Capitaine. de Origenis Ethica. 1888.

Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from

University of Toronto
http://www.archive.org/details/deorigenisethicaOOcapi
DE
OKIGENIS ETHICA.
SCRIPSIT
DR. GUILELMUS CAPITAINE.

VICARIl B RT ttELIOIONIS PRAE( EP rOR
l \ OREVENBROICH.
MONASTERD 6UESTF.
SUMPTIBUS TYPOGRAPHIAE ASCHENDORFFIANAE
MDCCCLXXXXVHI.
1*f
IC
TO ITO 6, CAN*
OCT 1 31
565
Imprimatur.
Monastorii die 17. Octobria 1
de NniU.
Vic Eppi. Qenlis.
Nro. 644S.
Salvo proprietatis el translationis iurc. \l .1 ii - li;i cli profi ore Vf< n t< ii n i

auti nimuni
induxerim, opere procedente satius duxi ea quoquc, qua< iui
inl specialem de moribus doctrinam pertinentia inveni, diligcntfr

colligere el rommentationi meae intexere Quod ita feci, ul ^rn-
viorn in textum reciperem, alia notis exprimerem.
(inni multa operum Alexandrini vcrsionibus tantum Liiini-
exstent, ita Latina lingua usus sum, ui quam plurimum num
versionibus ipsis consentiret. LJbi adsunl scripta originalia,
semper consului atque in adnotationibus copiosissime citavi.
Doctrina moralis Adamantii doctoris, ul operis mei lectorem

non fallet, adeo eminel inter scriptorum aequaliuni opiniones, ui
certe expositione continua el accurata dignissima appareat. Quod

ad illustrandum si hae litterarum mearum primitiae non omni ex
parte sufficiant , tamen el in rebus dissitis coliigendis laborem el
in totius systematis ingenio describendo fidem ad viri praestantis-

simi gloriam augendam non inutilem fuisse mihi persuadeo.
Gomipaludii festo assumpt. B, .M. V.
Autor.
[ nd e x.
riiMiriiiiillil.
Alexandriae itatiM describitui nes cum philosophi Alexandrinii

hahel eandem in pluribus doctrinam . eoadem errores. I. Rfaxim
aenda doctrino difflcultates, 5. Modus loquendi esotei
cus, 8, Doctrinae Origenis prima principia D. Philosophiae partes; eth
deflnitio <>t signiftcatio, 12. Ethica, ul omnia philosophia, cura ttnU no
ultimus sil Bupernaturalis, nugenda esi <\ fide \<-l revelatione divina. 14.
I. De liumiiiis iialuia.
Homo, animal rationale, corpore corruptibili animaque imraortali eon-

stat. 17. l6yo$ omQfMxixfc. 18. Neglectis suia principiia Origeni m int<i
corpus et animam exsistentem harmoniara invenit, 20. Anima indumento cor-

poreo aemper indiget. 23. Animae humanae uniua Buni natui ibstan-
tiae. 24 Origenes trichotomiam non docuit. 26. Mentis proprietatea el per-
fectiones. 31, Homo ,minor mundus'. 34. Participium D<*i habet; Lo§
Eius participationis diversi gradus. 37. Participatio Sp s. solia sanctia prae*
betur. 39. Imago et similitudo. 41.
II. De fine hominis.
Finis ohiectivus et generalis omnium rationabilium creatnrarnm esl recu

peratio araissae beatitudinis et Dei unionis. l
s . Elaec beatitudo supernatura-
lis. 49. In visione ct cognitione Dei primarie consistit 50. Comprehensiva. 51«
llnius visionis perfectio paulatira acquiritur. 52. Semper actualis est et mi --
num gaudium continet. 54. Lumen gloriae; beatitudinis accidentia. 56. Au-
reola. f>7. Beatitudo multis locis ab Origene aeterna nominata, 58, aeterna
tamen non creditur. 60.
III. De notione boni.
(lelsi. »51 Epicuraeorum, 62Stoicorum, Peripiteticorum, 63 aliorumqu

opiniones recensentur. Stoicorura 6") et Platonis <>•'»
doctrinae siraillima est
VI
doctrina Origenis, multo tamen perfectior. 97. Origenea non Deum tantum
simpliciter , aed etiam Ghristum in centro christianae ethicae posuit. i> s . Ma-
1 bono contrarium, privatio est 7". Quae neque bona neque mala, media
mii .
snnt 72. Qnae tamen media in concreto non inveniuntur. 7."». Circumstantiae
iem mutantes. 74.
IV. De tege.
Lei naturalis et nova. 80. Lei nova in ei positiva. 7<>. Lei vetus 78
quantum nova lepe omnis valor hominis in in-
differal a vetere iege B2. In
Leriore vita ponitur. 84. Lex naturalis exceptis infantibns et amentibus omnes
homines obligaL s Quae obligatio ex lege revelata confirmatur. De legibus
<
">.
hnmanis 88 et collisione legum. s 7. Leges negativae. 88.
V. Ih k
conscientia, libero arbitrio, gratia.
[ndoles intelleetualis et moralis. Quid sit et quomodo r ;it consci-

80. ;i'
r
entia ?el ,spiritus hominis'. 91. Conscientia, quae cumrationeintimecohaeret,

participio Logi attribuitur. 92. De libero arbitrio. Diversae creaturamm mo-
tiones. 92. Libertas arbitrii probatur. 94. Diversae libertatis speeies. 98. Ori-
genis doctrinae 1<H Libertas
difficultates. 99. Quaestionis optima solutio.
Ltiae. 102. Liberum arbitrium adiutorio divino et gratia divina semper in-
diget. 104. Difticultales de gratia obortae. 106 Solvuntur 108. Praescientia
Dei 110 et praedestinatio. 111.
VI. De variis agendi motivis et gradibns perfectionis.
Dei voluntas suprema actionum humanarum norma. 112. Intentio quan-

lum tmportet. 11.'). Timor. 11". Spes. 116. Caritas. 117. Vita activa et eon-
templativa. 122. Perfectiones in rebus externis actionibusque humanis ma-
xime petendae. 123. [eiunium. 121. ruramentum, adiuratio. 125. Votum,
paupertas, matrimonium. 126. Bella et militia. 1*28. Seditiones ; Christianorum
officia patriae ecclesiaeque praestanda. 12:». Nonnullae res Christianis in-
visae. 130.
VII. l)o virtute.
Virtus esl una i. c. eadem in omnibus rationabilibus, beatis, Deo. Omnes

virtutc- <
- 1 1 1 1 1 «'.hristo intime cohaerent. 132. Virtus libera «•! roluntaria. 134
Virtutis inimici. 136. Virtutis pulchritudo. 136. V naturalis el supernatnra-
lis, 187. Virtntes theologicae 139 el cardinales. 1 1!. V, cuiuslibet status spe-
ciales. 1 18. V, intellectuales ; Bapientia 149. Sunt plurimi in virtutibus gra-

<lu~. 151.
VIII. De peccatis, peccatorum fontibns el remediis.
ccati oatura. 163. < >m n<' peccatum contra Logum. 164. Falsae pec-
definil
f;iti Peccatum esl voluntaria malitia. 156 Peccata omnia in
mente peccatoria oriuntnr. r>T. P. cordis, oris, operis. l" ^. Peccati effectus 1
mortalium liber a peccatis, 162, Peccatorum distinctiones; per

,
1 ! .
\ II
i i
iiin el di fe< iiiin Iflfl i" lynoi intl ie, inl UH l
1
i-i i.\ ii lGfl P i liei idalum II i
M <
• 1 1
1
ni i' nlul loi indu i
1 I r#nUI lonum utilil i
i . • i
reml lo p.i | .i i iM i I . 1 '... nitenl i
« i
ll<>\ O I.- I.llll.lll.. I I

I lll I lll | IIIM III l| ||| ..lllllll.H
'
omnium p< i rntoi um i omii iouum |»i
\|I|H||(||\
I . I ) i
p i . i - i k i . I < 1 1 1 . i . 1 1 ) 1 1 1 1 . 1 1 1 1 1 1 1
Spiritua omne eodem Lempoi <•

ol eadem poi i
Lurali unitate delap i et iusti poeni dispemsati unt 190 \
nuntur, quibua praeexistentiam Ori ene probet 191, Animi

198 Praeter praeexistentiam animarura etiara peccatum originale "111
per ' Irigenea Btatuit. I9i Disl incl io intei itum. : l
1 1. De poenia e1 igni aetei no.
Falsae multorum opiniones scriptorum. 800. Oratio exoterica el •
Lerica. 201, Purgatorium. 202. Gehennae poenae, etsi saepi

minentur, 208 reapse non aeternae putantur. 204
Prooeiniuin.
( )iiiniiim primae n 1 1< sine oricntali patrum «

i i riptoi
iiulliis fere acumine, auctoritatc ac dignital

est, qui ingonii
sonae, operum multitudine superaril Origenem, criptorem Ali an-

diiiniiii. \'i\ iuvenis catechumenis emdiendis praefectus, illo
lempore mira cum diiigentia docens el 9cribens, innumeros vive

doctrjna catholica instruxit, atque cum ips< floriosi martyrii
tormentis succubuisset ,
plurimi et ethnici et christiani
operibus christianae fidei veritatem cognoscebanl ; itaque ij
clarissimi ecclesiae doctores, ut Gregorius Nyssenus, Basili
Gregorius Nazianzenus, Athanasius multique alii, diligenter in
Alexandrini studia incumbebanl eoque magistro gloriabantur. Do-

tendum quidem est, quod magnus ille scriptor multos in libris suis
docuit errores, ita ut, quamvis Origenis tanl I auctorit; .
ut plurimi mallent eum sequentes errare, quam negli cte
credere l
), tamen ipsius viventis Origenis a multis dubitaretur or-
2
thodoxia ), et post mortem scriptoris plurimae dissensiones
controversiae in ecclesia ortae sint. Sed graviores illi errores in
rebus dogmaticis inveniuntur; quae de rebus ethicis scripsit,
nmlto magis cum doctrina catholica Quare sine

consentiunt.
dubio tanti scriptoris doctrinam ethicam continuo sermone ex-
planare operae pretium est, praesertim cum nostris temporibus
et theologi et philosophi cognoscendis et exponendis veterum chri-
stianorum operibus maximam dent operam ).
M Vim-. Ler. Comm. c. 23 (al 17).
*) Bardenhewer, Patrologie, Freiburg 18iU.

Gf. p. 15 '. 158. Kraus-Alzog,
KiFchengeachichte Mainz 1882. Bd. I. p. 248, 351.
, Scheeben, Der Katholik
Jahrg. 1866. Bd. II. p. 291.
la Rue, Migne, P. G.t. XI— XVII: citamusita, utLati-
3
) Utimur editione de
nis numeris indicemus singulos libros, (vel homilias, tomos eommentaiiorum cet.)
Capitaine, De Origenis ethica. I
Si Yrriini est, quod dicitur , omnes viros eximios pendere
a temporibus, quibus orli sunt, hoc certe de magno nostro
Alexandrino dici potest. Alexandria, ubi natus esl Origenes i.
capul Aegypti, diu etiam capul fuil omnium urbium, in quibus

artes el litterae florebant. Glarissimi orientis el occidentis docto-
s ibi concurrebanl magnumque discipulorum numerum inve-
nienant. Docebatur fides christiana ct gentium philosophia;
- Judaeorum tradebantur e1 gnosticorum haercscs , el
iia factum esl . ul philosophicae el christianae doctrinae intime

coniungerentur el omnis, sive christianus philosophus, sive ethni-
cus \cl haereticus, saltem nosceret alioruni cultuum nonnulla
principia. quod et antiquarum litterarum studia
Accedebal ,
Alexandriae a multis iam temporihus floruerant et adhuc flo-

rebant, atque quae a philologis docebantur scriptisque tra-
debantur, multos lectores liabebant -). Hac autem in urbe,
philosophorum atque haereticoruni doctrinis non semper in-
vicem se impugnantibus difficillimum erat theologo christiano, ,
rectam tenere viam in suo systemate cxcogitando ne quid cx ,
philosophia vel haeresi falsi subrepal. Maius etiam erat hoc

periculum, quia perraro varia philosophorum systemata tam eranl
sibi inimica, ut non posse etiam, quae adversarii docerent, vera
esse concederent. Diflicultas ergo cum omnibus
tanta essct , in
rccta invcnire, falsa refellere, varia diversorum elementorum tm-
arabicia singulos huius editionis capitulos ; insuper saepe rliis numeris nra-
bicis (cum sign, n. vei p.) indicamus numeros ab editoribus crassioribns lil-
teris impressos; nonnullis etiam locis, ut citata melius invcniri possinl . pagi-
nam notavimus. primos libros „de rrinc" prinras numerus
Ubi citamus tres
arabicus cnput, alter capitulos indicat. Ubi allegatur Hedepenning (citans ij>sc
<-x lil.ro TteQt &qx&v consulenda est eius editio libri //. a. Leipzig 1836.
,
Clementem /Uexan*
Similiter aliia Bcriptoribus et patribus utiinur; ubi citantes
drinum unum scripsimus ninnerum cum sign. p.. hoc indicat crassiores nu-
meros edit. Migne.
Redepenning Origenes, Darstellung seines Lebens und seiner Lehre.
,
1
Bonn 1841: I. Beilage, ttber Origenes Geburtsjahr und denOit. \vo er geboreo
u urde. Bardenh. 1. c. j». 1 1".
•
Denis, de l;i philosophie d'Origcm*. 1'aris l.sst, cuius opus optimum
•
miiiiii , qnae uostris temporibus de Origene scripta ront, 41exan
iliiiiin \ . »< at : .villc cosmopolite, egyptienne, grecqne et jnive par sa popnlation,
(jni t't;iit le rendez-yons de toutes les traditions el de toutes lee idees." p. !:
cl Bedepenning c Einleitung. Tbomaaius, Origenes, l. ein Beitrag ror Dog-

mengeschichte des dritten Jahrhunderts. Nflrnberg 1887. p. M sq., Bigg. The
christian Platonists of Alexandria; eighi lectures cet. Oxford i> S| i.
lect, II.
16 l"
1
i . 1 1 . 1 1
iii cotnniixtio , itfl nl i t'l< cl ii i
riin in pliilo opli
M mii in pi bi qunc nd i int , ubiq

ii li-mli i
-i i
i
Qua aetatr Orifjoni Vl< ncli ia< ei nl . il»i m:i ihiloso-
pliortim pm s i"ii orum equehal 111 doi li Inain : mull i

ini
Platonici, quorum Tauru Uticu . . Numeniu prima

h.ini. Praecipue Numeniu multa afferebal clementa, quai adl
Ignota eranl . el 'i'
1 " cerl\ in i ienti philo ophiu aul '
h<
logia desumpta erant. Clementem el Oritfonern doctrinam haiu

I 'latonicorum bene no^ i
e el in mull [ui inter omm
I 'eripateticorum disi iplina hac aetate novof acquii ebal
;i quibu tamen l trigene non pendel . )
(
leterum I ui de
Origenis doctrina, a priori iam oportel suspicari, in eiu
multa inveniri ,
quae etiam in philosophorum huius aetatis lil
inveniantur. Quod re ipsa comprobatur. Quae philosophi pi
fltebantur consentanea christianae religioni, desumpseral Qe-

mens, desumpsil etiam Origenes el in doctrinae suae systema
intexuit. ) Si spectamus dogmata, circa quae tunc maxirae ver-
sabatur controversia, multae iam diversi generis materiae inter

coniunctae erant, plurimae taraen erant, quae non bene inter
se comparari t
v
l coniungi poterant. Ebionitarum haeresi repulsa
subordinatianismus H Saliollianismua inter se contendebanl ; re-
iecto chiliasmo, quem docebant Cerinthiani, Afontanistae, multique

alii haereticorura, alteri defendebanl poenarum aeternitatem, alteri
quandam dnoxaxdaxaaiv rcSv ndvtoiv. Etiam de animorum origine
non orat una omniura opinio; traducianismus el doctrina illa <!»
animarura praeexistentia de principatu certabant. •) Baecquidem

de dograatibus controversiae hic respici debent, quia huius a< tatis
scriptores raro do ethica. specialia scripserunt opera, sed ea, quae

de scientia raorali disserunt , dogmaticis commentationibus in-
nectunt. Tot autom de rebus gravissimis e1 difficillimis contro-
l
) „Le difficile n'etait pas a Alexandrie de n'etre pas conciiiant, mais
de ne lVtre qne dans une jusle mesure, et de combiner la theologie elaboree
par les philosophes juifs *ou grecs avec la tradition apostoliqne sur le ('hrist
sans violenter ni denaturer cette tradition.- Denis. p. 7.
'-)
Cf. Dcnis p. 9, 59.
„Ils prirent de tous les systemes ce qui leur parul s'accorder avec la
foi, non cependant, sans des preferences tres marquees dans leur eclecticisme."
Denis. p. i>. cf. Redep. I. p. 70.
4
; Gf. Redep. I. p. 90, 91, 94.
1
*
.
tersiae a theologis Alexandrinis nequaquani unb ictu reici pote-

rant, quia, ul supra diximus, syncretismo fayebanl <>t philosopho-
niin doctrina lnnltum in doctrinam christianam influebat. I<l
ergo, quod ad diiudicandum Origenis indolem <1 valorem summi

momenti est, concedamus oportet: Origenes cum omnibus aequa-
libus habet eandem in plurimis doctrinam eosdem errores, lieel ,
in ipso, <pii aequales cum ingenii acumine, tum operum multitu-

dine longe antecedit, etiam errores maiori aumero inveniantur. l
Recti i tunc demum de Origene iudicare possumua, si novi-

mus has rationes et conditiones, quibus tunc afficiebatur scientia
') Denis. p. 613: „toutes les theories iVOrigene , meme les plus imagi-
naires, representent 1'etat intellectuel et moral du stecle ou il a paru. Ifaia les
unes lui etaient plus sp6cialement imposees par les tendances et les besoins
-ii tatiques de L'£glise, les autres au contraire
Sa lui sont plus personnelles.
theologie est developpement de ce qui tourmentait en quelque sorte 1'ame
le
de L'Eglise, ou de ce qui la tourmentera bientot; sa cosmogonie et sa teleologie,

c'est ;i dire, ce qui lui est le plus p rsonnel , sont bien certain sorties d'une
inspiratioo eminemment
mais d'une inspiration qui si oaturelle chretienne, ,
qu'elle fut dans lYiat des esprits, nV-tait pas cependant partagee egalemenl
par toule la communaute." ibid. p. 59: „.je ne crois pas qu' Origene ail puise
dans la science hellenique aucun de scs principes essentiels. Ce qu'il a pense
il 1'aurnit pensc sans connaitre en eux numes les stoiciens, ni Platon. Mais il
est vrai qu'il leur a souvent pris la forme sous laquellesa pensee s'est produite
(le n'est point parce qu'il est plus ou moins platonicien
,
qu'il admel par ,
exemple la preexistence des ames. Gar aucune des raisons sur lesquelles il
appuie cette opinion est prise de la psychologie, ni de la m£taphysique pla-
tonicienne." ... p. 60: „ce n'est pas aux stoiciens , mais a la tradition
(
• h r»'- 1. ienne, qu'il doit sa doctrine sur la fin et le renouvellement du monde
par le ieu mais c'est sous Tinfluence du stoicisme <ju'il a fait de ce coup de
the&tre divin un moment necessaire et regulier du developpement et de la vie
du monde donc servi incontestahleinent de la philosophie grecque
. . . il s'est
pour l'expression de doctrines, et cela non seulement en employant son ses

tangage mais encore lui empruntanl toujours awc d'assez fortes modiflcationa,
a
bypotheses qui sont comme la mise en sc&ne de ses idees. p. 61: „il
doil «lonc son id&lisme exalte* & Platon, soit directement, soit par 1'inter-
mediaire dc Philos, de Numenius et des gnostiques qui deyaienl en grande
partie de leur au philosophe d'Ath6nes. Mais il ne faut paa trop descendre
dani le delail et dire telle on telle doctrine Origene Pa empruntee Platon, .i
Btoieiens: uon, lea doctrines sonl de lui et de sou temps." Haec

de Origene iudicare possurous, el nihil fere refert, id qnod
in controversia cr.it. discutere, utrum Origenes Aramonii Saccae disci-
puhia fuerit, necne. cl Redep. I. c. l. p. 280; Zeller, Qesch. d. gr. Phil. II.
Autl. III. |
i
ber daa Verhftltnia des Oi d Am-
Dioi
-
, in IUgem / chr. Wr historische Theologii I84& Refl I.
lenh. 1. <•.
p. i"' (| .
Alexandi inu i I I uliquantum no^ iinu 1 1
curn (
h
doctrina ententia corum philo quoruni

\i, x.hmIi iuc pluriml notai i nmt Kloi ui
cundo el tei tio ae< ulo , ituque ne compara •
,i quinti aeculi tnogni patribu . Vthai
confer eum c doctoribu . qui ai quali i i
magnu tibi apparebit ')
Sed licel animo tam benevolo ad i

id i
iiiin-, tamen maximae iri eiu doctrina oriuntur difficultati Vfultn
Bcripsil Origenes, fortu c maior eral amici impellentib

cribendi industrie | el \i\ invenitur ullum
in quo se in»n exercuerit Quis autem esl v\\ etiam sumrai in-
genii, qui in rebua lara diversis optima semper el ver<
praestiterit j Nullos timebal Origene labore . di< Qocte que in-

cumbebal in litteras, I atque indcfessa Ada-
industria merito
mantii (XaX nomen sibi comparavit Quamvis, ul
varia eius opera ostendunt, universali fueril scientia, tamen fteri
non potuit, quin saepe eius scripta (e. g. multa exegetica) brevi
tempore el sine multo studio sinl composita. I Ita etiam factum
est, ut non in omnibus sibi scriptor industrius constet, imo satis
multa sunl in scriptis eius, quae sibi contradicant. Nimirum

facilius nobis, quam ipsi auctori esl invenire, quae ita sibi conti
ria sunt; quamquam, quod debemus, Libenter fatemur, in prknis
suis ei summis principiis atque in omnibus rebus alicuius mo-
menti satis eum sibi constare.
Valde dolendum est, quod Adamantii opera non omnia
habemus in textu originali. Brevi enim tempore posi mor-
tem scriptoris multa perierunt. Quae ex bis adhuc a mt
') Bigg. 1. c. lect. VIIT. p. 280: .Among the greatesl of these buildera
(eius were Clement and Origen. We must ask, what they found
aetatis)
build with. We must throw our selves back into tlie days when tradition ,
was in the making, and beliefs which afterwarda seemed elernel truths ? h id .
as yet occurred to no man. We musl compare them not with Anselm or A v

gustine, orBasil, or Athanasius, hut with (renaeus, or Tertullian, or Hippolytus,
or Justin and, wliere these disagree, we must allow, that there was - no
detinite creed."
*) Cf. Bardenh. 1. c. p. 157.
3
)
Ambros. p. 3; cf. Bardenh. 1. c p. 156.
Orig. ep. ad
4
Redep. I. p. 319 quaesingula scripserit Origenes, et quo haecordine as
) ;
tempore scripta sint, bene composuit Redep. I. p. 377, 393, 391, 101, II I94sq.;
cf. etiam II. 189, 191, 192. 255—255.
;
in versionibus, debemus praecipue s. Hieronymo e1 Rufino

presbytero. EHsi versiones, nl sine dubio credi potest, plerum-
que concordani cum originali, tamen Rufini versio malara semper
fidem inveniL *) Librum illum, quem scripsil Origenes de prin-
cipiis, in quo praecipue doctrina eius speculativa exponitui , soli
versioni Rufini debemus, parva tantum huius operis Frag-

menta graeca iu litteris s. Hieronymi et Justiniani imperatoris et
in ss. Basilii el Gregoris Nazianzeni philocalia ('Qgtyivovs $1X0-

xaUa) nol is relicta sunt. Sed quamquam Rufinum non semper
verbum e verbo immo ne sensum quidem e sensu vertisse con-
cediraus, versione eius, si totam respicimus, cum fiducia quadam
moderata uti possumus. -) Non minor difficultas <
;
\ libro ipso
nnymv exoritur. Apta in eo non invenitur dispositio; modus
*) Bardenhewer p. 425, 153.

2
) Hoc quidem de opus usque adhuc credebant plorimi
principiis agens
esse primae opus iuventutis; putant tamen nunc auctores hunc libruin
ah Oriyene scriptum esse cum iam provectioris esset aetatis; erat enim Ori-
genes, ut putat Thomasius (p. 85) auctoritate Tillemontii usus „mindestens 3G
bis 38 Jahre alt," (das Buch ist) „mit jugendlicher Frische und Lebendigkeit
geschrieben, spricht die ktihne und freie Spekulation weit. offener und freier
aus die
als spateren Schriften. Dennoch tinden sich in den spatern
Scbriften ganz dieselben Ideen und Prinzipien und die namlichen Irrtiimer,
und es wird kaum eine Lehre hier vorkommen die niclit auch in den Kom- ,
mentaren zum Romerbriefe zu Matthaus und Gelsus wenigstens angedeutet ,
ware. Auch de princ. ist in seiner jetzigen Form immerfort brauchbar, es

dnickt allgemein immer den Sinn des Verfassers aus mit Ausnahme einzelner ,
Stellen." Plane idem putat Bedep. I. p. 404, 405. De vertendi suo modo —
in praefationibus, quas in libros vertendos Bufinus scripsit, rationem reddit,
quem tamen modum non in omnibus servavit. Geterum multum iniuriae ver-
sionibus Bufini inlatum est; in pluribus saltem cum originalis textus sensu
concordat versio. Hoc probatur certissime comparationibus ,
quas fecit
Schnitzer (Origenes Oher die Grundlehren der Glaubenswissenschaft, Wieder-
xsuch Stuttgart, 1885) cum versione et textilms aliis traditis.
.
•
.
Ex qua compositione hoc patet: leztus Ruflni interdum dicit, quae ranl piane
contraria textui originali, Schnitzer p. 80, 88, 19, 81, 248 in adnotationibus
sed tamen hac rersione.bene uti possumus, ibid. i>.
M. II.
'''•" ,
. 78, r.'7. 238;
Rufinus Baepe usque ad verbum concordal cum teztu originali, ib. p. 193, 198,
cf. de l'r. I. ~, 5, III. 1, 20. Ktiam Hieronymus persaepe in accusationibus
g.
contra Origenem, au1 saltem in textu interpretando non rectum tenei modum
neque semper verum adeptus esl autoris sensum. Schnitzer, p. 86, 96, '.">:
limo ersio Rufini melior atque accuratior esl quam Hieronymi, ib. p. 92
Versio s. Bieronyroi, quae iani Huetii in multia habet vituperationem,
vituperatur etiam b Denis, l. c. p. 849, 850; cf. Bigg. I. c, lect. V. j>. 17.'»; prae*
cipue Redep. I. p. 399; II. 67, 68, L89, 190. Ubi ei quae sinl fragmenti
ibro //. ". exstantia, ride in Schnitzer, 1. c Einleitung.
;
di putandi, quom Initl ilorum libroi um

proponi! . non omp< > ei vatui inulta
iini ob i ni. i
el i
""''i b i Sed n< i
iai quldem <lifli< ull;ii<
deterreant, quo minu hoc llbro utamui .

• i
doctrini ixponere i onemur, quod eo gwui

pra dictum e i. in plurimi
.Idi ri in libro ' iii in alii < i ipti (in quil
riiin aepe i i dem incurrimui difflcultat< i til i
iinii pote i
,
quin i ir . tol criben libros . multa ibi loi
h in. i
iterum atque a< piu i epetat. Quai i
mu nimi tiinidi
praesertim in tractanda ethica; de rebu enim ethicii pierumque

Batis probata esl textus auctoritas, i el repetita earundem ti
tione confirmatur. i
Quae '
ripsil <
>i de ethica p< cialia opera, pauca wini
edidil libellum de oratiom el exhortationem ad mar-
l \ riiim (ek tWLQTvgioi wirum •
quam parvi interfueril primis ecclesiae temporibus de rebus n
ralibus ex professo scribere. Sed saeculo primo el secundo, nisi
gentilium el haereticorum impugnatio ei utilitas fideliura practica
Cf. Denis. p. 62: n une oeuvre raanqu£e ,

profond^menl obscure et
rebutante, bien moins par la difficulte des id< par la mauvaise traduction
qui Qous en reste, que par Ba diffusion t

%
t confusion." ib. I. c: p bien q
lf.iyons le traiU des Principes que dans nne traduction infid£le, ou Rufin
aveu B*esl permis (Tajonter et de retrancher a sa guise, je le prendrai
ponrtanl fondement de mon exposition, mais en n'admettant con
pour
doctrine d"Origene que ce qni Bera confirme par des textes originaux, ou par
une quantite de temoignages empruntes a ses antres livres.'' Maior est liuius
scriptoris providentia. Ubi vere non accuratus est Rufinns ibi adsnnl ple- .
rnmque fragmenta graeca, (cf. Redep. II. \^h et quae docuit Origenes nun- ,
quam fere semel litteris tradita sunt, imo saepe repetuntur.

) Quae interpolavit Rufinus, inaxime pertinent ad doctrinata de tri-
nitate et de aliis rehus dogmaticis. c. Denis 1. c. p. 1 cf. Schnitzer, Redcp. I.

:
„les theories et les idees aventureuses sem6es a pleines mains dans ce 1
II. a.) il le lecteur) les retrouve dans tous les ecrits. qui nous sont parvenns
v
f
du docteur alexandrin dans ses homilies adressees a la foule des fideles, ,
comme dans ses breves scolies et dans ses vastes commentaires sur l'ancien
et le nouveau testament, dans son apologie du christianisme contre r.else.
comme dans ses ecrits purement exegetiqi.
s
) Hanc ob rem magnum afferimus citatorum numerum . et quo foci-
lius possint textus graecus et versiones comparari, in dissertatione nostra

plurima, atque quoad fieri potest, verbotenus citamus de versionibus latinis.
sub linea addenles textum graecum, si exstat.

postulabat, vi\ inveniebantur, quj de rebus theOlogicis libros com-
ponerent. Glemens Aiexandrinus primus est, qui de rebus mo-
ralibus doctiori modo et certo scribendi ordine opera concinnavit.
Atque magistrum, ul in modo scribendi speculativo-ethico , ita
etiam in eligenda scribendi materia Glementem secutus esl Ori-

genes discipulus. Errai autem, qui in tot Origenis voluminibus
ampliores de doctrina morali expositiones inveniri putat , maxime
quod attine! ethicam specialem; ipsis in libris. qui pro fidelium
utilitate scripti sunt, et in homiliis pauca invenimus: quaestio-
q< - eranl dogmaticae et philosophicae, quae eius ingenium ei stu-
dium plurimum occupabant. ]
Gum multis suae aetatis viris id quoque habel commune

Origenes ut non eundeni servet dicendi modum, si concionatur ad
populum, et si cum hominibus scie-ntia perfectioribus loquitur. Quo
saepe lit, ut, quae dicit et scribit hominibus „simplicibus" et ,igno-
rantibus* , cum dogmate catholico consenti.ml . quae vero de iis-
dem rebus demonstratione speculativa exponit , cum doctrinae

catholicae tum alias dictis contradicant. Ut enim disciplinam
arcani 2
) in ecclesia Origenes approbatam et commendatam sciebat,
ita e1 hac dicendi methodo bicipiti uti se posse putabal et debere.
w Exteriora" omnes docere, insipientes jinteriora" celare, ipsius

Salvatoris exemplo probatum esse putabat Origenes. ) Hoc si :
l
) Denis, p. 2(33; 281: „Origene ne s'occupe guere de rhomme et <le la
vie humaine, qu'au regard de certaines questions thcologiques qui commen-

caient a poindre et auxquelles il parut avoir donne le premier quelque im-
portance, et la morale n'occupe pas beaucoup plua <le place cbez lui que la
psychologie. On est meme etonne de rencontrer si rarenient des obs< rvalions
et des developpemeuts moraux dans ses homilies, toutes remplies ou de Iheo-
logie pure ou d'interpr£tations allegoriques."
*) De disciplina arcani cf. hom. in Num. IV
7
. 3: „si quis sacerdos est,
cui sacra mysteriorum sapientiae secreta commissa sunt, discat ex

vasa i. e.
eis et observet, quomodo haec oporteal intcr velamen conscientiae cnstodire
nec facile proferre ad publicum. Aut si res poscil proferre et inferioribns i. e,

imperitioribus tradere: ne nuda proferal ne aperta ostendat el penitua pa ,
tcntia slioquin homicidium facit, et exterminal plebem;" in Levit bom. IX.

.
10: ,Novit, qni mysteriia imbutus est, el carnem et Banguinem VerbiDei. Non
oremur in bis, quae et scientibus nota Bunl et ignorantibus pa- .
non possunt." [ta multia locis obiter el parce Rgit Origenes, praecipue
encharistiae et baptismi parramentis; el de eorum cererooniia et liturgia
niliil fere memorat.
Ifulti hoc loci probant: in Levit. h. [V. I: R Meminisse oportet prae-
cepti Salvatoris, quo dicit, quia nemo mittil vinum aovum in ntrea reteres,
) ,
tenemu , putul nobi \ lu ln operu \«i iniuntli . 1

1 cjuui in
"ontrud \n\ i tiimu .

lionihi ntum i
I iiiii .1 ITl rr<

i i l non
IKltl p«
x |
•
unl
ini
niil ;
;
;
i.k
lu< iliu i iiim
iniii eu
•
inli i pn labimur, d
llintli i , <|li uocuni .imI -
I
i
ud I I I
quem
I I I li I I I iM
loquatur,
ll
anin I I I I I I I II I I I I I I i i I
U A.iinli II iiu \ ti iii. i philo ophicum i

i
theo
compuruiri pote i
atque ublimi ledilii p i
ornamenU
ta minutiora di i repunl el ol\ untur . fundumontu tai
el columnue
inue immobilitei
immobilil err po
|n.
i
ita
ii. i
uni.
unt. Quaedam
i 'ii.i. ii.iin .
i nim
niiM uni
unl «
' mi
i-
genis principiu I I i
•
I I I I I
,
<\
I '
\
quibu
I I I I I I I I I
profluil
I . I i i I 1 I I I 1
hypothe ium multitudo
1 I V I 1 1 . 1 I i i I I I I i i I I I I I I 1 I 1 I I ,
'
i , lii-
in;ii;i , quibu - in omnibu fldem en avil . quumquum iri
consequentiis sibi non i imper

n per constal
c I leum omnipotcnlcin > >
dicil i
Irigenes ; ed quia cogitui
i.iii imiii potesl omnipotens, <jni non
hubeul , in quos exerceul ii pote tutem
potestatem ,
,
! ''
) i nec<
n< erall ab
ub uetei
aeti
Deum mundliiin creare. < Imnes rationabiles t1 ui ae eodem

tempore sinuul atque eadem perfectione b Deo unl creuta< . nam
Deus „aequale*
tles ci'c;i\ ii omnes ac similes . qu< ivit ,
quippe
cum nulla ei i
cuusa
causa varietatis ac i diversitatis exsisteret." i
I
.ili(M|uin el udvs rumpentur, et viiiuin perihit, ostendens, quod animae oon-

(luiu renovatae, sed in vetustate literae perduranti non oporteal novorum
mysteriorum quae per Christum mundus ognovit, Becreta commiUi." Comm.
,
in ep. ad Rom. X. 11 ,unde neque ;ili<|uis nobia succenseat, pi mysteriorum :
divinorum rationem explanare ad liquidum non raleamus, cum andiat eum,

qni nobis baec tradidit, exparte (Rom. i">. 15 tradi disse ;" tora. in Joan. I. 9;
Ceis. 1. T: &r< rovxoig orr, Xiyetv xQvxptov elvat xo ddyfta, naa W x6
(V elvai itra oior uetd xa i£a>trjQtxd '<>/ els xovs txoXXovs orddvovxa
ititor tor Xoiortarwr kdyov , dXXd yaQ x&v tptXoadxpayv , jxoq' <>'•:
xtvec fikv fjauv
i£o)teQixot /.(>';•(>/, iteQol 6e ioojxeQtxoi, ibid. 111. 52: >//"'V yag b\tff dv\
ttu, .lurru TXQOttOfieV V3X6Q tor tpQOVi(AO)V dvdQWJXOiV '/: rioitut XOV OvXXi
y.al xa ?r ffuXv udXtoxa xaXa y.ai &eta tdxe toXfi<b[iev ev tots txqo^ rdv
otaXdyots xpigetv els uioov, d*t evTxoQovfiev owsxStv dxQoatdtv. thtoxQVTxtoptev dt
y.at .iaoaot(o.7(7)iit-y tu (tadvteQa, idv vaxXovoteQOvg deojQcHuev tovs owjSQxouh
xai beofisvovs Xdyoiv xqojxix&s dvofia£ofiiva)v -•u/.a. Oriênis haec distinct io
inter modum loquendi esotericum et exolericum quanti sit momenti, videbis,

ubi agemus de aeternitate beatitudinis et poenarum, quare duplicem hunc
scribendi modum non agnoscens, nihil profecit in defensione Oii«renis Vincenzi,
In s. Greg. Nyss. et Origenis scripta et doctrinam nova recensio. Romae 1864.
l
) Princ. I. 2. 10.
-) Pr. II. 9. 6; I. 8. 2: ^de his, qui naturas esse spirilales diversas affir-
mant , aliquid dicamus, ne forte incurramus in illas ineptas atque impias

fabulas eorum, qui naturas spiritales diversas, et ob hoc a diversis eonditori-
bus institutas, tam in coelestibus, quam etiam interanimas hominum tingunt:
duiu et uni eidemque conditori diversas naturas rationabilium creaturarum
:
10
turae autera ,
cum i ssenl omnes bonae ei praeclare a creatore
irnatae, illam sublimitatem el unitatem, qua constituti erant,

a
non servaverunt In solo enim Deo bonitas „substantialiter in-
,..t .
... .
eri \r ero accidentem eam ac decidentem habent," ') ita-
que rationabiles creaturae magnaro illam perfectionem t beatitu-

i
<
dinem, qua non solum <l< Dei sanctitate ac sapientia, sed „e1 de
i
ipsa divinitate" participium habebani uon servantes ob pecca- ,

-')
tum originalem suam amiserunl dignitatem. Poteranl autem <!<-
eidere, quia habebanl arbitrii libertatem, quae uunquam amitti

potest, ut saepe repetii Adamantius. Peccabanl igitur et decide-
banl ab essentiali bono, sc. Deo, alter magis, alter minus, sed
unusquisque poenam accepit.
eorum a iusto Deo dignam peccati
Missi sunl in corpora et facti sunt aut daemones aut homines, ,
aul angeli, ita tamen, ut, in quo horum generum ordine nume-
raretur, unusquisque sibi ipsi meruerit. Ne quis putarit sine causa
alios angelos fteri, vel thronos, vel dominationes , alios homines,
vcl daemones, variam retinentes pcrfectionem: iustum Deus omni-
bus tribuit meritum vel poenam iustam. ) Quia in systemate ,
Origenis tantum momenti attribuitur libero rationabitium crea-

turarum arbitrio , similis est error in Origene atque in Stoicis
dicebant enim Stoici mundum igni crematum iri, et novos semper
orituros mundos; ita etiara philosophus noster iteratam contendit
el continuatam semper mundi destructionem et reproductionem. ')
\'i ex conceptu Dei omnipotentis et iusti concludebat mundum
esse aeternum , omnesque spiritus prorsus aequales procreatos,
ita ex rationabiliuni arbitrio libero sequi putabat Origenes, eos
posse e-tiam post mortem, et in mundis semper iteratis, ei alio
in alium ordincm transgredi, ita ut statuni, quem termini voca-
muSi plane negaret; homines ergo „per profectum etiam in illuni

6
angelorum ordinem* assumi possunt, similiter e1 daemones. ) Ita
etiam »non cursu aliquo in eosdem se circulos post multa saecula
ôlvente aguntur animae, ui hoc au1 illud vel agant, vel cu-
bi Tidetur absurdum, sicul vere absurdum est, el causam tamen eius di-
latia ignorant."
') Cf. infra de ootione boni.
Il.i.l. p. 89 sq. »
Pr. I 5. 8; 8. I.
'
Ti. I I
iv. I B. I.
piunl .
ed quoi uinquu pi <>i<i jj 1 1
• 1 1 i lihri 1.1 inten<l< rit, i
torum uoi um riiritfunl cui iim i

hunc ob i
• m !| i-
1 1 „impo ibile \ idel ui eodem ordini

l iiiin mkmmmI i i iiini i i ,i 'i'ni iiiin i|ui'l • <
undo rnundum ;
j. ii .11 1, sed immutationibu non miniini diversn ;
.A i tere , itn ul pro manifi ti quibu qu< nn !
ii alteriu mundi, 1 1 pro alii infei ior el pro mediu quideni

tatu " ') Quo Mi taeculo no un i
homo
i i
el redemptionia uae fructu ''11111 omnibu communicavil 1
IIim quidem loco g^ravi imi concurrunl Alexandrini erron . D

cel enim apertis ime non tatum termini, ied in mui em-
per iterandis mutari etiam emper jortera creaturarum ratioi
bilium, et tamen non minu aperte contendil scriptor omnes jpi-
ritua aliquando reversuros ad ftnem ultimum, ;nl eam bc. uni-

laiiMn el perfectionem, qua initio apud Deum in coelis fuerint.
Satis certe consequenter singulae hae doctrinae ex primi nis
principiis deducuntur, itaque in principiis ipsis omnium talium

errorura quaerenda esl origo. Omnes ergo rationabili aturac
naturalibus motibus ad unura illum finem, quem amiserunt, recu-
perandum tendunt, omnesque aliquando, etiam damnati el i]
diabolus (etsi multis saeculis intercedentibus) ad unitatem el
beatitudinem pristinam redibunt; sed tota haec redemptio nihil
aliml erit, aisi restitutio in statum illum, quo spiritus omnes ante
mundi constitutionem apud Deum erant.
lmiiis 1
Haec, quae diximus, in exponenda Origenis ethica omitt'

non possunt. Plurima certe, quae <l< ethica Origenis nobis di- i
*) Pr. II. 3. 4, il>. 1. c. II. 3, 5: ..qui autom numerus vcl modus bi
ego nio nescire fateor. Si quis autem possel ostendere, libenter discerem."
8
) ^Docet autem s. apostolus, tiuoil Christus in saeeulo, ijuod ante hoc
non est passus, sed ne in illo (iiiidem
fuit, quod ante ipsum fuit et ne.- . ,
si enumerare sufficiam, quanta fuerint anteriora saecula, in quibus pass -
non est post hoc saeculum, (quo nos sumus) quod ad consummationem
. . .
aliorum saeculorum dicitur factum, erunt alia saecula supervenientia." Pr. II.
3. 5. Nusquam dicit Origenes CShristum in futuris saeculis passurum esse. imo
plane hoc negat, Com. in ep, ad Rom. V. 10: p si enim iterum moreretur ita ,
sine dubio consequens videbatur, ut si post resurrectionem et vitam iterum

moreretur etiam hi, qui convivont ei iteruin morienti commorerentur.
. Id- ,
circo igitur absoluta sentenlia definit apostolus, quod Christus iam non
moritur."
3
) Cf. Redep. II. p. 399.
12
cenda erunt, smit tnagna el sublimia, imo tnulta talia inveniun-

lur. quae Batis digna videntur nostrorum temporum doctoribus.
Atque tamen haec omnia tam bene, tam pulchre dicta, haudqua-
quam neglectis illis generalibus principiis exponi debent, quia ita
non haberemus integrum Adamantii systema ethicum. l't enim

eius principia nobis se praebenl radices, es quibus progressa suni
singula, ita etiam ea, quae siiigillatim dicta sunt, magnam per
illa recipiuni immutationem. 1
Ethicam, quamquam <!<' ea non ita multa scripsit, tamen

magni aestimabal ( frigenes; ei quantum momenti
illa habueril in eius
studiis, clarissime ex apologia s. Gregoris Thaumaturgi apparet. ) Est

autem ethica, uti docei Adamantius, pars philosophiae universalis.
Per philosophiam homo tendit ad agnitionem ei scientiam rerum,
Itaque secundum modum et obiectum huius scientiae noscuntur
etiam partes philosophiae omnes. Sunt autem tres generales
disciplinae, quibus ad rerum scientiam pervenitur, quas Graeci
ethicam, phjsicam, theoricen appellabant, quasque Origenes mo-
ralem, naturalem, inspectivam vocat disciplinam. *) ..Moralis au-
') Hoc probat etiam id, quod scripsit \'incenzi. 8i neglectia Adamantii
ipsius operibus perlegeris, quae scripsit Vincenzi, certe oithodoxam in oinnibus
doctrinam Origenis invenies, si tamen, quae supra ezposita sunt, noveris,
irrita tibi videtur tota defensio.
2
) ete *OgiyivrfV TtQooq^covijuxos xal navrjyvgixog /.<>yog. c. VII — XV, prae-
<i|>uo c. IX. cf. Pardenh. I. c. p. 151. Orig. c. Cels. I. 18.
3
Sunt quidam ex Graecis. qui etiam logicen i. e. rationalem hia ad-
)
iungant; P es1 nutem logices vel rationalis, quae verborum dictorumque videtur
continere rationes, proprietatesque et improprietates, generaque et species et
Rguraa aingulorum quoque cdocerc dictorum." Eianc autem disciplinam magis
aliis adiungi, quam ab iis separari oportet. ProL in cant cant. — In descri-
benda philosophia . exponendo eius valore cet. Clementem omnino Bequitur
Origenes. Dicebal Clemens philosophiam hominibus, praecipue gentibus, quae
el revelationem poaitivam non baberent, datam esse a Deo, ut
endae plenae Evingelii veritatia capaces reJdantur: t>)v tptXooo<piav
atv otov diadtjxrjv ded6odai. Strom. VI p. 77." >. Praeter multorum doctri-
naui , r f u i philosophiam esse opus diaboli dicebant, tres aliaa uovil Clemena
de origine philosophiae opiniones, ac. philosophos casu el (brtuito nonnullis
in rebua verum dixisse; vel quae haberent, eoa ab Hebraeia aul ab angelia —
-iv'' bonis, live malis, accepisse. (Strom. I. p. 366.) CSontra hoa omnea
li'"- statuil Hlemens primum principium, uti feceral iam Jusiinua martyr
ApoL II. 8. 10.), omnia, quae essenl vera in philosophia Grraeca, provenire a
Cbristo vel I ohortatio p. &9, 64). Unam porro esse veritatem (Strom. I.
176 cumqoe omnia veritas Deo ortum ducat, (ibid. p. 331) omnia
;i
philosophorum systemata recte composita ac digesta totam continere veritatem

i
l«'in iM i iplina diritiir, pcr qunin mo \ \\ i tuli li<
el iii tituta .i«l \ ii lutom Irndontin pi u< panuitui

iilu iiinii i iini qui i
ei nutui u rii •
utilur, quo nihii i onl
i .1111 i iiui iii \ ii.i. . .1 unumcjUodqiK! Iii u ilni il in
(|ik»s .1 n imImi . |»i( nlui tuin 'i ln i» ijua

ilnli.i, de <li\ ini aliquhl ol •
ntenip
<
.i'i In inentc intuemui . quoniam «
oi pi >n tirn
.i pectuni/ 'l I l.i li-n. n < i

iI.uiiiii .1 ciplin.ii iim d
flnitionu . quu quidem (

i libi i
Salomoi pul
nequaquam, ul ipse plurie futotur, disciplinam im hal
ethicam, imo eam primam es e, per quam ad alia ntq m-
mam inspectivam perveniaiur. t Praemissi namquc hi . quib
puriflcatur anima per actus el mon .
«i in rerum di i m
naturalium pcrducitur, competenter ad do^mata venitur el
mystica atque ad divinitatis contemplationem sincero el spiritali a
more conscenditur.* i Sed tamen „disciplinae morales, vitam
(ib. p. 349; cf. \. p. 708). Philosophia, cum tanti aestimetur i GJ<
cunique philosophi raulti raagnam operara dederint, ul verita

laiiicu multo inferiorem esse docel eara Cleraens, quam doctrinam christian
Multo enim raelior ac superior esl christiana doctrina
-, xni ihtK dw&ftti, :< 7130) el ov xata rj^v
wU/avj uti faciunl christiani (ih. p. 817 . Sed aihilominus, quamvis raultis
singulorum philosophorum erroribus abundet philosophia, tamen vereest schola

praeparansad Evangelium Cbristi. Vituperaiione dignani inven t( ens pbi-
losophiara Epicuri (xaxdQxow &{h6rr}Tos) el Sophistarum. «•!'.
R«edep. !. 139
146; 137—442. Eiaec Ctementis principia omnino sunt Qrigenis. Reicit Ori-
genea Epicuri atheorum doclrinam et maxime Platonem et Numenium
ei 1
«lat cetera suis l«ocis exponemus.

; Vera hac in re est sententia Redep. I. 331 :
Non cognoyeruni Glemens et Origenes „den innern, wesentlichen Dnter-

schied zwischen Christentum und Philosophie, indeni er ^puta utrumque hier
nur einzelnes gegen einzelnes abzablt ohne die Verschiedenheit der Prin<
bervoixuheben. Ibn entschuldigl dafi damals die Lehrsysteme auch die. , ,
W«elche tSngsl in einer gewissen Abg«eschlossenheit vorlagen, immer nur stikk-

weise aufgeiaftl wurden wie dafi eine liefere chrisUiche Lehrentwicklung ,
kaum erst begonnen hatte. Und ganz verkennt doch Oriênes nicht die Ver-
schiedenheit zwischen der christlichen Lehre und der Philosophie" cet Cf,
etiam Hedep. I. 3-26—331.
l
) Prol. in cant. eant. M. 13. p, T.\ G.
8
) lbid. 1. c. p. Tli. D ; hoc loco etiam dicit Origenes, si quis priu^ mores
emendaverit seque in observandis legibus exercuerit huiusque mundi res
eognoverit : „consequenter veniet etiam ad contemplanda et desideranda
ea, quae non videntur, et aeterna sunt." ef. ib. p. 76. A. Novit etiam aliam
_ II
acquirunt, eas addiscenti atque operanti," el lianc ob rem otliica
merito „panis Wtae" appellari potest. ')
Esl ergo philosophia res summi momenti, et plurimum in
utilitatem generis humani prodest, eaque, si ordo noster hic,
quo vivimus, non excederel naturalem rationem, plane sufficeret,

qua edoceamur atque teneamur in vi.i vitae moralis, secundum
- .'I facultates naturae humanae ordinatae. Cum autem
Origenes humanum penus in statu vires naturae superante
constitutum atque revelatione etiam supernaturali cdoctum sciat.
philosophia minime sufficit, qua cognoscantur omnia, quae

ad vitam christiani pertineant. Sequitur, ut. sicut aliae philo-
sophiae partes, ita etiam ethica augenda et amplianda sii
secundum ea, quae fides nostra de rehos moraHbus doceat.

Huc evgo spectant omniu . quae ex revelationc tantum di-
vina et didicimus; praecipue autem hic adiun-
supefnaturali
«enda est doctrina christiana „de Deo i. e. de Patre, el Filio ,
el Spiritu sancto"; „de sacramentis Filii Dei, quomodo Verbum

caro factum sit, el qua <l< causa usque ad formam servi perci- i
piendam venerit" „de creaturis rationalibus, tam coelestibus,

,
quam terrenis beatioribus" adiungamus etiam oportet „differen- ;
tiam animarum, et nnde istae differentiac ortae sint*, ,quid si1

hic mundus, et quare factus, sed et unde malitia tanta ac talis
super terras. quae utrum in terris sit tantummodo, an in aliis <-t
aliquibus locis/ Haec enim omnia „ex divinis nos sermonibus

discere necessarium fuit". -)
pbilosophiae huic tamen similem

divisionem Origenes dicit enini Abimeleeh ;
eiusque duos imaginem philosophiae

filios esse„qui tres, ut arbitror, im;ij_ i- ,
r
nem totius philosophiae tenent quae apud eos in tres partes dividitur: logi-
,
cain physicam, ethicam,

. e. rationalem illam quae Deum patrem omnium
i. ,
confitetur; oaturalem quae tixa est et tenetomnia,,

velut naturae ipsius ,
viribus nitens; moralem, quae in ore est omnium, et ad omnes pertinet, et

pro communi Bimilitudine praeceptorum io omnium ore veisatur. Bi ergo
Omnes in huiuscemodi eruditionibus instituti veniunt ad leêm Dei." H. in
Gen. XIV. .'!
; item h. in Exod. III. .'5. loquitur Origenes <le rationali, natnrali,
morali sapientia.
') ta >]ihxn fiaOrjfUxra ^<'>>)y nsgutotoOvra ttp fxavâvovxi xat itocxxorti
Com. in Joan. toro. I- 33; cf. Cels. III. 67, 68.
Princ. IV. 11. versio Rufini boc loco plane cum fragm. t<'.\t. graec
concordat. Sacra noa ecriptura <1<' oronibus his rehus vere [>;ie<l;i_ locet,
ut ili. I. c exponit auctor. Mundus a. Chr. n. „diversis philosophorum
itibuj <•' eminentissimifl assertionihua ac disputaUonibus vehil proceris
quibusdani <•( robustis turribue ftnnabatur. Venieni vero l». N. -I Chr. mittit
'
I .
\ 1
1
iiin rjuidoni • i
mull( • philo uplin • ui i •
"i" '
•""
• ii i
,
ui in.iiMi oin de mundo . crenluri .
ip«o '
acquii - 1 1 nl ,
«•<• qui m p< vii tul ihu i:< ndi
diligonti ime tudui l», uttnincn men luunni

i
iorem cognil ioneni dc id< rnt: cun] i/ero ipsa it en 01 ibu ct dei |
mlni obnoxin, factuni e t, ul ip i

optiini philci oplioruui de n*l
divinis, de Deo colendo, de neteri vitae morali n hnbucrinl

;ili iirdis iin.i opiniom i
Qunmvi erjfo admircmui doctrinnm
iposioloa buos portante pi u
«i.m ii iii.i iii ." h iii Jet, \.i t, \ II :'

Btudio i lc i\
eruditionem philosophiae multa etiam ei vei nderunt; P phil
i
ln,i ciiiin neque ln omnibus legi l>'i conlrai neque in oronibu
Mulii enim philosophoruin unum e«se Deum, qul cqncts i
ln hoc consentiunl legi Dei. Aliquanti etiam li"<' addiderunt, quod D<
cuncta i"'i Verbum suum <! receril <•! regat, •'! Verbnm Dei sit, quo
moderentur. In hoc non Bolum legi, sed etiam Evangelio ribunt.
Iforalis vero el physica, qnae dicitur philosophia, pene omn
quae oostrs Bunt, sentiunt Dissidenl vero nobis, cumDeo dicunl e ;i
materiam coaeternam, Dissident, cnm neganl Deum< curare mortalia,

providentiam eius super lunaris u l<>l>i Bpatia cohiberi. Dissidenl a nobis cum r
.
vitas nascentium ex Btellarum cursibns pendunt Dissident, cum sempiternum

dicunl hunc mundum el nullo Bne claudendum. Sed el ali.i plurima Bunt, in
quibus nobiscum, vel dissident, vel concordanL" h. in Gen. XIV. '•'>. —
Spectant ,haec, quamvis ad omnes homines, quibns inesl ratio naturalis,
maxime lamen ad sapientes huius mundi, el eos, qui philosophi nominantur,
quibus praecipue creatnras mundi el omnia, quae in eo facta sunt, discuti
disciplina est, ei per haec, quae videntur, ea, quae non videntur, ratione <<>1-
ligere Virtus ergo Dei, quae sempiterna est, el divinitas, quae nihilominus
. . .
sempiterna est, ez coniecturis egnoscitur creaturae. Virtus est, «ju.i n

omnia. divinitas, qua replet universa. Ex hoc ergo inexcusabiles tiunt. quia
cum manifestante D rnoverint Deum
non, ut dignum est, coluerunt, aut
,
gratias egerunt, sed per cogitationum suarum vanitatem, dum formas et ima-
gines requirunl in \h\), in semetipsis Dei imaginem perdiderunt, et qui iactare
se in luce sapientiae videbantur, in prufundasstultitiae tenebras devoluti sunt."
Com. in ep. ad Rom. I. 17.
)
J
,.Sapientes saeculi qui philosophiae operam dantes, lieet non inte- ,
gram et perfectam regulam pietatis attigerint, tamen senserunt Deum patrem

et regem esse oinnium, e. qui genuerit et regat universa. Isti ergo quan-
i. ,
tum ad ethicam, i. e. moralem philosophiam spectat, etiam puritati cor

operain dedisse aliquatenus cumprobantur et omni animo omnique studio ,
divinae virtutis inspirationem quaesisse. Sed hanc non permisit Deus con-
tingere eos." h. in Gen. VII. 2; cf. Cels. IV. 30; in Levit. h. VII. 6 ; ..multi
philosophi futurum esse iudicium credunt, immortalem namque animam
et
sentiunt, et remunerationem bonis quibusque positam contitentur." Multos

dicit Origenes esse in philosophis turpissimos eriores, multasque haereses, at-
tamen hanc ob rem non esse negligendam philosophiam. cf. Gels. 111. 4i'. 50,
philosophiae, tamen augenda H corrigenda esi ethica rationatis
ex iis, quas de vita honeste agenda ftdes nostra revelationes
praebet
Ethica ergo cum si1 disciplina, „per quam honestas aptetur
vivondi et agendi mos",
quaeque det „eam amplectentibus insti-
tuta ad rirtutem tendentia", quo melius, quae docet, comprehen-
damus, antea de natura hominis agemus, quoniam actus hominis
agentis ex natura hominis facillime comprehenduntur.
ihid. 58: philosophia avafttftdoet fatt td osfivov -ral (nffijXov rfj^ XeXtf&vlas xovs
ItoXXoVG yninTKirutv fieyaXoq OJviag .Troi ro>v uryinnov y.iu <\v<vyy.<u<M<\r<nv iSiahin-
fiav6vxo>v y.<u djtodetxvvvxojv xat naQiotavxojv\ avra nstptXoootprjo&at naga to\
rroot] ijrai^ y.al tOi<S TOV ItfOOV anOOt6Xot$,

I. De hominis natura.
Homo est ..aniiii.il rationale" , ') atque ecundum ~u.nn
naturam omnium, quae Buni rationabilia , ultimum. i < um

autem multi angelorum propter peccatum in infernum mi
sint, homines inter angelos ei l.«<-i m >in s, inter l"" ei ma- « i .
<»
ias naturas medii quidam {h /uiocp) Bunt; suntque, adhuc in

,
mundo positi, in agone [<h dycBw) <

i
f certamine, ) ut, si vincant,
ftani angelis, si peccent, daemonibus similes,
4 quldem
Gonstai homo <\ corpore ei anima; ) corpus ex
materia constai et esl corraptibile, ) anima autem, per quam
6 immortalis. Gorpus
vivificatur corpus, ) incorruptibilis esi ei ei
anima, dum coniuncta sunt, unus suni homo, Buntque unum

principium actionum hominis. Corpus, ei quos habei sensus, or-
ganum sunt ei instrumentum, quibus utitur anima. Nihil esi
mali corpus cum viribus suis, attamen, ui pars inferior, animae,
l
) Pr. I. 5. 2: Xoytxov £<Sov. ibid. III. 1. 3. fragm. -«"• s ' c etiam amultia
patribus el philosophis nominatur homo. Marc. Aurel., Seneca, Ps.-)Justin. de
Resur.8; TertulL adv. Prax.5. Irenaeus ;ulv. baer. V, 3. 2; Gregor. Nyssenus acriter
defendil dignitatem hominis, qua a natura brutorum differat, et bene ex lin-
gruae et usu hominern esse koytxov ^tbov ostendit.

rationis Cf. Hilt-, de.s lil.
Gregor von Xyssa Lehre vom Measchen. Koln 1890. cap. II.
') ?o/(iTov /.oytxov Ttiya OVX u/./.o Tt tov OV&QOJXOV Tiyydvov. Com. in
Joan. tom. 1. 34.

s
) Pr. I. 5. 1 ; expos. in proverb, I. 11.
4
) „Nos homines animal sumus compositum ex corporis animaeque con-
cursu." Pr. I. 1. 6.
6
)
„Substantia corporis permutabilis, et ex omni in omnem devenit qua-
litatem." Pr. IV. 38.
") „Corpora secundum propriam quidem naturam mortua sunt, et penitus
exanima. quia ex nobis, i. e. ex animabus corpus materiale viviticatur." Pr.
111. 4. 1. —
^(OTiyJj dvmfiig, vel to oibua ^coo.iotovoa anima vocatur a Cre^ror.
Nyss. cf. Hilt. 1. c. p. 35, 36.
C» pitaine. De Origcnis ethica. '2

1S
ut potiori el principali, debet obedire. Iu corpore sunt quinque

sensus, per quos ad cognitionem rerum, <|u;i<' extra rios sunt,
pervenimus. *) Etiam, qui sunl iu corpore motus el appetitus,
boni sunt, ul appetitus <<l»-ii(li «-I bibendi; ipse „motus, qui adultae
aetati naturaliter suggeritur, i. e. appetendi coitus desiderium*,
omnino bonus est, etsi multi homines eo abutuntur. -)
Quod amplius ad naturam corporis nostri attinet, omnia
dicil Origenes „corpora humana compacta" ex quatuor iis cle-
mentis, ei quibus omnes aliae res constant. sc. cx terra, aqua,
aSre, i,u
r
nc. „Terram in carnibus, a<"rem in halitu, aquam in hu-
more, ignem in calore intelligi. Cum ergo anima caducum hoc
frigidumque corpusculum Dei iussione dimis*erit, paulatim omnia
redire ;i<1 matrices snbstantias: carnes in terram relabi. halitum
in ae"re niisceri, humorem ad abyssos, calorem ad aethera
reverti
11
subvolare. ) Praeter haec quatuor elementa quintum aliquod
etiam es1 in corpore lminano: „insita ratio, quae substantiam
continet corporalem". quae manet „semptr in substantia corporis,
quamvis emortua fnerint corpora et corrupta, atque dispersa,
verbo l>f*aros, •"')
oTteQfMixtofwg,
,;
) 6 /.<>-
yo<; 6 m ol btdoiov, 7
) vocatur, et ipsa est, quae propriam formam
') H. in Jes. Nav. XI. I; XI. .0; excerpt. in Psalm. XXXVI. vers. 4;
Princ. I. 1. 7: T visui subiacent colores, habitus , magnitudo ; auditui voces et
sonus; odoratui nidores, boni vel mali odores; gustui sapores ; tactui vel calida
vel frigida, dura vel mollia, aspera vel laevia."
7
) Pr. III. 2. 2; ibid. I. c. „quaiu ob causam non utique semper a dia- :
bolo moveri (appetitum eiusmodi) cerlum est ita ut putandum sit, quia, si .
diabolus non esset, hninsmodi admixtionis desiderium coipora dod haberent ;•

alius iu hac re est sententiae Ghregor. Nyss cf.Hilt j). 96.) Ita etiam appctitus
edendi vel bibendi non a diabolo movetur, Bed .n.iturali quodam inatincta/
II». 1. c. *f
>iiiii*-- quidem bi appetitus per ê boni sunt, sed „initia qnaedam et
vclut .-cniina peccatorum ab bi- rebus, quae in usu naturaliter babentur, iC-
cipimus. Cnm rero indulserimus altra qnam Batis est, et doo reati-
terimus adversus primae intemperantiae Dtotns, tunc primi hniis «lelicti ac*
cipieni locnm 4-irfus inimica instigat h perarget a Pr. III. 2. 2, CSf contra
BC b. in Cant II. n. 17, ubi ille coeuDdi appetitus inbonestus nominatur;
• !< orat l. n. 198
") Fragm. ex. lib. II. de resnrr. M. P. <;. XI. p, 98. B.
*) Cf. i'r. ii. i. ! :
_' J: fragm. <-\ lib. II. -i.- rea. M. 1. c. p. '.».;, ;<i. 07.
lom. m Joan. XV 2, 8,
1
Fragm. ox lib. II. de ree. I. e.
Tom. iu Joan. XIII. L8 ,D il .-. Formgebende in dM Kflr

, , .
ilrl i iii |i< n ilni i

ici ttim i
i
i
tuni iliucl iii iii
<
ii i"i-in- i .11 poi ii'u i
In corpon iiostro nuiiupi

r.nli iii iii.uni . . j i * i r i <
1
1 1 . 1 1 r i iiniiiii. i«li'iin|i j ndc iiciii mali
ilu\ ni quidaui coi pu u e dici! ur, c|iioni i i
inii-,, ne biduo quideni prior materia in corporihu n<
rini i.ui que per e> erai i i um Intei im I

'aulu . •
l
Peti
iil r iii inlnlii iniiiii per i t.ii . non modo i anii
< niii ub i.niii.i nequc fluxa e i
in nobi . neque quidquam
. n m\ ectum accipil ; mI ob id pra< ter< i, quod tann lui in
perpetua fluxione il natura coi p< i

ad< m forma pem
quae corporia nostri, quasi Non al
nota quaedam i
(
propria.
atque eaedem flgurae manent, quae Petri Paulique corporum qua-
litatem cbnfirmando exhibent; per quam qualitatem etiam accidit,
ni et cicatricea iam tum a pueris in corporibufl permaneant,
aliaque nonnulla, quae singulorum propria Bunt, cuiusmodi suni
lentigines." ')
pern, die Keimkrafl ihrea vegetiereuden Lebens, . . vrelches PQr d

Lehre so charakteristisch ist, als fDr die platotonische de l
;
riff der l
und fflr die aristotelische der der Bntelechie." Ritter, (resch. der christl. Phi-
losophie. 1.
i>.
550. cf. Redep. n. p, 20; ib. adnot. 8: „Auch -111-1111 lut «li- -
ofAaxtMoe /.<>';(>. ;uis <lrr stoa riiiiioninuMi." Erral certe BrQck, Lehrbnch
Kirchengeschichte, Mainz 1890, si dicil p. T^ n Die Erkenntnis i der Wahrheil
iin Heidentume isl oach ihm (Justin) eine Wirkung des l6yo$ ,, : ,,,,,,, y :._ . der
auch die heidnischen Philosophen erleuchtel habe"; item Kraus-Alzos 1. c. I
p, 245. Distinguendum enim esl inter hSyoe et /.. ojnQfiaxtxSe^ ut snpra patebit.
') didnsQ or xaxo~); ixoxafios ojv6ftaoxat to o&fta . . .
ro fjtQ&xov bjtoxsiftsvov* tavxov ioxtv &v xq) odtftaxt ^ftcov . . x*av Qevoxi^ ijv >]
ipvote ro€ od>f*axog, xq) ro slSoe td votQaxx^Qiôv to oajfia rarrnr elvat' t&c y.ai
rovc xvjiovs [iivsiv tovs avxovg, sis xtfv jxouixrjxa Hsxqov xai HavXov 1
onuiarixijr TtaQtoxdvovxsQ, y.aiV >jr jtoidxtjxa y.ai or/.ai ix Jtatdaw TtaQafievovoi

roTg oioitaoi y.ai a/J.a rtra toHotiaTa. Sel. in Ps. I. vers. 5. M. 1. C 12. .}•. I
1
— Quamquam tamen noc loco brevi conemur

proprie nostriim non est ,
-
mone exponere, quaede corporum resurrectione Origenes docet, quia. quae supra
de natura hominis dicta sunt per haec melius cognoscuntur. Corpora no- ,
stra resurgere posse, ex eo sequitur in Origenis doctrina, quod habe-

ni us rationem illam insitam, quam /.dyor OJtsQfiaxtxdv vocat. H
enim ratio semper est in corpore, corporalem continet substantiam semper ,
eadem manet, integra atque incorrupta (cf. quae supia citavimus: praeterea
fragm. De res, H, 1. c. p. 07. 98; Princ. H. 10. 3) „in ratione humanorum c
porum manent quaedam surgendi antiqua principia, et quasi evxsQuovr) i. e. se-
minarium mortuorum sinu terrae confovetur. Gum autem iudicii dies ad-
Venerit, movebuntur statim semina et in puncto horae mortuos germina-
. .
luint, non tamen easdem carnes, nec in his formis restituent quae fue- .
u
runt. Fragm. d. res. 1. c. cf. Cels. V. 23; VII. 32. Ita cum dicat philosophus
20
Haec Adamantii doctrina de natura corporis locum praestat

Qonnullis difficultatibus. Gum enim, quod docet Origenes, anirnae
vel spiritus propter peccatum ante huius mundi constitutionem
commissura missi sint in corpora, sequitur, ut coniunctio animae
humanae cum corpore non proprie essentialis sit, sed acciden-
talis tantum, co quod, si animae non peccavissent, nunquam
corpus assumpsissent. ]
) Homo ergo verus et proprius in doctrina

-t spiritus a Deo creatus lapsusque in corpus missus.
Quare multi optimo iure Origeni crimini dederunt, quod liis
principiis instans corpus inter et animam relationem non recte
noster fieri identitas quidem servatur inter corpus ter-

resurrectionem,
restre et haec identitas materialis non esse potest sensu
resurrectionis, sed
stricto, quia non erit eadem materia tunc, quae est nunc identitas tamen in ;
tantum adest quantum ralio insita corpori semper eadem manet. Sed hoc
,
etiam ad integritatem et perfectam identitatem Adamantio sufficere videtur,

quoniam, ut ipse dicit, ne duos quidem dies eadem est corporis nostri materia.
cf. Kamers, des Origenes Lehre von der Auferstehung des Fleisches Trier ,
1851; Atzberger, Geschichte der christl. Eschatologie innerhalh der vornizani-

sehen Zeit, Freiburg 1896 p. 137; ,
ibid. p. 43G: „Die Art und Weise wie er
(Orig,) namentlich die stoische Lehre vom z.oyog o.-rroiiaziy.og zur Erklarung der
Auterstehung verwendet, giebt zu verschiedenen Fragen Anlaf3. Ist jener
Logos materiell oder geistig aufzufassenV Wie verhalt er sich zur Korpersub-
stanz und zur charakteristischen Fonn des Korpers? Wo bleibt und wirkt
er in der Zwischenzeit bis zur Auferstehung V Wie verhalt er sich zum Geiste
oder zur Seele des Menschen. Auf keine dieser Fragen giebt Orig. eine direkte
Antworl. Doch zunachst scheint es zweifellos, dafi Orig. unter dem /<<;.
. .
o.TFo/i. nicht etwas Materielles, sondern etwas Geistiges sicli gedacht hat. Als
geistiges Prinzip halt er die Korpersubstanz zusammen. Aber was ist unte r
Korpersubstanz zu verstehen? In der Materie dea Korpers k.uiu sie nich^
bestehen da ja diese beim Tode zur Urmaterie zuriickkehrt
,
sondern nur ,
wiederum in gewissen Eigentfnnlichkeiten oder Formen der Materie wodurch ,
sicfa die einzelnen Korper , obwohl aua einer un<l derselben Materie gebUdet,
von einander unterscheiden. So scheint es, als ob die Korpersubstanz ein
/weites immaterielles Prinzip neben dem X6y. o.t. wiire. Dazu konnte inan alfl
drittes immaterielles Prinzip die den KOrper charakterisierende Form ziihlen,
welche wolil nichts anderes ist, als der jedem Menschen eigenturaliche aufiere
Typas, der ihn als dieseo Menschen kcnntlich macht. Mag dem indeseeo sein,
irie immer, sicher ist wiederum dafi nach Orig, der .
/."';•. oov. and die Krtrper-
Babstani (sowie der individuelle Typus) keincswegs identisch sind mif der
le oder dem Geiste des Menschen, sowie dafi sie mit dem lctztern auch
nichl wir mii ihrem hypoîaiisclnMi Triiger innerlich utul wesentlich rerban-
den sind. Wie und vrodarcfa sie iber aach der Trennung von Leib ond Seele
beim Tode fortexistieren kOnnen, wird von Orig. aichl nreiter antersacht.
1
[ts Plato contendebal hominem constare e> corpore el anima, Bed

animam proprie hominem esse, quae corpore tantam atatur (t6 ro ii . iteni "i Ihodo doi ti In
noii e . |
>• . ii, iiiim iii \ touiati i
«ii • i .
1 1 1
non deboal Se tarneri oblh i «
nrnui . rjui
i ,i \ iimi , \ • l . 1 1 1 1 . 1 1 1 1 niiii - \ pi ii" ipii doeti ii
dedm erc i on< ln i ti icte loîi ijiic! iritrnlm
quam auctorem ip um ummam do< li ina<
.1 roi efl el ophi mata ini enire . ubi ille putal e loi/ii i
'•ul.i equi Utera autem i i pai te tanta e i

Adarnantii p
ligio, ui credat, omnin, quae ip i do eat, contineri in cripti
atque hanc ob rero nihil profert, quod non ei multi

cripturae testimoniis „probare" possit. Hoc cerle ma
mandum esl iii Alexandrino, quod omnia ua do cum
doctrina christiana conciliare tudet, el multifl loc nihil dicil
\clli' docere, quod contrarium sil catholicae Adei. De n

rectione sciebal Origenes s, libros aperte loqui, el ideo ip
etiam resurrectionem corporum docebat, quamquam hanc doctri-

ii;mi consequenter neglegere poteral el debebat. Aique Origenis
de resurrectione doctrina, ita spectata, non tantum erronea non
est, inio miilla continet, quae vere sunt pulchra el catholico
dogmati consona. El eodem modo contigil ei, ul relationem
inter corpus et animam existentem non omnino inimicam i
dicat; imo, si principia eius mittimus, dicere possumus hac

in re eum plane consentire cum vera ei christiana philosc -
phia, atque pulcherrime harmoniam inter corpus ei animam
describere. ')
') Aliis et rectioribus nisus principiis Clem. Alex., qui animarum praeexisten-
tiam non admittebat, ad eandem pervenit doctrinam; est enim, ut de eo dicit
Eledep. I. p. 127: .AYw Vereinignng des Geistes mit deniKorper, me «lieser ancfa
bisweilen uns driicken mag, dennoch kein Ul.el, vielmehr ein herrliches Work
der gottlichen einem Kdrper, dnrch «len der Ge-ist allein
Allmacht. Xur in
sich /u Rujaern,
ist kann derselbe a >lle Bestim- zu handelo imstande ,
mung erreichen: Leiblichkeit ist die Vollendung, nicht eine Einkerkerung

Geistes." Glemens acriter Gnostieorum, Pythagoraerum Platonicorum de c ,
pore doctrinam refutat (Strom. III. p. 516, 518). Potissimum lamen Neopla-
tonici erant qui dignitatem corporis non agnoscebant
,
idque nominabant ,
/iTiov dcQfiaxixoQ t Jtaxvg ; ysai&eg , dargsiodeg TtsQifiXtjua; yrj£vov xiXupog*

Synesius, de insomn. loT, 140. Plato dicebat corpus esse deopop oagxut
Tatian. adv. Graec. 15: deofwg oaQXog ','''/>), o/erty.ij de rijfg ',.'''/- j-r-
cf. Redep.
I. p. 206. adn. 2. Stoirorum In Plotini et doctrina melius erat
mori quam esse in corpore, quare Stoici omnes suicidium licere dicebant.
,
quod Origenes negabat Cels. V. 27. Gom. ser. in Matth. n. 117. Xon hene : —
sibi constat Rederenning, si I. p. "212 suo modo Origeni imputat verba
i
!'
g altera hominia esi anima, cuius substantia est incor-
,i. invisibilis, incorrupta, immortalis. *) Itaque anima morte
soluta a corpore corruptibili omnino uon potesl perire, sed
-')
per-
manel sine corpore. Subsistil ergo anima neque umquam pati
potesl substantialem Interitum. |
\ •
. t l: k^ i t und Niedrigkeit des Korpers , <lie ihn (0.) von dessen Scb&nheit
u
l&fit, dafi Bie nichts ala Scheufilichkeit sei (jicura wYxdrovca tuaxog);
ita etiam C.lemens corpus vrjivov oxtjvoQ appellat. De relatione inter corpu- e1
animam optime Bcripsit Origenis discipulns Gregor. Nyssenus (cf. Hilt. p. 11)
qui etiam docet, quo momento corpus generetur, eodem animam a Deo
tam infundi, ut nostrorum philosophorum adhuc est sententia. Hilt. p. 55.
De doctrina s. Irenaei cf. Klehba, Die Anthropologie des hl. Ireniius Miinster ,
1894. p. 91 sq.
,,Animam substantiam esse incorpoream."
l
) lib. II. de resurr. 1. c.
..omnes animae secundum propriam naturam incorporeae." Pr. I. 7. 1. ..im-

mortalis enim et incorrupta erit animae humanae substantia." cf. exh. ad
mart. 47; Cels. VI. 71. cet.
adiungo ex lib. II. de res. l.c: „Non tamen corrumpi-

Cf. supra p. 17.
tur secundum totam suam substantiam. Sicut enim plus habet omnis
corpus
ralionabilis anima his quae vel crescendi vel nutriendi vel motus solius offi-
,
cinm exhibere dicuntur, sic ea ratio, quae in humano corpore est. multo am-
plius habet, quam quae in reliquis est corporibus ex eo quod etiam, cum ,
,
corruptum fuerit corpus humanum, subsistere rursum potest Dei virtute con-
servatum et custoditum usque ad resurrectionis suae tempus."
3
) Pr. IV. 36: „dicere esse impium . . ut mens ,
quae Dei capax est,
substantialem recipiat interitum, tamquam hoc ipsum ,
quod intelligere Deum
potest et sentire , non ei sufficere possit ad perpetuitatem." - Erant philoso-
phi, qui etiam animam post mortem permanere admitterenl , neque tamen
putarent eam omnino esse immoitalem. cf. Gicero, Tusc. disp. I. 77: .Stoicidiu
mansuros aiunt animos, semper negant." Si sequi licet nos ^Philosophumena",
quae quidem non ab Origene, sed a s. Hippolyto scripta esse constal , etiam
Aristoteles dicit, animam „perseverare" (hudtauiimv xal (ttva ia&ra bNupavt-
£$ov\u T.r, jtifurtq) aojuaxi) , Plato autem docet animam immortalem esse ; cf.
Hfigne P. G. 13. p 1563 et adnot. Hun<- philosophorum errorem novit Origenes

el hanc, quam vocant, .peiseverantiam" (bndiafAoyrjv) refutans plane esse ani-
mam immortalem (A&avaata) contendebat. Gom. in Matth. tom. XVII. 29. De
ois controversia 105sq. Rationem
cura thnetopsychitis ef. Redep. II. p. —
<>t propriam causam, cur animae debeant omnino esse immortales, ?ide< Ori-
i, quod suht Dei capaces el participes: „iticorruptae sunl el im-
mortales coelestes virtutes, immortalis sine dubio el incorrupta eril etiam
animae humanae substantia; non Bolum antem, sed quoniam ips;i Patris el
Filii et Spiril cti aatura, cuiua Bolius intellectualis lucis uniyera craatura
participium Lrahil . incorrupta esl el aeterna, valde consequens el necessarium
tiam omnem substantiam, quae aeternae illius naturae participium trahit,
mper el incorruptibilem ee e el aeternam, ul dirinae bo-
nitatis aeternitas etiam in es intelligatur, dum el aeterni sunt hi, qui eius be
onsequantur." Pr. IV. 36,
Quamquam .mi. m luiim i pei •
ub i iii .
•
pendol de corpore, tam< n multi in reb

hoc, ni einpei Indigoul uliquu i
um
ir.ni inr'1 1
1 E| 1 1. 1
M •
ob i in. cuni pui adhuc eti ln i uli
Im . ,iiniii,i indumento corp< •> membrana ijuudum ind

. i, •|ii.im po i' .1. homo
i ii. i
citur, abi< it, ol ut umil -
orpu
quo, quamdiu ve\ teri duti, amur in un
po mortem anima
i
ine indumento corporeo non erit, licol in
hoc Btatu utatur indumento multo puriore, quod puiatur aetl
rium, itaque cum abieceril corpu lioc mortale, materiale, lei
i
re, 1 1 ( »ii putanda < I hoc i
orpu denuo concup i
ln hoc ceterum Origeiu ruil «-11111 multis philosophis

credentibua etiarp ad essentiam animae quoddam pertinere indu-
mentum, quod numquam perdatur, licel cooperiatur per corp
sensibile ( >i materiale, dum anima eo circumvolvitur. Qua qui-
dem sententia movetur Vdamantius, ui etiam iis, quos spiril
puros vocamus, angelis, corpus, vei indumentum quoddara ;i<l-
scribat. )
') slSdxst •>n t) ifj tavtijs tpvatk aowfunoe xai aSoatos \ >;
oo>[4aitMqZ \6jio) tvyxatvovoa . dinat oatftatos obteiov rjj 7 in
SxtQ Snov ,"•'' tpoort &jtMxdvoaftivti ' ">' avayxatov *ukv , i9Qioo6\
.711.1; \a d^vtsQa. Sjtov 8i tbxwdvoafiivt], • > tiq6x9Qov rl/y , deopivr) xq
ivdvfiaxos ei$ tovs xa&aQOixioovs xai ai&sQiovg xat ovoavlovs \6novs.

u n&dvoaxo fA9v ijti ttjy xjjde yivôtv 8Q%ofiivfi \o /L"/ n '.'""' JtQos
voxioa rijfc xvovotjs , tfa)s m 1
iv avxfj ,
yiooior. evedvoaxo di vjk ixetvo t
avayxaiov tq} ijti yrje fUXXovxt fjjfy. Cels. VII. 3'2. cf. IV. 74; ib. V. 19: -
noihl rjft&V // 1/17/) to o.l o/;.T('),- ou>na , d/./.u xav •Bitjtat OOJfMtOS dta tOS tOXUCOS
dtafidoete. Quae narrat scriptura de horoine divite et paupere ,,ante consum-
maUonem saeculi ,
proinde ante resurrectionem" animam etiam nunc
docent
post mortem uti corpore. Pr. I. 7. 1. Cf. sententiam miram el novam, (iiiam
profeii Ddllinger, Christentum und Kirche
in der Zeit der Grundlegung, He-
gensburg 1868, p. 265.
2
) Ita etiam multi Stoic i, deinde multi Semipelagianorum e. g. Cassianus
Gennadius. Tertullianus animam omnino putabat esse materialem, cf. Ess
Die Seelenlehre Tertullians. Paderborn 1893, p. 65 77: Schwane, Dogmenge-
schichte der patristischen Zeit, Munster 1869, 1. p. 392 sq.; II. fi37 sq. l>-
dicit Origenem sibi contradicere in hac doctrina p. 177: ,les esprits sont ;
toujonrs on ne peut les c-oncevoir toul a fail sepaivs que

unis a des corps et
par abstraction* cum aliis locis dicat Adamantius ^Denis 1. c.) „la matiere est
nee pour les esprits et apres eux. Has tamen difficultates recte iam solvit tt
Redep. II. p. 334: est enim „das Wesen des Geistes Unkorperlichkeit agebant
enim spiritus primo avXov xai docouaror ^co>)v tom. in Joan. I. 17; essentia ,
spiritus est immaterialis , Cels. VI. G9, 70) aber es giebt keinen zeitlichen
24
Animas humanas, cum divinae essentine et perfeotionis quo-

dammodo sinl participes, omnes inter se putal Origenes esse
unius naturae ei substantiae. Haec thesis multum illum adiuva-
bat ad refellendas gnosticorum sententias. U\ enim obiectiones,
quas gnostici in genesim aiferebant, eo se refutare posse Origenes
putabat, quod mundum aeternum statueret, ita eorum opiniones
differentia animarum animarum origine per hoc im-
el de
pugnat, quod <licit eas a prima creatione omncs fnisse aequales
el unius naturae. l
) Hoc ut probemus, utamur Rufini textu, qui,
ut suprn diximus. in multis nielior est qunm versio Hieronymi.
Jlumnnne animae . . lucis intellectunlis i. e. divinne nnturne, per
hoc ,
quod snpientine et snnctificntionis pnrticipnnt , . . . sunt
unius nnturne ndinvicem uniusque substnntine . . omnis mens,
qune de intellectunli luce pnrticipnt, cum omni mente, qune si-
mili modo de intellectunli luce pnrticipnt, unius sine dubio debet

esse naturne." Textus nutem s. Hieronymi dicit: „Deum et hnec
omnia, angelos, potestntes, ceternsque virtutes quodnmmodo unius
esse substnntine." Qune hic dicit Hieronymus, mnle congruunt
cum iis, qune nnten dixernt Origenes. Dixernt nutem omnes ocu-
los esse unius nnturne. quin omnes eiusdcm lucis, quam nnturn-
liter requirunt, omnes aures, sensusque
sint participes, similiter
omnes. Patet igitur hanc similitudinem manere inter res ipsas,

quae comparantur, sc. inter animas tantum, minime autem licere,
Moment, \vo nicht der Geist in korperlicher Hiille war. Hierin und nicht nach
Huet in der Unterscheidung groberer und feinerer Korperlichkeit liegt die Lo-
sung der Scheinwiderspruche bei Origenes, wenn er namentlich iii Rufins
nachhelfender Uberrsetzung die Korperlosigkeit bald fiir alleinigen VoRtlg der
Gottheit erklait. und bald fiir die geschaffenen Geister sie in Anspruch niminf-
Cf. Schnitzer. 1. c. p. 91. adnot.: „Diifi Origenes nicht das VVesen sondern ,
Dnr die animalische Existenz der Yernflnftigen Wesen an die KOrperwell binde,
mnenklar. Anch dies ist neuplatonische Vorstellung, welche Porphyr und
Plotin dahin bestimmen, dafi die Seelen nach Auflosung dieses groben Kflr-
den atherisehen, der aie Qberall omgiebt, l)eibehalten, nod <len riedeswe-
gen t daa ^ sistige Kleid" (Schnitzer, edit. Princ. H. 2. 1) nennen." Valde iuvat
eogni [uibne argumentis Gregnr Nyss. docuerit animam esseimmortalem,
spiritalem, eamqne sine corpore snbsistere. Ililt. 1. c, cap. II.
cf Gom. ad Rom. VIII. 11: nnnam esse Dstnram

.'!'').
l'r. I\'. in <'i».
omninm hominnm , imo omninm rationabilium dicimnfl •( ad aalntem aeqoa-

habilem el ad perditionem, .-i aegligal . . . naturae rationalia qnalitas. El
vidr. qnomodo aliae qnidem in qualitatibus beatitudinis saecula multa perdu-
c.uii. ct aliae in qualitate malitiae nihilominus saecula multa consumunt,
aliae es ipsis parro tempore ?el in viriutibu.-. rel in malitiis maoent, aliae
.M. aliae admodum brei u"
Ir.in igredi m altioi i iii oi riiin rn . cjuod (jtiidi i
i
.• . i|. .1 ,
. 1 1 1 1 1 1
1
i i i
.'.. udin\ ieem, 0(1 uilil l)i uiii im
naturae, quod panthei tai um i*rrorem ap
\i .i i orpoi i M| i 'i "|,i. i m .
riitam
iirin , i cii ciiiiii .• t .
quae liominem a eeteri iiniuialilj
peeiflce riilTerre. In hoc coneordal OrigeiK omnibu philo-

BOphi ,
-
'I qualem hanc animam cen -
at, itne im|
1 ii. i
etiam bunc leztum inlei pretatui HuN r, 1
rlter, Mflnchen v •'*

16 ;
Thoi ilurlmui
I
p, 1
1
1
fenem uod lantura putai e animai lnn
ad ••ii.iiu angeloa el daemonea, omnc omnino rationabiii
//<</. r loytXt
& u
'> roi II. I. Jl. uii
i
""V'. I
bene ?ertil Schnitzer I. e. p, 194: n Dafi Gotl nur eim

ao .ii lagen eine Masse der rernflnftigen Selbstwesen eu Handen ist, und dafi
er uach rorhergegangenen Ursachen die einen tu Ehren, die nnderen zu n* i
ehren bildel Pr. ill. 5. 5: „uniufl naraque naturae" i, dem tem|

eadem perfectione creatas >mnea rationabiles creaturaa ez mnltii
tionibua comprobatur, M sed aalva Dei iuatitia .unaquaeque ln semetipsa babel
cauaas, quod in illo rel in illo ritae ordine posita sit/ De mundi buiui
tate, de gubernatione animarura, cf. ibid. 1. c. Omnea spiritus lapsi in cor>
pora miaai „multis ministris, rectoribus, auziliatoribus eguerunt, sedinnovif
mis temporibus, cum iam ftnis mundo proximus immineret, e1 in ultimam
perditionera orane humanum rergerel genus, non iam tali anzilio,
Bimilibus Buia indiguil defensoribus, sed auctoris ipsius el creatoria sui oj
depoposcit, qui el his (rectoribus) regendi, el Ulis obediendi corruptam pro-
fanamque restituerel disciplinam ;" quare Verbum caro factum es l'r.
III.5. 6. Redep. p. 315: „Dnrch eine geistige Emanation leitel Origenes II.
ron der grundurs&chlichen Gottheit Sohn, Geist und Geisterwelt in seitlo*

Ifomente ab. Die geschaffenen Geister sind auch gewissermafien gottlichen
Geschlechtes und Wesens, baben teil an Gottes Sein und Wc>en, welchea -
gam zu faaaen ie Bestimmung haben." ibid. p. 316: J>i«' Geister sind nicht tl
als Teile der Gottheit anzuselien. Dieser in Indien alteinheimischen, 'von den
Pythagor&ern und Stoikern, von Plato und den Neuplatonikern aufgenommenen
Ansicht hatten sich fruhere Kirchenlehrer, Justin (? . Tatian, die Klementinen,
zugewendet Aber es verwarf sie schon Pbilo, und Klemens von Alezandrien
stimmte ihm bei. Spater kehrte sie dennoeh in der Kirche wieder. bei Syne-
sius, Arnobius. Laktanz, wie es scheint (?) auch bei Gregor Xaz. (orat. XIV.
p. 261). Origenes, faMschlich von Hieronymus Justinian und Sp&tern dieser ,
Irrlehre angeklagl Origenian. II. 6. 3), bekiimpfte sie mit Nachdruck, weil er
sie in der h&retischen Gnosis antraf, und gab uber das Wesen des geschatYenen
Geistes genauere Bestimmungen." Origenem omnino procul esse a pantheismo
elucet ex de orat 23.
-) yn>x*l 3<a rw (Wfuutpvxoxa /.oyov awoTSQOJ rvy/dvovoa rov aojfiaxog.
Com. in Joan. tom. X. 16.
ita, sit una in homine ;m plures el ex quibus partibus constet,
quaerendum est.
Aiiiniiiin physice quidem compositam non esse certissiine

statuii Origenes, cumeam invisibilem, incorraptibilem, incorpoream
semper declaret; neque obstat, quod multum de indumanto illo
qua in re multi patres eiusdem sunt sententiae.

aetherio scripsit,
Hanc autem, quam metaphysicam appellamus compositiqnem, sine
dubio ab Origene attributam esse animae, cum ubique de oatura
e1 essentia, aliis locis de facultatibus et potentiis animae agat. ex
multis his locis patet; est autem controversia, fueritne trichoto-
mista Adamantius, necne.
Plurimi quidem omnium philosophorum ho.: cognitum statue-
bant. hominem ex duobus constare, ex corpoie et anirna. Per-
multis autem haec duo ad explicandam homlnis cum magnam
perfectionem, tum magnam debilitatem et i.ifinuitatem sufBcere
non videbantur, itaque putabant, esse plura. quibus homo con-
staret, et alii quidem ex tribus, alii etiam es pluribus eum com-
poni aiebant. ') Ex onmibus his tam variis el saepe tam singu-
laribus opinionibus plurimos Platonis illa trichotomia habuit
defensores, el ipsi multi philoso})hi Romani, nt Seneca et Marcus
Aurelius imperator, eam amplectebantur. Non plane eadem, quae
Platonis erat opinio multorum Stoicorum. qui hominem constare
).
ex corporu, animo, mentc dicebant; gnostici autem honiinnii,

quem pneumaticum appcllabant, dicebant constaie ex corpore,
anima, pneumate. Gum ergo tot philosophi homiuem tripartitum
)
vel triplicem esse animam docerent, mirum esse non debet,

.
si etiam christiani philosopl.' hanc doctrinam amplectebantur.

