Холмахдоад Ойев

ЊУЌУЌИ
МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ
ЉУМЊУРИИ тољикистон

Душанбе - 2013
Холма^мад Ойев

Душанбе - 2013
УДК: 342.9 ББК: 67.401 О-48
Мухаррир: н.и.х.., дотсент Саафиддиное А.А.

Му к а р р и з о н:
Абдухоликов A.M. - муовини ректори Донишкадаи такмили ихтисоси хизматчиёни давлатии Чумхурии Точикистон. н.и.х, дотсент
Ч,амшедов Ч-Н. - ходами калони илмии Институти фалсафа.
сиёсатшиносй ва хукуки АИ 4J, н.и.х., дотсент
Диноршоев A.M. - мудири кафедраи хукуки конститутсионии
Донишгохи миллии Точикистон. н.и.х., дотсент
Ойев X.
О - 48 Хукуки мурофиавии маъмурии ЧУМ*.УРИИ Точикистон. Китоби дарсй. Душанбе. 2013. 300с,
Китоби дарсии мазкур дар асоси Барномаи таълимй аз фанни «Хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Точикистон» ва дар заминай конунгузории амалкунандаи Чумхурии Точикистон тахия шудааст, ки он аз ду кием
иборат аст.
Дар кисми аввал падидахои асосии хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Точикистон хамчун сохаи мустакили хукук, аз чумла, предмет, усул ва низом, меъёрхо ва муносибатхои мурофиавии маъмурй, субьектхои он ва
дар кисми дуюм намудхри алохидаи фаъолияти мурофиавии маъмурй - мурофиаи расмиётии маъмурй ва мурофиаи юрис/шксионии маъмурй барраей шудаанд. Дар ни кием мафхум, мохият ва намудхон алохидаи исгехсолоти
расмиётии маъмурй, мафхуми мурофиаи юрисдиксионии маъмурй, намудхои алохидаи он - истехсолоти маъмурй аз рун шикоят ва бахсхои маъмурй. оид ба татбиксозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки чазои маъмурй махсуб
намеёбанд. истехсолоти интизомй, истехсолот аз руи парвандахои хукукдзайронкушш маъмурй ва истехсолоти нчро мавридн тахлил карор дода шудаанд.
Барои донишчусни факултети хукукршносии Донишгохи миллии Точикистон. факултетхои хукукцшносии дигар муассисахои тахеи .чоти алии касбй. шунавандагони курской такмили ихтисос ва бозомузии кадрхои
равияхои хукукидоиапа, кормандони макомоти марказй ва махаллии хокимияти Оавлатй, мацомоти хифзи хуцук бозрасихо, хадамотхо, мак ,омоти худидоракунии шахрак ва де.^от, рохбарони ташкилоту муассисахо тавсия
мешавад.

Китоби таълимии мазкур бо дастгирии Хазшши чамъиятии «Хазинаи Авруосиёгии Осиёи Марказй - Точикистон» аз руи Барномаи «Баробарй дар назди крнун: дастраей ба адолати суди дар Осиёи Марказй» таълиф
ёфтааст.

Бо к/арори Шурой шмй-методии Донишгохц милти Тоцикистон аз 30 сентябри соли 2013, Ля 1 ба чоп тавсия шудааст.
МУХТАСАРОТИ КАБУЛШУДА:

1. АМО ЧТ - Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон.

2. АШО ЧТ - Ахбори Шурой Олии Ч,умх,урии Точикистон.
3. БДИЧ, - бакайдгирии давлатии иттиходихои чамъиятй.
4. БДАХШ - бакайдгирии давлатии асноди холати
шахрвандй.
5. ВСО РСС Точикистон - Ведомостхои Совета Олии РСС
Точикистон.
6. ВШО ЧТ - Ведомостхои Шурой Олии Чумхурии
Точикистон.
7. КГ ЧТ - Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон.
8. КЗ ЧТ - Кодекси замини Чумхурии Точикистон.
9. КМГ ЧТ - Кодекси мурофиавии гражданин Чумхурии
Точикистон.
10. КМИЧТ- Кодекси мурофиавии иктисодии
ЧумхурииТочикистон.
11. КМХМ ЧТ - Кодекси мурофиаи хукуквайронкунии
маъмурии Чумхурии Точикистон.
12. КМЧ ЧТ - Кодекси мурофиавии чиноятии
Чумхурии Точикистон.
13. КРМ ЧТ - Кодекси расмиёти маъмурии Чумхурии
Точикистон.
14. КХМ ЧТ - Кодекси хукукваронкунии маъмурии
Чумхурии Точикистон.
15. КЧ ЧТ - Кодекси чиноятии Чумхурии Точикистон.
16. К - кисми, масалан. к. 2 м. 14, яъне кисми 2-й моддаи 14;
17. м. -моддаи.
18. м.м. - моддахои.
19. МО ЧТ -Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон.
20. РСС Точикистон - Республикаи Советии Сотсиалистии
Точикистон.
21. С.-Сахифаи.
22. ЧТ - Чумхурии Точикистон.

© Х.Ойев, 2013
М А 3 М У Н:
САРСУХАН 8
КИСМИ I.
ПАДИДАХОИ АСОСИИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ ЧУМХУРИИ точикистон
ФАСЛИI.
ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ
ЧУМХУРИИ точикистон
- СОХАИ
МУСТАКИЛИ ХУКУК
П Боби 1. Предмет, усул ва низоми хукуки мурофиавии
маъмурии ЧУ ХУРии Точикистон..................................10
М

[А^ § 1- Мафхум ва предмети хукуки мурофиавии

маъмурй, намудхои фаъолияти мурофиавии
маъмурй.................................................................................10
§ 2 . У сули (методи) хукуки мурофиавии маъмурй..................25
§ 3. Принсиихои асосии хукуки мурофиавии маъмурй............34
§ 4. Низоми хукуки мурофиавии маъмурй.................................49
Боби 2. Меъёрхо ва муносибатхои мурофиавии маъмурй 55 Л § 1. Мафхум ва хусусиятхои меъёрхои хукуки
мурофиавии маъмурй...........................................................55
§ 2. Намуди меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй...............59
§ 3. Амалисозии меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй.......63
§ 4. Сарчашмахои хукуки мурофиавии маъмурй.....................68
§ 5. Мафхум ва хусусиятхои муносибатхои мурофиавии
маъмурй.................................................................................75
§ 6. Намуди муносибатхои мурофиавии маъмурй.....................80
Боби 3. Субъектной хукуки мурофиавии маъмурй.............84
§ 1. Субъектони инфиродии хукуки мурофиавии
маъмурй.................................................................................84
§ 2. Субъектони дастачамъй (коллективй)-и хукуки

~3~
мурофиавии маъмурй.............................................................93
кисми п.
НАМУДХОИ АЛОХИДАИ ФАЪОЛИЯТИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ ФАСЛИ II. МУРОФИАИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ
Боби 4. Истехсолоти расмиётии маъмурй - намуди
мустакили мурофиаи маъмурй..........................................132
§ 1. Мафхум ва мохияти истехсолоти расмиётии
маъмурй.................................................................................132
§ 2. Намуддои истехсолоти расмиётии маъмурй.......................134
Боби 5. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
меъёрэъчодкунии маъмурй........................................138
§ 1. Мафхуми санадхои меъёрии маъмурй, аломатхо ва
хусусиятхои онхо..................................................................138
§ 2. Реквизитхои санадхои меъёрии хукукии маъмурй ва
асосхои хукукии онхо...........................................................144
§ 3. Даврахои истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
меъёрэъчодкунии маъмурй..................................................145
Боби 6. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба санадхои
хукукии маъмурй..........................................................150
§ 1. Мафхум ва даврахои истехсолоти расмиётии маъмурй аз руи санадхои хукукии маъмурй
(идоракунй).............................................................................150
§ 2. Намудхои расмиёти маъмурй аз руи санадхои
хукукии маъмурй (идоракунй)...................................................153
§ 3. Истехсолот оид ба ичрои санади маъмурй..........................158
§ 4. Боздорй. батаъхирандозии ичрои санади маъмурй............160
Боби 7. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
ичозатномадихй (литсензиякунонй)..........................162
§ 1. Мафхуми истехсолот оид ба ичозатномадихй
(литсензиякунонй)..................................................................162
§ 2. Намудхои истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
ичозатномадихй (литсензиякунонй)......................................167
§ 3. Назорати маъмурй оид ба риоя намудани талаботи
ичозатнома...............................................................................171
Боби 8. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
бакайдгири ва бахисобгирии давлатй......................173
Боби 9. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
мукофотонй...................................................................181
Боби 10. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба гуза-ронидаии озмун барон дохилшавй ба хидмати
давлатй.........................................................................185
Боби 11. Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба стан-дартизатсиякунонй, баходихин мутобикат ва
аттестатсия...................................................................189
§ 1. Мафхум ва намудхои истехсолоти расмиётии
маъмурй оид ба стандартизатсиякунонй...............................189
§ 2. Мафхум ва намудхои истехсолот оид ба баходихии
мутобикат.................................................................................192
§ 3. Истехсолоти расмиётии маъмурй
оид ба аттестатсия........................................................................196

ФАСЛИ III.
МУРОФИАИ ЮРИСДИКСИОНИИ МАЪМУРЙ

§ 1. Мафхуми мурофиаи юрисдиксионии маъмурй...................200

§ 2. Намудхои мурофиаи юрисдиксионии маъмурй..................206
Боби 12. Истехсолоти маъмурй аз руи шнкоят ва
бахсхои маъмурй.........................................................209
Боби 13. Истехсолоти маъмурй оид ба татбиксозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки чазои
маъмурй махсуб намешаванд..................................220
§ 1. Мафхум ва хусусиятхои истехсолоти маъмурй оид ба татбиксозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки онхо
чазои маъмурй махсуб намешаванд......................................220
§ 2. Намуди чорахои мачбурсозии маъмурие, ки
чавобгарии маъмурй махсуб намешаванд.............................224
Боби 14. Истехсолоти интизомй..............................................230
§ 1. Мафхум ва аломатхои мачбурсозии
интизомй-хукукй....................................................................230
§ 2. Истехсолоти интизомй.........................................................231
Боби 15. Истехсолот аз руи парвандахои хукуквайрон-
кунии маъмурй...........................................................236
парвандахои хукукваронкунии маъмурй..............................236
§ 2. Мансубияти суди ва идории парвандахои
хукуквайронкунихои маъмурй маъмурй...............................241
§ 3. Иштирокчиёни истехсолоти парвандахои хукуквай-
ронкунихои маъмурй, хукук ва ухдадории онхо..................246
§ 4. Далелхо ва исботкунй...........................................................251
§ 5. Огоз кардани парвандаи хукуквайронкунии
маъмурй..................................................................................257
§ 6. Баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй.............263
§ 7. Аз нав баррасй намудани карорхо оид ба
парвандахои хукуквайронкунии маъмурй............................270
§ 8. Аз нав cap кардани истехсолоти парвандахои
хукуквайронкунии маъмурй бинобар ошкор шудани
холатхои навошкоршуда........................................................278
§ 9. Ичрои карорхо вобаста ба таъини чазои маъмурй.............279
Мавзуи 16. Истехсолоти ичрои мачбурии
хуччатхои ичро......................................................281
§ 1. Мафхум, вазифа ва принсипхои истехсолоти ичро...........281
§ 2. Макомоти ичрои мачбурй ва дигар иштирокчиёни
истехсолоти ичро....................................................................284
§ 3. Шартхои умумии ичро намудани амалхои ичро................287
~4~
§ 4. Тартиби дойр намудани баъзе намуди
Истехсолоти ичро..................................................................292
§ 1. Вазифахо ва коидахои

САРСУХАН

Хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Точикистон дар низоми хукукии чумхурй яке сохаи мухими хукуки оммавй махсуб мешавад, ки аз мачмуи меъёрхои
мурофиавие (расмиётй ва юрисдиксионй) иборат мебошад, ки онхо тартиб, шакл ва усулхои амалисозии фаъолияти маъмуриро оид ба дойр намудани истехсолоти
расмиётии маъмурй ва юрисдиксионии маъмурй аз тарики ба рох мондани фаъолияти меъёрэъчодкунии маъмурй, баррасй намудани мурочиати шахрвандон ва
шахсони хукуки. инчунин арзу шикоятхо ва бахсхои маъмурй, масъалахои татбик намудани чорахои мачбурсозии маъмуриро аз чониби макомоти ваколатдори
давлатй (суд ва макомоти маъмурй, шахсони мансабдори онхо) танзим менамояд.
Сохаи мазкур асосан он муносибатхои оммавй-хукукиеро танзим менамояд, ки одатан онхо дар доираи фаъолияти созандагии хокимияти ичроия ва шахсони
мансабдори онхо дойр ба амалисозии вазифахои хокимияти оид ба татбик намудани меъёрхои моддии сохаи дигари хукуки ба вучуд меоянд, тагйир меёбанд ва катъ
мегарданд. Ба ибораи дигар гуем, хукуки мурофиавии маъмурй яке аз накшхои халкунандаро дар механизми амалисозии меъёрхои сохахои дигари низоми хукукии
Точикистон аз тарики фаъолияти расмиётй ва юрисдиксионии маъмурии маъмакомоти ваколатдори давлатй бозида, ба онхо неруи хокимияти мебахшад.
Бо чунин назардошт ин китоби дарсии мазкур аз ду кием, се фасл ва шонздах боб, ки чилу панч параграф иборат аст.
Дар цыеми якум он падидахои (институтхои) асосии хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Точикистон хамчун сохаи мустакили хукук тахлил шудаанд. Аз
чумла, дар фасли якуми он мабда (предмет), усул ва низоми он, меъёрхо ва муносибатхои мурофиавии маъмурй, субъектхои он мавриди баррасй карор гирифтаанд.
Дар кисми дуюм китоб намудхои алохидаи фаъолияти мурофиавии маъмурй баррасй шуда, аз ду фаслро иборат аст. Дар он мурофиаи расмиётии маъмурй, аз
чумла, мафхум, мохият ва намудхои алохидаи истехсолоти расмиётии маъмурй (фасли II) баррасй шудаанд. Дар ин кием инчунин мурофиаи юрисдиксионии
маъмурй мавриди тахлил карор дода шуда, дар он мафхум ва намудхои алохидаи мурофиаи юрисдиксионии маъмурй ба монанди истехсолоти маъмурй аз руи
шикоят ва бахсхои маъмурй, истехсолот оид ба татбиксосозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки чазои маъмурй махсуб намеёбанд, истехсолоти интизомй,
истехсолот аз руи парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ва истехсолоти ичрои мачбурии хуччатхои ичро тахлил шудаанд (фасли III).
Албатта, ин аввалини китоби дарей аз фанни «Хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Точикистон» мебошад ва он аз нуксонхо холй буда наметавонад. Аз ин ру, аз
хонандагони мухтарам эхтиромона хохиш карда мешавад, ки назари хешро перомуни бехтар намудани мазмунии он ба сурогаи зерин ирсол намоянд: 734025, ш.
Душанбе, кучаи Буни хисорак, факултети хукукшиносии ДМТ, кафедраи хукуки конститутсионйумумии истехсолот оид ба
кисми i.
ПАДИДАХОИ АСОСИИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ
МАЪМУРИИ ЧУМХУРИИ точикистон
ФАСЛИ I.
ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ ЧУМХУРИИ точикистон -СОХАИ МУСТАКИЛИ ХУКУК
БОБИ 1. ПРЕДМЕТ, УСУЛ ВА НИЗОМИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ ЧУМХУРИИ точикистон

§ 1. МАФХУМ ВА ПРЕДМЕТ ХУКУКИ

МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ, НАМУДХОИ
ФАЪОЛИЯТИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Мафхуми мурофиа дар илми хукукшиносй аз калимаи хамрадифи лотинии «processus» сарчашма мегирад, маънии он аз пеш рафтан, яъне ботафсил ивазшавии
холат ё зинаи инкишоф ва дар маънии хукуки - тартиби амалисозии фаъолияти тафтишотй, маъмурй ва суди иборат мебошад 1.
Дар лугати калони хукукии русй ин мафхум чунин дода шудааст: «мурофиаи маъмурй - фаъолияти макомоти давлатй оид ба баррасии парвандахои мушаххаси
маъмурй дар сохаи идоракунй, масалан, арзу шикоят, додани чазои интизомй мебошад» 2. Дар фарханги русй ба форси бошад, хамчун чараён, раванд ва дар маънии
хукуки мухокима ифода ёфтааст3.
Биноан, зери мафхуми калимаи мурофиа одатан рафти чараён ё инкишоф ва ба тафсил (пайдархам) ивазшавии ходиса, холат ва амал хамчун раванд фахмида
мешавад.Масалан, чараёни пайёдархамии ивазшавии ходисахои табий - химиявй, биологи, ичтимой ва гайра, ки доимо дар рушду тагйирёбй мебошанд.
Байни чараёни ичтимой чунин равандхо фарк карда мешаванд: истехсолй, истеъмолй, таксимот, хукуки, эъчодй, таълимй, ташкилй, муохочиратй ва гайра.
Равандхои тасодуфй низ монанди садама, эпидемия, эпизоотия, гармй, сардй ва гайра фарк карда мешавад, ки онхо ба таври тасодуфй ё бо хадисахои табии (масалан.
раванди начотдихй) алокаманд мебошанд.
Аз ин ру, мурофиа дар мазмуни фаъолияти маъмурй ин мачмуи амалхои бомароми пайдархаме мебошад, ки барои ноил шудан бо максадхои муайян содир карда
мешавад, яъне бо тартиби бомаром содир намудани ин ё он фаъолият мебошад. Бо хамин мазмун сухан дар бораи мурофиаи конугузорй, бучетй, заминсозй ва гайра
меравад. Мутобикан фаъолияти давлатию идоракунй дорой шакли мурофиавй мебошад ва аз нуктаи назари хукуки мурофиа ин раванди бомароми амалисозии
меъёрхои хукуки моддй мебошад, ки диспозитсияи меъёрхои закршуда амалй карда мешавад, ки ин функсия хукуки истисноии субъектони идоракунро ташкил
медихад, ки он дар шакли мурофиавй содиркардашуда, дар ин раванд вазифа ва функсияхои хокимияти ичроия амалй мегардад. Инчунин мурофиа хамчун фаъолияти
маъмурй ба амалисозии санксияи меъёрхои моддй низ нигаронида шудааст, ки фаъолияти маъмуриро фаъолияти хукуктатбиксозй ва хукукдифзкунй хам меноманд.
Бояд ќайд кард ки мафхуми фаъолияти мурофиавии хукуки дорой як катор хусусиятхо мебошад:
- фаъолияти бошууронаи бомаром аст;
- мазмунан аз амалисозии салохиятхои хокимияти иборат мебошад;
- барои ноил шудан ба максадхои хокимияти он пешакй муайян карда шудааст - халлй бахсхои хукуки, ташкил ва гузаронидани интихобот ва раъёпурсй,
баррасии арзу шикоят, додани чазо, руёнидани товони зарар ва гайра;
- рафти чараён ва натичахои он дар санадхои расмии хукуки сабт карда мешавад;

- дар заминай меъёрхои хукуки сурат мегирад.

Аз ин ру, одатан зери мафхуми мурофиа дар сохаи хукук дар заминай меъёрхои хукуки анчом додани мачмуи амалхои бо хам алокаманд, ки барои ноил шудан
ба натичахои муайян ё тартиби амалисозии ин ё он фаъолият дар назар дошта мешавад. Бо хамин мазмун мурофиаи гражданй, чиноятй, заминсозй, бечетй ва гайра
фахмида мешавад.

Дар ин радиф фаъолияти давлатию идоракунй низ дорой шакли мурофиавй мебошад, вале набояд фаромуш кард, ки хокимияти ичроия дар шакхои фаъолияти
гуногун амалй карда мешавад, мачмуи онхо хамчун фаъолияти далатию идоракунй тавсиф карда шуда, ин гуна фаъолиятро метавон фаъолияти мурофиавй баррасй
намуд.
Аз нуктаи назари хукуки, чуноне зикр гардид, фаъолияти маъмурй барои амалисозии меъёрхои моддй равона карда шудааст ва он мохиятан мурофиаи маъмурй
мебошад. Тавассути амалисозии меъёрхои моддй зери ин мафхум идоракунии давлатй нихон аст, ки он хамчун фаъолияти бомаксад барои амалсозии на танхои
меъёрхои маъмурй-хукукй, инчунин барои амалисозй, таъмин ва хифзи меъёрхои сохахои дагари хукук - хукуки конститутсионй, гражданй, молиявй, гумрук, оид ба
замин ва гайра равона карда шудааст.
Чунин функсия хам вазифа ва хам хукуки истисноии субъектони фаъолияти ичрокунй махсуб мешавад, ки он дар шакли мурофиавй содир карда шуда, на танхо
бахри риоякунии меъёрхои моддй, инчунин барои амалисозии вазифахо хокимияти нигаронида шудааст. Барои таъмини вазифахои худ субъектони хокимияти
ичроия вазифахои амрдихию ичрокуниро ба сомон мерасонанд, ки дар доираи он санадхои хукукие кабул менамоянд, ки онхо идоракуниро танзим менамоянд, ки дар
асл ин фаъолиятро мурофиаи меъёрэъцодкутш маъмурй меноманд. Дар хамин дойра онхо на танхо вазифа, инчунин аз тарики вогузор намудани салохият вазъи
хукукии субъектони зернизомро мукаррар менамоянд, ки чунин фаъолият мурофиаи хуку^умуцарраркунии маъмурй4 мебошад. Нуктахои зикшуда аз он шаходат

~5~
медиханд, ки макомоти хокимияти ичроия (шахсони мансабдор) дар доираи салохияи худ фаъолияти ичрокунию амрдихиро ба ичро расонидаистода, хамзамон
фаъолияти меъёрэъчодкунии маъмурй ва хукуцмукарраркунии маъмуриро низ ба сомон мерасонанд.
Татбиксозии санксияи меъёрхои моддиро низ макомоти зикршуда бо рохи хал намудани бахсхои оммавй (баррасии арзу шикояти маъмурй), татбики чорахои
мачбурсозии маъмурй, ки дар шакли мурофиавй низ анчом медиханд, ки ин гуна фаъолиятро мурофиаи юрисдиксионии маъмурй 5 меноманд.
Аз ин ру, фаъолияти мурофиавии маъмуриро аз рун мазмун ва таинот дар хамаи шаклхои зикршудаи фаъолияти маъмурй ба намудхои зерин чудо карда мумкин
аст:
- мурофиаи меъёрэъцодкуни маъмурй;
- мурофиаи хукукмукарраркунии маъмурй;
- .мурофиаи юрисдиксионии маъмурй.
Дар чунин тасаввурот маълум аст, ки танхо сухан дар бораи мазмуни хукукхифзкунии ин мафхум, ки мазмуни адолати судиро нишон медихад. меравад. Бо хамин
мазмун дар м.19 Конститутсияи 4J мукаррар шудааст, ки хар шахе ХУКУК дорад талаб намояд, ки парвандаи уро суди босалохият, мустакил ва бегараз, ки тибки конун
таъсис ёфтааст, баррасй намояд. яъне сухан дар бораи юрисдиксияи суди оид ба баррасии парвандахо хам меравад, ки суд аз тарики дойр намудани мурофиаи суди
меъёрхои моддиро хифз менамояд.
Фаъолияти давлатию идоракунй одатан барои халлу фасли масъалахои позитивй (созандагй) равона карда шудааст. Ба ин муносибат Президента кишвар Э.
Рахмон дар паёми худ ба Мачлиси Олии Ч,Т аз 15 апрели соли 2009 хело бомаврид халки Точикистонро хушдор дода буданд, ки «бо шукргузорй аз сохибдавлат
будани хеш ва бо андеша дар микёси дахсолахо фаъолияти созандагиву бунёдкориро ба нафъи Ватани махбуб, ба нафъи наслхои оянда дилпурона идома дихад».
Фаъолияти давлатию идоракунй асосан аз вазифахои созандагии макомоти хокимияти ичроия бамеояд, он аз амалхои бо хам алокаманди ботафеил иборат буда,
дар доираи он тахлили масъала (мавзуъ), кабули карор ва ичрои он ба вуку мепайвандад. Ин амалхо дар асоси меъёрхо ва шаклхои мурофиавй анчом дода мешавад.
Яъне мурофиаи маъмурй одатан аз се давра иборат аст. Ин тахлили масъала, тахия ва кабули царор, ицроиши карор мебошад, ки кариб ба хамаи намуди фаъолияти
мурофиавй хос аст.
Дар давраи якум давраи санчишу тахлил мебошад, ки онро вобаста ба мабдаи маъсъала хар хел ном мебаранд. Сачиши (тафтиши) хидматй, ревизия, бакайдгирй,
санчши маълумотхои шикоятй, азназаргузаронии манзили зист ва гайра. Давраи аввала бештар бо ташаббуси мурочиат-кунандагон - тарафи манфиатдор дойр карда
мешавад. Хрлати кор санчида шуда, ба он бахо дода мешавад. Дар ин давра макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) асоси вокеийи мавчуд будан ё
набуданро барои кабули карор муайян менамояд.
Давраи дуюм ин кабули карор аст, ки дар ин давра субъекта идоракунй ба ичроиши вазифахои дар наздаш гузошташуда аз салохияти хокимиятиаш истифода
намуда, санади хукукие кабул менамояд, ки он якум, ифодакунандаи иродаи хокимиятии субъект оид ба халли масъала ва дуюм, воситаи хукукии халли масъала
мебошад. Тарзхои кабули карор вобаста ба намуди макомот гуногун мешаванд. Агар макомот дар асоси дастачамъй амал намоянд, зарурияти иштироки зарурии аъзо,
мухокима, кабул, бакайдгирй, ракамшузорй ва гайра анчом дода мешавад. Баъзан дар холатхои зарурй карор ба тарики пурсиш 6 низ кабул карда мешавад. Ва агар
макомот дар асоси яккасардорй амал намояд, ин масъалахоро танхо рохбари он ё шахеи ваколатдорнамудаи у халлу фасл менамояд.
Давраи сеюм аз дастрас намудани карор ба тарафи манфиатдор ё ичрочиён огоз меёбад. Ин бо роххо ва шаклхои гуногун ба адрееатхо расонида мешавад: дахонй,
шахсан шинос намудан, нусха аз карор супоридан, тавассути мактуб аз тарики алокаи почта хабар додан, бо воситахои электронй - почтаи электонй, факс ирсол
(хабардор) намудан ва дар холатхое. ки карор ба манфиатхои тарафхои сершумор дахолат намояд, он аз тарики расонахои ахбори умум ба табъ расонидан (иттолоъ
додан) ва гайра.
Бояд тазаккур дод, ки хар як давра дар навбати худ дорой зинахои ба худ хос мебошад. Масалан. тайёр намудани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй барои
баррасй, гузаронидани ташхис, азназаргузаронии чои ходиса, мухокимаи парванда ва гайра. ки хар яки онхо зинаи алохидаи давраи мурофиавиро ташкил медиханд.
Бо назардошти ин асосхо чараёни рафти фаъолияти мурофиавй чунин сурат мегирад: амал - зинахо - даврахо = истехсолоти маъмурй.
Нисбат ба амалисозии юрисдиксияи маъмурй метавон зикр намуд, ки он макеади асосй набуда, хамчун яке аз функсияхои идоракунй баромад намуда, ба
юрисдиксияи суди шабохат надорад. Ин аломат амаломати асосии фарккунадаи юрисдиксияи маъмурй аз юрисдиксияи суди мебошад.
Аз ин ру, дар доираи мурофиаи маъмурй хам дипозитсия ва хам санксияхои меъёрхои маъмурй-хукукй амалй карда мешавад. Аз ин чо барало маълум аст, ки
мурофиаи маъмурй фарогири фаъолияти давлатию идоракунии харруза мебошад.
Ба тарзи дигар ифода намоем, мафхуми мурофиаи маъмурй дар маънии васеъ (меъёрэъчодкунй ва хукуктатбик-созй) ва дар маънии махдуд (хукукхифзкунй)
чунин фаъолиятхои мурофиавии маъмуриро дар бар мегирад:
а) расмиётй маъмурй;
б) юрисдиксияи маъмурй.
Фаъолияти мурофиавии рамиёти маъмурй ин амалй амрдахии макомоти хокимияти ичроия (шасони махсабдор) оид ба сомон расонидани расмиётй гуногун, ки
бо юрисдиксия маъмурй алокаманд намебошад. Ин тартиби амалисозии хукуку манфиатхои шахрвандон бо дарназардошти функсияхо ва салохияти макомоти
хокимияти ичроия оид ба тахия санадхои хукукии идоракунй, ичозатномадихй, бакайдгирй ва гайра мебошад, ки хамчун коида, чуноне зикр шуд, хусусияти
созандагй дорад.
Фаъолияти мурофиавии юрисдиксияи маъмурй фаъолияте мебошад, ки дар доираи он макомоти хокимияти ичроия (шахсони мансабдор) функсияи
хукукхифзкуниро анчом дода, дар фахмиши анъанавии он амалхои юрисдиксионй содир менамоянд 7.

Аз ин ру, асоси фаъолияти маъмурии мурофиавй хам халлу фасли масъалахои сазандагй ва хам юрисдиксияи маъмурй оид ба татбиксозии чорахои чазои
маъмурй ташкил медиханд, ки дар адабиёти хукуки бо номи парвандахои маъмурии инфиродй ном мебаранд.
Ин чо бояд зикр намуд, ки парвандахои истехсолоти мурофиаи чиноятй, гражданй ва мехнатй танхо халлу фасли масъалахоеро дар бар мегиранд. ки онхо дар
натачай содир намудани хукуквайронкунй дар сохаи марбут ба вукуъ мепайванданд, яъне онхо хусусияти негативй доранд. Вале парвандахои маъмурй асосан халлу
фасли масъалахоеро фарогир мебошад, ки онхо аз вазифа ва функсияхои макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) бармеоянд, ки дар доираи
салохияташон мавриди баррасй карор медиханд.
Масалан. парвандаи заминсозиро гирем. тибки м.ЗО Крнуни ЧТ «Дар бораи заминсозй» аз 5 январи соли 2008, №356 13 вобаста ба намуди он ба хар як объекта он
дар шакли чорабинй, барнома, накша, лоиха, харитаи мавзувй, маводи тахкикотиву чустучуй тахияшуда иборат мебошад. Х,амин гуна масъалахоро м.9 Крнуни ЧТ
«Дар бораи ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият» аз 17 майи соли 2004, №37 14, инчунин ва кариб хамаи конунхои сохавй ичрзатномадихиро барои пешбурди
фаъолият ба салохияти макомоти марбутаи сохавй дохил намудаанд 15. Аз чумла, банди 14) м.10 Крнуни Ч,Т «Дар бораи милитсия» аз 17 майи соли 2004, №41 16
мукаррар намудааст, ки ин макомот метавонад барои хариду фуруши яроки гайринизомй ва хизматй ва тирхои он, барои нигахдорй ва гирифта гаштани яроки
гайринизомй ва ё хизматй, хамлу накли яроки номбурда ва тирхои ба он мансуб ва гайраро мутобики мукаррароти конунгузории Ч.Т ичозат дихад.
Асоси фаъолияти мурофиавии маъмуриро халлу фасли масъалахое низ ташкил медиханд, ки бо сабаби содир намудани кирдори маъмурй ё интизомй ба миён
меоянд ва макомоти ваколатдори давлатй бо максади баичрорасонии функсияи хукукхифзкунй ба содиркунандагони онхо чазои маъмурй ё интизомй татбик
менамоянд. Ин ч,о сухан дар бораи фаъолияти мурофиавии юрисдиксионии маъмурй меравад, ки аз тарики баррасии парвандахо оид ба хукуквайронкунихои
маъмурй аз чониби макомоти салохиятдори давлатй (шахеи мансабдор) бо дойр намудани мурофиаи юрисдиксионй, ки татбик намудани чазои маъмуриро пешбинй
мекунад, анчом дода мешавад.
Аз ин ру, парвандахои маъмурй инфиродй гуфта халлу фасли масъалахои дар доираи фаъолияти идоракунии давлатй бавучудояндаро меноманд, ки дар асоси
меъёрхои маъмурй-хукукй тавассути фаъолияти ичроияю амрдихии макомоти идоракунии давлатй амалй гардонида мешаванд.
Фаъолияти мурофиавии маъмурй тавассути меъёрхои мурофиавии хукуки маъмурй танзим шуда, дар муносибатхои мурофиавй амалй гардонида мешавад. Бояд

7
Ниг. ба: Козлов Ю.М. Административно-процессуальная деятельность
//Административное право: второе изд. изм., и доп./Под ред.проф. Л.Л. Попова. М.2005.
С.189.
зикр намуд, ки на хамаи фаъолияти маъмурй тавассути меъёрхои мурофиавй танзим карда мешаванд. Масалан, халли масъалаи бо маводи воситахои техники таъмин
намудани фаъолияти сохтори зернизом макомоти давлатиро гирем, ин чо ягон парвандаи маъмурй халлу фасл намегардад ва ягон санади хукукии инфиродй хам ба
тасвиб намерасад. Ин нуктахо шаходат медиханд, ки фаъолияти мурофиавии маъмурй ва худи фаъолияти маъмурй яксон нестанд. Фаъолияти мурофиавии маъмурй
чузъи таркибии фаъолияти маъмурй (идоракунй) мебошад, он дар доираи фаъолияти ичрокунию амрдихии макомоти идоракунии давлатй сурат гирфта, бе кабули
санади инфиродии маъмурй хам содир шуданаш чой дошта метавонад.
Дар амалияи макомоти хокимияти ичроия мурофиаи маъмурй дорой якчанд шаклхои мушаххаси ифодаи худ мебошад. Он ба мазмуни парвандахои инфиродии
маъмурй вобаста аст. Аз лихози фарогирии масъала, мазмун ва
монадии онхо дар амалияи фаъолияти макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) истехсолоти маъмуриро руи кор меоваранд.
Истехсолоти маъмурй ин бо тартиби муназзам ва босубот содир намудани фаъолияти мурофиавй оид ба баррасй ва халлу фасли парвандахои инфиродии
маъмурй мебошад. ки он дар доираи фаъолияти идоракунии давлатй ба сомон расонида мешавад.
Масалан, тартиби кабули санадхои Х,укумати ЧТ, ичозатномадихй, бакайдгирии давлатй, баррасии арзу шикоят. татбиксозии чорахои мачбурсозии маъмурй ва
гайра аз хамдигар фарк мекунанд.
Вобаста ба монандии масъалахои парвандахои инфиродии маъмурй ва мазмунашон хамаи онхоро бо чунин намудхои истехсолот чудо кардан мумкин аст:
~6~
 /) истехсолоти рамиётии маъмурй;
2) истехсолоти юрисдиксионии маъмурй.
Ин ду намудхои истехсолоти маъмурй бо хамдигар дар умумият ва тафовут карор доранд.
Умумияти онхо дар он ифода мегардад, ки дар онхо: яке аз унсурхо (тарафи фаъол) макомоти давлатй ё шахеи мансабдор баромад мекунанд; парвандахо ба
тарики гайрисудй баррасй карда мешаванд; ба ичроиши маъёрхои мурофиавии маъмурй сурат мегиранд; дар дораи вазифа ва функсияхои ичрокунандагй анчом дода
мешаванд: ба принсипхои ягона такя менамоянд ва гайра.
Истехсолоти рамиётии маъмурй аз истехсолоти юрисдиксионии маъмурй мазмунан бо чунин хусусиятхо фарк меку над:
а) агар истехсолоти расмиётй маъмурй дар доираи
фаъолияти созандагии макомоти хокимияти ичроия ва
шахсони мансабдори онхо содир карда шавад, истехсолоти
юристдиксионй бо фаъолияти негативй, ки бо
хукукваронкунии маъмурй алокаманд мебошад, содир карда
мешавад;
б) истехсоли якум ба халлу фасли масъалахое алокманд
мебошад, ки онхо аз вазифахои рузмарраи хокимияти
ичроия бармеоянд, истехсолоти дуюм бошад, аз функсияхои
хукукхифзкунии макомоти хокимияти ичроия бармеояд;
в) максади доираи истехсолоти якум барои халлу фасли парвандахои инфиродие равона карда шудааст. ки натичахои он барои амалисозй ё таъмини хукукхои
объективии дигар субъектон ё мукаррар намудани вазъи Хукукии онхо нигаронида шудааст, истехсолоти дуюм бошад, бо максади татбики чорахои мачбурсозии
маъмурие, ки аз тарики истифодаи салохияти хокимияти ба субъектоне, ки хукуквайронкунии маъмурй содир намудаанд, татбик карда мешавад (ба истиснои
татбиксозии ин чорахо дар холатхои вазъияти фавкулодда, харбй, эпидемия, эпизоотия, дигар офатхои табий - обхезй, хатари кучидани кух ва г., ки ба хотири
таъмини амният, тартиботи хукуки, хифзи молу чони шахсони вакеъй бо рохи татбик намудани чорахои огахсозй ва пешгирии маъмурй анчом дода мешавад).
Нисбат ба сохаи мустакили низоми хукуки миллй эътироф кардан ё накардани хукуки мурофиавии маъмурй бояд зикр намуд, ки ин чо масъала бахенок аст ва
дар хусуси он андешахои гуногун низ чой доранд.
Гурухи якуми олимон чунин мехисобанд, ки хукуки мурофиавии маъмурй сохаи мустакили низоми хукуки мебошад 17. Гурухи дигари олимон бошанд, хукуки
мурофиаи маъмуриро хамчун танзимсозандаи фаъолияти мурофиавии макомоти хокимияти ичроия ва адлия маъмурй эътироф намуда, дар бораи сохаи мустакил
будан ё набудани он муносибати худро ошкоро муайян накардаанд 18. Баъзеи олимони дигар сохаи мустакили низоми хукуки будани онро рад мекунанд ва ба максад
хам мувофик намедонанд19.
Оид ба ин масъала чй гуна нуктахои назар иброз карда нашаванд, хамаи асосхои зарурй барои сохаи мустакили хукуки Точикистон эътироф намудани хукуки
мурофиавии маъмурй мавчуданд, яъне хукуки мурофиавии маъмурй дорой предмета (мабдаи) танзимсозй, асосхои хукуки (конунгузорй) ва усулхои танзимсозй
мебошад.
Мабдаи танзимсозии хукуки мурофиаи маъмуриро он муносибатхои чамъиятие ташкил медиханд, ки дар раванди амалисозии хокимияти ичроия ва идоракунии
давлатй ба вучуд меоянд тагйир меёбанд ва катъ мегарданд. Барои эътирофи мавчудияти мабдаи он овардани чунин мисол кофист, ки идоракунии давлатй ин шакли
амалисозии хокимияти ичроия мебошад ва фарогири рохбарии харруза ба рушди хаёти ичтимоию иктисодй, фархангй ва маъмурию сиёсй мебошад, ки он дар
шаклхои гуногуни фаъолияти макомоти хокимияти ичроия ва идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори ифода мегардад. Ин раванд хусусияти ботафсил ва
босуботе дошта, дар фаъолияти макомоти хокимияти ичроия (шахсони мансабдор) зохир мешавад ва дар асосхои меъёрхои мурофиавй маъмурй ба рох монда
мешавад. Хдмзамон ин муносибатхои дорой таркиби субъективии хос мебошад.
Асоси меъёрй-хукукии хукуки мурофиавии маъмуриро гурухи махсуси меъёрхои мурофиавие, ки дар конунхо ва кодексхои сохавй, аз чумла Кодекси расмиётй
маъмурии ЧТ (КРМ ЧТ)20 ва Кодекси хукуквайронкунихои маъмурии ЧТ (КХМ ЧТ)21, Кодекси мурофиаи хукуквайронкунихои маъмурии ЧТ (КМХМ ЧТ)22 санадхои
хукукии сохавй мукаррар карда шудаанд. Мусаллам аст, ки фаъолияти мурофиавии макомоти хокимияти ичроияро оид ба расмиётй маъмурй (хукукэъчонкунии
маъмурй, хукукмукарраркунии ё худ хукуквогузоркунии маъмурй) ва юрисдиксияи маъмурй санадхои хукукии хос танзим менамоянд.
Масалан, КРМ ЧТ, ки фаъолияти макомоти маъмуриро дар бобати дойр намудани расмиётй маъмурй оид ба тахия, кабул батасвибрасонй, дастраси умум
гардонидан, ислох намудани хатохои санади маъмурй, беэътибор донистан, аз эътибор сокит намудан, ворид намудани тагийру иловахо ба он, инчунин расмиёт аз
руи санади маъмурй23, намудхо чудогонаи расмиётй маъмурй (расмиётй оддй, расмй ва оммавй), ичрои санади маъмурй ва тартиби шикояти он, мурофиа дар дохили
макомоти маъмурй вобаста ба шикояти маъмурй аз болои санади маъмурй, мурофиаи маъмурй дар суд, расмиёт вобаста ба шикояти маъмурй ба санади меъёрии
хукукии маъмурй ва гайраро танзим менамояд.
Ин кодекс дар асл асосхои меъёрии фаъолияти маъмурй оид ба хукукэъчодкунии маъмурй, баррасии парвандахои инфиродй аз руи мурочиатхои шахсони вокей
ва хукуки дойр намудани шаклхои расмиётй маъмурй вабаста ба доираи иштирокчиёни манфиатдор, баррасии шикоятхои маъмурй, инчунин баррасии парвандахо ва
арзу шикоятхои маъмуриро дар суд, яъне масъалахои юрисдиксионии маъмуриро дар доираи адлияи маъмурй мукаррар кардааст, ки он асоси хукукии фаъолияти
маъмурии мурофиавй мебошад. Хдмзамон кодекс дорой меъёрхои моддй низ мебошад, ки вазъи хукукии иштирокчиёни расмиётй маъмурй, мухлатхои мурофиавй ва
дигар масълахои ба он алокамандро мукаррар намудаст. Масалан, талаботе (реквизитхои), ки ба санади хукукии маъмурй пешниход карда мешавад (м.14) ва гайра.
Ба хамин тарик, мабдаи хукуки мурофиавии маъмуриро муносибатхои зерини оммавй-хукукие ташкил медиханд, ки дар доираи онхо фаъолияти ичрокунадагии
макомоти маъмурй ва шахсони мансабдори он вобаста ба дойр намудани истехсолоти расмиётии маъмурй ва истехсолоти юрисдиксионии маъмурй ба сомон
расонида мешавад.
Ба таври дигар ифода намоем, мабдаи хукуки мурофиавии маъмуриро ду гурухи муносибатхои оммавй-хукукие ташкил медиханд, ки онхо вобаста ба дойр
намудани истехсолоти расмиётии маъмурй ва истехсолоти юрисдиксионии маъмурй аз чониби макомоти маъмурй ва
:о
Точикистон дар хайати ИДМ якумин шуда чунин кодексро аз 5 марти соли 2007 кабул намуд.
КХД1 ЧТ аз 31 декабри соли 2008 кабул карда шудааст. КМХМ аз 22 июли соли 2013 кабул карда шудааст.
дигар макомоти ваколатдори давлатй ба вучуд меоянд, тагйир меёбанд ва ё катъ мегарданд.
Ба гурухи якум муносибатхои чамъиятиеро шомил кардан мумкин аст, ки онхо вобаста ба дойр намудани фаъолияти расмиётии маъмурй оид ба масъалахои
зерин ба вучуд меоянд, тагйир меёбанд ва ё катъ мегарданд: меъёрэъчодкунии маъмурй; тахия ва кабули санадхои хукукии маъмурй (идоракунй); ичозатномадихй,
(литсензиякунонй); бакайдгирй ва бахисобгирии давлатй; мукофотонй; гузаронидани озмун барои дохилшавй ба хидмати давлатй; стандартизатсиякунонй,
баходихии мутобикат, аттестатсия ва гайра.
Ба гурухи дуюми ин муносибатхои чамъиятй муносибат-хоеро дохил кардан мумкин аст, ки онхо вобаста ба фаъолияти макомоти маъмурй оид ба дойр намудани
истехсолоти юрисдиксионии маъмурй аз руи шикоят ва бахсхои маъмурй, оид ба татбиксосозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки онхо чораи чазои маъмурй махсуб
намеёбанд, оид ба барасии парвандахои хукукваронкунии маъмурй, татбиксозии чарахои интизомй ва ичрои мачбурии санадхои хукуки ба вучуд меоянд, тагйир
мейбанд ва катъ мегарданд.
Аз ин оварда маълум аст, ки мутобикан асосхои танзимсозй-хукукии муносибатхои зикршудаи мурофиавй характери мучтамавй (комплексй) доранд.
Из ин ру, хукуки мурофиавии маъмурй аз мачумуи меъёрхои мурофиавие иборат мебошад, ки онхо муносибатхои чамъиятии оммавй-хукиро бо иштироки
макомоти хокимияи ичроия (шахсони мансабдор), макомоти ваколатдори дигари давлатй, макомоти худидоракунии махаллиро вобаста ба дойр намудани
истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба меъёрэъчодкунии маъмурй, кабули санадхои хукукии маъмурй (идоракунй), ичозатномадихй, (литсензиякунонй), бакайдгирй
ва бахисобгирии давлатй, мукофотонй, гузаронидани озмун, стандартизатсиякунонй, баходихии мутобикат, аттестатсия (ва г.), инчунин муносибатхоро вобаста ба
дойр намудани истесолоти юрисдиксионии маъмуриро аз руи шикоят ва бахсхои маъмурй, татбики чорахои мачбурсозии маъмурй, ки онхо чораи чазои маъмурй
махсуб намеёбанд, барасии парвандахои хукукваронкунии маъмурй, татбиксозии чарахои интизомй ва ичрои мачбурии санадхои хукукиро аз чониби макомоти
зикршуда танзим менамоянд.

§ 2 . УСУЛИ (МЕТОДИ) ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Дар хусуси усулхои хукуки мурофиавии маъмурй ва хукуки маъмурй метавон кайд кард, хамон як усулхо метавонанд хам ба сифати усули хукуки маъмурй ва
хам усули танзимсозии муносибатхои мурофиавии маъмурй баромад кунанд, зеро усулхои маъмурй-хукукй махз дар фаъолияти макомоти хокимияти ичроия
истифода карда мешаванд.
Дар сохахои хукук аз усулхои умумихукукй низ истифода шуданашон чой дошта метавонад
Хукуки маъмурй барои амалисозии вазифахои худ мачмуи муайяни восита ва тарзхои хукукиро истифода намуда. ба рафтори субъектхои он тавассути
муносибатхои идоракунй таъсири меъёрхои худро мерасонад, ки метавон онхоро зери мафхуми чамъбасткунанда «усул» ифода намуд.
Усул аз калимаи юнонии «metod» (метод) гирифта шуда, маънихои аслиаш ин тарзи донисташавандагй, тахкики ходисахои табиату хаёти чамъиятй, тарз, накши
(симои) амал мебошад.
Усул дар якчоягй бо мабда тавсифи пурраи хар яке аз сохахои хукуки Чумхурии Точикистон, аз чумла хукуки маъмуриро ошкор месозад. Зеро доираи
муносибатхои чамъиятие, ки мабдаи сохахои гуногуни хукукиро ташкил медиханд, бисере аз онхо бо хамдигар монанданд, дар бисер мавридхо яксонанд. Масалан,
~7~
муносибатхои молумулкй. мухофизати мухити атроф, фаъолияти сохибкорй, андозбандй ва гайра бо хамдигар хело каробат доранд, ки онхо тавассути усули
таъсиррасонй фарк карда мешавад.
Махз усули танзимсозии ин муносибатхо ба сифати аломати фарккунандаи ин ё он сохаи хукук хизмат мекунад.
Дар адабиёти хукуки нисбат ба масъалаи усули батанзимдарории хукуки фикру акидаи ягона мавчуд набуда, масъала бахснок аст.
Як катор олимон (Васильев A.M., Козлов Ю.М.. Лазарев Б.М. ва дигарон) 24 чунин мехисобанд, ки хар як сохаи хукук дар катори мабдаи батанзимдарорй дорой
усулхои танзимсозии худ мебошад.
Дигарон чунин мехисобанд, ки хамаи сохахои хукук воситахои ягонаи хукуки, ки аз худи мохияти хукук бармеояд, истифода мекунанд25. Ин нуктаи назарро
профессор Козлов Ю.М. афзалтар мешуморад агарчанде пештар мавкеъи якумро ишгол менамуд.
Ба андешаи мо чунин чудокунй сунъй буда, хар як сохаи хукук, аз чумла хукуки мурофиавии маъмурии ЧТ усулхои ба худ хосро доро мебошад ва дар айни
замон аз усулу воситахои умумии хукуки истифода мекунад, зеро ин соха яке аз сохахои мустакили хукуки дар низоми хукукии ЧТ ба шумор рафта, амалисозии
меъёрхои бештари сохахои дигари хукукро таъмин месозад.
Мохиятан назарияи хукук исбот сохтааст, ки хар як сохаи хукук ба сифати воситахои батанзимдарории муносибатхои чамъиятй имконоти зерини хукукиро
истифода мекунад: мукаррарот, ичозатдихй ва манъкунй. Хамаи ин усулхо мазмуни хукукии таъсиррасониро ташкил медиханд, зеро аз нуктаи назарияи сиёсй давлат
чун дорандаи хокимияти сиёсй дар муносибатхои чамъиятй се вазифаи мухимро бояд адо карда тавонад: ташкилоти универсалй будан, довари ичтимой шудан ва
чорахои мачбурсозиро таъмин кардан (яъне ташкилоти конунии

. Аз ин нуктаи назар вобаста ба характери муносибатхои чамъиятй, ки мабдаи хоси сохаи алохидаи хукукро ташкил медиханд, дарачахои (ё худ вазни киёсии) ин ё он
тарзу услуби таъсиррасонй фарк карда мешаванд.
Масалан, агар усули асосии таъсиррасонии хукуки чиноятй манъкунй бошад, барои хукуки гражданй ичозатдихй мебошад.
Воситахои батанзимдарории муносибатхои чамъиятй чист?
Муцаррарот - ин вогузор кардани вазифа дар бораи содир кардани ин ё он фаъолият дар шароит ва доирае, ки меъёрхои хукук мукаррар намудаанд, яъне содир
кардани харакати ногузире, ки бояд пурра ба талаботи меъёри хукук мутобикат намояд.
Ицозатдихй - ин имконоти хукукии содир кардани ин ё он фаъолият дар дойра ва талабу шартхои меъёрхои хукуки ё даст кашидан аз содир кардани онхо
мувофики салохдиди худ мебошад. Албатта маълум аст, ки ичозатдихй хадду худуди рафторро дар содир кардани ин ё он фаъолият муайян месозад. Дар доираи он
амалу икдомхое, ки идозат дода шудааст, шахе метавонад бо хохиши худ аз содир кардани баъзе аз харакатхо даст кашад. Вай ба дорандаи хукуку вазифа озодии
мутлак ё имконоти содир кардани амалро аз нигохдиди худ над ода, балки ба вай ба сифати варианти рафтор дар шароити мукдррарнамудаи конун ва дигар санадхои
зерконунй имконият медихад. Яъне ба адресат ичозат дода мешавад, ки ичрои он варианти рафторро (яъне рафтори интихобиро) аз вариантхое, ки дар меъёрхои
хукуки мукаррар шудаанд, интихоб намояд.
Манъкунй - ин дар асл мукаррароте мебошад, ки дорой мазмуни дигар аст. Яъне чунин воситаи таъсиррасонии хукукие, мебошад, ки тибки он ба ухдаи адресат
содир накардани ин ё он харакатро вогузор мекунад. Ин чунин маънй дорад, ки адресат аз содир кардани харакат ва фаъолиятхое, ки меъёри хукуки манъ кардааст,
худдорй кунад (даст кашад).
Хамаи ин воситахои таъсиррасонй барои танзимсозии маъмурию хукуки бо назардошти хусусиятхои он кобили кабул аст. Вале усулхои хукуки маъмурй бо
конунияту характери хоси муносибатхои идора мешуда (яъне аз чихати мавкеи хукукй-нобаробарии тарафхо) ва мохияти хокимияти идроия, ки ба намуди дудогонаи
фаъолияти хукукию хокимияти макомоти давлатй алокаманд мебошанд, дар раванди хос амалй карда мешавад. Танзимсозии маъмурию хукуки ва механизми он, ки
шакли амалисозии хукукии муносибатхо мебошад, дар доираи он яке аз тарафхо ба сифати идоракунанда ва тарафи дигар ба сифати идорашаванда баромад
мекунанд. Дар ин холат агар тарафи идоракунанда - субъекта идоракунй ва идорашаванда -объекта идоракунй бошанд, пас тарафи якум дорой имконоти
таъсиррасонй ба фаъолияту рафтори тарафи дуюм мебошад. Ин гуна муносибат мавчудияти итоаткунии тарафи дуюмро ба иродаи тарафи якум такозо мекунад, ки
баёнгари ин ирода субъекти хокимияти ичроия (ё макомоти ичроия) мебошад. Мутобикдн, танзимсозии маъмурию хукуки маъмулан дар он муносибатхое чой дошта
метавонад, ки дар онхо баробархукукии иштирокчиён истисно карда мешавад.
Муносибатхои чамъиятие низ мавчуданд, ки ба онхо баробархукукии тарафхо хос аст. Ба ин гурухи муносибатхо пеш аз хама муносибатхое дохил мешаванд, ки
тавассути меъёрхои хукуки гражданй ба танзим дароварда мешаванд. Чун коида пештар усулхои ба танзимдарории муносибатхои чамъиятии хукуки маъмурй ва
гражданй мукобил гузошта мешуданд ва асос барои ин нобаробарии тарафхо аз чихати вазъи хукуки ва ирода ба назар гирифта мешуд1.
Чунин мукобилгузорй беасос буда, ба конунхои мантикй мухолифат мекунад, зеро кулл аз чузъхо иборат буда, дар айни замон чузъ кисми чудонашаванда кулл
мебошад, на ин ки мукобили хамдигаранд. Сифатхои куллй дар як вакт ифодагари сифати чузъй мебошанд ва баръакс, чузъ низ дар айни замон ба кулл хизмат
мерасонад.

Бисере аз сохахои хукук, аз чумла хукуки маъмурии Точикистон, баробархукукии тарафхои муносибатхои хукукиро мустахкам кардаанд.
1
Ниг. 6а: Советское административное право. М. Юрид.лит. 1990. С. 44.
Масалан, мувофикд зербанди б) банди 1-й КГ ЧТ ба сифати асосхои ба миён омадани хукуку ухдадорихои гражданй асноди макомоти давлатй ва макомоти
хокимияти махаллй, ки онхо дар конун пешбинй карда шудаанд, мукаррар кардааст. Вале ин маънои онро надорад, ки баъзе аз муносибатхои идоракунй, молиявй,
мурофиавй ва гайра тавассути усули хукуки гражданй танзим мешуда бошанд. Инак, Кодекси зикршуда инчунин мукаррар кардааст, ки Конунхои гражданй, агар дар
конунхо тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад, нисбат ба муносибатхои молумулкие, ки ба тобеияти маъмурй ё бо тобеияти омиронаи як тараф ба тарафи дигар
асос ёфгааст, истифода намешавад (банди 4, м.1) мутобикан, воситахои танзимсозии маъмурию хукукиро бо предмети дигар сохахои хукук даромехта, онхоро ба
муносибатхои сохаи ин хукук табдил додан мумкин нест.
Ба хамин тарик, сохахои хукук бо максади танзимсозии муносибатхои чамъиятй, бо назардошти хусусияти онхо воситахои ягонаи хукукиро бояд дар якдоягй ва
бахампайвастагй истифода намоянд.
Барои далели ин фикр овардани чунин мисол кофист, ки ин усулхо нисбат ба муносибатхои тарафхои баробархукук хам татбик мешаванд, ки дар ин хел
муносибат муайянкунандаи бавучудоии он ташаббус ё иродаи яке аз тарафхо бартарй доштанаш мумкин аст. Ин чунин маъно дорад, ки баробархукукй ё
нобаробархукукии тарафхо дар муносибатхои (предмети) сохахои дигари хукук аз чумла дар худи хукуки маъмурй чой доштанаш мумкин аст. Масалан.
муносибатхои идоракунии горизонтали (уфукй)-ро гирем, нобаробарии тарафхоро истисно мекунад. Вале аз ин барнамеояд, ки дар муносибатхои маъмурию хукуки
тарафхо хамеша баробаранд.
Нуктахои зикршударо ба назар гирифта, барои муайян намудани характери усули хукуки мурофиавии маъмурй, мисли усулхои хукуки маъмурй, ки аз
мохияти фаъолияти давлатию идоракунй ва предмети он бармеоянд, ба хулосахои зерин омадан мумкин аст:
Якум, усули хукуки мурофиавии маъмурй воситахои хукукиест, ки ба муносибатхои чамъиятии хокимиятиву итоаткунй, ё худ бо иштироки тарафхои
нобаробархукук татбик карда мешаванд.
Дуюм, усули хукуки мурофиавии маъмурй дар воситахои хукукии дорой характери амрдихй ифода меёбад, ки мутобики мукаррароти хукуки ба яке аз
иштирокчиёни муносибатхои танзимшаванда нисбат ба тарафи дигари он ваколатхои хукукию хокимияти дода шудааст. Охирон ухдадор мешавад, ки ба
мукаррароте, ки аз тарафи якум содир карда мешавад, ичро намояд. Агар чунин ваколат ба харду тараф дода мешуд, дар ин муносибат мазмуни хукукии хокимияти
давлатй аз байн бардошта шуда, субъектхои он холати мусовиро ишгол менамуданд. Пас дар як катор гузоштани манфиати сиёсию давлатй бо манфиати хусусй
(шахсони алохида) чой дошта метавонист, ки бархилофи максадхои идоракунии давлатй мебуд. Мусаллам аст, ки давлат баёнгари манфиатхои хамаи мардум аст, на
шахсони чудогона.
Сеюм. усули хукуки мурофиавии маъмурй яктарафа ифода шудани иродаи яке аз тарафхоро такозо мекунад. Ин ифодашавии ирода иродаи хокимияти буда, ба
он макоми халкунанда дода шудааст. Барои амалй намудани он механизми давлатию идоракунй (макомоти хокимияти ичроия, макомоти ичроия, шахсони мансабдор
ва т.) таъсис дода шудааст.
Чахорум, усули хукуки мурофиавии маъмурй ифодаи худро дар муносибатхои конкретии байни тарафхои идоракунанда (субъект) ва идорашаванда (объект)
меёбад, ки ба тарафи якум имконоти давлатию хукукии таъсиррасонй дар шакли ваколат дода шудааст. Ба вучудоии чунин муносибат ва муайян намудани мазмуни
он ба ихтиёри тарафи идоракунанда (албатта дар доираи коидахои мукарраршуда), дода шудааст. Ин дар асл механизми таъсиррасонии субъект ба объект мебошад.
Панчум, усули хукуки мурофиавии маъмурй бо назардошти хислатхои зикршуда, истифодаи воситахои таъсиррасонии хукукие, ки дар муносибатхои идоракунй
дар асоси баробархукукии тарафхо ба вучуд меоянд, истисно намекунад, яъне баёнкунандаи иродахо дар асоси баробархукукии тарафхо низ чой доштанаш мумкин
аст.
Шашум, усули хукуки мурофиавии маъмурй бештар ба асосхои диспозитивии меъёрхои хукуки такя мекунад, зеро мувофики конунхо ва дигар санадхои
меъёрию хукуки хам ба тарафи идоракунанда ва хам ба тарафи идорашаванда имконоти ин ё он варианти рафтор бе мукаррароти манъкунй дода мешавад. Албатта ин
имконотдихй дар дойра ва шартхои мукарраркардаи меъёрхои маъмурию хукуки истифода шуданаш мумкин аст. Аз ин нукта чунин хулоса барнамеояд, ки тарафхо
чй хеле ки хоханд, хамон хел иродаи худро амалй мекарда бошанд. Дар асл чунин воситаи таъсиррасонии хукуки ичозатдихй мебошад.
Хафтум, усули хукуки мурофиавии маъмурй дар шароити таъсисёбии муносибатхои бозаргонй воситахои таъсиррасоние ба шумор меравад, ки мавчудияти
хокимияти ичроияи муктадирро талаб мекунад. Дасткашй аз усули маъмурй дар ин шароит ба фарохам сохтани шароит барои инкишофи хамадонибаи шахсхо,
амалисозй ва хифзи хукуку озодахои онхо мусоидат накарда, то ба андозае ба анархия оварда, бенизомиро ба вукуъ пайвастанаш аз эхтимол дур намешавад. Бинобар

~8~
ин, дар ин гуна шароит пурзуршавии асосхои таъсиррасонии маъмурй омили таъмини кафолати хукуку озодихои инсон ва шахрванд шуда метавонад. Ва баръакс,
агар воситахои таъсиррасонй чунин нашаванд, интизор меравад. ки интизомй идоракунии давлатй коста шуда, хатари паст задани накши давлат дар танзимсозии
муносибатхои идоракунию сиёсй оварда расонида, боло гирифтани мавкеъи иродаи шахсхои алохида дар ин муносибатхо ба вучуд омаданаш мумкин мешавад ва
шояд тахдиди аз идроиши вазифахо барканорсозии хокимиятхои ичроия ба миён омада, ба сохти конститутсионй суикасд намояд. Албатта ба ин холат бе хеч вачх
рох додан мумкин нест.
Х,аштум, накши усули ба танзимдарории маъмурию хукуки бо васеъшавии раванди демократикунонии сохахои гуногуни хаёти дамъият пурзур карда шуда,
чорахою воситахои таъсиррасонии худро муттаносибан васеъ менамояд. Масалан, ичозатдихй, бакайдгирй ва манъкунии (баъзе) фаъолият, додани дастурхои хатмй,
пардохтани андозу бочхо, гузаронидани сандишхои хукукии хуччатхои муассисии корхонахо, иттиходияххо, накшахо ва гайра афзун мегарданд.
Ба хамин тарик. мохияти усулхои хукуки мурофиавии маъмурй дар нуктахои зерин ифода меёбанд:
мущаррарот - мукаррар намудани тартиботи муайяни рафторест, ки мувофики он амалй иштирокчиёни муносибатхои идоракунй бояд ба тарики бояду шояд
(дахлдор) ба шарту шароите, ки дар меъёри маъмурию хукуки муайян шудааст, пурра мутобикат кунад. Риоя накардани он ба ноилшавии окибатхои дар меъёри
хукуки мукарраршуда оварда намерасонад. Мисол, м. 33 КХМ ЧТ мухлати ба чавобгарии маъмурй кашиданро то се мох ва барои содир намудани хукуквайронкунии
маъмурии вобаста ба хифзи саломатй, вазъи санитарию эпидемиологии ахолй, дар сохахои истифодаи замин. хифзи мухити зист ва истифодаи захирахои табий,
энергетика ва истифодаи захирахои энергетики, саноат, фаъолияти меъморию шахрсозй ва сохтмон, крнунгузории бонкй, гумрук, андоз ва гайра то шаш мох
мукаррар намудааст. Пас аз гузаштани ин мухдат ба гунахкор татбик карда шудани чазои маъмурй мумкин нест.
Ин усул мукаррароти мустаким (хатмист), ки он ба хохишу кушиши субъектхои муносибатхои маъмурию хукуки вобастагй надорад, хамчун коида, татбики
чунин воситаи таъсиррасонии хукуки аз эътибори меъёрхои императивй бармеояд.
2) усули ицозатдихи - ин мукарраротест, ки имконоти интихоб намудани ин ё он варианти рафторро ба иштирокчиёни муносибатхои идоракунй аз руи меъёрхои
маъмурию хукуки муайян менамояд ва ин усул аз лихози мазмун худ ду хел мешавад: 1) идозатдихии дурушт ва 2) ичозатдихии махин.
Ицозатдщии дурушт чунин воситаи таъсиррасоние мебошад, ки меъёри хукуки ба субъекти идоракунй интихоб намудани яке аз рафтори вариантхои
мукаррашударо имкон медихад. Аз ин гуфта чунин хулоса барнамеояд, ки у хак надорад, аз вариантхои гузошташуда даст кашад.
Мазмуни ин намуди ичозатдихй аз он иборат мебошад. ки субъект (масалан, шахеи мансабдор) вазифадор аст, ки хатман яке аз вариантхои рафтори
мукарраршударо интихоб намояд. Мисол, хангоми татбик намудани чазои маъмурй. шахеи мансабдор бо назардошти вазнинии гунохи хукуквайронкунанда яке аз
чазохои дар санксияи меъёри маъмурй нишондодашуда ва ё хадди минималй, миёна ё охирини чазоро татбик мекунад. Инак, мувофики м. 498 КХМ ЧТ барои аз
тарафи шахрвандони ЧТ риоя накардани низоми Сархади давлатии ЧТ ва низоми гузаргоххои Сархади давлатии ЧТ, хангоми набудани аломати чиноят чарима ба
андозаи аз ей то пандох нишондиханда барои хисобхо таъин карда мешавад. Ба макомоти маъмурй идозатдода шудааст, ки варианти татбики дазоро дар доираи «аз
си то пандох» муайян намоянд, яъне вазифадор аст, ки дар ин доираи мукаррарот чазои маъмуриро татбик кунад ва хак надорад, ки аз чдзодихй аз ин хадд даст
кашад.
Ицозатдщии махин чунин усулест, ки ба субъект имконоти содир кардан ё содир накардани ин ё он рафторро мутобики мукаррароти меъёри хукуки маъмурй ба
ихтиёри иштирокчиёни муносибатхои идоракунй вогузор карда шудааст. Дар ин намуди воситаи таъсиррасонй муайянкунандаи рафтор ба иродати худи
иштирокчиёни муносибат вобаста аст. Масалан, Кр нУни ЧТ «Дар бораи муродиати шахрвандон» аз 14 декабри соли 1996 27 мукаррар кардааст, ки шахрвандон хукук
доранд, ки шикоятхо бо талаби баркарор намудани хукуку манфиатхои конунии онхо, ки аз амал, беамалй ё бо карорхои макомоти давлатй, шахсони мансабдор
вайрон карда шудаанд, ба макомоти давлатй муродиат намоянд (м.м. 1-12).
3) манъкунй ин усулест, ки субъектро водор месозад аз содир кардани ин ё он хдракате (фаъолияте) ки манъ шудааст, даст кашад, яъне аз он амале, ки меъёрхои
хукуки маъмурй манъ кардааст, дар шакли худдорй намудани субъект амалй мешавад. Дар айни замон, барои содир кардани амалй манъшуда тахдиди (имконияти)
татбик намудани дазохои хукуки пешбинй карда мешавад. Масалан, конуни дар боло зикргардида таъкиби шахрвандонро барои муродиаташон ва мадбур кардани
онхо барои иштирок намудан дар амалиёти химояи муродиатхо манъ кардааст. Шахеи мансабдоре, ки барои муродиат кардан шахрвандонро таъкиб менамоянд,
мувофики конунгузори ба давобгарии диной кашида мешавад (м. 10).
Хукуки маъмурй дар муносибатхои танзимшавандаи идоракунй дой доштани холати хукукии мусовии (баробархукукии мурофиавии) тарафхоро истисно
намекунад.
Ин буд хусусиятхо ва мохияти усулхои ба танзимдарории муносибатхои маъмурию хукуки. Дар хамаи вариантхои зикршуда, чй дар якдоягй ва чй дар алохидаги,
инчунин чй дар пайвастагй, хамаи онхо тадассуми воситахои таъсиррасонии маъмурию хукукиро дар хама шаклхои фаъолияти мурофиавии маъмурй, ки баёнгари
манфиатхои сиёсию хукукианд, ифода мекунанд.
Бояд кайд кард, ки хамаи ин усулхои таъсиррасонй ба муносибатхои хокимияти на танхо ба хукуки маъмурй ва мурофиаи маъмурй, инчунин ба сохахои дигари
хукук ба монанди хукукхои молиявй, чиноятй, экологи, оид ба замин татбик шуданаш мумкин аст. Дар чунин холат барои мансуб донистани онхо ба ин ё он сохаи
ХУКУК, предмети (характери муносибатхои танзимшавандаи) сохахои мухталифи хукук асос шуда метавонад.

§ 3. ПРИНСИПХОИ АСОСИИ ХУКУКИ

МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Амалисозии фаъолияти маъмурй оид ба он асосхои гоявие такя менамояд, ки дар санадхои хукукии умумй, сахавй ва махсус мукаррар гашта, дар мадмуъ онхо
дар як
вакт принсипхои хукуки маъмурй ва хукуки мурофиавии маъмуриро ташкил медиханд.
Принсип аз калимаи лотинии «Principum» гирифта шуда, маънояш асосохаи аввала, гояхои рохбарикунанда, коидахои асосии фаъолият мебошад. Мувофикдн,
принсип гуфта он гояхои рохбарикунандаро меноманд, ки ба онхо конуниятхои инкишофи раванди табиату дамъият ва тафаккур асос меёбанд. Аз ин до. принсипи
хукуки гуфта, он гояхои рохбарикунандаро меноманд, ки дар меъёрхои ин сохаи хукуки мукаррар карда шуда, макомоти хокимияти давлатй, идоракунии давлатй ва
дигар шахсон дар аснои идрои вазифахои худ ба онхо такя мекунанд.
Хукуки мурофавии маъмурии ЧТ ба хамон як принсипхое, ки ба онхо хукуки худи хукуки маъмурии ЧТ такя менамояд, асос меёбад ва ин принсипхо дар
хамгирой принсипхои асосии фаъолияти мурофиавии макомоти маъмурй ва шахсони онро ташкил медиханд.
Яъне, хукуки мурофиавии маъмурй ба принсипхои умумисахавии хукуки маъмурй ва принсипхои хоси сохавй (расмиётй ва юрисдиксионй) такя мекунад.
Едрас менамоем, ки макомоти хокимияти идроия, идоракунии давлатй ва шахсони мансабдор хангоми идрои вазифахояшон дар асоси принсипхои
умумисохавии хукуки маъмурй - принпсипхои а) хукуки б) ва гайрихукукй (ташкилй) фаъолият менамоянд.
а) Принсипхои хукуки ин волоияти арзишхо, манфиат, хукук ва озодихои инсон ва шахрванд, тадзияи хокимият пуррахокимиятии халкй. демократизм,
волоияти конун, чудо (тафрика) кардани вазифа, конуният, легетимият, ошкоро будани фаъолият ва унитаризм мебошанд.
1) Принсипи волоияти арзишхо, манфиат, хук^'к, ва озодихои инсон ва шахрванд ин аз мазмуни м.м. 1 ва 5 Конститутсияи ЧТ бармеояд, ки мувофики он
Тодикистон давлатй ичтимой буда. барои хар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фарохам месозад. Хаёт, кадр, номус ва дигар хукукхои
фитрии инсон дахлнопазиранд. Хукуку озодихои инсон ва шахрвандро давлат эътироф ва хифз менамояд. Бо ин Конститутсия ба сифати арзишхои олитарин
арзишхои зикршударо
мустахкам кардааст (м.5), зеро дар дамъият аз арзишхои инсонй болотар дигар арзиш шуда наметавонад. Ин принсипро чун гояи асосй хатто дигар афкорхои сиёсию
динй, аз думла дини мубини ислом низ эътироф мекунад. Мувофики ин таълимот, пас аз офариниши инсон хазрати Одам аз дониби Худованд хама чй, хатто
фариштагон низ ба у садда меоранд (ба гайр аз шайтон). Хадаф аз овардани ин холатхо дар он аст, ки давлат дар назди шахрвандон ухдадор шудааст ва метавонад, ки
ин арзишхо ва хукукхоро кафолат дихад ва химояи онхоро таъмин намояд.
Махз тавассути хокимияти идроия мутобики меъёрхои маъмурию хукуки ба амал татбиклкунии арзишхо, манфиатхо ва хукуку озодихои инсон ва шахрванд
таъмин карда шуда, волоияти он нигох дошта мешавад. ки дар асл мавкеи маъмурию хукукии шахсиятро ташкил мекунад.
2) Принсипи тацзияи хокимият яке аз гояхои асосии танзимсозии маъмурию хукуки буда. мустакилияти фаъолияти макомоти хокимияти ичроия бо фаъолияти
шохахои дигари хокимият тавозун карда мешавад. ки муносибати байни онхо ба механизми боздорй ва мувозинат асос меёбад. Пеш аз хама раванди меъёр эдодкунии
маъмурй бо фаъолияти конунгузори зич алокаманд аст. Масалан м. 30 Крнуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати Чумхурии Тодикистон» аз 12 майи соли
2001 №2828 мукаррар намудааст, ки Хукумат хукуки ташаббуси конунгузори дорад. Хукуки ташаббуси конунгузориро Хукумати ЧТ дар шакли пешниходи лоихаи
конунхои нави ЧТ, лоихаи конунхо дар бораи тагйир додан ё бекор кардани конунхои дории ЧТ. хамчунин шакли пешниходи хаттй дар бораи кабул кардани
конунхои нави ЧТ ё дохил намудани тагйирот ба конунхои дории ЧТ (таклифхои конунгузори) ба амал мебарорад.
Нуктахои зикршуда муносибати кории байни шохахои гуногуни хокимияти давлатиро таъмин менамояд ва намегузорад, ки яке вазифахои дигареро иваз ё гасб
намояд, ё ки дахолат кунад ва бо ин рох мустакилияти мутлаки ин хокимиятхо нисбат ба хамдигар истисно карда мешавад. Ин аз як тараф. Аз тарафи дигар,
конунхое, ки аз тарафи Мадлиси намояндагон кабул карда мешаванд, ба Президента ЧТ барои имзо ва интишор пешниход мешаванд. Агар вай ба конун ё кисми он
розй набошад, конунро дар муддати 15 руз бо далелу эродхо ба Мадлиси намояндагон бармегардонад. Агар Мачлисхои миллй ва намояндагон такроран конунро дар
матни пештарааш бо аксарияти аз се ду хиссаи шумораи аъзоён ва вакилони онхо дастгирй ёбад, Президент дар муддати дах руз ба конун имзо мегузорад ва интишор
менамояд29. Мазмуни асосии принсипи мазкур дар он ифода мегардад, ки макомоти хар яке аз шохахои давлатй ваколатхои худро дар чахорчубаи Конститутсия ва
конунхои чорй бояд бе мудохила кардан ба фаъолияти дигаре амалй намоянд.

~9~
 3) Принсипи пуррахокимиятии халкй чунин гояест, ки
халк баёнгари сохибихтиёрй ва сарчашмаи ягонаи
хокимияти давлатй аст30. Вай хокимияти худро тавассути
макомоти давлатй, аз чумла макомоти хокимияти ичроия ва
худидораи махали амалй месозад. Халк аз болои фаъолияти
макомоти хокимияти идроия, контрол мебарад.
4) Принсипи демократизм аз Конститутсияи ЧТ
бармеояд, ки маънии он дар кадом шакл амалй сохтани
хокимияти давлатй иборат мебошад. Ин принсип дар ду
шакл ба амал бароварда мешавад: бевосита ва бавосита.
Шакли якум дар раъйпурсихо, интихоботхои озод,
мадлисхо, конференсияхо, гирдихамой, намоиш, рохнамоии
осоишта ва гайра амалй шуданаш мумкин аст. Шакли дуюм
бошад, тавассути макомоти интихобии хокимияти давлатй
ва макомоти худидора амалй карда мешавад (м.м. 1, 6, 27,
29, 31 Конститутсия).
5) Принсипи волоияти цонун гуфта мутобикати иерархии
низоми санадхои хукукиро аз дихати эътиборнокй, ахамият
ва мухимоти онхоро меноманд. Конститутсия эътибори олии
хукуки дорад ва меъёрхои он мустакиман амал мекунанд.
давлат хамаи макомоти вай, шахсони мансабдор ва
шахрвандон вазифадоранд Конститутсия ва конунхоро риоя

24
Ниг. ба: м. 62 Конститутсияи ЧТ. 10 Ниг. ба: м. 6 Конститутсияи ЧТ.

ва ичро намоянд (м. 10) Санадхои меъёрию хукукие, ки макомоти хокимияти ичроия кабул менамояд, бояд дар асос ва ба идроиши конунхо кабул карда шаванд. Дар
холати ба конун хилоф будани ин санадхо аз вакти кабул шуданашон эътибор надошта, окибати хукукиро ба миён намеоваранд.
6) Принсипи тафрща (цудо) кардани вазифа чунин
маънй дорад, ки вазифахои хар яке аз макомоти хокимияти
ичроия, идоракунии давлатии самтхои гуногун мутобики
доираи вазифахои онхо аз боло то ба поён ба тарики
тафрика (чудокунй) бояд муайян карда шаванд. Дар чунин
холат макомоти болоистодаи идроия хак дорад, ки чанде аз
салохиятхои худро ба макомоти зеритоати худ вогузор
намояд. Масалан Хукумати ЧТ хангоми зарурат халли баъзе
масъалахои идоракунии давлатиро, ки ба салохияти вай
дохил мешаванд, ба макомоти хокимияти ичроияи махаллй,
вазоратхо ва кумитахои давлатии дудогонаи ЧТ, дигар
макомоти идоракунии давлатй дода метавонад, агар халли
ин масъалахо мутобики Конститутсия, конунхо ва дигар
санадхои меъёрию хукукии ЧТ ба салохияти истисноии
Хукумати ЧТ мансуб набошанд31.
7) Принсипи конуният гуфта якхела, бемайлон аник ичро
намудани конунхои чумхуриро аз чониби давлат, хамаи
макомоти он, шахсони мансабдор, шахрвандон ва
иттиходияхои онхо фахмида мешавад.
Фарки принсипи мазкур аз принсипи волоияти конун дар он ифода меёбад, ки агар принсипи дуюм идроиши конунхоро аз дихати эътибори иерархии санадхои
хукуки такозо кунад, принсипи баррасишаванда баробархукукии давлат ва шахсони зикршударо дар назди конун тахким менамояд.
8) Принсипи легитимият31 маънии аз чониби халк
дастгирй ва изхори боварй намудан ба макомоти хокимияти
давлатй ва макомоти худидораи махаллй мебошад. Бе ба
амал дорй кардани принсипи мазкур алокаи мустакими давлат ва шахе устувор намегардад. Хама гуна карорхои макомоти хокимияти давлатй дар он сурат
бомуваффакият ба идро расонида мешаванд, ки онхо аз дониби халк эътироф карда шаванд ва дастгирй ёбанд.

