարզ դարձավ, որ Ա․ Մարտիրոսյանը համաձայն
է իմ արած բոլոր դիտողությունների հետ, քանի որ ռուսերեն
թարգմանությունում դրանք լիովին բացակայում են։ Միայն
անհասկանալի է մնում, թե ինչու իմ դիտողությունները ընդու-
նելուց ու վերացնելուց երկու տարի հետո, իմ հասցեին վիրա-
վորական հոդված է գրել։

31
 Ասեմ նաև, որ «Երևանի համալսարան» գիտաինֆորմացիոն
հանդեսի 1985 թվականի առաջին համարում «Մեր բանա-
վեճը» խորագրի տակ խմբագրության կողմից ներկայացվում
էր Ա. Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» մենագրության վերաբեր-
յալ Կարեն Յուզբաշյանի` ««Մաշտոց» մենագրության մասին»
և դրան` որպես պատասխան, Մատենադարանի գիտաշխա-
տող Շավարշ Սմբատյանի` «Կ. Յուզբաշյանի գրախոսության
մասին» հոդվածները` հիմնավորելով հետևյալ նախաբա-
նով. «Ավելի կատարյալ տեսնելու ցանկությամբ» խորագրով
հանդեսի 1983 թվականի 3-րդ համարում տպագրվել էր
Հ. Սանասարյանի հոդվածը «Մաշտոց» աշխատության վե-
րաբերյալ, որին արձագանքել է պատմական գիտությունների
դոկտոր Կ. Յուզբաշյանը (Լենինգրադ): Ընթերցողի դատին
հանձնելով Կ. Յուզբաշյանի և Մատենադարանի ավագ գիտաշ-
խատող Շ. Սմբատյանի հոդվածները, խմբագրությունը բանա-
վեճը համարում է փակված և հույս հայտնում, որ այն ինչ-որ
չափով կնպաստի մաշտոցագիտական կարևոր խնդիրների
լուծմանը»:
Չնայած` հանդեսի այդ համարը տպագրվեց և տպարանից
ինձ հասավ մեկ օրինակ, սակայն, ըստ ինձ հասած տեղեկու-
թյան, ՀԽՍՀ Կենտկոմի կարգադրությամբ, հանդեսի այդ հա-
մարի ամբողջ տպաքանակը ոչնչացվել է:
«Մաշտոց» գրքի հետ կապված ևս մեկ կարևոր լրացում:
2006 թվականի սկզբներին, ինձ զանգահարեց երջանկահի­
շատակ Բագրատ Ուլուբաբյանի որդի Հրայրը և ասաց, որ իր
հոր արխիվը կարգի բերելիս գտել է «Մաշտոց» գրքի վերա-
բերյալ իմ հոդվածի մասին նրա դրվատական գրախոսականը`
««Մաշտոց» գրքի լույսն ու ստվերները» վերնագրով: Այդ գրա­
խոսականում գրված է, որ այն գրվել է «Գրական թերթի»
խմբագրության խնդրանքով:
Բնավ չեմ զարմանում, որ նշված գրախոսականի մասին ինձ
չի հայտնել նաև Բ․ Ուլուբաբյանը, և այդ մասին տեղեկանում եմ
նրա վախճանից տարիներ անց: Դժվար չէ գուշակել, որ նրան
խստագույնս զգուշացրել են չխոսել այդ մասին: Պատմական
գիտությունների դոկտոր Բագրատ Ուլուբաբյանի ձեռագիրը

32
կարդալուց հիշեցի պրոֆեսոր Ռաֆայել Իշխանյանի խոսքերը.
«Հոդվածդ տպագրվելու է «Գրական թերթում» մասնագետի
կարծիքի հետ մեկտեղ, կարծիքն արդեն գրված է, իսկ թե ով է
հեղինակը` կիմանաս օրեր անց, լույս տեսնելուց հետո, խնդրել
են այդ մասին ոչ ոքի չասել»:
Անհրաժեշտ եմ համարում հրապարակել պատմական
գիտությունների դոկտոր Բագրատ Ուլուբաբյանի կարծիքը
««Մաշտոց», սխալների գիրք» հոդվածի վերաբերյալ։

«ՄԱՇՏՈՑ» ԳՐՔԻ ԼՈՒՅՍՆ ՈՒ ՍՏՎԵՐՆԵՐԸ

Բ․ Ուլուբաբյան, «Փորձության օրերի խորհուրդը» ,
Ստեփանակերտ, 2010, էջ 37‑43։
«Ասում են` Արտ. Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» գիրքը թարգ­
մանվում է եւ պետք է նաեւ տպագրվի ռուսերեն, — մեր թեր-
թին հղած իր նամակն այսպես է սկսել ՀՍՍՀ ԳԱ կենսաքիմիայի
ինստիտուտի գիտ. աշխատակից, քիմիական գիտությունների
թեկնածու Հակոբ Սանասարյանը: — Մինչդեռ մեր կարծիքով,
այդ գրքում կան թերություններ ու թյուրիմացություններ, որոնք
անպայման մոլորության կմղեն հայագիտությունից եւ առհա-
սարակ հեռավոր ժամանակների իրականությունից անտեղյակ
ընթերցողներին…»: Եվ հիշելով, որ գրքի մասին մամուլում, այդ
թվում, նաեւ «Գրական թերթում» հրապարակվել են նաեւ գրա-
խոսություններ, որոնք միակողմանիորեն դրվատել են միայն
նրա արժանիքները, Սանասարյանը կանգ է առնում այն հար-
ցերի վրա, որոնց քննության մեջ, իր կարծիքով, տեղ են գտել
թերություններ ու թյուրիմացություններ:
«Գրական թերթի» խմբագրությունը խնդրեց գրող-
պատմաբան Բագրատ Ուլուբաբյանին` մեկնաբանելու
ընկ. Հ. Սանասարյանի նամակը: Ստորև տպագրում ենք
նրա խոսքը:
— Վերջին ժամանակներս բնական ու տեխնիկական գի-
տությունների շատ մասնագետներ բուռն հետաքրքրություն
են ցուցաբերում մեր ժողովրդի հին ու նոր պատմության եւ

33
մեր մշակույթի ամենատարբեր բնագավառների նկատմամբ:
Գրում են իրենց կարծիքները, մասնակցում զանազան հարցերի
քննարկումներին: Դա հաճախ զայրացնում է «մաքուր» գիտու-
թյան քրմերին, որոնք սվիններով են ընդունում «դրսի» ամեն
միջամտություն` այն համարելով դիլետանտական: Իբր, այս
միջամտողները հին լեզուներ չգիտեն, բայց դատողություններ
են անում նեղ-մասնագիտական հարցերի վերաբերյալ:
Բայց, նախ ասեմ, որ դիլետանտությունը միայն դրսի­
ների մենաշնորհը չէ: Դիլետանտներ լինում են նաեւ նեղ-մաս­
նագիտության շրջանակներից ներս: Տարիներ ու տասնամյակ-
ներ շարունակ զբաղվում են միեւնույն հարցերով` միշտ մնալով
նույն անճարակը, պատահաբար նեղ-մասնագիտական ասպա-
րեզ ընկածը: Իսկ հին լեզուների իմանալը կամ աղբյուրները
բնագրերով իմանալը քանի գնում, դառնում է ոչ այնքան որոշիչ
հանգամանք: Լույս են տեսնում նորանոր թարգմանություններ`
իրենց գիտական մեկնաբանություններով ու ծանոթագրու­
թյուններով, որոնք անպայման փոխարինում են բնագրերին,
հակառակ դեպքում չէին թարգմանվի:
Եվ, վերջապես, եթե բոլոր ժամանակներում էլ այդպես
ուղեփակիչ կանգնեցրած լինեին մասնագիտական կրթու-
թյուն ու կոչում չունեցողների դեմ, աշխարհի շատ գիտու-
թյուններ չէին ունենա այն մակարդակը, որ այժմ ունեն: Չէ՞ որ
հնագույն քաղաքակրթությունների ուսումնասիրման, ասենք
հենց Միջագետքի կամ Վանի բեւեռագրերի հայտնաբերման,
նույնիսկ վերծանման հայտնագործությունները մի զգալի մա-
սով կատարվել են «դիլետանտների» ձեռքով:
Սա, իմիջիայլոց, բայց նաեւ՝ ըստ էության, քանի որ ինքս
անձամբ անկարեւոր չեմ համարում կոնկրետ գիտությունների
ներկայացուցիչների միջամտությունը հայագիտության հար-
ցերին: Նրանց համար երկու անգամ երկուսը միշտ հավասար
է չորսի: Եվ երբ առաջարկում են իրենց այս չափանիշը, դրանից
կարող են նեղանալ միայն այն նեղ-մասնագետները, որոնք չեն
խորշում աղբյուրագիտական տեղեկություններն ու պատմա-
կան փաստերը գուշակություններով ու ենթադրություններով
պարուրած եւ, բնականաբար, նրանց իսկական պատկերներն
աղավաղ ներկայացնելուց:

34
 Դառնալով Արտաշես Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» գրքին,
պետք է նշեմ, որ հեղինակն օգտվել է Մաշտոցի կյանքին ու
գործին առնչվող վիթխարի գրականությունից ու աղբյուր-
ներից, նաեւ` ոչ մի կապ ու առնչություն չունեցող այլազան եւ
այլալեզու նյութերից, ստեղծել մի գիրք, որն արժեքավորում է
հայերեն գիրն իր ժամանակի եւ հայոց բազմադարյան դժվար
ճակատագրի մեջ: Հետաքրքիր է հատկապես հեղինակի լեզուն`
աշխույժ խաղացկուն:
Չեմ կարծում, թե գրախոսներն այս գրքի արժանիքների
մասին խոսելիս չափը շատ են կորցրել: Ցավալին այն է, որ մի-
ալար գովաբանությամբ տարված` նրանք շրջանցել են գրքի
ակնհայտ, թվում է` նույնիսկ ոչ մասնագիտական աչքի համար
տեսանելի մեծ ու փոքր թերությունները: Այդ պատճառով էլ
ավելորդ է ասել, որ ընկ. Հ. Սանասարյանի դիտողությունները
միանգամայն տեղին են ու արդար:
Գրախոսները չե՞ն նկատել «Մաշտոց» հետազոտության
պակաս-պռատը: Հազիվ թե: Բայց այսօր մեր միջավայրում
մինչև վերջ արդար ու ճշմարիտ խոսք շատ քիչ է ասվում:
Կորսվե՞լ են գիտական ու գրական չափանիշները: Անջիղ ու
ծանծաղ մի շարադրանք համարվում է գիտական սխրանք:
Պարզապես անգրագետ մի վեպ գնահատվում է որպես
սովետահայ վիպագրության վերելքը խորհրդանշող երեւույթ:
Ձախողանքներն ու խոտանը նշավակող երեւույթներ համարյա
չեն լինում, եթե նկատի չառնենք այն դեպքերը, որոնցում ան-
պայման նկատելի են անձնական շահագրգռության եւ ոչ թե
գրական կամ գիտական բարձր սկզբունքների թելադրած
մղումները:
Բայց այս տրտունջը հեռուն կտանի:
Իսկ Հ. Սանասարյանի դիտողությունները գրքի շատ էջեր
են ընդգրկում: Նրանցից առաջինը վերաբերում է այն հատվա-
ծին, ուր խոսք է գնում հայոց հնագույն պատմության հարցերի
շուրջ: Մարտիրոսյանը Հայաստանի ու հայերի մասին առաջին
հիշատակություն է համարել Դարեհ Ա-ի Բեհիստունյան արձա-
նագրության տվյալները մ. թ. ա. 6-րդ դարի վերջից:
Սանասարյանը հարց է տալիս ինչո՞ւ, իսկ նախընթացի

35
նյութե՞րը: Չէ՞ որ, ասենք, հենց վերջերս լույս տեսած «Հայ ժո-
ղովրդի պատմության քրեստոմատիայում» նրանք զբաղեցնում
են ավելի քան հարյուր էջ:
Անդրադառնալով Ուրարտու-Հայաստան և ուրարտացի-
հայ խնդրին, Մարտիրոսյանը գրել է. «Ուրարտացիներին փո-
խարինելու եկան հայերը, որոնք ժառանգեցին նրանց երկիրն
ու մշակույթը» («Մաշտոց», էջ 27):
«Ինչպես տեսնում ենք, դարձյալ հայերի եկվորության`
հերքված, անհիմն տեսակետն է արծարծվում, — նշում է Սա­
նասարյանը: — Եվ գրքի տարբեր մասերում հետևողականորեն
առաջ է մղվում այդ տեսակետը: Ի՞նչ նպատակով»:
«Ուրարտացիներին փոխարինելու եկան հայերը»:
Արտ. Մարտիրոսյանն այսպես է մտածում ոչ միայնակ: Գի-
տական շրջաններ կան, շրջանառության մեջ են մենագրու-
թյուններ ու զանազան հրատարակություններ, որոնց համար
նման հայտարարությունները դասագրքային ճշմարտություն-
ներ են: Բայց չկա մեկը, որ գաղտնիքը պարզի մինչեւ վերջ, ասի,
թե ե՞րբ են տեսել այդ փոխարինելու, հանձնում-ընդունումի
իրողությունը կամ այն, ո՞ր պատմական աղբյուրներն է իրենց,
միայն իրենց ականջներին փսփսացել այդ շատ կարեւոր իրո-
ղության մասին, որ այսօր իրենք այդպես տեղյակ են, լուսա-
վորված, իսկ մենք և բոլոր մնացած մահկանացուները խար­
խափում ենք անտեղյակության ու խավարի մեջ:
Մարտիրոսյանի գիրքը նվիրված է Մեսրոպ Մաշտոցի
կյանքին ու մեծագործությանը: Կարելի էր սպասել, որ այդ-
տեղ քննվեին միայն այդ թեմայի հետ անմիջապես կամ գոնե
հեռավոր կերպով առնչվող հարցեր: Սակայն հեղինակը մեզ
մատուցում է հարցափնջեր, որոնց ծայրերը հասնում են, ինչ-
պես քիչ առաջ տեսանք, հայ ժողովրդի ու նրա լեզվի ծագման
ժամանակները, նաեւ` աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդների
ակունքները, նրանց լեզուների ու հավատալիքների, գրերի ու
մշակութային աշխարհի ոլորանները:
Հազիվ թե հարկ լինի ապացուցելու, որ այս բոլորը ավելորդ
է, ծանրաբեռնող ու գլխավորը մթագնող: Մանավանդ որ դրանց
հրատարակումները կատարվում են գլխավորի հաշվին կամ,
համենայն դեպս, իբրեւ նրա վրա գտնվող կարկատաններ:

36
 «Թե ինչ ծագում ունեին նրանք (հայե՞րը թե՞ ուրարտացի-
ները, Բ. Ու.), հարկ չկա այստեղ քննել միայն հայոց կազմա-
վորման մեջ դեր խաղացին բաղադրիչներ»: Եվ անմիջապես
հարցականի տակ հիշվում են հայերի, այսպես կոչված, բա-
ղադրիչները` սակ-սկյութները, փռյուգիացիները, արմենները,
հայասացիները… «Հայասացիները թերեւս այս օրրանն է,
Արմեն-Շուպրիա, — թերեւս այստեղ էին ապրում առաջին հա-
յերը, իսկ հատ եւ հայ զուգորդությունը ինքնին շատ է հրապու-
րիչ: Ինչեւէ, թող պատմաբանները վճռեն…»:
Այո, իբր թե, մանր ու անկարեւոր հարցերը հենց այնպես
իրար կողքի շարել-անցնելու, նրանց նկատմամբ մի ինչ-որ
ցուցադրական անտարբերություն խաղալու կեցվածքը, իշ-
խում է գրքի շատ գլուխներում: Եվ դա համարյա միշտ այս-
տեղ, ուր ընթերցողն սպասում է գիտական քննության, հիմ-
նավոր ու փաստարկված եզրահանգում: Օրինակ, ինչ արժե
հենց այդ բաղադրիչների պարզ միավորումից հայ ժողովուրդ
եւ հայոց լեզու ստանալու խոհանոցային պատկերացումը, որ
Մարտիրոսյանը փոխ է առել հայերի վաղնջական պատմու-
թյան պարզունակ տեսության հեղինակներից:
«Ուրարտուի» գրի մասին ասում է. «…նրանք, թերեւս գրում
էին սեփական եւ ուրիշ լեզուների նշաններով», «Ուրարտուն
փոխ առավ իր մեծ թշնամու` Ասորեստանի գիրը» եւ «Նրա
հետ ընկավ նրա գիրն ու մոռացության տրվեց»: Բայց ո՞ւմ էր
պատկանում, այնուհանդերձ, այդ գիրը:
Եվ, այսպես, Մարտիրոսյանի որդեգրած խաղացկուն ոճն
սկսում է բոլորովին էլ ոչ գիտական խաղեր անել, կարճա­
ռոտությունը վեր է ածվում կցկտուրության:
Հայտնի է, որ ըստ Կորյունի Մեսրոպ Մաշտոցը գրեր է
ստեղծել նաեւ վրացիների ու աղվանցիների համար: Հայտնի է
ու անառարկելի: Ով չի հավատում, թող Կորյունի վկայություն-
ները մերժի նույնարժեք որեւէ աղբյուրի հեղինակությամբ:
Կամ թող ասի, թե ապա ինքն էլ որտեղի՞ց իմացավ, որ
վրացիներն ու աղվանցիները 5-րդ դարում ունեցել են գրեր:
Մարտիրոսյանը այստեղ կատարում է քննություն, բացում
ու պարզում բազմաթիվ հանգույցներ… Եվ, կարծես հավասա-

37
րակշռություն ստեղծելու համար, դարձյալ ստեղծում հարցեր,
որոնք վաղուց այլեւս հարց չեն կամ անտեղյակների համար
հարց են եղել առաջները: Եվ դրանց մեջ է հայ-աղվանական
վարչական, էթնիկական ու մշակութային փոխհարաբերու-
թյունների շուրջ ստեղծված շփոթը, որի դեմ միանգամայն ար-
դար է Հ. Սանասարյանի վրդովմունքը:
Մարտիրոսյանը ներկայացնում է հայոց խաղացած քաղա­
քակրթիչ դերը բուն Աղվանք երկրի ցեղախմբերի համար:
Հայ քարոզիչներն էին, որ քրիստոնեություն տարածեցին
բազմացեղ Աղվանքում: Մաշտոցը գիր ստեղծեց աղվանական
ցեղերից մեկի` գարգարների համար եւ այդ երկրում հիմք
դրեց դպրության ու լուսավորական եռուն կյանքի: Բացի
դրսից մուծվող հայկական քաղաքակրթության, բուն Աղվանքի
ցեղախմբերն անընդմեջ շփման մեջ էին հենց իրենց երկրի
ներսի հայկական օջախների հատ, որոնք դեռ Ստրաբոնի ժա-
մանակներից (մ. թ. արշալույսին) գոյություն ունեին և թթխմորի
դեր էին խաղում: Այս բոլորը ճիշտ է, գրում է Հ. Սանասարյանը
եւ շարունակում. «Կարծես հեղինակն իրավացիորեն ներ-
կայացնում է 5-րդ դարի բուն Աղվանքը, որտեղ ապրում էին
տարբեր ազգացեղեր, որոնցից մեկի` գարգարների հա-
մար Մաշտոցը գիր ստեղծեց եւ իրոք կար հայկական տարր,
քրիստոնեությունը որոշ ոլորտներ է թափանցել եւ այլն»:
Հետո էլ հիշվում են գրքի այն էջերը, ուր ցույց են տրվում
աղվանական մեկ ցեղի համար ստեղծված գրի չտարածվելը,
մյուս ցեղախմբերի ոլորտներում, այս աշխարհում քրիստոնե-
ության միալար ու միաձուլող դերի բացակայությունը, ապա
եւ եզրակացությունը. «Քրիստոնեությունը եւ գիրը աղվա­
նական ցեղախմբերին ոչ թե միավորեցին եւ տարան ազգա-
յին ամբողջացման, այլ, թերեւս, ընդհակառակը… Ինչ-որ տեղ
արագ եւ վաղաժամ ձեռք բերված քաղաքակրթությունը կոր-
ծանարար է»:
«Դարձյալ խոսքը պետք է վերաբերեր բուն Աղվանքին, —
գրում է Սանասարյանը: — Բայց պարզվում է, որ Մարտի­
րոսյանը խոսում է բուն Հայաստանի` Մեծ Հայքի երկու
երկրամասերի` Ուտիքի եւ Արցախի մասին: Այսպես 327-րդ

38
էջում գրում է. «նշանակում է հայոց համար Աղվանքն առան-
ձին երկիր չէր, այլ Հայաստանի Արեւելյան կողմերը, որ
ընդգրկում է Քռից հարավ Ուտիքը և Արցախը»: Ոչ, այդպես
չէ, — իրավացիորեն գրում է Սանասարյանը: Այն Աղվանքը, որ-
տեղ քրիստոնեությունը չկարողացավ հաստատվել մի շարք
աղվանական ցեղերի մեջ եւ որտեղ «կճղակների տակ տրորվեց
քրիստոնյա աղվանից գիրը» (էջ 327), բոլորովին տարբեր
է Ուտիքից ու Արցախից, թե աշխարհագրական դիրքով, թե
էթնիկական կազմով: Այդ բուն Աղվանքն էր, որ գտնվում էր
Մեծ Հայքի սահմանը կազմող Քուռ գետից հյուսիս և բնակեց-
ված էր մի շարք (26) աղվանական ցեղերով, ինչպես եւ հայ-
կական զգալի տարրով, իսկ Ուտիքն ու Արցախը հնուց ի վեր
ունեցել են հայկական բնակչություն: Ասվածի մասին կարելի
է կարդալ վերոհիշյալ հին եւ ժամանակակից հեղինակների
մոտ: Զարմանալի է, որ Մարտիրոսյանն անծանոթ է քննարկ-
վող երկրամասերին վերաբերվող գրականությանը (իսկ եթե
ծանոթ է, բայց համաձայն չէ նրանց դրույթներին, պետք է
բանավիճեր)»:
Ահա ճշմարտությունն այն հայացքի, որի համար երկու ան-
գամ երկուսը հավասար է չորսի:
Ի դեպ, Մարտիրոսյանի այս «պատմական» աշխատու­
թյունն այն անվնաս թյուրիմացություններից չէ, որոնք կարող
են եւ ուշադրության չառնվել: Նա մի տեղ էլ նշում է` «Գողթն և
Սյունիք, որ սահմանակից են Աղվանքին» (էջ 333): Եվ սա ` հա-
յերեն գրերի ստեղծման ժամանակի առումով, երբ Հայաստանի
ու Աղվանքի միջև սահմանն անցնում էր Կուր գետով:
Իսկապես, կարծես ոչ աղբյուրներ են եղել աշխարհում, ոչ
նրանք կարդացվել ու մեկնաբանվել են, և Մարտիրոսյանը հա-
սել է միայն վերջերս հրապարակված այն ձեռնածություններին,
որոնց նպատակն է ցույց տալ, թե նույնիսկ Սովետական Հայաս-
տանի տարածքն ամբողջովին ընդգրկված չի եղել պատմական
Հայաստանի սահմանների մեջ:
Տասնամյակներ առաջ Վիեննայի Մխիթարյան հայր
Ներսես Ակինյանը, Կորյունի գրքի տեղեկությունը ծռելով
եւ ուռճացնելով հորինել էր մի արտառոց վարկած, որի հա-

39
մաձայն` իբր, Մաշտոցը Հայաստանի բյուզանդահպատակ
մասում գրեր է ստեղծել գոթերի համար եւ այս գրերն էլ ինչ
վիթխարի ծառայություն են մատուցել Եվրոպական քաղա-
քակրթությանը: Արտ. Մարտիրոսյանը համոզում է, որ այպիսի
բան ոչ միայն չի եղել, այլև անհնար է պատկերացնել (տես էջ
332‑344): Համոզում է, եւ սակայն, մեկ էլ հանկարծ ուղղակի
Ակինյանի վարկածի վրա տեղադրում իր սեփականը. «Այդպես
եւ նա գիր տվեց ալաններին»: Իսկ այս ամենի համար հիմք է
ծառայեցնում Կորյունի մի շատ որոշակի խոսքն այն մասին,
որ Մաշտոցին «հանդիպել է մի երեց մարդ, ազգով աղվան,
անունը` Բենիամին: Եվ նա (Մաշտոցը) հարցրել ու քննել է
աղվաներեն լեզվի բարբարոս խոսքերը… Նշանագրեր հորի-
նել… կշռադատել, հաստատել»:
5-րդ դարի հեղինակների համար աղվաններն ու ալան-
ները նույնքան անշփոթելի էին, որքան գոթերն ու աղվան-
ները: Մարտիրոսյանը հիշում է «Աղվանքի Պատմության» այն
դեպքը, երբ Մովսես Խորենացու ալանը դարձել է աղվան: Բայց
սա` 10-րդ դարի հեղինակի ձեռքով եւ մանավանդ` ալանաց
սխրագործությունը աղվաններին վերագրելու միամիտ սնա­
պարծության մղումով:
Ասվում է նաեւ, թե «Բենիամին հատվածը կարծես չի կապ-
վում աղվանից գրի պատմության հետ եւ ինքնակամ բնույթ
ունի» (էջ 334): Բայց էլ ինչպե՞ս պիտի կապվեր, եթե այս
հատվածն այն մասին է, թե ինչ դրդումով և որպիսի հանգա-
մանքներում ստեղծվեց աղվանից գիրը, իսկ հետագայում
էլ պիտի պատմվեր, թե ինչպես այդ ստեղծածը հանձնվեց
Աղվանքի տերերին: Այս երկրորդ հատվածում ոչ մ խոսք չի
ասվում աղվանական գրի ստեղծման մասին: Միայն այնքանը,
որ Մաշտոցը եկավ Աղվանք, նրան հարցրին նպատակը, նա էլ
բացատրեց, և Աղվանքի թագավորն ու եպիսկոպոսը` «երկու
զուգակիցները հանձն առան ընդունել դպրությունը»:
Ոչ մի խոսք աղվաներեն գրերի ստեղծման մասին, քանի
որ այդ ամենը պատմվել էր ուսումնասիրողների կողմից,
«չկապվող ու ինքնակա» համարված տողերով:
Ոչ, առկա աղբյուրագիտական նյութերով անհնար է ապա-

40
ցուցել, թե Մաշտոցը գիր է ստեղծել ալանաց համար: Եվ առհա-
սարակ նրա անհամատեղելի մեծությունը նման ծառայության
կարիք չունի:
Եվ, վերջապես, հայոց գրի ստեղծման թվականի հարցը:
Մաշտոցյան գործին վերաբերող մեն ու միակ աղբյուրը
Կորյունի գիրքն է: Նրա ձեռագրերում էլ մեզ էն հասել գրի
ստեղծման տարին նշող երկու տվյալներ, որոնք անհարիր են
իրար: Տվյալներից մեկը գտնվում է գրքի բնագրի մեջ հյուսված
նրա շարադրանքին, ստուգվող ու տրամաբանական: Մյուսը
կցված է բնագրի վերջին, ունի խառնակ մանրամասներ եւ ամ-
բողջության մեջ էլ հակասում է առաջինին, հերքվում նրանով:
Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այս երկրորդը
Կորյունի գրքում չի եղել մինչև 15-րդ դարը եւ ամենայն հավա-
նականությամբ, նրան է կցվել մի անհմուտ խմբագրի կամ գրչի
ձեռքով:
Ավանդաբար հետազոտողներն ուշադրություն են դարձրել
հիմնականում երկրորդ տվյալի վրա և քանի որ նրա մանրա-
մասներն էլ հակասական են, ստացել են տարբեր արդյունքներ:
Մարտիրոսյանի համար եւս ելակետը բնագրի վերջին հատ-
վածն է: Սակայն ի տարբերություն նախորդ հետազոտողների,
նա ամեն կերպ աշխատում է վերացնել մանրամասների
անհամաձայնություններն ու հակասությունները եւ գրի
ստեղծման տարի ընդունում է 405 թվականը:
Իսկ բնագրի տվյա՞լը, որի համաձայն, գիրն ստեղծել է
Վռամշապուհ թագավորի գահակալության 5-րդ տարում:
5-րդ դարի երկու հայ հեղինակներ` Մովսես Խորենացին
ու Ղազար Փարպեցին, տեղեկացնում են, որ Վռամշապուհ
Արշակունուն Հայաստանում թագավոր է կարգել Արքա
Շապուհը: Սա Շապուհ Գ-ն է եւ գահակալել է 383‑388 թթ.,
վեց տարի: Մարտիրոսյանն այս վեցը դարձնում է հինգ, բայց
դա էական չէ: Կարեւորն այն է, որ Շապուհն է թագադրել
Վռամշապուհին եւ վերջինիս գահակալության առաջին տա-
րին 388 թվականն է:
Մարտիրոսյանի կարծիքով` 5-րդ դարի հայ պատմիչներ
Մ. Խորենացին, Ղ. Փարպեցին ու Եղիշեն սխալ պատկերացում

41
են ունեցել Շապուհ անունով պարսիկ երեք թագավորների մա-
սին, մեկի գործերը վերագրել են մյուսին, երրորդին հանել են
շարքից…, եւ այսպես նրանց տեղեկություններն անվստահելի են:
Սա անարդար դիտողություն է: Հայ հեղինակները ոչինչ չեն
շփոթել:
Մեր պատմիչները շապուհներին չեն շարում Ա, Բ, Գ-ով,
սակայն ստուգապես գիտեն նրանց, տարբերում են իրարից,
հաճախ տարբերակում են հայրանուններով, ոչ մի անգամ
չեն խառնում ուրիշ անունների հետ: Իսկ մեր հարցի համար
ամենակարևորը վերջինն է. նրան Վռամշապուհի թագա­
վորությունը կապում են Շապուհ արքայի անվան հետ, իսկ սա
էլ վերջին Շապուհն է եւ չի կարող շփոթվել ոչ նախորդների, ոչ
էլ հատկապես հաջորդների հետ:
Ուրեմն, ոչ մի հիմք չկա Խորենացու և Փարպեցու տեղեկու-
թյունների վրա կասկածելու: Եվ այդ տեղեկությունների համա-
ձայն` Վռամշապուհի գահակալության առաջին տարին կարող
է լինել ամենաուշը 388 թվականը:
Կորյունն էլ վկայում է, որ Մաշտոցը հայերեն գրեր է ստեղ-
ծել Վռամշապուհի գահակալության հինգերորդ տարում, որ
393 թվականն է:
Սրանից էլ պարզ, վստահելի ու անառարկելի իրողությո՞ւն,
որը ելակետ պիտի դառնա մնացած բոլոր հաշվումների ու
ժամանակագրական ճշգրտումների համար:
Իմ խոսքը երկարեց, իսկ թերություններ դեռ շատ կան:
Ես չգիտեմ` այս գիրքը թարգմանո՞ւմ են ռուսերեն, և ո՞վ
է տպագրելու այդ ռուսերենը: Բայց համոզված եմ, որ նշված
ու չնշված թերություններով այն ռուս ընթերցողներին ներկա­
յացնելը կլինի վատ ծառայություն հայագիտությանը և հատ-
կապես Մեսրոպ Մաշտոցի սուրբ անվանն ու հիշատակին:
Բագրատ Ուլուբաբյան 1983 թ․

42
 Ի՞ՆՉՈՒ Է ՈՉՆՉԱՆՈՒՄ ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ
ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ, ԿԱՄ` ՄԻԱՅՆ ՀԻ՞ՆՆ Է
ՈՉՆՉԱՆՈՒՄ
Մամուլում հաճախ է արծարծվում մեր հանրապետու­
թյունում պատմական հուշարձանների, մշակութային այլ ար-
ժեքների անմխիթար վիճակի հարցը. քննարկվում են նրանց
վերականգնման ու պահպանման խնդիրները, սակայն «սայլը
տեղից չի շարժվում», և օրեցօր այն ավելի է ընկղմվում ճահ-
ճում: Հուշարձանների հանդեպ մասնագետների և հուշարձ-
անների իսկական տիրոջ` ժողովրդի անփույթ, ոչ սրտացավ
վերաբերմունքը պատահականությունների արդյունք չէ, այն
օրինաչափորեն գալիս է ուսուցման բնագավառում երկար
տարիների ընթացքում տարվող դաստիարակչական աշխա-
տանքի ոչ լիարժեքությունից: Եվ եթե այդ ուղղությամբ կտրուկ
բարեփոխումներ չկատարվեն, ապա վաղը նման հոգեբանու-
թյունը կբերի արդեն այսօրվա ստեղծածի ոչնչացմանը:
Մտեք ցանկացած բնակավայր և հարցրեք, թե միայն վեր-
ջին տարիներին տվյալ բնակավայրի տարածքում քանի հու-
շարձան է ավերվել, և, համարյա առանց բացառության, կլսեք,
որ շինարարական և գյուղատնտեսական տարբեր աշխա-
տանքների, ինչպես նաև` մասնագետների ու բնակչության ան-
փույթ վերաբերմունքի հետևանքով ոչնչացվել կամ կիսավեր են
դարձել հնագույն, միջնադարյան և ուշ շրջանի ամենատարբեր
բնույթի հուշարձաններ:
Թեթրի-Ծղարոյի հայաբնակ Դուռնուկ գյուղում եմ: Գյուղի
հայոց դպրոցը դատարկ է: Թռչունները բույն են դրել դպրոցի
պատերի և առաստաղի ճեղքերում: Դպրոցի միջանցքներում,
դասասենյակներում, ուսուցչանոցում թափված են դասա­
գրքեր, օրագրեր, տետրեր, մատյաններ…
Այստեղ ակամայից մտաբերեցի Գառնիից քիչ հեռու
գտնվող Հավուց Թառի Ամենափրկիչ եկեղեցին, որի գմբեթը
պայթեցրին մի քանի տարի առաջ: Ավերված դպրոց, ավերված
հուշարձան…
Վերջերս Երևանի գրախանութներից մեկում, գները իջեց-

43
ված գրքերի բաժնում, գնեցի «Դիվան հայ վիմագրության»
մեծածավալ 4-րդ հատորը… 20 կոպեկով, իսկ իմ ծանոթներից
մեկի տանը, իբրև թղթի թափոն հանձնվելիք գրքերի բազմա-
թիվ կապոցների միայն մեկում տեսա մեր դարասկզբին հրա-
տարակված «Հայերը Բուկովինայում և Մոլդովիայում» և
այդ կարգի ևս վեց գիրք: Այդ մեծարժեք գրքերը ցույց տվի իմ
բարեկամներից մեկին` Արթուր Մկրտչյանին, ակնարկելով, թե
ինչպես է Հայաստանի մայրաքաղաքում արժեքազրկվում հա-
յերեն գրականությունը: Նա առանց զարմանալու ասաց, որ այդ
նույնը կատարվում է ամենուրեք` օրինակ բերելով Հադրութի
շրջկենտրոնի գրախանութից դուրս գրված և այրման տարված`
Հ. Աճառյանի, Հ. Մանանդյանի և հայ այլ հեղինակների աշխա-
տությունները:
Այսօր դժվար չէ տեսնել, որ ոչ միայն հայատառ գրականու-
թյունն է արժեզրկվում, այլ այն ամենը, ինչը ընդհանրապես վե-
րաբերում է հայոց ազգին կամ կապված է հայ անվան հետ:
Այդ արժեզրկվածներից մեկն էլ հայ մարդու ստեղծած
հուշարձաններն են: Եվ, չնայած այն բանին, որ մեր հանրա­
պետությունում կան հուշարձանների պահպանման և վերա-
կանգնման մի շարք հիմնարկներ, որոնք այդ խնդրի իրակա-
նացման համար պետությունից ստանում են մեծ գումարներ,
բայց այսօր այդ հուշարձանները, աննշան բացառությունները
չհաշված, հիմնականում գտնվում են անմխիթար վիճակում
և դժվար է հավատալ, որ մոտ ապագայում հնարավոր կլինի
դրանք պատշաճ տեսքի բերել, քանի որ միայն դրամով հու-
շարձան չի պահպանվի: Ասենք թե, մեր հանրապետությունը
բախտ ունենա կարճ ժամանակամիջոցում ապահովվելու
հնություններ պեղող, հուշարձաններ պահպանող ու վերա-
կանգնող բարձրորակ ու սրտացավ մասնագետներով: Բայց դա
քիչ է: Նշված խնդրին պետք է զինվորագրվեն առաջին հերթին
ժողովրդական լայն զանգվածները, հասկանան, գնահատեն,
սրտացավ վերաբերմունք ցուցաբերեն քննարկվող խնդրին և
ունենան ազգային արժանապատվության գիտակցում:
Մենք պետք է հասկանանք, որ ոչ մասնագետին եր-
բեմն անարժեք թվացող և մեր կողմից անուշադրության

44
մատնված ամեն մի ձեռակերտ առարկա իր մեջ պարունա-
կում է անգնահատելի և անփոխարինելի տեղեկություններ
մեր ապրած կյանքի` մեր պատմության վերաբերյալ: Փչացնել
ազգագրական որևէ արժեք. նշանակում է մեր պատմության
տարեգրությունից ոչնչացնել որևէ էջ:
Վիճարկման ենթակա չէ այն ճշմարտությունը, որ յուրա-
քանչյուր անհատ կարող է միայն մի ազգի պատկանել և ունե-
նալ միայն մի մայրենի: Վիճարկման ենթակա չէ նաև այն, որ
եթե պահանջվում է լուծել որևէ խնդիր, ապա անհրաժեշտ է,
որ նախ ինքը` այդ խնդիր լուծողը, կատարելիության հասած
լինի և ունենա իրեն արձագանքող միջավայր: Մեզանում, ցա-
վոք, իշխում է անտարբերության իներցիան և առանձնապես
նկատելի չէ անձնական ինքնակատարելիության հասնելու
ձգտումը, ինչպես նաև առավել զարմանալին այն է, որ ազգա-
յին հոգեբանության ու արժանապատվության դրսևորումները
չեն խրախուսվում: Նման պայմաններում արդյոք հնարավո՞ր է
գնահատել և պահպանել ազգային որևիցէ արժեք:
Երբեմն շրջագայում եմ այն վայրերում, որտեղ արարվել է
հայ մշակույթը (Հայաստան, Ադրբեջան, Ռուսաստան, Վրաս­
տան): Ադրբեջանում, Ռուսաստանում, Վրաստանում իրենց
ազգային հուշարձանների, ինչպես նաև ազգային այլ ար-
ժեքների նկատմամբ մեծ խնամք ու սեր է ցուցաբերվում: Դա
հավանաբար կապված է այն հանգամանքների հետ, որ այդ
հանրապետություններում պետական լեզուն մայրենին է, բնակ-
չությունը մտածում, խոսում և ստեղծագործում է իր ազգային
լեզվով, մատաղ սերունդը կրթվում ու դաստիարակվում է իր
իսկ մայրենիով, ազգային սովորույթներով ու ավանդույթներով,
հիմնարկներում և ձեռնարկություններում գրագրությունը
հիմնականում կատարվում է ազգային լեզվով: Եվ այդ հան­
րապետություններում ոչ միայն իրենց ազգային պատմական
հուշարձանն է լավ պահպանվում, այլև ազգային այն ամենը,
ինչը ստեղծվել ու ստեղծվում է` անկախ նրա որ բնագավառի
պատկանելիությունից: Պարզ է, որ նման միջավայրում դաս-
տիարակված անձը չի կարող անտարբեր լինել ազգային հին
ու նոր մշակույթի նկատմամբ:

45
 Այլ է վիճակը մեզանում` Հայկական հանրապետությունում:
Այստեղ թեև Սահմանադրությամբ պետական լեզուն մայրենին
է, բայց ցավոք` միայն Սահմանադրությամբ՝ թղթի վրա: Իրակա-
նում դա զուտ ձևական բնույթ է կրում, քանի որ մեր Հանրա-
պետության համարյա բոլոր հիմնարկ-ձեռնարկություններում
գրագրությունը կատարվում է միայն ռուսերեն: Մտեք խա-
նութներ, դեղատներ, հիվանդանոցներ, գործարաններ, վար­
չություններ, մինիստրություններ, տոնական օրերին դուրս
եկեք զարդարուն փողոցներ և այլն և այլն: Այդ տեղերում հա-
յոց անաղարտ խոսքի, մեսրոպյան տառերի դուք հազվադեպ
կհանդիպեք:
Աշխատանքի բերումով առնչվել եմ Հայկական հանրապե-
տության Գիտությունների Ակադեմիայի տասը-տասներկու
ինստիտուտներին: Այդ հիմնարկներում իբրև քարտուղար, գի-
տական քարտուղար, կադրերի բաժնի վարիչ` աշխատանքի են
ընդունվում այնպիսիք, որոնք մասամբ կամ լիովին չեն տիրա-
պետում հայերենին: Այդ ինստիտուտներում հայատառ գրա-
մեքենա եթե կա էլ, ապա անգործության մատնված: Ինչպես
պաշտոնական, այնպես էլ այլ կարգի գրագրությունները, պա-
տերին հայտնվող հայտարարությունները, թերթերը, տարբեր
նպատակներով կազմվող ցուցակագրումները ևս շարադրվում
են ոչ հայերեն լեզվով:
Եվ ահա այս ամենը և նմանօրինակ հանգամանքները
պայմաններ են ստեղծում, որ Հայաստանում ծնված և մեծա-
ցած տասնյակ հազարավոր հայ երեխաների համար հայերենը
օտար լեզու է դառնում: Այդ երեխաները, հայոց մշակույթի մա-
սին լավագույն դեպքում, մակերեսային պատկերացում ունեն,
իսկ այդպիսիների կողմից հայոց մշակույթ ստեղծելը քիչ հա-
վանական է:
1984 թվի գարնանը մի առիթով Հայաստանի «Պետկինոյի»
վարչության նախագահի տեղակալ Ա. Ավագյանին ասվեց, որ
մերձբալթյան և այլ հանրապետություններում կինոյի տոմ-
սերը ազգային լեզվով են տպում, իսկ մեզանում տոմսերի վրա
հայերեն տառ անգամ չկա, նույնը երբեմն կատարվում է նաև
կինոթատրոնների ազդագրերում: «Կինոյի տոմսը մի փոքր

46
թղթի կտոր է, — ասաց նա, և այնտեղ հնարավոր չէ գրել և հա-
յերեն, և ռուսերեն, իսկ միայն հայերեն գրելուն ես կտրակա-
նապես դեմ եմ: Իսկ ինչ վերաբերում է կինոթատրոնների
ազդագրերին, ապա ես ոչինչ անել չեմ կարող: Ամեն մի կինո­
թատրոն ունի իր նկարիչ-ձևավորողը և նա էլ ելնելով իր
նախասիրությունից, ազդագիրը գրում է ռուսերեն կամ հայե-
րեն: Այդ նկարիչ-ձևավորողները հակված են ազդագրերը ռու-
սերեն գրելուն, քանի որ հայոց տառերը այդ գործի համար
այդքան էլ հարմար չեն: Օրինակ` մենք մի նկարիչ ունենք, որը
ռուսերեն համարյա չգիտի, բայց ազդագրերը հաճույքով ձևա-
վորում է ռուսերեն» (այս զրույցին մասնակցում էին լեզվաբան
Ռաֆայել Իշխանյանը և գեղանկարիչ Կարեն Սմբատյանը)։
Ինչպես կարող է համոզվել ամեն ոք, հայոց տառերի նկատ-
մամբ եղած արհամարհանքը միայն «Պետկինոյում» չէ, օրի-
նակ` «Հայհամերգը» այդ հարցում նույնիսկ գերազանցում է
«Պետկինոյին»: Բայց միայն «Հայհամե՞րգը»… Եվ այս ամենը
Հանրապետության ներսում:
Հայոց տառերի և ընդհանրապես հայ մշակույթի նկատ-
մամբ եղած արհամարհական վերաբերմունքը նպաստում
է հայ մարդկանց հսկայական զանգվածի աստիճանաբար
օտարացմանը: Այդ գործընթացի զարգացմանը օգնում են նաև
դպրոցներում ազգային մշակույթը ոչ լիարժեք ներկայացնելը,
դպրոցականներին և ժողովրդական այլ զանգվածներին տվյալ
հարցը մեկնաբանող գրականության պակասը, ինչպես նաև
նոր ուղղագրության անցնելու հետևանքով հայոց հին ու նոր
գրականության միջև առաջացած ճեղքվածքը: Իմիջիայլոց,
պետք է նշել, որ այս տարի նույնպես հանրապետության ներ-
սում և դրսում բոլոր հայ երեխաները չէ, որ ապահովված են
այբբենարանով և դա արդեն ավանդույթ է դարձել:
Ցավալին նաև այն է, որ դպրոցականներին և ժողովրդա-
կան այլ զանգվածներին կրոնի դեմ ատելություն սերմանելիս,
հաճախ այդ նույն ատելությունը սերմանվում է նաև այն հու-
շարձանների հանդեպ, որոնց ստեղծումը կապված է հավատքի
հետ:
Ինչպես հայտնի է, հուշարձանները ժամանակի ընթաց­

47
քում մաշվում, քանդվում են ջերմության ու խոնավության փո­
փոխումներից, քամու, երկրաշարժի, աղտոտված մթնոլորտի
ու միջավայրի ազդեցությունից և այլն: Բացի նշվածներից,
այսօր հուշարձանները հիմնականում ավերվում են նաև մեր
ձեռքով: Օրինակ, գանձ որոնողները պայթեցրել, քանդել են
բազմաթիվ հնավայրեր, հնագույն դամբարաններ, բերդեր,
վանքեր, մատուռներ, տապանաքարեր և այլն: Մյուս կողմից,
այսպես կոչված, մշակութային արժեքները «գնահատողների»
և «սիրահարների» ջանքերով բազմաթիվ հնագիտական ար-
ժեքավոր իրեր, շինությունների գեղեցկազարդ բեկորներ,
արձանագրություններով քարեր և այլն վաղուց ի վեր իրենց
տեղում չեն:
Որոշ հուշարձանների վերակառուցման և նորոգման ըն-
թացքում թույլ տված սխալներից առաջացել են նոր խնդիր-
ներ: Օրինակ, 1301 թ. կառուցված Եղվարդի Սուրբ Աստվա­
ծածին եկեղեցու նորոգման ժամանակ, եկեղեցու բակը
բարեկարգելիս. եկեղեցին 1,8 մետր խրվել է հողի մեջ և երկար
տարիներ է ինչ ձնհալի, անձրևի, ինչպես նաև եկեղեցու շրջա-
պատում եղած այգիների ոռոգման ջրերը հողի այդ շերտով
ներծծվում են եկեղեցու տուֆաշեն պատերի մեջ և քայքայում
շինության հիմքը: Սանահինի վանական համալիրի շինություն-
ներից մեկի տանիքը քարե սալիկով երեսպատելիս, տանիքի
վրա եղած 60 սմ հաստությամբ հողաշերտը չեն հեռացրել, իսկ
սալիկները տեղադրել են ոչ շինարարական օրենքներով: Այժմ
տեղումների ջրերը այդ սալիկների արանքից ներծծվում են
հողաշերտի մեջ, իսկ այնտեղից դանդաղ քամվելով` քայքայում,
ոչնչացնում են շինության առաստաղի, պատերի և սյուների
զարդաքանդակները, արձանագրությունները: Նույնը կարելի
ասել Տեղեր վանքի և այլ շինությունների մասին:
Կատարվածը ցույց է տալիս, որ հուշարձանների վերա-
կանգնման գործում մենք բարեխիղճ չենք, հետևաբար պետք
է ժամանակավոր դադար տանք այդ բնագավառում, որ-
պեսզի գալիք սերունդներին հասնեն գոնե ավերված այլ ոչ
աղավաղված հուշարձաններ:
Բացի ակնհայտ ավերումներից, հուշարձանները քայ-

48
քայվում, ավերվում են նաև աննկատ` թթվային անձրևների,
ֆոտոքիմիական ու սովորական թունամշուշների (սմոգների),
մթնոլորտային ինվերսիաների և ընդհանրապես աղտոտված
օդի, հողի, ջրի պայմաններում:
Մեր հանրապետության օդում առկա օքսիդատները,
ազատ ռադիկալները և բազմաբնույթ վտանգավոր հատկու-
թյուններով օժտված քիմիական այլ նյութերը, մարդկանց
առողջությունը քայքայելուց բացի, քիմիական փոխազդե-
ցության մեջ մտնելով ապարների, մետաղի, փայտի, ռետինի,
գործվածքների, թղթի և այլ իրերի հետ, դրանք քայքայում-
ձևափոխում են նաև այլ նյութերի: Նշված ազդեցությանը
առավել զգայուն են բազալտը, մարմարը և այլն: Օրինակ,
մարմարյա կառույցը կամ իրը թթվային նյութերի ազդեցու-
թյունից աստիճանաբար վերածվում է ածխաթթու գազի և
այլ նյութերի: Այնպես որ հուշարձանները աննկատ կարող են
«գոլորշիանալ»: Եվ եթե շինությունները և արվեստի գլուխ-
գործոցները բնընթաց պայմաններում կարող էին գոյատևել
հազարավոր տարիներ, ապա աղտոտված միջավայրում նրանց
կյանքի տևողությունը կարող է չափվել միայն տասնյակ տա-
րիներով: Այսօր պետք է շուտափույթ միջոցների դիմել հայկա-
կան մանրանկարչությունը և հին ձեռագրերը փրկել մոտալուտ
կործանումից:
Աղտոտված կենսոլորտի պայմաններում մշակութային ար-
ժեքների պահպանման հարցը կրկնակի է բարդանում, քանի որ
աղտոտված միջավայրը աստիճանաբար նվազեցնում է նաև
այդ արժեքների գնահատողների և պահպանողների ֆիզիկա-
կան ու մտավոր կարողությունները:
Արդյոք հնարավո՞ր է նույն տարածքում համատեղել,
օրինակ, ծննդատներ, դպրոցներ, հնագույն շրջանի հազվա-
դեպ հուշարձաններ, մատենադարանի գանձեր և «Նաիրիտ»,
«պոլիվինիլացետատ» ու թույն սփռող այլ գործարաններ:
Յուրաքանչյուր ազգի ներկայացուցիչ, գնահատելով հա-
մամարդկային մշակույթը, առաջին հերթին ինքը պետք է լինի
իր ազգային արժեքների հոգսի ու ծանրության կրողը: Եթե,
օրինակ, Լաչինի շրջանի Փչանիս գյուղում հայերեն արձա­

49
նագրությամբ խաչքարի բեկորը օգտագործվում է որպես
մեքենայի հենակ, իսկ հայոց եկեղեցին` ախոռ, կամ Գորու
շրջանի Աթենի Սիոն հայոց տաճարի (7-րդ դար) շինարարա-
կան հայերեն արձանագրությունը մետաղյա գործիքով տաշել-
ոչնչացրել են, ապա դա դեռ հնարավոր է բացատրել` օտարը
կամ օտարացածը կարող է և չհասկանալ ու չգնահատել հա-
յերեն արձանագրության մշակութային արժեքը, բայց ինչպես
բացատրել, որ մեր հանրապետության ներսում խորոված կամ
այլ կարգի կերակուր եփելու համար օջախ են դարձնում` օգ-
տագործելով Ավանի տաճարի, Նորավանքի, Տաթևի, Հավուց
Թառի, Աղջոց վանքի և այլ հուշարձանների նախշազարդ
բեկորներ և արձանագիր քարեր:
Այս տարվա (1986 թ.) օգոստոսին, Մարտունու շրջանի
Վերին Գետաշեն գյուղում էի: Գյուղի եկեղեցու արևմտյան
պատը արդեն դարձել է եկեղեցու մոտ կառուցված տան
պատերից մեկը: Այդ նույն տանտերը եկեղեցու հյուսիսային
պատի տակ, եկեղեցու շքամուտքի մոտ կառուցել է իր սե-
փական կաթսայատունը: Եկեղեցու շքամուտքի սրբատաշ,
բազալտե գեղեցիկ սյուներից մեկը տապալվել է այս տարվա
գարնանը: Եկեղեցուն կից գերեզմանատնից քիչ բան է մնացել.
պահպանվել են երկու խաչքար և մի քանի տապանաքար,
որոնք ծառայում են որպես պատնեշ…հավաքված գոմաղբի
համար: Պահպանված տապանաքարերից մեկի վրա գրված
է. «…ՀԱԶԱՐԱՊԵՏ ՎԱՀԱՆ ՆԱՀԱՏԱԿՎԵՑ Ի ՍԻՐՈ ԱԶԳՈՒԹՅԱՆ
1919 Թ»: Սա «Ռանչպարների կանչը» վիպասքի հերոսներից
մեկի` Վահանի տապանաքարն է: Գյուղի բնակիչներից մեկը
այս ամենը բնականոն է համարում: Ահա թե ինչ ասաց նա.
«Ես արդեն 60 տարեկան եմ, ամեն օր հեռուստացույց եմ դի-
տում, թերթ եմ կարդում և գիտեմ, որ հողը սահմանափակ է,
քիչ է: Նոր մահացածին թաղելու համար պետք է քանդել հին
գերեզմանը: Ո՞ւմ են պետք այդ տապանաքարերը, խաչքարերը:
Դրանք կրոնական անպետք բաներ են»:
Մի այլ գյուղում եկեղեցուն կից հին գերեզմանատանը
դպրոցական միջին դասարանի աշակերտները ֆուտբոլ էին
խաղում: Երեխաներից մեկը իր ցեխոտ ոտքերը մաքրում էր

50
15-րդ դարի, մեջքի վրա պառկած, մի գեղեցկազարդ խաչքարի
երեսին: Երեխային արված դիտողությանը միջամտեց նույն
գյուղի ուսուցիչներից մեկը. «Ի՞նչ արժեք ունեն դրանք, ամեն
տեղ թափված են այդ կրոնական քարերը»:
Արտաշատի շրջանի Գյոլիսոր գյուղի միայն մի գերեզ-
մանոցում որպես տապանաքար են օգտագործված տարբեր
վանքերից ու գյուղատեղներից բերված 35 խաչքար, 20 սյուն,
խոյակներ և այլն: Դրանց վրա եղած 10‑16-րդ դարերի արձա-
նագրության կողքին ավելացել է նորը` 20-րդ դարի ապրած ու
մահացածի անուն-ազգանունն ու ծննդյան-մահվան թվերը:
Տապանաքար օգտագործված մի արձանագիր քարի վերջին
տողերը անիծում ու նզովում են քանդողին ու տեղափոխողին:
1029 թվի այս արձանագրությունը պատմում է Աշոտ Դ
Բագրատունյաց թագավորի տիկնոջ` Խոսրովանույշ թագու-
հու բարերարությունների մասին. … ԱԶԱՏԷՑԻ ԶՄԱՆԿԱՆՑ
ՇԱՐԻՅԱՏՍ ՎԱՍՆ ԱՐԵՎՇԱՏՈՒԹԵԱՆ ԱՇՈՏՈՅ ԵՎ ՄԵՐ
ՈՐԴԻԱՑՍ… (տեղում արձանագրության վերծանմանը մասնակ-
ցել է այդ բնագավառի գիտակ Սամվել Կարապետյանը): Գյուղի
բնակիչներից մեկն ասաց, որ այդ քարերը բերվել են Խոսրովի
արգելոցի Իմիրզեկ և այլ հնավայրերից:
1977 թվականի աշնանը, մի քիմիկոս Դիլիջանի Ջուխտակ
վանքից խաչքարի բեկոր էր տանում Երևան: Երբ ասվեց, որ
նման արարքը հանցագործություն է, նա վրդովված պա-
տասխանեց. «Ես ընդամենը խաչքարի մի կտոր եմ տուն տա-
նում, իսկ ուրիշները խաչքար են տանում, դուք նրանց դեմ
պայքարեք, այս քարի կտորը այնտեղ անուշադրության է
մատնված, իսկ ես գնահատում, հասկանում եմ նրա արժեքը,
ուզում եմ իմ տանը պահել»: Այդ «գնահատող» և «հասկացող»
երիտասարդը իր վերցրած խաչքարի բեկորի վրա պահպան-
ված հայերեն տառերը նախշ էր համարում: Նա, չնայած իր հայ
լինելուն, հայոց տառերը չէր ճանաչում:
Զարմանալի է, որ յուրաքանչյուր անհատ իր այսօրինակ
արարքը, ինչքան էլ այն լինի հանցագործ, հաշվում է ներելի:
Օրինակ, նկարագրած զրույցին ներկա մի քիմիկոս ասաց.
«Մեր գործարանը միակը չէ, որ աղտոտում է շրջակա միջա-

51
վայրը, ուրիշ գործարանների հետ համեմատած մերը փառք է
և այն փակելով Երևանի սմոգների (թունամշուշների) հարցը
չի լուծվելու»:
Նույնատիպ կաղապարային պատասխան կստանաք իր
երեխային ռուսաց դպրոց ուղարկող հայ ծնողից. «Իմ երեխայով
չէ, որ վճռվում է հայոց դպրոցի լինել-չլինելու հարցը»…
Դժբախտաբար, այսպիսի հայ ծնողները չեն գիտակցում,
որ իրենց այդ արարքով նրանք դառնում են հայ ժողովրդի
բնաջնջումը ծրագրողների և իրականացնողների հոգեհա-
րազատ աշակերտներ և զինակիցներ: Ահա թե մարդուն ուր
է հասցնում անտարբերությունը: Այդ նույն անտարբերու-
թյան արդյունքը չէ՞ արդյոք, որ այսօր Երևանի խանութներում
առատորեն վաճառում են ռադիոակտիվությամբ վարակ-
ված վրացական թեյ, որը ոչնչացման նպատակով հավաքվել է
Մոսկվայի և այլ քաղաքների խանութներից: Եթե ոչ անտար-
բերությամբ, ապա ինչո՞վ բացատրել մեր նամակին շրջակա
միջավայրի պահպանման նորաստեղծ Պետական կոմիտեի
նախագահի առաջին տեղակալ Յու. Աբովյանի պատասխանը.
«…Հանրապետությունում գործող ատոմային էլեկտրակայանը
մինչև այժմ չի աղտոտել և այսուհետ նույնպես շրջակա միջա-
վայրը չի աղտոտելու…, իսկ ԱԷԿ-ի երկրորդ հերթը կառուց-
վելու է նորագույն տեխնիկայով, որը նախատեսում է ծայ-
րահեղ վթարային իրավիճակի բացառում…» (14-ը հուլիսի
1986 թ.): Այդ պատասխանից այնպես է ստացվում, որ կարծես
թե երկրաշարժային և հրաբխային խառնարաններով լեցուն
տեղանքում գործող ատոմային էլեկտրակայանը Արարատյան
դաշտում աճած մի ծիրանի ծառ է, որը պտուղ տալուց հետո,
երբ ծերանում, մահանում է, դառնում է շինանյութ, վառելիք
կամ հող պարարտացնող նյութ: Եվ ընդհանրապես, ի՞նչ ասել
է՝ նորագույն տեխնիկան բացառում է…, երբ հատնի չէ, թե այդ
«նորագույնը» ինչ նոր անլուծելի խնդիրներ կարող է առա-
ջացնել հետագայում:
Կարելի է բերել բազում օրինակներ ամենատարբեր բնա-
գավառներից, որոնցում ակնհայտ է մեր անտարբերությունը
ամեն ինչի նկատմամբ, իհարկե բացի դրամից: Եվ այդ անտար­

52
բերությունը մեզ համար դարձել է հոգեբանություն, որն իր ար-
մատներով կապված և սնվում է մեր հոգում ծվարած ազգային
նահանջից: Այդ եսակենտրոն անտարբերության արդյունքն
արդեն շոշափելի է. կփրկվի արդյոք Սևանա լիճը վերջնական
կործանումից, Արարատյան դաշտը, հայոց դպրոցը, հայոց
գենը…
Տեղին է հիշատակել դեռևս 20-ական թվականների Շահան
Շահնուրի մարգարեական խոսքը, որը ժամանակին վերա-
բերվում էր միայն հայոց Սփյուռքին. «…Ոչ թե որովհետև այսօր
պատերազմ կա ու կռիվ, ոչ թե որովհետև այժմ ճակատամարտ
կա ու կենսապայքար, այլ որովհետև կա բան մը ավել ճակա-
տագրական, ավելի աններող, կա բան մը ահեղ, անդիմա-
դրելի, որ իր անունը կոռնա բոլոր քառուղիներեն. նահանջն
է ան: Նահանջը, նահանջը հայերուն: Կռիվն սրբազան բան է,
ճակատամարտը երբեմն նույնիսկ օգտակար. անոնցմե ազգ
մը դուրս կուգա: Պարտված կամ հաղթական, սակայն երկու
պարագային ալ դուրս կուգա: Բայց նահանջը հոգիներու, գլխի
պտույտ տվող զառիթափին վրա սա նահանջը կջնջե, կձուլե,
կանհետացնե ամեն բան: Իրավ, բազմաթիվ չեն այսպիսի զար-
գացած անտարբերներ, սակայն անդին կան ամբոխները ան-
տաշ, անմիտ ու ուծացած մարդկանց, որոնք կարծես բնազդա-
բար, կարծես արյունով ու ծուծով ճիշտ նման են նախորդներին:
Անոր պես առաջինը կըլլան ընկրկող, մոռացող, ուրացող: Եվ
կկազմի ահեղ զանգվածը անոնց, որոնք կնահանջեն ու այդ
մեծ հոսանքի մեջ կքաշեն կտանեն մյուսներին ալ, ցանցառ
բացառություններն ալ:
Կնահանջեն ծնողք, որդի, քեռի, փեսա, կնահանջեն բարք,
ըմբռնում, բարոյական, սեր: Կնահանջե լեզուն, կնահանջե լեզ-
ուն, կնահանջե լեզուն: Եվ մենք դեռ կնահանջենք բանիվ և գոր-
ծով, կամա և ակամա, գիտությամբ և անգիտությամբ. մեղա,
մեղա Արարատին:
Եղան հայեր, որոնք իրենց մորթը փրկելու համար վճարե-
ցին ոսկի. եղան ուրիշներ, որոնք տվին հավատք, կուսություն.
եղան անոնք, որոնք լքեցին տուն, տեղ, երկինք. եղան դեռ
վատեր, որ ուրացան ազգ ու լեզու, և հերոսներ, որ տվին ար-

53
յուն, կյանք, օր ու Արև: Իսկ մենք կվճարենք իբրև վերջին
փրկագին այն, որ պիտի գա: Իբրև վերջին փրկագին` մանուկ-
ներ, որոնք կրնային մեծանալ, ապագայի սերունդներ, որոնք
մեզմե վերջ պիտի գային: Որովհետև այն որ պիտի գա, պիտի
ըլլա օտար, բանիվ և գործով, կամա և ակամա, գիտությամբ և
անգիտությամբ. մեղա, մեղա Արարատին» (Շ. Շահնուր, «Նա-
հանջ առանց երգի» Երևան, 1982 թ., էջ 109):
Իմ կարծիքով, վերևում բերված իրավիճակը հիմնականում
արդյունք է ազգային միատարր հոգեբանության բացակայու-
թյան: Ցանկալիին կարելի է հասնել, եթե մենք կարողանանք
հայոց դպրոցը` հայ մնալու և հայոց մշակույթ ստեղծելու այդ
միակ ակունքը, գոնե իր նախնական փառքին հասցնել, երբ
հայ երեխան` անկախ բնակավայրից, հաճախում էր հայկա-
կան դպրոց:
Արդյոք ժամանակը չէ, որ մեր հանրապետությունում և
հնարավոր այլ տեղերում գիշերօթիկ դպրոցներ բացեն, որ-
պեսզի Սովետական սփյուռքի հայ երեխաները կարողանան
հայոց դաստիարակություն ստանալ:
Հայկական հանրապետությունից դուրս բնակվող հայերի
վիճակը, իհարկե որոշ բացառություններով, կարելի է հա­
մեմատել գարնանային բարկ Արևից հալվող ձյան հետ, որը
հալվելով ձուլվում է հողին: Այդ վայրերում հայ մարդը մեծա­
մասնությամբ չունենալով իր ազգային դպրոցը աստիճա-
նաբար կորցնում է հայոց լեզուն և ազգային սովորույթները:
Այժմ նրանց հսկայական զանգվածը միայն անձնագրով է հայ:
Պարզ է, որ շուտով նրանք խառնվելու են արդեն հայ լինելուց
հրաժարված մեր այն ազգակիցներին, որոնցից առանձին ան-
հատներ միայն մասնավոր խոսակցությունների ընթացքում են
խոստովանում իրենց հայ լինելը:
Գորու շրջանի Քուախուրել գյուղում տասներկուերորդ
դարում կառուցված Սուրբ Նշան (տեղի վրացի դարձած հա-
յերը այն անվանում են Սուրբիշան) վանքի մոտ հանդիպեցի
մի տիկնոջ իր երեք որդիների հետ: Նա հայկական այդ գյուղի,
հայկական դպրոցում էր սովորել, իսկ տղաները հայերեն չէին
խոսում: Նրա կրտսեր որդին, մոտ քառասուն տարեկան, հան-

54
դիմանեց մորը միայն այն բանի համար, որ նա համարձակվեց
ասել թե` իրենք հայ են: Նույն գյուղի հայոց եկեղեցու վերջին
քահանա Տեր-Աբրահամյանի որդի Գիվի Աբրամովն ասաց,
որ նա պատկերացում չունի թե որ ազգին է պատկանում.
«ազգությունը կարևոր չէ, կարևորը լավ, հյուրասեր մարդ լի-
նելն է, և ընդհանրապես ես այս գյուղից գնալու եմ»:
Վերևում շարադրվածը ավարտված էր, երբ հանդիպեցի
Թեթրի Ծղարոյից գործով Երևան եկած իմ ծանոթներից մեկին.
նա ասաց, որ իրենց շրջկենտրոնում ապրող հայերը ցանկա-
նում են վերաբացել մոտ 40 տարի առաջ փակված հայկական
դպրոցը: Այդ ուրախալի լուրը լսողներից մեկը մի ուրիշ ոչ պա-
կաս կարևոր և հուսադրող լուր հաղորդեց, որ Հայկական Սովե-
տական Սոցիալիստական հանրապետության լուսավորության
մինիստրը իր թոռնիկին ուղարկել է հայկական դպրոց:
8-ը հոկտեմբերի 1986 թ.
Այս հոդվածը կրճատումներով տպագրվել է «Հայաստանի
աշխատավորուհի» ամսագրի 1989 թ․ թիվ 5 համարում։

ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ
«Գարուն», հունիս, 1998 թ.
Հաճախ է խոսվում այն մասին, թե ինչպիսի՞ն է լինելու մեր
հանրապետության ապագան էկոլոգիական տեսակետից:
Ապագան, անձամբ ինձ, երևում է անուրախ և մթամած: Վեր-
ջին տարիների կտրուկ փոփոխությունները պարտադրեցին
կյանքը նորովի ընկալել: Այսօր ծավալվող համաշխարհային
գործընթացները մարդկությանը ապագա չեն խոստանում:
Ժամանակին ցանկացած երկրում կատարված գիտատեխ-
նիկական որևէ նվաճում, որը բարձրացնում էր աշխատանքի
արտադրողականությունը, նպաստում ռեսուրսների արդ-
յունավետ ու խնայողաբար օգտագործմանը, նվազեցնում
և օգտագործելի դարձնում թափոնները, դիտվում էր որպես
համայն մարդկության սեփականություն, և վստահ էինք, որ

55
մոտ ապագայում այդ տեխնոլոգիաները կկիրառվեն նաև մեր
հանրապետությունում: Նույն ոգևորությամբ էինք ընկալում
նաև, մեզ համար շահեկան թվացող, միջազգային պայմանա­
գրերն ու համաձայնագրերը՝ կարծելով, թե միջազգային կազ­
մակերպությունները, գործադրելով իրավական նորմերը ամե-
նուրեք արդարություն կհաստատեն:
Սակայն այդ ժամանակները դարձան անցյալ, և դրանց
հետ անցյալում մնացին մեր պատիր՝ խաբուսիկ հույսերը: Այն
տարիներին դժվար էր պատկերացնել, որ Խորհրդային Միու-
թյան փլուզումը կարող էր այդպես արագացնել երկրագնդի
բնակչության ճնշող մեծամասնությանը ստրկության տանելը,
ինչպես նաև նպաստել՝ էկոլոգիական աղետների հավանակա-
նության մեծացմանը և բնական համակարգի արագընթաց
քայքայմանը:
Այժմ արդեն հասկանալի դարձավ, որ էկոլոգիապես նախ­
ընտրելի տեխնոլոգիաների օգտագործումը միայն զորեղ
երկրների մենաշնորհն է: Նման տեխնոլոգիաների տարա­
ծումը թույլ երկրներում կստեղծի բնօգտագործման հավա­
սարակշռություն, ինչը բացարձակորեն հակասում է հզոր
երկրների վարած քաղաքականությանը, քանզի վերջիններիս
սոցիալական ստրատեգիայի հիմքը հենց թույլ երկրների
քայքայումն է: Հասկանալի է՝ եթե թույլ երկրներին հնարա­
վորություն տրվի տնօրինելու սեփական ռեսուրսները, ապա
զորեղները ինչպե՞ս տիրանան ուրիշ երկրների բնական պա­
շարներին, տաղանդավոր անձանց ու ազգային հարստու­
թյուններին ընդհանրապես, կամ ո՞ւր արտահանեն սեփա-
կան աղբը: Ողբերգական է, սակայն վերջ ի վերջո, աղքատ
երկրներում են տեղաբաշխվելու էկոլոգիապես վտանգավոր
և նույնիսկ մերժված տեխնոլոգիաները, որոնց արտադրանքը
կօգտագործեն հզոր երկրները՝ առավել ամրապնդելով իրենց
գերակայությունը: Այս տրամաբանությամբ, ժամանակին
զուգընթաց ավելի ցայտուն կդառնան հարուստ և աղքատ
երկրների կենսամակարդակի և ուժերի հարաբերակցության
տարբերությունները: Աղքատ երկրներում տնտեսության
քայքայվածությունն ու անկառավարելիությունը կարող են

56
հասնել մի աստիճանի, երբ, օրինակ, բնակչության մի մասը
պապակվի, անգամ՝ խմելու ջրի առատության պայմաններում:
Քաղաքական ու տնտեսական առումով հյուծված երկրներն
ինքնըստինքյան կրելու են ստրկության լուծը, որը ժամանակի
ընթացքում ավելի ու ավելի է ծանրանալու:
Գործընթացները մարդկությանն արդեն հասցրել են հա-
մաշխարհային ստրկության նոր տիպի հասարակարգի շեմին:
Այդ հասարակարգում, ի տարբերություն դասականի, նույն
երկրում չեն լինելու ստրուկներ և ստրկատերեր, այլ լինելու
են ստրուկ և ստրկատեր երկրներ: Իսկ իշխողի մենաշնորհին
կտիրանա հզորներից այն երկիրը, որը ազգային անվտանգու-
թյան հայեցակարգը կհամապատասխանեցնի էկոլոգիական
անվտանգության հետ և կունենա ազգային արժանապատ-
վության գիտակցմամբ բնակչություն: Համաշխարհային նոր
տիպի ստրկատիրական հասարակարգի պայմաններում զորեղ
երկիրն է որոշելու ֆիզիկակա՞ն, թե կենսաբանական մեթոդ-
ներով «կարգավորել» երկրագնդի բնակչության հաշվեկշիռը:
Պարզ է՝ ստրուկ երկրների բնակչության հաշվին: Նշված մղձա­
վանջային հասարակարգի հեռահար ստրատեգիան գալիս է
դարերի խորքից, սակայն դրա իրականացման խոչընդոտ-
ները հաղթահարվեցին հիմնականում վերջին հարյուրամ-
յակի գիտատեխնիկական վերելքի շնորհիվ: Հիմնարար գի-
տությունների մեծագույն հայտնագործությունները, որոնք,
իրոք, կարող էին մարդկության զարգացումը տանել հուսալի
ուղիով, դժբախտաբար, այնպիսի ուղղվածություն ստացան, որ
հավանաբար շուտով կիրականանա հանրույթի գլուխը մեկ
պարանոցի վրա տեսնելու մարդատյաց Կալիգուլայի վաղեմի
երազանքը, որպեսզի մեկ հարվածով էլ վճռվի նրա ճակատա-
գիրը: Այս առումով առանձնահատուկ է նաև միջուկային զենքի
ու միջուկային էներգետիկայի դերը: Լինելով համաշխարհա-
յին ստրկատիրական հասարակարգի գործընթացին նպաստող
ոլորտներից մեկը, այն միաժամանակ իրական հնարավորու-
թյուն ունի կործանելու մարդկության ապագան ավելի շուտ,
քան հիշյալ հասարակարգի հաստատումը:
Թույլ երկրներում համատարած աղքատություն և անար­

57
դարության մթնոլորտի հաստատումը իրականացվում է ոչ
միայն զորեղ երկրների գաղուտատիրական քաղաքականու-
թյամբ, այլև առանձին միությունների և անհատների կողմից:
Վերջիններս, չնայած իրենց սակավությանը, արդեն ղեկա-
վարում են համաշխարհային գործընթացները, քանի որ
տիրապետում են հսկայածավալ ֆինանսների, հզոր տեխնո-
լոգիաների, հետևաբար և քաղաքական լծակների: Նրանք այն-
պիսի հզորության են հասել, որ աստիճանաբար նվազեցնում
են նույնիսկ հզոր իշխանություններ ունեցող երկրների դերը
իրենց-իսկ սեփական երկրի ներքին և արտաքին քաղաքակա-
նության իրականացման գործում: Փաստորեն, սահմանափակ
թվով մարդիկ տնօրինում են ամբողջ մարդկության ճակատա-
գիրը: Նրանք, իրենց մութ ծրագիրը իրագործելու և նաև՝ անձ-
նական շահը բազմապատկելու մոլուցքով տարված, դիմում են
ցանկացած բախտախնդիր քայլի:
Ողբերգությունը խորանում է նրանով, որ անմաքուր ուժե­
րը կուռ համախմբված են, իսկ երկրագնդի բնակչության միջև,
նշված ուժերի ջանքերով, օրըստօրե համերաշխությունը թու-
լանում է:
Թույլ երկրների բնակչությունը զրկված է ճիշտ տեղեկու-
թյուն ստանալու հնարավորություններից և հիմնականում
տարված է օրվա հացը վաստակելու շարունակական հոգսերով,
իսկ հարուստ երկրների բնակչությունը, հավանաբար, կարծում
է, թե առկա բարեկեցիկ կյանքը տրված է ի վերուստ և մշտա-
պես: Այս թմբիրը կարելի է համարել ժամանակակից մարդու
ինքնապահպանման բնազդի թուլացման-կորստի արդյունք:
Կենսոլորտի մասին ուսմունքի հիմնադիր Վ. Վերնադսկին
հույսեր էր փայփայում, որ երկրագնդին սպառնացող էկոլո-
գիական աղետը կկանխվի համամարդկային կոլեկտիվ բա-
նականության շնորհիվ: Սակայն այսօր, նույնիսկ նույն էթնոսի
(գլխավորապես թույլ երկրների) շրջանակներում դժվար է
կոլեկտիվ բանականության մասին խոսելը, երբ ազգային
աղետներն ու ազգին սպառնացող մահաշունչ վտանգները
նույն էթնոսի առանձին անհատներ երբեմն համարում են
իրենց չվերաբերող հարցեր:

58
 Մինչ մարդուն դիմազուրկ դարձնելու քայքայիչ գործու-
նեության ընդարձակվելը և դրան զուգահեռ՝ բնություն-մարդ
կապի աղճատումը, էթնոսն իր հանրույթի կողմից ընկալ-
վել է որպես նրբագույն զգայական և ինքնակառավարման
համակարգով օժտված կենսաբանական ընդհանրական
օրգանիզմ: Մի օրգանիզմ, որն իր կենարար դաշտով կան-
խում է նաև հիվանդաբեր հարուցիչների ներթափանցումը,
իսկ ներթափանցածները վնասազերծում: Ինչպես օզոնային
շերտը՝ զտելով Երկրագնդի կենսոլորտ թափանցող ուլտրա­
մանուշակագույն ճառագայթները, ապահովում է կենդանի
աշխարհի գոյությունը կամ իմունային համակարգի կենարար
դերը մեր օրգանիզմի գոյության համար:
Հազարամյակներ շարունակ էթնոսի հանրույթը կազմող
յուրաքանչյուր անհատ իրեն զգացել է վերոհիշյալ կատարյալ
օրգանիզմի վերարտադրվող մի մասնիկը միայն և գործել բա-
նական համոզմունքների այն տրամաբանությամբ, երբ ամ-
բողջական գլխավորի կայունությունն ապահովելու համար
զրկանք է կրել և դիմել նույնիսկ ինքնազոհաբերման: Հայ-
րենի բնաշխարհ-բնօրրանը գնահատվել է որպես էթնիկական
առանձնահատկության գլխավոր բաղադրամասերից մեկը,
իսկ բնական պաշարները՝ ոչ թե մարդու-անհատի սեփակա-
նություն, ցավոք, ինչպես այժմ է, այլ միայն նրանցից օգտվելու
այնպիսի ձևերի իրավունք, երբ բնական համակարգերին վնաս
չի հասցվում կամ այն լինում է փոխշահավետ և տանելիության
սահմաններում: Հավանաբար, էթնիկական ինքնության և
հայրենիք-բնօրրանի պահպանման առանցքը եղել են այն
ըմբռնումները, կարևոր չէ, յուրաքանչյուր անհատ գիտակ-
ցորեն, թե ենթագիտակցաբար է գործել: Մեր օրերի այդպիսի
ըմբռնման լավագույն օրինակ կարող է ծառայել Արցախի
հայության հաղթանակը՝ ֆիզիկական ուժերի բացարձակ
անհավասարության պայմաններում:
Պատահական չէ, որ անմաքուր ուժերի քայքայիչ գործու-
նեությունը, հիմնականում ուղղվում է համեմատաբար կայուն
գենոֆոնդ ունեցող էթնոսների դեմ՝ փորձելով վնասել ամե-
նագլխավորը՝ նրանց ինքնությունն ապահովող իմունային

59
համակարգը: Պատահական չէ նաև այն, որ ազգային գաղա-
փարախոսությունը՝ էկոլոգիական այդ բարդ ու կենարար հա-
մակարգը, հայտարարվում է «կեղծ կատեգորիա» (հիշենք Լևոն
Տեր-Պետրոսանի տխուր հայտարարությունը):
Մյուս կողմից, գիտատեխնիկական նվաճումներն արդեն
տասնամյակներ առաջ փոխել են մարդկության զարգացման
ուղին: Չխոսելով կենսաբանական միջոցների մասին՝ միայն
1945 թվականի ատոմային զենքի օգտագործումը և 1986 թ.
չեռնոբիլյան ատոմային էլեկտրակայանի վթարը գործնակա-
նորեն ցույց տվեցին, որ իրոք մարդկության ապագան հար-
ցականի տակ է դրված: Աղետալի է, սակայն արդեն փաստ է,
որ ըստ բարոյաէթիկական նոր չափանիշների, երբ մեր օրե-
րում խոսվում է բուսակենդանական բազմազանությունների
և բնական այլ պաշարների պահպանության մասին, ապա
շեշտվում է, որ, թե դա արվում է միայն հանուն մարդու: Մարդն
աստվածացվում է, և Երկրագունդն իր հարստություններով
համարվում է նրա սեփականությունը: Ստեղծվել է մի անառողջ
մթնոլորտ, ուր մարդու գործունեությունից դուրս ամեն ինչ
համարվում է անիմաստ: Մարդն իրեն համարեց «բնության
պսակ», և փութանցիկ պահանջները հագեցնելու անսահման
էգոիզմն ու բնության նկատմամբ սանձարձակ վանդալիզմը
նրան հասցրին ինքնաոչնչացման շեմին:
Առկա միջոցներով այժմ հնարավոր է դարձել րոպեների
ընթացքում այնպիսի վնաս հասցնել բնական համակարգերին,
ինչը հնարավոր չէր իրականացնել մարդկության պատմության
հազարամյակների ընթացքում: Չնայած դրան, ժամանակակից
մարդը ապագան պատկերացնելիս հիմնականում հիմք է ըն-
դունում մարդկության պատմության հազարամյա օրինաչա-
փությունները, այն դեպքում, երբ այսօր գործուն են դարձել
բացարձակորեն այլ չափանիշներ: Օրինակ, անարդարության
դրսևորումները (ճնշում, կեղեքում, պատերազմ) վերջ ի
վերջո հանդիպել են դիմադրության, և հաճախ արդարու-
թյուն է հաստատվել: Այդ դինամիկ հավասարակշռությունն
այժմ խախտվել է և հետագայում այն ավելի ցայտուն կդառնա
այն պարզ պատճառով, քանզի կիրառվում են բնակչությանը

60
նախաձեռնությունից զրկելու համալիր մեթոդներ՝ ֆիզիկա-
կան, կենսաբանական, հոգեբանական:
Բնակչության կտրուկ աճի և սակավ մարդուժ պահանջող
տեխնոլոգիաների ներդրման պայմաններում փոխվել է նաև
մարդու դերն ու արժեքը: Օրինակ, եթե ժամանակին նվաճող-
ները, նյութական արժեքների հետ մեկտեղ, որպես ավար էին
տանում նաև պարտված երկրի բնակիչներին, ապա այսօր,
պարտված կամ թույլ երկրներում կիրառվում է «բնակչության
սանիտարական զտում»:
Մարդկության հիմնական մեծամասնությանը ստրկության
մեջ պահելը կործանարար կլինի ոչ միայն ստրկացած ժողո-
վուրդների, այլ նաև «հաղթողների» համար: Հարստահարվող
երկրներում տիրող անարդարության ու աղքատության
պատճառով բնակչությունն իր պահանջները բավարարում է
բնական պաշարների հաշվին: Օրինակ, անտառների զանգ-
վածային հատումները և հողաբուսածածկույթի քայքայումը
հանգեցնում է անապատացման: Երկրագնդի անապատացած
տարածքի աճն աղքատացնում է օզոնային շերտը, որն իր հեր-
թին խորացնում է անապատացման գործընթացը: Երկրագնդի
ավերումը կանխելու համար նախ պետք է արդարություն հաս-
տատվի, բարելավվի պետությունների միջև գոյություն ունե-
ցող քաղաքական անառողջ մթնոլորտը, և վերջ տրվի մարդ-
կությանը դեպի աղքատություն մղելու քաղաքականությունը:
Տնտեսությամբ և գիտատեխնիկական համակարգերով
քայքայված երկրները էկոլոգիական միջոցառումներ իրա-
կանացնելու հնարավորություն չունեն և հավանաբար չեն
ունենա, իսկ միայն հարուստ երկրներում իրականացվող
էկոլոգիական քաղաքականությունը չի կարող կանխել Երկրա­
գնդին սպառնացող էկոլոգիական աղետը: Կասկածից վեր է,
որ այս խնդրում թակարդ հյուսողը իր մահկանացուն կնքելու
է հենց նույն թակարդում:
Աշխարհի հզոր ուժերը, արտաքին միջամտությամբ, քայ-
քայում են թույլ երկրների տնտեսության վերջին հենարան-
ները: Դրան հասնելու ուղիները բազմազան են:
Նախ՝ իշխանության ղեկը հանձնել բարոյազուրկ, ապազ­

61
գային, ընչաքաղց և ոչ պրոֆեսիոնալ անձանց: Քայքայել ժո-
ղովրդավարական համակարգը և փակել դրան տանող ուղի-
ները: Երկիրը թաղել արտաքին պարտքերի մեջ և իրավական,
էկոլոգիական, տնտեսական ու գեղագիտական առումնե-
րով դարձնել անտանելի, բնակչությանը զրկել ստույգ տե-
ղեկություն ստանալու հնարավորությունից և օտարել ազ-
գային սովորույթներից, հայրենասիրությունից, ազգային
արժանապատվության գիտակցումից, նրա մեջ սերմանել
թերարժեքության բարդույթ և աստիճանաբար հաշտեցնել
երկրորդական կարգի մարդ լինելու գաղափարի հետ: Նաև՝ հա­
սարակական կազմակերպությունների և աղանդների օգնու­
թյամբ ջլատել-քայքայել ոչ միայն պետական կառավարման,
այլև բոլոր այն համակարգերը, որոնք երկրի ինքնիշխանության
երաշխիք են:
Եթե կանխարգելող միջոցներ չգտնվեն, ապա 21-րդ դարի
երկրորդ կեսին համաշխարհային ստրկատիրական նոր տիպի
հասարակարգի հաղթանակը, թերևս, ապահովված կլինի: Այդ
հաղթանակն ի չիք կդարձնի գոյություն ունեցող միջազգային
պայմանագրերն ու համաձայնագրերը և որպես միջազգային
միակ նորմ կծառայի իշխող երկրի կամ առանձին մի ուժի ցան-
կությունը:
Մեր ժամանակներում այդ մոդելի դրսևորման պարզու-
նակ օրինակ կարելի է համարել ԱՄՆ-ի կողմից Իրաքի նկատ-
մամբ կիրառվող բարոյական ու տնտեսական ճնշումներն ու
երկրի ռեսուրսների օգտագործման սահմանափակումները
և նավթահանքերի ավերմամբ առաջացրած էկոլոգիական
աղետը, ինչպես նաև արցախյան հիմնախնդրում մեծ տերու-
թյունների անթաքույց շահադիտական միջամտությունը: Հե-
տաքրքիր է, այսօր նրանք միջազգային ի՞նչ չափանիշով են
ղեկավարվում, երբ հայ ժողովրդի կյանքն ու ապագան առա-
ջարկում են որպես ադրբեջանական նավթի վարձավճար: Հայ
ժողովրդի գոյությանն ու քաղաքակրթությանը սպառնացող
այդ գործարքը ոչ միայն խոչընդոտում է խաղաղությանը և
խորացնում հակասությունները, այլև պայմաններ է ստեղ-
ծում շրջակա միջավայրի ավերման համար: Միայն ամերիկյան

62
բնիկների տեղահանումն ու ոչնչացումը ողբերգական օրինակ
է այն բանի, թե ռասայական դրսևորումների ու էթնիկական
զտումների և, ընդհանրապես, անարդարության հետևանքով
էկոլոգիական ինչ ավերածություններ կարող են տեղի ունենալ:
Արդյո՞ք էկոլոգիական աղետ չէր Օսմանյան կայսրությունում
թուրքերի կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը,
և իր հետևանքներով ինչո՞ւ էկոլոգիական աղետ չի համար-
վում նշված ցեղասպանությունը միջազգայնորեն չճանաչելն ու
չդատապարտելը: Եվ մինչև ե՞րբ մի ամբողջ ժողովուրդ պետք
է մնա այդպիսի ծանր բեռի ճնշման տակ:
Անարդարության և դաժան ցինիզմի դրսևորումները,
տրամաբանորեն, պետք է խոչընդոտվեին: Սակայն միջազգա-
յին ատյաններն օրըստօրե ավելի հստակ են դարձնում իրենց
կամայական և կողմնակալ վերաբերմունքը երկրագնդի ա-
պագայի համար բախտորոշ խնդիրները լուծելիս: Հաճախ
միմյանց հետ սերտորեն շաղկապված և նույնանման խնդիր-
ներին արհեստականորեն տարբեր պիտակներ են կպցնում և
դրանց «լուծման» ընթացքում ղեկավարվում այդ պիտակներով:
Օրինակ, կենդանական աշխարհի որևէ տեսակի կամ տարա-
տեսակի պահպանության հարցն արդարացիորեն համարվում
է էկոլոգիական, սակայն որևէ էթնոսին սպառնացող վտանգը
կամ անգամ ոչնչացումը համարվում է քաղաքական խնդիր:
Նախ՝ արդյո՞ք մարդը կենդանական աշխարհի տարատեսակ չէ,
և ապա՝ մի՞թե քաղաքական խնդիրները էկոլոգիական խնդիր-
ներից դուրս են:
Իհարկե, կարելի է լավատեսական հույսեր փայփայել, եթե
միջազգային կազմակերպությունները փոխեն իրենց գոր­
ծելակերպը և արդարություն հաստատվի, իսկ պետություն-
ների տնտեսական հարաբերություններն ու միջպետական
առնչությունները ենթարկվեն բարոյականության սկզբունք-
ներին, և ամենակարևորը՝ մարդկանց հնարավորություն
տրվի տնօրինելու իրենց կյանքը: Ի վերջո, անմաքուր ուժերը
փոքրաթիվ են: Իրազեկությունն ու հրապարակայնությունը
կնպաստեն այդ ուժերի վնասազերծմանը:

63
 ***
Մեր հանրապետությունը կարող էր զարգացած երկիր
դառնալ, եթե անկախանալուց անմիջապես հետո ձևավորվեր
պետական կառավարման առողջ համակարգ, իսկ սփյուռ­
քահայությունը հանրապետություն ներմուծեր բարձր ար­
տադրողականությամբ և էկոլոգիապես նախընտրելի տեխնո­
լոգիաներ, ինչպես դա կատարվեց Իսրայելում: Հրեաները,
ունենալով ազգային գաղափարախոսության գործուն համա-
կարգ, տարիներ առաջ նույնիսկ կարողացան ստեղծել զարգա­
ցած երկիր, որի նաև միջազգային հեղինակության մասին է
խոսում հրեաների կոտորածի պաշտոնական ճանաչումը: Բնա-
պահպանական քաղաքականության իրականացմամբ նրանք
հեռանկարային տնտեսություն հիմնեցին և բարելավեցին
երկրի էկոլոգիական իրավիճակը: Միայն «Չքնաղ Իսրայել» ոչ
պետական ծրագրով անտառապատ դարձրին երկրի անապատ
տարածքները:
Ճիշտ հակառակը կատարվեց մեր հանրապետությունում:
Արհեստավարժ պաշտոնյաներին փոխարինեցին «Ղարաբաղ»
կոմիտեի անդամներն ու նրանց մտերիմները, որոնց քմա­
հաճույքով էլ կիրառվում է օրենքը: Այսպես՝ անկախացած
երկրի անտառի տնօրինումը հանձնվեց բնագավառից ոչինչ
չհասկացող մի անձնավորության՝ Վ․ Սիրադեղյանին, որը
հաշված օրերի ընթացքում իր նմաններին բաշխեց անտառի
պահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և
օգտագործման բնագավառները: Կարճ ժամանակ անց, ոչ
մասնագետ կուսակիցներին հանձնելով անտառի կառավա-
րումը, տնօրինեց իրեն նույնքան անծանոթ մեկ այլ կարևորագույն
ոլորտ:
1992 թվականից սկսած ապօրինի անտառահատումները
միայն առաջին հայացքից են անկառավարելի: Հիմնական
ավերածությունները կատարվել ու կատարվում են հանցագործ
խմբավորումների և օրինականությունը «պահպանողների»
անձնական փոխշահավետ համերաշխությամբ: Վառելափայ­
տի վաճառքին զուգահեռ կազմակերպել են հարյուրավոր սղո­
ցարաններ և փայտամշակման արտադրամասեր: Ներկայումս

64
անտառի ապօրինի հատումներն առավել վտանգավոր բնույթ
են ստացել, քանի որ հիմնականում ընթանում են բարձրորակ
փայտանյութ ձեռք բերելու նպատակով, որին զոհ են գնում
հաճարի, կաղնու լավագույն ծառերը և խիստ հազվադեպ հան-
դիպող անհետացող ծառատեսակները:
Վերջին տարիներին անտառային համակարգում տեղի
ունեցած ավերումները կարող էին չլինել, նույն քանակության
վառելափայտի օգտագործման պայմաններում, եթե հատում-
ները կազմակերպվեին պետության կողմից ընդունված կար-
գով՝ մասնագետների ղեկավարությամբ: Հենց առաջին օրերից
ապօրինի ծառահատումների լայն ընդգրկմանը նպաստեց պե-
տական այն քարոզչությունը, թե ոչինչ, եկող տարի շատ ծառ
կտնկենք: Ուշագրավ էր 1993 թվի ձմռանը բնապահպանության
նախարար Կարինե Դանիելյանի ելույթը. նա խորհրդա-
րանի ամբիոնից մի կտոր փտած փայտ էր ճոճում ի տես
պատգամավորների. «Ահա թե ինչ է հատվում»: Անտառաջարդը
աղետալի պատկեր ստացավ գլխավորապես 1992‑94 թվական-
ներին իշխանության կողմից կիրառված «բնակչության արհես-
տական ցրտահարման» ժամանակահատվածում: Մինչև այժմ
դեռ պարզ չէ, թե ուր է կորել այդ տարիներին արտադրված
էլեկտրաէներգիայի հիմնական ծավալը:
Այսօր խաթարված են բնագավառի կադրերի պատրաստ­
ման ու վերապատրաստման, գիտահետազոտական և անտառ­
շինարարական աշխատանքները, սերմնային և տնկարկային
տնտեսությունների լիարժեք կազմակերպումը, քարոզչական
գործունեությունը: Անտառի հեռակա գոյությանը սպառնում
է նաև բնակչության զգալի մասի վերաբերմունքը անտառի
նկատմամբ: Եթե մեր նախնիների կողմից անտառը ընկալվել
է որպես մնայուն հարստություն ու խորհրդանիշ, որի պահ-
պանման համար դիմել են անձնական զոհողությունների, ապա
վերջին տարիների անպատժելիության, օրենքի ոտնահարման
մթնոլորտում օրեցօր ավելանում է անտառաջարդի մոլուց-
քով տարված մարդկանց թիվը: Եվ այս ամենի պատճառով ոչ
միայն առանձին հատվածներում խախտվել է անտառի բնա-
կան վերականգնման ընթացքը, այլև սկսվել են հողատարման
և անապատացման գործընթացները:

65
 Այդ քայքայումն ու ավերումը առկա է ոչ միայն անտառի
և ընդհանրապես բնօգտագործման, այլև կյանքի բոլոր
ոլորտներում, առանց բացառության: Առանձնապես ծանր
հետևանքներով է հղի ազգային գաղափարախոսությանը և
հայ ժողովրդի միասնությանը հասցրած հարվածը, բարոյա­
էթիկական նորմերի վնասումը, ինչպես նաև այն, որ ազգա-
յին անվտանգության հայեցակարգում (իհարկե, եթե այն մեր
երկրի կառավարման համակարգում ընդհանրապես գոյու-
թյուն ունի) անտեսված է էկոլոգիական հիմնահարցերի կեն-
սական կարևորությունը:
Նոր իշխանությունների ձևավորման հենց սկզբնա-
կան փուլում, ՀՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Լևոն
Տեր-Պետրոսյանը, հայտարարեց, թե ՀՀՇ-ի երկու գլխավոր
կարգախոսներից մեկը՝ էկոլոգիականը եղել է միայն գոր-
ծիք՝ իշխանության հասնելու և Արցախը Հայաստանին վերա­
միավորելու հիմնական նպատակն իրականացնելու համար:
Արցախի փրկությունն ամեն ինչից վեր դասող բնակչությունը
(հայը) ոչ միայն ներեց իր ընտրյալի անազնվությունը, այլև մեկ
տարի անց նրան վստահեց ավելի բարձր լիազորություն՝ հան-
րապետության նախագահի պաշտոնը: Նաև այն բանից հետո,
երբ նա խոստացավ «Նաիրիտի» վերաբացմամբ կայունացնել
տնտեսությունը, բարձրացնել կենսամակարդակը և տարե-
կան 100 մլն ամերիկյան դոլարի շահույթով հարստացնել
պետական գանձարանը: «Նաիրիտի» վերաբացման որոշում
կայացնելու օրը՝ 1991 թ. ապրիլի 17-ին, նրա նախաձեռնու-
թյամբ օրենսդրորեն երաշխավորվեց ատոմակայանի հար-
ցում կամայականությունների բացառումը: Ահա Գերագույն
խորհրդի թիվ 143 որոշումը. «Հայկական ԱԷԿ-ի շահագործման
կամ նոր ԱԷԿ-ի կառուցման վերաբերյալ որոշումներ ընդունել
բացառապես Հայաստանի Հանրապետության հանրաքվեի մի-
ջոցով»: Սակայն 1993 թվականի տարեվերջին ՀՀ նախագահ
Լ. Տեր-Պետրոսյանը ամանորյա շնորհավորական ելույթում
խոստացավ գործարկել ԱԷԿ-ը, իհարկե, առանց հանրաքվեի:
Քանի որ նույն թվականի մարտի 18-ին ՀՀ Գերագույն խոր-
հուրդը (ոչ առանց միջամտության) արդեն անվավեր էր ճա-
նաչել իր իսկ թիվ 143 որոշումը:

66
 Սույն քայլը, օրենքը հարգելու պատրանք էր, քանի որ այն
ադեն խախտվել էր ՀՀ կառավարության 1991 թ. նոյեմբերի
22-ի թիվ 648 որոշմամբ, ուր մասնավորապես ասվում է. «Ան-
հապաղ սկսել ԱԷԿ-ի գործարկման նախապատրաստական
աշխատանքները»: Այդ որոշմամբ նախատեսվում էր երկրորդ
բլոկի նախապատրաստական աշխատանքներն ավարտել
1992 թ., իսկ առաջինինը՝ 1994 թվականին:
1995 թվի նոյեմբերին վերագործարկվեց ԱԷԿ-ի երկրորդ
բլոկը, որի անհրաժեշտությունը իշխանությունը հիմնավորում
էր առաջին հերթին Սևանա լճի ջրային պաշարների խնայման,
լճի մակարդակի բարձրացման պատճառաբանությամբ: Սա-
կայն ՀՀ կառավարության 1997 թ. նոյեմբերի 18-ի թիվ 513
որոշումը, որը նույն օրը վավերացրել է ՀՀ նախագահ Լևոն
Տեր-Պետրոսյանը, բացարձակորեն հակառակն է ապացու-
ցում. «Ելնելով Հայկական ԱԷԿ-ի անվտանգ աշխատանքի հա-
մար Սևան-Հրազդան կասկադի հիդրոէլեկտրակայանների
նվազագույն ռեժիմով աշխատանքի, ինչպես նաև հիդրո­
էլեկտրակայանների ջրաթեքման (դերիվացիոն) ջրանցքների
սառցակալումը բացառելու անհրաժեշտությունից՝ ՀՀ կառա-
վարությունը որոշում է. 1997‑98 թվականի ձմռան ժամանա-
կաշրջանում էներգետիկ նպատակներով Սևանա լճից բաց
թողնել 45 մլն խոր. մետր ջուր»:
ԱԷԿ-ի անվտանգության ապահովման պատրվակով լճից
ջրթողումներ են կատարվել նաև 1995 և 1996 թվականներին:
Աճպարարության հաջող օրինակ՝ ատոմակայանի գործար­
կումով փրկենք Սևանա լիճը, Սևանա լճից լրացուցիչ ջուր
վերցնելով՝ փրկենք ատոմակայանը:
Ռադիոակտիվ թափոնների հարցում էլ այդ չարաբաստիկ
տրամաբանությունը չխախտվեց: Մինչ ատոմակայանի վերա-
կանգնումը ասվում էր, որ Ռուսաստանի հետ պայմանավոր-
վածության համաձայն, ռադիոակտիվ թափոններն արտա­
հանվելու են: Խոստացածին հակառակ, այսօր ՖՐԱՄԱՏՈՄ-ը
(Ֆրանսիա) Հայկական ատոմակայանի տարածքում ար-
դեն սկսել է օգտագործված միջուկային վառելիքի ժամա­
նակավոր պահեստարանի կառուցումը: Ըստ մեզ հասած

67
տվյալների, նախագիծը փորձաքննություն չի անցել, չկա ՀՀ
բնապահպանության նախարարության թույլտվությունը,
պարզ չէ նաև, թե ֆրանսիական կողմը ինչ քանակությամբ
ռադիոակտիվ թափոններ պետք է բերի ու պահեստավորի
Հայաստանում: Եվ ամենակարևորը՝ շինարարական աշխա-
տանքներ սկսած օբյեկտը դեռ նախագիծ չունի: Այս բացարձակ
անօրինականությունն իրականացվում է գաղտնի: Դժվար է
հավատալ, թե ստույգ տեղեկություններին էլ հասու են ընդա-
մենը վեց հոգի, սակայն հեշտությամբ կարելի է ապացուցել,
որ այդ գաղտնիությունը գաղտնիք է միայն մեր հանրապետու-
թյան բնակչության համար:
Ոտնահարելով օրենքը և խոստումներին հակառակ գոր-
ծելով հանդերձ՝ հանրապետության նախագահ Լևոն Տեր-
Պետրոսյանը բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման
նոր խոստումներ է տալիս: Այս անգամ Արցախի, նույնն է թե
Հայաստանի զոհաբերմամբ՝ Ադրբեջանի, Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի
համաձայնությունը ստանալ՝ Բաքու-Ջեյհան նավթամուղը մեր
հանրապետության տարածքով անցնելու համար: Այս դեպքում
նա խոստանում է, որ նավթամուղից ստացվելիք շահույթի 35
տոկոսը կհասնի Հայաստանին: Ինչպես տեսնում ենք, հակա-
ռակ «Նաիրիտի» պարագային, այս անգամ որևէ թիվ չի նշում:
Նախ, հայոց հողը և հայ մարդու կյանքը վաճառքի առարկա
չէ, իսկ մինչև նոր խոստումները Տեր-Պետրոսյանը պետք է կա-
տարի նախկինում տված խոստումները և, օրինակ, պետական
գանձարան մուծի 650 մլն ամերիկյան դոլար, այսինքն՝ 6,5 տա-
րիների «Նաիրիտից» խոստացած շահույթը:
Նավթամուղը Հայաստանի տարածքով անցնելու շահու­
թաբերությունը վերաբերում է այլ երկրներին: Այն մեզ հա-
մար տնտեսական առումով կասկածելի է, իսկ էկոլոգիա-
կան և ռազմաքաղաքական տեսանկյունից՝ վտանգավոր:
Դժվար չէ պատկերացնել, որ շահագրգիռ կողմերը կարող են
նավթամուղի վթարների շարան ստեղծել և դրա անվտանգ շա-
հագործման պատրվակով մեր տարածքի որոշ հատված հանել
մեր հանրապետության հսկողությունից՝ գրավել: Եվ եթե խոս-
վում է շահույթի դիմաց զիջումներ կատարելու մասին, ապա

68
Թուրքիան թող վերադարձնի Արևմտյան Հայաստանը, որպես
փոխզիջում մեր երկրով նավթամուղը անցնելու դիմաց:
Եթե միայն «Նաիրիտի» հարցում հանրապետության նա­
խագահը իր խոստմանը տեր լիներ, ապա այսօր հանրապե-
տությունը 693 մլն դոլարի արտաքին պարտք չէր ունենա և
չէր լինի Արցախը Ադրբեջանին զիջելու՝ Միջազգային արժույթի
հիմնադրամի (ՄԱՀ) և Համաշխարհային բանկի (ՀԲ) պար­
տադրանքները: Պարզ է, թե այդ պարտադրանքը հետագայում
ինչ է նստելու մեր սերունդների գլխին, երբ պարտքերը տաս-
նյակ միլիարդների կհասնեն:
Հանրապետության անգամ պաշտոնական մամուլում
երբեմն վարկերը շփոթում են նվիրատվության հետ, այն
դեպքում, երբ որոշ զարգացող երկրները միջազգային այդ
կազմակերպություններից վարկ վերցնելուց խուսափում են՝
համարելով տնտեսության քայքայող գործոն: Ըստ հրապարա-
կումների, Լատինական Ամերիկայի երկրները 1958 թ. ՄԱՀ-ին
պարտք էին 257 մլրդ դոլար: Հետագա տարիներին նրանք ՄԱՀ-
ին 417 մլրդ դոլար պարտք են վճարել և 1994 թվական տվյալ-
ներով դեռ պարտք են 547 մլրդ դոլար: Իսկ Համաշխարհային
բանկը 1984‑90 թվականներին զարգացող երկրներից 155 մլրդ
դոլար շահութատոկոս է հավաքել:
Եթե վերցրած վարկերով մենք կարողանայինք գնել էկո­
լոգիապես նախընտրելի տեխնոլոգիաներ և տանելի աշխա-
տավարձ ապահովվեր, ապա հնարավոր կլիներ մեր տնտե-
սությունը կայունացնել և արժանապատվորեն վարկերը մարել:
Սակայն այլ է վարկ ստանալու պայմանը: Հենց այդ երկու ուղ-
ղությամբ չպետք է վարկերից ներդրումներ կատարվեին: Մեր
երկրում աշխատավարձը դարձավ ոչ թե ցածր, այլ աբսուրդ,
երբ մեկ ամսվա աշխատավարձը անգամ մեկ օրվա լիարժեք
ապրուստի միջոց չէ: Միջազգայնորեն փորձարկված այս մե-
խանիզմը անթերի գործեց մեր հանրապետությունում, քայ­
քայվեցին համակարգերը, կողոպտվեցին ֆոնդերն ու ռե­
սուրսները, ամրապնդվեց իշխող կուսակցությունը (ՀՀՇ),
թշվառության մեջ հայտնվեց բնակչության զգալի զանգ-
վածը, կարող ուժերը հեռացան երկրից, փոշիացավ ազգա-

69
յին հարստությունը: Այս ամենը կատարվեց իշխանավորների
կողմից օրենքի ոտնահարման, կադրային սպանիչ քաղաքա-
կանության և դաժան անարդարության պայմաններում: Այսօր
հանրապետության բնակչությունը զրկված է իր կամքն արտա-
հայտելու հնարավորությունից: Չի գործում օրենքը: Ցինիզմը
հասել է այն աստիճանի, որ նույնիսկ ազգի կյանքն ու ապագան
կանխորոշող Արցախյան հիմնահարցը ցանկանում են լուծել
ժողովրդից գաղտնի՝ միայն վեց անձի իրազեկությամբ: Այն էլ՝
գլխավորությամբ մի անձի, որը չի հարգում օրենքը և գործում է
ի վնաս հայ ժողովրդի: Ընտրություններում պարտվելուց հետո
նրա՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի խուճապածին և բարոյալքող
ելույթներն ու հրապարակումները ստրեսային վիճակում են
պահում բնակչությանը: Մինչև բացահայտ գործելը, նա նախ
իրեն շրջապատեց ապազգային տարրերով:
Մեր երկրում ոչ միայն ավերվեցին տնտեսության հիմ-
քերը, այլև բնակչությանը ամրագրվեց մի ստերեոտիպ, ըստ
որի նա արժանի է ցածր աշխատավարձի: Պատահական չէ,
որ երբ 1996 թ. Վիեննայում մեր հայրենակիցների ներկա-
յությամբ ասվեց, թե 700 դոլար ամսական աշխատավարձը
կարող է ապահովել համեմատաբար տանելի կյանք, նրանք
միաձայն ինքնաբուխ վրդովմունք հայտնեցին. ի՞նչ է, ուզում
եք եվրոպական չափանիշների՞ հասնել: Իսկ մինչ այդ, 1993 թ.
Ներքին Բազմաբերդում մեր ամերիկացի հյուրը բանվորներին
առաջարկում էր ամսական 7 դոլար աշխատավարձ, երբ մեզ
տրամադրած վարկերի հաշվին օտարերկրյա աշխատակիցն
օրական ստանում էր… 1460 դոլար:
Հանրապետությունում արտաքին նվիրատվություններով՝
դրամաշնորհներով իրականացվող ծրագրերում ընդգրկված
մասնագետները նույնպես վարձատրվում են ոչ թե ըստ գի-
տելիքների և կատարած աշխատանքի, այլ բացարձակորեն
անընդունելի և ստորացուցիչ չափանիշներով՝ հարո՞ւստ, թե
աղքատ երկրի քաղաքացի է:
Հանրապետություն եկած «լուսավորիչները» հաշվի չեն առ-
նում լսարանի կարողությունը և զարգացող (աղքատ) երկրների
համար նախատեսված դասախոսություններով պարզապես