Optime enim et facillime, si homo ex his tribus constare puta-
batur, omnes de hominis natura et anima quaestiones el difficul-
tates solutae videbantur; ita facile cognosci poteral praesertlm in
') Tertullian. de an. c. 14: „dividitnr autem in partes, nunc in duaa a
Platone, nnnc in trea aZenone, nnnc in quinque aPanaetio, in aeptema

i
no, etiam in octo penea Chrysippuni, <t m novem penea .Apollophanem, sed
-
iii decera :ij>u<1 qnosdam Stoicornni, <-t in «lu;is ampliua penea Poaiilonium»
Plaio de Elep. IV. L89. « i. I
...
Toac diap. I. 9: B PL»to fariplicem
fiuxit animam, cnina principatnm, i. e. rationem in capite aicnl bi furce poanit,
• •t dnaa parfe roluit, iram e1 cupiditatem, qnaa locia diac tiait, irajn in
npiditatem anbter praecordia lo< ai it,"
i Ifena Stoioomm ferc idera fnerat, qnod in gn< ticia, i<1 sc-
qnod divinnm u e, «j n •
»< 1 enm proprie •'<
?ere homin* lacit.
Platoni illi ii lchotomiu, i ur in< I
i
n ihiii.i. • i 'iii tol lentatiorx i ' mol
iii ii 01 ei •
ninr; tio lllud quidi m lui
modo lloi i
i" '
'
i. "' oporui (*tur in lioinii
iii, ti |in iiu . piritu U II
iii. i i • <*ii idi i

tvcrimu . halxluu
,•1 doctoroi Lrichotoiniam I latonii ain docuei inl
\ 1 1 n ii.i. t.i.i . Vristidi . Tatianu .

;
i
Uexandrinus, multiquo ulii aul vere trichoton ni
multis locia lin/ii.i loquuntur trichotoini \ [ue hanc "I»
icin miilii Bunl recentiorum Lheologorum, <|ui simulac nom<

audierunl patri eccli iae, eum statim in trichotomistarum nui
inin .!. ')
l'i aequale multi, tiam Origenes multa scripsit, quao

riim trichotomistam esse demonstrare quo factum
possunt, i
ni ;i plurimis illis adnumeraretur, Novil Origenea tret de anima

opiniones: a) esse in homine duas animas, quarum altera sii
„(li\ ini.tr ei coelestis", altera .inferior"; b) in nobis unain

animam; c) animam quidem nostram unam esse t per substan-
tiam*, constare tamen ..< \ pluribus", cuius ,una pars rationabi-
lis, pars vero alia irrationabilis dicatur, el ea pars, quam Irratio-
nabilem dicunt, in duos rursum dividatur affectus, cupiditatis el
tracundiae". Tertiam hanc ^Graecorum" opinionem, ,quia hripar-

tita sil anima", non valde confirmari ex divinae scripturae auc-
tpritate existimat, sed etiam aliarum duarum opinionum neutram
suam esse aperte dicit, et ut sui moris est, lectori dat lo-
cuni eligendi inter eas, quamvis ipse in prima opinione mull
') Quare EQebba, 1. c. p. 166. indignana: .Mftchte doch, inquit. nunmehi

die Behanptnng von einem Trichotomismaa dea hl [renaena fnr immer aoa den
Bnchern rerachwinden.* cf. ibid. p. 162 sq.; de b. Grreg. Nyaa. cf. Hilt. \
p. 86—40, contra Vincenzi 1. c 1. c. V. Clemena Al. cnm Philonia illa «li-
stinctione inter fyeftovixov // Vuoyw vel jtvevfia hanc

Platonia trichotomiam connectit sc. &vf*6g, im&vfua, loyiofiog. \\ int
Ethik dea Clemena \on Alexandrien. Leipzig 1882. p. 59. Attaim-n Vrai
(Speknlative Begrfindung der Lehre der katholischen Kirche ttber
der menachlichen Seele nnd ihr VerhSltnia zum Kdrper. Koln u. Neufi. 18
p. 24.) uti plurimoa veterea Bcriptorea christianos. ita etiam Clementem Ai. et
Origenem (cf. Pr. III. 4. 1 ) afa accuaatione trichotomiami defendit. Pe doctrina

Clementia de anima cf. eriam Denia, 1. c. p. 323—834; Bigg, I. c. p.
28
invenial difficultates. Temerarium ergo iam ex his non videtur

putare secundam opinionem esse Adamantii. ')
eterum iioc mihi constare videtur, tria esse vocabula, qui-

bus nuncupetur ab Origene anima, idque frequentissime sc. vovg,
""• ',''"/'/ '• 6. mens, spiritus, anima ,quandoque promiscue
adhibitis, aliquando speciali animae distinctione a mente et
spiritu*.*) Nitiil autem differre inter mentem et spiritum (nvevfia,
vovg, Xoytxr) voegd tpvoig, voegd loyotrj ovota , t6 tjye/uovtxdv)
optimo iure putabal Origenes, eamque esse substantiam incor-

poream, simplicem, donatam intelligendi et cogitandi capacitate.
Identidem hominem pro-
certe ex tribns partibus constare
fitetur, nempc ex corpore et anima et spiritu, ) quem spiritum :{
vel mentem etiam xb fjyeftovixbv appellat, ideo quod per eum

dirigi et temperari debent omnes actus hominis. Omnes quidem
creaturas riventes, cum irrationabilia animalia, tnm homines
anima vegetativa et sensitiva praeditas esse certissimum est, et
cognoscitur eo, quod moventur et crescunt. „Definitur namque
anima [yn>x*i) noc monl o, quia sit substantia axjvraoxtxt) et SQfLLrjzixr),
quod non tam proprie explanetur, dici tamen potest,

latine, licet
sensibilis et movibilis." Quae anima vegetativa et sensitiva in

omnibus ergo animalibus agens et movens, quin etiam in homine
sit, nullatenus dubium esse potest; „tamen et scriptura divina
gpiat, (fuo<l Deus in faciem eius inspiraverit spiramentum
vitae, et factus est homo in animam viventem." 4
)
') Pr. III. 4. 1. ibid. n. 2. 3. 4. 5; cf. Pr. III. 4. 5: „qui autem legit,
eligal ex liis, quae magis amplectenda sit opinio."
\ incenzi, 1. c. II. p. 198. sq. cf. Redep. II. p 368.

')
r Homo constare dicitur ex corpore, ex anima et spiritu"'. Pr. IV. 11.
„qni ez anima constamna el coipore et spiritu vitali". il» III. 4. 1. .interior

homo ooster ex spirita et anima conatat*. h. in Gen. I. 1">. „noa ab omni in-
qninamento animae ei corporia ac Bpiritna conservemns*. h. in Exod. III. :;.
6 Sydgtojtoi owioitjxev ix oaSftaxog xcu y/'/»~ xal nvsvfiaxog, Pr. IV 11. /
Idia) rij; '/'''/')-"• X"-') '/>' tOtddi fOTiv. }] bi U$ 10$ r<>r, y.nif &J> tOi6)vdi
ioTi deOOQTjXlXIJ , i/ 64 tl( roC oiniinTo- /nrrorl, xad 1 '
>]r mninny ynriv. de nr;it.
24. of. IV. II B. i: l". 7: Com. io ep. ad Rom. I l^: IX. 26; ho Joan. fcom.
\\\ll. 11; de Christo dicitar R sascepH dou Bolnm corpns bnmanum, sed et
ammam ooetrarnm qnidem animarnm Bimilem per Datararo." Pr. IV. ">1 aMio
aatem loco hnias lil>ri distiogarl <»riur . inter animam ei apiritam Christi: ,nnde
ndetar qaasi mediom qnoddam esse anima inter carnem infirmam «t apiritora
promptam*. Pr. II. B. 4; <\ hia tamen \<» i> trichotomia per >« onUatenaa
probari potest, oi infra \ idebia
') Princ. II. v 1.
| >u.i.- .iiniM,! (11111111111 aniinuntibu « ommuni , Lan
iii hominu ac bi iiU minimc credi potr i
; imo lui
.ninii.i, plane alia i in homine atquo

i
iti bi ul i
l l"< pal i
60, «I
I
pi .1« tei hanc nnimiu :it t ril>nt i« »h«*im i
liiniiiin ingulai e quoddam pri> il< giui pii itunlitn
que ei i
a proveniente p< i
fectibi t, atqui quo
iiniiiM i
i . uii umque, .miiiii. mm .1 pii iiiiin \ q! mciitcm uno
eodemque pi im ipio eilluei e, \ el potiu uiiiiin I
I
ei <» e i iii homine aniina, int«*ll«*i-t i\ ;i -ciln-.-i. ijuac tumen etiuni

\ ire «•!
fa< ultate -
nnima th ae el intcliectivae in e hab
< :i.n iii hoi equitur ex principiis quibui tota 1 1
docti
fundata est. Statuil omnea rationales anima vel omnes . ipiri
,i Deo creatas ob poenam in corpora mitti, atque il ritum

fieri animam. Si autem vov$ \\\
v'7'/' nonne substantia idem
1
esl spiritus ei anima? Quomodo potesl «

ntia
inter spiritum el animam, nisi ea sola, quod amisil ille multum

perfectionig suae ei deterior faclus est? Recte i onciudi
c\ hoc licet, non posse trichotomistam esse Alexandrinum, etsi
multis locis trichotomistarum loquatur lingua eorumque utatur

distinctione. |
:
\ .\ hoc cognoscitur suo iure Axlamantium interdum proprium
animae sensum, secundum quem esl anima vegetativa el sensitiva,
reliquisse el ea voce auimam intellectivam, continentem in se, ul
est forma substantialis corporis, ) etiam vegetativam ei sensitivam,
,Corpus ooetrum annm ex maltis membria aptatum, ab ana anima

:
) tt
continetnr." Pr. II 1. S; a anima, qnae melior totins hominie para est. I -
puto, ipeam animam oostram et corpus depositnm accepimua a Deo . . ipai
animae tuae Deus iroaginem ei aimilitudinem suam commendavit. a h. in Levit.

IV. 8. eei
") jtaga jtjv d.io.-TToon- xal tijv v-v-tr trp abto tov -T';r t<~> jtrevftau \
)yy i) rvr /.yyoinrij ','7'/- < )

'''
(7 « XQ* &8XZHJtr) ttjs SJtOVodov tTJS ffV tr
doyf). SjtBQ vofu£o) /Jysotlat VJtO tov 7tQO<pr)tOV 8V tOJ ,EjttOXQ

T)jr dvOJtavotV OOV*. X VS Jt&S ovr fiyOYBV ','<"/'/• y ai-
V'Z'/ *
v
(}?toa ylvsxai vovs, Fragm. gr. ex ep. Justin. ad Men. Princ II. .
3; cf.
infra append. de praeexistentia animarum. — Plato (Cratylus. 399) animam

nominat ivyjjr, quia drai/v/jt to o&fta, Origenes aniinam (cf. adnoi 2 in text.
gr.) „quod refrixerit a fervore instorum et divini ignis participatione" (Pr. II.
8. 3, Ruf.) vel „a rerrigescendo de statu diviniore ac meliore*, ,quod ex calore

illo naturali et divino refrixisse videatur* (ib. 1. c.)i derivat de verbe ', v/
(yri>xos), sed recte vox illa derivanda est de verbo \vyjo. cf. Redep II 328.
adnot. 2: Bigg, lect. VI. p. 197. adnot 2.
Gregor. Nyss. animam ita iam appellat; enim anima £a>axot6s xut
:;
) est
ovorartxi) i,vyj) v.-rdoyfi xfjs ror oojftaxos qvoeo>c. Hilt. 1. c. p. 42. adnot 2
:;n _
IjhI.ih niodo, ui ferebat consuetudo e1 utilitas, Ori-
. cum anima el spiritus, quomodo differal altera ab altero,
bene sciat, distinctis exemplum sequens his vocabulis uti potest,
s. scripturae, praecipue s. Pauli, qui et ipse aliquoties ex anima
el corpore ei spiritu constare hominem dicft, ') itemque animam
cundum suam naturam medium quoddam inter corpus el
spiritum declarat, *) de „spiritus el animae differentia" loquitur, i
nefariasque novil operationes „superiori animae nostrae parti"

i 1 1 )
•
. ')
1
Possumus ergo dicere Origenem trichotomiam non docu-

isse, tribus tamen potissimum dixisse hominem constare, quia
ista distinctione hominis naturam ct facultates optime dignoscere
poterat. ')
') I. Thess. 5. 23; I. Cor. 14. 15. cet.
R Apparet medimn quodamraodo cssc animam inter camem et spiritum,

ct si qnidem Be carni coniungit, efficitur cnm
ad obediendum desideriis peccati
ea unum corpns, si vero iunxcrit se Deo, efticitur cum eo unns Bpiritos.* oet.
Com. iu cp. ad Rom. VI. 1. „mediam scmper animam cssc inter spiritnm et
carnem." ibid. I. 5.
.Spiritus et animac difterentiam: medinmqne quiddam viderim •
animam capacemque virtntia ct vitii; spirihim vero hominis, qni in ipso est,
mala recipere minime posse, quippe cum res optimae frnctua dicantnr esse spi-
ritus, ct Bpiritua hominis, non Spiritus saucti, ut arbitraretnr aliqnis. Nam ad

distinctionem hnins spiritus hominis manifesta opera carnis nnncnpantnr ea
omnia, quae snnl vituperabilia, quoniara est nnllnm carnis opus laudabile*.
Com. in Joan. tom. XX XII. 11. Hic spiritus, utrum sit gratia sanctificans, an
conscientia, vide infra de consciontia.
') aiini de al jiaQavofxoi evioyeiou .•')•
np yyeftovixqi rvnTo/Lievot, deorat. 28.
) Atzberger, 1. c. p. 369. adn. 1 loqnitur de „vielfach schwankende und

bald mehr biblisch, _l>;ild mehr platoniscb Bchillernde Anthropologie <!<•-> Orige-
cf. etiam Denis. p. 186, 187. Earnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte.
Freiburg 1886. Bd. I. p. •">!!. adnot. ">
dicit Clementem «'f Origenem eese tri-
chotomista8. Schwane I. c. I
'.
p. 360 (item Atzberger 1. <• ) dnos praecipue
pntai l" (1 >s in //. ''. agere de trichotomia. s<><l uequaquam hia locia defendit
snctor trichotomiam, imo refutal eam. De Pr. IL8 4 Origenee agit, ut Bnpra
citavimus, de anima et Bpiritu Salvatoris, Bed eodem 1<>co dicii etiara R mentem
iii animam verti*. Licet ergo uon satia aperta Bil illa de Salvatorie anima
bamen certe mens, Bi vertitur in animam, nihil aliad erit, atqne anima.
Item Pr. II. !•> 7. ul>i de poenia gehennae >•( de igni inferno (metaphorioe qni-
dem vexante agit, haec suni anctoris verba; „si vero hoc non d<> Dei Bpiritu,
^•<l de animae ipsina uatnra intelligendum est, poj melior illa dicetur
ad imaginem Dei e< Bimilitudiuem aat; qnae alia autem para ea,
tmodnm por liberi arbitrii lapsnm oontra naturara primae oon«

1
Qiiod in M" '

primtim iiinnum im,
IIMll i |
'
.
| |, .,, |
||
i
i
indl -
1 \"n "l» i.ii hui< iiblimi! tli m< n 1
i
eiitentiam, cjuod
quodnm mnteriali inditfi i
I lnhel enim el
opu nd hoc non haben „1 rjKi
dirte", ..• "i pornli habitu", vel alii pror u i k lii .

q •> i
rel materine propi in unt, i Sed ( ontra ind lndine

intelligibili' . \(»n 1-111111 putnndum c i
hnbere mentein pu
n.iii plennm nnni perfectionem, el pn -<•
ex<
indolem habet, naturales operntio potiu il ••<>ni
imii iini . i
cn icit, ii.i i ii.nn mena educatione el exercil tur
oportet, ni ad perfectionem perveniat, atque ul ea, quai inl
insita, ,ad intelligentiam" provocentur ingeniique acumen eli-
metur. ) Quo ergo magis confortatur el roboratur corpu
ditionia ei puritatia aaaumpta eat, qnae utique pars, ntpoi

ohara materiae cura iufideliura Borte mulctatur*. Nihil iliud his verbie
intelligi oiai animam vel apiritum puriorem
poteei ac perfection
ta.tiiin quam nuoc ait, eumque poai lapeum aliam
eose, partera inferiorem .
aumpsisae", animam nempe yegetativara ei sensitivam, cuiua ipi nn fun

gatur officiis. Itera non puto „animam tripartitam" .1 re Origenem, ai ra
oh. I. lt>. dicit: R quae eai tripartitio animae? per hominem rationale < iu-
11
indicatur, per leonera iracundia, per vitulum concupiscentia (cf. eatenani ad
hunc textum 16 loyiortxov, to ffofiixov, x6 im&vfiijrtxdv). Ifelioria enim expli
a
t n>ii i- oauaa in interpretatione allegorica hac Platonia B tripartitione ntitnr
auotor, Ceterum Origenea ipae \Vr. 111 4. 5) trichotomiam oranino refutai m
etiam Schnitser. p. -'27 adnol bene agnovit: „Origenes f&hri die •
hende Bypothese der Doppelseele auf ein abaurdum, daa ar haufig gebraucht.
Dnd oben diea spricht dafur, dafi hier Beine wahre Afeinung ' cf.
Sohnitser p. 224 adnot; non multum aberat. quin etiam Denis, q

in Origene de anima dicta et sibi contradicentia Bunt, recte intellegi possent,
v 7: auz moina deuz theoriee qui B'accordeni
inveniret, c(. 1. o p l _il y a la
i mal ensemble: eelle qni considere l'ame comme 1'esprit dechu, celle qui
en tait Le principe vitai."
) 11. in l.t-vit. IX. 2.
*) B Mena, ut operetur et moveatur, non imliget loco corporeo, neqtie sen-

sibili magnitudine, vel corporali hahitu, neque alia prorsus indiget horum, quae
corporis vel materiae propria sunt." Pr. I. 1. 6.
1 .Indiget Bane mens magnitudine intelligibiii, quia non corporaliter sed

intelligibiliter crescit; non eiiim corpor&libus incrementis, simul cnm Cerpore
mens . . augetur, sed eruditionihus et exercitiis adhibitia acumen quidem eli-
matur ingenii. quaeque ei sunt insita, ad intelligentiam provocantur. et capas

fit maioris intellectus. In puero onim adhuc imbecilla est mens, quia imbecilla
meliiis rtiiim perficitur vis mentis, quippe quae corpore tanquam
suo organo utatur.
Origenis doctrinam de homine ul plenius intelligamus, brevi
recurrendum esl ad prima auctoris principia <l<
i
mundo aeterno,
spiritibus aequalibus el lapsis.
Mentes omnes maxima

vel spiritus eranj apud Deum <-f
perfectione gaudebant; omnes tamen, excepta ea anima, quacum

postea Verbum coniunctum est, lapsi sunl in peccata et multum
perfectionis amiserunt. Neque lamen erai ..decessus ipse mentis
ac devolutio aequalis omnium". Et quia „aliquae mentes ;ili-
quid etiam prioris vigoris", alii nihil eius vel tantum „exiguum
aliquid" servaverunt, iudoles hominum tam est varia, atque
„inveniuntur quidam statim ab ineunte aetate ardentioris acuminis,
alii vero tardioris, uonnulli vero obtusissimi et pene indociles"
nascuntur.
Mens ergo uostra debilitata est et ruultas, quas antea babebat,
perfectioues amisit. Amisil cognitionem Doi, qua fruebatur, et
inclinatur ad sensibilia et terrestria, itaque multa sunt, quae

ffSupra captum nostrum" sunt; non enim „ea animae pars prae-
stantissima" „in nobis est pura", ') et nou iam possumus videre
Dei splendorem, neque ipsum Verbum Dei in splendore suae
maiestatis; „inferne iacent" enim et pronae sunt facultatea nostrae
et sensus, nec valent se „crigere. ut perfecte sublimia contem-
plentur". -) Etiaiusi maxime perfectioni aniiuac studemus, nun-
• {iiiiin ;i<l pristinam puritatem ct pcrfectioneiu his iu terris eam
reducemus, sunt enim mali affectus et peccata. <|n;i<' obcaecanl
membronim est compago, qnibua velut organis ad exercitium buj mena utitur,"
cet. il>. I. c. Quae liic dicontor, non contradicnni iis qaae ifi adnot. 2. dicta
Bont; mena enim per so non indiget corpore nostro: mena antem, in qoantom
est meua hnmana, atqne corpore ntitar tamqnam aao organo, sine dabio eget
organi adiatorio ei recte diapoaitione — [mmaterialem aee mentem defendit i
acerrime Origenes Pr. I. 1. 7: _si qui aunt, <jui mentem ipenm animamqne
corpai irbitrentnr, velim mihi responderent, qaomodo tantaram reram tam
difficiliam tamqae Babtiliam rationea aasertioneaqae recipiat Qnde virtua <-i
memoriae? Onde ei rernm inviaibilinm contemplatio? (Jnde certe ineorpora*

liuin intellectoa rerom corpori ineat? Qnomodo oatora corporea diacipiinaa ar-
tinin. rernm contemplationea, rationeaqne rimatnr? Unde etiam divina dog«
mata, qoae manifeate incorporea enmt, sentire ac intelligere poteat?'
') ovdk yaQ <\>h'i).f)jnr (
•
• , fiovixov. Cora. inJoan. tom X 18.
6yov vytotov, v ra 7 Qovtjfiaza

UXOV XaTOi ">r y:inn-ot\ x Mlj dwdfitVOV tl &VOXVy>ai
ii. (
'.pid. 111 Joan. tom XIII. 42.
1 1
.iniin iin. . i
qtiAi \ iri( i
i •
nunquuni plniii u iniii. i .1 flliuiii uiiin. ul
I
m .
cnti 'i i
cducci i '
ntl <vi nuii 1 1
.iini i .1 pro nobi homo IU»ri • l •

liuil ul ip mo liomii
ihi i
linrcl
Ex ttllci .1 parli < i
dignitutciii .i iil.liinii.il. iii \l.i ii;i n

liumunuo ii.iiui .i. . i
i ..i.iiiiir.iini.i l )w imi i. quai nd i
wtuni
fnitatcm liotnincm i rcin il Ni i cnim iiniu . i»i optci qin i
\.t ii crcal u - i
tnundu , ct nol i dcbcnl oinm 1 1
turac. ) Quol p< i

iiinn inenlc coinplo< ti cl inodi i im-
') Loquitui • »i i
(ro ndXvftfta rci •

umi
iii. n' p| confuaioni • (i na i tutd
xai
ov, In Jeiem. !i \ iil.i ile
Luh loqoitur itn Moxandrinua, certo non definil affc
npectal afibctua De peccnto protopurentum <-t nffcctibua liui
genes: attfvoiÔtjaav . . oi ow&aXftoi ti
rag rtft '/'''/'/-' dtf&aXftovg xai •''•'/•
n]f aftoQTtav Fftvaav y. r. ).. Cels, VII. 39. ib. 11: <l infra de p<
. .
•'•.• /-.
ro <•:•:, Tva / *
tttf dvva
xav I <>. ir xat xoog (-).'<•! fjv xat têog tjv, Kat oatfuxjtxtog ;
/<</
y.iit ("^ 0OQ<\ i( /..';;. XXdfU )<<:, .'\ TOV£ Svxag OUQXa, '» '('
jtqujjov uoQOHO&ifvat xaxd xdv Adyov tov yevdftevov ouQxa, xat u i
(\i<ifii u'iaij
t
y.ii rd tdeiV OVXOV, OJTFQ r)v TTQtV y&Vt]Xai nnnc. Cels \
idem docetnr :il> Adamantio, cf. Cela VII. 40, A'-\ ; Com. in Joan. t<>m. XX.
22: Com in Matth. tom. XII. 29 sq. Non propter ûi ipeius gloriam, Bed
ol) hominum efficiendaui bentitudinem Verbum caro factnm ca voq uxtdetx-
in\ <> Sedg xodg tfftag, (tovXdttevog >/,"<<«: owtivcu xai voetv avxov xtfi
dXXd njv djto tov ytyvojoxeo&at r)utv avxdv iyytvofiivrjv xaTg ifwraTg ^m^r u ixa-
Qtojtjja ifttpveaftat xfftTv diXcav, TiQayuaxevexat dta r<>r Xqiojov y.<u r/~,- det thxt\
ftiag ror Adyov, dvaXafxfidveiv rjuag r/

t
r xodg avxdv oixeiatotv IV-
dicit Rodep li. p. 339: ^Die Erlosung faEte (, riu. wie acin Sysiem ea for
derte, lediglicfa ala Wiederberstellung auf (sic ergo tinis ad principium repara-
tus , et rernm exitua collatua initiia restituct illum statum, quem tunc habnit
natura rationabilis , cum de ligno sciendi bonum et malum comedere n<»ii eg
liat^ nirht als Erbobung Iiber den urspr&nglichenZustand." n Dagegen sagt <
!<•-
mens Paed. p. 69. Sylb. 6 ex roS xaQadeioov sieodtv ftei£ov vuax <>r,
ovoavovg djJoXauftdvei*
*) Cels. VIII b'2: IV. 81; Princ II. 1. 1: idem oronea fere pbtlosopbi
docebant ; etiaro Stoici putabant p bominem et oniversam naturam rationis
participem animalibna ratione privatia antecellere, et propter illam potissimnm
C a \i i t a i n e. De Origenis ethica. '.$
tuiii nos iion elevajl ratiocinandi facultas el liberi arbitrii? Esl
nobia facultas intelligendi, cognoscendi, iudicandi, quae iusta sunt,

ceterae 9un1 perfectiones quam plurimae. 1
) Sumus ipsius divinae
providentiae ministri, neque solius providentiae divinae opera con-

sequimur, sed etiam permulta sunt, quibus ipsi providere possu-
mus; *) imo ea putanda habeamus ipsam
esl dignitas nostra, ul
mationem el consanguinitatem quandam ad Deum. 8) Ho-

minis natura, si it;i consideratur certe magna exornata esl ,
dignitate, el ea sola iudicandi el liberi facultata arbitrii super

omnes alias creaturas valde extollitor. Sed e1 omnes, quas in
hoc mundo sparsim videmus virtutes e1 perfectiones, homo in
ollatas habet, propter quod Stagiriten sequens Alexandrinus,

iure hominem minorem mundum appellat. ')
omnia Providentiam fecisse." Cels. IV. 71: de Clemente A.1. cf. Winter
I. c. i'.
75.
') d&vautg yvojortxh, xqixixtj, evjxotrjxixrj , dtxatojxQaxrtxt) . eQQOifievti txovtos
xaXov, y.-riT eXttortxrj, xot eixova Seov. Sel. in Gen. 26; ,potentiae , quae sunt
in nempo potentia memoriae et imaginandi
anima ;
discnrrendi ;" Com. in .
Joan. tom. XX. 20: „animae esl virtus memoriae, rerum invisibilinm contem-
platio." xd ev xoTg roC eoco dv&QWJXov eoxiv vorjttxrj dvva/ug y.ni Stavorjrtxr), xai
i/.y.iTiy.ij, xal eQusvevTtxrj. Sel. 111 Ps. 102. I.
••)
Cels. IV. B2
) II. iii (i<'ii I. 12: „Vult enim Deus, ut magna ista Dei factura homo,
propter quem << universus creatns est mundns . non solnm immaculatus >it el
immunis, sc<l et dominctur iis (;iliis creaturis); quanta magnitudo hominis, <|iii
honorem c-odi, propter quod et coelorum

lial><>t <m promittitnr regnum, habel et
terrae honorem" cet. cf. j>. 13. adn.3. Omnea fere patres idem docent. Justin.
dial. c. 41: xbv xooftov exrtxSvat ovv jxaot xotg ev avxtp Sta xov Sv&qojjxov. Ta-
tian. <>r. adv. Gr. c. 4: yeyovev rjktog xai oeXryvrj <V fjfiag. Frenaeua adv. haer
\ 2'. fteog xovs dv&QOJ3xovg rjyajxrjoev . . . dt avxovg ejxolrjoev xot xooftov.
Clcm. \l. coh. 55; addo ex Origene (Yls. IV. 74: ro? drdQomoi anoVra sr«-
jxotxivat T<,y Seov. Pr. 11. 1. 1: „in ipsis rationabilibua animantibus ail tanta
diversitas ,
i>r<»|»t<T quam etiam omnia reliqua varietaa ac diversitas putando
exstitisse." [Quod 1 1 «
*<
- loco in Rnfini tantum versione non in t<>\t. fragm.
gr. legitur.] Celsua „propter animantea rationis expertea faeta esse omnia"
contendebat, Orig. c I els. I\ 74l xGw dXoyoiv fcutoiv kvexev yeyovevat xa jxdvxa.
ic. dc 1« g. I
4
) Arist. Phys. VIII. c. 2 252. I. 26; Orig. fa in Gren. I. 10: .minor
mnndus" homo; in Levit b. V. 2: „homo parvus mundus*. Item Pbilo, <T.
Huber c. 5; Greg. Nysa

I }» ! fttxxog xoouog, uixoog xooftog , llilt.. I. <. |» 19.
adn, 3; Constit. ;i|>"-t. \ll 8 1; VIII ~: xoouog xoouov; Nicol. Cus. : _ninn-
«lu^ contractus" ;
fuxo6&eog , nt alii <li< nnt. I)<> mnndo i|>><> <licit Ori-
Pr. II. I. •• --i ut et Dostrum corpua anum ex mnltia membria apta

Vfnnifi U) ei toi enc»ri liiimaii
iii liuiinin con i itui ioiK omIi ndil pi n\ id< iilinm ; imri
(ionti i i.i iii mi" illn <f l
|| 1
.ii, (juod ei dedit quoddain piirti [liiiin
I lei ) \ Iquu i
al ioni 111 quidcm liotnini ilo I
moi alein pei i« nl iotiem el iun liluti m dc Spii itu

•. im dedui 'i Multii iaui i llinii i
pliiln opli i
de di> iii. i i al inne [voi / •

i
q in nobi
operetur, disputavcrunt , ntquc Sl i
Mcoplutonici |
mt,
i
.
1 1 1 1 1 1 1
(
•
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 . 1 1 1
.i 1 1
1 . e I i 1 1
• • 1 1 1 1 ea d e i n , cj uu < I i v nu
i , I
pni tein dh inne i

ol ioni . Kl iam pliiln oplii Ali xundi
ho< logo nripsernnt, el nota esl pruei ipue I 'hiloni d< loô di
hin.i. I liili mi logo 'i altei l leu . ed el iam minor l

»
pie
proprie ed nbusn i
) la.nl uni 1 1 ippellai i |>ol<
itaque consequenter laudal ille pliilosopluu Judaeo . cjuod uni Di

nempe omnipotenti, non tamcn logo venerationem dare velint.
Philonis logos esl niliil uliud, nisi sumnia idearum Platonis, prin-
cipium el exemplar omni9 mundi ordinis; non i|»-«- esl creator,
sed Deus secundum vel ad xcnd hunc logum omnia creuvit; esl
er •<»
exemplar, non „persona ". i
ln istis opinionibus etsi nihil erat, quod apostoli divinue

doctrinae \i\ veritatis augmentum adiungere deberent, optime
tamen lingua philosophorum uti poterant, ui christianam <!<• Verbo
divino doctrinam exponerent. Itaque Joannes hac logi \
utebatur, eam divinam personam, quae in Christo homo factus

ul
est, designaret. Secundum autem s. Joannis doctrinam hic Lo :;
tum esi al> una anima rontinetur, na et universum mundnm velut nnimae
«•!
quoddam immensum atque immane opinandnm puto, quod quasi al> nna anima
virtute Dei ac ratione tenetur." cf Sel. in Jerem. XXIV. I
xooftoe
SXog ro€ro xaxd riva avaXoyiav ion uovog 6 &v& x, t. /..
') Pr. I. 8. 6.
*) In liis omnibu9 de logo dictia sequor Ddllinger 1. c. p 169, 17 l
Huber. 1. c. p. 4: lui,r u Lect. 1. p. 14 sq.

a
) „Offenbar war das Wort Logos als Bezeichnuug eines gottlichen .Mir-
telwesens , einer neben Grott oder dem ,Vater" stehenden zweiten Personlich-
koit in der Zeit und (Jmgebung , in der sich Johannes l»<i Abfassung seines
Evangeliums befand, schou gebrauchlich, DieQuelle. aus der diea \ stellune
und Bezeichnung geflossen, und aus der Johannes mittelbar oder unmitu-]-
sie
bar sich angeeignei hat, mufi in der Genesis, den deuterokanonischen Bfichern
und der alexandrinisch-jfidischen Religionsphilosophie gesucht werden . . . l>ir
alexandrinisch-philonische Lehre bot ihm ffir alles «.lios den rechten Ausdruck.*
Dcllinger, 1. o p. 168.
*
3
1
36 ___
non esl Deus tniidara inferior, oon esl ratio divina, quasi mern
ntia iiut actio cognitiva, sed aubsistil hic Logos, persona est.
Kt hic Logos (hypostaticus) u«>n tantum exemplar est, secundum

quod omnia creata sunt, sed ipse omnia creavit: „mundus per ipsum
factus est". Philonis Logos esl fons omnis lucis, cum spiritualis in anima
hominis tum lucis physicae-cosmicae. Joannes dicil Logum esse
lucem intellectualem el moralem, quae illuminel oranes homines,
quae tamen propter peccatorum tenebras ;i multis non comprehen-
datur. Philo,cum logum personam esse nesciret, nihil etiam
agnovil de Logo, in quantum est Messias <
i
t homo factus est;
imo Philonis logos, qui persaepe niliil aliud esse videlur nisi con-
ceptus mere abstractus, homo omnino non poterat. Garo
fieri
factus esl Joannis Logos e1 Salvator hominum, atque vere im>s

redemit. Ipse vita est <*l dat vitam nobis, vitam sc. naturalem,
cum sit creator, vitam spiritualem, cum sit salvator, omnis enim
vit.i in eo tamquam in principio <•! fonte continetur. Gum sil
lux hominum, iam, priusquam homo fieret, illuminavil mundum,

quae pcccatis aversa a Deo magnis premebatur Lenebris; quam-
quam mundus eum n<>n plane cognovit, et sui ipsi eum non re-
ceperunt, tamen huius Verbi incarnati lux, soJa est Jux vera,
quae illurainat omnem horainem, venientem iu hunc mundum*.
Quae Joannes scripsil de Logo, haec certe erai etiam doc-
trina apostolorum omnium et totius ecclesiae, ei hanc ob rem
eadem doctrina, vel similis saltem invenitur ;ii>u<l antiquissimos
christianae ccclesiae patres. Bene scripsil de hoc Logo Glemens
Alexandrinus , eumque sequitur magistrum ( tarigenes, l
)
qui
quidem, ut ipse fatetur, quae „Graeci ot barbari" scripseranl de
r
l<>j- <>. noverat, '-')
sed multo melius, ut videbiraus, lioc theologiac
capul illustravit.
„Omnes, qui rationabiles sunt, Verbi, i. e. rationis participes

sunt, el per hoc velul quaedam semina insita sil>i genuil sapien-
tiae el iustitiae, quod esl Ghristus" . . . Kst .,in corde hominum
Ghristus secundum id, <{uo<l Verbum vel ratio st, cuius partici- 185 sq. Cf.ib. Clementis perpnlchram illam „orationem
td Lognm" dicendain; de Origenia doctrina cf ibid. II. |>. 298 eq. ; Denis,
p. 97 'i
) Princ. I. 7. 1.
) 1 ; i
n «
•
<ili icni ,c.\ participationo Verbi vel rationis, bominee peccatnm
1 1
. 1 1 1 1 . liuiiiiiiiiin m|m i ,ii i i . iiin i

,ii in-iii ;isM||||< • t
jjuo liomiin nmI. iii i 01 tiibti i

"i iiin i.|i. i .iin S hii . ii!
iiu [)( i
„imago \ i
ihili m\ i
ihili 1 1 qui „fe< il otnri
•i quae fc< il .
« 1 1
i i
-
1
1
•
; tjuai i
,par1 i< ipationeiu ni ointi I
bilibu i reutui i m\ i ihilitor praehu u,
etiani esl i?n u Ituiu teziu ftnie omnia ti mpora, ei inundi

constitutionem, ,ita, ul tantuni e* eo uri |ue parlicipium
1
umeret, quunto t»i n imiiii ilibrlimiis 1 1 1 1. 1

• ~ i
- < t .i M« « 1
1 ~ Si-il
propter liberi nrbitrii lucultutem „aliu ardentiore, aliu tenuiore

el exiliore eiyn uuctorem suum amore" tenebatur, atque lui
esl causa, quure naturali iUa Verbi divini participatio, qoa

homines rationabiles unt, tam diversu esl in omnibus, ita ul
liiiiiiin. qui propter pristina peccata homines flunt, alter alterum

iii •.'iiii acumine, mentis jagacitate, ceterta antmae rirtutib
superet. ')
habere dicuntur; videlicet, ex quo intellectua atque acientiae effecti,
iiim laui ei8 boni vel mali discretionein ratio intrinsrrus insrrl --••nt,
«i iiim Boire iaoi coeperint, quid sil maluui. ii faciunl illml. poccato eAciuntur
obnoxii.' Pr. I. 8 8 Haec quidem Logi participatio mere naturali
et m omnibus omnino hominibua invenitur (nimirum diverso grado Bed ut
poesimus huius participationia ^»- n effectum, ad tempue diacretionie qucmque 1 1 1

«
perveniase oportet, oum of Buprap 31)ratio oorpore utenaad exercendara suam

operationem multum pendeal oorpore. cf. Scheeben I><>_ matik. p. <!<• ,
r
I. I
n. 860.
') Pr, II. 6. 8 : quae Bequuntnr magia ad libemm arbitrium spectant,
aed lioeal mihi ea boe loco brevi exponere. Spiritua cum [>'•<• larent omi
uuus tamen non peccavit, bc ea aoima, quacum Verbum poc coniunxit ;
buic animae erat ,magna dileotionia perfectio et meriti affectua Binceritaa.'

Quare a cum ipao (Logo) principatiter poetea) unua Bpiritua" facta eat . et h
Cliristi aniraa sil>i meruit ,inaeparabilem cum Deo unitatem". Non tamen dif-
ferebat huiue animae natura a ooatra. Pr 11. 6. 5: B naturara quidem animae
illius hanc fuisae . quae eai omnium animarum . alioquin nec <lici anima potuit,
si vere non fuil anima." Quamquam ergo huic animae „boni malique eligendi
facultaa praeato" tamen „pro immensitate dilectionia inconvertibi-
eaaet,
liter atquo inaeparabiliter* Logo inhaeret, B ita ut propositi firmitas
affectua immensitaa <
i
t dilectionia inextinguibtiis calor omnem aenaura conver-
sionia atque imnmtationis abscinderet, et quod in arbitrio erai positum, longi
a
usus affoctu iam versum sit in naturam. Hoc modo facile et suo iure Ori-
genea de Logo agena omnia, quae de Logo dicit, etiam de Logo incarnato
dicere potest, cuiua omnea participium habent. Valde dolendum est. qnod <>ri-
genea. ea quae tam recte de libero ani.nae Chriati arbitrio ,inconvertibiliter

et Logo inhaerente dixit, non de omnibua etiam praedicari
inseparabiliter"
posse beatis animabus docuit. Logos in omnibus quidem hominibus est sed — ,
88
Idein Logos, *) cuius omnes participationem habemus, esl
exemplar omnis spiritualis perfectionis; ab ipso in corde n<>-
stro verae sapientiae semina insita sunt, virtutes sc. natura-

liter nobis quidem excolentes Verbum ipsum
inhaerentes, quas
imitamur. Ardel imprimis animus rioster naturali desiderio
)
sciscitandi cum ea, quae sunl naturalia, tum, quae sunt su-
pernaturalia. Hoc Jneffabile desiderium" certe, cum omnibus
natura insil . esl naturale el a Deo nobis insitum. Quare,
sicul oculus noster naturaliter lucem requiril el visum, ita mens
nostra veritatem Dei «'l rerum causas noscendi proprium ;i<:
non codem modo est in omnibus: _])l(Miius enim et clarins, ei ut it;i dixerim
apertus in archangelis esi . quam in aliis sanctis viris. Quod ex ••<> mani-
fostam est, qtiia cura ad summam perfectionem venerint sancti quique, dicun-
tur similes angelis effici, vel aequales secundum eyangelicam sententiam. (Jnde
constat in singulis quibusque tantum effici Christum, quantum ratio indul-
Berit meritorum." Princ. lV. 30. Omnis ergo naturalis hominis coniunctio
cum Cnristo pendet cuin ex meritis vel demeritis animarum praeexistentiura
iin actu primo) , tum ex vita bona vel mala, quae his in tcrris agitor (in actn
nndo); saepe dicH Origenes peccatis naturalem hanc Logi participationem
minui, ve] potius exercitium rationalinm cognoscendi, iudicandi cet facultatum
debilitari. Cf infra. de peccatis; cf etiam . Sel. in Matth. n. 838 ; Sel. inPs. n 076.
') I n Joan. JI. 4 non cssc dicit Origenes nXeiovag Xdyovg, xai r<l/u foeQO-
'-•
, i/ 6 iirr n^ Hfo? A6yog, ?xeQog <)y tpige ebxetv dyyiXojv Aoyog x. r. }..
sed elg dv 6 Adyog, sicut et una est veritas; il). 1. c.

'-"• I
: 7iQotjyot>fiivij avxov
vixooxaoig dirjxovoa faxl ndvxa xov xoofiov xaxd xag ipvvdg xag Xoyuedg. cf.
Thoroasius I. o. p. 134: „Der unsichtbare l»is zu jedem einzelnen Mfonschen

reichende Logos isl kein anderer, als <1<t Effensch gewordene." 8i <li<-it Har-
iiark I). Gr. I. |>. 552: n daS Origenes dem fleischgewordenen historisohen Lo-
ur n- die Bedeutuug ffir die Gnostiker abgesprochen hat," et similiter loquitur
Redep. I. c. p. 339,
I. non gravis momenti esi haec accusatio; nimirnm alia
esi relatio eorum ad Deum qui sunt adhuc valde infirmi el ;i<l peocatum
.
prompti .
Im>s movet magis aspectus patientia Salvatoris e\ dolorea concutinnt
Christi morientis ; alia autero eorum esi relatio, <|in iam ad li<><' perfectionis
pervenerunt, nt sii mortuum in iis peccatum, el sil>i ipsi sint l<-x : iii enim
non tantum, quantttm illi. consideratione Incarnati Verbi indigent, sed evehun-
tur ad considerandam magis Logi dignitatero <>t Qaturam divinam. Cf. de hoc
Thomasius I. c. j>. 241.
')
pChristus rationabilis oaturae corona est." Bel. in Ps. XX. vers. -4;
„Christus, <jui ntique, quarovis sapientia sit, non bamen in omnibus sapientiae
obtinel \im. nisi m ln>, qui in ipso Bapientiae stadenl . . itfl arbitror etiaro
de 8pirita sancto, in <|im esi omnis natura donorum.' Pr.. II. 7. :; : „hoc ergo
Verbum <•( haec sapientia per cuiua imitationem vel sapientes, vel ratio-
nabiles dicimur, <>iiiiiil>!i^ iit oronia. nt omnes lucrifaciat." Pr. IV. 31.
u
nuturuli 'i' i'1'Mniii :-«iii. \«mi . 1 1 1 1 * 1 1 1 .1.1 |)i
<lii iiiin illinl, ni n< •

ilebi ul iiiKjtiuiii r "
* |xi il 1'Xpli'ti l
i
>
Iru
• miii 1 1
1
<
1 1 1
1 iio h ui vuh i etui \ i ii.iii uinoi iii pi t
nun-
quuni v impoic i
Hi' ei ''111111 Partii iputionc auti m Vvi lii
di\ iin. qunc 'i • .Mi .i cl iMinl.iiin niiiiii lniiii «l- id\
niiii Bunl «hiiiriii.i , ulia quae omnino ruprn ikmi po«*iim

,
Sic .. iii«ii no ti .i ip uni pei ani toum iu ul c non |

I ,
i
.
potcsl intueri" . nttutnen satis *ex pulchritudinc operutti cl dcci
creul iii*. M um pai cntem uni* ei intelligil '

.
')
\ I >« <> crgi i omnia habemus \ ul imus, habemus a l
putre, mI rationabiles simu . a „Verbo; ei participatione FUii D

in liliiiin adoptamur, participatione in Deo sapientes efficimur",
sed li<»<
-
nondum nobis sufficit: habemus etiara participationem

S|iiiiin^ sancti, per quem 9piritalea el sancti efficimur. ) Attamen,
quamvis omnis rationabilis creatura „participio indigeal Trini-
lalis".
;
) operatio tamen Spiritus sancti inveniri non potest, nisi
in iustis el sanctis, cum operatio patris el fllii sii in omnibus

lam in sanctis, quam in peccatoribus, in hominibus rationabilibua
utque etsi non eodem modo mutis animalibus, el tn onini-
bus omnino ,
quae sunt; *) sanctus enira Spiritus in illis mi-
nime esse potest, <iui. quaravis rationabiles , in malitia positi
sMiit, sed in iis tantum putandum esl „esse opus Spiritus sancti,
i|iii iam se ad meliora convertunt, el per vias Jesu Christi in-
cedunt, i. e. <|ni sunt in bonis actibus el in Deo permanent". i
fl
Per hoc Spiritus sancti in nobis „participium vel inhabitationem
) Pr. I. 1. 6.
•) Pr. I. 8, 8; IV. 32.

;
) ibid. IV. 32.

4
) „arbitror ergo operationera qnidem esse Patria et Kilii tam in sanctis,
quam in peccatoribns, in hominibus rationabilibns et in mntia aniroalibua
et in his, quae sine anima sunt, et in omnibns omnino, qnae sunt." cet.
Pr. 1. 3. 5.
") Princ. I. 3. 5. firagm. gr. <> fisv Ssos xat Hclxtjq owsxojv t<\ xdvxa
9 fravst 6*g sxnoTO)' Twr orTWv, fuxadtdovs ixdorfp obto xov idiov t<> stval .
yao saxtv . . . 6 vios qr&avoav fcxt fidva xa loytxa '

dsvxsoog (iXdxi i
sort
xov Jflaxods. iTt <5e fjxxov xo Hvsvfia x6 aytov hxi fwvovg roi *g ayiovg duxvovjtsvov
40
nobis (rratiam sanctiftcantem dari certissime estOrigenis doctrina.

Ktiam s. Irenaeus ex participio sancti Spiritus hanc supernaturalem
gratiam procedere docebat. l
) Mulforum patrum doctrina hac
in iv liiiiid exiguas quidem habel difficultates; de Origene autem
dubitari nequit, quin, quam intime coniungantur gratia sanctificans
el Spiritus sanctus, recte el distincte docuerit. „Per impositionem"
enim inquil Adamantius »manuum apostolorum post baptismum
gratia e! revelatio sancti Spiritus tradebatur". Se«l f esl ei alia
quoque etiam Spiritus sancti gratia, quae dignis praestatur, mini-

strata quidem per Ghristum, inoperata autem a Patre, secundum
meritum eorum, qui capaces eius efficiuntur*.*) „Unde e1 in-
operatio Patris, quae esse praestat omnibus, clarior ac magnifi-
centior invenitur, cum unusquisque per participationem Christi
secundum id, quod sapientia est, et secundum id, quod scientia
esl el sanctificatio est, proficit et in altiores profectuum gradus
venit; el per hoc, quod participatione sancti Spiritus factus esl
quis purior atque sincerior, effectus dignus recipit sapientiae
ac scientiae omnibus expurgatisque pollu-
gratiam, ut depulsis
tionis atque ignorantiae maculis, tantum profectum sinceritatis ac
puritatis accipiat, ut hoc, quod accepit a Deo, ut esset,
tale sit, quale Deo dignum est, eo qui ut esset pure utique
praestitit ac perfecte; ul tam dignum sit id. quod est. quam
est ille, qui id 8
i fecit." ) His verbis sine ulla dubitatione
dicit auctor Alexandrinus , esse operationcm Spiritus sancti,
quae del animis nostris novi isse, esse sc. super-
n a u ra lc essc divinum
I e. gratiam, quam sanctificantem i.
rocamus. Hanc ergo iustificationis gratiam „ministratam per
') EOebba 1. c. p. 181. s. [renaeum ob sententiam adv, haer, II. 88. 5,
minua recte prolatam a multia iniuate accuaatum defendit: p Der naturliche

Menscb an aich beaitzl kein Pneuma, daa Pnenma isi daa Charakteristiknm fur
den ttber die Natur erhobenen Menachen." Peraaepe [renaeua gratiara aancti-
ficautem Bimpliciter Ttrevfta appellat. Loquitur iam b. [renaeua <l<

v
inhabita.
tione aancti Spiritua: adv, baer. V. 20. 6; item Barnabaa VII. s : Bermas.
Paator Par. V. <. 1: ttjv ooqxcl oov tavtrjv tpvkdooi xa&aQctP xat dftiavtoi
ro n.inn rd xatotxovv h' avtfj fiagrvQâfj airrfl xal dixato . ib.
1N. 11. 8 ur> yuiric>> r (XqU rr.-irm. 01 ' 16 K"in. v

: IC01 XO Cf. I. < ;; .
J
.
8 11. De Origene cf. Sel in Ezech. cap. 16: ,unguentum esl (Ezech. 16. 9)
inhabitatio Spiritua aancti in aoientia veritatia" (xgiofta hrttv ivoixtiotc roC
// ! Eeoh. 1 6. 10 dicil I trigenea :
p indamentura varium habitua eai variia ornatua virtutibua* (fvdvftd touv xotxikov
>) > y r>>r JtOlXi '
. \>K I. C
II
< 1,1 1 iiiin < iiin Im nr « uiiiu . etiam I
,11, ii . quod pi .i' • ipuu •iii« h Spiritu wlvi ulu ncl hoinim p<
.i ,
nn i 'in ( :ln i h ii I" iii. i. i
.
quani ante advcntuin
i|(»i i.ii ,i ni iii \ otei o i' tameiita paui i
tantiiui utipn
inii \ ii i
utque pi ii( cipue pi ipliel i
Iiik i manifi la /\ ntin data
, i . ri hanc "I* i • iii non eranl fnulti, qui \ ei um i n um \
lcgis ugno cere poteranl ,

')
<
iptin Deu 'iinin.i pro hominum alutc opei utur \
l
>< i incarnntioncm Verbi divini f^ratiac vin nobii apcrl el
Spiritu anctu pei inhabitationem in aniiuu n<
coi onal opu Filii. Totiu an< toi um coi poi i

capul e i < Ihi istu»,
.niiiiM autem nnctiflcan Spiritu janctus, ipsi autem unctificati
el iusti -iini partes ei membra, i
llaiK. quam exposuimus, de hominis Bublimitate el Dei
participatione doctrinam, prinii iam ecclesiae patres etiam sub

aln ratione tractare solebant, cuni sacrat icripturae verba
sequentes hominem creatum esse dicerenl ad Dei imaginem et
similitudinem. Imaginem in eo inveniebant, quod esi homo

aiiimal rationis el arbitrii compos, similitudinem dicebanl e
supernaturalem sumus tilii l>«'i ei

gratiam sanctificantem ,
qua
ipsius divinae naturae participes. Quare imaginem perdi non
posse, perdi posse gratiam docebant. [maginem patres tlxdva^
similitudinem nominabanl 6/uoiaxnv; pauci tantum eranl eorum,
8 Etiam Origenes de duplici
qui hac distinctione non uterentur. )
') Pr. II. 7. 2.
De liis e1 sequentibus cf. Scheeben, Dogm. II.

'-')
p. 313 sq.; 831 aq.
Origenes, quamquam fcara multia locis de hominia cum !><•'<» participio agat,
longe tamen abesl ;> pantheismo. Si Pbilo, Plotinos, alii dooebant hominis
animam unius esse substantiae cum Deo, vel saltera partem huius divinae sub-
stantiae (cf. Hafiher, Grundz d Gesch. der Philosopbie. p. 238), iam Clemens
Mexandrinus his fortiter restitit dicens, dos aihil esse nisi creaturas animamque
Dostram ov xaxa t!jv n>r ojtsQfiajog xaxafioAqv yswwfievov (Strom. \ I. p. 6 :
sed esse xtiotv tov jtatbxodteQos, ib. 111. j>. 554. £i dicil n Logi partr
cipes, haec participatio est xata bvvafuv, non autem xat ovoiav. Redep. I.
i».
\'2^ : de Origene cf. infra p. 43 sq.

•) Ita iam s. Irenaeus, cf. Klebba 1. c. p. -- sq. : Scheeben 1. c II. }>.
281. d. 675; Greg. Nyss. cf. Hilt. 1. c. T (

>
sq.; Clem. Al etiain duas novit
imagines : six&v, quae est imago Dei naturalis, 6ftoio>oig ..ist die dem Willen
Gottes und die dem Sinne und Vorbilde des Herrn entspreehende Geirinnung
und Lebensfahrung, wodurch man zur Kindschaft und Freundschaft Gottee und
sum ewig gottlichen Erbe gelangt. Dieses vollkommenste Ebenbild Gottes ist
der Logos , der es nobst seinem Bilde dom Ifenscben aufpragt." Winter 1. c.
[2
liac hominia cum Deo iroagine loquitur. Sed aperturn esl Ada-
mantii <!<> hac re sententiam non posse eandem esse, quam aliorum
scriptorum, curo Origines omnes rationales creaturas simul ei ae-
qualiter putaril esse creatas, et per consequentiam <lc lapsu
protoparentum multis locis allegorice agat. Si hanc ceterorum
theologorum distinctionem sequens Origenes eam constanter in
suuro systema implicuisset, haec fere flebebat esse eius sententia.

Habebant spiritus, cum adhuc essenl sine peccato, utramque
imaginero; peccaverunt autem ei 6juoia>otv amiserunt, quare animae,
in corpora missae, naturalero l><i imaginero, ehcora, retinuerunt,
6fxoioyotv tamen in baptismate vel per sacramenta gratiae re-
cipiunt; non ita, ve\ si oronino non his in terris re-

si autero
cipiuni nuoiomr, tamen, (|ui iuste vixerunt, in coelo. el qui
daronati tuerant, in djioxajdaraoi T<7>r ndnojv recipienl similitudi-

nem. Hoc certe sequitur e.\ primis Adamantii principiis, amisissc
omnes rationales animas similitudinem Dei. sed omnes earo ali-
quando recuperaturos. ')
Gonabimur igitur, quae in scriptis Origenis de similitudine
et imagine invenimus, quanturo possumus, exponere, libenter
tamen fatemur, hac in re multas Origenis locutiones ambignas esse,
j). 60 S(«d certe hac in definitione, qnam profert Winter, dod omnia continen-
tur, quae pertinenl ad similitudinem, et citamus eam tantum hoc loco. <it videri
possit noase iam Cl. Al. duplicem Dei imaginem. Cf. etiam Clem Rom, n«i
Cor. I. 33. 4: ep. ad Diognet. X. 2; de Valentiniania cf. [renaeum adv. haer

I. •">. :,. — Philo, Tatianua lorat. adv. Gr. c 7) cet. nondum habebanl hanc
distinctionem, sed promiscue utebantur ebtovos ei 6f/to*aroeoH vocabulis
'
il»icies forte Origenem, cuni Bpiritns omnes nunc dicaJ nasci sine si-
militudine, Fortasse omnes putassc spiritus etiam sine 6ftoiarat creatos i
s<m| credo iam contineri 6ftoimatv in magna perfectione ,

quam spiritibus prae-
bus attribuH : sed eum revera eos Bimilitudine exornatoa credidisse
cx nonnullis »'in> scriptis probare possumus. IV. II 11. 3: „sapientiae
nutrita liicn- ;kI integrum ••! perfectum, sicul ei initio factus osl bomo,
;nl imaginem et siroilitudinem Dei reparetur.* Hoc antem non intelligendum
ost dc protoplastis, quia eos ad imaginem tantum creatoe fuiase dicit Origenea
(cf mii.i |' 14) dicitur ergo '!<• animabus praeexistentibus ; item Cels VI 14:
diabolos erat i-
B qui primo rruentium pace, beateque riventium excidii felicitate"
.(|in ciim esset Bignaculuni similitudinia et corona pulchritudinis in paradiso
i
ei , atque bonia veluti satiatur." iqojtos tdvrmv elQr/vevdvrmv xat fjtaxa
diayortarv Ixm > >>,- uaxapt6rr}tos (hoc semper significai beatitndinem super.
naturaleji) . .
*<< tootpndytoua <<>>" xdXXovt iv r<jp laqa-
deiooj "<> Seoi (Ezech. 28, 15) oiovei xogea 9eii r<.>> dya djtarXeiq
1
uin non
'
ii.i ni \ ri iiin pju i n 110 i -

|i|m •
iii ,
uerti niumu .
')
I loillO 11(1 ini.i:'iii< iii I li i l.n hi ' I

. < I liuiu
.iiiiin.i n" h .1 i ,ii ionali p lei i

. nu
i.mi ior, i 1 1 1
1
• -
1 1 1
«
lii eul <|u lerci u iiuaîrn m l U \
irr iri
coi porc nostro taincjuam in parto , \ ilio i
quidem homo est ipsa ii o D \

H |
d tantum
.i J I >ri iiii.i.in.iii . i v.ii n i
i ; iniago out( in Dei • i
Vei bum 1
el ud li.uir iriiagiiiciii ( m n, i
e. xaxd 16
lioino. i
ln .niiiii.i ei :" n<» i iM liuiu conditoi i
in i
liai a< tei
ini|ii i i
i i.
:
) otquc ipi e .. Piliu I

)e\ esl pictor liuiu im i
K\ his, quac dicil Origem Kiliuni Dei essc pictorem huius ima-
•iin . el ii . quae upra audivimus, a Filio nos habcre, ul patio-
nabiles simus, neces nrio cquitur, ad naturam pertini pe, ad
imaginem Dei creatum i i
Hanc <>l» rem haec in n<>l>i~
«li\im Verbi impressa imago aniitti aul deleri nunquatn |
•« >i .
-
1 i
') De diftlcultatibus, quae m interpretando Adamantio no ia oriontui

l»ciii->. I. o. |>. :
>l : ,je voia le r&ultal dea m£ditationa el des recherchea di
Pere ;
i'entends a peu prea en <l tail oe qu'il ireul dire; oeerai-ji affirmer que
je le comprenne r£eUemenl
')
Cels, \l. <>'•!; Prol. iii cant. cant. ; Com. iii ep. ad ftom. IV. 13; iu
Joan. tom, XX. 20; oorpua nostrum non potesl ease ad imaginera Dei ,
quia
non licel putare Deum conatare ex matoria. CelB. VI. r>'-> \ VIII. 19; hom. in
Gen. I. 13.
')
De patrum interpretatione oius, quod dicitur xat eixova, ef. Scheeben,
I. c, p. 121. n. 324.
') (.Yls. \ III. |9; '/'''/'/"' 7 '"'"-' ""'""""-' KQi ua/.inru ri^r /.";
Y°-Q • .
i/d/trr rirui .-rouyuu nuioirroor '

ri XOi ti> xat' eixova tOV xHoaVTOg ','/.>,
/jonri , ovoaita>g de ro o<nna , ovde yiio xa&' tiftag ninuit i, Se og ' iva m t
i\
.rroiottrr , Oiff .iroi.ii.Troroir dxOJtOig oi ti\ ZfJVOJVOg y.ui XgvoutXOV '/ i/.oooi/ ov\ Tf,\
cf, Pr. I. 1. 7: »propinquitaa quaedam mentia ad Deum, cuiua el ipsa m<
intellectualia imago sit, el per haee posail aliquid <lr divinitatia Bentire natura,
maxime *i expurgatior el segregatior ail a materia corporali." Non plane cum
«rera doctrina Origenia congruil hoc loco Hntini versio, quae ipaam mentera
imaginem esae dicit Doi ln doctrina scriptoria Alexandrini imago l><'i ipse esl
Logos, uti apertissime Origenes docet (cf. infra }>. 45. adnot, 1 . el a<l hanc
imaginem factus est homo. Cf. il>. 1. c. p. 44. adnot. 2.
») A.l Eph. XIII. 4: h in Jes. Nav. XIV. 1.
l!
) Non licet, quod facit Celsus, hominea cum vermiculia conferre: tovg
i)rruurt 8%OVTas tt)v OQSTfJV y.ui tu o.-rrouu.Tu avtfjg TiaVTt) urro/.ronr u^ ^
u4vovg. Cels, IV. 25. oidr yiio tu^ xoivag ewoiag Jteoi xa/.un- y.ui dixaiarv xai uioy
y.ui ddixojv rrooi ti^ iir ndvrojg dutoXojkexoTag. Cels. ^ II. "»*J :
s quia talis ac
tantus esi pictor, imago eiua obscurari per incuriam potest, deleri per
.
II
Si, quid de similitudine Origenes crediderit, quaesieris, verbis

ipsius auctoris respondeamus. Deus cum hominem crearet, dixit:
„,Faciamus hominem ad imaginem el similitudinem nostram'.

Tunc deinde addil scriptura) .<
i
l fecii Deus hominem, ;i<l Dei
imaginem quod feeil jllunV, . . . hoc ergo, dixit ,ad imaginem
Dei fecii eum

4
et de similitudine siluit, non aliud indicat, nisi ,
quod imaginis quidem dignitatem in prima conditione percepit;

simiiitudinis vero perfectio in consummatione servata
est, scilicet, ut ipse sibi eam propriae industriae studiis
cx Dci imitatione conscisceret, cum possibilitate *il>i per-
fectionis in initiis data per imaginis dignitatem, in fine demum
per operum expletionem perfectam sibi ipse similitudinem con-
summaret". Etiam per apostolum Joannem (I. Joan. 3. -) hoc
confirmari putat theologus. „Per quod certissime indicat el
finem omnium, quem adhuc sibi dicit ignotum, et similitudinem

Dei sperandam, quae pro meritorum perfectione praestabitur. lpse
quoque Dominus in Evangelio haec eadem non solum futura desi-
gnai Joan. 17. 21) . . in quo iam videtur ipsa similitudo, si
dici potest, proficere, et ex simili unum iam fieri, pro eo sine

dubio, quod in consummatione vel linc omnia et in omnibus Deus
est." ') Simili modo Loquitur Alexandrinus in apologia contra
Celsum scripta,quod nesciat, »quid ct adversario crimini vertit,
intersit discriminis inter ,fieri liominem ad imaginem Dei, et fieri
ad similitudiiicnr." Deum enim nos creasse „ad imaginem Dei"

„non vcio tunc ad similitudinem" Dei. -')
Ex his, ut mihi videtur, certum est Origenem dôloxjtv

hominibus liis in terris viventibus non ascribere, sed eam nobis
in aeterna beatitudine assequendam promittere. Nimirum agitur
in ,i 1 1 1 i ;nn noii potost. lianel enim Bemper imago Dei in t< i

. licel tu
ipsr Buperducaa imaginem terreni." ad Eph XIII. 1; < l. etiam: B duae aunl
imagines hominia, una, quani accepil ;< Deo factua in principio, Bicul in Genosi
scriptum est, ,iuxta imaginem ••! Bimilitudinem Dei"; altera choici i. o. terreni,
postquam propter inobedientiam atque peccatnm eiectua <!<' paradiao assumpsil

<;iiu principia Baeculi huiua Bnasua illecobris." II. in Luc. XXXIX. <•!. infra
de \ iitni 1 1 * 1 1
—
f) Pr. III. 6. 1.
otatpoQav tov kolx elx6vo (-):<>? yeyovevat avvQOjJtov .t<><>^ r<> hov
ofwuooiv . . exottjof ftt 6 t3eo% r<>r av&Q* • '> xat tixova 0eov aXX <></' xa&*
SfioJwotv fjdrj. Celsna, u li"<- recte intelligeret, ovx av htoitt fypds leyovxai
rnir>i fifiotol iouev u[i Setp, Cela, l\. 80.
Iimi |oc< i pi " ' i| i' Iniilitudini w\ -
;nl i • iii poctat , ul •

upra clicti \ non d
• iii.,I .1 patl 1 1 1 1 1
Btltl nh.i • Miiiiniin i iii
I
»i i hihIiIikIiii. iii iii Jiih i . j.i.ini . taim ii ei undinn •
iu
n.iiii iii i.iiiiiiin iiiini imile l )e\ . In quanturn liatx <

irn
.iin tifii nntem ei imitamui I >ei \ ii i uti
I eterum non mirum e i ' irigerrem rmilti loi i* prorni

nii imngini el imilitudini vi rbi . idquc fa< idetur, i iim
dicil iiinii i iiM trac ini.r.Mih iii .1 imiiitudinem I N i in p
'
\ i .i i.iin. ii similitudo fructu el pi nemium ei In il coel toi unr

iiii trorum, es nutem, quarn fiis in terri habemu in tatu gral
non esl propria el summa nmilitudo, <|ni;i amitti pote t, illa non
.iiniii ii iii .
Maximo nutem labore niti debemus, ul tantum I
donum ;< nobis digne colatur el servetur. Abiccri portel
veterem hominem cum operibus suis, icl agendum, ul perfccti
Bimus, Bicul Pater coelestis perfectus estj ul ,anima virtutib
ornata Dei characteres" suscipiat. Itn si facimus, veve .. ecundum

imaginem Dei sumus", Deum ipsum in animam suscipimus el
ipsuni corpus nostrum ;i<l mognum honorem praeparamus: enim lii
templum Dei.*) Propterea enim i<

,
«
,
ii nos Deus ad imaginem
') II. in Levit. IV. :> : .videamua ounc, quod es( depositum, <|u..<l fide
lium anusquisque suscepit . . ;iniin;im nostram <t corpua depoeitum ecce-
pimus ;< Deo . . . ipsi animae tn;i<' Deus imaginem Buam el Bimilitudinem
cominendavit. [stud ergo depositum tam integrum tibi restituendum eal quam
o te constal esse susceptum. Si enim Bia misericors, Bicul pater tuus in coelis
misericors est, imagoDei inteest, et integrum depositum servaa . ..Omnia, quae
in Deo praesto sunl per naturam, bi til»i per imitationem subsis ant, depositum spud
te divinae imaginia salvum esl . Si vero contrario sgas . . abieota imagine Dei, diaboli
in te imaginem Buscepisti . et bonum depositum tibi divinitus commendatum
abnegasti." ln Gen. h. I. 14: ,ia autem qui ad imaginem Dei factua esi
et ad Bimilitudinem , interior homo noater est inviaibilis <-t incorporalis <'t in-
corruptua atque immortalis In his enim talibus Dei imago rectius inteUigitur "
Ad Dei imaginem facti sumua. ,Quae est ergo alia imago Dei, ad
cuius imaginia Bimilitudinem factua est homo. nisi Salvator? Ad huius
ergo imsginia Bimilitudinem homo factua est, et propterea Salvator n<>-
ster, qui est imago Dei, misericordis motus pro homine, <[ui ad »ius sinu
litudinem factua fuerat, videna eum deposita bus imagine, maligni imaginem
induzisse, ipse motua misericordia, imagine hominis assumpta, venit a<l eum*
.
a apostoIi se ad eius (Christi) similitudinem reformanmt."
. .
-) d)-a/.aitf>d)\<-i eig trfv iavzov evaQsxov yvxVP rov$ Jfoiocunrqfpas rur &
oTt y.al radc tort toc iv rtp xwc' rty.dva arn/.tjq uto^ Ssov ti\ tov Ssov to oiutia
suam, nt creatori digne el constanter serviamus, eiusque virtutes
Imitemur, minime autem, ul peccati simus obnoxii. ) Si ergo
diligenter virtutis studio dedimus e\ Ghristi el Dei virtutis
nos
imitatores sumus, tunc demum sumus vera imago l><i el gloria
Dei, nam „omnis vir, cuius capul esl Christus, imago el gloria
esl Dei*.*) omnes homines eadem diligentia
Quia tamen non
divinae imagini excolendae student, non in omnibus haec divini-
tatis effigies eodem modo expressa invenitur, nli aperte docel
auctor dicens: „quem a<l modum vultus non suni similes vultibus,
sic nec similia cordibus corda suftt; unde patel cordibus inter se
differre homines tam eos, qui ad bonum propensi sunt, si quidem
similes inter se a<l i<l non sunl fonnati, quam eos, <|ni honesti
3
negligentes in contraria praecipites ruunt*. )
roS xotavxtjv tjôvxog '/'''/ / /'"' T

h '/''/'/ ^ " T " y " T
y< " •'
'' 1 ^lxova 7 ">' &t6v, Cels.
VI. 68; de orat. 17: cf. etiam Cels. iV. 82; V. 2
') Com. in ep. ad Rom. VI. 14.
"')
nu^ avhp, or \(jir>T<'>.~ y(>ri X8<faktJ, slxOJV yui dd§a &SOV r.Kuj/r/. CeiS-
VI. 63; cf, I. Cor. XL 3. 7. rrenaeus adv. Iiaer XX. 7: „g1oria Dei viven.9
homo."
) Cels. VI. 4:».
-* >---«.
II. I)c tine hominis
(ju.ili si< homo, el quibus facultatibua il ornatu . inm

iiu\iiini ;
i iiin autem actiones hominis lunc tantum magni
aestimandae sint, si consentientes sunl cum fine eius ultimo,
qualem putel esse hunc hominis flnem Alexandrinus, videamus.
Mundus et omnes in eo res q bonitate omnipotentii i
toris oniiiiiiii pendent. Creator quidem, cum haberel in se omnem

perfectionem, mundo minime indigebat; cum tamen <-iiim ci
ul sapiens fabricator finem omnibus rebus posuit, ^propter" quem

el ;id quem sunl creatae. Hi<' autem finis nullus alius esse i
test, nisi Deus ipse, uti recte dicil Origenes: I )< n- , cum qu
vellet, faceret, „nullam habuil aliam creandi causam, nisi propter
se ipsum , i. e. bonitatem suam.* ') Hic cum sit, uti vocamus,
linis creationis primarius, alius esl rationabilibus creaturis finis
secundarius, qui in ipsarum beatitudine consistit. Multa quidem

ethnici philosophi de hac hominis beatitudine disputaverunl . pri-
maque horum philosophorum in tractanda ethica quaestio hanc
') Pr. 11. 9. '!; ila Plato el Pbilo docueranl , quorum doclrinam am-
plexua est Clem. Al. Strom. II. j>. -411 : [renaeus. adv. baer. IV. II l :- ,ipitur
initio, qod quasi indigens Deus bominis, plasmavit Adam, sed ut baberet, in
quem collocaret beneficia." Congruil plane cum bis, quae in quarto princi-
pioruni libro dicit Origenes: „volens Deus, (jui natura bonus est, babere, qui
bus benefaceret , et qui adeptis beneficiis suis laetarentur." Ita er«:o quaeril
Deus gloriam suam, ut eam ponat in participatione beneficiorum suorura crea-
turis donanda. Huc etiam addi potest, quod dicil Alexandrinus ile uun •
rreaturarum. Deus enim, uti dicit, lol creavit, quot omnipotentia complecti el
gubernare potest. .Aiuh Ireiuius lelirte eine besUmmte Anzabl der Seelen.
die GJott ins Dasein rutt, wie lato aus Scheu vor ilein MafMosen."
I Redep. II.
p. 314: Ireu. ad haer. 11. 35. 5. In IV. XXXVIII. h. 1. 8. mundum .propter
tiuem" creatum dicit Origenes, ,ad quein finem utique festinandum esl ut sit .
operae pretium hoe ipsum, quod a Deo creati sunius."

48
summatn perfectionem spectat, sed audi, quantum christianus

philosophus omnes bac in re superaverit,
Unum tamen hac in re oblivisci non debemus: cum omnes
spiritus Deo creati,
a uti supra iam diximus, ab eo <!<
rint, finis obiectivus, et ut ita dicam, generalis omnium

rationabilium creaturarum est, eum statum, quo apud
Deum fueruni ante lapsum, rursus consequi ei ita bea-
titudine perfrui. Nostrum ergo nunc est, qualem hunc finem
pro singulis esse putaril Origenes, perquirere.
Homo, ut supra dictum est, factus esl .1 Deo, <! naturalem
quandam consanguinitatem cognationem cum eo habet 1 );
el
rectum ergo arbitrari possumus, quod ipsi multi philosophi,

licel noii tam ipsorum investigatione ,
quam <
i
x divinis libris as-
sumptum docuerunt: hoc esse summum borium, omniumque
naturarum rationabilium finem, proul possibile sit. si-
milem fieri Deo. 2) Atque hunc scopum assequemur, si \it;t
hac calamitatibus plena e1 hoc „primo maximoque animae cer-
tamine" :;
) bene perfuncti, iegibiis Dei semper observatis omni-

busque actionibus nostris ad Deum quasi a<l „testem el specta-
torem" ') relatis, tunc ..a creatore agniti" ")
recipimur in coelum
ad Deum. Tunc ad summum pervenit in coelestibus vita nostra, 6
)
haec beatitudo esl appetendorum ultimum, 7

) summum bonum ac
') (lels. XII. 10: animara ad Deum , ..naluram sibi affinem 1*, respicientem
Origenes „naturalem amorem in creatorem" concipere dicit, >) loyixy v'7'/ • •
16 ovyyeves emyvovoa, . . qpiXxQOV artxXafifidvet qpvotxdv, vo nooc tov xxloavxa, xat

dta ro nQos exeXvov tpiXxQov v7teQajtodixexat. Pr. I. 1.7: „propinquitas quaedam
menlis a<l Deum.
summurn bonum ad quod natura rationabilis reslinal, quod
,lgitur ,
etiam Bnis omnium dicitur, a quamplurirois etiani philosophorum hoc roodo

terminatur, quia summum bonum sit, proul possibile est, similem fleri 1>«'".
Sed hoc non lam ipsorum inventum, quam cx divinis lilnis ab eis assumptum
puto." Princ.
III. G. 1; de hoc Platonis principio plura cf. Denis, 1. c. p.
848, 349. Cf eliam inlra de nntione boni.

x6 n:r xvqIoh xal aXrj&utq £fjv (xax&Qiov ovx elvat ivxaVda, <</./.
i
tv
xaXovfiivfp xaxct tovs Xoyovg avxov ueXXovxt aiwvt '

tov >) i > eveotojtt atiovt
Xeyofiivoj £hv ovfttpooav elvat >) aytbva tov TtQtbtov xat uiyioxov j>~/^ '/''/'/-"•
Cels. II. 13.
'1 Cels. III. 57.
") n. in Oen. IV. <;.
0) ln I'-. WWIII. h. I
-
V
') tibatftovia . . . 8 dii foxatdv r. '
<'1. 10 1'-- M 12.
p 1064 \.
\ ii.i .1.1.1 iii. ') li.i.r iii, i
coelomrn i
L-tfiin, q
tudini i ulmi n i
I leati ergo qui ud hurx pei v< riorinl b<
'
ilnn iiiiiiii.iin
Nr \.im .11 i.iir. iiuii . .• ni. i. n.ii iii ,ii< iii ii.ni. rumrnam
iniiii beatitudinem , earnque uaturali curau rerum liumunarurn
po i
a< quii i, i i
eniin multa in hac \ Itu inveniuntui .
q
naturam unl . |uod hominem l U u p< I ium purtii ipem
facil ,meliori el diviniori naturae", eumque ita elevatum hoc in
itu con i rvat, quamdiu homo ipsep i lle prol

certi iine Iijht hucrnlila Innmi doiiurn < '
I
•
iuperan vire el pem humanae ci eaturae N-o 1 am
Benuissent , i.iiiirii contra omnem spem in p< turum
liliiim credidit, atque ita etiam, quae oos speramus, ,quantum ad
naturam humanam spectet, contra spem videntur, quantum autera
ad potentiara Dei, Huc etiam adde, quod in speni creduntur." 1
propriis viribus nihi] facere possumus, ul mereamur donura

hoc Bupernaturale; plane ergo esl indebita uobis beati-
tudo, licel a Deo promis quid enim aliquis aeterna beati-
tudine dignum fecit*? 6) In describenda hac divina beatitudine
lanimii rapitur Origenes, ul saepius sperandarum rerum mensu-
ram excedat. Recte dici! beatitudinem primarie consistere
Com. 10 ep. ad Rom. III. I.
II. in Lcvit. XIV. 3.
II. in Niim. XXYIll. I; aliis rerhia beatitodo appellatar ab Origene

paxaQioTtjs , Cels. 111. 59; // .iaoa Sstp uaxaQuWtis , ibid. III. 47; >] u> '/.'/.•
uay.aoia uaxaQtov , s ">7: IV, 32]

£a>ij , i<> fiXog ibid. III. 1 : III. Seov
xotvatvia, ib, 111. *>6; // ~zaoa vtp &stp uaxaQtas -."""/, Cels. 1L 48: cf ib. III. 5
IV. 17: itXsito&svTSG erinius todyysXot, ib. IV. 29.

4
) fjocun- ini tas TtQog t>\v xotvoTSQav voovftsvtfv tpvatv eori uva vjtsQ xtjv
tfrotv, & jtotTJoai iiv Ttore Ssog vxsq tr)v dvOQtomvrjv tpvotv 6 £tov t<>v
.iov xat .lotiov avrov usrafJaXXstv htl </ rotv xQstTTOva xat dstorsQav x. r. /..
Cels. V. 23.
5
) Com. in ep. ad. Rom. IV. 6,
xi faQ a£tov Tt^- xsjtoitjxsv uio>viov ftaxoQioTijTos ; Sel.inPs.CXVlII.Ters*

156. Deus supra omnia merita remunerat, cf. Denis. Lc p. 272; vita aeterna gra-
tiae Dei debetur , etsi nos propter arbitrii libertatem eam a Deo promissam
nobis mereri possumus, in ep. ad Hom. IV. 1. Omnis omnino gratiae ordo et
oeconomia ad hunc finem spectat, ib. V. 2- •*>
: ef, ibid. IV. 5: .et in praesenti
ergo loco ostendere volens (apostolus) Deum liaereditatem promissionum non
e\ debito sed per gratiam dare, uicit ,
quia haereditas a Deo his , qui
credunt, non ex mercedis debito sed fidei munere concedatur."
G ;ipi t airi e , De Origenis ethica. 4
;
50
in cognitione I><i: quod quidem iam sequitur ex iis, quae multa

disseruii <!»> natura hominis, de innaio nobis amore scientiae, de
progressu cognitionis Dei, quam potesl acquirere mens nostra,
diiin sumus in terra, cet, Quae ergo naturaliter appetimus, eo-
gnitionem rerum el Dei, haec ad summum vocantur, si finem
nostrum in coelis assecuti erimus; merito ergo dicere possumus,
vocatos nos esse ad l>»-i cognitionem , ') et „portionem nostram"
e cognitionem Dei , -) i. e. mente eum videbimus et co-
8
gnoscemus. ) Haec esl magna illa differentia interhanc, quam
nnnc habemus, et quam speramus, cognitionem Dei : adhuc in
imagine e1 aenigmate sumus, — „imago enim dicitur hoc, quod

recipitur ad praesens el intueri potest humana natura", ') -
sed
non possumus in praesenti vita cognoscere, sicut oportet scire.
In imagine ergo scientiae et non in ipsa scientia versamur, per
qiiani facie ad faciem cognoscitur. Ambulamus adhuc in imagine
sapientiae et iustitiae, „neque enim capere poterit humana natura
hac in vita undam ipsam iustitiae sinceramque veritatem ferre et
tolerare secundum naturae suae potentiam ac virtutem". 5
) Nulla
autem tunc, patris coelestis cum amici facti erimus , nobis erit
cognitio r per aenigmata aut unda vocnm vel dictorum vel
*) Com. series in Malth. 2.

2
) Sel. in Ps. 1L. 18: >/ h&qiq qucov saxiv f/ yvcoois rofi Gsov. Sel. in Ps.
L.W.W. 2: yyvwois // xov Osov aoixrjgia iaxt '/''7 ? /-'- ''*• tAXXVUI. 18 : vytovxat
di vovs 9ta yvcboecos Ssov.
) Hoc, quod Scriptura vocat „Deum videre u , est „mente eum videre et
(
cngnoscere". Pr. I. 1. .l (!f. infra p. ").'}.
adn. 4.
*) Jn Ps XXXVIII. h. CXVIII. 117. Etiam Clem. AI.

I. 2; Sel. in Ps.
docuerat his in terris cognitionem nostram non esse perfecfam. Propter pec-
cata nostra et infirmitatem nostram cognitio semper roanel imperfecta.
;i. I. p. 324.) Ipsa magna quam yvcaats praebel cognitio, mnlturo ;<1>
omni \<1 Bumma perfectione abest, (ib. VI. p. 771) et indigei perfectione
vitae futurae, in qua videbimus facie ad faciem. fib. V. p. 1-VJ: VI. p.
804; Paedag. I. p. 120.) Magna ergo esl diflferentia inter praesentem et

futuram cognitionero. inter &<pi£iv jxq6s t<> n&Qas et sxQdXtjynv a<pi£eco$, cf. Redep.
>
1 c I. 117. 148; il>. I. • > , > ,) de Origene: „Wie Klarheil dea Geistea und Reinheil
des Herzens, und Sflnde iromer einander bedingen (Sel. in Pb, p. 676;
Irrtum
Ber. iii Matth. p. kann auch hier nichl die lmh/»' Wahrbeil kund sein, i
wcii hier niemand ganz von Sflnden rein von stOrenden Anfechtungen frei .
i#t" Sed haec certe non esl unica causa, cur oronia non poaeumus cognoscere
pluriroa ere non possumus, quia supra cognitionero nostraro smit
i cf. :
SUpra p.
IaIi. ad mari 18.

1
.1
IMH lllll \ l'l ll.'MI .11 IHII ,

I (I llllllll/lllllllllll I' I 111 1
\ i
i ii.ii i ptili ln iIihIiip iM uttin 1'iiiu i
\mii .inii iii i.i iv i m,i i.iiiiiiin in\ i' ii.i <
•
tali
tnodo . lmI ' l i.nn i ih-Iu rl < nrlr li.i (|iia< (|iii* |" n< Irabi
Eritque h l< ntia non linpli nitio, lh! plcnu intel
perarc riiim nrhnmr «»111111.1 . <|ii;ir lin < . 1 (

»
• 1 < u<m |>n -nin
Iiiiic iim cnmprrlirii uru «• « . ) \l«(u«- li«»< ip iim Vlcxan-

drimis dc myslrrin a 1 1 < I a 1
•
Trinituli .illiiiii.il . < uin dical lin«in
rationali creatura «ynitionem anctae Trinitati : 1 itaque

iim «h\ iiiiim hoc .. aci amentum Trinitati plene . el inl el
-
perfecte mereri .1 ^ . verbo quidem incarnato revelante 1
Oranii autem haec cognitio exoritur nobia ex intima unione, qua

erimu coniuncti cum Deo, Erimua enim „in cognitione Patrif
formati omnei ac< arate Filius, ui nunc Bolua Piliua novil Patrem,
Facie ad faciem Deum videmus, quia Deua praebel seeura
v commisceri el uniri" ; ) erimus enim vere ,ex Deo '11111". ftet-

-
que, ut animae nostrae .agglutinentur Domirio , erimus „uniti
Bermoni illi, qui in principio eral apud Deum" , atque plane cum
<•<> erimus „unus spiritus"; ) ul brevi dicatur, .participatione e1
communione divinitatia illius* (Dei) erimus r deificati". 1
') 11). I. c. Wiltlc etiuni con?enit, ii quis iani his in terris multa «edoctua
per?eni1 ad haec mysteria coelesUa; quae enim hic multo cum labore ac stu-
ilio acquisita sunt, tunc in melius reformantur, cet Cf. io Ps. X.WVI. h. V. l.
Exh. ad mart 13.

s
•
) H. in Jes. Xav. XXI. Ruf.
4
) nioas i-ori ftjs koytxijs tpvosois >) yvanjis n]-; ayias Tgiddog. Sei 111 1'-.
WWIll. Vers. 5.
;
') ,.Ut agniti a Trinitate plene et e1 noa sacramentum Trinitatis in-
tegre et perfecie mereamur agnoscere, revelante oobis Domino n«>str«> " H.
in Gen. IV. &
") iru yivatYTai ovxat iv 77} yv&oei vov Uaxoos !<<><j'/ w&ivxes jidrxes dxg
YloSt <"-' y<v ftdvos 6 Y7os eyvatxe xov Uaxega, Com. in Joan. tom. I. 16.
")
§va%oeo>s xal xoivayvias avaxexodofou xat yvioo&at. II». tom. XIX. 1.
n. 284 el 285.
s
) xo/./.«>un <ov f
Ko Kroiio , y.al evovfl&VOTiV no ev OQXJj Idyqi y.. t. '/.,
[bid.
tom. XX. 14.

!>
) avxd&eos fAsxorjj r//s exeivov &e6xijxos {hoxotovftevoi (erimus) ov% 6
d/./.d Beos. H>. tom. II. '2. Exclusus certe his verbis est omnis pantheismi er-
ror. quia utitur Origenes, hominem deificatura dicit vocabulo ,Dei' sine si ar-
ticulo. Neoplatonici hominem cum Deo coniungi dicebant tfrg xevxoov 1
•
owdyas, ita ul vix quidem de homine quidquam relinqueretur, imo homo pe-
nitus dimergeretur in divinam essentiam. Cf. Hafiher 1. c. p. 239. 240. Etiam
multi patres similiter loquuntur de aeterna beatitudine, et nihil certe erroris
4 *
Quae in Dei hac intima societate ridebimus, long-a enarra-
tione philosophus Alexandrinus explicat. Apostolus Paulus si
4
dicit: ,cupio dissolvi, e1 esse cuni Ghristo ,
quid aliud dicii his
rerbis, nisi »quod tunc, cum regressus esset ad Christum, omnium,

quae geruntur in terris, manifestius agnosceret rationes, ve\ de
homine ve\ »de anima hominis ve\ de mente vel ex quibuscunque
illis; qui sil spiritus, qui inoperetur, qui sit quoque vitalis spiri-
tus, vel quae si1 gratia, quae rlatur fidelibus Spiritus sanctr j
vi-
debimus ergo „veritatem" et „rationes* omnium Legum veteris

foederis, intuebimur etiam, „quae sit ratioanimarum, quarediver-
sitas animalium, vel eorum. quae in aquis vivunt, vel avium vel
ferarum, quidve sit, quod in tam multas species singula genera
deducuntur, qui Creatoris prospectus , vel quis per haec singula
sapientiae eius tegitur sensus". Omnes sciemus t qua ratione ,
radicibus quibusdam vel herbis associantur quaedam virtutes et ,
aliis e contrario herbis vel radicibus depelluntur; quae ratio

apostatarum angelorum : quaeve causa , quod iis ,
qui eos non
tota fide contempserint . vel adulari in aliquibus possunt vel er-
roris causa ac deceptionis exsistere. Sed et de singulis divinae
providentiae iudicium discet , quae accidunt hominibus,
de his,
quod non (brtuito vel casu accidunt, sed ratione quadam tam
examinata , tam ardua , ut eam non solum sanctorum , sed for-
tassis omnium hominum ne numerus quidem praetereat capil-
lorum". !
Non tamen putat Origenes eos, qui bene moriantur, regnum-

que obtineant coelorum, has omnes cognitiones statim possidere,
imo gradatim e1 multis saepe annis vel saeculis intercedentibus
ab angelis edocti ad hanc perfectam cognitionem veniemus. Nam
„putandum quod interim dod parum temporis transeat, us-
est ,
que eorum tantummodo, quae super terram sunt, ratio posl

vitae abscessum dignis el bene meritis ostendatur, ut per eorum
omnium agnitionem et plenae scientiae gratiam, laetitia inenar-
in eunim doctrina inveniri potesl . etsi fortasse iDcautiua his verbia utantur.
I i. Klebba. I. c. p. 186- -188.
'i Pr. II. 11 5. Sine ullo ordine, at videtur, Origenea tam diTeraarum
rerum notitias enumerat; ea, quae Bffertj Bine dubio illia temporibua mazimo
Btudio perquirebantur , uti dicil etiam Scbnitzer, 1. c. p. 163. adn. ,ROfiler
achliefil hieraua, dafi die Reihe von Fragen, Origenea obeu vorlegt, daa- <lio
ithalte, vraa aein und aeiner Zeitgenoaaen Wifibegierde weaentlich be-

acbaftigl hat, bder waa man Bonal fttr wichtige Probleme angeaehen haben
V-"
i ubill pei ii uontui i '
fuo cjui • >r <> pm iu •
i
ux <
in
terrl \ ixeri! , eo < eleriu pcrv< ni< I ad hain

I • • t M U K 1 1 I . )
\(Mn ol lani ha< •

i
.< Suin uncti a<l • ••• !•• I
i ini . tunc iain i

ationem u troi um per in rula i bunl . el
i\ Q .iiiiiii.inii.i iini. i\ . quidcjuid illuci • i. coinpn henclonl

e! .ili.i rutionc operum Dei, qua ip e el revelabit, iiitellittcnt.
1,1111 rllllll 1 .1 HM| ll.l III I I I 1 I I alia tanto dirimente pal
paratur; v. g, -i propinquior fuis et, quid ei I I futurum;

bj vero iongius ,
quid accideret; aul i maioi fui el illa stella,
quam quomodo imilis non ervaretur universita

i)la, in I
aliam quandam formam cuncta mutarentur* M omnibui )
uiiis sancti „venien1 ad ea, quae non videntur, \'-l a<l •
quorura sola nomina nunc audivimus, et ad invisibilia, quae multa

quidem esse apostolus Paulus docuit, quae autem sint, vel quam
habean! differentiam, ne exiguo quidem ;ili<|u<» intellectu conici
possumus*. El ita „cresci! per singula rationabilis natura mente
et spiritu „ad perfectam scientiam mens iam per-
aucta" el
fecta perducitur, nequaquam iam ultra istis carnalibus

sensibus impedita, sed intellectualibus incrementis
aucta, semper ad purum, el ul ita dixerim, facie ad faciem rerum
causas inspicfens potitur perfectione primo illa, qua in id ascendit,
secundo, qua permanet, cibos, quibus vescatur, habens theore-
mata e1 inteilectus rerum rationesque causarum". Nimirum vi-
sionis haec perfectio, qua sancti Deum intellectualiter videnl el
cognoscunt, non esi aequalis cognitioni, qua Deus se ipsum el
omnes creaturas cognoscit, imo certam habet mensuram, sicutha-

bere convenit conditioni mentis creatae. ')
») Pr. II. 11. 5.

8
) Pr, 11. 11. 6; cf Atzberger 1. c. p. 396, 398, sq.; Redep. El p. 340 sq.
3
) Pr. H. 11. 7; Sel. in Ps. CL. 5: „intellecta qualibet Dei raagnitudine
singulae quoque creaturae cognoscentur, nec non mnltitudo magnitudinis,
cuius uniuscuiusque non erit finis
a
videbimus ro freatQtjxixov, in Joan. tom. ;
—
I. 16; nor ro)}xCor y.ai aoounor {).c (ooi'a, Cels. III. 56;
() &eC9Qta XCU ev a /, >/ '
r«5v duecUwv y.ai uay.aouor jtavrjyvQtg. Cels. VI. 61; cf. Cels. VI. 20; de orat-
11; in ep. ad Rom. VI. 3; exh. ad mart. 47; Coin. in Joan. tom. XIX .">; bea-
titudo in eo consistit, quod „intueri possumus sanctam ac beatam vitam."
Pr. I. 3. 8.
*) „ln omnibus autem cibus hic intelligendus est theoria et intellectus

Haec ultimo quiescimua
omnia si assecuti sumus, in
fine; voluntas oostra caritatis affectu intime coniuncta

isl summo bono amabili, ') intellectus omnem, quam de-
ce1 nos cognoscere, veritatem cognovit, et causas rationes-

que omnium rerum, ipsum Deum visione videt beati- atque
fica, «t hoc in statu plane similes erimus Deo, e. i.
djAoitootv, quam aondum habemus in terris, tunc assecuti

erimus. -)
Quam perfecta Dei agnitio futura sil , ex hoc quoque colli-

gas, quod non iam, ut cognoscemus per singulos
nunc ihcimus,
actus, sed tunc nobis cognoscendi Deum una erit actio in
sa ecula perdurans. *)
Hic ergo est finis noster ultimus; ad quem si pervenerimus,

nihil quod appetat cor
ultra erit. nostrum, cum omnia, quae na-
turaliter habemus desideria, uberrime compleantur, atque in Deo
possideamus omnia. Tunc enim erit nobis beata satietas in ap-
paritione et clara visione Dei gloriae „haec enim est cibus, qui ,
totam animae mensam replet ,

quam qui csurit, et salubriter ap-
petit, ipso repletur. et satiabitur*' , ') atque permagnum erit gau-
dium nostrum propterea, quod omnibus sensibus deliciabimur. •"•)
Dei, habens mensuras proprias et competentes huic naturae, quae facta est et
creata, quas mensuras singulos quosque incipientium videre Deum i. e. , intel-
ligere per puritatem cordis, competit observare." Pr. II. 11. 7.

