Quot Umumi Tarix Quot Fanni Uzra 6 Ci Sinif Ucun Darslik

}~}}}
ÂßËÈ ßËÈÉÅÂ, ÈËÉÀÑ ÁÀÁÀÉÅÂ,
ÀÈÄß ÌßÌÌßÄÎÂÀ
ÖÌÓÌÈ ÒÀÐÈÕ 6
Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 6-úû ñèíôè ö÷öí
Öìóìè òàðèõ ôÿííè öçðÿ
ÄßÐÑËÈÊ
Бу няшрля баьлы ирад вя тяклифляринизи

асполиэраф.лтд@эмаил вя дерслик@еду.эов.аз
електрон цнванларына эюндярмяйиниз хащиш олунур.
Ямякдашлыьа эюря яввялъядян тяшяккцр едирик!
«АСПОЛИГРАФ»
BAKI–2018
ØßÐÒÈ ÈØÀÐßËßÐ
– Eâ òàïøûðûüû
– Ìþâçó èëÿ áàüëû iíòåðíåò àõòàðûø ñèñòåìëÿðèíÿ

ìöðàúèÿò åòìÿê ö÷öí à÷àð ñþçëÿð
– Ãðóïà âåðèëÿí òàïøûðûãëàð

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
ÈÁÒÈÄÀÈ ÄÞÂÐ
1. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû ............8

2. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñû...........................11
ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ Âß ÞÍ ÀÑÈÉÀ
3. Ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòè.................................................15

4. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìÿäÿíèééÿò .......................................21
5. Ãÿäèì øóìåðëÿð ......................................................25
6. Áàáèë äþâëÿòè ..........................................................29
7. Ôèíèêèéà ................................................................34
8. Àssóð äþâëÿòè .........................................................39
9. Ìèäèéà äþâëÿòè ........................................................44
10. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè ................................................48
11. Ïàðôèéà äþâëÿòè......................................................53
ÃßÄÈÌ ÒÖÐÊËßÐ.
ÃßÄÈÌ ×ÈÍ Âß ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ
12. Ãÿäèì òöðêëÿð.......................................................56

13. Èñêèò äþâëÿòëÿðè......................................................61
14. Áþéöê Ùóí äþâëÿòè ................................................65
15. Ãÿäèì ×èí ............................................................69
16. Ãÿäèì Ùèíäèñòàí ...................................................74
ÃßÄÈÌ ÉÓÍÀÍÛÑÒÀÍ
17. Àâðîïàäà ÿí ãÿäèì äþâëÿò.

Ãÿäèì éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè ...............................80
18. Éóíàíëàð èøüàë÷ûëàðà ãàðøû.
Àôèíà ãóëäàðëûã äåìîêðàòèéàñû ..............................86
5
19. Ãÿäèì Éóíàíûñòàí ìÿäÿíèééÿòè ...............................91
20. Éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí òÿíÿççöëö.
Ìàêåäîíèéà äþâëÿòèíèí ýöúëÿíìÿñè ................................96
ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ
21. Ãÿäèì Ðîìà ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ..................102

22. Ðåñïóáëèêàíûí ñîíó.
Ðîìà èìïåðèéàñûíûí éàðàíìàñû âÿ ñöãóòó.............112
23. Ãÿäèì Ðîìà ìÿäÿíèééÿòè......................................118
Òàðèõè ðÿâàéÿòëÿð.......................................................123
Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàò .........................................127
6
ßçèç ìÿêòÿáëèëÿð!
Ñèç áó äÿðñëèéè îõóìàãëà óçàã êå÷ìèøÿ ñÿéàùÿò åäÿúÿê, ÿí ãÿäèì
èíñàíëàðûí íåúÿ éàøàäûãëàðûíû, îíëàðûí ùÿéàòûíûí íåúÿ âÿ íÿ ö÷öí äÿ-
éèøäèéèíè þéðÿíÿúÿêñèíèç. Äÿðñëèêäÿ ñèç åðàäàí ÿââÿë (å.ÿ.) èôàäÿñèíÿ
òåç-òåç ðàñò ýÿëÿúÿêñèíèç. Áÿçè ìÿíáÿëÿðäÿ áó èôàäÿ «ìèëàääàí ÿââÿë»
øÿêëèíäÿ äÿ éàçûëûð.
«Åðàìûçäàí ÿââÿë», éàõóä «ìèëàääàí ÿââÿë» íÿ äåìÿêäèð?
Áèçèì ùàçûðäà èñòèôàäÿ åòäèéèìèç òÿãâèìäÿ ýþñòÿðèëÿí òàðèõ ðÿ-
âàéÿòÿ ýþðÿ, õðèñòèàí äèíèíèí ïåéüÿìáÿðè Èñàíûí äîüóì ýöíöíäÿí,
éÿíè ìèëàääàí* áàøëàéûð. Èñà ïåéüÿìáÿðèí äîüóì òàðèõèíäÿí ÿââÿë
áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðäÿí äàíûøàðêÿí «åðàäàí ÿââÿë» (å.ÿ.), éàõóä «ìè-
ëàääàí ÿââÿë» èôàäÿñèíè èøëÿäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, å.ÿ. 75-úè èëäÿí ñþùáÿò
ýåäèðñÿ, áó î äåìÿêäèð êè, ùàäèñÿ Èñà ïåéüÿìáÿðèí àíàäàí îëìàñûí-
äàí 75 èë ÿââÿë áàø âåðèá.
Éåð êöðÿñèíäÿ ùÿéàòûí òàðèõè ìèëéîí èëäÿí àðòûã áèð çàìàíû ÿùàòÿ
åäèð. Áÿøÿð úÿìèééÿòè àøàüûäàêû èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ìèøäèð:
— èáòèäàè èúìà, ãóëäàðëûã, ôåîäàëèçì âÿ êàïèòàëèçì.
Ибтидаи иъма Гулдарлыг Феодализм Капитализм

гурулушу гурулушу гурулушу гурулушу
Минилликляр Йцзилликляр
8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
Ерамыздан яввял
(е.я.) Бизим ера (б.е.)
Áó äÿðñëèéèí êþìÿéè èëÿ ñèç ÿí óçàã êå÷ìèøäÿí åðàìûçûí ÛÛÛ—Â ÿñð-

ëÿðèíÿ ãÿäÿð áþéöê çàìàí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ãÿäèì Øÿðãèí âÿ Ãÿðáèí
ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿðèíèí éöêñÿëèø âÿ òÿíÿççöëöíöí ñÿáÿáëÿðèíè þéðÿíÿ-
úÿê, ãÿäèì õàëãëàðûí áèçè áó ýöí äÿ ùåéðàí åäÿí ìÿäÿíè íàèëèééÿòëÿðè
èëÿ òàíûø îëàúàãñûíûç.
* Ìèëàä — Èñàíûí àíàäàí îëäóüó èë
7
ÈÁÒÈÄÀÈ ÄÞÂÐ
1. ÈÁÒÈÄÀÈ ÈÚÌÀ ÃÓÐÓËÓØÓÍÓÍ
ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ
Èáòèäàè èíñàíëàð, óëó èúìà, Äàø äþâðö, íåàíäåðòàë, «àüûëëû

èíñàí», àíàõàãàíëûüû
Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó ÷îõ óçóí òàðèõè äþâðö

ÿùàòÿ åòìèøäèð. Éåð öçÿðèíäÿ ÿí ãÿäèì èíñàíëàðûí
èçëÿðè Øÿðãè Àôðèêà âÿ Àñèéà ãèòÿñèíäÿ àøêàð åäèë-
ìèøäèð. Èëê âàõòëàð ùÿëÿ õöñóñè áàúàðûãëàðû îëìà-
éàí ãÿäèì èíñàíëàð òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ, àúëûã âÿ
ñîéóãëà ÷ÿòèíëèêëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Áó äþâð-
äÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ÿìÿê àëÿòëÿðè, ÿñàñÿí, äàøäàí
îëäóüóíà ýþðÿ ùÿìèí äþâðö Äàø äþâðö àäëàíäû-
ðûðëàð. Àëèìëÿð Äàø äþâðöíäÿ éàøàìûø ãÿäèì èíñàí
ñêåëåòèíèí ãàëûãëàðûíà ÿñàñÿí îíóí õàðèúè ýþðêÿ-
ìèíèí íåúÿ îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìèøëÿð. Ãÿäèì
Äàø äþâðö èíñàíëàðûíûí ãîëëàðû ÷îõ óçóí îëóá
äèçëÿðèíÿ ÷àòûðäû. Îíëàð áó ÿëëÿðëÿ ñàäÿ èøëÿð ýþ-
1. ßí ãÿäèì èíñàí
ðöðäöëÿð. Àüàúëàðûí áóäàãëàðûíäàí ìåéâÿ éûüûð-
äûëàð. Òîðïàüû óúó èòè ñèâðè äàøëà, óúó øèø àüàúëà
ãàçàðàã ìåéâÿ êþêö âÿ ñ. òîïëàéûðäûëàð. Îíëàð
èëê çàìàíëàð ñöðö ùàëûíäà («óëó èúìà») éàøà-
éûðäûëàð. Ñÿðáÿñò äàíûøà áèëìèðäèëÿð. Ëàêèí ãûðûã-
ãûðûã ñÿñëÿðëÿ öíñèééÿò éàðàäûðäûëàð. Òÿùëöêÿ
çàìàíû ãîðõó áèëäèðÿí ñÿñëÿð ÷ûõàðàðàã, áèð-áèð-
ëÿðèíè õÿáÿðäàð åäèð âÿ éà êþìÿéÿ ÷àüûðûðäûëàð.
Äÿéÿíÿê, èòèóúëó àüàú âÿ ñèâðè äàøëàð ÿí ãÿ-
äèì èíñàíëàðûí èëê ÿìÿê àëÿòëÿðè èäè. Éûüûúûëûã âÿ
îâ÷óëóã ãÿäèì èíñàíëàðûí èëê ìÿøüóëèééÿòè îëìóø-
2. Äàø àëÿòëÿð äóð. Çàìàí êå÷äèêúÿ èíñàíëàð äàøäàí âÿ ñöìöê-
äÿí ÿìÿê àëÿòëÿðè ùàçûðëàìûøëàð. ßìÿê àëÿòè äö-
çÿëòìÿê ö÷öí ùÿð úöð äàøäàí èñòèôàäÿ îëóíìóðäó.
Äàùà ÷îõ âóëêàíèê øöøÿ (äÿâÿýþçö), ÷àõìàãäàøû
âÿ ÿùÿíýäàøûíû ñå÷èðäèëÿð. ×öíêè áó íþâ äàøëàð
çÿðáÿ íÿòèúÿñèíäÿ àñàí ïàð÷àëàíûð, èòè éàíëàðû îëàí
ßí ãÿäèì èíñàíû ãÿëïÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèðäè. Áåëÿ äàøëàðäàí ÿòè ïàð÷à-
âÿ îíóí ùÿéàò òÿð- ëàìàã, ÿòè äÿðèäÿí àéûðìàã, àüàúëàðû éîíìàã,
çèíè òÿñâèð åäèí.
éåðè ãàçìàã âÿ ñ. èøëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
8
Îäóí ÿëäÿ åäèëìÿñè. Èëê çàìàíëàð èáòèäàè èí-
ñàíëàð òÿáèÿòäÿ ðàñòëàøäûãëàðû îääàí ãîðõóðäóëàð.
Øèìøÿê ÷àõìàñû, ìåøÿ éàíüûíëàðû, âóëêàí ïöñ-
êöðìÿñè îíëàðû äÿùøÿòÿ ýÿòèðèðäè. Ëàêèí ñîíðàëàð Îäóí ÿëäÿ åäèë-
èíñàíëàð ýþðäöëÿð êè, áó ùàäèñÿëÿð çàìàíû ìÿñèíèí èíñàí ùÿ-
éàðàíàí îä îíëàðû ñîéóãäàí, éûðòûúû ùåéâàíëàð- éàòûíäà ìöùöì ùà-
äàí ãîðóéóð. Àëò Ïàëåîëèòäÿ èíñàíëàð, ÿñàñÿí, äèñÿ åäèí.
îëäóüóíó èçàù
ìåøÿ éàíüûíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îúàã ãàëà-
éûð, îíóí ÿòðàôûíà éûüûëûðäûëàð. Éÿãèí êè, òÿñàäö-
ôÿí òîíãàëà äöøìöø ÿò ïàð÷àñûíûí — áèøìèø ÿòèí
äàäëû îëäóüóíó ýþðÿí èíñàíëàð îâëàäûãëàðû ùåé-
âàíëàðû áèøèðìÿéè þéðÿíìèøëÿð. Èíñàíëàð àðòûã
îäóí ôàéäàñûíû áèëäèêëÿðè ö÷öí îíó ñþíìÿéÿ ãîé-
ìóðäóëàð. Áóíóí ö÷öí íþâáÿ èëÿ îúàüûí êåøèéèíè
÷ÿêèðäèëÿð. ×öíêè îíëàð ùÿëÿ þçëÿðè îä ÿëäÿ åòìÿéè
áàúàðìûðäûëàð.
Îðòà Ïàëåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàð (íåàíäåðòàë-
ëàð) ÷àõìàãäàøûíû áèð-áèðèíÿ âóðìàãëà ñöíè éîëëà Èáòèäàè èíñàíëà-
ðûí ùÿéàòûíäà áàø
îä ÿëäÿ åòìÿéÿ íàèë îëäóëàð.
âåðìèø ÿí ìöùöì
Ãÿäèì èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. «Àüûëëû ùàäèñÿëÿðèí àðäûúûëëû-
èíñàí»ëàð («Ùîìî ñàïèåíñ»ëÿð – ìöàñèð èíñàí üûíû ìöÿééÿí åäèí.
òèïè) éåíè ÿìÿê âÿðäèøëÿðè ãàçàíûð, ÿìÿê àëÿò-
ëÿðèíè òÿêìèëëÿøäèðèðäèëÿð. Öñò Ïàëåîëèòäÿ ãÿáèëÿ
èúìàñû ôîðìàëàøäû. Ãÿáèëÿ ãàí ãîùóìëóüó ÿñà-
ñûíäà éàðàíûð, àíàõàãàíëûüû (ìàòðè-
àðõàò) ôîðìàëàøûðäû.
Îðòà Äàø äþâðöíäÿ (Ìåçîëèò) îâ÷ó-
ëóãäà îëàí éåíèëèê — îõ âÿ êàìàíûí èõ-
òèðàñû èíñàíëàðûí ÿòÿ îëàí åùòèéàúûíû òÿìèí
åòäè. Îíëàð èðè ùåéâàíëàðû îâëàéûð, áàëà-
ëàðûíû èñÿ òóòóá õöñóñè äöçÿëäèëìèø êöç-
äÿ* ñàõëàéûð, ÿùëèëÿøäèðèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ,
îâ÷óëóãäàí ìàëäàðëûã éàðàíìàüà áàøëàäû.
Òîõóìóí éåðÿ äöøöá úöúÿðäèéèíè
ýþðÿí ãàäûíëàð ñîíðàëàð þçëÿðè îíó éóì-
øàëòäûãëàðû òîðïàã ñàùÿëÿðèíÿ ñÿïèð âÿ
éåíèäÿí ìÿùñóë àëûðäûëàð. 3. Ãÿäèì îâ÷óëàð
* Êöç — ùåéâàíëàðûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí àüàú ÷óáóãëàðûíäàí, ãàìûøäàí ùþðö-

ëÿðÿê äöçÿëäèëÿí éåð
9
4. Äàø âÿ ñöìöêäÿí
ùàçûðëàíìûø ÿìÿê àëÿò-
ëÿðè: 1,2 — äàø òîõàëàð;
3 — ñöìöê îðàã;
4 — ñöìöê òîõà
ßââÿëëÿð òàõûë ÿëëÿ òîïëàíûðäû. Ñîíðàëàð ñöí-

áöëö áè÷ìÿê ö÷öí éåíè ÿìÿê àëÿòè — îðàã éàðàíäû.
Îðàã ñöìöêäÿí ùàçûðëàíûðäû. Éåíè Äàø äþâðöí-
äÿ ãÿäèì èíñàíëàð òîõà ÿêèí÷èëèéè èëÿ ñó ìÿíáÿéèíÿ
Ãÿäèì èíñàíëà- éàõûí îëàí ìöíáèò òîðïàãëû ñàùÿëÿðäÿ ìÿøüóë
ðûí òÿñÿððöôàò ùÿ- îëóðäóëàð. ßí ãÿäèì ÿêèí÷èëÿðèí èëê ìÿñêÿíëÿðè
éàòûíû òÿñâèð åäèí.
äàùà ÿëâåðèøëè øÿðàèòÿ ìàëèê îëàí Þí Àñèéà ÿðà-
çèñèíäÿ îëìóøäóð. Áóðàäà àðïà âÿ áóüäà ÿêèëèð-
äè. Ãèäà åùòèéàòû, òàõûë, ÿò, ñöä âÿ ñ. ìÿùñóëëàðû
ñàõëàìàã ö÷öí îíëàðûí ãàáëàðà åùòèéàúû âàð èäè.
Èíñàíëàð ýèëèí îääà áèøÿðÿê áÿðêèäèéèíè ýþðöá,
îíäàí êåéôèééÿòëè ýèë ãàáëàð èñòåùñàë åòìÿéÿ áàø-
ëàìûøëàð. Äóëóñ÷óëóãäàí* áàøãà, äÿðèèøëÿìÿ äÿ
5. Íåîëèò äþâðö- èáòèäàè èíñàíëàðûí ìöùöì ïåøÿñè îëìóøäóð. Áå-
íöí ãàáû ëÿëèêëÿ, òÿäðèúÿí ãÿáèëÿ èúìàëàðûíäà ñÿíÿòêàðëûüûí
ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëèð âÿ ôîðìàëàøûðäû.
ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ
1. Äàø äþâðöíöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ãåéä åòìÿêëÿ ñõåì ÷ÿêèí.

2. ßí ãÿäèì èíñàí èçëÿðè ùàðàäà àøêàð îëóíìóøäóð?
3. Ãÿäèì èíñàíûí èëê ìÿøüóëèééÿòè íÿ èäè?
4. Ãÿäèì èíñàíëàð èëê äÿôÿ îäëà íÿ âàõò òàíûø îëäóëàð?
5. Èëêèí ìàëäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèê íåúÿ ôîðìàëàøäû?
6. Ãÿäèì èíñàíëàð ùàíñû ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îë-
ìóøëàð?
«Ãÿäèì èíñàíûí ùÿéàòûíûí áèð ýöíö» àäëû ùåêàéÿ ãóðóí.
* Äóëóñ÷óëóã — ýèë ãàáëàðûí äöçÿëäèëìÿñè ñÿíÿòè
10
2. ÈÁÒÈÄÀÈ ÈÚÌÀ ÃÓÐÓËÓØÓÍÓÍ ÄÀÜÛËÌÀÑÛ
Òóíú äþâðö, ìèñ, õûø, ãîíøóëóã èúìàñû, áöò, òàéôà
Ìåòàëûí êÿøô îëóíìàñû. Õûø ÿêèí÷èëèéè. Åíåî-

ëèò äþâðöíäÿ èíñàí èëê ìåòàëû (ìèñè) êÿøô åòäè.
Ìèñ íèñáÿòÿí éóìøàã ìåòàë îëäóüóíäàí îíäàí
ùàçûðëàíàí àëÿòëÿðäÿí ùÿð éåðäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê
ìöìêöí îëìóðäó. Ñîíðàëàð ìèñÿ áàøãà ãàðûøûã-
ëàð ãàòìàãëà òóíú àëûíäû. Òóíúäàí ùàçûðëàíàí
àëÿòëÿð ìèñ àëÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ìþùêÿì îëóð-
äó. Èáòèäàè èíñàí ìåòàëäàí éàëíûç ÿìÿê àëÿòëÿðè 1. Òóíúäàí
äåéèë, ìöõòÿëèô ìÿèøÿò àâàäàíëûüû âÿ áÿçÿê ÿøéà- ùàçûðëàíìûø
ëàðû äà ùàçûðëàéà áèëèðäè. àò ÿñëÿùÿëÿðè*
Òóíú äþâðöíäÿ èíñàí õûø àëÿòèíè èúàä åòäè. Õûø
àüàúäàí ùàçûðëàíûðäû. Áóíóíëà äà õûø ÿêèí÷èëèéè
éàðàíäû. Áó àëÿòëÿ äàùà ýåíèø òîðïàã ñàùÿëÿðè
øóìëàíûð, áîë ìÿùñóë éåòèøäèðèëèðäè. Ìåòàë åìàëû
Òóíú äþâðöíäÿ èí-
âÿ õûø ÿêèí÷èëèéè èíñàíëàðûí ÿìÿéèíè äàùà äà ìÿù- ñàí ÿìÿéèíèí ìÿù-
ñóëäàð åòäè. Áó àüûð èøëÿðëÿ êèøèëÿð ìÿøüóë îëóð- ñóëäàðëûüûíû àðòûðàí
äóëàð. Îíà ýþðÿ äÿ êèøèëÿðèí íöôóçó ýåòäèêúÿ ñÿáÿáëÿðè ìöÿééÿí
àðòäû âÿ íÿòèúÿäÿ àíàõàãàíëûüû àòàõàãàíëûüû (ïàò- åäèí.
ðèàðõàò) èëÿ ÿâÿç îëóíäó. ßêèí ñàùÿëÿðè ýåíèøëÿ-
íèð, ìàë-ãàðàíûí ñàéû àðòûðäû. Òÿäðèúÿí ÿêèí÷èëèê
ìàëäàðëûãäàí àéðûëäû. ßêèí÷è âÿ ìàëäàð èúìàëàð
ôîðìàëàøäû. Áó, áèðèíúè èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö èäè.
ßêèí÷èëÿð âÿ ìàëäàðëàð þç ìÿùñóëëàðûíû ìöáàäèëÿ
(äÿéèøìÿê) åäèðäèëÿð.
Äàùà ñîíðà ÿêèí÷è âÿ ìàëäàðëàð àðàñûíäàí ñÿ-
íÿòêàðëàð éåòèøäè. Éÿíè èêèíúè áþéöê èúòèìàè ÿìÿê 2. Òóíú áÿçÿê
áþëýöñö áàø âåðäè. ÿøéàñû
Èíñàíëàð 40 ìèí èëÿ éàõûí áèð ìöääÿòäÿ ãÿáèëÿ
èúìàñû ùàëûíäà éàøàäûëàð. Îíëàð áèðëèêäÿ èøëÿéèð,
òîïëàäûãëàðû ìÿùñóëó áÿðàáÿð áþëöðäöëÿð. Èúìà
öçâëÿðèíèí ñàéû àðòäûãúà òÿñÿððöôàò äà ýåíèøëÿíèð-
Òóíú äþâðöíÿ õàñ
äè. Òÿñÿððöôàòû èäàðÿ åòìÿê äàùà àñàí îëñóí äåéÿ îëàí õöñóñèééÿòëÿðè
òîðïàã âÿ ìàë-ãàðà àéðû-àéðû àèëÿëÿð àðàñûíäà èçàù åäèí.
* Àò ÿñëÿùÿëÿðè — éÿùÿð, éöéÿí, úèëîâ, ãîøãó ùèññÿëÿðè
11
3. Ãÿáèëÿ èúìàñû 4. Ãîíøóëóã èúìàñû
áþëöíäö. Ãÿáèëÿ èúìàñû ãîíøóëóã èúìàñû èëÿ ÿâÿç
îëóíäó.
Ñÿíÿòêàðëûã äà èíêèøàô åäèðäè. Ñàäÿ ýèë ãàáëàðëà
éàíàøû, íàõûøëû âÿ áîéàëû ãàáëàð äà ùàçûðëàíûðäû.
Òóíú äþâðöíäÿ ãÿ- Ùÿëÿ Íåîëèò äþâðöíäÿ ìöõòÿëèô ïàð÷àëàð òîõóìàã
äèì ÿùàëèíèí äèíè ö÷öí ñàäÿ òîõóúóëóã àëÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèðäè.
ýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí. Ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû Þí Àñèéà, Ãÿäèì Øÿðã,
Ãàôãàç, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí òàéôàëàðû àðàñûí-
äà èãòèñàäè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñûíà òÿêàí
âåðäè.
Äèí. Èáòèäàè èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû èëÿ
áàüëû äèíè ýþðöøëÿðè ôîðìàëàøûðäû. Îâ÷óëàð óüóð-
ëó îâ ö÷öí, ÿêèí÷èëÿð ýöíÿøèí ÷ûõìàñû âÿ éàüûø
éàüìàñû ö÷öí ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðÿ äóà åäèð-
äèëÿð. Èíñàíëàð ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðèí áöòëÿðèíè
äöçÿëäèð âÿ áó áöòëÿðÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð.
Èáòèäàè èíñàíëàð åëÿ áàøà äöøöðäöëÿð êè, þë-
ìöø èíñàíûí ùÿéàòû àõèðÿò äöíéàñûíäà äà äàâàì
åäèð. Oíà ýþðÿ äÿ þëöíö äÿôí åäÿðêÿí, îíóí éà-
íûíà ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿøéàëàðû âÿ ñèëàùëàð ãîéóð-
äóëàð.
Þëöëÿð ìöõòÿëèô úöð äÿôí îëóíóðäó. È÷ÿðèñè ÷û-
õàðûëûá ìóìèéàëàíàðàã*, îëäóüó êèìè âÿ éà
éàíäûðûëàðàã êöëö ãÿáðÿ ãîéóëóðäó. Ãÿáèð àáèäÿ-
ëÿðè äÿ ìöõòÿëèô îëóðäó. Ùþêìäàð ùàêèìèééÿòè-
íèí áþéöêëöéöíö ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô
5. Þí Àñèéàäàí àáèäÿëÿð òèêèëèð, ãàéàëàð ÷àïûëàðàã ñÿðäàáÿëÿð*
òàïûëìûø äÿìèð ùàçûðëàíûðäû. Òàéôà áàø÷ûëàðû âÿ âàðëû àäàìëàðûí
ÿìÿê àëÿòëÿðè ãÿáðè öçÿðèíäÿ êóðãàíëàð* ãóðóëóðäó. Þëöëÿð
* Ìóìèéà – èíñàí úÿñÿäèíè ÷öðöìÿêäÿí ãîðóéàí õöñóñè ìàääÿ

* Ñÿðäàáÿ – ãÿáèð àáèäÿñè
* Êóðãàí – òîðïàã òÿïÿ
12
äàø ãóòó* âÿ òîðïàã, êöï âÿ êàòàêîìáà* ãÿáèð-
ëÿðäÿ äÿôí åäèëèðäè.
Áèð éàøàéûø ìÿñêÿíèíäÿ éåðëÿøÿí áèð íå÷ÿ ãî-
ùóì ãÿáèëÿ òàéôà éàðàäûðäû. Îíëàðûí àäÿò-ÿíÿíÿñè Òóíú äþâðöíäÿ
åéíè èäè. Áèð äèëäÿ äàíûøûðäûëàð. Òàéôàíû àüñàã- ñî ñèàë áÿðàáÿðñèçëè-
ãàëëàð èäàðÿ åäèðäèëÿð. éèí íåúÿ éàðàíäû-
üûíû èçàù åäèí.
Òàéôàëàðûí èäàðÿ îëóíìàñû. Áÿðàáÿðñèçëèéèí
éàðàíìàñû. Òóíú äþâðöíäÿ òàéôà àüñàããàëëàðû
òÿäðèúÿí âàðëàíìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàð ýåíèø
ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð ÿëÿ êå÷èðèð, éàøàéûø éåðëÿ-
ðèíèí ÿòðàôûíû ìþùêÿì ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ùàñàð-
ëàéûð âÿ êåøèê÷è äÿñòÿëÿðè éàðàäûðäûëàð. Ãÿäèì äþâëÿòèí
Òàéôà áàø÷ûëàðû, àüñàããàëëàð, ùÿðáè ðÿùáÿðëÿð ÿëàìÿòëÿðèíè ìöÿé-
âÿ êàùèíëÿð* âàðëàíäûãúà, Òóíú äþâðöíöí ñî- éÿí åäèí.
íó — Èëê Äÿìèð äþâðöíäÿ
úÿìèééÿòäÿ ñîñèàë áÿðàáÿð- Ùþêìäàð
ñèçëèê éàðàíäû. Âàðëûëàð —
Àüñàããàëëàð,
ÿéàíëàð, êàñûáëàð — èúìà÷û ùÿðáè áàø÷ûëàð
Õÿçèíÿ Îðäó
êÿíäëèëÿð, ãóëëàð ìåéäàíà
Ìÿìóðëàð
ýÿëäè. Áåëÿëèêëÿ, èáòèäàè
Àçàä ÿùàëè
èúìà ãóðóëóøó äàüûëäû, (ñÿíÿòêàðëàð, òàúèðëÿð,
äþâëÿò ôîðìàëàøäû. Òàéôà ÿêèí÷èëÿð âÿ ìàëäàðëàð)
áàø÷ûëàðû òÿäðèúÿí ùþêì- Ãóëëàð
6.
äàðà ÷åâðèëäè. Áÿçè ìÿñÿ-
ëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ îíëàð àüñàããàëëàðû âÿ ùÿðáè áàø÷û-
ëàðû òîïëàéûð, ëàêèí ñîí ãÿðàðû þçëÿðè ÷ûõàðûðäûëàð.
Äþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿðè. Ùþêìäàð äþâëÿòèí áà-
øûíäà äóðóðäó. Ùþêìäàðà òàáå îëàí òàéôàëàðûí
éàøàäûüû ÿðàçèëÿð äþâëÿòèí ÿðàçèñè èäè. Ãÿäèì äþâ-
ëÿòëÿð ÷îõ çàìàí äàùà èðè éàøàéûø ìÿðêÿçëÿðèíäÿ
ôîðìàëàøûð âÿ ãàëà-øÿùÿð îíóí ïàéòàõòûíà ÷åâðè-
ëèðäè. Äþâëÿòèí îðäóñó éàðàíûðäû. Îðäó ïèéàäà âÿ
àòëûëàðäàí èáàðÿò îëóðäó.
Äþâëÿòèí áöòöí ñÿðâÿòè — ïóëó, äàø-ãàøû âÿ ñ. ãèé- 7. Ýèë ëþâùÿ
ìÿòëè ÿøéàëàðû õÿçèíÿäÿ òîïëàíûðäû. Êÿíäëèëÿðäÿí öçÿðèíäÿ ãÿäèì
àëûíàí âåðýèëÿð äÿ õÿçèíÿéÿ äàõèë îëóðäó. éàçû
* Äàø ãóòó – äþðä òÿðÿôè âÿ öçÿðè ñàë äàøëàðäàí èáàðÿò îëàí ãÿáèð
* Êàòàêîìáà — ãóéó ãàçûëûð, îíóí äèâàðûíäà ãÿáèð îéóãëàðûíà þëöëÿð âÿ ÿøéà-
ëàð ãîéóëóð, îéóüóí àüçû ÷àé äàøëàðû èëÿ ùþðöëöð
* Êàùèí — äèíè ìÿðàñèìëÿðè èúðà åäÿí øÿõñ
13
Éàçû. Äþâëÿò éàðàíäûüû äþâðäÿ éàçû ìåéäàíà
ýÿëäè. Äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí êÿíäëèëÿðè ñè-
éàùûéà àëûðäûëàð. Ùÿð áèð êÿíäëèíèí òîðïàüû, ìàë-
ãàðàñû, ìåéâÿ àüàúû âÿ éà áîðúó ãåéäÿ àëûíûðäû.
Éàçûíû ïàïèðóñ ãàìûøûíäàí ùàçûðëàíàí ëþâùÿëÿð,
ýèë ëþâùÿëÿð, äàø, äÿðè âÿ s. ìàòåðèàëëàð öçÿðèíäÿ
éàçûðäûëàð.
Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äþâðëÿðè

4. Äÿìèð äþâðö Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí ñîíó – I ìèíèëëèê
Å.ÿ. IV ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû — II ìèí-
3. Òóíú äþâðö
èëëèéèí ñîíëàðû
Åíåîëèò äþâðö Å.ÿ. VI–IV ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû.
2.
(Ìèñ-äàø äþâðö) Äàø äþâðöíäÿí ìåòàë ÿñðèíÿ êå÷èä
Èëê èíñàí òèïèíèí éàðàíìàñûíäàí
Äàø äþâðö
å.ÿ. VI ìèíèëëèéÿäÿê
c) Íåîëèò Å.ÿ. VII ìèíèëëèê
(Éåíè Äàø äþâðö)
1.
b) Ìåçîëèò Å.ÿ. XII–VIII ìèíèëëèêëÿð
(Îðòà Äàø äþâðö)
Ïàëåîëèò
(Ãÿäèì Äàø äþâðö) Èëê èíñàí òèïèíèí éàðàíìàñûíäàí å.ÿ. XII
a) Öñò Ïàëåîëèò ìèíèëëèéÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð.
Îðòà Ïàëåîëèò
Àëò Ïàëåîëèò
1. Ìåòàëäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñû úÿìèééÿòäÿ ùàíñû äÿéèøèê-

ëèêëÿðè éàðàòäû? Èçàù åäèí.
2. Ãîíøóëóã èúìàñû íåúÿ éàðàíäû?
3. Äóëóñ÷óëóãäà ùàíñû éåíèëèêëÿð áàø âåðäè?
4. Èáòèäàè èíñàíëàð àðàñûíäà äèíè ýþðöøëÿð íåúÿ ôîðìàëàøäû?
5. Ùÿðáè äÿñòÿëÿð âÿ êåøèê÷èëÿð íÿ ö÷öí ëàçûì èäè? Èçàù åäèí.
6. Éàçû íÿ öçÿðèíäÿ éàçûëûðäû?
Äþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ñõåìè äîëäóðóí.

Äþâëÿò
14
ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ Âß ÞÍ ÀÑÈÉÀ
3. ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ ÄÞÂËßÒÈ
Íèë, øàäóô, íîìëàð, Ìåìôèñ, Ôèâ, ôèðîí, ÷àòè, «úàíëû þëöëÿð»
Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó äàüûëäûãäàí ñîíðà ãÿäèì

äþâëÿòëÿð éàðàíäû. Èëê äþâëÿòëÿð Øÿðãäÿ éàðàíìûø-
äûð. Áó äþâëÿòëÿðäÿí áèðè ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòèäèð.
Ìèñèðèí úîüðàôè ìþâãåéè. Ìèñèð Àôðèêàíûí Ãÿäèì Ìèñèð äþâ-
øèìàë-øÿðãèíäÿ éåðëÿøèð. Áó þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿí ëÿòèíèí úîüðàôè ìþâ-
äöíéàäà ÿí óçóí ÷àé îëàí Íèë ÷àéû àõûð. Ãÿäèì ãåéèíè òÿñâèð åäèí.
ìèñèðëèëÿð Íèëè «Áþéöê ÷àé» äà àäëàíäûðìûøëàð.
Íèë ÷àéû Àðàëûã äÿíèçèíÿ òþêöëöð.
Ìèñèðèí úîüðàôè ìþâãåéè òèúàðÿò ö÷öí ÷îõ ÿë-
âåðèøëè èäè. Ìèñèð áèð ÷îõ þëêÿëÿðëÿ ãóðó âÿ ñó éîë-
ëàðû âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäû. Äàüëûã ÿðàçèäÿí
ìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè äàøëàðû âÿ ãèéìÿòëè äàøëàð
(çöìðöä, ôèðóçÿ âÿ ñ.) ÿëäÿ åäèëèðäè.
Íèë äàøãûíëàðû. Íèë ÷àéû èëäÿ áèð äÿôÿ äàøàðàã
þç ìÿúðàñûíäàí (àõàðûíäàí) ÷ûõûðäû. ×àé ñóëàðû-
1. Øàäóô
íûí ýÿòèðäèéè ìèíåðàë ìàääÿëÿðëÿ çÿíýèí îëàí ëèë
âàäèäÿ ÷þêöíòö òÿáÿãÿñè éàðàäûðäû. Íèëèí ýÿòèð-
äèéè ëèëëè ãàðà òîðïàã àñàíëûãëà øóìëàíûðäû. Áåëÿ-
ëèêëÿ, Íèë âàäèñèíäÿêè òîðïàãëàð ÿêèí÷èëèê ö÷öí
÷îõ ìöíáèò âÿ ìÿùñóëäàð îëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿ
ãÿäèì ìèñèðëèëÿð þç þëêÿëÿðèíè «Ãàðà òîðïàã» àä-
ëàíäûðûðäûëàð. Âàäèäÿ ÿùàëèíèí ìÿñêóíëàøäûüû
ìÿíòÿãÿëÿðè âÿ ÿêèëÿí òîðïàã ñàùÿëÿðèíè äàøãûí-
äàí ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ Íèë ñàùèëè áîéóíúà
äàìáà äåéèëÿí áÿíäëÿð òèêèëèðäè. Áÿíäëÿð òÿïÿ
ôîðìàñûíäà îëóð âÿ äîüðàíìûø ãàìûø ãàòûëàí ýèë-
äÿí ãóðóëóðäó.
Ìèñèðäÿ ñöíè ñóâàðìà èíêèøàô åòìèøäè. Ùöí-
äöðäÿ éåðëÿøÿí òàðëàëàðà, áàüëàðà ñó âåðìÿê ö÷öí
øàäóôäàí* èñòèôàäÿ îëóíóðäó. 2. Ïàïèðóñ
Íèë âàäèñèíäÿ ìöõòÿëèô íþâ áèòêèëÿð áèòèðäè. ëþâùÿëÿðèíèí
Áóíëàðäàí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè ïàïèðóñ ãàìûøû èäè. ùàçûðëàíìàñû
* Øàäóô — òîðïàüà áàñäûðûëìûø äèðÿêäÿí âÿ ùÿðÿêÿò åäÿí øöâöëëÿðäÿí èáàðÿò

èäè. Îíóí áèð óúóíà äàø, î áèðèíÿ äÿðè òóëóã áàüëàíûðäû
15
ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ
Âàäèëÿð, ÿêèí÷èëèê ö÷öí