70
վատնում են ներկաների ժամանակը, երբեմն էլ վիրավորում
նրանց արժանապատվությունը: Օրինակ, Հայ էներգետիկների
միջազգային գիտաժողովում մի դասախոսություն ամբողջո-
վին նվիրված էր տաք ջրի նշանակությանը մարդու կյանքում և
մանրամասնորեն բացատրվում էր լոգանք ընդունելու, մաքուր
հագուստ կրելու անհրաժեշտությունը: Իսկ օրերս, հանրապե-
տության ջրային պաշարներին նվիրված քննարկմանը, օտար-
երկրյա փորձագետները, որպես նորույթ, մեր մասնագետներին
բացատրում էին, որ Հայաստանի առանձին շրջաններում ջուրը
առատ է, իսկ որոշ վայրերում՝ սակավ: Կամ թե, Սևանա լիճը
հայ ժողովրդի համար կարևոր նշանակություն ունի:
Միջազգային ծրագրերի շրջանակներում իրականացվող
որոշ մեթոդներ նույնպես անհանդուրժելի են: Հասուն, հիմ-
նականում բարձրագույն կրթությամբ մարդկանց տրամաբա-
նական խնդիրներ առաջարկելիս, օրինակ, եթե մարդը ծարավ
է, իսկ սեղանին ջուր է դրված, ի՞նչ պետք է անել: Պատաս-
խանը եթե լինում է՝ ջուրը պետք է խմել, ապա այդ դեպքում
ուսուցանողը մեծահոգաբար «ճշտում» է. նախ ձեռքով պետք
է վերցնել բաժակը, նոր միայն խմել:
«Բարերարները» կարճ ժամանակահատվածում կարողա-
ցան տրոհել Հայաստանի Կանաչների միություն (ՀԿՄ) հասա-
րակական կազմակերպությունը, որը ստեղծվել էր նման կազ-
մակերպությունների միավորմամբ: Նույն «բարերարների»
աջակցությամբ, առանձնապես ակտիվ են գործում աղանդ-
ները: Օրինակ, Եհովայի վկաները փորձում են հետևորդներ
գտնել ոչ միայն փողոցում և հիմնարկներում, այլև բնակարան-
ներ են մտնում:
Տարբեր պատրվակներով հանրապետություն է ներկրվում
անորակ սննդամթերք ու դեղեր, իսկ ժամանակակից սար-
քավորումների անվան տակ՝ հիմնականում թափոններ:
Էներգետիկ ճգնաժամի օրերին միջազգային «բարերար-
ները» տրանսպորտի օգտագործված յուղով աշխատող ջեր­
մաէլեկտրակայանի նախագիծ էին ներկայացրել: Պայմանն
այսպիսին էր. սկզբնական փուլում եվրոպական երկրների
տրանսպորտի օգտագործած յուղը պահեստավորել Հա-

71
յաստանի Հանրապետությունում, որից հետո միայն սկսել
կայանի նախագծման ու կառուցման աշխատանքները: Մեկ
այլ նախագծով առաջարկվում էր Երևանում կառուցել նույն-
պես այլ երկրներից ներկրվող քիմիական հեղուկ թափոնների
պահեստ-գործարան: Առանձնապես ուշագրավ էին՝ հանրա-
պետության արդյունաբերական կեղտաջրերը հանգած
հրաբխային խառնարաններ մղելու կամ եվրոպական որոշ
երկրների կենցաղային և արդյունաբերական աղբը մեր հան­
րապետությունում պահեստավորելու առաջարկները: Ահա այս
է միջազգային օգնության գինը:
Հայաստանը դարձել է անպահապան մի արտ, որի վրա բո-
լոր կողմերից հարձակվել են մորեխների տարմեր:
Արտաքին մութ ուժերի և մեր երկրի ղեկավարների առան-
ձին շահերի համերաշխության պատճառով, մեր երկրի հա-
մակարգերի քայքայումը կատարվեց ապշեցուցիչ արագու-
թյամբ: Գործընթացների արագ զարգացումը, ճիշտ է, ավերիչ
աշխատանք կատարեց, բայց միաժամանակ արտաքին ուժի
համար խոչընդոտներ ստեղծեց՝ վերջնական նպատակին
հասնելու ճանապարհին: Արտակարգ իրավիճակում, ինչ որ
չափով, անկառավարելի ու բացահայտ դարձավ վարվող
հայակործան քաղաքականությունը: Նվաճում պետք է հա-
մարել մեր հանրապետության նախագահի և նրա աջակից
կուսակցության նպատակների բացահայտումը, բնակչու-
թյան կողմից արտաքին աշխարհն իր բարքերով ճանաչելը,
«օգնության-բարեգործության-աջակցության» պատրվակով
երկիր թափանցած բազմագույն կազմակերպությունների բուն
նպատակները հասկանալը և ամենակարևորը՝ հայ մարդը մեկ
անգամ ևս համոզվեց, որ անխոցելի է մեր նախնիների անցած
ուղին՝ անձի արժանապատիվ կյանքի երաշխիքը ազգային գա-
ղափարախոսության շուրջ համախմբվելն է:
1997 թ. դեկտեմբեր

72
 ԲԱՐԻ՞Ք Է ԱՐԴՅՈՔ ՆԱՎԹԱՄՈՒՂԸ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ԿԱՄ ԻՆՉՈՒ՞ Է
ԽՐԱԽՈՒՍՎՈՒՄ ՀԱՅԵՐԻ ԱՐՏԱԳԱՂԹԸ
«Գոլոս Արմենիի», 09.11.1999 թ.
Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության մա­
մուլն ու լրատվական այլ միջոցները բազում անգամ անդրա-
դարձել են կասպյան նավթը Արևմուտք տեղափոխելու խնդրին:
Հետևողական քարոզչության շնորհիվ այն կարծիքն է ձևավոր-
վել, որ նավթամուղը Հայաստանի Հանրապետության տա-
րածքով անցնելու դեպքում՝ մենք միայն օգուտներ ենք ունե-
նալու: Իհարկե, առանձին հարցերում օգուտներ կունենանք,
բայց մինչև շահած գումարների հաշվելը, կարծում եմ, պետք
է հաշվել նաև սպասվող վնասները: Եվ միայն օգուտների ու
վնասների համադրումից պարզ կդառնա ծրագրի իրականաց-
ման շահեկան կամ ոչ շահեկան լինելը:
Պետք է նկատի ունենալ, որ նավթամուղ կառուցելիս, այն
էլ լեռնային երկրում, անխուսափելի են հողատարածքի քայ-
քայման ու ավերման դեպքերը, իսկ դրա շահագործման ըն-
թացքում՝ նավթի արտածորումներ, փոքր և մեծ վթարներ
կարող են աղտոտել մեր հողն ու ջուրը՝ դարձնելով օգտագործ-
ման համար ոչ պիտանի: Դժվար է բացառել նաև նավթամուղի
նկատմամբ կատարվելիք հավանական դիվերսիաները (ռազ­
մաքաղաքական, տնտեսական, մրցակցային նպատակներով),
ինչը վտանգավոր է ոչ միայն էկոլոգիական առումով, այլն կա-
րող է պատճառ դառնալ հարևան երկրների հետ միջպետական
հարաբերությունների բարդացման: Հիշենք թեկուզ տարիներ
առաջ Հայաստանին սնուցող գազամուղի պայթեցումները,
միաժամանակ մտովի պատկերացնենք, թե ինչ ավերածու-
թյուններ կլինեին եթե այն նավթամուղ լիներ:
Եվ վերջապես, հզոր ուժերը, ցանկության դեպքում, նավ­
թամուղի անվտանգության ապահովման պատրվակով, կա-
րող են ոտնձգություններ կատարել մեր տարածքների նկատ-
մամբ: Այսօր պատահական չեն հնչում. «Որտեղ նավթ, այնտեղ

73
էլ բանակ» կամ «Նավթամուղը պաշտպանող ռազմական ստո­
րաբաժանումների ստեղծման անհրաժեշտություն» շրջանա-
ռության մեջ դրած հեռահար հայտարարությունները:
Գերտերությունները կասպյան նավթամուղը դարձրել են
«կռվախնձոր», որը կարող է ապակայունացնող հզոր գործոն լի-
նել մեր տարածաշրջանի համար: Հեռու մնալով նավթամուղից
նշանակում է՝ խուսափել բազմապիսի փորձանքներից և աղետ-
ներից:
Չնայած թվում է, որ արդեն որոշված է նավթամուղի ճա-
նապարհը, այդուհանդերձ, ին՞չ հիմքեր կան մտածելու, որ
նավթամուղը կարող է նաև մեր տարածքով անցնել: Նախ,
այս դեպքում նվազելու են կառուցման և շահագործման
ծախսերը, ինչը ձեռնտու է նավթամուղից հիմնական օգուտ
ակնկալող ուժերին: Եվ ապա, նավթամուղը Հայաստանի
տարածքով անցկացնելու մտադրության մասին է խոսում
այն, որ կասպյան նավթը Արևմուտք հասցնելու նախագծերի
քննարկումներին զուգահեռ՝ թուրք իշխանությունների կողմից
ակտիվորեն մարդաթափ է արվում նավթամուղի կառուցման
ենթադրյալ տարածաշրջանը: Արդեն ոչնչացվել են ավելի քան
երեք հազար քրդական բնակավայրեր, սակայն խաղաղության
և մարդու իրավունքների պաշտպանության ջատագով ներկա-
յացվող միջազգային կազմակերպություններն ու երկրները չեն
կանխում էթնիկական զտումները: Փաստորեն, միաժամանակ
իրականացվում է նաև ստրատեգիական նշանակություն ունե-
ցող մագիստրալների շրջակայքում բնակչության խտության
նոսրացում, բերելով այն, այսպես կոչված, «նորմատիվայինի»:
Իհարկե, խոսքը թույլ երկրների տարածքների մասին է:
Այս առումով, կարելի է ենթադրել, որ արտաքին ուժերի
կողմից Հայաստանից բնակչության արտագաղթի անթաքույց
խրախուսումը որոշակի դիտավորությունների հետ մեկտեղ
նաև վերոհիշյալ նպատակն է հետապնդում: Արտագաղթի
ծավալմանը նպաստող գործոններից ցանկանում ենք առանձ-
նացնել միայն միջազգային կազմակերպությունների կողմից
իրագործվող վարկային քաղաքականությունը: Այն ոչ միայն չի
նպաստում երկրի տնտեսության զարգացմանը և բնակչության

74
սոցիալական վիճակի բարելավմանը, այլև պատճառ է դառնում
հասարակության աստիճանաբար խորացվող աղքատացմանը
և երկրի թուլացմանը: Օրինակ, մեր երկիրը վերջին 8 տարի-
ներին այդ կազմակերպություններից մոտավորապես 800 մլն
դոլար վարկ է վերցրել: Եթե վարկատուները Հայաստանի կա-
ռավարությանը թույլ տային, որ այդ վարկերի մի մասը ուղղվեր
մեր արդյունաբերությունը և գյուղատնտեսությունը ժամանա-
կակից տեխնոլոգիաներով հագեցնելուն, մյուս բաժինը՝ արտա-
քին շուկայից անհրաժեշտ հումք և այլ ապրանք ձեռք բերելուն,
իսկ մի մասն էլ՝ բնակչության աշխատավարձին և թոշակներին,
ապա մենք այժմ կունենայինք գործող տնտեսություն և կկա­
րողանայինք մարել վերցրած վարկերը, իսկ բնակչության ար-
տագաղթը, հետևաբար, չէր հասնի ազգակործան ծավալների:
Եթե ազգային քարոզչական համակարգը բնակչությանը
իրազեկ դարձներ արտագաղթի հետ կապված խնդիրներին,
հավանաբար, բազմաթիվ մարդիկ չէին լքի իրենց հայրենիքը,
առավել ևս, որ հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ թշնամիների
կողմից դուրս է մղվել իր բնօրրանից, բայց գործադրել է ամեն
մի ճիգ ու ջանք երկրում մնալու համար: Այսօր զանգվածա-
յին արտագաղթին զուգահեռ որոշ կազմակերպություններ
և «բարերարներ» Հայաստանի Հանրապետությունից ար­
տահանում են շնորհաշատ երեխաներին ու երիտասարդ-
ներին, ինչը հիշեցնում է նաև 19-րդ դարում Պարսկահայքի
հայաթափումը, երբ ցարական կայսերական մեքենան նախ
տեղահանեց հայ հոգևորականությանը, որին և հետևեց հայ
բնակչությունը: Պետք է մարդկանց գիտակցությանը հասնի
այն դառը ճշմարտությունը, որ արտագաղթի պատճառով ոչ
միայն կասկածելի է դառնում հայ ժողովրդի ապագան, այլև
գաղթողների սերունդները, դեպքերի բերումով, պարտավոր-
ված կլինեն զենք վերցնել իրենց իսկ նախնիների հայրենիքի՝
Հայաստանի դեմ:
Այսպիսով, վարկային երկրախեղդ քաղաքականության հե-
տևանքով Հայաստանը զրկվել է այդ պարտքերը հատուցելու
և մարդկանց սոցիալական վիճակը բարելավելու և տնտեսու-
թյունը վերականգնելու հստակ լծակներից: Իսկ նոր վարկերը,

75
նույն քաղաքականության պայմաններում, ակնհայտորեն
առավել կխորացնեն երկրի տնտեսական ճգնաժամը և կմե­
ծացնեն արտաքին ճնշումը:
Իրադրության տերերը Հայաստանի համար նավթամուղը
նվեր կամ մեծ բարիք ներկայացնելով փորձում են Հայաստանի
իշխանություններից փոխզիջում կորզել, այն դեպքում, երբ
փոխզիջումը հենց նավթամուղը կառուցողներից պետք է պա-
հանջել: Օրինակ, այդ հարցում շահագրգիռ Թուրքիան արդյոք
չի՞ մտածում վերադարձնել Արևմտյան Հայաստանի տարածքը,
որպես փոխհատուցում, նավթամուղը մեր երկրով անցնելու
դիմաց, ինչը նաև կվերականգնի պատմական արդարությունը
և մեր երկու ժողովուրդների միջև իրական բարեկամության
հիմքեր կդնի:
Իհարկե, դժվար է պնդել, որ հայերին արտագաղթի մղելը
պայմանավորված է միայն նավթամուղի կամ այլ մագիստրալ
կառուցելու հետ: Կարծում եմ, այստեղ գործում է մի շարք
նպատակներ հետապնդող գործողությունների ծրագիր:
Կարևոր չէ, թե ո՞ւմ ձեռքով կամ ի՞նչ մեթոդներով, սակայն,
զգացվում է, որ առանձին ուժեր փորձում են իրագործել «Հա-
յաստանն առանց հայերի» տխրահռչակ թեզը:
1999 թ․ հոկտեմբերի 16

ԵՎՐՈՊԱՌԼԱՄԵՆՏԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ,
ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ «ԿԱՆԱՉՆԵՐԻ»
ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ
ԷԼԶԱԲԵԹ ՇՐՅՈԴԵՐԻՆ
Հարգելի տիկին Շրյոդեր,
Հայ-ադրբեջանական հակամարտությանը վերաբերող
Եվրոպառլամենտ ներկայացրած Ձեր զեկույցն ինքնին հե-
տաքրքիր է այն առումով, որ մաս է կազմում Հայոց հարցին
նվիրված բազմաթիվ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գնահատական­
ների։ Այն ընթերցելիս մի շարք հարցեր են առաջանում, որոն-

76
ցից մի քանիսի պատասխանը հարկ ենք համարում ստանալ
Ձեզնից։
Նախ, ի՞նչ հիմքեր ունեք պնդելու, որ հայ-ադրբեջանական
հակամարտությունն արդյունք է «հայ մտավորականության
ծայրահեղ ազգայնամոլական ձգտումների», կամ սփյուռքա­
հայությանը համարում եք խաղաղության հաստատմանը
խոչընդոտող, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանություններին՝
ապօրինի։
Ինչու՞ զեկույցում չեք անդրադարձել տարածաշրջանի
էկոլոգիական խնդիրներին։ Այն դեպքում, երբ մեր նախնա-
կան հանդիպումներում շեշտվում էին տեղում եղած հրա-
տապ լուծում պահանջող բնապահպանական խնդիրները
Եվրոպառլամենտ ներկայացնելու և դրանց լուծման համար
ուղիներ որոնելու անհրաժեշտությունը։ Ահա թե ինչը պետք
է լիներ, մեր պատկերացմամբ, Ձեր այցի հիմնական նպա-
տակը։ Եթե Դուք որոշել էիք անդրադառնալ տարածաշրջանի
միայն ռազմաքաղաքական իրավիճակին, ապա ինչու՞ ուղևո-
րության միջնորդ դարձրիք Հայաստանի Կանաչներին, երբ
պաշտոնական հրավեր ստանալու լայն հնարավորություններ
ունեիք։ Ձեզ, կարծում ենք, հայտնի է, որ հանրապետության
բնակչության որոշ շրջաններում Հայաստանի Կանաչներն ըն-
կալվում են որպես «գործարան փակողներ», իսկ Ձեր ուղևո-
րությունից հետո դրան նաև ավելացավ «կողմնակալ անձանց
ղարաբաղյան հիմնահարցում ներքաշողներ» որակումը։
Երևանում մեր առաջին հանդիպումը նույնպես անակնկալ
էր, երբ պարզ դարձավ, որ Դուք ուղևորության ընթաց­
քում խորհրդատու եք ընտրել Մոսկվայի տխրահռչակ
«Մեմորիալ» կազմակերպության ներկայացուցչին, որը
հայ-ադրբեջանական հիմնահարցում կողմնակալի համ-
բավ ունի, կողմնակալի համբավ ունի նաև այդ կազմակեր-
պությունը։ Ի միջի այլոց, միայն Ձեր ուղևորությունից հետո
հրապարակումներից տեղեկացանք, որ գերմանացի Ձեր
գաղափարակից գործընկերները արդեն տարիներ շարու-
նակ օգտվում են «Մեմորիալի» ծառայություններից և հայ-
ադրբեջանական հակամարտության խնդրում՝ կեղծիքի ու

77
նենգափոխումների վրա հիմնված հրապարակումներով և
ստորագրահավաքներով ապակողմնորոշում են Գերմանիայի
հասարակայնությանը՝ ի շահ Ադրբեջանի:
Մենք զարմացած ենք, որ Դուք Հայաստանի Կանաչների
միության կոորդինատոր պրն. Թադե Գրիգորյանի՝ Ձեր զեկույ­
ցի հետ կապված հիմնարար հարցերին պատասխան տալու
փոխարեն նոր հարձակման եք անցնում, այս անգամ արդեն
Հայաստանի Կանաչներին անվանելով «Կանաչների հիմ-
նադրույթները մոռացող» և նույնիսկ «ծայրահեղական»՝ միա-
ժամանակ մատնացույց անելով լիսաբոնյան գագաթնաժողովի
53 մասնակից երկրների համերաշխությունը Ադրբեջանի տա-
րածքային անբաժանելիության խնդրում։
Եթե Դուք եվրոկանաչների ներկայացուցիչը չլինեիք և
անդրկովկասյան տարածաշրջանի պատմա-աշխարհագրա­
կան, էթնիկական և այլ հարցերում սակավ գիտելիքներ ունե­
նայիք, ապա այդ դեպքում լիսաբոնյան հայտարարության հետ
կապված Ձեր ոգևորությունը միգուցե հնարավոր լիներ հաս-
կանալ։ Սակայն Դուք գրում եք, որ մինչև Ղարաբաղ ուղևորվելը
«մանրամասն» ուսումնասիրել եք խնդիրը և նամակում բերված
փաստերին լավատեղյակ եք։ Եվ, այդուհանդերձ, լիսաբոնյան
հայտարարությունը համարում եք արդար և կառուցողական։
Ցավալի փաստ։ Դուք կառուցողական եք համարում մի հայտա-
րարություն, որն անհնար է դարձնում Լեռնային Ղարաբաղի
հայությանն իր բնօրրանում ապրելը և նրան կանգնեցնում ցե-
ղասպանության նոր վտանգի առջև։ Կամ հայերն իրենց ֆի-
զիկական գոյությունն ապահովելու համար ստիպված պետք
է լքեն բուն հայրենիքը, ինչպես դա կատարվեց, օրինակ,
Ադրբեջանի կազմում եղած Նախիջևանի հայկական ինքնավար
հանրապետության հետ, ուր արդեն 1980 թվականի կեսերից
հետո հայ ազգաբնակչություն այլևս չմնաց։
Ձեզ ոգևորող, ուժի դիրքերից պարտադրվող լիսաբոնյան
տխրահռչակ հայտարարությունն ի սկզբանե դատապարտ-
ված է, և չի կարող նպաստել կայուն խաղաղության հաս-
տատման գործին։ Ընդհակառակը, այն տարածաշրջանն
ապակայունացնող դանդաղ գործող ռումբ է։ Լիսաբոնյան

78
գագաթնաժողովի միաձայնությունը Ղարաբաղի հարցում
մեզ հիշեցնում է հույն փիլիսոփա Սոկրատեսի սպանությունը,
երբ հանցանքի բացակայության պարագայում նրան թույնը
մատուցվեց` ձայների բացարձակ մեծամասնությամբ։
Հարգելի՛ տիկին, համամիտ չե՞ք, որ հայության ինքնո­
րոշման իրավունքի ոտնահարումը և սահմանների անքակ­
տելիության սկզբունքի քաղաքականության որդեգրումը
վտանգի տակ է դնում ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի հայու-
թյան, այլև փոքր էթնոսների գոյությունն ընդհանրապես։ Եվ
եթե Դուք իրոք Ձեզ տարածքային ամբողջականության պահ-
պանման առաջամարտիկ եք համարում, ապա ինչու չփորձեցիք
կանխել Հարավսլավիայի և Խորհրդային Միության տրոհումը։
Դուք դատապարտում եք «ազգայնամոլ» հայության միավոր-
ման ձգտումները։ Հետաքրքիր է իմանալ՝ արդյո՞ք նույն վե-
րաբերմունքն եք ունեցել ՄԱԿ-ի անկախ սուբյեկտներ հան-
դիսացող ֆեդերատիվ և դեմոկրատական Գերմանիաների
վերամիավորման հարցում, կամ եթե ընդունում եք Գերմանի-
այի վերամիավորումը, ապա ինչո՞ւ հանդես չեք գալիս Արևել-
յան և Արևմտյան Հայաստանի վերամիավորման օգտին:
Ձեր զեկույցում և պատասխան նամակում կան կողմնակալ
ու գիտականորեն չհիմնավորված դրույթներ, նենգափոխում-
ներ, ինչպես նաև վիրավորական արտահայտություններ՝
ուղղված հայ ժողովրդին, նրա իշխանություններին, կազմա­
կերպություններին և առանձին անձանց։ Այս կապակցու-
թյամբ սույն թվի մայիսին Բեռլինում հանդիպման ժամանակ
Դուք, ձեր գործընկերների ներկայությամբ, խոստացաք եր-
կու ամսվա ընթացքում զեկույցում կատարել շտկումներ և
տալ գրավոր պարզաբանումներ, ինչպես նաև՝ ներողություն
խնդրել, սակայն առայսօր Ձեզնից որևէ պատասխան չենք
ստացել։ Կարծում ենք, այդ էր նաև պատճառներից մեկը, որ
Եվրոպառլամենտի շրջանակներում` մեր տարածաշրջանի
ճառագայթային անվտանգությանը նվիրված նախատեսված
խորհրդակցությունը տեղի չունեցավ։
Չնայած Ձեր պնդմանը, թե Դուք անկողմնակալ եք և չեզոք,
սակայն Ձեր զեկույցից պարզ երևում է, որ այդպես չէ։ Մինչև

79
անգամ Ղարաբաղի հայության ինքնապաշտպանությունը
Դուք տհաճությամբ եք ընկալում։ Անկողմնակալ և չեզոք լինելն
ապացուցվում է ոչ թե հայտարարություններով, այլ փաստերի
անաչառ մեկնաբանմամբ։ Մի՞թե Ձեր պաշտոնը թույլ է տալիս
Ձեզ դատախազի կեցվածք ընդունել և նորից շրջանառության
մեջ դնել թուրք-ադրբեջանական քարոզչության հորինած
հակահայ վտանգավոր որոշ գաղափարներ։
Ձեր այն հարցին, թե ինչո՞ւ Դուք պետք է կողմնակալ լի-
նեք, իրոք դժվար է ուղղակի պատասխանել։ Թույլ տվեք
միայն Ձեզ հարցնել, օրինակ, ինչո՞ւ 1915 թվականի Օսմանյան
կայսրությունում հայերի տեղահանման և բնաջնջման օրերին
Բեռլինում Թուրքիայի դեսպանը աշխարհով մեկ տարածեց այն
սուտը, թե իբր Վանում հայերը 150 հազար թուրք են կոտորել,
այն դեպքում, երբ, ինչպես հայտնի է, Վանի հայությունը կա-
րողացավ մեկ ամիս ինքնապաշտպանություն կազմակերպել,
որի ընթացքում զոհվեցին բազում հայեր և սպանվեց նաև 18
թուրք։ Կամ թե ինչու՞ հայոց ցեղասպանության տարիներին
թուրք ջարդարարները գերմանական դիվանագիտության կող-
մից համարվում էին «արևելքի ջենտլմեններ»։
Հարգելի՛ տիկին Շրյոդր, կասպիական նավթի գործոնը
տարածաշրջանում նորույթ չէ։ Նրա բուրմունքը շատերին է
գերել ու գերում։ Այդ առումով ուշագրավ է 1918 թվի հուլիսի
7-ին Լենինի հեռագիրն ուղղված Ստալինին, ուր մասնակիորեն
ասվում է. «…ամենակարևորն այն է, որպեսզի… Շահումյանն
իմանա գերմանացիների առաջարկը… Գերմանացիները համա-
ձայնել են կասեցնել Բաքվի վրա թուրքերի հարձակումը, եթե
մենք գերմանացիներին երաշխավորենք նավթի մի մասը։
Իհարկե՝ մենք կհամաձայնենք»։ Հավանաբար, այդ նույն նավթը
այսօր էլ է իր սև գործը կատարում։
Մենք դժվար թե անդրադառնայինք Ձեր զեկույցին, եթե
Դուք Եվրոկանաչների ներկայացուցիչ և պաշտոնյան չլինեիք։
Վերջին հանգամանքը մեզ պարտավորեցնում է, քանի որ ինչ-
պես Հայաստանի, այնպես էլ աշխարհի բնակչության զգալի
զանգվածը մեծ հույսեր է կապում Կանաչների հետ, որպես ար-
դարության ջատագովների։

80
 Լինելով Կանաչների ներկայացուցիչ, Դուք ոչ միայն չպետք
է վախենաք ինքնավար պետությունների ձևավորումից,
այլև հակառակը՝ պետք է խրախուսեք այդ գործընթացը,
քանի որ այդպիսի համակարգն է երաշխավորում բնության
պահպանությունը և բնական ու այլ կարգի հարստությունների
բանական օգտագործումը, որը տնտեսության կայուն զարգաց-
ման հիմք է և խաղաղության երաշխիք։ Ինքնիշխան երկրներն
են, որ ելնելով իրենց ապագայի շահերից, պայմաններ են ստեղ-
ծում բանական բնօգտագործման իրականացման համար, երբ
փոխադարձ համաձայնեցվում են բնակչության և բնության
պահպանության շահերը։ Կայսերական բնօգտագործման
գիշատչական գործելակերպն արդեն հայտնի է իբրև բնական
համակարգերի քայքայման, ուրիշ երկրների հարստություն-
ների կողոպտման և բազմաթիվ ժողովուրդների ապագան
խոչընդոտող գործոն։
Հույս ենք հայտնում, որ բնապահպանության հիմնահար­
ցերով և կայուն խաղաղության հաստատմամբ իսկապես մտա-
հոգ կազմակերպությունները և առանձին անհատները իրենց
բողոքի ձայնը կբարձրացնեն ի շահ էթնիկական ամեն տեսակ
ճնշումների և բռնությունների կանխման և մասնավորապես
Լեռնային Ղարաբաղի հարցի արդար լուծման։ Վստահ ենք
նաև, որ մարդկությունն ի վերջո կդատապարտի դարասկզբին
Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչ և իրականացնող
Թուրքիային և նրա աջակից Գերմանիային։
Մենք ուրախ կլինեինք Ձեզ տեսնել բնության պահպանու-
թյան և կայուն խաղաղության ու արդարության հաստատման
համար պայքարող առաջամարտիկների շարքերում։
Հարգանոք՝
Հակոբ Սանասարյան
Հայաստանի Կանաչների միության նախագահ
Հրապարակվել է նաև, որպես բաց նամակ («Ազգ», 1997 թ.
նոյեմբերի 6 և «Հայոց աշխարհ» թերթերում)։
Վերը ներկայացվածը մեկն է 1996‑97 թվականներին
Եվրոխորհրդարան ուղարկված բազում նամակներից։ Այս հար-

81
ցում մեծ դեր կատարեց Հոլանդիայում բնակվող, Հայաստանի
Կանաչների միության համակարգող Թադե Գրիգորյանը։ Նա
կարողացավ ձեռք բերել Էլզաբեթ Շրյոդերի՝ Եվրոխորհրդարան
ներկայացվելիք զեկույցի նաև գերմաներեն տարբերակը և
դրանց հարակից նյութերը, մինչ դրանք Շրյոդերը կներկայաց-
ներ Եվրոխորհրդարան։ Հարգարժան Գրիգորյանի շնորհիվ
հնարավոր եղավ ուսումնասիրել այդ և բաղոքի նամակներ
ուղարկել այդ կազմակերպության բոլոր բարձրաստիճան պաշ-
տոնյաներին և բազմաթիվ պատգամավորների։
1996-ի աշնանը, Բեռլինում կայացած Եվրոխորհրդարանի
Կանաչների ֆեդերացիայի կոնգրեսի ընդմիջումներից մե-
կում, կազմակերպվեց Շրյոդերի կողմնակալ զեկույցի հակիրճ
քննարկումը՝ մասնակցությամբ բազում պատգամավորների և
Ադրբեջանի ներկայացուցչի։ Թ․ Գրիգորյանը լսելով Շրյոդերի
անհիմն, անհեթեթ ու խուսանավող պատասխանները, բոլորի
ներկայությամբ ասաց, — տիկին դու կեղտոտ ես, դու կեղտոտ
գործ ես անում․․․ Շրյոդերը ներողություն խնդրեց և խոստացավ,
որ ուղղումներ կկատարի իր զեկույցում և գրավոր ներողու-
թյուն կխնդրի։ Սակայն նրանից և պատգամավորից որևէ
պատասխան չստացանք։ Երբ այդ պահին թվում էր, թե մենք
շատ աջակիցներ ունենք, օրինակ, ներկա պաշտոնյաներից
մեկը, առանձնազրույցում ասաց, թե լավ էք սկսել, Շրյոդերի
վրա ճնշումը, չթուլացնե’ք։ Ճիշտ է, 24 տարի է անցել ու այդ
պաշտոնյայի ազգանունը շատ լավ հիշում եմ, սակայն նրա
անունը չեմ գրի, այն հիմնավորմամբ, որ գուցե այժմ էլ նա այդ
կազմակերպությունում պաշտոն է զբաղեցնում, ով մշտապես
սրտացավություն է ցուցաբերել Հայաստանին վերաբերող
հարցերում։
Բերեմ մեկ օրինակ, թե ինչպես այդ նույն անձնավորու-
թյան շնորհիվ կանխվեց, մեր դեմ ուղղված, ադրբեջանցիների
ելույթը։
1995 թվականի մայիսին, Թիֆլիսում տեղի ունեցավ Եվրո­
պառլամենտի Կանաչների ֆեդերացիայի խորհրդակցությունը,
նվիրված տարածաշրջանի միջուկային և ճառագայթային
անվտանգությանը։ Այն ծրագրված էր իրականացնել Երևա-

82
նում, քանի որ խնդրի կիզակետում Հայկական ատոմակայանն
էր, սակայն ադրբեջանցիները հրաժարվեցին Երևան գալ։
Խորհրդակցության վերջին օրը կազմակերպված մամուլի
ասուլիսում ինձ առաջարկվեց ամփոփիչ խոսք ասել։ Ելույթի
վերջում ասացի, որ եթե վերացվի Հայաստանի շրջափակումը
և ջերմային էլեկտրակայանների համար անհրաժեշտ վառե-
լիքը մտնի Հայաստան, ապա այդ դեպքում, ատոմակայանի
վերաբացման անհրաժեշտություն չի լինի, իսկ այժմ կառա-
վարությունը ստիպված է վերաբացել ատոմակայանը, քանի
որ շրջափակման պատճառով, երկիրը էլեկտրաէներգիայով
ապահովելու մյուս ճանապարհները հիմնականում փակ են։
Կարծում էի, որ խոսքս ավարտված է, սակայն Մոսկվայի
«Аргументы и факты» թերթի թղթակից, մի կարմրամորուս-
կարմրամազ տղամարդ, չթաքցնելով իր ատելությունը, հայտա-
րարեց, թե դուք ի՞նչ իրավունք ունեք խոսելու էներգետիկայի
խնդիրը քաղաքական ճանապարհով լուծելու մասին, երբ ձեր
տանկերն ու զրահամեքենաները կանգնած են ադրբեջանա-
կան հողի վրա և ձեր երկրի ագրեսիայի պատճառով ավելի
քան մեկ միլիոն ադրբեջանցիներ զրկվել են իրենց հողից ու
բնակավայրերից։
Հարցի անվան տակ հնչած այս հայտարարությունն ան-
սպասելի էր ոչ միայն ինձ, այլ նաև դահլիճում գտնվողների
համար, քանի որ չորս օրյա քննարկումներում խոսվել էր միայն
ճառագայթային և միջուկային անվտանգության խնդիրների
մասին, պարզ է՝ մշտապես օրինակ էր բերվել Հայկական ատո-
մակայանը։
Դիմելով ներկաներին ասացի, որ կարող եմ պրովոկացիոն
այդ հարցին չպատասխանել, քանի որ մենք այստեղ բացար-
ձակորեն այլ նպատակով ենք հավաքվել, սակայն բարոյական
առումով չեմ կարող անպատասխան թողնել նպատակայնորեն
հնչեցրած կեղծիքն ու հերյուրանքը։
Ահա, մի քանի խոսք այդ պատասխանից։
— Վստահ եմ բոլորին է հայտնի, որ պատերազմը սկսել է
Ադրբեջանը։ Ադրբեջանը 70 տարիների ընթացքում ամբողջո-
վին հայաթափեց իրեն բռնակցված Նախիջևանի ինքնավար

83
հայկական հանրապետությունը, սակայն չկարողացավ նույնը
անել Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզում և հայ մար-
դուն իր բնօրրանից զրկելու նպատակով հարձակվեց այդ
մարզի վրա։ Մեկ տարի առաջ այդ պատերազմը ավարտվեց
Լեռնային Ղարաբաղի հայության հաղթանակով։ Թշնամու հա-
մեմատությամբ փոքրաթիվ հայության հաղթանակը պայմա-
նավորված էր նրանով, որ նա կռվում էր հանուն կյանքի, իսկ
ադրբեջանցիները՝ հանուն իրենց առավել բարեկեցության։ 20-
րդ դարի առաջին տասնամյակներում Օսմանյան Թուրքիայի
կողմից հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացրած գենոցիդն
էր պատճառն այն բանի, որ կոտորածից փրկված ջլատված հա-
յությունը չկարողացավ ընդդիմանալ նշված երկու բուն հայկա-
կան տարածքները Ադրբեջանի ենթակայությանը հանձնելուն։
Նաև՝ այստեղ ներկա Եվրոպառլամենտի պատգամավորներին
պիտի ասեմ, որ ձեր հայրերի անտարբերության և որոշների
անմիջական աջակցությամբ թուրքերը կարողացան իրա-
կանացնել հայոց գենոցիդը և այսօր էլ, օրինակ, հայկական
ատոմակայանի խնդրի քննարկումից կարծես այն տպավո-
րությունն է ստեղծվում, որ Եվրոպառլամենտը այս միջոցա-
ռումը իրականացրել է առանց լուրջ գործնական քայլեր
կատարելու հեռանկարով, կարծես միայն նրա համար, որ-
պեսզի այդ ատոմակայանի հավանական վթարի դեպքում,
արխիվից հանի և մարդկությանը ցույց տա, թե տեսեք՝ մենք
ժամանակին զգուշացրել ենք, սակայն Հայաստանի կառա-
վարությունը այն արհամարհել է․․․ Նաև մի քանի օր է, ինչ
քննարկվում է այս տարածաշրջանի միջուկային անվտանգու-
թյան խնդիրը և առանց բացառության, բոլոր մասնակիցները
այն կարծիքն են հայտնում, որ միայն փոխադարձ հարգանքի
և համատեղ գործունեության միջոցով է հնարավոր հասնել
դրան։ Ցավալի է, որ այստեղ խոսքն ու գործը հակասում են
միմյանց։ Օրինակ, նախորդ ընդմիջմանը, ադրբեջանցի այս
չքնաղ տիկինը (նրան մատնացույց անելով), ահա թե ինչ էր
քարոզում Եվրոպառլամենտի մի քանի պատգամավորների,
որ Հայաստանից «ժիգուլի» ավտոմեքենաներով Սումգաիթ
եկած հայ երիտասարդները, բենզին լցրեցին իրենց մեքենա-

84
ների վրա և հրդեհեցին ու սկսեցին այդ քաղաքում բնակվող
հայերին սպանել և իրենց հետ եկած լրագրողները աշխարհով
մեկ տարածեցին, որ ադրբեջանցիներն են սպանել հայերին։
Ահա թե ինչ կեղծիք է տարածվում համերաշխության հայտա-
րարություններին զուգահեռ․․․
Ելույթի ընթացքում տեսնում էի, որ Ադրբեջանի նախա-
գահի անվտանգության քարտուղարը գրառումներ է կա-
տարում (նրանց պատվիրակությունը մոտ 30 հոգի էր), նա
նախագահությանը հայտնեց, որ ցանկանում է պատասխան
ելույթով հանդես գալ։ Նախագահողներից մեկը՝ Զուրաբ
Ժվանիան նույնպես հայտարարեց՝ քանի որ գործը այսպիսի
ընթացք ստացավ, ուրեմն մեր բարեկամ ադրբեջանական
պատվիրակությունը պետք է պատասխան խոսքի իրավունք
ստանա։
Նմանատիպ միջոցառումներում մասնակից լինելս ար-
դեն ինձ հուշում էր, որ ադրբեջանցիները ինչ սուտ ու կեղ-
ծիք էլ որ ասեն, միևնույն է, նորից ինձ ձայն չեն տալու, ուստի
շատ անհանգստացած էի։ Եվ այդ պահին, նկատեցի, որ վերը
նշածս պաշտոնյան Զուրաբին ինչ-որ բան է ասում, որից
հետո Զուրաբը խոսափողով հայտարարեց, — քանի որ ժա-
մանակը սահմանափակ է, ուստի ընդմիջմանը Հայաստանի
և Ադրբեջանի պատվիրակությունների համար պայմաններ
կստեղծենք, որպեսզի նրանք համատեղ քննեն իրենց հուզող
հարցերը։ Սակայն այդ քննարկումը չկայացավ։ Չկայացան
նաև նախատեսված ամփոփիչ մի քանի ելույթները, քանի որ
«Аргументы и факты» թերթի պրովոկատոր թղթակիցը իր
հայտարարությամբ խափանեց միջոցառման նորմալ ընթացքը։
1997 թվին Ստամբուլում կայացած Եվրոկանաչների ֆե­
դերացիայի սևծովյան երկրների տնտեսական համագոր­
ծակցության համաժողովի ավարտից հետո, երբ նույն
պաշտոնյայի հետ քննարկում էինք հաջորդ տարի Երևա-
նում Հայկական ատոմակայանին նվիրված խորհրդակ­
ցություն կազմակերպելու հարցը, նա ինձ հարցրեց, թե
խորհրդակցության կայանալու դեպքում, արդյո՞ք նույնպիսի
ելույթ կունենաս, ինչպես Թիֆլիսում էր։ Նրան պատասխա-

85
նեցի, որ կարող եմ վստահ ասել՝ այդպիսի ելույթ չի լինելու,
իհարկե, եթե պրովոկացիաներ ու սադրիչ հարցեր չլինեն։

ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ
Уважаемая редакция «Заря востока»
Мы, Зеленые Армении, с пониманием восприняли опу‑
бликованную статью в номере еженедельника «Твалтан» N1 от
7‑14 апреля 1999 г., «Дамоклов меч Армении над головой Кавка‑
за». Считаем, что подобные публикации призывают к бдитель‑
ности, способствуют предотвращению вероятной катастрофы.
Однако странное впечатление произвела грузинская поговорка в
качестве эпиграфа к статье: «Кто выколол тебе глаз? — Мой брат».
Мы бы, со своей стороны, предложили более соответству‑
ющий сюжету эпиграф: «Не рой яму ближнему, сам в нее попа‑
дешь». Ведь в свое время, когда шла речь о повторном вводе в
старой Армянской атомной станции, общественные организации
соседних стран проявили по этому поводу беспокойство, одна‑
ко, оказалось, эта активность была чисто внешней. Отдельные
представители общественности Грузии, будучи в Армении, в
недоумении задавали вопрос: не лишена ли вся эта шумиха с
Армянской атомной реальных оснований? А в Евро федерацию
Зеленых были посланы сигналы относительно повторного пуска
Армянской атомной: мол, это хитрая уловка армян, направленная
на получение инвестиций.
Вопрос Армянской атомной в самом деле входит в сферу
интересов всего региона. Подобным публикациям, думается, не
должны сопутствовать тенденциозные детали, вносящие разлад
в согласованность наших усилий, направленных на экологиче‑
скую безопасность региона.
Акоп Санасарян, председатель Союза Зеленых Армении

«Заря востока» (Грузия), 25‑27 Августа 1999 г.

86
 ԷԿՈԼՈԳԻԱ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
«Հայոց աշխարհ», 08.07.1997 թ.
Մեր աշխատակից Արթուր Հովհաննիսյանի հարցերին է պա‑
տասխանում Հայաստանի Կանաչների միության նախագահ
Հակոբ Սանասարյանը։
— Վերջերս երկու ամսով դադարեցվեց Հայաստանի ատո­
մակայանի երկրորդ էներգաբլոկի աշխատանքը` նորոգում կա‑
տարելու անհրաժեշտությամբ: Ի՞նչ կասեք այդ կապակցությամբ:
— Ատոմակայանի հարցում, իհարկե, խնդիրը շատ նուրբ
է: Կարծում եմ, ով էլ լիներ ատոմակայանի պատասխանա-
տուն, բոլոր տվյալները չէ, որ կդարձներ հասարակայնության
սեփականությունը: Թողարկման ժամանակ նրանք ասում
էին, որ պարբերաբար պետք է նորոգումներ կատարվեն:
Հենց դա վկայում է արդեն, որ այդ օբյեկտը հուսալի չէ: Մեր
ատոմակայանը, իր տեսակի մեջ ամենահին նմուշներից է,
հետևաբար և բարոյապես, և ֆիզիկապես մաշված է: Հայ-
կական ատոմակայանի ներկայացրած վտանգը մեծ է ոչ
միայն տեխնիկական թերությունների և տեղանքի, այլ նաև
սպասարկող անձնակազմի սոցիալական անբավարար պաշտ­
պանվածության պատճառով: Չափազանց մեծ է մեր ատո­
մակայանի անձնակազմի պատասխանատվությունը` օպերա­
տորից մինչև վարչակազմ: Փաստորեն այսօր նրանց ձեռքում
է հայ ժողովրդի լինել-չլինելու հարցը: Եվ պատահական չէ, որ
մենք խիստ անհանգստացած ենք այն կապակցությամբ, որ
ատոմակայանի աշխատողները ստանում են խիստ ցածր աշ-
խատավարձ: Իհարկե, հանրապետությունում գրեթե բոլորն
են ստանում շատ ցածր աշխատավարձ: Բայց ամեն ինչից վեր
և առաջին հերթին ատոմակայանի աշխատողները պետք է
սոցիալապես պաշտպանված լինեն, որպեսզի կարողանան
իրենց ողջ կարողությունն ուղղել ատոմակայանի լիարժեք և
անվտանգ գործարկմանը: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի
Կանաչների միության հունիսի 19-ի ժողովում, երբ խոսվեց
չեռնոբիլյան լիկվիդատորների մասին, նաև հարց բարձրացվեց
այն կապակցությամբ, որ ՀՀ Ազգային ժողովը զրկում է նրանց

87
պետական անհրաժեշտ արտոնություններից` անվճար դեղո-
րայք ձեռք բերելու և այլն, ու շատ սովորական կարգավիճա-
կով ընդամենը ինչ-որ փոխհատուցում է տալիս: Հիմա փորձում
ենք դիմել ՀՀ Ազգային ժողովին, որ վերականգնեն չեռնոբիլյան
աղետի դեմ մաքառած մեր քաղաքացիների արտոնություն-
ները, որոնք պետք է հասցնել առավել բարձր կարգավի-
ճակի, քան ունեն Հայրենական և նույնիսկ Աղվանստանի
պատերազմների մասնակիցները: Կարծում եմ, բացատրու-
թյան կարիք չկա, թե ինչու պետք է գնալ այդ քայլին:
—  Հայաստանում բավական վաղուց է, ինչ խոսում են նոր
ատոմակայանի կառուցման մասին: Ի՞նչ տեղեկություններ ունեք,
իշխանությունների կողմից գործնական ինչ-որ քայլեր արվե՞լ են:
—  Նոր ատոմակայան կառուցելը շատ մեծ ֆինանսա-
կան միջոցներ է պահանջում: 1000 մեգավատ հզորություն
կառուցելու համար այժմ պետք է 3‑4, երբեմն նույնիսկ 5 մլրդ
ամերիկյան դոլար: Բայց, կարծում եմ, այդ դոլարները կտան:
Ընդհանրապես, թույլ զարգացած երկրներում ՄԱԳԱՏԵ-ն
և նրան հարակից ուժերը աշխատում են զարգացնել ատո-
մային էներգետիկան, և դա այն դեպքում, երբ աշխարհում
արդեն հայտնի է, որ այդ էներգետիկան ամենաթանկն է
ու ամենավտանգավորը: Պատահական չէ, որ Արևմտյան
15 երկրներից 14-ը, այսինքն, բացառությամբ Ֆրանսիայի,
տարիներ առաջ հրաժարվեցին ատոմային էներգետիկան
ծավալելուց: Իհարկե, հաշվի առան վտանգի չափը, մանրամաս-
ները, բայց հրաժարման հարցում հիմնական դերը կատարեց
տնտեսական հաշվարկը: Փորձագետները ապացուցեցին, որ
ատոմակայանի արտադրած էլեկտրաէներգիան չի ծածկում
իր ծախսերը, իհարկե, հաշվի առնելով նաև ռադիոակտիվ
թափոնների վնասազերծման և հավանական աղետի դեպքում
միջոցառումների ծախսերը: Այժմ Ֆրանսիան եռանդուն աշխա-
տանք է տանում, որպեսզի Հայաստանում նոր ատոմակայան
կառուցվի: Այդ հարցում մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում
նաև Ռուսաստանը: Այս երկու երկրները ամեն կերպ աշխա-
տում են, որ Հայաստանում նոր ատոմակայան կառուցվի, և
այստեղ պահվեն ռադիոակտիվ թափոնները: Էներգետիկ քա-

88
ղաքականությունը վարելով ատոմայինի գերակայությամբ,
Հայաստանի կառավարությունը ակամա ընտրում է տնտեսու-
թյան քայքայման և երկրի ապագան վտանգելու ճանապարհը:
Աշխարհի տերը հանդիսացող հզոր ուժերին պետք չէ, որ յու-
րաքանչյուր երկիր ունենա իր տնտեսությունը և տեր լինի իր
բնական պաշարներին: 20-րդ դարի վերջի գոնե 30‑40 տարի-
ները ցույց են տալիս, որ աշխարհը գնում է նոր հասարակարգի`
համաշխարհային ստրկատիրական… Բնական հարուստ
պաշարներով երկրներ կան, որ աղքատ են կամ աղքատացած:
Սա ինչ-որ բան պետք է, որ ասի: Դրսի թելադրանքով, հա-
մաշխարհային հզոր ուժերի վարած քաղաքականության հե-
տևանքով այդ երկրներն իրենց բնական պաշարները գրեթե
չեն օգտագործում ու շահ չեն ստանում: Հետագայում դա
նկատելի կլինի համաշխարհային մասշտաբով: Այսօր արդեն
ուրվագծվում են այն երկրները, որոնք ստրկատեր են լինելու:
Դրանցից մեկը, կարծում եմ, ԱՄՆ-ն է` իր ոստիկանական կոշտ
քաղաքականությամբ:
—  Ձեր պատասխանից հետևո՞ւմ է, արդյոք, որ էկոլոգիական
խնդիրները կախյալ են քաղաքականությունից:
—  Այո: Ասեմ ավելին. աշխարհի հզորների քաղաքակա­
նությունն իրեն է ենթարկել ոչ միայն էկոլոգիական որոշ
խնդիրներ, այլև էկոլոգիական առանձին կառույցների, կազ-
մակերպությունների: Օրինակ, Եվրոպառլամենտի Կանաչների
ֆեդերացիային: Հայաստանի Կանաչների միությունը Եվրո­
պառլամենտի Կանաչների ֆեդերացիայի մի պատգամա-
վորի էր հրավիրել, իհարկե իր խնդրանքով, որ ծանոթանա
մեր տարածաշրջանի բնապահպանական խնդիրներին, որ-
պեսզի դրանք ներկայացվեն Եվրոպառլամենտ՝ քննարկում-
ներ կազմակերպելու նպատակով: Եվ ինչ. Եվրոպառլամենտին
և Եվրոխորհրդին նրա ներկայացրած 24 էջանոց հաշ­
վետվությունում տարածաշրջանի բնապահպանությանը
վերաբերող որևէ խոսք չկար: Այդ հաշվետվությունը, որքան
էլ տարօրինակ թվա, հիմնականում Արցախյան խնդրի և
հայ-ադրբեջանական հակամարտության վերաբերյալ է` մա-
սամբ աղավաղված, շարադրված թուրք-ադրբեջանական

89
քարոզչության դիրքերից: Ակնհայտ է, որ էթնոսների
բնաջնջման և համաշխարհային ստրկության հիմնավորման
քաղաքականությունը տարվում է նաև էկոլոգիական կազ-
մակերպությունների միջոցով: Թերևս, չէի զայրանա, եթե
ընդհանուր էկոլոգիական քաղաքականության մեջ արդա-
րություն լիներ: Ի դերև ելան Եվրոպառլամենտի Կանաչների
ֆեդերացիայի հետ իմ և ինձ նման շատերի հույսերը: Մինչդեռ,
էկոլոգիական կազմակերպությունների քաղաքականության
հետ էր կապվում աշխարհում կայուն խաղաղության և բանա-
կան բնօգտագործման հաստատումը:

ԹՈՒՐՔ ԿԱՆԱՉՆԵՐԸ ՄԻԱՅՆ ԱՌԱՋԻՆ

ՀԱՅԱՑՔԻՑ ԵՆ ԱՆԿԵՂԾ
«Ազգ», 1997․08․12
Այս տարվա հունիսի 28‑30-ը Ստամբուլում տեղի ունե-
ցավ Եվրապառլամենտի շրջանակներում կազմակերպված,
Եվրոկանաչների ֆեդերացիայի սևծովյան տնտեսական հա-
մագործակցության երկրների հասարակական կազմակերպու-
թյունների ներկայացուցիչների հավաք, նվիրված սևծովյան
երկրների համագործակցության բնապահպան խնդիրներին
և տարածաշրջանի հակամարտությունների կարգավոր-
ման հարցերին ու անվտանգությանը: Հայաստանյան կողմը
ներկայացնում էր Կանաչների միության նախագահ Հակոբ
Սանասարյանը, որի հետ մեր աշխատակիցը վերջերս ունե-
ցավ զրույց:
Պրն Սանասարյանը Թուրքիայից վերադարձել էր բացասա-
կան տպավորություններով. «Հանդիպումը ոչնչով չէր առանձ-
նանում նախորդներից, որոնք կազմակերպում էին միջազգային
կազմակերպությունները: Ընդհանրապես դժվար է վստահել
այդ կազմակերպություններին. ակնառու է, կա մի ուժ, որին
նրանք ծառայում են», ընդգծեց պրն Սանասարյանը: Այնու-
հետև մանրամասնելով ըստ հաջորդականության, նա նշեց, որ

90
հավաքի առաջին օրը ներկայացվել են բնապահպանությանն
առնչվող հարցեր: Խիստ մտահոգիչ է եղել սևծովյան ավազանի
խնդիրը, վատանում է ջրի որակը, սակավանում են բուսական
և կենդանական տարատեսակները: 160 մլն բնակչությամբ
ավազանի բոլոր կեղտաջրերը լցվում են Սև ծով, իսկ բնա-
պահպանական տեխնոլոգիաները վատ են գործում, որոշ տե-
ղերում ընդհանրապես չկան: Պարտադրվել է, որ մինչև 2000
թվականը սևծովյան ավազանի խոշոր քաղաքները պետք է
ունենան կեղտաջրեր մաքրող տեխնոլոգիական կառույցներ:
Ուրվագծվել է գաղափար Ստամբուլում ստեղծել սևծովյան
երկրների համագործակցության տեղեկատվական կենտ-
րոն: Պարոն Սանասարյանի համոզմամբ փաստը մտահոգիչ է
այն առումով, որ վերջին երեք տարիների ընթացքում տարա-
ծաշրջանի բնապահպանական և բնօգտագործման հիմնական
կենտրոնները կուտակվում են հատկապես Թուրքիայում, այն
դեպքում, երբ Թուրքիան այսօր ժողովրդավարական երկիր չէ:
Թուրք ներկայացուցիչները հավաքում նկարագրել են
իրենց երկրում տիրող էկոլոգիական բարդ իրավիճակը, ասվել
է նաև, որ Սինոպ քաղաքում կառուցվելու է մեծ հզորությամբ
ատոմային էլեկտրակայան: 1994-ին Թուրքիայի կառավարու-
թյունը կասեցրել է երկրի Կանաչների կուսակցությունը այն
պատրվակով, «թե չեն զբաղվում իրենց գործով»:
Հայաստանի էկոլոգիական իրավիճակը ներկայացնելիս
պրն Սանասարյանը շեշտել է, որ հիմնականում երկարամյա
շրջափակման պատճառով Հայաստանում լիարժեք չեն գոր-
ծում բնապահպանական կառույցները, ինչը հանգեցնում
է շրջակա միջավայրի աղտոտմանը: Միաժամանակ թուրք
կանաչներին հարց է ուղղել, թե արդյո՞ք նրանք տեղյակ են,
որ Թուրքիայի իշխանությունները հաճախ հայտարարում են,
որ Ղարաբաղը Ադրբեջանին զիջելուց հետո միայն կվերացնեն
Հայաստանի շրջափակումը և կիրականացվի տնտեսական հա-
մագործակցություն, և թուրք կանաչները ինչպե՞ս են գնահա-
տում իրենց երկրի իշխանությունների դիրքորոշումը նշված
հարցում:
Հիշյալ հարցերին պատասխաններ ընդհանրապես չեն
եղել:

91
 Հավաքի երկրորդ օրը նվիրված է եղել տարածաշրջանի
անվտանգության խնդիրներին: Պրն Սանասարյանի համոզ­
մամբ` Թուրքիայի ներկայացուցիչներն իրենց ելույթում սուր
քննադատության են ենթարկում իրենց կառավարությանը
մարդու իրավունքների ոտնահարման, ապօրինաբար կուսակ­
ցությունների կասեցման, քրդերին ճնշելու և այլ հարցերում:
Սակայն այդ ելույթները միայն առաջին հայացքից էին անկեղծ
թվում: Նույն անձինք հստակ հարցերին տալիս էին անուղղակի
պատասխաններ և դժկամությամբ ընկալում այլ երկրների ներ-
կայացուցիչների ելույթները, ուր խոսվում էին Թուրքիայում
կատարվող իրավախախտումների մասին:
Թուրքիայի կանաչների կուսակցության նախագահի գնա-
հատմամբ` երկրում աճում է իսլամական արմատականության
ազդեցությունը, որը լուրջ վտանգ է ժողովրդավարության
համար: Ելույթներում նշվել է, որ «իսլամական արմատա­
կանության գլուխը նաև իշխանության գլուխն է», «աճում
է նաև ռազմական ազդեցությունը», «իսլամական արմա­
տականությունը զարգանում է նաև Միջին Ասիայում և Բալ­
կաններում», «թուրքական գաղտնի ծառայությունները գոր-
ծում են Չեչնիայում, Ադրբեջանում, Աբխազիայում», «քրդերի
նկատմամբ տարվում է կոշտ քաղաքականություն»:
Թուրքիայի մեկ այլ ներկայացուցիչ Թուրքիայի քրդաբնակ
շրջանը գնահատել է որպես կենսաբանական շրջան, որը
Թուրքիայի ջրի շտեմարանն է, մենք առանց ջրի չենք կարող
ապրել, ջուրը նավթից կարևոր է»:
Խորհրդակցության վերջին նիստում պրն Սանասարյանը
իր ելույթում դժգոհություն է հայտնել, որ չեն քննարկվել
Ղարաբաղի և Կիպրոսի խնդիրները: Նա Ղարաբաղի հարցում
լիսաբոնյան գագաթնաժողովի բանաձևը համարել է ուժի դիր-
քից ելնող և ոչ իրավական, որը խանգարում է տարածաշրջա-
նում իրական ու կայուն խաղաղության հաստատմանը: Առա-
ջարկել է Եվրականաչների ֆեդերացիայի հետագա նիստերից
մեկում քննարկել Եվրապառլամենտի պատգամավոր-պաշ­
տոնյա Էլզաբեթ Շրյոդերի կողմնակալ զեկույցը` նվիրված հայ-
ադրբեջանական հակամարտությանը, որը 96-ին նրա կողմից

92
ներկայացվել է Եվրապառլամենտին և Եվրախորհրդին: Պրն
Սանասարյանն առաջարկել է ընթացք տալ ևս երկու հարցի
քննարկման. «Սևծովյան համագործակցության տարածաշրջա-
նում ստեղծել պայմաններ փոքր էթնոսների գոյության և զար-
գացման համար և էկոլոգիական փորձաքննության ենթարկել
«Կայուն զարգացում» հայեցակարգի ծրագիրը, թե արդյո՞ք այն
ապահովում է բոլոր երկրների զարգացումը, թե միայն հզոր
երկրներին է նպաստելու:
Խորհրդակցության վերջում Եվրականաչների ֆեդե­
րացիայի պաշտոնյաների հետ քննարկվել է Հայաստանում
անցկացվելիք միջուկային և ճառագայթային անվտանգու-
թյանը նվիրված խորհրդակցության հետ կապված հարցը: Ար-
դեն կազմված է սևծովյան ավազանի տնտեսության զարգաց-
ման ռազմավարական ծրագիրը, որը մոտ ապագայում փուլ առ
փուլ կիրականացվի:
Սևծովյան երկրների համագործակցության ծրագրում
կարևորվել է նաև այդ երկրների ինտեգրումը և այս տարվա
սեպտեմբերին հավանաբար կգործի ստամբուլյան քարտու­
ղարություն: Ափսոսանք է հայտնվում, որ Թուրքիան իր արտա-
քին ու ներքին քաղաքականությամբ, նույնիսկ կենցաղային ոչ
բարենպաստ սպասարկմամբ, իր վրա է վերցնում այդ պատաս-
խանատու խնդիրը:
Արաքս Սաֆարյան

***
Լրագրող Արաքս Սաֆարյանի ներկայացրածին անհրա-
ժեշտ եմ համարում հավելել հետևյալը՝
Օդանավակայանից Ստամբուլ գնալիս, երբ տաքսու վա-
րորդը իմացավ, որ հայ եմ, միանգամից այլափոխվեց՝ աչքերը
արնակալվեցին, ճակատին քրտինքի կաթիլներ առաջացան
և սկսեց մեքենան վարել մեծ արագությամբ ապա կտրուկ
դանդաղեցնել։ Եվ այդպես շարունակ։ Չնայած իմ թուրքերեն
չիմանալուն, զգում էի, որ դրանց ուղեկցվում են հայհոյանք-
ներ։ Ես շատ բարձր ձայնով բղավեցի՝ գարշան՛ք և միայն այդ

93
մեկ բառը։ Զարմանալիորեն մեքենայի ընթացքը կարգավորվեց
և առանց մեկ բառ ասելու վարորդը ինձ հասցրեց այն վայրը,
որտեղ պետք է տեղի ունենար Եվրոկանաչների ֆեդերացիայի
կոնգրեսը։
Հաջորդ օրը, հենց առաջին նիստում այդ վարորդի վար-
քագիծը ներկայացնելով ասացի, թե կենցաղային հարցերում
օտարերկրացիների համար տարրական անվտանգություն
չապահովող երկիրը, ինչպես կկարողանա բազում երկրների
բնական ռեսուրսների կառավարումը իր վրա վերցնել։
Թուրք պաշտոնյայի պատասխանում ափսոսանք
հայտնվեց վարորդի արարքի առումով և ասվեց, որ դա արդ-
յունք է որոշ կազմակերպությունների կողմից հակահայկա-
կան քարոզչության և հույս հայտնվեց, որ իրենց երկրում նման
հարցերը կկարգավորվեն, քանի որ արդեն լուրջ աշխատանք
է տարվում՝ համերաշխության մթնոլորտ ստեղծելու ուղղու-
թյամբ։
Նշված Եվրոկանաչների նիստերը տեղի էին ունենում
հյուրանոցի դահլիճում և այդ հյուրանոցում էլ տեղավորվել
էին միջոցառման մասնակիցները։ Գիշերը, մոտ ժամը երե-
քին, սենյակիս դուռը փորձում էին իբր բացել, բայց ես վստահ
եմ, և այդպես էլ զգացվում էր, որ դա արվում էր ուղղակի
վախեցնելու նպատակով։ Դրանից մոտ մեկ ժամ անց՝ հնչեց
հեռախոսազանգ։ Վերցրի հեռախոսափողը, մի քանի վայրկյան
հետո անջատեցին, առանց որևէ խոսք ասելու։
Վերադարձի նախորդ օրը նույնպես անսովոր էր։ Այդ
միջոցառման բոլոր մասնակիցները վերադարձել էին, բացի
ինձանից, քանի որ Մոսկվայի չվերթը մեկ օր հետո էր։ Այդ օրը
եղա «Ակոս» թերթի խմբագրատանը, հարցազրույց տվի Հրանտ
Դինքին, թերթի հայերեն բաժնի խմբագիր Սարգիս Սերոբյանի
ուղեկցությամբ ու նրա մեքենայով եղա հայկական մի դպրո-
ցում, առաջնորդարանում, Բերա թաղամասում, հայկական
գերեզմանոցում, զրույց ունեցա երկու հայ լրագրողների հետ
(որոնց անունները մոռացել եմ, պետք է նկատի ունենալ, որ այս
տողերը գրում եմ 2021 թվի նոյեմբերին, իսկ ինձ «սնող» բոլոր
փաստաթղթերը հանձնել եմ պետական արխիվ և պարզ չէ, թե

94
երբ հնարավոր կլինի օգտվել դրանցից)։ Չնայած իր զբաղվա-
ծությանը, հարգարժան Սարգիսը մի ամբողջ օր նվիրեց ինձ։
Վերադարձա հյուրանոց, սակայն ինձ ասացին, որ գիշերե-
լու եմ մեկ այլ հյուրանոցում, քանի որ իմ զբաղեցրած սենյակը
հանձնել են մեկ ուրիշի, նաև ասացին, որ նոր հյուրանոցում
տեղավորվելու ես լյուքս համարում։
Ինձ մերժած հյուրանոցի աշխատակից, ընդամենը մի քանի
հայերեն բառ իմացող մի հայ երիտասարդի ուղեկցությամբ,
գնացինք մյուս հյուրանոցը, որը մոտ 200 մետր էր հեռու նա-
խորդից։ Հյուրանոցի ապակյա դուռը կիսաբաց անելով, մոտ
35‑40 տարեկան մի թիկնեղ տղամարդ, երկնագույն կոստյու-
մով և նույն գույնի աչքերով, ծիծաղելով ասաց, թե մի վախեցեք՝
ես արդեն ադրբեջանցի չեմ, ես արդեն թուրք եմ։ Ինչին ժպտա-
լով պատասխանեցի, թե՝ շնորհավորում են այդ մեծ նվաճման
համար, միաժամանակ ասացի, որ հավանաբար դուք կամ Ռու-
սաստանում եք կրթություն ստացել կամ Բաքվի ԿԳԲ-ի դպրո-
ցում, քանի որ ձեր ռուսերենը այդ է հուշում։
Տեղավորվելով ինձ հատկացված հարմարավետ համարում՝
զանգահարեցի «Ակոս» թերթի խմբագիր Սարգիս Սերոբյանին,
և տեղեկացրի կատարվածը։ Սերոբյանը որոշ խորհուրդ-
ներ տվեց, նաև ասաց, որ առավոտյան ինձ օդանավակայան
կուղեկցի իր բարեկամներից մեկը։
Նիստերից մեկում ելույթ ունեցավ Թուրքիայի Կանաչների
կուսակցության նախագահը։ Իմ այն հարցին, թե հայ-թուր­
քական հարցերում չե՞ք ընդունում, որ Կանաչները պետք է
որդեգրեն միջպետական կոշտ դիվանագիտությունից ինչ-որ
չափով տարբեր մոտեցումներ, քանի որ կոշտ դիվանագի-
տությունը, ինչպես ականատես ենք, հային և թուրքին, որպես
հարևան ժողովուրդների, չի մերձեցնում։ Այդ դիվանագիտու-
թյունը ուրանում է հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացված
գենոցիդը։ Հետաքրքիր է, դուք ընդունո՞ւմ եք, որ դա տեղի է
ունեցել, թե՞ ոչ։ Թուրք մի պաշտոնյա առաջարկեց այս հարցի
քննարկումը տեղափոխել ընդմիջմանը կազմակերպվելիք՝
Թուրքիայի և Հայաստանի կանաչների երկխոսության ընթաց-
քում։

95
 Ինձ համար հետաքրքիր քննարկում էր։ Շատերը մասնակ­
ցեցին դրան։ Չմանրամասնեմ, միայն ասեմ, որ հայերի նկատ-
մամբ Թուրքիայի Կանաչների լավ վերաբերմունքը ցույց տա-
լու համար, զրուցակիցս ասաց․ տեսեք, մեր կուսակցության
փոխնախագահը հայ է և անմիջապես շտկեց իր ասածը, թե՝
չէ նա թուրք է, քանի որ ապրում է Թուրքիայում։ Եվ սա ասում
է Անգլիայում բարձրագույն կրթություն ստացած թուրքը։ Ես
նրան պատասխանում եմ՝ ուրեմն ձեր ասածից պետք է հաս-
կանալ, որ երեք օր է, ինչ ես թուրք եմ, որը աղմկոտ ծիծաղով ըն-
դունվեց ոչ միայն Եվրոպառլամենտի պատգամավորների․․․այլ
նույնիսկ՝ թուրք պաշտոնյաների կողմից։
Չպետք է զարմանամ, որ Ստամբուլում՝ առաջին և վեր-
ջին օրերին ինձ ցուցաբերած վերաբերմունքը հակապատկեր
էին։ Առաջին օրվա երեկոյան մեզ համար ճաշկերույթ կազմա­
կերպեցին ս․ Սոֆիա տաճարի մոտակայքի հրապարակում, որը
տևեց մինչ ուշ գիշեր։ Հրապարակում գուցե հարյուր սեղան-
ներ էին դրված։ Մարդկանց ուրախության ու հրճվանքի զգա-
ցողությունը ինձ համար անսովոր էր։ Գուցե ես սխալվում եմ,
բայց նրանց հրճվանքի մեջ նկատվում էր ուրիշի հրաշագեղ
ունեցվածքը սեփականելու զգացողությունը, որը ինձ հիշեցրեց
Մոհամեդի այն խոսքերը, թե ես տիրացա այն քաղաքներին ու
տարածքներին, որոնց տերերը դրանցով հպարտանում էին։
Նշված կոնֆերանսի մասնակիցներին հյուրասիրողը
Մուրադ անվամբ մեկն էր։ Մենք հարևան աթոռներին էինք
նստած և նա իմ ափսեի մեջ էր դնում տարբեր ուտելիքներ,
մշտապես գովաբանում Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, համարելով՝
որ նա կարող է մեծ պետություններ ու կայսրություններ ղեկա-
վարել, նշում էր հայերի կառուցած թաղամասերը, փողոցները
և նշանավոր շենքերը․․․
Մեր բազմամարդ սեղանին էին մոտենում տարբեր մի-
ջոցներով գումար վաստակողներ։ Պարելով դեպի մեր կողմը
ուղղվեց մոտ 22‑23 տարեկան մի կին՝ ջութակ ու սրինգ նվա-
գող երկու տղամարդու ուղեկցությամբ։ Մոտենալով սեղա-
նին, նա մերկացրեց կրծքերը՝ որոշ գումար վերցնելով՝ հեռա-
ցավ։ Որից հետո մի անսովոր լռություն տիրեց։ Հավանաբար,

96
սեղանակիցները նույն բանի մասին էին մտածում, որ անթերի
գեղեցկության տեր այդ երիտասարդ կինը ինքնաոչնչացման
ուղի է ընտրել։ Իրար հաջորդեցին «երաժիշտ» մենակատար-
ներ՝ հիմնականում ջութակ։ Օրինակ, ընտրելով հավանական
«զոհին», ինչ-որ մեղեդի էին նվագում, իսկ եթե վճարը ուշանում
էր, ապա ջութակը ավելի ու ավելի էր մոտենում «զոհի» ական-
ջին, բարձրանում տոնը և դիտմամբ՝ աղավաղվում մեղեդին։
Գիշերվա ժամը մոտ 2-ը կլիներ, երբ մեր սեղանին մո-
տեցան 9‑10 տարեկան երկու տղա և երկար բանակցեցին
Մուրադի հետ, ապա մեկական ծաղիկ նվիրեցին սեղանակից
կանանց։ Մուրադից գումարը ստացան և դժգոհ հեռացան։
Որոշ ժամանակ անց, նրանք վերադարձան համարյա լացա-
կումած ու վերադարձրին վերցրած գումարը և սկսեցին ետ
վերցնել նվիրած ծաղիկները։ Կանայք՝ ծաղիկ վերցնելիս և ետ
հանձնելիս նրբորեն ժպտում էին՝ սարքովի ժպիտով։ Մուրադր
նորից բանակցեց և տղաները ծաղիկները նորից մեկ առ մեկ
հանձնեցին կանանց ու մոտեցան Մուրադին և վերցրին գու-
մարը։ Հաշվելուց հետո նորից ցանկացան ետ վերադարձնել,
սակայն Մուրադը մի կտոր քաղցրեղեն մտցրեց ամենա-
դժգոհի բերանը և նրանք լաց լինելով հեռացան։
Կոնֆերանսի ավարտի առումով նույնպես ճաշկերույթ էր
կազմակերպված։ Ինձ հասանելի ուտելիքը ակտիվորեն տե-
ղափոխում էր սեղանի այլ մասեր, որին մասնակցում էր նաև
Մուրադը․․․

ԴԻԱՆ
1985 թվականի օգոստոսի 25-ին, Մգրոյի (Մկրտիչ
Սարգսյան) և Սահակ Սահակյանի հետ, Թալինի շրջանի Դիան
գյուղում ենք։ Ահա թե ինչ պատմեց քեռի Մելոն (Մելքոն Առա-
քելի Ղազարյան, ծնված 1904 թվին, Սասնո Քոփ գյուղում)։
—  1915 թվի կոտորածի ժամանակ, Քոփ գյուղից նահան-
ջեցինք Սեմալ գյուղը։ 10 օր այնտեղ մնացինք, ապա գնա-
ցինք Մշո Առաքելոց վանք և մեկ ամիս մնացինք այնտեղ։

97
Վարդավառի օրերին թուրքերը կոտորեցին Մշո դաշտի 500
գյուղերը։ Մենք նորից վերադարձանք Սեմալ։ Մոտ 2,5 ամիս
Անդոկ սարում էինք։ Մուշը կոտորելուց հետո թուրքը դար-
ձավ դեպի մեզ։ Փամփուշտ չունենալու պատճառով Անդոկից
նահանջեցինք Հրմո գոմեր (սարեր)։ Նորից փախանք մեր
գյուղը՝ Քոփ։ Գյուղում մոլորվեցի, ընկա անտառ, հասա սուրբ
Ախպրիկա վանք։ Օղուլ գյուղում, որտեղ ապրում էին հայեր
և քրդեր՝ հայերին սպանել էին, մնացել էին քրդերը։ Քրդերը
ինձ պահեցին։ Իմ հայրը ջուլհակ էր, քրդերը նրան գիտեին։
Հորս գտա։ Հորս Մուշում թուրքերը սպանեցին։ Մայրս մահա-
ցավ։ 1918-ին հասանք Բասեն (Կարսի մարզ)։ Ազատավանից
փախանք, միացանք Անդրանիկի զորքին։ Նրա հետ հասանք
Խոյ։ Այնտեղից՝ Անդրանիկի հետ հասանք Ջուղա (Նախիջևան)։
Նախիջևանից՝ Անդրանիկի հետ հասանք Գորիս։ Գորիսում
Անդրանիկից բաժանվեցինք և եկանք հասանք Ղարաքիլիսա,
ապա՝ Դիլիջան։ Իսկ 1922 թվին հասանք Դիան։
Գրի եմ առել 1985 թվականի օգոստոսի 25-ին։

ՀԱՍՄԻԿ ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

—  Մենք ապրում էինք Բաքվի Բալախանի նավթահանքերի
Մանթաշովի շենքում: Հայրս Մանթաշովի մոտ աշխատել էր
որպես հաշվապահ՝ 1918թ. (ես 7‑8 տարեկան էի): Հորս զան­
գեցին, թե թուրքերը հայերի ջարդ են կազմակերպելու: Նույն
գիշերը մենք (5 հոգի) տեղափոխվեցինք դպրոցի շենքը
(Ստանիսլավսկու փողոց): Նավերով մեզ պետք է հասցնեին
Կրասնովոդսկ: Առաջին նավը, ինչքանով հիշում եմ, կոչվում էր
«Աշոտ Երկաթ», լավ նավ էր, ափսոս մենք չկարողացանք նրա
վրա տեղավորվել: 5‑6 տարեկան մի տղա այդ նավից ընկավ
ջուրը, խեղդվեց: Մենք բարձ նետեցինք: Ճանապարհի կեսից
հայտնեցին, որ Կրասնովոդսկը հրաժարվում է մեզ ընդունել:
Նավերը խարիսխ գցեցին և մենք 2 ամիս մնացինք ծովի մեջ:
Բոլոր այդ օրերին քնում էինք (բացօթյա) Արևի ու անձրևի
տակ: Սկսվեց խոլերա, քայլում էինք հիվանդների կղկղանքի

98
միջով: Մահացածներին գցում էին ծովը: Խմում էինք ծովի
ջուրը: Մայրս փախուստի գիշերը հաց թխեց և մի տոպրակ
սխտոր էր վերցրել, որով փրկեց մեզ և շատերին: Մեր հացը
նավի վրա գողացան, մայրս գտավ: Հիշում եմ, որ առավոտ-
յան հանում էինք մեր շորերը և Արևի տակ չորացնում: Վախե-
նում էինք տեղաշարժվել: Մեր տեղը կարող էին զբաղեցնել: 2
ամիս հետո հրաման եկավ վերադառնալ Բաքու: Բաքվում մեզ
դիմավորեցին հայրս ու հորեղբայրս: Նրանք նավ չէին նստել,
մնացել էին տեղում աշխատելու (թուրքերի համար), արգելվում
էր տղամարդկանց Կրասնովոդսկ տեղափոխվելը: Գնացինք
նորից դպրոցի շենքը: Մի քանի օր հետո մայրս գնաց տեսնի,
թե ինչ վիճակում է մեր տունը: Ամեն ինչ թալանված ու ավեր-
ված է լինում: Տներից դուրս գալիս կրակում էին …
Թուրքերը մտնում էին դպրոցի շենքը զենքի սպառնալիքով,
փող ու ոսկի էին վերցնում:
Տղամարդկանց համար մի սենյակի դռները ծածկել էինք
գորգերով: Նրանք թաքնված էին այնտեղ: Մոխրամանը ես
պահել էի գրքերի արանքում, որ թուրքերը չկարծեն, թե տանը
տղամարդ կա:
Հրաման եկավ, որ թուրքերը մեզ գերություն են տանելու:
Բոլորի համար կապոցներ էին պատրաստել: Մի փոքրիկ կա-
պոց էլ ես ունեի: Մի վրացի մեր զարդերը, փողը, ոսկին, զենքը
հավաքեց, տվեց թուրքերին: Մի քանի օր հետո կրակոցները
դադարեցին: Եկավ Անդրանիկը, նրա մոտ էր ծառայում մայրի-
կիս մորաքրոջ տղան՝ Օնիկը (սպա)՝ հաղթանդամ մի տղամարդ:
Շատ լավ հիշում եմ, թե ինչպես էր անկողնում զառանցում (հե-
տադարձ տիֆ).
—  Անդրանիկ փրկիր… կրակեցեք… առաջ…
Մահացավ հիվանդանոցում:
Եկան անգլիացիները… Մի քանի ամիս հետո ջորիների վրա
նստած հեռացան քաղաքից: Սկսվեց իսպանիկա հիվանդու-
թյունը: Եկան բոլշևիկները: Թուրքերը գողանում էին հայ երե-
խաներին (սովետական իշխանության տարիներին 22‑23 թթ.):
Ներկա եմ եղել 26 կոմիսարների թաղմանը: Դագաղները 26
հատ չէր՝ քիչ էր: Բոլշեվիկների և գործադուլ հայտարարողների
երեխաներին անվճար ճաշ էին տալիս: Քրոջս հետ գնացինք 26

99
կոմիսարների թաղմանը մասնակցելու և ամանները թողեցինք
ճաշարանում: Վերադարձանք, ճաշարանը փակ էր: Սոված
մնացինք: Առանց ամանների տուն վերադարձանք:
Հասմիկ Հովհաննեսի Սուքիասյանի (77 տարեկան) պատ-
մածը գրի եմ առել 1988 թվի հունիսի 20-ին։

ՎԱՐԿԱՅԻՆ ԲԵՌԸ ՄԵԶ ԴԱՆԴԱՂ ԱՐՆԱՔԱՄ

Է ԱՆՈՒՄ
«Անկախ», 2016․06․03

http://ankakh.com/article/42102/%E2%80%8Bvarkayin-byerre-
myez-dandagh-arunaqam-e-anum — hakvob-sanasaryan
«Անկախությունը կերտողները» շարքի զրուցակիցը
Խորհրդային Միության տարիներին ծավալված բնապահ-
պանական շարժման նախաձեռնողներից, 1-ին գումար-
ման Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր, Հայաստանի
կանաչների միության նախագահ Հակոբ Սանասարյանն է:
—  Պարոն Սանասարյան, այս տարի տոնում ենք Հայաստանի
երրորդ Հանրապետության անկախության հռչակման 25-ամյակը:
Եթե հետադարձ հայացք ձգեք մեր պետության անցած ուղուն, ի՞նչ
ձեռքբերումներ և բացթողումներ կնշեք:
—  Հիմնական ձեռքբերումներից կարելի է առանձնացնել
այն, որ կատարվեց հայ ժողովրդի բաղձանքը և Հայաստանը
դարձավ ինքնիշխան պետություն, ընդունվեց ազգային շա-
հից բխող անկախության հռչակագիրը, հայ մարդը կարողա-
ցավ վերադարձնել իր կորցրած հողատարածքների թեկուզ մի
փոքր մասը:
Հենց սկզբից կարծես ամեն ինչ լավ հիմքերի վրա էր: Արդար
ընտրություններով ձևավորված Գերագույն խորհուրդն ուներ
օրենսդիր և վերահսկիչ ֆունկցիա, նա էր հաստատում բարձ-
րաստիճան պաշտոնյաների նշանակումն ու պաշտոնանկումը:
Կարելի է ասել, որ Հայաստանում օրինականություն կար, և
հույս էինք փայփայում, որ պիտի գնանք դեպի լավը:

100
 Սակայն մեր սպասելիքները մնացին որպես երազանք:
Այս հարցում իր դերն ունեցավ նախագահական համակարգի
ստեղծումը: Նախագահին տրվեց գործադիր, օրենսդիր և դա-
տական իշխանությունների ֆունկցիաների մի մասը, ինչը
պետական կառավարման համակարգում խառնաշփոթ առա-
ջացրեց: Ընդհանրապես, կյանքը ցույց է տալիս, որ հատ-
կապես թույլ երկրների դեպքում նախագահական համա-
կարգը շատ փխրուն է և առավել վտանգավոր: Դժբախտաբար,
միակենտրոն կառավարման ձգտող ուժը՝ սիոնիզմը, օգտա-
գործելով իր քաղաքական ու ֆինանսական հզորությունը, կա-
րողացել է պայմաններ ստեղծել, որ աշխարհի բոլոր պետու-
թյունները նախագահական համակարգ ունենան, ինչը նրան
հնարավորություն է տալիս, արդեն անհատների վրա ճնշում
գործադրելով կամ նրանց հետ գործարք կնքելով, ճանապարհ
հարթելու իր նպատակների իրականացման համար, այն դեպ-
քում, երբ նրա նպատակներից մեկն էլ պետությունների վերա-
ցումն է:
Պետականության կերտման գործում թույլ տված սխալների
պատճառով է, որ այժմ հասել ենք պետականության կորստի
եզրին կամ գուցե արդեն կորցրել ենք: Հռչակագրից շեղվեցինք
և ընդունեցինք հայ ժողովրդի ու հայոց պետականության շա-
հերին չհամապատասխանող սահմանադրություն և դրանից
բխող օրենքներ, այնպիսի օրենքներ, որոնք արժեզրկում ու
փոշիացնում են ամբողջ պետական համակարգը և լայն ճա-
նապարհ հարթում ժողովրդի ու պետության ունեցվածքը
կողոպտողների առջև: Սա հանգեցրեց նաև այն ողբերգական
վիճակին, որ մեր ժողովուրդը ստիպված է, բառիս բուն իմաս-
տով, ողորմություն խնդրել իր ունեցվածքը կողոպտողներից,
որպեսզի կարողանա գոյատևել և կասեցնել թշնամու հար-
ձակումը: Սրա հետ մեկտեղ, հայ ժողովրդի վրա օրեցօր ավելի
է ծանրանում վարկային բեռը: Հայաստանի իշխանությունը
մոտ 6 միլիարդ ամերիկյան դոլարի վարկեր է վերցրել՝ առանց
ժողովրդի կարծիքը հարցնելու: Այդ վարկային բեռը մեզ դան-
դաղ արյունաքամ է անում: Իշխանությունը չի հայտարա-
րում, թե այդ վարկերի դիմաց ինչ է գրավ դրել: Տեղեկություն

101
կա, որ այդ գրավը մեր հանրապետության տարածքներն են:
Իշխանությունը նաև ժողովրդից գաղտնի է պահում այն, որ
վարկային պայմաններով Հայաստանի կառավարությունը
զրկված է արդյունաբերություն ունենալուց և ընդհանրապես
տնտեսական գործունեությունից և աստիճանաբար պետք է լի-
ովին սեփականազրկվի: Այսինքն՝ Հայաստանը կարող է զար-
գացնել արդյունաբերությունը, ինչպես նաև հանքավայրեր
շահագործել միայն այն բանից հետո, երբ Համաշխարհային
բանկից ու միջազգային կոչված մյուս կազմակերպություններից
այլևս վարկեր չվերցնի ու մարի արդեն գոյացած վարկային
պարտքը:
Կորուստներից նշեմ նաև հետևյալը. նախկինում մեծ
հռչակ ունեցող մեր գիտական հաստատություններն այժմ
խիստ թերի ֆինանսավորման պատճառով ծանր վիճակում
են։ Իսկ եթե երկիրը զարգացած գիտություն չունի, ապա չի
ունենա նաև կենսունակ տնտեսություն, ժամանակակից
բանակ, գիտական հիմքեր ունեցող մանկավարժություն ու
առողջապահություն: Ծայրաստիճան բացասական հետևանք-
ներ ունեցան վայրենի ազատականացումը և արագընթաց ու
լայնածավալ սեփականաշնորհումը: Սեփականաշնորհվեցին
անգամ ռազմավարական նշանակություն ունեցող ոլորտները
և օբյեկտները: Դրամատների ծավալմամբ ու վարկեր տալով՝
բնակչությանը աղքատացրին, ունեզրկեցին, և նրանցից շա-
տերն արտագաղթեցին:
—  Անկախությունը կերտելիս ինչպիսի՞ն էր անկախ Հայաս‑
տանի Ձեր տեսլականը:
—  Սկզբում կար բնապահպանական շարժումը, որը 88
թվին քաղաքականացվեց և սերտաճեց ղարաբաղյան շարժ-
մանը, իսկ դրանից հետո առաջ քաշվեց նաև անկախության
գաղափարը: Շատերիս մտքով երբեք չի անցել, որ Սովետական
Միությունը կփլուզվի, և հայերս անկախություն կստանանք:
Քանի որ բնապահպանական խնդիրներով էինք զբաղ-
վում, բավականին տեղյակ էինք արդյունաբերական ձեռնար-
կությունների արտադրանքի կարևորության, ինչպես նաև
նրանց թափոնների հետևանքով առաջացած վնասների մա-

102
սին: Մտածում էինք, որ Գորբաչովի գլխավորած իշխանու-
թյունը կաշառակերությանը վերջ կդնի, մեր հանրապետու-
թյան համար վնասակար արտադրությունները կփակվեն, ու
դրանց փոխարեն նոր արտադրական ձեռնարկություններ
կստեղծվեն: Մի խոսքով, Հայաստանի արդյունաբերությունը
կհամապատասխանեցվի մեր բնակլիմայական պայմաններին
ու բնական պաշարներին:
Հետագայում, երբ հայտնի դարձավ գորբաչովյան խաբ-
կանքը, փլուզվեց Խորհրդային Միությունը և մենք էլ ունեցանք
ինքնիշխան պետություն ստեղծելու հնարավորություն, մտա-
ծում էինք՝ անհնար է, որ Հայաստանում անհաջողությունների
դեմ առնենք: Հավատացած էինք, որ եթե հայ մարդու ձեռքում
է հայոց պետականության ղեկը, ուրեմն ամեն ինչ կարվի ի
բարօրություն մեր ժողովրդի: Փաստորեն, երազը դարձավ
իրականություն, մնում էր այն փայփայել ու պահպանել:
Դժբախտաբար, այժմ՝ անկախության հռչակման 25-ամյա­
կի շեմին, բոլոր բնագավառներում ունենք լուրջ նահանջներ
և անդառնալի կորուստներ: Երբեմն առավոտյան զարթ­
նելիս կատարվածը՝ ընտրակեղծիքներով, բացահայտ անօրի­
նականությունով, ծիծաղելի դիվանագիտությամբ, կոռուպ­
ցիայով, բնական միջավայրի թունավորմամբ ու ոչնչացումով
պարուրված այս ամենը, ուղղակի մղձավանջային երազ է
թվում:
—  Հաճախ անկախության տարիների բացթողումները մեկ­
նաբանելիս ասվում է, որ 1991-ին հայությունը պարզապես պատ‑
րաստ չէր անկախությանը: Ըստ Ձեզ` մենք որքանո՞վ էինք պատ‑
րաստ անկախությանը:
—  Անկախությունն անսպասելի էր: Ո՞ւմ մտքով կարող
էր անցնել, որ Խորհրդային Միությունը կտրոհվի-կվերանա:
Երկրի կառավարման համակարգին տիրացած մեր պաշտոն-
յաները պետության ձևավորման, զարգացման ու պահպանման
համար անհրաժեշտ գիտելիք, հմտություն ու փորձառություն
չունեին, նույնը կարելի է ասել խորհրդարանի մասին: Սրան
պետք է ավելացնել նաև այն, որ անկախությանը նախորդել
էր ավերիչ երկրաշարժը, և Հայաստանը Ադրբեջանի հետ
առճակատման, ապա պատերազմի մեջ էր:

103
 —  Ո՞րն եք համարում պետականաշինության 25 տարիներին
թույլ տրված ամենամեծ սխալը:
—  Դժվարանում եմ միայն մեկը ասել. կթվարկեմ մի քա-
նիսը: Նախ՝ երկրում վարած սխալ քաղաքականությունը, որի
հետևանքով սկսվեց և առ այսօր շարունակվում է արտա­
գաղթը, միջազգային կազմակերպությունների թելադրանքով
և նրանց տված դրամաշնորհների ուղեկցությամբ սահմա­
նադրության և օրենքների ընդունումը, գլխավորապես Համաշ­
խարհային բանկի վարկային մամլիչի տակ մտնելը, պետական
ունեցվածքի սեփականաշնորհումը, երկրի կրոնականացումն
ու ազատականացումը:
—  Ո՞րն եք համարում ներկայումս մեր երկրի առջև ծառացած
ամենամեծ մարտահրավերը:
—  Առաջին՝ պետք է համախմբվել, զինել բանակը: Դա­
տարանի առջև պետք է կանգնեն այն պաշտոնյաները, որոնց
իշխանության օրոք Հայաստան են մուտք գործել պետու-
թյան հիմքերը քայքայող, բնակչությանն իրավազրկող ու
աղքատացնող օրենքներ, նաև այն պաշտոնյաները, որոնց
թողտվությամբ կամ մասնակցությամբ կողոպտվել է պետու-
թյան ունեցվածքը և երկիրը հասել է կործանման եզրին: Պետք
է ձերբազատվել պետականակործան իշխանավորներից:
—  Ապրիլյան պատերազմը մեծ փորձություն էր մեր պետա‑
կանության համար: Ձեր գնահատմամբ` ինչպե՞ս կարողացանք
հաղթահարել այդ փորձությունը, ի՞նչ դասեր պետք է քաղենք և
հետագայում ի՞նչ քայլեր ձեռնարկենք:
—  Բոլորը նույն խոսքն են ասում, որ թշնամու կազմա­
կերպած կայծակնային հարձակումը կասեցվեց շնորհիվ մեր
զինվորի ոգու, հայրենասիրության, կյանքի նկատմամբ նրա
սիրո և գիտակցման: Այդ պատերազմը ցույց տվեց, որ հայ ժո-
ղովրդի դեմ պատերազմում է ադրբեջանական բանակը և մեր
իշխանական համակարգը: Ահա թե ինչու այդ կասեցումը շա-
տերը հաղթանակ են համարում:
Այս հարցում պետք է կտրականապես փոխենք մեր ռազ-
մավարությունը: Տարիներ շարունակ և առ այսօր թշնամին
տարբեր զինատեսակներով գնդակոծում է մեր դիրքերն ու
բնակավայրերը: Դրան հակահարված տալու փոխարեն, մեր

104
պաշտոնյաները անհիմն ու սուտ հայտարարություններ են
տարածում: Դժբախտաբար, իշխանական համակարգում չեմ
տեսնում այս հանցագործությունը կանխող պաշտոնյայի:
—  Իսկ ինչպիսի՞ն եք տեսնում Հայաստանի ապագան:
—  Կարող եմ հետևյալը ասել. ժողովրդի և պետության շա-
հերից բխող օրենքի գերակայության պայմաններում Հայաս­
տանը կարճ ժամանակահատվածում կդառնա ծաղկուն երկիր:
Հայաստանն իր բնակլիմայական պայմաններով, բարձրաբերձ
լեռներով, սառնորակ աղբյուրներով, բուրումնալի մրգերով,
կյանքի համար նպաստավոր մի եզակի ու հրաշալի վայր է:
Ապագայում Հայաստանը տեսնում եմ որպես նախանձելի
մի երկիր՝ իր երջանիկ բնակչությամբ ու հայահունչ խոսքով,
ինչպես ի սկզբանե:
Հարցազրույցը վարեց Հայկուհի Բարսեղյանը

ԱՅՍՕՐ ՆԵՐՔԻՆ ՆԵՄԵՍԻՍ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ

ՀԱՎԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՈՔՐ ՉԷ
«Առավոտ», 2016 մայիսի 26 http://www.aravot.
am/2016/05/26/696891/
Հարցազրույց բնապահպան Հակոբ Սանասարյանի հետ

—  Ի՞նչ պարզեց ներկայիս պատերազմական իրավիճակը, որ

կոչեցինք քառօրյա պատերազմ:
—  Այս քառօրյա պատերազմը բացահայտեց, որ մեր ղե­
կավարները չարաշահել են իրենց պաշտոնները: Այդ պատե­
րազմը նաև ցույց տվեց մեր զինվորի հերոսական կերպարը:
Բարեբախտաբար, մեր զինվորը գիտակցում է, որ մեր պար-
տությունը նշանակում է հայերիս կոտորած և արտագաղթ՝
Հայաստան առանց հայերի, իսկ բուն Հայաստանի կորստի
դեպքում, աշխարհասփյուռ հայությունը շատ արագ կձուլվի
օտար ժողովուրդներին: Մնում է հուսալ, որ մեր զինվորի
գիտակցությանը կգան նաև մեր երկրի պետական առաջին
դեմքերը:

105
 —  Արդյո՞ք մեր ղեկավարությունն ազգապահպան գիտակ­
ցում չունի:
Եթե նրանք ազգապահպան գիտակցում ունենային, ապա
մենք այս ծանր ու օրհասական վիճակում չէինք լինի: Ընդհան-
րապես ինձ զարմացնում է մեր պետական պաշտոնյաների ու
նրանց օգնությամբ պետության ունեցվածքը թալանողների
վերաբերմունքը Հայաստանի ու հայ ժողովրդի լինել-չլինելու
նկատմամբ: Նրանք այժմ ունեն իրենց թիկնազորները և, հա-
վանաբար, կարծում են, որ Հայաստանի ոչնչացման դեպ-
քում էլ իրենք կապրեն օտար երկրներում և կվայելեն իրենց
գողացածը: Սակայն նրանք այս հարցում մոլորված են: Նրանք
պետք է հիշեն, որ հայ ժողովրդի նկատմամբ անցյալ դարում
ցեղասպանությունը կազմակերպողներին ոչնչացնելու համար
Հայոց կյանքում հայտնվեց Նեմեսիսը` վրիժառությունը: Հա-
յաստանի ղեկավարությունը նաև պետք է գիտակցի, որ այժմ,
հայ մարդը այլևս տարբերություն չի դնում, թե հայոց ցեղա-
սպանությունը օտար երկրում է կազմակերպվել ու իրականաց-
վել, թե իրականացվում է հենց Հայաստանում վարվող քաղա-
քականությամբ: Ի՞նչ տարբերություն. եթե հայ ժողովուրդը
կորցնում է իր հայրենիքը և սպանվում կամ օտարության մեջ
ուծացվում է, դա թուրքական յաթաղանի՞ց է, թե՞ հայ առաջ-
նորդի վարած քաղաքականությունից: Այսօր ամեն ինչ պարզ է
և ներքին Նեմեսիս հայտարարելու հավանականությունը փոքր
չէ: Սակայն այս ճակատագրական պահին ներքին Նեմեսիսը
կարող է այլևայլ պատճառներով վտանգավոր լինել: Այսօրվա
դրությամբ ամենաընդունելին ու փրկարարը այն է, որ նախա-
գահ Ս. Սարգսյանը կարողանա պետական գանձարան վերա-
դարձնել մեր պետության վերցրած վարկերից, բյուջետային
հատկացումներից և այլ ոլորտներից գողացված գումարները
և այդ միջոցներով բարելավի բնակչության սոցիալական վի-
ճակը, ժամանակակից տեխնիկայով զինի հայոց բանակը: Այդ
պարագայում նա կունենա բնակչության հարգանքն ու վստա-
հությունը, իսկ մեր բանակը կդառնա անպարտելի, քանի
որ, եթե ադրբեջանցիները կռվում են ուրիշի հողը գրավելու
և ավելի բարեկեցիկ կյանքով ապրելու համար, ապա մենք՝

106
կռվում ենք հանուն այն բանի, որպեսզի չկորցնենք մեր վեր-
ջին հենարանը:
—  Ի՞նչ հիմնավորմամբ եք ասում, ու մեր ղեկավարները
թերացել են երկրի անվտանգության ապահովման խնդիրներում:
—  Փաստերը շատ են: Մեր սահմանադրությունը և օրենք­
ները հակաժողովրդական, հակապետական դրույթներ են
պարունակում, կոռուպցիան ծավալվել ու ընդգրկել է կյանքի
բոլոր ոլորտները, գիտությունը երկրորդականացվել է, դրա­
մական հոսքերը պետական գանձարան մտնելու փոխարեն բա-
ժին են դառնում մի քանի ընտանիքների, արտաքին պարտքի
ծանր բեռի հետ մեկտեղ բանկերը անխղճորեն ունեզրկում են
բնակչությանը, արհամարհվում է քաղաքացիների իրավունքը,
հետևողականորեն կրոնականացվում է երկիրը… չթվարկեմ
բոլորը: Արդյո՞ք լրջագույն թերություն չէ այն, որ բանակի ան-
հրաժեշտ պահանջները բավարարելու, 90-ականների պա-
տերազմի մասնակիցներին և զոհվածների հարազատներին
արժանապատիվ աշխատավարձ ու թոշակ տալու փոխա-
րեն, բանակում ընդգրկել են գիտնականներից 3‑4 անգամ
բարձր աշխատավարձ ստացող տերտերներ: Ժամանակին,
համարյա համատարած անգրագիտության պայմաններում,
տերտերները աղոթքով «կապում» էին գայլերի բերանը, որ-
պեսզի ընտանի կենդանիներին չհոշոտեին, իսկ այսօր նույն
սնոտիապաշտությամբ ենք ղեկավարվում՝ տերտերները
աղոթքով իբր «պաշտպանում» են մեր զինվորներին: Սա ծայր
աստիճան վտանգավոր գործելակերպ է: Զինվորը պետք է
ղեկավարվի իրական գիտելիքով և դրսևորի սեփական նախա-
ձեռնությունը, այլ ոչ թե վճռական պահին ապավինի երևակա-
յական էակին: Անթույլատրելի է, որ եկեղեցին մտել է բանակ և
ստիպում է, որ զինվորը ձեռքերը երկինք պարզած աղոթի:
—  Գուցե զինվորներն ունե՞ն դրա կարիքը, որովհետև ամեն
հենակետում մի փոքր աղոթատեղի են ստեղծել իրենց համար:
—  Սա իր հերթին ցույց է տալիս, որ մեր իշխանավորները
թերանում են երկրի անվտանգության ապահովման հար-
ցում: Բանական մարդը երբեք չի աղոթի: Աղոթքը մարդուն
մեկուսացնում է իրական կյանքից: Կարծում եմ, եկեղեցու

107
մուտքը դպրոց առողջապահական համակարգ, բանակ՝ պար­
տադրվել է միջազգային կազմակերպությունների կողմից և
բխում է վարկային նախապայմաններից, իհարկե դրամա­
շնորհների ուղեկցությամբ:
—  Բայց դա արմատացած է մեր ազգային գիտակցության մեջ
և զինվորն ինքն է տեղ գտել իր պաշտամունքի համար:
—  Հայտնի է, որ մարդու գիտակցությունում կարելի է
արմատավորել և լավն ու օգտակարը, ինչպես նաև վատն ու
կործանարարը: Կան փաստեր, որ մահվան գաղափարա­
խոսությամբ կրոնով ժողովուրդներ են ոչնչացրել: Չպիտի
զարմանանք, որ հայ մարդը աստիճանաբար տրվում է կրոնին,
քանի որ համատարած եկեղեցաշինություն է, եկեղեցի է կա-
ռուցում անգամ երկրի վարչապետը, հանրապետության նա-
խագահը մասնակցում է եկեղեցիների բացմանը և մոմ վառում,
բոլոր բարձր սարերի ու ժայռերի կատարներին երկաթյա խա-
չեր են դրված, կառավարության կարևոր միջոցառումները
սկսվում են աղոթքով, աղոթքով է սկսվում անգամ Գիտություն-
ների ակադեմիայի որոշ նիստերը, լրատվամիջոցները անընդ-
հատ կրոնական քարոզներ են տարածում…
—  Դա մեզ վնասու՞մ է:
—  Այն էլ, ծայր աստիճան: Ըստ կրոնի, աշխարհը ստեղծ-
վել է աներևույթ մի էակի կողմից: Սա հակագիտական, ոչնչով
չհիմնավորված հեքիաթ է: Մեր կրոնը մերժում է իրական աշ-
խարհը, կամքը, բանականությունը, սակայն կարևորում է
անդրշիրիմը և հորդորում է, որ ցանկացած պարագայում պետք
չէ անհանգստանալ, քանի որ աստվածը մարդու բոլոր հոգսերը
կլուծի: Սրանք մարդուն իրական կյանքից շեղող դոգմաներ են
և եթե որևէ մեկը ամբողջովին ընդունում է դրանք, ապա նրան
անթույլատրելի է վստահել, օրինակ, ատոմակայանի կամ մի-
ջուկային զենքի կառավարումը, քանի որ ճակատագրական
նշանակություն ունեցող խնդիրներում պետք է ապավինել
տեխնոլոգիաների իմացությանը և բանականությանը: Նույնը
վերաբերում է ռազմական գործին:
—  Մենք ինչքան էլ ժխտենք կրոնական գործոնն այս պատե‑
րազմում, բայց փաստերով տեսանք, որ իսլամական պետության
զինվորները կռվում էին Ադրբեջանի կողմից:

108
 —  Արցախի խնդիրը հետևյալն է. իսլամի հետևորդ ադրբե­
ջանցիները ցանկանում են տիրանալ հայոց հողերին, իսկ քրիս-
տոնյա հայերս պաշտպանում ենք մեր հողերը: Այստեղ կրո-
նական խնդիր չկա, խնդիրը հատուկ կրոնականացնում են:
Արցախյան պատերազմի կրոնականացումը ձեռնտու է միայն
Ադրբեջանի համար, քանի որ իսլամի հետևորդները միմյանց
աջակցում են, իսկ քրիստոնյաները՝ ոչ: Ընդհանուր առմամբ,
կրոնական պատերազմները հրահրվում են հատուկ նպատակ
հետապնդող ուժի կողմից, իսկ նպատակը՝ աշխարհի բնակչու-
թյան նվազեցումն է:
—  Ինչ կասեք Ռ. Քոչարյանի տան ուղղությամբ նետած
ուսումնական նռնակի մասին:
—  Կարծում եմ՝ այդ նռնակը խորհրդանշական նռնակ
է, և ամեն մի հայ, իր մտքում գոնե մի ավազի հատիկ պետք
է շպրտի Ռոբերտ Քոչարյանի տան ուղղությամբ: Մամուլում
հաճախ ենք կարդում, որ արդեն 2010‑11թթ. նրա որդին 4 մլրդ
դոլարի կարողություն ուներ, Աֆրիկայում հանքերի տեր է և
այլն: Սա որտեղի՞ց եկավ, արդյո՞ք այդ գումարը երկնքից ըն-
կավ: Ռ. Քոչարյանն էր, որ հիմք դրեց, օրինակ, տնտեսապես
չհիմնավորված հանքերևակումների շահագործմանը, որը հիմ-
նովին աղտոտում և ոչնչացնում է Հայաստանի հողն ու ջուրը
և Հայաստանը դարձնում անապատ… Այսօրվա նախագահ
Ս. Սարգսյանը այդ գործը շարունակում է առավել մեծ եռանդով:
—  Պարոն Սանասարյան, մեծ մտավախություն կա հանրու‑
թյան մոտ, որ եթե ներկայիս պատերազմական իրավիճակում
մենք նաև ներսում խլրտումներ ունենանք՝ իշխանության ներկա‑
յացուցիչների դեմ ինչ-որ պահանջներ դնենք, բողոքներ և այլն, դա
կարող է մեծապես վնասել մեզ արտաքին քաղաքականության
մեջ, հատկապես՝ պատերազմական շրջանում:
—  Այո, կիսում եմ Ձեր մտահոգությունը: Կարծում եմ,
առաջինը միջազգային կազմակերպությունները կփոր­
ձեն խոչընդոտել, օրինակ, պետական ունեցվածքը թալան­
վածը պետական գանձարան վերադարձնելու գործին, քա­
նի որ ժողովրդի ունեցվածքի կողոպուտին, գիտության ու
մշակույթի փոշիացմանը նպաստող օրենքների ընդունու­

109
մը, արագընթաց սեփականաշնորհումը, երկրի կրոնակա­
նացումն ու ազատականացումը, վարկային ծանր լուծը
երկկողմանի աշխատանքի արդյունք է՝ միջազգային կազ­
մակերպությունները առաջարկել-թելադրել են, իսկ մեր
իշխանավորները հնազանդորեն, հաճախ չգիտակցելով կամ
անձնական շահ հետապնդելով, ընդունել ու իրականացրել են
պետականակործան այդ ծրագրերը: Նաև պետք է նկատի ունե-
նանք, որ հարևան երկրներին միմյանց դեմ հանելու գործում
միջազգային կազմակերպությունները վարպետ են, չէ՞ որ աշ-
խարհի բնակչության թվի կրճատման գործում լոկալ պատե-
րազմները կարևոր տեղ են գրավում:
—  Արցախի հետ կապված ի՞նչ տեսլականներ ունեք. արդյո՞ք
սպասում եք, որ Հայաստանը կճանաչի Արցախի անկախությունը
ու կվերամիավորի իրեն:
—  Արցախի խնդրի մի արդար լուծում կա, որը հետա­
գայում չպիտի բարդություններ առաջացնի, դա Արցախի
վերամիավորումն է իր մայր հողին՝ Հայաստանին: Նույն ժո-
ղովուրդն է, նույն հողը: Հայաստանում փաստորեն տիրում է
միանձնյա իշխանություն, խորհրդարանի մեծամասնությունն
էլ նախագահի կուսակցությունն է: Մնում է հուսալ, որ գոնե այս
օրհասի պահին նախագահը այնպիսի քայլեր կկատարի, որոնք
իշխանության նկատմամբ վստահություն կբերեն, իսկ եթե
չունի այդ կարողությունը, ապա հրաժարական կտա, իր հետ
տանելով Նժդեհի անունը վարկաբեկող, ժողովրդից մեկուսա-
ցած հարուստների կուսակցությունը: Չմոռանանք, որ նույնիսկ
միմյանց հոշոտող վայրի կենդանիները, ծավալուն հրդեհների
դեպքում համերաշխություն են դրսևորում:
—  Վերջերս հայտարարություն հնչեց, որ մենք միջուկային
զենք ունենք: Հետո այս հայտարարությունը ոչ հաստատվեց, ոչ էլ
ժխտվեց: Ո՞րն է Ձեր մոտեցումն այս հարցին:
—  Ինձ համար անսպասելի էր այդ հայտարարությունը:
Նախ` միջուկային զենք ունեցողը չի ասի, որ ունեմ: Իսրայելն
ունի և ժխտում է այդ փաստը: Մենք ադրբեջանցիների հետ
հարևան ենք: Մեր ջրերը անհատույց հոսում են Ադրբեջան և
հարստացնում ադրբեջանցիներին, նրանց կյանքը մեծապես

110
կախված է Հայաստանից: Ադրբեջանի բնակչությունը դա շատ
լավ հասկանում է: Նաև վստահ եմ, որ ադրբեջանցիների մեծա-
մասնությունը հասկանում է, որ իրենց իշխանության կողմից
հորինված գաղափարներով հարևանին իր բնօրրանից զրկելու
մոլուցքը կարող է այդ նույն հարևանների մոտ, հանուն փրկու-
թյան, առաջացնի ծայրահեղ գործողություններ կատարելու
պարտադրանք: Վստահ եմ, եթե Արցախի խնդիրը իր արդար
լուծումն ստանա՝ միանա Հայաստանին, ապա որոշ ժամանակ
անց ադրբեջանցիների հետ բարիդրացիական հարաբերու-
թյուններ կհաստատվեն:
—  Մենք այդ հայտարարությամբ մեզ ինչո՞վ ենք վնասում:
—  Նախ՝ մենք մեր վրա ենք բևեռում հսկիչ միջազգային
կազմակերպությունների ուշադրությունը, որոնք այս անվան
տակ կարող են Հայաստանում տարբեր միջոցառումներ իրա-
կանացնել:
—  Ներկա իրավիճակում ո՞ր խնդիրներն ունեն հրատապ լուծ‑
ման կարիք:
—  Առաջին հերթին պետք է ձևափոխվի այսօրվա սահ­
մանադրությունը՝ բոլոր այն հոդվածները, որոնք ճանապարհ
են հարթում հողի և ջրի պաշարների աղտոտման ու ոչնչացման,
պետության վերացման, բանակի թուլացման, պետական
ունեցվածքի փոշիացման, երկրի կրոնականացման համար՝
պետք է իրենց տեղը զիջեն ժողովրդի ու պետության շահերից
բխող հոդվածներին, հետևաբար և փոփոխություններ պետք
է կատարվեն օրենքներում և նորմատիվային ակտերում: Պետք
է պետականացվեն կապի ու հաղորդակցության ոլորտները,
հանքարդյունաբերությունը, ռազմավարական նշանակություն
ունեցող օբյեկտներն ու գործարանները, օդանավակայանները,
վերականգնվի մահապատիժը: Պետք է դատարանի առջև
կանգնեն երկիրը այս ծանր վիճակին հասցնողները:
Զրուցեց՝ Ժաննա Սարգսյանը