<
'.f. supra. p. 51.

*
2
) Cels. IV. 30: f.toi')jofv (V 6 &s6s t6v avOn<o.-mv xax elxova (-)fov , <i/./.'
1
ni/i xaO" Sftoicoaiv >jb>j. Pr. III. <!. I: r similitutlinis vero pertectio in consum-
u
matione servata est. cet. cf. supra p. 1 1.
:l
) tot. •i\o uia JIQOÎS FOTUl TCOV JtQOS &80V biu TOV 7TQOS tXVTOV AttyoV
o ihioavTcov >j tov xatavoeiv z6v &e6v* Tva yivcovxcu oStoj kv t>j yvcooet rof) //••-
tq6s fiOQcpar&evtes ndvtes dxQtficos Yl6s, u>s vrr ftdvos <> Yl6s kyvcoxt tov Uateoa.
Com. in Joan. tom. I. 1<"; cf. Thom. Aq. S. th. II. I. q. 3. a. _. ad 1: .una et
continua et sempiterna operatione in ill<> beatitudinis statu mens nominis Deo

coniungitur."
4
) 6 dk fMXOQt^dfieVOS %OQTaOfWS iOTCU f>" tqj '"/ ih)vai y.ai TnavoiOv/vat TftV
& . atfoj ]<in itrtiv >) Ttav t<> iXeov rijs V'
r Z'/ c dvanXtfQoOaa tQocpjj,
TtetVCOV XOt vyuiv IteVOS /iinianiliônai .i/.i.noriiFVo; ttvrijs, Sel. in
Ps. W l 15.
j B Omnibus Bensibus Verbo Dei, qui ad summam per-

deliciabitur io
ionia ac beatitudinis venerit" cant u*b. I. ?ers, 1. 2, 3.

ln cant. Falsum
Lamen esl eispectare in beatitudine luzuriam <•! delicias mere eensibiles: »qui-
« 1,1111 ergo laborem quodammodo intelligentiae recusantes <-\
Buperficiem quam-
ilam legis litter.if consectantes ,
<•!
magis delrctationis Buae quodammodo el
libidini indulgenl ilius litterae discipuli ><• cbiliastae), arbitrantur r«>jir« <-
Si, quoi I" lloi i
I"» il . nl nu n liuiiian i ip im riit ii
poctel i nii.iui , (juai i umu , nati n illuminal

\ al •
intellei tu humani ham \ ld< ricli I leum
i.ini .
v dicil i »11 -ii. I h'ii enim no <Iin inil
ii i i| ue Mi ubstantii corporalibu no m vixu i

»• u
i .1 1
n ad fuci em . i divino lutninc illumin '
rad
l <> . i E1 alio loco no o \ ero el indeflcient tiae I u m
im-ii te i
II ii i
m to nppellat, ad illa pectand
1 1 1 inl i ii iii i ii iM n picabilia i
u oc nobii eru nt. i
Praeter omnia haec, quae verain atque propriam beatitudi-

ii«-iii continent, multa sunl el varia accidentia, per *\ iti-
tudo essentialis vehementer augetur. Vb unl enim omnia mala,

quibiu l niniiiiini iii terra felicitas minuitur. Non iam i iti-
gatio in corpore, quidem corpus, quod nunc habemus

|
si
terrenum, in resurrectione mortuorum spiritale el incorruptibile

effectum, particepa eril huius divinae felicitatis, i
imo <lifii<i!«-
esl dictu ,
quantus decor, quantus splendor el fulgor sil corp
spiritalis. Neque enim esurienl sancti neque iam sitient; neque
dormitabunl neque laborabunt, sed erunt pervigiles, sicul an-
missiones futuras in voluptate et luxuria corporis exspectandas

praecipue carnea iterum desideranl posl resurrectionem, tales, quibus mandu-
candi el bibendi el umnia, quae carnis el sanguinis sunt, agendi uunquam
desit facultas, apostoli Pauli de resurrectione spiritalis corporis sententiam nou
sequentes. u Princ. II. 11. 2; ,quibus
consequenter addunt el nnptiarum con-
ventiones, et Bliorum procreationes etiam post resurrectionem racturas." [b.
1. c, Origenes delicias in coelo sperandas omnes spirituali •'.
B qui-
bus sapientiae escis nutrita mens ad integrum el :
ani, sicnt ex initio
Factus est bomo, ad imagineui el sirailitudinem Dej reparetur, ut etiam, -
quis ex bac vita minus eruditus abierit, probabilia tamen opera detulerit, in-
strui poterit in illa Jerusalem sanclorum civitate, i. e. doceri et inforraari.*
cet. Pr. 11 11. 3. Plura de h^- re invenies: Pr. IV. 22; in Pa XXXVI.
in r>. IV; iu Matth. tom. XVII. 35; Gels. II. 5. ProL in cant. cant.: '.ut etiam
posl resurrectionem cibis corporalibus utendum crederent, potnmqne sumendum."
l
) ,Non per speculum in aenigmate, neque in substanliis corporalibus,
sed facie ad faciem videbunt, sapientiae illuminatione radiati ei verae divini-
tatis capaces per puritatem cordis effecli." H. in Num. XXI. 1.
-) Tr.iorttrroi tmo t?/c avToaXtj&etctg , xai §v tpoDti tqJ dJbfdu xai <\i.,
rfj^ yvoxfsojg tov voTv xaxaXa/xjtofievot, JfQog T) v

t
Otav T(bv (*){'
ixetrov to%
fha>QSt6v\u Ttsqwxoxojv
, r.io oy{rn/.iu~>v OHOXtÔfteroyp bxo t>~c tov Kvpiov erxoi
Exh. ad mart Etiam Kohlhofer, qni hunc Origenis libellum vertit in lin-
47.
guara vernaculam nostram, iKempten, 1874 hnnc locum ita interpretatur.
Cels. VI. 61. Cf. Gic. Tusc quaest. V. 10: .videamus, qui dicendi sint
•')
beati. Equidem hos existimo, qui sint in bonis, nullo adiuncto malo." Ib
ita definitur beatitudo: „secretis malis omnibus cumulata bonorum complexio *
4
) Pr. III. 6. 6.
66
geli. ') Gum autem mentia prima e1 anica fere sit actio cogno-
ii Deum, etiam ab ea ablata <
i
st omnis obscuritas ei dubi-
tatio, itaque diligenter el sine ullo timore erroris divinis mysteriis
adhaerebit -) Aufugeril etiam ab hac beata rita omnis moeror
ct dolor omniaque suspiria; ;
) omnis tristitia et gemitus. ') Eril
omnino in tine illo beato requies perfecta . erii ergo ?erum sab-
batum, in quo requiescet Deus. et creaturae cum eo; et cum •'•)
nemo eorum iam dissideat, nemo discordet, cum nihil timen-

dum , nihil hostile sit, meritissimo haec beatitudo etiam pax
vocatur '
) el requies (dvdjiavaig) , *) cuius pacis et requiei fu-
turae sensum et praesumptionem ipsis in terris habuerunt sancti,

qui pugnantes adversus malignos hostes, per hoc „impacati" eranl
s
secum et in pace cum Deo. ) Tunc in coelis sancti Deo semper
9
assistent, et ofYerent sacrificium indesinens; ) ibi beati dies festos
agenl . ubi altare divinum perpetuis ignibus „adoletur a : ibi Pa-
schae semper et Pentecostes solemnitas, et non iam per urnbram
sed per ipsam speciem rerumque veritatem celebrabitur. 10 ) Mi-
,
nime fieri potest , ut homo si hanc beatitudinis perfectionem

,
')
'
gustaverit , umquam satietate vel taedio afficiatur; et quod non

iam est ultra boni malique discretio, quia nusquam est malum, 12 )
nullus porro huius status erit finis. Sic etiam finis ad principium
') H. in Num. XXIII. II.
*) Com. in Joan. totn. II. 1.
•J
lbid. 1. c.
Pr. I. 8. :]; h. in Xum. XXHI. 4.

5
) Ib. 1. c.
') Com. in ep, ad Rom. IV. 8.

4
7
) Exh. ad mart. 47: „beatitudinis requie perfruamur ; oir Xquk$ 'Itjoor
xiff obtelav rf/ fuvcaQtotijTt avdnavoiv throjtavoojftfiht. Ilamulti patrcs Apostolum

(Hebr. 4.) imitati; cf. Clem. Al. Paed. I. 13: x&oq di ioxt ft toefietae >] &tdioe
ivon i
Secp. autem Deo requietio
Iren. adv. haer. IV. 29. 3: ..subiectio
e-t aeterna/ Ang. ep. 66 (al. 11'.') 9. 17: „requiea esl quaedam ab omni la-
(
bore omnium niolestiarum sancta atque perpetua. Inest autem in illa requie
dod desidiosa segnitia, sed quaedam ineffabilis tranquiUitaa actionis otiosae.
Sic enim .il> hiiius vitae operibus in tinc requiesntnr ut in alterius fitae ,
actione gaudeatur.* Origones coelum pluries civitatem I >«* i appellat, ntUUg rofi
T.i inveni boc dictum in Ps. XXXVIII. 2. I; item Sel. inPs.XLVIl. 2.
•
iom, in ep. ad l«<»in. I V. 8.
II in \um. XXIII I.
»"
II. iii X.mi. XWIII I
") Pr. III. 6. 2.

1
i'r. iii. 6 •;.

repai atu i t, ot Deu ei II oninia i po»l dl
in omnibu i
( '.iiiii p< 1 1 1 1 . i
•
1 1
1 1 1 1 1
valoi i
iii iii U docti mi i
biti M libei tas, i

adu di( il uu« toi i
\.n i.i l iiiiiiin \ irlute el operatione d\\ crso h ititudii
Im tatuit, Quamquani eni uitiuliter una omnium •
beatitudo, tamen pro viribu el meriti uniuMcuiusque in ho< ttatu
niii divei itat< Sine dubio enim unuHquisquc tun( eril codnn
in ordine, quem merita • tor i contulerunl ; ei mei
praestabitui diver ita translationi el gloi ia< | Etiam h<
bil ease iam in Origenia doctrina ve tigia quuedam theologematis illi

-
Bcholastici de aureola coelesti, qua, qui praestantioi u
ruii meritis, coronabuntur, Duos enira generatim posuit
genes sanctorum gradus; i ab alteris, qui habebunl quidem
niiiii coelorum, (auream, ) uti posteri dicunt,) nequaquam tamen
v coronabuntur a Christo* , distinguil superioris gradus illos san-
ctos, qui non habentes rugam maculam coronabuntur ab eo.

aut >
Christus nempe bene noscit, quantum quisque pro ipso laboraverit,

el quosdam, quos abundantius quara ceteros iaborasse cognoscit,
propter gesta haec magnifica sublimesque virtutes, sanctos illos
praecipuos el eximios, ad praecipuos etiam hoi el eximios

atque, ui ita dicam, similes sibi decernil et glorias. i Sancti hi
singulari honore a Deo remunerandi sunl doctores, virgini

martyres, quos primogenitos vocat Origenes, ad quos etiara •
computare videtur B qui post comugium continenter el caste

7
vixerunt". )
lk 1. c
*) H. in Num, 1. .">; h. in Jes. Nav. X. I: .raultae eorum, qui adsalutem
veniunt, differentiae."
s
) H. in Luc. XIX.
Cf. Thoni. Aq. Suppl. III. q. 96. a. 1.
II. in Lnc. XIX.

11. in Nuni. XXI. 3.
T
) H. in Nuin. XXI. 3; li. in Lnc. XVII; ad hoc et ad ea, qnae de
fectihus beatitudinis supra dicta sunt, cf. Atzberger 1. c. p. 398; movet Atzb.
1. c quaestionem, ,ob die niedere Seligkeit fur die betreffende Seele das eigent-
liche Endstadiuin , oder vielleicht dennoch nur ein Durchgangsstadinm -
Dem Systeme des Origenes entspricht die zweite Yorstellung jedenfalls mehr.
als die
erste. Er lehrt darum aueh anderwarts, dafi die Heiiigen, wenn sie
allseitig gelautert sind, alle in gleicher Weise glanzen, gleichsam eine Sonne
sein werden (Matth. tom. X. $—3), dafi sie alle den gleichen Lohn, ihr Heil
58
Quae ita <!<• fine hominis ultiroo e1 de beatitudine in Deo

quaerenda scripserii Alexandrinus theologus, si consideraverimus,
omnia, quae a philosophis, imo etiam b theologis, pertinen
notionem beatitudinis dieuntur, ah eo recte e1 pulchre concinnata
esse invenimus. Estenim haec summa et culmen beatitudinis, quae
continel in se omnia bona spectantia ad naturae nostrae desi-
derium; esl bonum uniyersale et absolutum et perfectum, ultra
quod inni non est desiderium; esl perfectio omnium tum corporis
cum animae potentiarum. Praeterea omnis fugatus est timor et for-
mido. ue decidanl quando ei hoc statu, quod valde a<l perfectam
beatitudinis definitionem attinet; est ergo vita B aeterna*, et sancti
ipsi eam esse „aeternam" sciunt. ') Ecce quam hac in re prae-
stantior est Origenis doctrina quam ipsius Platonis et Aristotelis.
Dicit enim Plato esse quaerendum sunimum bonum in unione
et similitudine Dei; Aristoteles vero in operatione perfectissima
potentiae nostrae perfectioris, sc. in meditatione et contemplatione
Dei rerum divinarum, retentis etiam aliis bonis
et eUvirtutibus
moralibus. -) Haec quae uterque philosophus ,
dicit requiri,
coniunguntur ab Origene. Unimur certe et perfectissime Deo
(l similes ei erimus ; operabimur etiam perfectissimis animae
virtutibus intellectus et voluntatis; videndi enim Deuin una et
perfectissima erit actio, et caritas amplectens omnes alias virtutes

numquam excidet. :}
Hisce omnibus iam satis exprimitur Origenem dicere esse

aeternam illam beatitudinem , atque sescentis locis ab eo idem
dictum esse demonstrare possumus. Attamen oblivisci non debe-
mus. quae supra de modo loquendi esoterico et exoterico diximus.
Sicut ipse fatetur Origenes in praefatione libri de principiis scripti,
erat „et illud definitum in ecclesiastica praedicatione* , animam,
erlangen vverden ib. XV. 36- 37). Nur zeitweilig, oicht definitiv kann sonacfa
eine oder geringere Qnvollkommenheil die Seele ;in der Brreichung
der bOchsten Stufe der Seligkeil hindern, wfthrend umgekehrt, »lie reinen
Seelen nur diea vor den andern voraus haben, dafi sie eherj ond vielleicht
rnit uberspringung von Zwischenregionen zu Gott selbsi geiangen.M Cf. infra
<lc poenis aeternis.
j i. \ de nv. Dei XII. 20, Thom. Aq. S. th. II. 1. q. 5. a. I. Cic.
i v. 10.
(
1
Cathrein. Moralpbilosophie, Freiburg L893. Bd. i. p. .

,(
.»; Grundey,
de P it< : principiia ethicis, Berolini, L865. j>. 10,
8
j Uu,n- hac in re flimilia docueril Clem. Al., cf..Winter, l. c j>. l->. 70 sq.
Quomodo Oi . isueril genufl humanum i Deo educari el praeparari ad
Qnera Buura Dltimnm, optime composuil Denis I. c. p. 289 Bq.
,iiMi i i
Ii.h munrio tlj ci ••! , pro ui i
„ u e \ itae uoti i n. n nr l" utitudini liui 1

1 dilute' |Hiti
i
aeterno nc upplii ii rnuncipuiidam. i i •
dicil Alexandrinu beutitiidinom pfrmiiiifir, .m .i'<ii|iiin
,i, . iiIiiiii .1.1 ulr , iii .i. . ul.i .i. . ului nffi |
I iii, temporuliii v <-. il.i nii hubitdturoH in aeculum atque

taiione aeterna; paucorum dierum • u vituiu uoHtrum in '•
ibi iM» i'i<»\ ectum „ad illo die ii i uotei rio el boi i
is luce signatos" . i
I 'i a< nim U mpu e '
lab<
in quo per bonam conver ationem rnerita concjuirautur, futurum i
\ero tempu iiniti labons el timoi •

nim in 1
1 i
fuluris suiMMilis tcnebil Ghri tua omnem arbitrii nostram facultatem
liberam, ne rursum corruere possimus in peccatum; omnen

turam continebil n lapsu virtutum oninium maior caritas, quai
sola tunc eril dominatrix mentis nostrae. i Si autem ultra de-
linqui non poterit, sanctos ane in hoc beatitudinis statu „etiam
permanere, semper el immutabiliter Greatoris voluntate esi ci
dendum", •) eosque verae el aeternae legis, quae tunc erit,
institutionibus imbui; tunc enim eril vere illud, quod aeternum

dicitur evangelium <
i
i testamentum semper novum, quod num-
quam veterasi et. |
Princ, praef. 5.
In Ps, XXXVI. h. IV. b\ B.
) 11. ln Jes. Nav. XVI. I.
4
) In ep. ad Rom. V. l
•"•)
[bid. V. 10. Cf. infra de libero arbitrio.
'
IV. 111. <>. «>: sit verura, quod dicit de la Rue adnotatione •
hnnc locum, Rf. 13. p. 337.J Rufinum hoc loco ,de suo attexuisse" necne, nilii)
refert, nti postea patebit; cf. exb ad mart. 11. 19;

IV. 111. G. 8; si quis putal verbum aetemitaUs in
semper habere determinatam nunquam putem infinitam diuturnitatem', <-ita- .
mus, qnae dicit Origenes in ep. ad. Rom.YI. 5: dicitur. „aeternitas in Scripturis
aliquando pro eo . ut finem nesciat, aliquando vero, ut in praesenti quidem
saeculo finem non habeat, habeal tamen in futuro. Aliquando lemporis ali-
cuius, vel etiam vitae unius hominis spatium aeternitas appellatur, ut est illud
in lege scriptum de servo Hebraeo (Exod. XXI. 5. 6); aeternum hic sine ilubio
tempus vitae hominisposuit (Moyses). Et iterum in Ecclesiaste (lecl. I. 4 aeternum
praesentis saeculi tempus ostendit. Ubi vero tlicit vitam aeternam sicut . . .
ergo semper cumDomino esse finein non habet, ita et vitaaeterna

nullum finem habere credenda est." Errantergoii omnes, qui dicunt Ori-
genem hac in re oon recte loqui, et optimo iure Vincenzi contra tales inr..~
tiones Alexandrinum defendit; multo etiam labore et sludio innumerabilibus
fere sllatis ex Origene locis Vincenzi rectum esse Origenis usum verbi aetemi-
60
Oiigenes, quae iisque adhuc de Bne nostro altimo dixit,
bene sine dubio el recte docuit. Sed tota haec de fine ho-
minis expositio plane destruitur per ea, quae aliis locis
docel AJexandrinus. Persuasum enim habebai semper homini
manere liberum arbitrium, facultatem sc. eligendi inter bo-
nuni e1 malum, qua facultate homines vel animae semper et in
oinui statu aon solum ati possent, sed etiam revera uteren-
tur. Liquet ergo etiam beatos ob liberum arbitrium semper a
Deo deficere posse el etiam delecturos esse. ')
Videmus ergo Origenem, ubi sacrae Scripturae sensum ex-
plicat et stricte sequitur dogma catholicum, bene, imo optime
docere, ubi vero rapitur a speculationis suae principiis, in turpis-
simos Labi Verum quidem est Origenem ubi aberrat a
errores. .
praedicatione ecclesiastica, magna cum cautela et cum pio timore

loqui. Xullus lere in eius doctrina est error quem positive vel ,
dogmatice proferat, sed ubique fatetur esse suas hypotheses , vel
rem forte posse ita esse et talibus speculationibus melius declarari
et explanari. Sed hoc certe parvi refeit, sint hypotheses an

dogmata Origenis: Origenes credit ita esse posse, et hoc sufFicit,
ut possimus ei imputare errores. -)
tatis demonstravit. Si tamen Vincenzi Origenis doctrinam recte non interpre-

tatu? est, et hanc ob rem omnia, quae exposuit defensor, clientis orthodoxiam
demonstrare non possunt, alia debet esse via, ad deelaranda ea quae in ,
Alexandrini scriptis ubique sibi contradicunt; debemus ergo distinguere inter

r exteriora"' et ,.interiora", uti supra exposuimus, elsi fortasse concedendum est
auctorem ipsum interdum huius distinctionis oblitum esse, vel loqui deeo statu,
cjuo possumus iam non peccare, (cf. infra de libero arbitrio) vel Rutinum
interpolasse. Gf. p 59; <><> adn. 2.
') Cf. infra de libero arbitrio.
; Redep. II p. 337: „Man konnte sich versucht iinden die Lehre ?on ,
dem ewig erneutcn Fall lediglich als grof3e Warnung zu betrachten die Ori- ,
genes an das Ende seines so streng sittliclien Systema fflr die Exoteriker Btellen
wolite, wniii nicht die Bucher von den Grundlehren eben das Esoterische ent-
hielten, nnd die Behauptung selber alien Prinzipien des Systems genau ent-
Bprftche." Die Worte <!•• Pr. 325 (va\. Redep.): Jn quo statu etiam permanere
.-••TNjier et immutabiliter creatoris voluntate esl credendum"; Pr. IV. 362: ..ut
per haec tandem ad illam unam purificationem veniat, posl quam pollui nltra
iM.ii licet**; ib. I. 159: ,.ut sint cum ill<> anus spiritus semper, rell. mussen uns
\\> ;\\- Eigentum Rufins erscheinen." Pulcherrima ergo illa beatitudinis
descriptio, quam invenimus Pr. 111 <i. I. n<>n ad infinitam felicitatem extendi
debet. R< i''i». II. ll&. adnot 2: n Noch in ganz sp&ten, dem 17. Jahrhundeii
Rngehorigen persiscben Lebren. die die Bucher Dabistan und Desatir kennen
lehren, Bnden wir die ewige Weltenreihe und Welterneuerun§ tnz, wie
i ri Origenes, mit noch nftheren Bestimmungen im einzelnen cet S. Ihe Dabi-
:.in translated from the original Persian with notes and illustrations bj David
Shea and Anthon] Troyer, Paris 1848. 8 voii. 8. i''i- Ursprung dieser Lehre
ewifi in Lndien zu Buchen, wo wir Bie frfihzeitig antreflen. Da Bich Ori-
genes auch auf indisclie Weisheit berufl Pr. III 288), und gewifi dieselbe, wie
dieGriechen BelnerZeit es tbaten, sehr hocfa Btellt, bo halte ich eine Entlehnung
\\. tenn ben von dorther fQr mehr ala wahrscheinlich."
III. I)e Dotione boni
De notione boni ei mali philosophi semper di putaverunt,

perraro iamen ;nl eandem sententiam pervenerunt, imo di
moralitati i
entiam in diversissimis rebu collocaverunt. i In-
venii Origene de discrimine bonum el malum faciendo

inter plui
philosophorum *
>
j » i 1
1 i < 1 1 *
*
-- . quarum nonnullas vituperatione di
acriter refellit, alias magis amplecti videtur,

<
Isus, qui in tam multis rebus falsas doctrinas protulit,
etiam de notione boni el mali n<>n habel sanam doctrinam, inm
tam absurda eius sententia Adamantio esse videbatur, utacerrime
contra eum suam defenderel opinionem. Al<|u<- re vera, quae
Gelsus profert, omnera veram moralitatem in periculum vocanl
atque ad nihilum redigunt. Sophistarum enim modo obiectivam
moralitatis normam non admittil .
-<<! omne bonum <•! honestum
pendere docel ;i iudicio hominum . ita ul idem possit esse I
-
num e1 malum. Sic e. g, Scytharum leges rectas i

-
i/oroi putabat, „quae patres interfici permittunt" , el Persarumi
„quae matres filiis nubere, filias ;i patribus <lu<'i uxores non pro-
hibent" ; ita etiam certe „mors beata" est, „cum suspendio accer-
situr" (fiaxdgtov elvcu &y%6vfi xov ftiov ifcX&etv). Consequens esl
omnino ex Gelsi doctrina «bonum. virtutem, etiam pietatem non

sua natura sed consensu et opinione divinam esse virtu-
tem" quod ergo bonum el pium (Soiov) esl aliis
. aliis esl im- .
8
pium (uvooKii. „quo quidem nihil absurdius -) .
*) Gf. Kleutgen, Theologie der Vorzeit. II. Autl. Miinster 1867. I. B»l. p.
588 sq. Cathrein 1. c. p. 130—233. StSckl, Lehrb. der Philosophie. Mainz 1887,
Bd. [II. p. 37. Werner, System der ehristl. Ethik. Regensburg 1888. I. Te L
p. 56 sq. Ziegler, Gesch. der christl. Ethik. Strafiburg 1892.
"')
. . . xai iorai xax arror ov q vofi ro ooior, d/./.d rtrt Oeoet xai rouioet
i)nor. Cels. V. '21. Ita docehant multi Graecorum philosophi : Archelaus
> .
62
Haec enim ,vide an non multa de iusto, sancto et pio per-

turbationem inducant. Sic enim non distinguitur pietas, non propriam
naturam habet, nec quidquam aliud, quo pios illo.s iudicare pos-
sis, <|ui pietatem sectantur". Ut autem hoc <lici debet de ana
virtute, ita debel dici <!<> aliis omnibus, „qua tamen sententia
nihil absurdius". :
) Eamdeni fere, quam Celsus profert senten-

tiam, etiam gnostici quidam docebant. -)
Non dubium
quin Epicuraeorum illud: „nec erat Origeni,
bona nec mala arbitraria esse" (djiQoaigexa efvcu id dya&d xal td
xaxd) atque voluptatem vel libidinem (t)dovij) esse summum
,
bonum (xd &ya&dv) , ..nialum quod molestum est u

vero id,
(xaxov bl T() Tiovrjodv), plane esset absurdum. ) r Alii vero ;{
in iis solis, quae libere suscipiuntur bona et mala includunt.

,
Sleyt . . rn dCxcuov xai to aloxQOv ov tpvoet, d/./.a v6/up. (Diog. Laert II. 16.)
Aristippus ftrjdev etvat dicehat tpvaet dlxawv i) xaXov i) aldxQov , d/./.d y.tii
(ib. I. c 93); cf. de aliis Diog. Laert. IX. 61. Aristot. ethic. Xic. V. 10. Cicero
<ie Republ. III. 12, 21. Praecipue cf. Platonis Protag. et Gtorg., ubi fusius agitur
de hoc scepticisnio philosophorum.
') T(UTti Si ooa sl fii/ JO/./j/r iuqxttvat Ttjr .-TFoi rov dixaiov y.ai Soiov xat
evoefieiag Tnnayjjv, ov 5iaQv\>vusvrjs, ovdt vpvatv ttva Idlav ixotiorjg, xat evoefieis
etvm vaQaxnjQiCovatjg tovs ro y.ar avtr)v nQdttovtas. EfjteQ orv >) evoefieux, xat
7/ ootatrjs, xai i) dtxaioavvrj rwr xq6s ti iottv, d>s t6 avzo elvat Sotov y.ai dvdoiov
TtaQa tas dtaqriQovs ox&oets xai tovs v6uovs' Sqo ei urj xal >) aaxpQoovvri raw
TtQpS ti aXoXovftaiS iorai, y.ai i) drbon'a, y.ai >) (/ ndvijou, XtU i) fottOXt)utJ, XOt ai
Xoutal dgetai' &v ovdev av efrj atonmteQOV. Cels. V. 28.
) Cf. Irenaeus adv. haer. I. 25. 4; de aliis philosophis cf. Ps. Clem.
Recog. X. 5. [Migne P. G. 1. p. 1122]; plura de his rebus Cathrein. 1. c. 1. p.
130 *q. — lam Cicero banc scepticorum philosophorum acriter refutavit
doclrimmi. cf. de leg. I. 16: n quod si populorum iussis *i principum decretis, ,
ententiis iudicum iura constituerentur, ius esset latrocinarij ias adalterare,

ius testamenta falsa Bupponere, si haec suflragiis aut scitis multitudinia pro-
barentur. . . . Nee solum ius et. iniuria a natura diiudicantur, Bed omnino
omnia honesta ac turpia, nam et communis intelligentia nobis notas res efficit,
eaaqae in animis nostris inchoat, al honesta in virtute ponantur, in vitlis
turpia. Haec autem in opinione existimare non in natura jiosita de-
menli> est!" cel Item de linil». bon. «t mal. Y. 22
Cels. II!. 80; ,era1 in bominibus dogma, quod summum bonom pro-
nantiarel esse roluptatem." In ep. ad Rom. III. l; Sel. in Ps. IY. rers, <>.
.M. 12. p. 1150 l); in Leyit. b. III. 9: Epicurum \- <

1 1
1
j > t ; 1 1
m i > sommara bonum
praedicantem." lli> etiam Cynicos adnumeral Origenes, b. io Bxod. IV. <>:
nicorum secta, qui ad reliquas deeeptionis suae improbitates etiam vo-

. .
laptatem el libidinem Bummum praedicanl bonura Aliis tamen locis pluris •
m. ii <>: I
. (jui revera nequaquam omnes hanc tennerunl Epi-
orum opinionem ; cf. Cels III. BO.
:
el \ ii i
ute quidi 111 eai umqu< m tloru olu hon
autein el vitio .1 iirl ioiir m.il.i 1 1
i Iiiiiu .iui' iii • i
.
01 uni qui ha< pei mi ceut , ol imul inli i
ai hiti ai ia el uon
bitraria - u houn el malu dicunl ' ;
I dicenti tn
boni ;
Mii.nii ei i
uniinam, aliam ei gn corp
quae inguhi cuin conducibiliter liu^cantur, ex ip .
uiiiiiiuin b
iiiiin con tari contirniant. i Quamqunni Oriircne nouiinn horuiii
philosophorum uon niemorat, tamen non < i

ilifficil limri eum
loqui ecundo loco de Stoicin, tertio de 1'eripatelii i Ho< etiam
comprobatur pei ea, qua< ampliui de hi (Peripatetici | dicil Pu-
i;iiii riiiiii ln, ..ijiii arbitrariia non arbitraria mi cent", „in Rnima
e e virtutem et actione b vrirtute profecta . vel vitium <i
ne vitiosas; in corpore anitatem, robur, pulchritudinem , vel
contra mortem, malam corporia habitudinem el deformitatem.

Extema denique divitias, paupertatem, gloriam, ignominiam, no-
bilitatem, ignobilitatem." ') Mulii eorum, <|ui banc defendun
doctrinam ,
posse ..iri.i bonorum genera el totidem malorum iiii
IV
1
Sel. in Ps. \ ei - 6 M. 12. p. 1149

. tvyâvovoijs ./.<</ tov riva ra uyui>n . xai riVa ra xaxa , xat u,
OJtQoaiQsta stvai ksy6vxo)v ta aya&a xai rd xaxa' voojtSQsi tt)V rjdo\
u.io</ OtVOUSVOJV , Xaxdv dt '<> TtOVfJQdv, : rtntor dl >r U^VOtS JtQOOtQSttXO
xXsi6vxo>v rd ayafta xai rd xaxd ' xai tas usv &Qstae xai tat xax a\
uovas ayava Xsyovxojv , tae os xaxias xat ras xaxa xaxiai uae xaxa. tgt-
nor ds Svxo)v nor utyvvvxoav xai Sua &v JtQoatQsjtxoTe >} ajtQoatQSXtxoTg Isyovxojv
rd aya&a xai rd xuxu. II;*- opiniones eodem ordine, quo eas proferl
Origenes, proferimus, quamquam certe seconda opinio debet ulUmo I
1
poni, quia melior quam

eUam Com. in ep. ad Rom. III. 1: n erat in tertia; cf.
hominibus dogma, quod summura bonum pronuntiarel esse voluptatem, iu quo
el illud consequenter asseritnr, non esse Provideutiam, i|uip|>c si non
t>\ legibuSj sed ex voluptate vivendum.'' Item ,qui dicant trea esse
u
boni , n Dei providentiam resecantes usque ad lunae eam globum Buper-
venire contendunt, infra vero, hoc est ad homines eam minime d< re."*
-) Com. in ep. ad Rom. III. 1.

Gf. Stfickl, Lehrb. d. Gesch. d. Pliilosophie. Mainz 1889. I. Bd. p
158. Zelier, Philosophie der Griechen II. Aufl. Cicero, de tinib. bon. el mal.
lib. III. IV. V. praecipue III. c 4 sq.; V. c. 23, 24, ubi tota horum philoso-
phorum doctrina de bono explanatur.
4
) Sel. in Ps. IV. vers. G. M. 12. \> li.">2: dXX' orn yk tu cfcrd toiv ur t
rtor tOtS JtQOatQSttXOte rd u.ioouiotTu Xsyousva uyuOu tir iiij xui xuxu. ixelvot
yaQ oiorrui rcSv uytiiltor tu usv iirui TtSQt t

t
'tyj]v, ta dl TtSQi otduu, tu ds ixju?'
ouotois i* *ai ztor xuxtor. xai itSQt ','i'yj/r usv oqsxtjv xai tu; xat aQsxitv :uju-
^Wff, // y.uxiur y.ui y.tuix y.uxiur 7tQa£st$. x. r. /..

,
64
Scripturis reperiri existimant* ,

quod tameo nullatenufl ex sacra
Scriptura probari potest. ')
Alii niulli putanl ,bona esse, quae sanctis danda sunt, mala
-
quae tnalis fxdde elrat rd dya&d td rois dyUng dofhjod/Lieva, xal
xddi rd xaxd ioXq &fluxQTQ)Xoie), -') hnruni tanuMi doctlina vera esse
non potest, nain . „certe omne, quod est propter aliquid, minus
es1 eo, proptcr qitod esl (Su ndv rd did n iXattdp lori xov di <>
ivi, queraadmodum sectiones, ustiones, et emplastra, quae

propter sanitatem sumuntur, minora sunt sanitate. E^tsi haec ut
in medicinae auxiliis bona dicantur, ita est accipiendum, ut non
sinl bona tinis sive ultima medicinae , secl efficientia. Bonum
autem finis in medicina corporis sanitas est". ) Ita etiam est in :!
iis. quae sanctis et iustis danda sunt ad remuneranda bona opera,
el quae malis dantur in poenam. „Sic igitur, si mandata 34 -r-

vanda sunt ut bona haec consequamur
. praemia autem bona ,
corporis et externa sunt, bonae actiones bonae non erunt.

nt ultimae ac perficientes sed ut efficientes bona et divitiae, , ;
quas poiliceri Scripturam putant , et corporis sanitas potiores

erunt iustitia et ipsa sanctimonia et pietate et religionis tantis el
tam praeclaris facinoribus." Hoc autem admittere „hominum est,
qui virtutis dignitatem ignorant, sed res crassas et humiles ipsi
') oirjoovxat di tiveg xai xaxa tu^ VqafpaQ 6fAota>s iqUa ;•/>•>/ imu t&v
vfkov, xal Toia tu)v xaxaJv, y. t. "/.. Sel. in Ps. IV. vers. 6, M. 12. p. 1152;
il). M. ]). 1156. H'. oatpr) fiev <>ir ix Tu>r siQrjfievarv xa dwdfieva r.Ti xXstOV OV-
ifjoai tovs ov% oiovg te Xdoat va xoooay6f*eva, iteoi tov xoiayhvrf r<<>r ayati
elvat xal tgia r<~>r xaxibv y.urii tdv X6yov twv Voa<pa\v, Cf. ib. M. j). 1156. D.
2 D;
) Sel in Ps. IV. 1. c. M. 12. j>. 1158. lli><>. \.
') . . xavxa leyoiiQ uynilii , sed <>i'y. eozi j:).i>'.<\ laxQtxfjs ny<u)<\ , aXXa
notrjxtxd. teXtxov de xaxa ttjv iaxQtxrjv dya&ov i/ xov otofiaxos vyela* II». L C. M
P 1160. B. Quod ad finem attinet, novit Origenes nonnullas Jinis" delini-
Liones: „vocis illius definitiones selegimus o\ Aristotele sic: Finis esl id, cuius
i;iu>;i alia, ipsum vero nullius causa. (xilos ioxiv, ot! kvexev rd iXXa , avxo
9i ftrjdevoc kvexev), ?el hocmodo: cnius causa alia, ipsum vero non eorum cansa
(of> Jhexev rd SXXa, avxd di ovx airxarv fvexa) , sive hoc pacto: pr«»pter quod
;ili;i quivis operatnr, ipsum vero propter aliud nihil (di <">
rd SXXa nc xQdxxet,
rd di dta firjdev u/./.o). Y.\ Hieropbilo autem de Stoico nominnm nsu hoc
do: Finem vero dirnnl esse categorema, bcu praedicatum, cnins cansa reliqna
facimus, ipsuro vero nnlliui causa (xiXos b" th ovot xaxrjydQrjfMa, < wxw
dxxofisv, <"'<>'>
di oidev6 ." Cf. etiam: a quod autem huic bc
imi coninngit, velnti beatitudo <
i
i quod est beatum esse, scopum appellant: quod
appetendorum ultimum." l',\ com. in Ps. II. 12, p. 1064. A. Gf. etiam de
lii- Gic. de tin. bon. el mal III 16, sq
1
.iiii. ponunt"
:
) ('etei uni omnlno demon 1

m |>u uni
l i.i i
M i ntentium dof( ndunl .
•
• 'i
1 '" '* ,! liiiH-ni . ii
.iiini <• . (|iii I' •« iii i»rva\ 01 unl ol oxcolui i
Scriptura muita hnbol oxomplu ,

quibu inaximi aepe dolorili
• I caluniitutibu an< to nflligi doinon ti ntui i
Quno Stoici uliu ilocobuul do iiinuio hono, omniu i
ornnl Adamantio, qui in rnulti robua liatn Stoicomui doclrim

[uitui Stoici iiiiiiiiiiin bonuin in bontitudinc ponebunt, i o. in
\ Irtutc el •!,
t
i atque virtuteni docobanl proptei ipsam (Mummuui
bonum) osse nmploctondam i
l
titur quidem * > r i
_ « r
i
. .- |..
linguo Stoicorum , sed nlius eius doctrinao sen u im

Mexnndrinus agil »1«' eo, quod intrarium „rectae ratioui", 1
44
vel sil Mpraeter rectam rationem , ) haec Origeni ,recta ratio
1
plus est quam ratio vel tpvott Stoicorum; esl enim postromo ••!
proprie Logos ipse, <|ni un nobis est, Verbum divinum <•! sum-
iiuiin bonum, secundum quem agere debemus. )
Error eral Stoicorum, quod ..in iis solis, quae libere susci-
piuntur, bona ei tnala" includebant. Melior est doctrina Origenis.
ln plurimis quidem dicil bonis libertatem debere adesse, 1
novil
etiam bona, quae ,non arbitraria' sunt. Minime quidem cogimur
amplecti, quod bonum atque honestum est, e contra baec esl
natura bonorum, u1 ,libere suscipi aui omitti possint/ Quam- )
\is autem, ut quid si1 bonum, cum arbitrii plena libertate (noo-
aioeois) suscipi ei perfici debeat, bumanae tamen vires non (sem-
per) sufficiunt, sed indigeni divino adiutorio (ztjs &eias ovfmvolaq).

Kt ,sic bonum rationobilis naturae mistum esl ex voluntate ipsius
et conspirante divina virtute in eo, qui bonestissima suscipiL - |
M Sel. in Ps, IV. I. c. M. 12. p. 1159. A.

^ [b, M. p. 1159. C. B.
8
) Cf. Gic. de tinilms bonor. et nial. III. 6; ib. 4; de leg. I. 21.
*)
rijfs 2xoag di avxrfv atQOvuevov Ttaaav aQerijv. Gels. V, 17.
6
)
In cant. eant. XXV. 1.
°) jao« to)- ooOof /.<>';•())•, de orat. 31; cel.

7
) Gf. supra p. 37 sq.
B
) ev TfQoaiQeTueoig fotii 1
fj tu>v aya&atv awatg. Sel. in Ps. IV. M. 12.
p. 1152. A.
'')
to ror Xoyixov dya&ov utxxav ioiiv &e a r^- jtQoatoeaeojg avrdtv xai
r/) s -
avftxveovoijG ftetag dwdfteons *$ tu xaXXtoia jtQoeXoftevoj. Sel. in Fs. IV.
vcrs. ti. M. 12. p. 1161. A.
C&pitaine, Do Origenis etliica. 5
66
Sed praeter bona haec .arbitraria* novit Origenes etiam bona,

quae non sunt libera ; distinguil enim inter ea, quae „in arbitra-
rii> (iv 7t§oaiQ€Tix<Hc) el non arbitrariis (djtQoatQenxdts) bona vel
mala sint." Agil in his praecipue de ^ratia I )

«
* i , <juae mulia facit in
homine sine homine, itaque recte dici potesl : „extra liberam \<>-
luntatem oostramDomini, quae aedificantis

fueril bonum virtus
aedificationem adiuvat et ei opitulalur uuaque curn eo aedificat,
u
qui aedificationem per se eonsummare aon potest. ) Bona qui- J
dem haec quae novit ,non arbitraria Origenes simpliciter boua

.
1
Dominare non audet, et fortasse ita facit magis christianismi

quam Stoicismi principiis ductus quia certe talia bona excepta , ,
tamen gratia divina, non plane ad uioralitatem et honestatein

spectant.
Quodsi, quaenam sint boua, quaesieris, innumerabilibus fere

locis proprie (xvglcog) esse bona appellatas invenies virtutes et
actionc- ex firtute profectas ,

:
) vel proprie bona dici ,
„quae ad
virtutes aniiuieadem est doctrina Stoico-
pertineant.
44 :;
) Plane
rum qui virtutem non solum suinmum, sed etiam unicurn homi-
,
nis bonum esse dicebant. ) Magis tamen quam Stoici notionem J
boni Origenes cum Deo connectit. Hoc enim semper et priminn

ad notionem boni et honesti requiritur, ne contra Dei legem aga-
tur. L ) Stultum sane est boni appellationem Deo ut primae
causae aut virtuti aut honesto detractam in alias res conferre,
quae bona non sunt. ') Hae tamen res quae

revera moraliter ,
per se neque bona neque mala sed media esse putanda sunt,
interdum speciem boni assumere possunt. ) 7
Magis etiam quam Stoicorum doctrina perpulchrum illud
Platonis principium Origeni placere videtur; dicit enim : „lgitur
summum bonum , ad quod natura rationabilis universa festinat,
') Non tamen inter non arbilraria (h axQoatQntxoZe) enumerat Origenes

„vaMudinem, sanitutem, ioimam, gloriam, divitias", quae recte — uti ex hoc
sequilur — physice quidem, sed non moraliter bona esse putat. Sel. in Ps. IV.
M. 12. i».
1169. B. C.
,J
) XVQli '•< iti '('_'• TCU y.ai u.i y.aia TOVTat XQd£ti£. Cels. II. 61.
I Som. in ep. ad Kom. IV. 9.
*) Cf. Cic. de lin. bon. et mal. lih. III. Stockl, I. c, p. 167.

6
)
(lom. in ep. ad Rom. IV. 9; cf. Se4. in Ps. IV. vers. 6.
') ir> rOJ (riiihn XQOOfffOQtoW KOtOOX&OW 0X0 to€ JtQiOTOV MtioV 'j 0X0
f, . ''""',. Xol ror y.tt/.or i.ii xov tvwkov xXoOTOV, CeJS. I. L'1.
7
) Cf. intra de B medHs*.
(|iinil rtiatn linis oiniiitiiii (IkiIiii , ;i ipi.uiipltiriiin i pliil<»*o-
phorum hoc modo terminatur, quia ummum bonum It, pi
po ihilc . i
, iimlriii 1
1
. 1 1 Di l 'ni.i' (
i
non I
Iptorum inventum ,
quam ex diviniH I i 1 > i i
.il> <i .1 uiiipiiiiu"
cssr. ') IIim iilliiniiiii prohul hanc opinioinin ah • •• appio-

batam ; ip p quoque, l latoni 1 on enl i< immam 1 um I-
titudinem in eo ponil . ul iinile imu D atque ul
,nl quam ci eati umu . tunc demum nanci 1 amur.
Stoicorum ethica , religioni pei e fen ers, a Pl
nicia magia ad h<i cultum relata, tnaxime lamen rcligioni cha-

racterc insignita esi in doctrina Quod enim bonum
Origenis.
est, fieri non potest, quin habeal relationem ;<<l Deum, quippe
qui boni pmnis esl ,fona ei principium", ) qui totu 1 1 rectat
iustae naturae, in <|n<> non suni vitio q di ideria nec lil>i<ln
inordinatae. Ita etiam dicere possumus, i<l quod bonum

idnii esse Deum, el per consequentiam
ac ,unum enim atque :
idem esi diligere Deum ei diligere bona". Tam enlm intime )
notio boni cum Deo cohaeret, ui Deo, li<<'i sil omnipotens, tamen
non sinl ..oinni;i possibilia". ,Scimus enim illud ômnia 1
non
complecti ea, quae fieri posse repugnal ei cogilari. Dicimus etiam
Deum turpia non posse, alioquin Deus posset non esse Deus.
Nam si quid turpe Deus facit, Deus non est/ ') Certe dubium
non est, quin „bonum pro^rie dictum ad unum Deum pertineat"
[XOV XVqIqJS uytiOor t.ii fMidivQ <ir<i</ t QOfA$VOV , fi t<>v Htov). Si
igitur „nemo bonus (&ya&6g) nisi unus Deus, adeo ui rocabukun

illud ,bonus' Deo attributum alii praeterea nulli attribuendum
sit", alia, quae etiam bona esse dicuntur, non sunl eadem ratione
et eodem modo bona, quo est Deus; „nec enim quatenus bonus
esl Deus , eatenus dici" potost ..liomo bonus de thesauro pro-
l
) Pr. III. 6. 1.
*) <*oy>]ytT)]* zvyzavaiv jtavxds xaXov. Cels. V. 24.
*) Prolog. in cant cant. M. 13. p. 70.
4
) ovx StS aTO.-T(0TaT>jv ye dvayjbgijotv ava/iogovutv IsYOYtsg, Sn ndv ovvarov
T(o &SQJ. oidautv ydg OXOVStV tov ,.-rdv' ovy. sjti twv dvv.Tagy.Tiov ovd' e.Ti Ttbv
ddiavo/jTiov. <Paulv de y.ai, 6'ti ov dvvaTai aloygd 6 Sed* , e.-rei eoTat 6 Oed*
dvvduevo* uij elvai Seog. ei ydg aioygov ti dga 6 0ed> , ovx eon Geo^. Cels. \.
23 ; cf. ibid. 27. sq.

08
ferens bonum" , vel similia. ') [taque „sciendum esl bonum pro-
prie Deo attribui, alia9 rero abusive tam operibus
dictuni soli
bonis quam hominibus et arbori bonae; multis vero etiam aliis

bonum aseriptum videas." -) Haec porro inter nos el Deum
distinctio esl . quod Deus natura tb bonum esl . (djrXcus dya-fck,
dnaQaXl&xtaK otycr#6c, avroaya&ov, 6 dya&dg iqj dvri),

:;
) nos autem
id adventitium communicatum habemus; es vel per accidens et
quo sequitur, ul nos etiam de bono decirtere possimus. ) Omnio l
quae bona esse dicuntur, in tantum sunt, quantum cum eo

i,
cohaerent, qui solus proprie esi bonus, nempe Deus.

Cum vero Deus maxime se glorificaverit in Verbo, hoc Ver-
bum, bonorum multitudo est. Servator enim, „quemadmo-
Jesus,
duni est imago Dei invisibilis. ita el imago bonitatis illius est". •")
Hoc (liviiniiM Verbum, sine <|uo nibil umquam boni in hominibus

factum esl . ad hominum animas advenit, qui vel ad breve fern-
') ovdeis dya&os , el u>) els 6 Seos. &S to tetayfAevov xtya&og* Svofta eiti
mr Hn>r, u>) av Ta/i) yvat xai iqp eteQOV uv6s. ov yoQ, f/ dya&os d Seog, tavxfl
ieyon dr dya&os Sv&Qamos v

< * tov dya&ov &rjoavQov nQotpeotov tu. dya&d.
Com. in Mattti. tom. XV. 10.
")
'/.'J'l
oy ddirat &tt evtav&a (nonnullis scripturae locis) uiv xvQtoJS to
dya&ov hti rov Seov t&taxtai udror. ev SXXots de xaraxQtjottxt&s , xai uti eoyoiv
dya&ojv, xai i.-ri dr&QOHtov dya&ov x. t. /.. Com.|in Mattli. tom. XV. 10.
3
) Com. in Joan. tom. II. 7.
') ov yaQ oT6v t >]r 6fiota>s elvat t<p ovotadojs d[ya&<p ro xata ovptpeprjxos
xai !{ emyevrifiatos dya&ov. C.els. VI. 44: R principalia bonitaa in Deosentienda
est Patre, ex qno vel Filius natua vel Sp. s. procedens sine dnbio bonitatis eiua
natnram in se refert ,
quae est in eo fonte , de quo vel natua Piliua vel pro-
cedit Sp. s. Jam vero, si qua alia in Scripturia dicuntur vel angelua vel
homo vel aervua vel thesaurua, . . . haec oronia abusive dicuntur accidentero
Qon subatantialem in se continentia bonitatem." Pr. I. - 13. Omnia nlia
bona nominantur ab Origene .abusive", „per abusionem", .abusivo et derivato

Domine" Prol. in cant. cant.), xataxQijotixtos dta trjv orevozcDQiav rdw» droftatojv,
h xata%Qr)oei. Sel. in Ps. IV. M. 12. p. 1164. Tales locutiones etiam apud Stoi-
inveniuntur.
") no>T>)o . . ojs fottv ro€ &eo€ roC doodtov^ ovto>s wu <>i* aywot^tos
avtoH tlxurv. CSom. io Bfatth. tom. XV. 1". TtXrj&os aya&&p iattv *Irjoovs.
Coro. in .I<»;m. lom. 1.11; quae Bingula Bunl in Jesu bona, hoc loco enumeran-
tur: lr u>r ycu} dyadov >) ~">>) , 'Irjoo&s W ^"""/. *oi fteQov ayadov ipats to€
ip&i tvxydvov aXrf&iv6v, y<« tpws t&v «> xavta ) <<>: elvat
Seoi . .
aXrf&eia , . 6d6s, dotatoovvr], iytaouos, ojtoXvtQWOic, x. i. *.
1. c. itaque, cum .>int omnia bona in Jeau, recte appellari potett na^ddttyfuj
dninT<,< fiiov, Cela. I.
'
»
|ni polilrl iinl li.i •, \. I ill.i .Ii\ ili! \ - i ln i . < i|. II
ob rem omniu no ti .1 bono 1 um Kilio Dei intiine unl 1 oniui

1 inii pai ti< ipationc rationale umu . ul upi lit itmi .
111 honc tati riini ratione nobi indidit, quu bonum el nialurn
.lini.li. .iiui .
i I ii n r.'. 1. digno 1 1
iiniiii 1 1
1
niiiii \ . mi:ii moi .1l1i.1i 1 iniiii 111 ,i:'.h ii« r per pi< 1
n nori I
1.111I11111 nn|)lirii. 1 , ..I iii.iin (ihristum in centro chri tianae ethi-

cae posuit. Idem verae moralitati eflectu virtuti qui opern ei
gratia profluere Spiritus sancti docuit.

( hiini.i haec bona possumu el debemus petere, el in aj
tendis bonis etiani mena nostra «•! voluntas habel suam perfectio-
nciii. Omnia enim vera l»<>n;i noa .i.l acquirendam aeternam bea-
t it iiiliin in provehunt, atque in appetendis ingulis l»<»ni~ etsi ali-
quid iucunditatis invenitur, recte sine ulla dubitatione il«'<• debe-

mus dicere „summum bonum esse vitam aeternam", ;
) El hanc
aeternam vitam ul acquiramus, in eaque veram nostram relicita-
tem habeamus, ipse Deus nos admonet, in cuius vision<
fruitione beatos nos fore speramus. 1
') ovdlv yaQ reBv iv rolg av&QOJJtoiG xaXatv yeyevnxat "/, toi Oeioi . I
cxtdijiirjaavxoc taTg y>v%aTs y. r. /.. Cels. \ I. 78.
I jeXsTov ;•((<) >

t
vjxsoovti ?')">: ra vJtooeeoxsoa aya&a ev rrp ooitiJQt, xa '
eaxtv eixdiv tTj~: aya&otijxos avxov rofl Seoi

dyaOov mqos to>- ebxovxa ôjxrjoa /> TlaxtjQ \pa& ftt fAsi£atv pov eoxiv* <
txqos Ixsqovs y.at sixdva r >]^ aya&oTttTog ro€ Ssov. Com. io Matth. tom. X\. 10.
s
) Gf. supra p. 37 sq.
I
Som. in ep. a.l Hoin. 111. I.
Cf, Redepenning certe Origenem non recte inter-

infra de virtutibus.
pretatur, dicens: ..Der Mensch soll, was gut ist, nur weil es gul i>t. jede Tu-
gend um ihrer selbst willen thun. ohne Nebenabsicht «relche die Folgen in ,
Be'racht zieht" 1. c. 11. p. 424; quod citat, minime milii Stoicorum

illam doctrinam exprimere videtur; insuper etiam Stoici semper petendam
docebanl virtutem, in qua beatitudo consisteret; cf. Cic de tin. l»on. et mal.
111. 11 15. Stdckl, Gesch. d. Phil. I. p. 156.) Dicit aulem Origenes (Sel. in
Thren. I. vers 5. M. 13. p. 614): ~iuste, quod iustum est . persequitur is . qui,
quod agit, ad aequitatis normam exigit et affectu sano operatur [btav xai rn
.loaTTonrror xafrrjxov >) , y.at vytsT dux&sost svsQyrjxat) , ut siquis ea.-titatem ob

niliil aliud qaam propter ipsani servaveril (si oatqyQoovvrrv 9i ovdsv duUo, > dt
arTijy xaxoQo\ooat) ,
quemadmodum scriptum est fecisse Joseph; ille vero in-
iuste. quod iustum est, persequitur, <|ui, quod aeqnitati quideni onsentaneum
est, facit, sed affectu perverso (jxqo&sosi uox&riQq), ut, si quis bona pauperil
70
Quod bono contrarium est . malum est. ') Mala crgo ea

sola definiri debent ,
quae ad malitiam spectani et contra Dei
m aguntur, -
?el omnino omnia, quae virtutibus sunt con-
traria. |
Sicul autem ad definitionem boni moralis requi-
ritur, ut cura libertate agatur, it;i etiam a malo hoc nun-
«jn.un excludi [HtiesL Procul abesi Origenes a multis philoso-
phoruni , ')non invenicntes absur-
qui veram mali definitioncin
dissimas proposueruni doctrinas. Hoc satis in doctrina Ada- "')
inantii constai malum non mcre essr negationem, sed pri-
vationem. Oninia qnidein, quac omnino sunt, bona dici debent,

quia onmia sunt a l)eo creata et talia sunt qualia Deus eas
—
,
i voluit. In rationabilibus tamen creaturis bonitas haec phy-

sica non sufficit ; habet enim homo arbitrii facultatem et rationem,
quibus debct onmibus rebus, quae physice quidem bona sunt, ita
uti, sicut convenit summae moralitatis normae ;

quod si fit, quae
physice bona sunt, homini sunt ansa, ut opera exerceat moraliter
bona, ') quae sine dubio sunt vere et proprie bona. Ex hoc au-
tem constat: „Deum non
malorum seu vitii vitiosarumquc esse
actionum auctorem", ) imo malum maxime contrarium esse Deo. 7
Atque non solum contrarium malum est Deo in quantum est ,
bonus vcl summum bonum, sed etiam, quia est ens per se sub-
sistens. Certe enim „bonus idem est cum exsistente (obnovv 6
dya&og tqJ dvxi 6 avrog lonv). „Dixit enim Dominus ad Moysen:
cxsistens (6 <nr) hoc mihi cst nomen." Uti ergo „nemo bonus,
nisi Deus* ita verum ,esse' in Deo inveniri debet.
, „Cum vero
distribuat ad gloriam ab hominibus captandam. u Hic non quilibet respectus

praemii, sed affectus indignus et perversus prohibetur.
') Cels. II 51.
2
) Com. in ep. ad Hom. IV. 9.
8
) Cels. VI. 54
4
) Cels. VI
6
) Cf. infra de virtutibus.
') 8xi iifv nrv rv nQOCUQtTlXOtg fotiv t) tiov dy<ti)<ov OtyOtQ , 7a; naunnvv
d.Tnnryniifvn: rnv rrnu yniafin; ).dynv diStndxuo^ ditnXnytjaat dv. Sel. in Ps, I\ .
M. 12. p. 1152
') t'/firi; di 9 aurv, tnt xny.it iifv, ij ti/v xaxiav xat t<\; An uvt)]; .Tn,[;ft;
',
Se6s "ix i.Tniijnfv. Cels. VI. 55, — De hac re (jt6fap ra xaxd) optime discu-
titur in libro ,
queni adversarhui Origenis, Methodiue, Olympi episeopoe,
i roC <ii jf;<<> ninv BCripsil ;
c\\ Honwel BCQ . Melhodius \on Olympus. Erlan-
gen u. Leipzig 1891. I. Sehriflen. i>. 81 iq. Cf. Knfra p. 72
iii. ii .nii pi .1 \ iii. i
conl i
'ii i<iiii it bono . el •
onh ui iiitn
lt non •
•
i i' n . i
<|iiiiui iM iiiini • i
pi ,i\ uiii <- •- ii'*"
i oni odi i
i
" oportel omni \ il ium niliil •
rjuoniam noi
in ••
, 1 1 li.nn ob rem mei ii<» ..|" (
innu i llnni ndiuni
mmmIii jn < iptei \ ii iuin ni. iii appellantur non
niiiiii' \ ri iiin ,i •
i Doo e»t, in. ih Rutom auctoi l ii u non i |
Si autem in.iliiin non • i 'ii ccrte el iam „non < j i i
otnxov ii <" r/yi fan i i ncquc etiaui nli i.mii.i
putari debcl • »• malutn in • <> , in quo < t ; nihil enim \n
esse nisi accidens in anima peccatori . habil ••! qualitafl
,iiiini,ic , <|ii,i abiecta evane cil ip um maluni; „non eniin tl
dentia de homine vitia ad aliquani aliam irum

congregantur, sed <\\>\ abeunl el in emetipso resoluta cunl
atque in iiiliiliiui rediguntur. Etsi igitur conceditur «nullam
-
6886 substantiam peccatorum , tamen haec esl natura mali, ui
plane sii contrarium enti el bono; esl enim aversio roentic ;i
viTn ente conversio ad nihilum e1 vanitatem; aversjo

el
a vita el conversio ;i<l mortem; esl ergo malum %w \ j
tpvyrjG (~K'<>i'\ xoa xov Kvpiov afaov t xol tov hyiov TlvtvfioxoQ, *)
) ivaVTlOV 0*4 Tt<~> nynihit t6 XOXoV, ij tO .Torijunv, XOU tVO~ '"'< XO

v
ovx in'. o'-: axoXov&sT, Su 10 jiovtjqov xai xaxov ovx Sv, jtQOtijtofttv < -. n
OVVOiWfUa WTTI ror OVX SvTOQ x'/

xaxia ovdiv ioxtv, inti xai oix Sv tvyxavtt, — xni toti xQooh
ayayttv nc&e dta u)i' xaxiav ui; Svtsq <>i jtovrjQoi jtQoaayoQevoTtai ix roiJ h •
; ;"iVi
7 oVdjjtMXTos avayQatpou&vov roC Stod . . 6 &v roftro uai iart ro Svofut m
Gom. in Joan. tom. H. 7; cf. Vr. II. 1.
-'»
:
n certum namque est malum •
tt
bouo carere , diininutio futiojote), uti alio loco eocat Origen
*) Com. in Joan. tom. II. 7.
) In cant cant. IV. M. 13. p. 186; cf. Aug, conf. VII. 12: ,malura non
esl Bubstantia**. Plane eadem docet Methodius, cf. Bonwetsch, 1. c. p. -- -
•) Com. in Joan. tom. XIII. 23: „non enini aliud est mors quam a vita
(i. Verbo) discedere" Pr. L: i£tQxtov\u obro, tQtffwv ttvat Stov, igto yivtoftat.
e.
Cora. in Joan. toin. XXXII. 3; Deus, uti docet Origenes, nobis omnia animae
et corporis bona el facultates commendavit, ut iis vecte et iu honorem creatoris
utamur, quod si facimus, imago Dei, qnam potentialiter habemub, ad aclum
elicitur, si autem abutimur his viribus per peccata, perdimus vel debilitamus
hanc divinam imaginem et diaboli induimus imaginem. H. in Levit IV. 3. —

Si malum et nequitia non substantia e^t quid tunc dicendum de diabolo in ,
.
quo summa invenitur nequitia? Feliciter effugit Origenes Manichaeorum er-

rorem dicentium in diabolo nihil csse boni. imo eum esse principium omnino
malum. Bene distinguit philosophus noster inter id, (juod adhuc bonum est
in diabolo, et cuius auctor est Deus, et inter malitiam eius. Com. in Joan.
,
_'
.
M;ilum habuit originem m Satana qui ,primus fruen-

limii pace beateque viventiura amissis alis excidil felicitate* , e1
ob hanc rem „quicunque sectatur malitiam et ex illa vitam degit,

i- . cnm virtuti contraria faciat, Satanas est, hoc esl Filio l><i
adversarius, qui Pilius cohaeret Origenes, qui ei ipsi omnia,
quae neque virtus neque vitium sunt et proinde nihil conferunl
ad dftoloyovfjtfvajs rg 7 ran Jjjfr, aut vitae huic non sunt contraria.
ddtdupoga vel /iroa vocant. ) Media talia ,
„quae neque proprie
bonum neque proprie malum sunt" ,
quam plurima enumeral
\'lamantius, ut sunt praescientia futurorum , species et fortitu<l<>
corporis, proceritas, atque ea, quae corporis usibus serviunt. ')
Circuuncisio sabbatum non existimanda

ipsa veteris testamcnti et
suut esse per se bona scd ideo bona quia ad tempus utilia ,
,
fuerunt. Vita cst etiam „quaedam

•') quae nobis est indifferens, .
neque bonum neque tnalum exsistens, iuxta (juam etiam impios

el animalia bruta vivere dicimus." ) Ex his iam satis apparel ,;
tom. II. 7: Tu jiovrjQov xat xaxov ovx fiv, xai *aya tovto eorjvt tovg ebxovxag
tov dtdfloXov iii/ etvat Seov drjfttovQyrjfia. y.atV 8 yao dtdfioXog ioxtv, ovx Jkrxt
Seov drjpttovQyrjfia. t{> de ovftfiifirjxe dtafioXqj elvai ,

yevrjxog &v , ovdevos xxioxov
firtos, naoel; zov Seov fificbv, Seov ioxt xxiofia. d»e ei iqpdoxoptev xal tav tpovea
u)j etvat Seov drjfuovQyrjfia , ovx dvatQoOvxes xo ,
f/ av&QOjnos ioxtv , Jtssxotrja&at
avxov V3i6 Seov, Tt&evxeg yaQ t<),

f/
uvftnoy.-ro^ xvyxdvet, u.-t<> Seov avxov ro eirat
eiXrjqpevat, xai fjptetg ov ti&eftev xot f/

tpovevg ioxtv, dno Seov vovx avxov eiXrjqpevat.
Com. in Joan. torn. II. 7.
') Cels. VI. 44: cf. ih. IV. 66: ..;»i<> Qe philosopho quidem tacile esse ma-
loruin originem (xrjv Tti>r y.ay.tov ykvrjotv) co^noscere. Fortasse ctiam nullo
modo jiotest, nisi Deo aspirante discat intelligatque, ct quid mala sint, ct quo-
modo orta fucrint, et quonam modo tollenda sint El sane in malis est Dei
ignoratio el malorum pessimum nescire, quis >ii Dei colendi modus, qaae pie«
-
tatis erga '-11111 ratio.
lUoa, ddtdqpoga, 1, u>7<i;i- dQexfjs xai xaxiajg, iv fidoote xodyfjtaotv,
uti Tocabat ()ri^pnc> cnm Stoicis; cf. ad Rom. IV. 9; Cels, VIII. 61; \
\ II &. c<
Ci 81 kl 1. «•.
p. L58; Zeller I. c III. p, 138, 117. 150. Cic, de Bn.
bon. el mal. III. 1<>.
Com. in ep. nd Rom. I\'. '.'; il>. VI. • ">: liom. 111 Num. XVI. 7.
) evdrjXov <>n neQtxoftrj y<n odfifiaxov <>iy urru ytuT javrd xaXd , dXXa
t letdi} '<><>: y<u<>' voev, Sel, 111 Jes. \.i\.
\yaVÔV% u>,<- yttynr r ryy<tn>i<«i, y<t<> Ofiev
\etg yu '<t dXoya ,""«' nat exeQa dtdtpoQog , d?.X' dya&ov

i. oinne ah (, i! iidifTorcntin noniinari , i|ini<* i»li\ in i|tii-
l|<lll Im.II.I. IHll Vel lll.ll.l' . <I||.'I. 1.11'M II |l(| UClU IIIMl.ll. Illllli
iiiiliiniii. Sod non olum 1 1 unl imlilTi renle unl i tiuni m lu
ilnlillii nili' i I iin iln. Mnll.i • iilin .

i|ii.m dil uiilui '
nobi . nequ< l .1 unl m ijm iiiulu, ul ..«•! i" u i-i mn pn

nequc lioni , nequc tnali aliquid agil . 1 M1.1 etiam ,
qua< unl
lil.ll.l , llllii ililln llnllHii ilil 1.1 r i- |>" Utll. Ill l li"lnn 1'llUlll.
Ilninirnl.i iiiiiiiii.iinlii . 1. i|in quociunquc inotlo uliquem inti
fecit; ,qui ho :ida aliquando etiam c 1 intlifieren iuxtu id, quod

fecil Phineu 1 I erle hoc non plani 1
' ret tum, et O
si \uli sii»i con tare, ii"n debel li" 1
homicidium nominarc indifTe-
rens, sedbonum; forta -1 tamen hoc loco magi ad cn um quam

;ui \iii)iini spectare debemu .
Niiin talia dicta vei facta etiam in concreto inveniantur in-
differentia, nusquam «
1 1 1 i « 1« m 1 1 <li<ii Origem comnibus, qu
scripsit, sine ulla dubitatione I m ><•
illuin negare patet. Ar-
bitrium enim nostrum liberum semper dicil versari circa bona el
tnala; inesl enim nobis ,facultas eligendi, quod probaveril (vis
dignoscendi boni vel ni;ili. dtpoQfAal rov OeojQtjocu 16 xaXdv xal rd
aioxQov); 111 eligendo quidem, quod bonum est, laudabilis, in
quendo vero, quod turpe vel oialum est, iure culpabilis" iudica-
lur. ) Itiin (licit etiain pro verbis otiosis nos in <li<" iudicii de-
bere rationem reddere; otiosa autem ea appellal verba, quae per
se sunl media; si ergo etiam horum verborum debemus reddere
rationem, c» rtr non iam possunl esse nobis indifferentia, sed re-
ceperunl alium vel boni vel mali characterem, ita ui iuste nobis
possint imputari. Sic haec interpretari debemus, quia Origei
libero arbitrio tantum attribuit nioinenti. ') Alio autem loco etiam
7$ 7'/ HovXog x. t.
"' " ovroog tov fup ivavriov rjj dtatpoorp it;( certe
/.
recte leêndum est, non adta<pooq>\ C<°& &dvarop adidtpooov iotis. Gom. in -l«>an.
loni. \\. 81.
M In Ps. XWVIU. li. I. 3.

•) Saxig iart xat fUaog, Com. in Joan. tom. XX. 21; ib. vila. -quae neque
luiunn pei se, neque malunv.

") SltOtVSToi (JttV yni/yv SXtdoVTSS iaVTOVS tjj JTQO^St TOV x.a/.or , iptXTOt f>F
xata to svavrlov. Fr. III. 1. 3; ib. II!. 3. 5; de orat. 6: t<) $a> qutv uvgias
ooas aJiQvsvasts s%ov jsqos dosrrjv P/ xaxiav , xai jtakrv >, jtqos to xa&rjxov . >,
JtQOg to naoa to xa&tjxov. Gf. ib. 29,

4
) „Otiosus autem senno neque boni, neque inali atiquM agit.
est ,
qui
Si ergo in die iudicii rationem reddemus
non solum pro malis verbis sed ,
etiam pro otiosis, quis gloriabitur, castum se habere c-orV- in Ps. XXXVIII.
h. I. 3.
74
clarius scriptor sententiam suam proferl : certe in concreto non

sunl indifferentia ;
,idcirco igitur natura sui indifferentia <-t media
dicuntur, tnalum opus sociata, mala dici possunt,
quia ad
el bonis operibus iuncta, bona appellari"; ita ergo „si
ista, quae media sunt, ad animi virtutem ct ad fructum
boni operis convertantur, gloriatione digna efficiuntur;
sicut rursum, si ad malum opus conferantur, ut per divitias
quis opprimal pauperem ef per fortitudinem prosternat infirmum

iam non haec media, sed niala esse putantlir". ) ]
Debemus etiam adiungere, quod dicit auctor noster de cir-

cumstantiis speciem mutantibus. Si quis id, quod per se est bo-
num vel mala operetur intentione
iridifferens, ex
huius operis ,
species mutatur, neque plane bona est ista actio, ut qui eleemo-
synam dat ,,propter vanam gloriam", non omnino id agit quod ,
bonuni est quod agit, bonum est secundum obiectum

; sed „in- ,
iuste quod iustum est

,
2
persequitur". ) Ergo fieri potest ut, ,
'
,
quae per se bona sunt liant mala primum quidem ,,quod sui ,
,
natura bonum cst , ex offensione efficitur malum , i. e. in eo,

quod offenditur frater te utente his cibis, in quibus ille scan-
dalum patitur. Alia vero causa est qua commune vel immun- ,
dum efiicitur quod natura sui immundum non est si existimet

, ,
quis et apud se ita habeat, quod commune (= malnm) sit. Uli
ergo ipsi tantummodo qui hoc ita existimat, commune efificitur

,
vel immundum". :i
') Gom. in ep. ad Rom. IV. 0.

') Se). in Thren. I. vers. 5. M. 13. p. G14 ; cf. supra p. 69. adn. 5.
8
) Com. in ep. ad Rom. X. 3. — Alterum hoc genus, quo mutatur spe-
cies obiecti vel actus , ad conscientiam erroneam spectat , uti nos dicimus.
Plura de his rebus in Adamantio non invenimus. Valde tamen mirabere, si
audieria esse ^nonnulla etiam communium (i. e. iustorum) hominum gesta,

fjuamvis peccato careant
<*juae, non tamen digna videantur quibus interesse ,
,
pntemua Spiritum aanctum. Ut v. g. dixerim connubia quidem lcgitima ca-

rent quidem peccato, nec tamen tempore illo, quo coniuâles actus êruntur,
praeaentia aancti Spiritua dabitur, etiam si propheta esse rideatur, <jui ofAcio
r
generationia obeequitur." Num. h. 3. Quare etiam cubiculura non eal
In \ I.
dignus orationis locus. De orat.81. Origenes ila de loco et temporc, quo actttfl
B^nerationifl exercentur, agena, lingua certe lotjuitur Neopjthagoraeorum el
Neoplatonicorum (Clem. 619\ qui malum putabanl
Al. Strom. III. j>. ")ir>,
actum Similia inveniuntur in doctrina Pythagorae (Oiog. Laert

generationia.
VIII. 9; Stobbaeus, serm. 150 et IMatonis (Phaedo, 48, de Rep. 572). In hoc
tanien errat R^depenning, quod haec christianorum et ethnicorum philoaophonun
riirta de artu ênorationis fliuadem putal psso valoris. Ceterum s auctori 1
1 » i
* - i
Iit)| i Nilpifiil i m ni l.in Itcilcp ii i ni |((
lin olu .
i pote t. Orl|
.
|p0 illlllll , . .11 llll, ll.l itilll
h.i i ii.ni.i .nii iii. ii .

Nonnulli .
ttmtn i
non odei e putuif |...i. t S|.u,iiiin s.unhuu .|u..i | >r • 'hant ii
lllllll.llll , llll l \|.| ••• r i||i |l I

I
III
quibu uffli .1 "i i

rl lium ini , tl ntque n inihjo 1 , n<
prti •
i
iiii.iin Spiritu ini tl ln Ntim. h. VI -i I
.i.iu.iii loquitui luctoi ii ii Indigtl m qui Itil oli \i bnra

•\. i
eti i
potiinl I !on< i dtnilu n quidtm e t
pi
ipsumque tdtmantiutu liac iu n- nî.Ikh

dubiu Kedep vtrum Origtnii itn um non ctpil dicen tuch ren
Jahren wuAtc Oi geni die Htiligkeil d liclun V «
i- I i . I
*
i
wdrdigen, Indem ei iwti nicbl im Indlich, il>tr docfa <•! fOi unitintrkUU
,
l |.. :. ii Ttitui, quoi .it.it Rtdtp I. r.
i< 212) !• I. in ctnl ctnl
c.uii. c.uii. propriii quoquc Bioribnt* ln«
II i: „««ssi' (lil««ciioin'iii \u. .Miiii iii
honttttm (tc comptrttura oum difini ti dilectione, quo dtbtraui im

ipomura inirate nottrtt, Dtum) boc non dicuot; qnod dicil aine I
jtde linnliche Liebi 1 1 i

«
1 1 «t (Oiig.) ili lolcbt fflr rerderblich*, rtctura qnidtra
ttt, m -i eirtl obiecto deterrainito, (u1 rtcte docti Adtraantiu! inOtu. III.G
(quod citatur infri ctp. VI, ubi igilur dt operibuj luptn Ittm
Olyrapiut, cf. Bonwtltch, l. c. p. 18.) \<-i modo honttto, ul etitm noi dici*
mus, Matrimonium ent diyintt imtitutionii ipertinime Bcribit Adiminl
i t li j n«* xaQlofAa appelians <>i< hominura inflrraititera licitnra ettt dicit, cum ii
Saivttor incrtpuoril phiribieoa, qui n probiban1 nubtre el ib to, quod txpt-

dit, ad immodtrttara munditiara compelltnt." Cora. itr. in Matth. \ M
p, 1613. [ptorum iniuper tpostolorum exomplo probatum riraonium ;
cf. CSom. in ep. id Rotn IX. 1 Ccls. VII. «18; Yiu. 56. Plura dt stxTtmento
mitrimonii infra dicemui.
IV. De lege.
Ex definitione honi et mali, quid generatim debeamus facere

aut omittere, co^noscitur; quid autem in singulis faciendum sit.
non ea omnia ex sola notione boni vel mali omnibus paiescunt;

indigemus legibus, quae ftnem honestatis e. summum bonum i.
sequentes dicant, quae sint in particulari bona agenda. quae mala

omittenda. Sed etiam vis illa obligans, qua summo bono subici-
mur, ,,legem" constituit veram et eam quidem principalem, qua
ceterae omnes nituntur.
Dicitur lex generalis, ,,quae docet ,
quid fieri debeat , quid
caveri", !
) vel quae dictat, „quid agi debeat, et quid agi non dc-
beat". -) Distinguitur autem lex naturalis et positive data ve\
8
scripta. Atque naturalis lex (<pvoixog vdjuog), ) ,,quae communiter
omnibus hominibus inest", 4 ) ad omnes homines pertinet neque ,
quisquam, ,,cum naturaliter hominibus insit u

eius est ezpers, ,
,,neque Judaeorum neque gentium; itaque Deus quidem inveni- ,
tur dedisse homini omnes affectus omnesque motus, quibus ad

virlutciii uiti possit et progredi : insuper vim rationis inseruisse,
qua cognosceret, quid debeat agere, quid cavere". •*•)
Haec esi
lex , quae in gentium cordibus scripta esse dicitur. Deus enim,
') llom. in cp. ad Rom. VI. 8.

?
j Ibid. III. 6.
Sel. in I's. LXX. I; rocatur ;il» Apostolo lei naturalis v6ftoe, cum lei
Mfoysi semper 6 v6/*oe nouiioetur; cf. pom. in ep. ad Rom. III. 7: ,morifl esl
apud Graecoa nominibus &q&qo. praeponi, quae apud nce poasunt ârticuli' n«>-
minari si nando igitur tfoysi l»';- ni nominat, aolitum nominl praemittil ar*
;
r,,
"
Liculum li quando rero naturalera vuli intelligi, sine articulo nominal legem
:
ct. Bigg, 1. c. lecL VI. |>. 207. adn. l.
4
i ln ep. ;hI Kom. II. B.
II.. III. 6.
•
77
i iiin ol iii irotoro ol in novo U« lnuumtn [Mipulum «•lcclum hulwi

<|iiiIhi liodil lllilllil.ll.l II. I .
I.HII' n
i M • 1 1 1 .1 i.ini . iimii ilo 01 nil 'I i

ii.Mn ii kwm «1« 'lii H
upicnli i.iiiliini '.'•iii niin • i
philo ophi pei hnin nn m
iii ii.i . Ii;iliriii iii .iiiiiin . quae ncl othicen pertinent, notiow |
I ).n . ii;i. lege ..iii "iii n i ii in coi da dh |uid l< i r< lil
cniiiiiir.il. iii crip ii .

<i itn omne homim I ibenl ooriiinui
<|ii.i .l.nii de moribu i egendi notione in suiiiui impi i
Ki hoc modo practicc altem per consen uiu omnium racta hoi
i.ih ii.iii.i patel Nimirum haec etiam gentium tradita lei nihil
dicil e« •. de Sabbnti el Neomenii ve\ sacriflcii . quae in lej
Bcriptn Bunt, ..<<l hoc, quod naturaliter lentire po uni. \. •/. nc

homicidium, ne ndulterium rncinnt, ne furentur, ne fal-
Bum i g -\ i iimmi i ii iii ilir;ini". ) Hoc quoque certe mentibua ho-
iniiiiiiii ne idola colerenl aul crea-
litleris Dei inscriptum est,
turas adorarenl ') Huc pertinel etiam illud, quod praecipitur
iu evangelio, ,.ui quae sibi fieri nolunl homines, haec ne
facianl aliis", quid enim hoc magis ,naturalibus sensibus pro-
\iniiiin" Non autem negativa lantum, habel etiam
? ) naturalis
lex praecepta positiva, ul e. g. honorenl patrem el ma-
trem, ei horum similia; *) adde et hoc „ne sapientem quidem
hominem velle cuiquam nocere, sed quantum potest, ita agere,
ut conversos ad bonam frugem revocel etiam eos, a quibus ac-
ceperil iniuriam". ) „Fortassis quod Deus unus
et creator
sii oniniuin", scriptum esl in cordibus eorum. *)
Lex autem naturae, quamvis possil ,occasiones praebere et
intellectum dare vel ad ea, quae inter homines agi aequitas

poscit, vel ad hoc ipsum, ut sentiat esse Deum", „adhuc esi uti-
que exigua et parva" ,

'•')
quam ob reni etiam aliae ieges sunt,
') Gels. 1, 5: ovxovv xai jttQt tovxov lexxeov bxt 6ftoio>g xal u./j.<-> tjdixfu
ti>.7<;> eyxaxeojtdQtioav totg uvdQautotg iwotat.
') jtavxaw ivotrxatv xaxa ros xotrtts srrotas jtodhjytv vvtfi Jteoi tov tjvutoe
rojtov, Gels. I.
.">.
J
) Com. in ep. ad Roro. II. 9.
«) Gels. 1. 5.
B
) In ep. ad Rom. II. 9.
t!
) lb. 1. c
7
) Gels. \IU. 35; 6q6jv oxt ovSe aotpos Sv&Qatjtog BXdyat Sv Boviotxd ui<i,
aXX ,
oarj dvrafttg, xai rot*s vf$Qt£orxas ejxtaxQeyetv xai (ielztovv.
s
) In ep. ad Rom. 11. 9; cf, ib. 1. c. : „raUonalis aniroae virlus cor no-
minatur".
a
) Ib. 1. c; n quamquam enim lex naturae de bono et ni.ilo Lestimonium
78
quae ad statum hominum recte ordinandum et instituendum cum

a Deo tuni ab honiinibus latae sunt. Distinguendum er^ro est
inter leges divinas et humanas. Duae cnim , dicit Adamantius,
generatiifi sunt leges, „naturae altera, cuius auctor est Deus",
qui huic legi postea positivam legem adiunxit, âltera urbibos
scripto data, quibus legibus (urbium), si cum legibus divinis'
eonsona^t, ..certe obediendum*. ') Lex divina intelligenda est
est
ea, quam in vetere et quara in novo testamento Deus tulit. V<-

teria illius legem ibederis „Deus per Moysen litteris scripsit et
per proj)lietas, quae deerant, implevit" ;
2
) novi et ,aeterni' testa-
menti legem Jesus dedit atque ecclesiae custodiendam commisit.
Attamen lex ilh\ Moysi et prophetae et evangelium non sibi con-
traria sunt; nam „proprias leges Deus non damnavit, neque nun-
lium contraria praecepturum" nobis misit. 3
) Imo liae leges „in
uniim semper conveniunt et in una gloria permanent. Legi eniin
et prophetis et evangelio non tria sed unuin est tabernaculum,
quae est ecclesia Dei*. 4
) Item fatendum est „in lege et evan-
gelio unuin atque eundem inesse sanctum Spiritum". :
') Utram-
que ergo legem Deum tulisse unum credendum est ,
qui sibi
contradicere nesciat.
Moysi lex (6 r6 uog)t
diversimode nominatur: lex, tamquam
rei publicae statum ordinans ; testimonium, veluti praevarica-
tionem testificans et transgressionis vindictam ostendens ; iu-
"
reddat , secundum iudiciuin conscicntiae tamen legi fidei non potest aequari
II». 1. c. IV. 3.
') tov /irr SyiOi tfji </ rnrot^ ru/iox' , ov SfOS ar ro/{oi)fii]Oui , higov di
rod raXs .-rd/.foi ygcunqy. Ceis. V. .'57, ef. ib. 38, .'59; VIII. 26.
3
) H. in Gen. XV. 5.
M
) Cels. Vll. 26.
«) H. in Levit, VI. 2.
6
) Ibid. XIII. 4; Gleniens AI. habet eandem doctrinam. Fugnabant enim
veteres ecclesiae doetores contra haereses gnosticorum, qui veterem ac novam
legem esse unius auctoris negabant. Paed. I. p. 133. has haereses refutans
veterrimum esse evangelium dicit Clemens et iam litteris veteris legis expres-
sum ty.F/(i(xr//ifr}j) e>sc Cf. Redep. 1. p. 188. Iteni Origenes veterem ac novam
legem esse unius legislatoria acriter defendit contra gnosticos, praecipnc Ifar
cionitaa, qui veterem iegera esse demiurgi dicebant, Pr.ll, I. 1. Recteetiam
Clem. Al. de au< iloritate eCclesiae senserat, dicens, scripturam principium qui-
dem et regulam esse thi<;<<> cngnitionis, scripturam tamen secundum doctri-
naui scclesias intelleclam <-t interpretatione erelesiae rognoscendam cf. Win- ,
ter. 1. <••
p. 25; similia his docet Origenes: -si \oi<> secundum hanc intelli-
gentiam, quam docel ecclesia, accipiatur L)ei lex, tunc plane omnes bumanafl
reminel legei el *ere Dei lei esss credetur." H. in Lev. VII. .'•.
1 1
1 i.i r. quod ad hon( lurn pi
|n;i ecepl ii iii . <

<• quod . quid pit «
#
t I ornirii
more imperal; iudicis quod oslendat , (|uif>ui boni j
i|ui ei itodit, quibu que upplicii j»i<« t.im ijui ii.m /i.<h-
iui . ) Lex ergo i n< rale vocabului inl iu-
itil iae . iudii ia . mandalo . iu tiflcatione , uliat quam plui in
species . i Utamen n >luro iimma inguloruin pratHwptorurii

ed etiam Bpe< ialitei ,pai aliqua ex ii . quae in \> . ptu
iunt, lea ilniiiir". ) Lex irero iretu Judaeorurn valde eral il
el rationabilis , cum ea, quae rem publicam rcspiciobat , lum i
quae ad vitam humanam ordinandam scripta erat. .\i«ju«- quod

;ul legem civilem pertinet, e civitate Judaica, quantum inter I""-
v
iniurs licri potest, expulaa fuerant, quaecumque generi humano

inutilia Bunt, retenta illa Bola, ex quibuacapi [ructus poterat*. 1 )
\<ui riiiin esse volebanl in civitate Judaica athletarum certaminn
neque circum neque Bpectacula, minime etiam meretrices el scorta,
per quas lil>iil<> iuvenura excitatur, el naturalia ordo el procreatio
ri propagatio humani impie violatur. Quid autem de
generis )
lege morali? Docebal populum iam »tum ;il> teneria unguiculis

sese Bupra naturam onuiem sensilem evehere, inclusum in
Deum uoii existimare, sursum illum ei Bupra corpora quaerere" ;
docebai omnes „adhuc balbientes animae immortalitatem bud- .
terranea tribunalia, mercedem recte viventibus destinatam Quam .
autem prudenter haec educatio facta sil legis, ex eo cognoscitur,

quod praecepta moralia infantibus el insipienlibus „veluti sub la-
bularum involucro narrabantur" doctioribus et sapientia pro- ,
fectis, si ita dici licel „fabulae transformabantur in veritatem, quae
J
) Sel. in Ps. XVIII. vers. 10; eadem saepe raumeranlur , e. g. h. in
Num. XI. 1; h. in Etod. X. 1.
') Gom in ep. ad Rom. II. 13.

8
) ,Nomen autem lejjis dupliciter dicitur nam , generaliter omnia ista,
hoc est mnndatum iustilicationes cet. lex appellanlur

, , , spe< ialiter autem par*
aliqua ex iis, quae in lege scripta sunt, lex dicitur*. H. in Nnm. XI. 2.
*) Cels. V. 42. Celerum multa in leê Mosaica -si ea nude obserrari
oporteat, absurdum, aliae (leges) impossibile praecipiunt." .-ro/./.o/ rdn* nojpw, t<>
ooor t:ii Tii) xaiF iaVTOVg TtjoeioOai, ro a/.oyor Ixg atrovotr, £'tfqoi de XO advratOW.
Pr. IV. 17, cf. exempla ib 1. c. Similia etiam de evangelio dici possunt. Ib.
iv. ja
6
) Ib. 1. c. Recte turpitudinem luxuriae intelligit Oripenes. Ob eandem
causam hoc peccatum damnat s. Thomas Aq. de malo q. 2. a. 10 : ..peccatum
luxuriae, quod opponitur vitae hominis in potentia, quia est inordinatio quae-
dam circa actum generationis humanae."
80
in iia invohita erat". ') Atque ita Judaica gens, „quae tam no-
bilibus disciplinia docta est, ad increatara Dei uaturam assurgere,
illuiu solum prae oculis habere, omnes iv-
iu illo solo suas spes
ponere" didicit. '-')
Cum philosophicorum valor systematum ex
ethica intelligatur , Moyses, qui leges tam admirabiles el utiles
populo suc dedil , certe pluris aestimandus esi quam legislatores
alii, etiam Graecorum, quorura leges el praecepta moralia a plu-
rimis laudantur. B
) Quod apparei . si conferimus morales illorum
3 cum eius legibus et praeceptis, praesertim si considerayeri-
mus laborare omnes illorum leges uno vitio, quod non respieiunl
homines simplices e\ minus doctos. Ita etiam praeclarorum Grae-
corum philosophorum praecepta moralia, persaepe admodum ra-
tionabUia et sana, pro parva tantum sapientium caterva scripta
suut ; Moyscs autem omnes allocutus ab onniibus intelligitur. ')
H.ihuil ergo lex vetus valorera suum; „hoc auteiu . in quo

nunc sumus, tempus est vocationis gentium et mortis legis".
Mortua nenipe est lex , cum non iam sint sacrificia, altare, tem-
pluui, purificationes , solenmitates Paschae; mortua est
..nonne
in his omnibus lex" ? 5) Sumus ergo in tempore legis novae '')
per Jesum magistrum promulgatae, „qui summi Dei doctrimmi-

cultum omnemque morum tradidil disciplmam , quae supremo
Deo conciliare potest, quicumque suos ad eam mores compo-
') Cels. V. 42.

2
) Cels. IV. 38.
a
Hecte hoe sentit Adamantius: ipsi optimi philosophi saepe turpissimas
)
defendunt lejjes. Spartanoiuni crudelitas erga proprios liberos nota est. So-
crates non docet amare Uostes et inimicos veram castitatem non Bgnovit; ,
etsi monotheismum semper docere videtur, practice tamen polytheismo favel

ct idolis sacrificat. Aristoteles de creatore et gubernatore Deo non rectam
habel sententiam ; liberum arbitrium non plane recte definivit; approbaj ini-
micos odisse, interficere, in servitulem abigere; abortum permiltit et infan-
tium infirmorum occisionem. 1'lato paederastiam approbat; mulieres in Bua
«ivilate vult esse oninibus cou munes elc. Stoici dicunt suicidium cssc lici-
;
hmi. cet Quod tamen boni erat in doctrina omnium liorum philosopborum,
paucifl tanlum viris nobilibus vel doctis notum erat non enim COmmttnem el
,
simplicem homjnem respiciebant philosophi.

*J Cels. 1. 18.
6
) H. in Gen, vi. :;.
R
) teleia r<jp 6vn xal aXtf&t)e . . airt&teXrjt xal aJtQoodst)t {>. e comple*
niHiito non indigens) /} xata tov oonrjoa bibaoxaXta, ovrafm ofioa y.<ii ttotpia '">
. uti voc.it Clem. ,\1. Strom. I. p. :J77 , II. |:;n. Cf. Kedep. I p, 148. Lei
no?a appeUatur ab Orjgene Qels, III. 81j du)a*xaXta xavxo* iqnotdoa ytr^rot),
••
iici ini ') Ei inliiiiiiui ha< N ttpienti ol imlcx f
i
ud i
i
i
\ iiiiim , i ntque omn< linul impellimur . ul .
<|u
ibilifl «i tompoi alin . parvl p< ndumu omniiHjtic Un iumu . ul
intime Deo 11111:1111111 atquc contomplntionwn roriim invi ibiliiim
adipiscamur . \ itamquo aotei nam 1 El i< J< n •

!
. ,cui
cundu lege (veterl enim t< tamenti lei non lata in<
Vorbo dh ino) 1 e pi aoi eptia e> nngolii 1

ad poi fi •
tuiii 011
perducuntur" ;
;
) idemquo „antiquati m tituti pi 1

tinl moi ib
que patriis, iii quibus gente educatac luerant, rei publieai

iiiain evangelicia praecopti consentanoam uperindu) I
1 \ nli
iiniii Deus cognitione ui animi no tri felicitatem conferre; hanc

<»l» rem curavit, ui Chri tu Verbumque, sine quo nec l< vetua
data est , «
1 1
1
i
< 1
1 1
<
- in omnium cordibu operatur, perpetuo apud
nos veraaretur nosque ad eiua fainiliaritatem invitaret. 1
Trea porro sunl gradus, per quos Deu homines nd sequen

(liim Buam voluntatom perduxit. Primum erai tempus ante le-
gem Mosaicam, quod legem tantum naturalem habebal ita Abra- ;
ham cum Moysi lex nondum scripta erat, eam legem habuit,
,
quam apostolus etiam gentium cordibus Deum inscripsisse dicit; 1
item Sodomitae peccantes hanc „naturalem tantum legem habe-

8
bant". ) Deinde, postquam Deus per Moysem legera dedit, quae
populum Judaeorum, sed etiam gentes ad adventum Christi prae-
pararet, Jesus legem lulil universalem '')
et sempiternam. ;
|
Ne-
') Cels. !. 30.

