PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

KRIVINO PR VO

SKRIPTA

WWW.BH-PRAVNICI.COM INFO@BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
A. KRIVI N O PRAVO I NAUKA KRIVI N OG PR AVA KRIVI NO PR AVO N AUKA KRIVI NO G PRAVA

1. KRIVINO PR AVO

POJAM I OSNOVNE KARAKTERISTIKE KRIVICNOG PRAVA Pojam krivicnog prav a Krivic no pravo je sistem za konskih pravnih propisa kojima se utvrCuju uslovi za pr imje nu kaz ni i drugih kr ivic nih sankcija prema uc inioc ima kr ivicnih djela, a u cilju zatite drutve nog i ekonomskog ure Cenja odreCene drave. Postoje 3 osnovna e leme nta za odreCivanje ope g pojma krivic nog prava: 1. Krivic no pra vo je za konsko pravo. To znaci da se samo za konom mogu regulisa ti pitanja krivicnog prava; 2. Pre dmet re gulisanja kr ivicnog prava su 3 osnovna pitanja: krivicno djelo, krivic na odgovornost i kr ivicna sa nkcija. To zna ci utvrCiva nje koja se drutve no opa sna pona anja covjeka sma tra ju krivicnim dje lima , koja lica se smatraju krivicno odgovornim, te koje se sankcije mogu izre i uciniocima . 3. Zatitna funkc ija kr ivic nog prava. Krivicno pravo titi drutve no-ekonomsko ureCenje drave i izraz je drutve nih odnosa koji postoje u odreCenoj ze mlji. Prvi element je forma lnog, a preostala dva ma terija lnog karaktera. Jedinstvo ovih e leme nata cini tzv.materijalno-formalni pojam krivicnog prava. Specifican nacin krivicnopravne zatite Krivic no pravo je spe cificno po tome to ono ne re gulie drutvene odnose ne posre dno. Zatita drutvenih odnosa putem krivicnog prava ostvaruje se iskljuc ivo propisivanjem krivicnih sa nkcija prema lic ima koja ne potuju odre Cena drutvena pravila. Sredstva krivicnopravne zatite su krivicne sa nkcije. To su mjere koje drutvo prinudno primjenjuje prema uciniocu kr ivicnog dje la. Najc ee se sastoje u oduz imanju ili ogranic avanju prava priznatih na osnovu optih usta vnih i drugih pravnih normi. Osnovna kr ivicna sankcija je kazna, a ostale sankcije su mjere upozorenja (uslovna osuda i sudska opomena), mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Krivicne sankcije propisuju se samo zakonom, a izr ice ih sa mo sud u drutvenom inte re su. ULOGA KRIVICNOG PRAVA U SUZBIJANJU KRIMINALITETA Krimina litet je poja va u drutvu koja se manifestuje u vrenju drutveno opasnih dje la za koja je predviCena krivicna sankc ija. Dakle, pod krimina litetom se ne podrazumijeva krenje onih drutvenih pravila za koja nije predviCe na krivicna sankcija . Svaka drutvena zajednica preduzima mjere za suzbijanje kr imina liteta. Te mjere se u osnovi svode na pre ventiv ne i represivne . Pre ventivne mje re usmjerene su na uklanja nje uzroka krimina liteta , dok se re presivne primjenjuju prema uc iniocu krivicnog djela na kon to je dje lo izvreno. Ova podjela je re lativnog znacaja, jer i preventivne mjere mogu sa dravati e le mente

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
repre sije, a s druge strane represivne mjere po pravilu za svrhu imaju pre venc iju tj.suzbijanje krimina liteta .

ODNOS KRIVICNOG PRAVA PREMA DRUGIM GRANAMA PRAVA Odnos pre ma ustav nom pravu OdreCeni instituti i norme krivicnog pra va zasnivaju se na usta vnim prinic ipima i odredba ma. Ove norme se posebno odnose na smrtnu ka znu i ka znu zatvora, s obzir om da ustavi proglaa vaju neprikosnovenim ivot covjeka i slobodu covjeka. Ustavi propisuju da neko lice moe biti lieno slobode samo u slucaje vima koji su utvrCeni zakonom, da niko ne moe biti kanje n za djelo koje prije nego to je poc injeno nije bilo predviCeno zakonom i za koje nije bila predviCe na kazna (nace lo zakonitosti krivic nog dje la i ka zne ). Odnos prema krivic nom proce snom pravu Materija lno krivicno pravo predstavlja siste m zakonskih pravnih propisa koji odre Cuju pojedina krivicna djela i sa nkcije, kao i uslove za pr imje nu sankcija . Procesno krivicno pravo predstavlja sistem pravnih propisa odreCenih zakonom koji odre Cuju: - meCusobna prava i dunosti suda i istranih organa s je dne strane i uc esnika u postupku s druge stra ne. Pod ucesnicima u postupku ovdje se misli na tu ioca , okrivljenog, branioca, oteenog, svje doka itd. - meCusobna ovlatenja izmeCu istranih orga na i suda , kao i izmeCu niih i viih sudova; - forme u kojima se moraju voditi pojedine procesne radnje u krivicnom postupku ( po ziva nje, sa sluavanje , vjetace nje, optunica, glavni pre tre s, alba itd). Materija lno i procesno krivic no pravo poveza ni su formalno i sadrajno, to je uslovlje no jedinstvenou za datka koji kr ivicno pravo u cjelini ostva ruje. Procesno pravo obezbjeCuje sprovoCenje u ivot ma terija lnog krivicnog prava. Odnos prema krivic nom izvrnom prav u Od nac ina izvrenja krivic nih sankcija u najveoj mje ri za visi da li e se postii njihova svrha . Krivic ni zakon redovno sadri op e odredbe na celnog karaktera o izvre nju kr ivic nih sankc ija. Krivic no-izvrnim pravom tj.za konom o izvrenju krivic nih sankc ija ove nac elne odredbe se razraCuju u pojedinostima. Odnos prema prekrajnom pravu (odnos izmeCu kriv icnog djela i prekraja) Pre kra ji predstavljaju povrede javnog poretka za koje se predviCaju prekrajne ka zne (za tvor i novcana kazna) i zatitne mje re . Dok su krivic na dje la drutveno opa sna djela , prekraji su povrede javnog poretka i ka o takvi predstavljaju povrede drutvene disc ipline . Za razliku od krivic nih dje la, prekraje m se ne povre Cuju niti ugroa vaju osnovne drutvene vrijednosti. Pre kra jno pra vo se razvilo u pravcu jednog samostalnog prava , koje se ukljuc uje u siste m kaznenog prava , kao pojma ireg od krivicnog pra va. Materija lnopravni propisi o pre kra jima su origina lni i neza visni od kr ivic nog mate rija lnog prava. Me Cutim, u ve likoj mjer i su zasnovani na istim na celima kao krivicno pravo i usva ja ju niz identicnih instituta kao i krivicno pravo, npr : nac elo odre Cenosti dje la i kazne , iskljucenje re troaktivnog djelovanja, neznatnost dje la ka o osnov iskljucenja prekraja , nuna odbrana, kra jnja nuda itd. Bitno je naglasiti da se u slucaju podudaranja krivic nog dje la i prekraja iskljuc uje paralelno kanjavanje za oba dje la . Lice koje je ve osuCeno za kr ivicno dje lo ne moe se osuditi i za

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
prekraj. Ako je prvobitno osuCeno za prekraj, pa nakon toga za krivicno dje lo, onda se u ka znu izrec enu za krivicno dje lo uracunava izdrana kazna koja je bila izrec ena za prekraj.

MEUNARODNO KRIVICNO PRAVO Pojam meCunarodnog krivicnog prava Pod pojmom meCunarodnog kr ivicnog prava podrazumijeva se skup pra vnih pravila ustanovlje nih od OUN ili ugovor ima izme Cu drava kojima se odreCuju me Cunarodna kr ivicna dje la i odgovornost uc inilaca tih dje la. U takva dje la spa daju naruava nje mira, povrede covjec nosti u mir u i ratu, kao i napadi na dr uge vr ijednosti koje su od zna caja za c ovjec anstvo u c je lini. U dosada njem per iodu vie se insistira lo da neka drutve no opasna dje la koja ima ju me Cunarodni karakter budu utvrCena kao kanjiva u svim zemlja ma, nego to je govoreno o je dnom kompleksnom meCunarodnom krivic nom pravu. U takva djela prvenstve no spa daju ratni zloc in, zloc in ge noc ida i ne ka kr ivic na dje la protiv meCuna rodnih odnosa . MeCunarodni sud u Nirnbergu Sporazumom save znic kih sila zakljuc enim 08.08.1945.godine u Londonu odluceno je o usposta vi MeCuna rodnog vojnog suda za suCenje ra tnim zlocincima iz II svje tskog rata . Spora zumu je bio priloen Statut Me Cunarodnog vojnog suda kojim su bili odreCe ni sastav, na dlenosti i funkcija suda. U odreCe nju nadlenosti Suda, zloc ini su bili svrsta ni u 3 kategorije i to: a) Zlocin protiv mira - planira nje, priprema, zapoc injanje ili voCenje agre sivnog ra ta ili ra ta kojim se kre me Cunarodni ugovor i, spora zumi i garanc ije, ili ucee u nekom zaje dnickom pla nu za izvrenje nekog od na vede nih dje la; b) Ratni zlocin povreda ratnih za kona i obica ja rata; c) Zlocini protiv covjecnosti ubistvo, istre bljenje, porobljava nje ili deportac ija izvreni protiv civilnog sta novnitva, progon na politickoj ra snoj i vje rskoj osnovi u izvrenju ili u vez i bilo kog z loc ina koji spada u na dlenost Suda, bez obzira da li se time kre zakoni zemlje gdje su zloc ini izvreni. Od princ ipije lnog znaca ja su i slijede e odredbe Statuta: a) Okrivljenog ne oslobaCa odgovornosti c inje nica da je radio po nareCenju pretposta vljenog, a li se ta okolnost moe uva iti ka o razlog za ubla avanje kazne; b) Prilikom suCenja bilo kom clanu bilo koje grupe ili organizac ije, Sud moe tu grupu ili organizac iju proglasiti zloc inac kom. U ta kvom s luca ju nadlena dravna vla st svake od potpisnic a Sporazuma ima pra vo da zbog c lanstva u toj orga niza ciji izvede pojedinc a pre d graCanski, vojni ili okupacioni sud. Pritom se z locina cki karakter grupe ili organizacije smatra dokaza nim i ne moe biti osporavan. Nac ela meCunarodnog krivicnog prava Re zolucijom Ge neralne skuptine UN od 11.12.1946.godine potvrCe na su nacela meCuna rodnog prava usvojena Statutom i pre sudom Nirnberkog suda. Zna caj tih nacela je viestruk, a na jvei je domet nac ela o nadmonosti meCunarodnog prava nad naciona lnim pra vom, kao i na cela o individua lnoj odgovornosti po me Cunarodnom p ra vu, odnosno o pojedincu kao subjektu meCunarodnog prava. Time se odbacuje odgovornost dr ave kao pravnog lica .

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Zlocin genocida Zloc ini protiv mira i ra tni z locini uglavnom su bili pre dviCeni u Hakim i enevskim konve nc ijama (iz 1907. i 1929.godine). Zloc ini protiv covjecnosti su pr vi put predviCeni kao meCunarodni delikti tek Statutom i presudom Nirnberkog suda. Odre Cuju i zlocine protiv covjecnosti, Sta tut je dao ele mente pose bnog zloc ina , nazvanognocidom. Genocid je definiran ge kao istrebljenje rasnih i nac ionalnih grupa, protiv civ ilnog stanovnitva odre enih okupiranih oblasti, a u c ilju da se unite odre ene rase i k lase stanovnitva i nac ionalne, rasne ili re ligijske grupe , naro ito Je vreja, Poljaka, Cigana i drugih. Re zolucijom Generalne skuptine UN od 11.12.1946.godine usvojen je naziv genocid za zloc in uskraivanja prava na opstanak cijelim ljudsk im grupama. Generalna skuptina UN je 09.12.1948.godine jednoglasno usvojila rez oluc iju kojom je donese na Konvenc ija o spre avanju i kanjavanju zlo ina genocida. Ovom konvencijom je utvrCeno da je ge noc id meCuna rodno krivicno dje lo, bez obzira na to da li je izvren za vr ijeme mira ili rata, a drave potpisnice se oba vezuju da e spreca vati i kanjavati za ge nocid. enevske konve ncije o zatiti rtava rata Na inic ijativu MKCK, na diplomatskoj konferenciji u enevi 12.08.1949.godine done sene su 4 konve nc ije i to: - Konve ncija o postupa nju sa ra tnim zaroblje nicima; - Konvenc ija o zatiti c ivilnih lica za vrijeme rata; - Konvenc ija o poboljanju ranjenika i bole snika kopnenih vojnih snaga; - Konvenc ija o poboljanju ranjenika , bole snika i br odolomnika pomorskih oruanih snaga. Svaka od ovih konvenc ija sadri i krivicnopra vne odredbe po kojima su sve drave potpisnice obave zne da svojim kr ivic nim zakonima odre de krivicne sankcije protiv lic a koja svojim dje lima povr ijede propise ovih konve ncija . Konve ncije o rasnoj diskriminaciji MeCuna rodne aktivnosti na sankcionisanju rasne diskr imina cije poce le su Dekla ra cijom UN o uklanja nju svih oblika rasne diskr imina cije od 20.11.1963.godine. Uslijedile su MeCunarodna konve nc ija o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965.godine, koja je stupila na sna gu 04.01.1969.godine , te MeCunarodna konvencija o suzbijanju i ka njavanju z locina apa rthejda iz 1973.godine. Drave clanice preuzele su oba vezu da kanja vanje m sprec avaju sva ko irenje ide ja za snovanih na ra snoj nadmonosti ili mrnji, svako podstre kivanje na rasnu diskriminaciju, kao i sva dje la nasilja ili izazivanja na ta kva djela usmje re na protiv bilo koje rase ili grupe lica druge boje ili drugog etnickog por ijekla, kao i sva ku pomo pruenu ra sistickim dje latnostima. Konvencije o napadima na meCunarodni civilni zracni prome t Pose bno su znaca jne 2 konvencije i to: 1. Konve ncija o suzbijanju neza konitih otmica zra koplova iz 1970.godine (tzv.Haka konvenc ija) njome su se drave obaveza le da u svom krivic nom za konodavstvu predvide krivicno dje lo otmice a viona i stroge ka zne za to djelo; 2. Konve ncija o suzbijanju nezakonitih dje la usmje re nih pr otiv s igurnosti civilnog zrakoplovstva iz 1971.godine (tzv.Montrea lska konvencija) drave potpisnice su se obave zale da kao krivicna dje la u svom zakonodavstvu predvide akte usmjerene protiv sigurnosti c ivilnog zrakoplovstva, a koji su izvre ni pr otupra vno i sa umi ljaje m. Ostale konvencije i meCunarodni akti

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pose ban znacaj ima : MeCuna rodni pakt o gra Canskim i politickim pravima iz 1966.godine; Konvenc ija o nepr imjenjivanju zakonske za stare na ratne zloc ine i z loc ine protiv c ovjec nosti iz 1968.godine; Konvenc ija o zatiti kulturnih dobara u sluca ju oruanog sukoba iz 1954.godine; Jedinstvena konve nc ija o drogama iz 1961.godine; Konve ncija o psihotropnim supstanc ama iz 1971.godine itd.

2. NAUKA KRI VINOG PRAVA

PREDMET I SISTEM NAUKE PRAVA Predmet nauke krivicnog prava KRIVICNOG

Nauka krivicnog pra va moe se posmatrati u sistemu pra vnih, ali i u sistemu kriminolokih nauka . Kao pravna nauka, na uka krivicnog prava za predme t ima naucnu obra du kr ivic nog (mate rija lnog) pra va, a kao kriminoloka nauka za predme t ima nauc nu obra du kr ivicnih dje la i ka zni kao drutvenih fe nome na. Nauka krivicnog pra va se ne ogra nica va is kljuc ivo na izlaganjede lege lata (tj.izlaganje krivicnog pra va kako jeste), jer kao nauka treba da doprinese poboljanju borbe protiv krimina liteta primjenom kr ivicnih sa nkcija. Siste m nauke kriv icnog prava (opeg dijela) Op i dio kr ivic nog prava ra nije je uglavnom obraCivan u 2 osnovna sistema: dvodiobni (bipartitni, dihotomni), kao tradiciona lni s iste m i trodiobni (tr ipartitni, tr ihotomni), koji se razvio poce tkom XX vijeka. Ra zlika se zasniva na razlicitim shva tanjima ope g pojma krivicnog dje la. Bipa rtitni sistem za snovan je na objektiv no-subjektivnom shvatanju krivicnog djela . Po ovom sistemu postoje 2 osnovna krivic no-pra vna pojma: krivic no dje lo i krivicna sankcija . Tripa rtitni sistem zasnovan je na objektiv nom shvatanju krivicnog dje la. Po njemu se krivicno dje lo iskljuc ivo odre Cuje prema objektivnim elementima. Tripartitni s iste m usva ja 3 osnovna krivicnopravna pojma : kr ivicno djelo, krivc a i kr ivic nu sankc iju. Savremeni sistemi nauke krivic nog pra va ne mogu se svrstati u bipartitne i tr ipartitne sisteme krivicnog prava. U savremenim siste mima sve vie do izraaja dolazi i poc inila c kr ivicnog djela sa svojim subjektivnim svojstvima koja su nuna za postojanje krivicnog dje la. U tim sistemima se ne suprotsta vlja ju otro kr ivicno dje lo i krivac, kao to je to sluca j u tr ipartitnom s iste mu, niti se krivac ukljucuje u pojam krivicnog dje la , kao to je to u bipartitnom s iste mu, ve se poc inilac i krivicno dje lo u sistemu obraCuju u njihovom jedinstvu, polaze i od cinje nice da bez pocinioca ne moe biti ni krivicnog djela. Krivicno dje lo tre ba shvatiti kao jedinstvo obje ktivnih i subjekt ivnih e leme nata.

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
KRIVICNE I SRODNE NAUKE Pod krivic nim naukama se podrazumijevaju sve one na uke koje se neposredno bave izuca vanjem krimina liteta . U takve na uke spa daju: - nauka krivicnog procesnog pra va i kriminalna politika, kao pravne na uke; - kriminologija , kr ivic na statistika i kriminalistika, ka o vanpravne nauke. Nauka krivicnog procesnog prav a izuca va proc esualno (forma lno) krivicno pravo odreCene dra ve. ObraCuje skup pravnih normi kojima se regulie nacin dje lova nja suda, javnog tuila tva , istranih organa i drugih lica koja ucestvuju u kr ivicnom postupku. Penologija je nauka koja se prvobitno bavila prouca vanjem i izna laenjem najboljih metoda izvrenja ka zni lie nja slobode. U dalje m razvitku penologija obuhvata izvrenje svih vrsta kazni i mjera be zbje dnosti. U okviru toga , penologija zahvata proble me koji se redovno javljaju u uslovima zatvorskog ivota, kao to su razne psihicke de vijacije, higijenski zahtjevi, odnosi sa porodicom, potrebe prevaspita vanja i profe sionalnog osposobljavanja itd. Zbog toga je usko poveza na sa vie drugih naucnih disciplina. Kriminalna politika, ukoliko se u potpunosti izdvoji iz na uke krivicnog prava i postavi kao za sebna nauka, bi kritic kom oc jenom pozitivnog kr ivicnog pra va i naucnim ispitivanjem krimina liteta, obezbjeCiva la ve u efikasnost krivicnog prava u borbi protiv kriminaliteta. Kriminologija se bavi izucavanje m krimina la posmatraju i ga sa ra zlic itih vanpravnih aspekata , nastoje i prvenstve no da utvrdi uzroke, tzv.faktore krimina liteta. Tako se krim inologija pojavljuje kao skup u odre Cenoj mjer i osamostaljenih naucnih disc iplina kao to su: - krimina lna sociologija, koja izuc ava drutve ne faktore krimina liteta; - krimina lna biologija ili antropologija izucava bioloke fa ktore krimina liteta . Mogua je nje na dalja podje la na kriminalnu psihologiju, ps ihijatr iju i f iziologiju. Osim izuc avanja faktora krimina liteta, kr iminologija obuhvata i kr imina lnu fenome nologiju, koja izucava oblike u kojima se ispoljava krimina litet, te strukturu i dina miku kr imina liteta . Krivicna statistika se nije osamostalila kao posebna nauc na disciplina, a njen zadata k je da osigura najra ciona lniji s iste m evidentiranja krivic nih djela , kr ivaca , sankcija i svih drugih cinjenica na osnovu kojih bi se moglo utvrditi kreta nje kriminala uope ili pojedinih njegovih oblika , kao i svih drugih c injenica koje mogu posluiti za utvrCivanje konkretnih uzroka kreta nja krimina liteta . Osim toga , kr ivic na statistika usposta vljanje m pra vilne evide ncije o izvre nju krivicnih sa nkc ija da je mogunost da se utvrdi u kojoj mjeri su krivic ne sa nkcije, s obzirom na vrstu i na cin izvrenja , ostva rile svrhu koja im je na mijenje na. Kriminalistika u irem smislu je nauka o metodima iznalaenja , utvrCivanja i ispitivanja dokaza koji se koriste radi prevencije krivicnih djela i u c ilju ra svjetljavanja kr ivic nih djela, ka o i u c ilju ustanovljavanja i otkrivanja poc inilaca krivicnih dje la . Tako shvaena krimina listika obuhva ta kriminalisti k u tehniku, kriminalisti ku tak tiku ikriminalisti k u metodiku. Kriminalisti ka tehnik a naucno utvrCuje na cine izna laenja , fiksiranja i ispitivanja tragova krivicnog dje la i uopte materija lnih dokaza u c ilju to potpunije g utvrC iva nja cinjenic nog stanja, a posebno radi otkrivanja i hvatanja ucinioca krivicnog dje la. Kriminalisti ka taktika naucno utvrCuje metode vrenja izviCaja , odnosno istrage , kao i me tode izvoCenja pojedinih dokaza i formira nja pojedinih dokaznih sredstava u cilju pravilnog, brzog i ekonomic nog provoCenja istrage. U znatnoj mjer i oslanja se na psiho logiju i psihopatologiju. Kriminalisti ka metodik a utvrCuje najbolje metode iz viCanja pojedinih grupa krivicnih dje la s obz irom na njihove spec ificnosti.

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Krimina listika u uem smis lu obuhva ta samo krimina listicku tehniku, ciji su sa stavni dijelovi daktiloskopija (izuca vanje otisaka prstiju), trase ologija ( izucava nje tra gova ), sudska fotografija, gra fologija (ispitivanje rukopisa), sudska ba listika itd. Sudska medicina i sudska psihijatrija su na jznacajnije iz kate gor ije ostalih nauka koje su tijesno povezane sa naukom krivicnog pra va. U okviru sudske medic ine pose ban zna caj ima traumatologija (nauka o povreda ma), seksologija (na uka o spolnim odnosima) i tana tologija (na uka o smrti).

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
B. R AZVO J KRIVI NO G PR AVA I NAUKE KRIVI NOG PRAVA RAZVOJ KRIVI NOG PRAVA KR IVI
KRIVINO PRAVO I NAUKA KRIVI NOG PRAVA U RAZLI ITIM PERIODIMA DRUTVENOG RAZVOJA
NAJBITNIJE KARAKTERISTIKE KRIVICNOG PRAVA ROBOVLASNICKIH DRAVA 1. Primarna zatita privatne svojine (robovi, stoka , poljopr ivredni proizvodi); 2. Ra zlika iz meCu slobodnih ljudi i robova u pogledu krivic ne odgovornosti, kao i u pogledu za tite licnosti; 3. Surove ka zne. Pre ovla Cuju smrtna i razne fizicke kazne , a li se ve dosta rano pojavljuje i novcana kazna. 4. Malobrojni su oc uvani izvor i prava iz tog pe rioda. Sac uvani izvor i (npr.Ha murabije v za kon ik) sa dre pojedine odredbe iz oblasti kr ivicnog prava, bez ikakvog sistema. Rimsko pravo za krivicno pravo nema ni izbliza onaj znacaj koji ima za razvoj graCa nskog prava. KARAKTERISTIKE DRAVA Op e karakte ristike KRIVICNOG PRAVA FEUDALNIH

Fe udalizam obuhvata period od kra ja V do XVII vije ka. U ovom vrlo dugom pe riodu ostvaren je znatan progre s krivic nog prava. Karakte ristika kr ivicnog prava feudalnog doba je primarna zatita svojine, te se posebna panja posve uje raznim oblicima kra Ce, plja cke, razbojnitva. Osim toga, isticu se i grupe krivic nih dje la protiv vladara i dra ve (politicka krivicna dje la), protiv re ligije i morala, te protiv licnosti. U zakonima sre dnje vjekovnih dr ava jo se ne pojavljuje podje la kr ivic nog prava na opi i posebni dio. Ka zne su ostale surove. Ve inom su se svodile na smrtnu ka znu, razna muc enja i sa kaenja . Tome je znata n doprinos da la crkva i kanonsko pravo za vrijeme inkvizic ije. Doba ranog feudalizma (od V do sredine XI vije ka) U poje dinim germanskim dravama su od V do IX vijeka pisani zakonski zbornici zva ni leges barbarorum ili na rodne pra vde , koji su sadrava li i krivicno pravo. Najz naca jniji od svih je ex L Salica, izda t u Francuskoj oko 500.godine, nazvan po saliskim Franc ima, na jvanije m franackom pleme nu. Lege s barbarorumpredstavlja ju kodifikaciju obica jnog pra va, a svi su sadravali i nor me krivicnog prava. U ovim zakonima dolaz i do izra a ja krvna osve ta i razni oblic i otkupnine. Pored ovih zakona, poznate su i kapitular ije, tj.zakoni doneseni od str ane kraljeva . Kapitularije su dopr inijele sve ve em potiskivanju krvne osve te u kor ist otkupnine. Karakteristika ovih zakona je tacno f iks iranje otkupnine za pojedine de likte, tako da ti zakoni predstavlja ju s loe nu ska lu otkupnina. Nakon raspada franacke drave Karla Velikog, sve je vei utic aj i primjena ka nonskog kr ivic nog pra va. Doba razv ijenog fe udalizma (sredina XI do XV vijeka) Krivic no pravo ra zvije nog feuda lizma karakte rie partikularizam do najvieg stupnja . Izvore iz tog doba ne predstavlja ju zakonodavni a kti, ve zbirke loka lnog pra va pojedinih pokra jina. Tako su u

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Nje mackoj nasta la tzv.ogleda la , meCu kojima je najznacajnije Saksonsko ogleda lo iz XIII vijeka . U ovom periodu pr imjeta n je izvjestan napredak, iza zva n rec epcijom rimskog prava. Tako se u krivicnom pra vu kao osnov odgovornosti sve vie ucvrujevinost , unosi se vie preciznosti u formulisanje krivic nih dje la itd. MeCutim, partikula rizam je doveo do sve ve eg unoenja a rbitrarnosti u izricanje ka zne . Arbitrarnost je dostigla stepen potpune ne odreCenosti, a time i sa movolje, koja je dominira la sve do prvih bur oaskih kr ivic nih za kona . Doba raspada feudalizma (XVI-XVII v ijek) Karakteristika ovog per ioda je to je krivicna represija bila sta lno usmjerena protiv seljaka. U borbi protiv kmetskih pobuna nasta o je najznaca jniji spomenik krivic nog prava srednjeg vije ka Constitutio Criminalis izdat 1532.godine za vrijeme njemac kog c ara Ka rla V. On Carolina klasican krivic ni kodeks razvijenog feuda lizma, a li nikada nije va io na cje lokupnom predstavlja nje mackom podruc ju. Prema odredbi Karla V, primarno su se primjenjiva li pokrajinski kazneni za koni, a Karolina je ima la supsidijarni znaca j. Za krivic no pravo fe udalno -apsolutistickih drava karakteristicno je da se ono u Njemac koj izgra Civa lo manje-vie na osnovama Ka roline, dok je u Fra ncuskoj sve vie prodira lo rimsko pravo. Tek tokom XVIII vije ka u Njema ckoj dola zi do kodif ikac ije kr ivicnog prava, a li ponovo sa mo u pojedinim ze mljama. Najznaca jniji su Ba varski Krivicni zakonik iz 1751.godine, Austrijski Krivic ni za konik Mar ije Terezije iz 1768.godine ( Constitutio Criminalis Teresiana ) i Pruski Krivic ni zakonik iz 1794.godine. Krivicni zakonik Marije Terezije vaio je na c ije lom podruc ju Austrije, te je imao ve liki z naca j za dalji ra zvoj austrijskog krivicnog zakonodavstva. U Francuskoj sve do revoluc ije nije objavljena ni je dna znaca jnija kodif ikac ija kr ivic nog prava. NAUKA KRIVICNOG PRAVA DO POJAVE KAPITALIZMA Stari Grc i i Rimljani nisu da li zna cajniji doprinos na podr ucju kr iv icnog pra va. Platon i Aristote l su se u svojim dje lima samo uzgredno doticali problema zna cajnih za krivicno pravo. Od Rimljana su krivicnopravna pitanja najvie doticali Ulpijan, Pa ulus , Ciceron i Se neka . Tek po osnivanju glosatorske kole u Ita liji u XII vijeku pocinje i naucna obrada krivicnog pra va, koju na stavlja ju i postglosa tori od sredine XIII do sredine XV vijeka. Krivic nopravna nauka tog vreme na bila je pod iskljuc ivim utic ajem crkve. Uspostavljeno je posebno strogo kanjava nje dje la protiv religije (heretizam, bogohuljenje, vracanje itd). Od XVI vijeka se nauka krivicnog prava poc inje obraCivati na univerzite tima kao zaseban predmet. Naucna obrada krivicnog prava osim Ita lije zahvata i Franc usku, paniju, Holandiju, Nje macku. MeCutim, ideje hu manizma i rene sanse ka o odraz novih ka pitalistickih odnosa, vr lo teko su prodira le u podrucje kr ivicnopravne na uke, koja je bila pod jakim utica jem kanonskog krivicnog prava. KRIVICNOPRAVNE FRANCUSKE BUROASKE REVOLUCIJE Uvodno razmatranje IDEJE U XVII I XVIII VIJEKU I KRIVICNO PRAVO

Filozofi Groc ijus, Hobs i Lok se nisu bavili sistematskom razradom kr ivicnog prava, a li su nauci krivicnog prava dali nove filozofske osnove. U skladu sa svojom teor ijom ugovorne drave (drutveni ugovor), Grocijus je zahtijeva o da se dravna vlast ka njavanja ogranici na razumnu mje ru kako bi se kaznom izvelo popravljanje kr ivca i predupreCenje zlocina. Lok u

10

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
krivicnopravnoj oblasti posta vlja pr inc ip za konitosti, pre ma kome samo za kon moe biti osnov kanjavanja. Lok se u nizu krivicnopra vnih ide ja ja vlja kao prete ca tzv.klasicne kole kr ivic nog prava . Lokove filozofske i politicke ide je u pra vnoj oblasti je razra dio Vilijam Blekston. Konce pcija Monte skjea, Voltera i Rusoa Za dalji ra zvoj kr ivicnog pra va pose bno su znac ajni fra ncuski filozof i a rl Monteskje , Fransoa Volter i an ak Ruso, koji su se zalagali protiv feuda lnog apsolutistickog pravosuCa , a u pra vcu humaniza cije krivic nog prava. Ruso u djelu O drutvenom ugovoru smatra da svaki covjek u prirodnom sta nju ima pra vo da se brani od svakog napada, a drutvenim ugovorom se pojedina c odrekao individualnog prava na odbranu u kor ist drutvene za jednice. Ide je Cezara Bekarije Knjga O z locinima i ka znama, ciji je a utor Cezare Be karija , objavljena 1764.godine u Milanu, predstavlja znac ajan doprinos ra zvoju kr ivic nog prava. Be karija je u kritic i ta danjeg ka znenog sistema dao niz konstruktivnih prije dloga za izgra dnju kr ivicnog prava . Bekarija se za laga o pr otiv svirepog kanja vanja i predlaga o usva janje kazne lienja slobode sa pr inudnim ra dom. Beka rija je smrtnu kaznu smatrao nelogicnom, jer drava pr imjenjuje ubistvo radi kanjava nja za ubistvo. Zahtije vao je strogo potivanje nacela zakonitosti u kr ivicnom pravosuCu. Bekarija je ista kao ide ju pre venc ije, pre ma kojoj se kaz na ne primjenjuje ra di izvrenog krivicnog djela , ve da se krivic no dje lo ne bi cinilo u budu nosti. Ideje Be karije i franc uskih filozofa dole su do izra aja u francuskom buroa skom kr ivic nom zakonodavstvu koje pre dsta vlja potpuni razlaz sa feudalnim krivicnim pra vom. Krivicno pravo francuske buroaske revoluc ije Ovo pravo obiljea va ju 2 znaca jna zakonoda vna akta: Kr ivic ni zakonik iz 1791.godine koji je donije la Ustavotvorna skuptina, te Krivicni zakonik iz 1810.godine, donese n za vr ijeme Napoleona . Deklaracija prava covjeka i graCanina iz 1789.godine direktno i indirektno je postavila niz na cela krivicnog prava. Najvanija su slije dea : a) Odgovor nost se ne moe proteza ti na vjerska uvjerenja , te gube va nost sva krivicna dje la povre de boa nstva; b) Zakonom se mogu propisati samo neophodne nune kazne; c) Niko ne moe biti kanjen osim u s luca ju ka d je zakon unaprije d utvrdio i odredio ka znu; d) Kazna treba biti srazmjerna teini dje la; e) Svi graCa ni su jednaki u pogledu zakonske za tite i u pogledu ka njivosti; f) Kazne mogu biti samo licne (individua lne); g) Smrtna kazna ne moe predstavlja ti muce nje. Krivic ni zakonik iz 1791.godine predstavlja kodif ika ciju i ra zradu pomenutih nacela Dekla ra cije . U pogledu kanjava nja, Zakonik sprovodi s lijede e zahtje ve: a) Kazna mora biti humana; b) Kazna mora biti srazmjerna krivic nom dje lu; c) Priroda kazne mora odgovarati pr irodi djela (npr.surova dje la treba ka njavati fizic kim kaznama); d) Svi graCa ni mora ju biti je dnaki u pogledu kanjava nja; e) Kazne moraju biti odreCene; f) Kazne moraju biti dugotra jne, javne i iz vravane u mjestu gdje je dje lo ucinjeno. Da bi se to ja ce istakla ova na cela , po prvi put je u siste mu jednog krivicnog zakonika usvojena podje la na op i i posebni dio. Op i dio je u Za koniku nazvan O kaznama , a posebni O

11

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
krivicnim djelima i ka zna ma, ali se sadrajno ra di o op em i posebnom dijelu. Ka ra kteristicno je da proje kat Za konika nije sadra vao smrtnu kaznu, ve je ona unesena po odluci Ustavotvorne skuptine. Smrtna ka zna izvrava se je dino giljotinira njem. Ukinuto je doivotno lienje slobode, fizic ke ka zne i konfiska cija. Potpunu novost predstavljao je re im u pogledu maloljetnika i pitanja odgovornosti saucesnika , te su pr opisi u vezi s tim pos luili ka o obrazac za za kone niza e vropskih dra va. OSNOVNI PRAVCI BUROASKOG PRAVA Znacaj Napoleonovog krivicnog zakonika KRIVICNOG

Napoleonov Kr ivic ni zakonik (Code pena l) iz 1810.godine predstavlja klasica n buroaski kr ivic ni za kon. U funkciji ocuva nja postojeih drutvenih odnosa, Zakonik je znatno pootrio kazne u odnosu na Zakonik iz 1791.godine. Znatno je pove an broj krivicnih dje la, posebno politickih delikata za koje se predviCa smrtna kazna. Zakonik iz 1810.godine ne predviCa a psolutno odreCene kazne za pojedina dje la, ve ih odreCuje re lativno propisujui minimum i ma ksimum kazne za svako dje lo. Pocetkom XIX vijeka u Evropi je nastao niz kr ivicnih zakonika koji su manje -vie stvarani pod utic ajem Napole onovog Kr ivicnog za konika . Uticaj Kanta i Hege la na krivicno prav o Svaki sa svojih f ilozofskih osnova, i Ka nt i Hege l su za stupali te zu da ka zna iskljuc ivo ima karakter odma zde , te da ne treba ostvarivati nikakav da lji c ilj ni u pogledu izvrioca niti u pogle du drutvene zajednic e. Kant se za lae za primje nu ta liona u krivicnom pra vu (ubistvo -smrtna ka zna , silova nje -kastrac ija itd). Kant za stupa princip da kazna mora iskljucivo predstavljati apsolutnu pravednost. Kantovo talionsko nacelo oc igle dno je bilo nazadno, te je on na podruc ju krivicnog pra va ima o vrlo ma lo sljedbenika. Hegel pola zi od svoje postavke o apsolutnoj ideji koja se dija lekticki razvija kroz 3 osnovna stadijuma: teza-antiteza -sinteza . U pravnoj oblasti, pravo je izraz ope volje (teza ). Krivicno dje lo je izra z slobodne volje pojedinaca koji dje lomicno ne gira opu volju, tj.krivicno dje lo je nega cija prava (antiteza). Kazna negira krivicno dje lo, te kao ne gacija nega cije ponovo uspostavlja pravni red (sinteza ). Proiz ilazi da velic ina kazne iskljucivo zavis i od teine dje la. Zlo pric injeno kaznom mora biti je dnako zlu koje je proizvedeno krivic nim dje lom, a to se u sutini svodi na odmazdu. Anselm Fojerbah i klasic na kola krivicnog prava Anselm Fojerbah (otac filozofa Ludviga Fojerbaha ) sa svojim djelima Revizija osnovnih posta vki i pojmova pozitivnog kaznenog pra va i Udbenik cje lokupnog njemac kog prava smatra se osnivac em tzv.kla sicne kole u nauc i krivicnog prava. Fojerbah je posta vio teoriju o cilju ka zne , koja je na zva na teorijom generalne prev encije psiholokom prinudom. Po toj teoriji, c ilj kazne sa stoji se u tome da prijetnja kaznom psiholoki dje luje na sve potencijalne izvrioce krivicnih djela. Sa ma predstava o kazni koja ocekuje izvrioc a krivicnog djela otklanja motive za izvrenje djela. Je dna od na jveih Foje rbahovih zas luga je da je svojom teorijom psiholoke pr inude zahtije vao to odreCe nije formulisanje kr ivicnih djela i kazni, to je znatno dopr inije lo ucvrenju nace la zakonitosti u krivicnom pra vu. Kla sic na kola izgradila je krivicnopravnu dogmatiku. Osnovne pojmove kr ivicnog prava krivicno djelo i kaznu posmatra la je iskljucivo ka o pravne fenomene , ne vode i rac una da su to drutvene pojave podlone opim zakonima drutve nih zbivanja. Klasicna kola nije posve iva la panju uzroc ima krimina liteta , smatraju i da se borba protiv krimina liteta iscrpljuje primjenom

12

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
kaznene re presije. Kreta nje krimina liteta se iskljuc ivo tumacilo kao ne gativni ili poz itivni rezultat kaznene repre sije. Znacajniji krivicni zakonici XIX vijeka Pored Napoleonovog Kr ivic nog zakonika zna cajni su i: Bavarski Kazneni zakonik autora Anselma Fojerba ha iz 1813.godine ; Pruski Kazneni zakonik iz 1851.godine izraCen po ugledu naCode penal; Austrijski Kazneni zakonik iz 1852.godine, bio je na snazi u Hrvatskoj i Sloveniji sve do 1930.godine; Kazneni zakonik za Njemacku carevinu iz 1871.godine. Sa nizom izmje na i dopuna i danas vai u Nje mackoj; Zajednicke karakte ristike ovih za konika su da se krivicno djelo, a pose bno kr iva c generalizuju, jer se posmatraju apstra ktno, van stvarnog ivota. Objektivizacija je previe izraena jer se sva krivicna djela sa istim bitnim obilje jima smatraju jedna kima. Shodno tome , svi pocinioc i ka o razumna bia su jednaki i kanjava ju se istom kaznom.

Antropoloka kola i italijanski pozitivizam Kao re zultat kr itike kla sicne kole na staje formiranje tzv. novih kola koje po metodi karakterie pozitivizam, u filozof iji inaugurisan od Ogista Konta. U tra ganju za uzrocima kr imina lite ta prvobitno se javlja ideja da su uzr oci endogene prirode, tj. da se nala ze u samom zlocinc u. Ovu tezu je prvi postavio i ra zradio ita lijanski lje kar e zare Lombrozo. On je svojim dje lom Covje k kao z loc ina c iz 1876.godine zasnovao tzv. kriminalnoantropoloku kolu u na uci krivicnog prava. Polazna tac ka njegove teor ije je teza o uroCe noj zloc inac koj pr irodi covje ka ro enom zlo incu. Po Lombrozu, osnovni faktori kr imina liteta su o biolokog karaktera. Svaki z loc ina c se moe prepoznati po uroCenim biolokim (f izickim i duevnim) obilje jima (izgled i osobine). Po ovoj teoriji svi kr ivc i su bioloki anorma lna bia . MeCutim, i sam Lombrozo zbog neodrivosti ovakve teze u svojim kasnijim radovima odstupa od prvobitnog stanovita . Nje govi slje dbenic i, prve nstveno Enriko Fe ri i R.Garofalo pored biolokog (e ndogenog) faktora usvojili su i soc ioloki (egzogeni) faktor krimina litet a. Feri je svoju te oriju iz loio u djelu Krimina lna sociologija 1881.godine , a Garofalo u Kriminologiji 1885.godine. Feri je za snovao doktrinu nazvanu italijanskom pozitivnom kolom krivicnog prava. Nje ne bitne odre dnice su: Covje k u svom dje lovanju nije slobodan, ve su njegovi postupc i determinira ni vanjskim (egzogenim) i unutra njim (e ndoge nim) faktor om. Vanjski fa ktor cine karakteristike sredine u kojoj osoba ivi i radi. Unutra nji faktor su individua lne osobine koje stvaraju pre dispozic iju za vrenje kr ivicnih dje la. Ta individualna svojstva su odluc uju i faktor koji je dnoj osobi diktira da pod odre Cenim vanjskim okolnostima izvri kr ivic no djelo, jer istovremeno niz lica pod potpuno istim okolnostima ne izvrava krivicna djela. Po Fe riu, svi krivc i se mogu primarno podije liti u 2 kategorije: krivci iz unutranjih raz loga i krivc i iz socija lnih ra zloga, kod kojih je dominanta n uta ic aj sre dine . Na osnovu ove podjele , Feri je izveo klasifikaciju krivaca u 5 kategorija : 1. RoCeni krivc i karakterie ih niz degenerativnih ozna ka bioloke pr irode (psiholoke i a natomske ); 2. Krivci ludaci krivic na dje la izvrava ju pod uticajem duevne bolesti; 3. Krivci iz navike pod uticajem vanjskih okolnosti oda ju se kr imina lu koji za njih posta je hronic an; 4. Krivci iz strasti krivicna dje la cine pod uticaje m ve like strasti, mrnje, ljubomore i sl;

13

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
5. Sluca jni kr ivci dje lo je produkt okolnosti i sredine u kojoj ive, a li se ipak ja vlja i ps iholoki momenat po kome se oni ra zlikuju od ljudi koji pod istim okolnostima ne izvrava ju kr ivicna dje la. Krajnji zakljucak poz itivista je da kazna nema nikakvog smisla ni opravdanja, je r covjek ne vr i krivicno dje lo po svojoj volji te stoga nije ni moralno odgovoran za to djelo. On je samo opasan po drutvo i zato se pre ma njemu tre baju pr imijeniti sankc ije koje e pre dsta vljati mje ru soc ijalne za tite (bezbjednosti). Dakle, za pozitiviste ne ma znacaj re presija, ve samo prevencija. Primje ni preve ntivnih mjera prethodila bi samo odreCena bioloko-psiholoka ekspertiza, a milje nje eksperata bi bilo odluc ujue i definitivno. Antropoloka kola u c istom obliku bila je neodriva jer nije u dovoljnoj mje ri bila naucno za snovana . Tako se ve mnogi antropolozi pr ibliavaju predstavnicima tzv. soc ioloke kole krivicnog prava. Socioloka kola Osniva ci socioloke kole suFranc List iz Berlina , Van Hame l iz Amsterdama iAdolf Prens iz Brisela . List tvrdi da sva ki pojedini z locin nasta je zajednickim dje lovanjem 2 grupe uslova : individua lna svojstva kr ivca i fizicke, drutvene a posebno ekonomske okolnosti pod kojima izvr ilac ivi. Na toj osnovi cje lokupni kriminalite t moe se podije liti na akutni i hronicni. Akutni bi bio prete no izazvan vanjskim okolnostima dje lo predstavlja izolovanu epizodu u ivotu krivca . Hronic ni bi prete no re zultirao iz kr imina lne nastrojenosti izvrioc a, koji na osnovu osre dnje g va njskog pr itiska pristupa kriminalu. U hronic ni kr imina litet posebno spadaju profesiona lna kr ivic na djela. List sma tra da na razvija nje zlocina ckih svojstava u najve oj mjeri uticu va njske (drutvene ) okolnosti pod kojima je odra stao i ivio iz vrila c dje la, sa svojim ve uroCe nim sklonostima . Dakle, drutvene okolnosti su osnovni uzrok krimina liteta. U skladu sa shvatanje m uzroka krimina liteta , L ist diferencira krivce u 2 osnovne kategorije : lucajne krivce (a kutni kr ivci) i s krivc e po prirodi (hronicni kr ivci). Hronic ni kr ivc i se mogu podije liti na popravljive i ne popravljive. Pre ma kategoriji kr ivca se mora pode siti i represija kako bi se zatitio pra vni poredak. Kazna ima odre Ceni konkretan cilj i ne moe se zasnivati na odmazdi. Pristalic e sociolokog pravca u potpunosti odba cuju odmazdu, a istovreme no ne pr ida ju znacaj generalnoj preve nciji, ve smatraju da kaz nom tre ba da se ostvari spe cija lna pre venc ija. Konkre tna kazna treba biti prilagoCena osobenostima krivca. Zbog toga su sociolozi za stupali princip indiv idualizacije kazne. Neoklasicna kola U prvoj polovini XX vije ka ja vlja ju se teorije koje usposta vljaju kompromis izmeCu inte derminizma klas icne kole i de terminizma poz itivista i soc ioloke kole . Ove teorije naziva ju se neoklasic nom kolom ili neoklasic izmom u kr ivic nom pra vu je r je njihova polazna teza o moralnoj odgovornosti kao osnovu kr ivic ine odgovornosti. Osnov za primjenu kazne je kr ivicna odgovornost zasnovana na urac unljivosti i vinosti. Osnov za primjenu mjere bezbje dnosti je opasnost ucinioca koja se posebno javlja kod povratnika , ne uracunljivih i smanjeno ura cunljivih poc inilaca krivicnih dje la. Neoklasicna kola postavlja te ite na spec ijalnu pre ve nc iju, odnosno na preve ntivno dje lovanje u odnosu na ucinioc a. Individualizacija kazne jo vie dobiva na znacaju. Neokla sic ari su posebno za stupali mi ljenje da u kr ivicnom pravu treba usvojiti i bitno smanjenu uracunljivost , kao prela zno stanje izme Cu uracunljivosti i ne uracunljivosti. Ovo stanje moe predstavljati osnov za ubla avanje kazne i eventua lno paralelnu primjenu ka zne i mjere bezbjednosti.

14

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pose bnu pa nju neoklasicari su posvetili pirmjeni sa nkcija prema ma loljetnim poc iniocima krivicnih dje la . Prvobitno su preporucivali primjenu popravnih mjera prema ovoj kate goriji, smatraju i ih posebnom vrstom mjera be zbjednosti. One su ima le zadatak da u veoj mjeri zamije ne kaznu ili da reduciraju primjenu kazne prema ma loljetnic ima. Udaljem razvoju, ove mje re su sve vie poprima le karakte rvaspitnih mjera koje su se izgradile ka o posebna vrsta krivicne sa nkcije, pore d kazne i mjere bezbjednosti. Re forma kriv icnog zakonodavstva u prvoj polovini XX vijeka Re forma zahva ta skoro c ije lu Evropu. Te ite se sa krivicnog dje la pomje ra na krivca. Ovo sta novite ra zvija nac elo individua lizacije ka zne usvaja ju i sistem ubla avanja kazne, uslovne osude i us lovnog otpusta . Istovremeno se na bazi tzv.stanja opasnosti u kome se nalazi poc inilac krivicnog djela dopunjuje repre sivni mehanizam i drugim kr ivic nom sa nkc ijom na zva nom mjera bezbjednosti, mjera soc ijalne zatite i sl. Za pe riod izmeCu 2 svje tska rata karakte ristic na je i pojava autoritarnog fa istickog kr ivic nog za konodavstva. To pravo naputa princip lega liteta, za htijeva to iru primjenu smrtne kazne, uvoCenje batina nja, steriliza cije i sl, opra vdava retroaktivno va enje kr ivicnog za kona itd. Pokre t nove drutve ne odbrane Pokret drutvene odbra ne ukljuc uje razna miljenja koja su se javila nakon II svje tskog rata u nauci kr ivic nog prava, a cija za jednic ka ka ra kteristika je stanovite da krivicno pra vo slui odbrani drutva od kr imina liteta. OUN je 1948.godine u svom Sekretarija tu osnova la Sekciju za drutvenu odbranu sa zada tkom da utice na suzbijanje zlocina. U pokretu drutvene odbra ne mogu se izdvojiti 2 koncepcije: Pre ma prvoj koncepciji, potrebno je izmijeniti c je lokupno savremeno kr ivic no pra vo i zamije niti ga pra vom drutvene odbrane. U tom novom pravu tre ba pojmove krivicnog djela, kr ivca , odgovornosti i kazne zamije niti pojmovima protivdrutvenosti djela , subjektiviz ma i kura tivnih mjera. Ovu konc epciju prvi je iznio italijanski advokat Filipo Gramatika u dje lu Princ ipi drutvene odbrane. Druga, umjerenija koncepcija ne ide za ukida njem savremenog krivicnog pra va, ve trai njegovu transformaciju. Prema ovoj koncepc iji treba zadrati pojmove krivic nog djela i kr ivicne odgovornosti, a li ih treba osloboditi pra vne tehnike i shvatiti u njihovom soc iolokom i realnom smis lu. Kr imina lna politika treba da se za sniva na huma nom odnosu pre ma de likventu. Delikventa treba podvri tretma nu koji obezbjeCuje njegovu resocijalizaciju, a time i za titu drutva. Shodno tome , sadanja kazna i mjera be zbje dnosti bile bi integrirane u jedinstven siste m mjera drutvene odbra ne, koji bi za cilj ima o reintegra ciju poc inioc a u drutvo. Prema tome, ovaj pokret ne prihva ta dua litet kr ivicnih sankcija ne oklasicne kole , ve usvaja samo jednu vrstu mjera drutvene odbrane , dakle monizam krivicne sankcije . Glavni pre dsta vnik umjerenije konce pcije je Mark Anse l, sudija ka sac ionog suda u Parizu, koji je svoje stavove iznio u djelu Nova drutvena odbrana iz 1954.g (pro ireno izdanje 1966.godine). Ova koncepcija nazvana je nova drutvena odbrana. Osvrt na savreme ne koncepcije u nauci krivic nog prava Danas postoje kombina cije razlic itih sha vatanja u kojima se prepliu koncepcije klasicne , poz itivne, soc ioloke i drugih kola . Tako dolazi do mjeovitih pravac a kao to su ne okla sic ni, neopozitivisticki itd. U tim pravc ima je ka ra kteristicno da se za osnovu uzima konce pcija je dne kole (npr.klasic ne) koja se modif ikuje i tako stvaraju nove kole (npr.ne oklas icna ). Shvatanja koja su ma nje-vie prihva ena od veine autora su: a) Kanja vanje u osnovi s lui re socija liza c iji kr iva ca;

15

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
b) Kanja vanje treba biti posljednje sredstvo u suzbijanju kriminalite ta. Osnovne i na jvanije mjere u borbi protiv kr imina liteta trebaju biti pre ventivne mje re ; c) Potreba ispitivanja lic nosti izvr ioca krivicnog dje la. Krivic nopravni propisi, posebno u pogledu odre Civanja kazne, tre baju biti e lasticni i dozvoliti da se u obzir uzima ju kako obje ktivne okolnosti, tako i subje ktivna stanja covjeka, njegova psihicka konstituc ija i njegova licnost u cje lini. Iz navedenih sta vova proizila zi da krivic no pra vo tr eba biti izraz tzv.kriminalne politike, koja omoguava da se prema konkre tnim prilikama svake drutvene zajednice primjenjuju mje re za suzbija nje krimina liteta. Dakle , osnovne sa vremene koncepcije u nauci kr ivic nog prava omoguavaju razvoj pozitivnog krivicnog prava na jednoj irokoj platformi, pr i cemu se uzima u obz ir kako potreba zatite drutva, tako i potre ba zatite covjeka -pojedinca.

RAZVOJ KRIVINOG PRAVA U BiH

Uspostavom Kra ljevine SHS, na novoj dravnoj teritoriji zateklo se 6 razlicitih pravn ih podruc ja . U Hrva tskoj, Slove niji i BiH vailo je austrijsko kazneno zakonodavstvo. U BiH je va io Kazneni za kon o zlocinstvima i prestupima od 26.06.1879.godine . Kazneni zakonik Kraljevine SHS stupio je na snagu 01.01.1930.godine . Spada o je u red modernih buroaskih zakonika. Postavio je nace lo lega liteta krivicnog djela i kazne , uz iskljucenje retroaktivnosti vaenja krivic nog zakona , sa izuzetkom blaeg za kona . Za kon je predviCa o dualitet krivicnih dje la : zloc ine i prestupe, a kr iter ij razlikovanja bio je vrsta kazne. Zakon sa dri propise o umi ljaju i nehatu, zabludi, neurac unljivosti i smanjenoj uracunljivosti, nunoj odbrani i krajnjoj nu di. U zakoniku je bio uspostavljen pose ban reim za maloljetne delikvente. Tokom II svjetskog rata, za razvoj kr ivicnog pra va poseba n zna caj imaju Focanski dokumenti iz februara 1942.godine. Njima je izvreno razgranice nje nadlenosti u krivicnim stvarima izmeCu vojnih sudova i Narodno-oslobodilackih odbora. Gra Canski sudovi kao zase bni organi pravosuCa nisu postoja li sve do 1944.godine, kada su poje dine federalne jedinice Jugoslavije obrazova le narodne sudove kao organe pravosuCa na osnovu uputstva NKOJ od 09.05.1944.godine. Nakon II svjetskog rata, po Ustavu FNRJ iz 1946.godine , postoja la je mogunost da kriv icno za konodavstvo donose federacija i soc ija listicke re publike. MeCutim, za konodavna nadle nost republika bila je izraz ito suena. Krivicni zakonik FNRJ donesen je 1951.godine. Da lji razvoj ia o je u pra vcu povea nja zakonodavne nadlenosti republika na racun federac ije, te je amandmanima iz 1971.godine podijeljena legislativna nadle nost izmeCu fede ra cije i republika, odnosno autonomnih pokra jina na nacin da je federacija odre Civala opi dio kr ivicnog zakonodavstva i manji broj krivicnih dje la od za jednickog zna caja , a sva ostala krivic na dje la i sa nkcije odreCiva le su republike, odnosno a utonomne pokra jine.

16

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

II KRIVI NO ZAKONODAVSTVO KRIVI ZAKONO DAVSTVO

17

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

18

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
CILJEVI KRIVI NOG ZAKONODAVSTVA I KRIVINOPRAVNA PRINUDA
FUNKCIJE KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA Funkc ije krivic nog zakonodavstva su: 1. Zatitna funkc ija obezbjeCuje za titu drutva primjenom krivic nih sankc ija prema lic ima koja ugroava ju ili povre Cuju osnovne vr ijednosti je dnog drutva ; 2. ObezbjeCenje sigurnosti covje ka i gra Canina u smislu da prema njima nee biti primijenjene krivic ne sankc ije, osim za ponaanja koja su za konom odreCena kao krivicna dje la; 3. Socija lno-e ticka funkc ija ukaz ivanje koja ponaa nja su drutveno opasna, uticui na taj nac in na izgraCivanje svijesti graCa na o dozvoljenim i ne dozvo ljenim ra dnjama i na ja canje mora la drutva. Funkc ije kr ivic nog zakonodavstva u konkretnoj dravi za vise od ka ra ktera drutveno-ekonomskog ureCenja i politickog sistema. OSNOV I GRANICE KRIVICNOPRAVNE PRINUDE Propisivanje krivicnih dje la i kr ivicnih sankcija zasniva se na neophodnosti pr imjene krivicnopravne prinude i njenoj srazmjernosti jacini opasnosti za osobne slobode i pra va covjeka , te druge osnovne vrijednosti drutva . Granice krivicnopravne pr inude odreCuju se s obz irom na zatitu osnovnih dr utvenih vrijednosti i nu nosti krivicnopra vne zatite tih vrije dnosti. Pri odreCiva nju granica prinude vri se diferenciranje vrijednosti koje se tite prema njihovom znaca ju. Ukoliko je tie na vrije dnost vea, krivicnopravna pr inuda je otrija i obrnuto. IZVORI KRIVICNOG PRAVA Krivic no pra vo je zakonsko pravo. Zasniva se na va e em zakonskom tekstu,a bazi se prouc avanjem pozitivnog prava u smislu da isto unapreCuje. Izvor i kr ivicnog prava mogu se krivicni zakon . Posre dni podije liti na neposredne i posredne. Neposredni izvor krivicnog prava je izvori su podza konski akti, meCuna rodni ugovori (konve nc ije), sudska pra ksa i pravna nauka. Pod pojmom kriv icni zakon u ire m smislu podrazumijeva se svaka odre dba kr ivicnopra vnog sa draja, ne ovisno od toga da li je da odre dba sastavni dio integralnog teksta krivicnog kodeksa ili je ona sadra na u nekom zakonskom tekstu kojim se ureCuje neki ivotni odnos. Pod pojmom krivicni zakon u uem smislu podrazumijeva se pra vni akt u kome je po jednom ureCenom siste mu zaokruena problematika instituta ope g i posebnog dije la krivicnog prava . Pod pojmom krivicno zakonodavstvo FBiH podra zumijeva se KZ FBiH, zakoni Ka ntona i zakoni dra ve BiH kojima su propisana krivicna dje la. Podzakonski normativni akti su posre dan izvor kr ivic nog prava. Postoje 2 vrste ovih aka ta: 1. Ure dbe sa zakonskom snagom njima se propisuju pojedina pona anja kao kr ivic na dje la i sa nkcije za ucinioce tih dje la . Donose se u sluc aju rata ili dr ugih vanrednih situacija . 2. Normativni akti kojima se upotpunjuju blanketne norme koje postoje u krivic nom pravu. MeCunarodni ugov ori (konvencije) mogu biti ne posreda n i posreda n izvor krivicnog pra va. Neposredan izvor su kada drava prihvati meCunarodni ugovor i obavee se da e isti neposredno

19

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
primjenjivati u svom pravosudnom sistemu. Posreda n izvor su kada drava aktom ratif ikac ije preuzme obave zu da odredbe odre Cenog ugovora une se u svoje kr ivicno za konoda vstvo. Sudska praksa su posre dan izvor kr ivicnog prava. Sudovi kroz svakodnevnu primje nu za konskih normi uocavaju eventua lne loe strane zakonskog r jeenja , te sugeriu zakonodavcu odreCene promje ne. Osim toga, vii sudovi vre ana lizu ra da niih sudova . Pravna nauka (dogma) je posredan izvor kr ivic nog prava. U praksi se koriste mi ljenja pravne nauke, a li se ni jedan sud u svojoj presudi ne moe pozvati na miljenje pravne nauke o nekom pitanju. KLASIFIKACIJA I STRUKTURA KRIVICNIH ZAKONA Klasifikacija kriv icnopravnih odredaba i razlika izmeCu odredaba opeg i posebnog karaktera KZ FBiH sa stoji se iz 2 osnovna dije la : Op eg i posebnog dije la. Op i dio obuhvata 14 gla va sa 136 c lanova. Posebni dio obuhvata poje dina ne dozvoljena ponaanja koja su pre ma uem za titnom obje ktu svrstana u poje dine grupe kr ivic nih dje la (pogla vlja 15 -33; cl.137-396). Odredbe opeg i posebnog dije la ra zlikuju se pre ma sadraju, struktur i i me Cusobnom odnosu. Prema sadraju odredbe opeg dije la su konstitutivnog (ne to se usposta vlja) ili deklaratornog (neto se progla ava) karakte ra. Odnose se na bilo koje kr ivic no d je lo iz posebnog dijela . Odredbe posebnog dijela su odredbe o pojedinim krivicnim dje lima prma njihovim pojedina cnim i grupnim obilje jima . Po strukturi odredbe opeg dijela ima ju dispoz ic iju, a posebnog dije la dispozic iju i sankciju. Po meCusobnom odnosu nema izolirane primjene odre dbe opeg dije la bez odredbe posebnog dije la i obrnuto. Nac ini odreCivanja kriv icnih djela (metodi odreCivanja bia krivic nih djela razlic itost dispozicija) Dispozicija je onaj dio propisa , tj. pravne norme u kome se po obilje jima odre Cuje bie nekog krivicnog dje la. Dispozicije mogu biti jednostavne i sloe ne. Je dnostavne dispozic ije mogu se podije liti na obicne, opisne i upuujue, a sloene na blanke tne i alte rnativ ne. Obic na dispozicija je ona u kojoj se ne iz lau pojedina karakte risticna obiljeja nekog krivicnog dje la. Tako npr.obic na dispozic ija je kod krivicnog djela uvrede iz c l.214 st.1: Ko uvrije di drugog... ili kod kr ivicnog dje la ubistva c l.171 st.1: Ko drugog lii ivota... . Ni kod jednog ni kod drugog krivic nog dje la zakonodava c nije u dispozic iji dao bitna obilje ja tog kr ivicnog dje la. Opisna dispozicija je ona u kojoj se pomou obiljeja opisuje neko kr ivicno dje lo. Tako npr.kod krivicnog dje la kraCe cl.273 st.1: Ko tuCu pokre tnu stvar oduz me drugom u namje ri da nje nim prisva janjem pribavi sebi ili dr ugom protivpravnu imovinsku korist.... Iz ove dispoz icije se vidi da je zakonodavac odredio vie obiljeja tog krivicnog dje la. Oznacio je svojinu na stva ri (tuCa ), njenu pr irodu (pokretna), te posebno subjektivno obiljeje (na mjera da se pr ibavi pr otivpravna imovinska korist). Upuujua dispozic ijaje ona u kjoj se upuuje na ne ka obiljeja iz nekog drugog propisa krivicnog zakona , odnosno iz ne kog drugog kr ivic nog dje la. Npr.sitno dje lo kra Ce, utaje ili pre vare cl.283 st.1, sadri upu ujuu dispozic iju koja upuuje na druga krivicna dje la (kra Cu 273, utaju 278, preva ru 282). To znaci da dje lo iz c l.283 mora sadravati sve ono to sadre

20

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
osnovni oblici dje la na koje dispozicija upuuje , a zatim i neka spe cificna obilje ja prema kojima se ono razlikuje od tih osnovnih dje la na koja upuuje. U na vede nom primje ru radi se o 2 specific na obilje ja , od kojih je je dno obje ktivne, a drugo subjektivne prirode. Obje ktivni momenat je taj da vr ijednost ukradenih, uta jenih stvar i ili te ta ucinjena prevarom ne pre la zi iznos od 500 KM. Subjektivni momenat je da se utvrdi da je uc inilac iao za tim da pr ibavi stvar, tj.da pric ini tetu upravo takve vrijednosti. Blanketne dispozic ije su one koje izraa va ju bla nketne (pra zne ) norme. Blanketna norma mora biti dopunjena drugom nor mom koja joj da je sa draj, odnosno odreCuje obim kr ivicnopra vne zatite . Ta dopunjujua norma moe biti sadra na u za konskom ili podzakonskom aktu. Npr.kod KD protivpravnog pre kida trudnoe , c l.176 st.1: Ko protivno propisima o pre kidu trudno e trudnoj e ni s njenim pr ista nkom izvri prekid tr udno e... . Ocigledno je ova odredba nepr imjenjiva ukoliko ne postoje propis i o prekidu trudnoe. Alternativne dispozicije spa daju u s loe ne d ispozicije. Njima su u alternativi propisana je dno ili vie obilje ja odreCenog krivicnog dje la, tako da dje lo postoji ukoliko je ostvareno bilo koje od alte rnativno predviCenih obiljeja. Npr. kod krivic nog dje la tekog ubistva, cl.171 st.2, se ka e: Za tvorom na jmanje 10 godina ili dugotra jnim za tvor om ka znit e se ko drugog li i ivota : 1. na svire p ili podmukao nacin 2. i pri tome s umilja jem dovede u opa snost ivot jo nekog lica 3. pri bezobzirnom nasilnickom ponaanju 4. iz rasnih, nac iona lnih ili vjerskih pobuda itd. ( ima jo a lternativa vidi zakon). Nac ini odreCivanja sankc ije za krivicno djelo Sankcija je dio propisa tj. pravne nor me u kome je odre Cena kazna za uc inioca dje la datog u dispozic iji. U savremenom kr ivicnom pravu postoji vie mode la odre Civanja sankcije , tako da ona moe biti apsolutno odreCena, apsolutno neodreCe na irelativ no odreCe na. Apsolutno odreCene kazne postoje u sluca ju kada sud ne ma nikakvu slobodu pr ilikom odmjeravanja kazne. To znaci da je pri samoj kva lifikaciji dje la odre Cena i kazna za to dje lo. Na velic inu kazne ne uticu okolnosti koje nisu unesene ka o obilje ja kr ivicnog dje la ili nisu izric ito navedene kao ublaavane ili pootra vane . Na ve licinu kazne ne utic e ni cinjenica na koji nac in se konkretiz ova lo pojedino obilje je krivicnog dje la . Apsolutno ne odreCene kazne postoje kad sud nije vezan nikakvim ogra nice njima pri odmjeravanju kazne , ve u okviru cje lokupnog sistema slobodno odre Cuje za konkre tan sluca j vrstu i mjeru kazne. Nae krivicno zakonoda vstvo ne prihva ta odreCivanje kaz ne na 2 naprijed opisana na cina , je r bi prihva tanje a psolutno neodreCene ka zne bilo u suprotnosti sa za konski usvojenim nacelom lega liteta odre Cenosti dje la i kazne. Prihvatanje apsolutno odreCene kazne bilo bi u suprotnosti sa nac elom individua lizac ije ka zne. U nae m krivic nom zakonodavstvu pr ihva en je sistem lativno re odreCenih kazni . Re lativno odreCene kazne znace da za konodava c odreCuje ka zneni okvir, tj.raspon u kome se moe izre i kazna za konkre tno kr ivicno dje lo. U sluc aju da su za neko krivic no dje lo propisane 2 kazne (bilo a lte rnativno ili kumulativno), svaka od njih mora ima ti svoj kazneni okvir. Ukoliko ta j okvir nije izr ic ito naznacen, podrazumijeva se da se sud moe kreta ti u granicama ope g kaznenog okvira te vrste kazne. Re lativno odreCiva nje kazni zakonodavac moe izvriti na nekoliko nacina. Tako postoje zatotvoreni kazneni okvir, otv ore ni kazneni okvir, poluotvoreni kazneni okvir nagore poluotvoreni kazneni okvir nadole. i

21

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Zatvore ni kazneni okvir postoji u slucaju kad je za konodavac u granic ama op eg minimuma i maksimuma odreCene vrste ka zne , za konkretno kr ivicno dje lo odre dio pose ban kaz neni okvir utvrCujui minimum i maksimum kazne za to dje lo. To je najcei slucaj odreCivanja sa nkcije. Npr, kod KD razbojnitva iz c l.276 KZ FBiH: ucinilac e se kazniti zatvor om 1 -10 godina . Poluotvoreni kazneni okvir nagore postoji u sluc aju ako je za konodavac za konkretno krivicno dje lo odredio samo posebni minimum, pr i tome nita ne govore i o posebnom maks imumu. Tada se logickim tumac enje m uzima da vai opi maksimum te se moe izre i kazna od propisanog posebnog minimuma do op eg maksimuma. Npr. kod KD ubistva iz cl.171 se kae: ka znit e se zatvorom najmanje 5 godina . U tom slucaju kazneni okvir iznos i 5-15 godina. Poluotvoreni kazne ni okvir nadole postoji u sluc aju ka da je za konkretno kr ivic no dje lo za konodavac odredio samo posebni maksimum kazne, nita ne govorei o posebnom minimumu. Tada se uzima da va i opi minimum. Npr. kod KD pr inude, cl.185: ...kaznit e se zatvorom do 3 godine . Otvoreni kazneni okv ir postoji u slucaju kad nije propisan ni posebni minimum ni pose bni maksimum. U takvim s luca jevima se podrazumijeva da vai op i okvir naznac ene vrste kazne. Npr. novcana kazna kod krivicnog dje la ne ovlatenog fotografiranja, cl.196: Kaznit e se novcanom ka znom ili zatvorom do 1 godine . Kako nema nikakvih naznaka u pogle du mje re novcane kazne za to dje lo, sud ima mogunost iz bora da ucinioca ka zni novca no u op im okvirima (200-20.000 KM) ili da se opredijeli za zatvor koji u konkretnom slucaju moe trajati 15 dana 1 godine. U iz loe nom pr imjeru zakonodavac je postavio alterna tivu u sankc iji, a li isto tako te dvije kazne mogu biti za odreCeno dje lo i kumula tivno propisane , to znaci da je tada sud oba veza n da uciniocu izrekne i ka znu za tvora i novcanu kaznu. Takvo je npr. rjee nje kod KD podvoCenja, cl.228 se kae: ka znit e se zatvorom do 3 godine i novcanom kaznom . U nave denom primjeru sud ima mogunost da uciniocu izrekne kaznu u rasponu od 15 da na do 3 godine i da mu pored te kazne izrekne i novc anu ka znu u ra sponu od 200 -20.000 KM (za djela iz koristoljublja do 100.000 KM). Kao to ni za jedno kr ivicno djelo zakonodava c nije izricito odredio poseba n kazneni okvir za novcanu ka znu, ve sud njenu visinu utvrCuje u sva kom konkretnom s luca ju, isto tako zakonodavac koristi poseba n kaz neni okvir, isto tako zakonoda vac koristi otvore ni kaz neni okvir i kad je u pitanju dugotra jni zatvor. To zna ci da se dugotra jni zatvor moe izre i u rasponu 20 -40 godina , a konkre tna duina tra janja bie odreCena u zavisnosti od konkre tnog slucaja . Razlika u odnosu na prethodnu situaciju sa novcanom kaznom ogleda se i u tom to se dugotrajni zatvor nika d ne izr ice u kumulaciji sa nekom drugom kaznom, i to se prema odre dbi c l.38 st.2 dugotra jni zatvor nikada ne moe propisati kao je dina gla vna ka zna. Ta kazna se moe propisa ti sa mo u alte rnaciji sa kaznom za tvora odreCenog trajanja. Npr. kod KD genocida , ratnih zlocina i nekih dr ugih KD protiv covje cnosti i me Cunarodnog prava se kae: kaznit e se zatvorom najmanje 5 godina ili dugotrajnim za tvorom . U ta kvim sluc ajevima sudu koji odmjerava kaznu na raspolaganju stoje 2 mogunosti: ili da uc iniocu odmje ri ka znu u rasponu od 5 -15 godina , ili da uciniocu odmjeri kaznu od 20-40 godina. U takvim sluc a jevima iskljucena je mogunost odmjeravanja kazne od 15- 20 godina. TUMACENJE KRIVICNIH ZAKONA Tumac enje kr ivic nog zakona predstavlja utvrCivanje pravog smisla, sadra ja i obima krivic no pravne za tite koji se ostvaruje pute m te pra vne norme. Postoje uglavnom 3 vrste tumacenja: 1. Prema subjektu ili or ganu koji tumac i za kon; 2. Prema metodu ili na cinu na koji se zakon tumaci; 3. Prema obimu tumac enja .