éàðàðëû ÿðàçèëÿð
Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ïàïèðóñ ãàìûøûíäàí êè÷èê ëþâ-
ùÿëÿð êÿñèð âÿ áó ëþâùÿëÿðèí öçÿðèíÿ éàçû éàçûð-
äûëàð.
Ãÿäèì Ìèñèðäÿ äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû. Íèë Âàùèä Ìèñèð äþâ-
âàäèñèíäÿ ÿêèí÷è âÿ ìàëäàð òàéôàëàð ìÿñêóíëàø- ëÿòè íåúÿ éàðàíäû?
ìûøäû. Áó òàéôàëàð þç àðàëàðûíäà áèðëÿøÿðÿê àéðû-
àéðû òÿøêèëàòëàð éàðàäûðäûëàð. Áó òÿøêèëàòëàð
«íîì»* àäëàíûðäû. Èëê âàõòëàð íîìëàðûí ñàéû ÷îõ
èäè. Íîìëàðûí ìÿðêÿçè ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿ
ÿùàòÿ îëóíóðäó. Ùþêìäàðà, ÿéàíëàðà ìÿõñóñ ñà-
ðàéëàð, áàø òàíðûíûí ìÿáÿäè áóðàäà éåðëÿøèðäè.
Ùÿð áèð íîìóí þç ùþêìäàðû, þçöíÿìÿõñóñ äèíè
(à)
âÿ òàíðûëàðû âàðäû.
Íîìëàð àðàñûíäà äàèì ðÿãàáÿò ýåäèðäè. Ùÿð
íîìóí ùþêìäàðû èñòÿéèðäè êè, çÿèô íîìëàðû þçöíÿ
òàáå åòñèí. Íîìëàð áèðëÿøäèêúÿ îíëàðûí ñàéû àçàëäû
âÿ å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñûíäà èêè ìöñòÿãèë
ïàäøàùëûã — Éóõàðû Ìèñèð âÿ Àøàüû Ìèñèð éàðàí- (á)
äû. Áó èêè ïàäøàùëûã àðàñûíäà óçóí ìöääÿò âàùèä
Ìèñèð äþâëÿòè éàðàòìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýå-
äèðäè. Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíóíäà áó ìöáàðèçÿ èã-
òèñàäè úÿùÿòäÿí äàùà ýöúëö îëàí Éóõàðû Ìèñèðèí
ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. Âàùèä Ìèñèð äþâëÿòè éàðàí-
äû. Áó äþâëÿòèí ïàéòàõòû Ìåìôèñ èäè. Å.ÿ. ÛÛ ìèí-
(ú)
èëëèêäÿ äþâëÿòèí ïàéòàõòû Ôèâ îëìóøäóð.
Ìèñèðäÿ ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè — äóëóñ÷ó- 3. Éóõàðû (à),
ëóã, ìåòàëèøëÿìÿ, çÿðýÿðëèê, òîõóúóëóã, äàøèøëÿ- Àøàüû (á) Ìèñèð
ïàäøàùûíûí âÿ
ìÿ, ñöìöêèøëÿìÿ âÿ ñ. éàõøû èíêèøàô åòìèøäè.
âàùèä Ìèñèð äþâ-
Ìèñèðèí òèúàðÿò êàðâàíëàðû óçàã Þí Àñèéà þëêÿëÿ-
ëÿòè ùþêìäàðëàðû-
ðèíÿ ãÿäÿð ýåäèðäè. íûí (ú) òàúû
Ýÿìè÷èëèéèí èíêèøàôû òèúàðÿòèí äàùà äà ýåíèø-
ëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Áó èøäÿ Íèë ÷àéûíûí ìö-
ùöì ðîëó âàðäû.
Ôèðîíëàð. Ìèñèð äþâëÿòèíèí ùþêìäàðû ôèðîí àä-
ëàíûðäû. Þëêÿäÿ àïàðûëàí ùÿð áèð ìöùöì ùÿðáè,
äèíè âÿ èíøààò òÿäáèðëÿðè ôèðîíóí àäûíäàí ùÿéàòà Ãÿäèì Ìèñèð íå-
úÿ èäàðÿ îëóíóð âÿ
êå÷èðèëèðäè. ìöäàôèÿ åäèëèðäè?
* Íîì – éóíàíúà «âèëàéÿò» äåìÿêäèð
17
5. Ãÿäèì Ìèñèð
îðäóñóíóí ïèéàäà
4. Ãÿäèì Ìèñèð ýÿìèñè äþéöø÷öëÿðè
Ôèðîíóí ÿí éàõûí êþìÿê÷èñè îëàí àëè ìÿìóð
÷àòè àäëàíûðäû. Àäÿòÿí, ôèðîí áó âÿçèôÿéÿ þç þâ-
ëàäëàðûíû òÿéèí åäèðäè. ×àòè þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿ-
éàòûíû âÿ ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíû èäàðÿ åäèðäè.
Ôèðîíóí äÿôòÿðõàíàñû âÿ äþâëÿò õÿçèíÿñè ÷àòèíèí
ÿëèíäÿ èäè.
Ãÿäèì Ìèñèðèí ïèéàäà îðäóñó
âàðäû. ßñýÿðëÿð îõ, éàé âÿ ãûñà
õÿíúÿð âÿ ñ. èëÿ ñèëàùëàíäûðûëûðäû.
Ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòèíäÿ êàùèí-
ëÿð ÷îõ áþéöê íöôóçà ìàëèê èäèëÿð.
Îíëàð ôèðîíó éåð öçöíöí òàíðûñû,
«Ýöíÿø îüëó» àäëàíäûðûðäûëàð. Ôè-
ðîíó ìöãÿääÿñëÿøäèðèá îíà ñèòàéèø
åäèðäèëÿð. Ôèðîíëàðû äÿôí åòìÿê
ö÷öí ïèðàìèäàëàð* òèêèëèðäè.
Ìèñèðäÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð. Ìè-
ñèðäÿ ÿùàëè ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðÿ áþ-
ëöíìöøäö: áèðèíúè òÿáÿãÿíè âàðëû
ÿéàíëàð, êàùèíëÿð, âàðëû èúìà öçâ-
6. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ëÿðè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Èêèíúè òÿáÿãÿ-
ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð éÿ ÿêèí÷è èúìàëàðûí àçàä öçâëÿðè
* Ïèðàìèäà – åùðàì, ôèðîíëàðûí èðè äàøëàðäàí ãóðóëìóø ÷îõ íÿùÿíý ìÿãáÿðÿñè
18
äàõèë èäè. Ö÷öíúö òÿáÿãÿ èñÿ, ÿñàñÿí, ãóëëàðäàí
èáàðÿò èäè. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìöùàðèáÿ çàìàíû òó-
òóëàí ÿñèðëÿð êþëÿ — ãóë ùàëûíà ñàëûíûðäû. Îíëàðû
«úàíëû þëöëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð. Ãóë ÿìÿéèíäÿí Ãÿäèì Ìèñèðäÿ
äþâëÿò âÿ ìÿáÿä òÿñÿððöôàòûíäà, çàäÿýàíëàðûí ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿ-
ìàëèêàíÿëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ãóëóí ñàùèáè íè òÿñâèð åäèí.
îíó äþéÿ, ñàòà âÿ ùÿòòà þëäöðÿ äÿ áèëÿðäè. Ñÿ-
íÿòêàðëàð àçàä èíñàíëàð èäè. ßêèí÷èëÿð âÿ ìàë-
äàðëàð «êè÷èêëÿð» àäëàíûðäû.
Ôèðîíëàðûí ùÿðáè éöðöøëÿðè.
Ôèðîí Û Òóòìîñ ùàêèìèééÿòÿ
ýÿë äèéè çàìàíäàí èøüàë÷ûëûã
ìöùàðèáÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ
áàøëàäû. Û Òóòìîñ Àðàëûã äÿíè-
çèíèí øÿðã ñàùèëèíäÿêè äþâëÿòëÿðÿ
éöðöø åòìèø, Ôÿðàò ÷àéûíà êèìè
ýÿëèá ÷àòìûøäû. Äàùà ñîíðà Ìè-
ñèðè îíóí íÿâÿñè ÛÛÛ Òóòìîñ
èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí ùà-
êèìèééÿòè äþâðöíäÿ Þí Àñèéà
þë êÿëÿðèíè ôè ðî íà òàáå îëàí
7. III Òóòìîñ äþéöø àðàáàñûíäà
úàíèøèíëÿð èäàðÿ åäèðäèëÿð. Áó
þëêÿëÿð Ìèñèðè ìöõòÿëèô ñÿðâÿòëÿðëÿ òÿìèí åäèðäè.
Íóáèéàäàí Ìèñèðÿ ãûçûë, Ñóðèéà, Ôÿëÿñòèíäÿí
ìèñ, Åôèîïèéà âÿ Ôèíèêèéàäàí òèêèíòè ö÷öí àüàú
ýÿòèðèëèðäè. Áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿí ôèðîí
ÛÛ Ðàìçåñ Ìèñèðèí éåíè ýåíèøìèãéàñëû èøüàë÷û
Ìèñèðèí ãîíøó þë-
éöðöøëÿðèíÿ áàøëàäû. Å.ÿ. ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ êÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿ-
ÛÛ Ðàìçåñ ùåò òàéôàëàðûíû ìÿüëóá åòäè âÿ îíëàðëà òèíè ìöÿééÿí åäèí.
ñöëù áàüëàäû. Ôÿëÿñòèí, Ôèíèêèéà âÿ Ñóðèéàíûí
úÿíóáó éåíèäÿí Ìèñèðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíà
êå÷äè.
ÛÛ Ðàìçåñ þëêÿäÿ ãóðóúóëóã èøëÿðè
ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Î, Ìèñèðäÿ âÿ
Íóáèéàäà áþéöê ñÿðäàáÿëÿð, ñàðàéëàð âÿ
ìÿáÿäëÿð òèêäèðìèøäè. Íóáèéàäà ãàéà è÷ÿ-
ðèñèíäÿ îéóëìóø ìÿáÿäèí þíöíäÿ ÛÛ Ðàì-
çåñèí 24 ìåòðëèê ùåéêÿëè ãîéóëìóøäó.
Îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà Þí Àñèéàäà Ìèñè- 8. Ôèðîí II Ðàìçåñ âÿ
ðèí ìþâãåéè çÿèôëÿäè. ùÿéàò éîëäàøû (Íóáèéà)
19
ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ
* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû Éóõàðû Ìèñèðäÿ âÿ Àøàüû Ìèñèðäÿ
èêè ìöñòÿãèë ïàäøàùëûã éàðàíäû.
* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó Ìèñèðäÿ âàùèä äþâëÿò éàðàíäû.
* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó Ìåìôèñ ïàéòàõò îëäó.
* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèê Ôèâ øÿùÿðè ïàéòàõò îëäó.
* Å.ÿ. ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè ÛÛ Ðàìçåñ ùåò òàéôàëàðûíû ìÿüëóá
åäèá îíëàðëà ñöëù áàüëàäû.
1. Ìèñèð ùàðàäà éåðëÿøèð?

2. Ìèñèð ÿðàçèñèíäÿn ùàíñû ôàéäàëû ãàçûíòûëàð ÷ûõàðûëûðäû?
Áó, íÿéÿ èìêàí éàðàäûðäû? Èçàù åäèí.
3. Íèë äàøãûíëàðûíûí Ìèñèð ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿ èäè?
4. Íÿ ö÷öí Ìèñèðè «Ãàðà òîðïàã» àäëàíäûðûðäûëàð?
5. Áó ñþçëÿðèí èçàùûíû âåðèí: äàìáà, øàäóô, íîì
6. Éóõàðû Ìèñèð äþâëÿòè íÿ âàõò ãÿëÿáÿ ÷àëäû?
7. Ôèðîíà ìöíàñèáÿò íåúÿ èäè? Èçàù åäèí.
8. Ãóëëàðûí ñàéûíûí àðòìàñûíûí ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.
9. Êèìëÿðè «Êè÷èêëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð?
10. ÛÛ Ðàìçåñ ùàíñû ãóðóúóëóã èøëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðäè?
Ìèñèð ôèðîíëàðû âÿ îíëàðûí éöðöøëÿðè ùàããûíäà òÿãäèìàò

ùàçûðëàéûí.
20
4. ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐÄß ÌßÄßÍÈÉÉßÒ
Ãÿäèì Ìèñèð, ïèðàìèäàëàð, Ñôèíêñ, ùåðîãëèôëÿð, ñó ñààòû,

ýöíÿø ñààòû
Äèí. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ÷îõòàíðûëû äèíÿ åòèãàä

åäèðäèëÿð. Îíëàð Ýöíÿøÿ, Àéà, Íèë ÷àéûíà, ùåé-
âàíëàðà âÿ ìöõòÿëèô ÿøéàëàðà ñèòàéèø åäèðäèëÿð.
Òàíðûëàðûí ùþêìäàðû âÿ ôèðîíóí ùàâàäàðû ùå-
ñàá åäèëÿí Àìîí áàø òàíðû ñàéûëûðäû. Òàíðûëàð Ìèñèðëèëÿðèí äèíè
ùåéâàí, éàõóä ãóøáàøëû èíñàí ýþðêÿìèíäÿ òÿñâèð ýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.
îëóíóðäó.
1. Ìèñèð òàíðûëàðû
Ïèðàìèäàëàð. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ
ôèðîíóí øÿõñèééÿòè èëàùèëÿøäèðèë-
ìèøäè. Îíà éåð öçöíöí òàíðûñû
êèìè ñèòàéèø îëóíóð âÿ èòàÿò åäè-
ëèðäè.
Ôèðîíóí ãåéðè-àäè ãöäðÿòÿ
ìàëèê îëìàñûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí
ïèðàìèäàëàð òèêèëèðäè. Éàøû ìèí
èëëÿðëÿ þë÷öëÿí ïèðàìèäàëàð ìöàñèð
äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð.
Èëê ïèðàìèäà ôèðîí Úîñåðÿ ìÿõñóñ
èäè. Îíóí ùöíäöðëöéö 60 ìåòð- 2. Õåîïñóí ïèðàìèäàñû âÿ Ñôèíêñ
äèð. ßí ùöíäöð ïèðàìèäà èñÿ (Ìèñèð, Ýèçà. Ìöàñèð øÿêèë)
21
ôèðîí Õåîïñóí øÿðÿôèíÿ èíøà åäèëìèøäè. Áó ïèðà-
ìèäàíûí ùöíäöðëöéö 147 ìåòðäèð. Ìèñèð ïèðàìè-
äàëàðûíûí äàøëàðû éöíýöë ÿùÿíýäàøëàðûíäàí éîíó-
ëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû éöêñÿêëèêëÿðÿ ãàëäûðìàã
Ìèñèð ïèðàìèäà-
ëàðûíû òÿñâèð åäèí. íèñáÿòÿí àñàí èäè. Ïèðàìèäàëàðla éàíàøû, áóðàäà
ãàéàäàí éîíóëìóø 20 ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ îëàí
áþéöê Ñôèíêñ* ùåéêÿëè äÿ èíäèéÿäÿê ãàëìûøäûð.
Ãÿäèì mèñèðëèëÿð Ñôèíêñè «äÿùøÿòëÿð àòàñû» àä-
ëàíäûðûðäûëàð.
Û Òóòìîñäàí áàøëàéàðàã
ôèðîíëàðû àðòûã ïèðàìèäàëàð-
äà äåéèë, ýèçëè ñÿðäàáÿëÿðäÿ
äÿôí åäèðäèëÿð.
Éàçû. Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí
ñîíóíäà ãÿäèì Ìèñèð éàçûñû
ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Áó, øÿê-
ëè éàçû èäè. Ñîíðàëàð Ìèñèðäÿ
ùåðîãëèôëÿð éàðàíäû. Ùåðîã-
ëèôëÿðè «ìöãÿääÿñ èøàðÿëÿð»
àäëàíäûðûðäûëàð. Èøàðÿëÿðèí
ñàéû 700—750-éÿ ÷àòûðäû.
Ùåðîãëèôëÿð äàø, àüàú, äÿðè,
ïàïèðóñ ëþâùÿëÿð öçÿðèíäÿ
éàçûëûðäû.
ßôñàíÿëÿð. Ãÿäèì ìèñèð-
3. Ãÿäèì Ìèñèð éàçûñû ëè ëÿðèí øèôàùè õàëã éàðàäûúû-
ëûüûíäà ÿôñàíÿëÿð ìöùöì éåð
òóòóð. ßôñàíÿëÿð ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ùÿéàòû âÿ
ìÿèøÿòèíäÿí áÿùñ åäèð, òàíðû âÿ ôèðîíëàðûí ãöä-
ðÿòèíèí ñàðñûëìàç îëäóüóíó òÿáëèü åäèðäè.
Äöíéàíûí éàðàíìàñû ùàããûíäà Ìèñèð ÿôñà-
íÿñèíäÿ Ýöíÿø òàíðûñû Ðà äöíéàíûí éàðàäûúûñû
Ìèñèðäÿ éàðàíàí
ÿôñàíÿëÿðèí ìþâçó-
ùåñàá åäèëèðäè. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, ñÿìàíû, éåðè, áèò-
ñóíó ìöÿééÿíëÿø- êè âÿ ùåéâàíëàðû Ðà éàðàòìûøäûð.
äèðèí. Èíúÿñÿíÿò. Ìèñèð èíúÿñÿíÿòè, ÿñàñÿí, ôèðîí
ùàêèìèééÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò
åäèðäè. Òàíðûëàðûí âÿ ôèðîíëàðûí øÿðÿôèíÿ ÿçÿìÿòëè
ìÿáÿäëÿð, ñàðàéëàð, ïèðàìèäàëàð òèêèëèð, ùåéêÿë-
* Ñôèíêñ – èíñàí áàøëû, àñëàí áÿäÿíëè ÿôñàíÿâè âàðëûã
22
ëÿð éàðàäûëûðäû. Ìÿáÿäëÿðèí äèâàðûíäà
èëàùèëÿøäèðèëìèø ôèðîíëàðûí ùÿéàòû âÿ
ýþñòÿðäèêëÿðè ãÿùðÿìàíëûãëàð òÿñâèð
îëóíóðäó.
Ìèñèðëèëÿð ãàéàíû ÷àïûá ñÿðäàáÿëÿð
äöçÿëäèðäèëÿð. Áó ñÿðäàáÿëÿð ÷îõñàéëû
îòàãëàðäàí èáàðÿò îëóðäó. Îðàäà òàí-
ðûëàðû âÿ ôèðîíëàðû ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô
àáèäÿëÿð ãîéóëóðäó. Áó úÿùÿòäÿí ôè-
ðîí Òóòàíùàìîíóí ñÿðäàáÿñè þç çÿí-
ýèíëèéè èëÿ ñå÷èëèð.
Åëì. Ìèñèðëèëÿð ùåñàá âÿ ùÿíäÿñÿ ñà-
ùÿñèíäÿ áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäèëÿð. Ïèðàìè-
äàëàðû éàëíûç äÿãèã ðèéàçè ùåñàáëàìàëàð
íÿòèúÿñèíäÿ òèêìÿê ìöìêöí èäè. Ìèñèð-
ëèëÿð îíëóã ùåñàáëàìà ñèñòåìèíè — 1, 4. Òóòàíùàìîíà
10, 100, 1000, 10000, 100000-íè éà-ðàò- àèä ìàñêà
ìûøäûëàð. Ùÿòòà ìèëéîíó áèëäèðÿí èøàðÿ
äÿ âàð èäè. Áó èøàðÿ òÿÿúúöáäÿí ÿëëÿðèíè éóõàðû
ãàëäûðìûø èíñàí òÿñâèðè øÿêëèíäÿ âåðèëèðäè. Ìèñèð-
ëèëÿð äöçáóúàüûí, ö÷áóúàüûí, òðàïåñèéà âÿ äàèðÿ-
íèí ñàùÿñèíè ùåñàáëàéà áèëèðäèëÿð. Àñòðîíîìèéà Ìèñèð èíúÿñÿíÿòè-
ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí åëìè òÿñÿââöðëÿð âàð èäè. íèí óüóðëàðû ùàã-
ãûíäà äàíûøûí.
Ìèñèðëèëÿðèí åëì
ñàùÿñèíäÿ ãàçàí-
äûüû óüóðëàðû äÿ-
éÿðëÿíäèðèí.
5. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí
óëäóç òÿãâèìè
23
Ìèñèð àëèìëÿðè pëàíåòè óë-
äóçäàí ôÿðãëÿíäèðèð, óë-
äóçëàðûí õÿðèòÿñèíè ÷ÿêÿ
áèëèðäèëÿð. Ìèñèðëèëÿð ñó âÿ
ýöíÿø ñààòû èõòèðà åòìèø-
äèëÿð. Îíëàð òÿãâèì éàðà-
äûá èëè 12 àéà, ýåúÿ âÿ
6. Òóíúäàí äöçÿëäèëìèø ýöíäöçö 24 ñààòà áþëìöø-
úÿððàùèééÿ àëÿòëÿðè äöëÿð. Òÿãâèìäÿ ùÿð àé
30 ýöíäÿí èáàðÿò èäè. Èëèí
ñîíóíà 5 ýöí ÿëàâÿ åäèðäèëÿð. Áó ùåñàáëà áèð èë
365 ýöíäÿí èáàðÿò èäè.
Ìèñèðäÿ òÿáàáÿò äÿ èíêèøàô åòìèøäè. Äèø, ýþç
âÿ áàøãà õÿñòÿëèêëÿð ìöàëèúÿ îëóíóðäó. Õÿñòÿëÿð
öçÿðèíäÿ ñàäÿ úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòëàðû äà àïàðû-
ëûðäû.
* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó Ìèñèðäÿ éàçû ìåéäàíà ýÿëäè.
1. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí äèíè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà äàíûøûí.

2. Ïèðàìèäàëàðûí òèêèëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.
3. Ìèñèðäÿ éàçûëàð íÿ öçÿðèíäÿ éàçûëûðäû?
4. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ùåðîãëèôëÿðè, ñèçúÿ, íÿ ö÷öí «ìöãÿääÿñ
èøàðÿëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð?
5. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ùåñàá âÿ ùÿíäÿñÿ ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿ-
ðèíè ìöàñèð áèëèêëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
6. Ìèñèðëèëÿð àñòðîíîìèéà ñàùÿñèíäÿ ùàíñû áèëèêëÿðè ãàçàí-
ìûøäûëàð?
«Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ íÿëÿð

áÿõø åòìèøëÿð?» àäëû êè÷èê ùåêàéÿ ãóðóí.
24
5. ÃßÄÈÌ ØÓÌÅÐËßÐ
Ìåñîïîòàìèéà, Øóìåð, åíñè (ëóãàë), ìèõè éàçû, çèêêóðàò
Ìåñîïîòàìèéàíûí òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. Ãÿäèì-

äÿ Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðû àðàñûíäàêû äöçÿíëèê
Ìåñîïîòàìèéà àäëàíûðäû. Ìåñîïîòàìèéà éóíàí
äèëèíäÿ «Èêè÷àéàðàñû» äåìÿêäèð. Áó ÿðàçè ìöí-
áèò âÿ ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðà ìàëèê èäè. Òöðêäèëëè Øóìåðëÿðèí ìÿñ-
õàëã îëàí øóìåðëÿð å.ÿ. ÂÛÛ—ÂÛ ìèíèëëèêëÿðäÿ Ìÿð- êóíëàøäûüû ìÿêàíû
êÿçè Àñèéà âÿ Àëòàé äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿ- ìöàñèð õÿðèòÿäÿ ýþñ-
ëÿðÿê áóðàäà ìÿñêÿí ñàëìûøäûëàð. òÿðèí.
Øÿùÿð-äþâëÿòëÿð. Ìåñîïîòàìèéàíûí úÿíóá ùèñ-
ñÿñè Øóìåð þëêÿñè àäëàíûðäû. Áóðàäà å.ÿ. ÛÛÛ ìèí-
èëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Óð, Óðóê, Êèø,
Åðåäó, Ëàãàø, Óììà, Íèïïóð âÿ äèýÿð Øóìåð
øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè ìåéäàíà ýÿëìèøäè.
Åðêÿí Øóìåð øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè «åí» àäëàíàí Øóìåð þëêÿñè âÿ
îíóí èäàðÿ îëóí-
êàùèí òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Î, øÿùÿð-äþâëÿò-
ìàñûíû òÿñâèð åäèí.
ëÿðÿ âÿ ìÿáÿä èøëÿðèíÿ, þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíà,
ñóâàðìà êàíàëëàðûíûí ÷ÿêèëìÿñèíÿ, ùÿðáè èøëÿðÿ
ðÿùáÿðëèê åäèðäè.
Òÿäðèúÿí Øóìåð øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíäÿ
ùþêìäàð ìåéäàíà ýÿëäè. Î, «åíñè», éàõóä
«ëóãàë» àäëàíûðäû.
Ìÿäÿíèééÿò. Ìåñîïîòàìèéàäà äà ÿí ãÿ-
äèì éàçû øÿêëè éàçû èäè. Øóìåðëÿð å.ÿ. ÛÛÛ ìèí-
èëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìèõè (ìûõ ôîðìàëû
îëäóüó ö÷öí) èøàðÿëÿðäÿí èáàðÿò éàçû íþ-
âöíö éàðàòäûëàð. Ñîíðàëàð øèìàëäà éàøà-
éàí àêêàäëàð, áàáèëëÿð âÿ àññóðëàð äà ìèõè
1. Ìèõè éàçû
éàçûíû ìÿíèìñÿäèëÿð.
Øóìåðëÿð ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿø-
üóë îëóðäóëàð. Îíëàðûí àðàñûíäà äóëóñ÷óëóã
ñÿíÿòè âÿ ìåìàðëûã éàõøû èíêèøàô åòìèøäè. Ìåñî-
ïîòàìèéà ìåìàðëûüûíà õàñ îëàí çèêêóðàò 3, 5, 7
ìÿðòÿáÿäÿí èáàðÿò ïèëëÿëè ìÿáÿäëÿð èäè. Çèêêóðà- Øóìåð ìÿäÿíèé-
òûí éóõàðû ïèëëÿñèíäÿ êè÷èê èáàäÿòýàù éåðëÿøèðäè. éÿòèíèí óüóðëàðûíû
Çèêêóðàòäàí ñÿìà úèñèìëÿðèíè ìöøàùèäÿ åòìÿê äÿéÿðëÿíäèðèí.
25
ÃßÄÈÌ MESOPOTAMÈYA
Âàäèëÿð
ÀÊÊÀÄ Äþâëÿòëÿð
Øÿùÿðëÿð
ö÷öí ðÿñÿäõàíà êèìè äÿ èñòèôàäÿ
îëóíóðäó. Ìåìàðëàð ÿçÿìÿòëè,
ýþçÿë ìÿáÿä âÿ ñàðàéëàð òèêìÿ-
éè áàúàðûðäûëàð. Èíøààòäà ÷èé
êÿðïèúäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
Ìÿáÿäëÿð òÿïÿëÿð öçÿðèíäÿ òèêè-
ëèðäè. Ìÿáÿä äèâàðëàðû ìöõòÿëèô
òÿñâèðëÿðëÿ áÿçÿäèëèðäè. Äàø âÿ
ìÿðìÿðäÿí ùåéêÿëúèêëÿð éî-
íóëóðäó. Ìåñîïîòàìèéàäà çÿð-
ýÿðëèê, ñèëàùãàéûðìà âÿ áàøãà
ñÿíÿò ñàùÿëÿðè äÿ èíêèøàô åò-
ìèøäè. Ñÿíÿòêàðëàð ìöõòÿëèô
äàøëàðäàí ìþùöðëÿð ùàçûðëàéûð-
2. Çèêêóðàò (ìöàñèð øÿêèë)
äûëàð. Áó ìþùöðëÿðèí öçÿðèíäÿ
èíñàí, ùåéâàí øÿêèëëÿðè òÿñâèð åäèëèðäè. Øóìåðäÿ
äàìà îéóíóíóí èëêèí íöìóíÿñè îëàí îéóí ëþâ-
ùÿñè äÿ éàðàäûëìûøäû.
Øóìåðëÿð ìàðàãëû ìÿçìóíà ìàëèê îëàí ÿôñà-
Øóìåð ðÿâàéÿòëÿ-
íÿëÿð, ðÿâàéÿòëÿð éàðàòìûøëàð. Áó ðÿâàéÿòëÿðäÿ ðèíèí ìÿçìóíóíó
äöíéàíûí âÿ èíñàíûí éàðàíìàñûíäàí, åëÿúÿ äÿ øÿðù åäèí.
òàíðûëàðäàí áÿùñ îëóíóð.
3. Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèêäÿ Øóìåðäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãÿäèì îéóí

(Ìöàñèð äàìà îéóíóíóí èëêèí íöìóíÿñè)
27
* Å.ÿ. ÂÛÛ—ÂÛ ìèíèëëèê- Øóìåðëÿð Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Àëòàé äàüëàðûíûí
ëÿð ÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿëÿðÿê Ìåñîïîòàìèéàäà ìÿñ-
êóíëàøäûëàð.
* Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèéèí Ìåñîïîòàìèéàäà øÿùÿð-äþâëÿòëÿð ìåéäàíà
ÿââÿëëÿðè ýÿëäè.
* Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèéèí ÿâ- Øóìåðëÿð ìèõè éàçû íþâöíö éàðàòäûëàð.
âÿëëÿðè
1. Øóìåðëÿð Ìåñîïîòàìèéàéà íÿ âàõò âÿ ùàðàäàí ýÿëìèø-

äèëÿð?
2. Úÿíóáè Ìåñîïîòàìèéàäà ùàíñû øÿùÿð-äþâëÿòëÿð ìåéäàíà
ýÿëìèøäè?
3. Øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè êèìëÿð èäàðÿ åäèðäèëÿð?
4. Ìåñîïîòàìèéàäà éàçû íåúÿ éàðàíäû?
5. Çèêêóðàòû ùàíñû ìÿãñÿäëÿðëÿ èíøà åäèðäèëÿð?
6. Ìåñîïîòàìèéàäà ùåéêÿëòÿðàøëûã íåúÿ èíêèøàô åòìèøäè?
7. Ìåñîïîòàìèéàíûí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.
8. Øóìåð ìåìàðëûüûíûí õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà äàíûøûí.
Øóìåð ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.
28
6. ÁÀÁÈË ÄÞÂËßÒÈ
Áàáèë, Ùàììóðàïè, ãàíóí, Áàáèë ìÿäÿíèééÿòè
Áàáèë äþâëÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè. Å.ÿ. ÛÛ ìèí-

èëëèéèí ÿââÿëèíäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà Áàáèë øÿùÿð-
äþâëÿòè éàðàíìûøäû.
Ãÿäèì éóíàí ìöÿëëèôëÿðè þç ÿñÿðëÿðèíäÿ áó øÿ- Ìöàñèð õÿðèòÿäÿ
ùÿðè Âàâèëîí àäëàíäûðìûøëàð. Àêêàä äèëèíäÿ øÿ- Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè-
ùÿðèí àäû Áàá-èëè (Òàíðûíûí ãàïûñû) éàçûëûðäû. íèí éåðëÿøäèéè ìÿêà-
Áàáèë øÿùÿðè Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðûíûí áèð-áè- íû ìöÿééÿí åäèí.
ðèíÿ éàõûíëàøäûüû, ñó âÿ êàðâàí éîëëàðûíûí áèðëÿøäèéè
ÿðàçèäÿ éåðëÿøèðäè. Áåëÿ ÿëâåðèøëè ìþâãåäÿ éåðëÿø-
äèéè ö÷öí Áàáèë èíêèøàô åäÿðÿê òèúàðÿò ìÿðêÿçèíÿ
÷åâðèëìèøäè. Å.ÿ. òÿõìèíÿí 1894-úö èëäÿ Ñóìóà-
áóì àäëû ùþêìäàð áó øÿùÿðèí ÿòðàôûíäàêû ÿðàçè-
ëÿðè áèðëÿøäèðÿðÿê Ãÿäèì Áàáèë äþâëÿòèíè éàðàòäû.
Ùàììóðàïè âÿ îíóí ãàíóíëàðû. Ãÿäèì Áàáèë
äþâëÿòèíèí ÿí ãöäðÿòëè ùþêìäàðû Ùàììóðàïè
(å.ÿ. 1792—1750) îëìóøäóð.
1. Áàáèë øÿùÿðè
à) á)
2. Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû: à) Òàíðû Ìàðäóê ãàíóíëàðû Ùàììóðàïèéÿ

òÿãäèì åäèð; á) Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû
29
3. Áàáèë ãöëëÿñè
Ùàììóðàïè êàíàëëàðûí, éîëëàðûí ÷ÿêèëìÿñèíÿ,
éåíè áèíàëàðûí òèêèëìÿñèíÿ, ÿêèí ñàùÿëÿðèíèí ýå-
íèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ, áàü÷ûëûüûí, ìàëäàðëûüûí, ñÿíÿò-
êàðëûã âÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà áþéöê äèããÿò
éåòèðèðäè. Î áöòöí þëêÿ ö÷öí âàùèä ãàíóíëàð êöë-
ëèééàòû òÿðòèá åòìèøäè. Áó ãàíóíëàð ãàðà áàçàëò*
äàø öçÿðèíÿ ùÿêê îëóíìóøäó. 282 ìàääÿäÿí
èáàðÿò îëàí áó ãàíóíëàð êöëëèééàòû ìèõè èøàðÿëÿðëÿ
éàçûëìûøäûð.
Ãàíóíëàðäà áîðú âÿ ôàèç, òèúàðÿò, òîðïàã, úè-
4. Hammuraïi íàéÿò âÿ ñ. àèä ìàääÿëÿð âàð èäè.
(òóíú áöñò) Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíäà Ãÿäèì Áàáèëäÿ ãóë-
äàðëàð, ãóëëàð, àçàä àäàìëàð âÿ ùÿðá÷èëÿðäÿí
áÿùñ îëóíóð. Ãàíóíëàðûí áöòöí ìàääÿëÿðè âàðëû
âÿòÿíäàøëàðûí ìöëêèééÿòèíè âÿ ãóëäàðëàðûí ìÿíà-
ôåéèíè ìöäàôèÿ åäèðäè. Ãàíóíëàð ãóëëà àçàä àäàì
Ùàììóðàïè ãà- àðàñûíäà êÿñêèí ôÿðã ãîéóðäó. Áîðú âÿ ôàèçè
íóíëàðûíûí ìàùèé-
âàõòûíäà þäÿéÿ áèëìÿéÿí àçàä àäàì ãóëà ÷åâðè-
éÿòèíè èçàù åäèí.
ëèðäè.
* Bàçàëò – áÿðê âóëêàíèê ñöõóð
30
ÃßÄÈÌ ÁÀÁÈË ÄÞÂËßÒÈ
Âàäèëÿð
Øÿùÿðëÿð
Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, ãóë þâëàäëàðû
àíàäàíýÿëìÿ êþëÿ ùåñàá åäèëèðäè. Ãóëóí àèëÿ öçâ-
ëÿðè âÿ ÿìëàêû àüàéà ìÿõñóñ èäè. Âàëèäåéíëÿðèíäÿí
Ùàììóðàïè ãà- áèðè àçàä îëàí þâëàä àçàä àäàì ùåñàá îëóíóðäó.
íóíëàðûíäà ãóëëàðûí Ãóëëàðûí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð èäè. Ãóëëàðû àëûá-
âÿçèééÿòè ùàããûíäà ñàòûðäûëàð. Ãóë ÿøéà ùåñàá îëóíóðäó. Äþâëÿò âÿ
íÿ éàçûëìûøäû? ìÿáÿä òÿñÿððöôàòûíäà èøëÿéÿí ãóëëàðûí ñàéû äàùà
÷îõ èäè.
Ãóëëàð ùåéâàí êèìè äàìüàëàíûðäû. Ùàììóðàïè
ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, þç ñàùèáèíäÿí ãà÷àí ãóëó òó-
òóá àüàñûíà ãàéòàðàí àäàìà ùÿäèééÿ âåðèðäèëÿð.
Ãà÷àí ãóëó ýèçëÿäÿí àäàì èñÿ àüûð úÿçàéà ìÿù-
êóì åäèëèðäè.
Áàáèë ìÿäÿíèééÿòè. Àðõåîëîãëàð Ãÿäèì Áà-
áèëäÿ ìåìàðëûüûí èíêèøàôûíäàí õÿáÿð âåðÿí ãàëà
äèâàðëàðûíûí, ìÿáÿä âÿ ñàðàéëàðûí ãàëûãëàðûíû àø-
Áàáèë ìÿäÿíèééÿ- êàð åòìèøëÿð. Áóðàäàí öçÿðèíäÿ éàçûëàð îëàí ýèë
òèíèí õöñóñèééÿòëÿ- ëþâùÿëÿð òàïûëìûøäûð. Ýèë ëþâùÿëÿðäÿ ìèõè éàçû-
ðèíè èçàù åäèí.
ëàðlà ÿôñàíÿëÿð, ñàëíàìÿëÿð, ãàíóíëàð ÿêñ îëóí-
ìóøäóð. Áàáèëëèëÿð òÿãâèì äÿ éàðàòìûøäûëàð.
5. Ìÿùñóëäàðëûã
èëàùÿñè Èøòàð 6. Áàáèë äàðâàçàñû (ìöàñèð ôîòî)
32
* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëè Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè éàðàíäû.
* Å.ÿ. 1792—1750-úè èëëÿð Ùàììóðàïèíèí ùàêèìèééÿò èëëÿðè.
1. Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà ùàíñû øÿùÿð-

äþâëÿò éàðàíäû?
2. «Áàáèë» ñþçöíöí ìÿíàñû íÿäèð?
3. Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè íåúÿ éàðàíäû?
4. Áàáèë øÿùÿðèíèí úîüðàôè ìþâãåéè èëÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôû
àðàñûíäà íÿ êèìè ÿëàãÿ âàð èäè? Èçàù åäèí.
5. Àçàä àäàì íåúÿ ãóëà ÷åâðèëèðäè? Èçàù åäèí.
6. Áàáèë ìÿäÿíèééÿòèíèí óüóðëàðûíû äÿéÿðëÿíäèðèí.
Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíû îõóéóí. Áó ãàíóíëàðûí ìöñáÿò

âÿ ìÿíôè òÿðÿôëÿðèíè ãåéä åäèí.
ÁÓÍÓ ÁÈËÌßÊ ÌÀÐÀÃËÛÄÛÐ

Ùþêìäàð Ùàììóðàïèíèí ãàíóíëàðûíäàí. «Ìÿí, Ùàììóðàïè, òàíðûëàð
òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø áàø÷û, Ôÿðàò ÷àéû ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðè òàáå åäÿí øàù-
ëàðûí ÿí áèðèíúèñè, þëêÿéÿ ùàãã âÿ ÿäàëÿò ýÿòèðäèì.
ßýÿð áèð àäàì ìÿáÿäèí âÿ éà øàùûí ÿìëàêûíû îüóðëàéàðñà, î þëäöðöëìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàì ãà÷ìûø ãóëó ýèçëÿäÿðñÿ, î þëäöðöëìÿëèäèð.
ßýÿð êèìñÿ ãóëóí äàìüàñûíû êÿñèá ýþòöðÿðñÿ, îíóí áàðìàãëàðû êÿñèëìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàì áàøãàñûíûí ãóëóíó þëäöðÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíäÿ þç ãóëóíó
îíà âåðìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàì áàøãàñûíûí þêöçöíö þëäöðÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíÿ þç þêö-
çöíö îíà âåðìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàìûí áîðúó âàðñà, îíóí àðâàäû, îüëó âÿ éà ãûçû 3 èë ìöääÿ-
òèíÿ ãóë îëìàëûäûð, äþðäöíúö èë îíëàð àçàä åäèëìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàì þçöíÿ áÿðàáÿð áèð àäàìûí öçöíÿ øèëëÿ âóðàðñà, úÿðèìÿ
âåðìÿëèäèð.
ßýÿð áèð àäàì þçöíäÿí àðòûã áèð àäàìûí (éÿíè ÿéàíûí, êàùèíèí) öçöíÿ øèëëÿ
âóðàðñà, î, þêöç ýþíöíäÿí ùàçûðëàíìûø ãàì÷û èëÿ 60 äÿôÿ ãàì÷ûëàíìàëûäûð.
Ìÿí, Ùàììóðàïè, ÿäàëÿòëè ïàäøàùàì, áó ãàíóíëàðû ìÿíÿ Ýöíÿø òàíðûñû
áàüûøëàìûøäûð».
33
7. ÔÈÍÈÊÈÉÀ
Ôèíèêèéà, ñèäð, ïóðïóð, êîëîíèéà, ÿëèôáà, Òèð, Ñèäîí, Áèáë
Ôèíèêèéàíûí òÿáèÿòè. ßùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòè.

Ôèíèêèéàëûëàð Àðàëûã äÿíèçèíèí øÿðã ñàùèëèíäÿ
ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Þëêÿíèí òÿñÿððöôàòûíäà áàü-
÷ûëûã ýåíèø éåð òóòóðäó. Êÿíäëèëÿð, ÿñàñÿí, öçöì,
Ôèíèêèéàíûí òÿñÿð- õóðìà âÿ çåéòóí áåúÿðèðäèëÿð. Îíëàð öçöìäÿí
ðöôàò ùÿéàòûíû òÿñ- ÷ÿêäèêëÿðè øÿðàáû âÿ çåéòóí éàüûíû ãîíøó þëêÿëÿð-
âèð åäèí.
äÿ òàõûëà äÿéèøèðäèëÿð.
Ñàùèëáîéó äàüëàð ñèäð* âÿ ïàëûä
ìåøÿëÿðè èëÿ þðòöëìöøäö. Ãèéìÿòëè
òèêèíòè ìàòåðèàëû îëàí ñèäð àüàúû Ìè-
ñèðÿ âÿ áàøãà þëêÿëÿðÿ èäõàë åäèëèðäè.
Ñèäð àüàúû ìöãÿääÿñ ùåñàá îëóíóðäó.
Øÿôôàô øöøÿ Ôèíèêèéàäà èúàä îëóí-
ìóøäó. Ôèíèêèéàëûëàðûí äÿíèçèëáèçè
øèðÿñèíäÿí ùàçûðëàäûãëàðû òöíä-ãûðìû-
çû áîéàã (ïóðïóð) ãîíøó þëêÿëÿðäÿ
÷îõ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèðäè. Ôèíè-
êèéàíûí àäû äà áó ìÿøùóð áîéàãëà
áàüëû èäè. Ãÿäèì éóíàíëàð Ôèíèêèéàíû
Ôîèíèêå àäëàíäûðûðäûëàð. Áó äà «ïóð-
1. Ñèäð àüàúû ïóð (òöíä-ãûðìûçû áîéàã) þëêÿñè» äå-
ìÿêäèð.
Ôèíèêèéà øÿùÿðëÿðè âÿ äÿíèç ñÿééàùëàðû. Ôè-
íèêèéàäà éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí ìþâãåéè îëäóãúà
ÿëâåðèøëè èäè. Úÿíóáè Ìåñîïîòàìèéàäàí, Ìèñèðäÿí
ýÿëÿí éîëëàð áóðàäà áèðëÿøèðäè. Áóðàäà Áèáë, Ñè-
äîí, Òèð âÿ áàøãà áó êèìè øÿùÿðëÿð éàðàíìûøäû.
Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèêäÿ ôèíèêèéàëûëàð ÿí éàõøû ýÿìè-
ãàéûðàíëàð âÿ äÿíèç÷èëÿð êèìè òàíûíûðäûëàð. Ôèíè-
êèéàëûëàð èêè úöð ýÿìè äöçÿëäèðäèëÿð: ùÿðá ýÿìèëÿðè
âÿ òèúàðÿò ýÿìèëÿðè. Ùÿðáè ýÿìèëÿðèí ìåòàëäàí
ùàçûðëàíìûø øèø áóðíó äþéöø âàõòû äöøìÿí ýÿìè-
2. Øöøÿ êóçÿ ëÿðèíè éàíëàðäàí âóðóð, îíëàðû äåøèðäè.
* Ñèäð – ùÿìèøÿéàøûë èéíÿéàðïàãëû àüàú
34
3. Ôèíèêèéàëûëàðûí äþéöø âÿ òèúàðÿò ýÿìèëÿðè
Äÿíèç÷èëÿð ýÿìèëÿðëÿ Àðàëûã äÿíèçè áîéóíúà

öçöð âÿ Àòëàíòèê îêåàíûíà ÷ûõûðäûëàð. Àðàëûã
äÿíèçè õàëãëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èëê äÿôÿ ôèíèêèéàëûëàð
Ôèíèêèéà øÿùÿðëÿ-
à÷ûã äÿíèçäÿ öçìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ôèíèêèéà ðèíèí äàùà ÷îõ äÿ-
òàúèðëÿðè äÿíèç éîëó èëÿ òèúàðÿò àïàðûð, Ôèíèêèéà, íèç éîëó èëÿ òèúàðÿò
Ìèñèð âÿ Áàáèë ìàëëàðûíû Éóíàíûñòàíäà, éóíàí ÿëàãÿëÿðè ñàõëàìà-
ìàëëàðûíû èñÿ Øÿðãäÿ ñàòûðäûëàð. ñûíûí ñÿáÿáèíè èçàù
Ôèíèêèéàëû äÿíèç ãóëäóðëàðû ñàùèë êÿíäëÿðèíè åäèí.
ãàðÿò åäèð, àäàìëàðû îüóðëàéûð, ñîíðà ãóë êèìè
ñàòûðäûëàð.
Êîëîíèéàëàð*. Ôèíèêèéàëûëàð Àðàëûã äÿíèçè
ñàùèëëÿðèíäÿ âÿ àäàëàðûíäà þçëÿðèíèí äàèìè ìÿñ-
êÿíëÿðèíè — êîëîíèéàëàðûíû éàðàòìàüà áàøëàìûø-
äûëàð. Å.ÿ. ÕÂÛ ÿñðäÿ Èñïàíèéàäà, Øèìàëè Àôðè-
êàäà, ùàáåëÿ Êèïð, Ñèúèëèéà, Ñàðäèíèéà àäàëàðû Ôèíèêèéà êîëîíè-
éàëàðûíûí éåðèíè
âÿ áàøãà ÿðàçèëÿðäÿ Ôèíèêèéàíûí êîëîíèéàëàðû éà-
ìöàñèð õÿðèòÿ öçÿ-
ðàíäû. Ôèíèêèéàíûí Òèð øÿùÿðèíèí ÿùàëèñè òÿðÿôèí- ðèíäÿ ìöÿééÿí åäèí.
äÿí Àôðèêàíûí øèìàëûíäà Êàðôàýåí êîëîíèéàñû
ñàëûíäû.
* Êîëîíèéà – áèð þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿ áàøãà éåðäÿí êþ÷öá ýÿëÿí èíñàíëàðûí éà-
øàäûüû éåð
35
ÔÈÍÈÊÈÉÀ
Ôèíèêèéà êîëîíèéàëàðû
Ôèíèêèéà ýÿìèëÿðèíèí ùÿ-
ðÿêÿò èñòèãàìÿòëÿðè
Øÿùÿðëÿð
Ñÿíÿòêàðëàð. Ñàùèë øÿùÿðëÿðèíäÿ éàøà-
éàí ÿùàëè ñÿíÿòêàðëûã, òèúàðÿò âÿ äÿíèç÷è-
ëèêëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Øÿùÿðëÿð ãàëà äèâàð-
ëàðû èëÿ ìöäàôèÿ îëóíóðäó. Ôèíèêèéà øÿ-
ùÿðëÿðèíäÿ ñÿíÿòêàðëàð ìöõòÿëèô ãàáëàð,
ìåòàë àëÿò âÿ ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàéûðäû-
ëàð. Ôèíèêèéà ñÿíÿòêàðëàðûíûí ÿë èøëÿðèíÿ
4. Ãÿäèì Ôèíèêèéà ÿëèôáàñû
áþéöê òÿëÿáàò âàð èäè. Áó ìàëëàðû àëìàã
ö÷öí Éóíàíûñòàíäàí âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿí
Ôèíèêèéà øÿùÿðëÿðèíÿ ÷îõëó òàúèðëÿð ýÿëèðäè.
ßí ãÿäèì ÿëèôáà. Ôèíèêèéàëûëàð 22 ñàìèò èøà-
ðÿäÿí — ùÿðôäÿí èáàðÿò ÿëèôáà òÿðòèá åòìèøäèëÿð.
Ôèíèêèéà âÿ Ìè-
Ôè íèêèéà ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà ñîíðàëàð éóíàí ÿëèôáàñû
ñèð éàçûñûíû ìöãà- éàðàíäû. Éóíàíëàð ÿëèôáàéà ñàèò ñÿñëÿð äÿ ÿëàâÿ åò-
éèñÿ åäèí. äèëÿð. Ìöàñèð ÿëèôáàëàðûí ùàìûñû Ôèíèêèéà âÿ éó-
íàí ÿëèôáàëàðû ÿñàñûíäà éàðàíìûøäûð.
* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèê Ôèíèêèéàëûëàð ÿí éàõøû ýÿìèãàéûðàíëàð âÿ

äÿíèç÷èëÿð îëìóøëàð.
Ôèíèêèéàëûëàð Øèìàëè Àôðèêàäà, Êèïð, Ñàðäè-
* Å.ÿ. ÕÂÛ ÿñð
íèéà, Ñèúèëèéà àäàëàðûíäà âÿ á. éåðëÿðäÿ êî-
ëîíèéàëàð ñàëìûøëàð.
1. Ôèíèêèéà ùàðàäà éåðëÿøèðäè?