Инак, шахрванд хак дорад дар идораи давлатй ба восита ё бевосита иштирок намояд, шахсан ё якдоя бо дигарон ба макомоти давлатй муродиат намояд (м.м. 25,
31 Конститутсия).
9) Принсипи ошкоро будани фаъолият чунин маънй дорад, ки хамаи маълумотхои конунгузори ба сахми иштирокчиёни муносибатхои идоракунй расонида
шуда, оид ба он масъалахое, ки ба хукуку манфиати онхо дахл доранд ба макомот ва муассисахо рох дода шаванд, то ки маълумоте бигиранд. Хама гуна санадхои
хукукие, ки ба хукуку озодихо ва вазифахои инсон ва шахрванд дахл дорад, то интишор ба таври расмй ба маълумоти умум расонида шуданаш татбик карда
намешаванд.
10) Принсипи унитаризм (м.м.1, 7, 100 Конститутсия) дар он ифода меёбад, ки Тодикистон давлатй ягона буда, хукуки он таксимнашаванда, дахлнопазир ва
шакли идора тамомияти арзии он тагйирнопазиранд. Ин принсип ягонагии хокимияти давлатиро мустахкам намуда, онро ба субъектхои хокимияти давлатй бо
назардошти тадзияи он, мутобики шакли сохти Тодикистон дар шакли ваколат тачассум менамояд.
б) Принсипхои ташкилй ин ба накшагирй, объективй. илмй, босамар (рационалй) будани фаъолият, киёс ва собитсозии функсияхо, масъулиятнокй, хамгироии
яккасардорй бо идоракунии дастадамъй (коллегиалй), сохавию худудй, ростхатта, функсионалй ва итоати дутарафаро дар бар мегирад.
а) Принсипи ба иакнагирии фаъолияти хокимияти ичроия дар шароити имруза дар коркарди барномахои инкишофи сохахои гуногуни ходагии халк,
мукаррарнамоии дурнамой инкишофи онхо оид ба самаранок истифода намудани воситахои моддию зехнй, захирахои табиию молиявй ва гайра ифода меёбад.
Тавассути ин принсип максаду вазифахои асосии макомоти хокимияти ичроия дар шароити мушаххас (конкретй) мукаррар карда мешаванд.
б) Принсипи объективй ба хокимияти идроия имкон
медихад холат, инкишофи раванду ходисахои мухити
ичтимой, омилхои демографй, махаллй, чугрофй, синну
соли, чинсй ва гайра тахкик карда шуда, кабули карори
объективиро ба ин шароитхо мутобик месозад, яъне
санадхои маъмурй инъикоскунандаи хаёти вокеъй бояд
бошанд. Шароити объективии табий, ичтимой омили асосии
нахустзаминаи амалй хокимияти ичроия оид ба муайян
намудани конуниятхои инкишофи дамъият мебошад.
в) Принсипи илмй будани фаъолияти мацомоти ичроия
чунин маънй дорад, ки онхо хангоми амалй намудани
вазифа ва салохиятхояшон аз усулхо ва дастоварддои илмй,
тахлил, коркард ва дамъбасти маълумотхо, ки аз вазъи
идоракунй шаходат медиханд. инчунин ин асосхоро барои
баходихии фаъолияти объекти идорашаванда ташкил
додани сохтори идоракунй. мукаррар намудани дурнамо ва
самтхои инкишофи вазифахо истифода менамоянд.
г) Принсипи бос омар (рациона7/7) будани фаъолият
такозо мекунад, ки максадхои идоракунй бо речаи сарфаю
сариштакорй нигаронида шуда, хадафи он бо истифодаи
камтарини захирахо (моли, хайати шахсй ва г.) ва харчхои
~10~
дорй, ки нишондоди иктисодии он бозгардонандагии
самарабахшии маблагхои хардшуда мутобики накшахо ва
ноил шудан ба хадафхо дар мухлатхои мукарраршуда
мебошад, халлу фасл намудани вазифахои идоракунй иборат
мебошад. Албатта асоси истифодаи ин принсип киёс,
тахлили маълумотхо ва вокеиятхоро такозо мекунад.
д) Принсипи кцёс (чудо) ва сабтсозии ват фаю
ваколатх,о ба макомоти идроия асоси дурусти баходихй ба
адои хидмати хар як хидматчии давлатй ё шахеи масъул
мебошад. ки пеш аз хама ба онхо чудо кардани вазифахои
хидматй бо рохи тасдикнамой дастурхо, низомномахо,
нишондодхо, инчунин коидахои умумии дахлдор ба до
оварда шуда, ба ташкили сохтори идоракунй мутобики
талаботи дар наздашон гузоштамешуда муайян карда
мешавад. Ин принсип ба саволхои зерин давобгу аст:
вазифахои гузошташударо чй гуна бояд чудо кард? Ин
вазифахоро ки метавонад ичро кунад ва дарадаи тахассусиаш (маълумоташ) чй гуна бояд бошад? Барои онхо кадом сохтори идоракунй бояд ташкил, тагйир (як
кардан, дудо кардан, марказонидан ва F.) ва бархам дода шуданаш мумкин аст? Ва амсоли онхо.
е) Принсипи масъулиятнокй дар муносибатхои
идоракунй бо санадхои меъёрию хукуки мукарраркунии
ваколатхо, вазифахо, функсияхо, сохторхо, шакл ва усулхои
фаъолият, инчунин давобгарии хукуки барои идро накардан
ё ба таври дахлдор идро накардани ин мукаррароти зиршуда
мебошад.
Шахсони мансабдори хокимияти идроия барои содир кардани хукуквайронкунии маъмурй, ки бо вайрон кардан ё риоя накардани коидахо оид ба хифзи
тартиботи идоракунии давлатй ва дамъиятй, мухити атроф, саломатии мардум, бехатарии коидахои сохтмон. харакат ва гайра. ки ба доираи вазифаи хизматиашон
дохил мешаванд, ба давобгарии маъмурй ва барои вайрон кардани коидахои хидматй ба давобгарии интизомй кашида мешаванд. Ин принсип дарк намудани таинот,
вазифа функсияхои хокимиятиро низ дар бар мегирад.
ж) Принсипи хамгироийи яккасардорй бо идоракунии
дастацамъй(коллегиалй) дар муносибатхои маъмурию
хукуки тавре ба рох монда мешавад, ки масъалахои
мухимтарини идоракуниро ба таври коллегиалй ва
масъалахои идоракунии дорй ба таври яккасардорй хал
карда мешаванд. Масалан, Хукумати ЧТ салохиятхои худро
ба тарики коллегиалй хал мекунад, ки ба хайати он
сарвазир, муовини якум, вазирон ва раиси кумитахои
давлатй шомил мешаванд. Президент, вазирон ва раисони
вилоятхо шахрхо ва нохияхо масъалахоро ба тарики
яккасардорй халу фасл менамоянд.
з) Принсипи сох1авй ва худудй дар идоракунй талаб
менамояд, ки масъалахои дорой ахамияти сохавй бо тарики
таъсис додани фишангхои махсуси максаднок (макомоти
махсус. дастгоххо ва г.) халлу фасл карда шаванд. Принсипи
сохавй таъсиррасонии фавриро оид ба амалисозии сиёсати
ягонаи давлатй, истифодаи самараноки нерую (кувваю)
воситахо, усулхои пешкадам, дастовардхои илму техника технологияи навинро талаб менамояд.
Принсипи худудй бошад, талаб менамояд, ки идоракунии мудтамаи (комплекси) дойра сохахоро дар худуди муайян бо назардошти хусусиятхо ва анъанахои
махалл, равобитхои иктисодй, идтимой, фархангй. дугрофй ва гайра бояд ба рох монда шавад.
и) Принсипи ростхатта (бевосита) ба шахсони ваколатдор имкон медихад, ки вазифахои худро нисбат ба итоатгарони хеш амалй сохта тавонад ва аз
натидахои он масъул бошанд. Дар холатхои зарурй ба иштирокчиёни муносибатхои идоракунй нозукона бо рохи танзимсозии бевосита таъсир расонида тавонанд.
к) Принсипи функсионалй такозо мекунад, ки барои таъмини идрои вазифахои худ макомоти идоракунй бо назардошти соха ва хусусиятхои муносибатхои
идорашаванда сохторхои махсус (бозрасихои гуногун, идорахо ва макомотхо) таъсис дода, назорати идоравиро ба амал мебароранд. Ба амалбарории назорати
идоравй аз болои фаъолияти объекта идорашаванда функсияи махсус мебошад.
л) Принсипи итоати дутарафа макомоти идроия. шахсони мансабдор ва дигар иштирокчиёни муносибатхои маъмуриро водор месозад, ки хангоми ба
амалбарории вазифахои худ пайвастагии рохбарияти марказй (болой) ва сохавй, махаллй ва гайраро таъмин карда тавонанд. Масалан, хангоми идоракунии
муносибатхои оид ба хифзи муносибатхои пулиро гирем. Аз як тараф, объектхои идорашаванда коида ва кдрорхои Президент ва Хукумати ЧТ (итоати болой ё
марказй)-ро ба рохбарй гиранд, аз тарафи дигар дастур ва нишондодхои Бонки миллии Тодикистон ва шуъбахои он (итоати функсионалй ё горизонталй)-ро бояд идро
намоянд.
Дар катори принсипхои зикршуда амалисозии фаъолияти маъмурй боз ба он асосхои гоявие такя менамояд, ки дар санадхои хукукии сахавй ва умумй мукаррар
гашта, дар мадмуъ принсипхои асосии хукуки мурофиавии маъмурии ЧТ-ро ташкил медиханд, ки ба онхо фаъолияти расмиётии маъмурй ва юрисдиксионии
маъмурии макомоти маъмурй ва шахсони мансабдори онхо асос меёбад.
Аз руи конунгузории ЧТ хамаи принсипхои хукуки мурофиавии маъмуриро вобаста ба намуди фаъолияти мурофиавии маъмурй ба ба ду гурух чудо кардан
мумкин аст: принсипхои расмиётй ва принсипхои юрисдиксионй.
Принсипхои расмиётии маъмурй тибки м.2 КРМ ЧТ инхоянд: баробарй дар назди конун. амалисозии ваколатхо дар асоси конун, мутаносибй, амалисозии
бегаразонаи расмиётй маъмурй ва махфият.
Принсипи баробарй дар назди к.онун ин маънии дар асосхои баробар (яъне, пахншавии якхелаи амалй конун барои хама) ширкат варзидани хамаро дар
муносибатхои хукуки ва доштани хукукхои баробарро ифода менамояд. КРМ ЧТ махдудсозии хукуку озодихо, манфиатхои конунии ягон тарафи иштирокчии
расмиётй хукукии маъмурй ё монеъшавй ба татбики онхо, инчунин ба онхо додани бартарияте, ки конун пешбинй накардааст ё андешидани чораи табъизй нисбат ба
ягон тарафро манъ намудааст.
Амалисозии ваколатхо дар асоси к,онун чунин маънй дорад, ки макомоти маъмурй хукук надорад амалеро бархилофи талаботи конунхо андом диханд ва
санади хукукии маъмурие, ки берун аз доираи салохият кабул намудаанд, эътибори хукуки надорад. Аз тарфи дигар, макомоти маъмурй дар доираи салохияташон
танхо дар холатхои пешбининамудаи Конститутсияи ЧТ метавонанд санади хукукии маъмурие кабул намояд, ки боиси махдудсозии хукуку озодихои шахрванд ва
инсон гардад. Хамзамон принсип такозо мекунад, ки на ба хамаи субъектони хокимияти идроия салохияти юрисдиксионии маъмурй дода шудааст.
Принсипи мутаносибй бошад, ин ба назар гирифтани таносуби манфиатхои шахе ва чамъиятй мебошад, ки дар он аз махдудиятхои ба шахе раводида аз лихози
хукук ё манфиатхои конунии у бояд бештар ба манфиати домеъа бошад. Ин махдудсозй танхо дар сурате асоснок хисобида мешавад, ки агар он бештар ба манфиати
домеа бошад.
Принсипи амалисозии бегаразонаи расмиётй маъмурй талаб менамояд, ки шахсони мансабдор ваколатхои худро бе
тамаъдуй, хусумат ва манфиатчуийи шахсй, ё дар дигар холатхое, ки метавонанд ба кабули карор таъсир расонанд, андом диханд.
Принсипи махфият такозо менамояд, ки аз шахеи мансабдори макомоти маъмурй хак надорад иттилоотй дорой сирри давлатй, тидоратй ё шахсиро, ки дар
дараёни расмиётй маъмурй ба даст овардааст, ошкор намояд ё ба максадхои гайрихизматй истифода барад.
Принсипхои юрисдиксионии маъмурй тибки конун-гузории маъмурй инхоянд: конуният, хифзи судии хукук-озодй ва манфиатхои конунии шахе; баробарй
дар назди конун ва суд; хифзи шаъну шараф ва эътибори кори; таъмини амният хангоми барасмиятдарорй ва пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй;
ошкоро будани пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй; ёрии хукуки дар пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй; эхтимолияти бегунохй; амалй
кардани адолати суди; мустакилияти судяхо; забони пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй
Принсипи конуният такозо мекунад, ки эътироф намудани кирдор (амал ё беамалй), хамчун хукуквайронкунии маъмурй, давобгарй ва дазо барои содир
намудани он, инчунин окибатхои хукукии содир намудани хукуквайронкунии маъмурй танхо дар асоси КМХМ ЦТ бояд сурат гирад, ки он аз чониби судя, макомоти
ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) дар доираи салохияташон мутобики Кодекси мазкур татбик карда мешаванд. Х,ед кас бе карори суд, карори макомоти
ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) ва бар хилофи тартибу асосхои мукаррарнамудаи Кодекси мазкур ба давобгарии маъмурй кашида намешавад, инчунин дар
хакки хед кас чазои маъмурй ва чорахои таъминкунандаи баррасии парвандаи маъмурй татбик карда намешаванд ва татбики меъёрхои Кодекси мазкур аз руйи киёс
~11~
манъ аст. Тибки к.2. м. 8 КМХМ ЧТ агар суд, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) дар вакти баррасии парванда муайян кунанд, ки меъёри
татбикшавандаи конунгузори хукуку озодихои конститутсионии шахсро халалдор ва ё махдуд мекунад, ухдадоранд пешбурди парвандаро боздошта, ба
Суди конститутсионии ЧТ оид ба мутобикатии ин меъёр ба Конститутсияи ЧТ муродиат намоянд. Пас аз гирифтани карори Суди конститутсионй онхо бояд
пешбурди парвандаро аз нав огоз намоянд.
Принсипи хифзи судии хукук,, озодй ва манфиатхои конунии шахе такозо мекунад, ки хар шахе метавонад кафолати хифзи судии хукук, озодй ва манфиатхои
конуниаш истифода намояд, яъне хар шахе метавонад оид ба химоя кардани хукукхои вайронгаштааш ба суд мурочиат намояд ва хукук дорад талаб намояд, ки
парвандаи уро суди босалохият, мустакил ва бегараз, ки тибки конун таъсис ёфтааст, баррасй намояд. Суд, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор)
вазифадоранд химояи хукук, озодй ва манфиатхои конунии иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмуриро таъмин намоянд, дихати татбики онхо шароит
мухайё созанд, барои конеъ кардани талабу дархостхои конунии онхо чораандешй кунанд.
Дар сурати бо амалй гайриконунии суд, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) расонидани зарари моддй ба шахсони вокей ва хукуки суд,
макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) оид ба пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй вазифадоранд барои талофии он чорахои зарурии
конуниро андешанд.
Принсипи баробарй дар назди к,онун ва суд такозо мекунад, ки хама дар назди конун ва суд баробаранд. Давлат ба хар кас, катъи назар аз миллат, нажод, дине,
забон. эътикоди динй, мавкеи сиёсй, вазъи идтимой, тахеил ва молу мулк. хукуку озодихоро кафолат медихад. Ин оварда чунин маънй низ дорад, ки шахеи вокей,
сарфи назар аз шахрвандй, миллат, нажод, дине, забон, эътикоди динй, мавкеи сиёсй, тахеилот, вазъи идтимой ва молумулкй барои содир намудани
хукуквайронкунии маъмурй ба давобгарии маъмурй кашида мешавад. Шахеи хукуки бошад, сарфи назар аз шакли моликият. махаллй чойгиршавй, шаклхои
ташкилию хукуки, тобеият ва дигар холатхо барои содир намудани хукуквайронкунии маъмурй ба давобгарии маъмурй кашида мешавад.
Шахсоне, ки тибки Конститутсия ва конунхои ЧТ хукуки дахлнопазирй доранд, бе идозати макомоти дахлдор мавриди хабси маъмурй, дастгиркунй, мадбуран
овардан, кофтукови шахсй карор дода намешаванд (м.8 КХМ Ч,Т).
Принсипи хифзи шаъну тариф ва эътибори кори макомоти ваколатдорри давлатиро водор месозад, ки хангоми пешбурд ва баррасии парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй набояд амале содир намояд ва 1 кароре кабул намояд, ки шаъну шараф ё эътибори кориро паст зананд, инчунин ба хаёт ва саломатии
иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй тахдид кунанд. Зарари маънавие, ки хангоми пешбурди парвандаи хукуквай ронкунии маъмурй ба шахе аз
харакатхои гайриконунии судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) расонида шудааст, бояд мутобики конунгузории ЧТ чуброн карда шавад.
Принсипи таъмини амният хангоми барасмиятдарорй ва пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй такозо мекунад, ки судя, макомоти ваколатдори
давлатй (шахсони мансабдор) дар чараёни барасмиятдарорй ва пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй хангоми мавдуд будани маълумоти кофй дар бораи
он ки ба иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй, инчунин хешовандони наздики онхо бо куштор, зуроварй, несту нобуд кардан ё зарар расонидан ба
молу мулк ё дигар амалй гайриконунии хавфнок тахдид мекунанд, ухдадоранд дар доираи салохияти худ чихати хифзи хаёт, саломатй, шаъну шараф ва молу мулки
ин шахсон чорахои пешбининамудаи конунгузории ЧТ-ро андешанд.
Принсипи ошкоро будани пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй такозо менамояд, ки баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бояд ба
таври кушода сурат гирад, ба истиснои холатхое, ки таъмини сирри давлатй, харбй, тидоратй ё сирри дигари бо конун хифзшаванда, инчунин ба дахлнопазирии хаёти
шахсй ё дигар холатхое, ки ошкоро мухокима кардани онхо барои баррасии дурусти парванда халал мерасонанд ва ё боиси ифшои сирри зикршуда ё вайрон шудани
хукук ва манфиатхои конунии шахсон мегарданд.
Иштирокчиёни парванда ва шахсони дар мадлиси кушодаи суди хузурдошта хукук доранд дар шакли хаттй ё тарики воситахои аудиой дараёни мухокимаи
судиро аз дои нишаст сабт кунанд. Истифодаи воситахои суратгирй, сабти аудио, видео, пахши дараёни мадлиси суди тарики радио ва телевизион танхо бо ичозати
судя рох дода мешавад. Вакти ичрои ин амалхоро раисикунанда метавонад махдуд намояд. Ин амалхо набояд ба рафти мурофиаи суди халал расонанд.
Принсипи ёрии х;укук.й дар пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй имконияти дониби хар як шахсро амалисозии хукуки истифода аз ёрии хукукиро
дар рафти пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй фарохам сохта, судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор)-ро ухдадор менамояд, ки
шароити истифодаи чунин ёриро фарохам созанд.
Эхтимолияти бегунохй талаб менамояд, ки шахеи вокей, мансабдор ё хукукие, ки дар хакки у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй огоз карда шудааст, то
гунохаш дар содир намудани хукуквайронкунии маъмурй тибки тартиби мукаррарнамудаи КМХМ ЧТ исбот нагардад ва бо карори эътибори крнуни пайдонамудаи
суд, макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) мукаррар карда нашавад, бегунох дониста мешавад. Шахсе, ки ба давобгарии маъмурй кашида мешавад,
ухдадор нест, ки бегунохии худро исбот намояд. Шубхахои бартараф-нашаванда дар хусуси гунахгор будани шахе ба манфиати у бояд маънидод карда шаванд.
Принсипи амалй начудани адолати суди дар асоей к,онун ва мустакилияти судхо талаб менамояд, ки суд (судя) салохияти худро тибки тартибот ва
мукаррароти мукаррарнамудаи конун, бо назардошти эътибори иерархиии санадхои меъёрии хукукии амалкунандаи марбут ба бахсхо, шикоятхо ва парвандахои
маъмурй татбик намояд. Суд хак надорад, ки бо назардошти максаднокй худсарона аз доираи салохияташ бурун барояд ё парвандаи маъмуриро бо вайронкунии
тобеияти суди баррасй намояд. Агар суд ин принсипро вайрон кунад, карори у бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузори аз дониби зинаи суди болой бо рохи аз нав
баррасй кардани парванда бекор карда шуда, ба ин васила хукук. озодии инсону шахрванд, манфиати давлат, корхонахо, муассисахо, дигар ташкилотхо конуният ва
адолатро, ки Конститутсияи ЧТ ва дигар конунхо, инчунин инчунин санадхои хукукии байналмилалие, ки Тодикистон эътироф кардааст, хдфз карда мешавад.
Принсипи мустакцяти судяхо такозо мекунад, ки онхо бояд танхо ба Конститутсия ва конун итоат кунанд ва дахолат намудан ба фаъолияти онхоро конун
манъ кардааст.
Ин принсип инчунин талаб менамояд, ки судхо адолати судиро тибки тартиби мукарраркардаи конун ба амал бароранд, махфияти машварати судиро фош
нанамоянд, зери фишору тахдид ё шиканда карор дода нашаванд, шароити ташкилию техники, шароити моддй ва идтимой барои фаъолияти онхо таъмин карда
шавад.
Принсипи забони пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй суд ва макомоти маъмуриро вазифадор месозад, ки пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии
маъмурй ба забони давлатй баргузор намоянд.
Иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй, ки забони мурофиаро намедонанд, хукуки ба забони модариашон ё забони дигаре, ки онро медонанд, арз
кардан, баёнот додан, изхори дархост кардан, шинос шудан бо маводи парвандаро дошта, бо тартиби муайяннамудаи КМХМ ЧТ ба онхо хизматрасонии тарчумон
таъмин карда мешавад. Хуччатхои мурофиавй, ки низ ба забони давлатй тахия шуда, онхо дар холатхои зарурй ба забонхои дахлдор тардума карда шуда, тасдик
карда мешаванд.
Илова бар он, ба низоми принсипхои юрисдиксионии маъмурй принсипхои зеринро шомил кардан доиз аст: давобгарии инфиродй, адолатнокй, инсондустй ва
демократизм.
Принсипи цавобгарй ва гунах,гории инфиродй такозо мекунад, ки шахеи вокей, мансабдор ва хукуки барои он кирдоре (амале ё беамалие) ба давобгарии
маъмурй кашида мешавад, ки гунохаш дар содир намудани хукуквайронкунии маъмурй исбот шудааст. Барои зараре, ки бегунохона расонида шудааст, ба
давобгарии маъмурй кашидан мумкин нест.
Принсипи адолатнокй. Бар асоси ин принсип дазои маъмурй ва чорахои таъминкунандаи баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, ки дар хакки шахеи
вокей ё хукукии содирнамудаи хукуквайронкунии маъмурй татбик мешавад, бояд одилона сурат гирад, яъне ба хусусияти хукуквайронкунии маъмурй, холатхои
содир намудан ва окибатхои бавудудомадаи он, шахсияти гунахгор ва эътибори кории шахеи хукуки мувофик бошанд. ХеЧ шахсро барои як хукуквайронкунии
маъмурй ду маротиба ба давобгарии маъмурй кашидан мумкин нест.
Принсипи инсондустй. Мутобики ин принсип нисбат ба шахеи вокей ё хукукие, ки хукуквайронкунии маъмурй содир намудааст, бояд чунин чазои маъмурй ва
чорахои таъминкунандаи баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй таъйин ва татбик карда шаванд, ки барои ислохи у ва пешгирии содир намудани
хукуквайронкунии маъмурии дигар аз дониби хамин шахе ё шахсони дигар зарур ва кифоя бошанд. Бояд зикр намуд, ки татбики дазои маъмурй ва чорахои
таъминкунандаи баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй харгиз максади ранду озори дисмонию рухй додан, тарсонидан, хама гуна табъиз ё тахкири шаъну
эътибори шахеи вокей ва ё расонидани зарар ба эътибори кории шахеи хукукии вайронкардаи хукуки маъмуриро надорад.
Принсипи демократизм такозо менамояд, ки дар холатхои пешбининамудаи КМХМ ЧТ барои ислохи шахеи содирнамудаи хукуквайронкунии маъмурй
хизбхои сиёсй, иттифокхои касаба, иттиходияхои дамъиятй, макомоти худидоракунии махаллй ё коллективхои мехнатй бо дархосту розигии у далб карда шаванд. Ё
хангоми пешбурди парванда нисбат ба ноболиг бо иштироки равоншинос ё намояндаи конунии у ба сомон расонида шавад.

§ 4. НИЗОМИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Хукуки мурофиаи маъмурй кисми дудонашавандаи низоми хукукии ЧТ ба шумор рафта, дорой таркиб ва низоми ба худ хос буда, бевосита ба меъёрхо.
институтхо ва зерсохахои маъмурию хукукие, ки ба онхо дохил мешаванд. алокаманд мебошад.
Умуман мазмуни низоми хукуки аз решай вожавии ин мафхум «назм», «тартиб» сарчашмаи гирифта. ба истилохи
лотинии «sistema» (система)33 мутобикат намуда, маънояш аз томияте иборат мебошад. ки дузъхри он бо бисер конуниятх,ои бо хам алокаманди дар худи предметхо,
ходисахо акддахо. донишхо ва гайра дойгиршавиашон пайваста мураттаб шудаанд.
Бо сабаби он, ки доираи муносибатхои танзимшаванда аз дихати хадм ва фарогирии шаклхои фаъолияти маъмурй серрангу сермазмунанд, ба ин муносибат зарур
аст, ки низоми хукуки мурофиаи маъмуриро, хамчун мачмуи зерсоха, институтхо ва меъёрхо, инчунин низоми худи конунгузории мурофиавии маъмурй, ки аз
мадмуи санадхои Конунгузори ва дигар меъёрию хукуки бо хамдигар алокаманданд иборат мебошад, аз сохахои дигари сиёсй-хукукй бояд фарк карда шавад.

~12~
 Набояд фаромуш кард, ки шаклхои фаъолияти маъмурй вокеъан ин дараён, рафт, тартиб ва пайдархамии шаклхои зохиршавии амал ва икдомхои макомоти
маъмуриро дар бар мегирад, ки онро дар илмй идоракунй мурофиаи расмиётии маъмурй ва ё мурофиаи юрисдиксионии маъмурй меноманд, ки он бо худи низоми
хукуки маъмурй алокаи ногусастанй дорад. Зеро хар як падидаи идоракунии давлатй, аз думла, масъалахои татбики мадбурсозии маъмурй хоху нохох дар ягон шакли
расмии мурофиавй - расмиётй маъмурй ё мурофиаи юрисдиксионй андом дода мешавад.
Бояд тазаккур дод, ки то ба ба хол дар адабиёти хукукии ватанй ва хоричи дар бораи низоми хукуки мурофиавии маъмурй нуктаи назари ягона вучуд надорад.
Вале дар бораи низоми худи хукуки маъмурй баъзе андешахо гуфта шудаанд.
Масалан, проф. Ю.А. Тихомиров масъалахои мухими низоми хукуки маъмуриро тахлил намуда, чунин зерсохахои онро фарк мекунад: 1) меъёрию танзимкунй
(предмети хукуки маъмурй сохахои батанзимдарории хукуки, принсипхо, меъёрхо ва хукуквайронкунии маъмурй); 2) макомоти хокимияти идроия; 3) хидматй
давлатй; 4) редахои маъмурию хукуки; 5) мурофиа маъмурй ва конуният дар идоракунй; 6) ташкили идоракунии давлатй; 7) хукуки

53
Ниг. ба: Словарь иностранных слов. М. 1989. С.469.
~50~
иттилоотй (информатсионй); 8) танзим хукукии тархрезии меъёрхо (нормативхо) 34.
Проф. А.П.Коренев бо ин тафсилот розй шуда, дар айни замон чунин мехисобад, ки зарурати чудо намудани зерсохахои хукуки маъмурй бо тартиби зикршуда
хело мураккаб аст ва баъзе аз онхоро зери шубха карор медихад (масалан, зерсохахои «меъёри хукуки» ва «редахои маъмурию хукуки»)35.
Ба ин муносибат А.П.Коренев асоси тафсилоти низоми хукуки маъмуриро бо зерсохахои конунгузории маъмурй алокаманд карда, низоми се зинагии ин сохаро
пешниход менамояд:
1) меъёрхои маъмурию хукукии танзимкунанда, ки муносибатхои хамаи низоми идоракуниро дар бар мегиранд (идоракунй, хокимияти идроия, принсипхои
идоракунии давлатй, вазъи маъмурию хукукии шахрвандон ва ташкилотхо, хидматй давлатй, шакл ва усулхои идоракунй, конуният ва тарзхои таъмини он дар
низоми хокимияти идроия ва идоракунии давлатй);
2) меъёрхои маъмурию хукукие, ки муносибатхои дамъиятии дойра ё сохаи дудогонаи идоракуниро ба танзим мекунанд (идоракунии давлатии сохахо, байни
сохахо, фаъолияти идтимоию маданй ва иктисодии давлат ва макомоти он, идоракунии илм, тандурустй, тахсилот, наклиёт, мудофиа, корхои дохилй ва берунии
давлат, омор, стандартикунонй, сертификатсия ва г.);
3) меъёрхои маъмурию хукукие, ки муносибатхои дамъиятиро дар доираи фаъолияти юрисдиксионй 36 (мукаррар намудани таркиби хукуквайронкунй ва
давобгарй барои чунин хукуквайронкунй дар меъёрхои маъмурию

хукуки; муайянкунии макомот ва шахсони мансабдоре, ки парвандахо оид ба хукуквайронкунии маъмуриро баррасй менамоянд; мукарраркунии принсипхои барасии
парвандахои хукуквайронкунии маъмурй)37.
Проф. Ю. Н. Старилов38 кисми умумии хукуки маъмуриро аз чахор дузъхои асосй иборат медонад:
1) меъёрхо ва институтхои хукуки маъмурй, ки
муносибатхоро дар сохаи ташкил ва фаъолияти хокимияти
ичроия, идоракунии давлатй (ташкил ва принсипхои
идоракунй, шакл ва усулхои фаъолияти идоракунй, хидматй
давлатй ва г.) мукаррар менамоянд, яъне ин хукуки
маъмурии «ташкилй» ё худ меъёрхо ва институтхое
мебошанд, ки ба хукуки идоракунй шомиланд;
2) меъёрхои хукукие, ки раванди идоракунй (мурофиаи идоракунй; расмиётй идоракунй)-ро мукаррар менамоянд;
3) меъёрхое, ки тартиби хифзи судии хукук ва озодихои шахрвандонро аз амалиёт ва карордоди идоракунии сиёсй пешбинй менамоянд;
4) меъёрхо ва институтхои маъмурию деликтй (аз чумла мурофиаи маъмурию юрисдиксионй), ки намуду чорахои мачбурсозии маъмурй ва тартиби татбики
онхоро танзим мекунанд.
Ба хамин тарик, бисере аз олимон низоми хукуки мурофиавии маъмуриро чузъи низоми хукуки маъмурй мешуморанд.
Ба мохияти мабдаи танзимсозй, таинот ва вазифахои шаклхои фаъолияти маъмурй назар кунем, мохияти мурофиавй доштани баъзе шаклхои фаъолияти
маъмуриро вобаста ба асосхои меъёрии танзимкунандаи онхо дудо кардан душвор нест, ки ин асосхо меъёри меъёрхои мурофиавии маъмурй мебошанд.
Маълум аст, ки агар меъёрхои моддии маъмурй вазъи (статуей) маъмурию хукукии субьектхои идоракунй, хукуку вазифахо, манъкунихо, махдудиятхо,
чавобгариро муаяйн кунанд, меъёрхои мурофиавй бошанд, тартиби амалисозии ин меъёрхо, инчунин меъёрхои моддии сохахои дигари хукукро аз тарики шаклхои
расмиётии маъмурй ё юрисдиксионии маъмурй мукаррар менамоянд. Меъёрхои мурофиавй чй дар хукуки маъмурии идоракунй (раванди кабул намудани санадхои
хукукии идоракунй ва бастани шартномахои маъмурй) ва чй дар хукуки маъмурию деликтй (тартиби татбик намудани чорахои маъмурй ба шахсони вокей ва хукуки,
37
Ниг. ба: Коренев А.П. Административное право России: Учеб. 4.1. М.:
МЮНМВДРФ. 1996. С.30-32. 3)5 Старилов Ю.Н. Административное право. Воронеж.
1999 С. 316.

даврахои истехсоли парвандахо оид ба хукуквайронкунихои маъмурй) амал мекунанд.

Б о назардошти нуктахои зикршуда ва асосхои хукукии танзимсозии муносибатхои муносибатхои чамъиятй чунин сохтори таркибии низоми хукуки мурофиавии
маъмуриро ба ду кием - кисми умумй ва цисми махсус дудо кардан мумкин аст.
Дар кисми умумй падидахои асосии фанн, ба монанди мафхум, предмет, усулхо, принсипхо, низом, меъёрхо ва муносибатхои хукукд мурофиавии маъмурй,
инчунин субъектони он омухта мешаванд, ки ин падидахо дар хамаи шаклхои фаъолияти мурофиавии маъмурй истифода хоханд шуд, ки дар мадмуъ вазъи хукукии
иштирокчиёни мурофиаи маъмуриро мукаррар мекунанд.
Кцсми махсуси низоми хукуки мурофиавии маъмурй меъёрхои мурофиавиеро дар бар мегирад, ки онхо намудхои алохидаи фаъолияти мурофиавии маъмуриро
танзим намуда, аз ду зерпадидаи дудогона иборат мебошад.
Зерпадидаи аввал, хамчун фасли алохида, меъёрхоеро дар бар мегирад, ки онхо фаъолияти мурофиавии расмиётии маъмуриро оид ба намудхои зерин танзим
менамоянд:
- истехсолоти расмиётй оид ба меъёрэъчодкунии маъмурй;
- истехсолоти расмиётй оид ба тахия, кабул ва идрои санадхои хукукии маъмурй (идоракунй);
- истехсолоти расмиётй оид ба идозатномадихй, (литсензиякунонй);
- истехсолоти расмиётй оид ба бакайдгирй ва бахисобгирии давлатй.
- истехсолоти расмиётй оид ба мукофотонй (хавасмандгардонй);
- истехсолоти расмиётй оид ба гузаронидани озмун барои дохилшавй ба хидматй давлатй;
- истехсолоти расмиётй оид ба стандартизатсиякунонй ва баходихии мутобикат;
- истехсолоти расмиётй оид ба гузаронидани аттестатсия.
Зерпадидаи дуюми кисми махсуси хукуки мурофиавии маъмурй аз мадмуи меъёрхое иборат мебошад, ки онхо шаклхои фаъолияти мурофиавии юрисдиксионии
маъмуриро танзим менамоянд. Ба чумлаи намудхои алохидаи мурофиаи юрисдиксионии маъмурй чунин истехсолоти маъмурй шомил мешаванд:
- истехсолот аз руи шикоят ва бахсхои маъмурй;
- истехсолот оид ба татбиксосозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки онхо чораи чазои маъмурй махсуб намеёбанд;
- истехсолоти интизомй;
- истехсолот аз руи парвандахои хукукваронкунии маъмурй;
- истехсолоти идрои мачбурии санадхои хукуки.
Бояд кайд намуд, ки дар бораи низоми хукуки мурофиавии маъмурии ЧТ ва конунгузории ин сохаи хукук дар Таснифгари конунгузории думхурй нишон дода
нашудааст, хол он, ки ду кодекси махсус - КРМ ЧТ ва КМХМ ЧТ ва чандин санадхои сершумори конунгузори кабул карда шудаанд, чой додани хукуки мурофиавии
маъмуриро дар низоми конунгузории ЧТ фарохам намудааст.
Ба андешаи мо дар Таснифгари конунгузории ЧТ бояд дои махсус ба конунгузории мурофиавии маъмурй чудо карда шуда, он бояд аз ду кием иборат бошад:
Кцслт якум - конунгузори дар бораи расмиётй мурофиавии маъмурй;
Кцслш дуюм - конунгузори дар бораи мурофиаи юрисдиксионии маъмурй.

~13~
 Мутобикан дар мазмуни хар яке аз киемхои зикршуда, зерпадидахои дар боло зикршуда бояд дой дода шаванд, то ин сохаи хукук вазифахои хизматрасонии
худро дар низоми хукуки ичро карда тавонад.

БОБИ 2. МЕЪЁРХО ВА МУНОСИБАТХОИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

§ 1. МАФХУМ ВА ХУСУСИЯТХОИ МЕЪЁРХОИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Умуман, меъёрхои хукуки ин давхар ё худ «хучайра»-хое мебошанд, ки аз онхо худи низоми хукуки бунёд ёфтааст.

~14~
 Меъёрхои хукуки ин коидахои рафторе мебошанд, ки аз дониби давлат мукаррар, идозат ва кафолат дода шуда, барои танзимсозии муносибатхои чамъиятй
равона карда шудаанд.
Чуноне маълум аст, хамаи сохахои хукуки Тодикистон, аз чумла хукуки мурофиавии маъмурй, аз мачмуи меъёрхои хукуки иборат мебошанд онхо барои танзим
намудани муносибатхои дамъиятие, ки оид ба дойр намудани истехсолоти расмиётии маъмурй ва истехсолоти юрисдиксионии маъмурй ба вудуд меоянд, тагйир
меёбанд ва катъ мегарданд. равона карда шудаанд. Мохияти онхоро характери танзимсозии муносибатхои чамъиятй оид идоракунии давлатй ва ё оид ба хифи хукуку
озодихои инсон ва шахрванд, инчунин хифзи манфиатхои сиёсию хукукии давлату чомеъ муайян мекунанд.
Аз ин ру, меъёрхои мурофиавию маъмурй хукуки туфта он коидахои рафтореро меноманд, ки аз дониби макомоти салохиятдори давлатй мукаррар, идозат ва
кафолат дода шуда, ки онхо муносибатхои чамъиятии дар сохаи (доираи) амалисозии хокимияти идроия бавудудоянда, тагйирёбанда ва катъ гардандаро дар шаклхои
фаъолияти расмиётй ва юрисдиксионии маъмурй танзим намуда, тавассути механизми махсус - макомоти идоракунии давлатй (шахсони мансабдор) ва макомоти
суди (судя) ба амал бароварда мешаванд.
Меъёри хукуки чорчуба, дойра, хадду худуд ва симо (образ) ё модели рафтор (диспозитсия), шарту шароити татбиксозй ё идрокунии он (гипотеза) ва чорахои
мачбурсозй оид ба амалисозии он (санксия)-ро фаро мегирад. ки онро маком ё шахсони мансабдори ваколатдор дар шакли санади меъёрии хукуки кабул менамоянд.
Пурратар ошкор намудани мохият ва таъиноти хукуки мурофиавии маъмурй вобаста ба хусусияти танзимсозии худи муносибатхои дамъиятй алокаманд
мебошад. Яъне накши танзимсозии муносибатхои дамъиятиро меъёрхои маъмурию мурофиавй хукуки муайян месозанд, ки махз тавассути онхо мазмуни ин соха
ошкор гардида, ин сохаро аз сохахои дигари ХУКУКИ фарк мекунонад.
Аз ин до, хусусиятхои мазмуни меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй аз руи питают ва максадхояш хамчун танзимгари муносибатхои мурофиавии
сифатан мурофиавй (меъёрэчонкунй, расмиётй , юрисдиксионй ва г.) дар нуктахои зерин ифода мегарданд, ки онхо:
1) бо максади таъмини ба таври дахлдор мураттабсозии ташкили фаъолияти мурофиавии низоми хокимияти идроия дар пуррагй (якдоягй) ва киемхои
чудогонаи он, инчунин ба хам пайвастани фаъолияти мурофиаи судии маъмурй (масалан, хангоми баррасии парвандахои маъмурй дар суд аз тарики кассатсионй ва ё
назорати) кабул карда мешаванд;
2) ин ё он тарзи дахлдори дойр намудани намудхои фаъолияти мурофиавии хамаи иштирокчиёни муносибатхои маъмурй, ки ба онхо то ба андозае идроиши
функсияи давлат вогузор шудааст, мураттаб месозанд ё худ манфиатнокии онхоро дар ин муносибатхо ифода мекунанд (масалан, додани идозатнома барои
шахрвандон, ташкилот, муассиса ва корхонахо, ё манъкунй аз рафтори муайян);
3) баёнгар ё ифодагари мохияти хокимияти идроия хамчун шохаи мустакили хокимияти давлатй ва механизми амалисозии он, яъне воситаи хукукии идрокунй
ва амалисозии конунхои ЧТ буда, дар он вазъи мурофиавии субъекти мушахас муайян карда мешавад;
4) дойра, хад, чорчубаи рафторро дар сохаи идоракунии давлатй оид ба сомон расонидани намудхои алохидаи фаъолияти мурофиавй муайян намуда, ба максад
ва манфиати мукаррарсозй ва таъмини редаи мустахкамкунии конуният, интизомй давлатй дар муносибатхои чамъиятй, ки дар рафти амалисозии фаъолияти
давлатию идоракунй ба вучуд меоянд, хизмат мекунанд;
5) дорой воситахои хифзи хоси худ мебошанд. Хангоми ба идро нарасонидан ё ба таври дахлдор идро накардани талаботи онхо аз дониби субъектхо ба онхо
чорахои таъсиррасонии маъмурй дар намуди давобгарии маъмурй татбик карда мешаванд, ки дар асл давобгарии хукукии гайрисудй ба миён меояд. Онхо воситахои
хифзи маъмурию хукуки на танхо меъёрхои маъмурию хукуки хифз карда мешаванд, инчунин бо ин воситахо дар асл меъёрхои сохахои дигари хукуки низ хифз карда
мешаванд;
6) накши хизматрасониродар амалисозй ва татбиксозии меъёрхои сохахои мухталифи хукуки мебозанд:
6) редаи дахлдори тартиботи хукукиро дар сохаи идоракунии давлат таъмин менамояд, то ки дар ин дода холигии хукуки cap назанад ва ин редаро халадор
насозад;
7) аз тарафи субъектхои муносибатхои маъмурию хукуки хангоми амалисозии хокимияти ичроия мукаррар карда шуданашон мумкин аст;
8) характери зерконунй доранд ва агар нахустзамина барои эдоди онхо Конститутсия ва дигар конунхо бошанд, пас меъёрхои баррсишаванда нисбат ба онхо
дар дои дуюм меистанд. Чунин хусусияти ин меъёрхо ба меъёрхои Конститутсия, конунхои конститутсионй ва дорй кувваи харакатдиханда мебахшанд, зеро бисере
аз меъёрхои конун, хамчун коида, руйирост амал намегарданд. Чунки, бо конун хамаи шарту шароити татбиксозии онро мукаррар кардан имконнопазир нест. Онхо
танхо масъалахои бунёдии танзими хукук ё масъалахои махсусан мухим ва ё мухими давлатию дамъиятиро танзим менамоянд. Аз ин ру, меъёрхои маъмурию хукуки
шартхои татбиксозии конунхоро дар шароити мухталиф фарохам месозанд. Бинобар хамин хам онхо характери номуайян надошта, характери зерконунй доранд.
Хусусияти меъёрхои хуцуцй мурофиавии маъмурй аз лихози мазмун ва сарчашмахои ифодаёбй дар он падидор мешавад, ки онхо:
- дар сарчашмахои сершуморй хукуки, чй дар конунхо ва санадхои зерконунй дой доранд ва танхо як кисми онхо дар кодексхо дудогона мураттаб
(систематизатсия) карда шудаанд. Масалан, дар КРМ ЧТ ва КМХМ ЧТ:
- дар низоми хукуки маъмурй салохияти макомоти идоракунии давлатиро дар самтхои мухталиф мукаррар менамоянд, дар шакли меъёрхои мушаххас ё гурухи
меъёхое
падидор мешаванд, ки шакл ва усулхои амалисозии фаъолияи маъмуриро муайян намудаанд. Яъне меъёрхои мурофиавии маъмурй дар доираи падидахои дудогонаи
ХУКУКИ маъмурй ё гурухи меъёрхои ин соха мукаррар карда шудаанд, ки тартиби амалисозии ин ё он фаъолиятиро танзим менамоянд;
- нисбат ба меъёрхои хукуки маъмурй дои дуюмро ишгол менамоянд ва накши таъминсозанда ва хизматрасониро адо менамоянд;
- хусусияти таъминсозандаи амалинамоийи меъёрхои моддии сохахои дигари хукукии Тодикистон мебошанд.
Бояд тазаккур дод, ки дар кадом сарчашмахои хукукие, ки меъёрхои мурофиавии маъмурй ифода нагарданд, онхоро чунин гурухбандй кардан мумкин аст:
- меъёрхои таъминкунандаи меъёрэъдодкунии маъмурй;
- меъёрхои таъминкунандаи фаъолияти идрокунию амрдихй. хукукмукарраркунй (хукуквогузоркунй);
- меъёрхои таъминкунандаи фаъолияти юрисдиксионй.
Аз ин лидоз, меъёрхои мурофиавии маъмурй меъёрхое мебошанд, ки онхо фаъолияти макомоти хокимияи идроия (шахсони мансабдор)-ро дар асосан се самт -
меъёрэъдодкунии маъмурй, амрдихию фаврй, хукукмукарраркунй (хукуквогузоркунй) ва юрисдиксионй (маъмурй ва суди) танзим менамоянд
Меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй ба монанди меъёрхои сохахои дигари хукук дорой таркиби сегона аст. Аз гипотеза, диспозитсия ва санксия иборат
мебошад.
Гипотеза кисми таркибии меъёр буда, шарту шароити татбиксозии онро мукаррар месозад. Дар матни санадхои меъёрию хукуки гипотеза бештар бо мафхумхои
«агар», «дар холати», «дар шароити», «дар вазъияти» ва гайра ифода мегардад, ки пас аз он иборахо холатхои муайянкунандаи шарту шароити татбиксозии меъёр,
яъне асосхои татбиксозии онхо - вокеъиятхои хукуки, дард мегарданд.
Диспозитсия - ин худи коидаи рафтор мебошад, яъне вай кисми таркибии меъёр мебошад, ки содир кардани ин ё он рафторро мукаррар (идозат медихад) ё манъ
мекунад.
~58~
Санксия - ин мукарраротест, ки дар холатхои идро накардан ё бо таври дахлдор ичро накардани диспозитсияи меъёр, яъне дар холати вайрон кардани коидахои
рафтор, имконоти татбиксозии чорахои таъсиррасонии маъмурй ва интизомиро пешбинй мекунад.

§ 2. НАМУДИ МЕЪЁРХОИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй аз нигохи мабдаи танзимсозй, мазмуни хукуки, максад ва усулхои таъсиррасонй, доираи танзимсозй, амалкунй ва дигар
хусусиятхои хукукиашон гуногун мешаванд. Бинобар хамин хам хангоми таснифкунии меъёрхо кадоме аз хислатхо ва самтхои амалй меъёрхои маъмуриро дар
якдоягй хамчун дузъи як низоми дудонопазир бояд ба назар гирифт, фарк карда мешаванд.
а) Аз нигох1и характери умумй доштанашон меъёрхои маъмуриро ба ду гурух чудо мекунанд: меъёрхои моддй ва мурофиавй.
Меъёрхои моддй коидахои рафторе мебошанд, ки чун коида, мукарраркунандаи доираи хукук, вазифахо, салохиятхо ва масъулияти иштирокчиёни
муносибатхои танзимшавандаро мукаррар мекунанд, ки онхо вазъи маъмурию хукукии иштирокчиёни муносибатхои мурофиавй (расмиётй ва юрисдиксионй)-ро дар
ин ё он редаи идоракунй муайян мекунад.
Меъёрхои мурофиавй ин коидахои рафторе мебошанд, ки раванд, дараён ё пешрафти суратгирии фаъолияти маъмуриро дар муносибатхои идоракунй танзим
менамоянд. Масалан, тартиби кабулкунй, баррасй, халнамоии муродиати шахрвандон ё тартиби дохилшавй ва пешравй дар хидматй давлатй, ё тартиби тахия,
баррасй ва кабули санадхои меъёрии маъмурй ё баномахои давлатиро гирем. Дар мисоли аввала сухан дар бораи меъёрхои маъмурию хукукие меравад. ки онхо барои
тартибот ва ба хам пайвастагии содиркунии фаъолияти макомоти давлатй ё шахсони мансабдори он оид ба кабул баррасй ва халлу фасли арзу шикоятхо мукаррар
мегарданд, ки характери хуку^ифзкунй доранд. Ин гуна меъёрхои мурофиавиро меъёрхои маъмурй-хукукин юрисдиксионй хам
меноманд. Онхо тартиби батафсил (пайваста) содир кардани амалхоеро оид ба амалисозии ваколатхои макомоти идоракунй ва шахсони масъули онро мукаррар
намуда, тавассути онхо меъёрхои моггдй ба амал татбик карда мешаванд. Чунин меъёрхоро хангоми татбиксозии чорахои маъмурй нисбат ба
хукуквайронкунандагони маъмурй равшантар дидан мумкин аст.
Аз мисоли дуюм маълум мешавад, ки бисере аз меъёрхои маъмурию хукуки характери созандагй доранд, яъне онхо тартиботи баррасй ва халлу фасли
масъалахои хаётан мухими давлату дамъиятро мукаррар менамоянд, ки ин меъёрхоро меъёрхои расмиётй (протседуравй)-и маъмурй меноманд. Тартиби тахия,
баррасй, халлу фасли ин ё он масъала худ аз худ маълум аст, ки пайдархам содиркунии ин ё он шакли фаъолиятро такозо мекунад.

~15~
 Ба хамин тарик, меъёрхои маъмурию хукукии расмиётй характери позитивй доранд ва пайдархамии фаъолият ва тартиботи халлу фасли ин ё масъалахои
идоракунии давлатй ва дигар масъалахои ба онхо алокдмандро танзим мекунанд.
б) Меъёрхои маъмурию хукуки аз чихати мазмун ва усули таъсиррасонй ба намудхои зерин чудо мешаванд:
1) ухдадоркунанда (вазифадоркунанда); 2) манъкунанда; 3) салохиятдиханда (ваколатдиханда) 4) тавсиядиханда; 5) хавасмандкунанда.
1. Меъёрхои ух^дадоркунандаи маъмурию хукуки мукаррароте мебошанд, ки содир кардани ин ё амалй (харакати) муайянеро пешбинй мекунанд. Мазмуни ин
гуна меъёрхо чунин аст, ки навиштачоти хатмие (иперативие) мебошад, ки содир кардани харакатеро мукаррар карда, адресатхо (субъект ва объектхои идоракунй)-ро
водор месозанд, ки фаъолияти ногузиреро ба андом расонанд. Масалан, макомоте, ки ба салохияти он барасмиятдарории дохилшавй ба хидматй давлатй пешбинй
шудааст, ухдадор аст, ки инро бо баровардани фармон ё амр ба идро расонад, ё хангоми баррасии арзу шикояти шахрвандон мукаррар карда шудааст, ки онхо дар
мухлати то як мох аз рузи расиданашон, вале мурочиатхое, ки омузишу тахкики иловагиро наметалабанд, дар давоми 15 руз бояд баррасй карда шаванд 39.
2. Меъёрхои манъкунандаи маъмурию хукуки содир намудани амал, фаъолият ва рафтори гуногунро барои адресатхо манъ мекунад. Бо чунин мукаррарот
онхоро водор месозад, ки аз содир кардани харакат ё амалхои манъшуда даст кашанд (яъне худдорй кунанд). Масалан, м. 22 Крнуни ЧТ «Дар бораи хизматй давлатй»
барои хидматчиёни давлатй манъ кардааст, ки онхо хукук надоранд, ки бе ичозати Президента ЧТ мукофот, унвонхои фахрй ва махсуси давлатхои хоридй ва
ташкилотхои байналмилалиро кабул намоянд, дар дигар амалдо, аз чумла корпартоидо, ки фаъолияти макомоти давлатй ва ичрои ухдадорихои мансабиро халалдор
месозанд, иштирок намоянд ва гайра (м.ЗО).
Хамчунин хамаи меъёрхое, ки барои содир кардани кирдорхое, ки барои онхо дар КХМ ЧТ ва дигар санадхои меъёрию хукукии ЧТ давобгарии маъмуриро
мукаррар шудааст, меъёрхои манъкунанда мебошанд.
3) Меъёрхои салохиятдиханда меъёрхое мебошанд, ки ба макомоти идоракунии давлатй ё шахсони мансабдори онхо дар доираи мукарраршуда салохият дода,
ба онхо имконияти содир намудани ин ё он харакат ё амалро ба нигохдиди онхо хавола намудааст ва баъзан ин гуна меъёрхоро меъёрхои маъмурию хукукии
идозатдиханда ё диспозитавй хам меноманд.
Меъёрхои салохиятдихандаи маъмурию хукуки чунин мукаррароте мебошанд, ки редаи муайянеро барои ба сомон расонидани вазифахо дар сохаи идоракунй
муайян мекунад, дар он коидахои манъкунй ё мукаррароти руирост (аник) пешбинй нашуда, он ба субъектхои идоракунй имкон медихад, ки барои халлу фасли ин ё
масъалахо, вобаста ба шароит ва воситахои дар ихтиёрашон буда, дар доираи ин реда амалеро ба сомон расонанд.
Меъёрхои салохиятдиханда ба субъект идозат медиханд, ки амалхои бепоёне, ки манъ нашудааст ва ба салохдиди онхо

хавола карда шудаанд, содир намоянд. Дар чунин холат ташаббускори ба сомон расонидани харакатхои идозатдода-шуда чй худи макомоти хокимияти идроия ва
дигар субъектхои маъмурй, аз думла шахрвандон, ташкилот ва муассиса хам шуда метавонанд.
4) Меъёрхои маъмурию хукукии тавсиядиханда аз дигар намуди меъёрхои маъмурию хукуки бо он фарк мекунанд, ки мазмуни онхо на аз коидахои хатмии
рафтор. балки аз коидахои тавсиявй иборат буда, аз тарафи макомоти хокимияти идроия ба сифати яке аз усулхои таъсиррасонии иктисодй истифода бурда
мешаванд. Дар чамъияте, ки сохтори давлатй демократа ва хукукбунёд таъсис ёфтааст, вай вазифадор аст, ки омили хамагуна босуботихо гардида, дар раванди
идоракунии давлатй ба субъектхои гуногуни хочагидорй, сохибкорон ва ташкилоту муассисахои гайридавлатй хамкорй, гамхорй ва хифз намуда, оид ба халлу фасли
масъалахои муайян аз тарики меъёрхои тавсиявй тавсия дода, далби онхоро дар иштирок намудан ба рушди масъалахои иктисодй, идтимой ва фархангй таъмин
созад.
5) Меъёрхои хавасмандкупанда меъёрхое мебошанд, ки тавассути онхо ба иштирокчиёни муносибатхои идоракунии давлатй бо рохи татбиксозии чорахои
хавасмандкунии моддй ва маънавй таъсир расонида мешавад.
Меъёрхои хукуки мурофиавии маъмуриро аз нуктаи назари доираи амалй онхо ба намудхои зерин дудо кардан мумкин аст: умумидумхуриявй,
байнисохавй, сохавй, махаллй ва дохилидастгохй.
Меъёрхои маъмурию хукукии умумичумхуриявй меъёрхое мебошанд, ки аз дониби макомоти салохиятдори умумидумхуриявй - Мадлиси Олй, Президент ва
Хукумати ЧТ кабул карда шуда, амалй онхо дар микёси чумхурй пахн мешавад.
Меъёрхои байнисохавй бошанд, ин он меъёрхое мебошанд, ки макомоти ваколатдори идоракунии давлатй ба идроиши вазифахо ва амалисозии салохиятхояшон
мукаррар мекунанд, ки амалй онхо ба хамаи сохахои ходаги халк пахн мешавад. Масалан, дастурхои Бонки миллй ва муассисахои ваколатдори он оид ба хифзи
низоми пулии Точикистон ё тартиби хисобу китоби гайринакдй ба хамаи мизочоне, ки новобаста аз мансубияти идорй дар бонкхо маблагхои худро дар
суратхисобашон нигох медоранд, баробар пахн мешавад.
Меъёрхои маъмурию хукук,ии сох;авй танхо танзимкунандаи сохаи мухталифи ходагии халк буда, ба гайр аз сохаи дахлдор ба сохаи дигар пахн намешаванд.
Меъёрхои махаллии маъмурию хукукиро макомоти махаллии хокимияти давлатй - Мадлиси вакилон ва раисони махалхои дахлдор (вилоят, шахр. нохия)
мукаррар менамоянд, ки онхо танхо дар худуди вохидхои марзию маъмурии дахлдор амал мекунанд. Масалан. амалй Карори Раиси ш. Душанбе «Дар бораи
Маромномаи сокини пойтахт» №109 аз 13 сентябри соли 2000 танхо ба сокинони пойтахт пахн мешавад.
Меъёрхои дохши дастгохи меъёрхое мебошанд, ки дар дохили муассисахо ва ташкилоти дудогонаи сатхи дахлдор (умумидастгохй. байнисохавй, идоравй ва
махаллй) амал мекунанд.
Меъёрхои маъмурй аз руи ба кадом субъектхо (адресатхо) равона карда шуданашон низ фарк карда мешаванд, чунин мукарраротхоро муайян месозанд:
а) ташкил ва фаъолияти механизми хокимияти идроия,
яъне зинахои гуногуни дастгохи идоракунии давлат:
б) вазъи маъмурию хукукии хидматчиёни давлатй -
кормандони дастгохи идоракунй;
в) масъалахои умдатарини ташкил ва фаъолияти корхона
ва муассисахои давлатй;
г) вазъи хукукии иттиходияхои чамъиятй;
д) масъалахои дудогонаи фаъолияти сохторхои тидоратй,
аз думла тодирони инфиродй;
е) вазъи маъмурию хукукии шахрвандон;
ж) вазъи маъмурй хукукии дигар субъектхо.

§ 3. АМАЛИСОЗИИ МЕЪЁРХОИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Амалисозии меъёрхои хукуки гуфта, раванди пайвастаи мантикии ба хаёт дорй намудани иродаи давлат, ки дар ин ё он коидахои рафтор ифода ёфтааст,
меноманд.
Аз ин до, амалисозии меъёрхои хукуки мурофиавии маъмурй хукуки гуфта, дар амал истифоданамой ва
татбиксозии коидах,ои рафтореро меноманд, ки максад ва мазмуни он аз амалисозии иродаи давлатию сиёсй дар муносибатхои идоракунии дамъиятй иборат
мебошад. Дар амалисозии меъёрхои хукуки субъектхои гуногуни маъмурию хукуки ширкат меварзанд. ки дорой вазъи гуногуни хукуки мебошанд. Аз ин ру, дарадаи
иштироки онхо низ дар муносибатхои идоракунй гуногун шуда метавонад.
Меъёрхои маъмурию хукуки, асосан бо ду тарз амалй карда мешаванд: бо рохи ичрокунй ва татбиксозй. Дар катори ин тарзхо тарзхои дигари маъмули
амалисозии меъёрхои зикршуда ба монанди риоякунй ва истифодабарй низ кор фармуда мешаванд.
Ичрокунии меъёрхои маъмурию хукуки ин мутобики мукаррароти меъёрхо амик рафтор кардани субъектхои хукуки дар муносибатхои идоракунй мебошад,
яъне идрокунй гуфта содиркунии амалй (харакати) аники ногузир аз тарафи субъектхои муносибатхои идоракунй тибки коидахои рафтори мукарраршударо
меноманд. Пас, содир кордани амалй ногузир чист? Ин чунин маънй дорад, ки субъекта муносибатхои идоракунй хангоми содир кардани ин ё он амал танхо ба
иродаи давлат, ки дар шакли меъёрхои маъмурию хукуки эдод карда шудааст. рафтори худро бояд мутеъ созад, на ба иродаи худ ё шахсони дигар, зеро хамаи
муносибатхои идоракунии давлатй дорой характери сиёсию давлатй мебошанд.
Ин гуфтахо чунин маънй дорад, ки субъекта муносибатхои идоракунии давлатй бидуни иродаи дигар шахсхо ба идрои вазифахое, ки ба зиммаашон гузошта
шудаанд, хоханд ё нахоханд хам амалеро ё икдомеро бояд ба андом расонанд. Яъне рафтори фаъол содир карда, иродаи давлатро ба хаёт пайваст намуда, иродаи
дигар иштирокчиёни муносибатхои идоракуниро бояд ба иродаи давлат мутеъ созанд. Аз ин до идрокунй яке аз омилхои мухимтарини конуният ва интизом буда,
мохияти давлату давлатдориро ба хар як фарди оддй дастрас менамояд, зеро конун на аз барои шакл, балки барои идрокунй эдод карда шуда, танзимгари
муносибатхои хаётан мухими чамъиятй мебошад.
Ба хамин тарик, идрокунй чун тарзи амалисозии меъёрхои маъмурию хукукии ухдадоркунанда (вазифадоркунанда) истифода мешавад.
Татбиксозй тарзи амалисозии меъёрхои маъмурию хукукии салохиятдоркунанда мебошад.
Татбиксозй ин хукуки истисноии субъектхои муносибатхои идоракунй - макомоти хокимияти идроия, идоракунй ва шахсони мансабдори онхо мебошад.
Татбиксозй дар асл ин аз амалй макомот ва шахсони зикршуда иборат буда, мазмуни он дар кабул намудани санадхои хукукии инфиродй (ё чудогона) ифода
мегардад, ки он дар асос ва ба идроиши меъёрхои объективии мавдудаи моддй (материалй) ва ё мурофиавй кабул карда мешаванд. Масалан, хукуки объективии
шахрвандон ба хидматй давлатй худ аз худ амалй нагашта, онро бо рохи кабул намудани санади хукукии инфиродй - фармон ё амр аз дониби маком ё шахеи
ваколатдор дар бораи ба вазифа таъинкунй амалй карда мешавад. Ё мисоли дигар. Мутобики Кодекси за мини ЧТ китъахои замин ба шахрвандон ва дигар
~16~
хохишмандони замингиранда дар асоси карорхои макомоти хокимияти идроия - Хукумати 4J. раисони вилоятхо, шахрхо ва нохияхо дода мешавад, яъне хухуки
объективии онхо -хукук ба заминистифодабарй тавассути карори макомоти ваколатдори хокимияти идроияи зикршуда амалй гардонида мешавад.
Аз ин до, татбиксозй ин бо рохи кабул намудани санади хукукии расмй оид ба халлу фасли масъала ё парвандаи мушаххасе мебошад, ки конун онро ба
салохдиди истисноии худи макомоти идоракунии давлатй, шахсони мансабдор хавола кардааст.
Боиси тазаккур аст, ки баррасии баъзе аз парвандахои маъмуриро конун ба салохияти судхои нохиявию шахрй мансуб донистааст. Масалан. дуздии майдаи
амволи давлатй ё чамъиятй ё авбошии майда ва гайра, ки номгуи он хукуквайронкунихои маъмуриро м.93 КМХМ ЧТ муайян кардааст, судхои шахриву нохиявй ё
судяхо дойр ба истехсолоти маъмурй ва ичрокунй халлу фасл менамоянд. Судхои дахлдор парвандахои маъмуриро дойр ба бахсхои маъмурй, ки байни макомоти
гуногуни давлатй оид ба амалисозии салохияташон ба вудуд меоянд, бо кабул кардани карор татбик месозанд 40.
Риоякунй яке аз тарзи махсуси амалисозии меъёрхои маъмурию хукуки буда, он даст кашидан аз амалй манъшударо такозо намуда, дар мавриди аввал аз
иштирокчиёни муносибатхои идоракунии давлатй талаб менамояд, ки меъёрхои манъкунандаи маъмурию хукукиро идро кунанд. Дар вокеъ ин дуруст аст. ки хамаи
меъёрхои манъкунанда бо тарзи риоякунй, яъне бо рохи худдорй намудан (дасткашидан) аз коидахои манъшуда амалй карда мешаванд.
Фарки асосии ин тарз аз дигар тарзхои дар боло нишондодашуда дар он зохир мегардад, ки агар идрокунй ва татбиксозй бо рохи содир кардани рафтори фаъол
(active) амалй карда шаванд, риоякунй баръакси онхо аст, зеро он бо рохи содир накардани рафтори фаъол ( passive) - бо рохи худдорикунй - дасткашй аз содир
кардани амале, ки манъ шудааст, амалй карда мешавад. Ин чунин маъно дорад, ки агар идрокунй ва татбиксозй рафтори фаъол (active)-po талаб намоянд, риоякунй
рафтори гайрифаъол (passive)-po талаб мекунад.
Нисбат ба ин тарзи амалисозии меъёрхои маъмурию хукуки дар адабиёти хукукшиносй нуктахои назари гуногун ва баъзан мукобилмазмун мавдуданд.
Якехо (проф. Ю.М. Козлов ва дигарон) 41 чунин мешуморанд, ки риоякунй - асоси амалисозии меъёрхои маъмурию хукукии бо тарзхои ичрокунй ва татбиксозй
буда, ин категорияи умумие, ки тартибот ва интизомро дар идоракунии давлатй тавсиф менамояд, на ин ки зухуроти чудогона аст.
Дигарон (масалан, проф. Д.Н. Бахрах) 42 риоякуниро шакли мустакили амалисозии меъёрхо маъмурию хукуки эътироф намуда, мазмуни онро дар худдорй кардан
аз харакатхои манъшуда мебинанд ва дар айни замон истифоданамоиро низ ба сифати шакли дигари амалисозии меъёрхои маъмурию хукуки мансуб медонанд.
Гурухи якуми олимон (Алехин А.П., Кормолицский А.А., Козлов Ю.М.) 4? нуктаи назари дуюмро рад карда, чунин мешуморанд, ки истифоданамой дузъи сифати
иловагии меъёрхо маъмурию хукукии идозатдиханда мебошад.
Хамаи ин нуктахои назар хакки арзи вучуд доранд. Вале хангоми амалисозии меъёрхои маъмурию хукуки мо бояд мазмун ва хусусиятхои онхоро бояд ба назар
гирем. Фарз кардем, ки агар мо риоякуниро ба мазмуни шаклхои амалисозии меъёрхо дар намуди идоракунй ва татбиксозй шомил созем, ин намудхо аз субъект ва
дигар иштирокчиёни муносибатхои идоракунии давлатй содир кардани харакати ногузир ё амалисозии салохиятро такозо мекунанд. Он аз дихати мазмуни коидаи
рафтор - рафтори фаъол мешавад, хол он ки меъёрхои маъмурию хукукии манъкунанда рафтори пассив (гайрифаъол)-ро такозо мекунанд, ки нисбат ба тарзхои
аввала мукобилмазмун мебошанд.
Набояд холати дар доираи амалисозии меъёрхои маъмурию хукукии ухдадоркунанда ва салохиятдиханда хамгироии фаъолияти риоякуниро бо ичрокунй ва
татбиксозй фаромуш кард. Яъне субъектхо дар вакти ичрокунй ва татбиксозии меъёрхои зикршуда на бояд аз доираи фаъолият ё амалй идозатдодашуда берун
бароянд. Дар чунин холат онхо хадду худуди коидаи рафторашонро бо рохи риоякунй амалй месозанд. Ин гуфтахоро бо чунин мисол шарх додан мумкин аст, ки агар
вазифа об пур кардани коса бошад, мо бояд ба коса об резем (идро намоем), на бо зарфи дигар ё аз коса берун ё аз он барзиёд резем (ин риоякунй мешавад), ки ин
хараду маради зиёдаро ба миён меоварад, пас он моро аз вазифаи асосй дур месозад.
Ба хамин тарик, риоякунй тарзи мустакили амалисозй, чй дар намуди алохидагй ва чй дар якдоягй бо тарзхои дигари татбиксозй амалй карда шуданаш мумкин
аст.
Барои равшантар собит сохтани ин фикр, мазмуни меъёрхои маъмурию хукуки ва тарзхои дахлдори амалисозии
41
Ниг. ба: Алехин А.П.. Кормолицский А.А.. Козлов ЮМ.
Административное право Российской Федерации. М.: Зерцало. 1999.
С.63.
42
Ниг. ба: Бахрах Д.Н. Административное право России. М.: Норма. 2000.
С.33; Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи давлат ва хукук. Душанбе. 2000.
С.312.
онхоро ба тарики накшави ифода мекунем, ки субъектхо (адресатхо)-ро ба чй водор месозанд:

Т/бй Намуди Тарзи Яъне ин чиро такозо (талиб) мекунад Чй гуна

меъёрхои ими.ш- рафтор
маъмурй- созй аст?
хукукц
1 Ухдадор - Ичрокунй содиркушш амалй ногузир мебошад. Фаъол
кунанда яъне субъекгро водор месозад. ки (Active)
рафтори худро на ба иродаи худ, ё
шахеи дигар, балки ба иродаи давлат,
ки дар меъёр акс ёфтаасг. мутобик
еозад.
о Салохи- Татбик- Ба ичроиши вакодаташ субъект Фаъол
ятдорку- созй харакатеро оид ба амалисозии меъёри (Active)
нанда хукуки анчом медихад, ки
мазмуни он аз кабули санади маъмурию
хукуки - фармон, амр. карор ва г.
иборат аст.
3 Манъ- Риоякунй Худдорй кардан, яъне даст кашидан аэ Гайри
кунанда харакати манъшуда ё аз доираи ваколат фаъол
ё коидахои рафтор берун набаромадан (Passive)
Ба хамин тарик. меъёрхои маъмурию хукуки бо тарзхои ичрокунй, татбиксозй ва риоякунй амалй карда мешаванд. Хар яке аз ин тарзхои татбиксозй тарзхои
дигарро дар якчрягй истисно намекунанд.
Барои амалисозии меъёрхои маъмурию хукуки накши багоят мухими хукукиро масъалаи эътибор пайдо кардани онхо, яъне кувваи хукуки пайдо кардан, ба
кадом шахсхо равона карда шудан ва дар кадом худуд пахн шудани онхо мебозад.

§ 4. САРЧАШМАХОИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Сарчашмаи хамагуна хукук ин хаёти моддй аст, яъне «сарчашмаи хукук ба маънои ичтимой кулли заминахои ичтимой, талаботи айнии чамъият аст. ки дар асоси
онхо хукук, меъёрхо ва принсипхои он пайдо ва ташаккул меёбанд» 44. Ин маънии умумии сарчашмаи хукук аст.
Вале дар адабиёти хукуки зери мафхуми сарчашмаи хукук шакли ифодаёбии меъёрхои хукукиро мефахманд.
Аз ин ру, сарчашмахои хукуки мурофиавии маъмурй гуфта, шакли зохиршавии меъёрхои маъмуриро меноманд, ки онхо дар асл санади хукукии макомоти
давлатй, ки ифодагари манфиатхои сиёсию хукуки ва дорой характери меъёрианд, мебошанд.
Сарчашмахои хукуки мурофиавии маъмурй ин низоми сершумори санадхои меъёрии хукуки мебошад, ки ба онхо худи низоми хукуки маъмурй такя мекунад.
Мавчудияти гуногунии меъёрхои маъмурию хукуки худ шаходати он аст, ки сарчашмахои ин сохаи хукук низ гуногунанд ва аз тарафи макомоти сершумори
давлатй, инчунин аз чониби халк бо тарики раъйпурей кабул карда мешаванд.
Гуногуни ва сершумории санадхои маъмурию хукуки хусусияти сарчашмахои ин сохаи хукукро ифода мекунанд. Зеро меъёрхои маъмурй дар дохили санадхои
меъёрию хукукие, ки сохахои мухталифи хукуки, ки муносибатхои гуногуни дамъиятиро танзим мекунанд, дой дошта метавонанд. Масалан, дар кодексхои замин ё
андози думхурй ваколати макомоти идроияи сатххои гуногун ва макомоте, ки онхо таъсис медиханд, оид ба идоракунии фонди ягонаи замин ё андозеитонй бо шаклу
усулхои амалисозии онхо мукаррар гардидаанд.
Хусусияти дигари сарчашмахои хукуки маъмурй дар он аст, ки онхо доимо дар пешравию (динамика) такомул ва тагйирёбй карор доранд. Ин нукта аз хусусияти
таъсисёбй ва ташаккули иктисодиёти бозаргонй, гуногунии шаклхои моликият, рушди сохибкорй бармеояд. ки ин равандхои инкишофи давлату дамъият доимо бояд.
аз нигохи танзимсозии хукуки фаро гирифта шаванд, то ки ба бенизомй ва худсарй рох дода нашавад.
Сарчашмахои хукуки маъмуриро вобаста ба он, ки онхоро кадом макомот кабул менамоянд ва дорой чй гуна хусусиятхои хукукианд (аз дихати эътиборнокй
мутобики иерархияи санадхо) ба якчанд гурух таксим кардан мумкин:
1) Конститутсия ва конунхои ЧТ, ки бо рохи раъйпурсии умумихалкй кабул шудаанд;
2) санадхои хукукии байналмилалии эътирофнамудаи Точикистон;
3) санадхое, ки аз чониби макоми конунгузор - Мачлиси Олии ЧТ кабул карда шудаанд;
4) санадхои Президента ЧТ;
5) санадхои маъмурияти давлатй;
6) шартномахои маъмурй;
7) санадхои суди;

~17~
 8) одатхои маъмурй.
Ба думлаи гурухи якуми сарчашмахои маъмурию хукуки инхоро дохил кардан мумкин аст: Конститутсия ва конунхои чумхуриявие, ки бо рохи райъпурсй кабул
карда мешаванд. Масалан. Конститутсияи соли 1994 ва тагароту иловахо ба он аз 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003.
Ба думлаи гурухи дуюми сарчашмахои маъмурии хукуки санадхои байналмилалии эътирофнамудаи Точикистон дохил мешаванд, ки тибки м.10 Конститутсия
онхо кисми таркибии низоми хукукии чумхуриро ташкил медиханд. Агар конунхои думхурй ба санадхои хукукии байналмилалии эътирофшуда мутобикат накунанд,
меъёрхои санадхои байналмилалй амал мекунанд. Кр Ун*о ва санадхои хукукии байналмилалие, ки Точикистон эътироф кардааст, пас аз интишори расмй амал
Н

мекунанд.
Ба гурухи сеюми сарчашмахои маъмурию хукуки санадхои хукукии парлумони Тодикистон, аз чумла конунхои конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати
Чумхурии Точикистон» аз 12 май 2001, «Дар бораи макомоти махаллии хокимияти давлатй» аз 17 майи соли 2004. №28 45 ва конунхои дории (ё сохавии) чумхурй
дохил мешаванд. Ба ин гурух инчунин конун ва дигар санадхои меъёрии хукукии собик

« АМО ЧТ. 2004. №5. М.339; 2006. №11. М. 472; 2009. №12. М.814; 2010. №12.М.800.
Иттиходи ЧУ УРИХОИ Шуравии Сотсиалистй (ИЧШС) ва Чумхурии Шуравии Сотсиалистии (ЧШС) Тодикистон дар каламрави ЧТ то кабули конун ва дигар санадхои
МХ

меъёрии хукукии дахлдор дар кисмата ба Конститутсияи ЧТ, конунхои ЧТ ва санадхои хукукии байналмилалии эътирофнамудаи Тодикистон мухолифат
накарданашон амал мекунанд 46, дохил мешаванд. Дар ин бобат хануз Шурой Олии ЧТ аз 25 декабри соли 1991 карор кабул карда, мукаррар намуда буд, ки то кабул
иг/дани конунхои мухталифи думхурй дар ЧТ конунхои ИЧШС (СССР) амал менамоянд, агар онхо ба конунхои думхурй хилоф набошанд.
Дкр ин гурух накши асосиро КРМ ЧТ ва КМХМ ЧТ мебозанд.
КРМ ЧТ, ки аз 8 боб ва 141 модда иборат аст, мазмуни он фарогири меъёрхои мурофиавие мебошад, ки онхо вобаста ба мазмуни намудхои фаъолияти маъмурй
дар алокамандй бо мабдаи идоракунй мураттаб карда шудаанд. Инак, дар он меъёрхои мурофиавй дойр ба санади хукукии маъмурй (меъёри - боби 2, м.м. 13-26)
инфиродй - боби 3, м(м. 27-71), идрои он маъмурй (боби 4, м.м.72-88), мурофиа д^р дохили макомоти маъмурй вобаста ба шикояти маъмурй ав болой санади
инфиродии маъмурй (боби 5, м.м.89-113) мурофиаи юрисдиксионй дар суд (боби 6, м.м.114-135), инчунин шикоят аз болой санади меъёрии хукукии маъмурй (боби
7, м.м.136-140) гурухбандй карда шудаанд.
КМХМ ЧТ47 бошад, он фарогири хам меъёрхои моддй ва хам мурофиавии маъмурй мебошад, ки он аз 2 кием, 6 фасл, 19 боб ва 248 моддаи иборат аст.
Кисми 1-уми КМХМ ЧТ - кисми умумй номгузори шуда, дар он вазифахои асосии конунгузории мурофиавии маъмурй, принсипхо, пешбурди парвандахои
хукуквай-рокунии маъмурй (м.м. 1-88) мукаррар карда шудаанд.
Кисми 2-й КМХМ ЧТ кисми махсус буда, он чахор фасл (фаслхои 3-6), 11 боб (бобхои 9-19) ва 160 модда (м.м. 89-248) иборат аст, ки он коидахои умумй,
салохият ва мансубияти идорй ва судии парвандахо, баррасии онхо (фасли 3. бобхои 9-11, м.м.89-147), аз нав баррасй намудани карорхои суд, макомоти ваколатдори
давлатй (шахсони мансабдор) оид ба парвандаи хукуквайронкунии маъмурй (фасли 4, м.м. 148-207) ба тарики кассатсионй (боби 13, м.м.161-181), ба тарики назорати
(боби 14, м.м. 182-196) баррасй намудани парванда, аз нав cap кардани пешбурди парванда бинобар холатхои нав ошкоршуда (боби 15, м.м. 197-207), хусусиятхои
пешбурди парвандахои категорияхои алохида нисбат ба ноболигон (фасли 5, боби 16. м.м.208-215), идрои карорхо вобаста ба таъини дазои маъмурй ( фасли 6,
бобхои 17-18, м.м.216-247)-ро танзим менамояд.
Ба думлаи гурухи чахоруми сарчашмахо фармонхои
меъёри Президента ЧТ дохил мешаванд. Президент дар дойра
салохиятхое, ки Конститутсия ва дигар конунхои дорй ба ft
додаанд, мутобики м. 70 Конститутсия фармон ва амр
мебарорад. \
Тибки м. 20 Крнуни ЧТ «Дар бораи санадхои меъёрии, хукуки» санади меъёрии хукукии Президента ЧТ дар шакли фармон бароварда мешавад. Фармонхои
Президента ЧТ, ки 1 хусусияти фардй ва ташкилию амрдихй доранд ва амрхои Президента ЧТ санадхои меъёри намебошанд.
Ба гуру%и панчум сарчашмахо санаддоеро дохил кардан мумкин аст, ки аз хама дихат сершумор ва гуногунанд, ки онхоро ба ду зергурух дудо кардан мумкин
аст:
а) санадхои маъмурияти давлатии чумхуриявй;
б) санадхои маъмурияти махаллии хокимияти давлатй.
Ба думлаи санадхои маъмурияти давлатии чумхуриявй ин санадхо дохил мешаванд:
1) карорхо ва фармоишхои Хукумати ЧТ (м. 74 Конститутсия). Масалан, тибки м. 29 конуни конститутсионии Чумхурии Тодикистон «Дар бораи Хукумати
Чумхурии Тодикистон» санадхои хусусияти меъёри доштаи Хукумат дар шакли карор кабул карда мешаванд 48.
2) карорхо, фармонхо, низомномахо, ойинномахо, дастурхо ва дигар санадхои кабулкардаи вазоратхо, кумитахо ва идорахои давлатии чумхуриявии сохавй,
байнисохавй ё салохияти махсусдошта;
3) фармонхо, дастурхои корхонахо ва муассисахои чумхуриявй;
4) санадхои Бонки миллии ЧТ.
Ба думлаи санадхои маъмурияти махаллии хокимияти давлатй санадхои меъёрии карорхои Мадлиси вакилони халки ВМКБ. вилоят, шахр ва нохия, раисони
онхо, фармон, дастур. карорхои меъёрии маъмурияти корхонахо, муассисахо ва ташкилотхои давлатии махашгй, инчунин санадхое, ки макомоти махаллии дорой
ваколати махсус, ки аз тарафи макомоти намояндагй ё идроияи махаллй таъсис дода мешаванд, дохил мешаванд.
Ба гурухи шашуми сарчашмахо шартномахои маъмурию сиёсй дохил мешаванд. Мафхуми шартномаи маъмурй аввалин маротиба дар Конуни ЧТ «Дар бораи
низоми макомоти идоракунии давлатии ЧУ мхУрии Точикистон» аз 16 апрели соли 2012, №828 49 чунин ифода шудааст: «шартномаи маъмурй - санади хукукие, ки дар
асоси он макоми идроияи марка зии хокимияти давлатй мутобики талабот ва шартхои пешбининамудаи санадхои меъёрии хукукии Чумхурии Тодикистон функсияхои
хокимияти давлатиро (ба истиснои функсияхои назорати) ба зиммаи макоми ичроияи поёнии хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот ва
ташкилотхо вогузор менамояд» (м.1).
Ба гурухи хаФтУми сарчашмахо санадхои судиро дохил кардан мумкин аст. Пешакй кдйд мекунем, ки дар Тодикистон санадхои суди претседенти хукуки
намебошад, зеро судхо одатан адолати судиро тавассути хукм (оид ба парвандахои диноятй), карор (оид ба парвандахои гражданй), карор ва таинот (оид ба
парвандахои маъмурй) татбик месозанд, вале Холатхое мешаванд, ки бо карори суд баъзе санадхои хукуки беэътабор дониста мешаванд.
Маълум аст, ки санадхои меъёри на танхо он санадхое мебошанд, ки коидахои нави рафторро дар бар мегиранд,

44
АМО 4J. 2012. №4. М.278.

« АМО ЧТ. 2001. №4. М.215.

балки санадхое хам махсуб мешаванд, ки тавассути онхо санадхои амалкардаи пештара кабулшуда беэътибор дониста мешаванд. Ба кдтори ин гурух санадхо
санадхои суди хам/ дохил мешаванд.
Ба низоми меъёрхои хукуки санадхои суди бо ду тарз таъсир мерасонад.
Якум, бо рохи пурра ё кисман гайриконунй ё гайриконститутсионй эътироф намудани санадхои меъёри ва бекор кардани онхо.
Дуюм, бо рохи меъёрмуайянкунии судхои зинахои болой барои судхои поёнй, ки бевосита инро конунгузори пешбинй намудааст.
Тарзи якум бо ду рох ба идро расонида мешавад: а) бо рохи дидани парвандахо аз дониби судхои дорой ваколати умумй, судхои иктисодй ва харбй ва беэътибор
донистани санадхои хукукии дахлдор; б) бо рохи дидани парвандахои конститутсионй бо тарики истехсолоти судии конститутсионй.
Одатхои маъмурй низ коидаи рафтор аст.
Фарки одатхои маъмурй аз дигар сарчашмахои хукуки маъмурй дар он ифода мегардад, ки онхо дар ягон шакли санади хукуки мукаррар карда нашуда, хамчун
коида, характери махаллй доранд.
Одатхои маъмурй коидахои гайрирасмй буда, дар фаъолияти ин ё он макомоти ва муассиса истифода мешаванд. Масалан, расмиётй таксимоти кор байни
хидматчиён, додани ризоият, мувофикасозии хучдатхо ва гайра. Ин коидахои рафтор то он даме ба сифати одатхои маъмурй боки мемонанд, ки агар аз дониби
макомоти хокимияти идроия ва шахсони мансабдор дар шакли хаттй тахия карда шуда, тавассути ягон санади меъёри кабул ва ё таедик карда нашаванд. Вакте, ки
одатхои маъмурй ба шакли расмй ифодаи худро дар ин ё он санад ёфтанд, аз ин гурухи сарчашмахои хукукии маъмурй хорид шуда, ба шакли санадхои маъмурию
хукуки дохил мешаванд.
§ 5. МАФХУМ ВА ХУСУСИЯТХОИ МУНОСИБАТХОИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Муносибатхои мурофиавии маъмурию хукуки яке аз намудхои муносибатхои хукуки мебошанд, ки тавассути меъёрхои маъмурй-хукукй танзим карда шуда,
барои кабул намудани санадхои хукукии маъмурй (меъёри ва инфиродй), халлу фасли масъалахо аз руи парвандахои мушаххаси маъмурй равона карда шудаанд.
Муносибатхои маъмурию хукуки дорой як катор хусусиягщое мебошанд, ки махз тавассути онхо ин муносибатхоро аз муносибатхои дигари хукуки фарк
мекунанд.