?
) Cels. 111. 17; VII. II; III. 7."»: sicul nonnulli civilalum 1«%
etiam simpltcibus hominibus leges dederunl ,

„ut illos regerent, sic el De ua in
Jesu leês ferens etiam non prudentes regit, quatenus ad melius huiusmodi
homines agi queant a .
Cels. 111. .").">; il>. IV. ,*)-J: rthro ^Jesus) vopovs, xa&* oVs oi ,>'/•
ttny.aotot yoorrat.
^ 4
^ Pr. IV. 24.
r>
•
) Cels. II. 52.

6
) Cels. IV. 1;.
7
) Sel. in Gen. 40.
s
) Sel, in Thren. IV. vers. (>.
9
) Universalitatem leiris redeimptionis rontra haereticos Basilidem et
Valentinum Clemens Alexandriuus cf. Hedep. I. p. 152;

defendit item Ori- ,
genes dicit fore, ut gentium aboleantur falsae doctrinae et idolorum eultus:

Christi religionem omnes alias superaturam omnes populos ad veram fidem ,
se conversuros cet. Cels. VIII. 68.

10
)
Lex nova secundum Clem. Al. est perfectio cum veteris legis tum
Capitaine De t Origenis etbica. G
82
que tamen, quae in lege Moysi praescribebantur, Jesus contempsit.

[pse iiiiin Jesus, quainquam novam legem daturua erat, nihil
veteris legis esl transgressus , Imo, quantum lcx postulabat, Ipse
omnia implevit, ut nos redimerel a maledicto legis. ') Post autem

mortem Jesu plane esl abrogata \e* vetus, et sola nova lex observan-
da. Itaque non ninniniodo nos omnes, „qui de ecclesia catholica su-
mus, spernimus legem Moysi, sed suscipimus eam, si tamen Jesus eam
nobis legerit. Sic enim recte poterimus intelligere legem". Le- ')
autem divinae, cum sint „optimae legum quae in terra ,
simt". tamen ab Origene non putantur esse absolute optimae

-•)
sed relative. Nara „religionis christianae auctor, quibus ad mo-

rum emendationem legibus indigebant plurimi* , has iis leges
dedit. ')
Etsi autem
non contraria est legi veteri tamen in
lex Jesu ,
multis ab ea differt. Atque primum quidem lex nova magis con-

cordat cum lege naturali quam vetus, quippe quae abundet cae-
remoniis et mandatis positivis paene innumerabilibus. Inio in
lege vetere multa sunt quae plane sunt impossibilia e. g. r ob- , ,
servatio Sabbati" quae scripta sunt „de sacrificiorum ratione,

,
quae simul omnis ex integro impossibilis facta est Multo tt

. ')
magis lex naturalis cum evangelio convenit, „ubi cuncta ad na-
philosophiae. x quo Christus I ipse legern dedit nosque veritatem ipse docuit,
non iam indigemus philosophis. Strom. II. p. 490: ^ptiv ofiv fidgfioQos tptXooo-
q ia, '>]r uedfaiopiev . . ib. VI. p. 707: >"/ y.uiV f/iur tpiXoootpia (sc. evantrelii \e\)
xeXeia xai u/.>/i)/h Redep. I. p. 148;

-. adn.6; 175; de Origene 14J). cf. ib, p.335:
„Als die Oflenharung der hochsten Vernunft ist das Christentum in pllen sei-
sen Teilen vernunftgemSfi; es kann durch dialektische Beweisffthruug erwiesen
c.els. I. n. 320) und wissenschafUich oder systematisch dargestellt werden."
de I'r. I. '.'f); <t. quae sequuntur, „diese wissenscbaftliche Einsicht liat Origenes
die Weisheil oder die gfittiinhe Weisheil genannt, [ooipia, deia oo<pia Cels. VI.
13. 8el. in Fs. IV. n. f>68) nicht Gnosis, wie dies his auf seine Zeit, namenl-
lich hei (llemens, das gevvohnliciie war.*'
') H. in Jes. Xav. XV. 1.
-
II.. IX
j Cels. VIII. 6.
4
rJaec eum loquentem facil Origenes: -has quam optimas tuli, doctri-
u.iin institui, poenas el supplicia intentavi peccantibus, nec ea quidem cora-
mentitia, sed certa et pertinacihus corrigendis necessario minitanda, quamvis
d omnino aul punientis consilium aui fructum e suppliciis capiendum intel-
ligant*. n Atque baec de poenis doctrina taro utilis est quam veritati consen*
i.- Cels. III. 79; cf. Redep. I. p. 278 aq.
*j Com iii ep. ad Rom. VI 12.

1
turalem referuntui aequitatem QuU\ eniin il bu

silni proximum ,
quam ui , quae nolunl ibi hVri linniinr , li.n<
ii«' fai i.ini alii l .• i

vero M03 I
concorcl n natui 11
iiiiin pii iiiim . iimii ecundum littei am pot<
ione octavo dio racienila. ') Sum lu-
cei 11.
1
" uppellatui . 1 um lex novu non iani il 1
Ju\". )
I ,r\ insuper \ etu 111 iinilii idetur quam

nova atque pei acpe ><» tulabal poenam morti i
mitior quidem
esl l<\ evangelii , attamen ,in utraque Dei l»< m-int;i • i 1 % # 1
- .-
di pensatione" tenebatur. ..H"< qu ocundurn legem \
adulter vel adultera prae enti morte puniebatur, . . n uil
ciiiin peccatum Buum, ei consumpta esl crimin ia El ideo

invenitur hoc genus praecepti non crudeie; . . . sed plenum mi-
sericordia . iccirco quod per hoc purgaretur ex peccatis populus
magis quam condemnaretur* ; in nova lege lales poenae non sunl
constitutae, sed omnia peccata luuntur per poenitentiam ,
qcuun
nisi pro gravibus peccatis agimus, nobis t ultio reponitur in futu-
rnni" ; ..illos absolvebani commissi sui persoluta supplicia*. 1
l.cx Jesu .,11011 esl contrarium legi sed perfectius lege, sicul
el lex homicidium vetat, Jesus autem etiam iracundiam resecat,

e1 cum lex prohibe! adulterium, Jesus etiam concupiscentiam cor-
dis abscindit". ') Gum omnino 1<'\ vetus exteriorem quandam
') lu ep. ad Roin II. 9; quae liuc pertineul ile allegorica interpn
legis e! de tripllci sensu in scriptura sacra inveniendo, j m t «
» bic omitlenda
esse, quia iu oumi patrologia satis distincta referuntur. Sequitur hac in re
Clementem Origenes. Cf. Redep. 1. c. 1. 137; •> ,HI 3IG; Denis I. <•.: melh
d'Orig&ne, p. 21 sq.
*) Ezp. iu prov. c. V. vers. \i&.
s
) H. in Levit. XI. 2; ih. XIV, 4: R mors, quae poenae causa inferturpro
peccato ,
purgatio est peccati ipsius, pro quo iubetur inferri. Absolvitur
ergo peccatum per poenam mortis, nec superest aliquid, quid pro hoc
crimine iudicii dies et poena . . . aeterni i^rnis inveniat . . . hic enim mors
pro vindicta datur , et apud iustum iudicem Dominum non vindicatur his in
idipsum." Cf. infra de peccatis, ubi agetur de peccatorum remissione in ve-
tere et in novo testamento obtinenda.
4
) H. in Levit. VI. 3; cf, Min. Felix Octav. c •'!">:
„apu 1 nos et cogitare pecca-
tum est". Iren. adv. haer. 1. <>. 3: /jikov Stu vbv tpoflov toc Seov awXaooouit
xai jt*eg@<s swoias xai loyov auaoreiY. Idein docent omnes patres, atque liuius
rei aliquid etiam in nonnullis philosophis invenitur, cf. Seneca de henet. V.
11: Ifarc. Aurel. 1. 3. — Oe doc.trina Clementis Al. cf. Reuep. 1. p. 14!': ,Auch
G *
84
Itegalitatem multum respezeril . in nova lege omnis valor ho-

minis in [nteriore \it;i e. in habitu cordis circa leges i.
ordinato vitaque virtutes agente ponitur. Quare, qui

omnia observal mandata Jn uno autem ofTendit is fit ornnium .
reus (Jac. II. 10), cum lex novi testamenti non sil summa singu-
lorum praeceptorum , unum quoddam, in se contenhi et
sed in-
dissolubilis unitas, ad quam non extrinsccus tantum singula alia
adiunguntur, sed ex qua omnia alia deducuntur et oriuntur. Qui

nnam violat legem, nnitatern totam violat et offendit san-
ctitatem totius legis. l
) - Veteres Judaei per legem impellebantur,
ni hostes ulciscerentur et occiderent, -) christiarri autem habent
leges „ita pacificas, ut propter eas factum fuerit, ut velut oves
interftcerentur , nec per eas liceat de persecutoribus sumere sup-
plicium" ; •) ipsi benignam mansuetamque legem servarunt, quaro
docti erant, hostes non ulciscendi. Quare cum etiam in omnibus
aliisrebus haec lex se praebeat valdo bonanr et salutarem rron ,
tantum uni populo volebat Deus eam dare, „imo consistere volnit
eam et universam terram salutari illa et piissima doctrina re-
pleri". 4
)
Quare perfecta ista lex ecclesiae catholicae commissa
est; „in ecclesia Dei locus sanctus est , frdes perfecta et caritas
de corde puro et conscientia bona ;

qui in his stat , in Ecclesia
in loco sancto stare se agnoscat*. •"')
Cum leges secundum suanr naturam habeant vim obligandi,

officia nostra iis determinantur. Hoc quidem de lege divina in du-
uns zugleich in das tiefere Verst&ndnis unseres eigenen We-

itihrte (Christus)
sens ein, lelirte Enthaltsamkeit nicht wie die Philosophen allein von der siind-
lichen That, sondern auch von dern Hegehren (Strom. III. p. 537), gab uns
dazu die M.mIiI und bildete uns zu gOtUichen Wesen uni.** Cf. ibid. 1. c. n Ea
verhiilt Wahiheit in der Philosophie zu der ChrisUicheD Lehre,
sich also die
wie zur Sonne das Bild von ihr, wie der Schein zu dem Sein; nur einen Vor-
geschmack (jtQ6Xijyfie) der Wahrheit bietet jene, eine Grundlage ist sie, auf
welcher weitergehaut werden mili."
') SeL in 1'-- CXVIII. <>: ffSunt, qui assumunl Lestamentum Dei per os
stiuin , et cuin le^rem Dei in ore habeant, vita et actus sui longe b \<m1»is eo;
iuiii ei seitnonibus discrepanL" II. in Lot. VI!. 5.
») Cels. VII. 2«.
>) II». III. 7.
*) II». III. B.
6 bene exposuil
) H. iu Le?il V. '.'>.
quae docuil Origenes de ecclesia,
I ; dep I. :
'>">1
sq.
1 ,
Imhim vocari nequit, quia volunta Dei <

i
uprcma, imo unicu norma
.11 1 luniiin ii-i 1 .11 iiim . ed kli iii i»nj ieiidtnn di 1
I* Kilni ninnil
.iliis, iii i|ii,ini iiin i
iiin voluntatc riivina conconluni, ohliâtio
autem obiecth q (il ubiecl i\ u e ( ufTlcienl i legi notitia i I
iiniiii quidem liomine omne Lonentui pei lcgfin riivinam

n.ii iii ,i lcin , extra quam, cuni ii univ«*i uli . neino mortaliuiii ;
situs est. I
lac nutem ln lege unl U .
..'i
111 W aetati I
, quo
discretionem boni malique iam capiant. Hacc di naturn
loquitur omnibus, qui in lege unt (
ex cuiu prai i mihi
immunea fleri videntur infantes, quibu nonduni ine i
pi di-
que iudicium. Sed his, si etiam illi ociandi unl ,
qui quacum-
que c\ causa impote unl menti . videto". Praeter bo „nu)luf
hominum milii effugere videtur hanc legeni" ; ) etiam -
redarguuntur ;i conscientia in his, quae contra hanc legcni faci
videntur". ) De infantibus, <|ui nondum sub lege Bunt, ctiam

apostolus nos docuil \ ,quia in pueritia . priusquara discretionem
quis habeal boni el mali, sine li le dicitur, cum <•ii.un -i
peccat, (|ni;i lc\ in eo non est, peccatum r\ non imputatur Gum

vero 1 x >i i i malique discretionem acceperil ,
venisse ei dicitur lej
el dedisse mandata. Qbi autem inesl vis mandati, hoc esi con-
scientia redarguens, peccatum, quod prius in eo mortuum erat,
dicitur revixisse". ') Per legem igitur lit etiara agnitio peccati.
.,l)ini) per legem discimus, quid agendum sit, quid cavendum,
sinuil ei quid peccatum sit, et quid non sit, cognoscimus." Nbn
tamen, „u1 haeretici Deum legis accusant, mala radix esl lex el
mala arbor, per quam peccati veniai agnitio" ; contra quos re-
spondendum non „ex lege" ortum, „sed per ipsam agnitum esse
l
) Cum lt x dicat, quid liceat agere, quid fieri non liceat, n nec<
qnod caveri
illud, dicit, edoceat, quale sit, quo per hoc facilius caveri possit.
Nemo enim potesl vitare, quod nescit". In ep. ad Rom. VI. 8; cf. ib.ll. 13,
) In ep. ad Rom. 111. (> ; cf. il>. 1. c. quae praeexistentiam animorum sa-
pientia docet auctor: Jmiusmodi lex etiam supernis et coelestibus ordinibus
inserta videbitur, quibus utique et observandi quiddam et quiddarn cavendi
a
disciplina est.
3
) Ib. iir. 3.
*) lb. 1. c; cf. ib.: ,ubi ergo quaerimus hominem in quo non sit , lex.
et qui per hoc non sit in praevaricatione peccati ? Unde constat tunc rieri
hominem sub lege ,

quando ad id aetatis venerit, ut eligere possit et discer-
nere, quid sit lex: nec prius legis illius extrinsecus iugum suscipere, quam in-
ternae et naturalis legis habere incipiat iirmitatem."
:
86
peccatum* ; esf ergo lex bona, per quam deprehenditur et agnosci-

tur peccatum. ')
Ad obligationem legis naturalis accedil sanctio quaedam ct
firmatio ex lege revelata Quod maxime verum est de le rr <' Chri-

sti. „MuIti enim maioris opprobrii est, qui post evangelium quam
ille . qui sub lege positus fornicatur." '-')
luio , ut aliquis lus di-
viuis legibus recte obediat, requiritur , ut in supernaturalis vitae
statu officiis suis satisfaciat et ita iustificari possit. Quare cer-
tum est, „si quis liabeat integra oiunia. quae lex edocct naturaHs,
et iu Dullum eurn peccati conscientia reprehendat , non tamen
habeal etiam fidei gratiam, non posse eum iustificari. Fides enim
8
est, quae ad iustitiam reputatur". )
Ab humanis legibus requiritur , ut sint bonae et utiles.

„Qualis arbor sit lex, ex fructibus suis, i. e. ex praeceptorum ser-
monibus declaratur." 4
) Scytharum leges e. g. malae sunt qui ,
parentes senescentes interficiunt et fratres vel sorores in matri-

5
monium ducunt. ) Habet civitas vel urbs quaeque leges suas
„ubi scripta haec lex divinae non adversatur, illam decet a civi-
bus observari et legibus exteris anteponi : sed , ubi scriptae legi
lex naturae , hoc est Dei , contraria praecipit , vide an non ratio
velit, ut scriptis legibus valere iussis spretaque legislatorum
voluntate soli Deo legislatori pareatur, et ex eius praescripto
vita componatur, etiam si id facientem pericula, labores innumeri,
') Ib. III. G; „nam per legem cognitio peccati."

Exp. in Prov. V. 68:
Putaret aliquis haec non de lege naturali, sed de lege xaf ifaxtp
dici e. de i.
vetere, eum proprie lex naturalis non meliorem det peccati cognilionem,
imo ipsa sit prima conditio, sine qua peccari omnino non possit. Sensus au-
tem Origenis hic est Omnibus horoinibus cum insit lex naturalis, ii taroen
:
quibus inest, uti vocamus in actu primo, non iam peccant, sed iis solis, qui-
,
bus etiam iucst in actu secundo, vere altribui potest cognitio et malitia pec-
cati. \on ergo de lege vetere liic loquitur Origenes, ut etiam ex pr<>juii>
dictis dfmonstrari potest. Loqnitur omnino hoc loco de lege naturali dicil ;
R Judaeos el (Jraecos omnes sub peccato esse" n quod astruximus iu Buperiori- :
bns dicentes non de lege Moysi dictuur; „haec non de Moysi sed de naturali
conscripta tt
-Per legem enim agnitio peccati
. poterat tamen uaturae . . .
lex ;ii[juere peccati naturam et notitiam eius ostendere". Com. in ep. ad

Rom. 111. 6. 7.
l
) II. in Jes. N.iv. V. 6; Cels. V. 'M.
8
, Ep ad Rom. IV. 5.
'
l'r. IL r, i
'
Cels. V 2; V. 27.
') tnr Ttj ff rau uoitnr | irnnu^ fiaOtXtO v6fiOV tdv nvjnr nrm un \
i-h<,i k, t. }. Cels. \'.

10; m ep. ad Rom. VI. 8.
.
iiimi , Ignoininio inatx i onl '
I
l li ibu in
htuh iiiin olum obediendum ost, I i um dh inn l<
1 1
; 1 1 1 1 . Accidil uutom etiam aope u , I Imr i i / •
r i v ilc j
« '
" i
•
-
iion ini ii •
. cuni plcrumquc ibi Invicem non i*on rntiunt
( lencralis ei ulu in h
-
-.
*
1
1 » i oIihi n andi hoi i tatui j
ui legi 1 1 . 1 1 111.1« empei obodiatui oodem modo, imo multo

,
— -
1 -
criu legi divinac po itivac, huinanl vero legibu in quantum .
in congruunt. ) Cum vero multo mclius il Deum honorare

ali< i negli gcre .
:
| i ab ii . qui ecundum legcm iudii • •
no
siinl ,
duo t.iiiiiini nobi cligendu dantur .1111 vi cm
Jesu transgressi erimus, aul mori, 1 eiu lcgibu obediemu .
licel «'i rationabilc esl mortem pati. ') Item alus civital
per leges tnalas in periculum vocatur, certe »non ab urdum •
foedera oontra legem inire veritatis defendendai 1". 1 Hanc

ob rem etiam ii recte faciunl ,
qul inter Be clam foedera ineunt,
„ul 1 \ raiiiiiiin urbem invadentem e medio tollant". 1
') Cela V. 37; cf. 38. 39.
1 hii.iin interrium Mint R improboruni leges, quibus porendum non est*.
Cels. VIII 26.

:1
) Cels. VIU. 55 65; iriht usvxoi ovdsv svavxiov xQaxxofiev )•<<//." yi<Y ooiuoinr y.uif inrir ;

]
)aOlXio)Q >/ ttVVat
{trttor, i.ii ttixitt^ xtti fittourioi i/Oiu i/ xtti {htvatOVS ////'K' tpSQOVXa.
') Cels. VIII. .v.
1 II». VIII. T.">.
') Cels. VIII 55! tpafJtsv . . . iin 1 CXoyos i£ayavyr) ovds/tia fffuv stvat doxst,
$1 uij 6i svosBstav y.ni aQsxifv fiovrj' ijtav vjxo ttav &txa£stv vofuCofurvan
i—oroi<tr lor £rjv ijfih' i/yir doxOVVVOJV 10 SxSQOV IQOXSlVTJXai' i/ €0 £t}v fUSXO
.nxoti rd dtaxsxayuiva vjtd rotJ 'Itjoov xQaxxstv , i/ \xo ajxo&vrjoxstv ftexa tov
7xsi&sov\u roTs Xoyotg avxov.

')
ovx fiXoyov ovr ovv&nxas jxoqo ra vsvofuoftsva jxotetv t<u vjxsq aXrjOsias.
Cels. I. 1.
s
) mojxsQ yito oi vjxsq tov xvQawov JtQoXafiovxa tu ti]^ jxoXeojg aveXetv
ovv&rjxas xaX&s av sjxoiovvxo Cels. I. 1: non esl

xtvsg xQvfidriv ijxotovvxo, . . .
dubium quin sit tyrannus iUegitimus „urbem invadens" el civea opprimens.

,
tt
Loquitur Origenes Cels. VIII. 65, de „regum et dynastarum constitutione -de ,
crudeli et tyrannico hnperio", quod multi exerceant et de iis, n quibus im- ,
perium est voluptatibus deliciisque se iniurgitandi occasio-. Nihil tamen dicit,

num liceat etiam tales (t. legitimos) e medio tollere; immo ne iis quidem
verbis, quibus laudat eos, qui tyrannum e medio sustulissent permittere vi- ,
detur tyrannum interficere, cum aliis locis homicidium omnino non licere
dicat. Etiam Cels. VIII. G5 Origenes verba citans apostoli (Rom. XIII. 1. 2)
omnem potestatem datam et ordinatam dicit esse a Deo ita ut secundum ,
88
Cum tot leges el divinae e1 humanae liominibus datae sint,
pecte pnt.it auctor in hac vita fteri non posse, ut una hora lege
ei officiis careamus, imo certum esse nos <lio nocteque multis
officiis teneri. Eo certe non sentit semper nos legibus provo-
cari ad actiones proprias, sed honestatis regulam totam vitam
ii.i complecti . ul quaedam prohibeat oninino (somper et pro
semper) el omnia, quae ratione fiunt, morum regulae subiciat. ')
eina doclriDam non lioent regem tyrannicum sod leîtimum e meilio tol-
lore. Monti Oriênis exempla quaedam obversari videntur ex Graeenrum lii-
storia desumpta.
') De orat. 28. H. in Levit. II. 5.
V. De conscientia, lihero arbitrio, gratia.
Aniinii nostra rationis particeps ad rirtutem formata

el impressum Berval imaginia l>'-i characterem. ') Itaque no
..laiio,suam a Verbo, q I
esi apud Deum, habens originem",
Bupra omnes alias creaturas ad ipsum Deum dos evehit. ) rlo
imluralis ratioiiis liiminr illimiiiiat i c\ lns, quae vidiri DOSSlint,
iniilia invisibilium cognoscimus. ) Cognitio enim nostra a jen-
sibus incipit; sim! Inde ad rerum intelligibilium naturam pro-

gredimur. ')
Praeter hanc intellectualem etiam moralem indolem omnes

homines habent. U\ enim notio 1 > *
* i
firme omnium animis im-
pressa esi.,
:>
) ita etiam, quae ad primum eius cultum sj

ctanl , animis nostris impressa sunt. '
) Neque enim hominem
reperies, in qjio „communes de honesto iustoque, de turpi et in-
iusto notiones prorsus deletae fuerint". 7
) Anima ergo nostra ad
') iv l
i''"/. l
, koytyfj Tf) nola y.ttr' aQerrjv y.. r. '/.. llels. \ II. 66.
*) ?ni'oT)jaor dst sl ttsrtyoroi .Tto^ arror JtdrXSS urOoto.-roi ,

y.nit <> AoyOQ
sorir , ill Joan. tOlll. I. 42; 6 yno /.dyo^ , rt)r doyt)r ryjnr u.to tOV tuou &SOV
kdyor, OVX iu rd /.oyty.dr ^wor TtaVTfl u/./.drotor romoi)ijrai &SOV. Gels. 1\ -'
3
) In ep. ad Rom. I. 16.
4
)
Cels. VII. 37; de cognitione Dei quadam naturali, quam forte Clemens
et Origenes êt ipse Auûstinus^ immediate tieri docuisse videntur, cf.
Kleutgen, Philosophie der Vorzeit, Miinster 18(30. I. Bd. p. lo2 sq.; Schwane,
Do^mengeschichte II 2 p. 39—67; de Tertulliano . cf. Esser, 1. c. p. 168 sq.
6
) T/)r .Tsot arror (Ssov) ddtdorooq or irrotar. Cels. II. 40.
6
) dkk' t) xotrij irrota d.TaiTsi srrotsir, Sxt &ed> ordatitdg iortr r/.tj cfi)aoT>).
Cels. III. 40; cf. ibid. I. 5. cet.

7
) ovds ydo rrtc y.otrd* srroia^: rrsol y.aXtor y.ai dtxaiwv y.al aioyoojr y.nl
90
virtutem comparata ') virtutis esl capax, atque mente impressa

in
virtutis forma est, seminaque illius insita sunt nobis, quae nun-
quam exstirpari possunt. '-')
Cum i^ritur ^potestate" (dwdfiei vir-
tutem habeamus, ) Imperfectum quiddam certe est anima , quae

per virtutem ct scientiam formata non est. ') Decet ergo nos
taliter ornatos ad Deura, naturam scilicet nostrae affinem, respi-
cere el in creatorem naturalem concipere amorem 6
) et, quae
,:
nobis dedit potestate (dwdfxei), actu (hegyelq) exercere. ) Ninii-
runi viribus non bene possumus et in<li.L emus
nostris solis hoc r
divino adiutorio; Deus autem in hoc semper nos adiuvat, cum

ut eum quaeramus, tum ut inveniamus. ) Si ergo Deum neque 7
quaerimus neque bonum facimus quod facere debemus nostra ,

,
culpa est et hanc ob rem a nobismetipsis iudicamur ope con-

,
scientiae quam ad hoc creator nostrac naturae nobis indidit

,
;
haec conscientia (ovveidrjoig) in anima est et cum ad aetatem ,
discretionis pervenerimus, operari et iudicare incipit cum in chri-

stianis tum in gentibus. 8
) Novit enim uniuscuiusque conscientia,
ddiy.ior fvooi r/c dr JtdvtCOS (VloX(oX6XOT<tg. IldrTFC oir OV&QCOJtCH dnuirTFC tov
y.daimr XCU rtjr h' OVTCp terayueVtJV nvoarov y.ai TCOV rr zfj OJtJuxvel y.irt/nir t&V
iSf q eQOuevcov evavricos zfj tov xoofiov y.irt/aFi keyouevcov nlavrjTCov td£tv, SQcovtes
<Sf y.ai Tfjr XCOV cMqCOV y.ai ,-rndc xd ynijaiimr £aKM£ y.ai iiru.ioxa OT&QCOJtOig
y.odnir , XCU Ttjr d</ ilnniar TCOV dt dvi)o<i).-Tnvc dedlJfUOVQYTJuJvCOV FV/.afiFt'ai)<oaar
bvnanFTnr ti TtOlffoat TCp At/umvnyio TOV TtCtVTOg. Cels. VIII. 52.

') TtP' ^'J'^ doFTtjr y.aTFoy.Fvaoiiiri/r drOoutnirtjr qvair, fy.ur di uymtar
iâuaQTavoi). Cels. IV. 25.
*) bvrdiiFi $%ortO£ Tijr doFTtjr y.ai Ta a.-rioiiUTa nvTt~jc JtOVTJJ u.-ro/.iaai ov
dwafievovg. Cels. IV. 25.

j di-rdiiFi i
:
ynrTFc Ttjr dnFTi'jr. ib. I. c. ; cf. com in ep. ad Rom. VIII. 2,
a
ubi agitar de „possibilitate (dvvafug) et êtficientia* (Moyeui).
4
)
Sel. in Ps. CXXXVIIl. 1(>: dxaxioyaotov >j'ryij 'I !") ^ dQettfg ftOQcpco-
ihina y.al yvcboecoc. Cf. b. in Gen. I. 7; Pr. II l. 2. 2 et 3.

5
/.nyty.i/ /T '2 ny dralaiifidrFi tpvOlXOV td XQOQ rdr yrinarra
) i/
V'7'/ <i'
Cels. III. 10.
•) Cf ep. ad Hom. III. 2.

n OVX aVTCtQXIJS >) drirnio.-Ttrt/ CpVOlC , SjTCOi rmTnmvr J>jt))oui TOV SeoV
XOt fintir niiiir XO&OQCOS ,
/lij fimjihinu VJtO tOV mvmrnv.
-">, .cl-. < VII. I-'.
nvu jjj
yard Tt t r dv&QCOJtivtJV CpVOtV tinu tijr YVCOOtV mv Nfov . . . Hfiu Tiri
ydnm niy dlhii iyyirniiirtj yiyrdtay.tnilui mr H:<>r. K, r. /.. ( .cls. VII. 11:
cf. VII. 16.

H
) ln ep. id Rom. III. 2; oweidijote, com. in Matih. tom. XI. 11. Stoici,
qui jiluriu,;! \-i1m DOV8 verunt , (cf. (îc. <liv. I. d; acad. IV. 88. lt.i primwn
conacientiam appallavenunt
, 1
01
qul ii int< i
i
•
f
1 1
1 II Iik "i i
uptu ntque impollutu i 1
• 'iniii con • i' ril iu • I lex ,

quam in omnium i 01 ilibu in 1
1 iptuin
ipo tolu dii ii . i Itaqui \ idemu multo po uin
commi :on i ii ntiue Limuli utfitai i . moi rlerl ine inh i m
[one atque occultl confutationibu irnputrnari, ) Item hi, qui
peccarunt, iquidem occultanl el retinenl intra o [xteatum, J • •
•
con cientia intrin ecu urgentur el propemodum .. ufTocantui

phlegmate vel humore peccati". ''!
Attamen i
quando b con-
cientia tuo le nohiri viilr ciu qnr wrhcrihu NaKcllui i . pem
iilu emendationis ac laluti prae umere pote | Maxime, quid
sil conscientia , scire iuvat, quare acritei di cutil Adamunl
diligenter perquirit, „quid i
tud it, quod con cientiam vnr.it .i
(
Btolus: utrumne alia >ii oliqua ub kantia, quam cor ei aninu

lliiuis ciiiin conscientiae, de <
i u; i dicatur, „quia reprehendut, non
reprehendatur, el iudicel hominem non ipsa iudicetur"
magna certe esi libertas, quae in bonis quidem gestis gaudet
Bemper <•! exsultat, in malis vero non arguitur, sed ipsani ani-
mam, cui cohaeret, reprehendil et arguit; quare ,arbitror, quod
ipse sit spiritus, qui al> apostolo esse cum anima dicitur . . .
velut paedagogus ei quidam sociatus el rector, ni eum de me-

liorihns moneat, vrl de culpis castigeJ et arguat". •)
Non plane aperta sunt, ojuae hicei alias inveniuntur dicta ab

Origene de conscientia. Nominal eam ,spiritum hominis, qui in
-
est , ') Hic autem spiritus hominis non esl aliquid supernaturale,
ui e. g. s, Irenaeus spiritum (jryevfia) vocat gratiam sanctificantem,
sed indoles mere naturalis. „Testimonio sanae conscientiae
uti apostolus dicit eos, qui descriptam continent in cordibus le-
gem*. Sciendum tamen est „rationalem animae virtutem cor
solere nominari". Et. porro si „nemo scit hominum ,
quae sunt
hominis nisi spiritus hoininis qui in ipso est" 8 certe hic
,
, , ) i
») H. in Jes Nav. IX. 2.
-) 11». IX. 4.
»] In Ps. XXXVll. h. I. 3.
*) In Ps. XXXVII. h. JI. 15.
b
)
Quare etiam nobis est propinquior salutis via quam iis qui intelliêre
nolunt se peccasse nec flagella conscientiae patiuntur, . . . „ex reconlatione
delicti perurgentis conscientiae stimulis terebamur in corde." H. in Ps.
XXXVIII. I. 7.
6
) In ep. ad Rom. II. 9.
7
) In Ezech. h. I. 16.
8
) Rom. VIII. 16.
92
„conscientiae spiritus, spiritus, <lr quo dicit ,ipse Spiritus te-

4
stimonium reddil spiritui nostro *, ') „Hic autem, ut videtur,
spiritus animae auxiliatur; lioc vero sic
hominis, qui in ipso ost,
intellectum non est tutum, sed hic spiritus nihil aliud esse <li-
citur quam princeps animae facultas." *) Ita cum sentiat
A.damantius, mentem el conscientiam idem esse dicere potest.
Damnati enim in gehenna, „cura mens ipsa vel conscientia per
divinam virtutem omnia in memoriam recipiens" eos commisso- ,
niin peccatorura accusat, poenas patiuntuf maximas; tunc et

„ipsa conscientia propriis stimulis agitur atque compungitur et
B
sui ipsa efficitur accusatrix et testis". )
Gum ergo nobis insit spiritus conscientiae, prima et suprema
moralitatis principia cognoscimus; nam „nisi nobis inesset na-
tura id quod iustum est,
,
iudicandi nunquam Salvator diceret
, :
,quare autem et a vobismetipsis non ,

quod iustum est , iudi-
4
catis'." ? ) Conscientia est „ratio intrinsecus inserta", quae „boni
malique discretionem nobis ingerit". •"*)
Nimirum , quia omnes
facultates Origenes nobis provenire dicit ex participio Dei, con-
scientia autem nihil aliud est nisi spiritus hominis vel „ratio-
nalis animae virtus", certe vis et virtus conscientiae participio
Logi attribuenda est; itaque dicere possumus hominibus posse
imputari bona et mala, „ex quo iis divinus sermo vel ratio (Lo-
gos) ostendere coeperit in corde discretionem boni et mali*. ,;
') Loquilur Origenes hoc loco <le duplici spiritu, divino sc. et humano,
quare, quae sequuntur, procul duhio respiciunt spiritum divinum. supernatura*
lem. Hic enim spiritus, „qui cohaeret animahus iustorum, quae sihi in omni-
hus ohedientes luerint' , atque „si inobediens ei anima et contumax fuerit,
dividetur ab eo post excessum et separabituru , „ipse fortassis est Bpiritus, de

1
quo Bcriptum est, quia, .incorruptibilis est spiritus in bominibus . Job \X\I1.
B
B). I !oiD. in ej> ad Rom. II. 10.
1
H. in Kzech. I. 16. el catenn in eandem: tovxo di iaxtv t
a>e tpoJrexcu
Tii rrifriin XOV aV&QOJJXOV, XO •')'
tXVX(p, XO ffotjftovv xfi
'/'''///' yn ' fOVXO VOOVfUVOV
ovh dowoXig. SxtQov di xovxo xo xvevfia /nj keyio&co liiui jxaoa xo rjytftovixdv,
) Vr. !1. 10. 1.
•) In Luc. h. XXXV. M. 13. p. 1888. D.

<:t. Pr. II 10. 1.
Pr I. .">. •'•
; hanc puto esse Origenia de consrientia doctrinam Non
assentior Redepenning, ,,;i,n dicil niti in memoria ?itae pristinae melioris,
quam habebant Bpiritus in coelis, antequam peccarent Gonscientia Origenia
nilnl fere aliud est nisi r.iti<> ij»sa hominis, rel sicul omnem rationalitatem
Origenes Logo deducit, ita etiam conscientiae tacultatem esse honum na-
de
turale putat, quod «-x participatione Logi habeamus, N d hî recipio omnia,
•
Pllll .1 <|il.nn ll(! i-n nl i.i - I i|. ' ii Deu dua dih.»i eiI( n il ui a naturam i
iliih m
i. <
corporeain , ol naturuni m\i ibilom ,
«ju.k i
i 1 1
1
•
<
»
1
1 »« »
i
qua< ..<li\iT.i iii recipiunl permutatione ", lllac quwloin, qu

rationabile Bunt, naturae ,animo propo itoque" mutantur pro
eo, quod arbitrii ui libertate donatae unt, el »pei hoc aliquando
in bonis, aliquando In contrarii "
inveniuntur; naturae irero i
poreae recipiunl .. ub lantialem perniutatioiieni*. i Divi uu-

Inn hae < i
motiom
v;ii iii. mt. n iiin permutatione el
Eorum enini omnium, quae moventur, „quaedam motorem habcnl

extra (t6 xtvovv FSurihv :/:< ni quae anima carenl el habitu ,
solo continentur, ni eiiam ea, quae natura \<-l anima moventur,

ciiin noii quo talia Bunt, movcntur Bed eodem modo ac illa,
,
quae habitu solo continentur" e. g. lapidea el plantae anima- ,
liumque corpora, ,cum ;il> alio transferuntur". ,Secundiu esi

eorum ordo, quae moventur ;il> inexsistente natura aul anima
ftd V7I0 tfJG :>r.i<i<jy<>ro>i^ OWOCOJQ // ',''7'/^ *"'" "pl.if •li.iln
ex se (i( avTdrv) moveri dicuni lii. <iui magis proprie vocabulis
quae exponit Redep. M. s Non potest homo, ,so lange er Mensch iat, I
<*>:
Rftckerinnerung an daa frflhere bessere Sein gani in sich vertilgen. Sie el

isl Bein Gewissen, <las in das Herz geschriebene Gesetz, vrelches freilich
nicht alle Forderungen der gdtllichen Gerechtigkeit Bondern nnr, vras vor .
Menschen recht ist und waa wir nichl andern thun sollen, weil wir nichl
,
wollen, dafi si<> es uns Ihun durch Bich selber klar erkennt Es isl dasselbe ,
nichts anderes als der Geist, <l.is eigentlich Geistige im Seelischen, dem
g
Geiste Gottes rerwandt, und seinem Wirken zug&ngli.ch.
') Origenis de libero arbitrio doctrina in multis rehus impugnatur a s.
Blethodio, TIsQi avte£ovoiov cf. Bonwetsch 1. c Contra Pseudoclemenlinae

eandem proferunt sententiam, quam habet Origenes: h. II. 15; Xt>8; XV
7. 8; cf. Redep. II. p. 309. adn. 2. Doctrrna Origenis de libero arbitrio grm-
vissimi est momenti ad recte etiam omnia intelligenda . quae scripsiU Di-
cit Schulz, die prot Tbeol. 1875: „Die
Christologie des Origenes, Jahrb fOr
Lehre des Origenes voin Mensclien und von der WibVnsfreiheit sei der eigent-
liche Sehliissel zur Christologie." Item Mehlhorn, Brieger Zeitschrift fttr Kir-
chengeschichte. L877, p. 234 nominat eam den ^Gravilationspunkt seines gan-
zen, idealen Weltgeb&udes*. Cf. etiam Bestmann, Ztschr. fflr kirchl. Wissensch.
und kirebl. Leben. 1883. Klein, Die Freiheitslebre des Origenes in ihren ethisch-
theologischen Voraussetzungen und Folgerungen im Zusammenhang mit der
altgriechischen Ethik. Stra&burg 181*4.
*) Pr. III. 6. 7; nominatur ab Oiigene liberum arbitrium tu ui-tofSov-

oior, tu eq? fjttTy, tj rwr /.oyixiov xiyrjois, HQoaioeotG, ro qyefiovtxov, f/ loyog.
94
utuntur*. /IYrtius est motus animalium (xtvrjois r) h toZc Cojoiq),
qui motus a ><> ipsis (<uf aozcbv , fai avxov xIvyôiq) dicitur.
Koriun aiilcin. qui ratione utniitnr. if/ t<7>v Xoytxcbv xtvtjoig <)f
avtd>y Ioti xlvrjoig) niotum puto per se ipsa esse niohun". ')
Multi quidem sunt haeretici, „qui oihil esse volunt in nostra

potestate". Ad quas talis error ineptias perveniat, facile est in-
telligendunu Aique ) quidem non conceditur nos esse liberi

si
arbitrii, R ineptissimum illud* admittatur necesse est, ,primum

qos animantes non esse" , cum tamen nos animantes a se ipsis
moveri dixerimus; „deinde neque rationales' nos esse ,

^sed
quasi ab extero" tantum „motos neque nosmetipsos ullatenus
moventes, ita ut ab illo (= a causa hac extrinseca) fieri dicenda
1
1 De (>r;it. (!; idem fere, et fprtasse eliam melius hoc ab Origene dici-
tur in Pr. III. I, 2 et '">. ubi etiam distinctio inter varia harum rerum genera
acrius exponitur: „omnium, quae moventur. t<\ uh xtva h kavxoZs Fy/t tt)v tt)s
xtvtjoeojs alxtav , ixeoa de £§ar&ev uovov xtveixat. extrinsecus tantummodo mo-

ventur omnia, quae sine vita sunt, (rii tpoQtjxa) ut lapides et lingna et quae-
cuitique huiusmodi sunt, quae solo babitu materiaesuae vel corporum constanl
(jiaoa v.-rn fSkik ftovtjs ovvexouevr) vAtj),
i) Alia vero in se ipsis habent mo-
vendi causam (kv iavxots de iêt xt)v aixlav tov xivetodat) ut animalia vel ar-
,
bores et omnia quae per naluralem vitam vel per animam constant"
,
(axa§atxAa>s 8oa \ns6 tpvoears ua\ ipvxtjs owexexat.) (.etiam forte metailoruni
venae, ignis, fontes aquarum".) „Haec autem, quae in semetipsis cansam suo-
rum motuum habent, quaedam dicuntur ex se (iq~ eavxGtv) t qaaedam a se (dtp
kavxtov) inoveri, et ita dividunt, quod ex se moveantur, ea quae vivunt quidem

non t.imen animantia sunt; a se autem moveanlur animantia, cum eis phan-
lasia, i. e. voluntas quaedam vel incitamentum adluerit, quae ea moveri ad
aliquid vel incitaii provocaverit (fpavxaolat OQut)v XQoxaAovuevat) ',
rationale
rero animal cum habeat in se
, et hos naturales motus, hahet tamen amplius
ceteris animalibns etiam rationis viin ,qua iudicare et discernere de natu ali-
bus motibns possit et alios quidem reprobare et abicere , alios vero probare
at(jue suscipere, cuius rationis iudicio dirigi et gubeinari hominis motus ftd
vitam probabilem possint (Aoytxov gc&oy xal liyov i%et xq6s tfj ipavxaoxtxfj
<ivoFi tdv xQlvovta tas i/

avxaolas, xat xtvas uev fotodoxtudCorxa, ttvas 04 JtOQade-
vduerov, Tva Sytixat t6 ii<<»>v xai a&xde). Unde consequens est, ut , qnoniam
natura rationis huius, qnae est in homine, liahet in se vim d gnoscendi boni
et mali, idque cum discernit, inest ei facultas etiam qnod probaferit,
eligendi,
in eligendo quidem, quod bonum est, laudahilis, in sequendo vero, quod turpe
vel malum est , iure culpahilis iudicetur . . . S&ev htel h rfj xpvoet roD Aoyov
fioiv itpoQuat tov frea>Qtjoat td xaAov xai x6 aioyni>r , als Finufvni OtWQqoavxes
i<> xa/.nr y.<i< XC nioynnr ,
ninniutihi iiir ii> y.a/.nr ,
ixx/.irninv 04 r<> niay QOV '
intnnni ttir iautr faxtdovxet iaVJOVS *fj

.Tnn:- l
i rnv y.a/.or , tpXXXOt iSi xaTa m
/i avxlov, x. r. /.. l'r. III. -. .').
*j Hae rctutatMincs meliore ordine proferri possuot, sed lamen, quo ipse
antor profert, eodem ordine ii"s- ean exponimus.

ini, iju.M (no i fa< oVe cn dimui ' l i«». autom plinii' f.»l nm • ••
irtter oiiiim con lat, quai e ,flerl non potc i

. ul ini
ii.i de pebu humani ential quu i

nihi it in no iti .1 1«"'
im
'
i.ih •••
') \i certe • \|" 1 ientla el con 1 1« uti;i
cere licel n< 1

m bitrii quadam i.n-uii.ii. nal -
« •
•
•
n
IIHhIii rlilln lll. <|lll inli.lll III ll.lll" llln-l l.llilll ;il l.lll II. VOllin-
i.ilnii eius, «111 nliquid pei uuclore vi . ad ;i >*ii nui viifgvrv. \
terisP Nonne oinnino 1

. quem mone . uudial el nttendal ad 1
qune dirantur, neri 1 1 t, ul in eo aliquid efll< 1 Imo tolle
nostrum arbitrium el ride, an non omni etiam tollatur laui ei
vituperatio rerumque vel approbatione dignaruin vel peprehen-

sioiiM discrinien. ) »Quis non increpal famulum . cum p< ccanti
ervi speciem animo perceperit? Quis fllium non el deb

parentibus ob equia non reddentem" P Qui tunc hominem adul-
terium committentem vituperabit? ') Scriptura etiam divina plu-
rimis locis de laude vel poena agit, quam actiones homkium me-
reantur; atque ad quid prodessenl leges, nisi ad eaa Bervandas
haberemus arbitrii libertatem I 1
llis atque aliis argumentis iterum ac saepius insistil adver-

8
sariis A.damantius. Eranl gnostici, )
qui putabani alios homic
natura (tpvoei) esse bonos, alios malos. Contra hos dicii Ori-
genes in sacra scriptura homines bonos laudari, malos vituperari,
quod certe fleri non debeal , si alteri essenl <j voa boni et hanc
ob rem necessario sine propriis meritis facerenl bonum, alteri
autem natura mali essenl e1 hanc ob causam infallibili certitudine

agerenl mala. ) Alii putabanl gnostici non opus esse laboribus
el operibus nostris ad capiendam salutem. Sed etiam horura
opinio vera esse non potest, nam ,nostri operis esl recte vel minus
recte vivere et non ex his, quae extrinsecus incidunl vel, ut
*) De orat 6.
» Gels VI. 57.

h
) In Gen. tom III. 1.
4
) De orat. 6: 8idCexeu yaQ >) aAtj&sia y.ul avuyxd£si f
teav fWQteuue ue
SVQSOtXoyfj oouuv y.ui htaiVSlV y.ul \psystV. 0>£ HJQOVflSVOV XOV s} yfsxxov ytvo/isvov naQ ///m>.
b
) Pr, III. 1. (>; item Athenngoms Legat c '24. crimini dat adversariis,
quod negantes arbitrii libertatem homines sceleratos audeant punire.
8 Irenaeus contra
) Acerrirne etiam Tertullianus et gnosticos defeiidunt
arbitrium liberum. Gf. Esser, 1. c. p. 187, 188; Klebbn, 1. c.
7
) In Mattli. tom. X. 11; in ep. ad Rom. I. 18; VI. 3. 4; VI I. 16,
96
(juidam putanf . Fatis iirgentibus cogimur". ') Multis enim locis

docet scriptura esse in Dostra potestate Deum „audire et incedere
in riis Dei" : Deus enim, ,cum dal mandata, quid aliud indicat,
uisi quod in nostra potestate est observare posse, quae mandan-
tur" (dx; h$ t]i'Jy Svtos tov 7 r/jt^nt t<\ TiQooxezayfXtva). Et s.
Paulus t velut potestatem arbitrii habentibus nobis loquitur, tam-

quam in oobis ipsis vel salutis vel perditionis habentibus cau-
pas*. -) Erat „tertium genus eorum. qui quosdam nnimales, alios
spirituales vocant" (%pv%txo\, Ttyevfjumxoi). Hi erant Valentinus et

eius discipuli, quibus placebat docere: •
.salutem alios consequi,
alios in aeternum perire vi et constitutione ipsius naturae" fy voet
bi xaxaoxevrjs oaitofiivas, f) ix xaraoxevrjs dnoX/Lv/btevas). :{
) Celsus
philosophus, qui tot in rebus ab Ori^rene iure vituperatur, ani-
ter etiam in iis, quae contra liberum arbitrium affert , ab eo
refutatur. Credebat eniin Celsus, Stoicorum amplexus doctrinam,
„naturarum mortalium conversionem sui similem esse ab initio
ad iinem, et ex constituto conversionum ordine necessarium esse,

ut praeterita praesentia et futura semper eadem sint". „Quod
si ita babet , actum est de libero nostro arbitrio". Haec opinio
sane ad absurdissimas opiniones reducit. „Nam si ex constituto
conversionum ordine necesse est eadem fuisse, esse, fore in rebus
mortalibus, evidens est necesse fore, ut semper Socrates philoso-
phiae det operam
quod alienos deos inducat cor- et accusetur ,
rumpatque iuventutem, ut Anytus et Melitus contra eum semper

testimonium ferant, et areopagitae iudices ad sorbendam cicutam
condemnent". Haec omnia „si concedantur, nescio quo modo ,
consistere possit liberum nostrum arbitrium et laudari aut vitu-

perari merito possimus". ') Errores non minus periculosi in
ii dt eoyov fffjtexeoov to fittooat y.<u.<h^ ioxtv , xai oixet tfuus roOto 6

&eof , "»," ovx avxov 6v t
ovdi §£ exigov ttvos nagayivdfuvov , i) , cfc oTovxai ttveg,
axo eifuxQftevtjs , dXX' i) to$ ffftkxeoov eoyov , ftaoxvQnoet 6 Ttgotprjxtfs x. t. /..
Pr. III. 1. 6.
j " TlavXot <>k avxe£ovoioi£ >//"> dtaXiyexat, x<« iavxote aixiots tvyxavovotv
(Ot i, OtOXtjgloi. Pr. lil 1. ().
3
) Cels. V. 61.
1
fifioia dbr <t<jy.t)~: tls tiXos ioxtv t) ttbv dvtjxtov tegiobos y.ni xaxa xas
texayfievai avaxvxXifoets avdyxtj ra avTci dei yeyovevat xai ttvat xai fotovat,*
iav ii
a/.tji)' > > > i
avjjxtjxat, Cele. IV. 67. Cf. il>. „rursufl >i . ut
Celstu ponit, rai lemper el ah initio a<l ftnem similifl >it natararura mortalium
conversio, ergo ne< ', ul ei constituti* conversionibuj Moysei cum pn-
pulo Judaico remper es aegypto exeat, ul Jestu ilerum huc veniat, eadem
vrin, bantui apud ethnii o rutuli L un t plurirna
dicunl , „quod .
quae ln t#i i
niunl ouinia, qua<
.i.l homim , Inio quae ad bruta quoqut lorLii i iniiuunti
tinent, • .1 iHlanuu .
i|" ;i r| l - 1 ' 11 '
V,H • l " t
•
' ura "
diacutn adhai n 1 unl idei ibu compli quuduni

-
1
•
li.i 1 \i tlmentu 1
fuibu ti roribu eU p< rmuJti
chri t i.iii* > 1 iini ob trii ti unt, l

fua quidein > • opini«»n«« ».n .
quena illud •
•
1
. ul ftinditua liberum noatrum tollatui arhitrium,
imulque proinde lau omni .1« vituperutio rerumque •/el appi
batione dignaruiii vel reprehensione di crimen. Haei p< ib-
lata li Bemel erunt, evanescal puritrr nt-n t, ipiitltjuid di
iudicii divini aequitate iactatur, concidanl vel intentatae celera
poenarum ac Buppliciorum minae, vel promi -.1 melioi anctio-

que vitai» prt»lrsstiribui ffloriae ac felicitatii praemia: nihil enim
ipsorum deinceps cum ratione flet." Erit porro ,,11011 iuan
liiin ac Bupervacua fldea nostra* ,
„8ed ne ipae quidem adventuG
Ghristi totaque illa Beu l' eu prophetarum oeconomia el
apostolorum in excitandis constabiliendisque per Christum Dt
ecolesiis suscepta contentio vel hilum" profecit, ')
rlaec omnia fusius exposuimus, ul videatur, quanti momenti

putaril Origenes esse arbitrium liberum non in singulis tantum
lioniinibus , sed etiam in regno populorum el in gubernatione
totius universi. Libertatem primam e1 essentialem hominis puta-
bal esse partem, -) quare, ubi de falsis adversariorum opinionibus
non longum esse putal omnibus, quas habet, causis el
loquitur,
rationibus eorum opiniones refutare el hominem omnino sui iuris
e1 liberi arbitrii esse demonstrare. Potuil quidem Deus ita in-
struere naturam hominis, ut, quidquid facimus, necessario facere-»
liius, t ut necessario temperantes essemus, sed noluit; ideo non
ex tristitia aul ex necessitate agenda nobis imperat, quae faci-
mus, ut voluntariuni sit, quod fit".

:{
Hoc nunc liberum arbitrium, quod contra tot negantes hae-

reticos Origenem homini vindicantem vidimus, ad quae se exten-
racturus, quae iam n. n semel seil infinite post singnlas qnasque conversiones
te.-it; ut iidora Ghristi(ani) sint in singutis conversionibus: nt Celsus eundem
librum, quem iam scripsit infinitis vicibus, iterum scribat"
) Ex tom. 111 Com. in Gen. ad capnt I. vers. 11. M. 12. p. 50 sq.
-) Ita etiam Clem. Alexamlrinus. Gf. Strom. VI. 16. p. B 8
8
) In Jerem. h. XIX. 2; cf. Denis. 1. c. p. 219, 253.
Capitaine, De Origeriis ethieu. /
dat, Dostrum esl nsiVndnv. Mulli, <jui do Origene scripserunt,
in hoc certe auctorem non bene interpretati sunt, <|u<xl putahant
eum agere de libertate semper contrarietatis aliam non cognoscen-
tem. Il"<- quidem certissime concedi debct multos Adamantii
errores provenire <\ falsa eius Liberi arbitrii definitione. Novit
tamen sine <lul>i<> etiam libertatem, quae non t liber-
i.is contrarietatis, ><><! hoc esi principium omnis eius doctrinae
eam veram atque propriam libertatem, <|uae det
essi
posse eligere inter bona et mala, inter ergo obiecta
plane contraria, eamque libertateni tam essentialiter
pertinere ad naturam rationalem, ut riumquain amitti
possit. l
) (loLiiiovit ergo Origenes etiam specificationis lilxrta-
tem, qua in exercendo bono possumus inter varia eiusdem genera,

<|ii<til nobis placet , eligere ; item contradictionis libertatem . qua
<\ ciusdem generis rebuspossumus aliquid velle vel nolle, agere
\<! non agere; porro ipsam eam libertatem nobis Alexandrinus
commendavit, quam gratiae vocamus, qua scilicet magis magtsque
peccatum abneântes soli adhaereamus Deo et pie et sancte in
statu gratiae ei serviamus. '-)
Dedit homini Deus „rationis vim, qua iudicare et discernere

de motibus naturalibus possit, et alia quidem reprobare et ab-
icere alia vero probare atque suscipere, quoniain natura rationis
huius. quae cst in homine , habet in se vim dignoscendi boni \<l
mali, idque cum discernit , inest ei facultas etiam eligendi, quod
') Origenis de lihero arhitrio doctrina in multis seqnitur ea ,

quae do-
cuerat Clem. Al. Redep. I. p. 134. adnot. 4: „Die Freiheit fafit Clemens.
Cf.
wie die griechischen Kirchenlehrer uherhaupt, im Geiste dea friihern thatkriif-
tigen hellenischen Altertums und im (Jegensatze zu orientalischem Fatalismus
nnd Dualismus ausschlief3lich von derjcnigen Seite auf, von welcher sie freies
WahlveniHigen ist. Er nennt sie atgeais xat u '"/'/ avxoxQajOQUt^ (Stroni. II
134), oder nacli dein gewOhnlichen platonischen Ausdrucke 16 avToe£ovator,
i<> hp f/fur (ih. 731; II. !(>")), und so erklart er Siinde ond GerechUgkeit fiir
Ergebnisse freier, d.i. durcfa keine zwingende Notwendigkeit erfolgenden Wahl

Strom. II. 1 <•. Coh. 90) un<l behauptet eine ewige Besserungsf&higkeil (?) <ler
turen." Cf. contra ha<-<- Huber, 1. c. p. 117—11!»: infra de igne aeterno.
Cf. Denis. 1. c. |>. 21'.», 253. Singulao lihertatis sperics hreviter deli-
Thom. de n quum voluntas

nitae invciniiiitur in 8. veritate, q. 22. a. 6: <li<;<-
tur libera, quantum aecessitatem Don habet, libertas ?oluntatis in tribua

in
considerabitur sc. quantum ad actum, in quantum potesl relle el dod velle:

,
e1 quantum ad obiectum, in quantum potesl veiie hoc, rel illud, et cius op-
posituni; el qnantum ad ordinem Bnis, in quantum potesl velle honum vel

maluin."
probavcrit ; in eligendo quidoin ,
ijuod bonuni <
t, luudul
• i|iimkI<> virn quod turpi vel mulum i
i. lurc culpnbili iudi<
ini ••.
') I (oc quidem no itruni m bitriuni b mull
cligendutn pi ovoi atm I
'••
unl cnirii multu i
el (»n iii i ere pei cnsu . quai i ncitenl el pi il ."I h
im> \ el i onti ario motu quae utique . quiu exti in •••

u
(liini, non e I in no tni po itum potc tute, ne incidanl vcl nccur-

i .inl ••
. Ratio nutem no tra . per quum i cgitur cl ordinatur i
bitrium libcrum , nobi dicere debct, quue ei hl incitamenl

qui debeamu . quae non. ) ,Sui namque arbitrii • i
anima, <!
in (|ii.nn vniuci ii partem, e I ei liberum declin i

I
(
!
mi
mae nunquam perditur. ,Liberi namque arbitrii semj
faculta
esl onima etiam cum in corpore hoc, etiam cum extra corp
est, ei libertas arbitrii vel ad bona semper vel ad mala
movetur, nec umquam rationabilis sensu . i. e. mens vel anima,
sine motu aliquo vel bono ve\ malo esse potest". Contra i
li
quae semper nos libero fore arbitrio praeditoa aperte declarant,

nonnulla etiam in Origene nobis occurrunt, quae non minus aperte
declarare videntur fore, ul liberi arbitrii facultas non iam n
posl mortuorum resurrectionem ad peccatum provocet. Solvenda

ergo hic nobis esi eadem difficultas quae supra, ubi agitur de ,
vita aeterna, ei infra, ubi de poenis aeternis agetur. Quod qui-

iltMM ad Origenis doctrinam de libero arbitrio multis locis sibi re-
pugnantem attinet, tria fortasse sunt, quibus hae difficultates solvi
possint. Aut a) orthodoxa huius rei doctrina esi doctrina exote-

rica ,tamen non credendum esi
quod quia invenitur praecipue ,
etiam in commentario scripto in epistolam ad Romanos; aut 1>)

Rufinus ') textum interpolavit, quod verisimile non est, quia ipsius
ij
Pr. 111. l. 3.
-) Pr. III. 1, 3 -5; cf. il>. 1. c: t<> ftsv oftv vnojteaetv r6de n iQj%e£a>dev
tpavxaaiav ûtv xtvovv totdvde >j totdvde 6fAoXoyovusva)s ovx eoxi t<~>v eq '//"»'•
to 8s xolvat ohioot /o/jOoaOot Ttp ysvOftivQJf Pj SXeQOiSf OVX a/./.or XtVOi
tov ev fjfuv Xdyov iaxiv , rjxot jxoqci ros dq?oQuas eveQyovvxos yuaG jxqos tds axi
to xa/.ov TtQooxaXovuevas xai to xa&fjxov 6quo~q ,
it r.~ri ro evavxiov exxQexon -.
Idera docet MeUiodius, cf. Bonwetsch 1 c. p. 194.

s
•
) Pr. III. quidem non sequitur

3. 5. Exut semperhis verhis stricte ,
haheamus libertatem Origenem tamen his verbis

eligendi inter hona et niala ;
defendere veram contradictionis libertatem, ex iis patebit quae infra dicentor, ,
cf. praesertim p. 100 sq., supra p. 10, 11 et praecipue, quae infra initic ap-
pendicis i^de praeexist. an.) in adnot citantur ex Pr. I. 6. 2. Cf. etiam Ha<:e-
mann, Die nunische Kirche, Freiburg 1864. p. 34; Thomasius 1. c. p. 258.
4
) Rufinus in praefalione scripla in explan. Origenis super ep. ad Rom.
*
7
100
Hufini utimur versione librorum de principiis scriptorum, in qua

ubique heterodoxa Adamantii doctrina de libero arbitrio exponi-
tur: aut c) ea, quae orthodoxa ab A.damantio dicuntur, cum sen-
tentia eius erronea coniungi possunt.
Supra sr aliquod in futuro, ubi neque boni aliquid neque
<><! stupeanl res et maneant profunda silentia*.

Hpc autem „absurdum videri asserunt u arbitrantur enim „eas- ;
dem (quae nunc) etiam in futuris saeculis dispensationes a Ghristo

repetendas esse", quia rationabiles creaturae semper peccare pos-
sint ; quare etiam his nialis sanandis remedium iieri debere. Ad
quae respondet Adamantius: „Manere quidem naturae rationabili
semper liberum arbitrium non negamus, sed tantam esse vim
crucis Christi et mortis huius ,
quam in saeculorum fine suscepit,
asserimus, remedium non solum praesentis
quae ad sanitatem et
et futuri, sed etiam praeteritorum saeculorum et non solum hu- ,
mano huic nostro ordini , sed etiam coelestibus virtutibus ordini-

busque sufliciat". „Quid autem sit quod ,
in futuris saeculis
teneat arbitrii libertatem , ne rursum corruat in peccatum , brevi
sermone apostolus docet, dicens .caritas nunquam excidit'. Id- :
circo enim et fide et spe maior caritas dicitur, quia sola erit, per
quam delinqui ultra non poterit". „Et ideo creaturam continebit
dicit hos libros iam interpolatos esse: et quia Heraclius, cuius iussu Rufinus
hos libros in linguam Latinam vertebat, optabat, ut abbreviaret et ,ad media,
si fieri posset, spatia" hi libri coarctarentur certe multa Rutinus abbreviavit, ,
sed cum nihil de correctione facta dieat, liaud multa sunt certe, et forte nihil
est, quod Rufinus correxerit; enim in praefationibus ea, quae correxit, in-
aliis
dicat. Cf. praef. in lib. rr. a. — Rectum ergo esse potest. quod dicit Thomasius
p. !
,l)
: ..l>ie Homilien sind am meisten verd&chtig" non tamen verum est, quod :
dicit: „ebenso gef&hrtich der von Rufin ganz nmgearbeitete Romerbrief". C.e-
terum cf. etiani quae dicit Feasler-Jungman
, patrologia, Oeniponte 1890. I. ,
p. 2*!» Jiomiliae :magis ad populi captum accommodatae, et quoad partem
saltem ex tempore habitae, nec fideli semper versione translatae, non adeo
quam selecta) magnam sibi vindicant auctoritatem ; mazime ?ero eius in-
lium et eruditionem comprobant commentarii; in liis tamen errores Origeni
peculiares, dum calamus iiberiu* exspatiatur, fyequenter emergunt, itaque, quam-
vi- speclabili antiquitate et erudiUone ezimia commendetur Origenes, tamen
caute admodum
legendus est, ne Btmul cum veritatc speciosus error, tanti
vin nomine commendatus, imbibatur*. (!f. ib. 291.
') adiungo
Cf. \'>u enim dabil nltra semetipsum in do-
supra, p. 11; .
minationem lyranni neque iterum exinaniel se, nl formam senri accipiat et

ii.ii obediens nsque ad mortem." Com, in ep. ad Rom. I. 10. M. II. p. 1052.
1 «
101
1
.i lap ii. Tiiih oril l)cu omnia in otnnibu " ' toli I
• .11 ii.i i.nii.i oi al . ul riihil i
profltei i po ol , quanta in beuti non putanda • i

i
Sl autcm in.il.i Ii.k n "iinii.i .

•
|
i .
i
• onutnei ul npo tolu
• ji.ii .in' in >ii pi iterunl . „cum in 1 1 i I
qtil i iiltnen \h
.i i < inii i ii . iinilio iii. ii libi i i.i .ii biti ii n" nli i
pai are non poteril . Quaim i

enim il i tiam
1 1 . 1 I lll li ,i I ll l ;i ,
l.ilinil l.ilil.i i ,il il.il l \ l • I
. ill ad ' "Iiiiii.i
l r.ih.ii "inin' (jui il i \ indicetque virtuti i
Quae hic audivimu bIj Origcm .

h"< Corte modo cum aliis,
quae <!<• libero arbiti io cri| id con onantiam int.
\ uli quidem /Vdamantius demonstrare Christiim •nn-l pas-.um

•
e, el hanc mortem ufTlcere otnnibui creaturU el omnib
saeculis; hac enim morte obiectivam factam < lemptionem,
nii etiam <\ his concludi debet, quae in flne huius libri (quinti
'ii ep. ad li"in.) dicil Origenes: „haec |>i"ut potuimus ad
quac hoc l<><-o commota sunt, diximus, ul manifestius <l ret,
quomodo semel Christus mortuus esl peccato, el ultra iam non

moritur et quia, quod vivit, vivil !)•'"••. Etiam exemplum sancti
Pauli, i|uo iiiiini
-
scriptor, probal nostram sententiam. Quae <li-
cunlur a Paulo, * t ^t «
* non dicuntui certitudine metaphysica, sed
morali tantum. Non ergo dicendum esl hominem tantae caritatis
nullatenus posse averti a Christo, sed pleruinque vel probabiliter
litii. ul talis homo maneal in caritate. Ita etiam, si dicii Alexan-
drinus qos a Dei caritate in hituris saeculis separarj non pos
his verbis nihil aliud dicitur, nisi posse nos non separari.
Tantam enim in omnibus esse caritatis vim, eamque tenere ar-
bitrii Libertatem, ul obiective possimus iani non peccare el certe
per multum temporis vel saltem aiiquantum non peccemus, etsi
postea certissime nova a beatis committantur peccata. Ita
quiescil hoe loco Origenes in describendo statu, qui ternuni

vocatur (apocatastasis) neque quidquam hoc loco dicit de .
iis, quae futura sunt post hunc statum vel post apoca-
tastasin.
Status huic similis his in terris iam esse potest: possumus
enim arbitrii facultatem in melius reducere eamque attingere
J
) Com. in ep. ad Rom. V. 10: cf. Bigg, 1. c. lect. XIII. p. 30(J. cum
adn. 2.
_ _? _
[ibertatem, quam gratiae vocanl theologi. J
Btiam Origeni Dotam
)
fuisse hanc perfectionem certum est. Cum enim omnes pec-

catores existimet, tamen distinguit inter hos, qui peccant;
sunl enim, qui graviter el saepe, imo, quamdiu vrvunt, pec-
cent; sunl etiam, qui sanctitatem petentes in parvis tantum
offendant. It;i in homiliis saepe de peccatis suis loquitur, con-
latis peccatis eorum, qui malitia multa committunt et peccata
gravia. Si autem fieri non posset ut homines peccata gravia ,
vitarent, quomodo sancti esse possent? Nimirum non statim, ut

quis sanctus esse coeperit ,
peccare iam uon potest et continuo
8
sine peccato putandus est. ) Sicut enim, qui se philosophiae
studiis tradere coepit , iam philosophus vocatur, sic etiam. qui se
vovere divino servitio coepit, sanctus iam vocatur, attamen etiam
nuiM peccare potest et in multis delinquere, „donec usu el disci-
plina ac diligentia abscindatur ab eo consuetudo peccandi". :!
Hoc ergo modo fieri potest. ut plane abiciamus vitia , non Iam
moveamur ad peccata , ut mortui simus peccatis. ') Talem ad
Haec gratiae libertas a multis patribua iXev&eQta vel avroQxefa nomi-

')
natur; cf. Theoph. ad Antol. II. 27: iXev&eQov xat avreôvotov htoltxm» 6
arOno.-jor. —
De Tertulliano cf. Esser 1. c. p. I!)l „Es ist nicht zu viel gesagt, :
wenn man den BegrifT der sittlichen Freiheit, wie ihn spiiter Ansehnus gege
ben hat potestas servandi prosequendi et exsequendi rectitudinem acceptam
:
,
hei Tertullian schon klar ausgesprochen findet ;*'

de C.lem. Al, cf. Redep. I. p.
134. wahre oder absolute Freiheit. die iin Guten nennt er (Glein.)
adn. 4: „Die
nach Joh. 8 iXev&eQta." Huius libertatis vel iXev&eQtag nonnulli gentium
•'><>
philosophorum, praecipue Stoicoruni aliquid noverunt; cf. Marc Aurel. VIII. 18:
dxQ6jtoXtg iortv 7) iXev&eQa naft&v dtdvota. Epictet. fragm. 8: iXev&eQta xai
dovXia, to fjtev aQexfjg ovo/ia, x6 dk xaxlag. Item Senec;i ep. 92, '--'3; ep. 65, 22.
„Scbade , dafi dem ganzen Heidentum der eigentliche innere Wert, der hohe
Adel dieser Freiheit nicht bewufit geworden ist ; sie betrachteten sie eigentlicli
mehr als wo n an durch tugendhafl vernunftiges Lebeo Bich
einen Zustand ,
vor vielem Unangenehmen bewahrl h;'ilt. w „Die Freiheit im sloischen System

k;mn eigentlich nur Negation inensclilicher Hegungen sein (Seneca ep. 120. 13),
aber selbsl dies Schattengebilde im Vergleich zuin Ideal des Christenturan
wurde von niemandem erreicbt. Cf. Cic Laeliua §. 18: ,sed eam sapientiam
interpretantur Stoici), quam adhuc mortalis nemo esl consecutus" ; item de
oii. lll i<;. Klebba I. c. p 155. De hoc gratiae libertate cf. etiam Gutber*
let I. c. |». 21 28; RappenhOner , Allgemeinc Moraltheologie. Mflnster 1891.
I. Teil. p. 20.
2
) II. in \iun. X. 1.
II». I. C.
1
_si renunliasti saeculo, si abiecisti vitia, si iam non moveris ad pec
catum sed mortuus i ito, melior es quam ille, qui trivil peccato, el eril
1
10 :
porfei i
ii >nem \wr\ oneranl upo tuli itium non itn*
jiini ii dominabatur . ed I (ratio) ot , ul %ew mtiui * i i« um,
I >«Miiiiiii , I I 1 1 1 1 1 \ . i .1 .1 . . i n 1 1 1 . 1 i \ ii ln Slmili nio
etiam oinni liomo u cupiditutibu libor nuilam pnivum •
i 'in experitui el paulo po t in > Dei hubitabil . i I
iii \ eritatc el \ ii tute tui < pote i ,oinni tpiidi m uc olu ille,
i|in Mii.i Hrmiter liubel ilogmutn, et propter flriiiitutfiu do«uiutuui

perpetuo con tuntis e I ententiae, nullo infortunio, nullo corpoi
praetextu concu u "; „qui vero etiamnutn appetitu vehttinentio
rerum venerearuin ve\ qualicumque culpu concutitur, il tli-
quantulum dimo\ eal ur ab hone to, i tnerito uon i-
tate existimetur". ) Ecce quam dilucide <\ oppositione harum

proposil ionum iiberta n al ia
'
I cum tolia
senseril Origenes, ii, <|ui ad tuntum virtutis profectum arbitrii liber-
tate utuntur, vevt perfecti sunl el Domino coniuncti, iinus spiril

ciuii ipso effecti, neque ipsi in lege sunt, sed tnagis ipsi sibi sunl
lex, nii etiam apostolus iustis non iara esse legem docet. i
II
etiam congruunt cum his, quac alio loco de facultate arbitrii

nostri Origenes dicit. Dicit enim „inesse unicuique animae viua
possibilitatis et arbitrii libertatem, qua possit agere omne,

i|uo(l bonura est. Sed quia hoc naturae bonum praevaricationia
occasione decerptum vel ad ignominiam vel lasciviam fueral in-
flexum, ubi per gratiam reparatur el per doctrinam Verbi

restituitur, odorem dabit sine dubio illum, quem primus con-
ditor Deus indiderat, sed peccati culpa subtraxerat". i Recte
sine dubio hbc loco dicii Alexandrinus libertatem voluntatis al>
initio ad bonum ordinatam fuisse, per peccatum autem (sive spiri-

tuuiu. sive protoparentum) etiam mali occasiones assumpsisse, |
in te mors ista laudabilis * h. in Num. VII. 3; ,cnm ita quis proficiat, al de-
cidere non possil neque retrorsum aspicere". Cora. in ep. ad Rom. pra
') xvouk .Tuou hu^vyoc y.ni Zioou OQStvj.>';
Com. in Joan. toin.XWII. 7.
-) 6 auia&rjg fjorytun a<p6fta>g ribro Jtavtog xaxav loyiojwv. Exp. in ProT.
I. ?ers. 12.
:,N
»
Com. in Joan. tom. XX. 21.
4
) Com. in ep, ad Rom. III. (i: cf. h. in Xum. XIV. 7.
5
)
In cant. cant. IV. vers. 10 — 13.
6
) Gf. Pr. II. 9. 3; Redep. 11. p. 318: ..Man sieht Origenes ist auf dera
Wege iiher der Wahlfreiheit eine holiere wahre Freiheit, die materiale, oder
die freie Hingebung an das Gute aufzufinden, denn man kann nur annehmen.
dafi , wenn er Gott wie dem Sohne und dem Geiste doch auch Freiheit hei-
.
*egt , er eben diese wahre Freiheit ihnen zuschreibe Aher er hetont im- . . .
mer nur die formale Seite, immer erklart er sie fur die unhedingte Mogliehkeit.
:
104
per gratiam autem e1 diyinam institutionem ad aaturalem quan-

dam perfectionem adduci posse, ita, ut, — etiamsi semper ma-
neal oobis vera contradictionis libertas, — possimus agere omne,
quod bonum est, minime tatneu a libero arbitrio necessario sem-
per ad peccata trahamur. U\ ergo brevi repetamus, hoc patci
esse homines liberi arbitrii, el hanc ob rem multos semper in
peccata rui, posse tamen hominem salvo libero arbitrio a peccali-

gravibus abstinere. Ita si Intellighnus auctorem, nihil est in eius
doctrina, quod sibi contradicat. Kcce, quae patet conclusio: si
iam his in terris talem arbitrii reparationem et per-

fectionem Origenes docuit, quam necessario sibi con-
stabit docens per caritatem in coelis ligari arbitrii liber-
tatem, ita ut, quamvis plurimi beatorum paulo post novis pec-
catis commissis beatitudinem amissuri sint, eorum tamen etiam
sint . qui iam non peccent, neque decidant, licet (forte)

ad breve tempus tantum, et fortasse pauci; hoc enim modo
Origenis doctrinam interpretaii debemus, quia aliis locis de libero
arbitrio agens homines semper peccare. Ita
propter hoc dicit
ergo post dmoHaxdataaiv t<7»> ndvxayv beati erunt, qui multum

temporis, fortasse multa saecula beatitudine fruentur,
his saeculis non lapsuri in peccata; omnes tamen ali-
quando rursum, serius vel ocius, peccabunt, et ita semper
alii erunt mundi, alii homines, alii beati cet.
Liberum arbitrium magnum quidem Dei donum est, sed per
se solum non suffieit semper enim adiutorio et gratia indige-
;
mus divina ut recte hac libertate utamur et ad salutem per-

.
vciiiamus. Libertas enim hominis et operatio divina non sibi
\on dem HOheren zum Nielern binabzusteigen wie er es aurTafit, aus , oder f
dem vollen Lesitz des Guten zu einem teilweisen Aufgeben davon, vom vrahren,
einen zum nichtigen nichtseienden oder Bosen sicfa zu wenden und wieder
, , ,
hiervon zn dem Bessern hinaufznsteigen . . . Sein BegrifT der Freiheit, die er

mit der Vernunft vresentlich vcrbunden denkt [de hoc cf. etiaoi Klein 1. c.
j).16, 26. ganz in

,
tast. stoischen Weise, grflndet sich
der der «iuf Beob-
achtung der hedingten menschlichen Preiheit, wo sie erscheint, wo Gutes
and ]K'><i-± Bchon ueben einander in dem , welcher handelt, anzulreffen ist r
anstatl zu bemerken, dafi in diesem Zustande bereits Unfreiheit ist, und

die wahre Preiheil uoch eine ganz andere Seita haben murae; ueben
dem llomente dea Wfihiens Bteigeii er nur das Wfthlen kOnnen und Qndel
so das Wesen der Preiheit in dem vOllig ungehemmten Wahl?ermOgen t
tt
r\\ ib. p. 321, Parvi momenti est quod Bcripsil Mehlhorn . die Lehre
ron <\cv menschlichen Preiheil uach Origenes legt &Q%6>r. Zeitachr. RXf Kir-
chengesch. v. Bi ieger. I ^TT
. uiiii .11 i.i iini , II. <|ii. i "iiui «| u.i i- iii n <» Iro irl
I
m 1 1
<
- 1 1 1 1 1
ineadiutorioDeiefficipo
i n in. i ii ii i
>ei ii ni . pu 'in i n 1 1'
'i
'" noitri actibu el
tudii el propo ito con ummari * ; i ili< 1 1 . .
«
| «
1« •<< uiiiu velli u . • i
i
Deo nobis dutum esse". Non ei o uftlcil ad perficiendani '

)
salutem ola volunta humana, nec idoneu mortal i

i
,iil consequenda coelestia, ni i

divino vel iuvetui rel muniatur
auxilio". i Sicul ergo nauta labore quidem u<> tenel el ilii
navem , haec tamen maxime b venti el tempe latibu pendet,

ita el quidem dependendi
..in nostrae vitae cureu b nobi
labor ef studium atque industria adhibenda, laboru nostri v<
fructus a Deo speranda esl salus". Si autem in omnibtu tan- )
iiim Deo pendemus, el gratia et operatio divina operatui emper

;i
nobiscum ,
quomodo, recte quidem interrogabis , fleri potest, ul
omnino peccare possimus? Deusne cooperatur ad peccatum? rla-
bemus, inquil Origenes, a Deo, ,quod homines sumus, quod api-
ramus, quod movemur, cet. ita el quod volumus, ex Deo hal
mus; ul sicut dicamus, quod movemur, ex Deo est, vel quod

singula quaeque membra officio suo deserviunl ei mo-
ventur, ex Deo est Ex eo utique uon illud intelhgitur quia ,
quod movetur manus v. c. ad verberandum iniuste vel ad furan-

dum, ex Deo sl sed boc ipsum, quod movetur, <\ l><" <.
i
estjnostrum vero esi motus istos, quibus moveri ex

Deo habemus, vel ad bona vel ad mala convertere. Lta
ergo est, quod dicit apostolus, quia virtutem quidem voluntatis
accipimus, nos autem abutimur voluntate vel in bonis vel in
malis desideriis. Similiter quoque de eftectibus sentiendum est*. l
') IV. III. 1 22.

2
) Pr. 111, 1. 18.
s
) Ib. 1. c. : xni siti rijfg ^fjtsxioag yovv acartjQias JtoXXaJiXd\n6v eortv fu
v.Teoflo/.ijv to u.to IOV &SOV, tov u.io tov stp rjfUV.
l
) /.exTeov oTt )) tov d.ionTo/.ov ksj-t£ ov q >joi to &e/.etv tu xnxn SX tov
Heov eivut ,
/)' to &e/.etv tu dyuihi ex tov Ssov eivnt. OfuUoH n < *6 SVSQVStV tu
xoetTTOva xai tu yetoovn' u/./.u to xa&d/.ov &e/.etv xai to xu&d/.ov Toeyetv.
(OsT ydo u.to Oeov eyouev to eivnt ^wn, xni to eivnt uv&nto.Tot , ovTto xnt ro y.n-
Od/.ov &e'/.e tv , (5c xai e/.eyov , xai to xa&d/.ov xtveTo&at. wo.tfo de eyovre^
to f«3a stVCU ,
rd xtveTo&nt , xai qeo ei.TeTv zdds tu tte/.t] xtveTv. {tfjoas
nodaQ . ovx av ev/.dyto* XsyofJtsv eyetv ii.to t)sov to etdixdv roSe tjroi i
__ 106
Hi9ce multae accusationes contra Adamantium factae redar-

guuntur. ') Doctissimo quoque viro maximam semper praebuit
y.i\Fia\)ai MQOi to tv.itfiv , )) uvuiijFtv , )) aq atnnaOai tu a/./.oTota. n/./.n t<> iilv

'/FViy.nv t6 y.tvFia\)ut F/.dfloii fv u .7 6 080$, ))iif7* &t y n n f >')a T rn
y.tVFi <~> <> 
f Di/.Ftv F/.dfioinv nrri) t<>7- iitjiitovoyov (=
(-)fov/ , ))t(Fiz de T<n \)f"/.fiv f.ti t<\ y.n/j.taTn >) ilHXrtia yniotiFtJn , dftofo>G HCU T<n
nwFnyFtv. Pr, III. 1. 19; cf. Thojn. Aq. c. genf. III. 71.
x
) Ex snpra citatitis evanescunt, quae dicit Schwane (D. G. I*. 368) Ori-
u
genein potentiam, autem actum ad Deum reducere.
„virtuteni tantum , non
Recte docet Origenes omnes actus physice a Deo pendere, moralem tamen ac-
cipere caracterem ex directione nostri arbitrii. Quae citat alia Schwane non ,
contradicunt iis, quae supra exposuimus; dicil etiam Atzberger I. c. p. 387:

„Es sei dahingestellt ob Origenes eine sogenannte zuvorkommende, oder eine
,
unmiltelbar auf* den Willen einwirkende aktuelle Gnade angenommen habe,

oder nicht." Hedep. 11. p 373. adn. 3: „Hier (Princ. III. 2. 2i schreibt Orig.
weiter die initia et velut quaedam semina der Handlung dem Wollen des Men-
schen zu, wahrend er die Forderung von auf3en kommen lafst. Hingegen (ib.
inferius) soll die commotio sola et incitamentum provocans nos vel ad bona
vel ad mala , von au6en, die Hingabe daran, oder das Widfrstreben, aus dem
eigenen Innern kommen. Man sieht , Orig. lindet bald das eine, bald das an-
dere durcli die Beobachtung bestatigt und vereinigt so beide Arten Synergis-
,
mus. 1,
Huet. Origen. 1. II. c. II. q. non multum abesse Origenem pu-
7. n. 5.
tat a Pelagianismo dicentem : animam motu divino non indigentem moveri ad
bonum et „impellenti nos ad
, malum libidini per se posse obsistere
a
. Item
Harnack (D. G. 1
3
. p. 643) putat gratiam in doctrina Alexandrini non ante-
cedere voluntati imo voluntalern semper praecedere gratiae In multis forte
singulis dictis non satis accurate animadvertit Origenes difficultatem quain ,
sua de libero arbitrio doctrina afferat gratiae, quare heterodoxa esse singula
nonnulla dicta videri possunt Sed tamen etiam ex iis, quae citant Schwane
(de orat. '24; ad Hom. VII. 16) et Harnack (in Matth. ser. W; Rom. IV. .">;
IX 3) nihil ex Origene, quod revera heterodoxarn sententiam habeat, aflerri

potest. Nihil de gratia inveni de orat. 24, et in ep. ad Rom. IX. 3. Conten-
dit quidem Adamantius fidem esse „ex nobis". „Utputa fidem habenti, quae
gratia fidei, quae est per spiritum fidei, et ab-
est ex nobis, <i;il»itur
undabit; el quidquid babuerit quis ex natumli creatione, cum exercuerit illud,
(al. euin accipit ad id ipsum et ex gratia Dei, ut abundet et firmior
i
sit in eo ipso, quod babet." Nihil certe his rerbia dicit auctor, nisi posse bo-
mincm viribus merc natuialibus ad fidem pervenire, quae fides. cuiuseunique
esl modi el mensurae, tamen naturalis est; hominem tamen, si ad hoc na*
tuiali virium contentione pervenerit gratia Doi ,
adiuvari , et hoc . quod ad-
luic sit aaturale (fides), id iptura nunc ..ct- ei gratia Dei sccipere, sc. fidea
adhuc naturalis gratia Dei (quocnmqne modo operantej snper-
naturalis redditnr. Hoc nne dnbio esl consentanenm catholico dofmati.
modo possumna naturaliter exercere virtutes, a b bistamen
Siruili
virtutibus naturalibu- d st ng ue ndae sunt s upe r n a u r a los. _Sic i i t
e1 qni perfectua fueril in castitate aui m iustitia au( in veritate aul pie-
M
(IiMm iili.iirin <|im 1 1 iii.ini i .ii |ai 1 1

lihei i
ai bitrii > i
atque ipsi rioctoi i m iai \ u oli rionnulla
de gratin dicta roprehendltui Nostrorum etiain ti»m|>oruiii iloHri-
nae, quanl iiin aliac ab alii iliHcrepenl il notum • i

\
tate . Don foei il tamen §1 tul i i tita tul luititia tul \ I
ti , «| ii .< • \«nii \
.• gratii Dei, iii niiiiliiin reputttui hu
homo Pi oplei eu, i
\ olumu ul detui nobi . v irtu perli
in Qobl ,
«| <i.i perfoctum <• •
intei bomine . pei d ligentiam i
iii odo .) cq u i
rt . el poitquam t< qul
i n n i h 1 1 ii in re p ii i .i ii i ii r i ii • /i.iii.i 1 1
 § »• - ir«-i •
• i
.:• i
quatl Rlioi i lei In Matth. com '.

»Ttl<
ad firtutei lantum naturalei exercendan aptot) ,inven4l no adven
ied viviflcavil pei • i.iii.uu tiuam" . El hoc esl fortassis, quod in initiia boroo,
tiiiu propositum fuittet, ul ad iraaginem el similitudinem Dei Heret, ad ii
ginero quidem factui ett, limilitudo dilatt ttl ob hoc, ul priui confiderel in
hciiin", -
quam tamen Rdeni iam gratiam esse adiungere debemui cf. Pi
III. I. 18.] „e1 itt Rerel eimilis ei, el ipse andiret, quit similii ei Rel omn
qui confldil Non ergo omnit b prima operatione bominii pendent;
in eum".
tcriptura Deum „vocare, ea, quae non innt, tamquam ea, quae iont
tt
dicil ,
tl „quae stulta tunl mundi ii. e, „gentes ) elegil Deut, nl confnndal sa- tt
pientes*. Sed etiam accuratior esl Origenet; apertittime dittingoit g

tiaro naturalem e1 inperoatoraleio. „Sicu1 eniip in hoc, qood Bobsitti-
nius . uon potest intelligi ,
qoasi ei operis uostri mercede subsistamui
evidenter Dei mooos est, qood somos, e1 gratia eonditorit, qoi ei
nos voloit, ita el si baereditatem promissionom Dei capiamus, divinae
gratiae est, non alicoios debiti aot operis m< nOjood si forte vi-
deator ipsom, qood dicitor ex ftde non esse gratis, qoippe ti offe-
hoc
rendt fides prios ab homine, et ita a L)eo gratia promerenda,
biI
aodi, qoomodo in aliis etiani de hoc idem apostolos docet*. Dbi enim apo-
stolos „enumera1 dona Spriritos quae dicit secondom mensoram Hdei creden- .
tibos dari, ibi inter cetera etiam donom Bdei asserit per Spiritom sanctom
dari. Post molta namqoe ita etiam de hoc dicit: ,alii fides in eodem Spirito 1
ut ostendat, qoit etiam fides per gratiam datur*. In ep. ad Rom. [V. 5.
Si ergo ib. VII. 16 Origenes dicit, -quod homo qoidem laborem impeml.it el
Bollicitodinem, Deus autem soccessom operi triboat et effectum" ,

item 8el. in
Ps. CXX. 8. 20 : TtCLQ /}/""">' dsl rirai rag «l>/«* i
yAU " @ l - u '/. F ^2 a
hotfiog, his verbis non dicitor gratiam consequi tantom voluntatem humanam.
sed, quae natoralibos viribos tgat homo ea per gratiam in melios perfici el
,
altiorem accipere dignitalem. — Qnamqoam mihi conscius sum me non minos

n vororteilsfrei Profong dieser Frage" accedere qnam Klein (cf. an
c. die 1.
p. 28) possom
. „ohne tamen
Weiteres zogebeo" „da£ Origenes der non .
eigentliche Praeformator des Semipelagianismus ist"; (ib. p 31. a. 2.) imo iis,
quae supra exposniinos, puto refelli. quae non plane recta exposuit Klein I. c.
p. 28—31.
108
drinus noster, cuius de libero afbitrio doctrina eadem fere ac
Stoicorum est, quamquain tantum momenti tribuil libero arbitrio

oinnemque hominis felicitatem ponil in directione voluntatis, ta-
men in suo systemate gratiae satis magnum dedit locum,

atque revera dicere possumus Origenis de gratia doctri-
niini in omnibus fere rectae fidei consentire. Imo multa
sunl de gratia egregie dicta ab Origene. Nihil enim sola nostra
operatio et intentio sufficit, praemia virtutis et vitae aeternae in
sola Dei gratia reponuntur omniaque, quae habemus virtutis mr-

rita, a Dei munificentia super meritum remunerantur. ')
Ex singulis, quae de gratia in Origene scripta inveniuntur.

gratiam anlecedentem et consequentem, et gratiam perseveran-
tiae scriptorem novisse credimus. Nostris enim dicit viribus nos
posse operari et virtutum studio naturalibus viribus nos dedere;
nostris laboribus pervenire nos posse ad fideni ; ut tamen haec
virtutum opera sint vere meritoria , et hi lidei actus actus salu-
tares, indigemus principio supernaturali, quod est prima conditio,
sine qua non possumus esse tales, quales nos vult Deus. Ad
facienda bona opera movemur a gratia Dei, qui vel ipse
ye\ per spiritus coelestes ad singula bona agenda nos
incitat. Sed etsi angeli, imo ipse Deus, per gratiam in cordibus
nostris operatur, tamen possumus gratiae eius resistere. Si-
cut enim „possibile est, cum maligna virtus nos coeperit ad ma-
!um incitare, abicere a nobis pravas suggestiones et resistere
suasionibus pessimis et nihil prorsus culpabiliter gerere" , ita
etiam „rursum possibile est, ut cum nos divina virtus ad

meliora provocaverit, non sequamur, liberi arbifrii po-
testate in utraque nobis servata". 2 ) Itaque si divina gratia
nos adiuvat niulta et „maxima"
, quae „supra hominem posita" ,
sunt, gratia Dei „fiunt volnntate Dei possibilia". Nani „quis ne-
gat impossibile homini esse, investigare, quae sunt in coelis? iin-
possibile tamen istud immensa Dei gratia possibile fit" et shni- ;
liter multa, quac sunf Jmpossibilia hominibus, gratia Dei tiunl
possibilia". „Nostra perfectio non quidem nobis cessantibus et

:;
i
otiosis efficitur, uec tamen consummatio eius nobis sed Deo, qui
'; Cf. Denis. 1. c. p. 271 -280.