22

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prema subjektu koji tumaci zakon postoje 3 vrste tuma cenja : a utentic no ili oba vezno, sudsko i doktr inarno. Prema metodu tumace nja: grama ticko, logicko, sistematsko, kompa ra tivno, histor ijsko. Sva ova tuma cenja slue te olokom ili ciljnom tuma cenju. Prema obimu tumace nje moe biti usko ili restriktivno i ir oko ili e kste nzivno. Aute tumac enje potice od samog zakonodavca i obave zno je za sve dravne orga ne koji nticno primjenjuju za kon, kao i za graCane. Sudsko tumacenje je tumac enje koje da ju sudovi rjea vajui konkretne sluca jeve . To toma cenje nije obavezno, odnosno ne moe ob avez ivati u situacijama koje nisu predme t konkretnog raspra vlja nja. Mada odluke je dnog suda , pose bno vieg ne oba vezuju nie sudove, one ipak ima ju znacaj jer izraava ju odreCe na pravna shvata nja povodom odreCe nih pitanja. Doktrinarno tumace nje daju pojedine nauc ne instituc ije ili pojedinc i u svojim nauc nim radovima. To tumacenje nema obaveznu ulogu, jer se ni jedan sud ne moe pozvati na mi ljenje nekog instituta ili katedre, ali je to milje nje znaca jno je r unapreCuje pravilnu pr imjenu za kona. Gramaticko tumacenje predsta vlja utvrCivanje smisla zakona na osnovu gramatickih pra vila, tj.pravila sintakse tj.pravila o izraava nju misli na odreCenom jeziku. Kao primjer gra matickog tuma cenja moe se nave sti odredba o ne uracunljivosti pre ma kojoj se neuracunljivim smatra kako ono lic e koje nije moglo da shvati zna caj svog dje la, tako i ono lic e koje nije moglo da upravlja svojim postupcima . Ogranicavaju i se samo na bioloku komponentu ili osnovu neuracunljivosti, vidimo da je zakonodavac upotre bom ve znikailikao osnovu neura cunljivosti postavio u alternaciji mogunost rasuCivanja ili mogunost odluciva nja. Isti je sluc aj gdje je zakonoda vac kod niza drugih instituta neke elemente postavio a lternativno kao u navedenom primjeru, a neke kumulativno ka o npr.kad su u pita nju us lovi za postojanje vie strukog povrata . Logicko tumace nje pre dsta vlja utvrCiva nje smis la zakona na osnovu pravila logike kojima se odreCuju zakoni milje nja i zakljuc ivanja , kao i odreCivanja i pove ziva nja pojmova . Tako npr. u svim sluca jevima gdje nije odreCe n posebni minimum kazne ili posebnu maksimum kazne za odreCe no krivic no djelo, logickom operacijom za kljucuje mo da vae op i minimum odnosno op i maksimum za te vrste ka zne . Isto tako, ako za neko dje lo nije uop e odreCen minimum i maksimum ka zne tj. poseba n kazneni okvir, tada se podrazumijeva da u tom slucaju va i op i kazneni okvir za to krivicno dje lo. Isto tako, ako zaknodava c za neko dje lo predviCa mogunost oslobaCa nja od kazne, to podrazumijeva da mu sud kaznu moe i neograniceno ublaiti. Siste matsko tumace nje je utvrCivanje smisla za kona na osnovu mjesta koje odreCena krivicnopravna norma ima u sistemu zakona i na osnovu nje nog odnosa sa drugim bliskim ili srodnim norma ma. Prema tome, tu se poje dini propis i dovode u meCusobnu vezu, pa cak to mogu biti i c itave grupe propisa iz istog ili ra zlic itih zakona. Prema tome, kada je u pitanju neko krivicno dje lo onda moramo znati da je ono ve samim svojim mjestom u sistemu nacelno odreCeno i po svojim obilje jima, to zna ci da je ono uslovljeno prema grupi kr ivicnih dje la u koja je svrsta no. Drugim rije c ima, sva krivicna dje la iz odreCene grupe, a narocito podgrupe , po svom sadraju su slicna, je r im je srodan ui gr upni ili podgrupni zatitni obje kat. Tako npr. u grupi krivicnih dje la protiv ivota i tijela , osnovna podje la je u 2 podgrupe s tim da je u jednoj ui podgrupni objeka t ivot covje ka , a u drugoj njegov tjelesni integrite t. Tako sva ubistva (osnovni oblik, kva lif icira ni oblici, privilegirani oblic i, ubistvo iz nehata ) imaju neka za jednic ka obiljeja. Tako emo od sa mog mjesta gdje je odreCe no djelo sistema tizova no, lake i pravilnije utvrditi pra vi smisao, sa draj obim krivic nopravne zatite tog krivicnog dje la.

23

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Komparativno tumacenje ima 2 oblika : Prvi oblik predstavlja utvrCivanje smisla zakona , tj. odreCe ne krivic nopravne norme na osnovu pore Cenja istog zakonskog teksta objavljenog na vie aute nticnih jezika. Npr. KZ FBiH objavljuje se na Bosa nskom i Hrvatskom je ziku, pa ukoliko bi se pojavio problem da se utvrdi pravi smisao odreCe ne krivicnopravne norme, onda bi se to moglo uciniti uporeCivanjem te norme na oba aute nticna jez ika. Drugi oblik predstavlja utvrCivanje smisla zakona na osnovu uporeCivanja za kona ili odreCene krivicnopravne norme je dne zemlje za za konom iil odreCenom kr ivic nopravnom nor mom u zakonu dr uge zemlje. Historijsko tumace nje takoCer ima 2 oblika : Prvi oblik pre dsta vlja utvrCiva nje smisla zakona na osnovu analize uslova i okolnosti njegovog nastanka. Drugim r ijec ima , vr i se utvrC ivanje volje zakonodavca s obzirom na vrijeme kad je zakon donesen. Ono se vri na osnovu tzv. materijalija nac rti zakona, projekti, pr ijedloz i, obraz loe nja uz pr ijedloge i na crte, raspra ve sa pojedinih zakonodavnih odbora, rasprave u parlame ntu itd. Drugi oblik predstavlja nastoja nje da se iznaCe pravi smisao zakona koji odgovara vremenu i okolnostima u kojima se zakon primjenjuje. Tu se utvrCuje volja zakona. U ovom drugom slucaju utvrCuje se smisao zakona u vrijeme nje gove primjene , obzirom da su odnosi koje za kon reg ulira u sta lnom mijenjanju i razvoju. Ova vrsta tumacenja dozvolje na je samo u onom obimu u kojem se sutinski bitno ne mije nja prvobitni smisa o zakona. Ta metoda je bitna kada se radi o za konima sta rijeg datuma. Na toj liniji historijskog tumacenja na lazi se i evolutivno tumac enje zakona. Sve navedene metode tumac enja u funkciji su najvanije i osnovne metode , a to je ciljno tumace nje ka da se utvrCujuocasio legis (povod) iratio (cilj) odreCene krivic nopravne norme . Prema obimu, tumace nje moe da budeusko ili restriktivno i iroko ili ekstenzivno. . Sve norme u krivicnom za konu prezentirane su preko pojmova ili sistema pojmova koje su izrae ne kroz rije ci ili re cenice. Upotr ijebljeni te rmini ne kad u potpunosti pre cizno odre Cuju neki pojam, me Cutim ponekad se upotrijebljenim terminima pojam ne odreCuje pre cizno, odnosno postoji njegovo ue i ire shvaanje. Ako je upotrijebljenim terminom neki pojam potpuno odreCen, onda ne ma potrebe za njegovim tuma cenjem po obimu, ve se termin shvata u njegovom najd oslovnijem smislu. Ako upotr ijebljeni izraz ne odre Cuje u potpunosti sadr inu ne kog pojma, onda se javlja potreba za njegovim tuma cenjem koje moe biti ue i ire. Re tuma cenjem se sua va, a ekstenzivnim proiruje smisao upotrijebljenog termina , astriktivnim se suava ili proiruje i sadrina krivicno na ta j na cin pravne norme . To zna ci da je tuma cenje po obimu rezultat nesavrenosti jez ickog izraavanja. Oba tuma cenja ( i ue i ire ) odreCuju sa drinu normeintra lege m u okviru zakonskog propisa i dozvoljeno je u krivicnom pravu je r se ne protivi nacelu legaliteta. ANALOGIJA U KRIVICNOM PRAVU Ana logija se u krivicnom pravu primjenjuje ili kao je dan od nac ina tumace nja zakona, ili ka o jedan od nacina stvaranja prava (analogija kao izvor prava). Analogija kao nacin tumacenja zakona pre dstavlja slucaj kada se na osnovu slicnosti rjeava neki konkretan sluc a j i tointra le gem, tj. u okviru zakona . Ta kva a nalogija je dosta slicna e kste nzivnom tuma cenju i prakticno predstavlja pre la z izme Cu ekstenzivnog tuma c enja ve postojeeg te ksta i ana logije kojom se stvara pravo. Ka ko se i ekstenzivnim tumac enje m i a nalogijom kojom se tuma ci zakon ostaje u okviru za konodavce ve misli i volje , moe se rei da nema ja sne granice izmeCu tih pojmova. Razlika se ogle da u tome to se pri e kste nzivnom tumac enju osta je i u okviru upotrije bljenih termina ima jui u vidu njihovo ire znac enje , dok se analogija logic kom ope ra cijom utvrC ivanja slicnosti na izvjestan nacin uda lja va od pravih, c istih znac enja

24

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
upotr ijeblje nih izraza, uz na stojanje da se ipak ostane u okviru zakonodavceve volje. Ka o primjer ana lognog tumac enja moe se navesti fe nomen kra Ce ele ktricne energije prvih dec enija 20.vijeka , kada elektricna energija nije bila u iroj upotre bi i ka da u krivicnim zakonima tog vremen a nije bila pre dviCena kraCa e lektric ne energije. MeCutim, kada je ele ktricna e nergija ula u iru upotre bu, pojavio se i fenome n njenog nedozvoljenog koritenja, pa koko nije bilo odgova ra jue odredbe u za konu, sudovi su e lektric nu energiju podveli pod poja m pokretne stvari i na ta j nacin regulira li kra Cu el.energije kao kraCu bilo koje dr uge stvari. Da bi otklonio e ventua lne dileme, i na za konodava c je u odre dbi cl.136 st.11 istumacio pojam pokre tne stvari ka da je rekao da je to i svaka proizvede na ili skupljena ene rgija za davanje svjetlosti, toplote , kretanja , kao i te le fonskih i drugih impulsa. Analogija kao nacin stvaranja prava (izvor prava ) ja vlja se onda kad tre ba rijeiti slucaje ve koji nisu re gulisani zakonom ili pravnim propisom. U tom smis lu postoje 2 vrste te a nalogije: 1. Zakonska analogija (analogia legis) kada se konkretni sluc aj rjea va primje nom zakonskog propisa koji re gulira na jslicniji slucaj; 2. Pravna analogija (analogia iuris) postoji kada se konkre tan s luca j r jea va primjenom pra vnih nace la odreCene gra ne prava ili cak primjenom pravnih nac ela na kojima se zasniva cje lokupni pra vni sistem odreCene drave u odreCenom vremenu. Ana logija kao nac in stvaranja prava je pone kad nuna i dozvolje na u nekim drugim granama prava . Me Cutim, ona ne dolazi u obzir kada je u pita nju mate rija lno kr ivic no pravo. Raz log tome je to bi to bilo u suprotnosti sa usvojenim osnovnim nac elom mate rija lnog kr ivicnog pra va nacelom lega liteta, pa je ne dopustivo da se putem ana logije stva ra ju nova kr ivic na dje la i da se odreCuju ka zne za ta djela . Prihvatanje analogiae legis i analogiae iuris u krivicnom pravu je u suprotnosti sa nace lom za konitosti kr ivicnog djela i kazne. Tre ba zakljuciti da se analogija ka o izvor pra va kod nas nikada ne moe pr imijeniti ka da je u suprotnosti sa nace lom lega liteta, a to je uvijek u slucaju kada se pute m analogije ili stvaraju bi a novih kr ivic nih dje la, ili se uspostavlja ju nove pootravaju e okolnosti prema uciniocu krivic nog dje la koje vode primjeni stroije kazne od one koja je u Zakonu propisa na.

VAENJE KRI VINOG ZAKONA

VREMENSKO VAENJE KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA Pod vreme nskim vae njem krivicnog za kona podrazumijeva se vaenje odreCenog krivicnog za kona s obzirom na vrijeme izvre nja krivicnog djela. Iz usvojenog na ce la legalite ta koje je predviCeno u c l.3 KZ FBiH, proizilazi i glavno pravilo, tj. na celo u pogledu vre menskog vaenja krivicnog za kona. Naime, pre ma odre dbi cl.4 st.1 KZ FBiH, na uc inioca krivicnog dje la uvijek se primjenjuje zakon koji je vaio u vr ijeme izvrenja djela. U vez i s tim, kod vremenskog va enja je osnovno pitanje da se utvrdi u kom vremenu vai odreCe ni kr ivicni zakon, a to pitanje podrazumijeva 2 stvari: 1. Da se utvrdi ka d kr ivicni zakon stupa na snagu; 2. Da se utvrdi ka d kr ivicni zakon prestaje da va i. Stupanje na snagu i prestanak vaenja krivicnog zakona Krivicni zakon stupa na snagu na 2 nac ina: a) Izric itom zakonskom odredbom koja se nalazi u te kstu samog zakona re dova n nac in;

25

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
b) Izric itom odredbom koja se ne nalazi u pre dmetnom za konu, ve u nekom drugom zakonu koji pored tog pitanja ure Cuje i neka dr uga pitanja izuzetan nacin, kada su u pita nju ve e krivicnopravne reforme. Krivic ni zakon stupa na snagu preutno kao i svaki drugi zakonski te kst, 8 da na nakon obja vljivanja u slubenim novinama, pod uslovom da nema izr ic ite odredbe o njegovom stupa nju na snagu. Krivic ni za konprestaje da vai takoCer izricito i preutno. Izr icito presta je va iti: a) Na osnovu za konskog propisa koji odre Cuje da n prestanka njegovog vaenja . Pri tome pre stanak va nosti moe da bude odre Cen ve prilikom donoenja za kona , to zna ci da je u takvom slucaju ve unaprijed ograniceno vremensko trajanje nekog zakona; b) Naknadnim pr opisom kojim se stavlja van sna ge odreCeni krivicni zakon; c) Da se genera lnom klauzulom, a li izr ic ito, sta ve van snage svi propisi koji su u suprotnosti sa odredba ma novog zakona. Preutno kr ivicni zakon prestaje da vai stupanjem na sna gu novog zakona koji na druga ciji nac in regulira istu materiju. U tom sluc aju pr imjenjuje se pravilo x posterior de rogat legi priori, tj. le kasniji za kon de rogira raniji zakon. Re troaktivno v ae nje krivicnog zakona Pitanje retroa ktivnog va enja KZ u sutini se svodi na slijede e: da li se u nekim s luca jevima odreCe ni krivicni za kon moe pr imije niti i na dje la koja su ucinje na prije njegovog stupa nja na snagu. Dosljedna primjena nacela le galite ta iz cl.3 st.2 KZ FBiH iskljucuje mogunost retroaktivnog vaenja ( nik ome ne moe biti izre ena sank cija za djelo koja prije nego to je u injeno zakonom nije bilo propisano k ao k rivi no djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivi na sankcija ). U tom pogledu postoji samo jedan izuzetak, pre dviCen u odredbi c l.4 st.2 KZ FBiH, koja kae :ak o se poslije izvrenja k rivi nog djela, jednom ili vie puta izmije ni zakon, primijenit e se zak on koji je blai za u inioc a. Dakle jedini izuzetak izraz je humanosti za konodavca u odnosu na uc inioca krivicnog dje la . Primjena blaeg zakona UtvrCivanje koji je zakon bla i vr i se upore Civanjem u odnosu na konkretno kr ivic no dje lo i u odnosu na konkretnog uc inioca . Ne dolaz i u obzir apstraktno uporeCivanje strogosti starog i novog za kona . Da bi se utvrdilo koji je zakon bla i za neki konkretan slucaj, nepravilno je uzeti u obzir samo sankciju koja je pr opisana za to dje lo u starom i novom zakonu, ve se moraju uzeti u obzir svi propisi starog i novog za kona koji dola ze u obzir da budu pr imijenjeni u konkretnom slucaju, i to ne izolovano, ve posmatrano u cjelini. Konkretno utvrC iva nje koji je zakon bla i vr i se na nacin da se prvo logickom ope ra cijom na ucinioca i njegovo krivicno djelo pr imijene propis i koji su bili na snaz i u vrije me izvrenja krivicnog dje la. Zatim se ista logicka operacija izvri i sa propisima koji su na snazi u vr ijeme presuCenja dje la i tada se sagleda pra vna situacija optuenog u odnosu na konkre tno krivicno dje lo. Ako se prilikom uporeCivanja naCe da je za uc inioc a povoljniji npr. novi zakon, tada se na nje ga pr imjenjuju sve odre dbe novog zakona koje su aktue lne za konkreta n sluc aj. Va i i obrnut slucaj, ka da se primje njuju sve odre dbe starog zakona. Prema tome, nema djelomicne primjene odredaba starog, a djelomicno odredaba novog zakona jer bi to pre dsta vljalo neki nepostoje i za kon. Samo izuzetno iz raz loga pravicnosti moglo bi se dozvoliti odstupanje od na prijed pomenutog pra vila jedinstvene primjene sta rog i novog zakona. Ta ko se uzima da ne bi bilo nepra vedno da sud uc inioc u odmjeri kaznu po starom, a uz tu ka znu i mjeru bezbjednosti po novom zakonu, ako je ta mjera be zbje dnosti za njega blaa. Ta ko npr. bilo bi prihvatljivo da za

26

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
neko krivicno dje lo protiv bezbjednosti javnog saobraaja sud ucinioc u izrekne kaznu zatvora po sta rom zakonu ako je ona blaa , a mjeru bezbjednosti zabrane upra vljanja motornim voz ilom (odreCene vrste i ka tegor ije) umje sto ra nije mjere bezbje dnosti koja se zvala i koja je predstavlja la oduz imanje vozacke dozvole. Kriteriji za utvrCivanje blaeg zakona su slije dei: 1. Uvijek je bla i onaj zakon koji ucinjeno djelo ne predviCa kao krivicno djelo; 2. Ako je uc injeno dje lo i po jednom i po drugom zakonu kr ivicno dje lo, bla i je onaj za kon koji iskljucuje krivicnu odgovornost (npr.jedan zakon predviCa neha tni oblik izvre nja dje la, a drugi ne , bla i je ona j zakon koji iskljucuje odgovornost za djelo ucinjeno iz neha ta); 3. Ako po oba zakona postoji i kr ivicno dje lo i krivicna odgovornost, onda je blai ona j zakon koji iskljucuje kanjivost. Osnov is kljucenja kanjivosti moe biti materija lno-pravni kao npr.utic aj odre Cenog licnog odnosa ili zastarjelost, a moe da bude i mjeoviti materija lno- procesnopravni, ka o to je npr.ne dostatak privatne tube. 4. Ukoliko i po je dnom i po drugom zakonu postoji i dje lo i odgovornost i kanjivost, onda je blai ona j zakon koji predviCa osloboCenje od kazne , bilo da je to os loboCe nje obliga torno ili fa kulta tivno. 5. Ukoliko se uc inilac ne oslobaCa od kazne ni po jednom za konu, onda se uzima da je bla i zakon onaj po kome treba da se izrekne blaa kazna. Pri tome je uvijek blaa ona kazna koja je blaa po vrsti (blai je zatvor od dugotra jnog zatvora ). Pri tom treba imati u vidu da u konkretnom sluc aju mogu doi u obzir jedan ili vie propisa koji uticu na odmjeravanje kazne, na njeno ubla ava nje itd. 6. Ako su po oba za kona u pita nju iste vrste kazne, blai je ona j zakon prema kome se uc inioc u moe izre i ta vrsta kazne u manjoj mjeri (krae traja nje zakona, manji iznos novcane kazne i sl). Prema tome , treba imati u vidu pose bni minimum i posebni maksimum odreCe ne vrste kazne, a li i odredbe koje se odnose na individua lizaciju kazne. 7. Ukoliko se uporeCuju sa mo kaz ne u je dnom i drugom zakonu, ta da je uvijek bla i onaj za kon koji predviCa bla u vrstu glavne ka zne . Ako su te kazne iste, onda je blai ona j za kon koji predviCa nii pose bni minimum. Ako su pose bni minimumi isti, blai je onaj za kon koji predviCa nii poseban maksimum. 8. Ukoliko se po oba zakona na ucinioc a ima pr imijeniti ista glavna kaz na i po vrsti i po mjeri, blai je ona j zakon koji ne predviCa primjenu spore dnih ka zni. 9. Ako oba zakona pre dviCaju izr icanje sporedne kazne, blai je ona j zakon cija je sporedna kazna blaa . Isti pr incip primje ne blaeg zakona, odnosno retroa ktivnog va enja zakona odnosi se i kad su u pita nju sa nkcije prema maloljetnic ima i mjere be zbje dnosti. U svakom slucaju, nepr ihvatljivo je da se ucinilac krivicnog dje la pr imjenom n ovog zakona dovede u nepovoljniju situaciju od situacije u kojoj bi se naao da se na njega primijeni zakon koji je vaio u vr ijeme izvrenja dje la. Ukoliko se u utvrC ivanju blae g zakona utvrdi da je potpuno identicna pravna situacija za ucinioc a u pogledu izric anja krivicne sankcije i po jednom i po drugom zakonu, tada se na uciniocauv ijek primjenjuje zakon koji je vaio u vrijeme izvrenja kr ivic nog dje la. Izuzetak po re troaktivnom vaenju u takvim slucaje vima ne dolaz i u obz ir. Uticaj nekrivicnih (vankriv icnih) propisa na utvrCivanje blaeg zakona U vezi sa primjenom blaeg zakona posta vlja se pitanje kako na utvrCivanje blaeg zakona utice izmjena vankr ivic nih pr opisa kojima se upotpunja va ju blanketna bia odreCenih kr ivicnih dje la. U tom pogle du postoje 2 shvatanja : Prema prvom shvata nju izmjena vankr ivicnopravnih propisa ima

27

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
utic a ja na utvrCivanje bla eg za kona. Prema drugom shva tanju osporava se utica j izmjene tih propisa za utvrCivanje blaeg zakona. Postoji i posebno shvata nje da pri tome treba imati u vidu da li je iz mjenom propisa ujedno izmijenjeno i pravno shvata nje u pogledu opasnosti zbog odre Cenog ponaa nja. U tom smislu, a ko nije dolo do promjene pravnog shvata nja, izmjena ma se ne utice na utvrCivanje blae g za kona . Primjena tzv .meCuzakona pri utvrCivanju blae g zakona Posta vlja se pitanje da li pr ilikom utvrCivanja blaeg za kona tre ba uzeti u obzir sa mo zakon koji je vaio u vr ijeme izvrenja djela i samo zakon koji je vaio u vrijeme pre sude, ili treba uzeti u obzir i tzv.meCuzakone. MeCuzakoni su zakoni koji su vaili vre menu od pre stanka va enja zakona koji je bio na sna zi u vr ijeme izvrenja dje la, pa do stupa nja na sna gu zakona koji va i u vr ijeme donoe nja presude . U tom smislu postoje 2 shva tanja . Prema prvom, meCuzakoni se n e uzima ju u obz ir. Po drugom shva tanju, koje je pr ihvatio i na zakonodavac u odre dbi cl.4 st.2 KZ FBiH, i meCuzakoni se uzimaju u obzir pri odreCivanju blaeg zakona . Primjena blaeg zakona do donoenja pravosnane presude Blai za kon moe se pr imijenit i sve do donoe nja pravosna ne presude . Na pravosnano presuCene predmete izmjena krivic nog zakona nema utica ja . U takvim sluc ajevima moe se samo posebnim propisima izvesti pr imjena bla eg zakona u smislu da se presude revidira ju ili da se izvr i ubla avanje kazne. Ukoliko je do izmjene zakona dolo u toku postupka po vanrednim pra vnim lijekovima (npr.za htjev za za titu zakonitosti) , tada se uzima da pr imjena blaeg zakona dolazi u obzir uvije k u onim slucaje vima kada povodom uloe nog pravnog lije ka doCe do ponovnog suCenja.

PROSTORNO VAENJE KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA

Pod prostornim vae njem krivicnog za konodavstva ne ke drave ili ue teritorijalne jedinic e, podra zumije va se vae nje s obzirom na to da li je neko krivicno djelo ucinje no u toj dravi odnosno ter itor ija lnoj jedinic i ili izva n nje. Svaka drava svojim vla stitim propisima ureCuje pita nja prostor nog vae nja svog krivic nog zakonodavstva. Principi prostornog vae nja kriv icnih zakona Kad je u pitanju prostorno vaenje ne kog krivicnog zakona, za njega su bitna 3 ele menta : 1. Dra vna te ritorija na kojoj je krivicno dje lo uc injeno; 2. Dra vljanstvo uc inioc a krivic nog djela; 3. Na ciju tetu je izvreno neko krivicno dje lo. Imaju i u vidu ova 3 elementa, postoje 4 pr inc ipa prostornog vae nja krivic nog zako nodavstva : 1. Teritorija lni 2. Persona lni (nac ionalni) 3. Re alni (zatitni) 4. Unive rza lni (kosmopolitski). Prema te ritorijalnom principu krivicni zakon neke zemlje pr imjenjuje se na sve ucinioce krivicnih dje la koja su izvrena na nje noj ter itor iji, be z obzira na dravljanstvo poc inioca i por ijeklo objekta krivicnopravne za tite .

28

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prema personalnom principu krivic ni za kon neke zemlje primjenjuje se iskljuc ivo na njene dra vljane , pr i cemu nije vano gdje je djelo izvreno. Prema realnom principu krivicni zakon neke ze mlje primje njuje se na sve ucinioce krivicnih dje la kojima se povreCuju, odnosno ugroavaju pravna dobra te drave i njenih graCana. Pritom nije vano da li se pravno za ti ena dobra nalaze u ze mlji ili u inostranstvu. Prema unive rzalnom principu , krivic ni zakon neke zemlje primjenjuje se na sve ucinioce krivicnih dje la koji se zate knu na njenoj ter itor iji, a na budu e kstradirani. Pritom nije vano gdje je dje lo uc injeno (u zemlji ili inostranstvu) , ciji je dra vljanin ucinilac, niti kojoj dravi ili c ije m dra vljaninu pr ipada ju pravna dobra koja su krivic nim dje lom povr ijeCe na ili ugroe na. Iskljuc iva primjena samo jednog od ovih princ ipa ne dola zi u obz ir zbog svojih manjka vosti. Ta ko npr.ako bi se primjenjivao samo teritor ija lni pr inc ip, dolo bi se u situac iju ili izruc iti vla stitog dra vljanina zemlji u kojoj je izvreno kr ivicno dje lo, ili uskratiti ekstradiciju i time potpuno one mogu iti ka njava nje za izvreno krivicno djelo u inostranstvu. Isto tako, ucinila c ne bi bio kanjen a ko bi krivic no dje lo izvr io u zemlji koja primjenjuje personalni princ ip, pa otia o u svoju ze mlju koja primjenjuje te ritorijalni princ ip. Ostao bi nekanjen i strana c koji bi izvrio kr ivicno dje lo u zemlji koja primje njuje iskljuc ivo pe rsona lni princip, a da li e on biti kanjen u zemlji c iji je dravljanin zavisi od toga koji princ ip pr imjenjuje nje gova zemlja . Ta ko bi on osta o nekanjen ako bi nje gova zemlja pr imjenjiva la iskljucivo te ritorija lni pr inc ip. Ako bi se primjenjivao samo re alni princ ip, ostali bi nekanje ni doma i dr avljani koji su izvrili krivicna dje la protiv strana ca ili stra ne dra ve. Isto ta ko, ostala bi nezatiena pra vna dobra jedne dra ve u drugoj dravi. Univerza lni princ ip u njegovom cistom obliku je neprimje njiv jer postoje velike razlik e u sa vremenim kr ivicnim zakonodavstvima , a on bi podrazumijevao izje dnac eno krivic no zakonodavstvo. Kako u da nanjem tre nutku ne postoje meCuna rodni propisi o prostornom vaenju krivic nih za konodavstava, to onda sva ka dra va svojim propisima usposta vlja taka v re im prostornog vaenja koji na jvie odgovara interesima te dr a ve, koriste i kombinaciju naprije d navedenih principa. Pritom se uvaa vaju interesi meCuna rodne zaje dnice i odnosi sa drugim dr avama. Vaenje krivicnog zakonodavstva FBiH po teritorijalnom principu Osnovni princip usvojen u kr ivic nom za konodavstvu FBiH jeteritorijalni princip , to znaci da se nae krivic no zakonoda vstvo jednako odnosi na doma e dravljane , strance i na lica bez dra vljanstva. Prema cl.136 st.1, pod teritorijom FB iH podrazumije va ju se suhozemna teritorija, oba lno more i vodene povrine unutar granic a FBiH, kao i zra cni pr ostor nad njima . Ovaj princ ip dopunjen je sa druga 2 princ ipa : pr incip zastave broda i princ ip registra cije aviona (c l.130 st.2 i 3) pre ma kome se brodovi i zrakoplovi sa oznakama FBiH smatraju dije lom teritor ije FBiH bez obz ira gdje se nalazili u vrije me izvrenja krivicnog dje la . Kod ovog pr inc ipa postoje odre Ceni izuzec i. Takav izuzetak dat je u c l.134 st.1, gdje se kae : ako je u slu ajevima iz l.130 ovog Zak ona pok re nut, a nije pravosnano dov ren k rivi ni postupak u drugoj dravi, gonjenje u Federaciji poduzee se samo uz odobrenje federalnog tuioca. Izuzetak od pr imje ne teritor ija lnog pr inc ipa postoji i u s luca ju koji je predviCen ma Cunarodn im pravom, pre ma kome se doma i zakoni ne mogu primije niti na efove stra nih dra va i njihovu pratnju, na strane diplomatske i konzularne predstavnike i funkc ionere odreCenih me Cunarodnih organizac ija. Na takva lica primjenjuju se norme meCunarodnog javnog prava koje sa dre sankcije kao to je npr.progla avanje odreCene ja vne osobe zapersonu non grata , gdje joj se ostavlja odreCe no vrije me da napusti zemlju.

29

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Vaenje krivicnog zakonodavstva FBiH po pe rsonalnom principu Personalni princ ip doa o je do izr aa ja u odredbi cl.132 KZ FBiH, prema kojoj krivicno za konodavstvo u FBiH va i za dra vljanina BiH kada na teritor iji BiH ili u inostra nstvu ucni koje drugo krivic no dje lo, osim kr ivicnih dje la iz cl.131 (krivicna djela protiv ustavnog pore tka BiH i Fe derac ije). Ta j persona lni pr inc ip naz ivaaktivni jer se odnosi na domae dravlja ne koji su se aktivni u krimina lnom smislu. Za gonjenje u takvim slucajevima zakonoda vac u c l.134. st.2 predviCa posebne uslove , prema kojima e se gonjenje preduzeti samo: 1. Kad se za krivicno djelo kanjava i po za konu zemlje u kojoj je djelo uc inje no; 2. Da se gonje nje poduzima po zahtjevu oteenog i je da takav zahtje v podnese n. Vaenje krivicnog zakonodavstva FBiH po realnom princ ipu Re alni pr inc ip sadran je u odre dbama c l.131 i cl.133 st.1 KZ FBiH. Prema odredbi clana 131, krivicno zakonodavstvo u Federaciji va i za sva kog ko na teritor iji B iH uc ini kr ivicna dje la iz cl.137. -152. Ka ko za konodava c ne predviCa nikakve posebne uslove za pr imjenu ove odre dbe, za ta j princ ip koji je obligator no pr imaran, vai i odre dba cl.135 o uracunavanju pritvora i kaz ne i u dra vi i u inostranstvu. Princip se odnosi na krivicna dje la protiv usta vnog poretka BiH i Fe derac ije. Pre ma cl.133, krivicno za konodavstvo u Fede ra ciji vai i za stranc a koji na teritoriji BiH ili u inostranstvu ucini pre ma njoj ili njenom dravljaninu ne ko drugo kr ivic no dje lo os im dje la protiv ustavnog pore tka, ako se zatekne na teritoriji FBiH ili bude ekstradiran. Ovo je realni princ ip, ali supsidijaran, to znaci da do kr ivicnog gonjenja i primjene domaeg zakonodavstva moe do i sa mo uz odreCene uslove . I u ovom slucaju potuje se princip identiteta norme , to znac i da e se gonjenje stra nca poduzeti samo ka d se za ucinjeno dje lo ka nja va i po zakonu zemlje u kojoj je ucinjeno i drugo, da e se gonjenje poduzeti po zahtjevu ote enog i ako je taj zahtje v podnese n. Iz odredbe c l.133 st.1 vidi se da je na zakonodavac predvidio i pasivni personalni princ ip, jer protee vaenje nae g zakonodavstva na bilo koga ko u inostranstvu iz vri kr ivicno dje lo prema dra vljaninu FBiH, osim politickih de likata. I u ovom slucaju vai zakonska obaveza iz c l.135 KZ prema kojoj se pr itvor, lie nje slobode u toku e kstradic ijskog postupka, kao i kazna koju je ucinilac izdrao po pre sudi inostranog suda, urac unava u ka znu koju izr ice domai sud za isto krivicno dje lo, a ako kazne nisu iste vrste, urac unavanje e se vriti prema ocjeni suda. Vaenje krivicnog zakonodavstva FBiH po univerzalnom principu Unive rza lni pr inc ip pre dstavlja izraz me Cunarodne solidarnosti na planu suzbija nja kr iminaliteta. Pre ma odredbi cl.133 st.2, krivic no zakonoda vstvo u FBiH va i i za stranca koji prema stranoj dra vi ili pre ma strancu ucini u inostranstvu kr ivicno dje lo za koje se po zakonu te drave moe izre i zatvor od 5 godina ili tea kazna , kad se za tekne na teritor iji Fede ra cije . U takvom slucaju sud ne moe izrei teu kaznu od kazne koja je propisana zakonom zemlje u kojoj je krivicno dje lo ucinjeno, ako naim zakonom nije drugacije odreCe no. Iz ove odre dbe vidljivo je da je za primje nu univerza lnog pr incipa nu no da se radi o rela tivno teim kr ivic nim djelima. Pored navedenih ogranicenja, zakonodava c u odredbi c l.134 st.2 takoCe predviCa posebne uvjete za gonje nje takvih ucinilaca. Kao i kod personalnog i realnog supsidijarnog pr inc ipa, zakonodavac i u ovom slucaju zahtije va ispunjenje princ ipa identite ta norme , jer kae da e se gonjenje kod nas poduzeti samo onda kada se za to krivicno dje lo kanjava i po za konu zemlje u kojoj je to dje lo ucinjeno. MeCutim, zakonodavac propisuje da se i u ta kvom sluca ju gonjenje kod nas nee poduzeti ako se po zakonu te zemlje gdje je djelo uc injeno gonje nje poduzima po zahtjevu oteenog, a takav zahtjev nije podnesen. U odre dbi c l.134 st.3 predviCen je izuzeta k od univerza lnog pr inc ipa, gdje se kae da se gonje nje u FBiH moe poduzeti bez obzira na zakon zemlje u kojoj je dje lo uc inje no, ako je djelo u vr ijeme izvrenja smatrano kr ivicnim djelom po meCuna rodnom pravu. U takvom sluc aju gonjenje se

30

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
moe poduzeti samo po odobrenju Fede ra lnog tuioca. U navede nim sluc ajevima takoCe vae odredbe cl.135 o uracunavanju pr itvora i ka zne .

31

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

III KRIVI NO DJELO I KRIVI NA ODGOVORNOST NO

32

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

33

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
KRIVI NO DJELO KRIVI
POJAM KRIVICNOG DJELA OdreCivanje pojma krivic nog dje la je je dno od c entralnih pitanja nauke krivicnog pra va, koja ima za datak da pojam kr ivicnog djela odre di s obzir om napravne elemente koji su sadrani u svakom krivicnom djelu. Elementi koji su zajednic ki svim krivicnim dje lima z ovu se osnov ni ele menti kriv icnih djela. Osim njih, postoje i pose bni elementikoji se javlja ju samo kod nekih krivicnih dje la. OdreCujui op i pojam krivicnog djela, u teor iji se polazi od razlic itih stanovita . Me Cutim, sva ta sta novita u osnovi se svode na 2 shvatanja: sa sta novita forme krivicnog djela i sa aspekta nje gove sadrine. Zbog toga se u te oriji razlikuju 2 pojma krivic nog dje la: formalni i materijalni. Formalni pojam krivicnog djela Normativno i realisticko shvatanje krivicnog dje la. U krivicnopravnoj teoriji u vez i sa odreCivanje m formalnog pojma krivicnog dje la ja vilo se pitanje da li se krivic no dje lo treba uze ti iskljucivo kao pravni pojam ili ka o pojavu u vanjskom svije tu. S obzirom na to pitanje u teoriji se razlikuju normativ no i realisticko shva tanje pojma krivicnog dje la. Prema normativ nom shv atanju, krivic no dje lo prvenstveno predstavlja povredu nor me ili povredu krivicnog zakona. Takvo shvatanje zastupao jeBinding i polazio od toga da se krivic nim djelom prvenstve no vr ijeCa norma, pa je povreda norme osnovni element svakog kr ivicnog dje la. Prema realistickom shvatanju, krivicno dje lo nije iskljuc ivo pra vni pojam ve prvenstveno poja va u vanjskom svijetu. Ono se mora odrediti pr ije svega na osnovu njegova 2 osnovna segme nta. To su radnja i poslje dica koja nasta je usljed te radnje. U krivic nopravnoj teoriji dana s dominira ovo Listovo realisti ko shvatanje krivicnog dje la, s tim da ima izvje snih razlika u pogledu unoenja posljedice u poja m kr iv.dje la . U teoriji postoji jo ne koliko shva tanja pojma kr ivicnog dje la koja su manje prihvatljiva jer u stvari negira ju pojam krivic nog dje la. Tako npr.postoji tzv. simptomaticko shvatanje pre ma kome je krivic no dje lo samo sre dstvo da se sa zna krivicnopravna vinost. Prema dinamickom ili konstitucionalnom shvatanju, u poja m kr ivicnog dje la unose se psihicka stanja ucinioc a cime takoCer ostaje nerijeeno osnovno pita nje. Objektivno-subjektivni i objektiv ni pojam kriv icnog djela Kod odreCenja forma lnog i to rea listic kog pojma kr ivicnog dje la posta vlja se pitanje da li to dje lo treba posma tra ti iskljuc ivo kao radnju i prouzrokova nu posljedicu ili u njega tre ba unijeti i neke subjektivne e le mente , kao to je kr ivnja (vinost) nje govog uc inioc a. Drugim rijec ima, postavlja se pita nje da li se krivic no djelo tre ba posma tra ti iskljucivo objektivno ili objektivno -subje ktivno. Unoenje vinosti u pojam kr ivicnog dje la potice od L ista i smatra se opeusvojenim gle dite m u nje mackoj i fra ncuskoj literaturi. Ovakav pojam kr ivicnog djela poznat je pod imenom objektivnosubjektivni formalni pojam krivicnog djela. Nasuprot ova kvom shvatanju, postoje miljenja da vinost nije e leme nt kr ivic nog dje la, te da u poja m krivicnog djela ula ze sa mo objektivni e leme nti. Ovaka v pojam kr ivicnog dje la naziva se objektivni formalni pojam krivicnog djela. Objektivni pojam krivicnog dje la razradio je Toma ivanov i. Po nje govom miljenju, pojam krivicnog dje la treba postaviti c isto obje ktivno, bez ikakvih s ubjektivnih e leme nata. Subjektivne e leme nte treba ra zma tra ti samo u ve zi sa kr ivce m. Stoga ivanovi u kr ivicnopravnu teor iju uvodi

34

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
tzv.tripartitni sistem . Pored dotada njih krivicnopra vnih pojmova - krivicno dje lo i kazna, ivanovi za govara uvoCenje pojmak riv ca,kao posebnog krivicnopra vnog pojma . Prema ovom sta novitu, kr ivicno dje lo jeprouzrokovanje posljedice ljudskom radnjom k oje ne mora biti vino (sk rivljeno). Pri tome se ljudska radnja posmatra potpuno obje ktivno kao tje le sni pokre t ili kao proputanje tje lesnog pokreta , bez obzira na to da li je to ucinjeno sa svije u i voljom ili ne. Pitanje svijesti i volje moe se razmatrati sa mo u vezi s krivcem, odnosno pri utvrCivanju da li je ucinilac tog kr ivicnog djela i vin, tj da li za konkretno djelo postoji kr ivac. Najvaniji pr igovori koji se stavlja ju obje ktivno-subjektivnom pojmu krivicnog dje la su: a) Da ne odgovara logickom pojmu krivicnog dje la. Kao pr imje r se na vodi ubistvo pocinjeno od strane duevnog bole snika. U ta kvom sluc aju, u op em shvatanju i prema obicnom govoru to se smatra ubistvom. b) Da ne odgovara akcesornoj pr irodi saucesnitva. Tako npr. ako neko podstakne neko neura cunljivo bie na izvrenje krivicnog djela , on nee moi biti ka njen kao podstrekac jer prema toj te oriji neurac unljivo bie ne moe biti ucinilac kr ivicnog djela. Da bi se ova nelogicnost prevazila, u Njema ckoj je ra zvijena posebna te orija o tzv.posrednom izvriocu, prema kojoj se u ovakvim slucaje vima podstrekac smatra tzv.posre dnim izvriocem, a ne podstreka cem. c) Objektivno-subje ktivni poja m kr ivicnog djela zapostavlja pitanje sistema tike krivic nog p ra va i ne istic e poja m kr ivca kao samostala n i odvojen pojam. Prigovori koji se istic u objektivnoj teoriji su slijede i: a) Odvajajui kr ivicno djelo i krivca, ta te orija odva ja ono to pre dsta vlja prirodno jedinstvo i to se zapra vo ne moe odvojiti. Na ime, tvrdi se da se ne moe smatrati krivicnim dje lom ono to se odreCenom licu ne moe staviti na teret, odnosno dje lo za koje niko ne odgovara. Odvojiti vinost od krivicnog dje la znac i u stvari da ti pojam koji nema re alne podloge. b) Ni pojam kr ivicnog dje la u objektivnom smislu ne odgovara njegovom logickom (pr irodnom) smislu. Ta ko npr. ako neka osoba u snu uc ini pokre t i prouzrokuje za branjenu pos ljedic u, to se ne smatra krivicnim dje lom ia ko se radi o prouzrokovanju posljedice ljudskom radnjom. Protivprav nost i odreCenost krivic nog djela u zakonu Dalji problem u odreCenju op eg pojma krivicnog dje la je pita nje protivpravnosti, ka o jednog od ele mena ta pojma krivicnog dje la. Da bi se moglo govor iti o krivicnom dje lu, ono mora biti protivpra vno. Liiti ivota ne ko lice, oduzeti mu stvar ili slobodu je zabra njeno, ali da bi to bilo krivicno dje lo, ra dnje ucinioca moraju biti protivpravne je r ima slucajeva kada izuzetno lienje ivota , oduzima nje stvari ili slobode nije protivpra vno. U teoriji se ta koCer uzima da je jedan od ele mena ta op eg pojma kr ivicnog dje la njegova odreCe nost u zakonu. Prema tome, ako se krivicno djelo def inie iskljuc ivo prema njegovim formalnim e leme ntima, ono bi predstavlja lo djelo c ovjeka (ra dnju sa prouzrokova nom posljedicom) koje je protivpravno i koje je odreCe no u zakonu kao krivicno dje lo. To je obje ktivni poja m krivicnog dje la . Kada se tom obje ktivnom pojmu doda kr ivicna odgovornost ili krivnja u uem smislu, dobija se objektivno-subjektivni pojam krivicnog dje la. U teoriji su bila pr isutna i shvata nja da element opeg pojma kr ivicnog dje la tre ba da predstavlja ju i tzv.objektivni uslovi inkriminacije ili objektivni uslovi kanjivosti. Tako npr.kod kr ivicnog dje la uce stvovanja u tuc i, za postojanje tog dje la potrebno je da je ne ko lice lie no ivota ili da je drugom nanesena te ka tje lesna povre da. To nije posljedica krivicnog djela , ve objektivni uslov inkr imina cije, od kojeg za visi da li e to ucestvovanje u tuc i biti kr ivicno dje lo ili prekra j protiv javnog reda i mira. MeCutim, kako se objektivni us lov inkr imina cije ne javlja kod svih ve samo

35

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
kod nekih krivicnih dje la, to je uglavnom prihvae no shvata nje da taj us lov ne predstavlja element op eg pojma krivic nog dje la. Materijalni pojam krivic nog djela Mate rija lni pojam kr ivic nog dje la je mnogo manje zastupa n u teor iji od formalnog pojma. U sutini se radi o tome da treba odgovor iti na pitanje kojim princ ipima je duan da se rukovodi za konodavac pri postavljanju pojedinih krivicnih djela. Ia ko se uglavnom u te oriji odbija definira nje tog pojma, to pitanje je ipa k dotica no. Tako se po jednom mi ljenju (Poznie v) sma tra da pri odreCivanju krivic nih dje la zakonodavac tre ba da polaz i od op ih interesa graCana, a ti inte re si moraju biti u skladu sa drutvenim progre som. Drugim r ijecima , ne bi treba lo smatrati krivicnim dje lom ono dje lo c ije bi ka nja vanje sprec avalo dalji razvoj drutva. Osim toga, kako se krivicnim zakonodavstvom ogranic ava sloboda graCa na, krivic nim dje lom bi se moglo sma tra ti samo ono dje lo koje pre lazi dozvolje ne granice napada na slobodu drugih, odnosno granice koje su u skladu sa opim progresom. MeCutim, u teoriji je bilo i pokua ja da se daju materija lno-pra vne def inic ije pojma krivicnog dje la. MaCu prve pisc e koji su ra zma tra li pitanje ma terija lnog pojma krivicnog dje la spa daju Karara, Ortolan i Garofalo. Karara sma tra da je krivicno dje lo povreda zakona dra ve koji je done sen ra di za tite bezbjednosti graCana, a ta je zatita bitna za drutveni poredak. Slicno je i miljenje Ortolana . Garofalo je materija lni pojam kr ivicnog dje la vezao za pojam pr ir odnog krivicnog dje la, pr i ce mu je pr irodno kr ivicno dje lo ono dje lo koje vrijeCa osnovna pr irodna osje anja koja su uglavnom priznata od strane svih c la nova jednog civilizira nog drutva . Prirodna osje anja su osje anja humanosti, slobode, zatite lic nosti, svojine itd. Pre ma pozitivnoj koli krivicnog prava, krivicno dje lo je ono dje lo koje je opasno za drutvo uope i na koje tre ba reagira ti drutvenim mjerama. Ova kvo shvata nje pojma kr ivicnog djela pozna to je pod na zivomsocioloki pojam krivic nog dje la. Pre ma Tomi ivanovi u, ma terija lni pojam kr ivicnog dje la odreCuje se kao povreda ili ugroava nje individualne ili kolektivne potrebe postojanja drutva u obliku drave , a ta potreba ne moe se da se potpuno pravno za titi be z ugroava nja ka znom. U ze mljama neka danjeg soc ijalistickog bloka zastupano je materijalno shvatanje kr ivic nog dje la sa za konskom definic ijom. To je bio mate rija lno-forma lni pojam, s tim da je materijalni e leme nt krivicnog dje la bila drutvena opasnost. Objektivno-subjektivni formalni pojam krivicnog djela Posljednjom reformom naeg kr ivicnog zakonodavstva , dolo je do iz mjene u pojmu kr ivicnog dje la. Umjesto ra nijeg jedinog materija lnog e lementa u tom pojmu (drutvena opasnost ) koji je ocijenjen ka o difuzan, ne jasan i raste gljiv poja m, izric ito je unesen element protivpravnosti. To znaci da umjesto ranije objektivno subjektivne i forma lno-mate rija lne definicije , da nas ima mo objektivno-subjektivni formalni poja m kr ivic nog dje la. Pre ma odredbi cl.8 KZ FBiH, krivicno djelo je protivprav no djelo koje je zakonom propisano kao krivic no djelo, cija su obiljeja odreCena zakonom i za koje je zakonom propisana krivicna sankcija. Iz te definic ije proiz ilazi da postoje slijedei e leme nti u pojmu kr ivicnog dje la : 1. Dje lo covjeka radnja sa prouzrokovanom poslje dicom; 2. Protivpravnost ucinje nog dje la; 3. OdreCenost ucinjenog dje la kao krivicnog dje la u zakonu; 4. Vinost, kr ivnja , odnosno krivicna odgovornost, to znac i da je dje lo uc inio uracunljiv c ovjek sa krivnjom (umilja j ili iz ne hata).

36

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Navedeni elementi se mogu podijeliti na obje ktivne i subjektivne. Prva 3 su obje ktivni ele menti. Svi su oni forma lnog ka ra ktera. Subjektivni element predstavlja kr ivnja ucinioca djela. Iako na a krivic nopravna te orija prihvata objektivno-subjektivni pojam kr ivicnog dje la, izuzetno se i u teoriji i u domaem zakonodavstvu pr ihva ta i objektivno shva tanje pojma krivic nog dje la kad su u pita nju neke druge krivic ne sa nkcije osim kazni. Kazna se moe primijeniti sa mo pre ma uciniocu koji je vino (skrivljeno) ostvario zakonom odreCeno krivicno dje lo. Me Cutim, u sa vremenom krivic nom pravu pored kazni postoje i druge vrste krivicnih sa nkcija kao npr. mje re bezbjednosti, posebno te mjere koje su po svojoj prirodi medic ins kog kara ktera. Te mjere primjenjuju se i prema uciniocima koji nisu vini, krivi ili kr ivicno odgovorni za uc inje no dje lo, a koje je u zakonu odre Ceno kao krivicno dje lo (npr.ubistvo). Ta ko npr. mje ra bezbjednosti iz cl.63 st.1 primjenjuje se prema uciniocu koji je kr ivicno dje lo izvrio u stanju neura cunljivosti ili bitno smanje ne urac unljivosti ako sud utvrdi da bi takav uc inite lj mogao izvr iti neko teko dje lo (ivot, tje le sni integr itet, seksualni integr itet, imovina). Da bi dolo do pr imjene te krivicne sankcije , iako za konodavac barata pojmom kr ivicnog dje la, nuno je iz tog pojma izdvojiti krivicnu odgovornost. Ta objektivizacija kr ivicnog djela nuna je samo za ta j uski krug slucajeva, a ne smije biti opravda nje za generalno usva ja nje obje ktivnog shva tanja . Raz log tome je to je zadatak krivicnog prava sprecava nje drutve no opa snih dje latnosti koje su skr ivljeno uc inje ne od strane urac unljivog ucinioca koje se vri putem kazne. Napomenute mjere bezbjednosti se odnose na izuzetne slucajeve. Kad se govori o opem pojmu kr ivicnog dje la, mora se imati u vidu da Fe deralni krivicni zakon poz naje kr ivic no djelo i krivicnu odgovor nost ka o 2 odvojena pojma . Ti pojmovi su meCutim, meCusobno toliko pove za ni da zajedno predstavlja ju zase bnu i osnovnu je dinicu u sistemu opeg dije la kr ivic nog zakona. Zbog toga gla va II pomenutog Zakona nosi naslov Kr ivicno dje lo i krivicna odgovornost. Pored toga, u nekim odredbama zakona spominje se krivicno dje lo kao osnov za pr imje nu nekih kr ivicnih sankcija pre ma lic ima koja nisu krivicno odgovorna . Tu spa daju ve pomenute odredbe c l.63 i 64 Kr ivicnog zakona o mjerama bezbjednosti medic inskog karaktera. S druge stra ne, za konodavac ponekad upotrebljava izra z kr ivicno dje lo ne ovisno od krivicne odgovornosti ka o npr. u odredbi c l.13 gdje zakonodavac definira ne uracunljivost nije ura unljiv u inilac koji u vrijeme izvrenja krivi nog djela . Isti sluc aj je u odredbi c l.71 KZ FBiH, gdje za konodavac predviCa iskljuce nje krivicnih sankc ija prema djeci prema maloljetniku koji u vrijeme izvrenja krivi nog djela nije navrio 14 godina ne mogu se primijeniti krivi ne sank cije. Iz izloe nih pr imje ra vidimo da zakonoda vac pone kad upotrebljava termin krivicno djelo kao tehnicki termin da bi oznac io skup obiljeja jednog krivic no g djela. Pritom, naravno, zakonodavac nije iskljuc io mogunost da se krivicno dje lo shvati kao pravna, kao drutvena pojava koja se moe pravilno shvatiti sa mo ukljucivanje m i kr ivicne odgovornosti ka o njegovog oba veznog elementa. RADNJA KRIVICNOG DJELA Ra dnja je osnovni eleme nt u pojmu krivicnog dje la. Manifestira se ka o odreCe no ponaanje covjeka u vanjskom svijetu. To znaci da odluke ili namjere da se izvri neko kr ivicno dje lo, ka o i ostali psihicki pr oce si ili unuta rnji a kti ne predstavlja ju ra dnju u krivicnopra vnom smislu, sve do onog momenta dok ne preCu u ostvarenje, tj.dok se ne ispolje u vanjskom svijetu. Ra dnjom se krivicno dje lo izvrava , ako je u pitanju samo jedno lice kao izvrilac krivicnog dje la, ili se radnjom u krivicnom djelu ucestvuje u svojstvu saizvrioca, pomagaca ili podstrekaca, ako u ostvarenju kr ivicnog dje la ucestvuje vie lica . U krivic nopravnoj teoriji postoji vie shvata nja radnje kao osnovnog e le menta u pojmu kr ivicnog dje la. To su: 1. Objektivno-subjektivno shvatanje radnje; 2. Objektivno shvata nje radnje;

37

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
3. Finalisticko, tj.ciljno shvatanje radnje. Objektivno-subjektivno shvatanje radnje Prema ovom shvata nju, radnjom se smatra samo ona djela tnost koja se ho e, tj.voljna dje latnost ucinioca. Unoe nje volje u pojam radnje zna ci da je sa krivicnopravnog aspekta relevantna sa mo ona dje latnost koju je ucinila c htio da ucini. Pritom nije od znac aja u kom c ilju je ta radnja preduzeta . Ako je ucinilac neodoljivom silom prinuCen na radnju, on je postupao protiv svoje volje i u tom sluc aju nje gova ra dnja nije radnja u kr ivicnopravnom smis lu. U sluca ju prinude , pr inuCeno lice je samo oruCe ili sredstvo u rukama drugog, tj.onoga ko ga je pr inudio. Zbog toga preduzeta radnja nije uc inioce va radnja. Isto tako, radnja u kr ivic nopravnom smis lu nije nevoljna radnja, tj.radnja koju ucinila c nije htio nego se ona dogodila sluc a jno. Takva radnja je npr. kada izne nadna one svije enost sprijeci vozaca motornog voz ila da se zaustavi na pjeackom prelazu na zna k c rvenog svjetla . Isto tako je ne voljna ra dnja ka d se jedno lic e oklizne i padom na nese povredu drugom lic u. Objektivno shvatanje radnje Ra dnja se u ovom shvatanju sagle dava c isto objektivno, bez ika kvih subjektivnih e leme nata. Pod radnjom se podrazumijeva tje lesni pokret, odnosno proputanje tje le snog pokreta, pri cemu je bez znacaja da li se to dogodilo sa voljom ili ne. Tako bi se ra dnjom u smislu ovog shva tanja mogli smatrati pokreti tije la tekog duevnog bolesnika , kao i pokreti koje covjek cini kad se nala zi u besvjesnom stanju, naravno ukoliko tim radnja ma prouzr okuje zabra njenu posljedicu. To shvatanje radnje razradio je Toma ivanovi i ona je izraz doslje dnosti tog autora, zbog toga to on obje ktivno posmatra i pojam krivicnog dje la. Kako mi pojam krivicnog dje la sagledavamo u objektivno-subjektivnom smislu, na isti nac in sa gleda vamo i ra dnju, zbog c ega se ovo shvata nje ne uzima kao prihvatljivo. Finalisticko (c iljno) shv atanje radnje Pre ma finalistickom ili c iljnom shvatanju, za kr ivicno dje lo pravno je re leva ntna samo ciljna radnja, tj. takva dje latnost koja je poduzeta u cilju ostva re nja zabranjene krivicnopra vno relevantne posljedice. Prema tome, za postojanje ra dnje nije dovoljno da je uc inilac htio samo ra dnju, ve se trai da je htio da preduze tom radnjom postigne za branjenu poslje dicu. Prema tom shvatanju, u poja m radnje se unose elementi vinosti ili kr ivnje, tj. element umiljaja , cime nasta ju z natne tekoe za razumije vanje nehatnih krivic nih dje la i za odreCivanje njihovog mje sta u siste mu nauke krivic nog prava . Ovo shvata nje potice od njemac kog teore ticara Ve lcl-a i ne sma tra se ire prihva enim. Op i nacini izvre nja kriv icnog djela cinjenje i nec injenje Cinje nje i nec su 2 opa nacina izvre nja krivic nog dje la. injenje Cinje kao radnja u kr ivic nopravnom smislu je voljni tje lesni pokret. To je npr : kod kraCe nje imanje tuCe pokre tne stvari; kod otmice otmica nekog lic a, kod klevete iznoenje ili oduz pronoenje ne ceg neistinitog itd. Takva dje la se na zivaju krivicna dje la cinje nja ili omisivni k de likti de licta c ommissiva. Nec injenje kao ra dnja izvrenja u krivicnopravnom smislu je voljno proputanje da se izvri tje le sni pokre t. O ne cinje nju u krivicnopra vnom smislu moe se govor iti samo kada je u pitanju proputanje one radnje na koju je postoja la dunost c inje nja. Dakle , kr ivicno dje lo moe biti ucinjeno necinje njem samo kad ucinilac propusti c injenje koje je bio dua n izvriti. Ta ko izvrena krivicna dje la naziva ju se krivicnim djelima necinjenja ili omisiv nim deliktima delic ta ommissiva.