~18~
 1. Фаркияти муносибатхои маъмурию хукуки аз
муносибатхои дигари хукуки (аз думла аз хукуки гражданй)
дар он ифода меёбад, ки муносибатхои баррасишаванда
муносибатхои хокимияти мебошанд, ки ба «хокимият ва
мутеъсозй» асос меёбанд. Масалан, муносибатхои гражданй
бошанд - ба баробархукукии тарафхо аз чихати молумулкй,
балки аз чихати ташкилй асос меёбанд 50.
2. Муносибатхои мурофиавй асосан бо идоракунии
давлатй ва фаъолияти юрисдиксионй алокаманд буда, дорой
таркибии хос мебошад, ки ба сифати яке аз унсурхои он
макомоти ваколатдор (шахеи мансабдор) суд (судя) баромад
мекунанд ва ба онхо имконоти хокимиятии таъсиррасонй ба
рафтори дигар иштирокчиёни муносибатхои чамъиятй -
объекта идоракунй дода шудааст, то онхо тавонанд амалй
охиронро ба иродаи худ мутобик сохта тавонад. Аз ин до
маълум мегардад, ки иродаи субъект нисбат ба иродаи объект
иродаи муайянкунанда ё худ халкунанда буда, рафтори
объектро муназзам месозад ва ба максадхои дар наздаш
гузошташуда мутеъ мегардонад. Набояд фаромуш кард, ки дар
баъзе муносибатхои мурофиавии маъмурй иродаи субъект
воситаи амалисозии иштироксиёни дигари мурофиавй
мегардад. Масалан, хангоми конеъ намудани шикояти
маъмурй аз руи бахсхои маъмурй иродаи тарафи идоракунанда

50
Муфассалтар ниг. ба: Хукуки гражданй /зери тахрири проф. Усмонов О.У. Душанбе:
Матбуот. 2001. С.79.
воситаи хокимиятии амалисозии иродаи идорашаванда баромад карда метавонад.
3. Хусусияти дигари муносибатхои маъмурию хукуки дар он зохир мегардад, ки онхо дар ин ё он андоза (хадм) ифодагари шакли хукукцю сиёсй мебошад, яъне
шакли ифодаёбии манфиатхои давлат аст. Муносибатхои сохахои дигари хукукро низ давлат муайян менамояд, ки ифодагари манфиатхои он мебошанд, лекин
муносибатхои маъмурию хукуки руирост бо вазифахо, функсияхо ва салохияти хокимияти идроия алокаманд буда, дар раванди фаъолияти идоракунии давлатй амалй
мегарданд.
4. Муносибатхои маъмурию мурофиавии хукуки дорой объекти худ мебошанд, ки ба сифати он ирода, шуур ва рафтор баромад мекунанд. Дар ин дода иродаи
субъект иродаи муайянкунанда ва халкунанда аст, ки имконоти ба худ мутеъ сохтани иродаи шахсони идорашавандаро дорад. ки тибки таиноти хокимиятии худ
вазифахои хокимияти парвандахои маъмуриро халлу фасл менамоянд.
5. Хусусияти дигари муносибатхои маъмурию хукуки дар он ифода мегардад, ки онхо аз чихати мазмун муносибатхои ташкилй мебошанд. Фаъолияти
идоракунй ин аз раванди ташкилии хукукидрокунй иборат мебошад, ки дар доираи он масъалахои бо кадрхо, маводхои молию пули ва гайра таъмин намудани
иштирокчиёни он бо содир намудани истехсолоти расмиётй ё юрисдиксионии маъмурй (масалан, истифодаи салохияти хокимияти) халлу фасл мегарданд.
6. Ташаббусгарй бавучудоии муносибатхои маъмурию
хукуцй, хамчун коида, яке аз тарафхои хатмй макомоти
ваколатдори хокимияти ичроия ва шахсони мансабдори он
баромад мекунанд. Ин гуфтахо чунин маънй дорад, ки
субъектхои хокимияти идроия дар муносибатхои маъмурию
хукуки хамчун тарафи хоким рафтор карда, дар доираи
салохиятхои худ оид ба амалисозии вазифахояшон
мустакилона карор (санади маъмурй) кабул менамоянд, ки ба
иштирокчиёни муносибатхои сохахои дигари хукук, аз думла
ба хукуки гражданй хос нест. Чунки яке аз тарафхо субъекта
дорой ваколати хокимияти баромад карда, тибки меъёрхои
маъмурию хукуки амалиётхоеро содир менамояд, ки ногузир
ба бавучудоии муносибатхои маъмурию хукуки оварда
мерасонад. Субъект «хукмронй» карда, бо иштирокчиёни дигари ин муносибатхои хукуки ба созиш ё шартнома ворид намешавад. Мисол, макомоти хокимияти
болоистода ба макомоти дар зери итоаташбуда дастурхо ва фармонхоро раво медонад. ки барои охирон кувваи бебозгашти хатмй дорад ва хатто амалй уро оид ба ин
ё он масъала (ин вобаста ба характери он санадхо) бармеангезад, боз медорад ё катъ мекунад.
Ташаббусгарй бавучудоии чунин муносибатхо дигар иштирокчиён - шахрвандон, ташкилоту муассиса низ шуда метавонанд. Масалан, хангоми бо арзу шикоят
муродиат намудани онхо ба макомоти идоракунии давлатй. Вале ин ташаббус ташаббуси халкунанда набуда, танхо асос барои баррасии масъала мегардад, ки
макомоти давлатй дар доираи салохиятхои худ вазифадоранд, ки ташаббусро ба дасти худ гирифта, арзу шикоятро бо тарики мукарраркардаи конун халлу фасл
(карор оид ба конеъ гардонидан ё рад намудани онхо кабул) намоянд.
Бояд тазаккур дод, ки иродазохиркунии фаъоли дутарафа ва шахеи сеюм низ дар рафти муносибатхои маъмурию хукуки дой доштанаш мумкин аст. Масалан,
хангоми даст кашидани шахрванд аз аризаи худ, ки бо воситаи он талаберо дархост намуда буд, ба вай идозатнома барои шугл варзидан ба шикор ё ба сохибкорй бе
таъсис додани шахеи хукуки дода шавад. Чунин ташаббуси фаъол рафти муносибатхои маъмурию хукукиро бо кулли тагйир медихад, вале на бояд фаромуш кард, ки
ин масъаларо субъекти идоракунии давлатй халлу фасл менамояд (метавонад дар баъзе холатхо аз додани идозат даст кашад). Ба хамин тарик, ба тарафхои дуюм ва
сеюми муносибатхои маъмурию хукуки ташаббуси имконоти дохилшавй ба муносибатхои зикршуда мукаррар карда шудааст.
Чунин суратгирии масъала дар муносбатхои мурофиавй, ки дар алокамандй бо хукуквайронкунии маъмурй ба вучуд меоянд. тамоман дигар аст. Хама гуна
ташаббуси фаъолро макомоти дахлдори давлатй зохир намуда, нисбат ба хукуквайронкунанда чазои мувофики маъмурй меандешанд. Дар ин гуна муносибатхо
ташаббуси шахсони зикршуда умуман дой дошта намегавонад, зеро онхо дорандаи иродаи хокимияти оид ба татбиксозии чазохои маъмурй намебошанд.
7. Дар доираи ин муносибатхо бахсхои маъмурй аз тарики
мурофиаи махсус - мурофиаи маъмурй (гайрисудй) хам халлу
фасл карда мешаванд. Яъне бахсхои маъмурй асосан аз доираи
идоракунии давлатй берун намебарояд ва онхоро субъекта
хокимияти идроия дар доираи ваколати худ яктарафа халлу
фасл менамояд. Хангоми розй набудани тарафхои дигар бо
карори ин субъект, конун падидаи (института) шикояткунии
маъмуриро пешбинй кардааст. Шикоят чй ба худи ин субъект
ва чй ба макомоти болоистодаи вай пешнвдод карда шуданаш
мумкин аст51.
Хотирнишон месозем, ки конунгузори халлу фасли бахсхои маъмуриро хам ба тарики суди ва хам аз тарики маъмурй мукаррар кардааст.
8. Хусусияти дигари ин муносибатхои маъмурй дар он аст,
ки иштирокчиёни он хангоми вайрон кардани талаботи
меъёрхои моддй ва мурофиавии маъмурй дар назди давлат дар
шахсияти макомоти босаюхияпш он масъуланд. Макомоти
поёнистодаи идоракунй тибки принсипи иерархи дар назди
макомоти болоистодаи худ низ масъул мебошанд. Масъулият
бо рохи татбиксозии чазохои маъмурй ва интизомй амалй
карда мешавад. Дар айни замон, вобаста ба характери
хукуквайронкунии маъмурй, нисбат ба объекти идорашаванда
хамгироии татбиксозии давобгарихои гуногуни хукуки дой
доштанаш мумкин аст. Масалан, хангоми расонидани зарари
молумулкй ба шахрвандон дар натидаи амалй гайриконунии

~19~
шахсони мансабдори макомоти идоракунй, ду намуди
давобгарй - интизомй (вобаста ба дарадаи хавфнокии кирдор)
ва чорахои баркарорсозии моддй (руёнидани товони зарар)
татбик шуданаш мумкин аст.
Бояд тазаккур дод, ки муносибатхои мурофиавии маъмурй худ аз худ ба вучуд наомада. дар асоси вокеъиятхои хукуки ба вудуд меоянд, тагйир меёбанд ва катъ
мегарданд.

Вокеъиятхои хукуки гуфта. холатхои (шарту шароитхои) хаётиро меноманд, ки меъёрхои маъмурию хукуки ба вудуд ой, тагйирёбй ва катъгардии хукуку
51
Муфассалтар ниг. ба: м. 4 Конуни ЧТ «Дар бораи мурочиати шахрвандой» аз 14
декабри соли 1996 // АМО ЧТ.1996. №24. М.368; 1998. №10. М.79.

вазифахоро дар сохаи идоракунии давлатй ба онхо алокаманд (ё худ вобаста) мекунанд.
Ба сифати вокеатхои хукуки асосан амал ва ходиса баромад мекунанд.
Амал ин вокеъиятест, ки дар натидаи ифодаёбии иродаи субъекта идоракунй ба вудуд меояд, яъне амал ин содиркунии рафтори фаъоли иродавии субъект
мебошад.
Аз руи характери (сифати) содиркунии амал вай ба ду намуд чудо мешавад: амалй конуни ва еайрщонунй.
Амалй к,онунй ин рафторе мебошад, ки вай мутобики меъёрхои маъмурию хукуки ё дар доираи мукаррароти он содир карда мешавад.
Амалй гайрик,онунй ин рафторест, ки бар хилофи талаботи меъёрхои маъмурию хукуки содир карда мешавад: бараъло конунро вайрон ва ё идрои талаботи он
риоя карда намешавад. Ин кирдорест (харакат ё бехаракатй), ки дар сохаи муносибатхои идоракунии давлатй содир карда шуда, сазовори чорахои мачбурсозии
маъмурй ё интизомй мегардад.
Амалй гайриконунй дар ду шакл содир карда шуданаш мумкин аст.
Якум, дар шакли харакат (рафтори фаъол), ки субъект амал содир кардаистода конунро вайрон ё талаботи онро риоя намекунад. Масалан, макомоти идоракунии
давлатй хангоми муродиати шахрванд барои гирифтани шиноснома ба гайр аз хучдатхои лозима (шаходатнома ё шиносномаи пештара, маълумотнома аз дои
истикомат, дафтари хавлй ва г.) боз пешниход намудани маълумотхои иловагй (дар бораи хешовандони наздик. вазъи молумулкй, маълумот ва г.)-ро талаб намоянд.
Чунин талабот бар хилофи тартиботи мукарраркардаи конун буда, монеаи сунъй сохта, низоми шиносномадихиро халалдор месозад.
Дуюм, дар шакли бехаракатй субъект рафтори гайрифаъол содир намуда, аз идро намудани вазифахои дар наздаш гузошташуда даст мекашад ё худдорй мекунад,
хол он ки мебоист ва ё метавонист рафтори фаъолеро содир мекард. Масалан, бехаракатй зохир намудани кормандони корхои дохилй хангоми ошкор сохтани
бетартибии чамъиятй, ки барои таъмини тартиботи чамъиятй онхо вазифадор карда шудаанд, боиси хукуквайронкунихо мегардад. хол он, ки амалеро содир намуда,
пеши рохи онро мегирифтанд. Дар чунин холат онхо мебоистанд ва метавонистанд харакати ногузири дахлдорро содир намуда, хукуквайронкунихоро боздошта,
тартибот ва амнияти дамъиятиро таъмин менамуданд.
Ходиса хам вокеъияти хукукие мебошад, ки асоси бавудудойй, тагаирёбй ва катъгардии муносибатхои маъмурию хукуки мегардад. Ходиса аз амал бо тарафи
иродавй фарк мекунад, яъне агар бавудудойй амал пурра ба иродаи субъекта идоракунй вобаста бошад, ходиса бошад, бе иродаи (хохишу дархости) он ба вукуъ
мепайвандад. Масалан. таваллуд, ходисахои табий - туфон, гармй ва сардии барзиёд, борони сел (обхезй), заминчунбй, фуруравии замин, эпидемия ва гайра боиси
бавудудойии чунин муносибатхо мегарданд.

§ 6. НАМУДИ МУНОСИБАТХОИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Муносибатхои маъмурй-хукукиро бо назардошти он, ки идоракунии давлатй сохахои гуногуни хаёти дамъиятиро дар бар мегирад, аз руи мазмун, характер ва
таъинот ба намудхои гуногун тасниф мекунанд.
1. Муносибатхои мурофиавии маъмуриро вобаста ба шаклхо ва мазмуни фаъолияти маъмурй, намудхои истехсолоти маъмурй, мансубият ба ин ё он соха чунин
гурухбандй карда мумкин аст.
Муносибатхое, ки вобаста ба шакл ва мазмуни фаъолияти маъмурй ба вудуд меоянд ин муносибатхои мебошанд, ки оид, ба хукукэъдодкунй,
хукуктатбиксозй ва хукукхифзкунй бавудуд меоянд, тагйир меёбанд ва ё катъ мегарданд.
Муносибатхое, ки вобаста ба нанудхои истехсолоти маъмурй ба вудуд меоянд, ин муносибатхое мебошанд, ки дар аснои дойр намудани истехсолоти
расмиётии маъмурй ва истехсолоти юрисдиксионии маъмурй бавудуд меоянд.
Муносибатхое, ки мансуб ба ин ё он соха алокаманданд, аз руи мабда ва характери муносибатхо ва функисяхои идоракунии давлатй вобаста мебошад.
Масалан, гузаронидани аттестатсия ё баходихии мутобикат дар сохаи маориф. иктисодиёт, хидматй давлатй ва гайра. Муносибатхои функсионалй бошанд, вобаста ба
амалисозии функсияхои контролй. назорати, таъминотии редахои маъмурй, кадрй (масалан, гузаронидани озмун. аттестатсия ва г.) мувофикасозй ва гайра ба миён
меоянд.
2. Муносибатхои маъмурию хукукиро вобаста ба мазмун, доираи фарогири, алокахои иерархи, доираи иштпрокчиён ва алокдхои идоракунй ба намудхои. 1)
асоси ва ёрирасон, 2) дохилй ва берут, 3) субординатсионй ва координатсионй, 4) амудй ва уфукй чудо кардан мумикин аст.
Муносибатхои маъмурию хукукии асосй он муносибатхое мебошанд, ки таъсиррасонии идоракуниро ифода намуда, «субъект-объект» баёнгари табиати
хукукии фаъолияти идоракунй мебошад. Онхо мавдудияти яке аз дузъхои муносибатхои дамъиятиро дар симои макомоти хокимияти идроия, идоракунии давлатй ё
шахеи мансабдорро нишон медиханд. Ба зумраи ин кабил муносибатхо муносибати миёни зинаи болой ва поёнии механизми амалисозии хокимияти идроия, байни
рохбарон ва итоаткунандагон дар хидматй давлатй, байни макомоти идроия (шахсони мансабдор) ва шахрвандон, корхонахо ва муассисахо ва гайраро хангоми
ухдадории маъмурй доштанашон дар назди макомоти зикршуда дохил кардан мумкин аст.
Муносибатхои дохилии маъмурию хукуки он муносибатхое мебошанд. ки дар доираи фаъолияти дохилии макомоти хокимияти идроия ба вудуд меоянд, тагйир
меёбанд ва катъ мегарданд. Масалан, барасии арзу шикоят дар дохилй макомоти маъмурй, ё тахия ва мукарраркунии сохтори дохилй, хал намудани масъалахои бо
кадрхо таъминкунй, таксимкунии вазифахо дар доираи дастгохи идоракунй, муайянкунии объекта идоракунй (вобастакунй), бо маводдою воситахои кори ва алока
таъминкунии фаъолияти кисматхои дастгох ва гайра ба воситаи муносибатхои дохилй хал карда мешаванд
Муносибатхои маъмурию хукукзш ёрирасон (гайриасоей) муносибатхое мебошанд, ки аз доираи таъсирасонии бевосита ба берун нигаронида шуда, дар ин гуна
муносибат алокаи мувофикасозии тахияи лоихаи карорхо, барномахо ва дигар санадхои маъмурию хукукиро гирем, ду ва зиёда вазоратхо вазифадор карда мешаванд,
ки дар якдоягй ин ё он масъаларо халлу фасл намоянд. Дар чунин холат тарафхои ин гуна муносибатхо аз руи формулаи: «субъект-субъект» фаъолият менамоянд.
Муносибатхои субординатсионии*2 маъмурию хукуки ин
муносибатхои хокимиятие мебошанд, ки дар он иродаи субъекта идоракунй ифода карда шуда, рафтори дигарон (объектхои идоракунй)-ро зери таъсир ё хукмронии
худ карор медихад.
Муносибатхои хамохангосозй (координатсионй)-и маъмурию хукуки дар он дой вудуд дошта метавонад, ки агар объектхои идоракунй ба субъект бевосита
итоат накунанд ва субъект низ нисбат ба объект имконоти таъсиррасонии пурраи яктафаи иродавии худро надошта бошад. Вале ин чунин маънй надорад, ки
координатсия шакли зохиршавии фаъолияти идоракунии давлатй набошад. Хамохангсозй низ яке аз шакли амалисозии хокимияти идроия ва функсияи идоракунии
давлатй мебошад. Дар фаъолияти идоракунй на танхо субъект ва объекта бо хам мутеъ ширкат меварзанд, баъзан субъектхои баробархукук низ ширкат карда
метавонанд, ки макомоти хокимияти ичроия имконоти таъсиррасонии бевоситаро надошта, дар чунин холат шакли мувофщасозй ё хамохангсозиро пеша мекунанд.
Муносибатхои амудии (вертикалйу-к маъмурию хукуки бо хусусиятхое тавсиф карда мешаванд, ки онхо хамеша байни тарафхои бо хам мутеъ ба вудуд омада,
баробархукукии гарафхоро истисно мекунанд. Дар онхо хусусияти намудхои муносибатхои дар боло таснифкардашуда зикр меёбанд. Табиати хукукии ин
муносибатхо дар он ифода мегардад, ки онхо баёнгари алокахои субординатсионй байни субъект ва объекта фаъолияти идоракунй мебошанд. Яке аз тарафхо хатман
макомоти идоракунй, шахсони мансабдор ё ваколатдори онхо баромад мекунанд. аз тарафи дигар бошад, тарафе баромад мекунад, ки аз тарафи якум аз нигохи
доираи (хачми) хукук дорой хукукхои камтар ё муайян (ба гайр аз ухдадорй) нисбат ба тарафи якум мебошад.
Муносибатхои уфукр (горизонтали)-й маъмурй-хукукй низ дар амалияи макомоти идоракунй дар он сурате вучуд дошта метавонанд, ки агар: а) тарафхо
баробархукукии расмй ва амалй дошта бошанд; б) яке аз тарафхо нисбат ба тарафи дигар имконияти таъсиррасонии хокимиятиро надошта бошад; в) яке аз тарафхо
бо тарафи дигаре чй аз чихати амалисозии вазифаю функсияхои идоракунй ва ташкилию хукуки мутеъ набошад, яъне итоат накунад.
Вобаста таркиби иштирокчиён чунин муносибатхои мурофиавии маъмурй фарк карда мешаванд:
- байни макомоти хокимияти идроия бо макомоти хокимияти идроия;
- байни макомоти хокимияти идроия бо макомоти суди;
- байни макомоти хокимияти идроия бо макомоти худидоракунии махаллй;
- байни макомоти хокимияти идроия ва шахсони вокей ;
- байни макомоти хокимияти идроия бо корхона, муассиса ва ташкилот;
- байни макомоти хокимияти идроия бо иттиходияхои дамъиятй ва гайра.
БОБИ 3. СУБЪЕКТНОЙ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ
~20~
 § 1. СУБЪЕКТОНИ ИНФИРОДИИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Субъекти хукуки мурофиавии маъмурй гуфта доираи иштирокчиёни муносибатхои мурофиавиеро меноманд, ки онхо тибки меъёрхои маъмурй-хукукй дорандаи
кобилияти хукукдорй ва кобилияти амалкунии маъмурй-хукукй буда, нисбат ба хамдигар, давлат ва домеъа ба сифати хукукдор ё ухдадор баромад карда метавонанд.
Кобилияти хукукдории субъект гуфта, тибки меъёрхои мурофиавй маъмурии дорой хукуки объективй ва вазифа будани он фахмида мешавад.
Кобилияти амалкунии мурофиавии маъмурй субъект гуфта, бо амалхои (харакатхои) худ тибки меъёрхои мурофиавии маъмурй амалй карда тавонисгани хукуку
вазифхоро дар муносибатхои мурофиавии маъмурй меноманд.
Хамаи иштирокчиёни муносибатхои мурофиавии маъмуриро вобаста ба вазъи хукукиашон ба ду гурухи калон - ба субъектони инфиродй ва дастачамъй
(коллектива) дудо кардан мумкин аст.
Субъектони инфиродй ин шахрвандони ЧТ, хоридиён ва шахсони бешахрвандй мебошанд.
1.Шахрвандони ЧТ шахсони вокеие мебошанд, ки бо давлат дар алокамандии устувори хукуки карор доранд. Инак, дар Кр нУни конститутсионии ЧТ «Дар бораи
шахрвандии Чумхурии Тодикистон» аз 4 ноябри соли 1995, №105 53 омадааст, ки шахвандй робитаи устувори хукукии инсон бо давлат буда, ин робита дар мадмуи
хукуку вазифа ва масъулияти хамдигарии онхо ифода ёфта. дар асоси эътирофу эхтироми кадру кимат, хукуку озодихои асосии инсон карор гирифтааст.
Шахрвандони хоридй бошанд, онхо чунин робитаро бо яке аз давлатхои хоридй доранд, шахсони бешахрвандй бошанд, ягон робитае на бо Тодикистон ва на бо
ягон давлатй дигаре доранд.
Бинобар хамин хам, хангоми ворид намудани шахсони вокей ба муносибатхои маъмурию хукуки ва дохил намудани онхо ба ин ё он категория пеш аз хама бояд
вазъи хукукиашон мукаррар карда шавад.
Вазъи маъмурию хукукии шахрвандро мазмун ва характери кобилияти хукукдорй ва амалкунии маъмурии онхо муайян менамояд.
Крбилияти хуцуцдории маъмурии шахрванд гуфта, эътирофи конунии доштани имконоти хукукии субъекти хукуки мурофиавии маъмурй будани онхо фахмида
мешавад.
Ин крбилият аз таваллуд ба вучуд омада, баъди вафот катъ мегардад.
Вазъи маъмурию хукукии шахрвандро асосан боби дуюми Конститутсия мукаррар намудааст, ки барои хамаи шахрвандон як хел пахн мешавад ва эътибор
дорад.
Крбилияти амалкунии маъмурии шахрванд ин кобилиятест, ки тавассути амалхои худ: 1) хукук ва ухдадорихои маъмурию хукукиро ба даст медарорад; 2)
онхоро амалй месозад. Ин кобилият масъулияти шахсии шахрвандро низ фаро мегирад.
Лахзаи бавудудойии кобилияти амалкунии шахрвандро конунгузори якхела мукаррар накардааст. Маълум аст, ки ин кобилият шахрванд дар хадми пурра баъди
ба синни 18 солагй расидани у ба вудуд меояд. Вале лахзаи бавудудойии он номуайян аст.
Аз руи мазмун ва характери муносибатхои маъмурию хукуки маълум мегардад, ки кобилияти амалкунии шахрванд аз синни 16 солагй ба вудуд меояд. Масалан,
м.24 КХМ ЧТ синну соли давобгарии маъмуриро аз 16 солагй мукаррар намудааст. Ин худ аз он шаходат медихад, ки кобилияти амалкунии маъмурй, дар ин холат
кобилияти давобгуи нисбат ба кирдорхои маъмурии содиршуда, яъне кобилияти деликтй 54 аз хамин синну сол ба вучуд меояд.
Вазъи хукукии шахрвандони ЧТ чун субъекти хукуки мурофиавии маъмурй хусусияти мучтамавй (комплексй) ва

я АМО ЧТ. 1995. №21. М.243.

~ 59 ~

~83~
54
Деликт чунин маънй дорад, ки шахе бо содир кардани хукуквайронкунй ба муносибатхои муайян шомил шуда, крдири чавобгуи будан аст.

универсалй дорад55, ки он аз меъёрхои сохахои дигари хукуки Тодикистон, ба монанди хукуки конститутсионй, гражданй, молиявй, экологи ва гайра «газо» мегирад
ва дар онхо муносибатхои шахсият бо дамъият, шахрванд бо давлат, фард бо коллектив инъикос меёбад. Мазмуни вазъи хукукии онхоро мукаррароте ташкил
медиханд, ки танхо хукукхои онхоро ифода менамояд (масалан, хукуки шахрвандон ба муходират, мутобики м.31 Конститутсия шахрванд хак дорад шахсан ва ё
якдоя бо дигарон ба макомоти давлатй муродиат намояд 56 ва ё танхо ухдадории онхоро муайян месозад (масалан, риоя намудани коидахои рохгардй, пардохти андоз,
идрои адои хизматй Ватан ва г.) ва ё хам хукук ва хам ухдадориро дар бар мегирад (масалан, шахрвандон хак доранд, ки карори макомоти маъмуриро оид ба
татбиксозиии дазои маъмурй -дарима нисбат ба онхо кабул шудааст, шикоят намоянд ва дар айни замон вазифадоранд, ки онро пардохт намоянд).
Мазмуни вазъи маъмурию хукукии шахрванд аз иродаи ин ё он шахеи дигар (масалан, шахрванд барои гирифтани яроки шикорй ба макомоти милитсия
муродиат менамояд), ё аз иродаи шахеи дигар вобаста нест, (масалан. татбиксозии чазохои маъмурй, дастгиркунй, боздории шахсе ки авбошии майда содир
намудааст) муайян карда шудааст.
Вазъи маъмурию хукукии шахрвандон аз мазмуни вазъи хукукии баъзе категорияхои онхо (масалан, ронандагон, шикорчиён, сохтмончиён, замин
истифодабарандагон, барк истифодабарандагон ва гайра) алокаманд аст.
Ба сифати унсури вазъи маъмурию хукукии идтнмоии шахрвандон ин аломатхо гувохй медиханд: хидматчй, коргар, хонанадагон, донишчуён, харбиён,
нафещагирон, ветеранхо ва гайра. Дар конунгузории солхои охир ба мазмуни вазъи маъмурию хукукии шахрвандон мафхумхои нав илова гардиданд. Конуни ЧТ
«Дар бораи муходират» аз 11 декабри соли 199957 ба ин мазмун мафхумхои зайлро зам намудааст: мухочирони ицборй, репатриантхо, эмигрантхо, реэмигрантов ва
гайра (м.1).

Мухочирони ицборй ашхосе. ки шахрвандони ЧТ буда, бинобар нисбат ба онхо содир гардидани зуроварй ва таъкиб ё вобаста ба нишонахои мансубияти
нажодй, ё миллй, эътикоди динй, забони, акидахои сиёсй, мансубият ба гурухи муайяни ичтимой вобаста ба хавфи тахдиди вокеии таъкиб на танхо ба худи онхо,
балки ба аъзои оилаи онхо идборан махаллй истикомати доимии худро тарк карда, дар каламрави кишвари дигар мебошанд.
55
Муфассалтар дар бораи вазъи конститутсионй-хукукии инсон ва
шахрванд ниг. ба: Имамов Л . Вазъи хукукии хукукии инсон ва шахрванд, хукуку
озодй ва вазифахои асоей. Душанбе. 2013. 224 с.
56
Ниг. ба: Конуни ЧТ «Дар бораи мухочират» аз 11 декабри соли 1999
//АМО ЧТ. 1999. №12. М.320; 2002. №4. Кисми I. №248. АМОЧТ. 1999. №12.
М.320; 2002. №4. К- 1.М.248.
Репатриантхо - ашхоси вокеие. ки вобаста ба репатриатсия бармегарданд, яъне ба ватан бозгашт ё баргардонидани асирони харбй, ашхоси зуран кучонидашуда,
фирориён ва муходирон мебошанд.
Эмигрантхо - ашхоси вокеие, ки эмигратсия мекунанд. яъне хидрати бебозгашт ё муваккатии ашхоси вокей аз ЧТ ба кишвари дигар мебошад.
Реэмиграющо бошанд, ин ашхосе мебошанд, ки аз эмигратсия ба Ватан бармегарданд.
2.Вазъи маъмурию хущукии хорициён ва шахсони бешахрвандиро конунгузории ЧТ ва шартномахои байналмилалии Тодикистон мукаррар менамоянд, ки ба
думлаи онхо Конститутсия, К,0НУНИ ЧТ «Дар бораи вазъи хукукии шахрвандони хоридй дар Чумхурии Тодикистон» аз 1 февраля соли 1996, №230 58, дигар конунхо,
Кридахо дар бораи буду боши шахрвандони хоридй дар Чумхурии Тодикистон ва гузашта рафтани транзита шахрвандони хоридй аз каламрави Чумхурии
Точикистон, ки бо Карори Хукумати ЧТ аз 15 майи соли 1999, №218 тасдикгардида (минбаъд - Коидахои буду боши хоридйён) ва дигар санадхои меъёрию хукукии
Точикистонро дохил кардан мумкин аст.
Мутобики м.16 Конститутсия шахрванди хоридй ва шахеи бешахрвандй аз хукук ва озодихои эълоншуда истифода мебаранд ва баробарй шахрвандони
Точикистон вазифа ва масъулият доранд, ба истиснои холатхое, ки конун пешбинй намудааст. Хар шахе, аз думла ва шахсони бешахрвандй,

ss АМОЧТ- 1996. №3. М.55; 1997. №9. М.117; 1998. №10. М.119; 2001. №7. М.475; 2003. №8. М.452.
новобаста аз мухлати воридшавй (доимй ё муваккатй) вазифадоранд, ки Конститутсия ва конунхоро риоя кунад, хукук, озодй, шаъну шарафи дигаронро эхтиром
намояд.
Конуни ЧТ «Дар бораи вазъи хукукии шахрвандони хоридй дар Чумхурии Тодикистон» санади махсусе мебошад, ки вазъи хукукии хоридйён, яъне хукук, озодихо
ва ухдадорихои асосии онхо (м. м. 7-23) омадан ба ЧТ ва аз ЧТ рафтани шахрвандони хоридй (м.м. 24-27). масъулияташон, кам кардани мухдати буду бош, ронда
шудан (м.м.28-31) ва дигар масъалахое ки ба вазъи хукукии онхо алокаманданд, танзим менамояд.
Коидахои буду боши хоридйён аз 15 майи соли 1999 тартиботи воридшавй ва хуруди шахрвандони хоридй ба Тодикистон, ба расмиятдарории худдатхо барои
хукуки зист ба манзил, додани идозат барои зисти доимй, аз як до ба дойи дигар рафтани онхо дар худуди Тодикистон, ба давобгарии хукуки кашидани онхо, ронда
шудани онхо ва дигар масъалахои ба инхо алокамандро танзим менамояд.

~21~
 Хамаи хоридиёне, ки сархади давлатии Тодикистонро убур менамоянд. (чй расмй ва чй ба тарики транзита) хоху нохох ба муносибатхои маъмурию хукуки бо
макомоти сатххои гуногун шомил мешаванд. Вобаста ба максади ба Тодикистон омадан (барои адои хидмат, зисти доимй, мусофир, панохчуянда ва гайра) ваъзи
маъмурию хукуки ва кобилияти хукукдории маъмурии онхо чй байни худ ва нисбат ба шахрвандони Точикистон яксон намебошад.
Агар кобилияти маъмурию хукукии шахрвандони хоричй ки ба тозагй ба макомоти ваколатдори давлатй мурочиат намуда, бе раводид ба худуди Тодикистон
ворид гаштаанд, конунгузори барояшон вобаста ба сукунати доимй ва муваккатии онхо мухдати кутохтарини кобилияти хукукдориро мукаррар намудааст. Инак, м. 5
конун54 мукаррар намудааст, ки шахрвандони хоричй ба ЧТ дар асоси раводиди омадурафт ворид шуда метавонанд.

Агар шахрвандони хоридй ба ЧТ ба мухлати зиёда аз шаш мох ворид шаванд. онхо бояд хатман аз макомоти корхои дохилй гувохномаи икомат гиранд. Мухлати
гувохномаи икомат дар баробарй дароз кардани мухлати раводиди омадурафт дароз карда мешавад. Бе дароз кардани раводиди омадурафт мухдати гувохномаи
икоматй дароз карда намешавад. Мухлати гувохномаи икоматй дарозкардашуда бе дароз кардани раводиди омадурафт беэътибор дониста мешавад.
Шахрвандони хоридие, ки бо дигар асосхои конуни ба ЧТ ворид мешаванд, сокинони муваккатй хисобида мешаванд. Онхо ухдадоранд мувофики тартиби
муайяншуда шиносномахои миллии худ ё худдатхои ивазкунандаи онро дар мухлати то се шабонаруз аз кайд гузаронида, бо хотима ёфтани мухлати сукунат ЧТ-ро
59
АМО ЧТ. 1996. №3. М. 55; 1997. №9. М. 117; 1998. №10. М. 119; .2001. №7. М.475;
2003. №8. М.452.
тарк кунанд. Тартиби бакайдгирии шиносномахои шахрвандони хоридиро Коидахои бакайдгирии шиносномахои шахрвандони хоридй, ки бо карори Хукумати ЧТ аз
30 декабри соли 2011, № 663 тасдик шудааст, танзим менамояд. Тибки он бакайдгирии шиносномахои шахрвандони хоридй ва тамдиди мухлати эътибори
бакайдгирии шиносномахои шахрвандони хоридй дар асоси муродиат ва аризахои хаттии ташкилотхои (вазоратхо, кумитахо, ташкилоту корхонахо, ширкатхо,
намояндагихо, муассисахои таълимй) кабулкунанда, бе хозиршавии шахсии шахрвандони хоридй, инчунин аризаи худи онхо амалй карда мешавад.
Аз ин ру, мухлати кутохтарине ки конун се шабонаруз барои шахрвандони хоридй ба тарики сукунати муваккатй ба хоки Тодикистон ворид шудаанд ва хамин
гуна шахрвандоне, ки ба мухлати дарозтар - шаш мох барои сукунати доимй ба Тодикистон омадаанд, кобилияти хукукдории маъмурии онхо фаркияти куллй дорад.
Фаркияташ аз он иборат аст, ки муваккатан воридшудагон хукуку вазифахояшон аз хукукхои ба таври доимй воридшудагон нихоят махдуд аст, яъне баъди се руз
бояд худуди думхуриро тарк намоянд. Дар ин мухлат нисбат ба инхо он хукуку вазифахое, ки конун кафолат медихад, пахн намегардад. Масалан, на хамаи хукукхои
идтимоию иктисодие, ки барои гурухи дуюм конун мукаррар кардааст, аз чумла, хукук ба манзил, барои гурухи якум мукаррар нашудааст.
Хусусияти вазъи маъмурию хукукии шахрвандони хоридй дар он ифода мегардад, ки кобилияти хукукдорй ва амалкунии маъмурии онхо махдуд буда, онхо
неметавонанд ба макомоти хокимияти давлатй ё дигар макомоти дамъиятй ба таври интихобй таъсис додамешуда интихоб шаванд ё интихоб кунанд, наметавонанд
дар райъпурсихои Тодикистон (умумидумхуриявй ё махаллй) ширкат варзанд, ба сафи куввахои мусаллахи ЧТ ё дар сафарбаркунии харбй даъват шаванд 60. Инчунин
онхо наметавонанд, ки ба он хукукхое, ки конун танхо барои шахрвандони Тодикистон мукаррар намудааст, молик бошанд.
Боиси тазаккур аст, ки ЧТ нисбат ба шахрвандони давлатхое, ки дар он до хукуку озодихои шахрвандони ЧТ касдан махдуд карда мешаванд, махдудиятхои
мутобик мукаррар мекунад61.
Аз тарафи шахрвандони хоридй дар ЧТ истифода шудани хукуку озодихо набояд бар хилофи манфиатхои думхурй, хукук ва манфиатхои конунии шахрвандони
ЧТ ва шахсони дигар истифода шуда, ба онхо зарар расонад.
Вазъи маъмурию хукукии шахрвандони хоридиро давлат мукаррар намуда, муносибатхои дамъиятиро бо иштироки онхо танзим намуда, амалисозии хукуку
вазифахояшонро кафолат медихад ва барои ин ба онхо шароити мусоид фарохам меоварад, то ки вазъи хукуки ва расмии шахрвандони хоридй бо хамдигар
мутобикат намоянд.
Кафолатхои хукукии таъмини вазъи хукукии шахрвандони хоридй дар як вакт давобгарии онхоро барои вайрон кардани хукуку ухдадориашон ва тартиботи
мукарраргардидаи идоракунии давлатй фаро мегирад. Хоричйён низ бо хамон асосхое, ки шахрвандони Тодикистон ба давобгарй кашида мешаванд, ба давобгарии
хукуки кашида мешаванд. Шахрвандони хоридй, ки дар каламрави ЧТ крнуншикании маъмурй, ё дигар конуншиканй содир кардаанд, дар асосхои умумй баробарй
шахрвандони ЧТ мавриди масъулият карор мегиранд.

Ин коида ба шахрвандони хоридие, ки дорой имтиёзу имунитетхо мебошанд, пахн намешавад.

Инак, м. 23 КХМ ЧТ мукаррар намудааст. ки ин давобгарии ин гуна шахсон ва шахеи хукукии хоридии (намояндагию филиалхои онхо ва гайра) вокеъ дар
худуди ЧТ. ба истиснои шахрванди хоридии хукуки дахлнопазирии (масунияти) дипломата дошта. барои содир намудани хукуквайронкунии маъмурй тибки асосхои
умумй ба давобгарии маъмурй кашида мешаванд. Чавобгарии маъмурй дар хакки шахрванди хоридии дахлнопазирии (масунияти) дипломата дошта, тибки санадхои
хукукии байналмилалии эътирофнамудаи Тодикистон татбик карда мешавад.
Конуни ЧТ «Дар бораи вазъи хукукии шахрвандони хоридй дар ЧУ мхурии Тодикистон» чавобгарии шахрвандони хоридиро барои вайрон кардани буду бош дар
ЧТ ва коидахои гузашта рафтани транзитй аз каламрави он мукаррар намудааст. Тибки м. 29 Конун нисбат ба шахрвандони хоричй, ки коидахои буду бошро дар ЧТ
вайрон менамояд, яъне бе хуччати хукуки истикомат ё бо худдатхои калбакй зиндагй мекунанд, тартиби мукарраршудаи бакайдгирй ё сабти махаллй истикрматй, ё аз
як до ба дои дигар рафтан ва интихобй дои истикоматро риоя намекунанд, баъди хатмй мухлати таъиншудаи буду боши худ аз баромада рафтан саркашй менамоянд,
инчунин коидахои гузашта рафтанро аз каламрави ЧТ риоя наменамоянд, нисбаташон чорахои дорой хусусияти маъмурй татбик шуда метавонад.
Ба шахрвандони хоридие ки тартиботи идоракуниро вайрон мекунанд, дар катори дазохои маъмурие ки дар м.36 КХ,М ЧТ пешбинй шудаанд, аз тарики
истехсолоти юрисдиксионии маъмурй чазохои иловагии маъмурй дар намуди кам карда шудани мухлати буду боши онхо дар каламрави думхурй ё ронда шудани
онхо аз ин каламрав татбик шуданаш мумкин аст.
Ба тарики истехсолоти юрисдиксионии маъмурй ба шахрвандони хоридй дазои маъмурй дар намуди ронда шудан аз худуди ЧТ барои кирдори (амал ё беамалии)
бархилофи манфиати таъмини амнияти чамъиятй ва давлатй ё бархилофи манфиати хифзи тартиботи чамъиятй содир намудан, барои хифзи саломатй ва маънавиёти
ахолй, химояи хукуку манфиатхои конунии шахрвандони ЧТ ва шахсони дигар зарур будан, талаботи санадхои конунгузории ЧТ-ро риоя накардан татбик карда
шуданаш мумкин аст.
Точикистон тибки Конститутсия ба шахрвандони хоричие, ки гирифтори вайронкунии хукуки инсон гаштаанд, метавонад панохгохи сиёсй дихад. Панохгохи
сиёсиро Президента ЧТ медихад (к.З м. 16 ва банди 26 м. 69) 62.
Гурезахо ва мухочцрон дорой вазъи маъмурию хукукии махсус мебошанд.
Гуреза, мутобики м. 2 КрнУн «Дар бораи гурезахо» 63 шахсе мебошад, ки шахрванди ЧТ намебошад, дар каламрави он карор дорад ва бинобар сабабхои комилан
асосноки дар давлатй мансубияти шахрвандии худ бо аломатхои нажодй, эътикоди динй, шахрванди, мансубият ба гурухи муайяни идтимой ё эътикоди сиёсй дучорй
таъкиб гашта, аз таъсири ин сабабхо наметавонад ё намехохад аз химояи он давлат истифода намояд, ё шахсе, ки шахрвандии муайян надошта, бинобар чунин
холатхо дар ЧТ карор дорад ва бо сабаби мавдуд будани хамин гуна хавф наметавонад ё намехохад ба давлатй истикомати доимии худ баргардад.
Шахсе, ки хохиши дар ЧТ панох дустан дорад, метавонад ба намояндагихои дипломата ё консулии ЧТ дар давлатй сукунати вай бо дархост оид ба гирифтани
макоми гуреза муродиат намояд.
Дархостхо ба макомоти давлатии муходират равон карда мешавад, ки вай бо кабул намудани карори дахлдор панохдуяндаро гуреза эътироф намуда, ба вай
шаходатномаи муваккатии бакайдгирии дархостро медихад. Ба хамин тавр панохдуянда статуей гурезаро мегирад.
Вазъи маъмурию хукукии мухочирони хоричиро Конуни ЧТ «Дар бораи муходират» аз 11 декабри соли 1999 №881 64 танзим менамояд. Муходири хоричй ин
шахрвандони хоридй ё ашхоси бешахрвандие мебошанд, ки барои истикомати муваккатй ё доимй ба Тодикистон омадаанд. Хусусияти вазъи маъмурию хукукии онхо
дар он ифода мегардад, ки мухочират дар шаклхои хидрат гурухи хешовандон, хичрати коллективом/ (барои кор) сурат мегирад. Ин намуди муходиронро
конунгузории Тодикистон муходирони конуни эътироф мекунад, ки максадхои он асосан аз якшудан бо оилае, ки дар каламрави ЧТ истикомат мекунад, баргаштан
ба махаллй пештараи истикомат. баргаштан ба ватани аддодй (репатриантхо), бастани акди никох бо шахсе, ки шахрванди ЧТ иборат бошад.

§ 2. СУБЪЕКТОНИ ДАСТАЧАМЪЙ (КОЛЛЕКТИВАМИ ХУКУКИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

Субъектони коллективй (дастадамъй)-и хукуки мурофиавии маъмурй инхо мебошанд:

- макомоти хокимияти идроия (шахсони мансабдор ва хидматчиёни давлатй);
- суд (судя);
- ташкилот, корхона, муассиса ва иттиходияхри чамъиятй.
1.Макомоти хокимияти ичроия. Макомоти хокимияти ичроия дар тадзияи хокимияти давлатй кисми дудонашавандаи он буда, дар бахам пайвастагй бо дигар
шохахои хокимияти давлатй вазифахои давлатиро амалй месозад 65.
Барои ошкор сохтани мафхуми макомоти хокимияти идроия зарур аст, ки мафхуми худи макоми давлатиро пеши назар оварем, ки онхо як намуди муташаккили
одамон ва кисми дудонашавандаи (таркибии) дастгохи давлатй мебошад, ки он дорандаи аломатхои зерин мебошад: а) коллективй муташаккили одамон аст; б) кисми
мустакил ва таркибии дастгохи давлатй мебошад; в) вазифа ва функсияхои давлатиро амалй месозад; г) баёнгар (ифодакунанда)-и манфиатхои

1,2
Ниг. ба: м. 6 Крнуни ЧТ «Дар бораи вазъи хукукии шахрвандони
хоричй дар Чумхурии Точикистон» аз 1 февраля соля 1996. S3 АШО ЧТ. 1994, № 15-16. М.243. м АМО ЧТ. 1999. №12. М. 320; 2002. №4. К,-' - М.248.

~22~
сиёсию давлатй мебошад; д) аз номи давлат, инчунин аз номи худ баромад мекунад; е) дорой салохияти (ваколати) ва сарбории хос аст; ж) аз руи фаъолияти худ дар
назди давлат масъул мебошад
Дар катори ин аломатхо макомоти хокимияти идроия аломатхои хосеро низ доро мебошанд, ки аз вазифаю таъиноти онхо бармеоянд ва онхо аз худи тадзияи
хокимият бармеоянд.
Маълум аст, ки вазифахои хар як шохаи хокимияти давлатиро дастгохи махсуси давлатй - макомоти давлатй амалй менамояд: хокимияти крнунгузор - тавассути
макоми конунгузори (Мачдиси Олии ЧТ); хокимияти идроия -тавассути макомоти хокимияти идроия; хокимияти суди -тавассути макомоти суди.
Аз ин оварда маълум мегардад, ки макомоти хокимияти ичроия бо вазифахои идрокунандагии худ дар доираи фаъолияти идоракунии давлатй амалй гашта, аз
шохахои дигари хокимият фарк мекунад. Набояд фаромуш кард, ки хамаи он макрмоте, ки дар ин ё он андоза фаъолият ва функсияи идоракуниро берун аз фаъолияти
идоракунии давлатй ба идро мерасонанд, метавон бо мафхуми чамъбасткунандаи макомоти идроия ифода намуд.
Боиси тазаккур аст, ки мафхуми макоми идроияи хокимияти давлатй аввалин маротиба дар сатхи конун дар м.2. К^онуни ЧТ «Дар бораи низоми макомоти
идоракунии давлатии Чумхурии Тодикистон» аз 16 апрели соли 2012, № 828 чунин ифода ёфтааст: «макоми идроияи хокимияти давлатй -шакли ташкилии
амалисозии идоракунии давлатиест, ки дар асоси санадхои меъёрии хукукии Чумхурии Тодикистон дар низоми макомоти идроияи хокимияти давлатй таъсис дода
шуда, фаъолият менамояд».
Макаррароти зикршуда на чандон мафхуми вокеии макомоти хокимияти идроияро кушода метавонад. Зеро идоракунии давлатй ин шакли амалисозии хокимияти
идроия мебошад, на баръакс, ки дар конун ифода шудааст. Макомоти хокимияти идроия ин баёнгар ё худ ифодаи субъективии хокимияти идроия мебошад.
Макомоти хокимияти идроия дар низоми макомоти давлатй аз дигар макомот бо чй фарк мекунанд, дида мебароем.
1). Макомоти хокимияти ичроия гуфта, танхо он чузъи дастгохи давлатиро меноманд, ки аз руи таъиноти конститутсиониашон дар тадзияи хокимият бо
макомоти конунгузор ва суди хамрайъй менамоянд ва дар ин низом дойи дудогонаро ишгол менамоянд. Бинобар хамин хам дар Конститутсия бобхои махсус ба
Президент (боби 4) ва ба Хукумат (боби 5) бахшида шудааст. Тибки м.64 он Президенти ЧТ сарвари давлат ва хокимияти идроия (Хукумат) аст. Вале дар
Конститутсия низоми хокимияти идроия номгу нашудааст. Танхо сохтор ва вазифахои Хукумат мушаххас карда шудаасту халос. Конститутсия ин масъаларо ба
конунхои конститутсионй хавола кардааст. К°нуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати Чумхурии Точикистон» аз 12 май соли 200166 мукаррар намудааст, ки
Хукумат макомоти хокимияти идроияи давлатй мебошад (м.1). Чунин айният нисбат ба макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатй низ дой дорад. Инак, К °НУНИ
конститутсионии ЧТ «Дар бораи макомоти махаллии хокимияти давлатй» аз 17 майи соли 2004 67 мукаррар кардааст, ки макомоти идроияи махаллии хокимияти
давлатй аз Раиси ВМКБ, вилоят, шахри Душанбе, шахр ва нохия, идорахо, кумитахо, шуъбахо ва дигар сохторхои махаллии макомоти марказии хокимияти идроия
иборат мебошанд (м.З). Таъминоти иттилоотию тахлили, ташкилию хукуки ва моддию техникии фаъолияти онхо аз тарафи дастгохи раис амалй карда мешавад, ки он
аз тарафи раис ташкил ва тагйир дода мешавад (м.23).
Ин иктибосхои овардашуда аз он гувохй медиханд, ки макомоти хокимияти идроия чун дузъи дастгохи давлатй чй дар сатхи думхурй ва чй дар сатхи махалхои
дахлдор бо сохтори ба худ хос фаъолият менамоянд.
2). Макомоти хокимияти идроия хамчун кисми таркибии дастгохи давлатй ба худ сарбории хос дорад, ки он аз амалисозии вазифахо ва функсияхои хокимияти
идроия иборат мебошад, ки мазмуни он аз идоракунй ва танзимсозии сохахои гуногуни хаёти дамъиятй сохахои иктисодиёт, идтимоиёт маъмурию сиёсй иборат
мебошад. Махз тавассути хусусияти
идрокунандагй доштанашон ин макомот фаъолияти бефосилаи (бетанаффуси) дорой характери идрокунандагй ва амрдихиро пеш мебаранд.
3) Мацомоти хокимияти ичроия то ба хадди муайян дорой ваколати давлатй (ваколати хукуки) мебогианд. Ин ваколат ба онхо имконият медихад, ки онхо дар
доираи салохияташон санадхои хукуки кабул намоянд, ки онхо воситаи хукукии амалисозии ваколати ин макомот дар сохаи идоракунй ва халлу фасли масъалахои
ташкилию хукуки, инчунин воситаи мадбурсозии маъмурй (гайрисудй) махсуб мешаванд. Инак, Президента ЧТ дар доираи салохияти худ фармон мебарорад, амр
медихад (м. 70 Конститутсия), Хукумати ЧТ карорхо ва фармоишхо кабул мекунад 68, Раиси ВМКБ, вилоят, шахри Душанбе, шахр ва нохия дар доираи ваколати худ
карор ва амр кабул мекунад69 ва гайра.
4). Макомоти хокимияти ичроия яке аз намудхои ташкилоти давлатй мебошад, ки ба катори онхо муассисаю корхонахои давлатй шомил мешаванд ва охиринхо
ваколати хокимияти давлатиро надоранд. Онхоро макомоти хокимияти идроия ба идроиши фаъолияти созандагии худ таъсис ва бархахМ медиханд ва доираю
вазифахояшонро мукаррар менамоянд.
5). Макомоти идроия ин коллективй муайяни одамон аст, ки аз тарафи давлат мувофики таъиноташ дар зимни сохтори ташкилии муайян таъсис дода мешаванд.
Масалан, тибки Конститутсия Хукумати чумхурй аз Сарвазир, муовини якум, муовинони у, вазирон, раисони кумитахои давлатй иборат аст (м. 73). Ин до,
коллективй муайяни одамон сохтори дохилии макомоти хокимияти идроия дар назар дошта шудааст, ки аз мадмуи мансабхои давлатй иборат буда, мутобики
мансабхои нишондодашуда вазифа ва функсияхои хар як коргар (шахеи мансабдор) ба тарики мукарраркардаи конун мансаби давлатии хокимияти давлатй ва ё
хидматй давлатй ишгол менамояд, мукаррар мегардад. Хидматчиёни давлатй давхари сифатаи коллективй макомоти хокимияти идроияро ташкил медиханд.
6). Макомоти хокимияти идроия дар доираи ваколати худ мустакилияти фаврй (оперативй) доранд. Асосхои хукукии чунин мустакилиятро вазъи хукуки ва
салохияти онхоро Конститутсия, конунхои конститутсионй, конунхои чорй ва дигар санадхои меъёрию маъмурй мукаррар менамоянд. Ваколати макомоти ичроия
дар вазифахо, ухдадорихо. салохиятхо ва масъулияти онхо ифода меёбад. Махз дорой ваколат будани макомоти хокимияти идроия онхоро крдири содир намудани ин
ё он амалй ахамияти хукуки дошта мегардонад, яъне кобили амалкунй мегардонад. Ин вазъи хукуки ба онхо имконият медихад то ки фаъолиятхои хосеро (фаъолияти
хукукэдодкунй, хукукичрокунй, хукуктатбиксозй ва хукукхифзнаморо) амалй созанд. Аз ин лихоз вобаста ба мазмуни ваколаташон мазмуни мустакилияти фаврии
онхо низ ба вудуд меояд, тагйир меёбад, катъ мегардад.
7). Дар муносибатхои мушаххас (конкретй) аз нами макомоти хокимияти ичроия шахсони мансабдори он баромад мекунанд, ки онхо худ макомоти хокимияти
ичроия намебошанд (ба истиснои Президента ЧТ ва раисони вилоят, шахру нохия).
8). ХаР як макомоти хокимияти идроия мутобики мукаррароти конун микёси марзии доираи фаъолияти худро доранд, ки он мутобики сохтори марзию маъмурй
ташкил карда мешавад. Тартиби ташкилдихй ва бархамдихии вохидхои марзию маъмуриро К°нуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи тартиби халли масъалахои сохти
марзиву маъмурии Чумхурии Тодикистон» аз 4 ноябри соли 199570 мукаррар намудааст.
9). Макомоти хокимияти ичроия, аз руи идроиши вазифа ва функсияи худ мацомоти рохбарикунандаи сиёсй дар сохахои гуногуни идоракунй мебошад. Вазифаю
функсияхои онхо аз вазифаю функсияхои макомоте, ки барои бевосита идора намудани сохахои мухталифи ходагии халк, ташкилоту муассиса таъсис медиханд, фарк
мекунад. Зеро онхо на танхо барандаи ифодаи сиёсй, инчунин идоракунии давлатанд. ки ин иродаро амалй кардаистода сохторхое таъсис медиханд, ки кодири
идроиши ин ё он вазифахои сиёсии хокимияти давлатй мешаванд.
10). Таъсисдихй, азнавташкшкунй ва бархамдихии макомоти хокимияти идроия ба тарики мукарраркардаи конунгузории ЧТ бо риоя намудани расмиётй махсус
сурат мегирад.
Ба хамин тарик, макомоти хокимияти идроия гуфта, кисми дудонашавандаи дастгохи (механизми) давлатиро меноманд, ки онхо барои амалисозии (идрокунии)
конунхо дар раванди рохбаринамой ба сохахои иктисодй, ичтимоию фархангй ва маъмурию сиёсй дар низоми тадзияи хокимияти давлатй махсус таъсис дода

<>» Ниг. ба: м.29 Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати

Чумхурии Точикистон» аз 12 майи соли 2001. №28 // АМО ЧТ 2001. № 4.
М.215; 2003. №4. М.152; 2008. №1. К-1- МЛ; 2009. №12. М.813. 69 Ниг. ба: м.19 Конуни
конститутсионии ЧТ «Дар бораи макомоти
махаллии хокимияти давлатй» аз 17 майи соли 2004, №28 //АМО ЧТ.
2004. №5, М.339: 2006. №11. М. 472: 2009. №12. М.814; 2010. №12. М.800.
мешаванд.
Намудхои макомоти хокимияти ичроия. Низоми хокимияти идроия дар Тодикистон гуногун аст, ки он вобаста ба омилхои зерин тасниф карда мешаванд:
сохтори унитарии давлатй, худуди фаъолият; ташкилкунй бо тартиби мукарраргардида; характери ваколат; аз руи тартиби халли масъалахои идорй; тарзи
таъсисдихй; шакли ташкилию хукукД ва гайра.
А). Вобаста ба сохтори давлатии Точикистон ва худуди фаъолият макомоти хокимияти ичроия ба макомоти:
1) чумхуриявй (марказй);
2) махаллй; дудо мешаванд.
1) Макомоти хокимияти идроияи думхуриявй (марказй) макомоте мебошанд, ки ваколати онхо аз руи идрои вазифаашон дар тамоми каламрави думхурй пахн
мегардад, агарчанде, ки онхо дар махалхо макомоти (намояндагии) худро дошта бошанд хам.
Ба думлаи ин гуна макомот тибки м. 5 Конуни ЧТ «Дар бораи низоми макомоти идоракунии давлатии Чумхурии Тодикистон» ба низоми макомоти идроияи
марказии хокимияти давлатй инхо шомил мешаванд: Дастгохи идроияи Президента ЦТ; вазоратхо ва кумитахои давлатии ЧТ; макомоти назди Президента ЧТ;
макомоти назди Хукумати ЧТ; макомоти машваратию маслихатии назди Президента ЧТ ва Хукумати ЧТ.
Чунин таснифоти номгуи макомоти марказии хокимияти идроия, ки конун мукаррар намудааст, ба низоми иерархии онхо мутобикат намекунад. Зеро дар он дои
Хукумати ЧТ баъди макомоти хизматрасонй ва макомоти назди Хукумат гузошта шудааст. Ин низом пештар дар фармони Президента кишвар «Дар бораи такмили
сохтори макомоти марказии хокимияти идроияи Чумхурии Точикистон» аз 30 ноябри соли 2006. №9, (бо тагйиру иловахо бо фармонхо аз 27 феврали соли 2008
№428, аз 28 октябри соли 2009, №727 ва аз 9 марта соли 2010, №832) дуруеттар мукаррар карда шуда буд. Тибки он ба низоми макомоти марказии хокимияти идроия

~23~
 чунин макомот шомил мешаванд: макомоти назди Президента ЧТ; Хукумати ЧТ; вазоратхои ЧТ; кумитахои давлатии ЧТ; идорахои назди Хукумати ЧТ; макомоти
дигари марказии хокимияти идроияи
ЧТ.
Ба чумлаи макомоти назди Президента ЧТ тибки Фармони Президента ЧТ «Дар бораи такмили сохтори макомоти марказии хокимияти идроияи Чумхурии
Тодикистон» аз 30 ноябри соли 2006, №971 инхо шомил мешаванд:
- Раёсати хизматй давлатй;
- Агентаи назорати давлатии молиявй мубориза бар зидди коррупсияи ЧТ;
- Агентии назорати маводи нашъаовар;
- Агентии омор.
Макомоти зикршуда макоми идроияи марказии хокимияти давлатй буда, дар доираи салохияти мукаррарнамудаи санадхои меъёрии хукукии ЧТ сиёсати ягонаи
давлатиро дар сохаи муайяни фаъолият амалй менамоянд, ки ба онхо сардор ё директор рохбарй менамояд.
Ин макомот функсияхои худро мустакиман ё тавассути макомоти худудии худ андом медиханд ва аз дониби Президент таъсис ва бархам дода мешаванд.
Функсияхои асосии макомоти назди Президент аз инхо иборатанд:
- тибки санадхои меъёрии хукукии ЧТ тахия ва пешбурди сиёсати давлатй дар сохаи мукарраршудаи фаъолият;

- хамохангсозии фаъолияти дигар макомоти идроияи хокимияти давлатй дар сохаи муайяншудаи фаъолият;
1
Бо тагйиру иловахо бо фармонхо аз 27 феврали соли 2008 №428, аз 28 октябри соли
2009. №727 ва аз 9 марти соли 2010, №832 оварда шудааст.
- андом додани функсияхои назорати дар сохаи муайяншудаи фаъолият;
- тахияи лоихаи санадхои меъёрии хукуки ва дар холатхои пешбининамудаи санадхои конунгузории ЧТ кабул кардани санадхои меъёрии хукуки чихати татбики
функсияхои худ;
- пешбурди мониторинг ва тахияи пешниход оид ба такмили фаъолияти макомоти давлатй ва дигар ташкилотхо дар сохаи муайяни фаъолият;
- амалй намудани дигар функсияхое, ки Низомномаи макоми назди Президента ЧТ ва дигар санадхои меъёрии хукукии ЧТ пешбинй намудаанд.
2) Ба думлаи макомоти махаллии хокимияти ичроия хамаи он макомоте, ки дар вохидхои марзию маъмурии Тодикистон фаъолият мекунанд, дохил мешаванд.
Яъне макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатии ВМКБ, вилоятхо, шахрхо ва нохияхо мебошанд.
Б). Макоми хокимияти идроия бо тартиби мущарраргардида ташкил дода шуданаш чунин маънй дорад, ки ба тарики риояи тартиботи мукарраргардида
(тартиботи расмиётй) ташкил дода шуданаш мумкин аст. Масалан, Хукумати чумхуриро Президент дар хайати Сарвазир. муовини якум ва муовинони у, вазирон ва
раисони кумитахои давлатй ташкил менамояд ва оид ба вазифа таъин намудан фармонро ба Мадлиси Олй пешниход менамояд (м.м. 69, 73 Конститутсия), ё тартиби
таъин намудани раисони макомоти ичроия махдллиро гирем, онхоро низ Президент таъин ва озод мекунад ва ба тасдики мадлиси вакилони халки дахлдор (вилоят,
шахр, нохия) пешниход менамояд (м.78 Конститутсия).
В). Макомоти хокимияти идроияро аз руи характери ваколаташон ба макомоти дорой ваколати:
- умумй; -сохавй;
- байнисохавй;
- махсус
чудо менамоянд.
Макомоти хокимияти идроияи дорой ваколати умумй вазифахои худро нисбат ба хама ё кисми бештари объектхои идоракунй, новобаста ба мансубияти
идориашон, амалй месозанд. Масалан, Хукумати ЧТ, макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатии ВМКБ, вилоятхо, шахрхо ва нохияхо макомоти хокимияти
ичроияи ваколатдори умумй мебошанд, ки онхо рохбарии самарабахши хамаи сохахои ходагии халкро таъмин месозанд ва ба идроиши ин вазифа мувофикан ба онхо
ваколат дода шудааст, ки ба хамаи объектхои идоракунии думхурй ё вохидхои марзи маъмурии дахлдор пахн мешавад.
Макомоти хокимияти идроияи дорой ваколати сохавй идоракунии давлатиро танхо дар сохаи муайян ба идро мерасонанд. Ба думлаи чунин макомот пеш аз хама
вазоратхо ва дигар идорахои давлатии сохавиро мансуб медонанд. Масалан, Вазорати маорифи ЧТ сиёсати давлатро танхо дар сохаи маориф, Вазорати тандурустй
бошад - дар сохаи хифзи саломатии омма амалй месозанд.
Макомоти идроияи дорой ваколати байнисохавй мутобики таъинот ва функсияхои идромекардагиашон фаъолияти макомоти дигари идроияро мутобик ё
хамоханг месозанд ва ваколати онхо аз доираи низоми худ берун баромада, фаъолияти идоракунй ва интизомй ягонаро аз руи фаъолияте, ки барои андом додани он
ташкил карда мешаванд, таъмин месозанд. Ба сифати чунин макомот, одатан кумитахои давлатй, комиссияхои марказй (чумхуриявй) баромад карда метавонанд.
Макомоти ичроияи дорой ваколати махсус бошанд онхо фаъолияти махсус, вазифахои махсус ё функсияхои махсус (хос)-ро аз руи мабдаи (предмети) фаъолият,
новобаста ба мансубияти идорй, шакли моликият, тарзу усулхои ташкилй ба амал мебароранд. Масалан, хамагуна бозрасихо (инспексияхо), макомоти амалисозандаи
контролй ва назоратии маъмуриро гирем, ба онхо ваколати махсус дар ин ё он доираи идоракунии давлатй дода шудааст, ки чунин ваколат баёнгари вазъи хукукии
ин макомот мебошад. Масалан, макомоти назорати баркй, зидди сухтор, стандартонй ва гайра, ки хар яке аз онхо дорой салохияти махсус буда, фаъолияти хосеро дар
хамаи сохахои идоракунй ба сомон мерасонанд.
Г). Макомоти хокимияти ичроияро аз руи тартиби халли масъалахои идорй ба макомоти дастацамъЩ'коллегиалй) ва яккасардорй чудо мекунанд. Ба думлаи
макомоти коллегиалй Хукумати ЧТ ва кумитахои давлатии ЧТ дохил мешаванд. Масалан, тибки Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати Чумхурии
Тодикистон» аз соли 2001 «Хукумати Чумхурии Тодикистон фаъолияти худро дар асоси дастадамъй амалй намуда, системаи макомоти идоракунии давлатиро рохбарй,
фаъолият ва мутобикати хамкории онхоро таъмин месозад» (м.1).
Д). Макомоти хокимияти идроия аз руи тарзи таъсисдихй ба макомоти ба тарики мукарраргардида ва интихобкунй таъсисдодашаванда дудо карда шуданашон
мумкин аст.
Макомоти хокимияти идроияи ба тарики мукарраргардида таъсис додашаванда ин масалан, раисони вилояту шахру нохияро, ки намояндагони Президент
мебошанд, баъди таъин намудан ба вазифа ба тасдики мачдиси вакилони халки дахлдор пешниход карда мешаванд. Дар чунин холат ишголи мансаб бо усули ба
вазифатаъинкунй ба рох монда мешавад, зеро то пешакй санади хукукии ба вазифа таъин кардан мавдуд набошад, макомот таъсисдодашуда хисоб намешавад.
Баъзан интихобкунй ба вазифа чун тарзи дудогонаи таъсисдихии макомоти давлатй, аз думла макомоти хокимияти ичроия (шахсони мансабдори онро дар назар
дорем) шуда метавонад. Масалан, мутобики Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи интихоботи Президенти Чумхурии Тодикистон» аз 21 июли соли 1994
Президент хамчун сарвари ин хокимият ба тарики интихобот ин вазифаро ишгол менамояд72.
Е). Аз руи шакли ташкилию хукуки макомоти хокимияти ичроия ба намудхои зерин дудо мешаванд:
1) Хукумати ЧТ;
2) вазоратхои ЧТ;
3) кумитахои давлатии ЧТ;
4) кумитахо, агентихо, хадамот, сарраёсатхои назди
Хукумати ЧТ;
5) комиссияхои чумхуриявй;
6) макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатй;
7) сарраёсатхо, идорахо, кумитахо, шуъбахо ва бахшхо дар сохтори макомоти хокимияти ичроия ва ё махсус таъсисдодашуда.
Хукумат* Чумхурии Точикистон. Хукумати ЧТ макомоти марказии хокимияти идроия буда, дар доираи фаъолиятхои худ идрои Конститутсия, дигар конунхо,
фармонхо ва амрхои Президенти ЧТ, Карорхои якчояи Мадлиси миллй ва Мачлиси намояндагони Мадлиси Олии ЧТ. санадхои хукукии байналмиллалиеро, ки ЧТ
эътироф кардааст, таъмин намуда, аз дониби макомоти идоракунии давлатй идро шудани онхоро мунтазам назорат мекунад.
Хукумати ЧТ рохбарии самараноки сохахои иктисодй. идтимой, фархангй ва идрои конунхо, карорхои Мадлиси Олй, фармону амрхои Президенти
Тодикистонро таъмин мекунад.
Барои амалй намудани ин вазифахои конститутсионй (м.73) ба Хукумати ЧТ салохияти муайяне дода шудааст, ки онро тибки Конуни конститутсионии ЧТ «Дар
бораи Хукумати Чумхурии Тодикистон» аз 12 майи соли 2001, № 28™ аз руи самтхои фаъолияти Хукумат онхоро ба намудхои зерин чудо кардан мумкин аст: а)
салохият оид ба рохбарй ба макомоти хокимияти идроия; б) салохияти умумй; в) дар сохаи иктисодиёт; г) дар сохаи будет, молия, пул, карз ва андоз; д) дар сохаи
идтимой; е) дар сохаи илм. фарханг, маориф ва тандурустй; ё) истифодабарии табиат ва мухофизати мухити зист; ж) дар сохаи таъмини конуният, хукуква озодихои
шахрвандон, мубориза бар зидди чиноятгари; з) оид ба таъмини мудофиа ва амнияти давлатй; и) дар сохаи сиёсати хоридй ва муносибатхои байналмиллали; к) оид ба
дигар масъалахое, ки аз конунхо ва фармонхои Президенти ЧТ бармеоянд.
Аз руи масъалахое, ки ба салохияти Хукумат дохил мешавад, вай тибки Дастури Хукумат санадхои хукуки кабул мекунад.
Санадхои хукукии Хукумати ЧТ карорхо ва фармоишхо мебошанд, ки идрои онхо дар каламрави думхурй хатмист. Санадхои Хукумат, ки дорой хусусияти
меъёри ё ахамияти

:
АШО ЧТ. 1994. № 13. М.195.

~24~
" АМОЧТ 2001. №4. М.215.
мухими идтимоию иктисодй мебошанд, дар шакли щрор кабул карда мешаванд. Санадхо оид ба масъалахои таъдилй ва дигар масъалахои дорие, ки хусусияти меъёри
надоранд, дар шакли фармоишхои Хукумат кабул карда мешаванд.
Ба санадхои Хукумат Раиси он - Президенти ЧТ имзо мегузорад. Карору фармоишхое, ки дар мадлиси Хукумат кабул карда мешаванд, дар давоми се рузи кори
барои имзо манзур карда мешаванд.
Лоихаи санадхои Хукумат, ки дар дараёни мухокимаи онхо фикру мулохизахо баён, иловахо ворид ва дакик карда шудаанд, ба тартиби мукарраргардида аз
тарафи вохидхои сохтории дахлдори Дастгохи идроияи Президент ё комиссия ва гуруххои кории дар мадлисхои Хукумат барои ин корхо таъсисёфта такмил дода,
дар мухлатхои мукаррарнамудаи раисикунандаи мадлиси Хукумат барои имзо манзур мегардад.
Санадхои Хукумат, ки хусусияти меъёрии хукуки доранд, тибки «Тартиби интишори расмии санадхои меъёрии хукукии Президенти Чумхурии Тодикистон,
Хукумати Чумхурии Точикистон, макомоти махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии шахрак ва дехот», ки бо фармони Президенти ЧТ аз 12
сентябри соли 2009, №706 тасдик шудааст, аз рузи интишори расмй эътибор пайдо мекунанд. Дигар санадхои Ху кУмати ЧТ, аз думла санадхое, ки дорой маълумоти
сирри давлатй ва ё дорой маълумоти дигари бо конун хифзшаванда мебошанд, аз рузи ба имзо расиданашон эътибор пайдо мекунанд (банди 7). Фармоишхои
Хукумат аз рузи имзо гардиданашон эътибор пайдо мекунанд.
Дар мавриди мухолифати санадхои Хукумат ё кисми онхо ба Конститутсия ва дигар конунхои ЧТ аз тарафи Президент ё Суди конститутсионии ЧТ бекор карда
мешаванд ё амалй онхо боздошта мешаванд. Хукумат низ хукук дорад санадхои худро (ё кисми) онро беэътибор донад ё амалй онхоро боздорад. Хукумат метавонад
муродиатномахо ва изхоротхо, ки хусусияти хукуки надоранд, кабул намояд.
Вазорати ЧТ (минбаъд - Вазорат) зинаи асосии макомоти хокимияти идроияи чумхурй (баъди макомоти назди Президенти ЧТ ва Хукумати ЧТ) ба шумор
меравад.
Вазъи маъмурию хукукии Вазорат дар он ифода мегардад, ки он ба думлаи макомоти марказии хокимияти идроия дохил шуда, сиёсати давлатиро дар соха е
доираи муайян амалй месозад ва фаъолияти макомоти думхуриявиро дар ин арсахо хамоханг месозад.
Тибки КрнУни ЧТ м.10 «Дар бораи низоми макомоти идоракунии давлатии ЧУ мхУрии Тодикистон» аз 16 апрели соли 2012 Вазорат функсияхои асосии зеринро
андом медихад: тахия ва татбики сиёсати давлатй ва идоракунй дар сохаи муайянгардидаи фаъолият; хамохангсозии фаъолияти дигар макомоти ичроияи марказии
хокимияти давлатй; андешидани тадбирхо ва тахияи пешниходот оид ба самтхои асосй ва афзалиятхои сиёсати давлатй дар сохаи дахлдори идоракунй; тахияи
лоихаи конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукуки оид ба масъалахои марбут ба сохаи фаъолияти Вазорат ва пешниходи онхо ба баррасии Хукумати ЧТ; амалй
намудани танзими меъёрию хукуки дар сохаи фаъолияти Вазорат ва тахияи тавсияхои метода оид ба татбики конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукии ЧТ; далб
намудани ташкилотхои домеаи шахрванди, макомоти худидоракунии шахрак ва дех
ва барномахои стратегии рушди давлат; амалй намудани дигар функсияхое, ки Низомномаи Вазорат ва дигар санадхои меъёрии хукукии ЧТ мукаррар
намудаанд.
Вазоратро вазир рохбарй мекунад ва тахти рохбарии у хайати мушовара ташкил карда мешавад, ки ба хайати он муовинони вазир (аз руи вазифа) ва кормандони
пешбари вазорат дохил мешаванд. Аъзои хайати мушовара ба гайр аз шахсоне, ки аз руи вазифа дохил мешаванд, бо пешниходи вазир аз тарафи Хукумат тасдик
карда мешаванд.
Карорхои хайати мушовара тибки тартиби мукарраргардида бо аксари овози аъзои он кабул карда шуда. бо протокол ба расмият дароварда мешаванд ва бо
фармоишхои вазир дар амал татбик карда мешаванд.
Дар назди вазорат метавонад хадамот, агентихо ва дигар макомот таъсис дода шаванд. Функсия ва ваколатхои макомоти мазкур дар Низомномаи вазорат ё
низомномахои хамин макомот пешбинй карда мешаванд.
Ба низоми Вазорат дастгоххо, идорахои марказии он, идорахо (шуъбахо)-и он дар махалхо дохил мешаванд, тавассути онхо фаъолияти мурофиавии
маъмуриро анчом медихад.
Кумитаи давлатии ЧТ макоми идроияи марказии хокимияти давлатие мебошад, ки татбики сиёсати давлатй ва батанзимдарории вазифавии (функсионалии)
байнисохавиро амалй намуда, фаъолияги дигар макомоти идроияи марказии хокимияти давлатиро дар сохаи дахлдори фаъолият хамоханг месозад.
Кумитаи давлатй фаъолияти худро дар асоси коллегиалй оид ба масъалахое, ки конун ба салохияти онхо вогузор кардааст ба тарики хамохангсозии байнисохавй
ва ё танзимсозии функсионалиро дар арсаи муайян амалй месозад. Ба таври дигар гуем, кумитаи давлатии ЧТ асосан макомоти идоракунии таиноти байнисохавй ва
функсионалй (махсусгардонидашуда) мебошад.
Кумитаи давлатй функсияхои худро оид ба дойр намудани фаъолияти маъмурй мустакиман ё тавассути макомоти худудии худ андом медихад.
Дар назди кумитаи давлатй хадамот, агентихо ва дигар макомот оид ба масъалахои муайяни фаъолият дар сохаи идоракунии кумитаи давлатй таъсис дода
мешаванд, функсия ва ваколатхои онхо дар Низомномаи кумитаи давлатй ё низомномахои онхо мукаррар карда мешаванд, ки аз дониби Хукумати ЧТ тасдик карда
мешавад.
Ба кумита раис рохбарии умумиро дар асоси яккасардорй андом дода, барои идрои вазифахо ва функсияхои ба зиммаи кумитаи давлатй гузошташуда дар назди
Президенти ЧТ масъулияти шахсй дорад. Ваколатхои раиси кумита дар Низомномаи кумитаи давлатй муайян карда мешаванд.
Дар чумхурй кумитахои давлатии амнияти митлй, сармоягузорй ва идораи амволи ЧТ, заминсозй ва геодезй амал мекунанд 74.
Идорахои назди Хукумати ЧТ аз кумитахо, саридорахо, сарраёсапцо ва агенпцщо (минбаъд - идорахо) иборат буда, вохиди таркибии мустакили Хукумат
мебошанд, сиёсати давлатро аз руи мабдаи фаъолият дар сохаи вогузоршуда амалй месозанд ва фаъолияти дигар вохиду сохторхо ва дигар созмощою иттиходияхоро
хамоханг месозанд.
74
Ниг. ба: Фармони Президенти ЧТ «Дар бораи такмили сохтори
макомоти марказии хокимияти ичроияи Чумхурии Точикистон» аз 30 ноябри соли
2006, №9 бо тагйиру иловахо бо фармонхои Президент аз 27 феврали соли 2008
№428, аз 28 октябри соли 2009. №727 ва аз 9 марти соли 2010. №832.

Идорахо макоми идроияи марказии хокимияти давлатй буда, функсияхои махсуси идроиявй, назорати, идозатдихй ва дигар функсияхоро дар сохаи
мукарраргардидаи фаъолият андом медиханд.
Идорахо аз дониби Хукумат таъсис ва бархам дода мешаванд ва ба Хукумат хисоботдиханда мебошанд. Ба идорахо раис, сардор, директор рохбарй менамоянд.
Рохбар, муовини якум ва муовинони рохбарй идорахоро Хукумат ба вазифа таъин ва аз вазифа озод менамояд.
Ваколатхои рохбарй идорахо, функсия ва ваколатхои макомоти мазкур дар Низомномаи он муайян карда мешаванд.
Идорахо метавонанд дигар макомот оид ба масъалахои муайяни фаъолият дар сохаи идоракунй таъсис диханд.
Идорахо тибки фармони зикршуда аз кумитахои андоз, кор бо занон ва оила, давонон варзиш ва сайёхй, телевизион ва радио, холатхои фавкулодда ва мудофиаи
гражданй, мухити зист, забон ва истилохот, оид ба корхои динй, хадамоти гумрук, зиддиинхисорй, агенпшхои сохтмон ва меъморй, стандартизатсия, метрология,
сертификатсия ва нозироти савдо, хариди давлатии мол, кор ва хизматрасонй, таъминоти амволи махсус, саридорахои бойгонй, геология назорати давлатии бехатарии
корхо дар саноат ва сохаи кухкорй, хифзи сирри давлатй иборатанд.
Идорахои зикршуда доираи муносибатхои мухталифи дамъиятиро идора, танзим ва ё назорат мекунанд. Хдмаи ин функсияхоро онхо чй дар алохидагй ва чй
якдоягй ба амал мебароранд.
Идорахо барномахои рушди инкишофи соха, лоихахои конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукии Точикистон, ки ба мабдаи фаъолияти онхо дахл доранд,
тахия менамоянд.
Ба хамин тарик, идорахо макомоти марказии хокимияти идроия буда, вазифахои махсус (идроиявй, назорати, идозатдихй ва дигархо)-ро дар сохахои
мукарраргардидаи фаъолият андом медиханд.
от ба тахияю татбики сиёсат идроияи ЧумхУР™ Тодикистон» аз 30 ноябри соли 2006, №9 ба думлаи макомоти марказии хокимияти идроия (минбаъд - макомоти
дигари марказй) Шурой амният, Шурой адлияи ЧТ шомил мешаванд.
Онхо макомоти марказии дорой ваколатхои махсус буда, максадхои таъсисдихй ва вазифахояшон гуногунанд.
Максад.\ои Шурой адлия аз тахия намудани таклифхо оид ба гузаронидани ислохоти суди, хоста гирифтан, пешбарии номзадхо ба мансаби судягй, озод
намудани судяхо аз вазифа, ташкил намудани имтихони тахассусй иборат бошад, вазифахои он аз пешниход намудани таклифхо оид ба такмили системаи судию
хукуки ва мусоидат намудан ба мустахкам шудани мустакилияти судяхо, таъмини ташкилй, молиявй, моддию техникии судяхо, такмили ихтисоси судяхо ва
кормандони дастгохи суди иборат мебошад 75. Ба идроиши ин вазифаю функсияхо ба вай салохиятхои махсус дода шудааст, ки ифодакунандаи муносибатхои
идоракунии давлатй бо макомоти суди дар таъмин намудани фаъолияти судхо бо кадрхои лаёкатманд ва воситахои моддию техники ва гайра баромад мекунад.
Мутобики м. 97 К^онуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи судхои Чумхурии Тодикистон» аз 6 августа соли 2001, № 30 76 Шурой адлия дар муносибат бо судхои
думхурй, ба истиснои Суди конститутсионии ЧТ, Суди Олии ЧТ ва Суди Олии иктисодии ЧТ дорой салохияти зерин мебошад: тибки тартиби мукарраргардида ба
Президент оид ба таъин ва озод намудани еудяхои судхои харбй, судхои ВМКБ, судхои вилоятхо, шахри Душанбе, судхои шахру нохия ва судхои иктисодии ВМКБ,
вилоятхо ва шахри Душанбе пешниход ирсол менамояд, оид ба таъсиси судхо ба Президент пешниход барои ба Мадлиси намояндагони Мадлиси Олии ЧТ таклиф
ирсол менамояд, ба Президент оид ба сохтори суди, шумораи судяхо, машваратчиени халкии судхо ва шумораи кормандони дастгохи судхо пешниход ирсол
менамояд, масъалахоро оид ба таъмини кадрхо, таъминоти молиявй, ташкилй ва моддию техникии судхо баррасй менамояд; оид ба мукофотонидани судяхо ва

~25~
додани дарадахои тахассусй ба Президент пешниход ирсол менамояд; комиссияи имтихонии Шурой адлияро таъсис дода, хайати онро тасдик мекунад; низомномаи
комиссияи имтихонии Шурой адлияро барои тасдик ба Президент пешниход менамояд ва гайра.
Ба фаъолияти Шуро раис рохбарй менамояд ва фаъолияти ташкилии онро таъмин менамояд
Шурой амнияти ЧТ (минбаъд - Шурой амният) макоми конститутсионии машваратию маслихатиест, ки аз дониби Президенти ЧТ барои тахияи карорхо дойр ба
амалисозии самтхои асосии сиёсати дохилй, хоридй ва харбй дар сохаи таъмини амнияти миллй, тамомияти арзй, истиклолияти давлатй. сохти конститутсионии ЧТ
дар хайати Раис, Котиб, аъзои доимй ва аъзоён аз дониби Президенти ЧТ таъсис дода мешавад. Президент аз руи мансаб Раиси Шурой амният мебошад.
Тартиби ташкил ва фаъолияти Шурой амният бо Низомнома, ки онро Президенти ЧТ тасдик менамояд, муайян карда мешавад.
Ба хайати аъзои доимии Шурой амният тибки м. 28 Конуни ЧТ «Дар бораи амният» 28 июни соли 2011, №721 77 Раисони палатахои Мадлиси Олии ЧТ,
Сарвазири Чумхурии Точикистон ва Котиби Шурой амният дохил мешаванд. Котиби Шурой амниятро Президент ба вазифа таъин ва аз он озод менамояд.
Рохбарони вазоратхои рушди иктисод ва савдо, молия, корхои хоридй, адлия, мудофиа, корхои дохилй, тандурустй, макомоти амнияти миллй, хифзи мухити
зист, инчунин дигар шахсони мансабдор метавонанд аъзои Шуро бошанд.
Вазифахои асосии Шурой амният аз инхо иборат мебошанд: муайян намудани манфиатхои хаётан мухими инсон ва шахрванд, дамъият ва давлат ва ошкор
намудани тахдидхои дохилй ва берунй ба объектхои амният; ташаккули

11
АМО ЧТ. 2011. №6. М.434.
-109
консепсияи таъмини амнияти милтй ва баходии самаранокии он; тахияи карорхои фаврй оид ба пешгирии холатхои фавкулоддае, ки боиси окибатхои диддии
идтимоию сиёсй, иктисодй, низоми, экологи ва дигар окибатхо шуда метавонанд ва гайра.
Макомоти махаллй хокимияти давлатй тибки Конститутсия аз макомоти намояндагй ва идроия иборат аст. Онхо идрои Конститутсия, конунхо, карорхои
якдояи Мадлиси миллй ва Мадлиси яамояндагон, карорхои Мадлиси миллй, карорхои Мадлиси намояндагон, санадхои Президент ва Хукумати ЧТ-ро таъмин
менамоянд (м.76).
Низоми ин макомот мутобики сохтори марзиву маъмурии ЧТ ташкил карда мешавад. Ба ин низом макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатии ВМКБ,
вилоятхо, шахрхо, нохияхо дохил мешаванд, ки ба он раис рохбарй менамояд.
Раиси хокимияти идроияи махаллии раисони вилоят, шахр ва нохия - намояндаи Президенти ЧТ мебошанд, ки онхо на факат хокимияти идроияро дар махал
амалй мегардонанд, инчунин ба макомоти намояндагии махаллии хокимияти давлатй сарварй менамоянд.
Ваколати раиси ВМКБ, вилоят. шахри Душанбе, шахр ва нохия тибки конуни зикршуда асосан аз инхо иборат мебошад: идрои Конститутсия, конунхо,
карорхои якдояи Мадлиси миллй ва Мадлиси намояндагони Мадлиси Олии ЧТ, карорхои Мадлиси миллии Мадлиси Олии ЧТ, карорхои Мадлиси намояндагони
Мачдиси Олии ЧТ, санадхои Президент ва Хукумати ЧТ, карорхои макомоти марказии хокимияти идроия, Мадлиси вакилони халки махалро таъмин менамояд;
риояи дастури Мачдиси вакилони халкро таъмин менамояд; фаъолияти комиссияхои доимии Мадлиси вакилони халкро хамоханг месозад; ба карорхо, протоколхо ва
санадхои дигари Мачдиси вакилони халк имзо мегузорад; лоихаи будети махалро барои кабул ба Мачдиси вакилони халк пешниход менамояд, дар бораи бо
мукофотхои давлатии ЧТ сарфароз гардонидан бо тартиби мукарраркардаи Хукумати ЧТ пешниход ирсол менамояд; назорати истифодаи табиат, сохтмон ва
азнавсозии иншоотхои хифзи табиатро таъмин менамояд; кабули шахрвандонро ба рох мемонад, арзу шикоят ва таклифхои онхоро баррасй менамояд ва гайра.
Раиси макомоти махаллии хокимияти идроия дар асоси яккасардорй амал намуда, дар доираи ваколати худ карор ва амр кабул мекунад.
Санадхои меъёрии хукукии раиси махал дар шакли карор кабул карда мешаванд, ки идрои он дар худуди марзию маъмурии дахлдор хатмй мебошад. Раис
метавонад санадхои худро тагйир дихад ва ё бекор кунад,
Раис барои таъминоти фаъолияти иттилоотию тахлили, ташкилию хукуки ва моддию техники Дастгохи худро ташкил ва тагйир медихад, ки он дар асоси
Низомнома амал менамояд.
Раиси махал оид ба масъалахои ваколати худ дар назди Президенти ЧТ, макомоти болой ва Мачдиси вакилони халки дахлдор хисо ботдщанда ва масъул мебошад.
2. Суд (судя)и - субъекти муносибатхои мурофиавии маъмурй. Низоми макомоти суди - Суди конститутсионй, Суди Олй. Суди Олии иктисодй. Суди харбй,
Суди ВМКБ, судхои вилоят, шахри Душанбе, шахр ва нохия, Суди иктисодии ВМКБ, судхои иктисодии вилоят ва шахри Душанбе дар доираи мукаррароти
Конститутсия, Конуни конститутсионии ЧТ«Дар бораи судхои Чумхурхш Точикистон» аз 6 августа соли 200, № 30, КРМ ЧТ, КХМ ЧТ, КМХМ ЧТ, Кодекси
мурофиаи гражданин ЧТ (зерфасли 3, бобхои 23, 24,25,26 м.м.249-266 - мурофиаи парвандахое, ки аз муносибатхои хукуки омма бармеоянд), Кодекси мурофиавии
иктисодии ЧТ (фасли 3, бобхои 22-23, м.м. 187-196), дигар кодексхо ва конунхо метавонанд бо рохи баррасй намудани парвандахои конститутсионй, гражданй,
чиноятй, маъмурй ва иктисодй контроли судиро амалй намуда, метавонанд субъекти хукуки мурофиавии маъмурй бошанд.
Суди конститутсионии ЧТ масъалахоро оид ба вайронкунии хукуку озодихои конститутсионии шахрвандон вобаста ба конун ва дигар санади хукукии
татбикшуда ё татбикшаванда дар муносибати мушаххаси хукуки баррасй мекунад, инчунин ба Конститутсияи 4J мутобик будани конун, дигар санади хукуки ва
тавзехоти дастурии Пленумхои Суда Олии ЧТ, Суди Олии иктисодии ЧТ-ро дар парвандаи мушаххас, ки аз тарафи суд нисбаташон татбик шудааст, бо тартибе, ки
Конуни конститутсионии мазкур мукаррар кардааст, муайян менамояд. Дар сурати ба Конуститутсия хилоф будани санадхои хукукии макомоти зикршуда, Суди
констититсионй онхоро ба карори худ бекор мекунад ва карори Суди конститутсионй катъй мебошад ва аз болой он шикоят кардан мумкин нест.
Судхои юрисдиксияи умумй ва иктисодй низ дар доираи ваколаташон бахсхои маъмуриро оид ба конунхо мутобикати кардани санадхои хукукии маъмурии
макомоти идоракунии давлатй ва шахсони мансабдорро ба халлу фасл менамоянд, дар сурати ба конун мутобикат накардани онхо ин санадхоро бекор мекунанд,
инчунин бахсхои оммавие, ки вобаста ба мавриди бахс карор амалй (беамалии) макомоти хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии махаллй, шахсони мансабдор
ва хизматчиёни давлатй, хифзи хукуки интихоботии шахрвандон, ба макомоти маъмурй вогузор кардани ухдадорихо оид ба дуброни зарар ва кабули санади
маъмурй, ё андомдихии ягон амалй дигар тибки расмиётй маъмуриро барасй намуда, ба онхо бо кабул намудани халномаи суди содир намудани ухдадории
мувофикро вогузор менамоянд. ки пас аз эътибор пайдо намуданаш хукми конунро мегирад ва ба хамин васшта конроли судиро амалй менамоянд.
Судхои иктисодй бахсхои иктисодиеро, ки аз муносибатхои хукуки маъмурй ва дигари оммавй бармеоянд, инчунин дигар парвандахои ташкилотхо ва
шахрвандонро, ки бо фаъолияти сохибкорй ва дигар парвандахои фаъолияти иктисодй алокаманданд, бо тартиби истехсолоти судии маъмурй баррасй менамоянд, ки
онхо инхоянд: дар бораи бахсталаб будани санадхои хукукии гайримеъёрии макомоти давлатй, карорхо ва амалй (беамалии) макомоти давлатй, дигар макомот ва
шахсони мансабдор, ки ба хукук ва манфиатхои конунии аризадиханда дар сохаи фаъолияти сохибкорй ва дигар фаъолияти иктисодй дахлдор аст; дар бораи аз
шахрвандон ва ташкилотхое, ки бо фаъолияти сохибкорй ва дигар фаъолияти иктисодй машгуланд, руёндани пардохтхои хатмй, мудозот, ба шарте, ки бо конун
тартиби дигари руёндани онхо пешбинй нашуда бошад; дар бораи аз будет баргардонидани маблаге, ки макомоти назорати бо вайрон кардани тартиби конун ё дигар
санади меъёрии хукуки бебахс (беаксепт) аз хисоб баровардааст; дигар парвандахое, ки аз муносибатхои хукуки маъмурй ва дигари оммавй бармеоянд. агар бо конун
баррасии онхо ба салохияти суди иктисодй дахл дошта бошад.
Прокурори гснералй ва прокурорхои тобеи он ба риояи дакдк ва идрои якхелаи конунхоро аз дониби хамаи макомоти хокимияти идроия, намояндагй,
иттиходияхои дамъиятй, шахсони хукуки ва вокей дар каламрави ЧТ ба муносибатхои мурофиавии маъмурй ворид шуда метавонанд.
Тибки Криуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи макомоти прокуратураи Чумхурии Точикистон» аз 25 июли соли 2005 макомоти прокуратура назорати риояи
дакик ва идрои якхелаи конунхоро нисбат ба вазоратхо, кумитахои давлатй ва дигар идорахои ЧТ, макомоти махаллии хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии
махаллй, макомоти идораи харбй, макомоти назорат, бонкхо, корхонахо. муассисахо, ташкилотхои дамъиятй ва динй. хизбхои сиёсй ва иттиходияхои дигар, сарфи
назар аз тобеият, мансубият ва шакли моликияти онхо, аз тарафи шахсони мансабдори онхо. инчунин ба конунхо мутобик будани санадхои хукукие, ки онхо
мебароранд. амалй менамояд. Хамзамон назоратро оид ба риоя ва идрои конунхо аз тарафи макомоте, ки бар зидди чинояткорй ва хукуквайронкунихои дигар
мубориза мебаранд. макомоте, ки бо фаъолияти оперативию чустудуй, тахкик ва тафтишоти пешакй машгул мебошанд; дар дойхои нигохдории боздоштшудагон,
хабси пешакй, хангоми идрои дазо ва дигар чорахои дорой хусусияти мадбуркунй, ки суд мукаррар мекунад; хангоми идрои халномахои суди аз дониби идрочиёни
суд ва дигар макомоти салохиятдор; тафтишоти чиноятхо; тахияи чорахои пешгирии чиноятхо, мубориза бар зидди коррупсия, терроризм, экстремизм (ифротгарой)
ва дигар хукуквайронкунихо якдоя бо дигар макомоти давлатй, иштирок дар кори такмилу тавзехи конунхо; хамохангсозии фаъолияти макомоти хифзи хукук оид ба
мубориза бар зидди динояткорй ва пешгирии он ва дигар хукуквайронкунихо: иштирок дар баррасии парвандахо аз дониби судхо ва гайра пеш мебарад.
Прокурори генералй ва прокурорхои тобеъ он дар доираи салохияташон назорати прокурориро дар хама сохахо, аз
конун мебошанд, амалй менамоянд.
Эътирози прокурор ин ифодаи вокуниши (аксуламали) прокурор ба санад, супориш ва дигар худдатхои макомот ва шахсони мансабдоре, ки хилофи конун аст,
мебошад.
Пешниходи прокурор ин санади вокуниши прокурор дар бораи бартараф намудани крнунвайронкунихо, сабабу шароитхои ба онхо мусоидаткарда аз дониби
прокурор, муовини у ба маком, ташкилот ё шахеи мансабдоре, ки барои бартараф кардани конунвайронкунй ваколат дорад, пешкаш мешавад ва он бояд фавран
баррасй шавад. Дар мухлати на дертар аз як мох бояд оид ба бартараф намудани конунвайронкунй, сабабу шароитхои ба онхо мусоидаткарда тадбирхои дахлдор
андешида, аз натидаи он ба прокурор хаттй хабар дода шавад.
Карори прокурор - ин санади прокурори мебошад, ки прокурор, муовини у бо хангоми амалисозии назорат дар доираи ваколатхои худ бахри риояи дакик ва
идрои якхелаи конунхоро дар каламрави ЧТ бо назардошти хусусияти конунвайронкунй аз тарафи шахеи мансабдор ё шахрванд оид ба огоз намудани истехсолот дар
бораи ба давобгарии интизомй, моддй ва маъмурй кашидан ё дар бораи огоз кардани парвандаи диноятй кабул менамоянд. Карор дар муддати дах рузи баъди
расидани он бояд аз тарафи шахеи мансабдор ё макоми салохиятдор баррасй шавад.