2. Ôèíèêèéà ÿùàëèñèíèí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà äàíûøûí.
3. Þëêÿ íÿ ö÷öí Ôèíèêèéà àäëàíûðäû?
4. Ôèíèêèéàäà ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû ùàããûíäà äàíûøûí.
5. Ôèíèêèéàäà ùàíñû øÿùÿðëÿð ñàëûíìûøäû?
6. Ôèíèêèéà òàúèðëÿðè ùàíñû þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò åäèðäèëÿð?
7. Ôèíèêèéàëûëàðûí éàðàòäûüû ÿëèôáàíû äÿéÿðëÿíäèðèí.
Äÿðñëèéèí ìÿòíèíÿ ÿñàñÿí «Ôèíèêèéà òàúèðëÿðè» àäëû ìÿòí

ãóðóí.
38
8. ÀSSÓÐ ÄÞÂËßÒÈ
Àññóð, Íèíåâà, «Àøøóðáàíèïàë êèòàáõàíàñû»
Àssóð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû.

Áàáèëäÿí øèìàëäà, Äÿúëÿ ÷àéûíûí
éóõàðû àõàðûíäà Àññóð äþâëÿòè éà-
ðàíìûøäû. Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ
Àssóð Þí Àñèéàíûí ÿí ãöäðÿòëè
äþâëÿòè îëäó. Îíóí èëê ïàéòàõòû áàø
òàíðûíûí øÿðÿôèíÿ Àssóð àäëàíäû-
ðûëìûøäû. Ñîíðàëàð äþâëÿòèí ïàé-
òàõòû Äÿúëÿ ñàùèëèíäÿêè Íèíåâàéà
êþ÷öðöëäö. 1. Íèíåâà øÿùÿðè (ìöàñèð øÿêèë)
Àssóð ùþêìäàðëàðû ýöúëö îðäó éàðàòìûøäûëàð.
Îðäó ïèéàäà, ñöâàðè, êþìÿê÷è ùÿðáè ùèññÿ, úÿíý
àðàáàñû äþéöø÷öëÿðè âÿ êÿøôèééàò äÿñòÿëÿðèíÿ áþ-
ëöíöðäö. Ïèéàäàëàð ãûëûíú âÿ äþéöø áàëòàëàðû,
ñöâàðèëÿð èñÿ óçóí íèçÿ, éàé-îõëà ñèëàùëàí-
äûðûëûðäûëàð.
Àññóð èøüàëëàðû. Å.ÿ. ÂÛÛÛ—ÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àssóð
ùþêìäàðëàðû Áàáèëè, Ñóðèéàíû, Ôÿëÿñòèíè èøüàë åò-
äèëÿð. Óðàðòó âÿ Ìèñèðè àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàò-
äûëàð. 2. Àññóð ÿéàíëàðû
(ãÿäèì òÿñâèð)
3. Àññóðäà ùþêìäàð ñàðàéû (ìöàñèð øÿêèë)
39
ÀÑÑÓÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛ
Âàäèëÿð
Øÿùÿðëÿð
Òèúàðÿò éîëëàðû
Àññóð îðäóñó
Àññóðóí ïàéòàõòû Íèíåâàíû «Àñëàíëàð éóâà-
ñû» âÿ «Ãàí øÿùÿðè» àäëàíäûðûðäûëàð. Àññóð äÿôÿ-
ëÿðëÿ, õöñóñèëÿ äÿ ùþêìäàð ÛÛ Ñàðãîíóí äþâðöíäÿ
Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíäà éàðàíìûø ãÿ-
äèì Ìàííà äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíÿ ùÿðáè éöðöøëÿð
åòìèøäè. Ëàêèí Ìàííà Àññóð ùàêèìèééÿòèíÿ òàì
òàáå îëìàìûøäûð. Àññóð Óðàðòóéà ãàðøû Ìàííà
äþâëÿòèíèí ìöòòÿôèãè îëìóøäóð.
Àññóð ìÿäÿíèééÿòè. Àññóð äþâëÿòè èíêèøàô åò-
ìèø ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëìóøäóð. Àññóð ùþêì-
4. Aññur äàðëàðûíûí ñàðàéûíäà äèâàðëàð Àññóð îðäóñóíóí
dþyöø÷ölÿri ãÿëÿáÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí øÿêèëëÿðëÿ áÿçÿäèëèðäè.
Àññóð ìåìàðëàðûíûí èíøà åòäèêëÿðè ýþçÿë øÿùÿð-
ëÿð, ìþùòÿøÿì ñàðàéëàð, äèâàð øÿêèëëÿðè, ñÿíÿòêàð-
ëàðûí ùàçûðëàäûãëàðû øèðëè ãàáëàð âÿ ýþçÿë ÿøéàëàð
áó õàëãûí éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ åòäèðèð.
Àññóð äþâëÿòèíèí Àññóð ìÿäÿíèééÿòèíèí èçëÿðèíÿ Àçÿðáàéúàíäà
óüóðëó éöðöøëÿðèíèí äà ðàñò ýÿëèíèð. Íàõ÷ûâàíäà Àññóð òèïëè ãàëàëàðûí
ñÿáÿáèíè èçàù åäèí. òèêèíòèñè, Ãàðàáàüäà Àññóðà àèä øèðëè ãàáûí, Àñ-
ñóð ùþêìäàðû Àäàäíèðàðèíèí àäû ùÿêê îëóíìóø
ìóíúóüóí òàïûëìàñû Àçÿðáàéúàí—Àññóð ÿëàãÿëÿ-
ðèíäÿí õÿáÿð âåðèð.
Ýèë êèòàáÿëÿð êèòàáõàíàñû. Àññóð ùþêìäàðû
Àøøóðáaíèïàë Øóìåð, Áàáèë âÿ Àññóð ÿäÿáèééàòûíû
Àññóð äþâëÿòèíèí
÷îõ ñåâèðäè. Òÿùñèëÿ îëàí áó áþéöê ñåâýèñèíäÿí
ÿðàçèñèíè âÿ îíóí Àøøóðáaíèïàë ýèë êèòàáÿëÿðè òîïëàéûá îíëàðûí öçö-
òÿñèð äàèðÿñèíÿ ñàëìûø íö êþ÷öðìÿê ùàããûíäà ÿìð âåðèð. Îí ìèíëÿðëÿ
îëäóüó þëêÿëÿðè õÿðè-
òÿäÿ ìöÿééÿí åäèí.
Àçÿðáàéúàí—Àñ -
ñóð ìÿäÿíèééÿòëÿð-
àðàñû ÿëàãÿëÿðè íåúÿ
èíêèøàô åòìèøäè?
5. Àøøóðáaíèïàë îâäà 6. Àññóð ìèõè
(ãÿäèì òÿñâèð) éàçûñû
42
êèòàáÿíèí öçö êþ÷öðöëÿðÿê Àøøóðáaíèïàëûí ñàðàéû-
íà ýÿòèðèëèð. Íÿòèúÿäÿ, äöíéàíûí ÿí ãÿäèì êèòàáõà-
íàëàðûíäàí îëàí Íèíåâà êèòàáõàíàñû («Àøøóð-
áaíèïàëûí êèòàáõàíàñû») éàðàíûð. Áóðàäà Àññóð
âÿ Áàáèë ÿñàòèðëÿðè, äàñòàíëàð, ñàëíàìÿëÿð, ìöõ-
òÿëèô åëì ñàùÿëÿðèíÿ àèä êèòàáëàð òîïëàíìûøäûð.
Àññóð äþâëÿòèíèí ñöãóòó. Àññóð äþâëÿòèíÿ
ãàðøû Ìèäèéà—Áàáèë èòòèôàãû éàðàíäû. Ìàííà Àññóð äþâëÿòèíèí
èíêèøàôû âÿ òÿíÿççö-
Àññóð äþâëÿòèíÿ ùÿðáè éàðäûì åòñÿ äÿ, å.ÿ. 612-úè ëö äþâðëÿðèíè ìöãà-
èëäÿ «Àñëàíëàð éóâàñû» Íèíåâà ìöòòÿôèãëÿð òÿðÿ- éèñÿ åäèí.
ôèíäÿí èøüàë åäèëÿðÿê äàüûäûëäû. ßçÿìÿòëè ùþêì-
äàð ñàðàéûíà îä âóðóëäó. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ñîíóíúó
Àññóð ùþêìäàðû ÿñèð äöøìÿìÿê ö÷öí þçöíö îäà
àòìûøäû. Å.ÿ. 605-úè èëäÿ Àññóð äþâëÿòè ñöãóò åòäè.
Îíóí òîðïàãëàðû Ìèäèéà âÿ Áàáèë àðàñûíäà áþëöø-
äöðöëäö.
* Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñðëÿð Àññóð Þí Àñèéàíûí ÿí ãöäðÿòëè äþâëÿòè îëäó.
* Å.ÿ. ÂÛÛÛ—ÂÛÛ ÿñðëÿð Àññóð äþâëÿòè Áàáèëè, Ñóðèéàíû, Ôÿëÿñòèíè
èøüàë åòäè.
* Å.ÿ. 612-úè èë Íèíåâà Ìèäèéà âÿ Áàáèë ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí
òóòóëäó.
* Å.ÿ. 605-úè èë Àññóð äþâëÿòè ñöãóò åòäè.
1. Àññóð äþâëÿòè ùàðàäà éàðàíäû?

2. Àññóðëàð ùàíñû äþâëÿòëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åòäèëÿð?
3. Àññóðëàðûí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?
4. «Àøøóðáaíèïàë êèòàáõàíàñû» íåúÿ éàðàíäû?
5. Íèíåâà – «Àñëàíëàð éóâàñû» íå÷ÿíúè èëäÿ âÿ êèìëÿð
òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëäû?
«Àñëàíëàð éóâàñû» àäëàíäûðûëàí øÿùÿð ùàããûíäà ìÿòí

òÿðòèá åäèí.
43
9. ÌÈÄÈÉÀ ÄÞÂËßÒÈ
Ìèäèéà, «Àâåñòà», Êèàêñàð, Àñòèàã
Äþâëÿòèí éàðàíìàñû.
Å.ÿ. ÛÕ ÿñðèí ñîíó –
ÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Ìè-
äèéà ìöàñèð Èðàíûí ìÿð-
êÿçèíäÿ éåðëÿøÿí õûðäà
âèëàéÿòëÿðäÿí èáàðÿò ÿðà-
çè èäè. Âèëàéÿòëÿðè úàíè-
øèíëÿð èäàðÿ åäèðäèëÿð.
Áó âèëàéÿòëÿð Àññóð
äþâëÿòèíÿ òàáå èäè.
Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðäÿ Äå-
éîê àäëû úàíèøèí Ìèäèéà
Ìèäèéà äþâëÿòèíèí èëêèí ÿðàçèñè
Èøüàë åäèëìèø ÿðàçèëÿð
âèëàéÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðèá
Âàññàë ÿðàçèëÿð âàùèä äþâëÿò éàðàòäû âÿ
Òàéôà àäëàðû
Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð ùàêèì ñöëàëÿíèí ÿñàñûíû
Øÿùÿðëÿð
ãîéäó. Î, Åêáàòàí (Ùÿ-
Midiya äþâëÿòè (å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ÛÛ éàðûñû — ìÿäàí) øÿùÿðèíè ñàëäû-
å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí îðòàëàðû) ðàðàã Ìèäèéà äþâëÿòèíèí
ïàéòàõòû åëàí åòäè.
Å.ÿ. 672-úè èëäÿ, ùþêìäàð Êàøòàðèòèíèí äþâ-
ðöíäÿ Ìèäèéà Àññóð äþâëÿòèíèí òàáåëèéèíäÿí
Ìèäèéà äþâëÿòè- ÷ûõäû.
íèí éàðàíìàñû âÿ Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Àññóð äþâëÿòè èëÿ
èäàðÿ åäèëìÿñè ãàé- Ìèäèéà àðàñûíäà éåíèäÿí òîããóøìà îëäó. ßââÿë
äàëàðûíû òÿñâèð åäèí.
ìèäèéàëûëàðëà äîñòëóã åäÿí êèììåð, èñêèò âÿ ñàê
Ìèäèéà—Àññóð ìö-
íàñèáÿòëÿðèíè øÿðù
åäèí.
1. Àññóð ðåëéåôëÿðèíäÿ ìèäèéàëûëàðûí òÿñâèðè
44
òàéôàëàðû áó äþéöøäÿ àññóð-
ëàðà êþìÿê åòäèëÿð. Ìèäèéà
ìÿüëóá îëäó âÿ áóðàäà èñ-
êèòëÿð àüàëûã åòìÿéÿ áàøëà-
äû.
Ìèäèéàíûí èøüàëëàðû. Äå-
éîêóí íÿâÿñè Êèàêñàð Ìè-
äèéàäà èñêèò àüàëûüûíà ñîí
ãîéäó. Êèàêñàð ùÿðáè èñëàùàò
êå÷èðäè. Ìèäèéà îðäóñóíó
éåíèäÿí ãóðäó, îíó íèçÿ÷è
âÿ îõ÷ó äÿñòÿëÿðèíÿ áþëäö.
Ñöâàðèëÿðè (àòëûëàðû) ïèéà-
äàëàðäàí àéûðäû. Ýöúëö íè-
çàìè îðäó éàðàòäû. Áóíäàí 2. Ìèäèéàëûëàð äþéöøäÿ
ñîíðà Ìèäèéà ýåíèø èøüàëëàðà áàøëàäû.
Êèàêñàðûí äþâðöíäÿ Ìèäèéàíûí ÿðàçèñè ÷îõ
ýåíèøëÿíäè. Êèàêñàð Àññóð äþâëÿòèíÿ ãàðøû Áàáèëëÿ
èòòèôàãà ýèðäè. Ñöãóò åòìèø Àññóð äþâëÿòèíèí òîð-
ïàãëàðû Ìèäèéà âÿ Áàáèë àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Êèàêñàðû òàðèõè
øÿõñèééÿò êèìè äÿ-
Áóíäàí ñîíðà Ìèäèéà Ìàííà âÿ Óðàðòóíó äà
éÿðëÿíäèðèí.
èøüàë åòäè.
Áåëÿëèêëÿ, Êèàêñàð Ìèäèéàíû Þí Àñèéàíûí ãöä-
ðÿòëè äþâëÿòèíÿ ÷åâèðäè.
Ìèäèéàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. Ìèäèéàäà ÿùà-
ëèíèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã
èäè. Äóëóñ÷óëóã, òîõóúóëóã, ìåòàëèøëÿìÿ ÿñàñ ñÿ-
íÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè èäè. Äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿí äÿ-
ìèð, ãóðüóøóí, ãûçûë âÿ ñ. ìåòàëëàðûí ÷ûõàðûëìàñû
ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí äàùà äà ýåíèø éàéûëìàñûíà
ñÿáÿá îëìóøäó. Þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ íåôò äÿ
÷ûõàðûëûðäû. «Ìèäèéà éàüû» àäëàíàí
íåôòäÿí, ÿñàñÿí, ùÿðáè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Íåôòëè ïàð÷àíû îõëàðà
áàüëàéûá îä âóðàðàã äöøìÿí öçÿðèíÿ âÿ
éàíüûí òþðÿòìÿê ö÷öí åâëÿðèí äàìûíà
àòûðäûëàð.
Ìèäèéàäà äàõèëè âÿçèééÿòèí ïèñëÿø-
ìÿñè. Êèàêñàðäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ 3. Åêáàòàíäàêû ãàçûíòûëàð
îíóí îüëó Àñòèàã (å.ÿ.585—550-úè çàìàíû òàïûëìûø ãûçûë ðèòîí
45
èëëÿð) ýÿëäè. Àñòèàãûí äþâðöíäÿ Ìèäèéà
çàäÿýàíëàðûíûí ùöãóãëàðû ìÿùäóäëàø-
äûðûëäû. Áó, ÿéàíëàðûí ùþêìäàðà îëàí
ðÿüáÿòèíè âÿ ñÿäàãÿòèíè çÿèôëÿòäè. Ìè-
äèéà ñàðàéûíäàêû ôàðñìåéèëëè ãöââÿëÿð
éàðàíìûø øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ôÿ-
àëëàøäûëàð.
Áåëÿëèêëÿ, Ìèäèéàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè
âÿçèééÿòè ÷îõ ìöðÿêêÿáëÿøäè.
Ìèäèéàíûí ñöãóòó. Ãÿäèì éóíàí
òàðèõ÷èñè Ùåðîäîò éàçûðäû êè, Àñòèàã
ùàêèìèééÿòèíè èòèðìÿêäÿí ÷îõ ãîð-
õóðäó. Î, áèð éóõó ýþðìöøäö. Éó-
õóéîçàíëàð äåìèøäèëÿð êè, ãûçûíäàí
îëàí íÿâÿñè áþéöéöá îíó òàõòäàí ñà-
ëàúàãäûð. Àñòèàãûí ãûçû ôàðñ âèëàéÿòè-
4. Àñòèàã íÿâÿñè áàëàúà íèí ùàêèìè ßùÿìÿíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí
ÛÛ Êèð èëÿ Û Êàìáèçëÿ åâëÿíìèøäè.
Àñòèàã éóõóñóíóí ýåð÷ÿê îëìàñû-
íûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí íÿâÿñè ÛÛ Êè-
ðèí þëäöðöëìÿñè áàðÿäÿ ýèçëè ýþñòÿðèø
âåðèð. Ëàêèí ýöâÿíäèéè àäàìëàð îíóí
Ìèäèéà ìÿäÿíèééÿòè âÿ ìèäè-
éàëûëàðûí äèíè ùàããûíäà ìÿòí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðìèðëÿð, óøàã
òÿðòèá åäèí. ñàü ãàëûð âÿ áþéöéöá áàáàñûíà ãàðøû
÷ûõûð. Àñòèàãûí ñàðàéûíäàêû ôàðñìå-
éèëëè ãöââÿëÿð äÿ ÛÛ Êèðèí ùàêèìèééÿòÿ
ýÿëìÿñèíÿ ÷àëûøûðäûëàð. ÛÛ Êèð áàáàñû
Àñòèàãà ãàðøû 3 èë ìöáàðèçÿ àïàðäû. Î,
å.ÿ. 550-úè èëäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûá Åêáàòàí
øÿùÿðèíè òóòäó. Áåëÿëèêëÿ, Ìèäèéà äþâ-
ëÿòè ñöãóò åòäè. ÛÛ Êèð Ìèäèéà òîðïàã-
ëàðûíû ÿëÿ êå÷èðèá, ßùÿìÿíèëÿð ñöëàëÿ-
ñèíèí ÿñàñûíû ãîéäó.
Ìèäèéà ìÿäÿíèééÿòè. Ãÿäèì éàçûëû
ìÿíáÿëÿð âÿ ÿôñàíÿëÿð Ìèäèéà òàðèõè-
íèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèé-
éÿòÿ ìàëèêäèð.
Ìèäèéàäà ìåìàðëûã èíêèøàô åòìèø-
äè. Ñóç ñàðàéëàðû, Åêáàòàíû ÿùàòÿ åäÿí
5. «Àâåñòà»äàí íöìóíÿ éåääè úÿðýÿ äèâàðëàð, ãûðìûçû êÿðïèú-
46
äÿí òèêèëìèø ùþêìäàð ñàðàéû ýþçÿë ìåìàðëûã
íöìóíÿëÿðèäèð.
Äèí. Àñòèàãûí äþâðöíäÿ çÿðäöøòèëèê Ìèäèéàäà
ðÿñìè äþâëÿò äèíè èäè.
Çÿðäöøòèëèê å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð.
Ìöãÿääÿñ êèòàáû «Àâåñòà»äûð. Çÿðäöøò òÿëèìèíÿ
ýþðÿ, õåéèð (Ùþðìöçä) èëÿ øÿð (ßùðèìÿí), ùÿ-
ãèãÿò èëÿ éàëàí àðàñûíäà ìöáàðèçÿ ýåäèð. Áó
ìöáàðèçÿäÿ õåéèð øÿðÿ, ùÿãèãÿò éàëàíà ãàëèá
ýÿëèð. Çÿðäöøòèëèêäÿ áàø èëàùè ãöââÿ Ùþðìöçääöð.
Ùþðìöçäö îä òÿìñèë åäèð. Îíà ýþðÿ äÿ Çÿðäöøò
äèíèíÿ èíàíàíëàð îäó ìöãÿääÿñ ñàéûð, îíà ñèòàéèø
åäèðäèëÿð.
* Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíó Äåéîê Ìèäèéàäà äþâëÿò éàðàòäû.
* Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñð Çÿðäöøòèëèê ìåéäàíà ýÿëäè.

* Å.ÿ. 672-úè èë Ìèäèéà òàéôàëàðû àññóðëàðûí èøüàëûíäàí õèëàñ
îëäóëàð.
* Å.ÿ. 550-úè èë ÛÛ Êèð Åêáàòàí øÿùÿðèíè òóòäó. Ìèäèéà äþâ-
ëÿòè ñöãóò åòäè.
1. Ìèäèéà äþâëÿòè ùàðàäà éåðëÿøèðäè?

2. Ìèäèéàäà âàùèä äþâëÿò éàðàíìàñûíà êèì âÿ íÿ âàõò
òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèøäè?
3. Ìèäèéàëûëàð Àññóð ÿñàðÿòèíäÿí íåúÿ õèëàñ îëäóëàð?
4. Ìèäèéàäà íèçàìè îðäó íåúÿ éàðàíäû?
5. Ìèäèéàíûí ñîíóíúó ùþêìäàðû êèì èäè?
6. Çÿðäöøò òÿëèìèíèí ìàùèééÿòèíè èçàù åäèí.
Ãöäðÿòëè Àññóð âÿ Ìèäèéà èìïåðèéàëàðûíûí äàüûäûëìàñûíûí

îõøàð ñÿáÿáëÿðèíè àðàøäûðûí.
47
10. ßÙßÌßÍÈËßÐ ÄÞÂËßÒÈ
ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû, ÛÛ Êèð, ÛÛ Êàìáèç, Ãàóìàòà, Û Äàðà,

ñàòðàï, äàðèê
Èðàí éàéëàñûíûí ãÿäèì ÿùàëèñè. Ãÿäèì Èðàí

éàéëàñûíäà éàøàéàí ÿùàëèíèí òÿðêèáè ìöõòÿëèô õàëã-
ëàðäàí èáàðÿò èäè. Áó éåðëÿðèí ÿí ãÿäèì ñàêèíëÿðè
åëàìëàð èäèëÿð. ×îõ ñîíðàëàð áó ÿðàçèéÿ àðè òàé-
ôàëàðû ýÿëìèøëÿð. ßââÿëëÿð àðèëÿð Øÿðãè Àâðîïà
÷þëëÿðèíäÿ éàøàìûø âÿ ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëìóø-
Èðàí éàéëàñûíûí ëàð. Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí àõûðëàðûíäà àðè òàéôàëàðû-
ÿùàëèñèíèí òÿðêèáèíè
âÿ ùÿéàò òÿðçèíè òÿñ-
íûí áèð ùèññÿñè Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãÿðá ñàùèëëÿðè èëÿ
âèð åäèí. Ãàôãàçäàí, äèýÿð ùèññÿñè Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí êå÷èá
èíäèêè Èðàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøëàð. Ýÿëìÿ
àðèëÿð òÿäðèúÿí éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàðûøìûø âÿ éåðëè
ÿùàëè îíëàðûí äèëèíè ãÿáóë åòìèøäèð. Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñ-
ðèí 2-úè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã Ãÿðáè Èðàíäà èðàí-
äèëëè òàéôàëàð öñòöíëöê òÿøêèë åòìèøäèð.
ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû. ÛÛ Êèðèí
èøüàëëàðû. ßùÿìÿíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí ÛÛ Êèð þç
áàáàñû Ìèäèéà ùþêìäàðû Àñòèàãû òàõòäàí ñàëûá
ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäèêäÿí ñîíðà þçöíö Ìèäèéà
øàùû åëàí åòäè. Åêáàòàí øÿùÿðè ßùÿìÿíè äþâëÿòè-
íèí ìÿðêÿçè îëäó.
ÛÛ Êèðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ßùÿìÿíèëÿð
Ìèäèéàíûí áöòöí ÿðàçèëÿðèíè, Êè÷èê Àñèéàäà Ëè-
äèéàíû òóòäóëàð. Ìèñèðÿ ãÿäÿð áöòöí þëêÿëÿð ßùÿ-
ìÿíèëÿðÿ òàáå åäèëäè. Þç óüóðëàðûíäàí ðóùëàíàí
1. ÛÛ Êèð ÛÛ Êèð ìàññàýåò òàéôàëàðûíà ãàðøû äà éöðöø åòäè.
Éóíàí òàðèõ÷èñè Ùåðîäîò ìàññàýåòëÿð ùàããûíäà
éàçûð êè, ìàññàýåòëÿð ÷îõñàéëû âÿ úÿñóð õàëãäûð. Îí-
ëàð Àðàêñ (Àðàç) ÷àéû ÿòðàôûíäà éàøàéûðëàð. ÛÛ Êèðèí
éöðöøö ÿðÿôÿñèíäÿ ìàññàýåò òàéôàëàðûíà Òîìðèñ
àäëû úÿñóð áèð ãàäûí áàø÷ûëûã åäèðäè. Ìàññàýåòëÿð-
ëÿ äþéöøäÿ î çàìàíàäÿê ìÿüëóáåäèëìÿç ñàéûëàí
ÛÛ Êèðè òàðèõè øÿõ-
ñèééÿò êèìè äÿéÿð- ÛÛ Êèð ìÿüëóá åäèëÿðÿê þëäöðöëäö.
ëÿíäèðèí. ÛÛ Êàìáèçèí Ìèñèðè èøüàë åòìÿñè. ÛÛ Êèðèí þëö-
ìöíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí îüëó ÛÛ Êàìáèç
áþéöê îðäó èëÿ Ìèñèðÿ ùÿðÿêÿò åòäè. Î, å.ÿ. 525-úè
48
èëäÿ ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ ãàëèá ýÿëÿðÿê Ìèñèðè þçöíÿ
òàáå åòäè. Ìèñèð êàùèíëÿðè ÛÛ Êàìáèçè ôèðîí åëàí
åòäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, áó éöðöøäÿí ñîíðà ßùÿìÿíèëÿð
èìïåðèéàñû Ìèñèðäÿí Ùèíäèñòàíà, Èðàí êþðôÿçè âÿ
Ùèíä îêåàíûíäàí Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíà ãÿäÿð
÷îõ ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèðäè.
ÛÛ Êàìáèç Ìèñèðäÿ îëàðêÿí å.ÿ. 522-úè èëäÿ ìè-
äèéàëû ìàã* Ãàóìàòà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíäÿ ùà-
êèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäè. Áó õÿáÿðè åøèäÿí ÛÛ Êàìáèç
Ìèñèðäÿí ãàéûäàðêÿí éîëäà ìöÿììàëû øÿêèëäÿ âÿ- 2. Û Äàðà
ôàò åòäè. Ãàóìàòà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿð-
êèáèíÿ äàõèë îëàí áöòöí õàëãëàðû 3 èë ìöääÿòèíÿ
âåðýè âÿ ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðäÿí àçàä åòäè.
Îíóí éåääè àéëûã ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ þëêÿäÿ
ùå÷ áèð öñéàí áàø âåðìÿäè. Ëàêèí Ãàóìàòà ñóè- ßùÿìÿíè äþâëÿòèí-
ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöëäö âÿ ùàêèìèééÿòÿ Û Äà- äÿ ÛÛ Êàìáèç äþâ-
ðöíäÿ áàø âåðÿí
ðà ýÿëäè. Û Äàðà èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèá, äþâëÿòè
ùàäèñÿëÿðè øÿðù åäèí.
ñàòðàïëûã (úàíèøèíëèê) àäëàíàí âåðýè äàèðÿëÿðèíÿ
áþëäö. Áó äàèðÿëÿðèí áàø÷ûñû ñàòðàï àäëàíûðäû.
Ñàòðàïëûãëàð ïàäøàùûí îðäóñóíà äþéöø÷ö äÿñòÿ-
ëÿðè, áþéöê òèêèíòèëÿð ö÷öí èø÷è ãöââÿñè âåðìÿëè èäè.
3. Û Äàðàíûí ñÿðäàáÿñè
* Ìàã – êàùèí
49
ßÙßÌßÍÈËßÐ ÄÞÂËßÒÈ
Âàäèëÿð
Ïàéòàõò
øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Û Äàðà ýöúëö îðäó âÿ èìïåðèéà ö÷öí
âàùèä ïóë ñèñòåìè éàðàòäû. Ïóëëàð ãûçûë âÿ
ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí òàðè-
ýöìöøäÿí êÿñèëèðäè. Ãûçûë ïóëëàð Äàðàíûí
õèíäÿ Û Äàðàíûí ðîëóíó ìöÿé- øÿðÿôèíÿ «äàðèê» àäëàíûðäû.
éÿí åäèí. Û Äàðà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ÿðàçè-
ñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí ãóðóäà âÿ äÿ-
íèçäÿ ìöùàðèáÿëÿð àïàðûðäû. Îíóí òàáå
åòäèéè þëêÿëÿð òàëàí îëóíóð, õÿçèíÿéÿ
ñàéñûç-ùåñàáñûç ñÿðâÿò ýÿòèðèëèðäè.
ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ÛÛÛ Äàðàíûí
ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Ìàêåäîíèéàëû
Èñêÿíäÿðèí Øÿðãÿ éöðöøö íÿòèúÿñèíäÿ
4. Û Äàðà äþâðöíäÿ êÿñèëÿí å.ÿ. 330-úó èëäÿ ñöãóò åòäè.
ãûçûë ïóë — äàðèê
* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí Àðè òàéôàëàðû èíäèêè Èðàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóí-
ñîíëàðû ëàøäû.
* Å.ÿ. 550-úè èë ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè éàðàíäû.
* Å.ÿ. 525-úè èë ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè Ìèñèðè þçöíÿ òàáå åòäè.
Ìèäèéàëû ìàã Ãàóìàòà ÛÛ Êàìáèçèí Ìèñèðäÿ îë-
* Å.ÿ. 522-úè èë
ìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿ-
òèíäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäè.
* Å.ÿ. 330-úó èë ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè.
1. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè íåúÿ éàðàíäû?

2. ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ùàíñû ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè? Õÿ-
ðèòÿäÿ ìöÿééÿí åäèí.
3. Ãàóìàòà êèì èäè?
4. Û Äàðàíûí èñëàùàòëàðûíûí ìàùèééÿòèíè èçàù åäèí.
5. ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíûí ñöãóòóíó òÿñâèð åäèí.
ßùÿìÿíèëÿðèí èøüàëëàðû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí

ìÿëóìàò òîïëàéûí âÿ òÿãäèìàò åäèí.
52
11. ÏÀÐÔÈÉÀ ÄÞÂËßÒÈ
Ñåëåâêèëÿð, ïàðí, àðøàêèëÿð, II Ìèòðèäàò, Êðàññ, Ïàðôèéà âÿ
Èïÿê éîëó
Äþâëÿòèí éàðàíìàñû. Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí ÿñà-

ñûíû ïàðí ãÿáèëÿëÿðè ãîéìóøäóð. Áó ãÿáèëÿëÿð èëê
çàìàíëàð Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ Àìóäÿðéà ÷àéû àðà-
Ïàðí ãÿáèëÿëÿðè-
ñûíäàêû ÷þëëÿðäÿ êþ÷ÿðè ùÿéàò ñöðöðäöëÿð. Îíëàð, íèí ùÿéàò òÿðçèíè
ÿñàñÿí, ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëóð âÿ úèíñ àòëàð âÿ ìÿøüóëèééÿòèíè
ñàõëàéûðäûëàð. Ñîíðàëàð èñÿ îòóðàã ùÿéàòà êå÷ìèø, òÿñâèð åäèí.
ÿêèí÷èëèê âÿ öçöì÷öëöêëÿ ìÿøüóë îëìóøëàð.
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà
ñÿðêÿðäÿëÿðè îíóí éàðàòäûüû èìïåðèéàíû þç àðàëà-
ðûíäà áþëöøäöðäöëÿð. Ñåëåâê àäëû ñÿðêÿðäÿ Ñóðè-
éà âÿ Áàáèëè ÿëÿ êå÷èðäè. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ î,
ùàêèìèééÿòèíè ÷îõ ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ éàéäû. Ëàêèí
÷îõ ÷ÿêìÿäè êè, Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòè çÿèôëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ äþâëÿòèí øÿðã âèëà-
éÿòëÿðèíäÿ èêè ìöñòÿãèë äþâëÿò éàðàíäû. Áóíëàð-
äàí áèðè Ïàðôèéà, èêèíúèñè èñÿ Éóíàí—Áàêòðèéà
äþâëÿòè èäè.
Å.ÿ. 247-úè èëäÿ ïàðí òàéôàñûíûí áàø÷ûñû Àðøàê
þçöíö ïàäøàù åëàí åòäè âÿ Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí
ÿñàñûíû ãîéäó. Àðøàê áÿçè ÿòðàô ÿðàçèëÿðè þç éàðàíäûüû òàðèõè øÿ-
ðàèòè øÿðù åäèí.
äþâëÿòèíÿ áèðëÿøäèðäè. Ïàðôèéà äþâëÿòè òàðèõè ÿäÿ-
áèééàòäà áÿçÿí Àðøàêûí øÿðÿôèíÿ Àðøàêèëÿð äþâëÿ-
òè äÿ àäëàíûð. Àðøàêèëÿð ñöëàëÿñèíèí íöìàéÿíäÿñè
Û Ìèòðèäàò Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèá Ãÿðáÿ äîüðó ýåíèø ÿðàçèëÿðè èøüàë
åòäè.
Ïàðôèéà—Ðîìà ìöíàñèáÿòëÿðè. Ïàðôèéà ÛÛ Ìèò-
ðèäàòûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ äàùà äà ãöââÿòëÿí-
äè. ÛÛ Ìèòðèäàò «øàùëàð øàùû», «áþéöê» òèòóëëàðûíû
ãÿáóë åòìèøäè. Ïàðôèéà þç ÿðàçèñèíè Ãÿðá èñòèãà- 1. II Ìèòðèäàò
ìÿòèíäÿ ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Áó çà-
ìàí Ðîìà èìïåðèéàñû äà ÿðàçèñèíè Øÿðãÿ äîüðó
ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Îíëàðûí Øÿðãÿ äîüðó
éöðöøëÿðèíÿ Ïàðôèéà ìàíå îëóðäó. Áó ñÿáÿáäÿí Ïàðôèéà âÿ Ðîìà
Ïàðôèéà âÿ Ðîìà äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà òîããóøìà- ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù
ëàð áàø âåðèðäè. åäèí.
53
Õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí
Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí
ùàíñû ìöàñèð þëêÿ-
ëÿðèí ÿðàçèëÿðèíè
ÿùàòÿ åòäèéèíè ìöÿé-
éÿíëÿøäèðèí.
Ïàðôèéà äþâëÿòè å.ÿ. ÛÛÛ—á.å. Û ÿñðäÿ
Ðîìà äþâëÿòè Êðàññûí áàø÷ûëûüû èëÿ Ïàðôèéàéà

ãàðøû áþéöê îðäó ýþíäÿðäè. Å.ÿ. 53-úö èëäÿ Øèìàëè
Ìåñîïîòàìèéàäà ïàðôèéàëûëàð Êðàññû îðäóñó èëÿ
áèðëèêäÿ ìÿùâ åòäèëÿð. Å.ÿ. 38-úè èëäÿ îëàí äþéöø-
äÿ èñÿ ðîìàëûëàð ãÿëÿáÿ ãàçàíäûëàð. 200 èëäÿí ÷îõ
äàâàì åäÿí Ðîìà—Ïàðôèéà ãàðøûäóðìàñûíäà òÿ-
ðÿôëÿðäÿí ùå÷ áèðè ùÿëëåäèúè ãÿëÿáÿ ãàçàíà áèë-
ìÿäè.
Ïàðôèéà äþâëÿòè ìþâúóä îëäóüó áöòöí äþâð
ÿðçèíäÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðè Àòðîïàòåíà
âÿ Àëáàíèéà èëÿ ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëà-
ãÿëÿð ñàõëàìûøäûð. Áó äþâëÿòëÿð Ðîìà èøüàëûíà
Ïàðôèéà äþâëÿòè- ãàðøû Ïàðôèéà èëÿ áèðýÿ ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûëàð.
íèí ñöãóò åòìÿñèíèí
ñÿáÿáëÿðèíè ìöÿé-
Çàìàí êå÷äèêúÿ ÷îõñàéëû ìöùàðèáÿëÿð Ïàðôèéà
éÿí åäèí. äþâëÿòèíè çÿèôëÿäèð, áèð ÷îõ ÿéàëÿò ùàêèìëÿðè
ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ òàáå îëìàã èñòÿìèðäèëÿð.
Îíëàð àðàñûíäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ
ýöúëÿíèðäè.
54
Ïàðôèéà ìÿäÿíèééÿòè. Ïàðôèéà äþâëÿòèíäÿ øÿ-
ùÿð ìÿäÿíèééÿòè, ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò èíêèøàô
åòìèøäè. Áþéöê Èïÿê éîëóíóí öçÿðèíäÿ éåðëÿøÿí
Ïàðôèéà äöíéà òèúàðÿòèíäÿ ìöùöì âàñèòÿ÷è ðîë
îéíàìûøäûð. Ïàðôèéàëûëàð þç ÿðàçèëÿðèíäÿí êå÷ÿí
êàðâàíëàðûí ãîðóíìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèð, ëà-
êèí ×èí òàúèðëÿðèíÿ Ðîìà èëÿ áèðáàøà ÿëàãÿ ñàõ-
ëàìàüà èúàçÿ âåðìèðäèëÿð. Ïàðôèéà ìÿäÿíèééÿòèíÿ
éóíàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ýöúëö òÿñèðè îëìóøäóð.
Áóíó Ïàðôèéà ïóëëàðûíûí öñòöíäÿêè éóíàí éàçû-
ëàðû äà ñöáóò åäèð.
2. Ïàðôèéà ïóëëàðû
(å.ÿ. I ÿñð)
* Å.ÿ. 247-úè èë Ïàðôèéà äþâëÿòè éàðàíäû.