38

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kada su u pita nju delikti necinjenja , odmah se moe posta viti pitanje u kojim to sluc ajevima moe postojati dunost na c injenje, ta ko da se proputa njem izvrenja te dunosti moe izvriti krivicno dje lo. Takvih situa cija ima vie : 1. Nec inje njem se pr ije svega izvra vaju ona krivicna dje la kod kojih je radnja izvre nja negativno odreCena , odnosno kao ne iz vrenje odreCene dunosti. Ta dunost moe biti uspostavlje na sa mim kr ivicnim za konom, kao npr. kod kr ivicnog djela neprua nja pomoi iz cl.182 KZ FBiH, gdje je sa m KZ tom odredbom uspostavio dunost prua nja pomo i licu koje se nala zi u ne posre dnoj opasnosti po ivot. Ta dunost moe biti odre Cena i u nekom drugom za konu ili propisu, a krivicni zakon samo ne ispunjenje dunosti predviCa ka o krivicno dje lo (npr. kod krivic nog dje la nepoduzimanja mjera za zatitu vojne jedinice iz c l.380 st.1 KZ FBiH, gdje dunost poduzimanja mjera za zatitu vojne jedinice jeste regulisa no odgovaraju im propisima koji ure Cuju pitanja slube u oruanim snaga ma, dok je KZ samo nepoduzima nje propisanih mjera predvidio ka o kr ivicno djelo. 2. Kad je nekim zakonom ili drugim pr opisom ustanovljena du nost na cinjenje npr. dunost roditelja da izdr a vaju svoju djecu odreCe na je Porodicnim zakonom. Ukoliko rodite lj tu du nost ne izvrava sa umilja je m zbog ce ga nastupi smrt djeteta , rodite lj e odgovarati za krivicno dje lo ubistva izvrenog s umilja jem. 3. Kad je dunost na odreCeno cinjenje ustanovljeno ne kim pravnim pos lom, npr.ugovorom, ta ko npr.bolnicar koji se ugovorom obavezao da c uva ne pokretnog bole snika ili medic inska sestra koja se ugovorom oba vezala da cuva malo dijete, pa ih osta ve u sta nju ili prilikama opasnim po ivot, izvrioc i su krivicnog dje la na putanja nemonog lica, c l.181 KZ. 4. Kad dunost na cinje nje proistice iz radnog odnosa - npr.skre tnica r je na osnovu radnog odnosa duan da u odreCeno vrije me pode si skretnic u za pravilan prola zak voza , a proputanjem te dunosti moe da iza zove saobraajni ude s, a time krivicno dje lo. 5. Kad dunost uc inioca za daljnjim cinjenjem proizilazi iz pre thodnog cinjenja kojim je stvorena opasnost za drugog - kad npr.hirurg vre i operativni zahva t stvori opasnost po ivot pac ijenta , c ime preuzima oba vezu da operativni zahvat dovede do kra ja , tj.da ljnje cinjenje cijim proputanjem bi izvr io kr ivicno dje lo. 6. Kad dunost na cinjenje nastaje na osnovu odnosa povjerenja, odnosno kad se na osnovu obostranog povje re nja uspostavlja odnos iz kojeg se ocekuje odbra na od odre Cene opasnosti kada npr. kod zajednickog a lpinistickog poduhva ta sva ki od uc esnika oce kuje da e mu drugi pomo i u sluca ju opa snosti. Prava i neprava kriv icna dje la nec injenja Sva krivicna djela necinjenja mogu se podijeliti u 2 osnovne grupe: 1. Prava krivic na djela necinjenja, tj. pra vi ili c isti komisivni delikti su ona dje la kod kojih je radnja izvrenja u krivicnom za konu odreCe na ka o necinjenje, odnosno ka o proputanje odre Cene du nosti. Takav je slucaj npr.kod krivicnog djela neprija vljivanja pr ipremanja krivicnog dje la , cl.324, gdje je dunost prijavljiva nja uspostavlje na samim Kr ivic nim za konom i proputanje izvrenja ove dunosti stavljeno je pod krivicnu sankc iju. Ili kod krivicnog dje la nepostupanja po zdra vstvenim propis ima za vrije me epidemije iz cl.242. U ovom primje ru dunost na postupanje odreCe na je vankrivicno-pravnim propisom, a Krivic nim zakonom je sankcionisano samo proputanje izvrenja ove dunosti. 2. Neprava krivicna djela necinjenja , tj.komis ivno-omisivni de likti su ona kr ivicna djela koja su u Krivic nom za konu odreCe na kao krivicna djela cinjenja , je r je radnja izvre nja tih kr ivic nih dje la odreCe na kao poduzima nje neke c inidbe, a li se izuze tno ta dje la mogu izvriti i proputanje m odreCe ne dunosti. Tako npr. ubistvo je redovno delikt cinjenja, a li se ono izuzetno moe izvriti i nec injenjem. Npr. ka d ma jka proputa da po svojoj dunosti nahrani novoroCenu bebu koja u nedosta tku hra ne umire, proputa njem svoje dunosti (dakle nec injenje m) majka liava ivota

39

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
svoje dije te. Ako se dokae da je ona u tome postupala umilja jem na liava nje ivota, onda je u pitanju kr ivicno dje lo ubistva. MeCutim, bitno je naglasiti da se ne moe svako kr ivic no djelo cinjenja izvr iti necinjenjem. Osim toga , ima krivicnih dje la koja se mogu izvriti lju ivo injenjem (kao npr.kraCa ). Kod ta kvih isk dje la je iskljuc eno postojanje ko misivno-omis ivnih delikata. Da bi jedno krivic no dje lo cinje nja izuzetno bilo izvreno necinje njem, uvije k je potrebno utvrditi u kojim slucaje vima za izvr ioca postoji dunost na c injenje, kao i koji su osnovi te dunosti.

Oblici radnje u odnosu na krivicno djelo

Ra dnja u krivicnopra vnom smis lu (c injenje i nec injenje) u odnosu na kr ivicno dje lo moe biti radnja izv renja, saizvrenja, podstre kavanja i pomaganja. Radnja izvre nja moe biti poduzeta u slucaju kad u izvrenju krivicnog djela ucestvuje sa mo jedno lice, dok radnje sa izvrilatva, podstreka vanja i pomaganja pretpostavlja ju da u izvrenju istog krivic nog dje la uc estvuje najmanje 2 lica. Radnja izv renja Radnja izvrenja je ona radnja k ojom se k rivi no djelo izvrava, odnosno to je ona radn ja koja je u opisu krivi nog djela ozna ena kao radnja izv renja. Tako npr. kod kr ivicnog dje la kraCe, radnja izvrenja je oduz imanje tuCe pokretne stvari; kod kr ivicnog dje la pijunae to je saoptavanje , preda ja ili c injenje dostupnim ta jnih podataka ili dokumena ta itd. Radnja izvre nja je u krivicnom za konu odreCena na ra zlic ite nac ine: - ra dnja je odre Cena odvojeno od posljedice , to su tzv. latnosne radnje; dje posljedic ne radnje; - ra dnja i pos ljedic a su zajedno obuhvaene tzv. Ra dnja izvre nja se na jcee odreCuje jednim izrazom i to obicno glagolskim oblikom: oduzme kod kraCe, prinudi kod pr inude , ne prijavi kod ne prijavljivanja kriivcnog dje la ili uc inioca itd. Kod pojedinih kr ivicnih dje la radnja izvrenja se sastoji od 2 djela tnosti, od ko jih se prva poja vljuje kao sredstvo za izvrenje druge (npr.pr imje na sile pr i oduzima nju stvar i kod razbojnitva), zbog ce ga obje radnje, dakle i pr imjena sile , prijetnje i oduz imanje stvari ulaze u poja m radnje izvre nja, tako da otpoc injanje prethodne ra dnje koja cini dje lo pr inude , ve predstavlja pokua j krivicnog djela razbojnitva, a ne pripremnu ra dnju. Pose ban nacin odreCiva nja ra dnje izvre nja predstavlja ju kr ivicna dje la kod kojih je za postojanje krivicnog dje la nebitno da li je ra dnja pre duzeta samo jedanput ili vie puta, to znaci da je nebitan broj preduzetih radnji. Ta ko npr. kod klevete iz c l.213:k o iznosi ili pronosi neto neistinito to moe koditi nje govoj asti i ugle du... ili kod krivic nog dje la neza konitog ribolova iz c l.301 KZ: ko lovi ribu eksplozivom, elektri nom strujom, otrovom, sredstvom za omamljivanje... itd. Bia nekih kr ivic nih dje la sadre vie radnji iz vrenja koje su ce e postavljene alternativno, a rjeCe kumulativno. Kad je radnja izvrenja odreCena a lternativno , za postojanje dje la je dovoljno da je izvrena samo jedna od vie alterna tivno predviCenih ra dnji izvrenja . Isto tako, u sluc aju da je dje lo izvreno sa vie a lternativno odreCe nih radnji, postojae je dno dje lo, a ne stic aj krivicnih dje la. Tako e npr. postojati jedno kr ivicno djelo kr ivotvore nja isprave u slucaju kad uc inilac napra vi lanu ispravu i istu upotrije bi kao pravu. Kumulativno je odreCena ra dnja izvrenja u sluc ajevima kad zakon navodi dvije, a izuze tno i vie odvoje nih radnji koje mora ju biti izvre ne da bi postoja lo to dje lo. Npr. dvije radnje izvrenja (dvodije lno kr ivic no dje lo) postoje kod kr ivicnog djela izlaganja opasnosti (cl.180 KZ) od kojih je prva radnja prouzrokovanje sta nja ili pr ilika koje su opasne za ivot neke osobe, dok je druga radnja ostavlja nje druge osobe bez pomo i u ta kvom stanju ili u takvim pr ilikama.

40

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Vie odvojenih radnji izvrenja (tzv.viedje latna ili vieaktna djela) koje moraju biti iste dje latnosti postoji kod kr ivicnih dje la kod kojih je radnja oznacena kao ba vljenje odreCe nom dje latnou. Tako npr: ko se protivno propisima bavi trgovinom zlatnim novcem ili zlatom (cl.266). Poslje dicne radnjesu one radnje izvre nja koje su odreCe ne ili def inirane posljedic om, na nacin da u takvim sluc ajevima ra dnju izvre nja predstavlja svaka ra dnja kojom je mogue ostvariti (prouzr okova ti) zabranjenu poslje dicu.Kod nekih posljedicnih ra dnji ni je dna radnja nije u za konu ni primjera ra di nave dena (kao kod ubistva ili kod uvrede ), a kod nekih su nave dene samo ne ke najznac ajnije ili na jtipicnije, a li ne sve radnje kojima je mogu e prouzrokovati zabranje nu posljedicu, npr : o ruenjem, paljenje m ili na neki drugi na in uniti ili oteti kod krivicnog k dje la unitenja ili ote enja vanih pr ivrednih objekata ili javnih ur eCaja (cl.305). Primjenom ovog metoda odreCivanja radnje izvrenja, u Zakonu je prvenstveno pr imjera radi navedena jedna ili vie na jtipicnijih ra dnji izvrenja konkretnog kr ivicnog dje la, na kon ce ga slijedi gene ra lna klauzula kojom se radnja izvre nja proir uje i ta ko dobiva karakter posljedicne radnje. I u ovim slucajevima nije bitno da li je navedena pos ljedic a prouzrokovana sa jednom ili vie radnji izvre nja koje su navedene ili koje proizilaze iz gene ra lne kla uzule jer uvijek postoji sa mo jedno djelo, a ne sticaj krivicnih dje la . Za krivic na dje la ne cinjenja bitno je nepreduzima nje, odnosno proputanje ra dnje koja je oznac ena u bi u krivicnog dje la. Pritom radnja necinjenja moe da bude sa mo jedna , kao npr.kod kr ivicnog dje la neukazivanja lije cnic ke pomoi iz cl.246 KZ, gdje se kae :lije nik koji ne prui neodlonu lije ni ku pomo..". Radnja necinjenja moe biti i vie necinjenja alterna tivno postavljenih kao radnji izvre nja jednog krivicnog dje la, npr : vojna osoba koja ne izvri ili odbije da izvri nare enje kod krivicnog dje la neizvrenja i odbijanja izvrenja na re Cenja iz c l.372 st.1 KZ Kod ne kih krivicnih djela ka o obilje je moe se sre sti i ra dnja izvrenja koja po svojoj pr irodi moe biti i radnja cinjenja i radnja ne cinjenja, npr: slubena osoba k oja sv jesnim krenjem zakona ili drugih propisa ili proputanjem dunosti nadzora o igledno nesavje sno postupa u vre nju dunosti kod krivicnog djela nesa vjesnog ra da u slu bi iz c l.366 KZ. Kod nekih kr ivic nih djela sa alterna tivno odre Cenim ra dnjama izvrenja neke radnje su na vede ne kao a ktivne , a neke kao pasivne. Ta ko npr. kod krivicnog dje la neizvrenja ili odbija nja izvrenja nareCenja iz c l.372, neke radnje su navedene kao aktivne ( protivi se straaru, odbije da izvri njihovo nare enje ), a neke ka o pasivnene poslua njihov poziv , ne izvri nare enje ). Vidljivo je ( dakle, da je u biima pojedinih krivicnih djela radnja izvre nja neka d odreCena iskljuc ivo ka o cinjenje, neka d iskljuc ivo kao ne cinjenje, a nekad i kao cinje nje i kao ne cinjenje. Za razliku od ra dnji izvrenja koje su u Zakonu pojmovno tacno odreCene, ne ke radnje izvre nja su tako odreCene da podlije u oc jeni suda da li jedno fakticko ponaanje predstavlja ra dnju izvrenja. Primjer za tu vrstu radnji izvrenja su kr ivicna djela kod kojih je radnja izvrenja odreCena kao o igledno nesavjesno ponaanje kod krivicnog dje la nesa vjesnog poslovanja u privre di (c l.256) ili kao o igledno ne savjesno postupanje kod krivic nog dje la ne savjesnog rada u slu bi (cl.366) i sl. Radnja iz vrenja u konkre tnom slucaju moe da bude samo jedna dje latnost (npr.ubistvo koje se izvr ilo vatrenim orujem), ali isto tako moe da bude sastavlje na iz niza dje latnosti koje su meCusobno poveza ne u jednu c jelinu, kada postoji tz v.fizicko ili prirodno jedinstvo ra dnje izvrenja. Te radnje ne moraju biti izvrene u isto vrijeme. Npr, ubistvo moe biti izvreno i sukcesivnim tr ova njem, ili kod teke kraCe poneka d je potrebno prethodno obijanje zatvorenog prostora iz kojeg se tek kasnije odnose, tj.oduz ima ju stvari. TakoCer, te radnje ne moraju biti izvrene ni na istom mjestu (npr.sukcesivno trova nje na razlic itim mjestima prilikom nekog putovanja , sukce sivno potkradanje pr ilikom nekog putovanja i sl). U ovim slucajevima, sve te dje latnosti ka o c jelina predstavlja jujednu radnju izvrenja . Je dnu radnju izvrenja predstavljaju i sve pojedine ra dnje koje su u za konu skupno oznacene kao nesavjestan rad , nesavjesno postupanje itd. Prema tome, vie odvojenih dje latnosti mogu i sa prirodnog i sa pravnog aspekt a predstavljati jednu radnju izvrenja , be z obzira da li su u pitanju komisivni ili omisivni de likti.

41

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pritom nije iskljuceno da se jednom radnjom izvrenja sma tra ju i ta kve dje latnosti od kojih su neke cinjenje, a neke necinjenje npr. lijec nik pri pruanju lijecnicke pomo i pr imije ni ocigledno nepodobno sredstvo ili oc igledno nepodoban nac in lijecenja ili ne primijeni odgovaraju e higije nske mjere kod kr ivicnog djela nesavje snog lijecenja iz c l.245 KZ. Isti slucaj je sa cinjenje m i ne cinjenjem i kod krivicnih djela koja u sebi sa dre generalnu kla uzulu na drugi na in .

POSLJEDIC A Pojam posljedice Postojanje krivicnog dje la pre tpostavlja pojam posljedic e, jer bez posljedice nema protivpravnog dje la, a sa mim tim ni kr ivicnog djela . OdreCivanje pojma posljedice je u krivicnopravnoj teoriji u neposrednoj ve zi sa odreCivanje m op eg pojma kr ivic nog dje la. Stoga je razumljivo da ona shvatanja koja krivicno dje lo smatraju pr ije svega povredom norme , uzima ju i posljedicu kr ivic nog dje la kao promjenu u pravnom svijetu. Me Cutim, kako je u sa vremenoj krivic nopravnoj na uci ugla vnom usvojen realisticki pojam krivicnog dje la , znaci da se ni posljedica ne shvata kao promje na u pravnom svijetu, ve samo ka o proizve dena promjena , odnosno proizvedeno stanje u spoljnjem svije tu koje nastaje na objektu krivic nog dje la. Kod nekih kr ivic nih dje la posljedica se moe uociti, odnosno culima zapa ziti, a li ta okolnost nije bitni sastojak nje nog pojma , s obz irom da se posljedica moe ispoljiti i kao unutranji subjektivni do ivljaj kao to je npr. osje aj uvrije Cenosti kod uvr ijeCenog lica. S druge strane, posljedica se moe ispoljiti i kao povreda, odnosno ugroavanje ne kih nema terija lnih vr ijednosti kao zatitnih obje kata pojedinih krivic nih djela , kao to je npr. s luca j kod ne kih kr ivic nih dje la protiv ustavnog poretka BiH odnosno Federacije (napad na usta vni poredak iz c l.137, pr iznavanje kapitulac ije i okupacije iz c l.138 itd). Posljedica je uvijek vezana za izvje snog subjekta koji se naziva pasivni subjekt. To moe biti subjekt prava ili intere sa kojima nasta je posljedica . Ka o pasivni subje kt moe se pojaviti fizicko lice (npr.kod ubistva lic e lieno ivota, kod otmic e oteto lic e, kod kraCe vlasnik ukrade ne stvari) , a kod nekih kr ivicnih dje la pa sivni subjekt moe biti i pravno lice (npr. kod kr ivicnog dje la nesavjesnog poslovanja u pr ivredi, c l.256, gdje je u pita nju prouzrokovanje znatne imovinske tete pravnom licu). Kod nekih kr ivicnih dje la pasivni subjekt je drava, odnosno FBiH, kao npr. kod krivicnih dje la protiv ustavnog poretka iz gla ve XV KZ. Materijalna i formalna kriv icna djela U krivicnopravnoj teoriji savreme nog drutva uglavnom je zastuplje no shvatanje da sva ko krivic no dje lo ima odreCenu posljedic u. MeCutim, prema nekim shvatanjima smatra se da ima i on ih krivicnih dje la koja nema ju posljedicu. Kod najve eg broja krivicnih dje la posljedica je izric ito istaknuta u opisu kr ivic nog dje la. Ta ko npr. kod kr ivicnog dje la pre noenja zarazne bolesti iz cl.241 KZ, posljedica se sa stoji u pre noenju pre noenju zar azne bolesti, kod krivicnog dje la nesavjesnog lijec enja iz cl.245 posljedica se sastoji u pogora nju zdra vstvenog stanja neke osobe, itd. Me Cutim, u kr ivic nim zakonima postoje i opisi krivicnih djela kod kojih se posljedica ne naglaava, kao npr. kod krivicnog dje la uvre de (cl.214), kr ivotvorenja novca (c l.267) itd. Na osnovu ove razlike u kr ivicnopra vnoj teor iji su se pojavila i shvatanja da postoje i kr ivicna dje la koja ne maju posljedic u. Prema tim shvatanjima, kod ta kvih kr ivicnih djela inkr iminisana je sa ma radnja izvre nja, zbog cega i ne mora na stati jo i neka promjena u va njskom svije tu. Imaju i krivicna djela sa posljedicom u opisu dje la su nazvana materijalna u vidu na vede nu ra zliku, kriv icna djela, a ona djela bez posljedic e u opisu djela su nazvana formalna kriv icna dje la. U krivic nopravnoj teoriji da nas dominira shvata nje prema kome svako krivicno djelo mora imati posljedicu. MeCutim, prihvata se da posljedic a kod ne kih krivicnih dje la nije unesena u zakonski

42

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
opis djela. To istovremeno ne znac i da ta dje la ne maju poslje dicu. I ta dje la su sa posljedicom jer i kod njih postoji promjena u vanjskom svijetu. Primjer za to je kod kr ivicnog dje la uvrede , kod koje g se posljedica sa stoji u povredi casti, za koju je dovoljno da je c ulno opaena od stra ne povrije Cenog, a eventua lno moe biti opa ena i od stra ne drugih lica , cime je proizve dena i promje na u vanjskom svijetu (oma lovaava nje, izlaganje podsmije hu i sl). Kao drugi primjer moe posluiti kr ivic no dje lo da vanje lanog iska za iz c l.328, kod kojeg posljedic a takoCe r nije izr ic ito une sena u zakonski opis djela, a li ona nesumnjivo postoji i ogleda se u mogunosti stvaranja pogre nog miljenja u postupku pred nadle nim organom, a time i u mogunosti donoenja pogre ne odluke. Krivicna djela povrede i krivicna djela ugroavanja Ana liza krivic nih djela ka ko su ona odreCena u Krivicnom zakonu pokazuje da je kod nekih od njih kao posljedica oznace na odreCena povreda jednog pra vno zatienog dobra ili vrijednosti drutva. Ta krivicna dje la naziva ju sekrivic nim djelima povrede . Kod drugih krivicnih djela je kao posljedica ozna ceno odreCe no ugroa vanje koje predstavlja prouzrokova nje opasnosti za jedno drutveno dobro, odnosno vr ijednost. Ta krivic na dje la nazivaju se krivicnim djelima ugroavanja. Povreda pravno zatie nog dobra odnosno vr ijednosti je na jcee neposre dno uoc ljiva (npr.kod ubistva, kra Ce, tje lesnih povreda itd), a li to nije sluc aj kod svih de likata povrede (npr.kod uvrede i sl). Kod krivic nih dje la povrede, posljedica se uvijek odreCuje kao obilje je bia krivic nog dje la. Delikti ugroavanja se dije le na: de likte sa konkre tnom opasnou kao poslje dicom i delikte sa apstraktnom opa snou kao posljedicom. Konkretna opasnost za zatie ni objekat krivicnog djela je ona opasnost koja je izvrenje m krivicnog djela , tj. izvre njem radnje stvarno nastupila jer je neko ili neto stvarno dovede no u opa snost, a li iz odre Cenih ra zloga nije dolo do povrede. Apstraktna opasnost je ona opasnost koja je mogla nastupiti usljed preduze te ra dnje konkre tnog krivicnog dje la, ali u konkre tnom slucaju nije na stupila neposredna opasnost. Konkretna opa snost kao pos ljedic a mora biti odreCena u biu krivicnog dje la. Tipic na djela sa konkretnom opasnou su krivic na dje la protiv ope sigurnosti ljudi i imovine, kod kojih je posljedica redovno formulisana kao izaziv anje opasnosti za ivot ljudi ili imovinu vee g obima , koja nastupa uslje d radnje izvre nja (npr.kod KD izaz ivanje ope opasnosti iz cl.304). Kod krivicnih dje la sa konkretnom opasnou nastupanje te opa snosti ka o posljedice mora se u svakom konkretnom sluca ju dokazivati. Apstraktna opasnost kao posljedic a nije obiljeje bia krivicnog djela. Ona neminovno proiz ilazi iz odreCe ne radnje izvrenja i drugih obilje ja dje la . Kod krivic nog djela sa aps traktnom opa snou, opasnost je za konodavni motiv inkriminacije i nastupa nje posljedice se a psolutno ili neoborivo pretpostavlja samim izvre njem ra dnje. Za ra zliku od kr ivic nih djela sa konkretnom opasnou, kod kojih se nastupanje te konkretne opasnosti mora u svakom s luca ju doka zivati, kod krivicnog dje la sa apstraktnom opa snou ili drugim rijecima sa apsolutno pretpostavlje nom opa snou, ne moe se doka ziva ti da u konkre tnom slucaju nije bilo opasnosti. Npr. kod kr ivicnog dje la nepropisne preda je u saobraaju eksploz ivnog ili zapa ljivog materija la iz cl.309 ne bi se mogla iskljuciti odgovor nost uc inioca dokazivanjem da u konkretnom sluca ju nije bilo neposredne opasnosti pr i transportu. UZROCNOS T Znacaj uzrocnosti u krivic nom pravu

43

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Izme Cu radnje i pos ljedic e mora postojati odreCeni odnos u smislu da usljed odre Cene radnje nastupa odreCena poslje dica. Taj odnos se nazivauzrocnom vezom, uzrocnou ili kauzalitetom , a radnja koja je proizve la posljedicu naz iva se uzrokom. Ukoliko bi se utvrdilo da uzrocnost ne postoji, odnosno da odreCe na relevantna posljedic a nije proizala iz radnje uc inioca , ta da ne bi postojalo ni kr ivicno dje lo. Da bi se utvrdila uzroc nost, potrebno je utvrditi kojim je kauza lnim tokom dolo do poslje dice. U tom smislu radnja je kauza lna onda kad bez nje posljedica ne bi nastupila. Nuna povezanost radnje sa posljedic om podrazumije va i vreme nsku sukce siju koja se ogle da u tome da ra dnja vre menski pre thodi posljedici. Znacajnije teorije o uzrocnosti u krivicnom pravu Osnovni problem kod odreCivanja uzroka i izvjesne posljedice je u tome to je svaka promjena u vanjskom svijetu rezultat dejstva vie uslova (cinjenica). MeCutim, za krivicno pra vo re levantna je sa mo ona poslje dica koja se moe izve sti iz ljudske ra dnje subjekta krivic nog pra va. Ka d u uzrocnom nizu ima vie ljudskih radnji, ja vljaju se teorijske razlike u odgovor ima na pitanje da li je svaka od tih ra dnji uzrok poslje dice, ili je uzrok samo odreCe na radnja, a osta le radnje us lov. Na toj osnovi formira ne su razlic ite te orije o uzrocnosti u krivic nom pra vu: Ekviv alentna teorija ili teorija condicio sine qua non ne pravi nikakvu razliku iz meCu uslova i uzroka. Prema ovoj te oriji, svaka posljedica je rezultat uza jamnog djelovanja vie sila , bez kojih ne bi ni nastupila. Pritom se ne tvrdi da je svaka od tih sila je dnako dopr inije la nasta nku poslje dice, ve se ekvivale nc ija ogleda u tome to su sve sile nune za na stupanje posljedice . Dakle, svi uslovi posljedice su istovre meno i nje ni uzroc i. Na taj nacin je i ljudska r adnja uzrok posljedice, a ko je i sa ma je dan od nje nih uvjeta , bez obz ira na to u koje m ste penu je doprinijela proizvoCenju posljedice . Proglaava jui s ve uslove za uzroke, ova teor ija dola zi do nemogu ih zakljuc aka koji su neprihvatljivi za krivicno pra vo. Zbog toga su prista lice ove teorije pokua li da je ublae diferenciranje m uslova na re leva ntne i ire leva ntne , pri c emu samo re leva ntni ima ju ka rakter uzroka. Me Cutim, ni to ublaava nje nije mnogo pomoglo jer je postavlje ni kriter ij neodre Cen i zavisi od ocjene onog ko ga primjenjuje. Teorija adekvatne uzrocnosti pola zi od toga da se kao uzrok smatra samo una j uslov koji po pravilu proizvodi poslje dicu koja je nastupila u konkretnom s luca ju. Dakle , ova teorija uz ima u obz ir samo norma lne sluca jeve apstra ktno postavljene , zaposta vlja ju i sve izuzetne slucaje ve koji se mogu desiti u ivotu. Npr. ukoliko je neko lice sasvim lagano udareno, a do nastupanja smrti je dolo zbog pose bnog svojstva ili stanja njegovog or ganizma, onda u tom slucaju posljedica ne b i odgova ra la onim redovnim posljedica ma koje nastupaju usljed lahkog udarca, pa se taka v udarac ne moe sma tra ti uzrokom smrti. Pitanje odre Civanja norma lnih s luca jeva prista lice ove teorije rjeavaju na taj nacin to putem iskustva dolaze do tipic nih posljedica na kojima treba ispitati sva ki konkre tni slucaj. Gla vne tekoe nasta ju kad treba pronai kriter ij po kome e se odre diti tipicna poslje dica. Da bi se to utvrdilo, potrebno je pozna vati zakone pr irode i to pozna vanje treba obuhvatiti c jelokupnu sf eru covjekovog znanja bazira nog na iskustvu. NeodreCenost u odreCivanju kr iter ija ne daje nikakva uputstva po kojima bi se mogao odre diti ste pen mogunosti za adekva tnu uzrocnost. Diferencirajue i individualizirajue teorije. Diferencirajue teorije sta vljaju te ite na razlikova nje uslova i uzroka, suprotsta vljaju i ih kva litativno razlic itog znacenja za na stupanje poslje dice. Pre ma tim uslova ima ju karakter uzroka. Kako ove teorije iz komple ksa uslova kod pitanja uzrocnosti jedne drugima kao kategorije teorija ma, samo neki od nastoje izdvojiti jeda n koji

44

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
oznaca vaju kao uzrok, nazivaju se jo i individua lizira jue. Tih teorija ima vie, a na jpoznatije su slijede e: 1. Teorija preva ge (Binding), prema kojoj se uzr ok posljedice na lazi u onoj radnji koja je od pretenog i uzrocnog znace nja u smislu da osigura va preva gu pozitivnog nad negativnim uslovima; 2. Teorija nadje latnijeg uslova (Birtemajer), tj.onog uslova koji je dao najvi i dopr inos nastupanju posljedice ; 3. Teorija kva litativnog razlikovanja uslova i uzroka ; 4. Teorija o uzr ocnom ra zlikovanju uslova prema prirodi njihovih posljedica i vremena kada su ispunjeni (iva novi). Ni je dna od napr ijed pomenutih teor ija nije uspje la dovoljno jasno posta viti ra zliku izmeCu uslova i uzr oka . Zbog toga se u kr itickom sta vu prema njima iznosi sud da su one vie lije pe teorijs ke formule nego prakticna pravila. To je zbog toga to ni je dna od tih teorija ne daje objektivna mje rila za razlikovanje uslova od uzroka. Ocje na pita nja da li se radi o uslovu ili uzroku ce sto je proizvoljna, ne moe se una prijed utvrditi, pa zbog toga to se slue nesigurnim i za praksu neprimjenjivim krite rijima, ove teorije u nauc i kr ivicnog prava nisu ire prihvae ne. Op a pitanja u vezi sa znacajem uzroc nosti u kriv icnom prav u U krivicnopravnoj teoriji danas preovladava shvatanje da ni jedna od naprijed iz loenih teor ija nije u stanju unapr ijed postaviti takva pra vila pomo u kojih bi se u svakom konkretnom sluca ju sa sigur nou moglo odrediti da li je je dan od mnogobrojnih uslova uzrok poslje d ice . Obzirom da je jedno op e pravilo nepr ihva tljivo, sma tra se da u krivic nom pravu treba posta viti odreCena pravila koja bi da la samo opi pravac pri rjea vanju pitanja uzrocnosti. Drugim r ijec ima, pitanje kauzaliteta u krivicnom pra vu treba pove zati sa ne koliko momenata: 1. U krivic nom pravu, gdje je subjekt covje k, za uzrocnost mogu biti re levantni samo oni uslovi koji su vezani za dje lovanje covjeka , pr i cemu je pos ljedic a relevantna samo a ko se moe izvesti iz ljudske radnje . Cinjenice i okolnosti koje nisu bez znacaja, a li koje egz istira ju izvan ljudske radnje, za kr ivcno pra vu nisu interesa ntne. Pritom nije potrebno da ljudska ra dnja kao uslov ima prete ni znacaj za nastup posljedice u odnosu na osta le uslove. Npr. ako osoba A neznatno povr ijedi osobu B, pa uslje d stica ja okolnosti (npr.nepanja povrije Cenog) nastupi infekc ija ili osoba B umre zbog hemof ilije, onda uslovi (okolnosti koje su dove le do infe kc ije, ili tje lesna konstituc ija) nisu negira li znac aj prvobitnog uslova (tje lesne povrede) kao uzr oka posljedice . 2. ir ina ka uza liteta je ogranicena i ona se protee u gra nica ma prouzroca vanja pos ljedic e predviCene u zakonskom propisu krivic nog djela, jer je u kr ivicnom pravu ka uzalitet zapravo uzrocna veza izmeCu ljudske radnje i kr ivic nopravne poslje dic e. Kako se uzima u obzir jedan obje ktivno limitirani isjeca k iz beskra jno ka uzalnog toka zbiva nja i pos ljedica se moe uracunati ucnioc u sa mo ako je on opasnost iz koje je rezultirala posljedica proizveo ili poveao. 3. Uzrocnost je objektivni tok zbiva nja u vanjskom svijetu, zbog c ega se ona ne smije mijeati sa krivnjom u ue m ili irem smislu (krivicna odgovornost). Prema logic i stvari uzrocnost prethodi kr ivnji, je r krivnja pore d ostalog sadri i predstavu o toku ka uza liteta. 4. U krivic nom pravu proc jenjuje se uzrocnost kao objektivna veza izme Cu radnje i posljedice i to kao cje lishodna fina lna uzrocnost koja vlada u drutvu i koja je zasnovana na postoja nju svjesnih radnji covjeka , a ne kao e leme ntarna uzrocnost koja vlada u pr irodi i koja je zasnova na na stihiji.

45

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
5. Kod uzr ocnosti u krivicnom pravu moe da doCe do prekida uzrocne veze , u situac ijama kada se izme Cu ljudske radnje i zabra njene posljedice interpolira jedan ili vie dogaCaja kao uslova nastupa nja posljedice . Tada po pravilu dolaz i do otpoc injanja novog uzrocno-poslje dicnog lanca, bilo da je u pitanju radnja treeg lica , elementarni dogaCaj ili via sila. U takvim slucajevima ucinila c moe biti odgovoran samo za prvobitnu pos ljedic u koja je re zultat njegove radnje i koja je nastupila prije prekida uzrocne ve ze, na ra vno ukoliko je kriv za tu posljedicu, a ne i za da lje posljedic e koje su nastupile poslije prekida uzrocne veze. Primjer: osoba A je tje le sno povrije Cena od strane osobe B. Na putu za bolnicu osobu A presretne i ubije osoba C. Uzroc nost kod krivicnih djela nec injenja U teoriji krivicnog prava jedno od na jspornijih pitanja vezanih za uzrocnost je upravo pitanje kauzaliteta kod kr ivicnih dje la necinjenja . Uzrocnost se posebno osporava kada su u pitanju nepra va krivicna djela necinje nja. Moe se rei da se sva shvatanja o tom pitanju mogu podije liti u 2 grupe. Pre ma prvom shvatanju, kod necinje nja se ne moe govor iti o o kauzalite tu, a prema drugom shvatanju pasivno dranje covjeka moe da proizvede odreCenu posljedic u. Prema prvom shvatanju, samo nec injenje ne moe biti uzrok poslje dice, a ko se necinjenje shva ta kao obje ktivni pr irodni zakon koji postoji sa mosta lno i neovisno o ljudskoj svijesti, jer kauzalitet kao ka tegorija f izickog svije ta pretposta vlja aktivno cinjenje. Pre ma za konima f izike, neradnja, odnosno necinjenje ne moe biti ka uza lno jer u prirodnom toku stvari ne ma negativnih us lova. U realnom objektivnom svijetu ra dnja koja se oc ekiva la, a koja je bila proputena objektivno sa sta jalita kauza lite ta ne predstavlja nita. Istica lo se da onaj ko odgovara za posljedicu u sluc aju svog nec injenja, jer je nije sprijecio, upravo je odgovoran za to to nije bio ka uza lan. Da je ta kav ucinilac za hvatio kauzalni tok, posljedica ne bi na stupila. Smatra se da je kauzalitet filozofsk i, ontoloi realite t a ne misa ona veza, zbog c ega je u krivicnom pravu nuno sa cuva ti taj stvarni prir odni ka uzalitet. Kako ne cinje nje ne proizvodi nikakvu promjenu u vanjskom svijetu, ne moe se rei da je neto ucinjeno necinje njem. Prema drugom shvatanju, i sa ma pasivnost zna ci prouzrokovanje , gdje posljedica koja je predviCena u zakonskom biu dje la nastupa i pr ipisuje se pasivnom dranju uc inioca koji je bio duan da to sprije ci. Drugim rijecima, ka e se da je ne cinje nje uc inioc a uzrocno kauzalno poveza no sa poslje dicom u s luca ju kad bi njegovo aktivno cinjenje prema zamilje noj rekonstrukc iji odigranog toka stvari spr ijecilo nastupanje posljedice . To u stvari znaci da uzrocna veza izmeCu necinjenja i pos ljedic e postoji u slucaju kad bi propute na r adnja koja nije preduze ta, da je preduzeta otklonila na stupanje posljedice. Pritom se prizna je da se takvom rekonstrukcijom ne moe dati apsolutni dokaz re alnosti doga Caja, ve se moe ponuditi sa mo visok stepen vjerova tnosti. Radi se zapravo o hipotetskom kauzalitetu koji zna ci da mora postojati izvjesnost ili vje rovatno a koja se granic i sa izvje snou da posljedica ne bi uope na stupila, odnosno da bi nastupila u ma njem obimu da je proputena radnja preduzeta . Pritom se priznaje da prouzr okovanje posljedice necinjenje m ima svoje spec ificnosti koje se ogleda ju u tome da se nec injenjem pr oputa mogu nost da se jedan uzroc ni la nac skrene sa svog redovnog toka , ali se istovremeno istice i to da je ta spec ificnost svojstvena uzr ocnosti u drutvu uop e, odnosno uzrocnosti koja ima pr irodu svrsishodnosti. PROTIVPRAVNOST DJELA Shv atanja o protivpravnosti Pre ma Bindingu, pr otivpra vnost se ne sastoji u protivnosti krivicnopra vnom propisu u kome je da t opis kr ivicnog djela i predviCe na ka zna , jer uc inilac rad upra vo sagla sno tom propisu. Ako kr ivicni za kon pr opisuje da e se ka zniti ona o drugog lii iv ota, onda ubica postupa upravo po tom kj propisu, tj. liava ivota drugog. Binding smatra da ucinila c krivicnog djela ne vrije Ca sam propis,

46

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ve normu sadranu u propisu. Sadraj nor me dobiva se preobraanjem dispozicije krivicnopravnog propisa u impe ra tivni oblik. Npr, norma za kr ivic no dje lo ubistva glas ila bi ne ubij . Dakle, norme su pravila koja nareCuju ta se mora ili ta se ne smije ciniti, pa se protivpra vnost ogleda u nepotivanju nor mi. Bindingovo miljenje odbaceno je od veine teoreticara, uz osnovni prigovor da nije tac na tvrdnja kako uc inilac krivic nog djela ra di saglasno odgovarajuem krivicnopra vnom propisu. Prema Listu, treba razlikovati protivpravnost u f orma lnom i u materija lnom smislu. Forma lno je protivpra vna ona ra dnja koja se javlja kao prekraj iz vjesnog pravnog propisa. Mate rija lno je protivpra vna ona radnja koja se pojavljuje ka o te tna za drutvo (antisocija lno ili asocija lno dra nje). Slicno milje nje je i kod ivanovi a, s tim to se po iva novi u formalna protivpravnost javlja u obliku napada na izvje sno krivicnoravno dobro, a materijalna protivpravnost u obliku napada na izvjesnu individua lnu ili kolektivnu potrebu postojanja drut va drave. Prihva eno je milje nje da protivpravnost postoji a ko je dje lo protivno normi koja zabranjuje odreCe no ponaanje (tzv.prohibitivna norma) ili koja na re Cuje odreCeno pona anje (tzv. impe ra tivna ili preceptivna norma). Odnos protivpravnosti i odre Cenosti djela u zakonu. Osnovi iskljuce nja protivpravnosti Protivpravnost je zaseba n element kr ivicnog dje la , odvoje n od odreCenosti djela u zakonu. Protivpravnost zna ci protivnost za povijesti sadranoj u bilo kom pravnom propisu. OdreCenost dje la u zakonu vezana je sa mo za jedan odre Ceni zakon. Svako protivpravno dje lo nije istovreme no i krivicno dje lo (npr.ne plaanje duga ). Protivpravnost i odreCenost dje la u za konu poklapa ju se sa mo u sluc ajevima ka d je zapovije st sadra na upra vo u krivicnopravnom propisu. O slucaje vima iskljucenja protivpra vnosti govor i se kad djelo ispunja va sva obilje ja kr ivicnog dje la pre dviCenog u zakonu, a li postoje neke cinjenic e ili okolnosti zbog kojih je dje lo pravno doz voljeno jer u konkretnom s lucaju postoji permis ivna (dozvoljava jua) norma. Permisivne norme su norme koje izuze tno c ine dozvoljenim ponaanje koje je inace protivpravno. Ire levantno je da li se osnov za iskljucenje protivpravnosti na lazi u propisima krivicnog, graCa nskog prava ili nekoj drugoj grani prava. Odlucno je samo to da postoji neko pravno pravilo koje dozvolja va odreCe nu radnju. Radnje izvre ne u vrenju neke dunosti koju nala e pra vni poredak nisu protivpra vne (npr.ubistvo nepr ijatelja za vr ijeme rata ). Ka o osnov iskljuce nja protivpravnosti u literaturi se na vode i nuna odbrana i pristana k povrije Cenog. Protiv prav nost kao obiljeje nekih krivicnih djela Kod ve ine krivicnih dje la zakon pola zi od pretpostavke da su ova djela po svom karakteru redovno protivpra vna (npr. liava nje ivota). Zato se protivpravnost ne treba izr ic ito ni spominjati u opisu kr ivic nog dje la , niti se u kr ivicnom postupku mora utvrC iva ti njihova protivpravnost ukoliko se ne bi pojavila sumnja da u konkretnom slucaju postoji osnov za iskljucenje protivpravnosti. MeCutim, kod manjeg broja kr ivic nih dje la , krivicni za kon ne moe usvojiti optu pretpostavku o protivpra vnosti (npr. liavanje slobode). Zbog toga se u opis djela unosi obilje je protivpra vnosti, sta vljajui za htjev da se u krivicnom postupku mora u sva kom konkretno m slucaju utvrCivati da li je ucinjeno djelo i protivpravno. Ova razlika znac ajna je i sa stanovita krivnje, jer se za umiljaj uc inioca krivicnog dje la sa ele mentom protivpravnosti zahtijeva i utvrCivanje da je on pri izvre nju dje la bio svje stan protivpravnosti svog postupanja. ODREENOST ZAKONU KRIVICNOG DJELA U

47

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Da bi neko protivpravno dje lo bilo krivicno djelo, mora biti u za konu odreCeno kao krivicno dje lo. OdreCenost krivic nog dje la u zakonu c esto se naziva formalni ili zakonsk i e lement krivicnog dje la . Unoenje odreCe nosti dje la u za konu znaci pr ihvatanje principa le ga liteta u krivicnom pravu koji se redovno izra ava formulomnullum crimen sine lege . BIE KRIVICNOG DJELA I ELEMENTI BIA KRIVICNOG DJELA Pojam bia krivicnog djela Pod bie m krivicnog dje la podra zumijeva se skup posebnih elemenata jednog krivic nog dje la. Pre ma tome, pod bie m se podrazumijeva samo tzv.pose bno bi e, tj.bi e jednog krivicnog djela, a ne svih krivicnih dje la . Posebni e leme nti krivic nog dje la na ziva ju se obiljejima krivicnog jo i dje la. Npr, bie krivicnog dje la kraCe sasta vlje no je od posebnih elemenata : 1. Oduzimanje ; 2. TuCa pokretna stva r; 3. Namje ra da se njenim prisva ja njem pribavi protivpra vna imovnska korist. Bie krivicnog djela ima svoje obje ktivne i subje ktivne ele mente . Eleme nti objektiv nog karaktera Ele menti objektivnog karaktera su: 1. Pose bna ra dnja i posebna pos ljedic a, kojima se jedno kr ivicno djelo razlikuje od drugog; 2. Nac in iz vrenja radnje npr obicna kraCa ra zlikuje se od teke kraCe po na cinu izvrenja; 3. Sredstvo kojim je radnja izvrena npr.da bi postoja o te i oblik KD lahke tjelesne povre de potrebno je da je povre da nanesena orujem, opa snim oruCe m ili sredstvom podobnim da se teko povrijedi; 4. Vrijeme kad je radnja izvrena npr. KD sluba u ne prijate ljskoj vojsci moe postojati sa mo u vrijeme orua nog sukoba; 5. Mjesto na kome je izvre na npr. KD povre da dra vne granice moe biti izvre no sa mo na gra nic i; 6. Licno svojstvo, licni odnos i okolnosti uc inioc a npr.slubeno lice, ljekar, vojna osoba i sl. Eleme nti subjektivnog karaktera U ove elemente spada odreCena namje ra koja mora postoja ti kod uc inioca krivicnog dje la u , vrijeme njegovog iz vrenja iodreCe na pobudaza izvrenje krivicnog dje la. Kv alifikatorne i privileguju e okolnosti kao dopunski ele menti U okviru e lemenata bia krivicnog dje la, treba ra zlikovati e le mente osnovnog bia krivicnog dje la i e leme nte na osnovu kojih zakon odreCuje posebne oblike (tee i lake) odreCenog osnovnog krivicnog djela. Obilje ja osnovnog bia krivicnog dje la surava (bitna ) obilje ja, dok su ova p druga dopunska obiljeja. Ako se tim dopunskim obilje jima odreCuju tei oblic i krivicnih dje la (tzv.kva lif ikova na krivic na dje la), onda ih naz ivamo kvalifikatornim ili pootravanim obiljejima , odnosno okolnostima . Ako se odreCuju laki oblic i (tzv.privile girana krivicna dje la ), onda ih nazivamo privilegujuim ili ublaav ajuimobiljejima, odnosno okolnostima . Ovo razlikova nje znacajno je za utvrCivanje krivnje, kao i za odgovor nost saucesnika . PRAVNA DJELA ANALIZA POJEDINIH KRIVICNIH

48

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Odredbe zakona kojima se predviCaju kr ivicna dje la sadre 2 osnovna dije la : dispozic iju (opis dje la) isank ciju. Dispozic ija je dio odredbe u kome se navode posebni e lementi krivicnog dje la. Sa nkcija je dio odredbe kojim se odreCuje vrsta i mjera kazne koja se moe izrei uc inioc u. Da bi se utvrdio pra vi smisao odredbe koja odreCuje krivic no dje lo, prve nstveno treba a naliz irati radnju izvre nja i pos ljedic u, a zatim osta le elemente bia krivic nog dje la. Radnja krivic n og dje la uvije k je odreCena u dispoz ic iji, a posljedic u poneka d moramo utvrditi iz smisla kr ivicnopravne odredbe, na jcee logic kim tumac enje m. Poto se utvrdi radnja i posljedica , oc jenjuju se osta li posebni e lementi sadrani u dispozic iji. Pritom je zna cajno ocijeniti da li se ne ki od ovih ele mena ta ja vlja ju kao subje ktivni ili kao obje ktivni us lovi za postoja nje kr ivic nog djela. To je va no zbog toga to subjektivni e lementi po pravilu predstavlja ju ele mente vinosti uc inioc a. Pri analizi pojedinih krivicnih dje la posebno treba voditi racuna o tome sa kojim oblikom vinosti je poje dino krivicno dje lo ucinjeno, imajui u vidu osnovno pra vilo da se neha t ka njava sa mo u slucajevima kad je to za konom pre dviCeno. Pose bni problemi javlja ju se u vezi krivic nih dje la u kojima se pripremne radnje , pokuaj ili poje dini oblic i saucesnitva inkriminiu ka o sa mostalna krivicna djela . U takvim sluc ajevima treba voditi racuna da ra dnja izvrenja po pravilu nije pre cizno odreCena i da se ona izvodi iz op ih instituta krivic nog pra va, tj. instituta o pr ipremnim ra dnjama , pokuaju i sa ucesnitvu. Na kra ju, pri a naliz i pojedinih kr ivicnih dje la pose bnu panju tre ba posvetiti pitanjusticaja krivi nih dje la . Jednom radnjom moe se izvriti vie krivicnih dje la (idea lni st ic aj), te je zbog toga c esto potrebno procjenjivati ra dnje sa aspekta elemenata sadranih u 2 ili vie odre daba KZ. Pritom posebno treba voditi ra cuna o slucaje vima tzv. priv idnog sticaja , kada u stvari postoji sa mo jedno kr ivicno dje lo, mada isti elementi postoje u vie krivicnopravnih odredbi. OBJEKAT KRIVICNOG DJELA Pojam objekta krivicnog djela Objektom krivic nog dje la naziva se ono dobro ili interes protiv koje g je usmjereno krivic no dje lo. Postoje razlic ita miljenja o obje ktu kr ivic nog dje la. Tako se javlja ju mi ljenja da je objekat krivicnog dje la: pravno za ti eni interes, pravno dobro, subjektivno pravo, te obje ktivno pra vo. Pojam objekta kr ivicnog dje la proiz ila zi iz zatitne funkcije krivic nog prava , pa je objeka t krivicnog dje la za pravo zatitni obje kat. Zatitni objeka t moe biti opi i grupni. pi zatitni objekatje pojedinac, graCa nin i dr utvena O za jednica u c je lini. Opi obje kat je za je dnicki za sva krivicna djela. Grupni zatitni objekat je obje kat pojedine grupe krivicnih dje la (npr. ivot i tije lo, zdra vlje, ca st i ugled itd). Obje kat radnje krivic nog djela Objekat radnje kr ivicnog djela je predme t na kome se ra dnja mora preduzeti da bi zatitni objeka t bio povrijeCen ili ugroe n. Ovako shvae n obje kat na ziva se ipredmet krivic nog djela . U poje dinim krivicnim dje lima objeka t radnje je izricito nave den (npr.kod kraCe objekat radnje je pokre tna stvar, kod ubistva je to covjek koji se liava ivota itd). UtvrCivanje predmeta krivicnog dje la, tj.obje kta radnje , zna cajno je za postojanje pokua ja krivicnog dje la. Pokua j e postojati sa mo a ko je radnja iz vrenja zapoceta na objektu radnje

49

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
krivicnog dje la . Objekat radnje krivicnog djela treba strogo ra zlikovati od objekta kr ivicnog dje la , tj.zatitnog obje kta je r su to 2 potpuno odvo je na pojma. SUBJEKAT KRIVICNOG DJELA Pojam subjekta krivicnog djela Subje kat (uc inilac) kr ivicnog dje la je lice koje je uc inilo kr ivicno dje lo. S obzirom na stadijume u izvrenju kr ivic nog dje la, subjeka t moe biti ucinilac svrenog ili pokuanog kr iv icnog dje la. S obz irom na radnju koju je preduzeo, subje kat moe biti izvrilac, saizvrilac , podstrekac ili pomagac . Saizvrioc i, podstrekaci i poma gaci naziva ju se saucesnici. Izvriocem krivicnog dje la smatra se i osoba koja se za izvrenje posluila ivotinjom ili pr irodnim silama (va tra , ele ktricna energija i s l). Me Cutim, u te oriji postoje razlic ita miljenja o tome da li je izvr ilac krivicnog dje la osoba koja se u izvrenju poslu ila nekom drugom osobom. U rjea vanju ovog pita nja treba razlikovati 2 sluc aja : 1. Ako se neko pri izvrenju krivic nog dje la poslu i lic em koje nije ostva rilo objektivne elemente krivicnog djela, onda se izvrilac zaista poslu io u izvrenju kr ivic nog djela. Npr, ako osoba A gurne osobu B i ona pri pa du povr ijedi osobu C, onda B nije izvrilac krivicnog dje la jer njegova radnja nije voljna. 2. Ako lice kojim se izvrilac poslu io uc ini krivicno dje lo: npr. osoba A na govori osobu B koja je ne uracunljiva , da nanese povredu osobi C. U takvom sluc aju osoba B je voljno preduze la radnju izvrenja , te se ona mora smatrati izvriocem, a ne osoba A. Ucinioca krivic nog dje la tre ba ra zlikovati od krivca. Svaki ucinilac krivicnog dje la nije istovremeno i krivac. Da bi bio kr ivac , potrebno je jo i da ima odre Ceni uzrast, da je uracu nljiv i vin, tj. da je krivicno odgovoran. Postoje mi ljenja da i pra vno lice moe biti ucinilac krivicnog dje la. MeCutim, postoje argume nti protiv koncepcije da pravna lic a mogu biti subjekti kr ivic nih dje la. Oni su uglavnom slije de i: - sa mo covjek moe preduzeti radnju izvrenja (c injenje ili proputanje); - pravno lice nije sposobno za psihic ke odnose, te prema tome ne moe biti vino; - kazna koja bi se izrekla pravnom licu ne moe biti lic na jer bi pogodila sve clanove pravnog lica, pa i one koji su eventua lno bili pr otiv izvrenja kr ivicnog djela.

OPI OSNOVI KOJI ISKLJUUJU POSTOJANJE KRIVIN OG DJELA

OPA RAZMATRANJA Savremeno krivicno pra vo pozna je sluc ajeve u kojima su ispunjeni svi uslovi za postojanje krivicnog djela , a da se u tim s lucajevima iz odreCenih raz loga iskljucuje postojanje krivicnog dje la. Svim tim slucajevima zaje dnicko je to to forma lno postoje sva zakonom odreCe na obiljeja nekog kr ivicnog djela , a krivicno dje lo ipak ne postoji. Okolnosti uslje d kojih ne postoji krivicno opi osnov i za iskljucenje postojanja dje lu uprkos postoja nju zakonskih obilje ja na ziva ju se kriv icnog dje la. Opi osnovi za iskljucenje postojanja KD u nae m krivicnom zakonodavstvu su djelo malog znacaja, nuna odbrana i krajnja nuda . Osim nave denih, u litera turi se spominju jo : upotreba sile ili pr ijetnje i pr ista nak povrijeCenog na povredu. DJELO ZNACAJA MALOG

50

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pojam djela malog znacaja Naputa njem materija lno-forma lne definic ije pojma kr ivicnog dje la , naputen je i pojam ne znatne drutvene opa snosti kao osnova koji je do posljednje reforme naeg krivicnog zakonodavstva iskljuciva o postojanje kr ivicnog dje la. Tako je sada odredbom c l.9 KZ FBiH koja nosi na ziv dje lo malog zna aja , predviCeno je danije k rivi no djelo ono djelo k oje, iak o sadri obiljeja k riv i nog djela odre ena zak onom, zbog na ina izvrenja djela, neznatnosti ili nepostojanja tetnih posljedica i malog stepena k riv i ne odgov ornosti izvrioca, predstav lja djelo malog zna aja. Dje lo ma log zna caja je izraz stanovitae minimus non curat lex (sud se ne bavi za konskim d sitnicama). Iskljucenjem takvih krivicnih djela iz kr ivicnog prava , postie se dvostruka kor ist: prije svega, sud se ne optereuje sitnica ma, a osim toga pojedinci koji su iz vrioc i takvih dje la ne tretira ju se ka o de likventi. Primjenu ovog instituta potre bno je ograniciti na stvarno na jlake slucajeve, tj.one koji su prema svom znac aju takvi da bi kanjavanjem i podizanje m bilo kakvog prijekora u ime drutva protiv izvrilac a takvih dje la predstavlja lo nje govo ikanira nje. Institut dje la ma log znacaja je logic ki izraz stava prema kome da bi postojalo kr ivicno djelo mora se dostii odreCeni intenzitet povrede zatitnog dobra. Ako je nivo te povrede neznatan, ucinjeno dje lo nije krivicno djelo, mada formalno sadr i sva obilje ja krivicnog dje la. Mada se u veini stra nih zakonodavstava sluc ajevi koji bi odgovarali dje lu ma log znaca ja rjeavaju na nacin da dr a vni organ koji je nadlea n za pokretanje kr ivicnog postupka ne podnosi tubu, to znaci da se to pitanje rje ava pute m procedure primjenom nacela oportuniteta i ne gonjenja, smatra se da taj put nije pravilan s obz irom da omoguava proizvoljnost i zloupotrebu od strane organa ovla tenih za gonjenje . Osim toga, pita nje kr ivic nog djela je pitanje materija lnog krivicnog prava , a ne pitanje kr ivic nog postupka. Osnovni nedostata k kod primje ne instituta dje la ma log zna caja je u tome to se sudskom odlukom oslobaCa odgovornosti lice koje je ostva rilo ne dozvoljeno dje lo i koje je krivo za to dje lo. To drugim rijecima znac i da pojedinac koji se svje sno i voljno suprotstavio vanim drutve nim i pravnim normama, prola zi bez ikakve drutve ne osude. Ovo upu uje na potrebu krajnje restriktivnog pr istupa i ve likog opre za u primjeni ovog instituta. Ocjena o tome da li je jedno dje lo ma log znacaja ili ne, predstavlja cinjenicni vrije dnosni sud o konkretnom ponaanju uc inioca kojim su ostva re na zakonska obiljeja dje la , ali koje nema znac aj krivicnog dje la s obzirom na nacin njegovog izvrenja , neznatnosti ili nepostojanja tetnih posljedica i malog ste pena krivicne odgovornosti uc inioca . Drugim r ijecima , oc jena o ma lom znacaju dje la je fakticko pita nje que stio facti), zbog cega ne dolaz i u obz ir da se abstrac to ( in takvim oc ije ni bilo koje krivic no djelo predviCeno u Zakonu jer bi to bilo u s uprotnosti sa stavom zakona. Da bi se neko djelo oc ije nilo kao dje lo ma log znaca ja, mora ju se ispuniti sva zakonska obiljeja tog dje la. U suprotnom, konkretno dje lo nije kr ivicno dje lo zbog ne ispunjenja zakonskih obiljeja , te u takvim sluc ajevima ne do la zi u obzir ocjena nje govog znaca ja. U ocjeni da li je jedno dje lo malog znacaja ne primjenjuje se individua listicki princ ip, tj. ne sa gledava se od strane pocinioca ili onoga pre ma kome je dje lo poc inje no, ve u toj proc je ni u obzir dolazi samo socija lno -etic ki princip. Institut dje la ma log znac aja ima znaca j op eg osnova iskljuce nja protivpravnosti, koji se po za konskim uslovima primjenjuje na sva krivicna dje la. Uslovi za postojanje djela malog znacaja Iz zakonske definicije dje la ma log zna caja proiz ilaze i uslovi za njegovo postoja nje, a to su: na cin izvrenja dje la, neznatnost ili nepostojanje tetne posljedice i mali stepen krivicne odgovornosti

51

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
izvr ioca . Sva 3 uslova su kumula tivno postavlje ni, tj.moraju biti ispunjeni da bi bila iskljucena protivpra vnost ucinje nog dje la.
(Bitno je napomenuti da kao osnovna orijentacija za ocjenu kakvog znacaja je jedno krivicno djelo treba posluiti stav zakono davca koji se odraava u propisanoj kazni. Tako se npr. krivicna djela ubistva, razbojnitva i sl, za koja su propisane tee kazne, ne mogu nikad smatrati djelima malog znacaja).

Nac in izv renja djelaodnosi se na cjelinu radnje njen oblik, sadra j, inte nzitet djelovanja, vrijeme, sredstva i sve druge stvarne okolnosti pod kojima je dolo do izvrenja dje la. Prema smislu zakona, nacin izvre nja dje la mora biti taka v da pona anje ucinioca u konkretnom slucaju nema ono zna cenje i onu teinu kakvo ima tipic no postupa nje u konkretnom kr ivicnom djelu. Neznatnost ili nepostojanje tetnih posljedica je kljuc ni osnov postoja nja ovog instituta. Prema slovu za kona, poslje dica treba biti neznatna, to zna ci da postoji a li je njen znac aj minora n, ili je uope ne ma, ma da svako krivic no dje lo ima posljedicu koja se sastoji ili u povre di ili u ugroava nju nekog dobra ili vr ijednosti. Kod instituta dje la ma log znacaja u pita nju je ne bilo koja, ve tetna posljedica . S obzirom na ova j uslov, kao dje la malog znacaja mogu se javiti for malna krivicna dje la (dje la koja nemaju posljedicu u svom opisu) , zatim dje la ugroa va nja (sa konkretnom i apstra ktnom opa snou), pokuaji kr ivic nih dje la jer u tim slucajevima ne postoje te tne posljedice dje la. Kao dje la malog z naca ja mogu se javiti i sva druga ostvarenja zakonskih bi a dje la koja su dove la do neznatnih pos ljedic a. Tako npr. kod krivicnih dje la kod kojih se posljedica sastoji u povredi nekog dobra, treba utvrditi da li je tetna poslje dica neznatna, to predstavlja faktic ko pita nje koje se procjenjuje u svakom konkretnom sluc aju. Mali stepe n krivicne odgov ornosti ste pe n krivicne odgovornosti mora biti ispod ste pena kojeg za kon ima u vidu kao tipican za konkretno djelo.