111
«ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ ԽԻՍՏ
ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՆ»
«Առավոտ», 1998․01․29
Հայաստանի կանաչների միության նախագահ, քիմիա-
կան գիտությունների թեկնածու Հակոբ Սանասարյանի
հետ հարցազրույցում մտադիր էինք շոշափել զուտ բնա-
պահպանական խնդիրներ, սակայն հնարավոր չեղավ խու-
սափել նաև երկրի քաղաքական որոշ խնդիրներից:
—  Պարոն Սանասարյան, դուք շարժման տարիներին ակ‑
տիվ գործունեություն էիք ծավալել, սակայն այդպես էլ չդարձաք
«Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ: Ինչո՞ւ:
—  Ես երբեք չեմ ձգտել կոմիտեի անդամ դառնալ: Շարժ­
ման ժամանակ համագործակցում էի նրանց հետ, սակայն
առանձնապես վստահություն չունեի նրանց նկատմամբ: Եվ
մենք բացարձակ տարբեր դիրքերից էինք նայում: Նրանք այլ
տեղերից էին ինֆորմացիա ստանում, և հենց շարժման սկզբից,
հավանաբար, տեղեկացված էին Սովետական Միության սպաս­
վող քայքայման մասին: Մյուս կողմից` կարծում եմ, որ ՀՀՇ-ն,
«Ղարաբաղ» կոմիտեն չէին ցանկանա ինձ հետ գործ անել,
և պատահական չէ, որ կոմիտեի առաջին դեմքերից մեկն (Վ․
Մ․) ինձ ասաց` եթե «Նաիրիտն» ու ատոմակայնը չլինեին դու
մեզ բարև չէիր տա: Իմ անվստահությունը դեպի այդ խումբը,
որը կոչվում է «Ղարաբաղ» կոմիտե, հետո` ՀՀՇ վարչություն,
խորացավ այն ժամանակ, երբ նրանցից մեկն ինձ համոզում էր,
որ պետք չէ «Նաիրիտը» փակել բոլշևիկների օրոք, լավ կլինի,
որ իրենք գան իշխանության գլուխ և հետո իրենք փակեն:
—  Քանի որ այս օրերին քաղաքական իրադրությունը մի տե‑
սակ անակնկալներով է հարուստ, բնական է, որ դուք ունեք ձեր
կարծիքն այս վիճակի մասին: Ի՞նչ է կատարվում այսօր Հայաս‑
տանում:
—  Ճանաչելով մարդկանց, կարող եմ ասել, որ այս ամենը
մաքուր ֆաբրիկացիա է: Սա մտնում է այն ծրագրի մեջ,
որն իրականացվում է հայ ժողովրդի հանդեպ: Լևոն Տեր-
Պետրոսյանի ոգեկոչող ելույթը 1990 թվի գարնանը, ես անգիր

112
եմ հիշում, երբ ասաց, որ Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին`
կյանքի հարց է և պարտադիր պետք է լինի, ու մենք իրավունք
չունենք այդ հարցը հետաձգել և հանձնել մեր սերունդներին,
քանի որ այդ խնդիրն օրեցօր բարդանում է և դառնում անհնա-
րին: Ընդհանրապես, նախագահի գործելակերպի ամենախո-
ցելի մասը նրա քաղաքական անբարոյականությունն է հայ
ժողովրդի հանդեպ: Նորից եմ կրկնում` անիշխանության ու
ապօրինության պայմաններում ոչինչ հնարավոր չէ անել: Առա-
ջին հերթին պետք է խնդրել, դիմել, որ նա հրաժարական տա:
—  Վերադառնալով բնապահպանական խնդիրներին, մի
քանի խոսքով ներկայացրեք, թե Կանաչների միությունն ինչով է
զբաղված այսօր:
—  Կանաչների միությունը, ինչով որ զբաղվում էր
բոլշևիկների օրոք, նույն խնդիրներով է զբաղվում նաև այսօր,
սակայն հիմա ավելի սահմանափակ հնարավորություններ
կան և’ քաղաքական առումով, և’ սոցիալական: Ընդհանրա-
պես ինչ բան է հասարակական կազմակերպությունը: Այն կա-
րող է արդյունավետ գործել և նպաստել երկրի կայացմանը,
կայունացմանը միայն այն դեպքում, երբ կա առողջ պետական
համակարգ, և գլխավորից գլխավորը` Սահմանադրությունը,
որը պետք է վեր լինի ամեն ինչից և ամենքից: Մարդը պետք
է սովորի մյուս կենդանիներից և հարգի իր համայնքի մյուս
անդամների իրավունքը և հոգ տանի ընդհանուրի ապագայի
մասին: Առանց ազատության ու առանց արդարության կյանքը
լիարժեք չի կարող լինել: Նույնիսկ տեղեկատվության առումով
բնակչությունը խոր խավարի մեջ է:
—  Խավար ասելով, դուք նկատի ունեք ընդհանրապես խա­
վա՞րը, թե՞ բնապահպանական տեղեկատվության խավարը:
—  Ոչ, եկեք բնապահպանության տեղեկատվության տեր­
մինը սահմանափակ օգտագործենք, քանի որ, եթե որևէ մեկը
մի տեղեկություն կասի և կպնդի, որ դա էկոլոգիական խնդրից
դուրս է, այն ժամանակ կասեք` եկեք տերմինները բաժանենք
էկոլոգիականի և ոչ էկոլոգիականի: Իսկ բնակչությունն առանց
տեղեկատվության ի՞նչ կարող է անել: Ասածս խավարը վե-
րաբերում է կյանքի բոլոր ոլորտներում տիրող ճգնաժամային
իրավիճակին։

113
 —  Եթե շարունակ շեշտում եք տեղեկատվության բացա­
կայությունը, անշուշտ, ունեք նաև ձեր բացատրությունը:
—  Ժամանակին գրականություն էի կարդում կենդանիների
վարքի վերաբերյալ և նկատեցի այսպիսի ընդհանրություն: Բո-
լոր կենդանիները, անկախ այն բանից, դելֆին է թե վագր, կամ
այլ կենդանի` վարժեցվում են հետևյալ կարգով. նրանց սոված
են պահում, հետո կամաց-կամաց կարգադրությունները կա-
տարելիս սկսում են փշրանքներ պարգևել: Լրատվամիջոցների
պատասխանատու անձինք պետք է սթափվեն։ Նրանք պետք է
գերակա համարեն ժողովրդի-պետության շահը, այլ ոչ թե ղե-
կավարի շահը։
—  Այսինքն, ուզում եք ասել, ժողովրդին ևս սոված պահել և
վարժեցնե՞լ…
—  Ես չէի ասում, որ դա միայն չարամտորեն է կատար­
վում: Հավանաբար, մի կողմից դրսի ուժերի քայքայիչ գործու­
նեության խիստ կազմակերպված լինելն է, իսկ մյուս կողմից`
պրոֆեսիոնալիզմի պակասն է մեր երկրի պետական կառա-
վարման համակարգում: Մեկ կամ երկուսի մասին կարելի է
ասել, որ անհասկանալի պատճառներով չարամիտ վերաբեր-
մունք ունեն ժողովրդի նկատմամբ: Մնացածը կատարվում
է ակամա: Փաստորեն, պետական ղեկավարներն աստիճա-
նաբար խաղալիք են դառնում դրսի ուժերի համար: Իսկ որոշ
ժամանակ անց, երբ իրենց անցած ուղին նայելով տեսնեն, որ
կոպիտ ասած` դիակների վրայով են գնացել, ու երբ ուշքի գան,
արդեն շատ ուշ է լինում և արդեն տեսնում են, որ հայտնվել
են ճահճաթակարդում ու փորձում են ապացուցել, որ ամեն ինչ
ճիշտ է արված:
—  Պարոն Սանասարյան, այդ բացասական որակները, որ
ներկայացնում եք, հատուկ են ընդհանրապես իշխանություն­
ների՞ն, թե՞ զուտ հայկական երևույթ են:
—  Դա ինչ-որ տեղ ընդհանուր երևույթ է: Հայտնի է, որ մի
30‑40 տարի հետո մարդկության լինել-չլինելու հարցն է դրված`
շատ գլոբալ խնդիրների հետ կապված, քանի որ առաջին հա-
յացքից աննշան թվացող ինֆորմացիայի սովը թույլ չի տալիս
բնակչությանը տնօրինել իր կյանքը և պայմաններ է ստեղծում

114
բնակչության հիմնական զանգվածին թշվառության գիրկը նե-
տել, իսկ մարդկանց մի փոքր խմբի էլ` հարստանալ:
—  Ձեր կարծիքով, այս իշխանությունները երկրագնդի ճակա‑
տագրի մասին խիստ կարևոր տեղեկատվության և տիրապետում,
և միտումնավոր թաքցնում են ժողովրդից:
—  Սա միտումնավոր է առաջին հերթին դրսի ուժերի կող-
մից: Նաև չպետք է մոռանալ մարդկության պատմությունը:
Օրինակ` ով կարող է լինել տվյալ երկրի հայրը: Կան թագա­
վորներ, ովքեր և’ իրենց անձն են զոհել, և’ իրենց զավակներին
ու հարազատներին` հանուն երկրի, ազգի փրկության: Բայց
ունենք նաև Ներոնի, թե՞ Կալիգուլայի օրինակը: Ցավոք, չարը
միշտ էլ եղել է, բայց ոչ այն ծավալներով, ինչ այսօր: Օրինակ`
Հայաստանի հազարավոր սրբավայրերի կողքին ունենք նաև
Շան գերեզմանը: Այդ հուշարձանի առկայությունը պետք է
մեզ զգուշացնի: Իսկ ձեր հարցի պատասխանը կլինի այն, որ
ոչ թե մեր իշխանությունները երկրագնդի ճակատագրի մասին
խիստ կարևոր տեղեկություններ ունեն, այլ նրանք դարձել են
խաղալիք ու գործիք այն ուժի ձեռքում, որը փորձում է տիրա-
նալ աշխարհին։
—  Պարոն Սանասարյան, քաղաքական զրույցները չափա­
զանց գայթակղիչ են, սակայն, այնուամենայնիվ, եկեք վերադառ­
նանք մեր զրույցի սկզբին և խոսենք բնապահպանական խնդիր‑
ների մասին:
—  Չգիտեմ ինչպես կընկալվի, բայց ինձ համար քաղաքա-
կան հարցերը խիստ էկոլոգիական խնդիրներ են: Մենք շատ
լավ գիտենք, որ պետական գործիչների հատուկ ելույթներ
կան, որոնք կարող են ավերիչ ազդեցություն ունենալ: Օրինակ,
վերջին շրջանում, երբ նախագահի կողմից ասվեց, որ ազգա-
յին գաղափարախոսությունը կեղծ կատեգորիա է, սկսում ես
մտածել, որ ազգային գաղափարախոսությունը էկոլոգիական
ամենաբարդ պրոբլեմներից մեկն է, որը, փաստորեն, ազգա-
յին անվտանգության տեսական մասն է: Այսօրվա մթնոլորտը
հանրապետությունում նման է սառցակալած օվկիանոսի, որ-
տեղ մարդիկ քայլում են, իրար տեսնում և այդքանը միայն:
— Եթե ձեզ հնարավորություն տրվեր թվարկել այն մեկ, եր‑

115
կու, տասը, քսան կարևոր բնապահպանական խնդիրները, դուք
ո՞ր խնդիրները կկարևորեիք:
—  Առաջին հերթին առանձնահատուկ և առաջնակարգ
տեղ ունի հայկական ատոմակայանը: Ատոմակայանից հետո
կկարևորեի երկրի իրավաքաղաքական դաշտի առողջացման
խնդիրը: Ես վստահ եմ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և
նրա թիմի հեռացումը հանրապետության ամենակա-
րևոր էկոլոգիական խնդիրներից մեկը կարելի է համա-
րել` ատոմակայանից հետո: Քանի որ վստահ եմ, բոլորին է
հայտնի քաղաքական անառողջ մթնոլորտի և ապօրինության
սպանիչ դերը երկրի ներկայի և ապագայի համար: Հաջորդը
Ղարաբաղի խնդրի արդար լուծումն է: Մյուսը` Սևանա լճի,
աղբի խնդիրը, հողի քայքայման խնդիրը և բազմաթիվ այլ
հարցեր: Առաջնային խնդիրներից մեկն են գիտության, առող-
ջապահության, բնակչության կրթության հարցը (այդ թվում և`
էկոլոգիական):
Հարցազրույցը վարեց Մարգարիտ Եսայանը

ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ՆԻԿՈԼ ՓԱՇԻՆՅԱՆԻՆ

«Հետք», 2020․07․18

https://hetq.am/hy/article/119581
Հայտնի լրագրող Արամ Աբրահամյանի հետ զրուցելիս,
դուք ասում եք. «Հայաստանի քաղաքացին հեռավոր գյուղում իր
տանը հեռուստացույցի առաջ նստած լսում է, որ այս իշխանու‑
թյունը դավադրության մեջ է օտար ուժերի հետ, որպեսզի ինչ-որ
բան անի: Այն որպես ի գիտություն ընդունեց, բայց ինքը ոնց պիտի
եզրակացնի՝ այս հայտարարությունը ճիշտ է, թե սխալ: Սա շատ
լուրջ խնդիր է: Եվ եթե իսկապես դա այդպես է, օրինակ, եթե ես
որևէ օտար ուժի հետ դավադրության մեջ եմ՝ ես պետք է դատվեմ:
Ասում են, որ ՀՀ կառավարությունը օտար ուժերի ազդեցության
տակ է և օտար ուժերի հանձնարարություններով է որոշում կա‑
յացնում: Եթե դա այդպես է՝ այս կառավարությունը, այս վար‑

116
չապետը մեկ վայրկյան իրավունք չունեն մնալ այս (Հայաստանի
Հանրապետության) դրոշի ներքո: Բայց այդ մարդը չի կարողանում
իմանալ դա ճիշտ է, թե սխալ… Հիմա մենք պետք է իմանանք՝ մեր
կառավարությունը դավադիր կառավարություն է, թե դավադիր
կառավարություն չէ, օտար ուժերի ազդեցության տակ է, թե օտար
ուժերի ազդեցության տակ չէ»:
Հարգելի վարչապետ, դուք փաստորեն բացառում եք մեր
երկրի վրա արտաքին ուժի ազդեցությունը: Ի հակադրություն
ձեզ՝ ՀՀ քաղաքացին չի կարողանում կողմնորոշվել մեր ինքնիշ-
խան կամ օտար ուժի ազդեցության տակ լինել-չլինելու հար-
ցում: Սա ամենևին զարմանալի չէ, քանի որ պաշտոնական
լրատվությունը աշխարհաքաղաքական խնդիրները ոչ լիար-
ժեք է լուսաբանում, հեռավոր վայրերի բնակիչների համար
նաև հասանելի չէ այս խնդրին վերաբերող գրականությունը,
իսկ որոշ հարցերի վրա ընդհանրապես արգելք (տաբու) է
դրված:
Դուք շատ կարևոր հարց եք բարձրացրել: Այս երկու հա-
կասական տեսակետների վերլուծությունը լուրջ խնդիրներ
կբացահայտի:
Մեր երկրի շուրջ 30 տարիների բարձրաստիճան պաշտոն­
յաներից միայն դուք համարձակվեցիք այս կարևորագույն
խնդրի մասին խոսել: Ձեր անհանգստությունը լիովին ըմբռնելի
է, քանի որ կասկածի տակ է դրվում իշխանավորների՝ երկրի
նկատմամբ նվիրվածության, անգամ՝ դավադիր ուժի հետ հա-
մագործակցության հարցը: ՀՀ իշխանության օտար ուժերի
հետ դավադրության մեջ լինելու կամ նրանց ազդեցության
տակ լինել- չլինելու հարցի պատասխանը, կարծում եմ, պետք
է փնտրել Հայաստանի Հանրապետության մոտ 30 տարիների
անցած ճանապարհի և այսօր կատարվող գործընթացների մեջ:
Օրենսդրություն
Ինչու է մեր Սահմանադրությունում և օրենքներում թա­
փանցել հետևյալ դրույթը. «Եթե ՀՀ միջազգային պայմանա­
գրերում սահմանված են այլ նորմեր, քան նախատեսված են սույն
օրենքում, ապա կիրառվում են միջազգային պայմանագրերի նոր‑
մերը»:

117
 Այսինքն, ՀՀ օրենքները ստորադաս են միջազգային փաս­
տաթղթերին: Արդյո՞ք սա ոտնձգություն չէ ինքնիշխան երկրի
նկատմամբ: Նաև մեկ այլ հարց: Արդյո՞ք մեր օրենքների
արժեզրկումը կատարվել է ՀՀ իշխանավորների նախաձեռնու-
թյամբ ու ցանկությամբ, թե՞ օտար ուժի միջամտությամբ: Եթե
դուք համոզված եք, որ օտար ուժերի ազդեցություն չկա և իրոք,
այստեղ էլ օտար ուժերի ազդեցությունն առաջին հայացքից չի
նկատվում, ապա ինչու պատասխանատվության չեք կանչում
ՀՀ այն պաշտոնատար անձանց, ովքեր հեղինակ են կամ մաս-
նակից հակապետական այս գործին և ինչու չեք վերականգնում
ՀՀ օրենսդրության գերակայությունը:
Այժմ բերեմ որոշ փաստեր, որոնցից արդեն պարզ կդառնա,
որ ՀՀ օրենքների ձևավորման գործում առկա է եղել օտար
ուժերի միջամտությունը և նրանց հետ մեր իշխանավորների
համագործակցությունը:
Տեղյակ չեմ, թե այժմ Ազգային ժողովում ինչպիսին է օրենք-
ների նախագծերի կազմման կարգը, սակայն կարող եմ ասել,
որ անկախությունից հետո ձևավորված Գերագույն խորհրդում
հիմնականում ձևափոխվում էին Խորհրդային միության օրենք-
ները: Հետագայում, 4‑5 տարի անց, այդ կարգը փոխվեց՝ օրենքի
նախագծերը՝ Համաշխարհային բանկի (ՀԲ), Միջազգային
արժույթի հիմնադրամի (ՄԱՀ) և օտարերկրյա այլ կազմակեր-
պությունների դրամաշնորհների ուղեկցությամբ, ներմուծվում
էին Հայաստանի Հանրապետություն, թարգմանվում հայերեն
(թարգմանության մասին իմանում էին միայն խիստ սահմանա-
փակ թվով մարդիկ), ապա ստեղծվում էին իբր օրենքների նա-
խագծերը կազմող աշխատանքային փորձագիտական խմբեր
(վարձատրվող, երբեմն 40‑50 հոգի): Այս կերպ ներմուծված և
հայկականացված նախագծերը ներկայացվում էին որպես հայ
մասնագետների մտքի արգասիք, ընդունվում էին խորհրդա-
րանում և հաստատվում ՀՀ նախագահի կողմից ու դառնում
ՀՀ օրենքներ: Այս ճանապարհով են անցել, օրինակ, «Բաժ-
նետիրական ընկերությունների մասին», «Էներգետիկայի
մասին» օրենքները, ջրային ու ընդերքի օրենսգրքերը և այլն:
Դրամաշնորհներ են հատկացվել նաև, այդ օրենքներից շա-

118
տերի համապատասխան նորմատիվային ակտեր ստեղծելու
համար, օրինակ՝ «Ընդերքի մասին» օրենսգրքին վերաբերող
նորմատիվային ակտերի մշակումը ֆինանսավորվել է Հա-
մաշխարհային բանկի կողմից… Գուցե սա է պատճառը, որ
հանքարդյունաբերությունը հիմնականում դուրս է բերված
հարկային դաշտից և գիշատչորեն կողոպտվում է Հայաստանի
ընդերքը, անօգտագործելի են դառնում հողային ու ջրային
համակարգեր (չի վճարվում ՀՀ տնտեսությանը հասցրած
վնասը, զրոյացված է հանքային թափոնները ՀՀ տարածքում
տեղադրելու համար վճարները, որը տարեկան միլիարդավոր
դոլար է կազմում): Նույնը անփոփոխ կատարվում է նաև այ-
սօր՝ թավշյա հեղափոխությունից հետո: Փաստորեն, ստեղծ-
վել են ՀՀ ունեցվածքի կողոպուտ ապահովող՝ անհատներին
հարստացնող, իսկ պետությանը աղքատացնող օրենքներ,
որոնք անխափան գործում են առ այսօր:
Արդյո՞ք այստեղ առկա չէ օտար ուժի միջամտություն
կամ նրա հետ համագործակցություն և ինչու չեք կասեցնում
ժողովրդի ունեցվածքի կողոպտի, բնության ավերման ու
թունավորման գործընթացը: Ով է ձեզ խանգարում: Ինչու է
լռում ՀՀ գլխավոր դատախազը:
Մեկ այլ օրինակ: 2002 թ. ընդունված ՀՀ «Ջրային օրենս­
գրքի» նախագիծը վերը նշվածի պես թարգմանվել է հա-
յերեն, ստեղծվել է ավելի քան 40 հոգանոց աշխատանքա-
յին խումբ և ՀԲ-ի և USAID-ի դրամաշնորհներով (միայն
USAID-ի բաժինը՝4,5‑5,5 մլն դոլար): Բոլոր պաշտոնական
քննարկումներում այն ներկայացվում էր, որպես ՀՀ իշխա-
նության կազմած օրենքի նախագիծ, սակայն սրա հասարակա-
կան ունկնդրումների ժամանակ (2002.04.25), USAID-ի՝ այս նա-
խագծի համակարգող Մ. Ջոնսթեդը այնպիսի տեղեկություններ
հայտնեց, որ հանգուցալուծվեցին բազմաթիվ անորոշություն-
ներ ու բանավեճեր: Իր զեկույցում նա ասաց. «Քննարկվող
ջրային նոր օրենսգրքի նախագիծը USAID-ի կողմից ֆինան-
սավորման արդյունք է: Մենք ցանկանում ենք միջազգային
հայեցակարգերը դնել ազգային հայեցակարգերի մեջ, և
այս նախագծում արտացոլված դրույթները բխում են միջազ-
գային կազմակերպությունների սկզբունքներից…»:

119
 ՀՀ Սահմանադրության և օրենքներում օտար ուժի համա-
կողմանի միջամտության մասին է վկայում ստորև քաղվածքը.
«Ռիո +10» պատմական ժամանակահատվածում Հայաստա-
նում իրականացվել են բարեփոխումներ գրեթե բոլոր բնա-
գավառներում` կատարելագործվել է ՀՀ օրենսդրությունը` հա-
մահունչ դարձնելով Կայուն զարգացման սկզբունքներին»
(Ռիո+10 Ազգային գնահատման զեկույց, Երևան, 2002, էջ 63):
Հայտնի է որ, «Կայուն զարգացում» հայեցակարգի սկզբունք-
ները վերաբերում են համամարդկային գլոբալացման, ազգա-
յին պետությունների թուլացման ու վերացման, ծնելության
նվազեցման, աշխարհում միակենտրոն կառավարում ստեղ-
ծելուն և այլն:
Եթե ՀՀ օրենքներում առկա են միջազգային հայեցա­
կարգերը, ինչպես նաև՝ ազգային կոչված օրենքները բխում են
միջազգային կազմակերպությունների սկզբունքներից, ապա
ՀՀ վարվելիք քաղաքականությունը որտեղ են արտացոլված:
Եթե այս ամենը դուք համարում եք ընդունելի, ուրեմն դուք
էլ, ձեր նախորդների նման, մասնակցում եք օտար ուժի թե-
լադրանքով իրականացվող մեր երկրի կառավարմանը:
ՀՀ օրենքներում, օտար ուժերի միջամտության փաս-
տերը բազում են: Հուսամ, կպարզեք, թե անկախությունից
հետո օրենքների ընդունման հետ կապված ինչ արտաքին
դրամաշնորհներ են եղել և ինչքան է կազմում դրանց ընդհա-
նուր գումարը:
Պետության ունեզրկում
Հարգելի վարչապետ, ինչու օտարվեցին երկրի համար
ռազմավարական նշանակություն ունեցող և մեծ շահույթ
ապահովող՝ կապի, էներգետիկայի համակարգերը, արդյու-
նաբերական ձեռնարկությունները, հանքաքար վերամշակող
գործարանները և ամենաշահութաբերը՝ առևտրի համակարգը:
Վստահ եմ, լավատեղյակ եք, որ անկախություն հռչակ­
վելուց անմիջապես հետո միջազգային կազմակերպություն­
ները` Միավորված ազգերի կազմակերպություն (ՄԱԿ), ՀԲ,
Եվրոմիություն (ԵՄ) ևն, խոստանում էին խոշորածավալ
ներդրումներ կատարելով Հայաստանը դարձնել առաջավոր

120
ու ինքնաբավ երկիր, եթե ՀՀ իշխանությունը որդեգրի կա-
ռավարման համակարգի ապակենտրոնացման, պետական
գույքի ապապետականացման, օտարերկրյա ներդրումների
խրախուսման, արտադրության ու շուկայի ազատականացման,
ապրանքների գների ու ծառայությունների սակագների բարձ-
րացման, բնական ռեսուրսների հարկման քաղաքականու-
թյուն, վերացվի մահապատիժը, առանձնակի վերաբերմունք
դրսևորվի խղճի ազատությանը… գիտության, կրթության,
առողջապահության, մշակույթի և մյուս ոլորտներում, ավան-
դական չափանիշների փոփոխություն կատարվի, անցնել
բարոյաէթիկական նոր չափանիշներ ձևավորող ուսումնա-
կան համակարգի, կոմունալ, առողջապահության, կրթության
ոլորտների ինքնաֆինանսավորում, կարիքավորներին հատ-
կացվող դոտացիաների սահմանափակում և վերացում, կա-
ռավարության, նախարարների, տնօրենների ծառայողական
ֆոնդերի վերացում…, ինչպես նաև ընդունել Համաշխարհային
առևտրի բարեփոխման 10 հանձնարարականներով՝ շոկային
թերապիայի միջոցով, Հայաստանի Հանրապետության տնտե-
սությունը վերականգնելու առաջարկը:
Նշված կազմակերպությունների դրամաշնորհների ուղեկ-
ցությամբ ժողովրդի ունեցվածքը արագորեն դարձավ սահ-
մանափակ թվով մարդկանց սեփականություն, նրանցից շա-
տերը փակեցին չնչին գնով ձեռք բերածը և արտահանեցին
տեխնոլոգիաները, սարքավորումները, ստացած շահույթի մի
մասը և ուրիշ երկրներում աշխատատեղեր ստեղծեցին:
Մեր պետությունը զրկվեց արդյունաբերության տարբեր
ճյուղերից, առևտրից, գյուղատնտեսությունից տրանսպորտի
ու կապի միջոցներից առաջացած հսկայածավալ ֆինանս-
ները տնօրինելու իրավունքից և նմանվեց այն մարդուն, որի
ներքին կենսատու օրգանները, նենգ խաբեությամբ, հատել-
հեռացրել են, իսկ արյան փոխարեն՝ երակներում շրջանառվում
է կերակրի աղի լուծույթը՝ ֆիզիոլոգիական լուծույթը:
Այս այլափոխությունը կատարվեց Հայաստանին «փրկու-
թյան» ձեռք մեկնած միջազգային կազմակերպությունների
համատեղ ջանքերով և նույն ձեռքով էլ Հայաստանի Հանրա-

121
պետության Մոսկվայից կտրված պորտալարը արագորեն
միացվեց Համաշխարհային բանկին և նրա գաղափարակից
ու արյունակից կազմակերպություններին:
Տնտեսության շոկային թերապիան և վերը նշված մյուս
գործոնները արագորեն վերացրին բնակչության միջին խա­
վը: Միայն հետո պարզ դարձավ, որ տարբեր առաքելու-
թյամբ ստեղծված Միջազգային կոչված կազմակերպություն-
ները ավերման նույն նպատակն են հետապնդում և նրանց
գործունեությունը փոխկապակցված մի շղթա է հիշեցնում:
Զարմանալին այն է, որ եթե ՀԲ-ն ՄԱԿ-ը ձգտում են աղքա­
տացնել ու փոշիացնել ազգային պետությունները, դա լիովին
հասկանալի է՝ այդ է ցույց տալիս նրանց հետագծի գոնե 30 տա-
րիները, ապա ինչո՞ւ են նույնը անում նաև ԵՄ-ն USAID-ն և այլ
միջազգային կազմակերպություններ: Այս տեսակետը, հավա-
նաբար շատերի մոտ վրդովմունք կառաջացնի այն առումով, որ
ՄԱԿ-ի կանոնադրական առաքելությունն է՝ ապահովել ազգա-
յին պետությունների անվտանգությունը: Գուցե ժամանակին
նա կատարել է իր դրական դերը, սակայն վերջին 30 տարինե-
րին, նրա կայացրած որոշ որոշումները և միջազգային կոչված
կոնվենցիաները ակնհայտորեն ցույց են տալիս ազգային պե-
տությունների նկատմամբ նրա նույնիսկ թշնամական վերաբեր-
մունքը: Օրինակ, ՄԱԿ-ը ինչո՞ւ և ի՞նչ հիմնավորմամբ. սիոնիզմը
դատապարտող իր իսկ բանաձևը չեղարկեց և այդ նույն տա-
րում՝ 1992 թ. շրջանառության մեջ դրեց «Կայուն զարգացում»
հայեցակարգը, որը մերժում է ազգային պետությունների գո-
յությունը և ընդհանրապես, բազում հարցերում համահունչ է
սիոնիզմի գաղափարախոսությանը, իսկ ՄԱԿ-ի կառույցներից
մեկի՝ Համաշխարհային բանկի գործունեությունը, ուղղակի
փոթորիկ է առաջացրել ազգային պետությունների մեծամաս-
նության տնտեսություններում: Միայն այսքանը բավարար է, որ
ՄԱԿ-ի գործունեությունը քննող միջպետական հանձնաժողով
ստեղծվի և տրվի նրա քաղաքական, իրավական և տնտեսա-
կան գնահատականը:
ՀՀ կառավարության վրա օտար ուժի ազդեցության
վառ օրինակ է ՀԲ-ի «ՀՀ էլեկտրահաղորդման և բաշխիչ հա-

122
մակարգի վերականգնման ծրագիրը» (Հաշվետվություն թիվ
18931 AM, 1999.02.08), որի մեջ ներկայացված են ՀԲ-ի կող-
մից ՀՀ-ին տրվելիք 185 մլն դոլար վարկի նախապայմանները:
Այդ փաստաթղթում ՀԲ-ն իբր «հոգատարություն» է ցուցաբե-
րում Հայաստանի նկատմամբ՝ գրելով. «ՀՀ էներգահամակարգի
սեփականաշնորհումը հիմնավորվում է նրանով, որ հետագա
15 տարիների ընթացքում այդ համակարգում պահանջվող 1,7
մլրդ դոլար ներդրումների 70%-ը պետք է կատարվի էներգա­
տարության բնագավառում և Հայաստանի կառավարությունը ըն‑
դունում է, որ այս ներդրումների հետ կապված շուկայական ռիսկը
մեծ է, հետևաբար ավելի լավ է ներդրումները կատարվեն մաս‑
նավոր սեկտորի կողմից»: Սակայն այս կեղծիքը բացահայտում
է հենց նույն փաստաթղթում, որի բովանդակությունը ցույց է
տալիս Հայաստանի նկատմամբ նրա գիշատչական ու ավերիչ
վերաբերմունքը:
Այդտեղ ասվում է. «2000‑2001 թթ. ավարտել ջերմաէներգիայի
արտադրման և էլեկտրաէներգիայի բաշխման ընկերությունների
սեփականաշնորհումը, մինչև 2003 թ. վերջը սեփականաշնորհել
բոլոր էլեկտրաբաշխիչ, ջերմային և ոչ կարգավորիչ հիդրոկայան
ընկերությունները, գերապատվությունը տալով պոտենցիալ, մաս‑
նավոր ներդրողին, վերացնել անապահով և արտոնյալ ընտանիք‑
ների զեղչերը, իրականացնել անջատումների քաղաքականու‑
թյունը, էլեկտրականության սակագները ապահովեն մրցակցային
շահույթ, մինչև սեփականաշնորհումն իրականացնելը, վերա‑
կանգնել ձեռնարկությունների ֆինանսական կենսունակությունը
և ապահովել նրանց վճարունակությունը»: Այդտեղ նաև ասվում
է. «SAC‑3 վարկի բանակցությունների ընթացքում համաձայնու‑
թյուն է ձեռք բերվել, որ ՀՀ կառավարությունը, նախքան էներգե‑
տիկայի մասին օրենքում կատարվելիք փոփոխությունները Ազգա‑
յին ժողովի հաստատմանը ներկայացնելը, կհամաձայնեցնի այն
Միջազգային զարգացման ընկերության հետ»:
Այս քաղվածքը ցույց է տալիս, որ ՀԲ-ն անմիջական ազդե-
ցություն է ունեցել ՀՀ օրենսդրական դաշտի ձևավորման և կա-
ռավարության վարած քաղաքականության վրա, նաև՝ «մինչև
սեփականաշնորհելը, վերականգնել ֆինանսական կենսու-

123
նակությունը» կարգախոսով իրականացվեց, օրինակ, Սևան-
Հրազդան կասկադի և այլ օբյեկտների ապապետականացումը:
ՀՀ էներգահամակարգի ապապետականացման հետ
կապված հանդիպեցի վարչապետ Ա. Մարգարյանին, ասացի,
որ մեր դեմ փաստորեն պատերազմող Ադրբեջանում ամ-
բողջ էներգահամակարգը մնում է որպես պետական սեփա-
կանություն, մասնավորացվել է միայն Բաքու-Ջեյհան նավ­
թատարի 49 տոկոսը, որին Մարգարյանը պատասխանեց,
թե պետք չէ անհանգստանալ, շուտով էներգահամակարգի
մասնավորեցումը Ադրբեջանին էլ են պարտադրելու:
ՀԲ-ն, չհիմնավորված տվյալներ բերելով, պահանջում էր,
որ Որոտանի թունելի շինարարության ավարտման մտա­
հղացումից պետք է ձեռք քաշել (Սևանա լիճ, գործողություն-
ների ծրագիր, 1998, Վերլուծություն, էջ 43): Այս անգամ կա-
ռավարությունը չենթարկվելով նրա կարգադրությանը՝ իր
սուղ միջոցների հաշվին ավարտին հասցրեց Որոտան-Կեչուտ
թունելի շինարարությունը և 2004 թ. հանձնվեց շահագործման,
սակայն չշահագործվեց: Պարզ չէ, թե ում կարգադրությամբ
կամ միջամտությամբ, այդ արդեն հայտնի է ՀՀ կառավարու-
թյանը:
Պետության դերի թուլացումն ու նրա կառավարման հա-
մակարգի ապակենտրնացումն արտացոլված է նույնիսկ
անապատացմանը վերաբերող ՄԱԿ-ի փաստաթղթերում:
ՄԱԿ-ի հովանու տակ և նրա ֆինանսավորմամբ կազմված «Հա-
յաստանում անապատացման դեմ պայքարի գործողություն-
ների ազգային ծրագրում» (2001 թ.) ասվում է. «Պետությունը,
ստանձնելով միայն համընդհանուր ազգային նշանակության
հարցերի լուծման պատասխանատվությունը, ձերբազատվում
է զուտ տեղական նշանակության հոգսերից և թողնում դրանք
համայնքներին՝ իրենց սեփական պատասխանատվությամբ որո‑
շելու խնդիրների առաջնահերթությունն ու լուծման եղանակ‑
ները: … Մարզպետարանների և տեղական ինքնակառավարման
մարմինների հարաբերություններում կբացառվի հիերարխիկ
ենթակայությունը, բացառությամբ համայնքներին պետության
կողմից պատվիրակված լիազորությունների բնագավառներից»:

124
Նախատեսվում է նաև պետական կառավարման, տնտեսու-
թյան կարգավորման և հանրային ծառայությունների հե-
տագա ապապետականացում, ինչպես նաև համայնքների
խոշորացմամբ և համայնքային փոքր ձեռնարկությունների
լուծարմամբ` այդ ուղղությամբ կատարվող ծախսերի կրճա-
տում, նույնը` կրթության, առողջապահության, մշակույթի և
այլ ոլորտներում…
Զարմանալու ոչինչ չկա: Չէ որ Միջազգային կազմակերպու­
թյունները պնդում են, թե ազգային մտածելակերպը քաղցկեղ
է մարդու օրգանիզմում, իսկ ազգային պետություններն արգե-
լակում են մարդկության առաջընթացը:
Այստեղ բերված փաստերը ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ի վրա
օտար ուժի ազդեցությունը սկսվել է անկախանալուց անմիջա-
պես հետո և այն կրել ու կրում է շարունակական բնույթ:
Հասկանալի է, դուք կարող եք առարկել, որ նշված ազդե­
ցությունները, թե օրենսդրական, թե տնտեսական, օրինա-
կան են, քանի որ կատարվել են ՄԱԿ-ի, ՀԲ-ի և միջազգային
կոնվենցիաների ազդեցությամբ: Եթե դա օրինական է, ապա
օրինական է նաև այն, որ մեր երկրում կողոպուտին նպաստող
օրենքների ընդունմամբ՝ կողոպտվել ու կողոպտվում է
ժողովրդին-պետությանը պատկան ընդերքի և մյուս հարստու-
թյունները: Այդ տրամաբանությամբ ստացվում է, որ, օրինակ,
ազգային պետության վերացման քարոզը ինչ-որ մի պատա-
հական կազմակերպության կողմից հանցագործություն է, իսկ
հեղինակավոր Միջազգային կազմակերպության կողմից՝ օրի-
նական ու օգտակար:
Կարծում եմ, հեռավոր գյուղում հեռուստացույց դիտողին
հենց այդ դավադիր ուժի մասին մտածելն է տարակուսանքի
մեջ գցել, իսկ այդ ուժն էլ սովորական ուժ չէ: Նա աներևակա-
յելի նպատակ ունի՝ տիրանալ աշխարհին և կարգավորել նրա
բնակչության թվաքանակը:
Հասկանալի է, որ խոսքը հուդայականության-սիոնիզմի
մասին է: Նա իր ստեղծած կրոնի միջոցով կարողացել է ստեղ-
ծել կրոնական կայսրություն, իսկ վարկային քաղաքականու-
թյամբ՝ ֆինանսական կայսրություն, ինչպես նաև՝ «Կայուն զար-

125
գացում» հայեցակարգի միջոցով՝ աշխարհիկ կայսրություն: Եվ
այս երեք ցանցերի մեջ ներառված է աշխարհի բնակչության
մեծամասնությունը:
Չլիներ սիոնիզմը՝ թագավորներին չէին փոխարինի մի
քանի տարով կառավարելու իրավունք ունեցող նախագահ-
ները, որոնցից շատերը ուղղակի չարիք են եղել իրենց կողմից
կառավարվող երկրների համար, ազգային պետությունները
կլինեին ինքնիշխան, չէին լինի գերհարուստ անհատներ և աղ-
քատության մեջ տառապող պետություններ, կպահպանվեին
ազգային հավատքները…
2020․07․11

ԱՄՈՒԼՍԱՐՅԱՆ ՄՂՁԱՎԱՆՋ՝ Հրեշավոր երազ

20.09.2019

http://bnaban.am/%d5%a1%d5%b4%d5%b8%d6%82%d5%ac%d
5%bd%d5%a1%d6%80%d5%b5%d5%a1%d5%b6-%d5%b4%d5%b2%d
5%b1%d5%a1%d5%be%d5%a1%d5%b6%d5%bb/
Ամուլսարի հանքերևակման շահագործումը թույլ տա-
լուց և պաշտոնանկ լինելուց հետո, Հայաստանի վարչապետը
դարձավ ժողովրդի համար ատելի ու մերժված: Մերժվեց
նաև իր հարազատների մեծամասնության կողմից և ստիպ-
ված եղավ առանձնանալ-թաքնվել իր բնակարանում՝ համե-
մատաբար տանելի հարաբերություններ ունենալով իր զա-
վակների հետ, այն էլ՝ առատ ֆինանսական հատկացումների
արդյունքում: Հենց նրանց ականջալուր լինելով էլ սկսեց կար-
դալ ժամանակին հրապարակված Ամուլսարի կործանարար
ծրագրին վերաբերող փաստաթղթերը, և ապա՝ ուսումնասի-
րել հանքարդյունաբերության, գլխավորապես, մետաղական
հանքավայրերի շահագործելուց հետո առաջացած անլուծելի
խնդիրները: Երկու տասնամյակ հետո նա այդ բնագավառն ար-
դեն շատ լավ պատկերացնում էր:
Խնդրի բուն էության գիտակցումը և կատարվածի անդառ­

126
նալիությունը նրան դարձրել էին տխուր, մռայլ, ծայր աստի-
ճան նյարդային ու ինքնամփոփ: Միայն այդ ժամանակ նախկին
վարչապետը կարողացավ հասկանալ, թե խնդրից անտեղյակ,
մանկական կամակորությամբ և ինքնավստահ պաշտոնյայի
կամայական որոշումը ինչ կործանարար հետևանքներով է
հղի և սկսեց գիտակցել իր կատարածի եղերականությունը:
Իհարկե, այդպիսի գիտակցումը այն պահերին էր, երբ նա ող-
ջամիտ էր:
Ամենօրյա մտորումները նրան բերել էին այն հաստատուն
համոզման, որ բնության թունավորումն ու ոչնչացումը՝ անուղ-
ղակի մարդասպանություն է, իսկ կատարած հանցագործու-
թյան ինքնագիտակցումը շատ ավելի ծանր է, քան մահապա-
տիժը:
Նրան հավատացողներն ու սիրողները և նրա իշխա-
նության օրոք արժանապատիվ կյանքով ապրելու հույսեր
փայփայողները նրան արդեն ոչ միայն ատում էին, այլև մի տե-
սակ անհանգստություն ու խորշանք էին զգում նրա անունը
լսելիս:
Նա արդեն մոռացել էր թե ինչ բան է հանգիստ առօրյա
կյանքը, ընկեր-բարեկամների հետ զրույցն ու իր հասցեին
բարի խոսք լսելը: Նրան ուղեկցում էին նաև ահ ու սարսափի
տեսարաններ՝ շարունակաբար կրկնվող մղձավանջային երազ-
ներում: Ահա, բորբոքված ամբոխը՝ քարերով, մետաղական իրե-
րով, տարբեր տեսակի զենքերով սպառազինված, բնության
թշնամի վանկարկելով, կրնկակոխ հետապնդում է իրեն: Լի-
նում էին նաև շատ եզակի դեպքեր, երբ նա երազում տեսնում
էր, թե հայ մարդը ինչ սիրով, հավատով է լսում իրեն, առավե-
լապես այն պահերին, երբ խոսքը վերաբերում էր երկրի բոլոր
խնդիրները լուծել-կարգավորելու իր ամպագոռգոռ ճառերին
ու Իլֆ-Պետրովյան ոճի ֆանտաստիկ խոստումներին, այսինքն՝
վարչապետ դառնալու համար նախօրոք նախապատրաստած
և հուսալի ու հավատարիմ միջազգային կազմակերպություն-
ների կողմից փորձաքննություն անցած ելույթներին: Սակայն
անգամ իր համար հաճելի այդ երազներում, իրեն ուշիմ լսող
ու ջերմություն արտահայտող մարդկանց դեմքերը, հանկարծ

127
կերպարանափոխվում են և անասելի սարսափ առաջացնող
ու անկոտրում ատելությամբ լցված հսկաների բազմությունը
հետապնդում է նախկին վարչապետին:
Այս անտանելի վիճակից դուրս գալու և հանգիստ ապրելու
նպատակով նա իր իմքայլական գործընկերոջ միջոցով տարա-
ծեց, որ իբր նախկին վարչապետը մահացել ու թաղվել է իր հայ-
րենի Ենոքավան գյուղի տարածքներից մեկում, սակայն շատ
շուտով պարզվեց, որ դա հերթական ստերից է: Ի վերջո, նա
գտավ վարկաբեկված պետական գործիչներին վիրահատական
միջամտությամբ անճանաչելի դարձնող և կատարածը հույժ
գաղտնի պահող մի բժիշկ, որը նրան համարյա անճանաչելի
դարձրեց: Այս միջամտությունը նրան համարձակություն տվեց,
իրեն պարուրված դառնությունն ու կսկիծը մեղմելու համար,
ոտքով շրջագայել Հայաստանի բնաշխարհով մեկ, ծպտված,
գլխին նաև կեղծամ կրելով:
Ամուլսարի հանքերևակման շահագործմանը բռնությամբ
ընթացք տալուց տասնամյակներ անց, ծերունի նախկին վար-
չապետը, որը դեռևս չեր կորցրել քայլելու իր կարողությունը,
այցելել էր Ջերմուկի տարածաշրջան, ուր նրա հայացքի առաջ
հառնել էր՝ մղձավանջային մի իրողություն: Ծվատված սարեր,
բլուր հիշեցնող թափոնակույտեր և դրանցից սկիզբ առնող
դեղնադարչնավուն ջրերով աղբյուրներ, կենդանազուրկ-
մեռյալ գետեր, ամայացած տարածքներ, կիսաամայացած և
դեպի լիովին ամայացում գնացող բնակավայրեր ու հովիտ-
ներ, նախկին այգիների մնացորդներ, ամենուրեք՝ տհաճ ու
խեղդող հոտ… Ամենա ողբերգականներից էր տասնամյակներ
առաջ հայ մարդու հպարտության, Հայաստանի անկրկնելի
գոհար Ջերմուկ քաղաքի վիճակը, որտեղ առողջարաններին,
հյուրանոցներին և հոյակերտ այլ կառույցներին աստիճանա-
բար տեր են դառնում բուերն ու չղջիկները: Անմարդաբնակ
դարձած Գնդեվազի մոտակայքում՝ ցիանիդով մշակված հան-
քաքարի բլուր-պոչամբարից փչող խեղդիչ գարշահոտությունը
ուղղակի անտանելի է: Ավելի քան հարյուր մետր բարձրություն
ունեցող այդ պոչամբարը քայքայվելով լցվել է նաև Ջերմուկի
մայրուղու վրա, այն դարձնելով համարյա աներթևեկելի…

128
 Այս պատկերի առաջ նախկին վարչապետը համոզվեց՝
մահվան ճարտարապետի իր դերակատարման մեջ:
Այդ օրվա ուղևորության ընթացքում, մոտենալով Ջերմուկ
տանող մայրուղու եզրին տեղադրված ցիանիդով վերամշակ-
ված հանքաքարի մոտ 120 մետր բարձրությամբ գարշահոտ
բլու-պոչամբարին, որը պարուրված էր ջրհոսքերից առաջացած
բազում ակոսներով. դրա ստորոտում տեսավ իր արձանը:
«Լիդիանը» այն կառուցել էր սեփական միջոցներով, հենց
Ամուլսարի հանքերևակման շահագործման թույլտվությո-
ւնը ստանալուն պես, ի նշան խորը երախտապարտության,
քանզի այդ տարիներին նա ՀՀ վարչապետ լինելով հանդերձ
նաև «Լիդիանի» ջերմեռանդ ու անփոխարինելի քարոզիչն էր:
Արձանը մետաղից էր, ոսկեզօծ՝ մոտ մեկ միկրոն հաստու-
թյամբ ոսկու շերտով: «Լիդիանը» միայն այդքան ոսկին էր թո-
ղել Հայաստանում:
Արձանը տարիների ընթացքում՝ ավազախառն ու ուժգին
քամիների, ուտիչ ու ագրեսիվ նյութերով հագեցած միջավայ-
րում աստիճանաբար կորցրել էր ոսկու հիմնական մասը, մե-
տաղի օքսիդացում-քայքայումը ծայրագույնս աղավաղել էր
արձանի դեմքը և այն արդեն պատկերում էր ուժասպառ ու
մռայլ մի ծերունու, երբ «Լիդիանի» պատվերով նշանավոր
քանդակագործը կերտել էր մոտ քառասնամյա մի երիտա-
սարդի:
Նախկին վարչապետը, այս անգամ չցանկացավ մոտի-
կից անգամ մեկ հայացք ձգել արձանին, մոտեցավ բլուր-
պոչամբարը խորությամբ ակոսած մի փլվածքի, հայտնի և
աղետաբեր ուսապարկից հանեց տանից բերված ջրով լի
շիշը՝ ցանկանալով մեղմել կոկորդի խեղդոցն ու ծարավը, ինչ-
պես նաև սաստկացող շնչահեղձությունը: Սակայն չկարողա-
ցավ, քանզի բերանը լցված՝ շրջապատի աղտեղության հոտն
ու համը, դառնաղի թույնի համ տվեցին՝ կենարար այդ ջրին:
Այդ պահին արձանին էին մոտեցել էքստրեմալ տուրիզմով
զբաղվող երկու երիտասարդ, որոնք շրջակա գարշահոտու-
թյունից պաշտպանվել էին շնչադիմակներով: Նրանցից մեկը,
մատնացույց անելով խամրած ու այլանդակված քանդակը,

129
դառնորեն ասաց, թե տասնամյակներ առաջ այս մարդը չհաս-
կանալով խնդրի էությունը և ականջալուր չեղավ ժողովրդի
պահանջներին ու թախանձանքներին, կոպտորեն ոտնահարեց
նրա իրավունքները և չկանխեց այն աղետը, ինչին ականատես
ենք…
Այս ամենը նաև տեսավ ու լսեց կյանքի ու մահվան
երկընտրանքի առջև կանգնած ծերունին և նա ավելի խորը
գիտակցեց իր կատարած մահասփյուռ ու հայրենասպան
արարքի աններելիությունը: Նա ցանկացավ լաց լինել, սակայն
արցունքի ոչ մի կաթիլ: Նա արդեն դժվարանում էր շնչել: Նախ-
կին վարչապետը կարողացավ միայն շիշը մի կողմ շպրտել …
Երիտասարդները լսեցին կոտրվող ապակու ձայն և մոտե-
նալով տեսան փշրված շիշ և ծերունու դիակ, ինչը ամփոփեցին
հենց այդ արհեստական բլուր-պոչամբարի մեջ:
2019‑09‑17
Հ.Գ. — Վերը նկարագրած երևակայական մղձավանջը գրվել
է միայն ՀՀ պաշտոնյաներին սթափեցնելու նպատակով: Վար-
չապետ Նիկոլ Փաշինյանն ու «Լիդիանը» պետք է հասկանան, որ
հայ ժողովուրդը երբեք ու երբեք թույլ չի տա, որ շահագործվի
Ամուլսարի այդ հանքերևակումը:

Greta Gabrielyan մեկնաբանություն – Պարոն Սանասար­

յան, միանգամայն իրական կանխատեսում եք արել, սարսա­
փում եմ, որ այդ մղձավանջը մի օր իրականություն դառնա,
քանի որ ձեր կանխատեսումները հարցի գիտական հիմնա­
վորումն ունեն, շնորհակալություն:

130
 ԼԻԴԻԱՆԻ ԴԺԲԱԽՏ ՍՏԻ ՎԱԽՃԱՆԸ
http://bnaban.am/%d5%a4%d5%aa%d5%a2%d5%a1%d5%ad%d
5%bf-%d5%bd%d5%bf%d5%ab-%d5%be%d5%a1%d5%ad%d5%b3%d
5%a1%d5%b6%d5%a8-%d5%ac%d5%ab%d5%a4%d5%ab%d5%a1%d5%b6/

2020‑02‑20
Հայաստանում հանքարդյունաբերության Սուտն է թա­
գավորում: Մետաղական յուրաքանչյուր հանքավայրի քարշիչ
ուժը Սուտն է: Այդ Ստի համար պայմաններ ստեղծողները
ՀՀ բարձրաստիճան պաշտոնյաներն են, իսկ գործարարները
ուրախությամբ օգտվում են դրանից:
Կխոսենք հայտնի Ստերից երկուսի մասին, որոնցից մեկը,
բանտում լինելու փոխարեն, իրեն արդեն երջանիկ է զգում, իսկ
մյուսը մտամոլոր է ու դժբախտ:
Ճակատագրի արդար բերումով, «Լիդիանի» Սուտը
տապակվում է դժբախտության մեջ, իրեն պատեպատ տալով
օտարների դռներն է թակում, թե օգնե՛ք արդար ու գթասիրտ
գործարարիս, որ կարողանամ Հայաստանը ծաղկուն երկիր
դարձնել:
«Լիդիանի» Ստի ախորժակը առավել է գրգռվում, երբ հի-
շում է, որ նույն օրերին միասին սկսած գործը հաջողություն
բերեց իր նմանակ «Վալեքսի» Ստին, որը անպատիժ վայելում
է իր թռցրած գումարները և Հայաստանում ու Արցախում նո-
րանոր հանքեր է հոտոտում:
Այս երկու Սուտն էլ իրենց վարքագծով ու նպատակներով
նույնն են, կարծես նույն մորից ծնված՝ ատում են բնությունը
և մարդուն, չունեն հայրենիք-ազգ գիտակցում: Երկուսի
մղումներն էլ նույնական են՝ բնության թունավորման ու ոչնչաց-
ման գնով դրամ վաստակել, սակայն ներկայացնել՝ որպես Հա-
յաստանի անվտանգության ամրապնդման, սոցիալական
և էկոլոգիական վիճակի բարելավման, երջանիկ ապագայի
կերտման, և ընդհանրապես, հանուն Հայաստանի Հանրապե-
տության բացառիկ հանրային գերակա շահի:
Եվ ահա, գաղափարական և ախորժակային այս երկվոր­
յակներն այժմ տարբեր կարգավիճակներում են և «Վալեքսի»

131
Սուտը հաճախ հեգնում է «Լիդիանի» Ստին, ինչը վերջինիս
զարմացնում է, չէ որ երկուսի ստացվածքն էլ համարյա նույն
գանձարան պետք է հոսեր:
«Լիդիանի» Սուտը երկար պրպտումներից հետո եկավ այն
եզրահանգման, որ իր դժբախտության գլխավոր մեղավորը
աշխարհագրությունն է, այսինքն՝ երեք հայտնի գետերի գրկում
ծվարած կենսատու սարը, սակայն զուգահեռներ անցկացնելով
«Վալեքսի» Ստի և իր անցած ճանապարհների միջև, նկատեց,
որ իր գործընկեր «Վալեքսի» Ստի ոչնչացրածը նույնպես բնու-
թյան հրաշալիքներից էր: Նա համացանցով դիտեց Թեղուտի
հանքավայրի դեմ կազմակերպված քննարկումները, երթերը
և համոզվեց, որ հասարակության վերաբերմունքը Թեղուտի
և Ամուլսարի հարցում նույնն է, այդուհանդերձ, Թեղուտը
շահագործվեց:
Վերջապես, նա գտավ Թեղուտի կործանման պատճառը՝
դա տեղի բնակչության կողմից խնդրի թյուրըմբռնումն
էր, սևը սպիտակից զատելու անկարողությունը: Բնակչու­
թյան մեծամասնությունը, հավատալով «ոսկե սարերի»
սին խոստումներին, աջակցեց «Վալեքսի» Ստին, որպեսզի
ոչնչացնի իրենց կյանքի հենարանը: Իհարկե, այդ հարցում
կարևոր դեր կատարեցին երկրի երկրորդ և երրորդ նախագահ­
ների բարձր հովանավորությունը և ինչպես ասվում էր, այդտեղ
նրանց փայաբաժին ունենալու հանգամանքը:
Ընդհանուր պատկերը ցույց է տալիս, որ երկու Սուտն էլ
ունեցել են նշված նախագահների բարձր հովանավորությունը,
որ երկուսն էլ, իրենց մարդակուլ նպատակին հասնելու համար,
առատ «նվերներ» են բաշխել, մասնագետներ են գործուղել
արտերկրներ՝ ազգն ու հայրենիքը ուրանալու, հռետորական
արվեստ ձեռք բերելու և քարսիրտ դառնալու նպատակով:
«Լիդիանի» Սուտը գործնականում համոզված է, որ առանց
նշված գործոնների հնարավոր չէ հանքավայրի շահագործ-
ման թույլտվություն ստանալ, առավել ևս, որ Հայաստանի
Հանրապետությունում հանքավայրեր այլևս չկան, մնում է
միայն հանքերևակումները շահագործել որպես հանքավայր,
իսկ դա նշանակում է, երկիրը տանել դեպի կործանում:

132
 Բազմակողմանի ուսումնասիրությունը «Լիդիանի» Ստին
բերեց այն հստակ համոզման, որ աշխարհագրությունը վճռո-
րոշ չէ, քանզի Ամուլսարի նման անգնահատելի շատ տարածք-
ներ են ոչնչացվել, և իր գլխավոր թշնամին մարդկային առողջ
բանականությունն է, ինչն արտահայտվում է ջերմուկցիների
և տեղի մյուս բնակչության գործողություններում: «Լիդիանը»
հիշեց մեր կրոնական հայրերից մեկի այն միտքը, թե «եկեղեցու
նպատակն է կոտրել, այդ չարիքի՝ մարդկային բանականության
վիզը»: Այստեղ «Լիդիանի» Սուտը դառնորեն ողբաց և անիծեց
եկեղեցուն, որ հարյուրամյակներ են անցել, սակայն նա դեռևս
չի կարողացել իր առաքելությունը լիարժեք ի կատար ածել՝
ոչնչացնել մարդկային բանականությունը:
«Լիդիանի» Սուտը երբեմն, հույսով է լցվում, երբ լսում է
այն շշուկները, որ իբր վերջին իշխանափոխության պահին,
առաջին աթոռը փոխանցելիս, աթոռին կցվել է մի փոքրիկ
չհրկիզվող արկղ, որի մեջ եղած հույժ գաղտնի ծրագրում նշված
է նաև Ամուլսարի ավերման խնդրում՝ երկրի առաջին դեմքի
հովանավորության պարտադրանքը:
(Այդ հույժ գաղտնի ծրագիր-պարտադրանքը, հենց առաջին
օրվանից, կցված է նորանկախ Հայաստանի նախագահների-
վարչապետների աթոռին, որի մեջ գրված է՝ «Սահմանադրու-
թյունը և օրենսդրությունը ենթակա դարձրու միջազգային
պայմանագրերին։ Մի խորշիր ընտրակեղծիքից, սուտ խոս­
տումներից ու նենգափոխումներից։ Անձնական հարստու-
թյուն դիզիր։ Վերջ տուր երկրի պրոֆեսիոնալ կառավարմանը
և արա այնպես, որ անգամ բանակում ղեկավար դառնան
բնագավառից անտեղյակները, դրա հետ մեկտեղ՝ նրանք
իրենց պաշտոնում պետք է մնան շատ կարճ ժամկետում։
Մոռացիր պետական սեփականության և արդյունաբերու-
թյան մասին։ Ապապետականացրու՝ այսինքն չնչին գներով
վաճառիր կամ ուղղակի նվիրաբերիր այն, ինչ համարվում է
պետության-ժողովրդի ունեցվածք։ Մասնավորեցրու-վաճառիր
անգամ ճանապարհները, ամայի տարածքները, ջրի աղբյուր­
ները, գետերն ու լճերը, սրբավայրերը, օդային տարած­
քը, սարերն ու լեռնագագաթները։ «Պետական կառավա-

133
րում» եզրը փոխարինիր «հանրային կառավարում»-ով և
ընդհանրապես պետք է մոռացության տրվի պետություն
ասած հասկացողությունը։ Երկրով մեկ քանդիր-վերացրու
հայոց մեծերի հուշարձանները և դրանց տեղում կառուցիր
այլասերվածների ու պետության վերացման քարոզչության
առաջամարտիկների արձանները։ Բնակչության մտածողու-
թյան մեջ պետք է դաջվի, որ հայրենիքը, ազգը, ազգային պե-
տությունը, ազգային մշակույթը, ազգային բանակը, ազգային
սովորույթները, ազգային արժանապատվությունը, ազգա-
յին հավատքը վտանգավոր հիվանդություններ են և յուրա-
քանչյուր ոք պետք է շուտափույթ ձերբազատվի դրանցից ու
հաշտվի անբարո բարքերի ու կոսմոպոլիտ գաղափարի հետ,
ինչը հնարավորություն կտա միասեռականության ընկալման
ու բարգավաճմանը և այս ճանապարհով նույնպես հնարավոր
կլինի նվազեցնել բնակչության աճը։ Անվերապահորեն իրա-
կանացրու ամլություն ապահովող և կյանքի տևողությունը
կրճատող ցանկացած ծրագրեր։ Իմացիր, որ դաժանորեն
սպանվեց ընտանիքի պլանավորման, նույնն է թե՝ զրոյական
աճի ծրագրից հրաժարված Իտալիայի վարչապետը։ Բնակչու-
թյան աճը ապահովիր օտարերկրյա թափառականներին ու
ծայրահեղ աղքատներին Հայաստանի քաղաքացի դարձնելով։
Պայմաններ ստեղծիր հայերի արտագաղթի համար։ Հայերը
Հայաստանում չպիտի գերազանցեն բնակչության 25‑30 տո-
կոսը։ Հայաստանի Հանրապետությունն ամբողջությամբ կա-
պիր վարկերին և դրամաշնորհներին, իսկ երկրի ներսում վար-
կատուներին արտոնիր այն կարգը, ինչը հաճելի ու ցանկալի է
նրանց համար։ Համարձակորեն վարկեր վերցրու և երկրի ար-
տաքին պարտքը հասցրու այն չափի, որպեսզի վարկատուները
հնարավորություն ունենան Հայաստանում սահմանափակել
ծնունդը և բնական պաշարներից օգտվելու իրավունքը և տի-
րանան Հայաստանի տարածքին։ Դու՝ որպես երկրի ղեկավար,
շատ լավ գիտես, որ արտաքին վարկեր վերցնելու համար գրավ
է դրվում երկրի տարածքը կամ դրա մի մասը, ինչպես նաև հա-
մաձայնություն է ձեռք բերվում ծնելիության նվազման, այ-
լևայլ պատվաստումների հարցերում, սակայն հանրությունը,

134
ոչ մի դեպքում, այդ մասին չպիտի տեղեկանա։ Աստիճանաբար
ու հետևողականորեն թուլացրու գիտությունը, կրթությունը,
առողջապահությունը և խստագույնս կրոնականացրու դրանք,
ինչպես նաև կրոնականացրու բանակը։ Դպրոցը աշակերտին
հիմնարար գիտական գիտելիք չպիտի տա՝ բավարար է, որ
աշակերտը տառաճանաչ դառնա և պարզագույն հաշվար-
կներ կատարի, սակայն դպրոցն ավարտելով պետք է իրեն զգա
ամենագետ։ Անհանդուրժող վերաբերմունք դրսևորիր Հայոց
ազգային բուն հավատքի նկատմամբ։ Պետք է հարկվի երե-
խայի ծնունդը, յուրաքանչյուր անհատի շնչած օդը և ապրելու
իրավունքը։ Ամեն ինչ արա, որպեսզի աղքատանա պետական
բյուջեն, նրա մուտքերը ուղղիր դեպի անհատների, գլխավորա-
պես օտարերկրյա անհատների կամ կազմակերպությունների
գրպանները։ Ի վերջո, հասիր նրան, որ բնակչությունը գոյատևի
մարդասիրական (հումանիտար) օգնությամբ, միաժամանակ
կտրականապես բարձրացրու ջրի, գազի, էլեկտրաէներգիայի,
կոմունալ սպասարկման սակագները և սպառողական ապ­
րանքների գները։ Խոշոր գործարարներին ազատի հարկերից
կամ նրանցից չնչին հարկեր վերցրու, հարկային ամբողջ բեռը
հիմնականում դիր փոքր ձեռնարկատերերի վրա։ Հանք­
արդյունաբերությունը հարկային դաշտ բեր միայն այն ժամա-
նակ, երբ կսպառվեն հանքատեսակները և բնականաբար կվե-
րանա հանքարդյունաբերությունը… Չշեղվես ՄԱԿ-ի կողմից
որդեգրված «Կայուն զարգացում» հայեցակարգի դրույթներից …»):
Հավանաբար, սա է՝ որ կապանքների մեջ է պահում նորըն­
տիր իշխանությանը: Բացի այդ, նաև գիտական աստիճան ունե-
ցող, սակայն ծախու մասնագետների օգնությամբ, «Լիդիանի»
Ստին հաջողվել է մոլորեցնել ՀՀ վարչապետին, իր թիմով հան-
դերձ: Սրանց համոզել են, որ իբր այդ հանքի շահագործումը
կյանքին վտանգ չի սպառնում, իսկ եթե լինի էլ՝ կառավարելի
է և Հայաստանը կդարձնի բարգավաճ երկիր,: Ահա թե ինչու,
Ամուլսարին վերաբերող վարչապետի ելույթներն, ի տարբերու-
թյուն մյուս խնդիրների, անհասկանալի են, անտրամաբան և
հիմնազուրկ: Այս հարցում անճարակությունը նրան ստիպում
է դիմել նույնիսկ նենգափոխումների, տրորելով օրենքները,
տրամաբանությունը և այլ արժեքներ…

135
 Նա հայտարարում է, թե կառավարությունն է վճռելու
Ամուլսարի բացման կամ փակման խնդիրը, թե ժողովուրդ
դու քո ձայնը տվել ես ինձ, ուրեմն մի խանգարիր իմ կառա-
վարությանը և հասկացիր՝ ամբոխային քո ձայնը, ինչպես
բազմիցս փաստվել է, գիտական ու տրամաբանական հիմք
չունի, հետևաբար ապավինիր քո ընտրյալին, նաև քո այն
վանկարկումը, թե «մենք ենք տերը, մեր երկրի» ժամկետանց
է, քանզի ձեր ձայնը ինձ տալով, արդեն ես եմ տերը այս երկրի:
Ժողովո՛ւրդ, դու ինձ զարմացնում ես քո վախկոտությամբ ու
կասկածամտությամբ՝ սարսափում ես երկրաշարժից, ուրանից
և մյուս ծանր մետաղներից ու նրանցով աղտոտված օդից, ջրից
ու հողից, միասեռականությունից, Եհովայի և այլ վկաներից,
անգամ «Կյանքի խոսքը» բարեհոգի կազմակերպությունից:
Ժողովո՛ւրդ, դու սնապարծորեն հպարտանում ես «Քարա­
հունջ» պարսատիկի քարերով ու հավաբուն Գառնիի տաճարով
և քո Մասիսապաշտությամբ կառչել ես քո ավանդական
վարք ու բարքին և չես ցանկանում բարեփոխություններ
կատարեմ, այսինքն՝ հնի փոխարեն նորը. Եվրոպականի ան-
վան տակ՝ սիոնական ծրագրին համապատասխան բարքեր
հաստատեմ: Անհասկանալիորեն չես վստահում իմ նշանա-
կած կադրերին։ Իմացիր, որ տարբեր երկրներում վարժանք
անցած և կոսմոպոլիտ փրկարար գաղափարներով տոգորված
այդ կադրերն են քեզ հանել՝ նախկին իշխանության ստեղծած
ճահճից: Սիրելի ժողովուրդ, ես արդեն զգում եմ, որ օրեցօր դու
օտարվում ես ինձանից և փորձում ես ինձ շեղել իմ գլխավոր
նպատակներից… Ես քեզ թախանձագին խնդրում եմ, տեղդ ու
չափդ իմացիր։ Հետաքրքիր է, ե՞րբ դու պիտի հասկանաս, որ
թավշյա մահակը հեշտությամբ կարող է վերածվել երկաթյա
մահակի:

136
 ***
Յուրաքանչյուր գործ ունի իր ավարտը և իրենց վախ-
ճանին հասան նաև քննարկվող Ստերը: Բարեբախտաբար,
վարչապետին հաջողվեց դուրս գալ ստի ճահճից և վերլու-
ծելով հասկացավ, որ նեղ թիմային մոտեցումը և ժողովրդի
ձայնի անտեսումը լուրջ խնդիրներ են առաջացնելու և եր-
կիրը դեպի քայքայումն են տանելու: Ահա թե ինչու, ոչնչացրեց
վարչապետական աթոռին կցված չհրկիզվող արկղն իր գաղտնի
ծրագրով հանդերձ և մասնակիորեն, եկավ այն իրատեսական
համոզման, որ եթե հանքերի շահագործման կարգը չփոխվի,
ապա մոտ ապագայում թունավորվելու են մեր հողն ու ջուրը,
հետևաբար կփոշիանա մեր երկիրը:
«Վալեքսի» Սուտը բերման ենթարկվեց, դատարանում
ապացուցվեցին Թեղուտի հանքավայրի ծրագրում նրա կա-
տարած կեղծիքները, խաբեությունները, մեքենայությունները
և Հայաստանի Հանրապետությանը հասցրած տրիլիոնավոր
դրամի տնտեսական վնասը: Նրանից բռնագանձվեց համա-
պատասխան գումարը, առոչինչ ճանաչվեցին Հայաստանում և
Արցախում նրա բազմաթիվ հանքավայրերի արտոնագրերը, ղե-
կավարներից մի քանիսը բանտարկվեցին, իսկ ընկերությունը
արտաքսվեց Հայաստանից և Արցախից:
«Լիդիանի» Սուտը նույնպես ստացավ իր արժանի գնա-
հատականը: Վարչապետը Ամուլսարի հարցը անձամբ ուսում­
նասիրելուց հետո հայտարարեց, որ խնդրի լուծումը պետք է
լինի անկողմնակալ: Գիտական և իրավական կառույցները,
բարեբախտաբար, արդեն հաստատել էին՝ ՀՀ անկախ փոր­
ձագետների, Հարութ Բրոնոզյանի գիտական խմբի և լիբա­
նանյան ԷԼԱՐԴ ընկերության եզրակացությունների հիմնա­
վորվածությունը, որ նախագիծը կազմվել է կեղծիքներով ու
կոծկումներով, իսկ բնապահպանության նախարարությունը
ոչ պատշաճ փորձաքննություն կատարելով տվել է պետական
փորձաքննական դրական եզրակացություն, ինչպես նաև դի-
տավորյալ թաքցրել է Հայաստանի Հանրապետությանը սպառ-
նացող վտանգները: Արդյունքում, «Լիդիանի» Ստին զրկեցին
Ամուլսարի հանքերևակումը շահագործելու արտոնությունից

137
և պարտադրեցին, որ նա իր միջոցներով վերականգնի ավեր-
ված տարածքները և որպես տուգանք՝ համապատասխան գու-
մար մուծի ՀՀ պետական գանձարան և միայն դրանից հետո,
հեռանա Հայաստանից՝ այդտեղ այլևս չհայտնվելու պայմանով:
Գործը միայն սրանով չավարտվեց: Ուսումնասիրվեց
հանքարդյունաբերությանը վերաբերող օրենսդրությունը, բա­
ցահայտվեց, որ գլխավորապես վերջին 20 տարիներին, ընդուն-
վել են պետության շահը հակասող օրենքներ, որոնց մեջ փո-
փոխություններ կատարելով՝ դրանք համապատասխանեցրին
պետության շահին: Հանքային թափոնները բերվեցին հարկա-
յին դաշտ, և կասեցվեցին այդ ոլորտում գոյություն ունեցող՝
հանքեր շահագործողներին տրված արտոնությունները: Մա-
քուր շահույթի 98%-ը ուղղվեց պետական գանձարան և միայն
2%-ը՝ հանքատերերին, երբ մինչ այդ, դրա ճիշտ հակառակն
էր: Մեկ տարի անց, հանքավայրերի շահագործումը դարձավ
պետական մենաշնորհ, արգելվեց ոսկու, ինչպես նաև մյուս
թանկարժեք և ռազմավարական նշանակություն ունեցող մե-
տաղների արտահանումը:
—  Ստեղծվեց պրոֆեսիոնալ պետական կառավարման
համակարգ: Պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաները
պարտադրաբար, մինչ պաշտոն ստանալը, ենթարկվեցին
բժշկակենսաբանական գլխավորապես՝ ժառանգական և հոգե­
կառուցվածքային (փսիխիկա) զննումների, բոլոր պաշտոնյա­
ներին արգելվեց չհիմնավորված խոստումներ տալը, այսինքն՝
կասեցվեց բնակչությանը ստով «կերակրելը»: Վարչապետը
հրաժարվեց ճոխություններից ու շքեղություններից, վերացրեց
պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների և քաղաքա­
ցիների աշխատավարձերի և պարգևավճարների խայտառակ
տարբերությունը:
—  Սահմանադրությունում և օրենքներում փոփոխու­
թյուններ կատարելով՝ դրանք համապատասխանեցվեցին
ժողովրդի-պետության շահերին: Վերականգնվեց մահապա­
տիժը: Արգելվեցին միջազգային կազմակերպությունների դրա­
մաշնորհների միջամտությամբ օրենքների նախագծերի ստեղ-
ծումը և օրենքներում փոփոխություններ կատարելը…

138
 —  Էներգահամակարգը ազգայնացվեց, արգելվեց նոր
ատոմակայանի կառուցումը և գործող ռեակտորի կյանքի
տևողության երկարաձգումը, խրախուսվեց այլընտրանքային
էներգիայի զարգացումը, զսպվեց փոքր ՀԷԿ-երի տարած­
վածությունը, բացահայտվեց բնական գազի իրացման մեջ
առկա կոռուպցիան ու չարաշահումները և կրկնակի նվազեց
դրա սակագինը…
—  Ավարտին հասցվեց Արցախը Հայաստանին միանա­
լու գործընթացը: Արցախը համարվեց ավանդական գյու­
ղատնտեսության և էկոլոգիապես նախընտրելի սննդի
արտադրության և առողջապահական նպատակներով օգ­
տագործելի տարածաշրջան: Այդտեղ նույնպես արգելվեցին
բազմամետաղային հանքավայրերի և խիստ վտանգավոր ար­
տադրությունների շահագործումը:
—  Վերացվեց այլընտրանքային զինվորական ծառա­
յությունը և արգելվեց եկեղեցու մուտքը բանակ: Բանակը
հագեցվեց բարձրորակ սպայակազմով և ժամանակակից
զինատեսակներով: Այդտեղ հաստատվեց օրինակելի կարգ ու
կանոն: Երիտասարդության համար բանակում ծառայելը և
այդտեղ աշխատելը, դարձավ հաճելի ու նորանոր գիտելիքներ
ձեռք բերելու ոլորտ:
—  Կազմալուծվեց կենտրոնական բանկը և ստեղծվեց նորը՝
ՀՀ կառավարության ենթակայության տակ: Լուրջ փոփոխու-
թյուն կատարվեց վարկային ոլորտում. տարանջատվեցին օգ-
տակար և վնասաբեր վարկերը, արգելվեց առանձին վարկատու
կազմակերպությունների մուտքը գլխավորապես գյուղա-
կան միջավայր՝ այդտեղ վարկատուն արդեն պետությունն է:
Կտրուկ նվազեցվեց վարկատու դրամատների թիվը, վարկային
խնդիրներից անտեղյակ և վարկատուների կողմից խորաման-
կորեն մոլորեցված հազարավոր քաղաքացիներ արտոնվեցին
չմարել այդ վարկերը, իսկ ովքեր արդեն մարել էին՝ ետ ստացան
գումարը: Ծավալում ստացավ, օրինակ, գյուղատնտեսությանը
զրոյական տոկոսադրույքով վարկ տալը:
—  Վերահաստատվեց գիտության գերակայությունը:
Գիտաշխատողների, օրինակ, պրոֆեսորի աշխատավարձը

139
եռակի գերազանցեց պետական ամենաբարձրաստիճան պաշ-
տոնյայի աշխատավարձին: Գիտությանը հատկացվեց պետա-
կան բյուջեյի ավելի քան 3 տոկոսը:
—  Բոլոր դպրոցները դարձան պետական և ուսու-
ցումը կատարվեց գիտականորեն հիմնավորված և տարբեր
փորձաքննություններ անցած դասագրքերով և մեթոդական
ձեռնարկներով: Աշակերտների համար արտահագուստը
դարձավ պարտադիր: Չորրորդ դասարանից դասավանդվեց
գրաբարը, իսկ վեցերորդից՝ օտար լեզուն: Վերականգնվեց
կրթության ինստիտուտը: Արգելվեց եկեղեցու մուտքը դպրոց:
Փակվեցին այլընտրանքային դպրոցները… Դպրոցները կա­
ռուցվեցին կյանքի համար բարենպաստ տեղերում և ճարտա­
րապետական հմայիչ հորինվածքով:
—  Պարտադրվեց հոգատար վերաբերմունք հայոց լեզվի
ու մշակույթի նկատմամբ: Բաղրամյան 26 շենքը դարձավ «Հայ
մշակույթի տուն»: Երևանի բարձրադիր վայրում և Մեծամոր
բլուրի մոտակայքում կառուցվեցին Հայոց գերագույն աստ-
ված Արի և Անահիտ աստվածուհու շքեղ տաճարները: «Քարա­
հունջ» հուշարձանի մոտակայքում կառուցած կեղծ շինության
տեղում կառուցվեցին համապատասխան շինություններ՝
«Քարահունջ» հուշարձանի այցելուներին սպասարկելու հա-
մար…
—  Երկրից արտաքսվեցին անբարո բարքեր, ընտանիքի,
բանակի, պետության հիմքը քայքայող և այլ վտանգավոր
գաղափարներ քարոզող կրոնական և ոչ կրոնական կազմա­
կերպությունները, դրանց փոխարինեց բնապաշտություն քա-
րոզող կազմակերպությունը:
—  Հայաստանում ծավալվեց ու արմատավորվեց Հայրե­
նապաշտությունը։ Հայ մարդը իր վերլուծական մտքի շնորհիվ,
աստիճանաբար հասկացավ, թե հնում ինչո՞ւ Հայաստանը կոչ-
վել է Սրբազան երկիր ու Աստվածների բնակավայր։
—  Ահա այս ամենի արդյունքն էր, որ մի քանի տարի անց,
վերականգնվեց ժողովրդի սերն ու վստահությունը իշխա-
նության նկատմամբ, Հայաստանի Հանրապետությունը դար-
ձավ ապրելու համար բաղձալի երկիր, սփյուռքահայության

140
ներգաղթի շնորհիվ վերականգնվեցին ու ծաղկուն դարձան
լքված բնակավայրերը, հայ մարդու մեջ ամրապնդվեց ազգա-
յին հպարտությունն ու ազգային արժանապատվությունը:
2019‑04‑12

2019 թվի դեկտեմբերի 9-ին հրապարակվել է hetq.am կայքում`

https://hetq.am/hy/article/110793?utm_medium=social&utm_
source=facebook.
page&utm_campaign=postfity&utm_content=postfity1942d
Գրետա Գաբրիելյան մեկնաբանություն 21:59, 9 դկտ․
2019 թ․ -Պարոն Սանասարյան, փաստորեն եթե անհասկանալի
է, ինչու՞ չի ստացվում գիտականորեն հիմնավորված Ամուլսարի
հանքավայրի շահագործման վտանգները տեղ հասցնել կառա-
վարությանը, դեռևս հույս կա թատերականացված ներկայաց-
ման միջոցով այդ վտանգները ներկայացնել: Ես կարծես թե մի
ներկայացում տեսա ձեր գրված սցենարով, որտեղ Լիդիանի
Սուտը Թեղուտի Ստի հետ, մեկը մյուսի հետ մրցում են, թե որ՞
մեկի սուտն է ավելի ցինիկ ու ազգադավ, բեմ է բարձրանում
հայ ժողովրդին ծառայող Հայաստանի Կառավարության դեմքը
ներկայացնող դատավորը ու կարդում դատավճիռը՝ որը իրե-
նից ներկայացնում է ձեր այս արժեքավոր նյութի վերջաբանը.
Իսկ ավելի իրատեսական եթե լինենք, ես հավատացած եմ, որ
գալու է այդ օրը, երբ ձեր կանխատեսումը իրական է դառնա-
լու: Իսկ այսօր այդ դատավճիռը պետք է գրել մի վարդագույն
թղթի վրա, որի տակ ստորագրված է՝ Հայաստանի Հպարտ Ժո-
ղովուրդ, դնել շշի մեջ և թաղել. Որտեղ՞ թաղել… այս է խնդիրը,
կմտածենք…

141
 ԿՈՐՈՆԱՎԻՐՈՒՍԸ, ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 11-Ը ԵՎ
ԱՇԽԱՐՀԸ
31.07.2020

http://bnaban.am/%d5%af%d5%b8%d6%80%d5%b8%d5%b6%d5
%a1%d5%be%d5%ab%d6%80%d5%b8%d6%82%d5%bd%d5%a8-%d5
%bd%d5%a5%d5%ba%d5%bf%d5%a5%d5%b4%d5%a2%d5%a5%d6
%80%d5%ab‑11-%d5%a8-%d5%a5%d5%be-
%d5%a1%d5%b7%d5%ad%d5%a1%d6%80/
Ժամանակին շատերը այն մտավախությունն ունեին, որ
2001 թվի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունը կարող է հար-
մար առիթ լինել՝ համաշխարհային կառավարություն ստեղ-
ծելու կամ արդեն գոյություն ունեցող սիոնական գաղտնի
կառավարությունը լեգալացնելու համար, իբր աշխարհում
ահաբեկչության դեմ պայքարը համակարգելու նպատա-
կով: Այժմ էլ վախ կա, որ նման կառավարություն ստեղծելու-
լեգալացնելու պատրվակ կարող է ծառայել կորոնավիրուսային
պանդեմիա կոչվածը:
Երկու դեպքում էլ աշխարհի պետություններն արձագան­
քեցին, ինչպես երկաթի խարտվածքը մագնիսի դաշտում… Եվ
դա պատահական չէ, քանի որ միջազգային ահաբեկչությունը
և կորոնավիրուսյան պանդեմիան հայտարարել է այնպիսի
մի հեղինակավոր կառույց, ինչպիսին Միավորված ազգերի
կազմակերպությունն (ՄԱԿ) է: Վերջին տասնամյակների
գործընթացները ակնհայտորեն ցույց են տալիս, որ ՄԱԿ-ի
նպատակները շատ և շատ հարցերում համահունչ է սիոնիզմի
գաղափարներին: Օրինակ, սիոնիզմը իր նպատակին հասնե-
լու համար ձգտում է՝ աղքատացնել և վերացնել ազգային պե­
տություններին, դժբախտաբար, նույն քաղաքականությունն է
վարում նաև ՄԱԿ-ը:
Սեպտեմբերյան ահաբեկչությունը միջազգային հռչակ­
վելուց անմիջապես հետո, աշխարհի բոլոր երկրներում, ցան-
կացած միջոցառում սկսվում էր այդ ահաբեկչությունը դատա-
պարտող և նրա դեմ պայքարի կոչերով:
Նյու-Յորքյան երկնաքերների կործանումից հետո, Պեն­

142
տագոն ուղարկված նամակների մեջ հայտնաբերված սիբի­
րախտի հարուցիչները, ինչ-որ տեղ ռումբի պայթյունը,
նոստրադամուսյան գիտակներ կոչվածների այն հայտարա-
րությունը, թե հայտածվել է ենթադրյալ գլխավոր ահաբեկչի
անվան առաջին տառը, լարվածությունը առավել շիկացրին…
Զարմանալիորեն, այս սադրիչ գործողությունների իրական
կատարողները չբացահայտվեցին, իսկ եթե բացահայտվել են,
ապա՝ հասարակության համար դեռևս մնացել են անհասանելի:
Ճիշտ է, մինչ օրս, ինքնաթիռների ուղևորների կոշիկներն ու
գոտիները հանել են տալիս և դրա հետ մեկտեղ՝ նվաստացուցիչ
այլ պարտադրանքներ, սակայն բարեբախտաբար, սպասվելիք
աղետը՝ համաշխարհային կառավարության հռչակում-լեգա­
լացումը չիրականացավ: Հասկանալի է, ահաբեկչության գա-
ղափարը եռուն պահելու համար՝ աշխարհով մեկ պիտի լի-
ներ ահաբեկչությունների անվերջանալի շարան, միլիոնավոր
կատարողներ, անասելի քանակությամբ զենք ու զինամթերք,
սպանվածներ…
Այլ է պատկերը կորոնավիրուսի պարագայում: Այս դեպ-
քում, շատ հեշտ է մարդուն սարսափի դաշտում պահել և նրա
համար ստեղծել անորոշության ու անհուսության մթնոլորտ,
քանի որ մարդը գործ ունի աներևույթ-անտեսանելի մի բանի
հետ, որից սպասվող սպառնալիքի ու դրանից պաշտպանվելու
հարցում նա անօգնական մի թիրախ է և հարցը ինքնուրույն
գնահատելու և սեփական կարծիք ձևավորելու հնարավորու-
թյունից զուրկ: Բնականաբար այս պարագայում, մարդը պետք
է ապավինի միայն մասնագետների խորհուրդներին ու կա-
տարի նրանց ցուցումները: Այսինքն, ահաբեկչությունը մարդու
մոտ խնդրի վերաբերյալ սեփական համոզմունքը ձևավորվում
է կատարվածի ու տեսածի արդյունքում, իսկ կորոնավիրուսի
դեպքում, նրա մեջ համոզմունք ձևավորողներն են մասնագետ-
ները (որոնց մեջ լինում են ինչպես բարեխիղճ, այնպես էլ շահ
ու ինչ-ինչ նպատակ հետապնդողներ) և գլխավորապես, տե-
ղեկատվությունը, որի արդարամտության և գլոբալ առումով,
սիոնիզմի ազդեցության տակ գտնվելը հավանաբար, բոլորին
է հայտնի:

143
 Այսօրվա տագնապալի իրավիճակը պարտադրում է են-
թադրել, որ եթե կորոնավիրուսի դեմ պայքարում Առողջա-
պահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ),
ընդհանրապես չմիջամտեր և ամեն երկիր, նաև օգտվելով այլ
երկրներում եղած փորձից, լծվեր այդ գործին, մեծ հավանակա-
նությամբ, այսօր ավելի բարվոք վիճակում կլինեինք: Նախ, այդ
կազմակերպությունը վարկաբեկված է՝ բացահայտվել է նրա մի
շարք կեղծիքները, խարդախությունները, նույնիսկ, կարելի է
ասել՝ հանցագործությունները: Նա նաև ֆինանսավորվում է
շահագրգիռ այնպիսի անհատների կողմից, որոնք նպատակ
ունեն, պատվաստումների միջոցով, կանխել բնակչության աճը:
Բացի այդ, ԱՀԿ-ն չունի սեփական գիտական հաստատություն-
ներ, հռչակավոր գիտնականներ և կարծես, վիճակագրական
գրասենյակ է հիշեցնում: Այսուհանդերձ, լինելով ՄԱԿ-ի գլխա-
վոր կառույցներից մեկը, գլխավոր դիրիժորի դերը նա է կա-
տարում:
ԱՀԿ-ը հայտարարեց, թե առաջին փուլում 65 մլն մարդ է
մահանալու (ամիսներ հետո պարզ դարձավ դրա կեղծ լինելը) և
կորոնավիրուսի դեմ պայքարի միակ լուրջ միջոցը՝ Երկրագնդի
ամբողջ բնակչության պարտադիր պատվաստումն է: Նրա
հայտարարած պանդեմիան, համաշխարհային կարանտինը
և արտակարգ դրության անհրաժեշտությունը ակնթարթորեն
ընդունվեցին բոլոր երկրների կողմից (մեկ բացառությամբ),
սակայն առ այսօր դրանց հիմնավորվածությունը չի հաստատ-
վել: Պանդեմիա կոչվածի դեմ պայքարի նպատակով, աշխար-
հով մեկ, բնակավայրերում հայտնվեցին թնդանոթներ կրող
զրահամեքենաներ, սպառազինված ոստիկաններ ու զինվոր-
ներ, մահացածները անվանվեցին զոհվածներ (դիահերձման
արգելքով՝ անորոշ է մնում նրանց մահվան իրական պատ-
ճառը), կորոնավիրուսով վարակվածների համար, չնայած
հիվանդանոցներում տեղերի առկայությանը, հապճեպորեն
կառուցվեցին նոր հիվանդանոցներ, և լրացուցիչ գումարներ
հատկացվեցին այդ վիրուսով հիվանդացածների բուժման հա-
մար, Համաշխարհային բանկի կողմից խոշոր գումարներ են
հատկացվում ազգային պետություններին, դիմակ-դնչկալը

144
դարձավ մարդու ուղեկիցը՝ համարյա ամենուրեք, պարետների
սահմանած կարգը չպահպանողների համար սահմանվեցին
բարձր տուգանքներ…
Բոլորին հայտնի այս ամենը ասվեց միայն նրա համար,
որպեսզի մեկ անգամ ևս ցույց տրվի, թե աշխարհի ազգային
պետությունների ղեկավարները ինչ հնազանդություն են ցու-
ցաբերում ՄԱԿ-ին և նրա կառույցներին, երբ դրանց նպատակը
այդ նույն ազգային պետությունների աղքատացում-վերացումն
է, այսինքն այն, ինչին ձգտում է սիոնիզմը: Այստեղ կարող եմ
համարձակվել ենթադրելու, որ այս խնդրում, սիոնիզմն է կա-
ռավարում ՄԱԿ-ին և նրա մյուս կառույցներին: Այդ կառա-
վարման արդյունքում, աշխարհի ազգային պետությունները
հայտնվեցին բոլոր կողմերից սոսնձված ծրարներում…
Ամենևին զարմանալի չէ, որ բժշկակենսաբանության բնա-
գավառի աշխարհահռչակ գիտնականների տեսակետներն
ու պետական պաշտոնյաների որդեգրած քաղաքականու-
թյունը հակադիր բևեռներում են: Ինչը թույլ է տալիս ասելու,
որ կորոնավիրուսը դուրս է մղված առողջապահական ոլորտից
և տեղափոխվել է քաղաքական դաշտ: Բացի այդ, բնակչու-
թյան մեջ հետևողականորեն տարածվում է վախ, տագնապ,
անհուսություն, խուճապ ու սարսափ, երբ հայտնի է, որ սրանք
ծանր հետևանք են թողնում, օրինակ, սարսափը անջատում է
մարդու բանականությունը: Միաժամանակ կեղծ տեղեկու-
թյուններ տարածելով, փորձում են անելանելի վիճակի պատ-
կեր ստեղծել, իսկ Իտալիայի վարչապետի անունից տարածած
կեղծ հայտարարությունը, թե «Նախորդ պատերազմներում
մարդիկ մահանում էին, որ Իտալիան ապրեր: Այս պատերազմում
Իտալիան կմեռնի, որպեսզի ժողովուրդը ապրի», բացահայտորեն
միտված է ազգային պետությունների մահվան և համաշխար-
հային կառավարության հռչակման:
Զարգացումները թույլ են տալիս ասել, որ կորոնավիրուսը
դարձրել են մի յուրահատուկ հարսնացու, որի հետ պիտի
ամուսնանան ՄԱԿ-ի հովանու տակ գտնվող 193 պետություն-
փեսացուներ: Տեսնենք թե առաջինը որ պետությունն է լինելու
նրա ձեռք խնդրողը: Հավանաբար, առաջինը կլինի այն ինք-

145
նասպան պետությունը, որը իր երկրում անհուսալի իրավիճակ
ստեղծելով, պաշտոնապես կոչ կանի, որ այդ համաճարակի
դեմ արդյունավետ պայքարի նպատակով պետք է ստեղծվի
համաշխարհային կառավարություն, որը և պետք է իրակա-
նացնի աշխարհի բնակչության պարտադիր պատվաստում:
Կարծում եմ, այս կոչին կմիանան բոլոր աղքատ և ազգայինի
գիտակցումը կորցրած այն պետությունները, որոնց պետական
կառավարման համակարգը ձևավորվել է, օրինակ, մասոնական
օթյակների ճաշակով, իսկ ՄԱԿ-ը կկազմակերպի, իր համար հո-
գեհարազատ, այդ գործի իրականացումը:
Փորձենք ճշտել, արդյո՞ք սիոնիզմը իրականության մեջ գո-
յություն ունի, թե այդ ամենը դատարկ խոսակցություններ են:
Այդ ուժի՝ հուդայականության-սիոնիզմի ծրագրի մասին
գրավոր վկայությունը հենց Աստվածաշնչում է: Այդտեղ գրված
է, որ հրեա-եբրայեցի ժողովուրդը աստծո ընտրյալ սուրբ ժո-
ղովուրդ է և նա պետք է օտար ժողովուրդներին ոչնչացնի ու
տիրանա նրանց ունեցվածքին: Աստվածաշնչում, փաստորեն,
ամփոփված է սիոնիզմի գաղափարախոսությունը: Այդտեղից
բերեմ Եհովա աստծու՝ հրեաներին հղած մի քանի պատգամ:
«Եւ դուն պիտի սպառես այն բոլոր ազգերը, որոնք քու
Տէր Աստուածդ քու ձեռքդ պիտի տայ: Քու աչքդ անոնց պէտք
չէ խնայէ… Անոնց անունները երկնքի տակէն ոչնչացուր…»
(Բ Օրինաց 7:16‑24): «Օտարներու որդիները քու պարիսպներդ
պիտի շինեն: Ու անոնց թագավորները քեզի ծառայութիւն պիտի
ընեն… Բոլոր քեզ անարգողները Քու ոտքերուդ գարշապարներուն
երկրպագութիւն պիտի ընեն … Ազգերուն կաթը պիտի ծծես, Թա­
գաւորներուն ստինքը պիտի ծծես» (Եսայեայ 60:10‑16): «Այսօր
քու անունիդ վախն ու սոսկումը բոլոր երկնքի տակ եղող ազգերուն
վրայ պիտի դնեմ, այնպէս որ քու համբավդ լսողները քու երեսէդ
պիտի դողան ու տագնապին» (Բ Օրինաց 2:25):
«Ահա այս ժողովուրդը մատակ առիւծի պէս պիտի ելլէ ու
առիւծի պէս պիտի բարձրանայ ու պիտի չպառկի մինչեւ որ որսը
չուտէ ու սպաննուածներուն արիւնը չխմէ» (Թուոց 23:24):
Այս գաղափարախոսության-ծրագրի նպատակների ու
դրանց հասնելու մեխանիզմների մասին արժեքավոր տեղեկու­

146
թյուններ են պարունակում Թալմուդում (հրեաների օրենքների
ու կանոնների ժողովածու), «Սիոնի իմաստունների փաստա­
թղթերում» և բազում ուսումնասիրություն-վերլուծումներում:
Սիոնիզմը առավել հզորացավ, երբ 19-րդ դարի վերջերին
ստեղծվեց քաղաքական սիոնիզմը և միավորվեցին հրեական
բանկային համակարգերը, ինչը այդ ուժին հնարավորություն
տվեց դառնալ բազում պետությունների պարտատերը: Այս
հարցում ուշագրավ է Եհովայի պատգամը հրեաներին. «Եւ դուն
շատ ազգերու փոխ պիտի տաս, բայց դուն փոխ մի առներ, քանզի
դուն շատ ազգերու վրայ պիտի տիրես» (Բ Օրինաց 15:6): Նաև՝
«Ստակը կամ ուտելիքը եւ կամ որեւէ բան որ շահով կրնայ տրուիլ,
քու եղբօրդ շահով մի’ տար: Օտարականէն շահ ա’ռ, բայց քու
եղբօրմէդ շահ մի’ առներ» (Բ Օրինաց 23:19‑20): Փաստորեն,
Աստվածաշնչում ամփոփված է հուդայական վաշխառության
քաղաքականության հիմունքները:
Եթե սիոնիզմի ծրագրի վերաբերյալ՝ Աստվածաշնչյան
քաղվածքները կարող են դիցառասպելականի տպավորություն
թողնել, ապա 45 տարի առաջ ՄԱԿ-ի բանաձևը այս խնդրում
կասկածելու ոչինչ չի թողնում: ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի
30-րդ նստաշրջանը (1975 թ.) սիոնիզմը բնութագրել է որպես
ռասիզմի և ռասայական խտրականության ձև, նշելով նաև, որ
սիոնիստական գաղափարախոսությունը և քաղաքականու-
թյունը զատվում են այնպիսի վառ արտահայտված գծերով,
ինչպիսիք են` ծայրահեղ ազգայնականությունը, ռասիզմն ու
շովինիզմը (Международный� сионизм: история и политика,
«Наука», 1977, стр. 3):
Բազում աղբյուրների վկայությամբ վաղուց արդեն ձևա-
վորված է սիոնական համաշխարհային գաղտնի կառավա-
րություն, որի լեգալացման համար սիոնիստները մշտապես
փորձել են հարմար առիթ գտնել: Այս առումով սիոնիստ-
ֆիզիկոս Ալբերտ Էյնշտեյնը գրել է. «Օրինական հիմքով
ստեղծված համաշխարհային կառավարությունը պետք է իր
վրա վերցնի աշխարհի բոլոր ժողովուրդների ճակատագրերի
պատասխանատվությունը: Նրա հստակ ձևավորած սահմա-
նադրությունը պետք է հոժարակամ ընդունեն բոլոր ազգային

147
կառավարությունները: Համաշխարհային կառավարությունը
պետք է կարողանա կարգավորել ժողովուրդների միջև եղած
բախումները: Ահա թե ինչու, նա ուժի կարիք ունի, քանզի
նույնիսկ լավագույն դատարանը կորցնում է իր ամեն կարգի
նշանակությունը, եթե չունի պատիժ կայացնելու հնարավո-
րություն: Բարոյական հեղինակությունն արդեն չի կարող
խաղաղության երաշխիք լինել: Ուժը, որի մասին խոսվում է,
դա ռազմական ուժն է, որը պետք է շարժուն գործի և արագ մի-
ջամտությամբ կանխի որևէ երկրի պատերազմի մեջ մտնելը:
Եվ հանուն դրա, մասնակից պետությունները պետք է պատ-
րաստ լինեն վճարելու որոշ գին` իրենց զինված ուժերը պետք
է ենթարկեն վերազգային կառավարությանը» (В. Бояринцев,
Еврей� ские и русские ученые, мифы и реальность, Москва,
2001, с. 47‑48):
1992 թ. ՄԱԿ-ի շրջանառած «Կայուն զարգացում» հայե­
ցակարգի՝ նորանկախ երկրներում «Կայուն զարգացում»
հայեցակարգին անցնելու գործողությունների ծրագրում
Էյնշտեյնի հուդայական երազանքը մարմնավորվել է հետև-
յալ ձևակերպման մեջ` «Կայուն զարգացման մոդելին հաս-
նելու իրական առաջընթացը հասանելի կլինի միայն համաշ-
խարհային ամբողջ հանրույթի լավ համակարգված ու
պլանավորված գործունեությամբ»: Այս փաստաթղթում
նաև պահանջվում է, որ բոլոր երկրները պետք է ընդունեն «Կա-
յուն զարգացմանը խթանող միջոցառումների համակարգի մա-
սին» օրենք և որդեգրեն Կայուն զարգացման մոդելին համա-
պատասխան` գլոբալացման գործելակերպ: Ուշագրավ է ՄԱԿ-ի
նաև հետևյալ դրույթը. «Մի խումբ երկրներ, որոնց բնակչու-
թյան թվաքանակը գերազանցելով առաջ է անցնում պարենի
արտադրության և առաջին անհրաժեշտության ապրանքների
աճից, պետք է ակտիվացնեն ժողովրդագրական քաղաքակա-
նությունը` հաշվի առնելով Կայուն զարգացման չափանիշները:
Ինչպես ցույց է տալիս համամարդկային փորձը, բնակչության
աճի նվազեցումը բերում է նրա առողջության բարելավ-
ման» («Կայուն զարգացման սահմանադրական երաշխիք-
ները», Երևան, 2005 թ., էջ 21):

148
 Ապագայաբան Ռ. Կուրցվեյլը 1989 թ. «Մտածող մեքենա-
ների դարաշրջանը» գրքում գրել է, որ 2020-ին կստեղծվի մի-
ասնական համաշխարհային կառավարություն (https://www.
nt.am/am/news/182641/):
2020-ի մարտին, Մեծ Բրիտանիայի նախկին վարչապետ
Գորդոն Բրաունի գնահատմամբ, կորոնավիրուսի դեմ պայ-
քարում պետք է ձեռնարկվեն համակարգված գլոբալ մի-
ջոցներ։ Նա կոչ է արել ստեղծել համաշխարհային կառավա-
րություն` կորոնավիրուսային համաճարակի դեմ պայքարի
համար, հաղորդում է The Guardian- ը (https://www.nt.am/am/
news/281866/):
Այս տարվա ապրիլին, Մոսկվայի առաջին ալիքի
«Большая игра» հաղորդման ընթացքում հայ ներկայացող
Անդրանիկ Միհրանյանը ասել է մոտավորապես հետևյալը՝
կորոնավիրուսի պանդեմիան կասեցնելու առումով բոլորդ խո-
սում եք, բայց ինչո՞ւ ոչ մեկդ չի ասում, որ այդ խնդիրը լուծելու
համար անհրաժեշտ է ստեղծել համաշխարհային կառավա-
րություն:
Մարդկությունը կանգնած է ճակատագրական գործըն-
թացների ջրբաժանում՝ մի կողմում սիոնիզմն է, իր մարդակուլ
նկրտումներով, մյուսում՝ համայն մարդկությունը, իր հազա-
րամյա բազմաշերտ մշակույթներով…
Լիահույս եմ, որ սիոնիզմի ազդեցությունից զերծ երկրները
կհամախմբվեն և համայն մարդկությանը սպառնացող նախ­
ճիրը կկանխեն՝ կոչնչացնեն սիոնիզմի բոլոր կառույցները,
կլուծարեն Միավորված ազգերի կազմակերպությունը, Հա-
մաշխարհային բանկը, Առողջապահության համաշխարհային
կազմակերպությունը և սիոնիզմին սպասարկող մյուս կառույց-
ները, ինչպես նաև կարգելեն վաշխառությունը և անհատների
գերհարստանալը:
2020‑07‑19

149
 ՄՈԼՈՐԵՑՆՈՂ ԹՄԲՈՒԿԸ
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=3043282019251
446&id=100007090327465

Աշխարհում, համարյա ամենուր, թմբուկը օգտագործել

ու օգտագործում են նաև որս անելիս։ Քողարկված ցանցը
տեղադրելուց հետո, բոլոր կողմերից թմբուկ զարկելով, վայրի
կենդանիներին քշում են դեպի ցանցը։ Կենդանիները թմբուկի
ձայնը ընկալելով որպես գուժաբեր ազդանշան, գնում են իրենց
համար ապահով թվացող՝ կյանքի երաշխիք «խոստացող»
ուղղությամբ ու հայտնվում ցանցում և այդտեղ էլ գտնում
իրենց վախճանը։
Համարյա նույն պատկերն է դիտվում մահվան սարսափով
պարուրված կորոնավիրուս կոչված ակցիայում։
Այստեղ ցանցի դերը կատարում է պատվաստանյութը, իսկ
թմբուկի դերը՝ հատուկ նպատակ հետապնդող ուժի ազդեցու-
թյան տակ գտնվող կառույցներում անհրաժեշտ վարժանքներ
անցած համաշխարհային և տեղական լրատվամիջոցները, ինչ-
պես նաև ինքնիշխան կոչվող, սակայն նույն ուժի թելադրանքով
գործող պետությունների ղեկավարները։
Հռչակավոր գիտնականները, կասկածի տակ չդնելով այդ
վիրուսի գոյությունը, միաժամանակ հայտարարում են, որ աշ-
խարհում համաճարակ չկա, մահվան ցուցանիշը չի բարձրացել,
հետևաբար, չկա արտակարգ դրություն հայտարարելու ան-
հրաժեշտություն, պետք է կատարվի կորոնավիրուսի հետևան-
քով մահացածների դիահերձում (մահվան բուն պատճառը
ճշտելու և կեղծումները կանխելու համար), կորոնավիրուսի
դեմ իրական պատվաստանյութ դեռևս գոյություն չունի․․․
Պետական պաշտոնյաները անխղճորեն անտեսում են
մասնագետների ահազանգը՝ անընդմեջ երկարաձգում են
արտակարգ իրավիճակը, մարդկանց պարտադրում են պատ­
վաստվել կասկածելի ծագում ունեցող և բաղադրությունը լի-
ովին չճշտված դեղերով։ Այսինքն, մարդկանց հետ վարվում են
որպես փորձարարական կենդանիների․․․
Զարգացումները պարզորոշ ցույց են տալիս, որ շահա­

150
գրգիռ ուժը աշխարհի պետությունների ղեկավարներին օգտա-
գործում է որպես լծկան՝ սեփական նպատակը իրականացնե-
լու գործում։ Եվ կորոնավիրուսյան այս ակցիայում՝ գերագույն
նպատակը՝ համայն մարդկության պատվաստելն է։
Պարզից էլ պարզ է, որ աշխարհը արդեն կառավարում է
ստվերային համաշխարհային կառավարությունը, որի նպա-
տակներից մեկը՝ բնակչության թվաքանակի կրճատումն է։
Անօգնական վիճակում է մարդկությունը, խաթարված է
նրա կյանքի ընթացքը, նրա ապագան չի երևում։
Փաստորեն, վիշապ օձը փաթաթվել է համայն մարդ-
կության պարանոցը և նրան դանդաղորեն խեղդամահ է
անում, իսկ անասելի կարողություններ և մեծ գիտնականներ
ունեցեղ այդ նույն համայն մարդկությունը, իրեն սպանող
օձից ազատվելու որևէ լուրջ փորձ չի կատարում։
2021‑09‑28

ՆԱՀԱՆՋԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄ

Գրանցվեց «Եհովայի վկաներ» հասարակական կոչված
կազմակերպությունը` առաջացնելով բնակչության արդարացի
զայրույթը քանի, որ մեր Երկրում արտոնվեց այդպիսի խիստ
վտանգավոր կազմակերպության ավերիչ գործունեությունը:
Եհովայի վկաներին վերաբերող բազմաթիվ հաղորդումներ
ու հրապարակումներ են եղել, ինչը տպավորություն է ստեղծել,
թե իբր պետական ու հասարակական քարոզչությունը նրանց
բացահայտող և լիարժեք տեղեկություն է տալիս:
Այդպես չէ: Թեպետ որոշ հաղորդումներում և հրապա­
րակումներում նրանց քայքայիչ գործունեության առանձին բա-
ղադրիչներ մանրակրկիտ են ներկայացվում, սակայն գլխավոր
նպատակը մնում է անքննելի` չի խոսվում կազմակերպության
փիլիսոփայության, գաղափարախոսության բուն նպատակի,
նրա ակունքի և նրան սնուցող ու հովանավորող ուժի մասին:
Կարծես թե արգելք է դրված այդ խնդիրները բացահայտող տե-
ղեկությունների վրա:

151
 Դժբախտաբար, մեծամասնությունը չգիտի, որ քրիստո-
նյա աշխարհում որպես քրիստոնեական-կրոնական կազ-
մակերպություն ներկայացվող Եհովայի վկաներ կոչվածն,
իրականում, սիոնիստական կառույց է և, բնականաբար, գոր­
ծում է սիոնիզմի ծրագրին համապատասխան: Իսկ թե ի՞նչ են
սիոնիզմը և նրա ծրագիրն ու նպատակը, դրանց մասին ընդ-
հանրապես չի խոսվում` տաբու է: Եվ զարմանալիորեն լռու-
թյան են մատնվում հազարամյակների հիմնարար հրապա­
րակումներն ու ակնառու փաստերը:
Դժվար է ասել, թե երբ է ստեղծվել սիոնիզմը, սակայն
հայտնի է, որ արդեն 2600 տարի առաջ գրավոր հրապարա-
կել է իր ծրագիրը: Ըստ այդ ծրագրի համայն մարդկության
ունեցվածքը և, առհասարակ, աշխարհն ամբողջությամբ պատ-
կանում է հրեաներին, իսկ ոչ հրեաներն ապրում են որպես
վարձակալ: Եվ իբր թե, Եհովա կոչված աստվածն աշխարհն
իր հարստություններով կտակել է հրեաներին: Սիոնիզմի
գաղափարախոսներն այդ առասպել-զավեշտը դարձրել են
ազգային ծրագիր և համառորեն ձգտում են հասնել այդ զա­
ռանցաքին:
Նշված ծրագիրն իրագործելու ճանապարհին ամենա­
գլխավոր խոչընդոտը, թերևս, ազգային պետություններն են,
որոնք այժմ, դժբախտաբար, քայքայման-վերացման գործ-
ընթացում են: Թեպետ, աշխարհով մեկ պետությունների
դերի աստիճանական թուլացումն ու պետությունների վե-
րացումը թելադրում են հեղինակավոր միջազգային կոչված
կազմակերպությունները, սակայն դրանով, փաստորեն, իրա-
կանացվում է սիոնիզմի գլխավոր նպատակը:
Հասկանալի է, ազգային պետությունների, այսինքն` ազգա-
յին պետական համակարգերի բացակայությունը կամ նրանց
ձևական գոյությունը հնարավորություն կտա համայն մարդ-
կությանը կառավարել մեկ կենտրոնից, քայքայել էթնիկական-
ազգային ավանդույթներն ու բարքերը և ապա, ստրկացնել ու
իր հայեցողությամբ «կարգավորել» Երկրագնդի բնակչության
թիվը: Պատահական չէ, որ 1975 թվականին սիոնիզմը, որպես
մարդկությանը սպառնացող չարիք, դատապարտվեց ՄԱԿ-ի
կողմից: Սակայն այժմ շատ բան է փոխվել և միջազգային

152
հեղինակավոր կազմակերպություններն արդեն սիոնիզմին
նպաստող դիրքորոշում ունեն:
Մեր Երկրում այդ խնդրին վերաբերող սխալ, թերի և
ապակողմնորոշող քարոզչությունը տվել է իր արդյունքը`
մարդկանց մտապատկերում քրիստոնեական կրոնի դաշտ է
տեղափոխվել Եհովայի վկաների գործունեությունը:
Անտեսելով ակնառու փաստերը, Եհովայի վկաների մա-
սին քարոզվող տեսակետներից ամենատարածվածն այն է, որ
իբր Եհովայի վկաներ կազմակերպությունը քրիստոնեական-
կրոնական աղանդ է և ձգտում է մրցակցության մեջ մտնել
Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ, ինչպես նաև այն, որ նրանք
թշնամաբար են տրամադրված մեր եկեղեցու նկատմամբ: Եվ
որպես նրանց դեմ պայքարի միջոց, առաջարկվում է կրոնի
պարտադիր դասավանդումներ կազմակերպել դպրոցներում,
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, նույնիսկ`
հիմնարկներում:
Բաղդատումները ցույց են տալիս, որ Եհովայի վկաների
և որոշ կրոնական վարդապետությունների միջև մեծ տարբե-
րություն չկա: Գլխավորապես, այն վարդապետությունների,
որոնք նույն արմատից են և իրականում ծառայում են նույն
ուժին` սիոնիզմին: Այլ հարց է քարոզչության մարտավարու-
թյունը. Եհովայի վկաների դեպքում` լկտի ծայրահեղություն,
անպատկառություն, իսկ մյուսների դեպքում` բազմա-
շերտ շղարշներով ծածկված նրբություն, անշտապություն և
հետևողականություն: Երկուսի նպատակն էլ բացարձակո-
րեն նույնն է` երևակայական, հավիտենական կյանքի խոս­
տումով արժեզրկել իրական կյանքը, մարդկանց դարձնել
կառավարելի, հլու-հնազանդ կամակատարներ և նրանց հե-
ռացնել ազգայինից:
Ակնառու է, որ թյուրիմացության տանող քարոզչությունը
և չարիքի դեմ պայքարի առաջարկվող սխալ միջոցները
մարդկանց էլ ավելի են մոլորեցնում ու շեղում-հեռացնում
խնդրի բուն էությունից: Արհեստականորեն ստեղծված կեղծ
ստերեոտիպերը մի կողմից լուրջ խոչընդոտ են Եհովայի
վկաների իրական դեմքը բացահայտելու և նրանց դեմ հիմնա-
րար ու հետևողական պայքար մղելուն, իսկ մյուս կողմից` հնա-

153
րավորություններ են ստեղծում վկաների գործունեությունը
ծավալելու համար:
Պարզեցման համար նորից պետք է ասվի, որ Եհովայի
վկաները ոչ թե քրիստոնեական կազմակերպություն է, այլ
սիոնիստական կառույց: Ինչպես դժվար չէ նկատել, նրանց
նպատակը քրիստոնեության հավատքի վերացումը չէ: Այլ հարց
է, որ Եհովայի վկաների գաղափարախոսությունը` սիոնիզմը,
ձգտում է ոչնչացնել այդ հավատքի այն հանգույցները, որոնք
ազգապահպան խնդիրներում արժեքավոր դեր են կատարում,
ինչպես նաև ստեղծել քրիստոնեական միացյալ եկեղեցի և իր
ճաշակով ու նպատակներին համապատասխան մեկ կենտրո-
նից հավատացյալներին մատուցել քրիստոնեական ուսմունքը`
ըստ իրենց:
Եհովայի վկաների, իմա` սիոնիզմի համար ցանկալի է, որ
մարդկության մեջ ծավալվեն, գլխավորապես այն հավատք-
ները, որոնց գաղափարախոսություններում կարևորվում է
միայն երևակայական-հավերժական անդրշիրիմյան կյանքը,
իսկ իրական-ֆիզիկականը` երկրորդական ու փուչ է հա-
մարվում, մերժվում կամ անիմաստ են որակվում ազգային-
էթնիկական պատկանելության գիտակցումն ու արժեվորումը,
անձի և ազգի աշխարհիկ բարեկեցությունն ու ապագան, սե-
փական ուժերին ապավինելը, անձնական նախաձեռնություն
դրսևորելը…
Հավատացյալներին այդպիսի հավատքների նկատմամբ
առավել մոլեռանդ դարձնելու նպատակով Եհովայի վկաները
ծաղրել ու ծաղրում են նրանց կրոնական ուսմունքը, կա-
տարվող կարգը և պղծել են ու շարունակում են պղծել նրանց
սրբավայրերն ու մասունքները, իսկ որտեղ որ նշված կրոնները
գոյություն չեն ունեցել` քարոզել են դրանց ստեղծման օգտին:
Այն տեսակետը, թե Եհովայի վկաներ կազմակերպությունը իբր
ստեղծվել է 19-րդ դարի վերջում, համոզիչ չէ, քանզի նրանց
գործելակերպը, անկախ` թե ինչպես են նրանք իրենց կոչել, նկա-
տելի է, օրինակ` քրիստոնեության հենց ձևավորման պահից:
Այսօր էլ, նրանք այլևայլ անուններով` քրիստոնեական, մահ-
մեդական և այլ կրոններում հանդես են գալիս որպես «իսկա-
կան» հավատացյալներ և նրանց շրջանում ծավալում ավերիչ
գործունեություն:

154
 Ավելի քան տասը տարի է, ինչ միջազգային տարբեր
խորհրդաժողովներում, օրինակ բերելով Եհովայի վկաներին,
փորձել ենք օրինական ճանապարհով արգելել վտանգավոր
գաղափարների թափանցումը տարբեր երկրներ: Առաջար­
կություններ ենք արել, որ ինչպես, օրինակ, գոյություն ունի
վտանգավոր նյութերի անդրսահմանային տարածումն ար­
գելող միջազգային կոնվենցիա, նաև նմանատիպ կոնվենցիա
ստեղծել վտանգավոր գաղափարներն այլ երկրներ տարածելն
արգելելու վերաբերյալ: Ասածը հիմնավորում էինք նրանով, որ
վտանգավոր գաղափարներ քարոզող կազմակերպություններն
այլևայլ երկրներում ծավալում են այնպիսի քարոզչություն, որը
պատճառ է դառնում այդ երկրների տնտեսության և էկոլոգիա-
կան համակարգերի քայքայմանը:
Հիմնազուրկ է Հայ Առաքելական եկեղեցուն մեղադրել մեր
Երկրում` կուռ ծրագիր, հազարամյակների փորձ և հզոր ֆի-
նանսական միջոցներ ունեցող կառույցի` Եհովայի վկաների
արմատավորման ու ծավալման խնդրում: Նախ, քանի որ
եկեղեցին այդպիսի հնարավորություն չունի և ապա նրանց
քայքայիչ գործունեությունն ուղղված է հենց հայոց պետակա-
նության ու հայ ժողովրդի դեմ, իսկ դրան հակահարված կարող
է տալ միայն պետությունը:
Նման մեղադրանքներ ներկայացնողներն արդյոք հա­
մոզվա՞ծ են, որ Եհովայի վկաների զոհ են դառնում միայն
քրիստոնեական վարդապետությունից անտեղյակները: Այսօր,
ճիշտ է, չկան վիճակագրական տվյալներ, սակայն, ըստ մեր դի-
տարկումների, հիմնականում վկաների շարքերը լրացնում են
միամիտ հավատացյալները:
Եհովայի վկաների գրանցման գործընթացը ցույց է տա-
լիս, որ վերը ներկայացված հարցում մեր իշխանավորները
կարծես թե դիտորդի կեցվածք են ընդունել, ճիշտ այնպես,
ինչպես ազգային և պետական անվտանգության և, ընդհան-
րապես, Երկրում պետական քաղաքականության իրականաց-
ման խնդիրներում:
25.10.2004 թ.