I'i. lli. 2. I.
i). orat l.
1 1
109
c i |u i iii .1 .1 praecipua wiu d op< rl b • i ib< tur' i

(
hoc, <|iH»d iIimiI i»ii;.ii. unani probal uratiae (loctrinain ,in

I m 1 1 1 1 i . I » 1 1 s " | o 1 1 1 1 1 1 1 n i
i i :
• i
.
, 1 1 1 1 1
excep1 1 i
, 1 1 1 1
-
iii ,i n ii iii propo 1

1
ii iii olum poi •
Ip u m irnpi rfi i
um i
ad • i
>n iiiiini.ii ionem boni , adiutorio namque divino m\ \>
quaeque perriui itui " .

i
I laec i\\\ ina ^ral ia maxime nobi >:
e i . ni upi reinu tentatione „unric • /•• arbitroi . <

j
•
i» »« I
nun-
i|ii.iin Iioiiim ImiI.i i |n r • i|> iiiii \irlnl<iii • mii I i .i m.i iii
\ i iK ere poi e 1
1 iii i ii N (ueril adiutoi io * 1 1
v. ino* .
|
Etiam ad hoc dicil <

h ig< m no inriigi re <h\ in ut
perseveremus in bono el accipiamu regnum coelorum: ,non

Bolum igitur ad id, ut honestue el bonufl fial aliquis, opu
voluntate nostra el divina ope con pirante, quae, quantum ad
nos, arbKraria non est, sed ad id etiam, ut, qui honestu el bo-
nus evasit, in virtute perseveret, <|u<><l nimirum in ruinam
delapsurua sii etiam perfectus, Bi in honestate fueril elatus el
sibi luiius causam arrogel nec debitam gloriam referal ei, <|ui
tnulto plus ad acquirendam ei retinendM contulit". Quidquid

ergo dizii et docuii de libero arbitrio Ori certe credii el
dicii cum ecclesia catholica: ,multo tninus conferre ad comp

randa bona voluntatem nostram quam divinam gratiam" . atque
Jineni (to xiXog) non esse volentis neque currentis, sed Dei
miserantis*. l
') // ijiiyjtoa ttXsioJOlS oi-yl ////(Vr fjinny .jonzorjmr yfrum , 01 "/,)• QXp
////<?)!• (i.7(ion'sff(i/ , aXXa &toe To jtoXv tavttjs evsoyel . . . y/.i)r 10 u.t<> tOV StOV , T<>T u.t, j"7
v ////,-)•. Pr. iii. i. ia

'->
Pr. 1U 2 2.
8
quae dicnntur Pr. III. 2. 3. non his repngnant -A Deo
) Pr. 111. 2. f) ;
autem non ut sustineamus, alioquin nulluin iam vi<le-

(inquit Origenes,) datur,
retur esse certamen sed ut sustinere possimus," Antea enim dixerat anctoi , :
.dubium enim non est quod in omni tentatione adest nobis tolerandi virtus, ,
si tamen DOS competenter utamur virtute concessa. Xon enim idem est ha- ,
bere vincendi virtutem et vincere" et postea dicitur: -ea autem virtute, quae ;
aobis data. ut vincere possimus, secundum liberi arbitrii facultatem aut indu-
strie utimur et vincimus, aut segniter et superamur". Xihil aliud hisce dici-
tur, nisi potentias hominis completas esse , ut nunc iain possit ipse vincere.
Hoc ita e.^se probatur ex h. in Exod. V. 4: etiam excerpt. in Ps. XXXVI.
cf.
17: „Equidem omnis homo infirmus est, et , quantum in se est, succumbit,

habetque opus sufmlciente cadentes aut restituente deiectos."
4
) Sel. in Ps. IV, n. 571. M. 12. p. 1161. A : ov udror totwr eis t6 y.a/.dr
110
Sicul Origenea sanain proferl de gratia doctrinam, ita etiam

i
sunl . quae de praescientia (xgdyvcooK) Dei scripsit. Prae-
noscil quidem Deus omnia, quae futura quae nos
sunt, etiam ea,
es liberi arbitrii facultate facturi sumus, itaque dicere possumus:

et fortuna omnia hominis ab aeterno quidem destinatae et
praeordinatae sunt, sed cum a rerum ordine naturali pcndent.

tum etiam a speciali quadam providentia Dei, quae, si licei it;i
loqui . determinatui per ea . quae es libertate arbitrii faciunl ho-

mines. l
) Ltaque haec omnia iam ab aeterno in mundi huius or-
dinem <•! harmoniam recepta et ordinata sunt. Non ergo fiunt
actiones nostrae, quia praevidit eas Deus, imo, quia vere futurae
3
sunt, praevidil eas Deus (or yc\o faiel fyvcoorcu, ylvevcu, d>U fatei
yiveo&cu ifuXkev , syvcoorai); 2

) Deus enim minime providere ali-
quid posset ,
quod re vera numquam futurum esset. Non often-
'
xcu dya&dv yevia&at x'J F, a xai rij^ nQoatgioeojg rij^- tfpexigag xai r>),- >9e4ag ovft~
jtvolag t
tjttg iotiv ojg ngdg yuag dngoaigetog' dXXd y.al eig t<> yevduevov xaXdv
xai dyador dtaueTvat iv r
fj dgexfj' uetajteoovuevov xai tov" teketojftivtog el
vnegenag&eiij eni iqj xaXql, xai iavxdv eniygdqjot xovxov atrtov, <»•/) di xirv dim-oar
d6g~av dvaqjegojv tqj td noXXqi nXeibv dojQtjoauevqj elg tr)v xtrjotv xal xrrv
nrroyi/r rfjg dgexfjg. non nostruin est o\- — Quae cetera dicuntur de gratia,
ponere quae de gratia sanctificaute putarit Adamantius, snpra p. I" dicta
;
sunt et nonnulla adiungenda erunt

, ubi de viitutibus et de baptismi sacra- ,
mento agemus. Celerum omnis gratia in doctrina Origenis recte putatur esse
operatio Dei indebita, interua in animam nostram; nam -distinctionem dedit
(apostolus) mercedis et gratiae dicens mercedem rem debiti esse , gratiam au-
tem nullius esse debiti, sed benevolentiae beneficium". In ep. ad Rom. IV. .">:
„quae per grati;un~ sunt, -intra nos habentur" „quae ex gratia descendunl ;
per Spiritum Dei in corde nostro descripta sunt" et Jiaec Dei Spiritu in-
, ,
scripta in animae penetralibus impressa firmitatem perpetuilatis obtinent".

Ibid.l. c. Alia de Oiigenis degratia doctrina inveniuntur Denis l.c. p. 271 277;
Bigg. 1. 200-202; WOrter, die christliche Lehre uber das Vcrhalt-
c. 1 VI. j).
nis von Gnade und Freiheit bis auf Augustinus. 1860. p. 201—283; Vincenzi.
1. <•. II. c 80.
') dvayxaiojg tofrto ueta t<7,i- Xotndtv ngh yivtjtat , xqt (~h-<r, fyrorotai dno
xtioeojg xai xaxafioXfJg xoouav , dnoTov koxat, xai iv .raoir, olg ngodtatdaoexat <>
Seog f
&xoXo6&a>i iutgaxe negi btdotov igyov r<<>r iqf fjuTv noodtatimcrat , xai
dg~iav lxdoT<o xtvrjuart T<hr iqf quiv xo xai dnd xfjg JtQOvoiag a tvxrioduevov
di xai xaxd xov tlguov xarv iaouJvatv ovufirjo6uevov, <>v/i xfjg .!<•
(-)><,? alxiag yivouivrji xoTg ioouivotg .idoi, ttai ix r<>i iqf fjuTv xatd
u t
r bgurrv >,"">>' i> ,. /• 2 toivw xo ixdoxov iqf rjuTv avtqj e\vojotat,
xai dta xoDxo jtgoeojgauivov avxq} dtaxdooexat d.T<> t>^ .in<>r<>i<t^ rd *<«/ &£iav
xai 'i '" •
\ loyov, I '• <'i".it. •!.
') Tom. III. in Gren. ad cap. I. vers. II d. 6. p. K6; cf. in ep. ad Roro.
io Jerem. h. Wlll. IJ
1 1
1 1
iluiii 1 nii.i hnnc ii" Irain lilx i

iait m . quae de praedi I
naiione doccntui in i c< h iu I

l<x quid< 111 pi
iliim . i
nemineiti proptei naturalem indolem vol naturalem i
bitum ervarl el alvai I . al b ea dem i au i damnai I, ') ed
per M. i
ip iii vel pcccata, vel virtute unumquemque vel bi
titudinem, vel mi eriam aeternam iidipi v\. ,1 'ra< c< dil 1

rtfo pi
Bcientia Dei, pei quam no cuntui qui in .

• l.il«>n- »i viriuh-
habituri aint, el ita praede tinationi cau putabitui b \
i
ientia. Quod enim apud homine uniuscuiu que meritum pen-
.iiur »\ praeteriti ipud Deum iudicatur". i
') c,i \ B. i. Cf. rapn p.
Com. in ep, id H I
;
. nonnulli dicendi iunt, quw
Hlc
Origenes de oratione. „Ei î«'l»i einc Ki h« w im^ <!••- i.i..t uii/.miIin-i < .
ewig nnwaadelbiren und untrQglichen Vorheiw ii m <ii--<-li'<-

isi krin ende Vorherbestimmung k loodtatndxvWu, prt«Bdetermioal «
- 1 1 1
«luicli die \\ fromm oder laiterhaft, glflcklicb oder elend werden und bleiben
ii
ohns eigenei Zuthun, sondern eben untere freien Hundlunj ' H

voruus, und unser fleifiiges und weis< en, oder nmier thorichb Zwi rdn i
undWOnschen beetimmte ihn vorlftngsl bei derAnordnung noeerer Gescbicki

Redep, II, p, Novil Origenes qualuor orationis ipeciei: obeecratio l
(diqoteJt ) e. n emissae ah aliquo suppliciter preces, ul id, quo indiget, eoi
quatur; 2) „oratio (nooowxfi) % quam quis de maioribus rebui

elatiore animo, Deum glorificando, emittit' :
3] postulatio (trttvM e«t petitio
ad Deum ab eo (acta, qui maiore quadam confidentii ntitnr"; I „fratiarum

actio (tvxaQtoxia) eit de bonii Deo impetratis conJancti or»alionibus < <»n
ressio, « 11 n i beneficii mignitudo per confessionem igniti int ei, qni aceepit,
apparens ipaiui accepti beneficii loco sumitur De orat II. Debemui omnes tt
.
orare „maxime etiam necessarii eit ad rei divinas intelligendas oratio*. Ep.
,
ad Gregor.. Non sufficit orare „certo quodam oraUoDM tctnpnre, sed tota vit.t
nostra, qui indeiinenter oramus, dical ,pater noster, <|ui es in coeli-': sitque
conversatio nostra nuUo modo super terram . omnino in coelis*. !><• orat
sed
22. ,De terrenii exeundum est ei qui de . dfrinis coUoquium babitmrus es
Sel. in Gen. 38. Bftirabiles habet oratio etlectus, quare -multo plus valet unui
a Xum. XX\
sanctus orando, quam peccatores innuineres praeliando . H. in •_':
ln oratione -non multum loquendum, non exigua i»etenda, nec de lerrenis ro-
gandum, nec cum ira aut animo pertarbato, sed neque sine puritate; nec
re-
missionem peccatorem potest orans eonsequi, nisi ex corde remiserit tratri il-
- -
latae veniam iniuriae postulantr -utile erit omnino siquis -mente intentus ; ,
etiam positione vel genuflexione cet. se loqui curn -supremo Deo~ ostendat
cet. De orat. 8.
VI. De variis agendi motivis et gradibus
perfectionis.
Res summi monienti in vita morali est recta agendi intentio.
Hominis enim, nt animalis rationalis , omnes actus liberi maxime

cum ratione coniuncti sunt. Nihil voluntas nostra petit ,
quod
non antea intellectus petendum ei proposuerit; neque umquam
omnino movetur voluntas, nisi quid ei occurrerit, quod ei placeal
eamque delectet. ) Cum autern multa sint, quae petere non
]
licet ab his abstinendum esse primum quidem constat.

,
Sed
etiam in his, quae petere licet, multa est volendi varietas, et se-
cundum liaec ,
quibus incitamur ad agendum, varius est valor
operationum nostrarum.
Hoc quidem primum principiuni statuere possumus Dei :
voluntatem supremam actionum humanarum esse nor-

111,1 m, atque hanc ob rem omnia fieri debere consonantia cum
divina voluntate. -)
') Aug de divers. qu. ad Simpl. 22: .voluntas ipsn . nisi atiquid occur-
rerit, quod delectet atque invitet. aniinain, moveii nullo modo potesf. Tertull.
adv. Marc. I. 25: -quae autem volunlas sine concupiscentiae stiinulo est ?
Qnis volet, qnod non concupiscet ?" Cf. Scholasticorum illud -niliil volitiun,
nisi rognitum*.
) ndvta deTv &Qeox6rt<o£ itQ&trsw 0e<p c&£ XQiihjoopivovG. C.els. VII 35.
..N.iii BufAcil apud homines videri servare veritatero". H. in Jcs. Nav. V. •_':
Siinar. Moraltb. Freiburg 1898. p. 17: n Tertullian llGO 240) hob tUertt her-
vor, dafi der Wille Gottes das hochste Prinzip des sitUich Guten sei*. Cf.
Tertul). de poen 4 »nos vero pro nostris angustiisunum inculcamus, bonumatque

\
optimuro esse, quod Deus praecipit. Audaciam existimo d<> bono divini prae-
cepti disputare. Neque enim, qnia bonum est, iccirco auscultare debemus, sed
quia Deni praecepit Ad exhibitionem obseqnii prior est auctorilas iroperantis,
•jiiani ntilitas lervientis*.
;
1 1.:
I [oc ei o i
ii.uii i
..ii i.ii , . iiin i
li oumium il prim ipium
i • i 1 1 N i 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
,
„ i ii 1 1
1 1 1 1 1
onm ut ilil
nni Deo credort», iii oinuibu iictibu eo poctare, ul illi plaeeant,
el ne cogitun quideni quidquum, quod >
1 1
1 di plici
po 1 1
•
.
') \.i cultuin i
i
o Dei iti umu , qiii In ii
\ ii.i po ii.i . i
, ) i
i
|" i
ho< Dei n itium von digiiil itc el n<
litaie extoilimur, cum il 1

1 lijrio . tjua fla.nl ervi |
que hoc religioni i n itium I leo ullli eret , i

qui obi
que legnli tantum tnodo le •• i\\\ inn iinpli n d totu homo

el tota voluntati vi <•! directio ad Deum tendere debet,
„ iii, iM enim iin in ii iiiiiin .1.1 ii el oiiiin ei mo , in quo non
e i
intrinsecus aliquid pro Deo vel pro mandato D< Non
)
ergo dimidiatc tantum, quae l><"> placent, operemur, ed „cum

operibus etiam cor, bonorum operum fbn el principium ial
niMxiinn creatori, } „qui omnia videt el audii voluntatemque ip-
siim quaerentem el pietati studentem diiudicat". •) ln omnil

ergo actionibus cum non opere tantum sed etiam inente el in-
tentione Deum quaerere debeamus, quidnam ad actiones el valo-

rem actionum importel intentio, videamus. Quanti sil momenti
intentio el ratio agentis, intelliges, ->i e. gr. conferas, qua ra-
tione miilli homines ;il» adulterio abstineant: abstineni multi
quidem „boni publici studio" commoti, el „quia naturae repugnet"
Epicuraei . quia „multa voluptati eius officere" putant, „qui nni
adulterii voluptati cedit", (cum quidem in omnibus summam quae-
ranl libidinem, quae in hoc esse \» i
l compleri nequeat;) abstinenl
el multi idiotae, quidem maxime cohibentur metu legum el
el lii
suppliciorum. „Vides ergo factum, quod unnm videtur, (cuius-
') Cels. IV. 53.

Cels. VIII. 10.
'
Ibid. 111. 54: eXevdeQov avaXa^dvovxeg fpQovrjfjuk e£evyevtofretev vno rov
*) H. m Xum. XXV. :> : „non omnis labor peccata eximit, sed ille, qui
propter Dominum agendo impenditur". Sel. in Ps. XXIV. 18; Gels. VII. 51;
„nos enim vitae officiis fungi dicimus euni. qui prae oculis habet, et quis ci>n-
ditor sit, et quae grata illi sint, quique id ;vrr it ut semper Deo placeat" il>. , ,
VIII. f>7; Christus, optimae aobis vitae exemplum (naoddetyfjta aounov (Mov)
hortatus est homines, „ut quaecumque facerent, Deo placerent omnia", ib. [.68.
Cf. supra p. 112. a. 2.
5
) De orat. 22.
'')
T))y {xaoTov TtQoaioeotv £rjTOvoav avrov xat evoefietv f}ovlofUvT]v y.a{
a£iav xQtvojv, Cels. VIII. 53.
Capitaine, r>e Origenis ethioa. 8

114
roodi est adulterii abstinentia ,) non idem tamen, sed diversum

fteri pro diversis hominum voluntatibus ,
quae vel ;i sanis vel ab
improbis e1 impiis oriuntur principiis, cuiusmodi suni in Epi-
curaeo aul illo idiota". ') Simili modo non esl recta intentio
si quis bonum facil cx tristitia vel necessitate vel, ut ab homi-
nibus videatur. -')
Deus enim, quod homo non potest, corda ho-
minum scrutatur e1 interrogat,
:;
) itaque valorem hominis ei vera

operis <'l intentionis congruentia diiudicat. ') Sicul enim non hoc
proprium peccatum est, committere aliquid opere quidem malo
c g. necare hominem involuntarie, sed tunc demum esl comple-
tum peccatum, si concordat actio mala cum malo animo: 5
) ita
') 70 ev Btvai vofiiôfxsvov iqyov naoa tas Ttgo&eoeig tarv ajtexojtevojv oi>
tavxov dXXa dtdawgov ylyvexat. Cels. VII. 63. Gf. Melhod. neot tov airteôvoiov,
Bonw. 1. c. p. 45.
'-)
offert -Honorem Deo
qui non ex tristitia vel ex neccssitate pauperi
. ,
<lat eleemosynam." Sel. in Ps. XXVIII. I. Quod hominum causa facimus:

„quod enim tantum videlur, pulchrum non est quippc quod opinione soluni ,
sit et non vere animumque falsa et inani imagine decipiat*. I)e orat. 2U.
,
-Ouod pulchrura existimari potuisset et dignum Iaude, tunc inquinatur, cum

ideo 61 a nobis, videamur ab hominibus et gloriam ab bominibus accipia-
ut
mus tt
. De orat. 10. Cf. com. in Joan. tom. XXVIII. 12. „Pura mens solet ex-
altare Deum." Sel. in Ps. LXXXXVHI. i>. „Fieri potest, ut iuxta quod extrin-
secus patet, iuslus quis sit coram honiinibus" cet. Schol. in Luc. i. Cf. i>.
Kxj). in Prov. III. 21; Sel. in Ps. XXIII. vers. 4; Sel. in Gen. XXXV.
3
)
„Neque enim propositum mentemque alterius videre alius aut cognoscere
potest." H. in Num. XV. 3.
4
) „Opera namtjue sunt. quae commendant hostiam Deo~, b. in Levit.
V. 12; ih. II. 5.
5
) Huc referas Adamantium putaie rem malam fieri posse bouam per bonam
intenlionem, cf. Com. in Maitli. tom. X. 2*2 [quod citatnr infra p. 125. a. 6. ;
li. III. in
L. \ it. Cf. etiam in Ciceronis lil». I. etlll.de officiis, quaedicunt geutilium philosophi
de seryandis promissis. Similia dicenda sunl de iis. quae scripsil Origenes de
mendacioofficioso. Putat enim Deum multa quidera dicere „verbis ;iinl>L ui>" et r
t per aenigmata, ul rerilatts apud eum dignitas Bervaretur*; ,homo autem, cui
incumbil necessitas mentiendi u , e. g. medicus aut principes, -<|ui>s oportel ;ili-
qnando mentiri ?el contra Imsics ve\ pro patria et civibus u diligenter ,
altendat, ul sic utatur interdum mendacio, quomodo condimento el medica-

mine". In M- enim inendaciis debel leneri mensura sicul tenueruni Judith, .
Esther, Jacob. Si autem mentimur, ut magnum nobis ei hoc aliquod quae
ratur bonum, advei s;uii sumus cius qui se essc dicil veritatero, Ex Hb. VI. ,
Strom. Hier. lib. adv. Ruf. Similia dicit (llem. Al. R Es giebl den
s. I. : fflr
Gnostiker aucfa einen Fall, \\<> ei nichl <lic Wahrheil Bagt, wenn es oSmlich
zum Nuizcii
des Nftchsten notwendig ist, wenn er also wie der Arxl
handelt, der auch in der Lage sein kann, dem Kranken zu seinera Heile etwas
falsches Bgen /u rofissen, nber eine solche Herahlassung lur Schwachheit der
Andern isl keine Palschheit, sondem stehl im Dienste der Liebe und •
llfi
otiam iiiini \>n honi jHiiniiui . iM i .niiiini bonu cum bono

operc coiiHcntit , icl tiuotl Dcu olu i ciunluiii • m diitidi-
cart» potesl i
quitur i "iinr ii' 1

1 divoi nrn Qctiom m .1 • n ti un-
(l 11 in diver um propo Itum, d 1 \ < 1 mn 1
> /> m .
tl ini
agenti con ilium 1
\'.\ 11 1 ationibu ,
quae chi 1 1
ianorum anima ad lum
impellerc debent, primum quidem O coinmemoral timorem,
cuius plui nnl 1 adu . 1 imoi 1 . minu el magi laudabi
Generatini timor, „qui pa io quideni sit, esl infortuniorum
exspcctatio* (tpoftot rai5 el reyera, qui hoc timi
1
ikmii aeternum perhorrescunt, pravitatem evitant. 1 Sed
distingendum est, qualis si! ille metuc poenarum. Suntenim, qui
tantum commiserinl nequitiae, ul magno quidem corripiantur
timore, sed simul maximam perturbationem el desperationem in-
currant, Hic timor non tam esl Dei timor quam daemo-
iiiiin. ..(|ni illos ad desperationem incitant*. )
Mnlii etiam sunt,
,quos \i\ aeterni supplicii metus (<p6fi alcovlov
continet, quin se totos nequitiae malisque <-\ ea consequentibus

tradant*. 6
) Nc iiic quidem est timor vere honesf.us, cum non
efficaciter voluntatem a peccato avertat. Timor salutaris, quem
Scriptura vocal initium sapientiae, ille est, quo vere Deus time-
inr. el peccatum abicitur. ') Sed priusquam ad hunc laudabilem
Bchiohl /. uin Nutzen dcr andern allein. Hierin stimml Clemens mil
tt
Plato and Philo Hberein. Winter p. 1 13
') Com. in ep. ;>(! Rom. II. I. r Actus ergo cum ratione el ratio cum
actibus sociatur, nt sil consonantia in utroque." II. in Exod. XIII. 7.
•) tj ynn jtQo&eoig, xai 6 v6f*og t

xai to (JovXrjfia tov nsQixsfiyortog akXoiov
notsl ro .indyna. Cels. V. 17: ..sie itaque diversa erit circumcisio pro diversa
eorum, qui circumciduntur, doctrina tt « Ib. 1. c. Cf. infra p. 124. a. 2. Spe-
ciali opere sc. exp. in ep. ad Rom. se haec longius explicasse dicit Orlgenes
(ib. 1. c) ,
quae tamen expositio, lalina versione nobis relicta ct multum ab-
breviata, nibil fere de hac re dicit. Cf. supra p. i
1 '. 1
. adnot 4.
:l
) Fragm. in Prov. 1. vers 7.
4
) „Pigros ad poenitentiam non timor Dei impellit sed daemonum , qni
illos ad desperationem ineitant.' Exp. in Prov. XVII. 71.
r
>) Cels. VI. 26.
G
) Nihil „cor nostrum neque custodit , ac timor Dei , siquidem timor Dei
quilibet a malo declinat" Sel. in Ps. GXL. 3. Cl\ in Levit. h. VII. ("».
n. 227:
...Multi et ex philosophis sapiunl el raturum csse iudicium credunt Immor-
talem namque animam sentiunt et remunerationem honis quibusque positam
confitentur. Hoe el haerelicorum nonnulli faciunt et ,
quantum expetit, timo-
S *
116
timorem, timorem Domini, pervenire possis, sapientia (aoqia) et

intelligentia (ovveots) anteire debent, ') Ad hunc timorem ac-
quirendum, el mores ita vere emendandos, fides nostra vehemen-
ter dos excitat -) [pse enim Jesus nos docuil in omnibus acti-
bus cogitare Deum aliquando nostrum iudicem fore, 8

) hoc ergo
si facimus, vere in Dei timore sumus. Sed maiorem limoris Dei
honestatem idem Deus nobis ostendit; „vul1 enim, ut non metu
poenae, sed amore pietatis patris praccepta custodiat" liomo. 4
)
Ut ergo timor ille Dei iudicis sit motivum ,

quo uli debemus,
is tamen Deo placeut alia motiva, spes et caritas. Duas po-
nit Origenes specics hominum omnium eorum ,
qui per fidem ad
salutem properant. Altera cst „eorum, qui promissionum coele-
stium cupiditate incensi summo studio diligentiaque nituntur , ne
una saltem minima eos beatitudo praetereat, habentes desiderium,
non solum benedictionis capienclae et effici in parte sortis sancto-
rum, sed etiam assistere in conspectu Dei ct semper esse cum
Domino". Altera est species eorum, „qui et ipsi tendunt ad sa-
lutem non lam amore bencdictionum et desideriis iuflam-
, sed
mantur, quam hoc habenl magis in conspectu, ut dicant sufficil :
mihi non ire in gehennam, suflicit mihi non ire in ignem aeter-
iniiii". Talis autem cum propositi sii diversitas, certum est
„nobilioivs esse illos, qui boni desiderio el benedictionum amore,
quod l)onum est, agunt, quam illos ,
qui pro mali metu bonum
sectantur". •"')
rem futuri iudicii gerunl et actus suos tamquam in divino examine requiren-
a
dos cautius temperant .
*) Exp. in Prov. II. 14: totf ovvrjoeig, jrdfe 6 qpofios tov KvqIov 6<j/J/
ooiplas ionv xcu :r<n^ ttjs tov Seov yvcboecoc. ylvexcu 7ro6£evos , Sxav iv .-t/otfi xa\
TtO&qj arT<n VJl&QjrnG .-T<>oaoF)'js- TtQOVJZ&Q^CU 0« fct OOQ UlV '/.((( 0W9O4V JXQOC. XO
&wtj&fjvcu ovreTvcu </ 6ji<>r xvqIov, Dicitur hoc loco timorem esse initium sa-
pientiae ettamen sapientiam praecedere timori. Ne tamen putaveris esse duaa

Bpeoies quae hic confundantur
timoris, nam sine vera peccati cognitione, ;
quam docet sapientia, nullus oronino timor concipi potest; si autem semel
conceperis timorem. magnuro ex hoc facies in virtute el sapientia progiessum.
2
j Cels. I. 68: „Confusio haec affectus esl laudabilis, qui peccantem ad
sui i|>sius conscientiam ducit 4 , /} oJUy^yvr^ atJrij nafioc. ioxtv ijtatverov .•/„- ovvai-
iv Syov i<>v duaQxdvovxa. Sel. in Ps, XXX IV. vers. I.
3
) Cels. I.
•) H. in Lev. XI. 2.
b <•>-.
) H. in Jes, Nav. IX. 7; ibid. iterum invenitur distinclio inter qui
non metu poenae, sed benedictionum et repromissionum desiderio veniunl ad
salutcm, et eos, qui malorum metu ei Bupplicioruro timore complentes, quae
in lege Bcripta snnt, reniunl ad salutem.
1
117
I Ij oi \\\ irui i
oproml ion< •
riu traiiic|iiu utilitriti rri no-
i m i|ih profectu pii itulo ut i Dei on itio pi minino
i i )qo i
m i nni iim i . iniiiiM ii.i. i p< na intirno i iim 1
iungit, ')
Suproinum moth oi um cnrituti m i imnibti

i
ripti upoi ii irnc olui i I . oiu (juo pi ui Luntinm m i
timorc oppo ito cdocot. „Declinurc q malo tiinor docot,

bonum dilcctio quari i
. qui diliiot, innio ti-
inente". )
s ii ctiam ..m timorc laudabi iriatio*, tainen me-
liore lunl . qui diligunl quam qui timent. i Si i
iptui a orni
qos adhortatur ad Dei servitium hi ce ve\ vite Domino

in timore*. Per hoc autem minime summum motivum iudicatur
liinor, scd potosl ..rii.iin fllius servire; nec solus timoi I el
caritas servitutis esl causa". ;
) Jesus, ul in omnibus rebus, otiom

in hoc nobis exemplum est. I- enim in coena discipulorum |
des lavit , non quidem „cum timore. Liquel enira haec ab ip
perfecta caritate (dydn^ reXela) facta fuisse". ) Qui poenas me-

iuit, hanc perfectam caritatem non habet, neque ipsc perfectus
est, Gum tamen, ui supra dictum est, quoque scrvire UJilii
possint, tinior accipiendus esl pro ea, quae apud quosdam ap-
pellatur reverentia (e&Xdfieta) %
quae nunquam poenam habet". i
si ergo dicirous timorem eici per caritatem, hic esi timor ille inferior
e1 imperfectus, qui maxime poenas peccatorura, non autem

peccatum ipsum exhorrescii ; hunc igitur timorem eicii perfecta
caritas; timor autem Dei verus, qui ipse bene el amice con-
iungitur cum caritate, est .pietas religiosa, iuxta quam religionera
vuH quis veheraenter in mandatis eius, desiderio sincero ad
l
) Cels. VIII. 6. Multi etiam gentium philosophi ad exercendas virtutes
nmltum operae contulerunt; in hoc quidem Stoici eo nsque processerunt, ut
contenderenl virtutem „propter ipsam" amplectenilum esse. (Gels 5. 47j Chri-
stiana religio docel utilem proprie esse virtutem tam pro felicitate io terris,
quara in coelis acquirenda {t6 xvgttus ovfjupeQov agex^ iarir, xat f xax t aQexrjp
nod~u. Cels. VI II. 62.), atque eerte haec virtutis speranda praemia n<>s ad
bona agenda vehenienter excitant; (Sel. in Sen. XXXV. nimirum liaee vir-
tutis felicitas speranda non est, si ob mala motiva boniun agitur. (Scholia in
Luc. I. 6.)
-) Sel. in Ps. XXXII. 15; Com. in ep. ad Rom. II. 12.
8
) Sel. in Ps. V. 12.
4
) Sel. in Ps. II. 11.
5
)
Ib. 1. c.
G
) Ib. 1. c.; de boc timore ,
,qui poenam non habet" , saepe loquitur
scriptura divina, ib. 1. c.
opera redigens illa, quique til principium sapientiae Dei secun-
diini initiationem". ')
His ergo motivis tendimus omnes, ut veram nostram relici-
tatem, positam in servitio el intima unione Dei, assequamur.

(iiim tiiincii id non
omnibus pari perfectionis gradu fiat, su-
al>
perest, ut, qualem putel Adamantius esse effigiem verae ei sum-

mae perfectionis investigemus. Ut veram nanciscamur salutem,
,
primum requiritur, ut Deum recte cognoscamus. 2

) Ad hanc
GOgnitionem aecipiendam lidc opns est; fidei absoluta neces-
sitas, quam Clemens Alexandrinus Iterum atquc saepius cx-
primit . muitis locis etiam ab Oriêne affirmatur. :i
) llaec fides
gratia el effectus Spiritus sancti est, etsi ad eam naturalibus viri-
bus nos »lis|ionere possumus. 4

) Non onmes eanidem iidei men-
') (~)rov dk <p6fio£ d/.tjO)/; t) y.ard oeftojOflOV evXdfltia , x. X. /.. fragm. in
Prov. c. I. vers. 7. — 1'atres , si de timore, qui cum carilate non coniungitur,

agunt, Baepissime euin videntur intelligere ,
qui rnere metuit poenas, vel eum,
qui poenas quidem metuit sed etiam tam est, uti dicimus serviliter servilis,
, ,
ut poenas mereatur. Origenem non semper eodein sensu loqui videri potesl ei
iis, quae dicit de filiis Abraham; sicut filius alter Abrahae erat de ancilla et alter
de libera, (itiorum alter ,.accepit benedietionem et repromissioneur, sed etiam

alter .accepit dona et non dimittitur vacuus" ita omnes christiani possunt ,
filii Ahrahac dici et recipiunt alii merila gestorum alia. In his eniin sunt
-aliqui pro caritate adhaerenles Deo , alii pro metu et timore futuri iudicii.
Unde et apostolus Joannes dicit: ,qui timet, non est perfectus in caritate; per-
fecta autem dilectio foras mittit timorenr. Iste ergo, qui in caritate perfectus
est, tilius non perfecta caritate, sed futurae poenae metu
liherae est, qui vero
et suppliciorum timore mandata custodit, est quidcm et ipse filius Abrahae,
accipit et ipse dona, e. operis sui merccdem quia etiam ,qui calicem
i. , ,
atjuae frigidae dederit tantum in nomine discipuli non peribit merces eius*. ,
Tamen inferior illo est, qui non servili timore,sed in caritatis libertate
perfectus est." In Gen. h. VII. 1. Ita consequenter debebat Origenes scribere
de timore, quia ipse identidem homines, metu poenarum inferni eommotos, ad
viam virtutis facillime converti dicit; cf. exp. in Pro?. Sal. I. 7. M. 17. p. l'i.'!.
— Iti tainen cx his exemplis videri potest , non semper aperta est in Origene
distinctio ,
quam facimus inter amorem concupiscentiae et amiciliae. Augu-
stinus ipse vix novit hanc distinctionem. Hecte tameo Origenes caritatem
eiecto timore [)erfectiorem csse dicit quam eam , quae adhuc coniuncta Bil
cum timore.
2
) In Ps. LXXXV. 2: >) oojnjQta tfJQ Xoyixtjs tpvosais ^yvtools iotiv% /} xov
lb. III. 148! // yv&ois rofi &8o€ oojTtjQla ioxt '/''///• (™ Pitro anal.
sacra. III. 65. Bardenhewer, 1. c. p. 160,

[n Joan. tom. I. 29; II. 1: XXXII. '.':
iu Matth. tom. XII. 19; XVI. 9;
in \uin. h. XXVI. 2.
•
in M.itili. com. ser. 69. N. l"'. p. 886; in ep. ad Rom. IV. .">;
io Joan.
tom. \ X etiam supra p. 10 ;
. l
M7
iii.iiu huhciil ;
.111/. iui 'i • iiin iritentionc viriuin Iiiii uiii
hnn ••! ,il i.i .li\ iii. i. il.i l.iin. ii. nl, fjU(J iii 11(1 ' li.im
aliae uugi untui rrutiui el maioi .< nobl i»i ui rui i

1 1 [>on intui i
liiiiinu ii.l. i
i .i.Iii . i i . quiMii ' llciix ii .1 « l flrii m
iiii|.ln . iii i/oti ) \ <<< .ini . 1 .1111 enim multitudo
..iiiiin 1 1111111 ,
«jii.i religio chri tiuou i lo< i i
. ul ab oinnibu i
qucal ..mi|" truri ive proptei liuiu \ ituc n< -

u itul •
pi opl
4
eorum inlli niitutem '
. ul ui qu ili inodo e \ udio deduiit,
Simplex auteni c i
hominum coininunium lide . ijuia neojue com-
prehendunl oninia, quac ad fldeni pcrtinent, neque rationein el
r.ni ,nii . cur oporteal huec credere, intclligunt ) Maior quatn

niout esl scientia vel yi | l de enim inflmum loi um i
cupal el maxime pectal ad Bimpliciores „quandoquidem

tieri oportel el simpliciores ,
qui a<l pietatem pro viribu ac
(luiii". i Qui (idem tantum liabcnt, non iara rectum intelligunt
scripturue scnsum, maxime poenarum metu el aeternae felicitatis
spe impelluntur ad agenda bona; Logum non noscunt, nisi in-
c.unai iiin el crucillxum ,
qui i|>><' homo eoa allocutus, ab iis <•<»-
gnoscitur. ) Apud quidem sunl fidei simplices hos (ideles uberes

Iructus, exhibenl enim „gravitatem, integritatem, morura iir_ <'iiiii- r
tatem e! simplicitatem saepe praestantiorem*. Alia tamen '
„scrutantur, qui christionorum religionem perfectius excolere vo-
ln Mattb. com. ser. SO. 1. <• ; in Joan XXX. !'; in ep. nd Kom. IX
Gels. I. 9; ib. 1 10, 11: IV. 66; VI. 66; VII. 1'.': Pr. IV. 12.
„Sowohl in wissenschafllicher, wie in religidser Beziehung sleht hdber

derjenige, welcher von der jtiottg zur yvcaotg Qbergeht. Hier zeigt sicb ti.itz
aller Gegensatzlichkeit so rechl <lie Tragweite, welche die hellenische, beson-

ders platonische Philosophie auf Origenes hatte, sowie die Verwandtschafl des
Systems des Origenes mil den GnosUkern, besonders niit <len Valentinianern."
Atzberger, p. 378; Hedep. 1. p. 336; Origenes, in Joan. tom. XIX. 1. M. 11.
I. <-•.
\k 284, A: bxsqov ovxog rofl ytvojoxstv ru) Ssov Jtaoa re5 jxtoxsvetv \ptXtog tig xov 1
Bsov. ib. i».

284. G; consequenter ergo dicitur in Matth. Unn. XII. 15: ro
jxtoxsvso&cu /c»!.»'-." yvojasojg sXaxxov ioxt xov ytvd>oxso6\xi.

') xai iQtxov [\. e. intimurn) n~>v xaXovfiivojv jfOQtOfJtaxojv ro£ hxei
od>£sov\u /'jtj xat to!-^ auiXovoxsQOvg JiQOOtovxag xaxa dvvafitv tQ v^soos^tiq, ymoxtg.
Gels. VI. 13.
B
J Gels. VI, 13; 1. 9, 13, 29; 11. 66; lll. 65-69; IV. 9 -11; VIII. :>l ; cf.
praecipue Gels. \ 11. 49: s^sxdCsxat ds jxaoa xoig xeXexoxeoov xQioxuxvi£eiv

Xovotv xou ssttoxausvotg , oxt t
ox6/xa dtxatov u{-~/.f-~T>'io,
ci
ooqjiav* . . dXXa xcu r
oh sfxs 8ta noXXtjv idtojxeiav, stxs 8t djtXojxtixa, stxs xat di ajiooiav i
-
\pavxow sni t!jv loytxrjv svosfistav, xavxa pev ov TFToarcoTcu , 3 -

N
Mt rrnot
.-TioTscFTat, y.al 6 tovxov ftovoysv^g Yiog, ^loyo^ xai Osog.
Cels. 1- •:.
120
lunt- . i. r. gnostici. l
)
Qui hoc Dei donum -')
adepti sunt,
iv ium habent sacrae scripturae intellectura atque veram Qdei
itionem; Christum intelligunl non tam crucifixum, quam Lo-
jrum 'livinuni, patri coaeternum el coaequalem. 8
) Cum ergo,
qui siraplicem fidem habent, quasi „carni agglutinati, imo caro a
sint, ') Vciimin gnosticos attollit „ad videndum ipsuni. cuiusmodi
erat, antequam earo Beret", et hanc ob rem etiam gnostici „me
liores Facti e1 supra hanc secundum carnem introductionem
evecti" sunt. ) Multo ergo praestantior estgnosis, quam tpdr}
nlorig. Quod docebat Clemens, est etiam sententia Origenis. Nemo

per nhttv; 6 sed in doctrina Adamantii
pervenil ad yvwoiv, nisi )
Ipsa gnosis non est summum donorum Dei. Per singulos enim
gnoseos gradus 7
) ad summum et «primutn* charisma pervenire
possumus, Atque haec ,divina sapientia"
ad sapientiam.
(fj \)tlv xov Seov)
„eorum est, qui eminent et excellunt inter eos, qui chri-
stianam religionem sectantur". „Atque hinc est, quod non
obvium quemque invenias divina hac sapientia ornatum*. „Nec
8
etiam eius sapientiae arcana edisseruntur* simplicibus etrudibus. )
Qua divina sapientia exornati homines non solum pervenerunl
J
) II). 1. c.
2
) &9> 'l,"
n '
!" y ^ 07 ' ro xa&og&aioat tr)v aoexr)v avv xjj dwd/ut rot5 I
I
xo de xaxa^toidfjvat yvwaeatg nvevfiaxixqg ovx ioxiv §//">. Sel. id Ps. XLIIl.
4; Cel.s. VI. 13.

») In Joan. lom. I. 9; I. 20; h. in Jerem. XV. 6; Cels. II. 66. 69; 111.61;
IV. 15; IV. L8; V. 18; cf. etiam supra p. 38. adnot 1.
4
) XOVS XoXXrf&eVXOQ tfj OOQXl y.ui yCVOflkvOVQ OJtGQ ouof. Cels. VI. 68.
8
) ava/Jdvrag ano trjg xaxa adgxa sloayaryrjg. Cels. VI. 68. Cf. ad haec
r
omnia At/.b. 1. c. {). .°>7!>, qui in adnot. . > plura collegit de gnosi ex Pitra an.
sacr. II et III.
In Joan. tom. I. 29; H. 1: in Matth. tom. XII. 1!); XVI. 0.
<it<\ trp !)<<<<! oour tov yivaroxeiv ioxt tovg ytviooxovxag /<!/ SfAoiag ytvw-
axetv , u/./.u xat xaxa to Ttaoaoxfjoav t>)v yvatotv, Com. in Mallli. tom. XII. 15,
M. 13. j). 1"17. B, ib. 1. c. xdja dk xat ytva>oxeav\xt 'Irjaovv elvm tdv Xqioxov
dtaqyood ioxtv , ov Jtavxog tov ytvoioxovxog dfioiayg airtov ytvojoxovxog,
Cels. VI. 13. Cf. totum boc cap, Cf. etiam adnot. ,
quam scripsit
Holnii (in versione germ. libri c. Cels, Bcripti, Kempten 1877.) ad Cels. VI. 13.
p. 161: R Origenea verstehl hier unter Weisheil eine philosopbische Erkenntnia

der Glaubenslehre, anter Wissenschafl Gnosis) die Erkenntnia dea verborgenen,
geheimen und geistigen Sinnea <lor b. Schrifl , unter Glauben ein einfachea
Fflrwahrhalten Glaubenslehren «I<tGHaubensthatsachen und in dem Sinne,
chen der Wortlaul der Schrifl aahelegt.'
i 1
I 'I
ad mli lh"< ihIiiiii i ' i iiiii llltl IIi:-iI>iIiiiiii 11.11111.1111" i
„111 l )o\ in\ i ibilibu con i

tunt, i um u i ebu huiu ruutidi i i
mentem ei igunl ;
ed ,
po Ujuum in ii i iti
ill.i iiii<ll<.<t uni . iiiiiiiniiii ii quc '"I i

iii|'ii< i n. ii:
iii iii verbo ad eiu ilivinitatom* ; i pervenerunl ad i i

1
!
i em ini iii ediate cogno i endn m . i. i m intuitu m>- roC I
'• ••'• "
xitl 111 i'
// Xit/.nni. •
i
•
y.ni xqIxov ,
ra ;•.-'(/«'( dvvajitv i'""!< >i

"•" . .
,s '" '
U •
U i f.
t
<
r
> I , I I ,
•
I \ '• I t> l I <t f I <> II .. I
| | |) I .
U
Ki-iVni ni(Vi/s , ij df.taOeoxdtoii' xi rd > • < >, frtiai ••
,
lep
I. p, ,Auch Orig. unterschied den Stundpunkl dessen

880: welcber gl&ul ,
dero Zeugnisse der Kirche beipflichtel von der hdhern Stufe des Geforderten. ,
AIUmii wir Anden bei ihra das Woii Pistis nicht mehr in dem zweifachen
Sihih ,
1 m Clem. bald denGlauben Un paulinischen Sinne, bald
welchem es bei
einen toten Autoritfitsglauben bezeichnel Origenes isl entschieden der pauli-
nischen Auffassung zugewendet. Waren jetzl schon der Namenchristen
viele, uinl tral ihre Schlaffheil widrig hervor, so sprach Orig. nnnmwund
aus was noch Clem. nicht sagen mochte, dafi jenes tote Fflrwahrhalten kein
,
wahrer Glaube sei. Glaube, lehrt er, ist die Aufnahme d< (j laubten
iu das innere Eierz {xvqiojs yag niaxts iarl xaxa ro (lamiofia r<>r SX^ v'7/y T "~
oadexoftivov jo moxevoutvov , in Joan. lom. X. 27). Deshalh kann man nicht

ein GlSubiger sein und doch sflndigen; ib. XX. 20. Ks sind der Gegenst&nde
des Glanbens sehr viele, der wahre Christ soll sie samUich anerkennen; nichl
ohne Gefahr wflrde man einraumen, dafi dies Glaube sei, wenn jemand von
einigen christiichen Lehren eine feste, nnerschfltterliche Uberzeugung hat, wah-
rend er andere bisher nur schwach anerkennt;" cf, tom. in Joan. XXXI I. '.'.
n. 128 sq.; XX. 24. n. 347, ubi res ad fidera explicitam spectantia enumeran-
tur.) „Aus dem Glauben entwickelt sich nur in allmahlicher Folge ein immer
hOheres Wissen, zun&chst die Erkenntnis, aus dieser die WeisheiL" II»- p. 341.
..Das hoiieie Wissen vollendet sich in einem geistigen Schauen der Wahrheit.
Auf dieser Stufe vernimmt man den Logos selbst unmittelbar, schaut ihn
selber und empfangt geistige Eindrucke von ilnn der auch ohne solehe, die ,
die Lehre iiberliefern sich initteilen kann." cet. Ibid. p. 314 adn. 2. Haec ,
certe Origenis sententia Neoplatonieorutn doctrinam sapit, qui exaxaow tam

perfectam animaeque tantam abtXcootv et enidootv docebant ut anima dimer- .
geretur plane in divinam substantiam, itaque c&s xevxoov xevroqj tfwdynK cum
ente absoluto coninncta, luce illuminata supersensibiii , veritatem omnem im-
mediate intueretur. Cf. Haffner, 1. c. p. 238 sq. Stockl, Gesch. d. Ph. Bd. I.
p. 204—206; supra p. 51. adnot. i>; de Clem. Al. cf. Winter 1. c. p. 111—127:
1 22
U in cognoscenda veritate distinguil Origenes inter moxtv

el vvqhhv, ita el in vita hominum similis fieri potesl distinctio.
nl theologi duos praecipue i sse status, in quibus exerceantur
virtutes; secundum enim „diversa studia hominum intendentium
in diversos fines" distinguitur vita activa el contemplativa. Vita
activa „exteriore operatione ad suum finem tendit; Jinis ritae
contemplativae cst consideratio veritatis". Qterque status spe-
ciales praecipue habel virtutes. ') Eadem esl doctrina Adamantii.
Duae ad salutem tendunl semitae: actio el contemplatio. -')
Itaque „ecclesiaDei contemplativis et activis animabus constat". )
Praestantior harum via contemplativa putatur. Nam „qui con-

templationi dediti sunt, (oi /ukv &£(dqt]uxo1) in domo Dci sunt,
qui autem actioni vacant, (ol dk Tioaxxixol) in atriis domus Dei
sunt". ') „Postcjuara ingressi fuerimus per practicas virtutes, in-
veniamus portam scientiae, quae eorum, quae facta sunt,
est
contemplatio corporeorum «
i
t incorporeorum". Habet utraque '•)
haec via sua merita: ..hi qui contemplativam vitam amplectuntur

(rd &£a>Qr)Tixdv fitov AojiaCofievoi) , in coelo thesaurizant , et cum
ibi cor habeant, coeli sunt, qui Dci gloriam enarrant per spiri-
talium rerum contemplationem"; „qui auteni actricem vitam
.ijimt (oi TiQaxTixoi) , opera Dei exercent, ct ipsi eius opera exsi-
stnnt". ') Deus ipse, quia invisibilis est, a nemine videri potest,
sed tamen „qui contemplationi dediti sunt, possunt corde, e. i.
animo contemplari, corde inquam non qualicumque sed puro;

oportet purum esse, quod naturam adeo puram digne contem-
plari queat" ; nimirum sit ipso contemplatu ditticilis cognitio Dei
i inyn~ iorl xal dvo§£0)Qr)Tog 6 Seog) , tamen haec est optima via
7
itionis Dci. ) Habel sane utraque virtutis via inimicos ei
Huber 1. c. i>.
137 sq.; Stoekl 1. c. I. Bd. p. 249- 251; Werner, System .1. Eth.
I. Bd. p. 12.
J
) Tliom. Aq. II. II. q. 181. a. 1: ib. q. 180. a. 2. [dem iara docuerat
Arisl l.th. Nic. X. 7. Cl etiam si.vkl. Gesch. d Ph I. p. II".
2
) Tnijlm bi ari)no>;imv 7t0a£t$ y.ni ihanin.. S»'l. ill l's. XVII. |6j ,.;i<l I icr-
rirtutes" dicitur interdum, e. g. Sel. in I'-. XI. VI. 6; ib. LWWIV. 11; in
Joan. tom. II 29.
') exxXijaia Seov tQtjuxcov xat tgayfUattxcav oweorcboa tpvycjy,
Sel. in Ps. CL 5.
'i Sel. in Pi CXXXUI. I.
\\ll. 2.
-I. in Ps. XVIII. 3; cf. Thomasius, L <•.

p. 241 sq. Redep. I. 882sq.
elfl VI.
1
iinpuriimentu multii. Oinnihu onini virtutibu iiiimici in irii
in forl il uriinc timiriilutl laquouiu uh i ontliinl , in mru

.nni.n i.iin inii niiii
"
.
imili inorio no ini itanl , ut, i
riarnu
mo j
ii. i . non riornu pi optei l touin . iciunanti pi optci liomiii
ieiuneinu Uijuc liuec ijuiricm in uctivu \
>, iii pei nl.ii i\ .1 vero (juanto putuiiriuui

• i
p< i
hui reui ani rio nnutibu ini< i
luqui o i Itu orri
liMiniiiiini mintinc pi oclh 8 el lai ilc • i

itei . quo i« nriitui ir-
tutes ,
')
el in.ciiiiiii adc i
pi ri< uluni . nc ea . qua nrulto
labore acqui icrunl . pci m fligcntiam el peccutu uinittunl .
I
miiliii »l iiiiiii iIim po 1 1 1 1 1 1 1 . i

iiin divinum adiutorium nobi
atque angeli el anct i no ad fai ii nda alutai ia el bona 1
,uliii\ ciii, (|iiiuii\ i iinii ii.it 1 1 1 . i debili
Etiahi in rebus externia atque in actionibuj humani giudu

simi inter ea, quac uiagis tninusve perfectu junt, tnaiorquc per-
rectio potissimum in abstinendo a quibusdam bonis huius munrii
cernitur ). Sicut distinguendus esi cibus a condimentts, ita
et in vita morali multa sunt tam gravia et essentialia, ut om-

nes ad ea tenenda sint obligati; alia minoris momenti sunt et,
prout postulat necessitas wl utilitas, debent vel possunt omitti.

..sic in conversatiohibus nostris quaedam quidem sunt principalia
et necessaria ad iustificationem animarum nostrarum, qualia sunl
haec gravia legis: iudicium et misericordia et (ides. AJia autem
quasi condientia actus nostros et commendantia eos el suavioi
eos facientia, ul puta abstinentia risus, ieiunium, Qexio genuum,
permansio in collectis, assiduitas communicationis et alia his si-
l
J
Sel. in Ps. GXXXXI. 1; li. in Exod. V 3.
'-)
Il>. I. c.
:i
) Putabant multi gentium philosophi virtutem ouHatenus amiUi i

-
ita praecipue Gleanthes; in Xenophontis Memorabilibus Socratis illud dicitur
ovm (Zvjioze 6 dixaiog adixos yevoixo. Gleanthem multi Stoici sequebantur*; Seneca
et Epictetus sapientem tantum dicunt habere virtutein atque hanc rirtutem ,
porro inamissibilem etiam gnostici se dicebant esse virtute ornatos,

esse. Ita
quae numquam perderetur; catholicorum autem non esse veram hanc inamis-
sibilem virtutem, Gf. Iren. adv. haer. I. 6. -; I. G. 4. Cf. infra de peccatis.
4
) Sel. in Num.
6
) Hune eerte statiun perfectissime amplectuntur n ascetae" (aaxrjrai):
.Kst enim saejie, qui eum sit ei liberum nubere sicque vitare molestiam in-
Burgentis adversus spiritum carnis , eligit non abuti nubendi potestate sed af-
fligi et tolerare, ieiuniis corpus domare , ipsum in servitutem redigere talium
eiborum abstinentia et omni modo spiritu facta carnis mortificare." In Jerem.
h. XIX. 7. n. 272. Dc Nazaraeis cf. infra p. 126. a. 2.
_ _i
milia, quae non ipsa iustitiae sunt, sed conditurae iustitiarum ha-
bentur". ') leiunare bonum est . multisque rationibus christianis
commendatur. „Es1 certe libertas christiano per omne tempus ieiu-
nandi non observantiae superstitione sed virtute continentiae. ,
Xain quomodo apud eos castitas incorrupta servatur, nisi arctiori-

bus continentiae fulta subsidiis? Quomodo Scripturis operam da-
bunt? Quomodo scientiae et sapientiae studebunt? Nonne per
continentiam ventris et gutturis? Quomodo quis se ipsum castrat
propter regnum coelorum, nisi ciborum affluentiam resecet, nisi
abstinentia utatur ministra? Haec ergo christianis ieiunandi ratio

esl '): sed esi et alia adhuc religiosa, cuius laus quorundam apo-
stolorum litteris praedicatur: ,Beatus est ,
qui etiam ieiunat pro
eo, ut alat pauperem*. Iluius ieiunium valde acceptum est apud
Deum et revera digna satis. Imitatur ehim eum, qui animam
suam posuit pro iratribus suis". Hoc quidem ieiunium ab escis
abstinet corporis, aliud autem ieiunium est, quod frenum dat cu-
piditatibus spiritus illoque est multo melius. „Vis tibi ad-
huc ostendam quale te oporteat ieiunare ieiunium?
, Ieiuna
ab omni peccato nullum cibum sumas malitiae, uullas capias
,
epulas voluptatis, nullo vino luxuriae concalescas. Ieiuna a ma-

lis actibus, abstine a malis sennonibus, contine a cogitationibus
pessimis. Noli contingere panes furtivos perversae doctrinae. Non
concupisces fallaces philosophorum cibos, qui te a veritate sedu-
cant. Tale ieiunium Deo placet. Abstinere vero a cibis, quos
Deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus,
et hoc facere cum his, qui Christum crucifixerunt acceptum esse
,
imii potest Deo. Indignati sunt aliquando el Pharisaei Domino,

(iir noii ieiunarenl discipuli eius. Quibus ille respondit, quia non
possunt filii quamdiu cum ipsis cst sponsus. Illi
sponsi ieiunare,
ieiunent, qui perdiderunt sponsum, nos, habentes nobiscum
i
sponsum, ieiunare non possumus. Nec lioc tamen ideo dicimus,

ut abstinentiae christianae frena laxemus; (habemus enim qua-
') „Rea autem spiritales, quae r semetipsis iustitiae Bunt, dicuntur iu-
dicium el misericordia h fides. Turpe esl ergo in liis minimis observare,

quod esl ,decimare', rerum autem aecessariarum observationes qod offerre
Deo." in Matth. Gom. Ber. 20.
Cf.: Pythagorici „animatis abetinent propter fabulam de roigratione

animae in varia corpora Noa rero bj quando abetinemus, id a nobis lit ui .
orpus <t m servitutem redigatur. M

Gela V. 19 Sanguinia esu «b-
Btinent cbristiani, il>. VIII. 90
1
<h ugi iiii.m (]j< i. iiinii coi htilx rnn >\
.1111 i ptirnanat di< quibu ol< niniti i ii itinamu )
l
)e lurc iui andn hoi di< i nduin i .omne iui am< nlum i olli-
mIim c i
cl - onlii mnl io \ 01 bl . d< i|uo iu ) U
[ureiurando u*u i
i
. ul immobilituti ilii ui «I
Sed nobi cci tc opl imum e il non iui tr< Kt< niin prirno
i .nnliiiii c i in veritutc el iudi< io ol iu il il ia, ul . po leur|iiutii p
[ecei ii qui . digiw flal ni >n iui ai i omnii o | R iterri
moduni rjrin i
ade e debH . ul lii eal iui are; non tamen li<
<\ < (iii tuetudine Scianl enim chri i

iani c a i tiu modi
iuramento .1 umerc I >eum nin\ ei 1 el (
!hri tum eiu ad ho
magno
-
nc '"i iiini' , quai e res debel ad< e, ul nua lli ctam

el iurem. ) Si qui 1 iunn il aliquid mali -<• facturum
HHMHM ni,i niale praestita non runl pcrflcienda , °) imo peccatum
csi ii,i iurare ; sed etiam 1
peccat, qui aliquid boni turum
iural «'l postea non facit. •) ln vetere lege „adiurandi usura in-
\ < iiiimis" : ..t\i>liiii<» iinltiii, <|ih>iii;im ihmi i

»j »< u l<t , nl v i i* qui Vllll
secundum Evangelium vivere, adiurel aiterum ... Si enim iu-

rare non licet, quantum ad Evangelicum Ghristi niandatuin, verum
est, <|ni;i nec adiurarc alterum licet. Quaerel aliquis, si convenil
vei daemones adiurare*. tamen „non esi secundum pote- 1 <
»<
-
statem datam a Salvatore adiurare daemonia: Judaicum esl

(iiim". Elabemus quidem potestatem adiurandi daemones, sed
extra casura necessitatis non licet ea uti. Si tamen lif ,ido- ,
8
neis constitutis libris" utamur, ] el adiuremus „sine nll<> inutili
») ln Lev. Ii. X. 2; Funck (Tuul». Qartalschr. 1893. p. 17.» uq. Ol>er die
Quadrages.] et Redep. I. c II. p. 428. a. 1. putant quadragesimae mentionera
a Kulino adiunctam esse; editores <lt v
la Rue verba: ,habemus quartam
ieiunamus" non putant aliena manu addita esse, cum utriusque «liei ieiunium
commemoretur in multis scriptis b. g. Can. apost. til; Gonstitot. apost V, 15.
Tertull. de ieiuniis contra Psych, eet. Quod ad festa celebranda spectat,
OrigenesCels.VIII.22. diem Dominicam, Pamsceven, Pascha, Pentecosten nominat
) ln Maftli. com. ser. 18.
) II. in Gen. IX 1.
4
) In Jereni. h. V. 12. Gf. Kxli. ad mart. 7.
r>
•
) II). 1. c.
°) In Levit. III. 4. Com. in Matth. toin. X. 22: xai cbwx8q>aXi£ercu 6

ygQOiprjxrjg <V Sqxov, stp oTg uaXXov smoQxstv rj svoqxsiv sdet.
~) In Levit. III. -1. Judaei iurabanl ~per templum*, ,per aurum templi",
„per altare" ,
r per donum allaris'
1
, ijn Matth. Com. ser. 17.) pagani per t'or-
tunam aut genios Caesarum ; iurare per fortunam hominis abominatio est.
Exh. ad mart. 7.
s
) In Matth. com. ser. 110. Exorcistae memorantur h. in Jes.Nav.XIY. 1.
_ !_?
magiae aul Incantationis auxilio, sed solis precibus simplicibusque

adiurationibus". ')
Res, quae valde Deo placet, ost votum ,

quo ad multa
bona facienda nos arctius obstringimus ; ita possumus vovere
(
jOrare', ,psallere ,
,eleemosynas facere', ,ieiunare'. Afagis autem
quam opus promissum ipsa voluntas prompta, qua promittitur, a
Deo spectatur. „Venerabile ergo et sanctum facit omno votum
hominis cor eius, quo votum Deo offertur. [deo non potest
ox
honorabilius esse votum quam cor hominis ex qno transmittitnr ,
votum." '-')
Aliud opus superorogatoriinn is praestat, qui libera volnn-

tate et amore Dei pauportatom amploctitur, ) cum :i
certo omnium
non sit (;icultates et bona omnia relinquere ct seqnela tam
perfeeta Dominum imitari.
matrimonium inire. ') Mulierem autem omnino
Christiano licet
non tangere minime lege quidem praescribitur, tamon bone praestari

potost. est enim donumDei; atquc ita oximiae puritatis amore, quo •')
castius ad cultum divinum accedoront, multi venereis voluptatibus

etiam lege permissis abstinebant. 6) Vita talis perpetnao castitati de-
(tita moritissimo sacrificinm indosinons Deo oblatum nominari potest, 7
)
sacrificium quidem quod „non ox debito

. solvitur" ,
„neque per
s
praeceptum expetitur, sed supra debitum offertur". ) Hoc qui-
') nlr ovdevi TtsQtsQycp xal fxayixqi >) qpaQftaxevxtxqj 3XQay/uxTi , <u./.<\ ii<>r>/
h
'"/Sl
xai &Qxa)0£Oiv djtXovoTEQatg , xai Soa av dvvaito nooodyeiv iuxXovoxeoog &v-
&Qumog. Cels. VII. 1; in Jes. Nav. XXIV. 1.
2
) In Matth. Gom. ser. 18. Cf. Infra p. 1'27. a. 3. Cf. etiam : -Alii vilu-
los aot nrietes aut domos aut alia huiusmodi ratione carentia vola offerunl
D llle vero, qui appellatur Nazaraeus, semetipsum devovit Deo. Hoc
cst enim volum Nazaraei , quod est super omne votum . . . quod qui facit,
imitator esl Christi." In Num. h. XXIV. 2. l)e ascetis cf. supra p \23. ti.
.">.
") xov ixovoiojg moixnfmivxa. Sel. in Ps. XL. 1. Cf. Cels. VII 2I< 24.
Com. in Matth. tom. XV. 1(5, 17, ls sq. Ibid. de divitiarum periculis. Cf.
Cels. VI. 1G. Do obligatione distribuendi pauperibus reditus ecclesiasticos de-
que prudentia hac in re adhibenda cf. in Matth. Com. ser. 61.
!
Cels. VIII. 56: cf. VII. K

•I. in Gen. 37: &s6doxov y<\<> 16 i<>i<>ri<>v. Cf. Com in Ifutlh. t.
XIV. 25.
Cels. I. l'«;.
II. in Xiiin. XMll. .'}. ,Sim> coniuge praestal esse, quam tali convi-
•
Exp. in Prov. XXI. 26.
§
) B Kn vero ,
quae supra debitum facimus, non facimus ei praeceptis,
V. c. rirginilas non ei debito solvitur; neque enim per praeceptum ezpetitur
1 , .
(lcni (iiiiuiiin non i

i <|iiin intci cluin el iaiii upuri /• u!< prai
Bcei clotc ucei dol ii cau u i

.1 tltuti turiuci inl 1 1 1 inl
ed ,
quac ii inter horum el 1 hi 1 tium >i uin 1 1
•
(ai ile vidi to Minimo oiiim pi optci humano hotn 1
pccuniui 1.1 . non pi opti 1

loriolain colunl apucl -
hi 1 tiuno p<
fl ' l.llll \ II -"illililli III (

/rr t<n i. / jj
> | l|ln llllll
\ in ; ol cutn poi \
..- corti il \ frtuti . cantruti Kcnitalibu im-
iiiinh 111 ab omni in nobi ino 1 tcnte libidim 1
itatcm • 1
\ are : apud noa viri unl ,

qui 1 .1 triil ione \ 1 1 cicutu non op
habenl ,
ni pure Deo descn iunl ;
'
1 atque ito apud ni 1
stitas incorrupto crvatui arctioribu tantum continctitiac fulta
Bubsidiis, 1 Mulieri quidem .. bonum esl el primum . 1 qua 1
tesl virginitutis gratiam po lidere. Si tamen boc non poterit,
sed eveneril perdal virum, viduo pei everet. Quod ei, ul
quidem non solum posl inortem viri, sed etiam, cum

ille vivit, debci habere in animo, ut, etiamsi non ve-
neril voluntas ipsius el propositum, b Domino coronetur
dicat : Hoc voveo atque promitto, si mihi humanum aliquid,
quod non opto, contigerit, nihil aliud faciam, quam inconta-
minata viduaque perseverem". Non enim laudandac sunl ..
cundac ei tertiae et quartae nuptiae, ul de pluribus taceam*. 1
sed supra debitum offerlur." In ep. ad Rom. X. 14; cf. Redep. I. 212. idn.:
.. Die Jungfrfiulichkeil isl ein consiliuni apostolicum, und wer dasselbe erfflllt, tlmt
mebr als wer nur den praecepta nachkomml : hoc opus super praeceptum est, \
auch h. in Jerem. XIX. I, \\<» rv es fflr einen [rrtum, aber fflr ein sehr heil-
sames frren erklfirt, selbsl die einmalige Ehe, oder doch eine zweite, fQr ver
boten zu halten. Denn erlaubi ;
stauch diese. Gom. in ep. ad Rom. VL 7.
n. 578, obschon die Ehelosrgkeit nach AuflOsung der ersten Verbindung nm
vieles besser ist , und eine dritte und vierte Ehe von den hohern Stnfen der
Seligkeit ausschliefit." (II. in Luc. XVII. n. 954. — KTon tamen materialis
abstinentia aliquid valel, sed intentio et caritas est, quae illi <let veram
valorem : siai ttveg , ol 8ta tovto aaxovvteg dyveiav xat tr)v xa&aQoryza
aXkot , ot 8ia tovxo daxovoi xr)v fiovoyaftiav , fatei Tioooedoxtjoav obtoXXvoftat
tov awovatdaavxa yafxtx&g, a.io/./.roi')ai tov dtyafttjoavta, x, r. /.. in Jerero. XIX. !
Gf Gom. in Matth. tom. XIV. 25.
') Cals. VII. 48. De castratione sui ipsius, quam quidain licitam ease
putabant, ef. Gom. in Matth. tom. XV, 1—6; de Orig. castratione M. 13. p.
1257. adnot. Schnitzer, 1. c. Einleitung; Redep. 1. c. Beilage.

2
) H. in Lev. X. 2. Gom. in Matth. tom. XIV. 22.
s >S
) adnot ad hunc loc. et Redep.
In Luc. h. XVII. n. 553; cf. II. p. 1"_ \
adn. (>, qui hoc loco dubiam esse fidero s. Hieronymi versionis diciL — Pluii-
certe perfectam abstinentiam aestimat Origenes oblitus interdum veri matri-
128
nim ab ecclesiasticis dignitatibus , non solnm fornicatio,

!
ei nuptiae repellunt, neque enim episcopus nec presby-
ter nec diaconus nec vidua possunl esse digami, sic for-
sitan el <1<
4
coetu primitivorum Immaculatorumque Ecclesiac, quae
non habet maculam neque rugam, eicietur digamus, non quo in
aeternum mittatur incendium sed , quo partem non habeal in
regno Dei". Atque certe „puto monogamum et virginem et
ciini, qui in castimonia perseverat, csse de Ecclesia Dei , euni

vero, qui si1 digamus, licet bonam habeat conversationem et
ceteris virtutibus polleat, tamen non esse de Ecclesia Dei , sed

essi de secundo gradu et de bis . qui invocant nomen Domini,
et qui salvantur quidem in nomine Jesu Christi, nequaquam tamen
coronantur ab eo". ')
Christianis invisa sunt bella et militia.Ne quis a nobis

postulet, „ul arma publicae utilitatis causa sumamus el homines
trucidemus"; cbristiani „aliis bellum gerentibus militant, ut D*'i
sacerdotes et ministri, intaminatas quidem servantes manus, de-

certantes vero fusis ad Deum precibus pro iis, qui iuste bellige-
monii valoris. Dicit scriptor coniugibus saepe expedire posse actibus coniun-
gaJibus abstinere. tamen abstinentiae ratio diversa est pro voto et pro- „Ipsa
posito voventis"; alius enim vovit se velle exigere „omneni diem, hoc est con-
tinuum vilae suae tempus in abstinentia". „Alius vero tempus aliqnod velut
votiva professione decernit. In quo sive iugem sive ut temporalem suscipial
continentiam , uniuscuiusque sensibus dat liberam facultatem" Deus. In ep.
ad Rom. IX. 38. Cf. tamen: „Is, qui uxore abstinet, efticit suepe, ut adulte-
rium committat, cum eius libidinem non explet etiamsi maioris sanctimoniae ,
vel castitatis specie ductus id faciat." cet. Com. in Matth. tom. XIV. 21. De
repudianda ob peccatum fornicationis commissum cf. ib
•
c. n Contra 1.
Scripturae legem mulieri vivente viro nubere quidam ecclesiae rectores per-
miserunt/ Ib. XIV. -•::.
J
) In Levit. XVII. n. 953; supra p. 57. Cf. in Gen. III. *">:
,Merabruni
hoc, in (|uo praeputium videtur esse, officiis naturalibus coilus <>t gene-
rationis deservire nemo est, qui dubilet. Si quis igitur erga hutuscemodi
motus non importunus exsistat, nec statutos legibus terminos superet, nec
aliam feminaiu quam coniugem legitimam noverit, ei in ea quoque ipsa |
ritatis tantummodo causa certis et Legitirais temporibua agat, iste circumcisus

praeputio carnis >\uv dicendus est" [Cf. in Gen. h. 1. 17 B. Bupra p. 7.~>. adn.
Idem dicit Clemens Al. Strom. VI. p. 790; IV. p 631; l de COUCOrd. Maltli. ot Luc
n. 22: _ 1 1 1 1 r 1 1
<
1 1 1 i
< 1 hoc non peccatum, amplius quam liberorum procrean-
esl
dorum necessitas cogil , exigere coniuge debitum? Esl quidem peocatum

;i
44
sed veniale . Idem de ln.no coniugali, c. VI. el X: cf. adnot. Huetii in Orig.
M. 12. i
. l-'.
. 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1 , < i
1
1 1
o i 1 1 .
1
1 1 1 1 Mi i 1
1 . 1 1
1 , «
1 1 1
1
<
l
<
j 1 1
1« I
con1
ii ii iii el i n i iii n- ii iii . i iii i
<•
faciontibu profll
que ,.'|ii<» qui magi pii late pi ue lal i ulidiu auxilium 1
bu ferl plu ijuc fu< ii i|ii.ini • niii< iii .m ii m militi . cjui i i
quotquol po nnt, inti rfl< iunl " ')
\< ni licol editione tno> en itor
( ilni tianoi iim pi ohibuil „omnino ullam honiini
VOfH <>: i i k.iiiii |

|o-
. iii i .. \ i iii Imin i ii i

nunquam iu te b iu! di cipuli rri
po '
quamvi iniu tissimo, indeconun enim putobal divii
sni- |i ibuH pennitti caedem homini ,

qualiscumque tandem
ill.i essent*. Imo Christianorum leges lunl lam pacitii „ul
propter eas factum luerit, ul veluti ovea interficerentur , ne< per

i,i liceret de persecutoribus sumere supplicium". i
„Patriae magis prosunl christiani quam reliqui 1 m >i 1 1 :

r
Suos 1'iiim cives erudiunt, pietatem in universorum Deum docent,

el in (li\iii;iiii quandam ac coelestem civitatem evehunl eos, qui
iu iniiiiiiii> istis civitatibus recte vivunt". ,Sed nos qui scimus
in singulis civitatibus aliam esse patriam, a Verbo h<i constitu-
lain ,
eos, ut ecclesiam regant, hortamur, <|iii potentes sermone,
cl quorum mores sani sunt. Qui dignitates amanl . eos repudia-
nius , cogimus vero illos, qui prae multa modestia communera
ecclesiae Dei curam in se facile recipere nolunt". „Quod si qui
in ecclesia quae praesunt, hoc est ecclesiae vocati antistites, illi,
secundum Deum est, patriae recte praesunt, aut ex praescriptis

a Deo legibus praesunt, propterea illi nnllo modo ab huma-
nis contaminantur legibus. Neque emm ea causa christiani
magistratus (xds xoivoxigas xov fliov /LetTovoyiag) recusanl quod .
publica vitae munia refugiant, sed quod se diviniori et

magis necessario ecclesiae ministerio ad hominum salu-
tem reservent. Necessarium sinml et iustum hoc mmisterium
est; omnium curam gerunt; eorum quidem, qui sunt intus, nt
in dios melius vivant eorum vero qui sunt extra ut loquan- ,
,
.
J
) Cels. VIII. 73, 74; V. 33; cf, adn. in hunc. loc. M. 11. p. 1637. Regi-
bus tiibutum (tpoQog) dare debemus: Christus enim pharisaeos docuit -Caesari.
quae sua forent poscenli reddenda esse neque pietatis specie hunc iis esa ,
iraudandum". Gom. in Matth. tom. XVII. 26. — Cf. in Nnm. h. XI. 2: -decet
et utile est etia.ni sacerdotibus Evangelii offerri pri mitias". cet.
2
) Cels. III. 7. Gf. supra p. 87. adn. G.
Capitaine, De Origenia ethica. 9

130
tur ei facianl . quae pietate digna sunl el summo Deo con-

socientur". M
Nnimullae sunt res, quae multis quidera hominibus valde
placenl . laraen a nobis omnibus vitandae sunt. „Concalescis in
spectaculis circi, concalescis in equorum contentionibus , in cer-

tamine athletarum". -') Sed quam indignum est Ghristianis, 9 s\
posl ecclesiam rursum in circum et ad equorum cursus et ad

8 dicendum est de theatro;
conventum gentilium eamus*. ) Idera
ibi enim „vu]gari praemio in scena ei orchestro decertant et ,
liioilo dolorem et miserationem spectatoribus ingenerant, modo, id
quod captant satyrica dramata, ad risus inhonestos excitant". 4 )
J
) Cels. VIII. 76. Causa certe lationabilis est , eur dicat Origenes lieere
chiistianis moîstratus recusare. Xon omnino adversarium muneribas Busci-
piendis publicis se o.stendit, sed quia ecclesia opus habebat viris optimi^ et
prudentissimis , recte eos ecclesiasticis officiis reservari debere existimal.
Ci. de his omuibus Gels. VIII. 73—75.
2
) In Levit. h. IX. 9.
a
) In Isaiam h. VIII. 2.
4
) Cels. VII. 6. Cf. in Jerem. h. XXXIX. 7. Similiter etiam Plato non
vult o>se j)oetas in re publica cet. Cf. Cic. Attic. VII. 12. Cels. IV. oij.
VII. De virtute.
Propriaro virtutis deflnitionem apud Origi nem non invenim

ex omnibus tamen, quae scrip it . ati co Lur eum n<>n pu-
tare virtutem actum vel actionem ingularem, ed habitum |
"'
iteratis actibus bonis formatum. II 1
etiara eo coniirmatur,
»|iio(l praecipue in iis, quae scripsil <!<• virtutibus, multa com-
munia cum antiquis philosophis habel . qui quideni illo modo
virtutem definiebant. ')
\'o\ quidem illa virtutis dupliciter sumi potest; ignificat
enim cum singulas virtutes, tum habitum bonum, qui honestatem

totam amplectitur.
Ponamus ergo in tractanda re hoc primum: rir-
Lutem iiiiain , id est eandem in omnibus naturis rationabilibus

el eandem etiam homini cum Deo,
beatis, Non autem hoc )
plane eodem sensu, quo docuerunl gentiles philosophi, ab Origene

scriptum rst. Stoici, quorum doctrinam amplexus esl Cicero,
•)
|
l
) Virtus est êffectus", babitus yel qualitas animi, non autem ,p
subsistere". B Neque enim in ullo potest subsistere ininstitia vel iustitia. e
sicut iustitia effectus est iusti rectique nperis, qui primo in D

tuiu etiam in his. q u imitantur eum, invenitur: ita et ininstitia
i ef-
fectus esl iniusti pravique operis, qui primo in diabolo, tum etiam*in his,
qui eutn volunt iniitari, deprehenditur." In ep. a<l Rom. III. 1; M. 11. p.925;
cf. supra de nialo p. 71. et infra p. 137. a. R. Aug. de mor. ecd I. 6: .non
placet vocare virtutein. uisi habitum ipsum, et quasi s;ipientis animae qualita-
loni".Thom. A(|. II. I. q. 58. a. 3. ..Die Tugend ist das an sich selbst (iiite, sie
ist darnm nicht ein Produkt der Natur, gehOrt nicht <Ierp uaturlichen Werden
und Konnen an; sie ist eine nur durch eigenes Wollen und Hemuhen hervor-
gebrachte Beschaffenheit , ein Zustand der Seele;" sgtg, uli dicil Aristoteles,
diddeoig, ut Stoici dicunt. Winter. 1. c. j>. 128.
'
) HtxW qfiGLS ydo )) avTij dorT>'j ioTir r&v uay.aodor ndvxatv o>otf y.ai avi/)
doyri/ drOoco.TOv y.ai Ssov, Cels. IV. 29.
:
') Cf. etiam Glem. AI. Strom. VII.
4
) Gic. de leg. I. 8: „iam vero virtus eadem in homine ac Deo est. ne-
9 *
i
132
docebanl plane esse eandem virtutem in diis e! hominibus. Hoc

quidem doii alienum esl a religione gentilium philosophorum,
quorum dii ab hominibus nihil differebanl nisi maiore potentia
atque perfectione. Et sicul gentium dii Iisdem vitiis et infirmi-
tatibus subiecti erant, quibus homines, ita etiam esse iis eas-
dem virtutes tamen
philosophi consequenter docuerunt. Planc
alins esl sensus in doctrina philosophi christiani. Iure quidem
dicere potesl esse unam atque eandem virtutem in Deo et ho-
minibus, quia in Deo omnes virtutes, in quantum ad perfectio-
nem divinae essentiae conferunt, summa in perfectione inveniun-
lur, et ex earum imitatione virtntcm nanciscuntur homines;
quare eadem est hominum atque Dei virtus secundum genus
tiintum et etiam hoc non secundum quantitatem sed qualitatem. ,
EJaec interpretatio maxime congruit cum iis quae docet de par- ,
ticipatione hominis cum Deo per verbum divinum itaque con- ,
sequenter Origenes omnes virtutes ad Christum confert ab eoque

deducit. Christus est virtutum princeps ;
]
) est universa animata
2
et vivens virtus ; ) ergo „sequuntur seipsas alterutrum virtutes,
quae sunt substantia Christus, ita ut, qui unam habuerit, iiabeat
omnes et qui unam minus
, habuerit , habeat nec unain." {
Finis rationalis naturae cum sit vivificari in Christo , ') uti
dicit apostolus , cumque in Christo perfectissime iunctae sint
omnes virtutes , ipse nobis est velut fons quidam perennis,

i \ quo haurimus et cuius participatione omnium virtutum bo-
nis exornamur. ') Gliristus est etiam solus et verus virtutis
que ullo alio ingenio praeterea. Est autem virlus niliil aliud, quam in se per-
fecta et ad sumrnum perducta bomini ciun Deo simili- natura. Est igitur
tudo". Cf. ib. 1. 7. Postea etiam Herbart et Fichte docuerunt esse unam vir-
tutem. Cf. Cathrein, 1. c. I. p. 2(18. Neque Plato, qui ex quatuor virtutibus
cardinalibus omnes alias tam variaa virtutea deducit, neque Aristoteles, n <
j
m;igis (juam Plato, quara intime necterentur virtutes, intelligebat, verani virtu-
tum unitateni inter se cognovit Cbristiana doctrina docet anarn esse virtu-
tem; unam debere esse, quia ftnis ooster sit ulliinus anus, quia omnes virtutes
ei ano principio effluant, gratia sc. sanctificante, quia universa lei moralis .-it
una. Suo tamen iure Platonem sequitur theologus, in qaantum <'\ quattuor
virtutibus cardinalibus alias derivat, virtutum unitate qod ueglecta.
1
II. in iNuiii. XIII. 4.

2
) Kvqioq >) .incHi ifiywxos xal £a>oa doerf. Com. in Joan. lom. XXXII.7.
m
'
;
Com. Matth. •'>:*.
I. iii Ps. IV l.
u
'•j
Jiimi Christus sil iustitia, iu>ius particeps ••-! iustitiae, i. <. ciirisii.
Sel. in I's. IV. 1.

B El sicut participatione sapientiae eius >.i|»i«Mitrs , ita et
iii, i'i i. i , .iiniin i
miii e i
hoc di •
i
« •• - i
tutl i
i
Lc»r |in 1011 i i
|»ii. i ; nnii itliu
'
'
\ < .lii i
ln ( iiin l.ini iiin pcndeamii , unitmi nn Ira , ul il
,.iii con "i i

iiiin \ 'i bi dh inl ad i ila i
i
el mati linoii
daiumodo ociata" I' i i i

••»
Vei hiun pon u et \ ii •"'" i
mundae el pudicae". El >\ hac coniunctioiie unii un Verbo

I lei oriuntui onuic \ ii tut< \ ,inde na celu
inde pudii il io 01 ietui . inde iu i
itia . inde paticntio , inde 111
tudo ol <
ai ita atque oninium \ irl utum proli i anda
det*. ) Hac virtutum adeptione etiam nn.i <• Di»i in nnbi per-
ficitur; „manifestc divinae imagini mscuntur indicia nou i"
i
efflgiem corporis, (|uae corrumpitur, ed per animi prudentiam,

per iustitiani ,
per modcrationem ,
per virtutem, per apicntiain,
per disciplfnam, per omnem denique virtutum chorum, quae, cum

Deo insinl per substuntiam, in homine possunl per indu-
striani et imitationem Dei. LJnde evidenter ostenditur, quod in
Deo quidem hae omnes virtutes semper sunl nec unquam ac
dere possunl aul recedere, ab hominibus vero paulutim et sin-
gulae quaeque concipiuntur. Unde etiam consanguinitatem quan-

dam per baec habere videntur ad Deum", Itaque si perfecte |
hanc imaginem in nobis exprimere volumus, cum sinl in D

omnes virtutes, non nonnullis tantum, sed omnibus
participatione patientiae eius patientes efficimur. I

-
velul fons quidam
perennis, ex quo haurire possumus el patientiam et iustitiam el sapientiam
omnia, quae sunl virtutum bona." In XXXVI. b. II.
Ps. 1 .Quilibel autem
sapiens, quatenus sapientiam capit, lit Christi, in quantum est sapientia, i-ar-
ticeps." Gom. iu Joan. tom. II. 29; Cels. VI. 44.

'
n/.iîhro-: dtddoxaXos aQSxijs ov dvvaxai elvat av&gwjiog . . . "i-y. aXXog
ioxiv /y Ssog, M docel autem Deus discipuli sui animam illustrando et vero lu-
luino, verbo se. suo, uicnteiu illuminando. Equidem licet bomines iusti L docendi
graUam consecuti, nos erudiunt, Deus tamcn est, qui per eos nos instituit, iiuo
el illud divina gratia tit. ut intelligamus , el ad divinarum doctrinarura recep-

tioneiu corda aperiamus." Sel. in Joh. e. XX.II. vers. 2.
*} Quare adulterium est et „generalis illa fornicatio exsecrabilis* . iiuod

aniiua „ad Lale consortium Verbi Dei adscita" ab ,utlo alieno ê. et adver-
sario illrus viri, qui eam sibi despondit iu fide, corrumpitur et violatur*. Hanc
ob rein talis 1'ornieatio spiritalis peior est , quam carnalis, cf. ea , quae se-
quuntur. H. in Nom. XX. 2.
*) Pr. IV. 37. Virtutes eum omnes deduci videamus a Deo ,

quid hoc
sit, cognoscere possumus: /}»•, oxs ovx yv xaxla , xai soxat , Sre oi-y. eaxat. ovx
))r dk , 5xs ovx ))r dgeT)} , ovds ioTai , oxs oi-y. eoxai. 'Avei-dXevxxa yug Ta or -
itara Tt"/r: aQsxrjg,

184
virtutibus studere debemus. *) El sic vete ,magna gens esl vir-
Lutum numerus el Iustitiae multitudo, in qua sancti quique

multiplicari dicuntur el crescei e". -)
Elaec si tenes, quia omnes virtutes sunl ex imitatione Dei,

qui sola eslnorma omnis moralitatis, facile intellegi potest, quo-
modo miii omnino virtus appellatur. Matrimonii enim vinculo
iuncti sumus cum Verbo divino, et omnes virtutes ex hac divina
unione nascuntur. Sicut autera operibus bonis magia unitur

anima nostra cum eo, „qui eam sibi despondit* ita fornicatio ,
est, si deficimus a Logo e. si contra quamcunque virtutem , i.
iimis. tnnm ergo est virtutis principium , unum est stu-

dium perfectionis, unus amor virtutum Dei, et si per nnam ,for-
nicatiortem" contra ullam virtutem pcccatur, liaec unitas et lioc
divinum vinculum virtutis dissolvitur. Non ergo onmino falsa
sunt, quae dicit Origenes: „Ut sicut unam eandemque nequitiam
malitiae et iniustitiae dicimus , ita bonitatis ac iustitiae virtutem
muini eandemque teneamus". 8
) Atque „quidam iustum esse Deinn
volunt, sed non bonum, stulte id quidem et impie, quia iustitiam
a bonitate separant" et putant iieri posse , ut quis „iustitiam

4
habeat sine bonitate et bonitatem sine iustitia". )
Virtus ut babeat suum verum valorem, debet esse libera et vo-

luntaria. „Potest enim esse quidem in homine, quae videatur patien-
tia, sed qnae rationabilis non est. Nam et qui non sentit iniuriam et
propterea non reddit, patiens videtur, sed non est rationabilis ista
patientia"; ) debet ergo esse voluntaria patientia, si nominari vnlt
virtus. Idem dicendum de aliis virtutibus : si non adest libertas,
numquam est virtus; dicit enim auctor esse „virtutem natura

usque adeo liberam, ut sublata libertate ipsa e medio tollatur". ")
Sicul enim „nemini Deus bonum vnlt quasi necessitate fieri . sed
volunlate" , ita etiam sil>i nihil vnlt necessitate coactum ofiferri,
sed unusquisque libere et voluntarie sit virtutis amans. 7

)
*) Com. in Joan. tom. XX XII. !>; [ib. enumerata invenies, quae (juisijue
nccessitalc absolnta credenda liahet.| h. in Judicefl I. 8.

2
) H. m Gen. XV. 6.
Pr. II. •"».

-: Becnndnni ea, quae, ut poetea videbimus, de divenia ^rr;i
dihus el qualitatibua peccatorum docuil Origenes, hoc primum noo iam plane
lenendum.
4
) Com. in Exod. <'\ Philocal. c. 96.
II. m Exod. IX. I
niy :<iv uri/.lj^ T<> ixOVOlOV , iii';//.\' O.VTTJS XtU T)jV OVOlCLV.
Ceh l\
De orat 29.
sinnliii i 1)111111 \ i
» 1 1 1 1 i . * 1 1 Itituiiliono opu i il virti
ii-in .iiini ;
li. i • iiiin niii . quue illi mlvt'1 • ritui ltuqu<
.. \ ii 1 1 1
1
• \ Ine ilui .!! Qpjx llaul ur, eo quod udore uiullo i
'
lub<
l
>< i !n iuiiiiii . Muii.i ••«.
Ip ,i iio h ae ii.itm n< itutiom
1 1 1 1 1 impcdiiiictilu Miiiiniiii. Siini i
inin iii riohi niiillat! fni
lcs el p.i ioiu 1

,
'i ln iimiIIi uci u ionibu i ii iinpi ilin
vol mctu .1 ii i ,
.uii cupiditato aul iactanlia, nliinqui liorum
imilibus , quoininu facininu magno in \ ii tutibu ;
Qui cii.iin Ihm dubitabil , quin animu no tru \ ei 1". I ». i
i.iinn niiilio li.ilni iii ,i ii inimico . el quo untou habueril aini-
< M , \ iM.i neinpe el mali habitu . in advi rsai io uil ; li
que certissime mali spiritus i iungunt, qui piritulibu nequil

adversus nos pugnant. i Itaque „frcquentei uccidit, ul aliqu
in opere piritali rnultum de udan , fructu quam plurimi eril
el repleveril horrea ua iustitiae frugibus, el mulU bona op<
recondideril in conscientiae suae conclavi, po tea vero i negligal

«'I posl laborem proclivius ad voluptates el luxurias vergat, omnia
ei bonorum semina, fructus sancti operis, dominante libidine cor-
rumpuntur. Cum enim subintroieril peccatum el captivaverii ho-
minis sensum, ul iam non respicial ad mandata Dei, nec arduara
virtutis viam libenter ascendat, depereun! omnia, quae prius fue-
ranl in horreo conscientiae congregata". „Custodiendum esl i

-
tur cor ab omni peccato". Licel homo per multos annos fidelem
virtutis sectatorem se praestiteril multaque sibi pepereril virtutis
e1 gratiae merita, B iste condita omnia evacuavil .

»
i
\ omnibus fa-
cultatibus suis nudus repente et inanis effectus esl . quia diu

quaesitus, et multo vix labore collectus, subito omnis effusus est
labor". ') Haec quidem cum valde tristia sint, ad magnam nos
M Sel. in Ps. LIX. 6

3. Apparet has esse malas affectiones el
-"»
H. in Niini. XVI. |
de quibus hoc loco loquilur Origenes, itaque suo iure dicere potest Dearu -
sine ullo affectu et sine nlla passione (uti ait hoc loco), quod quidenj a multis
aliter interpretanUbus saepe crimini vertitur auctori , etsi linguam Origenis
saepe esse Stoicorum concedi debet.