NUNA ODBRANA Nuna odbrana je u na em zakonoda vstvu drugi osnov koji pre ko iskljuce nja protivpravnosti iskljucuje postojanje krivicnog dje la. Institut nune odbra ne u pocetku se ra zmatrao samo u ve zi sa krivicnim dje lom ubistva , dok se tek kasnije proirio i na osta la krivicna djela. Sva savremena za konodavstva pozna ju institut nune odbrane, propisuju i razlic ite us love za njegovo postojanje . U teoriji je prvenstveno sporno koji su to osnovi, koji su to razlozi zbog kojih ne treba kanjavati za dje la uc injena u nunoj odbra ni. Sva teor ijska shvatanja ugla vnom se mogu svesti na subjektivna i objektivna. Prema subjektiv nom shvatanju , za dje lo poc in jeno u nunoj odbrani ne treba kanjavati zbog toga to se uzima da se ono lice koje postupa u ta kvoj odbra ni na la zi u uzbuCenom (afektivnom) stanju koje iskljucuje nje govu urac unljivost. Mada je ovo shvata nje donekle prihvatljivo kad je u pitanju prekora cenje granic a nune odbra ne, ono je u osnovi nepr ihvatljivo kad treba iskljuc iti postojanje krivicnog dje la jer se pravo na nunu odbranu od strane zakonoda vca priznaje ne zbog afektivnog sta nja ve zbog toga to sam zakonodavac nju dozvoljava kao samozatitu ili nunu pomo koja je neophodna. Prema objektiv nom shvatanju, nuna odbrana je zapra vo pravo da ona j ko postupa u nunoj odbra ni, branei se povrijedi pravo onog ko ga je napa o. Kad se govori o nunoj odbrani, treba ima ti u vidu da se tu ra di o su kobu neprava i pra va, o protivpra vnom napadu na ne ko pravno zati eno dobro, inte re s ili vrijednost, i o odbrani od tog napada na ta pra va. Kad onaj ko postupa u nunoj odbrani povr ijedi neko na pada cevo dobro (ivot,

52

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
tje lesni integrite t, imovinu), njegovo uc injeno djelo nije protivpra vno zbog toga to je ucinjeno da bi odbranio se be ili drugog od takvog protivpravnog napa da. Pre ma odredbi cl.10 KZ FBiH,nije krivi no djelo ono dje lo koje je u injeno u nunoj odbrani. Pritom zakonodava c u odredbi st.2 istog c la na daje i de finiciju nune odbrane pre ma kojoj je to ona odbrana k oja je neophodno potrebna da u inilac od sebe ili drugog odbije istov remeni protivpravni napad i koja je srazmjerna napadu. Iz nave denih definic ija proizila ze i uslovi za postoja nje nune odbrane. Oni se mogu podije liti na 2 grupe: uslovi napada i us lovi odbrane. Uslovi napada su slijedei: 1. Napadom se smatra svaka radnja usmjerena na to da se povrijedi neko dobro. U princ ipu, napad se izvrava cinjenjem, a samo izuzetno i proputanjem. Ne cinjenje da se preduzme neka du na cinidba moe predstavlja ti radnju napada . 2. Napadac u smislu nune odbra ne moe biti samo c ovjek. Ukoliko se radi o ugroava nju nekog dobra od strane prirodnih sila ili ivotinja, tada nema napada u smislu nune odbrane , ve se eve ntualno moe govoriti o opasnosti koja nasta je us ljed kra jnje nude. Izuze tak postoji kad se radi o na padu dre sirane ivotinje , jer se tada radi o napadu od strane covjeka koji je usmjerio ivotinju da napa dne. 3. Kljucni us lov kod napa da je protivpravnost . Napa d mora biti protivprava n. Dakle treba razlikovati napade koji su zasnovani na nekom za konskom ovlate nju, od onih kod kojih takvo ovla tenje ne postoji. Pritom se protivpravnost napada mora c ijeniti potpuno objektivno, bez ikakvih subje ktivnih e lemenata vezanih za kr ivicnu odgovornost na pada ca. Napad je isto ta ko protivpra van i onda kad je oc ekivan, predviCe n, pa ca k i onda kad je na padnuta osoba ne kim svojim postupkom svjesno ili nesvje sno sa ma isprovoc ira la ta j napad. MeCutim, poseba n sluc aj je kada se radi o isprovociranom napadu koji bi se iskoristio kao sre dstvo ili prilika da se povrijedi napa dac ili neko njegovo dobro. Tu se za pravo radi o odre Cenom ogra nice nju prava na nunu odbranu, jer je u pitanju z loupotreba prava . 4. Napad moe biti usmje re n protiv bilo kojeg pra vno zatienog dobra . Mada u zakonu ni primjera radi nije navedeno nijedno od tih dobara, podra zumijeva se da su ta dobra prije svega ivot, sloboda , tje lesni integr itet, dostoja nstvo licnosti, mora l itd. Iz zakonske def inic ije proizilazi da odbijanje napada u smislu nune odbra ne postoji i kad se to odbijanje odnosi na nuna napad usmje re n protiv nekog drugog. Odbija nje napa da od dr ugog u teoriji se naziva pomo. Nuna pomo poka zuje da nuna odbrana nije samo puka samoodbra na, ve da je to odbra na pra va od nepra va uope, c ime se nagla ava socija lno znace nje i funkcija nune odbra ne. I kod samoodbrane i kod nune pomo i potrebno je da na strani napadnutog i onoga ko prua nunu pomo bude ispunjen pose ban subjektivni uslov. T o je svijest i volja da se te radnje poduzimaju radi odbrane . putativnoj nunoj 5. Napad mora biti stvaran . Ukoliko izosta je stvarnost napa da, radi se o tzv. odbrani . Putativna nuna odbrana postoji npr. u s luca ju ako neka osoba u nekim posebnim okolnostima (mrak, ma gla, stra h, icekivanje itd) pogreno pomisli da jee napadnuta od osoba koje su samo htje le da se s njom na ale, pa u ta kvoj uobraenoj odbra ni povr ijedi ili ubije nekog od napadac a. Postavlja se pita nje, kad je postojanje nune odbrane iskljuc eno, da li e ona j ko postupa u takvoj putativnoj odbrani biti kr ivicno odgovoran. U odgovoru na to pitanje mogua su 2 rje enja : a) Ako je lice koje postupa u putativnoj nunoj odbrani uz nunu paljivost (pa ljivost prosjecnog covjeka u datim okolnostima ) moglo ocije niti da ta j napad nije stvaran, to lice e odgovarati za ucinjeno dje lo iz neha ta (ukoliko za kon predviCa nehatno izvrenje dje la); b) Ucinilac nee biti krivicno odgovoran a ko se nala zio u ne otklonjivoj zabludi, to znaci da ni uz nunu pa nju nije mo gao procije niti napad kao nestvaran. Uslov i odbrane su slijede i:

53

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
1. Sva ka odbrana u smislu nu ne odbrane sastoji se u odbijanju protivpravnog na pada. Krivicnopra vno je relevantna samo takva odbrana koja ima obilje ja krivic nog dje la, be z obz ira koje napadac evo dobro je povr ijeCe no (ivot, tje le sni integr itet, imovina itd); 2. Odbrana, tj.odbijanje na pada usmjereno je protiv napadaca , odnosno protiv bilo kojeg njegovog dobra. Odba nom se ne smiju povrijediti dobra tree osobe. Ako do te povrede ipa k doCe, ona se moe sa gledavati u kontekstu krajnje nu de. Izuze tak postoji ka d su u pita nju dobra treih osoba koja je napadac koristio pri na padu, kada to ula zi u nunu odbranu; 3. Odbrana mora biti istovreme na sa napadom. Istovre menost postoji od tre nutka kad napa d neposredno predstoji i sve dok na pad tra je. Napad neposredno predstoji kad se objektivno gledano od strane napadnutog u svakom trenutku moe oce kiva ti napad. Ta kav primjer je kada jedno lice sa sjekirom u ruc i sa daljine 50-60m trc i prema na padnutom. Istovre me nost se me Cutim ne moe prihvatiti kod nekih dalekih apstraktnih budu ih napada. Istovremenost postoji od tre nutka kada usljed preduzetog na pada dola zi do ukljucenja ne kih pre ventivnih, zatitnih ureCaja. Sasvim drugo je pitanje kva lite ta ucinaka tih ure Ca ja po napa daca . Kod nekih krivic nih dje la uzima se da na pad traje sve dok traje protivpravno stanje izazvano tim napadom. Tako npr. kod kra Ce se smatra da istovre menost postoji sve dok lopov ne obezbije di priteanje 1 ukrade ne stva ri. Na kon toga se smatra da je napad prestao, pa ukoliko bi iza toga dolo do povrede napadaca, to bi pre dsta vlja lo krivicno djelo. Uslov istovreme nosti spa da u red faktic kih pitanja i ono se proc jenjuje u zavisnosti od osobe nosti svakog konkretnog slucaja. Kada je u pitanju zabluda onoga ko postupa u nunoj odbrani u pogle du uslova istovremenosti, tada se uz ima da se ucinilac na lazi u puta tivnoj nu noj odbrani (kr ivic na odgovor nost se tada ocje njuje). 4. Kljucni us lov na strani odbrane je da ona mora biti neophodno potrebna za odbijanje napada. To je istovremeno i najtee pitanje za sudsku pra ksu. Neophodno potrebna odbrana znac i da ona i po vrsti i po intenz itetu mora da predstavlja najbla e odbrambe no sre dstvo. To je takoCer fakticko pita nje koje se utvrCuje u sva kom konkretnom s lucaju. Pritom se ne trai da napadnuti rtvuje neke svoje interese, ni da bjei niti da doziva nekog drugog upomo, zbog toga to on ima pravo na nu nu odbra nu. Poseban uslov koji se trai za postoja nje nune odbrane , vezan za uslov njene neophodnosti, je srazmjernos izme Cu napada i odbrane . To je novi uslov, koji je u t zakonu izric ito na glaen. Srazmje rnost zna i da mora postojati odre ena srazmjera s jedne strane izme u napada i odbrane, a s druge strane u pogledu v rije dnosti dobra koje se napada i onog koje se povre uje u odbijanju napada. Zbog sta nja u kome se na lazi ona j ko postupa u nunoj odbra ni, uzima se da se moe tolerirati izvjesna nesra zmje ra , a li ona ne smije dosti i stepen ocigle dne ne srazmjere. Srazmjernost kao uslov uvijek se mora procje njiva ti primjenom soc ijalno-etickog principa sa stra ne onog ko se brani. Odbrana ne bi bila opravdana kad je na padnuto dobro uistinu ma le vr ijednosti, pri c emu se odbra nom na nosi povreda koja ugroava dobro mnogo vee vrijednosti. Tako npr. ka d je neko liio ivota c ovjeka zbog toga to je ukrao hljeb ili ka d vlasnik ugostite ljskog objekta puc a iz vatrenog oru ja na goste koji su razbija li ca e u nje govom lokalu i sl. U takvim i slicnim s luca jevima ne moe se usvojiti nuna odbrana , ne ovisno to se napad nije m oga o drugacije odbiti, jer bi se to protivilo soc ijalnom smislu nune odbrane . Pored na vede nih uslova na stra ni napa da i na strani odbra ne, za postojanje nune odbra ne bitan je jedan pose ban subjektivni e leme nt koji se ogleda u tome da je ona j ko postupa u nunoj odbra ni upravo iao za tim da od sebe ili drugog odbije protivpravni napad. To znac i da je kod njega postojala i svijest i volja za postupa nje u nunoj odbrani, a ne u nekom drugom cilju. Prekoracenje granica nune odbrane Postavljanje m uslova neophodnosti i srazmjernosti u definic iji pojma nune odbrane, zakonodava c je ujedno odre dio i njene gra nice. U slucaju pre korace nja granica nune odbrane, uc inilac

Vidi u Klaievom rje niku

54

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
odgovara za djelo koje je uc inio u prekora cenju. To znac i da ako je u prekora cenju granica nune odbra ne do lo do krivicnog dje la , ucinila c odgova ra za to djelu uz pretpostavku da su ispunje ni uslovi za krivicnu odgovornost. To znac i da je dje lo u prekoracenju granica nune odbrane krivicno dje lo, kao i svako drugo krivicno dje lo. Kada je u pita nju kr ivicna odgovornost za prekorac enje nune odbrane, u principu va e pravila o krivicnoj odgovornosti. MeCutim, uzima ju i u obzir stanje u kome se nala zi ona j ko postupa u nu noj odbrani, zakonoda vac predviCa i mogu nost blaeg postupanja prema takvom uc inioc u krivicnog dje la. Zakonodavac u c l.10 st.3 navodi da seu initelj koji prekora i granicu nune odbrane moe blae kazniti, a ak o je do prek ora enja dolo zbog razdraenosti ili straha izazvanog napadom, moe se i osloboditi od kazne . Vidljivo je da za konodavac u jednoj va rijanti za prekorace nje granic a nune odbrane predviCa sa mo mogunost blaeg kanjavanja . Zbog toga je takvo pre korace njepi, fakultativ ni zakonski o osnov za ublaavanje kazne. U drugoj varijanti, uzimajui u obzir na vede na stanja razdrae nosti ili straha ( k i afekti steni srdba, bije s, uzrujanost i asteni ki afekti strah, prepast, tuga, ocaj) , zakonoda vac predviCa i mogunost oslobaCanja od kazne. Zbog toga se kae da je takvo pre korace nje opi, fakultativni zakonski osnov za oslobaCanje od kazne. U takvom slucaju, a na osnovu odredbe c lana 43 st.2, sud moe ucinioc u u pre korace nju ubla iti kaz nu i mimo pravila o ublaavanju ka zne . Afe ktivna sta nja kao to su nenorma lno sna na ljutnja ili bijes, ka o pa toloki efekti mogu d ovesti i do neura cunljivosti, kada bi bila iskljuce na krivicna odgovornost uc inioca . Pre korac enje granic a nune odbrane naziva se ekstenzivni e ksces, to znaci da je napa dnuti prema io granice nune odbra ne, a li samo u odnosu na njen intenzite t. Prekorac enje granica nune odbra ne (dakle kr ivicno dje lo) moe biti ucinje no sa umiljajem ili iz nehata. Ako je to dje lo ucinjeno u zabludi u pogledu na pada , radi se o puta tivnoj nunoj odbra ni. Tu postoji krivicno dje lo, a krivicna odgovornost se procje njuje pre ma odre dbama o stvarnoj zabludi. KRAJNJA NUDA Krajnja nuda je tre i op i za konski osnov koji iskljucuje postojanje krivicnog dje la. Institutima krajnje nude rjeavaju se brojne i raznovrsne s ituac ije ka da se uzima da nema ra zloga za kanjavanje onog lica koje je silom prilika dovede no u takvo stanje da, spasava jui ne ko svoje ili tuCe dobro kome prijeti opasnost, rtvuje ne ko tuCe dobro pri ce mu c in spa savanja predstavlja ostvarenje nekog zakonskog bia krivic nog dje la. Krajn nuda pretpostavlja stanje nude , tj. takvu situa ciju da se ugroe no dobro moe spasiti samo rtvovanje m drugog, tuCeg dobra. I kod krajnje nu de ka o i kod nune odbrane postoji opasnost za neko dobro, s tom ra zlikom to su kod nune odbrane u sukobu pravo i nepravo, dok se kod kra jnje nu de radi o koliziji (sukobu) 2 prava i to onog koje je ugroeno tj.koje se spasava i onog koje se rtvuje radi spasava nja dobra koje je u opasnosti. Radi se o izboru izmeCu 2 zla i to izboru u stanju nu de. Krajnju nudu upravo ka rakterizira ta neizbje nost rtvovanja tuCeg dobra, ali pod okolnostima koje te okolnosti cine socija lno opravda nim. Krajnja nuda se temelji na ide ji da u konfliktnim s ituac ijama koje su sastavni dio ljudskog ivota, pravo mora dopustiti, odnosno po odreCe nim uslovima opravdati zahvate u tuCa dobra ra di spasa vanja vlastitog dobra. Cinjenica to se tu na izvjestan nacin radi o nepotivanju prava drugog koje ne stoji ni u kakvoj vezi sa poje dince m koji se na lazi u opasnosti, upuuje na to da je sa sociolo ke, mora lne i pra vne strane situacija mnogo sloenija i de likatnija nego ka d je u pitanju nuna odbrana. Dje lo uc injeno u krajnjoj nudi nikad nije antisocija lno. Ono je ili soc ija lno korisno ili socija lno indife re ntno. S druge strane , takvo dje lo uvijek znaci upad u zatie nu sfe ru drugog, povredu njegove autonomije, pa je zbog toga vrlo osjetljivo odgovoriti na pitanje kad je to dopute no i ka da se moe tolerisa ti.

55

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Situac ije koje obuhvata kra jnja nuda ra znovrsne su i po svom znacaju i po svom karakte ru: 1. Situacija kada se radi spasava nja vlastitog ivota rtvuje tuCi ivot: npr.2 brodolomnika su na splavu na kome ima mjesta sa mo za jednog. Jeda n brodolomnik odgurne drugog, cime unitava njegov ivot da bi spasio svoj. Poznat je tzv.sluc a j minjon ili karnade sova daska, gdje su se na kon brodoloma na camcu za spasa vanje nala 3 mornara. Ostavi dugo bez vode , dvojica su za kla li tre eg, napili se njegove krvi i na ta j nac in osta li ivi. 2. Situac ija ka da se radi spasavanja vla stitog ivota rtvuje ne ko tuCe materija lno dobro; npr.za vrijeme oluje, kapeta n da bi spa sio brod i posadu naredni da se izbaci tuCi skupoc je ni teret sa broda , ili blagajnik napa dnut od razbojnika koji prijeti da e ga ubiti, otvara sef i pre daje mu tuCi novac. 3. Situacija ka da se radi spasava nja svog materija lnog dobra rtvuje tuCe ma terijalno dobro; npr.radi gaenja poa ra prevrne se tuCi automobil koji se nalaz i iznad hidra nta. 4. Kada neko tree lice spasava neko dobro u opa snosti povre dom ivota ili mate rija lnih dobara drugog; npr. je dno lic e ubija necije g psa koji je napa o tuCe dijete . Mada u teoriji postoji opa sagla snost da ne treba kanjavati za dje la uc inje na u kra jnjoj nudi, postoje razlic iti pristupi tome ta je razlog za nekanjavanje. Prema subje ktivnim shvatanjima prihva ta se da je djelo u krajnjoj nudi protivpravno, ali se ucinilac ne treba kazniti. Postoje razlic ita shva tanja o tome ta je razlog za izosta nak ka nja vanja . Pre ma jednim, uz ima se da se u takvim situacija ma ucinilac na lazi pod jakim utica jem neodoljive psihicke pr inude kojoj on ne moe da se odupre. Drugi smatraju da uc inioca ne treba kazniti jer se nalazi u neuracunljivom stanju. Trei sma tra ju da se kod takvih lic a radi o instinktu samoodranja koji potire strah od eventua lne kazne za ucinje no dje lo. Objektivna teorija uzima da dje lo koje je pocinjeno u krajnjoj nudi nije protivpravno. MeCutim, ne postoji jedinstveno miljenje oko toga zbog cega se u takvim s luca jevima iskljucuje protivpra vnost. To posebno dolazi do izraa ja u situacijama kada su u pitanju dobra jedna ke vrijednosti. Kada se radi o dobr ima nejednake vrijednosti, radi se o koliziji izme Cu dobara manje i ve e vrije dnosti, gdje pr iroda stva ri upuuje na to da je prihvatljivo rtvovati dobro manje vrijednosti da bi se spasilo dobr o vee vrije dnosti. Raz lozi pravic nosti i op i drutve ni interes opravdava ju rtvovanje manje g za vee dobro, a iz tog opra vdanja izvodi se i pravo na krajnju nu du. Kad su u pitanju dobra jednake vrijednosti ka o npr. 2 ljudska ivota, s ituac ija je mnogo sloenija. U takvim situacijama nacelo pravicnosti i op i drutveni interes upu uju na to da ih treba jedna ko tititi, pa se uzima da je i samo drutvo potpuno ravnoduno za konacni ishod kolizije dva jednaka interesa. Smatra se naime, da u ta kvim situa cijama ta koliz ija tre ba da ostane izva n pra va, to prakticno znaci da se krajnja nuda pr izna je i u takvim situa cijama. U odredbi cl.11 st.1 KZ FBiH ka e se danije kriv i no dje lo ono djelo koje je u injeno u krajnjoj nudi. Iako za konodavac ne na vodi ra zloge zbog kojih iskljucuje postoja nje krivicnog djela, u takvim situacija ma uz ima se da djelo uc inje no u kra jnjoj nu di nije protivpravno, pa preko nedosta tka tog elementa iskljucuje se i postojanje krivicnog dje la. To dje lo nije protivpravno zbog toga to pri postoja nju dva razlic ita interesa, od kojih je u opa snosti interes vee ili jedna ke vrijednosti, drutvo nema razloga da zabra ni, da progla si pr otivpravnim (protivzakonitim) radnju ili dje latnost kojom se rtvuje dobro ili interes manje vrijednosti. Osim toga to ne postoji opasnost za drutveni inte re s u c jelini, mora se imati u vidu da i onaj ko postupa u kra jnjoj nudi postupa sa motivima kao unutarnjim pokretac ima koji se ne bi mogli oznac iti kao nega tivni, nepr ihvatljivi, nerazumljivi, ne shvatljivi, amoralni, a socija lni itd, zbog c ega ta kvog ucinioca ni ne treba kazniti.

56

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U odredbi c l.11 st.2, zakonodavac je dao definic iju kra jnje nude. Prema toj de finic iji, k rajnja nuda postoji k ad je djelo u injeno da u initelj od se be otk loni istov remenu nesk rivljenu opasnost k oja se na drugi na in nije mogla otk loniti, a pritom u injeno zlo nije ve e od zla koje je prijetilo. Iz ove zakonske def inic ije se vidi da zakonodava c postavlja uslove koji mora ju biti ispunje ni za postojanje opasnosti, kao i uslove koji se mora ju ispuniti za otklanja nje te opasnosti. Uslov i za postojanje opasnosti: 1. Opasnost mora biti istovre mena , to zna ci da je taj uslov ispunjen kao i kod nune odbra ne, tj. kad ta opasnost ne posre dno predstoji i sve dok tra je, tj.dok nije prestala. Opa snost koja je prestala ili tek budua , ali ne neposredna opasnost ne dovodi do kra jnje nude; 2. Opasnost mora biti neskrivlje na, to znac i da se ne moe pozivati na kra jnju nudu ono lice koje je svojom kr ivnjom skrivilo opasnost, pa spasa vajui svoja pravna dobra (ivot, tje le sni inte gritet, imovinu) povr ijedi tuCa pra vna dobra . Skrivljenost opasnosti moe na stupiti ka ko sa umiljajem, ta ko i iz ne hata, s tim da za konodavac pravi odreCenu razliku u pogledu kanjavanja kad je u pita nju iza ziva nje opa snosti iz neha ta. 3. Opasnost mora biti stvarna . Stva rnost podra zumijeva objektivno, f izicko, lahko uoc ljivo i lahko prepoznatljivo postojanje opasnosti od stra ne ne kog prosjec nog c ovjeka. U sluca ju da je ucinilac pogreno smatrao da postoji opasnost, tada e postoja ti putativna krajnja nuda , a ne prava krajnja nuda. To znaci da e dje lo u krajnjoj nudi biti kr ivicno dje lo, s tim da se ucinilac u pogledu odgovornosti moe pozivati da je bio u zabludi u pogle du postoja nja opa snosti (tzv.stvarna zabluda u irem smislu), pa e se s obzirom na to procjenjivati i nje gova odgovornost za ucinjeno krivicno dje lo. 4. Opa snost moe da bude izazvana od strane covjeka (ura cunljivog ili neuracunljivog) , ivotinja ili pr irodnih sila (zemljotre s, poa r, poplava itd). Ka da je u pitanju opa snost o d ivotinje, u obzir dolaze svi napa di od strane ivotinje osim kada je u pitanju opasnost od dresirane ivotinje, ka da se ra di o nunoj odbrani. 5. Opa snost moe da prijeti bilo kojem pra vnom dobr u (ivot, tje lesni integrite t, zdravlje , imovina itd). Uslov i za postojanje opasnosti: 1. Krajnja nuda moe postojati samo onda ako se postoje a aktuelna opasnostnije mogla otk loniti na drugi na in osim povredom dobara drugih lica. Ovdje se radi o stanju nude, to podra zumije va utvrCiva nje da je ucinilac mora o da otkloni opa snost samo i jedino na ona j nac in ili onim sredstvima kako je on to uc inio u konkretnom sluca ju. To podrazumijeva da se moraju pa ljivo proc je njivati sve okolnosti konkretnog slucaja i u sva kom slucaju donositi sud o tome da li se radilo o stanju nude. 2. Drugi us lov za otkla njanje opasnosti je taj da u injeno zlo nije vee od zla koje je prijetilo. To ucinjeno z lo moe se odnositi na ivote ljudi, na povrede tje lesnog integr iteta, na imovinu itd. Razlika postoji u situa ciji ka da su u pita nju dobra jednake i ne jednake vrijednosti. Ako se radi o dobrima razlic ite vrije dnosti, onda je razumljivo da je i drutveni inte re s i soc ija lno -etic ki princip na strani toga da se zatiti dobro ve e vr ijednosti i onda kad to podra zumije va apsolutno rtvovanje dobara ma nje vrije dnosti. Zbog toga i u na em pravu ova j osnov iskljucenja kr ivicnog dje la vr ijedi ako je uc inje no zlo manje od zla koje je prije tilo (npr.konkurencija ljudskog ivota ili tje lesnog integr iteta i imovine). MeCutim, nema krajnje nu de a ko je uc injeno zlo vee od onog koje je otklonjeno, npr. ka d se radi spasa vanja imovine rtvuju ljudski ivoti. MeCutim, na krivicni zakon u zatiti doba ra predviCa da krajnja nuda postoji u s lucaju kada su u pitanju dobra jednake vrije dnosti ili jedna ki inte re si.

57

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U takvim s luca jevima ne moe se dati prednost jednom ili drugom pravno zatienom obje ktu. MeCutim, ima se u vidu i psihicko stanje onog ko je u krajnjoj nudi i to posebno u onim sluc ajevima ka da su u pitanju ve oma vrije dna dobra, ka o to je ljudsk i ivot. Prekoracenje granica krajnje nude Granice kra jnje nude prakticno su postavljene uslovom da uc inje no zlo ne u otklanjanju opa snosti ne smije biti ve e od zla koje je pr ijetilo. Ukoliko uc inila c povrije di ta j us lov, ta da postoji krivicno dje lo za koje se odgovara po op im propisima. Na KZ u odredbi c l.11 st.3 ipak pre dviCa la ke kanjavanje ta kvog uc inioca, uzima ju i u obzir pose bno unutra nje psihicko stanje onog ko otklanja opasnost u smislu da takvo lic e nije uvijek u stanju pravilno proc ije niti granice krajnje nu de. U tom smislu zakon predviCa 2 mogunosti: 1. Da ta kvog ucinioca blae kazni. To znac i da je prekora cenje granic a krajnje nu dedrugi, opi fakultativni zakonsk i osnov za ublaavanje kazne . 2. U izvjesnim s luca jevima sud moe ucinioc a i osloboditi od ka zne , ali samo pod uslovom da se utvrdi kako je do prekora cenja do lo pod osobito olakavaju im okolnostima. U ovom slucaju, u pita nju je drugi, opi fak ultativni zak onsk i osnov za oslobo enje od kazne. Prema tome , 1. Krajna nuda iskljucuje postojanje krivicnog dje la; 2. Prekora cenje granica kra jnje nude je fakultativni osnov za ublaa vanje kazne; 3. Prekora cenje granica kra jnje nude pod osobito olakavaju im okolnostima je fa kultativni osnov za oslobaCa nje od kazne. MeCu uslovima na strani opasnosti je poseban uslov da opa snost ne smije biti skr ivlje na , to zna ci da je ucinilac ne smije iza zva ti bilo sa umi lja jem ili iz ne hata. Zakonodavac meCutim ipak izdva ja skrivljenost opasnosti kad je ona uc inje na iz nehata u pogle du kanja vanja ta kvog uc inioca. Za slucajeve nehatnog skrivljava nja opa snosti zakonodava c predviCa mogunost blae g kanjavanja. Pre ma odre dbi c l.11 st.4, postoji krajnja nuda u slu aju da je u inilac bio duan da se izloi ne opasnosti. To praktic no znac i da se ona j ko je po nekom pravnom osnovu duan da se iz loi opa snosti ne moe pozivati na krajnju nu du ako u otkla njanju te opasnosti izvri neko krivicno dje lo. Takva dunost moe slije diti iz za kona , s lubene oba veze ili obaveze na osnovu ugovora (policajc i, cuvar i objekata, morna ri, lije cnic i i drugo zdravstveno osoblje , vatrogasci itd). Tu je u pita nju jedna pose bna dunost koa j je postoja la prije dje la i koja pove ava granicu rtvovanja . U pogledu oc jene da li zapravo i do koje mjere postoji ta dunost da se izloi opa snosti. Ne postoji uvije k i po svaku c ijenu dunost iz laga nja opasnosti, te se ni od tih ljudi ne moe zahtijevati sa mortvovanje do unitenja. Znaci da ne tre ba traiti da izla ganje opasnosti vodi u sigurnu smrt.

SILA I PRIJETNJA Neka savre mena strana zakonodavstva sadre posebne odredbe kojima je re gulisano iskljucenje kanjivosti u slucaju da je neko lice silom ili pr ijetnjom prinuCeno na izvrenje dje la. na kr ivic ni za kon ne sadri takvu izric itu zakonsku odredbu u op em dije lu. MeCutim , sila i pr ijetnja su od znacaja i za na e krivicno pravo, je r su sila i pr ijetnja e lementi mnogih krivic nih dje la (protiv imovine, dostojanstva lic nosti i mora la , braka i porodice, ivota i tije la itd). S druge strane, sila i prijetnja ima ju opi znacaj u nae m krivicnom pravu je r je u ne kim situacijama iskljuc eno postojanje krivicnog dje la ako je do njegovog izvrenja dolo usljed pr imje ne sile ili pr ijetnje. Sila Sila je upotreba sna ge pre ma odreCenom licu sa c iljem da to lice preduzme odreCenu radnju (cinje nje) ili da ne preduzme dunu ra dnju (ne cinje nje). Ona je redovno usmje re na na savladavanje stvarnog i oc ekivanog otpora. Upotrijebljena snaga kod sile moe biti f izic ka ili me hanicka, a

58

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
prema odredbi cl.136 st.12 KZ FBiH, kao sila se sma tra i primjena hipnoze i oma mljuju ih sredstava sa cilje m ad se neko protiv svoje volje dovede u nesvjesno stanje ili one sposobi za otpor. Sila moe biti apsolutna ili neodoljiva i konkluzivna ili odoljiva. Apsolutna sila postoji onda kada je usljed de jstva sile lic e prema kome je pr imijenjena potpuno lieno mogunosti da donese odluku o svojoj radnji (bez obz ira da li je to cinjenje ili nec injenje), kao i u slucaju a ko je lic e bilo potpuno lieno mogunosti da ve ranije donese nu odluku realiz ira. Apsolutna ili ne odoljiva sila zna ci da pris iljeni nije mogao da se suprotsta vi toj sili. Primje na sile procjenjuje se u svakom konkretnom slucaju, pr i ce mu se uzima ju u obz ir objektivni uslovi konkretne situac ije i subje ktivno stanje ucinioca i njegova mogunost da se toj sili suprotstavi. Konkluzivna sila postoji u sluc a ju kada prisiljeni nije lien mogunosti da donese odluku, ali je usljed de jstva te sile njegova odluka ta kva ka kva je ste bila iznuCena. To znaci da to lice moe da odlucuje, a li je odluka koju donosi nasta la uslje d upotrebe neke fiz icke, va njske snage. Ta sila moe biti neposre dna i posredna . Neposredna je ka d se primjenjuje direktno prema licu koje treba donijeti odluku i da u skladu sa tom odlukom preduzme odreCenu c inidbu ili ne preduzme dunu cinidbu. Posre dna je u sluca ju kada se ne preduzima prema tom licu, ve pre ma ne kom tre em licu ili prema odreCe nim stvar ima , pa se na taj nacin djeluje na svije st i volju prisilja vanog lica. Kad su u pitanju trea lica , to su redovno bliski srodnici pr isiljavanog lica . Prijetnja Za ra zliku od sile koja pre dsta vlja upotrebu fiz icke ili mehanicke sna ge, pr ijetnja je verba lni c in koji predstavlja izjavu ne kog lica kojom se drugom licu predoc ava ne ko zlo koje je podobno da kod lica kome se prijeti utice na donoenje odluke. Ta izjava moe biti usmena ili pismena , a moe biti uc inje na i konkludentnim radnjama. Pod uticajem prijetnje lice koje m je pr ijetnja upuena nalazi se pred a lternativom, u smislu da uc ini odreCe nu radnju, odnosno da ne preduzme dunu radnju ili da se sa glas i sa zlom koje mu se predocava . U takvim situacija ma ne bitno je da li e zlo kojim se prijeti biti na neseno ne posre dno od onog koji pr ijeti ili e ono biti nane seno od nekog treeg lica , a pod utic ajem lica koje prijeti. Za ra zliku od pr ijetnje, opomena takoCer predstavlja izajvu ne kog lic a kojom se drugo lice upozorava da e ga sna i neko zlo ako ne preduzme odreCenu ra dnju, pri cemu lice koje upozorava redovno ne ma nikakvog uticaja na na stupanje ili izostaja nje zla koje se pre doca va. Kod prijetnje je nebitno da li je lice koje upuuje prijetnju uistinu spremno da tu prije tnju realiz ira, niti da li objektivno postoji mogunost da se ona realizira . Bitno je da ono lice kojem se prijeti upuenu pr ijetnju smatra i ka o ozbiljnu u pogledu na noenja z la i ka o moguu u smis lu njene realizacije. Za prijetnju takoCer nije bitno da li je zlo kojim se prijeti usmjereno neposredno na lic e koje m se prijeti ili na neko tre e lice . Z lo koje se predocava kod pr ijetnje po svojoj prirodi i intenzitetu mora biti ta kvo da je podobno da kod lica kojem se prije ti izazove odluku na cinje nje ili nec injenje. Zajednicko kod konkluzivne sile i prijetnje je to to licu na koje se utice nije iskljucena mogunost odluc ivanja, tako da to lice redovno ima alte rnativu u donoe nju odluke. Ra zlika izmeCu konkluz ivne sile i prije tnje ogle da se u tome to se kod konkluz ivne sile zlo ve realiz ira, a kod pr ijetnje se tek predocava. Posta vlja se pita nje ope g krivicnopra vnog znaca ja sile i prijetnje. U tom smislu moe se rei da upotre ba sile i prijetnje u kr ivicnom pravu spada u red vrlo ra zlic ito rije enih pitanja od zakonodavstva do za konodavstva. Dok na jednoj strani postoje za konodavstva koja upotrebu sile i prijetnje ne predviCaju kao ope institute krivic nog prava, s druge strane postoje i za konoda vstva koja ih izr ic ito predviCaju kao razloge ili osnove iskljucenja postojanja kr ivicnog dje la, pritom prave i razliku izmeCu a psolutne sile na jednoj i konkluzivne sile i pr ijetnje na drugoj strani.

59

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kad je u pitanju apsolutna sila v is absoluta neodoljiva sila), koja dje luje na ta j nacin da lice ( prema kome je usmjerena nema nikakve mogu nosti izbora postupanja , ve je to lice prisilje no postupa ti upravo onako kako je na to prisiljeno, u kr ivicnopravnoj teor iji uglavnom postoje 2 mi ljenja . Prema jednom, upotreba takve sile iskljuc uje postojanje krivicnog djela , to zna ci da ta sila predstavlja osnov koji je po svojoj kvaliteti i kvantiteti jednak drugim osnovama iskljucenja postojanja krivicnog dje la (nuna odbrana, krajnja nuda itd). Pre ma drugom shvatanju, upotreba apsolutne sile iskljucuje kr ivnju takvog lica u odnosu na radnju. Preovlada va shvatanje da je kod apsolutne sile iskljuceno postojanje kr ivicnog djela i to zbog toga to nedostaje postojanje voljne radnje . Takvo lice nema mogunost da odluc uje, to znaci da nema mogunost poduzimanja bilo kakve voljne dje latnosti. To lic e zapravo slu i samo kao sredstvo u rukama drugog. Na vede no shvata nje ugra Ceno je npr. u novi KZ R.Hrvatske, gdje je izric ito re ceno da nema ka znenog dje la kad je poc inite lj postupao pod dje lovanjem neodoljive sile. Nacin i sadra j te sile mogu biti razlic iti i utvrCivanje tih momena ta pre dsta vlja fakticko pita nje. Moe se raditi o hipnozi, ubr izgavanju nekih he mijskih pre parata, opojnih dr oga it d. Pod dejstvom takve sile , uc inilac moe da stavi svoj potpis na lani dokument, mje nicu i sl. Kad su u pitanju konkluzivna sila i pr ijetnja , u teoriji je ne sporno da one pod odreCe nim uslovima mogu iskljuciti kanjivost, mada ostaje otvoreno pita nje ta je osnov iskljucenja kanjivosti u takvim sluc ajevima. Poto pod utic ajem konkluzivne sile nije iskljucena mogunost odluc ivanja , ali je odluka koja se donosi iznuCena, u teor iji se znacaj te sile i prije tnje na jcee dovodi u vezu sa drugim institutima koji iskljuc uju postoja nje krivicnog dje la (nuna odbrana , kra jnja nuda ). Drugim r ijec ima, konkluzivna s ila (zlo koje se ve primje njuje) i prijetnja (z lo koje se stavlja u izgled)se smatraju ka o istovremeni pr otivpra vni napad kod nune odbrane , odnosno kao istovremena neskrivljena opasnost kod krajnje nu de. Proizilaz i da, ukoliko je po svojoj vrsti i intenzitetu sila i prije tnja takva da ima elemente protivpra vnog na pada protiv kojeg je neophodna odbra na ili e lemente neskrivljene opa snosti koja na lae potrebu otkla njanja te opasnosti, tada za pravo postoje i instituti nune odbrane odnosno krajnje nu de. U tim situa cijama pr imjena konkluzivne sile i prijetnje iskljucuju protivpravnost postupa nja drugog lica, pa je to dje lo dozvoljeno. Najcee se uzima da se upotreba konkluzivne sile i pr ijetnje dovodi u ve zu sa institutom krajnje nu de, pri ce mu posebno treba ima ti u vidu da li je zlo koje je pr ijetilo ma nje , jednako ili ve e od zla koje se nanosi u otkla njanju te opasnosti. Samo a ko to z lo nije vee od zla koje je prijetilo, takvo postupanje moe biti u skladu sa pra vom. Na zakon ne sadri izr icito takvo rje enje , a li postoje primjeri u uporednom zakonodavstvu koji upravo na iz loe ni nacin u op im odre dbama zakona reguliraju uticaj konkluz ivne sile i pr ijetnje. Ta ko npr. KZ RH u odredbi o konkluzivnoj sili i prije tnji kae : Ako je poc inite lj poc inio kazne no djelo pod dje lovanjem sile kojoj se moglo odoljeti ili pod djelova njem pr ijetnje, pr imijenit e se odre dbe o krajnjoj nudi, uzima ju i tu silu ili prijetnju kao neskivljenu opasnost. PRISTANAK POVRIJEENOG Krivicnopravni znacaj pristanka povrijeCenog Kao poseban osnov preko koje g se iskljuc uje postoja nje kr ivic nog dje la, u kr ivicnopravnoj teor iji i sudskoj praksi pominje se pristanak povrijeCenog na povre du. To su situacije kada sa m povrijeCeni izr icito ili na drugi nacin pr istane na povredu nekog njegovog dobra. U takvim situac ijama se istic e da ne ma protivpravnosti, pa sa mim tim ni kr ivic nog djela. Osnovni ne dostatak takvog opravdanja je u tome to se odreCe na posebno va na dobra (ljudski ivot, tjele sni integr itet itd) ne tite samo u inte re su poje dinca , ve i u interesu drutve ne zajednic e kao cjeline. To onda znac i da ni takav poje dinac ne moe sam odluc ivati o kr ivicnopravnoj za titi njegov ih dobara. MeCutim, u odreCe nim situac ijama pristanak povrije Cenog na povre du moe imati dejstvo na planu blae g

60

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
tretmana u kanjavanju, bilo da je ve u samom krivicnom zakonu za te situac ije propisana blaa kazna, bilo na nacin da je propisa na mogunost ubla avanja kazne od strane suda . Nae krivicno pravo nema nikakvih pose bnih odre dbi koje bi regulira le takve situac ije. To znaci da pristanak povrije Cenog ne postoji u krivi nom zakonu kao poseban zakonski osnov , kao to ne postoje ni posebne odredbe koje bi takvo dje lo c inile la kim. MeCutim, ukoliko su ispunjene neke posebne okolnosti, uz ima se da i pristana k povr ijeCe nog ima uticaja na postoja nje kr ivicnog dje la . Smatra se da se taj utic aj moe izra ziti preko instituta dje la malog znac aja, pod uslovom da su ispunjene pre tpostavke za postojanje tog pravnog osnova . Kad je rijec o pristanku povrijeCenog, taj problem se uglavnom svodi na pitanje povreda tijela do kojih dolazi na sportskim takmic enjima i pr i lijecnickim, pose bno hirurkim inte rvencijama. Povrede pri sportskim takmice njima Kada su u pitanju povrede na sportskim takmic enjima , s jedne strane se sma tra da u tim situacijama nema krivicnog dje la zbog toga to je samim izborom sportske disc ipline (boks, karate i sl) sam povr ijeCeni pre utno pr istao na povredu. Drugo miljenje je da u takvim situac ija ma nema krivic nog dje la zbog toga to nema protivpravnosti i to ta kva dje la nisu a soc ija lna i socijalno nepr ihvatljiva. Smatra se, naime, da uprkos r izic ima za ivot i tje le sni inte gritet takmicara pojedinih sportskih disciplina , korisnost i dobre strane tih sportova oduzimaju i tim povre dama krivicnopravni karakter. MeCutim, nepostojanje krivicnog dje la u tim situac ijama dola zi u obzir sa mo onda ako je do povre de dolo i pore d toga to se takmicar koji nanosi povredu pridra vao pra vila te sportske discipline. U suprotnom postojanje krivic nog dje la nije iskljuceno. Lijecnicke (hirurke) intervencije Kad su u pitanju lijecnicke, a posebno hirurke inte rvencije i nanoenje povreda pri tim intervenc ija ma, postoje 2 osnovna miljenja : 1. Postoji kr ivicno dje lo tje lesne povre de uvijek u onim slucajevima kad pa cije nt nije dao pristanak na lijecnicku intervenc iju. Takvo stanovite se obraz lae time da niko nije duan da se lijec i ako to sa m ne e, pa bi onda lijecenje mimo njegove volje predstavlja lo kr ivicno dje lo. 2. Hirurke inte rvencije koje su preduzete po pravilima konkretne hirurke disc ipline nisu krivicno dje lo z bog toga to nema na silja na d pa cijentom i zbog toga to su te dje latnosti korisne za pac ijenta , socija lno opravdane i pr ihva tljive. U pr ilog tome je okolnost da su lijec nici po prirodi svoje profe sije i po zakonu duni da ljudima prua ju pomo. To znac i da u takvim situacijama uope nije potreban pr istanak povrijeCenog na povredu i ne moe se govoriti o postojanju kr ivicnog dje la i u situac ija ma kada ne ma tog prista nka. O krivic nom dje lu u ova kvim sluc ajevima moe se govor iti samo onda kad se lijec nicka intervenc ija ne preduzima u svrhu lijec enja , ve u neku drugu svrhu npr.eksperimenti, oduzima nje dije lova ljudskog tije la radi presa Civanja i sl.

PRIPR EMNE RADNJE I POKU AJ KRIVINOG DJELA

OPA RAZMATRANJA O STADIJIMA (FAZAMA) U IZVRENJU KRIVICNOG DJELA U iz vrenju kr ivicnog djela moe postoja ti vie fa za ili stadija . Redovno se uzima da je prvi stadij u ostvarenju dje lastadij donoenja odluke. Na kon stvorene odluke prilazi se njenoj ealizaciji . r Ona u nekim slucaje vima moe odmah predstavljati svreno krivicno djelo, a u nekim sluca jevima su nuni meCustadiji. Tako se npr.donesena odluka ne moe uvijek neposredno realizirati zbog toga to priroda krivicnog djela podrazumijeva postoja nje odreCenih sredstava koja su nuna za

61

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
nje govo izvrenje . Tako se kao slije dei stadij na kon donoenja odluke ja vlja pripremna radnja. radnji izvrenja. Nakon pripremne ra dnje ula zi se u krivicno dje lo, je r se pristupa Kada uc inilac poduzme radnju izvrenja , moe do i do 2 zavrna stadija : 1. pokuaj krivicnog djela - pre duzeta je radnja izvre nja, a posljedica nije nastupila iz bilo kojih razloga ; 2. sv reno krivic no djelo usljed preduzete radnje nastupila je zabranje na poslje dica. Bitno obiljeje pripremnih radnji i pokuaja kr ivicnog djela sastoji se u tome da ove fa ze mogu postojati samo ako je u pitanju vrenje kr ivicnog dje la sa umilja jem kao oblikom krivnje. Dakle, ove fa ze u ostvarenju kr ivicnog dje la ne mogu postojati kod nehatnih delikata . Pose bno vano pitanje jeste koja od napr ijed pomenutih faza je ka njiva i da li u pogledu kanjavanja treba praviti raz liku izme Cu pojedinih fa za. U tom smis lu, ia ko predstavlja posebnu fazu u ostva re nju kr ivicnog dje la, razmiljanje i donoenje odluke da se izvri kr ivic no dje lo kod nas ne predstavlja kanjivu fazu. Za to postoje 2 razloga: 1. Donese na odluka se do sa me realizacije moe promijeniti; 2. Odluku je pra kticno nemogue doka zati. Kada su u pitanju pr ipremne ra dnje i pokua j krivicnog djela , i ka njavanje za te sta dije, u krivicnopravnoj teoriji pr isutna su 2 shvatanja: Prema objektivnoj teoriji uzima se da tre ba kazniti samo za one radnje koje su proizvele neku posljedicu u vanjskom svije tu. To podrazumijeva prije svega ka nja vanje za svreno krivic no dje lo, a izuze tno kad je u pitanju pokuaj teeg krivicnog dje la. Opravda nje za kanja vanje pokua ja teeg kr ivic nog djela objektivna teorija nalaz i u tome to je i pokua j za drutvo opasan, a do poslje dice nije dolo us ljed ne kih vanjskih okolnosti, ne ovisno o volji izvrioca. Objektivna teorija iskljucuje mogu nost kanja vanja za pripremne ra dnje . Subjektivna teorija kod ka njava nja za stadije ostaje pr i svom shva tanju o ispoljenoj ili manifestiranoj zloc inackoj volji. Bitno je , naime, da je nekom ra dnjom uc inilac jasno izraz io svoju zloc inac ku volju, a nebitno je da li je nje gova na mjera do kraja realiz irana. To zna ci da se i za pripre mne radnje i za pokuaj krivicnog dje la po toj teoriji kanjava isto kao i za svreno dje lo. Subje ktivna teorija u svom integralnom obliku ne bi se mogla pr ihvatiti ni kod pokua ja, a pogotovo kod pr ipremnih ra dnji. U naem pravu su pripre mne radnje u nace lu ne kanjive , odnosno kanjive su samo izuzetno, ukoliko su ispunjeni zakonski uslovi.

PRIPREMNE RADNJE Pojam pripremne radnje Pripremne radnje predstavlja ju ta kve radnje koje preduz ima izvr ilac kr ivic nog dje la, a koje mu omoguavaju ili ola ka vaju izvrenje kr ivicnog dje la . One se najce e sastoje u nabavlja nju ili osposobljavanju sre dstava za izvrenje krivicnog dje la, uklanjanju prepreka za izvrenje kr ivicnog dje la, dogova ra nju, pla niranju ili drugim radnjama kojima se stvaraju uslovi za neposre dno izvrenje kr ivicnog dje la , a koje ne predstavlja ju radnju izvrenja. Pripremne ra dnje stojeante portas delicta(pred vratima z loc ina), to znac i da stoje izva n bia krivicnog dje la. Objektivno gledano, uze te same za se be one ne predsta vlja ju napad na ne ko pra vno zatieno dobro. Npr. kupovina puke jo ne znaci da je puka na mijenje na za izvrenje krivicnog dje la.

62

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kanjavanje za pripremne radnje Prema KZ FBiH, pripremanje krivi nog djela kaznit e se samo k ada je to pripremanje preduzeto s direk tnim umiljajem i samo onda kad to Zakon izri ito odre uje. Postoje 2 vrste ka njivih pr ipremnih radnji: 1. One koje predstavljaju delict sui generis u ovom slucaju pripremna ra dnja uzdignuta je u rang ra dnje izvrenja kr ivic nog djela. Primje ri: pijunaa ko pribavlja ta jne podatke ili dokumente u namje ri da ih saopti ili preda stranoj dr avi, stranoj organizaciji ili licu koje im slui ; udruivanje ra di vrenja krivic nog dje la; ne dozvoljeno dranje oruja ili eksplozivnih materija, itd. 2. Kanja vanje za pr ipremanje odreCe nog kr ivicnog djela ovdje pr ipremna ra dnja predstavlja sa mo prethodni stadij u ostva re nju ne kog kr ivicnog dje la . Npr. u cl.151 KZ FB iH propisano je kanjavanje za pripre mu odreCenih kr ivic nih dje la i to za : - stvaranje udruenja za vrenje pojedin ih krivic nih dje la (napad na ustavni poredak, priz nava nje kapitulacije i okupacije , ugroavanje teritor ijalne cjelovitosti cl. 137-139 KZ); - nabavku sredstava za vrenje odreCenih krivicnih dje la ( podr iva nje vojne i odbrambene mo i, oruana pobuna , terorizam, pijunaa c l.144-146 KZ). POKUAJ KRIVICNOG DJELA Pojam pokuaja krivic nog djela Pokuaj kriv i nog djela postoji kad je izvrenje k rivi nog djela sa umiljajem zapo eto, ali nije dovreno, ili je radnja izv renja dov rena, ali nije nastupila zabranjena posljedica. Dakle, kod pokua ja krivic nog dje la bitna su 3 e leme nta: 1. Umilja j (direktni ili eventua lni) kao oblik krivnje; 2. Ra dnja izvrenja (ne dovrena ili dovre na); 3. Odsustvo zabra njene pos ljedic e. Postoji razlika izmeCu krivicnih dje la kod ko jih se pos ljedic a pojavljuje kao povreda ili ka o konkretna opa snost tj.kod kojih je posljedica ele ment bia krivicnog dje la i kr ivicnih dje la kod kojih je pos ljedic a apstraktna opa snost. U prvom slucaju, pos ljedic a mora izostati, ne ovisno da li je u pitanju povreda ili konkre tno ugroavanje. Kod kr ivicnih dje la sa a pstraktnom opa snou, kod kojih opasnost nije element bia kr ivic nog djela, pokuaj postoji kad je ra dnja izvrenja zapoceta ali nije dovrena . I pripre mne radnje i pokuaj su stadiji u ostvarenju krivicnog dje la . Zaje dnic ko im je to ne ma nastupa nja zabranjene poslje dice. Razlika se ogleda u tome to se kod pripremnih radnji ne ulazi u krivicno dje lo, dok se kod pokua ja preduzima njem radnje izvrenja ulazi u krivicno dje lo, jer se ostva ruje jedno njegovo bitno obiljeje tj. radnja. Da bi se govor ilo o kanjivosti za pokuaj kr ivic nog dje la, potrebno je kod svakog krivicnog dje la znati u ce mu se sastoji radnja izvrenja. Kako se radnja izvrenja na jcee sastoji od niza dje latnosti, uz ima se da pokuaj postoji onda kad se preduzme djelatnost koja ulazi u radnju prva izvrenja. Tako npr. kod ubistva pokua j postoji ve od trenutka kad osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B na nju na nia ni. Kod onih krivicnih dje la kod kojih je upotreba odre Cenog sredstva ele ment bia kr ivicnog dje la, pokua j postoji ve od trenutka kad se zapoc elo sa upotrebom tog sredstva . Npr. kod ra zbojnitva i silovanja , upotreba sile (prinuda) je sre dstvo za izvre nje kraCe kod razbojnitva, odnosno obljube kod silovanja. Pokuaj postoji ve od trenutka kad pocinilac upotrijebi silu ili ozbiljnu prije tnju, kod ra zbojnitva sa namje rom da ostvari kra Cu, a kod silova nja da izvri obljubu.

63

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kod nekih krivicnih djela kod kojih su u pitanju 2 ili vie a lternativno postavljenih radnji, pokuaj postoji kad se pre duzme bilo koja od tih radnji. Suprotno tome, kod kr ivicnih dje la kod kojih su u pita nju 2 kumulativno postavljene radnje, pokua j postoji te k kad se preduzme i posljednja od kumulativno predviCenih radnji. Takav je s luc aj npr. kod krivicnog dje la izla ganja opasnosti iz cl.180 KZ, gdje pokuaj postoji te k onda kad jedno lice prvo prouzrokuje opasnost po ivot neke osobe, a za tim tu osobu pocne ostavljati u stanju ili pr ilikama opa snim po ivot. Slucajevi kad nije mog u pokuaj krivicnog djela Pokuaj nije mogu kod svih krivicnih dje la: element krivi nog djela , tako da se 1. Pokuaj nije mogu kod kr ivicnih dje la kod kojih je on pokua jem ostva ruje svreno kr ivicno dje lo. Npr : napad na ustavni poredak, ugroavanje te ritorija lne c jeline itd; zbog prirode k rivi nih djela . Npr: sudje lovanje 2. Kod nekih krivicnih dje la pokua j je iskljuc en u tuc i (cl.179), nepr ijavljivanje pripremanja krivicnog djela (c l.324) itd; Nesvreni i svreni pokuaj krivicnog dje la i Prema stadiju u kome je osta la radnja izvrenja, pokua j moe biti svreni nesvreni. Svreni pokuaj postoji kada je radnja izvrenja dovrena, a li nije nastupila zabra njena posljedic a. Npr. osoba A sa umilja jem da lii ivota osobu B puca na nju iz vatrenog oru ja , ali promai. Nesvreni pokuaj postoji kad je radnja iz vrenja zapoceta , a li nije dovrena. Npr. osoba A sa umi ljaje m da lii ivota osobu B, za gnjur i joj gla vu u vodu, ali ne dovri radnju guenja . Ra zlikovanje izme Cu svrenog i nesvre nog pokua ja bitno je iz 2 razloga : 1. Zbog dobrovoljnog odustanka , jer se dobrovoljni odustanak razlic ito ma nifestira kod svrenog i ne svrenog pokuaja ; 2. Kod odmjerava nja kazne , gdje e po pravilu ka zna biti blaa za nesvre ni, nego za svre ni pokua j. Kvalificirani pokuaj Krivic nopravna teorija pozna je te i ili tzv.kvalific irani pokuaj. Kvalificirani pok uaj postoji u i slu aju kad su pok uajem jednog k rivi nog djela ostvarena obiljeja drugog, samostalnog, u zakonu posebno odre e nog k rivi nog dje la. Tako npr. kva lif icirani pokua j postoji ka d osoba A sa umi ljaje m da lii ivota osobu B puca na nju iz vatrenog oruja , pri c emu ne doCe do nastupanja smrti, a li osobi B pritom bude na nesena teka tjelesna povreda . U takvom sluc a ju osoba A e odgovarati za pokua j ubistva osobe B, jer je nje gov umiljaj bio usmje re n na liava nje ivota. Okolnost da je pr i tome na nese na te ka tjelesna povreda bie uze te u obzir kao otea va ju a okolnost za pokua j ubistva . Kod kva lif iciranog pokua ja sud uvijek uz ima u obzir i kaznu ko ja je propisana za ostva re no krivicno dje lo, pr i pokuaju dr ugog krivicnog dje la. Kanjavanje za pokuaj krivicnog djela Kod kanjava nja za pokua j kr ivic nog dje la nameu se pitanja zato se uop e kanja va za pokuaj krivicnog djela , k ada je kanjiv pokuaj prema ne kom kr ivicnom zakonodavstvu, te akokazniti k za pokuaj krivicnog dje la. U odgovoru na pita nje razloga kanjivosti za pokua j krivicnog dje la istic u se 2 shvatanja:

64

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prema subjektivnom shvatanju, ucinilac se kanja va za pokua j kr ivic nog dje la zbog ispolje ne zloc inac ke volje. Prema obje ktivnom shvatanju, za pokua j se ka nja va zbog toga to on predstavlja opasnost za neko pravno za ti eno dobro ili vr ijednost. Kao najispravnije shva tanje se uzima da se za pokuaj kanjava ka ko zbog ispolje ne z loc inacke volje , tako i zbog opasnosti za neko pra vno dobro usljed poduze te radnje izvrenja . U odgovor u na pitanje ka da je kanjiv pokua j krivicnog dje la, u na em pra vu postoje 2 osnovna pravila (cl.20 KZ): 1. Uvijek je kanjiv pokuaj onih kr ivicnih dje la za koja se po zakonu moeizrei zatvor od 5 godina ili tea kazna; 2. Za pokuaj osta lih krivic nih djela, uc inila c se moe kazniti samo onda ako je to zakonom izri ito propisano. Pitanje nacina kanjava nja za pokuaj krivic nog dje la rije eno je odre dbom cl.20 st.2 KZ FBiH. Pre ma toj odredbi, uc inila c e se za pokua j ka zniti u granic ama kazne koja je propisana za krivicno dje lo, a moe se i blae kazniti. I z ovog zakonskog rjeenja vidljivo je da na za konodavac ne prihvata u njihovoj iskljucivosti n i subjektivnu ni obje ktivnu teoriju kanjivosti za pokua j, ve ih pr ihvata u njihovom jedinstvu. Dakle, pokuaj kr ivic nog dje la predstavlja poseban, op i, sa mostalni fakultativni osnov za ublaa vanje kazne. re i opi osnov za ublaavanje k azne je T pokuaj k riv i nog djela.

NEPODOBAN POKUAJ DJELA Pojam nepodobnog pokuaja

KRIVICNOG

Postoje situac ije kad je izvrenje kr ivic nog dje la praktic no nemogue, uprkos preduzetoj radnji izvrenja , jer ne moe do i do nastupa posljedice koja je ele ment bia krivic nog djela . Do nemogu nosti izvrenja krivic nog djela dola z i ili zbog odre Cenih svojstava obje kta na kome se preduzima radnja izvrenja, ili zbog odreCenih svojsta va sredstava kojima se realizira radnja izvrenja. U tom sluc aju u pita nju je podobnost objekta radnje ili nepodobnost sredstava radnje. ne Pokuaj takvih kr ivicnih dje la naz iva se epodoban pokuaj. Ta ko npr. u pogledu objekta radnje n nepodoba n pokuaj postoji ka d se pokua ubistvo na le u, a u pogledu sredstva kad se pokua ubistvo puca njem iz prazne puke. Apsolutno i relativ no nepodoban pokuaj U krivicnopravnoj teoriji razlikuju se apsolutno i rela tivno ne podoban pokua j. Apsolutno nepodoban pokuaj postoji u sluc aju kad su obje kat ili sredstvo radnje takvi da usljed preduzete radnje uop e ne moe doi do nastupanja posljedice, odnosno do izvrenja krivicnog dje la. Ka d je u pitanju objeka t, pr imjeri za to su pokua j ubistva na leu ili pokua j prekida trudnoe nad enom koja nije trudna. Ka d su u pitanju sre dstva, primje ri su pokua j ubistva puc anje m iz pra zne puke ili pokuaj ubistva trovanjem uz kor itenje supstanc e koja nije otrovna. Re lativno nepodoban pokuaj postoji u sluca ju ka d su objekat ili sre dstvo radnje podobni da proizvedu posljedicu, ali u konkretnom s luca ju zbog nekih pose bn ih okolnosti nije moglo do i do nastupa nja posljedice. S obzirom na obje kat, re la tivno ne podobni pokua j postoji u sluca ju kad se pokua ubistvo lica pucanjem kroz prozor u prostor iju u kojoj bi se to lice trebalo nalaz iti, a to lic e je pr ije kratkog vremena izalo iz prostor ije. Drugi pr imjer je kad lopov za vuce ruku u tuCi, prazan, dep. S obzirom na sre dstvo, re lativno ne podoban pokua j postoji npr. u sluc aju kad je sre dstvo sa mo po sebi sposobno proizvesti eljeno de jstvo, ali uslje d loe g rukovanja ili zbog slucajnosti ne

65

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
doCe do rezultata . Npr, uc inilac baci bombu na gomilu ljudi, ali bomba ne eksplodira zbog toga to ucinilac nije znao rukovati de tonatorom. Na zakon ne pravi razliku izme Cu apsolutno i re lativno nepodobnog pokuaja . Kanjavanje za nepodoban pokuaj U krivicnopravnoj teoriji spor no je pitanje da li se i ne podoban pokua j smatra pokuaje m izvrenja kr ivicnog djela .Objektivna te orija smatra da kod nepodobnog pokua ja nema pokuaja , jer je radnja izvrenja nemogua (nepodobna ). Kod nepodobnog pokuaja ne samo da nita nije proizvede no tom radnjom, ve nita nije ni moglo da se proizvede. Samo izuzetno pristalice obje ktivne teor ije doputa ju da re lativno nepodoban pokuaj moe da predstavlja pokuaj izvrenja krivicnog djela. Primjer: pokuaj ubistva pucanjem kroz prozor u prostor iju iz koje je lice ka o pote ncija lni pas ivni subje kt upravo izalo. Prema subjektivnoj teoriji , nepodoba n pokuaj jeste pokuaj izvrenja krivicnog dje la . Bitno je da je ispolje na zloc ina cka volja. Ne pravi se nikakva razlika iz meCu pokua ja i nepodobnog pokua ja, kao ni izmeCu apsolutno i relativno nepodobnog pokuaja. Kanja vanje za nepodoban pokua j je u nae m pravu rijee no odre dbom c l.21. KZ FBiH u kojoj se kae: uc inite lj koji pokua uciniti krivic no dje lo ne podobnim sredstvom ili pre ma nepodobnom predmetu, moe se osloboditi od ka zne . Iz te odredbe slijedi: - da se ucinila c moe ka zniti u gra nicama propisane kazne; - da mu se kazna moe neograniceno ubla iti (primjenom odredbe cl.43 st.2); ili - da se ucinila c moe osloboditi od ka zne . Koju e od nave denih opc ija sud prihvatiti zavisi od okolnosti konkre tnog sluca ja. U svakom slucaju, nepodoban pokuaj predstavlja jedan samostalni, opi, fakultativni zak onsk i osnov za oslobo enje od kazne. DOBROVOLJNI ODUSTANAK OD DJELA Pojam dobrovoljnog odustanka IZVRENJA KRIVICNOG

Postoje situa c ije u kojima izvrilac sam odustane od izvre nja krivicnog djela , ili sprijeci da nastupi poslje dica. Okolnost da je ucinilac sam dobrovoljno odustao od izvrenja krivicnog dje la, mada je nesmeta no mogao dovriti dje lo, redovno se uzima kao vana okolnost kad je u pitanju kanjavanje takvih ucinila ca. Bla i tretma n takvih uc inilaca moe se ispoljiti na nac in da se potpuno iskljuci ka njivost u takvim sluc ajevima, da se pre dvidi mogunost blaeg ka nja vanja ili da se pre dvidi mogu nost njihovog oslobaCanja od ka zne . Sutina dobrovoljnog odustanka je upra vo u momentu dobrovoljnosti , a taj mome nat postoji uvijek kada se utvrdi da je uc inilac bio svjesta n i da je obje ktivno moga o za poce to dje lo dovriti do kra ja. Nema dobrovoljnosti u slucaju kad je ucinilac odustao od dje la nakon to je postao svje stan da zbog neke vanjske okolnosti ne moe dovriti za poce to dje lo. Kod dobrovoljnost se ne ula zi u etic ku vrije dnost motiva odustajanja. Ti motivi mogu biti strah od kazne , bojazan da e biti otkr ive n, samilost prema rtvi, religijske pobude itd. Bitno je samo da je uc inilac dobrovoljno odustao. Odustanak mora da se manife stira u ne kom vanjskom c inu. Ako je radnja izvrenja za poce ta, ona mora biti pre kinuta , ako je radnja izvrenja dovrena, ucinila c mora sprijec iti nastup posljedice. U svakom slucaju, vano je da je izostala poslje dica koja je trebala da nastupi uslje d pre duzete radnje. Ukoliko je posljedica ipak nastupila , tada ne ma dobrovoljnog odustanka, neovisno od toga koliko se uc inilac trudio da sprije ci njeno nastupanje. Taj nje gov uzaludni napor moe mu se uzeti u obzir samo kao olakavajua okolnost pr ilikom odmjeravanja kazne za ucinjeno krivicno dje lo.