Տպվել է «Ազգ» թերթում

155
 ՀԱՎԱՏԻ ԿԱՐԾՐԱՑՈՒՄ ՆԱԵՎ ԵՐԿԱԹՈՎ
«Առավոտ», 2013․11․18

https://www.aravot.am/2013/11/18/406583/
Կրոնավորներն ու հավատքով տարվածներն ամեն առի-
թով մատնացույց են անում աշխարհիկի համեմատությամբ
եկեղեցական շինությունների կայունությունը: Իրոք՝ դա այդ-
պես է: Բայց ինչու՞ է շրջանցվում այն, թե ինչով է պայմանա-
վորված կրոնական շինությունների կայունությունը: Փաստ է,
որ կրոնական շինությունների նախագծումը, շինանյութի ընտ-
րությունը, շինարարության որակը, խնամքը կտրականապես
տարբերվում է աշխարհիկից: Կրոնականի դեպքում ընտրվում
է լավագույն շինանյութ, փորձառու շինարարներ, իրականաց-
վում է խիստ հսկողություն: Բնականաբար, այս ամենը պետք
է բերեր կրոնական շինությունների կայունության: Բացի
նշվածներից, կրոնական շինությունների կայուն լինելուն մեծա-
պես նպաստում է երևակայական էակի հանդեպ շինարարների
ահն ու սարսափը: Հակառակ պատկերն ենք տեսնում աշխար-
հիկ շինությունների պարագայում. աշխարհիկը հիմնականում
կառուցվում է՝ ինչպես պատահի:
Եթե ժամանակին կրոնական շինությունների կառուց-
ման համար օգտագործվել է անգամ ձու, ապա այսօր կարգ է
դարձել ցեմենտի և մետաղի չափից ավելի առատ օգտագոր-
ծումը, այն դեպքում, երբ անկախ պետականություն ձեռք բե-
րելիս, համոզված էինք, որ մեր հիմնական միջոցները կուղղենք
իրատեսական՝ կենսական կարևոր խնդիրների լուծմանը:
Դժբախտաբար, կատարվում է հակառակը՝ պետությունը, աս-
տիճանաբար կորցնում է իր ֆունկցիան, իսկ երկրում մեծ թափ
է առնում եկեղեցաշինությունը և կյանքի կրոնականացումը:
Այսօր նոր կառուցվող և վերակառուցվող եկեղեցիներն
ու վանքերը այնքան շատ են, որ անգամ դժվար է թվարկել:
Մտնում ես Հայաստանի անգամ կիսալքված գյուղերը և առա-
ջին բանը, որ նկատում ես, նոր կառուցված ու կառուցվող, ինչ-
պես նաև վերակառուցվող եկեղեցիներն են, հոգ չէ, որ, օրինակ,

156
դպրոց-մանկապարտեզները աղետալի վիճակում են: Ըստ տե-
ղեկությունների՝ Երևանի քաղաքապետերից մեկը եկեղեցուն
է հանձնել-նվիրել բազմաթիվ այգի-պուրակներ, որտեղ, մեծ
հավանականությամբ, եկեղեցիներ կամ վանքեր կկառուցեն:
Երևանի գեղատեսիլ վայրերից մեկում (Կոմիտաս և Ազա-
տություն պողոտաների խաչմերուկ), որտեղ պուրակն ու լճակը
մի հիասքանչ պատկեր էին ստեղծում ու երևանցիների հա-
մար հրապուրիչ վայր էր, վանք է կառուցվում: Մենք ականա-
տես ենք, թե ինչ մեծ տրամաչափի մետաղաձողեր ու ինչ քանա-
կությամբ ցեմենտ է օգտագործվում, կարծես ատոմակայան են
կառուցում: Նույնիսկ ատոմակայան կառուցելիս, կարծում եմ,
դժվար թե այսպիսի շռայլություն թույլ տային:
Եկեղեցաշինության ահավոր ծավալման հետ մեկտեղ
մեծ թափ է առել բարձրադիր ժայռերի ու սարերի կատար-
ներին խաչեր տեղադրելը: Օրինակ, Արագածի փեշի Քարե
լճին հարող բլուրի վրա տեղադրված է պողպատյա մի հսկա
խաչ, և անգամ դժվար է պատկերացնել, թե ճանապարհի բա-
ցակայության պայմանում ինչպես է այդ ծանր խաչը այդտեղ
հասցվել: Քարե լճին նայելիս այժմ միանգամից աչքդ ծակում
է իր դիրքով իշխող խաչը: Հսկա խաչի կողքին նաև մի շատ
բարակ ձողի վրա ամրացված է Հայաստանի Հանրապետու-
թյան դրոշը, և, ի հակադրություն պողպատյա ամրակուռ խաչի
երկաթբետոնյա ամուր պատվանդանի, դրոշի բարակ ձողն ուղ-
ղակի հարմարեցված է տեղի քարերի արանքում: Տպավորու-
թյուն է ստեղծվում, թե ուր որ է այդ ձողը կտապալվի: Խաչի
և դրոշի այս համադրությունը ճիշտ և ճիշտ համապատաս-
խանում է եկեղեցի-հայոց պետականության գոյակցությանը:
Պատմական փաստերը ցույց են տալիս, որ թե՛ կրոնական
և թե՛ աշխարհիկ բացարձակ իշխանության ձգտող եկեղե-
ցին, հարյուրամյակներ շարունակ մշտապես կարողացել է
երկրորդականացնել պետության դերը, իսկ հնարավորու-
թյան դեպքում՝ նպաստել պետականության կործանմանը,
իսկ նոր ձևավորված պետականությունն էլ՝ խեղդամահ անել
հենց օրորոցում: Օրինակները բազում են, սակայն նշեմ միայն
հետևյալը՝ Հայոց կաթողիկոսի դավադիր ձեռքով կործանվեց

157
Բագրատունյաց թագավորությունը (եկեղեցին սրբացրել է
այդ դավաճանին և իրականում հայ ժողովրդի թշնամուն ու
ամեն տարի նշում է նրա՝ Պետրոս գետադարձի տոնը), իսկ
երբ Կիլիկիայում վերականգնվեց Հայոց թագավորությունը,
եկեղեցին ուղղակի հոխորտաց՝ թե ի՞նչ իմաստ ունի թագավոր
ունենալը, երբ կա կաթողիկոս:
Մի սարսափելի իրավիճակ է տիրում նաև մեր օրերում:
Օրինակ, եկեղեցու կոպիտ ու անխիղճ միջամտությամբ բնավեր
է լինում Հայոց մանկավարժությունը: Բացի այն, որ նրբա-
գույն խորամանկությամբ «Հայոց եկեղեցու պատմություն»
անվան տակ դպրոց են մտցրել կրոնը, այլև կրոն է քարոզվում
նաև հիմնական առարկաների մեջ: Օրինակ, առաջին դա-
սարանի այբբենարանի «Ճ» տառի բաժնում կարդում ենք.
«Նոյը կենդանիների բոլոր տեսակներից զույգ-զույգ վերցնում
է տապանի մեջ: Ջրհեղեղից հետո Նոյը մեկ-մեկ արձակում
է կենդանիների ոտքերի կապերը: Ճնճղուկը չի համբերում.
հենց այդպես՝ ոտքերը կապած թռչում է տապանից»: Նկարում
կենդանիներով լեցուն նավ-տապանն է: «Ֆ» տառի բաժնում՝
«Մեր պապերը տուֆից վանքեր ու խաչքարեր են կառուցել»…
Մայրենիի 2-րդ դասարանի գրքում գրված է, թե աստվածն
ասաց… պիտի ջրհեղեղ անեմ, մարդկանց կործանեմ, նրանք
շատ են չարացել…, իսկ 128 էջում՝ «Էջմիածնի վանքը Երևա-
նում չի կառուցվել, քանի որ Քրիստոսն է ցույց տվել վանք
կառուցելու տեղը»: Նկարում պատկերված է Քրիստոսը և
եկեղեցաշինական դրվագներ:
Մտեք դպրոցներ և համարյա առանց բացառության մի-
ջանցքներում, դահլիճներում, դասարաններում կհանդիպեք
սրբապատկերների, ավետարանային ասույթների և աստվա-
ծաշնչյան թեմաներով նկարազարդումների: Շատ դպրոցնե-
րում գործնական աշխատանքի ժամերին պարտադրում են,
որ երեխաները խաչքարեր և եկեղեցիների մանրակերտներ
կառուցեն: Սրբապատկերների ենք հանդիպում աշակերտա-
կան տետրերի և դասագրքերի կազմերին, աշակերտական որոշ
օրագրերի առաջին էջում տերունական աղոթքն է: Աշակերտ-
ներին վարժեցրել են տերունական աղոթքով ու խաչակնքվելով

158
սկսել ոչ միայն Հայոց եկեղեցու պատմության, այլ նաև մյուս
առարկաների ժամերը: Անգամ մանկապարտեզներում երե-
խաներին առաջինը սովորեցնում են տերունական աղոթքը,
խաչակնքվել, կրոնական տոներին երեխաներին պարտադրում
են նկարել կրոնական թեմաներով: Առանձին խոսակցության
նյութ է Հայորդյաց դպրոցներում կրոնի առատ քարոզը: Փաս-
տորեն դպրոցներում և ուսումնական այլ կառույցներում քրիս-
տոնեական դավանանք է պարտադրվում:
Եկեղեցին մտել է նաև բարձրագույն ուսումնական հաս­
տատություններ, հիմնարկ-ձեռնարկություններ, պետական
գերատեսչություններ, նույնիսկ գիտությունների ազգային
ակադեմիայում պաշտոնական նիստերը սկսվում են աղոթքով
և անգամ խաչակնքումով: Նույն գործելակերպին ականատես
եղա ՀՀ տնտեսության զարգացման 2013‑2025 թթ. ծրագրի
պաշտոնական քննարկման միջոցառումներին (2013 թ. մարտ
և հունիս ամիսներին), երբ միջոցառումները սկսվեցին կրոնա-
կան ծեսով՝ աղոթքով՝ նախարարների և այլ բարձրաստիճան
պաշտոնյաների մասնակցությամբ: Կա՞ ավելի հիմար ու ծի-
ծաղելի խաբկանք, քան կարկտահարության, երաշտի, վայրի
գազանների, հիվանդությունների դեմ պայքարելու փոխարեն
տերտերներ հրավիրելը, որպեսզի նրանք աղոթքով լուծեն
նշված խնդիրները, կամ տերտերների զորագունդ պահել
բանակում և շքերթներում էլ նրանց ցուցադրել և այս ամենը՝
պետականորեն: Արդյո՞ք սա չի խոսում պետական գործերում
եկեղեցու հակասահմանադրական միջամտության մասին:
Կրոնական երանգ է տրվում նաև բնական համակարգին:
Գնացեք, օրինակ, Լոռի և այնտեղ կտեսնեք, որ գեղատեսիլ
ժայռերի կատարներին խաչեր են տեղադրված: Խաչեր են
տեղադրված սարալանջերին, լեռնային լճերի ափերին: Վեր-
ջերս, իրականացնելով փափագս, նորից այցելեցի Նազելի
լեռան մոտակայքի լեռնային լիճը, սակայն ինձ տհաճություն
պատճառեց այն, որ լճի ափին արդեն մետաղյա խաչ է տե-
ղադրված: Հնարավոր չէ թվարկել ամենը, բայց հնարավոր չէ
նաև չխոսել Արագածոտնի մարզում տեղադրված վիթխարի
խաչ հսկայի մասին, որը, ըստ տարածված լուրերի, կառուցվել

159
է իրավագիտության բնագավառում հայտնի պաշտոնյայի նա-
խաձեռնությամբ: Խաչը նվիրված է Հայաստանը խաչի տակ
պահելու 1700 տարվան և իր վրա կրում է 1700 պողպատյա
խաչեր (յուրաքանչյուր հաջորդ տարի ավելանալու է ևս մեկ
խաչ): Այս խաչի բարձրությունը 33 մետր է, որը խորհրդանշում
է հրեա Քրիստոսի ապրած տարիները (պետք է շնորհակալու-
թյուն հայտնել ավետարանիչներին, որ նրա կյանքը չեն երկա-
րաձգել մինչև 80‑90 տարի…):
Ամենևին չպետք է զարմանալ, եթե մի օր նույն շենքը լինի
ե՛վ կաթողիկոսի նստավայր, ե՛վ նախագահական համակարգ:
Կարևոր չէ՝ դա կլինի Էջմիածնում, թե Երևանում:
Ոչ միայն դպրոցներում են խեղում մանուկների ու պատա-
նիների միտքը, այլ ընդհանրապես կրոնականացվում է հասա-
րակությունը, այսինքն մարդկանց շեղում են իրական կյանքից:
Պարզից էլ պարզ է, որ կրոնականացված հասարակությունը չի
կարող գիտակցել իրական կյանքը, ունենալ սեփական նպա-
տակներ ու ձգտել դրանց իրականացմանը:
Երկրում տիրող իրավիճակից կարելի է ենթադրել,
որ համաշխարհային տիրապետության ձգտող ուժը, Հա-
յոց առաքելական եկեղեցին և Հայաստանի Հանրապետու-
թյան իշխանավորները դաշինքի մեջ են մտել: Արդյունքում
խեղդամահ է արվում Հայոց պետականությունն իր օրորոցում:
18-ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

ԿՐՈՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ԹԵ՞

ՔԱՐՈԶՉՈՒԹՅՈՒՆ
«Առավոտ», Մարտ 3, 2015
Հակոբ Սանասարյան. «այս առարկայով մոլորեցնում են
երեխային, խաթարում նրա բանականությունն ու տրամաբա-
նությունը».
Երկու տարի առաջ ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոմի-
տեի հանձնարարականը հայաստանյան դպրոցներից «Հայոց

160
եկեղեցու պատմության» պարտադիր ուսուցումը հանելու և
այն կամավոր դարձնելու վերաբերյալ, չնայած մերժվեց կառա-
վարության կողմից, սակայն այս հարցի շուրջ քննարկումները
դեռ չեն հանդարտվում: Արմեն Աշոտյան — Դեռ անցյալ տարի,
ի պատասխան ԱԺ ընդդիմադիր պատգամավորներից մեկի
հարցին, թե արդյոք չի հանվելու առարկան պարտադիր առար-
կաների շարքից, Կրթության և գիտության նախարար Արմեն
Աշոտյանը ասել էր, «Հայաստանում կրթության բովանդակու-
թյունը որոշում է Հայաստանի կառավարությունը, իսկ ՄԱԿ-ի
զեկույցում հանձնարարականները պարտադիր բնույթ չունեն»:
Հայաստանի բոլոր հանրակրթական դպրոցներում «Հա-
յոց եկեղեցու պատմություն» պարտադիր առարկան դասա­
վանդվում է արդեն 12 տարի, սակայն ինչպես ահազանգում
են հասարակական կազմակերպությունները, հանրակրթա-
կան դպրոցներում այս առարկայի դասավանդման հետևանքով
բարոյական և հոգեբանական ճնշման թիրախում են հայտնվել
կրոնական այլ համոզմունքներ ունեցող ընտանիքների երեխա-
ները: Ստեփան Դանիելյան «Համագործակցություն հանուն
ժողովրդավարության» ՀԿ-ի նախագահ Ստեփան Դանիելյանն
ասում է, որ դասագրքերի բովանդակությունը միանշա-
նակ եկեղեցու պատմություն չէ, այլ՝ գաղափարախոսության
քարոզչություն:
«Մենք այս տարիների ընթացքում բազմաթիվ բողոք-
ներ ենք ստացել ծնողներից, որ դպրոցում այդ առարկայի
դասավանդումը վերահսկում են տեղի քահանաները, ով-
քեր ուսուցիչներին հրահանգներ են տալիս, մասնակ-
ցում են դասերին: Երեխաներին տանում են եկեղեցական
ծիսակատարությունների, դասերի ժամանակ ստիպում են
աղոթել: Ուսուցիչները ամոթանք են տալիս այն աշակերտ-
ներին, ում ծնողները այլ կրոնական կազմակերպության ան-
դամներ են, ու ամբողջ դասարանի առջև նրանց անվանում
աղանդավորներ: Այդ աշակերտներին դասարանից դուրս են
հանում, մեկուսացնում, նույնիսկ նրանց դասընկերներին են
ներքաշում, որպեսզի մասնակցեն այդ բոյկոտին»,-ասում է
Դանիելյանը:

161
 ՀԿ-ի ներկայացուցիչները նշում են, որ հոգևոր հովիվն ու
ուսուցիչը կազմում են անգամ այն երեխաների անունների ցու-
ցակը, ովքեր Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ չեն:
«Դասագրքում ազգությունը նույնականացվում է եկեղե-
ցու հետ, և ով հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ չէ, ուրեմն
հայ չէ: Անգամ Ոստիկանության աշխատակիցներն են հայ-
տարարում, որ իրենք հոգևորականների հետ գնում են դպրոց-
ներ «աղանդավորներին» գտնելու, վերադաստիարակելու,
նրանց ծնողների հետ հանդիպելու համար և այդ վերա­
դաստիարակմանը նաև նրանց դասընկերներին ներգրավվելու:
Ու դասարանում սկսվում է պառակտում, աշակերտների մոտ
կարծրատիպեր են ձևավորվում, թշնամական վերաբերմունք
է ստեղծվում այն երեխաների հանդեպ, ովքեր այլ կրոնական
պատկերացումներ ունեն: Հետևանքներն ակնհայտ են. այդ
աշակերտները պարզապես մեկուսանում են դասարանում,
հետագայում օտարված և թշնամացած զգում հասարակու-
թյունում, կամ ստիպված լինում արտագաղթել»-հավելում է
Դանիելյանը:
Հայոց եկեղեցու պատմության դասագրքերով դասա­
վանդվում են 2003 թ-ից ՀՀ 1400 դպրոցներում: Առարկան դա­
սավանդվում է 5-ից 11-րդ դասարանների համար:
«Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության»
ՀԿ-ի կրթական հարցերով փորձագետ Արմինե Դավթյանն
ասում է, որ «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի նման-
օրինակ դասավանդումը հակասահմանադրական է:
«Հանրակրթական դպրոցը սահմանադրորեն հռչակված
է որպես աշխարհիկ, և ոչ մեկը՝ այդ թվում Հայ առաքելական
եկեղեցին, իրավունք չունի մտնի դպրոց և իր դավանանքը
քարոզի: Ի՞նչ է նշանակում քահանան ունի իր ձեռքի տակ
«աղանդավոր» երեխաների ցուցակը, կամ ուսուցիչների վերա­
պատրաստումը կատարվում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի
Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնում: Սա նշանա-
կում է, որ պետությունը պարարտ հող է ստեղծել առաքելական
եկեղեցու գործունեության և այդ մարդկանց իրավունքների
խախտման համար: Կրթության և գիտության նախարարու-

162
թյունը կատարում է եկեղեցու, կաթողիկոսի պատվերը և թքած
ունի երեխայի իրավունքի վրա, որ նա լացելով է գնում տուն,
կամ ուսուցչի կողմից նսեմացված, ընկճված, հուսահատված»-
նշում է Դավթյանը:
Նա հավաստիացնում է, որ սա նախապես լավ մշակված
ծրագիր է՝ Կառավարության համար ձեռնտու մթնոլորտ ստեղ-
ծելու համար:
«Արջի ծառայություն են մատուցում իրար: Պետությունը
եկեղեցու դիրքերն է ամրապնդում հարկային դաշտում, գոր­
ծունեության ոլորտում, իսկ եկեղեցին օգնում է հնազան-
դության մեջ պահել ժողովրդին, որպեսզի ենթարկվի կա­
ռավարությանը»,-ընդգծում է Դավթյանը:
Հասարակական կառույցների ներկայացուցիչները նշում
են, որ խնդիրը ավելի շատ մարզերում է, քանի որ հասարակա-
կան վերահսկողությունը այնտեղ թույլ է, բողոքները լինում
են հիմնականում Շիրակի, Գեղարքունիքի, Լոռու և Սյունիքի
մարզերից:
ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարության Կրթության
ազգային ինստիտուտի փոխտնօրեն Վարդան Ղանդիլյանը
հակադարձում է հասարակական կառույցների բարձրացրած
մտահոգություններին և նշում, որ նախարարությունը որևէ
գրավոր և բանավոր հանձնարարություն չի տվել, որ դասերը
դպրոցում սկսվեն աղոթքով, կամ աշակերտներին տանեն եկե-
ղեցի՝ մասնակցելու ծիսակատարություններին:
«Բայց դա չի նշանակում, որ առանձին դեպքերում որոշ
ուսուցիչներ այդպես չեն կարող անցկացնել իրենց դասը: Այ-
սինքն, դա կարող է լինել ուսուցչի ու դասարանի ցանկությունը,
որ մասնակցեն նման ծիսակատարությունների: Մենք երբեք
բողոքներ չենք ստացել ո՛չ գրավոր, ո՛չ բանավոր, հակառակը՝
ինչ դասագիրքը մտել է հանրակրթական դպրոց, մեզ մշտապես
շնորհակալություն են հայտնել թե՛ ծնողները, թե՛ ուսուցիչները,
որ նման առարկա է դասավանդվում»,-ասում է Ղանդիլյանը,
ով աշխատել է դասագրքերի հայեցակարգի մշակման վրա և
գրքի հեղինակներից մեկն է:
Նա նշում է, որ դասագրքերը հագեցած են պարզ, մատ-

163
չելի, դիդակտիկ նյութերով և ընդհանուր տեղեկատվություն
են հաղորդում Աստվածաշնչի մասին: Ղանդիլյանի խոսքով՝
ամեն ինչ ընտրված է ուսումնադաստիարակչական, կրթա­
դաստիարակչական, բարոյախրատական նպատակներով
և հայագիտական առարկաների բացը լրացնելու համար:
Դասագրքերն ունեն կրոնական, մշակութային, պատմա­
գիտական, պատմաաշխարհագրական և ծիսագիտական բա-
ղադրիչներ:
«Ես գնում եմ մշտադիտարկումների դպրոցներում և
ուսուցիչների հետ զրույցում միշտ ասում եմ, որ չպարտադրեն
աղոթել, կամ խաչակնքվել այն երեխաներին, որոնց ծնողները
այլ կրոնական համոզմունքներ ունեն, բայց պատկերացրեք,
որ այդ երեխաները ավելի լավ են սովորում Հայոց եկեղեցու
պատմություն առարկան: Ուսուցիչները ասում են, որ նման
աշակերտները ավելի հաճույքով են պատրաստվում դասե-
րին, իրենք ավելի լավ գիտեն Աստվածաշունչը, քան մյուսները
և միշտ լրացուցիչ նյութերով են գալիս դասի: Դա նրանից է, որ
Հայաստանում ժամանակակից աղանդավորական շարժում-
ների ճնշող մեծամասնությունը քրիստոնյա են և այդ երեխա-
ները ավելի շուտ են ճանաչում Աստվածաշունչը, քան 6-րդ, 7-րդ
դասարաններում առարկան անցնելը»,-ասում է Կրթության ազ-
գային ինստիտուտի հայագիտության և սոցիալ մշակութային
բաժնի մասնագետ Հասմիկ Մարգարյանը:
Հակոբ Սանասարյան — Սակայն մտահոգությունները այս
առարկայի շուրջ չեն փարատվում, Հայաստանի կանաչների
միության նախագահ Հակոբ Սանասարյանը, ով 2010-ին հրա­
տարակել է իր «Հայոց եկեղեցու պատմությո՞ւն, թե՞ հուդա­
յականության ձեռնարկ» գիրքը, անթույլատրելի է համարում
կրոնական դաստիարակությունը դպրոցում:
Նա իր գրքում մտահոգություն է հայտնում, որ Հայոց
եկեղեցու պատմություն դասագրքերում դրված է Հին և Նոր
կտակարանների ամենահանգույցային դոգմաները:
«Օրինակ՝ 5-րդ դասարանի դասագրքում ողջ հին կտա­
կարանի հրեաների նախահայր Աբրահամի սերունդների
կիսաստված լինելու, հրեաներին օգնելու նպատակով՝ ծովի

164
ջրի պատնեշ դառնալու, հրեաների աստվածաստեղծ օրենք-
ների ու նրանց թագավորների պատմություններն են, որոնք
սովորական հեքիաթներ են, թվարկածներից և ոչ մեկը որևէ
ապացույց չունի: Այդ նույն դասագրքի Նոր կտակարանին վե-
րաբերող բաժնում ներկայացված է հեքիաթների մեկ այլ շարք՝
կույս Մարիամի ոչ բնական ճանապարհով հղիանալը, Հիսուսի
ծնունդը, նրա կյանքը, մկրտությունը, փորձությունները, կա-
տարած հրաշքները, մահը, վերակենդանանալը, երկինք բարձ­
րանալը: Այսինքն` դասագրքում դրված է հուդայական և քրիս­
տոնեական կրոնների հիմքերը»,-ասում է Սանասարյանը:
Նա նշում է, որ դպրոցում կրոն են դասավանդում, սակայն
Կրթության և գիտության նախարարությունը, ինչպես նաև եկե-
ղեցին հայտարարում են, որ դասավանդվող առարկան կրոն չի
քարոզում:
«Նպատակը պարզ է: Նրանք ձգտում են մարդկանց
ցանցի մեջ պահել, ինչպես դա եղել է հարյուրամյակներ շա-
րունակ: Եկեղեցին ներխուժել է աշխարհիկ կյանք և ակնհայ-
տորեն խարխլում է պետականության հիմքերը, փորձում է
բռնազավթել պետական իշխանությունը: Եկեղեցու անցյալն
ու ներկան ցույց են տալիս, որ նա երկիրը կառավարող միայն
մեկ ղեկավար է տեսնում, դա կաթողիկոսն է: Դժբախտաբար,
այս հարցում ակնառու է ՀՀ պետական և եկեղեցական պաշ-
տոնյաների համերաշխությունը», — ասում է Սանասարյանը:
Սանասարյանը զայրանում է՝ պնդելով, որ «եկեղեցին չի
բավարարվում մեծ թափ առած եկեղեցաշինությամբ, սե-
փական և մյուս լրատվամիջոցներով կատարվող կրոնական
քարոզչությամբ, նա ցանկանում է մարդկանց կրոն քարոզել
հենց օրորոցից: Քանի որ փոքր տարիքում աշխարհընկալումը
նոր է ձևավորվում երեխաների մոտ, այս առարկայով նրանք
միանգամից մոլորեցնում են երեխային, խաթարում նրա բա-
նականությունն ու տրամաբանությունը»:
«Նրանք ուզում են, որ մարդը վերլուծական մտքից զրկվի
և դառնա մի ողորմելի արարած, որի հետ ինչպես ցանկանան,
այնպես էլ վարվեն: Պատահական չէ, որ քրիստոնեական
վարդապետությունում հավատացյալներին անվանում են ոչ-

165
խարների հոտ: Գիտնականները բազմիցս ասել են, որ չի կա-
րելի մանկուց երեխայի մոտ աշխարհի սխալ պատկեր տալ,
դա ծանր հանցագործություն է», — վստահեցնում է Հակոբ
Սանասարյանը:
Ստեփան Դանիելյանը պնդում է, որ եկեղեցու պատմու-
թյունը հատվածական է ներկայացված գրքում և զետեղված
են այն հատվածները, որոնք ցույց են տալիս եկեղեցու պատ-
մության դրական կողմերը, մինչդեռ բացասական կողմերը
թաքցված են:
Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Քրիստոնեական դաստիա-
րակության կենտրոնի աշխատակից Հովհաննես սարկավագ
Մանուկյանը ասում է, որ բոլոր այն մարդիկ, ովքեր «Հայոց եկե-
ղեցու պատմություն» առարկայի դասավանդումը որակում են
որպես քարոզչություն՝ անտեղյակ և քարոզչություն եզրույթի
վերաբերյալ ոչ գիտակ մարդիկ են, որովհետև այն պատմական
բլոկի առարկա է, որը գիտելիք է տալիս աշակերտին իր ազգա-
յին եկեղեցու մասին:
«Մենք դպրոցում երբեք դավանաբանական, քարոզչական
և կրոնամոլական տիպի նպատակներ չունենք և չենք ունե-
ցել: Այդ բոլոր ալիքներն ապազգային, մեր ազգի պետական
ու հոգևոր հիմքերը խարխլելու և այլ աղետալի նպատակներ
են հետապնդում: Իսկ Հայոց եկեղեցու պատմություն առար-
կայի դասավանդման ժամանակ նկատվող խտրականության
մասին սոցցանցերում շրջանառվող լուրերը համարում ենք
զրպարտություն, քանզի դրանք չեն համապատասխանում
իրականությանը: Անկախ այդ ամենից մենք միշտ հորդո-
րում ենք ուսուցիչներին, որ զերծ մնան խտրությունից, ան­
հանդուրժողականությունից, և եթե կան այդպիսի դեպքեր,
խնդրում ենք ահազանգել և մենք էլ կհետապնդենք, որպեսզի
նմանատիպ երևույթները տեղ չգտնեն մեր կյանքում»,-ասում
է Հովհաննես սարկավագ Մանուկյանը:
Նա հավելում է, որ Քրիստոնեությունը առանձնահատուկ
դեր է խաղացել Հայոց պատմության մեջ, ինչն անխզելիորեն
կապված է Հայ առաքելական եկեղեցու հետ և Հայոց եկեղեցու
շնորհիվ քրիստոնեությունը դարձել է հայ ժողովրդի ազգային
նկարագրի անբաժանելի մասը:

166
 «Պետք չէ ուրանալ նրա ունեցած մեծ ներդրումը հայոց
հոգևոր, կրթամշակութային արժեքների ձևավորման և պահ-
պանման, հայոց պետականության ամրապնդման և զար-
գացման, ազգապահպանության գործում: Հետևաբար Հա-
յոց եկեղեցու պատմությունը աճող սերնդի համար կարևոր
նշանակություն ունի: Դասընթացի առաջնային նպատակն է
պատմական փորձառությամբ ծանոթացնել քրիստոնեության
հոգևոր, բարոյական, արժեքային համակարգի հիմունքներին և
դաստիարակել բարություն, ընկերասիրություն, հավատարմու-
թյուն, հարգանք ծնողների և ավագների նկատմամբ, նպաստել
աճող սերնդի ազգային-հոգևոր նկարագրի ամբողջացմանը»,-
նշում է Հովհաննես սարկավագ Մանուկյանը:
Մինչդեռ հասարակական ոլորտի ներկայացուցիչները
պնդում են, որ եկեղեցու պատմության փոխարեն կարելի
էր դպրոցում դասավանդել դիցաբանություն, կամ բարոյա­
գիտության հիմունքներ, որոնք ավելի կրթադաստիարակ­
չական բնույթ կունենային:
«Իսկ եթե եկեղեցին ու պետությունը ուզում են հոգևոր
կրթություն տալ, ապա կարող են բացել կիրակնօրյա դպրոց­
ներ: Այն ծնողները, ովքեր ցանկություն կունենան իրենց
երեխաներին տանելու, թող տանեն աղոթեն, ծիսակատարու­
թյունների մասնակցեն, բայց դա չլինի պարտադիր հանրա­
կրթական ծրագիր: Հակառակ դեպքում, ինչու՞ են միայն հայ
առաքելական եկեղեցու մասին դասավանդում, թող բոլոր
կրոնների մասին դասավանդվի, որպես պատմություն, որ-
պեսզի երեխաները իմանան, թե որ կրոնը որից ինչով է տար-
բերվում: Որևէ մեկն իրավունք չունի երեխաների համար
դպրոցում պարտադիր կրոնական քարոզչություն իրակա­
նացնի»,—նշում է Դանիելյանը:
Լիլիթ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

167
 «ՍՐԲԱԶԱՆ» ՊԱՏԵՐԱԶՄ՝ ԾՐԱԳՐՎԱԾ
ԱՎԱՐՏՈՎ

http://bnaban.am/%d5%bd%d6%80%d5%a2%d5%a1%d5%a6%d
5%a1%d5%b6-%d5%ba%d5%a1%d5%bf%d5%a5%d6%80%d5%a1%d
5%a6%d5%b4/
Միմյանց դեմ կանգնած են մարտի պատրաստ հուդա­
յականության ու քրիստոնեության սպառազինված զորքերը,
իրենց աստվածների՝ Եհովայի և Հիսուս Քրիստոսի գլխավո-
րությամբ: Մարտն սկսելուց առաջ զորահրամանատարները
ոգեշնչման խոսք են ուղղում իրենց զինվորներին:
Եհովան դիմում է իր զորքին:
—  Իմ սիրելի զինվորնե՛ր, աստվածային ողջ կյանքս
անմնացորդ նվիրել եմ ձեզ և ամբողջ գոյությանս ընթացքում
միայն մեկ նպատակ եմ հետապնդել. թե ի՞նչ հնարքով Երկրա­
գունդը դարձնեմ ձեր սեփականությունը:
Այս ծրագիրը իրականացնելու համար է, որ ձեզ դարձրել
եմ կեղծ, վաշխառու, ուխտանենգ, օտար ժողովուրդներին
չհանդուրժող, նրանց նկատմամբ անմար ատելություն ու
թշնամանք ունեցող, նրանց սպանելուց հաճույք և ծիսական
բավարարվածություն ստացող և ամենագլխավորը՝ ծայր
սինճան դաժան:
Դուք մի փոքրաթիվ, այս տասը միլիոնանոց բանակով ելել
եք ավելի քան երկու միլիարդանոց գերհզոր մի բանակի դեմ
և, հավանաբար, ձեզնից շատերը տեսնելով այս երկու բանակ-
ների ուժերի անհամեմատելիությունը, կարող են մտածել, որ
ես չկշռադատված քայլ եմ կատարել և ձեզ այստեղ եմ բերել
միայն գլխովին կոտորելու նպատակով: Եվ իրոք, եթե ձեր
թշնամի բանակի զինվորներն առողջ բանականություն ունե-
նային, մոլորված ու մտախեղված չլինեին և նրանց գերագույն
գլխավոր հրամանատարն էլ ձեր արյունակիցը չլիներ, ապա
ձեզնից անգամ մեկը փրկվելու հնարավորություն չէր ունենա:
Սակայն, քսանմեկերորդ դարի գիտության ու տեխնի-

168
կայի վերջին նվաճումների արդյունքում ստեղծված զինա­
տեսակներով սպառազինված այդ բանակը միայն հեռվից է
հզոր ու անսասան թվում: Իրականում այն կազմալուծված է,
քանզի այդտեղ ներգրավված են հարյուրավոր հզոր պետու-
թյուններ և հազարավոր փոքրաքանակ ժողովուրդներ, այ-
սինքն՝ ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը, որոնք, մեղմ ասած,
միմյանց հետ այնքան էլ համերաշխ չեն և ինչպես ասացի՝
արդեն դարձել են մտախեղ: Բացի այդ, իմ կազմած ծրագրով
դուք նրանցից խլել եք մարդկային բանականությունը և նրանց
մտքում դաջել եք աշխարհի կեղծ պատկերը: Այս մեծագույն
հաջողությանը հասել եք դիվանագիտական ու հոգեբանական
մի նրբագույն զենքի՝ քրիստոնեական կրոնի միջոցով:
Իմ ընտրյալնե՛ր, դուք պարտավոր եք իմանալ, որ այդ կրոնի
նախագծի մեջ եղած բոլոր դոգմաները, նախապես մանրազնին
ու բծախնդրորեն քննարկել եմ ձեր հայրերի հետ և միայն
երկկողմանի համաձայնությունից հետո ավետարանիչները
գրել են քրիստոնեություն կրոնը, որն ընդհանուր առմամբ,
մահվան գաղափարախոսություն է: Այդ կրոնի մեջ ոչ մի օգ-
տակար բան ու իրական փաստ չկա և չէր էլ կարող լիներ: Աշ-
խարհը հրեաներին պատկանելու ծրագիրը դրել եմ ձեր կրոնի
(Հին կտակարանի) մեջ, իսկ քրիստոնեական կրոնում (Նոր
կտակարանում) դրված է այդ ծրագրի իրականացման մեխա-
նիզմները:
Եվ ահա այս սրբազան օրը, Ես պետք է ձեզ հայտնեմ այն
գաղտնիքը, որի մասին նախկինում չեմ խոսել: Իրականում,
հուդայականությունը և քրիստոնեությունը միաձուլված մի
կրոն է, որի մի կտորը դուք եք իրականացնում, իսկ մյուս մասը՝
օտար ժողովուրդները, ձեր հավանական զոհերը: Եթե չլիներ
քրիստոնեությունը, և առերես չասվեր, որ իբր դուք՝ հուդա­
յականերդ ատում եք քրիստոնեությունը և խորամանկորեն
չպղծեիք այդ կրոնի սրբավայրերը, ապա ձեր այսօրվա ձեռք-
բերումները չէին լինի, քանզի այդ ամենով դուք հավատացյալ-
ների մոտ առաջացնում եք կրոնական մոլեռանդություն և
կառչածություն քրիստոնեությանը։ Այդ կրոնի ուժով է, որ օտար
ժողովուրդները ինքնամոռաց ծառայում են ձեզ: Ահա թե ինչու,

169
քրիստոնեական կրոնում փառաբանվում է աղքատությունը,
հեզությունը և մահը, իսկ իրական կյանքն արհամարհված է:
Փաստորեն, քրիստոնեական կրոնի առանցքը՝ մահը որպես
փրկություն ընկալելն ու մահը երազելն է, իսկ նահատակվելը՝
աներևակայելի բարձր ու սրբադաս նվաճում է համարվում:
Այդ կրոնի հետևորդներին դուք համոզել եք, որ ունեցվածքից,
կրքերից, հաճույքներից և ընդհանրապես, նորմալ կյանքից
հրաժարվելով, թշնամուն սիրելով ու նրան աջակցելով և շուտա-
փույթ գերեզման մտնելով՝ մեռյալների աշխարհում կապրեն
երանելի ու փառավոր կյանքով (հուդայական զորքում՝ ծիծաղ,
քրքիջ ու հռհռոց):
Ի հակադրություն քրիստոնեությամբ կառավարվող և
արդեն հեզ ու խոնարհ դարձած ժողովուրդների, ես ձեզ պար­
տադրել եմ միայն վայելքներով ապրելը, իսկ անդրշիրիմյան
կյանքի առումով ոչ մի խոսք, քանզի մեռնելուց հետո ապրե-
լու այդ հրեշավոր սուտը միայն հիմարացած ժողովուրդների
համար է:
Պետք է խոստովանեմ, որ քրիստոնեություն կոչված նուրբ
լարերով հյուսված «մեքենայի» ստեղծումը ինձնից խլել է ահ-
ռելի ժամանակ և անքուն գիշերներ… Մինչ քրիստոնեությունը
մարդկանց մեջ տարածելը, այն նախապես փորձարկել եմ
վայրի կենդանիներից մի քանիսի վրա և ձեզ պետք է ասեմ, որ
ես, տեսնելով իմ փորձարարական աշխատանքի արդյունքը,
ուղղակի ապշած մնացի ու փառավորվեցի:
Գիտցե՛ք, որ ձեր առջև վազվզող կատուներն այն ամեհի
վագրերի ու առյուծների սերունդներն են, որոնց հազարա-
վոր տարիներ առաջ քրիստոնյա եմ դարձրել: Փաստորեն, այդ
ունիվերսալ կրոնի միջոցով, կարողացել եմ վայրի գոմեշներին
տապալող այդ գազաններին դարձնել ամեն ինչից վախեցող ու
իրենց նախնիներից հազարավոր անգամ թույլ մկնորս կատու-
ներ: Գործս միայն դրանով չպիտի ավարտվի։ Որոշել եմ այդ
կատուներին այդ կրոնի այնպիս դոգմաներով կառավարել, որ
աստիճանաբար հրաժարվեն մուկ բռնելուց և սերունդ տալուց։
Հավատացնում եմ ձեզ, որ եթե դուք երկու միլիարդ ոչ-
խար կոտորելու պարտադրանք ունենայիք, ապա այն իրա­

170
կանացնելը ձեզ համար անհամեմատ ավելի դժվար կլիներ,
քան նույն քանակությամբ զինավառ այս զինվորներին, որով-
հետև ոչխարները, ճիշտ է, կոտորվելիս լուրջ դիմադրություն
չեն ցուցանում, սակայն նրանք, ի հակադրություն քրիստոնյա-
ների, հեռու են նահատակվելու մտքից:
Այսօրվա ճակատամարտում ձեր հաղթանակի երաշ­
խիքներից ամենագլխավորն այն է, որ դուք ձեր անկոտրում
կամքի և հետևողական աշխատանքի շնորհիվ կարողացել
եք քրիստոնեությունը պարտադրել բազում ժողովուրդների,
իսկ նրանց ազգային աստվածներին և մյուս սրբերին երկնքից
իջեցրել ու պատվազրկել եք, ինչպես նաև նրանց ազգային
օրենսդրությունները համապատասխանեցրել եք սիոնիզմի
ծրագրին, այսինքն՝ նրանց «շնչառությունը» հարմարեցրել եք
հուդայականության նպատակների հետ: Միայն այդ մեծագույն
նվաճմամբ՝ քրիստոնեության միջոցով, դուք արդեն ձեզ համար
ստեղծել եք կրոնական մի հզոր կայսրություն, որն ընդգրկում
է աշխարհի բնակչության գրեթե մեկ երրորդը:
Իմ դիվապաշտ զինվորնե՛ր, եթե ձեր հաղթանակն ինձ հա-
մար կասկած հարուցեր, ապա ես չէի համարձակվի ձեզ այստեղ
բերել, քանզի գիտեմ, թե ինչ կոշտ բնավորություն ունեք. առ
այսօր հիշում եմ, թե գոտեմարտում Հակոբը ինչ հեշտությամբ
հաղթեց ինձ, իսկ զայրացած Մովսեսը հենց իմ ներկայությամբ,
ջարդուփշուր արեց այն քարե սալիկները, որոնց վրա ես ձեզ
համար օրենքներ էի գրել:
Դուք կարող եք հարցնել, թե ի՞նչ իմաստ ունի այս ժողո­
վուրդներին կոտորել-վերացնելը, երբ նրանք արդեն մեր խո-
նարհ ծառաներն են, իսկ Սուրբ գրքում էլ գրված է, որ հրեան
պետք է ծառա ունենա: Հարցը տրամաբանական է, բայց դուք
գիտեք, որ այդ գրվածքը ես եմ թելադրել, ուստի հասկացե՛ք.
հրեային ծառա ունենալու պարտադրանքը բխում է իմ սահմա-
նած օրենքից, սակայն դուք պետք է հեռատես լինեք և ըմբռնեք,
որ մեծաթիվ ծառաներ ունենալը խիստ վտանգավոր է հենց ձեր
ապագայի համար, քանզի նրանք նաև բնական պաշարներ են
սպառում, հետևաբար պետք է փակել այդ բերանները: Չէ՞ որ
Երկրագունդն իր բոլոր հարստություններով որպես սեփա-

171
կանություն միայն ձեզ եմ կտակել, ինչից հետևում է, որ նշված
բնական պաշարները նույնպես ձեր սեփականությունն են և
դուք պարտավոր եք սահմանափակել դրանց սպառումը:
Այս հարցում արդեն հսկայական դեր է կատարել քրիս-
տոնեական կրոնը. միայն կուսությունը ցմահ պահպանե-
լու և ծնունդը որպես մեղք հռչակած դոգմաները, երկու հա-
զար տարվա ընթացքում, միլիարդավոր ծնունդ են կանխել:
Իսկ ինչ վերաբերում է ծառաներ ունենալուն, ապա դուք կա-
րող եք չանհանգստանալ, այստեղ բերված ժողովուրդների
մնացորդներից անհրաժեշտ քանակություն թողել եմ իրենց
ապրելավայրերում, որպեսզի ժառանգաբար ծառայեն ձեզ:
Մարդկային մտքին, սովորույթներին, պատկերացումնե-
րին ու ընկալումներին բացարձակորեն անսովոր ու անհարիր
ձեր հանդուգն բնավորության, գլխավորապես քարսրտության
շնորհիվ, դուք կարողացաք մարդկության մեծամասնության
կոկորդն առավել ամուր սեղմել այն ժամանակ, երբ թվում էր,
թե դա արդեն անհնար է: Դուք դա արեցիք գիտության ու լու-
սավորության տարածվածության պայմաններում, երբ պետք
է որ քրիստոնյա ժողովուրդները սթափվեին, գիտակցության
գային, այսինքն՝ նրանց որպես ձեռնասուն օգտագործելը, պետք
է որ, անհնարին դառնար: Սակայն պարզվեց, որ դուք կարողա-
նում եք կուռ կապանքներով բարուրել նաև հանճարեղ գիտ-
նականներ, բարձրակարգ տեխնոլոգիաներ, կրթված բնակչու-
թյուն ունեցող երկրներին:
Ինձ նաև զարմացրեց ձեր մտքի ու գործունեության ան­
երևակայելի թափն ու թռիչքը, երբ տեղեկացա, որ աղքատ
երկրներին օգնելու և Երկրագնդի էկոլոգիական հրատապ
խնդիրների լուծման նպատակով ստեղծել եք աշխարհի բո-
լոր երկրներն ընդգրկող «Կայուն զարգացում» որոգայթ-
հայեցակարգը և ի զարմանս, բոլոր պետությունների ղեկա-
վարները, նույնն է, թե բոլոր պետությունները, հոժարակամ
ընկել են ձեր մահաբեր թակարդը: Սրանով ձեր հուդայա­
քրիստոնեական կրոնական կայսրությունը կլանեց նաև
մյուս կրոնների հետևորդ ժողովուրդներին: Եվ դրանից քսան
տարի չանցած, աշխարհի գրեթե բոլոր պետությունները ձեր

172
պարտապանները դարձան, իրենց տարածքների 30 տոկոսի,
իսկ հետագայում ամբողջ տարածքների գրավով, քանի որ դուք
«Կայուն զարգացում» խաբկանք-ուտոպիային վարպետորեն
կցել եք ձեր գլխավոր դրամատները և դրամաշնորհների ու
կաշառքների ուղեկցությամբ աղքատ երկրներին օգնելու,
ինչպես նաև էկոլոգիական հրատապ խնդիրները լուծելու
ակնհայտ կեղծ քարոզչությամբ, բոլոր պետություններին առա-
տորեն վարկեր տվեցիք, իսկ առածն ասում է. «հիմարի գլուխը
գայլի փորումն է»:
Մեծ գոհունակություն և փառավորվածություն եմ ապրում,
երբ տեսնում եմ ձեր կատարած աներևակայելի գործերը և
հպարտ եմ, որ հենց ձեզ եմ ընտրել որպես ինձ արժանի սեփա-
կան ժողովուրդ:
Եվ ահա այսօր, այս սրբազան ու բախտորոշ ճակատա­
մարտն սկսելուց առաջ, ձեզ քաջալերող նաև այլ տեղեկությու-
ներ պիտի հաղորդեմ: Ձեր դեմ ճակատամարտող բա-
նակի գերագույն գլխավոր հրամանատարը թլփատվելուց
զատ, Հորդանան գետում հատուկ նպատակով մկրտված,
ռաբբիական հմտությունների գիտակ հրեա է, այսինքն իմ
որդի Հիսուս Քրիստոսն է: Պետք է ասեմ, որ ըստ Իմ ծրագրով
նախատեսված այս սրբազան պատերազմը, այսինքն, գոյերի
սպանդը, պիտի տեղի ունենար մի քանի հարյուրամյակ հետո,
երբ աշխարհի բոլոր ժողովուրդները, այսինքն բոլոր գոյերը,
սիրահոժար պատրաստ լինեին մասնակցել նահատակման
արարողությանը, սակայն Որդիս թախանձագին խնդրեց, որ
ժողովուրդների մի զգալի զանգված արդեն պատրաստ սպա-
սում է սրբազան պատերազմին և պետք չէ նրանց հուսա-
խաբ անել: Նա նաև ասաց, որ իր արյունակիցները՝ հրեաները
նույնպես դժգոհում են, որ շատ դանդաղ է իրականացվում
Եհովայիս խոստումը՝ գոյերի հողային և ջրային տարածքների
հանձնումը հրեաներին: Նա պնդում է, որ «անժողովուրդ հո-
ղերը պետք է հանձնվեն հող չունեցող ժողովրդին», այն հիմ-
նավորմամբ, որ օտար ժողովուրդները՝ գոյերը մարդ չեն, նրանք
պետք է դիտվեն, որպես վայրի կենդանիներ: Իրավացի է Որդիս,
քանզի հազարամյակներ շարունակ գոյերը իրենց զբաղեցրած

173
տարածքներում ապրում են վարձակալի կարգավիճակով
և ապօրինաբար շահագործում են Իմ ընտրյալ ժողովրդին
պատկան բնական պաշարները: Այժմ այն պահն է, երբ պետք
է արդարություն հաստատվի և վերադարձվեն այդ տարածք-
ները:
Օտար ժողովուրդների մահվան ճարտարապետնե՛ր, այսօր,
այս ճակատագրական պահին, ձեզ հետ խոսելու եմ այնպիսի
անկեղծությամբ, որը աշխարհի ստեղծումից առ այսօր հազա-
րավոր աստվածներից և ոչ մեկը այդպիսի անկեղծությամբ չի
խոսել իր ժողովրդի հետ: Ցավով պետք է խոստովանեմ, որ Ես,
Որդիս և մեր կենցաղային խնդիրները հոգացող սուրբ Հոգին
մի սխալ հաշվարկ ենք կատարել: Այսինքն, ժողովուրդների
մեջ տարածված «անսխալ, մեկ աստված» ասացվածքը միշտ
չէ, որ ճիշտ է։ Ըստ մեր կազմած ծրագրի, մոտ երեք հարյուր
տարի հետո քրիստոնյա ժողովուրդները պիտի ուժասպառ՝
վերացման շեմին կանգնած լինեին և դրանից կարճ ժամա-
նակ անց՝ վերանային: Սակայն երկու հազար տարի է անցել
և մենք անցանկալի մի իրողության առջև ենք կանգնած: Այդ
ծրագրի դանդաղ ընթացքի գլխավոր պատճառներից մեկը
քրիստոնյաների սերունդ տալու կիրքը լիովին կասեցնելու մեր
անկարողությունն է եղել: Այստեղ ցավալի դեր է կատարել ու
կատարում է նաև այն, որ, օրինակ, յուրաքանչյուր ժողովրդի
կրոնական ծեսեր կատարողները՝ հոգևորականները հիմնա-
կանում նույն ժողովրդի ներկայացուցիչներն են, որոնք երբեմն
շեղվելով Ավետարանների սրբազան դոգմաներից, քարոզում
են իրական աշխարհի, ընտանիքի, սերնդատվության և
թշնամու դեմ կռվելու կարևորությունը: Մեր աստվածային
այս թերհաշվարկները, բարեբախտաբար և, ի ողբերգու-
թյուն օտար ժողովուրդների, դուք շտկում եք Միջազգային
կոնվենցիանների, օրենսդրությունների, հիվանդագին գաղա-
փարների տարածմամբ և առաջին հայացքից անվտանգ թվա-
ցող դեղերի միջոցով:
Դուք պետք է իմանաք, որ անասելի մեծ արդյունք տվեց
Որդուս նրբորեն քողարկված գործունեությունը: Նա կարո-
ղացավ իր վարդապետության շնորհիվ օտար ժողովուրդների

174
բանականությունը վարակել ժանտախտ հիվանդության մի յու-
րահատուկ տեսակով, որը նույնիսկ ժամանակակից գիտական
ամենաճշգրիտ ու զգայուն սարքավորումները չեն կարողանում
բացահայտել, իսկ եթե մեծ դժվարությամբ այդպիսի սարք է
ստեղծվում, ապա ձեր բարձրացրած աղմուկի հետևանքով, այն
ոչնչացվում է: Այդ հիվանդությունն է, որ մարդուց խլում է տրա-
մաբանելու կարողությունը և նրան դարձնում՝ հեզ, խոնարհ,
իրական կյանքը երկրորդական համարող:
Երկու հազարամյակ է, ինչ Քրիստոսը ներկայանում է որ-
պես գոյերի փրկիչ, իսկ իր արյունակիցների համար՝ խորշելի:
Քրիստոնյա հավատացյալը պատրաստ է հրաժարվել իր
էթնիկ պատկանելությունից, բայց ոչ՝ քրիստոնեությունից,
իսկ հուդայակաները ծաղրում ու վիրավորական պիտակներ
են կպցնում նրա անձին ու վարդապետությանը: Այդ Ես եմ
կարգադրել, որ դուք՝ եբրայեցիներդ այդպես վարվեք: Եվ այժմ
էլ, այս պատերազմը սկսելիս և ընթացքում, Քրիստոսի հաս-
ցեին պետք է վարկաբեկիչ խոսքեր ասեք, որպեսզի հանուն
Քրիստոսի առավել բորբոքվի նրանց նահատակվելու տենչը:
Ձեր դեմ կանգնած երկու միլիարդանոց այդ բանակում,
հենց այժմ գործում են դրամաշնորհներ ստացած մեր քա­
րոզիչները, որոնք տարածում են, թե զենք վերցնելը, մարդ
սպանելը, թշնամուն ատելը և նրան չօգնելը մեծագույն
մեղքեր են: Այս քարոզիչների կյանքի ապահովության համար
ստեղծված են կարգապահական հատուկ ջոկատներ, որոնց
գլխավորում են պետությունների նախագահները, գլխավոր
ոստիկանապետերը և մյուս բարձրաստիճան պաշտոնյաները:
Կարգապահական այս ջոկատների առաքելություններից է
բացահայտել և տեղում մահապատժի ենթարկել բոլոր նրանց,
ովքեր իրենց սրտում դեռևս պահպանել են ընտանիք, ազգ,
հայրենիք, ազգային պետություն, ազգային բանակ անօգուտ ու
եհովայամերժ գաղափարները, չեն ղեկավարվում «Կայուն զար-
գացում» հայեցակարգով, արհամարհում են այլընտրանքային
զինվորական ծառայությունը և լիովին չեն հավատում ինձ՝
Եհովա աստծուս: Նաև կարգադրել եմ, որ պատժիչ ջոկատները
առավել դաժանությամբ վարվեն իրենց ազգային աստվածնե-

175
րին հիշողների հետ, քանզի այդ հիշողությունը կարող է հիմք
հանդիսանալ ազգային վերածննդի և աշխարհասիրության վե-
րականգնման համար:
Քրիստոնեական կրոնի հոգևոր հայրերն իրենց եպիսկո­
պոսների, վարդապետների և մյուս հոգևորականների հետ,
միլիոնավոր խմբերի բաժանված, շրջում են բանակով մեկ՝
խնկարկելով, զինվորների վրա անուշահոտ օծանելիքներ
սփռելով, նահատակման նախապատրաստելու համար ան-
հրաժեշտ քարոզներ ու ոգեկոչող խոսքեր ասելով, հոգեթովիչ
երգեր երգելով, պատարագներ մատուցելով՝ Վերին Սիոնի
համար անխոտոր ճանապարհ են հարթում: Հոգևորական-
ների խմբերին նաև հանձնարարված է հենց ճակատամարտի
ընթացքում յուրաքանչյուր նահատակի համար ծիսական թա-
ղում կազմակերպել և չմոռանալ հոգեհացը:
Իմ սեփական ժողովո՛ւրդ, այս պատերազմի ավարտից
հետո դուք պարտավոր եք ոսկեկուռ երկու հուշարձան կանգ-
նեցնել՝ ի պատիվ նոր Կտակարանի և Կենսաբանությանը,
ավելի ճիշտ՝ բժշկակենսաբանությանը, քանի որ դրանց միջո-
ցով է, որ դուք անաղմուկ ու հեշտորեն իրականացնում եք աշ-
խարհին տիրանալու ձեր ծրագիրը։
Ավերման ու կործանման վարպետ իմ անհագներ, Երկրա-
գունդը ձեզ հանձնելուց միայն մի մտավախություն ունեմ,
ավելի ճիշտ՝ համոզված եմ, որ օտար ժողովուրդներին
ոչնչացնելուց հետո, ելնելով ձեր ձեռքբերովի բնազդից, նաև
ոչնչացնելու եք ինքներդ ձեզ, ճիշտ այնպես, ինչպես վարվում
են կործանվող նավերում հայտնած առնետները:
Իմ նենգամիտ զինվորնե՛ր, վստահ եղեք, որ նրանց թնդա­
նոթներից և մարտական ինքնաթիռներից ձեր վրա եկող
արկերն ու ռումբերը սովորական հրավառության համար են
նախատեսված, ուստի մնում է, որ դուք հավատարիմ մնաք ձեր
բնավորությանը: Հիշեցե՛ք, որ ձեր ծննդյան ութերորդ օրն ար-
դեն դուք համտեսել եք նրանց արյունը: Նաև՝ ճակատամարտի
ընթացքում ձեր մտքում անընդհատ կրկնեք Թվոց-ում գրված
իմ խոսքը․ «Ահա այս ժողովուրդը մատակ առիւծի պէս պիտի
ելլէ ու առիւծի պէս պիտի բարձրանայ ու պիտի չպառկի մինչեւ
որ որսը չուտէ ու սպանուածներուն արիւնը չխմէ»:

176
 Ի զե՛ն: Մաղթում եմ ձեզ դաժանություն ու քարսրտություն:
Զինվորները միաբերան ու ոգեշունչ գոչեցին. «Եղիցե՛
կամքը Քո»:

***
Քրիստոնեական բանակի գերագույն գլխավոր հրամանա-
տարը՝ Հիսուս Քրիստոսը իր զինվորներին հորդորում է․
—  Իմ սիրելի զավակներ, իմ հոգնած ու տառապած
ոչխարներ, եկեք ինձ մոտ և ես ձեզ կպարգևեմ սփոփանք ու
հավերժական հանգստություն:
Շուրջ երկու հազար տարի է, ինչ սերնդե-սերունդ հա-
վատարմորեն ծառայել եք Ինձ և իմ Հորը: Վերջապես եկել է
աստվածային այն պահը, երբ յուրաքանչյուր ոք, ով աստծո
արքայության հասնելու համար զրկանք ու տառապանք է
կրել և մոլեռանդ նվիրում է ցուցաբերել, պետք է փոխհա-
տուցում ստանա: Հայրս արդեն ընդունել է իմ խնդրանքն ու
պաղատանքը. Նա համաձայնեց, որ բոլորիդ երկինք՝ Վերին
Սիոն բարձրացնեմ, որպեսզի դուք ձեր սեփական աչքերով
տեսնեք, թե Ես ինչ արքայության մեջ եմ ապրում: Երկնքում՝
հրեաների երկնային հայրենիք Վերին Սիոնում, բոլորդ
հավերժորեն իմ սեղանակիցն եք լինելու, իսկ դա նշանա-
կում է ախորժալի բազմում ճաշատեսակների, անուշահամ ու
բուրումնալի մրգերի և այլ ցանկալի ուտելիքի, բարձրորակ
խմելու ջրի լիություն:
Այս երանելի նպատակին հասնելու համար ձեզնից պա-
հանջվում է միայն մահանալ, մանավանդ՝ նահատակվել, և ուրիշ
ոչինչ, մնացած բոլոր հարցերը, այդ թվում և ձեզ երկինք բարձ-
րացնելը, արդեն Իմ և Հորս գործն է: Դուք Իմ կրոնի դոգմաները
լավագույնս գիտեք: Ուրեմն եղեք համբերատար, հավաքվեք
հոծ բազմությամբ, որպեսզի ձեր վրա աստծո արքայություն
պարգևող թշնամի կոչվածի նետած ռումբերն ու արկերը առա-
վել արդյունավետություն ունենան:
Նաև պետք է սահմանեմ հետևյալը, ով սիրահոժար ու
ջերմեռանդորեն չի գնալու նահատակման և նահատակվելիս
էլ իրեն սպանողին չի օգնելու, ուրեմն թող Գեհենի բաժին

177
դառնա և հավերժորեն տառապի այդ դժոխքի անմար կրակ-
ների և փոշիացած ու ջրիկացրած հանքարդյունաբերական
թափոնների մեջ… Նահատակության արժեքը չգիտակցելը
մեղք գործելուց զատ նաև անխղճություն է Իմ կրոնի գաղա-
փարախոսությունը ձևավորողների և դրա տարածման համար
անասելի գումարներ ծախսողների հանդեպ:
Իմ խոհեմ ու հնազանդ զավակնե՛ր: Դուք արդեն գիտեք,
որ այս սրբազան պատերազմից հետո ձեզանից և ոչ մեկը
ողջ չի լինելու, դուք բոլորդ նահատակվելու եք և Երկինք եք
բարձրանալու, որտեղ կստանաք ձեր կորցրած՝ հայրենիքի,
հողատարածքների, զավակների, ծնողների, ամուսինների և
ընդհանրապես, հարազատ-բարեկամների հարյուրապատիկը
(մանրամասները՝ իմ Ավետարաններում): Այս ամենի մա-
սին երբ կտեղեկանան հուդայական բանակի զինվորներն ու
կհասկանան, որ ձեր նկատմամբ իրենց տարած հաղթանակը
իրականում խայտառակ պարտություն է, քանի որ նրանք
անգիտաբար աջակցել են ձեզ Երկինք բարձրանալու և այնտեղ՝
իրենց իսկ բուն հայրենիք Վերին Սիոնում հավերժորեն փառա-
վոր կյանքով ապրելուն: Այսինքն, նրանք կգիտակցեն, որ այս
պատերազմում իրական հաղթանակը ձեզ է պատկանում, որ
իրենք կորցնում են իրենց երկնային հայրենիքը, ահա թե ինչու
հուդայական բանակի զինվորների մոտ առաջանալու է նախ-
անձ, ափսոսանք և ամոթի զգացողություն, որին հաջորդելու է
կոծն ու հուսահատ վայնասունը, ինչը, մեծ խնդությամբ, դուք
կդիտեք երկնքից (այս քարոզը, հատուկ սարքավորումներով
գաղտնաբար լսում էր Եհովայի բանակը՝ քրքջոցով ու հիաց-
մունքի բացականչություններով):
Իսկ այժմ, իմ սիրելի ու հեզ զավակներ, այս սուրբ ճակա­
տամարտն սկսելուց առաջ և ամբողջ մարտի ընթացքում
ջերմեռանդ ու ինքնամոռաց աղոթեք, աղոթեք ծնկաչոք՝ ձեռ-
քերն ու հայացքը երկինք հառնած:
—  Երախտապարտ զինվորները հիացած ու ոգեշնչված
գոչում են՝ «Մենք բոլորս, մեր որդիների և բոլոր սիրելիների
հետ արդեն դրված ենք սուրբ զոհասեղանի վրա. ընդունի’ր,
Տէ’ր, մեր այս կամավոր նվերը, միայն թե անդրշիրիմում Քո
սեղանակիցը դառնանք»:

178
 —  Խորաթափանց ու հեռատես իմ սիրելի զավակներ, ըն-
դունում եմ այդ հաճելի նվերը: Վստահ եղեք, որ ձեզ համար
մեռյալների աշխարհում անհոգ ու լիառատ հավիտենական
կյանքն ապահովված է: Ուրեմն, ի զեն՝ ի փառս Ինձ և իմ հայր
Եհովայի, դարձեք երանելի նահատակներ:

***
Ճակատամարտն ավարտված է: Քրիստոնյաների բանակից
ողջ է մնացել միայն գերագույն գլխավոր հրամանատարը, իսկ
հուդայական բանակում՝ բացարձակորեն ոչ մի զոհ: Միայն մի
արտակարգ դեպք է տեղի ունեցել. հակառակորդի զոհերի ար-
յան մեջ լողացող զինվորներից մեկը հանկարծակի և անհաս-
կանալի պատճառով ուշաթափվել է, ինչը սիոնական մամուլը
տարածում է որպես հակասեմիտների կողմից խորամանկորեն
կազմակերպված ահաբեկչության հետևանք:
Պատերազմի ելքից ու միմյանցից գոհ Եհովան և Հիսուսը
որոշում են երկու միլիարդ նահատակներին թաղել նույն
գերեզմանում և այն անվանել «Նահատակյաց սրբազան գե-
րեզման», այդտեղ թանկարժեք հուշակոթող կառուցել և վրան
գրել նահատակված երկրների ու ժողովուրդների անունները,
իսկ տարածքը անտառապատել (օգտագործելով ոռոգման
կաթիլային եղանակը), ապա անտառի կենտրոնական մասում
կառուցել Սողոմոնի տաճարի կեսը, որը պետք է ամբողջանա
միայն այն ժամանակ, երբ նույն քրիստոնեության կամ նմա-
նատիպ այլ կրոնի կամ կրոնների միջոցով նահատակման
կգնան հնդիկները, չիները, կորեացիները, ճապոնացիները և
դեռևս չոչնչացված այլ ազգերը, որից հետո աշխարհի բնա-
կան պաշարներն արդեն կգտնեն իրենց, այսպես կոչված,
օրինական տիրոջը՝ արյունարբու Եհովայի նախընտրած և ոչ
պակաս արյունարբու ժողովրդին՝ հրեաներին, ավելի ճիշտ՝
թալմուդական հրեաներին:
Սակայն… ժամանակներ անց, ոչ միայն Սողոմոն սար­
քովի անուն կրող տաճարի կառուցումը չավարտվեց, այլև
կիսակառույցի հիմքերը փոշիացան-վերացան, քանզի ար-
դեն կատարված նախճիրը բացեց մարդկանց աչքերը, վերա-

179
կենդանացրեց նրանց բանականությունը: Նրանք հասկա-
ցան, որ հրեաների իրական աստվածը վաշխառությամբ ու
կողոպուտով կուտակված հարստությունն է: Ահա թե ինչու,
նրանք ոչնչացրին Համաշխարհային բանկն ու վաշխառու
մյուս կառույցները, նրանցից խլեցին՝ ետ վերադարձրին աշ-
խարհի ժողովուրդների ունեցվածքը, մահվան սպառնալիքով
արգելեցին վաշխառությունն ու բարձր տոկոսով վարկերը,
աղբանոցը նետեցին սիոնանպաստ միջազգային դաշնա­
գրերը: Եվ ինչ, միայն վաշխառության վերացմամբ հօդս ցնդե­
ցին վաշխառու հրեաները իրենց Թալմուդով ու սիոնիզմի
ծրագրով հանդերձ:

2015 թ. դեկտեմբերի 1

Մեկնաբանություններ
Ara Hovhanesyan 12.01.2016 AT 15:42
Շատ տպավորիչ է ու տրամաբանական ավարտով, ակամա
հիշեցի Համլետ Դավթյանի «Մեզ անծանոթ վարդանանց
պատերազմը» գիրքը, որտեղ նկարագրվում է ավարայրի
ճակատամարտից առաջ Հայ Առաքելական եկեղեցու քարոզ-
ները զինվորներին. «Հովսեփ Հողոցմեցին (կաթողիկոսը),
Ղևոնդ երեցը, բազմաթիվ ուրիշ հոգևորականներ զօր ու
գիշեր զինվորներին նահատակության էին նախապատրաս-
տում …)», ոչ թե հաղթելու, այլ նահատակվելու: Պահպան-
վել են բազմաթիվ ականատեսների վկայություններ, երբ
ցեղասպանության ժամանակ մի քանի թուրք զինվոր հա-
զարից ավելի հայերի տեղափոխել են անապատ և բոլորին
ոչնչացրել, պարզվում է հայերին ուղեկցում էր նաև հայ հոգևո­
րական, որն ամբողջ ճանապարհին նախապատրաստում էր
հայերին նահատակության. — ի՞նչ կարիք կա ընդվզելու, չէ
որ մենք գնում ենք մեր փրկչի, Քրիստոսի գիրկը: Ահա այս
գերագույն նպատակի, իմա՝ վերին Սիոն, ջհուդ Աբրահամի
ու Քրիստոսի գիրկը գնալու համար էլ նահատակվեց
մի ամբողջ ժողովուրդ առանց լուրջ դիմադրության:
Ցավոք այս ամենը դաս չեղավ մեր ժողովրդին, կարծես թե

180
մեր ժողովուրդը թոթափել էր վերջապես եկեղեցու ազդեցու­
թյունը, սակայն վերջին անկախության տարիներին մեծ թափով
սկսվեց եկեղեցիների կառուցումը, իսկ որ ամենավատն է եկե-
ղեցին մտավ դպրոց, իսկ ամենասարսափելին, մտավ նաև հա-
յոց բանակ: Այո, Հայոց բանակի քիչ թե շատ հաջողությունները
հանգիստ չեն տալիս Հայ Առաքելական եկեղեցուն, այժմ հո-
գևորականների մի մեծ խումբ նախապատրաստում է Հայոց
բանակի զինվորներին բարիություն, սիրել թշնամուն և ամե-
նակարևորը՝ նահատակության:
Արա Հովհաննեսյան

Ara Hovhanesyan 2021 դեկ․

Նորից ընթերցելով ««Սրբազան» պատերազմ ծրագրված
ավարտով» առասպելաբանություն հիշեցնող շարադրանքը,
ցանկություն առաջացավ որոշ մտքեր հավելել վեց տարի առաջ
գրածս մեկնաբանությանը։
Նախ, նկարագրված պատերազմը ինչքան երևակայական
է, այնքան էլ առօրյա կյանքում ճիշտ և ճիշտ համապատասխա-
նում է աշխարհում ընթացող գործողություններին։ Դրանք
պարզ են ու տեսանելի, սակայն համամարդկային թմբիրը թույլ
չի տալիս, որ դա ընկալվի։ «Սրբազան»-ում պարզորոշ ցույց է
տրված հուդայական և քրիստոնեական կրոնների բուն նպա-
տակները և այդ նպատակների նույնությունը։ Ափսոսում եմ,
որ հեղինակը, գուցե համարձակության պակասի պատճառով,
երևակայական դաշտ է տեղափոխել իրական խնդիրը, երբ դրա
ռեալ ներկայացումը կարող էր օգտակար լիներ, աշխարհի կա-
ռավարման ղեկին ձգտող ուժին ինչ-որ չափով մերկացնելու հա-
մար։ Իսկ այն ձևով, ինչպես ներկայացված է հոդվածում, ցավոք,
որոշ մարդկանց համար մարդկության գլխին կախված օրհասը
կարող է զավեշտ թվալ, նաև զավեշտ կարող է թվալ նույնիսկ
նրանց համար, ովքեր Հին և Նոր կտակարանները կարդացել են,
սակայն չեն նկատել, որ այդ երկու կրոնների մեջ ամփոփված
է ամբողջ աշխարհը հրեաների հանձնելու վաղեմի ծրագիրը։
Քառասունչորսօրյա պատերազմից հետո, այդ նույն հոդ-
վածի ընթերցումը կարծես որոշ զուգահեռներ է ի հայտ բեր-
ում՝ երևակայական և այդ իրական պատերազմների միջև։ Եթե

181
«Սրբազան» պատերազմում աստվածների փոխարեն, որպես
զորահրամանատարներ ներկայացվեն իրական կերպարներ,
օրինակ, մեր և հարևան երկրի ղեկավարները, կարծում եմ շատ
բան հասկանալի կդառնա․․․ թշնամի բանակները մարտի դաշտ
են մտել միմյանց հոգեհարազատ և նույն նպատակ հետապնդող
հրամանատարների առաջնորդությամբ, որոնք ծրագրված պա-
տերազմի ավարտից գոհ են և լողում են տասնյակ հազարավոր
զոհերի ու վիրավորների արյան ծովում։
Հիքսոս Արթուր 25.01.2016 AT 20:20
Հերիք է փառակալած աչքերով կամ ջայլամի պես գլուխ­
ներդ անապատաց ավազի մեջ թաքցրած մնաք ․.. Ժամ է կյան-
քին նայել բաց աչքերով…
Գրետա Գաբրիելյան 25.01.2016 AT 23:53
Հակոբ Սանասարյանի վերլուծությունը ես կանվանեի
բացահայտում, որի մասին պետք է ավելի շատ խոսել, ներ-
կայացնել ու հրատարակել: Բերված մեկնաբանությունները
անվիճելի են, թեկուզև միայն այն փաստով, որ բոլոր մեծ
տերությունները ունեն արտաքին հսկայական պարտքեր,
մինչդեռ աշխարհի հարստությունը կուտակված է մի քանի
տասնյակ ընտանիքների ձեռքում, ինչպե՞ս կարող էր դա պա-
տահել: Հատկապես ցավալի է այն փաստը, որ մեր երկրի
արտաքին պարտքը աճում է պարտադրված հակազգային
օրենսդրություն գրելու վրա միջազգային բանկերի կող-
մից տրամադրված վարկերի տեսքով, իսկական աղետ:
Հեղինակի հետ հանդիպումներն ու պարզաբանումները կարող
են ավելի մատչելի դարձնել նյութը, որի մասին պետք է իմանա
երիտասարդ սերունդը:
Արա Հարությունյան 29.01.2016 AT 22:27
Հոյակապ շարադրանք է, և անսպասելի դիտակետ: Շնոր-
հավորում եմ Հակոբ ջան: Խիստ հրատապ եմ համարում
նման կոնցեպուալ մոտեցմամբ հրեական գլոբալ գերակայու-
թյան թեման առաջ քաշելու հարցը: Մեր օրերում այն արդեն
էկոլոգիականի աստիճան բարձրացված հիմնարար պահանջ է։

182
 ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԿԻՍԱԽԱՎԱՐՈՒՄ
http://bnaban.am/%d5%b0%d5%a1%d5%b6%d5%a4%d5%ab%d
5%ba%d5%b8%d6%82%d5%b4-%d5%ac%d5%a5%d5%bc%d5%b6%d
5%a1%d5%b5%d5%ab%d5%b6-%d5%af%d5%ab%d5%bd%d5%a1%d
5%ad%d5%a1%d5%be%d5%a1%d6%80%d5%b8%d6%82%d5%b4/

2020․06․24
Օգոստոսի սկզբնօրերից մեկի կեսգիշերին, Գեղամա լեռ-
ների Ակնա լճի ափին դրած վրանից ոչ հեռու, մարվող խարույկի
մոտ նստած, դիտում եմ շրջակայքը: Անդորր է: Ոչ մի շարժում
ու շշուկ: Չորսբոլորը՝ «սևազգեստ» սարերն են, որոնք կարծես
կասկածամիտ վերաբերմունք ունեն իմ նկատմամբ, հավանա-
բար «մտածում են», որ այդտեղ եմ եկել հանք որոնելու նպա-
տակով:
Նայում եմ լճին. մի անսովոր ու աննկարագրելի պատկեր:
Լճի հանդիպակաց` Արևելյան ափում, ջրի վրա պառկած է սև
գույնի հսկայական մի «սղոց»: Լճի մակերեսը խաղաղ է, ան-
սովոր գեղեցկությամբ մետաղական սառը փայլով, կարծես
իսկը արծաթհայելի և դրա վրա դաջված՝ աստղեր և իհարկե՝
Լուսինը: Զմայլիչ պատկեր: Երկար դիտելուց հետո հասկա-
նալի դարձավ, որ «սղոցի» ատամները՝ սարերի շարասյան
արտացոլանքն է լճում:
Քնկոտ ու կիսաբաց աչքերով, ուսապարկին հենված, վա-
յելում եմ բնության այդ հրաշքը… Հանկարծ նկատում եմ, որ
լճում դաջված աստղերը, մերթ ընդ մերթ, ծածկվում են ինչ-որ
ստվերով: Չորս կողմը զննելով տեսա, որ Աժդահակ լեռան
կողմից՝ լճափով դեպի ինձ է գալիս մի մարդ: Հասկանալի
դարձավ, որ լճի մեջ աստղերի արտացոլանքի ծածկողը նրա
ստվերն է: Նա մոտեցավ կիսադատարկ տոպրակը ձեռքին,
ասաց, որ օտարական է, որոշել է Հայաստան գալ, ուստի սո-
վորել է հայերենը: Նա ոտաբոբիկ էր և թեթև հագնված: Պարզ
երևում էր, որ մրսած է ու սոված: Հանգչող խարույկի վրա
փայտ ավելացրի: Խարույկի բոցն ավելի տեսանելի դարձրեց
նրա դեմքի մանրամասները: Նա թխամաշկ էր, սակայն ձեռքի
ափերը սպիտակ էին, անսովոր նեղ ճակատով, խիտ մազերով,
կիսաշեղ աչքերով:

183
 Ուտելիքի պակաս ունեի: Կարողացա տալ միայն մի կտոր
բոքոն, ինչը նրան շատ ուրախացրեց: Տոպրակից արագորեն
հանեց երկու բուռ խորոված մորեխ և մեծ ախորժակով կերավ
բոքոնի հետ: Ուտելուց և ուրցով թեյ խմելուց հետո աշխուժա-
ցավ և սկսվեց ինձ համար անսպասելի մի զրույց:
Նա ներկայացավ որպես Հիսուս Քրիստոս, ինչին ես
հակադարձեցի, որ եկեղեցական և Վերածննդի, ինչպես նաև այլ
շրջանների նկարիչների պատկերած Քրիստոսը լայնաճակատ,
գեղեցկադեմ, սպիտակամորթ արմենոիդ է, այսինքն, իմ զրու-
ցակցի հակապատկերը: Նա ասաց, որ դա արդեն եկեղեցու
գործն է, թե ինչպես ներկայացնի ինձ ու ինչ գաղափարներ
կապի իմ անվան հետ, իսկ նկարիչները պարզ է, որ պիտի
նկարեին ու այսօր էլ պիտի նկարեն միայն եկեղեցու ուզած
ձևով: Նաև ասաց, որ շատ քիչ ժամանակ ունի և հարցերով
չմիջամտեմ, որպեսզի կարողանա իր ասելիքն ասել և այստե-
ղից հեռանալ մինչ լուսաբացը, քանզի իր հորից ժառանգած
բնույթի պատճառով՝ ցերեկը քնում է որևէ թաքստոցում, իսկ
գիշերը՝ շրջագայում:
Եվ նա սկսեց իր խոսքը՝
—  Մարդի՛կ, նախ պետք է ականջի օղ անել հետևյալը՝
անմտություն է հավատալ այն ստին, որ իբր մարդը մահա-
ցել, վերակենդանացել և աստված է դարձել: Միայն ծայրահեղ
տգետը և հիմարը կարող է հավատալ այդ ցնդաբանությանը:
Ինչ վերաբերում է իրականությանը, ապա ես ծնվել, ապրել և
մահացել եմ, ինչպես կարգն է: Բանական մարդուն հայտնի է,
որ մահանալուց հետո մարդու օրգանիզմը քայքայվում է, հիմ-
նականում դառնալով ջուր և ածխածնի օքսիդ: Ասածս այն է, որ
իմ անունը լսելիս մշտապես պետք է ըմբռնեք ու հասկանաք,
որ գործ ունեք, մարդկության գոյության ընթացքում մահացած,
միլիարդավոր մեռելներից մեկի հիշատակի հետ:
Պետք է ասեմ, որ ես որևէ ուսմունք չեմ ստեղծել, հետևա-
բար, այն, ինչ շարադրված է ավետարաններում և քարոզվում
է քրիստոնեական ուսմունք անվամբ, ինձ հետ կապ չունի:
Նաև պետք է հասկանաք, որ այդ ուսմունքն անհատի գաղա-
փարը չէ, այն կոլեկտիվ աշխատանքի արդյունք է և ստեղծվել է

184
սիոնական կազմակերպության պատվերով, իսկ ինձ աշակերտ-
ներ ներկայացվող ավետարանիչներ անվանվողները ապրել են
իմ մահվանից հետո և գրել են այն, ինչ համապատասխան է
սիոնիզմի ծրագրին ու գաղափարախոսությանը:
Ավետարաններում և եկեղեցական ծեսերում բացահայտո-
րեն վարկաբեկվում է իմ անձը և իմ ընտանիքը: Ավետարան-
ները գրողները իմ կյանքը` սկսած ծննդից մինչ մահ, պարուրել
են կեղծիքով և նենգամիտ հորինվածքներով, անգամ՝ ինձ ներ-
կայացնելով որպես կույսի որդի: Պետք է ձեզ ասեմ, որ ես ծնվել
եմ բնական ճանապարհով, այլ ոչ կեսարյան հատումով:
Մարդի’կ, ձեզ եմ հարցնում, իրեն ինչպե՞ս կզգար ավե­
տարանների հեղինակներից կամ եկեղեցիներում քարոզներ
կարդացող հոգևորականներից որևէ մեկը, եթե նրա բազ-
մազավակ մորը կույս կոչեին: Իմ մայրը ութ զավակ է ծնել:
Ճիշտ է, դեռահաս տարիքում խաբեությամբ հղիացել ու ծնել
է ինձ, սակայն ամուսնանալուց հետո նրա յոթ զավակների՝
Հակոբոսի, Հովսեփի, Սիմոնի, Հուդայի, Եսթերի, Սողոմեի, ․․․
հայրը Հովսեփն է: Իմ մայրը իր վարքով մյուս եբրայուհիներից
չի տարբերվել:
Կարծում եմ դուք արդեն սկսել եք հասկանալ, որ քրիս­
տոնեությունը հուդայականության, իմա՝ հրեականության
մաս է կազմում և ամբողջովին միտված է սիոնիզմի ծրագրի
իրականացմանը, այսինքն՝ Երկրագունդը եբրայեցիների սեփա­
կանությունը դարձնելուն:
Ավետարաններից այն կարծիքն է ձևավորվում, որ ես`
Հիսուսս իբր հեզ, մելամաղձոտ ու տխրադեմ մի մարդ եմ եղել:
Այստեղ միակ ճշմարտությունն այն է, որ իրոք տխրադեմ եմ
եղել, քանզի մանկության ու պատանեկությանս տարիներին
ինձ մշտապես ծաղրել են մի հայտնի պատճառով, սակայն
կյանքիս ընթացքում սիրել ու սիրվել եմ, տարբեր առիթներով
ծեծել ու ծեծվել, կերել ու խմել, առավելապես սիրել եմ տապա-
կած մորեխ և գինի… ապա մահացել ու քայքայվել-վերացել,
ինչպես ցանկացած կենդանի օրգանիզմ: Ես միայն մի բանով
եմ տարբերվել ձեզանից՝ երբեք հիմար հեքիաթների, օրինակ,
անդրշիրիմյան կյանքի, դրախտ ու դժոխքի չեմ հավատացել:

185
 Ես աշխատել եմ որպես ռաբբի և գործնականում կիրա-
ռել եմ թալմուդական ծեսեր, նաև՝ արյունալի, միաժամանակ
ցանկացել եմ հռոմեական կայսրության դեմ խռովություն
կազմակերպել՝ Հռոմը Հուդային հանձնելու նպատակով, որի
համար էլ ինձ նվաստացուցիչ մահվան արժանացրին. չեմ հի-
շում, խաչեցի՞ն, թե՞ ցցի վրա նստեցրին, ինչը իմ արյունակից
եբրայեցիները շատ ծանր տարան, քանզի նրանք ինձ ընդու-
նում էին որպես իրենց թագավորի և միտք էին փայփայում, որ
դա իրականություն կդառնա: Ճիշտ է, նրանց այս երազանքը
չիրականացավ, սակայն նրանք աշխարհին տիրանալու իրենց
ծրագիրը կարողացան իմ անվամբ երկինք բարձրացնել՝
աստվածացնել և պարտադրել օտար ժողովուրդներին, այ-
սինքն՝ իրենց հավանական զոհերին, որը անհամեմատ ավելի
մեծ օգուտներ բերեց իրենց, քան եթե չսպանվեի ու դառնայի
նրանց թագավորը:
Օգտագործելով երկնային դարձրած այս հզոր զենքը, իմ
արյունակիցները կարողացել են բազում ժողովուրդների
հեշտությամբ հիմարացնել և իրենց թակարդը գցել, և այն էլ
այնպիսի թակարդ, որը կարող եմ մահվան թավշյա թակարդ
անվանել: Առավել զարմանալին այն է, որ այդ ժողովուրդները,
հարյուրամյակներ շարունակ խարխափում են նշված թա-
կարդում և այդտեղից դուրս պրծնելու մասին չեն էլ մտածում:
Գուցե հարցնեք, թե ինչո՞ւ եմ այն թավշյա անվանում. թավշյա
եմ անվանում այն պարզ պատճառով, քանզի դուք՝ իմ ան-
վամբ կոչվող կրոնի հետևորդներդ, այդ թակարդում հայտնվե-
լուց հետո ձեզ երանության մեջ եք զգում, և ձեզ թվում է, թե
բոլոր հոգսերից ազատված եք և ձեր առջև ծառացած բոլոր
խնդիրները ձեր փոխարեն իբր ես` Հիսուսս պետք է լուծեմ:
Արդյո՞ք դուք չեք հասկանում, որ սրանով դուք ձեզ տանում եք
դեպի քայքայում ու ինքնաոչնչացում:
Նենգամիտ սիոնիստները ձեզ հավատացրել են, թե մեռ-
նելուց հետո վերակենդանանալու եք և մեռյալների աշխար-
հում ես ձեզ համար երջանիկ կյանք եմ ապահովելու՝ բազմա-
տեսակ ու ախորժալի սննդով լեցուն սեղաններ և իդեալական
բնական միջավայր: Ահա թե ինչու հպարտությամբ եք տանում

186
ձեզ բաժին հասած անգամ ամենաեղերական դժբախտու-
թյունները` թե անձնական, թե ընտանեկան, թե ազգային: Հի-
վանդ միտք: Ամոթալի կարճատեսություն: Վերլուծական մտքի
բացակայություն:
Եվ դուք՝ ձեզ բանական համարողներդ, հավատում եք,
որ մեռելը աստված է դարձել և ձեր կյանքն ու ապագան կա-
պում եք այդ մեռելի՝ Քրիստոսիս անվան հետ և ամենագլխա-
վորը՝ մոռացել եք ձեր բուն աստվածներին՝ բնապաշտության
անգերազանցելի գոհարները: Ահա թե ինչու, ես համարձա-
կորեն ձեզ կանվանեմ ոչխարներ, իսկ ձեր ուղեղները լվա­
ցողներին՝ նենգ ու խորամանկ սատանաներ:
Քրիստոնեությունը` մարդկանց մշտապես սարսափի մեջ
պահող և միայն մեռնելուց հետո բարեկեցիկ կյանք խոստա-
ցող այդ ցնորական ու մահաբեր կրոնը հարյուրամյակներ
շարունակ հովանավորվում է պետությունների կողմից, այն
պարզ պատճառով, որ պետական պաշտոնյաները գիտեն, որ
սեփական գիտակցությանը չվստահող, մշտապես սարսափի
մեջ գտնվող, հեզ ու խոնարհ մարդկանց ղեկավարելն առանձ-
նապես ջանք չի պահանջում, իսկ մարդկանց մեջ սարսափը՝
մարդկային բանականությունը անջատող այդ հզորագույն
զենքը խորացնելու և հավերժացնելու, նրանց դատողությունից,
առողջ մտքից խլելու գործում` եկեղեցու դերը անգնահատելի
է: Ահա թե ինչու, մշտապես գործում է եկեղեցի-պետություն
դաշինք ստոր գործարքը: Պատահական չէ, որ հիմնակա-
նում պետական միջոցներով են խարույկների վրա այրվել և
պետական բանտերում անասելի տառապանք կրելով իրենց
մահկանացուն կնքել Հիսուսիս վերագրվող կրոնի որևէ հար-
ցում անգամ պարզաբանել ցանկացողը: Այսօր էլ պետական
պաշտոնյաներն անում են ամեն հնարավորը, որպեսզի կյանքը
լիովին կրոնականացվի: Փաստորեն, եկեղեցի-պետություն հա-
մագործակցությամբ, մարդիկ հայտնվել են կրկնակի ցանցում:
Դուք պետք է տարանջատեք ու հասկանաք քրիստո­
նեություն-պետություն և բնապաշտություն-պետություն փոխ­
հարաբերությունը: Վերջինի դեպքում է, որ պետությունը հզո­
րանում է և մարդիկ ապրում են արժանապատիվ-բարեկեցիկ
կյանքով:

187
 Մարդի՛կ, ինչ եք կարծում, քրիստոնեական եկեղեցին ու
պետությունը ինչո՞ւ էին մարդկանց խարույկի վրա այրում, չէ՞
որ դա նրանցից հարյուրավոր անգամ ավելի շատ միջոցներ
է պահանջել, քան, եթե զոհին սպանեին սովորական եղանա-
կով: Գոնե ինձ համար պարզ է, որ ցուցադրաբար մարդկանց
կիզումը արվում էր այն նպատակով, որ մարդկանց մեջ սար-
սափն առավել խորանա ու կարծրանա: Նույն նպատակով
է, որ Հայոց աստծուն ու սրբերին պաշտող հայերի ոտքերի
և ձեռքերի ջլերը հատելուց հետո նրանց տեղափոխում էին
բորոտանոց, որպեսզի այնտեղ մահանան: Պարզ է, որ այդ
հրեշավոր կիզումների ու ջլերի հատումների ականատես-
ները հասկանում էին, որ իրենք, իրենց զավակներն ու հա-
րազատները նույն բախտին կարժանանան, եթե բացարձակ
խոնարհում չցուցաբերեն եկեղեցու սպասավորների առջև:
Նաև ինքներդ փորձեք պատկերացնել, թե այդ հոգեցունց
դաժանություններին ականատես երեխաներն ահ ու սար-
սափի ինչպիսի բեռի տակ են ապրել և նրանց մոտ ինչ-
պիսի հոգեկերտվածք է ձևավորվել: Նաև պիտի ասեմ, որ
Ինկվիզիցիան մարդկանց խարույկի վրա այրելով արդարանում
էր, որ դա արվում է ի շահ այրվողի, քանի որ իբր դրանով նրան
փրկում է անդրշիրիմում հավերժ տառապելուց։ Կարծում եմ,
արդեն հասկացաք, որ դուք նրանց ժառանգորդներդ պարուր-
ված եք սարսափի իշխանությամբ և զրկված՝ վերլուծական
մտքից ու վերացական դատողությունից: Այսինքն, դուք ար-
դեն հիմնականում կորցրել եք մարդուն բնորոշ կարևորագույն
հատկանիշները:
Ինձ աշակերտներ ներկայացվող սիոնիստ ավետարանիչ-
ները, ինձ են վերագրել մարմնավաճառների վաստակով ապ­
րողի, աճպարարի, կախարդի, աստծու օգնականի և գերագույն
աստծու կարգավիճակ: Նրանք իմ անվան հետ են կապում
զանգվածային հիպնոսի ու աճպարարության բազում դեպքեր.
իբր հինգ բոքոնով և երկու ձկնով կշտացրել եմ հինգ հազար
մարդ և տասներկու կողով հաց ու ձուկ էլ ավելացրել եմ, կամ
թե քայլել եմ ջրի վրա, ջուրը գինի եմ դարձրել, թաշկինակով
մուկ եմ բռնել և այլն:

188
 Նրանք ինձ նաև ներկայացնում են, որպես հարբեցողի: Չեմ
ժխտում, ուտել-խմելու առիթը բաց չեմ թողել, սակայն չափի
սահմաններում:
Ավետարանիչները ինձ վերագրել են ահ ու սարսափ
առաջացնողի` ահեղ դատաստան տեսնողի մի զարհուրելի
կերպար, ինչը մարդկանց մեջ սարսափ է ներարկել, այն էլ այն
աստիճանի խորը, որ նրանց բանական մարդուց դարձրել է
ձեռնասուն և զրկել կյանքը ճանաչելու, լիարժեք կյանք վայե-
լելու բնատուր պարգևից: Փաստորեն իմ կերպարը դարձրել են
մարդկանց հետապնդող պողպատյա ճոպանից պատրաստ-
ված մի սարսափազդու խարազան, որի անունը լսելիս կամ
հիշելիս մարդիկ սարսափից ուղղակի հալվում են և մարդու
երևակայության մեջ ինչքան զորավոր է այդ խարազանը, այն-
քան նա առատաձեռն է դառնում, իհարկե` միայն եկեղեցու հա-
մար: Ահա թե ինչու եկեղեցու սպասավորները շարունակ բա-
րեկեցիկ կյանք են վայելում, իսկ եկեղեցին տիրացել է անասելի
կարողությունների:
Միլիոնավոր դյուրահավատ անջատվածներ մշտապես
երկմտանքի մեջ են, թե իրենց նիստ ու կացը, մտածելակերպը
և ընդհանրապես, մարդուն բնորոշ ցանկացած գործողություն
արդյո՞ք հաճո է ինձ` Քրիստոսիս, թե ոչ և ինչպես վարվեն, որ
ինձ առավել հաճո լինեն: Պարզ ասած, մարդկանց վարակել
են խիստ վտանգավոր մի հիվանդությամբ, որը, դժբախտա-
բար, արդեն ժառանգական է դարձել, քանզի այն մոր կաթի
հետ մատուցվում է հենց օրորոցից: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր
ընտանիք դարձել է կրոնական մի բջիջ: Նաև սա է պատճառը,
որ նույնիսկ, ապրուստի միջոցների սղության պայմաններում,
անսանձ թափով ծավալվում է մատուռներ, եկեղեցիներ ու
վանքեր կառուցելու մոլուցքը, հասկանալի է` մեռնելուց հետո
Քրիստոսիս հետ սեղան նստելու, երկնքում ապահով ապրե-
լու հույսով: Հիմարք, այդ ո՞ր մեռելն է սեղան նստել, որ ես՝
մեռյալս սեղան նստեմ և ձեզ էլ՝ մեռած վիճակում սեղանակից
դարձնեմ: Սառը ջուր լցրեք ձեր զառանցամիտ ու անջատված
գլուխներին, գուցե սթափվեք:
Ձեր հավատակիցների վարքագծերից շատ լավ գիտեք, որ

189
նրանք ամենևին թույլ չեն տալիս, որ իրենց գիտակցության
ոլորտ մտնի և վերլուծության առարկա դառնա այդ ուսմունքից
դուրս որևէ այլ գաղափար և իր գիտակցման ամբողջ ծավալը
նվիրում է իրենց պաշտած ուսմունքին և այդտեղից դուրս են
վռնդում իրենց պաշտածին հակասող բոլոր գաղափարները,
այն դեպքում, երբ քրիստոնեության հետևորդի ենթագիտակ-
ցության մեջ ամրագրված է ինքնաոչնչացման անհրաժեշտու-
թյունը:
Մարդի՛կ, նախ պետք է հասկանաք, թե քրիստոնեությունը
ի՞նչ նպատակ է հետապնդում: Պարտավորված եմ հայտարա-
րել, որ հուդայական և քրիստոնեական եկեղեցիներն ընդ-
հանրական մեկ գմբեթի տակ են, երբ այդ գմբեթը՝ Երկրա-
գունդը հրեաներին հանձնելու և ոչ հրեաներին ոչնչացնելու
սիոնիստական ծրագիրն է: Այս զարհուրելի ծրագիրը քրիս-
տոնյաների մեծամասնության համար տեսանելի ու ըմբռնելի չէ:
Դատեք ինքներդ, քրիստոնեությունը չլողանալը և կեղտոտ-
ցնցոտի հագուստ կրելը, տղամարդու և կնոջ չմերձենալը բա-
րեպաշտություն է համարում: Մարդի’կ, սթափվե՛ք, սիոնիզմը
քրիստոնեական ուսմունքի անվան տակ ձեզ է մատուցում դան-
դաղորեն քայքայող ու դեպի գերեզման տանող մի ուսմունք:
Այդ ուսմունքի հետևանքով է, որ դուք բարի ու հանդուրժող եք
թշնամու նկատմամբ, սակայն նույնիսկ ամենամոտ հարազատ-
ների նկատմամբ լցված եք չկամությամբ, ամբարշտությամբ,
նախանձով, նույնիսկ՝ ատելությամբ, ազգն ու հայրենիքը երկ-
րորդական եք համարում, այսինքն, ձեր իսկ կյանքի ճանապ-
արհին անհաղթահարելի ժայռ եք գլորում և կործանում ձեր
ապագան՝ Վերին Սիոն հորինված զառանցավայրը համա-
րում եք ձեր «իրական» բնակավայրն ու հայրենիքը: Սա է ձեր
երազանք-նպատակը: Իսկ իրական կյանքում՝ թերըմբռնումը
և դատողության ախտահարումը ձեզ հասցրել է ծիծաղելի ու
ողորմելի այնպիսի վիճակի, որ ձեր բուն Հայրենիքը լքելով և
օտար երկրներում տուն ու եկեղեցի կառուցելով՝ համարում եք,
թե Ազգանպաստ գործ եք կատարում:
Եկեղեցին իմ ծննդյան օրը տեղափոխել-հարմարեցրել է
անհիշելի ժամանակներից պաշտվող Արևի «ծննդյան» օրվա

190
հետ, անգամ պահպանելով հնագույն հավատքներում ասված
խոսքերը` «Կույսը ծնեց», «Արևը ծնվեց»: Ոչ միայն այդ, եկեղե-
ցին նաև քրիստոնեացնում է բոլոր այն պաշտամունքներն ու
ծեսերը, որոնց դեմ հարյուրամյակներ շարունակ անհաշտ
պայքար մղելուց հետո ի վերջո համոզվեց, որ դրանք մարդ-
կանց հիշողությունից անհնար է պոկել-հանել:
Ինչո՞ւ եք այդքան դյուրահավատ ու անտարբեր ձեր կյանքի
ու ապագայի նկատմամբ, չէ՞ որ բնությունը ձեզ օժտել է մտա-
ծելու, խորհելու, վերլուծելու կարողություններով և լավագույն
այլ հատկանիշներով, ինչո՞ւ եք թույլ տալիս, որ դրանք խլեն ձե-
զանից, ինչո՞ւ եք դարձել խոսող ձեռնասուններ:
Դուք կուրորեն հետևում եք մի ուսմունքի, որը ձեզ օտա­
րում է բնությունից, հարազատներից, ազգից, ամայացնում ձեր
եսը, այն հիմար հույսով, որ մեռնելուց հետո իբր լավ կապրեք:
Համարձակություն ունեցեք այդ խնդիրը ինքնուրույն քննել:
Եթե վախենում եք մարդկանց մոտ անկեղծորեն արտահայտ-
վել և անգամ չեք վստահում ձեր հարազատներին, ապա գոնե
ձեր մտքում փորձեք քննել ճակատագրական այս խնդիրը:
Մշտապես հիշեք՝ իմ կերպարը սարքովի է, իսկ քրիստոնե-
ական կրոնի գլխավոր նպատակն է՝ արհամարհանք սերմանել
անձնականի, ընտանեկանի, ազգայինի, բարոյականի, բնականի
նկատմամբ, մարդուն օտարել ինքն իրենից և բնությունից,
կտրել մարդու ազգակցական, ժառանգական, տոհմային բո-
լոր կապերը և մարդկային աշխարհը վերածել աղճատված-
փոշիացած՝ իրար նկատմամբ թշնամաբար տրամադրված
անհատների աշխարհի: Այսինքն՝ քաղաքացիական անդեմ հա-
սարակության ստեղծում, որը հրեաներին հնարավորություն
կտա տիրելու ամբողջ աշխարհին…
Կարմիր բադերի ճիչն արթնացրեց ինձ:
2019․12․17

191
 ՑՈՒԼ ԵՎ ԵԶ
Շուրջ հինգ-վեց տարի է անցել այն ժամանակից, երբ ես
սկսեցի հասկանալ քրիստոնեության բուն նպատակը: Եվ
ընդհանրապես, կրոնական կապանքների միջոցով մարդուն
բանականությունից զրկելու հնարավորությունների, գլխա-
վորապես մարդկանց մանկական տարիքից կրոն քարոզելու-
ուսուցանելու մասին խորհելիս մտապատկերիս մեջ ակա­
մա հայտնվում և ինձ երկար ուղեկցում է մանկության ու
պատանեկությանս տարիներին ցնցած պատկերներից մեկը`
հորթերին կրտելու արարողությունը:
Գարնան վերջին Երանոս գյուղի կոլտնտեսության գոմերի
բակում էին հավաքում մեկ տարեկան հարյուրավոր արու
հորթեր: Անասուններին կրտելու վաղնջական եղանակով`
նրանց ամորձիների տոպրակը թելի մի փոքրիկ կտորով պիրկ
կապում էին և ազատ արձակում: Մենք այդ կենդանիներին մոտ
վեց ամիս չէինք տեսնում: Նրանց տանում էին մոտ 10 կմ հե-
ռավորության վրա սարերում գտնվող մեր գյուղի արոտները:
Կրտված հարյուրավորների հետ մեկտեղ նույն արոտներն էին
տանում նաև 10‑15 չկրտված-չմիջամտված-անաղարտ հորթեր,
որոնց անվանում էին սերմնացուներ:
Ուշ աշնանը` ձմեռնամուտին, այդ կենդանիներին գյուղ
էին վերադարձնում: Պատկերը ապշեցուցիչ էր: Միջամտված
և անաղարտ կենդանիներին նայելիս մենք զարմացած էինք
մնում: Նրանք միմյանցից այնքան էին տարբերվում, որ մեզ
թվում էր, թե դրանք ոչ թե 6‑7 ամիս առաջ միմյանցից չտար-
բերվող հորթերն են եղել, այլ տարբեր տեսակի կենդանիներ
են: Թելի միջամտությանը արժանացած` կրտված հորթերը
եզ էին դարձել: Եվ մեր առջևում են հարյուրավոր հեզ ու խո-
նարհ, հայացքը փախցնող, անասնապահների սպառնա-
գին հայհայներով և հաճախակի տեղացող` ճիպոտների ու
խարազանների հարվածներով ուղղորդվող անասուններ:
Բոլորովին այլ տեսք ու կեցվածք ունեին նշված 10‑15
սերմնացուները` ցուլերը: Սրանք իրենց տարիքի և նույն արոտ­
ներում արածած եզներին կտրուկ գերազանցում էին քաշով,