8
) H. in Jes. Nav. XI. 2. „Adversus singulas virtutes militant aut carnis
prudentia , aut pleraque extranea." cet. Exh. ad inart •"•: Cel>. VIII. ">t. l*ti
per unamquamque virtutem vitia huic contraria expelluntur ex anima nostra,

ita etiam contra unamquamque viitutem vitia contraria pugnant, contra
iustitiam iniquitas , contra temperantiam luxuiia, contra amorein odium: cet.
Exp. in Proverb. XVII. 51, cf. 56. Cf. p. 136. a. 1.
4
) H. in Judices. VII. 2; hacc sunt ,
quae nos opera morlificata nomi-
namus, cf. infra de peccati^.
ilantiam excitant; cetenim non solum es his, quae per pecca-
tum perduntur, sed etiam ex turpitudine \iiii ipsius virtutis verus
valor el decor apparet.
Virtus enim, w non habens aliquid contrarium, non cla-
rescerel nec splendidior el examinatior fieret. Non probata
vero neque examinata virtus nec virtus est*. ') autem
„Vis
scire, quod, quae bona sunt, bona csse ex deteriorum magis
cpmparatione noscuntur? Quis sciret bonam esse lucem , nisi
noctis tenebras sentiremus" ? *) Habet etiam quaelibet virtus

„proprium bonum odorem" , (nimirum „non odorem sensilem")
..<|iii complementum esi virtutum; econtrario vitia male olent". i
4
Virtus renovat, inveterat malitia. ) Virtute speciem, qua ex
initio a Deo facti sumus, recuperamus , virtutum redintegratione
pulchritudinem prioris formae recipimus; atqne, qui ad hoc per-
venit . „tunc iam potest vota offerre Deo, et tunc iam non homo
6
solum , sed ,liomo hoino' dicetur". ) Et ita in eo statu per-
fectionis sumus, ut frangatur in nobis virtus illa pessima s|»i-
rituum malignorum. '')
Generatim virtutes apud theoloôs dividuntur in virtutes

naturales et supernaturales, cum omnes fere philosophi aliani vir-
') H. in Num. XtV. 2; virtus enim et vitium plane ad invicem sibi

sunt contraria; „ubi enim iracundia est, nullatenus mansuetudo", et ubi ,man-
suetudo, nullatenus iracundia invenitur". Excerpt. in Ps. XXXVI. 11. Cf. p.
135. a. :;.
-) „Ipsum denique diabolum et obluctantes adversus nos contrarias po-

testates si auferas, virtutes animi sine obluctante non potuerunt enitescere."
H. in Num. IX. 1.
8
) Sel. in Gen. 40. „Peccatum res est. fetida." H. in Gen. XI. 1.
*) /}
/nv <\oft)/ dvaxatvoT, f/ dk xaxia naXatoT. Sel. in Ps. XVII. vers. 36;
cf. b. in Xum. XX. 1. Cf. Platonis perpulchrum illud dictum de Republ. IV:
dgezri pev <i<><i, c&g ioixev, vyleid ri ti^ av slij y.^ XOt aoi)yrrtu.
Oui vero interiorem hominem neglegit neque animam virtutibus ornat,
6
)
„bic dod potest homo homo dici, sed homo laotum et homo aoimalis; quia
ille interior , cui vcrius et nobilius homo oomeD est, sopitus in carnalibus
ritiis el muudi huius curis ac sollicitudiDibus obrutus, ita ut iu eo uec do-
niinis eiufl haln-ri possit appellalio . . NOD enim extriusecus aliunde quacrenda
sunl , sed intra dos esl Balutis occasio; intra nos namque est eoDversionia fa-
cnHas*. ll. io Nuro. XXIV. 2. „Qui facil opera rectoria tenebrarnro, portal
imaginera eins, cuius habel opera, qnam praecepit Jesns esse reddendam et
proiciendam de vultu oostro, assuraendaroque eam iroaginem, inzta qnam a
principio ad similitudinera l><-i conditi snrons

tt
. H. in Luc XXXIX.
Exp. in Prov. lil. 25; cf. b. ia Qen. XII. 3.
:
tutom ne i
i.ini , iii i
iiatui uloni | Vriumutitiii
<h tinctioiieni iiliqnani inti > \ ii tuti rijul
atque \ ii lute infu .1 M iiperuatui uli lUiqm i»i iinuiii rjuidi
i' 11.1i ni ule ' 1

iu •
1
1 1 1
ii.i virtuti uti ut<|ii<
1
ii' . 1 1 111 :'• niiini . uii dii ii . nniiii talibu mi tutibu pi
iiii 1 m\ euiuntui . Sunl onini „nonriulli geiitiutii • <>i
cl lione te 111 iiiuii . c jtii tamon hoc ip iiui, ijuod liabent, non ud
Dcum referunt , noi ub ipHo ibi datuui ffrutium confltcntui
aul propriac indu 1 riue ud 1 ribunt, nul upi r 11 lu-
toribua gloriantur". ) Item ,pro Leiuperautiu videbuntur niulti
rii.ini .1 Dei partibu alieni decertasse, nonnulliquc mortem [01
ter obire uialui »se . (juuni connnunem dominuni 1 i
rectorem) deserere, iteni prudentiae opcram dedi • ac iu hi
tradidi 1 Ai tamen , si quia „perfectua fui ril in « 1 tit;
aul in iustitia aul in veritate aul pietate, non fueril autem ei
aui castitas aul virtua aul pietas, quae venil ei gratia Dei, in
niliiliiiii reputetur huiusmodi homo*. ) ttaque hae omnes virtul
minime sufficere possuni ad obtinendum flnem supernaturalem.

rlaec enira „opera bona, quae Bunl ab infidelibus, in tux ulo
iis prosunt, non ei in illo ad consequendam vitam aeternam; ei
convenienter ,
quia nec 111 1 propter Deum raciunt, -<- (
l propter
ipsam naturam humanam. Qui autem propter Deum faciunt,
M Habemus in Cicerone de leg l. B, £toicorum virtutia definitionem

..est autem firtus niliil aliud <
j n; 1 1 n in se perfecta el ad summom perducta
uatura' : omnia quidera huius vitae bona ,el externas
el ipse Cicero dicit
coramoditates a diis" dos babere, n ?irtutera autem oemo umquam acceptam deo
retulit*. ..Niniiruiu recte, propter ?irtutem enim iure laudamur, el in rirtute
recte gloriamur, quod non contingeret, si id donura a Deo, noo a nobis ha-
beremus. Nuni quis, quod bonus vir esset, gratias diis egil nmquam? At
quod dives, quod honoratus, quod incolumis*, cet de nat. deor. III 36. Con-
sequenter ergo etiam Cicero de invent. 53. potest virtutem definire: ,v4rtua
aniini habitus aaturae modo , rationi consentaneus: quam ob rein omnibus
eius partibus cognitis, tota vis erit simplicis honestatis considerata
tt
. Notum
quidem esl Biantis illud: „si quid boni feceris, auctores puta Deos, non autem
te ipsum huius esse auctorem*; et Pythagoraeorum virtutem esse L)ei donum,
el 1'latonis, qui frstq juoijog TtaQayiyvofUvtiv virtutein appellat, veram tainen vir-
tutis supernaturalis atque infusae definitionem philosophi invenire non

poterant.
-) „Nobis autem ostendit apostolus oninia hona debere venire a I
1
Cora. in ep. ad Rom. IX. 24.

a
) Exh. ad mart. 5.
4
) Com. ser. in Matth. 69.
;
__ 138
__
i. e. fideles, tion solum in hoc saeculo proficil eis, sed in illo,
Is autem in illo". ') Naturales igitur talium virtutum effectus

• •I merita iis praemia illi quidem accipiunt, attamen ad vitam
aeternam uon perveniunt -) Sequitur autem ut sit virtus vere .
tini nostro concordans, requiri, ui provenial exgratiaDei etexer-

ceatur pro Deo ac propter Deum. Et quia fnig-enes etiara sa-
cramentum baptismi necessario postulat susceptum, sequitur, ut
noveril el postulel reiiovationem et clevationein quandaro p* r
hoc sacramentum
anima exortam ex qua virtutes provenire in ,
debent, si ad vitam aeternam pertinere velint. 3 ) Quare, cum

omnes gentium virtutes in oculis Dei non suflician! sola fide- ,
lium esl vera virtus; Jiaec est illa virtus, quac a Deo docetur,
quae per Scripturas discitur, qnae per fidem evangelicam apo- <'l
stolicam traditur*. ') Minime vero virtus christiana a natura

bominis aliena eique contiaria est; immo virtus naturalis inter-
(Imii quasi imago et praeparatio illius describitur. Dicit enim
scriptor Deum animae nostrae „iccirco cum ceteris virtutibus
etiam afiectum caritatis" inseruisse, ut diligat Deum et ea. quae
Deus velit. Qua. caritate Deum et proximum diligendos esse
quod si non fiat , caritatem esse „fictam et simulatam*. Sine
1
) Ib. 1. c.
2
) In ep. ad Rom. II. 7: „Potest enim fieri, ut vel ex his, qui in lege
sunt, si quis persuasione quidem communi Christo non credit, operetur tamen,
quod bonum etiam si vitam aeternam non habet
est . . . tamen gloria
hic ,
operum eius honor poterit non perire." Ita Graecua

et pax et e. gentilia i.
aaturae legem sequens, „et naturali ratione immotus, ipse licet alieuus . . . ;i
vita aeterna videalur, (juia non credit Christo, et intrare non potest in regpum
coelorum, quia renatus non est ex aqua et spiritu sancto, videtnr ta-
men, quod per haec, quae dicuntur ab apostolo, bonorum operuDi gloriam el
rem et pacem perdere ])enitus non possit". Sel. in Ps. XXXVI. 16: „me-
lior est modica sapientia spiritalis quam multa Bapientia gentilium*. !>• ,
lute infidelinm (quae quidera in systemate Origenis , qui datoxaxdaxamv rdw

b&yxwv docet, parvi momenti esl,) quid auctor crediderit, vi. quae abique di«
cuntur in Com. in ep. ad Roni.; cf. etiam supra p. L06. adn. 2.
") riat yao iv tf\ 'i'

r /.fj ,""'»''/' tt$ xagdias flXijtovxi gagaxri^ges tpavtQQi
dovXo)* Htnr yjtt rithr armr. |)c orul. L6. Vi >l tas>c. qnac hif d iclltll 11 1*. ctiaiil
ad cbaracterem sacraroeDti baptismi iDdelebilero pertioeot. Esse ?irtutero

habitum (i equitur ej Bupra p. 180. a. I. Cf. h. in Gen. I. 1: ,isti
cniin sunt scininis illiufl fructus, Bctus Dostri, qui (>x dodo cordia noetri the-
Bauro profeniDtur
41
; item 8el. in Ps. CXLHI. 16: «.iustorum beatitudo esl aoi-
naae statua perturbationum ezpers el cognitioni Dei coniunctus*; eaee auper-
n;i t ii r.i lcm babitum, cf supra . p. L06. adn 2.
II in Num. 2 I.
1 ;
nll.i <iiilni.il ioin |io< |o iii ii |n i n. 1 1 ii i .1 1 1 1
1 i
cordibu ii" 1 1
tin i
< ii rinin «
e ' i i.nii - .i 1 1 1 .i i • iii quu< ,
a diffunditui h i
1 1
-
h ii imi i M pro • <•. quod noii liuinuna b nobi

q ii 1 1 1
1
ii i
, ed poi :• i .i i i.i in ancti Spiritu Infunditui |
ln codcm cupil ulo |in ep« ad Honi I \ D) dua upii ul im p<
meral Ucxandrinus, quarum altcru certi ime naturalibu viril
quisitu, aliera upernaturuli e jc videtur. ,Numquid non npientiu

.nl virtutc animae pectatl El cur culpubile ducitur iu upientia
gloriari"' Cerie tamen, ..<|ni in ua, non in D pientia gloriatur,
culpubiliter gloriatur*. Dei enim „supientia e i
Deum c<
el intelligere misericordiam eius el iudicium el iu titiam, <|u.iiii
fecil super terram, in quo qui gloriatur, in Domino gloriatur"

..liiiin;iii.i vero sapientia non pote I cire el intelligen D im,
neque agnoscere iudicia el misericordiam <i iustitiam eius, quam
lecil super terram, el ideo indiflferens esl el media". Po-
tesf tamen fieri, ul ,ex hac humana sapientia eruditus quis ad
intelHgentiam divinae sapientiae paratior venial el in hac exer-
citatus Orige-
ad illam capacior ftat". *) Constal er o riosse
nem virtutes naturales humano labore acquisitas el
virtutes fidelium supernaturales; noi eum etiam — li
supernaturales virtutes gratia Dei cordibus nostris in-

1'usas essej nosse eum porro (ut infra fusius exponemus,)
virtutes supernaturales ecclesiae sacramentis fidelibus
infundi.
Cum nostri moris sit, ut tractemus de virtuiibus theologicis
el cardinalibus , hac methodo utamur etiam in Origenis doctrina
explicanda* Quod quidem ad theologicas virtutes attinei . illum
quidem saepius invenimus disserentem de „divinis virtutibus*.
attamen alio hoc sensu intelligit. Nomen autem ,theologicarum
M C{\ ad Rom. IX. 4; in eant. canl. II. 8, in cant cant.

de his in ep
li. II.
{
.\ — Liehe wird uns eingegossen ym ep. ad Rom. IV. !». und auf
,,Die
deni Wege der Wesensmitteilung, also Liebe, Gerechtigkeit und jede Tugend
den subjektiven Besitz der Grlaubigen eingeptlanzt, und durcfa die dauernde
in
ISinwohnung des hl. Geistes in uns befesligt Das isf die iustitia inhaerens
und infusa, wie sie die katholische Kirche lehrt." Mohler. Patrologie, p
De fidei virtute supernaturali cf. Denis, 1. c. p. 173.
*) ln ep. ad Rom. IV. 9.
_ __ _
virtutum' .il» Origene (atque ab ipso Augustino) non adhibetur,
el sine dubio primis his saeculis nusquam invenitur, neque, quae
sii essentia el natura harum virtutum, accuratius exponitur. Sed
tamen virtutes theologicae el singulae e\ collectae saepe in Ori-
genis scriptis nominantur. ')
Pides (nbmg) generatim esl „animae liberae rationabilis as-

sensio". ) Non enim
quod cognoscere, po- ..idein est credere,
testque contingere aliquando, ut aliquis credat, qui non habeat

cognitionem rei ab [pso creditae. Multa tamen est differentia
inter cognoscere coniunctim cum credere et inter crederesolum". 8
)
Quo quis maiore stndio se rebus divinis dedit, co maior et pu-

rior redditur fidei virtus. „Sana autem fides dicitur ,
quae per-
fecta est, el cui nihil deest, quae capere potest omnia, quam
i. e.
qui habet, spiritalis appellatur et diiudicat omnia", n unde apparet

i
augmenta quaedam et profectus
sse in fide, et aliquos habere
partem fidei exiguam, alios magnam, alios vero habere omnem
fidem*. Fides , ut sit perfecta, etiain in vitam influere debet,
„nam fides sinc bonis operibns mortua" est 4 ) et omnia „quae- ; .
cumque audimus de Deo per tidcm ea per vitae puritatem co- ,
gnoscimus eorum quae crcdimus probationcm per affectuum

,
, ,
carentiam accipientes". r>

) Vera atque perfecta fides coniuncta
semper est cuni caritate, sicut enim proficere dcbemus in fide, ita
etiam in caritate; „considera sane, si secundum ea,quae de lide

dicimus , etiam de caritatis augmentis similitcr possimus intelli-
gere*. ,;
) Fides potest quidem csse virtus naturalis , sed christia-
*) Fragm. in Pr. c. I f>. loquitur Origenes de naufragio facto „vel

circa fidem vel circa spem vel circa caritatem aut aliquam ex virtuUbus
(t/ UVa VOJV &Q8T(OV)"
2
) nioxtg iaxi y/vxfjs avxeg~ovoiov Xoyxxtf ovyxaxdfteotg. Sel. in Ps. (<XV. 1.
Cf. praeclaram Clementis definiUonem: Strom. II. 2. (jtioxtgj i)v dtafidlXovot

xsvijv xai (Jdofiaoov vofdiGovxeg "EXXrjveg ^ nqokr\\ptg ixovotdg iaxtv , &tooefieiag
ovyxaxd&eatg, iXniôfiivoiv vndoxaatg, /.. t. '/..
3
(!om. in Joan. tom. XIX. 1; cf. I Cor. XII. 8, 9. — ...\ fide nostra
habemus, ut intelligainus." Com. in Matth. tom. XVI. !); cf, ss. Augustini el
\n-'!ui! Cant. illud axioma.

*) lli. XIX. II. in Ezech. IV. 1:
<*>.
„Male enim credit, quicumque pec.
cat." De peccaUs contra Hdem: superstitione, astrologia ceL c£ in Jerem.
h. XXI. I. Com. in Matth. tom. XIII. 6. In Gen. tom. III. 9. M. l?.p.70, 78sq,
n <)n't. tTj^ nioxeayg dxovofiev tegi Geov" , Tiirru dta Tor xav\xoo€ jiiov
fiyvoiaxofjuv xCov u uaxevfievojv xotg anodelg"etg dta rifg dxa&eiag lafifidvovxeg,

SeL in Pa. XLVII. 9. <:r. in Joan. tom. Xlll.
)
"»l .
In ep. ad l'<'iri IV. 6.

I II
iiniiim flde Upei ii.ilui.ili debcl i • .n.mi ImI«- |»n»|»i i< il
i
i. qui loi.i .iniiii.i admittil illud , quod creclil ui iri I
S|mi , .
V ,/ n.il iii .1 , -., ,
i
nl iii t rhl.it minl ,u .iiiini.ii ii '
<<h i.lctur
oxpectationem honorum praebendo", ' um flde, (june noii i
i . iiini
t
cn iliinii . pe ea <
i" i tamu . qua< non • id< n
que hab< nin .

„Si enim iam i [deretur . non utiqiu
Spei al i niin <|ui ,
ni videat , i
vero \ ideal ,
quo
perfluum e i
ultro p< rai e . quae \ id< t". *) I id-
iungil < )rigen< . nobi non v • pem i oi um, quae \ id< antu
..in ln . quae non videntur", certe hoc sequitur, ul \» maxime
pe< tel rea dn ino . i. e. aet< i
nam felicitatem, nai n futui
;i Deo remunerationis" habemus, i el in ea poti simum accepturi

Bumus, quae qos Deu perare voluit. |
Fide el spe multo maioi e I charita }. Fid< •

nim praetx i
,ipsa prima salutis initia, el ipsa fundamenta", „profectu

el augmenta aedificii spea est; perfectio autem el culmen Lotius
operis caritas, el ideo maior omnium dicitur carita '

i _ I*"i*l«-iii
namque el spem consequitur caritas, quae omnium maior

non solum replel mentem nostram . 3ed abundal ac diffunditur
in cordibus nostris pro , quod non humana arte a nob
quiritur, sed per gratiam sancti Spiritus infunditur*. *) ,Summa
perfectionis in caritate autem nihil iniquitatis
consistil , caritas
admittit". ) Dilectio enim Dei esl „mandatorum eius inquisitio
et exsecutio" ; hanc ob rem etiam omnia tolerantur propter cari-
s
tatem Dei, ) et „super prophetiam, super scientiam, super fidem,
super ipsuin etiam nwirtyniiiir ponenda esi caritas. •) Omnis
',» XVQtO>S yuo JtioTtS f

:
on MOXQ tO fiaJnfofM tOV "/.// '/'''/// n<a_mofyi>m'y<>r
to motsvofisyov. Com. in Joan. X. 27.

s
) Goxn. in ep. ad Rom. VII, 5,
a
) lb. IV. !).
*) xat ?iio ror fitoc tae .t«o' avtov iXjttdag ixdszafxevot. Cels. \I1I. •»<.
•"')
-lllu, quae spe el fide maior est, caritas." H in Lev. II. 4; eadem
aedificii similitudine utitur August. sermo XXVII. 1. — Caritas conslat ex sin-
gulis ab apostolo I. Coi, XIII. 4 — 7. memoratis partibus, in ep. ad Rom. IV. <>.
°) In ep. ad Rom. IV. 9.

7
) In cant. eant. I. rers. 4.
8
CXVIII. 45. Sel. in Ps.
) H. in Num. XIV. 4. Duplex est caritas illa ,qua nos diligimus — ,
Deum u et illa -qua diiigimur a Deo*. Considerandnm Adamantio videtur.

, ,
quae huius caritatis species diilundatur „per Spiritum sanctum in cordibus

nostris*. „Etsi quidein illa caritas, qua Deum diligimus, intelligatur , sermo
iste (Rom. VIII, 15.) asserlione non indiget; si vero ,
quia dixit effusam esse
142
enim alia virtus modum habet et certam mensuram, sed „men-

sura caritatis haec sola est, ul tantum, quantum ipse vult (Deus),
diligatur", vel haec esl caritatis sola mensura, ut ei „tantum ex-
hibeas, quantum habes*. ') Cum autem voluntas divina semper
sit eadem el immutabilis, numquam „immutatio aliqua aut ftnis
ullus in Dei caritale recipitur*. -') Gum proprie ad Deum tendal
caritas, tamen Scripturis divinis etiam homines caritate nos am-
plecti debeiv docemur; sed haec erga homines praestanda cari-
tas ordinata esse debet, atque ita quidem, ut praecipue qui-

dem Deum . deinde parentes, amemus filios , domesticos :;
) at-
que reliquos homines secundum eum ordinem, quo cum iis
iuncti sumus; ne inimici quidem a caritate excludendi sunt. 4 )

Quae tamen caritas erga alios suum modum suamque mensuram
habet. |
Dei caritatem in cordibus nostris, (ib. V. 5.) ista potius intelligenda sit qua ,
diligimur a Deo, quod velut sunnnum et maxhnum donum sancti

certurn est,
Spirilus caritatem ponat quo velut munere prius suscepto a Dco, per hoc
, ,
ipsum diligere possimua Deum quod diligimur a Deo". Intimus ergo recte ,
ab Origene connexus esse putatur inter has caritatis duas species. ln ep. ad
Rom. IV. 9.
') Notum est s. Bernardi illud: „modus diljgendi Deum est sine modo
diligere".
2
) In cant. cant. III. vers. 7: „Deum diligere nullus modus, nulla
mensura est, nisi haec sola , ut ei totum exhibeas, quantum babes." ib. III.
vers. 4. De ordine caritatis cf*. in cant. h. II. 8; de gradibus caritatis in cant-
cant. III. vers. 4. n. 73. 74; cf. ib. n. 73: autem contra ordinem eaee
..dicitur
in alifjuo caritas, cum aut id diligit, quod non debet, aut quod debet diligit,
sed plus iusto diligit aut minus iusto; in isto ergo inordinata caritas esse
dicitur"; de modo in catitate servando ct'. in Luc. h. XXV.
1
..Si autem filius nialus est et domesticus bonus, domeslicus in caritate
filii collocetur.- In cant. cant. h. II. 8. M. 13. p. 54. 13.
Deus 4
) inimicos
arnari iubens ,.non apposuit ,ex loto corde': Non esl
inordinatus sermo divinus ner impossibilia praecipit nec dicil : .diligite inimi-
.stros ut vosmetipsos' , sed tantum: ,diligite inimicos vestros^; sufficit,
(juod eos diligimus ctodio non habemus. Prozimum vero ut teipsum.
Porro Deuui ex toto corde." cet. Lbid. c. De oblivione iniuriarum cf. de 1.
orat '.*; Com. in Matth. tom. XIV. 5. <>.

ff
Honorem debitum parentibus
reddendura esse. Eluius autem erga parentes hoooris pars eral vitae com-
moda ad victura et vestitum habere cum illis communia, el d quam aliam
i-in j
r.itificari parentibus suis poterat." In Ifatth. CSom. tom. XI. '.'.
In r.nil. r.nit. h. II. II; in cant. cant. III. veT8. I:

R Omnes cnim b<>-
minea, sicul iam diximus, Becundum hoc, quod Bimilea nobis sunt, similiter
diligendi sunt, imo omnis rationabilia creatura a nobis, otpote ratronabilibus,
aequaliter diligenda eat a\diciendum tamen in caritate est unicuique ad
'
I i ;
Eadcm ,
i|ii.iin upei momoravimu .
in tractandii rcliqni
\ Irtutibu diltli ulhi i
intil I loi larncn •
on lal : (|uani(|iiani nl
aepe divi iiom \ iri ul um i xpi im< re ()riu;i m \ iriutui , ) tamen

ciiin iMi ic ii adluhui •
dcrivationcm illam virtutum aliarum
;i quatuor illi
,
quae virtuti cui dinali i nominantui , l
aepe <|iiiilnii hae virtute ah OriKcnc uno cum alii virtutibu

enumerantur, i emel de alibu \ ii tutibu "
loquitui 1 1
Efene ;
') alio autem loco compo itae inveniuntur cardinalium \
iiiiiiin breves definitione .prudentia per boni el mali cientiam

con ital ; el temperanl ia . quae eligcndo el qua< nt,
novit; el fortitudo oon ignorat, quae ad formidinem pcctnnt;

M
ita el iu8titia . i Quae porru de singuli dicantur, videamu
Sobrietas vel temperantia (c ) omnium virlutum ma-
ter est, ••)
Virtutem temperantiae reginam ei ducem putal Ori-
hoc, quomodo esl el ad hoc, quod rationabilis esl; si v. •/. aul in moribui aul
in opere aul in propoeito aul in Bcientia aul in Btudiii ceterci praeceUil
pro his Bingulia secundum Bui cuique meritum ad generalem dilectioi
addendum esl etiam Bpecialis aliquid caritatis*. In cant cant b.
III. \cis. I. ii. 7 1. De diligendis amicis pulohre scripsil Aug de i/er. rel. 17.
') Pr. II. I. „quippe bonitatem genus ease virtutum, iusUtiam

;').
\cl sancUtatem Bpecies generis u li. in Lev. VII. l. „sobrietas enim omnium .
viriuium mater rst sicul e contrario ebrietas omnium vitiorum*; , ,ei ebrie-
Uito primogenitam Aliam generari luxuriam".
veluti II. in Num. XW. 1.
a Milites Christi pugnanl orationibus el ieiuniis, iustitia et p mansui

dine et castitate, cunctisque continenUae virtutibus."
Virtutes cardinales Sap. VIII. 7. enumeratae eUam a plurimis G
'-')
corum pbilosophorum laudantur, ita a Platone ei Aristotele, etsi in expli-

candis singulis virtutibus et in ipsius divisionis ratione alter ab altero di»
pat. Apertissima est Ciceronis doctrina, de off. I 5: B omne, quod honestum
est id quatuor partium oritar ex aliqua;
, aut enim in perspicienUa veri sol-
Lertiaque versatur, aut in hominum societate tuenda tribuendoque suum cui-
que et rerum contractarum fide, aut in animi excelsi atque invicti magnitu-
dine ac robore, aul in omnium, quae sunt quaeque dicuntur, ordine et modo,
in quo inest modesUa et temperantia. Quae quattuor, quamquaro inter se
colligata atque iroplicata sunt tamen ex singulis certa officiorum genera ,
nascuntur." cet Ct*. tle invent. II. 53. Optime quam hae rardinales virlutes
intiine inter se cohaereant, et quae ex singulis prbcedant aliae virtutes, ostendit
Thom. Aq. S. th. I. II. q. 61. a. 2. sq.
n
) Enarrat. in Job. XXII. 18, Sei. in Ps. CXVII. 19.
4
)
ocoq^goovvi) in scriptura divina saepe ,sobrietas
;
nominatur, ,ab aliis
lamen eruditis viris temperantia ponitur, quae temperantia una ex quatuor

generalibus virtutibus habetur". In ep. ad Rom. IX. 2.
5
)
In ep. ad Rom. III. 1. n. 502.
6
) In Lev. VII. 1. Certe ad hanc virtutem etiam castitas pertinet sc. ,
quia ex ebrietate , quae sobrietati contraria est luxuria oriri dicitur. — Hoc ,
144
r
- -
omnium virtutum. Gum enim omnis virtus hahcat
suam mensuram, quam neglegentes el excedentes peccamus, tem-
perantia >t quae iudicat, in quantum aliis virtutibus studere
<
v
debeamus. Oportel ergo nos „sapere ad temperantiam lioc est, ,
ui in omnibus, ve\ quae agimus, vel quae loquimur, vel quae
sentimus, temperantiam teneamus" in omnibus enim virtnti- ;
bus „neque amplius lu-que minus fieri debere, modum

servare, novit sola temperantia". *)
„Fortitudo (dvdgeia) est optinm qualitas animae rationalis,

qua adversantes sibi inimicos anima superat." -) Fortitudinis tres
enumerat Origenes philosophorum definitiones: „fortitudo alia est
Epicuri, labores ferentis, ut maiores effugiat; alia Stoici, virtutem
propter ipsam amplectentis, alia Platonici, scientis fortitudinem ab
irascibili animae parte proficisci, atque II 1 1 locum circa pectus
assignantis". :{
) Melior certe quam horum definitiones esl ipsius
Adamantii definitio. Nimirum victoria per fortitudinem ab ad-
versariis reportanda magis spiritalihus armis ab inimicis animae
nostrae quam materialibus reportatur. „Imo virtutis causa cru-
ciari, propter pietatem verherari ,
propter sanctitatem nmri, id
acceptum Deo rationique conscntaneum esse iudicamus, et vitam

non amare honum dicimus." 4 )
est principium ethicae Clementis Al., quod sine dubio Oriênes adoptavit:
Unam esse virtutem docuerat Clemens, et prout ostendatur et exerceatur al> h<>-
minibus, diversis nominihus nominari posse (Strom. I. p. 37<>; II. p. 470).

Hadices autem omnium virtutum positas esse in temperantia et
continentia. Est enim &epeXios aQex&v eyxQateia, (ih. II. 484) e. omnium
i
cupiditatum temperatio (ib. III. 540). Hanc ob rem luxuriam putat Clem. esse
m.iximum et gravissimum gentium vitium. Redep. I. p. 179; Winter. 1. c.
p. 130 <<{. Non plane eadem sentit Origenes, cf. supra p. 132 adn.3 et infra
de peccatis.
') In ej> ad Rom. IX. 2; «Sicut multum confidere non debemus, ne no-
stram vi-lutem videamur proftteri, sic niullum pusillanimiter aêre et diltidere
doo debemns, ne Dei adiutoris oostri impotentiam videamur pronuntiare." ln
.Matlli. Gom. scr. d'2. M. 13. p, 171.'!. A. cf. Cic de inventione II. 54: Jrmpe-
r.mtia est rationis in libidinem atque in ;ili',s iiiiii rectos impetus aninii
firma <•( moderata dominatio. Eius partes snnt continentia clementia, mode- ,
stia*. cet.
-) Kxp. in Prov. XXXI. si.
/ ii r /, / tixovQOv ivdoeia t bnop&vovxoQ tdvovt (S>I
" 7
'
',"'/>' '
idratv' &XXr) d* >

t
roC &xo tfjt Sto&e, di avTrjv alQovfUvov (cf. Cic. 1. C.)
nOoaV 'nnr/jr. iiu.ij i)r fj QJtO I I/j< r ,.,r<>: ,

r,,r i>riny.<,r fA&QOV$ ttji '/'''/.'/••' fp&OXOV-
| , yl :

n fortitudo esl considerata
1 1
1 .
I le ni i ii i.i bi • >>...., i
<,
<
plui i philo nplioi uin profi i • I
••( ii< doi h in. i I

U fellil ,iitiu i \ ul< ntiniani) h
li.iin (lniiih. „111 iiii.iin . 1 1 1 «

- iiim •
i
i.ili iii, rpii uniciiique, pr<
meretur, i
el ribual "
. Hoi certi fal um i I
l
'ulunl enlm . qu
quod iii i iini i i
(I)vuh) iii. ih m.il.i !.r iul . l>oni l>onu al
e< iiimIuiii en um ip ui um iu tu muli non \ ki< utui bd \ olul orlio qu< idum lerri ad^ er u i

1 Le, quod d<
iustitia l lei cnl iunl . non minu (hl um i

i
quum unl ea .
q i
de bonitute dicunt. Nani cxi timanl „bonitatem affectum tulem

quendam e e, quod bene fieri omnibus debeat, etiam i iiicli^mi
sil is , (iii beneflcium datui . nec bene con equi mereatur; ed

ui imlii videtur, non recte u i Bunl tali deflnitione, putante non
licri bene huic, cui austerum vel triste ;ili(|iii<l infertur". i
mili nioili) singulas philo ophorum de iustitia notuj deflnitioi
enumeral Origenes, earum amplectitur. Quam- nullam tamen

quam esl „idem apud Graecoa omnes iustitiae nomen, tamen con-
stal ;ili;mi esse c\ Epicuro iustitiam, aliam e Stoicis, animam tri-
partitam esse negantibus; aliam ex Platonicis, qui iustitiam i
voluiil, ciiin singulae partes animae suis quaeque officiis fungan-

lui". ) Ia his variis philosophorum definitionibus el ex iis, quae
in hominibus iusta el iniusta habentur, ) Christianus philosophus
periculorum Busceptio etlahorum perpessio. Eius partes roagnificenUa fiden- ,
tia. patientia ,
perseverantia tt cf. quae Bequuntur harum singularum virtutum
;
definitiones. Recte s. Tbom. in his Ciceronem seqnitur, etsi oor has

tt
virtutes Portitudinis B partes , nec virtutes ad fortitudinis integritatem spectan-
les dicere possumus, sed potius fortitudini coniunctas et cognatas Ad for-
titudinem etiam martyrium pertinere docent Lheologi; de hoc cf. infra «le
prudentia p. 148. a. 2.
') Pr. II. 5. I.
'-')
to rijfs dixaioavvrjs ovofia Tuhov (i&v eoxt naQa naotv "EXlrjotv , rjSr^ dt
ajtodelxwTat &XXtj (*sv >/ xax' *EmxovQov dixaioavvrj , a/./.>/ b*s >) xaia 'tovs axo
r//s StO&S OQVOVfASVOVS TO TQtflSQSS TJJS '/
,
'7'/ >: I
oXkf) b*S y.OTU TOVS OJtO Il/.tt-
toivos IdiojtQayiav t&v psQwv r>y v'7'/> fpdoxovras stvat rr)v dtxatoovrrtv.
(\A>. V. 47.
B
volumus quid sit iustitin
) „Si necesse est nos scire
scire quiJ est , , ,
iniustitia; cum autem plenam scientiam iniustitiae ceperimus, ex ipsa, <juae

sit etiam iustitia, cognoscemus. Cum enim claruerit, quid sit iniustum. conse-
quenter, quid etiam iustum sit apparebiL Et quoniam iustitia in Deo est, ,
cuius natura humano sensui inaccessa est iniustitia vero in nobis hominibus ,
vel etiam in unaquaqUe rationabili creatura habetur, ex hac nostra inlustitia,

quae nobis nola est, illa , quae nobis velut inaccessa est et in coraprehensi-
Capi t ai n e De . Origenis ethicu. 10

;
146
vrrain iustitiae definitionern capere potest. Esl ergo iustitia
,splendida illa virtus, quae erga proximum iure societatis aequi-
tatem, benignitatem quidem etiam , humanitatem servat". ') ESsl
iustitia legalis, quae ostenditur, si ea faciamus, quae in lege iu-
bentur, sed inter christianos esl iustitiae quaedam virtus, quae

,praestantior est legali". -) His autem in definitionibus cum non
omnia contineantur, quae ;»<! notionem huius virtutis spectant, ex
iis, quae de officiis Origenes docuit, quae adiungi possunt, ad-
iungamus. Qui nos fecit Deus, certe sibi ofticia quaedam a nobis
praestari vult. idem sentiendum de Christo et de Spiritu sancto
A
iustitiae ergo virtus extenditur erga Deum. ) Haec est, quae
pietas (frnffifia) semper ab Origene nominatur. Deinde ea le
nos Deus fecil , ut cum universis hominibus societatem habere-
nms. Debemus ergo iustitiae virtutem extendere ad proximos. ) !
lla vario modo proximos iuvare possumus. „Decet igitur et cum

rusticis disserere et totis viribus eos ad civiliorem vitam tradu-
cere, cum impuris ctiam, ut, quantum fieri potest, puri effieian-
Inr, denique cum iis, qui sine ratione quidvis sentiunt et aniina
gTotant, ut ne amplius quidquam sine ratione faciant neque

morbis animae laborent". ') Non ergo „oportet malos ,
qui pec-
cant, arguere, sed ipsos admonere potius divini amoris, qui ipsos
bilis, Dei iustitia cognoscitur et commendatur et velut ex contrario contra-

rium proditur." In ep. ad Rom. III. 1.
') Cels. IV. 26; Com. in Exod. ex PhflocaL c. 96. Is est iustus, „qui
pro dignitate unicuique tribuit et iis, qui ex se meliores vel deteriores eva-
serint , reddit ,
quae unicuique ipsorum novit esse idonea". Alius est et qui-
dem magis generalis sensus in Sel. in Ps. XXX. vers '2. „non in iustitia tan-
hun Liberal nos Deus, sed et in temperantia, in fortitudine. in caritate. Nunc
autem iustitiam ponit (psalmista), quippe quae omnes virtut.es amplectitur"
Ti/r dixcuoovvTjv, aieidr) .-TFniry.nx// rori Ttaff&v t&v OQtttov. Haec virtus, quae
afa Origene boc loco iustitia noininatur, certe nihil aliud est ,
quain generalisi
directiti voluntatis nostrae in bonuin.
•) difccuoavvrjs xgeltrovos ornt^ ir^ vo/uxijs ,
quain babebant scribae el
phariaaei. Sel. in I's. XI,. 10. Distinctio nullius est momenti, quam habet Ori-
genes inter iustitiam veram, imaginariam, Bymbolicam. Fragm. in Ptoy. I.
vers. 3.
' .<•!-. [II. 50; cf il».: eli i6v &sov i&v SX<ov evoifleiav xal sas ttvr&o6-
tlli 7 Ij itl,! fit^.
l
i
CelB. \ III. .»0: xq6( Ttdvras &v&QotoovG nexoirixi noivaivixofc.
b
) Cels. VIII. BO; '!•• orat 28; Sel. in Ps. XUV. 16: „proximi oostri
"
sunt aut, omnes bomines nul qui non omnino secundom dogmata conyeniunl
De bospitibui recipiendis cf. in Gen. h. IV. 2.
i
noquitia roti ahnl " i T( rtia unu qui qu< 111 offli
Ibi ip i
pi (ii tunda Vtquc iri hl nri rio poi linurit, i
Imihii coi poi c quidi m ii uti . nc* <

ui ti lu<
i
ontereru ; animae c< i
tnm cui am Impcndei <
e! rnenti
illiiidii <•"
; otilllll, i|ll;ir llirr ,UMi (•< • h|l.inl ui ;i-l n.i hn ,il«iii li.ih«
\ il.ini ii lcnliiinl.iiii, petei C llolx iiiu . )
Quai i.ini \ n tutem eai dinalom prudi ntinm i
deflnirc olcnl <

ni< „Scicntiarn bonorum el mnlorum ei neu-
I rniinn" , vel „ cientium uêndorum el nori utfendorum 'I neuti
rniii, quae tribual Facere faciendn, non facicndn vero non i.
ln lu dcflnitionibu nihil invonil vituperationc ili^rni Ori el
di cutit, ;nl quae extendatur haoc prudentia. ') Sicul omn< \ii-
tutes etinm prudentia uam habel mensuram; itaque ^prudcntia,

si in sua mensura est, virtus e i. i
minus habet, imprudentia,
plus quam oportet, malitia appellatur", Distinguenda i
inl ab
hac virtute calliditas, quam serpens monstrabal in paradiso, el
astutia malorum hominum. Nam esl w serpens in paradiso pru-

dentior dictus ceteris bestiis, hoc esl extendens mensuram pru-
dentiae et in partes malitiae lapsus; inde el lilii huiu culi
prudentiores dicuntur quarn filii lucis, plus enim sapiunt, quam
') Exp. inProv. V.91. „Misereri porro pulcherrimtnn semen esl nrtB
iii. in Prov. I. il.
JustiUa Cf. definiUonera b. Arobrosii de offlc I. 24:
est, quae suum unicuique tribuit". Gic. <lr invent II. 53: „iustitia esl habitus
animi communi utilitate conservata, suam cuique tribuens dignitatem. Eius
iniiinni esl ab natnra profectum, deinde quaedam iu consuetudinem ei ntili
taiis ratione venerunl postea res el ab natura profectas el ab consuetudine ;
probatas legum metus el religio sanxit"; cf. il>. virtutes ex iustiUa orientes.
De orat, 28; Cels. IV. 76; in Nuin. XVIII. 3; excerpt. in XXXVI.
1
-) - I
vers. 16; de orat. 28 etiam accuratius Deum otficia praestanda

omnia erga
auctor exponit; cum enim „omnium longe maximum Dei opus simus et
figmentum", n certum in illnm jDeum Patrem] affectum servare cari-
tatemque ex toto corde et ex totis viribus et ex tota mente debemus". Sed
„Christi eliam debitores sumus, et est in Spiritum sancturn debitum ali-
quod nostrum, quod tunc reddimus, cum eum non contristamus et ferimus re-
quisitos a nobis fructus, ipso adiuvante et animum nostrum vivificante*. —
Non plane iuste agunt, „qui corpus quantum pote ieiuniis et vigiliis macerant
rerumque omnium abstinentia, quas corpus et necessariae eius functiones po-
u
stulant Com. in Matth. tom. XVII. 27.
.
:!
^ Scriptores Graeci Aristotelem vel Platonem sequentes prudentiam ?el
</ ody>]oiv vel ooqiar noiuinant. Origenis aotpia non tam est virtus quam sum-
mum charismatum (cf. supra p. 120, 121), quare scripturas sequens (cf. Sap. VIII.
7.) prudentiam qpoorrjatv nominat; cf. Cels. V. 28; Sel. in Ps. IV. vers. 6.
4
) Fragm. in Prov. c. I.
10 *
;
Ils
oportel sapere*. ') Proprium igitur obiectum prudentiae esi Jm-

nestum quid". „Es1 ergo secundum haec virtus prudentiae, et
taJes nominantur prudentes participatione prudentiae, in qua coe-
los praeparavit" Deus. -)
Praeter has, quas omnes communiter habemus virtutes,

etiam quilibel status hominum habel speciales suas virtutes.
AJiae sunl virtutes viduae, quae ecclesiae eleemosynis vitam degit;
aliae sunl diaconi e\ sacerdotis; ;ili;i<
i
sunt gravissimae episco-
porum. :!
) omnibus virtutibus et
Sacerdotis est esse ornatum
„per verba, doctrinam, multam sollicitudinem, laborem vigiliarum
convertere peccatorem" 4) et omnino, „qui praeest fratribus, vel
qui praestal ecclesiae, in sollicitudinem esse debet non humana-
ruin causarum nec saecularium rerum haec enim sollicitudo aliena ;
debel esse ab his, qui ecclesiae praesunf

4
Qui matrimonio .
•*»)
») ln ep. ad Rom. IX. 2.

-) Fragni. in Prov. c. I. Prudentiam definit Arist. Ethic. Nic. VI. •;:
drdyy.i) tijv (j odnjnir e£iv elvCU fJtexa IdyOV d/.tjOfj 7UQI ia dritnto.-rira dc/aOd
.-Toay.Tiy.l/r. Cic. de invent. II. bonarum et malarum
53: „prudentia est rerum
neulrarumque (al. et utrarumque) memoria intelligentia,
scientia. Partes eius ,
providentia*. Multo plures deducit ex prudentia virtutes s. Thom. Cf. S.

th. I. II. ({. 57. a. (). — Hic addi possunt quae dicit Adamantius de mar- ,
tyrio. Magnum erat in iuvene Origene desiderium subeundi martyrium,

postea autem non quaerebat mortem, quia ipsum Dominum inveniebat (Matth.
X. L'i| iugam iubentcm. In Joan. torn. XXVIII. 18. n. 397. Nostrum ergo do-
cet esse periculum fugere, si autem inors instet, fortiter eam obire. Sicut ipse
Aristoteles fugiendo se salvavit (Cels. I. K5), ita etiam Christi discipulus pru-
denter deliherat ,
quando deceat periculum vitare ,
quando obire. H. in Jud.
IX. 1. n. 477. Concedit etiam Origenes, ut is, qui parvae sit audaciae, in per-
secutione fugiat. Cels. VIII. 44. Sed christianum oportet propter mandalum
tantum Christi , non autem stulto timore percussum inartyrium fugere. cet;
cf. etiarn Redep. 1. c. I. p. 198.
3
) De orat. 28.
n Quod est ergo sacerdotis pectus, aut quale? tale ergo putoesse, quod
l
i
plenum ît sapientia ,

plenum scieutia, plenum omni divina intelligentia.
El quid d)CO plenum intelligentia? imo quod plenum sit Deo." H. in Lev.
V. 12.
f>
) In ep. ad Rom. IX. ::. Sacerdotes n habere possessiones terrarum el
ezercere ;iu
r
n noo animae culturam, ruri <•! qod kegi operam dare" non debent.
In Gen. Ii. XVI. 5; de Bacerd. officiis cf. h. in Levit, V. 8 sq. ; sacerdotea bo-
brii sint, iu Levit. h. VII. 1; item episcopi , Sel. in Levii. n. 182. ,Discan1
ecclesiarura principes buco sibi non eos, qoi consanguinitate generis
iuncti siint , oec qui carnis propinquitate sociantur, testaraento Bignare neque
hereditariura Iradere ecclesiae principatum, sed referre nd iudiciura Dei el non
eligere illura ,
quem humanua commendal affectus, Bed Dei iudicio lotura de
1
I Ifl
iiiiii h uiil , • »11 1.

iu A(l lio i" i
i.inii.i i - iJdi i • ilelw nl i
libero \ ii tutem el iiotitinm Dei pan ntum uflli iuii •
Quod ad \ M tutc inti IIim luuli pi i utt, niiill
cripsil () de npii ritia . i olli
•
1 1 1 1 : 1 1 1 1 1
1
iSapieni i.i - i i - i ' 1 1 1 1 dh in. ii iim • i lniiii.iii.il iini ijue,
quibu hi ntincntur, cii ntia" vel, ul illam dh ina uru

iiiiiiiin.il ,
\ upor ilh inae poti tuti . limpida oinnipoti i
i
iae .illii.ni i.i. pleiidor lu< i
uetei nai
rnaiestal i
et ii ia 1 1 bonital i
"
) Uiai unl dellnil
pient i.i <"" ia < I cienl ia pii itul de

Deo, incorporeis, iudicio el providentiu continel doctrinam, qu
que rei etliicae, physicae el theologicae theoriam revelut. \'l
sapientia esl cognitio corporalium el incorporalium , nec non iu-
dicii ac providcntiae, quae in hia spectatur", i I definil
nibus sequi mihi videtur, hanc Origenis sapientiam eandeni

quam dicil Aristotele | nitionem summorum bonorum
summaeque veritatis, quam nostris viribus attingere possum
minime vero cognitionem speculativam rerum ad fidcm pertinen-
tiuin, uti alias definitur. Esl autera haec sapientia virtus intel-
nam 6
lectualis, „saplentia iu ratione consistit". )
successoris electione permiltere." ln Num. b. XXII. I. B Conditio principom

populi : non solum pro suis propriis arguuntur delectis, sed el pro populi [
catis coguntur reddere rationem . . . Haec si cogitarenl homines, nunqoam

cuperenl nec ambirent ad populi principatum. H. in Num. XX. 1. De vir-
lutibus ab ecclesiae principibus colendis cf. ln Matth. tum. XVI. n. 724; ih.
XI. 15: m Isai. h. VI 1.
') De orat. 28. Cf. etiam supra p. 1-7. a. .*>'.

Com. in Matth. Lom. XIV.
24: -innlti in coniugiis casus (avfvrjojfiara ev ydfioig) oboriri possent, i|u.»> vir
sustinere debeat ac summis proinde difficultatibus et periculis defungi."

*) Exp. in Prov. XVII. 93. Cels. VIII. 55, Cf. supra p 142. in adnoL
3
) ooqia y.TtoTt'ju>j &eia>V iort y.ai dvthjto.iivior .Tnayiidrov XOi x&v i<
atruov . . . ovx ioTi oot/ t'a .tovijou>v axioxrjfiij. Cels. III. t'2. cf. Redep. I
p.
345, t[ii i contra Thomasium 1. c. p. 34 essentiam sapientiae esse positam de-

fendit inLogo recte intellecto. „Bei beiden (Qem. et Orig.) ist es - Erfassen
des Logos, niehts sonst, worin das Wesen des hdhern Wissens bestehL"
*) Expos. in Prov. 1. 1.
•) Ethic. Nic. VI. 7. Cf. etiam Thom. Aq. I. II. q. 57. a. 2.

6
) In Lev. h. VI. 4. — Scholastici theologi dicunt esse sapientiam virtu-
tem intelleetualem , scientiam sc universalem, quae ascendens ad Deuin ex
eo, tamquam ex summo et unico principio, deducat oninem scientiam earmjue
reducat ad Deum.
160 _
Du&s distinguil Adaniantius sapieniias, divinam et huma-
iiain; bumana sapientia mefe virtus esl naturalibus viribus acqui-
renda, autem maxime gratiae Dei debetur. Humana sa-
divina
pieutia, quae ei sapientia mundi vocatur el stultitia esi apud
Deum, tamen schola ei exercitatio animae esse potest, *) nou

tamen ita, u1 ea divinam sapientiam acquiramus; est enim „di-
vina sapientia primum (— summum) donorum Dei," quaro scien-
li;i et fides antecedunt. „Humana enim sapientia non potest scire
e1 intelligere Dominum neque agnoscere iudicia et misericordiam
eius, quam fecil supor terram *. -)
4
el iustitiam
') Cels. VI. 13: xcu yv/tvdotov fiiv tpaoiv elvat ri}$ v'7'^" J, y
i
av&Q&xivrjv
onrjlar, X&Xoq dk rl/r flrTar. /} ftrTa XOIVW o<></ ia . . . TIQQJXOV rori T<T>r xaXoVfU-
vcov X an,onar<or x.t.k. Cf. supra p. 121. a. 2; Pr.III.3.2; Cels. VI. 14; VII. 23;
in ep. ad Kom. IV. 9. Agit Origenes Pr. III. 3, 1 —3 „de triplici sapientia" et
secundum II. (5. distinguit
I. sapientiam huius mundi
Cor. principum liuius ,
mundi, Dei. Sapientiam huius mundi „aliam quandam" putat esse, alque prin-
cipnm huius mundi eamque esse dicit, ~per quam sapientiam intelligi viden-
;
tur ea et comprehendi, quae huius mundi sunt Quae tamen in se nihil habet,
ut possit aliquid vel de Divinitate vel de mundi ratione vel de quibuscumque
excelsioribus rebus vel de bonae ac beatae vitae institutione sentire, sed est
talis v. c. ut est omnis ars poetica musica cum quibus adnumeranda esl
vel ,
u
fortassis etiam medicina . Sapientia principum huius mundi est „Aegyptiorum
secreta, quam dicunt, et occulta philosophia et Chaldaeorum astrologia et In
dorum de scientia excelsi pollicentium , sed et Graecorum multiplex variaque
de Divinitate sententia
-
*. Pr. III. 3. 2. Hanc sapientiam a principibns huius
niundi (Dan. 10) bona fide docentibus putat Origftr.es populis vel gentibus tra-
ilitam esse. Ib. III. 3. 3. —

De aliis virtutibus intellectualibus in Origene vii
(juidquam invenimus. Multae quidem talium virtutum breves detinitiones in-
venimus, praecipue in fragm. ex oper. Orig. exstantibua et a variia editoribus
editia M. P. G. Orig. op. VII ; sed haec omnia plane sunt abrupta et tam dif-
ficilia intellectu, ut ipsi Latini interpretes et editores fateantur se multa. quae

verbotenua quidem verterint, nr>n intellexisse. Sequuntur nonnullae, quas in-
venimns, definitiones : -Scientia (iaiotrjnrj) est comprehensio eorum, quae in
theoria Bimili modo se habent: intellectus autem (ovveoig) esl secretio*. Enar-
rat. in Job. XXIII. 12; yvdwtg xkrJQog trjg \pv%fjg loyut^g, ^x l'
'" Pro?. XVII.
n diaciplinam dicit (autor libri Proverb.) moralem virtutem; intellecturo
divinam Bcientiam". naideiav trjv ffiixrjv dQexrrv Xiyet' kvvotav tr)v 1hlav yv&otv,
Exp, iii Pro?. IV. 33; .veritaa es1 summa sapientia" . . .

n intellectua esl prior
scientia", quare, qui habet scientiam, esl intelligens etiam, ,qui autero intelli-
-t . i- Qecessario dod Bcieotia praeditus' est Sel. in IV. CXVIII. 111.
ristot Kih. Xic VI. 6. 12 idem dicit). Gf. exp. ia Prov. c. I; ib. V. 86; h.
in l.rvit. VI. •':. <•<•!.
Ceb VI. 13,

<
1,1
I h iii \ n lui ihu i i nloinli omtiihti quidi 111 i
nobl i
iiii.i poi fcctio i 11111111 1
n non onitn
.iii 111 iini Noati um auti 111 omniuin • 1. qtt mtiiin \»
I nli .11 i|nnrii.|.i ,1 111. 1 1 111. 11 (|IK .

«!ol( llflfl
< '.iiin \ i( ei ii .1111111.1 iiii.uii ti ittntioncrn , ct flcli 1 il
probata, inde \ cnil ad allant, el iln i" 1 in uln (|iiu< ijuc lcrtl
4
irjtae .ii- lidei upcrata i!»ii ,de virtute ud virtutein , ad urrimum
liiin \ 11 iiiiiuii iiiim pei \ 1 in. ii .
|
1 1
tanten modi
\ n iuli-; decel progredi , ul d pun 1 .1 • •
ndul cl ad mugriii p<
veniat. ) Non autem ufflcil . ul in illa vel illa \ ii tute il p<
fectu8; habel quidcni harum ingularum virtutum unaqu

Buam perfectionem , <! multum opcrac prollccre in um 1 1
iuir ; ^perfectio vere em .iii illa g1

quae omnium in e I . p<
fectionuni continel summam 11

. ') Cum ergo -ini plurirni in \
tutibus gradus, 6
) ita possumus debemu magi el mag |ue
sensus carnis mortiflcare ,

ui crescanl emper
el quotidie morientibus in nobis vitiis, virtutum numenu au-
iiur. ') Sed , nl sinl plurimi his in terris virtutum laboi
el profectus ,
proprie lamcn periicitur el coronatur virtus in
coelis, Virtus enim, quod ad profectum attinet, similis esl •«»-
gnitioni nostrae, quue hic non est nisi in umbra. Similiter
') II. in -lcs. Nav. IV. I. Cf. infVa i I n . 1. „ln ecclesia, licet otnnes
intra nnam fidem rontineantur alque uoo baptismate Jiluantur, non tamen
nnns omnibus atque idem profectus est, sed unusquisque iu buo ordine.
41
ln
Gen. h. II. 3.
) 11. in Num. XVII. .">.
) ii. . wvii. ;>.
4
) H. in Jes. Nav. IV. t: una perfectio, tamen ,Lice1 generalis nobis sil
secundum unamquamque speciem virtutum, quam aggredimur explicare, -

eam potuerimus integre perfecteque complere, esl ipsius virtutis sna quoq
perfectio. V. c. si is, qui iracundus est, virtulem mansuetudinis cupit^ adipisci,
sine dubio primo offendit in multis, donec longa meditatione usura multi tem-
poris in natnram convertat Kt cum obtinueril quod proposnil adipiscitur . ,
quidem perfectionem mansuetudinis , non tamen ex boc etiam perfectionem

virtntnin oiunimn possideat. Sic ergo a cet
. Lxmgum quidem esl sed ralde
.
invat cognoscere, quae Orig. sagaci sed phantastica interpretatione dicit i!e
profectibus virtutum in explicando Lsraelitarum itinere per desertum facto,

ubi, quidquid arboris vel lapidis cet. invenerunt, significat aliquem pro-
fectum animae. H. in Num. XXVII. 12; similia invenies in I's. XXXI. h.
IV. 1; cf. ib. h. IV. 2: ..vides ergo . quia Doinini semper auxilio indtgemns.
Primo, ne cadamus, tum deinde etiam. si ceciderimus, ut resurizamus-.
6
) In ep. ad Rom. VI. 5.
6
) H. in Exod. I. 4.
152
etiam „in praesenti vita puto, quod formam atque umbram

tenere possimus virtutuin, ipsas vero virtutes tunc, cum ve-
nerinl illa, quae perfecta sunt. Et ideo iustus uunc magis, ut
milii videtur, in umbra virtutum, quam in ipsis virtutibus vivit*. 1)
Hanc ob rem etiam perfecte virtutum ac certaminum praemia

ii-. qui bene certaverunt, post hanc vitam reservata sunt ; atta-
intii neque in his terris sine praemio est virtus, cum Deus bic
iani nobis illius praemii primitias quasdam et arrham benigne

donet. -)
1
)
In ep. ad Korn. Vi. 3.
2
) Enarrat in Job. XL. vers. 3.
VIII. l)e peccatis, peccatornni fontibus
et remediis.
De malo vel peccato supra iam, cum d< notion< l»<»ni el
mali tractabamus ,
generalia Origenis principio expo uimus; reli-
quum est, ut, quae de peccatis specialiter scripserit, exponamus.

A.c primum quidem, si de peccatis agimus, excluduntur om-
nino ea ,
quae physice mala nominamus. Ea enim re vera non
sunl mala, sed mala solum corporea ei exteriora oaifiaxtxd xaxd
hoI ixioe) abusionem (xaraxQrjoxixwg) vocantur mala,
, quae per
Haec mala interdum ^creat" Deus iisque purgal e1 erudil i
qui verbo el doctrina sana erudiri nolunt. ') Quae autem in

honestatis ordine mala sunt, ea vera sola mala neque <
i
l
ullatenus a Deo creari postea ostendemus. Eluius deinde mali

naturam per se non omni ex parte esse malam et molestam Cel-
sus putabat, ') nos autem omne malum per se esse malum imo .
omnem ,
qui malo i. e. iniquitati communicel . esse amicum et
ipsius „moechum diaboli" contendimus. 8

) Bonum proprie, ul
supra dictum est, virtus est ct omnia, quae ex virtute procedunt;

proprie ergo malum quod virtuti
et inhonestum id putandum est,
contrarium est. ') Gum autem Dei legibus ad sequenda bona vel
virtutes excitemur, definire possumus esse uiali et peccati na-
turam, si i'iat, quod lex divina vetat. "')
Sed uon lex tan-
l
) Cels. VI. 50.
3
) Ib. IV. 70: tIjv T(br xay.Cor tpvaiv ov Tidvzfl slvtu uoy0t]o<\v. Cf. supra
p. 60, 70. sq.
3
)
„Omnis, qui iniquitati communicat , moechus est diaboli, qui piintus
uxorem duxit nequitiam.- Exp. in Prov. V. 71.
4
) Gels. VI. 54. Ita etiam Stoici dicebant; cf. supra p. 66.
5
) „Peccati namque natura haec est, si tiat, quod lex vetat" In ep. ad
164
luni divina hic respicitur, scimus enim administrationem Dei etiam

in humanis legibus aspici. Qui ergo peccat, in Dei admini-
strationem peccat, ) atque hoc est commune omnibus pecca- ]
tis. Possumus ergo iam nunc contra eos, qui docenl Deum
auctorem esse peccati, haec respondere: „Deum non esse malo-
ruin -.'ii viiii vitiosarumque actioniuu auctorem. Quod si revera
essel eorum auctor, quomodo consisteret id, quod de iudicio
praedicatur". -) Neque, cum per Dei Verbum omnia lacta sint,
.vitium, omnis fusio peccati, ct omnia prava et peccata" facta
sunl a Deo. :
^) Ex iis, quae supra dieta sunt de participatione

hominis cum Verbo divino, eo ipso concludi debet esse etiam
omne peccatum contra hoc Verbuni, vel generaliter con-
tra rationem, quod revera multis locis Origenes fatetur. Dicil
enim omnes creaturas rationabiles laudis vel culpae capaces esse,

laudis quidem, si secundum rationem, quam in se habeant, ad
meliora proficiant, culpae vero , si rationem rectique tenorem de-
clinent. 4) Si huic forte addis etiam ,
quae hoc divinum Ver-
lnini nostra causa fecit et passus est , certe „quicumque peccat,
praevaricatione anathematizans Verbum divinum , operibus suis
clamat: ,anathema Jesu'." :>
) Item „omnis ,
qui peccat, odit
Rom. VI. 8. Gf. Metlmd. .-rroi to? avzeôvalav, Bonw. 1. c. p. 50: tovto yaQ xal
fidvov foti 70 xaxoVf S xaoa t>)v zov" Seov TtQoaioeotv yhsxai.
') r \n Dei administrationem peccat, qui peccat." Cels. VII. 69. Plane
ergo consentit Origenes cum s. Augustino, qui deHnil peccalum esse dictum
vel faclum vel concupitum contra iegem aeternam, c. Faust. XXII. '21 ; cf.
Thom. Aq. II. I. ({. 71. a ().
2
) Cels. VI. 53; ib. 1\. <>!): dxt xaxa ,"•>', >/ xtjv xaxiay, xai vag ax avriys
ig 6 Oeog ovx enoirjaev,

:i
) Com. in Joan. tom. 1 1. 7.

4
) Vr. I. 5. 2; Scuol. in cant. cant, XXV. 1 ioquitur Origenes de vita
„contrario modo oppositoque rectae rationi"; quae de orat. 31. distingauntur .
(juis in multis <>x proxiniis peccavit, aut quae praeter rectam rationem quovis
modo sibi conscius sit, >j 6itoTa dqxoit xaoa rov 6q&6v Idyov xtxQay-
itnii iavtal ovvetd6xt, Cf. p. 155. a. 1.
Bl sicul semen Dei iu eo, (jui natus est ex Deo, manens, causa cst,
cur peccare non possit, qui unigenito Verbo conformatus est, sic omnl qui .
facil semen diaboli inest, quod quamdiu in

peccatum, anima est, nilnl sinit
• .
agere posse."
i r 1 1 (Quod quidera de morali impossibilitate aut de impossi- ,
bilitate efficiendi aliquid meritorii dictum putes.) De orat 22, „Si oon
el peccatum, non ne< fuerat, Pilium L)ei agnum fieri,
optu iii*r.it eura in carne positum iugulari sed mansissel hoc, quod in ,
prindpio erat, Deua Verbum. Verum quoniam peccatum introivil in hunc

mundum, peccati autem necessitai propitiationem requirit, et pro-
I >rlllil. \ .1 (IpitMlthllll • "iihn.iM ii , ||( '
|,| i liiin, \. | iu ' '
odiu h.iih n . i
opoi iii iin'|ini.ii. iii. quonium iu i
il
I !ln i in ,
i|ui od il iii ititiam ,
< .lii i iuiii oclil i
>
.iiii
qui iii i|> iii ii. 1 1 ii el «

ntidici
l »('iiiii ileprehcnriel . \ Iniu titiu odil I leuui . i*l in
quatenu iuiu i
u odil I >eum, iniu litia, quuc iu
i.i- iciiti l
'•
' catui niii denti unl b i
ul ium
practer uaturani ndvcnienti ; i hic taincii mu^tiu i
i
. qui in
peci alo etlicitur, ci ror, quod, i um p( o atoi . ui ip iu nin

ibi benefucen velit, facto tanien i ip um <»<lii el propriac in-
sidiatur animae: quemadmoduin el qui iu it, ordinato atquc

recto amoi e i ip um diligil . dum el dc i t dc pi oximo
bene meretur, utrumque simul ad virtutem adducendi
Erau! quidein multi adver ariorum Origen futat, <|u<>-
riiiu aiii putabanl esse ({uoddam principium mall, atque .

um
ipsum i 3e substantiam; alii non quidem d pecial< peccuti el
ui;ili principium, tamen materiam \<l ipsum corpus humanum i
causani vel occasionem <-i sedem omnis peccati aflfirmabant. Quac

dixeril Adamantius contra has hacreticorum sententias, supra iam
dicta sunt, sc. peccatorum substantiam esse nuliam el urane \i-
limii nihil esse, qiiia non sil ens, | ed peccatum non es
uisi qualitatem vel ,effectum" »in oper ntisV |
pitiatio Don lit. oisi per bostiam, Decessarium fiiit prorideri hostiam
pro peccatis." II. in Num. WIV. 1; cf. Pr. I. 2. 1.
1
Sel. in Ps, III. 7; quod ad hoc dictum attinet n praeter naturam*,

certe Stoicorum more loquitur Origenes, etsi non eodem sensu, quo Stoici.
Gom. in Joan. tom. II. '.': Ctixtjxtov y<\o, si x) xaxla dia i tat,
vtv AOVOV 7lQOOS%<bs kauBaVOftSVOV XOV §V BXaOXOJ , C&S x XOV SV dQZti
/.o';or ixdaxqj ysysvr]Tai x. r. /.. H. in Levit. VIII. <>: „qui aliquid contraratio-
nem recti iustique gerat, reputari ei peccatum dicitur ei e.i parte, qua - s
-
in eo vivae rationis apparuerit*. CA'. supra p. 65. a. 5. — Malum (duaQtia) non

tit voluntate Dei (ov xaxa yvoj/ttfv xov Ssov), sed eo non prohibente (ovxatXvovi
Pr. III. 2. 7. sed utitur Deus etiam malis ad bona efficienda, x<\v ovyxi
xaxiq rdw tpavXcav sis xtjv btdxaq~tv xov jxavxog Kaxaxdooayv avxovg sis xqsuxv
rov xdrtog. Cels IV. 70; cf. VII. 68; h. in Xum. XIV. 2. Cf. Redep. II.
330. - Logos cum bominibus ouine autem pec ipse sil vita et det vitain .
tum committatur contra rationem, e. Verbum, consequenter omne peccatum i.
contrahit aut privationem aut diminutionem vitae. uti ubique docet Adaman-
tius in Com. in Joan.; cf. etiam in Levit. Ii. IX. 11.
-) Sel. in Ps. X. vers. 6.
3
) „Omne vitium nihil est, quia non est ens~ /} xaxia ovdev wxh , txa
ovx ov Tvy/dvsi. In Joan. tom. II. 7. Cf. snpra p. 71.
1
..Quippe cum nec substantia eius unquam sit. nisi in opere agentis. -
15(5
Eodem modo sanam ostendil Origenes doetrinam , vo quod non

in materia quae
constare peccatum putat. Multa quidem sunl .
„abusive* iramunda et impura nominantur, proprie autem, quod

esl impurum, Id oritur a vitio. „Impura autem non est natura
corporis. Nbo enim, qua natura corporea est, ca malitiam im-
puritatis genitricem coniunctam habet.* ') Materiam naturarum
mortalium esse malorum causam, prorsus negandum cst, e contra
„sua cuique voluntas causa ipsi est malitiae, quae maJum est, utel
mala sunf actiones, ad quas compellit, neque quidquam aliud, si
u
accurate loqui volumus, nialum existimandum est . -) IIoc enim
ad veram pcccati notioncm omnimodo requiritur, ut sit volun-
tarium, e. libero voluntatis nostrae conscnsu commissum.
i. Itaque
recte „definiunt quidam novrjQlav, i. e. nequitiam spontaneam vel
8
voluntariam esse malitiam" (ixotioiog xaxonoda) ; ) hoc ergo cst
nequitiae, ul woluntate ct studio" mala fiant. 4

) Excmplum hoc
melius docebit: „irae appcllatio significat voluntarium quidpiam,
quod nonnulli definiunt eos, qui laesisse videntur, ulciscendi ap-
petentiam. quod a nonnullis vo-
Significat etiam involuntarium ,
catur prima commotio quae certis quibusdam irritationibus tra- ,
hit ad cam quam prius delinivimus iram". Apparct certe ei

,
hoc esse iram aliquam „quae non sit peccatum quaeque non- , ,
diim a libera voluntate nos urgeat et aliis noceat". Ut de hac

irac prima commotionc involuntaria ita ctiam de omnibus aliis ,
In ep. ad VI. 1 cf. in cant. cant. IV. vers. 10—13.

Rom. Similiter iani Clem.
;
Al. docuerat peccatum non esse opus Dei neque substantiam. Strom. IV. p.
606; idem Stoicorum (quoad verba quidem) amplexus detinitionem esse pecca-
tum dicebat nav ro Ttaga tov /.<>•<»• t<\v i>ni')i>v. Paedag. I. p. lfnS, sive consistit
in ayvoeiv xolveiv Sxt ynij noteXv ddwaxetv .-toifTv. Strom. II. p. 162. Cf.
, , ij
Hedep. I. 132.
l
) T<\ VOQ XVQ103S (UtOQOV VOtOVj6v iottV. 'frini^ 0§ OOifWXOS OV fUOQa '
ov
i
, f/
f/ votg oojfMx6s inTi , t<> yewtjxtxov t>~^ fuaQdxttxos i%et rijr xaxiav,
Cels. !11. 12.
3
) oiy. i'c,Ti xaxd ix SeoB . . td <V:
tt)v i/.tjr tots i>r>jT<>i^ ifixoXttevofiivtjv
,i
alxlav elvcu t&v xaxdw , xad >//"<»~ ovx dAtj&es. to yaQ ixdoxov ^yeuovixdv
aTxtov tfjs i tooxdotjs iv <iir< :
~>
xaxias iotiv, //n,- ioxt td xaxov. y.uy<\ di xat <u
dx avxrjs r<j<iz"^, y.ui H/./.o oitdev, &%s tQPS dxQtfir) Xdyov mo0' tjf*&s ioxt xaxdv.
IV. 66.
Malitia aulciu est voluntnria maliflcentia*" CoiD. 10 Mattli. \ll. 3.
Miiiin certe meliua peccati oaturam Origenes comprehendil quam S - et
PlatO | Cf. I llii. 86 : y.uy." >\<> ixdtV ovdefc , bui & "' HVO <~ov
y.ui dnaidevxov tQwptjv 6 *<ty<>^ ylvexat y.uy<>^.
lo r wwi h. ii. i.
enl iendum esl '
) Vtquc In tantuni , ul II von

\ ollllll.ll I lllll | |.| .1,1 (ll 1)1 | ,
lll ||. I||||.|
< ii Illatai udrnittatui opoi Leal i i

'onatui iiu
o pui i iniiiiii , \ iiii .niii iii iii 1

1'
Impudii u coi poi i i
• itiiim
ini uli ie. I

laci i|ui'li in iinlii in occulto ca tu nninii
iiic ; corpore vero non item pui a < e, rjuali cral aut< \ im II
i.ini, ged non propterea, quod non pura it, Iani etiam impudica
esl " . ) Quia verum non e i
pcccatum, «|n<».| libenim el volun-
i.n iiiin non est, elui et in omnibus, qui ral ioni \ el poutan*
capoces non Bunt, revern el formalitei peccatum ine c non
posse, »Pucr ergo parvulu . quatuor feie aul quinque ani
riim" ,
:1
) laedens parente . „quantum ad praeceptum mandati

sp(M'l;il", poenam , atquc in vetere testamento mortem debebat.
Sed quia non iam vivil in eo „lei naturalis" neque ratio nequi
tibertas sufficiens, ,,t, peccatura <i non potesl reputari. Non-

diiiii esl enira intra eum ratio tanta, quae eum doceal hoc, quod
facit, noii fieri debere". ')
Peccata igitur omnia cura pendeani a cognitione ei libera
voluntate , incipiunl b cogitatione. „Fons el principiura omnis

peccati esi mens improbi, quae iniquitatibus redundat. Atque
quidem principiura esl a corde el finis inoperibus", i Cumei
peccatorum omniura fons sinl malae cordis cogitationes ) sequi-
l
) Sel. inPs. [V. vers. 5. Cf. ad hoc: „furor (9vp6s) diflferl ab ira (6\
quod furor ira sil fumigans el adliuc accensa, ira vero ;

1
1
»
| » *_* t i t i <
> vindictae.
Ergo veluti imperfectior ira est furor, iam autem in perfectione quadam est
M
ira. Sel. in Ps. II. n. 541.
-
Coni. in Matlh. tom. XII. 7. Quid de peccatis non voluntariis , vel
quae „non sponte" fiant, Orig. putaverit, invenis h. in Levit II. 1; <•!'.
l
i'
v '/.h '"''' dfAaQxdvst axovotoiS) Sxs nQotpdost svosfisfas xo ui/ diov xtjQeh. Adnot.
in Levit. c. IV. Ob peccata quaedam involuntaria in vetere foedere <juasdam
civitates refugii constitutas esse, h. in Xum. XXVIII. 2.
3
)
Alio loco Orig. perfectae discretionis lempus in duodecimo anno po-
uere videtur: „hoc hominum natura non recipit, ut ante duodecim annos sa-
pientia compleatur. Aliud est partem liabere sapientiae, aliud sapientia esse
completum*. In Luc. h. XIX.
4
) In ep. ad Rom. V. 1; h. in Levit VIII. 6; Com. in Joan. tom. II. 9.
aulem )
Jn
qui ad Dominum convertuntur, principium ducitur a
5
iis ,
pravorum actuum abstinentia, finis vero est puritas cordis." Sel. in Ps. LVII.
.'>.
Dispar esl ergo ratio conversionis ad Deum et aversionis ab eo.
') .T>jy))v stvcu jxdvxatv x&v uftuoTijuaTiov Toi> xortjQovg dtaXoyto/iovg.
158
hir, v. g. ..ui . si ante quis non moechatur in corde, moechari

non possil in corpore. Sed non continuo, si quis ab exterioris
homiuis incipiai castitate, perveniai etiam ad interiorem coutiuen-
tiam, ut si uou moechatur in corpore, nec in corde moechatur". ')
habemus divisionem inter peccata cordis, oris. operis.
Kx his
„Triplex namque forma est peccatorum; omne enim peccatum aul

in facto aui in verbo aul in consensu mentis admittitur**. 2
)
l'.\ cogitatione enim prodeuni primum verba, deinde ipsa opera.
Aliud autem esi cogitatiombus tantum peccare, ,,quod et tolera-
bile est" aliud ..rebus ac verbis, quod et periculosum et grave
,
est
u Quapropter, si quando veniant nobis malae cogitatioixs.
.
)
eas eicere debemus nequc verbum proferre neque mali facti quid
admittere. Si autem in cogitationibus contingat ,,motum vel noxam
exsistere", quilibet probus ,,haec in seipso custodit neque verbum
profert iuxta peccatum, quod in occulto fit neque complete per- ,
licil (oifdh no&Tiei dbtoTeXsojuazixwgJ^ sciens cogitationem esse cura-

bilem. Quod vero opere ac verbis fit, curatu difficile , et quan-
4
doque incurabile exsistit", ) nimirum, quia iam ad extra prodiit
peccatum el extrinsecus iam habet suos eftectus qui difficulter ,
interdum saepe omniuo nou reparari possunt.

, Abiciamus er
omnes , ne peccemus, in nobis orientes cogitationes malas, neve
Com. in Matth. tom. XI. 15, „Semen peccati eogitatio perversa". aneQfxa
af/MQtiag loyiofidg jxovtjqos. Sel. in Ps.XX. vers 11.
') Com. in ep. ad Hom. II. 13. Qui corde tanlum moechatur, vere pec*
catum commillit adulterii , sed crimeu dimidiate commissum turpius est quam
voliium tantum; pessimum tamen est peccatum omnj €X parte plane perfectum.
Tom. m Ifatth. XI. 12. n. 495. In exercendo malo, quae in corde estnequitia,
inlensive augetur. Cf. tom. in Joan. XXVIiI. 1-2. n. 885.
2
j In cant. cant IV. vers. 1~>: „Tres islae in nohis peccandi viae , ant
enim in facto, aut in dicto, aul in cqgitatione peccatur." II. io Exod. VI. •">.
.Triplox namque est etiam bene agendi via, nihilominus enipi vel opere vel
cogilatione vel verbo l>< ni aliquid agitur." ll>. 1. c. n Quoniam igitur multo-
iiiin peccatorum initium humanus es1 sermo, et os nostrum multis malis mi-
nistral . el valde difftcile esl iuveniri hominem, qui una saltem hora os suum
e1 linguam suam observel ;i peccato," In Ps XXXVIII. li. I.
•''>.
tioxaxat anovoatoi Sjtag ixepov etvat xa iv koyiofxois aftaQxaveiv, (o x<n
xxiov ioxiv ,) y.ci ixegov ev nodêi xai Xdyots , (o xat faxixivowov xat ftaov),
Sel. m Ps. uv. :>.
•
>>•!. in Ps. UV. .">.
Cl in \iiin. li. VII. 1: ,no detrahain fralri , ne
male l<>i|iiar de proximo meo, ne aperiam «>s meum ad derogandjum non Bolum
sanctis, sed el quibuslihel proximis meis."
per Bfl ad de liilei in pi avu vel artioin |
n 1 1 1 1 1
1
• iii pai \ iim i.h i.it • i iii.
( uii, \ n i ii (11111 emiiK nteni pi iu li i

el inu fiiuui i 1 1
i"«l ei
mugno no reddil . i I amicitia el coniuni tio i um i N im

uutem | >ci cum n mu pei nuti tare non pote l, Si ei i
» urn
in nobi 1 1 1 1 . i
r« • \ ((11111111 , ihiIIm modo ohcriiuinu i
|
. epti . quae ad opei q cami e1 b Deo aliena animam i

rit.
\li(H|iiin solvitur necc urio vinculum, quod Deo no connectil

., IV cca i ii iii inter do e paral el I > Deu non iani amicu

<>iniii;i quodummodo inimica unl nobis. Peccutori enim, qui,
quantum in se est, ,corrumpii terram", i „omnifi lerra ho
est", cum iusto, v quue inaccessibilia videntur, plana el proclh
efliciantur. ) Accedit, quod in daemonum redigitur peccutor er-
vitutem pessimum; num, cum pecco, ,quue diaboli sunt, fucio.

<|ui in cor misit, ut hoc vel illud peccatum fucerem. Primum
-
eiua recipio iaculum, tumque illo recepto etiam illum admitto |
lla<|ii< 1
duplicibus <li;il>oli '") ei ipsorum vitiorum catenis con-
'
Sel. iii Ps, XX. vers. II.
Cels. VIII. 50.

:i
) H. in Lcvii. XII, 2.
*) De orat 25.
•'
11. in Gen. XIII. 2. Of. etiam in Reg. h 1. !»: ,si omnis actus iusti,
quem secundnra Deum agil el secundum mandatum divinum, oratio reputatur,

quia iustus pine intermissione, quae iusta sunt, agit, per hoc sine intermissione
iustus orabjt, nec umquam afa oratione cessabit nisi iustus essedesistaL Cum
enim iniustum aliquid agimus aut deliquimus, cerlum est, <iuo<l eo tempore
etiara ab oratione cessamus."
,;
i
De orat. 25; il>. '2i>: „iure ii ab eo, qucm dereliquerunt, Deo, vjcissim
derelinquuntur el traduntur in passiones igominiae . . non iis modo, quae na-
turae consentiunt sed contrariis etiam naturae plurimis [cf. de hoc exp, in
u
prov. V. 71.] inquinantur .
7
) Sel. in Gen. 31.
s
i
II. in Jes. Nav. IV. 1. Multa saepe sunt peccatorum damna tempo-
ralia: B nobis hominibus vel mors vel reliqua omnis fragilitas in carne ex
peccati conditione superducta esttt . H. in Levit. 111. 1.
9
)
Sel. in Exod.
10
quibus nos constringunt, (daemones) sunt passiones et vitia
) n Vincula,
nostra tt Gen. JX. 3; rectum ergo est hoc dictum Origenis: „Onus
. H. in
montc gravius oinne peccatum*. Scl. in Exod. „Jede Sunde ist Verahnlichung
mit dem Teufel, wie das Gute in uns das Gottahnliche ist, jenes Ebenbildlic-h-
-
160
strictus peccator nofi iam habet, u\ antea, intellectus claritatem

ad veritatem cognoscendam , atque ipsa voluntas infirma redditur
;ul resistendum ultra peccatis. Oritur enim ex peccato .nequitia
<t inscitia* quidem secundum directionem voluntatis
; ') nequitia
inl niiiluni. ei inscitia in intellectu, qui tnaxime ignorantia de Deo
laboral cuique per affectus malos non iam licel intueri verita-
,
tem. *) Afinime ergo neglegentes esse — „quoniam <'\ *

J
«
1 »
<
- 1 1 1 1 1 .
nno peccato generatur aliud, et ita, qui saepius peccai malum ,
peccandi consuetudinem (t&og) contrahit, qua quotidie aequior ac

deterior efficitur; ) hoc enim esl vere vitium, i. e. mali habitus,
ex qno proveniunl peccata. ') Per id etiam augetur periculum,
no, qui semel in tantum nequitiae processerunt, „pro longa vitio-
rum consuetudine vix eorum turpitudinem compreliendant", •"')
ita
ut valde difficile sit eos sanari et ad virtutem reduci. ') Praeter

hos omnes malos peccati effectus ,
praeter ipsam lianc separatio-
nem tristissimam animae a Deo ,
quae vera est mors animae, 7
)
u
keit mit dem Teufel , dieses gottliche Ebenhildlichkeit. Redep. I. p. 213; cf.
in Levit. IV. 3: ,.si perfectus es, sicut patcr tuus in coelis perfectus est, iina-
ginis Dei in te depositum rnanet. Si vero e contrario agas et pro miseri-
corde crudelis, pro pio impius, cet. . . abiecta imagine Dei diaboli in te ima-
ginem suscepisti et bonuui depositum, tibi divinitus commendatuin, abncgasti."
In Exod. h. VT. !>: -diaboli enirn in te imago est et superscriptio." cet.
') Exp. in Prov. V. 46. (lf. supra p. .'!•">.
2
)
Gels. VI. f»7: vov vjvo raw mxfratv i/MVodtCo/iivov fiXhteiv aXtjtetav.
3
)
„Sicut enim ex iustitia generatur iustitia, ex castitate castitas, (si
cnim primo tenuiter castus esse coeperit, accepto easlitatis fermento quo-
(juis
tidie castior efficitur) ita et, si quis semel inter se licet parvum malitiae re-
I
"Mierit fcrmentum quotidie semetipso nequior efficitur ac deterior."
,
H. iu
Niuii. XXIII. 7. „Consuetudine et nequitia tincti penitus et imbuti a«l vitam
papientem rectaeque rationi consentaneam eniti nisi difticile non possint."
C.els. III. 05. (Homines) „natura et consuetudine ad peccandum proclives, mu-
tari et sanaii (poenis, cet.) posse. Ut enim verum sit, ad peccatum omnea
homines natura pro pen<l e re , et quosdam non natura Lantnm, *v<\
etiam consuetudine ad peccatum ferri, non omnes tamen homines ii sunt,
(pii perfecte mutari non possint." c.els. III. oV>.
') Bene novisse Origencin hoc cognosci-vitii el peccati distinctionem c\

tur: -non prius nominal (auctor libri Job. ef Job XXII. peccoium '<.
liiuiiniinr), deinde vitium (rtp xaxfa*): Bed videna ?itium malum esee habitum
(ipavXrjv i'iir), deinde postea, quae sunl o malo habilu, peccata, quae dixil iu-
numerabilia esse peccata*. Enarrat. in Job. XXII. vers 5.
De orat. 29.
Cf. snpra 8.
ln ep. Bd Rom. VI. 6: »Sicul corpna accepto fenri vulnere moritur,

it;i ei anima accepto peccati vulnere moritur/ 11. in •i«
i
-. Nav. XV. l.
ir.l
hoc dem nriiunifil ui quod oinnla , qu ti un

perduntuf. Qui onim opcri piritall intcntu fiructu quam p!u-
iiiii< i fecci .ii ol iiniii.i Im.ii.i «.|m i .1 iii . ..ii . 1. 1,1 ii.
lvrniiilnliT.il , si l lli i| ;nl \ (illlptnte ' I
|
1,01111
ill.i bonorum emina el fructu nncti opcri riomiunntc liiwl
cbrrumpil ol nmittit „Cum onim ubintroicril pcccntum el i ipti«
\ ,w eril homini on um ul non inm rc piciul nd mnudii

, I
i
nec arduam virtuti viam libentcr n condat, depcrcunl omi

quae priu ;
Pueranl in horreo con i i< nl lm I
sudaveril aliquia propter virtutem el plurima ibi popereril

rita, si peccat, ,iste condita omnia evacuavit, ei omnibu facul-
tatibus Buia nudus repente el inanis eflfectu e I . quia diu qu
situa el multo \i\ labore coliectua Bubito omni eflusu e i
labor;
et, sicui dicil propheta, 1
) omnes iustitiae eius, qus t, non
commemorabuntur* .
|
Ofigenes, cum unam esse virtutem existimaret, docuii bono

inesse vim quandam unitivam; malum autem, u1 unitate carens,
etiam carere omni vi unitiva. ,Unus enim, cum peccat, multi-
plex est, a Deo abscissus el in partea divisus el ab imitate de-
cidens, ftfulti autem, qui Dei mandata sequuntur, unus sunt". i
,Unura esi bonum, turpia multa, unum quid veritas, multa falsa,
imuni quid vera iustitia, hanc simulanl habitus multi, unum quid
Dei sapientia, autem sapientiae huius
multae saeculi, el imum
Verbum Dei, multa autem a Deo aliena". ')
>) Exech. 111. 20,

5
) Opera, quae mortificata nominamus, h. in Judic. VII. 2. Fortasse afa
Origene etiam boc, quod vulgo posteri docent, de duplici peccati reatu, poenae
sc. et culpae cognitum demonslrari potest; dicit enim oporlere: npeccatorem,
posteaquam fuerit mundus, posteaquara remissionem per poenitentiara acce-
peritpeccatorum, de purgatione capitis admonere". H. in Levit. VIII. 11;
cf, ib. s<j.
8
) In ep. ad Rom. II. 1; cf.: „ubi peccata sunt , ibi est multitudo, ibi
schismata, ibi baereses, ibi dissensiones; ubi autem virlus, ibi singularitas, ibi
unio, unum et anima una. Et ut mani-
ex quo oinnium credentium erat cor
festius principium malorum omnium est multitudo, princi-
dicam,
pium autem bonorum coangustatio et a turbis in singularitatem redactio,
ut puta nos omnes , si salvandi sumus, ad unionem, ut perfecti efficiamur in
eodem sensu et in eadem sententia , et simus unum corpus et unus spiritus*.
Tales ergo simus, „ut nos unitas circumscribat", si autem „a malitia scindimnr
atque dividimur, non sumus futuri, ubi sunt illi, qui rediguntur in unionem".
Virtus „ex plurimis anuin" facit, necesse ergo nobis est n unum per eam fieri et
fugere multitudinem". cet. In Ezecb. h. IX, 1.
*) De orat. 21; cf. ad boc : ,qui sanetus est, solius Dei est , qui autem
Capitaine. De Origenis ethica. 1 1
162
Nrino niortaliuni omnino liber est a peccato; omnes enim

homines, plus minusve ad peccatum inclinantes , magis vel minus
ant. ') „IVrral enim omnis homo, nec est iustus super ter-
ram, qui facial bonum et non peccet*. *-')
,Fieri non posse arbi-
tror, anima nihil sordidum contrahat ne in extremis quidem
ut
partibus et quae infirmae sunt etiamsi quoad homines perfectus ,
quis esse videatur*. :i
) Plane igitur stultum est contendere velle,
hominem posse in hac vita esse absque ullis peccatis. ')
Divina quidem scriptura nonnullis locis loquitur hunc in
sensum ; sed âbsque peccatis esse in scripturis dupliciter intelli-

gitur: ut sit nunquam omnino peccasse, alterum peccare
alterum
desiisse*. Ad primum dicendum „nullnm esse absque peccato,
quia omnes homines aliquando peccavimus , licet postea virtutem
secuti sumus". Similiter ipsi qui multum ,
in iustitia et virtute
peccator est et immundus, multorurn est; multi enim daemones possident

eum*. H. in Levit. V. 12.
') Gf. p. 160. a. 3. da alle an — pMit der Siinde des Teufels erfolgte ,
den Sunden aller teilnehmend ein Gesamtes bilden, ein allgemeiner Fall, . . .
bei jedem in individuellem Mafie bei allen weil alle mit einander ein , ,
—
in sich verbundenes Ganze an den Zustiinden aller teilnehmen, in irgend —
einem Grade. u Redep. II. p. 323, 324. Cf. supra. p. 104. a. 1.
2
)
In Isai. h. IV. 2.
3
)
Com. in Joan. tom. XXXII. 2: „qui ne cogitatione quidem peccat,
vehernenter (oôboa) custodit mandata Dei". Sel. in Ps. CXVIII. 4; h. in
Exod. VI. 4. — Cf. quae pulchre scripsit Origenes de peccatis sacerdotum , in
Levit. h. II. 3 : „ipse, qui unctus est, ipse, qui sacris ignibus divina suecendit
altaria, Deo rnunera et salutares hostias immolat, qui inter Deum et ho-
qui
rnines medius quidam lepropitiator intervenit, nec iste inquam immunis manet
a contagione peccati Sacerdotes Deus statuit non eos, qui omnimodo
. . .
peccare non possent, alioquin non essent homines, sed illos qui iinitari qui- ,
dern debeant illum qui peccatum non fecit; otTerre autem hoslias primo pro
,
suis, postea pro populi delictis". Cf. in Jerem. h. XI. 3, qui in clericatus or
dine sumus, sciamus nos „non statim in eo esse salvandos, quia clerici sumus,
multi enim et presbyteri pereunt. Igitur sunt quidam clerici non ita viventes,
ut et ipsi ex ordine capiant fructum et ornamento suae sint dignitati. (Jtilitas
qnippe clericatus non in eo, siquis in agmine sedeat presbyterorum, fledfli iuxta
locum suiini et iuxta praocepta Doinini dignufl incedat Plttfl a mr sacrrdote)
exigitnr quam a diacono, plna b diacono qnam lako. Qui vero totius Eccle-
siae arcem ol)tinet ,
pro omnibus reddet rationem". De depra?atifl episcopis,
resbyterifl, diaconifl cf. in Num. h. II. 1.
4
) Plnrefl ttatua distinguit Clem. Al. eornm, qni peccant. [nflmna esl
fltatni non din perseverare in peccatis; perfectior est, qni non Baepe committit
i
ii.i rolnntarifl fdxo6om)\ noa flnperant, qni nnnqnam agunl contra id,
qnod iii-tiiin pntant (nar& ywbfHj*), Sine ullis peccatifl ôlus est Deus. Fae-
,
dag. I. p.
'.•
.'; cf. Redep. I. p. 181. fldn. 3,
1(1 ;
profccerunl , in inull i tnmou iilTi iiiliml omm 'i
ambularc in oinni* | Mu iiulcin in< linnlui ud \« <

i iil nm
\ci ini.i , quac vaklo < I Inbili ;
- «
.
1
1 1 1 1
* * i*nitn hominun
luventute proclivl ad maJa i I i 8ed quantumvi ud \<< < <
iluui
iii«iiii.it i
. Lamen in llde ac i eligione fu< ultu nobi i itnndi
ac Bupcrandi ; hac< cnlm nb invlccm | Icnt : vil u inl
lidci. Quo qui i.iiin maiore cum m. «i ii.ii. n ,-ul ii<l<-m p<
lim-nlcs uiuplcrtitiir ,
<•<» ipao ctiam mor< eiu emcndcntur
oportet. i
Nosse Origcncm di tinctionem illam inter peccutum nctunlc

e1 habituale vel vitium, supra indicavimu .
l
) Item de peccnto,
quod noa materiale el formalc dicimus, rectum eum docui i plu-
ribufl i;iiii locis explicntum est I><iinl<' Origene generalem di-
stinctionem habel Inter peccata commis .1 pei 1 um el
per defectum, Gum enim omnis virtua habeal suam mensuram,

ll()lllill( -
,
peccare possunl dupliciter, vel transgrediendo mandata

vcl evacuando. ) Quando ergo non ex disciplina vivimus,
amplius facimus, quam <|ii(»d leges permittunt, vel si non omnia,
quae postulantur, praestamus, certe regulam moralitntis transgre-
') ln Luc, h. II. Fdem tlistinguitur Cels. III. <il , ubi boIus Christufl ab
omni peccato eximitur. Praeter eum autem omnes bomines, etiam *, Josephum
el beatam virginem, peccasse <-r. ib. h. XIV,dicil Origenes, in Luc h. XVII;
iil»i ftfariam el ipsum Jesum docel scriptor purificatione indiguisse, non <|ni-
dem propter peccata n neque enim (Jesus) peccata fecit") sed propter s sord<
„Ergo Jesus purgatione indiguil el immundus fuit, aul aliqua sorde pollutus.
Temerarie forsitan videor dicere, sed Scripturarum auctoritate commotus, . . .
neque enim i<l ipsum significanl sordes ;it<|ne peccata omnis aniraa, quae . . .
humano corpore fuerit induta, habet sordes suas." <<(. Cf. infra «1<- praeex,
animarum.
») Sei in Gen. 33.
8
„Haec enim alterutrum se sequuntur et non separantur ab invicem
) :
sermo mundus in anima el vita irreprehensibilis". Com. ser. in Matth. 33.

*) „ Artus enim sive boni sive mali praetereunt, sed secundum sui
qualitatem agentis mentein imaginantur et formant, eamque
relinquunt vel bonain vel malam, seu poenae seu praemiis destinan- ,
dam*. Com. in ep. ad Rom. II. 1, Hoc loco ut patet peccatum habituale , .
intelligitur sensn dogmatico; de sensu morali qnae supra p. 1G0. adn.

cf. .'>.
diximus; porro: „Satanam (r6v Savatvar) dicit (autor Ps. 70) peccatorem contra
legem agentem iniquum: peccatorem ob pessimum habitum (dia njv
et
/FtoioTijr e£iv)\ contra leêm agentem, propter quod naturalem legem fror
qvoixov youov) transgrediatur; iniquuin vero, quod se ipsum fraudet eognitione
Dei (1^ yvwono^ ror Stor). Sel. in Ps. LXX. 1.
5
) Hanc disUnctionein primum in Aristotele invenimns.
11 *
164
(liinur. ') Habeai homo naturalem appetentiam cibi et potus;

quae si intra certaa sufficientiae mensuras continetur, bona est,
si excedil mensuram, mala; inest etiam „carni incitamentum na-
turale, quo misceri feminae, causa reparandae successionis , ex-
poscal . Bed si <x liac occasione persuadente peccato declinetur
a lege, el aaturalis libidinis motus ad illicita concitentur" -) pec-
catum 8
committitur. ) Justitia certe est virtus; si quis autem
minus facit quam iustitia patitur, sine dubio iniustus est; sin sul)
specie iustitiae crudelem exposcit vindictam, ex omni excidit iu-

stitia. ') ,Qui transfert religionis (deooefieia) terminos , is super-
stitionem (deiotdeijuoviq) vel ipsam impietatem (doefieia) prae se
fert. Et qui fortitudinis (dvdgela) transfert terminos, is audaciam
(dQaovirjg) vel timiditatem (dedla) substituit. Similiter de virtu-
u
tibus aliis et de dogmatibus et de ipsa fide existimandum est .
•')
Alia statuuntur peccati genera: Sunt enim, qui ignorantes

Deum peccant in tenebris, et vocantur impii; alii, volentes
servare Dei mandata, vincuntur fragilitate carnis et illece-

bris praesentis vitae decipiuntur, et appellantur infirmi; alius
') 01 uvOoto.toi uuaoTuvovtFQ yfvixto /.6yq> Sc/uig ufunTuvamiv , >} v.tfo-

t
lni vovteq zdg ivzokdg , /; v.Toxevovvzeg. "Otuv yun uij u.tu iyturnj/Mjg .to/.i-
j>r<,iirda, firjSe yiyvojoxovTeg tu fiezga zijg Sixaioovvtjg , 07 n/./.oinOu, xui eoiV nre
vxeoflaivovzeg t6v xavova qmvzaoiq zov xoieTv zi xgeTzzov ex.Ti.TTouev roti TtQOXtt-
nn-nr. Sel. in Deuteron. ol ovv u>/ TtoiovvTeg xdvza , y 01 ji/.?T6v ti xotoCrtei
xaodvofioi, ib. 1, c. ; in cant. cant. III. vers. 4.
*) Gf. surra p. 74. adn. 3; 128. adn. 1.
3
) In ep. ad Rom. V. 7.
*) In ep. ad Rom. V. 7.
6
) Expos. in Proverb. XXII. 61 : „libertas si inter temperantiani suani
sit, virtus est, si minus habeat , timiditas , si amplius, temeritas nominatur.
Pari modo et prudentia , si in sua mensura sit, virtus est , si minus hahoat,
irnprudentia , si plus quam oportet, malitia appellatur. Et sic in singulis qui-
busque virtutibus potest aliquis (plus vel minus) sapere ,

quam oportet sapere.
Potest etiam in castitate aliquis plus sapere, quam oportet sapere minus au- ;
tem sapit, quam oportet, luxuriosus et iniustus. Ego autem dico, quod et
haeretici plus Bapiunl de Christo, quam oportet sapere ,
qui oegant eum in
carne venisse et natum esse ex virgine, sed coeleste ei corpus assignant . . .
in liis omnibus, quao supra enumeravimus, neque amplius Deque ininus fieri
debere, modnm senrare novit sola temperantia*. In ep. ad Rom. IX. ~. Qf.
etiam: R praecipue ?ero hoc obseiranduni esl circa sanctam Trinitatem

•
11 xfji tyiai TQtddoc), \ain qui Denm dod dicil aanctum Spirilum, baptisma
destrnit; qui rero alioa quosdam aominal deoa, ia deorum populum introducit
Item de rebua aingnlia patrum conatitutionea quae propterea perse?erare de*
bcnt.) Dequaquam oportel commovere*, Exp. in Pro?erb. XXII. 61.
-
Mi .
ciena volen qu< nontemnil mnndiitum el odil «i i « i i»l

i
11,1 III I ) i I .1« |)| I u UlOril 'III pOKl I! • t

[X I
«
.1 I
01 li"'
natur" .
'
i K< v.c il< llnil io nostra d< pcccuti i
h ,
niliriMil.it i , iii, ihl i.i. I li ' '
c|tlicloill mlii nnt.i' 'iii-
ii' hominc pc quu i

im iti lcn \« <
ciiril ad ultirnum vincitur iracundia <i
patitui hoc im il u i ii n citui i

iain, cum nolil ira ci 11
etiam timoris vitio accidere olel . . . Vincitur crgo in hi m-

gulis ,
qui nondum pirituli . etiam contra voluntatcm: quia vo-
luntas ista nondum Ita forti el ita robu ta i t, ul <(•-tim.ii apud
se usque ad mortem pro veritate certandumV i Hi multo
peiora peccata Bunl malitiae vel nequitiae. „Deflniunl quidam
novrjgiav \. e. nequitiam Bpontaneam vel voluntariam csse mali-
tiam. Alnul esl enim per ignorantiani mala agen el vinci a
malo, aliud esl voluntate el studio mala facere, el hoc esi oe-
quitia. Unde el merito diabolus hoc nomine <c, e. ma- i.
lignus vel nequam appellatur". |
Distinctio, gravissimi momenti esl inter peccata gravia et
levia. Esse omnia peccata eiusdem malitiae el gravitatis pror-

sus A.damantius negavit: ,Sun1 ergo mensurae el gradus quidam
in his peccatorum qualitate et quantitate distincti, qui inimici
a
sunl Deo , ') »Quod inaequalia sini peccata, Scripturis utenti-
bus nulli (luhiuin rst. Alia quippe magna, alia minora ab ln>
esse dicuntur*, ) Eodem loco, quodnam cx omnibus peccatis sit
gravissimum , scriptor discutit el id putal peccatum gravissunum,

quo diabolus de sublimitate sua exciderit. Gum enim peccata sint
inaequalia, hoc 9 es\ parva vel maxima, forsitan aliquis inquirat,

quod inter universa peccata sit maius; et proclive suscipitur om-
nium peccatorum esse maius sive fornicationem sive immunditiam
sive quodcumque libidinis inquinamentum. Sunt quidem et ista
») Com. in ep. ad Rom. IV. 11; Cels. IV. 25.