66

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U odre dbi cl.22 st.1 na zakonoda vac pre dviCa dobrovoljni odusta nak od pripre manja i od pokua ja krivic nog dje la. Dobrov oljni odustanak od kanjive pripre me krivic nog dje la Kad je u pitanju pr iprema nje krivicnog djela koje je u zakonu predviCeno kao kanjivo, dobrovoljni odusta nak postoji ka d je ucinila c je dnim objektivnim, realnim va njskim cinom ili manifesta cijom iskazao svoju volju u smis lu da je napustio odluku o izvre nju krivicnog dje la . Tako npr.kod teror izma nabavljanje sredstava za izvrenje tog dje la pre dviCe no u cl.151 ka o nje govo kanjivo pr ipremanje, ucinilac e dobrovoljno odustati kad ta na bavlje na sredstva jednosta vno uniti. Tim c inom i izrazom dobrovoljnosti uc inila c javno ispoljava u va njskom svijetu da je promijenio svoju odluku o izvre nju kr ivicnog dje la. Dobrov oljni odustanak kod svre nog i ne svrenog pokuaja Dobrovoljni odustanak se razlic ito manife stira kod pokuaja kr ivic nog dje la. Dobrovoljni odustanak se ne manifestira jednako kod svre nog i nesvrenog pokuaja. Kad je u pita nju nesvreni pokuaj, dakle ka d je radnja izvrenja zapoc eta ali nije dovrena, za dobrovoljni odustanak se tra i da uc inilac pre kine zapoc etu radnju, da bi na ta j nacin prekinuo i dovrenje krivic nog djela . Tako npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B zagn juri tu osobu u kadu punu vode, a li nakon nekog vremena prekine radnju tako da ne doCe do ugue nja. Kod svrenog pokuaja nije dovoljno samo pasivno dr anje u odnosu na ra dnju izvrenja . Zahtije va se nova aktivna radnja, novo c injenje koje je usmjereno na to da se sprijeci na stupanje posljedice. Tako npr. dobrovoljni odusta nak od svrenog pokuaja postojae kada osoba A sa umi ljaje m da lii ivota osobu B istu baci u vodu, mada zna da osoba B ne zna plivati, a za tim spasi osobu B prije nego to je dolo do utapanja . Dakle, za dobrovoljnost odusta nka vano je da je posljedica izostala upravo nakna dno preduzetom a ktivnom radnjom samog uc inioc a. Pritom nije vano da li je sa m ucinilac neposredno sprijecio nastupanje posljedice , ve to moe biti ucinjeno i preko tre ih osoba koje je ucinila c pozvao u pomo. Bitno je da je njegovom ra dnjom sprijeceno nastupanje pos ljedic e. Dobrovoljni odustanak nije mogu u svim situa cijama pokuaja . On je uvije k mogu kod nesvre nog pokuaja je r se za poce ta radnja uvije k moe obustaviti. MeCutim, ka d je u pitanju svreni pokua j, dobrovoljni odustanak nije uvije k mogu. U tom s mislu kod svre nog pokua ja postoji ra zlikovanje na 2 situacije: 1. Kad na kon za vretka radnje do na stupanja pos ljedic e postoji jeda n vre menski interval koji omoguava uc inioc u naknadnu interve nciju u cilju sprec avanja nastupa poslje dice te mporalni de likti(primjer: bac anje u vodu sa umilja jem da se ba ceni utopi). Dobrovoljni odustanak je mogu . 2. Pokuaji gdje nakon zavretka radnje posljedic a nastupi odmah, ili je sasvim izvjesno da ona nije na stupila niti moe nastupiti mome ntalni delikti (npr.pokuaj ubistva vatrenim orujem). Dobrovoljni odustanak nije mogu. Dobrovoljni odustanak takoCer nije mogu k od onih kriv i nih djela k od kojih je samim preduzimanje m radnje ostvareno svreno krivi no djelo , je r se kod tih krivicnih djela pokuaj obuhvata pojmom svrenog kr ivicnog dje la. Takva djela su npr.na pad na ustavni poreda k, ugroava nje teritorija lne cje line itd. Kanjavanje u slucaju dobrovoljnog odus tanka i odgovornost za samostalno djelo pri dobrovoljnom odustanku Pre ma odredbi c l.22 st.1 KZ FBiH, uc inilac koji je pr iprema o ili pokuao uciniti kr ivicno djelo, a li je dobrovoljno odusta o od njegovog izvrenja ili je sprije cio nje govo izvrenje, oslobodit e se od

67

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
k azne. To znaci da je dobrovoljni odustana k u naem krivicnom pravu op i, obligatorni za konski osnov za os loboCe nje od kazne. Po odredbi cl.22 st.2 KZ FBiH, u sluc aju dobrovoljnog odustanka ucinilac e se kazniti za one radnje koje cine neko drugo sa mostalno krivicno djelo. U odnosu na pomenutu odredbu, posebno pita nje je da li se ona odnosi i na kva lificirani pokuaj. U teoriji preovladava shvata nje da pokua no kr ivicno djelo kada je u pitanju dobr ovoljni odusta nak, konzumira samo ono dje lo koje bi bilo obuhvae no potpunim izvrenjem dje la. To prakticno znac i da se pome nuta zakonska odredba ne odnos i na kva lific irani pokuaj. Npr. osoba A se slui falsific iranom ispra vom i na ta j nac in pokuava prevariti osobu B, a li od prevare dobrovoljno od usta ne. U ovom primjeru postoji pokua j prevare iz cl.28, ali e se ucinilac kazniti za upotrebu krivotvorene isprave iz cl.351.

MJESTO I VRIJEME IZVRENJA KRIVINOG DJELA

MJESTO IZVRENJA KRIVICNOG DJELA Mada posljedic a re dovno nastupa na mjestu gdje je i preduzeta radnja izvrenja krivicnog dje la, ipa k su mogu e i situacije tzv. distancionih krivicnih dje la, kod kojih je radnja preduzeta na jednom mjestu, a posljedica je nastupila na drugom mjestu. Tada se postavlja pitanje koje je mje sto izvrenja kr ivicnog dje la . UtvrCivanje mjesta izvrenja zna cajno je iz 2 razloga : 1. Na meCunarodnom pla nu moe se postaviti pitanje mje sta izvrenja i pr imjena kr ivicnog za kona ako je radnja izvrenja preduzeta u je dnoj ze mlji, a pos ljedic a nastupila u drugoj (npr. posta vljanje eksplozivne naprave u a vion u jednoj zemlji, a e ksplozija i pad aviona u drugoj zemlji). 2. Mjesto iz vrenja zna cajno je i na unutranjem planu zbog toga to se s obzirom na mjesto izvrenja kr ivicnog dje la odreCuje i mjesna nadle nost suda. Kod utvrCivanja mjesta izvrenja KD u kr ivic nopravnoj te oriji i za konodavstvu postoje 3 shva tanja : 1. Teorija dje latnosti kao mjesto izvrenja uzima se samo mjesto gdje je uc inilac radio (komis ivni de likti) , odnosno bio duan da ra di (omis ivni de likti) , bez obzira na to gdje je nastupila za branjena pos ljedic a. Smatra se da je za mje sto izvre nja bitna jedino radnja , a da je mje sto nastupanja posljedice cesto rezultat ciste sluc ajnosti. Osim toga , iz prakticnih razloga je najbolje ka o mjesto izvrenja uze ti mje sto pre duzimanja radnje, jer se na tom mje stu na jlake i najteme ljitije prikuplja ju doka zi o izvrenju krivicnog djela . 2. Teorija uspjeha kao mjesto izvrenja bitno je damo ono mjesto gdje je na stupila za branjena posljedica , jer tek nastupom poslje dice postoji svreno krivicno dje lo. 3. Teorija ubikviteta kao mje sto iz vrenja smatra se jednako kako ono mje sto gdje je pre duzeta radnja, tako i mjesto gdje je na stupila zabra njena posljedica . Ovakvo r jeenje je na jispravnije , jer ono odgova ra najve em broju zemalja s obzirom da uvijek omoguava primjenu doma eg za konodavstva, neovisno od toga da li je sama radnja pre duzeta na doma oj ter itor iji ili je posljedica na stupila na doma oj teritoriji.

68

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Na krivic ni zakon je u odredbi c l.32 st.1 pr ihvatio teor iju ubikvite ta jer je izric ito navedeno da je krivicno dje lo uc injeno kako u mjestu radnje , tako i u mjestu gdje je nastupila zabra njena posljedica . U odredbi c l.32 st.2 KZ FBiH rije eno je pitanje utvrCivanja mje sta izvrenja kod pr iprema nja i pokua ja krivicnog dje la. Pripremanje i pokuaj krivicnog djela smatraju se ucinjenim kako u mje stu ra dnje, tako i u mjestu gdje je pre ma umilja ju uc inioc a treba la nastupiti ili je mogla nastupiti za branje na posljedica. Kao mjesto izvrenja kod trajnih krivicnih dje la smatra se svako mjesto u kome je traja lo protivpra vno sta nje. Kod produenog kr ivicnog dje la, gdje je vie djela spojeno u je dno krivicno dje lo, kao mjesto izvrenja smatra se mjesto sva kog pojedinog djela (i radnja i pos ljedic a), a slicna situa cija je i kod onih kr ivicnih dje la koja su po svojim obilje jima slicna kolektivnim kr ivicnim dje lima . VRIJEME IZVRENJA KRIVICNOG DJELA Vrijeme iz vrenja krivic nih dje la pre dsta vlja jeda n od bitnih momenata u pogledu utvrCivanja odgovornosti i ka njivosti uc inioca krivicnog djela. Taj mome nat je bitan iz slije deih razloga : 1. Za utvrCivanje krivicne odgovornosti i pr imjenu krivicne sankcije bitna je starosna dob ucinioca u vrijeme izvrenja krivic nog dje la. Npr. osoba koja nije na vrila 14 godina u vr ijeme izvrenja kr ivicnog dje la nije krivic no odgovorna. 2. Vrijeme izvre nja kr ivicnog dje la bitno je zbog za starje losti kr ivicnog gonje nja za ucinjeno krivicno dje lo, jer ta zastarje lost poc inje tei od vremena izvrenja krivicnog dje la. 3. Odgovor nost uc inioca za uc injeno krivic no djelo uvije k se utvrCuje prema odre dbama krivicnog zakona koji je va io u vrijeme izvrenja kr ivic nog djela ( sa izuzetkom pr imjene bla eg zakona). 4. Vrijeme izvrenja kr ivicnog djela posebno je znac ajno kod onih krivic nih dje la kod kojih je vrijeme obilje je kr ivicnog dje la. Npr, ra tni zloc in se moe izvriti samo za vrijeme oruanog sukoba ili okupa cije; obicna kraCa postaje te kom kraCom a ko se izvri za vrije me elementarne nepogode. 5. Vrijeme izvrenja krivicnog dje la vano je i kod proc jenjivanja uracunljivosti ucinioca . Neuracunljivim se moe smatrati samo ono lice koje je u vrijeme izvrenja djela bilo neura cunljivo. Prethodna i naknadna neura cunljivost nemaju mate rija lno-pra vni, ve samo procesno-pra vni znaca j. Na krivicni zakon (c l.31) prihvata sta novite prema kome je krivicno dje lo uc injeno u vr ijeme izvrenja (odnosno proputa nja) ra dnje kr ivicnog dje la. Vrije me nastupa nja posljedice pritom ne igra nikakvu ulogu. Vrije me izvrenja se vezuje za ra dnju, pa se kao vrije me smatra cije lo vr ijeme trajanja ra dnje. MeCutim, ka da se radi o utvrC iva nju starosne granic e uc inioca , zakona koji e se na uc inioca primijeniti i zasta rnog roka u pogledu krivicnog gonjenja, bitno je vr ijeme zavretka radnje. Tako npr.kod onih krivicnih dje la kod kojih se vie dje latnosti stapa u jednu radnju izvre nja (npr.KD nesavjesnog poslovanja u pr ivredi) , kao vrije me izvre nja dje la bitno je vr ijeme poduzimanja zadnje radnje. Ista situac ija je i kod produenog krivicnog dje la i kod kr ivic nih dje la koja su slicna kolektivnim krivicnim dje lima (nadr iljeka rstvo, nadr ipisarstvo itd). Kao vrijeme se ra cuna vrijeme poduzimanja

69

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
svake poje dine ra dnje, s tim da je za donoenje odluke o starosnoj gra nici ucinioc a, vae nju krivicnog zakona i pocetku trajanja roka zasta rjelosti kr ivicnog gonjenja bitno vr ijeme trajnih k rivi nih dje la(npr.protivpra vno pre duzimanja za dnje radnje. Ista situacija je i kod tzv. liavanje slobode), kod kojih se kao vrijeme smatra svo vrijeme trajanja protivpravnog stanja , a li se i kod tih kr ivicnih dje la za ra cuna nje navedenih mome nata uzima u obzir trenutak prestanka protivpravnog sta nja.

STICAJ KRIVI NIH DJELA

IDEALNI I REALNI STICAJ KRIVICNIH DJELA Pojam idealnog i realnog sticaja kriv icnih djela Stica j krivicnih dje la postoji u situa ciji kad jedno lice sa jednom ili vie radnji iz vrenja ostvari obilje ja 2 ili vie krivicnih djela za koje se istovreme no sudi i izric e jedinstve na kazna, s tim to se prethodno utvrdi kazna za svako pojedino krivicno dje lo. Stica j moe da bude idealni ili formalni i realni ili materijalni . Idealni stic aj postoji ka d uc inilac jednom radnjom ostvari obiljeja 2 ili vie kr ivicnih dje la . Realni sticaj postoji kad uc inila c sa 2 ili vie odvoje nih radnji ostvar i obilje ja 2 ili vie krivic nih dje la za koja se istovre meno sudi. Idea lni stic aj postoji kad osoba A jednim pucnjem iz va tre nog oruja povr ijedi osobu B i osobu C. Rea lni sticaj postoji ka d osoba A je dnim puc njem iz vatrenog oruja lii ivota osobu B, a drugim pucnjem nanese teku tjelesnu povre du osobi C. Kad je u pitanju ide alni stic aj, u krivic nopravnoj teor iji kao sporno se javlja pitanje da li se tu ra di o pravom stic aju kr ivic nih djela, ili je u pitanju stica j kr ivicnih zakona. Ovo pitanje je vano zbog odmjeravanja kazne. Ako se prihvati shvatanje da je idealni sticaj stic aj kr ivic nih dje la, u tom slucaju se uzimaju u obzir kazne za svako pojedino ostvareno dje lo, da bi se na kraju odmjerila jedinstvena kazna za sva ostvarena dje la. Ako se prihva ti drugo shvata nje, da se kod idea lnog sticaja radi o stic aju krivicnih zakona, u tom slucaju kazna se odmjerava samo za je dno dje lo i to ono koje je najte e. Npr: ako osoba A je dnim pucnjem iz vatrenog oru ja izvri i ubistvo osobe B i tje le snu povredu osobe C, tada e po shvata nju da je u pitanju pravi sticaj njemu biti utvrCena kazna i za jedno i za drugo kr ivic no djelo. Ako se prihvati da je u pitanju sticaj krivicnih zakona, ucinilac e odgovarati samo za krivicno dje lo ubistva . Na KZ se u odre dbi cl.46 st.1 opre dije lio za shvata nje da je i idea lni stica j ustvar i stic aj kr ivicnih dje la. Ovakav sta v je opravdan jer prihvata ivotnu realnost koja se ogleda u tome da je je dnom radnjom za ista mogu e ostvariti vie posljedica, a time i vie krivicnih djela. Kod re alnog stic aja ucinilac sa vie ra zlic itih, potpuno samostalnih ra dnji izvri vie krivicnih dje la za koja se istovremeno sudi. Pome nute radnje su najce e i vremenski i prostor no odvojene . Npr. osoba A je dnom radnjom nane se tje lesnu povredu osobi B, a drugom ra dnjom izvr i kraCu stva ri koja pripada osobi C. Pritom nije vano da li su te radnje uc injene na istom mjestu i u isto vr ijeme . One su najce e uc injene na ra zlic itim mjestima i u ra zlic ito vr ijeme . Homogeni i hete rogeni sticaj krivicnih dje la Ide alni i re alni sticaj mogu biti homogeni i heterogeni . Za homogeni stic aj ka ra kteristic no je da su ostvarena obilje ja vie istovrsnih kr ivic nih dje la .

70

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Idealni homogeni sticaj postoji usluca ju ako poc inilac jednom istom ra dnjom pocini 2 ili vie istovrsnih krivicnih dje la. Npr. ako osoba A je dnom ra dnjom nane se povredu osobama B i C. Realni homogeni sticaj postoji u s luca ju ako pocinilac odvojenim ra dnjama pocini vie istovrsnih krivicnih dje la. Npr. a ko osoba A jednom ra dnjom nanese povredu osobi B, a drugom radnjom povredu osobi C. Kod heterogenog stic aja karakteristicno je postojanje vie raznovrsnih kr ivicnih djela . He terogeni idealni sticaj postoji u s luca ju kad se je dnom istom radnjom poc ine 2 ili vie raznovrsnih krivicnih dje la. Npr. a ko osoba A istim puc njem iz vatrenog or uja lii ivota osobu B i oteti tuCu stva r. He terogeni realni sticaj postoji u slucaju kad se odvojenim ra dnjama pocini 2 ili vie raznovrsnih krivicnih dje la . Prividni sticaj kriv icnih djela Prividni stica j krivicnih dje la postoji u slucaju kada postoji privid da je ostvareno vie krivicnih dje la, a u stva ri postoji samo jedno krivicno djelo. Da kle, prividni sticaj ustvar i nije stica j kr ivicnih dje la. Prividni stica j krivicnih dje la, ka o i pra vi, moe prividni idealni i prividni realni stic aj biti krivicnih dje la . Prividni idealni sticaj krivic nih dje la javlja se u s luca jevima kad ucinilac je dnom radnjom ostvari obiljeja bia 2 ili vie krivicnih djela, s tim da su sva ta dje la obuhvae na biem jednog jedinstvenog dje la, ta ko da su ostala bia sadrana u tom jedinstvenom bi u. Prividni realni sticaj krivicnih djela ja vlja se u situacijama kad zbog jedinstva radnje izvrenja prihva taom da postoji samo jedno krivic no dje lo, ma da su sa vie radnji ostvarena bia vie krivicnih dje la od kojih bi svako za se be pre dsta vlja lo posebno krivicno dje lo.

PRIVIDNI IDEALNI STICAJ KRIVICNIH DJELA Prividni idea lni sticaj krivic nih djela postoji u situacijama ka da izme Cu 2 ili vie krivicnih dje la postoje slijedei odnosi: spe cijalitet, supsidija rite t, konsumpc ija, a lternativitet, inkluz ija itd. Odnos specijalite ta postoji u slucaju kada se jedno djelo pojavljuje ka o poseban oblik ne kog drugog, opeg kr ivicnog dje la . Tada se primjenjuje pravilo specialis derogat le gi ge nerali lex (poseban zakon de rogira ili ukida opti zakon), pa u ta kvim s luca jevima ne postoje 2 kr ivic na dje la (opi i posebni oblik), ve samo posebni oblik odre Cenog krivicnog djela , mada su je dnom radnjom ostvarena obiljeja oba krivicna dje la. Kao primjer spe cijaliteta moe se navesti ubistvo dje teta pri poroCaju, iz cl.174 KZ i obicno ubistvo iz cl.171. Naime , majka koja lii ivota svoje dije te tokom poroCaja ili ne posre dno na kon poroCaja dok kod nje tra je poremeaj izazvan poroCa jem, istovremeno je ostva rila i obilje ja obicnog ubistva ( ko dr ugog lii ivota..:). Zbog posebnosti obilje ja cedomorstva (u pogledu uc inioc a samo ma jka , u pogledu vreme na izvrenja sa mo za vr ijeme por oCaja ili neposre dno nakon poroCaja i u pogledu osobenosti uc inioca dok kod nje tra je poreme aj izazvan poroCa jem) , ta kav uc inila c e odgovarati samo za posebni oblik ubistva i to njegov pr ivilegirani oblik, a to je ce domorstvo. Odnos supsidijariteta postoji u sluca ju ka d se jedno djelo pojavljuje kao prethodni stadij u ostvarenju drugog kr ivicnog djela. U ta kvoj situa ciji prethodno krivicno djelo je supsidijarno drugom kr ivic nom dje lu koje je primarno. Primjenom pravila lex primaria derogat legi supsidiariae na ucinioca se primjenjuje primarni, a ne supsidijarni zakon, pa ucinila c odgovara

71

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
sa mo za prima rno, a ne i za supsidija rno dje lo. Npr. odnos supsidijariteta postoji u slucaju kanjavanja za pr iprema nje iz c l.151 KZ. Ukoliko je uc inilac izvrio dje lo za koje je na bavio sredstva , odgovara sa mo za na knadno djelo kao pr imarno, mada je ostva rio i ka njivu pripremnu radnju. Za supsidijarno dje lo ucinila c e odgovarati samo ako nema nakna dnog dje la. Odnos konsumpcije kod prividnog idea lnog stica ja postoji u sluca ju ka da jedno djelo biva konzumirano drugim kr ivic nim dje lom. Tada se primjenjuje pravilolex cosumeus de rogat legi c onsumptae, to znac i da u takvim sluca jevima postoji sa mo ono dje lo koje je konzumira lo drugo, redovno lake krivic no djelo. Tako npr. kada osoba A osobi B nane se vie udaraca od kojih neki rezultira ju tekim tje lesnim povredama, a ne ki lia vanje m ivota , tada uc inilac nee odgovarati za nanese ne teke tje lesne povrede mada ih je ostvario, ve samo za ubistvo, je r te ke tje le sne povrede bivaju konzumirane ubistvom. Odnos alternativiteta postoji u sluc aju ka da uc inilac jednom radnjom ostva ri 2 ili vie alterna tivno postavljenih oblika nekog krivicnog dje la. U ta kvim s lucajevima uc inila c odgovara sa mo za jeda n a lternativno propisani oblik, i to redovno onaj koji je najdominantniji u konkre tnom s luca ju. Okolnost da je pritom ostvar io jedno ili vie osta lih alternativnih obiljeja moe bu se uzeti u obzir sa mo ka o oteava jua okolnost pr ilikom odmje ra vanja kaz ne za dominantni oblik dje la. Tako npr. alte rnativitet postoji u s luca ju a ko osoba A lii ivota osobu B na svirep na cin i iz be zobz irne osvete. U tom slucaju ostvaren je alterna tivitet i u pogledu posebnog nac ina iz vrenja i u pogledu posebne pobude , a li e se odgova ra ti samo za jeda n oblik. Pratee nekanjivo dje lopostoji u slucaju kada uc inilac je dnom ra dnjom ostva ri obilje ja 2 krivicna dje la, od kojih se jedno dje lo pojavljuje kao zane marljiva krimina lna kolic ina u odnosu na krimina lnu kolicinu drugog, gla vnog dje la. Tako npr. osoba A pucanje m iz va tre nog oruja lia va ivota osobu B i istovremeno ote uje tuCu stvar, npr.odijelo oteenog. U tom slucaju odgova ra samo za ubistvo. Naknadno nekanjivo djelo postoji u slucaju kad se jedno djelo poja vljuje ka o logican i pr irodan nastava k drugog krivicnog dje la . Tako npr. osoba A kod kra Ce, odnosno nakon njenog dovrenja prikr iva stvar koju je ukrao, je r je to pr ikr ivanje norma la n i logican produeta k kraCe. MeCutim, ucinilac e odgova ra ti samo za izvre nu kraCu po cl.274, a ne i za prikr iva nje iz cl.290, iako je ostvario obiljeja i tog kr ivicnog djela. PRIVIDNI REALNI STICAJ KRIVICNIH DJELA Zbog jedinstva radnje izvrenja pr ividni rea lni stica j krivicnih djela postoji u oblic ima sloenog, kole ktivnog i produenog krivicnog djela. Sloeno krivicno djelo Sloeno krivic no dje loje ono koje je sastavljeno iz 2 ili vie krivicnih djela. Sloeno KD je za konska konstrukc ija, to zna ci da samo zakonodavac moe 2 ili vie samostalnih krivic nih dje la spojiti u jedno dje lo, koje se po svojim obilje jima ra zlikuje od dje la iz kojih je sloe no. Njega nije doz voljeno konstruirati u sudskoj praksi. Primjeri sloenog krivicnog dje la u nae m KZ su razbojnitvo (cl.276) i razbojnicka kraCa (cl.275). Sva ko od ovih djela sastav ljeno je od po 2 dje la prinude i kraCe. Kod ra zbojnitva pr inuda hronoloki pre thodi kra Ci, u njenoj je funkc iji i za pravo pre dsta vlja sredstvo za ostvarenje kraCe. Kod razbojnicke kraCe hronoloki slijed pr inude i kraCe je drugaciji nego kod razbojnitva. Ovdje kraCa hronoloki prethodi prinudi, a li nakon to ucinilac biva zatece n u kra Ci primjenjuje prinudu radi zadra vanja kraCom oduzetih stvar i. Sloeno kr ivic no djelo ima slicnosti sa krivicnim dje lom koje je kvalif ic irano teom posljedicom. U oba slucaja postoji jedno krivicno dje lo. Razlika se ogleda u tome to je kod svih dje la sloenog krivicnog djela u pitanju umilja j kao oblik krivnje. Kod djela koje je kvalif ic irano teom

72

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
posljedicom, neovisno od oblika kr ivnje u odnosu na osnovno djelo, nua n je neha t u odnosu na teu pos ljedic u (cl.177 st.5 teka tjelesna povreda kvalif ic irana smr u). Konstrukc ija sloenog krivicnog dje la vrlo je zna cajna zbog odmjeravanja kazne. Kod sloenog krivicnog dje la propisa na je njegova kazna i sud se mora kreta ti u granica ma propisane kazne. Da za kon ne prihvata tu konstrukc iju, tada bi ucinilac odgova ra o za 2 krivicna dje la , pa bi sud primjenom pravila o odmjerava nju kazne za djela u sticaju prethodno utvrdio ka znu za svako pojedino dje lo, a potom izrekao jednu je dinstvenu kaznu. Kolektivno krivicno dje lo Kolektivno kriv icno djelo je ta koCer zakonska konstrukc ija to z naci da i u tom slucaju nije doz voljeno konstruira ti kolektivno krivicno djelo u sudskoj praksi. Prema odnosu ucinioc a prema dje lu raz likuju se slije dei oblic i kolektivnog dje la : u vidu zanata, u vidu zanimanja i iz navike. Kolektivno kriv i no djelo u vidu zanata postoji u slucaju ka da je uc inila c pokazao spremnost da mu izvrenje tog djela slui kao izvor pr ihoda ili bar da je imao namjeru da njegovim izvre njem pribavi izvor pr ihoda . Kolektivno krivi no djelo u v idu zanimanja postoji u sluca ju kada je ucinila c ispoljio spre mnost da ponavlja izvre nje krivicnog dje la, pr itom nemajui na mjeru da mu poslui kao izvor pr ihoda . Kolektivno k rivi no djelo iz navike postoji u slucaju ka da je ucinilac poka za o sklonost za vre nje takvih ili slicnih dje la. Je dno od spornih teorijskih pita nja koja se odnose na kole ktivno krivic no dje lo je pita nje da li je za njegovo postojanje dovoljno njegovo jednokra tno izvrenje, ili je ne ophodno da uc inila c to dje lo ponovi u vie navrata. Preovladava shva tanje da je kod kole ktivnog kr ivicnog dje la dovoljno i nje govo jednokra tno iz vrenje, s tim da se utvrdi spremnost ucinioc a da ponavlja vre nje tog krivicnog dje la. Ra zumljivo je da se postojanje kolektivnog kr ivicnog dje la la ke utvrCuje ako su u pitanju 2 ili vie odvojenih dje latnosti koje ulaze u njegovu konstrukc iju, a koje su poc inje ne u kra em vreme nskom interva lu. Du ina tog inte rvala spada u red stio fac ti(faktic kih pita nja), pa je sud que u svakom sluca ju utvrCuje u za visnosti od prir ode krivicnog djela i svih okolnosti koje pra te nje govo izvrenje. Nae ra nije krivicno zakonodavstvo poznavalo je jedno kolektivno kr ivicno dje lo u vidu zana ta. To je bilo kockanje. Novi KZ ne sadri vie to dje lo. MeCutim, nae krivicno zakonoda vstvo sadr i neka druga kr ivicna dje la koja su po svojoj pr irodi vr lo s licna kolektivnom krivicnom dje lu, a li koja se od njh u odreCenoj mje ri i ra zlikuju. To su takva krivicna djela kod kojih zakonodava c inkr iminira bavljenje odreCenim poslovima ili ra dnjama . Ta kvih dje la ima vie, a kao primjer se mogu navesti nadrilje karstvo iz cl.247, nadripisarstvo iz cl.355 itd. Kod nadrilje karstva inkr iminirano je neovlateno bavljenje lijec enjem ili drugom z dravstvenom dje latno u bez propisane strucne spreme. Kod nadripisarstva zakonodava c je inkriminirao neovlate no i za nagra du ba vljenje pruanjem pravne pomo i, takoCe r bez propisa ne strucne spreme. Osnovna ra zlika izmeCu pomenutih krivicnih djela i kolektivnih krivicnih dje la ogle da se u tome to je kod kolektivnog krivicnog dje la dovoljno i njegovo jednokratno izvrenje , uz dokaza nu spre mnost ucinioc a da iz odreCenih raz loga ponavlja vrenje tog djela. Kod krivicnih dje la kod kojih je inkr iminirano ba vljenje , dje lo mora biti ponovlje no u vie na vrata. Koliki e inte rva l biti potreban izmeCu pojedinih odvojenih ra dnji da bi se sve te ra dnje mogle podve sti pod bavljenje , faktic ko je pitanje koje sud r jeava u svakom konkre tnom slucaju. Produeno krivicno djelo Produeno kr ivicno dje lo postoji u s luca ju kad vie kr ivicnih dje la zbog meCusobne povezanosti cine samo jedno kr ivicno dje lo. Za razliku od sloenog i kolektivnog krivic nog dje la koji su

73

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
zakonske konstrukc ije ,produeno krivic no dje lo nije zakonska , ve pra vna konstrukcija. To znaci da se ta konstrukcija, tj. pove zivanje vie dje la u jedno kr ivicno dje lo, vri u sudskoj praksi. Produeno krivicno dje lo je potrebno iz pra kticnih razloga, a to je da se vie i vreme nski i prostorno odvoje nih djela tnosti iz odre Cenih razloga spoje u jednu cje linu. Npr, ako prodava c iz jedne trgovine svakodnevno krade po jednu maramicu i nakon 10 dana ukrade 10 maramica, postavlja se pitanje da li je on uc inio 10 krivicnih djela ili samo jedno KD. U krivicnopravnoj teor iji ne postoji jedinstveno shvata nje o uslovima koji treba ju da budu ispunjeni za postojanje produenog kr ivicnog dje la . Ia ko su razlic ita shva tanja saglasna o tome a je ta konstrukc ija i logic na i praktic na i potrebna, raz lic ita su milje nja o us lovima , a time i o prirodi te konstrukcije. U tom smislu isticu se 2 shvatanja: objektivno i objektivno-subjektivno. Po objektivnom shvatanju u toj konstrukc iji trae se iskljuc ivo objektivni e leme nti. Ta teorija trai 3 uslova: 1. istovrsnost kr ivic nog dje la; 2. vre menski kontinuitet; 3. istovjetnost otee nog subjekta. Istovrsnost k rivi nog djela znaci da sva dje la u toj konstrukc iji mora ju biti iste vrste, kao npr. KraCa . Jedino odstupa nje u tom smislu postoji u slucaju da u konstrukc iju osim osno vnog oblika mogu u i i nje govi privilegirani i kvalific ira ni oblici (kraCa, sitna kraCa, te ka kra Ca). U takvim slucajevima kvalif ika c ija se vri po najtee m dje lu koje ulazi u konstrukciju. U produeno krivic no dje lo ne mogu u i ra zlic ita dje la , makar se ona nalazila u istoj grupi krivicnih dje la. Tako npr. u kombinaciju kraCa -sitna kra Ca -teka kraCa, ne bi se uklapa la uta ja. Postojanje v re mensk e veze ili kontinuitetaspada u re d faktic kih pitanja . Razumljivo je da e ovaj uslov prije biti ispunjen ka d se radi o kraim vremenskim intervalima izme Cu poje dinih odvojenih radnji. Istovjetnost oteenog lica, bilo da se radi o fizickom ili pravnom lic u. Jeda n broj zagovornika naputa ova j uslov, to znaci da u konstrukciju mogu u i i dje la poc injena prema ra zlic itim pasivnim subjektima. Objektivno-subjektivna teorija prihva ta uslove obje ktivne teorije , a li pore d njih za htijeva postojanje i je dnog subjektivnog us lova, a taj se ogleda u je dinstvenom umiljaju. Taj uslov znac i da jedinstvena subjektivna veza (svije st, pre dsta va) postoji kod ucinioca u odnosu na sva ko poje dino dje lo koje ulazi u konstrukciju. MeCutim, u pogledu tog uslova postoje 2 shva tanja : Pre ma prvom shvata nju, kod uc inioca se trai je dinstveni umiljaj u odnosu na ukupan rezultat svih odvojenih dje latnosti (npr. uc inilac odluc i da kraCom 10 automobila doCe do sredstava kojima e rijeiti neki svoj proble m). Po drugom shvatanju, od uc inioca se ne trai je dinstveni umilja j u odnosu na ukupni rezultat, ve je dovoljno da on pr ije svakog poje dinog dje la donosi novu odluku, s tim da nova odluka mora biti slicna pre thodnoj, odnosno prethodnim odlukama, tako da citava dje la tnost izgleda kao plod jedne jedinstvene, una prijed donesene odluke . Naa krivic nopravna teorija i sudska praksa od nave denih uslova objektivne teorije trai istovrsnost kr ivic nog djela i vre menski kontinuitet, a ne trai se uslov da je svim dje lima ote eno jedno te isto lic e. U pogledu ovog treeg uslova postoji izuzetak kada su u pitanju c isto licna krivicna dje la kao npr. uvreda, kleveta, silovanje itd. Tu je nuno postojanje istovjetnosti oteenog. Pored na vede nih uslova , trai se jo jedan uslov, a taj je da sva ostva re na dje la predstavlja ju jedno jedinstveno dje lo. UtvrCivanje tog uslova spa da u red fa ktickih pitan ja koje se rje ava u zavisnosti

74

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
od prir ode dje la i od okolnosti pod kojima je to djelo izvreno. Najce i pr imjer kad se navodi da je ta j us lov ispunjen, je iskoritava nje tra jnog odnosa ili iskor ita vanje iste tra jne pr ilike, a ne ki navode i jedinstvo prostora, jedinstvo na padnutog objekta ili je dinstvenu poslje dicu itd. Svi pomenuti us lovi u sudskoj praksi samo s lue kao orije ntacija za pravljenje kontrukc ije, je r krivicni za koni redovno ne pozna ju pojam produenog kr ivicnog dje la. Nema jedinstve nog pravila o toj konstrukc iji, ve e ona za visiti od pr irode djela i od okolnosti izvrenja. Iz na vede nih uslova se vidi da je teite na obje ktivnim momentima, jer se ona moe opravdati ako vie odvojenih dje la sa objektivnog a spe kta predstavlja ju je dno kr ivic no dje lo. To ujedno zna ci da se kod nas ne za htijeva postojanje jedinstvenog umi lja ja ili jedinstve ne odluke, je r nam ta j subjektivni uslov nije potreban.

KRIVINA ODG OVORNOST KRIVI NA ODGOVORNOST

OPE POSTAVKE O KRIVICNOJ ODGOVORNOSTI Da bi se pre ma uciniocu kr ivicnog dje la mogla primijeniti kr ivic na sankcija, pored izvre nja za konom odreCenog kr ivicnog dje la, nuno je i da se utvrdi uc inioce va kr ivic na odgovornost. Bez odgovornosti nema kanjavanja. Krivic na odgovornost kao pre tpostavka za primjenu kazne postoji u slucaju kad je ucinila c u vrijeme izvrenja krivicnog dje la imao takva psihicka svojstva i ta kav psihicki odnos pre ma dje lu da mu se na osnovu toga uc injeno dje lo moe sta viti na teret. Pomenuta psihicka svojstva ukazuju na njegovu uracunljivost, a psihicki odnos na krivnju ili vinost. Prema tome, k rivi no odgovoran u inilac za k rivi no djelo moe da bude samo onaj u inilac k oji je u vrijeme izvrenja k rivi nog djela bio ura unljiv i vin . Bez uracunljivosti i vinosti nema krivicne odgovornosti. Uracunljivost i vinost kao elementi krivicne odgovornosti su subjektivnog karaktera, pa je i krivicna odgovornost skup subjek tivnih uslova na strani u inioca koji ga ozna avaju kao ura unljiv og i k rivog. Pre ma odredbi cl.12 st.1, krivic no odgovoran je ucinila c koji je uracunljiv i kriv za uc injeno krivicno dje lo. I ura cunljivost i krivnju kao uslove, elemente ili pretpostavke krivic ne odgovornosti zakonodavac je postavio u k umulaciji. Krivic na odgovornost podlona je stepenovanju, to znaci da moe postoja ti ma nji ili vei ste pen krivicne odgovornosti. Ste pen kr ivicne odgovornosti pr va je okolnost koja utice na odmje ra vanje kazne. Stepenovanje krivicne odgovornosti mogue je zbog toga to su mogu a stepenovanja ele mena ta iz kojih se ona sastoji (ura cunljivost i krivnja). Naprijed izne seno se odnosi na kr ivicnu odgovornost shvae nu u materija lnom smislu. Krivicna odgovornost u proc esnom smislu je skup proc esnih uslova koji moraju biti ispunje ni da bi se prema odreCe nom licu za odreCe no krivic no djelo mogla pr imije niti krivicna sankcija.

75

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kod starijih ma loljetnika , pored ura cunljivosti i kr ivnje mora se utvrditi i prisustvo odre Cenog stepe na njihove due vne razvijenosti koji omoguava da malolje tnik shvati znacaj svog dje la i da upravlja svojim postupcima .

URAUNLJIVOST
OSNOV URACUNLJIVOSTI Op e napomene o osnovu urac unljivosti U odgovoru na pitanje ta je osnov urac unljivosti, u kr ivicnopravnoj teor iji razvijena su 2 osnovna shvatanja. Prvo shvata nje teite sta vlja na problem slobode ili us lovlje nosti volje, a drugo shvatanje pita nje volje potpuno odbacuje kad se rjeava pita nje osnova uracunljivosti. Shva tanja koja se ba ve slobodom ili uslovljenou volje dije le se na inde terministicka i dete rministicka. Indeterminizam se dalje dije li na apsolutni i relativ ni. Ista podje la va i i za dete rminiza m. Shvata nja koja uope ne uzima ju u obzir volju kod osnova uracunljivosti nazivaju se indiferentisticka . Inde terministicko shvatanje potic e iz kla sicne kole kr ivic nog prava i dominira o je u Apsolutni indeterminizam krivicnopravnoj te oriji 19.vijeka. On volju smatra potpuno nezavisnom od bilo kakvih uticaja , pa cak i od pobuda ili motiva . Smatra se da odluke nastaju sasvim spontano, pa cak i slucajno. Relativ ni indeterminizam razvija li su teoretic ari neok lasicne kole e krajem 19. i u prvoj polovini 20.vijeka. Zastupa milje nje prema kojem pobude ili motivi uticu na donoe nje ljudske odluke, s tim da sva ki poje dinac svojom voljom prihvata ili odbac uje utic aj odre Cenih motiva koji dje luju na njegovu volju. Deterministicko shv atanje Apsolutni de terminizam razvija li su teore ticari antropoloke i italijanske pozitivne kole . Prema njima se potpuno negira sloboda volje . Uzima se da je volja potc inje na zakonima kauza liteta, pa je svaka poje dinac na odluka covje ka una prijed data ili odreCena. To bi znac ilo da su neki ljudi una prijed prema svojim f iziolokim, biolokim ili psiholokim osobinama pre dodreCeni za vrenje krivicnih dje la . Relativ ni determinizam su ra zvija li teoreticari nje macke socioloke kole i pre ma tom shva tanju se uzima da je volja uslovljena iskljuc ivo okolinom i lic nou covjeka , odnosno njegovim karakte rom koji se formira pod uticajem okoline. Covjek nema aktivnog uticaja u formiranju svog karaktera, jer se njegov karakter formira u zavisnosti od uslova okoline koji na njega dje luju. Osnovna razlika izmeCu indeterminizma i de terminizma ogleda se u tome to pristalic e inde terminizma konstruiu kr ivicnu odgovornost na moralnoj odgovornosti, a deterministi na socijalnoj (drutve noj) odgovornosti. Ako se zanemare apsolutni indeterminizam i a psolutni determinizam, a uzmu u obzir samo rela tivni ideterminizam i de terminizam koji su se vremenom pribliili, onda se moe re i da se jedina raz lika izme Cu njih ogleda u tome to jedni doputa ju slobodnije for miranje ka ra ktera, dok drugi kau da je karakter c ovje ka unaprije d strogo dete rminiran. Zajednic ko im je to da i jedni i drugi pr ihva taju pr ima rni znac aj ka ra ktera c ovje ka za donoe nje odluka.

76

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Indiferenc isticko shvatanje Indife re ntisti ne sma traju slobodu volje znacajnom za osnovu urac unljivosti. Oni ura cunljivost odreCuju cisto psiholoki. Po njima se uracunljivost sastoji u sposobnosti ra suCivanja ili u svijesti o stvarnom i pra vnom znaca ju preduzete radnje, kao i u sposobnosti pojedinca da donosi odluke u sa glasnosti sa tom svojom svije u. Neovisno od iz loenih te orijskih koncepcija, u sa vremenoj kr ivic nopravnoj nauc i pr ihva ta se shvatanje da se ka o osnov ura cunljivosti odreCuje psihicko sta nje u kome postoji mogu nost za svjesno dje lovanje covjeka. To zna ci da kod poje dinca postoji mogunost da on pra vilno shvati zbivanja u sebi i oko sebe i da u skladu sa tom svojom mogunou poduzima takve radnje koje odgovaraju svjesno postavljenim ciljevima. Sma tra se da takva mogu nost postoji kod svakog onog poje dinca kod koje g postoji mogunost da pra ivlno, nesmetano i potpuno shva ta znaca j svojih radnji i da upra vlja svojim postupc ima, to se svodi na mo potpunog rasuCivanja i odluc ivanja. UTVRIVANJE NEURACUNLJIVOSTI Metodi utvrCiv anja neuracunljivo sti U krivicnopravnoj teoriji i savreme nom zakonodavstvu postoje 3 me toda pomou kojih se utvrCuje da li je ne ki ucinilac krivic nog dje la neura cunljiv. To su: 1. psiholoki; 2. ecioloki ili bioloki; 3. mje oviti ili psiholoko-bioloki. Prema psiholokom metodu utvrCivanje ne uracunljivosti svodi se na utvrCivanje prisustva odreCe nih psihickih sme tnji. Te smetnje su posljedica nenorma lnih psihic kih stanja . Po ovom metodu ne trai se da se utvrCuju i ta ne norma lna stanja kao uzrocnic i sme tnji. Psiholoki metod sa gledan krroz def inic iju neuracunljivosti u naem pra vu svodio bi se na utvrCivanje nemogunosti shvatanja znaca ja svog djela ili na nemogunost upravljanja svojim postupc ima. Prema biolokom ili eciolokom me todu ustanovlja vaju se nenormalna ili ne re dovna psihicka sta nja, pri ce mu se ne tra i da se ustanove i smetnje kao posljedica tih stanja na planu psihickih funkcija . Mjeoviti metod obuhvata primjenu oba kr iter ija pr i utvrC ivanju ne uracunljivosti: ecioloki (bioloki) i psiholoki. Ec iolokim kriter ijem se ustanovljava ju uzroci iskljuce nja urac unljivosti, a psiholokim kr iter ijem se utvrCuje iskljucenje onih psihic kih f unkc ija na kojima se zasniva uracunljivost (rasuCiva nje i odluciva nje). Ta dva metoda su meCusobno nuno veza na jer se pri ustanovljavanju kr ivicne ne uracunljivosti mora putvrditi da su psihicke smetnje nastale usljed nenormalnog (neredovnog) ps ihickog sta nja. UtvrCivanje neuracunljivosti po Krivicnom zakonu FBiH Na KZ (cl.13 st.1) usva ja psiholoko-bioloki ili mjeoviti metod. Prema odre dbi KZ, nije ura unljiv u inilac koji u vrijeme izvrenja krivi nog djela nije mogao da shvati zna aj svog djela ili nije mogao da upravlja sv ojim postupcima zbog trajne ili privremene duevne bolesti, privre mene duevne poremeenosti ili zbog zaostalog duevnog razvoja. Iz izloene zakonske definicije vidi se da se psiholoki osnov iskljuc enja ura cunljivosti ispoljava alte rnativno: ili u nemogu nosti shvatanja znaca ja djela , ili u ne mogu nosti upravljanja svojim postupc ima. Nemogunost rasuCivanja ili nemogunost shvata nja zna caja svog dje la naziva se

77

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
nedostatak intelektualne moi , a nemogu nost odlucivanja ili nemogunost upra vljanja svojim postupc ima naziva se nedostatak voluntaristicke moi . Bioloki osnov iskljucenja urac unljivosti generalno se naziva duevna poreme enost, s tim da je i taj osnov u na em zakonu alternativno postavljen: - trajna duevna bolest; - privreme na duevna bolest; - privreme na duevna pore meenost; - za osta li duevni ra zvoj. Iskljucenje uracunljivosti utvrCuje se na na cin da se pr ije svega utvrCuje prisustvo nekog oblika duevne poremeenosti kod ucinioca koja se javlja kao uzrok nemogunosti rasuCiva nja ili nemogu nosti shva tanja znac aja svog dje la. Ka ko su jedan i dr ugi osnov a lternativno postavlje ni u zakonu, za iskljucenje urac unljivosti neophodno je da umulativno budu ispunjeni najma nje je dan k oblik duevne poremeenosti iz biolokog osnova (npr.trajna due vna bolest) i jeda n alternativno postavljeni oblik iz ps iholokog osnova (npr.nemogunost shvata nja znac aja dje la ). Obz irom da se pre tpostavlja da je svaki odrastao covjek duevno norma lan, pr ocje na urac unljivosti u krivicnom postupku ne vri se redovno, ve samo izuze tno, kad postoji sumnja da kod uc inioca postoji ne ki oblik due vne bolesti ili due vne poreme enosti. Ocje njivanje uracunljivosti prema v re menu izv renja krivicnog djela i konkretnom kriv icnom dje lu Procjena urac unljivosti uvijek se vri prema v remenu izv renja radnje. Prethodna i na knadna neura cunljivost nemaju zna caj sa materijalno -pra vnog a spe kta. Uracunljivost se uvijek procjenjuje u odnosu na k onkretno krivi no dje lo, a ne proc jenjuje se generalno. To znaci da ista osoba moe u vijeme iz vrenja djela neurac unljiva u odnosu na jedno dje lo, a da pritom bude ura cunljiva u odnosu na drugo kr iv icno dje lo. Tako npr. nije iskljuce no da kad je u pitanju ucinilac zaostalog duevnog razvoja , on bude urac unljiv u odnosu na ubistvo ili kraCu, a li da ne bude urac unljiv u odnosu na ne ko drugo kr ivicno dje lo (npr.uvredu, nepruanje pomo i itd). S obzirom na to, nisu iskljucene ni situac ije da isti ucinilac, koji izvri vie krivic nih dje la u sticaju, bude u odnosu na neka od tih dje la urac unljiv, a u odnosu na druga djela smanjeno uracunljiv ili potpuno neuracunljiv. DUEVNA POREMEENOST Pojam i klasifikacija due vnih poremeenosti Pod pojmom duevne poremee nosti ili psihicke poreme enosti podra zumijeva se takvo psihic ko sta nje c ovje ka u kome ne mogu da se pra vilno odvija ju psihic ki proce si, ve dolazi do ispolja vanja raznih poremeenosti nagona , emocionalnosti, opaa nja, miljenja , pamenja , rasuCivanja itd. Uzroci duevnih pore meenosti (ec ioloki faktori) mogu biti endogene prirode (npr. nasljedstvo, povre da zametka, oboljenja lijezda sa unutranjim lucenjem itd) ili egzogene prirode (npr.mehanic ke povre de, oboljenja mozga , stre s, ok, de jstvo nekih socija lnih faktora kao to je rat itd). S obz irom na uzrocnike, duevne bole sti se mogu podijeliti na 4 grupe: a) slaboumnosti , koje nastupa ju usljed promjena na mozgu koje su uroCe ne ili ste cene u najranije m djetinjstvu; b) duevne poremeenosti usljed oteenja mozga u toku ivota (razne bolesti CNS); c) duevne poremeenosti usljed endoge nih obolje nja , kod kojih ne mogu da se utvrde promjene ni na mozgu ni na ne rvnom sistemu;

78

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
d) psihopatije, ustvari granicni sluca jevi izmeCu zdravog i duevno poreme enog covjeka. S obz irom na potrebe sudske psihijatrije , duevne bole sti se mogu razvrstati na 3 grupe: a) duevna za osta lost ( ligophrenia ); o b) duevna oboljenja ( psy chosis) i duevni pore meaji i c) za osta li duevni ra zvoj. Pre ma zakonskoj odredbi (c l.13 st.1) kao bioloke osnove iskljuce nja urac unljivosti postavljene su duevna bolest, privremena duevna poremeenost i zaostali duevni razvoj. Sve duevne poremeenosti koje su na vede ne u Zakonu mogu bitipatolok og ili ne patolokog ka ra ktera. Trajne i privremene duevne bolesti, kao i zaosta li duevni razvoj, redovno su patolokog karakte ra . Privremena duevna poremeenost moe biti patolokog i ne patolokog karakte ra (npr. trovanje je patolokog ka ra ktera, a hipnoza je ne patolokog karaktera). Kod nekih duevnih bolesti javlja se tzv. tranzitorna poreme enost. Ona je privremena, a li u takvim slucaje vima osnov za neurac unljivost nije privre mena duevna poreme enost, ve duevna bolest. Trajna i privremena duevna obolje nja Duevna oboljenja mogu biti trajna ili pr ivremena. Pod trajnim duev nim oboljenjima podra zumije vaju se ona kod kojih ne postoji mogunost ozdravlje nja. Kod tih bolesti ne javlja ju se periodi duevnog zdravlja, ve to moe biti samo privid (npr.izof renija ). Privremena duevna oboljenja su ona kod kojih postoji mogunost, pa cak i vjerova tnoa da se to oboljenje moe izlije citi ili ba re m zalijeciti. Ka o privremena duevna oboljenja smatraju se i ona koja se javlja ju povreme no i razvija ju u odre Cenim inte rvalima, kao npr. ma nicno-de presivna psihoza, gdje se periodi zdravlja smjenjuju sa pe riodima bolesti, s tim da izmeCu njih postoji odreCe ni slobodni interva l. U ta kvom sluca ju, u pe riodima slobodnog intervala ucinilac se moe smatrati duevno zdra vim. Pod duevnim oboljenjima ili psihozama uglavnom se podra zumijeva ju bolesti mozga , odnosno centra lnog ne rvnog s iste ma. Psihopatije Za razliku od duevnih bolesti, psihopatije su due vne nastranosti koje nisu duevno obolje nje. Kod njih se nastranost ispoljava na podruc ju emocija i volje , u smislu da psihopata nije u stanju da svojom voljom kontrolira svoje e mocije i nagone. Kod takve osobe na goni i emoc ije toliko utic u na volju, da dominira ju njenim odlukama i ukupnim pona anjem. Njihove rea kcije na van jske nadra aje su izuzetno ja ke i redovno nisu pra ene odgovarajuim inte lektua lnim sposobnostima . Psihopate su redovno uracunljivi, a zbog toga i kr ivicno odgovorni. Me Cutim, i kod njih mogu da se jave prola zna psihicka stanja koja su slic na psihoticnim sta njima kod duevnih oboljenja. Neuracunljivost bi kod njih mogla biti iskljuce na samo u takvim sluca jevima, jer se moe izje dnac iti sa duevnim obolje njima. Privremena duevna poreme enost Privremene duevne poremee nostinisu due vna obolje nja. To su prola zna psihicka stanja koja mogu biti izazvana raznim uzroc ima. U tim sta njima se ja vlja ju poreme aji psihickih funkc ija , posebno svije sti, koji mogu dosti i i toliki stepe n da one moguava ju shvatanje zna caja uc injenog dje la i upravljanje postupc ima. Takva prolazna stanja mogu da nastupe usljed mje sec arstva, hipnoze, visoke tje lesne tempe ra ture, potresa mozga, mehanickih povre da moz ga, usljed guenja , trovanja itd. Za krivic no pra vo poseban znaca j ima ju akutna trovanja a lkoholom, a u pos ljednje vrijeme i dejstvo opojnih droga.

79

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Osim navedenih uzr oka , privremenu duevnu poreme enost mogu da izazovu i snani afekti, kao to su snana uzbuCenja, strah, nenormalna radost, tuga itd. Privre menu duevnu poreme enost moe da izazove samo onaj afe kt koji je po svom intenz itetu ta kav da potpuno isljucuje mogu nost shvatanja znacaja takvog dje la ili mogunost upra vljanja svojim postupcima . Tu narocito dolaze u obz ir oni afekti koji su toliko snani da potpuno pre kida ju sve psihic ke proc ese, a to su afekti koji dovode do tzv.oka . Zaostali due vni razv oj Zaostali duev ni razvoj je psihicko stanje zbog kojeg je ili potpuno iskljuceno, ili u velikoj mjeri oteano rasuCivanje i odluciva nje uslje d nedovoljne razvijenosti psihickog aparata . Za osta li duevni razvoj ima slicnosti sa due vnim bole stima , zbog toga to se i kod njega najce e ra di o sta nju c iji je uzrok oboljenje mozga . Nerazvijenost psihic kog aparata uzrokovana je oboljenjem ili povre dom mozga dok se dijete jo na la zi u ma jc inoj utrobi, za tim u vrijeme por oC aja ili u pr vim danima ivota. Osim toga, na ne ra zvije nost psihickog apa ra ta mogu utic ati i oboljenja pe rife rnih cula, ka o to je gluhonije most. Zaostali due vni razv oj i nepotpuna duevna razvijenost Od zaostalog duevnog ra zvoja, koji je oblik psihicke poreme enosti i koji je bioloki osnov iskljucenja urac unljivosti kod punoljetnih lica , razlikuje se stanje nepotpune duevne razvijenosti onih lic a koja su neznatnije pre koracila granic e punoljetstva. Ta kva lic a nisu se potpuno duevno razvila , zbog ne kih svojih individua lnih svojstava, ili zbog posebnih okolnosti soc ija lne sredine u kojoj su odrastala , a koje su nega tivno utic ale na njihov ps ihicki razvoj. Kod ta kvih lica radi se o tome da je stepen njihove due vne razvijenosti rava n ste penu duevne ra zvijenosti ma loljetnika , ali njiovo stanje nije identicno sa zaostalim duevnim razvoje m u psiho-patolokom smislu. Zbog toga ne potpuna due vna razvijenost kod mla Cih punoljetnih osoba nije osnov iskljucenja uracunljivosti. Me Cutim, ukoliko se ispune i osta li zakonski uslovi, na zakonodava c predviCa da se i pre ma takvim licima mogu pr imijeniti odre Cene va spitne mje re kao krivic ne sankcije koje su namijenje ne iskljuc ivo za ma loljetne ucinioce krivicnih djela. MOGUNOST RASUIVANJA I ODLUCIVANJA Za iskljucenje uracunljivosti, a time i krivicne odgovornosti, pore d nekog oblika duevne poremeenosti nuno je utvrditi da je kod takvog lica bila iskljucena mogunost ra suCivanja ili mogunost odlucivanja. Mogunost rasuCivanja u kr ivicnom zakonu ozna cena je kao mogunost shvatanja znac aja ucinjenog djela , a mogunost odluciva nja je oznac ena kao mogunost upravlja nja svojim postupc ima. Znacaj dje la i mogunost nje govog shv atanja (intele ktualni ele ment uracunljivosti) U krivicnopravnoj te oriji je sporno ta se podrazumijeva pod pojmom rasuCivanja , odnosno pod pojmom shvata nja zna caja svog djela. Da li ta j pojam obuhva ta shva tanje realnog ili stvarnog znacaja, pravnog ili drutvenog znacaja dje la. Preovlada va shva tanje da se pod tim pojmom podrazumijeva prije svega shvatanje realnog ili stvarnog znaca ja djela , to znac i da shvata nje stvarnih okolnosti uc injenog dje la u smislu da kod ucinioca postoji svijest o radnji i svijest o posljedic i koju prouzr okuje preduzeta radnja. Pritom se podra zumije va i mogunost njegove svijesti o dje lovanju prirodnih i drutve nih zakona. Ako kod ucinioca ne postoji mogunost shvatanja stva rnog znacaja dje la (a ko ne postoji mogu nost svijesti o onome to cini i ta e tom cinidbom ostva riti), onda ne moe postojati ni mogu nost da tak av ucinilac shvati ni pra vni ni drutveni znacaj dje la, jer ta shvata nja za htijeva ju sloe niji psihic ki proces.

80

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Za uracunljivost se ta koCe r za htije va da ucinila c ima mogu nost da oc ijeni socija lni (drutveni) znacaj ucinje nog dje la u smislu da li je njeg ovo dje lo socija lno opravdano, korisno i pr ihvatljivo, da li je tetno, negativno i neprihvatljivo ili je sa soc ija lnog aspekta indiferentno. Za urac unljivost je dakle bitno da se utvrdi da je psihic ko stanje uc inioca takvo da mu omoguava da pravilno ocijeni drutveni znac aj dje la. Mada je ve ina drutve no neprihva tljivih postupa ka istovreme no i protivpravna, za uracunjivost je ire levantno da li za ucinioca postoji mogunost oc jene znacaja dje la u odnosu na pravni poreda k. Iz toga proizilaz i da postoja nje ura cunljivosti kod uc inioc a ne tra i mogunost shvatanja pra vnog znacaja dje la niti mogunost shvatanja protivpra vnosti ili za branjenog dje la. Kod uracunljivosti je bitno da se utvrdi da je uc inilacimao mogunost da shvati zna aj u injenog dje la, pri c emu nije potre bno da se u postupku utvrCuje da li je on i u konkre tnom sluca ju iskor istio tu svoju mogunost. Uvijek se polaz i od pretposta vke da je psihicki norma lan covje k prije izvre nja dje la za ista i kor istio tu svoju psihic ku mogunost. Za urac unljiv ost je da kle dovoljna sama mogu nost ra suCivanja , pri c emu je nebitno da li je konkretni uc inilac pri izvrenju konkretnog dje la i rasuCivao o nje govom zna caju. Mogunost upravljanja svojim postupcima (voluntativni ele ment uracunljivosti) Pored toga to se za uracunljivost mora utvrditi odsustvo due vne poremeenosti uz mogunost shvatanja znac aja svog dje la, to jo uvijek ne z naci da je to lice potpuno uracunljivo. Pore d navedenih e le mena ta, mora se utvrditi i to da je takvo lice bilo sposobno da odluc uje ili da je ima lo mogunost da upravlja svojim postupcima. Mogunost rasuCivanja i mogunost odluc ivanja ka o sa mostalne psihic ke funkc ije su usko poveza ne. Njihova veza je ta kva da je teko za mislivo da neko lic e posje duje mogunost odluc ivanja , a da istovremeno kod njega ne postoji mogu nost rasuCivanja. Iako svakom odluc ivanju po pravilu prethodi rasuCiva nje, ipak su mogue takve situacije da je kod uc inioca pr isutna mogunost rasuCiva nja, a da je iskljucena mogunost odluc ivanja. Uva avajui mogu nost postojanja takvih situacija, na zakonoda vac je te dvije psihicke funkc ije postavio u alterna tivi (nemogunost rasuCiva nja ili nemogunost odluc ivanja ). Volja pre dsta vlja vlast nad sobom ili sposobnost da se upravlja sobom i svojim postupc ima kako bi se postigao odreCeni postavlje ni cilj. Stoga se voljne ra dnje re dovno sa stoje iz 2 stadija : 1. Pripremni, koji predstavlja misaonu operaciju kao to je prosuCivanje razlic itih mogunosti, unutra nja borba motiva, izbor na cina dje lovanja itd. 2. Realiza c ija donesene odluke . Pre duzimanje svake voljne radnje predstavlja sloen psihicki pr oces savladavanja unutra njih i vanjskih pre preka. Unutranje prepreke uglavnom se svode na borbu motiva za i protiv izvrenja dje la, zatim nadvladavanje svojih emoc ija, te sa vladavanje nagona. Vanjske tekoe svode se na sa vladavanje vanjskih prepreka kao to je na bavka odre Cenih sre dsta va, ukla njanje mehanickih pre preka itd. Mada emocije po nae m zakonu nisu e leme nt uracunljivosti, one su ipa k znaca jne i u kr ivicnom pra vu zbog toga to su ili uzroc i kao unutranji pokretaci ljudskih radnji, ili se javljaju kao stimulativni faktor voljnih radnji covjeka . Zbog toga pojedinc i snagom rasuCivanja su cesto u situaciji da uz snaa n voljni napor sa vladava ju emoc ije i na gone koji utic u na donoe nje odluke.

BITNO SMANJENA URACUNLJIVOST Postojanje smanjene uracunljivosti

81

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pored uracunljivosti i ne uracunljivosti kao stanja koja su znaca jna za postojanje ili nepostojanje krivicne odgovornosti, u naem pravu kao zakonska kategorija postoji i pre lazno stanje , u kome ucinilac nije ni potpuno ura cunljiv ni potpuno neurac unljiv. Takvo stanje se naziva stanje bitno smanjene uracunljiv osti . Pre ma odredbi c l.13 st.2 KZ FBiH, bitno smanje na uracunljivost postoji ka da je kod uc inioca krivicnog dje la sposobnost da shvati zna caj svog dje la ili sposobnost da upravlja svojim postupc ima bila bitno smanjena usljed due vne bolesti, privre mene duevne pore mee nosti ili za osta log duevnog razvoja. Ucinilac koji je u vr ijeme izvrenja krivicnog dje la bio bitno smanjeno uracunljiv jeste kriv i no odgovoran , ali se moe blae k azniti. Prema tome, bitno smanjena ura unljivost predstav lja poseban fakultativni zakonsk i osnov za ublaavanje kazne. U krivicnopravnoj teor iji postoje razlic ita shva tanja o tome da li je kr ivicnom pra vu potreban poja m bitno smanjene uracunljivosti ili ne. Pre ma teoriji klasicne kole, institut bitno smanjene uracunljivosti je ne potreban, je r je vlada lo mi ljenje da se urac unljivost ka o kategorija kr ivicne odgovornosti ne moe stepe novati, ve da se svi uc inioc i kr ivic nih djela mogu podijeliti samo na uracunljive i neura cunljive. Pre ma te oriji njemacke socioloke kole, institut bitno smanjene uracunljivosti ima svog smisla jer odgovara realnosti ivota (izmeCu urac unljivih i ne uracunljivih lica stoji citav niz pre laznih stanja smanje ne urac unljivosti). Prigovori koji su upu ivani pojmu sma njene uracunljivosti su slijedei: 1. Pojam sma njene uracunljivosti nema smisla jer se ura cunljivost ne moe stepe nova ti; 2. Pojam smanjene urac unljivosti je neprec iza n, pa bi svojom neprec iznou otvarao put z loupotre bi, samovolji i nesigurnosti u sudskoj praksi; 3. Pojam smanje ne ura cunljivosti krajnje je podoban za zloupotrebe u pra vcu da se duevno zdra va lica proglaavaju za smanjeno uracunljiva, kao i da se smanjeno uracunljiva lica progla avaju za potpuno duevno zdra va; 4. Osnovni prigovor je pr igovor psihijatrizacije kr ivicnog prava u smis lu da sudovi zbog nedovoljnog strucnog zna nja ne e biti u mogu nosti da pravilno ocijene stepen uracunljivosti lica , ve e to ciniti psihija tri, cime se i donoenje odluke sa suda prenosi na psihijatra. Navedenim pr igovorima klasicne kole slijede i kontraa rgumenti: 1. Ucinioc i se ne mogu podije liti samo na urac unljive i neuracunljive je r je re alnost ivota takva da izmeCu ta 2 krajnja stanja postoji cita v niz pre laznih stadija. Na takav zakljucak ukazuje razvoj psihija trije; 2. Prigovor nepre ciznosti otklanja se argume ntom da uz praivlnu ulogu suda i psihija tra ne postoje posebni problemi da se utvrdi i neko od prela znih stanja , jer je cinjenic a da ta pre lazna stanja i postoje ; 3. Prigovor samovolje i nesigurnosti takoCer se otklanja na nac in da vje tak po svojoj osnovnoj funkc iji (dijagnoza i prognoza) treba da zavr i svoj posao, koji je, istina, ne to tei kod utvrCivanja smanjene ura cunljivosti ne go kod utvrCivanja stanja potpune urac unljivosti i neura cunljivosti; 4. Prigovor ps ihijatr iza cije kr ivicnog pra va otklanja se na nac in da sud mora za drati svoju funkc iju suCenja , tj. donoenja odluka meCu koje spada i odluka o uracunljivosti. Uloga psihijata ra je samo u tome da oni svojim strucnim z nanje m tre baju pomo i sudu u donoenju odluke , a ni u kom sluca ju da preuzmu funkc iju suda.