192
ցայտուն արտահայտված մկանային հզոր համակարգով,
ունեին հպարտ, խոժոռ ու սպառնագին հայացք, լայնաճակատ
էին, եռանդուն, ագրեսիվ, աչքերում` մի յուրահատուկ փայլ
կար, նույնպիսի փայլ ունեին նրանց մաշկն ու մազերը:
Արդեն մեզ հայտնի էր, որ եզներն օգտագործվելու են միայն
որպես լծկան, իսկ ցուլերը կատարելու են բնությունից իրենց
պարգևած դերը` ապահովելու են սերնդատվությունը:
Եզներին և ցուլերին միմյանցից ջոկ էին պահում թե՛
ձմռանը գոմում, թե՛ ամռանը արոտում: Ցուլերին տալիս էին
լավորակ խոտ և լրացուցիչ կեր: Նրանց կերակրում ու ջրում
էին ժամանակին, ոչ միայն նրա համար, որ այդպես է կարգը,
այլև վախենում էին, որ, ի տարբերություն եզների` սոված կամ
ծարավ ցուլերը կարող են զայրույթից կապերը կտրել և գոմը
տակնուվրա անել: Արոտում նրանց նույնպես առանձին էին
պահում, քանզի վախենում էին, որ ցուլերը մյուս կենդանինե-
րին կարող են վնասել: Անասնապահները չէին համարձակվում
ցուլերին ճիպոտի թեկուզ մեկ հարված հասցնել (հայտնի են
բազում դեպքեր, երբ ցուլերը հաշմանդամ են դարձրել կամ
սպանել նրանց, ովքեր խանգարել են իրենց հանգիստը, հատ-
կապես բեղմնավորման շրջանում), մինչդեռ եզներից ճիպոտի
հարվածն անպակաս է:
Ինչպես տեսնում ենք, ամենաաննշան թվացյալ միջամտու-
թյամբ մարդիկ կենդանու մեջ կարող են առաջացնել կենսաբա-
նական այնպիսի խոր փոփոխություններ, որ կենդանին կարճ
ժամանակում անդառնալիորեն զրկվի իր բնատուր հիմնական
առանձնահատկություններից ու կարողություններից:
Ինչպես կյանքն է ցուցանում, մարդուն կրոնական կապանք-
ների մեջ պահելը նույնպես բերում է կերպարանափոխման:
Բնականաբար, ասածս չի վերաբերում այն հավատքին ու
կրոնքին, որոնք մարդկանց քարոզում են բանական գործու-
նեություն, լիարժեք կյանք, ապագայի կարևորում:
Մարդկանց պարագայում` հորթին բնականոն կյանքից
շեղող թելի դերը կատարում է նրանց մտքում ամրագրված-
դաջված աշխարհի կեղծ պատկերը և, իհարկե, սարսափը, այն
սարսափը, որն ուղեկցել ու ուղեկցում է միլիոնավոր մարդկանց

193
իրենց ողջ կյանքի ընթացքում, և նրանք հիմնականում պատ-
րաստ են հրաժարվել կյանքից, բայց ոչ` այդ սարսափից:
2009․12․25

ԵՐԱԶ, ԹԵ՞ ԵՐԱԶԱՆՔ

https://hetq.am/hy/article/111600
2019‑12‑27
Մարդու կյանքը պարուրված է երազանքով, ինչը հաճախ
արտահայտվում է երազներում: Երազը ավելի սերտ է կապ-
ված ենթագիտակցությանը, քան արթուն վիճակի ընկալում-
ները: Չգիտեմ, թե ի՞նչ երազանք ունեն և ի՞նչ երազներ են
տեսնում իրենց սեփական երկրի տեր կամ ուրիշների տա-
րածքները գրաված ժողովուրդները, սակայն կարող եմ են-
թադրել, որ իրենց տարածքները կորցրած ժողովուրդների երա-
զանքն ու երազները հիմնականում վերաբերում են կորցրածը
վերադարձնելուն: Առավել վատթար է, երբ որևէ ժողովուրդ
տարածքների հետ մեկտեղ կորցրել է նաև իր ստեղծած մշա-
կութային արժեքները, իր հավատքով հանդերձ: Մենք վերջինի
կարգավիճակումն ենք: Ահա թե ինչու, հարյուրամյակներ շա-
րունակ հայերիս ուսերին թառած հայրենիքի և բուն հավատքի՝
բնապաշտության կորստի անտանելի ծանր ու մաշող բեռը,
ինչ-որ չափով սահմանափակում է մեր երազանքների շրջա-
նակները և մեզ «պարգևում»՝ կորցրած Հայրենիքը պատկերող
երազներ: Այս մասին խորհելիս էր, որ որոշեցի թղթին հանձնել
չտեսածս երազը, երբ երազներում գուցե հազարավոր անգամ
շրջագայել եմ Արևմտյան Հայաստանում և մանրամասնորեն
հիշում են դրանցից շատերը, սակայն երբեք մտքովս չի անցել
գրի առնել իրականությանը շատ ու շատ մոտ, հոգեկեղեք այդ
երազները…
Վայոց Ձորի սարերում եմ: Ուշ երեկոյան հասա Գնիշիկ
կիրճ: Այդտեղի անձավ-սրճարանում ինձ առաջարկեցին գի-
շերել «երկրորդ հարկի» հարմարավետ խցում, սակայն գերա­
դասեցի դրսում քնել:

194
 Տեղավորվեցի քնապարկում և կարծում էի, թե անմիջա-
պես կքնեմ. հոգնածությունից մարմինս ջարդվում էր, ոտքերս
տնքում էին, սակայն քնել չեմ կարողանում, հավանաբար,
գերհոգնածության պատճառով: Նայում եմ, երկինքը ճիշտ՝
կիրճի երիզներով է ավարտվում և այդ թափանցիկ «սավանի»
վրա դաջված են աստղերը. թվում է, թե ինձանից ընդամենը մի
քանի տասնյակ մետր են հեռու …
Կորցրել եմ լուսանկարչական սարքը, ոտնամաններս, սա-
կայն համառորեն գնում եմ դեպի լյառն Մասիս, միաժամանակ
գիտակցելով, որ լեռան կատարին շատ ցուրտ է լինելու: Ինձ
ուրախացնում է, որ լեռան ստորոտում բնակավայր չի երևում,
ուրեմն իմ թուրքերեն չիմանալը չի մատնի ով լինելս և բարե-
հաջող կբարձրանամ լեռան կատարը:
Արդեն լեռան լանջին եմ: Մտնում եմ անդնդախոր կիրճը,
որի ամբողջ բարձրությամբ՝ բազալտյա սյուներին հաջոր-
դում են հարթ մակերեսով ժայռեր և այդպես՝ կիրճի ամ-
բողջ երկարությամբ: Հարթ ու կոկիկ ժայռերի վրա՝ հայերեն
արձանագրություններ, բույսերի, կենդանիների, մարդկանց
պատկերներ, հաղթանակ պատկերող քանդակներ…
Սրանցից ոչ հեռու, վեհաշուք տաճարի մուտքի մոտ
կանգնած են Հրեղեն Ձին և հայկական Գամփռը, որոնք ինձ
չխանգարեցին ներս մտնել: Ընդառաջ եկավ մի ծերունի, ով էլ
ուղեկցեց ինձ: Այս ծավալուն ու վեհաշուք տաճարի տարբեր
սրահներում տեսա հազարավոր մարդկանց, մեր ազգային Մե-
ծերին: Ի զարմանս, ծերունին բոլորին ճանաչում էր և հարցնե-
լու դեպքում, տալիս էր նրանց անունները:
Տաճարի կենտրոնական սրահում, հայկական գունագեղ
ագատյա հրաշակերտ գահին նստած է աննկարագրելի գեղե-
ցիկ ու վեհ մի անձնավորություն: Դեմքից ճառագում է լույս, բա-
րություն, վճռականություն ու հզոր կամք: Ինձ հուշեցին, որ Հա-
յոց Գերագույն Աստված Արն է, երբ առանց այդ էլ, ես դրանում
արդեն համոզված էի: Ծերունին ինձ ասաց, որ Նրան տարբեր
ժամանակներում կոչել են՝ Հայկ, Արա, Արա Գեղեցիկ, Արամազդ։
Հայոց գերագույն աստվածը ծերունուն կարգադրեց, որ գրի
իր ասելիքը: Ես կարողացա գրել հայ ժողովրդին ուղղված Նրա

195
301 պատգամներից միայն ստորև ներկայացվածը (Պատգամ-
ները վերաբերվում էին կյանքի բոլոր ոլորտներին, օրինակ,
նույնիսկ ամուսինների փոխհարաբերություններին, ընտա-
նիքի կարգ ու կանոնին, անգամ ասում էր, թե ինչ ուտելիքից
հետո, ինչը չի կարելի ուտել․․․ Վերջում Նա ասաց, որ թող հայ
մարդը խորհի ու փորձի հասկանալ, թե ինչո՞ւ հենց այդ թվին
հասնելով Ես ավարտեցի Իմ Պատգամը։ Հայ մարդը վերլուծա-
կան միտք ունի և հեշտությամբ կհասկանա, թե խաթարված
ճանապարհը ինչպես շտկել և այն մտցնել բնընթաց հունի մեջ):
— Հայ մարդ, իմ սիրելի, պայծառ ու միամիտ, միաժամա-
նակ՝ տաղանդավոր և աշխատասեր հայ ժողովուրդ.
1. Պաշտի՛ր աշխարհի բոլոր աստվածների աստված Իմ Հայր
Արևին, այդ պաշտամունքը վերաբերվում է նաև ինձ՝ Արիս։
Պաշտիր Հայոց աստվածային համաստեղության բոլոր
աստվածներին ու սրբերին։
2. Մարդը ծնվում է Բնապաշտ-Արևապաշտ: Հայ մարդու հո-
գում Արևապաշտությունը վառ է արտահայտված անգամ
դրա ժամանակավոր կորստի շրջանում: Օտար աստված
մի փնտրիր, իսկ եթե պարտադրաբար կամ այլևայլ հանգա-
մանքներում ընդունել ես այն, ապա ձգտիր ձերբազատվել
դրանից: Առանց Նախնյաց (Հայկ, Ար, Արա…) սրբազան Տա-
ճար ունենալու հնարավոր չէ հայ ժողովրդին համախմբել
ազգային գաղափարախոսության շուրջ, իսկ ազգային գա-
ղափարախոսությունը ազգի միաբանման բյուրեղացման
կենտրոնն է, ուրեմն, անհապաղ կառուցիր այդ Տաճարը և
վերականգնիր հավատքդ՝ առ Բնություն-Աստծո:
3. Վերականգնիր քո նախնյաց հավատքը և Արիական սրբա-
զան տաճարները: Սրբորեն վերաբերվիր քո նախնյաց
ստեղ­ծած աստվածներին, քանզի նրանք ազգային հերոս-
ներ են եղել, որոնք հազարամյակների ընթացքում գունա­
զարդվելով աստվածացվել են:
4. Օջախում՝ հուրը անշեջ պահիր:
5. Պաշտիր Հայոց բնաշխարհը, որը կյանքիդ հենարանն է:
6. Պաշտիր քո ազգն ու հայոց պետականությունը, որ ազգիդ
անցնելիք ճանապարհը հարատև լինի։ Նաև պետք է

196
 ընդունես, որ պետություն-պետականությունը ազգի ստեղ-
ծած մշակույթի ամենամեծ արժեքն է՝ նրա թագը։
7. Յուրաքանչյուր հայ, անկախ իր ապրած ժամանակի և կարո-
ղությունների, իրեն պետք է համարի հայոց պետականու-
թյան՝ Հայկականության տաճար-ամրոցի կարևորագույն
քարերից մեկը և այդ գաղափարը պետք է տարածի մա-
տաղ սերնդի շրջանում։ Այսինքն, յուրաքանչյուր հայ՝ լինի
թագավոր, օրենսդիր, երկրագործ, շինարար․․․ իրեն պետք
է համարի հայրենաշինության և հայրենապաշտության
սուրբ գործում կարևոր անձ, ինչպես յուրաքանչյուր զինվոր՝
հսկիչ-հերթափոխում։
8. Վերականգնիր Հայոց թագավորությունը։
9. Վերականգնիր Մեծ Հայքն ու հայոց մյուս աշխարհամասերն՝
իրենց տարածքային ամբողջականությամբ և ընդլայնիր
դրանք։ Թագավոր ունենալու և այս գաղափարը պետք է
դրվի ու դաջվի հայ մարդու հոգում ու սրտում, թե Հայրենի-
քում, թե սփյուռքում։ Այս գերագույն նպատակը հայ մար-
դուն պիտի ուղեկցի ցանկացած գործ ծրագրելիս ու կատա-
րելիս, ինչպես նաև հանգստի պահին։
10. Սրբորեն վերաբերվիր քո Հայրենի բնօրրանին, քանի որ նա
կանխորոշիչ դեր է ունեցել Հայաստանի Սրբազան ու Աստ-
վածների բնակավայր լինելու գործում և այդ բնօրրան է, որ
կերտել է հայ մարդու աշխարհընկալումը և այժմ էլ կյանք է
տալիս քեզ և ճանապարհ հարթում հետագա նվաճումների
համար:
11. Մի կարծիր թե ազգն անմահ է։ Շատ և շատ ազգեր են
փոշիացել-մահացել և դա կատարվել է ոչ թե ֆիզիկական
բնաջնջման, այլ ազգային արժեհամակարգի և մարդու
վար­քագծի փոփոխման միջոցով։ Այս առումով ուշագրավ է
կյանքը փառաբանող հեթանոս հայի և մահը փառաբանող
քրիստոնյա հայի աշխարհընկալումը։ Այս հավատքներում
բա­ցարձակորեն հակադիր իմաստ ունեն, օրինակ,
բարի-չար, լավ-վատ, օգուտ-վնաս, հարուստ-աղքատ,
բնական-արհեստական, մաքուր-կեղտոտ, ճիշտ-սխալ,
սեր-ատելություն, հարազատ-օտար, բարեկամ-թշնամի,

197
 գիտություն-տգիտություն, խելոք-հիմար, հերոս-փոքրոգի․․․
հասկացությունները։
12. Հարգիր քո երկրի օրենքները և աշխատիր կատա­րե­լա­
գործել դրանք: Աղբանոց նետիր այն օրենքները, որոնցում
հայ ժողովրդի շահը գերակա չէ: Օրենսդրությունը դարձրու
այնքան կատարյալ և արդար, որպեսզի սրբորեն ընդունվի
ժողովրդի կողմից:
13. Անաղարտ պահիր օդը, հողը, ջուրը և քո ազգային բարոյա-
կան նկարագիրը։
14. Հոգատար եղիր բույսերի, կենդանիների և բնական մյուս
հարստությունների նկատմամբ: Բնությունը մի աղտոտիր
և մի չարաշահիր բնական պաշարները, այլապես ապագա
չես ունենա:
15. Սրբորեն պահպանիր հայոց լեզուն: Գիտակցիր՝ լեզուն
ազգի արյունն է, իսկ ազգային-ազգաճանաչման հարցում,
լեզուն ֆիզիկական արյունից կարևոր է: Հայոց լեզուն
հայ ժողովրդի բյուրեղացման կենտրոնն է։ Հայոց լեզուն
նաև հայոց ազգի իմունային համակարգի գլխավոր բա­
ղադրիչն է, հայրենիքի և հայրենասիրության ընկալման
գործիքը: Անգնահատելի գանձ Գրաբարը՝ հայոց հնագույն
պատմամշակութային արժեքների բացահայտման ու ճա-
նաչման բանալին, պետք է մտնի դպրոց ու համալսարան:
Առավել զգոն եղիր այն խնդրում, թե ովքե՞ր են ուսուցանում
քո զավակներին և ի՞նչ են ուսուցանում: Նկատի ունեցիր,
որ իրական կյանքից շեղող և այլ վտանգավոր գաղափար-
ները կարող են մարդուն դարձնել ապազգային և նույ-
նիսկ՝ ձեռնասուն, առավել ևս, եթե դրանք մատուցվում են
մանկահասակ տարիքից: Բնության ու մարդկության դեմ
կատարված ամենազազրելի հանցագործություններից է
մանուկների մեջ կրոնական, հակագիտական սին գաղա­
փարներ սերմանելը:
16. Օտար դպրոցում ուսանած զավակդ չի կարող լիարժե-
քորեն հոգեհարազատ լինել քեզ և մեծ է հավանականու-
թյունը, որ նա մոլորվելով կարող է ծառայել օտարին:
17. Ամեն կարգի ջանք թափելով հասիր նրան, որ քո երկրի ղե-

198
 կավարները հարգեն օրենքը և արտոնյալ չզգան: Կտրա-
կանապես մերժիր ազգային արժանապատվության գի-
տակցում չունեցող պաշտոնյաներին: Այլազգին տեղ չպիտի
ունենա քո երկրի կառավարման համակարգում։
18. Քո երկրում վերահաստատիր մահապատժի կարգը:
Պատ­ժիր օրինախախտներին, որպեսզի հաստատվի ար­
դա­­րություն և երկրում քաոս չտիրի: Օրինախախտ պաշ­
տոնյաները պետք է սովորական քաղաքացիների համար
սահմանված պատժի առնվազն եռապատիկը կրեն:
19. Տեր կանգնիր անցյալի և այսօրվա մշակութային արժեք-
ներին, մանավանդ պատմական վավերագրերին, որպեսզի
դրանց օտարները չտիրանան: Քո ազգային հնագիտական
նյութը ինքդ պետք է վերծանես, իսկ դրանց պեղելու-հայտ­
նաբերելու գործում օտարները չպիտի մասնակցեն և այս
կարևորագույն խնդրում օտարներին մի վստահիր:
20. Ցանկացած գործ կատարելիս կարևորիր քո ազգային
ապագան:
21. Մերժիր օտարամոլությունը, այն քո հոգու մեջ է մտել քո
այսօրվա պաշտած օտարածին և հատուկ նպատակով
ստեղծված կրոնի, ինչպես նաև Հայաստանը հայերից դա-
տարկելու ծրագրով շահագրգիռ ուժերի կողմից իրակա-
նացվող հոգեբանական պատերազմի միջոցով:
22. Սրբորեն վերաբերվիր քո ռազմի ուժին՝ բանակին: Բա-
նակում տեղ չունեն այլընտրանքային ծառայությունն ու
եկեղեցականները, որոնք բացահայտորեն քարոզում են
աղքատություն, հեզություն և սեր թշնամու նկատմամբ:
Ոչինչ մի խնայիր բանակի ամրապնդման ու հզորացման
համար: Զինվորների սնունդը, հագուստը, հիմնական
զինա­տեսակները պետք է Հայաստանում արտադրվեն:
Զինված ուժերի նախարար կարող է լինել միայն ռազմական
բնագավառի փորձառու և նշանավոր անձը, նա նույնիսկ
հանգստավայրում պետք է կրի զինվորական համազգեստ:
Զինվորներին փայփայիր, ամրացրու երկրիդ սահմանները,
թշնամուն դիմակայելու համար միջոցներ կուտակիր: Ետ
վերցրու կորցրած տարածքները:

199
23. Սնոտիապաշտ մի եղիր: Սնոտին տգիտության զավակն
է: Սնոտիապաշտությունը մթագնում է մարդու բանա­
կանությունը, մարդու մտապատկերից վռնդում է աշխարհի
իրական պատկերը և այդտեղ տեղադրում աշխարհի կեղծ
պատկերը:
24. Վառ պահիր քո նախնյաց հիշատակը: Նախնյաց հիշատակ
ու կատարած գործեր ասելով չպետք է հասկանալ միայն
մեկ-երկու հազարամյակ: Մշտապես հիշիր ու գնահատիր
ծնողական պարտքը, հարգիր մեծերին և հոգա երեխաների
այսօրվա ու վաղվա մասին:
25. Մերժիր օտար ժողովուրդների կողմից, գլխավորապես՝
նենգամիտ նպատակներով ստեղծված աստված կոչված­
ներին, նկատի ունենալով վերջին տարիներին, և ընդհան-
րապես հայ ժողովրդի կորուստները:
26. Սիրիր կյանքն ու կյանքի հաճույքները: Կեղծ գաղափար-
ներ որդեգրելով մի ոչնչացրու բնության մեծագույն պար-
գևը` քո բանականությունը:
27. Հոգ տար հավանական աղետների կանխարգելման, կյան­
քի հուսալիության և հարատևմանը նպաստող պայմաններ
ստեղծելու համար:
28. Արթնացիր վաղ առավոտյան, ինչպես արել են քո նախնի-
ները: Ձգտիր հասկանալ և ղեկավարվել կենսաբանական
ռիթմով: Աշխատիր սիրով ու պատասխանատվությամբ:
Կյան­քը երաշխավորող ցանկացած աշխատանքից մի
խորշիր:
29. Հոգ տար այսօրվա և վաղվա ապրուստի համար: Հարստա­
ցիր, առանց ունեցվածքի հնարավոր չէ նորմալ կյանք վա-
յելել, իսկ աղքատ անհատը, ընտանիքը, պե­տու­թյունը չի
կա­րող իր նպատակներին հա­մա­պա­տաս­խան կյանք ու
ապա­գա կերտել:
30. Ունեցվածքդ մի շռայլիր: Ծաղիկներ գնիր միայն բացառիկ
դեպքերում՝ հարսանիքի և ծննդի պարագայում:
31. Ամենայն պատասխանատվությամբ օգտագործիր այն ժա-
մանակահատվածը, որ դու պետք է վայելես:
32. Օտարի հետ ընտանիք մի կազմիր:

200
33. Ընտանիք կազմելը մի ձգձգիր: Շատ զավակներ ունեցիր։
Միշտ հիշիր, որ շատ հայեր զավակ չեն ունեցել, իսկ հայ ժո-
ղովրդի թվաքանակը նվազում է։
34. Խնայողաբար, նպատակային ու ժամանակին օգտագոր-
ծիր բնության կողմից ընծայված կարողություններդ և ազ-
գային խնդիրներում քեզ պատկերացրու խիստ կարևոր
հանգույց:
35. Սերմը ցանիր միայն բերք ստանալու նպատակով և խնա­
յողաբար վերաբերվիր նրա նկատմամբ:
36. Ձեռնպահ մնա հակաբնական երևույթներից ու գործո­
ղություններից:
37. Տանդ հիմքը ամուր դիր, չէ որ դա նաև քո պետության հիմքի
մի մասն է: Տունդ կառուցիր սողանքներից, սելավներից և
այլ վտանգներից զերծ տեղում։
38. Օտար հողի վրա տուն մի կառուցիր: Եթե արդեն այդպես
ես վարվել, ապա դու հրաժարվել ես քո իրական Հայրենիքի
այն բաժնից, որը, ի ծնե, քեզ էր պատկանում: Եթե հեռա-
ցել ես քո Հայրենիքից՝ այլ երկրում մշտապես բնակվելու,
ապա պետք է հաշտվես այն ողբերգական մտքի հետ, որ
տասնամյակներ-հարյուրամյակներ հետո քո սերունդները
կարող է պարտադրված լինեն պատերազմելու քո նախ­կին՝
իրական Հայրենիքի դեմ: Եվ եթե ժողովուրդների կյանքը
համեմատենք գետերի հետ, որոնց գոյությունը, բնականա-
բար, պայմանավորված է վտակներով սնվելու հետ, ապա
Հայրենիքից քո լքումը ցամաքեցնում է քո հայրենի գետի
վտակներից մեկը և նոր վտակ առաջացնում՝ օտար գետի
համար:
39. Օտար հողում բնակվող սիրելի հայ, փորձիր մոտավոր հաշ-
վարկ կատարելով հասկանալ, թե հարյուր, հազար, միլիոն
տարի հետո ինչքան կկազմի քո սերունդը։ Գիտցիր, քո բուն
հայրենիքին՝ Հայաստանին տված ամենամեծ օգուտը կլինի
այն, որ դու վերադառնաս։
40. Իմացիր, Հայրենիքում դատարկ թողած տունդ քո կարոտն
ունի և խստորեն հանդիմանում է քեզ, գուցե և՝ ավելի կոշտ
բառեր է օգտագործում:

201
41. Խելամտության չհասած երեխաներին հայրենազուրկ
դարձնելը, օտար երկիր տեղափոխելը, մեծագույն հանցա­
գործություն է:
42. Երջանիկ եղիր, քո տեսադաշտում թող մշտապես լինեն
քո հարազատներն ու ազգակից-արյունակիցները՝ հայ ժո-
ղովուրդը: Վայելիր Հայոց բնաշխարհի անկրկնելի գեղեց­
կություններն ու անզուգական կենարար միջավայրը:
43. Եղիր ազնիվ ու կարգապահ: Իմացիր, որ ստախոս, ականջ
դրող, մատնող, բամբասող, նախանձող և գողությամբ ու
բանսարկությամբ զբաղվողը, ի վերջո, կորցնելու է հոգե-
կան հավասարակշռությունը, որը նրան կդարձնի առավել
ողորմելի և շրջապատի համար խորշելի մի արարած:
44. Գնահատիր կյանքը և նրա հմայքը: Գիտակցի՛ր ժամանակի
արժեքն ու նրա անդառնալիությունը: Հաճախակի նա­
յիր ժամացույցի սլաքի շարժմանը և հասկացիր, որ յուրա­
քանչյուր վայրկյանը թանկ է և պետք է այն օգտա­գործվի
ի շահ քեզ: Ճիշտ ընկալիր «Նորից կգա գարուն, կբացվի
վարդը» խոսքի իմաստը: Իմացի՛ր, նոր բացված վար­դին
կտիրանա քեզանից հետո ծնվածը:
45. Կյանքդ կուրորեն մի հանձնիր ուրիշի տնօրինմանը, չէ որ
չի բացառվում, որ կարող է հանդիպես անգութ ու չարամիտ
մի մարդու:
46. Զերծ մնա գոռոզությունից ու մեծամտությունից։ Գիտցիր՝
երբ դու հանրօգուտ աշխատանք չկատարելով միայն գի-
տական գիտելիքներ կուտակելով էիր զբաղված, մարդիկ՝
քո և քեզպեսների կյանքը ապահովելու համար չարքաշ
աշխատանք են կատարել։ Ձեռնպահ մնա մարդկանց դեմ
հիմնազուրկ մեղադրանքներ հորինելուց և քո սեփական
թերությունները մի քողարկիր ուրիշներին վարկաբեկելով:
Իմացիր, ուրիշներին սևացնելու նպատակով բորբոքված
երևակայությամբ հորինվածք ստեղծողներն արդեն իսկ
կորցրել են հոգեկան հավասարակշռությունը:
47. Ընչաքաղց մի եղիր: Քո անձնական բարեկեցությունը մի
կերտիր մերձավորներիդ ու ազգակիցներիդ, նույնն է, թե
ազգիդ դժբախտության վրա:

202
48. Սնվիր այնպես, որ կարողանաս լիարժեք աշխատել և կեն-
սունակ սերունդ տալ:
49. Հաճախակի լողացիր ու լոգանք ընդունիր, քո հագուստը
միշտ մաքուր պահիր:
50. Եթե օղու բաժակը քո սիրելի ու անբաժան հարազատն ու
բարեկամն է, ապա քո իրական հարազատ-բարեկամները
քեզ համար արժեք չունեն:
51. Հետևիր առողջ ապրելակերպին, հնարավորինս քիչ օգտա-
գործիր դեղեր, ոգելից խմիչք: Գնիր-օգտագործիր, առաջին
հերթին, քո երկրում արտադրվածը, լինի դա սնունդ, դեղ,
հագուստ, թե այլ-ինչ։
52. Մի ուրացիր ուրիշի արած լավ գործը:
53. Յուրաքանչյուր անհատ պարտադրաբար պետք է ձգտի
գիտական գիտելիքների և մարմնի կոփվածության:
54. Հանցագործություն է միտումնավոր ոչ գիտական գիտե-
լիքներ տարածելը:
55. Ուրախ ու զվարթ կյանք վայելիր, ինչը առողջաբեր է քեզ
համար և հաճելի` շրջապատի մարդկանց:
56. Գիտակցիր, որ ազգային դիցաբանությունը, առաս­պել­ները,
հեքիաթները քո ազգային մշակույթի գլխավոր բա­ղադրիչ­
ներն են և ազգային հոգեկերտվածքի արտացոլումը:
57. Զգոնություն ցուցանիր օտար և օտարածին ուսմունքների
նկատմամբ և մերժիր ֆիզիկական աշխարհն ու իրական
կյանքը չկարևորող ցանկացած գաղափարախոսություն,
ինչպես նաև` իրական կյանքից հրաժարվելու և անդրշ­
իրիմյան կյանքին ապավինելու հիվանդաբեր գաղա­փար­
ները:
58. Հոժարակամ մահանալը կամ մահ փափագելը նենգամիտ
հորինվածք է: Մարդը ոչ թե մահվան հակաբնական ճանա­
պարհը պետք է ընտրի, այլ ապրելու, կյանքը վայելելու,
վերար­տադրվելու ճանապարհը:
59. Ճանաչիր ու գնահատիր իրական կյանքը, որը անհատին
մեկ անգամ է տրվում, ինչպես ցանկացած բույսին ու կեն­
դա­նուն: Եթե բնական մահով կամ պատահարների բե-
րումով որևէ մեկը կյանքը կորցրեց, ուրեմն վերջ՝ դրանից

203
 հետո նրա գոյության մասին մշտապես խոսելը անօգուտ է:
Մահվանից հետո մարդը, ինչպես և բույսերն ու մյուս կեն-
դանիները, քայքայվում` վերածվում է քիմիական տարրերի
և տարրալուծվում բնական համակարգերում: Եթե դժբախ-
տություն է պատահել, ուրեմն այն ընդունիր որպես իրո-
ղություն և այն, ինչ հնարավոր չէ ետ վերադարձնել, այլևս
մի դարձրու ամենօրյա զրույցների առարկա: Մեռյալին ետ
բերելու կամ նրա հետ երևակայական հանդիպման հո-
գեմաշ և իմաստազուրկ երազանքները միայն կջլատեն-
կքայքայեն քո առողջությունը և կփոշիացնեն ունեցվածքդ,
ինչը կխոչընդոտի առօրյա կենսական հարցերի լուծմանը և
ապագան կերտելու քո նվիրական գործին:
60. Քեզ բաժին հասած դժբախտությունը մի ցուցադրիր: Հու-
ղարկավորման ճոխ արարողությունների, թանկարժեք
շիր­մաքարերի, մարմարյա և բազալտ-գրանիտյա խճով շի­
րիմը ծածկելու համար ծախսվող միջոցների գոնե մի մասը,
հատկացրու երեխաների սննդի, հագուստի, ուսման, և ընդ-
հանրապես, նրանց լիարժեք մարդ կայացնող պահանջ­ները
հոգալուն կամ մուծիր պետական գանձարան: Հուշա­քա­
րերը պետք է լինեն պարզ և ոչ խոշորածավալ, իսկ շիրիմ­
ները` կանաչով-ծառերով պատված:
61. Հուղարկավորումը մի տոնականացրու: Ես քեզ հորդորում
եմ` պարտադիր տոն դարձրու ծնունդը և այդ տոնը նշելու
խորհրդանիշ թող հանդիսանա նվիրատվությունները, ան-
գամ եթե երեխայի ծնողները մեծահարուստ են, ինչպես նաև
մանկան հետ կապված մի կաղնի կամ որևէ ծառ տնկելն ու
խնամելը: Մանկան անունը պետք է համահունչ լինի հայոց
անուններին ու ավանդույթներին։
62. Անդրշիրիմյան հորինված կյանքի մասին հակագիտական
քարոզչությունը գայթակղիչ լինելով հանդերձ` թշնամանք է
մարդկության հանդեպ: Երևակայական էակների սարսա-
փով և անդրշիրիմյան կյանքի մոլորեցնող հորին­վածքով մի՛
մթագնիր քո բանականությունը: Շահախնդիր ուժը դրանք
օգտագործում է որպես յուրահատուկ զենք, որպեսզի քեզ
մոլորեցնելով ու մղձավանջի մեջ պահելով, տիրանա քո

204
 կյանքին և ունեցվածքին, հատ­կապես՝ բարձրորակ խմելու
ջրին և բնական մյուս հարստու­թյուններին:
63. Ցուցադրական-փառամոլական տաճարներ ու եկեղե-
ցիներ կառուցելու փոխարեն` ամուր կառուցիր տունդ,
զավակներիդ` գիտության և ազգային հենքի վրա հիմնված,
կյանքի փորձով հաստատված գաղափարներով կրթիր ու
դաստիարակիր:
64. Բարի եղիր քննել ու հասկանալ, թե քո այսօրվա պաշտած
կրոնը ի՞նչ նպատակ է հետապնդում և ո՞ւմն է ծառայում:
65. Եթե դու դրան դեռևս չես հասել, ապա քո զավակներին
դաստիարակիր այնպես, որ ընտանիքում և երկրի մեջ տիրի
համերաշխություն, որը փոխշահավետ է բոլորի համար, թե’
առողջ ու երկար կյանք ունենալու, թե’ հարստություն կու-
տակելու, թե’ թշնամուն լուրջ հակահարված տալու և եր-
կիրը բարգավաճ դարձնելու գործերում:
66. Հիվանդությունների դեպքում դիմիր միմիայն գիտելիք­նե­
րով հարուստ ու փորձառու բժիշկների, սակայն ոչ Թալմուդի
կանոններով «բուժող» բժշկի: Մի ժխտիր ժողովրդական հի-
նավուրց ու կյանքի փորձով ապացուցված բժշկությունը:
67. Կախարդանքին, աղոթքներին ու գուշակություններին մի
հավատա, հակառակ պարագայում կշեղվես իրական կյան­
քից, կկորցնես առողջությունդ, իսկ երբեմն էլ` կյանքդ:
68. Ամոթաբեր է ստրկամիտ լինելը: Բարձր պահիր քո անձ­
նական և ազգային արժանապատվությունն ու հպար­տու­
թյունը:
69. Տեր կամ ծառա լինելը կանխորոշված չէ: Մարդը ծնվում է
ազատ ու բանականությամբ օժտված, իսկ տեր կամ ծառա
դառնալը պայմանավորված է անհատի խառնվածքից,
կյան­քի նկատմամբ ցուցաբերած դրսևորումից, պատա­հա­
կա­նություններից և այլ հանգամանքներից: Տերը և ծառան
պետք է փոխադարձ սիրեն ու հարգեն միմյանց:
70. Հակաբնական ու հակամարդկային է, երբ մեկը անի­րավ­
որեն ծեծվում ու վիշտ է կրում և հանդուրժում ու ներում է
իրեն ծեծողին և վիշտ պատճառողին: Այս պարագայում
ծեծողին պետք է ծեծել, վիշտ պատճառողին` վիշտ պատ­

205
 ճառել, սպանողին` սպանել: Ահա թե ինչն է կյանքի գրա­
վականը:
71. Գիտակցի՛ր, որ հարազատներդ և ընկերներդ քո կյանքի
գլխավոր հենարաններն են: Զավակներիդ առողջությունն
ու կյանքը ապահովելու համար, եթե պահանջվի, ուրեմն
պետք է վտանգես առողջությունդ և անգամ՝ կյանքդ: Այդ-
պես են վարվում նաև վայրի կենդանիները, որոնք դեռևս
ընտելացված չեն և չեն կորցրել իրենց բնատուր շնորհները:
72. Մի հրաժարվիր բնատուր ցանկություններից ու կրքերից:
Դրանցից հրաժարվելը նշանակում է մերժել կյանքն ընդ-
հանրապես, սակայն դրանք կարգավորիր այնպես, որ-
պեսզի քո անձնական և ազգային կյանքը հուսալի լինի:
73. Չարին հակառակվիր և մի թող, որ նա իրագործի իր
չարությունը: Քեզ ապտակողին ապտակիր ավելի հուժկու:
Ատիր քո թշնամուն, անողոք եղիր նրա նկատմամբ: Պատե-
րազմի դաշտում եղիր առնական, հետապնդիր ու ոչնչացրու
քո թշնամուն:
74. Մերժիր «մի դատիր, որպեսզի չդատվես» հիվանդաբեր ու
հակաբնական անմտությունը և ղեկավարվիր՝ «անպայման
դատիր, բայց արդար դատիր» սկզբունքով:
75. Սիրիր աշխարհը, չէ՞ որ դա է քո կյանքի հիմքը: Այս իրական-
ֆիզիկական աշխարհն ու նրա հարստությունները չսիրողը
ինքն իր և բնության թշնամին է…
Նաև հետևյալը՝ հայ մարդ հրաժարվիր միջուկային էներ­
գետիկայից։ Ունեցվածքդ՝ ընդերքի հարստությունները և
այլ, մի ցուցանիր, հրապարակվող օրենքներում և կառավա-
րության ծրագրում, որոշ դրույթներ չպիտի ընդգրկված լի-
նեն։ Քո երկրում կտրականապես արգելիր գենետիկորեն
ձևափոխված բույսերի և կենդանիների մուտքը։ Մի օգտա-
գործիր օտար երկրներում, գլխավորապես, հայ ժողովրդի
նկատմամբ անբարյացակամ վերաբերմունք ունեցող երկրնե-
րում արտադրված սնունդը, դեղն ու պատվաստանյութը,
զենքը․․․ Ազգային հենքի վրա դիր հայոց դպրոցն իր ավանդա-
կան ուղղագրությամբ։ Դպրոցի միջին դասարանի աշակերտը
պետք է ազատ խոսի գրաբարով․ Կարևորիր օտար լեզուները,

206
մանավանդ հարևան ժողովուրդների․․․ Քո հոգու խորքում
բույն դրած օտարամոլությունը ոչնչացրու և նրա տեղը դիր՝
հայրենապաշտությունը․․․
Այս երազն ընդհատեց վաղորդյան արշալույսին հնչած՝
թռչունների, հավանաբար, լույսին՝ Արևի գալստյան նվիրված
հիմնը, որը լցվեց կիրճով մեկ և տևեց մոտ մեկ րոպե, այդ
բազմաձայն կատարումը երբեմն ուղեկցվում էր հզոր ճիչերով
ու բազմերանգ ու նուրբ ելևէջներով, ապա կիրճում տիրեց
նույն խորը լռությունը: Մոտ մեկ ժամ հետո կրկնվեց, սակայն
շատ կարճ ու ոչ հուժկու: Շուտով ծագելու է Արևը:
2019‑12‑18
Խմբագրվել ու լրացումներ է կատարվել 2021 թվականի
դեկտեմբերին։

«ԱՂՔԱՏԱՑՈՒՄԸ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ
ԱՂԵՏՆԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆ է»
«Երկրապահ», 2000‑06‑16
Այս կարծիքին է Հայաստանի կանաչների միության նախա-
գահը, որի հետ զրուցեց մեր թղթակիցը:
—  Պրն Սանասարյան, ո՞րն է այսօր Հայաստանի կանաչների
միության գործունեության ռազմավարությունը:
—  Ժամանակին մեր նպատակներից մեկը՝ բնակչությանը
բնապահպանական խնդիրներին ծանոթացնելն էր, դրանք
կարևորելը: Չէ՞ որ ԽՍՀՄ-ի օրոք «էկոլոգիա» բառը համարյա
այլախոհական տերմին էր, և շրջակա միջավայրի հանդեպ այն
ժամանակ պատշաճ վերաբերմունք չկար: Մեզանում եղած
ատելությունն առ բոլշևիզմ մեզ կուրացրել էր, և այն ժամա-
նակ չէինք կարող սթափ տեսնել իրականությունը: Մենք ուրա-
խանում էինք` տեսնելով արտաքին աշխարհի ճնշումը ԽՍՀՄ-ի
վրա, ուրախանում էինք նաև նրա փլուզմամբ: Այսօր, Հայաս-
տանի անկախացմամբ, ավելի մոտիկից ենք տեսնում արտա-
քին ուժերի և միջազգային կազմակերպությունների իրական

207
դեմքն ու գործելակերպը, նորովի հասկանում, որ իրերի վի-
ճակի մասին եղած մեր ընկալումը չէր համապատասխանում
իրականությանը:
Փաստորեն, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ոչ միայն ճանապարհ
չբացվեց դեպի ազգային ինքնության պահպանումն ու էկոլո-
գիական բազմաթիվ ու բազմաբնույթ, կնճռոտ խնդիրների
լուծումը, այլև ակնհայտ դարձավ, որ հայ ժողովուրդն արագո-
րեն գնում է դեպի ազգային դեմքի կորուստ` էթնիկ կործանում:
Ավելի խորացան էկոլոգիական պրոբլեմները, համարյա
փակվեցին դրանց լուծման հնարավոր ճանապարհները:
Այսօր որոշակիորեն կարելի է ասել, որ ԽՍՀՄ-ը` որքան էլ
անընդունելի մեր կողմից, այնուհանդերձ, հուսալի պատնեշ էր
միջազգային այն մահաբեր ուժերի դեմ, որոնք այսօր մեզ տա-
նում են կործանման` ամենուր մեր առջև խոչընդոտներ դնելով:
—  Այդ ի՞նչ մահաբեր ուժերի և խոչընդոտների մասին է
խոսքը:
—  Խոսքն առաջին հերթին միջազգային կազմակերպու­
թյունների կողմից Հայաստանում իրականացվող վարկային
քաղաքականության մասին է, ինչպես նաև այն քողարկված
ուժերի, որոնք կանգնած են այդ կազմակերպությունների թի-
կունքում: Հայ ժողովուրդն այսօր օտարվում է իր ազգային
ավանդույթներից: Պարզորոշ տեսնում ենք, թե ինչպես վար­
կային քաղաքականությունն ավերեց մեր բնական համա­
կարգերը, բնությունը` ընդհանուր առմամբ, և խորացրեց առկա
պրոբլեմները:
Մեզ համար պետք է պարզ դառնա, որ ազգաբնակչության
աղքատացումը էկոլոգիական աղետների նախապայման է,
քանզի ծնում է սոցիալական լարվածություն, որի հետևանքով
շատ իրավիճակներ դառնում են անվերահսկելի:
—  Կա՞ն կոնկրետ օրինակներ ասվածը հիմնավորելու համար:
—  Մեր առաջին վերցրած վարկերի տրամադրման նա­
խապայմաններում նշված է, որ դրանցով չի կարելի իրա­
կանացնել նոր տեխնոլոգիաներ, պետք է ազատ արձակվեն
հացի ու կենսական նշանակություն ունեցող այլ ապրանք­
ների, մթերքների գները, պետք է ազատություն տալ դա­

208
վանանքին, ինչի հետևանքով այստեղ գրանցվում են ամեն
տեսակ աղանդներ, պետք է վերացվեն պետության կողմից
մշակութային օջախներին և անապահով խավերին հատկաց-
վող դոտացիաները, տարբեր ձևերով չի խրախուսվում տեղա-
կան արտադրության զարգացումը: Վարկերն ուղղվում են նաև
պետական ունեցվածքի ապապետականացմանը և ընդհանուր
առմամբ` պետության դերի թուլացմանը:
Այս ամենի հետևանքով վրա հասավ համընդհանուր
չքավորություն, երբ նախագահից մինչև շարքային աշխա-
տող անբավարար վարձատրության պատճառով ստիպված
է ապրել կողմնակի եկամուտներով, որն էլ իր հերթին հան-
գեցրեց Հայաստանի բնական հարստությունների գիշատչային
շահագործմանն ու թալանմանը: Օրինակ, վերջին 8‑10 տարում
անտառային համակարգի ավելի քան 30 տոկոսը ոչնչացվեց
կամ խիստ վնասվեց: Նույն շահագործմանը ենթարկվեցին
քարհանքերն ու ավազահանքերը, այլ բնական հարստություն-
ներ, իսկ Սևանա լիճը այդ շահագործումից ուղղակի օրհա-
սական վիճակում հայտնվեց: Ինչպե՞ս մտածել այդ ամենի
պաշտպանության մասին, երբ իրականում ամեն ինչ արվում
է դրանց հետևողական ոչնչացման և փլուզման համար:
Այն ավերածությունները, որոնք այսօր առկա են Հայաս-
տանում, հարյուրավոր տարիներ իրականացվել են աշխարհի
բազմաթիվ երկրներում, որը «երրորդ աշխարհ» է անվանվում:
—  Ձեր ասածից հետևում է, որ մարդկության ձեռքով ստեղծ‑
ված առաջընթացն ի վերջո ուղղվում է հենց իր դեմ, գործում է յու‑
րովի բումերանգի օրե՞նքը:
—  Այո, այդպես է, քանզի այսօր աշխարհը կարծես անտե­
սանելիորեն երկու մասի է բաժանվել: Մի կողմից երկրագնդի
ողջ ազգաբնակչությունը` մարդկությունը, մյուս կողմից` նույն
մարդկության դեմ հատուկ ծրագրեր իրականացնող որոշակի
«սև» ուժեր իրենց ձեռքում են կուտակել աշխարհի հարստու-
թյունը և հզոր ֆինանսական լծակներով կարողանում են
վերահսկել աշխարհի անցուդարձը: Այսօր շատ է խոսվում
կոլեկտիվ բանականության մասին, որի օգնությամբ մարդ­
կությունը իբր պետք է միասնաբար պայքարի այդ ուժերի դեմ:

209
Սա, ավաղ, սոսկ ուտոպիստական գաղափար է, իսկ իրակա-
նում համաշխարհային հանրությունն այդ ուժերի համար ծա-
ռայում է որպես կենսազանգված:
— Մի՞թե այդ միջազգային կազմակերպությունները միտում‑
նավոր, համաշխարհային հանրույթի շահերից չբխող գործունեու‑
թյուն են ծավալում:
— Իհարկե, ինքներդ դատեցեք. Օրինակ, մի կողմից Հա-
յաստան են «ներմուծվում» կոռուպցիա և կաշառակերություն,
մյուս կողմից` Հայաստանը ներկայացնում են որպես կոռուպ­
ցիայի մեջ «թաղված» երկիր և, իբր թե, փնտրում են կա­
շառակերության, կոռուպցիայի, նաև աղքատացման դեմ
պայքարի ու դրանք մեղմելու ուղիներ: Ակնհայտ չէ՞, որ դա
խաբեություն է: Խիստ տարակուսելի է, թե ո՞ւմ շահերից է
բխում մահապատժի վերացումը, աղանդների տարածումը,
թմրամոլության, պոռնկության, միասեռության առջև «կանաչ
ճանապարհ» հարթելը: Վստահ եմ, որ այս ամենը կործանարար
է ազգային միջավայրի և ընդհանրապես, էթնոսի պահպանման
համար:
— Պարն Սանասարյան, Ձեր ասածից չի՞ բխում արդյոք,
որ դեմ լինելով ապապետականացմանը, համաշխարհային
շուկաներին ինտեգրվելուն, գլոբալիզացիայի գործընթացներին,
Դուք հակադրում եք նաև ժողովրդավարության հաստատմանն
ու դրա որոշ նորմերի զարգացմանը:
— Պետք է հստակ պատկերացնել, թե ի՞նչ է ժողովրդա­
վարությունը և, վերջապես, ի՞նչ ենք մենք ուզում: Չե՞ք նկա-
տում, թե ի՞նչ է կատարվում Հայաստանում, գնալով ավելի
ու ավելի են խոսում ժողովրդավարությունից, իսկ իրակա-
նում հետին պլան մղում դրա նորմերը: Ամեն ինչ արվում է,
որ այստեղ երբեք, ոչ մի ձևով չդրսևորվի ժողովրդավարու-
թյուն: Դա էլ նույն ուժերի հատուկ քաղաքականությունն է.
խավարամտության, տեղեկատվության վակուումի պայման-
ներում նրանք հեշտությամբ կհասնեն իրենց «սև» նպատակին:
Նաև՝ ժողովրդավարություն ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե
ամբոխին հանձնել երկրի կառավարման ղեկը, որը հաշված
օրերի ընթացքում կկործանի երկիրը, այլ ժողովրդավարու-

210
թյուն ասելով պետք է հասկացվի՝ գիտակ և բարոյական ան-
հատի ղեկավարությամբ ժողովրդի շահերին համապատաս-
խան քաղաքականության իրականացում։ Իսկ ինչ վերաբերում
է ապապետականացման, գլոբալացման խնդիրներին, ապա դա
պետք է հասկանալ աստիճանաբար ու աննկատ հրաժարվել
պետություն ունենալուց։ Զրուցեց Լ. Գևորգյանը

АРМЯНСКИЕ ЗЕЛЕНЫЕ НА ЭКОФОРУМЕ В КИЕВЕ

«Голос Армении», 12.10.2000
14‑17 сентября в Киеве состоялся Европейский экофорум, ко‑
торый подготовил материалы для Паневропейской конференции
министров в 2002 г., и уточнил те сферы, которые должны стать
предметом обсуждения на этой конференции. К ним относят‑
ся: сохранение биологического и ландшафтного разнообразия,
энергетика, ядерные отходы, окружающая среда и здоровье, де‑
градация почвы, вода, транспорт, ген-модифицированные орга‑
низмы, опасные химические вещества и т. д.
С особой остротой на Евро экофоруме прошло обсуждение
вопроса о ген-модифицированных организмах (ГМО). Форум
однозначно признал, что, попадая в окружающую среду, ГМО
представляют серьезную опасность, которая еще не до конца
известна. Их попадание в окружающую среду наносит непопра‑
вимый вред экологическому разнообразию экосистем, а также
здоровью людей и природе животных. Учитывая тот факт, что в
развитии этой области заинтересованы силы, обладающие круп‑
ными финансами, форум предложил поэтапный подход к реше‑
нию этой проблемы. Для начала он обратился к правительствам
с призывом запретить продажу ГМО на ближайшие 5 лет. Это
время предполагается использовать на консолидацию различ‑
ных сил в борьбе против ГМО.
В области энергетики, наряду со множеством различных во‑
просов, были приняты следующие пункты:
остановить международную торговлю электроэнергией,

211
которая основана на вредных технологиях, включая атомную
энергетику;
нет новым АЭС;
ликвидация существующих АЭС;
нет импорту-экспорту отходов ядерной энергетики…
В связи с вопросом о радиоактивных отходах, как в рабочих
группах, так и на пленарном обсуждении представитель Союза
зеленых Армении (СЗА) выразил озабоченность нестандартной
ситуацией, сложившейся в Армении, поскольку Армянская атом‑
ная станция построена в советский период и по межведомствен‑
ным договорам радиоактивные отходы должны были вывозиться
из Армении. Но после распада СССР эти договоры потеряли силу
и вопрос накопившихся за последние годы существования СССР
и позже радиоактивных отходов должна решать Армения, в то
время как вследствие высокой сейсмотектонической активно‑
сти и вулканизма на территории Армении нельзя производить
долгосрочное захоронение радиоактивных отходов.
Однако, несмотря на то, что три рабочие группы отметили
â своих отчетах необходимость разработки особого подхода, в
отношении Армении эти предложения, к сожалению, не вошли
в основной документ.
Союз зеленых Армении предложил дополнительно включить
в повестку конференции 2002 г. вопрос о кредитной политике,
проводимой международными финансовыми организациями, и
ее последствиях в социальной и экологической сферах. Пред‑
ложение в итоге было принято в следующей редакции: «Мы вы-
ражаем тревогу относительно инвестиционной политики,
разрабатываемой в Паневропейском регионе, в частности
в странах переходного периода. Эта политика имеет отри-
цательное воздействие на окружающую среду и здоровье
людей и не способствует стабильному развитию».
К сожалению, в процессе редактирования предложения Со‑
юза зеленых Армении из него были изъяты слова «международ‑
ные финансовые организации», «организации-кредиторы». Во
время выступления кое-кто из оппонентов пытался доказать, что

212
кредитная политика вообще никакого отношения к экологии не
имеет.
В ответ на эти выступления председатель Союза зеле-
ных Армении на примере Армении показал, что именно
кредитная политика предопределяет здоровье всех сфер
жизни: посредством этой политики были ослаблены госу-
дарственные и общественные структуры, более 85% насе-
ления оказалось в нищете и бедности, вследствие чего стре-
мительно расхищаются природные ресурсы и разрушается
природная система.
СЗА не впервые поднимает этот вопрос. Еще в конце марта
он обратился к форуму Всемирного банка и Международного
валютного фонда с заявлением, в котором, в частности, говори‑
лось: «Армения, обладая значительным интеллектуальным
потенциалом и развитой экономикой, даже в условиях со-
ветского режима, могла обеспечить своим гражданам бла-
гополучную и достойную жизнь. Однако за последние годы
вследствие диктуемой извне политики, главным образом
кредитной, произошло резкое обнищание населения, что
повлекло за собой трансформацию веками сложившегося
жизненного уклада и морально-этических традиций. По су-
ществу, за очень короткий срок наша страна превратилась
в сплошную зону бедствия. Опыт Армении последних 8 лет
показал губительность кредитной политики в области го-
сударственных и общественных структур, в социальной и
природной сферах… Люди в основном поддерживают свое
существование за счет злоупотребления природными бо-
гатствами. Потребляется доступное. В данном случае ос-
новными жертвами стали растительный и животный мир.
За последние 8 лет уничтожено и повреждено более 35%
лесов. Если и дальше будет так продолжаться, то уже через
20‑25 лет в Армении не останется лесов… Фактически в Ар-
мении уничтожаются все первоосновы бытия людей. Одним
словом, объявлена война цивилизации и природе. Мы не
отрицаем кредитную политику в целом, но мы против той

213
кредитной политики, которая направлена против этносов,
культуры и природных систем».
Выступил СЗА и с предложением относительно контроля и
регуляции тех идей, которые могут нанести ущерб здоровью че‑
ловека и природным системам (речь, в частности, идет об идеях,
которые лишают людей инициативы, искусственно внедряют в
его сознание мысль о бессмысленности воспроизводства чело‑
века, растительного и животного мира, а также идеи, в результа‑
те применения которых разрушаются природные системы). СЗА
предложил либо внести дополнение в Конвенцию об оценке
воздействия на окружающую среду в трансграничном контек‑
сте, либо принять новую концепцию по запрету опасных идей в
трансграничном контексте.
По мнению СЗА, распространение некоторых идей может
привести к гораздо более разрушительным последствиям, чем
распространение опасных токсических химических и других ве‑
ществ. Этот вопрос уже поднимался в 1999 г. в Лондоне на конфе‑
ренции «Здоровье и окружающая среда». Как и тогда, предложе‑
ние СЗА не вошло в основной документ, принятый Европейским
экофорумом. СЗА будет продолжать работу по принятию выдви‑
нутых им крайне важных предложений.

«ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԸ

ՆՊԱՏԱԿԱՈՒՂՂՎԱԾ Է ԱՇԽԱՐՀԻ
ՄԻԱԿԵՆՏՐՈՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆԸ»

այս կարծիքին է Հայաստանի «կանաչների» միության նա-

խագահը
«Օրրան», 2002 թ․ նոյեմբերի 9
Ինչպես գիտենք, վերջերս Յոհաննեսբուրգում կայացավ
կայուն զարգացման հայեցակարգին նվիրված համաշխար-
հային գագաթնաժողովը, որին իր ծրագիրն էր ներկայացրել
նաև Հայաստանի պատվիրակությունը: Կայուն զարգացման

214
հայեցակարգը, որպես համաշխարհային գլոբալ գործընթաց,
միջազգային հանրության կողմից ընկալվում է ոչ միանշանակ,
և իր հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով այն հիշեցնում է մեկ
այլ գլոբալ գործընթաց՝ գլոբալացումը: Այս առումով ուշագրավ
տեսակետ է ներկայացնում Հայաստանի «կանաչների» միու-
թյան նախագահ Հակոբ Սանասարյանը:
—  Այն ձևով, ինչպես որ ներկայացվում է կայուն զարգա­
ցումը՝ որպես մարդկության բարեկեցության երաշխիք՝ խիստ
կասկածելի է ու անհավանական, քանզի կայուն զարգացման
առաջարկած գաղափարները և այդ գաղափարների հասնե-
լու համար անհրաժեշտ միջոցները չեն համապատասխա-
նում իրար, ավելին՝ դրանք հաճախ իրար հակադրվում են:
Ստացվում է, որ կայուն զարգացման հայեցակարգը, որի հիմ-
քում իբրև թե մարդկության համար արժանապատիվ կյանք
ապահովելն է, իրականում ծառայում է իր ստեղծողներին և
բոլորովին այլ նպատակներ է հետապնդում:
—  Ի՞նչն է ձեզ ստիպում այդպես մտածել:
—  Ասածս բխում է այդ հայեցակարգի հրապարակված
փաստաթղթերից և վստահ եմ՝ դրանց ուսումնասիրողները
կգան այդ նույն համոզման։
Ինձ մտահոգում է այն իրողությունը, որ Հայաստանում պե-
տական և հասարակական կառույցները չունեն կայուն զարգա-
ցում հայեցակարգի հանդեպ իրենց հստակ վերաբերմունքը:
Սա կարող է երկու բացատրություն ունենալ։ Կամ նրանք խո-
րապես հասկանում են գործընթացի բնույթը և գիտակցում են,
որ Հայաստանը, միևնույն է, չի կարող ոչինչ փոխել, դիմակա-
յել դրան, կամ էլ, որը, ցավոք, ավելի հավանական է, պետա-
կան պաշտոնյաները և նրանց սպասարկող փորձագետների
ստվար բանակը և հասարակության մեծամասնությունը ընդ-
հանրապես չեն պատկերացնում կամ շատ աղոտ պատկերա-
ցում ունեն, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ հայեցակարգը:
Ի՞նչն է ինձ ստիպում այդպես մտածել: Թեկուզ հենց այն մի-
ջոցառումները, որ տեղի են ունենում Հայաստանում և որոնց
ես ներկա եմ եղել: Մասնավորապես, սույն թվի մայիսի 21-ին,
Կառավարության ընդունելության տանը, ներկայացվում էր

215
կայուն զարգացմանը որդեգրվելու Հայաստանի ռազմավա-
րությունը, կամ, ես կասեի՝ համաձայնությունը: Բոլոր ելույթ-
ներում առկա էր բարձր ոգևորությունը, դրանք ողողված էին
ապագայի պայծառ հույսերով, կարծես հրավառություն լի-
ներ: Չկար ոչ մի ելույթ, որտեղ ասվեր անհանգստություն կամ
հիմնախնդրի խորությունը հասկանալու միտում: Իսկ ինչու
չկար այլ բովանդակությամբ ելույթ, քանի որ վարպետորեն
դա արգելվում էր։ Ինձ զարմացրեց նաև այն, որ հաջորդ օրը
մամուլում էլ ոչ մի լուրջ, մտահոգ հրապարակում չեղավ, չնա-
յած որ այդ օրը ԶԼՄ-ները հոծ բանակով էին ներկայացված:
Որպես դրա տրամաբանական շարունակություն կարելի է հի-
շատակել նաև օգոստոսի 28-ին ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասեն-
յակում տեղի ունեցած Կայուն զարգացման հայեցակարգին
վերաբերվող «Հայաստանի Ազգային Զեկույցի» շնորհանդեսը,
որտեղ նույնպես միայն ոգեշունչ ելույթներ էին և հաջորդ օրը
նորից ոչ մի լուրջ հրապարակում:
—  Եվ այնուամենայնիվ, ո՞րն է Ձեր մտահոգության պատ‑
ճառը:
—  Աշխարհում ընթացող բոլոր գլոբալ գործըթացներն
ընդգրկված են կայուն զարգացման համակարգում: Չնա-
յած որ «կայուն զարգացում» տերմինը ընդամենը 10‑15
տարի է շրջանառվում, սակայն մեկ ուժի կողմից ողջ աշ-
խարհը կառավարելու միտումը հազարամյակների պատմու-
թյուն ունի: Ցավոք, գիտության նվաճումները, օրինակ, նոր
տեխնոլոգիաները և հատկապես ինֆորմատիկան կտրուկ
հեշտացրին այդ ուժի իշխումն աշխարհի վրա: Իմ ըմբռնմամբ,
կայուն զարգացման հայեցակարգը, որպես 21 դարի յուրովի
սահմանադրություն, պատվիրված է նույն ուժի կողմից և
պետք է ասել, որ կատարված է ամենաբարձր մակարդակով,
քանզի դրանում եղած լուրջ հակասությունները և գլխավոր
նպատակը պատշաճ ձևով քողարկված են: Հայեցակարգում
գիտությունը միահյուսված է երևակայության հետ և արված է
այնպես, որ հասարակության ընդհանուր զանգվածի վրա այն
հիպնոսի էֆեկտ թողնի: Ցավոք, ուտոպիական գաղափարնե-
րից շատ-շատերը ժամանակի ընթացքում, տարբեր ձևերով

216
շրջանառության մեջ են դրվել։ Այժմ էլ այդպիսի գաղափար-
ներից մեկի օգնությամբ փորձում են իրականացնել աշխարհի
միակենտրոն կառավարման զազրելի ծրագիրը:
Եթե փորձենք սխեմատիկ պատկերացնել կայուն զար-
գացման հայեցակարգը, ապա դրա դրույթները կլինեն՝ կյանքի
որակի բարելավումը, դեռևս չվնասված բնական համակար-
գերի պահպանումը, վնասված և լիովին ավերված համա-
կարգերի վերականգնումը: Եվ եթե հայեցակարգի ստեղծող-
ները ընդունում են այսօր երկրագնդի վրա ապրող 6,3 մլրդ
մարդկանց ապրելու իրավունքը, ապա այդ դրույթները անի-
րագործելի են: Պարզաբանեմ ասածս. այսօր երկրագնդի օգ-
տագործելի ցամաքի միայն 27%-ն է պահպանված, մնացած
73%-ի մի կեսը վնասված է, մյուս կեսը՝ լիովին ավերված: Այ-
սօր երկրագնդի յուրաքանչյուր բնակչի համար հաշվարկ-
ված է տարեկան 53‑55 տոննա սպառում (սնունդ, հագուստ,
շինանյութ․․․ չհաշված ջուրը), իսկ բարեկեցիկ կյանքի հա-
մար, ըստ նույն հայեցակարգի, անհրաժեշտ է տասնապա-
տիկ ավելի սպառում: Այստեղից պարզ երևում է, որ կայուն
զարգացման հայեցակարգի պատվիրատուների նպատակը
երկրագնդի բնակչության թվաքանակի խնդրին այլ լուծում
տալն է, այսինքն՝ ավելորդ ուտողների թիվը պակասեցնելը:
Այդ ծրագիրը կազմողները, աշխարհի մոդելը կերտելիս, ան-
տեսել են աշխարհի բնակչության ապրելու իրավունքը, բացի
ընտրյալներից:
Մյուս կարևոր բանը, որ ինձ մտահոգում է կայուն զար-
գացման հայեցակարգում այն է, որ մի կողմից առաջարկվ-
ում է միակենտրոն կառավարում, մյուս կողմից՝ բոլոր
պետություններին առաջարկվում է կենտրոնախույս կառա-
վարման համակարգ, ինչպես նաև առանցքային ոլորտների՝
առողջապահության, կրթության, ռեսուրսների կառավարման,
կապի, կոմունալ ծառայությունների, վառելիքաէներգետիկ հա-
մակարգի ապակենտրոնացում, այսինքն՝ պետության դերի
թուլացում:
Ինչպես նշեցի, կայուն զարգացման հայեցակարգը են-
թադրում է երկրագնդի բնակչության թվի նվազեցում, որին

217
հասնելու հիմնական միջոցներից են՝ մայրցամաքային, ապա
համաշխարհային սահմանադրության ստեղծումը, սովի տա-
րածումը, առողջապահական միջամտություններ, տեղական
պատերազմների հրահրումը և դրանց շարունակական լինելը,
հիվանդաբեր սննդի և դեղերի տարածումը, թիրախ երկրնե-
րում իրավաօրենսդրական դաշտի և կրթական համակարգի
թուլացում-ավերումը:
—  Լավ, իսկ ինչպե՞ս է այդ ամենն առնչվում Հայաստանին:
—  Հարցին պատասխանելու համար ճիշտ կլինի քննար­
կենք առանձին ոլորտներում ստեղծված իրավիճակը: Սկսենք
օրենսդրական դաշտից: Այստեղ այժմ այնպիսի խառնաշփոթ
է, որ նույնիսկ իշխանափոխության դեպքում, որին շա-
տերը սպասում են ու դրա հետ մեծ հույսեր կապում, որ-
քան էլ որ առողջ ուժեր գան, այս օրենքների առկայության
պայմաններում, դժվար թե կարողանան դրական լուրջ բան
անել: Ակնհայտ է, որ առաջին հերթին պետք է օրենսդրական
դաշտը փոխել: Առաջին միջադեպը, որով սկսեց մեր իրավա-
կան դաշտի ավերումը, բաժնետիրական ընկերությունների
մասին օրենքի ընդունումն էր, որով սասանվեցին մեր պե-
տության հիմքերը և դաժան կապիտալիզմի մուտքը Հայաս-
տան՝ դարձավ անսանձ: Եվս մեկ օրինագծի մասին անպայ-
ման պետք է խոսել։ 2002 թ. հունիսի 4-ին ընդունվեց ջրային
օրենսգիրքը, որը, լիովին համահունչ է կայուն զարգացման
հայեցակարգի ոգուն: Ըստ այդ օրենսգրքի, ջուրը նույնիսկ
բնության գրկում համարվում է ապրանք և դրա վրա դրվում է
ռեսուրսավճար: Երբ ջրի համար ռեսուրսավճար են վերցնում
և նա մտնում է ազատականացված շուկայի դաշտ, դա նույնն
է, որ մարդկանց մի ստվար հատվածի գերանդիով հնձեն:
Մինչև օրենքի ընդունումը, այդ օրինագծի ջատագովները՝
մի շարք միջազգային կազմակերպությունների ներկայա-
ցուցիչներ հայտարարեցին, որ փորձ է արվում միջազգային
կոնցեպցիաները ներմուծել Հայաստանի օրենսդրական դաշտ։
Եվ դա նրանց հաջողվեց։ Նոր ընդունված ջրային օրենսգիրքը
դառնալու է մոդել և դրանով պետք է վերաձևվեն արդեն գոր-
ծող ու նոր ընդունվելիք օրենքները։ Այն դառնալու է մոդել՝ նաև

218
աշխարհի շատ երկրների համար: Իսկ ԱԺ-ի կողմից օրենքի
ընդունումից հետո, իբրև թե կատարվեց շրջակա միջավայրի
վրա դրա ազդեցության գնահատում-աճպարարությունը: Այս
ամենը արվեց, որպեսզի այն կատարյալ երևա և Հայաստանի
օրինակով ուրիշ երկրներում այդ օրենքի տեղայնացումն ու
ընդունումը հարթ անցնի: Ստացվում է, որ մենք հերթական
անգամ դառնում ենք փորձադաշտ վտանգավոր օրենքներ
ընդունելու և տարածելու գործում:
Որքան էլ տխուր փաստ է, այնուամենայնիվ պետք է
համաձայնվենք, որ Հայաստանը վաղուց վերացվել է տեխնո-
լոգիական, գաղափարական և քաղաքական փորձադաշտի։
Այսպես, ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո, Հայաստանում առա-
ջինը փորձարկվեց տնտեսության «շոկային թերապիան»,
որը բերեց՝ գործազրկություն, աշխատավարձերի կտրուկ
նվազում, ազատականացվեց հացի և մյուս կենսական
մթերքների գները, Հայաստանը առաջիններից մեկն էր, որ
սկսեց սեփականաշնորհման և հատկապես հողի սեփակա­
նաշնորհման գործընթացը, նաև՝ առաջիններից էր, որ կտրուկ
փոփոխություններ արեց իր օրենսդրական դաշտում:
Այժմ տեսնենք թե ինչ տվեց Հայաստանին շուկայական
հարաբերությունների ազատականացումը, նաև ռազմա­
վարական նշանակության ոլորտների և օբյեկտների սեփա­
կանաշնորհումը, որոնք նույնպես թելադրված էին դրսից:
Նախ՝ հանգեցրեց սոցիալական խիստ շերտավորման, միջին
խավը, որը նախկինում մոտ 99 տոկոս էր՝ վերացավ։ Արդյուն-
քում տեղի է ունենում այն, ինչը նախատեսված էր սցենարով՝
չքավորներ և շատ փոքրաթիվ գերհարուստներ: Հայաստանի
համար առանցքային և ռազմավարական նշանակության
օբյեկտները դարձան օտարի սեփականություն և օտարվեցին
հայ ժողովրդից (կապը, ԲԷՑ-երը, օդանավակայանը, վաղը՝
հավաբաբար նաև ջուրը): Հողի սեփականաշնորհումը բե-
րեց նրան, որ հողագործությունը և անասնապահությունը
դարձան անկառավարելի: Դրա արդյունքում ավելացան
անապատացած տարածքները, և դա՝ մեր առանց այն էլ
սակավահող երկրում:

219
 Ազատականացման մասին խոսելիս, հարկ է նշել նաև
այն, որ ներկայումս Հայաստանի իշխանությունները մեծ
ոգևորությամբ պատրաստվում են անդամագրվել Առևտրի
Համաշխարհային կազմակերպությանը, արհամարհելով
հանրապետությունում առկա որևէ այլ կարծիք և առանց
հասարակական լուրջ քննարկման: Այնինչ ակնհայտ է,
որ ԱՀԿ-ին անդամագրվելը մեզ նման թույլ երկրների հա-
մար առաջին հերթին նշանակում է գործազրկության աճ,
քանի որ համաշխարհային շուկան կխեղդի տեղական թույլ
շուկաները, որոնք հավասար մրցակից չեն կարող լինել, աս-
տիճանաբար կվերանա տեղական արտադրանքի անհրա-
ժեշտությունը: ԱՀԿ-ին անդամակցելը կբերի գների կտրուկ
աճի, ինչն էլ կհանգեցնի աղքատ ազգաբնակչության կենսա-
կան անհրաժեշտ մթերքներից և էներգետիկ ռեսուրսներից
կտրելու իրողությանը: ԱՀԿ-ին անդամագրվելը և ընդհանրա-
պես՝ համաշխարհային վերջին գործընթացներին մասնակից
դառնալը նշանակում է՝ պայմաններ ստեղծել սննդամթերքի,
կապի, կոմունալ ծառայությունների, էներգետիկայի գների
ու սակագների բարձրացման համար։ Հարկերը կհասնեն մի-
ջազգային մակարդակի (էլ չասենք, որ դրանց մի մասը այսօր
էլ գերազանցում են միջազգային մակարդակը, առանց հաշվի
առնելու պետականորեն սահմանված խղճուկ եկամուտները):
Արդյունքում, բնակչության մոտ 70‑80%-ը, որ մինչ օրս ներքին
ռեսուրսների հաշվին ապրում էին, այժմ արդեն աստիճանա-
բար կզրկվի կենսապահովման տարրական պայմաններից:
Ինձ ուղղակի զարմացնում է Հայաստանի իշխանավորների
պահվածքը. նրանք կարծես չեն նկատում, թե ինչ ողբերգական
վիճակում է հայտնվել մեր երկիրը:
Զրուցեց Լևոն Գևորգյանը

220
 ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄ ԸՆԿԱԾ Է
ՍԻՈՆԻԶՄԻ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ
25 մայիսի, 2012| hetq.am
Posted by norkhosq.net on Mai 27th, 2012
«Կայուն զարգացման հայեցակարգը համարյա դարձել է
աշխարհի Սահմանադրությունը, ու եթե չկանխվի այս գործըն-
թացը, կայուն զարգացման հայեցակարգը բազմաթիվ ազգերի
գերեզման կտանի», — այսօր լրագրողների հետ հանդիպման
ժամանակ հայտարարեց «Կանաչների միության» նախագահ
Հակոբ Սանասարյանը:
Նրա կարծիքով` կայուն զարգացման հայեցակարգը
ոչնչացնում է պետությունը, դրա սահմանները, պետական կա-
ռավարման համակարգը դարձնում է ապակենտրոն, նույնը կա-
տարվում է նաև այլ բնագավառներում:
«Կանաչների միության» նախագահի խոսքերով` սկզբում
ինքը ևս մեծ ցնծությամբ է ընդունել կայուն զարգացման հայե-
ցակարգը, սակայն հետագայում հասկացել է, որ դրա վտան-
գավոր գաղափարախոսություն է: Նրա կարծիքով` հայեցա-
կարգը պետք է ենթարկվի էկոլոգիական փորձաքննության,
քանի որ առաջարկվող գաղափարները հակասության մեջ են
խոստացվող նպատակներին հասնելու մեխանիզմների հետ,
այն գիտականորեն հիմնավորված չէ և ուտոպիա է հիշեցնում,
բացի այդ` ոչ միայն չի արտահայտում համայն մարդկության
շահերը, այլև ուղղված է նրա դեմ:
Հ. Սանասարյանը նշեց, որ առաջիկայում ՀՀ նախագահն
իր պատվիրակների հետ պետք է մեկնի Բրազիլիա` նշելու
այդ աղետաբեր հռչակագրի 20-ամյակը` վերահաստատելու
հավատարմությունն այդ փաստաթղթին:
Նրա կարծիքով` կայուն զարգացման հռչակագիրը, առա-
ջին հայացքից թվում է, թե լավ է կազմված, սակայն կարելի է
ասել, որ դրա առանցքի մի մասը շատ հզոր պողպատ է, մյուս
մասը` խմոր: Հ. Սանասարյանը համոզված է, որ կայուն զար-
գացման ծրագրի հիմքում ընկած է սիոնիզմի գաղափարը,
«այդ պատճառով էլ դրամաշնորհներ են հոսում սիոնական

221
այլևայլ կազմակերպություններից: Օտարերկրյա կապիտալը,
որը պետք է նպաստեր Հայաստանի զարգացմանը, իրակա-
նում կեղծ ձևակերպումներով միլիոններ բերեց Հայաստան,
որի արդյունքում օտարերկրացիները տիրացան Հայաստանի
տնտեսությանը` ձեռք բերելով ջուրը, հանքերը, կապի միջոց-
ները և այլն:
«Կանաչների միության» նախագահն առաջարկում է վե-
րացնել նախագահական համակարգն ամբողջ աշխարհում,
վերականգնել թագավորական համակարգը, երբ երկիրը միշտ
կունենա տեր և ոչ թե ժամանակավոր պաշտոնյա: Նրա խոս-
քերով` որքան պետություններն ունենան իրենց էթնոսին հա-
մապատասխանող օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր,
այնքան իրավիճակը բարվոք կլինի:
Հ. Սանասարյանը համոզված է, որ կայուն զարգաց-
ման ծրագրի գլխավոր և հիմնական նպատակը աշխարհում
միակենտրոն կառավարում ստեղծելն է: «Վարկերը և դրամա­
շնորհները կայուն զարգացման կամ սիոնիզմի ծրագրի իրակա-
նացման ամենագլխավոր գործիքներն են, ամեն ինչը հարթում
են», — հավելեց Հ. Սանասարյանը:
Մերի Մամյան

Водный кодекс Армении …

Новости РЭЦ Кавказа», выпуск 4, стр. 11‑15, Апрель 2003 г.
Национальное Собрание Республики Армения четвёртого
июня 2002 года приняло новый «Водный кодекс» (ВК). Проект
этого Кодекса разработали на грантовские средства Агентства
Международного Развития США и Всемирного Банка.
Заинтересованная сторона, используя все средства массовой
информации, представила принятие нового водного кодекса в
обществе как беспрецедентное событие, вытекающее из инте‑
ресов населения и будущего поколения.
Действительно, проделанное является «беспрецедентным»,
так как впервые в истории человечества пытаются лишить суще‑

222
ственную часть населения их естественного права — права на
пользование водой. Фактически, с принятием нового водного ко‑
декса в систему юриспруденции Республики Армения внедрены
такие опасные понятия, разрушительные последствия которых
явно предсказуемы. Главная цель обсуждаемого Кодекса — при‑
ближение водной сферы к приватизации и превращение воды в
товар.
В процессе обсуждения проекта указанного Кодекса «Союз
Зеленых Армении» (СЗА) представил рабочей группе свои заме‑
чания и предложения. Документы, представленные СЗА, были
также опубликованы в четвёртом номере журнала «Гарун» за
2002 год. В возникших у СЗА вопросах, основная обеспокоен‑
ность касалась права приватизации водной сферы.
Члены рабочей группы на отдельных официальных обсужде‑
ниях объявляли, что большая часть замечаний уместна и начи‑
нать приватизацию в этой сфере преждевременно. Они заверили,
что на утверждение Национального Собрания Республики Арме‑
ния будет представлен другой — «улучшенный» вариант проекта.
Обещание было «выполнено» …
Мы полагали, что в итоге проведенных изменений уже убра‑
ны положения, ведущие к приватизации водной сферы. Однако…
Лишь отдельные положения были изменены и разбросаны по
разным статьям, отдельные слова и термины заменены синони‑
мами.
Проведенный переворот в водной сфере не вызвал серьез‑
ного беспокойства у населения страны. В этом решающую роль
сыграла односторонняя и последовательная пропаганда, также
как и то, что мы, будучи незнакомы с мировым нравом, предста‑
вить себе не могли, что нас хотят лишить воды насущной.
В отчете заместителя руководителя рабочей группы о про‑
екте нового кодекса, представленном 12 марта 2002 года на
парламентских слушаниях, содержалась достойная внимания
информация. Представляем выдержки из этого доклада: «Мы
70 лет считали воду даром природы и в условиях изобилия воды
мы страдали из-за ее недостатка. После приватизации всей

223
системы водной сферы и превращения воды в товар население
освободится от страданий и будет жить при изобилии воды.
Если вода станет товаром и будет правильно использоваться,
то мы будем иметь возможность сохранить воду для будущих
поколений. В нынешних условиях это невозможно. Государство не‑
платежеспособным даст деньги, и они наравне с имущими и с до‑
стоинством будут пользоваться водой. При указанных условиях
мы будем иметь возможность полностью собрать плату за воду»
Остается непонятным, на чем основаны вышеприведенные
выводы. Так, например, плата за воду не связанна с бытностью
воды как товара. Будет ли она товаром или нет — пользовате‑
ли обязаны платить. Будет ли собрана полностью плата за воду
зависит от занятости потребителей и их реальными доходами.
Безусловно, возможно собрать плату за воду на 100 процентов,
но в этом случае неплатежеспособные лишатся воды, а значит и
права на жизнь.
Кроме того, трудно представить, что, превращая водную си‑
стему в частную собственность, а воду в товар, можно защитить
интересы будущего поколения. Но то, что этот процесс направлен
именно против них — очевидно. Другое дело, когда под «буду‑
щим поколением» подразумевается потомство «избранных».
По данным J. Rothfeder («Every drop for sale», 2001 год) в 1980-
ых годах в Англии через некоторое время после приватизации
управления водной сферы возникли различные проблемы, в чис‑
ле которых ухудшение качества воды.
Владелец водоснабжения канадского города Валкертон ин‑
формировал о наличии в воде патогенных микробов лишь спу‑
стя пять дней после обнаружения. В итоге — семь смертей и две
тысячи тяжело больных.
Для улучшения полуразрушенной системы водоснабжения
Буэнос-Айреса в 1993 году ее сдали на 30 лет организациям «Luez
Lyonnaise» и «Vivendi». Но, через несколько лет аргентинские вла‑
сти обнаружили, что программа не оправдывает себя и начали
работать над объявлением договора недействительным.
25 апреля во время общественных слушаний представитель

224
Агентства Международного Развития США господин М. Бойд объ‑
явил, что ВК Армении должен стать эталоном для разработки
прочих законов республики. Другой же представитель данной
организации господин М. Джонстед, который является экспер‑
том-координатором ВК, не только поддержал сказанное своим
руководителем, но и предоставил такие сведения, которые про‑
лили свет на многочисленные предсказания и споры. Представ‑
ляю выдержку из его объемного доклада:
«Проект нового водного кодекса — это результат финанси‑
рования Агентства Международного Развития США. Мы желаем
международные концепции ввести в национальные. Выраженные
в этом проекте положения вытекают из принципов междуна‑
родных организаций. Мы должны применить в Армении лучший
мировой опыт. Надеемся, что этот кодекс станет моделью как
для изменений в законодательстве Республики Армения, так и для
принятия в будущем водного кодекса во всем мире. Этот Закон
устанавливает, что вода является собственностью всего ар‑
мянского народа, поэтому общество должно следить за своим
имуществом, а Правительство Армении от имени своего наро‑
да должно только управлять этой системой. Водопользователи
свои вопросы будут решать посредством созданной нами и уста‑
новленной законом комиссии, а не через суд».
Не комментируя вышеприведенное, отметим только, что Ко‑
декс должен пройти долгий путь…
При обсуждении вопроса о собственности заинтересованная
сторона указывает на статью четвёртую Кодекса («Находящиеся
на территории Республики Армения водные ресурсы являются
государственной собственностью и руководятся, используются и
облагаются согласно установленному законом порядку. Установ‑
ленные водной программой водные системы государственного
значения являются государственной собственностью и не под‑
лежат приватизации. Системы неотчуждаемых зон магистралей
и меж общинного водоснабжения и водоотведения являются го‑
сударственной собственностью и не подлежат приватизации») и
утверждают, что повода для беспокойства нет, так как приватизи‑

225
роваться будет только управление водной сферой, а не объекты,
имеющие стратегическое значение.
Отметим, что вышеприведённая статья находится в несоот‑
ветствии с общим содержанием Кодекса. Что касается целесоо‑
бразности приватизации системы управления водной сферы и
объектов, не имеющих стратегического значения, то необходи‑
мо помнить, что несколько лет назад законно ставился запрет
на подобную приватизацию. К сожалению, не удалось избежать
«цепной реакции» и, в результате, многие отрасли и объекты,
имеющее для Армении стратегическое значение «обрели новых
хозяев».
Из содержания «Водного Кодекса» можно предположить, что
государству полагаются неиспользуемые (статические) водные
ресурсы, а используемые (динамические) водные ресурсы обо‑
гатят собственника (в Проекте нового кодекса о недрах Земли
ограничения почти те же: добыча ископаемых за символическую
плату — собственнику-пользователю, а уже опустевшие шахты —
государству).
Мотивы принятия указанного кодекса очевидны. Вода, осо‑
бенно питьевая вода горных родников, принадлежит к редким
природным ресурсам, а в мире не все имеют к ней доступ. Ви‑
димо, это и является причиной резкого повышения цен, якобы,
лишь для их сохранения и экономии. В действительности, цель
завуалирована. Здесь вспомнился тот анекдот советских времен
о дефицитных товарах, что «все равно, всего на всех не хватит».
Сегодня таково кредо сильных мира сего. В заключение хочет‑
ся подчеркнуть, что закрепленные в ВК главные положения не
вытекают из интересов страны и ее населения. По логике вещей
социальное положение населения и предлагаемые реформы не‑
совместимы.

226
 ՊԱՅՔԱՐ ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԴԵՄ ԿԱՄ
ՀԵՐԹԱԿԱՆ ԽԱՂ
«Առավոտ», 2012․11․24
Այս ոչինչ չտվող խնդրին չէի անդրադառնա, եթե չկարդայի
վարչապետի կարգադրությունը իր աշխատակազմի ղեկավար
Դավիթ Սարգսյանին՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարում ընդգրկել
նաեւ որոշ հասարակական կազմակերպությունների: Ստաց-
վում է, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարի աշխատանքները վար-
չապետը վստահել է նաեւ Դ. Սարգսյանին, ինչն ինձ մոտ պար-
զապես տարակուսանք առաջացրեց:
Ինչո՞ւ ես նրան չեմ վստահում՝ որպես կոռուպցիայի դեմ
պայքարում շահագրգիռ պաշտոնյայի:
2009 թ. մայիսի 26-ին ատոմակայանի եւ Թեղուտի
խնդիրներին վերաբերող 2 նամակ հանձնեցի անձամբ Տիգ-
րան Սարգսյանին, եւ վարչապետը իմ ներկայությամբ դրանք
տվեց իր աշխատակազմի ղեկավար Դավիթ Սարգսյանին՝
կարգադրելով շտապ ընթացք տալ այդ նամակներին: Մոտ
մեկուկես ամիս հետո նորից եղա վարչապետի մոտ եւ
հետաքրքրվեցի, թե ինչո՞ւ մինչեւ հիմա պատասխան չեմ
ստանում: Նա իր մոտ կանչեց Դ. Սարգսյանին եւ հարցրեց
այդ նամակների ընթացքի մասին: Դ. Սարգսյանը ասաց, որ
հենց նույն օրը նամակներն ուղարկել է համապատասխան
գերատեսչություններ:
Հաջորդ օրն ինձ հրավիրեցին էներգետիկայի նախարա-
րություն. հենց նույն օրը իրենք ստացել էին նամակը եւ ան-
միջապես ինձ կանչել: Նամակի վրա ես տեսա Դ. Սարգսյանի՝
մեկ օր առաջվա մակագրությունը: Փաստորեն, մեկուկես
ամիս նա նամակը պահել էր իր դարակում, ինչն էլ հայտնեցի
վարչապետին: Սակայն ոչ մի փոփոխություն: Իհարկե, հենց
այդպես էլ պետք է լիներ, քանզի, օրինակ, հանքարդյունաբե­
րական նախագծերի քննարկումներում եւ այդ ոլորտում
կայացրած որոշումներում պետական պաշտոնյաները մշտա-
պես պաշտպանել են ձեռնարկատերերի շահերը, անգամ այն
դեպքերում, երբ իրականացվելիք նախագծերը Հայաստանի

227
Հանրապետության համար խիստ վնասաբեր են եւ նույնիսկ
ունենալու են աղետալի հետեւանքներ: Օրինակները բազում
են:
2008 թ. սեպտեմբերի 12-ին Տիգրան Սարգսյանի մոտ
կայացած խորհրդակցությունում (արձանագրություն հ.
88‑180) վարչապետի հանձնարարականով արձանագրությու­
նում գրվել է, որ մինչեւ 2008 թ. տարեվերջը կազմել եւ քննարկ-
ման ներկայացնել Թեղուտի հանքավայրի շահագործման 25
տարիների նախագիծ-ՇՄԱԳ-ը: Մինչ հանձնարարական տալը՝
վարչապետը ժամկետի հարցը համաձայնեցրեց խորհրդակ­
ցությանը մասնակից բնապահպանության նախարարության
եւ «Վալեքս» ընկերության ներկայացուցիչների հետ: Անցել է
4 տարի, սակայն այդ նախագիծը դեռ չի կազմվել: Այս հարցի
հետ կապված՝ բազմիցս հիշեցրել ենք վարչապետին: Անօգուտ:
Արդյոք ամբողջովին կոռուպցիայի հետեւանք չէ՞, որ շահա-
գործման աշխատանքներ են ծավալվում Թեղուտի հանքավայ-
րում: Հանքավայրի նախագիծը կիսատ է. 25 տարվա փոխարեն
ներկայացված է միայն 8 տարիների նախագիծը: Նախագծում
կան լուրջ թերություններ եւ կեղծիքներ, ծայրաստիճան ցածր է
գնահատված ՀՀ ունեցվածքը, օրինակ՝ անտառային տարածքի
հողերի 1քմ-ը գնահատվել է ընդամենը 2,8 դրամ, առանձին
դեպքերում նաեւ՝ 1քմ-ը՝ 0,8 դրամ: Այս նախագիծը ՀՀ կառա-
վարությունը դարձրել է բացառիկ՝ հանրային գերակա շահ,
որի հետեւանքով հարյուրավոր գյուղացիներ կորցնում են
իրենց հողերը: Բացի ՀՀ վարչապետից եւ բնապահպանության
նախարարից՝ այս խնդրով դիմել ենք նաեւ ՀՀ նախագահ Սերժ
Սարգսյանին եւ ՀՀ գլխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանին,
սակայն պետության ու ժողովրդի շահերին հակասող, բայց
առանձին ընտանիքներին հարստացնող այդ ապօրինի գոր-
ծողությունը չկասեցվեց:
2008 թ. հունիսին վարչապետի մոտ կայացած խորհրդակ­
ցությունում ներկայացվեց, որ ՀՀ-ում հանքարդյունաբե­
րությունը հիմնականում հարկային դաշտից դուրս է. հան­
քարդյունաբերության թափոնները չեն հարկվում, որը խոշոր
վնաս է հասցնում Հայաստանին: Այս հարցը քննվեց նաեւ

228
2008 թ. սեպտեմբերի 12-ի վերը նշված խորհրդակցությունում,
որի արձանագրությունում վարչապետ Տ. Սարգսյանը արել է
հետեւյալ կարգադրությունը. «Վեցամսյա ժամկետում ՀՀ ֆի-
նանսների նախարար Տ. Դավթյանի, էներգետիկայի եւ բնական
պաշարների նախարար Ա. Մովսիսյանի, էկոնոմիկայի նախա-
րար Ն. Երիցյանի, ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ նախագահ Գ. Խաչատրյանի հետ
համատեղ քննարկել ՀՀ-ում առկա հանքարդյունահանման հե-
տեւանքով առաջացած թափոնների հաշվարկման եւ դրանց՝
օրենքով սահմանված կարգով հարկման հաշվարկի վերաբեր-
յալ հարցերը եւ սահմանված կարգով ՀՀ կառավարություն
ներկայացնել առաջարկություն»: Արդյունքում ՀՀ կառավա-
րությունը ԱԺ ներկայացրեց օրենքի զավեշտական մի նա-
խագիծ, որով հանքարդյունաբերական 1 տոննա թափոնը ՀՀ
տարածքում տեղադրելու դիմաց սահմանվում էր ընդամենը
3 դրամ հարկ: ԱԺ-ում այդ 3 դրամը դարձրին 1 դրամ, սակայն
այդ էլ չընդունվեց: Չնայած վարչապետը քաջատեղյակ է, որ
հանքարդյունաբերության թափոնները հարկման ենթարկե-
լով, ինչպես նաեւ հանքարդյունաբերության հետեւանքով ՀՀ
տնտեսությանը հասցված վնասը (այժմ ՀՀ-ում շահագործվում
է ավելի քան 500 հանք՝ մետաղական եւ ոչ մետաղական) պե-
տական գանձարան մուտքագրելով՝ շատ խոշոր ծավալների
մուտքեր կլինեն պետբյուջե, եւ կտրուկ կբարելավվի բնակ-
չության սոցիալական վիճակը, սակայն այս հարցում նույն-
պես ցուցաբերում է ոչ պետական մոտեցում եւ չի կանխում
առանձին անհատների գերհարստացումը եւ պետության
աղքատացումն ու ժողովրդի հարստահարումը: Փաստորեն,
ժողովրդի ունեցվածքը բաժին է հասնում մի քանի անհատ-
ների: Սա պատահականությո՞ւն է, թե՞ համակարգված կոռուպ-
ցիայի հետեւանք:
2011 թ. հուլիսի 22-ին Սոթքի ոսկու հանքավայրում առանց
նախագծի ու համապատասխան թույլտվությունների կա-
ռուցվող օբյեկտի խնդրով դիմել ենք ՀՀ գլխավոր դատախազ
Աղվան Հովսեփյանին: Ստացել ենք 5 գրություն, որոնցում աս-
վում է, որ հարցը քննվում է, սակայն առ այսօր ոչ մի պատաս-
խան չենք ստացել: Եվ պետք է նշեմ, որ խնդրո առարկա այդ

229
ապօրինի սարքը ոչ միայն կառուցվել, այլեւ մոտ 1 տարի է՝ շա-
հագործվում է:
Եթե համակարգված կոռուպցիայի հետեւանք չէ, ապա ինչ-
պես է, որ, օրինակ, Դալմայի այգիներում օրինական պայմա-
նագրեր ունեցող 1800 վարձակալների պայմանագրերը առ
ոչինչ է համարում թե՛ Երեւանի քաղաքապետարանը, թե՛ ՀՀ
կառավարությունը եւ թե՛ ՀՀ նախագահական համակարգը, այն
դեպքում, երբ վարձակալները նրանց ներկայացնում են նաեւ
պետությանը՝ հողի եւ ջրի հարկ վճարած գումարների փաս-
տաթղթերը: Նույնը կարելի է ասել բազում հողատարածքների
եւ հազարավոր այլ ունեզրկված ՀՀ քաղաքացիների մասին:
Եթե կոռուպցիան իշխանական համակարգի մենաշնորհը
չէ եւ համակարգված չէ, ապա ինչպե՞ս է, որ դատական համ-
ակարգում հարուստների անձնական շահը միշտ գերակա
է: Կամ՝ ինչո՞վ է պայմանավորված դատավորների անսահ-
ման համարձակությունը՝ բացարձակ անարդար որոշումներ
կայացնելիս:
Հասկանալի է, այսօրվա կոռուպցիայի պայմաններում
կքայքայվի ու կվերանա պետությունը, երկիրը կդատարկվի,
հետեւաբար պետք է այդ սպանիչ չարիքի ճանապարհը շու­
տափույթ փակել: Ըստ իս, դրան հասնելու միջոցներից են՝
հրաժարվել պետական կառավարման համակարգի ուռճաց­
վածությունից եւ անցնել անկախության առաջին տարվա հա-
մակարգին, այսինքն՝ իշխանություն առանց նախագահական
համակարգի, վերականգնել մահապատիժը եւ պետական պաշ-
տոնյաների նկատմամբ պատժամիջոցները կրկնապատկել,
ազգայնացնել ընդերքի պաշարները եւ ռազմավարական նշա-
նակություն ունեցող մյուս հարստությունները, սանձահարել
վարկային գործընթացը, վերացնել աշխատավարձերի եւ
նպաստների բազմապատիկ տարբերությունները: Տպավորու-
թյուն է ստեղծվում, որ ՀՀ-ում կոռուպցիայի դեմ լայնածավալ
խոսակցությունները միջազգային զորեղ ուժերի թելադրան-
քով են, այն էլ՝ աշխարհի համարյա բոլոր երկրների համար:
Պետք է հարց տալ. արդյոք այդ զորեղ ուժերի թելադրանքով
ու պարտադրանքով չէ՞ր, որ, օրինակ, Հայաստանը հայտնվեց

230
այսօրվա աղետալի վիճակում, եւ այդ նույն կոռուպցիան
ծավալվեց ու խորացավ: Կոռուպցիայի դեմ հայտարարված
պայքարը հիշեցնում է աշխարհով մեկ աղքատության դեմ պայ-
քարին: Խորացնել աղքատությունը եւ վերացնել աղքատներին՝
մեծամասամբ:

ԺԱՄՆ Է ՍԹԱՓՎԵԼՈՒ՝ ԿՈՐՑՆՈՒՄ ԵՆՔ ՄԵՐ

ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ
Հայաստանի Հանրապետությունում վարվող քաղաքա-
կանությամբ աստիճանաբար թուլանում ու քայքայվում է հայ
ժողովրդի լինելիության հիմքերը: Եվ եթե մենք չսթափվենք,
դուրս չգանք թմբիրից և չգիտակցենք մեր կյանքին ու մեր
երկրին տեր կանգնելու հրամայականը և կշռադատված գործ-
նական քայլեր չձեռնարկենք, ապա հայ ժողովրդի հարատևման
հարցը կմնա որպես դատարկ երազանք՝ ուտոպիա: Քանզի այն,
ինչ կատարվում է, պարզորոշ ցույց է տալիս (միայն անհրա-
ժեշտ է համադրել փաստերը և ձերբազատվել՝ «գոյություն ենք
ունեցել, կանք ու կլինենք» և նման մակերեսային և մոլորեցնող
թեզերից), որ արդեն լուրջ կորուստներ ունենք և մեր ապագան
վտանգված է:
Արդեն համարյա բոլորը տեսնում ու համոզվում են, որ
մեր երկրում իրականացվող քաղաքականությունը դրսից է
թելադրվում և այն ոչ միայն չի համապատասխանում մեր շա-
հերին, այլև ուղղված է հենց մեր դեմ: Եվ ի՞նչն է ամոթաբերն
ու ողբերգականը, որ այդ գոծընթացը կանխելու ուղղությամբ
համարյա ոչինչ չենք անում:
Հավանաբար մեր հանրապետության առաջին դեմ-
քերը իրենց մխիթարում են, թե ինչ կարող ենք անել, բոլոր
նորանկախ, Խորհրդային միության տրոհումից առաջացած,
երկրներում էլ նույն վիճակն է։ Այդպես չէ։ Օրինակ, պարզ
երևում է, որ Բելոռուսում արտաքին թելադրանք չկա։
Այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ հայ ժողովուրդը
ոչ պետություն ունի և ոչ էլ ժողովրդական իմաստություն:

231
Օրեց-օր ավելի ու ավելի է ամրապնդվում ու հզորանում ար-
տաքին թելադրանքը, ինչի հետևանքով մեր երկրում` մեր
շահերը հակասող օրենքներ են ընդունվում (օրինակ, Բաժ-
նետիրական ընկերությունների, Էներգետիկայի, Ընդերքի,
Անհատական համարանիշերի մասին օրենքները, Ջրային
օրենսգիրքը և այլն), կառավարման համակարգը շարունա-
կաբար ուռճացվում է, կտրուկ բարձրացվում են հարկերը,
տուրքերը, սակագները (որոշ դեպքերում 10‑20 անգամ, օրի-
նակ, մինչև 1994 թվականի հունիսը, ՀՀ քաղաքացիներից մեկ
կիլովատտ էլեկտրաէներգիայի դիմաց գանձում էր 0,4, իսկ
սկսած 1999 թվականի հունվարից` 4,9 ցենտ), որի հետևանքով
խորանում և հիմնարար արմատավորվում է աղքատությունը,
կողոպտվում են բնական պաշարները … և այդ ամենին զուգա-
հեռ, «խղճի ազատության» քողի տակ, մեր երկրում ծավալվում
են ամենավտանգավոր գաղափարներ քարոզող աղանդները,
և «ներկրվող» նոր բարքերը ուղղակիորեն «լափում» են մեր
ազգային ավանդույթները… Փաստորեն իրականություն է դառ-
նում հայ ժողովրդի ոչնչացման զազրելի ծրագիրը, սակայն այս
անգամ, փոխվել է իրականացնողը կամ արվում է համատեղ:
Վերջին 10 տարիներին մեր երկրում այնպիսի հիմնա-
րար փոփոխություններ են կատարվել և այնպիսի սրընթաց
արագությունով, որոնց չէր դիմակայի նույնիսկ հարյուրամյ-
ակների պետական կառավարման ավանդույթ և հզոր քաղա-
քական ու տնտեսական ներուժ ունեցող որևէ երկիրը: Այն աս-
տիճանաբար կքայքայվեր ու կկորցներ իր դիրքերը, էլ ուր մնաց
նորանկախ Հայաստանը, երբ հայ ժողովուրդը դարեր առաջ
զրկվել է պետություն ունենալուց և առայժմ հեռու է պետու-
թյուն կառավարելու հմտություններից…
Հայաստանի հանրապետության բնակչությունը դարձել է
յուրօրինակ մի թիրախ, որը գնդակոծվում է բոլոր հնարավոր
ուղղություններից… մարդիկ «շնչահեղձ» են լինում:
Համարյա բոլորն են տեղյակ, որ մեր երկրում, համաշխար-
հային չափանիշներ որդեգրելու պարտադրանքով, հաշված
օրերի ընթացքում, ամսական աշխատավարձը և թոշակը դար-
ձավ 5‑10 դոլար, որին զուգահեռ դաժանորեն բարձրացվեցին

232
ապրանքների և ծառայությունների գները, ինչպես նաև` հար-
կերը: Այսօր ՀՀ բնակչության ճնշող մեծամասնությունն ավելի
քիչ, նույնիսկ անհամեմատ քիչ աշխատավարձ-թոշակ-նպաստ
է ստանում, քան նրանցից պահանջվող տուրքերն ու վարձերն են:
Բնակչությունը խոսում է միայն իրականացված էներ-
գետիկ տեռորի մասին, սակայն ջրի ոլորտում կատարվող
տեռորը, սահմռկեցուցիչ է. ջուրը օրենսդրորեն դարձավ
ապրանք և այդ ոլորտում խրախուսվում է միայն շահույթ
հետապնդող գործունեություն, ինչպես ժամանակին դա
արվեց էներգետիկայի ոլորտում (Ջրային օրենսգրքի նա-
խագծում կար նաև այն հոդվածը, որ ջրի ոլորտում շահույթ
չհետապնդող ներդրումները պետք է արգելվեն, ճիշտ է, այդ
հոդվածը բողոքների արդյունքում հանվեց, սակայն ընդուն-
ված օրենսգրքի ամբողջ բովանդակությունը համահունչ է
այդ հոդվածին): Մինչ այդ աղետաբեր օրենքի ընդունումը.
սկսած 1992‑93 թվականներից, բնակչությանը ոռոգման ջուր
չէին տալիս, այն դեպքում, երբ այդ ջուրը, նաև Սևանա լճից
վերցրած ջուրը, լցվում է Արաքս գետը և հոսում դեպի ադրբե-
ջան` Կասպից ծով: Պատճառաբանությունը հետևյալն էր.
«մարդիկ պետք է սովորեն ու հասկանան, որ օգտագործած
ջրի համար անհրաժեշտ է վճարել»։ Համապատասխան պաշ-
տոնյաները անտեսում էին բնակչության այն առաջարկները,
որ օգտագործած ջրի վարձը վճարվի աշնանը, երբ գյուղացին
իր արտադրած բնամթերքը կվաճառի և դրամ կունենա, սա-
կայն դաժանորեն մերժվում էր գյուղացու համար փրկարար և
պետության համար շահեկան այդ առաջարկը։
Տնտեսության, հետևաբար՝ պետության աղքատացման
գործընթացը շարունակվում է: 2002 թվականին ջուրը օրենս­
դրորեն ապրանք համարելուց հետո լրատվամիջոցներով
տարածվում է պաշտոնական հետևյալ թեզը. «աղքատները
խանութներից առանց վճարի հաց չեն կարող վերցնել, այ-
սուհետ այդպես է լինելու նաև ջրի խնդրում»: Մեր Հանրա-
պետության «բարեփոխիչ» ղեկավարները, ստրկամտորեն ու
հլու-հնազանդ, դրսից թելադրվող այդ կարգադրությունները
կատարելիս, փաստորեն, անտեսում են բնակչության ապրելու

233
իրավունքը: Թող տպավորություն չստեղծվի, թե ես քարոզում
եմ՝ օգտագործած ջրի համար չվճարել։
Այստեղ շատ հակիրճ անդրադառնամ ազգային ունեց-
վածքի ապապետականացման- սեփականաշնորհման, այ-
սինքն, ժողովրդից ունեցվածքը խլելու և ուրիշների հանձնելու
խնդրին:
Կարող եմ վստահորեն ասել, որ սեփականաշնորհումը կա-
տարվել ու կատարվում է արտաքին ուժի` Միջազգային հեղի-
նակավոր կազմակերպությունների պարտադրանքով ու նրանց
ճաշակով։ Այս գործընթացում Հայաստանի Հանրապետության
քաղաքացիները զրկված են ռազմավարական նշանակություն
ունեցող ոլորտների և օբյեկտների սեփականաշնորհմանը
մասնակցելու հնարավորությունից։ Ասածս հաստատում են
Միջազգային կազմակերպությունների և Հայաստանի Կառա-
վարության միջև կնքված որոշ վարկադրամաշնորհային պայ-
մանագրերը:
Չխոսելով արդեն սեփականաշնորհած ոլորտների և օբ-
յեկտների մասին, նշեմ, որ օրերս ստորագրվելու է Սևան-
Հրազդան կասկադի հիդրոէլեկտրակայանները «Ռուսաստանի
միացյալ էներգահամակարգ» բաժնետիրական ընկերությանը
վաճառելու փաստաթուղթը: Այդ ընկերության տերը Ռուսաս-
տանի քաղաքացի, հանրահայտ խարդախ` Չուբայսն է:
Սևան-Հրազդան հիդրոհանգույցի 7 հիդրոէլեկտրակայան-
ները, ավելի քան 560 մեգավատ գումարային հզորությամբ, վա-
ճառելու են ընդամենը 25 մլն դոլարով: Այդ գումարը Չուբայսը
հանձնելու է Ռուսաստանի միջուկային վառելիք արտադրող
այն ձեռնարկությանը, որին Հայաստանը արդեն օգտագործած
միջուկային վառելիքի դիմաց պարտք է 40 մլն դոլար: Վեր-
ջերս Հայաստանի Հանրապետությունը նույն ձեռնարկությու-
նից վերցրել է ևս 10‑11 մլն դոլարի արժողության միջուկային
վառելիք: Չուբայսը համաձայնել է նշված պարտքերը մա-
րել, եթե նրան հնարավորություն տրվի էլեկտրաէներգիայի
սակագները բարձրացնելով մոտակա հինգ տարիներին այդ
գումարները ետ ստանա: Ինչին համաձայն են մեր իշխանու-
թյունները:

234
 Սևան-Հրազդան կասկադի հիդրոէլեկտրակայանների
սեփականաշնորհմամբ դրանց հողային տարածքները դառ-
նալու են չուբայսյան սեփականություն: Այդ հարցին վերա-
բերող հատուկ օրենք են ընդունել (ՀՀ Սահմանադրությունը
մերժում է օտարերկրացիներին հողի սեփականատեր լինել:
Սույն թվականի մայիսի 25-ին Սահմանադրության հանրաքվեի
դրված տարբերակում ասվում է, որ ՀՀ քաղաքացիներին հավա-
սար իրավունքով ՀՀ հողատարածքի սեփականատեր կարող
է լինել նաև օտարերկրացիներ: Այստեղ անհրաժեշտ է հիշել
այն ողբերգությունը, ինչ կատարվեց Պաղեստինում մոտա-
վորապես 85‑90 տարի առաջ, երբ Անգլիայի միջամտությամբ,
հասկանալի է «բարի կամքի դրսևորմամբ», փոփոխություններ
կատարվեցին հողի առք ու վաճառքի ոլորտում… Այսօր արդեն
արդյունքն ակնհայտ է):
Չուբայսյան կողմին է տրամադրվելու նաև Հայկական
ատոմային էլեկտրակայանի ֆինանսական հոսքերի կառա-
վարումը…
Ինչպես հիշում ենք, տարիներ առաջ, մեր ատոմակայանի
վերագործարկումը հիմնավորվում էր տնտեսական ան-
կախության և բնակչության բարեկեցության ապահովման
երաշխիքներով:
Եվ ի՞նչ ստացանք.
ա) լրացուցիչ քանակությամբ ռադիոակտիվ թափոններ,
որոնց մեկուսացման և ապահով պահելու համար հարյուրա-
վոր տարիներ պետք է մեծաքանակ ծախսեր կատարվեն;
բ) ատոմակայանի սպասարկող անձնակազմը, իր կատա-
րած աշխատանքին չհամապատասխանող ցածր աշխատա-
վարձ է ստանում, այն էլ ուշացումներով, երբեմն` մի քանի
ամիս;
գ) ՀՀ քաղաքացիներին մեկ կիլովատտ էլեկտրաէներգիան
վաճառվում է 25, իսկ Վրաստանին` 12 դրամով (ըստ որոշ
լուրերի, Վրաստանը Հայաստանից գնած էլեկտրաէներգիան
բարձր գնով վաճառում է Թուրքիային, նույնիսկ այդ պայման-
ներում, նա չի ցանկանում Հայաստանին վճարել վերցրած էլ.
էներգիայի արժեքը: Անցյալ տարի ավելի քան 25 մլն դոլար

235
ձևակերպվեց որպես միջպետական երկարաժամկետ վարկ:
Մեծ հավանականությամբ, Վրաստանը, հավատարիմ մնալով
իր դարավոր ավանդույթներին, նշված վարկը չի մարելու)։
դ) ատոմակայանը գործում է, սակայն նրա աշխա-
տանքը ապահովելու համար անհրաժեշտ միջուկային վա­
ռելիքի դիմաց օտարներին է հանձնվում մեր Երկրի համար
ռազմավարական բացառիկ նշանակություն ունեցող Սևան-
Հրազդան կասկադի հիդրոէլեկտրակայանները և նրանց
հողատարածքները: Չպետք է մոռանալ, որ շրջափակման տա-
րիներին Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր հենարանը
հենց այդ հիդրոէլեկտրակայաններն էին (Սևան-Հրազդան
հիդրոէլեկտրակայաններում արտադրվել է մոտ 65 մլրդ, իսկ
միայն 1993 թվականին` 2,83 մլրդ կՎտ էլեկտրաէներգիա)։
Մեզ հասած տեղեկության համաձայն` Սևան-Հրազ­
դան կասկադի հիդրոէլեկտրակայանների վաճառքից հետո
սեփականաշնորհվելու են նաև Որոտանի հիդրոէլեկտրա­
կայանները, ըստ նույն տեղեկության` սեփականատերը նույն-
պես լինելու է օտարերկրացի:
Սա միայն երևացողի մի մասն է, սակայն կան ոլորտներ,
որոնց վնասումն ու քայքայումը հենց առաջին տարիներին չէ,
որ երևում են։ Այս առումով, տագնապ է հարուցում գիտության,
կրթության, ռազմական, առողջապահության և այլ ոլորտնե-
րում վարվող քաղաքականությունը, նույնպես՝ օտար ուժերի
թելադրանքով։
2003․06․22