3
) In ep. ad Hom. VI. 9. Dei -suslentatio a patientia hoc videtur dif-
ferre, quod, qui infirmitate magis quam proposito delinquunt, sustentari ilicun-
tur. qui vero pertinaci mente velut exsultant in delirtis suis, ferri patienter di"
cendi sunt". Ib. II. 3

3
) In Ps. XXXVI. h. II. 4.
4
j In ep. ad Rom. VI. 12.
6
) In Ezech. h. IX. 2.
__ 166 _
vere abominabilia ;il<|iu> polluta, sed non talia, quale hoc, quod
ab Scriptura quasi oiaius omnium condemnaiur , ;\ quo nos ob-
are debemus. Quod ergo esl peccatum maius omnibus pec-
catis? Utique illud, propter quod et diabolus corruit. hiflatio,
superbia, arrogantia peccatum diaboli est, ob haec delicta ad et
terras migravil de coelo". Certe ergo ,,superbia peccatis om-
nibus maior est, ei ipsius diaboli peccatum". ') Hanc ob rem
etiam superbis resistit Deus et <lat humilibus gratiam. '-) Quid-
quid esl de hoc Origenis iudicio, lioc certe constat eum
uon incidisse in Stoicorum et aliorum *) errorem ,
putantium
esse eiusdem qualitatis ct gravitatis omnia peccata. Porro di-
stinctionem peccata inter mortalia et venialia agnoscit. Sunl
enim peccata, ({iiae ad mortem vcl mortifera nominat, ) alia, 4
quae esse levia putat. 5

) Haec quidem est differentia horum
') In Ezech. h. IX. 2; est „materia superbiae divitiae, dignitates, gloria

Baecularis*. Ib. J. c. Sel. in Ezech. c. XVI: si de distinctione inter minora et
maiora peccala quaereretur , responderi posse: -malitiae summitas superbia
est , ipsius malorum auctoris labes". Exp. in Prov. Jll. 31: «Summa et con-
summata nequitia superbia appellatur
1
*. Sxoa xaxia xal eig rekog eîjniieri)
i)
focqxpavta xcdeizai. — Uti recte dicit Redepenning, cum Origenes primum pec-
catum sc. diaboli fuisse superbiam dicat, „ist es die Selbstiiberhebung in der
Einheit des Daseins, der Ichheit, worin Orig. den Ursprung der Siinde findet.
Das Geschopf hort auf das Empfangende zu sein , es sucht fur und in sich
selber das Gute. Dieser Irrtum, das Selbstische, die Selbstsucht ist die Siinde.
Schade, da£ nicht Orig. diese Spur verfolgte. Die Kreatur ist das evvig Weib-
liche Empfangende im Verhaltnis zu dem Schopfer ihrer Bestimmung nacli.
, ,
Dafi sie sie verlafit fiir sich selber sein und gelten, auf sich alles bezielien ,
will statt auf das All

, das Ganze Gott sich zu beziehen, das ist die Sflnde.
, ,
Da sie nach Orig. lediglich freie That ist, so erscheint bei ihm dcr Teufel fiir
daa vorwcltliche Dasein stets mehr als Anfanger , erster Siindiger, als dafi er
als Verfiihrer dargestellt ware (S. tom. in Joart. XX. 21. n. 341. aQS&fUvoe <kr
nnytj^ , und lolgerichtig ist cs , wenn Orig. den Ursprung der Siinde nicht im
Nichtwissen linden kann (ib. XXXII. n. 362.), sondern dasselbe als faleches
Licbt, Irrtum, Schein erst aus der Siinde entstehen Iftfit H. in Jud. I. n. 1">'.'.
Ihr eigentliches Wesen ist ixovatog xaxonoila, tom. in Mattli. XII. 8. n. 515."
Redep. II. p. 326. adnot 2.

2
Rom. VI. 12.
) (!om. in ep. ad
JoTinianus, monachns Iômanus, doeebat omnes virtutes, sed etiam
')
omnia peccata |u;ili.i, iitijuc proinde omnea iisdem vel poenis punitnm
iri vel eandem mercedem adeptnros; s. Hieronymus (adv Jovin. II. 80) refn-
tabal baereticnm; item b. Augnstinns. De sancta virginitate, c. XXVI. Cf.

etiam Thom. Aq. S. th. I. q. 12. a. 6, I.
4
) Xg6c Ihonioy, ihirnr/jf/ <>nu, GOXD, ID Matlll. tolll. XIII.
6
) „Ksse peceata quaedam ita levia" cet H. in Levit. XIV. .">.
1
I'.,
peccatoruin , ut, r|tii fHMicuveril ud niortcni ,ahi<*<tii il
.uiiil l.il COIIIIIIUIlioill iii Ulicloi Ulll l C|lll nil« iii IIOII |
'
i i (
ad mortein, „pollutu lt" i Dlci etiain |>ot< • pcccata moi

1 1 1
r i .1 pertioere ad [nteritum ilifl ftd dainnum Lftntuui
.iiiini.ii [deo enim peocata illu ilifin m •
i
;nl murhin, ii <•
quod quotii qui ,

comnii eril tale peccutiim, totie inoriatiii i
Si autom quue , inl ulia criteria el divei itute pi inti i
mortuiia <•! \ enialin pei catu, cx Oi ig< n<> -<•. | A li.i Liiinii
in re rectius ac i agaciu iudical , putan p< ci ata pii ituali
viora esse carnalibus. Carnalia quidem peccata committuntur in
viia inahi, el haec esl .,iiin|ini.i ". multo autem graviu e ' fal
dogmatibus inhaerere, quae Jmpietas - nominatur. •) t EI malum
') ll.. \n. .;.
•) ii.. XII. 2,
••')
II. iM Exod. \. 8,
M ll. iii Lcvii. XI. 2; „Totiea mori credimur, quotiea peccamtu ad n <«»i
iriu. Unde c contrario, toties resurgimus, <-i rivificamur, quotiea rita digna
opera facimus." K\ lib. \. Strom. Quod ad singulas vocabuli mortis Bigni-
Bcationea: nomen est, sed multa significat.
flfors iu Scriptura unum <|iiitl<'in
u
a) Beparatioab anima, quae n medium quoddam est; b) separalio
corporia
animae aDeo, quae per peccatum venit; haec aperte mala est; (haec mon
uti alio loco dicil autor: ôiQtOfiOf tifs V'7'/^ a 7"
- ©w*&, igijfiov tthtOA roi
cet.) hanc mortem uon facit Deus, neque ea gandet; c) ipse anctor mortis hu-
ius, mors appellalur, <>i ipse est, <[ui dicitur inimicus Christi novissi-
diabolus,
mus destruendus; d) inferni locus, in <iu<) animae detinebantur a morte, etiam
irjse mors appellatur; e) et illa mors laudabilis, qua peccato quis moritnr et
Christo consepelitur, per quam emendatio tit aniniae, et vita aeterna conqniri-
tur. In ep. ad Rom. V 1. <>.
'•')
n Quaedaro peccata ad damnum quidem pertineant, non tamen ad in-
teritnm, quia qui damnum passus fuerit, ipse tamen salvari dicitur, licet per
ignero quae autero sint species peccatorum ad mortem, qnae vero non ad
. . .
mortenf, sed ad damnuro, non puto facile a qnopiam hominnm posse discerni."
H. in Exoil. X. 3. Similiter de hac difficnltate diindicandi peccata mortalia et
venialia loquitur Aug. de civ. Dei XXI. 27. 5.
c
)
mala, impietas in falsis dogmatibus conspicitnr.**
,lniquitas in vita
Sol. in Ps, LXXII. i). n Capitis peccatum est aliter quam Jides ecclesiae con. ,
tinet, de divinis sentire dogmatibus.* H. in Levit. VIII. 11. „Cum (per ilae-
mones) in voluptatibus saeculi et carnis deliciis aninia decipitnr, in parvo
capta dicenda est; cum vero aut providentiam negat, aut daemones quasi Deurn
colit, haec in magno putanda est esse decepta." H. in Jes. Xav. XIV. Novit —
Origenes etiam peccata, quae naturae humanae omnino contraria sunt: «con-
trarias naturae voluptates (ra^ .-raga qvoir ydorag) masculorum concubitus
(aQoeroxoireTr) affectantes." Expos. in Prov. V. 74.
168
quidem est Invenire aliquem secundum mores ?itae errantem,

multo autem peius arbitror esse dogmatibus aberrare, el non in
uikIuih verissimam regulam Scripturarum sentire". [taquesane

p si in peccatis mortalibus puniendi sumus, ampiius propter dog-
mata falsa peccantes". ]
Quamquam „nemo tamen ob alterius malitiam damnatur 4 '

.
rationem reddere etiam ..<!«• alienis peccatis" cogimur, oimirum in

quantum eorum aliquam partem habemus. Potest enim fteri, ut,
cum simus mundi a peccato, aliena, ut ita dicam, contagione
ipsi
polluamur, ut si malos homines non reprehendimus, imo fortasse

ad peccandum incitamus. ') Eodem modo fieri potest, ut aliquis
auctor sit peccatorum ,
quae post mortem committuntur,
ipsius
sicut etiam alicuius opera bona post ipsius mortem alios ad
bene aêndum excitant. 5
) Huc pertinet etiamnefandum illud
peccatum, quod scandalum (jzoooxojufia) vocatur. Hoc peccatum
nomen habet ex obice, qui gressum incedentis vel scandentis ira-
pedit. Bene iam Origenes distinguit inter scandalum directum

4
)
tt indirectum. Primum quidem exsistit, „ubi recto itinere am-

bulanti deceptio aliqua instruitur ad peccandum, et subicitur causa
peccati; (sicut et Madianitae ambulantibus in lege Domini Israe-
litis et custodientibus castitatem subornaverunt mulieres quar ,
eos deciperent ad peccandum.) Causam ergo praebere peccati

hoc est scandalizare". ) 5
Non potest esse dubium quin longe ,
jravius sit eiusmodi scandalum dare aliisque causam praebere

peccati ,
quam peccare solum. Praeexsistit enim malitia in corde
seductoris, et cum eam in alios transferre nititur, augetur in ijiso;
sic certe ceteris paribus committit multo maius peccatum, qui dat,
') Com. ser. in Matth. 33.

2
) -Tertiae est immunditiae species, qua is, qui mundus est , si aliqaid
contigit iminundum, non tnm suo peccuto ,
quain oliena contagione polluitur,
ut puta ei, (jui societur amicitiis ot consortio hominia lividi. iracundi, adulteri,
(\ ipee quidem propriia actibus non inseratur sceleribus eius , rideal tameo
eum et intelligat ,
quomodo fratrem suum odit et liomicida est , vel quomodo
insidiatur alienae mulieri, cet nec deprehensia bia discedat eius consortio, i>ir
esl . qui contiît iinmundum et aliena iminumiitia ipse pollutus est "
. . . H.
in Leyit V. 10. CSf. etiam Com. in Matth.tom.XY. 13: »Nec fur tantummodo,
in furto partieepa ac Bociua in vitam non ingredietur.
14
rerum ei ipaiua
.Mnlii rant, qui ei hac rita abeuntesyelnonorum vel malorum post ae
qnaedam aemina reliquerunt, ei quibua, qui supersunt hominea, occaaionea vel
aalutia \ (, i perditionifl accipinnt, ut Bunt omnes, qui j»ra\.i- Bectaa el alienas
a De»> inter philoeophofl condiderunt" cet [n ep. ;i<l Rom. II. t.
4
) In ep. ad Rom. VII. n»; Ezpoa. Ln Proyarb. m. 96.
\\. m .X.mi. N.W. 1
(jiuuu <
1 1 1 1 itccipil c.hmI.iIiiiii Ktiufii , tjuod utlulitiiti . Mmli
i iiin exempluin, lioc doccl I i
ucliuii •
iiiui pro |*
lnli-i iini \ indii i.iin, iikmIUm i iii luim n iii.iMiii.iin . ijin • l ijui im
„s. sandnlizati .111111 animai uigui • (Tunciitur . cum h 1 it in
,i< •«
« iiiini" , cl proptcrco dicimu eum, qui alterum .i<l peccutuui
1 ,i\ «• seduxil . ini<Ti«< i<»i <in « • lniiii .iiiiin.i. 1
viter condemnatur candalum indirectum. Fieri (juidcm poti
„si\c in verbo , sive ui facto", ed cum ii minu volunturium,

noii lam opui nostrum dicitur, cjuaui diaboli, qui in trumenti
nobia utitur ad aliofl perdendo . Nara ,interdum noi putamu
dicere adveraus aJiquem <•! incautr j
»1 « »1 « n 1 1 1 1 1
<iinun< .
iium
contentione agimus el quibuslibel vcrbis vincere studemus, tunc
diabolus ore nostro utitur velul arcu, per quem Bagittas dirig
el sagittcl rectos corde, eoa videlicet, qui noa audiunl ea loquen-

tes, iu (|iiihiis scandalum patiuntur". )
Nr tamen, qui i><>>! peccati consuetudinem iustificatua esi .1
Dro , nunc certam omni ex parte esse suam salutem, aeque am-
plius opua esse labore el Industria opinetur. ,Esl enim talifl in-
ftrmitas in his, qui initia conversionis accipiunt, ul cura velitquis

statim facere orane, quod bonura est, non statira voluntatem
quatur effectus. Non statim nl voluntatem quis habueril converti
ad bona, etiam usus boni operis subsecutus t. Cita enim res
esl voluntas el sine impedimento convertitur, opus vero tardum

est, usum el
quia el artera et laborem requiril operandi.* ') Ni-
hilominus, cum bomo audivil el sequitur vocem Dei et transeal a
vitio ad virtutem, ab ignorantia ad cognitionem Dei, '•)
iam tunc
')
n Datur vindicta , setl multo gravior in eos , (jui scandalizaverant et
qui causam peccati praebuerunt, qoam in eoa, qui peccaTerant.u H. in Nnm.
XXV. 1.
) lu Ps. XXXVI. h. 111. 3.

3
) In Ps. XXXVI. h. III. 3. — Quid intersit inter iniquitatem et p<
tuiu, hoc est: „quod iniquitas in his dicitur, quae conlra legem cominittuntur
(uvouiai , peccatum vero etiam illud dici potest , si contra. quam natura docet
et conscientia arguit. delinquatui*. In ep. ad Rom. IV. 1; aliain distinctionem
a multis inter peccatum et delictum factam. non tiat. nempe esse delictum, si
qupd tieri debebat; esse peccalum, si committatur, quod committere non debea-
mus non recipit Origenes miratur tamen, quod de peccato interdum dicitur
, ,
esse ad mortem, quod de delicto non dicatur. H. in Levit. V. 4.

•) In ep. ad Rom. VI. 9.
5
) Sel. in Ps. XLV. 7.
170
excesserunl ex anima peccatorum lenebrae, et fulgel pieiatis lux,
quae naturaliter contraria est tenebris. ')
Muliis tnodis ad agendum contra Dei legem sollicitamur, va-

riisque tentationibus proTocamur ei attrahimur ad pecatum. Duo
generatim sun1 tentationum genera, veniunl quippe tenhitioues
(liiu a I )«*(>, tum a creaturis. Pro utilitate autem tentat Deus. 2
)
j.uiu tental Deus, tentat, ut prosit, nou ut noceat. Ac Deus

quidem tental non futuri ignorantia , sed homini facultatem fa-
ciens, quod velit operandi propter arbitrii liberlatem." :i
) Alia-
rum, quae bominibus oriuntur, tentationum duae sunt species;
nimirum oriuntur ex hoiuine ipso et per malignas potestates. ')
Homo enim constat ex anima et corpore et utraque pars ad ea ,
Inclinatur quae sibi convenientia sunt. Ita praecipue ex carne

,
et sanguine, vel ex prudentia carnis et sanguinis, quae Deo dici-
tur esse inimica , tentationes oriuntur. Recte ergo conceditur

quaedam peccata esse ,
quae non a contrariis virtutibus , sed ex
naturalibus motibus initium sumant. •"•)
Res quidem terrenae
quasdam in nos species immittunt ,
„quae provocent id, quod in
nobis infirmum cst aut pronum ad deteriora", ut mala multa di-

camus vel faciamus. ,:
) Hoc porro in humanis tentationibufl maxi-

mum est periculum ,
quod, si carni magis quam debemus, indul-
gemus , ,,insolescet necessario adversus spiritum et fortior illo ef-
») ln Ps. XXXVI. h. II. 7.

9
) ix uxptkelq .-tfiou^fi 6 (~)f6k. Adnot. in Exod. c. XV.
3
) Secus autern res se habet in diabolo». Js enim tentat , ût sibi obse-
u
quentes interficiat . Sel in Exod.
*) Cf. Redep. II. p. .'554.
6
) Pr. III. 2. 3. „Caro est, (juae respicit semper ad vitia, <juae, cum ani-
mus tendit ad salutem , illa retrorsum respicit et voluptates requirit." H. in
Gen. V. 2.
8
De orat. 7. Duas nobis esse tentaliones vel colluctationes dicit Ori-
)
genes 1) cum carne, (juae concupiscit et militat adversus spiritum, rive 2) .ciiiu
:
anima omnis carnis, quae nomine corpori, (juod inhabilet, consentaneo vo-
C&tnr principatus, (jui et dicitnr cor (qualis est eorum lucta, qui tcnt.it ionibus
Aliae autem non sunt huinanae lentationes,
1
exercentur humanis)' . Bed Eph.
6. 12) a principibus .t potestatibnfl mandiqne hnini rectoribns, (juae Uinieii
tentationet reflerratae ronl n praecipue provectioribna et perfectioribns,
qui iam non cum carne luctentur et flangnine, sed ne(|uo hnmanifl examinen-
tur tentationibns, <iuas concnlca?ernnta . Non recte put.it Koblhofer, (Kempten
1874, p. 284) hoc loeo trichotomiara doceri; fled nihil aliud di<it hoc loco
Alexandrinus, nisi tentationefl carnalefl oriri c\ anima scnsitiva, rel ut veteres
(cf. (if>n. IX. I; Lerit. WII. 11) pntabanl ei sangnine; trichotomiam supra
satifl refutatam esse credimus. De orat -*.'.
.
171
IkiIiii. Qliod i li.il. • iiin iii' duhio iii 'litciHiii ii.iiii r •-•!.• Iuiii
M m|m ,in • v,
iii . •. i
li [ihu ri \ iin i
,,,,1, ,,, .
I,,,.
i
.11 iii impotu i
• ii uen ii <•
tuclernu ol i oel< liu (|tiu..|ui ..,/.1 \l.|i|. Iinn \.i.iin .1- i
- t.ilii iiili i
i iu neni el piril uni hubeinu n lul i< >m m el pi opoi tiotn

l
ti liquae Lentutionc u rnulifnii pii itibu tantui ,
l
cedil enini Deus, ul torqueanl n<> <l.i'iii<»ii< , -.-ii ii.i i.nn.n, ui
iii idientui ... ertii quibu que temporibu el |" ni/nli
autem homines ..|>r<> virtutifl uac qualitatc irel po ibilitute i'n-
tantur44 . ) Ne ille quidem, ,,qui legem Domini meditatur <li<
44
nocte, immuni t In his tentationibuf
;i upe-
tentatione i .
:
randis, cum noa omnes inflrmi rimu valde indigemu udiutorio .
divino; esl etiam certa mensura tiumanae naturae el ita ..li<»m<»

fortassis nunquam per se ipsum virtutem contrariam eincere po-
44
test, nisi usus fueril adiutorio divino . Eoque lioc magis, <;
fiiam variis dolis atque exquisita malitia tentationibus contra
•) II. in Lcv.t. IX. 6,

•) Pr, III. 2. 7.
:,
i ii.. iii. 2. a
') De oral. 20; IV. III. 3. I: Jiumana aiiima , .luiii in hoc 681 «-<
»
r
| »«
>r» •
recipere potest diversas energias i. e. inoperationes spirituum diversorura ma-

lonuii bonorum; el malorum qnidem
ac duplici Bpecie i. *. v.-l tunc, ctnn
penitus ex integro eorum possident mentem, ita ul nihil omnino eos, qnot <>!>-
ezemplo sunt hi
sederint, intelligere vel sentire permittant, sicut qnos rulgo ,
energumenos vocanl, qnos amentes el insanos videmns, quales illi erant, qni
in Kvangelio a Salvatore curati esse referuntur; vel cum sentientem qnidem
et intelligentem animnm cogitationibos variis et sinistris persoasionibos ini-
mica soggestione depravant, ut axemplo est Judas ad proditionis facinns <lia-
boli immissione provocatus." Ib. 1. c. : „Boni vero Bpiritus recipit qnis ener-
giam e. inoperationem,
i. cum movetur et provocatur ad bona et inspiratnr
ad coeleslia vel divina, sicut sancti angeli et ipse Deus inoperatus est in j»r<»-
phetis soggestionibus sanctis ad meliora provocans et cohortans; ita sane ut

maneret in arbitrio hominis ac iudicio, si sequi velit aut nolit ad coelestia et
divina provocantem. Unde ex hoc manifesta discretione dignoscitur, quomodo
anima melioris spiritus praeseutia moveatur i. e. ssi nullam prorsus ez im- ,
minenti aspiratione obturbationem vel alienationem mentis incurrat nec per- .
dat arbitrii sui iudicium liberum, sicut exemplo sunt omnes vel prophetae vel
apostoli qui divinis responsis sine ulla mentis obturbatione ministrabant". —
,
Praecipue sacerdotibus insidiatur diabolus ut his peccantibns multos ad pec- ,
candum alliciat. H. in Ezech. VII. n. 3S2; itaque sane munus eeclesiasticum

(xlfjQos) non eo ipso dat vitam aeternam sacerdotibus et ecclesiae ministris.
Sel. in Jerem. n. 291; cf. supra p. 162. adn. 3.
5
) Pr. III. 2. 5.
172
oos operantur. Quin malas cogitationes saepe „daemones non

Dudas uobis ingerunt, ne mens statim perspecta illarum absur-
ditate eas reiciat, Bed eum iiliis quibusdam cogitationibus ,
quae
speciem boni prae se ferunl , malas cogitationes Interseminant.
Idque solum [aciunl in perfectis, qui affectuum ezpertes sunt,
nam iis, qui afiectibus sunt obnoxii et immundi, etiam aperte
iniciunt cogitationes ,
quas expellere nequeunt u . ') Et tanta est
horum spirituum malitia, ut, cum dolis et blanditiis „suadere" no-
bis peccatum non semper possint, tamen vehementissimis saepe
tcntalionibus quasi cogere nos velint, ut reiciamus iugum Ghristi

leve et recipiamus onus peccati gravissimum. *) Quantacumque
autem malitia impugnant nos daemones tarnen „possibile nobis ,
est, cum maligna virtus nos coeperit ad peccatum incitare, abicere
a nobis pravas suggestiones et resistere suasionibus pessimis et

8 ergo contra daemo-
nihil prorsus culpabiliter gerere". ) In his
nes omnibus agonibus adiutorium semper habemus

suscipiendis
divinum quo fidere debemus.
, „A Deo autem datur non ut ,
sustineamus, alioquin nulluni iam videretur esse certamen, sed ut

sustinere possimus". „Dubium enim non est, quod in omni ten-
tatione adest nobis tolerandi virtus si tamen nos compctenter ,
utamur virtute concessa". l
succumbamus, niodus
In oninibus tentationibus nobis est, ne
certus agendi servandus. „Cum ad ea, quae Deo contraria sunt,
provocabimur, cogitare proderit, quid nos Deus docere velit, cum
») Sel. in Ps. GXXXIX. 6; de orat. 2b\

') Exh. ad Non sunt hae eontra daemones ineundae pugnae
rnart. 32;
corporales ,
„sed spiritui advcrsus s[)iritum pugna est". Cf. infra p. 174.
Sunt autem pugnae malormn spirituum irae, nimiae tristitiae, desperationes, ,
inurmurationes adversus Deum, decidendi de spe, fide cet. Princ. III. 2. 6.

a
Kodem modo fieri potest, ut cum nos divina virtus ad meliora pro-
) fl
roeaYerit, non sequanrar, lil>eri arbitrii potestate in ntraque nobia Berrata1'.

Pr. III. 2. 1.
4
) Pr. III. 2. 3: non ergo „omni genere debeat vincere ,
qui tenlatur".
Cf. supra i>. 109. adn. 8; divinam
106. a. 2. Thom. Aq. c gent. III. 89. Ul
Balvaret, Origenes rationem potissimam omninm tenta-
..pidvidcnii.nir'
tionnm dizit e»se peccata ante mnndi constitntionem commissa.
. absque omni ininstitiae culpa providentis demonstraretur
I i nisi priores ,
qnaedam fnisse eia cansae dicantnr, quibns, antequam in corpore nascerentnr

nimae, attquid contrazerint cnlpae in Bensibns ?el motibns snis, pro (luilms
boc merito pati a rliyins providentia indicatae sunt." Princ. III. 8. 5. ci to-
tmii boc <-.ip. ' ^t mir.i. p.

17."). idn. 7.
.mI : K-u iiin |)(>iiiiiiii I >• ii . inii , Zeloti nihilqm
.iiiiiiiiiin < < »i i tolatui . •" ni' moi ia Del i l loc etiam . (ftiod n
\iinr IhIm iin n.idif, |m i. imIiimi . i. n< initio ilifipiHiniir , tn\
simulntquc no Lentari vidcmu . tatim puifm»mii ihIvh u I
te animae no ti ae, )
( lri ua iHlwitium" autcrn - ibl U ntal
iniiii intcrvalli lemua el ad futura no comparcrnu . ut, quid-
quid conl igci il , no tudio i
imc i ompo il cndal " .
l
l N
quidem ln». niin il , „aliqua \ itia ubiugai c, alii êro ceden <••
ubiacei • i in adoie cenl ia cum ma *imc b t< ntationibu

queamur, v puberibui pueri la civientibua el in Venerem prurien-
iilni" freni iniciendi sunl „admonitii non olura, quonta libidini
infamia sit, led el quantum inde animae improboruin immineal

periculum ,
qua poenaa initura Bit, quae illum supplicia mane-
;ini".') Sed hiincii, ciiiii ,omnis homo, quantum ad fragilitatem
humanam spectat, el promptus ad lapsum* sit,
infirmua «•! i
divinae gratiae ei adiutorio divino confidere debemua; ,quienimcum

Jesu mililai. iiicoliiniis debei redire de proelio*, nullo peccati telo
vulneratus. *} Nam J). N. J, Ghr. bellal advereum virtutea con-
trarias el eicii eas de civitatibus, quas possident, i. e. de anima-
bus nostris, ne nltra regnel in nobis peccatum: posteaquam in- ui
teremerii regem peccati de civitate animae nostrae, ftat anima
!
) Exh. ad mart 9.
o&dkv ovxon naQaxaXei '/''7'/'' "'-" /"''//"/ Seow, LXXVI, 1.

bel. in Ps.
") Exp. in Proverb. V. 44; il>. 1. c. : „est itaqne tntum maxime, ne initio
decipiamur*. cet.
4
) De orat 29.
6
)
H. in Gen. XV. 3. B Qui ab ira qnidem ant Iristitia aut reliqu i- ai-
fectibus niovetur, non abstinet ?ero se ab ira aut tristitia ant abquolibet af-
rectn turbatus est." Nimirum hi sunt uiali affectns. Cf. Sel. in Ps. L.WV:
ib. LXXVl. 5; supra p. :>:>. a, 1. 134. adn. 5.
,;
) Cels. III. 5(5. Vitium ergo per se ipsum turpe putat scriptor,
or uorov to n- totg uuuoTuvouiroic uio/oor. II). 1\ .
2l>.
7
)
In Ps. XXXV. h. III. 8.
s
) H. in Jes. Nav. XII. 2. — Cf. etiam Princ. III. 1. 4: ..si eruditioribus
viris et in divinis huiuscemodi irrilamenta prove-
institutionibus roboratis
nerint, memores continuo sui, ea. quae dudum meditati sunt, et quibus eruditi
sunt. in memoriam revocantes, et sanctioris se doctrinae adminiculis munien-
tes respuunt ac refellunt omneni incitamenti illecebram atque adversas con-
cupiscentias insitae sibi rationis obiectione depellunf. Cf. Mehlhorn 1. c. p.
240: „Der BegrifF des Charakters fehlt ihm (OrigO durchans nicht Dieser . . .
Charakter bildet sich nun nach Origenes recht eigentlich in dem grofiartigsten
Sinne des Wortes in dem Strom der Welt " cet.
;:
174
tt
Qostra civitaa Dei, <>t regnel in ea Deus . ') Ei tunc est pax in
anima nostra: v pax enim redditur animae, si ab ea hostes sui,
peccata et vitia propellantur". -') Magnum habemus in omnibus

certaminibus etiam hoc solatium, ([uod boni angeli et sancti
auxilio nobis quod omnes illi,
adsunt. Nam „ego sic arbitror ,
qui dormierunl ante nos patres, pugnent nobiscum et adiuyent ,
nos orationibus suis". Atque his sanctorum orationibus nostras

iungamus ad vincendum oportet; „nam armis nobis pugnandum
•-st non corporalibus, sed spiritalibus hisce, orationibus, verbi Dei
8
nicditationibus, operibus ac sensibus rectis". )
Tentatio quaelibet „probatio et examen nostrae erga Deum

< aritatis" putanda est". 4
) Habent interdum daemones a Deo
potestatem tentandi et torquendi homines ,
qui vitiis et peccatis
se tradiderunt , ut ita ad viam correctionis et salutis redigantur,

wl etiam ut ii, qui rationabiliter et sapienter vivunt ,
probentur
horum enim virtus et habitus bonus, cum prius neque ab angelis
neque ab hominibus noscantur, per tentationes manifesta iiunt
spectatoribus illis cum invisibilibus, tum visibiliious; haec ergo in
') Jesum fracta est potentia daemonum

H. in Jes. Nav. XIII. 1 ;
per :
„Isti enim omnes daemones ante adventum Domini et Salvatoris nostri, quieti
et securi humanas anirnas possidentes, in earum mentibus corporibusque regna-

bant." Cum autem advenisset Dominus „edocens nos, ut segregati ab oinni
contagione peccati vivamus, ut libertatem suam [cf. supra p. 102. a. 1.]
atque imaginem Dei , in qua ex anima unaquaeque recipiat,

initio creata est,
i-ta de causa ab illis iniquis veteribus possessoribus earum pugnae exoriuntur
et proelia". H. in Jes. Nav. XIV. 1.
2
)
Ib. XIV. 1.
3 „sed
)
H. in Jes. Nav. XVI. 5 Cf. in cant. cant. IU. n. 74. vers. 4:
onincs sancti, qui hac de vita decesserunt, habentes adhuc caritatem erga eos,
(jiii in hoc mundo sunt, si dicantur curain gerere salutis eorum et iuvaro eos
precibus suis atque interventu suo apud Deuni non erit inconveniens." An-
gelos tutelares (dyyeloi njgovyree) hominibus seniper adesse saepissime dicil
676; in Luc. li. XXXV. n. 978, II. n. .>4f>;

(
(Higenes, cf. in Matth. tom. XIII. n.
atque etiam ante Busceptum baptismum in nobis est angelus eustos, tom. in
Matth XIII. n. 607; cf. ib. XIII. 2(1. Sicut Origenes etiam singulifl ciTitatibna
et popolis angelum tutelarem addictum eeee , ita dicil n<»n boIuio Bingulis ho-
liiinibus Bed ctiani civitatibufl malum angeluni COnfltitntnn 6886, qui 608 I<mi-
tarcf el vexaret. Cf. Princ III. a 2 :» ; II. :i. 4; h. in Gen. IX. :'.; CeU
VIII. :;i. 1 1 1 ep. ad Rom. I. 1H. De Clem Al. cf. Redep. II. p 868. edn. :i
-hif Bngel ulicr VOiker und StAdte kennl auefa icbon Clemens; dafi jederEin-
eehie leinen ScbutxengeJ habe, bezweifell er, indem er ont bei enflgefeichne-
ten Ifenflcben, Lehrern und Vorstehern einen Bolchen Begleiter rermutet"
Strom. VI p. 822.
4
i
Bzh. ad uiarl »i.
I, ,
tentationc 1 1 i nlti rnitul ihu <» i< ml< mi.i \>\< 1.1 < .m .1 . 1 , < 111
iinll.iiiiiii 111 1II1 ti 11i.1i ioii< i

linu . qua< itu l.it' iii iti .»111111.1
nostra, ul nobl ip 1
inl Ignota, rnaiiif< tontui L»mpore tental
nis, il.i iii
|p 1
meliu 1
1 quam ut(il< 1 , fi 1 I ud j- 1
< utum
iinii .
prociivi, ac 1
corrigi volumu camu «i" .
<ii ,
1 Uil ^ liabltu .
quaequo vitiu inl einendanda. 1 Si< • maln volunta in
( 1.1111 inni tunc deroum orta 1

> . <
um fi atr< m int( 1 1 d
i.iin 1I111 latobal 111 corde oiu < 1
D< o, animai um 1 > utu am
(liu cognito erat 1 Sicul porro malorum con ideratione
decufl bonorum lucidiua iudicatur* , 1 ita etiam <\ tentationibu
vera exprobatur el augetur virtus. Multi enim aint, qui ,cum
in tentationea incidissenl Buperatu difflcile ,
el (lamma <ju,iIiIm-i
ardentiores, nihil ;il» ipsis i>

int
1
*. El 1 ergo in hit omnibu
noii sii „111111111 omnium meritum , neque unu omnium pi
fectus", ) tamen certe per haec reftitatur opinio raultorum, t qui,
diiiii niniis arduum iter virtutis exponunt, dumque multa 1
diftlcultates, multa pericula el lapsus enumeranl , oe ineundum

quidem i<l aul incipiendum iudicant" , *) iicel memoria infirmita
nostrae 8 tentatione perfecte superata valde ad

) dubitatioque ) <l«'
capessendam humilitatis virtutem n«>s incitet.
Revera ergo „omnis homo infirmus quantum in se esl ei ,
est, succumbil habetque opus suffulciente cadentes aui

restituente deiectos*. •) Hanc tamen gratiam nunquam Deus
hominibus negavit. Sed quia omne peccatum esi aversio ;i \)><>.
>) Cels. VIII. 31,
-) De orat. 29. ipsnm noscere, nNoscil autem

Magni momenti esl se
aliquis semetipsum, vitae rationem malam,
cum viderit, bonamne an habeat
multumne «1 via virtutis ileolinet*. n Pervu]gttlum illud apud Gra< «os dicterium
u
,nosce te ipsunV a sapiente Salomone praeoccupatum esL Scholia in cant
cant. I. vers. 7.
•) lb. 1. c.
*) H. in Gen. I. 10.
&
) Ib. II. 3. Ct supra p. 151. a. 1.
6
) H. in Exod. V. 4.
7
)
Excerpt. in Ps, XXXVI. 17. Hisce satis refutatur, quoil dicit Huet.
Origeniana I. c. II. q. 7. n. 5, Origenem putare ,impellenti nos ad inaluin
libidini per se (nos) posse obsistere*. Cf. supra p. 100. adn. 2. 172. a. 4.
B
) ..Soil quis ita beatus est, qui sic tentationum pondus expediat, ulnulla
menti eius cogitatio ambiguitalis obrepat?* H. in Exod. V. 4.
9
) Excerpt. in Ps. XXXVI. 17.
176
peccator se convertere debe! ad Deum, priusquam Deus remittere

ei peccata possit. Nihil tamen Ipsi nequissimo peccatori drspe-
randum; ,non enim superat bonitatem Dei malitia delictbrum*, 1)
atque certissime placet Deo commotio laudabilis peccatoris, quae
esrt v ahimae rationalis a malitia ei ignorantia ad virtutero et
scientiam translatio* (adlog iorir bimvexbg v''7/K Aoyixijc dBid
xaxlag xa\ dyvakflag hi doitty xa\ yvaxfiv futd&eoig). 2

) Quomodo
fieri putarif Origenes hanC peccatoris ad Deum conversionem et
peccatorum remissionem, difiicile est disquirere; praecipue tamen

duo esse huius remissionis inedia dicit, nempe baptisma, quo „re_
mittuntur iniquitates" , el poenitentiam ,
per quam „occultantur
peccata". Generatim quidem etiam per alia bona opera potest
;
effici peccatorum remissio ut sunt martyrium eleemosynae re- , , ,
missio eorum peccatorum ,

quae alii contra nos commiserunt,
4
aliorum errantium fraterna correctio, abundantia caritatis. ) Sed
proprie ad peccatorum haec duo spectant
remissionem baptis- .
ma, "•)
et poenitentia, quare fusius de his sacramentis agemus.
Baptisma est sacramentum primum et maxime necessarium

omnibus, qui veram felicitatem acquirere volunt (xaotofidxajv
ihiior uoyji y.fd Jinyjj).
e
) Nullatenus. enim possumus „remissionem
peccatofum sine baptismate" accipere. •) Duo in hoc sacramento
H. in Levit. IX. i>. Etiam CI. Al. nullum peccatorein a facultate ac-
J
)
cipiendae peccatorum veniae eximit. Strom. IV. p. 634 Si Strom. II. p. l.*»'.».
poenitentiam post baptisma unam esse dicit, ipse sicut Origenes lioc dicunt de
poenitentia canonica. Gf. infra h. cap.

2 XXXll.
)
Sel. in Ps. 8.
3
)
aqievrai jiev ac urouiai dta rofi ayiov /fo.Tr/o/mro.; ,
xaXvJtxorxm Bt a/
uuuoriut biu xfjg mXQCig iieravoiag. Sel. in Ps. XXXI. 1.
*) H. in Levit. II. 4. Correctionis fraternae leges explicantur li. iu
Levit. III. 2. sq.

b
) ,.Der jelzige Weltuon . . . in ilim ist der Erloser erschicnen , dor zu
onzfihligen der fniheren Weltreichen nicht hernieder kam (Pr. II. 17:)). er
bringl dcrTaufe, durch welche wir zu dem b&hern

Vergebung derSQnden: in
Leben irieder liinaufeeboren werden, empfangen wir sie. l),i wird <lie Schuld
des ganzen fiflhern rorwelUichen und irdischen Iiehen.s hinweggenpmmen el
pecc. originaje, uti adinngimus; <!'.
infra de praeexist. animarum); aber es
entreckl Bieh diese Vergebung anefa nur auf die SQnden ?or der Taufe (Jn ep.
ad Roil. III. ;")i»;. Cels. III. n. 1*<S Was wir ppfiter sfindigen, soll von uns ).
selber, dtircfa eigene tron Gott unterstQtzte Kraflanstrengung, diifch Aluiosen,

Bufie, Versohnlichkeit, Btete BetnQhung Um das (iut^ th. in Levit, II. ri. r.»<>;
,j,. :i ,i Kom. II. n. 476), nad <roliatandi£, wenta <I<m- Herr es vergdnnl, dirrch die
Bluttaufe dei Zeugentodei gesQbnl werdeo." Redep. II. p. 25,
ln Joan. lom. VI. 17.

7
) iiti uiv. ii.nv i'ii/fniv uuuorijUuTiny /"<<>/,' fiaJtxiofiaXOS XafitTV. Elh. :nl
n
ii i ipieudo ili i iii.-iiiiiiini momentu 1 1 i
(unditui •! .ii i.i . ii.i ui qui li.i|»h/.iiii
Q(l()pti\ M • I ll.M 1 IIMHIIII.I /||| |

I
'
! .
iui i tiam iii «l«M ti iii. i \ • 1 . 1 1 1 1 . 1 1 1 1 1 1 I 'I.iim i onti

i i;i «i poci .iiiiin , el lianc ob i • ni i»i imum • i i v
.• i
tollendi |
•• <
. . 1 1 .
i ;
pi iinn ;!.•« iu hapti mi
|)i i catorum ; ulloi Impti mi i n- « i
u o pi op
\iii|»iii.uiiiir .(ii)ii . i . \ ... .uiiiii ab hominihu itn hi
bapti mo donetur i
• i
p< 1 1 ntoi um, " > Purticij
Spiritu sancti el virtute eiua implemui

iht. vftaro <
) lliin. enVcluiu non habebat Impti imi Jcmn-
111 ; <|ni riiiin „baptizal 1 .1 .uii in Joanni* bapl el nequ<
Spiritus sanctu e et, audierant, denuo ab apottolis haptizantur,
(|ni.i reg< neratio >• non .i|»>i.| Joannem
apud Jesum per apostolos flebat, . • t *
1
1 1
«
- etiani regenerationis quod

dicitur lavacrum, quod Rebal cum renovatione spiritus uetd dm
.
ytvdfievov ivevfiaToc), <|ui etiam llllll<• praefertui aqi
quoniam a D . sed non oninibus post aquam imprimitur el
ingeneratur" . ) ita si posl baptismum susceptum Dei spiritus
participes effecti sumus, non solum B familiaritatem" (obcetaj&tjvai

S habemus cum Deo, sed Dei „templuni - (vade rov S
sumus. ') ll.i ipse Deus „eas animas, quae Verbi eius ai
pientiac efficiuntur capaces, una cum Fili«> suo inhabitans, pu-
riim sibi eas seque dignum efficit templum". Baptisma cum •'•)
ergo sil sacramentum regenerationis Deus vere pater noster est, ,
et Jesus frater, ita ut Jesus ipse nos invitet: „discite ergo, quan-
liim ;i Palre meo donum acceperitis, cum per regenerationem in
mart 90; cf, Tertull. <lo hapt. 12: „praescribitur nemini sine baptismo *
-
«
* 1 1 1
-
petere salutem*. Aug conl donatist. IV. 22; Ambros. Iih.de ii-. qur mysteriis
initiantur, c. IV.
») In cant IV. 88
*) Gels. IV. 5.
Coin. in Joan. tom. VI. 17.

4
) Gels. IV, 26: rewros 9sov v<7'/ xa&aod. Sel. in I'-. LXVII. 7.
xvgtov v'7'/ tea&aod, In Ps. LXXXXII. "».

Cf. ad hoc Pitra anal.
III. p. 17f).'
1 Pr. I. 1. 2; cf. exh. ad Mart. 49; Cels. V. I; VIII. 18; in Mattfi tom.
XVI. 23.
Capitaine. Pe Origenis ethica [~2
17S _
me factam accepistis spiritum adoptionis; ut vocemini lilii Dei
11
• 'i fratres mei . ') Haec esi „nobilitas filiorum Dei". -)
Niiniruni si adulti in remissionem pcccatorum ei ad veram

iustificationem i. e. digne hoc sacramentum volunl suscipere,
requirltur 8
pecta dispositio. ) Aique, quae in hoc baptismatis
') fiddett orv. dottV <)o)orar arrn tOV Ua,TQ6g flOV elXfjOXXtB dia tT^ iv ifiOl
dvayevvtjoewg to ttjg vlofteoiag nveHfia dsxetXtjqpoTeg , Tva XQVM aT^°V n vlol
S ov, &9eXq?ot de ifAOv". De orat. 16. n. 22.').
) aXXa xat evviveiav xig hi xvQUog ovofidoet xtrv TetQtfifiivrrv Xiyeov\u

rmna dvv^Qtonotg , vofjoag evyivetav vitov Oeov, De or.it. 17. n. 22<>: c\. jb.
n;. 22, 26, 27. 28; Cels. I. 57. 59. Princ. IV. 32; aliis locis sub mystici matriroonii
similitudine animam baptizati cum Deo coniunctam dicit Origenes, in Exod.
h. VIII. in Num.
XX. 2; in Matth. tom. XVII. 21; praecipue autem in
">; h.
cant. cant. —
Dolendurn est, quibus praeiudiciis impleti protestantes tractent
nostros patres et scriptores; dicit Hedep. II. p. 421, 422: „Die Taufe ist die
aufierliche Darstellung jener grofien innern Veriinderung (regeneratio); sie ist
notwendig, weil in dieser niedern sichtbaren Welt , der wir jetzt angehoren,
jedes Innerliche auch in die Erscheinung treten mufi, und wie alle sichtbaren
Vorgiinge, auch des Heilandes Erscheinen auf der Erde, seine aufiern Thaten
und Wunder, Symbole eines Hohern und Geistigen sind, so ist auch das Was-
serbad Symbol der Heinigung der Seele (tom. in Joan. VI. 17). Diese Hei-
nigung mufi vorhergegangen sein; man muf3 schon rein nicht nur von
Verbrechen, sondern auch von den leichten Ve.siindigungen geworden sein
vor dieser Weihung, die nur fiir Heilige und Reine ist." Sed ,ut quid per-
1
ditio haec ? Neglegit omnino Hedep., quod Origenes pro adultis, ad sacrum
regenerationis lavacrum accedentibus, plane consentiens cum dngmate omnium
cuiusvis aetatis tbeologorum dispositionem dicit adesse debere ut quis digne ,
sacramentum suscipiat; dicit Hedep.: „Wer ohne seine Siinden abzulegen, un-
bu&fertig dieses Sakrament empfangt, empfangt nur ein um so scbwereres 6e-
richt"; idern ]>utat Harnack „daft im System des Origenes kein Platz ist tfir :
a
eigentliche Gnadenmittel Ex supra dictis quam falsa sit ista opinio iam
.
, ,
satis apparet, sed id quod contendit Redepenning, etiam ex textu Origenis ab

ipso citato, nullatenus probatur. Vocatur baptisma r lavacrum aqnae, symbo-
limi et nota exsistens purificationis animac ablntae al» omni sorde (gvjxog)
malitiae (vdaxog Xovxqov, ovfifioXov xvyxdvov xa&aooiov >,'>'/ >);). <'.om. in Joan.
VI. 17. quidem symbolum baptisma sed non solum Bymbolum, ul
Kst
supra demonstravimus atque etiam ipso hoc loco Adamantius advenisse
;
dicit Spiritum sanctum „his qui baptizabantur praestruente riam aqua

i
ii, > xioavxog atrxtp tov vdazog totg yvrjoioyg noootovotv ooov) liis, qui sincere
ad i|)siiin accedebant". Il>- l. c; cf. insuper in Rom. V. 8. n. 561; Com.
op. ad
in .Mntib. loin. XV. 2.'}, b. XIV. in Luc. „Simon haptismum acceperal sed .
quoniam cum hypocrisi accessil ad gratiain, repndiatur a donoSpiritus sancti."

l.i Xuu.. h. III. 1.
) In .lo.ui. tnni. VI. 18; in Ezech. h. VI. 5; in Num. h. III. I; in Luc

b. XXI; He'8. III. n. I
s 7; in ep. ad Rom. V. n. 560, 561.
pacti i omol Doo pi omi • i >
ninic|tiittn lam i • Irah
po iini, ' i quai i itoi nn iihci pttiin hapti ma nmnino m »
Sed o i
i iiiiin .iliinl bapti in. i .
v eminontiii illci l
quod |ior aquam traditur* i C IIbi Lu onii profn oik

n bapl i in. i noinina\ II
"
I
'>
optei i n anti m ominonti
in. n i
\ i n Itoi l'.i|ii i in. i . quia, aqu
paui i ' 1 1 1
1 ii.i |m . 1 1 1
, qui nl iiniii.i' iil.itiini ii que a<l •
ritiiui
ervare potuorinl . Ho< v*oro bapl i

ino qtii tniptizaln ruei it , i
. aro i.nn nlli .1 non poto l ; ihi poeratn diini n iml . Iiii i
') II. iii \m,i. \ii Cf. etiam Sel In Pu. h. in P . \\\\ in
hic i
:in i i i.ihu dicebntui el signn Chri ibntui in rt . 1 1 1
. . n.. .. »ul
\ oluntate el mea chirogrnpha gerebal in corde. Ecce i
Le, qul mihi •
ribui meis renuntiavil in baptismo, meii rurium operib

l«^ iImi^ paruit." I le signo ci uci
in I'. i\ ii. 124: litera Tbau ftguram craci referebat, atque raticinium ei
„illius signi, quod apud Chriitianoa in fronte efflngjtur, quodque Rdelet omi
i.n iimi , quidquid operis aggrediantui oc maxime vel precum vel lacrarura
lectionum initio*.
i:\ii. ad iiiiiri. 90. cf. 17. iniva p, 18 \,
s
) Liceal nobis hic brevi sermone, quae de ritu huio menli in
icriptis Adamuntii invenimus, exponere. II in Num. XIII. 2. n. 316: ,F

detur unusquisque ftdelium , cum primum venil ad aquas baplismi, cum
signacula fidei primo suscepil el ad Ibntem salutaris accessit, quibus ibi
Lnnc verbis, el <|ui.l renuntiaveril diabolo: non se usurum

usus sil
pompis eius, neque operibus eius, neque ullis omnino Bervitiia eius ac
voluptatibus pariturum." II. in Exod VIII. 1. n. 168: „Cum ergo venimus ad
gratiam baptismi, universis alii^ »Iiis el dominis renuntiantes, solum con*
Rtemur Deum Patrem el Pilium el Spiritum sanctum.' In Joan. \ I.
17. n. 183 sacrum baptisma ah Urigene dicitur esae principium el fons t mu-
nerum divinorum propter potentiam invocationum adorandae triadis/
f/~c dvvcifiecos "<>>' rijfs nQooxwijtiJG Totddog ejttxktjotojv, H in Ezech, \ 1. .». u.
.">7!*: „Oporte1 ergo eum, qui renascitur, ntique in Cbrislo renascentem ratio-
nabile el priusquam rationabile «t sincerum la<-
sincerum lac desiderare: et
desideret, debel sale >aliri et pannorum involucris colligari, ne di-

catur a.l eum sale non os salitus, el pannis non es involutus.'* Com. :
in ep ;ul Rom. VI. 8. n.561 Chrisma et .simlon munda* commemorantur su- ;
uius n baptizati iu a q u s istis visibilibus el in chrismate visibili il». i

tt
;
1. c n propterea curae fuil Spiritui sancto Lradere per scripturas, quod el

:
pulcrum novum fuerit, in quo sepultus est Jesus, etquod in sindone munda
obvolutus sit. u sciat omnis, qui consepeliri vult Christo per baptismum, nihil t
vetustatis ad sepulchrum novum nihil iinmunditiae ad mundam sindonem ,
deferendum Cf. h. in Jes. Nav. IV. 1: ,Cum catechumenorum aggregatus

tt
.
es numero si ad mysticum baptismi veneris fontem et consislente sacer-

. . .
ilotali et Levitico ordine initiatus fuerts venerandis illis magnificisque sacra-

mentis," cet.
12 *
180
chisa". :
) M.-iri\ riiiin etiam aliam ob causam esi res summi mo-

menti: cum nerao possii „remissionem peccatorum sine baptis-
mate accipere", non tamen si peccavimus, possumus -iuxta evan-
gelicas leges iterum baptizari aqua el Spiritu in remissionem pec-
catorum", sed datum esl „nobis martyrii baptisma '
pajnio/Lux fjfuv
didoxat rn xov uagtvQiov). Atque „attende etiam, num martyrii
nostri baptisma (xazd t<) fiaQtvQiov (kutriofia) , ul illud Christi
mundi multorum sit etiam
purgatio qui per id lustrentur,
fiiit .
,
purgatio" atque „eorum animae, qui propter testimonium Jesu

;
securi percussi sunt, coelesti altari non astanl frustra, sed pre-
cantibus remissionem peccatorum rninistrant*. '-)
Sed tamen. cum non omnes peccatores effuso sanguine re-

missionem peccatorum post aquae baptisma commissorum accipere
possint, aliud debet esse remedium, quo remittantur peccata. Su-
pra quidem audivimus multa esse, quibus putet Origenes remis-
sionem quaeri peccatorum, sed certe non eadem his omnibus ra-
tione. Gum enim res, quas enuroerat Alexandrinus sini tam ,
variae et diversae , certissime aliae aliis magis sunt idoneae ad

efficiendam peccatorum veniam ;
:>>
) atque fortasse non errarous

putantes omnes quidero has res esse media tantum remota con-
versionis et iustificationis , soluro tamen medium proximum el
proprium remissionis peccatorum esse poenitentiam ;

poenitentia
enini esl „via dura et laboriosa", cum lavat peccator in lacrimis
stratum suuro, et fiuni lacrimae suae panes die ac nocte". Al-
(|iic haec poenitentia esl sacramentum, sicul es1 etiam sacramen-
») H. in Judices VII. 2.
2
) Exh. ad mart. 30; non possum assentire iis. quae dicuntor in adno-
latione facta in hunc locum M. 11. p. 602. Putanl enim editores ei liis Ori-
genia verbis ftajtxtaao&at vSaxt xai nvevuoxt elg &<peaiv &fUXQxrffiaxaw , xcu Sxt
/,u nfofux rjfuv blboxat 10 tov fuunvQiov testimonium tradi baptismi Quminis,
tlaminis, Banguinis, quia sine dubio rerba Sdaxt xai xrevfuxxt respiciunt unum
sc. ;iquae baptisma. I lortt» tamen invenitur triplex hoc baptisma in Terlull. de
pat 13; '!» pudic. 22.
n
) Recte lioc p. 888. <li<-it optime tamen boc ex-
etiam Atzberger 1. <•.
;
ponitur Katholik, Lehre dea Origenes Qber <lic Bufie:

1866. Die l»a <lie
Bufie eine Bchmerzliche nnd mQhselige Arl der SQndennachlassung isl eignet .
sie Bicfa offenbar besonders zur Vergebung <lcr TodsQnden. Lafiliche SQnden
mogen hingegen mehr durch Almosen n. b. w. Verzeihung erlangl baben. So-
nach wftre die Bnfte im LJnterschiede ron den Qbrigen SQhnungsmitteln ror*
zuglich dazu bestimmt, dem gefallenen Christen Verzeihung der TodsQnden
/u erwirken, nrie dieses die Taufe dem Unglftubigen gegenQber thnt." p.
117: cf il^
iiiin bnjil i
iiiu.
'
I Vlio '
nini iiiocIcj n mitluiiltii |m • i ulu in
utque ni \ oti i •
Ibederi Pro (quibu liam) \>> irati moi lulihu in
vetoi o Ibodoi i „nou ei ul lai i

imi Iok u ilutioni ull
cedobutur fui ultu - • i

omnii lo punir > al (moi l<
iin iii 1 1 .1 iii i . 1 1 1 1 . | lu. uutem •

n ubutui ol in in rtili tjuibu tjut
criminibu ,
(11111111 i-i ,ii poena iiioi ti u ci ipta I Ia< uuteiu moi
rabal q i > iniine ol dubal pot i utoi ui ifii
poocatum Buuni f
consumpta orat crii
el poenu*\nequ< .vindicabil
I loiiiimi bi iii itlip iini". \h;i autem pe< cata, pra< ei tim le* i
I i
criilciis roniitti poterant, el hanc ob rem „ad oflerendn pro i» uti i
44
victimaa Bacrificiorum ordo ilirigitur , itaque acrificabul ponl
„pro suis
4
*
el „pro populi delicti *\ ..II" tio uutem cum im-
molatur, ad lioi immolatur, tit eorum, pro quibu iuguiatur, i
catu purgentur". ;
) Sed quio iex veteris foederit umbrum tuntuni

»futurorum bonoruin", 6 hisquidem remitteban-
habebul ) sacrificiis
tur peccatu, ") non tumen hostiae habebanl vim remittendi ob-
iectivam ol universalein , neque hunc hubebunl vim in Bcmetip
sed maxime pendebani a cooperatione delinquentis. Tunc onim
tantuni, cum inteliigil ..><•, qui peccavit, el poenitet, el conversus
,nl Dominum contribulati spiritus hostiam iugulat", sociatur „his,
') II. c: ,Da die christlichen VAter viel-

in Levit. II. I; cf. Katholik l.
fach von Ghristentum gebe es eigeiitlich nur ein

der Ansichl ausgingen, ini
Sflhnungsmittel die Taufe, da die Wiedergeborenen ja nieisl dem aeuen Le-

,
ben treu blieben (p. 416), so glauhl Dallaeus diese Ansichl auch dem Origenes
zuschreiben, und damil die gelehrte wahre Sakramentalital der Bufie abspre-
chen zu konnen"; (417) cf. ib.: „Die Bufie ein SakramenL" p, 129 437; p.
134: B Origenes Handlungen, die Heilstnittel sind, kennt also christliche
denn das Heil isl in seinem Anfange und Verlauf durch sie bedingt Diese
Handlungen sind Gnadenmittel, denn es wird durch sie die vom Erlftser
verdiente Gnade den Menschen appliziert. Von diesen Handlungen ist die
Taufe naefa Orig. unhestritten ein Sakrament. Nun isl aber die Bufie dem
gefallenen Glaubigen gegenQber das Surrogat »lcr Taufe, also isl auch si<
Sakrament. Die Bufie isl ein Sakrament, denn Origenes schreibl ihr dieselhe
Wirkung zu, wie der Taufe; sie hat ihre Krafl vom Erlftsungstode Christi , sie
wendel Todes dem zu der sich ihr unterwirft, >ie be-

die Verdienste dieses .
dingl das Heil des Empfangers, und sie vermittell diese Krafl, dieses Heil,
diese Gnade durch ein aufieres Zeichen. Darin aber bestehl und bestand von
jeher in der katholischen Kirche der Begriff und das Wesen eines Sakramentes."
-) In Levit. h. XI. 2.
:!
) Ib. II. 3,
4
) H. in Num. X. 2; in Levit. V. 3.
:>
) ln Levit. b. X. 1,
6
) Cf. h. in Levit. 5. 3 ; in ep. ad Kom. III. 8.
[82
quae pertineni ad Deum". ') „Secundum hoc ergo, quod liostia
est, profusione sanguinis sui propitiatio efficitur in eo, quod dal

remissionem praecedentium delictorum: quae tamen propitiatio
ad unumquemque credentium per viam fidei venit". *) Pro
omnibus autem hominibus Christus se ipsum sacrificium patri ob-
tulit, quo universalis omnium hominum redemptio obiective effecta
esl itaque non iam oportet mane et vespere agnum immolari,

:
ut tiebat in vetere testamento, sed Christus ipse factus esl agnus

(dfivde tov Seov), „suo ipsius sanguine nos peccatis venditos re-
dimens". i „Omnis quidem pene hostia, quae offertur (in vetere

foedere) habel aliquid formae ei iraaginis Christi, in ipsum uam-
que omnis hostia recapitulatur tantum ut postquam in ,
ipse ob-
latus est, omnes hostiae cessaverint, quae eum in typo el umbra
praecesserant". ') [taque Jesus, qui ,,sane peccata nostra acce-
pit et aegre affectus e.st propter iniquitates nostras, in seque
racta est punitio, quae nobis debebatur, ut pacem recipiainus,
cluni erudimur castigati", libenter se obtulit, ,,pro toto mundo
mortem obiturus, ut totus mundus purgaretur illius sanctitate,
alioquin perdendus, ni pro eo servando mortem oppeteret". Erat
eniin ..solius Jesu, posse oninium peccati onus in se recipere
per crucem pro omnibus", et nos ,,ex cruce illi obveniente
sanati" sumus. :>
') II. in Levit. V. 3.

2
) In ep. ad Rom. 1 1 L. 8. M. 24. p. 1156. G.
3
) Com. in Joan. tom. VI. 35.
4
)
In Levit III. 5; cf. in ep. ad Rom. III. 8; VI. 12; IX. 1; in Joan.
tom. XXVIII. L6.
•') 7('c/ri 5e xai , inei ,xqi fiwXcom avxov rjfteis Id&tjfiev* , efciotfiev S» oi
ia&ivxss ix xov oxavQOv iXihfvxog avx. 1. c. : xai oSxos ye rag dfuxQxiag fjuutv Slafie . . . xai
i) dtpetXofUvt) fjutv elg ro nai&ev&fjvak xai eioyvijv draXafietv xdXaots ix avxov
yeyevtjT<u. Morluus est .lesus r.iio ror /.nor , xai 5td tovxov oryj 8Xov ro
<> r (!/.: n., il». 1. c. '.
VTtho oXov y.oniior , Xva rrd^ 6 xoofxoq xa&aQ&f) dva5et;aoOat
:.n y.nilaoniio aVXOV t
" toXoflivOV nr, :t uij avede£aXO r<> r.rKj aVXOV OJtO&aveTv. —
l
••
Origenis redemptionis doctrina cf. Str&ter, Die Erlosnngalehre <les hl. Atha-
oasius, Freiburg 1894. p. 7 10, <l<
i
redemptione eiusque efifectibns Redep. II.
p. 104, lil. Fueritne absolute necesse, ul Christus dos redimeret, cf. Bigg
I. c. lect \'l. p. 211: „,For God*, Bays Origen in Language tbal Beems, bnf only
rnems, t" anticipate Anselm, ,is just, and tbe jusl cannol justify tbe injust;
tberefore II*- willed the interventioo of a Propitiator . thal those mighl be
jti-iitini by laith in llim . ivho conld ool be justifted by their own works ." 4
<;t. iii Kom. III. 8; l\ 8; cf. rapra p. 164. adnot •">.

Ex iii, quae supra
citarimus, refellitur qnod <li<it Kleio 1. <•.
p. 84; ,Der Heilswert seines Todes
1
'*
I ,ini iiin i iiin Ii.iIm ,111111 |
•< »i 1
ilii < iii ijui, '
ip iini i
i rn iio ii.nn i • 'i< uipl ioni oiiiik hoinim ucj lil,
.ih.i COrll I
I
vlll n Ulilll lldi |MH l lltu ill n<>\ O !"• dl i • .il'|'i. iii
veten Non ium « i
i
u iiioi li iu l il ndini uiii . iioii < i
pi
cepiuin , ni uduller vel adulh»ni corporuli interitu puniuntui

pote La dutu • i
epl i opo Kccli iui udultei uiu pi u< • nti iiioi l<
1
il.iinii.ii < . n ni iiin. . i iiinliiiii legem llebul u prt liyleri populi*
I i . iinii in \'.\ .111". lio ..\ u iue lui «itu " el .
I i lium ' !lu
per iinliil;'i'iiii.iin resolvit" pcccatore Nuin eniin iiullutenu „in-

iriiiii poenu corpori , noc purtfatin i
iti [iei corporulc uppli-
41
.iiiin rini i.ii. ged pei poenitentiam "iiiin.i remiituntur peceutu |
Deus tainen, quem offendiinu . non ine no Iru cooperatione

libei al el iusl ilieul . 3i „elTei ti ervi diaboli" „jh ccati no
numdati sumus". Attamen omnes possumuc omnium |"
uatorum haberc veniam. ,,Si quia forte peeuniam (peecati)

;i diabolo non usquequaque dc perel,
deceptus accepit,
inisericors enim esl ei miserator Dominus el creaturae suac uon
\nli mortem, sed nl convertatur el vivat. Poenitendo, flendo,
satisfaciendo deleat, quod admissum est. Dicil enim propheta,
quia, ,si conversus ingemueris, tunc salvus erisV ) El ita omnis
peccator vere dolens de peccatis, si „non erubescil sacerdoti
Domini indicare peccatum suum et quaerere medicinam", purgatur
:!
a peccatis. )
(Ghristi) wird lediglich als vorbildlicher, nicht aber als satisfaktorischer aufg<
rafit;oirgends wird auch nur mil einem Worte angedeutet, dafi dieser Tod
Compensation fOr die von den gefallenen Vernunftwesen verflbten Vei
.ils
hungen als Aquivalent der gdtUichen Vergebung fflr die flber die sundige
,
Well eu verh&ngenden Strafen gelteu solle." cet.

•) ln Levit. h. XI •_>.
-) In Exod. Ii. VI. 9.

s
) H. in Levit. II. 1. Poenitentia (pnavoyoie) , confn .-.,,,,,;.,.;,
venia peccatoram (axoistqj&rjvat t<\ afiOQTtjfiaia), conversio ad Deum (exunQotftf)

cet, In Jerem. h. V. LO. Nimirum poenitentia veira esse <lcbet. Judas enim
p videns magnitudinem facinoris sui poenituil quidem et lorutus esl ex poeni-
tentia cordis, confessus est peccatum suum ex eo quod tradideril sanguinem
,
iustum: non autem et secundum scentiam poenituit, sicut debuit poenitere." In

Matth. com. ser. n. 915. Omnes ergo res ad essentiam et integritalem
poenitentiae sacramenti spectantes, confessio, contritio, satisfactio, in Orig. in-
veniuntur. Certe interpretatio Redepenning, II. p. 4 1 T. falsa e?t . qui dicit ex
scriptis Origenis apparere, peccata „einem vertrauensvollen Freunde" indicanda
esse. Sed minime Orig. huius est sententiae. Fatetur quidein ipse Redep.
isl
Neque sufficit, ') si aliquorum lantum peccatorum te poeni-
tnagni momenti vel optimura esse „insbesondere einem Priester zu beichten tt ,

sed apertissime omnibua locis, quos citat Redep. Origenes aou loquitur uisi ,
de sacerdote el pontifice. H inLevit. 1F. 4: „Cum peccator) nou erubescil -.1-
cerdoti Domini indicare peccatum suum et quaerere medicinam." In Num.

li. X. l: „pontifices el Bacerdotes non quorumcumque. sed Banctorum
Bumunl peccata; sanctua enim est, qui peccatum suum per pontificem vu-
rat.- II». 1. c. -sancti pro peccatis poenitentiam gerunt, vulnera sua Bentiunt,
intelligunt lapsus, requirunl sacerdotem, sanitatem deposcunt, purificationem
a
per pontificem <iuacrunt. Cf. ad haec omnia Katholik L c. •..">."> 56 1 i
tt
n Minister des Bufisakramentes ; ib. <le contritione p. 510, 541; confessione
542—554; satisfactione
(•. p. 690 (!!'T. Minime in Origene aliquid invenimus,
quod spectal ad praxim medio aevo in ecclesia vigentem, (cf. Thom. Aq.
Suppl. III. q. 8. a. 2. ad 1. Billuart. <le sacram. pocnil. diss. b. arl. 1. cet) ut
poenitentes imminente neccssitate etiam laico confiterentur peccata. Potcst
quidem aliquis putare etiam ex scriptis s. Cypriani demonstrari posse non
omnimodo ad confessionem opus esse sacerdote, sed sufticere diaconurn. At-
Lamen <
|U<><1 dicit ep. 18. 1. „ut manu (diaconi) eius in poenitentiam imposita
venianl ad Dominum cum paee" non spectat ad confessionem sacramentalem,
sed ad reconciliationem canonicam. Distinguenda est a conlessione sacramen-
tali absolutio canonica, (juae saepe negabatur, saepe differebatur. De excom-
municatione cf. in Matth. com. ser. 89: „in Ecclesiis Christi consuetudo tenuit
talis, ut manifesti sint in magnis delictis, eiciantur ab oratione
qui
communi nc modicum fermentum non ex corde rnundo orantium totam
,
unitatis conspersionem et consensus corrumpat." Omnia peccata confessionis

sacramento remitti |>osse sine dubio docuit Adamantius: si nonnullis lo-
quaedara peccata non posse reraitti dicit, hoc dicitur de canonica ab-
solutione. Ouare suo iure prohibet Origenes (de orat. "-18. n. 25t>), „ne sa-
cerdotes lemere sibi arrogent potestatem omnia indiscrimiuatim ,
quando-
cumque et proul libuerit , et sine ullo delcctu peccata remittendi cum non-
,
nulla atrociora v. g. idolatria , adulterium et fornicatio sint retinenda, donec

illorum rei diuturnae ac laboriosae poenitentiac fructus dignos fece-
rint ac vcniae pacique obtinendae idonei reddantur". Adnotatio Huetii (quam
legifl M. II. p. 5.^0) eerte textum Origenis recte interpretatur, praesertim cum
ipse Adamantius, fateatur in Levit. h. XV. 2: „haec ergo venditio et huius*
cemodi culpa semper reparari potest , ncc aliquando til»i interdicitur de com-
nii-sis huiusmodi
poenitudinem agere. In gravioribus enim criminibus semel
t.mtum poenitentiae conceditur locus, ista vero comniuiiia, quae frequenter in-
u
currimus, semper poenitentiara recipiunt, <( sine intermissione redimuntur.
Contra Redep. II. p. 51. adnot. cf. Katholik I. c. p. 130; ibid.: ,0ber die Bx-
kommunikation tt
. p. »197 70:2, Cf. Schwane I. <. I. p. 670. Si Origenes, uti
Bupra dictum est, dicit nonnulla graviora peccata Bemel Lantum poenitentia re-
mitti poss* hoc etiam hanc "l» causam ad poenitentiam canonicam referri de-
bel , qnia ex doctrina eius tria haec peccata nequaquam Bunl gravissima : se-
([uitnr ergo, si Origenes loco nihil dicil de superbia, quod ei eius doctrina
lt"<'
.iiiiin -r.i\ r
issimum, mnlto magis etiam sacramentaliter tria haec peccata
cannonica remitti posse.
') De aliia sacraroentis pauca in Alexandrino inveniuntur. Novil sacra-
mentum unctionis, quod intime cnm poenitentiae sacramento nectere videtur.
Leul . ed oiuniu |mm rutu , rn ilalMuiilni
mi .1 i\ - nni puhlii ,i . ivi "• ' ultu, i"" iM'
i i i
enim epti m n
opl iin.i . lii •! ilui i
el lal
lon ' i uIm 1

1
niui 1 1 1 t
iin 'in iii.iiii ln t|u pletui el lllud, i|U<
l|U llUtl lii inlil iii. il iil . Vi
ii ii i
pi u -i oi enl iup• i

ibu »loi um pei imp
apostolicain Spiritus sani lus dabatui in baptiamo L >q i
i
rdotii", de nHacerdot.il ibua ofll< iis*,
taque, n (fuae mj »ti< .i nunl el in
non solum nullua animalis homo accedit, sed ne ipsi quidem, qui haberc aliq
exercitii el erudilionis videntur, nondum tamen mei
gratiam conscenderunt". In Num h. IV. 8 De eucharistia
plura ni Origene legimus, sed multa non ita facile interpretanda sunt, q
nuctor disciplinam arcani sequens, non ubique apertam Buara monslrabul
doctrinam. Primum autem hoc
persuasum possumus
statuere Origeni
sub consecrati nlem
panis el viui speciebus Christum \
iin|iiit. Christiani, qui huius universitatis conditori gratias agimus, cum pn
bus gratiarum actione'.'i »— edimus panes, qui propter oralionem Ruul *

> 1 » 1 ii 1 1
corpus quoddam sanctum, quod sanu proposito manducantibus sanctitatem

largitur. tove ,"' evxaQtoxias xat •' toig do&eioi rg
ii.ilmii; r aibflQ ysVOftivoVS dta ri^r SV%ip> <ci(>r n y.ni aytdôv tOV£ firta
.intHuh]onn^ avxo} zQOfUvovg. Cels. VI 11. ."'.:!.
Cum ergo Christi corpus sil pa-
nis consecratus, revera .accedens ad eucharistiam" debet B communicare corpus

Christi" et magna cum reverentia n accedere ad lanta el tam eximia sa-
cramenta*. Sel. in XXXVII. 5. Verisimile est etiam inter
Ps. h. II. in Ps.
materiam el rormsm recte distinguere Alexandrinum. Non enim ,panis ma-
teria ft) iMjj rot) Sgxov, to viixov) ea esl quae illuin iuval qui non indi( . .
\)co hunc comedit" inij ava£ia)s rov Kvgiov io&iovra avxov); B sed supereum prolata
oratio" (6 foi avral etQtjfiivos koyoq eoxiv 6 oMpekibv), Hac eniin oratione panis
lit ..typii-uni el symbolicum corpus" (xai xavta f*sv Txegi xov xvxtxbv y.ui ovft-
(toXtxov oojfjtaxog), Ita „cibus ij>se per verbuin Dei et orationem conset-ratus
(xo ayta£6fAevov fiowfia dta loyov Seov xai h runduni illud «juidem
ipsum, quod materia constat, in ventrem abit et in secessum eicitur, secundum
orationem autem, quae illi accessit (xaxa ti/v astyevoftevtjv evxrjv) iuxta propor-
tionem Ht efficitque, ut perspicax fiat animus, sj>ectans ad id. quod
fidei utilis
prodest. autem vere fructuum huius sacramenti fiamus participes, di?ni

tt
Ut
debemus; non enim „ex se utentem sanctificat" iSioj i j
ror xQwpevov) nam. si id ita se haberet, sanctificaret -et illum quj indigne ,
Domino comedit, nec ullus propter cibum hunc infirmus faetus fuisset*. S
tunc demum ,in pane Domini utilitas est ei, qui utitur, cum intemeiata menle
et pura conscientia panis fit particeps*. Com. in Matth. tom. XI. 14. M. 13.
186
nl remitlantur, Multum certe hac in re ab eo pen- indigent. ')
det, iii unusquisque >il»i quaerat animae medicum satis pruden-

tein el „qui se prius el eruditum medicum ostenderil et miseri-
.
44
cordem quem Bequatur in omnibus salutis rebus oportet.
,
Qui -')
ita accepil peccatonun remissionem non denuo eum peccare de- ,
cet, neque enim sperandum est, fieri etiam remissionem tuturo-

i*iiipeccatorum, ,,indulgentia namque non tuturorum, sed prae-
1 1
u
leritorum criminum datur Conversio isla a peccatis ad Deum .
el remissio peccatorum illud est, quod etiam appellatur iustificatio.
Atque ul ii. qui iam adulti sacramento baptismi iustiticari volunt,
rectam intentionem e1 dignam dispositionem habere debenl , ita
j). 949; cf. eliam hoc loco Huetii adnot. Cum ergo omnis „qui mysteriis im-
butus est , et carnem et sanguinem Verbi" noverit, (in Levit. IX. 10) a>l
magnam cautelam in sumendo s. sacramento incitare poterat concionator

Alexandrinus. „Nostis, <jui divinis mysi.eriis mteresse consuestis, quomodo,
cum suscipitis corpus Dornini , cum omni cautela et veneratione servatis, ne
f\ eo parum quid decidat, ne consecrati muneris aliquid dilabatur. Reos enim
- creditis , et recte creditis , si (juid inde per negligentiam decidat." In
1 sod. li. XXXII. 16; in Matth. com. ser. 85. nmi ad-
XIII. 3; cf. in Joan. tom.
not. Uti Redepenning baptisma dicit symbolum esse tantum internae ablu-
tionis, ita similiter protestantium haeresim de s. eucharistia iarn in Origene
se invenisse putat »Nur typisch und symboliscb ist es (panis) Leib. Das
Brot an sich und l)leibt verweslicher, der Absonderung nach dem Genusse
ist
unterworfener und nur durch die Gebete wird es nach Mafigabe unseres
Sloff,
Glaubens uns niitzlich als eine Anregung durchzuschauen in das Unsichtbare,

welches uns wahrhaft nfitzt. Nicht der StoiT des Brotes, sondern das darflber
sprochene Worl nfltzt dem, welcher nicht unwiirdig ist." Redep. II. p. 142.
Si bene scirent protestantes distinguere, talia ex patrum et scriptorum scriptis
eruere non studerent. —

De rnatrimonio cf. supra p. 126 sq.; ipse Redep.,
(]ui generatim sententiam Origenis de matrimonio damnat hoc dicit: ,Dar- ,
nach erkennt er (Origenes) andrerseits die gottliche Einsetzung der Ehe

nn und erklart sie fiir ein yunlaun, d. i. fiir einen Stand, den Gott seiner
Grnadenerweisungen wflrdige, nicht minder als den Golibat, vorausgesetzt,
dafi die eheliche Liehe eine rein geistige (nach Eph. 5, 25) bleibt (loiu. XIV-
in Mattli. n. •)•»'. und allein die Erzeugung zuin Zwecke hat", in ei>. ad Rom.
II. 494. Redep. I. p. 212. adnot
1
ln
il». II. dicil de la Rue in adnot ad hunc textum
Levit. b. III. I; I.
facta omnino bac in le eiusdem doctrinae atque ecclesiam catholicam esse

,
Origenem docentem scil.: „debere omnia peccata bus etiam occulta, non solum
Deo sed etiam sacerdoti indicare el rnedicinara ab eo quaerere*. Etiam li<><-
recte docel Adamantius, eum, quem uon ?ere peccatorum poeniteat, non ab-
solvi quamvis a legitimo Bacerdote quaeral absolutionem
,
cel h. in Levit. ,
\ll 6; m r wwii. h. I.
I.. \'~. XXXVII. h. II. •*»:

cf. a<! haer omnia etiam Mflhler, Patrologie,
ctiuin i ' i habi i iii
i"" mifiiii i< .1« i .iiii. iitu lii |u<
iii lilicari u I>c*cj ll<l< •

i
. i|uiu i n dil I
I
<
ImIi . i iiin ni | ih< fltU lu« I ll . I.ilin|i|.ilii
iii lo . ni i utii i" i i •

iiiii Doi i L'n
iii . ,i i.iiin. qui ini« in "i" > um ferniil Non

i ,ni i \ iii 1 1 1 1
,i i
l»x i
u<li< •
iu titiai fi u< tu up<
iil.i . i
uciix Mi i ii iuu . t|iui I N n ucci |»t<
«
»| »• | iImi '. '
) I ii op. ,i.i I lutfi. H i

U Nc luiuon puui
iun nperihui iii iih. unte I...|in Origenem, i|uippe i|ui multi
iii.. i . i|iin .nii iii .i.l rectam Hdoin l>"iii "|..i... iii.iiui.
i;..ni. I \ i \ i.iin huiun |.ui ifli ntiunii el - <>n\ ei
iea ii ibus constai b gi adihu in Irin ••(,.. pui

niu i.iii.. ilivi.liiui . primu .1 hostiu, i|un \h olvuului i la <
qua .uiiiii.i convertitui ad Deum; lertia esl recuodita el rrucluum , i|
uperihus pietatia ia, cjui dicitur cnnvei endil . II in LeviL vm. li

Append i x.
I. De praeexisteiitia animaram.
Reliquum c>( , nt. quae docuerit Origenes de praeexistentia

aniniarum (jiQovTidoîg) , accuratius exponamus. Hoc quidem in
tractanda auctoris ethica fortassis omitti possit, sed quia nostris

temporibus Vincenzi ') conatus est ostendere Origenis de hac re
doctrinam omni ex parte cum doctrina catholica consentire,
quae hac in re vera esse puto, brevi explanaturus sum. l*t enim
in re difficillima recte iudicare possem , cum Origenis opera tum,
quae scripsit Vincenzi . iterum atque saepius perlegi . atque lioc
tandem statui niliil omnino a defensore in Origenis favorem de-

monstratum esse, imo hund certissime Platonis 2) illum ei Neo-
platonicorum ) errorem amplexum esse. Nimirum nonnulli, quos
citat Vincenzi, loci ad eum sensum referri vel potius accommo-
dari possunt, ac si loquatur Adamantius de creatione corporis el
animae uno atque eodem tempore eflfecta, sed eos, qui contra
') Vincenzi 1. c. II. c. XVI. Bq.
Grundey c. i>. 21;

1 Klein p. 45: Zeller II. p. 525; 1. <•. HaOher 1. <•.
p, -j.;> -<|. Origenem animarnro praeexistentiam docuisse etiam patel <>\ apo
logia, quam pro magistro scripsil Bimul cum Ensebio sanctus Pamphilufl mar
tyr. enim dicil apoi. c. IX: „quando autera factae sinl animae
Ili<- <»lim si- .
niiil. aul nunc per singulos nascentium, *\u'\'\ periculuui esl alterum duobus <
v
opnari?' Antea autem refutavit traducianismum et longo discursu eara «lc-

claraf sententiam qnae doceal animas, singulas corpore in utero matris iam
.
formato, b Deo creari, defendi non posse sed poUus innumerabiles creare de
profidentia divina difficultates. Cf. eUam. Hieron. II. adv. Ruf.: R dicil Eu 1.
sebins imo Pampbilns animas bominum lapsas esse de coelo". De anima

Christi, quid credideril Origenes cf. Huel Origen. I. II. q. III. n. VI.
De bii cf. Huber I. c. p. 50 71 ; Klein I. <\ p.

'''7.
. 1
I
>
I I
I
I I
I I I I I
I M |
I | I | | | | | | | | . \ I I
|
|
I | . I I I I 1 I I I I
inlii pri l.il iii
I
>e "ii •
1 m .iniiii.ii iim |)quca .1
. i
edendu proponuntui llnqui \ m iai \n r inti i
lln
'
philo lopho in> rnicbanl 111 doeti inai . ol pi ii
intei iliini i.il .1 doctrinu d< fendunl ) Dicil de h
de .niiiii.i vero , uti um e* i inini ti uduc( du< utui . itii ul i

nl
ip iii \ ri uii i.uiii.i iii . i i.i i|i i

eminibu i oi poi iilil
,in vero uliud habeal inil ium . el lioc ip uni initium . nittim
e I .iul iiuii genitum , \ il i

ei te . i
exl i iri ecu coi |>ori inditur
nccne , non ati manife tti pi aedii atione rli tini uil i I » latn-
\ i
ergo hoc loco, quae il us ententiu i i
lon
ii , tatnen alii locis suam doctrinam apertissime proponil

iin >nsl i .ii
Deus cum crearet, quae creare volebat, .nullam habuil

aliam creandi causam . nisi proptei ipsum i. e. honitatem
siiiini". ) \t(|iic iin in principio el ante omnia fecil coelum i.
omnem spiritalem substantiam, super quam velul in throno quo-

dam el >fi\i x
requievit, *) Sed ,aecjuales creavil omm imiles,
quos creavit", ) omnesque rationales creaturae eadem perfectione

praeditae ac sahctitate a Deo exornatae sunt; nec tamen omnes
hac iu sanctitate pari perseveraverunt , nam „ab ill<> uno initio
pro suis unaquaeque motibus el varietatibus per diversos ordines
ct*. Tertull. de anima 19, 25, 27. Esser. c. Augustinus, Rufinus, 1
Grregorius llagnus, alii, non audenl aperte defendere creatianismum. Re -

iecta et damnata est doctrina tantum praeexistentiae aniraarum. Conc. I
3) can. 2; ei Priscillianistarum, Con. ToleL (a. 117 1 can. I. Acriter iam s.
[renaeus praeexistentiam animarum reiecit Cf. Klebba 1. c. p. 97.

-) L)e Princ. praef. n. 5
!
) Pr. II. 9. 6.
4
)
„Et ideo illud primum coelum, quod spiritale diximus, mens nostra
est." cet H. in Sen. 1. 2.
5
)
Pr. II. 9. i>: ib. II. 1. I: „quam aliam causam putabimus tantae huius
mundi diversitatis . nisi diversitatem ac varietatem motuum ac prolapsuum
eorum, qui al> illa initii unitate atque concordia, in qua a Deo primilus pro
creati simt , deciderunt" Cf. Pr. I. 8. 2. Huber 1. c. p.
1»'>.").
adnot: .Unter
der anf&nglichen Gleichheit der Geister vers.teht 0. gewifi nicht eine vfillige
[dentiUU in ihrer natflrlichen Ausstattung, sondern nur die [denti&t der Rein-
und Seligkeit" Supra p. 1». Cf. Hedep. 1. c. I!. p. 21. adnot 1:
Ueit, Freiheil
„Auch die jddische Kabbala, vvie uberhaupt dus spatere Judentum weifi von ,
einer Aufbewahrung der Seelen im Himmel vor ihrer Einkdrperung und \'>n
ilem Anlegen einer Gestalt, die dem irdischen K5rper entspricht , bevor sie in
diesen eintrilt."
190 __
pro merito dispensatae sunt", el Ita factae sunl vel B coelestes*
vel „terrestres" vel „infernae*. ') Poteranl namque creaturae de

perfectione decidere, quia non sicul Deo bonitas in iis substan-
in
tialiter (ofoiadwg) inesl . sed accidentem et decidentem (xatd

>d$) eam habent, el ex participatione tantum divinitatis
habenl beatitudinem el perfectionem ,
quam possident. *) Gum
propria culpa ex naturali unitate similique per-
fectione delapsai essent, Deus tamen, ^cui iam creaturam suam
pro merito dispensare iustum videbatur, diversitatem mentium in
unius mundi consonantiam traxit*. ) IFanc ol> rem non iniustus

nominari <l«'bet Deus, „cum secundum praecedentes causas pro
merito unicuique distribuit; neque fortuita uniuscuiusque
nascendi vel felicitas vel infelicitas putabitur, vel quaJis-
cumque accideril illa conditio, neque diversi creatore.s vel diversae
naturae credentur animarum". ')
Philosophi, „qui rerum omnium naturam sibi exploratam
se iactitanl disseruntque inter se. quomodo omnia condita fue-
rint, quomodo coelum et terra facta sint , et omnia, quae con-
tinent", ut de his omnibus non eandem omnes habent doctrinam,
iln etiam de anima dubitant . jitium animae nec factae a Deo
nec creatae a Deo regantur el e corpore in corpus transmigrent,
tt
an insitae simul corporibus immortales sinl aul mortales . )
') Pr. !. 8. 1.
-) ..Si vero al) huiusmodi participntione negliganl el dissimulent, tunc

vitio propriae desidiae alius cilius, alius lardius, plus alius, alius minus, ipse
sibi causa sui lapsus vel casus efficitur. Bl liic lapsus quam plurimam habel
diversitatem pro mentis ;•<• propositi motibus, quod alius levius, alius gravius
;ul inferiora declinat. Eorum aulem.
permanserunt quidam qui iu ill<> initio ,
ipsis in ordinatione ac dispensatione mundi ordinem

angelicum sortiuntur,
_. virtutes, principatus, potestates." Pr. I. 6. 2. Talis creaturarum rationa*
bilium status idem semper manel in liis sc, qui beatitudinem coelorum ;<-
cuti sunt. Recte dicil Klein 1. |>. 16, 17: „Da dieGeister nur im Niefibraucli
<•.
des geschenkweise erhaltenen Guten sind, so mdssen sie bestandig darauf 1«'
dachl sein <i;iss<'ll»f! sich durch
, freie Aneignung zu erwerben, um es zu l><'
sitzen. Tritl Erroaltung ein m <I<t Aufnahme des Gdtllichen, -<> vermOgen
sich nicbl mehr auf dem Niveau .i<'ii<'^ Lebens zu halten, sie nehmen zu an
Schwere und -ink<-u RllmShlich abw&rts." Pr. II. i». 2,
Pr. II. '•'.

tf.
•
tbid. 1. c.
i ;.•!-. |\. 80. Reicil Origenes transmigrutionem animarum, quam <!<>-
cebanl Platonici (Gels. I. 13; IV. 17); Pythagoraei (ll>. V. 19 kegypti (Ibid.
I
20); Basilidei gnosticut iln ep ftd Rom. V. I); <i. praecipue oi-. VilL 80;
IV, 17. \ 19; II'. III. .;">; „insan.i 'I''' animarum in varia corpora transmi|
101
\ull.ini pliilo oplioi iiin u p
multi rol
i' xempli .1 1 i.i 1 1 ii.i im . ii '• ii 1 1 .1 iii prol
quanl um aci honiiix pei tal . quomodo um i
.niiiii.i \ idebitui eiu . qul in \ entre uum ati fi •

in
Aul quoi lo iiinil cuni corpore flrtiiiii i

iniani vel pl
matam eiu . qui in \ enti e mnl 1

1
i
epletu Spiritu uan< t<
M.iuimiiii ei .•' iii • 1

1 oi 'in delnbitur el I '111111 iniu 1 il
qui talin putal Ho< enim con equitur eani defen ionem . qi
;iihiii;i 1 1
1
» 1
tere simul cum corporib ') II Acla-
iii.ini n explii nto doctrina etiam per eo exprimil ur . <|n.>
<li> Joannc baptista, de Jacob el Esau, aliis in scriptis locu
ost. Propter praecedentia vitae merito el .. •

\ praccedentibuf
c;iiixis pro meriti dignitnte* Jacoh dicitm I
b ?upplanhi
Lionis opinii Mulii Adomantii adversarii eum ipsum un 1 defen-
dere contenderunt, sed nullatenus li"<- •/erum esse potest. Atlamen alio Bensu
transmigrationem animnrum Oiigenet> credere poterat, non contrai
ipsi neque neglegens animarura praeexiptentiam. Nimirum Origenea spiritufi
iinii lani tapsos aliquo indumento indutos esse putal posl autem lapi 1111 li"»-
.
indumentum crassius ft! et mnteriale, el qui homines ftunt, in corpus immit-

luntur omnino terrenum et materiale. ttaque esl quasi transmigratio anin
rum e corpore in corpus. Cf. etiam Denis c. p. 191. 192 Minime etiam 1.
rectum esse puto, quod dicil Klein c. p. 23: ,Wirklich hal sich 0. in den I.
frflheren Jahren auch zu dieser platonischen Lehre (Seelenwanderung) bekannt,

in Beinen sp&teren Schriften aber erklarl er sicb aufs bestimmteste dagegen."
') Pr. 1. 7. 3. Etiani sidera et slellae animata sunt : Su d
)) <j
,
rylj ior (f/.lov r^fi svdsostos aviov r,]: avrov sig ro owfia ftera xo ovAAoyt
oiha &XOVyXQioSO)$ atihjio.ior Tt]^ BQO£ OVTOV XO.I SVXSV&SV <\.i<> l&V ;•'_'"'.
oiimi anodsTât dvvaodat. Fruslra Vincenzi hanc doctrinam Platonis Tim.

de legg. 10) et Philonis defendisse Origenera negat 1. c. II. c. XXIII; aper-
Lissime hanc suaro doctrinam explical scriptor Pr. I. 7. 1. sq. Cf.. Schnitzer
1. c, p. 11. adn. 2; ii>. p. 7;>. adn.: ,Der Beweis den , hier Pr. 1. 7,4.
ITir die Pr&existenz derSeelen fflhrt, ruht, wie er selbsl gesteht, auf schwachen
Stfltzen. Coniecturas, faoOsosig nennt er sie, d. h. Mutmafiungen als ScblQsse
ans der Analogie. Er komint zwar weiter unten 2. Buch 8, Kap. noch ein-
mal auf dieses Thema zurfick, allein ohne ilen Beweis ffir die Praexistenz 1
sor zu begrflnden, welche er flberhaupt seinem Systeme als notwendig mehr

zu Grunde legt, als beweist"
"-')
Omnes de duobus his viris sed etiam de omnibus aliis bominibus
orientes difficultates superantur, ,si causas diversitatis unusquisque rel coele-
stium vel torrostrinni vel infernorum in semetipso praecedentes nativitatem
corpoream habere dicatur." Pr. II. 9. 7. Cf. in Joan. tom. !. 24, 25, ubi
Abraham aliosque veteris foederis sanctos fnisse angelos dicit Origenes.