~26~
 Амри хатии прокурор низ санади вокуниши прокурор мебошад, ки дар бораи бартараф намудани конунвайронкунй ба маком, шахеи мансабдор ё шахсони вокей,
ки ба вайрон кардани конун рох додаанд, пешниход карда мешавад. Амри хаттй дар мавридхое пешниход карда мешавад, ки конунвайронкунй хусусияти ошкоро
дошта, ба манфиати давлат, корхона, муассиса, ташкилот, инчунин шахрвандон агар он фавран бартараф карда нашавад, зарари чиддй расонида метавонад. Амр бояд
бетаъхир идро гардад, ки дар ин бора ба прокурор хабар дода шавад.
Макомоти амалиеозандаи назорати маъмурй хангоми ошкор сохтани хукуквайронкунихо. ки ба конуният ва ба
ХУКУКУ озодихои инсон ва шахрванд дар раванди идоракунй суикасд мекунанд, ба муносибатхои мурофиавии маъмурй, ба хусус ба муносибатхои юрисдиксионии
маъмурй ворид шуда, дар дораи салохияташон дазои маъмуриро татбик менамоянд. Онхо сершумор мебошанд.
Ба думлаи онхо асосан хама гуна бозрасихо. хадамот, шубахо ва гайра шуда метавонанд, ки ба ин низоми макомоти зерин дохил мешаванд: корхои дохилй:
хадамоти назорати давлатии фитосанитарй ва карантини растанй; назорати техники дар сохаи кишоварзй; зотпарварй; назорати маводи нашъаовар; хифзи захирахои
об; назорати ходагии дангал ва шикор; назорати истифода ва хифзи табиат; оид ба масъалахои ободонй ва манзил; назорати давлатии молиявй ва мубориза бо
коррупсия; хариди мол (кор ва хизматрасонй); назорати энергетикии ЧТ; назорати танзими алока ва иттилоотонй; таъминкунандаи хифзи хуччатхои Фонди бойгонии
миллй; телевизион ва радио;молияи ЧТ; назорати бонкй ва ичозатномадихй; назорати сохтмони ЧТ; адлияи ЧТ: назорат дар сохаи мехнат. шугл ва хифзи идтимоии
ахолй; заминсозй, геодезй ва харитасозй; назорати геологи; омор; стандартизатсия, метрология, сертификате™ ва нозироти савдо; назорати байторй; тандурустии ЧТ;
зиддимонополй; комиссариата харбй; назорати бехатарии корхо дар саноат ва сохаи кухкорй; гумрук; андоз; фарханг; ваколатдор оид ба дин; ваколатдори назорати
истифодаи амволи давлатй; хизматй давлатй; хифзи сирри давлатй; назорат ва танзим дар сохаи накдиёт ва гайра.
З.Макомоти худидоркунии махаллй. Мутобики Конститутсияи ЧТ макомоти худидоракунии шахрак ва дехот дамоат аст, ки тартиби ташкил, ваколат ва
фаъолияти онро конун танзим менамояд (м.78). Ин конун аз 5 августа соли 2009. №549 бо номи «Дар бораи макомоти худидоракунии шахрак ва дехот» 78 кабул карда
шудааст.
Тибки м.14 он ба Чамоати шахрак ваколатхои алохидаи вогузоршудаи давлатй мукаррар карда шудааст, ки онро Чамоат. раис ва шахсони ваколатдори он андом
медиханд.
Инак, дар асоси м.14 Крнун Чамоати шахрак ва дехот, аз думла.масъалахо заринро дар фаъолияти мурофиавии маъмурй халлу фасл намоянд: назорати идрои
коидахои низоми шиносномавй ва мутобики тартиби мукарраргардида бакайдгирй ва азкайдбарории шахрвандон; бахисобгирии оилахои камбизоат ва ташкилй
дасггирии идтимоии онхо; сабти асноди холати шахрванди мутобики конунгузори; андом додани амалиёти алохидаи нотариалй мутобики меъёрхои пешбининамудаи
Крнуни ЧТ «Дар бораи нотариати давлатй» 79; ба шахрвандон додани худдатхои тасдиккунандаи дои зист, вазъи оилавй ва холатхои дигар; мусоидат дар ташкилй
даъват ба хизматй харбй ва дигар чорабинихои харбй; таъмини чорахои зарурй барои хифзи зироатхои кишоварзй, пешгирии касалихои хайвонот, мухофизати дангал
ва бупазорхо; тахия ва татбики чорабинихо оид ба мухофизати мухити зист; мусоидат ба дамъоварии андоз ва дигар пардохтхо; мусоидат ба таъмини химояи хукуки
истеъмолкунандагон; дигар ваколатхое, ки мутобики санадхои меъёрии хукукии ЧТ вогузошта шудаанд.
Салохиятхои вогузоршударо субъектони зикршуда дар доираи фаъолияти расмиётй ва ё юрисдиксионии маъмурй ба сомон мерасонанд.
Боиси тазаккур аст, ки тибки моддаи 9 Крнун шакли фаъолияти Чамоат мачлиси он мебошад. ки соле на камтар аз чор маротиба даъват карда мешавад ва он дар
сурате ваколатдор махсуб мешавад, ки агар дар он аз се ду хиссаи шумораи умумии вакилон иштирок намоянд.
Чамоат оид ба масъалахои салохияти худ карор кабул мекунад, ки он бояд бо риоя намудани конуни мазкур ва тартиби мукаррарнамудаи КРМ ЧТ сурат гирад.
4.Корхона ва муассиса. Корхона яке аз намуди ташкилот буда, барои истехсоли неъматхои моддй, идроиши корхо ва хизматрасонй бо максади конеъ намудани
талаботу ниёзхо. инчунин гирифтани фонда аз дониби сохибмулк созмон дода мешавад.
Корхона субъекти мустакили ходагидорй ба шумор рафта. ба тирики мукарраркардаи конунгузори дар шаклхои ташкилию хукукии гуногун аз руи аломатхои
сохавй ва истехолию хусусияти технологи таъсис дода мешавад.
Тибки КГ ЧТ намуди корхонахо аз руи шакли ташкилию хукуки фарк карда мешаванд: 1) ширкату дамъиятхои хочагидорй (м.м. 72-117 КГ ЧТ); 2) кооперативи
истехсоли (м.м.118-123 КГЧТ); 3) корхонахои вохиди давлатй ва коммуналй (м.м. 124-127 КГ ЧТ).
Ин намудхои корхонахо дар сурате ба думлаи субъектони коллективии хукуки мурофиавии маъмурй дохил мешаванд, ки агар муассисон ва макомотии
идоракунии он ба муносибатхои маъмурй дар хусуси шашкил додан, азнавташкил намудан ё бархам додани намудхои алохидаи ширкату чамъиятхои хоцагидорй -
ширкати комил; ширкати ба боварй асосёфта; дамъиятй дорой масъулияти махдуд; дамъиятй дорой масъулияти иловагй; дамъиятхои фаръй ва вобаста, инчунин
чамъиятхои сахомй, кооперативи истехсоли; корхонаи вохиди давлатй ва коммуналй вобаста ба намудхои моликияти давлатй ба муносибатхои маъмурй (идоракунй)
ворид шаванд. Зеро воридшавии онхо танхо ба масъалахои ташкилй махдуд намешавад. Инчунин онхо метавонанд ба бисере аз муносибатхои мурофиавии
расми1тии маъмурй, масалан. идозатномагиррй, бакайгирй, сентификатсияи махсулот ва гайра шомил шаванд. Хамзамон хукук доранд аз воситахои конунии тамини
кафолатхои хукукхои худ аз падидаи шикояти маъмурй ё судии маъмурй истифода намоянд. Масалан, амалй шахеи мансабдоре, ки хукукхои онхоро вайрон ё махдуд
менамояд, метавонанд ба макомоти болой ва ё суд муродиат намоянд.
5.Иттиходияхои чамъиятй низ тибки Конститутсия ЧТ, конунхои ЧТ «Дар бораи иттиходияхои дамъиятй» аз 12 майи
соли 2007. № 25880, «Дар бораи иттифокхои касаба» аз 2 августа соли 2011, №757 81, «Дар бораи шарикии ичтимой. созишномахо ва шартномахои коллективй» аз 28
июли соли 2006, № 20282. «Дар бораи иттиходияхои корфармоён» аз 17 майи соли 2004, № 32 8-\ «Дар бораи илм ва сиёсати давлатй оид ба илму техника» аз 21 майи
соли 1998, № 597s4, «Дар бораи фаъолияти эхсонкорй» аз 22 апрели соли 2003, №18 85, «Дар бораи хизбхои сиёсй» аз 13 ноябри соли 1998, №680 86, «Дар бораи озодии
вичдон ва иттиходияхои динй» аз 26 марта соли 2009. №489 87 ва дигар санадхои меъёрй-хукукй ба думлаи субектони хукуки мурофиавии маъмурй дохил шуда
метавонанд, эътироф, бакайдгирй, пебурди фаъолият ва дигар амалй онхо аз тарики фаъолияти маъмурии макомоти маъмурй ва ё шахсони мансабдори онхо дар
доираи истехсолоти расмиётии маъмурй ва ё юрисдиксионии маъмурй сурат мегирад.
Мутобики м. 5 К^онуни ЧТ «Дар бораи иттиходияхои чамъиятй» иттиходияи дамъиятй ин иттиходи ихтиёрй, худидора ва гайритидоратии шахрвандон мебошад,
ки дар асоси умумияти манфиатхо барои амалй намудани максадхое муттахид гардидаанд, ки дар ойинномаи иттиходияи дамъиятй нишон дода шудаанд.
Барои ба даст овардани хукуки шахеи хукуки иттиходияи чамъиятй бояд ба кайди давлатй гирифта шавад, ки ин вазифаро Вазорати адлияи ЧТ ва Раёсатхои
адлияи ВМКБ ва вилоятхо, андом медиханд.
Бакайдгирии давлатии иттиходияхои дамъиятии байналмилалй ва чумхуриявй, инчунин иттиходияхои дамъиятии махаллиро, ки фаъолияти онхо мувофики
онинномахояшон ба шахри Душанбе ва нохияхои тобеи чумхурй пахн мегардад, Вазорати адлияи ЧТ андом медихад. Бакайдгирии иттиходияхои дамъиятии
махаллии худуди ВМКБ ва вилоятхоро раёсатхои адотияи ВМКБ ва вилоятхо андом медиханд. Бакайдгирии давлатй дар давоми як мох аз рузи пешниходи тамоми
худдатхои таъсией ва номбаршуда. ки м.21 конун пешбинй намудааст, андом ёфта, ба иттиходияи дамъиятй шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатй дода
мешавад88.
soАМО ЧТ. 2007. №5. М.363. 8" АМО ЧТ. 2001. №7-8.
M i l l s'. АМО ЧТ. 2006. №7. М.350. 83 АМО ЧТ. 2004. № 5.
М.343. м АМО ЧТ. 1998. №10. М. 94; 2004. № 5. М.336. 85
А М О ЧТ. 2003. №4. М.148. *о АМО ЧТ. 1998. № 22.
М.300. 87 АМО ЧТ. 2009. №3. М.82.

Намудхои иттиходияхои чамъиятй аз руи аломатхои гунонун - аз руи шаклхои ташкилию хукуки, фарогирии фаъолият дар каламрав, аломатхои каебй,
максадхо, таркиби таъсисдихандагон ва гайра фарк карда мешаванд.
Аз руи шаклхои ташкилию хукуки иттиходияхои дамъиятй дар намудхои ташкилоти дамъиятй, харакати дамъиятй ва макомоти худфаъолияти дамъиятй таъсис
дода мешаванд.
Ташкилоти чамъиятй иттиходияи дамъиятие мебошад, ки чун коида, дар асоси узвият таъсис ёфта, барои фаъолияти якдояи шахрвандони муттахидшуда чихати
хифзи манфиатхои умумй ва ба даст овардани максадхои ойинномавй таъсис дода шудааст. Макоми олии рохбарикунандаи ташкилоти дамъиятй анчуман,
конференсия ё мадлиси умумй мебошад. Макоми рохбарикунандаи ташкилоти дамъиятй макоми интихобии дастадамъии он мебошад, ки он ба андуман,
конференсия ё мадлиси умумй хисоботдиханда аст.
Харакати чамъиятй иттиходияи дамъиятии оммавй мебошад, ки аз иштирокчиён иборат буда, узвият надорад, амалй намудани максадхои ичтимой ва дигар
максадхои дамъиятии муфидро дорад, ки онхоро иштирокчиёни харакати чамъиятй дастгирй менамоянд.
Мацомоти худфаъолияти чамъиятй иттиходияи дамъиятии беузвият буда, максадаш якдоя хал кардани масъалахои гуногуни идтимоиест, ки дар дои зисти
шахрвандон пайдо мешаванд. Вай барои конеъ намудани эхтиёдоти шахсоне нигаронида шудааст, ки манфиати онхо бо расидан ба максадхои ойинномавй ва татбики
барномахои макомоти худфаъолияти дамъиятии чойи таъсиси он алокаманд мебошад. Онхо бо ташаббуси шахрвандоне ташкил карда мешавад, ки ба халли

88 АМО ЧТ- 2007. №5. М.363

масъалахои зикршуда хавасманданд ва кори худро дар асоси худидоракунй мувофики ойинномаи кабулшуда дар мадлиси муассисон ба рох мемонанд. Макомоти
худфаъолияти дамъиятй макомот ё ташкилоти болоии худро надорад ва хамчун коида, «шурои махалла», «кумитаи махалла», «кумитаи манзил» ва ба ин монанд
номгузорй мешавад.
~27~
 Макомоти худфаъолияти дамъиятй иттиходияи дамъиятии тайрирасмй буда, ба кайди давлатй гирифта намешавад ва ин макомот баъд аз таъсисёбй бояд ба
макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатй оид ба таъсисёбиаш маълумоти хаттй пешниход намояд.
6.Иттифокхои касаба тибки мукаррароти Конститутсия, Конуни ЧТ «Дар бораи иттифокхои касаба» аз 2 августи соли 2011, №757 89, Кодекси мехнати ЧТ, дигар
крнущо, Созишномаи генералии байни Хукумати ЧТ Иттиходияи корфармоёни ЧТ ва Федератсияи иттифокхои касабаи мустакили Тодикистон. шартномахои
коллективй ва дигар санадхои меъёрии хукуки метавонанд, иштирокчии муноссибатхои мурофиавии маъмурй бошанд.
Иттифокхои касаба ташкилоти дамъиятии ихтиёрие мебошанд, ки шахрвандонро аз лихози манфиатхои умумй дар сохахои фаъолияти истехсоли ва
гайриистехсолй барои хифзи хукукхои мехнатй, идтимоию иктисодй ва дигар хукуку манфиатхои аъзоёнаш муттахид менамоянд. М.8 Конуни ЧТ «Дар бораи
иттифокхои касаба» сохтори ташкилии иттифокхои касабаи Точикистонро аз ташкилотхои ибтидоии иттифокхои касаба, кумитахои сохавии нохиявй, шахрй,
вилоятй ва думхуриявй, иттиходияхои муштараки вилоятии иттифокхои касаба мукаррар намудааст.
Ташкилотхои ибтидоии иттифокхои касаба дар корхонахо ё хангоми муттахид намудани аъзои иттифоки касабае. ки мустакилона худашонро бо кор таъмин
кардаанд ё дар корхона ё дар назди шахеи хукукии мехнати кирояро истифодабаранда кор мекунанд, таъсис дода мешаванд, дар сурати мавдуд будани шумораи на
камтар аз се аъзо.
Иттифокхои касабаи махаллй (шахрй, нохиявй) на кам аз ду ташкилотхои ибтидоии иттифокхои касабаи дар корхонахои як вохиди марзиву маъмурй
амалкунандаро муттахид карда метавонанд. Иттифокхои касабаи вилоятй ташкилотхои иттифокхои касабаи як сохаи дар вохидхои марзиву маъмурии вилоят
амалкунандаро муттахид месозанд. Иттифокхои касабаи сохавии думхуриявй ташкилотхои иттифокхои касабаи як сохаи дар худуди думхурй амалкунандаро
муттахид менамоянд. Иттиходияи умумичум-хуриявии иттифоки касаба иттифокхои касабаи сохавй, вилоятй, махаллй, иттифокхои касабаи ташкилотхои
муштаракро бо максади хамохангу муттахид сохтани амалиёти ташкилотхои хамаъзо ба таври ихтиёрй муттахид менамоянд.
Ташкилоти ибтидоии иттифоки касабаро ашхосе, ки дар хар як корхона, муассиса, ташкилот, дамъият новобаста аз шакли ташкилию хукуки кор мекунанд ё дар
як муассисаи таълимй тахеил менамоянд, ташкил намуда, дар асоси ойиннома ва ё низомномаи иттифоки касабаи амалкунанда фаъолият менамоянд.
Иттифокхои касаба хукук доранд бо макомоти хокимияти давлатй, иттиходияхо (иттифокхо, ассотсиатсияхо) ва дигар ташкилотхои дамъиятии сохаи рушди
табобати санаторию курортй, муассисахои истирохатй, сайёхй, тарбияи дисмонии оммавй ва варзиш хамкорй кунанд, дар муайян ва татбик намудани сиёсати
идтимоию иктисодии давлат ширкат варзанд.
Иттифокхои касаба бо тартиби мукарраршуда тавассути намояндагони ваколатдори худ хукук доранд дар кори хайати мушовараи вазоратхо ва дигар макомоти
марказии хокимияти идроия, даласахои макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатй, макомоти идоракунии корхонахо иштирок намоянд.
Иттифокхои касаба ва иттиходияхои онхо дорой хукукхои зерин мебошанд: хукукхои мехнатии аъзои худро химоя намуда, дар тахияи сиёсати давлатии шугли
ахолй ширкат варзида, оид ба хифзи ичтимоии шахсоне, ки бинобар ихтисор шудани кор ё тагйир ёфтани шароити мехнат аз корхона аз кор озод мегарданд,
мутобики конунгузории ЧТ, созишномахо ва шартномахои коллективй таклифхо пешниход менамоянд; дар тахияи барномахои давлатй оид ба масъалахои
хифзи мехнат ва мухити зист, инчунин санадхои меъёрии хукукие, ки масъалахои хифзи мехнат ва пешгирии касалихои касби ва бехатарии экологиро ба тартиб
медароранд, ширкат варзанд; нисбат ба риоя гардидани конунгузории ЧТ оид ба хифзи мехнат ва мухити зист бо тартиби мукарраргардида назорати дамъиятй
мебаранд; музокироти коллективй, бастани созишномахо ва шартномахои коллективй мебаранд: корфар-моён, иттиходияхои онхо, макомоти хокимияти давлатй ва
макомоти худидоракунии шахрак ва дехотро дар музокироти коллективй, бастани созишномахо ва шартномахои коллек тивй далб менамоянд; оид ба масъалахои
хифзи хукукхои идтимоии аъзои худ, муайян намудани меъёрхои асосии сатхи зиндагй, андозаи дубронпулихо вобаста ба болоравии нарххо, мукаррар намудани
хадми маблаги камтарин барои рузгузаронй ва вобаста ба индекси нарххо сари вакт тачдиди назар кардани музди мехнат, мукофотпулй, кумакпулщо, назорати
идрои ин чорабинихо, инчунин оид ба дигар масъалахо мутобики тартиби мукаррарнамуда бо макомоти идоракунии давлатй созишнома ва шартномахо мебанданд;
манфиати аъзои иттифоки касабаро дар макомоти баррасикунандаи бахсхои мехнатии фардй ва коллективй намояндагй кунанд, дар баррасии бахсхои
мехнати дар кори комиссияхо оид ба бахсхои мехнатии фардй тавассути намояндахои худ иштирок менамоянд; мутобики тартиби мукаррарнамудаи
конунгузории ЧТ мачлисхо. гирдихамоихо, намоишхо, пикетгузорихо, рохпаймоихо ва дигар чорабини-хоро чун воситаи мубориза барои бехтар намудани шароити
мехнат, баланд бардоштани музди кор, кам кардани бекорй, муттахид намудани мехнаткашон дар мубориза барои хукукхои мехнати ва манфиатхои
идтимоиву иктисодй, мухофизат аз худсарии корфармо, таъсир расонидан ба макомоти давлатй бо максади пеш бурдани хамон сиёсати иктисодиву идтимой, ки ба
талаботи аъзои иттифоки касаба давобгу бошад, ташкил менамоянд ва мегузаронанд ва гайра.
7. Хизбхои сиёсй низ тибки Конститутсия, Конуни ЧТ «Дар бораи хизбхои сиёсй» аз 13 ноябри соли 1998, №680 90, КГ ЧТ-дигар конунхо, инчунин санадхои
хукукии байналмилалии эътирофнамудаи Тодикистон, ойинномаи бакайдгирифтаи хизбхои сиёсй субъекти хукуки мурофиавии маъмурй шуда метавонанд.
Хизби сиёсй чунин иттиходияи дамъиятие мебошад, ки вазифаи асосиаш иштирок дар хаёти сиёсии домеа ба воситаи ташаккул додани иродаи сиёсии
шахрвандон ва инчунин ба амал баровардани хокимият ба воситаи намояндагони худ мебошад.
Максад ва вазифахои хизби сиёсй дар Ойиннома ва Барномаи он, ки барои маълумоти умум интишор мешаванд, инъикос меёбанд.
Хизбхои сиёсй дар асоси ойиннома амал мекунанд, ки он дар Вазорати адлияи ЧТ ба кайд гирифта мешавад. Макоми бакайдгиранда хизби сиёсиро дар давоми
як мохи пешниход карда шудани худдатхо ба кайди давлатй мегирад. Ворид намудани тагйирот ва иловадо ба Ойинномаи ба хамин тартиб сурат мегирад.
Маълумот дар бораи вокеияти бакайдгирии давлатии хизби сиёсй дар фехристи давлатии иттиходияхои дамъиятй аз дониби макоми ваколатдор дохил карда
шуда, шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатй дода мешавад ва хизби сиёсй аз рузи бакайдгирии давлатй хукуки шахеи хукукиро пайдо мекунад.
Хар хизб бо тартиби пешбиникардаи конун хак дорад: номзадхоро ба интихоботи Президенти ЧТ ва ба макомоти интихобии хокимияти давлатй пешбарй
намояд; дар тайёрй ва гузаронидани раъйггурсихо ва интихоботи макомоти хокимияти давлатй иштирок намояд; дар гуруххои доимй ё муваккатии вакилон муттахид
шавад ва дар макомоти намояндагй дигар иттиходияхо барпо намояд; маълумотро дар бораи фаъолияти худ ба таври шифохй. хаттй ва дар шаклхои дигар озодона
интишор намояд, максад ва вазифахои худро таргибу ташвик кунад, худдатхои барномавии худро дошта бошад; нашриётхо ва васоити ахбори умумии худро таъсис
дихад; мачлисхо, митингхо, намоишхо ва дигар чорабинихои оммавиро мувофики конунхои дории ЧТ гузаронад; мувофики конунхои ЧТ ва ойинномаи худ
фаъолияти ходагй, молиявй ва дигар фаъолиятро ба амал барорад ва гайра.
Х,ар .щзб вазифадор аст, ки: Конститутсия, конунхо, ойинномаи худро риоя намояд. хукук ва озодихои инсон ва шахрвандро поймол накунад; хар сол ба
Вазорати адлия дар бораи давом додани фаъолият ва кароргохи худ, инчунин шумораи аъзои худ ахборот пешниход намояд; ба макомоти андоз дар бораи даромадхо,
пардохти андоз ва дигар пардохтхои хатмй хисоботи мухосибавй пешниход намояд; намояндагони макомоти давлатй, худидораи махаллй, аъзои комиссияхои
интихоботи, инчунин воситахои ахбори оммаро ба чорабинихои гузаронидамешуда рох дихад ва гайра.
Макомоти хокимияти давлатии ЧТ хизби сиёсиеро, ки ба кайд гирифтааст, ба таври зерин онхоро дастгирй менамоянд: таъмини дастрасии баробар ба воситахои
давлатии ахбори умум; таъмини имкониятхои баробар барои гузаронидани маъракахои интихоботи.
Дар сурати боздоштани фаъолияти хизб дастгирии давлат муваккатан катъ карда мешавад. Дар сурати манъ карда шудани фаъолияти хизби сиёсй дастгирии
давлатй аз рузи эътибор пайдо кардани карори Суди Олии ЧТ дар бораи манъ карда шудани фаъолияти хизб катъ мегардад.
Дар сурати аз тарафи хизби сиёсй вайрон карда шудани Конститутсия, дигар конунхо, инчунин гирифтани ёрии иктисодию сиёсй аз кишвархои хоричй, Вазорати
адлияи ЧТ ва ё Прокурори генералии ЧТ дар бораи катъ намудани фаъолияти гайриконунй огохинома мебарорад. Агар хизб дар мухлати дах руз талабхоро дар бораи
катъ намудани фаъолияти гайриконунй ичро накунад, фаъолияти вай мумкин аст бо карори Суди Олии ЧТ ба мухдати то шаш мох боздошта шавад.

Яцы)
ПК--'
8. Иттиходияхои динй тибки Конститутсия, Конуни ЧТ «Дар бораи озодии виддон ва иттиходияхои динй» аз 26 марти соли 2009, Хо 489 91, дигар конунхо ва
кодексхои ЧТ, инчунин санадхои хукукии байналмилалиии эътирофнамудаи Тодикистон, ойиннома ва низомнома дар бораи онхо метавонанд. субъекти
муносибатхои хукуки, аз чумла. муносибатхои мурофиавии маъмурй бошанд.
Давлат тибки Конун барои таъмини озодии виддон ва озодии пайравй ба дин, риояи хукук ва манфиатхои конунии шахрвандони диндор ва иттиходияхои динй
шароити мусоид фарохам меорад.
Иттиходияхои динй аз давлат дудо мебошанд ва давлат ба муайян намудани муносибати инсон ва шахрванд ба дин ва мансубияти динй дахолат намекунад, ба
зиммаи онхо идрои вазифахои макомоти хокимияти давлатй, дигар макомоти давлатй, муассисахои давлатй ва макомоти худидоракунии махаллиро намегузорад, ба
фаъолияги иттиходияхои динй, ба истиснои холатхои дар конунхо пешбинишуда, дахолат намекунад. хусусияти дунявии тахсилотро дар муассисахои таълимии
давлатй таъмин менамояд, барои пойдории тахаммул ва эхтироми байни шахрвандони диндору бедин. байни иттиходияхои динии дину мазхабхои гуногун. инчунин
байни пайравони онхо мусоидат менамояд, ба зухуроти таассуб ва ифротгарой дар фаъолияти иттиходияхои динй рох намедихад.
Иттиходияхои динй низ принсипи дудоии худро аз давлат аз тарики принсипхои зерин бояд риоя намоявд: дар доираи низоми дохилии парастишй ва
гайрипарастишии худ, ки ба конунгузории ЧТ мухолиф намебошанд, фаъолият намоянд. ходимонашонро тибки мукаррароти эътикоди динии худ интихоб. таъин ва
иваз кунанд; вазифахои макомоти хокимияти давлатй, дигар макомоти давлатй, муассисахои давлатй ва макомоти худидоракунии махаллиро идро накарда, ба
фаъолияти онхо дахолат накунанд; дар интихобот ба макомоти хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии махаллй иштирок нанамоянд; дар фаъолияти хизбхои
сиёсй ва
~28~
харакатхои сиёсй иштирок накарда, ба онхо кумаки моддй ва дигар кумакхо нарасонанд.
Тибки Конститутсия хар кас хак дорад муносибати худро нисбат ба дин мустакилона муайян намояд, алохида ва ё якдоя бо дигарон динеро пайравй намояд ва ё
пайравй накунад. дар маросим ва расму ойинхои динй иштирок намояд (м.26). Нуктаи зикршуда хукуки шахрвандон ба адои Хад ва Умраро низ дар бар мегирад.
Иттиходияи динй ин иттиходи ихтиёрии пайравони як дин ба максади якдоя андом додани ибодат ва маросимхои динй. таълими динй, инчунин пахн намудани
эътикоди динй мебошад, ки он ба тарзи мукарраркардаи конун ихтиёран таъсис дода мешавад.
Иттиходияхои диниро на камтар аз 10 нафар шахрвандони ЧТ ба таври ихтиёрй ва ошкоро, ки ба синни 18-солагй расидаанд ва дорой эътикоди динии умумй
мебошанд. таъсис дода метавонанд.
Марказй динии чумхуриявй хамчун шакли махсуси иттиходияи динй барои халли масъалахои умумидиёнатй аз дониби зиёда аз нисфи ташкилотхои динии
дорой эътикоди умумй таъсис дода мешавад.
Шаклхои итиходияхои динй ин цамоаи динй ва ташкилоти динй мебошад.
Цамоаи динй ин иттиходи ихтиёрй ва мустакили шахрванд они ЧТ буда, бо максади якдоя андом додани ибодат ва конеъ гардонидани дигар эхтиёдоти динй
ташкил дода мешавад.
Шаклхои цамоаи динй - масдиди домеъ, масдиди панчвакта. дамоатхона. ибодатгох, зиёратгох ва дигар шаклхое, ки ба конунгузори мухолиф нестанд, фаъолият
менамоянд, ки онхо дар асоси низомномаи худ, ки аз кайди бахисобгирии макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин гузаронида шудан, бе ташкилй шахеи хукуки
фаъолият менамоянд. Хусусият ва худуди фаъолияти дамоаи динй дар низомномаи он муайян карда мешаванд.
Ташкшоти динй ин иттиходи ихтиёрй ва мустакили шахрвандон мебошад, ки бо максади якдоя анчом додани ибодат, таълими динй ва пахн кардани эътикоди
динй ташкил карда мешавад.
Шаклхои ташкилоти динй - марказй динии думхуриявй, масдиди домеи марказй, дамоатхонаи марказй, муассисаи таълимии динй. калисо, куништ ва дигар
шаклхое, ки бо конунгузори мухолиф нестанд, фаъолият менамоянд.
Ташкилоти динй шахеи хукуки буда, дар асоси ойинномаи худ, ки бо тартиби мукаррарнамудаи Крнун ба кайд гирифта шудааст, амал мекунад.
Ташкилотхои динй вобаста ба худуди фаъолияти худ ба нохиявй, шахрй ва думхуриявй таксим мешаванд. Номи ташкилоти динй бояд маълумотро дар бораи
эътикоди динии он дар бар тирад.
Иттиходияхои динй бояд хар сол дар бораи идома додани фаъолияти ойинномавии (низомномавии) худ бо зикри маълумот барои ворид кардан ба фехристи
давлатии иттиходияхои динй ба макомоте, ки онро ба кайд гирифтааст, иттилоъ диханд. Пешниход накардани маълумоти мазкур метавонад асоси боздоштани
фаъолияти иттиходияи динй гардад.
Мутобики Конун бакайдгирии давлатии ташкилотхои диниро макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин аз тарики ворид намудани маълумот ба Фехристи
давлатии иттиходияхои динй андом медихад (м.м.13.16).
Ташкилотхои динй бо ташкилй шахеи хукуки ба кайди давлатй гирифта шуда, дамоахои динй бе ташкилй шахеи хукуки аз кайди бахисобгирй мегузаранд. Кайди
бахисобгирии дамоахои диниро макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин ва макомоти зертобеи он дар ВМКБ, вилоятхо, шахри Душанбе, шахрхо ва нохияхо андом
медиханд.
Бакайдгирии давлатй, азнавбакайдгирй ва рад кардани бакайдгирии ташкилотхои динй, инчунин кайди бахисобгирй, азнавбахисобгирй ва рад кардани кайди
бахисобгирии дамоахои динй дар мухлати на бештар аз як мох аз рузи пешниходи номгуи пурраи хуччатхои таъсией ва дар холати зарурати гузаронидани корхои
иловагии сандишй ва ташхией дар мухлати то се мох андом дода мешавад.
Барои кайди бахисобгирии дамоахои динй чунин хуччатхо бояд пешниход карда шаванд: ариза дар бораи кайди бахисобгирй; низомномаи дамоаи динй;
протоколи мадлиси муассисон; руйхати хайати муассисони дамоаи динй бо нишон додани маълумот дар бораи мансубияти шахрванди, дои истикомат, санаи
таваллуд; худчати тасдиккунандаи махаллй дойгиршавии (сурогаи хукукии) дамоаи динй.
Ташкилоти динй аз лахзаи бакайдгирии давлатй ва гирифтани шаходатнома макоми шахеи хукукиро пайдо мекунад. Цамоаи динй баъди кайди бахисобгирй ва
гирифтани маълумотнома фаъолияти худро бе ташкилй шахеи хукуки тибки низомнома ба рох мемонад.
Иттиходияхои динй барои амалй намудани максадхои худ хукук, доранд: дар бораи фаъолияти худ озодона маълумот пахн намоянд; хукукхои худро дар суд ва
дигар макомоти хокимияти давлатй намояндагй ва химоя намоянд; оид ба масъалахои марбут ба манфиатхои динии шахрвандон ба макомоти хокимияти давлатй
таклифхо пешниход намоянд; тибки конунгузории Ч,умхурии Тодикистон ба фаъолияти ходагидорй ва истехсоли машгул шаванд; дигар хукукхои дар конунгузории
ЦТ пешбинишударо амалй намоянд.
Иттиходияхои динй барои андом додани ибодат, расму ойин ва маросимхои динй ба шахрвандоне, ки дар беморхонахо, осоишгоххо, хонахои пиронсолон ва
маъюбон, дойхои хабси пешакй ва махрумй аз озодй мебошанд, тибки тартиботи дар онхо мукарраршуда бо пешниход муродиат карда метавонанд.
Иттиходияхои динй ухдадоранд: Конститутсия, конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукии ЧТ, санадхои хукукии байналмилалие. ки Тодикистон эътироф
намудааст ва ба сохаи фаъолияти онхо дахл доранд, инчунин мукаррароти ойиннома (низомнома) ва дигар худчатхои дохилии фаъолияти худро риоя намоянд: бо
дархости макоми ваколатдори давлатии дахлдор маълумот пешниход кунанд; ба хузур доштани намояндагони макомоти ваколатдори давлатй дар чорабинихои
иттиходияхои дш-гй монеъ нагарданд.
Назорати давлатй дар бораи идро ва риояи конунгузори дар бораи озодии виддон ва иттиходияхои динй аз дониби макомоти салохиятдори давлатй андом дода
мешавад. Назорати умумиро макомоти прокуратураи ЧТ назорати бевоситаро макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин андом медиханд. Макомоти андоз ба
сарчашмахои даромади иттиходияхои динй, андози маблагхои бадастовардаи онхо ва пардохти андозхо мувофики Кодекси андози ЧТ назорат мекунад. Назорат ва
тафтиши аз тарафи иттиходияхои динй риоя ва идро шудани меъёрхо ва стандартхои мавчудаи экологи, сухторнишонй, санитарию эпидемиологи ва дигархоро тибки
санадхои меъёрии хукукии ЧТ макомоти дахлдори ваколатдори давлатй амалй менамоянд.
Боздоштани фаъолияти иттиходияхои диниро конун имконпазир шуморидааст, ки агар онхо конунгузории ЧТ-ро вайрон карда бошанд, ё аз дониби онхо содир
шудани амалхре, ки ба максадхои ойинномавиашон (низомномавиашон) мухолифат мекунанд. Дар ин сурат Прокурори генералии ЧТ ё прокурорхои тобеи он ба
иттиходияи динй дар бораи бетаъхир бартараф намудани хукуквайронкунй амри хаттй ва ба макомоти бакайдгирандаи онхо огохинома фиристода. мухлати бартараф
намудани онхоро мукаррар менамояд. Агар дар мухлати муайяншуда хукуквайронкунихое, ки асоси кабули амри хаттй ё огохинома гаштаанд, бартараф карда
нашаванд, макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин хукук дорад фаъолияти иттиходияи диниро то се мох боздорад.
Агар дар давоми мухлати мукарраршудаи боздошти фаъолияти иттиходияи динй хукуквайронкунихое, ки асоси боздошти фаъолияти он гардидаанд. бартараф
карда шаванд. бо карори макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин иттиходияи динй фаъолияти худро давом медихад.
Бархам додани иттиходияхои динй тибки ойинномаи (низомномаи) онхо ва ё бо карори суд сурат мегирад.
9. Ваколатдор оид ба хукуки инсон тибки Крнуни ЧТ «Дар бораи ваколатдор оид ба хукуки инсон дар Чумхурии Тодикистон» аз 20 марта соли 2008, № 372 1 бо
максади таквияти кафолатхри конститутсионии химояи давлатии хукук ва озодихои инсон ва шахрванд, мусоидат ба риоя ва эхтироми онхо аз дониби макомоти
хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот (чамоат) ва шахсони мансабдори онхо, рохбарон ва шахсони мансабдори корхонахо, муассисахо ва
ташкилотхо новобаста аз шакли ташкилию хукукиашон, таъсис дода шудааст.
У хамчун субъекти макоми махсусгардонидашуда метавонад ба идроиши вазифахои дар наздаш гузошташуда ваколатдор аст, ки бе монеа ба макомоти
хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот (чамоат), корхонахо. муассиса ва ташкилотхо, новобаста аз шакли ташкилию хукукиашон,
иттиходияхои дамъиятй, инчунин киемхои харбй, муассисахои идрои дазои чиноятй, дигар сохтору муассисахои харбй, ки дар худуди ЧТ вокеанд, ташриф намояд, аз
маълумотхои зарурй, хуччатхр ва маводхоро талаб карда гирад, аз рохбаронашон дар ин бобати масъалахое, ки баррасии шикоят алокаманданд баёнот гирад (ба
истиснои судяхо нисбат ба санадхои суди), мустакилона ё якдоя бо макомоти салохиятдори давлатй, шахсони мансабдори давлатй, хизматчиёни давлатй сандиши
фаъолияти макомоти хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот (дамоат), муассисахои ичрои чазои чиноятй, корхонахо, муассисахо ва
ташкилотхоро, новобаста аз шакли ташкилию хукукиашон, оид ба масъалахои хукуки инсон гузаронад,ба макомоти салохиятдори давлатй ва муассисахои илмй
барои гузаронидани тахдикоти эксперта оид ба масъалахое, ки дар рафти баррасии шикоят муайян карда мешаванд, дастур дихад, бо парвандахои чиноятй, гражданй,
оилавй, иктисодй ва хукуквайронкунии маъмурй. ки вобаста ба онхо санадхои суди эътибори конуни пайдо кардаанд, инчунин бо парвандахои катъгашта ё маводе,
ки оид ба онхо аз огози парвандаи чиноятй рад карда шудааст, бо риояи талаботи конунгузории
ЧТ дар бораи хифзи маълумотхое, ки дорой сирри давлатй, тафтишоти, тидоратй ё дигар сирри бо конун хифзшаванда мебошанд, шинос шуда, аз онхо маълумоти
заруриро руинавис ё нусхабардорй кунад, дар бобати хифзи хукукхои инсон даъво пешниход кунад ва гайра 93.
Ваколотдор оид ба хукуки инсон дар доираи вазифа ва салохиятхои дар конун мукарраркардашуда метавонад субъект ва иштирокчии бисере аз муносибатхои
расмиётии маъмурй ва юрисдикскинии маъмурй бошад.

Дар бораи падидаи навташкили Ваколатдор оид ба хукуки инсон ниг. ба: Ойев X.. Сафаров Б.А. Механизмхои хифзи хукуки инсон вашахрванд дар Чумхурии Точикистон. Душанбе, 2013. С.26-40.
КИСМИ II. НАМУДХОИ АЛОХИДАИ ФАЪОЛИЯТИ МУРОФИАВИИ МАЪМУРЙ

ФАСЛИ II. МУРОФИАИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ

1 АМО ЧТ. 2008. №3. М.191.
~29~
БОБИ 4. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ --НАМУДИ МУСТАКИЛИ МУРОФИАИ МАЪМУРЙ

§ 1. Мафхум ва мохияти истехсолоти расмиётии маъмурй

Фаъолияти идоракунии давлатй, ки дар доираи он хокимияти идроия амалй карда мешавад, хамчун крида барои ба сомонрасонии амалхои позитивй (созандагй)
равона карда шуда, он на хамеша ба фаъолияти юрисдиксионй оид ба татбиксозии чорахои дазои маъмурй алокаманд мебошад.
Амалхое, ки дар дораи он содир карда мешаванд. онхо бо тафсил ва дар алокамандй ба рох монда шуда, бо мафхумхои дамъбасткунандаи крица, тартибот,
масъалагу-зорй, мухокима, бакайдгирй, мувофикасозй, коргузорй ва гайра ифода карда мешаванд. Дар амалисозии фаъолияти контролй (назорати) бошад, мушохида,
сандиш, озмоиш, ревизия ва гайра истифода мешаванд. Хамин гуна фаъолиятхои гуногун мабдаи (предмети) мафхуми расмиётй маъмурй ё аникдараш истехсолоти
расмиётии маъмуриро ташкил медиханд.
Бо чунин назардошт мафхуми расмиётй маъмурй аз лихози конунгузори дар м. 1 КРМ ЧТ аз руи мабда ва максадхо чунин ифода шудааст: «расмиётй маъмурй -
фаъолияти макомоти маъмурй бо максади тахия, кабул ва идрои санади хукукии маъмурй, инчунин баррасии аризаю шикоятхои маъмурй» мебошад.
Мак;о.иопш маъмурй гуфта тибки КРМ ЧТ макомоти ичроияи хокимияти давлатй, аз думла макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатй, макомоти
худидораи шахраку дехот, инчунин хама гуна шахеи вокей ё хукуки, ки дар асоси конун ваколатхои оммавии хукукиро идро менамояд, фахмида мешаванд.
Дар доираи истехсолоти расмиётии маъмурй масъалахое баррасй мешаванд, ки халлу фасли онхо бояд тавассути фаъолияти макомоти маъмурй сурат гиранд ва
бештари онхо аз меъёрхои сохахои гуногуни хукуки бармеоянд ва чун коида характери бахей надоранд. Расмиётй маъмурй ин шакли конеъ гардонидани талаботи
субъектони гуногун дойр ба амалисозии хукукхои мавдудаи объективии онхо мебошад. Масалан, барои идозат додан барои васлшавй ба шабакаи баркй шахе бо ариза
ба макомоти ваколатдор муродиат намуда. талаб мекунад. довталаби баркистифода-барй ба шабакаи баркй пайваст карда шавад. Чунин масъалагузорй талаб
менамояд, ки авало зандири баркии наздиктарине, ки шадаташ мувофик аст, муайян карда шавад, пас коидахои ваелкунии воситахои техники ва дигар тадхизот
муоина карда шуда, дар холатхои зарурй ташхиси техники аз руи иктидори тадхизот гузаронида мешавад. Сипае дар бораи васл кардан ё накардан хулосаи даркорй
бароварда мешавад. Агар масъала мусбй арзёбй гардад, карор дар бораи идозат додан ба ваелкунй бароварда шуда, ба у хамчун баркистифодабаранда раками
мушахас дода шуда, нуктахои ваелкардашудаи зарурй сургуч карда мешаванд, баъд ваелкунии у бакайд гирифта мешавад.
Аз ин мисол бармеояд, ки макомоти маъмурй аз руи далелхо ва дигар холатхои кор ба рафтори муродиат-кунандагон ва ниёзмандон бахои хукуки надода. аз руи
худдатхо дар бораи мавдуд будани асоси хукуки барои конеъ намудани дархост хулоса бардошта, нисбат ба онхо ягон чорахои мадбурсозии маъмурй татбик
намекунанд. Албатта чунин коида ба расмиётй маъмурй оид ба бахсхои оммавй пахн намегардад. Дойр намудани расмиётй маъмурй оид ба бахсхои оммавй-хукукй
хамеша бахои хукукиро талаб мекунад, то ки холатхои кор дуруст мадди назар гирифта шуда, дар бораи мавдуд будан ё набудани хукук хулосахои даркорй
бароварда шавад.
Натидахои расмиётй маъмурй на барои татбик намудани чорахои мадбурсозии маъмурй, балки барои конеъ намудани талаботи шахсони вокей ва хукуки оид ба
амалй намудани хукукхои онхо ва ё таъмин намудан ё так мил додани фаъолияти идоракунй равона карда шудааст.
Аз ин ру, истехсолоти расмиётии маъмурй ба манфиати шахсони вокей ва хукуки равона карда шуда, он аз тарики дойр намудани фаъолияти мурофиавй аз
дониби макомоти маъмурй амалй карда мешавад.
Хусусияти дигари истехсолоти расмиётии маъмурй дар он ифода мегардад, ки ин истехсолот хамчун коида бо ташаббус ва дархости шахсони манфиатдори вокей
ва хукуки (ба гайр аз мавридхое, истехсолоти расмиётии маъмурй характери таъминотй ва ташкилй доранд, масалан, вогузор намудани салохият, ки бо ташаббуси
макомоти маъмурй ба миён меояд) огоз карда мешавад.
Дойр намудани истехсолоти расмиётии маъмурии гуногун оид ба ичозатномадихй, бакайдгирй, вогузор намудани вазифа ва салохиятхо ва гайра шакли хоси
таъмини конуният ва тартиботи хукуки аз лихози идрои меъёрхои моддии сохахои дигари хукук мебошад, Зеро то ки меъёрхои хукуки амалй карда шаванд, дойр
намудани фаъолияти расмиётии маъмурй зарур аст, вагарна меъёрхои зикршуда мисли «пайкари бедон» гуё барои намуд кабул карда шуда бошанд, идро нашуда
мемонанд.
Ба хамин тарик, мохияти истехсолоти расмиётии маъмурй дар он ифода мегардад, ки ин истехсолот нишондихандаи фаъолияти созандагии макомоти маъмурй -
макомоти хокимияти идроия, идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори онхо, инчунин макомоти худидораи шахраку дехот ва хама гуна шахеи вокей ё хукуки, ки
ваколатхои оммавии хукукиро дар асоси конун идро менамояд, иборат мебошад.

§ 2. НАМУДХОИ ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ

Намудхои истехсолоти расмиётии маъмурй ба мазмун ва характери масъалахои халталаби дар доираи фаъолияти макомоти маъмурии баррасишаванда, вазифахо
ва доираи салохияти макомот ва ё шахсони мансабдори макомоти хокимияти давлатй оид ба амалисозии максад ва хадафхои идоракунии давлатй, натидагирии аз
фаъолияти маъмурй, доираи иштирокчиён ва хукуки манфиатхои конунии онхо ва гайра вобаста мебошад.
Бо чунин назардошт дар адабиёти хукуки оид ба намудхои алохидаи истехсолоти расмиётии маъмурй акидахои гуногун мавдуданд.
Масалан, профессор Ю.М.Козлов2 намудхои мушаххаси истехсолоти расмиётии маъмурии зеринро фарк менамояд: литеензиякунонию-идозатдихй; бакайдгирй;
хукукэъдодкунй.
С.Х. Махина3 намудхои зерини истехсолотии маъмуриро дудо менамояд: асоей - истехсолот оид ба тахияи санадхои хукукии идоракунй ва истехсолоти
шартномаи маъмурй; махсус - истехсолоти лицензиякунонй, бакайдгирй, кадрй (хидматй, истехсолоти мукофотонй ва г.); махсусгардонидашуда - истехсолот оид ба
муродиати шахрвандон.
И.В. Панова4 бошад, намудхои зерини истехсолоти расмиётии маъмуриро ёдрас менамояд: истехсолоти меъёрэъдодкунй; истехсолоти хукукдихй - оид ба
муродиати шахрвандону корхонаю иттиходияхо, литсензиякунонй ва идозатдихй, бакайдгирй, таъсисдихй, кадрй, хусусигардонй, шартномавй ва гайра.
В.Д. Сорокин5 мурофиаи маъмуриро ягона пиндошта, намудхои истехсолоти маъмуриро ба се гурух таксим менамояд: 1) истехсолот оид ба меъёрэъдодкунй,
истехсолоти расмиётии маъмуриро фарк менамояд -истехсолот оид ба тахия ва кабули санадхои меъёрии идоракунии давлатй; 2) истехсолот аз руи таклифу аризахо
ва муродиати шахрвандон ба макомоти идоракунй; 3) истехсолот оид ба мукофотонй, бакайдгирй ва литсензиякунонй.
Гурухи дигари олимон, масалан, Ю.А. Димитриев, И.А. Полянский ва Е.В. Трафимов 98 намудхои истехсолоти расмиётии маъмуриро ба ду гурух таксимбандй
мекунанд: истехсолоти расмиётии хукукэъдодкунй ва хукуктатбиксозии маъмурй. Ба доираи гурухи дуюм он намудхои дудогонаи истехсолоти маъмуриро шомил
менамоянд, ки онхо барои додани хукук ва амалисозии хукуки шахрвандон ва ташкилотхо равона карда шудаанд. Ба ин дойра истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба
муродиати шахрвандон, мукофотонй, бакайдгирй дар хамаи шаклхои зухуроташ, идозатдихй, литсензиякунонй, озмунй, акредитатсионй. сертификатсия ва
фаъолияти контролию назоратиро махсуб медонанд".
Ба хамин тарик, дар адабиёти хукуки дар бораи низоми ва намудхои истехсолоти расмиётии маъмурй акидаи ягона вудуд надорад.
Новобаста ба ин холат, тахлили конунгузории ЧТ имконият медихад. ки намудхои алохидаи истехсолоти расмиётии маъмуриро фарк намоем.
Инак, аз руи КРМ ЧТ ва дагар санадхои меъёрии хукукии амалкунандаи ЧТ намудхои зерини истехсолоти расмиётии маъмуриро фарк карда мумкин аст:
1) истехсолот аз руи санадхои меъёрии хукукии маъмурй (м.м. 13-26 КРМ ЧТ);
1) истехсолот аз руи меъёрэъдодкунии маъмурй (м.м. 27-71 КРМ ЧТ);
2) истехсолот оид ба санадхои хукукии маъмурй (идоракунй) 100 ва идрои он;
3) истехсолоти оид ба идозатномадихи (литсензиякунонй);
4) истехсолот оид бакайдгирй ва бахисбгирии давлатй:
5) истехсолот оид ба мукофотонй;
6) истехсолот оид гузаронидани озмун барои дохилшавй да хидматй давлатй;
7) истехсолот оид ба стандартизатсиякунонй, баходихии мутобикат ва аттестатсия.
Мазмуну таионоти намудхои истехсолоти зикршудаи маъмуриро дар бобхои минбада дида мебароем 6.

2Ниг. ба Административное прово: Учебник /Под ред. Ю.М. Козлова,

3Л.Л.Попова. М.: Юрист, 1999. С. 394-403. Махина С.Н. Административный процесс: проблемы теории,
4перспективы правового регулирования. Воронеж, 1999. С.73-89. Ниг. ба Панова И.В. Актуальные проблемы административного
процесса в Российской Федерации: Атроеф. дисс... д-ра юрид. наук.
5Екатеринбург. 2000. С. 8-9. Ниг. ба Сорокин В.Д. Административный процесс и административное
процессуальное право. М. 2002. С.123-124.
6 Муфассалтар ниг. ба бобхои 5-11 хамин китоби дарсй.
~137~
~30~
 БОБИ 5. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА МЕЪЁРЭЪЧОДКУНИИ МАЪМУРЙ

§ 1. МАФХУМИ САНАДХОИ МЕЪЁРИИ МАЪМУРЙ, АЛОМАТХО ВА ХУСУСИЯТХОИ ОНХО

Санадхои меъёрии хукукии маъмурй яке аз намудхои санадхои хукукии идоракунй мебошад. Барои ошкорсозии мафхум ва аломатхои он зарур аст, ки пеш аз
хама мафхуми санахои хукукии идоракунй кушода дода шавад.
Инак, санадхои хукукии маъмурй шакли асосии маъмурию хукукии амалисозии вазифа ва функсияхои хокимияти идроия мебошад.
Мафхуми санади хукукии маъмурй дар м. 1 КРМ ЧТ чунин оварда шудааст: «санади хукукии маъмурй - санади маъмурй ва санади меъёрии хукукии маъмурй
мебошад, ки макомоти маъмурй дар асоси конун ё дигар санади меъёрии хукуки кабул мекунад». Албатта дар ин мафхум хамаи аломатхо ва хусусиятхои санади
хукукии маъмурй ошкор намегарданд.
Барои ошкорсозии мазмуни мафхум ва ахамияти санади хукукии маъмурй зарур аст, ки аломатхо ва хусусиятхои онро мадди назар оварем, ки онхо чунинанд:
1) санадхои хукукии маъмурй ин варианты (усули) хукукии цабули карори идоракунй мебошад. Яъне ин кабули (тасдики) карор бо назардошти коидахои раванди
идоракуние, мебошад, ки тавассути он вазифахо ва функсияхои идоракунй халлу фасл мегарданд. Худи кдбулкарди карор ин натидаи фаъолияти банакшагирифта,
«баркашида» ва ботавозуни макомоти хокимияти идроия ва шахсони мансабдори он мебошад, ки дар доираи салохияти худ эдод намудаанд;
2) санади хукукии маъмурй ин прерогативой' 02, яъне хуцуки истисноии субъекти ваколатдори хокимияти ичроия мебошад. Ин оварда чунин маънй дорад, ки
санади хукукии идоракуниро танхо субъекти ваколатдори хокимияти идроия ва фаъолияти давлатию идоракунй дар доираи салохияташ бо тартибе, ки конунгузори
ва ё меъёрхои маъмурию хукуки мукаррар кардаанд, кабул карда метавонад;
3) санади хукукии маъмурй ин ифодаи хокимиятии иродаи субъекти дахлдори хокимияти идроия мебошад, ки дар он табиати хокимиятии фаъолияти давлатию
идоракунй ифода мегардад;
4) санади хукукии маъмурй ин ифодаи яктарафаи иродаи субъектони хокимияти идроия мебошад, ки ба гояхои таъсиррасонии хокимияти ичроия ба
иштирокчиёни дигари муносибатхои давлатию идоракунй такя мекунад, ки мохият ва накши субъекти ин хокимиятро дар ин раванд муассир ва назаррас мегардонад;
5) санади хукукии маъмурй дар худ тачассумгари
мукаррароти хукуцию хокимиятии субъектони .хокимияти
ичроия мебошад, ки идроиши он барои дигар адресатхо103
хатмй мебошад, яъне дорой характери императивй 104 ва
бебозгашт мебошад;
6) санади хукукии маъмурй хадду .худуди коидаи рафтори хатмиро дар доираи идоракунии давлатй муайян менамояд;
7) санади хукукии маъмурй метавонад ба сифати асоси ХУКУ кй ва воцеии бавуцудой, тагйирёбй ва катьгардии муносибатхои маъмурию хуку*й
хизмат .мекунад. Аз ин ру, санади хукукии маъмурй бештар дорой характери позитиви буда, дойр ба халлу фасли масъалахои бахсхои гражданй, манзилй, мехнати,
экологи ва гайра дар фаъолияти макомоти суди ба харду сифат - асоси хукуки ва асоси вакей (хамчун далел) барои мабдаи исботкунй ва халлй масъала истифода
шуданаш мумкин аст;
8) санади хУКУКии маъмурй (идоракунй) ин санади зерконунй аст, зеро он дар асос ва бо максади идроиши Конститутсия, конунхои конститутсионй ва дигар
конунхо кабул карда мешавад;

Прерогатива аз калимаи лотинии «praerogativa>> гирифта шуда, хукуки истисной ё хосро марбут ба субъекти муаяйян ифода менамояд. Ниг. ба: Словарь иностранных слов. М.,1989. С.407.
юз Адресат ин доираи иштирокчиёни муносибатхои идоракунй мебошанд,
ки санади хукукии идоракунй ба онхо равона карда шудааст. т Яъне хатмй мебошад.

9) санади хукукии маъмурй дар низоми иерархии 105 санадхои

хукуки (аз чумла чунин санад.хо) чой муайянеро ишгол менамояд,
яъне санади хукукии макомоти (шахеи мансабдори)
болоистода нисбат ба санади хукукии макомоти поёнй
(зердастон) дар дои аввал меистад;
10) санади хукукии маъмурй ин яке аз шаклхои хуччати хидматй мебошад, ки доимо дар раванди идоракунй истифода карда шуда, омили хукукии идроиши
вазифахои хидматию хокимияти, танзимсозй, рохбарй, контрол, назорат ва гайра хизмат мекунад;
11) санади хукукии маъмурй, чун коида, дар шакли хуччати хаттй цабул карда мешавад, баъзан дар шакли шифохй хам содир карда шуданаш мумкин аст.
Масалан, м. 13 КРМ ЧТ мукаррар кардааст, ки санади хукукии маъмурй дар шакли хаттй кабул мегардад. Дар холатхои таъхирнопазир, ки ба амнияти давлатй ё
дамъиятй, саломатии ахолй, хаёти одамон хатар тахдид менамояд санади маъмурй метавонад дар шакли шифохй кабул гардад. Дар идоракунии масъалахои харбй низ
санади хукукии идоракунй ба таври шифохй кабул шуданаш мумкин аст. Масалан, фармонхои мухтасари шифохии сарварон, сарбозон ва кормандони ситодхо,
дидбонгоххо ва гайра;
12) санади хук,укии маъмурй дар шакли хуччати махсус (фармон, карор, амр, фармоиш ва г.) бо риоя ва ичро намудани Коидахои расмиётй хос цабул карда
мешавад, ки якчанд даврахоро фаро гирифтанаш мумкин аст: масъалагузорй, тахия, кабул, баррасй (мухокима), гузаронидани ташхис (экспертиза), кабул (тасдик),
бакайдгирй, интишор, шинос намудан, ислох намудан, беъэтибор донистан, аз эътибор сокит намудан, ворид намудани тагйироту иловахо ва гайра. Масалан,
Дастури Хукумати ЧТ10Й тартиби масъалагузорй ва баррасии он, таъин намудан ва гузаронидани мадлисхои Хукумат, барасмиятдарорй, фиристодан, нашр намудан
ва эътибор пайдо намудани санадхои Хукуматро танзим намудааст. Аз думла дар он омадааст, ки лоихаи карорхо (фармоишхо)-и ба баррасии Хукумат
пешниходшаванда бо хамаи вазоратхо, кумитахо ва идорахои дахлдор бояд мувофика карда шаванд (к.З банди 8).

13) санади хукукии маъмурй имконот ва воситаи

таъсиррасонии хокимияти буда, асоси пешниходи эътироз ва
шикоят шуда метавонад. Хама гуна санади идоракунй, аз як
тараф шакли хукукии амалисозии манфиатхо мебошад, аз
тарафи дигар, шакли асалисозии фаъолияти давлатию
идоракунй аст. Биноан он яктарафа кабул карда мешавад.
Субъектон ва дигар иштирокчиёни муносибатхои идоракунй
тибки мукаррароти конунгузори хак доранд. эътироз (масалан,
прокурор) ё шикоят намоянд. Аз ин лихоз, санади хукукии
идоракунй аз дониби макомоти давлатй (шахсони мансабдор)
нисбат ба халлу фасли масъалахо ва манфиатхои
иштирокчиёни раванди идоракунй яктарафа кабул карда
мешаванд, яъне имконот ва воситаи таъсиррасонии хокимияти
мебошад.
14) санади ХУКУЩШ маъмурй окибати хУКУКиро ба вукуъ
мепайвандад, хукук пайдо мешавад, тагйир меёбад, катъ
мегардад, масъулият ва давобгарии мушаххас (хамчун коида
давобгарии интизомй ва маъмурй)-ро ба миён меоварад.
Ба хамин тарик, санади хукукии маъмурй гуфта, ифодаи иродаи яктарафаи ба конун асосёфтаи субъекти хокимияти маъмурй (макомоти салохиятдори
хокимияти идроия, идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори онхо)-ро меноманд, ки барои мукаррар намудани меъёрхои маъмурию хукуки ё барои бавудудорй,
тагйирдихй ва ё катьгардонии муносибатхои маъмурию хукуки бо максади амалисозии вазифа ва функсияхои фаъолияти давлатию идоракунй равона карда шудааст.
Аз ин ру, истехсолот аз руи санадхои меъёрии хукукии маъмурй гуфта чунин расмиётеро меноманд, ки дар доираи он макомоти маъмурй ва шахсони
мансабдори он фаъолиятеро андом медиханд, ки барои омодасозй. мухокима ва кабули санадхои хукукии идоракунй - санадхои меъёрии маъмурй равона карда шуда,
дар натида санади меъёрии хукуки тахия, мувофика, баррасй (мухокима) ва кабул карда мешаванд.
Санадхои меъёрии маъмурй бештар накши танзимсозии хукукию маъмуриро адо мекунанд. Дар онхо меъёрхои маъмурй -хукукй баён гашта, муносибатхои
дамъиятии идоракунии хелй (монанд)-ро бо рохи мукаррар намудани коидахои хатмии рафтор дар сохаи идоракунии давлатй танзим намуда, татбик ва истифодаи
онхо ба даврахои тулони (то бекор кардан) муайян карда шуда, на ба ягон субъекти мушаххас, балки ба доираи васей иштирокчиёни муносибатхои идоракунии
давлатй равона ва хавола карда шудаанд.
Санадхои меъёрии маъмурй ин санади зерконунии меъёрэчодкунии (хукукмукаррарнамоии) маъмурй мебошанд, ки тавассути онхо:
1) меъёрхои дорой эътибори олй мушаххас гардонида
мешаванд;

~31~
 2) механизми амалисозии хукуку озодихои конститутсионии шахрвандон, хоричиён ва шахсони бешахрвандй таъмин карда мешаванд;
3) коидахои намунавии рафтор мукаррар карда мешаванд (масалан тасдик намудани коидахои намунавй дойр ба ин ё он сохаи идоракунии давлатй);
4) вазъи ташкилию хукукии зинахои гуногуни хокимияти идроия мукаррар карда мешаванд (масалан, низомномахо дар бораи вазоратхо ва кумитахои давлатй);
5) махдудиятхо ва коидахои манъии махсус, ичунин
вогузории вазифахо ва салохиятхои махсус дар дораи
идоракунии давлатй мукаррар карда мешаванд (масалан,
хангоми дорй намудани редаи низоми фавкулодда, карантин,
воридшавй ва г.);
6) самтхои хамкорй ва хамохангсозии фаъолияти субъектони идоракунии давлатй таъмин мегардад;
7) тартиботи (редаи) мукарраркардашуда дар сохаи идоракунии давлатй хифз карда мешавад;
8) механизми таъминсозии вазифа ва функсияхои субъектони муносибатхои идоракунй дар сохахои гуногуни хаёти давлатй ва дамъиятй таъмин карда
мешавад.
9) барномахо ва консепсияхои инкишофи сохахои гуногун,
аз думла дойр ба масъалахои иктисодй, идтимой, фарханги,
маъмурию сиёсй ба хаёт татбик карда мешаванд ва гайра.
Санадхои меъёрии идоракунй яке аз сарчашмахои хукуки маъмурии ЧТ ба шумор рафта. аз вазъи хукукии субъектони хокимияти ичроия дойр ба
меъёрмукаррарнамой баромада, асоси хукукии танзимсозй, бавудудой, тагйирдихй ва катьгардии муносибатхои маъмурй ба шумор меравад, вале онхоро бевосита
бунёд (ё тавлид) намекунанд.
Ба хамин тарик, ба думлаи санади меъёрии идоракунй санадеро дохил кардан мумкин аст, ки:
- аз дониби макомоти салохиятдор - макомоти хокимияти ичроия, идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори онхо, макомоти худидораи шахрак ва дехот ба
тартиби мукарраркардаи конун кабул карда шудааст;
- коидаи рафтореро мукаррар менамояд;
- барои доираи васей шахсон хатмй мебошад:
- барои истифода ва татбики бисёркарата таъин гаштааст;
- бевосита амал мекунад, новобаста аз он, ки муносибатхо ба вучуд омаданд ва ё кать гаштаанд
Вобаста ба он, ки санадхои меъёрии маъмурй дар кадом сатхи макомоти хокимияти идроия кабул карда мешаванд, чунин номгуи онхо фарк карда мешаванд:
фармон Президенти ЧТ; карорхои Хукумати ЧТ; карорхо, фармоишхо,, низомномахо, коидахо, дастурхои макомоти марказии хокимияти идроия; карорхо ва амрхои
макомоти махаллии хокимияти идроия (раисони ВМКБ, вилоят, шахри Душанбе, шахр ва нохия); кдрорхои макомоти худидораи махаллии шахрак ва дехот.
Бо чунин дарназардошт дар КРМ ЧТ ин намуди истехсолоти расмиётии маъмурй расмиёт оид ба санади хукукии маъмурй номбар шуда, муайян карда шудааст,
ки он барои аз дониби макомоти маъмурии ваколатдор кабул намудани санади хукукии маъмурии умумихдтмие (дасгурамал, низомнома. регламент, ойиннома ва
гайра), ки дар асоси конун ё дигар санади меъёрии хукукии дар асоси он кабулгардида содир карда шуда, дар натида коидахои умумии рафтори доимй ё муваккатй ва
истифодаи бисёркаратаи меъёрхои маъмурй мукаррар карда мешаванд (боби 2, м.м. 14-26).
S 2 РЕКВИЗИТНОЙ САНАДХОИ МЕЪЁРИИ ХУКУКИИ МАЪМУРЙ ВА АСОСХОИ ХЖУКИИ ОНХО

Яке аз талаботе, ки ба санадхои хукукии маъмурй, аз чумла санаддои меъёрии хукуки пешниход карда мешаванд, ин дорой як катор нишонахо. шартхо будан аст,
ки онхоро дар мачмуъ реквизитхо (аломатхо)-и санадхои хукукии маъмурй меноманд.
Тибки м. 14 КРМ ЧТ хар як санади хукукии маъмурй бояд реквизитхои зеринро дар бар гирад:
- номи санади хукукии маъмурй;
- номи макомоте, ки санади хукукии маъмуриро кабул кардааст;
- сарлавхаи санади хукукии маъмурй;
- ному насаб, номи падар ва имзои шахеи мансабдори ваколатдор, ки бо мухри нишондори макомоти маъмурй ё шахеи мансабдор тасдик карда шудааст;
- вакт ва махаллй кабул;
- раками бакайдгирие, ки макомоти санади хукукии маъмуриро кабулкарда додааст.
Дар санади маъмурие, ки конеъ гардонидани дархости аризадихандаро рад мекунад, бояд макомоте, ки ба он аз болой санади хукукии маъмурй шикоят кардан
мумкин аст, сурогаи он ва мухдати пешниходи шикоят (ё даъво) нишон дода шаванд.
Аз ин ру. санадхои хукукии маъмурй аз лихози шакчи санадэчодкунй бояд дар хамон шакле. ки конун мукаррар намудааст, кабул карда шаванд ва дорой
реквизитхои
зикршуда бошанд.
Асосхои хукукии ин истехсолотро Конститутсия, конунхои конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати Чумхурии Точикистон» аз 12 майи соли 2001, №28 , «Дар
бораи макомоти махаллии хокимияти давлатй» аз 17 майи соли 2004, №28 , «Дар бораи Вилоятй Мухтори Кухистони Бадахшон» аз 30 июли соли 2007, №303 ,
конунхои ЧТ «Дар бораи макомоти худидоракунии шахрак ва дехот» аз 5 августа соли 2009 №549 , «Дар бораи санадхои меъёрии хукуки» аз 26 марта соли 2009,
№506 , КРМ ЧТ аз 5 марта соли 2007, КРМ ЧТ, дигар конунхо, инчунин санадхои хукукии парлумони ЧТ, фармонхои
Президента ЧТ, аз думла «Тартиби интишори расмии санадхои меъёрии хукукии Президенти Чумхурии Тодикистон. Хукумати Чумхурии Тодикистон, макомоти
махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии шахрак ва дехот», ки бо фармони Президент аз 12 сентябри соли 2009 №706 тасдик шудааст, дигар
фармонхои Президент. Дастури Хукумати ЧТ, низомномахо дар бораи вазоратхо. кумитахои давлатй ва дигар макомоти марказии хокимияти идроия. Карори
Хукумати ЧТ «Дар бораи Низомнома ва сохтори намунавии дастгохи раис, макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва
дехот ва лимита шумораи нихоии хизматчиёни давлатии макомоти идроияи махаллии хокимияти давлатй» аз 3 марта соли 2011, №115, дигар карорхои Хукумат ва
санадхои хукукии ЧТ ташкил медиханд.
Мутобики м.29 Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи Хукумати Чумхурии Тодикистон» санадхои меъёрии хукукии Хукумат дар шакли карорхои Хукумати
ЧТ кабул карда мешаванд, ки идрои онхо дар каламрави ЧТ хатмй мебошанд.

§ 3. ДАВРАХОИ ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА МЕЪЁРЭЪЧОДКУНИИ МАЪМУРЙ

Истехсолоти расмиётй оид ба меъёрэъдокунй маъмурй ё худ кабули санадхои меъёрии маъмурй асосан якчанд даврахоро ба монанди тартиби тахия ва
пешниходи лоихаи санади хукукии маъмурии меъёри, мувофикасозй, баррасй ва кабули он, инчунин нашркунй ва эътибор пайдо намудани онхоро дар бар мегирад.
Кабула санадхои хукукии маъмурй бояд аз руи расмиётй кабулнамой дойр карда шуда, тартиботи санадъэдодкунй идро ва риоя карда шавад. Ин оварда чунин маънй
дорад, ки шахеи мансабдор ва ё макомоти маъмурй дар раванди санадэдоднамой як катор амалиётеро содир менамоянд, ки дар он иродаю салохияти макомот ва
шахсони мансабдори марбут ба халлу фасли масъаларо бояд фаро гирад. Масалан, мувофикасозии санади маъмуриро гирем, он бо дигар макомоти маъмурии ё шахеи
мансабдори ваколатдор пешакй мувофика ва ё дар мувофика бояд кабул карда шавад.
~ 145 ~
Кабули санади маъмурй бо риояи расмиётй санадкабулнамой пайдархамии амалиёти маъмуриро низ фаро мегирад, ки бе содирнамоии зинаи аввал (як зина) ба
занаи дигар (ба зинаи навбатй) гузаштанро истисно менамояд.
Масалан, санади хукукии Хукумати ЧТ тибки Дастури он фарогири даврахои зикршуда мебошад. Инак, тибки банди 8 он дойр ба масъалаи ба баррасии Хукумат
пешниходшаванда аъзои Хукумат, рохбарони ва вохидхои сохтории он, макомоти хокимияти ичроия дар махалхо лоихаи карорхои (фармоишхои) Хукумат ва
ёддоштро бо асосноксозии мувофики максад будани кабули он ва дар холатхои зарурй бо замимаи хисобхои дахлдор ва маводи иттилоотй пешниход менамоянд.
Лоихаи карори (фармоиши) Хукумат бояд бо хамаи вазоратхо, кумитахои давлатй ва идорахои манфиатдор мувофика гардад. Хангоми пайдо шудани ихтилофот оид
ба лоиха тамоми эътироз ва мулохизахо бояд ба таври хаттй пешниход карда шаванд. Дар айни замон, вазирон, раисони кумитахои давлатй, рохбарони идорахо.
раисони ВМКБ, вилоятхо, шахри Душанбе, шахру нохияхои тобеи думхурй вазифадоранд оид ба лоихахои барои мувофика ирсолгардидаи санадхои меъёрию хукуки
на дертар аз панд руз аз лахзаи воридшавии онхо, агар мухлати дигар мукаррар нашуда бошад, мулохизахои хаттии расмй пешниход намоянд. Вазорати адлияи ЧТ
бошад, ба лоихахои фармонхои Президент ва карорхои Хукумат дар муддати на дертар аз понздах руз аз лахзаи гирифтани онхо хулосаи расмй медихад.
Лоихаи санадхои ба баррасии Хукумат дохилшуда пешакй дар вохидхои сохтории сохавии Дастгохи идроияи Президенти ЧТ баррасй гардида, асоснокии онхо
муайян карда шуда, маълумотнома тахия мегардад, ки дар он масъалахои баррасишаванда, мувофики максад будани кабул, мувофика гардидани он бо вазоратхо.
кумитахои давлатй ва идорахои манфиатдор нишон дода мешавад. Инчунин, онхо бояд бо шуъбаи хукук ва бо хамаи вохидхои сохтории дахлдор мувофика шуда, дар
шуъбаи тардумаи Дастгохи идроияи Президент манзур гарданд ва ин холат дар маълумотнома бояд зикр гардад. Лоихахои карорхо ва фармоишхои Хукумат бояд ба
забони давлатй ва русй мувофики Дастур ва Дастуруламали коргузори дар Дастгохи идроияи Президент ба расмият дароварда шаванд.
Баррасии санадхои хукукии Хукумати ЧТ каблан дар мачлиси Раёсати Хукумат мухокима шуда, тавсияхои он бо протоколи мадлиси Раёсат ба расмият
дароварда шуда, сипае онхо ба рузномаи мадлиси Хукумат ворид карда мешаванд.
~32~
 Лоихаи рузнома ва дигар маводи зарурии мадлиси Хукумат ба Раиси Хукумат аз дониби Рохбарй Дастгохи идроияи Президент пешниход мегардад. Дар ин
замина мачлиси Хукуматро Раиси Хукумат ё бо супориши у Сарвазири Ч,Т мегузаронад.
Лоихаи санадхои хукукии Хукумат дар мадлиси он бо аксари овози аъзои Хукумат кабул карда мешаванд. Натидаи баррасии масъалахо бо протоколи мадлиси
Хукумат ба расмият дароварда шуда, онро раисикунандаи мадлиси Хукумат имзо мекунад. Баъди он, тибки Дастур расмиётй барасмиятдарории санаддои Хукумат
OFO3 гашта, дар мудати се руз андом дода мешавад. Санадхои хукукии кдбулшуда дар ин муддат барои имзо ба Раиси Хукумат бояд манзур гардад.
Расмиётй бакайдгирии санади меъёрии Хукумати ЧТ баъди баимзорасонии он OFO3 гардида, дар ин раванд ба санади меъёри раками бакайдгирй дода мешавад, ки
мутобики м. 8 Крнуни ЧТ «Дар бораи санаддои меъёрии хукуки» аз 26 марта соли 2009, №506 ва м.14 КРМ ЧТ он яке аз аломатхои санади меъёрии хукуки мебошад.
Баъди баимзорасонй ва ракамгузорй ба санади меъёрии хукуки он мутобики талаботи м.56 конуни зикршуда ба Вазорати адлия барои ворид намудан ба Фехристи
ягонаи давлатии санаддои меъёрии хукукии Чумхурии Тодикистон ирсол карда мешавад.
Расмиётй нашркунй ва эътибор пайдо намудани санади хукукии меъёрии маъмуриро мутобики м.18 КРМ ЧТ макомоти маъмурии дахлдор ба рох мемонад. Агар
макомоти маъмурй нашрияи расмй надошта бошад, санади хукукии маъмурй бояд дар нашрияе, ки дар тамоми каламрави амалй макомоти маъмурй пахн мегардад ва
на камтар аз як маротиба дар як хафта чоп мешавад, интишор карда ё дастраси умум гардонида шавад. Хамзамон макомоти маъмурй ухдадор аст, ки пешакй тартиби
интишор ё дастраси умум гардонидани санади хукукии маъмуриро муайян намояд.
Расмиётй нашркунй ва эътибор пайдо намудани санади хукукии меъёрии маъмурй мутобики мукаррароти кДм.53 Конуни ЧТ «Дар бораи санадхои меъёрии
хукуки» аз 26 марта соли 2009, №506 амалй карда мешавад. Тартиби интишори раемии санадхои Президент, Хукумат, макомоти махаллии хокимияти давлатй ва
макомоти худидоракунии шахрак ва дехот аз дониби Президенти ЧТ ва тартиби интишори расмии санадхои вазоратхо, кумитахои давлатй ва дигар макомоти давлатй
аз дониби Хукумати ЧТ мукаррар карда мешаванд.
Тартиби интишори расмии санади хукукии меъёрии маъмурии макомоти зикршударо «Тартиби интишори расмии санадхои меъёрии хукукии Президенти
Чумхурии Тодикистон, Хукумати ЧУМХУРИИ Тодикистон, макомоти махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии шахрак ва дехот», ки бо Фармони
Президент аз 12 сентябри соли 2009, №706 тасдик шудааст (минбаъд - Тартибот), муайян менамояд.
Мутобики ин Тартибот фармонхои Президент ва карорхои Хукумат дар давоми 10 руз баъд аз ба имзо расидани онхо дар рузномаи «Чумхурият» ба таври расмй
интишор карда мешаванд.
Фармонхои Президент ва карорхои Хукумат дар мадаллаи «Фехристи ягонаи давлатии санаддои меъёрии хукукии Чумхурии Тодикистон» интишор карда
мешаванд. Карорхои дорой хусусияти меъёрии Хукумат дар нашрияхои расмии Хукумат бо мухри «Барои истифодаи хизматй» низ нашр карда мешаванд.
Санадхои Президент ва Хукумат. ки хусусияти меъёрии хукуки доранд, аз рузи интишори расмй эътибор пайдо мекунанд. Дигар санаддои Президент ва Хукумат,
аз думла санадхое, ки дорой маълумоти сирри давлатй ва ё дорой маълумоти дигари бо конун хифзшаванда мебошанд, аз рузи ба имзо расиданашон эътибор пайдо
мекунанд.
Дар санадхои Президент ва Хукумат мумкин аст, мухдатхои дигари мавриди амал карор додани онхо мукаррар карда шаванд.
Мутобики Дастури Хукумат санадхои он баъди имзо шуданашон мутобики номгуй ва тартиби мукаррарнамудаи Рохбарй Дастгохи идроияи Президент тибки
талаботи Дастуруламали коргузорй дар Дастгохи идроияи Президенти
ЧТ фиристода мешаванд. Санадхои вобаста ба чорабинихои мухим ва таъдилии дар он пешбинигардида бояд ба таври васеъ ва саривакт ба маълумоти умум расонида
шаванд, дар рузномахои думхуриявй интишор гарданд ва дар холатхои зарурй, бо тартиби мукарраргардида, тавассути телевизион ва радио пахн карда шаванд
(бандхои 34-36).
Дар асоси нуктахои зикршуда хулоса бармеояд, ки ин намуди истехсолот аз лихози мазмун вокеан фарогири расмиётест, ки аз даврахои зерин иборат мебошад:
- тахия ва пешниходи лоихаи санадхои меъёри;
- барасии лоихаи санадхои меъёри бо назардошти мувофикасозй ва хулосагирй сохторхои марбутаи макомоти маъмурй ва дигар макомоти салохиятдор;
- кабули санади меъёрии хукуки;
- бакайдгирии давлатии санади меъёрии хукуки;
- нашркунй ва эътибор пайдо намудани санади меъёрии хукуки.
Бояд тазаккур дод, ки беъэътибор донистан ва аз эътибор сокит намудани санадхои меъёрии хукуки аз дониби макомоти маъмурй бо тартиби дар боло зикршуда
дар доираи истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба кабули санадхои меъёрии хукуки дойр мегардад ва дар сурати беэътибор ё аз эътибор сокит донистани кисми
санади меъёрии хукуки боиси беэътибор ё аз эътибор сокит донистани дигар киемхои санади хукукии маъмурй намегардад.