* Å.ÿ. 53-úö èë Øèìàëè Ìåñîïîòàìèéàäà ïàðôèéàëûëàð ðîìàëû
Êðàññû îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ ìÿüëóá åòäèëÿð.
* Å.ÿ. 38-úè èë Ðîìàëûëàð ïàðôèéàëûëàð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ãà-
çàíäûëàð.
1. Ïàðí ãÿáèëÿëÿðèíèí ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèí.

2. Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí éàðàíäûüû òàðèõè øÿðàèòè òÿñâèð åäèí.
3. Ïàðôèéà äþâëÿòèíè íÿ ö÷öí ùÿì äÿ Àðøàêèëÿð äþâëÿòè àä-
ëàíäûðûðäûëàð?
4. Ìèäèéà âÿ Ìåñîïîòàìèéà ÿðàçèñè Ïàðôèéàéà ùàíñû ùþêì-
äàðûí äþâðöíäÿ áèðëÿøäèðèëäè?
5. Ðîìà âÿ Ïàðôèéà àðàñûíäà çèääèééÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè-
íèí ñÿáÿáè íÿ èäè?
6. Å.ÿ. 53-úö èë âÿ å.ÿ. 38-úè èë äþéöøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè íÿ îëäó?
Ïàðôèéà—Ðîìà ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿòí òÿðòèá

åäèí.
55
ÃßÄÈÌ ÒÖÐÊËßÐ.
ÃßÄÈÌ ×ÈÍ Âß ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ
12. ÃßÄÈÌ ÒÖÐÊËßÐ
Îðõîí éàçûñû, âàùÿ äþâëÿòëÿð, Áàêòðèéà, Õàðÿçì, Ìàðýèàíà,

Ñîãäèàíà, Ñïèòàìåí
Ãÿäèì òöðêëÿðèí èëê ìÿñêÿíëÿðè. Òöðêëÿðèí

éàøàäûãëàðû ÿðàçèëÿð øèìàëäà Ñèáèð, úÿíóáäà Ùè-
ìàëàé äàüëàðûíà ÷àòûðäû. Øÿðãäÿ Õèíãàí äàüëà-
ðûíäàí ãÿðáäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ âÿ Óðàë äàüëàðûíà
ãÿäÿð îëàí òîðïàãëàðû ÿùàòÿ åäèðäè. Áó òîðïàãëàð
Ãÿäèì òöðêëÿðèí Áþéöê Òöðêöñòàí àäëàíûðäû. Çàìàí êå÷äèêúÿ
èëê ìÿñêÿíëÿðèíè âÿ òöðêëÿð äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðäÿ ìÿñêÿí ñàëìûøëàð.
ùÿéàò òÿðçèíè òÿñâèð Òöðê òàéôàëàðû îëàí ùóíëàð øÿðãÿ âÿ úÿíóáà êþ÷
åäèí.
åòìèø, Óðàë âÿ Âîëãà ÷àéëàðûíû êå÷ÿðÿê ãÿðáÿ éàéûë-
ìûøëàð. Îíëàðûí áèð ùèññÿñè Øèìàëè Ãàôãàçà, áèð
ùèññÿñè èñÿ Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíÿ ýÿëìèøäèð. Øè-
ìàëè Ãàôãàçà ýÿëÿí òöðêëÿðèí áèð ãèñìè Äÿðáÿíä
êå÷èäèíè êå÷ÿðÿê, Àçÿðáàéúàí âÿ Þí Àñèéàäà
éåðëè òöðê òàéôàëàðû èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûøëàð.
Ãÿäèì òöðêëÿðèí êþ÷ éîëëàðû
56
Òöðêëÿðèí ÿí ãÿäèì òàðèõè àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð
íÿòèúÿñèíäÿ òàïûëàí ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿ-
ëÿðè ÿñàñûíäà þéðÿíèëìèøäèð. Þçáÿêèñòàí âÿ Òöðê-
ìÿíèñòàí ðåñïóáëèêàëàðû ÿðàçèñèíäÿ Äàø âÿ Òóíú
äþâðöíÿ àèä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð.
Áóíëàðäàí áèðè Íàìàçãàí éàøàéûø éåðèäèð.
Ñèáèðèí úÿíóáóíäà âÿ Ãàçàõûñòàí ÷þëëÿðèíäÿ
ãÿäèì òöðê òàéôàëàðûíà ìÿõñóñ êóðãàíëàð, òîð-
ïàã ãÿáèðëÿðè þéðÿíèëìèøäèð.
Èññûê ýþëö éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí Åñèêäÿ çÿíýèí
òàïûíòûëàðà ìàëèê êóðãàí à÷ûëìûøäûð. Áóðàäàí Â ÿñðÿ
àèä 23 ùÿðôäÿí èáàðÿò Îðõîí éàçûñû òàïûëìûøäûð.
Òöðê òàéôàëàðûíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà ìàë-
äàðëûã ÿñàñ éåð òóòóðäó. Îòëàã ñàùÿëÿðè ÿëÿ êå÷èð-
ìÿê âÿ éàäåëëè áàñãûíëàðûíäàí ãîðóíìàã ö÷öí
òöðê òàéôàëàðû éåíè òîðïàãëàðà êþ÷ åäèðäèëÿð.
Îíëàð àèëÿ âÿ éà òîïëóì ùàëûíäà þç éàøàéûø ìÿñ- 1. Îðõîí ÿëèôáàñû
êÿíëÿðèíè äÿéèøèð, êþ÷äöêëÿðè òîðïàãëàðäà ùàêèì èëÿ éàçûëìûø êèòàáÿ
îëóðäóëàð.
Âàùÿ* äþâëÿòëÿðè. ßùÿìÿíè èìïåðèéàñûíûí
ìþâúóä îëäóüó çàìàíëàðäà Ìÿðêÿçè Àñèéàäà áó
Âàùÿ äþâëÿòëÿðèíèí
éåðëÿøäèéè ÿðàçèëÿðè
ìöàñèð äþâðöí õÿðè-
òÿñèíäÿ ýþñòÿðèí.
Âàùÿ äþâëÿòëÿðè
* Âàùÿ – ñÿùðàäà âÿ éà ÷þëäÿ ñóéó âÿ éàøûëëûüû îëàí ñàùÿ
57
èìïåðèéàíûí Áàêòðèéà, Ïàðôèéà, Õàðÿçì, Ìàðýèà-
íà âÿ Ñîãäèàíà êèìè ñàòðàïëûãëàðû âàð èäè.
Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñ-
êÿíäÿðèí Øÿðãÿ éöðöøö íÿòèúÿñèíäÿ ßùÿìÿíèëÿð
èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè. ßùÿìÿíèëÿðèí ùàêèìèééÿòè
àëòûíäà îëàí þëêÿëÿð, î úöìëÿäÿí Ìÿðêÿçè Àñèéà
þëêÿëÿðè ìöñòÿãèëëèê ãàçàíäûëàð. Áó äþâëÿòëÿðäÿí
áèðè äÿ Õàðÿçì èäè.
Õàðÿçì ùþêìäàðû îüëóíóí áàø÷ûëûüû èëÿ Ìà-
êåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí éàíûíà åë÷èëÿð ýþíäÿðìèø
âÿ îíà ìöòòÿôèã îëìàüû òÿêëèô åòìèøäè. Ëàêèí
áóíà áàõìàéàðàã, Èñêÿíäÿð Ñÿìÿðãÿíäè òóòìóø
âÿ Ñûðäÿðéà ÷àéû òÿðÿôäÿ èñòåùêàìëàð òèêäèðìèø-
äè. Áó äþâðäÿ áàêòðèéàëûëàð âÿ ñîãäèàíàëûëàð äà
Èñêÿíäÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Ñàê òàé-
ôàëàðû Ñûðäÿðéà ÷àéûíûí ñàü ñàùèëè áîéóíúà òîïëà-
øàðàã Èñêÿíäÿðëÿ äþéöøÿ ùàçûðëàøûðäûëàð. Èñêÿíäÿð
áó òÿùëöêÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ñàêëàðà ãàð-
øû éöðöøÿ ÷ûõäû.
Ãÿäèì òöðêëÿðÿ ìÿõñóñ Ñîãäèàíàda ñÿðêÿðäÿ
Ñïèòàìåíèí ÷àüûðûøû èëÿ éåðëè ÿùàëè éàäåëëèëÿðÿ
ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëõäû. Èñêÿíäÿð áèð íå÷ÿ äþéöø-
äÿ ãàëèá ýÿëñÿ äÿ, õàëãûí ìöáàðèçÿ ÿçìèíè ãûðà
Ìÿðêÿçè Àñèéà áèëìÿäè. Ñïèòàìåí äþéöø ìåéäàíûíäà ùÿëàê îëäó,
õàëãëàðûíûí Ìàêå- ëàêèí äöøìÿíÿ áîéóí ÿéìÿäè. Î, ÿñë õàëã ãÿùðÿ-
äîíèéàëû Èñêÿíäÿðÿ ìàíû êèìè éàääàøëàðäà ãàëäû.
ãàðøû ìöáàðèçÿñèíè Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí éàðàòäûüû áþéöê
òÿñâèð åäèí. èìïåðèéà îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà ñÿðêÿðäÿëÿðè
àðàñûíäà áþëöíäö. Ìÿðêÿçè Àñèéà Ñåëåâêèí éà-
ðàòäûüû äþâëÿòèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëäó. Ñåëåâêèëÿð
áó ÿðàçèëÿðäÿ ÷îõëó øÿùÿðëÿð ñàëäûëàð. Øÿùÿðëÿðèí
ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñè éåðëè ñàêèíëÿðäÿí, áèð ùèñ-
ñÿñè èñÿ éóíàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Ëàêèí áàøãà
èìïåðèéàëàð êèìè, Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòè äÿ ïàð÷à-
ëàíäû. Áàêòðèéà âÿ Ïàðôèéà Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòèí-
Ìÿðêÿçè Àñèéà äÿí àéðûëäû.
õàëãëàðûíûí ãîíøó Ìÿäÿíèééÿò. Ãÿäèì òöðêëÿðèí éàøàäûüû ÿðàçè-
õàëãëàðëà èãòèñàäè
ëÿðäÿ àïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð ÿùàëèíèí çÿíýèí
ÿëàãÿëÿðèíè øÿðù åäèí.
øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó àøêàðà ÷û-
õàðìûøäûð. Äóëóñ÷óëóã, ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíäÿ
58
à) á)
óüóðëàð ãàçàíûëìûøäûð. Ìÿáÿä áèíàëàðû âÿ áöðúëö

ãàëà äèâàðëàðûíûí èíøà õöñóñèééÿòëÿðè ýþñòÿðèð
êè, áóðàäà, ùÿì äÿ ìåìàðëûã éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ
èíêèøàô åòìèøäèð.
Ìÿðêÿçè Àñèéà õàëãëàðûíûí ìÿäÿíèééÿòèíÿ
Èðàí, Ùèíäèñòàí, ÿí ÷îõ äà éóíàí ìÿäÿíèééÿòè-
íèí òÿñèðè îëìóøäóð. Áóðàäàí òàïûëìûø ïóëëàðûí
àðõà òÿðÿôèíäÿ éóíàí òàíðûëàðûíûí (Çåâñèí, Ïî- ú)
ñåéäîíóí) âÿ ãÿùðÿìàí Ùåðàêëûí òÿñâèðëÿðè âàð- 2. Éóíàí Áàêòðè-
äûð. éàäà ùàçûðëàíìûø
ãûçûë ìÿìóëàòëàð:
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà éàøàéàí ãÿäèì ÿùàëè çÿðäöø-
à) ñàíúàã;
òèëèê äèíèíÿ ñèòàéèø åòìèø âÿ îíëàð Ýöíÿøè, Àéû âÿ
á) ãîëáàã âÿ
îäó ìöãÿääÿñ ñàéìûøëàð. ú) ìþùöðëö öçöê
3. Äÿôí õàë÷àñû 4. Òàíðû ãàðøûñûíäà äàéàíàí àòëû

(Ïàçûðûã, å.ÿ V ÿñð) (Êå÷ÿ õàë÷à. Ïàçûðûã, å.ÿ. IV–III ÿñðëÿð)
59
* Å.ÿ. ÂÛ–Â ÿñðëÿð Ìÿðêÿçè Àñèéà ßùÿìÿíèëÿðèí ùöúóìëàðûíà
ìÿðóç ãàëäû.
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà Áàêòðèéà, Ïàðôèéà, Õà-
* Å.ÿ. ÂÛ–ÛÂ ÿñðëÿð
ðÿçì, Ìàðýèàíà âÿ Ñîãäèàíà êèìè âàùÿ äþâ-
ëÿòëÿðè ìþâúóä îëäó.
* Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí 30-úó èë- Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí Øÿðãÿ éöðöøö íÿ-
ëÿðè òèúÿñèíäÿ ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè.
1. Ãÿäèì òöðêëÿðèí éàøàäûüû ÿðàçèëÿðè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

2. Òöðêëÿðèí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè ùàðàäà àøêàð îëóí-
ìóøäóð?
3. Òöðêëÿðèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè íÿ îëìóøäóð?
4. Ìÿðêÿçè Àñèéàäà ùàíñû âàùÿ äþâëÿòëÿðè îëìóøäóð?
5. Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòè íåúÿ éàðàíäû?
6. Ñîãäèàíà âÿ Ìàðýèàíà ùàíñû äþâëÿòèí òÿðêèáèíÿ äàõèë
îëäó?
7. Ìÿðêÿçè Àñèéàäà ÿùàëè ùàíñû äèíÿ ñèòàéèø åäèðäè?
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà éàðàíìûø òöðê äþâëÿòëÿðè ùàããûíäà

ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí ÿëàâÿ ìÿëóìàò òîïëàéûí.
60
13. ÈÑÊÈÒ ÄÞÂËßÒËßÐÈ
Êèììåð, èñêèò, ñàêëàð, Òóãäàììå, Àòåé, Íåàïîë, èñêèò êóð-
ãàíëàðû, èñêèò (ñêèô) ñèëàùëàðû, ÷îõòàíðûëûã
Êèììåð, èñêèò, ñàê òàéôàëàðû. Ãàðà äÿíèçèí
øèìàëûíäà âÿ Êðûì éàðûìàäàñûíäà òöðê ìÿíøÿëè
êèììåð, èñêèò âÿ ñàê òàéôàëàðû éàøàéûðäûëàð.
Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó òàéôàëàð éàøàäûãëà- Èñêèò äþâëÿòèíèí
ðû ÿðàçèëÿðäÿí êþ÷ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàð Úÿíó- ìåéäàíà ýÿëäèéè
áè Ãàôãàçäà âÿ Þí Àñèéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ ÿðàçèíè ìöàñèð õÿ-
ìÿñêóíëàøäûëàð. Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Âàí ðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.
ýþëö èëÿ Óðìèéà ýþëö àðàñûíäàêû ÿðàçèëÿðäÿ
Êèììåð—Èñêèò—Ñàê ïàäøàùëûüû éàðàíäû. Áó
äþâëÿòèí ÿí ãöäðÿòëè ùþêìäàðû Òóãäàììå
îëìóøäóð.
Êèììåð, èñêèò âÿ ñàêëàðûí áèð ãèñìè ãÿäèì
Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûø, áó-
ðàäà éàðàíìûø Ìàííà äþâëÿòè èëÿ èòòèôàã éà-
ðàòìûøäûëàð. Îíëàðûí ýÿëèøè Àññóð äþâëÿòèíèí
áó áþëýÿäÿêè íöôóçóíà áþéöê çÿðáÿ âóðäó.
Ìàííà Àññóð èëÿ èòòèôàãû ïîçäó.
Ìàííà äþâëÿòè êèìè, îíóí ãîíøóëóüóíäà
îëàí ìèäèéàëûëàð äà êèììåð, èñêèò âÿ ñàê òàé- 1. Èñêèò
ôàëàðûíà àðõàëàíäûëàð âÿ Àññóðà ãàðøû ÷ûõäûëàð. äþéöø÷öëÿðè
Ëàêèí ñîíðàëàð èñêèòëÿð ìèäèéàëûëàðà éîõ, Àññóð (ìöàñèð øÿêèë)
2. Èñêèò
äþéöø÷öëÿðè
(ãûçûëäàí
ùàçûðëàíìûø
íöìóíÿ)
61
äþâëÿòèíÿ éàðäûì åòäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ
Ìèäèéà èñêèòëÿðèí ùàêèìèééÿòè àë-
òûíà äöøäö. Èñêèò òàéôàëàðû Ìè-
äèéàäà áèð ìöääÿò àüàëûã åò-
äèëÿð. Å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
Ìèäèéà ùþêìäàðû îíëàðû Þí Àñè-
éàäàí ÷ûõàðòäû âÿ Êèììåð—Èñ-
êèò—Ñàê ïàäøàùëûüû ñöãóò åòäè.
Èñêèò äþâëÿòè. Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí
3. Êèììåðëÿð îâäà îðòàëàðûíäà èñêèòëÿð éåíè áèð ïàä-
(ãÿäèì òÿñâèð) øàùëûã éàðàòäûëàð. Áó äþâëÿò Øÿðãè Àâðîïàäà
Äîí ÷àéûíäàí Äóíàé ÷àéûíà ãÿäÿð ÿðàçèäÿ
éåðëÿøèðäè. Íåàïîë øÿùÿðè áó äþâëÿòèí
ïàéòàõòû îëäó. Èñêèòëÿð þç ÿðàçèëÿðèíè ãÿðáÿ
äîüðó ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ãÿðáäÿ
îíëàð Ìàêåäîíèéà ÷àðû ÛÛ Ôèëèïëÿ öç-öçÿ
ýÿëäèëÿð. Å.ÿ. 339-úó èëäÿ áàø âåðÿí äþéöøäÿ
Èñêèò ïàäøàùû Àòåé ùÿëàê îëäó. Ëàêèí 8 èë
ñîíðà èñêèòëÿð þëêÿíèí ãÿðá òîðïàãëàðûíû
èøüàë åòìèø Ìàêåäîíèéà îðäóëàðûíû äàðìà-
äàüûí åòäèëÿð.
Å.ÿ. ÛÛ ÿñð Èñêèò äþâëÿòèíèí ÷è÷ÿêëÿíìÿ
4. Èñêèòëÿðèí äÿôí àðàáàñû äþâðöäöð. Ãîíøóëóãäàêû éóíàí øÿùÿð-äþâ-
ëÿòëÿðèíèí áèð ãèñìèíè òàáå åäÿí èñêèòëÿð,
ùÿì äÿ áó ÿðàçèëÿðäÿí êå÷ÿí áåéíÿëõàëã
òàõûë òèúàðÿòèíè äÿ ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûðäû-
ëàð. Èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿð âÿ éàäåëëè áàñãûí-
Èñêèò äþâëÿòëÿðèíèí ìåéäà- ëàðû Èñêèò äþâëÿòèíè çÿèôëÿòäè. III ÿñðèí 2-úè
íà ýÿëìÿñè, èíêèøàôû âÿ òÿíÿç- éàðûñûíäà ãîò òàéôàëàðûíûí ùöúóìó íÿòèúÿ-
çöëö äþâðëÿðèíè ôÿðãëÿíäèðèí.
ñèíäÿ Èñêèò äþâëÿòè ñöãóò åòäè. Ñàü ãàëàí
5. Èñêèò êóðãàíû
62
èñêèòëÿð àçàäëûãëàðû èëÿ éàíàøû, äèëëÿðèíè âÿ
àäÿòëÿðèíè äÿ èòèðèá áèð õàëã êèìè òàðèõ
ñÿùíÿñèíäÿí ñèëèíäèëÿð âÿ äèýÿð òöðê òàé-
ôàëàðû èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøäûëàð.
Èñêèòëÿðèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. Éàçûëû
ìÿíáÿëÿð âÿ àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàð èñêèò-
ëÿðèí ùÿéàòû ùàããûíäà îíó äåìÿéÿ èìêàí
âåðèð êè, îíëàð ÿêèí÷èëèê, ìàëäàðëûã âÿ ñÿ-
íÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëìóøëàð. ßêèí÷è èñ-
êèòëÿð, ÿñàñÿí, äÿíëè áèòêèëÿð áåúÿðìèø,
èñòåùñàë åòäèêëÿðè òàõûëûí áèð ùèññÿñèíè
éóíàíëàðà ñàòìûøëàð. Ìàëäàð èñêèòëÿð ãî-
éóí, êå÷è, ãàðàìàëäàí áàøãà, úèíñ àòëàð
äà áÿñëÿéèðäèëÿð. 6. Èñêèò ãàäûíëàðû
Èñêèòëÿðèí ìÿñêÿí ñàëäûüû éåðëÿðäÿ èñêèò êóðãàí-
ëàðû þéðÿíèëìèøäèð. Êóðãàíàëòû ãÿáèðëÿðäÿí ÷îõëó
ìèãäàðäà ìöõòÿëèô ñÿíÿòêàðëûã ìÿìóëàòëàðû, ìèñ,
ýöìöø âÿ ãûçûë ãàáëàð, ñèëàùëàð òàïûëìûøäûð.
Èñêèò äþâëÿòëÿðèíèí
Èñêèò ìÿäÿíèééÿòè. Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ
òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû
éàøàéàí èñêèòëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ éóíàí ìÿäÿ- òÿñâèð åäèí.
íèééÿòèíèí òÿñèðè îëìóøäóð. Èñêèòëÿð ýþçÿë èíúÿñÿ-
íÿò íöìóíÿëÿðè éàðàòìûøëàð. Èñêèò àáèäÿëÿðèíäÿí
÷îõëó çîîìîðô ôîðìàëû (ùåéâàíè öñëóáëó) ôèãóðëàð
âÿ äàøäàí éîíóëìóø êè÷èê èíñàí ùåéêÿëëÿðè äÿ
òàïûëìûøäûð.
Êèììåð, èñêèò âÿ ñàêëàðûí ìÿäÿíèééÿòè, äÿôí
àäÿòëÿðè, äèíè èíàíúëàðû öìóìè úÿùÿòäÿí áèð-áèðè-
íÿ éàõûíäûð. Èñêèòëÿð òàíðûëàðà åòèãàä åäèðäèëÿð. Îí- Èñêèò ìÿäÿíèééÿ-
òèíè äÿéÿðëÿíäèðèí.
ëàðäà îäà, ñóéà âÿ ñ. èíàì ýåíèø éàéûëìûøäû.
7. Ãûçûë 8. Ãûçûë ýÿðäÿíëèê 9. Ãûçûë ÿøéà 10. Òóíú

ãàá (áîéóíáàüû) (Èñêèò àòëûñû) ýöçýöëÿð
63
* Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿë- Êèììåð, èñêèò âÿ ñàê òàéôàëàðû Úÿíóáè Ãàô-
ëÿðè ãàçà, Þí Àñèéàéà êþ÷ åòäèëÿð.
* Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí îðòà- Þí Àñèéàäà Êèììåð—Èñêèò—Ñàê ïàäøàùëûüû
ëàðû éàðàíäû.
* Å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí ÿââÿë- Êèììåð—Èñêèò—Ñàê ïàäøàùëûüû ñöãóò åòäè.
ëÿðè
* Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí îðòàëàðû Øÿðãè Àâðîïàäà Èñêèò äþâëÿòè éàðàíäû.
* Å.ÿ. 339-úó èë Èñêèòëÿð ÛÛ Ôèëèïï òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäèëÿð.

* ÛÛÛ ÿñðèí 2-úè éàðûñû Èñêèò äþâëÿòè ñöãóò åòäè.
1. Èñêèò ïàäøàùëûüû íåúÿ éàðàíäû?

2. Ïàéòàõòû Íåàïîë îëàí Èñêèò ïàäøàùëûüû íåúÿ âÿ íÿ âàõò
éàðàíäû?
3. Èñêèòëÿðèí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?
4. Ùàíñû ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè Èñêèò èíúÿñÿíÿòèí-
äÿí õÿáÿð âåðèð?
5. Èñêèòëÿðèí äèíè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?
6. Èñêèòëÿðèí éàéûëäûãëàðû ÿðàçèíè õÿðèòÿäÿ ãåéä åäèí.
«Àçÿðáàéúàíäà èñêèò, êèììåð âÿ ñàêëàðûí èçëÿðè» ìþâçó-

ñóíäà åññå éàçûí.
64
14. ÁÞÉÖÊ ÙÓÍ ÄÞÂËßÒÈ
Áþéöê ×èí ñÿääè, òàíùó, Ìåòå, ×è÷è, øàìàí
Ãÿäèì ùóíëàðûí ÿðàçèñè âÿ ìÿø-

üóëèééÿòè. Ùóíëàð òöðêìÿíøÿëè òàé-
ôàëàðäàí áèðè îëìóø, Îðõîí âÿ
Ñåëåíãà ÷àéëàðû àðàñûíäàêû ÿðàçèäÿ
éàøàìûøëàð. Ùóíëàðûí ÿñàñ ìÿøüóëèé-
éÿòè îâ÷óëóã, ñîíðàëàð èñÿ êþ÷ÿðè
ìàëäàðëûã îëìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ýå-
íèø îòëàã ñàùÿëÿðèíÿ îëàí åùòèéàú îí-
ëàðû äàèì éåíè ÿðàçèëÿð ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ
ñþâã åäèðäè. 1. Áþéöê ×èí ñÿääè
Èëê Ùóí äþâëÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè. Áþéöê (ìöàñèð øÿêèë)
Ùóí äþâëÿòè Ìÿðêÿçè Àñèéàäà éàðàíìûø èëê òöðê
äþâëÿòè îëìóøäóð. Âàùèä Ùóí äþâëÿòè å.ÿ. 220-úè
èëäÿ 21 òàéôàíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíìûøäûð. Áó
òàéôà èòòèôàãûíà Òåîìàí òàíùó áàø÷ûëûã åäèðäè.
«Òàíùó» ñþçö ñîíðàëàð éàáãó, êàüàí, õàãàí øÿê- Ùóíëàðûí ñîñèàë-
èãòèñàäè âÿçèééÿòèíè
ëèíäÿ èøëÿíìèøäèð. Òåîìàí ãöââÿòëè áèð îðäó éàðàòìûø øÿðù åäèí.
âÿ ×èíÿ ùöúóì åòìèøäè. ×èíëèëÿð ñîíðàëàð ùóíëàðûí
×èí ñÿääè Ãÿðá ùóíëàðû òÿðÿôèíäÿí

Ìåòå òàíùóíóí äþâðöíäÿ ÿðàçèíèí ýåíèøëÿíìÿñè
ÿðàçèíèí ýåíèøëÿíìÿñè Ùóíëàðûí éöðöøëÿðè
65
ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí å.ÿ. 214-úö
èëäÿ Áþéöê ×èí ñÿääèíè èíøà åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ùóíëàð ×èí òîðïàãëàðûíû òóòìóø, ùÿòòà ×èí
Ùóí äþâëÿòèíèí éà- èìïåðàòîðó èëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè äÿ éàðàòìûø-
ðàíìàñûíà òÿñèð åäÿí äûëàð. Áó éàõûíëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿí ÷èíëèëÿð Ùóí
àìèëëÿðè èçàù åäèí. îðäóñóíóí äþéöø öñóëëàðûíû þéðÿíäèëÿð. Òåîìàí
òàíùóäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí îüëó Ìåòåíèí
ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ùóíëàð åëÿ íèçàìè ñöâàðè
ãîøóí éàðàòìûøäûëàð êè, áó îðäó þç äþéöø öñóë-
ëàðû èëÿ ìÿüëóáåäèëìÿç ñàéûëûðäû.
Ùóí èìïåðèéàñûíûí ïàð÷àëàíìàñû. ×èíäÿí Ìÿð-
êÿçè Àñèéà âÿ Àâðîïàéà ýåäÿí «Èïÿê éîëó»íà íÿçàðÿò
óüðóíäà ùóíëàðëà ÷èíëèëÿð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ ýå-
äèðäè. Å.ÿ. 58-úè èëäÿ àíàñû ÷èíëè îëàí øàùçàäÿ Ùóí
ùþêìäàðû ñå÷èëäè. Î, ×èí äþâëÿòèíèí ùèìàéÿñèíè
ãÿáóë åòìÿê èñòÿäè. Ëàêèí òöðê ãûçûíäàí îëàí ãàð-
äàøû ×è÷è îíà ãàðøû ÷ûõäû âÿ ìÿðêÿçè øÿùÿðè òóòóá
2. Ìåòå òàíùó
(ìöàñèð øÿêèë) òàíùó îëäó. Áåëÿëèêëÿ, Áþéöê Ùóí èìïåðèéàñû èêè
ùèññÿéÿ: ãÿðá âÿ øÿðã ùóíëàðûíà ïàð÷àëàíäû.
Å.ÿ. 36-úû èëäÿ ãÿðá ùóíëàðû Òàíðû äàüëàðûíûí
øèìàëûíû, Èññûê ýþëöíöí ÿòðàôûíû, Ìÿðêÿçè Àñèéàíû
òóòóá ÿðàçèëÿðèíè ãÿðáÿ òÿðÿô ýåíèøëÿíäèðäèëÿð. Åëÿ
Ùóí äþâëÿòè íåúÿ ùÿìèí èëäÿ ÷èíëèëÿð Ãÿðáè Ùóí äþâëÿòèíèí ïàéòàõ-
ïàð÷àëàíäû?
òûíû òóòäóëàð. «Èïÿê éîëó» öçÿðèíäÿ éåðëÿøÿí
3. Ìåòå éöðöøäÿ (ìöàñèð øÿêèë)
66
øÿùÿðëÿð ãàðÿò åäèëèá äàüûäûëäû. Ãÿðá
ùóíëàðû Óðàë äàüëàðûíà òÿðÿô ÷ÿêèëäè-
ëÿð. Øÿðã ùóíëàðû èñÿ ÷èíëèëÿðèí ùàêè-
ìèééÿòèíè ãÿáóë åòäè. Ëàêèí 18 èëëèê
àñûëûëûãäàí ñîíðà ìöñòÿãèëëèê ãàçàíäû-
ëàð. Îíëàðûí áèð ùèññÿñè ãÿðáÿ êþ÷ åäÿ-
ðÿê ãÿðá ùóíëàðûíà ãàðûøäûëàð. Áèð
ùèññÿñè èñÿ éåíÿ ×èíÿ òàáå îëäó. Áó
òàéôàëàðäàí ÷èíëèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ þç âàð-
ëûãëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéàíëàð ñîí-
ðàëàð ãöäðÿòëè Ýþéòöðê äþâëÿòèíèí
éàðàäûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàäûëàð.
Äèí âÿ ìÿäÿíèééÿò. Ùóíëàð ñÿìà,
éåðöñòö, éåðàëòû òàíðûëàðà âÿ ðóùëàðà èíàíûðäûëàð. 4. Øàìàí äóà
ßí óëó ñÿìà òàíðûëàðû Ýöíÿø âÿ Àé òàíðûëàðû ñà- åäÿðêÿí
éûëûðäû. (ìöàñèð øÿêèë)
Ãÿäèì ùóíëàðûí èíàíúûíà ýþðÿ ïèñ ðóùëàð éåð-
àëòû äöíéàíû èäàðÿ åäÿí Éåðëèê òàíðûéà òàáå èäèëÿð.
Ðóùëàðëà èíñàíëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿò éàðàäàí
àäàì øàìàí àäëàíûðäû. Ùóíëàðûí ìÿäÿíèé-
Ùóíëàð äÿôí çàìàíû þëÿíëÿðèí ãèéìÿòëè ÿøéà- éÿòè âÿ äèíè ýþðöøëÿ-
ëàðûíû îíëàðûí ìÿçàðûíà ãîéóðäóëàð. Ùóí àáèäÿëÿ- ðè èëÿ áàüëû ìÿëóìàòû
ðèíäÿí ÷îõñàéëû ìàääè ìÿäÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè — òÿãäèì åäèí.
êÿìÿðëÿð, àò ÿñëÿùÿëÿðè âÿ öçÿðè ùåéâàí
òÿñâèðëÿðè èëÿ áÿçÿäèëìèø ñèëàùëàð òàïûë-
ìûøäûð.
6. à) Îõ óúëóãëàðû; á) ãûçûë
êÿìÿð; ú) ãûçûë äÿñòÿêëè ãûëûíú;
5. Òöðê éàøàéûø åâè – ä) ãûçûë äÿñòÿêëè õÿíúÿð;
«éóðä»óí äàõèëè ýþðöíöøö å) éàé âÿ îõ
67
* Å.ÿ. 220-úè èë Áþéöê Ùóí èìïåðèéàñû éàðàíäû.
* Å.ÿ. 214-úö èë Áþéöê ×èí ñÿääèíèí èíøàñûíà áàøëàíäû.

* Å.ÿ. 36-úû èë Ãÿðá ùóíëàðû Òàíðû äàüëàðûíûí øèìàëûíû, Èññûê
ýþëöíöí ÿòðàôûíû, Ìÿðêÿçè Àñèéàíû òóòäóëàð.
1. Ùóíëàð ùàíñû ÿðàçèëÿðäÿ éàøàìûøëàð?

2. Ùóíëàðûí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè íÿ îëìóøäóð?
3. Ùóí òàéôà èòòèôàãûíûí áàøûíäà êèì äóðóðäó?
4. Ùóíëàðëà ÷èíëèëÿð íåúÿ éàõûíëàøäûëàð?
5. Áþéöê ×èí ñÿääè íÿ âàõò âÿ ùàíñû ìÿãñÿäëÿ èíøà îëóí-
ìóøäó?
6. Ùóí èìïåðàòîðëóüó ùàíñû ñÿáÿáäÿí ïàð÷àëàíäû? Èçàù
åäèí.
Ùóíëàðûí ÷èíëèëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿí-

áÿëÿðäÿí ÿëàâÿ ìÿëóìàò òîïëàéûí.
68
15. ÃßÄÈÌ ×ÈÍ
«×èíèí áÿëàñû», Ñèí Øèõóàíäè, Áþéöê ×èí ñÿääè, Áþéöê Èïÿê
éîëó, ùåðîãëèô, Êîíôóòñè
Òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. ×èí, ÿñàñÿí, äàüëûã þëêÿ-

äèð. Îíóí ÿðàçèñèíäÿí áþéöê Õóàíõå âÿ Éàíòñçû
Ãÿäèì ×èíèí òÿáèÿ-
÷àéëàðû àõûð. Õóàíõå âàäèñèíèí òîðïàãëàðû ÷îõ
òèíèí îíóí òÿñÿððö-
ìÿùñóëäàð îëäóüóíäàí áóðàäà èíñàíëàð ñûõ ìÿñ- ôàò ùÿéàòûíà òÿñèðèíè
êóíëàøìûøäûëàð. Õóàíõå ÷àéûíäà ýöúëö äàøãûíëàð èçàù åäèí.
îëóðäó. Áó çàìàí ÷îõëó øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð äàüû-
ëûð, áþéöê èíñàí òÿëÿôàòû áàø âåðèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ
÷èíëèëÿð Õóàíõå ÷àéûíû «×èíèí áÿëàñû», «ìèí ôÿëà-
êÿò ÷àéû», «ýÿçÿí ÷àé» àäëàíäûðûðäûëàð.
Õóàíõå ÷àéûíûí àøàüû àõàðûíäà ÿùàëè ÿêèí÷è-
ëèê, ìàëäàðëûã âÿ ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëóðäó.
Ñÿíÿòêàðëàð èïÿê ïàð÷àëàð òîõóéóð, äóëóñ÷óëàð àü
ýèëäÿí çÿðèô ãàáëàð èñòåùñàë åäèðäèëÿð.
Å.ÿ. ÂI ÿñðäÿ ÷èíëèëÿð äÿìèð åìàë åòìÿéè þé-
ðÿíäèëÿð.
1. Èëê ×èí èìïåðà-
×èíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè. Å.ÿ. ÛÂ—ÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ ×èí- òîðó — Ñèí Øèõóàíäè
äÿ áèð íå÷ÿ ìöñòÿãèë ãóëäàð äþâëÿò ìþâúóä èäè. Áó (ìöàñèð øÿêèë)
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà òåç-òåç óçóíñöðÿí ìöùàðèáÿ-
ëÿð áàø âåðèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ áó äþâð ×èí òàðèõèí-
äÿ «âóðóøàí ïàäøàùëûãëàð äþâðö» àäëàíûð.
×èí äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿäÿ Ñèí
ïàäøàùëûüû ãÿëÿáÿ ÷àëäû. Ñèí ïàäøàùû áöòöí ×èíè
áèðëÿøäèðäè. Å.ÿ. 221-úè èëäÿ Ñèí äþâëÿòèíèí ïàä-
øàùû èìïåðàòîð* òèòóëóíó ãÿáóë åòäè. Î þçöíö Ñèí
Øèõóàíäè (×èíèí áèðèíúè èìïåðàòîðó) àäëàíäûðäû.
×èíäÿí øèìàëäà ùóí òàéôàëàðû éàøàéûðäûëàð.
Îíëàð òåç-òåç ×èíÿ ùöúóì åäèðäèëÿð. Ùóíëàðûí 2. Ñèí Øèõóàíäèíèí
ìÿãáÿðÿñèíäÿí òàïûë-
ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí Ñèí Øèõóàíäè
ìûø ýèë àò âÿ ÿñýÿð
Áþéöê ×èí ñÿääèíè òèêäèðìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿääèí (Ñèàí, å.ÿ. III ÿñð)
öñòö èëÿ 5—6 ñöâàðè éàíàøû ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿðäè.
Ñèí Øèõóàíäè áþéöê äþâëÿòè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí
èíçèáàòè èñëàùàò êå÷èðäè. Î, þëêÿíè 36 âèëàéÿòÿ áþëäö.
Å.ÿ. 206-úû èëäÿ Ñèí ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè
×èí äþâëÿòèíèí èäà-
áàøà ÷àòäû. Èìïåðèéàíû Õàí íÿñëèíäÿí îëàí ùþêì- ðÿ îëóíìàñû ãàéäà-
äàðëàð èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. ëàðûíû øÿðù åäèí.
* Èìïåðàòîð — ëàòûíúà «èìïåðèóì» ñþçöíäÿí îëóá,
òàì ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê îëàí äåìÿêäèð 69
à) Èïÿê éîëó. Òèúàðÿò éîëëàðû î çàìàí ìþâúóä
îëàí áöòöí äþâëÿòëÿðè áèðëÿøäèðèðäè. Ìàêåäîíèéàëû
Èñêÿíäÿðèí Øÿðãÿ éöðöøöíäÿí ñîíðà äþâëÿòëÿð âÿ
õàëãëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð äàùà äà ýåíèøëÿíäè.
Äöíéà òèúàðÿò éîëëàðûíà å.ÿ. ÛÛ ÿñðäÿ ×èíäÿí ýÿ-
ëÿí òèúàðÿò éîëó äà ãîøóëäó. Áó éîëëà Éàõûí Øÿðã
á)
þëêÿëÿðèíÿ âÿ Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñèíÿ ×èíäÿí
èïÿê, ýèë ãàáëàð âÿ ñ. ìÿùñóëëàð ýÿòèðèëèðäè. Áó
ìàëëàð è÷ÿðèñèíäÿ èïÿê ÿñàñ éåð òóòóðäó. Îäóð êè,
×èíäÿí ýÿëÿí êàðâàí éîëó «Áþéöê Èïÿê éîëó» àä-
3. à) Ñèí; á) Õàí ëàíûðäû. Å.ÿ. ÛÛ ÿñðäÿ Èïÿê éîëó ×èíäÿí Øèìàëè
äþâðöíÿ àèä Àôðèêàéà âÿ Èñïàíèéàéà ãÿäÿð áþéöê ÿðàçèäÿ éåð-
òóíú ïóëëàð ëÿøÿí áöòöí äþâëÿò âÿ õàëãëàðû áèðëÿøäèðèðäè. Áó
éîëóí ÿñàñ õÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Àçÿðáàéúàíäàí
êå÷èðäè. Áó éîëëà òÿêúÿ òàúèðëÿð ýåòìèð, ×èí
îðäóëàðû äà ãàðÿò÷è éöðöøëÿð åäèðäèëÿð.
×èíäÿ õàëã öñéàíëàðû. Åðàìûçûí Û ÿñðèíèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô âåðýèëÿð âÿ òîðïàüûí àüûð
øÿðòëÿðëÿ èúàðÿéÿ âåðèëìÿñè ×èíäÿ ýöúëö õàëã öñ-
×èí äþâëÿòèíèí èí- éàíëàðûíûí áàø âåðìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Áó öñéàí
êèøàôû âÿ òÿíÿççöëö òàðèõäÿ «Ãûðìûçûãàøëûëàð» öñéàíû àäëàíûð. Öñ-
äþâðëÿðèíè ôÿðãëÿí- éàí÷ûëàð ñå÷èëìÿê ö÷öí ãàøëàðûíà ãûðìûçû ðÿíý
äèðèí.
÷ÿêìèøäèëÿð.
184-úö èëäÿ èñÿ ×æàí ãàðäàøëàðûíûí áàø÷ûëûüû
èëÿ áþéöê «Ñàðûñàðûãëûëàð» öñéàíû áàø âåðäè. Öñ-
éàí÷ûëàð òàíûíìàã ö÷öí áàøëàðûíà ñàðû ñàðûã áàü-
ëàìûøäûëàð. «Ñàðûñàðûãëûëàð» öñ-
éàíû 20 èë äàâàì åòäè âÿ ÷îõ
áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ éàòûðûëäû. Áó
öñéàí ×èí äþâëÿòèíè çÿèôëÿòäè.
Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà ïàäøàù þëäö-
ðöëäö.
ÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Õàí
ñöëàëÿñè äåâðèëäè. ×èí éåíèäÿí
õûðäà äþâëÿòëÿðÿ ïàð÷àëàíäû.
Ãÿäèì ×èíèí ìÿäÿíèééÿòè.
Ãÿäèì ×èíäÿ åëì, èíúÿñÿíÿò,
ùåéêÿëòÿðàøëûã âÿ ìåìàðëûã
4. Öñéàí÷ûëàð äþéöøäÿ èíêèøàô åòìèøäè. Éàçûäà ùå-
(ìöàñèð øÿêèë) ðîãëèôëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
70
À) ÃßÄÈÌ ×ÈÍ
Âàäèëÿð
Ïàéòàõò
øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Á)
Øÿùÿðëÿð
Áþéöê Èïÿê éîëó
5. ×èíäÿ èïÿê èñ-
òåùñàëû
Ìÿòíëÿð áàìáóê ëþâùÿëÿð öçÿðèíäÿ, ìöùöì ñÿ-

íÿäëÿð, èìïåðàòîðóí ÿìðëÿðè èñÿ èïÿê ïàð÷à öçÿ-
ðèíäÿ éàçûëûðäû.
×èíëèëÿð èëáîéó òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèê-
ëÿðè ìöøàùèäÿ åäÿðÿê äÿãèã òÿãâèì äöçÿëòìèø-
äèëÿð. Äÿíèç÷èëÿðèí âÿ òàúèðëÿðèí ìöøàùèäÿëÿðè
6. Òûñáàüà ÷àíàüû ÿñàñûíäà «Äàüëàð âÿ äÿíèçëÿð ùàããûíäà êèòàá»
öçÿðèíäÿ ùåðîãëèôëÿð àäëû úîüðàôè ÿñÿð éàçûëìûøäû. Èëê êîìïàñû äà ÷èí-
(å.ÿ. II ìèíèëëèê) ëèëÿð éàðàòìûøëàð. Êàüûçûí èõòèðàñû äà ÷èíëèëÿðèí
àäû èëÿ áàüëûäûð.
Êîíôóòñè àäëû ôèëîñîôóí* éàðàòäûüû òÿëèì ×èí-
äÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Êîíôóòñè ÿõëàãè ôèêèðëÿð èðÿëè
7. Òóíú êîìïàñ
(Õàí äþâðö)
Ãÿäèì ×èíèí ìÿ-

äÿíèééÿòèíè äÿéÿð-
ëÿíäèðèí.
8. Ãÿäèì ×èíäÿ óøàã ÿéëÿíúÿ ìÿðêÿçè

* Ôèëîñîô — ìöäðèêëèéè ñåâÿí àäàì, àëèì
72
ñöðÿðÿê äåéèðäè: «Ãÿáàùÿòëÿðèìèçè þðòìÿê,
ýèçëÿòìÿê ùöíÿð äåéèë, ùöíÿð ãÿáàùÿò åòìÿ-
ìÿêäèð». Êîíôóòñèéÿ ýþðÿ, êè÷èê áþéöéÿ, Àüàú Ìåøÿ
îüóë àòàéà, õàëã ïàäøàùà òàáå îëìàëû, áþ-
éöê êè÷èéèí, àòà îüóëóí, ïàäøàù èñÿ õàëãûí 9. ×èí ùåðîãëèôëÿðè
ãàéüûñûíû ÷ÿêìÿëèäèð. ×èí àëèìëÿðè «Áèëèúè»
àäûíû àëìàã ö÷öí Êîíôóòñè òÿëèìèíäÿí èì-
òàùàí âåðèðäèëÿð. Êîíôóòñè òÿëèìè ùÿì èí-
ñàíëàðûí àõèðÿò äöíéàñûíà èíàìûíû, ùÿì äÿ
ÿúäàäëàðûí ðóùóíà îëàí ñàéüûñûíû àðòûðûðäû.
* Å.ÿ. II ìèíèëëèê ×èíäÿ èëê äþâëÿò éàðàíäû.
* Å.ÿ. ÛÂ–ÛÛÛ ÿñðëÿð ×èí òàðèõèíäÿ «âóðóøàí ïàäøàùëûãëàð äþâðö»
àäëàíûð.
* Å.ÿ. 221-úè èë Ñèí äþâëÿòèíèí ïàäøàùû èìïåðàòîð òèòóëóíó
ãÿáóë åòäè.
* Å.ÿ. 206-úû èë Ñèí èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè.
* Û ÿñðèí ÿââÿëè «Ãûðìûçûãàøëûëàð» öñéàíû áàø âåðäè.
* 184-úö èë «Ñàðûñàðûãëûëàð» öñéàíû áàø âåðäè.
* ÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè Õàí ñöëàëÿñè äåâðèëäè.
1. ×èí ÿðàçèñèíäÿ èëê äþâëÿò íÿ âàõò âÿ ùàðàäà éàðàíìûøäûð?