Quas praecedentes causas esse putal Vincenzi motus infantiura
adhuc in utero matris exsistentium. ') At puta lii motus natu-
rales omnino carenl libera voluntate, cuni nemo tam acriter ••!
quam Origenes Libertatis arbitrium, omnes humanos actus mode-

rans ei temperans, statuisset, certe lii hominis quidem, non la-
men humani actus vel motus, a iusto Deo pueris nondum natis
imputari nequeunt. Srd forte obicies Origenem putare animam
(> coelo lapsam semper uti posse naturali sua perfectione, ita »•!
etiam in his foetibus fuisse vere intellectus el voluntatis capacem.

\ >ii ita tamen Adamantius; quamquam , liaec si docuisset, for-
Li<se melius sibi constitisset, ul etiam Platonis doctrinam secutus,

omnem humanae animae facultatem intelligendi et discendi in
memoria positam esse dicit. '-')

Hanc autem perfectionem soli
Salvatori mansisse expresse Origenes profert. 3

) Nullo ergo modo
tales motus puerulis imputari possunt eo niodo ,
quo vult Yin-
cenzi. Ubi textus et interpretationes discrepant, diligenter per-
scrutati textuum varietatem unum invenimus in varietate con-
stare sensum. Loquitur Rufinus de ..antiquioribus causis" . quod
Jacob dilectus sit, antequam liuic mundo nasceretur, et Esau
odio habitus, „dum a adhuc in ventre matris haberetur. Item
Hieronymus agit de „praecedentibus causis" <t vertit animam
„egisse antiquitus" , cur in altero diligatur, in altero odio habea-
tur. Nova vero, quae vocatur, interpretatio ..<x praecedentibus"

M
causis dicil dilectum fuisse Jacob, „priusquam corpus assumeret,
el odio habitum fuisse Esau . „antequam" in utero essei matris.
Haec autem omnia cum sensu textus Graeci concordant. ') Gon-
tendit porro Vincenzi Origenem loqui tantum de statu, quo, vel
'). Vine. II. p. 239; cf. eontra „antiquiorem Joannis animam quam cor-
pus admittat, necesse est, el ante.i subsistentem." cet, avayxaXov 7taQa&*§ao&ai
IvteQav ovoav trjv 'Icoawov ywffi* tov awftaxog xat TtQotegov vtpeoruioav
tefiqr&rjvat im dtaxoviav. Gom. in Joan. loni. II. 21; cf. il>. 25,
-i l>«- orat. 24; cf. j>. 193. adn. 4.
„Solum Salvatorem
:t
)
ipse Pater extraxit •!<' ventre" , „propterea snlus
Salvator infantiae amentiam el statum dod esl expertus tt . Sel. in I'-. XXI.
rers. 1<». 11.
') >i dt &ta£ xQootifxeuo etvat tivas <iiri<r^ jtQeofivTeQai totJ oxevovt ttjf
xai tov oxevovs rf^ &Ttf.Uag t

ti Stojtov <<> : eis tov xegt ','''/'.
voeiv vil ahta ro€ tdv 'Iaxwfi fjyastijo&ai , xat r<>v 'Moav fte-
> 'Iaxotfi TtQo tijs ivootfjiaTOiOto.it , xat s*V tov Hoav >>>>>
xrjv xotXiav <>, /' xxat yeveoihu. Pr. III. 1. 20; eadem dicuntur il>.
III. l. 21. omnibus interpretationibut inter Be eongruentibus.

"
„ iliiin .niiiii i • iii i*|>or< iii utoru mutri il . iioh
(|ii;iin il iii \ ul\ .1 iii. il |
•
iiii ll|il i
i eii iini ,
inin ab Ipso () i efutatui Dicil i riirn huinan
aninms in toi 1
1 uunc quidem .1 boni pii itibu movi 1 1 . num
niiili 1 , .,< 11111 rel 1 .iii b 11 pii "i 1 1 r 1 1 1 'i.iui untiij
Ii;k n;ii i\ itute coi poreu . i< 11I il< itftiul JouniK in
tripudinn . el 11I dei lurul Ji 1 einio prophi ta .

qui . u)
pla maretur in utero niati 1

a D<
e \ uh .1
1
id< rel . anctillcatu ab < el puer adhi
•1 .iii.iui uc< epit' 1
it iiiiii.iniii .1I1.1 ,
quue hic diei po.ssuiit,
certe haec patel conclu io i

..< Sorpu 1 itali origine quantil
materiam sumit, ul ve\ magnuni vel exiguum fiat; anim 1
in
nobis habei causas el arbitrii libertatem, ul vel magnn vel paj
sit." ) Quoniam ergo, ul diximu . mutabiiia el convertibilia erai

naturn rationaiis el in peccatum ruit, in poenam mi unt
animae in antma, corpora (ivo(Dfi6\ ita tamen omnis ui
,pro meritis etiam diverso corporia uteretur indumento, illiua vel
illius qualitatis". ) [ta in apologia contra Celsum scripta Ori-

genea animam occultis quibusdam rationibus nominal addictam
corpori eamque corpori addici putal pro meritis praeteritisque
,
motibus. Constal ergo animam cum corpore pariter non semi-

')
') Mulii b prima statim aetateobsessiamalignis.spirittbus sunt; huiii

non aliaa esse causas „nisi priores quaedam fuisse iiu causae dicantur, quifa
antequam iu corpore nascerentur animae, aliquid contfaxerint culpae in een-
sibua \el motibus suis, pro quibus boc merito paii a divina proridentia iudi*
catae sunt", Idem Baepius hoc loco exprimitur. Pr. III. •">.
5. Cf. tentatio-
uibus supra p. 172. a. -1.
|
Niiniruni sensu spiritali, ut ipse monel Origenes. K Levit XII. 2;
in
com. in Joan. XX. 2; cf. Huet. Orig. lib. II. 9. 6. n. 1: cf. etiam h. inLuc. IV:
„si nascitur iustus, gaudenl angeli, quando irero ille nascitur, qui male vi-
tae praeparatus est, e! quasi ob poenas in ergastulum relegatus,
minister (sc. angelus, nascentem adiuvans,) consternatur et concidif'.-
::
) a Necessarium Deus futuras fuit, ut sicut diversitates praenoscebat

animarum vel virtulum spiritalium, ita etiam naturam corpoream faceret. qu
permutatione qualitatum in omnia, quae res posceret, conditoris arbitrio mu-
taretur*. Pr, IV. 36, Prinia hooiudxoiots erat diaholi, quem nominat scriptor
.-roioTor xa>v §v otofum. Tom. in Joan. I. 17; cf. Redep. II. 339: B Hier kann es
befremden, dafi wir die Menschen in grObern K<">rpern und beengtern Verhalt-
nissen als die biisen Engel denken sollen." De his cf. ib. II. p. 351. Ouo
tempore niateria creata sit, vide Denis, I. c. p. 1
4
) i) svloyojxeQOV ixdoxtjv y i
"/Ji
v ^ (<r " itvas dnoQQtjxovs l/dyovs uOxQtro-
uivtjv oojuaxt y.ai dziav tioy.oivsodat ,
y.al xaxa Ta jkqoxsqo ijO>J. Cels. I. 32.
bi ;'(<o ijdt ukv i/rxij xaxd rtvas dnoQQrjxovs lovovs a£ta yevouevt) uij .idvTij utv
yy d/.dyio ytvtoOai ocouart , or urjv y.ai y.aOaoto^ ev Xoytxov. y.. r. /.. Ib. I. 33:
Capitaine, De Origenis ethica. 13
104
nari . sed ante ipsuirj exsistere, ob variasque causas carnem e1
uiiifin induere; han( ob rem, si Joannes missus a Deo dici-

tur. hae iparticula" ,missus a Deo 1
non videbitur amplius dicta
..(.11 pes quaedam eximia de Joanne". ') Et talia plura m Ori-
lis operibus concedamus Vincenzi
inveniuntur. Licet igitur
multum elaborasse in re Origeniana et ipsi Adamantio multum

profuisse, hoc tamen Origenem animarum praeexistentiam non
admisisse non evicit [pse sanctus Pamphilus ita docentem credit
Origenem el in tantum hac in re defendil clientem
, ut dicat ,
hanc philosophicam sententiam non contrairc «In-mati proposito.

[nsuper, et qui antecedebani Oriênem philosophi et doctores,
similia <l<' animae prima conditione docuerant, et multi ipsum
Clementem, Origenis magistrum, licet iniuria, demonstrant eundem
2
sortitum errorem. )
Talem siquis statuit praeexistentiam animarum , non esl
cf. ib. IV. 17. 18; VIII. 54. Necessarium etiam ex his est consequens : .Tr7 k- de
tQavatv xai xa Ttsql Oeov &7tofUfAvqoxexat uaXXov
xov uarddvF.t xav asto xtvos i) ,
dxoveiv doxfj , i) evqioxeiv voui£y tu r>)c &eooe0eias uvozqQta quae quidem Pla- ,
tonis doctrinae sunt simillima. De orat. 24; cf. Grundey , 1. c. p. 76. Es

-kann jede Seele die ihr enlspreehende Form (in corpore) erharten, wobei frei-
licfa manche auf ihre Einkorperung bis zur elften Stunde warten mufi, jede 80
lange, his der ihr angemessene Korper erscheint (tom. in Matth. XV. n. 702 .
In diesem tindet sie Anlagen , Bildungskeime vor, deren Beschaffenheit durcli

dic Erzeuger bedingt ist (tom. in Mattli. XIII. (505). In Adam waren alle Men-
schenk&rper der Potenz nach vorhanden (in ep. ad Rom. V. 546) weshalb auch
die Schrift, wenn sie von Adam redet, oft (cf. infra p,195sq.) das ganze Men-
Bchengescblechl oder die menschliche Natur meint, in Dbereinstimmung mit
,
der hebnLischen Wortbedeutung." Redep. II. p. 21. 22.

1
) eav de XQarfj 6 xafrdXov txbqI yrvxVS Xdyoe ,

<>>-' ov oweoTtaQuivijg r<p
owuaxi , dXXa 7xq6 avrov wyxavovotjs xal dtd TxotxiXas alxiaQ ivdvouJvrjs ooqxI
xat ndtunri , /.. t. /.. (lom, in Joan. II. 24; cf. in Luc. h. VII: „sancta erat
aniina beati Joannis, adhuc in matris utero clausa venturaque in inunduni
et
quasi per experientiae sensum sciebat, quae Israel ignorabat."

Huber, c. p. 145. adnot. ,.Nach diesen Aufierungen huldigtGlemens
1. :
offenbar der Theorie dea Kreatianismus. Man haf bekanntlich die Pr&existenx-
lehre bei ihm sdion Photius bat ihm dieselbe sufgebflrdet,
finden wollen.
aber die meisten hierfQr aus Clemens angefiihrten Stellen enthalten oichts,
aicht durch den Kreatianismns geforderl wftra, Zweideutig ist nur Slr.
\ I .;. 632 . .
." cet Hagemann, 1. c: „Blieb Qemens bei der blos ide-
ellen Prfiexistenz der menscblichen Seele, als des eigentlicben Schdpfongs-
zweckes, Btehen, bo isl dieser Gedanke bei Origenes zur realen Praexi-
rtenz erweitert/ Bigg, I. c lect. III. p. 76: t ClemeDJ did doI admit the pre-
existence of tbe sonl, or the eternity ol matter, bul in other respect* followed
closely the Philonic rienw <>i God ofhis goodness and lo?e created
creation.
Rrorld of Ideas, the invisible heaveu and earth and in accordance with
.
I..
iIiiIhiiiii .
quln iinili.M tolluntur d< iiu muli 1« cjue i
cato originali difllcultuti Porro bom ultra

lldll <li'l«| .lllllllll. I
. |.. . . .illllll ..I l/lll.il. IJUO lllll
plicul ecclr i.i \i i.iiim n .1. peccuto ili . i|iii«l l< yi [-
iii \il.iin.ini n n|>< i ilm , .111. In . \ .il.l. inl. i • I I
iini i.uii .iiiiin.ii iiin p| i.iin hoc '!"• • i

• vicli»lui
'
ijuocl di <
eccle i.i .1. . i . ,ii i-.ii. .i .

onditionc! i»i imi liomini in
\lulii quiclem contenderunl Oriôiirin, ubi cic conciitione |
plastarum iii parudi o el de Adami Kvaequi peccato loqu<

allegoi iccj leinper ci ipl ui b -
tntei pretal um i •
Dicunt < im,
nui de Origene cripserunt, ecundum eiu doctrinam Vdurn
nimics homines, ') itaque i Origene ngal de ^dami peccato, I
referendum <
,
^'-^ ,
ad peccatum omnium spirituum, qui |

inl
thii divine modele the world ga?< ihap< and lubstancc t" the material
rerse." Winter, I. c. |». 62: „Wohl lehrl Clemerj ideelle i
Bteni; bei der SchOpfung <ln \\<li durcfa den l. G nke an die
Bfenachheit, und 1 1 i * * r wiederum an die durch iho fCkr Gotl wied< nnenen
Menschen, das erste." Thomasius I. c. p. 7."». Clementein pluribus l<»<i- plato*
nicam Praeexietentiam defendere dicit. Redepenning I. p. 125 putal eum
modo creatianismum , modo praeexistentiam rideri defendere, multis tamen
locia certe reicere prueexistentiam Bed cruodam tamen inodo ,durch i
geistvolle AurTassung" docere aliam (sc. idealem) praeexistentiam. Schnitzer

1. c XXIX. Binleitung
p. Ks R nimml Clemens (Strom. III. 16 eine ErbsQnde :
und den Tod als Folge der ersten Sunde an." De valore apologiae Vincenzi,
cf, Scheeben: „Zwar gelingl Vmcenzi der Nachweis, dafi an vielen Stel- < > i i lt .
len sich so ausdrflcke, wie es nur derjenige thun kann, der eine SchOpfung
ler Seolen in Leiber liinein glaubt. Aber der Gtadanke ron einer ursprfli
liehen (ileiehhoil aller Geister, nach welclier jede \ Vi Si liie.lenheit in ihrer
Lage durch Verdiensl oder Nichtverdienst begrdndet, uml so auch, wenn nichl
die Einkdrperung der Seelen Qberhaupl so doch clie Verschiedenheit ihres ,
KOrpers und ihrer ftuBern Lebensbedingung bestimml wird riehl sich doch .
unverkennbar, wie ein roter Paden, durch die Hiicher de Princ hindurch, und
Pamphilus selbsl macht in seiner Apologie ihn sich ausdrucklicfa zu eigen . .
er drftngt sich auch in andern Schriften oft genug vor, wird jedoch keineswegs
iiberall bis in seine letzten Konsequenzen fortgefilhrl " Katholik c; cf. Her- 1.
genr&ther Theol. Litteraturblatt 1866: Langen ib. 18(>7. p. 4;>8; Kraus ibid.
p. 173.
') ovxq) oe y.ai tieqi xov 'Aouu xai iteoi r/7> d/taQxias avxov q?iXoooapovoiv
oi syvoixoxss , oti xavY 'EXXdSa (pojvijv 6 Aauu av&QG>Ji6g ir,Tti-. Kui tv t<>7^
doxovotv nsQt ior *A6dft elvat q votoXoysi Mawoyjs t<\ jxsqI r/7»~ Tor dv&QOjjxov
</ ro.i (<)s. Kai yoQ ev t<o 'Addfi /(oc tprfoiv o Xoyog) Ttdvxeg ajtot&vrjoxovoiv . . .
(>(•/' orno> :T?oi ti-o-: ti voq , (oc jtSQt oXov toT- yevovQ TarTa tpdoxovxog xov &siov
/.<<;()('. Kai v((o n- r// Tiof XsyoftsvoiV uk 3XSQI evog dxoXov&tq i/ aoa ror *Addfi
3
xotrtj navxoiv iaxt. Kai tu xaxd r//c ywaueog ovx ?oti xaft fj
or Xsysxat.
Cels. IV. 40. Cf. Pr. IV. 16. Infra p. 19G. a. 1; 197. a. 5.
13 *
196
anto linimli constitutionem. Mullis rcrle locis allogorice de his

rebus agil Origenes, sed tnultis, fortasse etiam pluribus, de pec-
cato loquitur solius Adam ot Evao. ')
J lolliduntur' ergo mentes e coelo in terram, quae „e coe-

lesti factae sunt terrenae*. *) Et primum duo illi facti sunl
homines, de <|iiibus narrat scripl ura. ) Ita „hominis :{
principium essendi ( 9 principium quod fini opponitui-%) in pa- ,
radiso fuit*. ') De hac prima, ut ita dicam, creationo agunt

omnes illi innuiuerabiles Fere textus, quos in suum (histra ad-
hibuit Vincenzi favorem, ^) et hoc ,
quod dixi , si concedimus, fa-
cilo quomodo, quamvis animarum praeexistentiam auctor
intelliges,
docuerit, tamon otiam omnia, (juae narrat de paradiso primis ,
hominibus eorumque peccato scriptura, recte ab Origene dici

el intolligi potuerint. (i
Prima orgo croatio liominis prima animae praeexisten-

fuit
tis in corpus humanum immissio; el primi homines magnis
') Falsum certe est, quod dicit Klein 1. c. p. 23, 24; et Redepenning 1. c'
p. 301: v D'\e Erbsiinde [Orig. fafit die Geschichte vom Sundenfall allegoriscfa
auf: ev ro7g boy.ovoi nsQi ror 'Abuii eTvat , tpvatoXoyeT Movoijs ru juqi r/)c xov
av&Qcojiov (pvaecog. (C.els. IV. 40) und denkt sich iibrigens die ersten Men-
schen unter besonderm gottlichen Schutze und Einfluf3 (!), ib. 79 ;
wenn auch er sagt die Siinde habe im Weibe angefangen und darauf dem
, ,
Manne sich mitgeteilt, h. in Luc. VIII. n. 940, so kann er auch dies nur al-
legorisch (?) in philonischer Weise nehmen.] ist fiir ihn (Orig.) niclit der
Anfang eines Siindigwerdens, und nicht der erste Mensch Urheber in dem Ge-
scblecht, von den Eltern und Voreltern lier als Keimkraft (?) sich
aber eine
initteilende Beschaffenlieit unseres irdisch menschlichen Daseins nimmt er
doch an, und leitet bose, wie gute Anlagen von jenen zu dem Abkommlinge
hiniiber (cf. Hedep. II. p. 22). So hatte er von einer angeerbten Siinde redeo
kunnen, nur nicht von angeerbter Schuld. Die Schuld geht lediglich aus dem
Verhalten des Einzelnen hervor schon der Eintritt in das mehr oder ininder ;
unreine zum BOseD hingeneigte Dasein auf der Erde ist verschuldet."
2
) Sel. in IV. LXXXVHI. 45.
j Xon semper, ut putant nuilti. de paradiso et prccalo a primis paren-
Libua cororoisso allegorice loquitur Origenes. c.\'. Cels. VI. 1.'); h. io Levit
XII. ."»
; h. in Jes. Nav. VI. t: li, in Levit. III. I: „nobia hominibus vel mors
vcl reliqua omnis fragiUtas in carne es peccati conditione superdncta cst.-
Cf. Bupra p. 193. adn. •').
*) iloin. in .lo.ui. tom. XIII. .')7.
s.ni est, cur citem, quae le^v^ collecta iu Vinc II. p. 246 sq.; cf. e. g.
h. in Levit XII. 7. — Cf. etiam supra, p. 88, ;i<ln<>t. I.
Simili modo res se habet cum reaurrectione corpornm. Cf. rapra p.
21, 1!'. adnoi l.

p .
i > l*i iinl lii
(quorum i ondil lom 111 M i Ituin In i

ai u«li o M< i u d
Doi i in .1 - 1
im iii croatl bI ad irnilitudinem Dcl
ci.i n i
, ) al lam< n huiu pi iini tutu diiaiiLuterii non i
i inl
el Ii;iim ob reni .. iirot o de parndini di

I aii t ti m u ad
h ii i ii in ii i m 1 1
labore aerumiia que deducitui i
'
• i :'o hotno ilhini lionoreiu, quem hnhchal in piirii(l i i ini
compararotui inugnum illum houorein p< iumenti in ipicntibu .
didit, quo Dei vocem mercbatui audire, quo paradi fructil i
ligno fruebatur. ') Non quidem „Adam el

\ 1 1 .
i
lutiin ul
.
• I
facti siini peccaverunt" peccaverunl tanien, el hoc peccutum , ; )
M (
"> |
I \ . I di ,( iatov i,i i "
lb I \
/'.•"... nata V. •' m<
'»•
avxove, xai yao tlxoc i <<"/// toO >
fi^noif r<"r /.•/).")• tirrijihnot y.ni XO

jt9v6vtwv xai otxovofAovWtotv avtovg fteta tagadoôv
)•<")• r<p '"/ &SOV .ior/.ijimi i.
Pr. lll. 6. l.
II. in Gen. \v. :».
'i In ep. ad Rom. II. 5; Cels. V l. 19.

6
) In Ezech. h. I. 3. Non omni rx parte assentior iis, qaa \ sber*
ger 1. c. p. •*5!'*2
n Oiigenes handelt oftmala roni Paradiese, doch sind Beine
hierher bezuglichen Aussprflche schwerlich anf eine einheitliche Grrundrorstel-
lung zuruckzufflhren. Seine Lehre ?on der Prftexistenz und denrj rorzeitlichen
Abfalle der menschliehen Scelen machi es unmoglich, <len ihm prinzipiell (?)
Bericht der Genesis iiber den Aufentball des ersten Menschenpaares im Para-
diese wortlich zn verstehen. Er lehrt darum auch mit aller Entscbieden-
heit (?) daf$ die ganze Mosaische Schopfungsgeschichte
, spezieU der Bericht ,
Qber das Paradies und den Lebensbaum, tigiirlich zu erklaren sei." Cf. Klein
1. c. p. 24; Pr. IV. 1(5; Cels. IV. 39; in Gen. h. I. I. Nimirum si- omnibus
locis Origenes de paradiso et protoplastis allegorice loqnitur, nullatenus |)otuit
doeere peccatum originale: sed uequaquam semper allegorica interpretatione
utitur uti supra exposuimus.
, Gf. Rohm (Kempten 1S7<>) ad Gels. IV. 10 ,
p, 17'J. adnot. Docebat Orig. ,.in seinen friiheren Jahren einen personlichen :
Siindenfall gab er diese Anschauung der Seelen ... Im reifern Alter aber
auf (?) und nahm dafiir die kirehliehe Lehre von der durch den gemeinsamen
Stammvater durch Zeugung uns eingeptlanzten Ursiinde an Ka i- daher . . .
(
ebenso einseitig als irrig wenn man behaupten will Orig. habe mit Umge- . .
hung der kirehlichen Lehre von der Erbsiinde Adam blofi als Bild der ge-
samten Menschheit, niimlich aller gefallenen Seelen aufgefafit, ohne einen .
kausalen Zusammenhang zwischen seiner Sunde und unserer Sundhaftigkeit

festhalten zu wollen wenn auch nicht geleugnet werden soll dafi vieles , ,
i
quoad effectus) pertransiit in omnes homines.

(saltfetn Nain
„omnes homines, qui in hoc mundo nascuntur e\ ii.it sunt, in i
lumbis eranl Adae, cuni adhuc essel in paradiso, ei

omnes bomines cum ipso, vel in Ipso expulsi sunt de
paradiso, cum ipse inde depulsus est, et per ipsum mors
quae ei ex praevaricatione consequenter venerat, ei in eos
pertransiit, qui in lumbis eius habebantur, e1 ideo recte
apostolus dicit : ,sicu1 enim in Adam omnes moriuntur, it;i et in
Christo omnes mificabuntur*. serpente, <( n Neqin- ergo ex

ante mulierem peccaverat, neque ex muliere, quae ante
viriiin in praevaricatione facta est, sed per Adam, ei quo
omnes mortales origenem ducunt, dicitur introisse pec-

catum et per peccatum mors". ') Propter hoc Adae peccatum
„terra haec omnis maledicta est in operibus Adam
eorumque,
qui in illo mortni sunt". -) <!nni igitur, „quaecunque anima in
carne nascitur, iniquitatis et peccati sorde" polluatur, in ecdesia
baptisraa etiam parvulis datur in remissionem peccatoruni. :{
Schwankende, Unklare, Inkonsequente hierin anzutreffen ist. Der Grund dieser

Erscheinung liegt in seiner Demut, die ihm nicht gestattet, ein klar ausgespro-
cliones Dogma der Kirche der Consequenz seines philosophischen Systems zum
Opfer zu bringen." Mohler, Patrologie p. 543 sq. Cf. Huet. Orig. 1. II. q. VII.
n. XXIV. — Praeclare de his rebus scripsit Methodius, cf. Bonwetsch 1. c. p.
170 sq.; item s. Irenaeus, cf. Klebba 1. c. p. 46 sq.; item Greg. Nyss., cf. Hilt.
1. c. ii. KB. 132.

J
) In ep. ad Rom. V. 1 ; cf. totum hoc caput. Alius sententiae de huius
loci sensu est Denis 1. c. p. 263; cf. ib. 304: „il (Orig.) croit donc d'admettre
le peche originel, il croit meme de tres bonne fois de radmettre, et
il 1'efface par ces explications." Cf. etiam quae dicit Denis de aliis difficulta-
tibus, quae
huc spectant „Si cVun cote toute nature raisonable est egale a
:
une autre quant la perfection originelle; si d'un autre cote le bien, vu leur
;i
:le perfection doii avoir pour toutes un attrait egal; si de plus, il n'v
,
;i
d'autre mobile de la volonte que la vue et Tattrait du bien on ne comprend ,
ni lea inegalites qui Be produisenl dans le ciel, ni la chute profonde d'un cer.
tain nombre d^&mes." c. p. 7f>. Cf. Schol. in cant cant VIII. •!: „igitur
1. 1
cinii omnibns praevaluil mora, propterea, quod in Adamo omnes moriuntur".

— Vocabnlum boc ôriginalis
11
peccati tffs an/aia^ dfuxQxiae invenies Kxc. in
Pi. L. 8.
n&oa ;•/} (ivrlj i.-Tiy.nTi" yote krti roC *Adaf* , nroi rdh
,,/, 'vnrrinr. Cels. V 1 1 29; »•('.
Pr. II. 8. •">
el l : Bummi moroenti
ii, Ceig, i\. io, iihi nullatenus allegoricus est inveniendus sensus. Cf. Ori-
lians Huetii 1. II. q. 7. d. 24.
Mdhler, Patrol. p. 549 sq.; Redep. II. p. 24; b ioLevil VIII. 3: „cum
baptisms ecclesiae pro remissione peccatorum dator, secundnm ecclesiae ob.
rvantiam etiam parvulia baptismum dari, cum atique nihil eseel in parvulis,
quod ad remiasionem deberel el indnlgentiam pertinere, gratia baptitmi Miper-
I<)<)
(
'.inii lu pe< uuti ordibu i oniuii itui •
cepl ione ol nath itnti i 01 poi ali i turpitud

n.iii\ ii.ii i
onli i i ilicil « Miiin -
riim i|tii
iiiuimIiiiii, iii quaduin •

ontuiiiitiutione •
lllci di
i|uod ni \ ul\ .1 in.iii i • si |im iin . .1 quod mnl

01 igine i».ii« i ni '111111' ump it, in patr< el in
iu dii i
poti i l
lam ob rem in \ i
gesinio po i
partum puei iiiu culu ud altan ontTebutui ibi
puriflcm etur . tumquum qui pollutu fuei il in ip
vel paterni emini \ • I

utei i
mnti rni ' mini i i go Iionio in pal
el in mntre pollutu esi i

Quann i
ubtili it I
disiiiiciio el aliena b noi ti q doctrina . tamen illi hoc rn
uiini danduni non •

i
. quippe qui di tingual bene inti
.iiiiini el corporis , vel , uti ipse dicit, peccati el natn Om-

ni enim .iiiiiii.i in corpu i . duplicibua his ordibu
taminatur; sola Ghristi anima labi peccati non ubiacet, inj i
esl enim „corpus incontaminal iiin" . i Verum enim, „qui ex nulla

viri contagione, sed solo Spiritu sancto super virginem veniei
el virtute altissimi obumbrante venif ad corpus immaculatum, na-

liirain quidem corporis nostri habuit, pollutionem tnmen peccati,
quae ex concupiscentiae motu conceptis traditur, omnino non 1
huil". Non tamen ipse Jesus omnibus omnino sordibus caruit:

)
„Ergo Jesus purgatione indiguil ei immundus fuil ,

aul aliqua
flua videretur." Hisce refutatur, quod .iliis locis de baptisrai Bacramento mi

reclum dicere Origenes videtur. Gf. huius paginae adnot. 1.
') H. in Jes. Nav. VI. I. cf. in ep, ad Rom. V. 0, ubi de effectu circum-
cisionis agitur; alio quideui loco de solis nativitatis sordibus agil Origenes:
„E1 qui;i per baptismi sacramentum nativitatis sordes deponuntur, propti
baptizantur el parvuli. Nisi enim quis renatus fueril ei aqua" cet. ln Luc.
h, XII. Si haec sordiura ablutio essel solus effectus baptismi, verissime, ut
putal de la Rue, baptisraa nihil esset, nisi n legalis ceremonia . Std aliis mul-
tis locis Origenem putare exposuimus baptismi sacramento etiam remitti i
cata, peccata ergo personalia et peccatum originale.

-) H. in Levit. XII. 4. Falsa sine dubio est sententia, quam Klein pu-
tat Origenem defendisse, n wonach auch jenes Vernunitwesen welches wir ,
Jesus nennen sich der Berulirung mit ,dem Inreinen nicht ganz babe entzie*
hen kQnnen*. Ex iis enim, quae Origenes de his sordibus Jesu (h. in Luc.
XIV.) dicit nequaquam concludere debemus lias nativitatis sordes etiam
,
•
sordes peccati, quod tamen putat Klein 1. c p. 18.

*) Com. in ep. ad Rom. VI. 1*2: Vide, quid de modo propagationis pec.
cati originalis senserit Adamantius: „ex concupiscentiae motu conceptis tradi-
u
tur", nimirum ex B concupiscentia parentum.
200
Borde pollutus; temerarie forsitan videor dicere, sed Scripturarum

auctoritate commotus." ]
II. De poonis el ignt aeterno.
LJti falsa esl Origenis de praeexistentia animaram doctrina,

ita etiam, quae docuit de poenis el igne aeterno, erronea sunt. Multi
quidem Origeni crimini dedenmt, quod poenas statuerel medici-
nales tantum,*) non autem vindicativas quod si veram esset, ;
consequenter statuere deberel poenas gehennae non esse aeter-

nas, sed aliquando finitum iri. Sed non ex hac parte pro-
vtMiil error, sed ex falsa definitione liberi arbitrii. Uti
supra diximus, putat Origenes omnes spiritus eadem perfectione
ornatos et eodeni lempore factos esse, et quamquam onmes pec-
caverint et pro peccati magnitudine omnes, sive in terris, sive in
igne, iustam acceperint poenam , tamen in fine saeculorum ad

illam unitatem. ex qua peccantes exciderint, reversuros, omnesque
visione Dei beatos futuros esse. Simili modo Origenis discipulus,
sanctus Gregorius Nyssenus, putans Ghristi redemptionem debere
esse universalem non solum quoad sufficientiam sed etiam quoad efti-
caciam, defendebat ajioxaxdaxaaiv xwv ndvxoyv.

:i
) Gum ergo uter-

que doctor dnoxaxdaxaaiv defenderel . fieri non poterat. ut catho-
lica de poenis aeternis doctrina servaretur. Nimirum. si poe-
nae non sunt vere aeternae, iure medicinales tantum
nominari possunt. Magnam quidem operam dedit Vincenzi,
ui hos duos viros in doctrina poenarum esse orthodoxae fidei
probaref . atque multi et doctissimi theologi testimoniis Vincenzi
permoU rectam hac in re esse Gregorii el Origenis doctrinam
a
)
(Job XIV.Hoc loco sino dnbio agitur de sordibus nativitatis
4. 5.)
voi corporis. XIV; hanc Origenia de sordibus doctrinam de la Rne

In Luc. h.
n 8olemne deliramentum" appellat Cf. tamen, quaeOrigenee in adnot. in Le?it
c. IV. putet. Deuin enim dicit, cum purificalionis puerperarum legeni dedisset,
p.prophelice" Mariam excepisee, ne putetur immunda fuisse, proptereR, qnod
SaWatorero edideril ,non enim Bimpliciter mulier eral ,
Bed virgo*. Contra ,
boc bom. XIV. in Luc dicii Origenea Hfariam opua habuisse purificatione, CSf.
ii
ig, I. II. c. II. »i
I. n. l: de peccati originalis doctrina consule etiam
Hn.t l. c 1. II. c II. q. 7. d. -Jl.
Klein 1. c p. 84.
Ililt. l. c. p. 282. In fragm. Oraec vix legitur dbroxafrforaai?, quam,
ut vid<-tiir. plerumqu( ibant Cf. etiaro Klein, 1. c p. .'i.">.
'
II
Ibi i" i
iiii «I inii , ) i*d n' rjui i
i ix <|'i< i
.1 < riiiniif lietorodoxiue lilx rari i

ul
I
[oc quicli iii i oik inlon <i< I" rtiu H i
'
Inio
I ' - nl" I
,
ul'i .1. - n (|l |"" iii U( l< i iii loqil
in.il \ ei iini lutuni i< i iniiii I li ornnibu locii \ iti< <

ri/.i utitui
rem uum putul <• pi obu i i lui «veru ibi <

h i
:eni loduin
loquondi exotoi icum < i < otoi i< uui p< i un <
ril . n i
dili-
- nii.i nc dinidentiii l< .< i < i
ipta Vdmnantii. Dicimu ei
ii h concionator liominibu
i Ori implicibu expli-
'
n -
•
doctriiium catholicum (ttjv iloxn
.i i
rt< i
quae de aeternitate poenarum explunat, ubi irero altio-

ribu itudiis deditu peculutiom la (t^\
profert, inveniuntur erroi
Deus esl iudex iu tua uctionum humunarum, reinunerutor
bonorum atque vindex malorum. A.tque quidem haec poen
nioderatio non tantum „pro qualitate, <<l etiam pro quantitate*
Mi peccatorum. ;
) Saepe agil (, i
de medicinalibus poei
poenas, quas Deua malis his in terris infligit, remedia (qxig/Aaxa
imoTQ€7iTtxd\) esse dicit, quibus ad conversionem reducantur; ( ita
etiam agil de Igne lustrali, qui poenae simul el remedii causa

adhibeatur. 6
) Nam ,omnia Dei, quae yidentur amara in
eruditionem ei reroedia proficiunt. Medicus esi Deus" , ei ,si
non essel utile conversioni peccantium adhibere tormenta peccan-
Scheeben, Kaiholik 1866. p. 299, 300: „Vincenzi vreisl nach, dafi Ure-
gor mii Beiner Apokatastasis und Vollendung aller Dinjre nichis an<lei
(quam catholicam doctrinam) gelehrl habe. Dafi derselbe die unbegrenzte
Ewigkeil »Jer Strafen ftir die verdammten Engel und Menschen und <lie Vn-
ausl&schlichkeil des hdllischen Feuers lehrt, wird cap. 3 unwiderleglich
dargetban." [bid. 1. c, p. 306: .Vinceno fiihrt uns (Bd. II.) c 10—12 fiber G0
Stellen aus Origenes, welche, wenn auch nichl alle einzeln, doch in ibrer so
Gesaratheil unwidersprechlich beweisen, dafi er von dem Glauben an die
Ewigkeit der
durchdrungen war." Cf. contra supra p, IS
Hollenstrafen tief
adnot. 1. Gf. etiam Rraus et Hergenrother c. Kohlhofer I. c Einleitung. 1.
:
Gf. Hilt. 1. c. p. 265-347: „Die Nichtewigkeit der Holle beweist Gre-
)
gor durch die Nichtewigkeil des Obels; b) durch Schriflstellen

a) ; c) duivh die
(universelle^ ErlOsung und Gnade; die Apokatastasis, erkliirt dnrch a) Origenes,
(Bekampfung Manichaismus, Schrift; b) Gottes Eigenschaften." De simi-
des)
libus gentilium philosophorum orientalium doctrinis cf. Denis 1. c. p. ;>8>*> 106.
3
)
H. in Levit. XI. '2. Sel. in Ps. LXI. 9: „unicuique reddet Deus secun-
dum opera sive bona, sive mala sive multa, sive pauca secundum quarum- . ,
cumque nimirum mensurarum, quas reddit, qualitatem aut quantitatem.-

4
) Gels. III. 75.
6
) Ib. V. 15.
202
tibus, numquam misericors et benignus Deus poenis scelera pu-

niret. Sed quasi Indulgentissimus pater ob hoc corripH filium,
ut erudiat . quasi providentissimus magister Ita severitate frontis
lascivum discipulum castigat, ne, amari se sentiens, pereat*. ')
Itii dicens esse poenas medicinales, consequenter etiara statuit

Origenes esse purgatorium, quamquam certe i<l admit-
tere in eius doctrina nullatenus opus est. -) Sunt ei
poenae ignis, quibus quaedam animae purgari debent. 8) In hoc
,igne <t carcere non retributionem erroris accipiunt sed be-
neficium, cum salutaribus aerumnis purgantur et iis liberantur
malis, <{uae voluptatis amatores sequuntur." Urit autem ignis ')
iste „ligna, fenum , stipulam , hoc est habitus malos". •"•)

Sunt
enim „quaedam peccata ita levia , ut stipulae comparentur . cui
utique ignis illatus diu non potest immorari, alia vero sunt feno
similin. quae ipsa non difticulter ignis ahsumat , verum aliquanto
tardius, quam in stipulis, immoretur" ; alia vero sunt, „quae
lignis conferantur, in quibus pro qualitate criminum diutinum et
grande pabulum ignis inveniatur. Ita unumquodque pecca-
ergo
tum pro qualitate vel quantitate sui poenarum iusta persolvit". '•)
') In Ezech. h. Etiam Plato poenas statuit pracipue medicinales.

I. 2. - -
Multi primae ecclesiae sequuntur Platonem. Gf. Klebba

aetatis patres c. p, 1.
151: „An eine vindikative Strafe mag lrenaus nicht denken, nur eine Fonle-
u
rung der Gerechtigkeit und Consequenz der Siinde ist ihm die ewi^ e Strafe. r
cet. Dc Glem. Al. cf. Biirg. 1. c. p. 112: „there can I think be no doubt, that
(llement allowed the possibility of repentance and amendment till the Last ,
Dav.- Jure lamen Atzb. 1. c. p. -%0 hanc sententiam refutat: -Aucli Glemens
hal in bezug auf die Hollenstrafen einige undeutliche Stellen, aber er ist von
der Lehre seines Schiilers doch so weit entfernt, dafi er an allen anderen Stel-
len sowohl den Menschen, wie Teufeln, durchaus ewige Hollenstrafen androht."
npra p. 98. adn. 1.
\"ii refert putare Adamantium hunc purgatorii (et gehennae) igneui

metaphorice tantum torquere, cf. Princ. II. 1<>, 1. Pamph. apol. c. VIII. llu.t.
Origen. 1. II. 11. 8. Atzberger 1. c. p. 1<»7.
fc r,
t
y IUXQ fidndvnr y.dOanniv To>V Tnio>V<)f h'V/o>y. C.els. \ 1. "J.>. Uti
dicil de la liue in adnotatione scripta in h. in Loc. XXIV., contemlmint iam

Genebrardus el alii doctores Origenem ?ere ei proprie purgatorium statuisse,
atqne ipûm quibus id spertissime de-
addere bs poeee sescentos alios locos,
elaret; insuper boc nnnqnam opprobrio datnra esee tdamantio, qnod negarel
pnrgatorinm sed qnod statneret purgatorinm
. tantnm neque aeternam ,
gehennam. De Greg. Nyss. cf. Hilt. c. p. 256 sq. I.
I).- orat 29.

*) Bel in Pl I.WWYI.
II iii I.rvit. XIV 3: ,el ego arbitror omnee nos venire necesse est
ad illuin ignem. EUam si Panlns sil aliqnis, \r\ Petrus, renil tamen ad il-
1 1
Aliu .niii iii, . 1

1
-
1 1 1.
Iij hi<
« i i 'in i
iim i
imoi -• 1 1 uppli( loi iiin . ... itnlionc multi a uialitia
ab i ineni .
'
i l li auteni infei ni i « uciatu •
t< 1 ni ita
ui r m 1 m 1
1 1 . 1 ni . i >h ii . inni \ lexundi inu 01 al ione
oxotei i. ,i Iniquo ,omnimodo aetei ni po< ni • i
u< iatum
-
o que iii iiii.iiiii.ini i
.
iii lm i - mpitei nam I
ion< m
uetei "11.1111" .
'| M.iiK ob rem multo meliu • '
puniri hi in lerri
rjiiam igni actenio, ed ob inalitiam hotiiinum nou ad Deiiw

tlciiiil 111111 „1111. •
,11111111 c I dilViiii (Mi.n.i . i|ii.h immi ililTi-ran-
1 iii', temporale utique el Irviore •

•
enl , i|iii;i liriem cum morte

reciperent; nunc irero, quiu difTeruntur, certum e 1. quod aeten
suiii («1 i-iiin aeculia extenduntur. Econtra igitur, 1
velinl iu
el innocentibus in praesenti aeculo bona reddi, e enl etiam ip
bona temporalia el celeri termino concludenda. Quanto autem

magis differuntur in ftiturum, tanto magis erunl perpetua el
nesciunl ftnem". ) ,Multis etiam loci ita loquitur Ori

quasi credai vel statuai esse statum quo nemo iam termmi,
beatitudine excidere ve\ peccata committere possit. *) Esl enhn
„pos1 mortera nullus probis perditionis timor, sicul pereuntibn

numquam salutis spes*. 1 Hoc praesens tempus esi tempus
B
lutis, ftiturum ?ero retributionis ;
) in futuro saeculo „poenitentiae
locus non est* ;
:i
) dum ergo „potestatem adhuc habemus emen-
luiu ignem. Sed illi tales audiunt: ,etiaro si per ignem transeaa, Qamma Don
adurel te\ (Iaai. 18. 2.) Si vero aliquis similis mei peccator sit, veniel i|ui-
dem ad ignem , sicut Petrus et Paulus, sed non sic transiet, sicut Petrus et
raulus." In Fs XXXVI. h. 111. 1.
1
) Gels. \. U>: xat fjpsTs ftkv 5ti tsots jssgi xoA&oetos Idyovrtc * " Bta r Tf]^
jssgt xoXdosoig BidaoxaAias jsoXXovs auso T<<>r dfiaQnjfidxojv ijsiTQSipofUP. Cels.

VI 11. -10. Geterum auctorem non solum banc ignis âeterni" poenam ,
-
etiam alias poenas mere vindicativas bene nosse, colliges ex Cels. Ll. 25.
2
) Tsdfusav alotviotg xaxotg, Cels. VIII. 49,
-,
i
oti a/.>ji')u)> oi ddtxoi jsdfixav aiojviotg xaxois ovovjB&Tfoovxat , y.ai oi ri-
fitwoavres svdatfiovrjoovotv, dels. VIII. 51.

4
) Tom. XVI. n. 22. in Matth.; h. III. n. 19. in Ps.
5
) H. in Levit. XIV. 4.
8 supra 100. sq. Ipse Denis .welelier eine
) Cf. p. (1. c. p. 359) ,
schlieBliche ^Yiederbringung ohneRiickfall aufrecht zu erhalten sich alle denk-

bare Miihe giebt*. (?) (Klein 1. c p. 3G) „giebt ini weitern Verlauf seiner Au>-
einandersetzung zu, sich 0. zu dieser Annahme
dafi nicht ausdriicklieh be-
kenne und daher sehr Unrecht habe u . Klein p. 37.
T
) Pr. III. 1; cf. Vinc. 1. c. p. 100 sq.; in ep. ad Rom. III. 8.
8
) Ib. 1. c
9
)
Ibid. VIII. 4; in Ps. XXX VIII. 13.
201
dandi*, ') „dum habemus diem, e\ producitur uobis spatium lu-

cis* „quamdiu igitur iu vita sumus" -) „dum adhuc ?iam car-
. ,
pimus" „demus operam <'t festinemus abicientes antiquas sor-

. i
,operemur, quod bonum est"

.
) operemur porro ut cum ,
l
,
libertate Domino subiciamur, nam cum „ex necessitate quis iiierit

subiectus, tum, quando etiam novissimum inimicum destrui
sse est, sc. mortem, non erit iam gratia iis, qui subiciun-
tur"; *) infinita enim iis „ad reddendum debitum saecula nuiue-

,;
rabuntur". )
Haec omnia tam recte, quae videntur, exposita. - I ;i
men non sunt propria Adamantii doctrina. Multis enim

aliis locis apertissime ostendit poenas non in aeternum duraturas
atque omnes spiritus, ipsumque diabolum ) salvatum iri. „In- 7
corruptibilem namque", ut ait, Deus „fecit esse rationabilem na-

turam. quam ad imaginem et similitudinem suam condidit, et ideo
non excluditur brevitate temporis huius vitae nostrae a curis et
s
remediis divinis anima ,
quae immortalis est". ) „Verum in hac
[psa purgatione, quae per poenam ignis adhibetur, quantis tem-
poribus, quantisve saeculis de peccatoribus exigitur cruciatus",
solus Deus scire potest. ..Verum tamen meminisse semper debe-
ii quod praesentem locum (de poenis) apostolus quasi myste-
iii-.
rium haberi voluit, quo sc. liuiusmodi sensus tideles quique

et perfecti intra semetipsos velut mysterium Dei silentio
tegant, nec passim imperfectis et minus capacibus pro-
ferant". 9 esse poenam aeternam auctor negat.
) Alibi aperte
.. V< iiim tamen, quamvis pennaneat quis in peccato, quamvis sub
') H. in Jes. Nav. \. 3.
2
) Ib. XI. 3; 8eL in Ps. LX. <>.
8
) H. in Luc. XXXV.
l
i In Jes. Nav. h. X. 8.
II». XI. 3; cf. adnot de la Rue cuntra Huetium, in b. in Luc

WXV.
'
II. in Luc XXXV. Cf. Com. in Joan. tom. XXVIII. 7; in cp. ad

Rom. VIII. 0.
r
) Redep. II 362; Atzberg. |>. UOj Rlein |>. 86. Cf. Pr, I. ti. :•>; III. 6. 6.
'/ ihtomv yCLQ i/ intv tt.-ioii/y.y ( Hfo^) ri/v voFtjiiv y.ui uirio nryyrri/ , xu\
niy urtnyj.titriii lonrrto ini ri/^ ivrurihi ôf/* i/ /.nyiy.i/ '
l
,
r/i/ Onjn.Tt (aC, Pl*.
III. 1. 18.
Com. in ep. a.l Rom. VIII. 1l': cf Cela. III. 78.

morti 1 1 -ii. i i»| |Mii. i.ii< p( i ilui •
' non lamei
i
lud iM .»1 1 1 -N bi! i
"i i ' i
'
niiiii, nl • i
\niir * iiin novi niniiii iinniK iiin mortein ab ipo tolo uudi
i|. 1 1 ininliiiii" rdornoi \ - I
| Quan
lui : „(|in bln phemnveril In Spiritum anctum, non habehil
ini ii •iii'iii nc(|iie iii prui enti i neque In futui o, i
equitur , i
non hubel remis ioncin in futuro, non haben in
I
»« i \ eritui i
Reculi i Non enim bonu pat< i miiuiii.
eo .
,.i|ni .1 i
.1. i ivei inl i [U alii multi lcx
iterici loquitur Adamantiui . Liceul ei

.
<• nobi hic uti
Huetii ,
qui omnes hoc locos in v ()rigeniani
"
proferl el explii
..s.ih .\ uperioribub etiam me silente colligitur damnatorum

poenis modum aliquando el ftnem ei decreto Origeni iinpositum
iri :
«
- 1 1 1 1 1 rmiii futurum ratus rit, ul quemcumque teneani Btatum
animae, peccare possinl el reipsa persaepe peccent, ac pro p<
catis \r\ meritis perpetuo circuitu ab imis ad Bumma nmmia

ad ima revolvantur, ipsiusque diaboli aversa Deo voluntas olim a
conterenda sit, el Deo Patri regnum Christus sil traditurus, tum-

que exisiimaveril plenam omnium djtoxaidaxaoip ad perfectam
felicitatem Futuram, cum Deus eril omnia in omnibus, consequi-
tur illinc necessario desitura damnatorum supplicia, eaque noxa-
iiini dumtaxal expurgandi causa a Deo hominlbus infligi. 11"-
minis essel intemperantis , neque satis tempori parcentis suo,

quaecumque vesania hac oblita in I trigenianis commentariis repe-
riuntur, lectori recensenda obicere, adeo multus esl in hoc di
4
mate prodendo ei odiosus Adamantius". )
*) Ib. V. 7. Haec omnia docel etiam Greg. Nyss.; etiam posl corporam
resurrectionem dicil Gregorius posse damnatoa poeniteniiam agere el peccat1
remissionem accipere. Cf. Hilt. 1. c, p. 260, 262 sq.
OV jirvToi y« rt uij iv t<~> iu/./.oiti utioii , rjdf} ovdt iv tots al&Oi xols
y.irnyoun-ot^. In Joan. Com. XIX. 3. Non omni ex parte falsum est, si
putat Origenes etiam post mortem posse remitti peceata cf. Simar, , Dog-
matik. II. Aufl. p. 881 :
n Auch jenseits ist noch Biif3ung und Nachlassung der
Siinden raoglich." Cf. August de civ. Dei XXI. 2 2. Sed ecclesia catholica .
hoc de levibus et venialibus tantum dicit peccatis; cf. etiam Atzberg. 1. e.
p. 413.
:5
) rou dya&or jtarQos ov .t«jt>/ xaxalutovros tovs ajtoxanoixoTas avxov.

In Joan. tom. I. 14.
4
) Orig. 1. II. c. II. q. 11. n. 10. — Nullius est momenti . quod dicit
Bigs I. c. lect. VI. p. 233: „Though all other chastisements cease, when their
206
•
is tulfilhxl . the ,poena damni' may siill endure" ; cf. ib. 2.'U: p. 21)2:
.Neither (Clement nor Origen denied Ihe eternity ol pnnishment. What ia
known aa the ,poena damni* — exclnsion tbai ia from the sight of <iod —
thej held ironld never \-w\>,- — Xeglectis erroribus his magnis tamen aasen-
tiri poasnmna iia, qnae dicit Elirhard, die alte christliebe Litteratur, Freiburg
1894. Bd I. Heft 4. a. 5. p. 103. Erat Origenes „der grOAte Theologe der
griechischen Kirche, nnd l>ei der Geisteskraft, wekhe seine unziihligen Schrit-
ten voraussetxen , nnbeachtel seiner Irrtiimer vielleiclit der grOfite Theologe
aller Zeiten.' Cf. Thomasins, Redepenning Huher 1. c. p. 183; Harnack p.
,
513, 554; Scheeben, Katbolik p. 298; Bestmann, 1. c p. 188. Klein 1. 76. <•.
0. A. M. D. G.
; .
Indei alphabclicus.
i i
| 140
150, 6 160 i
ab <» I u 1 1 1» .1 peccal is 181 sq i

\ I • •
\ .i ii •) i i ,i »• slatu
nonica iH.t, ;t.
a l legor oa i
Interpi i
.1 bsl i ii •' ii I i .i ;i clbil I nMuiiiuin

coniuâlis , quac plareal, 1'Jli ,
S i
i
| 18, i
quando non liceal 127, 8.

A iii broil Bfl I 17. 1 17-
actio, activa
;
vita, 13, 2; 122; actio

A ni iii t>n i u - 8a cca - I. l.
una eril beatitudinia cognitio 5 1
;
66; A ii gel i omnes peccaverui 1 99
;i ctus boni , mali , medii 61 sq. ; a.

a. ad agenda bona oos excitanl 108
indifferentes in concrelo non Inve- idiuvanl 128; 17 1; 180; a. •
niuniur 78; actum generationis oia* des 174, 8; L98, 2; a. indnmento

luin putant philoeophi 7 1. .'!; actus quodam induti 28; 190, >.
coniugales praesentia Sp, s. non Aninia Cbristi sola Logo inconverti-

digni 71. quando liciti 128, 1;.*>
: a. c. biliter el inseparabiliter inhai
quando el quomodo exerceantur ;>7, 1 : a. c.hr. nostrae BimUis !
128, actibus coniugalibus quando

l : animae doctrina 22 Bq.; ori(
non liceai abstinere 127, 8; actus l-!'; praeexiatentia 3; 8( :
ei potestatis (possibilitatis) distinctio a. et corporis qualis coniuncti

90. a. et spiritus differentia 29; 30; a.
adiurare daemones, proximum 125. oinnes unius naturae et substantiae
adiutorium divinum 65; (><>; 104- 24 sq. ; in poenam corporibus m-
108; 123; 151, 1: 171; 172. dutae 20; 23; 188 sq.; anima indu-
adulterium 77; 83; 95; 113; 127, 3; mento semper induta est corporeo
153, 3; 158; a. spiritale 133, 2; 134. 23; 25; 31; anima brutonu
atlulti digni el dispositi esse delu-nt animarum differentiae 14; anima
in suscipiendis sacramentis 178 hominis cur sit immortalis 22, 3.
184, 1. animalia bruta ,

quomado movean-
adoptionis spiritum in baptismoac- tur 93; 94; in quantum Dei prae-
eepimus 178. sentia gaudeant 39; 97; animalium
Aegypti 190, 5. diversitas 52.
aeternitas beatitudinis 58 st{. ;
poe- Anselmus 140, 3; 182, 5.
naruin 3: 203; aeterni vocis expli- apocatastasis 3; 101: 104; 138
catio 59, 7: aeternum novum testa- •200 sq.
inentum 78. appetitus naturales 18. 2; 1G4.

. ;
208
arbitrium Libernm 10; 90, 5; 84; Bigg 2, 2: 5, 1: 6,2; 28, 2; 2:», 2;

;
Bq.; 900; adTersarii re- 2; 7.1. :>: 182, 5; l«.»|. 2: 205, 1.
rotantur; Dominantur 95; arbitrii bona coelestia sperare dehemus 69;

libertatia dirisionea $8; arbitrium 117: bona quae t>»"> : <>7; 1». physica
per peceatum mali occaaionea as- 66, l : 1>. omnia in .Ie..
61, 2; 64, 8; 80, 8; 122, L; 131, I BrUek 18, 7; 27, 1.
143, 2; 147,3; 148, 2; 148 ;

L60, 1
€.
163, 5.
A ristides 27. caritas, infusa 138 sq. ; erga horni-
A rnob i u s 25, 1 nes 142; 146; caritas in eoelis ai l>i-
ascetae 123, 5. trium ligabit59; 100; 104; caritatis

astrologia L40, 8; 150, 1. semper addendum 12.aliquid 1
."»
:
Athanasius 1; 5. caritas perfecta 117; nunquam ex-

A thenagoras 27. cidet 58 sq. supremum agendi mo- ;
Atticus 3. tivum 117.

athletae 79; 130. catechumeni 17!*, 3.
AtOerger 1!», 1 ; 30, 5; 53, 2; 57, 7; Garteaiua 20, 1.
106, 1; 119, 3; 180, 3; 197, ">; Gassianus 23, 2.

202, 2; 204, 7; 206, 2. castitas eum temperantia cohaeret
Augustinus 5; 56, 7; 58, 1; 107; 143, 6; perpetua, perfeita 126; cur
112, 1; 118, 1; 128, 1 ; 140, 3; 141, et quomodo a gentium sacerdotibus
5; 154. 1; 160, 3; 167, 5; 176, 7; excolatur 127 ; c. materialis 126, 8 ;
189, 1 ; 205, 2. falsa 127, 3; gentibus ignota 80, 3.

aureola 57; 128. castratio 127; c. Origenis 127, 1;
aversionis a Deo et conversionis ad c. spiritalis 128, 1.
eum dispar est ratio 157, 5. Cathrein 58, 2: 61, 1 : 62, 2.

Celsus 43, 6: 61; 96; 153.
B. Cerinthiani 3.
character 173, 8; baptismi 138, 3.
Baptisma 8, 2; 42; 109, 4; 138, 2, chiliasmna 3 ; 54, ."».
3; 141: 164, 5; 176 aq.; 198, 3; chrisma 179, 3.
199, 1. Christus arbitrii facultatem in tutu-
Bardenhewer 1, 2; 2, 1 ; 4, 1; 5, 2; ris saeculis tenebit 59; 100 sq. ; !><>
6, 1 ; 12, 2. nitas principalis, ezemplar ritae 68;

Basilidea 81, 9; 190, 5. 113, 1; 1:52; homo factua doo i
Basilius 1; 5 ; 6. llisi peccatuiu fruisset 154, .">

: L82 :
heatitudo accidentalis 55; esaentia. semel homo factus est et mortuua

lia L9; L18; Bupernataralia 49; b. 11; KK), l; 182; atque quidem nostri
cbiliaatarum 54, ">
; gentium 1">, 1
;
mundi tempore 11 ; solus infantiae
beatitudine omnea Bpiritua creati amentiam n<>n . >t expertus 192, :5
rruebantur 11 ; 32; L2, 1 . 72; L89 BOlua a peccato lilxr 163, 1: 199, 2;
iq. ; eamque amiaerunl e( recupera Bolna QOa redimere poterat 18
l>unt II: 204; beati nurn et quo* Chriatiani cur magiatratua recnsent
modo in coelia beatitudinem amit* 12'.»; legea paciflcaa habenl 129; j>.i-
taut 101 : 104, tri.ir jirosunt 129,
bella el mi l >t i.i i; Gieero 22. 8; 2»;. 2; ;,:,. ;; 62, 2;

•
1 :
206, 1. 102, 1 ; 131, I: 187, 1: 1 13, 2: 111,
Biai 187, l. 1, 4; 117. 1 ; 148, 2.

1 .;
'
• 1 1 • 1 1 1 1 1 • I I ' • I .
I
I
i I I ' l| lli I .1 II I i I .
|
. .
illl | :
. I
'.
i I \ I I . I .
I
Iiiin •
.
U 1. 1 M itUI • i 1 1 •
{
I i\ il.il. i.hi/i. I...
il.lll, I
|
rorporn in
i
l.- in .11 \i- tandi iini (|uid 'l'" u<
<|c .111, «!.. . ii ' ..|. I i I. .

dfl .iM. ..IMMi.ll.l l|l
III. II lllll •! .1. . '• l:! 'I I I

•'I
| . . i
.| .
imiim.i n i '
11 '
11,8;
•
.ui.it, h. Ubero -. i
; 10 '
i
I Hl ll ,ll'l III I
.lll.l llll.llr |m.i M.ll lllll .1 p| .1 • H 1 1
98, i. cognil Di I
I
itio bomii
tei restri 50, 4 j coi |ioi e eiu numerw ><
-iii rectione 21, I . debito coni dentaliter h

ii. i.- 18 i". •
I . 1 i |. • ,
..iiii 1 79, I .
80, 6j 81, 9, 10; 88, 1, { I, Cj iM-

mendacio 114, • . peccato I
Cj pi l.l II M
176, l ; philosophia 12, 8 . \ irtutibua

cardinalibus 1 1
II.
Clemenl inae ..». 1 , 62, 2; 93, l.
cogital i o ii es malae !• s 172. ; Dae iii" ne - angeli lieri possunl I" .
v
cog o ii .i 1 1 uobis cum I leo 8 1 : l l
^s
gq. ; ad desperalionem ;
cognitio a sensibus incipil 18; c. rera incitanl 1 l"> : tentationes nobia

De Bl; 118; c, Dei oaturalia 14, 2; paranl 170; in sen itutem peccatores
89 ; 18, 1 : 89; c. Dei coinprehensiva redigunt 159 ; daemones adiurare
."»1
; c. Dei immediata 121 ; c. Dei lllllll licr.it 125.
difftcilis 122; c, Dei essentia beati- .1 a 1 1 i n a peccati 159.

tudinis 60; c. Dei a &de incipit i L8 il ebit u in coniugale 1*28, 1.
1 1») : 111; scientia el sapientia per- delici ae in coelo sperandae spirita-

Bcitur l Ks ; cognitionem Dei mens les sunt 54, 5.
debilitata axnisit 3*2 ; cognitionis Oei Denis 2. 2; 3, i

3; 4, 1; 6, 2; 7. 1.
optima via esl contemplatio II 2; 8, 1; 2 1 ;

L3, 1
;
con firmal ionis sacramentum 184, l. I-. 2; L90, 5; L93, 3; L98 1 ; 201,
consanguinitas nohis cum Deo 34; •_>;
203, 6.
L8; 133. detractio proximi 158, 4.
coniunctio cum Dco intima in b Deus ab aeterno inundnni
titudine 51. bebat 9 bonitatem sulus substan- ;
conscientia quid sit, quomodo agat tialiter babet 10; 133; 19": I
86; 89 sq.; 95; c. eadem est acratio cognitionem mens debilitata amisit
et participio Logi attribuitur 92 32; Dei cognitio supernaturalis bea-
conscientiae conclave, horreum 13."). titudo 50; Dei manifestalio et cogni-
L61; c. spiritus 91; 92. tio naturalis 14, 2; 15, 1: 39; reve-
c onstit u 1 1 o ne s (et canones) apostol. latio supernaturalis 14; deificati eri-
34, 4; 125, 1. in Deus ipse beatitudinis co-

us .~>1 :
co n v ersati o nostra 123 gnitionem tamquani tilios nos doce-

conversio ad Deum 169; 186. bit 53; Dei dispensatio diversa in
consuetudo peccandi 160, 3; 169. nova et vetere lege !*\3 : Deuni u = um
Capitaine, De Origems etliiea. 14
210
possitne lei oaturalis edocere ethicae opera Origenia specialia 7;

77; Dfus Qon eooperatur ad peccatum in ethicia rebus gentes non semper
106; i"'l; Dei voluntas suprema mo* iiiin Christianis concordant 11. 2.
ralitatis Deus dob uorma IIS sq. ; eucharistia 8, 2; 184, 1.
potesl facere metaphysice impossi- Eusebiua 188, 2.

bilia 67; Dii gentium 132. excommunicatio 183, •">.
diabolns auctor malorum 72; pri- exorcistae 125, 8.

mu«3 el auctor peccati 12. 1 : 72; Exotericus et ebotericus loquendi
166, 1: catenis suis constringit pec- modus B 58; 60, 2; 201 sq.
catorem 169; 188; inimicus rirtutis
136; 169; 169; primus erat in cor-
pore 193, 3: sal?andus 11; 167, 4;
204 : diaboli Manichaeorum et Ori- Fa cultal es bom inis 34; 71. 1 ; 94,
genis definitio 71, 4; diaboli nioe- sunt 30,
1: debilitatae 32. .">
;
chus est peccator 163, .'5; diabolo fatalistae ethnin '.'7; 98, 1.
et operibns et pornpis eius renun- Fesder-Jungtnann 99, 4.

tiamns 170; non a diabolo sunt ap- festa primae ecclesiae aetatis 125, 1.
petitu> noslri naturales 18; 164. Fichte 131, 4.

diaconus U?8; 148. fides naturalis, supernaturalis 106, 1:
difficultates in libris Origenis 7: 118, 4; 140; mortua 140; media

19, 1: 99. praebet ad peccata superanda 163;
digamus 128. additamenta praebere philosophiae
disciplina arcani 8; 27, 1; 184, 1 dehet 14; est prima ?ia cognitionia
discretionis tempus 8~>, 4; 90; 157, Dei 118; 140; 141.
discretio
.'5; non iam boni ma- filiorum officia erâ parentes 95.
lique in beatitudine 12. finis definitio 64, 3; noster ultunus

dispositio necessaria ad sacramenta 11; 54; rationabilium obiectivu- 18;
suscipienda 178; 184, 1. num sit in beatitudine 56 sq. : in
doctores 57. poenis 200 s<j. ; perseverantia usque

Dollinger 23, 1 ;
3.*), 2. 3. ad finem gratiae ascribitur 1<>',>.
dom estici diligendi 1 12. fornicatio 8«o; f. spiritalis peccatum

domi ni ca dies 125, 1. 133, 2; 134; 153, 3.
forti tudo 1 1 1.
Funek 125, 1.
E.
K bioni tae 3. U
ebrietas 143, 0.
ecclesia 84, 5, 13<>, 1; nonna inter- gaudium <'t laetitia in beatitudine
pretationis legnm et Bcripturarum 52; 54.
7-. 5. Gennad i us 23. 2.
eclectismus •">. gentiura bona opera 187; dii 132;

Ehrhard 206, 1. salus 106, 1 ; 137; 138 ; rirtutea
<• I
•• iii »• ii t ;i quaiuor 18. 187.
Epictetus 102, l
; 128, :;. gnosis ! 19 sq. : 201.
Epicurus 12. 3; 62; 113; 111 ;

1 15. Goost ici 21. 1 : 21 ; 25, 1: 62; 78,
ep isco pu 128; - i l
N 6; 96 ; 11!'. 3; 12:;. ;;.
erroren igents < >i l sq. ; 8 ;

'••
; II. gradatim beatitudinis perfectionem
fti#r I 89, 4; 96, 6; 1<>2. 1
;
nanciscemur 62,
l. gradus in beatitudine \. aureola -">7;
ethi c .i e deflnil io el dh isio 12, 18 ;

12--: m peccatis 165; in virtutibus 161.
;
(jraecorum l<
101 .| ii tuill •
I
1
i i
ii lifli .111 i" i i h M I:
I i , , 1 1 i 106 i . I
|IIH ;
r.Mi t*(|UCII I
1
' • I" n ihll ili • // |
iditoi i ( • i
uptu n
•
itui .ili i
1
1 II"'
llhei ta i iti !<• i" libei i I
.ii biti i
m lio 104 'i
II II.
pll lllllll I • I I. ! •
I 1() I ,
'
1 1. i .
rnpei iruligi mu 104 j i -i . I .
I I.
1,1 I .
' I , | .
.
lll.l,' Cl IM' I
I Il \ |
diatini M.. 19, B 109 i

. gratia ma i ipiunl
xime \ ii tuti Bp d •
i ibitui II I
100, h 189 171
Qregoriu Magnu 1 89, I N

ii ii i .
i. '. • i \ j
enu i 17 identila i quall inl i pn
21, 1; 28 '
14, i ii. 8; rectioni el • • t
19' i ; Thauraaturgua 12. i d !• I ,i ne i olamui naturali l< .
Grund$y 68, 2; L88, .'

. 108, l. bibetur 77 . idolorura cuil
Gutberlcl 102, I. bitur 81, i
i
•• iu n i ii iii 128 q.; 141
apiritale 121 ; quibua diebui
II.
i ii i
\-±>.
r
babi ua i peccaii i.">. > ;
i<;<>, 8, 1 : 163; i
r
^ n i - gehennae metaphorice Lonj
b, virtutia 181 , L8Q, 3. 802, 2.
Haffntr il. 2; 51, 9; 121, 2; 188, 2. imago Dei 29, 1; 11, I; 71, I; I
Hagemann 99, 8; 194, 2. 186, 5; 159, 1"; 174, I

; imago Dei
Harnaek 30, 5; 88, 1: 106, 1 ; 178> 2; Logoe 37 ; 13, I ; imaginia el aimili-
205, I. iiulinis distiuctio 2'.», 1 ; imago dia-
Rerbarl 181, I. boli 136, .">;
154, 5: 159, 1
'.
II erma b 10, l. imitatio Dei 38, 2; 15; 40; 133; 134.

Hergenroiher 1 11, 2; 201, 1. immaterialitas animae 26 sq.;
Hieronymua 6; 24; 25, 1; 127, 3; 29, 3.
166, 3; 188, 2; 192, immediata Dei cognitio 50; iam hia
ll/lt 17, 1 ; 18, 2: 21, 1 ; 23, 2; 27, 1: in terria 121.
28, 3; 29, 3; 34, i; L97, 5; 200, 3; immortalitaa animae 22. 3.
201, 2. impossibilia multa gratia Dei |
II ippolytus 5, 1 ; 22, 3. sibilia liunt 108; quae sint ipsi Deo

homicidium 7.'); numquam licet impossibilia b'7.
87, 8; 129; in vetere lege 83; h. in- Indiae pbilosophia 2.">, 1; b'»>. 2.
differens 73. indifferentia 72.

homines angeli tieri possunt 10; in- indoles intellectualis, moralis89; cur
ter angeloa et daemones medii 17 ;
non sit aequalis omnium 32.
propter peccata pristina felicitatem indumentum animae corporeum 23.
vel infelicitatem in nascendo nan- infideliuni bona opera, virtutes 137 :
ciscuntur 189 sg>; h. natura omnes salus 10(3, 1; 137; 138.

ad peccatum propendent 160, 3; h. inhabitatio Sp. s. 39; 40, 1 : 41
simplices et gnostici 38, 1; 119; ho- 139, 1: 141, 9; 177.
mini cum Deo participium 22, 3; inimici diligendi 80, 3; 142. 4; ini-
35; 3f>, 3; 37; 39; 44; sed diversa mici virtutis 122 ; 13f>.
*
14
; ; :
212
intellectufl peccatis obuinbralus 60. 1 tractantes 7; lil>n Origenia partim

inlentio agendi el motiYa 69, 5; 74; perierunl . partim versionibua ex-
113 sq.; 126, s. stant •">;
6; libri tuqI oqx<ov quando
i n t erprel atio allegorica s . 1 ; 83, 1 compositi 6, 2; cur difficiles intel-
196 Bq. lectu 6; 7.
i r a 156; 157, 1. Logos 38, 2; 86 sq.; 1 19, 3; 155, 1

;
Irenaeus 5, 1 ; 27 ; 84, 3; I": 11, 194, 2; exemplar omnifl ;»• rfectionis

17. l; 56, 7; 88, I : 96, 6: 123, 8; 38; cur hoino factus 88; imago !>• -i
189, l ; 197, 5 ."»7: 13, 1; ).<>]•<>• et /.. ajtegfiatixdg

.iudas diaboli immissione ad prodi- distinguendi sunt 18, 7; ;i Logo de-
tionem prOYOcatUS 171 Judae . I ; ftcere peccatum, fornicatio est 134;
poenitentia 183, 3. 153, •">: omne peccatum contia Lo-
indici o m posl mortem fnlurum etiam gum vel rationem 154, 155, l; Logi
ntes credunt 15, 1 ; 1 17>. 6. participium bomini naturale -57 Bq.
iuramentum 125. 39; 92, 6; Logum non onines homi-
iustificatio 177; 180; 186. nes aequo modo cognoscunt 38, 1 ;
Jus ti ni anufl 6; 25, 1 ; 29, 2. 119; 120; 121. 2

.1 Qflti n us 5, 1 ; 17; is, 7 ; 27), 1 ; 27 ; lumcn gloriae 55.
34, 8. luxuria 143, 6; luxuriae lurpitudo
iustitia 1 15. 79, 5.
involuntarium v. voluntarium.
WL
K. magistratus cur christiani recusent
130, 1; 148, 5.
Katholik 180, 3 sq.
Klebba 21, 1 ; 27, 1 ; 40, 1; -11, 3; 95,
malum 70 sq. m. physicum 153; ;
mala quae 72; malum est privatio

6; 102, 1; 189, 1; 197, 5.
70; 155, 1; mali substantia nulla 71:
Klein 93, 1 ; 103, 6, 106, 1; 182, 5;
r
1")."»; ad malum Deus non coopera-
188, 2; 190, .
>; L96, 1; 100, 2; 200,
tur 105; mala omnia excluduntur in
2; 203, 6; 207, 7; 205, I.
beatitudine 55.
Kleutgen 61, 1; 89, I.
Manichaei 71, 4.
Kohlhofer 55, 2; 170, 6; 201, 1.
M arcionitae 78, 5.
Kraue 194, 2; 201, 1.
Kriins- Alzog 2; 7.
Marcus Aurelius 17; 26; 63, 1:
1. 18,
102. I.
KrUger 1, 1.
Maria non flimpliciter mulier, sed
virgo erat 200, 1; Maria num pec-
L. caveril 163, 1.
martyreso7; inartvriuin 111; 111. 1:
Lactan ti us 25. 1. 148, 2; 17.; : 179.

laesio parenlum 17)7. materia 14, 2; 17: 19; 2:;. 2: 156.
Langi n 19 1, 2. inat rimoniuui 71, •'»;
86; 126; 127 ;
lei 71 -<|.; [egeshuma-

1. naturalifl 71 ; 1 19, l : 184, 1; matrimonium ani*
manae 86; 129; leges Christianorum mae cum Ghristo 183; 134 ; 185
mitei i
154; I7s, 2.
libertaa r. arbitrium. diveraae liber- med ia indifferentia) 58, 1 ; 72: aum

tatii speciffl 98; lib. gratiae 102; ainl in concreto 73.
174, l. Vehlhorn 03, 1 : 108, 6; 17.
libri pro adiuratione daenionum con« mendacium officiosum quando lici-
>tituti 12.'> : 1.0 de etbica tuui 1 1

1, 5.
i
iii <• n \ .iiiiin i Mi. ii rin li i ilHnlil
M •• I li .. I iii \ I
.
iim i ii (lin "i '

119 n inniiiii I
moth iiiu 1 1
.
i
inieroeo m i mundu
;i
iii ihi i.i <-i bello i
1/ /,/ I 81 I ' I I
M ontani tn<
iim> i .i 1 1
1
.i 1
1
normi i •
I
IV
1 1
1
< • i
i|unntuplei 161 i
n i
in. i<- .iiiiin Mii

|>< .
.
patdei
po< n. i iii vetere lege ei il
Pamphilu
1 1
1'
> i<in tubire ijunndo lici
|.nthei m
.. u ..'' i
ill. M- l>.i i .i .1 i
i
'
i
.
in ii 1 1 .i iuprn captum noeti ura tunl |..i enteii dili| 12
renlum Ine io I
iii u 1 1 « 1 1 continuata deetructio el re i i

•
productio 10; II; mundi noetri tem« pa rticipiu m i N

pore t Ihriel ua homo factua eel 1 1 .
mundua propter homines 33; propter Pasch I

!':.'•
Deum creatus 17; noeter mundus •
i.
aelernus non eel 1 1. 2; futurorum paseiones \. affectue.

iii iin*l« »i iim diversitates 1 1.
pa ri ar quomodo Shristiani pn
i <
129.
paupertas 126.
V peccatores operatione Sp. ». non

gaudenl 39.
naturae unius omnes animae 24 sq, pec ca n iii eel t ai Deo I rino
naturalis lei 71 . fornicatio spiritalis 133, 2 . 153,
nascendi felicitaa vel infelicitas 190, .;
non esl : a I ad p©
Naiaraei 123, 5; 126, 2. Deus non cooperatur 105 ;
peccata in-
Neoplatonici memorantur 23, 2; voluntaria 156; 157, 2; peccata na-

95, l ; 51, 9; 74,3; 121,2; 188; cor- turae plane contraria 159, 6 ; l(
foris dignitatem negabant 121, 1. peccati agnitio ei i
N e opy ha gorae t i 7 i, ;>. ruin remissio in vetere el no>

N co la u s i Cusanus 34, I. stamento 83 ; 18L
Numen i us 3; I, 1 ; 12, perfectio generalis nna in virtuti-
bus excolendis 151.
Peripatet i ci 3 ; 63.
O. Persarum leges 61; doctrinae 8

perseverantiae donum 108; 1"'.'.
officia 1 13, 2; 146 : 149; officiorum Philo 1. 1 : 25, 1: 27, l; 34, 1 ;
collisio 87. 36; 41, 2, 3; 17. 1 : 114, 5; 191, 1 .
opera gentium hona 137; o. merito- 196, 1.
ria 108: 138; diaboli 136, 5; morti- philologi Alexandrini 2.
ficata 135, 4; 161; supererogatoria philosophia eiusque partes 12; ad

74. 3 : 126 : opus bonum concordet obtinendum finem supernaturalem
cum bona intentione 114. sola non sufficit 14: nequeinoniD: -
:
21 I
contraria neque consona legi [)ei purgatorium 202.

1 1. 2; 15, 1 : 1 15, 6 pessimis Baepe Pythagoruei 21, L; 71
;
i
; 25,
adn rroribus 15, 1
; 121. 2; 137, 1 : 190, 5.
philosophiae valor tempore veteris
testamenli 14, 2; Clementis Al. de
philosophia doctrina 12, S. philo-
sophi virtutem nesciunl Bupernatu-
(| ualj t ates corporia 20.
ralem 137; quid ''° anima credide-
rint 190; 194.
quadragesimae «1 ies ieiuniis conse-
crati 12"».
physica l?.
I»
i
•' t
a B 146. quarta et septima septimanae die so-
Plato 1. 1 : 12, 3; 20, 1 ; 21, 1 Lemniter ieiunabatur L25.
22, 3; 25, 1
; 26, 2; 29, 2; 17. l
I-. 2; 58; 61, 2; 66; 71. 3; 80, 3 K.

114,5; 119,3; 130,4: 131, 1: 137,1
143, 2; 1 11: 145; 117, 3; 156, 3 Ramera 10, 1.
L88; L90, 5; 191, 1 : 192. Rappenhoener 1<>2. 1.
Platonici 3; 21, 1: 67.

ratio hominis 25; r. insita v. Xdyog
Plotinus 21, 1 : 23, 2: 41. 2.
rationes reruiu omnium
ojrsQfiauxSg.
poenae legis veteris et novae i-3;
in beatitudine intelligemus 58; ra-
s -">: medicinnles
l
p. et vindicativae
tio recta Stoicorum et Origenia 65
200 sq.
154, 1; 155, 1; rationem reddere de-
poel ae 130.
bemus 73.
Pol yca rpus 27.
reatus culpae et poenae 161, 2.
Porph yrius 23, 2.
piaecepta naturalis legis positiva et re d e mp t i o 11: 33, 2 ; r, Christi
negativa 77. moite obiectiva 101; 182.
praedestinatio 111. Uedepenning 2, 1; 5, 1: 21, l: 23, 2

praeexistentia animarum 3; 12,1; 27), 1; 28, 2; 2!'. 2: :\:\, 2: 86, 1
Bo, 2; 188 sq. 38, 1 : 11. 2: 17. 1; 80, 2; 69, 5

praescientia Dei 10. 1 74, 3; 02. 6; 98, 1 : 102, 1; 103, 6
praestantiores beatorum fide- :">7 ;
106, l; 111,2; 121,2; 126,8; 149, 3
lium e. gnostici 10. i. 1
159, 10; 174, 3; L76, 5: 178, 2
presbyteri 128: 148. 1S3, 3; 184, i : 189, 5; 193, 3;
primitiae sacerdotibus dandae 12!». 1 L96, I; 205, 1.
principia Origenis prima 9; 1": 20 refugii civitates lfn. 2.

32 : 12 : de principiis Liber 6 sq.
regibua iuste belligerantibua quo-
principium primum moralitatis 112
modo Christiani prosinl 128; tribu-
11.'): principia quaedam resurgendi
tum dandum 129, L; regum et dy-
in corpore nostro 19, 1.
nastarnm constitutio 87. B,
Priscillianistae 189, 1.
profec u s non omnium in virtutibua
t
remu nerat ionem bonorum posl
mortoiu gentea confitentur 115, 6.
unus 151 17") in beatifl 57 in : ; :
aitione I)«'i 110. repromissiones divinas Bperarede*

pmt opa ren ea i
83, l
;
12, I ;
17, 1 ;
bemua 69; 117; L41; L52.
L0B; 195 sq. recju ies beatitudinifl

providentia Dei 1 1. 2; 3 '•.
8 ; 84; resurrecl io corporum L9, l ; 21 ;
i
97 110; 167, 6; 198, I.
I . posi resurrectionem non iam
1 1 m i
Dostri l L6, "»
. L58, 1.
necessitatefl nec deliciae eorporalefl
pru "I enti a 137 ; 1 17 :
p. camia 135, 3.
54, 5.
1 ;
I
-
n '•
i :
188; i
Uiitn i
i 1 1 n I > .
1
1 . 1 1 iin
H hm 120 i
dl |a I ; ii .
l&i, i in i
|.' i
'
Rufinl de .
i
onibu quiri ludli un 'l
dum I
i
:i ludii
I
.ii 18, 4 l
- I
09, I. n... i
-. .
i i
'.
ii uii ,i iin., irnnei

s.
uliquandn inl 1
Stbellianl m u
I
on
ardotc i '. ii- i
rdo
tibue
poreo i r i • 1 1 1 1 1
•
eolii pe<>ri<<riii

171, i
maloi iiiu i
i 42; II
re p< 171, 4 ini*
N lui ;•« nliun. 108, 1 .
137; i
iii-. conaci* ntiae pii itu quid9

i ii <• t i .i.l agendi bona opei a 1 1
in
-
tentationibua Qoa adiuvanl 123 i i

Spiritua sa nc i
o - uu< V i
incliflcan
b Qgui d ie eau < Ihriitiani abitinenl
124,
incti operatio in iustie tantura
'':
Bapienti a Buromum donorum Dei ii<l<-
Sp. b. iioiiinilli^ etiam
Bcientia perfectior 120
iustorum operibua non interesse po
el : virtua in
tellectualis L49.
tesl 74, 3; omni peccato violatur
b ttietas nulla
71; Spiritus aancti inhabitatio
io beatitudine 56.
i". II 139, 141. 9; 177.
BCI n »1 R ni 71 I ii ; 168.
1 ; ; 1 ;
Bcepticismus philoaophorum status termini, quem docere (

h
61, 2
Sr/urhm 2; 36, 3: U, videtur,58; 203; negatur 10; H0;201.
1, 2, 3; 13, 3;
194, 2; 201, 1; 205, I.
Btellae 1 1. 2;97; animataeeunl 191, l.
Schnitstr 6, 2; 7,2; 23, 2; 25,

i
<• i , quorum doctrinara Origenes
1
; 30,5;
52, 1; 127, I; 191,
persaepe habet, memorantur 3: 1. 1
1. 194, 2.
1<); 18; 19, 21, 1; 22,
scholastici theologi 57 ; 112, 1 ;
1 :
1 19, 6.
25, 1: 26; 33, I; 33,3; 64,3; 86sq.;
Sehwane 69, :>: 72: 80: 90, - H 117. I;
23, 2; 30, 5; 89, 1; 106, 1
;
183, 3. 123. 3; 131, 1; 135, 2; 137, 1; 144;

scientia v. gnosis; moralis, 145; L53, 4; 155, 1: 155, 1.
sc. na-
turalis, inspectiva 12. Strdter 182, 5.
scriptura divina21; 60, 64; 65; 95;

su b o rd inati anismus 3.
117, 6; 120 substantia corporalis 18; substantia
Scj haruni leges 61 86.

t
;
panis v. eucharistia; substantia pec-
seditiones movere non licet catorum nulla 71 155. ;
129.
Semipelagian 23, 2; L06, 1. i
superbia peccatum gravissimum 165;
Seneca 17; 26; 83, i; 102 1: 123, 3. 166.
sensus quinque 17: 18; a sensibus supernat uralia quae 49 sq. ; su|
cognitio incipit 18; beati sensibus

naturali beatitudine spiritus true-
non indigent 50. bantur 42, 1.
Simar 112, 2; 205, 2.

superstitio 14n.
similitudo Dei 29, 1; 41 sq.; 136,5. supplicium sumere de persecutori-
simplez fides, simplices fideles 119 sq. bus non licet 129.
- :
216
B) ncrel ifl mua 3; I. u n i v e raalitas legia i

'
.
t>.
Biuofl 106, I. nxorem ducere licel 123, ">:

uxorea
Syn esius 21, I; 25, I. quomodo diligendae 7 I. 3 . ab uxore
abatinere quando non liceal -_'7. :>•
T.
uxore uti quomodo e1 quando lieeat
Tatianua 21, 1 : 27; II, 3.
L28, 1; <le uxore repudianda 127, 3.
Tauru
temperantia virtutum dui et re-
13
.i 1
Valentinianua 119, 8; 1 15.

tempus abstinendi aconiuge v. uxor;
Valentinua 81, 9 ; 96.
l. diacretionia 85, I; 90 157, 3; t.
;
vidua 117: 128; L48.

ieiunandi 125.
Yincenzi 8, 3; 12, 1 : 27, L;2b\ 2:
tentationea 17<> sq.; solis humania 1-- Bq.
:»'.i. 7: 10», 1:
,)s LU9; in
viribua non superantur i
virginea 57; virginitaa v. caatil

:
tentationibus speramua 1 11.

in quantum diilerat gentium et chri-
lermini statum. quem credere inter-
stianorum 127.
(lum Origenes videtur, 58; 203; ta-
virtus 131 s<[ ; virtutes practicae 122;
men plane negavit 10; 60,; 201 aq. virtutes cardinales 131, I; 143 sq.;
Tertullianua 17: 23, 2; 95, 6; .">:
naturales et supernaturales 106, 1 :
112. 1. 2; 125, lTii, 7

102, 1 :
1 ; ;
L36; virtutes omnes ex unione Logi

18 2; L89, 1.
virtutum inimici
.
nascuntur 131;
theat rum 130.
123; 135; virtutia via unitiva 1»">1
Theophilua 102, 1.
virtutes gentium 137.
t heorice 12 sq.
viaio Dei 50: terrestris immediata
t hnetopsychi tae 22, 3.
121 ; 122.
/ Miiii 2,2; 25, 1; 38, 1; 99, I;
vita rectae naturae consentanea 160,3.
122, 6; L49, 3; 194, 2; 205, 4.
vitia 135, 3; L60, 4.
tiiuor, motivum agendi 11"): timor
voluntarium, invol. 156; 157,2;
exclusua in beatitudine 56; 7)8; \ 165.
tilialis seu reverentia 117: ser-
t.
voluntas Dei suprema moralitatia
vilis 11-, 1.
nortna 112 sq. ; vol. noatra peccatis
trad uc iamua 3 188, 2. ia n :
inlinna redditur 160.

transmigra ti o animarum 190, 5. voluptatem summum bonumdicunl
tributum regiluis dandum 129, 1. Epicuraei 62; li ."5;
Gynici 62, •"»:
vo-
trichotomia explanatur e1 refutatur luptates naturae contrariae 1<">7, <3.
17". 6.
votum 126.
trinitatis mysterium acriter semper
Vfatiz 27. 1
;ii» < trigene exprimitur 1

1
; 22, 3 ; 35;
:>1 ; 68, 1: 71 : 146; 147, 2;
164, •")'.
171», 3. ir. rner »11, 1 121. 2.
t ypua bominia 19, i

;
sacrificiorum Winter 27, 1: 11. 3; 8 121, 2:
'
182. 131, 1: 194, 2.
t
y ra n n u ui iniustuni »: medio Lollere it
er L09, 1.
non lanifii interficere li<'''t 87, fJ.

Z.
I /.,11, r 1. 1; 68, 3; 72. 2.
ii n c Lionia Bacramentum Ifl I, 1. ZiegUr 61, 1.

u>3
51,5

Capitaine. de Origenis Ethica. 1888.

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Capitaine. de Origenis Ethica. 1888.

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

DR. GUILELMUS CAPITAINE.

SUMPTIBUS TYPOGRAPHIAE ASCHENDORFFIANAE

Salvo proprietatis el translationis iurc<

\ I >. \l .1 ii - li;i cli profi ore Vf< n t< ii n i

inl specialem de moribus doctrinam pertinentia inveni, diligcntfr

Doctrina moralis Adamantii doctoris, ul operis mei lectorem

certe expositione continua el accurata dignissima appareat. Quod

in totius systematis ingenio describendo fidem ad viri praestantis-

Gomipaludii festo assumpt. B, .M. V.

Alexandriae itatiM describitui nes cum philosophi Alexandrinii

Homo, animal rationale, corpore corruptibili animaque imraortali eon-

corpus et animam exsistentem harmoniara invenit, 20. Anima indumento cor-

II. De fine hominis.

Finis ohiectivus et generalis omnium rationabilium creatnrarnm esl recu

III. De notione boni.

(lelsi. »51 Epicuraeorum, 62Stoicorum, Peripiteticorum, 63 aliorumqu

hnmanis 88 et collisione legum. s 7. Leges negativae. 88.

[ndoles intelleetualis et moralis. Quid sit et quomodo r ;it consci-

entia ?el ,spiritus hominis'. 91. Conscientia, quae cumrationeintimecohaeret,

VI. De variis agendi motivis et gradibns perfectionis.

Dei voluntas suprema actionum humanarum norma. 112. Intentio quan-

VII. l)o virtute.

Virtus esl una i. c. eadem in omnibus rationabilibus, beatis, Deo. Omnes

ciales. 1 18. V, intellectuales ; Bapientia 149. Sunt plurimi in virtutibus gra-

VIII. De peccatis, peccatorum fontibns el remediis.

mortalium liber a peccatis, 162, Peccatorum distinctiones; per

i-i i.\ ii lGfl P i liei idalum II i

reml lo p< i u i im< nti Rt i •

ll<>\ O I.- I.llll.lll.. I I

Spiritua omne eodem Lempoi <•

Lurali unitate delap i et iusti poeni dispemsati unt 190 \

nuntur, quibua praeexistentiam Ori ene probet 191, Animi

per ' Irigenea Btatuit. I9i Disl incl io intei itum. : l

1 1. De poenia e1 igni aetei no.

Falsae multorum opiniones scriptorum. 800. Oratio exoterica el •

Lerica. 201, Purgatorium. 202. Gehennae poenae, etsi saepi

( )iiiniiim primae n 1 1< sine oricntali patrum «

iiulliis fere acumine, auctoritatc ac dignital

sonae, operum multitudine superaril Origenem, criptorem Ali an-

lempore mira cum diiigentia docens el 9cribens, innumeros vive

clarissimi ecclesiae doctores, ut Gregorius Nyssenus, Basili

Gregorius Nazianzenus, Athanasius multique alii, diligenter in

Alexandrini studia incumbebanl eoque magistro gloriabantur. Do-

ut plurimi mallent eum sequentes errare, quam negli cte

rebus dogmaticis inveniuntur; quae de rebus ethicis scripsit,

nmlto magis cum doctrina catholica Quare sine

M Vim-. Ler. Comm. c. 23 (al 17).

*) Bardenhewer, Patrologie, Freiburg 18iU.

capul Aegypti, diu etiam capul fuil omnium urbium, in quibus

iia factum esl . ul philosophicae el christianae doctrinae intime

Alexandriae a multis iam temporihus floruerant et adhuc flo-

rectam tenere viam in suo systemate cxcogitando ne quid cx ,

philosophia vel haeresi falsi subrepal. Maius etiam erat hoc

rccta invcnire, falsa refellere, varia diversorum elementorum tm-

cl Bedepenning c Einleitung. Tbomaaius, Origenes, l. ein Beitrag ror Dog-

M mii in pi bi qunc nd i int , ubiq

Qua aetatr Orifjoni Vl< ncli ia< ei nl . il»i m:i ihiloso-

pliortim pm s i"ii orum equehal 111 doi li Inain : mull i

Platonici, quorum Tauru Uticu . . Numeniu prima

logia desumpta erant. Clementem el Oritfonern doctrinam haiu

inveniantur. Quod re ipsa comprobatur. Quae philosophi pi