БОБИ 6. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА САНАДХОИ ХУКУКИИ МАЪМУРЙ

§ 1. МАФХУМ ВА ДАВРАХОИ ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ A3 РУИ САНАДХОИ ХУКУКИИ МАЪМУРЙ (ИДОРАКУНЙ)

Истехсолот расмиётии маъмурй аз руи санадхои маъмурй гуфта фаъолияти макомоти маъмуриеро меноманд, ки дар доираи он барои халлу фасли масъалахои
идоракунй ё парвандаи мушаххас санади хукукии гайримеъёрй, яъне санади инфиродии идоракунй (санади маъмурй) дар асоси конун ё дигар санади меъёрии хукуки
кабул менамоянд ва он хукуку ухдадорихои шахе ё доираи махдуди ашхосро мукаррар мекунад, тагйир, идозат медихад ё тасдик менамояд, ки боиси окибатхои
хукуки мегардад. Ин намуди истхеолот дар бораи рад намудани конеъгардонии дархости аризадиханда дойр ба масъалахои марбут ба салохияти макомоти муайян,
инчунин худдати кабул ё тасдикнамудаи макомоти маъмурй, ки барои ба миён овардани окибатхои хукуки, аз думла сертификат, идозатнома, идозат ва гайра
нигаронида шудааст, дар бар мегирад (м.м. 27-71 КРМ ЧТ).
Истехсолоти расмиётии маъмурй аз руи санади маъмурй вобаста ба масъалаи идоракунй ё парвандаи маъмурй якчанд даврахои бо хам алокаманди
такозокунандаеро дар бар мегирад, ки онхо мохиятан чараёни ботафеили фаъолияти маъмуриро дар доираи мухлатхои мурофиавй бо назардошти ифодакунандаи
манфиатхои тарафхо содир карда мешавад.
Расмиёт аз руи санади маъмурй вобаста ба мазмуни он якчанд даврахоро дар бар мегирад: огози расмиётй маъмурй, баррасй ва мухокимаи масъала, кабули
санад, баимзорасонй, шиноснамой ва дастраси умум гардонии санади маъмурй, идрои санади маъмурй. баррасии шикояти маъмурй вобаста ба санади маъмурй.
Огози расмиётй маъмурй. Асоси огози расмиётй маъмурй кабули аризаи маъмурй махсуб мешавад, ки он мутобики м.29 КРМ ЧТ бояд дар шакли хаттй тахия
гашта, чунин мазмунро дар бар гирад: номи макомоти маъмурие, ки аризадиханда ба он муродиат мекунад; ном, номи падар, фамилия ва сурогаи аризадиханда;
талабот; санаи пешниходи ариза ва имзои аризадиханда.; номгуи худдатхои ба ариза замимашаванда, дар сурати мавдуд будани онхо.
Ариза дар макомоти маъмурй тибки тартиби мукарраргардида аз дониби макомоти маъмурй дар рузи кабул ба кайдгирифта, ба он сана ва раками бакайдгирй
гузошта мешавад. Макомоти маъмурй ухдадор аст дар сурати гирифтани аризаи маъмурй бе хузури аризадиханда ё бо талаби у тасдикномаи бакайдгириро фавран бо
почта ба у равон кунад.
Агар кабули санади маъмурие, ки дар аризаи маъмурй талаб карда мешавад, ба салохияти дигар макомоти маъмурй дахл дошта бошад, макомоти маъмурй
ухдадор аст на дертар аз 5 рузи баъди кабули аризаи маъмурй онро бо худдатхои замимагардида ба макомоти маъмурии ваколатдор равон кунад ва дар ин бора
аризадихандаро огох намояд. Дар сурати аризаи маъмуриро гирифтани макомоти маъмурии ваколатдор он ухдадор аст аризадихандаро аз гирифтани чунин ариза
огох кунад. Агар масъалаи дар аризаи маъмурй зикршуда дар доираи салохияти суд мансуб бошад ё мукаррар намудани макоми маъмурии ваколатдор гайриимкон
бошад, макоми маъмурй аризаи маъмуриро бо асоснокии дахлдор на дертар аз понздах рузи баъди бакайдгирии он ба аризадиханда бармегардонад.
Иштирокчиёни расмиётй маъмурй метавонанд инхо бошанд: аризадиханда; макомоти маъмурие, ки хак дорад дойр ба масъалаи зикршуда карор кабул намояд;
шахсе, ки КРМ ЧТ ё дигар санади хукукии меъёри ба у хукуки дар расмиётй маъмурй иштирок карданро дода аст; макомоти маъмурии дигар, дар холатхои
пешбининамудаи конун ва тарафи манфиатдор.
Тарафи расмиётй маъмурй метавонанд макомоти маъмурй, шахеи вокей ё хукуки бошанд. Тарафхо метавонанд ба тартиби мукарраркардаи конунгузори
иштироки худро аз тарики падидаи намояндагй бо воситаи намояндаи ваколатдор андом диханд.
Дар сурати дар думхурй карор надоштани тарафи манфиатдори дар расмиётй маъмурй иштироккунанда. у
ухдадор аст, ки дар давоми 3 рузи баъди талаби макомоти маъмурй намояндаи худро, ки дар ЧТ карор дорад, таъин намояд. Агар талаботи зикршуда идро нагардад,
макомоти маъмурй барои равон накардани худдат масъулият надорад ва ин наметавонад барои беэътибор донистани санади маъмурй асос шавад. ба истиснои
холатхои дар конун мукарраргардида.
Радкунй. КРМ ЧТ норавоии иштирокро аз тарики радкунй мукаррар намудааст, ки бояд дар расмиётй маъмурй риоя карда шавад.
Мутобики м.42 он дар расмиётй маъмурй шахеи мансабдори зерини макомоти маъмурй иштирок карда наметавонад, агар: шахсан, бевосита ё бавосита ба
окибати кор манфиатдор бошад ё холатхои дигаре мавдуд бошанд, ки бегаразии уро ба шубха мо монанд; хешованди наздики тарафи манфиатдори дар парванда
иштироккунанда ё хешованди наздики намояндаи он бошад; намояндаи тарафи манфиатдори дар парванда иштироккунанда бошад; пеш аз ин хангоми баррасии
хамин парванда ба сифати шохид, эксперт, тардумон, намоянда шуда бошад; бо тарафи манфиатдори мукобили дар парванда иштироккунанда муносибатхои мехнати
дошта бошад; худаш ё узви оилааш шахеи бонуфузи шахеи хукуки, ки тарафи манфиатдор аст, бошад. Дар холатхои зикршуда шахеи мансабдор ухдадор аст шахеи
мансабдори болоиро огох намояд ва худрадкунй изхор намояд.

~33~
 Тарафи манфиатдор хак дорад дар холати мавдуд будани асосхои ёдрасшуда барои радкунии шахеи мансабдори макомоти маъмурй то кабули санади маъмурй ба
у дар шакли хаттй радкунй изхор намояд. Дар ин сурат тарафи манфиатдор ухдадор аст ариза дар бораи радкукиро дар давоми 2 рузи баъди ба у маълум гардидани
холате, ки барои радкунй асос мебошад, пешниход кунад
Дар холатхои зикршуда масъалаи радкунй ё худрадкуниро рохбарй шахеи мансабдоре, ки ба у радкунй изхор шудааст, баррасй ва хал мекунад, вале дар сурати
набудани номбурда, ин амалро рохбарй макомоти болой ба до меорад. Масъалаи радкунии шахеи мансабдореро, ки ба хайати макомоти коллегиалй дохил мешавад,
макомоти коллегиалй бе иштироки ин шахеи мансабдор хал менамояд.
Кабули царор дар натидаи тахкдкй холатхои парванда аз дониби макомоти маъмурй кабул карда мешавад. Карор Дар шакли санади маъмурй, ки ба манфиати
шахсони сеюм дахл намекунад, дар давоми 15 рузи баъди пешниходи аризаи маъмурй кабул карда мешавад. Мухлати умумии кабули санади маъмурй тибки
мукаррароти м.50 КРМ ЧТ як мох баъди пешниходи аризаи маъмурй мебошад.
Хусусияти тартиби кабули карорро КРМ ЧТ дар макомоти коллегиалй бо ширкати аз нисф зиёди аъзои он бо тарафдории аксарияти дар даласа иштироккунанда
мукаррар намудааст. Натидахои он дар протоколи макомоти маъмурй сабт карда мешаванд. Протоколи даласаи макомоти маъмурии коллегиалро котиб дар давоми 3
руз тартиб дода, онро раисикунанда ва котиб имзо мекунанд.
Протоколи бояд реквизитхои зеринро дошта бошад: номи макомоти маъмурии коллегиалй; вакт ва дойи гузаронидани даласа; ном, номи падар, фамилия шахеи
дар даласа раисикунанда ва аъзои макомоти маъмурии коллегиалй; мавзуи баррасишаванда; натидахои овоздихй; карори кабулгардида.

§ 2. НАМУДХОИ РАСМИЁТЙ МАЪМУРЙ A3 РУИ САНАДХОИ ХУКУКИИ МАЪМУРЙ (ИДОРАКУНЙ)

Намудхои расмиётй маъмурй аз руи санадхои маъмурй вобаста ба мазмуни аризаи маъмурй ва холатхои вокеии дар фаъолияти маъмурй аз руи парвандаи
маъмурй баррасишаванда дар КРМ ЧТ (боби 3, параграфхои 7-9, м.м.55-71) ба се намуд дудо карда шудааст: расмиётй маъмурии оддй; расмиётй маъмурии расмй;
расмиётй маъмурии оммавй.
Расмиётй маъмурии оддй фаъолияти макомоти маъмурй оид ба тахия ва кабули санадхои маъмурие мебошад. ки тахкики холатхоро бо иштироки тарафхои
манфиатдор ва дойр намудани мухокимаи шифохиро талаб намекунад.
~ 153 ~
параграфи 8 боби 3 КРМ ХГГ, яъне бо дойр намудани мухокимаи шифохии расмй бо иштироки тарафхои манфиатдор танхо дар сурате кабул мегардад, ки инро
бевосита конун пешбинй намуда ё бо ташаббуси макомоти маъмурй кабул гардида бошад.
Дар расмиётй маъмурии расмй тарафхои манфиатдор иштирок менамоянд, ки онхоро макомоти маъмурй дар бораи огози расмиёт хабардор менамояд, агар
конунгузории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Дар расмиётй расмй шохид, коршинос ва намояндагони тарафхо иштирок карда метавонанд, ки онхоро макомоти маъмурй бо ташаббуси худ ё бо дархости
трафхои манфиатдор далб менамоянд. Шохид вазифадор аст баёнот дихад, коршинос бошад, хулоса пешниход кунад. Гирифтани баёнот ё хулоса тибки тартиби
мукаррарнамудаи КМГ ЧТ сурат мегирад. Даст кашидан аз додани баёнот ё хулоса боиси давобгарии мукаррарнамудаи конун мегардад.
Тарафи манфиатдор хак дорад дар пурсиши шохид ё коршинос иштирок кунад, ба онхо саволхо дихад, бо хулосаи хаттии коршинос шинос шавад, хангоми
азназаргузаронии объект, дойе, ки ба кабули санади маъмурй вобаста аст, хузур дошта бошад. Ба тарафи манфиатдор бояд имкон дода шавад, ки нуктаи назари худро
нисбат ба хулосаи коршинос ё баёноти шохид баён намояд, инчунин фикру мулохизахои худро дар мавриди хама холатхои расмиётй маъмурй пешниход намояд.
Дар расмиётй маъмурии расмй тарафи манфиатдор хак дорад рад карданро нисбат ба шахеи мансабдор изхор намояд, ки он норавоии иштироки уро дар
расмиётй маъмурй ба миён меоварад, ки он бояд то кабули санади маъмурй дар шакли аризаи хаттй изхор карда шавад.
Ариза бояд асоснок, ки он дар чунин мавридхо пешниход карда шавад: шахсан, бевосита ё бавосита ба окибати кор манфиатдор бошад ё холатхои дигаре мавдуд
бошанд, ки бегаразии уро ба шубха монанд; хешованди наздики тарафи манфиатдори дар парванда иштироккунанда ё хешованди наздики намояндаи он
бошад; намояндаи тарафи манфиатдори дар парванда иштироккунанда бошад: пеш аз ин хангоми баррасии хамин парванда ба сифати шохид, эксперт, тардумон,
намоянда шуда бошад; бо тарафи манфиатдори мукобили дар парванда иштироккунанда муносибатхои мехнати дошта бошад; худаш ё узви оилааш шахеи бонуфузи
шахеи хукуки, ки тарафи манфиатдор аст, бошад.
Дар мавридхои зикршуда, чуноне дар боло зикр намудем, шахеи мансабдор ухдадор аст шахеи мансабдори болоиро дар ин бора огох намояд ва худрадкунй
изхор намояд. Рад кардан аз иштирок дар расмиётй маъмурй расмиётй маъмурии расмиро бознамедорад, агар конунгу зории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда
бошад.
Бояд зикр намуд, ки дар бораи баргузоршавии мухокимаи шифохй тарафхои манфиятдор бояд на камтар аз 7 руз кабл аз дойр гардидани он огох ва ба
мухокимаи шифохй даъват карда шаванд. Дар сурати шумораи онхо аз 50 нафар зиёд будан, макомоти маъмурй хак дорад тарафхои манфиатдорро ба мухокимаи
шифохй бо рохи хабардор намудани аризадихандае, ки имзои он дар ариза аввал аст, дастраси умум ё интишор намудани хабар дар нашрияи расмй даъват кунад. Дар
хабарнома масъалае, ки дойр ба он мухокимаи шифохй баргузор мегардад, номи макомоти маъмурие, ки мухокима дойр мекунад, асосхои огози расмиётй маъмурй,
вакт ва дойи мухокимаи шифохй бояд зикр карда шаванд.
Мухокимаи шифохй ошкоро гузаронида мешавад, ки ба он раис шахеи мансабдори ваколатдори макомоти маъмурй буда, мухокимаи шифохиро мекушояд ва ба
он рохбарй менамояд. Раисикунанда бо максади таъмини хифзи сирри давлатй, тидоратй ё шахсии тараф бо ташаббуси худ ё бо дархости тарафи манфиатдор хукук
дорад мухокимаи шифохиро пушида эълон кунад. Дар мухокимаи шифохй шахсони мансабдори ваколатдори макомоти маъмурй, намояндаи макомоти болой,
тарафхои манфиатдор, намояндахои онхо, коршинос. шохидон хукук доранд иштирок намоянд.
Раисикунанда риояи тартибро дар мухокима бояд таъмин намояд, хак дорад шахсеро, ки тартибро вайрон мекунад, огох кунад, дар холатхои махсус бошад. аз
толор хорид намояд. Дар ин сурат мухокима метавонад бе иштироки шахеи аз толор хоридгардида идома дода шавад.
Тарафи манфиатдор хак дорад дар мавриди холатхое, ки барои парванда ахамият доранд, дархост изхор намояд.
Агар мухокимаи шифохй дар макомоти коллегиалй сурат гирад, хама аъзои макомоти коллегиалии маъмурй хак доранд дар мухокимаи шифохй иштирок кунанд
ва вобаста ба холатхои парванда саволхо диханд.
Натидахои мухокимаи шифохй дар протокол дард карда мешаванд, онро котиб дар мухлати 3 руз тартиб медихад, у ва раисикунанда ба протокол имзо мекунанд.
Мутобики м.63 КРМ ЧТ дар протокол бояд инхо зикр карда шаванд: мавзуи мухокимаи шифохй, шархи мухтасари аризаи пешниходшуда; номи макомоти маъмурй;
вакт ва дойи гузаронидани даласа; фамилия, ном, номи падар ва мансаби раисикунанда, тарафхои манфиатдор, коршиносон, шохидон; шархи мухтасари натидахои
азназаргузаронии объект, дое, ки ба кабули санади маъмурй вобаста аст.
Тарафхои манфиатдори дар парванда иштироккунанда хак доранд бо протоколи мухокима шинос шаванд ва дар муддати се рузи баъди имзои он мулохизахои
худро пешниход намоянд. Мулохизахоро нисбат ба протокол раисикунанда баррасй менамояд ва дар сурати розй будан бо мулохизахо онхоро тасдик мекунад, вале
дар сурати розй набудан бо онхо дар бораи пурра ё кисман рад кардани онхо ба таври хаттй хабардор мекунад. Ин маводхо ба парванда замима карда мешаванд.
Дар натидаи мухокимаи шифохй дар давоми баъди 7 рузи баъди ба андом расидани он санади маъмурй кабул карда мешавад ва ба он тарафхои манфтатдор
шинос карда мешаванд. Шиноскунй бо санади маъмурй метавонад аз тирики дастраси умум гардонидани он бо рохи дар дои намоён (лавха) ё дар дойхои умумй
гузоштан дойр карда шавад.
Расмиётй маъмурии оммавй фаъолияти макомоти маъмурй оид ба тахия ва кабули санадхои маъмурии хукукие мебошад, ки ба манфиати доираи номахдуди
шахсон дахл мекунад.
Расмиётй маъмурии оммавии аз дигар намуди расмиётй маъмурй аз руи санадхои маъмурй тибки м.м. 66-71 КРМ ЧТ бо чунин хусусиятхои фарк мекунад:
- бояд интишори ахбор дар бораи худдатхо барои шиносоии оммавй дард гардад ва дар он бояд чунин маълумотхо зикр карда шаванд: макомоти маъмурие, ки
дар он расмиётй маъмурй андом дода мешавад, сурогаи он, мазмуни мухтасари аризаи маъмурй ё (ва) карори макомоти маъмурй оид ба огози расмиётй маъмурй,
мухлатхои кабули санади хукукии маъмурй ва пешниходи мулохизахо ва пешниходхо;
- номгуи хучдатхо барои шиносоии оммавй аз тарафи макомоти маъмурй пешниход карда мешавад;
- пешниходи таклифхо бояд ба таври хаттй дар мухлати 20 руз баъди шиносоии оммавй сурат гирад ва ин хукук бояд дар худдатхои хабар нишон дода шаванд;
- макомоти маъмурй пешниходи манзурнамуди шахсони манфиатдоро бояд дар мухлати як рузи баъди бакайдгирй ба макомоти дахлдор ирсол намояд;
- мухлати кабули санади хукукии маъмурй на дертар аз 10 руз баъди баргузор гардидани мухокимаи шифохй мукаррар шудааст;
- санади хукукии маъмурй бо карори макомоти маъмурй кабул мегардад ва агар он он ба манфиатхои доираи васей шахсон дахл дошта бошад, бояд бо розигии
макомоти маъмурии болой (шахеи мансабдор) кабул карда шавад;
санади маъмурии кабулшуда дар холатхои мукарраркардаи конунгузории ЧТ хатман бояд интишор карда шавад. Ин коида тибки талаботи м.17 КРМ ЧТ
татбик карда мешавад, ки агар санади хукукии маъмурй ба манфиатхои зиёда аз 50 нафар таъсир расонад;
- агар дар конун имконияти ба таъхир гузоштани кабули санади хукукии маъмурй пешбинй гардида бошад, макомоти маъмурй вазифадор аст, ки ба таъхир
гузоштани кабули санади хукукии маъмуриро пешакй эълон кунад.
Мухокимаи шифохии халли масъала дар расмиётй маъмурии оммавй аз руи таклифу пешниходхои манзуршуда ба тартиби мукаррарнамудаи м.м.61-64 КРМ ЧТ,
яъне ба хамон тарз ва тартибе, ки барои расмиётй маъмурии расмии дар боло зикршуда мукаррар шудааст, сурат мегирад.

§ 3. ИСТЕХСОЛОТ ОИД БА ИЧРОИ САНАДИ МАЪМУРЙ

~34~
 Тартиби ичрои санади маъмурй дар боби 4 КРМ ЧТ (м.м.72-88) мукаррар шудааст. Биноан тибки ин Кодекс истехсолоти ичрои санади маъмурй намуди алохидаи
расмиётй маъмурй башумор меравад, ки он аз дониби макомоти маъмурие, ки онро кабул намудааст, бояд ба идро расонида шавад, агар конунгузории думхурй
тартиботи дигареро мукаррар накарда бошад.
Мавриди идро карор додани санади маъмурй бо супориши макомоте, ки санади маъмуриро кабул намудааст, метавонад аз дониби макомоти маъмурии поёнй ё
дигар макомоти маъмурй сурат гирад. Дар ин холат талаботи боби 1 КРМ ЧТ нисбат ба расонидани ёрии хукуки аз тарафи макомоти маъмурй татбик мегардад.
Макомоти маъмурй метавонад ваколати гардиши идрои санади маъмуриро хам якдафъаина ва хам ба мухлати муайян ба дигар макомоти маъмурй вогузор намояд,
агар конунгузории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Хукуки мавриди идро карор доданро танхо шахеи мансабдоре дорад, ки мавриди ичро карор додани санади маъмуриро вазифаи хизматиаш ба зиммаи у вогузор
намудааст. Дар ин замина тибки м.73 КРМ ЧТ макомоти маъмурии масъул оид ба мавриди идро карор додан ухдадор аст, ки ваколатхои бо конун ба зимааш
вогузоршударо танхо дар доирае. ки барои таъмини мавриди идро карор додани санади маъмурй заруранд, андом дихад. Ин ваколатхо метавонанд аз дониби
макомоти маъмурии болой махдуд карда шаванд.
Санади маъмурй дар муддати як мохи баъд аз кабул гардиданаш бояд ба ичро расонида шавад. Барои идрои намудхои алохидаи санадхои маъмурй
конунгузории ЧТ метавонад мухлатхои дигарро мукаррар кунад.
Шахрвандон ва шахсони хукуки ухдадоранд талаботи конунии макомоти маъмурии ваколатдорро дар мавриди идрои санади маъмурй идро кунанд. Агар
санадхои меъёрии хукукии ЧТ тартиби дигаре мукаррар накарда бошанд, шахе хак дорад аз идрои талаботе, ки бо идрои санади маъмурй вобаста аст, саркашй
намояд, ба шарте, ки ин хилофи ухдадорихое бошад, ки конун ба зиммаи у вогузор намудааст, ё боиси ошкор гардидани сирри давлатй. тидоратй ё шахсй шавад, ки
ухдадории риояи онро конун ба зиммаи у гузоштааст.
Макомоти маъмурй метавонад бо максади идрои санади маъмурй нисбат ба дигар шахсон ягон амалй пешбининамудаи конунро танхо дар сурати кабул
гардидани карор дар бораи таъмини идро андом дихад. Кар°Р дар бораи таъмини идро дар шакли хаттй, ба истиснои холатхои таъхирнопазир, хангоме ки ба амнияти
давлат ё дамъият, саломатии ахолй, хаёти одамон хатар тахдид менамояд, тахия мегардад ва санади маъмурй мебошад. Дар сурати мавдуд будани холатхои
таъхирнопазир карор дар бораи таъмини идро метавонад дар шакли шифохй кабул карда шавад.
Карор дар бораи таъмини идро метавонад чй дар дохилй матни санади маъмурии кабулшуда ва чй бо санади маъмурии алохида кабул гардад, ки бояд фарогири
воситаи таъмини идро - вогузор кардани идрои санади маъмурй ба шахеи дигар ва ё дарима бошад. Дар сурати гайриимкон будани истифодаи як воситаи таъмини
идро бояд санади маъмурй дар бораи истифодаи дигар воситаи идро кабул карда шавад. Дар карор бояд андозахо ва тартиби дуброни хародот зикр карда шавад.
Макомоти маъмурй хак дорад мутобик ба амалхое, ки бо максади идрои санади маъмурй андом додааст, минбаъд андозаи хародотро тагйир дихад. Истифодаи
воситаи таъмини идро бояд баъди идрои санади маъмурй катъ карда шавад.
Дар холатхои мукаррарнамудаи КРМ ЧТ (м.м.44-48) расмиётй маъмурй вобаста ба кабули карор дар бораи идро истифода намегардад, ки асосан ин холатхо ба
баркарор намудани мухлатхои мурофиавй, ки бо сабабхои узрнок
гузаронида шудаанд ё парванда мавриди баррасй карор дорад, алокаманд мебошанд.
Нисбат ба шахсоне, ки воситаи таъмини идро истифода мегардад, бояд барои идрои ихтиёрии санади маъмурй мухлат дода шавад ва бояд дар санади таъмини
идро ананик муайян шавад. ки ки идрои кадом амал бо максади идрои санади маъмурй ба шахе супурда мешавад.
Бояд зикр намуд, ки тибки талаботи к.З м.82 КРМ ЧТ нисбат ба шахсе. ки талаботи санади маъмуриро дар мухлати мукарраргардида идро кардааст, воситаи
таъмини идро истифода карда намешавад. Ин талабот барои аз зътибор сокдт донистани карор дар бораи идро асос мебошад.
Дар холатхои мукарраркардаи КРМ ЧТ макомоти маъмурй метавонад идрои санади маъмуриро боздорад, ба таъхир андозад, катъ намояд ва ё мухлати идрои
онро дароз намояд.

§ 4. БОЗДОРЙ, БАТАЪХИРАНДОЗИИ ИЧРОИ САНАДИ

МАЪМУРЙ

Боздории ичрои санади маъмурй бо дархости тарафи манфиатдор аз дониби макомоти маъмурй дар холатхои зерин дой доштанаш мумкин аст: фавти шахе ё
азнавташкилдихии шахеи хукуки, агар ин муносибати хукуки ворисияти хукукиро раво донад; бо тартиби суди мавриди бахс карор додани санади маъмурй, дар
холате, ки чунин бахсро конун идозат дихад; пешниходи шикояти маъмурй ба макомоти маъмурй нисбат ба санади маъмурй.
Мухлатхои боздории идрои санади маъмурй чунин аст: дар сурати фавти шахе ё азнавташкилдихии шахеи хукуки -то муайян намудани вориси хукукии шахе;
дар дигар холатхои зикршуда - то эътибори конуни пайдо кардани карори суд ё таъиноти суд дар бораи рад кардани конеъгардонии даъво ё карори макомоти
маъмурй дар бораи рад кардани конеъгардонии шикояти маъмурй.
Ичрои санади маъмурй бо ташаббуси макомоти маъмурй баъди бартараф гардидани холатхое, ки боиси боздоштани он гардида а нд. баркарор карда мешавад.
~160~
Ба таъхир андозии ичрои санади маъмурй аз дониби макомоти маъмурие, ки санадро кабул кардааст, метавонад идрои онро ба мухлати то як мох дар сурати
мавдуд будани холатхое, ки дар натидаи онхо ичрои таъхирнопазири санади маъмурй имконпазир нест, сурат гирад. Дар сурати ба таъхир андохтани идрои санади
маъмурй дараёни мухдати идро то гузаштани мухлати ба таъхир андохтан боздошта мешавад.
Катъ намудани ичрои санади маъмурй дар холатхои фавти шахе ё бархамдихии шахеи хукукие, ки нисбат ба у санади маъмурй кабул гардидааст, дой дошта
метавонад.
Дар холатхои мавдуд будани сабабхои узрнок макомоти маъмурй метавонад мухлати идрои санади маъмуриро дароз намояд.
Дар холатхои мукаррарнамудаи КРМ ЧТ ичрои санадхои маъмуриро макомоти маъмурй метавонад ба шахсони дигар бо чуброн намудани хародоти ичро вогузор
намояд (м.85).
Хамзамон Кодекси мазкур заминахо идрои мачбурии санади маъмуриро мукаррар намудааст, ки он хам бошад бо ба зимаи шахе вогузор намудани ухдадории
пардохтани маблаги пули алокаманд мебошад, ки у дар ин хусус хаттй огохонида шуда бошад. Дар ин сурат таъмини идрои санади маъмурй нисбат ба ин шахе
татбик карда намешавад (м.86).
Тарафи манфиатдор хак дорад. бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузори аз болой карор дар бораи таъмини идро шикоят намояд.

БОБИ 7. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА ИЧОЗАТНОМАДИХЙ (ЛИТСЕНЗИЯКУНОНЙ)

§ 1. МАФХУМИ ИСТЕХСОЛОТ ОИД БА ИЧОЗАТНОМАДИХЙ (ЛИТСЕНЗИЯКУНОНЙ)

Ичозатномадихй (литсензиякунонй) ин аз мачмуи фаъолияти мурофиавии расмиётии маъмурие, мебошад, ки барои ба идозатномадихй, аз нав ба
расмиятдарории хуччатхое, ки мавдудияти идозатномаро тасдик мекунанд, боздоштан ва баркарор намудани амалй идозатнома, бекор кардани он ва ба назорати
макомоти идозатномадихднда оид ба аз тарафи идозатномадор риоя намудани шарту талаботи ичозатномадихй хангоми ба амал баровардани намудхои фаъолияти
идозатномадодашаванда вобаста мебошад, равона карда шудааст.
Аз ин ру, истехсолот оид ба идозатномадихй низоми содир намудани амалхои пардарпайи ба хам алокаманди макомоти маъмуриро дар бар мегирад, ки онхо
тарики санади маъмурй барои амалй намудани хукукхои мавдудаи объективии шахрвандон ва дигар субъектон аз равона карда шудааст.
Идозатнома (литсензия) ин санади маъмуриест. ки ичозати махсусе, ки барои амалй намудани фаъолияти мушаххас ба мухдати муайян бо риояи хатмии шарту
талаботи идозатномадихй онро макомоти идозатномади-ханда ба шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй додааст.
Тибкл конунгузории ЧТ намудхои алохидаи фаъолияти корхонахо, ташкилотхо ва муассисахо новобаста аз шакли ташкилию хукуки ва моликияташон, инчунин
шахсони вокеие, ки ба фаъолияти сохибкорй бе таъсис додани шахеи хукуки шугл варзиданианд, дар асоси литсензия - идозати махсуси макомоти идроияи
хокимияти давлатии салохият-дор ба рох монда мешавад.
Асосхои хукукии фаъолияти идозатномадихиро бевосита Кр У ЧТ «Дар бораи идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият» аз 17 майи соли 2004, №37 107,
Н НИ

Конуни
ЧТ «Дар бораи низоми идозатдихй» аз 2 августа соли 2011 №751 ва дигар конунхои сохавй, КРМ ЧТ. инчунин Низомнома дар бораи хусусиятхои идозатномадихй ба
баъзе намудхои фаъолият, ки бо карори Хукумати ЧТ аз 1 сентябри соли 2005. №337 тасдик шудааст, танзим менамоянд.
Бо хамин назардошт дар Конуни ЧТ «Дар бораи низоми идозатдихй» низоми идозатдихй хамчун мадмуи расмиётй танзимкунандаи фаъолияти сохибкорй аз
дониби макомоти идозатдиханда. ки ба додан, азнавбарасмиятдарорй. боздоштан, баркарор намудани амал ва бекор кардани хуччати идозатдихй, додани нусхаи
дуюми (дубликата) хуччати идозатдихй, пешбурди Фехристи ягонаи давлатии электронии худдатхои идозатдихй. назорати риояи шартхои идозатдихй аз дониби
шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй, додани амрномахо оид ба бартараф намудани вайронкунии ин шартхо алокаманд мебошанд. муайян карда шудааст.
~35~
 Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба идозатнома-дихо мисли дигар намудхои истехсолоти маъмурй якчанд даврахои бо хам алокамандродар бар мегирад. ки
онхо асосан инхоянд:
- огози расмиёт;
- баррасии парванда ва кабули карор;
- додани худдати идозатдихй (сертификат, хулоса, тасдикнома, мувофикакунонй, дастхатгузорй (визагузорй), шаходатнома, аттестати тахассусй, навиштадоти
ичозатдихй, гувохнома, санади баходихй (арзёбй), аккредитатсия ва г.) ва бакайдгирии он.
Истехсолот оид ба идозатномадихй бо пешниход намудан ариза аз дониби шахсони хукуки ва вокей (довталабони идозатнома) дар бораи гирифтани идозат ба
намуди фаъолият огоз мегардад. Аризаро аризадиханда ё шахсони ваколатдори у аризаи имзошудаи намунааш аз чониби макоми идозатдиханда мукарраргардидаро
шахсан. бо мактуби фармоишй ё ба воситаи почтаи электронй (дар
шакли хуччати злектрони бо имзои раками) ба макоми дахлдор пешниход менамояд.
Довталаби идозатнома барои гирифтани идозатнома ба макомоти идозатномадиханда хуччатхои зеринро пешниход менамояд:
- ариза дар бораи додани идозатнома барои намуди фаъолияти идозатномадодашаванда, ки дар он маълумотхои зерин нишон дода мешаванд:
а) барои шахеи хукуки - ном ва шакли ташкилию
хукукии корхона, сурогаи хукуки, раками суратхисоб ва
шуъбаи бонк;
б) барои сохибкорй инфиродй - ному насаб, дойи
истикомат шиноснома, ракам ва таърихи гирифтани он;
- намуди фаъолияти идозатномадодашаванда, ки сохибкорй инфиродй ва шахеи хукуки максади андом додани онро дорад ва мухлате. ки дар давоми он чунин
намуди фаъолият андом дода мешавад;
- нусхаи хуччате, ки бакайдгирии давлатии довталаби идозатномаро тасдик мекунад;
- нусхаи хучдат дар бораи аз тарафи макомоти андоз ба довталаби идозатнома додани раками мушаххаси андозеупоранда;
- маълумот дар бораи дарадаи ихтисоси кормандони довталаби идозатнома.
Ба гайр аз хуччатхои мазкур дар низомнома дар бораи хусусиятхои идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият пешниход гардидани худдатхои дигаре, ки ба
шарту талаботи идозатномадихй мувофик будани довталаби идозатномаро тасдик мекунанд, пешбинй шуда метавонанд.
Аз довталаби идозатнома пешниходи худдатхоеро, ки дар Конуни мазкур ва Низомнома дар бораи хусусиятхои идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият, к
ибо Карори Х,укумати ЧТ аз 3 апрели соли 2007, № 172 тасдик шудааст, пешбинй нашудаанд, талаб кардан мумкин нест.
Тибкд Низомнома худдатхоро довталаби идозатнома ба забони тодикй ё русй пешниход мекунад. Хуччатхое. ки шахсони хоричй пешниход мекунанд ё аз хорида
пешниход карда мешаванд, бояд мувофики тартиби мукаррарнамудаи санадхои меъёрии хукукии ЧТ тасдик карда шаванд.
Довталаби идозатнома барои дурустии маълумот ва худдатхои пешниходшуда давобгар аст. Макомоти идозатномадиханда, дар мавриди зарурат, хукук дорад дурустии
маълумот ва худдатхои пешниходнамудаи довталаби идозатномаро сандад.
Хамаи хуччатхое, ки ба макомоти дахлдори идозатномадиханда барои гирифтани идозатнома пешниход мегарданд, тибки руйхат кабул карда мешаванд ва нусхаи онхо бо кайди
рузи кабули худдатхо аз чониби макомоти мазкур ба довталаби идозатнома фиристода (дода) мешавад.
Макоми идозатномадиханда карор дар бораи додан ё надодани идозатномаро дар мухлати на зиёда аз ей рузи расидани аризаи довталаби идозатнома бо тамоми хуччатхои
лозима кабул мекунанд. Карори мазкур бо фармони макоми идозатномадиханда ба расмият дароварда мешавад. Мухлати нисбатан кутохтари кабули карор дар бораи додан ё
надодани идозатнома бо Низомнома дар бораи хусусиятхои идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият мукаррар шудааст.
Агар идозатнома ба фаъолиятите додани идозатнома бо карори Хукумати ЧТ суурат гирад, он бо фармоиши Хукумат ба расмият дароварда мешавад, ки ва бояд меълумотхои
зеринро дар бар гирад:
- мухлати амалй идозатнома;
- шарт ва талаботи идозатномадихй;
- мухлати пешниходи идозатнома барои имзо;
- муайян намудани шахеи мансабдори ваколатдор чихати аз номи ХУкУмати ЧТ ба имзо расонидани идозатнома;
- ухдадории бастани созишномаи сармоягузорй бо макоми ваколатдори давлатй;
дигар холатхои пешбининамудаи санадхои меъёрии
хукуки.
Зимнан ёдрас менамоем, ки макомоти идозатдиханда ин макомоти сохавии ваколатдори давлатй мебошанд, ки дар бораи додани худдати идозатдихй ё рад намудан аз дода HI г
идозатнома тибки мукаррароти м.22 Конуни зикршуда дар мухлати 10 рузи кори аз рузи бакайдгирии ариза барои гирифтани х,уччати ичозатдихй ва худдатхои ба он
замимагардида бояд карор кабул намоянд.
Макоми идозатномадиханда ухдадор аст, ки довталаби идозатномаро аз кабули карор дар бораи додан ё надодани идозатнома дар мухлати мазкур огох намояд.
Дар сурати надодани идозатнома ба довталаби идозатнома хабарнома бо нишон додани сабабхои радкунй (супорида) фиристонида мешавад, ки ба он инхо асос
шуда метавонанд: агар хуччатхои пешниходкардаи довталаби идозатнома дорой маълумоти нодуруст ё галат бошад; агар довталаби идозатнома, объектхои ба у
тааллукдошта ё аз тарафи у истифодашаванда ба шарту талаботи идозатномадихй номувофик бошанд; агар вобаста ба намуди пешбинишудаи фаъолият аз тарафи
макомоти дахлдор чихати мутобикати шароити фаъолият ва талаботи ба онхо пешбинишаванда хулосаи манфй дода шуда бошад.
Довталаби идозатнома хукук дорад нисбат ба надодани идозатнома аз тарафи макоми идозатномадиханда ё барои бефаъолиятии вай ба суд муродиат намояд.
Идозатнома ба мухлати муайян дода мешавад. Тибки м .8. Конун мухлати амалй идозатномахо барои намудхои фаъолияти умумии идозатномадодашаванда (м.17)
на камтар аз 5 сол, барои намудхои фаъолияти махсуси идозатномадодашаванда (м.18) на камтар аз 3 сол мукаррар шудааст. Ва мухлати амалй идозатнома барои
намуди алохидаи фаъолият, ки дар м.17 Крнуни мазкур нишон дода шудааст, барои сохибкорони инфиродие, ки фаъолияти онхо бе истифодаи мехнати кироя андом
дода мешавад, бо дархости хаттии худи довталабон метавонад аз 1 то 5 сол мукаррар карда шавад. Баъди ба охир расидани мухлати амалй идозатнома мувофики
аризаи идозатномадор мухлати он ба хамин мухлат дароз кардан мумкин аст. Дароз намудини мухлати амалй идозатнома бо тартиби аз нав ба расмият даровардани
худдате, ки идозатнома доштани шахсро тасдик мекунад, дойр карда мешавад.
Баъди кабули карор хуччати ичозатдихй дар шакли идозат, сертификат, хулоса, тасдикнома, мувофикакунонй, дастхатгузорй (визагузорй), шаходатнома,
аттестата тахассусй, навиштадоти идозатдихй, гувохнома, санади баходахй (арзёбй), аккредитатсия ва дигар намудхои хуччатхои дорой хусусияти идозатдихй, ба
истиснои идозатнома (литсензия) дода мешавад
Давраи дигари ин расмиёт бакайдгирии идозатномахо мебошад, ки он бо ворид намудан маълумот ба Фехристи идозатномахо андом дода мешавад.
Тибки м. 15 Крнун макоми идозатномадиханда фехристи идозатномахоро мебарад, дар он маълумотхои аз руи худдатхои пешниходгардидида тибки м. 9 К°нун,
инчунин маълумотхои зерин собит карда мешаванд:
- маълумот оид ба бакайдгирии идозатнома дар фехристи идозатномахо;
- асосхо ва санаи боздоштан ва баркарор кардани амалй идозатнома;
- асос ва санаи бекор кардани амалй идозатнома;
- маълумотхои дигаре, ки дар низомнома дар бораи хусусиятхои идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият муайян карда шудаанд.
Маълумоти дар фехристи идозатномахо буда, барои шиносонидани шахсони вокей ва хукуки кушода аст. Маълумоти дар фехристи идозатномахо буда дар бораи
идозатномадори мушаххас дар шакли иктибос ба шахсони вокей ва хукуки бо пардохти маблаг дода мешавад. Андозаи пардохти маблаг барои додани чунин
маълумот як нишондиханда барои хисобхо ташкил медихад ва ба будети давлатй гузаронида мешавад.
Маълумот аз фехристи идозатномахо ба макомоти хокимияти давлатй бемузд дода мешавад, ки мухлати додани маълумот аз он баъди кабули аризаи дахлдор
набояд аз се руз зиёд бошад.

§ 2. НАМУДХОИ ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА ИЧОЗАТНОМАДИХЙ (ЛИТСЕНЗИЯКУНОНЙ)

Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба идозатномадихй аз руи мазмуни намуди фаъолияти маъмурй, намуди фаъолияти идозатномадодашаванда
(литсензияшаванда) ба намудхо дудо карда мешавад.
Истехсолоти идозатномадихй аз руи мазмуни фаъолияти маъмурй якчанд истехсолоти расмиётиро дар бар мегирад, ки онхо аз дониби макомоти маъмурии
солохиятдор андом дода мешаванд, ки дар доираи он хукукхои шахрвандон амалй ва хифз карда мешаванд. Масалан, истехсолот оид ба: додани идозатнома; аз нав ба
расмият даровардани худдатхоеро, ки вудуд доштани идозатномаро тасдик менамоянд; дароз намудани мухлати амалй идозатнома; боздории амалй идозатнома;
баркарорсозии амалй идозатнома; бекор намудани идозатнома (дар мавридхои аз тарафи идозатномадор дар давоми понздах руз напардохтани хакки идозатнома);
тартиб додани фехристи идозатномахо; назорати аз тарафи идозатномадорон риоя шудани шарту талаботи идозатнома ва гайра.
Истехсолоти расмиётии маъмуриро оид ба ичозатномадихй вобаста ба намуди фаъолияти ичозатномадодашаванда (литсензияшаванда) тибки м. 17 Крнун ба
зиёда аз 60 намудхо истехсолот чудо карда мешавад.

~36~
 Аз думла, истехсолот оид ба: ба додани сертификатхои калидхои ракамии имзои электронй, ба кайд гирифтани сохибони имзохои ракамии электронй,
хизматрасонй вобаста ба истифодаи имзохои ракамии электронй ва тасдик кардани хакконияти имзохои ракамии электронй; ба ошкор намудани тачдизоти
электроние, ки барои махфй кабул намудани маълумот дар бинохо ва воситахои техники таъин гардидаанд (ба истиснои холатхое, ки агар ин фаъолият барои
таъмини эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад); ба коркард ва истехсоли намудхои маълуми воситахои хифзи маълумоти махфй; ба
хифзи техникии маълумоти махфй; коркард ва истехсоли воситахои махсуси техникие, ки барои ба даст овардани иттилооти махфй истифода бурда мешаванд,
фуруши ин воситахо ва инчунин хариди онхо бо максади фуруш дар Холатхое, ки ин намудхои фаъолият аз тарафи сохибкорон ва шахсони хукукии ба сохибкорй
машгулбуда амалй гардонида мешаванд; ба тайёр кардани махсулоти матбаавии аз сохтакори мухофизатшаванда, аз думла когазхои киматнок, инчунин савдои
махсулоти мазкур; ба фуруши яроки гайринизомй ва хизматй, киемхр ва лавозимоти он; ба таъмир ва хизматрасонии механизмхои борбардорй (ба истиснои
холатхое, ки агар ин фаъолият барои таъмини эхтиёдоти шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад); ба истифодаи иншоотхои истехсолие, ки хавфи
таркидан, сухтан ва химиявй доранд; ба истехсол, коркард, истихроди нафт, газ, ангишт ва истифодаи шабакахои иншооти нафтй ва газй; ба нигохдорй ва фуруши
нафту газ ва махсулоти коркарди онхо (ба истиснои холатхое, ки агар ин фаъолият барои таъмини эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода
шавад); ба васл, танзим ва таъмири иншоотхо ва тадхизоти энергетики (ба истиснои холатхое, ки ин кор барои таъмини эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй
инфиродй андом дода шавад); ба гузаронидани экспертизаи бехатарии саноатй; ба истехсол, нигохдорй, пахн кардан, интикрл додан ва истифодаи маводи таркандаи
таъиноти саноатй; ба истехсол ва пахн намудани махсулоти тарфгарй (пиротехники), ки ба кадастри давлатии маводи тарканда дохил шудаанд; ба идрои корхои
васлу таъмир ва хизматрасонии воситахои таъмини аз сухтор пешгирй кардани биною иншоотхо; ба истехсол, додан ва таксим кардани энергияи барк (ба истиснои
холатхое, ки агар ин фаъолият барои таъмини эхтиёдоти шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад); ба корхои лоихакашй ва тадкикртй, сохтмони
бинохо ва иморату иншоот, аз думла васеъкунй, азнавсозй, таъмир ва баркарор кардани объектхои мавдуда (ба истиснои сохтмони манзили шахсй барои эхтиёдоти
шахсии худ); ба корхои лоихакашй ва тадкикотй, сохтмон, таъмир ва баркарор кардани роххои автомобилгард, рохи охан ва иншоотхои рох; ба корхои маркшейдерй;
фаъолияти геодезй ва харитасозй; фаъолият дар сохаи обухавосандй ва сохахои ба он алокаманд, аз думла идрои корхои фаъолона таъсир расонидан ба ходисоту
раванди обухавосандй ва геофизики; фаъолияти фарматсевтй (тайёр ва истехсол кардани доруворй ва воситахои косметики, истехсоли молу техникаи тиббй, фуруши
доруворй ва молхои тиббй, истехсол ва фуруши гизои иловагии табобатию профилактики); фаъолияти хусусии тиббй; фаъолият оид ба хизматрасонии техникии
техникам тиббй (ба истиснои холатхое, ки агар ин кор барои таъмини эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад): фаъолият бо
истифодаи ангезандахои беморихои сирояткунанда; фаъолият оид ба истехсоли воситахои дезинфексионй, дезинсексионй ва дератизатсионй; фаъолият оид ба
киштукори растанихои нашъадор ба максадхои илмй, хамчунин тахияи воситахои нави нашъадор ва моддахои психотропй: фаъолияти вобаста ба муомилоти
конунии воситахои нашъадор. моддахои психотропй ва прекурсорхо (тахия, истехсол, тайёр кардан, коркард. нигох доштан, интикрл, муросилот, додан, фуруш,
таксимот, сохиб шудан, истифода, воридот ва содирот); фаъолияти вобаста ба манбаъхои афканишоти иондорку-нанда: фаъо.лият оид ба муомилот бо партовхои
радиоактивй; фаъолият вобаста ба воридоту содирот, истехсол, фуруш, истифода, хамлу накл, нигохдорй, коркард ва нобуд кардани моддахои радиоактивй;
мусофиркашонй ва боркашонй бо наклиёти хавой; мусофиркашонй ва боркашонй бо наклиёти автомобили (ба истиснои холатхое, ки ин фаъолият барои таъмини
эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад); фаъолият оид ба мусофиркашонй ва боркашонй бо наклиёти рохи охан (ба истиснои
холатхое, ки агар ин фаъолият барои таъмини эхтиёдоти худи шахеи хукуки ё сохибкорй инфиродй андом дода шавад ва набаромадан ба рохи охани истифодаи
умум); фаъолият оид ба хизматрасонии техники ва таъмир дар наклиёти автомобили ва рохи охан; фаъолияти терминалхои мусофиркашонй ва боркашонй;
хизматрасонии техники хангоми парвози наклиёти хавой; таъмир ва хизматрасонии техникии наклиёти хавой; ба дамъоварй, истифода, безараргардонй, кашонидан
ва дойгиркунонии партовхои хатарнок; ба ташкилу нигохдории кассахои тотализатор, идорахои букмекерй ва бозии лото; баходихй (нархгузорй); фаъолияти туристй;
тайёр кардан, коркард ва фуруши пораву партови металлхои сиёх ва ранга; фаъолияти бо кор таъмин кардани шахрвандони ЧТ берун аз он ва бо кор таъмин кардани
шахрвандони хоридй дар худуди ЧТ; фаъолияти аудиторе; фаъолияти ломбардхо; фаъолият дар сохаи биржа; фаъолияти сугуртавй; фаъолияти иштирок чиёни касбии
бозори когазхои киматнок; фаъолияти хусусии байторй; фаъолияти адвокатхои ваколатдор: фаъолияти сохаи маориф (ба истиснои муассисахои давлатии таълими
томактабй ва тахеилоти умумй (ибтидой, умумии асоей ва миёнаи умумй); фаъолияти вобаста ба муомилоти металлхои киматбахо ва сангхои киматбахо (коркарди
пораву партови металлхои киматбахо бо максади ба даст овардани натидаи нихоии махсулот, холис кардани металлхои киматбахо ва рекуператсияи сангхои
киматбахо, аз ахолй харидани маснуоти заргарй ва дигар маснуоти аз металлу сангхои киматбахо сохташудаи рузгор ва шикастапорахои онхо, хариду фуруши яклухт
ва чаканаи металлхои киматбахо ва сангхои киматбахо) ва гайра.

§ 3. НАЗОРАТИ МАЪМУРЙ ОИД БА РИОЯ НАМУДАНИ ТАЛАБОТИ ИЧОЗАТНОМА

Тибки м. 13 Конун назоратро аз болой идозатномадор оид ба риоя намудани шарту талаботи идозатнома, ки бо низомнома дар бораи хусусиятхои
идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият муайян гардидааст, макоми идозатномадиханда дар доираи салохияти худ ба амал мебароранд.
Макоми идозатдиханда макомоти сохавй, макомоти махсуси хокимияти идроияи давлатй, инчунин Хукумати ЧТ мебошанд.
Сандиши фаъолияти шахеи идозатномадор чихати муайян намудани мутокибати он ба шарту талаботи идозатнома, аз дониби макоме, ки идозатномаи дахлдорро
додаст, мутобики КрнУни ЧТ «Дар бораи сандиши фаъолияти субъектхои ходагидор дар Чумхурии Тодикистон» ба амал бароварда мешавад.
Макоми идозатномадиханда хукук надоранд оид ба мавзуъхое, ки ба салохияти дигар макомоти хокимияти давлатй дахл доранд, санчиш гузаронад.
Дар давоми мухлати амалй идозатнома макомоти идозатномадиханда метавонанд хангоми такроран ошкор кардани камбудихо ё шарту талаботи
идозатномадихиро дагалона вайрон намудани идозатномадор амалй идозатномаро боздоранд. Дар ин сурат макоми идозатномадиханда ухдадор аст, ки
мухлати аз дониби идозатномадор бартараф кардани конуншиканиро, ки боиси боздоштани амалй идозатнома гардидааст, мукаррар намояд. Мухлати боздории
идозатнома набояд аз се мох зиёд бошад. Агар идозатномадор крнуншиканихои мазкурро дар мухлати мукарраршуда ислох накарда бошад, макомоти
идозатномадиханда ухдадор аст ба суд муродиат намуда, бекор кардани идозатномаро талаб намояд.
Дар сурати аз дониби идозатномадор бартараф кардани конуншиканихое, ки рох додааст, вазифадор аст, ки идозатномадихандаро хаттй хабардор намояд.
Охирон дар давоми се рузи баъди хабардор шуданаш ва сандидани хатогихое, ки идозатномадор онро бартараф кардааст ва он боиси боздоштани амалй идозатнома
гардидааст, ба таври хаттй хабар медихад.
Карори боздоштани амалй идозатнома, бекор кардани идозатнома ва ё ба суд фиристодани аризаро оид ба бекор кардани он макомоти идозатномадиханда бо
далелхои асоснок баъди се рузи кабул шуданаш ба идозатномадор хаттй хабар медихад.
Боздоштани амалй ичозатнома хамчунин дар холатхои истиснои, агар ин барои пешгирии хатари бевосита барои хаёт ва саломатии одамон, ба миён омадани
фалокати техногенй, расонидани зарари баркарорнашаванда ба объектхои табиат ё холати мухити зист зарур бошад ва пешгирии ин холатхо бо дигар роххо
имконнопазир бошад, татбик карда мешавад.
Нисбат ба карори боздоштани амалй идозатнома ва бекор кардани он идозатномадор хак дорад бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории ЧТ ба суд шикоят
намояд.
БОБИ 8. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА БАКАЙДГИРЙ ВА БАХИСОБГИРИИ ДАВЛАТЙ

Мохияти истехсолоти расмиётии маъмурй оид бакайдгирй ва бахисобгирии давлатй аз дониби макомоти маъмурй ва шахсони салохиятдори он бо максади
этирофи Конуни будан ё набудани амалхо ва санадхои муайян, хукуку ухдадорихо ва таркиби субъективии иштирокчиёни муносибатхои муайян, хифзи хукуку
манфиатхои молумулкй ва гайримолумулкии шахсони вакеъй ва хукуки содир карда мешавад.
Вобаста ба мабдаи бакайдгирй ин намуди истехсолотро ба якчанд намуд дудо кардан мумкин аст: бахисобгирй ва бакайдгирии санадхои меъёрии хукуки;
бакайдгирии давлатии шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй, бакайдгирии давлатии асноди холати шахрванди, бакайдгирии давлатии молу мулки гайриманкул
ва хукукдо ба он, бакайдгирии наклиёт, кдгазхои кимматнок, ярок, хукукдо ва гайра, ки баъзе аз онхоро дида мебароем.
Бахисобгирй ва бакайдгирии давлатии санадхои меъёрии хукуки мутобики К°НУНИ ЧТ «Дар бораи санаддои меъёрии хукуки» аз 26 марти соли 2009, №506108 андом
дода мешавад. Мутобики м. 72 он санадхои конунгузории ЧТ, фармонхои Президент, карорхои Хукумат, санаддои меъёрии хукукии умумихатмии вазоратхо,
кумитахои давлатй, дигар макомоти давлатй, санадхои меъёрии хукукии макомоти махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии шахрак ва дехот,
санаддои хукукии байналмилалии эътирофнамудаи Тодикистон ба Вазорати адлияи ЧТ барои бахисобгирй. кайди давлатй ва дохил намудан ба Фехристи ягонаи
давлатии санадхои меъёрии хукукии ЧТ ирсол мегарданд.
Вазорати адлияи ЧТ мутобикати санадхои меъёрии хукукии хусусияти умумихатмидоштаи ирсолшударо ба Конститутсия, дигар конунхо, фармонхои Президент
ва карорхои Хукумат дар мухлати як мох месандад ва бакайдгирии давлатии онхоро амалй мекунад. Ин санадхои меъёри танхо баъд аз сандиш, бакайдгирй ва
интишори расмй эътибор пайдо мекунанд. Санадхои меъёрии хукукие, ки аз кайди давлатй нагузаштаанд, окибати хукуки надоранд ва хамчун эътиборнадошта
наметавонанд барои танзими муносибатхои хукукии дахлдор ва татбики мудозот барои ичро накардани мукаррароти онхо асос гарданд. Хангоми халли бахсхо ба ин
санадхои меъёрии хукуки истинод намудан мумкин нест.
Дар холати мухолифати санади меъёрии хукукии макомоти зикршуда ба санадхои меъёрии хукукии навкабул-шуда Вазорати адлияи ЧТ дар бораи аз Фехристи
ягонаи давлатии санадхои меъёрии хукукии ЧУ м*,урии Тодикистон хорич кардани он карор кабул намуда, онро барои маълумот ва аз эътибор сокит донистани
санади меъёрии хукуки ба макомоти кабулнамудаи он мефиристад, ба ин васила хукуку манфиатхои аз лихози конун хифзшавандаро таъмин мекунад ва Кар°Р дар
бораи аз Фехристи ягонаи давлатй хорид кардани санади меъёрии хукуки кайд мегардад.

~37~
 Бояд тазаккур дод, ки барои вайрон кардани мукаррароти хамин коида аз дониби вазоратхо, кумитахои давлатй, дигар макомоти давлатй, макомоти махаллии
хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии шахрак ва дехот шахсони мансабдори онхо ба давобгарии маъмурй -дарима ба андозаи аз бист то ей нишондиханда
барои хисобхо тибки м. 502 КХМ ЧТ татбик карда шуданаш мумкин аст.
Бакайдгирии давлатии шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй тибки КонУни ЧТ «Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй»
аз 19 майи соли 2009, №508 109 ин амалй макомоти ваколатдори давлатй дар сохаи бакайдгирии давлатии шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй дар хусуси ба
расмият даровардани вокеияти хукукии таъсисёбй, азнавташкилдихй ва бархамдихии шахсони хукуки, шахсони вокей ба сифати сохибкорони инфиродй ва катъ
намудани фаъолияти онхо, таъсисёбй ва катъ намудани фаъолияти филиалхо ва намояндагихои шахсони хукукии хоридй, инчунин ворид намудани маълумот дар
бораи онхо ба Фехристи ягонаи давлатии шахсони хукуки ва сохибкорони инфиродй мебошад, ки аз дониби макомоти андози ЧТ ба сомон расонида мешавад.
Бакайдгирии давлатй мувофики принсипи «равзанаи ягона» бе гузаронидани экспертизаи хукукии худдатхои пешниходгардида амалй гардонида мешавад, ки он
гибки м.4 конуни зикршуда мазмуни зайлро дорад: 1) барои бакайдгирии давлатй аризадиханда худдатхои пешбинина-мудаи Конуни мазкурро танхо ба макомоти
андомдихандаи бакайдгирии давлатй аз руи махаллй дойгиршавии (сурогаи) шахеи хукуки (махаллй зисти рохбарй шахеи хукуки), махаллй зисти (фаъолияти)
сохибкорй инфиродй, махаллй дойгиршавии (сурогаи) филиал ё намояндагии шахеи хукукии хоридй (махаллй зисти рохбарй филиал ё намояндагии шахеи хукукии
хоридй) пешниход менамояд. Барои дурустии худдатхои пешниходгардида ва пуррагии маълумоти дар онхо инъикосёфта аризадиханда тибки конунгузории ЧТ
давобгариро ба зимма дорад; 2) макомоти андомдихандаи бакайдгирии давлатй маълумотро дар бораи шахеи хукуки. сохибкорй инфиродй, филиал ё намояндагии
шахеи хукукии хоридиро ба Фехристи ягонаи давлатй ворид намуда, худдати тасдиккунандаи бакайдгирии давлатиро медихад, ки он бакайдгирии яквактаро дар
макомоти андомдихандаи бакайдгирии давлатй, макомоти давлатии омор ва макомоти сугуртаи идтимоии давлатиро дар назар дорад; 3) хангоми бакайдгирй дар
Фехристи ягонаи давлатй ба субъектхо Раками ягонаи мушаххас (РЯМ) дода мешавад, ки барои хар як шахеи хукуки. сохибкорй инфиродй, филиал ва намояндагии
шахеи хукукии хоридй такрорнашаванда мебошад, ки он барои бакайдгирй дар Фехристи ягонаи давлатй, хам барои кайди бахисобгирй дар макомоти давлатии омор
ва макомоти сугуртаи идтимоии давлатй истифода бурда мешавад.
Барои бакайдгирии давлатии шахеи хукуки ба макомоти андомдихандаи бакайдгирии давлатй пешниход намудани Ойинномаи шахеи хукуки, худдати
тасдиккунандаи ташаккулёбии сармояи ойинномавй талаб карда намешавад. Охирон дар давоми сол талаб карда мешавад.
Барои бакайдгирии давлатии шахеи вокей ба сифати сохибкорй инфиродй ба макомоти андомдихандаи бакайд гирии давлатй худдатхои зарурй пешниход карда
мешаванд ва онхоро макомоти ваколатдор дар мухлати на зиёда панд руз масъалаи бакайдгирии давлатии шахсони хукуки ва сохибкории инфиродй хал намуда, дар
муддати се рузи баъди бакайдгирй маълумотро ба Фехристи ягонаи давлатй дохил намуда, метавонад дар ин хусус маълумотро дар шакли электоронй ба макомоти
марбутаи давлатй ирсол менамояд.
Дар натичаи бакайдгирии давлатй макомоти ваколатдор худдати тасдиккунандаи онро медиханд: ба шахсони хукуки -Шаходатнома, ба шахсони вокей -
Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии шахеи вокей ба сифати сохибкорй инфиродй ва ё Патент барои хукуки амалй гардонидани фаъолияти сохибкории
инфиродй.
Конунгузории ЧТ барои бакайдгирии давлатии иттиходихои дамъиятй (БДИЧ,), ки бо хукукхои шахсони хукуки таъсис дода мешаванд, тартиботи хосеро
мукаррар намудааст. Инак, Крнуни ЧТ «Дар бораи иттиходияхои дамъиятй» аз 12 майи соли 2007, №258 110 муассисоне, ки иттиходияи дамъиятиро ба сифати шахеи
ХУКУКИ таъсис медиханд, ухдадоранд дар мухлати як мохи баъди таъсисдихй худдатхои таъсисиро барои бакайдгирии давлатй ба макомоти бакайдгиранда
пешниход намоянд ва иттиходияи дамъиятй аз вакти бакайдгирии давлатй хукуки шахеи хукукиро пайдо мекунад (м.16).
Мурофиаи расмиётии маъмурии БДИЧ, вобаста ба он ки онхо думхуриявй, махаллй ё байналхалкианд, мувофикан даврахои расмиётй дойр карда мешавад.
Расмиётй маъмурй вобаста ба ин масъала аз кабули ариза огоз ёфта то додани шаходатномаи дар бораи БДИЧ идома меёбад, ки онро Вазорати адлияи ЧТ, Раёсатхои
адлияи ВМКБ ва вилоятхо (минъбад - макомоти бакайдгиранда) андом медиханд. Боиси тазаккур аст, ки расмиётй БДИЧ-ии байналмилалй ва думхуриявй, инчунин
иттиходияхои дамъиятии махаллиро, ки фаъолияти онхо мувофики ойинномахояшон дар худуди шахри Душанбе ва шахру нохияхои тобеи думхурй амалй
мегарданд, Вазорати адлияи ЧТ ва БДИЧ-тии махаллии дар худуди ВМКБ ва вилоятхо дойгирбударо раёсатхои адлияи ВМКБ ва вилоятхо андом медиханд.
Барои БДИЧ ба макомоти бакайдгиранда худдатхои зарурй бояд пешниход карда шаванд.
Вазорати адлияи ЧТ сандиши хукукии худдатхои таъсисии иттиходияхои дамъиятии думхуриявй. иттиходияхои дамъиятии махаллии дар худуди шахри
Душанбе ва шахру нохияхои тобеи думхурй дойгирбуда, иттиходияхои дамъиятии байналмилалии дар худуди ЧТ дойгирбуда, инчунин намояндагй ва филиалхои
онхоро дар худудхои зикршуда амал карданианд, мегузаронад. Мувофикан санчиши хукукии худдатхои таъсисии иттиходияхои дамъиятй дар махалхо (вилоятхо)
амалкунандаро Раёсати адлияи ВМКБ ва вилоятхо андом медиханд.
Баъди кабули карор дар бораи БДИЧ аз дониби макомоти бакайдгиранда Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии иттиходияхои дамъиятй дода мешавад
ва он ба Фехристи ягонаи давлатии иттиходияхои дамъиятй дохил карда мешавад.
Бакайдгирии давлатии асноди холати шахрванди (БДАХШ), тибки талаботи Крнуни ЧТ «Дар бораи бакайдгирии давлатии асноди холати шахрвадй» аз 29
апрели соли 2006, №188ш дойр мегардад, ки он тартиби тагйир додан, ислох, баркарор ва бекор намудани сабти асноди холати шахрванди, тартиби ташкил намудани
китобхои бакайдгирии давлатии асноди холати шахрванди, тартиб ва мухлати нигох доштани китобхои БДАХШ (китобхои аснод) ва вазъи хукукии макомоте, ки
асноди холати шахрвандиро ба кайди давлатй мегиранд, танзим мекунад.
Асноди холати шахрванди амалй шахрванд ё ходисаест, ки боиси ба вудуд омадан, тагйир додан ва катъ намудани хукук ва ухдадорихо гардида, холати хукукии
шахрвандонро муайян менамоянд ва ба амсоли чунин вокеиятхои хукуки,
ш АМО ЧТ 2006. №4. М.201; 2008. №12. К- 2. М.1017; 2009. № 3. М.89; 2011. №3. М.178.
ки боиси бавудудойии окибатхои хукуки мегарданд, гаваллуд, вафот, акди никох, бекор кардани акди никох, фарзандхондй, мукаррар кардани падарй, иваз кардани
ном, номи падар ва насаб, ворид намудани ислох, тагйирот, илова, баркарор ё бекор намудани сабти асноди холати шахрванди ва гайра шомил мешаванд.
БДАХШ аз тарафи макомоти сабти асноди холати шахрванди ба воситаи тартиб додани сабти дахлдори асноди холати шахрванди, ки дар асоси он шаходатнома
дар бораи бакайдгирии давлатии асноди холати шахрванди дода мешавад, сурат мегирад. Дохил намудани маълумоти зарурй ба сабти аснод дар бораи таваллуд.
вафот, акди никох, бекор кардани акди никох, фарзандхондй, мукаррар намудани падарй, иваз кардани ном, номи падар, насаб, ворид намудани ислох, тагйирот,
илова, баркарор ё бекор намудани сабти асноди холати шахрванди ва додани шаходатнома дар асоси ин сабтхо низ бо конуни мазкур мукаррар карда шудаанд.
Мутобики м. 6 ин Конун БДАХШ дар шахру нохияхо аз тарафи шуъбахои сабти асноди холати шахрвандии шахр ва нохия, дар шахраку дехот бошад, чамоатхои
шахрак ва дехот сурат мегирад. Бакайдгирии давлатии акди никох дар Кох ва Хонахои акди никох низ сурат гирифта метавонад. БДАХШ, ки берун аз худуди Ч,Т
истикомат мекунанд, дар муассисахои консулии ЧТ дар давлатхои хоридй бо тартиби мукаррарнамудаи Конуни мазкур андом медиханд.
Дар сурати гум кардани шаходатномаи БДАХШ инчунин корношоям гардидани он, шаходатномаи такрории БДАХШ аз руи аризаи шахрванд дар асоси сабти
китоби аснод ё китоби метрики аз тарафи макомоти сабти асноди холати шахрвандии шахр ва нохия ва дар холатхои истиснои аз тарафи бойгонии вилоятй ва
думхуриявии макомоти сабти асноди холати шахрванди дода мешавад.
Бакайдгирии давлатии молу мулки гайриманкул ва хукукхо ба он мувофики Конуни ЧТ «Дар бораи бакайдгирии давлатии молу мулки гайриманкул ва хукукхо ба
он» аз 20 марти соли 2008, №375 112 ин амалй хукуки оид ба эътироф ва тасдики давлатии ташкилёбй, тагйирёбй, катъи мавдудияти молу мулки гайриманкул мебошад,
ки он новобаста аз шакли моликият андом дода мешавад ва аз лахзаи бакайдгирии давлатии ташкилёбй, тагйирёбй, катъи мавдудияти он мутаносибан ташкилёфта,
тапшрёфта, катъгардида ба хисоб меравад, ки он яке аз востахои эътирофи хукуки шахсони вокей ва хукуки ба аммволи гайри манкул махсуб шуда, давлат онро
кафолат медихад.
Объектхои бакайдгирии давлатии молу мулки гайриманкул ва хукукдо ба он ташкилёбй, тагйирёбй, катъи мавдудияти молу мулки гайриманкул; пайдоиш,
гузаштан, катъи хукукдо ва махдудиятхои (гаронихои) хукукдо ба молу мулки гайриманкул ба хисоб мераванд.
Бакайдгирии пайдоиш, гузаштан ва катъи хукук, индунин хукукдо ва махдудиятхои (гаронидои) нисбат ба молу мулки гайриманкули зерин андом дода мешавад:
истифодабарии якумраи меросии китъаи замин; истифода-барии бемухлати китъаи замин; истифодабарии мухлатноки китъаи замин; идораи китъаи замин; пешбурди
ходагидорй; идоракунии ваколати; идоракунии оперативй; идора ба мухлати зиёда аз як сол, идораи фаръй, бе подош истифода бурдани бинои истикомати ва
гайриистикоматй, иншоот, бинои дудогона; сервитут; ипотека; хабс; мукаррар шудани махдудиятхо (гаронидо) нисбат ба молу мулки гайриманкул дар натичаи
эътирофи он хамчун объекта мероси таърихию фархангй ва хизматрасонии хати баркгузар, кубурхатхо ва дигар иншоотхои мухандисй; дигар хукукдо ва махдудият -
хои (гаронихои) хукукдо дар холатхои пешбининамудаи конунгузории ЧТ.
Бакайдгирии давлатии молу мулки гайриманкул ва хукукхо ба онро тибки м.П Конун макоми махсуси ваколатдори давлатии ЧТ дар сохаи бакайдгирии давлатй,
ташкилоти думхуриявй ва минтакавии бакайдгирии давлатй андом медиханд. Расмиётй бакайдгирй ба тартиботи зерин андом дода мешавад: кабули хуччатхое, ки
барои андом додани бакайдгирии давлатй пешниход карда шудаанд; кабули карор оид ба андомдихии амалиёти бакайдгирй; андомдихии амалиёти бакайдгирй;
тасдики бакайдгирии давлатии андомдодашуда.