ԽՈԺՈՌՆԻ
Հայաստանի անտառներին վերաբերող քննարկումներում,
մշտապես խոսվում է ապօրինի հատումների և կառավարու-
թյան կողմից հատկացվող ֆինանսների խիստ անբավա­
րարության մասին և միայն առանձնազրույցներում է ասվում,
որ որոշ հատվածներում Հայաստան-Վրաստան բաժանարար

236
գիծը ընդունված է ոչ թե որևէ գետ կամ կիրճ, այլ՝ անտառը, որի
հատումները և դրա հետևանքով ազատված տարածքը բեր-
ում է նրան, որ նշված սահմանագիծը աստիճանաբար տեղա-
փոխվում է դեպի Հայաստան, քանի որ անտառը պատկանում
է Հայաստանին։ Սա հեքիաթային սյուժեի տպավորություն է
թողնում։
Ենթադրենք, թե այդպիսի համաձայնագիր կնքելու ժա-
մանակ Հայաստանի ներկայացուցիչը մի անտեղյակ կամ մեր
շահերը անտեսող մեկն է եղել, ապա ինչու այսօր այդ կարևո-
րագույն հացը լրջորեն չի բարձրացվում ու լայնորեն չի քննարկ-
վում։ Կարծես անտառի ապօրինի հատումը կամ ֆինանսների
սղությունը շատ ավելի լուրջ խնդիրներ են, քան սահմանի
տեղաշարժը՝ դեպի մեր կողմը, այսինքն՝ տարածքի կորուստը։
Ինձ հետաքրքրող որոշ հարցերի պատասխանը ունենալու
համար հինգ օր շրջագայեցի մեր Հյուսիս-Արևելքի անտառներում։
Հայաստա-Վրաստան սահմանամասում գտնվող Ջիլիզայի
անտառտնտեսության տարածքը կազմում է 11000 հա: Այդտեղ
գերակշռող ծառատեսակներն են. կաղնի, հաճարենի, հացենի,
թղկի, թեղի, իսկ պտղատու ծառատեսակներից՝ տանձենի,
ընկուզենի, խնձորենի, հոնի…
Այդ անտառտնտեսությունը բաժանված է մի քանի անտառ­
պետությունների:
Շամլուղի անտառպետությունում համատարած հատ­
ման կամ այլ լուրջ ավերածությունների չհանդիպեցի: Այդտեղ
անտառապետը՝ (Լևոն …) բարձրագույն մասնագիտական
կրթություն ունի, ավարտել է Վորոնեժի անտառային ինս-
տիտուտը: Նա, ինչպես հասկացվեց, տարածքի 5 անտառ­
պետությունների միակ բարձրագույն կրթություն ունեցող
մասնագետն է:
Ուրախալի է, որ Շամլուղի անտառպետությունում նկատ-
վում է անտառային գոտու բարձրացում, մոտավորապես 20‑25
մետր: Լալվար լեռան հարող սարալանջերին այդ բարձրա-
ցումը, մասնագետների պնդմամբ (մենք չկարողացանք մոտե-
նալ այդ տարածքներին), երբեմն հասնում է մինչև 100 մետրի:
Ըստ նույն մասնագետների, անտառային գոտու բարձրացումը

237
կապված է այն հանգամանքի հետ, որ վերջին 10 տարիներին
այդ տարածությունները չեն արածեցվում, իսկ տարիներ առաջ
դրանք ինտենսիվ արածեցվում էին գլխավորապես ադրբեջան-
ցիների կողմից:
Շամլուղի անտառների համեմատաբար լավ պահպան­
վածությունը հիմնականում պայմանավորված է նաև նրանով,
որ մոտակայքում խոշոր բնակավայրեր չկան, իսկ անտառային
ճանապարհները շատ վատ վիճակում են:
Մի քանի ժամ շրջագայեցի Շամլուղի անտառում, իհարկե
որտեղ մեքենայի ճանապարհ կար, ծավալուն ծառահատում-
ների կամ ավերածությունների, ինչպիսիք հանդիպում ենք
Վանաձորի, Իջևանի, Դիլիջանի և այլ անտառներում, Շամլուղի
անտառներում բարեբախտաբար չհանդիպեցի: Պարզ է, խոսքը
վերաբերում է ծավալուն ավերածություններին:
Անտառի վիճակի մասին խորհելիս պետք է նկատի ունե-
նալ, որ անտառային ծառայության աշխատողներն ու ղե-
կավարները, ինչպես նաև այդ ղեկավարների ամենաբարձր
ատյանների ղեկավարները իրենց աշխատավարձով նույ-
նիսկ մեկ օրվա ծախսերը չեն կարողանում հոգալ, երբ շատ
հաճախ, նույնիսկ այդ չնչին աշխատավարձը ամիսներով չեն
ստանում: Նրանք, ինչպես նաև անտառամերձ բնակավայ-
րերի բնակչությունը, ապրում են անտառային հարստություն-
ների, կարելի է ասել, հիմնականում, ավերման հաշվին: Պե-
տության կողմից նախատեսված նույնիսկ չնչին բյուջետային
հատկացումները լիարժեք չեն իրականացվում: Անտառների
հսկիչները պետությունից անգամ բենզին չեն ստանում: Ինչ
է ստացվում, օրինակ, անտառի հսկիչը պետք է անտառի հաշ-
վին ապօրինի շահույթ ստանա, որպեսզի իր ընտանիքի հոգ-
սերը հոգա և դրանից էլ բաժին հանի բենզին գնելու համար և
պայքարի ապօրինի հատումների և անտառում կատարվող այլ
օրինազանցությունների դեմ:
7‑8 տարի առաջ կառուցված կիսավեր ճանապարհով հա-
սանք Ջիլիզա, դա գյուղը Հայաստանի հետ կապող միակ ճանա-
պարհն է, իսկ Ջիլիզան՝ այդ տարածքում Հայաստանապատկան
միակ գյուղն է:

238
 Ջիլիզայից դեպի Սադախլո՝ Հայաստան-Վրաստան սահ­
մանամասում, ինչպես նկարագրում էին տեղի բնակիչները,
կան Վրաստանին բռնակցված 11 հայաբնակ, ինչպես նաև
ադրբեջանաբնակ այլ գյուղեր (Մառնեուլի շրջան): Այդ գյու-
ղերը, մեծամասամբ գտնվում են Հայաստանի անտառտնտե­
սությունների հարևանությամբ:
Գյուղացիներն ասում էին, որ յուրաքանչյուր ընտանիք մի-
ջին հաշվով տարեկան 17‑20 խորանարդ մետր վառելափայտ
է օգտագործում: Նշված տարածքի բնակչությունը, հիմնակա-
նում էլեկտրաէներգիա չի ստանում, հետևաբար և տարվա բո-
լոր եղանակներին կենցաղային և ջերմության ապահովման
հարցերը լուծվում է փայտ այրելով, իսկ փայտը հիմնականում
վերցվում է Հայաստանի անտառներից:
Դժբախտաբար, որպես վառելափայտ հիմնականում օգ-
տագործվում է հաստաբուն հաճարենիները, քանզի շատ
բնափայտ են տալիս և հեշտ է կտրել-մանրացնելը: Հաճարենին
արժեքավոր ծառատեսակ է, լիարժեք բերք սկսում է տալ 70‑80
տարեկան հասակում: Հիշենք, որ երկրորդ համաշխարհային
պատերազմի տարիներին հաճարենու բերքը շատ մարդկանց
է փրկել սովից։ Փաստորեն, վառելափայտ ունենալու համար
հատում են մայր՝ բերքատու և արժեքավոր փայտանյութ ունե-
ցող ծառերը։
Կարգ ու կանոն հաստատելու դեպքում այդ անտառներից
կարելի է վերցնել բավարար քանակությամբ վառելափայտ,
նաև՝ շինափայտ, առանց վնաս հասցնելու անտառին: Մանա-
վանդ, որ բացի քամու և ձյան կողմից արմատախիլ արված՝
«թափված» ծառերից անտառում մեծ քանակություն են կազ-
մում բարձր կալորիականությամբ և հեշտ վերաճ ունեցող ու
ցածր արժեքի ծառատեսակներ, որոնք, ցավոք, աստիճանա-
բար փոխարինում են կաղնուն, հաճարենուն և մյուս արժեքա-
վոր ծառատեսակներին: Դժբախտաբար, որպես վառելափայտ
են օգտագործվում նաև խիստ արժեքավոր և դժվար վերաճ
ունեցող և նույնիսկ՝ մրգատու ծառատեսակները:
Վրացի պաշտոնյաները համեմատաբար լավ հսկողություն
են սահմանել նաև ժամանակին (1920-ական թվականներին)

239
Հայաստանից գրաված անտառների նկատմամբ և Վրաստանի
քաղաքացիներին խրախուսում են հատել Հայաստանի, առանց
այդ էլ սակավ, անտառները:
Վրաստանի տարածքը մոտ երեք անգամ մեծ է Հայաստանի
տարածքից, իսկ անտառածածկ տարածքը մոտ 40 տոկոս է, երբ
Հայաստանում այն 10 տոկոս էլ չի կազմում: Վրացիները միշտ
էլ մեծ ախորժակով խժռել են ուրիշների, գլխավորապես հա-
յերի ունեցվածքը՝ թե մշակույթը, թե հողատարածքը:
Այդտեղի անտառների առումով, Վրաստանի գործը իր
համար ցանկալի հունով է ընթանում նաև այն պատճառով,
քանի որ Հայաստանը չի կարողանում հսկողության տակ պա-
հել Վրաստանին սահմանակից իր անտառները և զարմա-
նալի է, որ երբևէ չի բողոքել Վրաստանի քաղաքացիների կող-
մից Հայաստանի անտառներում շարունակաբար կատարվող
ավերածությունների համար:
Պետք է նաև նկատի ունենալ այն, որ գործազրկության
պատճառով անտառամերձ տարածքների շատ գյուղացիներ
իրենց ապրուստը ապահովում են անտառափայտի ապօրինի
վաճառքով:
Հայկական գյուղերը իրենց վարելահողերով, այգիներով,
արոտավայրերով և անտառներով Վրաստանի կազմի մեջ
են տեղափոխվել Հայաստանի սովետականացման ժամա-
նակ՝ 1921 թվականին: Այդ թվականի միջհանրապետական
պայմանագրով նախատեսվում է, որ թե Հայաստանը և թե
Վրաստանը նշված տարածքները համատեղ օգտագործելու
իրավունք ունեն, սակայն 1923 և 1929 թվականների և գլխա-
վորապես` 1936 թվի պայմանագրերով Հայաստանը աստիճա-
նաբար դուրս քշվեց իր իսկ տարածքներից:
Ջիլիզա գյուղը Վրաստանի կազմի մեջ չի ընդգրկվել հավա-
նաբար փոքրաթիվ բնակչություն ունենալու պատճառով կամ
ուղղակի վրացիների տեսադաշտից դուրս է մնացել:
Հայկական գյուղերը իրենց հարակից տարածքներով
վրացիներին վերջնականապես նվիրելու սև գործի գլխավոր
կազմակերպիչներից է եղել Ախքորպի գյուղի բնակիչ Արշակ
Արտեմի Ավագյանը, որին վրացիները կաշառելով դարձրել

240
են գործիք՝ իրենց զավթողական նպատակին հասնելու հա-
մար: Այդ զազրելի ճիվաղը աքսորի սպառնալիքի և հարուստ
Վրաստանի կազմի մեջ մնալու քարոզչությամբ, կարողացել
է գյուղացիներից ստորագրություններ կորզել: Հասկանալի է,
այդ ստորագրությունները պետք էին վրացիներին, որպեսզի
առանց այդ էլ անատամ Հայաստանի իշխանավորները այդ
հարցը ընդհանրապես չարծարծեին:
Կարծես թե այդ ամենը քիչ էր, Վրաստանին միանալուց
հետո նշված հայկական, ինչպես նաև տարածքի ադրբե­
ջանաբնակ գյուղերը շարունակաբար օգտագործում են
Հայաստանի անտառների բնափայտը և անտառային այլ
բարիքները: Վրացիները Հայաստան-Վրաստան սահմանի
հարևանությամբ նոր բնակավայրեր են փորձում կառուցել,
տարածքը վրացիներով բնակեցնելու հեռահար ծրագրով և
օգտագործվում են իշխանական ու հասարակական բոլոր
լծակները՝ հայ մարդուն իր բնօրրանից` իր իսկ բուն հայրենի-
քից տեղահանելու համար: Ճիշտ այնպես, ինչպես վարվում են
Ջավախքի և Վրաստանի մյուս հայաշատ շրջանների հայու-
թյան հետ:
Այդ տարածքի հայ բնակչությունը ականատես է տասնամ-
յակներ առաջ կատարվածի աղետալի հետևանքներին, սա-
կայն չեն տեսնում իրենց իրավունքները պաշտպանելու որևէ
իրատեսական ուղի: Նրանք մինչ այժմ անիծում են, շան գերեզ-
մանի արժանացած, Արշակ Ավագյանին: (Արշակ Ավագյանի՝
Վրաստանի իշխանություններին գրած բողոքներով բազմաթիվ
հայ գյուղացիներ աքսորից չեն վերադարձել: Նա աշխատել է
Հայաստանի անտառտնտեսությունում, մեռել է 15‑16 տարի
առաջ, գյուղացիները զզվանք են զգում անգամ նրա անունը
լսելիս: Նրա գերեզմանը շարունակաբար պղծվում է):
Այդ տարածքում հայ-վրացական սահմանը շատ տարօրի-
նակ կերպով է գծված, ուղղակի բզկտված է: Օրինակ, սահման
հանդիսացող գետի հունից դեպի Հայաստանի տարածքում
գտնվող վարելահողերը օգտագործում են Վրաստանի քա-
ղաքացիները, տվյալ դեպքում՝ հայերն ու ադրբեջանցիները:
Փաստորեն Հայաստանի իշխանավորները գործնականորեն

241
զրկել են Հայաստանին իր իսկ անտառները պահպանելու հնա-
րավորություններից, քանզի այն տարածքները, որտեղ պետք
է ճանապարհներ կառուցվեին և հսկողություն ապահովելու
համար պահակակետեր դրվեին, որպես մշակովի հող՝ օգտա-
գործվում են ադրբեջանցիների կողմից:
Հայաստանի անտառներում դիտարկումներ կատարե-
լու համար, սեփական ճանապարհների բացակայության
պատճառով, ստիպված պետք է անցնել Վրաստանի սահ-
մանը: Մենք գնում էինք Վրաստանի տարածքով և մի քանի
անգամ հանդիպեցինք վրաց մաքսատան ծառայողներին ու
ոստիկաններին: Միայն մեզ ուղեկցող հայ անտառապետի հե-
ղինակության, հավանաբար նրանց մշտապես կերակրելու
(պարզ է՝ վառելափայտով ու շինափայտով) շնորհիվ խուսա­
փեցինք ստուգումներից հետևաբար և՝ անախորժություններից:
Ուղևորության ընթացքում, ուշադրություն չգրավելու համար,
օգտվել ենք նաև վրացական համարանիշ ունեցող մեքենանե-
րից:
Դժբախտաբար վրացիների կողմից նշված տարածքի
Հայոց հողերին խորամանկաբար տիրանալու մասին Հայաս-
տանի բնակիչները անտեղյակ են: Խորհրդային իշխանության
օրոք այդ խնդրի մասին խոսակցությունը կհամարվեր մար-
տահրավեր ինտերնացիոնալիզմին և ժողովուրդների բարե-
կամությանը, իսկ այժմ՝ հավանաբար «եղբայրական» վրաց
ժողովրդին դուր գալու համար նույնպես բնակչությանը այդ
մասին տեղեկություն չեն տալիս: Հասկանալի է, խոսքը վերա-
բերում է ապազգային ու ագահ, ինչու չէ, նաև տգետ հայ պաշ-
տոնյաներին:
Հողատարածքին նենգորեն տիրանալուց հետո, վրացի-
ները անում են ամեն ինչ, այդ տարածքում հայ մշակութային
արժեքների ոչնչացման ու դրա հետքերը վերացնելու, ինչպես
նաև հայերին այդտեղից դուրս մղելու համար: Նախ ոչնչացնում
են վանքերի, եկեղեցիների, խաչքարերի, տապանաքարերի և
այլուր եղած հայերեն արձանագրություններն ու մյուս վկա-
յությունները, օրինակ, ձևափոխում են եկեղեցիների բեմը,
քանդում` կնունքի ավազանը… և ի վերջո հայոց տաճարը կամ

242
եկեղեցին դարձնում են վրացական։ Օրինակները բազում են
ամբողջ Վրաստանով մեկ (երկար տարիներ շրջագայել եմ՝
Թիֆլիս, Թելավ, Ախլցխա, Գորի և բազում այլ քաղաքներում և
դրանց հարակից շրջաններում, ականատես եմ այդպիսի շատ
ու շատ փաստերի, նաև լուսանկարել եմ): Օգտվելով մեր նա-
հանջի ու պասիվության գործելակերպից, վրացիները նույնիսկ
Հայաստանի տարածքում գտնվող հայկական շատ հուշարձան-
ներ փորձում են ներկայացնել որպես վրացական: Օրինակ,
Ախքորպի գյուղի մոտակայքում, Հայաստանի տարածքում,
գտնվող Խուճապի վանքը երկար տարիներ է ինչ գտնվում են
վրաց զավթիչների ուշադրության կենտրոնում…
Ախքորպու անտառտնտեսությունում իրավիճակը տա-
նելի է: Այստեղի անտառապետ Մանվել Լևոնի Մարտիրոսյանը
միջնակարգ մասնագիտական կրթություն ունի: Այդ պաշտոնը
ժամանակին վարել է նրա հայրը` Լևոնը, որը բարի ու խիղճ
ունեցող մարդու տպավորություն թողեց: Մանվելը եռանդուն
անձնավորություն է, մասնագետները պնդում են, որ անտառից
հասկանում է և իր գիտելիքներով համարյա չի զիջում բարձրա-
գույն կրթություն ունեցողներին: Այդ անտառտնտեսությունից
բնափայտ է տանում հայտնի Գռզոն, մասնագետները պնդում
են, որ ծառերը հատվում են ըստ կարգի:
Ախքորպի հայկական գյուղում կա ավելի քան 300 ընտա-
նիք: Այդ գյուղի բնակիչները 11 տարի է ինչ նամակներ չեն
ստանում, քանի որ վրացական իշխանությունը վերացրել է
համապատասխան ծառայությունը։ Նշված տարիներին չի
գործում հեռախոսային կապը, էլեկտրաէներգիան ստանում
են Հայաստանից, մինչ այդ՝ հոսանքազրկված են եղել: Հեռուս-
տացույց կարող են դիտել միայն հզոր անտենա ունեցողները,
այն էլ միայն մոսկովյան հաղորդումները: Հայաստանի հետ
հեռուստակապ գոյություն չունի: Գյուղում բժիշկ չկա, հի­
վանդներին Հայաստան կամ Վրաստանի այլ քաղաքներ տե­
ղափոխելը մեծ տհաճությունների ու քաշքշուկների հետ են
կապված։ Վրաց մաքսատան ծառայողները թույլ չեն տալիս
հիվանդների տեղափոխումը Հայաստան և այլ ուր, առանց
փող կամ որևէ ապրանք վերցնելու: Գյուղերի և միջգյուղական

243
ճանապարհները ավանդաբար չեն նորոգվում: Չնայած հայ
բնակչության միատարրությանը, դպրոցներում Հայ Ժողովրդի
պատմություն չի դասավանդվում, փոխարենը դասավանդվում
է վրաց ժողովրդի պատմություն: Հենց առաջին դասարանից
հայկական դպրոցներում դասավանդվում է վրացերենը, այն
էլ հագեցած ժամերով: Բացի աշխատավարձից, վրացերենի
ուսուցիչը Վրաստանի նախագահական ֆոնդից լրացուցիչ
ստանում է 100 լարի, մոտ 50 ԱՄՆ դոլար, երբ ուսուցիչների
աշխատավարձը մոտ 25 լարի է, այսինքն, վրացերենի ուսուցչի
ստացած հավելյալ նպաստը չորս անգամ գերազանցում է
աշխատավարձին:
Հայ բնակչության սոցիալական կամ մշակութային հարցե-
րին վերաբերող բողոքներին վրաց իշխանությունները մատ­
նացույց են անում Հայաստանի գտնվելու վայրը, ասելով՝ հե­
ռացեք ձեր երկիրը, դուք այստեղ ի՞նչ գործ ունեք:
Վրացական մաքսատունը դրել են հենց հայ-վրացական
սահմանին, իսկ հայկական մաքսատունը գտնվում է սահմանից
հեռու, մոտ 20 կմ հեռավորության վրա՝ Ալավերդի քաղաքի մո-
տակայքում: Հայ գյուղացիներին համերաշխաբար թալանում
են թե վրացական և թե հայկական մաքսատների ծառայող-
ները: Բերեմ գյուղացիների պատմածներից միայն մի օրինակ։
Հիվանդ երեխային չէին թույլ տալիս Թիֆլիսի հիվանդանոց տե-
ղափոխել և ի վերջո մաքսատան ծառայողը անկեղծանալով
ասել է, — երեխայիդ բուժող բժշկին վճարելու էս, այդպես է չէ՞,
ուրեմն ինձ էլ մի բան տուր, ի՞նչ է, ես մարդ չեմ:
Շատ հայ գյուղացիներ հիվանդներ տեղափոխելու և այլ
հարցերով Հայաստան գնալու նպատակով հայկական մաքսա­
տուն են հասնում առանձին դեպքերում 30‑35 կմ ճանապարհ
անցնելով, այն էլ քայքայված ու քանդված ճանապարհով, և
երբեմն ստիպված են լինում նորից ետ վերադառնալ՝ կաշառք
տալու հնարավորություն չունենալու պատճառով:
Նշված հայկական գյուղերը Թիֆլիսի հետ կապող ճանա-
պարհը համեմատաբար տանելի վիճակում է, սակայն այդ
ճանապարհը անցնում է ադրբեջանաբնակ գյուղերով: Պա-
տահական չէ, որ Բաքուն կարողանում է ադրբեջանցի ռազ-

244
մագերիներին և Հայաստանում հայտնաբերված ադրբեջանցի
ահաբեկիչներին փոխանակել նաև Մառնեուլու շրջանում
գողացած-«որսած» հայերի հետ: Միայն Սադախլոյում ես
գիտակցեցի, որ մեծ հավանականությամբ այդ բախտին կա-
րող ենք արժանանալ նաև մենք` այդ ուղևորության մասնա­
կիցներս: Մեզ հանդիպած ադրբեջանցիները անսխալ հայտնա-
բերում էին մեր հայ լինելը և մեր հարցերին՝ ռուսերեն, անգամ
ադրբեջաներեն, նրանք միայն հայերեն էին պատասխանում:
Ըստ որոշ աղբյուրների, հայերին գողանալու և Բաքու տեղա-
փոխելու հարցում ադրբեջանցիներին աջակցում են վրաց
ոստիկանները և քաղաքացիները. վրացիները ֆինանսներ
կորզելու ևս մի ճանապարհ են գտել: Հասկանալի է, առանց
վրաց ոստիկանության ու մաքսային ծառայության թույլտվու-
թյան հնարավոր չէ նման գործունեություն ծավալել:
Խոժոռնի գյուղը Վրաստանին է միացել հայկական վե-
րոհիշյալ գյուղերի հետ միաժամանակ: Այդտեղի անտառ­
տնտեսության անտառապետ, նույն գյուղի բնակիչ Տիգրան
Ղարիբյանը մասնագիտական կրթություն չունի, նրա ենթա­
կայության անտառը ոչ բարվոք վիճակում է, բայց ոչ այնպես,
ինչպիսի անմխիթար վիճակում է, օրինակ, Սադախլոի ան­
տառտնտեսությունը: Տիգրանը՝ եթե անտառի մասին գիտե-
լիքներ և հայ ժողովրդի ընդհանուր խնդիրներին վերաբերող
տեղեկություններ ունենար, ապա նրա պահպանած անտառը,
կարծում եմ, անհամեմատ ավելի լավ վիճակում կլիներ, քան
այժմ է: Զգացվում է, որ նա ամուր հիմքերով կապված է իր մայր
ժողովրդին, սակայն Հայաստանի հետ կապի շատ թույլ լինելը,
ինչպես նաև վրացական պետական մեքենայի հետևողական
ու նուրբ հակահայկական քարոզչությունը, որոշ հարցերում
ապակողմնորոշել է նրան ու նրա նման հազարավոր հայերին՝
գիտակցելու իրենց դերը ազգապահպանության խնդիրներում:
Այս երևույթը համատարած է Վրաստանում:
Խոժոռնի վանքը 11-րդ դարի կառույց է: Մինչև այժմ դեռ
պահպանվում են այդ վանական համալիրի կից կառույցներից
շատերի ավերակները: Լինելով գրչության կենտրոն նա մեծ դեր
է կատարել Հայոց կյանքում:

245
 1993 թվին, հուշարձանների պահպանության ու ուսում-
նասիրության պատրվակով, Թիֆլիսից եկած երկու վրացի,
որոնք գիշերել էին գյուղի դպրոցում, իրենց վարքագծով կաս-
կած են հարուցել: Տիգրանը իր եղբոր և ընկերոջ հետ, որպեսզի
ուշադրություն չգրավեն, վանքին են մոտեցել ոչ թե ճանապար-
հով, այլ այգիներով և ականատես են եղել, թե ինչպես հուշար-
ձաններ «պահպանող» վրացիներից մեկը մուտքի ճանապարհն
է հսկում, իսկ մյուսը՝ վանքի խորանում, մետաղյա գործիքներով
արձանագրություն է գրում, թե ջնջում, չեն կարողացել հասկա-
նալ: Վրացիները փախուստի են դիմել (Նման շատ դեպքերի
եմ հանդիպել, օրինակ, 1984 թվին, Թիֆլիսի Նորաշեն եկեղե-
ցու գմբեթի ներքնամասում, քրտնաջան աշխատում էր վրացի
կեղծարարը։ Մինչ այժմ ականջումս են մետաղե գործիքների
զնգոցները):
Բրդաձորի-Բերդաձորի (Սադախլոյի) անտառտնտեսու­
թյան աշխատակիցները, բացի անտառապետից, մյուս բո-
լոր վեց ծառայողները (անտառի պահակներ, բանվորներ…)
հենց Սադախլոյի ադրբեջանցիներից են: Մինչև վերջերս ան­
տառապետը նույնպես ադրբեջանցի է եղել: Մասնագետների
վկայությամբ, հայ անտառապետի պաշտոնավարման ընթաց-
քում ապօրինությունները մեծացել են: Դժվար չէ կռահել, որ
ադրբեջանցիները դրանով ցանկանում են նաև աջակցել իրենց
հայրենակիցն։ Այսինքն, անտառահատումը ավելի ծավալուն
դարձնելով, գործնականում ցույց տալ, որ նախկինի պաշտոնի
վերականգնումը ավելի ձեռնտու է: Մենք հասկանալի պատճա-
ռով չմտանք Հայաստանապատկան այդ անտառը:
Տվյալ տարածքի անտառները պահպանելու համար. Հա-
յաստանի տարածքում պետք է ճանապարհ կառուցվի և
ստեղծվի համապատասխան տեխնիկայով ու հրազենով հա-
գեցած պահակային ծառայություն, անտառտնտեսության աշ­
խատողները իրական աշխատավարձ ստանան, այլ ոչ` ձևական,
անտառվերականգնման համար պետք է ֆինանսական և տեխ-
նիկական լուրջ միջոցներ հատկացվեն, պետական պաշտոնյա-
ները այդ անտառտնտեսությունների աշխատողներից չպետք
է կաշառք պահանջեն…
Տեղի բնակչությունը՝ հայերը ծայր աստիճան դժգոհ են

246
Վրաստանի իշխանությունից՝ իրենց նկատմամբ անարդար
քաղաքականություն վարելու պատճառով, դժգոհ են նաև
վրացիների վերաբերմունքից, սակայն այդ ամենը որևէ կերպ
չի արտահայտվում, հավանաբար հույսը կապում է երկնային
«փրկչի» հետ, որ նա, ի վերջո, արդարություն կհաստատի և
իրենք կապրեն արժանապատիվ կյանքով, պարզ է՝ անդրշի­
րիմում։ Նրանք, ցավոք, հաշվի չեն առնում այն ողբերգական
փաստը, որ հարյուրամյակներ շարունակ միլիոնավոր հայեր,
որդեգրելով կրավորական կեցվածք և նույնպես՝ իրենց հույսը
կապել են այդ օտարազգի «փրկչի» հետ։ Եվ ի՛նչ, այսօր այդ
միլիոնավոր հայերի աչքերը հող է լցված և նրանց ապրած քա-
ղաքներում ու գյուղերում օտար նվաճողն է ապրում, վայելելով
սառնորակ աղբյուրների ջրերն ու մյուս բնական բարիքը։
Իհարկե, արդար չէ ամբողջ մեղքը տեղի հայ բնակչության
վրա բարդելը, առավել ևս, որ նրանք Հայոց կյանքի մասին իրա-
կան տեղեկություններ ստանալու խիստ սահմանափակ հնա-
րավորություն ունեն։ Իսկ ի՞նչ է մտածում Հայաստանում բնակ-
վող հայը։ Արդյո՞ք որևէ փորձ արվել է հենց նույն եղանակով՝
ստորագրահավաք կազմակերպելով կորցրածը Հայաստանին
վերադարձնելու առումով․․․
1994‑2000 թթ. ՀՀ անտառներում ապօրինի հատված ծա-
ռերի քանակը (պաշտոնական տվյալներ).
1994թ. — 454233 ծառ, 65825,3 խմ (խորանարդ մետր)
1995թ. — 232933 ծառ, 59133 խմ
1996թ. — 135799 ծառ, 48599 խմ
1997թ. — 108415 ծառ, 89581,7 խմ
1998թ. — 86280 ծառ, 62296,2 խմ
1999թ. — 73510 ծառ, 52060,1 խմ
2000թ. — 61219 ծառ, 28062,8 խմ
Նախ, ծառերի քանակի և նրանց բնափայտի ծավալներում,
ինչպես տեսնում ենք, համապատասխանություն չկա, իսկ իրա-
կանում կատարված ապօրինի ծառահատումները, ըստ մաս-
նագետների, մի քանի անգամ ավելի մեծ են, քան ներկայացված
պաշտոնական թվերն են: Ապօրինի հատումներին վերաբերող
1991‑1993 թթ. որևէ տվյալ չկա:

247
 ***
Հորինվածքը (սուտը) միշտ էլ կատարել է իր աշխատանքը
թե անձնական և թե ընդգրկուն խնդիրներում: Օրինակ, արդյո՞ք
վերջնական լուծման չհանգեցրեց այն հորինվածք-սուտը, ըստ
որի, իբր Վրաստանում բնակվող հայերը բուն ազգությամբ
վրացի են եղել, սակայն հայ տերտերը նրանց մկրտել է որպես
հայի՝ հայացրել է:
Առաջին հայացքից միայն ծիծաղ առաջացնող և ան-
մեղ պարզունակություն թվացող այս բացարձակ սուտը իր
ավերիչ աշխատանքը կատարեց անթերի: Նշված հորին­
վածքը վրացական պետական մեքենան այլևայլ միջոցնե-
րով ներարկեց-դաջեց բնակչության մտածելակերպում՝ թե
վրացիների և թե հայերի:
Արդյունքն ակնառու է: Մի քանի տասնամյակներում վրացի
կոչվեցին, գլխավորապես Ստալինի իշխանության շրջանում,
նույնիսկ հայությամբ հոծ և միատարր բնակեցված վայրերի
հայերը․ հավաքում էին անձնագրերը և որոշ ժամանակ անց,
վերադարձնում էին արդեն ազգությունը փոխած։
Վրաստանում երկարամյա շրջագայությունների ընթաց-
քում հանդիպել եմ բուն ազգությունը կորցրած բազում հայերի:
Նրանք դառը կսկիծով են նկարագրում հայ լինելուց հրաժար-
վելու պարտադրանքի նողկալի մանրամասները, իհարկե եթե
զրույցին իրենց հարևանները կամ անծանոթ մարդիկ չեն մաս-
նակցում:
Խոսքը ոչ միայն հարյուրամյակներ շարունակ այնտեղ ապ-
րող, այլ հիմնականում Մեծ Եղեռնի հետևանքով ներգաղթած
հայության մասին է: Եթե առաջինները իրենց հայ լինելը ապա-
ցուցում են պահպանված փաստաթղթերով, նախնիների շիր­
մաքարերի վրա եղած հայերեն գրություններով, իրենց նախ-
նիների կողմից ստեղծած մշակութային արժեքներով, ապա
վերջին հարյուրամյակում Վրաստան գաղթածները, ճիշտ է
Արևմտյան Հայաստանում են թողել իրենց ողջ ստեղծածը և
մազապուրծ հասել այդտեղ, սակայն շատ լավ գիտեն, թե որ
բնակավայրերից են․․․
Գործընթացը շարունակվում է։
2001 թ․, հոկտեմբերի 18

248
 ***
Բացի այն, որ Վրաստանը շարունակաբար կեղծում ու
իր սեփականությունն է դարձնում այսօրվա իր տարածքում
գտնվող հայ մարդու ձեռքով ստեղծված հուշարձաններն ու
մշակութային մյուս արժեքները, նա նաև փորձում է Արևմտյան
Հայաստանի որոշ տարածքների հայկական մշակույթը նույն-
պես ներկայացնել որպես վրացական։ Նպատակը պարզ է՝
Թուրքիայի հավանական տրոհման դեպքում, այդ տարածք-
ները ձեռք բերելու հեռանկարով։
«Եղբայրական» Վրաստանը, 44-օրյա պատերազմի ավար-
տին, որպես հաղթող՝ իր դրոշը ներկայացրեց ադրբեջանական,
թուրքական և իսրայելական դրոշների շարքում։
Իսրայելը տարիներ շարունակ Հայաստանում գրակա-
նություն է տարածում, որ իրենց նախահայր Աբրահամը, որը
միայն առասպելական կերպար է, իբր ծնվել է Հայաստանում
և այդ տարածքում է ձևավորվել հրեա ժողովուրդը։ Հասկա-
նալի է, այս կեղծիքը «հիմք» ընդունելով, փորձում է հող նա-
խապատրաստել իր զավթողական քաղաքականությունը
առաջ մղելու համար։ Հիշենք, որ 20-րդ դարի առաջին տա-
րիներին, ԱՄՆ-ի սիոնիստները՝ Իսրայել պետություն, ավելի
ճիշտ՝ «հրեական ազգային օջախ» ստեղծելու փնտրտուքում՝
հավանական երեք վայրերից մեկը Հայաստանն էր (տեղին է
նշել, որ հրեա քարոզիչները, թե նրանց կողմից ուղարկված
վարձու այլազգիները, Ֆիջի կղզու բնակիչներին տարիներ շա-
րունակ փորձում են համոզել, որ այդտեղի բնակիչները հրեա
են, քանի որ իրենց նախնիները իբր հրեա են եղել։ Նմանա-
տիպ գործունեություն ծավալում են Աֆրիկայում և այլուր)։
Նաև՝ Իսրայելը բացահայտորեն մասնակցեց հայ ժողովրդի
դեմ ուղղված վերջին ագրեսիային։ Սակայն Հայաստանի պա-
տասխանը իր թշնամիներից մեկին, հետևյալն է՝ շարունա-
կում է դիվանագիտական հարաբերությունները, այդ երկրի
հետ ստեղծել է ազատ տնտեսական գոտի, արհեստական
բեղմնավորման՝ վերարտադրողական կենտրոնի պատասխա-
նատու բժիշկը հրավիրված է Իսրայելից․․․ Իմ պատկերացմամբ՝
թվարկածներից վերջինը անհամեմատ ավելի անընդունելի ու
վտանգավոր է, քան առաջին երկուսը։

249
 Ադրբեջանի կողմից Հայոց մշակույթի և տարածքների
զավթման, ինչպես նաև հայ ժողովրդի մի զգալի զանգվածին
ալբանացի-ադրբեջանցի կոչելուն ուղղված գործողություններն
իրականացվել են և Խորհրդային միության տարիներին, և այդ
միության տրոհումից հետո։
Թե մենք ինչ կարծիք ունենք ադրբեջանցիների մասին․․․ դա
այլ հարց է։ Իրականում՝ հայ ժողովրդի ունեցվածքը խլելու և
դրան տիրանալու խնդրում նրա ձգտումներին չափ ու սահման
չկա, իսկ ախորժակը՝ անհագ է։
Կենսագրություն չունեցող այդ երկրում կա մի բան, որը
ուղղակի նախանձելի է։ Նախանձ է հարուցում զավթողական
ծրագրերի իրականացման գործում Ադրբեջանի պետական
քաղաքականության և բնակչության վարվելակերպի հա­
մահունչ լինելը՝ չնայած երկրի բազմազգության և նրանց միջև
լուրջ տարաձայնությունների ու հակասությունների, երբ
այդ համահնչությունը խարսխված է ստով, կեղծիքով ու նեն­
գափոխումներով։
Միջազգային առնչություններում չի եղել անգամ մի քննար-
կում, որ ադրբեջանի պաշտոնյաները և հասարակական կազ-
մակերպությունների ներկայացուցիչները տարակարծիք լի-
նեին և հետևողականություն չդրսևորեն։ Ընդունենք քննվում
է բջջային հեռախոսից կենդանի աշխարհին սպառնացող
վտանգը և խոսք ունի ասելու Ադրբեջանի ներկայացուցիչը։ Նա
ամենևին ուշադրություն չդարձնելով, թե ինչ խնդիր է քննվում
և մասնակիցները ինչ արհամարհանքով են լսում իրեն, շարու-
նակում է ասել, որ Հայաստանը իրենց հայրենազրկել է՝ գրավել
է իրենց հայրենիքի այսքան տոկոսը, երբ այդ ասողը շատ լավ
գիտի, որ այդ տարածքները երբեք ադրբեջանցու հայրենիք չեն
եղել ու չեն կոչվել։
Լսելով Ադրբեջանի պաշտոնյաների և քաղաքացիների հայ-
տարարությունները համոզվում ես, որ իշխանությունը սուտը
հորինում և խստագույնս պարտադրում է բնակչությանը, իսկ
սա հնազանդորեն կատարում է այդ պարտադրանքը։ Սակայն
լինում են եզակի բացառություններ։
1988-ին Մոսկվայում եմ։ ԽՍՀՄ ԳԱ Բարձրագույն նյար-

250
դային համակարգի և նեյրոֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի պրո-
ֆեսոր, իմ ընկեր Մանվել Դոլբակյանը ասաց, որ ակադեմի-
կոս Էզրաս Հասրաթյանի ղեկավարած լաբորատորիայում
(Հասրաթյանը նաև այդ ինստիտուտի տնօրենն էր) աշխատող,
ազգությամբ ադրբեջանցի պրոֆեսոր Ուլֆան Հասանովիչ
Հասանովը, իրենց աշխատակիցներին զայրացած պատմել է,
որ Բաքվից երեք պատմաբան իր բնակարան են եկել, խնդրե-
լով, որ Ղարաբաղի հարցով հօգուտ Ադրբեջանի քարոզչական
աշխատանք տանի։ Երբ Հասանովը ասել է, թե այդ գործը սի-
րով կկատարի և պահանջել է, որ իրեն ցույց տան հիմնավորող
փաստաթղթեր, ապա այդ պատմաբանները պատասխանել են,
թե ի՞նչ փաստաթղթեր, նման փաստաթղթեր գոյություն չունեն
(Հասանովին և նրա տիկնոջը բազմաթիվ անգամ հանդիպել եմ
տարբեր միջոցառումներում)։
Այս տողերը գրում եմ 2021 թվականի դեկտեմբերին։ Այժմ
յուրաքանչյուր հայ թող վերլուծի Հայաստանի և Ադրբեջանի
անցած ուղիները և եզրահանգի, թե, օրինակ, վերջին 30 տա-
րիներին, ո՞ր երկրի վարած քաղաքականությունն է կենսունակ
եղել՝ պատմությանը անհայտ, միայն մոտ 100 տարվա պատ-
մություն ունեցող, հայ ժողովրդի տարածքներն ու մշակույթը
իրեն վերագրող, նույնիսկ՝ հայ ժողովրդի զգալի զանգվածին
ադրբեջանցի համարող, կեղծարար, լկտի համառության տեր
ու ծավալապաշտ Ադրբեջանի, թե՞ հազարավոր տարիների
պատմության տեր, իր հարևան երկրների կողմից՝ դրախտ ու
աստվածների երկիր անվանված, մշակութային և ռազմական
մեծ նվաճումների հասած, սակայն նշված վերջին 30 տարինե-
րին, հիմնականում կրավորական ու անհեռատես քաղաքա-
կանություն վարած, իսկ վերջին երեք տարիներին էլ, դավա-
ճան և նույնիսկ թշնամի ղեկավարի և նրա թիմի ճիրաններում՝
արնաքամ լինող Հայաստանի։
Հայաստանը այս վիճակին հասավ նաև այն պատճառով,
որ անկախանալուց հետո չենք ունեցել ինքնիշխանությունը
երաշխավորող գործուն կառույցներ։ Իհարկե այդ կառույցները
սահմանադրորեն եղել են, սակայն միայն Սահմանադրության
մեջ՝ թղթի վրա։

251
 Ասածս հիմնավորելու համար բերեմ ողբերգական մի
փաստ։ Լրագրող Նիկոլ Փաշինյանը, որը դեռ ուսանողական
տարիներին կանգնեց, մեր թշնամի Ադրբեջանի շահերի պաշ-
տպան Աշոտ Բլեյանի թիկունքում, 2008 թվականի զանգվածա-
յին անկարգությունների ակտիվ հրահրիչներից էր, դեռևս 2001
թվին իր հրապարակումներում Մեղրիի միջանցք չբացելը հա-
մարում էր մանկամտություն, Ղարաբաղը Ադրբեջանին հանձ-
նելու ջատագովներից էր, վարքագծով անհավասարակշիռ,
երկրի կառավարման համակարգին բացարձակ անծանոթ,
բանակում չծառայած, պետական դիվանագիտությունից հե-
ռու և Արցախի խնդրում՝ ՀՀ որդեգրած քաղաքականությանը
հակառակ տեղեկություններ տարածող այս մարդը, հանկարծ
դառնում է ՀՀ վարչապետ, այսինքն՝ վճիռ կայացնելու հարցե-
րում՝ առաջին դեմք։
Ո՞ւր էր, օրինակ, Ազգային անվտանգության ծառայու-
թյունը։ Ինչո՞ւ այդ ծառայությունը չխոչընդոտեց նման մարդու
առաջխաղացումը դեպի երկրի ամենաբարձր պաշտոնը։
Նաև՝ ինչո՞վ է զբաղված այդ նույն ծառայությունը, թավշյա
կոչված հեղափոխությունից հետո, երբ վարչապետի աթոռն
զբաղեցնողը ակնհայտորեն հրահրեց մեզ համար աղետա-
բեր պատերազմը, մի պատերազմ, որը կարելի է համարել՝
ծրագրված, առանց որևէ իրավունքի ու հիմնավորման՝ Ար-
ցախի դեմ սանձազերծած պատերազմում ինքն իրեն հռչակեց
գերագույն գլխավոր հրամանատար, զորակոչ չարեց, բանակը
համալրելու փոխարեն՝ արեց դրա հակառակը, իսկ կամավո-
րական ջոկատներին էլ ասվում էր, թե առայժմ սպասեք մեր
հրամանին՝ անհրաժեշտության դեպքում կմասնակցեք մեր
երկրի պաշտպանությանը և այդպես էլ, նրանց այդ հնարավո-
րությունը չտրվեց, Արցախի և Հայաստանի կապիտուլյացիայի
փաստաթուղթը ստորագրելուց հետո միայն ՀՀ իշխանություն-
ներին տեղեկացրեց այդ մասին, մեր ոխերիմ թշնամու զորքերը
արդեն 7 ամիս է, ինչ ներխուժել են ՀՀ տարածքը, նա էլ խոս-
տանում է, որ մեր բանակին նահանջի հրամանն ինքն է տվել,
միաժամանակ հայտարարելով՝ եթե մշտապես զինվորը զոհվել
է հանուն պետության, այժմ էլ թող լինի դրա հակառակը, փաս-

252
տորեն կազմալուծել է բանակը, թշնամու շահերից բխող հայ-
տարարություններ է տարածում՝ թե ո՞ւմն էր պետք այդ դժնի,
դժգույն Շուշին կամ՝ Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին,
միակողմանի անհեռատես ու անիրագործելի խաղաղության
քարոզ է անում, շարունակաբար խաբում ու մոլորեցնում է
ժողովրդին․․․ Նաև նրա վարած քաղաքականությունից պարզ
երևում է, որ նա նպատակ ունի օտար ժողովուրդների ներկա-
յացուցիչներին ՀՀ-ում բնակվելու իրավունք տալով՝ վերացնել
երկրի բնակչության միատարրությունը։ Այսինքն՝ թուլացնել
ազգի և երկրի կենսունակությունը։
Ինչո՞ւ ազգային անվտանգության ծառայությունը չի
կասեցնում մեր պետության ու ժողովրդի համար կործանա-
րար այս գործընթացը և ինչպես է, որ ակնհայտորեն հակա­
ժողովրդական, նույնն է, թե հակապետական գործունեու­
թյուն կատարող վարչապետը շարունակում է մնալ իր
պաշտոնում։ Արդյո՞ք վերը թվարկածները այդ ծառայության
իրավասություններից դուրս են։
Ինչպես այդ ծառայության, այնպես էլ պետական մյուս պա-
տասխանատու կառույցների գործունեությունից այն պատ-
կերն է ձևավորվում, որ կարծես թե, ինչ-ինչ կարգադրությամբ՝
հայոց պետականությունը համերաշխորեն խեղդամահ է ար-
վում՝ հարկատուներիս հաշվին աշխատավարձ ստացողների
ձեռքերով։

253
Առաջարկություններ եվ դիտողություններ՝
«Գյուղական ձեռնարկությունների
եվ փոքրածավալ առևտրային
գյուղատնտեսության զարգացման
հայաստանյան ծրագրի բնապահպանական
գնահատման նախագծի» վերաբերյալ
Հայաստանի Հանրապետության բնակչության լայն շրջա-
նում Միջազգային կազմակերպության կողմից վարկային
ծրագրի իրականացումը, որոշ բացառություններով, նորույթ
է: Խորհրդային իշխանության տարիներին բնակչությանը
վարկեր էին տրամադրում միայն պետական լիազորված
մարմինները: Դրանք գերազանցապես հատկացվում էին
բնակարանաշինության նպատակով և տարիներ անց այդ
վարկերը, հիմնականում, զիջվում էին: Այդպիսի գործելակերպը
ավանդույթ էր դարձել, ինչը վարկային-ներդրումային խնդիր­
ներում մարդկանց մոտ յուրահատուկ ստերեոտիպ է ձևա-
վորվել և պատահական չէ, որ Խորհրդային միությունում
վարկը բնակչության շրջանում, փաստորեն, ընկալվում էր
որպես նվիրատվություն: Այս ստերեոտիպը նույնությամբ
պահպանվել է: Կարծում ենք, որ անցյալի հիշողությունը և
ձևավորված ստերեոտիպը կարող են պատճառ դառնալ ան-
գամ չհիմնավորված վարկ վերցնելու հակվածությանը: Մեր
պատկերացմամբ, վարկառուների համար վարկերի ճիշտ`
նպատակային օգտագործման և մարման երաշխիքներն
ապահովող մեխանիզմների մասին ոչ հստակ գիտելիքները
կարող են պատճառ դառնալ անցանկալի հետևանքների, այդ
թվում նաև հեռահար իմաստով բնակչության աղքատացմանը,
ունեզրկմանը և բնական համակարգերի վնասման ու
ավերմանը:
Գյուղական ձեռնարկությունների և փոքրածավալ
առևտրային գյուղատնտեսության զարգացման (ԳՁՓԳԶ)
հայաստանյան ծրագրի նախագծում (հետայսու` Նախա-
գիծ) բազմակողմանի և բավականին մանրազնին ներկայաց-

254
ված է Հայաստանի Հանրապետության իրավական դաշտը,
սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը, բնական պաշարներն ու
բնապահպանական խնդիրները, ինչպես նաև քննարկվող
ներդրումներից սպասվելիք օգուտներն ու հնարավոր բացա-
սական հետևանքները: Սակայն, բուն ծրագրի իրականացման
մեխանիզմների, վարկատու-վարկառու հարաբերությունների,
նրանց երկկողմ պարտավորությունների ու երաշխիքների
հստակեցումից հետո միայն հնարավոր կլինի ծրագրի առան-
ձին բաղադրիչների և ընդհանուր ծրագրի էկոլոգիական փոր­
ձաքննության իրականացումը, ինչից էլ պարզ կդառնան մեզ
հուզող բազում հարցերը` գլխավորապես շրջակա միջավայրի
վրա ազդեցության չափն ու ծավալները:
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ դեռևս լիարժեքո-
րեն պարզված չէ, թե ինչ ազդեցություն ունեն գենետիկորեն
ձևափոխված օրգանիզմները կենդանի աշխարհի` այդ թվում
մարդու վրա, և այժմ այդ բնագավառում կատարվող ուսում-
նասիրությունները շարունակվում են, ուստի հավանական
վտանգը կանխարգելելու նպատակով անհրաժեշտ ենք հա-
մարում բաղադրիչ II-ի ստորև մեջբերմանը կից «Անհրա-
ժեշտ է նաև բարելավել ֆերմերների կողմից բարձրորակ
սերմացուից և տնկանյութից օգտվելու հնարավորությունների
մատչելիությունը, ներառյալ նոր տեսակների ներդրումը, որոնք
կարող են առավել բարձր արդյունավետությամբ արձագանքել
զարգացող ագրովերամշակող սեկտորի կարիքներին»: Հե-
տագա բարդություններից ու անորոշություններից խուսա-
փելու նպատակով, անհրաժեշտ ենք համարում, ծրագրի հա-
մապատասխան մասում ներառել հետևյալը. «Սույն ծրագրի
շրջանակներում արգելվում է գենետիկորեն ձևափոխված օր-
գանիզմների օգտագործումը»:
Նախագծի 2.1 (Իրավական դաշտ և կանոնակարգման հա-
մակարգ) ենթաբաժնում բացակայում է բնապահպանական
կարևոր օրենքներից մեկը` «Մթնոլորտային օդի պահպանու-
թյան մասին» ՀՀ օրենքը` ընդունված 1994 թ-ին: Իսկ 2002 թվին
ընդունվել է Ջրային նոր օրենսգիրք, հետևաբար, անվավեր է
ճանաչվել 1992 թվականին ընդունվածը: Անհրաժեշտ է նշել, որ

255
ջրային նոր օրենսգիրքը նախկինի համեմատությամբ, գլխա-
վորապես սոցիալական ուղղվածությամբ, թերի է և զիջում
է նախկին օրենսգրքին, ինչպես նաև այդ օրենսգրքով ջուրը
բնության գրկում համարվում է ապրանք, իսկ ջրային ոլորտը
ենթարկվում է ազատ շուկայի կանոններին: Ջրային նոր օրենս-
գիրքը ընդունելիս, փաստորեն, հաշվի չի առնվել Հայաստանի
Հանրապետությունում տիրող սոցիալ-տնտեսական լարված
իրավիճակը, ինչպես նաև մարդու իրավունքներին վերաբե-
րող չափանիշները: Այդ օրենքը հակասության մեջ է նաև ՄԱԿ-ի
«Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների
մասին» Կոնվենցիայի հետ (հոդված 11` «Ընդհանուր մեկնա-
բանություն» կամ «Ջրի իրավունքի մասին Պարզաբանում», ուր
մասնավորապես նշվում է, որ իր նշանակությամբ ջուրը մար-
դու համար, թթվածնից հետո գրավում է երկրորդ տեղը: Ջուրն
առաջին հերթին սոցիալական և մշակութային բարիք է, այլ ոչ
թե որպես միայն տնտեսական ապրանք): Մեր կարծիքով,
Ջրային նոր օրենսգիրքը ինչ-որ չափով կարող է խոչընդոտել
գյուղացիական այն տնտեսությունների զարգացմանը, որոնց
ֆինանսատնտեսական միջոցները սահմանափակ են, իսկ
ոռոգման պահանջը՝ մեծ:
Այս ենթաբաժնում քննարկվող` Շրջակա միջավայրի վրա
ազդեցության փորձաքննության մասին ՀՀ օրենքը նույնպես
զերծ չէ լուրջ թերություններից, գլխավորապես, նրա 4-րդ
հոդվածը, որը կարգավորում է Շրջակա միջավայրի վրա ազ-
դեցության փորձաքննության ենթակա գործունեությունների
սահմանային չափերը։ Փաստորեն, Հայաստանում քաղաքա­
շինության ոլորտում առաջացրել է լուրջ խաթարումներ: Օրեն-
քում կիսատ է և, ընդհանրապես, գործողությունների շարու-
նակականությունը չի կարգավորվում, օրինակ, նախատեսվող
գործունեության իրականացման ծանուցման կարգը (հոդված
6), իսկ գյուղատնտեսության ոլորտը հիմնականում դուրս է
մնացել այդ օրենքի տեսադաշտից:
Ինչ վերաբերում է Անտառային օրենսգրքում առաջարկվող
փոփոխություններին, ապա կարծում ենք, որ դրանք վաղաժամ
են և կարող են անտառային համակարգի լուրջ վնասման պատ-
ճառ դառնալ:

256
 3.4 ենթաբաժնում նշվում է. «Ռումինիայում, Ուկրաինայում,
Ղազախստանում և Ղրղստանում 2000‑2004 թթ. ժամանակա-
հատվածում իրականացված համանման ծրագրերի համար
բնապահպանական փորձաքննություններ են անցկացվել»:
Կարծում ենք, նպատակահարմար է այդ փորձաքննությունների
եզրակացությունները ներառվեն սույն վարկային Ծրագրի
հավելվածում, ինչը կարող է փորձի փոխանակման միջոց հա-
մարվել:
Նախագծի 5.1 ենթաբաժնում արտահայտած այն միտքը,
թե «Շրջակա միջավայրի վրա սույն ծրագրի հիմնական բա-
ղադրիչներից և ենթաբաղադրիչներից բխող ենթածրագրերի
ընդհանուր ազդեցությունը դրական կլինի», կարծում ենք,
վերանայման կարիք ունի: Ինչպես նաև պետք է ափսոսանք
հայտնել, որ տվյալ վարկային Ծրագրում «բնապահպանական
խնդիրների լուծմանը նպատակաուղղված աջակցությունը
ընդգրկված չէ ծրագրի հիմնական նպատակի մեջ», իսկ եթե
պահանջվում է, որ փորձաքննությունը պետք է բավարարի
Համաշխարհային բանկի պահանջներին ու չափանիշներին,
ապա անհրաժեշտ է, որ քննարկվող Ծրագրում ներկայացվեն
այդ պահանջներն ու չափանիշները:
5.5 ենթաբաժնում նշված է. «Ծրագիրն ու դրա շրջանակ-
ներում նախատեսվող աշխատանքները կապահովեն մի շարք
օգուտներ: Ծրագիրը, ընդհանուր առմամբ, կնպաստի գյուղա-
կան համայնքներում սոցիալ-տնտեսական պայմանների բա-
րելավմանը և աղքատության կրճատմանը»։ Այս տեսակետը
դեռ պետք է ապացուցվի` չի բացառվում հակառակ արդյունքը:
Հասկանալի է, որ վարկային պահանջների ու մեխանիզմների
ճշտումից հետո միայն հնարավոր կլինի այս հարցում վճռական
խոսք ասել:
6.3 ենթաբաժնում նախատեսված խորհրդատվական ծա-
ռայությունների ենթաբաժինը նպատակահարմար է, որ նաև
ծառայություններ մատուցի առանձին տնտեսությունների
վարկային միջոցներով իրականացվելիք գործողությունների
կարգավորման խնդրում, որպեսզի նախ շուկայում չառաջանա
գյուղատնտեսական մթերքների գների կտրուկ տատանումներ,

257
ինչը որոշ դեպքերում, առանձին տնտեսություններին կարող է
ընչազուրկ դարձնել, ինչպես նաև նշված խորհրդատվությամբ
կարելի է մեղմել շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության բեռը:
6.5 ենթաբաժնում մտահոգություն է առաջացնում, որ
«Հաշվի առնելով ֆերմերային տնտեսություններին տրվելիք
հարյուրավոր փոքր վարկերի հնարավորությունը, ապա կա-
րելի է պնդել, որ դրանց բոլորի պարբերական մոնիտորինգն
անիրագործելի է»:

***
2005 թվականի փետրվարի 11-ին Հայաստանի մարզերի
«Գյուղատնտեսության աջակցության մարզային կենտրոննե-
րում» կազմակերպած՝ «Գյուղական ձեռնարկությունների և
փոքրածավալ առևտրային գյուղատնտեսության զարգացման
հայաստանյան ծրագրի նախագծին» նվիրված բաց դռների
օրը, Հայաստանի Կանաչների միության ներկայացուցիչներին՝
վարկառու խնդիրներում շահագրգիռ գյուղական համայնքների
ղեկավարների ու առանձին անհատների տված հարցերը հիմ-
նականում վերաբերել են վարկերի` չափերին, ժամկետներին,
տոկոսադրույքներին, վարկի դիմաց պահանջվող գրավին,
տոկոսները չմուծելու կամ առանձին դեպքերում վարկը մարե-
լու համար անհրաժեշտ միջոցների բացակայության դեպքում
սպասվելիք հետևանքներին: Հարցադրումներ են եղել, թե արդ-
յոք հնարավո՞ր է մի շարք մանր տնտեսությունների միավոր-
մամբ ստեղծված կոլեկտիվ տնտեսությանը վարկ տրամադրվի:
Հարցադրողները, ընդհանրապես, տարակուսանքով են ընդու-
նում անհատին տրամադրվող 50 դոլար վարկի չափը: Նրանց
մտահոգություններից է եղել, օրինակ, թե վարկով գնված
տեխնիկայի կորուստի կամ կլիմայական անբարենպաստ
պայմանների ու հրդեհների պատճառով գյուղատնտեսական
մթերքի կորստի դեպքում, արդյո՞ք նախատեսվում են վարկի
զիջումներ, իսկ հարցերի մի մասը վերաբերում է այնպիսի
բնագավառների, ինչպիսիք են` այլընտրանքային էներգիայի,
այդ թվում բիոգազի ստացման, անտառաշերտերի և կանաչ
գոտիների ստեղծման, աղակալված և ճահճացված հողերի

258
յուրացման, աղբավայրերի մոնիտորինգին, դրենաժային հա-
մակարգի վերականգնմանը և այլն: Թվարկվածները, ինչպես
հայտնի է, չեն կարող ապահովել առաջին տարիներին անգամ
ծախսածածկումը, հետևաբար և օգուտների մասին մտածելը
իրատեսական չէ: Նրանք ցանկանում են իմանալ, թե արդյո՞ք
այդ բնագավառներում լինելու են զեղչեր, թե վարկային պայ-
մաններն ու նախապայմանները բոլորի համար նույնն են լի-
նելու:
2005․02․16

«Ի՞ՆՉ Է ՆՇԱՆԱԿՈՒՄ՝ ԲՈՒՅՍ ԱՃԵՑՆԵԼՈՒ

ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՉՈՒՆԵՍ ԲԱՆՏՈՒՄ»
«Հետք», 12 մարտի, 2017

http://hetq.am/arm/news/76619/hakob-sanasaryan-inch-e-
nshanakum-buys-atchecnelu-iravunq-chunes-bantum.html
Մհեր Ենոքյան, «Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն»
բանտից
Այս անգամ Մհեր Ենոքյանը նամակ ու գրավոր հարցեր
է ուղարկել «Հայաստանի Կանաչների միության» նախա-
գահ Հակոբ Սանասարյանին ու ստացել նրա պատասխան-
ները:
Բարի օր Ձեզ, հարգարժան պարոն Սանասարյան․ Մեր
ծանոթությունը սկսվեց այն պահից, երբ կարդացի Ձեր «Հա-
յոց եկեղեցու պատմություն, թե՞ հուդայականության ձեռնարկ»
գիրքը: Տպավորված էի, նամակ գրեցի Ձեզ: Հետո ինձ նվիրեցիք
«Համակարգված դավադրություն» գիրքը` հեղինակի` Ձեր մա-
կագրությամբ, որը կարդալուց շատ էի հուզվել: Հեռուստացույ-
ցով, մամուլով հետևում եմ Ձեր գործունեությանը թե՛ որպես
«Հայաստանի Կանաչների միության» նախագահի, թե՛ որպես
յուրովի աշխարհայացք և քաղաքացիական դիրքորոշում ունե-
ցող անհատի:
Անցած դարից արդեն 21-րդ տարին է՝ ես երկաթբետոնյա

259
«արկղի» մեջ եմ փակված. ցմահ ազատազրկվածի ոտքը չի
դիպչում հողին, նա երբեք չի տեսնում բաց` առանց ճաղերի եր-
կինք, իրավունք չունի կենդանի պահելու, նույնիսկ սենյակային
բույսեր չի թույլատրվում աճեցնել: Բնության տված այս ան-
հրաժեշտ հաճույքներն ինքս ինձ պարգևեցի երկու անգամ՝
բանտերից փախուստների դիմելով:
Մահապատժից հրաժարվելու իրավական հիմնավորումն
այն էր, որ նույնիսկ ամենազարգացած դատաիրավական
համակարգ ունեցող երկրներն ապահովագրված չեն դատա-
կան սխալներից, որի հետևանքով անմեղին զրկում են կյան-
քից: Գրեթե ողջ աշխարհում ականատես ենք դառնում 10,
15, 20 տարի անց գործերի վերաբացման և արդարացման
դատավճիռների:
Արդեն 4-րդ տարին է «Հետքը» հնարավորություն է տվել
ինձ` աշխատելու որպես բանտային թղթակից, և այսօր հրավի-
րում եմ Ձեզ հարցազրույցի, հուսով եմ` կընդունեք այն:
Անչափ շնորհակալ եմ Ձեր անձնվեր աշխատանք-
պայքարի համար, Մեծագույն հարգանքով ու բարեմաղ­
թանքներով` Մհեր։
—  Պարոն Սանասարյան, ի՞նչ եք կարծում` մահապատիժն է
ավելի խիստ պատիժ, թե ցմահ ազատազրկումը: Ի՞նչ կարող է լի‑
նել մարդու հետ, եթե նրա ոտքերը տասնյակ տարիներ չեն դիպ‑
չում հողին, չի տեսնում բնությունն ու չի շփվում բնության հետ:
—  Առաջին հարցը կարդալուց հետո անընդհատ մի զգա-
ցողություն է. կարծես ես ցմահ դատապարտված եմ, հետևա-
բար ինչպես դուրս բերեմ ինքս ինձ: Իմիջիայլոց, շատ հե-
տաքրքիր հարց է:
Ինչ վերաբերում է մահապատժին, կարծում եմ, Սովետա-
կան միությունում գուցե ճիշտ լուծում էր, առավելագույնը 25
տարին էր և ապա՝ մահապատիժ, իհարկե, երբ խոսքը ապա-
ցուցված դիտավորյալ սպանությունների մասին է: Քանի որ
երբեմն պատահում է, որ մարդը ինքնապաշտպանվելով է
սպանություն գործում: Բայց ցմահ բանտարկության իմաս­
տը ես չեմ կարողանում հասկանալ՝ ո՞ւմ է դա օգուտ բեր-
ում՝ պետությա՞նը, անհատի՞ն: Իմ ընկալմամբ, ցմահ բան­

260
տարկությունը հավանաբար համաշխարհային կառավարման
ձգտող կազմակերպության կողմից է մատուցվել, շրջանառու-
թյան մեջ դրվել, ինչպես բազում երկրների օրենսդրությունների
մեջ եղած՝ այդ երկրների շահերին հակասող դրույթները:
Իհարկե, կա հիմնավորում, որ հետագայում կարող է գործը
վերաբացվել, ապացուցվել հակառակը, որ դատապարտվածը
մեղավոր չի: Դատական համակարգում, բնականաբար, սխալ­
վելու հավանականությունը եղել է ու միշտ էլ կլինի: Բայց, իմ
կարծիքով, ցմահ բանտարկությունը մարդու արժանապատվու-
թյան հետ խաղ անել է, կարող եմ համեմատել կատվազգիների
որսի հետ: Սկզբում տանջում են, հետո՝ խժռում:
Առհասարակ բանտի, ազատազրկման իմաստն այն է, որ
սխալ կատարած անձն ուղղվի, որ բանտում կյանքը արժևորի,
վերադաստիարակվի, վերադառնա հասարակություն: Բայց
մեզ մոտ, ինչպես դու ես գրում, ազատազրկման միջոցով պար-
զապես քաղաքացիներին մեկուսացնում են «բետոնյա արկղի»
մեջ: Ի՞նչ է նշանակում՝ մարդուն կտրել բնական միջավայրից:
Բնական է, որ նա աստիճանաբար կդեգրադացվի, կգնա ան-
հատի քայքայում: Ստացվում է, որ ցմահ ազատազրկումը ոչ
միայն մարդկանցից է մեկուսացում, այլև՝ բնությունից: Ի՞նչ է
նշանակում՝ բույս աճեցնելու իրավունք չունես բանտում: Բայց
եթե դու այսքան տարիներ այդ պայմաններում ապրել ես,
բանականությունդ չես կորցրել, ուրեմն պետք է հիշել անտիկ
փիլիսոփաներին, որ ասում էին՝ սոսկալի ծանր պայմանները
վատ մարդուն դարձնում են սոսկալի վտանգավոր, իսկ մտա-
ծող, խոհեմ մարդուն դարձնում են փիլիսոփա: Ուրեմն՝ կարող
եմ ասել, որ ի պատիվ քեզ, եզակի մարդկանցից ես:
Պատկերացնենք՝ մարդուն դատապարտել են ցմահ բան-
տարկության, չեմ խոսում այն մասին՝ ինչքանով է մեղա-
վոր կամ անմեղ, առաջինը կարող են հոգեկան հիվանդու-
թյուններ զարգանալ, նրա մարդկային, մտավոր որակները
դեգրադացվեն: Եվ միայն անհատականությունները կարող են
բնությունից մեկուսացված պայմաններում պահպանել կյանքի
ռիթմը:
—  Ինչու՞ Հայաստանում մինչ օրս որևէ մահապատժի դա‑

261
տավճիռ չի վերանայվում: Մի՞թե մեզ մոտ, այն էլ 90-ականնե‑
րին նոր ձևավորվող «անկախ» դատական համակարգի դատա­
վորներն երբեք չեն սխալվել:
—  Ես մի երկու դատական նիստերի եմ մասնակցել, մեկը
մի 7 տարի առաջ էր: Իմ ներկայությամբ կադաստրային փաս­
տաթղթեր ունեցողից հողը խլեցին և տվեցին իշխող կուսակ-
ցության անդամներից մեկի բարեկամին:
Ճիշտ է, մեծ երջանկություն է ունենալ անկախ պետակա-
նություն և սեփական դատական համակարգ, այն էլ՝ եռաս­
տիճան, բայց նորմալ դատական համակարգ կարող եմ ասել՝
չունենք, այն աշխատում է մեկ անհատի՝ Հանրապետության
նախագահի և նրա թիմակիցների համար: Իհարկե, մենք չենք
կարող բացառել, որ Հայաստանում կան նաև խիղճ, պատիվ,
արժանապատվություն ունեցող դատավորներ, որոնք առան-
ձին դեպքերում կարող են և ճիշտ դատավճիռներ կայացնել:
Իսկ, թե ինչու հին դատական գործերը չեն վերանայվում,
ինչպես հարյուրավոր տարիների պետական համակարգեր
ունեցող երկրներում են արվում, շատ բնական է՝ դատական
համակարգը չի գործում մեզանում, առայժմ…
—  Մի շարք եվրոպական և ամերիկյան երկրներ հրաժարվել
են նաև ցմահ ազատազրկումից: Հրաժարվում են նույնիսկ փա‑
խուստը բանտից հանցագործություն համարելուց (Գերմանիան
սահմանադրորեն է նման դրույթ ամրագրել), քանի որ գտնում են`
ազատության ձգտումը բնական պահանջ է և չի կարելի դրա հա‑
մար պատժել: Այլ բան է, եթե փախուստը բռնություն գործադրելով
կատարվի: Դուք ի՞նչ կարծիք ունեք այս մասին:
—  Լիովին համաձայն եմ այդ մոտեցմանը, քանի որ երբ
մարդն ազատազրկված է, և գիտի, որ այդ խցում պիտի մա-
հանա, եթե կա շանս, և նա այնտեղից դուրս չի գալիս, նշանա-
կում է՝ հոգեբանորեն արդեն «դիակ» է: Անհատի համար չկա
առավել մեծ բնական մղում, քան ազատության ձգտումն է: Փա-
խուստը կանխելու նպատակով կա համապատասխան ծառա-
յություն և պահակազոր: Բնական է, երբ ցմահ բանտարկյալը
եղած հնարավորությունը օգտագործելով, դիմում է փա-
խուստի:

262
 —  «… Օրենքներն իրականում ծառայում են առանձին ընտա­
նիքների և այդ օրենքների դիմագիծը, մարմնակազմությունը,
տառն ու ոգին սիոնական են, իսկ տարազը` հայկական»: Պա‑
րոն Սանասարյան, Ձեր այս խոսքերն՝ ասված դեռ 2011թ-ին,
որքանո՞վ են արտացոլվել Սահմանադրության վերջին փոփոխու­
թյուններում:
—  Կարծում եմ, որ մեզ համար անընդունելի նախկին Սահ-
մանադրությունը շատ ավելի վատն է դարձել ներկա տարբերա-
կով: Պետություն բառն էլ առանձին տեղերում դարձել է հան-
րային իշխանություն: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ դա ինչ հեռահար
քայլ է: Ամեն ինչը պատվիրած է: Շատ պարզ երևում է, որ սա
Սահմանադրության մոդել է, որը մտել է Հայաստան, թարգման-
վել է հայերեն և անընդհատ գնում է դեպի վատթարացում:
Նույնը օրենքների մակարդակում է տեղի ունենում: Օրինակ,
արդյունաբերությունն արգելվում է Հայաստանում: Բայց մինչև
արդյունաբերությունը ոչնչացնելը՝ արդյունաբերության բառը
հանեցին համապատասխան նախարարության անվանումից:
Այլ բառերով ասած՝ գնում է կողոպուտ, որը նույնպես կար­
գավորվում է Հայաստան ներմուծված օրենքներով՝ էներգե-
տիկայի, ջրային, ընդերքի մասին և այլն: Պատահական չէ, որ
համաշխարհային կառավարության գաղափարախոսությամբ,
որն արտացոլված է աշխարհում միակենտրոն կառավա-
րում հաստատելու նպատակով ստեղծված «Կայուն զար-
գացում» հայեցակարգում. գրված է, որ որևէ երկրի բնական
պաշարները միայն այդ երկրի սեփականությունը չեն: Մենք
տեսնում ենք, որ այսօր Հայաստանի բնական պաշարները
կողոպտվում-արտահանվում են: Այս գործընթացում սեփական
շահ հետապնդող Հայաստանի իշխանական առաջին դեմքերը
կատարում են իրենց «վերադասի»՝ հեղինակավոր միջազգա-
յին կազմակերպությունների կարգադրությունը: Կարծում եմ՝
համարյա բոլորին է հայտնի, որ այդ կազմակերպությունների
գործունեությունը համահունչ է սիոնիզմի նպատակներին:
—  Սահմանադրության հոդված 10-ում գրված է` «Ընդերքը և
ջրային ռեսուրսները պետության սեփականությունն են», իսկ հոդ‑
ված 12-ը վերնագրված է «Շրջակա միջավայրի պահպանությունը

263
և կայուն զարգացումը»: Սակայն պետությունը միայն խրախու‑
սում է բնության պահպանումը և այլևս չի ապահովում: Ի՞նչ կասեք
այս մասին:
—  Շատ լավ է դիտարկված: Ավերիչ գործը հենց սրա մեջ է:
Ջրային ռեսուրսները պետության սեփականությունն են, բայց
այսօրվա գործող կարգով, պետությունը օտարված է ջրային
ռեսուրսներից: Նրան վերապահված է հսկիչի ֆունկցիա, այն
էլ՝ սահմանափակ: Նույնն էլ ընդերքի հարստությունների պա­
րագայում է: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ պետական հսկիչը առանց
լրացուցիչ թույլտվության, չի կարող մտնել հանքարդյու­
նաբերական օբյեկտ:
Ինչ վերաբերում է «Կայուն զարգացում» հայեցակարգին,
ապա դրա ամբողջական ուսումնասիրությունը ցույց է տա-
լիս, որ համաշխարհային կառավարության՝ այսինքն սիոնիզմի
ծրագիրն է, թե ինչպես տիրել աշխարհը: Սակայն այս մասին
«ազատ» մամուլը աշխատում է լռել, երբ այն ճակատագրա-
կան նշանակություն ունի, ինչպես մեր ժողովրդի, այնպես էլ՝
ամբողջ մարդկության համար: Հայեցակարգը մտել է ԳԱ և
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ, իսկ այժմ
էլ, էկոլոգիական կրթության անվան տակ հանրակրթական
դպրոցներում փորձում են պարտադիր առարկա դարձնել:
—  Տեսա, որ Բնապահպանության նախարարության կողմից
Ձեզ պարգևած շքանշանը չընդունեցիք, ասացիք, որ պահ տրվի,
մինչև՞…
—  Հատկապես վերջին 15 տարիներին բնապահպա­
նության նախարարությունը բացահայտորեն կանգնած է այն
մարդկանց ու կազմակերպությունների թիկունքում, ովքեր թու-
նավորում և ոչնչացնում են Հայաստանի բնությունը, կողոպ-
տում մեր ունեցվածքը: Ասացի, պահ եմ տալիս մինչև այն օրը,
երբ բնապահպանության նախարարությունը չեղյալ կհամարի
հակաիրավական, հակատնտեսական որոշ նախագծեր, կփոխի
իր քաղաքականությունը և կգործի ի շահ հայ ժողովրդի ու հա-
յոց պետականությանը:
—  Եվ վերջին հարցս՝ ինչպիսի՞ն է Ձեր պատկերացմամբ Հայ
Մարդը:

264
 —  Ինչքան էլ ասում են՝ հայերը խորամանկ են, բայց այդ-
պես չէ. հայերը օրորոցում եղած մանուկ են ուրիշ ազգերի հետ
համեմատած: Դեռևս պահպանում են հին կարգը՝ ստեղծագոր-
ծական հանճարը, որը գալիս է ազգային հոգեկերտվածքից:
Չնայած հիմա դա էլ է փոխվում: Բայց ես շատ եմ շրջագայում
գյուղական համայնքներում: Բարեբախտաբար, այնտեղ մեր
ավանդույթները պահպանվում են:
Եթե հակաժողովրդական օրենքները աղբանոց գցենք,
որոնք ավերում են մեր պետությունը և պետական համակարգի
քաղաքականության փոփոխություն լինի, Հայաստանը կտրա-
կանապես կփոխվի 3‑5 տարում: Մենք ունենք այդ պոտենցյալը,
ունենք աշխատող ժողովուրդ, ավելին՝ մեր ժողովուրդը աշխա-
տանքին սիրահարված է: Երեք տասնամյակ է՝ հայ ժողովուրդը
գտնվում է կայուն սթրեսի մեջ և չի կորցրել մարդկային կեր-
պարը: Սա կարելի է եզակի երևույթ համարել:

«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐԸ» ՏԱՏՄՈՐ ԴԵՐ ԿԱՏԱՐԵՑԻՆ

3 օգոստոսի, 2016
http://hetq.am/arm/news/69704/hakob-sanasaryani-kartsiqov-sasna-
tsrery-tatmor-der-katarecin.html

«Հայաստանի կանաչների միության» նախագահ

Հակոբ Սանասարյանի հետ «Հետքի» զրույցը Հայաստա-
նում վերջին շաբաթներին տեղի ունեցող հասարակական
շարժման պատճառների ու հետևանքների մասին է:
—  Պարոն Սանասարյան, մենք սովոր ենք խոսել հետևանք­
ների մասին, բայց հաճախ հետևանքը ծնող պատճառների մասին
մոռանում ենք: Ձեր կարծիքով, ի՞նչը բերեց երեսուն մարդու կող‑
մից նման ծայրահեղ քայլի:
—  Իրավիճակը Հայաստանում ծայրաստիճան վտան­
գավոր է այն առումով, որ հայ ժողովրդի, մեր քաղաքացու հա-
մար ընդհանրապես որևէ լուսավոր կետ չի մնացել: Սկսեմ նրա-
նից, որ ամբողջ դատական համակարգը իշխանության, Սերժ

265
Սարգսյանի թիմի համար է աշխատում: Նրա կառավարման
ժամանակ հակաժողովրդական օրենքներն առավել ցայտուն
արտահայտվեցին: Նա ընտրեց այնպիսի մարդկանց, որոնք
ընդհանրապես իշխանություն վարելու գիտելիքներ ու հմտու-
թյուններ չունեն:
Մի կողմից խոսում են, որ 6 մլրդ դոլարի պարտք ունենք,
բայց առանձին մասնագետներ հաղորդում են, որ պարտքը 12
մլրդ-ից էլ ավելի է: Այսօր մրցակցություն է, թե ով ավելի շքեղ
առանձնատուն կկառուցի: Կա անհարգալից ու արհամարհա-
կան վերաբերմունք դեպի ժողովուրդը: Այն աստիճանի է հասել
անիշխանությունը, օրենքի նկատմամբ հարգանքի բացակա-
յությունը, որ հանրապետության նախագահը հայտարարում է՝
ինքը ցանկացած քանակությամբ ձայն կհավաքի:
—  Ձեր կարծիքով, թվարկած պատճառնե՞րը բերեցին պոռթկման:
—  Պատահական չէ, որ «Սասնա Ծռերը» այս ամենը տես-
նելով՝ մտավ գրավեց ոստիկանական գնդի տարածքը: Այո՛,
իրավական երկրի համար սա հանցագործություն է, բայց՝
ոչ Հայաստանի նման պետության: Հանցագործը նա է, ով
բնակչությանը հասցրել է այս վիճակին ու մարդկանց դրդել
այս քայլին:
Ինչ է նշանակում, երբ գյուղապետի մոտ կախված է ցու-
ցակ, թե Ռուսաստանի դեպի որ բնակավայրեր հայերը կարող
են գնալ բնակություն հաստատել կամ արտագնա աշխատանք
գտնել:
—  Ո՞ր գյուղում եք նման ցուցանակ տեսել:
—  Օրինակ՝ Մելիք գյուղում… սա ինչպե՞ս անվանեմ: Սահ­
մանամերձ գյուղերը լքում են մարդիկ: Գնացեք գյուղերը
պտտվեք, տեսեք որ գյուղացին է, որ բանկերին պարտք չի, ո՞ր
մեկը իր տունն ու շարժական գույքը գրավ չի դրել: Իսկ եթե
մենք գյուղացիներին կորցնում ենք, նրանց ունեզրկում ենք,
պետությունը ինչո՞վ պիտի կարողանա իր սահմանները պաշտ-
պանել:
Համբերության բաժակը լցվեց ապրիլյան պատերազմի
օրերին, երբ տեսանք, որ կոռուպցիան, այլանդակությունը նաև
բանակում է: Հենց հիմա գնացեք և տեսեք, ցույց են տալիս, որ

266
Սեյրան Օհանյանը ևս առանձնատներ է կառուցում:
Այսինքն՝ կա դանդաղ մահ, որին մենք՝ որպես քրիստոնյա,
հարմարվում ենք: Բայց նրանք սասնա ծուռ են: Նրանք տեսան,
որ մեռնում ենք:
—  Ի՞նչ էր «Սասնա Ծռերի» արածը, տարբեր մարդիկ տարբեր
անուններ են տալիս: Դուք ինչպե՞ս կբնորոշեք:
—  «Սասնա ծռերի» արածը ճիչ էր: Նրանք տատմոր դեր
խաղացին: Իրենց ինքնազոհողությամբ մարդկանց մոտ ծնեցին
գաղափար: Նրանք ցույց տվեցին լուսավոր ուղի, քնած վիճա-
կից հասարակությունը զարթնեց:
Արայիկի, մյուսների խոսքն եմ լսել, նրանց խոսքը այսպես
եմ հասկացել՝ Հայաստանում ակնհայտորեն օրը ցերեկով իրա-
կանացվում է սպիտակ եղեռն: Նրանք տեսնում են, որ Հայաս-
տանը ոչնչանում է: Ու չդիմացան:
—  Վերջին կես ամսվա ընթացքում դիմադիր և ընդդիմա‑
դիր ուժերը լուռ էին, քաղաքական դաշտի ամայության մասին էր
անընդմեջ խոսվում նաև սոցիալական ցանցերում: Ինչո՞ւ քաղա‑
քական ուժերը չխոսեցին քաղաքացիների հետ, իշխանությունը
չգնաց զիջումների:
—  Ընդդիմադիր դաշտ չեմ տեսնում, գուցե և կա, բայց ես
չեմ տեսնում: Հիմա միայն տեսնում եմ մարդկանց, որոնք գնա-
ցին ակնհայտ անձնազոհության:
Ինձ համար Հայաստանը չունի կառավարություն, չունի
վարչապետ, չունի Ազգային ժողով, Հայաստանը չունի դատա-
կան համակարգ: Կա մի մարդ, որը ընտրում է ամեն ինչ:
Էկոլոգիական խոշոր խնդիրներով դիմել ենք դատարան,
բայց այնտեղ հասկացել եմ, որ կա մեկ մարդու իշխանություն:
—  Լուծումների մասին եմ ուզում հարցնել: Որտե՞ղ եք տես‑
նում դրանք:
—  Սերժ Սարգսյանը փրկության մեկ ճանապարհ ունի,
նա պետք է հրաժարական տա: Նա արդեն անընդունակ է
բարեփոխումներ անել: Ամեն օր նրանց անձնական գան­
ձարանը գումար է հոսում: Նա, որպես մարդ, հարմարվել է գու-
մարներ հաշվելու: Թող մի անգամ նայի իր զավակների աչքե-
րին: Նրանց չի կարող սեյֆում պահել: Նրանց թիրախ է դարձրել

267
իր սխալ քաղաքականության հետևանքով: Նույնիսկ Ստալինի
մահից հետո նրա տղային բանտարկեցին:
Երկխոսության համար Ծռերը քայլ կատարեցին: Եթե
նրանք հիմա գնան բանտ, այն մարդիկ, որոնք նստել ու սպա-
սում էին, այժմ դուրս են գալու: Եվ ընդհանրապես կարծում եմ,
որ Սերժ Սարգսյանը ընդհանրապես պիտի Հայաստանից հեռանա:
Դուք լավ գիտեք, թե ինչ հանցագործներ են իշխանության
համար ձայներ ապահովում: Այսինքն՝ կա չարիքի իշխանու-
թյուն, և այդ իշխանության հենարանը նաև կեղտոտ մամուլն
է: Պիտի շնորհակալություն հայտնեմ մամուլի այն հատվածին,
որը արժանապատիվ կատարում է իր աշխատանքը:
Բայց ինչքան էլ անվստահություն ունեմ նախագահի
նկատմամբ, այդուհանդերձ, մարդը վերագնահատելու, հա­
մեմատելու կարողություն ունի: Ես կարծում եմ՝ նա կկատարի
այդ քայլերը. առաջինը՝ տղաներին ազատ կարձակի և ինքը նե-
րողություն կխնդրի, որ իր աշխատանքի հետևանքով երկիրը
հասել է ծայրահեղ վիճակի և ինքը հրաժարական կտա: Սա
կլինի արդար լուծում:
Հարցազրույցը վարեց Զարուհի Մեջլումյանը

ՀԱՅՐԵՆԱԲԱՂՁԸ
2008 թվականի սեպտեմբերին պետք է ԱՄՆ-ի Բոսթոն
քաղաք մեկնեի: Հոլանդիայում բնակվող իմ ընկերը՝ մասնա-
գիտությամբ ֆիզիկոս Թադե Գրիգորյանը, զանգահարեց և
մանրամասն տեղեկացավ այդ ուղերթի մասին: Հրաժեշտից
առաջ ասաց, թե չի բացառվում, որ Ամստերդամի օդանա-
վակայանում հանդիպենք, քանի որ 5 ժամ այդտեղ ես մնա-
լու: Զարմացած հարցրի, թե արդյո՞ք նա տեղյակ չէ, որ վիզա
չունեցողներին թույլ չի տրվում դուրս գալ հատկացված գոտուց
և հոլանդացիներին նույնպես թույլատրված չէ մտնել այդտեղ:
Թադեն պատասխանեց, որ որևէ հնարքով կփորձի անպայման
հանդիպել: Զրույցի վերջում Թադեի ձայնի մեջ նկատվում էին
պարտվողականության ելևէջներ, և նա ասաց. «Լավ, եթե ինք-

268
նաթիռի վայրէջքից մեկ ժամ հետո չեկա, ուրեմն թույլ չեն տվել
և կարող ես այլևս ինձ չսպասել, բայց անպայման կփորձեմ»:
Ամստերդամի օդանավակայանի սրահում, երբ վայրէջքից
մեկ ժամն արդեն անցել էր, անցուդարձ կատարող մարդկանց
մեջ Թադեին այլևս ուշադիր չէի փնտրում՝ մտածելով, որ նրան
չի հաջողվել ներս մտնել, միաժամանակ Թադեին մոտ 20 տարի
ճանաչելով չէի բացառում, որ նա կարող է ինչ-որ կերպ արգել-
ված գոտի մտնել: Բայց այսօր, երբ յուրաքանչյուր մարդու մեջ
փորձում են տեսնել վնասարարի և ահաբեկչի, իմ վստահու-
թյունը մարում էր: Արդեն համոզված լինելով հանդիպման
անհնարինության մեջ՝ սկսեցի նախապատրաստվել հաջորդ
օրվա զեկույցին: Թռիչքին մոտ երկու ժամ էր մնացել, երբ
հանկարծ տեսնում եմ ինձ մոտեցող Թադեին: Պարզվեց՝ մեքե-
նայի անսարքության պատճառով իր բնակավայր Գաուդայից
գնացքով էր եկել և՝ որոշ ուշացումով հասել Ամստերդամի օդա-
նավակայան: Այդտեղ փորձել էր համոզել հսկիչներին, սակայն՝
ապարդյուն, այդուհանդերձ նրանց նորից էր դիմել՝ ասելով, թե
երկար տարիներ է, ինչ չեմ հանդիպել ընկերոջս: Այս խնդրանքը
նույնպես ապարդյուն էր անցել: Սակայն հսկիչներից մեկը
առանձնազրույցում ասել էր, որ տարանցիկ սրահ մտնել հնա-
րավոր կլինի միայն այն դեպքում, եթե որևէ ուղերթի տոմս
վերցնես: Թռիչքացուցակում Թադեն տեսել էր, որ ամենա-
էժանը Ամստերդամ-Իզմիր տոմսն է և, գնելով Իզմիրի տոմսը,
մտել էր տարանցիկ ուղևորների սրահը:
Թադեի հետ իմ ծանոթությունը եղել է զուտ պատահա-
կան: 1989 թվականի աշնանը հրավիրված էի Գերմանիայի
Վիզբադեն քաղաքը՝ մթնոլորտային օդի աղտոտվածությանը
նվիրված գիտաժողովին մասնակցելու: Այդտեղից ինձ հրավի-
րեցին Բեռլին՝ Հայաստանի էկոլոգիական խնդիրների մասին
զեկույցով հանդես գալու համար: Բեռլինում այդ զեկույցը ներ-
կայացնելուց մեկ օր հետո Գերմանիայի Փադերբորն քաղաքից
զանգահարեց ինձ անծանոթ Թադե Գրիգորյանը, որը լսել էր
ելույթիս ձայնագրությունը: Մեր զրույցը շատ երկար տևեց:
Պարզվեց այդ ձայնագրությունը Բեռլինից նրան ուղարկել էր
իր ընկեր Րաֆֆի Դավթյանը, և բարեբախտաբար, դրանով

269
հիմք դրվեց օրինավոր ու հայրենասեր հայի հետ իմ բարեկա-
մությանը:
Մինչև 1995 թվականը մեր կապը եղել է հեռախոսա-
յին և նամակագրական: Նրա գրած նամակներն ինձ տանում
էին դեպի այն միջավայրը, որտեղ դեռևս գրամեքենան աս-
պարեզ չէր մտել և ամեն ինչ փաստագրում էին Գրիչները:
Նշեմ, որ Հայաստանի պետական արխիվում § Վրաստանի և
Իմերեթիայի Հայոց եկեղեցական կոնսիստորիայի¦ գործերից
հետագա ուսումնասիրության համար նյութեր հավաքելիս
համոզվեցի, որ ձեռագիրը նաև գեղարվեստի բնագավառ է:
Այդ փաստաթղթերի հետ շփվելիս մեծ ցանկություն էր առա-
ջանում՝ ձեռք բերել սեփական պատճենահանող սարք (ինչը
այդ տարիներին՝ Խորհրդային իշխանության օրոք արգելված
էր) և արժեքավոր տեղեկություն ու գեղագիտական մեծ արժեք
ներկայացնող այդ նյութերը պատճենել ու տարածել գլխավո-
րապես վրացացած հայերի մեջ, որպեսզի նրանք տեսնեն իրենց
հայրերի ձեռքով ստեղծվածը, ինչը գուցե հուշեր նրանց, որ
գոնե իրենք, չմասնակցեն վրացիների կողմից հայոց մշակու-
թային արժեքների ոչնչացման գործին։
Խորհրդային Հայաստանը չտեսած Թադեի նամակները
գրված էին արխիվում իմ տեսածները հիշեցնող՝ գեղարվեստի
արժեք ներկայացնող ձեռագրով և զարդարված` հայեցի
նկարազարդումներով:
Բարեբախտաբար, հնարավորություն ունեցա ան-
ձամբ ծանոթանալ Թադեի և նրա ընտանիքի հետ: Նա ծնվել
է Պարսկաստանում, բարձրագույն կրթությունը ստացել է
Անգլիայում, ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, աշխատել է այդ նույն
երկրներում, իսկ այժմ՝ Հոլանդիայում:
1995 թվին Հոլանդիա էի գնացել գլխավորապես Դերսում
գյուղում գործող կենսագազի արտադրամասը տեսնելու նպա­
տակով: Թադե Գրիգորյանը ոչ միայն նախաձեռնեց ու կազ­
մակերպեց այդ ուղևորությունը, այլև Հոլանդիայում գտնվելու
բոլոր օրերը ժամ առ ժամ արդեն պլանավորել էր և՝ նամակով
ուղարկել ինձ: Առաջին շփումները ցույց տվեցին, որ նա իրոք
շատ լավ անձնավորություն է և իսկական հայրենասեր՝ ճիշտ

270
այնպես, ինչպես ես տպավորվել էի հեռախոսազրույցներից և
նամակներից: Թադեն ոչ միայն ինքնաթիռից ինքնաթիռ կազ-
մել էր աշխատանքի պլանը, այլև միաժամանակ թարգմանիչ
և ուղեկից էր դարձել այդ ամբողջ օրերին: Շատ տեղերում
եմ եղել, շատ հայեր, նույնիսկ օտարերկրացիներն են անշա-
հախնդիր աջակցել Հայաստանի Կանաչների միության գործին,
բայց այսպիսի աշխատանքի կազմակերպում, ջերմ, սրտացավ,
հոգատար վերաբերմունք ու հագեցած օրեր ոչ մի տեղ չեմ հան-
դիպել:
Տարիներ առաջ Գաուդա քաղաքում միայն Թադեի ընտա-
նիքն էր հայկական, և ես ուղղակի զարմացա, որ նրա զավակ-
ներն ու կինը խոսում են հայերեն: Այդտեղ մտաբերեցի այն, որ
Էկոլոգիական շարժման վերելքի տարիներին, երբ Մոսկվայում
եղա Վահան Էմինի (հայտնի բանաստեղծ Գևորգ Էմինի ավագ
որդին) տանը, նկատեցի որ նրա զավակները չէին կարողա-
նում հայերեն արտահայտվել, չնայած հայկական կիրակնօրյա
դպրոց էին գնում: Թադեն, փաստորեն, իմ պատկերացմամբ,
մի շարք բարդ խնդիրներ էր լուծել: Նախ, Գերմանիայից տե-
ղափոխվել էր Հոլանդիա, փոխել էր մասնագիտությունը՝ ֆի­
զիկայից անցել էր բնապահպանության բնագավառ, կարճ ժա-
մանակամիջոցում տիրապետել էր հոլանդերենը և այդ լեզվով
էլ դասավանդում էր Ուտրեխի Կիրառական Գիտությունների
Համալսարանում: Թվարկածներից գուցե ավելի դժվար խնդիր
կարելի է համարել այն, որ իր փոքրիկներին և ֆրանսուհի
տիկնոջը օտարության մեջ հայերեն էր սովորեցրել՝ ուսուց-
ման ընթացքում օգտագործելով այն ամենը, ինչ հնարավոր է:
Տեղեկացա, որ օրինակ, § Սասնա Ծռեր¦ էպոսը նրանց համար
ընթերցել է թմբուկի ուղեկցությամբ և օգտագործել է երեխա-
ների մեջ հետաքրքրություն առաջացնող այլ հնարքներ: Երե-
խաների հայերենը մակերեսային չէր, օրինակ, երբ նրանք 1997
թվականին Երևանում էին, եղանք էջմիածնի մայր տաճարում և
փոքրը՝ 8-ամյա Առնոն, ասաց, որ մոմի հոտը չի սիրում և ուզում
է եկեղեցուց դուրս գալ, իսկ հայր՝ թե, ճիշտ է, օդը ծանր է, բայց
մոմի ծուխը մանրէներ սպանելու հատկություն ունի, որդին էլ, ի
զարմանս ինձ, պատասխանեց. § ի՞նչ է, մոմից մա՜նր նետիկնե՞ր
են արձակվում¦:

271
 Իհարկե շատ երկար կարելի է խոսել Թադեի, Հայաստանի
Կանաչների միության համար կատարած աշխատանքների մա-
սին, բայց բերեմ միայն հետևյալ օրինակը. Եվրոպառլամենտի
Կանաչների ֆեդերացիայի՝ Վիեննայում և Բեռլինում կայացած
կոնգրեսներում (1997 և 1998 թվականներին) Թադեն ներկա
էր որպես Հայաստանի Կանաչների միության ներկայացու-
ցիչ և ինչպիսի՜ մեծ դեր կատարեց նաև Ղարաբաղյան խնդիրը
Եվրոպառլամենտի պատգամավորների շրջանում գրավոր ու
բանավոր քարոզելու և Եվրոպառլամենտի պաշտոնյաներից
մեկի՝ Էլզաբեթ Շրյոդերի հակահայ գործունեությունը բա-
ցահայտելու գործում: Թադեի ձեռք բերած փաստաթղթերից
հայտնի դարձավ, որ Է. Շրյոդերը հայ-ադրբեջանական պա-
տերազմի ամբողջ մեղքը վերագրում է Հայաստանին, վիրա-
վորական արտահայտություններ է անում հայ հերոսների հաս-
ցեին, իսկ Ադրբեջանին ներկայացնում է որպես անմեղ զոհ,
ադրբեջանցի փախստականներին՝ օթևանազուրկ ու ծայրահեղ
աղքատության մեջ ապրող և իրենց նախկին բնակավայրերը
վերադառնալուն սպասող, իսկ հայ փախստականների մասին
գրում է, որ նրանք Մոսկվայում և Լոս-Անջելեսում իբր շահե-
կան գործարարությամբ են զբաղվում ու բարեկեցիկ կյանքով
ապրում և այլևս չեն ցանկանում վերադառնալ իրենց նախկին
բնակավայրերը: Այդ փաստաթղթերի հիման վրա՝ Էլզաբեթ
Շրյոդերի կողմնակալ ու կեղծարար գործունեության վե-
րաբերյալ նամակ կազմվեց և ուղարկվեց թե՛ անհատական՝
պատգամավորներին, թե՛ Եվրոպառլամենտի Կանաչների
ֆեդերացիայի գլխավոր քարտուղարին: Բեռլինյան հանդիպ-
ման ժամանակ Թադեն, մոտ 10‑15 պատգամավորների ներ-
կայությամբ (ներկա էր նաև Ադրբեջանի Կանաչների ներկա-
յացուցիչը) նրան ասաց, թե դու կեղտոտ ես ու կեղտոտ գործ
ես կատարում, Շրյոդերը խոստացավ ուղղումներ կատարել
Եվրոպառլամենտ ներկայացրած իր զեկույցում և ներողություն
խնդրեց, իսկ մեր պահանջով՝ նա խոստացավ ներողություն
խնդրել նաև գրավոր:
Հասկանալի է, եթե հայեցի դաստիարակված՝ ազգային
արժանապատվության գիտակցում ունեցող հայերի թիվը

272
գերակշռող լիներ, ապա Թադեի գործունեությանն անդրա­
դառնալու անհրաժեշտություն չէր լինի, քանզի այդպիսի
վարվելակերպը բնական է: Ափսոս, որ այդ բնականն աս­
տիճանաբար իր տեղը զիջում է անտարբերությանը և կրա­
վորականին: Վերջինների օրինակ կարող է ծառայել այն,
ինչին ականատես եղա Իսպանիայի-Կատալունիայի Բար­
սելոն քաղաքում: 1991 թ. Մադրիդում և ապա Բարսելոնում
կազմակերպված Իսպանիայի Կանաչների համաժողովին
մասնակցելիս ինձ հրավիրեցին Բարսելոնի խորհրդարան:
Կանաչներին ներկայացնող Կատալունիայի խորհրդարանի
պատգամավորներից մեկը ինձ հայտնեց, որ նախատեսված
է հանդիպում խորհրդարանի խոսնակի կամ նրա տեղակալի
հետ և ապա մասնակցություն խորհրդարանի այդ օրվա
նիստին: Նաև ասաց, որ գուցե թարգմանչի դերը կատարի
Բարսելոնաբնակ հայերից մեկը: Սակայն հայ թարգմանիչ
գտնելու իմ ջանքերն ապարդյուն անցան՝ ինձ արդեն ծանոթ
հայերն ասում էին, որ իրենք խորհրդարանի հետ շփումներ
չեն ունեցել, փորձ չունեն և այդպես էլ ոչ ոք չհամաձայնեց,
ավելի շուտ՝ չհամարձակվեց ստանձնել այդ դերը, ինչին սիրով
համաձայնեց Լենինգրադում բարձրագույն կրթություն ստա-
ցած իսպանուհի Մերսեդեսը: Նա իր կատարած բավակա-
նին լարված աշխատանքից հետո նույնիսկ շնորհակալություն
հայտնեց՝ ասելով թե երբեք իրենց խորհրդարանում չէր եղել և
այդ հանդիպումն իր համար շատ հետաքրքիր էր:
Թադեն ընդհանրապես հայրենասիրական կոչեր չի տա-
նում և այդ մասին համարյա չի խոսում, սակայն իր հոգով ու
գործով իսկական հայորդի է: 1995-ին Արցախի Խաչմաչ գյուղի
հանդերում հանդիպեցինք իր հարազատների հետ դաշտային
աշխատանք կատարող 9-ամյա մի տղայի: Պարզվեց՝ նրա
հայրը զոհվել է Արցախյան պատերազմում: Այդ երեխայից
բաժանվելուց հետո Թադեն քայլում էր տխուր ու մտախոհ: Իր
տխրության պատճառը նա մեկնաբանեց. § Ուղիղ իմ տղայի
տարիքին է. պատկերացնո՞ւմ ես, թե ինչ կլիներ Առնոյիս հետ,
եթե այդ տղայի հոր փոխարեն՝ պատերազմի դաշտում ես
զոհվեի¦:
Թադեն իր ընտանիքով (տիկնոջ՝ Մեյիսի և որդիների՝

273
Պաբլոյի և Առնոյի հետ) մի քանի անգամ եղել է Հայաստանում
և արդեն լավագույնս գիտի Հայաստանի բնաշխարհը՝ գուցե
ավելի լավ, քան Հայաստանի բնակիչների գերակշիռ մասը:
1997 թվականի օգոստոսի կեսերին՝ մոտ 10 օրյա սյունիքյան
շրջագայությունից հետո՝ Երևան վերադարձի ճանապարհին,
գնացինք Խոր Վիրապ: Բլրի ստորոտում լարախաղացն էր, մեծ
բազմությամբ շրջապատված: Լսելով ինձ համար հոգեհարա-
զատ զուռնայի ճչուն ձայնը՝ բարձրանում էի դեպի եկեղեցի:
Մի պահ ես մտովի տեղափոխվել էի երանոսյան իմ մանկու-
թյան տարիները, երբ հարսանիքներում ու մյուս խնջույքներում
զուռնայի տարածած մեղեդին մարդկանց ուղղակի գերում-
զմայլում էր: Նաև՝ հարսանիքին մասնակցելու հրավեր ավետող՝
Սահարին։ Այս մտքերով էի տարված, երբ հանկարծ ամբոխի
կողմից լսեցի հիացմունքի բացականչություններ: Շրջվեցի
և բարձունքից տեսա, որ լարախաղացը իջել է գետնին, իսկ
զուռնայի ճչացող ու դյութիչ մեղեդու տակ ինքնամոռաց ու
փոթորկուն պարում է Թադեն: Այդ պարը դիտողը և Թադեին
ճանաչողը կհասկանար, որ դրանով նա Հայրենիքի նկատմամբ
իր սերն ու կարոտն է արտահայտում: Պարը երկար տևեց:
Վերջում Թադեն ինչ-որ գումար վճարեց ծաղրածուին, քանի
որ այդ ամբողջ ընթացքում նա հանդիսատես էր դարձել և
չէր կարողացել կատարել դրամ հավաքելու իր գործը: Թադեն
վարձատրեց նաև երաժիշտներին: Ներկա էին Թադեի հոլան-
դացի աները, տիկինը և երկու որդիները:
Այժմ, տարիներ անց, օտար երկրի վրայով թռչելիս
(Բոսթոնից մեկնում էի Սան-Ֆրանցիսկո-Լոս Անժելոս), երբ
բնականաբար պետք է, որ իմ ամբողջ ուշադրությունը բևեռված
լիներ ներքևում երևացող տեղի ռելիեֆին, բուսածածկույթին
և այլ խնդիրներին, սակայն անընդհատ մտքումս է Թադեի
կատարած գործերը՝ նրա վերաբերմունքը Հայոց աշխարհին և
Հայոց լեզվին: Կարծում եմ՝ հիմնական պատճառն այն էր, որ
Բոսթոնում ինձ հանդիպած հայերի մեծամասնությունը, չնայած
որ ընդամենը 10‑20 տարի է ինչ հեռացել են Հայաստանից, սա-
կայն արդեն նկատելիորեն օտարվել են հայկականությունից:
Օրինակ՝ բոսթոնաբնակ մի երիտասարդ, որը 1992 թվակա-

274
նին է Հայաստանից հեռացել և հենց այդ թվին ամուսնացել է
ամերիկացի մի տիկնոջ հետ, մեր զրույցներում իրեն համա-
րում էր բոցաշունչ հայրենասեր, սակայն նրա ամբողջ խոսակ-
ցության մեջ նկատվում էր սառնություն, անտարբերություն և
նույնիսկ հայկականության մերժում: Հենց հիմա ականջնե-
րիս մեջ դեռ հնչում են նրա § հայրենաբաղձ¦ բառերը. § Մարդ
ուղղակի ամաչում է՝ Բոսթոնի փողոցներում հանդիպում ես
սևազգեստ, տխրադեմ մեկին և պարզվում է, որ նա հայ է: Ի՞նչ
է, ուրիշ գույնի հագուստ չկա կամ այդ տխրությունը ինչու ես
բերել օտար երկիր…¦: Նրա պատկերացմամբ՝ որպեսզի հա-
յերը քաղաքակիրթ աշխարհում կարողանան շփվել, առնչվել,
մերվել, առաջին հերթին պետք է մտածեն դպրոցներում
հայ երեխաներին անգլերեն ուսանելու մասին: Իհարկե, նա
կարևորում էր հայոց լեզվի պահպանության հարցը, բայց,
ինչպես հասկացա նրա ասածներից՝ որպես պահեստային լե-
զու: Գործի բերումով նրա հետ երկար զրույցներ եմ ունեցել
և այդ զրույցների ընթացքում մշտապես աչքիս առաջ է կանգ-
նել երջանկահիշատակ Երվանդ Օտյանը և իր § Անիծյալ տա-
րիներ¦ գրքի հերոսներից մեկի պատկերը: Ըստ նկարագրածի՝
դերզորյան դեգերումների օրերին բարձրաստիճան մի թուրք
որդեգրում է ծնողներին կորցրած հայ երեք քույրերից մեկին,
որը ընդամենը մի քանի շաբաթ հետո արդեն արհամարհանքով
է վերաբերվել իր հարազատ քույրերին:
Պետք է ասվի, որ բոսթոնաբնակ այդ հայրենասեր կոչվածը՝
ըստ իր պատմածի, այդտեղ հանգրվանել է այլևայլ պատրվակ-
ներով՝ նախ Լեհաստան, ապա Հոլանդիա՝ որպես հայրենի-
քում հալածվող ու հետապնդվող, ապրել է փախստականների
համար նախատեսված ճամբարներում, որից հետո հասել
է Բոսթոն: Այսինքն, ճիշտ այն ստորացուցիչ ճանապարհով,
ինչպես շատերն են հայրենիքը լքում և ամեն կարգի հորին­
վածքներով վարկաբեկում մեր ազգն ու երկիրը:
Այսքանով ընդհատվում է Բոսթոնից Սան-Ֆրանցիսկո
թռչող ինքնաթիռում կատարված իմ գրառումը, որը օրերս՝
ավելի քան հինգ տարի հետո, պատահմամբ գտա իմ թղթա­
կույտերից մեկում:

275
 Սան-Ֆրանցիսկոյից պետք է գնայի Գլենդել: Սպասելիքներս
հոռետեսական էին, քանզի Բոսթոնում ինձ ասել էին, որ
Բոսթոնի հայությունն ավելի զարգացած ու ազգասեր է, քան
Կալիֆորնիայինը:
Բարեբախտաբար Գլենդելում ինձ հաճելի անակնկալ էր
սպասվում՝ այդտեղ ես հանդիպեցի Թադեի քույր Էլզաբեթին:
Ավելի քան մեկ ամիս մնացի այդ քաղաքում: Այդ օրերին
Էլզաբեթը իրեն դրսևորեց ճիշտ այնպես, ինչպես իր եղբայր
Թադեն՝ 1995-ի վերը նկարագրած Հոլանդիայում կատար-
ված ուղևորության օրերին: Էլզաբեթը մեծ եռանդ թափելով
կազմակերպեց միջոցառումներ, հարցազրույցներր, հանդի-
պումներ: Նրա շնորհիվ էր, որ ես հնարավորություն ունեցա
հանդիպել ինձ համար հետաքրքիր անձանց, այդ թվում՝ որոշ
պաշտոնյաների հետ: Էլզաբեթը, չնայած իր զբաղվածության,
ներկա էր բոլոր միջոցառումներում ու հանդիպումներում: Նա
այդ գործում ներգրավել էր նաև իր ամուսնուն՝ հարգարժան
Գուրգեն Արզումանյանին:
Միայն այսօր՝ տարիներ անց, այն էլ այս նյութի հետ
առնչվելիս եմ մտաբերում, որ Գլենդելում վերջին ելույթիս
ավարտին շնորհակալական բավականին երկար խոսք ասացի
համեմատաբար չնչին հարցերում ինձ աջակցողներին, սակայն
Էլզաբեթի և Թադեի մասին՝ ոչ մի բառ: Ափսոս:
Հոկտեմբեր, 2013 թ.