2. Èëê ×èí äþâëÿòèíè ùàíñû ãÿáèëÿëÿð éàðàòìûøëàð?
3. Ñèí ïàäøàùû íÿ âàõò èìïåðàòîð òèòóëóíó ãÿáóë åòäè?
4. ×èí òàðèõèíäÿ «âóðóøàí ïàäøàùëûãëàð äþâðö»íö õàðàêòåðèçÿ
åäèí.
5. Õàí ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè ùàíñû ùàäèñÿäÿí ñîíðà äåâðèëäè?
6. Êîíôóòñè òÿëèìèíèí ìàùèééÿòèíè ñþéëÿéèí.
7. ×èíèí úîüðàôè ìþâãåéèíè òÿéèí åäèí. ×èí ñÿääèíè âÿ Èïÿê
éîëóíó êîíòóð õÿðèòÿ öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèí.
×èíèí äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ ùàíñû òþùôÿëÿð âåð-

äèéèíè ìöÿééÿí åäèí.
73
16. ÃßÄÈÌ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ
Àøîêà, êàñòàëàð, øàùìàò, Áóääà, «Veäà», «Ìàùàáùàðàòà»,

«Ðàìàéàíà», äàø äàðâàçà
Òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. Ùèíäèñòàí éàðûìàäàñû Àñè-

éà ãèòÿñèíèí úÿíóáóíäà éåðëÿøèð. Éàðûìàäàíûí
øèìàëûíäà Ùèìàëàé äàüëàðû óúàëûð. Ùèíäèñòàí
éàðûìàäàñû, ÿñàñÿí, éàéëàëàðäàí èáàðÿòäèð. Éàéëà
èëÿ Ùèìàëàé äàüëàðû àðàñûíäà äöçÿíëèê éåðëÿøèð.
Äöçÿíëèéèí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ Ùèíä, øÿðã ùèññÿñèíäÿ
1. Ãÿäèì ìþùöð Ãàíã ÷àéëàðû àõûð. Ùèíäèñòàí ÿðàçèñè ìèñ âÿ äÿ-
(Ùàðàïïà, ìèð éàòàãëàðû èëÿ çÿíýèíäèð.
å.ÿ. III mèíèëëèê) Èíñàíëàð Ùèíäèñòàíäà ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí
ìÿñêÿí ñàëìûøëàð. Áóðàäà å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèéÿ àèä
øÿùÿðëÿðèí (Ìîùåíúî-Äàðî âÿ Ùàðàïïà) õàðàáà-
ëûãëàðû àøêàð îëóíìóøäóð. Îíëàðûí ùàíñû ñÿáÿáäÿí
ñöãóò åòäèéè ùÿëÿëèê áèçÿ (åëìÿ) ìÿëóì äåéèë.
Ãÿäèì Ùèíäèñòàí-
Å.ÿ. II ìèíèëëèêäÿ êþ÷ÿðè àðè òàéôàëàðû Ùèíäèñòàíà
äà èãòèñàäè èíêèøàôû
òÿñâèð åäèí. ùÿ ðÿêÿò åòìèø âÿ éåðëè ÿùàëè èëÿ ãàéíàéûá-ãàðûø-
ìûø, ùèíä éàðûìàäàñûíäàêû ÿùàëè áó òàéôàëàðûí àñ-
ñèìèëéàñèéàñûíäà éàðàíìûøäûð. Îí-
ëàð ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëóð, ìàë-ãà-
ðà ñöðöëÿðè, àò èëõûëàðû ñàõëàéûðäû-
ëàð. Ùèíäëèëÿð äÿìèð ÷ûõàðìàüû âÿ
åìàë åòìÿéè áàúàðûðäûëàð. Áóðàäà
òàõûë, øÿêÿð ãàìûøû âÿ ïàìáûã éåòèø-
äèðèëèð âÿ ïàìáûãäàí çÿðèô ïàð÷à-
ëàð òîõóíóðäó. Ôèëëÿð ÿùëèëÿøäèðèëèð,
îíëàðäàí òÿñÿððöôàò èøëÿðèíäÿ âÿ
äþéöøëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè.
Ùèíäèñòàíûí ãÿäèì äþâëÿòëÿðè.
2. Õöñóñè òÿëèì ýþðìöø
äþéöø ôèëëÿðè ßìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíûí àðòìàñû
áÿðàáÿðñèçëèéèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá
îëäó. Àäëû-ñàíëû àäàìëàð ãóëäàðëàðà ÷åâðèëäèëÿð.
Îíëàð èúìà÷û êÿíäëèëÿðè âÿ ãóëëàðû èñòèñìàð åòìÿ-
Ãÿäèì Ùèíäèñòàí
éÿ áàøëàäûëàð. Ùèíäèñòàíäà ãóëëàðû «éàä», «äöøìÿí»
äþâëÿòèíèí éàðàíìà- àäëàíäûðûðäûëàð. Òàéôà áàø÷ûëàðû — ðàúÿëÿð òÿäðè-
ñû âÿ èíêèøàô àìèë- úÿí ïàäøàùëàðà ÷åâðèëèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, å.ÿ. I ìèí-
ëÿðèíè èçàù åäèí. èëëèêäÿ Ùèíäèñòàíäà èëê äþâëÿòëÿð ìåéäàíà ýÿëäè.
74
ÃßÄÈÌ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ
Âàäèëÿð
Ïàéòàõò
øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Ìàêåäîíèéàëû
Èñêÿíäÿð Ùèíäèñòàíûí øèìàë-ãÿðá ùèññÿñèíÿ ùö-
úóì åòäè. Ìàêåäîíèéàëûëàð áóðàäà ÿùàëèíèí ýöúëö
ìöãàâèìÿòèíÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Èñêÿíäÿð éîðóëìóø
ÿñýÿðëÿðèí òÿëÿáè èëÿ ýåðè äþíìÿê ìÿúáóðèééÿ-
òèíäÿ ãàëäû.
Ìàóðèéà ñöëàëÿñèíèí íöìàéÿíäÿñè Àøîêà
å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà áöòöí Ùèíäèñòàíû
âàùèä äþâëÿòäÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ íàèë îëäó. Ëàêèí
îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà éàðàòäûüû äþâëÿò äàüûëäû.
Êàñòàëàð*. Ùèíäëèëÿð àðàñûíäà éàðàíìûø áÿðà-
áÿðñèçëèê îíëàðûí äèíèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäû.
Ùèíäëèëÿð èíàíûðäûëàð êè, èíñàíëàðû éàðàäàí áàø
3. Ïàäøàù Àøîêà òàíðû Áðàùìà îíëàðû ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ êàñòàëàðà
1. Áðàùìàíëàð
2. Äþéöø÷öëÿð
3. Òàúèðëÿð,
ñÿíÿòêàðëàð,
ÿêèí÷èëÿð
4. Øóäðàëàð
4. Ùèíäèñòàíäà êàñòàëàð
* Kàñòàëàð – ãÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè îëàí èíñàí ãðóïëàðû
76
áþëìöø, ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí åòìèø-
äèð.
Áðàùìà þç äîäàãëàðûíäàí êàùèíëÿðè — áðàù-
ìàíëàð êàñòàñûíû éàðàòìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàð
Ùèíäëèëÿð àðàñûí-
òàíðû àäûíäàí äàíûøà áèëÿðëÿð. Äþéöø÷öëÿð èêèíúè äà èúòèìàè áÿðàáÿð-
êàñòàéà äàõèë èäèëÿð. Òàúèð, ñÿíÿòêàð âÿ ÿêèí÷èëÿð ñèçëèê äèíäÿ þç ÿê-
ö÷öíúö, íþêÿð âÿ ãóëëóã÷óëàðûí äàõèë îëäóüó øóä- ñèíè íåúÿ òàïìûøäû?
ðàëàð èñÿ äþðäöíúö êàñòàíû òÿøêèë åäèðäè. Êàñòàéà Òÿñâèð åäèí.
ìÿõñóñëóã èðñè èäè. Áðàùìàíûí îüëó áðàùìàí,
øóäðàíûí îüëó øóäðà îëóðäó. Áó êàñòàëàðäàí ùå÷
áèðèíÿ äàõèë îëìàéàí «òîõóíóëìàç» àäàìëàð äà
âàð èäè. Òîõóíóëìàç àäàìëàð ÿí ÷èðêëè èøëÿðè ýþ-
ðöðäöëÿð.
Ìÿäÿíèééÿò. Ùèíäëèëÿðèí þç éàçûñû âàð èäè.
Îíëàð Ôèíèêèéà ÿëèôáàñû èëÿ äÿ òàíûø îëìóøäóëàð.
Ãÿäèì ùèíäëèëÿðèí åòèãàäëàðû âÿ äöíéàýþðöø-
ëÿðè îíëàðûí éàðàòäûüû «Ìàùàáùàðàòà» âÿ «Ðà-
ìàéàíà» äàñòàíëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Ùèíäëèëÿð, ùÿì äÿ åëìÿ áþéöê òþùôÿëÿð âåð-
ìèøëÿð. Ùèíäëèëÿðèí èõòèðà åòäèéè àñàí ùåñàáëàìà Ùèíäèñòàí ìÿäÿ-
ãàéäàñû ÿí ìöùöì éåíèëèê èäè. Îíëàð ñûôûð ðÿ- íèééÿòèíèí èíêèøàô
ãÿìèíè òÿòáèã åòäèëÿð. Ùÿìèí ðÿãÿìèí êþìÿéè èëÿ õ ö ñóñèééÿòëÿðèíè
íÿèíêè îíëóãëàðû, éöçëöêëÿðè, ùÿì äÿ ìèíëèêëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèí.
èôàäÿ åòìÿê ìöìêöí èäè. ßðÿáëÿð ùèíä ðÿãÿìëÿ-
ðèíè ìÿíèìñÿìèø, ÿðÿáëÿðäÿí èñÿ àâðîïàëûëàð þé-
5. Ãÿäèì Áóääà
ðÿíìèøäèëÿð.
ìÿáÿäè âÿ
Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà ìåìàðëûã âÿ ùåéêÿëòÿðàø- äàø äàðâàçà
ëûã äà èíêèøàô åòìèøäè. Ïàäøàù Àøîêàíûí äþâðöí- (Ñàí÷è êÿíäè,
å.ÿ. I ÿñð)
77
äÿ ìþùòÿøÿì ñöòóíëàðû îëàí ñàðàé âÿ ìÿáÿäëÿð
èíøà îëóíìóøäó.
Ñöòóíëàðäàí áèðèíèí öñòöíäÿ äàøäàí éîíóë-
ìóø äþðä àñëàí ùåéêÿëè äóðóðäó. Áó àñëàíëàð
äöíéàíûí äþðä òÿðÿôèíÿ áàõûðäûëàð. Îíëàð ñàíêè
êåøèê÷è êèìè äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðèíè ãîðóéóðäóëàð.
Å.ÿ. Û ÿñðäÿ äàøäàí éîíóëìóø äàðâàçà ÿñë
èíúÿñÿíÿò íöìóíÿñèäèð. Ãÿäèì ùåéêÿëòÿðàøëàð
áó äàðâàçàíû çÿíýèí íàõûøëàðëà áÿçÿìèøëÿð. Áó-
ðàäà Ùèíäèñòàíûí çÿíýèí áèòêè âÿ ùåéâàíàò
6. Äàøäàí àëÿìè, ùèíä õàëãûíûí ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíëàðû
éîíóëìóø
äþðä àñëàí ùåéêÿëè òÿñâèð îëóíìóøäó. Ãÿäèì ùèíä ìåìàðëàðû ãàéà-
(å.ÿ. III ÿñð) ëàðû ÷àïàðàã ñÿðäàáÿëÿð, ýþçÿë ìÿáÿäëÿð éàðàòìûø,
ùåéêÿëòÿðàøëàð äèâàð-
ëàðäà èíñàí âÿ ìöãÿä-
äÿñ ñàéäûãëàðû ùåéâàí-
ëàðûí ùåéêÿëëÿðèíè éîí-
ìóøëàð.
Àçÿðáàéúàíûí Òóíú
âÿ Èëê Äÿìèð äþâðö
àáèäÿëÿðèíäÿ Ùèíäèñ-
òàí ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí
áÿçÿê ÿøéàëàðû òàïûë-
ìûøäûð. Áó, Àçÿðáàé-
úàíûí Ãÿäèì Ùèíäèñ-
òàíëà èãòèñàäè-ìÿäÿíè
ÿëàãÿëÿðèíèí îëäóüóíó
7. Ùèíä ðàúÿñè
øàùìàò îéíàéàðêÿí ñöáóò åäèð.
(ìöàñèð øÿêèë) Ùèíäèñòàí øàùìàò îéóíóíóí äà âÿòÿíèäèð.
Ùèíäèñòàíäà áó îéóíó «äþðä íþâ ãîøóí» àäëàí-
äûðûðäûëàð.
Äèí. Ãÿäèì ùèíäëèëÿðèí äèíè åòèãàäëàðû âÿ
ãàíóíëàðû «Âåäà» àäëû éàçûëàðäà òîïëàíìûøäûð.
Ãàíóíëàðû ïîçàíëàðû àüûð úÿçàëàíäûðûðäûëàð.
Ùèíäèñòàíäà èíñàíëàðûí êàñòàëàðà áþëöíìÿñè-
íÿ ãàðøû ÷ûõàíëàð äà âàð èäè. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,
îíëàðäàí áèðè – òàéôà áàø÷ûñûíûí îüëó îëàí Ãóà-
òàìà ÿéëÿíúÿëÿðäÿí èìòèíà åäèð, éîõñóëëàðûí àüûð
8. «Âåäà»äàí âÿçèééÿòèíÿ àúûéûð. Î, ùÿéàòûí ìÿíàñûíû äÿðê
ôðàãìåíòëÿð åòìÿê ö÷öí ÷îõ äöøöíöð âÿ ÷îõ ýÿíú éàøëàðûíäà
78
åâäÿí ýåäÿðÿê 6 èë çàùèäëèê åäèð. Î, îðóú òóòóð,
éóõóñóç ýåúÿëÿð êå÷èðèð, íÿùàéÿò, ùÿéàòûí ìÿíà-
ñûíû äÿðê åäèð âÿ àíëàéûð êè, èíñàíëàðûí úÿìèé-
éÿòäÿêè éåðè îíëàðûí ìÿíøÿéè èëÿ äåéèë, ÿìÿëëÿðè
èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Ùÿéàòûí ÿçàáëàðûíäàí ãóð-
òóëìàã ö÷öí èíñàíëàð íÿôñëÿðèíè áîüìàëû, õåéèð-
õàù èøëÿð ýþðìÿëè âÿ ÿäàëÿòëè îëìàëûäûðëàð. Áóíà
ýþðÿ äÿ îíó Áóääà*, òÿëèìèíè èñÿ áóääèçì àäëàí-
äûðäûëàð.
9. Áóääà
* Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèê Ùèíäèñòàíäà ãÿäèì øÿùÿðëÿð éàðàíìûøäûð.
* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèê Àðè òàéôàëàðû Ùèíäèñòàíäà ìÿñêóíëàøäû.
* Å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí 2-úè éàðûñû Ùèíäèñòàíäà âàùèä äþâëÿò éàðàíäû.
* Å.ÿ. Û ÿñð Ùèíäèñòàíäà äàø äàðâàçà ùàçûðëàíìûøäûð.
1. Õÿðèòÿäÿ Ùèíäèñòàíûí éåðëÿøäèéè ÿðàçèíè ýþñòÿðèí.

2. Àðè òàéôàëàðû Ùèíäèñòàíà íÿ âàõò êþ÷ åòìèøëÿð?
3. Ùèíäèñòàíäà äþâëÿò íÿ âàõò ìåéäàíà ýÿëäè?
4. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí Ùèíäèñòàíà éöðöøöíöí éàðûì-
÷ûã ãàëìàñûíûí ñÿáÿáè íÿ èäè? Èçàù åäèí.
5. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Áðàùìà êàñòàëàðû íåúÿ éàðàòìûøäûð?
6. Ùèíäèñòàí ìÿäÿíèééÿòèíè äÿéÿðëÿíäèðèí.
7. Àçÿðáàéúàíûí Øÿðã þëêÿëÿðè èëÿ èãòèñàäè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿ-
ðèíèí îëäóüóíó ôàêòëàðëà ñöáóò åäèí.
8. Øàùìàòûí âÿòÿíè ùàðàäûð?
«Ãÿäèì ùèíäëèëÿðèí äöíéà åëìèíÿ âåðäèéè òþùôÿëÿð» ìþâ-

çóñóíäà åññå éàçûí.
* Áóääà – ùÿãèãÿòëÿ èøûãëàíìûø, áèëèúè äåìÿêäèð
79
17. ÀÂÐÎÏÀÄÀ ßÍ ÃßÄÈÌ ÄÞÂËßÒ.
ÃßÄÈÌ ÉÓÍÀÍ ØßÙßÐ-ÄÞÂËßÒËßÐÈ
Ôðåñêà, àêðîïîë, àãîðà, äîðèëÿð, Àôèíà, Ñïàðòà, äåìîñ, ùèëîò-

ëàð, ôàëàíãà
à) ßðàçèñè âÿ ÿùàëèñè. Éóíàíûñòàíû ö÷

äÿíèç — úÿíóáäàí Àðàëûã, ãÿðáäÿí
Èîí, øÿðãäÿí èñÿ Åýåé äÿíèçè ÿùàòÿ åäèð.
Éóíàíûñòàí ÿðàçèñè ö÷ ùèññÿéÿ áþ-
ëöíìöøäöð: Øèìàëè, Îðòà âÿ Úÿíóáè
Éóíàíûñòàí. Úÿíóáè Éóíàíûñòàí, ùÿì
äÿ Ïåëîïîííåñ àäëàíûðäû. Øèìàëè Éó-
íàíûñòàíëà Îðòà Éóíàíûñòàíû Ôåðìîïèë
êå÷èäè áèðëÿøäèðèð. Îðòà Éóíàíûñòàíëà
Úÿíóáè Éóíàíûñòàí àðàñûíäà èñÿ Êî-
á) ðèíô êþðôÿçè éåðëÿøèð. Éóíàíûñòàíûí
úÿíóáóíäà þëêÿíèí ÿí áþéöê àäàñû ñà-
éûëàí Êðèò àäàñû éåðëÿøèð.
Êðèò ïàäøàùëûüû. Àâðîïàäà ÿí ãÿ-
äèì äþâëÿò å.ÿ. III—II ìèíèëëèêëÿðäÿ
Êðèòäÿ éàðàíìûøäûð.
Êðèòëèëÿð ÿëà ýÿìèëÿð äöçÿëäèðäèëÿð.
Îíëàð ìþùòÿøÿì ñàðàéëàð òèêìÿéè
áàúàðûð, ñàðàéëàðûí äèâàðëàðûíû ôðåñêà-
1. Êðèòäÿ ùþêìäàð ñàðàéû: ëàðëà* áÿçÿéèðäèëÿð. Êðèòäÿ òèúàðÿò âÿ
à) ãàëûãëàðû; ùÿðáè äîíàíìà ö÷öí õöñóñè ëèìàíëàð
á) áÿðïà îëóíìóø øÿêëè îëìóøäóð.
2. Þêöçëÿ îéóí 3. Êðèò. Ñàðàéûí äàõèëè äèâàðëàðû

(Êðèò. Ãÿäèì äèâàð ôðåñêàñû) (áÿðïà)
* Ôðåñêà — äèâàðäà õàì ìàëà öçÿðèíäÿ ÷ÿêèëìèø øÿêèë
80
Âàäèëÿð
Ïàéòàõò
øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Êðèòëèëÿðèí Ìèñèð âÿ Ôèíèêèéà èëÿ, ùÿì÷èíèí Ôè-
íèêèéà âàñèòÿñèëÿ Áàáèëëÿ äÿ ýåíèø òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè
âàð èäè. Êðèòëèëÿðèí þç éàçûñû ìþâúóä èäè. Êðèò
ìÿäÿíèééÿòèíÿ Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíèí áþéöê òÿñèðè
îëìóøäóð. Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Êðèòÿ
éàõûí îëàí àäàëàðäàí áèðèíäÿ âóëêàí ïöñêöðìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ Êðèò ïàäøàùëûüû ñöãóò åòäè.
4. Ãûçûë ìàñêà
Úÿíóáè Éóíàíûñòàíäà – Ìèêåíà øÿùÿðèíäÿ
(Ìèêåíà) éàøàéàí àõåé òàéôàëàðû Êðèò ìÿäÿíèééÿòèíäÿí
÷îõ øåéëÿð ìÿíèìñÿìèøäèëÿð. Àõåéëÿð Ìèêåíàäà
ùöíäöð òÿïÿ öçÿðèíäÿ àêðîïîë* óúàëòìûøäûëàð.
Ùþêìäàð ñàðàéû âÿ àäëû-ñàíëû àäàìëàðûí åâëÿðè
áóðàäà éåðëÿøèðäè. Ñàðàéûí éàõûíëûüûíäà ãàéàëàðäà
ñÿðäàáÿëÿð ÷àïûëûðäû. Äÿôí îëóíàíëàðûí öçëÿðèíÿ
ãûçûë ìàñêàëàð òàõûëûðäû. Ñÿðäàáÿëÿðÿ ãûçûë ÿøéàëàð,
ñèëàùëàð ãîéóëóðäó. Àêðîïîëóí ÿòðàôûíäà òàúèð
åâëÿðè, ñÿíÿòêàð âÿ ÿêèí÷èëÿðèí éîõñóë êîìàëàðû
éåðëÿøèðäè.
Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí ñîíëàðûíäà Éóíàíûñòàíûí øè-
ìàëûíäàí ýÿëÿí äîðè òàéôàëàðû Ìèêåíà ìÿäÿíèé-
éÿòèíè ìÿùâ åòäèëÿð.
Å.ÿ. ÂÛÛÛ–ÂI ÿñðëÿðäÿ Îðòà Éóíàíûñòàíäà Àôèíà,
Úÿíóáè Éóíàíûñòàíäà Êîðèíô, Ñïàðòà, Åýåé äÿíè-
5. Ìèêåíà éàçûñû
çèíèí ñàùèë âÿ àäàëàðûíäà Ìèëåò, Åôåñ, Ðîäîñ êèìè
øÿùÿð-äþâëÿòëÿð éàðàíäû. Áó øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèí ùÿð
áèðèíèí þç àêðîïîëó âàð èäè. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ÿí
ýþçÿëè âÿ ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè èëÿ çÿ-
íýèí îëàíû Àôèíà àêðîïîëó èäè.
Éóíàíûñòàíäà ñîñèàë-èãòèñàäè
ìöíàñèáÿòëÿð. Àêðîïîëäà éàøàéàí
âàðëûëàð Àôèíàíûí ÿùàëèñèíè þçëÿðè-
íÿ òàáå åòìèøäèëÿð. Îíëàð þçëÿðèíè
«àðèñòîêðàò», éÿíè àäëû-ñàíëû àäàì,
èäàðÿ öñóëëàðûíû èñÿ «àðèñòîêðàòè-
éà», éÿíè «àäëû-ñàíëûëàðûí ùàêèìèé-
6. Àôèíà àêðîïîëó (ìöàñèð ôîòî). éÿòè» àäëàíäûðûðäûëàð.
Àêðîïîë ÓÍÅÑÚÎ-íóí äöíéà ßùàëè ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãëà
èðñè ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìèøäèð. ìÿøüóë îëóðäó. ßùàëèíèí äèýÿð
* Àêðîïîë — éóõàðû øÿùÿð
82
ùèññÿñèíè ýöíÿìóçä÷óëàð* (ñÿíÿòêàðëàð
âÿ äÿíèç÷èëÿð) òÿøêèë åäèðäè. Àðèñòîêðà-
òèéàéà àèä îëìàéàí àçàä ÿùàëè äåìîñ
àäëàíûðäû. Àôèíàäà ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè
âÿ èíúÿñÿíÿò éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô
åòìèøäè. Ìåìàðëàð ìþùòÿøÿì áèíàëàð
óúàëäûð, ðÿññàìëàð ýþçÿë ñÿíÿò íöìóíÿ- à) b)
ëÿðè éàðàäûðäûëàð. Äóëóñ÷óëàð ýèëäÿí 7. à) ãàðà ôèãóðëó àìôîðà;
ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿøéàëàðû âÿ àìôîðàëàð* á) ãûðìûçû ôèãóðëó ãàá
äöçÿëäèðäèëÿð. Áó ãàáëàðäà øÿðàá, çåé-
òóí éàüû ñàõëàíûëûðäû.
Àêðîïîëóí éàíûíäà àãîðà* éåðëÿøèðäè. Å.ÿ.
ÂÛÛ ÿñðäÿ Àôèíàäà ýöìöø ïóë äà êÿñèëèðäè.
Çàìàí êå÷äèêúÿ Éóíàíûñòàíäà ãóëëàðûí ñàéû
àðòûðäû. Áóíó ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè êÿíäëèëÿðèí éîõ-
ñóëëàøìàñû èäè. Ãûòëûã, ãóðàãëûã èëëÿðèíäÿ éîõñóë
êÿíäëèëÿð þç àüàëàðûíäàí áîðú òàõûë àëûðäûëàð.
Ñàùèáêàðëàð êÿíäëèëÿðèí òîðïàã ñàùÿñèíäÿ áîðú
äàøû ãîéóðäó. Áó äàøûí öçÿðèíäÿ êÿíäëèíèí íÿ
ãÿäÿð áîðú àëäûüû âÿ íÿ âàõò ãàéòàðìàëû îëäóüó
éàçûëûðäû. Êÿíäëè áîðúóíó âàõòûíäà âåðÿ áèëìÿ-
äèêäÿ àèëÿñè âÿ þçö ãóëà ÷åâðèëèðäè. Áóíäàí áàøãà
8. Áîðú äàøû
Àôèíàéà òèúàðÿò ýÿìèëÿðè èëÿ òàõûë, èíøààò àüàúû
èëÿ éàíàøû, ãóëëàð äà ýÿòèðèëèðäè.
Äåìîñ èëÿ ÿéàíëàð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ.
Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿ Àôèíàäà áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè àðèñòîê-
ðàòëàðäàí èáàðÿò àüñàããàëëàð øóðàñû ùÿëë åäèðäè. Éóíàíûñòàí ÿùà-
Áó øóðà ãàíóíëàð ãÿáóë åäèð, ìÿùêÿìÿ áó ãà- ëèñè àðàñûíäà îëàí
íóíëàð ÿñàñûíäà ãóðóëóðäó. Ãàíóíëàð äàùà ÷îõ ñîñèàë-èãòèñàäè ìö-
àðèñòîêðàòëàðûí ùÿéàòûíû âÿ ÿìëàêûíû ãîðóéóðäó. íàñèáÿòëÿðè òÿñâèð
ßí êè÷èê ýöíàùà ýþðÿ èíñàíëàðà àüûð úÿçàëàð åäèí.
âåðèëèð, òÿãñèðêàð þëöìÿ ìÿùêóì îëóíóðäó.
Îíà ýþðÿ äåéèëèðäè êè, áó ãàíóíëàð «ìöðÿêêÿáëÿ
äåéèë, ãàíëà éàçûëìûøäûð». Ùÿìèí ãàíóíëàð àðèñ-
òîêðàò Äðàêîí òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø âÿ òà-
ðèõäÿ äÿ «Äðàêîí ãàíóíëàðû» àäû èëÿ ìÿøùóðäóð.
* Ýöíÿìóçä÷ó — òîðïàüû âÿ äàèìè èøè îëìàéàí, éàëíûç ýþðäöêëÿðè èøÿ ýþðÿ

ùàãã àëàí àäàìëàð
* Àìôîðà — èêèãóëïëó, äàðáîüàçëû ÷îõ òóòóìëó èðè ýèë ãàá
*Àãîðà — áàçàð ìåéäàíû
83
Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿ äåìîñëà àðèñòîêðàòëàð
àðàñûíäà ìöáàðèçÿ êÿñêèíëÿøäè. Õàëã
öñéàíûíäàí ãîðõàí àðèñòîêðàòëàð ýö-
çÿøòÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð.
Å.ÿ. 594-úö èëäÿ àðèñòîêðàò, ñèéàñÿò÷è
Ñîëîí èñëàùàòëàð êå÷èðäè. Áó èñëàùàòëàðà
9. Àôèíàäà êÿñèëìèø ýöìöø ïóë ÿñàñÿí êÿíäëèëÿðèí áîðúëàðû ëÿüâ åäèëäè.
Áîðúà ýþðÿ ãóë åäèëÿí àôèíàëûëàð àçàä
îëóíäó. Àôèíàëûëàðûí ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áîðúà ýþðÿ ãóë
åäèëìÿñè ãàäàüàí åäèëäè. Áó èñëàùàòëàð àðèñòîê-
ðàòëàðëà äåìîñ àðàñûíäàêû ýÿðýèíëèéè àðàäàí ãàë-
äûðäû. Îðòà Éóíàíûñòàíûí âèëàéÿòè îëàí Àòòèêàíûí
êèøè ñàêèíëÿðè Àôèíà âÿòÿíäàøû* ùöãóãóíó àëäû-
ëàð. Áöòöí âÿòÿíäàøëàð Àôèíà õàëã éûüûíúàüûíäà
èøòèðàê åäèðäèëÿð. Å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäàí Àôèíà
õàëã éûüûíúàüû îðäó âÿ äîíàíìàéà áàø÷ûëûã åäÿí
ñòðàòåãëÿð ñå÷ìÿéÿ áàøëàäû.
Ñïàðòà äþâëÿòè. Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí ñîíóíäà Úÿ-
10. Ñîëîí íóáè Éóíàíûñòàíûí Ëàêîíèêà âèëàéÿòèíè èøüàë
åäÿí äîðèëÿð áóðàäà Ñïàðòà øÿùÿðèíèí ÿñàñûíû
ãîéäóëàð âÿ þçëÿðèíè ñïàðòàëûëàð àäëàíäûðäûëàð.
Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà äîðèëÿð Úÿíóáè Éó-
íàíûñòàíûí èêèíúè âèëàéÿòèíè – Ìåññåíèéàíû äà
òóòäóëàð. Èòàÿò àëòûíà àëûíìûø ÿùàëèíèí áèð ùèññÿ-
Ñïàðòà äþâëÿòè íå- ñèíè ãóëà ÷åâèðäèëÿð. Ãóëëàðû ùèëîòëàð àäëàíäûðäû-
úÿ éàðàíäû? ëàð.
11. Àòëû äþéöø÷öëÿð âÿ ïèéàäàëàðäàí èáàðÿò ôàëàíãà
* Âÿòÿíäàø – ãàíóíëà ìöÿééÿí îëóíìóø ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿí âÿ äþâëÿò

ãàðøûñûíäà âÿçèôÿëÿð äàøûéàí àäàì
84
Ëàêîíèêà âÿ Ìåññåíèéàäà ùèëîòëàðëà éàíàøû,
àçàä àäàìëàð äà âàð èäè. Îíëàð ñïàðòàëûëàðà âåðýè
âåðèðäèëÿð.
Ñïàðòàëûëàðûí ùàìûñû äþéöø÷ö èäè. Îíëàðûí, ùÿò- Ñïàðòà äþâëÿòè-
òà éàòàíäà äà ñèëàùëàðû éàíëàðûíäà îëóðäó. Ùÿð- íèí íåúÿ èäàðÿ îëóí-
áè ãàéäàíû ïîçàíëàð, ãîðõàãëàð ñÿðò úÿçà àëûðäû. äóüóíó ìöÿééÿí
Ñïàðòà îðäóñó ôàëàíãà àäëàíûðäû. åäèí.
* Å.ÿ. III–II ìèíèëëèêëÿð Àâðîïàäà ÿí ãÿäèì äþâëÿò éàðàíäû.

* Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí îðòà- Êðèò äþâëÿòè ìÿùâ îëäó.
ëàðû
* Å.ÿ. ÂÛÛÛ–ÂI ÿñðëÿð Éóíàíûñòàíäà øÿùÿð-äþâëÿòëÿð éàðàíäû.
* Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñð Àôèíàäà ïóë êÿñèëäè.
Àôèíàäà áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè àðèñòîêðàòëàðäàí
èáàðÿò àüñàããàëëàð øóðàñû ùÿëë åäèðäè.
Äåìîñëà àðèñòîêðàòëàð àðàñûíäà ìöáàðèçÿ êÿñ-
êèíëÿøäè.
Äîðèëÿð Ìåññåíèéàíû òóòäóëàð.
* Å.ÿ. 594-úö èë Ñîëîí èñëàùàòëàð êå÷èðäè.
* Å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí ñîíó Àôèíàäà ñòðàòåãëÿð ñå÷èëìÿéÿ áàøëàíäû.
1. Àðèñòîêðàò âÿ äåìîñ êèìëÿðÿ äåéèëèðäè?