Баррасии хуччатхои барои бакайдгирии давлатй пешниходшуда бо тартиби пайдархамии кайдхо дар дафтари бакайдгирии аризахо дар давоми 7 рузи кори аз
лахзаи кабули он ва пардохти маблаг барои андом додани амалиёти бакайдгирй. агар Крнуни мазкур ва дигар санадхои меъёрии хукукии ЧТ тартиби дигареро
мукаррар накарда бошанд, андом дода мешавад. Дар холати идрои хадми зиёди кори барои андом додани амалиёти бакайдгирй зарур ин амалиёт дар муддати 14 рузи
кори андом дода мешавад. Дар ин хусус санади маъмурй - карор кабул карда мешавад. Баъди кабули карор бакайдгирй он ба Фехристи ягонаи давлатии молу мулки
гайриманкул ва хукукхо ба он дохил карда мешавад.
~38~
 Низоми шиносномавй яке аз намуди бакайдгирии давлатй ин мебошад, ки онро Низомномаи низоми шиноснома дар Чумхурии Тодикистон, ки бо карори
Хукумати ЧТ аз 15 июли соли 1997 №302 тасдик шудааст, танзим намудааст. Аз думла, дар Низомнома мукаррар шудааст, ки тамоми шахрвандони ЧТ, ки ба синни
16 расидаанд, ухдадоранд, ки шиносномаи шахрванди ЧТ-ро дошта бошанд. Додан ва иваз намудани шиноснома аз дониби макомоти корхои дохилии махаллй зисти
шахрвандон андом дода мешавад ва барои ашхосе, ки дар хорида ба таври доимй истикомат доранд ва ба шахрвандии ЧТ кабул шудаанд, - аз тарафи намояндагихои
дипломата ё консулгарихои ЧТ андом дода мешавад.
Бакайдгириро дар махаллй зист макомоти корхои дохилй андом медиханд.
БОБИ 9. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА МУКОФОТОНЙ

Истехсолоти расмиётии маъмурй оид мукофотонй яке аз намудхои дудогонаи фаъолияти маъмуриро дар бар мегирад, ки мохияти он аз сарфарозгардонии
шахрвандон бо мукофотхои давлатй хамчун эътирофи хизматхояшон дар сохаи дар иктсодиёт, илм, фарханг, адабиёт, санъат, хифзи Ватан, барои корнамоихои
мехнати ва дангй, фаъолияти босамари давлатй, чамъиятй ва эчодй ба манфиати домеа иборат мебошад.
Мутобики м.2. Конуни ЧТ «Дар бораи мукофотхои давлатии Чумхурии Тодикистон» аз 31 июли соли 2001, №29 113 барои эътирофи хизматхои шахрвандони
думхурй дар назди ЧТ онхо бо мукофотхои зерин сарфароз гардонида шуданашон мумкин аст: 1. Мукофоти олй - унвони К,ахрамони Точикистон; 2. Орденхои:
Ситораи Президенти Тодикистон дарадахои I, II III; Зарринтод дарадахои I, II, III; Исмоили Сомонй дарадахои I, II, III; Дустй: Спитамен дарадахои I, II; Шараф
дарадаи I, II; 3. Медалхои: Часорат, Хизматй шоиста. Шафкат, Марзбони шудои Тодикистон; 4. Унвонуои фахрй: Нависанда (шоир)-и халкии Тодикистон;
Хунарпешаи халкии Тодикистон: Х°Фиг,и халкии Тодикистон; Рассоми халкии Тодикистон; Арбоби илм ва техникаи Тодикистон; Арбоби хунари Тодикистон;
Хунарпешаи шоистаи Тодикистон; Корманди шоистаи Тодикистон; Донори ифтихории Тодикистон; 5. Ифтихорномаи Чумхурии Точикистон. Дар холатхои зарурй
медалхои дашнй тасдик шуданаш мумкин аст.
Расмиётй мукофотониро КрнУни зикршуда ва Тартиби пешниход кардан ба мукофотхои давлатии Чумхурии Тодикистон ва супоридани онхо, ки бо Фармони
Президенти ЧТ аз 4 апрели соли 2002, № 809 тасдик шудааст. танзим менамоянд.
Тибки ин санадхо истехсолот оид ба мукофотонй аз якчанд даврахои бо хам алокаманди мурофиавии расмиётй, ба монанди огози расмиёт, мувофикасозй ва
кабули карор дар бораи мукофотонй, инчунин супоридани мукофотхои давлатй иборат мебошад.
Истехсолот оид ба мукофотонй бо пешниход намудани тавсиянома дар бораи дар бораи сарфароз гардонидан бо мукофотхои давлатй огоз мегардад.
Бояд тазаккур дод, ки вобаста ба шахсе, ки ба мукофотхои давлатй тавсия мешавад, таркиби субъективии ин муносибатхо, яъне субектхои ба мукофот
пешниходшаванда ва мушарраф-кунанда гуногун мебошанд.
Масалан, агар тавсияномахои мукофотонй барои сарфароз гардонидаии шахрвандон бо мукофотхои давлатй аз дониби коллективй мехнатии муассиса,
ташкилот ва корхона, инчунин чузъу томи харбй пешниход карда шаванд ва онхоро Президенти кишвар ба мукофотхои давлатй сарфароз мегардонад,
тавсиянома дар бораи сарфарозгар-донии худи Президенти ЧТ-ро бо мукофотхои давлатй мадлиси якдояи Мадлиси миллй ва Мачлиси намояндагони МО
ЧТ огоз менамояд ва бо карори худ сарфароз мегардонад.
Барои сарфарозгардонй коллективй мехнатии корхона, ташкилот, муассиса, дузъутоми харбй, варакаи мукофотии намунаи махсус тавсиянома дар
бораи сарфароз гардонидан (гузориш бо асоснок кардани пешниход дар бораи сарфароз гардонидан), пур карда мешавад.
Варакаи мукофотонй бо забони давлатй тахия шуда. дар он бояд ному насаби мукофотгиранда аз руи худдате, ки шахсияти уро тасдик менамояд,
ихтисос ва вазифа, рутбаи харбй, номи пурраи ташкилот, корхона, муассиса, дузъу томхои харбй, ки дар он до мукофотгиранда кор ё хизмат мекунад;
собикаи мехнати аз огози фаъолияти мехнати, номгуи мухтасари хизматхои муайяну бартарихо, муваффа-киятхои мехнати, дастовардхо дар кори созандаи
ходагй ё фархангй, дар инкишофи илму техника, дар хизматй давлатй ва харбй, дигар сохахои фаъолият; нишондихандахое, ки барои онхо ба мукофоти
давлатй пешниход мегардад; намуди мукофоте, ки ба он мукофотгиранда пешниход мешавад, таърих (сана) ва раками протоколи мадлиси коллективй
мехнати, ки тавсияномаро тасдик кардааст, нишон дода шаванд. Онро рохбар, раисони кумитаи
иттифокхои касаба ва мадлиси умумй (хайати мушовара)-и корхона, ташкилот, муассиса. имзо мекунанд. Дар мавриди набудани кумитаи иттифокхои
касаба варакаи мукофотиро рохбар ва раиси мадлиси умумй (хайати мушовара)-и корхона, ташкилот, муассиса имзо мекунанд. Варакаи мукофотии
хизматчиёни харбиро фармондехони киемхои харбй ё шахеи мансабдоре, ки ба он ваколатдор аст, имзо мекунанд.
Мукофотонии рохбарон, муовинони онхо, раисони кумитахо, кормандони дастгоххои палатахои МО ЧТ бо тавсияномаи даласахои Шурохои онхо ва
мукофотонии рохбарон, муовинони онхо ва дигар кормандони дастгохи макомоти марказй ва махаллии хокимиятии давлатии ЧТ бо тавсияномаи
сохторхои марбута ё коллективй мехнати, раёсат, ё хайати мушовараи онхо тибки банди 7 Тартибот огоз меёбад.
Тавсияномахои коллективй мехнати бо варакаи мукофоти аз тарафи макомоти рохбарикунанда (болои)-и онхо барои мувофика кардан ба ВМКБ,
раисони вилоятхо, шахрхо, нохияхои тобеи думхурй, вилоятй ва шахрй, вобаста ба дойгирии коллективй мехнати аз руи мансубияти идорн фиристонида
мешавад. Раисони зикршуда тавсияномаро баррасй намуда, дар бораи додан ё надодани ризоият ба варакахои мукофоти кайд гузошта, онро бо имзои худ ва
мухр тасдик менамоянд ва дар мавриди мусбй баррасй намудани худдати мукофоти, бо пешниход дар бораи сарфароз гардонидан якдоя бо замимаи
намудани дигар хуччатхои зарурй ба Президенти ЧТ муродиат мекунанд.
Пешниходхо ба номи Президенти ЧТ ирсол карда мешаванд ва барои баррасии пешакй ва тахияи пешниходхо оид ба сарфарозгардонии шахрвандон бо
мукофотхои давлатй, хавасмандгардонии холисонаи шахрвандон дар назди Президент Комиссияи мукофотхои давлатй таъсис дода шудааст. Комиссия
мазкур худдатхои мукофотонии аз дониби сохторхои марбута омодакардашударо баррасй менамояд.
Тибки Тартибот ба расмият даровардани хучдатхо дар бораи сарфароз гардониданро Дастгохи идроияи Президенти ЧТ андом медихад, дар доираи он
лоихаи фармони
Президенти кишвар низ тахия ва ба имзо расонида мешавад. Шахрвандон бо мукофотхои давлатии ЧТ аз тарафи Президент сарфароз гардонида мешаванд.
Баъди батасвибрасонии фармони Президенти кишвар дар бораи сарфарозгардонй расмиётй супоридани мукофот-хо сурат мегирад, ки он на дертар аз муддати як
мох аз рузи нашри фармони Президент дойр карда мешавад.
Инак, тибки Тартибот мукофотхои давлатй аз тарафи Президенти ЧТ ё аз ном ва бо супориши у аз тарафи Раиси Мадлиси миллии МО ЧТ, Раиси Мадлиси
намояндагони МО ЧТ, муовинони аввал ва муовинони онхо, Сарвазири ЧТ, муовини аввал ва муовинони у, Рохбарй Дастгохи идроияи Президент, мушовирони
давлатй, мушовирони калони Президент, раисони ВМКБ, вилоятхо, шахри Душанбе, нохияхо ва шахрхои тобеи думхурй, инчунин дигар шахсони мансабдоре, ки ба
онхо Президенти ЧТ чунин ваколат додааст, супорида мешаванд. Ба Президенти ЧТ мукофотхои давлатии ЧТ аз тарафи Раиси Мадлиси миллии МО ЧТ супорида
мешаванд.
Мукофоти давлатии ЧТ шахсан ба мукофотонидашуда дар шароити ошкоро ва махсусан тантанавй бояд супорида шавад. Кабл аз супоридан фармони
Президенти ЧТ дар бораи сарфароз гардонидан хонда мешавад.
Дар маросими тантанавй хамрохи мукофотхои давлатии ЧТ ба шахеи мукофотонидашуда худдатхои дахлдор супорида шуда, дар ин хусус ба хар як шахеи
мукофотонидашуда протоколи супоридан дар ду нусха тахия мегардад, ки аз тарафи шахеи мукофотро супорида имзо мегардад. Тартибот маросими супоридани
мукофотхои давлатиро дар дои истикомати дар дои истикмат истисно намекунад.
БОБИ 10. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА ГУЗАРОНИДАНИ ОЗМУН БАРОИ ДОХИЛШАВИ БА ХИДМАТЙ ДАВЛАТЙ

Истехсолоти расмиётии маъмурй оид гузаронидани озмун барои дохилшавй ба хидматй давлатй яке намуди расмиётест, ки мохияти он аз тартиби интихобй
номзадхо барои ишголи мансабхои холии маъмурии хидматй давлатй бо рохи муайян намудани дарадаи мутобикати онхо ба талаботи тахассусии мансаби
ишголшаванда мебошад.
Тартиби гузаронидани озмунро барои ишголи мансабхои холии маъмурии хидматй давлатй Конуни ЧТ «Дар бораи хизматй давлатй аз 5 марти соли 2007, №233 114
ва Низомнома дар бораи тартиби гузаронидани озмун барои ишголи мансабхои холии маъмурии хизматй давлатй, ки бо Фармони Президенти Чумхурии Тодикистон
аз 20 майи соли 2009, №659 тасдик шудааст, танзим намудаанд.
Максади гузаронидани озмун тибки банди 2 Низомнома аз таъмини баробархукукии шахрвандони ЧТ, хизматчиёни давлатии маъмурй, интихоб ва
чобачогузории кадрхои баландихтисос ва салохиятнок ба хидматй давлатй, инчунин таъмини болоравии касбии хизматчиёни давлатй иборат мебошад.
Расмиётй гузаронидани озмун ба карори макомоти маъмурй дар бораи гузаронидани он вобаста мебошад. Зеро конунгузори ду шакли гузаронидани онро
мукаррар намудааст: дохилй ва кушода.
Озмуни дохилй барои хизматчиёни давлатии маъмурй дар доираи як макоми давлатй дихати таъмини болоравии мансабии хизматчиёни давлатии маъмурии
макоми мазкур, ки ба талаботи тахассусй мувофикат менамоянд, бо мувофикан макоми ваколатдори сохаи хизматй давлатй гузаронида мешавад.
Озмуни кушода барои хизматчиёни давлатии маъмурии макомоти давлатии озмун эълоннамуда, хизматчиёни давлатии дигар макомоти давлатй (минбаъд -
хизматчиёни
давлатии маъмурй) ва шахрвандон, ки ба талаботи тахассусй мувофикат менамоянд, гузаронида мешавад.
Дар сурати дойр намудани мурофиаи расмиётии маъмурии ташкил ва гузаронидани озмун фаъолияти зерин андом дода мешавад, дузъиёти он аз инхо
иборат мебошад: тахия, нашр ва дой додани эълон дар бораи гузаронидани озмун дар рузномахои думхуриявй ва махаллй, Веб-сайти (сомонаи) макоми давлатй
(барои озмуни дохилй дар рузномахои сохавй ва ё гушахои эълонхои макоми давлатй); шинос намудани довталабон бо дастурамали мансабии мансаби холии ба
озмун пешниходкардашуда ва номгуи саволхои озмун (аз дониби хадамоти кадрй); кабули ариза ва худдатхои довталабон; тахияи руйхати умумии довталабоне, ки
~39~
худдат супоридаанд; баррасии худдатхои довталабон барои муайян намудани мувофикати онхо ба талаботи тахассусй ва тартиб додани руйхати кутохи довталабоне,
ки ба сухбат идозат дода мешаванд; гузаронидани сухбат бо довталабон, бахогузорй ва дамъбасти озмун; баррасии такрории худдатхои довталабон барои муайян
намудани мувофикати онхо ба талаботи тахассусй ва ё гузаронидани сухбати такрорй бо довталабон дар холатхое, ки дар Низомномаи озмун пешбинй гардидаанд;
татбики карори Комиссияи озмуни.
Комиссия озмуни дар хайати раис, котиб ва аъзои комиссияи озмуни иборат аз 5 то 7 нафар бо карори (фармоиши, амри) рохбарй макоми давлатй, ки хукуки
таъин ба мансабхои холиро дорад таъсис дода шуда, он ба таври доимй амал менамояд.
Хангоми аз тарафи Президенти ЧТ ё Хукумати ЧТ эълон намудани озмун Комиссияи озмуни низ аз тарафи онхо таъсис дода, хайати он бо салохдиди Президент
ё Хукумат мукаррар карда мешавад.
Комиссияи озмуни вакт ва махаллй дойр намудни сухбат бо довталабонро муайян менамояд, ки аз ин хусус ба онхо на дертар аз 3 руз то баргузории сухбат огох
карда мешавад. Комиссияи озмуни хамзамон вазифахои зеринро идро медихад: муайян намудани вакт ва махаллй баррасии худдатхо ва гузаронидани сухбат бо
довталабон; баррасии худдатхои довталабон дар вакт ва махаллй муайянкарда-
~ 186 шуда барои мукаррар намудани мувофикати онхо ба талаботи тахассусй, тартиб додани руйхати кутох ва тавсияи довталабон ба сухбат; гузаронидани
сухбат бо довталабон дар вакт ва махаллй муайянкардашуда; дамъбасти натидаи озмун ва пешниходи он барои баррасй ба рохбарй макоми давлатй; гузаронидани
озмуни такрорй (дар холатхои пешбининамудаи Низомнома).
Пеш аз гузаронидани озмун эълон дода мешавад, ки нашри он дар рузномахо, дой додани он дар гушаи эълонхо ва Веб-сайти макоми давлатй аз тарафи
хадамоти кадрии макоми давлатй андом дода мешавад. Хангоми дар Веб-сайти макоми давлатй ва ё гушаи эълонхои макомоти давлатй дой додани эълон дар бораи
гузаронидани озмун номгуи саволхои озмуни низ дой дода шуданаш мумкин аст.
Ариза ва худдатхо аз тарафи довталабон бояд дар мухлати барои кабул мукарраргардида пешниход карда шаванд. Аз руи онхо Хадамоти кадрй руйхати умумии
довталабонро тахия карда, онро бо ариза ва хучдатхои пешниходшуда ба рохбарй макоми давлатй манзур менамояд. Рохбарй макоми давлатй руйхати умумй, ариза
ва худдатхоро барои баррасй ба Комиссияи озмуни пешниход мекунад.
Комиссияи озмуни на дертар аз 5 рузи андоми кабули худдатхо худдатхои пешниходшударо тахлил карда, мувофи кати довталабонро ба талаботи тахассусй
нисбат ба мансабхои холй муайян намуда, дар бораи ба сухбат идозат додан ё надодани онхо карор кабул мекунад.
Карори Комиссияи озмуни дар шакли протокол барасмият дароварда шуда, аз тарафи раис, аъзо ва котиби он имзо карда мешавад. Ба протокол руйхати кутохи
довталабони ба сухбат тавсияшуда замима карда мешавад. Довталабони ба сухбат идозатдоданашуда на дертар аз 3 рузи тартиб додани протокол дар ин хусус
хабардор карда мешаванд.
Сухбат бо хар як довталаб алохида гузаронида мешавад, ки шакли онро Комиссия муайян мекунад. Тартиб ва меъёрхои баходихй дар сухбат бо довталабон аз
тарафи Комиссияи озмуни на дертар аз 2 руз пеш аз сухбат муайян карда мешаванд.
~ 187-
Комиссияи озмуни баъди андоми сухбат бо довталабон даласаи дамъбасти дойр менамояд, ки дар он номзад ё номзадхо барои
ишголи мансабхои холй тавсия дода мешаванд. Комиссияи озмуни хукук дорад довталабро тибки натидахои сухбат ба мансаби холии
пасттари хамин макоми
давлатй тавсия намояд.
Карори Комиссияи озмуни ба рохбарй макоми давлатй пешниход карда мешавад ва он барои таъин ба мансабхои холй асос мегардад ва рохбарй макоми давлатй
ухдадор аст дар асоси он номзадхои ба ишголи мансаби холй тавсияшударо дар мухлати на дертар аз 5 руз таъин намояд. Таъин ба мансаб дар хузури номзад сурат
мегирад.
Баъди аз озмун гузаштани довталаб барои ишголи мансаби холй давлатии хидматй давлатй макомоти ваколатдори давлатй бо у шартномаи (карордоди) мехнати
мебандад, ки асосй хукукии дохилшавии шахрванд ба хидматй давлатй махсуб меёбад. Дар ин замина кабулшавй ба хидматй давлатй бо фармоиш ё карори сардори
макомоти маъмурй ба расмият дароварда мешавад.
БОБИ 11. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА СТАНДАРТИЗАТСИЯКУНОНЙ, БАХОДИХИИ МУТОБИКАТ ВА АТТЕСТАТСИЯ

§ 1. Мафхум ва намудхои истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба стандартизатсиякунонй

Стандартизатсиякунонй яке аз намудхои истехсолоти расмиётии маъмурй мебошад, ки мазмуни он аз содир намудани фаъолияти расмиётии маъмурй аз
дониби макомоти маъмурие иборат мебошад, ки он барои кабули стандартхо ва худдатхои стандартонй, инчунин мукаррар намудани талаботи техники (меъёр, коида,
тавсифхо ва талаботи дигар нисбат ба объектхои стандартонй) бо максади татбики умумй ва бисёркаратаи онхо нисбат ба масъалахои доимо такроршаванда, ки барои
ба даст овардани дарадаи муносибтарини тартиб дар сохаи коркард, истехсол, истифодабарй, нигохдорй, хамлу накл ва коркарди партовхои махсулот, ичрои кор ва
хизматрасонй равона карда шудааст.
Мабдаи ин намуди истехсолоти расмиётии маъмуриро худи кабули санади маъмурии макомоти давлатй ташкил медихад, ки бо назардошти мазмуну мундаридаи
онро (мукарраркунии шарту шароитхо) стандарт ном мебаранд.
Стандарт ин худдати расмиест, ки аз тарафи макомоти ваколатдор оид ба стандартонй бо максади татбики умумй ва истифодаи бисёркарата тасдик гардида,
коидахо. дастурхо ва ё тавсифхои ба махсулот дахлдошта, аз думла чараёну усулхои истехсолотро дар бар мегирад. Инчунин он метавонад танхо талабот ба
истилохот, ишора, борчома, тамгагузорй ва бастабандиро дар дарадае, ки онхо ба махсулот, дараён ва ё усулхои истехсолот истифода мешаванд, дарбар гирад.
Аз ин ру, объекти стандартонй ин махсулот. чараёнхои коркард, истехсол. истифодабарй, нигахдорй, хамлу накл ва коркарди партовхои он, идрои кор ва
хизматрасонй мебошад.
Асосхои хукукии фаъолияти расмиётии маъмуриро оид ба стандартизатсиякунонй ва сертификатсиякунонй даркатори КРМ ЧТ инчунин конунхои ЧТ «Дар
бораи стандартонй» аз 29 декабри соли 2010, №668 ш, «Дар бораи бозори котазх,ои киматнок» аз 28 июни соли 2011, №745, Низомномаи Агентии стандартизатсия,
метрология, серти-фикатсия ва нозироти савдои назди Хукумати ЧТ, ки бо карори Хукумати ЧТ аз 28 декабри солл 2006, № 615 тасдик шудааст, ташкил медиханд.
Бояд зикр намуд, ки тибки м.1 ин Кр нУн Дар Тодикистон чахор намуди стандарт - стандарти давлатии Чумхурии Тодикистон, стандарти миллии дигар мамлакат,
стандарти минтакавй (байнидавлатй) ва стандарти байналмилалй амал мекунанд.
Боназардошти стандартхои дар думхурй амалкунанда расмиётй маъмурй оид ба стандартонй фаъолияти макоми ваколатдори давлатй оид ба мукаррар намудани
стандарти давлатии ЧТ ва эътироф ва назорати меъёрхои стардарти миллии дигар мамлакат, стандарти минтакавй (байнидав латй) ва байналмилалй, яъне
хамохангсозии стандартхои давлатй бо стандартхои зикршуда, инчунин мувофикатии хуччатхои стандартонй ба стандартхои давлатиро дар бар мегирад.
Мутобики Фармони Президенти ЧТ «Дар бораи такмили сохтори макомоти марказии хокимияти идроияи Чумхурии Тодикистон» аз 30 ноябри соли 2006, № 9 7
макомоти ваколатдари давлатй дар ин соха Агентии стандартизатсия, метрология, сертификатсия ва нозироти савдои назди Хукумати ЧТ мебошад ва он тибки Крнун
ва Низомномаи худ метавонад карор дар бораи ташкилй кумитахои техники оид ба стандартонй кабул намояд ва низомномахои онхоро тасдик намуда,
фаъолияташонро хамоханг созад.
Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба стандартонй аз дойр намудани якчанд фаъолияти ба хам алокаманди макомоти ваколатдор ва кумитахои техники иборат
мебошад, ки асосан онхо чунин фаъолиятхоро дар бар мегирад: тахия ва тасдики барномахо оид ба тахияи стандартхои давлатй дар асоси пешниходи кумитахои
техники оид ба стандартонй ва тарафхои манфиатдор ва хамохангсозии идрои онхо; тахия, тасдик, аз нав дида баромадан, ворид намудани тагйирот ва бекор
намудани стандартхои давлатй; муайян намудани тартиби тасдик ва бекор намудани стандартхои давлатй; таъмини мутобикати стандартхои давлатй ба стандартхои
байналмилалй ва минтакавй (байнидавлатй); мукаррар намудани коидахои умумии гузарондани корхо оид ба стандартонй, шаклу усулхои хамкории иштирокчиёни
системаи давлатии стандартонй; гузаронидани экспертиза ва бакайдгирии лоихаи стандартхои давлатй ва худдатхои стандартонии бакайдгирифташаванда ва
муайян намудани мухлати мавриди амал карор додани онхо; пешбурди фехристи стандартхои давлатии тасдикшуда (бекор карда шуда) ва хуччатхои
стандартонии бакайдгирифташаванда; амалй намудани бакайдгирии стандартхои байналмилалй, минтакавй ва миллии мамлакатхои дигар ва муайян
намудани тартиби истифодаи онхо дар каламрави ЧТ, амалй намудани бахисобгирй ва нигохдорни стандартхои байналмилалй, минтакавй (байнидавлатй),
давлатй, коидаю тавсияхои стандартонй ва таъмини дастрасии онхо ба шахсони манфиатдор; таъсис намудани фонди давлатии иттилоотии стандартхо ва системаи
ягонаи иттилоотй оид ба стандартонй; тасдик намудани тасвири нишонаи мутобикат ба стандартхои давлатй ва муайян намудани тартиби истифодаи он ва гайра.
Зимнан ёдрас менамоем, ки фаъолиятхои маъмурии зикршуда пайдархам содир карда шуда, бо кабули санади маъмурй - карор ба расмият дароварда мешаванд.
Бояд тазаккур дод, ки расмиётй маъмурй оид ба стандартонй бо иштироки васеъ иштироккунандагон сурат мегирад. Иштирокчии ин расмиёт метавонанд
макомоти ваколатдор ва дигар макомоти давлатй оид ба стандартонй дар сохаи худ, ташкилот ва муассисахои илмй, кумитахои техники оид ба стандартонй, шахсони
вокей ва хукукии ЧТ, шахрванди хоридй, шахеи бешахрванд ва шахеи хукукии хоридй ва субъектхои дигаре, ки фаъолияташон бо корхои сохаи стандартонй
алокаманд мебошанд, бошанд.
8 2 МАФХУМ ВА НАМУДХОИ ИСТЕХСОЛОТ ОИД БА БАХОДИХИИ МУТОБИКАТ

7"5 АМО ЧТ. 2010. №12. К>1. М.827. Иб

Садои мардум. 2006. 2 декабр
~40~
 Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба баходихии мутобикат ин фаъолияти макомоти ваколатдори давлатй оид ба муайян кардани мутобикати объектхои
баходихии мутобикат ба талаботи регламентхои техники ва худдатхои сохаи стандартонй мебошад.
Мутобики м. 6 Конуни ЧТ «Дар бораи баходихии мутобикат» аз 2 августа соли 2011. ХЬ759117 баходихии мутобикат дар намудхои назорат, аккредитатсия, сертификате™ ва
сандиш амалй карда мешавад.
Объекти мутобикат бошад. махсулот, дараёни коркард, истехсол, истифодабарй, нигохдорй, хамлу накл, фуруш ва безараргардонии партовхои махсулот, идрои кор ва
хизматрасонй; системахои идоракунии сифат ва мухити зист; салохиятнокии шахеи хукуки оид ба идрои корхои сертификатсия ё сандиши махсулот; салохиятнокии касбии хайати
кормандон барои идрои корхои муайян ва хизматрасонй; объектхои дигар, ки нисбат ба онхо мувофики конунгузории ЧТ дар бораи баходихии мутобикат карор кабул гардидааст,
мебошанд (м.1.4).
Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба баходихии мутобикат бо максадхои таъмини хифзи хаёт ва саломатии инсон, молу мулк ва хифзи мухити зист, афзун намудани
ракобатпазирии махсулот, кор ва хизматрасонй, фарохам сохтани шароити мусоид барои таъмини гардиши озодй махсулот, кор ва хизматрасонй дар бозорхои дохилй ва берунй,
инчунин барои иштирок дар хамкорихои байналмилалии иктисодй, илмию техники ва савдои байналмилалй амалй карда мешавад.
Аккредитатсия ин фаъолияти макомоти ваколатдори давлатие мебошад, ки тибки Конуни ЧТ «Дар бораи баходихии мутобикат» аз 2 августи соли 2011, № 759 бо максади
тасдик намудани ваколати макомоти давлатй ва дигар ташкилотхо барои идрои корхо оид ба сертификатсия ё сандиши махсулот дар доираи муайяннамудаи аккредитатсия.
таъмин намудани боварии истехсолкунан-дагон, фурушандагон ва истеъмолкунандагони махсулот. кор ва хизматрасонй. мухайё сохтани шароит барои эътирофи мутакобилаи
натидахои фаъолияти макомоти аккредитатсияшуда оид ба сертификатсия ва озмоишгох (марказ)-хои сандишии аккредитатсияшуда дар сатхи байналмилалй, инчунин бартараф
намудани монеахои техники дар савдо дойр карда мешавад.
Дар натидаи мусбй арзёбй намудани масъала оид ба аккредитатсия макомоти ваколатдори давлатй ба дархост-кунандагони аккредитатсия хуччати расмй - шаходатнома медихад.
Расмиётй аккредитатсия аз кабули дархост огоз ёфта якчанд даврахои бо хам алокамандро дарбар мегирад: кабул ва баррсии дархост, гузаронидани экспертизахо (дар холатхои
зарурй), кабули карор, додани шаходатномахо, бакайдгирй ва ворид намудани тагйиру иловахо ба онхо, боздоштан, таддид, бекор, катъ ва тамдид намудани мухлати амалй
шаходатномахо, баррасии шикоятхои субъектхои аккредитатсия ва кабул кардани карор нисбат ба онхо ва гайра.
Сертификатсия намуди истехсолоти расмиётии маъмурие мебошад, ки аз дониби макомоти ваколатдори давлатй бо максадхои тасдик намудани мутобикати объектхои
баходихии мутобикат ба талаботи регламентхои техники ва худдатхои сохаи стандартонй. инчунин мусоидат намудан ба истеъмолкунандагон дар интихобй дурусти махсулот, кор ва
хизматрасонй амалй карда мешавад.
Натидаи мусбии сертификатсия бо сертификати мутобикат ё сертификати салохиятнокй тасдик карда мешавад, ки онро макомоти аккредитатсияшуда оид ба сертификатсия ба
дархосткунандаи сертификатсия медихад.
Хангоми тахияи расмиётй сертификатсия бояд дастур-амал ва тавсияхои байналмилалй ба эътибор гирифта шаванд, ба истиснои холатхое, ки чунин дастурамал ва тавсияхо
барои талаботи бехатарии миллй, пешгирии тадрибаи фиребдихй, хифзи саломатй ва бехатарй, хаёт ва саломатии инсон ва хайвоноту наботот, хифзи мухити зист.

1» АМОЧТ. 2011. №7-8. М.613; 2012. №8. М.826.

~192~
омилхри назарраси иклимй ва дугрофй, проблемахои мухими технологи ё инфрасохторй номувофик, бошанд.
Дар холати вучуд надоштани дастурамал ва расмиётй байналмилалии дахлдор ё дар холати мувофикат накардани мазмуни техникии расмиётй тахияшавандаи
сертификатсия бо дастурамал ва тавсияхои байналмилалй, агар расмиётй мазкур ба савдои байналмилалй таъсири назаррас расонда тавонад, макоми ваколатдори
давлатй дар сохаи баходихии мутобикат бояд дар мархилаи аввали тахияи расмиётй сертификатсия бо максади шиносоии тарафхои манфиатдор дар бораи дорй
намудани расмиётй мушаххаси сертификатсия ахборот нашр намояд, лоихаи расмиётро барои баррасй ба тарафхои манфиатдор пешниход намояд, дар холати кабул ё
рад намудани пешниходи тарафхои манфиатдор онхоро ба таври хаттй огох созад.
Хама расмиётй кабулшудаи сертификатсия бояд сари вакт нашр карда шаванд ё барои шиносой ба тарафхои манфиатдор бо тарики дигар пешниход карда
шаванд.
Сертификатсия метавонад хатмй ё ихтиёрй гузаронида шавад.
Мутобики м. 20. Конуни ЧТ «Дар бораи баходихии мутобикат» сертификатсияи хатмй нисбат ба объектхои баходихии мутобикати ба номгуи махсулот, кор ва
хизматрасонй, ки дар ЧТ воридгардида, бояд хатман сертификатсия шаванд, инчунин нисбат ба дигар объектхои баходихии мутобикат амалй карда мешавад.
Корхои сертификатсияи хатмиро макомоти давлатии аккредитатсияшуда, ки тибки тартиби мукаррарнамудаи конунгузории думхурй ваколати ташкил ва
гузаронидани сертификатсияи хатмй ба зиммаи онхо вогузор гардидааст, андом медиханд. Он дар асоси дархост ё шартнома бо дархосткунанда барои сертификатсия
амалй карда мешавад.
Макомоти ваколатдор тарххои еертификатсияро, ки хангоми сертификатсияи хатмии намудхои муайяни махсулот, кор ва хизматрасонй, фаъолияти хайати
кормандон ва объектхои дигари баходихии мутобикат истифода менамояд, мувофики регламента техники мукаррар намояд, вале дар холате, ки агар тархи
сертификатсия дар он мукаррар нашуда бошад ё регламента техники мавдуд набошад, бояд мувофики худдатхои сохаи бамеъёрдарории техники ва стандартонй
мукаррар карда шаванд. Агар бо тархи сертификатсия зарурати гузаронидани сандиши махсулот мукаррар гардида бошад, онро озмоишгохи (марказй) сандишии
аккредитатсияшуда дар асоси дархост ё шартнома бо дархосткунандагон мегуза-ронад.
Сертификатсияи ихтиёриро макомоти давлатй ва дигар ташкилоте, ки аз тарафи макоми давлатй оид ба аккредитатсия бо тартиби мукарраршуда аккредитатсия
шудаанд, хак доранд амалй намоянд, ки он бо ташаббуси дархосткунандагони сертификатсия дар асоси шартнома ё дархост огоз мегардад.
Дар ин расмиёт дархосткунандаи сертификатсия регламентхои техники ва худдатхои сохаи стандартониро, ки мувофики онхо сертификатсияи ихтиёрй амалй
карда мешавад, мустакилона интихоб мекунад ва номгуи нишондихандахоеро, ки хангоми сертификатсияи ихтиёрии объектхои баходихии мутобикат назорат карда
мешаванд. муайян менамояд. Ба номгуи ин нишондихандахо ба таври хатмй нишондихандахои бехатарй ворид карда мешаванд.
Декларатсиякунонии мутобикат тибки Крнуни зикршуда аз тарафи дархосткунанда оид ба тасдики мутобикат бо рохи кабули декларатсия оид ба мутобикат
дар асоси далелхои бо протоколхои сандиши тасдикшуда ва ё бо рохи кабули декларатсия оид ба мутобикат дар асоси далелхои бо протоколхои сандиши тасдикшуда
ва сертификату протоколхои сандишии макомоти аккредитатсияшуда оид ба сертификатсия ва ё озмоишгох (марказ)-хои сандишии аккредитатсияшуда амалй карда
мешавад. Он дар макомоти аккредитатсияшуда оид ба сертификатсия дар асоси талаботи Системаи сертификатсия ба кайд гирифта мешавад.
Бояд тазаккур дод назорат ва сандишро дар ин дода макомоти давлатии ваколадор ва озмоишгох (марказ)-хои сандишии аккредитатсияшуда амалй менамоянд.
§ 3. ИСТЕХСОЛОТИ РАСМИЁТИИ МАЪМУРЙ ОИД БА АТТЕСТАТСИЯ
Истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба аттестатсия чунин шакли фаъолияти маъмурие мебошад, ки дар доираи он макомоти ваколатдори давлатй сатхи
мутобикати шахеи вокей (масалан, хидматчиёни давлатии маъмурй, муалли-мони муассисахои тахсилоти олй, кормандони хифзи хукук, аудиторхо) ё шахеи хукуки
ва вохидхои сохтории онхо, инчунин мутобикати шароити объектхои истехсоли, иттилоотй, лабараторияхо ва гайра ба талаботхои меъёрие, ки конунгузории ЧТ °ид
ба вазъи хукуки, дарадаи тахассус (мутахассисон), шароти истехсоли, нигохдошт ва хифзи онхо мукаррар намудааст, андом медиханд.
Бинобар хамин, хам мазмуни дойр намудани расмиётй аттестатсия вобаста ба мабдаи он гуногун мешавад. Масалан, аз аттестатсия гузаронидани шахсони вокей
(хидматчиёни давлатй, адвокатхо, ауидиторхо, табибон ва г.) аз аттееттатсиягузаронии шахсони хукуки, ё объектхои истехсоли ва хизматрасонй (бино, шароити
истехсоли, нигохдошт ва хифозат) фарк мекунад. Дар мавридаи аввал сухан дар бораи мутобикати шахсони шахсони вокей аз лихози омодагии касбй ба пешбурди
фаъолият ба талаботхои тахассусй ё касбй равад, дар мавриди дуюм сухан дар бораи мутобикати вазъи хукукии шахсони хукуки ба меъёрхо, коидахо, стандартхо,
шартхо техники ва талаботи тарафхо меравад.
Масалан, расмиётй аз аттестатсия гузоштани хидматчиёни давлатй яке аз усулхои болоравии онхо мебошад, ки он тибки м. 20 Ь^онуни ЧТ «Дар бораи
хизматй давлатй» аз 5 марти соли 2007, №233 118 бо максади муайян кардани мувофикат ба мансаби ишголнамуда ва таъмини болоравии касбй аттестатсияи
хизматчии давлатии маъмурй (ба истиснои хидматчиёни давлатие, ки мансаби сиёсии хизматй давлатй ва мансаби маъмурии хизматй давлатии категорияи олиро
ишгол мекунанд) гузаронида мешавад.
Тартиб ва шартхои гузаронидани аттестатсияи хидматчиёни давлатии маъмуриро Низомномаи тартиб ва шартхои гузаронидани аттестатсияи хизматчиёни
давлатии маъмурй бо Фармони Президенти ЧТ аз 30 майи соли 2008, тахти №468 тасдик шудааст, танзим намудааст.
Тибки Низомнома аттестатсия тартиби муайян намудани мувофикати хизматчии давлатии маъмурй ба мансаби ишголнамуда мебошад, ки бо рохи баходихй ба
натидаи идрои ухдадорихои мансаби, сатхи дониш, малака ва тайёрии касбии у муайян карда мешавад.
Атестатсияи хизматчиёни давлатй бо максади бехтар ба рох мондани интихоб, добадогузорй ва тарбияи кадрхо, баланд бардоштани сифат ва самаранокии
хизматй давлатй, гирифтани иттилоотй объективй оид ба идрои ухдадорихои мансаби ва сатхи дониши касбии хидматчиёни давлатии маъмурй дар се сол як
маротиба дар асоси санади (карори, амри, фармони) рохбарй макоми давлатй гузаронида мешавад.
Аз аттестатсия хизматчиёни давлатии маъмурии дар мансаби ишголнамудаи хизматй давлатй камтар аз як сол фаъолиятнамуда ва занони дар рухсатии
хомиладорй, таваллуд ва нигохубини тифл буда озод карда мешаванд. Ин шахсон, инчунин мутахассисони чавон баъд аз як соли кор дар мансаби ишголнамуда аз
аттестатсия мегузаранд.
М. 33 Кону™ ЧТ «Дар бораи маориф» аз 22 июли соли 2013, №1004 8 гузаронидани аттестатсия кормандони илмй-омузгорй ва худи муассисахои тахсилоти
олиро ба салохияти макомоти думхуриявии давлатии идораи маориф марбут донистааст. Тибки он ва дигар санадхои меъёрии сохаи маорифи ЧТ Вазорати морифи
ЧТ метавонад истехсолоти расмиётии аттестстсия хам омузгорон ва хам ин муассисахоро дойр намояд.

8 Чумхурият. 2013. 27 июл.

~41~
 Ба хамин монанд кормандони хифзи хукук, номзадхо ба вазифаи рохбарикунандаи ташкилоти карзй, хадамоти гумрук, хадамоти садамавию надотдихй,
намояндагони патентии ЧТ ва гайра аз аттестатсия гузаронида мешаванд.
Аз аттестатсиягузаронии шахсони хукуки низ дар заминай конунгузории сохавй аз дониби макомоти ваколатдори давлатй гузаронида мешавад. Масалан,
* АМО ЧТ. 2007. №3. М.166: 2007. №6. М.429; 2010. №3. М. 158.
и

~196~
Вазорати маорифи ЧТ бо максади мукаррар намудани мазмун, дарада ва сифати тайёр кардани мутахассисон тибки талаботи стандарти давлатии тахсилот дар хар 5
сол дар асоси Низомномаи мукарраршуда аттестатсияи давлатии муассисахои таълимиро ташкил намуда, дар натида ба онхо варакаи аккредитатсия медихад.
Тартиби гузаронидани атттестатсияро санади сохавии махсус - Тартиби гузаронидани аттестатсия, аккредитатсия ва литсензиякунонии муассисахои таълимии
Чумхурии Тодикистон, ки бо карори ХукУмати ЧТ аз 5 феврали соли 2003 №54 тасдик шудааст, танзим менамояд.
Расмиётй аз аттестатсия гузаронидани объектхо ва шароити истехсолиро санадхои меъёрии хукукии махсус танзим менамояд.
Масалан, м.12. Крнуни ЧТ «Дар бораи хадамоти садамавию надотдихй, сохторхои садамавию надотдихй ва вазъи хукукии надотдихандагон» аз 1 марти соли
2005, №83120 гузаронидани хамаи хадамоти садамавию надотдихй ва сохторхои онхоро мувофики тартиби мукаррарнамудаи макомоти ваколатдори давлатиро
мукаррар намудааст.
Ин хадамот, ки аз аттестатсия нагузаштаанд ва ё хангоми тафтиш омодагии худро дар холатхои фавкулодда ва гузаронидани корхо чихати рафъи онхо нишон
дода натавонистаанд, ба хизматрасонии ташкилотхо аз руи шартнома ва ба идрои корхои садамавию надотдихй далб карда намешаванд. Макомоти ваколатдори
давлатй дар холати ба талаботи касбй давобгу набудани фаъолияти хадамоти садамавию надотдихй, сохторхои касбии садамавии надотдихй, ки аз тарафи ин ё он
ташкилотхо таъсис ёфтаанд, ё ба онхо ба таври шартномавй хизмат мерасонанд, метавонад фаъолияти ин ташкилотхоро пурра ё кисман боздоранд.
Аз аттестатсия гузаронидани лабараторияхои низоми Вазорати тандурустии ЧТ-ро Низомнома дар бораи тартиби аттестатсия ва аккредитатсияи лабараторияхои
системаи тандурустй, ки бо Фармоиши Марказ оид ба назорати давлатии аз болой фаъолияти фармацевта ва тиббй (бо хукукхои хадамот) аз 2 майи соли 2007, №4
тасдик ва дар Вазорати адлияи ЧТ аз 8 майи соли 2007 тахта №261 бакайдгирифташуда танзим менамояд. Ё мисоли дигар, тартиби аз аттестатсияи санитарию
байторй гузаронидани шароити шахсони вокей ва хукукие, ки фаъолияташон бо забхи хайвонот, истехсол, коркард, нигахдорй, интикол ва савдои гушт, махсулоти
гуштй, инчунин ба воридоту содироти махсулоти зикршуда шугл меварзанд, тибки Низомнома дар ин хусус, ки аз тарафи Бозрасии давлатии байтории ЧТ аз 4
апрели соли 2006 тасдик шудааст, дойр мегардад.

субъект бо субъект дой ФАСЛИ HI.

МУРОФИАИ ЮРИСДИКСИОНИИ МАЪМУРЙ

§ 1. Мафхуми мурофиаи юрисдиксионии маъмурй

1.Мафхуми юрисдиксия дар фахмиши анъанавии хукуки ин аз истилохи дамъбасткунандаи лотинии «jurisdictio» -истехсолоти суди, яъне аз калимахои «jus» -
хукук ва «dico» -гуфтан иборат мебошад1-1, ки он дар адабиёти хукуки ифодакунандаи мазмунхои зерин низ мебошад: J) мачмуи салохияти тавассути конун ва дигар
санадхои меъёрии хукуки мукаррарнамудаи макомоти давлатй ва шахсони мансабдори он оид ба халлу фасл намудани бахсхои хукуки, парвандахо оид ба
хукуквайронкунихо, баходихии амал (фаъолияти) ва беамалии субъектони муайяни муносибатхои хукуки аз нуктаи назари конуни будан ё набудани онхо, инчунин
татбик намудани санксияи меъёрхои хукуки нисбат ба хукуквайронкунандагон мебошад; б) аз руи мансубияти худуди дар доираи солохияти худ аз дониби макомоти
давлатй ва шахсони мансабдори он баррасии масъалахо ё в) ба амалбарории адолати судиро аз дониби макомоти суди (вобаста ба худуд, характери хукуквайронкунй,
масъалаи, бахсхо оид ба салохият, бахсхои иктисодй, чиноятхо вобаста ба характер, чой содирнамой ва субъекти он ва г.) фахмида мешавад.
Пас, аз ин до мурофиаи юрисдиксионии маъмурй хамчун фаъолияти макомоти хокимияти ичроия ва идоракунии давлатй (мадмуи салохияти онхо) ва фаъолияти
суди оид ба баходихии хукуки ба вокеиятхои хукукии (амал ё беамалии) мушаххас, аз думла халлу фасл намудани бахсхои маъмурй ва татбик намудани санксияи
мукаррарнамудаи конун ва дигар санадхои меъёрии хукуки нисбат ба хукуквайронку-надагон, ки хукуку озодихо ва манфиатхои тавассути конун хифшавандаи инсон
ва шахрвандро поймол ва тартиботи идоракуниро вайрон мекунанд, фахмида мешавад.
Ба ифодаи дигар гуем, мурофиаи юрисдиксионии маъмурй ин салохияти макомоти суди ва гайрисудй (маъмурй) оид ба баходихии хукуки ба вокеиятхои хукукие
(рафтору фаъолияте), ки аз муносибатхои муъмурй бармеоянд, инчунин халлу фасл намудани бахсхои маъмурию хукуки (оммавй)9 ва татбик намудани санксияи
меъёрхои маъмурй ба хукуквайронкунандагони маъмурй мебошад, ки дар шакли фаъолияти маъмурию хукуки содир карда мешавад.
2. Мурофиаи юрисдиксионии маъмурй ба мурофиаи расмиётии маъмурй хамчун фаъолияти маъмурй шабохат дошта, хамзамон аз он бояд фарк карда шавад.
Мурофиаи юрисдиксионии маъмурй аз руи максадхои худ хамчун фаъолияти хукукхифзкунй дар халлу фасли бахсхои маъмурй, татбик намудани санксияи
меъёрхои маъмурй, ки ба вокеиятхои негативй - хукуквайронкунй алокаманд буда, дар доираи он нисбат ба хукуквайронкунандагони маъмурй чорахои чавобгарии
маъмурй, интизомй ва вогузор намудани давобгарии моддй (хангоми расонидани зарар аз дониби субъектони хукуквайронку нихои маъмурй ба шахсони вокей,
хукуки ва давлат) татбик карда мешавад. Мурофиаи расмиётии маъмурй бошад, дорой максадхои идоракунии созандагй (позитивй) ба монанди идозат додан ба
пешбурди фаъолият, мукаррар намудани хукукхои махсус (ронандагй, обистифодабарй, фаъолияти сохибкорй, пешбурди фаъолияти таълими, табобатй ва г.)
мебошад.
Аз ин ру, мурофиаи юрисдиксионии маъмурй хамчун фаъолияти маъмурии макомоти салохиятдори идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори он дар чое
дошта метавонад, ки агар:

- зарурияти х,аллу фасл намудани бахсхои маъмурй оид ба хифзи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, инчунин хифзи шахсони хукуки ба миён оянд;
дар натичаи ошкорсозии хукуквайронкунихои маъмурй зарурияти нисбат ба шахсони поймолкунандаи хукукхо (шахеи вокей, аз чумла шахсони мансабдор,
шахсони хукуки) татбик намудани чорахои чазои маъмуриро такозо кунад;
- дар натидаи ба тарзи дахлдор идро накардани вазифа ва салохиятхои хокимияти, аз думла салохияти хидматй, ки боиси вайрон намудани тартиботи идоракунй
ва хукуку озодихои инсон ва шахрванд шудааст ё метавонад шавад, ё монеъае эъдод намудааст, ё кабули санади хукукии маъмуриро рад намудааст (бемалй зохир
намудааст), ки конунгузори барои ин гуна амалхо ё беамалихо татбик намудани давобгарихои интизомй ё моддиро аз тарики хукуки маъмурй мукаррар намудааст.
3. Бахсхои маъмурй-хукукй гуфта бахсхоеро меноманд, ки онхо аз муносибатхои маъмурй-хукукй вобаста ба холатхои гуногуни хаёт ба вудуд омадаанд, ки
тавассути меъёрхои маъмурй танзим карда мешаванд. Масалан, вакте, ки шахрванд, корхона ва муассиса санади меъёрии хукуки ё санади идоракунй, ё амал ё,
беамалии макомоти давлатй ва шахсони мансабдори онро шикоят менамоянд, ин гуна бахсхо хам аз тарики суди ва хам аз тарики гайрисудй (маъмурй) баррасй карда
мешаванд.
Натидаи чунин бахсхо бо он хотима меёбад, ки шикоят пурра ё кисман каноятманд карда мешавад, яъне амалй макомоти маъмурй гайриконунй эътироф карда
шуда, санади меъёрии хукуки ё санади идоракунии кабулшуда пурра ё кисман бекор карда мешавад ё беъэтибор дониста мешавад, хамзамон масъалаи татбиккунии
чорахои баркароркунию чубронкунии зарар, инчунин ба давобгарии интизомй кашидани шахеи мансабдори макомоти идораку нии давлатй ба вукуъ пайваста, хукуку
озодихои инсон ва шахрванд хифз карда мешавад.
Бахсхои маъмурй байни худи макомоти хокимияти идроия ва идоракунии давлатй оид ба расмиётй мувофикасозй ё татбик намудани дигар салохиятхои
мукарраршуда, ё ба идро расонидани функсияхои алохидаи идоракунй ба миён меоянд, ки онхо дар дохилй макомоти маъмурй баррасй ва халлу фасл мегарданд. Ин
гуна бахсхоро дар идоракунии давлатй одатан бахсхои дохилимакомотй хам меноманд. Ба хамин тартиб санади маъмурй ба тарики мукаррарнамудаи боби 5 КРМ ЧТ
(м.м. 89- 113) дар дохилй макомоти маъмурй баррасй карда мешавад.
Бахсхои маъмурй-хукукй дар дигар холатхое низ ба миён меоянд, ки агар онхоро конунгузори ба барасии Суди конститутсионии ЧТ Дар бораи конститутсионй
будан ё набудани санадхои меъёрй-хукукие, ки салохияти макомоти гуногуни хокимияти идроия ва идоракунии давлатиро мукаррар менамоянд. марбут медонанд.
Бахсхое, ки одатан бо иштироки шахрвандон вобаста ба муносибатхои хукуки оммавй бармеоянд, ба тартиби мукарранамудай м.249-266 зерфасли 3 КМГ ЧТ,
инчунин санади хукукии маъмурй ба тартиби мукаррарнамудаи боби 6 КРМ ЧТ (м.м. 114-135) аз дониби суд халлу фасл карда мешаванд.
КМИ ЧТ аз 5 январи соли 2008 низ тобеияти идоравии бахсхои иктисодй ва дигар парвандахое, ки аз муносибатхои хукуки маъмурй ва дигари оммавй бармеоянд,
мукаррар намудааст. Дар Кодекс мукаррар шудааст, ки судхои иктисодй бахсхои иктисодиеро, ки аз муносибатхои хукуки маъмурй ва дигари оммавй бармеоянд,
инчунин дигар парвандахои ташкилотхо ва шахрвандонро, ки бо фаъолияти сохибкорй ва дигар парвандахои фаъолияти иктисодй алокаманданд, бо тартиби
истехсолоти судии маъмурй баррасй менамоянд (м.28). Аз думла онхо бахсхоро аз руи санадхои хукукии гайримеъёрии макомоти давлатй, карорхо ва амалй
(беамалии) макомоти давлатй, дигар макомот ва шахсони мансабдор, ки ба хукук ва манфиатхои конунии аризадиханда дар сохаи фаъолияти сохибкорй ва дигар
фаъолияти иктисодй дахлдор аст, баррасй менамоянд.
4.Татбиксозии чорахои мачбурсозии маъмурй низ дар дораи фаъолияти юрисдиксионии маъмурй амалй карда мешавад, зеро чорахои мачбурсозии маъмурй
мазмуни асосии санксияхои меъёрхои маъмуриро ташкил медихад.
Яъне ба тарик,и мурофиаи юрисдиксионии маъмурй чорахои мадбурсозии маъмурй ба монанди чорахои пешгирии маъмурй ва чорахои чазои маъмурй татбик карда
шуда, хукуку озодидихои инсон ва шахрванд хифз карда мешаванд.

9 Масалан, тибки сарсатри 2) кисми 3 м.89 Конститутсияи ЧТ халли бахсхои байни макомоти давлатй дойр ба салохияти онхо ба салохияти Суди конститутсионии ЧТ мансуб дониста шудааст.
~42~
 Бо назардошти нуктахои зикршуда, баъзе хусусиятхои мурофиаи юрисдиксионии маъмуриро метавон дудо намуд, ки дар доираи он хукуку озодихо, тартиботи
идоракунй, редаи идоракунй хифз ва таъмин карда мешаванд:
1) мурофиаи юрисдиксионии маъмурй ин фаъолияти макомоти маъмурие оид ба баррасй ва халлу фасл намудани парвандахои маъмурие мебошад, ки мохияти
онро бахс дар бораи хукук, ки аз меъёрхои хукуки маъмурй бармеояд ташкил медихад ё зурурияти ба субъектони хукуки маъмурй татбик намудани чорахои
мачбурсозии маъмурй ба миён омадааст;
2) мазмуни фаъолияти маъмуриро дар дораи мурофиаи юрисдиксионии маъмурй додани бахои хукуки ба мадмуи вокеиятхое ташкил медиханд, ки ба парвандаи
баррасиша-вандаи маъмурй алокаи бевосита доранд, ки онхо мавдудияти хукук, амал (беамалй), ухдадорй, салохият, вазифа, махдудиятхо ва гайраро собит месозанд:
3) субъекти доимии мурофиаи юрисдиксионии маъмурй хамеша макомоти хакимияти давлатй, хамчун коида. макомоти хокимияти идроия ва дигар шахсони
салохиятдор баромад мекунанд, ки дар доираи салохияти худ метавонанд карори хусусияти хокимияти дошта кабул намоянд;
4) муносибати иштирокчиёни мурофиаи юрисдиксионии маъмурй дорой характери махсуси мурофиавй мебошад, ки он аз характери махсуси вазъи хукуку
ухдадорихои иштирокчиёни он бармеояд. Масалан, хангоми баррасй намудани парвандахои маъмурй аз дониби суд он ба принсипи диспозитивй асос ёфта, тарафхо
дар вазъи баробарй мурофиавй карор доранд10;
5) окибати мурофиаи юрисдиксионии маъмурй аз лихози мазмуни хукуки ин кабул намудани санади хукукии хокимияти дар бораи хал намудани бахсхои
маъмурй ё татбик кардани чорахои мачбурсозии маъмурй, ё даст кашидан аз он иборат мебошад;
6) максади мурофиаи юрисдиксионии маъмурй аз хифзи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, хифзи муносибатхои маъмурй-хукукй, хифзи асосхои тартиботи
хукуки, ки аз кирдорхо ва суикасдхои субектони хукуки маъмурй иборат мебошад.
Бояд тазаккур дод, ки фаъолияти мурофиавии юрисдиксионй бо адлияи маъмурй алокаи ногусастанй дорад, ки диккати бисер олимони сохаи хукуки маъмурй ва
гадрибаи конунгузории думхуриро ба худ далб намудааст.
Адлияи маъмурй ба маънои аслиаш ин адолати суди мебошад, ки ба маънои васеаш аз низоми судхои махсусгардонидашудае мебошанд, ки вазифаи онхо аз
назорат намудан бахри таъмини конуният дар сохаи идоракунии давлатй иборат аст. Адлияи маъмурй ба маънои махдудаш ин тартиби махсуси мурофиавии барасии
парвандахои маъмурй ва халлу фасл намудани бахсхои байни шахрвандон ва шахсони хукуки, аз як тараф, ва аз тарафи дигар макомоти идоракунии давлатй мебошад.
Инак, мутобики м.2 Крнуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи судхои Чуш>урии Тодикистон» аз 6 августи соли 2001. №30 11 хокимияти суди бо рохи мурофиаи
судии конститутсионй, гражданй, иктисодй, маъмурй ва диноятй ба амал бароварда мешавад 12. Хдмзамон ба конуни мазкур иловахо ворид карда шуда 13, барои
барасии парвандахои маъмурй дар хайати Суди Олии ЧТ таъсис додани Коллегия оид ба парвандахои маъмурй мукаррар гардид. Бо кабул намудани КМХМ ЧТ аз 22
июли соли 2013, № 45514 номгуи парвандахои маъмурие, ки танхо аз тарафи судя баррасй карда мешаванд, васеъ карда шудааст (м.9).
Ба хамин тарик, парвандахои маъмурй аз дониби Суди конститутсионй, суди салохиятдори умумй (гражданй), иктисодй ва маъмурй баррасй карда мешаванд.
Боиси тазаккур аст, ки дар бисере аз мамлакатхои хоридй ба монанди Фаронса, Олмон, Британияи Кабир, ИМА ва гайра низоми адлияи маъмурй дахсолахо
вудуд дорад. Баъзе мамлакатхои хоридй, масалан, Финландия бо рохи онхо рафта истодааст. Тибки Конститутсияи Финландия аз 11 июни соли 1999 бо тагйирот то
11 декабри соли 2011 дар катори судхои юрисдиксияи умумй низоми побардои адлияи маъмурй таъсис дода шудааст, ки он аз Суди олии маъмурй ва судхои
махаллии маъмурй иборат аст (м.м.98-100), ки ба ин низом Суди олии маъмурй рохбарй менамояд, ки он аз Президент ва 21 судя иборат мебошад. Коллегияи суди,
ки иборат аз 5 судя мебошад. шикоятхоро аз болой карорхои судхои маъмурии поёнй (судхои губерниягй). аз болой карорхои Шурой давлатй, фармоиш хои вазирон,
дастурхои губернаторон ва дигар макомоти хокимияти идроия баррасй менамояд. Судхои маъмурии губерниягй дар хайати коллегия - 3 нафар (12 нафар аз шумораи
губернияхо) бахсхои маъмуриро баррасй менамоянд. Онхо бештар бахсхоро дар масъалахои андозу бедет дида мебароянд.

§ 2. НАМУДХОИ МУРОФИАИ ЮРИСДИКСИОНИИ

МАЪМУРЙ

Пеш аз хама бояд ёдрас намоем, ки парвандахое, ки дар доираи мурофиаи расмиётии маъмурй нихоят васеъ ва гуногун мазмунанд. дар назарияи илмй хукуки
маъмурй оид ба ин намудхои мурофиа андешахои илмии гуногун мавдуданд.
Проф. Ю.М. Козлов15, А.П. Алехин ва А.А. Кармолицский 16 дар таркиби мурофиаи юрисдиксионии маъмурй истехсолот аз руи парвандахо оид ба хукуквайрон-
кунихои маъмурй, истехсолоти интизомй ва истехсолот аз руи шикоятхоро фарк мекунад. Баъдтар муаллифони зикршуда ба думлаи мурофиаи юрисдиксионии
маъмурй истехсолоти мувофиквсозиро хамчун функсиия идоракунй дар доираи салохияти макомоти хокимияти идроия илова мекунанд 17.
И.В. Панова131 намудхои зерини истехсолоти юрисдиксионии маъмуриро дудо менамояд, ки онхоро гурухи дигари олимон дастгирй мекунанд 132: истехсолоти
идро; истехсолот оид ба татбиксосозии чорахои мачбурсозии маъмурй, ки онхо чораи чазои маъмурй махсуб намеёбанд; истехсолоти интизомй; истехсолот аз руи
шикоятхо; истехсолот аз руи парвандахои оид ба хукукваронкунихои маъмурй.
Проф. Д.Н. Бахрах чунин намудхои истехсолоти юрисдиксионии маъмуриро фарк мекунад: аз руи шикоятхои шахрвандон; аз руи парвандахои хукукваронкунии
маъмурй; интизомй; идро; оид ба татбики чорахои пешгирии маъмурй 133.
Бо назардошти дастовардхои илмии зикршуда ва инкишофи конунгузории ЧТ бояд намудхои зерини истехсолоти мурофиавии юрисдиксионии маъмуриро фарк
карда шаванд:
- истехсолот аз руи шикоят ва бахсхои маъмурй;
- истехсолот оид ба татбиксосозии чорахои мачбурсозии маъмурй (огохсозй ва пешгирй), ки онхо чазои маъмурй махсуб намеёбанд;
- истехсолоти интизомй;

Ниг. ба: Алехин А. П., Кармолицкий А. А.. Козлов Ю. М. Административное право Российской Федерации: Учебник. М.: ИКД Зерцало-М. 2003. С.281-282.
Ниг. ба: Панова И.В. Актуальные проблемы административного процесса в Российской Федерации: Автореф. дисс: д-ра юрид. наук. Екатеринбург, 2000. С. 8-9.
Ниг. ба: Административное право: Учебник / Ю.А. Дмитриев, И.А. Полянский. Е.В.Тофимов. М.:ЭКСМО 2009. С.326-332. Ниг. ба: Бахрах Д.Н., Российский Б.В., Старилов Ю.Н. Административное право: Учебник для ВУЗов. 2-
е изд. изм. и доп.М.: Норма. 2006. С.582.
- истехсолоти идрои мадбурии худдатхои идро;
Бояд тазаккур дод. ки хар як намуди истехсолоти юрисдиксионии зикршуда бо падидахои (институтхои) алохидаи хукуки маъмурй алокаманд мебошанд, ки
махз хусусият ва асосхои хукукии содир намудани намудхои дудогонаи мурофиаи юрисдиксионии маъмурй хамчун фаъолияти макомоти хокимияти ичроия ва
шахсони салохиятдор аз лихози щакл, мазмун, максаддо ба онхо вобаста мебошад, ки баъзеи онхоро дар бобхои минбада дида мебароем.
БОБИ 12. ИСТЕХСОЛОТИ МАЪМУРЙ A3 РУИ ШИКОЯТ ВА БАХСХОИ МАЪМУРЙ

Истехсолот аз руи шикоят ва бахсхои маъмурй зохиран ба расмиётй пештар баррасишуда шабохат дорад ва яке аз шаклхои муродиати шахвандон ба макомоти
хокимияти идроия. худидораи махаллй ва сохторхои марбутаи онхо махсуб мешавад. Вале хар як муродиати шахрвандон дорой хусусияти хос ва тартиби баррасй
мебошад. Масалан, агар аризаи шахрвандон бевосита ба идрокунандаи он дода шавад, пас шикоят ба тарики маъмурй ва суди баррасй карда мешавад. Ин до шикояти
маъмуриро дар назар дошта шудааст, ки он аз шикоятхое, ки вобаста ба санадхои суди -халнома, таинот ва хукми суди фарк мекунад.
Шикоят ин муродиатномахои шахрвандон мебошад, ки дорой маълумот дар бораи талаб намудан оид ба баркарор намудани хукуку манфиатхои конунии онхо, ки
аз амал, беамалй ё бо карорхои макомоти давлатй, худидораи махаллй ва шахсони мансабдор и онхо вайрон карда шуда анд. Аз ин ру, максади асосй ва ягонаи
шикоят аз баркарор намудани хукукхо ва манфиатхои конунии вайрокардашуда иборат мебошад.
Конунгузории ЧТ дар ин бобат ду намуди истехсолоти расмиётии маъмуриро чудо намудааст: 1) аз руи Конуни ЧТ «Дар бораи муродиатхои шахрвандон» аз 14
декабри соли 1996, № 343134 ва 2) аз руи Кодекси расмиётй маъмурии ЧТ.
Истехсолоти расмиётии .маъмурй аз руи шикоят мутобики Конуни ЧТ «Дар бораи .мурочиатхои шахрвандон» бо додани аризаи шикояти огоз мегардад, ки он
метавонанд инфиродй ё дастадамъона дар шакли шифохй ё хаттй пешниход гардад. Муродиатхои шифохии шахрвандон дар сурате ба кайд гирифта ва баррасй карда
мешаванд, ки агар шахсияти муродиаткунанда маълум ва муайян бошад, аз рузи муродиат намудан ба кайд гирифта мешаванд. Ба муродиатхои шифохии
шахрвандон давоби шифохй дода, дар мавриди сандиши иловагиро талаб намудани далелхои

10 « АМО ЧТ. 2001. №7. М.490; 2003, №12. М. 685; 2004, №5, М.347; 2006.
12

11№3, М.143; 2007, №7, М.651: 2008, №3, М.181; №6, М.443; №12, К 1, М.982; 2010, №1, МЛ; №12.К-1.М.799; 2011. №7-8. М.604.
12 Мазмуни моддаи маркур дар тахрири Конуни конститутсонй аз 31 декабри соли 2008, №453 оварда шудааст.
13 Ниг. ба м.1. Конуни Конститутсионии ЧТ «Оид ба ворид намудани тагйиру иловахо ба Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон» аз 12 январи соли 2010. №581 //АМО ЧТ.2010. №1. МЛ.
14 Чумхурият. 2013. 25 июл.
15'28 Ниг. ба: Административное право: Учебник / Под ред. Л.Л. Попова. М., 2002. С. 415.
16 Ниг. ба: Алехин А.П., Кармолицский А.А. Административное право
17России. Певая часть: Учебник. М.: Зерцало-М. 2011. С. 432^70.
~43~
овардашуда, шахсони мансабдор метавонанд дар доираи салохияти худ ба шахсони мутасаддй оид ба баррасии онхо супоришхои дахлдор диханд (м. 2 1*.
Шикояти маъмурй метавонад ба воситаи почтаи электронй ё шабакаи интернет ворид гардад ва дар ин сурат шикоят ба шарте ба кайд гирифта, баррасй карда
мешавад, ки агар дар онхо ном, номи падар, фамилия ва сурогаи шахеи муродиаткунанда нишон дода шуда, имзои электронии раками бо тартиби мукаррарнамудаи
конун ба кайд гирифта шуда бошад, вагарна шикоят беном хисобида шуда, бояд мавриди баррасй карор нагирад.
Крнун мухлати пешниход намудани шикоятхоро аз тарафи шахрвандон ба макомоти дахлдор на дертар аз се сол аз рузи вайрон карда шудани хукуку
манфиатхои конунии онхо мукаррар намудааст (к-2, м. 81)-
Шикоят аз тарафи шахрвандоне, ки хукукашон вайрон карда шудааст ё вакилони конунии онхо ё ташкилоте, ки бо фаъолияти хифзи хукук машгул аст, дода
шуда метавонад ки дар он бояд фамилия, ном, сурогаи шахрванд, мохияти таклиф, ариза ё шикоят зикр гарданд.
Дар холати дар шикоят зикр нагардидани ном, номи падар, фамилия ва сурогаи шахрванд, ва ё ба вокеият мувофик накардани он, хамчун мурочиати беном бахо
дода шуда, бояд мавриди баррасй карор нагирад. Ва агар шикоят дорой талаботи зикршуда бошаду, баррасии онро конун ба салохияти макомоти дигари давлатй ё
шахеи мансабдор мансуб дониста бошад, дар ин сурат шикоятро макомоте, ки кабул намудааст, бояд дар мухлати на зиёда аз 5 руз аз руи мансубияти идорй ё суди ба
макомоти дахлдор фиристода, дар ин хусус ба муаллифони он расман хабар дихад.
Шикоятхо ва аризахое, ки бо тартиби мукарраршуда дода шудаанд, хатман бояд мавриди баррасй карор гиранд. Кабул накардани шикояту аризахо мумкин нест.
Ариза ва шикоятхои шахрвандонро хамчунин ба он макомот ва шахсони мансабдор фиристодан мумкин нест, ки нисбат ба амал ва беамалии онхо шикоят намуда ё
рафтори гайриконунии онхо хабар дода мешавад.
Шикояти шахрвандон бояд дар мухлатхои мукарраркардаи м.12. Крнун баррасй карда шаванд. Шикоятхои дар мухлати то як мох аз рузи расиданашон, вале
муродиатхое, ки омузишу тахкики иловагиро талаб намекунанд, дар давоми 15 руз бояд баррасй карда шаванд. Дар холатхое, ки барои халли ариза ё шикоят
гузаронидани сандиши махсус. талаб карда гирифтани маводхои иловагй ё дидани чорахои дигар зарур аст, мухлати халли онхо ба таври истисно аз тарафи рохбар ё
муовини рохбарй макомоти дахлдор на зиёда аз як мох дароз карда шуда, аз ин хусус ба шахеи шикоятдиханда хабар дода мешавад.
Дар сурати аз дониби шахрванд додани аризаву шикоятхои дорой хусусиятхои зиддиконунй, яъне аризаву ва шикояти тухматангез, инчунин даъват ба низои
миллй, динй ва амалхои дигаре, ки мавриди дазои диной карор мегиранд, мувофики конунгузории ЧТ бояд ба давобгарии диной кашида шаванд.
Истехсолоти расмиётии маъмурй аз руи шикояти маъмурй тибки КРМ ЧТ ба ду намуд дудо карда шудааст. Якум, шикояти маъмурй аз руи санади маъмурй ин
дар асл мурофиаи маъмурй дар дохилй макомоти маъмурй вобаста ба шикояти маъмурй аз болой санади маъмурй (боби 5, м.м. 89-113) мебошад. Дуюм, шикояти
маъмурй аз болой санади меъёрии хукукии маъмурй (боби 6, м.м. 136-140).
Хукуки шикоят карданро аз болой санадхои хукукии маъмурй Кодекс ба тарафхои манфиатдор додааст. Тибки он тарафи манфиатдор хак дорад аз болой санади
маъмурие, ки макомоти маъмурй кабул намудааст, шикоят кунад.
Шикояти маъмурй бояд дар мухлати як мохи баъди эътибори конуни пайдо намудани санади маъмурй пешниход карда шавад, агар конунгузории ЧТ тартиби
дигареро мукаррар накарда бошад. Дар сурати гузаронидани мухлати шикоят бо сабабхои узрнок он баркарор карда шуданаш мумкин аст, ки агар аз як сол зиёд
нагузашта бошад.
Бо додани аризаи шикояти маъмурй аз дониби тарафи манфиатдор аз болой санади маъмурй ва ба кайд гирифтани он расмиётй маъмурй огоз меёбад.
Аризаи шикояти бояд дорой мазмуни зерин бошад: номи макомоти маъмурие, ки ба он шикояти маъмурй пешниход карда мешавад; фамилия, ном, номи падар ва
сурогаи шахсе, ки шикояти маъмуриро пешниход мекунад: номи макомоти маъмурие, ки аз санади маъмурй е амалхои он шикоят оварда мешавад; номи санади
маъмурие, ки ба он шикоят оварда мешавад; мохияти талабот; холатхое, ки талабот ба онхо асос ёфтааст; намуди расмиётй маъмурй барои баррасии шикояти
маъмурй; номгуи худчатхое, ки ба шикояти маъмурй замима гардидаанд. Агар ба шахеи шикояти маъмурй оварда санади маъмурй супурда шуда бошад, нусхаи он
низ ба шикояти маъмурй замима карда мешавад (м.95 КРМ ЧТ).
Шикоят маъмурй бояд дар шакли хаттй тартиб додашуда ба макомоти маъмурй пешниход гардад. Шикоятро макомоти маъмурие, ки санади маъмуриро кабул
намудааст, дар сурати доштани рохбарй шахеи мансабдор, ё вохиди сохтории санади маъмуриро кабулнамуда, баррасй ва хал менамояд, агар конунгузории ЧТ
тартиби дигареро мукаррар накарда бошад. Агар шикояти маъмурй аз болой санади маъмурие, ки шахеи мансабдори рохбарикунандаи макомоти маъмурй кабул
кардааст, ба макомоти маъмурии болой шикоят карда мешавад. Аризадиханда барои хифзи хукук ё озодихои поймолгардидааш хукук дорад бидуни муродиат ба
макомоти маъмурй бо шикоят ба суд муродиат кунад.
Бо ба кайд гирифтани ариза амалй санаде, ки шикоят карда мешавад, боздошта мешавад. Дар ин холат тарафи манфиатдор тибки тартиби мукарраргардида хак
дорад, ки дар мавриди баркарор намудани амалй санади маъмурии боздошташуда ба макомоти маъмурй дархост пешниход кунад.
Дар мавридхои мукаррарнамудаи к.2. м. 98 КРМ ЧТ додани шикоят аз болой санади маъмурй амалй онро боз намедорад, ки агар он боиси хеле зиёд шудани
хародоти макомоти маъмурй гардад, санади маъмурие бошад, ки вобаста ба хифзи тартиботи дамъиятй кабул гардидааст, дар вакти холати фавкулодда ё харбй дар
асоси конуни дахлдор кабул гардида бошад; ба таъхир гузоштани идрои он барои тартиботи дамъиятй ё амният тахдиди диддй ба вудуд оварад.
Макомоти маъмурй шикояти маъмуриро метавонад дар холатхои мукаррарнамуди м.96 КРМ ЧТ рад намояд ва онро баррасй накунад. Аризаи шикояти дар
мавридхои зерин баррасй рад карда мешавад, агар: халнома ё таъиноти суд дар бораи аз даъво даст кашидани даъвогар оид ба хамон мавзуи бахс, дар бораи даъворо
эътироф намудани давобгар ё тасдики созиши оштии тарафхо мавдуд бошад; парванда дар бораи бахеи байни хамон тарафхо, дойр ба хамон мавзуъ ва хамон асос дар
мурофиаи суди бошад; карори ин макомот ё макоми маъмурии болой дойр ба хамин масъала мавдуд бошад; дар макомоти маъмурии болой расмиётй маъмурй дойр
ба хамин шикояти маъмурй дар баррасй бошад; баррасии шикояти маъмурй дар тобеияти макомоти маъмурй набошад; шикояти маъмурй аз дониби шахсе пешниход
шуда бошад, ки ба пешниходи чунин шикояти маъмурй хукук надорад; мухлате, ки конун барои пешниходи шикояти маъмурй мукаррар намудааст, гузашта бошад;
шикоятдиханда то баррасии ариза вафот карда бошад ё шахеи хукуки бархам хурда бошад.
Макомоти маъмурй ухдадор аст то кабули карор дар бораи баррасии шикояти маъмурй ба шахеи шикояти маъмурй оварда имконият дихад, ки нуктаи назари
худро дойр ба масъалаи зикршуда пешниход намояд.
Макомоти маъмурй ухдадор аст, ки баррасии аризаи шикоятии маъмуриро дар доираи мухлати як мохаи мукаррарнамудаи м.97 КРМ ЧТ дойр намояд, агар
конунгузории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда бошад. Ин мухлатро макомоти маъмурй метавонад дароз намояд, агар барои мукаррар намудани холатхое, ки
барои парванда ахамияти диддй доранд, мухлате зарур бошад. Дар чунин холат макомоти маъмурй ухдадор аст, ки на дертар аз 7 руз баъди огози расмиётй маъмурй
карор дар бораи дароз намудани мухдати баррасии парванда кабул кунад ва дар ин бора фавран шахеи шикояти маъмурй овардаро огох намояд. Ин мухдат аз як мох
зиёд буда наметавонад. агар тартиби дигареро конунгузории ЧТ мукаррар накарда бошад.
Макомоти маъмурии ваколатдори аризаи шикоятиро кабул намуда дар давом 5 рузи баъди гирифтани он бо замимаи худдатхо ба макомоти маъмурие, ки санади
маъмуриро кабул намудааст, мефиристад. Охирон ухдадор аст дар давоми 5 рузи баъди гирифтани нусхаи шикояти маъмурй ба макомоти маъмурие, ки шикояти
маъмуриро баррасй мекунад, хамаи маводи расмиётй маъмуриро
- истехсолот аз руи парвандахоии хукуквайронкунии маъмурй;
вобаста ба ин санади маъмурй ва хулосаи хаттиро дар бораи шикояти маъмурй пешниход кунад ва метавонад хамчун намоянда дар баррасии парванда иштирок
намояд. Агар хама тарафхои манфиатдори дар расмиётй маъмурй иштироккунанда ба баррасии парванда бе мухокимаи шифохй розй бошанд, макомоти маъмурй хак
дорад шикояти маъмуриро бе мухокимаи шифохй баррасй ва хал намояд.
Макомоти маъмурй дар натидаи баррасии шикояти маъмурй карор кабул менамояд, ки бо воситаи он метавонад шикояти маъмуриро пурра конеъ гардонад,
кисман конеъ гардонад ё рад намояд.
Макомоти маъмурй хак дорад санади маъмуриеро, ки аз болой он шикоят пешниход шудааст, беэътибор ё аз эътибор сокит донад, ба он тагйирот ворид кунад.
Инчунин, макомоти маъмурй хак дорад санади маъмуриро беэътибор ё аз эътибор сокит надонад, агар хангоми кабули он ба хатохои имлой ва ё арифметики рох дода
шуда бошад.
Карори макомоти маъмурии оид ба натидаи баррасии шикояти маъмурй санади маъмурй мебошад ва он бояд ба талаботе, ки КРМ ЧТ нисбат ба санади маъмурй
мукаррар намудааст, чавобгу бошад ва хангоми баррасии шикояти маъмурй ситонидани бод манъ аст (м.м. 111,113).
Бояд тазаккур дод, ки истехсолоти маъмурй вобаста ба шикояти маъмурй аз руи санади меъёрии маъмурй дорой хусусиятхо хос мебошад. Якум, он бо таркиби
иштирокчиён ва дуюм бо асосхои огози расмиёт фарк мекунад.
Мутобики м. 136 КРМ ЧТ расмиётй маъмурй аз руи шикояти маъмурй ба санади меъёрии хукукии маъмурй аз дониби Комиссияи маъмурии назди Хукумати ЧТ
ба амал бароварда мешавад, ки асосхо барои огози ин расмиёт тибки м. 137 Кодекси зикршуда инхоянд: шикояти маъмурй; санади суд; санади прокурор ва
ташаббуси Комиссияи маъмурй.
Шикояти маъмурй аз болой санади меъёрии маъмурй дар шакли хаттй ба Комиссияи маъмурй пешниход карда мешавад ва дар он бояд маълумоти зерин дард
гардад: номи
Комиссияи маъмурй; фамилия, ном, номи падар ва сурогаи шахеи манфиатдоре, ки шикояти маъмурй пешниход мекунад; мохияти талабот; асоснокии талаботе, ки ба
конун асос ёфтааст; санаи пешниходи шикоят ва имзои шахеи манфиатдор; номгуйи хуччатхои ба шикояти маъмурй замимашаванда.
Шахеи манфиатдоре, ки шикояти маъмуриро пешниход мекунад, хак дорад хамаи дигар худдатхоеро, ки шикоя-ташро ба он асос намудааст, ба Комиссияи
маъмурй барои кабули карор пешниход намояд.
Баррасии шикояти маъмурй ба тартибе, ки КРМ ЧТ барои кабули санади маъмурй мукаррар намудааст, сурат мегирад ва Комиссияи маъмурй аз руи натидахои
он карор кабул мекунад. Комиссия тибки м.140 КРМ ЧТ дар доираи салохияти худ метавонад: санади меъёрии шикоятшударо бетагир монад ва онро пурра ё кисман
бекор намояд; макомоти маъмурие, ки санади хукукиро кабул намудааст, ухдадор намояд, ки санади меъёрии хукукии маъмурии дорой мазмуни дигар кабул намояд;
конуни ё гайриконунй будани санади хукукии аз эътибор сокитшударо мукаррар намояд (бахо дихад).

~44~
 Комиссияи маъмурй мухлати идрои санади худро мукаррар менамояд, ки он аз ду мох зиёд буда наметавонад.
Тарафи манфиатдор хак дорад дар мухлати 10 руз аз болой карори Комиссияи маъмурй бо даъво ба суд муродиат кунад.
Истехсолот аз руи бахсхои маъмурй тибки мукаррароти боби 6 КРМ ЧТ, ки мурофиаи маъмурй дар суд номгузорй шудааст, сурат мегирад (м.м. 114-135). Яъне
бахсхое, ки аз муносибахои маъмурй - аз санадхои маъмурй, андомдихии амалхои маъмурй, эътирофи хукуку манфиатхо ва гайра ба вудуд меоянд, аз дониби судхои
салохияти умумй баррасй ва Халлу фасл карда мешаванд.
Инак, мутобики м.115 КРМ ЧТ бахсхои маъмурие, ки дойр муносибатхои зерин ба вучуд меоянд, дар судхои нохиявй ва шахрй баррасй карда Мешаванд:
- мутобикати санади хукукии маъмурй ба конунхо, фармонхои Президенти ЧТ ва карорхои Хукумати ЧТ;
- ухдадории макомоти маъмурй оид ба чуброни зарар;
- ухдадории макомоти маъмурй оид ба кабули санади маъмурй ё андомдих,ии ягон амалй дигар тибки расмиётй маъмурй.
Бахсхои маъмурй дар судхо ба тарики пешниходи мурофиаи даъвогй баррасй ва хуллу фасл карда мешавад. Дар ин сурат суд мукаррароти КМГ ЧТ-ро бо
назардошти талаботи КРМ ЧТ татбик менамояд. Ва даъво бояд ба суде пешниход карда шавад, ки барои баррасй ва халли парвандаи маъмурй салохият дошта бошад.
Дар сурати ба вудуд омадани бахси байни судхо оид ба тобеяти суди, масъала бо таъиноти асосноки суди зинаи болой хал карда мешавад.
Баррасии парвандаи бо иштироки тарафхои манфиатдор, шахсони сеюм, прокурор, шахсоне, ки ба суд чихати хифзи хукук, озодй ва манфиатхои конунии дигар
шахсон муродиат намудаанд ё дар мурофиа бо максади додани хулоса тибки асосхои пешбининамудаи м.м. 4, 47, 48 ва 49 КМГ ЧТ баромад мекунанд,
аризадихандагон ва шахсони манфиатдор оид ба парвандахои мурофиаи махсус мебошанд, инчунин макомоти маъмурие, ки санади меъёрии хукукиро кабул кардааст
ё ягон амалеро андом додааст, ки боиси окибатхои хукуки мегардад. иштирок мекунад. Иштирокчиёни мурофиаи маъмурй дар суд аз хукукхои мукаррарнамудаи м.37
КМГ ЧТ бархурдор буда, метавонанд аз принсипи диспозитивй истифода кунанд, ба созиши оштй оянд, аз даъво даст кашанд (агар он бар хилофи конун набошад) ё
даъворо эътироф намоянд ё рад намоянд ва гайра.
Хулоса. суд дар зимни нуктахои зикршуда вазифадор аст, баррасии бахсхои маъмуриро дар заминай принсипи мубохисавй бояд чунин дойр намояд, то ки ба
тарафхо имконият фарохам оварда шавад, ки онхо тавонанд дар мурофиаи расмиётии судии маъмурй аз хамаи хукукхои тарафхо истифода баранд.
Даъвогар ухдадор аст, ки дар суд даъвои худро асоснок намояд ва далелхои дахлдор пешниход кунад. Чавобгар ухдадор аст эродхои худро асоснок намояд ва
далелхои дахлдор пешниход кунад.
Боиси тазаккур аст, ки агар дар мурофиаи гражданй аз руи мурофиаи даъвогй ухдадории исбот намудан ба зимаи даъвогар гузошта шавад, дар мурофиа маъмурй
дар суд ин ухдадорй дар сурати пешниход гардидани даъво бо талаби беэътибор донистан ё аз эътибор сокит донистани санади хукукии маъмурй ба зиммаи давобгар
вогузор мегардад, агар конунгузории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Макомоти маъмурй инчунин тибки м.123 КРМ ЧТ ухдадоранд бо талаби суд хуччатхо ва дигар иттилоотй барои баррасй ва халли парванда заруриро ба суд
пешниход кунанд. Макомоти маъмурй метавонад талаби судро оид ба пешниходи иттилоотй дорой сирри давлатй, тидоратй ё шахсй, ки ба амнияти давлатй ё
дамъиятй ё ки ба манфиати конунии шахсони алохида тахдид кунад, рад намоянд.
Баррасии бахсхои маъмурй аз руи даъво оид ба беътибор донистан ё аз эътибор сокит донистани санади хукукии маъмурй, даъво оид ба кабули санади хукукии
маъмурй ва даъво оид ба эътироф намудан дар мурофиаи маъмурй дар суди зинаи аввал сурат мегирад.
Даъво оид ба беэътибор донистан ё аз эътибор сокит донистани санади хукукии маъмурй дар сурате пешниход карда мешавад, ки агар санади хукукии
маъмурй ё кисми он ба хукук ё манфиатхои конунии даъвогар зарари мустаким ва бевосита (инфиродй) мерасонад ё гайриконунй хукукхои уро махдуд созад. Даъво
бояд дар муддати шаш мохи баъди шинос шудан бо санади хукукии маъмурй ё кароре, ки мутобикан бо шикояти маъмурй вобаста аст, пешниход карда шавад.
Пешниходи даъво ба суд амалй санади хукукии маъмуриеро. ки аз он шикоят шудааст, бозмедорад. Дар мавридхои зерин пешниходи даъво амалй санади
хукукии маъмуриро боздошта наметавонад, ки агар ин ба ворид намудани андозхо. бодхо ё дигар пардохтхои хатмй вобаста бошад, ё он дар вакти холати фавкулодда
ё харбие, ки дар асоси конуни дахлдор эълон шудааст, кабул шуда бошад.
Судя ба тартиби мукаррарнамудаи м. 132 КРМ ЧТ бо Дархости тараф метавонад амалй санади хукукии маъмурй Кисми онро боздорад, агар нисбат ба конуни
будани шубхаи асоснок мавчуд бошад ва ё агар идрои фаврии он ба тараф зиён расонад ё риояи хукук ё манфиатхои конунии онро гайриимкон гардонад. Дар ин
маврид дархости тараф дар бораи боздоштани амалй санади хукукии маъмурй метавонад хамчунин то пешниходи даъво низ изхор карда шавад, ки судя дар мухлати
се руз дар мавриди дархости тараф карор кабул намуда, нусхахои он бояд дар давоми як руз ба тарафхо фиристода шаванд.
Судя хак дорад мухлати боздории амалй санади хукукии маъмурй ё кисми онро мукаррар кунад. Агар мухлат мукаррар нагардида бошад, таъиноти суд дар
холатхои зерин эътибори худро гум мекунад: баробарй эътибори конуни пайдо кардани карори суд дойр ба ин масъала; аз лахзаи даст кашидани даъвогар аз даъво ё
шикояти маъмурй; аз лахзаи гузашнани мухдати ба суд пешниход кардани даъво.
Даъво оид ба цабули санади хукукии маъмурй метавонад дар сурате пешниход карда шавад, ки рад кардани макомоти маъмурй аз кабули санади хукукии
маъмурй ба хукукхо ё манфиатхои конунии даъвогар зарар расонад, агар конунгузории ЧТ тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Даъво бо талаби анчом додани амал ё худдорй намудан аз амале, ки кабули санади хукукии маъмуриро дар назар надорад, пешниход карда шавад. ки агар
андомдихии амал аз дониби макомоти маъмурй ё рад кардани андомдихии амал ба хукук ва манфиатхои конунии даъвогар зарар расонад.
Даъво оид ба эътироф намудан бо талаби мукаррар намудани мавдуд будан ё набудани хукук ё муносибати хукуки пешниход карда мешавад, агар даъвогар ба ин
манфиати конуни дошта бошад. Дар ин сурат мохияти даъво аз талаб намудани эътирофи хукуку манфиатхо иборат аст, ки онхо ахамияти хукуки доранд.
Бахсхои маъмурй аз тарики санадхои суди хал карда мешаванд.
Суд аз руи бахсхои маъмурй оид ба беэътибор донистан ё аз эътибор сокит донистани санади хукукии маъмурй ва ё оид ба кабули санади хукукии маъмурй
ба тарики мукаррарнамудаи мм. 134-135 КРМ ЧТ халнома цабул менамояд.
Судя аз руи бахсхои маъмурй бо даъвои боздошти амалй санади хукукии маъмурй ва ё даъво бо талаби андом додани амал ё худдорй намудан аз амал ба тарики
мукаррарнамудаи мм. 132-133 КРМ ЧТ таинот щбул менамояд.
БОБИ 13. ИСТЕХСОЛОТИ МАЪМУРЙ ОИД БА ТАТБИКСОЗИИ ЧОРАХОИ МАЧБУРСОЗИИ МАЪМУРЙ, КИ ЧАЗОИ МАЪМУРЙ МАХСУБ НАМЕШАВАНД

§ I. МАФХУМ ВА ХУСУСИЯТХОИ ИСТЕХСОЛОТИ МАЪМУРЙ ОИД БА ТАТБИКСОЗИИ ЧОРАХОИ

МАЧБУРСОЗИИ МАЪМУРЙ, КИ ОНХО ЧАЗОИ
МАЪМУРЙ МАХСУБ НАМЕШАВАНД

Умуман зери мафхуми мадбурсозй рад намудани иродаи зери хокимияти карор доштаро меноманд, ки ба у таъсири берунй нигаронида шудааст. Зеро фармон
ичро нашудааст, иродаи тарафи хоким вайрон карда шудааст ва охирон ба доираи маънавиёт, молумулкй, ташкилй ва дисмонии зертобеъ таъсир расонида, иродаи
уро дигаргун сохта, ба итоатгардонии у ноил мешавад 18.
Дар низоми идтимой мавдудияти мадбурсозихои гунонунро мушохида кардан мумкин аст. Вобаста ба объекта таъсиррасонй мадбурсозй мешавад мадбурсозии
равонй (психологи), моддй, ташкилй ва чисмонй.
Аз руи мадаки хукуки бояд мадбурсозихои конуни ва гайриконунй, ки мадбурсозй ба конун асос наёфтааст, фарк карда шавад. Намудхои мадбурсозии
гайриконунй ин тадовуз (агрессия) ба дигар давлат, истилоъ намудан, мачбурсозии берунй шуда метавонад. Дар дохилй давлат бошад, сарчашмахои зуроварй ин
динояткорй, охлократия (хокимияти тудаи одамон, худхукмбарорй), бандократия (хокимияти дастаи горатгарон), инчунин суистеъмоли хокимият, бесалохиятй,
хунукназарй, яъне худсарии маъмурй низ шуда метавонанд 19.
Азбаски мавзуи баррасишаванда ба яке аз мадбурсозии хукуки бахшида шудааст ва зарур аст, ки махаки хукукии мадбурсозии хукуки дида шавад, яъне сухан дар
бораи он мадбурсозие меравад, ки мутобики мукаррароти меъёрхои хукуки татбик карда шуда, хукуквайронкунандаро мадбур месозад ба мукаррароти хокимияти
давлатй итоат кунад.
Мадбурсозии маъмурй ин намуди махсуси мадбурсозии давлатй мебошад, ки максади он аз хифз нумудани муносибатхои дамъиятие, ки дар доираи идоракунии
давлатй ба вудуд меоянд, иборат мебошад. Чорахои мадбурсозии маъмурй аз дониби макомоти хокимияти идроия ва шахсони мансабдори он хамчун натичаи
амалисозии салохиятхои хокимияти истифода карда мешаванд. Ба хамаи чораи мачбурсозии маъмурии татбикшаванда хислатй мадбурсозии хокимияти давлатй хос
аст.
Мазмуни мадбурсозии маъмурй аз таъсиррасонии зихирии давлатию хукуки ба равон, шуур ва рафтори одамон дар шакли махдудсозии ташкилй ва молумулкй ва
гайра иборат аст, ки барои онхо окибати номусоидро ба миён меоварад.
Мадбурсозии маъмурй дар шаклхои гуногун, масалан, махдудсозии шахсй дар хабси маъмурй, боздории маъмурй, мадбуран овардан ва гайра ифода мегардад.
Махдудсозии ташкилй бошад ин бастани нуктахои хуроки умумй бинобар мувофикат накардан ба коидахои санитарию эпидемиологи, манъ намудани истифодаи
бино бинобар риоя накардани коидахои зиддисухторй, махдудиятхои молумулкй ин татбики дарима, мусодира, манъ намудани истифодаи техника ва гайра мебошад.
Хамаи чорахои мадбурсозии маъмурй ба хотири мадбур намудани субъект дойр ба содир намудани ин ё он амал ё худдорй намудан аз он ё итоат кунонидан ба
махдудиятхои хукуки татбик карда мешаванд. Ва максади мадбурсозии истехсолоти маъмурй аз таъсиррасонй ба худи субъект иборат набуда, ба рафтору кирдор ва
фаъолияти вай равона карда мешавад.