ՏՈՀՄԱՊԱՇՏԸ
Շուրջ հինգ տարի է, ինչ մեզ հետ չէ սիրելի Արևիկը: Նա
իմ ուսուցիչ և ավագ ընկեր Հովհաննես (Վանիկ) Ավագյանի
քույրն էր: Նրան ճանաչել եմ 1975 թվականից և այդ ժամանակ-
ներից էլ սկսվել է մեր բարեկամությունը: Նրա մահվամբ հա-
մարյա ի չիք դարձավ բյուրեղացած մի կառույց, որը ստեղծել-
ձևավորել-հյուսել էր ինքը՝ սիրելի Արևիկը: Նա իր շուրջն էր
համախմբել տարբեր բնավորության ու մասնագիտություն-
ների տեր անձանց, որոնց փոխհարաբերությունում զգացվում

276
էր մտերմություն ու համերաշխություն: Նրանք իրենց մասնա-
գիտական կարողություններով օգնում-աջակցում էին միմյանց:
Այն մտերմությունը, որ կար Արևիկի շրջապատի մարդկանց
միջև, դա առաջին հերթին Արևի պես հաշտարարի, դիվանա-
գետի ու հեռատես անձնավորության շնորհիվ էր: Եթե մեկը
մյուսից որևէ առիթով նեղացել էր կամ դժգոհություն ուներ,
Արևիկը հեշտությամբ կարողանում էր հաշտեցնել նրանց. մեկի
հետ առանձին խոսելով, ներկայացնում էր մյուսի կատարած
լավ գործերի, բնավորության լավ գծերի և մասնագիտական
արժեքավոր ունակությունների մասին, երբեմն էլ կշտամբելով,
թե մեկին, թե մյուսին:
Արևի համար, հայրենիքից զատ, կար երեք հիմնարար ար-
ժեքներ: Դրանք էին՝ Վանիկը, Սերինեն և Արմեն Մարտիրոսյանը:
Արևի պատկերացմամբ Երկրագունդը պտտվում էր իր եղբայր
Վանիկի ու նրա ընտանիքի-զավակների շուրջը, իսկ իր հիմ-
նական ժամանակն ու մտավոր կարողությունը համարյա ամ-
բողջովին նվիրել է իր մոր՝ Սերինեի ստեղծագործություններն
ուշքի բերելուն, նրանց մեկնաբանմանն ու հրապարակմանը,
իհարկե, նաև քարոզին:
Արևը ուներ նաև, այսպես ասած, ոչ բարեկամներ, որոնց
նկատմամբ մազաչափ անգամ չէր փոխում իր մերժողա-
կան վերաբերմունքը և մշտապես խուսափում էր հանդիպել
նրանց, իսկ պատահական հանդիպումների դեպքում էլ, ինչ որ
պատրվակով, արագ հեռանում էր: Դրանք, այդ «անցանկալի»
մարդիկ, հիմնականում Սերինեի ստեղծագործությունների
հրապարակման համար առանձնակի ջանքեր չթափողներն էին
կամ Վանիկի որևէ գործին չաջակցողները: Կատակելիս, նրան
հաճախ տոհմապաշտ էի անվանում:
Արևիկ Ավագյանի շնորհիվ էր, որ ես ճանաչեցի բանաս-
տեղծ, գրող, պայծառ անձնավորություն Արմեն Մարտի­
րոսյանին: Այս հարցում նա հսկայական աշխատանք կա-
տարեց: Համարյա ամեն հանդիպման ժամանակ ինձ համար
կարդում էր Արմենի բանաստեղծություններից կամ արձակից
որևէ հատված և հորդորում-ստիպում, որ ուշադիր լսեմ: Եր-
բեմն ընթերցածը նորից էր կարդում և համբերատար մեկնա-
բանում: Նույնը անում էր նաև որոշ հեռախոսազրույցների ըն-

277
թացքում: Նա հաճախ էր ասում, որ կգա ժամանակ, երբ Արմենը
կհռչակվի որպես մեծ գրող: Արևը նաև շատ բարձր էր գնահա-
տում Արմենի մարդկային հատկանիշները, նրան համարելով
օրինավոր ու ազնիվ և ներում էր նրա կամակորություններն ու
չարաճճի «զանցանքները»:
Արևը վաստակավոր լրագրող էր, հայ մշակույթի, գլխա-
վորապես գրականության գիտակ: Նրա շնորհիվ էր, որ մեզ
հուզող խնդիրների վերաբերյալ ռադիո-հեռուստատեսային
հաղորդումները, հրապարակումները, հասարակական քննար­
կումները հեշտությամբ էին իրականանում: Նա Հայաստանի
Կանաչների միության լրատվության բաժնի համակարգողն էր:
Հիշում եմ լարված քննարկումներում Արևի մեղմ, նուրբ ու դեպի
հաշտության տանող հարցադրումները: Գրողների միության
դահլիճում կազմակերպած՝ Հայաստանի Կանաչների միության
միջոցառումներից մեկը նվիրված էր վարկային քաղաքակա-
նությանը: Որոշ լրագրողներ փորձում էին հերքել վարկատու
կազմակերպությունների հասցեին հնչած քննադատական
խոսքը: Հարց տալու ցանկություն հայտնեց նաև Արևը, ինչպես
հետո իմացա՝ շիկացած մթնոլորտը մեղմելու նպատակով, իսկ
ես նրան մտերմորեն ասում եմ՝ դե լավ, Արև ջան, լրագրող-
ները իրենց հարցերը թող տան գնան, որից հետո կլսենք քո
հարցը: Արևը ծիծաղելով պատասխանեց. «Ափսոս, որ վաս-
տակավոր լրագրող եմ, իսկ առաջնությունը տրվում է նորելուկ
լրագրողներին»: (Տեղին է նշել, որ Արևի մտերիմ ընկերուհի
Գոհար Աճեմյանի՝ Գրողների միության տնօրենի պաշտոնից
ազատվելուց հետո մենք այլևս չկարողացանք այդ դահլիճում
միջոցառումներ անցկացնել: Պետք է նաև ասեմ, որ դեպքեր
են եղել, երբ գրողների միության նախագահի հետ անհաշտ
պահեր ենք ունեցել, օրինակ, Հ. Մաթևոսյանի, սակայն դա եր-
բեք առիթ չի հանդիսացել, որպեսզի արգելվեր այդ դահլիճում
մեր միջոցառումների անցկացումը, այն էլ, մշտապես անվճար):
1998-ին զանգում եմ Արևին և խնդրում Այգեկցու առակ-
ների գիրքը: Պարզվեց, այդ գիրքը ինքն էլ չուներ: Երբ իմա-
ցավ, որ ցանկանում եմ «Այծեր և գայլեր» առակը մի նյութում
մեջբերել, նա ասաց, թե հետո ինքը կզանգի: Մոտ մեկ ժամ
հետո զանգեց, ասելով՝ վերցրու թուղթ ու գրիչ, թելադրում եմ:

278
Արևը թելադրեց առակը, պահանջեց, որ գրածս կարդամ, որ-
պեսզի համոզվի, որ սխալներ չկան: Պարզվեց Արևը զանգահա-
րելով ճշտել է, թե իր ընկեր-հարազատներից ով ունի այդ գիրքը,
ապա խնդրել, որ նշված առակը հեռախոսով թելադրեն իրեն…
Արևը շատերին է օգնել, ինչով կարողացել է, մշտապես ան-
շահախնդիր ու նվիրումով: Արևին տվեցի Էդվարդ Իսաբեկյանի
«Իգդիր» գիրքը, որը կարդալուց հետո նա գործի անցավ: Նախ,
գիրքը նորից կարդաց, առավել ուշագրավ հատվածները
ընդհանրացրեց-համակարգեց և հանրային ռադիոյի «Ձայն
մեծաց» հաղորդաշարով, այդ գրքին նվիրված երեք հաղոր-
դում կազմակերպեց: Արևից տեղեկացել էի հաղորդումների
օրերի ու ժամերի մասին, ինչը հայտնել էի Իսաբեկյանին: Առա-
ջին հաղորդման օրը գնացի Իսաբեկյանի արվեստանոց. նա
լսում էր հաղորդումն ու արտասվում: Իսաբեկյանին ասացի,
թե ով է կազմակերպել այդ հաղորդումը և ինչ ջանքեր է թա-
փել, նա խնդրեց, որ հենց նույն օր, եթե հնարավոր է, հանդիպի
Արևիկ Ավագյանի հետ: Այդ հանդիպմանը Արևը Իսաբեկյանից
«Իգդիր» գրքի մի քանի օրինակ վերցրեց որ ուղարկի Մեր-
ձավոր Արևելքում, Ֆրանսիայում բնակվող իր բարեկամներին
և երևանաբնակ մի քանի գրողների ու գրականագետների: Եվ
առանց ժամանակ կորցնելու, իր սիրելի ընկերուհու՝ Գոհար
Աճեմյանի հետ սկսեց Իսաբեկյանին գրողների միության ան-
դամ դարձնելու գործը… Մեկ ամիս չանցած, գրողների միու-
թյան դահլիճը լեփ-լեցուն է. Էդվարդ Իսաբեկյանի մեծարման
միջոցառումն է, գրականագետների և գրողների ելույթներից
հետո, գրողների միության նախագահ Հրանտ Մաթևոսյանը
Իսաբեկյանին հանձնեց գրողների միության անդամության
տոմսը…
Թող տպավորություն չստեղծվի, թե Արևի հետ հանդի­
պումներում մշտապես տիրել է համերաշխությունն ու փոխ­
ըմբռնումը: 2009 թվականի գարնանը «Հայոց եկեղեցու պատ-
մություն, թե՞ հուդայականության ձեռնարկ» գրքի ձեռագիրը
տվեցի Արևին, նրա կարծիքը իմանալու և հուսալով, որ շտկում-
ներ ու օգտակար դիտողություններ կանի: Մի քանի հատված
կարդալուց հետո խիստ զայրացավ, թե այս վտանգավոր գործը
հրապարակելու բան չէ և հավելեց, թե այս հիմարությունը

279
կարդալու ցանկություն չունի: Սակայն այդ ձեռագիր կոչվածը
թողեցի Արևի մոտ, կատակելով, թե վստահ եմ, կարդալու ես:
Հետագա հանդիպումներում, երբ այդ գործի մասին էր խոսք
լինում, զգացվում էր, որ նա այն կարդում է և դժգոհությունը
կարծես ավելի է խորանում… Այդ տարվա հուլիսին ինձ զանգեց
Կարինեն, Վանիկի հարսը, թե Արևը մահամերձ վիճակում է և
ցանկանում է քեզ տեսնել, շտապ արի: Արևը խոսելու կարո-
ղությունը համարյա կորցրել էր: Նշան անելով ինձ մոտ կան-
չեց և դանդաղ ու մեծ դժվարությամբ ասաց, թե այն գիրքը
անպայման տպիր, այն երեխաներին պետք է, անպայման
տպիր: Մատենադարանում, համալսարանում աշխատող իմ
ընկերները (փորձում էր անունները տալ, բայց չէր հիշում) քեզ
կօգնեն, տպիր, երեխաներին պետք է…
Եթե ես հավատացյալ լինեի, ապա աստծո ֆունկցիան
ինձ վերագրելով անպայման կասեի (ինչպես դա անխղճորեն
ասվում-քարոզվում է ամենուրեք)՝ Արև, արժանացիր Քրիս­
տոսի արքայությանը և անդրշիրիմում նրա հետ սեղան նստիր,
սակայն ես սուտն ու կեղծիքը ատում եմ, հետևաբար ինձ մնում
է երախտապարտ լինել այն պատահականությանը, որը հնա-
րավորություն տվեց առնչվելու Ավագյանների գերդաստանի
հետ, որտեղ յուրաքանչյուրը ինձ համար մի անհատականու-
թյուն է:
19-ը օգոստոսի 2014 թ.

ГАРАНТИИ БУДУЩЕГО
“Комсомолец”, 04.07.87 г.
Одним из главньх вопросов, рассматривавшихся на завер‑
шившейся сессии Верховного Совета Армянской ССР, была эко‑
логическая обстановка в нашей республике, которая в последние
годы резко обострилась. Сессия приняла ряд важных докумен‑
тов, сформировала экологическую комиссию. Это стало логиче‑
ским результатом широкого общественного движения, в котором

280
авангардную роль сыграли различные неформальные организа‑
ции и независимые специалисты. Сегодня нашим собеседником
является член этой комиссии, председатель экологической груп‑
пы Института биохимии АН Армянской ССР, кандидат химических
наук, старший научный сотрудник Акоп САНАСАРЯН.
— Нам стало известно, что вы представили докладную запи‑
ску по вопросам экологии в координационный комитет АН СССР по
оказанию научной и практической помощи Армянской ССР. Какие
материалы обобщены в записке?
-В результате землетрясения 1988 года подверглась разру‑
шению экологически благоприятная зона, с которой были свя‑
заны перспективы развития республики. При этом незатронутой
осталось зона с предельно загрязненной атмосферой, почвой и
водой.
В республике расположены свыше 500 промышленных пред‑
приятий, загрязняющих окружающую среду, 98 процентов пред‑
приятий- основных загрязнителей окружающей среды– находит‑
ся в подчинении союзных министерств. В 1980 году предприятия
пяти союзных министерств- энергетики, стройматериалов, цвет‑
ной металлургии, химической промышленности, удобрений- да‑
вали 14,5 процента от общего объема продукции республики,
в то время как их “вклад” в общие выбросы вредных веществ в
атмосферу составлял 85,9 процента.
Учитывая тяжелое экологическое положение, возникшее
ввиду несоответствия многих промышленных производств при‑
родно-климатическим и метеорологическим условиям Армении,
еще в пятидесятые годы были приняты правительственные по‑
станавления о выводе из республики ряда промышленных пред‑
приятий и о запрете строителыства новых и расширения старых
производств, загрязнявших окружающую среду. Так, согласно
решению Совета Министров СССР от 1956 г. только из Еревана
должны были быть выведины 76 промышленных предприятий.
Однако ни одно предприятие не было выведено из Ерева‑
на за период с 1956 по 1986 гг. Наоборот, за эти тридцать лет в
Ереване было построено дополнительно 54 новых и расширено
множество старых вредных производств. Полнистью игнориро‑

281
валось также постановление ЦК КПСС и Совмина СССР от 1981 г.,
согласно которому в г. Ереване дальнейшее развитие действу‑
ющих промышленных предприятий должно осуществляться за
счет реконструкции и технического перевооружения, без увели‑
чения производственных площадей предприятий, численности
работников и объема вредных стоков и выбросов. В результате
невыполнения этих решений в угоду узковедомственным инте‑
ресам возникла ситуация, представляющая реальную угрозу для
жизни и здаровья населения Армении.
— Почти все расположенные в республке промышленные
предприятия имеют службы по охране окружающей среды. Одна‑
ко реальная ситуация вскрывает их крайнюю неэффективность.
В чем причина?
— Уровень научной и профессиональной подготовки ра‑
ботников этих служб оставляет желать лучшего. Кроме того,
находясь в непосредственной служебной и материальной зави‑
семости от администрации предприятия, работники этих служб
совместно с дирекцией представляют такие данные относитель‑
но отходов производства, которые призваны подтвердить, что
дальнейшее расширение производства приведет... к уменьше‑
нию отходов. Так, например, журнал “Гарун” в N 9 за 1988 год об‑
народовал факт “снижения” в октябре 1983 г. количества отходов
НПО “Наирит” с 45 тыс. 559 тонн до 15 тыс. 520 тонн. Зачастую,
независимо от того, работают ли вообще очистные или газопы‑
леулавливающие сооружения, независимо от эффективности их
работы, количество обезвреженных веществ приводтся в отчетах
по паспортным данным указанных сооружений. Кроме того, ча‑
сто в качестве природоохранных мероприятий внедряют неот‑
лаженную экспериментальную технологию. Количество вредных
отходов в отчетах предприятий республики, как правило, зани‑
жается. В результате вклад траспорта в общие выбросы увели‑
чивается. Например, для г. Еревана по официальным данным он
составляет около 70 процентов, что безусловно, не соответстует
действительности.
Ереван, Кировакан, Алаверди, Раздан и Арарат Госкомгидро‑
метом СССР включены в приоритетный список наиболее загряз‑

282
ненных городов Советского Союза. Например, в Ереване тысячи
тонн химических веществ, выбрасываемых в атмосферу стацио‑
нарными источниками, смешиваясь с выбросами неисправного
автотраспорта к тому же работающего на некачественном горю‑
чем, в условиях частых штилей атмосферной инверсии, накапли‑
ваются в атмосферном воздухе, вследствие чего Ереван круглый
год задыхается от обычного и фотохимического смога.
—  Особенно ереванцев НПО «Наирит»- своеобразный рекор‑
дсмен по загрязнению окружающей среды…
—  Совершенно верно, в тысячетонных выбросах «Наирита»
содержатся хлор, хлоропрен, дихлорбутены, органические, хло‑
рорганические и неорганические соединения. По официальным
данным 1986 года, атмосферные выбросы вредных веществ со‑
ставляли 23,9 тысячи тонн. Среди них- соединения, вызывающие
различные тяжелые патологические процессы в организме чело‑
века. Например, хлоропрен оказывает наркотическое действие,
подавляет äåÿòåëüíîñòü центральной нервной и иммунной си‑
стем, обладает гонадотропной, мутагенной тератогенной, эмбри‑
отоксичной активностью. В частности, у женщин, проживающих в
районе НПО «Наирит», выявлены самопроизвольные выкидыши,
преждевременные роды, мертворожденность, рождение детей с
пороками развития и нарушениями развития в после утробном
периоде.
В результате потока жалоб, исходящих от мясного населе‑
ния, Совет Министров СССР поручил 24 июня 1987 года прави‑
тельственной комиссии ðàññìîòðåòü с выездом на место вопро‑
сы охраны атмосферного воздуха в Ереване, 8 июля комиссия
пришла к следующему заключению: «…закрыть до конца 1987 г.
цех хлоропреновых каучуков и латексов по старой технологии
(«Каучук‑1»); — учитывая, что по данным Министерства здравоох‑
ранения СССР имеется специфическое воздействие на здоровье
населения,вызванное наличием в атмосферном воздухе города
высокотоксичного хлоропрена и его производных… подготовить
и представить в первом полугодии 1988 года в Совет Министров
СССР… предложения о перепрофилировании НПО «Наирит».
29 июля 1987 года главный Государственный санитарный

283
врач СССР в официальном ответе “Литературной газете” отметил,
что “сложившееся в городе положение диктует принятие ряда
решений. Необходимо:
•  закрыть в текущем году старое производство «Наирита»;
•  учытивая несовершенство технологических процессов, от‑
суствие санитарно-защитных зон, полностью привозное сырье,
закрыть и вынести из города все производство «Наирита» в те‑
чение 1988 года”.
Однако член правительственной комиссии, замминистр
химической промышленности СССР В. М. Романов приложил к
протоколу комиссии от 8 июля 1987 года свои замечания, гласив‑
шие, что “...в 1988-1992 гг. будет осуществлено строительство и
ввод в эксплуатацию нового закупного производства «Каучук-3»
и полностью выведена мощность «Каучук-1». Этим замминистра
Романов свел на нет решения правительственной комиссии и
главного Государственого санитарного врача СССР.
Согласно данным служб «Наирита», каличество производ‑
ственных отходов и вредных выбросов НПО «Наирит» на сегод‑
няшний день имеет тенденцию к уменьшению. Одновременно,
совместно с заинтересованной в увеличении мощностей «Наири‑
та» фирмой “Дюпон”, пытаются доказать безвредность указанных
выбросов. Кроме “научных” доказательств, наилучшей рекламой
этого являются факты существования на территории НПО «Наи‑
рит» искусственного катка для детей и недавно организованного
центра по реабилитации пострадавших от землетрясения а также
попытка распространения по всему Советскому Союзу закалоч‑
ной среды, содержащей хлоропреновый латекс.
Администрация НПО «Наирит» и Минхимпром СССР утвер‑
ждают, что с закрытием «Каучук-1» концентрация хлоропрена в
атмосфере территории прилегающей к НПО, не достигает пре‑
дельно допустимой концентрации (ПДК). Однако, по данным го‑
родской СЭС от 17.03.89 г. со дня закрытия «Каучук-1» и по сей
день концентрации хлоропрена в атмосфере г. Еревана значи‑
тельно превышали ПДК. Например, 1.06.88 года концентрации
хлоропрена на территории школы N 18 превышала предельно
допустимую в 550 раз (1,1 мг/м3), а наиболее высокая концентра‑

284
ция хлоропрена была зафиксирована 27.05.88 г. во дворе город‑
ской СЭС-1,2 мг/м3 (600 ПДК).
Следует отметить, что старое производсво «Каучук-1» состоя‑
ло из четырех цехов: получения хлорнаиритов, латексов, полиме‑
ризации и сушки. Из них приостановлены только два последных.
С введением новой закупной технологии (1980-1985 гг.) эко‑
логическая ситуация в Ереване ухудшилась (частые газовики,
устойчивые смоги и пр.). Новая технология не обеспечивает не‑
прерывность и малоотходность производсва. По сравнению со
старой технологией новая требует для получения того же коли‑
чества продукции почти втрое большего количества хлора, при‑
чем жидкого. В результате внедрения этой технологии в произ‑
водственном процессе появились новые вредные соединения,
среди них- канцерогенные дихлорбутены, увеличились выбросы
веществ в водоемы. Старая технология по сравнению с новой
была экологически более приемлемой.
— Кстати, о незапланированных, аварийных выбросах. Они
случаются у нас не так уж редко. Если же вспомнить, что есть
статистика, исследования, показывающие влияние солнцедея‑
тельности на человека, через его нервную систему и зависимость
роста числа катастроф, аварий и несчастных случаев на произ‑
водстве от периодов солнечной активности, то вырисовывается
весьма безрадостная перспектива на это лето. Ведь именно на
середину июля и начало августа приходится в этом году в наших
широтах период высокой солнечной активности.
— Да, здесь есть, о чем задуматься. До сих пор только счаст‑
ливая случайность позволила избежать худшего. Но и дальше так
жить, так как любая авария может обернуться катастрофой для
Араратской долины.
— И все же, по вашему мнению, какой должна быть программа
безотлагательных мер?
— Эта программа включает:
1. Разработку и принятие программ развитию Армении, осно‑
ванных на интерессах республики. Отказ от методов центра‑
лизованного волюнтаристского и укзоведомственного под‑
хода к решению проблем Армении. Республика сама должна

285
 решать, что ей нужно и что нет.
2. Немедленную ликвидацию предпрятий, которые в результате
аварий или стихийных бедствий могут привести к неисчис‑
лимым жертвам и непоправимым последствиям, например,
НПО “Наирит”. Ликвидацию или перепрофилирование про‑
изводств, наносящих ущерб национальному достоянию на‑
рода- здоровью населения, окружающей среде, памятникам
истории, культуры и архитектуры, следует производить с
учетом того, что химическая технология, даже безотходная,
не может быть размещена в густонаселенных районах.
3. Инвентаризацию производственных отходов предприятий,
расположенных на территории республики, расчет экономи‑
ческой целесообразности их существования.
4. Ограничение горнодобывающей промышленности респу‑
блики, а в некоторых случаях переход к закрытым методам
добычи с целью сохранения оставшихся земелных угодий.
Изыскание путей использования и обезвреживания отхо‑
дов горнопромышленных комбинатов. Прекращение выво‑
за из республики уникального сырья перлита и запрещение
добавления перлитаобседиана в бетон, так как при этом
уменьшается прочность бетона и одновременно теряется
уинкальный и ценный материал. Ограничение или полное
запрещение вывоза туфа и другого строительного материала
за пределы республики на период восстановительных работ.
5. Развитие в республике прежде всего тех отраслей экономи‑
ки, которые необходимы для удовлетворения ее первооче‑
редных потребностей и которые не расточают ее природные
ресурсы: сельского хозяйства, садоводства, виноградарства,
виноделия, традиционных народных ремесел трудоемких
производств.
6. Резкое сокращение применения минеральных удобрений,
пестицидов и других ядохимикатов. Установление строгого
санитарного контроля над продуктами питания. Создание
нескольких централизованных предприятий по переработке
и утилизации бытового мусора, а также хранилищ для твер‑
дых и промышленных отходов, многие из которых в будущем

286
 могли бы служить сырьем.
7. Концентрацию промышленных предприятий с аналогичными
технологическими процессами в специальных зонах в целях
централизции процессов обезвреживание вредных веществ.
В тех городах, где это осущетвить невозможно сконцентри‑
ровать проведение некоторых технологических процессов
в определенных местах. Например, в окрестностях Еревана
можно построить один-два централизованных гальвани‑
ческих цеха, что позволит ликвидировать многочисленные
гальванические производства различных предприятий, на‑
ходящихся в жилых районах и будет способствовать умень‑
шению количества используемых вредных веществ.
8. Для подготовки кадров в области экологии создать специаль‑
ные школы с экологическим уклоном, ввести в вузах обяза‑
тельные курсы экологии, открыть экологические факульте‑
ты, создать научно-исследовательский институт экологии.
Установить и развивать научные и практические связи с
экологическими центрами как в СССР, так и за рубежом, в це‑
лях максимального использования новейших достижений и
опыта мировой экологической науки в республике.
9. Создание единой республиканской экологической службы и
банка экологической информации.
10. Образование республиканского добровольного экологиче‑
ского общества.
Интервью взяла С. Арутюнян.

ՄԻՋԱՏՆԵՐԻ ՆԱՄԱԿԸ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

«Ոզնի», N19, հոկտեմբեր, 1990 թ.
1985 թվականին գերմանացի գիտնականները (Հ․ Մեյե և Ռ․
Յունգ) Հայաստանում հայտնաբերել են երկու նոր միջատ: Այդ
երկու միջատներն էլ` ի նշան սիրո և հարգանքի Հայաստանի
և հայ ժողովրդի, գերմանացի ուսումնասիրողները անվանել

287
են հայկական անուններով՝ «Չքնաղագույն Հայաստանիկա» և
«Հակոբի միջատ»:
Տպագրում ենք այս և այլ միջատների նամակը` իրենց
հայտնագործողներին և ուսումնասիրողներին.
—  Մեծարգո գիտնականներ: Ազնվագույն միջատներիս
ծերակույտը տեսնելով մեր մասին տեղեկություններ հավա­
քելու և մեզ նկարագրելու ձեր անհույս փորձը, որոշեց օգ-
նել ձեզ` հավաստի տեղեկություններ հաղորդել` ինչպես մեր
միջատային վարք ու բարքի, բանականության, բնակավայրի
աշխարհագրական դիրքի, այնպես էլ մեր միջավայրում բնակ-
վող մարդկանց մասին:
Նախ ասենք, որ մեզ այնքան էլ չի ուրախացնում, որ մարդ-
կային ցեղի ինչ-որ ներկայացուցիչներ փորձում են ուսումնա-
սիրել և ճանաչել մեզ: Երկրագնդի պատմությունն իմացող-
ները լավ գիտեն, որ այն, ինչ ճանաչվեց մարդու կողմից`
դատապարտված է ոչնչացման: Վերցնենք թեկուզ բոլորիս հա-
մար բնության պարգև՝ օդը։ Քանի դեռ մարդը նրա մասին ոչ մի
պատկերացում չուներ, այն մաքուր էր, անաղարտ: Նշված և բա-
զում այլ փաստերը ձեզ` մարդկային ցեղի ներկայացուցիչներիդ,
հուշում են, որ բնությունը ուսումնասիրելու հետ մեկտեղ պետք
է զբաղվել նաև սեփական գոյապահպանության հարցերով.
բավական չէ՞ երկրագունդը ծանրաբեռնենք թունավոր և պայ-
թուցիկ նյութերով:
Ուրեմն` միջատաբանական, լեզվագիտական, և այլ ուսում-
նասիրություններն ու իրեղեն ապացույցները և ժառանգաբար
փոխանցվող մեր միջատային ծագումնաբանական տեղեկու-
թյունները անվերապահորեն վկայում են, որ մենք աստվա-
ծային ծագում ունեցող միջատներս մեր բարձրավանդակի
բնիկներն ենք և մեր զբաղեցրած այս տարածքը ձեր` մարդ-
կային ցեղերի սուրբ Գրքում նկարագրված է, որպես դրախտ:
Դրան մենք լիովին համաձայն ենք, ավելի շուտ համաձայն
էինք: Ասենք ինչու:
Երկրում մեր զբաղեցրած տարածքը վերածվել է մի ինք-
նատիպ գազային խցիկի, այսինքն` դժոխքի: Ի դժբախտու-
թյուն բոլորիս, այսօր թունավոր գազերով հագեցած օդ շնչելու

288
մոլուցքով է տարված վերոհիշյալ մարդկային ցեղը: Այդ ցեղի
հանրույթը կազմող անդամները, մեր տեսակետից, իրենց առջև
ծառացած խնդիրները շատ տարօրինակ ձևով են լուծում:
Նրանք իրերի միջև եղած փոխադարձ կապն ուսումնասիրելիս
այն գրեթե ամբողջովին ջլատում ու ավերում են, իսկ հետո,
տեսնելով իրենց կատարածի անդառնալիությունը, սկսում են
լաց լինել…
Նրանք, ավելի շուտ, նրանց պայծառատես գիտնականները
իրենց ցեղի ծագումնաբանական հարցերը լուծելիս միայն ու
միայն ղեկավարվում են այլ ցեղերի կողմից մատուցված գի-
տական դրույթներով: Եվ ներմուծված որևէ դրույթի գիտական
հավաստիությունը նրանք վճռում են ձայների զուտ քանակա-
կան մեծամասնությամբ: Իսկ այդ կերպ ընդունված տեսա-
կետը ռազմաքաղաքականորեն հայտարարվում է բացարձա-
կորեն ճիշտ, անքննելի և անձեռնմխելի: Գիտնականների այն
փոքրամասնությունը, որ դեմ է լինում տվյալ տեսակետին`
ուղարկվում է սևագործ աշխատանքի, իսկ հաղթող կողմը
զբաղվում է տարբեր տեսակի զվարճալի խաղերով` մինչև հեր-
թական ներմուծված գիտական դրույթի քվեարկման արարո-
ղությունը:
Այդ ցեղի հանրության անդամները իրենց հոգեբանությամբ
բաժանվում են երեք խմբի: Մի խումբը գտնում է, որ կյանքի
համար այս անտանելի պայմանները նենգորեն ծրագրել ու
իրականացնում են օտարները, և օտարների ուժից ու հզո-
րությունից սարսափած սպասում է իր վախճանին կամ տե-
ղափոխվում օտարների երկրում բնակվելու ու ձուլվելու:
Մյուս խումբը ապացուցում է, որ ստեղծված ծանր վիճակը
ծրագրված չէ, այլ անփութության և անտարբերության արդ-
յունք է, և միաժամանակ ցույց է տալիս նույն ցեղի առանձին
անհատների դերը տվյալ հարցում, փորձում է ինչ-որ ճանա-
պարհով փրկվել: Երրորդ` ամենամեծ խումբը այնպես է կլան-
ված գույքի, զարդեղենի, սննդի, պաշտոնի և նման հոգսերով,
որ մի ակնթարթ անգամ ժամանակ չունի սևը սպիտակից ջո-
կելու: Այդ ժողովրդի կործանումը մեր` միջատներիս վիճակն
էլ է բարդացնելու: Առայժմ դժվար է հստակ ասել, թե մեր և
նրանց համակեցության խախտումը ինչ հետևանքներ կբերի,

289
բայց այն, որ շատ հարցերում մեզ համար բարդություններ
կառաջանան, արդեն անվիճելի է: Օրինակ, մեր դպրոցներում
մենք կենդանաբանության գործնական դասերին մեր երեխա-
ներին նշված ցեղի մասին ստիպված կլինենք պատկերացում
տալ միայն այդ ցեղից հիշատակ մնացած մահարձաններով:
Մյուս կողմից, չնայած այն բանին, որ միջատներիս գենոֆոնդը
հողագնդի վրա առայսօր հայտնի բոլոր միջատներից ամենա-
կայունն է, բայց ամենևին չի բացառվում, որ թունավոր նյութե-
րով հագեցած միջավայրը վերջիվերջո կարող է մեզ էլ վնասել:
Մեր գենետիկական անաղարտությունը ապահովելու նպատա-
կով մենք աստիճանաբար բարձրանում ենք դեպի բարձրադիր
վայրեր: Իհարկե սա խնդրի լիարժեք լուծում չէ, սակայն փաստ
է նաև, որ մեր այն ցեղակիցները, որոնք առայժմ որևէ միջոցի
չեն դիմել և դեռևս շարունակում են անտարբեր գոյատևել աղ-
տոտված կենսամիջավայրում, դանդաղ թունավորելով դարձել
են անճանաչելի թե’ ֆիզիկապես, և թե’ հոգեպես: Մի խոսքով
նրանք մուտացվել են: Մենք ստույգ չգիտենք, թե մարդկային
ցեղի մուտանտները որքանով են տարբերվում բուն իսկ մարդ-
կանցից, սակայն մենք արդեն տեսնում ենք, որ մեր մուտանտ-
ները միջատային դեմք ու դիմագիծ կորցրած արարածներ են,
որոնց համար գերագույն հաճույքը օտարի երաժշտության
տակ պարելն է:
Մենք չենք բողոքում, որ դուք մեզ նոր անվամբ (Չքնա­
ղագույն Հայաստանիկա) եք կոչում կամ մեր հանգուցյալների
աճյունները ձեր թանգարանային դամբարաններում պահում:
Դա ձեր գործն է, առավել ևս, որ ֆիզիկապես դուք մեզանից
ուժեղ եք: Բաց ի՞նչ եք կարծում, մեծապատիվներ, ձեր բարբա-
ռով ասած` այդ սրվակները, առավել ևս, մեր դիակները, դուք
քանի՞ միլիոն տարի կկարողանաք պահպանել: Մեր ասածը
պարզենք. եթե դուք իրոք բնախույզ ու միջատասեր եք, ուրեմն`
համոզեք հողագնդի վրա բնակվող մարդկային բոլոր ցեղե-
րին` չխախտել իրերի և երևույթների միջև եղած փոխադարձ
բնականոն կապը, քանի որ միայն այդ պայմանով է հնարա-
վոր կյանքի հարատևումը՝ բուսական ու կենդանական բոլոր
տարատեսակների համար…
Առայժմ այսքանը:

290
«ԵՐԿՈՒ ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ ՊԱՏԿԵՐԱՑՆԵԼ ԱՆԳԱՄ
ՉԷԻ ԿԱՐՈՂ, ՈՐ ԻՄ ՊԱՅՔԱՐՆ ԱՅՍՊԻՍԻ
ԱՎԱՐՏ ԿՈՒՆԵՆԱ»
«Ազգ եռօրեայ», Յունիս 13 1991թ.
Հակոբ Սանասարյանը քիմիական գիտությունների
թեկնածու է: Երկար տարիներ զբաղվել է «Նաիրիտով»:
Այժմ նա Հայաստանի Կանաչների միության նախագահն
է, Գերագույն խորհրդի բնության պահպանության և
բնական պաշարների հանձնաժողովի փոխնախագահը:
—  Արդեն մոտ մեկ ամիս է, ինչ ամբողջապես գործում է
«Նաիրիտը»: Ի՞նչ տվյալներ, տեղեկություններ ունեք դրա գոր‑
ծունեության վերաբերյալ: Այս ամբողջ անցուդարձը գոնե իրենց
համար դաս հանդիսացա՞վ, որ փորձեն գործարանի անվտանգու‑
թյունը մեծացնել, թափոնների հարցերը լուծել և այլն:
—  Ոչ մի անվտանգության մասին խոսք անգամ լինել չի կա-
րող: «Նաիրիտ»-ի վերաբերյալ ստույգ տվյալներ առայժմ չկան:
Անընդհատ հսկողություն ապահովող համակարգ չկա: Իսկ
դրսից, նույնիսկ բնության պահպանության պետական կոմի-
տեի կողմից, վերահսկումը մեծ խոչընդոտների է հանդիպում:
Բայց տեսանելի է՝ Երևանում ֆոտոքիմիական թունամշուշը
(սմոգ):
Մեզ շատ վատ օրեր են սպասում: «Նաիրիտի» վիճակը
հիմա անհամեմատ ավելի վատ է, քան տարիներ առաջ, երբ
տեխնոլոգիան առավել կամ պակաս բարվոք վիճակում էր,
երբ բանվորների մեջ վախ ու կարգապահություն կար, երբ
Խորհրդային Միության այդ խոշոր ձեռնարկությունը անխա-
փան հումք և պահեստամասեր էր ստանում:
Տեխնոլոգիական ընդհատումները բերելու են թափոնների
և վթարային իրավիճակների մեծացման:
«Նաիրիտը» բացելուց հետո խմելու ջրի հարցը Երևա-
նում ավելի բարդացավ, քանի որ այդ ջուրը անհրաժեշտ է ար-
տադրության համար` ջերմաստիճանն արտեզյան ջրից ցածր
է: Արտեզյանը խմելու են տալիս, իսկ աղբյուրի անարատ ջուրը՝

291
«Նաիրիտի» վրա ծախսում: Միայն այս գործարանը տարեկան
այնքան էներգիա է սպառում, որը կբավականացներ ամբողջ
տարին քաղաքի բնակչության կենցաղային օգտագործման
համար: Փաստորեն, եթե անցած ձմեռ ատոմակայանը բացե-
լու լուրջ հարց չառաջացավ, հիմա արդեն քայլեր են նախա­
տեսված, հրամաններ կան ատոմակայանը ուշքի բերելու,
գործարկման նախապատրաստելու համար:
—  Ու վաղը էներգիայի սուր պակասի դեպքում` ստամոք­
սային մտածողությամբ մարդիկ հանրաքվեում «այո» կպատաս­
խանեն ատոմակայանը վերաբացելու վերաբերյալ հարցմանը…
—  Անմտություն է մեր ունեցած գիտական մակարդակի
պայմաններում` ատոմակայանի հարցը հանրաքվեով վճռելը:
Նույնիսկ ռադիոակտիվ թափոնները վնասազերծելու, թաղելու
համար միջոցներ չունենք, ուր մնաց թե նոր ատոմակայանի
կառուցման կամ հնի համեմատական անվտանգության ապա-
հովման համար: Եվ առավել ևս` այս երկրաշարժային գոտում,
մեր ժողովրդի դեմ բազմապիսի բռնարարքների պայմաննե-
րում:
Բայց մարդկանց չի կարելի մեղադրել: Պաշտոնյաները շատ
լավ գիտեն, որ եթե ուզում ես քո գաղափարները առաջատար
լինեն, հաղթես ու իշխես` անհեռանկար, սոված ու հուսահատ
ենթականեր, ժողովուրդ պիտի ունենաս…
—  «Նաիրիտի» վերաբացման որոշումից անմիջապես հետո
«Հայքին» տված հարցազրույցում դուք այդ որոշումը գնահատեցիք
որպես մթնոլորտի աղտոտվածության անմիջական հետևանք: Սա՞
է ձեր միանշանակ գնահատականը պայքարի նախկին, թե ներկա‑
յիս ընկերների գործունեության վերաբերյալ, որոնք «Նաիրիտը»
փորձում են որպես գոյատևման լծակ օգտագործել, հանրապետու‑
թյան տնտեսությունը ոտքի կանգնեցնել:
—  Իմիջիայլոց, այդ մեղադրանքը միայն իմ ընկեր-
ների հասցեին չէր: Հայտնի է, որ անառողջ կենսոլորտում և
ֆիզիկական, և մտավոր՝ բանականության առումով առողջ
մարդիկ լինել չեն կարող: Ահա թե ինչու, անտեղյակները
հաղթեցին: Ես զարմանում եմ, թե ինչպես ողջ մնացի, կարո-
ղացա դիմանալ այդ սպանիչ ու տրամաբանությունից զուրկ

292
այդ որոշմանը: Եթե տարիներ առաջ իմանայի, թե իմ պայքարն
ինչպիսի ավարտ պիտի ունենա…
«Նաիրիտով» հանրապետության տնտեսությունը ոտքի
չես կանգնեցնի: Այսպիսի գործարան Խորհրդային միության
տրոհմամբ առաջացած՝ միայն Ռուսաստանի Ֆեդերացիան
կամ միգուցե Ուկրաինան կարող են պահել: Հումքի և հսկայա-
կան միջոցների հարցեր են: Սա միայն տարեկան միլիոնավոր
դոլարի ներդրումներ պահանջող գործարան է, չհաշված դեռ
մնացած ծախսերը խորհրդային ռուբլիներով: Այսպիսի շռայ-
լություն միայն խոշոր պետությունը կարող է իրեն թույլ տալ:
Եվ այսօր այն անձիք, որոնք հայտարարում են, թե «Նաիրիտի»
վերաբացմամբ անկախությունը կապահովվի` թող գոնե պե-
տության բանկային հաշիվները աչքի անցկացնեն…
«Նաիրիտի» վերաբացմանը մեծապես նպաստեցին հան-
րապետության Գերագույն խորհրդի նախագահ Լևոն Տեր-
Պետրոսյանի՝ «Նաիրիտի» և ատոմակայանի գործարկման
անհրաժեշտության, ինչպես նաև վարչապետ Վազգեն
Մանուկյանի՝ «աղքատ ժողովուրդը մաքուր կենսոլորտի իրա-
վունք չունի» հայտարարությունները:
Բայց խոսքս միայն իշխանություններին չի վերաբերում, և
«Նաիրիտին» վերաբերող որոշումը, և ատոմակայանի վերա-
բերյալ խոսակցությունները, և տնտեսությունը ոչ ճիշտ ճա-
նապարհով տանելը` սրանք բոլորիս սխալ աշխատանքի արդ-
յունքներն են:
—  Կարելի՞ է ասել, որ գոյապահպանական շարժումը Հայաս­
տանում պարտություն կրեց, որ Կանաչների փոքրաքանակ
միությունից բացի, նախկին գոյապահպանական կազմակեր­
պություններն ու պաշտոններ ստացած նրանց ղեկավարները
դադարեցրին իրենց գործունեությունը և այսօր այդ հարցերը բո‑
լորին հոգնեցրել են:
—  Իզուր եք կարծում, որ գոյապահպանական պայքարը
հիմա թուլացել է: Կարող եմ ասել, որ այն հիմա անհամեմատ
ծավալուն է և գիտական հիմքերի վրա դրված:
Երևի դուք խոսում եք 1986‑87 թվականների համեմա­
տությա՞մբ: Այդ ժամանակ գոյապահպանության բնագավառ-

293
շարժումը գրեթե միակն էր, որ ամբիոն-խոսափող ուներ և
առանձին անհատներ օգտագործում էին այն: Այդ պատճա-
ռով էր, որ «Գոյապահպանության» հավաքները անհամեմատ
ավելի մարդաշատ էին:
—  Ի դեպ, ինչպիսին են ձեր հարաբերությունները Խաչիկ
Ստամբոլցյանի հետ «Նաիրիտի» վերաբացման որոշմանը նրա
կողմ քվեարկելուց հետո:
—  Ձեր հարցը, ինձ թվում է, պատասխանի կարիք չունի:
Նա դավաճանեց իր սկզբունքներին, գուցե չի էլ ունեցել։
Քաղաքական-տնտեսականին հիմա էլ գումարվեց ևս մեկը`
գոյապահպանական ճակատում կրած պարտությունը: Բայց
չեմ կարող ասել, որ դա ՀՀ-ում ինչ-որ մեկի հաղթանակն էր:
Իհարկե, Մոսկվայի, որ այս հարցում ևս՝ մեզ ջարդեց: Եթե այս`
1+1-ի նման պարզ, շատ լավ ուսումնասիրված խնդիրը չկարո-
ղացանք ազգային մոտեցումով լուծել` անիմաստ է մտածել, թե
ավելի բարդ հարցերում կկարողանանք ճիշտ կողմնորոշվել:
Մի կողմ թողնենք առողջական հարցերը, այդ մասին
շատ է ասվել ու գրվել, բայց գոնե պիտի հաշվի առնվեր, որ
«Նաիրիտը» մեզ սպառնացող զենք է, ռազմամթերքի պա-
հեստ…
—  «Նաիրիտը» փակված վիճակում էլ էր շարունակում քիմ‑
իական վտանգավոր զենք մնալ:
—  Այո, բայց համեմատության եզրեր չկան գործող, քլորի
կուտակումներ ունեցող «Նաիրիտի» հետ:
—  Վառված հացն էլ քաղցկեղածին է` փակե՞նք հացի գոր‑
ծարանները: Ավելի ճիշտ չէ՞ր այդ պայքարը տանել այն ուղ‑
ղությամբ, որ ինչպես դրսում` այնպես էլ մեզ մոտ քիմիական
արտադրությունները եթե անթափոն, գոնե սակավաթափոն լի‑
նեին:
—  Ամենաճիշտ լուծումը կլիներ, եթե ապահովման հնարա­
վորություններ ունենայինք: Եթե «Նաիրիտը» երկրաշարժային
ակտիվ գոտում և հոծ բնակեցված վայրում չլիներ, ունենար
ժամանակակից առաջնակարգ տեխնոլոգիա, բարձրակարգ
սպասարկում և այլն:
—  Սրանք երևի մասնագիտական հարցեր են` վերադառնանք

294
գոյապահպանական շարժմանը: Չնայած այն, ըստ ձեզ, ավելի ծա‑
վալուն է դարձել` ներառում է հանրապետության համարյա բոլոր
շրջանները, բայց հիմա արդեն թափ ու գործողություններ չկան,
ասենք կոնկրետ ձեր միության կողմից:
—  Նկատի ունեք հանրահավաքներն ու ցույցե՞րը: Մի
հանգամանք կա, որի վրա կցանկանայի ձեր ուշադրությունը
բևեռել: Իշխանության գլուխ անցած ուժերի հետ, ինչքան էլ
հիմա դժգոհ լինենք, ինչ-ինչ հույսեր էինք կապում: «Նաիրիտի»
վերաբացման որոշումից հետո շոկային վիճակ էր` չէինք պատ-
կերացնում, որ այդպիսի բան հնարավոր է: Չէինք ուզում հավա-
տալ, որ կարող են դավաճանել շարժմանը: Ժամանակ էր պետք,
որ այս հարցերում կարողանայինք կողմնորոշվել:
—  Ո՞ւմ նկատի ունեք, երբ խոսում եք «Նաիրիտն» իրենց քա‑
ղաքական նպատակների, շահերի համար օգտագործելու մասին:
—  Հայաստանի ժողովրդավարական շարժման վերնա­
խավը, որն օգտագործեց մեզ` խիստ վնաս հասցնելով էկո­
լոգիական շարժմանը: Չէր կարելի Մոսկվայի հետ «Նաիրիտով»
խաղալ, բանակցություններ վարել, պայմաններ թելադրել…
երբ այդ երկրների կարողությունները կտրուկ տարբեր են։
Գոյապահպանական շարժման անշտապ կառուցած հոյակապ
շենքի տակ այդպիսով պայթուցիկ դրեցին ու…
—  Դուք պետական հանձնաժողովի փոխնախագահն եք:
Բայց «Հայքի» նույն հարցազրույցում նշում եք, որ «եթե Կանաչ­
ները ձգտում են իշխանության, ուրեմն Կանաչ չեն»: Բայց այդպես
եղել է մի քանի երկրներում և դա հնարավորություն է տվել բազ‑
մաթիվ կնճռոտ հարցեր կառավարական մակարդակով լուծելու:
—  Ինչպես «Նաիրիտի» հարցում շատերը կանաչ գույնի
տակ քողարկվելով` իշխանության հասան, այնպես էլ նույնը
կատարվում է ամբողջ աշխարհում: Իշխանության գալով բազ­
մաթիվ հարցեր են առաջանում` նոր կադրերի, բնական պա-
շարների օգտագործման, տեխնոլոգիաների ներդրման, դրանց
արդյունավետության և ուրիշ խնդիրներ` կամա թե ակամա
սկսում ես զիջումներ անել ու նույն շփոթն է առաջանում:
—  Ուրեմն, որո՞նք են այն մոտակա խնդիրները, որ իր առջև
դնում է Հայաստանի Կանաչների միությունը և ինչպե՞ս է պատ‑

295
րաստվում լուծել դրանք, եթե բացառվում է պետական մակար‑
դակը:
—  Պետական մակարդակը բացառելով, բնապահպան
լուրջ միջոցառումներ իրականացնել հնարավոր չէ: Կանաչների
դերն այդ կենսական հարցում հրատապ լուծում պահանջող
խնդիրները մատնացույց անելն է:
Վերջին շրջանում մասնագիտական կողմը խախտվել է:
Շատ պաշտոններ զբաղեցրել են գործից անտեղյակ մարդիկ,
որոնք ուղղակի… հայրենասեր են ներկայանում: Երևի «փոր-
ձաքննություն» բառն էլ է մոռացվել:
Վերջին մեկ-մեկուկես տարվա ընթացքում Հայաստանում
ավելի շատ ծառեր ու թփեր ոչնչացվեցին, քան նախկինում՝
10‑15 տարվա ընթացքում: Քաղաքաշինության բնագավառում`
նախաերկրաշարժային անհոգությամբ նույնատիպ շենքեր
են կառուցվում: Խնդիրները բազմաթիվ են ու մեր երազանքը`
պայքարի միջոցով գոնե արգելք հանդիսանալն է:
Հարցազրույցը վարեց Աննա Իսրայելյանը

ՈՐ ՄԵՆՔ ՀԱՐԱՏԵՎԵՆՔ
«Դպրություն», 1991․01․11
Մեր աշխատակցի հարցազրույցը ՀՀ Գերագույն
խորհրդի բնության պահպանության և բնական պաշար-
ների հարցերի հանձնաժողովի փոխնախագահ, Կանաչ­
ների միության նախագահի․․․ հետ:
—  Պարոն Սանասարյան, մեր հանրապետությունում Ձեզ
այսօր ճանաչում են որպես գոյապահպանական պայքարի
առաջամարտիկ, որպես իր հողի ու ջրի, բնության ու մարդ‑
կանց առողջ գոյատևման կռվի մեջ իր կյանքի իմաստը տես‑
նող նախանձախնդիր հայի: Հենց այդպիսին լինելու համար է,
որ Ձեզ ընդգրկեցին Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն
խորհրդի բնության պահպանության հանձնաժողովում որպես
փոխնախագահ:

296
 Մենք ընդհանուր ցավ ու հոգս ունենք. անհուսալի վիճակում
է մեր հանրապետության էկոլոգիան: Եթե մեղավորներ որոնենք,
պիտի խորքից սկսենք: Սակայն ես ուզում եմ, որ Դուք որպես ամ‑
փոփիչ խոսք` անցնող տարվա, որպես խոստովանություն` Ձեր
կարծիքը հայտնեք տիրող իրավիճակի պատճառներից մեկի մա‑
սին, նոր սերնդի էկոլոգիական դաստիարակության: Որտե՞ղ ենք
վրիպել, որտեղ` թերացել:
—  1990-ը էկոլոգիական մեծ ավերածությունների տարի
էր: Ավերվեց հսկայական քանակությամբ բուսածածկ` անտա-
ռային տարածքներ, պուրակներ, ծառեր, սևահողի ավերումներ
էլ եղան: Բնության պահպանության գործից անտեղյակ մար-
դիկ, օգտվելով մեզ մոտ տիրող անիշխանությունից, արեցին
այն, ինչ իրենց էր հարմար: Վերջին տարիներին ապօրինի շինա-
րարության այնպիսի հզոր ալիք բարձրացավ, որն այլակերպեց
ամբողջ հանրապետությունը: Այսօր կանգնած ենք ընտրության
առաջ. կամ այսպես շարունակելով` իսպառ ոչնչացնել ամեն
ինչ, կամ ուշքի գանք ու բանականության ուժով տեր կանգնենք
մեր երկրին ու բնությանը: Այս գործում մեծ անելիքներ ունեն
նաև մեր դպրոցները: Էկոլոգիական հիմնավոր գիտելիքներ
են անհրաժեշտ ինչպես աշակերտներին, այնպես էլ` ուսու­
ցիչներին: Հիմա կհարցնեք` որտեղի՞ց ձեռք բերեն: Ամբողջ աշ-
խարհն այսօր հեղեղված է գոյապահպանությանը վերաբերող
գրականությամբ, մինչդեռ մեզ մոտ ուղղակիորեն վակուում է:
Բավական է մի փոքր ցանկություն և շահագրգռվածություն և
ոչ շատ հեռվում, Միության տարբեր անկյուններում կուտակ-
ված նման գրականությունը (ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն)`
լինի ուսումնական ձեռնարկ, գործնական առաջադրանք, թե
հանրամատչելի զրույց, կարելի է թարգմանել, հրապարակել և
օգտվել դրանից: Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ մենք ընդհան-
րապես չենք հիշում ու մտածում, թե ինչքան են անհրաժեշտ
այսօր գոյապահպանական թեմաներով կինոնկարները, որոնք
իսկապես կարող են բավարար գիտելիքներ տալ նոր սերնդին
ինչպես տեղական, այնպես էլ համամարդկային խնդիրների
վերաբերյալ: Ո՞ւր են այն կինոգործիչները, որոնց երեխաները
ևս մեծանում են` անտեղյակ իրենց հանրապետության բու-

297
սական ու կենդանական աշխարհին: Ո՞ւր է այն նախարարու-
թյունը, որի առաջնահերթ խնդիրը պետք է լինի հայ երեխային
ուսումնական ֆիլմերով ապահովելը: Այսօր շատ ավելի հեշ-
տությամբ հազար մետր ժապավեն են տրամադրում քաղաքա-
կան թեմայով ելույթներ նկարահանելուն, քան այն վնասակար
արտադրության քննադատությանը, որը մանկապարտեզի կամ
դպրոցի հենց կողքին է գտնվում: Ինչպես ցանկացած քաղա-
քակիրթ երկրում, մեզ մոտ ևս էկոլոգիական դաստիարակու-
թյան հիմքերը պետք է դրվեն մանկապարտեզում, դպրոցում,
իսկ ավելի ճիշտ, այն պահից, երբ նոր-նոր են զարգանում երե-
խայի ճանաչողական հմտությունները: Միշտ էլ լավը կարելի է
ընդօրինակել, ուստի ուրիշների փորձի մասին խոսելն ավելորդ
չեմ համարում:
Գործի բերումով եղել եմ արտասահմանյան մի շարք
երկրներում: Ի՞նչն է հատկապես տպավորվել իմ մեջ: Գերման-
իայում, օրինակ, չկար մի պատուհան, որտեղից քեզ չնայեր
խնամված ծաղիկը, մի բահ շրջված հող չտեսա: Ծաղիկ, կա-
նաչ, բուսականություն: Ասել, թե գերմանացիները բնասեր
են, քիչ է: Ուղղակի նրանք այդպես են դաստիարակվել ծնված
օրից: Բացի այն, որ դպրոցը, ռադիոն, հեռուստատեսությունը,
մամուլը նպաստում են նման դաստիարակությանը, տարբեր
քաղաքներում գործում են նաև գոյապահպանական դաստի-
արակության մանկական կենտրոններ: Այստեղ ստեղծված են
բոլոր պայմանները, որպեսզի երեխաները ձեռք բերեն համա-
պատասխան գիտելիքներ կենդանական, բուսական աշխարհի
վերաբերյալ, որպեսզի ստանան իրենց հուզող բոլոր հարցերի
պատասխանները: Մենք բառացիորեն չունենք այդ դաստի-
արակության համար մշակված համակարգ: Դեռ ավելին. եթե
մինչ այժմ մարդկությունն ապրեր և գործեր այն մեթոդներով,
ինչպես մենք` այսօր, նա այլևս վերացած կլիներ: Թեպետ շատ
ենք ուշացել, բայց հարկավոր է ստեղծել այդ համակարգը, և
գործը սկսել մանկապարտեզից, դպրոցից: Առանձնապես
մեծ արդյունք կարելի է սպասել դպրոցական, բուհական և
այլ համակարգերում բնության ճանաչողությանը նվիրված
արշավների, դասախոսությունների կազմակերպումը, երբ

298
մեր հանրապետությունում այդ գործը իրականացնելու համար
կան բոլոր անհրաժեշտ պայմանները։ Նաև դիմելով ծնողներին
պետք է ասեմ, որ բնության, կյանքի և ընդհանրապես իրական
աշխարհաճանաչման համար լավագույն միջոցը, ձեր զավակ-
ներին հնարավորինս շատ շփեք բնության հետ, առավել ևս, որ
մեր երկրում մի քանի ժամվա ընթացքում հնարավոր է տեսնել
նույնիսկ հրաբխային խառնարաններ և բնական այլ հրաշքներ։
—  Իսկ ավելի որոշակի` ինչի՞ց սկսել:
—  Մաշտոցյան այբուբենի հետ միաժամանակ ուսու­
ցանել բնության այբուբենը: Առանձին դասաժամեր հատ­
կացնել գոյապահպանական տարրական գիտելիքների
հաղորդմանը: Ֆիզիկայի, քիմիայի ուսումնական կաբինետ-լա­
բորատորիաների կողքին ունենալ նաև էկոլոգիականը, հնա­
րավորություն տալ երեխաներին մոտիկից և ավելի հաճախ
շփվել բնության հետ: Եվ հետո, ինչպես յուրաքանչյուր մաս­
նագետից պահանջվում է հայերենի անթերի տիրապետում,
նույնպիսի պատրաստվածություն էլ նա պիտի ունենա էկո-
լոգիական գիտելիքներից: Նորից բերեմ ուրիշների օրինակը:
Բեռլինի էկոլոգիական դաստիարակության կենտրոնին կից
գործում է մի մասնաճյուղ, որտեղ համապատասխան գիտելիք­
ներ են ստանում ուսուցիչները:
—  Ներեցեք, պարոն Սանասարյան, Դուք, որպես այդ
խնդրի նախանձախնդիր մարդ, ի՞նչ որոշակի քայլերի եք դի-
մել վիճակը որոշ չափով շտկելու համար:
—  Նախանցյալ տարի անձնական ծանոթության շնոր-
հիվ ինձ հաջողվել է հայ երեխաներին մասնակից դարձնել
խորհրդա-ամերիկյան էկոլոգիական դպրոցի` Պուշչինո քա­
ղաքում կայացած հավաքին: Շուրջ 20 օրվա ընթացքում մենք
ծանոթացանք ամերիկյան կենտրոնի գործունեությանը:
Կինոժապավենների, լուսապատկերների օգնությամբ նրանք
ներկայացրեցին այն մեծ աշխատանքը, որ տանում են գյու-
ղատնտեսության բնագավառում` օգտագործելով Արևից,
քամուց ստացած էներգիան: ԱՄՆ-ի Արկանզաս նահանգի
էկոլոգիական կենտրոնի պրեզիդենտին խնդրեցի մեզ ուղար-
կել իրենց նախագիծը: Կատարեց խնդրանքս: Դիմեցի մի քանի
պաշտոնյա անձանց` մեզ մոտ ևս գործի դնել այդ նախագծում

299
նշված մեթոդները: Առաջին պահի ոգևորությանը հաջորդում
էր անտարբեր լռությունը: Հասկանում եմ. դրա համար պայ-
մաններ, հողատարածություններ էին հարկավոր, որ տվող
չկար: Կրկին համոզվեցի, որ տնտեսական ծանր պայմաններում
գտնվելուց բացի մենք դեռ տառապում ենք տգիտության
ախտով: Գաղափարը գործնականում իրականացնելու պո­
տենցիալ հնարավորություններ չունենք: Այսօր շատ երկրների
էկոլոգիական միավորումներ պատրաստ են մեզ օգնել` ստեղ-
ծելու նման կենտրոններ: Դրան էլ մենք պատրաստ չենք:
—  Ուրեմն, ի՞նչ սպասելիքներ ունեք 1991 թվականից:
—  Ես ուզում եմ, որ մենք ողջ մնանք, հարատևենք: Այս
ցանկությամբ է տոգորված այսօր ամեն մի հայ: Մեր շուրջն
այսօր կատարվող ամեն մի հանցագործություն, լինի քաղա-
քական, թե տնտեսական բնույթի, մեզ ոչնչացման չի հասցնի:
Հայ ժողովրդին սպառնացող ամենաահավոր վտանգը էկոլո-
գիական աղետն է, որը կարող է մեզ մոխրացնել: Այ, սա է սար-
սափելին:
Հարցազրույցը վարեց Վարդանուշ Թորոսյանը

ԵԹԵ ՉԿՈՐՑՆԵՄ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՍ

«Հայ Աշխարհ», 1991․11․13
Մեր աշխատակից Լևոն Ջավախյանի հարցերին պա-
տասխանում է ՀՀ Գերագույն խորհրդի բնության պահպա­
նության և բնական պաշարների հանձնաժողովի փոխ­
նախագահ, Կանաչների միության նախագահ Հակոբ
Սանասարյանը:
—  Պարոն Սանասարյան, հատկապես գոյապահպանության
հարցերում Դուք իրավամբ անբասիր և սկզբունքային պատգա­
մավորի համարում ունեք: Բայց և այնպես հանրապետությունը
գտնվում է աղետալի էներգետիկ ճգնաժամի մեջ: Կառավարու‑
թյունը ելքը գտնում է ատոմակայանի բացման մեջ: Դուք ո՞րն եք
համարում ելքը:

300
 —  Ատոմակայանը չգործարկելը: Նախ պետք է ընդունեք,
որ ատոմակայան ունենք և փաստորեն մենք իրավունք չու-
նենք էներգետիկ խնդիրները լուծելով հարվածի տակ դնել հայ
ժողովրդի լինել-չլինելու հարցը: Հայաստանի հողը օգտագոր-
ծելու և շահույթ ստանալու իրավունքը մեզ է վերապահվում,
բայց դա պետք է արվի այնպես, որ հողը անխաթար վիճակով
հանձնենք սերունդներին, քանի որ այն գալիք սերունդների
սեփականությունն է: Չեռնոբիլյան աղետը ցույց տվեց, որ
ատոմակայանը կարող է իր տարածքն ու հարակից շրջան-
ները դարձնել անապատ: Այսօր հանրապետությունում ինձ
հանդիպած ոչ մի մարդ չի բացառում ատոմակայանի հնարա-
վոր վթարը և դրա հետ կապված հայ ժողովրդի հետագա գո-
յության հարցականը: Աղետի դեպքում մենք նույնիսկ չունենք
հարևան բարյացակամ պետություններ, որոնք ողջ մնացած
ժողովրդին օթևան տային: Իսկ հայկական ատոմակայանի
վթարի հնարավորության հարցում բացի առօրյա տեխնո-
լոգիական և երկրաշարժային գործոններից առանձնապես
կուզենայի շեշտել քաղաքական իրավիճակի հետ կապված
նրա ուղիղ ռմբակոծման կամ դիվերսիայի մեծ հավանակա-
նությունը: Եվ պետք չէ որոշ «մասնագետներ» մեզ համոզեն,
որ այսօր իբր հայկական ատոմակայանը, անկախ այն բանից,
թե կգործի կամ չի գործի, նույն ծավալի ավերածություններ է
բերելու: Ատոմակայանի գործարկման միտումը մեզ հայտնի
էր, մեզ հայտնի էր նաև, որ կառավարությունը ատոմակայանի
գործարկման հարցը քննարկման է դնելու հանրապետության
հնարավորին չափ քաղաքական և տնտեսական առավել սուր
իրավիճակում: Պատահական չէր, որ հանրապետությունում
ժամանակին չկուտակվեցին բավարար քանակությամբ վա­
ռելիքաէներգետիկ պաշարներ: Այս հարցն ամենևին էլ ճիշտ
չէ ամբողջովին կապել շրջափակման հետ: Իհարկե, շրջա­
փակումը դեր ունեցավ, բայց ոչ վճռորոշ: Նկատում ենք նաև
էներգետիկ ճգնաժամը որքան հնարավոր է խորացնելու
միտումը: Օրինակ, ինչպե՞ս բացատրել օրվա ժամերի տե­
ղափոխումը, որը խոչընդոտում է բնական ռեսուրսների ռա-
ցիոնալ օգտագործմանը: Միայն այդ փաստը բավարար է

301
ապացուցելու համար կառավարության ոչ կոմպետենտ լի-
նելը տնտեսավարման հարցերում: Եթե ամռանը դրվի ատո­
մակայանի գործարկման հանրաքվեն, հանրապետության
բնակչությունը հնարավորություն կունենա խորհելու, քանի
որ մրսած չէ և ձմռան հետ համեմատած ոչ այնքան սոված ու
հուսահատ: Իսկ կարո՞ղ է արդյոք սոված, մրսած ու հուսահատ
մարդը մտածել ազգի հեռանկարների ու գալիք սերունդների
մասին:
—  Ուրեմն ինչ, առայժմ մրսե՞նք…
—  Դուք որպես լրագրող ինչ-որ ճիշտ հարց եք տալիս:
Բայց Հայաստանի տնտեսավարման հարցերում դուք նույն
հոգեբանությամբ եք առաջնորդվում, ինչ որ Հայաստանի
իշխանավորները: Եթե դուք մեր ժողովրդի հեռանկարով,
իսկ այսօր նաև էլեկտրաէներգիայի ապահովման հոգսով
եք տարված, ապա այդ հարցին կարող էիք անդրադառնալ
փետրվար-մարտ ամիսներին, երբ գարունը նոր էր սկսվում:
Այսօր մենք պետք է մազութով և գազով ապահովենք ջերմա­
էլեկտրակայանների հզորությունը և հնարավորության սահ-
մաններում հոգ տանենք էլեկտրաէներգիայի խնայողության
մասին: Եթե մենք մասնակիորեն լուծենք հանրապետությունը
վառելիքով ապահովելու հարցը, ապա պետք է մինչև գարուն
կասեցնել որոշ էներգատար արտադրությունների աշխա-
տանքը:
—  Մենք անկախություն ենք հռչակել: Դրսից վառելանյութ
բերելով և ձեր առաջարկած արտադրություններով արդյոք չե՞նք
խոչընդոտի անկախությանը: Վերջիվերջո հնարավոր է այդպես
քայքայել նաև հանրապետության տնտեսությունը:
—  Ես ինքս կուզենայի ձեզ հարցնել. արդյոք ատոմակա-
յանը գործարկելով մենք ապահովո՞ւմ ենք մեր տնտեսական
անկախությունը: Պարզ է, որ գազը և մազութը պետք է դրսից
ստանալ: Թե ինչքանով դա կնպաստի մեր անկախությանը, դա
ուրիշ հարց է: Բայց չէ՞ որ ատոմակայանի գործարկման համար
անհրաժեշտ ուրանային վառելանյութը նույնպես դրսից պետք
է ներմուծվի: Եվ եթե Մոսկվան մի օր հրաժարվի հայկական
ատոմակայանին ուրանային վառելիք տալուց, արդյոք մենք

302
բոլոր առումներով հնարավորություն ունե՞նք այն գործարկել
և առաջացած ռադիոակտիվ թափոնները վնասազերծել: Ես
ձեզ կարող եմ ասել` ոչ, չենք կարող: Այսօր ատոմակայանը
գործարկելով որոշ պաշտոնյաներ ուզում են ամենօրյա ծանր
հոգսերից առայժմ խուսափել: Չունենալով հանրապետու-
թյան զարգացման ծրագիր, ինչպես նախկինում, այնպես և
այժմ հանրապետության տնտեսությունը ամբողջովին կապ-
ված է պատահականությունների հետ. եթե գազի հոսքը փա-
կել են, մտածում են Սևանը ցամաքեցնել, կամ ատոմակայանը
գործարկել, իսկ եթե սննդամթերք չի ներմուծվում, ուղղակի
ասում են` սննդամթերք չկա: Այ քեզ տնտեսության զարգաց-
ման օրինաչափ ծրագիր և հատուկ տնտեսական իրավիճակի
կոմիտեներ և հանձնաժողովներ: Նրանք ոչ թե գործ են անում,
այլ փաստեր են գրանցում, և վերջ:
—  Արդյոք վստա՞հ եք, որ գոյապահպանական հարցերում
միշտ էլ անդավաճան կըմնաք ձեր սկզբունքներին և չեք գնա խո‑
տոր ճանապարհով:
—  Ես իմ մասին ոչինչ չեմ կարող ասել: Եվ իմ աշխատանքի
գնահատականը ես չէ, որ պետք է տամ: Իսկ թե ինչպես պետք է
լինի իմ գործելակերպը ապագայում և հետևողականությունը
այս հարցերում, ես չեմ կարող հարյուր տոկոս երաշխավորել:
Միայն լուրջ հիվանդությունները կարող են ինձ խաթարել: Ես
հավատում եմ այն խնդրին, որին ծառայում եմ և բանական վի-
ճակում նրանից երբեք չեմ հրաժարվի` ինչ պայմաններ էլ լինեն:

ԿԴԱՌՆԱՆՔ ՃՇՄԱՐԻՏ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՆԵՐ

«Հայաստանի Հանրապետություն», 26 Յունուար 1991 թ.
Բոլորս ենք հիշում հանրապետության Գերագույն խորհրդի
պատգամավորների ընտրություններին նախորդած օրերը, երբ
ամեն քայլափոխի հանդիպում էին պատգամավորության
թեկնածուների ու նրանց ծրագրերի մասին պատմող թերթիկ-
ներ, մամուլում` հրապարակումներ… Այդ ծրագրերը շատ հա­
ճախ բավական ինքնատիպ էին, համարձակ ու տրամաբանված:

303
Եվ թվում էր, թե այդ մտահղացումները կյանքի կոչելու դեպ-
քում հանրապետությունում շատ բան դեպի լավը կփոխվեր:
Եվ թեև պարզ էր, որ տասնամյակների ընթացքում ստեղծված
այս տխուր վիճակը ժառանգողների համար շատ դժվար կլի-
ներ արագորեն շոշափելի փոփոխությունների հասնել, այսու-
հանդերձ, բավականին մեծ սպասելիքներ ունեինք:
Ինչևէ, արդեն կես տարի է, ինչ գործում է հանրապետու-
թյան` առաջին անգամ ժողովրդավարական ճանապարհով
ընտրված խորհրդարանը: Ընտրողներին ներկայացված հա-
մարձակ ու ինքնատիպ ծրագրերից ու մտահղացումներից
որո՞նք են իրականություն դարձել, որքանո՞վ է նրանց կյանքի
կոչելը փոխկապակցված տեղի ունեցող գործընթացների, հան-
րապետության օրեցօր փոփոխվող դրության և քաղաքական
ու տնտեսական վիճակի հետ: Ահա այս հարցերի պատաս-
խանները ստանալու ակնկալիքով հանդիպեցինք Հայաստանի
Հանրապետության ժողովրդական պատգամավոր, հանրապե-
տության Գերագույն խորհրդի բնության պահպանության և
բնական պաշարների մշտական հանձնաժողովի անդամ Հակոբ
Սանասարյանին:
—  Պարոն Սանասարյան, իբրև պատգամավորության թեկ­
նածու քվեարկելիս ի՞նչ խնդիրներ էիք դրել Ձեր առջև, ինչպիսի՞ն
էր Ձեր նախընտրական ծրագիրը:
—  Նախընտրական իմ ծրագիրը ամբողջովին վերաբերում
է հանրապետության կենսոլորտի առողջության հետ առնչվող
հարցերին: Պատգամավորության թեկնածու առաջադրվելիս
ինձ համար լիովին պարզ էր, որ ընտրվելու դեպքում զբաղ-
վելու եմ հիմնականում բնապահպանական հարցերով, և
խուսափեցի քաղաքական, սոցիալական և այլ խնդիրներով
զբաղվելու խոստումներ տալուց, մանավանդ, որ այդ բնագա-
վառներում մասնագետ չեմ:
—  Արդեն վեց ամիս է, ինչ աշխատում է խորհրդարանը, Ձեր
նախանշած հարցերից որո՞նք են իրագործվել, որո՞նք` ոչ:
—  Ցավով պիտի նշեմ, որ իմ ծրագրի հարցադրումներից
և ոչ մեկը վերջնական լուծում չի ստացել, և դա պայմանավոր-
ված է մի շարք պատճառներով ու հանգամանքներով. ամենից

304
առաջ, թերևս, նրանով, որ նախընտրական ծրագիրս կազմված
էր ոչ թե կոնկրետ միջոցառումներից (որևէ արտադրություն
փակել, ինչ-որ բան արգելել), այլ վերաբերում էր համապա-
տասխան օրենքների ընդունման, գոյապահպանական համա-
պարփակ ծրագրի ստեղծման հարցերին, իսկ դրանք մի քանի
ամսում իրականություն դարձնելը դժվար է:
—  Անսպասելի՞ էր արդյոք Ձեզ համար գոյապահպանական
այսօրվա իրավիճակը, և որո՞նք են այն հաղթահարելու ուղիները:
—  Ոչ, անսպասելի չէր, որովհետև նոր իշխանությունը
ստիպված էր լինելու զբաղվել առավել առաջնահերթ
խնդիրներով, որոնց լուծումը կարող է նպաստել հանրա­
պետությունում հասարակական-քաղաքական և տնտեսա-
կան իրավիճակի կայունացմանը: Եվ բնական է, որ նման պայ­
մաններում գոյապահպանական խնդիրները, չնայած իրենց
հիմնահարցային բնույթին, այժմ որոշ չափով երկրորդական
են թվում: Գոյապահպանական վերահաս աղետը կանխելու
համար անհրաժեշտ է, որ ամբողջ ժողովուրդը հասկանա վի-
ճակի լրջությունը: Ընդհանրապես` պետք է մանրամասն մշակ-
ված գոյապահպանական ծրագիր, իսկ որ ամենակարևորն է,
և առանց որի մնացած ամեն ինչ իզուր կլիներ, անհրաժեշտ է
պետական մոտեցում բնապահպանության հետ առնչվող բոլոր
խնդիրներին: Լիահույս եմ, որ հանրապետությունում վիճակի
կայունացմանը զուգընթաց գոյապահպանական խնդիրները
կհայտնվեն խորհրդարանի և կառավարության ուշադրության
կենտրոնում:
—  Եթե նախկինում մեր ազգային գենոՖոնդը խաթարող
թունավոր արտադրությունների դեմ պայքարը հանդիպում
էր վարչաբյուրոկրատական ապարատի կատաղի դիմադրու‑
թյանը, ապա շուկայական հարաբերությունների անցնելուց
հետո դիմադրելու են ձեռնարկությունների աշխատանքից շա‑
հույթ ստացողները: Այս պայմաններում պայքարի ի՞նչ նոր ձևեր
ունեք և մշակո՞ւմ եք, արդյոք, արտադրության և շրջակա միջա‑
վայրի բնապահպանական նորմերի միասնությունն ապահովող
ծրագրեր:
—  Հանրապետությունում տնտեսական զարգացումը շա-
րունակում է ընթանալ նախկին եղանակով, և որևէ շոշափելի

305
փոփոխություն չի նկատվում: Բնական է, որ վաղ թե ուշ շու-
կայական հարաբերություններին անցնելը իր հետ կարող է
բերել նոր բարդություններ, որոնցից խուսափելու համար ան-
հրաժեշտ է շուտափույթ կերպով ստեղծել գոյապահպանական
համապարփակ ծրագիր: Միայն պատժող կամ հարկադրող
բնույթ կրող օրենքների ընդունումը գոյապահպանական վի-
ճակի բարելավման գրավական դառնալ չի կարող: Առավել
ձեռներեցներն ու ճարպիկները արագորեն օրենքը շրջանցելու
միջոցներ, տարբեր սողանցքներ կգտնեն, իսկ ուրիշները
ստիպված կլինեն մասամբ կամ լիովին հրաժարվել իրենց
մտահղացումներն իրագործելուց: Եվ արդյունքում կտուժի
բնապահպանությունը, հետևաբար` նաև տնտեսությունը: Ան-
հրաժեշտ է քաղաքացիական և քրեական օրենսգրքերին զու-
գահեռ ստեղծել գոյապահպանական օրենսգիրք, որի շնորհիվ
հնարավոր կլինի վերահսկել բնության պահպանության և բնա-
կան պաշարների չափավոր օգտագործման հարցերը:
—  Գոյապահպանական շարժումն իբրև ազգային շարժման
մաս, բնականաբար, ներառվել էր ընթացող հասարակական-
քաղաքական պայքարի ոլորտը: Ինչպիսի՞ն պետք է լինի այսու‑
հետև Կանաչների շարժման հետագա ընթացքը և կարո՞ղ է այն
հարել որևէ հասարակական-քաղաքական կազմակերպության,
թե՞ պետք է միավորի շրջակա միջավայրի պահպանությամբ բո‑
լոր մտահոգվողներին:
—  Գոյապահպանական շարժումն այս տեսակետից կա-
րելի է զուգադրել առողջապահությանը, որը չի կարող լինել քա-
ղաքական կամ հարել որևէ քաղաքական կազմակերպության:
Ես ինքս միշտ խուսափել եմ գոյապահպանական հարցերը
քաղաքականացնելուց և գտնում եմ, որ Կանաչների շարժումը
չպետք է հարի որևէ քաղաքական կազմակերպության, այլ
պետք է միավորի շրջակա միջավայրի պահպանությամբ բոլոր
մտահոգվողներին, անկախ նրանց քաղաքական հայացքներից:
Հարցազրույցը վարեց` Տիգրան Դեվրիկյանը

306
 ԱՌՈՂՋ ԿԵՆՍՈԼՈՐՏԸ` ՀԱՐԱՏԵՎԵԼՈՒ
ԵՐԱՇԽԻՔ
«Ավանգարդ», հունիսի 29, 1991թ․
ՀԱԿՈԲ ՍԱՆԱՍԱՐՅԱՆ (N20 ընտրատարածք, ունեցել է
8 մրցակից. ՀՀ Գերագույն խորհրդի բնության պահպանու-
թյան և բնական պաշարների մշտական հանձնաժողովի
փոխնախագահ, Կանաչների միության նախագահ, 54 տա-
րեկան):
Նախընտրական իմ ծրագրում եղել են միայն բնապահ-
պանական, ընդհանրապես հանրապետության կենսոլորտի
առողջացման հարցեր և առ այսօր այդ ուղղությամբ էլ մտա-
ծում եմ: Չպետք է ուրանալ, որ նախկին իշխանությունները
ընդհանուր առմամբ պատկերացնում էին, թե ինչ տնտեսա-
կան վնաս է բերում անտարբերությունը բնապահպանական
հարցերի նկատմամբ: Ապագա կարելի է ունենալ միայն էկոլո-
գիական սպառնալիքը ժամանակին կանխելով: Իրոք, արվեցին
վճռական քայլեր` այս առումով Հայաստանն աղետալի վիճա-
կից հանելու համար, փակվեցին այնպիսի արտադրություններ,
որոնք մեծ վտանգ էին սպառնում մարդու կյանքին ու առող-
ջությանը, շրջակա միջավայրին` «Նաիրիտ» ԳԱՄ-ը, ատոմա-
կայանը, երկու կոմբինատ Կիրովականում և Ալավերդիում,
նվազեցվեց ծխախոտի արտադրության ծավալը: Սակայն
այժմ ցանկանում են չեղյալ հայտարարել այդ որոշումները և
այդ ուղղությամբ կատարվում են գործնական քայլեր:
Խորհրդարանը շատ անբարենպաստ որոշում կայացրեց
«Նաիրիտի» բացման վերաբերյալ, արդեն մի քանի անգամ
հնչել են մտքեր (ոչ պառլամենտականների կողմից) նոր ատո­
մակայանի կառուցման, ծխախոտի արտադրության մեծաց­
ման մասին: Կարբիդի արտադրության իրավունք արդեն տրվել
է: Ընդհանրապես այն օբյեկտները, որոնք խիստ վտանգավոր
լինելու պատճառով շատ ճիշտ կերպով փակվել էին ժողովրդի
պայքարի շնորհիվ` կառավարության որոշմամբ, այժմ որոշ
մարդիկ ուզում են գործարկել, չեղյալ հայտարարել այդ որո-
շումները: Փաստորեն էկոլոգիական հարցերով քողարկված`

307
մարդիկ իրենց քաղաքական նպատակներն իրականացրին:
Հայաստանի ապագայի մասին. մտածում եմ, որ ամենա-
կարևորը՝ հարատևելն է, (որի համար պակաս կարևոր չէ մա-
քուր կենսոլորտը), իսկ ինչ վերաբերում է անկախությանը,
ամուր տնտեսությանը, ապա դա համարում եմ բնական ըն-
թացք: Այսինքն, ինձ համար գերական լինելու գաղափարն
է, դրա իրագործումն ապահովելու երաշխիքը: Սխալ եմ հա-
մարում Հայաստանում ատոմակայանի գործարկման և նոր
ատոմակայաններ կառուցելու հարցը հանրաքվեով որոշելը,
դա համարում եմ աչքակապություն: Հանկարծ (հարցը խիստ
մասնագիտական է, ժողովուրդը չի կարող վճռել) հայ ազգի
մեծ մասը քվեարկի ատոմակայանի օգտին, ինչ է, պետք է կա-
ռուցենք, երբ չեն լուծված ոչ ուրանային վառելանյութի, ոչ
էլ ռադիոակտիվ թափոնների վնասազերծման հարցերը, երբ
Հայաստանն ի վիճակի էլ չէ լուծելու դրանք: Կարևոր եմ հա-
մարում փակել այն բոլոր արտադրությունները, որոնք կարող
են հազարավոր զոհերի պատճառ դառնալ՝ վթարի դեպքում:
Օգտագործելով տեղական հումքը, գիտական, բանվորական և
ինժեներական ուժը, ստեղծել սեփական ուժեղ տնտեսություն,
կրկնում եմ` մարդկանց համար ապահովելով ապրելու և
գոյատևելու երաշխիք:

ՓԻՂԸ, ՈՐԸ ԿԱՐՈՂ Է ՃԶՄԵԼ ԲՈԼՈՐԻՆ

«Երկիր», 1992 թ. Ապրիլի 11
Մեր թղթակից Վահան Իշխանյանի հարցազրույցը ՀՀ
ԳԽ պատգամավոր, «Կանաչների» միության նախագահ
Հակոբ Սանասարյանի հետ:
—  86‑87 թվականներին բուռն կերպով սկիզբ առած գոյա­
պահպանական շարժումը, որը մինչև Արցախյան շարժումը ամե­
նահզորն էր Հայաստանում, այսօր կարծես թուլացել է. նկատի
ունեմ որոշ թունավոր արտանետումներ ունեցող գործարանների,
մասնավորապես «Նաիրիտի» բացումը և կրավորական դիմադրու­
թյունը ատոմակայանի վերագործարկմանը:

308
 —  Հանգամանքները պարզ են: Նախ, այսօր պատերազմ
է: Եվ այն մարդիկ, որոնք նախկինում գոյապահպանական
հանրահավաքներ, ցույցեր, շրջափակումներ էին կազմա­
կերպում, այսօր նմանատիպ միջոցառումներ չեն անի, հաշվի
առնելով, որ այդ ամենը կարող է սահմանամերձ շրջաննե-
րում ապակայունացնել իրավիճակը: Ուրեմն, ամենակա-
րևորը պատասխանատվության զգացումն է: Հիմա մենք
ավելի զգույշ ենք և մտածում ենք, թե մեր ամեն մի քայլը ինչ
հետևանք կարող է ունենալ: Բացի այդ, առայժմ իներցիայով
և գոյապահպանական շարժումը, և ժողովուրդը հավատում
են իշխող ՀՀՇ կուսակցությանը: Իհարկե, հիասթափությունը
շատ մեծ է, բայց, համենայնդեպս, շատերը հույսեր են փայ-
փայում, որ մեր իշխանությունները կսկսեն կարևորագույն
ազգային, գոյապահպանական հարցերին ուշադրություն
դարձնել: Եվ վերջապես, գոյապահպանական շարժումը
սկսում է առավել գրագետ տեսք ստանալ, այսինքն, ցանկա-
ցած գոյապահպանական հիմնահարց բազմակողմանիորեն
պետք է ուսումնասիրվի, և վերջնական գիտական հիմնավոր-
ված եզրակացությունը ներկայացվի իշխանություններին: Եվ
եթե վերջինս ընդդիմանա ու մեր առաջարկները անտեսի, այդ
ժամանակ նոր կառաջանա հանրահավաքների ու ցույցերի
անհրաժեշտությունը: Առայժմ, պատերազմական իրավի-
ճակից ելնելով, մենք ակտիվորեն չենք հակադրվում իշխա-
նություններին, սակայն կան հարցեր, որոնցում զիջումներն
անթույլատրելի են: Օրինակ, եթե կառավարությունը փորձի
վերագործարկել ատոմակայանը, մենք ցանկացած տիպի քա-
ղաքակիրթ բողոքի կդիմենք: Իսկ «Նաիրիտի» հարցում մեր
պայքարը շարունակվում է: Ուղղակի վերը նշված պատճառ-
ներով մենք «Նաիրիտի» բացման ժամանակ չդիմեցինք սուր
միջոցների: Իսկ առայժմ հույս ունենք, որ ի վերջո «Նաիրիտը»
կվերապրոֆիլավորվի:
—  Դուք, փաստորեն, «Նաիրիտի» բացման հանգամանքը բա‑
ցատրում եք ՀՀՇ-ի նկատմամբ հասարակության ունեցած վստա‑
հությամբ:
—  Այո: ՀՀՇ-ն «Նաիրիտի» փակման վերջին փուլին մաս­

309
նակցեց: Սկսած ՀՀՇ-ական ամենահեղինակավոր գործիչ­
ներից մինչև շարքայինները, որոնք հավատում էին իրենց
առաջնորդներին, կարողացան «Նաիրիտի» փակման հար-
ցում վճռական դեր խաղալ: Այդ ժամանակ ես արդեն կաս-
կածում էի նրանցից շատերի ազնվությանը, չնայած ՀՀՇ-ի
լիդերները կրթված են և հեշտությամբ քողարկում են իրենց
բուն ծրագրերը: Օրինակ, երբ ստացվել էր Ռիժկովի հեռագիրն՝
ուղղված Հայաստանի իշխանություններին «Նաիրիտի» վերա­
բացման պահանջով, որում սպառնալիք կար, շատերը միան-
գամից վախեցան դրանից, բայց ՀՀՇ-ի առաջին դեմքերից մեկը
ուրախացավ, քանի որ այն կարելի էր օգտագործել Մոսկվայի
հետ երկխոսության համար:
—  Հանրապետության Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանի հայ‑
տարարությունը, որ իրենց համար «Նաիրիտը» քաղաքական
խնդիր էր, ճի՞շտ էր:
—  Ճիշտ էր: Նախագահը եզակիներից էր, որ ազնվորեն
խոստովանեց: Փաստորեն նա ասաց` «Նաիրիտը» իշխա­
նության հասնելու համար խաղաքարտ էր:
—  Ինչպե՞ս եք վերաբերվում գոյապահպանական խնդիրները
քաղաքական նպատակներին ծառայեցնելուն:
—  Դա հանցագործություն է:
—  Մեր կառավարական շրջանակներում այն մտայնությունը
կա, որ Հայաստանը հետամնաց երկիր է և չարժի լուրջ ուշադրու‑
թյուն դարձնել գոյապահպանական խնդիրներին, քանի որ դա կա‑
րող է խանգարել տնտեսության զարգացմանը:
—  Տնտեսության զարգացման ծրագրերը կազմելիս այդ­
պիսի հոգեբանությամբ առաջնորդվելը դատապարտելի է:
Տնտեսապես հետամնաց Հայաստանում պետք է ուշադրու­
թյուն դարձնել այնպիսի արտադրությունների վրա, որոնք
աշխատում են սեփական միջոցներով` մասնագետներով,
աշխատուժով, հումքով, իսկ «Նաիրիտի» տիպի ձեռնարկու-
թյունների հումքը դրսից է բերվում: Տեխնոլոգիաները մերը
չեն և դրանց մաշվածությունը մեր ուժերով հնարավոր չէ վե-
րացնել: Այդպիսի գործարանները նման են այն փղին, որը
կարող է նստել և ճզմել բոլորին: Միայն գոյապահպանական

310
նորմատիվները պահպանելով հնարավոր կլինի ստեղծել
կայուն և հեռանկարային տնտեսություն: Թույլ զարգացած
երկրները առավել ևս իրավունք չունեն արհամարհելու գոյա­
պահպանական հիմնահարցերը:
—  Մենք ժամանակին Հայաստանի գոյապահպանական
ծանր վիճակի համար մեղադրում էինք նախկին կոմունիստական
իշխանություններին և հույս ունեինք, որ նոր իշխանությունները
գոյապահպանական ճիշտ քաղաքականություն կվարեն: Փաս­
տորեն մեր հույսերը հօդս ցնդեցին:
—  Իրոք, գոյապահպանական առումով մեր երկիրը կա­
ռավարվում է անհեռանկար մեթոդներով: Հայաստանի Հան-
րապետությունը գոյապահպանական տեսակետից երբեք
այսպիսի վատթար վիճակում չի եղել: Կոմունիստները իրենց
իշխանության երկար տարիների ընթացքում սկսեցին հաս-
կանալ, որ եթե գոյապահպանական հարցերին ուշադրություն
չդարձնեն, չեն կարող համաշխարհային մակարդակով գաղա-
փարական հաղթանակներ տանել և կկործանեն իրենց երկիրն
ու հասարակարգը: Եթե այսօրվա իշխող կուսակցությունները
միայն նույնատիպ էվոլյուցիայից հետո գիտակցի գոյա­
պահպանությանը ուշադրություն դարձնելու անհրաժեշտու-
թյունը, ապա պարզ է` ինչ ողբերգություն է մեզ սպասում:
—  Այսօր մեծ դժգոհություններ կան իշխանությունների կադ‑
րային քաղաքականությունից:
—  Այդ կադրային քաղաքականությունը բացարձակորեն
անհասկանալի է, տրամաբանությունից զուրկ: Պատկերացնենք
մի մարդու, որը հատուկ ուղարկված է մի երկիր ֆրանսերենի
դասընթացներ անցկացնելու և պարզվում է` նա ֆրանսերեն
չգիտի և չի իմանում, թե քարտեզի վրա որտեղ է գտնվում Ֆրան-
սիան: Նման մարդկանց այսօր պաշտոններ են տալիս: Ես պաշ-
տոն բաժանողն եմ և դու էլ իմ ընկերն ես, ուրեմն ցանկացած
պաշտոն կարող ես ընտրել: Իսկ հետո հանրապետությունը
կլինի, թե չի լինի` երկրորդական խնդիր է: Ահա այսպիսին է
այսօրվա բարձրաստիճան պաշտոնյաների գործելակերպը։
Գոյապահպանության բնագավառում էլ պաշտոնները բաժան-
վում են նույն կերպ: Օրինակ, բնութպետկոմիտեի նախկին նա-

311
խագահը կարողացել էր կարճատև ժամկետում կաշառակե-
րությունը այդ հիմնարկից վերացնել, փորձում էր աշխատանքը
գիտական հիմքերի վրա դնել, նոր լաբորատորիաներ ստեղծել․․․
Եվ այն ժամանակ, երբ պետք է իր աշխատանքի արդյունքները
ստանար, նրան գործից հեռացրին, առանց այդ մասին նույնիսկ
նախօրոք տեղյակ պահելու:
—  Կոմունիստական կարգերի ժամանակ կային գոյապահ­
պանական օրենքներ, որոնք քչից-շատից գործում էին: Հայաս‑
տանի Հանրապետության համար պետք է մշակվեն նո՞ր օրենքներ:
—  Կոմունիստական իշխանությունների տիրապետու-
թյան վերջին շրջանում խոշոր ծրագրերը պարտադիր անցնում
էին գոյապահպանական փորձաքննություն, և որոշվել էր, որ
դրանց մասնակցեն (և մասնակցում էին) նաև հասարակական
կազմակերպությունները: Այդպիսի փորձաքննություններ հիմա
ընդհանրապես չեն արվում: Այդ մասին ոչ ոք չի էլ ուզում մտա-
ծել: Խորհրդային բնապահպան օրենքները վատը չէին, և լավ
կլիներ, որ դրանք այսօր օգտագործվեին-կիրարկվեին: Այսօր
անհրաժեշտ է հին օրենքները որոշ փոփոխությունների են-
թարկել և կիրառել, որից հետո նոր կարելի է մտածել լրացու-
մներ անելու մասին:
—  Գոյապահպանական շարժման որոշ ներկայացուցիչներ
այսօր դարձել են պատգամավորներ, որից կարելի է եզրակացնել,
թե իրենց հուզող հիմնահարցերը իշխանությունների հետ ավելի
դյուրին կերպով կարող են լուծել:
—  Ես կրկնեմ` ընկերական գաղափարն է գործում և հետա-
դարձ պայմանավորվածությունը: Այն մարդիկ, որոնք ժամա-
նակին հինգ կոպեկ չունեին հասարակական տրանսպորտից
օգտվելու համար, այսօր սև մեքենաներով են երթևեկում և
գիտեն, որ իրենց այդ վիճակը պատահականություն է, փոր-
ձելու են ինչքան հնարավոր է իրենց արտոնյալության ժամա-
նակահատվածը երկարացնել: Իսկ ամենավերին աթոռի դեմ
խոսելը կամ նրան սողալով չբարևելը, պարզ է, որ կնշանակի
զբաղեցված աթոռից հրաժարվել: Այն մարդիկ, որոնք փնտրում
էին բարեկեցիկ կյանք, գոյապահպանության, Ղարաբաղի մի-
ջոցով հասան իրենց նպատակին, և նրանք իրենց աթոռներից
հեշտությամբ չեն հրաժարվի:

312
 —  ՀՀՇ-ի լիդերները, նշեցիք, գոյապահպանական խնդիրները
շահարկելով եկան իշխանության: Սակայն ՀՀՇ-ի շրջանակներում
կային մարդիկ, որոնք որպես հասարակական-քաղաքական գոր‑
ծիչներ ծնվել էին գոյապահպանական շարժումից: Այսօր թվում է,
թե գոյապահպանությունը նրանց համար կարիերայի միջոց էր և,
օրինակ, «Նաիրիտի» դեմ մոլեռանդորեն ապստամբում էին, իսկ
այսօր նրա վերաբացման մոլեռանդ պաշտպանը դարձան: Օրի‑
նակ, Խաչիկ Ստամբոլցյանը և Ռաֆայել Ղազարյանը, որոնց ժողո‑
վուրդը առաջին անգամ ճանաչեց գոյապահպանական ցույցերում:
Ինչո՞վ եք բացատրում, որ այս մարդիկ սկսեցին կիսել իրենց նախ‑
կին հակառակորդների տեսակետները:
—  Ես չեմ կարծում, թե Ռաֆայել Ղազարյանը կիսում
է իր նախկին հակառակորդների տեսակետները: Նա, ընդ­
հանրապես, շուտ ոգևորվող և դյուրահավատ մարդ է: Օրի-
նակ, նա մի անգամ հեռուստատեսությամբ ասում էր` երբ ես
լսեցի, թե «Նաիրիտը» շատ վտանգավոր է, հուզվեցի, բայց
երբ իմացա, որ «Նաիրիտը» մեծ օգուտ է բերում, նույնպես
հուզվեցի նրա փակելու համար: Նրա մասին նաև կարող եմ
ասել, որ շատ պարկեշտ ու պայծառ անձնավորություն է։ Իսկ
Խաչիկ Ստամբոլցյանի մասին խոսելը դժվար է: Իրոք, սկզբնա-
կան շրջանում նա մեծ ջանք ու եռանդ թափեց «Նաիրիտի»
փակման համար, բայց 180 աստիճանով փոխեց իր դիրքը:
Երևի Ստամբոլցյանը կարծում է, որ մի բան զոհաբերելով կա-
րելի է մի ուրիշ բան ձեռք բերել: Ասենք, դավաճանելով գոյա­
պահպանական շարժմանը, բարձրացնել «Գթություն» բարե­
գործականի կշիռը իշխանությունների աչքում: Նրա հետ այս
հարցերով ընդհանրապես չեմ զրուցել:
—  Քաղաքական տեղաշարժերը ազդում են շատ բնագա­
վառների, այդ թվում նաև գոյապահպանության վրա: Ինչպե՞ս եք
վերաբերվում Հայաստանի` խորհրդարանային կառավարումից
նախագահականի անցմանը:
—  Սկզբնական շրջանում մեծ հույսեր էինք կապում
խորհրդարանի հետ, սակայն պարզվեց, որ խորհրդարանի
նախկին նախագահը՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը իր տեղա­
կալներով և պատգամավորական ՀՀՇ-ական մեծամաս­

313
նությունը գոյապահպանական հարցերում կողմնորոշում չու-
նեն: Իսկ նախագահական կառավարման հետ ես ավելի քիչ
հույսեր եմ կապում: Խորհրդարանում հնարավորություն էր
ստեղծված հարցերի քննարկման միջոցով որոշումներ ընդու-
նել: Իսկ նախագահականի դեպքում որոշումները միանձնյա են
ընդունվում: Բայց ես չեմ կարծում, որ Հայաստանում խորհրդա-
րանական իշխանությունը լիովին վերացած է, չնայած այդ
միտումը իրոք կա: Հիմա հենց խորհրդարանի նախագահը`
Բ․ Արարքցյանը և ՀՀՇ պատգամավորական խումբը ամեն ինչ
անում են խորհրդարանը հեղինակազրկելու և նրա իրավունք-
ները սահմանափակելու ուղղությամբ, բայց ես չեմ կարծում,
որ նրանք ընդհանրապես կարող են տապալել խորհրդարանը:
—  Հույսեր կա՞ն, որ ատոմակայանը չի վերագործարկվի:
—  Աբովյանի զինպահեստների պայթյունը միգուցե մարդ­
կանց, առավել ևս իշխանություններին ցույց տվեց, թե ինչ
է նշանակում պայթյունավտանգ օբյեկտների վթարը: Կար-
ծես Չեռնոբիլը մարդիկ մոռացել են: Հույսը միայն այն է, որ ի
վերջո իշխանությունները կհրաժարվեն ժողովրդի գլխին ան-
ընդհատ վտանգավոր խաղեր խաղալու արկածախնդիր քա­
ղաքականությունից:

ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՉԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎՈՒՄ
«Անկախություն», թիվ 60 (271), 27 օգոստոսի 1992 թ.
Հարցազրույց Հայաստանի «Կանաչների միության»
նախագահ, ԳԽ պատգամավոր Հակոբ Սանասարյանի
հետ:
Թղթակից- Խնդրում եմ, պարոն Սանասարյան, ընդհանուր
գծերով ներկայացնեք մեր հանրապետությունում տիրող էկոլո‑
գիական վիճակը:
Հակոբ Սանասարյան- Հանրապետության էկոլոգիա-
կան իրավիճակի մասին շատ է գրվել, բայց ապարդյուն: Տա-

314
րիներ առաջ նկարագրվածը վերջին չորս տարիներին ավելի է
բարդացել: Շրջափակման և այլ պատճառներով տեխնոլոգիա-
կան գործընթացները անկանոն են, գոյություն ունեցող բնա-
պահպանական կառույցների արդյունավետությունը նվազել
է, բարոյապես և ֆիզիկապես հնացած սարքերը, մեքենաները
նորերով չեն փոխարինվում, պահեստամասերով լիարժեքորեն
չեն ապահովվում: Խողովակաշարերի, կաթսաների, ծորակների
անսարքության հետևանքով խմելու ջուրը աղտոտվում է և
կորուստը մեծանում է, հատվում են անտառպուրակները,
առանձին ծառեր ու թփեր, ավերվում են կանաչ գոտիներ`
իրենց տեղը զիջելով ապօրինի ավտոտնակների, կրպակ-
ների և այլն, խարխլվում են բազմահարկ շենքերի հիմքերը,
որը երկրաշարժի և այլ ցնցումների դեպքում մեծացնում է
վտանգը: Շենքերի նկուղներում, երբեմն էլ բնակարաններում,
տեղադրում են վտանգավոր արտադրություններ և պահեստա-
վորում են բենզին: Անհնարին է դարձել տարերայնորեն հան-
րապետություն մտնող սննդամթերքի որակի հսկողությունը,
երբեմն շաբաթներով աղբը չի հեռացվում թաղամասերից, փո-
ղոցները չեն լվացվում: Միգուցե բավարարվենք թվարկածով:
Իհարկե կան հարցեր, որոնցում մենք ցուցաբերում ենք
հետևողականություն և պատասխանատվության բարձր գի-
տակցում: Օրինակ` ավտոտնակները կառուցում ենք ինչքան
հնարավոր է կայուն, ամուր: Ինչ խոսք, խրախուսելի է ամուր
շինություն կառուցելը, բայց ինչքան բնական կլիներ, եթե այդ-
պիսի մոտեցում ցուցաբերեինք բնակարաններ, մանկապար-
տեզներ, դպրոցներ և այլն կառուցելիս:
Մեկ այլ հարց: Հաշվի առնելով հավանական վտանգի ծա-
վալները` Երևանի կենտրոնական փողոցներով մեծածավալ
քանակությամբ բենզին տեղափոխելը խստիվ արգելված է
եղել: Այժմ մայրաքաղաքի փողոցներում, բնակելի շենքերի,
դպրոցների, մանկապարտեզների և այլնի հարևանությամբ 3‑5
տոննա տարողությանբ ցիստեռներից բենզին են վաճառում,
երբեմն նաև անչափահաս երեխաները` ծխախոտ ծխելով:
Այժմ, ինչպես մեր տնտեսությունն է օր-օրի քայքայվում,
նույն ձևով էլ էկոլոգիական հարցերը աստիճանաբար դառ-

315
նում են անլուծելի: Հայտնի է, որ տնտեսության հետ չի կարելի
քմահաճորեն վարվել: Իրավական երկրներում տնտեսություն
վարելու այդ ձևի համար պատժվում են ղեկավարները, իսկ մեր
հանրապետության, դժբախտաբար, նրանք արտոնյալ են:
Թղթ. — «Կանաչների միությունը» մասնակցե՞լ է վերջերս
բնապահպանական հարցերին նվիրված Բրազիլիայի միջազգա‑
յին ֆորումին:
Հ. Ս. — Դեռևս մեկ և կես տարի առաջ «Կանաչների միու-
թյունը» ստացել էր այդ ֆորումին մասնակցելու պաշտոնական
հրավեր: Այնտեղ յուրաքանչյուր երկրի հնարավորություն էր
տրված առանձին նիստ կազմակերպել՝ նվիրելու իր էկոլոգիա-
կան հարցերին: Հայաստանի Կանաչների միության կողմից
գիտական զեկույցների թեզիսների հետ մեկտեղ ֆորումում
առանձին նիստով հանդես գալու հայտ ներկայացվեց: Մեր
առաջարկն ընդունվեց, և ֆորումի կազմկոմիտեն, ըստ հրա-
տարակված կատալոգների, Րիո դե Ժանեյրոյում Հայաստանի
էկոլոգիական խնդիրները ներկայացնելու համար տրամադրե-
լու էր 400 տեղանոց դահլիճ:
Հայտ ներկայացնելիս մենք նշել էինք, որ մեր մասնակ-
ցությունը ֆորումին հնարավոր կլինի միայն այն դեպքում,
եթե կազմկոմիտեն հոգա Հայաստանի պատվիրակության
ֆինանսական բոլոր ծախսերը: Նվազագույն հաշվարկներով`
յուրաքանչյուր մասնակցի վրա կծախսվեր առնվազն 6‑7 հա-
զար ամերիկյան դոլար: Նամակներից և հեռախոսային խո-
սակցություններից պարզ դարձավ, որ նրանք իրոք ծրագրել
էին ֆինանսավորել մեզ: Պաշտոնական փաստաթղթերով մեր
հայտը հաստատելու համար նրանցից ստացանք ֆինանսական
հատկացում տրամադրող գրասենյակի հասցեն:
Ցավոք, կապի շտապ միջոցներ չունենալու, ինչպես նաև
որոշ իշխանավորների անբարյացակամ վերաբերմունքի պատ-
ճառով Րիոյում մեր հանդես գալը տապալվեց: Շրջափակման
պատճառով մենք նամակները ստանում էինք 5‑6 ամիս ուշա­
ցումով: Մեր բարձր պաշտոնյաներից մեկը պատճառաբանում
էր, որ մեր փաստաթղթերը կառավարական բնույթի չեն, և մեր-
ժում իրենց ֆաքսից օգտվելու մեր խնդրանքները: Նույնիսկ
հիմնական զեկուցողին չկարողացանք Բրազիլիա ուղարկել:

316
 Թղթ. — Ի՞նչ սկզբունքներով ընտրվեց Հայաստանի պատվի‑
րակությունը, և ի՞նչ տեղեկություններ ունեք այդ ֆորումից:
Հ. Ս. — Ըստ ինձ հասած տեղեկությունների` Հայաստանի
պատվիրակությունում ընդգրկվել են 10‑12 հոգի: Այդ թվում`
մեկ փիլիսոփա, որը զբաղվում է էկոլոգիական հարցերով, ՀՀ
բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության նախարարը,
արտգործնախարարության 4 աշխատակից, ՀՀ նախագահը և
նրա օգնականները:
Թե ի՞նչ սկզբունքներով է պատվիրակությունը ստեղծ-
վել` չգիտեմ: Անգամ ԳԽ բնության պահպանության և բնական
պաշարների հանձնաժողովի կարծիքը չեն հարցրել: Օրերս
Եվրոպառլամենտից ստացանք ամփոփ տեղեկանք ֆորումի
աշխատանքների մասին: Միասնական կարծիք է եղել, որ
երկրագնդում օրեցօր վատանում են կյանքի բնընթաց պայ-
մանները: Ֆորումի եզրակացություններից կարելի է առանձ-
նացնել մի քանիսը.
—  օզոնային շերտի քայքայումը, ջերմոցային էֆեկտը,
անտառների ընդլայնումը, շրջակա միջավայրի աղտոտվա­
ծությունը, առավելապես ռադիոակտիվ աղտոտվածությունը
մեծ վտանգ են սպառնում մարդկությանը:
—  Հյուսիսի զարգացած երկրները օգտագործում են
Հարավի բնական պաշարները, որը հանգեցնում է Հարավի
երկրների աղքատացմանը… Սննդի արտադրությունը հետ է
մնում բնակչության աճից:
—  երկրագնդի մեկ մլրդ. բնակիչ օգտագործում է աղտոտ-
ված խմելու ջուր:
—  լուրջ սպառնալիք է թմրամոլությունը և այլն:
Այս հանդիպումը ցույց տվեց էկոլոգիական գլոբալ ճգնա-
ժամի խորությունը և կանխարգելող քայլերի անհրաժեշտու-
թյունը:
Որոշվել է մշակել 21-րդ դարի տնտեսության զարգացման
նոր քաղաքականություն:
Կոչ է արվել սահմանափակել ատոմային էներգետիկան,
միաժամանակ, նպաստել էներգիայի վերականգնվող աղբյուր-
ների օգտագործմանն ու զարգացմանը, հարկ դնել էներգիայի
չվերականգնվող աղբյուրների վրա:

317
 Ստեղծվելու է ՄԱԿ-ի նոր հանձնաժողով, որը պետք է ապա-
հովի էկոլոգիական հիմնահարցերի զարգացումը: Այդ հանձ-
նաժողովին պետք է հաշվետու լինեն բոլոր երկրները: Այս
տեղեկանքի հետ միասին նույն կազմակերպությունից ստա-
ցանք 1993 թվականի հուլիսի Կանաչների համաշխարհային
կոնգրեսին մասնակցելու հրավեր:
Թղթ. — Ինչպիսի՞ հնարավորություններ և հոգսեր ունի մի‑
ությունը:
Հ. Ս. — «Կանաչների միությունը» Հայաստանում գործող
կազմակերպություններից ամենաբազմանդամն է, ունենք
մասնաճյուղեր Հայաստանի համարյա բոլոր քաղաքներում,
շրջաններում, նախկին Խորհրդային Միության մի շարք քա-
ղաքներում, ինչպես նաև արտասահմանում: Մենք կապեր ենք
հաստատել տարբեր երկրների շուրջ հարյուր էկոլոգիական
կազմակերպությունների հետ: Ստանում ենք միջազգային
խորհրդակցություններին, գիտաժողովներին մասնակցելու
բազմաթիվ հրավերներ:
Մինչև այժմ մեզ չի հատկացվել շենք: Այս հարցով դիմել
ենք քաղխորհուրդ, Կառավարություն, ՀՀ նախագահին, բայց
ապարդյուն: «Կանաչների միությանը» հասցեագրված նամակ-
ները ուղարկվում են իմ և մեր ակտիվիստների հասցեներով:
Վրացիները իրենց կանաչներին արդեն երեք տարի է տրա-
մադրել են մի հսկա առանձնատուն («Կանաչ տուն»)` մի մեծ
դահլիճով, էլեկտրոնային կապի միջոցներով, իսկ մեր վիճակը
ես արդեն նկարագրեցի:
Թղթ.— Կարողանում եք ինչ-ինչ լծակներով ազդել հանրա­
պետությունում իրականացվող էկոլոգիական քաղաքականության
վրա:
Հ. Ս. — Հանրապետությունում էկոլոգիական քաղաքա-
կանություն չի իրականացվում: Այդպիսի քաղաքականու-
թյուն ձևավորվում էր 85‑87 թթ., բայց հետագայում ոտքի տակ
տրորվեց: Այսօրվա իշխանավորների համար «էկոլոգիա»
բառն այնպիսի ալերգեններից է, ինչպիսին «Ղարաբաղն» է:
Ճիշտ է, ստեղծվել են ՀՀ Գերագույն Խորհրդի էկոլոգիական
հանձնաժողով ու էկոլոգիայի նախարարություն, բայց նրանք