2. «Äðàêîí ãàíóíëàðû» êèìëÿðèí ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åäèðäè?
3. Àðèñòîêðàòëàð ùàíñû ñÿáÿáäÿí äåìîñà ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ
ìÿúáóð îëäóëàð?
4. Êèìëÿð Àôèíà âÿòÿíäàøû ùöãóãóíó àëäûëàð?
5. Ñïàðòàäà ãóëëàðû íåúÿ àäëàíäûðûðäûëàð?
6. Õÿðèòÿäÿ éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíè ýþñòÿðèí.
Ñîëîí èñëàùàòëàðûíûí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà éàçûí. ßýÿð ñèç

îíóí éåðèíäÿ îëñàéäûíûç, íÿ åäÿðäèíèç?
85
18. ÉÓÍÀÍËÀÐ ÈØÜÀË×ÛËÀÐÀ ÃÀÐØÛ.
ÀÔÈÍÀ ÃÓËÄÀÐËÛÃ ÄÅÌÎÊÐÀÒÈÉÀÑÛ
«Äÿíèç ñàùèáëÿðè», Ìàðàôîí, Ôåðìîïèë, Ñàëàìèí, Ïëàòåéà, ãóë-

äàðëûã äåìîêðàòèéàñû, Ïåðèêë
Àðàëûã äÿíèçè âÿ Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ éó-

íàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû. Éóíàíëàð
âÿòÿíëÿðèíè Åëëàäà, þçëÿðèíè åëëèíëÿð àäëàíäûðûðäûëàð.
Éóíàí øÿùÿð-äþâ- Îíëàð ýÿìè èëÿ Èîí, Åýåé âÿ Àðàëûã äÿíèçëÿðèíÿ, ùÿò-
ëÿòëÿðèíèí úîüðàôè òà óçàã Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäèðäèëÿð.
ìþâãåéèíè òÿñâèð Áó äÿíèç ñÿôÿðëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ å.ÿ. ÂÛÛÛ—ÂÛ ÿñð-
åäèí. ëÿðäÿ Ãàôãàçäàí Èñïàíèéàéàäÿê îëàí äÿíèç ñàùèë-
ëÿðèíäÿ éóíàí êîëîíèéàëàðû ìåéäàíà ýÿëìèøäè.
Òîðïàüû ÿëèíäÿí àëûíìûø êÿíäëèëÿð, âàðëàíìàã
èñòÿéÿí ñÿíÿòêàð âÿ òàúèðëÿð êîëîíèéàëàðäà ìÿñ-
êóíëàøûðäûëàð. Ìèëåò øÿùÿðèíèí Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿ-
ðèíäÿ Ïàíòèêàïåé, Îëâèéà âÿ Õåðñîíåñ êèìè êîëî-
íèéàëàð éàðàíìûøäû.
Éóíàí êîëîíèéà-
Ùÿð áèð êîëîíèéà àéðûúà øÿùÿð-äþâëÿòè èäè. Ùÿð
ëàðûíûí éàðàíìà- øÿùÿð-äþâëÿòèí þç ùþêìäàðû, ãîøóíó, õÿçèíÿñè âÿ
ñûíûí ñÿáÿáëÿðèíè ïóëó âàð èäè.
ìöÿééÿíëÿøäèðèí. Ìàðàôîí äþéöøö. Å.ÿ. 500-úö èëäÿ éåíè òîðïàã-
ëàð ÿëÿ êå÷èðìÿê èñòÿéÿí ßùÿìÿíè ùþêìäàðû
Û Äàðà Éóíàíûñòàíà ùöúóì åòäè.
Éóíàí êîëîíèéàëàðû
Øÿùÿðëÿð
86
1. Äÿíèç äþéöøö
Û Äàðàíûí ãîøóíëàðû e.ÿ. 490-úû èëäÿ Îðòà Éó-

íàíûñòàíäà éåðëÿøÿí Ìàðàôîí äöçÿíëèéèíÿ ÷ûõäû-
ëàð. Éóíàí îðäóñóíà Ìèëòèàä áàø÷ûëûã åäèðäè. Î,
ìÿðêÿçäÿ çÿèô, úèíàùëàðäà èñÿ ýöúëö äÿñòÿëÿð éåð-
ëÿøäèðäè. ßùÿìÿíè ãîøóíó ìÿðêÿç öçÿðèíÿ ùöúóìà 2. Miltiad
Àôèíà äÿíèç èòòèôàãû

I Äàðàíûí éöðöøö
Øÿùÿðëÿð
Êñåðêñèí éöðöøö
ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ÿðàçèñè
87
êå÷ÿðêÿí ôàëàíãàëàð úèíàùëàðäàí îíëàðû ÿçäè. ßùÿ-
ìÿíè ãîøóíó ìÿüëóá îëäó.
Å.ÿ. 480-úè èëäÿ Û Äàðàíûí îüëó Êñåðêñ àòàñû-
íûí Éóíàíûñòàíû èøüàë åòìÿê íèééÿòèíè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê èñòÿäè. Ñïàðòà ùþêìäàðû Ëåîíèäèí áàø-
÷ûëûüû èëÿ éóíàí îðäóëàðû Îðòà Éóíàíûñòàíà ýåäÿí
éîëó — Ôåðìîïèë êå÷èäèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð.
Êñåðêñ Ôåðìîïèëÿ éàõûíëàøàðàã éóíàíëàðûí
éàíûíà åë÷è ýþíäÿðäè êè, îíëàð òÿñëèì îëñóíëàð.
Ëåîíèä òÿñëèì òÿëÿáèíè ðÿää åòäè. ßùÿìÿíè ãî-
øóíó èêè ýöí ùÿìëÿ åòäè. Ãåéðè-áÿðàáÿð äþéöøäÿ
Ëåîíèä âÿ äþéöø÷öëÿðè ùÿëàê îëäóëàð. ßùÿìÿíèëÿð
Îðòà Éóíàíûñòàíû òóòäóëàð.
Ñàëàìèí âóðóøìàñû. Éóíàí ùÿðá ýÿìèëÿðè òðè-
éåðà àäëàíûðäû. Ùÿð áèð ùÿðáè ýÿìèíèí ñàü âÿ ñîë
3. Ëåîíèä ùèññÿñèíäÿ ö÷ ñûðà àâàð÷ÿêÿí îëóðäó. Îíëàð ëà-
(Ôåðìîïèë) çûìè àíäà ÷åâèêëèêëÿ ýÿìèíèí èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿ
áèëèðäèëÿð.
Å.ÿ. 480-úè èëäÿ Ñàëàìèí äÿíèç âóðóøìàñû áàø
âåðäè. ßùÿìÿíè ùÿðáè ýÿìèëÿðè ãÿëÿáÿ ÷àëàúàãëà-
ðûíà èíàíàðàã äàð áîüàçà ýèðäèëÿð. Òðèéåðàëàð
àüûð ßùÿìÿíè ýÿìèëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ñöðÿòëÿ ùÿðÿ-
Éóíàíëàðûí ùÿð- êÿò åäèðäèëÿð. Éóíàí äÿíèç÷èëÿðè îíëàðûí àâàðëà-
áè ýÿìèëÿðèíè òÿñâèð ðûíû ãûðûð, òàðàí åäÿðÿê éàíëàðûíû äåøèðäèëÿð.
åäèí. ßùÿìÿíè äîíàíìàñû íèçàìû ïîçóëäóüóíäàí ýàù
áèð-áèðèíÿ äÿéèð, ýàù äà ñóàëòû ãàéàëàðà òîõóíóá
ïàð÷àëàíûðäûëàð. Áó äþéöø-
äÿ ßùÿìÿíè äîíàíìàñû
ìÿüëóá îëäó.
Ïëàòåéà äþéöøö. Å.ÿ.
479-úó èëäÿ Ïëàòåéà øÿùÿðè
éàõûíëûüûíäà ßùÿìÿíèëÿðèí
ãàëàí ãöââÿëÿðè èëÿ éóíàí-
ëàð àðàñûíäà äþéöø áàø
âåðäè. Áó äþéöøäÿ éóíàí-
ëàð ãàëèá ýÿëäèëÿð. Ëàêèí
äÿíèç äþéöøëÿðè ôàñèëÿëÿðëÿ
äàùà 30 èë ÿðçèíäÿ äàâàì
åòäè. Îíà ýþðÿ äÿ éóíàí
4. Ñàëàìèí êþðôÿçèíäÿ äþéöø øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè þç àðàëà-
88
ðûíäà èòòèôàã éàðàòäûëàð. Áó èòòèôàãà Àôèíà áàø÷ûëûã
åäèðäè. Àôèíà äÿíèç èòòèôàãû ßùÿìÿíè äîíàíìàñû-
íû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû. Ìöùàðèáÿëÿð éóíàíëà-
ðûí ãÿëÿáÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. ßùÿìÿíèëÿð Åýåé Éóíàíëàðëà ßùÿ-
äÿíèçè àäàëàðûíäà âÿ Êè÷èê Àñèéàäà îëàí éóíàí ìÿíèëÿð àðàñûíäà
øÿùÿðëÿðèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè òàíûìàüà ìÿúáóð îë- äþéöøëÿðèí áàø-
äóëàð. Îíëàðûí ùÿðáè äîíàíìàñûíà Åýåé äÿíèçèí- âåðìÿ àðäûúûëëûüûíû
ìöÿééÿí åäèí.
äÿ öçìÿê ãàäàüàí åäèëäè. Éóíàíûñòàí Àðàëûã
äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿ ùàêèì äþâëÿòÿ ÷åâðèëäè. Áóí-
äàí ñîíðà àôèíàëûëàðû «äÿíèç ñàùèáëÿðè» àäëàíäûðìà-
üà áàøëàäûëàð.
Àôèíà ãóëäàðëûã äåìîêðàòèéàñû. Å.ÿ. Â ÿñðäÿ
Àôèíà Éóíàíûñòàíûí ÿí ýöúëö âÿ ÿí âàðëû øÿùÿð-
äþâëÿòè îëìóøäó. Àôèíàäà àëè ùàêèìèééÿò õàëã éû-
üûíúàüûíà ìÿõñóñ èäè. Éûüûíúàã ãàíóíëàð ãÿáóë
åäèð, ñòðàòåã âÿ áàøãà âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ñå÷èðäè.
Ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿñÿëÿëÿðè äÿ õàëã éûüûí-
úàüûíäà ùÿëë îëóíóðäó. Õàëã éûüûíúàüûíäà 20 éàø- 5. Ïåðèêë
äàí áàøëàéàðàã áöòöí àçàä Àôèíà âÿòÿíäàøëàðû
(êèøèëÿð) èøòèðàê åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Å.ÿ. 443-úö èëäÿ õàëã éûüûíúàüû ñòðàòåã âÿçè-
ôÿñèíÿ âàðëû àèëÿäÿí îëàí Ïåðèêëè ñå÷äè. Ïåðèêë þì- Àôèíà ãóëäàðëûã
ðöíöí ñîíóíà êèìè, 15 èë ÿðçèíäÿ ùÿð èë áèðèíúè äåìîêðàòèéàñûíäà
ñòðàòåã ñå÷èëèðäè. Îíóí äþâðöíäÿ éîõñóë âÿòÿí- èäàðÿåòìÿ ãàéäàëà-
ðûíû òÿñâèð åäèí.
6. Àôèíàäà õàëã éûüûíúàüû
89
äàøëàð áöòöí âÿçèôÿëÿðè òóòà áèëÿðäèëÿð. Àôèíàäà
äþâëÿòèí áó úöð èäàðÿ îëóíìàñû «äåìîñóí ùàêè-
ìèééÿòè» äåìÿê èäè. Áó, ãóëäàðëûã äåìîêðàòèéàñû
àäëàíûðäû.
* Å.ÿ. ÂÛÛÛ–ÂÛ ÿñðëÿð Ãàôãàçäàí òóòìóø Èñïàíèéàéàäÿê éóíàí êî-
ëîíèéàëàðû ñàëûíäû.
* Å.ÿ. 490-úû èë Ìàðàôîí äþéöøö îëäó.
* Å.ÿ. 480-úè èë Ôåðìîïèë äþéöøö îëäó.
Ñàëàìèí äÿíèç âóðóøìàñû îëäó.
* Å.ÿ. 479-úó èë Ïëàòåéà äþéöøö îëäó.
* Å.ÿ. 443-úö èë Ïåðèêë ñòðàòåã ñå÷èëäè.
1. Éóíàíëàð ùàíñû ÿðàçèëÿðäÿ êîëîíèéàëàð ñàëìûøëàð? Õÿðè-

òÿäÿ ýþñòÿðèí.
2. Éóíàí äîíàíìàñû ßùÿìÿíè äîíàíìàñûíäàí ùàíñû öñ-
òöíëöêëÿðè èëÿ ñå÷èëèðäè?
3. Éóíàí âÿ ßùÿìÿíèëÿð àðàñûíäà ùàíñû äþéöøëÿð îëìóø-
äó? Íÿòèúÿëÿðè ñþéëÿéèí.
4. ßùÿìÿíèëÿðÿ ãàðøû äÿíèç äþéöøëÿðèíäÿ éóíàíëàðûí ãÿ-
ëÿáÿ ÷àëìàñûíà íÿ ñÿáÿá îëäó?
5. Éóíàíûñòàí Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿ ùàíñû öñòöíëöê-
ëÿðÿ íàèë îëäó?
Þç âÿòÿíëÿðèíèí ìöäàôèÿñè çàìàíû éóíàíëàðûí ýþñòÿðäèê-

ëÿðè øöúàÿò ùàããûíäà ùåêàéÿ ãóðóí.

Éóíàí äþéöø÷öëÿðèíäÿí áèðè Ìàðàôîí äöçÿíëèéèíäÿí Àôèíàéà ãÿäÿð îëàí
42 êèëîìåòðëèê éîëó ãà÷àðàã ßùÿìÿíèëÿð öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿíèí õÿáÿðèíè õàë-
ãà, øÿùÿðÿ ÷àòäûðìûø âÿ þëìöøäö. Ìàðàôîí ãà÷ûøû èëê äÿôÿ Éóíàíûñòàíäà
ùÿìèí äþéöø÷öíöí øÿðÿôèíÿ éàðàíìûø âÿ ñîíðàäàí äöíéà äþâëÿòëÿðèíÿ éà-
éûëìûøäûð.
90
19. ÃßÄÈÌ ÉÓÍÀÍÛÑÒÀÍ ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ
Ùîìåð, ñòèë, òåàòð, òðàýåäèéà, êîìåäèéà, Îëèìïèéà îéóíëàðû
Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðäÿ Éóíàíûñòàíäà êîð øàèð Ùîìåð

éóíàíëàðûí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí «Èëèàäà» âÿ «Îäèñ-
ñåéà» äàñòàíëàðûíû éàðàòäû. Èêè ÿñð ìöääÿòèíäÿ
øèôàùè øÿêèëäÿ ñþéëÿíÿí áó äàñòàíëàð å.ÿ. ÂÛ ÿñðäÿ
«Éóíàíûñòàíäà
éàçûéà àëûíäû. ÷îõòàíðûëûã» ùàããûí-
Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà äèí. Áöòöí ãÿäèì õàëã- äà äàíûøûí.
ëàð êèìè, éóíàíëàð äà èíàíûðäûëàð êè, òÿáèÿòè òàíðû-
ëàð èäàðÿ åäèð âÿ îíëàð Îëèìï äàüûíûí çèðâÿñèíäÿ,
äÿáäÿáÿëè ñàðàéëàðäà éàøàéûð. Ö÷ ãàðäàø — Çåâñ,
Ïîñåéäîí âÿ Àèä äöíéà öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòè þç
àðàëàðûíäà áþëìöø: Çåâñ ýþéäÿ, Ïîñåéäîí äÿíèçäÿ,
Àèä èñÿ éåðàëòû þëöëÿð ñÿëòÿíÿòèíäÿ ùþêìðàíëûã åäèð.
Éóíàíëàðûí òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýþðÿ, Ùåëèîñ ýöíÿø
òàíðûñû, Àïîëëîí èøûã âÿ èíúÿñÿíÿò òàíðûñû èäè. Äå-
ìåòðà ÿêèí÷èëèê âÿ ìÿùñóëäàðëûã èëàùÿñè, Äèîíèñ
øÿðàá÷ûëûã òàíðûñû, Ùåôåñò äÿìèð÷èëÿðèí, Ùåðìåñ
èñÿ òèúàðÿò èøëÿðèíèí ùèìàéÿ÷èñè èäè.
Ìÿêòÿá. Àôèíàäà óøàãëàðûí òÿùñèë àëìàñû ö÷öí
ìÿêòÿáëÿð à÷ûëìûøäû. Àçàä éóíàíëàðûí þâëàäëàðû 1. Ùîìåð
7 éàøûíäàí áó ìÿêòÿáëÿðÿ ýåäèðäèëÿð. Îíëàð ùÿðô-
ëÿðè ñòèë àäëàíàí èòèóúëó ìåòàë ÷óáóãëà öçÿðèíÿ
ìóì ÷ÿêèëìèø ëþâùÿëÿðäÿ úûçûðäûëàð. Ñòèëèí î áèðè
óúó êöò èäè. Áóíóíëà éàçûëàíû ïîçóðäóëàð.
Òåàòð. Éóíàíûñòàíäà øÿðàá÷ûëûã òàíðûñû Äèîíè-
ñèí øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè áàéðàìëàð êå÷èðèëèðäè.
Äèîíèñëÿ áàüëû ÿôñàíÿëÿð ñþéëÿéèð, áó ÿôñàíÿëÿðäÿí
ñÿùíÿëÿð îéíàéûðäûëàð. ßââÿëëÿð òàìàøàëàð à÷ûã
ùàâàäà, òÿïÿíèí ÿòÿéèíäÿ ýþñòÿðèëèðäè. Òàìàøà÷û-
ëàð òÿïÿíèí éàìàúûíäà éåð òóòóá îòóðóðäóëàð.
Òÿïÿíèí ÿòÿéèíäÿ ñêåíà* ãóðóëóðäó. ×àäûðäà
akòéîðëàð ïàëòàðëàðûíû äÿéèøèðäèëÿð. Ñîíðà ÷àäûð
ÿâÿçèíÿ, êè÷èê áèíà òèêäèëÿð. Òàìàøà âàõòû áèíà-
2. Çåâñ
äà äåêîðàñèéàëàð* àñûëûðäû. Áèíàíûí ãàðøûñûíäà
* Ñêåíà – éóíàí äèëèíäÿ «÷àäûð» äåìÿêäèð

* Äåêîðàñèéà — ñÿùíÿ áÿçÿéè
91
àêòéîðëàðûí âÿ õîðóí ÷ûõûø
åòìÿñè ö÷öí ìåéäàí÷à —
îðõåñòðà äöçÿëäèðäèëÿð.
«Éóíàíûñòàí òåàòðûí* èëê

âÿòÿíèäèð» èôàäÿñèíèí éàðàí-
ìàñûíûí ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.
Å.ÿ. V ÿñðèí ñîíëàðûí-

äà áöòöí éóíàí øÿùÿðëÿ-
3. Éóíàíûñòàíäà òåàòð
(ìöàñèð ôîòî)
ðèí äÿ òàìàøà ýþñòÿðìÿê
ö÷öí à÷ûã ùàâà òåàòð ñà-
ëîíëàðû òèêèëìèøäè. Ãÿäèì éóíàí ÿôñàíÿëÿðè
à)
ÿñàñûíäà òðàýåäèéàëàð* àäëàíàí ïéåñëÿð éàðàí-
ìûøäû. Åñõèë, Ñîôîêë èëê òðàýåäèéà ìöÿëëèôëÿðè èäè-
ëÿð. Àôèíà òåàòðûíäà Åñõèëÿ âÿ Ñîôîêëà ùåéêÿë
á) ãîéóëìóøäó.
Ýöëìÿëè ñÿùíÿúèêëÿðäÿí øÿí âÿ ìÿçÿëè ïéåñëÿð
— êîìåäèéàëàð éàðàíäû. Êîìåäèéà «øÿí ñàêèíëÿ-
ðèí ìàùíûñû» äåìÿêäèð.
ú) Ìåìàðëûã âÿ ùåéêÿëòÿðàøëûã. Ùÿð áèð éóíàí
øÿùÿðèíäÿ èúòèìàè áèíàëàð, ìÿáÿäëÿð, ìÿêòÿáëÿð,
òåàòðëàð òèêèëèð âÿ ùåéêÿëëÿð óúàëäûëûðäû. Àôèíàíûí
4. à) äîðèê; áàø ìåéäàíû àãîðà èäè.
á) èîíèê; Àãîðàíûí áèð ùèññÿñèíäÿ òèúàðÿò êþøêëÿðè, äè-
ú) êîðèíô ñöòóíëàðû ýÿðèíäÿ ùþêóìÿò áèíàëàðû, ìÿáÿäëÿð éåðëÿøèðäè.
Àôèíàíûí àêðîïîë àäëàíàí ùèññÿñèíäÿ Éóíà-
íûñòàí ìåìàðëûüûíûí ìþúöçÿñè ùåñàá åäèëÿí ýþçÿë
áèíàëàð òèêèëìèøäè. Áóíëàðäàí ÿí ìþùòÿøÿìè èëàùÿ
Àôèíàíûí øÿðÿôèíÿ òèêèëÿí Ïàðôåíîí ìÿáÿäè èäè.
Éóíàí ìåìàðëûüûíäà äîðèê, èîíèê, êîðèíô
Éóíàí ìåìàðëû-
üûíûí ìþúöçÿëÿðèíè ñöòóíëàðäàí âÿ ïîðòèêëÿðäÿí (÷àðäàã) ýåíèø èñòèôàäÿ
òÿñâèð åäèí. îëóíóðäó.
Éóíàíûñòàíäà ùåéêÿëòÿðàøëûã äà èíêèøàô åò-
ìèøäè. Ìÿøùóð ìåìàð âÿ ùåéêÿëòÿðàø Ôèäè èëàùÿ
Àôèíàíûí 12 ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ ãûçûëäàí âÿ ôèë
* Òåàòð — éóíàíúà òàìàøà ýþñòÿðèëÿí éåð
* Òðàýåäèéà — àäÿòÿí, ãÿùðÿìàíûí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí äðàìàòèê ÿñÿð
92
5. Ãÿäèì éóíàí ìÿáÿäëÿðèíèí ïîðòèêè (ìöàñèð ôîòî)
ñöìöéöíäÿí ëþâùÿëÿðëÿ èøëÿíìèø ùåéêÿëèíè äö-
çÿëòìèøäè.
Åëì. Ìèëåò, ùàáåëÿ Åýåé äÿíèçèíèí øÿðã ñàùèë-
ëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí Èîíèéà âèëàéÿòèíèí äèýÿð øÿùÿð-
ëÿðè Éóíàíûñòàíûí åëì ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè.
Àäëàðû ìöàñèð äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûø Äöíéà åëì õÿçè-
î äþâðöí àëèìëÿðè Äåìîêðèò, Ùèïïîêðàò, Ùåðîäîò íÿñèíÿ òþùôÿ âåðÿí
éóíàíûñòàíëû øÿõ-
âÿ Àðèñòîòåë åëìÿ þç òþùôÿëÿðèíè âåðäèëÿð. ñèééÿòëÿðè ìöÿééÿí-
Àôèíàëû Äåìîêðèò áöòöí äöíéàíûí ÿí õûðäà ëÿøäèðèí.
çÿððÿúèêëÿðäÿí — àòîìëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó
ñþéëÿéèðäè.
Ùÿêèì Ùèïïîêðàòûí âÿ îíóí øàýèðäëÿðèíèí
äöçýöí ãèäàëàíìà, äÿðìàíëàð âÿ úÿððàùèééÿ
ÿìÿëèééàòëàðû ùàããûíäà
ÿñÿðëÿðè òèááèí èíêèøà-
ôûíà áþéöê òþùôÿ îëäó.
Å.ÿ. Â ÿñðäÿ òàðèõ åë-
ìèíèí ÿñàñû ãîéóëäó. Ùå-
ðîäîò éóíàí—Èðàí ìöùà-
ðèáÿëÿðèíèí òàðèõèíè éàçäû.
Ùåðîäîòóí «Òàðèõ» êè-
òàáû Éóíàíûñòàí, Þí Àñè-
éà âÿ Ìèñèðèí, åëÿúÿ äÿ
Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì òàðè- 6. Äåìîêðèò 7. Ùèïïîêðàò
93
õèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ãèéìÿòëè ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèäèð.
Ùåðîäîòó áó ýöí äÿ «Òàðèõèí àòàñû» àäëàíäûðûð-
ëàð.
«Èëê Îëèìïèéà
Àðèñòîòåë áöòöí åëìè áèëèêëÿðè àéðû-àéðû ñàùÿëÿð
îéóíëàðûíûí âÿòÿíè öçðÿ áþëäö âÿ îíëàðà áîòàíèêà (éóíàíúà áèòêè), ôè-
Éóíàíûñòàíäûð» èôà- çèêà (òÿáèÿò), ïîëèòèêà âÿ ñ. àéðû-àéðû àäëàð âåðäè.
äÿñèíè èçàù åäèí. Îëèìïèéà îéóíëàðû. Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà äþðä
èëäÿí áèð êå÷èðèëÿí èäìàí éàðûøëàðûíû Îëèìïèéà
îéóíëàðû àäëàíäûðûðäûëàð. Éàðûøëàðäà, ÿñàñÿí, âàð-
ëûëàð èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ãàäûíëàðà Îëèìïèéà îéóí-
ëàðûíà ýåòìÿê ãàäàüàí èäè. Áó ãàéäàíû ïîçàí
ãàäûíà þëöì úÿçàñû âåðèëèðäè.
Îëèìïèéà îéóíëàðû çàìàíû Éóíàíûñòàíäà ìö-
ùàðèáÿëÿð äàéàíäûðûëûðäû.
Éàðûø ãàëèáëÿðèíè çåéòóí àüàúûíûí áóäàãëàðûí-
äàí ùþðöëìöø ÷ÿëÿíýëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðäûëàð. Âÿ-
òÿíëÿðèíäÿ èñÿ îíëàðà ùåéêÿë ãîéóëóðäó.
8. Ùåðîäîò Éóíàíëàð èë ùåñàáûíû èëê Îëèìïèéà îéóíëàðûíûí
êå÷èðèëäèéè òàðèõäÿí ùåñàáëàéûðäûëàð. Ðÿâàéÿòÿ
ýþðÿ, èëê Îëèìïèéà îéóíëàðû å.ÿ. 776-úû èëäÿ êå÷è-
ðèëìèøäèð. Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà îëäóüó êèìè, èíäè
äÿ ùÿð äþðä èëäÿí áèð Îëèìïèéà îéóíëàðû êå÷èðèëèð.
Éóíàí éàçûñû áèð ñûðà ÿëèôáàëàð, î úöìëÿäÿí
ëàòûí âÿ êèðèë ÿëèôáàëàðû ö÷öí ÿñàñ îëìóøäóð.
Áèð ÷îõ éóíàí ñþçëÿðè ìöàñèð äèëëÿðÿ, åëÿúÿ äÿ
Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ êå÷ìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ýèìíàçè-
éà, õîð, òðàýåäèéà, êîìåäèéà, îðêåñòð, õðîíîëî-
9. Àðèñòîòåë ýèéà âÿ ñ.
10. Îëèìïèéà îéóíëàðû
94
* Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñð Ùîìåð «Èëèàäà» âÿ «Îäèññåéà» äàñòàíëàðûíû

éàðàòäû.
* Å.ÿ. 776-úû èë Èëê Îëèìïèéà îéóíëàðû êå÷èðèëäè.
* Å.ÿ. Â ÿñðèí ñîíëàðû Éóíàíûñòàíäà à÷ûã ùàâà òåàòðëàðû òèêèëäè.
* Å.ÿ. Â ÿñð Éóíàíûñòàíäà òàðèõ åëìèíèí ÿñàñû ãîéóëäó.
1. «Èëèàäà» âÿ «Îäèññåéà» ïîåìàëàðûíû êèì éàðàòäû?

2. Éóíàíûñòàíäà èëê òåàòð òàìàøàëàðû íåúÿ éàðàíäû?
3. Àôèíà àêðîïîëóíó òÿñâèð åäèí.
4. Éóíàí ìåìàðëûüûíäà ùàíñû óüóðëàð ãàçàíûëìûøäû?
5. Éóíàíûñòàíäà åëìèí èíêèøàôû êèìëÿðèí àäû èëÿ áàüëû èäè?
6. «Àçÿðáàéúàí Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà» àäëû òÿãäèìàò ùà-
çûðëàéûí.
«Äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí

òþùôÿñè» ùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.
95
20. ÉÓÍÀÍ ØßÙßÐ-ÄÞÂËßÒËßÐÈÍÈÍ ÒßÍßÇÇÖËÖ.
ÌÀÊÅÄÎÍÈÉÀ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÝÖÚËßÍÌßÑÈ
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð, Ãðàíèê, Èññ, Ãàâãàìåë äþéöøëÿðè,
Ôàðîñ ìàéàêû
Éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí òÿíÿççöëö. Éóíàí

øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ÷îõëó ãÿíèìÿò ÿëÿ êå-
÷èðìÿê, äÿíèç òèúàðÿòèíäÿ öñòöíëöê ãàçàíìàã
ö÷öí ðÿãàáÿò ýåäèðäè. Áó ðÿãàáÿò Éóíàíûñòàíûí
Éóíàí øÿùÿð-äþâ- èêè ÿí ãöäðÿòëè øÿùÿð-äþâëÿòè Àôèíà èëÿ Ñïàðòà
ëÿòëÿðèíèí Ìàêåäî- àðàñûíäà óçóíñöðÿí ìöùàðèáÿéÿ ñÿáÿá îëäó.
íèéàíûí ùàêèìèééÿ- Å.ÿ. 431-úè èëäÿ áàøëàíàí ìöùàðèáÿ êè÷èê ôàñèëÿ-
òè àëòûíà äöøìÿñè- ëÿðëÿ å.ÿ. 404-úö èëÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè. Ñïàðòà ãÿ-
íèí ñÿáÿáèíè èçàù
ëÿáÿ ÷àëäû. Áó ìöùàðèáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éóíàí
åäèí.
øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè çÿèôëÿäè âÿ ñîíðàëàð ãîíøó Ìàêå-
äîíèéàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøäö.
Ìàêåäîíèéà èìïåðèéàñû
Øÿùÿðëÿð
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí éöðöøëÿðè
96
Ìàêåäîíèéà äþâëÿòè. ÛÛ Ôèëèïï. Ìàêåäîíèéà
Áàëêàí éàðûìàäàñûíûí øèìàëûíäà éåðëÿøèðäè.
Å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí îðòàëàðûíäà, ÛÛ Ôèëèïïèí ùàêèìèééÿòè
äþâðöíäÿ Ìàêåäîíèéà ãöäðÿòëè äþâëÿòÿ ÷åâðèëäè.
ÛÛ Ôèëèïï ýöúëö íèçàìè îðäó éàðàòìûøäû.
ÛÛ Ôèëèïï çÿèôëÿìèø éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíè
òóòìàã ö÷öí ìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðäè.
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà î, øÿùÿð ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè
ïóëëà ÿëÿ àëûð, îíëàð äà øÿùÿð äàðâàçàëàðûíû ìà- 1. II Fèlipp
êåäîíèéàëûëàð ö÷öí à÷ûðäûëàð. Å.ÿ. 338-úè èëäÿ Õå-
ðîíåéà øÿùÿðè éàõûíëûüûíäà ÛÛ Ôèëèïïëÿ éóíàí
îðäóëàðû àðàñûíäà ùÿëëåäèúè äþéöø îëäó. Õåðîíåéà
Íÿ ö÷öí Õåðîíå-
äþéöøö éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí àçàäëûüûíà ñîí éà äþéöøö éóíàí
ãîéäó. ÛÛ Ôèëèïïèí 18 éàøëû îüëó Èñêÿíäÿð áó äþ- øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí
éöøäÿ èëê äÿôÿ ñÿðêÿðäÿëèê ìÿùàðÿòèíè íöìàéèø àçàäëûüûíà ñîí ãîé-
åòäèðäè. äó? Èçàù åäèí.
97
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿí-
äÿð âÿ îíóí Øÿðãÿ éöðö-
øö. ÛÛ Ôèëèïï þç äþâëÿòè-
íèí ÿðàçèëÿðèíè ýåíèøëÿí-
äèðìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí
éöðöø ÿðÿôÿñèíäÿ î, ñóè-
ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöë-
äö. Àòàñûíûí þëöìöíäÿí
ñîíðà 20 éàøëû Èñêÿíäÿð
(å.ÿ. 336—323) ùþêìäàð
åëàí åäèëäè.
Ìàêåäîíèéà îðäóñó
Èñêÿíäÿðèí áàø÷ûëûüû èëÿ
Øÿðãÿ ùÿðÿêÿò åòäè. Å.ÿ.
334-úö èëäÿ Ãðàíèê äþéö-
2. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð øöíäÿ Èñêÿíäÿð ßùÿìÿíè
îðäóñóíó ìÿüëóá åòäè.
Å.ÿ. 333-úö èëäÿ èñÿ Èññ äþéöøöíäÿ Èñêÿíäÿðèí îð-
äóñó ÛÛÛ Äàðàíûí ìóçäëó äþéöø÷öëÿðèíè ìÿüëóá
åäÿðÿê, Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëè èëÿ Ìèñèðÿ äîüðó ùÿ-
Ìàêåäîíèéàëû Èñ- ðÿêÿò åòäè. Ôèíèêèéàíûí Òèð øÿùÿðèíäÿ úèääè ìöãà-
êÿíäÿðèí éöðöøëÿ- âèìÿòëÿ ðàñòëàøäû, ëàêèí áó ìöãàâèìÿòè àç áèð
ðèíè òÿñâèð åäèí. çàìàíäà ãûðàðàã øÿùÿðè ÿëÿ êå÷èðäè âÿ èøüàë åòäè.
3. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ßùÿìÿíè ùþêìäàðû ÛÛ Êèðèí

ìàâçîëåéè ãàðøûñûíäà. Ðÿññàì Ïéåð Àíðè äå Âàëàíñåí. 1750—1819
98
Ôèíèêèéàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðè âÿ Ìèñèð Èñêÿí-
äÿðÿ äþéöøñöç òàáå îëäóëàð. Ìèñèð êàùèíëÿðè Èñ-
êÿíäÿðè ôèðîí âÿ òàíðû àäëàíäûðäûëàð.
Áóíäàí ñîíðà Èñêÿíäÿð Ìåñîïîòàìèéàéà äîü-
ðó ùÿðÿêÿò åòäè. ßùÿìÿíè ïàäøàùû ÛÛÛ Äàðà Èñêÿí-
äÿðÿ ãàðøû áþéöê îðäó òîïëàìûøäû.
Ùÿëëåäèúè äþéöø å.ÿ. 331-úè èëäÿ Ãàâãàìåë àäëû
éåðäÿ áàø âåðäè. Ãàâãàìåë äþéöøöíäÿ äÿ Èñêÿí-
äÿð ãàëèá ýÿëäè. ßùÿìÿíè ùþêìäàðû ÛÛÛ Äàðà þë-
êÿíèí øÿðãèíÿ ãà÷äû.
ÛÛÛ Äàðà å.ÿ. 330-úó èëäÿ þçöíöí Áàêòðèéàäà-
êû ñàòðàïû Áåññ òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäö. Áåëÿëèêëÿ,
íÿùÿíý ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè.
Å.ÿ. 327-úè èëèí ñîíóíäà Èñêÿíäÿð 120 ìèíëèê
ãîøóíëà Ùèíäèñòàí öçÿðèíÿ éöðöøÿ áàøëàäû. Ãàíëû
äþéöøëÿðäÿí ñîíðà î, Ùèíä ÷àéûíà ãÿäÿð èðÿëè-
ëÿäè. ×îõñàéëû ùèíä ãîøóíóíà ãàëèá ýÿëÿðÿê ýåíèø
ÿðàçèëÿð ãÿò åòäè. Èñêÿíäÿð åøèòìèøäè êè, Øÿðãäÿ
îíóí îðäóñóíóí äàéàíäûüû éåðäÿí 12 ýöíëöê
ìÿñàôÿäÿ ÷îõ áÿðÿêÿòëè ñàùèëëÿðè îëàí Ãàíã ÷àéû
àõûð. Î, áó òîðïàãëàðû ýþðìÿéÿ úàí àòûðäû. Ëàêèí
óçóí ìöääÿò þç âÿòÿíëÿðèíäÿí óçàãäà îëàí âÿ
ìöùàðèáÿëÿðäÿí éîðóëàí ÿñýÿðëÿðè éöðöøö äàâàì Èñêÿíäÿðèí Ùèí-
åòäèðìÿê èñòÿìÿäèëÿð. ßñýÿðëÿðèíèí äþéöøëÿðäÿí äèñòàíûí ôÿòùèíè éà-
âÿ óçóí éîëëàðäàí éîðóëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàí ðûì÷ûã ãîéìàñûíûí
áþéöê ñÿðêÿðäÿ Ùèíäèñòàíûí ÷ÿòèí êå÷èëÿí ÿðà- ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.
çèëÿðèíäÿ èòêèëÿðèíèí ÷îõ îëàúàüûíû äöøöíÿðÿê
Ìàêåäîíèéàéà ãàéûòìàüà ãÿðàð âåðäè âÿ Ùèíäèñ-
òàíûí ôÿòùèíè éàðûì÷ûã ãîéóá ýåðè äþíäö. Éîëäà
ãûçäûðìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí õÿñòÿëèéÿ òóòóë-
ìàñû îíà Ìàêåäîíèéàéà ÷àòìàüà èìêàí âåð-
ìÿäè. Å.ÿ. 323-úö èëäÿ Èñêÿíäÿð 33 éàøûíäà, åëÿ
éîëäàúà âÿôàò åòäè.
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí èìïåðèéàñû âÿ
îíóí ïàð÷àëàíìàñû. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð áþ-
éöê èìïåðèéà éàðàòìûøäû. Áó èìïåðèéà Áàëêàí Ìàêåäîíèéàëû Èñ-
éàðûìàäàñû âÿ Ìèñèðäÿí áàøëàéàðàã Ùèíäèñòàíà êÿíäÿðèí èìïåðèéà-
ãÿäÿð áþéöê áèð ÿðàçèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Ëàêèí ñû ùàíñû ÿðàçèíè
þëöìöíäÿí áèð ãÿäÿð ñîíðà áó áþéöê èìïåðèéà ÿùàòÿ åäèðäè? Õÿðè-
òÿäÿ ýþñòÿðèí.
àéðû-àéðû ïàäøàùëûãëàðà ïàð÷àëàíäû.
99
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí èìïåðèéàñûíûí ïàð÷àëàíìàñû
Èñêÿíäÿðèí éöðöøëÿðè Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ìÿäÿíè

ùÿéàòûíäà áþéöê äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. Èøüàë
åòäèéè Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ îíóí àäûíû äàøûéàí ÷îõ-
ñàéëû øÿùÿðëÿð ñàëûíìûøäû. Áó ÿðàçèëÿðäÿ éóíàí
äèëè âÿ éóíàí ìÿäÿíèééÿòè ýåíèø éàéûëìûøäû. Íèëèí
äåëòàñûíäà îíóí øÿðÿôèíÿ ñàëûíìûø Èñêÿíäÿðèééÿ
øÿùÿðè õöñóñèëÿ ìÿøùóð èäè. Øÿùÿðèí ãàðøûñûíäàêû
Ôàðîñ àäàñûíäà ùöíäöðëöéö 140 ìåòð îëàí ìà-
éàê òèêèëìèøäè. Áó ìàéàê äöíéàíûí 7 ìþúöçÿ-
ñèíäÿí áèðè ùåñàá åäèëèðäè.
Èñêÿíäÿðèééÿ øÿùÿðè, ùÿì äÿ áàçàðëàðû èëÿ ìÿø-
ùóð èäè: áóðàäà Àâðîïà, Àñèéà âÿ Àôðèêà þëêÿëÿ-
4. Åâêëèä ðèíäÿí ýÿòèðèëÿí ìöõòÿëèô ìÿùñóëëàð ñàòûëûðäû.
5. Àðõèìåä 6. Perqament öçÿðèíäÿ éàçû
100
Èñêÿíäÿðèééÿäÿ ýþçÿë ñàðàéëàð âÿ ìÿøùóð ìóñåé*
âàð èäè. Èñêÿíäÿðèééÿ ìóñåéèíäÿ ïàïèðóñ âÿ ïåð-
ãàìåíò* öçÿðèíäÿ éàçûëìûø 700 ìèí ÿëéàçìàñû
ñàõëàíûëûðäû.
Èñêÿíäÿðèééÿ ìóñåéèíäÿ Åâêëèä âÿ Àðõèìåä
êèìè áþéöê àëèìëÿð äÿ èøëÿìèøäèð.
* Å.ÿ. 431—404-úö èëëÿð Àôèíà—Ñïàðòà ìöùàðèáÿëÿðè.
* Å.ÿ. 338-úè èë Õåðîíåéà äþéöøö.
* Å.ÿ. 336—323-úö èëëÿð Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí ùàêèìèééÿò èëëÿðè.
* Å.ÿ. 334-úö èë Ãðàíèê äþéöøö.
* Å.ÿ. 333-úö èë Èññ äþéöøö.
* Å.ÿ. 331-úè èë Ãàâãàìåë äþéöøö.
1. Éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà éàðàíìûø çèääèééÿòëÿðèí

ñÿáÿáëÿðè íÿ èäè?
2. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí ãàëèá ýÿëäèéè äþéöøëÿðè õðîíî-
ëîæè àðäûúûëëûãëà ñþéëÿéèí âÿ éåðëÿðè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.
3. ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñû íÿ âàõò, ùàíñû ñÿáÿáäÿí ñöãóò åòäè?
4. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð èìïåðèéàñû ùàíñû ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ
åäèðäè? Õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.
5. Èñêÿíäÿðèééÿ øÿùÿðèíè òÿñâèð åäèí.
6. Úÿäâÿëè òàìàìëàéûí:
Çàìàí
Èñêÿíäÿð âÿ ßùÿìÿíèëÿð àðàñûíäà áàø
âåðÿí äþéöøëÿð
«Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ýþðêÿìëè òàðèõè øÿõñèééÿòäèð»

ìþâçóñóíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.
* Ìóñåé – ìóçàëàðûí ìÿáÿäè äåìÿêäèð; éóíàí ÿñàòèðèíäÿ åëì âÿ èíúÿñÿíÿòÿ

ùèìàéÿäàðëûã åäÿí èëàùÿëÿð ìóçà àäëàíûðäûëàð
* Ïåðãàìåíò — éàçû éàçìàã ö÷öí õöñóñè èøëÿíìèø áóçîâ âÿ ãóçó äÿðèñè
101
ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ
21. ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ
Ïàòðèñè, ïëåáåé, ñåíàò, êîíñóë, òðèáóí, ãëàäèàòîð, ðåñïóáëèêà,

Ãðàêõ ãàðäàøëàðû, Ñïàðòàê
Ðîìà äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû. Ðîìà äþâëÿòè