82

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U sa vremenom krivicnom pra vu i krivicnom za konodavstvu dana s je pr ihva en pojam sma njene uracunljivosti. UtvrCivanje bitno smanjene urac unljivosti Bitno smanjena uracunljivost utvrCuje se na isti nacin kao i urac unljivost, odnosno neurac unljivost uope. To zna ci da se u obz ir mora ju uze ti i bioloki i psiholoki elementi. Kod bitno sma njene uracunljivosti zahtijeva se postojanje onih istih sta nja duevne poreme enosti koja se tra e i kod neura cunljivosti (duevna bolest, privre mena duevna poreme enost, zaostali duevni razvoj). Ra zlika izmeCu neuracunljivosti i bitno smanjene urac unljivosti ogleda se u tome to je kod neura cunljivosti usljed de jstva nekog od tih stanja mogunost ra suCivanja ili odluc ivanja potpuno iskljucena, dok je kod bitno sma njene ura cunljivosti mogunost ra suCivanja ili odluc ivanja samo bitno smanje na. Da kle, raz lika je iskljuc ivo u ps ihickim elementima. MeCutim, za postojanje bitno smanje ne uracunljivosti neophodno je da mogu nost psihickih funkc ija padne ispod odreCenog ste pena . Ni za kon ni kr ivicnopravna teor ija ne nude odgovor koji je to stepen i kad on biva dostignut, ve se to pita nje rjeava u saradnji sa vjetakom psihijatrom u zavisnosti od okolnosti konkretnog sluca ja. Smanjena uracunljiv ost i maloljetstvo Bitno smanjena uracunljivost ne obuhvata i stanje nedovoljne due vne razvije nosti. To z naci da se ovaj institut ne odnosi na malolje tnike koji nisu dovoljno duevno ra zvije ni. Krivicni zakon ne sa dri nedovoljnu duevnu razvijenost kao osnov bitno smanjene ura cunljivosti. Razlog tome je to bi kod ma loljetnika koji nisu dovoljno due vno razvijeni, pr imjen a makar i blage ka zne kao krivicne sankcije (bitno smanjena urac unljivost vodi kr ivicnoj odgovornosti i kanjivosti), mogla krajnje nega tivno dje lova ti na njegov da lji psihic ki ra zvoj, f ormiranje ka ra ktera i njegov ukupa n budu i ivot. Slijedi zakljucak da maloljetni u inioc i krivi nih djela s obzirom na svoj due vni razvoj mogu biti ili urac unljivi ili neuracunljivi, ali nikak o ne mogu biti bitno smanjeno ura unljiv i . Kao i uracunljivost, i bitno smanjena uracunljivost se uvijek procjenjuje s obz irom n a vrije me preduzima nja radnje izvre nja, a isto tako se uvijek proc jenjuje i s obzirom na konkre tno krivicno dje lo. Krivicna odgov ornost i primjena kriv icnih sankcija na lica sa bitno smanjenom uracunljivou Ra zlika iz meCu neura cunljivosti i bitno sman jene urac unljivosti ogleda se i u krivicnopra vnom dejstvu. Potpuna neura cunljivost iskljucuje kr ivic nu odgovornost, a bitno smanjena uracunljivost ne. Lica sa bitno smanjenom ura cunljivo u su krivicno odgovor na, s tim da im se stanje bitno smanje ne urac unljivosti moe uzeti samo kao osnov za ublaavanje kazne. Na za konodava c (cl.13 st.2) pre dviCa fakultativno i ograniceno ublaava nje ka zne uciniocu koji je krivicno dje lo izvrio u stanju bitno smanjene ura cunljivosti. Pored kazne, takvom uc iniocu se moe izrei i mjera bezbjednosti oba veznog psihija trijskog lijecenja i cuva nja u zdravstve noj ustanovi, ako sud utvrdi da bi takav ucinilac moga o izvriti te ka djela protiv ivota i tije la, se ksualnog integrite ta ili imovine ukoliko bude puten na slobodu (c l.63). U pogledu kanjava nja Zakon predviCa 2 mogunosti: 1. Da mu za ucinjeno dje lo odmjeri kaznu u gra nicama koje su propisa ne Zakonom; 2. Da mu izre kne ublaenu kaznu prema ogra nice njima koja su propisana u cl.42.

83

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Dakle , zakonoda vac se opredijelio za fakultativno ublaava nje kazne, smatraju i da ta mogunost bolje odgovara individua liza ciji kazne.

ACTIONES LIBERAE IN CAUSA Pojam actiones libe rae in causa Neuracunljivost moe biti osnov iskljucenja krivic ne odgovornosti sa mo ako je postoja la u vr ije me preduzima nja radnje izvrenja krivicnog dje la. U tom smislu krivic no pravo poz naje je dan jedini izuzeta k, a on se odnosi na one situa cije ka da se ucinilac sa m dove o u stanje u kome nije moga o shvatiti znacaj svog djela ili nije mogao upravlja ti svojim postupc ima, iako je bio svjestan ili je mogao i mora o biti svjestan da u takvom stanju moe poc initi kr ivic no dje lo. av u inilac je Tak krivi no odgovoran . To znaci da nae krivic no pravo sadri takvu odredbu pre ma kojoj postoji krivicna odgovornost za dje lo pocinjeno u stanju neura cunljivosti, ali samo pod uslovom da je izvrenje tog djela pos ljedic a jedne prethodne radnje u odnosu na koju je uc inila c postupao sa umilja jem ili iz neha ta. Ta kva , dje la se na ziva ju actione s libe rae in causa to ozna cava ra dnje koje su slobodne u odluci, a li ne i u izvoCenju. Odgovornost za actione s liberae in causa U teoriji je dugo vremena bilo sporno da li postoji odgovornost za takva djela. Ra nija za konodavstva nisu sadravala posebne odredbe o tome, ali nova za konodavstva u koja spa da i nae, izr icito predviCa ju pose bno zakonsko r jeenje kojm se otklanja dilema u pogledu odgovornosti i ka njivosti za takva krivicna dje la. Pose bno sporno pitanje je ste da li za ta dje la treba kanja vati po opim pr inc ipima o krivicnoj odgovornosti ili treba postaviti posebno pravilo. Cije li problem se ustvari postavlja oko toga da li i u tom s luca ju treba procjenjivati uracunljivost uc inioc a s obzirom na vrijeme preduzima nja radnje izvrenja , ili se ta uracunljivost moe procjenjivati s obz irom na vrijeme prethodne ra dnje kojom se ucinilac dovodi u stanje neura cunljivosti. U tom pogledu postojala su 2 shva tanja . Pre ma prvom, nu na je urac unljivost u vr ijeme preduz imanja radnje , a prethodna radnja smatra se samo kao pripremna ra dnja. Drugo shvata nje, koje dana s dominira u teor iji i za konodavstvu, tra i samo da su oni ostvar ili uzrok posljedice i da su pr itom postupali sa krivnjom u odnosu na tu poslje dicu, pr i c emu je dovoCenje sebe u stanje neurac unljivosti uzrok poslje dice. Preovlada va za pravo shvata nje da kod ac tiones liberae in causa ucinila c kor isti sebe kao sredstvo za izvre nje kr ivic nog dje la , kao to u nekim slucaje vima posredni izvrilac koristi druge , neposredne izvrioce u ostvarenju svog krivicnog dje la. Krivic na zakonodavstva koja sadre posebne odredbe za actiones liberae in causa dijele se na : - ona koja sa mo konsta tiraju odgovor nost za ta dje la; - ona kod kojih je odgovornost ogranicena samo na sluc aj ako je pr ivreme na duevna poremeenost izazvana u na mjer i da se u neurac unljivom stanju ucini krivicno dje lo,; - ona koja pootra vaju kanjivost za ta dje la. Po odredbi cl.13 st.3 KZ FBiH, kr ivic no je odgovoran ucinilac kr ivic nog djela koji je upotrebom alkohola, droga ili na drugi nac in doveo sebe u stanje u kome nije mogao shvatiti zna caj svog dje la

84

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ili upravljati svojim postupc ima, ako je pr ije nego to se dove o u to stanje dje lo bilo obuhva eno nje govim umi ljaje m ili je u odnosu pre ma krivic nom dje lu kod njega postoja o neha t, a zakon za takvo djelo predviCa i krivicnu odgovornost za ne hat. Iz na vede ne zakonske odredbe moe se zakljuciti: 1. Na za konodava c odgovornost zaactiones liberae in causa postavlja a dekvatno odgovornosti koja bi za ta dje la postoja la primjenom op ih pr inc ipa po krivic noj odgovornosti. To znaci da se postavlja zahtjev uracunljivosti, a li s obzirom na vr ijeme ka da je ucinila c sebe doveo u sta nje u kome nije mogao shvatiti znacaj svog dje la ili upravljati svojim postupc ima. S druge strane, zahtije va se krivnja uc inioc a u smislu da, pr ije nego to se doveo u to stanje, kod njega postoji umilja j (bio je svjestan ili je mogao biti svjesta n da u takvom sta nju moe izvr iti krivicno dje lo, pa je to htio ili je na to pr istao), ili je u odnosu na dje lo postojao ne hat (svjesni ili nesvjesni); 2. Za ac tiones liberae in c ausa uvijek odgovara ako je u pitanju umilja j kao oblik krivnje, a se za nehatne delikte sa mo onda ako je zakonom predviCe na odgovor nost za ta djela uc injena iz nehata ; 3. Kod actione s liberae in causaumilja j ili nehat ka o oblic i krivnje odnose se samo na bitna obilje ja krivicnog dje la , pr i cemu se ne trai i umiljaj, odnos no ne hat, u odnosu na pojedinosti. Ac tiones liberae in causa i smanje na uracunljivost Posebno pitanje kod ac tiones liberae in causa jeste da li u ta kvim slucajevima treba uvaiti stanje smanje ne uracunljivosti. To pita nje je vano radi mogunosti ublaa vanja kazne, s obz irom da bitno sma njena uracunljivost predstavlja fakultativni osnov za ubla avanje kazne. U tom smislu se mora prihvatiti da stanje bitno sma njene uracunljivosti ne moe imati utica ja na ublaavanje kazne. Ra zlog tome je to potpuna neuracunljivost ovdje ne iskljucuje krivicnu odgovornost, pa nema ni razloga da se ubla i ka zna uc inioc u koji je bio samo bitno smanjeno uracunljiv.

VINOST
OSNOVNA SHVATANJA VINOSTI Odnos prouzrokovanja i vinosti O POJMU

Ucinjeno dje lo pre dsta vlja sa mo je dan uslov za pr imje nu ka zne. Pored tog uslova , koji je po svojoj prir odi objektivnog karakte ra , za primjenu ka zne nu no je da se ispune i neki subje ktivni us lovi. Ti uslovi su pr ije svega da se radi o urac unljivom uc iniocu, a zatim i o uc iniocu koji prema ucinje nom dje lu ima odre Ceni psihicki odnos u smislu da je bio svjestan onoga to c ini i da je to htio. To znac i da krivic no odgovora n i ka njen moe biti samo onaj uc inila c krivicnog dje la koji je u vrijeme izvrenja bio uracunljiv i koji je prema djelu imao odre Ceni psihicki odnos koji je izra en u preduzima nju svjesne i voljne dje latnosti. Ne moe biti krivicno odgovoran uc inilac bez tog odreCe nog psihickog, subje ktivnog odnosa prema pos ljedic i. To zna ci da kod ucinioc a moe postojati uracunljivost, ali uprkos tome ako prouzr okovanje posljedice nije re zulta t njegovog unutarnjeg odnosa pre ma dje lu, onda ne ma krivic ne odgovornosti. Prema tome, samo u jedinstvu objektivnih i subje ktivnih e leme nata moe lea ti osnova za ka zne nu represiju drutva i samo u tom jedinstvu lei opravda nje i c je lishodnost te drutvene represije.

85

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Iz izloenog slijedi da se radi o sistemu subjektivne odgovornosti prema kojem nema odgovornosti na osnovu pukog prouzr okova nja posljedice. Suprotno subjektivnoj odgovornosti, pozna t je sistem obje ktivne odgovornosti prema kome ucinilac odgovara za ono to je stvarno ucinio, potpuno neovisno od toga kakva su njegoova unuta rnja subje ktivna stanja i kaka v je njeg ov subjektivni odnos pre ma onome to je svojom radnjom pr ouzrokovao. Sistemi subje ktivne i objektivne odgovornosti u pro losti su se smjenjiva li, da bi od 19.vije ka u krivicnom pra vu posta o dominantan sistem subjektivne odgovornosti. Na toj liniji je i na e krivicno za konodavstvo, koje ne dozvoljava mogu nost objektivne odgovornosti. Vinost kao psihic ki odnos Vinost ili krivnja je skup psihi k ih odnosa u inioca prema u inje nom djelu koji se izraavaju u njegovoj svijesti i volji. Ako se krivic no djelo shva ta u nje govom objektivno-subjektivnom smis lu, vinost je tada nje gov subje ktivni le ment. Ako se krivic no dje lo shvata u obje ktivnom smislu, e vinost ili krivnja ta da predstavlja subje ktivni uslov krivic ne odgovornosti. Osnovno pita nje kod krivnje jeste da li je uc inilac svjestan svog dje la, da li hoe to dje lo. Ele ment svijesti i e lement volje kao subje ktivne komponente pojavljuju se i kod ura cunljivosti i kod vinosti. Kod uracunljivosti se posta vljalo pita nje da li je usljed stanja u kome se ucinila c nala zio, on uope mogao biti svjestan znac aja svog dje la i da li je uope mogao upravljati svojim postupc ima u vrijeme izvrenja djela. Kod vinosti se posta vlja pita nje da li je u konkretnom sluc aju uc inilac bio isprav svje stan svog dje la i da li je to djelo htio. Kod urac unljivosti se ispituje nost u inio evog psihi kog aparata , a kod vinosti se ispituje njegov psihi k i odnos prema djelu. Vinost se nikada ne smije pre tpostaviti, ve se ona u svakom slucaju mora utvrditi. Pretpostaviti postojanje vinosti znaci ustva ri negirati vinost kao uslov krivicne odgovornosti. U krivicnom pra vu nisu nepozna ta rjeenja koja pozna ju pre tpostavku vinosti bez obzira da li je u pitanju apsolutna ili relativna prezumpc ija vinosti. Kod a psolutne pre tpostavke vinosti smatra se da ona postoji uvijek u trenutku ka d je krivicno dje lo iz vreno. Kod relativne pre tposta vke vinosti smatra se da ona postoji, ali je dozvoljeno da se dokazuje da ona ne postoji. Nae krivicno pra vo ne dozvolja va prez umpc iju vinosti, jer osnovni pr inc ip na e g krivicnog prava je pr inc ip subjektivne odgovornosti koji je izrae n u odredbi c l.12 st.1 prema kojoj je krivicno odgovoran samo onaj uc inilac koji je uracunljiv i kr iv za uc inje no kr ivicno dje lo. Pri tome, kriv je ona j ucinila c koji je krivicno dje lo izvrio s umi ljaje m (cl.12 st.2). Isto tako je kr iv i ona j uc inilac koji je dje lo izvrio iz ne hata, a li sa mo onda ka d to zakon izricito odre Cuje. Glavna shvatanja pojma vinosti U odre Civanju pojma vinosti u kr ivicnopravnoj teor iji postoje 2 osnovna shv atanja , a to su psiholoko i normativno shvatanje. Prema psiholokom shvatanju , krivnja ili vinost predstavlja ju psihic ki odnos uc inioca pre ma djelu koji se izraa va u 2 osnovna oblika: umilja ju ili u neha tu. Psiholoko shvatanje je do pocetka 20.vijeka bilo je dino shvata nje vinosti u kr ivicnom pravu i njegov znac aj ogle da se u tome to je po njemu i u kr ivicnopravnoj teor iji i u zakonodavstvu usposta vljen sistem subjektivne odgovornosti uc inioca za ucinjeno krivicno dje lo. Pocetkom 20.vijeka u kr ivicnopravnoj te oriji se ja vlja tzv. normativno shvatanje vinosti . To shvatanje se uglavnom dije li na 2 osnovna pravc a: psiholoko-nor mativno i cisto normativno shva tanje . Prema psiholoko-normativnom shvatanju za krivnju se trai da je sam ucinilac svoje dje lo ocijenio ka o djelo protivno pravu. To znaci da krivnja postoji u sluca ju ka d je uc iinlac bio svjesta n

86

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ili mora o biti svjesta n da je njegovo dje lo protivno pravu. Vidi se da pre ma tom shvata nju vinost sa dri i psiholoke i nor mativne ele mente . Prema istom normativ nom shvatanju , krivnja se proc jenjuje potpuno objektivno, jer vla da stav da se ona najc ee ne moe procijeniti subjektivno. Pre ma tom shvatanju krivnja predstavlja sud o tome da li se neki uc inilac krivic nog dje la moe pravno pre kor iti za uc inje no dje lo, odnosno da li mu se to djelo moe staviti na te re t. Taj sud za raz liku od psiholoko- norma tivnog shvatanja ne donosi sam ucinilac, ve to c ine trea lica, a to je sudsko v ijee koje odlucuje o uc iniocevoj krivicnoj odgovornosti. U naoj krivic nopravnoj teoriji i za konodavstvu vinost se shvata kao odreCeni psihicki odnos ucinioca prema ucinjenom dje lu. Ta j psihicki odnos se ispoljava ili u postojanju ili u mogunosti postojanja odreCenih unutarnjih psihic kih procesa na osnovu odreCenog psihickog stanja , tj. na osnovu uracunljivosti. Vinost kao ps ihicki odnos pre ma ucinjenom djelu uvijek se procjenjuje u odnosu na konkretno krivicno dje lo, a ne u ve zi sa karakterom uc inioc a, njegovim ranijim dranje m i ponaanje m itd. Vinost (krivnja) se iscrplju je u svoja 2 osnovna oblika , a to su umiljaj , kao redovan i tei i nehat kao iz uze tan i laki oblik kr ivnje. Izvan umiljaja i neha ta nema krivicne odgovornosti. Iako na strani ucnioc a mogu postojati i drugi subjektivni momenti, oni su ire levantni sa aspe kta utvrCivanja krivnje, ve samo mogu ima ti znac aja na planu odmjeravanja kazne. To zna ci da naa teorija i zakonodavstvo krivnju odreCuju ps iholoki, ne prihva tajui normativne e lemente ka o ele mente krivnje. Nije dozvolje no proir iva ti krivnju, a time i kr ivicnu odgovornost izvan ta dva oblika kr ivnje. Isto tako, ne moe se tvrditi da nema krivnje u slucaju da na strani uc inioca postoji umi ljaj ili nehat. Svijest i volja uc inioc a, ka o osnovni ele menti krivnje, c ine sutinu psihic kog odnosa ucnioc a pre ma dje lu. E leme nt svijesti, bez obz ira da li ona postoji ili se ra di sa mo o mogunosti njenog postojanja, predstavlja zajednic ki e leme nt i kod umiljaja i kod ne hata. Voluntar isticki ili voljni ele ment javlja se sa mo kod umilja ja . Za krivnju je potrebno da postoji svije st ili mogunost da svijest moe da obuhva ta sve stvarne okolnosti ucinjenog djela. Pritom se kod ucinioca samo izuzetno tra i svijest o pravnoj normi.

OBLICI VINOSTI
UMILJAJ Pojam i elementi umiljaja Umilja j ili dolus je redovan i te i oblik krivnje. Za krivic na dje la uc injena sa umilja jem uvijek se kanjava, a za krivic na dje la iz vrena iz nehata ucinilac se kanjava samo onda kad je zakonom izr icito propisano kanjavanje za nehatno izvrenje nekog konkre tnog krivic nog dje la. U krivicnopra vnoj te oriji postoje razlic iti pristupi pojmovnom odreCiva nju tih oblika krivnje . Prema psiholokom shvatanju , umilja j se odreCuje iskljuc ivo na osnovu psihickog odnosa ucinioca pre ma uc inje nom dje lu. Me Cutim, odreCuju i u ce mu se sastoji taj ps ihicki odnos, prista lice psiholokog shvatanja razlic ito odreCuju poja m umilja ja, zavisno od toga da li za stupa ju teoriju predstave (tzv.inte lektualisticka te orija) ili te oriju v olje (tzv .voluntaristicka te orija). Prema teoriji predstave, smatra se da umi lja j postoji ako je ucinila c predvidio poslje dicu svoje radnje. To znaci da je kod uc inioca postoja la svijest ili predstava o posljedic i koju e prouzrokovati njegova ra dnja. Sutina te orije predstave ogleda se u tome da je uc inila c pos ljedic u samo predvidio, pr i cemu za postoja nje umilja janije bitno da li je u inilac i htio nastupanje posljedice.

87

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prema teoriji v olje, za postojanje umilja ja bitno je da se utvrdida je u inilac htio posljedicu. Pritom uope nije bitno pre dviCanje nastupa posljedice . To znaci da prema teoriji volje umiljaj ne moe postoja ti u slucaju kad je ucinila c predvidio posljedicu, ali je nije htio. Obje ove teorije u svom cistom obliku dovode do ne logic nih r jeenja, te je izlaz pronaCen u kompromisu, u smislu odstupanja od cistih oblika ka prihva tanju nekog sre dnje g rjee nja. Pre ma odredbi c l.14 KZ FBiH, k rivi no djelo je u injeno sa umiljajem kad je u inilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvrenje (direktni umiljaj) ili kad je bio svje stan da zbog njegovog injenja ili ne inje nja moe nastupiti zabranje na posljedica, ali je pristao na njeno nastupanje (eve ntualni umiljaj). Iz navedene zakonske definic ije vidi se da na zakonoda vac nije iskljuc ivo usvojio ni teor iju predstave niti teor iju volje , ve obje te orije u njihovom je dinstvu. Ta koCer je vidljivo da za konodavac nije u potpunosti odredio sadraj umilja ja kao oblika krivnje , ve je odre dio samo donju i gornju gra nicu tog oblika krivnje. Pritom je donja gra nica pose bno vana, je r se pomou nje ra zgranicava umi ljaj kao te i od ne hata kao la ke g oblika kr ivnje. Ele menti direktnog i eventualnog umiljaja Na krivicni zakon pozna je 2 oblika (2 vrste ) umiljaja :direktni i eventualni. Direktni umiljaj postoji kad je ucinilac bio svjestan svog dje la i htio n jegovo izvre nje (dakle i ele ment svije sti i e lement volje pozitivno odreCen). Ev entualni umiljaj postoji kad je uc inilac bio svjesta n da usljed nje govog c injenja ili ne cinjenja moe doi do nastupa zabra njene posljedice, ali je pristao na nje no nastupa nje (da kle , element svijesti i e lement volje takoCe r pozitivno odreCe ni). I za direktni i za eventua lni umilja j moe se re i da je to ki odnos ucinioca prema djelu psihic koji se izraav a u sv ijesti ucinioc a (kako o poslje dic i djela tako i o svim osta lim stvarnim okolnostima djela) i volji ucinioca da ucini to dje lo. Elementi svije sti naz ivaju se intelektualni e lementi, a elementi volje voluntaristicki elementi. Inte lektualni eleme nt umiljaja predstavlja svijest uc inioca o posljedici koju e prouzrokovati svojom radnjom, ka o i o svim drugim stvarnim okolnostima kr ivicnog dje la . Njegova svijest moe biti takva da kod uc inioca postojirelativna sigurnost u pogledu na stupanja poslje dice, ali ta svijest moe biti i ta kva da on to uzima samo kao mogunost. Voluntaristicki element umiljaja upu uje na to da se on u ne koj formi sagla sio sa nastupanjem posljedice, odnosno ostvarenjem krivicnog dje la. To njegovo sagla avanje moe biti razlic itog stepe na, od kojih su bitna 2 za raz likova nje direktnog i eventua lnog umi ljaja . Jac i ste pen sa glaava nja postoji kod direktnog umi lja ja, gdje ucinilac hoe posljedicu, odnosno izvrenje dje la, u odnosu na eventua lni umilja j, gdje pristaje na posljedicu, odnosno izvrenje dje la. U on svim sluca jevima gdje se volja ucinioca izraa va u htijenju postoji direktan umi lja j, a tamo gdje se sa glaava nje sastoji u prista janju na posljedicu postoji eventualni umilja j. Htije nje posljedice Kad je u pitanju htijenje kao voljni e lement dire ktnog umi ljaja , mogu se izdvojiti neke karakteristicne situa cije kada se sa sigurno u uzima da je uc inilac htio poslje dicu, odnosno izvrenje kr ivicnog dje la. To su slijedee situa cije :

88

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
1. Ucinilac je htio poslje dicu ako je svoju dje latnost usmjerio ba na postizanje odreCene svrhe (npr. ubistvo iz ljubomore, ubistvo iz be zobz irne osvete itd); 2. Ucinilac je poslje dicu htio i u sluca ju ako je posljedica sredstvo za postiza nje svrhe (npr.ubistvo radi nasljeCa naslje Ce je svrha, a sredstvo je ubistvo); 3. Ucinilac je htio posljedicu ako je svjestan da e se uz posljedicu koja je svrha ili sredstvo postizanja svrhe sigurno ostva riti i druga tzv. uzgredna posljedica (npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B ba ci eksplozivnu na pravu u prostoriju u kojoj se nalazi osoba B, s tim da su se u istoj pr ostor iji na lazile i osobe C, D, E. Svrha je ubistvo osobe B, a ucinilac je svjesta n da posljedica mora nastupiti i u pogledu osta lih prisutnih osoba); 4. Ucinilac je htio pos ljedicu i onda ka d je svjestan da e izvjesna posljedic a (da lja) na stupiti po ostva re nju njegove svrhe. (npr. neko ubije ma jku koja doji be bu, svjestan da e i dijete uslje d postoje ih okolnosti umrijeti u nedosta tku hrane i nje ge). Pristajanje na posljedicu Je dno od spornih pita nja u krivicnopravnoj teoriji je pitanje ka da se sa sigurnou moe ustvrditi da je uc inilac pristao na nastupanje poslje dice? U tom smislu u te oriji se kao najpr ihva tljivije uzima shva tanje RAJNHARDA FRANKA (tzv.Fra nkova formula). Pre ma toj formuli, ristajanje p na posljedicu kod eve ntualnog umiljaja postoji u slu aju k ada se u inilac ne bi uzdrao od radnje i da je poslje dicu pre dvidio kao izvjesnu.To znac i da je on odobrio nastupanje te posljedice i sa glasio se u formi pr ista janja na tu poslje dicu. Na osnovu te formule vri se razgranic enje izmeCu e ventualnog umilja ja i svjesnog ne hata. Frankova formula ima jedan krupan nedostatak. On se ogle da u tome to je formula za snova na na jednoj hipotetic koj okolnosti, a to je okolnost da li bi se izvrila c uzdrao od radnje izvrenja u slucaju da je posljedic u predvid io ka o sigurnu, a ta okolnost prakticno se uope ne moe utvrditi. Svijest o stvarnim obiljejima kriv icnog dje la Intele ktua lni e lement umilja ja obuhva ta svije st o stvarnim obilje jima kr ivic nog dje la. Obiljeja krivicnog dje la su okolnosti kojima se konkretizira radnja i posljedica krivicnog dje la . Zbog toga je za umiljaj kao oblik vinosti prije svega potrebna : - svijest o onim okolnostima kojima se konkretizira radnja izvre nja, - svije st o poslje dici - svijest o uzrocnoj ve zi izmeCu pre duzete radnje i p osljedice koja je nastupila. Pored toga, pod pojmom svijesti o svim stva rnim obilje jima kr ivic nog dje la podrazumije va ju se i sva druga mogu a stvarna obiljeja kao to su npr. licni odnos, licno svojstvo, lic na okolnost, protivpravnost itd. Stvarna obilje ja krivic nog dje la mogu biti f izicke i pravne poja ve, ka o to je npr. pra vno svojstvo, neko subje ktivno pravo itd. To znaci da su stvarna obiljeja fizicke i pravne cinjenic e kao npr. stvar, brak, ugovor, is prava itd. Za umilja j ucinioc a bitno je da je on svjestan manife stac ije tih cinjenica u vanjskom svije tu, pr i ce mu se od njega ne trai i svijest o pravnom pojmu pod koji se te cinjenice podvode. Tako npr. kod kraCe, tuCa pokretna stva r je obiljeje djela , pa se od uc inioca trai svijest da on kra C om zahvata u jedan pra vni odnos koji drugom osigura va slobodno raspolaganje sa stvari, a pritom kod ucinioca nije potrebna svijest o pravu svojine ka ko je odreCeno u graCa nskom pravu. Kad je u pitanju svijest o ra dnji izvrenja , ona mora da obuhvata sve one stvrane okolnosti kojima krivicni zakon kod razlic itih kr ivicnih dje la konkretizira tu radnju. To su moda liteti radnje izvrenja kao to su: sredstvo izvre nja, obje kat prema kome se ili na kome se radnja izvrava , nac in, vrije me , mje sto itd.

89

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Svijest mora da obuhvati posljedicu i uzroc nu ve zu izme Cu te radnje i posljedice koja je na stupila. Ta svijest podrazumije va svijest ili o sigurnom ili o moguem nastupanju posljedice usljed preduzete radnje i to u njenom globa lu, pr i cemu se kod nje ga ne zahtijev a i svijest o poje dinostima prouzrokova nja. Svijest o tim pojedinostima bila bi nuna samo onda ako bi zakon izr icito to odreCiva o kao obilje je bia krivicnog dje la. Npr. krivicno dje lo ubistva sa umilja je m e postojati i u onom slucaju kad je osoba A nanianila va tre nim orujem na osobu B sa umi ljaje m da ga lii ivota , a li pr ije ne go to je pucalo dolo je do njihovog meCusobnog hrvanja i otimanja , a na kon toga do opa lje nja koje je dove lo do nastupa smrti osobe B. Kada su u pita nju lic na svojstva ili licni odnos, licna okolnost, onda je svije st o njima potre bna sa mo onda ako su te okolnosti osnovna obilje ja krivicnog dje la, to znac i da bez tih okolnosti nema krivicnog dje la. Tako npr. kod nekih krivicnih dje la protiv slu bene ili odgovorne dunosti postoji licno svojstvo ucinioca kao to je slubeno lice, odgovorno lice. Kod nekih krivicnih dje la licno svojstvo je graCanin Fede racije (KD protiv ustavnog poretka), kod nekih KD licno svojstvo je vojno lice (KD protiv oruanih snaga Federa cije ). U svim tim slucaje vima svojstvo ucinioca je osnovno obiljeje djela. Isto tako, kod nekih kr ivicnih dje la kao obilje je se pojavljuje odreCeni odnos kao to je npr.rodoskrvnje nje , srodnik po krvi u pravoj liniji, kod cedomorstva odnos majke prema njenom djetetu itd. Kod nekih kr ivicnih djela odreCena licna okolnost je osnovno obilje je kr ivicnog djela, ka o npr.kod KD dvobracnosti (zna da je ve u braku, a ipa k zakljuc i novi), ili kod KD prenoenja spolne bolesti (svije st o licnoj okolnosti i o vlastitoj polnoj zarae nosti). Iako je protivpravnost prema naem Zakonu element op eg pojma kr ivicnog dje la, ona je kod nekih krivicnih djela predviCena kao obilje je bia tih kr ivic nih dje la. U takvim s luca jevima od ucinioca se zahtijeva i svijest o tom obilje ju (npr. kod protivpravnog liava nja slobode, protivpra vnog pre kida trudnoe itd). Na kra ju treba ista i da za postojanje umiljaja nije potre bna svijest o onim stvarnim okolnostima koje su sa mo uslov koji mora biti ispunjen da bi to dje lo uope bilo krivic no d je lo. To su tzv.objektivni uslov i ink riminacije ili objektivni uslovi kanjivosti. To su zapravo objektivne pretpostavke od c ijeg postojanja ili nepostojanja zavisi ka njivost ucinioc a i zbog toga one ne ula ze u podruc je vinosti. Tako npr. kod KD ucestvova nja u tuc i ucinioc i odgovaraju za samo uce stvovanje u f izic kom obra cunu u kome je neko lien ivota ili je ne kom na nesena te ka tjelesna povre da (cl.179). Svijeu uce snika tuc e ne mora biti obuhvae na i ta objektivna okolnost, kao to je lie nje ivota ili teka tjele sna povreda. To je samo okolnost koja razgra nica va jeda n f izicki obrac un izmeCu 3 ili vie lica na krivic no dje lo i na pre kraj protiv javnog reda i mira. Znanje stvarnih obiljeja bi a kriv icnog djela Kod nekih krivicnih djela u odre dbama se trai da je ucinilac znao za postoja nje izvjesnih obilje ja bi a krivicnog dje la. Kod tih kr ivicnih dje la zakonodavac upotrebljava termin znanje ka ko u odnosu na one okolnosti koje postoje u momentu pre duzimanja radnje izvrenja , tako i u odnosu na nku buduu cinjenic u. Primje ri takvih djela su izdavanje c eka be z pokri a (cl.271 st.1), gdje ucinilac iz daje ili stavlja u promet ce k za koji zna da nma pokr ie ili kod KD krivotvorenja novca (cl.267 st.4) , gdje ucinilac zna da je na cinjen laan nova c itd. Kod ovakvih krivic nih djela za njihovo izvrenje sa umilja jem nije dovoljna ucinioceva svijest o mogu nosti postojanja odreCene cinjenice , ve se tra i svijest o njenoj izvjesnosti, tj. o sigur nosti da ta cinjenic a postoji. To znac i da za konodava c kod tih dje la eli na glasiti potrebu postojanja svije sti u njenom najjac em stepenu. Kad je u pitanju umiljajno krivic no djelo, za ta kvo dje lo se uvijek odgova ra , neovisno od toga da li je u pitanju direktni ili e ventualni umi lja j. Zakon ni kod jednog krivicnog dje la ne ogranic ava odgovornost samo na dire ktni ili samo na eventua lni umilja j. MeCutim, s obzirom na odre Cena obilje ja bia krivic nog djela, neka krivicna djela se mogu izvriti samo sa direktnim, a neka samo

90

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
sa eventualnim umi lja jem. Ta ko npr. kraC a se moe izvriti samo sa dire ktnim umi ljaje m, dok se npr. ne savjesno lijec enje bolesnika moe izvriti sa mo sa eve ntualnim umiljajem. Ukoliko bi kod tog krivicnog dje la uc inilac postupao sa direktnim umi lja jem, onda bi se ra dilo o potpuno drugom krivicnom dje lu. U pogledu kanjavanja Za kon ne pravi razliku s obzirom na to da li je djelo izvre no sa direktnim ili eventua lnim umi lja jem. U princ ipu, tee je dje lo koje je izvreno sa direktnim umilja je m, pa u odnosu na to djelo slijedi i te a kazna . Me Cutim, nisu iskljucene situacije da su poslje dice djela sa eve ntualnim umilja jem takve da zbog ravnodunosti ili bezobzirnosti ucinioca takva dje la za sluuju te e kanjavanje . Druga razlikovanja umiljaja Osim direktnog i eventualnog umilja ja koje usva ja na Zakon, krivicnopra vna teor ija pozna je i druga ra zlikovanja umilja ja. Ta ko posebnu panju zasluuju dolus preameditatus ili predumilja j i dolus repe ntinus kad se odluka donos i na mah. Dolus pre ameditatus postoji u slucaju kad je uc inila c odluku donio nakn dueg razmiljanja, hla dnokrvno, kad je imao dovoljno vre mena od donoenja odluke do njene re alizacije. U na em krivicnom za konodavstvudolus preameditatus nije posebno predviCen kao pootra vajua okolnost ni za jedno krivicno djelo, ve samo moe da bude uzet u obz ir kao oteava jua okolnost pr ilikom odmjeravanja kazne. Dolus postoji u s luca ju kad se i odluka i njena realizacija donose bez razmiljanja, repentinus mah. Dolus repentinus pre dviCe n je kod nas kao pr ivilegira jua oko lnost kod trenutno, na krivicnog dje la ubistva na mah iz cl.172. Namjera, cilj, pobuda Kod nekih kr ivicnih dje la za konodavac kao obilje je bia krivicnog dje la pominje postojanje odreCe ne namjere. Namjera je uvijek tijesno vezana sa cilje m. Cilj je vanjski, objektivni f izic ki fenomen koji se kao predsta va odraava u svijesti uc inioc a. Sa namjerom postupa ono lice koje pod de jstvom pre dsta ve o c ilju preduzima odreCenu ra dnju da bi ta j cilj ostvario. Kod nekih kr ivic nih dje la za kon odreCuje da odre Cena radnja sa posljedicom, koja je predviCena kao obiljeje krivic nog dje la, treba da postigne neki cilj koji se nalazi izvan bia tog krivicnog dje la. Kod tih kr ivicnih djela nije dovoljan samo umi ljaj, ve se tu trai i odreCe na namje ra ucinioca. U takvim slucajevima umi lja j dobiva jdan te i, kva lificira ni oblik krivnje. Ucinilac koji postupa sa na mjerom da ostvari neki c ilj moe postupa ti ka postizanju cilja koji j za pravo jdna daljnaj pos ljedic a radnje i to posjledica koja je van radnje bia krivicnog dje la. Tako npr. kod KD podr ivanja vojne i odbrambene mo i (cl.144) uc inilac postupa u na mjeri da uma nji odbra mbenu mo Federac ije, ili kod KD terorizma (cl.146), gdje uc inila c postupa u namjeri rue nja Fe deracije , njenog usta vnog poretka ili nje nih na jviih orga na itd. U ova kvim slucajevima nije vano da li je na mjeravani cilj i ostvaren. Tako npr. kod iznuCivanja iskaza nije bitno da li je taj iskaz za ista i iznuCen. MeCutim, ukoliko je taj namjeravani c ilj ostvaren, to e se uzeti ka o oteava jua okolnost prilikom odmjeravanja kazne . Isto ta ko, postoje i krivicna dje la kod kojih cilj, pre ma kojem je usmje re na na mjera, ne predstavlja dalju posljedicu ra dnje kr ivicnog dje la, ve motivisa nje predstave o cilju ukazuje i na opasnost ucinjenog djela i na opa snost sa mog uc inioca. Tako npr. kod KD kraCe dje lo se c ini u na mjer i da se prisva janje m pribavi se bi ili dr ugom protivpra vna imovinska kor ist. Ako se dokae da ne ma te namjere, onda se u tom slucaju ne ra di o kraCi, ve o oduzimanju tuCe pokre tne stvari iz c l.279. Namje ra ka o posebno subjektivno obilje je osim kraCe postoji i kod uta je , preva re , iznude itd.

91

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
NEHAT Pojam i oblici ne hata Nehat ili culpa je drugi mogu i psihicki odnos ucinioca pre ma djelu koji dovodi do kr ivicne odgovornosit uc inioca. Nehat je blai oblik kr ivnje od umiljaja. Za ne hat se odgovara samo onda kad je to za konom izricito pr opisano, a kad su u pitanju ista krivicna dje la, kazne za ne hatni oblik redovno su mnogo blae ne go ka d je u pitanju umilja jno ostvarenje dje la . Pre ma odredbi c l.15 KZ FB iH,k rivi no djelo je u injeno iz nehata kad je u initelj bio svjestan da zbog njegovog injenja ili ne injenja moe nastupiti zabranjena poslje dica, ali je olako drao da e je moi sprije iti ili da ona nee nastupiti, ili k ad nije bio svjestan mogunost i nastupanja zabranjene posljedice, iako je pre ma okolnostima i pre ma svojim osobnim svojstvima morao i mogao biti svjestan te svoje mogunosti. Osnov za ra zgranicenje izmeCu umi lja ja i nehata na la zi se u voluntaristic kim e leme ntima. Kod umi ljaja ucinila c se sa glaava sa posljedicom ili u formi htijenja ili u formi pristajanja na posljedicu. Kod nehata se ucinilac uope ne sagla ava sa nastupa njem posljedic e niti sa izvrenje m krivicnog dje la, jer on radnju preduzima ili ne preduzima samo za to to misli da do posljedice uope ne e doi. Iz na prijed navedene definic ije vidljivo je da na Zakon pozna je 2 vrste neha ta: svjesni i ne svjesni. Sv jesni nehatpostoji ka d je ucinilac bio svjestan da usljed nje govog c injenja ili ne cinje nja moe do i do na stupanja za branjene poslje dice, s tim da je on olako drao da e tu pos ljedic u mo i sprijeciti ili da ona uop e ne e nastupiti. Nesvjesni ne hatpostoji u sluc aju kad uc inilac nije bio svjestan mogunosti da usljed preduze te radnje doCe do nastupanja posljedice , s tim da je on pre ma svojim lic nim svojstvima mogao, a prema obje ktivnim okolnostima morao biti svjesta n te mogunosti. Pored svjesnog i nesvjesnog ne hata, krivicnopra vna te orija pozna je i tzv.profesionalni nehat , gdje se radi o neha tu odreCenog lica koj po svojoj pr ofesiji ima dunost da bude pa ljivije od osta lih kada preduzima odreCene ra dnje iz dje lokruga svoje profesionalne djelatnosti. Profesiona lni neha t se smatra te om vrstom nehata, iako na krivicni zakon ne uspostavlja izric ito veu odgovorno st ucinioca za profesionalni neha t ni kod je dnog krivicnog djela. Okolnost da se ra di o profesiona lnom nehatu moe se uzeti u obzir kao otea va ju a okolnost pr ilikom odmjeravanja kazne. Sv jesni ne hat Svjesni nehat se jo naziva isamopouzdanje ili luxuria . On postoji kada ucinilac ima svijest o mogunosti da pre duzetom radnjom pr oizve de poslje dicu, odnosno predviCa mogunost ispunjenja stvarnih obiljeja bi a ne kog krivic nog djela, a li se on sa takvom moguno u ne sa glaava . Osnovna razlika izme Cu eve ntua lnog umiljaja i svjesnog ne hata nalaz i se uvoljnom ele mentu , tj. na uc inioc evom unutranjem stavu prema poslje dic i, odnosno stvarnom obilje ju krivicnog dje la . Kod eventua lnog umi lja ja i e lement svijesti i e lement volje su poz itivno odreCeni, dok je k od svjesnog ne hata samo eleme nt svijesti pozitivno odreCen, dok je e leme nt volje negativno odreCen. Dakle, svije st ucinioc a kod svjesnog ne hata i eventua lnog umilja ja je potpuno ista, tj. mora obuhvatiti sve one elemente svijesti koji se tra e i za e ventua lni umi ljaj. Nesaglaavanje uc inioca sa pos ljedic om, odnosno uciniocevo ne prista ja nje na pos ljedic u za konodavac je izra zio u for mi olakog dranja da poslje dica uope nee nastupiti ili e je on mo i sprijeciti. Na taj na cin u def inic iju nehata unosi se ele ment neopreznosti uc inioc a, odnosno

92

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
nje gove nepanje. Ta njegova nepa nja moe biti manjeg ili vee g stepe na, ali ve time to je ucinilac dra o da do poslje dice nee doi, on je ipa k nehatni a ne umilja jni uc inilac krivicnog dje la. Kod umilja ja se uvijek mora utvrditi saglaava nje sa poslje dicom, be z obzira da li je u pitanju htijenje poslje dice ili samo pr ista janje na nje no na stupanje. Kad je u pitanju neopreznost ucinioca, a ko je njegova neopreznost ili nepa nja bila manja, to e prije uputiti na zakljuc ivanje da se on sa posljedicom i sa dje lom nije sa glas io. Ako je u pitanju nepanja i neopreznost visokog stepe na, to bi moglo znac iti da se ucinila c zapravo sagla sio sa posljedicom i da se njegov psihicki odnos pre ma djelu pr ibliava e ventualnom um ilja ju. Iako nema precizne granice izmeCu eve ntualnog umiljaja i svjesnog ne hata, e ventualni umilja j moe postoja ti sa mo u onim s luca jevima kad se iz ukupne kr imina lne s ituac ije moe iz vesti za kljuca k da se ucinila c saglasio sa posljedicama . Umiljaj se ijek mora utvrditi kao izvje stan, uv siguran, a ne samo kao vjerovatan. Sporni grani ni slu ajevi izme u eventualnog umiljaja i svjesnog ne hata uv ijek se moraju uze ti kao nehat, jer je umiljaj tei oblik k rivnje. Ovo ne zna ci da tamo gdje nije utvrCen umi lja j automatski tre ba uzeti postojanje svje snog neha ta. I svjesni ne hat je oblik kr ivnje , to znac i dase i on u svakom slu aju mora dokazati . Kod svjesnog neha ta kao jedno od spornih postavlja se pita nje da li taj oblik krivnje postoji i u slucaju kad se ucinilac pouzdava u ne ke potpuno neodreCe ne okolnosti. To je tzv. pouzdavanje u slu ajno izostajanje poslje dice. Po jednom stanovitu uc inilac moe racunati na slucaj, a po drugom se mora oslanja ti na konkretnu okolnost. U doma oj teoriji i sudskoj pr a ksi preovlada va shvatanje da se olako dranje da posljedica ne e na stupiti nika ko ne moe zasniva ti samo na pukoj slucajnosti. Ono mora biti zasnova no na konkre tnoj okolnosti ili na citavom skupu tih okolnosti. Tako npr. jedne prirode je situacija kada uc inilac u gustoj borovoj umi loi vatru, iako je svjestan da kad to c ini na ta kvom mjestu i u ljetno vr ijeme, moe do i do izbijanja poa ra . Sasvim je druga situacija a ko ucinilac u istim okolnostima vremena i mjesta lo i vatru, a li je prije toga oc istio mje sto loe nja i pr ipremio pogodna sredstva za gaenje. U prvom slucaju, uc inilac je svje stan mogunosti izbija nja poara i kako nita konkretno ne preduz ima na spreca vanju, on se praktic no sa glaava sa nastupanjem posljedice, tj. pristaje na posljedicu. U takvom slucaju postoji eve ntua lni umi ljaj uc inioca . U drugom s luca ju, ucinilac je takoCe r svje stan mogu e pos ljedic e, ali se on nije saglasio sa pos ljedicom je r je preduzeo neke vrlo konkretne radnje koje su usmjerene na to da posljedica uope ne nastupi ili da je on sprijeci. Ako bi u drugom s luca ju do lo do izbijanja poara, postojao bi svjesni nehat. Nesvjesni nehat Nesvjesni nehat ili nemarnost ( negligentia) postoji u s luca ju kad uc inilac nije bio svjestan mogunosti da svojom radnjom prouzrokuje zabra njenu poslje dicu, odnosno kad nije bio svje stan mogunosti da su u konkretnom sluc aju ispunjena stva rna obiljeja bia kr ivicnog djela, iako je pre ma objektivnim okolnostima i prema svojim subjektivnim svojstvima mogao i morao biti svjestan te mogu nosti. Nesvje sni nehat je u potpunosti ne gativno odreCen, i po inte lektua lnim i po voljnim e le mentima. Kod njega ne ma svije sti o mogunosti prouzrokovanja, pa samim tim ne ma ni njegovog sa glaava nja sa posljedicom, odnosno sa dje lom. Ra zlika izmeCu nesvjesnog nehata i umiljaja ogle da se i na planu svijesti i na planu volje . Kod umi ljaja su i intelektua lna i voljna strana pozitivno de finisane, a kod nesvjesnog neha ta su obje strane nega tivno definisane. Ra zlika iz meCu nesvje snog i svjesnog nehata ogleda se na intele ktua lnom e leme ntu. On je kod svjesnog ne hata pozitivan, a kod nesvjesnog negativan, dok je element volje u oba sluca ja negativan.

93

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Ra zlika izmeCu nesvjesnog nehata i sluca ja, koji predstavlja objektivnu uzrocnu vezu izme Cu pre duzete radnje i posljedice , ogleda se u tome to je kod nesvjesnog neha ta ucinila c i mogao i morao da predvidi nastupa nje za branjene pos ljedic e, dok kod slucaja ucinilac niti je bio dua n niti je mogao da predvidi takvu mogunost. Zbog te dunosti i mogunosti pre dviCanja nastupa za branje ne pos ljedic e nesvjesni nehat je oblik krivnje , dok s luca j ne predstavlja oblik kr ivnje i ne povlaci krivicnu odgovor nost. Nesvje sni ne hat u sutini pre dsta vlja nepaljivo ponaanje . U tom smislu ne panja uop e i njen stepe n mogu se utvrCivati po objektivnom ili po subjektivnom kr iter iju, ili po oba kriterija za je dno. Primje nom objektiv nog kriterijauzima se u obzir pa nja covjeka pros jecne paljivosti u datim okolnostima. Nehat bi postojao ako se ucinilac ne bi pona ao sa onom panjom sa kojom bi se u postoje im okolnostima pona ao svaki pros jeca n covjek. Pa nja c ovje ka prosjecne pa ljivosti je neko op e mjer ilo u odre Civanju nehata . Pri tome treba imati u vidu da c itav niz ra znih dje latnosti za htijeva ju vei ili manji ste pen pa ljivosti, pa onda kod tih dje latnosti postoji prosjec na panja kao pose bno mjerilo. Takve djelatnosti su npr. saobra aj, lije cnicke intervencije, raz lic ite opa sne dje latnosti u pr ivredi (he mijska industrija i sl). Kod tih dje la tnosti postoji dunost da se postupa sa vi im ste penom pa ljivosti nego to je to potrebno u obicnom ivotu. Ako se prihva ti subje ktivni kriterij u odreCiva nju pa ljivosti, odnosno nepaljivosti, to znac i da se nesvje sni nehat procjenjuje samo s obzirom na licnost sa mog ucinioca tj. s obzirom na njegove psihicke mogunosti, osobna svojstva ili okolnosti pri cemu je potpuno nebitna panja covjeka prosjecne paljivosti. Iako se zasebno moe uzeti i jedan i drugi kriterij, u utvrC iva nju nesvjesnog nehata mogu a je kombina cija oba krite rija , bilo da se ra di o a lternac iji ili kumulaciji. Na KZ u odredbi cl.15 prihvata i objektivni i subjektivni krite rij i to kumula tivno, jer za konodavac kae: iako je prema okolnostima i prema svojim osobnim sv ojstvima morao imogao biti svjestan te mogu nosti. To znac i da se ta dva kriterija meCusobno dopunjavaju, a li istovremeno i ogranicavaju. Tako npr. ne e postojati nesvjesni neha t a ko je uc inila c prema svojim izuzetnim sposobnostima mogao da pre dvidi na stup posljedice, a li prema panji covjeka prosje cne pa ljivosti nije morao da je pre dvidi. Nesvjesni neha t nee postojati ni u situaciji ka d ucinilac usljed svojih osobnih svojstava nije mogao predvidjeti mogunost nastupa pos ljedic e, iako je po panji covjeka prosjecne paljivosti na to bio duan. Kod utvrCiva nja ne svjesnog nehata prije sve ga se utvrCuje da li je postoja la dunost na predviCanje posljedice, pa ako se utvrdi da je ta dunost postoja la, onda se utvrCuje da li je uc inilac prema svojim osobnim svojstvima to i mogao. U krivicnopravnoj teoriji nesvjesni nehat se jo dije li na : c ulpa lata teak ne hat, koji postoji u s luca ju kada je nastupila posljedic a mogla biti predviCena od svakog prosjecnog covjeka; c ulpa lev is laki nehat, ka da se radi o predviCanju posljedice od stra ne opreznog covjeka; c ulpa levissima veoma lak ne hat, kada se radi o predviCanju posljedice od strane c ovjeka posebne, vr lo naglaene paljivosti.

Ovi oblic i nesvjesnog ne hata ne predstavlja ju zakonske kategorije naeg krivicnog prava .

94

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

ODGOVORNOST ZA KRIVICNA DJELA KVALIFICIRANA TEOM POSLJEDICOM ILI NAROCITOM ODGOVORNOU Pojam kvalific iranog krivicnog djela U praksi postoje situacije da odreCeni ucinila c izvri odreCeno dje lo na kon cega iz tog kr ivicnog dje la proiziCe tea posljedica od one koja u takvim sluca jevima redovno nastupa. TakoCer postoje situacije kad izvrenje nekog krivicnog dje la prate pose bne okolnosti koje ga c ine teim. Krivic ni za koni iz dva ja ju takve situacije i za njih predviCaju te u kaznu. Krivic na dje la za koja zakon pr opisuje teu ka znu zato to je na stala te a posljedica nazivaju se krivi na djela kvalificirana teom posljedicom. Krivicna dje la za koja zakon propisuje teu kaznu za to to su ucinjena pod narocitim okolnostima na zivamo riv i na djela k valificirana naro itom k okolnou. Kao primje r dje la kva lif iciranog teom poslje dicom moe se navesti nanoe nje teke tje le sne povre de iz koje proiz iCe smrt povr ijeCe nog. Pirmjer djela kvalif ic iranog naroc itom okolnou je povre da stra arske, patrolne ili druge slicne slube koje je ucinjeno pored skladita oruja ili nekog drugog objekta od znac aja. Kva lificirana krivicna se pojavljuju iskljuc ivo ka o posebna kvalif ika c ija osnovnih krivicnih dje la . Kva lificirana krivicna djela mogu se odrediti sa mo za konom i nije dozvolje na njihova konstrukcija u sudskoj praksi. Sutina kva lific iranih kr ivic nih dje la uvijek se svodi na je dno pitanje: kaka v odnos uc inioca mora postojati ili prema teoj posljedic i ili pre ma pose bnoj okolnosti da bi se prema njemu mogla primijeniti tea kazna. To pitanje je pitanje v inosti. Pre ma odredbi cl.16 KZ FBiH, kad iz krivicnog dje la proizaCe tea poslje dica za koju zakon propisuje te u ka znu, ta tea kazna moe se izrei uc iniocu samo u s luca ju ako je u odnosu prema toj poslje dic i postupao iz nehata. Dakle, samo nehat ka o oblik krivnje je re leva ntan za izricanje tee propisa ne kazne, bez obz ira na oblik krivnje u odnosu na osnovni oblik dje la. Nema te e kazne a ko je tea posljedic a re zultat slucaja. Primjer: osoba A je sa umiljajem na nijela te ku tje lesnu povre du osobi B, koja na kon izvjesnog vreme na umre. U takvom slucaju, osoba A e odgovarati za teku tje lesnu povre du kvalif ic iranu smr u (cl.177 st.5), sa mo ako se kod osobe A utvrdi nehat u odnosu na smrt osobe B. Ukoliko se utvrdi umi ljaj osobe A na liavanje ivota, onda e odgovarati za krivicno dje lo ubistva (c l.171 st.1). Ako se utvrdi da je smrtna posljedica kod osobe B re zulta t sluca ja, osoba A e odgova ra ti sa mo za osnovni oblik teke tjelesne povrede (cl.177 st.1). Po odre dbi c l.16 vidi se da zakon odava c ne pravi ra zliku u pogle du da li je osnovno dje lo umi ljajni ili ne hatni delikt. U zakonu ima dosta sluca jeva gdje je propisa na tea ka zna za ne hatna krivicna dje la ako iz tih dje la proizaCe tea poslje dica (npr.c l.308 teka dje la protiv ope sigur nosti i imovine , cl.320 teka djela protiv sigurnosti javnog saobraaja i sl). Kod nehatnih de lika ta kva lif icira nih teom posljedicom, ne hat se kao oblik krivnje mora utvrditi kako u odnosu na osnovno djelo, tako i u odnosu na te u pos ljedic u. Ako se ne dokae nehat u odnosu na teu pos ljedic u, moe se govor iti samo o ucinioc evoj odgovornosti za osnovno krivic no dje lo. Kv alifikovana kriv icna djela i sticaj krivicnih djela

95

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Odredba cl.16 predstavlja odreCe nu pogodnost za uc inite lja kr ivicnog dje la sa mo z bog njegovog oblika krivnje u odnosu na teu posljedicu. Tako npr. za uc inioca je povoljnije da nakon teke tje le sne povrede kvalif icira ne smru odgova ra po odredbi c l.177 st.5, nego po odredbi c l.171 st.1 (ubistvo). Da nema ta kve odredbe u na em zakonu, u nizu s ituac ija bi postoja la 2 krivicna dje la u ide a lnom stica ju. Tako npr. a ko bi se radilo o nastupanju smrti usljed neha tnog prenoe nja zarazne bole sti, tada bi postoja la 2 kr ivicna dje la nehatno prenoenje zarazne bolesti i nehatno ubistvo. MeCutim, s obzirom na odre dbu odgovornosti za te u posljedicu, u na vede nom pr imjeru postoji sa mo je dno KD i to iz cl.254 st.4. Ukoliko bi se, meCutim, utvrdilo da je kod uc inioca u odnosu na pos ljedic u postojao umi ljaj ka o oblik krivnje, tada bi se ra dilo o idea lnom sticaju ili o pr ividnom idea lnom stica ju. Tako npr. u slucaju da ucnila c hoe da upravo silova njem pr ouzrokuje smrt enske osobe, ta da bi se radilo o ide a lnom sticaju 2 krivicna djela silovanja i ubistva . Me Cutim, u s luca ju da kod ucinioca postoji umi ljaj da na noenjem teke tje le sne povrede prouzrokuje smrt drugog lica, tada nee postojati pravi, ve prividni idealni stica j krivic nih djela , s obz irom da teka tje lesna povre da biva obuhvae na, tj.konzumirana krivicnim dje lom ubistva. Iako prema odredbi cl.16 zakonodavac pre dviCa neha t u odnosu na te u poslje dicu, ipak su mogue i takve situa cije da postoji odgovornost za teu poslje dicu i u onim sluca jevima kada je ona re zulta t umilja jnog postupanja uc inioca. To su slucaje vi u kojima zakon ne pre dviCa umi ljajno ostvarenje tee poslje dice kao posebno krivicno dje lo. Ta ko npr. kod krivic nog dje la protivpra vnog lienja slobode iz c l.187 st.3, za konodavac predviCa teu kaz nu ako je protivpravno lienje slobode trajalo due od 30 dana. U takvom slucaju tea kazna za uc inioca dolazi u obz ir neovisno od toga da li je to protivpravno lienje slobode due od 30 dana re zultat umilja jnog ili nehatnog postupanja ucinioca. Jedina razlika u pogledu oblika krivnje u ta kvim s luca jevima ogleda se u tome to e oblik krivnje biti uzet u obzir kao okolnost prilikom odmjeravanja ka zne . Odgovornost za krivicna djela kvalificirana narocitom okolnou Na KZ nema ope odredbe kad su u pitanju ovakva djela, kao to je odredba cl.16 za teu posljedicu. Me Cutim, u KZ postoji niz krivicnih dje la u kojima se predviCa tea kazna a ko je izvrenje tih dje la praeno posebnim okolnostima. Ta ko npr. u odre dbi c l.378 st.2, za konodavac predviCa teu kaznu za krivicno djelo povrede stra arske, pa trolne ili druge slicne slube ako je osnovno dje lo uc injeno kod skladita oruja , munic ije ili eksplozivnog ma terija la, ili kod drugog obje kta va nog znac aja. Ka ko Zakon ne pre dviCa pose bnu odgovornost za takva krivicna dje la, na takvog uc inioca primjenjuju se ope odredbe o krivic noj odgovornosti.

ZABLUDA I NJEN ZNAAJ U KRIVINOM PRAVU

STVARNA ZABLUDA Pojam stvarne zablude U pravnoj nauc i zabluda se obicno de finira kao postojanje pogrene predstave o nekoj okolnosti. Ako se ta pogre na predstava odnosi na stvarnu okolnosti, tada postoji stvarna za bluda ili erro fac ti. r I u krivic nom pravu stvarna za bluda je postojanje pogrene predstave o nekim stva rnim okolnostima. Te stvarne okolnosti mogu biti obilje ja bia krivicnog dje la ili neke druge stva rno postoje e cinjenic e koje nisu obilje ja krivicnog dje la i ne ulaze u njegovo bie . S obzirom na prirodu tih stvarnih okolnosti, odnosno c injenic a, u krivicnom pra vu se stvarna za bluda pojavljuje ka o stvarna za bluda u uem i u irem smislu.