318
լիարժեք գործելու հնարավորություն չունեն: Ունենք մարդու
իրավունքի պաշտպանության հանձնաժողով, այժմ ես եմ ձեզ
հարցնում` մարդու իրավունքները պաշտպանվո՞ւմ են մեր
հանրապետությունում:
Ինչպես Հայոց բնակավայրերի մի մասը ներքաշված է պա-
տերազմի մեջ, իսկ մենք Երևանում ապրում ենք մեր անձնա-
կան հոգսերով և չենք նկատում պատերազմը, այնպես էլ էկո-
լոգիական աղետը չի ընկալվում: Դա ինձ հիշեցնում է հայտնի
բնախույզ Գրժիմեկի նկարագրած հրդեհը կրկեսում, երբ բո-
լոր կենդանիները, բնականաբար աննկարագրելի ջանքերով,
դուրս եկան կրակից, սակայն երկու ուղտ նստած որոնում էին
և եփվեցին:
Թղթ. — Ելնելով այսօրվա իրավիճակից` ինչպիսի՞ն է Ձեր
կանխատեսումը մեր ապագայի մասին:
Հ. Ս. — Ես այս հարցի պատասխանը չունեմ, բայց շատերն
արդեն նկատում են, որ եթե չփոխվի մեր հանրապետության
ներքին և արտաքին քաղաքականությունը, ապա դժվար թե
լավ հեռանկարներ ունենանք:
Կան կանխորոշող հանգամանքներ: Հանրապետությունը
Սահմանադրություն չունի: Օրենսդիր, դատական և գոր-
ծադիր իշխանությունները տարանջատված չեն: Այսօր մեր
հանրապետության առաջին դեմքի և նրա կուսակիցների
ճաշակով հիմնվել են պետության սյուներ (5‑6 պաշտոն-
ներ). նշված պաշտոնյաները համակիր բարեկամներ են:
Նրանց նախասիրությամբ, շատ հաճախ արհամարհելով
մասնագիտական կարողությունները, բաշխվում են իրենցից
ցածր պաշտոնները, և այսպես շարունակ: Ստեղծվում է միա­
կարծիքության համակարգ, որտեղ ընտրյալներն ու նրանց
կողմից հովանավորողները դառնում են արտոնյալ, և նրանց
նկատմամբ օրենքը անուժ է, եթե դրան ավելացնենք ստվերա-
յին սեփականաշնորհումը, ապա կարծես թե ստրկության հիմ-
քերը դրված են:
Հայտնի է, որ ածխածինը կարող է առաջացնել և ալմաստի
բյուրեղ, և ամորֆ գրաֆիտ: Ալմաստի կամ գրաֆիտի գոյանալը
կախված է այն բանից, թե տվյալ պայմաններում ածխածնի
երկու ատոմները ինչպես են նախապես միմյանց միանում և

319
սկզբնավորում կառուցվածքային տարրական կենտրոնը, որից
հետո ամեն ինչ կանխորոշված է:
Հարցազրույցը վարեց Կարինե Բաբայանը

«ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 25-ԻՆ ՀԻՄՔ ԴՐՎԵՑ

ԴԵՌԵՎՍ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ
ՕՐԵՐԻՆ»
«Իրավունքի» հարցերին պատասխանում է Հայաս­
տանի կանաչների միության նախագահ Հակոբ Սանա­
սարյանը:
—  Ինչպե՞ս է կանաչների միությունը գնահատում ներկայիս
քաղաքական կացությունը:
—  Հայաստանի կանաչների միությունը քաղաքական կազ-
մակերպություն չէ: Միության անդամներն ու համակիրները
տարբեր քաղաքական հայացքներ ունեն: Չնայած դրան, միու-
թյան անդամները կատարվածը գնահատում են որպես ազգա-
յին ողբերգություն:
Բոլորը միակարծիք են այն հարցում, որ երկիրը առանց
վստահելի ու հեղինակավոր ղեկավարի` ապագա չունի: Շա-
տերը հույս էին կապում Սահմանադրական դատարանի հետ,
որ նա կվերականգնի խաթարված օրինականությունը, սա-
կայն․․․
—  Իսկ ինչպե՞ս եք այդ կացությունը գնահատում Դուք` որպես
հասարակական գործիչ և քաղաքացի:
—  Միայն սեպտեմբերի 26-ի ԱԺ նիստի հեռուստահեռար­
ձակումը արդեն բավարար էր, որպեսզի բնակչությունը նախկի-
նում լսածի ու զգացածի հետ` հստակ պատկերացում կազմեր,
թե ինչ սև ուժեր են ղեկավարում մեր չքնաղ երկիրը: Ծեծի են-
թարկել հանրապետության քաղաքացիներին ու ԱԺ պատգա-
մավորներին, այն էլ օրենք ստեղծող ու օրենք կիրառողների
ու բարձրաստիճան անձանց կողմից, հենց նույն Ազգային
Ժողովում, դա առաջին հերթին ծեծ ու բռնություն է օրենքի

320
նկատմամբ: Օրենքի իշխանության խաթարումն ու կորուստը
ճանապարհ է հարթում երկրի արագընթաց պարտությանը`
ցանկացած բնագավառում, միաժամանակ կայուն հիմքեր
ստեղծում` թշվառության և ստրկության:
Կատարվածի ամենաողբերգականը իմ կարծիքով այն է, որ
գործնականորեն փորձում են ապացուցել հայ ժողովրդի ինք-
նիշխան լինելու անհնարինությունը:
Ժամանակին մենք դժգոհ էինք բոլշևիկյան հասարա­
կարգից` մարդու ազատությունների և իրավունքների ոչ լիար­
ժեքության համար, այսօր մեզ պարտադրվում է ստրկություն:
Եթե հանրապետության քաղաքացու կամքի արտահայտումը
արհամարհվում է, եթե քաղաքացու ընտրությունների արդ-
յունքների ստուգման ցանկությունը լռեցնում են տանկերով ու
համազարկերով, արդյո՞ք նա քաղաքացի կոչվելու իրավունք
ունի:
Ստացվում է, որ ՀՀ-ում իշխանավորների կողմից բնակ-
չությունը նույն կերպ է ընկալվում, ինչպես երկրի բնական
պաշարներից մեկը: Ինչպես ասենք` Հայաստանը ունի այսքան
մլն խորանարդ մետր կերակրի աղ և այսքան… բնակիչ:
Հանրապետության իշխանավորների վարքագիծը հուշում
է, որ սեպտեմբերի 25‑26-ը դա միայն սպասվող լայնածավալ
դաժանությունների նախանշանն է:
—  Ձեր կարծիքով, ի՞նչն է դրա պատճառը:
—  Չանդրադառնալով 1995 թ. ընտրությունների օրինա­
կան կամ ոչ օրինական լինելուն, կարծում եմ 1996 թ. սեպտեմ­
բերի 25‑26-ի հիմքը դրվեցին անկախ Հայաստանի Հանրապե-
տության ստեղծման հենց առաջին օրերին: Հետագայում այդ
գործընթացի զարգացման համար կատարյալ պայմաններ
ստեղծվեցին:
Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի նա-
խագահ, նախագահի տեղակալներ, քարտուղար, ԳԽ հանձ­
նաժողովների նախագահներ ընտրվեցին ՀՀՇ կուսակցության
ճաշակով և Լևոն Տեր-Պետրոսյանի բծախնդիր ղեկավարու-
թյամբ: Այդ օրերին ԳԽ նախագահ Լևոն տեր-Պետրոսյանը պաշ-
տոնական հայտարարություն արեց, թե ժողովրդին տված շատ

321
խոստումներ արել ենք միայն իշխանությունը բոլշևիկներից
վերցնելու նպատակով, բոլշևիկները թույլ էին` զիջեցին իշ-
խանությունը, մենք նրանց սխալը չենք կրկնի` իշխանությունը
հեշտությամբ չենք հանձնի: Հետագայում ԳԽ նախագահի
պաշտոնը ստանձնած Բաբկեն Արարքցյանը բանավեճերում
պաշտոնապես հայտարարել է, թե լավ ենք անում, մենք ենք
հաղթել և երկիրը կկառավարենք մեր նախասիրությամբ, դուք
հաղթեք և արեք այն, ինչ կցանկանաք: Գերագույն Խորհրդում
ՀՀՇ պատգամավորներից ոմանք ելույթներում և առանձին
զրույցներում ասում էին, թե ինչ օրենք, օրենքը մենք ենք: Բո-
լորը ականատես են, որ ԳԽ նիստերի ընթացքում իրենց անվա-
յել պահող, օրինականությունը ոտնահարող ՀՀՇ-ական պատ-
գամավորները, ոչ միայն չէին պարսավվում ԳԽ ղեկավարների
կողմից, այլ խրախուսվում էին, բարձ պաշտոններ ստանալով
պետական ամենաբարձր ու պատասխանատու..
Եվ այս մթնոլորտում հիմնականում ձևավորվեցին Հանրա-
պետության պետական կառավարման նաև մյուս համակար-
գերը:
Վերջին տարիներին միշտ զգացվել է ՀՀՇ կուսակցության
շահերի գերակայությունը ազգայինի նկատմամբ: Հանրապե-
տության նախագահական համակարգի ստեղծմամբ առավել
ամրացավ այդ կուսակցության դիրքերը:
—  Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանում էկոլոգիական շարժ‑
ման վիճակը անցյալում և ներկայում:
—  Հայաստանի Հանրապետությունում ակտիվ գործեց մի-
այն Գորբաչովյան շրջանում: Մինչ այդ և դրանից հետո շարժ-
ման գոյության պայմանները համարյա նույնն են, միայն այն
տարբերությամբ, որ Խորհրդային միության օրոք գոյություն
ունեին տնտեսության զարգացման հեռակա ծրագրեր, իրակա-
նացվում էին բնապահպան տեխնոլոգիաների շահագործում,
իրականացվում էր հսկողություն շրջակա միջավայրի որակի
նկատմամբ, յուրաքանչյուր տարի ներկայացվում էր երկրի էկո-
լոգիական իրավիճակին վերաբերող հաշվետվություն: Ճիշտ
է, այդ փաստաթղթերից շատերը բնակչությանը մատչելի չէին,
սակայն առանձին պաշտոնյաների աջակցությամբ դրանք հա-
ճախ հասնում էին հասարակայնությանը: Այժմ հանրապետու-

322
թյան իշխանավորների և նրանց կատարածուների շրջանում
իշխում է «միայն հարուստ երկիրը կարող է մտածել էկոլոգիա-
կան խնդիրների մասին» գաղափարազուրկ և վտանգավոր տե-
սակետը:
Հարցազրույցը վարեց Հ. Գալաջյանը 1996 թ․

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԹՆՈԼՈՐՏԸ` ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ

ԱՂԵՏՆԵՐԻ ՀԱՐՈՒՑԻՉ
«Հայոց աշխարհ», 97․12․27
Բնապահպանության խնդրի շուրջ է մեր թղթակցի
հարցազրույցը Հայաստանի «Կանաչների միության» ղե-
կավար Հակոբ Սանասարյանի հետ:
—  Մեր մասնավոր զրույցում մտահոգություն հայտնեցիք
բնական պաշարների օգտագործման կապակցությամբ: Այդ
խնդրի հետ կապված որոշակի ի՞նչ կարող եք ասել:
—  Բնական պաշարների օգտագործման ձևերն ու եղա-
նակները պարզորոշ ցույց են տալիս, թե տվյալ երկրի կառա­
վարման համակարգը ինչքանով է նվիրված իր գործին և,
արդյոք, մտահոգվա՞ծ է երկրի ապագայով, թե’ ոչ: Բացա-
հայտ փաստ է, որ միայն բնական պաշարների խնայողաբար
և արդյունավետ օգտագործումը և, ընդհանրապես, բանական
բնօգտագործումը կարող է երաշխավորել երկրի գոյությունն
ու ապագան:
Այս է պատճառը, որ որոշ երկրներ ունենալով հզոր տեխ-
նոլոգիաներ, միևնույն ժամանակ, հանքահանման և հանք­
արդյունաբերության գործընթացը տեղավորում են ազգային
շահի շրջանակներում` հնարավորություն տալով, որ գալիք
սերունդները նույնպես օգտվեն այդ բարիքներից: Իրավական
երկրներում նախագահը կամ վարչապետը ոչ թե համարվում
են բնական պաշարների տերը, որոնք կարող են իրենց ճաշա-
կով այն օգտագործել, այլ միայն` դրա չափավոր օգտագործման
և պահպանության երաշխավորը:

323
 Այժմ աշխարհաքաղաքական բազում հարցեր կապված
են բնական պաշարների օգտագործման հարցում արտոնյալի
կարգավիճակ ձեռք բերելու հետ: Բացի այդ, միջազգային շու-
կայում բնական պաշարների արժեքները մտացածին են և
դրանով հզոր ուժերի կողմից հեռավոր նպատակներ են հե-
տապնդում: Հայաստանի Հանրապետությունում բնական
պաշարների օգտագործումը առայժմ անկառավարելի է, իսկ
երբեմն` մեր ազգային նպատակներին հակասող: Օրինակ,
ԱՄՆ-Կանադա-Հայաստան ոսկու կորպորացիան խոստանում
է տարեկան 18 տոննա ոսկի կորզելով, Հայաստանի Հանրապե-
տությունը դասել ոսկի արտահանող խոշոր երկրների շարքում,
իսկ 10 տարի անց արդեն սպառել երկրի պաշարները: Ծրա-
գիրը հանցավոր է, պարզ է` մերժելի:
—  Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակի հետ կապված ի՞նչ
տագնապներ ունեք, իսկ գուցե ընդհանուր վիճակն արդեն մխի­
թարակա՞ն է:
—  Սևանա լճի նկատմամբ վանդալիզմի օրինակ կարելի է
համարել ՀՀ կառավարության 1997 թ. նոյեմբերի 18-ի թիվ 513
որոշումը, որը սույն օրը վավերացվել է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի
կողմից. «Ելնելով Հայկական ԱԷԿ-ի համար Սևան-Հրազդան
կասկադի հիդրոէլեկտրակայանների նվազագույն ռեժիմով ան-
ընդմեջ աշխատանքի, ինչպես նաև հիդրոէլեկտրակայանների
ջրաթեքման (դերիվացիոն) ջրանցքների սառցակալումը բա­
ցառելու անհրաժեշտությունից, ՀՀ կառավարությունը որոշում
է. 1997/98 թվականների ձմռան ժամանակաշրջանում էներ-
գետիկ նպատակներով Սևանա լճից բաց թողնել մինչև 45 մլն
խոր. մետր ջուր»:
Եթե նախկին վարչապետ Արմեն Սարգսյանի մեկ տարի
առաջվա նախօրինակ այսպիսի որոշումը համապատասխան
վերաբերմունքի արժանանար, ապա այսօրվա վարչապետը`
դժվար թե ստորագրեր ազգային հեռանկարը վնասող սույն
որոշման տակ: Հայտնի է, որ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական ծրագրում
ամրագրված է հետևյալը. Սևանա լճից ջրի բացթողումներ կա-
տարել միայն ոռոգման նպատակով: Կառավարության վերո-
հիշյալ որոշումը հանգեցնում է լճի մակարդակի իջեցմանը և

324
խոչնդոտում Սևանի էկոլոգիական հավասարակշռության
վերականգնման ծրագրի իրականացմանը: Առանձնապես
վնասվում է ձկան պաշարի վերարտադրությունը, քանի որ
ձվադրման շրջանն է, իսկ այն կատարվում է ափամերձ ջրում:
Մենք պահանջում ենք, որ կառավարությունը հրապարակավ
հիմնավորի իր կատարած քայլը:
—  Որպես կանաչների շարժման ղեկավար տարեվերջին ի՞նչ
կկամենայիք ասել ընթերցողներին:
—  Օգտվելով մեր հանդիպման առիթից, կամենում եմ
մեկ-երկու խոսք ասել նաև այժմ գրեթե ամենուր վաճառվող
եղևնիների հետ կապված: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ
կգա ժամանակ, երբ մարդիկ կզարմանան, որ ծառը կարելի
էր մորթոտել, զարդարել և շուրջը պարել: Չխորանալով այս
ավանդույթի խորքերում, նշեմ, որ շատ երկրներում աշխա-
տում են ոչ թե ծառը հատել, այլ կենդանի վիճակում զարդարել
ծառը և զվարճանալ: Մյուս կողմից` մեծ աշխատանք է տար-
վում, տարբեր չափերի արհեստական եղևնիներ արտադրելով,
կանխել ծառահատումները: Հայաստանում անտառի հետ
կապված աղետալի վիճակը, երբ առանձին վայրերում նույնիսկ
անապատացման գործընթացներ են սկսվել, սա պետք է, որ մեզ
արդեն պարտադրեր փոխել մեր կարճատես սպառողական վե-
րաբերմունքը ծառ ու թփի նկատմամբ: Ամփոփելով տարին, կա-
րելի է եզրահանգել, որ ոչ միայն այս, այլև վերջին 8‑10 տարի-
ներին հանրապետությունում տիրած քաղաքական մթնոլորտն
ինքն է տեղիք տալիս էկոլոգիական աղետների:

325
 «ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԱՂԵՏԻՑ
ԿԱՐՈՂ Է ՓՐԿԵԼ ՄԻԱՅՆ ԻՐԱԿԱՆ
ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ». ԱՍՈՒՄ Է
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՆԱՉՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ
ՆԱԽԱԳԱՀԸ
«Իրավունք», 8‑14.05.1998 թ.
Հայաստանում «կանաչների» շարժումը մոտ 2 տաս-
նամյակի պատմություն ունի: 80-ականների սկզբին կային
առանձին խմբեր, 85-ին դրանք միավորվեցին, և շարժումն
անվանվեց «Գոյապահպանություն», իսկ 89-ին` «Հայաս-
տանի «կանաչների» միություն»:
Այդ օրերից էլ սկսում ենք մեր զրույց-մտորումները
«Կանաչների» միության նախագահ Հակոբ Սանասարյանի
հետ:
—  Դուք ունեիք հստակ դիրքորոշում` հետագայում քաղա­
քական շահարկումների առարկա դարձած Հայկական ատո­
մակայանի և «Նաիրիտի» վերաբերյալ:
—  Իհարկե, մենք՝ այսինքն Կանաչների միությունը միա­
նշանակ կողմ էինք դրանց փակմանն ու վերապրոֆիլա­
վորմանը: «Նաիրիտի» հարցում պիտի լինեին անվտանգ
տեխնոլոգիաների վրա հիմնված նոր արտադրություններ,
իսկ ինչ վերաբերում է ատոմակայանին, ապա այստեղ հարցը
միանգամայն բարդ է և առավել քաղաքականացված: Բանն
այն է, որ միջուկային էներգետիկան «ապօրինի» ծնունդ է,
ոչ բանական գործողությունների արդյունք: Սա այն դեպքն
է, երբ սկզբում ստեղծում են ինչ-որ բան, հետո միայն մտա-
ծում դրա անվտանգության մասին: Կարող եմ վստահ ասել,
որ աշխարհում չկա որևէ ատոմակայան կամ այլ միջուկային
օբյեկտ, որն բացարձակորեն ապահովագրված լինի վթարից:
1989 թ. եղավ ԽՍՀՄ Մինխորհրդի որոշումը մեր ատոմակա-
յանը ջերմաէլեկտրակայանի վերապրոֆիլավորելու վերա-
բերյալ: Նույնիսկ որոշված էր, որ այն պիտի աշխատի բնական
գազով, հետո ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց…

326
 —  Իսկ ինչո՞ւ այն չվերապրոֆիլավորվեց նոր իշխանու­
թյունների օրոք:
—  Գոյություն ունի համաշխարհային մաֆիա, որը օգտա-
գործելով բոլոր հնարավոր միջոցները՝ զարգացնում է միջու-
կային էներգետիկան և կասեցնում այլընտրանքային էներգե-
տիկայի զարգացումը` պատճառաբանելով, թե իբր այն թանկ
է (հերյուրանք է` միջուկայինը ավելի թանկ է): Իրենց հզոր
ֆինանսական լծակներով նրանք ազդում են երկրների քաղա­
քականության վրա, և, ցավոք, այդ երկրների թվում է նաև Հա-
յաստանը: Նման ուժերից կնշեի առաջին հերթին ՄԱԳԱՏԵ-ին,
իհարկե՝ իր կառավարիչ վերադասով: Եթե խորհրդային տա-
րիներին միջուկային էներգետիկան զարգանում էր, հիմնա-
կանում, բնագավառի կողմից սպառնացող վտանգների ոչ
լիարժեք գիտակցման պատճառով, ապա այժմ, երբ չկա Միու-
թյունը, այսինքն չկա արտաքին ուժերին հակադրվող կառույցը,
խնդիրները լուծվում էն շահագրգիռ ուժի թելադրանքով։
—  Իսկ ո՞րն է այդ ուժերի նպատակը:
—  Ստեղծել միջուկային էներգիայի օբյեկտներ, որով այդ
երկրներին գցում են իրենցից կախման մեջ` թե տնտեսական և
թե քաղաքական առումով: Դրանով նրանք այդ երկրների ընդ-
հանուր քայքայման հիմքն են դնում:
«Կանաչները» և երկրի ապագայով հոգացավ մյուս ուժե­
րը չունեն խնդիրը լիարժեք մակարդակով ներկայացնելու
հնարավորություններ, չեն կարողանում ազգաբնակչությանը
լիարժեք տեղեկություն հաղորդել, իսկ անիրազեկ ազգա­
բնակչությունն էլ ի վիճակի չէ իր ապագայի ընտրության մեջ
ճիշտ կողմնորոշվել: Մյուս կողմից էլ այդ «սև» ուժերը, ունե-
նալով հզոր տեխնոլոգիաներ, տեղեկատվությունը հրամցնելու
միջոցներ և համակարգեր, ինչպես նաև` մեծ ֆինանսներ, կա-
րողանում են իրենց կեղծ տեղեկատվությունները շրջանառու-
թյան մեջ դնել, կոծկել իրականությունը և ապակողմնորոշել
մարդկանց:
—  Չե՞ք կարծում, որ Ձեր ասածները, մեղմ ասած, մի փոքր
սուբյեկտիվ և ծայրահեղ են:
—  Ամենևին: Դրա վառ օրինակը Արևմուտքի 14 երկրների

327
միջուկային էներգետիկայից հրաժարվելն է: Եվ դա կատարվել
է` ելնելով լուրջ գիտական հաշվարկներից, որոնք արդեն ապա-
ցուցել են, որ միջուկային էներգետիկան ոչ միայն էկոլոգիապես
աղետաբեր է, այլև տնտեսապես ոչ ձեռնտու: Եվ այդ երկրները
ձերբազատվեցին ատոմային էներգիայից սոսկ իրենց ժո-
ղովրդավարական լինելու, այսինքն վարվող քաղաքականու-
թյունը ժողովրդի շահերից բխեցնելու շնորհիվ: Ազգաբնակչու-
թյանը լրատվական և այլ միջոցներով ճիշտ տեղեկատվություն
հրամցվեց, և նա էլ կարողացավ ճնշում գործադրել իշխա-
նությունների վրա և ստիպել իրենց երկրի զարգացումն ու
անվտանգությունն ապահովող ճիշտ ուղի ընտրել:
—  Ուրեմն ստացվում է հետևյալ պարզ կապը. որքան երկիրն
ավելի ժողովրդավար, և ժողովուրդն էլ համապատասխանաբար
ավելի իրազեկ է, այնքանով նա ավելի մեծ հնարավորություններ
ունի ճիշտ լուծելու իր երկրի ապագայի և մասնավորապես` բնա‑
պահպանական հիմնախնդիրները: Այդ առումով ի՞նչ կարծիքի եք
մեր ժողովրդի մասին: Նա բավարա՞ր իրազեկ է բնապահպանա‑
կան հարցերում:
—  Կարող եմ ասել` ոչ միայն բնակչությունը իրազեկ չէ, և
նրան մատուցվում է կեղծ, միտումնավոր տեղեկատվություն,
այլև նման վիճակում են պետական ամենաբարձր այրերը: Եվ
նույն վիճակն է մեզ նման մյուս նորանկախ պետություններում:
Հիմնահարցը եղել և մնում է ժողովրդավարության առկայու-
թյունը, որն, ի վերջո հանգեցնում է ժողովրդի իրազեկ լինե-
լուն: Միայն իրական ժողովրդավարությունն է կանխորոշում
հուսալի ապագա, այսինքն` ընդհանուր կայուն զարգացում:
Իհարկե, ժողովրդավարություն ասելով պետք է հասկանալ
իշխանության վերնախավ, ով երկրի քաղաքականության
հիմքում դնում է ժողովրդի շահը։ Բոլոր այն երկրները, որտեղ
հաշվի չեն նստում բնապահպանական հիմնահարցերի հետ,
դատապարտված են կործանման:
Այսօր մեր ազգաբնակչությունը մի տեսակ թմբիրի մեջ է
գտնվում, երբ ծանր սոցիալական վիճակն ու հանապազօրյա
հացի մասին մտածելը թույլ չեն տալիս լրջորեն խորհել նման
գլոբալ հիմնախնդիրների շուրջ: Սա նույնպես վերը նշված «սև»

328
ուժերի, գուցե ուժի կողմից տարվող քաղաքականության արդ-
յունք է, որը նպատակ ունի այս ձևով մարդկանց զրկել նման
կենարար հիմնախնդիրների շուրջ մտածելու հնարավորու-
թյուններից:
—  Որո՞նք են այն գլոբալ բնապահպանական խնդիրները,
որոնք հատկապես արդիական են Հայաստանի համար: Ի վերջո,
այսօր Հայաստանի «կանաչները» ո՞ւմ դեմ են պայքարում, և ո՞վ է
(կամ ի՞նչն է) նրանց հիմնական «թիրախը»:
—  Այսօր հիմնական խնդիրներից, որոնք գտնվում են
համաշխարհային փորձագետների ուշադրության կենտրո-
նում, առաջնահերթը ջերմոցային էֆեկտն է և օզոնային շեր­
տի քայքայումը: Դրանք փոխկապակցված են և կարող են
ռեզոնանսային էֆեկտ առաջացնել, ինչն էլ սպառնում է ընդ­
հանուր երկրագնդի բուսակենդանական աշխարհի գոյո-
ւթյանը: Այս երկու պրոցեսներն էլ, ի վերջո, կհանգեցնեն անկա­
ռավարելիության: Որքան մեծ է դրանց էֆեկտը, այնքանով,
օրինակ, մեծանում է ջերմոցային գազերի խտությունը, միաժա-
մանակ նվազում է օզոնային շերտը թթվածնով հարստացնելու
հնարավորությունը, ինչից և նոսրանում է այդ շերտը: Փաստո-
րեն ստացվում է հետադարձ կապ: Այդ և նման երևույթները
հանգեցնում են սոցիալական լարվածության, որին հետևում
են տեխնոլոգիաների (այդ թվում` միջուկային) անվտանգ շա-
հագործելու հիմնախնդիրը: Սոցիալական լարվածությունը ան-
պայման հանգեցնում է բնապահպանական աղետների հավա-
նականության մեծացմանը: Այսօր այդ աղետների կանխման
համար անհրաժեշտ են մեծ ֆինանսներ, նոր տեխնոլոգիա-
ներ և բնապահպանական միջոցառումներ, սակայն հարցերի
հարցը մնում է աշխարհում արդարության հաստատումը:
—  Մարդկանց որոշ խմբի և առանձին անհատների շրջա‑
նում ստեղծվել է մի մոտեցում, թե իբր բնապահպանական
խնդիրները չեն կարող միշտ արդիական լինել, որ դրանք պետք է
բարձրացվեն միայն արտակարգ իրավիճակներում` երկրաշարժ,
խոշոր վթարներ: Մի խոսքով` իբր դրանք կրում են «սինուսոիդալ»
բնույթ: Ի՞նչ կարծիքի եք նման տեսակետների մասին:
—  Նման տեսակետը միանշանակ մերժելի է և վտան­

329
գավոր: Հայաստանում բանը հասավ նրան, որ որոշ պետա-
կան գործիչներ տարածեցին այն թյուր կարծիքը, թե իբր պե-
տական բնապահպանական հիմնահարցերը միայն հարուստ
երկրների մենաշնորհն են: Սա թե ապակողմնորոշող է և թե
խիստ վտանգավոր: Մենք` «կանաչներս», այն համոզման ենք,
որ բնապահպանական խնդիրները սրբորեն պիտի հսկվեն ա-
ռաջին հերթին հենց թույլ և աղքատ երկրների կողմից, քանզի
նրանք փոքր սխալների շտկման համար ռեսուրսների խիստ
պակաս ունեն, և շատ ավելի դժվար է կանխել աղետները կամ
վերացնել դրանց հետևանքները:
Զրուցեց Լևոն Գևորգյանը

«ԶԳԱՑՎՈՒՄ ԷՐ ՆՐԱՆՑ ԲԱՐՅԱՑԱԿԱՄ

ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԸ…»
«Հայոց աշխարհ», 19.02.1998 թ.
ՀԱԿՈԲ ՍԱՆԱՍԱՐՅԱՆԸ Կանաչների միության ղե­
կավարն է: 85‑87 թվականին, երբ գորբաչովյան «պե­
րեստրոյկայի» հովերը ծավալվում էին ողջ երկրով
մեկ, նա, Կարեն Սիմոնյանի, Կարինե Դանիելյանի և
Խաչիկ Ստամբոլցյանի հետ ղեկավարեցին էկոլոգիա-
կան շարժումը, որից էլ 88-ի փետրվարին սկզբնավորվեց
Արցախյանը:
—  Ղարաբաղյան շարժումն սկսվեց էկոլոգների շարժմամբ,
խնդրում ենք պատմել դրան նախորդած մի քանի ամիսների իրա‑
դարձությունների մասին:
—  Փողոցային ցույց-միտինգների սկիզբը կարելի է համա-
րել 1987 թ. սեպտեմբերի 1-ը, երբ «Նաիրիտի» փակման կոչ-
պլակատներով մոտ 300 հոգանոց բազմություն հավաքվեց
գործարանի դարպասների մոտ: Ցույցի մասնակիցները հիմ-
նականում գիտության և մշակույթի գործիչներ էին, ուսուցիչ-
ներ և այլն: Ներկաների մասին, որոնց չէինք ճանաչում, մտա-
ծում էինք, թե հատուկ ծառայությունների աշխատակիցներ

330
են: Մենք բոլորս էլ շատ էինք վախեցած: Վախն այն աստի-
ճանի էր, որ ակտիվիստներից շատերը տրամվայով անցնում
էին «Նաիրիտի» կողքով, մի քանի կանգառ հետո նորից վերա-
դառնում: Չնայած այն բանին, որ շարժման նկատմամբ պաշ-
տոնյաների վերաբերմունքում կարծես թե որոշ դրական փոփո-
խություն էր նկատվում, բայց մենք չէինք բացառում, որ ցույցից
հետո կբանտարկվենք: Պետք է ասեմ, որ մինչ այդ, փետրվա-
րին, էկոլոգիական շարժման ակտիվիստները շրջափակեցին
Երևանի կենտրոնում իրականացվող ապօրինի շինարարու-
թյունը։
—  Ինչո՞վ ավարտվեց այդ օրվա ցույցը:
—  Մեզ խոստացան, որ գործարանը հետագայում քիչ ար­
տանետումներ կունենա, նախատեսվել է բնապահպան խոշոր
ծրագրերի իրականացում: Իսկ մեզանից պահանջվեց ընդ­
հանրապես չմիջամտել և չխանգարել աշխատանքային նոր­
մալ ռիթմին, ասացին, թե գործարանի հետ կապված կենսա­
բանական ուսումնասիրությունները ճիշտ չեն կատարված և
այլն: Պրն. Խոջամիրյանը խոստացավ հաջորդ օրն ընդունել
2‑3 հոգանոց մեր պատվիրակությանը: Այս ամենի մասին մենք
պատմեցինք դրսում հավաքվածներին ու ցրվեցինք:
—  Ի՞նչ դեպքեր հաջորդեցին սեպտեմբերի 1-ի իրադար­
ձությանը:
—  Սեպտեմբերի 1-ին հաջորդող և նախորդող ամե­
նակարևոր միջոցառումներից պետք է առանձնացնել ստեղ­
ծագործական միությունների (գրողների, ճարտարապետների,
կինոյի, ժուռնալիստների և այլ միությունների) դահլիճներում
կազմակերպված հավաքները, ուր լեփ-լեցուն դահլիճներում
հանդես էին գալիս մասնագետները և կազմակերպում քննար-
կումներ: Հանուն արդարության պետք է նշել, որ դրանց մաս-
նակցում էին նաև պետական պաշտոնյաներ: Հանդիպումներ
էին կազմակերպվում գիտաուսումնական, արտադրական և
այլ հիմնարկներում: 1987 թ. հոկտեմբերի 17-ի միտինգը` մոտ
40 հազար մասնակիցներով (թիվը հաշվարկային չէ), փաս-
տորեն, 1965 թվից հետո ամենախոշոր հանրահավաքն էր:
«Երևանին մաքուր օդ» կարգախոսով միտինգին մասնակցում

331
էին նաև Հրազդանից, Աբովյանից, Չարենցավանից, Սիսիանից,
Էջմիածնից, Արարատից և այլ բնակավայրերից: Ելույթներում
քաղաքական որևէ կոչ չպետք է հնչեր, հակառակ դեպքում դա
կլիներ վերջինը, չհաշված` բարդ ու վտանգավոր հետևանք-
ները: Միտինգը Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինս-
տիտուտի մոտից Խանջյան-Կիրովի և Լենինի փողոցներով
հասավ օպերայի հրապարակ:
—  Ոստիկանության կողմից որևէ միջամտություն եղա՞վ
հանրաքվեի ընթացքում:
—  Ոստիկանությունը չմիջամտեց: Միտինգն անցավ հո-
յակապ: Մինչ հանրահավաքը, նշանավոր երկու անձ՝ Սիլվա
Կապուտիկյանը և Մարո Մարգարյանը խոսել էին ՆԳ նախա-
րարի հետ և ստացել էին նրա բանավոր երաշխավորությունը:
Ցավում եմ, այդ օրվա հետ կապված որևէ գրառում չեմ կատա-
րել, բացառությամբ` «Միտինգ օպերայի մոտ», ոչ մի պատկեր
չեմ լուսանկարել` վախենալով, որ ճակատագրի բերումով, կա-
րող են այդ նյութերը միտինգի մասնակիցներին վտանգել: Ինձ
համար այդ օրը ամենապայծառներից էր:
—  Այսօրվա քաղաքական, պետական գործիչներից կամ հա‑
սարակությանը հայտնի անձնավորություններից ովքե՞ր էին մաս‑
նակցում այդ հանրահավաքին կամ ելույթ ունեցան:
—  Ռաֆայել Ղազարյան, Գևորգ Սեր-Ստեփանյան,
Սուրեն Երեմյան, Արսեն Հայրիյան, Ռաֆայել Իշխանյան,
Գրիգոր Ավագյան, Լևոն Անանյան, Հրանտ Մաթևոսյան,
Սամվել Գևորգյան, Սամսոն Ղազարյան, Ալեքսան
Հակոբյան, Համբարձում Գալստյան, Կարեն Սմբատյան,
Պայքար Խուրշուդյան, Ռաֆայել Համբարձումյան, Սամվել
Շահմուրադյան, Սամվել Կարապետյան, Արմեն Զարյան,
Զորի Բալայան, Սիլվա Կապուտիկյան, Մարո Մարգարյան,
Արաքսի Բաբայան, Վլադիմիր Ամատունի, Սուրեն Պետրոսյան,
Էդվարդ Իսաբեկյան, Ղուկաս Չուբար, Ցիցիլիա Բրուտյան,
Մարգո Ղուկասյան, Տարոն Դաշտենց, Արա Վահունի, Գևորգ
Կարապետյան, Ռոբերտ Դաշտոյան, Սենիկ Մկրտչյան,
Անահիտ Սահինյան, Անահիտ Պարսամյան, Սաղաթել
Հարությունյան, Հրաչյա Գաբրիելյան, Ռոմիկ Հարությունյան,

332
Մարտին Ադամյան, Վլադիմիր Կոգան, Մանուշակ Տիտանյան,
Վահագն Իսրայելյան, Արամ Շահինյան, Մեխակ Գաբրիելյան
և այն օրերին հանրությանը ոչ այնքան հայտնի գիտության ու
մշակույթի գործիչներ և այլք: Իշխանության հանրահայտ և
այժմ արդեն նախկին ղեկավարները միայն 88 թ. փետրվարից
հետո մասնակցեցին հանրահավաքներին:
Հարցազրույցը վարեց Ա. Գարեգինյանը
Հ.Գ. — Թե ովքեր էին ղեկավարում Կանաչների շարժումը,
ինչ նպատակների էին հետապնդում, 1988 թ. փետրվարին ինչ-
պես սկսվեց-պոռթկաց Արցախյան շարժումը` կարող եք կար-
դալ մեր վաղվա համարում:
Հայաստանում «կանաչների» շարժումը մոտ 2 տասնամ-
յակի պատմություն ունի: 80-ականների սկզբին կային առան-
ձին խմբեր, 85-ին դրանք միավորվեցին, և շարժումն անվանվեց
«Գոյապահպանություն», իսկ 89-ին` «Հայաստանի կանաչների
միություն»: Այդ օրերից էլ սկսում ենք մեր զրույց-մտորումները
«Կանաչների» միության նախագահ Հակոբ Սանասարյանի
հետ:

ԻՆՉՊԵՍ ՍԿՍՎԵՑ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ

«Հայոց աշխարհ», 1988․02․20
1988 թ. փետրվարից սկսված Արցախյան շարժմանը
նախադրեց էկոլոգիականը: Ովքե՞ր էին ղեկավարում այն,
ի՞նչ նպատակներ էին հետապնդում, ինչպե՞ս սկսվեց Ար-
ցախյան շարժումը. այս հարցերին է պատասխանում այդ
օրերի իրադարձությունների կազմակերպիչներից մեկը`
Հայաստանի Կանաչների միության ղեկավար Հակոբ
Սանասարյանը:
—  Ո՞վ կամ ովքե՞ր էին ղեկավարում կանաչների շարժումը,
ի՞նչ նպատակներ էիք հետապնդում:
—  Նպատակները գոյապահպանական էին: 1985 թվա­
կանին, երբ արդեն հնարավոր էր բնապահպանության հար­

333
ցերով հավաքներ կազմակերպել, համախմբվեցին նախկինում
ստեղծված մի շարք խմբեր, ինչպես նաև առանձին անհատ-
ներ: Նիստերի կազմակերպումը իրականացվում էր հիմնա-
կանում չորս հոգու ջանքերով: Այդ չորսի (Կարեն Սիմոնյան,
Խաչիկ Ստամբոլցյան, Կարինե Դանիելյան․․․), ավելի ճիշտ,
կազմակերպողների թվում չեմ նշում Զորի Բալայանի և Գևորգ
Տեր-Ստեփանյանի անունները, որոնք շարժման սյուներ կա-
րելի է համարել: Զորի Բալայանը բացի մասնագիտական գի-
տելիքների և բնապահպանության խնդրում անձնական նուրբ
ըմբռնման, միաժամանակ տեղեկացված անձնավորություն էր:
Տեր-Ստեփանյանը ինժեներային երկրաբանության բնագա-
վառի հանրահայտ մասնագետ էր, լավագույնս գիտեր Հայաս-
տանին սպառնացող խնդիրների մասին և աշխատում էր դրանց
լուծման համար պայմաններ ստեղծել։ Շատ գործունյա էր ու
բոցաշունչ հայրենասեր։ Եթե թվարկեմ շարժմանն ավանդ
բերածների ցուցակը, մի քանի էջ կլինի, իսկ պատասխա­
նատու կազմակերպիչներից էին Կարեն Սիմոնյանը, Խաչիկ
Ստամբոլցյանը, Կարինե Դանիելյանը: Կ. Սիմոնյանը դահ-
լիճը տիրապետելու շնորհ ուներ, Դանիելյանն աշխատում էր
ինՖորմացիայի ինստիտուտում և տարբեր պաշտոնյաների
հետ շփման հնարավորություն ուներ, Ստամբոլցյանը երբեմն
այնպիսի փաստաթղթեր էր ձեռք գցում, որոնց մասին միայն
կարելի էր երազել:
Հետագայում, էկոլոգիական շարժումը քաղաքականաց­
վելուց հետո, տարաձայնություններ առաջացան, երբ մինչ
այդ գործում էինք համերաշխ, միմյանց թերությունները չէինք
նկատում, ամեն ինչ կատարում էինք փոխհամաձայնեցված։
Մեր միասնությունն ու համերաշխությունը հավանաբար
պայմանավորված էր նաև վախի զգացումով, որ իբր մեզ կա-
րող են բանտարկել, օրինակ, եթե հնարավորություն տանք, որ
մեր ամբիոն-խոսափողից որևէ մեկը քաղաքական հայտա-
րարություն անի։ Սակայն արդեն խոսափողը արդեն միակը
չէր և այն արդեն դուրս է եկել հրապարակ, իսկ վախի զգացո-
ղությունը՝ անհետ կորել էր։ Ես կարծում էի, թե Դանիելյանի
հետ համախոհ ենք, բայց, ցավոք… Իսկ Ստամբոլցյանն ու

334
Սիմոնյանը, ինչքան որ այդ օրերին միաձայն էին, հետագա-
յում, կարծում եմ, նրանք միմյանցից բացարձակ հեռացան:
Ինչքան հիշում եմ, մինչ երկրաշարժը, հուլիսի վերջերին,
նախաձեռնություն ցուցաբերեցի, որ նորից համախմբվենք,
սակայն մեր այդ հանդիպումը դարձավ վերջինը:
—  Խնդրում ենք պատմել փետրվարյան իրադարձությունների
մասին:
—  88 թվականի փետրվարի 19-ին հազարավոր աբով­
յանցիներ ոտքով եկան Երևան: Օպերայի հրապարակում ելույթ
ունեցավ նաև Պետագրոարդի նախագահ Վ. Մովսիսյանը, նա
նաև ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի նախագահի տեղակալն
էր: Ժամը 5-ին միտինգը տեղափոխվեց Լենինի հրապարակ
և երեք ժամ թրջված ցուցարարները սպասում էին որևէ
պատասխանի: Եվ այդ պատասխանը եղավ. «Կստեղծվի
խնդիրը քննող հանձնաժողով, որի կազմում կընդգրկվեն նաև
աբովյանցիներ»: Հաշվի առնելով նաև աբովյանցիների ներ­
կայությունը, ցանկանում էինք հաջորդ օրը հայտարարել հան­
րահավաքի օր: Ի դեպ, խոշորածավալ միտինգի իրականա­
ցումը տարբեր պատճառներով անընդհատ ձգձգվում էր: Զորի
Բալայանը ասում էր, որ ցուցարարները եթե կես միլիոնից պա-
կաս լինեն, ապա այն պետք չէ կազմակերպել: Այդ տարվա
հունվարի 9-ին նշված հանրահավաքն անցկացնելու հարցը
համարյա որոշված էր, երբ երկու օր առաջ Խ․ Ստամբոլցյանը
ասաց, թե այդ օրը «արյունոտ կիրակի»-ի օրն է և միտինգը
նորից հետաձգվեց: Փետրվարի 19-ի հանրահավաքը շարու­
նակվեց մինչ ուշ գիշեր, աբովյանցիներից շատերը գիշերեցին
Երևանում։ Հաջորդ օրվա` փետրվարի 20-ի հանրահավաքին
մասնակցում էին մոտ 100 հազար մարդ: Այդ օրն է, որ առա-
ջին անգամ խոշոր միտինգում հնչեցին Չարդախլու, Ղարաբաղ
բառերը: Փետրվարի 21-ի հանրահավաքը շարունակվեց մինչև
գիշերվա ժամը 12-ը, որից հետո քաղաքի փողոցներով կազմա-
կերպվեց քայլերթ:
Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին վերամիավորելու որո-
շումից և մոսկովյան հաղորդումներից հետո օպերայի հրա-
պարակը օրեցօր մարդաշատ էր դառնում: Փետրվարի 22-ին

335
ցուցարարների թիվը հասավ մոտ 250 հազարի: Այդ օրը օպե-
րայի հրապարակում ելույթ ունեցավ Կարեն Դեմիրճյանը: Օպե-
րայի հրապարակից Կենտկոմի ճանապարհին առաջին անգամ
հնչեց ազատության շեփորը, Աշոտի կատարմամբ: Առանձնա-
պես Դոլգիխի խոստումներից հետո ցուցարարները հրճվանքի
մեջ էին: Երգում էին համարյա բոլորը:
Հարցազրույցը վարեց Ա. Գարեգինյանը

«ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅՐԵՆԻ ԲՆՈՒԹՅԱՆ

ՄԵՋ ԱՊՐԵԼՆ Է»,- կարծում է «Հայաստանի
կանաչների միություն» ՀԿ նախագահ
Հակոբ Սանասարյանը
Հայաստանը թեև հարուստ չէ բնական ռեսուրսներով, սա-
կայն իր յուրահատուկ բնաշխարհով զարմացրել ու հիացրել
է օտարերկրացի զբոսաշրջիկներին: Խոշոր ընկերություն-
ների բնական ռեսուրսների օգտագործման ծրագրեր, որոնք
գուցե նպաստում են երկրում բիզնեսի ընդլայնմանը, սակայն
կործանարար են հայրենի բնաշխարհի ու առանց այդ էլ աղ-
քատ ռեսուրսներ ունեցող երկրի համար: Պետական այրերին
գուցե այնքան էլ չի հետաքրքրում բնապաշտությունը, բայց
կան ՀԿ-ներ, անհատներ, որոնք անդադար ահազանգում են
սեփական երկրի բնության սպառնացող խնդիրների մասին:
Չնայած նրանց հրապարակավ արտահայտվելու հնարավո-
րություն գրեթե չի ընձեռնվում, բայց ստվերում շարունակում
են անշահախնդրորեն պայքարել` փորձելով փրկել սեփական
երկրի բնաշխարհը հայրենակից գործարարների ճանկերից:
Բնության այդ նվիրյալներից մեկն էլ «Հայաստանի կանաչների
միություն» ՀԿ-ի նախագահ Հակոբ Սանասարյանն է, գուցե այն
պատճառով, որ նա ծնվել և մեծացել է, ինչպես ինքն է ասում
«մի հրաշք բնության գրկում»` Մարտունու շրջանի Երանոս
գյուղում, 1936 թ․, հոկտեմբերի 20-ին: Գյուղի դպրոցն ավար-
տելուց հետո, ընդունվել է ԵՊՀ-ի քիմիայի ֆակուլտետ: Ուսումը

336
շարունակել Մոսկվայի Գիտությունների ակադեմիայի Բնա-
կան միացությունների քիմիայի ինստիտուտի ասպիրանտու-
րայում: Այնուհետև, պաշտպանելով թեկնածուական թեզը,
վերադարձել է Հայաստան՝ ԳԱ-ի Մնջոյանի անվան՝ նուրբ
օրգանական քիմիայի ինստիտուտ, 1976‑1978 թթ. աշխատել է
Համամիութենական բացարձակ մաքուր քիմիական նյութերի
ինստիտուտում, այնուհետև` ԳԱ կենսաքիմիայի ինստիտու-
տում: Եղել է Էկոլոգիական հանձնաժողովների նախագահ,
1989 թ-ից մինչև այժմ «Հայաստանի կանաչների միություն»
ՀԿ-ի նախագահն է: 1990‑1995 թթ. եղել է ԱԺ- պատգամա-
վոր: Տպագրել է գրքույկներ՝ («Դալմայի այգիներ», «Թեղուտը»,
«Աղետաբեր Թեղուտը», «Համակարգված դավադրություն» և
մի շարք գիտական հոդվածներ), որտեղ փաստացի, գիտա-
կանորեն վերլուծված են հայտնի ընկերությունների բնական
ռեսուրսների օգտագործման ծրագրերը, որոնք սպառնում են
հայրենի բնաշխարհին:
—  Երջանի՞կ մանկություն եք ունեցել:
—  Մեծացել եմ բազմանդամ, գյուղական բարքերով ապ­
րող ընտանիքում: Ապրել եմ համեմատաբար բարեկեցիկ կյան-
քով, քանի որ մեր ժամանակ գյուղում համարյա սով էր, իսկ
մի քիչ լավ գոյատևելը արդեն բարեկեցության նշան էր: Մայրս
մեծ ազդեցություն է ունեցել իմ կրոնական դաստիարակու-
թյան գործում: Նա աստվածավախ կին էր և ամեն ինչ կապում
էր աստծո հետ՝ Կույս Մարիամ, Հիսուս Քրիստոս, նաև հաճախ՝
Տունուտեղի աստված: Ես շուտ էի տպավորվում և գիշեր-ցերեկ
այդ ամենը իմ ուղեղից դուրս չէր գալիս: Ես ոգեշնչվում էի նաև
կրոնական գրական հերոսներով, օրինակ, Վարդանանց հե-
րոսները անընդհատ աչքիս դեմ էին՝ աստիճաններով երկինք
բարձրանալիս և ինչպիսի սարսափ, թե ուր որ է աստիճանները
փլուզվելու են: Հորս քիչ եմ տեսել. պատերազմի դաշտում էր,
իսկ հետո տանից դուրս էր գալիս, ինչպես պապս էր ասում,
մինչև «Արևի ծաղկելը» և տուն էր վերադառնում ուշ գիշեր:
Մանկությունս, պատանեկությունս անցել է բնության գրկում:
Ճիշտ է, մեր ժամանակ սով էր, հագուստի խաղալիքի խիստ
պակասություն էր, բայց ավելի լավ էր: Ապրում էինք երջանիկ

337
ապագա ունենալու համոզմամբ նաև մաքուր` կյանքին նայե-
լով միամիտ գեղջուկի պատկերացումներով: Երջանկությունը
հայրենի բնության մեջ ապրելն էր:
—  Ի՞նչը Ձեզ ստիպեց դառնալ բնապահպանության նվիրյալ:
—  Կյանքի նկատմամբ իմ վերաբերմունքը: Կարծում եմ`
այդ ճանապարհը ես չեմ ընտրել: Ես անցել եմ այդ ճանա­
պարհի կողքով, տեսել եմ խնդիրները, կարևորել, ու ոչ ոք ինձ
չի կարողացել հետ բերել-շեղել: Մենք հոգնած ենք, չգիտենք
հանգստանալ բնության գրկում, առանձնապես լավ չենք գնա-
հատում, կարծես չենք տեսնում, թե ինչ հրաշալի բնաշխարհում
ենք ապրում: Մոսկվայում իմ ուսանողական տարիներին, մենք
այնպես էինք հանգստանում բնության գրկում, որ ոչ մի վնաս
չէինք պատճառում, օրինակ, չէինք հեռանում, մինչև չէինք
հանգցնում խարույկի վերջին կայծը: Եթե պետությունը ուժեղ
է, ժողովուրդը ինքնըստինքյան կմտածի իր երկրի մասին, իսկ
թույլ պետական համակարգի դեպքում, բնակչությունը դառ-
նում է համեմատաբար անտարբեր: Իսկ մենք մեր երկրի բնու-
թյան հետ վարվում ենք, ինչպես ուրիշի ապրանքի:
—  Դուք ձեզ պատկերացնու՞մ եք այլ ոլորտում:
—  Ես երազում էի դառնալ ճարտարապետ: Ինձ շատ հե-
տաքրքրում է նաև ազգագրությունը: Հասուն տարիքում ար-
դեն երազում էի ազգագրության մասին, շատ էի ուզում ուսում­
նասիրել տարբեր ժողովրդի մշակույթ, լեզուներ, իհարկե՝ հայ
ժողովրդի մշակույթը, բարբառներ․․․ Եթե նորից ծնվեի, ազ­
գագրագետ կդառնայի, առաջինը կուսումնասիրեի հայերենը,
գլխավորապես` գրաբարը:
—  Երկրի կառավարության կամ բնապահպանության նախա­
րարության կողմից երբևէ դրամաշնորհի, պարգևի արժանացե՞լ եք:
—  Ո՛չ, նախ ես չեմ ձգտել դրան, մյուս կողմից, դժբախ­
տաբար, մենք իրար չենք հասկացել: Մեր մոտեցումները,
սկզբունքները տարբեր են եղել և ցավոք, նույնը շարունակվում է:
—  Ո՞ր երկիրն է ձեզ ամենից շատ դուր գալիս, թեկուզ բնու‑
թյան առումով:
—  Եղել եմ շատ երկրներում` Գերմանիայում, Ֆրանսիա­
յում, Հունաստանում, Բուլղարիայում, Լեհաստանում, Հուն­

338
գարիայում, Սկանդինավյան երկրներում և այլն, բայց ամենից
շատ հավանել եմ Իսպանիայի հյուսիսը:
—  Երբևէ ցանկացել եք լքել Հայաստանը իր խնդիրներով:
—  Ոչ մի վայրկյան: Նույնիսկ շրջագայությունների ժամա­
նակ մտածում էի շուտ վերադառնալու մասին: 1990 թ. Մոսկ-
վայում էի և պատրաստվում էի գնալ Ֆրանսիա, դիվանագետ
Հայկազովը ասաց, որ Գորբաչովը ունի նախագիծ՝ հայերին
բնակեցնելու Ավստրալիայում և այլ վայրերում, ես այնքան էի
տարված այդ ահավոր գաղափարով, որ Լուվրի թանգարանում
չկարողացա նկարները նայել և անհամբեր սպասում էի
վերադառնալուն: Ես շատ կուզենայի ապրել միայն Արցա-
խում: Եթե երիտասարդ լինեի, ոչ մի վայրկյան չէի մտածի, տուն
կսարքեի, ընտանիք կկազմեի այդ հրաշալի բնության մեջ:
—  Հայրենիքում ո՞րն է ձեր սիրած վայրը:
—  Իմ ծննդավայրը` Երանոսը: Բայց Հայաստանի ամեն
անկյուն ինձ հոգեհարազատ է ու սիրելի։ Բնության ամեն մի
մասնիկ էմոցիա է, իսկ երազներում՝ մշտապես շրջագայում եմ
Արևմտյան Հայաստանում։
—  Ինչը կարող Է ձեզ` բնության նվիրյալին, անսահման եր‑
ջանկացնել:
—  Ես երջանիկ կլինեմ, եթե մեր երկրում չոտնահարվեն
մեր արժանապատիվ ապրելու իրավունքը, ամրապնդվի հա-
յոց պետականությունը, ձևականությունից անցնել հուսալի
համակարգ, գնահատվի հայոց լեզուն, մշակույթը, վաղնջական
շրջանի պատմությունը իր մշակույթով հանդերձ: Ապահովվի
կայունությունը: Լինի առաջընթաց` գաղափարական հիմքերի
վրա: Ինձ կարող է անսահման երջանկացնել իմ հայրենիքի
բարեկեցությունը, բնակչության ապահովվածությունը, օտա­
րամոլության հաղթահարումը:
—  Դուք ամբողջ հոգով պայքարում եք երկրի բնությանը
սպառնացող խնդիրների դեմ, որոնք ինչպես դուք եք ասում,
նախաձեռնվում են «վերևներից»: Երբևէ քաղե՞լ եք ձեր հաղ­
թանակի պտուղները:
—  Սովետական միության ժամանակ Արարատյան դաշ­
տավայրում պետք է կառուցվեր ռադիոակտիվ թափոնների

339
տարածքային գերեզմանոց (Սովետմիությունում 4 հատ, մեկը`
Հայաստանում), ակադեմիկոս, երջանկահիշատակ Գեորգի Տեր
Ստեփանյանի գլխավորությամբ կասեցվեց այդ ծրագիրը, որը
Արարատյան դաշտը կվերածեր ռադիոակտիվ նյութերով վա-
րակված տարածքի: Կանաչների միության ներդրումը կա նաև
«Նաիրիտ» գործարանի և ատոմակայանի փակվելու մեջ. դա
նույնիսկ նվաճում եմ համարում: Եվ շարունակում եմ պայ-
քարել…
—  Եթե կախարդական փայտիկ ունենաք, ի՞նչ կանեք:
—  Կվերադարձնեմ մեր տարածքները, թե Արևմտյան Հա-
յաստանի, թե Արևելյան Հայաստանի: Կկառուցեմ Հայկ Նահա-
պետի կամ բուն հայոց աստծո տաճարը, կմաքրագրեի հայոց
պատմությունը, գրաբարը կդարձնեի պարտադիր՝ դպրոցում
և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, կհզո­
րացնեի հայոց բանակը և դպրոցը։ Ես այնպես կանեմ, որ հայ
մարդը գործի բանականությամբ` հիմքում ունենալով իրական
աշխարհը, պաշտի իր սեփական սրբությունները, գլխավորա-
պես՝ հայոց լեզուն: Կփակեի օտարամոլության բոլոր ճանա-
պարհները, այսինքն սեփականը քարոզելու, մատչելի դարձնե-
լու պայմաններ կստեղծեի։ Մարդիկ հիմա դատարկությունների
հետևից են գնում: Եվ, ամենագլխավորը, այնպես կանեմ, որ
հայկական անուն, ազգանուն ձեռք բերած մարդկանց պաշ-
տոններ չբաժանվեն, մեր երկրում գործի օրենքը, լինի օրենքի
գերակայություն, իսկ օրենքները բխեն հայ ժողովրդի շահերից:
—  Ինչպիսի՞ն եք պատկերացնում Հայաստանի բնաշխարհը
տասնամյակներ հետո, ասենք կես դար անց:
—  Եթե շարունակվեն այսօրվա բարբարոսական մո­
տեցումները օրենքի և բնության նկատմամբ, իրավիճակային
վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կարող է վերածվել դժոխքի:
Ավերվելու-քանդվելու են սարերը, գետերի կիրճերը լցվելու են
հանքային թափոններով, կորցնելու ենք մաքուր հող ու ջուր
հասկացությունները։ Եթե այսօրվա ձևով ընթանա երկրի կա-
ռավարումը, պարզ է որ, Հայաստանը ապագա չի ունենա:
—  Դուք համարու՞մ եք, որ Հայաստանը թանգարան է բաց
երկնքի տակ:

340
 —  Ես Հայաստանը նմանեցնում եմ ծաղկեփնջի, որի բազ­
մապիսի ծաղիկները զննելով, ավելի ես գնահատում ու սիրում
այն և դառնում նրա գերին: Հայաստանում մրգերն ու բանջա-
րեղենը, և ընդհանրապես, արտադրվող սնունդը յուրահա-
տուկ համ ու օգտակարություն ունի և դա պայմանավորված
է մեր բնաշխարհով՝ ժամանակին հրաբխայնություն, բարդ ու
բազմազան ռելիեֆ: Յուրահատուկ կլիմայական գոտիները
ընդլայնում են Հայաստանի հնարավորությունները։ Հաշված
ժամերի ընթացքում կարող ես վայելել տարբեր կլիմայական
գոտիների բուսական ու կենդանական աշխարհը, բնության
հուշարձանները․․․ Հայաստանի բնությունը խիստ առողջարար
է։ Գուցե նաև թվարկածներովս է պայմանավորված, որ հնա-
գույն ժամանակներում մեր հարևան ժողովուրդները Հայաս-
տանին դրախտավայր են կոչել: Հայաստանը թանգարանային է
ոչ թե միայն հուշակոթողների, եկեղեցիների, ամրոցների առու­
մով, այլ` բնական հուշարձանների, բնապատկերների առումով:
Ցավոք, այսօր նրանք հիմնականում տեսադաշտից դուրս են
մնում, դրանց թվում են նաև հնագույն շրջանի մշակույթը։ Պե-
տականորեն քարոզվում է միայն վերջին երկու հազարամյակ-
ների ընթացքում ձեռք բերվածը: Ես շատ երկրների բնություն
եմ տեսել, բայց Հայաստանի բնությունը աննման է, իրոք հրաշք է:
«Հետք» Լենա Նազարյան, 2009

341
 Բնապահպանական շարժման սկիզբը
[Շարժում 1988/25]. http://www.mediamax.am/printpage.
php?lang=am&nid=7011
Երեքշաբթի 5 Մարտ 2013 09:43

Հակոբ Սանասարյան
Լուսանկարը` Ֆոտոլուր

Մինչեւ Ղարաբաղյան շարժման ծավալվելը Երեւանում

տեղի ունեցան մի քանի բնապահպանական ցույցեր ու հան­
րահավաքներ: Ըստ էության, մարդիկ առաջին անգամ հա-
մակարգի դեմ դուրս գնացին` գնալով հենց այդ ցույցերին:
Բնապահպանների առաջին փակ հանդիպումները կազ­
մակերպվել էին Ճարտարապետների միության, Գրողների
միության դահլիճներում: Բարձրաձայնվող խնդիրները հիմ-
նականում կապված էին «Նաիրիտ» գործարանի, Մեծա­
մորի ատոմակայանի հետ: Լուրեր կային նաեւ այս մասին,
որ Խորհրդային Միությունը մտադիր է Արարատյան դաշ­

342
տավայրում կառուցել ռադիոակտիվ թափոնների գերեզմանոց:
Բնապահպանական շարժման արմատներում կանգնած
էին Հայաստանի Կանաչների միության նախագահ Հակոբ
Սանասարյանը եւ «Հանուն կայուն մարդկային զարգացման»
ասոցիացիայի նախագահ, բնապահպան Կարինե Դանիելյանը:
Հակոբ Սանասարյանը պատմում է, որ խորհրդային տա­
րիներին «էկոլոգիա» բառը ընդունելի չէր, «այլախոհ» բառ էր:
Այն տարիներին, երբ շարժումը նոր էր սկիզբ առնում, Հակոբ
Սանասարյանը աշխատում էր Գիտությունների ակադեմ-
իայի կենսաքիմիայի ինստիտուտում: Բնապահպանական
խնդիրներն առաջիններից մեկը բարձրաձայնեց ակադեմիկոս
Արաքսի Բաբայանը, ով 1970-ականներին «Նաիրիտի» մասին
հոդված հրապարակեց «Կոմունիստ» թերթում: Ակադեմիկոսը
գրում էր, որ գործարանի առկայությունն անհամատեղելի է քա-
ղաքի կյանքի հետ:
«Չնայած Խորհրդային Միությունը հզոր մասնագիտական
կարողություններ ուներ, հաշվարկները ցույց էին տվել, որ կի-
րառվող տնտեսվարման ճանապարհով ԽՍՀՄ երկրներն այլեւս
չեն կարող գնալ՝ փոփոխություններ են անհրաժեշտ: Ուսում-
նասիրություններ անցկացնելուց հետո եկել էին եզրակացու-
թյան, որ բնապահպանական խնդիրների առկայությունը
խոչընդոտ է զարգացման համար: Շատերս հավատացինք այդ
կեղծ ազատությանը՝ մտածելով, որ բազմաթիվ հարցեր իրենց
լուծումը կգտնեն», — պատմում է Սանասարյանը:
Կարինե Դանիելյանն ասում է, որ Գիտությունների ակա-
դեմիայի տարբեր ինստիտուտներում մշակութային խմբեր
էին գործում: Առաջին փակ հավաքներին ու քննարկումներին
մասնակցում էին հիմնականում այդ խմբերի անդամները: Առա-
ջին հանդիպումներն անցկացվում էին Ճարտարապետների եւ
Գրողների միություններում:
Հակոբ Սանասարյանը նշում է, որ հիմնական նախա­
պայմանն այն էր, որ այդ հանդիպումների ընթացքում խոսվի
միայն բնապահպանական խնդիրների մասին` առանց քաղա-
քականության: Մասնավորապես, առաջին հանդիպումների
ժամանակ խոսվում էր Երեւանի օդի աղտոտվածության մասին:
1985 թ. վերջում ստեղծվեց «Գոյապահպանություն» կազմա­

343
կերպությունը, հետագայում մամուլն այն անվանեց «Կանաչ­
ների միություն»:
«Չորս հոգով էինք՝ Կարինե Դանիելյանը, Խաչիկ Ստամ­
բոլցյանը, Կարեն Սիմոնյանը եւ ես», — պատմում է Հակոբ
Սանասարյանը: «Այդ հանդիպումների ժամանակ մարդիկ
սովորեցին բարձրաձայնել խնդիրները, հանդես գալ հան-
րության առջեւ, դա շատ կարեւոր էր շարժման հետագա
զարգացման համար», — ասում է Կարինե Դանիելյանը:
Շարժման ակտիվիստները նամակներ էին ուղարկում ոչ միայն
ՀԽՍՀ ղեկավարությանը, այլեւ Մոսկվա՝ պահանջելով պահ-
պանել օրենքները, նորմատիվները, բարելավել էկոլոգիական
վիճակը: Բնապահպանական շարժման ակտիվիստներից էր
նաեւ Զորի Բալայանը, ով 1987 թ-ին «Литературная газета»
թերթում «Երեւանը աղետի մեջ է» հոդված հրապարակեց:
Երկու օր անց Մոսկվայից կառավարական հանձնաժողով
եկավ՝ ուսումնասիրելու հոդվածում բարձրացված հարցերը:
«Մեր կազմակերպած առաջին ցույցը տեղի ունեցավ 1987 թ.
սեպտեմբերի 1-ին: Մոտ 300 հոգով հավաքվել էինք «Նաիրիտի»
առջեւ: 10 հոգու ներս հրավիրեցին, զրուցեցինք գործարանի
տնօրենի հետ: Կարծես թե ընդհանուր հայտարարի եկանք,
հաջորդ օրը քննարկումները պետք է շարունակվեին, սա-
կայն հանդիպումը տեղի չունեցավ, մեզ խաբեցին: Հետա-
գայում ստորագրահավաք կազմակերպեցինք՝ պահանջելով
«Նաիրիտի» փակումը: Շուրջ 300 հազար ստորագրություն
էինք հավաքել, սակայն որոշ մարդիկ «կորցրեցին» այդ
թղթերը», — պատմում է Հակոբ Սանասարյանը:
Նա հիշում է, որ Զորի Բալայանը խորհուրդ էր տա-
լիս. «Ցույց չանեք, եթե երկու հարյուր հազարից պակաս
մարդ հավաքեք»: 1987 թվականին «Երեւանին` մաքուր օդ»
կարգախոսով քայլերթ կազմակերպվեց, որը մեկնարկեց Ման-
կավարժական ինստիտուտից:
«Հավաքվեցինք Ազատության հրապարակում: Ելույթ
ունեցան ակադեմիկոս Ռաֆայել Ղազարյանը, Սիլվա Կապու­
տիկյանը, քաղաքական ոչ մի բառ չհնչեց: Խոսվեց «Նաիրիտի»,
ԱԷԿ-ի, օդի աղտոտվածության մասին: Մինչ այդ Սիլվա
Կապուտիկյանը հանդիպել էր ներքին գործերի նախարար
Շահինյանի հետ եւ պայմանավորվել, որ մեր հանդեպ մեղմ

344
լինեն: Այդ օրը ձերբակալություններ չեղան», — պատմում է
բնապահպանը:

Զորի Բալայանը` Մոսկվայում հայտարարված հացադուլի ժամանակ:

Լուսանկարը` Ֆոտոլուր:
Կարինե Դանիելյանը հիշում է, որ 1988 թ. փետրվա-
րին աբովյանցիները ոտքով եկան Երեւան` բողոքում էին
Աբովյանում ամինաթթուների արտադրության գործարանի
կառուցման դեմ:
Նա կարծում է, որ 1980-ականներին ծավալված բնապահ-
պանական շարժման արդյունքները տեսանելի են: «Մարդիկ
առաջին անգամ տեղեկություն ստացան այն մասին, թե ինչ
միջավայրում են ապրում: Մենք նաեւ կարողացանք կասեցնել
Արարատյան դաշտավայրում ռադիոակտիվ թափոնների
գերեզմանոցի կառուցումը», — նշում է բնապահպանը:

Հակոբ Սանասարյանի եւ Կարինե Դանիելյանի հետ զրուցել է

Էլեոնորա Արարատյանը
[Շարժում 1988/25] նախագծի գլխավոր գործընկերն է
«Ղարաբաղ Տելեկոմ» ընկերությունը:

345
ԱՌԱՋԻՆ ՈՒ ՎԵՐՋԻՆ «ՈՐՍՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ»
Լարված աշխատանք և արշավներ, ահա Ռուսաստա-
նում ապրած մի քանի տարիների հիմնական նկարագիրը:
Չօգտագործելով մեզ հասանելիք արձակուրդները, հիմնակա-
նում չհանգստանալով նույնիսկ շաբաթ ու կիրակի օրերին, իսկ
աշխատանքային օրն էլ հաճախ ավարտելով գիշերվա 11‑12-ին,
երբեմն էլ` ավելի ուշ (որն այդ ինստիտուտի համար ավանդույթ
էր), հանգստի ամենաարդյունավետ ձևը, թերևս արշավներն
էին:
Մի անգամ, 1970-ի օգոստոսին, Մոսկվայի ԳԱ Բնական
միացությունների քիմիայի ինստիտուտի (այդ ինստիտու-
տում ասպիրանտ էի) գիտաշխատող Պավել Կոստեցկու և նրա
ուսանողական ընկեր Նիկոլայի` Կոլյայի հետ որոշեցինք երեք
շաբաթով մեկնել հյուսիս: Այդ գաղափարի հեղինակն ինքը`
Կոլյան էր: Նա որսի սիրահար էր: Արդեն եղել էր այն վայրում
ուր պետք է գնայինք: Նա ձեռք բերեց չարտոնված երեք հրա-
ցան, իսկ մեր ինստիտուտի փոխտնօրեն Վադիմ Իվանովն էլ
տվեց իր մակույկը: Մի խոսքով, նախապատրաստեցինք ամեն
ինչ. այնտեղ բադ ու ձուկ որսալու համար, ինչպես ծրագրել էր
Կոլյան:
Ուղևորվելուց երկու օր առաջ, ճաշկերույթի շուրջ զրուցում
էինք, երբ Կոլյան ինձ ասաց. «Եթե Խորհրդային Միությունը
փլուզվի, հայերն ու վրացիները իրար կմորթոտեն», որին ես
անմիջապես պատասխանեցի. «Մինչ այդ, լենինգրադցիներն ու
մոսկվացիներն արդեն իրար մորթոտած-վերջացրած կլինեն»:
Կոլյան ոչինչ չասելով` միանգամից մռայլվեց և խոսակցության
բարեկամական ընթացքը կոտրվեց: Պավելն ինձ միջանցք
կանչեց ու ասաց, թե ինքը կենաց է առաջարկելու և խնդրեց,
որ բաժակս խփեմ ներքուստ վիրավորված Կոլյայի բաժակին:
Ճիշտ է, մեր բաժակներն հանդիպեցին ու չրխկոց լսվեց, սա-
կայն, հաջորդ օրն իմացա, որ արշավը հավանաբար չի կայանա,
քանզի Կոլյան չի կարող մեկնել: Մեկնեցինք երկուսով:
Պավելի` հայերի նկատմամբ ընդգծված լավ վերաբեր-
մունքը պարզվեց բավարար չէր, որ բանավեճեր չունենայինք,
ընդհուպ` երկու-երեք օրով խռով մնալը: Հենց ուղևորության

346
երրորդ օրը, երբ փնտրում էինք Կոլյայի նախանշած վերջ­
նակետը, մենք արդեն լուրջ դժվարությունների առաջ կանգ­
նեցինք: Նախ. նախատեսված ուղեբեռը (մակույկ, հրացաններ,
վրան, հատուկ արտահագուստներ, անհրաժեշտ սնունդը
և այլն) կրում էինք երկուսով: Երկրորդ լուրջ խնդիրն այն էր,
որ քարտեզն անօգուտ դուրս եկավ: Ճիշտ է, Միությունում
քարտեզներն ստեղծում էին գիտական հիմունքներով, սա-
կայն դա փոխադրում էին առաձգական նյութի վրա, որը ձգում
էին տարբեր ուղղություններով և, աղավաղելուց հետո միայն
տպագրում:
Ապակողմնորոշող քարտեզը մեզ շեղել էր մեր ճանապար-
հից: Ծանր ուսապարկերի տակ տնքալով զիգզագում էինք ան-
տառը: Անելանելի թվացող վիճակից բորբոքված իրար էինք
մեղադրում, թե. «Դու սխալ ուղղություն ցույց տվեցիր» կամ.
«Դո’ւ չլսեցիր իմ ասածը», և նման բաներ: Միմյանց նկատմամբ
մեր անհանդուրժողականությունը մեղմվեց, երբ երեկոյան
կողմ հայտնվեցինք ճահճուտում: Եթե մինչ այդ, ծայր աստի-
ճան հոգնածության պատճառով, քայլում էինք քսան րոպե և
նույնքան էլ` հանգստանում, ապա ճահճուտում հանգստա-
նում էինք միայն այն ժամանակ, երբ գտնում էինք թեք ծառեր`
մեզ և մեր ուսապարկերը հենելու համար: Կիսատը լրացրին
տզերը: Հանկարծ թևավոր միջատների մի ամբողջ պարս
թափվեց ինձ վրա: Տզերը վրաս հայտնվելուց հետո, կորցրին
իրենց թևերը: Մաշկիս վրա անընդհատ զգում էի նրանց կպչուն
շոշափուկների տեղաշարժերը: Զզվանքից առատորեն ար-
տադրված քրտինքից շորերս ամբողջովին թրջվեցին: Իսկ
տզերը շարունակում էին իրենց համար հարմար տեղ գտնել
հիմնականում` մազերիս մեջ:
Նկատելով վիճակս` Պավելը հանեց միջատապաշտպանիչ
իր գլխարկ–դիմակը և ասաց. «Վերցրու, մի վհատվի’ր, ծերուկ»
(Մինչ ուղևորվելը նա սափրել էր գլուխը և գնել այդ գլխարկը,
ինչը խորհուրդ էր տվել նաև ինձ, որը, ցավոք` անտեսել էի:
Անտեսել էի նաև մինչև կուրծքը հասնող ռետինե հատուկ
երկարաճիտքեր գնելու անհրաժեշտության նախազգուշա-
ցումը): Բացի դրանից, երբ նա անցավ համեմատաբար խոր

347
ճահճուտը, հանեց ու ինձ շպրտեց իր երկարաճիտքերը և գո-
ռաց, որ սուզվելու դեպքում հանեմ ուսապարկն ու ազատվեմ
դրանից: Կարծես հաշտությունը կայանում էր:
Ճահճուտներում որոշ ժամանակ դեգերելիս այնպիսի
զգացողություն ձևավորվեց, որ դժվար թե այդտեղից դուրս
գանք: Ծառերի, թփուտների, մամուռների, սնկերի, բոր­
բոսների և այլևայլ բուսականության համակցությունների
անաղարտությունն ստիպում էր մտածել, որ այդ տեղերով ոչ մի
կենդանի էակ երբևէ չի անցել: Այդ միջավայրը կարծես պար-
տադրում էր` հաշտվել սեփական անձի կորստի գաղափարին:
Մոտավորապես գիշերվա ժամը մեկին (այդտեղ գիշեր-
ներն այնքան էլ խավար ու մութ չէին) Պավելը մատնացույց
անելով ինչ-որ տարածք ասաց. «Վստահ եմ, որ այնտեղ ճահիճ
չկա»: Իմ հարցին, թե որտեղից է իրեն դա հայտնի, պատաս-
խանեց, որ ուշադիր դիտելու դեպքում կնկատեմ, որ այդտեղ
խավարն ավելի թանձր է` քան մյուս կողմերում, իսկ դա նշա-
նակում է, սոճու անտառ է, իսկ սոճին ճահճուտում չի աճում:
Մատնացույց արված ուղղությամբ շարժվելով` որոշ ժամանակ
անց, շան հեռավոր ոռնոց լսեցինք և շարժվեցինք այդ ուղղու-
թյամբ: Այնքան ոգևորվեցինք այդ փրկարար ձայնով, որ քայլ
կատարելուց առաջ ձեռնափայտով արդեն չէինք զննում ճահճի
խորությունը: Ի վերջո, մտանք մի փոքրիկ գյուղ, որի գերեզմա-
նոցի կողքին էլ վրան խփեցինք ու գիշերեցինք:
Հաջորդ օրը հասանք նշված գյուղից մոտ 8 կմ հեռավորու-
թյան վրա գտնվող Պուդորո կոչվող լիճը և վրան խփեցինք դրա
ափամերձ չոր տարածքում:
Այդտեղից բացվում էր բնության անկրկնելի հեքիաթային
մի տեսարան: Լճի հայելու մեջ արտացոլվում էին ճառագայթ-
ներից բացարձակորեն զուրկ Արևը, ափամերձ անտառները,
լիճն երիզող կանաչ և տարիների ընթացքում վառ դեղին հա-
գած եղեգների ձեռնակերտ դղյակներ հիշեցնող հսկայածավալ
զանգվածները, հանդարտորեն լողացող գույնզգույն բադերի
խումբ-խումբ ընտանիքները:
Իրական պատկերների և ջրում դրանց արտացոլանքների
զուգակցություններն առավել ծավալուն ու անընդգրկելի էին
դարձնում այդ զմայլելի բնապատկերը…

348
 Գիշերն այն ներկայանում էր մեկ այլ հրաշալիքով` լճի հա-
յելու վրա դաջված աստղերով և այդտեղ լողացող լուսնով` իր
լուսնաճանապարհով հանդերձ…
Խաղաղությամբ ու անդորրով ողողված առաջին օրվա թե
ցերեկը և թե գիշերը վստահություն ներշնչեցին, որ այդտեղ
մշտապես կարելի է անվրդով հանգստություն վայելել, սակայն
հենց հաջորդ օրն ականատես եղանք ոգեցունց մի դիպվածի,
որը խթան հանդիսացավ բադ որսալու պայմանն ինձ համար
բացառելու:
Հեռավոր բնակավայրերից եկած որսորդները լճի հան-
դիպակաց ափում, բեռնատար մեքենայից լիճ իջեցրին եր-
կու մոտորանավակ: Նրանք արագընթաց նավակներից մեկի
քթամասով հարվածելով` սպանում էին արտասովոր վիճակում
կողմնորոշումն ու թռչելու կարողությունը կորցրած և միայն
աղիողորմ ճիչերով փրկության ապավինած բադերին, իսկ
մյուս նավակի «որսորդները» հավաքում էին սպանվածներին:
Պատկերը հոգեցունց էր…
Պավելը նույնպես ընկճված էր և չէր զլանում նրանց որա-
կել տարբեր արտահայտություններով: Սակայն որս անելուց
հրաժարվելու իմ ակնարկին Պավելը կտրուկ պատասխանեց.
«Հիշիր, որ հենց բադ որսալու համար ենք այստեղ հասել»:
Որոշեցինք նախ սպառել մեզ հետ բերած ուտելիքը և
նոր միայն անցնել հիմնական գործին` որսորդությանը: Ըն-
թացքում` զննում-ճշտում էինք, թե բադերը որտեղ են երկար
նստում և, գլխավորապես` գիշերում: Պարզեցինք, որ նրանց գի-
շերելու վայրը եղեգնուտներով ձևավորված ծոցերն են: Նրանց
«թաքստոցներն» հայտնաբերելն հեշտ էր, քանզի վերևում շատ
փոքր մշուշ էր գոյանում, որը բադերի այդտեղից հեռանալուց
հետո, անմիջապես վերանում էր:
Անտառում շրջագայելիս, մի բացատից տեսա սոճուտ,
որի գետնամերձ մասով կարծես դեղնասպիտակավուն լայն
պաստառ էր փակցված, այն էլ հեռուն ձգվող ամբողջ ճա-
կատով: Մոտեցա: Տեսա ինձ համար արտասովոր, սակայն
անտառօգտագործման բնագավառում հայտնի մի եղանակ:
Տեխնիկայի միջոցով մոտավորապես մեկ ու կես մետր բարձ-

349
րությամբ, ամբողջովին կեղևատված, սնուցումից զրկված,
սակայն, դեռևս կանգուն ծառեր, որոնց կատարներից գետին
էին թափվում նրանց արտադրած վերջին սերմերը, իսկ դա
ուղեկցվում էր հազարավոր կոների բացվելուց առաջացած
ճտճտոցների միաձուլմամբ հնչող մի անսովոր մեղեդիով…
Անտառում հաճախակի մոլորվելիս երկու անգամ նորից
հանդիպեցի այդ տխուր պատկերին, և միշտ էլ զգացողությունս
նույնն է եղել` դերզորյան մղձավանջ…
Անտառում մոլորվելը սովորական երևույթ էր: Բավա­
կան էր մի քանի հարյուր մետր խորանալ անտառում և
արդեն մեր վրան վերադառնալը մեծ խնդիր էր դառնում,
առավել ևս, երբ Արևը չէր երևում: Այդ մոլորությունների ըն­
թացքում է որ զգում ես մարդու հոգեկանի վրա հարթավայ­
րային անծայրածիր անտառի ճնշիչ ու ճզմիչ ազդեցությունը:
Այդ պահին իմ մեջ այն համոզումը ձևավորվեց, որ հարթա­
վայրային անտառներում ծվարած և լեռնային երկրների բազ­
մաբնապատկերներին դիրքադիր բնակավայրերի բնակիչներն
իրենց հոգեկերտվածքով ու աշխարհընկալմամբ կարող են միմ-
յանց այլմոլորակային թվալ:
Հերթական անգամ վրանը փնտրելիս, հեռվում նշմարեցի
ինձ ընդառաջ եկող մի մարդ: Ուրախանում եմ, որ լավ է, վեր-
ջապես մեկին հանդիպեցի, սակայն, երբ նկատեցի նրա ան­
տառապահի արտահագուստը, ուրախությունս վերածվեց
տագնապի: Եվ ահա հրացանը ձեռքիս, մի քանի մետր հե-
ռավորությամբ անցնում եմ, նույնպես զինված` այդ մարդու
կողքով: Ոչ մի խոսք չփոխանակելով` միմյանցից հեռացանք:
Իրար ընդառաջ գնալով հանդերձ մենք միմյանց չէինք նայում:
Միայն մեկ ակնթարթ հանդիպեցին մեր` օրինախախտի ու
օրինապահի հայացքները: Ես դեռ այսօր էլ հիշում եմ նրա` ինձ
ուղղված արդարացիորեն ատելությամբ լեցուն հայացքը: Մեզ
ապօրինի հրացան կրելու «արտոնությունը» Կոլյան էր տվել.
«Ձեր գործը չէ, այնտեղի գլխավոր անտառապետն իմ ընկերն է»:
Մեկ ուրիշ անգամ` ծառի ճյուղին տեսա մի գունագեղ
թռչուն, որին, նշան բռնած` մտածում եմ. «Մատի մի հպում
ձգանին, և այլևս նրա սիրտը չի բաբախելու, և բնության այս

350
գեղեցկագույն հրաշքը կվերածվի անշունչ դիակի»: Այդ պա-
հին մտքով տեղափոխվեցի մանկությանս տարիների մի
դիպվածքի, երբ ցրտաշունչ ձմռան ուշ երեկոյան ափիս մեջ
զգացի մեր տանիքի խոտի դեզի մեջ պատսպարված ճնճղուկի
սրտի տագնապալի և ուժգին զարկերը: Հավանաբար, այդ օրն
էլ հասկացա, որ թռչունները նույնպիսի կենդանի արարած-
ներ են, ինչպես` մարդը: Մինչ այդ կարծել եմ, թե կենդանիներն
իրենց պաշտպանելու որևէ անհրաժեշտություն չեն զգում և
վտանգի ժամանակ տագնապ չեն ապրում…
Այդ օրերին մեր զրույցների առանցքը որսորդության ճիշտ
կամ սխալ լինելու խնդիրներն էին: Ես եկա այն համոզման, որ
հենց այնպես կենդանուն կյանքից զրկող որսորդը, շատ ավելի
ցածր է, քան դահիճը, քանզի դահիճը պետության առջև իր
պարտքն է կատարում, իսկ մյուսը` սպանում է հանուն սպա-
նելու: Այստեղ առաջին անգամ զարմանք ապրեցի, որ մարդիկ,
օրինակ, Հեմինգուեյին համարում են բնասեր, երբ` ըստ նրա եղ-
բոր նկարագրածի` պատանի հասակում ձեղնահարկի դուռն ու
լուսամուտները փակելով` հրացանազարկ է արել այնտեղ եղած
մի քանի տասնյակ աղավնիներ` կենդանի չթողնելով գոնե մեկը,
իսկ իր հասուն շրջանի ստեղծագործություններում պարծենում
է, թե իր խփած շնագայլն` հոգեվարքում ինչպես է ատամներով
ինքն իր վիրավոր փորից դուրս քաշել սեփական աղիները ու
օղակաձև տեղապտույտ տալով` դրանք շաղ տվել շուրջը…
Եկել էր բադ որսալու պահը: Հաջորդ օրվա արշալույսին
մենք պետք է իրականացնեինք մեր առաջին որսը: Արդեն
գիտեինք, թե որ ծանծաղուտներում են գիշերում բադերը: Ըստ
պայմանավորվածության, որսի առաջին օրը թիավարելու էր
Պավելը, իսկ ես պետք է կրակեի: Ռետինե նավակով շարժ-
վում էինք դեպի ծանծաղուտներից մեկը: Մատս հրացանի
ձգանին` տեսնում եմ հրացանի սևագույն փողը և նշանակետ`
բադերի ընտանիքը… Այդ պահին արդեն համոզվեցի, որ արատ
ու չարագործություն դատապարտող անձը կարող է և դրանց
իրականացման դերակատար դառնալ: Ես վերացել էի ամեն
ինչից, միայն զգում էի, որ մահը նավակով առաջ է շարժ-
վում, իսկ այն մարմնավորված է ինձնով: Պավելը թիավարում

351
էր մեծ զգուշությամբ` ջրի ոչ մի ճողփյուն, կարծես` նույնիսկ
շնչառությունն էր պահել: Նա դիմախաղով հասկացնում է, որ
անմիջապես կրակեմ: Ես… հազում եմ: Երամը օդ է բարձրա-
նում: Տեսնում եմ Պավելի զարմանքով ու հիասթափությամբ լի
հայացքը: Ես խորամանկորեն ափսոսանք հայտնեցի: Պավելը
բարեբախտաբար հավատաց: Եթե Կոլյան այդտեղ լիներ,
դժվար թե հավատար և, առավել ևս` ներեր:
Հաջորդ օրը դերերը փոխվում են. ես թիավարում եմ, իսկ
Պավելը կրակելու է: Վերցնում եմ նաև իմ հրացանը: Ընկերոջս`
«Ինչո՞ւ» հարցին պատասխանում եմ. «Քո կրակոցից հետո, երբ
բադերը օդ բարձրանան` ես էլ կկրակեմ»: Ես թիավարում էի
նույնքան զգույշ, ինչպես ինքը` նախորդ օրը: Երբ արդեն մո-
տեցել էինք բադերին ու շուտով պետք է հնչեր կրակոցը, ես
թիակով խփեցի ջրին: Վերջապես Պավելը հասկացավ… Մի բառ
անգամ չփոխանակելով` ետ դարձանք: Երկու–երեք օր իրար
հետ չէինք խոսում:
Մեր պարենը սպառվում էր:
Խափանվեց նաև մեր ձուկ որսալու ծրագիրը: Պարզվեց, որ
այդ գործում որոշակի գիտելիքներ են պետք, իսկ մենք երբևէ
ձուկ չէինք բռնել: Պարզ երևում էր, որ բադերի սպանդը և դրան
հաջորդած դեպքերը զգալիորեն մարել էին նաև ձուկ որսալու
մեր ցանկությունը: Սնվում էինք սնկերով, հատապտուղներով
և կարտոֆիլով: Կարտոֆիլ գնելու նպատակով եղանք վերը
նշված գյուղում: Այդ կիսալքված գյուղի` այտոսկրները դուրս
ցցուն, անգույն մաշկով բնակչության մեջ տեսանք արմենոիդ
դեմքով, թուխ մազ ու մորուքով, փառահեղ կեցվածքով` մոտ
55 տարեկան մի հայի: Նա հայերեն ոչ մի բառ չգիտեր, միայն
տեղյակ էր Հայաստանի գոյության մասին: Երբ իմացավ, որ
Հայաստանում հայերեն գրքեր ու թերթեր են տպվում` հուզ-
մունքից արտասվեց:
Հերթական անգամ անտառում պտտվում էի, երբ սկսվեց
հորդառատ անձրև: Դեպի վրան ճանապարհիս խիտ թփուտ­
ների միջից հանկարծ տեսնում եմ` երկու խոշոր ու փայլուն կա-
պույտ աչքեր: Անձրևից պատսպարված` կանգնած է ոսկեծամ,
լայնաճակատ մի աղջիկ և հանդարտ-անտագնապ նայում է:
Վախի ու անվստահության ոչ մի նշույլ: Անձրևը մազերի մի

352
քանի փունջ առանձնացրել ու լայն ճակատի վրայով իջեցնելով`
ակոսել է նրա հմայիչ դեմքը… Պարզվեց, որ փթթուն, կյանքով
լեցուն տասնիննամյա Նատաշան ու ամուսինը Մոսկվայից եկել
են այդտեղ` անցկացնելու մեղրամիսը: Փնտրեցինք ու գտանք
վրանի համար տեղ որոնող նրա ամուսնուն` Վալերիին: Նրանք
տեղավորվեցին մեր վրանի հարևանությամբ: Այդ օրը նրանք
մեզ հյուրասիրեցին, մյուս օրը` մենք` նրանց, ապա որոշե-
ցինք միասին ճաշ եփել: Նրանց ներկայությունը հարթեց մեր
գժտությունը:
Մոսկվա վերադառնալու առաջին օրերին, կարծես շա-
րունակվում էին այդ ուղևորության անակնկալները: Մեկ օր
հանգստանալուց հետո պատրաստվում էի հիմնարկ գնալ, երբ
զանգեց նույն ինստիտուտում աշխատող Նատաշա Դովգասը
և ասաց, որ Իվանովը Կոստեցկուն խիստ կոպտել է և այժմ էլ
եռանդագին քեզ է փնտրում, լավ կլինի գոնե մի օր էլ գործի
չգաս: Այդպես էլ արեցի: Ահա, թե ինչն էր Իվանովի զայրույթի
պատճառը: Օքսֆոորդում մեկամյա իր աշխատանքը հաջո-
ղությամբ ավարտելու առթիվ, այնտեղի աշխատակիցները
նրան էին նվիրել ճապոնական մի գեղեցիկ ռետինե մակույկ,
որի առաջին փորձարկումը մենք կատարեցինք Պուդորո
լճում: Անձրևների պատճառով որոշել էինք մակույկը մաքրել-
չորացնել Մոսկվայում, սակայն Պավելը, հենց այդ վիճակում
մակույկը հապճեպորեն հանձնել էր տիրոջը: Մի քանի օր անց
հանդիպեցի մշտապես իր աշխատանքով տարված Վադիմ
Իվանովին: Նա արդեն մոռացել էր այդ տհաճությունը և
մակույկի մասին ոչ մի ակնարկ:
Դրանից մոտ տաս տարի անց, երբ գնացել էի հիշյալ ինս-
տիտուտ, որն արդեն Վադիմ Իվանովն էր ղեկավարում, ի միջի
այլոց, նրան ասացի, որ այն տարիներին երկու օր գործի չներ­
կայանալով փրկվեցի իր զայրույթից: Նա ծիծաղելով պատաս-
խանեց, որ իրենք էլ` ընտանիքով են փրկվել: Պարզվեց, իր դե-
ռահաս երկու որդիների ու տիկնոջ հետ մոսկովյան լճի վրա
զբոսնելիս` մեր չարչրկած ու մի կողմ նետված մակույկը պայթել
է և մի կերպ` փրկվել են, շնորհիվ Վադիմի հմուտ լողորդ լինե-
լուն:
Այդ ուղևորությունը դարձել էր հաճելի մի հուշ և մեր

353
հավաք-խնջույքներում համարյա միշտ շոշափվում էր: Կար-
ծում եմ, ոչ թե հանդիպած դժվարությունների, այլ, միայն այն
պատճառով, որ մեր հրացաններն այնտեղ պարապ մնացին,
ինչից գոհ ու ուրախ էին նաև մեր ընկերները: Նրանք հաճախ
էին սրամտում, թե իրենք համոզված են եղել, որ այդ արշավից
մեզանից միայն մեկն է վերադառնալու:
12-ը հուլիսի 2006 թ.

ՄԱՆԳԱՂԱԹԵՎԸ
Տոթակեզ կեսօր է: Վաղեմի բարեկամիս հետ զրուցում էինք
մի տխուր իրողության շուրջ: Փորձում էինք հասկանալ, թե ինչն
է պատճառը, որ արտագաղթի ճանապարհ են ընտրել հիմնա-
կանում ապահովված ու հարուստ ընտանիքները և ինչ գոր-
ծոնների ազդեցության տակ ազգային հզոր ոգի ունեցող հայ
ժողովրդի որոշ զանգված, ընդամենը 60‑70 տարիների ընթաց-
քում, իր ապագայի նկատմամբ անտարբեր դարձավ: Խոսվում
էր նաև ամբողջ աշխարհը գրավելու և մյուս էթնոսներին աստի-
ճանաբար ոչնչացնելու ծրագիր ունեցող դավադիր ուժի գոյու-
թյան հավանականության մասին, որն իբր, իր նպատակներին
համապատասխան, ձևավորում է միջազգային իրավունք,
ինչպես նաև այլևայլ միջոցներով ներազդում է մարդու հոգե­
կանի վրա` նրան դարձնելով կամազուրկ ու կառավարելի, ի
վերջո, իր համար` գործիք ու «կերակուր»: Մասնավորապես
խոսվում էր գաղթականների նկատմամբ բռնության, արհա-
մարհանքի, ստորացումների դրսևորումների մասին: Բերվեց
1999 թվականի ամռանը Լոնդոնում կամրջաբնակ գաղթական-
ների (հայտնի Վաթեռլո կամրջի հարևանությամբ) հետ հան-
դիպման օրինակը, որոնք գիշերում էին 70‑75 սմ բարձրություն
ունեցող արկղերում (ըստ երկրում սահմանված կարգի, այդ
չափսը գերազանցելու դեպքում` արկղ-կացարանները ոչնչաց-
վում են), նրանց հուսահատ կեցվածքը կյանքից անջատվածի
տպավորություն էր թողնում: Դժվար չէր կռահելը, որ նրանցից
շատերը, օտարության ճանապարհ բռնելիս` թողել-լքել են հար-

354
մարավետ տներ, ծաղկուն այգիներ…
Այդ մռայլ տրամադրության պահին, հանկարծ մի բան, բաց
դռնից, քարի պես ընկավ աշխատանքային սեղանին: Ճանա­
չեցինք, սև մանգաղաթևն էր:
Կենդանին կորցրել էր զգուշության ու վախի զգացողու-
թյունը և հազիվհազ իրեն պահում էր դողացող ոտքերի վրա.
հենարան օգտագործելով նաև, կիսաբաց թևերի` միմյանցից
հեռացած-ծվատված փետուրները: Ողջ մարմինը ցնցվում էր
դողերոցքի մեջ:
Մոտավորապես կես մետր հեռավորությունից դիտում
էինք թռչունին: Աղվափետուրները խճճված էին, շնչառությունն
ընդհատ էր, կտուցի մոտակայքի և բերանի խոռոչի վառ ու
մուգ կարմրությունն այն տպավորությունն էր ստեղծում, թե
ուր որ է, այնտեղից արյուն է հորդալու: Առանց որևէ ձայն ար­
ձակելու` երբեմն լայն բացում էր բերանը, որը սակայն, փա­
կելիս, կիսաբաց էր մնում և թվում էր, թե վերջ` նրա կյանքն
արդեն ավարտվեց:
Բայց ամենաարտասովորը և տագնապալին` նրա պղտոր
ու թանձր թաղանթով պատված աչքերից ժամանակ առ ժամա-
նակ, ակնթարթորեն առկայծող լույսն էր, ինչը հիշեցնում էր լից-
քաթափման ավարտին հասած լապտերի վերջին կայծկլտոցը:
Ականատես եմ եղել բազմաթիվ կենդանիների ուշագնա­
ցության ու հոգեվարքի, սակայն այս դեպքն առանձնահատուկ
ազդեցություն գործեց: Այստեղ, միգուցե վճռորոշ դեր կատա-
րեց նաև այն, որ թռչունին նայելիս իմ մտապատկերում ձևա-
վորվել ու չէին հեռանում կամրջաբնակների ուրվականները,
հատկապես` նրանց տագնապ ու հուսահատություն արտա-
հայտող փայլազուրկ աչքերը:
Մի քանի րոպե անց ուտելիք ու ջուր դրեցինք սեղանին:
Կենդանին բացարձակորեն անտարբեր էր ամեն ինչի նկատ-
մամբ:
Իր կարողությունների հանդեպ հավատը կորցրած, կա­
մազուրկ դարձած թռչունը նույնիսկ չէր նկատում, որ գտնվում է
բաց պատուհանի մոտ (սեղանը, որի վրա կանգնած էր թռչունը,
գտնվում էր բաց լուսամուտի անմիջական հարևանությամբ և

355
համարյա նույն բարձրության վրա):
Ինչպես պարզվեց, այդ թռչունը մի որոշ ժամանակ ճախրել
էր մեր հիմնարկի միջանցքներում: Շենքից դուրս պրծնելու
փորձերի ընթացքում` հաճախակի բախվել էր լուսամուտների
ապակիներին: Գտնվելով հոգեցնցումային վիճակում, նա չէր
նկատել շինությունից դուրս գալու բազմաթիվ հնարավորու-
թյուններ (կոտրված ապակիներ, ճեղքեր):
Գոյություն ունեցող հնարավորություններից օգտվելու ժա-
մանակավոր անհաջողությունները, հավանաբար, նրան զրկել
էին միջավայրում կողմնորոշվելու և ինքնատիրապետման
բնատուր շնորհներից:
Ինչպես կարելի է գուշակել, շինությունը թռչունի համար
դարձել էր տագնապի և անելանելիության դաշտ, որով պա-
րուրված կենդանին արդեն չէր տեսնում իր ապագան:
Հավանաբար, հոգեբանական գործոնի ազդեցությամբ
թռչունը իրական-ֆիզիկական աշխարհից տեղափոխվել էր
հորինված` երևակայական աշխարհ, որի հետևանքով անդա­
մալուծվել էր սեփական ներուժի կարգավորման համակարգը
և հաշտվել էր մահվան հետ:
Մոտ 40 րոպե անց թռչունը փորձեց շարժվել: Սակայն
ապարդյուն: Թևերով, նույնիսկ թևերի առանձին փետուրներով
աշխատում էր «կառչել» սեղանին շարած գրքերին:
Մոտեցա: Բռնեցի: Դիմադրության ոչ մի նշույլ: Սակայն, երբ
թռչունին լուսամուտից դուրս հանեցի, համարյա ակնթարթո-
րեն փոխվեց պատկերը: Հարազատ միջավայրում նա ուշքի
եկավ, կերպարանափոխվեց, հարություն առավ: Ձեռքիս մեջ
զգացի մկանուտ թռչունին: Արդեն լսվում էին նրա սրտի հստակ
զարկերը, աչքերը պայծառացան ու փայլատակեցին, աղվա­
փետուրները կարգավորվեցին և առանձնահատուկ փայլ ստա­
ցան, ընդգծվեցին թռչունի ամուր ճանկերը, որոնցով ջանք չէր
խնայում դուրս պրծնել իմ ձեռքից: Ճախրեց: Սրընթաց, կենսու-
նակ…
19-ը Հուլիսի 2000 թ.
Տպվել է «Ազգ» (Երևան) և «Աշխարհ» (Փարիզ) թերթե-
րում։

356
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ................................................................................................................... 3
«ՄԱՇՏՈՑ», ՍԽԱԼՆԵՐԻ ԳԻՐՔ................................................................................ 4
ՄԱՇՏՈՑՅԱՆ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ................................................................................... 22
«ՄԱՇՏՈՑ» ԳՐՔԻ ԼՈՒՅՍՆ ՈՒ ՍՏՎԵՐՆԵՐԸ.................................................. 33
Ի՞ՆՉՈՒ Է ՈՉՆՉԱՆՈՒՄ ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ,
ԿԱՄ` ՄԻԱՅՆ ՀԻ՞ՆՆ Է ՈՉՆՉԱՆՈՒՄ................................................................... 43
ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................................................ 55
ԲԱՐԻ՞Ք Է ԱՐԴՅՈՔ ՆԱՎԹԱՄՈՒՂԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ
ԿԱՄ ԻՆՉՈՒ՞ Է ԽՐԱԽՈՒՍՎՈՒՄ ՀԱՅԵՐԻ ԱՐՏԱԳԱՂԹԸ......................... 73
ԵՎՐՈՊԱՌԼԱՄԵՆՏԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ, ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ «ԿԱՆԱՉՆԵՐԻ»
ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ ԷԼԶԱԲԵԹ ՇՐՅՈԴԵՐԻՆ........ 76
ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ........................................................................................... 86
ԷԿՈԼՈԳԻԱ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.......................................................... 87
ԹՈՒՐՔ ԿԱՆԱՉՆԵՐԸ ՄԻԱՅՆ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՅԱՑՔԻՑ ԵՆ ԱՆԿԵՂԾ..... 90
ԴԻԱՆ................................................................................................................................. 97
ՀԱՍՄԻԿ ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ............................................................... 98
ՎԱՐԿԱՅԻՆ ԲԵՌԸ ՄԵԶ ԴԱՆԴԱՂ ԱՐՆԱՔԱՄ Է ԱՆՈՒՄ........................100
ԱՅՍՕՐ ՆԵՐՔԻՆ ՆԵՄԵՍԻՍ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ
ՀԱՎԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՈՔՐ ՉԷ.................................................................105
«ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ ԽԻՍՏ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ
ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՆ»........................................................................................................112
ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ՆԻԿՈԼ ՓԱՇԻՆՅԱՆԻՆ...............................................................116
ԱՄՈՒԼՍԱՐՅԱՆ ՄՂՁԱՎԱՆՋ՝ Հրեշավոր երազ.........................................126
ԼԻԴԻԱՆԻ ԴԺԲԱԽՏ ՍՏԻ ՎԱԽՃԱՆԸ................................................................131
ԿՈՐՈՆԱՎԻՐՈՒՍԸ, ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 11-Ը ԵՎ ԱՇԽԱՐՀԸ........................142
ՄՈԼՈՐԵՑՆՈՂ ԹՄԲՈՒԿԸ.....................................................................................150
ՆԱՀԱՆՋԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄ...........................................................151
ՀԱՎԱՏԻ ԿԱՐԾՐԱՑՈՒՄ ՆԱԵՎ ԵՐԿԱԹՈՎ...................................................156
ԿՐՈՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ԹԵ՞ ՔԱՐՈԶՉՈՒԹՅՈՒՆ.....................................160
«ՍՐԲԱԶԱՆ» ՊԱՏԵՐԱԶՄ՝ ԾՐԱԳՐՎԱԾ ԱՎԱՐՏՈՎ..................................168
ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԿԻՍԱԽԱՎԱՐՈՒՄ..............................................183
ՑՈՒԼ ԵՎ ԵԶ..................................................................................................................192
ԵՐԱԶ, ԹԵ՞ ԵՐԱԶԱՆՔ..............................................................................................194
«ԱՂՔԱՏԱՑՈՒՄԸ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԱՂԵՏՆԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆ է».207
АРМЯНСКИЕ ЗЕЛЕНЫЕ НА ЭКОФОРУМЕ В КИЕВЕ...............................211
«ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԸ ՆՊԱՏԱԿԱՈՒՂՂՎԱԾ Է
ԱՇԽԱՐՀԻ ՄԻԱԿԵՆՏՐՈՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆԸ».............................................214
ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄ ԸՆԿԱԾ Է ՍԻՈՆԻԶՄԻ
ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ..............................................................................221

357
Водный� кодекс Армении …................................................................................222
ՊԱՅՔԱՐ ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԴԵՄ ԿԱՄ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ԽԱՂ........................227
ԺԱՄՆ Է ՍԹԱՓՎԵԼՈՒ՝ ԿՈՐՑՆՈՒՄ ԵՆՔ ՄԵՐ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ...............231
ԽՈԺՈՌՆԻ....................................................................................................................236
Առաջարկություններ եվ դիտողություններ՝ «Գյուղական
ձեռնարկությունների եվ փոքրածավալ առևտրային
գյուղատնտեսության զարգացման հայաստանյան ծրագրի
բնապահպանական գնահատման նախագծի» վերաբերյալ...........254
«Ի՞ՆՉ Է ՆՇԱՆԱԿՈՒՄ՝ ԲՈՒՅՍ ԱՃԵՑՆԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔ
ՉՈՒՆԵՍ ԲԱՆՏՈՒՄ»................................................................................................259
«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐԸ» ՏԱՏՄՈՐ ԴԵՐ ԿԱՏԱՐԵՑԻՆ..........................................265
ՀԱՅՐԵՆԱԲԱՂՁԸ......................................................................................................268
ՏՈՀՄԱՊԱՇՏԸ............................................................................................................276
ГАРАНТИИ БУДУЩЕГО..........................................................................................280
ՄԻՋԱՏՆԵՐԻ ՆԱՄԱԿԸ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԻՆ.................................................287
«ԵՐԿՈՒ ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ ՊԱՏԿԵՐԱՑՆԵԼ ԱՆԳԱՄ ՉԷԻ ԿԱՐՈՂ,
ՈՐ ԻՄ ՊԱՅՔԱՐՆ ԱՅՍՊԻՍԻ ԱՎԱՐՏ ԿՈՒՆԵՆԱ».....................................291
ՈՐ ՄԵՆՔ ՀԱՐԱՏԵՎԵՆՔ.......................................................................................296
ԵԹԵ ՉԿՈՐՑՆԵՄ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՍ.......................................................300
ԿԴԱՌՆԱՆՔ ՃՇՄԱՐԻՏ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՆԵՐ..................................................303
ԱՌՈՂՋ ԿԵՆՍՈԼՈՐՏԸ` ՀԱՐԱՏԵՎԵԼՈՒ ԵՐԱՇԽԻՔ.................................307
ՓԻՂԸ, ՈՐԸ ԿԱՐՈՂ Է ՃԶՄԵԼ ԲՈԼՈՐԻՆ........................................................308
ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՉԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎՈՒՄ...........................................314
«ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 25-ԻՆ ՀԻՄՔ ԴՐՎԵՑ ԴԵՌԵՎՍ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ
ԱՌԱՋԻՆ ՕՐԵՐԻՆ»..................................................................................................320
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԹՆՈԼՈՐՏԸ` ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԱՂԵՏՆԵՐԻ
ՀԱՐՈՒՑԻՉ....................................................................................................................323
«ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԱՂԵՏԻՑ ԿԱՐՈՂ Է ՓՐԿԵԼ ՄԻԱՅՆ ԻՐԱԿԱՆ
ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ». ԱՍՈՒՄ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՆԱՉՆԵՐԻ
ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԸ.......................................................................................326
«ԶԳԱՑՎՈՒՄ ԷՐ ՆՐԱՆՑ ԲԱՐՅԱՑԱԿԱՄ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԸ…»........330
ԻՆՉՊԵՍ ՍԿՍՎԵՑ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ................................................333
«ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅՐԵՆԻ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՊՐԵԼՆ Է»,-
կարծում է «Հայաստանի կանաչների միություն» ՀԿ նախագահ
Հակոբ Սանասարյանը..........................................................................................336
Բնապահպանական շարժման սկիզբը........................................................342
ԱՌԱՋԻՆ ՈՒ ՎԵՐՋԻՆ «ՈՐՍՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ»............................................346
ՄԱՆԳԱՂԱԹԵՎԸ.......................................................................................................354

358
 Հակոբ Արբակի Սանասարյան

ՀԱՅՐԵՆԱԲԱՂՁԸ
HAKOB SANASARYAN
NOSTALGIA FOR THE HOMELAND
The collection contains some articles and letters, written in
different years, as well as interviews, which, in general, reflect the
author's aspirations to preserve the Armenian identity.

АКОП АРБАКОВИЧ САНАСАРЯН

НОСТАЛЬГИЯ ПО РОДИНЕ
В сборнике обобщены некоторые статьи и письма автора,
написанные в разные годы, а также интервью, которые, в
целом, отражают стремление автора сохранить армянскую
идентичность.

Թուղթը՝ օֆսեթ
Տպագրությունը` օֆսեթ:
Ծավալը՝ 22.5 տպագրական մամուլ:
Տպաքանակը՝ 100:

Տպագրված է «Նոյյան Տապան» տպագրատանը:

«ՆՏ Հոլդինգ» ՍՊԸ
ՀՀ Երեւան 009, Իսահակյան 28
Հեռ.՝ (060) 351122
Էլ. փոստ՝ contact@nt.am
Կայք՝ http:\www.nt.am