18'за Ниг. 6а: Бахрах Д.Н., Российский Б.В.,Старилов Ю.Н. Административное право: учебник для вузов. -2 изд.,изм. и доп. М.: Норма. 2006. С490.
19' ~" Он чо. С 4<*М91
~45~
 Бояд он чорахои мачбурсозии маъмурй аз чониби макомоти салохиятдор ва шахсони мансабдори давлатй татбик карда шаванд, ки онхо дар меъёрхои хукуки
мукаррар гашта бошанд.
Хусусияти мацбурсозии маъмурй дар он ифода мегардад, ки он аз чониби макомоти сершумори ваколотдори идоракунии давлатй дар доираи вазифахои
идрокунандагиихокимияти татбик, карда мешавад. Масалан, фасли II. боби 7 КМХМ ЧТ намудхои чорахои мачбурсозй доираи макомоте, ки онхоро хангоми
баррасии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй татбик менамоянд, мукаррар намудааст. Ба думлаи онхо макомоти суди (судя), корхои дохилй ва макомоти
сершуморе, ки фаъолияти контролию назоратиро ба сомон мерасонанд, пешбинй шудаанд.
Мадбурсозии маъмурй дорой хусусияти фаврй мебошад ва максади он харчи зудтар огохсозй ва пешгирии суикасдар мебошад, ки хусусияти самаранокии ин
намуди мадбурсозиро нишон медихад.
Ин хусусиятро тартиб додани протоколи маъмурй такозо мекунад. Масалан, тибки талаботи м.62 КМХМ ЧТ дар бораи дастгиркунии маъмурии шахеи
хукуквайронкунии маъмурй содиркарда протокол тартиб дода мешавад, ки дар он вакт ва махаллй тартибдахии он, вазифа, насаб, ном ва номи падарй шахеи
протоколро тартибдода, маълумот дар бораи шахеи дастгиршуда, вакт, дой, сабаб ва асосхои дастгиркунй нишон дода мешаванд. Нусхаи протоколи дастгиркунии
маъмурй ба шахеи дастгиршуда бо гирифтани дастхат ва ё имзои у супорида мешавад.
Мадбурсозии маъмурй ба тартиботи гайрисудй аз дониби макомоти марбутаи хокимияти идроия бе муродиат намудан ба суд татбик карда мешавад. Крнун
тартиботи судии татбиксозии мадбурсозии маъмуриро истисно намекунад 20.
Мадбурсозии маъмурй нисбат ба шахсоне, ки дар итоати хидматии макомот ва шахсони мансабдори салохиятдор карор надоранд татбик мешавад, вагарна ба
инхо на дорахои мадбурсозии маъмурй, балки чорахои хукукии интизомй татбик карда мешуд.
Тартиби мурофиавии татбики он оддй, фаврй ва босамар мебошад.
Мадбурсозии маъмурй хам ба шахсони вокей (шахрвандони ЧТ, хоридйён ва шахсони бешахрвандй) ва хам ба шахсони хукщй татбик карда мешавад.
Яке аз аломатхои асосии фарккунандаи татбики мадбурсозии маъмурй хусусиятхои хоси табиати асосхои он мебошад, ки онхо чунинанд: 1) содир намудани
хукуквайронкунй; 2) ба вукуъ пайвастани шароити махсусе, ки меъёрхои хукуки мукаррар намудаанд, масалан, ходисахои табий, эпидемия, эпизоотия, садамахо,
гузаронидани корхои санитарию эпидемиологи ва гайра 21. Масалан м.4 Крнуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи низоми хукукии вазъияти фавкулодда» аз 3 ноябри
соли 1995, №9422 холатхои мушаххасеро мукаррар намудааст, ки макомоти хокимияти давлатй ва идоракунй метавонанд чунин тадбирхои мадбурсозии маъмуриро
андешанд: шахрвандонро аз минтакахои барои зист хавфнок муваккатан кучонанд. низоми махсуси омадурафти шахрвандонро дорй намоянд; ба шахрвандони
дудогона дар мухлати мукарраршуда тарк намудани махаллй муайян ва хонаашонро (хавлиашонро) манъ кунанд; гузарондани мадлису гирдихамоихо, рохпаймоию
намоишхои кучагй, ки бо мазмуни худ боиси ноустуворшавии вазъият мешаванд, инчунин гуруснанишинй ва эътирозхо, чорабинихои намоишй, варзишй ва дигар
тадбирхои оммавиро манъ кунанд ва гайра. Аз ин до, хусусияти фарккунандаи мадбурсозии маъмурй аз мадбурсозии чиноятй дар он ифода мегардад, ки он бе содир
намудани кирдори маъмурй низ татбик шуданаш мумкин аст, мадбурсозии диноятй бошад танхо бо содир намудани диноят татбик карда мешавад.
§ 2. НАМУДИ ЧОРАХОИ МАЧБУРСОЗИИ МАЪМУРИЕ, КИ ЧАВОБГАРИИ МАЪМУРЙ МАХСУБ НАМЕШАВАНД

Намудхои чорахои мачбурсозии маъмурй нихоят гуногунанд. Онхо аз руи максад, асосхо, доираи субъектон, тартиби татбиксозй ва гайра фарк карда мешаванд.
Вобаста ба максадхо, тарзи таъсиррасонй. характери муносибатхо ва шаклхои суикасд ба тартиботи идоракунй хамаи чорахои мадбурсозиро ба намудхои зерин
тасниф кардан мумкин аст:
1) чорахои огохсозии маъмурй;
2) чорахои пешгирии маъмурй;
3) чорахои баркарорсозии маъмурй:
l.Hopaxou огохсозии маъмурй ин чорахое мебошанд, ки онхо барои огохсозии ба вучудоийи хукуквайронкунй ё дигар окибатхои нохуш равона карда шудаанд.
Максади онхо аз пешгирии расонидани зараре, ки бо иродаи субъектони гуногун вобастабуда ё вобастанабуда (масалан, эпидемия, садамадо ва г.) бавудуд
меоянд. иборат аст.
Чорахои огохсозии маъмурй бо максади барканорсозии окибатхои нохуш, тахдидкунанда ва хавфнок, ки ба таъмини тартиботи идоракунй ва редахои маъмурй
(сархади, мамнуъгохдо ва дигар худудхо ва объектхои махсус. гумрукй, амният, харбй ва г.) зарар расонида метавонад, татбик карда мешаванд.
Чорахои огохсозии маъмуриро ба гуруххои зерин таксим кардан мумкин аст: 1) карантин окибатхои вазнине мебошад, ки дар натидаи он касалихои
сирояткунанда, эпидемия ё эпизоотия ба ин ё он худуд. минтака ё сархад тахдид мекунанд; 2) мадбуран дидан ва азназаргузаронии багоч; 3) азназаргузаронии
гумрукй, санчиши худдатхо, ки шахсиятро тасдик мекунанд; 4) реквизитсия борхо, шаходаткунонии тиббй, ки баъзе объектон аз ичрои ухдадории худ саркашй
менамоянд; 5) чорахои мадбурсозии пешгирию табобатй (касалихои рухй дошта, майзадахо, наркоманхо, дигар нафароне, ки касалии сирояткунанда доранд); 6)
гузаронидани санчиш ва ревизия.
2.Чорахои пешгирии маъмурй ба катъ намудани рафтори зиддихукукй равона карда шудааст. Ин чорахо дар холатхои зурурй бештар бо истифода намудани
кувва ва воситахои махсус таъмин карда мешаванд.
Мохияти татбики ин чорахо дар он ифода мегардад, ки рафтор (фаъолият)-и гайриконунии шахрвандон, шахсони мансабдор, ташкилотхо ва гайра, ки тартиботи
(редаи) мукаррариро вайрон мекунанд, аз дониби макомоти ваколатдор мадбуран катъ кунонида мешаванд ва хатто аз воситахои махсуси дар ихтиёрашон буда
истифода менамоянд.
Инак, мутобики м.14 Конуни ЧТ «Дар бораи милитсия» аз 17 майи соли 2004, №41 23 корманди милитсия хукук дорад, ки аз воситахои махсуси дар ихтиёрй
милитсия буда дар мавридхои пешгирй кардани мукобилияти зидди корманди милитсия, боздошти шахе хангоми содир кардани динояти ба хаёт, саломатй ва
моликият тахдидкунанда ва максади гурехтан дошта, боздошти шахсоне, ки метавонанд мукобилияти мусаллахона нишон даханд ва дар ин бобат асосхои муътамад
хает, пешгирй кардани бетартибихои оммавй ва харакати гуруххо, ки кори накдиёт, алока ва ташкилотхоро халалдор мекунанд исгифода намоянд. Ин воситахо
метавонанд дастахои резинй, гази ашковар, дастбанд, воситахои таъсирбахшу далбкунандаи равшанй. манъкунандаи накдиёт, обпошак, мошинхои зирехпуш ва гайра
бошанд. Дар холати мудофиаи зарурй ва зарурияти нихой корманди милитсия, агар воситахои махсус ва ё аслихаи оташфишон надошта бошад, хукук дорад, ки аз
хама гуна воситаи зердаст истифода барад.
Ахамияти татбики чорахои зикршуда танхо дар катъ намудани хукуквайронкунихои маъмурй иборат набуда, инчунин он метавонад кирдорхои чиноятиро низ
пешгирй намояд.
Чорахои зикршуда на танхо дар холатхои содир намудани кирдори маъмурй. инчунин дигар рафторхое, ки метавонанд барои домеа ва давлат хавфу хатар эдод
намоянд, татбик гарданд. Масалан, манъ намудани фуруши машруботи сгшртии худсоз, ё дорувории гайристандартй, ки метавнанд ба саломатии мардум хатаре
эдод намоянд. Карори макомоти салохиятдор дар бораи несту нобуд кардани онхо кабул карда мешавад. ки он хатари эдодшударо рафъ намуда, воситаи хифзи
муносибатхои дамъиятй мегардад.
Аз ин ру. асосхои татбик намудани чорахои пешгирии маъмурй хам содир намудани хукуквайронкунй ва хам содир намудани рафторхои объективй ва дигар
холатхое, ки ба вукуъ пайвастани хавфу хатарро эдод менамоянд, шуда метавонанд.
Чорахои пешгирии маъмурй дар боби 7 КМХМ ЧТ хамчун чорахои таъминкунандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй муаяйян карда шуда,
гуногун-шаклй ва тартиби шикоят овардан нисбат ба татбиксозии ин чорахо мукаррар карда шудаанд. Инак, м. 59 КМХМ ЧТ мукаррар намудааст, ки бо максади
пешгирии хукуквайронкунии маъмурй, мукаррар намудани шахсияти шахеи хукуквайронкунии маъмурй содирнамуда ва алокамандии у ба содир намудани
хукуквайронкунии маъмурй, тартиб додани протоколи хукуквайронкунии маъмурй, ба шарте ки тартиб додани он дар дойи содиршавии хукуквайронкунии маъмурй
гайриимкон бошад, таъмини баррасии саривактй ва дурусти парванда ва идрои карори дар бораи парванда кабулгардида, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони
мансабдор) хукук доранд, дар доираи ваколати худ чорахои зерини таъминкунандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро нисбат ба шахсони вок;ей
татбик намоянд:
- овардани шахсе. ки хукуквайронкунии маъмурй содир кардааст, ба дойи тартибдихии протоколи хукуквайронкунии маъмурй;
- дастгиркунии маъмурй;
- мадбуран овардан;
- азназаргузаронии шахсй ва воситаи накдиёт, киштихои хурдхадми обй, худдатхо, бино ва молу мулк;
- гирифтани молу мулк ва худдатхо;
- дур намудан аз идора кардани воситаи накдиёт ё киштихои хурдхадми обй;
- муоина ва шаходаткунонии тиббй барои муайян намудани холати мастй;
- боздошт намудани воситаи накдиёт, киштии хурдхадми обй, манъ кардани истифодаи онхо;
- хабси мол, воситаи нактиёт ва дигар молу мулк;
- муваккатан манъ кардани фаъолият.
Нисбат ба шахсони хукуцй мумкин аст чорахои зерини таъминкунандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй татбик карда шаванд:
20 Дар бораи мансубияти судии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ниг. ба м.93 КМХМ ЧТ.
21 Ниг. ба: Конуни конститутсионии ЧТ «Дар бораи низоми хукукии вазъияти фавкулодда» аз 3 ноябри соли 1995, №94 //АМО ЧД\ 1995. №21. М.233; 1997. №23-24. М.356; 2002. №4. К-1- М.254; 2005. №12. М.625; 2008. №10.
М.795; Конуни ЧТ «Дар бораи таъмини амнияти санитарию эпидемиологии ахолй» аз 8 декабри соли 2003, № 49 //АМО ЧТ. 2003. №12. М.677: 2008. №10. М.822; №12. К-2. М.1015.
22 АМОЧТ. 1995. №21. М.233; 1997. №23-24. М.356; 2002. №4. К-1. М.254; 2005. №12. М.625; 2008. №10. М.795.
т

23АМО ЧТ. 2004. №5. М.352; 2006. №3. М.148; 2007. №7. М.663; ?008 №6 М.450: 2009. №12. М.820.
~46~
 - азназаргузаронии биною худуддо ва молу мулки ба шахеи хукуки тааллукдошта, воситаи накдиёт, инчунин хуччатхои дахлдор;
- гирифтани хуччатхо ва молу мулки ба шахеи хукуки тааллукдошта;
- боздошт намудани воситаи накдиёт, киштии хурдхадми обй, манъ кардани истифодаи онхо;
- хабси мол, воситаи накдиёт ва дигар молу мулк;
- муваккатан манъ кардани фаъолият.
Хамаи чорахои пешгирии маъмурии мукарраршударо вобаста ба мазмуну гуногуншаклй ба чунин намуди чорахо чудо кардан мумкин аст:
1) чорахое, ки нисбат ба шахсияти хукуквайронкунанда татбик карда мешаванд (талаб намудан дар бораи катъ намудани рафтори гайриконунй, таъсиррасонии
чиемонй. боздории маъмурй, мачбуран овардан ба макомоти милиса ва

2) чорахои таъсиррасонии молу мулки (кашида гирифтани яроки шикорй, кучонидани бинои худсарона сохта ва F.);
3) чорахои дорой характери техникидошта (манъ намудани истифодаи накдиёт, боздории фаъолияти корхона бо сабаби вайрон кардани коидахои техникаи
бехатарй, зидди сухтор, махдуд ё манъ намудани корхои таъмирй дар кучахо, роххо, ки коидаи бехатариро таъмин накунанд ва г.);
4) чорахои характери молиявидошта (катъи карздихй, кам намудани маблагдудокунии будетй. бозхонди идозатномае, ки хукук ба амалиёти молиявй медихад, ба
хисоби будет кашида гирифтани маблагхое, ки корхонахо, муассисахо ё ташкилотхо дар натидаи вайрон кардани интизомй молиявй ё вайрон намудани конунгузори
дар бораи нархгузорй ба даст овардаанд, фуруши махсулоти гайристандартй ва г.);
5) чорахои дорой характери тиббию санитарй (аз кор дур намудани кормандоне, ки мубталои касалихои сирояткунанда мебошанд, манъ намудани фаъолияти
ташкилоти савдо ва хуроки умумй барои давобгу набудан ба коидахои санитарй ва г.);
6) чорахое, ки вобаста ба низоми ичозатномадихй (бекор кардани идозат. масалан, идозат барои зист ба шахрванди хоричй, боздории амалй идозатнома ба
мухлати муайян ва F.);
7) истифода воситахои махсус (дастахои резинй, гази ашковар, дастбанд, воситахои таъсирбахшу далбкунандаи равшанй, манъкунандаи накдиёт, обпошак ва
мошинхои зирехпуш ва г.).
Чорахои пешгирии маъмурй бо чорахои чавобгарии .маъмурй алокаманд буда, пештар бавукуъ пайваста, имконияти амалисозии вокеии он мегардад. Боздории
маъмурй, азназаргузаронии шахсй, мадбуран гирифтани амвол ва худдатхо имкон медихад. ки шахсияти хукуквайронкунанда муайян карда шуда, санадхои лозимй
дар бораи ба чавобгарии хукуки кашидани у, нигохдории далелхо аз руи парванда, идроиши карор дар бораи таъин намудани чазои маъмурй таъмин карда шавад.
3. Чорахои баркарорсозии маъмурй же аз чорахои пешгирии маъмурй буда. дар сурате татбик карда мешавад, ки бо содир намудани хукуквайронкунии
маъмурй салохияти шахсони вокей ва хукуки хамчун сохибмулк ё дорой хукуки пешбурди ходагидорй141, хукуки идоракунии оперативй (фаврй) 142 вайрон карда
шудааст, инчунин ба амволи онхо зиёни моли расонида шудааст. Масалан, тибки к .З м.59 КХМ ЧТ зараре, ки ба шахсони вокей ва хукуки дар натичаи гайриконунй
татбик намудани чорахои таъминкунандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй расонида шудааст, бояд тибки конунгузории гражданин Чумхурии
Точикистон дуброн карда шавад.
Максади татбик намудани ин чораи пешгирй барои баркарор намудани хукукхои моликиятии шахсоне, ки аз хамин кирдори маъмурй зарар дидаанд (молу
мулкашон нобуд шудааст, зиён дидааст, намуди таиноти истеъмолй ё истехсолиашро гум кардааст) равона карда шуда, зарар новобаста аз татбик намудани чораи
чазои маъмурй ба фоидаи сохибон руёнида мешавад.

БОБИ 14. ИСТЕХСОЛОТИ ИНТИЗОМЙ

§ 1. МАФХУМ ВА АЛОМАТХОИ МАЧБУРСОЗИИ ИНТИЗОМИ-ХУКУКИ

Мадбурсозии интизомй-хукукй киемхои таркибии усули амрдихию ичрокунй мебошад.

Мадбурсозии интизомй-хукукй яке аз унсурхои таъсиррасонии хокимиятии субъектони хокимияти ичроия мебошад, ки дорой як катор хусусияхо мебошад, ки
онро ба намуди алохидаи мадбурсозии маъмурй табдил медихад.
Хусусиятхои чорахои мадбурсозии интизомй-хукукй дар нуктахои зерин ифода меёбанд, ки онхо:
- барои содир намудани кирдори интизомй татбик карда мешаванд;
- яке аз шаклхои фаъолияти ичроияю амрдихд мебошанд;
- аз дониби субъектони сершумор - корфамоён (нисбат ба кормандони худ), рохбарони макомоти маъмурй, хукуки кабул намудан ба хидматй давлатй дода
шудааст, татбик мегардад;
- нисбат ба кормандон ё хидматчиёни давлатй татбик карда мешавад, ки узви устувори хайати кормандон ва хидматчиён мебошанд (масалан, кормандон,
хизматчиёни харбй, донишчуён ва F.);
- аз чониби субъектони дорой хокимияти интизомй бо риоя намудани шакли ташкилй -хукукй ва низоми иерархии макомот ва ташкилот татбик мегарданд;
- тавассути меъёрхои хукукии сохахои гуногун - хукуки мехнати, маъмурй, идрои дазои диноятй татбик карда мешаванд. Татбиксозии онхоро бештар коидахо,
ойинномахои интизомй, низомномахо, тартибот ва гайра мукаррар намудаанд;
- нисбат ба ашхоси муайян татбик мегарданд. Чораи мазкур тибки санадхои хукуки фардй кунонида шудааст. Масалан, ба ашхосе, ки ба гурухи муайяни
субъектони муносибатхои идоракунй шомил мешаванд, аз думла, ба офисерон, каторихо, генералхо, прокурорхо, аспирантон, донишдуён ва гайра татбик мегарданд.
Ба хамин тарик, мачбурсозии интизомй-хукукй ин тибки санадхои меъёрии хукуки фаъолияти ичроияю амрдихии субъектони хокимияти интизомиро оид ба
татбик намудани чорахои дазои интизомй нисбат ба зердастон ва кормандони аз лихози ташкилию хукуки итоаткунанда барои содир намудани киродори интизомй
мебошад.

§ 2. ИСТЕХСОЛОТИ ИНТИЗОМЙ

Истехсолоти интизомй гуфта фаъолияти субъекти ба хокимияти сохтори ташкилии идора, макомот ва муассиса мансубударо меноманд, ки барои таъсиррасонии
маъмурй дар намуди татбик чораи мачбурсозии интизомй барои содир намудани кирдори маъмурй равона карда шудааст.
Истехсолоти интизомй одатан аз даврахои зерин иборат
аст:
- тафтишоти (мухокимаи) хидматй;
- барасии парвандаи интизомй;
- аз нав баррасй намудани парванда;
- идрои дазои интизомии вогузоршуда.
Тафтишоти хидматй гузаронидани сандиши хидматиро талаб менамояд, то ки холатхои вокеии содир намудани кирдори интизомй муайян карда шуда,
гунахгории шахе аник карда шавад. Инчунин холатхои содир намудани кирдор, шароити мусоидаткунанда ва дигар омилхои шахсй, техники, молиявй, касбй ва гайра
бояд муайян карда шаванд.
Масалан, тибки м.и 32 Конуни ЧТ «Дар бораи хизматй давлатй» рохбарй макоми давлатй, ки хукуки ба мансаб таъин ва аз мансаб озод намуданро дорад, хукуки
таъин намудани сандиши хизматиро доро мебошад. Санчшии хизматй метавонад бо талаби хизматчии давлатй низ гузаронида шавад.
Тартиби гузаронидани сандиши хизматй ва ба чавобгарии интизомй кашидани хизматчии давлатй тибки Дастурамали гузаронидани сандиши хизматй бо
Фармони Президенти 4J аз 18 декабри соли 2008, №577 тасдик шудааст, сурат мегирад.
Сандиши хизматй ин фаъолият оид ба чамъ овардан ва сандиши маълумот дар бораи кирдори интизомии содирнаму даи хизматчии давлатй мебошад, ки бо
максади пурра, хаматарафа ва объективона муайян намудани холатхои содиршавии кирдори интизомй гузаронида мешавад.
Дар холати ба кирдори интизомии содирнамудаи худ икрор будан ва изхори пушаймонй намудани хизматчии давлатй рохбарй макоми давлатй, ки хукуки таъин
намудан ба мансаб (пешниход намудан ба мансаб - барои мансабхои интихобй) ва озод намудан аз мансаб ва ё хукуки гузаронидани сандиши хизматй ва додани
мудозоти интизомиро дорад хукук дорад, бе гузаронидани сандиши хизматй ба у мудозоти интизомй дар намуди сарзаниш ё танбех дихад.
Сандиши хизматй бевосита баъди содир кардани кирдори интизомй, дар мухлати 15 рузи таквимй, аммо на дертар аз 1 мох аз рузи ошкор шудани он гузаронида
мешавад.
Дар холате, ки агар сандиши хизматй гузаронидани сандиши хуччати, молиявй ва дигар намудхои сандишро талаб намояд, мухлати он дар асоси дархости
асосноки сандишку-нанда (рохбарй комиссияи интизомй) аз тарафи рохбарй макоми давлатй метавонад ба мухлати на зиёдтар аз 1 мох аз рузи ошкор шудани
кирдори интизомй дароз карда шавад.
Сандиши хизматй баъди 6 мохи содир намудани кирдори интизомй, аз руи натидаи тафтиши (ревизияи) фаъолияти молиявию ходагй бошад, баъди 2 соли содир
шудани он гузаронида намешавад. Ба мухлати зикршуда вакти тафтиши парвандаи диноятй дохил намешавад.
Сандиши хизматй барои кирдори интизомии камахамият бо супориши рохбарй макоми давлатй аз тарафи корманди масъули хадамоти кадрй ё рохбарй
бевоситаи хизматчии давлатии кирдори интизомй содирнамуда гузаронида мешавад.
~47~
 Кирдори интизомии камахамият кирдоре мебошад, ки хизматчии давлатй маротибаи аввал ё баъд аз бардоштани мудозоти интизомии додашуда содир намудааст
ва барои содир кардани он мумкин аст, мудозоти интизомй дар намуди сарзаниш, танбех ё то як сол мавкуф гузоштани додани рутбаи тахассусии навбатй татбик
карда шавад.
Бо санади (карори, амри, фармони) рохбарй макоми давлатй барои гузаронидани сандиши хизматй аз руи кирдори интизомии чиддй комиссияи интизомй дар
хайати то 3 нафар таъсис дода шуданаш мумкин аст, ки он бояд мутахассисон ва хукукшиносони ботадриба дохил карда шаванд. Ба хайати комиссия
сандишкунандае, ки бо хизматчии давлатии кирдори интизомй содирнамуда алокаи хешованди дорад ва агар аз натидаи сандиши хизматй бевосита ё бавосита
манфиатдор бошад, хукуки дар сандиш иштирок карданро надорад. [ Кирдори интизомии диддй он кирдоре мебошад, ки барои содир кардани он мудозоти интизомй
дар намуди паст кардан дар мансаб ё аз мансаб озод кардан татбик карда мешавад.
Дар рафти сандиши хизматй ба таври хатмй баёноти хаттии хизматчии давлатии кирдори интизомй содирнамуда талаб карда гирифта мешавад. Хангоми рад
кардани додани баёноти хаттй аз дониби санчишкунанда дар ин бора санад тартиб дода мешавад. Саркашй намудан аз додани баёноти хаттй барои баррасии маводхо
аз тарафи сандишкунанда (комиссияи интизомй), тартиб додани хулоса, додани тавсия дар бораи таъин намудани мудозоти интизомй монеъ шуда наметавонад.
Санчишкунанда (комиссияи интизомй) хак дорад, ки: дар холати зарурат баёноти хаттии рохбарй бевоситаи хизматчии давлапш кирдори интизомй содирнамуда
ва дигар шахсони дахлдорро талаб карда гирад; санаду худдатхои заруриро дархост ва ба парвандаи сандиши замима намуда, холатхои содиршавии кирдори
интизомиро баррасй ва тахкик намояд; дар асоси далелхои дамъоварда аз натидаи сандиши хизматй хулоса тартиб дода, онро имзо намуда, ба рохбарй макоми
давлатй пешниход намояд.
Дар вакти тахкики кирдори интизомй, баходихй ба он ва тартиб додани хулоса холатхои зерин бояд ба назар гирифта шаванд:
- холатхои содиршавй ва вазнинии кирдори интизомй;
- рафтори пешинаи шахеи содиркардаи кирдори интизомй;
- муносибати хизматчии давлатй ба идрои ухдадорихои мансабии худ;
- холатхои дигаре, ки шахсияти хизматчии давлатй ва кирдори интизомии содиршударо тавсиф менамоянд.
Дар сурати пешниход намудани хулосаи сандишкунанда (комиссияи интизомй) рохбарй макоми давлатй дар мухлати на дертар аз 3 рузи пешниход шудани он
баррасй намуда, яке аз Карорхои зеринро метавонад кабул намояд: бо огохонидани хизматчии давлатй дар бораи катъиян риоя намудани интизомй хизматй ва рох
надодан ба такроран содир намудани кирдори интизомй махдуд мегардад; мудозоти интизомии тавсиядодаи сандишкунанда (комиссияи интизомй) ё мудозоти
интизомии сабуктарро татбик, менамояд.
Хангоми бо хулосаи сандишкунанда (комиссияи/ интизомй) норозй будани рохбарй макоми давлатй, у хукук; дорад гузаронидани сандиши иловагии
хизматиро талаб' намояд, ки он низ тибки мукаррароти Дастурамали зикршуда гузаронида мешавад.
Ахар дар натидаи сандиши хизматй муайян карда шавад, ки хизматчии давлатй амале содир намудааст, ки дорой аломатхои диноят мебошад, рохбарй макомоти
давлатй вазифадор аст, маводи дамъшударо ба макомоти дахлдори хифзи хукук ирсол намояд ва аз руи санади макомоти хифзи хукук бе гузаронидани сандиши
хизматй дар мухлатхои мукаррашуда мумкин аст ба хизматчии давлатй мудозоти интизомй дода шавад.
Зимнан бояд кайд намуд, ки сандиши хизматй дар давраи корношоямии муваккатй, дар рухсатй ё сафари хизматй будани хизматчии давлатии кирдори интизомй
содирнамуда ва дигар холатхои пешбининамудаи конунгузории ЧТ боздошта мешавад.
Бахсхои мехнатие, ки оид ба татбик намудани мудозоти интизомй ва дигар масъалахои ба фаъолияти мехнатии хидмачии давлатй ба миён меоянд, аз тарики суди
халлу фасл карда мешаванд. Биноан дар м. 42 конун омадааст, ки хизматчиёни давлатй оид ба халли бахсхои мехнатиашон метавонанд ба суд муродиат намоянд.
Баъди гузаронидани сандиши хидматй барасии парванда аз дониби субъекти воколатдор сурат мегирад, ки он бо назардошти холатхои муайянкардашуда яке аз
карорхои зерин кабул карда метавонад:
- чазои интизомй татбик накунад ё бегунох шуморад;
- бо огохсозй махдуд шуда, дар бораи воситахои таъсирасонии дигар котеъона изхор намояд;
- маводро барои мухокима ба ташкилотхои дамъиятй равона куйад;
- ба гунахкор чораи чазои интизомй татбик намояд;
- агар муайян намояд, ки салохияти у барои татбик намудани дораи дазои интизомй кофй намебошад, парвандаро аз руи мансубияти идорй ба макомоти (шахеи
мансабдори) болой ирсол намояд;
- дар сурати дар кирдори гунахкор ошкор намудани аломатхои диноят парвандаро ба мансубияти тафтишотии макомоти хифзи хукук ирсол намояд.
Чораи дазои интизомй бо фармон (амр)-ри макомоти маъмурй татбик карда мешавад. Макомоти маъмурй метавонад бо як фармон ба чанд нафар дазо татбик
намояд. Чазоро бо карори макомоти коллегиалй низ татбик кардан мумкин аст.
Фармон ба маълумоти гунахкор бояд расонида шуда, дар ин хусус имзои шахсии у гирифта мешавад. Он дар мадлиси макомот, катористй (барои харбиён) эълон
карда шуданаш мумкин аст.
Фармон мисли дигар санади хукукии маъмурй шикоят карда шуданаш мумкин аст, бо шикоят намудан давраи факултативй (иловагй)-и ин истехсолот cap
мешавад. Он ба тарики истехсолоти барасии арзу шикоятхои санадхои маъмурй дар суд ва ё макомоти марбутаи боли сурат мегирад.
БОБИ 15. ИСТЕХСОЛОТ A3 РУИ ПАРВАНДАХОИ ХУКУКВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРЙ

§ 1. ВАЗИФАХО В А КОИДАХОИ УМУМИИ ИСТЕХСОЛОТ ОИД БА ПАРВАНДАХОИ ХУКУКВАРОНКУНИИ МАЪМУРЙ

1. Истехсолот аз руи парвандахои хукукваронкунии

маъмурй гуфта фаъолияти тавассути меъёрхои мурофиавии
маъмурй танзимшудаи макомоти салохиятдор ва шахсони
мансабдореро меноманд. ки барои пешгирй, баррасй (аз нав
баррасй) ва халлу фасл намудан, конуни кабул намудани
карор дар бораи татбик намудани дазои маъмурй ба
шахсоне, ки хукукваронкунии маъмурй содир намудаанд ва
идрои он равона карда шудааст.
2. Вазифахои асосии мурофиаи маъмурй оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурй аз мукаррар кардани тартиби барасмиятдарорй ва пешбурди парван -
дахои хукуквайронкунии маъмурй, химояи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, химояи манфиатхои конунии дамъият, давлат ва ташкилотхо, ки аз
хукуквайронкунии маъмурй зарар дидаанд, ба давобгарии маъмурй кашидани шахеи хукуквайронкунии маъмурй содиркарда, таъмини баррасии саривактй ва
дурусти парвандахои хукуквайронкунии маъмурй аз дониби суд ва макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), риояи меъёрхои мурофиаи хукуквай -
ронкунии маъмурй хангоми татбики конунгузори оид ба хукуквайронкунии маъмурй, кафолати химояи манфиатхои конунии иштирокчиёни мурофиаи
хукуквайронкунии маъмурй ва шахсони дигар, мукаррар кардани тартиби идрои карорхо оид ба татбики дазои маъмурй ва санадхо оид ба татбики чорахои
таъминкунандаи пешбурди парвандахои хукуквайронкунии маъмурй иборат мебошанд.
3. Мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй барои тахкими конуният ва тартиботи хукуки, пешгирии хукуквайронкунихои маъмурй, эхтироми конун, хукуку
озодихои инсон ва шахрванд, таъмини баррасии одилонаи парвандахои хукуквайронкунии маъмурй аз дониби суд ва макомоти ваколатдори давлатй (шахсони
мансабдор) равона карда шудааст (м.2 КМХМ ЧТ).
4. Максади асосии ин истехсолот аз саривакт, пурра ва объективона муайян намудани холати парванда, аник мутобики конун халлу фасл намудан ва саривакт ва
аник идро расонидани карори кабулкардашуда, пешгирй намудани хукуквайронкунии маъмурй, муайян намудани сабаб ва шароитхое, ки ба содир намудани он
мусоидат намудаанд, инчунин дар рухияи шуурнокй ва масъулият-нокй, риояи катъй ва идрои дакику якхелаи конунхо тарбия намудани шахрвандон иборат
мебошад.
4. Асосхои хукукии истехсолот аз руи павандахои
Хукуквайронкунии маъмуриро Конститутсияи ЧТ, конунхои
конститутсионй, конунхо, КМХМ ЧТ, дигар санадхои
меъёрии хукукии ЧТ, инчунин санадхои хукукии
байналмилалие, ки Тодикистон онхоро эътироф намудааст,
ташкил медиханд.
5. Дар сурати мавдуд будани холатхое, ки пешбурди парвандаро истисно мекунанд, бояд парванда огоз карда нашавад, ё OF03 карду шуда бошад, бояд катъ карда
шавад. Ин холатхо тибки м.20 КМХМ ЧТ инхоянд: набудани ходисаи хукуквайронкунии маъмурй; набудани аломатхои
таркиби хукуквайронкунии маъмурй, аз думла дар лахзаи
содир намудани кирдори (амал ё беамалии) зиддихукукй ба
синни ба давобгарии маъмурй кашидан, ки КХМ ЧТ
пешбинй кардааст, нарасидани шахеи вокей ё номукаллафии
шахеи вокеие, ки чунин кирдорро содир намудааст; дар
холати зарурати нихой содир шудани кирдори (амал ё
~48~
беамалии) шахе; кабул шудани санади авф, ки он татбики
дазои маъмуриро бартараф менамояд; аз эътибор сокит
донистани конуне, ки давобгарии маъмуриро мукаррар
намудааст; гузаштани мухлати ба давобгарии маъмурй
кашидан; дойр ба хамон як кирдори (амал ё беамалии)
зиддихукукй аз дониби шахсе, ки нисбат ба у пешбурди
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй андом дода мешавад.
мавдуд будани карори судя, макомоти ваколатдори давлатй
(шахсони мансабдор) дар бораи таъин намудани дазои
маъмурй ё карори катъ кардани парвандаи хукуквайрон-
кунии маъмурй ё карор дар парванда нисбат ба ноболиг OFO3 карда шуда бошаду у ин кирдорро бори аввал содир карда бошад ва ислохи мавсуф бе татбики дазои
маъмурй имкон дошта бошад, парванда бо татбики чорахои тарбиявй катъ шуда метавонад ва нусхаи карор дар ин хусус ба Комиссия оид ба хукуки кудак
фиристонида мешавад. (м. 215 КМХМ ЧТ).
6. Истехсолоти парвандахо аз руи хукуквайронкунихои маъмурй бояд ба принсипхои конуният, хифзи судии хукук. озодй ва манфиатхои конунии шахе,
баробарй дар назди конун ва суд, хифзи шаъну шараф ва эътибори кори, таъмини амният хангоми барасмиятдарорй ва пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии
маъмурй, ошкоро будани пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, ёрии хукуки дар пешбурди мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй; эхтимолияти
бегунохй, амалй кардани адолати суди, мустакилияти судяхо ва гайра асос ёбад.
7.Пешбурди парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ва баррасии онхо бояд аз дониби судяхо, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки барои
баррасии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ваколат доранд, на дертар аз дах шабонарузи огоз кардани парванда (ба истиснои холатхои пешбининамудаи м.87
КХМ ЧТ) андом дода шавад.
8. Парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бояд ошкоро баррасй карда шавад. Бо максади баланд бардоштани накши тарбиявии пешбурди парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй ва пешгирии содиршавии хукуквайронкунии маъмурй парванда мумкин аст бевосита дар дойи кор, тахеил ё истикомати шахсе, ки
хукуквайронкунии маъмурй содир кардааст, баррасй карда шавад.
9. Иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй хукук доранд ба таври хаттй ё шифохй дархостхо намоянд ва ин дархостхо аз дониби судя, макомоти
ваколатдори давлатй (шахсони мансабдоре), ки парвандаи мазкур дар пешбурди онхо карор дорад, бояд хатман баррасй карда шаванд.
Дархост гуфта хохиши расмй изхор намудани иштирокчиёни мурофиаро меноманд, ки ба назари онхо барои муайян намудани холати парванда, вокеъбинона ва
объективона бахо додан ба кирдори маъмурй, холатхои сабуккунанда, вазнинкунандаи кирдор ва дигар холатхое, ки давобгариро истисно мекунанд, ахамияти
хукуки дорад.
Дархост бояд холатхоеро дар бораи мавдуд будан ё набудани кирдори зиддхукукй. мавдудияти гунох, дигар аломатхо ва таркиби хукувайронкунии маъмурй
дарбар гирад. ки барои асоснок ва конуни кабул намудани карор ахамияти хукуки дошта бошад. Вале судя, макомоти салохиятдор ва шахеи мансабдор хак
надоранд, ки дархости изхоршудаи шифохй ё пешниходшудаи хаттиро насандида рад намояд.
Аз натидаи баррасии дархост субъектони зикршуда бояд карор дар бораи рад кардан ё конеъ гардонидани он карор кабул карда шавад.
Бояд тазаккур дод, ки бе асосхои кофй рад намудани дархост бо усули шифохй доиз намебошад.
Дархост, хамчун коида, боиси ба вудудорй, тагйирдихй ва катъ гардонии хукук вазифа ё масъулиятро ба вукуъ пайвандад ё барои банду басти кирдор ахамияти
хукуки дошта метавонад. Ба монанди дархост дар бораи: таъин намудани экспертиза, баркарор намудани мухлатхои мурофиавии гузаронидашуда, ба парванда
замима намудани худдатхо ва нусхахои онхо, даъват намудани шохидон, хозирони вокеъа, шахсони муттасаддй ё масъул, мутахасеис ва гайра, ки бояд аз дониби
судя, макомоти маъмурй ва шахсони мансабдор хатман бояд кабул карда шавад.
К). Истехсолот оид ба парвандахои маъмурй тибки мукаррароти Крнуни ЧТ «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон» аз 5 октябри соли 2009, №5 5
3143 бояд бо забони давлатй ба рох монда шавад. Крнун мукаррар намудааст, ки коргузории макомоти хокимияти крнунгузор, идроия ва суди дар ЧТ ба забони
давлатй бораи огози парвандаи чиноятй;
Илова бар он, иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй, ки забони мурофиаро намедонанд, хукуки ба забони модариашон ё забони дигаре, ки онро
медонанд, арз кардан, баёнот додан, изхори дархост кардан, шинос шудан бо маводи парвандаро дошта, бо тартиби муайян-намудаи КМХМ ЧТ ба онхо
хизматрасонии тардумон таъмин карда мешавад (м. 18).
11. Назорат бахри аник ва якхела идро намудани
конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукуки хангоми
амалисозии истехсолоти парвандахо оид ба хукуквай-
ронкунии маъмурй аз дониби макомоти прокуратураи
Точикистон ва макомоти болоиистодаи макомоти маъмурй
ба сомон расонида мешавад. Мутобики м. 93-и Консти-
тутсия ва м.м. 4-5 КрнУни конститутсионии ЧТ «Дар бораи
макомоти прокуратураи Чумхурии Тодикистон» аз 25 июли
соли 2005, №10724 назорати риояи дакик ва идрои якхелаи
конунхоро дар каламрави Тодикистон Прокурори генералй
ва прокурорхои тобеи он вогузор шудааст.
Инак, Прокурор хукук дорад конуни будани амалй макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, дар
пешбурди онхо карор дорад, сандад, аз маводи парвандаро талаб намояд, дар хусуси рад намудан аз огози парвандаи хукуквайрон кунии маъмурй бекор намуда,
маводро барои сандиши иловагй ирсол намояд ё парвандаи хукуквайронкунии маъмурй огоз намояд, ё ин карорхои онхоро дар бораи огоз кардани парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй бекор намуда. парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро катъ намояд, парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро огоз намояд, ба санадхои
суди ва карори макомоти зикршуда эътироз оварад, нисбат ба маводи парванда хулоса дихад ва гайра (м.36 КМХМ ЧТ).
12. Хародоти истехсолот вобаста ба пешбурди
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй аз маблагхои ба
шохидон, шахсони холис, мутахассисон, коршиносон
(экспертхо) ва тардумонхо пардохтшаванда, маблагхои барои нигохдорй, интикол (тахвил) ва тахкики далелхои шайъй хардшуда иборатанд, ки бо худдатхои
тасдиккунанда асос карда шуда, ба тартиби зайл пардохт карда мешавад, агар парванда:
- нисбат ба шахеи вокей бурда шавад. аз хисобн шахеи у пардохт карда мешавад:
- нисбат ба шахеи хукуки бурда шавад, аз хисоби шахеи хукуки пардохт карда мешавад (ба истиснои маблагхои ба тардумон пардохтгардида аз хисоби шахеи
хукуки руёнида мешавад, маблаги хародоти тардумон аз хисоби Будети давлатии ЧТ пардохт карда мегавад);
- нисбат ба шахсони вокей ва хукуки катъ карда шавад, аз аз хисоби Будети давлатии ЧТ пардохта мешавад (м.23
кмхм чт).
Хангоми баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй агар мукаррар гардад, ки дар кирдори шахсе. ки кирдори зиддихукукй содир кардааст, аломатхои
таркиби диноят мавдуд мебошанд. судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) тсьехсолоти парвандаро катъ карда, маводро бояд ба прокуратураи
махаллй содиршавии хукуквайронкунии маъмурй супоранд.

§ 2. МАНСУБИЯТИ СУДИ ВА ИДОРИИ ПАРВАНДАХОИ ХУКУКВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРЙ

1.Мансубияти суди ё идории парвандахои хукуквайронкунии маъмурй гуфта фарк кардани тавонистани салохияти низоми макомоти суди (суди зинаи аввал,
кассатсионй ва ё назорати) ё макомоти хокимияти идроия ва шахсони мансабдори онхо оид ба халлу фасл намудани масъала аз руи парванда мебошад. Ба таври дигар
ифода намоем, мансубияти парвандахои маъмурй гуфта ба доираи ваколати кадом макомоти салохиятдори давлатй (суд ё макомоти маъмурй) шомил намудани
(таксим намудани) халлу фасли масъала аз руи парванда фахмида мешавад.
Мутаасифона, дар конунгузории мурофиавии ЧТ ба дои мафхуми мансубияти парвандахо ибораи «тобеияти парвандахо» истифода шудааст, ки он мохияти ин
мафхумро дар бар гирифта наметавонад.
Инак, боби 9 КМХМ ЧТ тобеияти парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ва тартиби баррасии онхо номгузорй шуда, дар м. 90-и он тобеияти парвандахои
хукуквайронкунии маъмурй чунин муайян карда шудааст: «Суд, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) парвандахои хукуквайронкунии маъмуриеро
баррасй менамоянд, ки тибки конунгузории Чумхурии Точикистон ва Кодекси мазкур тахти тобеияти онхо карор доранд».
Ба хамин монанд дар КМГ ЧТ ба дои мансубияти суди ва ё идорй «тобеияти идоравй ва тобеияти суди» омадааст (боби 3, м.м.24-35). Чунин мазмун дар Кодекси
мурофиавии иктисодии ЧТ (м.м. 26-38) ва КМЧ ЧТ (бобхои 15 ва 30, м.м. 126,145,159,161,167-168,251-2 ва 60) собит гаштааст.

24к"» АМО ЧТ. 2005. №7. М.398; 2006. №3. М. 141: 2007. №5. М.350; №7. М.652; 2008. №12. КЛ- М.981; 2009. № 5. М.314; 2011. №3. М.150, №6. М.428.
~49~
 Бояд тазаккур дод, ки дар илмй идоракунии калимаи «тобеият» хамчун унсури иродавии субъекти зинахои гуногуни муносибатхои идоракунй фахмида мешавад.
Зеро худи калимаи «хокимият» ба иродаи тарафи идоракунанда тобеъ (мутеъ) гардонидани иродахои тарафи идорашавандаро такозо менамояд. Маълум аст, ки
калимаи «тебеият» дар низоми иерархии идоракунй ба субъектони зинаи болой тобеъ намудани субъекти зинаи поёнй аз руи мансубияти идорй фахмида мешавад.
Яъне агар тобеият мохияти тавони хокимиятии макомоти давлатй бошад, пас парванда масъалае мебошад, ки макомоти хокимияти давлатй дар доираи салохияти худ
бояд халлу фасл намоянд. Аз ин ру. омезиш додани мохияти субъективии макомоти хокимияти давлатй бо худи масъалае, ки онхо баррасй менамоянд (яъне бо
предмети фаъолият) ба максад мувофик намебошад. Бинобар ин вакте он расидааст, ки дар хамаи санадхои хукукии конунгузории мурофиавии ЧТ ибораи «тебеияти
парванда» бояд ба ибораи «мансубияти парванда» иваз карда шаванд. Мувофикан иборахои «тобеъияти судии парванда» ё «тобеъияти идории парванда» бояд ба
«мансубияти судии парванда» ва «мансубияти идории парванда» иваз карда шаванд хубтар мешавад.
2. Мансубияти судии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй гуфта фарк (чудо) намудани салохияти байни низоми макомоти судиро оид ба халлу фасл
намудани масъала*
руи парвандаи хукуквайронкунии маъмурй фахмида мец 0ро аз
Бо чунин назардошт тибкд м.89 КМХМ ЧТ парву/ шад-хукуквайронкунии маъмурй дар холатхои пешбинид. ои
Кодекс аз дониби ин судхо баррасй карда
мешаванд: <1м
УДаи
- Суди Олии ЧТ;
- Суди ВМКБ, судхои вилоятй, шахри Душанбе,
шахрй ва нохиявй; УДХои
- Суди Олии иктисодии ЧТ, Суди иктисодии ЬЫи-г
судхои иктисодии вилоятхо ва шахри Душанбе: МКЬ.
- судхои харбй;
Тибки к.1 м. 93 КМХМ ЧТ суд дар доираи салохи^ парвандахои хукуквайронкунии маъмуриеро, ки дар ц И 107,126, 131, 132,150, 153,154,166 к. 2, 171.172 ,
182.189*?ос57" 2, 205, 207, 208, 210-214, 288, 297, 309 к. 1. 311 киемхои'1 ^ (танхо нисбат ба шахсони хукуки), 312, 313, 316, 328 к; , ва Z киемхои 1 ва 2, 332, 333 к. I,
334. 337 к, 2. 339 к. 2, 345. 3j>'-„ 358, 373 -376, 377 к, 1, 437, 4371, 448, 460, 465, 467, 471, 4J2 ?73: К. 2, 4741, 475 - 481, 485 к. 3, 487, 490, 492, 497-500, 507 К.2, 510-512,
514, 518, 528-534. 5341. 536, 538 к. 2, 540-54, Г? 549, 550, 555-558, 560 к. 2, 577, 578 киемхои 1 ва 2, 579, 5$< , 592, 593 к. 1, 594 к.1, 595 к. 1, 596, 597, 628 к, 2, 629,
637, d к. К.2, 644, 649, 656, 657 ва 679 к.2 КХМ ЧТ пешбинй щу^' баррасй менамояд. Парвандахои хукуквайронкунии ма^' ро аз руи моддахои зикршуда аз номи суд
судяи Суди Од^ щ~~ Суди ВМКБ, судхои вилоятй, шахри Душанбе, судхои цк " ' нохияхо ба таври дастадамъй ва ё танхо баррасй мекунан^ ва
Ба гайр аз парвандахои дар моддахои зикршу^' новобаста аз тобеият парвандахои хукуквайронкунии ц С^Д риро, ки чазои маъмурй дар намуди дарима ба андозаи
а^ нишондиханда барои хисобхр зиёд аст (ба ис^ парвандахои хукуквайронкунии маъмурй дар сохаи а. махрум кардан аз ичрзатномаи машгул шудан ба н2г°
муайяни фаъолият, махрум кардани шахсони вокей аз к у махсус, бо подош гирифтани ашё ва ё мусодираи ашё, ки^ти содир кардани хукуквайронкунии маъмурй ё
«б^к бевоситаи он мебошад, бо рохи маъмурй аз каламра 8 ™ берун кардани шахрванди хоридй ва шахеи бешахр. " инчунин хабси маъмурй пешбинй шудааст, баррасй
менаГ вд'
Суди Олии иктисодии ЧТ, Суди иктисодии ВМКБ. судхои иктисодии вилоятхо ва шахри Душанбе парвандахои хукуквай ронкунии маъмуриро вобасга ба
холатхои беэхтиромй нисбат ба суд, ки аз дониби шахсони дар мурофиаи суди иштироккунанда содир шуда. он дар мурофиаи суди ошкор шудааст. баррасй
менамоянд.
Судхои харбй парвандахои хукуквайронкунии маъмурии дар к.1 м. 93 КМХМ ЧТ пешбинишударо, ки аз дониби хизматчиёни харбй содир шудаанд, баррасй
менамоянд.
3. Мансубияти идорй парвандаи хукуквайронкунии маъмурй гуфта фарк, (чудо) намудани салохияти байни низоми макомоти хокимияти идроия ва шахсони
мансабдорро аз руи идоракунии соха, самтхои фаъолият ва ё баидрорасонии функсияхои махсус (масалан, фукнсияхои назорати) оид ба халлу фасл намудани
масъалахоро аз руи парвандаи хукуквайронкунии маъмурй фахмида мешавад.
Парвандахои хукуквайронкунии маъмуриро макомоти сохавй, байнисохавй ва ё махсус дар доираи салохияташон баррасй менамоянд, онхоро сардорон,
донишинон. сардорон, донишинони сохторхои таркибй (бозрасихо, хадамот ва г.), нозирон ва гайра андом медиханд.
Тибки м.м.94-132 КМХМ ЧТ парвандахои хукуквайронкунии маъмурй, бо назардошти нуктахои зиршуда, аз дониби макомоти зерин ва ё шахсони мансабдори
онхо баррасй карда мешавад:
- макомоти назорат дар сохаи мехнат, шугл ва хифзи идтимоии ахолй (м. 94);
- макомоти тандурустй (м. 95);
- макомоти назорати истифода ва хифзи мухити зист (м.
96);
- макомоти назорати маводи нашъаовар (м. 97);
- макомоти корхои дохилй (м. 98);
- макомоти муходирати мехнати (м. 99);
- макомоти заминсозй ва геодезй (м. 100):
- макомоти назорати геологи (м. 101);
- макомоти назорати бехатарии корхо дар саноат ва сохаи кухкорй (м. 102);
- макомоти хифзи захирахои об (м. 103);
- макомоти назорати ходагии дангал ва шикор (м. 104);
- макомоти фарханг (м. 105);
- макомоти назорати давлатии фитосанитарй ва карантини растанй (м. 106);
- макомоти назорати техники дар сохаи кишоварзй (м. 107);
- макомоти зотпарвари (м. 108);
- бозрасии назорати давлатии тухмй (м. 109);
- макомоти назорати байторй (м. 110);
- макомоти назорат ва танзим дар сохаи накдиёт (м. 111);
- макомоти назорати танзими алока ва иттилоотонй (м.112);
- макомоти телевизион ва радио (м. 113);
- макомоти стандартизатсия, метрология, сертификатсия ва нозироти савдо (м. 114);
- макомоти назорати энергетики (м. 115);
- макомоти назорати шахрсозй (м. 116);
- макомоти ходагии манзилию коммуналй (м. 117);
- макомоти ваколатдори давлатй оид ба дин (м. 118);
- макомоти хизматй давлатй (м. 119);
- макомоти адлия (м. 120);
- макомоти андоз (м. 121);
- макомоти хифзи сирри давлатй (м. 122);
- макомоти омор (м. 123);
- макомоти хариди давлатии мол, кор ва хизматрасонй (м. 124);
- макомоти таъминкунандаи хифзи худдатхои Фонди бойгонии миллй (м. 125);
- макомоти ваколатдори назорати истифодаи амволи давлатй (м. 126);
- макомоти назорати ташкилотхои карзй (м. 127);
- макомоти зиддиинхисорй (м. 128);
- макомоти молия (м. 129);
- макомоти гумрук (м. 130);
- макомоти назорати давлатии молиявй ва мубориза бо коррупсия (м. 131);
- комиссариатхои харбй (м. 132).
§ 3. ИШТИРОКЧИЁНИ ИСТЕХСОЛОТИ ПАРВАНДАХОИ ХУКУКВАЙРОН-КУНИХОИ МАЪМУРЙ, ХУКУК ВА УХДАДОРИИ онхо

1. Дар истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дораи васеъи макомоти ваколатдор ва дигар шахсон иштирок менамоянд, ки онхоро КМХМ ЧТ (боби
4, м.м.26-36).

~50~
 Иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй ин макомот ва шахсоне, ки таъкиби маъмуриро андом медиханд, инчунин шахсоне, ки нисбат ба онхо
парвандаи хукуквайронкунии^ маъмурй пеш бурда мешавад (дабрдида, намояндаи конуни ва намоянда, химоятгар), инчунин прокурор, коршинос (жсперт),
мутахассис, шохид, шахеи холис, тардумон мебошанд.
Шахсе, ки нисбат ба у трвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад хукук дорад бо хамаи маводи парванда шинос шавад, баёнот дихад, далелхо
оварад, дархост ва раддия изхор намояд, аз ёрии хукукии химоятгар истифода барад, бо забони модариаш сухан кунад, хангоми надонистани забони пешбурди
парванда аз хизматй тардумон истифода барад, аз болой карори кабулшуда шикоят намояд, инчунин тибки КМХМ ЧТ аз дигар хукукхои мурофиавй истифода барад
(м.26).
Намояндагони шахсони вокей. Химояи хукуку манфиатхои конунии шахеи вокей, ки нисбат ба у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад ё
намояндаи конунии шахеи вокеии дабрдида, ки ноболиг мебошад ё бинобар вазъи чисмонй ё рухй имконияти мустакилона амалй намудани хукукхои худро надорад,
андом медиханд. Муносибати хешованди ё ваколати дахлдори шахсоне, ки намояндагони конунии шахеи вокей мебошанд, бо худдатхои пешбининамудаи
конунгузории ЧТ тасдик карда мешавад.
Хангоми баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурие, ки аз дониби ноболиг содир шудааст, иштироки намояндаи конунии у хатмист (м.27).
Намояндагони шахсони хукук.й. Хукуку манфиатхои конунии шахеи хукуки, ки нисбат ба у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад ё шахеи
~ 246 ~
хукукие, ки дабрдида эътироф шудааст, аз тарафи намояндагони онхо химоя менамоянд. Намояндагони шахеи хукуки рохбарй он, инчунин дигар шахсе мебошад, ки
мутобики конун ё хуччатхои таъсией макоми шахеи хукуки эътироф гардидааст. Ваколати намояндаи шахеи хукуки бо хуччатхои собиткунандаи вазъи хизматии у
тасдик карда мешавад.
Баррсии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй нисбат ба шахеи хукуки бо иштироки намоянда ва ё химоятгари у баррасй карда мешавад (м.28).
Химоятгар ва намоянда. Дар пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй барои расонидани ёрии хукуки ба шахсе, ки нисбат ба у парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад, мумкин аст, химоятгар ва барои расонидани ёрии хукуки ба дабрдида намоянда иштирок намояд.
Ба сифати химоятгар ё намоянда барои иштирок дар пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй химоятгар ё шахеи дигар рухсат дода мешавад, ки
ваколаьи онхо мутобики конунгузории ЧТ тасдик карда мешавад.
Ба химоятгар ва намоянда барои иштирок дар пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй аз лахзаи тартиб додани протоколи хукуквайронкунии маъмурй
идозат дода мешавад. Хангоми дастпшкунии маъмурии шахеи вокей бинобар содир гардидани хукуквайронкунии маъмурй ба химоятгар барои иштирок дар
пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй аз лахзаи дастгиркунии маъмурй идозат дода мешавад.
Химоятгар ва намоянда хукук доранд бо хамаи маводи парванда шинос шаванд, далелхо пешниход кунанд, дархост ва раддия изхор намоянд, дар баррасии
парванда иштирок намоянд, нисбат ба татбики чорахои таъминкунии пешбурди парванда шикоят намоянд ва мутобики КМХМ ЧТ аз дигар хукукхои мурофиавй
истифода баранд.
Иштироки химоятгар дар холатхои зерин хамист, агар: дар ин бора шахсе, ки нисбат ба у парвандаи хукуквай ронкунии маъмурй пеш бурда мешавад, дархост
пешниход кунад ё у ноболиг бошад, ё бинобар камбудихои дисмонию рухй хукуки худро оид ба химоя мустакилона амалй карда натавонад ва ё забони пешбурди
мурофиаро надонад (м.29).
Чабрдида. Дабрдида шахеи вокей ё хукукие дониста мешавад, ки ба вай дар натидаи содиршавии хукуквайрон кунии маъмурй зарари дисмонй, моддй ё маънавй
расонида шудааст.
Ч,абрдида хукук дорад, бо хамаи маводи парвандаи хукуквайронкунии маъмурй шинос шавад, баёнот дихад. далелхо пешниход кунад, дархост ва раддия изхор
намояд, аз ёрии хукуки истифода барад, ба карори кабулшуда шикоят намояд ва аз дигар хукукхои мурофиавй истифода барад.
^ Парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бо иштироки чабрдида баррасй карда мешавад. Дар гоибии у парванда. мумкин аст, танхо ба шарте баррасй гардад, ки
дар бораи саривакт ва ба таври дахлдор хабардор кардани дабрдида дойр ба махал ва вакти баррасии парванда маълумот мавдуд бошад ва аз у дар бораи мавкуф
гузоштани баррасии парванда бошад ё чунин дархост рад карда шуда бошад. Ч,абрдида мумкин аст ба сифати шохид пурсида шавад. (м .ЗО)
Шохид. Шохид шахсест, ки ба у ягон холати барои парванда ахамиятдошта, маълум аст.
Шо.хид хукук дорад: ба мукобили худ, хешовандони наздикаш нишондод надихад, бо забони модарй ё забони дигаре, ки онро медонад, баёнот дихад, аз кумаки
ройгони тардумон истифода барад, дойр ба дурустии сабт кардани баёноти у дар протокол эрод гирад.
Шохид ухдадор аст бо даъвати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар пешбурди у карор дорад,
дар мухлати мукарраргардида хозир шавад ва баёноти дуруст дихад, хамаи маълумотеро, ки вобаста ба парванда ба у маълум аст, хабар дихад, ба саволхои
гузошташуда чавоб дихад ва бо имзояш дар протоколи дахлдор дурустии нишондоди худро тасдик намояд.
Хангоми пурсиши шохиди ноболиги ба синни чордах нарасида иштироки намояндаи конунии у, омузгор ё равоншинос хатмй мебошад.
Шохид дар бораи ба давобгарй кашида шудан дар сурати дидаю дониста додани нишондоди бардуруг огох карда мешавдад (м.31).
Шахеи хоте шахеи болигест, ки ба натидаи парванда манфиатдор нест, аз дониби шахеи мансабдори ваколатдор дар пешбурди у парвандаи хукуквайронкунии
маъмурй барои дар хузури у ичро шудани амалхои мурофиавй далб карда мешавад.
Шумораи шахсони холис набояд аз ду нафар кам бошад.
Шахеи холис дар протокол вокеияти дар хузури у идро шудани амалхои мурофиавй, мазмун ва натидахои онхоро бо имзои худ тасдик мекунад ва дар бобати
иштироки у дар протокол кайди дахлдор карда мешавад.
Шахеи холис хукук дорад дойр ба харакатхои идрошаванда дархосту эродхо баён намояд, онхо бояд ба протокол ворид карда шаванд. Хангоми зарурат шахеи
холис метавонад ба сифати шохид пурсида шавад (м.32).
Мутахассис. Ба сифати мутахассис шахсе, ки ба натидаи парванда манфиатдор набуда. барои мусоидат дар ошкору асоснок кардан ва дарёфти далелхо, инчунин
истифодаи воситахои техники, дорой донишу тадрибаи махсус мебошад, метавонад далб карда шавад.
Мутахассис хукук дорад: бо маводхои парванда дар кисме. ки ба у зарур аст шинос шавад; бо идозати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки
дар пешбурди у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй карор дорад, ба шахсе, ки нисбат ба у пешбурди ин парванда сурат мегирад, инчунин ба чабрдида ва шохидон
саволхо дихад, вобаста ба амалхои андомдихандаи худ дархостхо баён намояд, ки онхо бояд ба протокол ворид карда шаванд.
Мутахассис ухдадор аст: бо даъвати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки дар пешбурди у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй карор
дорад, хозир шавад, дар идрои амалхое, ки дониши махсусро такозо мекунанд, бо максади ошкору асоснок кардан ва дарёфти далелхо иштирок кунад, амалхои аз
дониби у содиршавандаро шарху эзох дихад, бо имзои худ вокеияти идрои амалхои зикргардида ва мазмуну натидахои онхоро тасдик намояд.
Мутахассис дар сурати дидаю дониста додани хулосаи бардуруг бояд дар бораи ба давобгарии маъмурй кашида шуданаш огох карда шавад (м.ЗЗ).
Коршинос (эксперт) шахсе мебошад, ки ба натичаи парванда манфиатдор набуда, дорой дониши махсус дар сохаи илм, техника, фарханг, санъат, касбу хунар ва
дигар донишхо мебошад, ки барои гузаронидани экспертиза ва додани хулосаи эксперта кифоя мебошад, далб гардад.
Коршинос хукук дорад: аз додани хулоса даст кашад, ба шарте ки масъалахои дар назди у гузошташуда аз доираи дониши махсуси у берун ё маводи ба у
пешниходшуда барои додани хулоса нокифоя бошанд, бо маводи ба экспертиза дахлдоштаи парвандаи хукуквайронкунии маъмурй шинос шавад, ба у пешниход
намудани маводи иловагиро, ки барои додани хулоса заруранд, дархост намояд, бо идозати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) ба шахсе, ки нисбат
ба у парвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад, ба дабрдида ва шохидон дойр ба мавзуи экспертиза саволхои дахлдор дихад, хангоми баррасии
парванда иштирок намояд ва гайра.
Коршинос ухдадор аст: бо даъвати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, дар пешбурди у карор
дорад, хозир шавад, дойр ба масъалахои дар наздаш гузошташуда хулосаи холисона ва дар бобати мазмуни хулоса шарху эзохоти зарурй дихад. У дар бораи ба
давобгарии маъмурй кашида шудан дар сурати дидаю дониста додани хулосаи бардуруг бояд огох карда шавад (м.34).
Тарчумон шахсе мебошад, ки забонхоро медонад ва ё дорой кобилияти дарки ишорахои гунгу кархо мебошад, ки барои пешбурди парвандаи хукуквайронкунии
маъмурй зарур мебошад, далб карда шавад. У хукук дорад бо протоколи амалй тафтиши ва бо протоколи мадлиси суд шинос шавад ва ба онхо эрод гирад, агар у
дониши барои тардума зарурй надошта бошад, аз иштирок дар парванда даст кашад. Ухдадор аст бо даъвати судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор),
ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар пешбурди у карор дорад, хозир шавад, матни ба у супоридашударо пурра ва дакик тардума намояд ва бо имзои худ
дурустии тарчумаро дар протоколи дахлдор тасдик намояд.
Прокурор хукук дорад конуни будани амалй макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, дар пешбурди онхо
карор дорад, сандад, аз онхо маводи парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро талаб намояд, карорхояшонро дар хусуси рад намудан аз огози парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй бекор намуда, маводро барои сандиши иловагй ирсол намояд ё парвандаи хукуквайронкунии маъмурй огоз намояд, ё дар бораи огоз
кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бекор намуда, парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро катъ намояд, парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро огоз
намояд, ба санадхои суди ва карори макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) сарфи назар аз иштирок дар баррасии парванда эътироз оварад, дар
баррасии парванда иштирок намояд, дархост пешниход кунад, дойр ба масъалахои хангоми баррасии парванда ба миёномада хулоса дихад ва гайра.

§ 4. ДАЛЕЛХО ВА ИСБОТКУНЙ

1. Далелхо асосан воситахои исботкунии гунохи шахе дар содир намудани хукуквайронкунии маъмурй мебошанд.

~51~
 Далел гуфта хама гуна маълумоти вокеиеро меноманд, ки дар асоси он чой доштан ё надоштани хукуквайронкунро аз дониби шахсони вокей ё хукуки мукаррар
карда мешавад. Аз ин ру, ба сифати далел хама гуна маълумоти вокеие дониста мешавад, ки дар асоси он тибки тартиби мукаррарнамудаи КМХМ ЧТ судя, макомоти
ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки парванда дар истехсолоти у карор дорад, дой доштан ё надоштани хукуквайронкунии маъмурй, гунахгории шахеи вокей
ё хукукии ба давобгарии маъмурй кашидашаванда, инчунин дигар холатхои барои халлу фасли дурусти парванда мухимро мукаррар менамояд.
2. Намудхои далелхо вобаста сарчашмахои бавучудойии, характери алакаи он бо вокеяте, ки бояд муайян карда шавад ва тарзхои барасмиятдарории онхо фарк
карда мешаванд.
Вобаста сарчашмахои бавучудийи далелхо мешаванд далелхои шахсй, шайъй ва худдатхо.
Далелхои шахсй далелхое мебошанд, ки доранда ва барандаи он шахсони вокей (баёноти хукуквайронкунанда, гувохии дабрдида ва шохидон ва г.) мебошанд.
Далелхои шайъй ин объектхои моддие мебошанд, ки дорой маълумоте мебошанд, ки барои муайян намудани холати содиркунии хукукваронкунй ахамият
доранд. Ба монанди ашёе, ки олоти содир намудани хукуквайронкунии маъмурй ё объекти бевоситаи он гардидааст, раем ё накши азназагузаронии дойи ходиса ва
гайра.
Далелхои хучдатй ин хучдатхое мебошанд, ки дар онхо вокеяти хукуквайронкунй сабт шудааст. Ба ин гуна далелхо санадхо гузаронидани ревизия,
инвертаризация, маълумотнома, ариза ва гайра дохил мешаванд.
Далелхо вобаста характери алакаи он бо вокеяте, ки бояд муайян карда шавад далелхои бевосита ва бавосита мешаванд.
Далелхои бевосита далехое мебошанд, ки руирост мавдуд будан ё набудани вокеияти хукукваронкунии маъмуриро ба собит мерасонад. Масалан,
шаходаткунонии тиббй ронанда, бемор, санади фуру рафтани бино, объект ва гайра.
Далелхои бавосита далелхое мебошанд, ки вокеиятхои давравиеро, ки бевосита ба холатхои парванда алокаманд мебошад, нишон медиханд. Масалан, алокаи
хешованди, хизматй, вобастаи хидматй ё дигар, ки бевосита барои муайян намудани хакикати объективй ахамияти хукуки дорад.
Далелхо вобаста тарзхои барасмиятдарорй мешаванд аввалия ва баьдина (воситавй). Далелхои аввалия ин бевосита аввалин маротиба аз сарчашмахои маълумот
гирифташуда, ба монанди нишондоди шохид, хозирон ва гайра мебошанд. Далелхои баъдина он маълумотхое мебошанд, ки онхо на бевосита аз саршмаи аввалин,
балки ба воситаи зинаи «миёнрав» аз сарчашмахои авалия гирифта шудааст. Ба монанди нусхаи хуччатхо, изи даст, пой, тир, чархи наклиёт ва гайра.
2. Воститахои асосии муайянкунии предмети исботкунй делелхои зерин мебошанд:
- протоколи хукуквайронкунии маъмурй ва дигар протоколхо;
баёноти шахеи ба давобгарии маъмурй кашидашаванда;
- гувохии чабрдида ва шохидон;
- шархи мутахассис;
- хулосаи экспертиза ва дигар худдатхо;
- нишондоди воситахои махсуси техники;
- далелхои шайъй.
Истифодаи далелхое, ки бо риоя накардани талаботи конун ба даст оварда шудаанд, манъ аст.
Баёноти шахсе, ки нисбат ба у истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад аз маълумоте иборат мебошанд, ки ба парванда
марбутанд ва аз тарафи ин шахе ба тарзи хаттй ё шифохй хабар дода шудаанд, ки дар протоколи хукуквайронкунии маъмурй. протоколи татбики чорахои
таъминкунандаи истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии маъмурй инъикос гардида, хангоми зарурат навишта, ба парванда хамрох карда мешаванд.
Гувохии дабрдида ва шохидон аз маълумоте иборат мебошанд, ки ба парванда марбутанд ва аз тарафи ин шахсон ба тарзи хаттй ё шифохй хабар дода шуда, дар
протоколи хукуквайронкунии маъмурй, протоколи татбики чорахои таъминкунандаи истехсолоти парвандаи хукуквай ронкунии маъмурй инъикос гардида, хангоми
зарурат навишта, ба парванда хамрох карда шудаанд.
Экспертиза хангоми ба миён омадани зарурати истифодаи дониши махсуси сохаи илм, техника, санъат, касбу хунар ва гайра барои пешбурди парванда бо карор
ва ё таъиноти суд ва ё макомоти ваколатдор таъин карда мешавад.
Дар таъинот ё карори таъин намудани экспертиза бояд маълумотхои зерин зикр гарданд: санаи таъин кардани экспертиза, насаб, ном ва номи падар, вазифаи
шахе ё номи макоме, ки экспертизаро таъин кардааст, асосхо барои таъин намудани экспертиза, насаб, ном ва номи падарй коршинос ё номи муассисае, ки дар он
бояд экспертиза гузаронида шавад, саволх,ои дар назди коршинос гузошташуда, номгуии маводи ба ихтиёрй коршинос пешниходшаванда.
Коршинос хулосаро аз номи худ ба тарики хаттй пешниход менамояд. Дар хулосаи коршинос бояд нишон дода шавад, ки тадкикот аз тарафи кй ва дар кадом
асос гузаронида шудааст, мазмуни он аз чй иборат аст, инчунин бояд ба саволхои дар назди коршинос гузошташуда давобхои асоснок дода шавад.
Масъалахои дар назди коршинос гузошташуда ва хулосаи у наметавонанд аз доираи дониши махсуси коршинос берун бошанд.
Судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро пеш мебаранд, хукук доранд, намунахои хат ва
намунахои молро барои экспертиза гиранд. Дар мавриди зарурат хангоми гирифтани чошнй ва намунахо суратгирй ва навори кино, сабти овоз ва видео, дигар тарзи
мукарраршудаи кайди далелхои шайъй истифода бурда мешаванд ва дар ин бора расман протокол тартиб дода мешавад.
Далелхои шайъй. Дар зери мафхуми далелхои шайъй олоти содиркунй ё ашёи хукуквайронкунии маъмурй, аз думла олоти содиркунй ё ашёи хукуквайронкунии
маъмурй, ки дорой изхои (накши пайи) он мебошанд, фахмида мешаванд. Далелхои шайъй хангоми зарурат сурат гирифта. ё ба дигар тарзи маъмурй кайд гардида, ба
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй хамрох карда мешаванд ва аз ин хусус дар протоколи хукуквайронкунии маъмурй ё дигар протокол кайд карда мешавад.
Судя, макомоти ваколатдор ухдадор аст дойр ба таъмини нигохдории далелхои шайъй то мохиятан баррасй намудани парванда чорахои зарурй андешад ва баъди
баррасй шудани парванда дар хусуси далелхои шайъй карори дахлдор кабул намояд.
Худдатхо хамчун далел ба шарте эътироф карда мешаванд. ки маълумоти дар онхо дарчгардида ё тасдикнамудаи ташкилотхо. шахсони мансабдор ва шахр -
вандон барои истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ахамият дошта бошанд. Онхо метавонанд дорой маълумотхое бошанд, ки ба тарзи хаттй ва дар
дигар шакл кайд шудаанд. Маводи суратгирй ва навори кино, сабти овоз ва видео, махзанхои иттилоотй, махзанхои маълумот ва дигар воситахои иттилоот
метавонанд хамчун хуччат эътироф шаванд. Судя ё макомоти ваколатдор (шахеи мансабдор)-е, истехсолоти парвандаро пеш мебаранд, ухдадоранд дойр ба таъмини
нигохдории худчатхо то мохиятан баррасй намудани парванда чорахои зарурй андешанд.
Агар хуччатхо ашёи хукуквайронкунии маъмурй, ки дорой изхои (накши пайи) он мебошанд, метавонанд далели шайъй эътироф шаванд.
Нишондоди воситахои техникии махсус. Дар зери мафхуми воситахои техникии махсус воситахои (асбобхои) андозагирй ва низоми худкори идоракунй дар
сохаи накдиёт фахмида мешаванд, ки тибки тартиби мукарраргардида ба сифати воситаи (асбоби) андозагирй ва ё сабти хукуквай ронкунии маъмурй тасдик шуда,
дорой сертификати дахлдор мебошанд ва аз сандиши дахлдор гузаштаанд. Нишондоди воситахои техникии махсус дар протоколи хукуквайрон кунии маъмурй
инъикос карда мешавад.
Супоришу дархост. Судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) хукук доранд, бо максади ба даст овардани далелхо оид ба хамин парванда ба
макомоти худуди дахлдор дархост ирсол намоянд ё ба шахеи мансабдори макомоти худуди дахлдор дар бораи идрои амалхои алохида супориш диханд, ки он бояд
дар мухлати на дертар аз панч рузи гирифтани ин супориш ё дархост идро карда шавад.
Талаб кардани маълумот. Судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) хукук доранд, дар бораи талаб карда гирифтани маълумоти барои халли
масъалахои парванда зарурй таъинот ё карор бароранд. Маълумоти талаб кардашуда, бояд дар давоми се шабонарузи баъд аз гирифтани таъинот ё карор фиристода
шавад. Маълумот оид ба хукуквайронкунии маъмурй, ки боиси татбики дазои хабси маъмурй ё бо рохи маъмурй берун кардан аз каламрави ЧТ мегардад, бояд
фавран фиристода шавад. Дар сурати гайриимкон будани пешниходи ин маълумот. пешниходкунандаи маълумот вазифадор аст дар мухлати се шабонаруз дар ин
бора ба тарзи хаттй хабар диханд.
3. Баходихии далелхо. Судя, макоми ваколатдори давлатии (шахеи мансабдори) андомдихандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бояд далелхоро
мутобики конун ва акидаи ботинии худ, ки ба тахлили хаматарафа, пурра ва вокеъбинонаи тамоми холатхои парванда асос ёфтааст, бахо диханд.
Ягон далел эътибори каблан мукарраршударо дошта наметавонад.
4.Исботкунй гуфта дойр ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурй раванди фаъолияти судя, макомоти маъмурй ва шахсони мансабдори онро меноманд. ки
барои мукаррар намудани хакикати объективй оид ба мавдуд будани хукуквайронкунии маъмурй, таркиб ва холатхои содиркунй он ё мавдуд набудани
хукуквайронкунии маъмурй равона карда шудааст.
5. Мабдаи (предмети) исботкунй вобаста ба парвандаи хукуквайронкунии маъмурй мутобики м.49 КМХМ ЧТ холатхои зерин мебошанд, ки бояд исбот карда
шаванд:
1) мавдудияти ходисаи хукуквайронкунии маъмурй;
2) шахсе, ки кирдори (амал ё беамалии) зиддихукукиро содир намудааст;
3) гунахгории шахе дар содир намудани хукуквайронкунии маъмурй;
4) холатхои сабуккунанда ва вазнинкунандаи давобгарии маъмурй;
5) хусусият ва андозаи зарари тибки хукуквайронкунии маъмурй расонидашуда;
6) холатхои истиснокунандаи пешбурди парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй;
7) мавдуд будани асоси супоридани маводи хукуквайронкунии маъмурй барои баррасй дар дойи истикомат, кор ё тахеил;
8) сабаб ва шароитхое, ки барои содиршавии хукуквайронкунии маъмурй мусоидат кардаанд;
~52~
 9) дигар холатхое, ки барои халли дурусти парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ахамият доранд.
§ 5. OF03 КАРДАНИ ПАРВАНДАИ ХУКУКВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРЙ

Истехсолот аз руи парвандаи хукуквайронкунии маъмурй аз паяц давра - се давраи хатмй (асоей) ва ду давраи факултативйро дар бар мегирад.
Даврахои асоей ин OFO3 кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ва идрои карор аз руи парванда
мебошанд.
Даврахои факултативй бошанд, ин аз нав баррасй намудани карорхои парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ба тарики кассатеионй, назорати ва аз нав cap
кардани истехсолоти парвандахо бинобар холатхои нав ошкоршуда мебошанд.
1. OFO3 намудани парвандаи хукукваронкунии маъмурй бо ба вукуъ пайвасти вокеияти хукуквайронкунии маъмурй алокаманд аст. ки онро шахсони мансабдори
ваколатдори давлатие. ки дар КМХМ ЧТ (боби 10, м.м.93-132) барои пешбурд ва ё баррасии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ваколатдоранд, дар доираи
ваколатхои худ протокол тартиб дода ба барасмият медароранд.
Протоколи хукуквайронкунии маъмуриро инчунин Хукук доранд шахсони мансабдори макомоти идроияи марказй ва махаллии хокимияти давлатй, ташкилотхо,
вохидхои сохтори ва сохторхои худудии онхо, инчунин дигар макомоти давлатй мутобики вазифаю ухдадорихои назоратии худ, ки бо санадхои меъёрии хукукии ЧТ
ба зиммаи онхо вогузор шудааст тартиб диханд. Дар ин сурат онхо протоколро дар мухлати на дертар аз се шабонарузи баъди тартиб додан ба судя, макомоти
ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки хукук доранд парвандахои хукуквайронкунии маъмуриро баррасй намоянд, ирсол мекунанд.
Дар протокол сана ва махаллй тартиб додани он, вазифа, насаб, ном ва номи падарй шахсе, ки протоколро тартиб додааст, маълумот дар бораи шахсе, ки
хукуквайронкунии маъмурй содир кардааст, махал, вакти содиршави, ходиса ва мохияти хукуквайронкунии маъмурй, ки барои он КХМ ЧТ давобгарии маъмуриро
пешбинй
менамояд, насаб. ном ва номи падар, сурогаи шохидон ва чабрдидахо (агар бошанд), баёноти шахсони вокей, мансабдор, ё намояндаи шахеи хукуки, ки нисбат ба
онхо парвандаи хукуквайронкунии маъмурй огоз карда шудааст, хохиши онхо дар бораи иштироки химоятгар ё бе иштироки у (оид ба парвандахое, ки иштироки
химоятгар дар онхо хатмй нест) ва дигар маълумоти барои халли парванда зарур сабт карда мешаванд. Бо протокол хукукваронкунанда, химоятгар, шохидон ва
дабрдидахо (агар бошанд) имзо шинос карда мешаванд ва дар ин хусус ба он имзо мегузоранд. Нусхаи он бо дастхат ба шахсони вокей, мансабдор ё намояндаи
шахеи хукуки, ки нисбат ба онхо парванда огоз карда шудааст, инчунин ба дабрдида тибки дастхат нусхаи протоколи хукуквайронкунии маъмурй супорида мешавад.
2. Асос барои огоз кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй инхо мегарданд:
- аз дониби макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки ваколати тартиб додани протоколи хукуквайронкунии маъмуриро доранд, бевосита ошкор
кардани маълумотхои кофй, ки аз мавдудияти ходисаи хукуквайронкунии маъмурй шаходат медиханд;
- маводе, ки аз макомоти хифзи хукук ва дигар макомоти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот, ташкилотхои дамъиятй ворид шуда, дорой
маълумоте мебошанд, ки аз мавдудияти ходисаи хукуквайронкунии маъмурй шаходат медиханд;
- хабару аризахои шахсони вокей ва хукуки, инчунин хабари воситахои ахбори омма, ки дорой маълумоти сахех ва вокеии гувохидихандаи мавдудияти ходисаи
хукуквайронкунии маъмурй мебошанд.
Мавод, хабар ва ариза дар бораи ходисаи хукуквайронкунии маъмурй аз дониби макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) бо тартиби
мукаррарнамудаи КМХМ ЧТ мавриди баррасй ва сандиш карор дода мешаванд.
Хангоми набудани асосхои кофй шахеи мансабдори ваколатдори баррасикунандаи маводи хукуквайронкунии маъмурй дар бораи рад кардани огози парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй карори асоснок мебарорад.
3.Парвандаи хукуквайронкунии маъмурй аз лахзаи кабули таъинот ё карор дар бораи огоз кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй огозгардида хисоб
мешавад.
Дар карор ё таъинот дар бораи OFO3 кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй вакт ва махаллй кабул кардани карор ё таъинот, вазифа, насаб, ном ва номи
падарй шахеи карор ё таъинотро тартибдода, асос барои огози парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, маълумоте, ки аз мавдуд будани ходисаи хукуквайронкунии
маъмурй гувохй медихад, моддаи КХМ ЧТ, ки давобгариро барои ин хукуквайронкунии маъмурй пешбинй менамояд, нишон дода мешаванд. Нусхаи карор ё таъинот
дар ин бора ба шахсони вокей, мансабдор ё намояндаи шахеи хукуки, ки нисбат ба онхо карор ё таъинот кабул карда шудааст, инчунин ба дабрдида дар давоми як
шабонаруз бо гирифтани забонхат супорида ё фиристода мешавад.
Хангоми кабули карор ё таъинот ба шахсони вокей, мансабдор ё намояндаи шахеи хукуки, ки нисбат ба онхо карор ё таъинот кабул карда шудааст, индунин ба
дигар иштирокчиёни мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй хукуку ухдадорихои онхо, ки тибки КМХМ ЧТ пешбинй гардидаанд, фахмонида, дар ин бора дар карор ё
таъинот сабт карда мешавад.
4. Бо карори Прокурори Генералии ЧТ ва прокурорхои тобеи у хангоми назорати риояи дакик ва ичрои якхелаи конунхо дар каламрави ЧТ дар бораи хама гуна
хукуквайронкунихои маъмурие, ки барои содир намудани онхо тибки КХМ ЧТ давобгарии маъмурй пешбинй шудааст, парванда огоз карда шуда, дар давоми як
шабонаруз барои баррасй ба судя, макомоти ваколатдори давлатй ё шахеи мансабдори ваколатдори баррасии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй равон
фиристода мешавад. Протокол ва карори прокурор дар бораи хукуквайронкунии маъмурй, ки содир намудани он боиси хабси маъмурй ё бо рохи маъмурй аз
каламрави 4J берун кардан мегардад, баъд тартиб додан фавран барои баррасй ба судя супорида мешаванд.
~258~
Агар
сурат мегирад (м.5).
~259~
5. Протоколи хукуквайронкунии маъмурй фавран баъди
ошкор кардани хукуквайронкунии маъмурй тартиб дода
мешавад. Хангоми зарурати ба таври иловагй муайян
кардани холатхои парванда ё маълумот дар бораи шахсони
вокей. мансабдор ё хукуки. ки нисбат ба онхо парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй огоз мегардад, протоколи
хукуквайронкунии маъмурй на дертар аз се шабонарузи
баъди ошкор кардани хукуквайронкунии маъмурй тартиб
дода мешавад.
Хангоми гузаронидани тафтишоти маъмурй протоколи хукуквайронкунии маъмурй баъди ба охир расидани тафтишот тартиб дода мешавад.
6. Татбици чорахои таъминкунандаи пешбурди парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй. Бо максади тартиб додани
протоколи хукуквайронкунии маъмурй, ба шарте ки тартиб
додани он дар дойи содиршавии хукуквайронкунии маъмурй
гайриимкон бошад, таъмини баррасии саривактй ва дурусти
парванда ва идрои карори дар бораи парванда кабулгар-
дида. макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор)
хукук доранд, дар доираи ваколати худ метавонанд тибки
мукаррарори м. 59 КМХМ ЧТ чорахои таъминкунандаи
пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро нисбат
ба шахсони вокей ва хукуки татбик намоянд25.
7.Тафтишоти маъмурй. Агар баъди ошкор кардани хукуквайронкунии маъмурй дар сохаи конунгузории зиддиинхисорй. бонкй. асъорй, андоз ва гумрук,
конунгузори дар бораи монополияхои табий, таъмини амнияти санитарию эпидемиологии ахолй. хифзи мухити зист, коидахои харакат дар рох, накдиёт, танзими
давлатии истехсол ва муомилоти спирти этилй, машрубот, инчунин махсулоти тамоку, бехатарй аз сухтор, конунгузори дар бораи реклама, хукукхои муаллифй ва
хукукхои вобаста ба он, химояи хукуки истеъмолкунандагон, интихобот ва раъйпурсй, идозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият зарурати андом додани
экспертиза ва дигар харакатхои мурофиавй ба миён омада, вакти зиёдро талаб намоянд, дар ин сурат тафтишоти маъмурй гузаронида мешавад.
Карор дар бораи OFO3 кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ва гузаронидани тафтишоти маъмурй аз дониби шахеи мансабдоре, ки тибки талаботи м.80
КМХМ ЧТ барои тартиб додани протокол дар бораи хукуквайронкунии маъмурй ваколатдор мебошад, дар шакли карор, аз дониби прокурор низ. дар шакли карор
фавран баъди ошкор гардидани хукуквайронкунии маъмурй кабул карда мешавад.
Тафтишоти маъмурй дар дойи содиршавй ё ошкор гардидани хукуквайронкунии маъмурй гузаронида мешавад. Тафтишоти маъмурй оид ба парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй, ки аз дониби шахеи мансабдори ваколатдор оид ба тартиб додани протоколи хукуквайронкунии маъмурй огоз карда шудааст, аз дониби
худи у ва бо карори сардори макоме, ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар пешбурди он карор дорад ё муовини у аз дониби шахеи дигари мансабдори
ваколатдор оид ба тартиб додани санади хукуквайронкунии маъмурии ин макомот гузаронида мешавад.
25Дар бораи чорахои намуд ва тартиби татбик намудани чорахои таъминкунандаи пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй муфас-салтар ниг. ба боби 13 хамин китоби дарсй.
~53~
 Мухлати тафтишоти маъмурй наметавонад аз як мох зиёд бошад. Дар холатхои истиснои дар асоси дархости шахеи мансабдори ваколатдоре, ки дар баррасии у
парвандаи хукуквайронкуюга маъмурй карор дорад, ин мухлат мумкин аст аз дониби шахеи мансабдори болой ба мухлати на зиёдтар аз як мох, нисбат ба парвандахо
оид ба риоя накардани конунгузори дар бораи монополияхои табий, конунгузории зиддиинхисорй ва коидахои гумрук бошад, аз дониби сардорони макомоти болой
ба мухлати то се мох дароз карда шавад.
Баъди ба охир расидани тафтишоти маъмурй протоколи хукуквайронкунии маъмурй тартиб дода мешавад ё дар бораи катъ кардани пешбурди парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй карор кабул карда мешавад.
8. Фиристодани протоколи хукуквайронкунии маъмурй, Карори прокурор барои баррасй. Протоколи тартибдодаи макомоти ваколатдори давлатй (шахсони
мансабдор) ё Карори прокурор оид ба огоз кардани парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар давоми се шабонаруз ба судя, макомоти ваколатдори давлатй
(шахсони мансабдор) равон карда мешаванд. Ин гуна протокол, ки боиси хабси маъмурй ё бо рохи маъмурй аз каламрави ЧТ берун кардан мегардад, баъди тартиб
додан фавран барои баррасй ба судя супорида мешаванд.
9. Бе протокол додани чазои маъмурй. Тартиби мазкур
дар сурате татбик мегардад, ки агар барои кирдори маъмурй
КХМ ЧТ барои он дазои огохии маъмуриро пешбинй
намуда бошад. Чазои маъмурй дар бланкаи намунааш
мукарраргардида ба расмият дароварда мешавад ва дар
сурати ситонидани дарима дар махаллй содиршавии
хукуквайронкунии маъмурй, ба шахсе, ки хукуквайронкунии
маъмурй содир кардааст, пардохтномаи намунаи мукаррар-
гардида дода мешавад. Агар дар ин холатро хукуквайрон-
кунандаи маъмурй мавриди бахс карор дихад, протоколи
хукуквайронкунии маъмурй тартиб дода мешавад (м.87
кмхм чт).
10. Катъ кардани истехсолоти парванда. Хангоми
мавдуд будани акаллан яке аз холатхои истехсолот оид ба
парвандахои хукуквайронкунии маъмуриро истисно
менамоянд (м.20 КМХМ ЧТ) макомот ё шахеи мансабдоре,
ки парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар истехсолоти
он карор дорад, бо риояи талаботи тартиботи
мукараргардидаи КМХМ ЧТ карор дар бораи ба катъ
намудани истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии
маъмурй кабул мекунанд. Ин холатхо набудани ходисаи
хукуквайронкунии маъмурй ё аломатхои таркибии он,
зарурати нихой, кабул шудани санади авф, аз эътибор сокит
донистани конуне. ки давобгарии маъмуриро мукаррар
намудааст, гузаштани мухлати ба давобгарии маъмурй
кашидан, барои хамон як кирдор дазои маъмурй таъин
шудааст, ё парвандаи динояти OFO3 карда шудааст, фавти
шахеи вокей ё шахеи мансабдори хукуквайронкунии
маъмурй содирнамуда ва бархам хурдани шахеи хукуки
мебошанд.
§ 6. БАРРАСИИ ПАРВАНДАИ ХУКУКВАЙРОНКУНИИ
МАЪМУРЙ

1. Баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй

мохиятан аз лахзаи гирифтани протоколи хукуквайронкунии
маъмурй аз дониби судя, макомоти ваколатдори давлатй
(шахеи мансабдор) - субъекти юрисдиксияи маъмурй cap
мешавад, ки парвандаро барои баррасй омода месозад, ки он
асоси баробархукукии хамаи шахсони вокей ва хукуки, ки
дар хакки онхо истехсолоти парвандаи хукуквайронкунии
маъмурй огоз карда шудааст, махсуб мешавад.
2. Тайёрии парванда барои баррасй. Ин давра субъекти
юрисдиксияи маъмуриро вазифадор менамояд, ки он барои
баррасй масъалахои зеринро бояд муайян намояд: баррасии
хамин парванда тахти салохияти у карор дорад ё не;
холатхое, ки имконияти баррасии парвандаи мазкурро аз
дониби ин судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи
мансабдор) истисно менамоянд, вудуд доранд ё не;
протоколи хукуквайронкунии маъмурй ва дигар протоколхо
дуруст тартиб дода шудаанд ё не, инчунин маводи парванда
дуруст ба расмият дароварда шудааст ё не; барои мохиятан
баррасй кардани парванда маводи дамъовардашуда кифоя
аст ё не, инчунин маводи зарурии иловагй барои парванда
талаб карда гирифта шудааст ё не; холатхое, ки пешбурди
парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро истисно мекунанд,
дой доранд ё не; аз дониби шахсони иштирокчии пешбурди
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ягон дархост ё
раддия ворид шудааст ё не.
Дар давраи тайёрй барои баррасии парванда субъекти юрисдиксияи маъмурй вазифадор аст, ки бо таъиноти худ масъалахоро дар бораи таъйин намудани вакт ва
махаллй баррасии он, дар бораи даъвати иштирокчии мурофиа, дар бораи талаб карда гирифтани маводи зарурии иловагй, дар бораи таъйин кардани экспертиза, дар
бораи мавкуф гузоштан ё боздоштани баррасии парванда хал намояд.
3. Боздоштани истехсолоти парванда. Агар аз руи
маводхои парванда муайян карда шавад, ки дар он холатхое
давобгарии маъмуриро истиснокунанда мавдуданд парванда
бояд катъ карда шавад ва агар муайян карда шавад, ки
холатхое мавдуданд. ки барои баррасии парванда мамоният эдод намудаанд (бемор шудан ва ё дар сафар будани шахеи давобгар, дигар иштирокчиёни истехсолоти
парванда, инчунин ба миён омадани дигар холатхое, ки баррасии парвандаро бе иштироки онхо ва дар мухдати муайяншуда истисно мекунад, баррасии парвандаи
маъмурй то бартараф шудани холатхое, ки барои боздоштани он асос мешаванд), макомоти юрисдиксияи маъмурй бояд карор дар бораи боздоштани парванда кабул
намояд.
4. Махаллй баррасии парванда махаллй содиршавии он
мебошад. Бо дархости шахсе, ки дар хакки у истехсолоти
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй пеш бурда мешавад,
инчунин дар мавридхои дигар, мумкин аст, парванда дар
махаллй истикомати ин шахе баррасй гардад. Баррасии
парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, ки боиси махрум
кардан аз хукуки идораи воситаи наклиёт мегардад,
метавонад дар махаллй бакайдгирии воситаи наклиёт баррасй
карда шавад. Парвандаи хукуквайронкунии маъмурй нисбат
~54~
ба хизматчии харбй дар суди харбии гарнизоне, ки дар
худуди фаъолияти он хукуквайронкунй содир шудааст,
баррасй карда мешавад.
5. Мухлатхои баррасии парванда. Парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй дар мухлати бист руз аз лахзаи
протоколи хукуквайронкунии маъмурй ва дигар маводи
парвандаро гирифтани субъекти юрисдиксияи маъмурй
баррасй карда мешавад.
Дар сурати ворид шудани дархост аз дониби иштирокчиёни истехсолоти парванда ё хангоми зарурати ба таври иловагй муайян кардани холатхои ин парванда аз
дониби судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) мухлати баррасии парвандаро метавонад ба мухлати на бештар аз як мох дароз намояд. Дар ин бобат
таъйиноти асоснок мебароранд.
Барои баррасии баъзе парвандахо КМХМ ЧТ мухлатхои дигарро низ мукаррар намудааст. Барои хукуквайронкунии маъмурй ба мукобили конунгузори дар
бораи интихобот ва раъйпурей таарруз мекунанд - 5 шабонаруз руз аз лахзаи гирифтани протоколи хукуквай-рокунии маъмурй, барои содир намудани
хукуквайронкунии маъмурй ки боиси татбики дазои хабси маъмурй ё бо рохи маъмурй берун кардан аз каламрави ЧТ - дар рузи гирифтани протоколи
хукуквайронкунии маъмурй, барои содир намудани хукуквайронкуние, ки он боиси татбики дазои маъмурй дар намуди боздошти маъмурии фаъолият мегардад - на
дертар аз панд шабонаруз мукаррар карда шудааст (м.136).
Дар сурати ворид шудани дархост аз дониби иштирокчиёни истехсолоти парванда ё хангоми зарурати ба таври иловагй муайян кардани холатхои он мухлати
баррасии парванда метавонад на бештар аз як мох дароз карда шавад (ба гайр хукуквайронкунии маъмурие, ки ба интихобот ва раъйпурей таарруз мекунанд).
6. Тартиби баррасии парванда. Бо эълон кардани баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй он cap мешавад. Эълон карда мешавад, ки парвандаро кй
баррасй менамояд, кадом парванда баррасй мегардад, кй ва барои содир намудани кадом хукуквайронкунии маъмурй ба чавобгарии маъмурй кашида мешавад;
мукаррар карда мешавад. ки оё шахеи вокей ё намояндаи конунии у ё намояндаи конунии шахеи хукукие, ки нисбат ба онхо истехсолоти парванда пеш бурда
мешавад ба мурофиа хозир шудаанд ё не, ваколати онхо сандида шуда, ба онхо хукуку ухдадорихояшон фахмонида мешавад, хамзамон дархост ва раддияхои
изхоршуда баррасй карда мешаванд.
7. Мавкуф гузоштани баррасии парванда тавассути таъйинот дар холатхои зерин андом дода мешавад, ки онхо агар барои мохиятан баррасй намудани
парванда мамониат намоянд: 1) хангоми ворид шудани аризаи худрадкунй ё радкунии судя, узви макоми коллегиалй ё шахеи мансабдори ваколатдори
баррасикунандаи парванда; 2) радкунии мутахассис, коршинос ё тардумон; 3) хангоми зарурати хозиршавии шахсони иштирокчии парванда ё талаб кардани маводи
иловагй барои парванда ё таъйини экспертиза; 4) мадбуран овардани шахсе, ки иштироки у зимни баррасии парванда хатмй дониста шудааст (к .З. м. 134 КМХМ ЧТ);
5) дар дигар махал баррасй намудани парванда (м. 135 КМХМ
ЧТ).
Хангоми баррасии парванда баёноти иштирокчиёни истехсолоти парванда, гувохии шахсони дигари иштирокчии истехсолоти парванда, шархи мутахассис ва
хулосаи коршинос шунида мешавад, далелхои дигар тадкик гардида, хангоми иштироки прокурор дар баррасии парванда хулосаи у низ шунида мешавад.
Оид ба баррасии хатман протокол тартиб дода мешавад, ки ба он раисикунанда ва котиби мадлис имзо мегузоранд. Дар протокол бояд маълумоти зерин дард
карда шаванд: сана ва махаллй баррасии парванда; вазифа. фамилия ва ному насаби судя ё шахеи мансабдори ваколатдори баррасикунандаи парванда; ходисаи
хукуквайронкунии маъмурии баррасишаванда; маълумот дар бораи ба мурофиа хозир шудани шахсони иштирокчии баррасии парванда ва дар бораи огох кардани
шахсони гоиб; радкунихо, дархостхо ва натидаи баррасии онхо; баёнот, гувохй. шарх ва хулосаи шахсони дахлдори иштирокчии баррасии парванда; худчатхое, ки
зимни баррасии парванда тадкик карда шудаанд.
КМХМ ЧТ тартиботи хосро барои мухокимаи судии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй мукуррар намудааст. Тибки м. 139 он мухокимаи суди бояд дар
шароите, ки барои кори муътадили суд ва амнияти иштирокчиёни мурофиа мусоид аст, гузаронида шавад. Хангоми ба толори мадлиси суд ворид шудани суд, судя бо
хитоби котиби мачлиси суд «Суд меояд, хохишмандам аз чой бархезед!» хамаи хозирин аз дой бояд бархезанд. Дар рафти мурофиа иштирокчиёни мухокимаи суди аз
дой бармехезанд ва хар гох ба суд бо ибораи «Мухтарам суд» муродиат мекунанд, нишондод медиханд ва арзи изхорот мекунанд. Сарфи назар кардани коидахои
мазкур танхо бо идозати раисикунанда мумкин аст.
8. Кабули карор. Аз руйи натидаи баррасии парванда карор ё таинот кабул карда мешавад.
Кабули карор дар ду намуд ба андом расонида мешавад: 1) карор дар бораи таъйин намудани дазои маъмурй; 2) дар бораи катъ кардани истехсолоти парвандаи
хукуквайрон-кунии маъмурй. Карори охирон дар холатхои мавдуд будани яке аз холатхои истиснокунандаи истехсолоти парванда
(м.20 КМХМ ЧТ), эълон кардани огохии шифохй, инчунин бо супоридани маводи парванда ба прокурор, агар ин кирдор (амал ё беамалй) дорой нишонахои таркиби
диноят бошад.
Дар карор оид ба парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бояд маълумотхои зерин нишон дода шаванд: вазифа, насаб, ном ва номи падарй судя ё шахеи
мансабдори ваколатдоре, ки карор кабул кардааст; вакт ва махаллй баррасии парванда; маълумот дар бораи шахсе, ки нисбат ба у парванда баррасй гардидааст;
холатхое, ки зимни баррасии парванда мукаррар карда шудаанд; моддаи КХМ ЧТ, ки давобгарии маъмуриро барои содир кардани хукуквайронкунии маъмурй ё
асосхои катъ кардани пешбурди парвандаро пешбинй менамояд; асосноккунии карор вобаста ба парванда; мухлат ва тартиби шикоят кардан ва эътироз овардан ба
карор. Инчунин дар карор бояд андозаи дарима ва дар бораи кабулкунандаи дарима маълумот оварда шавад, ки он мутобики коидахои тартиб додани худдатхои
пардохт барои интиколи маблаги даримаи маъмурй зарур мебошад.
Дар сурати зарурй дар карор маълумот дар бораи кабулкунандаи дарима ва тартиби интиколи маблаги он, дуброни зарари молу мулк, мухлат ва тартиби
пардохти он, халли масъалахои молу мулк ва худдатхои ситонидашуда ва молу мулки ба хабс гирифташуда, баргардонидани молу мулк ва худдатхое, ки аз
муомилоти гражданй гирифта нашудаанд, инчунин баргардонидани онхо ба сохиби конуниашон ва гайра дард мегарданд.
9. Эьлони царор баъди ба охир расидани баррасии парванда фавран андом дода мешавад. Нусхаи карор оид ба парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ба шахеи
вокей ё намояндаи шахеи хукуки, ки нисбат ба онхо кабул шудааст, ба прокурор агар дар баррасии парванда иштирок дошта бошад, инчунин ба чабрдида бо хохиши у
бо гирифтани имзо супорида ё ба ин шахсон дар мухлати се шабонарузи баъди кабули карор равон карда мешавад. К ааРнисбат ба шахсе, ки ба у силохи оташфишон
ва лавозимоти дангй (тирхо) тибки адои вазифаи хизматй вобаста карда ё барои истифодаи муваккатй супорида шудааст, ба ташкилоти дахлдор фиристода мешавад.
Хангоми зарурат нусхаи карор бояд барои маълумоти маъмурияти дойи кор, тахсил ё истикомати хукуквайрон-кунанда фиристода шавад ё аз натидаи баррасии
ин парвандахо аз тарики воситахои ахбори омма ба ахли домеа иттилоъ дода шавад.
10. Эътибор пайдо намудани карор. Карор оид ба парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, агар нисбат ба он шикоят ё эътироз оварда нашуда бошад, баъди ба
охир расидани мухлати овардани шикоят ё эътироз аз болой он эътибори конуни пайдо мекунад. Дар сурати овардани эътироз, шикоят ё пешниход нисбат ба карор
баъди аз дониби макомоти ваколатдори давлатии (шахсони мансабдори) болой, суди болой баррасй гаштани парванда ин карор эътибори конуни пайдо мекунад.
И.Кабули таъинот. Дар натидаи баррасии парванда чунин таъйинотхо бароварда мешавад: дар бораи супоридани парванда ба макомоти ваколатдори давлатй ё
шахеи мансабдори ваколатдоре, ки мутобики конунгузории ЧТ барои таъйин кардани намуд ё андозаи дигари дазои маъмурй ё татбики дигар чорахои таъсиррасонй
ваколатдор мебошад; дар бораи супоридани парванда аз руйи тобеияти идоравй ба шарте муайян гардад, ки парвандаи мазкур ба салохияти хамин субъекти
юрисдиксияи маъмурй тааллук надорад.
Дар сурати ирсол намудани пешниход ба ташкилотхои дахлдор ва шахсони мансабдори ваколатдор барои андешидани чорахои рафъи сабабу шароитхое, ки
сабабхои хукуквайронкунии маъмурй ва шароите, ки ба содир шудани он мусоидат намудааст онхо вазифадоранд дар мухлати як мохи баъди гирифтани он аз хусуси
чорахои андешидашуда ба субъекти юрисдиксияи маъмурй чавоб ирсол намоянд.
12. Хусусиятхо истехсолоти парвандахо нисбат ба ноболигон. КМХМ ЧТ аз 22 июли соли 2013 барои пешбурди парвандахои хукуквайронкунихои
маъмурие, ки нисбат ба ноболигон як катор хусусятхоеро мукаррар намудааст (боби 16, м.м. 208-215).
Барои ин категорияхои субъектон ин хусусиятхо дар тартиби пешбурди парванда. ба истехсолоти дудогона дудо намудани хукуквайронкунии онхо, тартиби
даъват, гирифтани баёнот, иштироки равоншинос, намояндагони конунунй ва гайра мукаррар карда шудаанд.
Хангоми гузаронидани мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй аз руи парвандахои хукуквайронкунии маъмурй нисбат ба ноболигон дар баробарй исботи
холатхои умумй инчунин бояд холатхои зерин муайян карда шаванд: синну соли ноболиг (сана, мох ва соли таваллуд); шароити зиндагй ва таълиму тарбия, дарадаи
инкишофи зехнй, ирода ва рухй, хислат ва мидоз, талабот ва завку рагбат; таъсири шахсони калонсол ва ноболшони дигар. Ноболиге, ки нисбат ба у парвандаи
хукуквайронкунии маъмурй баррасй мегардад, мумкин аст, дар вакти баррасии холатхое, ки метавонанд ба у таъсири манфй расонанд, аз мухокима берун карда
шавад.
Парвандаи хукуквайронкунии маъмурй нисбат ба ноболиге, ки дар содир кардани хукуквайронкунии маъмурй якдоя бо калонсолон иштирок кардааст. бояд ба
истехсолоти алохида дудо карда шавад.
Даъвати ноболиг ба воситаи падару модар ё намояндагони дигари конунии у ва агар ноболиг дар муассисаи махсуси кудакон бошад ба воситаи маъмурияти ин
муассиса ба суд, макомоти ваколатдори давлатй ё ба назди шахсони мансабдор бояд сурат гирад.
Гирифтани баёнот аз шахеи ноболиги хукуквайронкунии маъмурй содиркарда, шохид ва дабрдидаи ноболиг наметавонад дар як руз бетанаффус зиёда аз як соат
ва дар мадмуъ бештар аз ду соат давом ёбад.
Хангоми гирифтани баёноти ноболиг, хамчуннн ноболиге, ки нокисулакл дониста шудааст. иштироки омузгор ва равоншинос хатмист.

~55~
 Агар дар дараёни баррасии парванда оид ба хукуквайронкунии маъмурй мукаррар гардад, ки ноболиг ин кирдорро бори аввал содир кардааст ва ислохи у бе
татбики дазои маъмурй имкон дошта бошад суд. прокурор ва макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) хукук доранд, ки парвандаро нисбат ба ноболиг бо
татбики чорахои тарбиявй катъ намоянд.
§ 7. A3 НАВ БАРРАСЙ НАМУДАНИ КАРОРХО ОИД БА ПАРВАНДАХОИ ХУКУКВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРЙ

Аз нав баррасй намудани карорхои макомоти суди ва ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ба тарики
кассатсионй ва назорати дар асоси шикоят кардан ё эътироз овардан аз дониби иштирокчиёни парвандахои хукуквайронкунии маъмурй146, ки дар м.м. 26-36 КМХМ
ЧТ муайян шудааст, сурат мегирад.
Шикоят дар мухлати дах шабонаруз аз лахзаи ба шахсони зикршуда супорида шудан ё нусхаи карорро гирифтани онхо оварда шаданаш мумкин аст. Дар сурати
бо сабабхои узрнок гузаронидани ин мухлат дар асоси дархости шахсе, ки дар хакки у карори парвандаи хукуквайронкунии маъмурй кабул шудааст, ин мухлат
метавонад баркарор карда шавад.
Шикоят аз болой карорхои парванда вобаста ба риоя накардани конунгузори дар бораи интихобот ва раъйпурей дар мухлати панч рузи баъди супоридан ё
гирифтани нусхаи карор шикоят овардан мумкин аст. Аз хусуси карор дар бораи бо рохи маъмурй аз каламрави ЧТ берун кардани шахрванди хоричй ва шахеи
бешахрванд дар мухлати як шабонаруз аз лахзаи эълон кардани он шикоят овардан мумкин аст. Шикоят ва эътирозхое, ки бо гузаронидани мухлат арз шудаанд,
мавриди баррасй карор дода намешаванд.
Аризаи шикояти ба суди иктисодй бо дар бораи беэътибор донистани карорхо ва амалй (беамалии) макомоти хокимияти давлатй, дигар макомот ва шахсони
мансабдор дар муддати се мох баъд аз рузе, ки иштирокчиёни парванда аз вайроншавии хукук ва манфиатхои конунии худ огох шудаанд, метавонанд пешниход
намоянд (м.188 КМИ ЧТ). Агар ин мухлат бо

146
Дар бораи доираи иштирокчиёни истехсолоти парвандахои хукуквайронкунии маъмурй, хукук ва ухдадорихои онхо муфассалтар ниг. ба § 3
хамин боб.

сабабхои узрнок гузашта бошад. суд метавонад онро баркарор намояд.

Шикояти карор аз хусуси карори парванда ба судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки нисбат ба ин парванда карор кабул кардааст, супорида
мешавад. Онхо ухдадоранд дар мухлати се рузи баъди ворид шудани шикоят онро бо тамоми маводи парванда ба суд, макомоти ваколатдори болой фиристад.
Шикояти карор бораи таъйин намудани дазои маъмурй дар намуди дазои хабси маъмурй ва бо рохи маъмурй берун кардан аз каламрави ЧТ бояд дар рузи гирифтани
он ба суди болой фиристода шавад.
Шикоятро бевосита ба суди болой, макомоти ваколатдори давлатии (шахеи мансабдори) болой пешниход кардан мумкин аст. Дар ин маврид онхо
вазифадоранд, ки дар мухлати се руз аз макоми онро баррасикарда талаб карда гирад. Дар ин холат карори судя дар бораи таъйин намудани дазои маъмурй дар
намуди берун кардан аз худуди ЧТ, суди болой дар рузи гирифтани шикояти мазкур парвандаи хукуквайронкунии маъмуриро аз суде, ки онро баррасй кардааст,
талаб карда мегирад.
Барои шикоят аз карори парвандаи хукуквайронкунии маъмурй боди давлатй пардохта намешавад.
Агар шикоят хам ба суд ва хам ба макомоти ваколатдори давлатии (шахсони мансабдори) болой оварда шуда бошад, онро суд баррасй менамояд.
Шикоят кардан ва эътироз овардан идрои карорро ба истиснои идрои карор оид ба таъин кардани дазо дар намуди хабси маъмурй бозмедорад.
Пас аз гузаштани мухлати барои шикоят кардан ё эътироз овардан муайянгардида судяе, ки карорро баровардааст, бояд парвандаро бо шикоят, эътироз ва
эродхои нисбат ба он расида ба суди мархилаи кассатсионй фиристад ва дар ин бора шахсонеро, ки шикоят ё эътироз овардаанд, огох кунад.
Мухлатхои баррасии шикоят дах руз баъди ворид шудани шикоят бо тамоми маводи парванда аз тарафи коллегияи суди оид ба парвандахои маъмурй, судя,
макомоти ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) мебошад.
Мухлати шикоятхо аз хусуси карорхои парвандахо оид ба конунгузори дар бораи интихобот ва раъйпурей панч, руз ва аз карори .хабси маъмурй ё бо рохи маъмурй
берун кардан аз каламрави ЧТ як шабонаруз аст.
Мухлати шикоят аз карори таъйини дазои маъмурй хамчун боздошти .маъмурии фаъолият панч шабонаруз мебошад
Баррасии шикоят бо кабул намудани чунин карорхо анчом меёбад:
- бетагйир монондани карор ва конеъ нагардонидани шикоят ва эътироз;
- тагйир додани карор, ба шарте ки дар ин холат дазои маъмурии мукарраргардида вазнин нашавад ё бо дигар тарз холати шахсе, ки нисбат ба у карор кабул
гардидааст, вазнин нагардад;
- бекор кардани карор ва катъ кардани пешбурди парванда хангоми мавдуд будани яке аз холатхое, ки пешбурди парвандаро истисно менамоянд, инчунин
хангоми исбот нашудани холатхое, ки дар асоси онхо оид ба парванда карор кабул гардида буд;
- бекор кардани карор ва баргардонидани парванда барои баррасии нав ба макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор) хангоми ба таври диддй риоя
нагардидани талаботи меъёрхои мурофиавй, ки агар он ба баррасии хаматарафа. пурра ва вокеъбинонаи парванда мамониат карда бошад, инчунин бинобар зарурати
татбики конунгузори оид ба хукуквайронкунии маъмурй, ки боиси таъин кардани дазои маъмурии нисбатан вазнинтар мегардад, агар дабрдида дар хусуси сабукии
дазои маъмурии аз руи ин парванда таъингардида шикоят карда ё прокурор эътироз оварда бошад;
- бекор кардани карор ва фиристодани парванда барои баррасй аз руи тобеият, агар хангоми баррасии шикоят ва эътироз мукаррар карда шавад, ки карор аз
тарафи макоми ваколатдори давлатии (шахеи мансабдори) бесалохият кабул карда шудааст.
Аз руи натидаи баррасии шикоят ва эътироз аз чониби судя таъинот, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансаб дор) карор кабул карда мешаванд ва нусхаи он
ба шахсе, ки нисбат ба у ин таъинот ё карор бароварда шудааст, дар мухлати се шабонаруз, ба чабрдида бошад, бо хохиши у фиристонида мешавад.
Хангоми баррасии шикоят ва эътироз муайян гардад, ки баррасии парванда ба салохияти макомоти мазкур мансубият надорад, бо таъинот ё карор парванда бояд
мансубияти суди ё идорй фиристода шавад.
К^арори аз руи натидаи баррасии шикоят ва эътироз кабулшуда баъди кабули он фавран эълон карду шуда, нусхаи он дар мухдати се шабонарузи баъди кабул
гардиданаш ба шахеи вокей ё намояндаи шахеи хукуки, ки нисбат ба онхо карор кабул гардида буд, инчунин ба чабрдида хангоми шикоят кардани у ва ба прокуроре,
ки эътироз оварда буд супорида ё фиристода мешавад.
Карори аз руи натидаи баррасии шикоят ва эътироз оид ба хабси маъмурй кабулшуда дар рузи кабул гардидани он ба маълумоти макомоти ваколатдори
давлатии (шахсони мансабдори) масъули идрои карор, ба шахсе, ки нисбат ба у ин карор кабул гардидааст, ба дабрдида, инчунин ба маълумоти прокурор расонида
мешавад.
Зараре, ки ба шахе дар натидаи таъин кардани дазои маъмурй дар намуди хабси маъмурй расонида шудааст, тибки тартиби мукаррарнамудаи конунгузории ЧТ
дуброн карда мешавад.
1.Ба тарики кассатсионй баррасй намудани парвандахо маъмурй бо додани шикояти маъмурй ва эътирози прокурор OFO3 мегардад, он ба тартиби
мукаррарнамудаи КМХМ ЧТ сурат мегирад (боби 13, м.м. 161-181)
Суди мархилаи кассатсионй аз руи шикоят ва эътирози кассатсионй конуни, асоснок ва одилона будани карорхои судиро месандад.
Парванда аз тарафи суд дар хайати се нафар судя дар мухлати на дертар аз дах шабонаруз аз рузи ворид шуданаш баррасй мегардад. Хангоми мавдуд будани
холатхои истиснои раиси суди дахлдор метавонад бо карори худ ин мухлатро то дах шабонаруз дароз кунад.
Парванда дар Суди Олии ЧТ бояд дар мухлати на дертар аз бист шабонаруз аз рузи воридшавй баррасй гардад. Дар холатхои истиснои раиси он ё муовини у
метавонанд бо карори худ ин мухлатро то як мох дароз кунанд.
Дар холатхои зикршуда иштирокчиёни парванда бояд пешакй огох карда шаванд.
Раиси суди мархилаи кассатсионй ё муовини у оид ба парванда хайати коллегияи кассатсионй ва судяи маърузакунандаро таъин намуда, раисикунанда вакт ва
махали баррасии парвандаро муайян мекунад, дар бобати огох намудани иштирокчиёни парванда тадбирхо меандешад.
Парванда дар мадлиси кушоди суди баррасй шуда, вадхдои дар шикоят ё эътирози кассатсионй овардашуда вобаста набуда, парвандаро дар хадми пуррааш
нисбат ба хамаи шахсоне, ки хукуквайронкунии маъмурй содир кардаанд, аз думла нисбат ба онхое, ки шикоят ё эътирози кассатсионй наовардаанд, сандида шуда,
суд бо таъиноти худ яке аз царорхои зеринро цабул менамояд:
- карор ё таъинотро бетагйир ва шикоят ё эътирозро беканоат мемонад;
- карор ё таъинотро бекор ва парвандаро катъ менамояд;
- карорро тагйир медихад;
- карор ё таъинотро бекор мекунад ва парвандаро барои сандиши нав ё ба мухокимаи нави суди мефиристонад.
Асосхо барои бекор кардан ё тагйир додани карор дар суди мархилаи кассатсионй инхо шуда метавонанд:
- яктарафа ё нопурра будани сандиши хукуквайронкунии маъмурй ё суди;
- мувофикат накардани хулосаи суд, ки дар карор баён шудааст, ба холатхои вокеии парванда;
- ба таври диддй вайрон карда шудани конунгузории мурофиаи хукуквайронкунии маъмурй;
- нодуруст татбик карда шудани конунгузори оид ба хукуквайронкунии маъмурй:
~56~
 - номувофикии дазои таъиншуда ба вазнинии хукуквай-рокунии маъмурй ва шахсияти шахеи ба чавобгарии маъмурй кашидашуда.
Таъиноти суди мархилаи кассатсионй барои идро дар мухлати на дертар аз хафт шабонарузи баъди баровардани он якдоя бо парванда ба суде, ки карор ё
таъинотро баровардааст, фиристода мешавад. Таъиноте, ки мувофики он шахеи хукуквайронкунии маъмурй содирнамуда бояд аз хабси маъмурй озод карда шавад,
фавран идро карда мешавад.
2.Ба тарики назорати баррасй намудани парвандахо маъмурй низ бо додани шикояти маъмурй ва эътирози прокурор дар бораи аз нав баррасй кардани таъинот
ва карори суд, ки эътибори конуни пайдо кардаанд, сурат мегирад, ки он ба тартиби мукаррарнамудаи боби 14, моддахои 183-195 КМХМ Ч,Т 147 андом дода мешавад.
Мутобики м. 183 КМХМ Ч.Т эътироз ё шикоят дар бораи аз нав баррасй кардани таъинот ва карори суд, ки эътибори конуни пайдо кардаанд, ба истиснои
карорхои Раёсати Суди Олии ЧТ, ба суди мархилаи назорати аз дониби прокурор, шахсе, ки ба давобгарии маъмурй кашида шудааст. химоятгар, дабрдида ва
намояндаи конунии у тибки мукаррароти боби мазкур пешниход карда мешавад.
Раиси Суди Олии ЧТ, муовинони у бо максади таъмини тадрибаи ягонаи суди хукук доранд бевосита ба суди мархилаи назорати барои аз нав баррасй кардани
карорхои эътибори конуни пайдокардаи суд ба тарики назорати эътироз оваранд.
Шахеи шикояткарда хукук дорад онро бозхонад. Прокурори эътироз оварда ва прокурори болой низ хукуки бозхонди онро доранд. Бозхонди эътироз ё шикоят
то огози мадлиси судие, ки дар он эътироз ё шикоят бояд баррасй гардад, имконпазир аст.
Эътироз ё шикояти назорати ба карорхои судии зерин пешниход мегарданд:
- оид ба таъиноти суди мархилаи кассатсионии Суди ВМКБ, судхои вилоятй, шахри Душанбе оид ба таъинот ва карори эътибори конуни пайдокардаи судхои
шахр ва нохия - мутаносибан ба Раёсати Суди ВМКБ. судхои вилоятй ва шахри Душанбе;
- оид ба таъинот ва ё карори эътибори конуни пайдокардаи судхои шахру нохияхои тобеи думхурй, оид ба таъинот ва ё карори эътибори конуни пайдокардаи
Суди ВМКБ, судхои вилоятй ва шахри Душанбе, агар ин таъинот ё карор дар Суди Олии ЧТ мавриди баррасии кассатсионй карор нагирифта бошад, оид ба карори
Раёсати Суди ВМКБ, судхои вилоятй ва шахри Душанбе, оид ба таъинот за ё карори эътибори конуни пайдокардаи Суди Олии ЧТ, агар онхо ба тарики кассатсионй
мавриди баррасй карор нагирифта бошанд - ба коллегияи суди оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурии Суди Олии ЧТ;
- нисбат ба таъиноти коллегияи суди оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурии Суди Олии ЧТ - ба Раёсати Суди Олии ЧТ.
Мухлати аз нав баррасй кардани таъинот ва карори суд ба тарики назорати оид ба хукуквайронкунии маъмурии иисбатан вазнинтар, сабукии дазо ё бо дигар
асосхо, ки холати шахеи хукуквайронкунии маъмурй содиркардаро вазнин мекунанд, инчунин аз нав баррасй кардани таъинот ё карори суд дар бораи катъ кардани
пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй дар давоми шаш мох аз рузи эътибори конуни пайдо кардани онхо имконпазир аст.
Баррасии пиарванда дар коллегияи суди оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурии Суди Олии ЧТ дар хайати се нафар судя, дар Раёсати Суди ВМКБ,
судхои вилоятй, шахри Душанбе ва Суди Олии ЧТ дар хайати на камтар аз се ду хиссаи аъзои Раёсат баррасй карда мешавад.
Дар баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй ба тарики назорати инхо иштирок мекунанд: дар Раёсати Суди Олии ЧТ - Прокурори генералии ЧТ ё
муовинони у; дар коллегияи суди оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурии Суди Олии ЧТ - прокуроре, ки аз дониби Прокурори генералии ЧТ ваколатдор
шудааст; дар Раёсати Суди ВМКБ, судхои вилоятй ва шахри Душанбе - мувофикан прокурорхои ВМКБ, вилоятхо. шахри Душанбе, прокурори наклиёти Тодикистон
ё муовинони онхо. Суде, ки парвандаро баррасй менамояд, хукук дорад шахеи хукуквайронкунии маъмурй содиркардаро ба мачлиси суд даъват намояд.
Мухлати баррасии парванда ба тарики назорати дар мухлати на дертар аз бист шабонаруз мукаррар карда шудааст.
Коллегияи суди оид ба парвандахои хукуквайронкунии маъмурй дар хонаи машваратй карор мебарорад ва он бо аксарияти овозхо кабул карда мешавад.
10. Кисми хулосавии карори баровардашуда дар мачлиси суд аз чониби раисикунанда ё яке аз судяхо эълон карда мешавад.
Дар натидаи баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурй, суд метавонад:
- эътироз ё шикоятро рад намояд;
- таъинот ва карорхои баровардашударо бекор кунад ва пешбурди парвандаро катъ намояд ё онро ба сандиши нав, тафтиши маъмурии нав, ё ки барои баррасии
нави суди равон кунад;
- таъиноти кассатсионй, инчунин таъинот ва карорхои минбаъдаи судро бекор кунад ва парвандаро ба баррасии нави кассатсионй равон кунад;
- таъинот ва карорхоеро, ки ба тарики назорати бароварда шудаанд, бекор кунад, карори суд ва таъиноти кассатсиониро бетагйир мононад, ё ин ки тагйир
дихад;
- ба таъинот ё карори суд тагйирот дохил кунад. Асосхо барои бекор кардан ё тагйир додани таъинот ва
к;арори эътибори конуни пайдокардаи суд ин омилхо шуда метавонанд, ки агар суди эътирозро баррасикунанда эътироф намояд, ки бо ин таъинот ё карор суди
мархилаи якум карори гайриконунй ё беасос баровардааст ё суди болой таъинот ё карореро, ки пеш аз ин оид ба хамин парванда мавдуд буд, беасос бетагйир
монондааст, бекор кардааст ё тагйир додааст ё агар дар вакти баррасй кардани парванда дар суди болой ба чунин конунвайронкунихо рох дода шуда бошад, ки онхо
ба дурустии таъинот ё карори баровардаи суди мазкур таъсир кардаанд ё таъсир карда метавонистанд.
§ 8. A3 НАВ САР КАРДАНИ ИСТЕХСОЛОТИ ПАРВАНДАХОИ ХУКУК-ВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРЙ БИНОБАР ОШКОР ШУДАНИ ХОЛАТХОИ
НАВОШКОРШУДА

Аз нав cap кардани истехсолоти парвандахои хукуквайронкунии маъмурй бинобар ошкор шудани холатхои навошкоршуда яке аз намуди аз нав баррасй
намудани карорхо оид ба парвандахои хукукваронкунии маъмурй мебошад, ки мохияти он аз бекор карда шудани карорхои суд ё макомоти ваколатдори давлатй
(шахсони мансабдор), ки эътибори конуни пайдо кардаанд ва аз нав cap карда шудани парванда бинобар холатхои нав ошкоршуда иборат мебошад.
Мутобики м. 197 КМХМ ЧТ асосхои аз нав cap кардани пешбурди парвандаи хукуквайронкунии маъмурй бо сабаби холатхои нав ошкоршуда аз инхо иборатанд:
- дидаю дониста нишондоди бардуруг додани дабрдида ё шохид, хулосаи коршинос, хамдунин калбакй будани далелхои шайъй ва дигар худдатхо ё дидаю
дониста тгодуруст тардума кардан, ки боиси кабули карори гайриконунй ё беасос шудаанд ва бо карори эътибори конуни пайдокардаи суд ё макомоти ваколатдори
давлатй (шахсони мансабдор) мукаррар шудаанд;
- амалй динояткоронаи суд, прокурор, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки боиси кабули карори гайриконунй ва беасос шудаанд ва бо
карори эътибори конуни пайдокардаи суд ё макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор) мукаррар шудаанд;
- аз дониби Суди конститутсионии ЧТ хилофи Конститутсия эътироф кардани конуне, ки суд, прокурор, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор)
зимни барасмиятдарорй ва баррасии парвандаи хукуквайронкунии маъмурии мушаххас татбик намудаанд.
Карор ё таъиноти эътибори конуни пайдокардаи суди мархилаи якумро вобаста ба холатхои нав ошкоргардида суде, ки карор ё таъинотро баровардааст, дар
асоси аризаи шахеи хукуквайронкунии маъмурй содиркарда ва дабрдида аз нав баррасй менамояд. Аз нав баррасй кардани карор ё таъиноти суди мархилаи
кассатсионй ё назоратиро вобаста ба холатхои нав ошкоргадида, ки дар асоси онхо санади суди мархилаи якум тагйир дода шудааст, суде андом медихад, ки санадро
тагйир додааст.
Ариза дар бораи аз нав баррасй кардани карор ё таъинот ва худдатхои ба он замимашаванда метавонад дар давоми мухлати ба давобгарии маъмурй кашидан
барои хукуквайронкунии маъмурии содиршуда, вале на дертар аз се мох аз рузи ошкор гардидани асосхо барои аз нав баррасй кардани карор ё таъинот пешниход
шавад.
Суд аризаи пешниходгардидаро баррасй намуда онро конеъ мегардонад ва карор ё таъинотро бекор мекунад ё аз нав баррасй кардани онхоро рад менамояд.
Хангоми бекор кардани карор ё таъинот парванда тибки коидахои мукаррарнамудаи КМХМ ЧТ баррасй карда мешавад.

§ 9. ИЧРОИ КАРОРХО ВОБАСТА БА ТАЪИНИ ЧАЗОИ

МАЪМУРЙ
Карорхои эътибори конуни пайдокарда оид ба парвандахои хукуквайронкунихои маъмурй бо тартиби мукаррарнамудаи фасли 4, бобхои 17 ва 18-и КМХМ ЧТ ба
идро расонида мешаванд.
Карорхо дар холатхои зерин эътибори конуни пайдо менамояд: баъди ба охир расидани мухлати шикоят ё эътироз овардан нисбат ба карор, агар оид ба карор
шикоят ё эътироз оварда нашуда бошад; баъди ба охир расидани мухлати шикоят ё эътироз овардан вобаста ба карори аз натидаи шикоят ва эътироз кабулгардида,
агар вобаста ба ин карор шикоят ё эътироз оварда нашуда бошад, ба истиснои холатхое, ки бо карори мазкур карори каблан кабулгардида бекор карда шуда бошад;
фавран баъди кабули карор аз натидаи баррасии шикоят ё эътирозе, ки вобаста ба он шикоят карда намешавад, ба истиснои холатхое, ки бо карори зикршуда карори
каблан кабулгардида бекор карда шуда бошад.
Идрои карорхои эътиборпайдокарда барои хамаи макомоти хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот, инчунин шахсони мансабдор,
шахрвандон ва иттиходияхои онхо, шахсони хукуки, сарфи назар аз шакли ташкилию хукукиашон хатмй мебошад ва бояд аз лахзаи эътибори конуни пайдо кардани
он идро карда шавад. Карор дар ин бобат дар мухлати се шабонарузи баъди эътибори конуни пайдо кардани он ба макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор),
ки барои амалй кардани карор ваколатдор аст, фиристонида мешавад.
Дар сурати кабул гардидани якчанд карор дойр ба таъин кардани дазои маъмурй нисбат ба хамон як шахе хар як карор дар алохидагй ба идро расонида мешавад.
Хангоми мавдуд будани холатхое, ки дар мухлатхои мукарраргардида идрои карори таъин кардани дазои маъмуриро дар намуди хабси маъмурй, махрум сохтан
аз хукуки махсус ё дар намуди даримаи маъмурй имконнопазир мегардонанд, судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки карорро кабул кардааст,
метавонад идрои карорро ба мухлати то як мох ба таъхир гузорад.
Идрои пардохти даримаи маъмурй бо назардоштаи вазъи моддии давоббгар аз дониби судя, макоми ваколатдори давлатй (шахеи мансабдор), ки карорро кабул
кардааст, метавонад ба муддати то се мох ба мухлатхо дудо карда шавад.
~57~
 Дар сурати шикоят ё эътироз овардан нисбат ба карори эътибори конуни пайдонамуда судя, макомоти ваколатдори давлатй (шахсони мансабдор), ки дар бораи
таъин кардани дазои маъмурй карор кабул кардаанд, идрои ин карорро то баррасии шикоят ё эътироз бозмедоранд.
Эътироз овардан нисбат ба карори хабси маъмурй ё боздошти маъмурии намуди муайяни фаъолият идрои ин карорро бознамедорад.
Тартиби идрои намудхои дудогонаи дазои маъмурй ба тарики мукаррароти м.м. 228-247 КМХМ Ч.Т ба сомон расонида мешавад.

МАВЗУИ 16. ИСТЕХСОЛОТИ ИЧРОИ МАЧБУРИИ ХУЧЧАТХОИ ИЧРО

§ 1. МАФХУМ, ВАЗИФА ВА ПРИНСИПХОИ ИСТЕХСОЛОТИ ИЧРО

1.Истехсолоти идрои мадбурии худдатхои идро яке аз намуди истехсолоти юрисдиксионии маъмурй буда, мохияти он аз идрои хатмй ва саривактии мадбурии
санадхои суди оид ба бахсхои гражданй ва иктисодй, хукм ва карорхои вобаста ба парвандахои чиноятй дар кисми даъвои гражданй, ситонидани дарима ва
мусодираи молу мулк, санадхои макомоти (шахсони мансабдори) ваколатдори баррасикунандаи парвандахо оид ба хукуквайронкунии маъмурй, комиссия оид ба
бахсхои мехнати, судхои хакамй дар худуди ЧТ, судхои давлатхои хоридй ва судхои хакамии хоридй (арбитражхо), карори прокурор ва гайра мебошад.
Истехсолоти юрисдиксионии ичрои мачбурии худдатхои идро аз истехсолоти расмиётии идрои санадхои маъмурй (идоракунй) бо мазмун, доираи иштирокчиён
ва усулхои баичрорасонии санадхои идрокунй ва ё суди фарк мекунад.
Якум, агар истехсолоти расмиётии маъмурй оид ба идрои санади маъмурй давраи мустакили ин намуди истехсолотро дй дар доираи макомоти идоракунй ва чй
бо иштирокчиёни тарафхои манфиатдорро дар фаъолияти позитивй дар бар гирад, истехсолоти идрои мадбурии худдатхои идро хамчун фаъолияти мурофиавии
юрисдиксионии маъмурй бо татбики тарзу усулхои махсуси таъсиррасонй, яъне татбики чорахои таъминсозии мачбурй насбат ба хамаи адресатхои дар санадхои
идро зикршуда ба сомон расонида мешавад.
Дуюм, агар баидрорасонандагони санадхои идоракунй худи макомоти маъмурй (шахсони мансабдор) ва ё дигар тарафхои манфиатдори дараёни идоракунй
бошанд, дар истехсолоти идрои мадбурй бошад, идрои мадбурии санадхои суди, макомоти идоракунй, макомоти дамъиятй (масалан, карорхои комиссияхо оид ба
бахсхои мехнати, судхои хакамй ва г.) аз тарики дастгохи махсуси идрокунй -идрочиёни суди ба рох монда мешавад.
Аз ин ру, мазмуни истехсолоти идро аз мачмуи шарт ва тартиби ичрои мадбурии санадхои суди, санадхои макомоти давлатй ва шахсони мансабдор, санадхои
судии давлатхои хоридй ва судхои хакамии хоридй (арбитражхо), карори прокурор ва гайра, ки ухдадории ба манфиати дигар шахрвандон, макомоти давлатй ва
дигар ташкилотхо ё ба будети дахлдор супоридани маблагхои пули ва (с) дигар молу мулк иборат мебошад.
Вазифахои истехсолоти идророи мадбуриро ичрои хатмй ва саривактии мачбурии санадхои суди оид ба бахсхои гражданй ва иктисодй, хукм ва карорхои
вобаста ба парвандахои диноятй дар кисми даъвои гражданй, ситонидани дарима ва мусодираи молу мулк, инчунин дар холатхои мукаррарнамудаи Крнуни ЧТ «Дар
бораи истехсолоти идро» аз 20 марти соли 2008, №373 (минбаъд -Конуни идро) 26, дигар конунхо. кодексхо ва санадхои байналмилалие. ки Тодикистон онхоро
эътироф намудааст, ташкил медиханд.
Истехсолоти идрои мадбурй дар асоси принсипхои зерин амалй карда мешавад: конуният, сари вакт гузарони дани амалхои идро ва татбики чорахои ичрои
мачбурй, эхтироми кадр ва номуси шахрванд, дахлнопазирии хадди акали молу мулки барои зиндагии шахрванди карздор ва аъзои оилаи у зарур, мутобикати хадми
талаботи ситонанда ва чорахои ичрои мачбурй.
Мутобики м.5. Конуни ичро хуччатхое, ки мавриди идрои мадбурй карор дода мешаванд, инхоянд:
- варакахои идро, ки дар асоси санадхои суди дода шудаанд;
- созишномаи ба таври нотариалй тасдикшуда оид ба пардохти алимент;
- навиштадоти идроия, ки аз дониби нотариусони давлатй ва шахсони мансабдори муассисахои консулии ЧТ андом дода шудаанд;
- фармони суди;
- шаходатнома е, ки дар асоси карори комиссия оид ба бахсхои мехнати дода шудааст;
- карорхое, ки аз дониби макомоти (шахсони мансабдори) ваколатдори баррасикунандаи парвандахо оид ба хукуквайронкунии маъмурй бароварда шудаанд;
- варакахои идро, ки судхо дар асоси халномахои судхои хакамй дар худуди ЧТ доданд;
- варакахои идро, ки судхо дар асоси халномахои судхои давлатхои хоридй ва судхои хакамии хоридй (арбитражхо) додашуда;
- талаботи мувофики тартиби мукарраршуда барасмият даровардашудаи макомоти вазифаи назоратидошта дар бораи ситонидани маблаг бо кайди бонк ва
ташкилоти дигари кредита оид ба пурра ва ё кисман идро нагардидани ситониш бо сабаби набудани маблагхои пули дар суратхисоби карздор, ки талаботи
ситонандаро пурра конеъ намегардонад, агар конунгузории ЧТ тартиби дигари идрои худдати идроро мукаррар накарда бошад;
- карори прокурор оид ба тартиби маъмурй кучонидани шахрвандоне, ки биноро худсарона ишгол кардаанд ё дар бинохое истикомат мекунанд, ки хавфи
фуруравй доранд;
- карорхои макомоти дигар дар холатхои пешбинишу-даи конунгузори.
Дар хуччатхои ичро тибки м. 6 К онУн бояд маълумоти зерин зикр карда шаванд: номи суд ва ё макомоти дигаре, ки худдати идроро додааст; парванда ва маводе,
ки вобаста ба он хуччати идро дода шудааст ва ракамхои онхо; санаи баровардани санадхои суди ё санадхои макомоти дигаре, ки бояд идро гардад; номи ситонанда -
шахеи хукуки ва карздор - шахеи хукуки ва сурогаи онхо; ном, номи падар ва фамилияи ситонанда - шахеи вокей ва карздор - шахеи вокей, махаллй истикомати онхо,
таърихи руз, дои таваллуди карздор - шахеи вокей ва дои кори вай; кисми хулосавии санадхои суди ё санадхои макомоти дигар; санаи эътибори конуни пайдо
намудани санадхои суди ё санадхои макомоти дигар; санаи додани худдати идро ва мухлати пешниходи он барои идро.
Худдати идро, ки дар асоси санади суди дода шудааст, бо имзои судя ва мухри нишондори суд тасдик карда мешавад. Хуччати ичрое, ки дар асоси санади
макомоти дигар дода шудааст, аз тарафи шахеи мансабдори ин макомот ва дар холатхои дигаре, ки конун мукаррар кардааст. аз тарафи шахсе, ки хуччатро
навиштааст, имзо карда мешавад. Хуччати ичро бо мухри макомоте, ки онро додааст, тасдик карда мешавад.

§ 2. МАКОМОТИ ИЧРОИ МАЧБУРЙ ВА ДИГАР ИШТИРОКЧИЁНИ ИСТЕХСОЛОТИ ИЧРО

1. Идрои мачбурии санадхои суди ва санадхои дигар макомоти ЧТ, инчунин санадхои судии дигар давлатхо ба зиммаи идрочиёни суд мебошад. Идрои санадхои
судие, ки карздорро барои содир намудани амалхои муайян (худдорй намудан аз содир намудани амалхои муайян) ухдадор менамоянд, аз дониби судхо бо тартиби
мукаррарнамудаи конунгузории мурофиавии гражданй, мурофиавии иктисодй ва Конуни идро амалй карда мешавад. Хамчунин дар холатхои пешбининамудаи
конунгузории ЧТ идрои санадхои суди ва санадхои дигар макомот оид ба ситонидани маблаги пули, инчунин аз тарафи дигар макомоти давлатй ба амал бароварда
мешавад. Масалан, идрои мачбурии хуччати ичрои додай Суди иктисодй дар бораи руёнидани маблаг ба фоидаи будет аз тарафи макомоти андоз амалй карда
мешавад.
2. Иштирокчиёни асосии истехсолоти ичро ин макомоти ичро, тарафхо - ситонанда (ашхосе ки истехсолоти ичро ба манфиати у огоз шудааст), карздор (ашхосе
ки бояд аз хисоби у ба манфиати ситонанда маблаг ситонида мешавад ва ё ашхосе, ки аз амалй муайян худдорй менамояд ва ё амалй муайянро ичро мекунад)
мебошанд. Дар газаронидани амалхои идро хамчунин метавонанд шахсони холис, тардумон, мутахассис бо даъвати макомоти идро иштирок намоянд.
Дар истехсолоти идро якчанд ситонанда ва карздор иштирок карда метавонанд. Х аР яке аз онхо нисбат ба тарафи дигар дар истехсолоти идро мустакилона иштирок
менамояд ё ба яке аз иштирокчиён барои иштирок дар амалй ичро метавонад супориш дихад, ба гайр аз холатхое, ки бо хуччати идро ба зиммаи карздор
ухдадорихое. ки танхо бояд худаш (ухдадорихои шахсй) идро намояд, гузошта мешавад.
3. Шахсоне, ки дар истехсолоти идро иштирок мекунанд. хукук доранд, ки бо маводи истехсолоти идро шинос шаванд, аз он иктибос гиранд, нусха бардоранд,
маводи иловагй пешниход намоянд, дархост кунанд, дар амалй идро иштирок кунанд, дар рафти истехсолоти идро баёноти шифохй ва хаттй диханд, барои халли
масъалахое. ки дар рафти идро ба амал меоянд, вадх ва далелхои худро изхор намоянд, мукобили далелхо ва дархостхои шахсони дигари иштирокчии истехсолоти
ичро норозигй баён намоянд, изхори рад намоянд, аз болой харакатхо ё карори макомоти идро оид ба масъалахои истехсолоти идро шикоят намоянд.
Тарчумон. Шахсони иштироккунандаи истехсолоти идро метавонанд бо ташаббуси худ ё бо таклифи идрочии суд хангоми амалй намудани амалхои идро. ки
барои анчом додани онхо донистани дигар забонхо зарур аст, тарчумон даъват кунанд. Х аР шахеи ба балогатрасидаи кобилияти амалдошта, ки дар идрои кор
манфиатдор намебошад ва забонеро медонад, ки донистани он барои амалй намудани амалхои идро зарур аст, метавонад тарчумон бошад. Тарчумон барои мехнаташ
хукуки гирифтани подошпулй дорад. Подошпулии пардохтшуда ба хародоти амалй идро тааллук дорад.
Шахсони холис. Амалхои идро дар мавриди пешбининамудаи конунгузори метавонад дар хузури на камтар аз ду шахеи холис ба до оварда шавад. Иштироки
шахсони холис дар холатхои зерин хатмй мебошад:
- бо талаби ситонанда ё карздор;
- хангоми ба руйхат гирифтани молу мулки карздор;
- хангоми идрои карорхо дар бораи маскун намудан ба манзил ё кучонидан аз манзил, амалхои марбут ба хабс, кашида гирифтан ва супоридани молу мулки
карздор, кушодани манзил, бино ва амбори у, азназаргузаронй. инчунин дар дигар холатхое, ки конунгузори пешбинй намудааст.
Ба сифати шахсони холис шахрвандони ба балогатра-сида, кобилияти амалдошта, дар окибатхои амалй идро манфиатдорнабуда даъват карда мешаванд. Пеш аз
огози амалй идро, ки дар он шахсони холис иштирок мекунанд, ичрочии суд тартиби иштироки шахеи холиеро дар амалхои ичро фахмонда медихад.

26'« АМО ЧТ- 2008. № 3. М.192; 2010. №7. М.543; 2012. №7. М.717.
~58~
 Шахеи холис хак дорад донад, ки барои идрои кадом амалхои идро даъват шудааст ва дар асоси кадом худдати идро онхо андом дода мешаванд. У метавонад
нисбат ба амалхои гузаронидашуда эрод гирад ва он ба санади амалй идрои дахлдор дохил карда мешавад.
Шахеи холис далел, мазмун ва натидаи амалй идроро, ки дар он иштирок кардааст, тасдик мекунад.
Шахсони холиси дар амалй идро иштироккарда хукуки дуброни хародоти кардаашонро доранд. Маблагхои пулии ба шахсони холис додашаванда ба хародоти
идрои амалй идро дохил мешаванд.
Мутахассис. Дар истехсолоти идро барои фахмонидани масъалахои дар рафти амалхои идро ба вудуд омада, ки дониши махсусро талаб мекунад, идрочии суд
аз руи дархости иштироккунандагони истехсолоти идро ё бо ташаббуси худ мутахассиеро таъин мекунад. Аз руи зарурат мумкин аст якчанд мутахассис таъин карда
шавад. Идрочии суд дар ин бора карор мебарорад.
Ба сифати мутахассис шахеи ба баррасии кор манфиатдорнабуда ва дорой дониши махсусе, ки барои додани хулосаи хаттй зарур аст, таъин мешавад. Барои даст
кашидан ва ё саркашй кардан аз пешниходи хулоса ё барои дидаю дониста додани хулосаи бардуруг тибки конун мутахассис ба давобгарй кашида мешавад, ки дар
ин бора идрочии суд уро огох менамояд.
Дар истехсолоти идро кормандони милитсия низ иштирок мекунанд, ки агар ба идродиёни суд хангоми идрои ухдадорихои хизматиашон дихати баамалбарории
амалй идро монеагй карда шавад ё ба хаёт ва саломатиашон хатар тахдид кунад. Дар ин маврид кормандони милитсия ухдадоранд дар доираи хукукхои бо конун
пешбинигардида ба онхо мусоидат намоянд.
Рад намудани иштиокчиёни истехсолоти ичро. Дар сурати рад намудани идрочии суд, тардумон, мутахассис ва шахеи холис дар холатхои зерин
наметавонанд дар истехсолоти идро иштирок намоянд ва бояд рад карда шаванд, агар: хангоми баррасии парвандае, ки оид ба идрои карори он истехсолоти идро
огоз карда шудааст. ба сифати судя, прокурор, намоянда, шохид, коршиноси суди, мутахассис, тардумон ва котиби мадлиси суди иштирок намуда бошанд; бо
тарафхо ё намояндаи онхо муносибати хешутаборй дошта бошанд; шахсан, бевосита ё бавосита ба натидаи халли парванда манфиатдор бошанд ё дигар холатхое
мавдуд бошанд, ки бегаразй ва холисии онхоро зери шубха гузоранд.
Дар сурати мавдуд будани холатхои зикршуда онхо ухдадоранд, ки изхори худрадкунй намоянд. Рад кардан бояд асоснок ва дар шакли хаттй то саршавии амалй
идро пешниход карда шавад.
Шикоят нисбат ба карор, амалй (беамалии) идрочии суд бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории мурофиавии ЧТ баррасй карда мешавад.

§ 3. ШАРТХОИ УМУМИИ ДОИР НАМУДАНИ АМАЛХОИ ИЧРО

1. Худдати идро аз чониби суд ба ситонанда баъд аз эътибори конуни пайдо намудани санади суди супорида мешавад, ба истиснои мавридхое, ки худдати идро
фавран баъд аз кабули санади суди дода мешавад. Хучдати идро ба ситонанда супорида мешавад ё ин ки бо дархости у барои идро бевосита аз дониби суд равон
карда мешавад.
Агар карздор шахеи вокей (минбаъд - шахрванд) бошад, пас амалй идро аз тарафи идрочии суд дар махаллй истикомат, дои кор ё дар махаллй дойгиршавии молу
мулки вай гузаронида мешавад. Агар карздор шахеи хукуки (минбаъд - ташкилот) бошад, пас амалй идро аз дониби ичрочии суд дар махаллй дойгиршавии ташкилот
ва ё махаллй дойгиршавии молу мулки он гузаронида мешавад.
Идрои талаботи дар хуччатхои ичро муайяншудае, ки карздорро барои идро намудани харакатхои муайян ухдадор менамояд, дар махаллй идрои ин амалхо ба чо
оварда мешаванд.
идрои амалхои ичро байни идрочиёни суд мавриди бахс шуда наметавонад.
Агар ичро талаботи ситонандаро пурра конеъ нагардо-над, идрочии суд оид ба ин холат фавран санад тартиб дода, на дертар аз рузи дигари баъди тартиб додани
он хуччати ичроро якчоя бо нусхаи ин хучдат ба ичрочии суди махаллй дойгиршавии молу мулки бокимондаи карздор мефиристад. Хамзамон, идрочии суд дар ин
бора ба ситонанда, суд ё дигар макомоте, ки хуччати ичро додааст, хабар медихад.
2. Амалхои идро дар рузхои кори аз соати 6 то 22 вакти
махаллй гузаронида мешавад. Вакти аники гузаронидани
амалхои ичро аз тарафи идрочии суд муайян карда мешавад.
Тарафхое, ки дар истехсолоти идро иштирок мекунанд хукук
доранд, ки вакти барои онхо мувофикро чихати гузарони-
дани амалхои идро пешниход намоянд.
Дар холати пайдо шудани шубхаи асоснок ба рафтори карздор, ки у метавонад моликияти ситонидашавандаро хард ё пинхон кунад ё дигар амалхоеро содир
намояд, ки метавонанд дар мавриди таъхир кардан идрои санадхои суди ва санадхои макомоти дигарро душвору номумкин гардонанд, инчунин дар холатхое, ки ба
таъхир гузоштан мумкин нест, аз он думла ба хаёт ва саломатии шахрвандон хатар дошта бошад ё идрои амалхои идро дар вакти рузхои кори бо гунохи карздор
номумкин бошад, идрочии суд хак дорад амалхои идроро бо идозати суди махаллй дойгиршавии молу мулк дар рузхои истирохат, рузхои ид ва шабона низ
гузаронад.
3. Дар сурати ихтиёран идро накардани санадхои суди ё
санади дигар макомот, хамчунин мавчуд будани хуччати
ичро мебошанд идрочии суди метавонад чорахои мачбурии
ицроро татбик намояд, ки онхо тибки м. 11 Крнун инхо
мебошанд:
а ) дар истехсолоти ичро оид ба талаботи пули:
- нигаронидани ситониш ба молу мулки манкули карздор;
- нигаронидани ситониш ба молу мулки гайриманкули карздор:
~288~
- нигаронидани ситониш ба хукуки талабот ва дигар хукукхои бегонашавандаи молу мулкии карздор;
б) дар истехсолоти ицро оид ба талаботи дигар:
- ичрои карорхое, ки карздорро ба содир намудани амалхои муайян ухдадор менамояд;
- ичрои карорхое, ки карздорро ба худдорй ва токат кардан ба содир намудани амалхои муайян ухдадор менамояд;
- идрои карор оид ба кашида гирифтан аз карздор ва ба ситонанда супоридани ашёи муайян.
Идрои санадхои судие, ки ба фахмондан равона гардидааст, идро карда намешаванд. Фахмондан аз лахзаи эътибори конуни пайдо кардани санади суди
идрошуда хисобида мешавад.
4. Огози истехсолоти ичро. Бо муродат намудан ин намуди истехсолот OFO3 мешавад. Идрочии суд ухдадор аст хуччати идроро аз ситонанда ва дар холатхои
пешбинина-мудаи конунгузори аз суд ё дигар макомоте, ки онро додааст, барои идро кабул намояд ва фавран истехсолоти идроро огоз намояд. Дар холатхое, ки
идрои санадхои суд ба судхо вогузор мешавад, суд барои идро худдати идроро аз ситонанда кабул менамояд.
Ситониш ба молу мулки карздор нигаронида мешавад, ба истиснои молу мулке, ки тибки конун ба он нигаронидани ситониш мумкин нест. Ситонанда хукук
дорад он навъи молу мулкро нишон дихад, ки нисбат ба онхо дар навбати аввал ситониш нигаронида мешавад. Хангоми ба вудуд омадани бахс оид ба тартиби
навбати ситониш байни ситонанда ва карздор, навбати нигаронидани ситониш аз молу мулки карздор аз дониби идрочии суд муайян мегардад.
Бо максади таъмин намудани идрои хучдати ичро оид ба ситонидани молу мулк мувофики аризаи ситонанда идрочии суд вазифадор аст дар якдоягй бо
баровардани карор оид ба огоз намудани истехсолоти идро моликияти карздорро ба руйхат гирифта, ба он хабс гузорад, ки дар ин бора дар протокол кайд карда
мешавад. Идрочии суд метавонад хангоми огози истехсолоти идро оид ба хучдати идро, ки дар асоси санади суди дода шудааст ва ё санади
~289 дар мухлатхои мукаррарнамудаи м.12 Крнун имконпазир
аст. Тибки он амалхои идро ва талаботе, ки дар худдати
идро дард шудаанд, бояд аз тарафи идрочии суд дар муддати
ду мох баъд аз ворид шудани худдати идро бо тартиби
навбати воридшавии онхо мавриди идро карор дода шаванд.
Ба ичрои фаврй талаботи чунин худдатхои идро мансубанд: оид ба ситонидани алимент, музди мехнат ё дигар пардохтхо барои мехнат дар доираи пардохтхои
барои як мох хисобкардашуда, инчунин оид ба руёнидани маблаги умумии карзхо вобаста ба ин пардохтхо, агар худдатхои идро руёнидани фаврии онхоро мукаррар
намояд; барои ба кор ё мансаби пештара баркарор кардани корманди гайриконунй озодшуда ё ба кори дигар гузаронидашуда; санадхои суди оид ба парвандахо дар
бораи мавриди бахс карор додани санадхои гайримеъёрии хукуки, карорхо ва амалй (беамалии) макомоти хокимияти давлатй, дигар макомот ва шахсони мансабдор;
оид ба чуброни расонидани зарари дисмонй ё зарар ба саломатй; оид ба дуброни зараре. ки вобаста ба фавти саробон расонида шудааст; оид ба хамрох кардани
шахрванди ЧТ ба руйхати интихобкунан-дагон ва иштирокчиёни раъйпурей; оид ба парвандахои дигар, агар идрои фаврии талабот дар худдати идро ва ё конун
пешбинй гардида бошад.
6. Му.хлати пешни.ход намудани хуччатхои ицро.
Худдатхои идро барои идрои мадбурй дар мухлатхои зерин
пешниход карда мешаванд:
~59~
 - дар давоми се сол варакахои идро, ки дар асоси санадхои суди ва фармонхои суди дода шудаанд, навишта-доти идрои макомоти нотариалй, варакахои идрое,
ки дар асоси халномахои судхои хакамй дар худуди ЧТ дода шудаанд, варакахои идро, ки судхо дар асоси халномахои судхои давлатхои хоридй ва судхои хакамии
хоридй (арбитражхо) дода шудаанд;
- дар давоми се мох шаходатномае, ки комиссия оид ба бахсхои мехнати додааст;
- дар давоми як сол карори макомоте (шахсони мансабдоре), ки барои баррасии парвандахои хукуквайронкунии маъмурй ваколатдор мебошанд;
- дар давоми шаги мох талаботи бо тартиби мукарраргардида ба расмиятдаровардашудаи макомоти вазифаи назоратидошта дар бораи руёнидани маблаг бо
кайди бонк ё ташкилоти дигари кредита оид ба пурра ё кисман идро нагардидани ситониш.
7. Амалиёти идро бо тартиби нигаронидани ситониш ба дигар молу мулки карздор бо рохи гузоштани хабс (ба руйхат гирифтан), кашида гирифтан ва фуруши
мадбурии ин молу мулк амалй карда мешавад.
Ситониш ба молу мулки карздор, аз он думла ба дигар арзишхое, ки дар бонкхо ва дигар ташкилотхои кредитй нигох дошта мешаванд, ба хамон андоза ва хадме,
ки барои идрои худдати идро бо назардошти ситонидани пардохт ва хародотхо оид ба гузаронидани амалй идро зарур аст, нигаронида мешавад.
Агар дар рафти идро мукаррар гардад, ки молу мулки карздор - ташкилот ё шахрванд барои пушонидани карз кифоя нест, аммо крнунгузор муфлис эътироф
намудани карздорро рох медихад. идрочии суд ухдадор аст дар ин хусус ситонандаро огох намояд.
Дар холати азнавташкилдихии ташкилот дар лахзаи идрои худдати идро идрочии суд вориси хукукии карздорро мукаррар менамояд ва ба суде, ки халнома
баровардааст, ариза бо пешниход дар бораи баровардани таъинот оид ба ивази карздор ба вориси хукукии он ирсол менамояд.
Конун тартиби нигаронидани ситониш ба молу мулки манкул, гайриманкули карздор, ба хукуки талабот ва дигар хукукхои молумулкии бегонашавандаи
карздор, идро санадхои суди, ки карздорро барои содир намудани амалхои муайян ва худдорй ё токат намудан аз содир намудани амалхои муайян ухдадор менамояд
и мукаррар намудааст (м.м.43-83).
Дар холатхои пешбининамудаи м.м. 21-26 Крнуни идро истехсолоти идро мумкин аст ба таъхир андохта шавад, мавкуф ё боз дошта шавад.
Бояд тазаккур дод, ки ичрои санадхои суди ва дигар санадхо нисбат ба шахсони вокей ва хукукии хоридй, инчунин шахсони бешахрванд мувофики Крнуни идро
ва дигар конунхои ЧТ ба амал бароварда мешавад.
Идрои халномахои судхои давлатхои хоридй ва судхои хакамии хоридй (арбитражхо) мувофики конунгузории мурофиавии ЧТ, санадхои хукукии
байналмилалии эътирофнамудаи Точикистон ва Кр нуни идро ба амал бароварда мешавад. Варакаи ичро, ки дар асоси халномаи суди хоридй дода шудааст, аз тарафи
судхои ЧТ мумкин аст, ки барои идрои мадбурй дар муддати се сол аз лахзаи эътибори конуни пайдо намудани халнома пешниход шавад.

§ 4. ТАРТИБИ ДОИР НАМУДАНИ БАЪЗЕ НАМУДИ ИСТЕХСОЛОТИ ИЧРО

Тартиби нигаронидани ситониш ба воситахои нулии карздор бо рохи кашида гирифтани маблагхои пули накд амалй карда мешавад.
Кашида гирифтани маблагхои пулии накди карздор бо рохи тартиб додани санад оид ба кашида гирифтан бо иштироки на камтар аз ду шахеи холис амалй карда
мешавад. Агар карздор маблагхои пулии бо асъори миллй, ки барои конеъ гардонидани талаботи ситонанда кифояро надошта бошад, ситониш ба воситахои пулии бо
асъори хоридй доштаи карздор нигаронида мешавад. Х, ангоми ошкор кардан ва аз карздор кашида гирифтани маблагхои пули бо асъори хоридй идрочии суд бояд на
дертар аз рузи дигар пас аз кашида гирифтан бо карори худ онро барои мубодила ба асъори миллй ба бонк ё дигар ташкилоти кредитив, ки хукуки амалй намудани
чунин амалиётро дар бозори дохилии асъории ЧТ дорад, дихад.
Азар нигаронидани ситониш ба молу мулки карздор, ки дар ихтиёрй дигар шахсон карор дорад, бо рохи хабс гузоштан ба молу мулки манкул, ки дар сохибияти
вокеии карздор карор дорад, ба гузаштани ин молу мулк ба сохибияти идрочии суд боис мегардад (м.м.43-44).
Тартиби нигаронидани ситониш ба молу мулки гайриманкули карздор бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории ЧТ ба амал бароварда мешавад.
Ичрои халномае, ки карздорро ухдадор месозад, то амалхои муайянро содир намояд, агар худдати идро ба карздор ухдадории содир намудани амалй муайянеро
вогузор намояд ва у талаботи мазкурро идро накунад, ситонанда хукук дорад бо ариза ба суд оид ба чалби карздор ба давобгарии маъмурй ё чиноятй ё ин ки оид ба
гирифтани идозати содир намудани амалй мазкур аз дониби худ, агар содир намудани он аз дониби дигар шахе мумкин бошад, муродиат намояд.
Агар ситонанда ба суд бо ариза оид ба гирифтани идозат ба содир намудани амале, ки мумкин аст аз дониби шахеи сеюм идро гардад, муродиат намояд, суд
аризаи мазкурро мутобики конунгузории мурофиавии ЧТ баррасй менамояд. Агар карздор тасдик накунад, ки амалй талабшавандаро ичро намудааст, суд хукук
дорад ситонандаро ба идрои амалй мазкур ваколатдор намояд ва бо аризаи ситонанда карздорро ба додани байъона ухдадор менамояд. агар ситонанда асоснок кунад,
ки ичрои амалй мазкур аз дониби у бо хародоти муайян вобастагй дорад. Ситониш оид ба пардохти байъона аз чониби ичрочии суд бо тартиби пешбининамудаи
Конун амалй карда мешавад.
Ичрои халномае, ки карздорро ба худдорй ё токат кардан аз содир намудани амалхои муайян ухдадор мегардонад ва у талаби мазкурро идро накунад, ситонанда
хукук дорад ба суд бо ариза оид ба чалби карздор ба чавобгарии маъмурй ё чиноятй мурочиат намояд. Тартиби баррасии аризаи ситонанда тибки конунгузории
мурофиавии ЧТ амалй карда мешавад.
Идрои халнома дар бораи аз карздор кашида гирифтан ва ба ситонанда додани молу мулки манкули муайянро дихад ва у талаботи мазкурро ичро нанамояд, ин
молу мулк аз у аз чониби ичрочии суд кашида гирифта шуда, ба ситонанда дода мешавад.
Тартиби идрои худдати ичро оид ба кучонидани карздор идрочии суд кучониданро ба тарики мадбурй амалй менамояд. Идрочии суд карздорро дар бораи руз ва
вактикучонидани мадбурй расман хабардор менамояд. Набудани карздоре, ки аз рузи кучонидан хабардор карда шуда буд, барои идрои худдати идро монеъ
намегардад.
Кучонидан аз холй намудани бинои дар худдати идро нишон додашуда, аз кучонидашаванда (кучонидашаван-дахо), молу мулки он (онхо), хайвоноти хонагй ва
ба ситонанда супоридани бинои холикардашуда ё ба тартиби мукаррараргардида барои нигахдорй супоридашуда иборат мебошад.
Кучонидан дар хузури шахсони холис ва дар мавридхои зарурй бо мусоидати макомоти корхои дохилй ва хатман бо баруйхатгирии молу мулк аз тарафи
идрочии суд амалй карда мешавад.
Идрои худдати идро оид ба кучонидани карздор бо тартиб додани санад оид ба кучонидан ба расмият дароварда мешавад.
Тартиби ичрои хучцати ичро оид ба маскун намудани ситонанда дар мавриди ихтиёран идро накардани худдати идро дар мухлати мукаррарнамудаи идродии
суд, он аз дониби идродии суд ба таври мадбурй амалй гардонида мешавад. Маскун намудан ин аз тарафи идрочии суд бемамониат таъмин намудани воридшавии
ситонанда ба бинои дар худдати идро нишондодашуда ва аз истикомат намудани вай дар ин бино иборат мебошад. Дар ин маврид ба карздор фахмонида мешавад, ки
маскун намудан ба таври мадбурй амалй шуда истодааст ва у ухдадор аст барои истикомати ситонанда (хозир буданаш) мамониат накунад. Дар холати мамониат
намудани карздор ба идрои худдати идро амалхои идро бо иштироки шахсони холис ва дар мавридхои зарурй бо иштироки макомоти корхои дохилй амалй карда
мешавад. Идрои худдати идро дар ин бора бо тартиб додани санад аз тарафи идрочии суд ба расмият дароварда мешавад.
Тартиби кашида гирифтан ва ба ситонанда додани молу мулке, ки дар сохибияти гиахси сеюм аст ва у ба додани он розй нест, суд аризаи ситонандаро оид ба
кашида гирифтан ва додани ин молу мулк бо тартиби мурофиаи суди мебошад, дар асоси аризаи ситонанда дар хусуси махдуд намудани баромада рафтани карздор аз
худуди ЧТ карор кабул намояд.
5. Мухлати гузаронидани амалхои ичро. Амалхои идро

мурофиавии ЧТ баррасй менамояд.

Бояд тазаккур дод, ки истехсолоти ичрои мачбурии санадхои суди аз руи парвандахои чиноятй аз дониби субъектони ичрои чазои динояти тибки Кодекси идрои
дазои диноятии ЧТ аз 6 августа соли 2001 27 ба рох монда мешавад, ки аз дониби субъектони гуногуни хокимияти идроия, ба монанди идрочиёни суд дар махаллй
дойгиршавии амвол, дои кор ва ё махаллй истикомати махкумшуда (оид ба дазои диноятй дар намуди дарима ва мусодираи амвол). нозироти корхои ислохии
махаллй истикомати махкумшуда (дар идрои дазо дар намуди корхои хатмй, корхои ислохи ва г.), маъмурияти муассисаи махсус - марказхои ислохи (оид ба дазои
махдуд кардани озодии махкумшуда), маъмурияти муассисахои ислохи - колонияхои ислохи, колонияхои тарбиявй, махбасхо, муассисахои муолидавии ислохи ( оид
ба идрои дазо дар намуди махрум сохтан аз озодй) ба амал бароварда мешавад.
МУРОФИАВИИ МАЪМУРИИ
ЧУМХУРИИ точикистон

Муаллиф: Холмахмад Ойев

дотсенти кафедраи хукуки конститутсионии факултети хукукшиносии Донишгохи миллии Тодикистон, н.и.х.

27АМО ЧТ. 2001. №7. М.505 2003. №12. М. 683; 2004. №7. М. 455; 2005. №3. М. 127; 2008. №3. М. 190; №12, К.1. М.987.
~60~
Хукуки мурофиавии маъмурии Чумхурии Тодикистон

Ба чоп 01.10.2013 имзо шуд. Андозаи 60Х841 /16 Кргази офсет. Хуруфи Times New Roman Tj. Чопи офсет. Чузъи чопи 18,5. Адади нашр 400.

Дар матбааи ЧДММ «Фарозманд» Ба табъ расидааст. (992 37) 223-17-00, 223-16-00 Е- mail: farozraand.info@mail.ru
дорад. Масалан, расмиётй
даъво тибки пешбининамудаи конунгузории

~61~
дархост ворид нашуда

~62~
фавти шахеи вокей ё шахеи мансабдори хукуквайронкунии маъмурй содирнамуда ва бархам хурдани шахеи хукуки.

-63 ~ -273 -
 Хуччати ичрое, ки аз тарафи як ичрочии суд ба ичрочии суди дигар равона карда шудааст, аз тарафи охирон барои ичро кабул карда мешавад. Махаллй
~
.

~8~ ~9~
~67~
~ 68- ~15~
Макомоти дигари марказии хокимияти ичроияи ЧТ. Гибки и Фармони Президенти ЧТ «Дар бораи такмили сохтори макомоти марказии хокимияти
стратегия ва тактикаи сиёсати хоричй ва дохилй дар сохаи таъмини амният, тамомияти арзй, истикдолият, сохти конститутсионии ЧТ; тахия ва татбики
чумла дар сохди идоракунии давлатй бо рохи овардани эътироз, шикоят ариза нисбат ба фармон, халнома, хукм, таъинот ва карорхои судхо, ки хилофи

7!1
АМО ЧТ. 2009. №7-8. М.503; 2012.№4. М.277; №8. М.833.
-115-

~70~ ~ 111 ~
хукукдихй ва хукукхифзкунй, ки дар таркиби он намудхои зерини

~134~ ~135~
-152 ~
Расмиётй маъмурии расмй бошад, ин фаъолияти мак,омоти маъмурй оид ба тахия ва кабули санадхои маъмурй бо риояи талаботи мукаррарнамудаи

~ 154 ~ ~ 155 ~
~ 161 ~
 , баррасй масъала

~180~ ~181~