96

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Stvarna zabluda u uem smislu postoji u slucaju kad ucinilac nije bio svjestan obilje ja bia nekog krivicnog dje la ili je imao pogrenu predstavu o nekoj okolnosti koja je stvarnopravnog karaktera i koja ulazi u obiljeje bia krivicnog djela . Cinjenic e ili okolnosti u odnosu na koje postoji pogre na predstava mogu biti f izicke ili pra vne prir ode. Ta ko npr. kada je u pitanju zabluda o stvarnoj okolnosti fiz icke pr irode , moe se ka primjer na vesti krivic no djelo pre noenja polne bolesti kod kojeg je uc inilac imao pogrenu pre dsta vu o vlastitoj polnoj za raenosti, to je okolnost koja pre dsta vlja bitno obilje je tog krivicnog djela. Kada je u pitanju stvarna okolnost kao cinjenica pravne prirode , stvarna za bluda u uem smislu e postojati npr. kod kr ivicnog dje la kraCe , kad uc inila c oduzima stva r koja pripa da nekom (tuCa pokretna stva r), smatra jui da je ta stvar naputena . Stvarna zabluda u irem smislu postoji u s luca ju ako je bio svjestan svih stva rnih obilje ja krivicnog dje la, a li je imao pogrenu pre dsta vu o nekoj stvarnoj okolnosti koja bi, ako bi za ista postojala , iskljuc iva la protivpravnost uc inje nog dje la , tako da bi to dje lo bilo dozvolje no. Primjeri stvarne za blude u ire m smis lu jesu putativna nuna odbrana, odnosno putativna krajnja nu da. U oba sluc aja ucinilac je svjestan svih stvarnih obiljeja krivicnog dje la koje izvrava, ali ima pogrenu predstavu o stvarnosti na pada, odnosno stvarnosti opasnosti, koji za pravo ne postoje. Otklonjiva i ne otklonjiv a stvarna zabluda Stvarna zabluda i u ue m i u irem smisluuvijek iskljucuje umiljaj , jer ucinilac koji dje lo izvri u stvarnoj zabludi nikada nije umilja jni ucinilac krivic nog dje la. Stvarna zabluda je zapravo negacija umi lja ja. Stvarna zabluda i u ue m i u irem smislune iskljuc uje uvijek nehat, jer su mogu e situacije da se ucinilac na lazi u zabludi zbog svog nehata . Ta kva situa c ija postoji u s luca ju kada je uc inilac ima o pogre nu pre dsta vu ili o obiljejima bi a krivicnog dje la (u uem smislu) ili o okolnostima koje iskljucuju protivpravnost (u ire m smislu), iako je mogao i morao da o tim okolnostima ima pra vilnu predstavu. Obzirom na to da li je on mogao i morao imati pravilnu predstavu o tim okolnostima, stvarna zabluda moe biti otklonjiva i neotklonjiva. Otklonjiva stvarna zabluda postoji ako je ucinilac bio u zabludi usljed ne hata, to znac i da je i mogao i morao da ima pra vilnu pre dstavu o tim okolnostima. Neotklonjiva stvarna zabluda postoji u slucaju ako ucinilac nije bio u za bludi usljed ne hata, jer niti je moga o niti je morao o tim okolnostima ima ti pravilnu predsta vu. To znac i da je kod neotklonjive stva rne za blude u pita nju slucaj, pa neotklonjiva zabluda iskljucuje ne samo umilja j nego i nehat, odnosno iskljucuje kr ivic nu odgovornost ucinioca. Takvo rjeenje predviCa i odredba cl.17. st.1 KZ FBiH, gdje se ka e da ije k riv i no odgov oran u inilac koji u vrijeme izvre nja n krivi nog djela nije bio svjestan nekog njegov og zakonom odre enog obiljeja, ili k oji je pogreno smatrao da postoje okolnosti prema kojima bi, da su one stvarno postojale, djelo bilo doputeno. Kad je u pitanju otklonjiva za bluda , takav ucinilac moe biti i kr ivic no odgovoran i krivic no neodgovora n. Ucinila c e biti kr ivicno odgovoran ako je izvrio dje lo za koje zakon predviCa krivicnu odgovornost i za njegovo nehatno izvrenje. Ako je u pitan ju neha tno izvre nje dje la poc injeno u otklonjivoj stvarnoj za bludi, tada e ucinila c biti kanjen kaznom koja je u zakonu predviCena za nehatno izvrenje djela . Iz izloenog slijedi: 1. Stva rna za bluda (otklonjiva ili neotklonjiva, u uem ili irem smislu) uvijek iskljuc uje umiljaj; 2. Ne otklonjiva stvarna zabluda (u uem ili irem smislu), pored umilja ja iskljucuje i nehat;

97

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
3. Otklonjiva stvarna za bluda (u ue m i irem smislu) iskljucuje odgovor nost za nehat sa mo u onim slucaje vima u kojima zakon uope ne pre dviCa krivicnu odgovornost za ne hatno izvrenje dje la . Da bi stvarna zabluda iskljucila kr ivicnu odgovor nost, potrebno je da postoji u vr ijeme preduzima nja radnje. Za krivicnu odgovornost ire leva ntna je pogrena pre dsta va o nekom obilje ju dje la koja je postoja la prije pre duzimanja radnje izvre nja. Stvarna zabluda u uem smislu Osnovno pitanje kod stvarne za blude u uem smislu je njen odnos prema umilja ju. Kako stvarna za bluda predstavlja pogrenu predstavu o stva rnim obiljejima bia krivicnog dje la , to ustvari znaci da postoji pogre na predsta va o onim okolnostima kojih umilja jni ucinilac mora biti svjestan. Tako stva rna za bluda u uem smislu prije svega pre dsta vlja pogrenu predstavu o ra dnji, posljedic i i uzrocnoj ve zi izme Cu ra dnje i posljedice, jer su to obilje ja svih kr ivicnih dje la kojih umi ljajni uc inila c mora biti svjestan. Stvarna zabluda u uem smislu iskljucuje umilja j ka d ucinilac nije bio svje stan stvarnih okolnosti dje la , nje gove posljedice i uzrocne veze . Kada je u pitanju stvarna okolnost, ona moe biti fiz icka ili pravna cinje nica. Za postojanje stvarne za blude bitno je da postoji zabluda o c injenic i kao stvarnosti u va njskom svijetu. Tako npr. kod krivicnog dje la rodoskrvnjenja radie se o za bludi ako lic a koja vre obljubu nis u svjesna svog srodnickog odnosa u smislu da su otac i kerka, brat i sestra. Ako je u pitanju pogreno podvoCenje c injenica pod neki pojam koji zakon upotrebljava odreCuju i bie ne kog kr ivicnog dje la, tada se ne radi o stvarnoj, ve o pravnoj zabludi. Ta ko e u na vede nom pr imjeru postoja ti pravna zabluda u sluca ju da su izvrioc i svje sni svog srodnickog odnosa, ali pr itom nisu znali da taj odnos predstavlja srodstvo po krvi u pravoj liniji . Ta lica e biti kr ivicno odgovorna, jer pra vna zabluda ne iskljucuje odgovornost. Pojmovi koje upotrebljava zakon konkretiziraju i bia nekih kr ivicnih djela mogu biti pra vne i vanpravne pr irode. Pravne prirode bili bi pojmovi npr.tuCa pokre tna stvar, isprava itd, a vanpravne prirode bili bi pojmovi ka o to su grupa , organizator, nemono lic e itd. Neovisno od toga da li se radi o pravnim ili vanpra vnim pojmovima, zabluda o podvoCenju c injenic a pod te pojmove nije stvarna zabluda i ne iskljuc uje krivic nu odgovornost. Kada je u pitanju uc inioceva svijest o posljedici i o uzrocnoj vezi kod umilja ja je receno da se kod ucinioca ne zahtijeva svije st o pojedinostima prouzrokovanja. To onda znac i da i ucinioceva za bluda o pojedinostima prouzrokovanja nema nikakvog znaca ja. Tako npr. potpuno je irelevantna zabluda ucinioca krivic nog dje la ubistva koji je rtvu liio ivota da jui joj otrov i smatraju i da e taj otrov trenutno dje lovati, a on je meCutim dove o do nastupanja smrti nakon nekoliko sati ili dana. Zabluda o pojedinostima prouzrokovanja ima znaca j sa mo kod onih kr ivicnih dje la kod kojih je zakon upravo pojedinost prouzrokova nja postavio kao obilje je bi a krivic nog dje la. Kod nekih krivicnih dje la njihova stva rna obilje ja su licni odnosi, lic na svojstva ili licne okolnosti. To znaci da te okolnosti mora ju biti obuhva ene umilja jem ucinioca, ka o npr. kod krivicnog djela pre noenja polne bolesti da kod uc inioca postoji s vijest o vlastitoj polnoj za ra enosti. U takvim slucajevima zabluda o tim okolnostima je krivicnopravno re levantna. Irele vantna je za bluda u uem smis lu koja se odnosi na neke druge okolnosti i ona nikad ne iskljucuje umilja j, ka o npr : 1. Irelevantna je zabluda o ne koj okolnosti koja predstavlja konkre tan oblik kroz koji e biti ostvarena neka stvarna cinjenica kao obiljeje bia krivicnog djela. Tako npr. postoja e krivic no dje lo kraCe i u slucaju kad osoba A oduzme tuCu pokre tnu stvar mislei da je ona stvar osobe B, a ona za pravo pripada osobi C. Bitno je da se radi o tu oj pokre tnoj stvari, a nebitno je kome ta stvar stvarno pripada;

98

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
2. TakoCe je ire leva ntna zabluda o objektivnom us lovu inkr iminac ije, tj.stvarnoj c injenic i koja mora biti ispunjena da bi uc injeno dje lo bilo krivic no dje lo. Tako npr. potpuno je nebitna zabluda ucesnika u tuc i iz c l.179. KZ da u toj tuc i niko ne e biti lie n ivota ili da drugome ne e biti nane sena teka tjelesna povreda. Isto tako, kod kr ivic nog dje la neprijavljivanja pripremanja krivicnog djela (c l.324) potpuno je nebitno to to ucinilac pogreno smatra da vie nije mogue sprijec iti njegovo izvrenje . S obz ir om na to da to pr ijavljivanje nije izvreno u vrije me ka d je jo bilo mogue sprijec iti njegovo izvrenje , to nije obilje je kr ivic nog dje la, ve samo uslov od kojeg zavisi da li e to konkretno nepr ijavljiva nje biti krivicno djelo. 3. Isto ta ko, kr ivic nopravno je ire leva ntna zabluda o onim licnim okolnostima na strani ucinioc a koje su subjektivne prirode, kao to je npr. zabluda o uzrastu, urac unljivosti, pobudi, motivu itd. Kad je u pitanju nehat kao oblik kr ivnje, uticaj za blude se rjeava s obzirom na to da li se radi o otklonjivoj ili neotklonjivoj zabludi. Kad je u pita nju neotklonjiva za bluda, onda je situacija ista kao kod umi ljaja , jer neotklonjiva zabluda iskljucuje i umiljaj i neha t. Otklonjiva za bluda o okolnostima kojih umi ljajni uc inilac mora biti svje stan je praktic no irelevantna , jer otklonjiva za bluda zapravo je ste nehatna za bluda ili neprava zabluda. Ta kav ucinilac e biti odgovoran za nehatno iz vrenje dje la kod onih dje la kod kojih za kon predviCa i takvu odgovornost. T o znaci da je kod nehatnih delikata pravno re leva ntna samo ne otklonjiva zabluda, dok je otklonjiva za bluda krivicnopravno potpuno ire leva ntna. Kad su u pitanju kva lif icira na kr ivic na dje la, situa cija se rjea va ta ko da kod kr ivic nih dje la kva lific iranih te om posljedicom krivicnu odgovornost ucinioca iskljuc uje samo neotklonjiva za bluda po nastupanju tee poslje dice, s obzirom da po cl.16 odgovor nost za teu posljedicu za htijeva nehat uc inioca . Kod dje la kva lif ic iranih naroc itom okolnou, krivicnu odgovornost ucinioca iskljucuje i neotklonjiva i otklonjiva zabluda , jer se za odgovornost kod tih dje la zahtijeva umi ljaj uc inioca u odnosu na kvalif ikatornu okolnost. Zabluda o predmetu, lic u i uzrocnoj v ezi Zabluda o predme tu (error in objec to) ostoji u slucaju ka d uc in ilac pogreno smatra da dje lo p vri prema jednom predmetu, a u stvari vri prema drugom pre dmetu. Tako npr. kod kr ivic nog dje la pijunae djelo postoji kada se preda, saopti ili uc ini dostupnim stranoj dravi, orga nizac iji ili lic u ta jni podatak ili dokument Federac ije, neovisno od toga da li je on po svojoj prirodi vojne, ekonomske ili s lubene naravi. Ako je uc inilac smatrao da je u pitanju vojni podatak ili dokume nt, a zapravo se radilo o e konomskom podatku ili dokumentu, ta kva nje gova zabluda je ire levantna. Postojae krivicno djelo pijunae uc injeno s umilja je m, jer kod uc inioc a nije postoja la za bluda o stvarnom obilje ju koje je odreCe no zakonom, ve se radilo o za bludi u konkre tnom obliku u kojem se rea lizirao taj predmet. Zabluda o licu (error in persona) postoji u s luca ju ako ucinilac pogreno dri da ra dnju preduzima prema je dnom lic u, a zapravo je vri pre ma drugom licu. Npr, kod KD ubistva osoba A liava ivota osobu B pogreno ga smatraju i osobom C. Ta kva zabluda je krivicnopravno ire levantna , pa e postojati umilja jno ubistvo, za koje je dovoljno samo da se drugo lic e liava ivota. Zabluda o uzrocnoj vezi slucaj devijac ije ili skretanja (aberratio ic tus) postoji u slucaju kad ucinilac preduzima ra dnju izvrenja pre ma jednom licu ili pr edme tu, a djelo izvri prema drugom licu ili predme tu.Abe rratio ictus postoji npr. u slucaju kada osoba A sa umi ljaje m da lii ivota osobu B puc a na njega iz vatrenog oruja, a li uslje d nekih vanjskih okolnosti (sla bo nia njenje , loa vidljivost, podbac aj puke i sl) lii ivota osobu C koja se u tom trenutku nalazila u neposrednoj blizini osobe B. U odnosu na smrt osobe B kod osobe A je postojao umilja j, ali u odnosu na smrt osobe C kod nje ga nije postojao umilja j je r se on nije saglasio sa posljedico m ni u formi htijenja niti u formi prista ja nja. U pogledu krivicne odgovornosti u teoriji postoje 2 shva tanja :

99

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
1. Bitno je samo da je kod uc inioca postoja o umiljaj na liavanje ivota , do kojeg je i do lo. Pritom je irele vantno da li je uslje d preduzete radnje liena ivota osoba B ili C. Takvo rjeenje je u skla du sa irelevantnomerror in persona . 2. U navedenom primjeru se radi o stic aju pokuaja ubistva i nehatnog ubistva, je r je kod ucinioc a postoja o umi lja j na smrt osobe B, a nehat u odnosu na smrt osobe C. U ova kvim sluca jevima treba uzeti da je za bluda o uzrocnoj vezi potpuno rele vantna, pa se ta kve situacije rjea vaju u skladu sa ovim drugim shva tanjem o postojanju idealnog sticaja. Stvarna zabluda u irem smislu Za ra zliku od stvarne zablude u uem smislu, gdje je u pitanju za bluda o stvarnoj okolnosti kao obilje ja bia krivicnog dje la, kod stvarne za blude u irem smislu radi se o zabludi o onim stvarnim okolnostima koje iskljucuju protivpravnost i koje dje lo cine dozvoljenim. Na KZ u odredbama cl.10 i cl.11 izr ic ito navodi institute nune odbrane i kra jnje nude kao stvarne okolnosti koje iskljucuju protivpravnost, a time i postojanje kr ivicnog dje la . Kla sic ni primjeri stva rne zablude u irem smislu su tzv. utativna nuna odbrana ili putativna krajnja p nuda , jer se u takvim slucajevima uvijek iskljuc uje umilja j ucinioca. Kod putativne nune odbra ne u pitanju je zabluda o stvarnosti protivpravnog napa da, je r ucinila c pogreno dr i da ne ko pre ma nje mu pr imjenjuje protivpravni napad. Kod puta tivne krajnje nude uc inilac je u zabludi u pogledu stvarnosti istovre mene neskrivljene opasnosti. Pored nave denih instituta i neke druge okolnosti mogu uc initi neko dje lo dozvoljenim. One se nazivaju negativne stvarne okolnosti. Ta ko npr. nee postojati krivicna odgovornost za tjele snu povre du pr i hirurkoj interve nciji ako je u da toj situa ciji zahvat izvren na pogrenu dijagnozu o postojanju bole sti koja bi, kad bi postoja la , taka v za hvat c inila i opravda nim i dozvoljenim. Ucinilac se i kada je u pita nju zabluda u irem smislu moe na laz iti u zabludi iz nehata, to zna ci da uc inilac iz neha ta pogreno smatra da postoji ne ka okolnost koja u stvari ne postoji, a koja bi kad bi postoja la iskljuc iva la protivpravnost. U ta kvom sluc aju uc inilac bi odgovarao samo za dje la za koja KZ predviCa krivic nu odgovornost za ne hatno izvrenje. Iz prethodnog zakljucuje mo: Zabluda u irem smislu, kako otklonjiva tako i neotklonjiva, uvijek iskljuc uje umilja j; Neotklonjiva za bluda u ire m smis lu, pore d umi lja ja iskljuc uje odgovornost i za nehat; Otklonjiva zabluda u irem smis lu iskljucuje odgovor nost za ona djela za koja za kon ne predviCa odgovor nost za neha tno izvre nje, a u odnosu na osta la dje la postoji krivicna odgovornost ucinioca.

PRAVNA ZABLUDA Pojam prav ne zablude Pra vna zabluda je za bluda o zabranjenosti djela , to zna ci da ona postoji kada ucinilac nije znao da je njegovo dje lo za branje no. Pra vna zabluda postoji u slijede im sluca jevima: Ako ucinila c nije znao da je njegovo dje lo odreCeno u Krivic nom za konu kao kr ivic no dje lo. Npr, ucinila c ne pla a a limentaciju koja mu je nareCena izvrnom sudskom odlukom, ne

100

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
znajui da je nepla anje alime ntacije predviCeno u KZ kao krivicno dje lo pod nazivom izbjegavanje izdravanja; Ucinilac ne zna normu koja upotpunjava neko blanke tno bi e kr ivicnog dje la . Npr, ucinilac se bavi proizvodnjom i prometom robe ciji je promet ili proiz vodnja zabra njen ili ogranic en; Ako je uc inilac u zabludi u pogledu protivpravnosti uc inje nog dje la u slucaju ka d protivpravnost nije element tog kr ivic nog djela (npr. rodite lji fiz icki kanjava ju svoje dije te zbog loeg uspjeha u koli, smatrajui da im je to dozvoljeno kao rodite ljska disc iplinska mjera); Ako uc inilac pogreno supsumira neku stvarnu cinje nicu ili okolnost pod pojam koji za kon upotre bljava pri odre Civanju bia nekog krivicnog dje la. Pritom nije vano da li je taj poja m odreCe n krivicnopravnom ili vankr ivic nopravnom normom. Tako npr. uc inilac ne zna koje se srodstvo sma tra ka o srodstvo u prvom stepenu u pravoj liniji ili a ko ne zna koja za ra za se smatra polnom zarazom itd; Ako uc inilac pogreno smata da neka postojea okolnost, koja nije obilje je bia krivic nog dje la, c ini krivicno dje lo dozvoljenim. U ta kvom sluca ju kod ucinioc a postoji pogrena ocjena utica ja neke postoje e okolnosti na zabranjenost ucinjenog dje la. Tako npr. ako uc inilac , koji je slubeno lice, pogreno smatra da je ucinje no dje lo doz voljeno ako to dje lo uc ini po nareCenju nekog njemu nadreCe nog lica. Ako ucinilac pogreno smatra da neka postojea okolnost, koja jeste obilje je bia krivicnog dje la, c ini dje lo dozvolje nim uslje d ma log znaca ja dje la. Ta ko npr. ucinilac prisvoji neto od opreme koja mu je data u obavljanju funkcije drutvene samozatite.

Uticaj pravne zablude na kriv icnu odgovornost i kanjivost Dejstvo pravne zablude na krivicnu odgovornost raz lic ito je rije eno u upore dnim za konodavstvima, a razlic it pr istup postoji i u kr ivicnopravnoj te oriji. U tom smislu moe se rei da postoje 2 osnovne konc epcije : Prva je na stanovitu ignorantia iuris nocet , to znaci da ne znanje zakona kodi i pre ma kojoj pravna zabluda uop e nije re levantna kad je u pitanju kr ivic na odgovornost i ka njivost takvog ucinioca. Po drugoj konce pciji smatra se da je izloeni princ ip nepra veda n i strog, te da je u kontra dikc iji sa nac elom da ka zna ima smisa o i opravdanje samo kad je u pitanju krivicno odgovoran uc inilac , odnosno da se ona ne moe primijeniti na nekog ko ni ne zna da je kriv. Osim toga, nace lo ignorantia iuris nocet nije pr ihva tljivo ni zbog toga to se za sniva na fikc iji da svi uracunljivi ljudi poz naju sve vaee propise. Obje iz loe ne koncepc ije ima ju svoje nedostatke zbog kojih nisu prihvatljive u cistim oblicima . Zbog toga se de jstvo pra vne za blude uglavnom rje ava pre ma nekoj srednjoj kon cepciji pre ma kojoj pravna zabluda ne iskljucuje umiljaj, ali ima utica j na bla e kanjavanje ucinioc a. Na taka v nac in postupio je i na zakonoda vac kad je def inirao de jstvo pravne zablude u odredbi c l.18: u inilac koji iz opravdanih razloga nije znao da je to djelo zabranjeno, moe se blae kazniti ili osloboditi od kazne. Da kle, pravna zabluda predstavlja fakulta tivni za konski osnov za ublaavanje kazne ili za oslobaCanje od ka zne, pod uslovom da se ucinilac u takvoj za bludi nalazio iz opravda nih ra zloga. Pitanje postojanja opravdanih razloga spa da u re d faktickih pita nja, koje se rjeava pose bno u sva kom konkretnom slucaju.

101

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U ocje ni opravdanih ra zloga tre ba koristiti obje ktivno-subjektivni kr iter ij, to zna ci da tre ba uzeti u obzir sve okolnosti konkre tnog sluc aja pod kojima je krivicno djelo uc inje no, kao i psihicka svojstva sa mog ucinioca. Pri ocjeni opravda nosti razloga vr lo je va no o kojem se krivicnom dje lu radi, pr i ce mu nije iskljucena mogunost da ucinila c bude u pravnoj zabludi u odnosu na je dno krivicno dje lo, a da ne bude u takvoj zabludi u odnosu na neko drugo kr ivicno dje lo. Kad je u pitanju krivic nopravno dejstvo pra vne zablude, ona je samo fa kulta tivni osnov za ubla avanje ili osloboCenje od ka zne. To znac i da ucinioc a, koji je djelo poc inio u pra vnoj zabludi, sud moe : - kazniti u granic ama kazne koja je propisana za to dje lo; - kaznu neograniceno ubla iti na osnovu cl.43 st.2 KZ; - osloboditi ucinioc a od kazne. Za koju e se od nave denih mogunosti sud opredije liti za visi od svih okolnost i konkre tnog slucaja. Ako je u pitanju bla i tre tman u ka njavanju, da li e uc inioca blae kazniti ili osloboditi od kaz ne zavisi i od oc jene suda u kakvom ste penu su postoja li opravda ni razloz i s obzirom da je opravdanost ka tegorija podlona stepenovanju. Od pravila da pravna za bluda ne iskljuc uje umi ljaj postoji izuzetak samo u onom slucaju ako je ucinilac u za bludi u pogledu protivpravnosti, a protivpra vnost kod konkretnog dje la spada u osnovna obilje ja djela. U takvim sluc a jevima za umilja j ucinioc a potrebna je i nje gova svijest o protivpra vnosti, pa kako te svije sti kod njega ne ma, onda kod njega ne moe postoja ti ni umilja j pa time ni krivicna odgovornost. U takvim s luca jevima zabluda o protivpravnosti, koja je pravna zabluda, u svom dejstvu potpuno se izjednaca va sa de jstvom koje ima stvarna zabluda .

102

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
S AUESNITVO U KRIVI NOM DJELU SAUESNITVO KRIVINOM

POJAM SAUESNITVA
OPI POJAM I USLOVI ZA SAUCESNITVA Op a razmatranja i znacaj saucesnitva POSTOJANJE

Sauc esnitvo postoji u sluc aju kada u ostvarenju nekog krivicnog djela uc estvuje vie lica. Takva lica nazivaju se sau esnici . Ucee vie lica u ostva rivanju nekog kr ivicnog dje la pre dsta vlja poseba n oblik kr iminalite ta koji je za svako drutvo opa sniji od kr iminaliteta koji se ostvari dje lova njem pojedinaca. U savreme nom krivicnom zakonodavstvu problem sauce snitva se razlicito rje ava u zavisnosti od kaznene politike odreCene dra ve u odreCeno vrije me. Sa ucesnitvo ne pre dsta vlja samosta lni osnov krivicne odgovornosti, a li je pose ban oblik kriminalite ta koji ima svoje specific nosti na pla nu kr ivicne odgovornosti. Obje ktivna i subjektivna veza izmeCu saucesnika kao uslov postojanja sauce snitva Za postojanje saucesnitva nije dovoljno samo prosto uce e vie lica u ostvarenju nekog krivicnog dje la, ve je nuno da izmeCu pojedinih sa ucesnika postoji odreCena objektivna i subjektivna veza. Objektivna veza ogleda se u tome to, iako su u pitanju posebne i odvojene dje latnosti razlic itih lica, sve te djelatnosti ipak mora ju predstavljati jedinstvenu c jelinu u smislu da su sve one dopr inije le na stupanju za branjene posljedice. Dakle, objek tivna veza u sau esnitv u sastoji se u zajedni kom rezultatu radnji svih sau esnika. Ra dnje sa ucesnika mogu biti razlic ite. To su: radnja izvrenja odnosno saizvrenja , te radnje sa ucesnika u uem smislu kao to su radnja podstrekavanja i ra dnja pomaga nja. IzmeCu tih radnji i nastupa nja zabranjene posljedice mora postoja ti uzrocna veza. Subjektivna veza kod sa ucesnitva ogleda se u svijesti svih sauc esnika o zajednickom djelovanju, to znac i da sa izvr ioc i moraju da znaju jedan za drugog, a da poma gaci i podstrekaci moraju da znaju za izvr ioca . Pored objektivne i subjektivne veze, za postoja nje sauce snitva u uem smislu, odnosno za krivicnu odgovornost pomaga ca i podstrekaca nuno je postojanje krivnje i to sa mo u slucaju ako su postupali s umilja je m. Prema izloenom, saucesnitvo postoji kad u ostvarenju krivicnog djela ucestvuje vie lica koja su svje sna zajednickog dje lovanja. OBLICI SAUCESNITVA U krivicnom pra vu postoje 3 oblika saucesnitva i 3 vrste saucesnika:

103

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Ako 2 ili vie lica zajednicki izvra vaju neko krivicno djelo, svi oni su iz vrioc i tog kr ivicnog dje la, a u odnosu jedan prema drugom pojavljuju se kao saizvrioci. Saizvr ilatvo npr. postoji k ad 2 lic a za jednicki izvre kraCu, silovanje ili ubistvo; Kad u ostvarenju krivicnog dje la pore d izvrioca ili saizvrila ca ucestvuju i druga lic a od kojih neka podsti u izvrioca da izvri kr ivicno dje lo, a neka mu pomau da izvr i to kr ivicno dje lo, tada u ostvarenju tog dje la postoji i sauc esnitvo u obliku podstrek avanja ili poticanja i pomaganja. Pre ma tome, u krivicnom pra vu postoje 3 oblika sauce snitva i 3 vrste saucesnika . To su: izvrilac odnosno saizvrilac, podstrekac i pomaga c. Saucesnitvo u uem i irem smislu U krivic nopravnoj teor iji se i saizvrilatvo s matra ka o oblik sauc esnitva, pored podstrekavanja i pomaganja. S tim u vezi postoji sauc esnitvo u uem i sauc esnitvo u ire m smislu. Saucesnitvo u ue m smislu obuhvata podstre kava nje i poma ganje , a saucesnitv o u irem smislu pored pomaganja i podstreka vanja obuhvata i saiz vrila tvo. Ovo razlikovanje je va no zbog odreCiva nja pojma izvrila tva odnosno sa izvrilatva, jer zakonodavac u izvje snom smislu ipak pravi razliku na planu kanjavanja kada je u pitanju izvr ilatvo odnosno saizvrila tvo i sauce snitvo u uem smis lu. U na jvee m broju s luca jeva nije proble m ja sno odrediti izvrioca odnosno sa izvrioca i raz granic iti taj od drugih oblika sa ucesnitva , pose bno od pomaganja. MeCutim, nis u iskljuc ene ni situacije kada je teko razgra nic iti sa izvrilatvo i pomaganje. S obzirom da jedna te ista radnja sa ucesnika u jednom slucaju moe pre dsta vljati saizvrila tvo, a u drugom pomaganje, pre cizno odre Civanje je vr lo vano je r je sa izvr ilatvo na jtei a poma ganje na jla ki oblik sauce snitva .

POJEDINI OBLICI SAUESNITVA

IZVRILATVO SAIZVRILATVO Pojam izvrioc a

U krivicnopravnoj teoriji poznat je tzv.ir i (ekstenzivni) i ui (restriktivni) poja m izvr ioca . Prema te oriji ekviv alencije koja pr ihvata ekstenzivn poja m izvr ioca , pod tim pojmom se prihvata svako lice koje dopr inese izvrenju krivicnog dje la, to zna ci da je to svaka ona radnja koja i predstavlja uslov za nastupanje zabra njene posljedic e. Pritom nije vano da li s e ta ra dnja sastoji u neposrednom prouzrokovanju pos ljedic e ili se ona sastoji u radnji podstre kava nja ili pomaganja. Bitno je samo da ta radnja pre dsta vlja us lov posljedic e. Tu se ne pravi razlika izmeCu uzroka i uslova posljedice , pa su izvr ioc i, pored neposrednog izvrioca , i podstreka ci i pomagac i. Ekste nzivno shvatanje izvr ioca pre ma ovoj teor iji vodi zapravo negiranju sa ucesnitva ka o posebnog instituta kr ivicnog prava, jer ne pr ihva ta pojmove podstrekac a i pomaga ca ka o pojmove odvojene od izvrioc a. Tu se zapra vo radi o tzv.jedinstvenom pojmu izvrioca , pa ista ka zna koja slijedi za neposrednog izvr ioca slijedi i za pomaga ca i za podstreka ca. Na visinu kazne pojedinim sa ucesnicima utiu sa mo okolnosti koje se odnose na svakog sauce snika, a koje s u bitne za odmjeravanje ka zne . Takvo rjeenje postoji u austrijskom KZ iz 1974.godine, koji ne sadr i odredbe o sauc esnitvu. Prema princ ipalnoj ili pluralistickoj teoriji takoCer se insistira na jednakom znaca ju svih radnji za nastupa nje pos ljedic e, to znaci da se i radnje podstre kava nja i pomaganja jednako cijene kao i

104

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
radnja izvrenja, je r se smatra ju radnjom izvre nja pa se uzima da postoji onoliko krivicnih dje la koliko ima sauce snika, bez obzira to je ostva re na samo jedna poslje dica. Upravo u nave denom je razlika u odnosu na pre thodnu teoriju, koja insistira na jedinstve nom pojmu izvr ioca . Prema diferencirajuim ili indiv idualiziraju im teorijama uzrocnosti prihvata se restriktivni poja m izvrioca. Ove teorije iz kompleksa uslova izdva jaju radnju izvrenja koja je odre Cena u za konu i nju oznacavaju kao uzrok pos ljedice . Izvriocem se smatra ono lice koje je iz vrilo radnju za konom de finira nu kao radnja izvre nja kr ivicnog dje la. Radnje svih osta lih ucesnika koje su dopr inije le na stupanju posljedice bile su samo uslovi za njeno nastupanje , te su oni sauce snici. Kazna propisa na za neko krivicno dje lo neposredno je okre nuta ka izvr iocu, tj. onome ko svojom radnjom uzr okuje zabra njenu posljedicu. Pojam saizv rioca U krivicnopravnoj te oriji postoje obje ktivne , subjektivne i objektivno-subjektivne teor ije o sa izvr ilatvu. Na osnovu tih teorija vri se razgranicenje izmeCu sa izvrilatva, kao na jte eg i pomaganja, kao na jlakeg oblika sauce snitva . Od objektivnih teorija najznac ajnije su forma lno objektivna i ma terija lno-objektivna teor ija. Prema formalno objektivnoj teoriji o saizvrilatvu, saizvrioc em krivic nog dje la sma tra se svako lice koje je pre duzelo radnju izvrenja, odnosno svako lice koje je maka r djelimicno uce stvovalo u ra dnji izvrenja. To znaci da se ra zlika izmeCu saizvrilatva i saucesnitva u uem smislu na lazi iskljucivo na objektivnom kr iter iju. Ra dnje saucesnika u uem smis lu, neovisno od njihove veze sa radnjom iz vrenja, predstavljaju samo uslove za nastupanje posljedice. Ova teorija ima svoje dobre strane, od kojih je najvanija ta to svojom preciznou jasno razgra nica va saizvrilatvo od pomaga nja i ne osta vlja nikakve dileme u sudskoj praksi u pogledu razgra nice nja tih oblika saucesnitva. Osnovni nedostatak formalno-objektivne teorije ogleda se u tome to je takvo shvata nje cesto preuzsko, to z naci da izva n saizvrilatva osta ju sve one ra dnje koje su objektivno gledano usko, funkc iona lno pove zane sa ra dnjom izvrenja da sa tom radnjom praktic no cine jedinstvo. Ra di se o tome da u ne kim situa cijama izvrilac moe da preduzme radnju izvrenja samo ukoliko tu radnju prate i ra dnje dr ugih lica , pa je praktic no i kr ivic no dje lo mogu e izvriti sa mo ako postoje te druge ra dnje koje se sa radnjom izvrenja sta paju u jedn u funkciona lnu cje linu. U takvim slucajevima dolazi do teko a u ra zgranicenju saizvrila tva i pomaga nja, pa pr istalice forma lno obje ktivnih te orija kao kriterij za njihovo ra zgranicenje navode istovremenost pre duze tih radnji sa radnjom izvrenja. Drugi n avode da su one preduzete na istom mjestu itd. Kada se ka o kriterij za to ra zgranicenje unese prethodni dogovor saucesnika o za jednickom ostvarenju nekog kr ivic nog dje la, tada se i ova forma lno-objektivna teorija upotpunjava je dnim subje ktivnim obiljejem i dobiva karakte rmjeovite obje ktivno subjektivne te orije . Materijalno objektivna teorija o sa izvr ilatvu zasniva se na finalnom ili ciljnom shva tanju radnje pre ma kojem radnja predstavlja voljno ostva rivanje posta vljenog c ilja. Ova teorija se naziva i finalno - objektivna te orija, iteorija o moi (vlasti) nad dje lom Osnovna razlika u odnosu na . forma lno-objektivnu teoriju je u tome to materijalno-objektivna teorija ne insistira strogo na formalnom krite riju pre duzete radnje izvrenja za razgranic enje saizvrilatva od poma ganja , ve pokua va da pronaCe ma terijalni kr iterij za ra zgranicenje tih oblika sauc esnitva.Taj mate rija lni kriter ij ogleda se u kva litetu sa ucesnic kog uce a u dje lu, to zna ci da se ucee saizvrioc a u krivicnom djelu ogleda u tome to on, postupa jui sa umilja je m u odnosu na kr ivicno dje lo i dje lujui za jedno sa drugim lic ima, preduzima takve ra dnje od kojih za visi da li e uop e do i do izvrenja djela , na koji nac in e ono biti realiz irano i u kojoj mjeri e biti ostvareno. To prakticno znaci da tokom c ije log vreme na ostvarenja krivicnog djela takav sa izvrilac ima i volju i mogunost da odlucujue utice na cije li tok zbiva nja. To znaci da je saizvrilac ono lice koje

105

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
svojim radnja ma u toku ostvarenja dje la za drava mo da odlucujue utice na ostvarenje dje la u smislu da na stupi umilja jem obuhva ena posljedica , da se ona izmijeni ili da uope ne nastupi. Mate rija lno-objektivna te orija je znatno za stupljenija i prihva tljivija od forma lno-objektivne te orije, kako u nauc i tako i u uporednom zakonodavstvu. Subjektiv ne teorije o saizvrilatvu insistiraju na subjektivnoj kompone nti za razgra nice nje sa izvr ilatva od pomaga nja i podstrekavanja , jer ove te orije ne pr ihvata ju stav objektivnih teorija da se to razgranicenje moe iz vriti na objektivnom pla nu. Ove subjektivne koncepc ije pr ihvata ju i ekstenzivno shvatanje sa izvr ioca , je r odvaja ju pomaga ce i podstreka ce od izvrioca po objektivnom krite riju. Najpoz natije subjektivne te orije su e kstremna subjektivna teorija i limitirana (ogranicena) subjektiv na teorija . Prema ekstremnoj subjek tivnoj teoriji, saizvrilatvo se procjenjuje pre ma tome da li je ona j ko je uce stovao u dje lu ucinjeno dje lo htio kao svoje animus auctoris ) ili kao tuCe ( nimus socii ). ( a Pritom je potpuno bez znacaja radnja kojom je to lice ucestvova lo u dje lu. Izvrila c ili saizvrila c je svako lic e oje je prouzrokova lo pos ljedic u preduz imanjem bilo koje radnje , ako je tu poslje dicu htio kao svoju. To nac i da za saizvrilatvo nije nuna radnja izvrenja, ve to moe biti pomagac ka ili podstre kacka radnja. Ekstremnost ovog shvatanja ogle da se u tome to se za postojanje saizvrilatva c ak ne trai ni fizicko djelovanje ta kvog lic a, ve je dovoljno i njegovo psihicko dje lovanje, a li uz nuni uslov da ti postupc i nose ozna ku izvrilac ke volje animus ( auctoris ). Prema ograni enoj (limitiranoj) teoriji saizvrilatva, nije bitan sa mo ucinioc ev unutranji stav prema djelu, ve se taj stav mora dovoljno i ja sno ispoljiti u va njskom svijetu kroz preduz imanje ta kve radnje iz koje se moe zakljuc iti o njegovom unutranjem odnosu prema dje lu. OdreCivanje saizvrilatva Pre ma odre dbi c l.23 KZ FBiH, saizv rilatvo postoji ako vie lica, u eem u radnji izvre nja ili na drugi na in, zajedni k i u ine krivi no djelo. Iz na vede ne odredbe vidljivo je da na za konodavac prihva ta jednu mjeovitu objektivno -subjektivnu teor iju saizvrilatva, jer pored uce a u radnji izvrenja, odredba dozvoljava da to bude i neka druga radnja koja nije radnja izvrenja. Da bi se dolo do nekog mjerila u smslu odreCivanja sa izvr ilacke radnje koja nije istovremeno i radnja izvrenja, mora ju se ispuniti neki objektivni i subjektivni us lovi. to se tice subje ktivnih us lova, za postojanje sa izvrilatva trai se da je takvo lice koje ucestvuje u djelu sjve sno dje lovanja ostalih ucesnika , u smis lu da je svjesno da se njegova radnja uklapa u radnju dr ugih lica i da sa tom radnjom predstavlja jednu c je linu. Ta subjektivna veza izmeCu sa ucesnika na jcee se ispoljava u njihovom meCusobnom dogovoru ili sporaz umu o zajednickom dje lovanju. Taj dogovor redovno slijedi pr ije preduz imanja ra dnje, a li se uzima da saizvrilatvo postoji i u s luca ju kada taj dogovor uslijedi poslije otpoc injanja radnje, odnosno u toku ra dnje koju je preduzelo drugo lice . Za postoja nje saizvrila tva trai se da je to lice bilo svjesno izvrioca i drugih sa izvrilac a. Pritom se ne trai da i oni koji su otpoceli radnje prije (sukce sivno sa izvr ilatvo) budu svjesni nje govog dje lovanja. Ako ne postoji ta subjektivna veza, onda se ne moe govoriti o sa izvrilatvu, jer nepostojanje svije sni o saizvrilatvu iskljucuje saiz vrila tvo. Objektivna komponenta saizvrila tva je radnja. To znaci da bez odreCene dje latnosti sa izvr ilatvo ne moe postoja ti. Ono se na jjasnije izra ava kroz radnju izvre nja , a li to nije nuan uslov. Kad je u pitanju druga radnja , onda se postavlja pitanje koja i kakva ta ra dnja mora da bude da bi ona mogla biti smatrana sa izvrilatvom. Naroc it problem u ra zgranicenju saizvr ilatva i pomaganja pre dsta vlja ju te dr uge ra dnje, s obzirom da jedna te ista radnja u jednom sluc a ju moe da bude uzeta ka o saizvrilatvo, a u drugom slucaju kao pomaganje. Tako npr. ra dnja cuvanja strae na parkiralitu dok drugo lice provaljuje u parkirane a utomobile u jednom sluc aju moe se uzeti ka o radnja saizvrilatva, a u drugom slucaju kao ra dnja poma ganja . U odgovoru na to

106

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
pita nje shvata nja se ra zlikuju u zavisnosti od toga da li se u takvim slucajevima vei z naca j pr ida je subjektivnom momentu u smislu da se utvrdi volja (postojanje cum animo auctoris ili cum animo socii ) ili e se teite staviti na cisti obje ktivni momena t u smislu da se pretean znaca j da karakteru i kvalitetu radnje i nje nim moda litetima. Prilikom utvrCivanja saizvrila tva treba prihva titi i obje ktivni i subjektivni kriterij, to z naci da ih treba posmatrati u njihovoj uza jamnoj pove zanosti. Kod subjektivnog ele menta koji se ispolja va u odnosu ucinioca prema dje lu, raz lika postoji u za visnosti od toga da li se radi o sa izvrilatvu uce em u radnji izvrenja ili je u pitanju preduz imanje neke druge radnje. Ako je u pitanju uc ee u radnji izvrenja , subjektivni e leme nt se izraava u svije sti o zaje dnickom dje lovanju sa ostalim sa ucesnic ima , a krivicna odgovor nost se utvrCuje za visno od oblika krivnje sa kojim je ucinilac postupao u dje lu. Kada je u pitanju ucee u drugoj radnji, subjektivni momenat vie dola zi do izraaja s obzirom da se samo na osnovu objektivnog momenta ne moe precizno razgraniciti saizvr ilacka od pomagac ke ra dnje . U takvom sluca ju je vano utvrditi ka kav je unutranji sta v uc inioca prema dje lu u smis lu da li on u tom dje lu postupa ka o u svom dje lu, ili je u pitanju samo volja da se drugom pomogne u njegovom kr ivicnom dje lu. Iako u takvim s lucajevima subjektivni momena t dobiva odreCeno znac enje , ipak je te ite zakonske formulacije i sudske pra kse na objektivnom kriter iju, to zna ci da je na jvanija radnja izvre nja, a neka druga ra dnja mora biti usko, funkc iona lno pove zana sa ra dnjom izvre nja. U tom dr ugom sluca ju znaca j subjektivnog momenta ogle da se u tome to on ima dopunjuju u ulogu u utvrCivanju sauce snitva . U sva kom slucaju, neovisno od subjektivnog stava ucinioca prema dje lu, bez njegovog objektivnog ucea u djelu sa izvr ilatvo ne moe postojati. Iako u odredbi cl.26 st.1 zakonoda vac krivic nu odgovornost sa izvrioca ve zuje i za umilja j i za nehat, uglavnom se uzima da je umilja j ucinioca je dini oblik krivnje koji dolazi u obzir ka da se ne radi o uceu u radnji izvre nja. Za postojanje saizvrilatva ponekad je vaan prethodni dogovor za izvrenje krivicnog dje la. Taj dogovor je bita n samo u onim slucaje vima kada se ra di o radnji koja nije ra dnja izvrenja . On podrazumijeva podje lu uloga , podje lu rada i s l, s tim da svaka od tih radnji mora biti usko povezana sa radnjom izvre nja. Ta ko npr. podje la uloga postoji ka da osoba A, prethodno se dogovor ivi sa osobom B o izvre nju kraCe , sve e psa u dvoritu, ostavi otkljuca na vrata, iskljuc i ala rmni s iste m nakon ce ga poCe na spa vanje, da bi osoba B u no nim satima izvrila tu teku kraCu. U pogledu istovremenosti, uzima se da druga ra dnja mora biti usko pove zana sa radnjom izvrenja. Me Cutim, ne mora se u svakom slucaju raditi o potpunoj istovremenosti je r e u nekim slucajevima druga radnja morati pre thoditi radnji izvre nja, da bi radnja izvrenja uope mogla biti ostvarena . Prema tome, uslov istovremenosti nije nua n kod svih krivicnih dje la. Kad su u pita nju vla stita krivicna dje la ( delicta propria), koja po Zakonu mogu izvr iti samo lica sa odreCenim svojstvom, i sa izvrilac u tim dje lima moe biti s mo ono lice koje ima to svojstvo, npr. vojno lice, odgovorno lice , slubeno lice itd. Tako npr. kod krivicnog dje la nesavjesnog lijec enja , sa izvrilac (kao i izvr ilac) moe biti samo ljeka r. Kako je kod nekih kr ivicnih dje la kao posebno subje ktivno obiljeje dje la odreCena namje ra ili odreCe na pobuda, onda i saizvrila c tih krivicnih djela moe da bude samo ono lice koje je postupa lo sa tom namjerom i iz odreCene pobude. Ta ko npr. kod kraCe i drugih kr ivicnih dje la protiv imovine postoji namjera pribavljanja protivpravne imovinske koristi, to zna ci da saizvrilac u tom djelu moe da bude samo ono lice kod kojeg postoji ta na mjera. Isto tako, zakonoda vac kod nekih dje la npr. kod tekog ubistva (c l.171 st.2, tac ka 4 i 5) - ka o posebno subje ktivno obilje je postavlja pobudu (ra sna , naciona lna ili vjerska pobuda, kor istoljublje, vrenje drugog kr ivicnog

107

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
dje la, bez obzirna osve ta ili druge niske pobude. Saizvrilac tih djela moe biti samo ono lice kod koje g postoji na znac ena pobuda. Saiz vrila tvo nije mogue kod svih kr ivicnih dje la, kao npr. kod vlastorucni krivic nih dje la tzv. kod kojih je bi e djela za konom odreCeno kao takvo i cija je pr iroda takva da ih moe izvriti h izvr ilac iskljuc ivo vlastitim djelovanjem. Ta ko npr. nije mogue saizvrilatvo kod uvre de (cl.214), rodoskrvnjenja (c l.239), da vanja lanog iskaza (cl.328). Saiz vrila tvo moe postojati i kod komisivnih i kod omisivnih delika ta. Kad su u pitanju omis ivni delikti, sa izvrilatvo e postojati u sluc aju ka d 2 ili vie lica sporazumno ne izvre radnju koju su po nekom osnovu bili duni izvriti. Tako npr. prema odredbi cl.181, rodite lji su sa izvrioc i krivicnog djela naputanja nemo nog lica ako zajednicki i spora zumno ostave svoje dijete bez pomo i u stanju ili prilikama opasnim po ivot. Nuno i prividno saizv rilatvo Iako je saizvrila tvo redovno fakulta tivno, to znac i da se dje lo moe iz vriti kako uceem jednog lica u nje govom ostvarenju tako i uceem sa izvrilac a, u ne kim s luca jevima izvrenje krivicnog dje la nije mogue ako u nje govom izvrenju ne uc estvuje vie lica. Ta da postoji tzv. nuno saizvrilatvo. Nuno saizvrilatvo postoji u 3 oblika : 1. delikti susre tanja ; 2. konve rgentni de likti; 3. divergentni delikti. Delikti susre tanja postoje u slucaju kada sa izvr ioci preduzima ju radnje koje su okrenute jedna nasuprot drugoj, ka o npr. kod krivicnog djela rodoskrvnjenja (cl.239). Konvergentna krivicna djela ili kr ivicna dje la stica ja postoje u sluc aju ka da saizvr ioc i iz vravaju radnje koje su okrenute ka istom c ilju, npr. kod orua ne pobune (cl.145), ili kod pobune lica lienih s lobode (cl.331). Divergentna krivicna djela su ona krivic na dje la kod kojih su interesi uc esnika u koliziji (sukobu), kao npr. kod krivicnog djela ucestvova nja u tuci (cl.179 KZ). Nije nuno sa izvr ilatvo slucaj djela u cije m izvrenju nuno sudje luju 2 lica, a li u kojem za konodavac predviCa kanja vanje samo jednog od tih lica. Takav primjer je krivicno dje lo vanbracne zaje dnice sa maloljetnim licem (cl.233) , gdje je ucinilac punoljetna osoba koja ivi u vanbracnoj za jednic i sa ma loljetnom osobom koja je navrila 14 godina . Nije saizvrilatvo ni situac ija tzv.prividnog ili sporednog izvrioca . Takav slucaj postoji kada vie lic a za jednic kim dje lovanje m dove du do nastupanja zabra njene pos ljedic e s tim da kod njih ne postoji ni svijest ni volja za zaje dnickim dje lovanjem. To bi bilo u sluca ju kr ivicnog dje la ugroava nja javnog saobra aja (cl.315), kada bi do strada nja treeg lica dolo krivicom dvojice uce snika u drumskom sa obraa ju koji se nisu pridravali sa obraa jnih propisa. U takvom sluc aju svaki od tih uc esnika u saobraaju sma tra se sa mostalnim izvriocem tog kr ivicnog djela. Dobrov oljno sprecavanje djela Pre ma odredbi c l.26 st.2, saizvrila c jednako kao i poma gac i podstre kac koji dobrovoljno spr ijec i izvrenje kr ivicnog djela , oslobodit e se od kazne. Ovo je institut dobrovoljnog spreca vanja dje la , koji je i po svom karakteru i po krivicnopra vnom de jstvu s lican dobrovoljnom odustanku od pripremnih radnji ili od pokuaja. Prema KZ FBiH, dobrovoljno spre cava nje djela od strane sa izvr ioca predstavljaopi obligatorni zakonsk i osnov za oslobo enje od kazne.

108

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kao i kod dobrovoljnog odustanka, sutina ovog instituta ogleda se udobrovoljnosti , to zna ci da ona stoji uvijek u slucaju a ko se sprije c ilo izvrenje djela u s ituac iji kada se to dje lo obje ktivno moglo dovriti. Pritom eticka vrijednost motiva dobrovoljnog spreca vanja dje la nije od znaca ja. Posredno izvrilatv o Sutina proble ma posrednog izvrilatva se svodi na pitanje da li se lic e koje se posluilo drugim lice m za ostva re nje bi a nekog kr ivicnog dje la moe sma tra ti posrednim izvr ioce m, ili se izvr ioce m smatra sa mo ono lice koje je preduze lo ra dnju izvrenja. Poseban problem kod posrednog izvrilatva javlja se onda kada ne ko lic e koristi neura cunljivo lic e ili krivicno neodgovorno maloljetno lice (ispod 14 godina) za ostvarenje nekog kr ivicnog dje la . Pojam posrednog izvr ilatva ima znaca j i u nae m pravu. To je sluca j kod kr ivicnih dje la cije je posebno obiljeje postojanje odre Cene na mjere ili pobude, kao i kod onih kr ivic nih dje la koja mogu biti izvrena samo od lica sa odreCenim svojstvom tj. kod vla stitih kr ivicnih dje la delic ta ( propria ). U takvim sluc ajevima jedno lic e se koristi dr ugim lice m kao oruCem ili sredstvom za izvrenje kr ivicnog dje la . Ovo drugo lice ne moe biti izvr ilac tih kr ivicnih dje la je r mu nedosta je jedno bitno obiljeje kao to je posebna namje ra ili pose bno svojstvo. Tako npr. osoba A moe se posluiti osobom B u izvrenju kra Ce , pri cemu kod osobe A postoji namjera da pr isvajanjem pribavi protivpravnu imovinsku korist, a kod osobe B koja tuCu pokre tnu stvar neposredno oduz ima, te na mjere nema. U takvom sluc aju osoba A se moe uzeti kao posredni izvrilac krivicnog djela kraCe (cl.273) , a osoba B moe b iti ucinila c sa mo krivic nog dje la oduzimanja tuCe pokre tne stvari (cl.279). Kad je u pitanju kor itenje drugog lica kao doloznog sredstva za izvrenje nekog krivicnog dje la , mogu se pojaviti situa cije ka da kor iteno lice uope nije izvrilac kr ivic nog dje la i situac ije kada ono jeste izvr ilac krivic nog dje la, ali ne onog za koje je dolozno koriteno, ve nekog drugog krivicnog dje la. Primjer za prvi sluc aj je kr ivic no dje lo iznoenja licnih ili obite ljskih prilika iz cl.215 KZ ( ko iznosi ili prenosi neto iz osobnog ili obiteljsk og ivota nek e osobe u namje ri da nakodi njenom ugledu ) . Ako osoba A kor isti osobu B u namjeri da pronoenjem necega iz lic nog ili porodicnog ivota nanese tetu osobi C, osoba A se moe uzeti kao posre dni izvrilac tog krivicnog dje la. Koritena osoba B, koja nema tu namjeru nanoe nja tete, uope nee biti izvrila c tog krivicnog djela je r za nje govu krivnju mora biti ispunjen i uslov pomenute na mjere. Primjer za drugu situa ciju, kada se korite no lice pojavljuje kao neposredni izvrila c krivicnog dje la, je te ko ubistvo iz cl.171 st.2 tac .4 KZ FBiH, gdje osoba A koristi osobu B da iz vri krivicno dje lo tekog ubistva iz ra snih, na ciona lnih ili vjerskih pobuda . Ukoliko osoba B izvri ubistvo osobe C, a li s tim da kod njega ne postoje ove pose bne kva lifikatorne pobude, ta da se osoba A moe uzeti kao posredni izvrilac te kog ubistva (cl.171 st.2, ta c.4), dok osoba B moe samo biti neposredni izvr ilac krivicnog djela obicnog ubistva (cl.171 st.1)

PODSTREKAVANJ E Pojam podstrekavanja Podstre kava nje ili potic anje ka o oblik saucesnitva znaci preduzimanje takve radnje kojom se sa umi ljaje m kod drugog lica izaziva ili uc vruje odluka da to lice pre duzme takvu radnju kojom e ostvariti obilje ja bia nekog krivicnog djela. Da bi postoja lo podstrekavanje, kod podstrekavanog lica ne smije postojati cvrsta odluka o izvrenju kr ivicnog dje la. Ako takva cvrsta odluka postoji, podstrekavanje moe imati znac aj psihickog poma ganja .

109

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Odluka o izvrenju krivicnog djela kod izvrioc a moe postojati, a podstreka vanje u takvom slucaju postojae ako ta odluka nije dovoljno cvrsta , ve je olebljiva. Podstreka vanje e postojati i k onda kada je sam podstrekavani izra zio ili e lju ili spre mnost da izvri neko krivicno dje lo, a li jo nije ucvrstio svoju odluku. Podstre kava nje se moe vriti od strane je dnog lic a ili od strane vie lica. Ako vie lic a svjesno i voljno uticu na donoenje ili ucvrenje odluke kod podstrekavanog, tada se oni sma tra ju sa podstrekac ima. Ako kod takvih lic a koja podstrekavaju nema svije sti i volje da za jednicki kod podstreka vanog stvore odluku na izvrenje krivicnog dje la, ta da oni nisu sa podstrekac i ve sa mostalni podstre kaci i svaki e odgova ra ti za svoje ra dnje podstrekava nja, jer je tu sapodstrekavanje prividno. Podstre kava nje moe biti ne posredno i posredno. e posredno podstrekavanje postoji u slucaju N kada podstreka c neposre dnim djelova njem na izvrioca navodi istog da taj izvri krivicno dje lo. To je na jce i oblik podstre kava nja. osredno podstrekavanje postoji u sluca ju ka da podstrekac P posredno, preko drugog lica utice na svijest i volju izvrioca, tj.tre eg lica . Iako je posredno podstre kava nje donekle sporno, u te oriji ipak preovlada va shvata nje da je i to podstrekavanje jer i u takvom sluca ju postoji uzrocna veza izmeCu radnje posrednog podstreka ca i izvrioca. Radnja podstrekavanja Ra dnja podstre kava nja je svaka umilja jna ra dnja kojom se utice na svijest i volju iz vrioc a da on donese ili ucvrsti odluku o izvrenju krivicnog dje la. Sredstva podstrekava nja, koje KZ FBiH ne navodi izric ito (c l.24), u kr ivicnopravnoj teor iji i sudskoj praksi na jcee su: - davanje ili obe anje poklona ili ne ke druge imovinske koristi; - nagovaranje ; - prikaz ivanje kor isti od izvrenog kr ivicnog djela ; - upu ivanje prijetnje; - zloupotreba nekog odnosa zavisnosti ili na dreCenosti; - dovoCenje u za bludu itd. Nac ini podstrekavanja na jcee su usmenim putem, pisanim izjavama, a mogue je i konkludentnim cinima. Podstre kava nje ka o oblik saucesnitva postoji samo a ko je izvre no c injenje jer se smatra da se pasivnim dranje m nekog lica ne moe niti izazvati niti ucvrstiti odluka da se iz vri ne ko krivicno dje lo. Odnos izmeCu podstrekaca i podstreknutog Da bi postojalo podstrekavanje, mora postojati odreCeni odnos ili odreCena veza izmeCu podstreka ca i iz vrioc a, koja omogu ava da radnja podstrekavanja prouzrokuje odluku o izvre nju krivicnog djela. Pored radnje podstreka vanja , na donoenje odluke mogu utic ati i drugi faktori ka o npr. slabo imovinsko stanje ucinioca , dugovi koje ova j nije u stanju da vrati i sl. U kompleksu vie uslova mora se pojaviti i podstre kacka ra dnja koja definitivno za okruuje (izaziva ili uc vruje) odluku na izvre nje dje la. Podstre kava nje moe biti upravlje no samo na jedno lice kao izvrioc a ili na vie l ica koja pripadaju jednom odreCenom krugu. I kad je u pita nju krug lica, podstrekavani mora po nekom osnovu da pripa da tom krugu. Neposredni izvrilac ne mora biti individua lno odreCeno lice. On cak ne mora biti ni poznat podstre kacu, a li mu u svakom sluca ju mora biti poznat krug lic a iz

110

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
koje g e se re grutirati neposredni izvrila c. Ta j krug moe da bude neki z bor ljudi, ljudi iz jedne ucionice, iz je dne vojne jedinice, neke organizacije itd. Kad je podstrekavanje usmjereno na neodre eni krug lica , ono je ka njivo samo ako je predviCeno kao posebno krivicno dje lo. Krug lic a iz kojih e proizi i izvrila c, redovno je u pita nju neka prostorna pove zanost, a li to nije nuan uslov za postojanje podstreka vanja . Podstreka vanje e postojati i u slucaju ka d se ra di o lic ima koja pripada ju odreCenoj politickoj stranc i, nekoj re ligijskoj sekti, udruenju i sl. Pitanje odreCe nosti kruga je fakticko pitanje i ono se rje ava u svakom konkretnom slucaju. Odnos podstrekavanja i krivicnog djela Podstre kava nje moe postojati sa mo onda ako se ono odnosi na odre Ceno krivic no dje lo. Nema generalnog podstrekavanja na vrenje krivicnog djela uope ili na vrenje neke kategorije krivic nih dje la. Ta ko npr. nema podstreka vanja na kraCu, ako podstrekac podstreka va izvr ioca da uo pte vri krivicna djela kraCe. Podstre kava nje je oblik saucesnitva i ono se razlikuje od propagande. Propaganda podrazumije va poduzima nje takvih ra dnji u smislu da se proir i odreCena ideja da je prihva ti to ve i broj ljudi. Propa gandu redovno prati agita cija ili poz ivanje za preduz imanje odre Cenih dje latnosti da bi se ostvarila propagirana ide ja. Ukoliko propaga nda obuhvata odreCenu ide ju u smislu da se nje nom realizacijom vre krivicna dje la, ta da je to kanjvo sa mo onda ako je to zakonom izric ito propisano. MeCutim, ukoliko se pritom poziva na izvre nje jednog odreCenog kr ivicnog dje la ili vie tac no konkretizira nih kr ivicnih dje la, tada to vie nije propaga nda ve podstrekavanje. Umiljaj podstrekac a Pre ma odredbi c l.24 st.1, podstreka je krivi no odgovoran samo za umiljajno podstrekavanje na izv renje k riv i nog djela. To podraz umijeva i direktni i eve ntua lni umilja j. Iskljucuje se odgovornost za nehat, mada teorijski moe postojati i nehatno podstrekavanje . Kako je radnja podstrekavanja svaka ona radnja podstrekac a kojom se kod drugog lica sa umi ljaje m iza ziva ili ucvruje odluka na izvrenje kr ivicnog dje la, to z naci da umilja je m podstreka ca moraju biti obuhvae ne njegove radnje kao podstrekac a, kao i radnje drugog lic a kojima se izvrava odreCeno krivicno dje lo. Zbog toga se moe re i da je umiljaj podstrekaca dv ostruk. Za umilja j podstre kaca se trai: 1. Svijest i htijenje odnosno pristaja nje na podstre kava nje; 2. Svijest i htijenje odnosno pr istajanje da podstreka vani izvri konkre tno kr iv icno djelo, to je redovno i cilj njegove podstre kacke dje latnosti. Kod podstrekaca mora postojati svije st o svim stvarnim obilje jima bi a krivicnog dje la na koje podstreka va. Ka ko stvarna obiljeja bi a krivicnog dje la mogu predstavlja ti odreCeni licni odnos, licna svojstva ili licne okolnosti, to se i za umilja j podstrekaca zahtijeva svijest o tim posebnim licnim mome ntima na strani podstrekavanog, i to samo izuzetno u sluc ajevima ka da ti lic ni momenti predstavlja ju osnovno obilje je bia krivicnog dje la. Tako npr. nee postoja ti podstreka vanje na krivic no dje lo rodoskrvnjenja u sluc aju da lice koje je podstrekavalo na obljubu nije bilo svjesno srodnickog odnosa izmeCu izvrilaca obljube . Isto tako, kod kr ivicnih djela c ije je jedno od osnovnih obiljeja protivpravnost, za postojanje umi ljaja kod podstrekaca mora postojati svije st i o tom osnovnom obilje ju kr ivicnog dje la. Postoji razlika u inte lektua lnom e leme ntu izme Cu podstreka ca i izvrioca ka da je u pita nju svijest o konkretnom obliku stva rnih obilje ja nekog kr ivic nog dje la. Podstre kava no lice kao ne posre dni izvr ilac svjestan je krivic nog dje la i njegovih obiljeja u deta ljima, tj. u na jkonkre tnijem obliku,

111

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
dok je svijest podstrekaca u tom sluc aju mnogo manja. Izvrilac ne posre dno preduzima radnju i u toku izvre nja samog dje la utice na nje gov tok, te inu posljedice, nje no nastupa nje uope itd, dok podstreka c ima pre dsta vu o osnovnim obilje jima dje la na koje podstrekava. Tako npr. podstreka vanje na izvrenje odreCenog ubistva podrazumijeva da je podstreka c svjestan da e izvr ilac poduzeti radnju kojom e drugo lice liiti ivota i to je za njegov umi lja j sasvim dovoljno. Izvr ilac ima svijest o svim moda lite tima radnje izvrenja tog konkretnog ubistva u svim nje govim poje dinostima, kao to su npr. vrijeme i mjesto izvre nja, na cin ili sredstvo kojim e se izvr iti itd. Kod ne kih krivicnih djela zakonodava c posta vlja kao obilje je djela neke subjektivne momente kao to su npr. odre Cena namjera ili odreCe na pobuda. U takvim sucaje vima ta pos ebna subjektivna obiljeja ne moraju postojati kod podstre kaca , ve je dovoljno da ti subjektivni momenti postoje kod izvrioca, da da je pr itom podstrekac znao za te momente ili da je pre tpostavio da ti momenti postoje , pa se saglasio sa ta kvim momentima . Ukoliko me Cutim neki posebni subjektivni momenat postoji na strani podstrekac a, a ne i na strani iz vrioc a, tada se moe uzeti da je u pitanju posre dno izvrilatvo, a sam izvrilac tada se koristi kao dolozno oruCe ili sredstvo za izvrenje ne kog krivicnog dje la. Kao primjer za izloene situac ije i u je dnom i u drugom s luca ju moe se nave sti kr ivicno dje lo iznoenja osobnih ili obite ljskih pr ilika iz cl.215 KZ (Ko iznosi ili pronosi neto iz osobnog ili obiteljskog ivota neke osobe u namjeri da nakodi njenom ugledu ). U prvom slucaju za umiljaj podstrekac a trai se zna nje da kod izvrioc a postoji pomenuta na mjera ili ba re m da kod njega postoji prepostavka o postojanju takve namjere s kojom se on sa glas io. U drugom sluca ju potre bno je da kod samog pods tre kaca postoji namjera da se nakodi ugledu neke osobe koristei se drugim lic em za ostvarenje ovog dalje g cilja . Podstrekavanje i sticaj U istom krivicnom dje lu ne moe postojati stica j podstre kava nja i nekog drugog oblika sa ucesnitva . To je zbog toga to se u takvim sluc ajevima primjenjuje princip konzumpcije , to znaci da laki oblik saucesnitva biva obuhva en ili konzumiran te im oblikom sa ucesnitva. Tako npr. ne moe postojati u istom krivicnom dje lu podstrekavanje i saizvrila tvo ili podstreka va nje i pomaganje. U prvom slucaju podstrekavanje bi bilo konzumira no saiz vrila tvom, a u drugom slucaju postoja lo bi samo podstrekavanje koje bi konzumira lo i pomaganje. Mogu i su idealni i re alni stic aj podstre kava nja. Idealni sticaj podstrekavanja postoji u slucaju kad podstrekac jednom radnjom podstakne na izvrenje vie kr ivic nih dje la. Pritom je nebitno da li je izvr ilac ta djela izvrio u idealnom ili realnom stica ju. Isto ta ko je nebitno da li su ta dje la izvrena od strane je dnog ili vie izvrilaca. Sutina ide alnog stica ja podstrekavanja ogleda se u postojanju jedne podstreka cke radnje. Realni sticaj podstrekavanja postoji u slucaju kada podstrekac sa vie radnji podstre kava nja podstakne na izvrenje vie krivicnih dje la. Pritom nije bitno da li su ta dje la izvre na u rea lnom ili ide a lnom stica ju. Ne postoji rea lni stic aj podstrekavanja u s lucaju kada se sa vie radnji podstreka va na izvrenje jednog krivicnog djela .