Àïåííèí éàðûìàäàñûíäà éàðàíìûøäûð. Éóíàíëàð
Àðàëûã äÿíèçèíäÿ öçÿðêÿí Àïåííèí éàðûìàäàñû-
Ðîìà äþâëÿòèíèí íûí úÿíóá ùèññÿñèíèí çÿíýèí îòëàãëàðûíû ýþðìöø
éàðàíìàñû âÿ îíóí âÿ áóðàíû Èòàëèéà, éÿíè «áóçîâëàð þëêÿñè» àäëàí-
èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿ- äûðìûøäûëàð.
ðèíè ìöÿééÿí åäèí.
Å.ÿ. Û ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àïåííèí éàðû-
ìàäàñûíäà ìöõòÿëèô òàéôà âÿ õàëãëàð éàøàéûðäû-
ëàð. Îíëàðûí àðàñûíäà ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø õàëã
åòðóñêëàð èäè.
Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Ðîìà øÿùÿðèíèí
ÿñàñû å.ÿ. 753-úö èëäÿ èêè ãàðäàø —
Ðîìóë âÿ Ðåì òÿðÿôèíäÿí ãîéóë-
ìóøäóð. Øÿùÿð Ðîìóëóí àäû èëÿ àä-
ëàíìûøäûð.
Ðîìàíûí òàðèõè ïàäøàùëûã, ðåñ-
ïóáëèêà* âÿ èìïåðèéà äþâðëÿðèíÿ áþ-
ëöíöð.
1. Ðåì âÿ Ðîìóë îíëàðû Ïàäøàùëûã äþâðö. Ïàäøàùëûã äþâ-
áÿñëÿéÿí àíà úàíàâàðëà ðö Ðîìà øÿùÿðè éàðàíàíäàí å.ÿ.
509-úó èëÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð.
Ðîìàíûí ÿí ãÿäèì ñàêèíëÿðèíèí íÿñëèíäÿí
îëàíëàð þçëÿðèíè ïàòðèñèëÿð (ëàòûí äèëèíäÿêè ïàòåð
— àòà ñþçöíäÿí ýþòöðöëìöøäöð) àäëàíäûðûðäûëàð.
Ïàòðèñèëÿðèí «àüñàããàëëàð øóðàñû» âàð èäè. Áó
øóðà ëàòûí äèëèíäÿ «ñåíàò», îíóí öçâëÿðè ñåíàòîð
àäëàíûðäû. Ñåíàòîðëàð þç ñûðàëàðûíäàí áèð íÿôÿðè
þìöðëöê ïàäøàù ñå÷èðäèëÿð.
Ðîìàéà ñîíðàäàí êþ÷öá ýÿëÿíëÿðÿ ïëåáåéëÿð
äåéèëèðäè. Îíëàð îðäóäà õèäìÿò åäèðäèëÿð.
Å.ÿ. 509-úó èëäÿ Ðîìàäà ðåñïóáëèêà ãóðóëóøó
éàðàäûëäû.
* Ðåñïóáëèêà — ëàòûí äèëèíäÿ õàëãûí èøè, õàëãûí ùàêèìèééÿòè äåìÿêäèð
102
103
Ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ ñåíàòûí íöôóçó àðòäû.
Ñåíàò ìàëèééÿ èøëÿðèíÿ áàõûð, ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù
ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèðäè. Ðîìàäà ùÿð èë ïàòðèñèëÿ-
ðèí àðàñûíäàí èêè êîíñóë ñå÷èëèðäè. Êîíñóëëàð 1 èë
ÿðçèíäÿ Ðîìàíû èäàðÿ åäèð, ìöùàðèáÿ çàìàíû èñÿ
îðäó êîìàíäàíû îëóðäóëàð.
Ðåñïóáëèêà ãóðóëàíäàí ñîíðà äà ùöãóãñóç
ãàëàí ïëåáåéëÿð îðäóäà õèäìÿò åòìÿêäÿí èìòèíà
åòäèëÿð. Ïàòðèñèëÿð ïëåáåéëÿðñèç îðäóíóí çÿèô
îëàúàüûíû áàøà äöøÿðÿê îíëàðà ýöçÿøòÿ ýåòäèëÿð.
Å.ÿ. Â ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ïëåáåéëÿð þç ìöäàôèÿ÷èëÿ-
Ðîìà Ðåñïóáëèêà-
ðèíè – õàëã òðèáóíëàðûíû ñå÷ìÿê ùöãóãó ãàçàí-
ñûíûí èäàðÿ åäèëìÿ-
ñè ãàéäàëàðûíû òÿñ- äûëàð. Òðèáóí ñåíàòûí âÿ êîíñóëóí ïëåáåéëÿðÿ àèä
âèð åäèí. ýþñòÿðèøëÿðèíè ëÿüâ åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê èäè.
Áóíóí ö÷öí îíóí «âåòî»* ñþçöíö äåìÿñè êèôà-
éÿò èäè. Õàëã òðèáóíóíó þëäöðìÿê ÿí àüûð úèíàéÿò
ñàéûëûðäû.
Ïàòðèñèëÿðëÿ ïëåáåéëÿð àðàñûíäà 200 èëäÿí ÷îõ
(å.ÿ. 509—265-úè èëëÿð) äàâàì åäÿí ìöáàðèçÿäÿí
ñîíðà ïëåáåéëÿð Ðîìàíûí òàìùöãóãëó âÿòÿí-
äàøëàðû îëäóëàð. Ùÿð áèð Ðîìà âÿòÿíäàøû èñòÿäèéè
âÿçèôÿíè òóòà áèëÿðäè. Ëàêèí âÿçèôÿéÿ ýþðÿ ÿìÿê-
ùàããû âåðèëìÿäèéè ö÷öí éîõñóëëàð âÿçèôÿ òóòìàã
èñòÿìèðäèëÿð.
2. Ðîìà ñåíàòûíäà éûüûíúàã

* Âåòî — ëàòûí äèëèíäÿ «ãàäàüàí åäèðÿì» äåìÿêäèð
104
Áó äþâðäÿ Ðîìàíûí îðäóñó ëåýèîíëàðäàí*
òÿøêèë îëóíìóøäó. Ëåýèîíóí ÿñàñ ýöúö àüûð
ñèëàùëû ïèéàäàëàðäàí èáàðÿò èäè. Îíëàð íèçÿ âÿ
ãûëûíúëà ñèëàùëàíûð, çèðåùëè ïàëòàð ýåéèíèðäèëÿð.
Ñöâàðè ãîøóí ùèññÿëÿðè ïèéàäàëàðû úèíàùëàðäàí
ãîðóéóð, ãà÷àí äöøìÿíè òÿãèá åäèðäèëÿð.
Ýöúëÿíìèø ðîìàëûëàð Úÿíóáè Èòàëèéàäàêû
éóíàí øÿùÿðëÿðèíè äÿ òóòàðàã éàðûìàäàíûí
áöòöí ÿðàçèñèíÿ ñàùèá îëäóëàð. Îíëàð òàáå åò-
äèêëÿðè òàéôàëàðû «Ïàð÷àëà âÿ ùþêìðàíëûã åò!»
ñèéàñÿòè éöðöäÿðÿê èäàðÿ åäèðäèëÿð. Áöòöí
Èòàëèéàíû òóòäóãäàí ñîíðà Ðîìà Ñèúèëèéà àäà-
ñûíû äà ÿëÿ êå÷èðìÿê èñòÿäè. Áó àäàíû Øèìàëè
Àôðèêàäà éåðëÿøÿí ýöúëö Êàðôàýåí äþâëÿòè äÿ 3. Ðîìà äþéöø÷öñö
èøüàë åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Êàðôàýåíëÿ
Ðîìà àðàñûíäà å.ÿ. 264— 146-úû èëëÿðäÿ ôàñèëÿëÿðëÿ
äàâàì åäÿí ìöùàðèáÿëÿð áàø âåðäè. Ðîìàëûëàð êàð-
ôàýåíëèëÿðè ïóíëàð àäëàíäûðäûãëàðûíà ýþðÿ áó ìö-
ùàðèáÿ òàðèõÿ Ïóí ìöùàðèáÿëÿðè àäû èëÿ äàõèë îëäó. Ðîìà îðäóñó ùàí-
Ïóí ìöùàðèáÿëÿðèíèí ýåäèøèíäÿ Ñàðäèíèéà, ñû òîðïàãëàðû òóò-
Êîðñèêà àäàëàðû Ðîìà òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäó. äó? Ìöÿééÿíëÿøäè-
ðèí.
Êàðôàýåí øÿùÿðè òàìàì äàüûäûëûá éàíäûðûëäû. Ðî-
ìà ñåíàòûíûí ãÿðàðû èëÿ Êàðôàýåí Ðîìàíûí ÿéà-
ëÿòè åëàí åäèëäè.
4. Êàðôàýåí øÿùÿðè (ìöàñèð øÿêèë)

* Ëåýèîí — ãîøóí ùèññÿñè
105
Ïóí ìöùàðèáÿëÿðè áàøëàíäûüû çàìàí Ðîìà
Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè (å.ÿ. 264-úö èë)
Å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí îðòàñûíäàí å.ÿ. 74-úö èëÿäÿê
Ðîìà Ðåñïóáëèêàñûíûí èñòèëàëàðû
Å.ÿ. 74-úö èëäÿí å.ÿ. 30-úó èëÿäÿê Ðîìà Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí èñòèëàëàðû
ÐÎÌÀ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ßÐÀÇÈÑÈ
(Å.ÿ. ÛÛÛ ÿñð — á.å.-íûí II ÿñðè)
Ðîìà Ðåñïóáëèêàñû îðäóñóíóí

éöðöø èñòèãàìÿòëÿðè
Òðàéàíûí äþâðöíäÿ Ðîìà èìïå-
ðèéàñûíûí ñÿðùÿäëÿðè
Ðîìà èìïåðèéàñûíäàí àñûëû îëàí
ÿðàçèëÿð
Å.ÿ. 146-úû èëäÿ Éóíàíûñòàí äà
Ðîìàíûí èòàÿòè àëòûíà äöøäö. Øÿ-
ùÿðëÿð ÿëÿ êå÷èðèëäèêäÿí ñîíðà ãàëèá
ñÿðêÿðäÿ ãàðÿò ö÷öí îíó äþéöø-
÷öëÿðèí èõòèéàðûíà âåðèðäè. Ãÿíèìÿ-
òèí áèð ùèññÿñè Ðîìà õÿçèíÿñèíÿ
âåðèëèðäè. Ãàëèá ñÿðêÿðäÿ òðèóì-
ôëà* äþðä àü àò ãîøóëìóø àðàáàäà
Ðîìàéà äàõèë îëäó. Èøüàë îëóí-
ìóø ÿðàçèëÿðè úàíèøèíëÿð èäàðÿ
5. Òðèóìô åäèðäè.
Ðîìàäà ãóëëàðûí âÿçèééÿòè.
Ùÿðáè ÿñèðëÿð âÿ èøüàë îëóíìóø
ÿðàçèëÿðèí äèíú ÿùàëèñè ãóë åäèëèá
ñàòûëûðäû. Ðîìàëûëàð ãóëëàðû «äà-
íûøàí ÿìÿê àëÿòëÿðè» àäëàíäûðûð-
äûëàð. ßí áþéöê ãóë áàçàðû Åýåé
äÿíèçèíäÿêè Äåëîñ àäàñûíäà éåð-
ëÿøèðäè.
Ðîìàäà å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëà-
éàðàã ãëàäèàòîð* äþéöøëÿðè êå÷è-
ðèëèðäè. ×åâèê âÿ ýöúëö ãóëëàðà
õöñóñè ìÿêòÿáëÿðäÿ ñèëàù èøëÿò-
ìÿéè þéðÿäèð, îíëàðû áèð-áèðè èëÿ
âóðóøìàüà ìÿúáóð åäèðäèëÿð.
Áåëÿ ãóëëàðû ãëàäèàòîð àäëàíäûðûð-
äûëàð. Áàéðàìëàðäà àðåíàäà*
ãëàäèàòîðëàð àðàñûíäà äþéöøëÿð
6. Ðîìàäà ãóë áàçàðû êå÷èðèëèðäè. Ìÿüëóá åäèëÿí, ëàêèí
ñàü ãàëàí ãëàäèàòîðóí òàëåéè òà-
ìàøà÷ûëàðäàí àñûëû èäè. Îíëàð áàø áàðìàãëàðûíû
ãàëäûðûðäûëàðñà, ìÿüëóá îëàí ãëàäèàòîð ñàü ãà-
ëûðäû. Áàø áàðìàãëàðûíû àøàüû ñàëäûãäà èñÿ î, ãàëèá
Ðîìàäà ãóëëàðà ýÿëÿí ãëàäèàòîð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëöðäö.
ìöíàñèáÿòè òÿñâèð
Õàëã òðèáóíëàðû. Å.ÿ. 133-úö èëäÿ õàëã éûüûí-
åäèí.
úàüû Ãðàêõ ãàðäàøëàðûíäàí Òèáåðèíè õàëã òðèáóíó
* Òðèóìô — çÿôÿð, ãàëèá ñÿðêÿðäÿ þç ãîøóíó, ÿëÿ êå÷èðäèéè ãÿíèìÿòëÿð âÿ ÿñèðëÿð-
ëÿ áèðëèêäÿ 4 àü àò ãîøóëìóø àðàáà èëÿ çÿôÿð òàüûíûí àëòûíäàí êå÷èð
* Ãëàäèàòîð — ëàòûíúà «ãëàäèóñ» ñþçöíäÿí îëóá, ãûëûíú äåìÿêäèð
* Àðåíà — ãóìëà þðòöëìöø ìÿðêÿçè äþéöø ìåéäàíûåìÿêäèð.
108
7. Ãëàäèàòîð äþéöøëÿðè
ñå÷äè. Î, éåíè òîðïàã ãàíóíó òÿêëèô åòäè. ×öíêè
Ðîìàäà êÿíäëèëÿðèí ÷îõó òîðïàãñûç èäè. Òèáåðè-
òÿêëèô åäèðäè êè, âàðëû ðîìàëûëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè
òîðïàãëàðûí þë÷öñöíÿ ìÿùäóäèééÿò ãîéóëñóí. Áó
þë÷ö ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëñèí. Ãàëàí òîðïàãëàð
èñÿ éîxñóëëàðà ïàéëàíñûí âÿ ùÿìèøÿëèê îíëàðûí èõ-
òèéàðûíà âåðèëñèí. Áó òîðïàãëàðûí ñàòûëûá-àëûíìàñû
ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëñèí. Ëàêèí ñåíàò áó òÿêëèôè 8. Òèáåðè âÿ Ãàé
ãÿáóë åòìÿäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Òèáåðèíèí ÷à- Ãðàêõ ãàðäàøëàðû
üûðäûüû õàëã éûüûíúàüû òîðïàã ãàíóíóíó ãÿáóë
åòäè. Îíóí áàø÷ûëûüû àëòûíäà àðòûã òîðïàãëàð àëûí-
ìàüà âÿ éîõñóëëàðà ïàéëàíìàüà áàøëàíäû.
Òèáåðèíèí äöøìÿíëÿðè îíà áþùòàí àòûá äåäèëÿð
êè, ýóéà, î, ïàäøàù îëìàã èñòÿéèð. Áó áþùòàíäàí
èñòèôàäÿ åäÿí ñåíàòîðëàð Òèáåðèíè âÿ îíóí òÿðÿôäàð-
ëàðûíû þëäöðöá Òèáð ÷àéûíà àòäûëàð. Õàëã òðèáóíëàðû
Å.ÿ. 123-úö èëäÿ Òèáåðèíèí ãàðäàøû Ãàé Ãðàêõ âÿ Ðîìà êÿíäëèëÿðè
õàëã òðèáóíó ñå÷èëäè. Î äà òîðïàãëàðûí éîõñóëëàðà àðàñûíäà ìöíàñè-
áÿòëÿðè èçàù åäèí.
ïàéëàíìàñûíû äàâàì åòäèðäè. Ãàéûí òÿøÿááöñö èëÿ
éîõñóë êÿíäëèëÿðÿ äþâëÿò àíáàðëàðûíäàí óúóç ãèé-
109
ìÿòÿ òàõûë âåðèëäè. Ãàéûí
éîõñóëëàðà áó ãÿäÿð ñÿõàâÿò
ýþñòÿðìÿñè ñåíàòûí õîøóíà
ýÿëìÿäè. Ðîìàéà ãîøóí éå-
ðèäèëäè. Êö÷ÿ äþéöøëÿðèíäÿ
Ãàéûí ÷îõëó òÿðÿôäàðû þëäö-
ðöëäö. Áó äþéöøëÿðäÿ Ãàé äà
9. Òèáåðè Ãðàêõûí õàëã ùÿëàê îëäó. Áóíäàí ñîíðà
éûüûíúàüûíäà ÷ûõûøû òîðïàãëàðûí ïàéëàíìàñû äà-
éàíäûðûëäû. Òîðïàüûí ñàòûëûá-
àëûíìàñûíû ãàäàüàí åäÿí ãàíóí ëÿüâ îëóíäó.
Âàðëûëàð éåíÿ êÿíäëèëÿðèí òîðïàãëàðûíû ñàòûí àë-
ìàüà áàøëàäûëàð.
Ñïàðòàê öñéàíû. Å.ÿ. 74-úö èëäÿ Êàïóéà øÿ-
ùÿðèíäÿêè ãëàäèàòîð ìÿêòÿáèíäÿ ãóëëàð ãèéàì ãàë-
äûðäûëàð. 78 íÿôÿð ãóë ãà÷àðàã Âåçóâè äàüûíûí
çèðâÿñèíäÿ äöøÿðýÿ ñàëäû. Öñéàíà Ñïàðòàê áàø÷û-
ëûã åäèðäè. ßòðàô ìàëèêàíÿëÿðèí ãóëëàðû äà Ñïàð-
Ðîìàäà ãóëëàðûí òàêà ãîøóëäóëàð. Îíëàð Êàïóéàäàí ýþíäÿðèëìèø
öñéàíûíû òÿñâèð åäèí. ùÿðáè äÿñòÿíè ìÿüëóá åäÿðÿê õåéëè ñèëàù ÿëÿ êå-
÷èðäèëÿð.
Ñåíàòûí ýþíäÿðäèéè ãîøóí Âåçóâèíè ìöùàñè-
ðÿéÿ àëäû. Ëàêèí öñéàí÷ûëàð öçöì òÿíÿêëÿðèíäÿí
ùþðäöêëÿðè íÿðäèâàíëàðëà ýåúÿ
èêÿí ñûëäûðûì ãàéàäàí åíÿðÿê ðî-
ìàëûëàðûí öçÿðèíÿ àòûëäûëàð âÿ îí-
ëàðû äàðìàäàüûí åòäèëÿð.
Ñåíàò öñéàí÷ûëàðà ãàðøû éåíè
áþéöê îðäó ýþíäÿðäè. Îðäóíóí
êîìàíäàíû Êðàññ èäè. Î, öñéàí-
÷ûëàðûí éîëóíó êÿñèá îíëàðû òÿ-
ëÿéÿ ñàëäû. Ñïàðòàê öñéàí÷ûëàðà
«àúûíäàí þëìÿêäÿíñÿ, ãûëûíú çÿð-
áÿñèíäÿí þëìÿê äàùà éàõøûäûð»
ñþçëÿðè èëÿ ìöðàúèÿò åòäè âÿ îí-
ëàðû Êðàññûí èñòåùêàìëàðû öçÿ-
ðèíÿ ùöúóìà àïàðäû.
Å.ÿ. 71-úè èëäÿ Ðîìà ãîøóíëà-
10. Öñéàí÷û ãóëëàðûí ðû èëÿ ñîí äþéöøäÿ Ñïàðòàê ùÿëàê
Âåçóâè äàüûíäàí åíìÿñè îëäó. Êðàññûí âÿ îíóí êþìÿéèíÿ
110
éåòèøÿí Ïîìïåéèí ãîøóíëàðû öñéàí÷ûëàðû äàðìà-
äàüûí åòäè. Ðîìàëûëàð Êàïóéàäàí Ðîìàéà ýåäÿí
éîë áîéóíúà 6 ìèí ãóëó ÷àðìûõà ÷ÿêäèëÿð.
* Å.ÿ. 753-úö èë Ðîìà øÿùÿðèíèí ÿñàñû ãîéóëäó.

* Å.ÿ. 753—509-úó èëëÿð Ðîìàäà ïàäøàùëûã äþâðö.
* Å.ÿ. 509-úó èë Ðîìàäà ðåñïóáëèêà ãóðóëóøó éàðàíäû.
* Å.ÿ. Â ÿñðèí ÿââÿëè Ïëåáåéëÿð õàëã òðèáóíëàðûíû ñå÷ìÿê ùöãóãëà-
ðûíû ãàçàíäûëàð.
* Å.ÿ. 264—146-úû èëëÿð Ïóí ìöùàðèáÿëÿðè.
* Å.ÿ. 146-úû èë Éóíàíûñòàí Ðîìàíûí èòàÿòè àëòûíà äöøäö.
* Å.ÿ. 133-úö èë Òèáåðè Ãðàêõ õàëã òðèáóíó ñå÷èëäè.
* Å.ÿ. 123-úö èë Ãàé Ãðàêõ õàëã òðèáóíó ñå÷èëäè.
* Å.ÿ. 74—71-úè èëëÿð Ñïàðòàê öñéàíû áàø âåðäè.
1. Ïàòðèñè âÿ ïëåáåéëÿð êèìëÿð èäèëÿð?

2. Ãÿäèì Ðîìàäà ùÿð áèð âÿòÿíäàø âÿçèôÿ òóòìàã ùöãó-
ãóíà ìàëèê èäè. Áÿñ íÿ ö÷öí éîõñóë âÿòÿíäàøëàð áó
ùöãóãäàí èñòèôàäÿ åòìèðäèëÿð?
3. Ðåñïóáëèêà äþâðöíäÿ Ðîìà íåúÿ èäàðÿ îëóíóðäó?
4. Õàëã òðèáóíëàðû ùàíñû ùöãóãëàðà ìàëèê èäèëÿð?
5. Ïóí ìöùàðèáÿëÿðè íÿ ö÷öí áàø âåðäè âÿ íÿòèúÿñè íÿ îëäó?
6. Ãöäðÿòëè Ðîìà äþâëÿòè äàùà ùàíñû òîðïàãëàðû òóòäó?
7. Òèáåðè âÿ Ãàé Ãðàêõ ãàðäàøëàðû éîõñóë êÿíäëèëÿð ö÷öí
íÿ åòäèëÿð?
8. Ñïàðòàê öñéàíû ùàíñû ñÿáÿáäÿí áàø âåðäè âÿ íÿ èëÿ íÿòè-
úÿëÿíäè?
«Ðîìà Ðåñïóáëèêàñûíûí èäàðÿ îëóíìàñû» ùàããûíäà òÿãäè-

ìàò ùàçûðëàéûí.
111
22. ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÍÛÍ ÑÎÍÓ.
ÐÎÌÀ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ Âß ÑÖÃÓÒÓ
Éóëè Ñåçàð, äèêòàòîð, Àíòîíè, Îêòàâèàí Àâãóñò, êîëîíëàð,
Êîíñòàíòèíîïîë, âàíäàëëàð, ýåðìàí òàéôàëàðû, Ìàðê Òðàéàí
Éóëè Ñåçàð âÿ îíóí Ðîìàäà ùàêèìèééÿòè
çÿáò åòìÿñè. Ñïàðòàê öñéàíû éàòûðûëäûãäàí ñîíðà
Ðîìàäà ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýöúëÿíäè.
Ìöáàðèçÿ ñÿðêÿðäÿëÿð Êðàññ, Ïîìïåé âÿ Éóëè
Ñåçàð àðàñûíäà ýåäèðäè. Êîíñóëëóã ìöääÿòè áèò-
äèêäÿí ñîíðà Éóëè Ñåçàð Ãàëëèéà ÿéàëÿòèíÿ úàíèøèí
òÿéèí åäèëäè. Î, Ðîìàäà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èð-
ìÿê èñòÿéèðäè. Å.ÿ. 49-úó èëäÿ Ñåçàðûí ãîøóíëàðû
Ðîìà öçÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åòäè. Ñåçàðû éà Ðîìà öçÿ-
ðèíäÿ ùàêèìèééÿò, éà äà ðöñâàé÷û ãÿòë ýþçëÿéèðäè.
Î, «Ïöøê àòûëìûøäûð!» äåéèá, èðÿëèëÿäè. Ñåçàðà
1. Éóëè Ñåçàð ãàðøû ùÿðÿêÿò åäÿí ñåíàò ãîøóíëàðûíà Ïîìïåé
áàø÷ûëûã åäèðäè. Ëàêèí Ñåçàð ùöúóì çàìàíû î ãÿ-
äÿð úÿëä ùÿðÿêÿò åòäè êè, Ïîìïåéèí ìöäàôèÿíè
òÿøêèë åòìÿéÿ çàìàíû îëìàäû. Ñåçàðûí ãîøóíëàðû
ìöãàâèìÿòÿ áåëÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí Ðîìàíû âÿ áö-
Éóëè Ñåçàð Ðîìà- òöí Èòàëèéàíû òóòäó.
äà ùàêèìèééÿòè íå- Ñåçàð Ïîìïåéèí îðäóñóíó äàðìàäàüûí åòäè.
úÿ ÿëÿ êå÷èðäè? Ñåçàðëà Ïîìïåéèí òÿðÿôäàðëàðû àðàñûíäà ýåäÿí
âóðóøìàëàð Ðîìàäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè* àä-
ëàíäûðûëäû. Ñåíàò ÿëàúñûç ãàëûá Ñåçàðû þìöðëöê
äèêòàòîð* åëàí åòäè. Ìåòàë ïóëëàð öçÿðèíäÿ îíóí
øÿêëè ùÿêê îëóíóð, ùåéêÿëëÿðè òàíðûëàðûí ùåéêÿëëÿ-
ðè èëÿ éàíàøû ãîéóëóðäó. Ëàêèí Ñåçàðûí òÿêáàøûíà
ùàêèìèééÿòè óçóí ñöðìÿäè. Å.ÿ. 44-úö èëäÿ ñåíà-
òûí èúëàñû çàìàíû ðåñïóáëèêà òÿðÿôäàðëàðû Ñåçàðà
ãÿñä òÿøêèë åòäèëÿð. Ãÿñäÿ Áðóò áàø÷ûëûã åäèðäè.
Ñåçàðà 23 õÿíúÿð çÿðáÿñè âóðóëàðàã þëäöðöëäö.
Ñåçàðûí êþìÿê÷èñè Àíòîíè âÿ âàðèñè Îêòàâèàí
ðåñïóáëèêà÷ûëàðà ãàðøû ÷ûõäûëàð. Îêòàâèàí Ñåçàðûí
ãîùóìó èäè. Ñåçàð îíó þçöíöí âàðèñè åëàí åò-
2. Áðóò ìèøäè.
* Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè — áèð þëêÿíèí âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà ýåäÿí ñèëàùëû ìöáàðèçÿ

* Äèêòàòîð – äþâëÿòè èäàðÿ åòìÿêäÿ ãåéðè-ìÿùäóä ùöãóãà ìàëèê îëàí øÿõñ
112
Àíòîíè âÿ Îêòàâèàí ãöââÿëÿðèíè áèðëÿøäèðèá ðåñ-
ïóáëèêà÷ûëàðû ìÿüëóá åòäèëÿð.
Ãàëèáëÿð Ðîìà äþâëÿòèíèí èäàðÿ èøëÿðèíè þç
àðàëàðûíäà áþëöøäöðäöëÿð. Àíòîíè Ðîìà äþâëÿ-
òèíèí øÿðã ÿéàëÿòëÿðèíè, Îêòàâèàí èñÿ ãÿðá ÿéàëÿò-
ëÿðèíè èäàðÿ åäèðäè. Àíòîíè âÿ Îêòàâèàí àðàñûíäà
ðÿãàáÿò âàð èäè. Ñîíäà áó äà ìöùàðèáÿ èëÿ íÿòè-
úÿëÿíäè.
Å.ÿ. 31-úè èëäÿ Àíòîíè èëÿ Îêòàâèàí àðàñûíäà
ùÿëëåäèúè äþéöø îëäó. Áó äþéöøäÿ Àíòîíè ìÿüëó-
áèééÿòÿ óüðàäû. Î, éàøàäûüû Èñêÿíäÿðèééÿ øÿùÿðè-
3. Àíòîíè
íÿ ãàéûòäû. Å.ÿ. 30-úó èëäÿ Îêòàâèàíûí ãîøóíëàðû
Èñêÿíäÿðèééÿíè òóòäóëàð. Ìèñèð Ðîìàíûí ÿéàëÿ-
òèíÿ ÷åâðèëäè. Îêòàâèàí Ðîìàíûí øÿðã âÿ ãÿðá
ÿéàëÿòëÿðèíèí òÿê ùàêèìè îëäó. Ñåíàò Îêòàâèàíà
Àâãóñò (ìöãÿääÿñ) ôÿõðè àäûíû âåðäè.
Îêòàâèàí Àâãóñòóí äþâðöíäÿí åòèáàðÿí Ðî-
ìà äþâëÿòè èìïåðèéà àäëàíìàüà áàøëàíäû.
Åðàìûçûí 98—117-úè èëëÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòäÿ
îëìóø Ìàðê Òðàéàíûí äþâðöíäÿ Ðîìàíûí ÿðàçèñè
äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Òðàéàí Ãàðà äÿíèçëÿ Àäðèàòèê
4. Îêòàâèàí
äÿíèçè àðàñûíäàêû òîðïàãëàðû, Ìåñîïîòàìèéàíû,
Àâãóñò
Êè÷èê Àñèéàäà Êèëèêèéàíû, ßðÿáèñòàí éàðûìàäà-
ñûíäà áèð ÷îõ ÿðàçèëÿðè èøüàë åòäè. Î, Ïàðôèéàéà
äà éöðöø åòäè âÿ îíóí ïàéòàõòû Êòåñèôîíó òóòäó.
Ëàêèí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðäÿ áàø âåðÿí öñéàí-
ëàð îíó ýåðè ãàéûòìàüà ìÿúáóð åòäè. Áåëÿëèêëÿ,
Òðàéàí Ïàðôèéàíûí ôÿòùèíè áàøà ÷àòäûðà áèëìÿäè.
ÛÛ ÿñðèí ñîíó — ÛÛÛ ÿñðäÿ ãóëäàðëûã òÿñÿððö-
ôàòûíûí òÿíÿççöëö. Ðîìàäà òÿñÿððöôàò èíêèøàô Ðîìàäà òÿñÿððö-
åäèðäè. Ñó äÿéèðìàíëàðû, ÷îõýàâàùûíëû êîòàí, ôàòû èíêèøàô åòäèðìÿê
éåíè áè÷èí àëÿòëÿðè èõòèðà îëóíäó. Ëàêèí ãóëäàðëûã ìÿãñÿäèëÿ ãóëäàð-
òåõíèêàíûí èíêèøàôûíû ëÿíýèäèðäè. Ãóëëàðûí þç ëàðûí ùàíñû àääûìû
ÿìÿêëÿðèíÿ ìàðàüû àç èäè. Ãóëëàð þç ÿìÿêëÿðèíèí àòäûãëàðûíû ìöÿé-
íÿòèúÿñèíÿ ìàðàãëû îëñóíëàð äåéÿ áÿçè ãóëäàðëàð éÿí åäèí.
þç òîðïàãëàðûíû êè÷èê ñàùÿëÿðÿ áþëÿðÿê ãóëëàðà âÿ
àçàä êÿíäëèëÿðÿ èúàðÿéÿ âåðèðäèëÿð. Áåëÿ èúàðÿ-
äàðëàðà «äàõìàëû ãóëëàð» âÿ êîëîíëàð* äåéèëèðäè.
* Kîëîíëàð — ëàòûíúà «êîëîíóñ» ñþçöíäÿí îëóá, ÿêèí÷è äåìÿêäèð
113
Âàäèëÿð
Ïàéòàõò
øÿùÿðëÿð
Øÿùÿðëÿð
Ðîìà éîëëàðû
ÐÎÌÀ ÈMPERÈYASI
Îíëàð ìÿùñóëóí áèð ùèññÿñèíè þçëÿðèíäÿ ñàõëàéûð-
äûëàð. Êîëîíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, «äàõìàëû ãóë-
ëàð» àçàä äåéèëäèëÿð. ÛÛ ÿñðäÿ Ðîìà èìïåðàòîðó
ãóëëàðûí þëäöðöëìÿñèíè ãàäàüàí åòìèøäè.
Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ïàð÷àëàíìàñû. 330-úó
èëäÿ èìïåðàòîð Êîíñòàíòèíèí òÿøÿááöñö èëÿ ïàé-
òàõò ãÿäèì éóíàí øÿùÿðè Âèçàíòèéÿ (Áèçàíñà) êþ-
÷öðöëäö. Éåíè ïàéòàõò Êîíñòàíòèíîïîë àäëàíäû.
395-úè èëäÿ Ðîìà èìïåðàòîðó èìïåðèéàíû èêè
5. Êîíñòàíòèí îüëó àðàñûíäà áþëöøäöðäö. Áåëÿëèêëÿ, ïàéòàõòû
Êîíñòàíòèíîïîë îëàí Øÿðãè Ðîìà (Áèçàíñ) âÿ ïàé-
òàõòû Ðîìà øÿùÿðè îëàí Ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàëàðû
éàðàíäû. Áöòöí Èòàëèéà, Àâðîïàíûí âÿ Àôðèêàíûí
ãÿðáè Ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ùàêèìèééÿòè àë-
òûíäà ãàëäû. Øÿðãè Ðîìà èìïåðèéàñûíà èñÿ Áàëêàí
Ãÿðáè âÿ Øÿðãè Ðî-
ìà èìïåðèéàñûíà éàðûìàäàñû, Ìèñèð, Ðîìàíûí Àñèéàäàêû òîðïàã-
äàõèë îëàí ÿðàçè- ëàðû äàõèë îëäó. Àðòûã çÿèôëÿìèø Ãÿðáè Ðîìà èì-
ëÿðè ìöàñèð õÿðèòÿäÿ ïåðèéàñûíà Â ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ýåðìàí òàéôàëàðû îëàí
ìöÿééÿí åäèí. ãîòëàð, âàíäàëëàð ùöúóì åòäèëÿð. Â ÿñðèí îðòàëà-
ðûíäà èñÿ ùóíëàð Ðîìàéà éöðöø åòäèëÿð. Ðîìà
ïàïàñû ùóíëàðûí áàø÷ûñû Àòòèëàäàí (Àòèëëà) Ðî-
ìàíû þç ùèìàéÿñè àëòûíà àëìàñûíû õàùèø åòäè. Àò-
òèëà áó òÿêëèôè ãÿáóë åäèá, îðäóñóíó ýåðè ÷ÿêäè.
«Âàíäàëëàð Ðîìà- Ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó. Âàíäàë-
äà» àäëû òÿãäèìàò ëàð áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíè òóòàðàã, îðàäàí
ùàçûðëàéûí.
Àôðèêàéà êþ÷ åòìèø, Ðîìàíûí Àôðèêàäàêû ÿéàëÿ-
òèíäÿ Âàíäàë êðàë-
ëûüû éàðàòìûøäûëàð.
455-úè èëäÿ âàíäàë-
ëàð Àôðèêàäàí Èòà-
ëèéàéà êå÷èá àñàí-
ëûãëà Ðîìà øÿùÿðèíè
òóòäóëàð. Îí ìèí-
ëÿðëÿ ðîìàëû þëäö-
ðöëäö âÿ ãóë åäèëäè.
Âàíäàëëàð ùåéêÿëëÿ-
ðè ñûíäûðûð, êèòàáëà-
ðû ìÿùâ åäèð, åâëÿðè
éàíäûðûðäûëàð. Îíëà-
6. Ðîìàíûí ñöãóòó ðûí òþðÿòäèêëÿðè äà-
116
üûíòûëàð î ãÿäÿð äÿùøÿòëè èäè êè, î âàõòäàí «âàí-
äàë» ñþçö âÿùøè, ãÿääàð àäàìëàðà àèä åäèëèð.
476-úû èëäÿ ýåðìàí òàéôàëàðû Ãÿðáè Ðîìà èì-
ïåðàòîðóíó òàõòäàí ñàëäûëàð. Ãÿðáè Ðîìà èìïå-
ðèéàñû ñöãóò åòäè. Ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí
ñöãóò åòäèéè èë ùÿì äÿ ãÿäèì äöíéà òàðèõèíèí ñî-
íó ùåñàá îëóíóð.
* Å.ÿ. 49-úó èë Ñåçàðûí ãîøóíëàðû Ðîìà öçÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åòäè.
* Å.ÿ. 30-úó èë Îêòàâèàíûí ãîøóíëàðû Èñêÿíäÿðèééÿ øÿùÿðèíè

òóòäó. Ìèñèð Ðîìàíûí ÿéàëÿòèíÿ ÷åâðèëäè.
* 330-úó èë Ïàéòàõò Âèçàíòèéÿ (Áèçàíñ) êþ÷öðöëäö âÿ Êîíñ-
òàíòèíîïîë àäëàíäû.
* 395-úè èë Ãÿðáè âÿ Øÿðãè Ðîìà èìïåðèéàëàðû éàðàíäû.
* 476-úû èë Ãÿðáè Ðîìà èìïåðèéàñû ñöãóò åòäè.
1. Ðîìàäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿëÿðè íåúÿ áàøëàíäû?

2. «Äèêòàòîð» èôàäÿñèíè èçàù åäèí.
3. Ìèñèð íåúÿ Ðîìàíûí ÿéàëÿòèíÿ ÷åâðèëäè?
4. Ðîìà íÿ âàõòäàí èìïåðèéà àäëàíäûðûëäû?
5. Ãóëäàðëûã òÿñÿððöôàòû íÿ ö÷öí òÿíÿççöë åòäè? Èçàù åäèí.
6. «Äàõìàëû ãóëëàð» âÿ «êîëîíëàð» êèìëÿðÿ äåéèëèð?
7. Ùàíñû ùàäèñÿ ãÿäèì äöíéà òàðèõèíèí ñîíó ùåñàá îëó-
íóð?
«Ãöäðÿòëè Ðîìà èìïåðèéàñû ùàíñû ñÿáÿáäÿí çÿèôëÿäè âÿ

ïàð÷àëàíäû?» ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí ÿëàâÿ ìÿëóìàò òîïëàéûí.
117
23. ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ
Êîëèçåé àìôèòåàòðû, òðèóìô, õðèñòèàíëûã, Êîíñòàíòèí
Ðîìà øÿùÿðè åðàìûçûí èëê ÿñðëÿ-

ðèíäÿ. Ðîìà ãöäðÿòëè äþâëÿòÿ ÷åâ-
ðèëäèêäÿí ñîíðà îíóí ïàéòàõòû Ðî-
ìà øÿùÿðè Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿ
ÿí èðè øÿùÿð îëäó.
Èìïåðàòîðëàð øÿùÿðèí ôîðóì* àä-
ëàíàí ìÿðêÿçè ìåéäàíûíäà âÿ îíóí
ÿòðàôûíäà àáèäÿëÿð óúàëäûð, ìþùòÿ-
øÿì ìÿáÿäëÿð âÿ áàøãà èúòèìàè áè-
íàëàð òèêäèðèðäèëÿð.
Ðîìàíûí ÿí ÿçÿìÿòëè áèíàëàðûí-
äàí áèðè Êîëèçåé àìôèòåàòðû* èäè.
Êîëèçåéäÿ ãëàäèàòîð äþéöøëÿðè êå÷è-
ðèëèð âÿ òåàòð òàìàøàëàðû ýþñòÿðè-
ëèðäè.
Øÿùÿðèí ÿí ýþçÿë ìåìàðëûã àáè-
1. Ïàíòåîíóí õàðèúè âÿ äÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ïàíòåîí* èäè.
äàõèëè ýþðöíöøö Èìïåðàòîð Òðàéàíûí øÿ-
ðÿôèíÿ Ðîìàäà òÿãðèáÿí
40 ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ
ñöòóí óúàëäûëìûøäû. Ñö-
òóíà ëåíò êèìè ñàðûíàí
ìÿðìÿð ðåëéåôäÿ* èì-
ïåðàòîðóí ùÿðáè éöðöøö
âÿ äþéöø ñÿùíÿëÿðè òÿñâèð
åäèëìèøäèð. Ñöòóíóí çèð-
âÿñèíäÿ èñÿ Òðàéàíûí ùåé-
êÿëè ãîéóëìóøäóð.
Ðîìàäà çÿôÿð òàüëàðû
ÿí ÷îõ éàéûëìûø ìåìàð-
2. Êîëèçåé àìôèòåàòðû ëûã àáèäÿëÿðè èäè. Òÿíòÿ-
* Ôîðóì — ìÿðêÿçè ìåéäàí
* Êîëèçåé àìôèòåàòðû — ëàòûíúà «êîëîññåóñ» ñþçöíäÿí îëóá, áþéöê, èðè, àìôè-
òåàòð — òàìàøàýàù äåìÿêäèð
* Ïàíòåîí — áöòöí òàíðûëàðûí ìÿáÿäè äåìÿêäèð
* Råëéåô — ãàáàðûã òÿñâèð
118
íÿëè ýöíëÿðäÿ èìïåðàòîðëàð áó òàüëàðûí
àëòûíäàí êå÷èðäèëÿð.
Ðîìàíû «ßáÿäè ãûçûë øÿùÿð» âÿ éà
ñàäÿúÿ «Øÿùÿð» àäëàíäûðûðäûëàð.
Øÿùÿðëÿðäÿ èñòè âÿ ñîéóã ùîâóçëàðû
îëàí tåðìëÿð* — ùàìàìëàð òèêèëèðäè.
Òåðìëÿðäÿ èñòèðàùÿò çàëëàðû âÿ êèòàáõà-
íàëàð äà âàð èäè.
Èìïåðàòîð Àâãóñòóí ÿìðè èëÿ Ðî-
ìàíûí ÿòðàôûíäà ýþë éàðàäûëìûøäû. Áó-
ðàäà äÿíèç äþéöøö òàìàøàëàðû ýþñòÿ-
ðèëèðäè. Ñèðê, úûäûð ìåéäàíû òèêèëìèøäè.
Úûäûð ìåéäàíûíäà àò éàðûøëàðû êå÷èðè-
ëèðäè.
Ðîìà ìöÿëëèôëÿðè òðàýåäèéà âÿ êî-
ìåäèéàëàð òàìàøàéà ãîéóðäóëàð. Ãëà-
äèàòîð äþéöøëÿðè âÿ äþéöø àðàáàëàðûíûí
þòöøìÿñè ðîìàëûëàð ö÷öí ÷îõ ìàðàãëû
îëóðäó.
Ãÿäèì Ðîìà èíúÿñÿíÿòè. Ãÿäèì
Ðîìàäà òÿñâèðè ñÿíÿò, ùåéêÿëòÿðàøëûã
âÿ áÿäèè ñÿíÿò èíêèøàô åòìèøäè. Ðîìàëû- 3. Ðîìàäà èìïåðàòîð Òðàéàíûí
ëàð éóíàí âÿ Øÿðã ìåìàðëûã öñóëëàðûí- øÿðÿôèíÿ óúàëäûëìûø ñöòóí
äàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Ðîìà
ìåìàðëàðû áåòîíó èõòèðà åòäèëÿð. Îíëàð òàüøÿêèëëè
þðòöêëÿð (àðêàëàð) âÿ ýöíáÿçëÿð òèêìÿéè áàúàðûð-
äûëàð.
Ðîìà ìåìàðëûüû-
Ðîìà ùåéêÿëòÿðàøëàðû éóíàíëàðäàí ÷îõ øåé
íûí õöñóñèééÿòëÿ-
þéðÿíìèøäèëÿð. Éóíàí ùåéêÿëëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ðèíè ìöÿééÿíëÿøäè-
ðèí.
«ßáÿäè ãûçûë øÿ-

ùÿð» èôàäÿñèíè èçàù
åäèí.
4. Ðîìàíûí ãàëà èñòåùêàìëàðû
* Òåðì — éóíàíúà «òåðìîñ» ñþçöíäÿí îëóá, èñòè äåìÿêäèð
119
6. Þêöç áàøëû
ðèòîí
ðîìàëûëàðûí éàðàòäûüû ùåé-
êÿëëÿð èíñàíûí ùÿì õà-
5. Êîíñòàíòèíèí äþâðöíäÿ
ðèúè ýþðöíöøöíö äÿãèã
èíøà îëóíìóø çÿôÿð òàüû
òÿñâèð åäèð, ùÿì äÿ îíëà-
ðûí õàðàêòåðèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè.
Ðîìà ïîåçèéàñû âÿ åëì. Å.ÿ. Û ÿñð âÿ á.å.-íûí
Û ÿñðèíèí áàøëàíüûúûíû Ðîìà ïîåçèéàñûíûí «ãûçûë
äþâðö» àäëàíäûðûðëàð. Áó äþâðäÿ Ðîìàíûí ÿí
ýþðêÿìëè ñÿíÿò àäàìëàðû éàøàéûá-éàðàòìûøëàð. Øàèð
Ðîìà ìåìàðëàðû Âåðýèëè «Åíåèäà» ïîåìàñûíû, àëèì âÿ øàèð Ëóêðåòñè
éóíàí âÿ Øÿðã ìå- «Úèñèìëÿðèí òÿáèÿòè ùàããûíäà» ïîåìàñûíû éàçìûøäû.
ìàðëûüûíäàí íÿëÿðè Ðîìàëûëàðûí éàðàòäûüû ëàòûí ÿëèôáàñûíäàí èíäè
ìÿíèìñÿìèøäèëÿð?
äÿ áèð ÷îõ õàëãëàð, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí õàëãû
Ìöÿééÿíëÿøäèðèí.
èñòèôàäÿ åäèð.
Áó ýöí åëìäÿ áèòêèëÿðèí âÿ ùåéâàíëàðûí ëàòûí
äèëèíäÿêè àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí âÿ äÿðìàíëàðûí äà àäû
ëàòûíúàäûð.
Ðîìàäà Ñåçàð äþâ -
ðöíäÿ òÿòáèã åäèëÿí òÿã-
âèìäÿí ìöÿééÿí äÿéèøèê-
ëèêëÿðëÿ èíäè äÿ èñòèôàäÿ
îëóíóð. Àéëàðûí ëàòûí àäû
äà ñàõ ëàíìûø äûð: ñåí -
òéàáð — «éåääèíúè», äå-
êàáð — «îíóíúó» (Ðîìà-
7. Ðîìàäà ìÿêòÿá äà èë ìàðò àéûíäà áàøëà-
120
íûðäû) äåìÿêäèð. Èéóë Éóëè Ñåçàðûí
øÿðÿôèíÿ, ñîíðàêû àé èñÿ Àâãóñòóí
øÿðÿôèíÿ àäëàíìûøäûð. Àíòèê* ìÿ-
äÿíèééÿò Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ìÿäÿíè
èíêèøàôû ö÷öí ÿñàñ îëìóøäóð.
Õðèñòèàíëûüûí éàðàíìàñû. Û ÿñð-
äÿ Ôÿëÿñòèíäÿ äöíéà äèíëÿðèíäÿí
áèðè îëàí õðèñòèàíëûã ìåéäàíà ýÿëäè.
Ðîìàëûëàðà ýþðÿ, õðèñòèàíëûüûí ïåé- 8. Ðîìàäà úÿððàùèééÿ àëÿòëÿðè
üÿìáÿðè Èñàíûí íèòãëÿðè Ôÿëÿñòèíäÿ Ðîìà ùàêè-
ìèééÿòèíè ñàðñûòìàüà éþíÿëìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ
Èñàíû òóòäóëàð âÿ àüàúäàí äöçÿëäèëìèø õà÷ öçÿ-
ðèíäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäèëÿð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Èñà ö÷ Àíòèê äþâðäÿ åëì,
ýöí ñîíðà äèðèëÿðÿê ýþéÿ ãàëõìûøäû. Áèð ìöääÿò ÿäÿáèééàò âÿ éàçû-
ñîíðà î, øàýèðäëÿðèíèí éàíûíà ýÿëÿðÿê âÿä åòìèøäè äà ãàçàíûëàí óüóð-
êè, äèðèëÿðè âÿ þëöëÿðè ìöùàêèìÿ åòìÿê ö÷öí éåðÿ ëàðû ìöÿééÿí åäèí.
ãàéûäàúàãäûð.
Õðèñòèàíëàð èúìàëàðäà áèðëÿøèð, áèðëèêäÿ èáà-
äÿò åäèð, þç áàéðàìëàðûíû êå÷èðèðäèëÿð. Âàùèä
òàíðûíû òàíûäûãëàðûíà, èìïåðàòîðëàðà ñèòàéèø åò-
ìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðäûãëàðûíà ýþðÿ Ðîìàíûí ùà-
êèì äàèðÿëÿðè îíëàðûí éûüûíúàãëàðûíû ãàäàüàí Õðèñòèàíëûã íÿ ö÷öí
Ôÿëÿñòèíäÿ ìåéäà-
åäèðäè. íà ýÿëäè âÿ èíêèøàô
Õðèñòèàí èúìàëàðûíû áèðëÿøäèðÿí âÿ éåïèñêîï- åòäè?
ëàð* òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ
îëóíàí õðèñòèàí òÿøêè-
ëàòû éàðàíäû. Îíó êèë-
ñÿ àäëàíäûðûðäûëàð.
313-úö èëäÿ èì-
ïåðàòîð Êîíñòàíòèí
õðèñòèàíëàðà à÷ûã èáà-
äÿò åòìÿéÿ âÿ ìÿ-
áÿäëÿð òèêìÿéÿ èúàçÿ
âåðäè.
Êîíñòàíòèí þëöì-
ãàáàüû þçö äÿ õðèñ-
òèàíëûüû ãÿáóë åòäè.
9. Èëê õðèñòèàíëàðûí ýèçëè òîïëàíòûñû
* Àíòèê – «àíòèêâóñ» ñþçöíäÿí îëóá, ãÿäèì äåìÿêäèð

* Éåïèñêîï – éóíàíúà íÿçàðÿò÷è äåìÿêäèð
121
* Å.ÿ. Û ÿñð âÿ á.å.-íûí Ðîìà ïîåçèéàñûíûí «ãûçûë äþâðö» àäëàíûð.
Û ÿñðèíèí áàøëàíüûúû
* Û ÿñð Ôÿëÿñòèíäÿ õðèñòèàíëûã ìåéäàíà ýÿëäè.
1. Ðîìàäà ùàíñû àáèäÿëÿð èíøà îëóíìóøäó?

2. Ðîìàäà çÿôÿð òàüëàðûíû ùàíñû ìÿãñÿäëÿ òèêèðäèëÿð?
3. Ðîìàëûëàð íÿ èõòèðà åòìèøëÿð?
4. Ðîìà ïîåçèéàñûíäà âÿ åëìèí èíêèøàôûíäà ùàíñû óüóðëàð
ãàçàíûëìûøäû?
5. Ëàòûí ÿëèôáàñûíäàí ùàíñû õàëãëàð èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð?
6. Ðîìà òÿãâèìè ùàíñû äþâðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàø-
ëàíäû?
7. Õðèñòèàíëûã íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè?
«Ðîìà äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ íÿ âåðäè?» ìþâçó-

ñóíäà åññå éàçûí.
122
ÒÀÐÈÕÈ ÐßÂÀÉßÒËßÐ
Éóíàíûñòàíûí òÿíÿççöëö. Ïëóòàðõ. Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí (ïàð÷àëàð).

...Áèð äÿôÿ éàõûí àäàìëàðû ñöðÿòëè ãà÷ûøû èëÿ ñå÷èëÿí Èñêÿíäÿðäÿí ñîðóøóð-
ëàð êè, î, Îëèìïèéà îéóíëàðûíûí ãà÷ûø éàðûøëàðûíäà èøòèðàê åòìÿê èñòÿð-
äèìè? Èñêÿíäÿð áåëÿ úàâàá âåðèð: «ßýÿð ðÿãèáëÿðèì øàùëàð îëàúàãñà,
èñòÿéÿðÿì».
Àðèñòîòåë Èñêÿíäÿðèí ìöÿëëèìè èäè.
...Ùÿêèìëèéÿ îëàí ìàðàüû Èñêÿíäÿðÿ áàøãàëàðûíäàí äàùà àðòûã Àðèñ-
òîòåë òÿëãèí åòìèøäè. Øàù ìöõòÿëèô ìöàëèúÿ öñóëëàðû âÿ ðåæèìè òÿéèí åò-
ìÿêëÿ, õÿñòÿëÿíÿí äîñòëàðûíûí äàèì êþìÿéèíÿ ýÿëÿðäè.
...Èñêÿíäÿð Àðèñòîòåëÿ ùåéðàí èäè, þç ñþçëÿðèéëÿ äåñÿê, ìöÿëëèìèíè àòà-
ñûíäàí àç èñòÿìèðäè âÿ äåéèðäè êè, î, Ôèëèïïÿ ùÿéàòû ö÷öí, Àðèñòîòåëÿ èñÿ
ëÿéàãÿòëÿ éàøàäûüûíà ýþðÿ áîðúëóäóð.
...Äàðàíûí ãÿíèìÿò àëûíìûø øåéëÿðè àðàñûíäà ãèéìÿòëè áèð ìöúðö òàï-
äûëàð, îíó øàùà ýÿòèðäèëÿð. Èñêÿíäÿð äîñòëàðûíäàí ñîðóøäó êè, áó ìöú-
ðöéÿ íÿ ãîéñóí. Ìöõòÿëèô øåéëÿð òÿêëèô îëóíäó, àíúàã øàù ãÿðàðà àëäû
êè, îíóí è÷èíäÿ «Èëèàäà»íû ñàõëàñûí.
...Èñêÿíäÿð Ìèñèðè àëàíäà áóðàäà áèð éóíàí øÿùÿðè ñàëäûðûá, îíà þç
àäûíû âåðìÿê èñòÿéèð. Ìåìàðëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ î, ýÿëÿúÿê øÿùÿð ö÷öí éåð
äÿ àéûðûá, îíó ùàñàðà àëäûðûð. Àììà ýåúÿ ãÿðèáÿ áèð éóõó ýþðöð. Ýþðöð
êè, àüñà÷ëû áèð ãîúà îíóí éàíûíäà äàéàíûá àøàüûäàêû øåèðè îõóéóð:
Ýåíèø úîøãóí äÿíèçäÿ áèð àäà âàð

Ôàðîñ ÷àüûðûð îíó àäàìëàð.
Èñêÿíäÿð ùÿìèí äÿãèãÿ ãàëõûá Ôàðîñà éîëëàíûð. Î âàõò Ôàðîñ àäà

èäè, ñîíðàëàð òîðïàã òþêöá ìàòåðèêëÿ áèðëÿøäèðäèëÿð. Èñêÿíäÿð ýþðäö êè,
áóðà, äîüðóäàí äà, ýþçÿë âÿ ñÿôàëû éåðäèð. Éàõøû êþðôÿçè âÿ ëèìàíû îëàí
ýåíèø òîðïàã ñàùÿñè âàð. Åëÿ áóðàäàúà î, ìåìàðëàðà éåíè øÿùÿðèí
ïëàíûíû ùàçûðëàìàüû òàïøûðäû. Òÿáàøèð îëìàäûüûíäàí ìåìàðëàð àðïà
óíóéëà ãàðà òîðïàã öçÿðèíäÿ ùÿðáè ìåéäàíà áÿíçÿéÿí øÿùÿð ïëàíû úûç-
äûëàð. Èñêÿíäÿð îíó ÷îõ áÿéÿíäè, àììà áèðäÿí áèð ñöðö ãóø áóëóä êèìè
ýþéöí öçöíö àëäû, îíëàð éåðÿ ãîíóá úèçýèëÿðè ïîçäóëàð. Øàù áó ÿëàìÿò-
äÿí íàðàùàò îëäó, àììà ôàë÷ûëàð èçàù åäÿíäÿ êè, îíóí ÿñàñûíû ãîéäóüó
øÿùÿðè ýÿëìÿ àäàìëàð àáàä åäÿúÿê, Èñêÿíäÿð ðàùàòëàøäû. Ñîíðà î, ýþçÿò-
÷èëÿðÿ òèêèíòèéÿ úèääè íÿçàðÿò åòìÿéè òàïøûðûá, Àìîí ìÿáÿäèíÿ ýåòäè.
Éîë óçàã, àüûð âÿ éîðóúó èäè. Éîë÷óëàð ÿí ÷îõ ñóéóí éîõëóüóíäàí âÿ
úÿíóáóí ãóì òîçàíàüûíäàí åùòèéàò åäèðäèëÿð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, êå÷ìèø çà-
ìàíëàðäà áåëÿ áèð êöëÿê Êàìáèçèí ãîøóíëàðûíûí äþâðÿñèíäÿ íÿùÿíý ñÿää
123
ÿìÿëÿ ýÿòèðèá, ÿëëè ìèí äþéöø÷öíö ãóì àëòûíäà ìÿùâ åòìèøäè. Áóíäàí
ùàìû õÿáÿðäàð èäè. Àììà Èñêÿíäÿðè ãÿðàðûíäàí äþíäÿðìÿê ãåéðè-
ìöìêöí èäè. ×öíêè òàëå îíóí íèééÿòëÿðèíÿ ùèìàéÿäàðëûã åäèá, îíó èíàä-
êàð áþéöòìöøäö.
Î, íÿèíêè áèðúÿ äÿôÿ äÿ äöøìÿíÿ ìÿüëóá îëìàìûøäû, ùå÷ âàõò çàìàí
âÿ ìÿêàíëà ùåñàáëàøìàìûøäû. Âÿ áó äà îíó àüëàñûüìàç íèééÿòëÿðÿ ñþâã
åäèðäè.
...Äàðà èëÿ éåíèäÿí âóðóøìàã ö÷öí Èñêÿíäÿð éöðöøÿ ÷ûõäû âÿ îíó
òÿãèá åòìÿéÿ áàøëàäû. Òÿãèá àüûð âÿ óçóí ÷ÿêäè. Îí áèð ýöí ÿðçèíäÿ îíëàð
ö÷ ìèí ñòàáè éîë ýåòäèëÿð. Äþéöø÷öëÿðäÿí ÷îõó ñóéóí ÷àòûøìàçëûüû öçöí-
äÿí òàìàì ÿëäÿí äöøìöøäö. Áåëÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Èñêÿíäÿð ãàòûð öñ-
òöíäÿ òóëóãäà ñó àïàðàí ìàêåäîíèéàëûëàðà ðàñò ýÿëäè. Ýöíîðòà÷àüû èäè.
Èñêÿíäÿð ñóñóçëóãäàí éàíûðäû. Äÿáèëãÿíè úÿëä ñó èëÿ äîëäóðóá øàù ö÷öí
ýÿòèðäèëÿð. Èñêÿíäÿð îíëàðäàí ñîðóøäó êè, ñóéó êèìèí ö÷öí àïàðûðëàð.
Ìàêåäîíèéàëûëàð áåëÿ úàâàá âåðäèëÿð: «Îüëàíëàðûìûç ö÷öí àïàðûðûã, àì-
ìà áèç îüëàíëàðûìûçû èòèðñÿê äÿ, åéáè éîõäóð, òÿêè ñÿí éàøàéàñàí, ÷öíêè
áèçèì áàøãà îüóëëàðûìûç äà äîüóëà áèëÿð». Áó ñþçëÿðè åøèäÿí Èñêÿíäÿð
äÿáèëãÿíè àëäû, àììà ÿòðàôûíà áîéëàíûá ýþðÿíäÿ êè, îíó ÿùàòÿ åäÿí áö-
òöí àòëûëàð ñóéà áàõûðëàð, î, áèð ãóðòóì äà è÷ìÿäÿí äÿáèëãÿíè ýåðè ãàé -
òàðäû. Î, ñó ýÿòèðÿíëÿðÿ òÿøÿêêöð åäèá äåäè: «Ìÿí ñóéó òÿê è÷ñÿì, îíëàð
ðóùäàí äöøÿð».
Øàùûí èðàäÿñèíè âÿ àëèúÿíàáëûüûíû ýþðÿí ñöâàðèëÿð àòëàðûíû ìàùìûçëà-
éûá äåäèëÿð êè, ãîé Èñêÿíäÿð òÿðÿääöä åòìÿäÿí îíëàðû èðÿëè àïàðñûí. Íÿ
ãÿäÿð êè, áåëÿ áèð øàùëàðû âàð, îíëàðûí éîðüóíëóã âÿ ñóñóçëóã ùèññ åòìÿéÿ
âÿ ùÿòòà þëìÿéÿ áåëÿ ùàãëàðû éîõäóð.
...Ùàìû åéíè ãåéðÿòëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëñÿ äÿ, éàëíûç àëòìûø ñöâàðè Èñêÿí
äÿðëÿ áèðýÿ äöøìÿí äöøÿðýÿñèíÿ ýèðÿ áèëäè. ßòðàôà ñÿïÿëÿíìèø áîë ãûçûëà
âÿ ýöìöøÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí, òÿøâèøÿ äöøìöø ãàäûíëàðà âÿ óøàãëàðà
õÿòÿð éåòèðìÿäÿí ìàêåäîíèéàëûëàð àòëàðûíû äþéöø ìåéäàíûíäàí ãà÷àí
Äàðàíûí àðäûíúà ÷àïäûëàð. Íÿùàéÿò, îíëàð áÿäÿíè íèçÿ çÿðáÿëÿðèéëÿ äÿ-
ëèê-äåøèê îëàí Äàðàíû òàïäûëàð. Øàù ñó èñòÿäè âÿ Ïîëèñòðàò ñîéóã ñó ýÿòèð-
äè. Äàðà éàíüûñûíû ñþíäöðöá äåäè: «Ìÿíèì áó õåéèðõàùëûüûí ÿâÿçèíè ÷ûõà
áèëìÿìÿéèì áÿäáÿõòëèéèìèí çèðâÿñèäèð, àììà Èñêÿíäÿð ñèçè ìöêàôàòëàí-
äûðàð. Èñêÿíäÿðè èñÿ ìÿíèì àíàìà, àðâàäûìà âÿ óøàãëàðûìà ýþñòÿðäèéè
õåéèðõàùëûüà ýþðÿ àëëàùëàð ìöêàôàòëàíäûðàð. Îíà ìÿíèì ñàëàìëàðûìû
÷àòäûðûí». Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Äàðà Ïîëèñòðàòûí ÿëèíè ÿëèíÿ àëûá, åëÿ î àí-
äàúà þëäö.
Èñêÿíäÿð ìåéèòÿ éàíàøäû, ãÿëáÿí êþâðÿëÿðÿê ïëàøûíû ÷ûõàðûá îíóí öñ-
òöíö þðòäö. Ñîíðàëàð Áåññè òàïûá åäàì åòäèðäè.
Ðîìàíûí ñàëûíìàñû ùàããûíäà ÿôñàíÿ. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, ëàòûí øÿùÿðëÿ-
ðèíäÿí áèðèíèí øàùû þç ãàðäàøû ãûçûíûí ÿêèç äîüóëìóø èêè îüëóíó — Ðî-
124
ìóëó âÿ Ðåìè Òèáð ÷àéûíà àòìàüû ÿìð åäèáìèø. Î ãîðõóðäó êè, óøàãëàð
áþéöäöêäÿí ñîíðà îíó òàõòäàí ìÿùðóì åäÿðëÿð. Òèáð ÷àéû äàøûáìûø, è÷ÿ-
ðèñèíäÿ óøàãëàð îëàí ñÿáÿò èñÿ àüàúûí áóäàüûíà èëèøèá ãàëûð.
Óøàãëàð õèëàñ îëóðëàð. Áèð äèøè úàíàâàð îíëàðû þç ñöäö èëÿ áÿñëÿéèð,
ñîíðà èñÿ óøàãëàðû áèð ÷îáàí òàïûá òÿðáèéÿ åäèð. Ãàðäàøëàð áþéöéöá ýöúëö
âÿ úÿñàðÿòëè äþéöø÷ö îëóðëàð. Îíëàð øàùà ãàðøû öñéàí ãàëäûðûá, îíó þëäö-
ðöðëÿð. Áóíäàí ñîíðà Ðîìóë âÿ Ðåì øÿùÿð ñàëìàã ãÿðàðûíà ýÿëèðëÿð, ëà-
êèí øÿùÿðèí ùàðàäà ñàëûíìàñû âÿ ýÿëÿúÿêäÿ îðàíû êèìèí èäàðÿ åäÿúÿéè
ùàããûíäà ìöáàùèñÿ åäèá äàëàøûðëàð. Ãÿçÿáëÿíÿí Ðîìóë Ðåìè þëäöðöð.
Î, ÷îáàíûí îíëàðû òàïäûüû éåðäÿ øÿùÿð ñàëûð âÿ îðàäà øàùëûã åòìÿéÿ áàø-
ëàéûð. Áó øÿùÿð Ðîìóëóí àäû èëÿ Ðîìà àäëàíäûðûëûð.
Ðîìàëûëàð èë ùåñàáûíû þç øÿùÿðëÿðèíèí ñàëûíäûüû ÿôñàíÿâè èëäÿí —
å.ÿ. 753-úö èëäÿí ùåñàáëàéûðäûëàð. Ðîìàäà Êàïèòîëè òÿïÿñèíäÿ äèøè úàíà-
âàðûí ùåéêÿëè ãîéóëìóøäó.
Ãàëëàð Ðîìàäà (Ðîìà éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðè ÿñàñûíäà). Ðîìàëûëàð
éóíàíëàð òÿðÿôèíäÿí êåëò àäëàíäûðûëàí õàëãëàðà «ãàëëàð» äåéèðäèëÿð. Ëàòûí
äèëèíäÿ «ãàëëóñ» õîðóç äåìÿêäèð. Êåëòëÿð ïàïàãëàðûíà õîðóç ëÿëÿêëÿðè
êå÷èðòäèêëÿðè ö÷öí ðîìàëûëàð îíëàðû áåëÿ àäëàíäûðûðäûëàð.
E.ÿ. 390-úû èëäÿ Èòàëèéàíûí øèìàëûíäà ìÿñêóíëàøàí äþéöøêÿí ãàëëàð
Ðîìàíûí öçÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Óúàáîéëó, óçóí, äàüûíûã ñà÷-ñàããàëëû
ãàëëàð âàùèìÿëè ýþðêÿìÿ ìàëèê èäèëÿð. Ýöúëö âÿ ñöðÿòëè ùöúóìëà ãàëëàð
Ðîìà îðäóñóíó ïÿðÿí-ïÿðÿí ñàëäûëàð. Îíëàð Êàïèòîëè òÿïÿñè öçÿðèíäÿêè
ãàëàäàí áàøãà áöòöí Ðîìà øÿùÿðèíè òóòóá òàëàäûëàð âÿ éàíäûðäûëàð.
Ðîìàëûëàðûí éàëíûç áèð ùèññÿñè Êàïèòîëè òÿïÿñè öñòöíäÿêè àëûíìàç ãàëàéà
÷ÿêèëèá ãàëëàðûí ùöúóìóíó äÿô åòäè. Ýåúÿ âàõòû òàì ñàêèòëèêäÿ ãàëëàð
Êàïèòîëè òÿïÿñèíÿ äûðìàøäûëàð. Îíëàð î ãÿäÿð åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åäèðäèëÿð
êè, íÿ êåøèê÷èëÿð, íÿ äÿ èòëÿð òÿùëöêÿíè ùèññ åòìÿäèëÿð. Àíúàã òÿïÿäÿêè
ãàçëàð äöøìÿíèí ýÿëèøèíè ùèññ åäÿðÿê, ãàããûëäàøäûëàð âÿ Ðîìà äþéöø÷ö-
ëÿðèíè éóõóäàí îéàòäûëàð. Íÿòèúÿäÿ ãàëà òÿùëöêÿäÿí õèëàñ îëäó. Áóðàäàí
äà «Ãàçëàð Ðîìàíû õèëàñ åòäè» èôàäÿñè éàðàíìûøäû.
Ðîìàëûëàðëà äàíûøûãëàð çàìàíû ãàëëàð éàëíûç 300 êã-äàí àðòûã ãûçûë
àëìàã øÿðòè èëÿ Ðîìàíû òÿðê åäÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð.
Ðîìàëûëàð áó àüûð øÿðòëÿ ðàçûëàøìàüà ìÿúáóð îëäóëàð. Ãûçûë òÿðÿçèäÿ
÷ÿêèëÿðêÿí, ãàëëàðûí áàø÷ûñû þç àüûð ãûëûíúûíû äà òÿðÿçèíèí ÷ÿêè äàøëàðû ãî-
éóëàí ýþçöíÿ àòäû. Ðîìàëûëàð áóíà åòèðàç åäÿðêÿí ãàëëàðûí áàø÷ûñû äåäè:
«Áó, ìÿüëóáëàðûí áÿëàñûäûð». (Ãàëèá ùÿìèøÿ ùàãëûäûð!)
«Ïèðð ãÿëÿáÿñè». Ùàçûðäà ÷îõ áþéöê èòêèëÿð ùåñàáûíà áàøà ýÿëÿí óüóð-
ëàð çàìàíû áÿçÿí «Ïèðð ãÿëÿáÿñè» èôàäÿñèíè èøëÿäèðèê. Ãÿäèì òàðèõ÷èíèí
éàçäûüûíà ýþðÿ, áó èôàäÿ áåëÿ éàðàíìûøäûð.
Ðîìàëûëàð Úÿíóáè Èòàëèéàäà éóíàí øÿùÿðëÿðè èëÿ âóðóøàðêÿí, Áàëêàí
éàðûìàäàñûíäà Åïèð ïàäøàùëûüûíûí ùþêìäàðû Ïèðð þç îðäóñó èëÿ éóíàí-
125
ëàðà êþìÿéÿ ýÿëèð. Îíóí îðäóñó 22 ìèí ïèéàäà, 3 ìèí àòëû äþéöø÷ö âÿ
20 äþéöø ôèëèíäÿí èáàðÿò èäè.
Äþéöø çàìàíû ôèëëÿð ðîìàëûëàðûí ñûðàëàðûíà ýèðäè. Ôèëëÿðèí öñòöíäÿ
îòóðàí äþéöø÷öëÿð ðîìàëûëàðûí öçÿðèíÿ îõ âÿ ìèçðàã éàüäûðûðäûëàð. Ïèð-
ðèí îðäóñó áèð íå÷ÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíäû. Ëàêèí áó ãÿëÿáÿëÿð ÷îõ áþéöê èòêè
ùåñàáûíà áàøà ýÿëäèéè ö÷öí Ïèðð äåäè: «Äàùà áèð áåëÿ ãÿëÿáÿ äÿ ãàçàíñàã,
ìÿí îðäóñóç ãàëàúàüàì».
«Ïèðð ãÿëÿáÿñè» èôàäÿñè ìÿüëóáèééÿòÿ áÿðàáÿð ãÿëÿáÿ ìÿíàñûíäà èøëÿ-
íèð.
Ðîìàëûëàð éåíè ùÿðáè ÷àüûðûø åëàí åòäèëÿð, þç ÿñýÿðëÿðèíèí ñàéûíû õåéëè
àðòûðäûëàð. Ùÿëëåäèúè äþéöøäÿ ðîìàëûëàð äöøìÿíèí äþéöø ôèëëÿðèíèí àéàã-
ëàðûíûí àëòûíà, öçÿðèíÿ ÷îõëó ìûõ âóðóëìóø òàõòàëàð àòäûëàð. Ôèëëÿðè óúëà-
ðûíà éàíäûðûëìûø ÿñýè áàüëàíàí îõëàðëà ãîðõóäàðàã, ýåðè ãà÷ìàüà
ìÿúáóð åòäèëÿð. Ãà÷àí ôèëëÿð þç äþéöø÷öëÿðèíèí ñûðàëàðûíû ÿçäè. Íÿòèúÿäÿ
Ïèððèí îðäóñó ìÿüëóá åäèëäè.
126
ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÌÓØ ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. ÄÎËÂ‚ Ç.É. äÛÎ¸ÚÛ‡ ˝ÔÓıË ÒÂ‰ÌÂÈ ·ÓÌÁ˚ ÄÁÂ·‡È‰Ê‡Ì‡. Å‡ÍÛ, 1991.

2. óËÁıÓÎÏ Ñ. åËÓ‚‡fl ËÒÚÓËfl ‚ ‰‡Ú‡ı. åÓÒÍ‚‡, 1999.
3. Ýþéöøîâ Ð. Àçÿðáàéúàí àðõåîëîýèéàñû. Áàêû, 1983.
4. êÂ‰Â Ñ.É., óÂÍ‡ÒÓ‚‡ Ö.Ä. àÒÚÓËfl ‰Â‚ÌÂ„Ó ÏË‡. Ç 2-ı ÚÓÏ‡ı.
íÓÏ I. åÓÒÍ‚‡, 1979.
5. ëÂÏÂÌÂ‚ ë.Ä. èÓËÒıÓÊ‰ÂÌËÂ ÁÂÏÎÂ‰ÂÎËfl. ãÂÌËÌ„‡‰, 1974.
6. ëÂÏÂÌÂ‚ ë.Ä. ê‡Á‚ËÚËÂ ÚÂıÌËÍË ‚ Í‡ÏÂÌÌÓÏ ‚ÂÍÂ. ãÂÌËÌ„‡‰, 1968.
7. ÇÒÂÏËÌ‡fl ËÒÚÓËfl. Ç 24-ı ÚÓÏ‡ı. íÓÏ I. åÓÒÍ‚‡, 1996.
8. ÄË‡Ì î. èÓıÓ‰ ÄÎÂÍÒ‡Ì‰‡. åÓÒÍ‚‡, 1962.
9. ÄÎËÂ‚ à. àÒÚÓËfl åË‰ËË. Å‡ÍÛ, 1960.
10. Àëëàùâåðäèéåâ Ñ., Ùàãâåðäèéåâ ß. Òöðê äöíéàñû õàëãëàðûíûí òàðèõè.
Áàêû, 1996.
11. ÅÂÎfl‚ÒÍËÈ Ç.Ä. Ç‡‚ËÎÓÌ ÎÂ„ÂÌ‰‡Ì˚È Ë Ç‡‚ËÎÓÌ ËÒÚÓË˜ÂÒÍËÈ.
åÓÒÍ‚‡, 1971.
12. ÅÓÌ„‡‰ – ãÂ‚ËÌ É., àÎ¸ËÌ É. àÌ‰Ëfl ‚ ‰Â‚ÌÓÒÚË. åÓÒÍ‚‡, 1985.
13. Ñ¸flÍÓÌÓ‚ à. é˜ÂÍ ËÒÚÓËË ÑÂ‚ÌÂ„Ó à‡Ì‡. åÓÒÍ‚‡, 1961.
14. àÒÚÓËfl ÑÂ‚ÌÂ„Ó ÇÓÒÚÓÍ‡. åÓÒÍ‚‡, 1979.
15. ä‡ÏÂ ç. àÒÚÓËfl Ì‡˜ËÌ‡ÂÚÒfl ‚ òÛÏÂÂ. åÓÒÍ‚‡, 1965.
16. Ãåéáóëëàéåâ Ã. Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ Åðìÿíèñòàí. Áàêû, 1992.
17. Ãöäðÿòîâ Ä. Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõè. Áàêû, 2000.
18. ÉÛÏËÎÂ‚ ã.ç. í˚Òfl˜ÂÎÂÚËÂ ‚ÓÍÛ„ ä‡ÒÔËfl. Å‡ÍÛ, 1990.
19. åËÙ˚ Ì‡Ó‰Ó‚ ÏË‡. ùÌˆËÍÎÓÔÂ‰Ëfl. Ç 2-ı ÚÓÏ‡ı. åÓÒÍ‚‡, 1980; 1982.
20. Ìóñòàôàçàäÿ Ò. Öìóìè òàðèõ. Û ùèññÿ. Áàêû, 1995.
21. Þçäÿê Ðàôèã. Òöðêöí ãûçûë êèòàáû. Û ùèññÿ. Áàêû, 1991.
22. êÛ·ËÌ¯ÚÂÈÌ ê. á‡„‡‰ÍË ÔË‡ÏË‰. åÓÒÍ‚‡, 1966.
23. ë‡‰‡Â‚ Ñ. àÒÚÓËfl ÑÂ‚ÌÂÈ ÄÒÒËËË. åÓÒÍ‚‡, 1979.
24. ÅÛ‡ÒËÌ Ä.Ä., ÉÓ‰Â É.à., ë‚ÂÌˆËˆÍ‡fl à.ë. àÒÚÓËfl ‰Â‚ÌÂ„Ó ÏË‡.
åÓÒÍ‚‡, 1999.
25. Ùÿñÿíîâ É. Ãÿäèì Ðîìà òàðèõè. Áàêû, 1968.
26. Íåùðè Ú. Öìóìäöíéà òàðèõèíÿ áèð íÿçÿð. Áàêû, 1990.
27. è‡‡Ì‰Ó‚ÒÍËÈ ü. ÇÂÓ‚‡ÌËfl Ë ÎÂ„ÂÌ‰˚ „ÂÍÓ‚ Ë ËÏÎflÌ. åÓÒÍ‚‡,
1958.
28. Ïëóòàðõ. Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí. Áàêû, 1989.
29. ëÂ„ÂÂÌÍÓ å. êÂÏÂÒÎÂÌÌËÍË ÑÂ‚ÌÂ„Ó êËÏ‡. åÓÒÍ‚‡, 1968.
30. ç.Ä.ÑÏËÚËÂ‚‡, à.Ä.ÇËÌÓ„‡‰Ó‚‡. àÒÍÛÒÒÚ‚Ó ‰Â‚ÌÂ„Ó ÏË‡. åÓÒ-
Í‚‡, 1986.
31. ùÌÌ åËÎÎ‡‰. ÄÚÎ‡Ò ‰Â‚ÌÂ„Ó ÏË‡. ãÓÌ‰ÓÌ, 1974.
32. î.à.äÓÓ‚ÍËÌ. àÒÚÓËfl ‰Â‚ÌÂ„Ó ÏË‡–5. åÓÒÍ‚‡, «èÓÒ‚Â˘Â-
ÌËÂ», 1988.
127
ÁÓÐÀÕÛËÛØ ÌßËÓÌÀÒÛ
ÖÌÓÌÈ ÒÀÐÈÕ 6
Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 6-úû ñèíôè ö÷öí
Öìóìè òàðèõ ôÿííè öçðÿ
ÄßÐÑËÈÊ
Òÿðòèá÷è ùåéÿò:
Ìöÿëëèôëÿð Âÿëè Ùöñåéí îüëó ßëèéåâ

Èëéàñ Àòàáàáà îüëó Áàáàéåâ
Àèäÿ ßêáÿð ãûçû Ìÿììÿäîâà
Ðåäàêòîð Ýöëÿð Ìåùäèéåâà

Áÿäèè âÿ òåõíèêè ðåäàêòîð Àáäóëëà ßëÿêáÿðîâ
Äèçàéíåðëÿð Ñÿáèíÿ Ìÿììÿäîâà,
Òÿùìàñèá Ìåùäèéåâ
Êîððåêòîðëàð Íàòÿâàí Èñìàéûëîâà,
Öëêÿð Òàüûéåâà
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí ãðèô íþìðÿñè:

2017-025
© Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè — 2018
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və

yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq,
elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
Ùåñàá-íÿøðèééàò ùÿúìè 7,83. Fiziki ÷ap vÿrÿqi 8,0. Ôormatû 70x100 1/16.
Ñÿùèôÿ ñàéû 128. Îôñåò êàüûçû. Ìÿêòÿá ãàðíèòóðó. Îôñåò ÷àïû.
Tiraj 18113. Ïóëñóç. Áàêû—2018.
«Àñïîëèãðàô ËÒÄ» ÌÌÚ

Áàêû, ÀÇ 1052, Ô.Õîéñêè êö÷., 149

Язык

Quot Umumi Tarix Quot Fanni Uzra 6 Ci Sinif Ucun Darslik

Загружено:

Сведения о документе

Описание:

Оригинальное название

Авторское право

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Описание:

Авторское право:

Quot Umumi Tarix Quot Fanni Uzra 6 Ci Sinif Ucun Darslik

Оригинальное название:

Загружено:

Описание:

Авторское право:

 

Бу няшрля баьлы ирад вя тяклифляринизи

– Ìþâçó èëÿ áàüëû iíòåðíåò àõòàðûø ñèñòåìëÿðèíÿ

– Ãðóïà âåðèëÿí òàïøûðûãëàð

1. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû ............8

ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ Âß ÞÍ ÀÑÈÉÀ

3. Ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòè.................................................15

12. Ãÿäèì òöðêëÿð.......................................................56

17. Àâðîïàäà ÿí ãÿäèì äþâëÿò.

21. Ãÿäèì Ðîìà ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ..................102

Ибтидаи иъма Гулдарлыг Феодализм Капитализм

Áó äÿðñëèéèí êþìÿéè èëÿ ñèç ÿí óçàã êå÷ìèøäÿí åðàìûçûí ÛÛÛ—Â ÿñð-

* Ìèëàä — Èñàíûí àíàäàí îëäóüó èë

Èáòèäàè èíñàíëàð, óëó èúìà, Äàø äþâðö, íåàíäåðòàë, «àüûëëû

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó ÷îõ óçóí òàðèõè äþâðö

* Êöç — ùåéâàíëàðûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí àüàú ÷óáóãëàðûíäàí, ãàìûøäàí ùþðö-

ßââÿëëÿð òàõûë ÿëëÿ òîïëàíûðäû. Ñîíðàëàð ñöí-

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Äàø äþâðöíöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ãåéä åòìÿêëÿ ñõåì ÷ÿêèí.

«Ãÿäèì èíñàíûí ùÿéàòûíûí áèð ýöíö» àäëû ùåêàéÿ ãóðóí.

* Äóëóñ÷óëóã — ýèë ãàáëàðûí äöçÿëäèëìÿñè ñÿíÿòè

Òóíú äþâðö, ìèñ, õûø, ãîíøóëóã èúìàñû, áöò, òàéôà

Ìåòàëûí êÿøô îëóíìàñû. Õûø ÿêèí÷èëèéè. Åíåî-

* Ìóìèéà – èíñàí úÿñÿäèíè ÷öðöìÿêäÿí ãîðóéàí õöñóñè ìàääÿ

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äþâðëÿðè

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìåòàëäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñû úÿìèééÿòäÿ ùàíñû äÿéèøèê-

Äþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ñõåìè äîëäóðóí.

Íèë, øàäóô, íîìëàð, Ìåìôèñ, Ôèâ, ôèðîí, ÷àòè, «úàíëû þëöëÿð»

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó äàüûëäûãäàí ñîíðà ãÿäèì

* Øàäóô — òîðïàüà áàñäûðûëìûø äèðÿêäÿí âÿ ùÿðÿêÿò åäÿí øöâöëëÿðäÿí èáàðÿò

Âàäèëÿð, ÿêèí÷èëèê ö÷öí

* Íîì – éóíàíúà «âèëàéÿò» äåìÿêäèð

* Ïèðàìèäà – åùðàì, ôèðîíëàðûí èðè äàøëàðäàí ãóðóëìóø ÷îõ íÿùÿíý ìÿãáÿðÿñè

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìèñèð ùàðàäà éåðëÿøèð?

Ìèñèð ôèðîíëàðû âÿ îíëàðûí éöðöøëÿðè ùàããûíäà òÿãäèìàò

Ãÿäèì Ìèñèð, ïèðàìèäàëàð, Ñôèíêñ, ùåðîãëèôëÿð, ñó ñààòû,

Äèí. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ÷îõòàíðûëû äèíÿ åòèãàä

* Ñôèíêñ – èíñàí áàøëû, àñëàí áÿäÿíëè ÿôñàíÿâè âàðëûã

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí äèíè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà äàíûøûí.

«Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ íÿëÿð

Ìåñîïîòàìèéà, Øóìåð, åíñè (ëóãàë), ìèõè éàçû, çèêêóðàò

Ìåñîïîòàìèéàíûí òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. Ãÿäèì-

3. Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèêäÿ Øóìåðäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãÿäèì îéóí

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Øóìåðëÿð Ìåñîïîòàìèéàéà íÿ âàõò âÿ ùàðàäàí ýÿëìèø-

Øóìåð ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.

Áàáèë, Ùàììóðàïè, ãàíóí, Áàáèë ìÿäÿíèééÿòè

Áàáèë äþâëÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè. Å.ÿ. ÛÛ ìèí-

2. Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû: à) Òàíðû Ìàðäóê ãàíóíëàðû Ùàììóðàïèéÿ

* Bàçàëò – áÿðê âóëêàíèê ñöõóð

ÑÓÀË ÂßŸ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà ùàíñû øÿùÿð-

Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíû îõóéóí. Áó ãàíóíëàðûí ìöñáÿò

ÁÓÍÓ ÁÈËÌßÊ ÌÀÐÀÃËÛÄÛÐ

Ôèíèêèéà, ñèäð, ïóðïóð, êîëîíèéà, ÿëèôáà, Òèð, Ñèäîí, Áèáë

Ôèíèêèéàíûí òÿáèÿòè. ßùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòè.

* Ñèäð – ùÿìèøÿéàøûë èéíÿéàðïàãëû àüàú

Äÿíèç÷èëÿð ýÿìèëÿðëÿ Àðàëûã äÿíèçè áîéóíúà