Neuspjelo podstrekav anje Na zakonodavac u pogle du pravne pr irode sa ucesnitva u nacelu pr ihva ta tzv.ogranic enu ili limitiranu te oriju akce sornosti sa ucesnitva , to znaci da krivicnu odgovornost sa ucesnika u ue m smislu vezuje za radnju izvrioca shvaenu u objektivnom smislu. MeCutim, u odre dbi c l.24 predviCen je jedini op i izuzetak od usvoje ne teorije limitirane akce sornosti. Taj izuzetak odnos i se na samostalnu odgovornost i kanjivost podstrekac a u slucaju ne uspje log podstrekavanja . Prema toj zakonskoj odre dbi, ko drugog s umi ljaje m podstrekava na iz vrenje kr ivic nog dje la za koje se po zakonu moe izrei 5 godina zatvora ili te a kazna , a dje lo ne bude ni pokua no, podstrekac se

112

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
tada ka njava kao za pokua j kr ivicnog dje la u gra nicama propisa ne kazne , a moe se i bla e kazniti. Za kanjivost prema navedenoj zakonskoj odre dbi, potrebno je da se ispune 3 uslova : 1. Da postoji radnja podstrekavanja da je dolo do utica ja na svijest i volju izvrioca; 2. Da je u pitanju podstrekavanje za re lativno tee krivicno djelo, to je zakonoda vac limitirao za prijee nom kaznom od 5 godina zatvora ili teom kaznom; 3. Dje lo ne smije biti ni pokua no. Neuspjelo podstrekavanje u gore na vede nom smislu moe postojati i u onom slucaju kad je kod podstreknutog postoja la odluka o izvre nju kr ivicnog dje la . Ukoliko je , me Cutim, u pitanju izvr ilac kod koje g nije postoja la odluka ili ona jo nije bila dovoljno ucvrena, tada se neuspje lo podstreka vanje moe realizirati u svoja 2 osnovna vida, obzirom na poslje dice koje postoje kod uspje log podstrekavanja. U prvom sluc aju neuspje lo podstrekavanje postoji onda ka da podstre kac nije uspio da svojom radnjom izaz ove ili ucvrsti odluku n aizvrenje krivicnog djela. U takvom slucaju mora postojati podstreka cka radnja u pravom smislu r ijeci u smislu umiljajnog utica ja na svijest i volju izvrioc a. Ako je preduzeta radnja koja ima sva obilje ja podstreka cke radnje i pritom na strani podstre kaca postoji umilja j, a li pr itom nije dolo do uspostavljanja veze iz meCu podstre kaca i podstreka vanog, u takvom sluc a juse ne radi o neuspje lom podstrekavanju jer nije do lo do faktickog utic aja na volju i svije st iz vrioc a. Drugi oblik neuspje log podstrekavanja postoji u slucaju kada je podstrekac svojom radnjom kod podstreka vanog lica uspio u stvaranju odluke o izvre nju dje la, ali do izvrenja krivicnog dje la nije dolo iz bilo kojih razloga. Prvi s luca j ne uspjelog podstrekavanja se moe u neku ruku smatrati nesvrenim pokua je m, a drugi sluca j svrenim pokuajem podstrekavanja. Nije mogue ne uspje lo podstrekava nje na krivic no dje lo kva lific ira no teom poslje dicom. To je zbog toga to niko sa izvjesno u ne moe znati da li e pr i konkretnom izvre nju kr ivicnog dje la nastupiti ta tea posljedica. Kada su u pitanju dje la kvalific ira na naroc itom okolno u, neuspje lo podstrekavanje postoji onda ako je podstreka c podstrekava o iz vrioc a da izvri odreCeno dje lo upravo kor istei tu naroc itu okolnost. Tako npr. to podstrekavanje postoji u sluc aju ka da je osoba A podstrekavala osobu B da izvr i teku provalnu kra Cu, a do izvre nja dje la ne doCe ili c ak ni do njegovog poku a ja. Isti je slucaj ako je podstrekac poduze o podstreka cku ra dnju, a pritom je znao da se dje lo na koje podstreka va moe izvriti samo uz koritenje posebne okolnosti. Kanjavanje podstrekaca Pre ma odredbi c l.24 st.1, podstre kac se k anjava k ao i u inilac , to znaci da se ka nja va u granicama kazne koja je u Zakonu propisana za to krivicno dje lo. Ako je podstre knuto lic e izvr ilo krivicno dje lo, podstre kac se kanja va ka znom koja je u Za konu propisana za izvrioca dje la. Ako je podstreknuti izvrio pokuaj krivicnog dje la , podstre kac se ka njava u granicama kazne propisane za izvr ioca pokua ja krivicnog dje la. Iz tog slije di jedna ka kazna za podstrekaca i za neposrednog izvrioc a djela. MeCutim, to ne zna ci da e podstrekac i saizvrilac u svakom sluca ju biti ka nje ni jedna kim kaznama . Kazna za izvrioca i kaz na za podstrekac a mogu biti razlic ite, to za visi od svih okolnosti koje uticu na odmjerava nje kazne pr ilikom svake individualizacije kazne. Dobrov oljno sprecavanje djela

113

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pre ma odre dbi cl.26 st.2 KZ FBiH, podstreka koji dobrovoljno sprije i izvrenje k riv i nog djela e se osloboditi od kazne. Obliga torni zakonski osnov za osloboCenje od kaz ne moe do i u obzir sa mo onda ako je do sprecavanja izvrenja dje la dolo usljed ra dnje ili dje latnosti pods tre kaca . Na spre cavanje izvrenja dje la pored njegove radnje mogu utica ti i druge okolnosti, ali je bitna njegova radnja. Ukoliko se podstreka c svojom ra dnjom trudio da sprijeci izvrenje dje la, a li u tome nije uspio, tada ne e postojati dobrovoljno spre ca vanje dje la. On svojom ra dnjom mora izdejstvovati promjenu odluke kod podstrekavanog lic a o izvrenju krivicnog djela . To znaci da posljedica mora biti sprijecena, bilo da je u pita nju dje latnost podstreka ca, bilo da je u pitanju dje latnost nekih treih lica koja je sa m podstrekac angaira o da bi sprije cio nastupanje posljedice . Pre ma istoj za konskoj odredbi, podstreka c e se osloboditi od kazne i u slucaju a ko dobr ovoljno sprijeci iz vrenje kr ivicnog dje la za koje je izvrilac ve obavio kanjivu pripr emnu ra dnju, neovisno od toga da li je u pitanju pripremanje kao de liktsui generis ili su u pitanju prava delic ta preparata . Sutinu instituta dobrovoljnog sprecava nja dje la c ini dobrovoljnost podstrekac a da se promijeni odluka o izvrenju kr ivic nog dje la , odnosno da se sprijec i nje govo izvrenje . Pritom nije bitna etic ka vr ijednost podstre kace vih motiva. Dobrovoljnost sprec avanja ne e postojati ako dje lo obje ktivno nije izvreno zbog nekih drugih okolnosti, neovisno od toga to je postoja la radnja spre cavanja. Podstrekavanje kao posebno kriv icno dje lo U nekim zakonskim odre dbama podstre kava nje je predviCeno kao posebno kr ivic no dje lo. To je za konodavac ucinio na 2 nacina. U prvom sluca ju podstre kava nje je pre dviCeno uopte kao oblik radnje izvrenja odreCenog kr ivicnog dje la , to znac i da je predvidio sve radnje podstrekavanja . U drugom sluca ju kao radnju izvrenja pre dvidio je sa mo ne ke radnje podstrekavanja. Tako npr. u odredbi cl.157 st.4 kod kr ivicnog dje la organiz iranja grupe i potic anja na izvrenje genocida i ratnih zloc ina , zakonodava c je predvidio ka znu 1-10 godina za onog ko poziva ili podstice na izvrenje krivicnih dje la genocida i ra tnih zloc ina (cl.153-156 KZ FBiH), a u odredbama clanova 153-156 kao jednu alte rnativno odreCenu ra dnju izvrenja zakonoda vac navodi nareCivanje. U svim sluc ajevima kada je podstre kava nje predviCeno ka o posebno kr ivicno dje lo, sa ma radnja podstreka vanja predstavlja radnju izvrenja tih krivicnih dje la . Takva krivicna djela mogu biti svrena krivicna djela, a mogu i da ostanu u pokuaju. Svre no kr ivicno djelo postoji a ko je radnja izvrenja dovrena, to znaci da je dolo do utica ja na svije st i volju podstrekavanog lica u smislu da je podstreka vani izvrio ili pokuao izvriti dje lo na koje je podstrekavan. P okuaj postoji ako je preduzeta radnja podstrekavanja, ali iz bilo kojih razloga nije dolo do uticaja na svije st i volju podstre kava nog lic a. Odredbe o podstreka vanju ka o sauce snitvu, sadrane u c l.24 KZ (podstrekavanje i ne uspje lo podstre kava nje) su po svojoj prirodi supsidija rnog karaktera. To znaci da do njihove pr imjene moe doi damo onda kada za kon odre Ceno podstreka vanje ne pre dviCa kao posebno krivic no dje lo. POMAGANJ E Pojam pomaganja

114

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pomaganje predstavlja preduz imanje takve radnje kojom se s umilja je m dopr inos i izvre nju one protivpra vne ra dnje drugog lic a kojom to lic e ostvaruje obilje ja bia nekog kr ivicnog dje la . Pomaganje moe biti neposredno i posredno. Neposredno pomaganje postoji u sluc aju kad se pomo prua neposredno izvriocu. Posre dno pomaganje postoji u s luca ju kad pomagac preko nekog tre eg lica prua pomo izvriocu djela. Posredni pomagac je da kle ono lice koje prua pomo ne posre dnom pomaga cu, a li to je i ono lic e koje potice neposrednog pomagac a na pruanje pomo i. Posre dni pomagac je i ono lic e koje prua pomo neposrednom podstrekacu. Ra dnja pomaganja moe us lijediti samo prije ili istovremeno sa radnjom izvre nja , je r samo u tim slucajevima takve radnje doprinose, odnosno sa uzrokuju nastupanje zabranje ne posljedic e. Pomaganje ne moe postojati na kon to je krivic no djelo izvreno. Kod izvrioca krivic nog dje la prije pruanja radnje pomaganja mora postojati odluka na izvrenje dje la. Ne moe postojati pomaganje pr ije stvorene odluke kod izvrioca da izvri odreCeno krivicno dje lo. U suprotnom, moe se raditi o podstrekavanju. Npr. davanje savje ta i uputstava kako da se izvri krivicno dje lo, a ko je uc injeno prije stvorene odluke o izvrenju dje la, predstavljae podstre kava nje, a ako je ucinjena nakon te odluke onda je to radnja pomaganja. Isto tako, jedna te ista radnja moe predstavlja ti u je dnom slucaju saizvrilatvo, a u drugom slucaju poma ganje . To mogu biti sa mo one radnje koje nisu radnje izvrenja. Razgranicenje izmeCu sa izvr ilatva i pomaga nja predstavlja fa kticko pitanje koje se u sudskoj praksi rjea va u za visnosti od okolnosti svakog konkretnog slucaja. Pomaganje se uglavnom vri od strane pojedinca , ali se ono moe vriti i od stra ne vie lic a ukoliko su ta lica svjesna svojih radnji kao pomagac kih u ostvarenju jednog konkretnog krivicnog dje la. Ta da se oni sma tra ju sa pomagacima. Ako vie lica objektivno poma u izvriocu u ostvarenju nje govog krivicnog djela ,a pritom nisu svjesni za jednickog djelova nja, tada postoji prividno sapomaganje , gdje sva ki pomagac odgovara ka o sa mostalni pomagac. Radnja pomaganja Ra dnja pomaganja je sva ka ona radnja preduzeta sa umilja je m, kojom se na odreCeni nacin moe doprinijeti izvre nju krivicnog djela. To su dakle one ra dnje kojima se izvrenje krivic nog dje la podupire, olakava ili unapre Cuje pr i c emu nije vana kolic ina te pruene pomo i u ostva re nju krivicnog dje la. Pored toga to pomaganje moe biti neposredno i posredno, ono moe biti fiz icko i inte le ktualno (fizicko). Kao fizicko pomaganje u odredbi c l.25 st.2 pominje se stavljanje uciniocu na raspolaganje sredstava za izvre nje krivicnog dje la , uklanjanje prepre ka za izvrenje krivicnog dje la ili osposobljava nje sredstava za izvrenje krivicnog dje la , njihovo naba vljanje itd. Sve te radnje, ako bi bile preduzete prije izvre nja kr ivicnog dje la, predstavlja le bi zapravo pripre mne radnje. Psihicko pomaganje je psihic ko podupira nje izvrioca kr ivic nog dje la. Prema odre dbi cl.25 st.2 KZ FBiH, to je dvanje savje ta ili uputstava kako da se ucini kr ivicno dje lo, unaprijed obe ano prikr ivanje, za tim davanje informacija ili obavjetenja koja su bitna za ostvarenje kr ivic nog dje la itd. I fizicko i psihicko pomaganje mora uslije diti ili pr ije ili za vrijeme radnje izvrenja . U tom smislu, posebno kada je u pitanju psihicko pomaganje, treba obratiti panju na njegovo razgra nicenje od podstreka vanja, to e zavisiti od toga da li je kod uc inioca ve postojala cvrsta odluka na izvrenje krivicnog dje la. Ako je ta odluka postoja la , tada e se raditi o psihickom pomaganju, u suprotnom se ra di o podstre kava nju.

115

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Za ra zliku od podstreka vanja koje se moe izvriti samo cinjenjem, pomaga nje se moe vriti i cinjenjem i nec inje njem. Pomaganje ne cinjenjem postoji u onom slucaju ako je kod pomagaca postojala dunost da poduzme odreCenu radnju kojom bi sprijecio izvrenje dje la. Pritom nije bitno da li bi ta radnja uistinu i spr ijec ila konkretno dje lo, ve e pomaganje postojati i u slucaju kada bi ta duna cinidba makar oteala izvre nje krivic nog dje la. Pomaganje se moe pruiti prije ili za vrijeme radnje izvrenja. Samo izuzetno poma ganje je mogue i nakon okoncanja radnje izvrenja krivicnog dje la , pod uslovom da jo nije do lo do nastupa nja zabranjene posljedice, to je tzv. meCupomokoja znac i pruanje pomo i nakon dovretka ra dnje, a prije na stupanja posljedice . Dotic aj s krivicnim djelom Pruanje pomoi na kon ostva re nog kr ivicnog djela naz iva se doticaj s krivicnim djelom ili prikrivanje . Moe se rea lizirati kroz prikrivanje uc inioca , samog kr ivicnog dje la, sredstava kojim je to djelo uc injeno, kroz pr ikr ivanje tragova krivicnog dje la ili predmeta koji su pr ibavlje ni krivicnim dje lom. Doticaj moe biti stvarni i licni. Stv arni doticaj postoji u sluca ju kad se prikr ivaju, odnosno obe zbje Cuju predmeti pribavljeni krivic nim d je lom, ili koristi koja se postigla ostvarenje m krivicnog dje la, zatim ono to se dobilo proda jom ili zamjenom stva ri pribavlje ne krivic nim dje lom itd. Tako npr. u odredbi cl.290 KZ zakonodavac izr ic ito propisuje prikrivanje kao posebno krivicno dje lo, gdje je u pitanju stvarni dotica j, a kod kojeg je radnja izvrenja kupovina, pr imanje u za log, ili na drugi nacin pribavljanje, proturanje ili prikrivanje stvari za koju pr ikr ivac zna (st.1) ili bi mogao znati (st.2) da je stvar pribavljena krivic nim djelom. Licni doticaj je pruanje pomoi uc iniocu da ne bude otkriven i uhva en. U odre dbi cl.326 KZ u kojoj je regulisa no pruanje pomo i ucinitelju poslije izvrenog kr ivicnog djela, zakonodava c kae:ko krije u initelja k rivi nog djela za koje se goni po slubenoj dunosti ili mu prik rivanjem oru a, tragova ili na drugi na in pomogne da ne bude otkriven ili k o krije osu eno lice ili preduzme druge radnje kojima se ide za tim da se ne izvri kazna ili izre ene mjere sigurnosti ili da se primjene odvojene zak onsk e mjere Za doticaj ili pr ikr ivanje odgovara se samo ako je za konom izr ic ito odreCeno. Prikr iva nje ne predstavlja oblik sauce snitva , os im u s luca ju a ko je una prijed obeano. U takvoj s ituaciji to prikr ivanje predstavlja psihicko poma ganje , jer izmeCu obeanog prikr iva nja i prouzr okovane posljedice od strane izvrioca postoji izvjesna uzrocno-poslje dicna ve za. U takvim slucajevima treba voditi racuna o tome da li je kod ucinioca ve postojala cvrsta odluka na izvrenje kr ivicnog dje la. Ako ta odluka nije bila dovoljno cvrsta, ve je uc vrena upravo obeanim pr ikr ivanjem, ta kva radnja posta je radnja podstrekavanja . Odnos pomagaca prema izvriocu i kriv icnom djelu Kao i kod podstrekavanja, i kod poomaganja mora postojati odre Ceni odnos izmeCu onog ko pomae i onog ko dje lo izvra va. Taj odnose se ispoljava u tome to poma gac mora da zna koje m individua lno odreCenom licu poma e i u kojem kr ivicnom dje lu, ili koje m krugu lica pripa da lice kome on pomae . Ta ko e postoja ti pomaganje a ko osoba A pre duzima pomaga cku radnju kojom e omoguiti ili ola ka ti izvre nje kr ivic nog dje la od strane izvrioca koji pr ipada nekom prostorno poveza nom krugu, ma da kao i kod podstre kava nja ta prostorna povezanost nije nuna. Da bi postojalo pomaganje mora se raditi o jednom odreCenom kr ivicnom dje lu, a nee postojati pomaganje ako ni on sam nije svjestan kr ivic nog dje la u kojem on pr ua izvriocu pomo. Umiljaj pomagaca

116

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kao i podstrekac , i poma gac je krivicno odgovoran samo ako je postupao sa umilja jem. Umilja j pomagac a ima svoje spec ificnosti po kojima se razlikuje od umiljaja izvrioca. U tom smis lu moe se rei da je i umi ljaj kod poma gaca vostran , bez obzira da li je u pitanju direktni ili d eve ntualni umilja j. Tim umilja jem pr ije svega treba biti obuhva ena svijest i volja o s vojoj radnji ka o pomaga ckoj radnji. T o z naci da je poma gac svje stan da svojom radnjom podupire, olakava ili una preCuje izvrenje kr ivicnog dje la od strane drugog lica i to e li, odnosno na to pristaje . S druge stra ne, kao i podstrekac, i pomaga c mora biti svjestan svih onih osnovnih i stvarnih obilje ja bia krivicnog dje la koje e ostva riti iz vrila c. To znaci da on mora biti svje stan onih obilje ja djela kojih mora biti svje stan i izvrilac koji postupa sa umilja jem. Ako kod nekog krivicnog dje la izuzetno postoji protivpravnost ka o obilje je dje la, ili neki subjektivni momenti kao to su licno svojstvo ili lic ni odnosi, tada se i kod pomaga ca za htijeva svije st o postojanju tih posebnih momenata . Kod onih kr ivic nih djela kod kojih je obilje je m dje la posta vljena odreCena namjera ili pobuda , ne za htijeva se postojanje tih e lemenata i kod pomagaca, ali se za njegov umi lja j zahtijeva da je znao da ti momenti postoje na stra ni izvrioca, ili da je bar pretpostavljao da ti mome nti postoje pa se sa glasio sa tim postojanjem. Tako npr. kod KD kvalif ikova nog ubistva (c l.171 st.2 ta c.5), pomaga c e biti odgovoran za pomaganje u kvalifikovanom ubistvu izvrenom iz bez obzirne osvete ka o kva lifikatorne pobude , ako je znao da kod izvrioca postoji takva pobuda ili pretpostavio da takva pobuda postoji pa se s njom saglasio. Pomaganje i sticaj Iskljuceno je postoja nje sticaja izmeCu poma ganja i nekog drugog oblika sauc esnitva u ostvarenju istog krivicnog dje la. Ako se pojave situa cije da je u istom kr ivic nom dje lu pomagac nastupio i u nekoj drugoj ulozi (sa izvrilac ili podstrekac ), ta da e te i oblik sauc esnitva konzumirati pomaganje kao najla ki oblik. Pomaganje se moe ostvar iti u idea lnom i rea lnom stic aju. Idealni sticaj pomaganja postoji u slucaju ako pomagac je dnom radnjom doprinese ostvarenju vie krivic nih djela, s tim da ta krivicna dje la mogu biti ostvarena u idea lnom i rea lnom stica ju. Realni sticaj pomaganja postoji u sluca ju kada se sa vie radnji pomaga nja doprinese ostvarenju vie kr ivic nih dje la . Nije realni stic aj poma ganja ako se sa vie radnji doprinese ostvarenju jednog krivicnog dje la. Kanjavanje pomagaca Pre ma odredbi c l.25 st.1, poma gac se kanjava za uc injeno kr ivicno dje lo ao da ga je sam u inio, k a moe se i blae k azniti Dakle, pomaganje kao oblik sauce snitva pre dsta vlja op i fakulta tivni . za konski osnov za ublaa vanje kazne. Da li e sud pomagaca kazniti u granic ama propisane ka zne , ili e ga blae kazniti za visi od svih okolnosti konkretnog sluca ja , a posebno od toga koliki je doprinos ostvarenju kr ivic nog dje la ima la poma gacka radnja. Ako je djelo u kojem je izvriocu pruena pomo ostalo u pokua ju (bez obzira da li je pokua j svreni ili nesvreni), poma gac se moe ka zniti a li sa mo ako je u pitanju kanjivi pokua j krivicnog dje la. Prilikom konkretnog odmjeravanja kazne, poma gac moe biti kanjen je dnako kao iz vrila c, moe biti blae ka njen, ali kazna za pomaga nje moe biti i ve a od ka zne za izvre nje, to zavis i od svih okolnosti konkretnog slucaja .

117

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Dobrov oljno sprecavanje djela Po odredbi c l.26 st.2 KZ FBiH, pomagac e se osloboditi od ka zne a ko je dobrovoljno spr ijecio izvrenje dje la u kome je izvriocu pruao pomo. To spreca vanje moe uslijediti nakon pruene radnje pomaga nja ili u toku same ra dnje pomaganja. Ako je u pita nju spre cava nje nakon dovre ne radnje poma ganja , tada se spreca vanje sastoji u ne koj naknadnoj aktivnoj c inidbi od strane pomagac a, kojom utice da do izvrenja krivicnog dje la ne doCe. Ako je pomaganje u toku radnje , za sprecavanje je potrebno da pomaga c obustavi da lje pomaganje bez kojeg izvrila c dje lo ne moe izvriti. Kao i kod podstrekavanja i saiz vrila tva , obavezno je oslobaCanje od kazne pomaga ca koji je sprijecio KD nakon pruene pomoi u ka njivoj pripremnoj radnji. Dobrovoljnost spre cava nja dje la se jednako proc jenjuje , ima ju i u vidu objektivno -subjektivni kriterij. OslobaCa nje pomagac a od kazne dola zi u obzir samo ako je svojom radnjom za ista uspio sprijec iti izvre nje dje la. Pomaganje kao posebno kriv icno dje lo U ne kim slucajevima pomaganje je predviCeno kao posebno kr ivicno djelo. Npr. u odre dbi cl.143 KZ kod KD pomaganja nepr ijate lju, predviCena je kazna od 1 -15 godina za tvora za izvrioca koji moe biti samo graCa nin Federacije koji za vrijeme rata poma e ne pr ijatelju u provoCenju rekviz icije , oduz imanju hrane ili drugih dobara, ili u pr ovoCenju kakvih drugih mjera prema sta novnitvu. Kod tog dje la radnja pomaga nja je radnja izvrenja krivicnog djela , pa je iskljucena mogunost primjene odredbe o saucesnitvu, jer su te odredbe u odnosu na druge supsidijarnog karaktera. Na KZ u nekim slucajevima inkriminira pomaga nje kao radnju izvre nja odreCenih krivic nih dje la, u dje lima za koja se izvr ilac ne kanja va. Tako npr. kod KD protivpravnog prekida trudnoe iz c l.176, za konodavac ka o je dan od a lternativno posta vljenih oblika radnje izvrenja predviCa i poma ganje trudnoj eni da prekine trudnou. Kod tog krivicnog dje la sama trudnic a se ne kanjava . Nekanjavanje za neuspjelo pomaganje Odredba o kanja vanju za neuspjelo pomaganje ne postoji. Uz odredbu o nac inu ka njava nja pomagac a (c l.25 st.1), iz navedenog se vidi da je pomaganje la ki oblik sauc esnitva od podstreka vanja. Neuspje lo poma ganje postoja lo bi u slucaju da pomognuti nije izvrio krivic no dje lo, ili je dje lo izvr io ne ovisno od radnje pomaganja . Odgovornost za pomaganje moe postojati sa mo u slucaju a ko je dolo do izvrenja dje la za koje je pruena pomo ili ako je dje lo osta lo u pokua ju, a zakon predviCa kanjivost i za pokuaj tog KD.

KRIVINA ODGOVORNOST SAUESNIKA

OSNOVNA PRAVILA Uracunljivost i v inost kao osnovi odgovornosti Osnovni princ ipi materijalnog krivicnog prava koji se odnose na krivicnu odgovor nost izvrioca krivicnog djela , vae i za saucesnika . To znac i da se i kod saucesnika mora utvrditi uracunljivost i vinost. Ne postoji nikakva razlika izme Cu uracunljivosti izvrioca i uracunljivosti sauc esnika, to znaci da se i kod sauc esnika uracunljivost utvrCuje psiholoko-biolokom metodom.

118

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Neuracunljivost i kod saucesnika iskljucuje kr ivic nu odgovornost, a bitno sma njena ura cunljivost moe biti osnov za bla e kanjava nje. Vinost (krivnja) se takoCer mora utvrditi kao i ka d je u pitanju izvr ilac. MeCutim, u pogledu krivnje postoje odreCene razlike ka d su u pitanju sauc esnic i u odnosu na kr ivnju neposrednog izvr ioca . Zakonodavac je u pogledu krivnje na pravio distinkc iju izmeCu saizvrioca i sa ucesnika u uem smislu. Za odgovornost saizvrioca u pogledu krivnje, pored umi ljaja moe biti dovolja n i nehat (za KD za koja se predviCa kanjavanje za nehatno izvrenje dje la). Podstre kac i pomagac su odgovorni sa mo u gra nicama svog umilja ja . To praivlo izr ic ito je re gulirano u cl.26 st.1. Nehatno pomaga nje i nehatno podstre kavanje moe postojati u te oriji i praksi, a li na Zakon ne pre dviCa ka njivost takvih oblika pomaganja odnosno podstre kava nja. Samostalna odgovornost saucesnika Iako kod sauc esnitva 2 ili vie lica odvojenim radnja ma uce stvuju u ostvarenju istog kr ivicnog dje la, njihova kr ivicna odgovornost proc jenjuje se pojedinac no za sva kog od njih. To znac i da je i u pogledu krivicne odgovornosti sa ucesnika na za konodava c prihva tio pr incip lic ne odgovornosti, kao i kad je u pitanju izvrilatvo. Shva tanje o samostalnoj ili licnoj odgovornosti sauce snika danas dominira u kriv ic nopravnoj te oriji i zakonoda vstvu. Pored tog shvata nja, postoje i druga shvata nja od kojih je najpoz natije shvatanje o vezivanju kr ivicne odgovor nosti saucesnika za krivicnu odgovornost izvr ioca u smislu da sauce snik ne moe biti krivicno odgovora n ako nije odgovoran ne posre dni izvrilac .

PRAVNA PRIRODA SAUCESNITVA Teorije o zavisnoj (akcesornoj) i samostalnoj (princ ipalnoj) prirodi saucesnitv a Pitanje sa mostalne krivicne odgovornosti sauc esnika treba razlikova ti od pitanja da li radnje sa ucesnika predstavlja ju samostalna kr ivic na dje la. U tom smislu postoje 2 osnovne konc epcije: Pre ma prvoj, uvijek je u pitanju samo jedno kr ivic no dje lo c ijem ostvarenju dopr inos i vie lica na razlic ite nacine i u razlic itim ulogama. Poto je posljedicu kr ivicnog dje la neposredno prouzrokovao izvrilac , sauc esnici odgova ra ju za djelo koje je on pr ouzrokovao. Shodno tome, odgovornost saucesnika zavisi od radnje izvrioca. Zbog toga se ova koncepc ija naz iva zavisna ili akcesorna te orija o sauc esnitvu. Prema drugom shvata nju, ne samo da se odgovornost oc jenjuje samostalno, ve se i ra dnje svakog poje dinog sa ucesnika tretira ju kao potpuno samosta lno krivicno djelo, bez obzira to je prouzrokovana posljedica samo jednog kr ivic nog dje la. Ovo shvatanje pola zi od sa mosta lne prir ode sauc esnitva i naziva sesamostalno ili principalno shvatanje saucesnitva. Po akcesornoj te oriji kr ivicna odgovornost sauc esnika vezuje se za neke mome nte na strani izvr ioca . U doktrini postoji vie shvata nja akcesorne prirode saucesnitva , a pose bno se isticu 3 shva tanja : 1. shvatanje o limitira noj (ogranicenoj) a kcesornosti; 2. e kstremno shvata nje a kcesornosti; 3. hiperekstremno, ultraekstremno ili superekstremno shvatanje

119

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Prema ogranicenoj (limitiranoj) teoriji akce sornosti , kr ivic na odgovornost sauc esnika zavisi od radnje iz vrioc a shva ene u objektivnom smislu. Minimum za odgovornost sauce snika po ovoj teoriji nije krivic no dje lo (radnja sa posljedicom), ve samo radnja izvrenja. To z naci da je granica odgovornosti sauc esnika pokua j kr ivicnog dje la. To dalje zna ci da saucesnici mogu odgovarati samo onda kad je usljed njihovog djelovanja ucinilac neto poduzeo u pravcu ostvarenja dje la. Ako su saucesnici pre duze li svoje sa ucesnicke radnje, a ucinila c nije nita pre duzeo, oni ne mogu biti kr ivicno odgovorni. Prema e kstremnoj teoriji akcesornosti , krivicna odgovornost sauce snika u uem smislu vez uje se, pored radnje izvrioc a, i za krivicnu odgovornost izvrioca. To znaci da saucesnici mogu biti odgovorni samo onda ka d je odgovoran i izvr ilac krivicnog dje la. Dakle , ako je podstaknuti ili pomognuti izvrilac krivicno neodgovoran zbog neura cunljivosti ili maloljetstva, podstrekac i pomagac nee biti krivicno odgovorni. Ovakva koncepc ija razvijana je u njemac koj krivicnopravnoj teor iji, prema kojoj se ucinjeno dje lo ne moe staviti na teret saucesnicima a ko se ono istovre meno ne moe staviti na teret neposrednom izvriocu. Kako bi usva janje ovakve koncepc ije dove lo do nelogicnih i neprihvatljivih rjeenja , konstruira n je pojam posrednog izvr ilatva. Prema hiperekstremnoj teoriji akc esornosti odgovornost podstrekac a odnosno pomagaca se vezuje za dje lo, za odgovornost izvr ioca i za neke druge licne momente koji postoje na strani izvr ioca . Ti licni momenti su momenti koji uticu na zasniva nje krivicne odgovornosti, iskljuc enje krivicne odgovornosti, ublaavanje ka zne , osloba Canje od kazne i pootra vanje kazne. Tako npr. jedna licna okolnost na strani izvrioca ka o povrat ili viestruki povrat koja utice na pootravanje kazne, pre nije la bi se i na pomagaca odnosno podstre kaca , pa bi i oni bili kanjeni stro im kaznama.Vae i obrnuti pr imjer i. Nae krivicno za konodavstvo nace lno prihvata limitiranu te oriju akcesornosti, a kao izuzetak prihva ta i pr incipalnu te oriju. To zna ci da se uvijek uz ima postojanje jednog krivicnog djela , cijem ostvarenju su na razlic ite na cine dopr inijeli podstrekaci, pomaga ci i saizvr ioc i. Princ ipalnu teor iju na za konodava c prihvata samo izuzetno, i to u 2 slucaja : 1. U opem dijelu Za kona kod ka nja vanja za neuspje lo po dstrekavanje; 2. U posebnom dijelu za kona u s luca ju kad podstre kava nje odnosno pomaga nje predstavlja radnju izvrenja krivicnog dje la. (npr. cl.157 st.4; cl.143, 175 itd). POSEBNA PRAVILA SAUCESNIKA Odgovornost saizvrioca O ODGOVORNOSTI

Pre ma odre dbi cl.26 st.1, saizvrioc i su kr ivicno odgovorni a ko dje lo izvrava ju sa umilja jem ili ako su u izvrenju dje la postupa li iz nehata. Krivnja sva kog saizvrioca utvrCuje se samostalno i nezavisno od krivnje ostla ih saizvrila ca. Pritom se za njegovu svije st za hti jeva posebna svijest o posljedic i kao re zulta tu za jednickog dje lovanja saizvrilaca. Mogu e su situacije da postoji raz lic it oblik kr ivnje kod vie sa izvrilaca , jer se uzima u obzir i ste pen njihovog saglaavanja sa nastupanjem posljedice . Tako npr. kod izvoCe nja gra Cevinskih radova mogu e su tje lesne povrede tre ih lica na nesene radnjama od strane vie sa izvr ilaca . Za njihovu kr ivnju potre bno je utvrditi za svakog pojedinac no da li su oni licno bili svjesni nastupanja posljedice uslje d preduzete ra dnje (npr.bac anje e leme nata konstrukcije skele prilikom njene demontae), odnosno da li su bili duni i mogli da budu s vjesni mogu nosti da us ljed te radnje moe do i do nastupanja posljedice . Nakon toga se utvrCuje voljna stra na njihove dje latnosti u smis lu saglaava nja ili nesa glaava nja sa tom pos ljedic om. Pritom svaki sa izvrilac odgovara u granicama svog umi ljaja ili neha ta.

120

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kako jedan saizvrila c ne odgovara za e ksces ostalih saizvrilaca, mogue su situa cije da jedno lice odgovara npr. za teku tjelesnu povredu, a da pritom njegov saizvrilac odgovara za krivicno dje lo ubistva. To e biti u sluc aju a ko je njihovim prethodnim dogovorom obuhvaena sa mo teka tje le sna povreda , s tim da bi u izvre nju krivicnog dje la usljed dje lovanja jednog od sa izvrilac a dolo do liavanja ivota pasivnog subjekta. Ona j saiz vrila c c ijim umilja jem nije obuhva eno liavanje ivota ne moe odgovarati za eksces drugog saizvrioca . Mogu nost raz licite pravne kva lifikacije istog kr ivicnog dje la dolaze u obzir i kod onih kr ivicnih dje la kod kojih su, na osnovu licnog odnosa, lic nog svojstva ili licne okolnosti na stra ni izvr ioca , odreCe ni njihovi kva lific irani ili privilegirani oblic i. Tako npr. ako ota c i ma jka za jednicki lie ivota svoje dije te neposredno nakon poroCaja dok kod ma jke tra je poreme aj izazva n por oCajem, postoji sa izvr ilatvo u ostvarenju tog krivicnog dje la, s tim da se ista dje latnost kod njih razlic ito kva lifikuje : majka e odgovarati zbog svog licnog odnosa prema dje lu ka o ma jka , za ubistvo djeteta pri poroCaju kao pr ivile girani oblik ubistva. Otac e u istom sluca ju odgovarati kao sa izvr ilac u obic nom dje lu. Granice odgovornosti podstrekaca i pomagaca U praksi se redovno dogaCa da izvrila c izvr i upravo ono dje lo na koje je podstreknut, odonosno dje lo u kome mu je pr ue na pomo . MeCutim, mogu e su i situacije da izvrila c izvri krivicno dje lo koje se po svojoj vrsti i po svojoj te ini razlikuje od djela na koje je podstaknut, odnosno pomognut. U ta kvim slucajevima postavlja se pitanje da li e uop e, i u kojoj mjeri pomagac i podstreka c odgovarati za djelo koje je izvrio izvrilac . Pre ma odredbi c l.26 st.1 KZ, pomagac i podstrekac odgovaraju u granicama svog umiljaja . Takvo rjee nje izraz je prihvatanja teorije akce sornosti sauc esnitva. Ovo pra vilo omogua va da se njihova krivicna odgovornost previe ne suava, kao i da se bezra zlono ne iri. Tako je kod sa ucesnitva uvijek u pitanju jedinstveno dje lo u smislu da sva ki od sauc esnika svojom radnjom doprinosi nje govom ostva renju. To znac i da i na stra ni svih saucesnika postoji je dinstven umilja j upravo na to odreCeno krivicno dje lo. Ako nedostaje ta svijest i volja za za jednickim dje lovanje m, otpa da i mogunost postoja nja sa ucesnitva, pa se moe govoriti o samosta lnom ostvarenju odreCe nih ka njivih radnji. Ta ko npr. ako podstre kac podstre kava na jedno kr ivicno dje lo, pomagac izvriocu pomae imaju i u vidu dr ugo, a izvrilac izvri ne ko tree krivicno djelo, onda nema ni svijesti ni volje za za jednic kim ostvarenjem djela , pa se i odgovornost sauc esnika u ue m smislu ne moe vezati za radnju izvre nja ona ko kako to zagovara limitirana teorija akc esornosti. Da li e se u ovakvim sluca jevima odgovornost sauc esnika u uem s mislu vez ivati za dje lo izvr ioca , za visi od toga koliko su ra dnje sauc esnika u uem smislu pove zane sa ra dnjom izvrioca i koliko su povezani njihovi umi lja ji. Pra vilo da pomagac i i podstrekaci odgovaraju u granic ama svog umiljaja ima nekoliko karakteristicnih s ituac ija ka da dola zi i do odstupanja od tog pravila. Prva situacija odnosi se na to da postoji mogunost da se jave raz like u pogledu umiljaja izme Cu podstreka ca i izvrioca djela s obzir om na vrstu kr ivicnog dje la. Radi se o tome da je podstre kac preduzeto podstre kacku radnju ima ju i u vidu jedno krivicno dje lo, a izvr ilac izvri sasvim drugo krivicno dje lo, odnosno dje lo druge vrste . U takvom slucaju ne ma uzroc ne pove zanosti izme Cu radnje podstrekavanja i ra dnje izvrenja , pa je logicno da se ni odgovornost podstre kaca u takvom slcuaju ne moe vezati za radnju izvrioc a. Krae rece no, tu za pravo uope ne ma saucesnitva. U takvom sluc aju izvrilac e odgovarati z aizvreno krivicno djelo, a podstreka c e odgovarati u za visnosti od toga da li je u pitanju podstre kava nje kao samostalno kr ivicno djelo. Tako npr. ako podstrekac na vodi izvrioca na izvrenje la ke tje lesne povre de, a izvrilac uc ini sitnu kra Cu, tada izmeCu ra dnje podstrekavanja i ostvarenog krivicnog dje la od strane izvrioca nema nika kve uzrocne veze, pa se radnja podstrekaca ne moe ve zati za radnju izvre nja. Izvrilac e odgovarati za dje lo koje je izvrio, a podstreka c uope nee biti krivicno odgovoran, jer

121

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
neuspje lo podstreka vanje na la ku tje lesnu povredu nije kanjivo. Naravno, dr ugac ija je situa cija za podstreka ca ukoliko se radi o slucaju kanjivog neuspjelog podstrekavanja (npr. podstrekavanje na ubistvo). Druga situacija je kad je umilja j podstreka ca i izvrioca usmjeren na ostvarenje jednog kr ivic nog dje la, s tim da u njegovom ostvarenju doCe do ispada (e ksc esa) izvrioc a koji izvri dje lo iste vrste, ali tee pr irode. U takvim s ituac ijama pr imje njuje se pravilo odgovornosti podstreka ca, odnosno pomagac a u granicama njegovog umilja ja, to znaci da e podstrekac odgova ra ti za dje lo na koje je podstrekivao, a ne za djelo koje je izvrilac ekscesom ostvario. (npr. podstreka c je podstre kivao na kra Cu, a izvr ilac je poc inio razbojnicku kraCu). Je dini izuzeta k od ovog pra vila je kad je u pitanju izvrenje kva lifikovanog oblika kr ivicnog dje la na koje je postoja lo podstrekavanje. Zakonoda vac je ure dio odgovornost izvrioca kada su u pita nju djela kva lific irana te om posljedicom u odredbi c l.16 KZ. Po toj odredbi, izr ica nje tee kazne dolaz i u obzir samo ako je tea poslje dica re zultat ne hatnog postupa nja izvrioca. Isto pra vilo pr imjenjuje se i kad su u pitanju sauc esnici, tj. sauce snici e se kazniti teom ka znom a ko se tea posljedica moe pripisati njihovom nehatu. Trea situac ijapostoji u sluc aju ka da je podstreka c podstrekavao na izvre nje jednog odreCenog krivicnog dje la , a izvrilac ostvari ili blai oblik tog istog kr ivic nog dje la ili neko drugo istovrsno dje lo koje je blae od onog na koje je bio podstrekavan. U takvom slucaju postoji sauc esnitvo jer postoji uzroc na veza izme Cu ra dnje podstre kava nja i ostvarenog krivicnog dje la. Zakon ne sadri odredbu koja bi odre Civa la pravilo za ovakve situacije. U takvom slucaju uz ima se da je najispravnije rjee nje u primje ni princ ipa za visnosti ili a kcesornosti, to znaci da se odstupa od pravila odgovornosti u granicama svog umilja ja, pa se odgovar a za ostva re no dje lo izvrioca. Tako npr. ako podstreka c podstrekava izvrioca na teku kra Cu koja bi prema njegovom umiljaju trebala biti izvrena obijanjem i prova ljivanjem, a izvrilac izvri obicnu kraCu bez prova ljivanja , tada e primjenom pr inc ipa a kc esornosti i podstrekac odgovarati za obic nu kra Cu, neovisno od toga to je nje gov umilja j bio upravlje n na te ku kraCu. Uticaj licnih odnosa, svojstava, okolnosti na krivicnu odgovornost saucesnika Licni mome nti koji postoje na strani nekog od saucesnika ima ju izuzetno veliki zna caj ka d je u pita nju kr ivicna odgovornost i sa izvrioca i sauc esnika u ue m smislu. Pod licnim odnosima podrazumijeva ju se odreCe na stanja u kojima se pojedinac na lazi bilo stica jem okolnosti, bilo us ljed vlastite volje. Taka v licni odnos je npr. odnos vojnog lica kod vojnih krivicnih dje la ili odnos s lubenih lica kod kr ivicnih dje la protiv slube ne dunosti, odnos srodstva itd. Pod licnim sv ojstv imapodrazumijeva ju se odreCe na stanja u kojima se poje dinac na lazi kra e ili due vr ijeme, ili ca k trajno, npr. neuracunljivost, bitno smanjena ura cunljivost, stanje ma loljetstva, sta nje mlaCeg punoljetstva. Pod lic nim okolnostimapodrazumijeva ju se neke objektivne cinjenice vezane za licnost nekog pojedinca koje su pravno relevantne u smislu kr ivicne odgovornosti i ka njivosti takvih poje dinac a. Ta kva licna okolnost je kada je u pitanju lic e povratnik, recidivista , kad je u pitanju lice koje se ve na lazi u braku (kod KD dvobra cnosti) itd. Navedeni licni momenti pose ban znaca j ima ju kad je u pita nju zasnivanje krivicne odgovornosti, za tim kad se radi o iskljucenju kr ivicne odgovornosti, iskljucenju kanjivosti i kad je u pita nju bla e ili stroije kanjava nje ili pr imjena nekih dr ugih sankc ija.

122

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U kontekstu lic nih mome nata, proble m koji se javlja u vez i sa krivicnom odgovornou sauce snika svodi se na pitanje ka ko e se rijeiti situacije kada se pomenuti licni momenti ne nalaze kod svih sa ucesnika, ve samo kod ne kih od njih. Na KZ prema odre dbi c l.26 st.3 postavio je pravilo prema kome licni odnosi, licna svojstva i licne okolnosti zbog kojih Zakon iskljuc uje krivicnu odgovornost ili doputa oslobaCa nje od kazne, ubla avanje ili pootravanje kazne, mogu se uzeti u obzir sa mo onom sauc esniku kod kojeg takvi odnos i, svojstva i okolnosti postoje. Npr. ako je izvrilac dje la bio neuracunljiv u vr ijeme izvrenja, samo e se njemu uslje d neura cunljivosti iskljuc iti odgovornost, dok e oni koji su ga podstrekli ili pomogli biti potpuno krivicno odgovorni. Drugi primjer je ako izvrilac dobrovoljno odusta ne od izvrenja dje la, to je okolnost koja vodi nje govom oba veznom oslobaCanju od kazne, a li se ona ne protee na pomagac a i podstre kace u tom dje lu. Ako je izvrilac vie struki povra tnik, ta lic na okolnost e se samo njemu uze ti kao oteava jua prilikom odmjerava nja kazne.

123

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

IV KRIVI NE SANKCIJE KRIVI

124

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

125

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
KRIVINE SANKCIJE

POJAM KRIVICNE SANKCIJE SANKCIJA Pojam krivicne sankcije

VRSTE

KRIVICNIH

Svako drutvo preduzima odreCe ne mje re za suzbija nje krimina lite ta. One se mogu podije liti na preve ntivne i prinudne. Preventivnim mjerama, koje mogu biti ope i posebne, treba sprijeciti da do krimina liteta uop e doCe . Mjere koje se prinudno pr imjenjuju prema uc inioc ima krivic nih djela zbog izvrenog dje la nazivaju se kriv icnim sankc ijama. Sveukupnost ovih mjera u odreCe nom zakonodavstvu c ini sistem krivicnih sankc ija. Krivic ne sa nkcije su meCusobno veoma razlic ite . Npr. sankcija moe biti dugotrajni zatvor , a li i sudska opome na. Me Cutim, uprkos tome postoje ne ka opa , zajednic ka obiljeja svih kr ivicnih sankcija: a) Sve kr ivic ne sa nkcije ima ju za je dnicku opu svrhu. Njihovom primjenom drutvo se titi od krimina liteta ; b) Krivic ne sa nkcije po pravilu obuhva taju lia vanje ili ogra nicavanje sloboda ili prava uc inioc a krivicnog dje la; c) Uciniocu krivicnog djela moe se izre i sa mo sankc ija koja je predviCena zakonom koji je bio na snazi u vrije me ka d je krivicno dje lo ucinjeno ulla poena sine lege; n d) Krivic na sankc ija se moe izre i samo ucinioc u krivicnog dje la; e) Krivic nu sankc iju izr ice nadleni organ, a to je sud; f) Izrica nju kr ivicne sankcije prethodi sudski postupa k u kome se utvrCuje postoja nje uslova za izr ica nje odreCene sa nkcije.

Na osnovu na vede nih obilje ja moe se dati opi poja m kr ivicne sa nkcije: Krivi na sankc ija je mjera krivi nopravne prinude k oju sud izri e u iniocu k rivi nog djela u zakonito sprovedenom postupk u, radi zatite drutva od k riminaliteta, a sastoji se u liavanju ili ograni avanju odre enih sloboda i prava ili u upozorenju u inioca da e biti lien ili ograni en slobode ili prava ak o ponovo izv ri k rivi no djelo. Siste m krivicnih sankcija Skoro do kra ja 19.vijeka jedina kr ivic na sa nkc ija je bila ka zna (fiz icka kazna, liavanje slobode , imovinska ka zna ). Krajem 19. i poce tkom 20.vije ka poc inju se propisivati pose bne sa nkcije za maloljetne uc inioce krivic nih dje la, koje su u prvo vrijeme naz vane mjere bezbjednosti, a za tim v aspitno-popravne ,odnosno vaspitne mje re. Dalji ra zvoj strukture krivic nih sa nkc ija nastavlje n je uvoCenjemjera bezbjednosti na mijenjenih m uciniocima krivicnih dje la kod kojih je postoji odreCe ni ste pen duevne poremee nosti, te uciniocima koji krivicna dje la vre pod utic ajem a lkohola i droga. Ova sankcija obuhvata odgovaraju i medicinski tretman. Za savremene sisteme krivicnih sankcija karakteristicno je postojanje vee g broja razlic itih sankcija. U ne kim zakonodavstvima one se svrstavaju u 3 vrste: ka zne , mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Neka krivicna zakonoda vstva predviCaju i neke posebne krivicnopravne mjere koje se ne mogu striktno svrstati u jednu od navedenih gr upa. U teoriji kr ivicnog prava one se ra zlic ito

126

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
nazivaju: parapenalne mje re , sudske mje re , sankcije sui generis itd. Ta kve su npr: sudska opomena , obave za na knade prouzrokovane tete , oduzimanje imovinske koristi ste cene krivicnim dje lom, pravne poslje dice osude itd. U nekim zakonodavstvima posebnu krivicnu sankc iju predstavlja uslovna osuda . U tom smislu se moe re i da je danas u na jve em broju zema lja prihva enpluralisticki sistem krivicnih sankc ija.

KAZN E

POJAM KAZNE Op a razmatranja o kazni Kazna je na jsta rija krivicna sankc ija. Ona nije samo pra vna ka tegor ija, ve prije svega pojava u drutvu. Ce sto je zbog toga za stupano miljenje da postoje 2 pojma kazne: formalni i materija lni. Formalni pojam obuhvata pra vne elemente kazne odre Cenost u zakonu, za konitost u izric anju, organ nadlean za izricanje, postupak u kome se izrice itd. Materijalni poja m kazne na jce e se odreCuje s obzirom na svrhu koju treba posti i kaznom. MeCutim, ovakva podje la nema osnova jer poja m kazne treba obuhvatiti istovreme no i nje na pravna obiljeja , kao i njen drutveni znacaj. Op a obilje ja kazne i definicija kazne Op a obilje ja ka zne ima ju odre Cene spec ificnosti u odnosu na opa obiljeja krivicnih sa nkcija uope : a) Kazna je krivicna sankcija kojom treba ostvar iti c iljeve kako gene ra lne tako i spec ijalne preve ncije , za ra zliku od ostalih krivic nih sa nkcija gdje je primarno ostvarivanje ciljeva specija lne pre venc ije. Da kle, kaznom se utice na ucinioca da ne ponovi vrenje krivicnog dje la (spe cija lna preve ncija ), ali i na ostala lica da se uzdre od vrenja krivic nih djela (ge neralna pre venc ija). b) Kaznom se uc inilac kr ivicnog dje la liava odreCenih sloboda ili pra va, ili se ogra nica va u njima; c) Kazna se moe izre i sa mo rivi no odgovornom uciniocu djela; k d) Op e obiljeje ka zne je i njena odreCenost u za konu, kako kod propisiva nja ta ko i kod izricanja; e) Kaznu moe izrei samo sud u zakonom propisa nom postupku. Na osnovu na vede nog, moe se dati opi pojam kazne Kazna je kriv i na sankcija koju sud izri e u : zakonito sprovedenom postupku, k rivi no odgovornom u iniocu k riv i nog djela, radi zatite drutva od k riminaliteta, a sastoji se u liavanju ili ograni avanju odre enih sloboda i prava. Obilje ja kazne re lativnog karaktera Pored opih obiljeja kazne , koja vae za svaku kaznu, postoje jo ne ka obiljeja koja su karakteristicna samo za pojedine kazne ili poje dine vrste kazni, pa se zbog toga ne mogu uvrstiti u op i pojam kazne. Ta obiljeja su relativnog karaktera. Po tim obiljejima kazna treba biti: a) Djeljiva, tj. takva da se moe izricati u ve oj ili manjoj mjeri. (mogue kod ka zni lienja slobode i novc ane kazne, ne mogue npr. kod smrtne kazne); b) Opoziva , tj. da se moe ukinuti; c) Popravljiva , tj. takva da je mogue otkloniti posljedice koje proizilaze iz njene prirode (mogue samo kod imovinskih kaz ni); d) Licna, tj. da pogaCa samo ucinioca krivicnog djela ; e) Srazmjerna, tj. da odgova ra teini izvrenog dje la i stepenu krivicne odgovornosti ucinioca;

127

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
f) Humana . Ovaj za htjev prvenstve no se shvata kao potre ba da kazna bude lie na fiz ickog ili psihickog muc enja lica prema koje m se primjenjuje.

OPRAVDANOST KAZNE Razlicita shvatanja o opravdanosti kazne O opra vdanosti kazne u literaturi postoje razlic ita mi ljenja zasnovana na f ilozofskim shvatanjima pojedinih pisaca. Pre ma teoriji drutve nog ugovora (Ruso), izmeCu drutva i poje dinaca postoji preutni sporaz um kojim su pojedinc i na drutvenu za jednicu pre nije li odreCe na svoja prava , meCu osta lim i pravo na ivot i slobodu. Otuda proiz ilazi pravo na kanjavanje od strane dra ve. Ona to pra vo moe vriti u granicama ugovora , a te granic e odreCene su za konito u kazne. Po Ka ntovom shvatanju kr ivicnog dje la i kazne , opra vdanost pra va drave na kanja vanje nala zi se u zahtjevu a psolutne pra vde. Za sljedbe nike Hegelove filozof ije, pra vni osnov ka zne je dija le kticka nunost za uspostavljanje m pravnog poretka. Pravo je izraz op e volje (te za), krivicno dje lo je negac ija prava (antite za), a kazna je sredstvo za ponovno uspostavljanje naruenog pravnog poretka (negacija negacije sinte za). Binding je osnov prava na ka nja vanje vidio u pravu dr ave na poslunost pojedinac a koje se konstituira kr ivic nopravnim normama. Prema Listu, pravni osnov kazne je nunost za odra vanje pra vnog poretka. Za pre dsta vnike ita lijanske pozitivne kole, pravni osnov mje ra socija lne zatite je odbrana drutva. Opravdanost primjene kazne Kazna je neophodno sredstvo za zatitu drutva u borbi protiv kr imina lite ta. Zbog toga pra vni osnov kazne treba posmatrati kroz nunost kazne kao re akcije drutva na krimina litet. SVRHA KAZNE Osnov na teoretska shvatanja o sv rsi kazne U nauc i krivicnog prava, sva shvatanja o svrsi ka njavanja mogu se svrstati u 3 osnovne grupe teorija : apsolutne , relativne i mjeovite (ekleticke ) te orije. Apsolutne teorije su najstarije . Po ovim te orijama osnovni c ilj kazne je odmazda za krivicno dje lo. Kroz kaznu ucinilac treba ispa tati za ono to je uc inio. Kanjava se zato to se gr ijeilo, a ne za to da se ne bi grijeilo. Kazna je sama sebi cilj. Relativ ne teorije polaze od toga da je osnovna svrha svake krivicne sankc ije za tita drutva od krimina liteta. Re presivno de jstvo kazne proizilaz i iz njene sadrine, a li to nije njena svrha. Svrha je zatita drutva, a ka zna je dno od sredstava za ostvarenje ovog drutveno korisnog c ilja. Zato se ove teorije nazivaju i utilitarnim teorijama o svrsi kazne. Shvatanja o preventivnoj funkc iji kazne se mogu podije liti u 2 osnovne grupe : teor ije o spec ijalnoj ili pose bnoj pre venc iji i teor ije o generalnoj ili op oj preve nciji. Po teorijama o specijalnoj prev enciji, zatita drutva od kriminaliteta na jbolje se ostvaruje kr oz dje lovanje na ucinioca krivicnog djela . Osnovna svrha kazne je da se njome utice na ucinioca da

128

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ponovo ne izvri krivicno djelo. Za pristalice ove teorije, ova j osnovni cilj moe se ostvariti na razne nac ine: - teorija zastraenja predupreCenje novog kr ivicnog dje la najbolje se ostvaruje kr oz za strauju i utica j kazne. To je vodilo surovosti kanjavanja; - te orija starate ljstva primjenom kazne ucinioc a treba staviti odreCe no vrijeme pod re im nadzora i staranja kako ne bi ponovio dje lo; - te orija popravljanja svrha kazne najbolje se ostvaruje njenom mora lnom funkc ijom. Sa vremeni za stupnic i te orije specija lne pre venc ije smatra ju da je osnovna svrha kazne resocijalizacija ucinioca krivic nog djela , tj. njegovo osposobljavanje da vodi drutveno kor istan ivot, cime se najbolje obezbjeCuje da osuCeni nakon izdra ne ka zne ne ponovi krivicno dje lo. Teorije generalne ili op e p revencije svrhu ka zne odreCuju kao uticaj na graCane da ne vre krivicna djela. Izr icanjem i izvrenje m kaz ne stavlja se u izgled sva kome ta ga ocekuje ako izvr i krivicno dje lo. Postoji nekoliko var ijanti ove teorije : - teorija zastraenja predvi anjem k a zne samo propisiva nje kazne za krivicno dje lo preve ntivno dje luje. Ovo je mogu e uz 3 uslova : kazne moraju biti stroge; mora biti izvjesno da e za prije ena kazna biti i izrec ena; odluka o izvrenju KD mora biti zasnovana na procje ni kor isnosti od izvrenja dje la i te te od izrece ne ka zne ; - zastraenje izvre njem kazne zastrauju i uticaj kazne ostva ruje se njenim izvre njem. Da bi se to ostva rilo, nac in izvrenja kazni mora biti za strauju i, a javnost mora na ne ki nac in biti upoznata sa njihovim izvre njem; - te orija opomene opi preve ntivni utica j je u moralnoj funkc iji kazne, koja treba formirati i ucvrstiti uvjerenje da je krivicno dje lo nemoralan akt. Da bi ostva rila preventivnu funkc iju (generalnu ili spe cijalnu), kazna mora biti prav icna, jer sa mo takva kazna moe popravno dje lovati na ucinioca krivicnog dje la, odnosno na druge gra Cane. Mjeovite ili ekleticke teorije o svrsi kanja vanja objedinja va ju osnovne postavke apsolutnih i relativnih teor ija. Po ovim teorijama pr imjenom kazne ostva ruje se i odmazda za izvreno dje lo, ali se i preve ntivno djeluje na budue vrenje krivic nih djela. OdreCivanje svrhe kazne Svrha kanjavanja je zatita odreCenog drutva od odreCenog kr imina liteta. Ova za tita se najbolje ostva ruje s jedne strane prevencijom od budu ih vre nja kr ivic nih djela , a s druge strane uticajem na lica koja su ve izvrila krivicno dje lo da ih ponovo ne vre. Ova kvo stanovite prihva eno je u odredbi cl.33 KZ FBiH, gdje se izr ic ito na vodi svrha kanjavanja spre avanje u initelj a da kao ini krivi na djela i njegov preodgoj , te preventivni uticaj na druge da ne ine krivi na djela . Dakle , svrha kazne je i ge neralna i specija lna prevencija. Smisao zakonodavnog odreCivanja svrhe kanjava nja je dvostruk: 1. Zauzimanje m nac elnog stava o tome , zakonoda vac da je op u smjernicu o tome ta se eli postii kanjavanjem, to oba vezuje one koji pr imjenjuju za kon; 2. Primjena nekih instituta krivicnog prava uslovljena je ostvarenje m svrhe kanja vanja . Sa jasno odreCe nim c iljevima kanjava nja lake je proc ijeniti da li je primjena tih instituta opravdana ili ne . Npr. ublaava nje kazne po nekom od fakultativnih osnova moe se uciniti sa mo ako se i sa ubla enom kaznom moe posti i svrha kanjava nja.

SISTEM KAZNI
VRSTE KAZNI FIKACIJA I NJIHOVA MOGUA KLASI

129

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Osnov ne podjele kazni U krivicnom zakonodavstvu i teoriji najc e e su prihvaene slijede e vrste kazni: a) Pre ma nac inu izr ica nja kazne se dije le na gla vne i sporedne. Glavne kazne se mogu izre i sa mostalno za izvreno krivicno dje lo, dok se sporedne mogu izre i sa mo uz neku od glavnih kazni. b) Pre ma vrsti sloboda i prava kojih se ucinila c krivicnog djela liava, odnosno koje se ucinioc u ogranicavaju pr imjenom kazne, ka zne se mogu podije liti na one protiv ivota (smrtna kazna), protiv tije la (npr. odsijeca nje ruke ), protiv s lobode , protiv imovine i protiv graCanskih prava (npr. izborna prava, prava udru ivanja i sl). c) Pre ma nacinu odmjeravanja kazne se mogu podije liti na trajne i vremenske. Trajne su one koje se izr icu za c io ivot osuCivanog lica (npr.do ivotni zatvor ili trajno liavanje nekih graCanskih prava ). Vremenske su one koje se izricu na odreCeno vrijeme. d) Ako je za jedno kr ivicno dje lo propisano vie kazni, one mogu biti odreCene a lternativno i kumula tivno. Siste m kazni u naem krivicnom pravu U KZ FBiH (cl.34), kao vrste kazni nave dene su za tvor , dugotra jni zatvor i novca na kazna. Izuzetno se zakonom moe pre dvidjeti i smrtna kazna za te ke oblike krivic nih djela za koja je propisana kazna dugotrajnog zatvora, a koja su uc injena za vrijeme ratnog stanja ili stanja neposredne ratne opasnosti, s tim to se smrtna ka zna moe se izrei i izvriti samo dok traje ratno stanje ili ne posre dna ratna opa snost. Zatvor i dugotra jni zatvor se mogu izrei samo ka o glavne kazne, a novca na kazna i ka o gla vna i kao sporedna (cl.35). Ako je za jedno krivicno djelo propisano vie kazni, sa mo jedna se moe izre i kao glavna. Osnovne karakteristike sistema kazni u naem kriv icnom prav u Rela tivno ma li broj ka zni; Prihva eni sistem ka zni odgovara ve em broju sa vremenih kr ivicnih za konoda vsta va; Nae krivicno pravo ne poz naje tjelesne ka zne u njihovom pravom smislu; Uciniocu se zbog izvre nog KD moe izrei jedna ili 2 kazne. Ako je je dna, to moe biti samo neka od glavnih kazni. Uz glavnu se moe izrei samo jedna od spore dnih ka zni; Za na siste m karakteristican je poseban status novcane ka zne , koja se moe izre i i ka o glavna i ka o sporedna kazna. Ako je propisana alternativno sa kaznom za tvora, onda se po pravilu moe izre i samo kao glavna ka zna . Izuzetak od ovog pra vila je kod krivicnih dje la iz kor istoljublja. Prema cl.36 st.2, za kr ivicna djela uc injena iz koristoljublja novcana kazna se moe izre i i kad nije propisana zakonom, ili kad je za konom propisa na a lternativno sa kaznom zatvora pa sud kao gla vnu kaznu izrekne kaznu zatvora . Da kle, u ova kvim slucajevima novc ana kazna se moe izrei i kao sporedna , bez obz ira to je a lternativno propisa na sa ka znom za tvora.

ZATVO R Opravdanost kazne lienja slobode kao krivicne sankcije Kazna lienja slobode zauzima da nas na jznac ajnije mje sto u s iste mu krivicnih sankcija jer je praksa pokazala da ova kazna predstavlja najpogodniju mjeru kanjava nja. Ona objedinjava najvie us lova koji se tra e od kazne da bi bila prave dna i a dekvatno primjenjiva na: moe se izrica ti u ra zlicitom tra janju i tako individua lizira ti prema te ini dje la i krivc u; izvrenje se moe prilagoditi karakte ru osuCenih lica ; opoziva je; u ve oj mje ri je personalnog karakte ra nego osta le

130

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
kazne; prihvatljiva je od javnog mnijenja itd. Osim na vede nih argumenata u koristi kazne lienja slobode , danas se u te oriji istic u i slijede i argumenti: a) Re soc ija lizacija uc inilac a kr ivic nih dje la, kao jedan od osnovnih c iljeva pr imjene kr ivicnih sa nkcija, najbolje se moe ostvariti primjenom ka zne lienja sl obode u sklopu koje se rea liziraju pr ogrami resocijaliza cije; b) Lie nje slobode je neophodna mjera ka nja vanja za odreCe ne vrste delikvena ta jer se ne vidi drugi nacin re akcije na njihovo ponaanje; c) Postoja nje ove ka zne posebno je ne ophodno u zakonodavstvima koja ne pozna ju smrtnu kaznu; S druge stra ne, u savreme noj krivicnopravnoj na uci se istic u i a rgumenti protiv kazni lienja slobode : a) Kazna lie nja slobode je u osnovi retributivnog ka ra ktera jer se po pra vilu odmjerava u striktnoj funkc iji sa te inom izvrenog dje la. Ocje na licnosti uc inioca vri se na osnovu inde terministickog shvatanja o slobodi nje gove volje; b) Kazna za tvora nije efika sno sre dstvo za tite drutva pr otiv krimina liteta je r je privremenog karaktera i jer uc inilac time nije one mogu en da i da lje vri kr ivicna dje la u odnosu na osta lu za tvorsku populaciju. Osim toga , humanizacija zatvorskog tretma na nuno umanjuje za strauju i utica j ove kazne; c) Mogu nosti kazne lienja slobode u pogledu ostvarenja ciljeva spe cija lne preve ncije , a pose bno resocijalizacije osuCenih lica nisu ve like i cesto se predimenz ioniraju; d) Pose bne kritike upuuju se kazni lienja slobode dugog trajanja , jer se vrlo negativno odraava ju na licnost osuCenog; e) Kazni lienja slobode prigovara se i da predstavlja skupu krivicnu sa nkciju, obzirom na inve stic ije neophodne za izgra dnju ustanova za izvrenje ove kazne i njihovo ma terijalno i kadrovsko opremanje. Neki savremeni problemi u vezi sa kaznama lienja slobode U oblasti mate rija lnog krivic nog pra va posebno se isticu 3 prob lema veza na za ovu kaznu: - jedinstvena kazna lienja slobode ili vie oblika ove kazne; - kratkotra jne kazne lie nja slobode; - izr ica nje ove ka zne u odreCe nom ili neodre Cenom trajanju. Unifikacija kazni lienja slobode. U vrije me kad se kazna lienja slobode cee javlja kao krivicna sa nkcija bio je predviCen uglavnom jedan oblik ove kazne koji se svodio na dugogodinje tamnovanje osuCenog pod vrlo tekim us lovima. Me Cutim, u da ljem ra zvoju kr ivicnog prava, zakonodavstva 19. i prve polovine 20.vije ka prihva taju vie kazni lienja slobode , to se sma tra lo opravdanim prvenstve no zbog individua liza cije kazne usljed razlic itosti vrste i teine krivic nih dje la, ka o i kr ivice ucinioc a. MeCutim, u nauci kr ivicnog prava postalo je sporno pitanje da li zadra ti vie ka zni lienja slobode ili pre i na jedan oblik ove kazne. Unifikacija kazni na jcee se bra ni slijede im raz lozima: a) Postojanje vie kazni lie nja slobode ima opra vdanje sa mo ako se te kazne meCusobno razlikuju u pogledu njihove sadrine, ako zna ce ra zlic ite tretmane za osuCena lic a. Razlika izmeCu poje dinih kaz ni lienja slobode u zakonoda vstvu 19.vijeka uglavnom se zasniva la na tome da li je kazna pra ena prinudnim radom ili ne , da li se izdr a va elijskom izola cijom ili za jednicki, te kakva su pra va osuCenih lica. MeCutim, rad osuCenika odavno je prestao biti osnov za gradiranje kazne na te u ili laku. Da nas je ra d tera peutsko sredstvo u proc esu resocija lizac ije osuCe nika. elijska izola cija se sve rjeCe susree u savremenim kr ivicnim zakonodavstvima, a ra zlike u pravima osuCenika danas su vr lo ma le i svode se na broj pisama koja se mogu poslati ili primiti, broj posjeta i sl. To se kroz disc iplinsko kanjavanje i davanje povlastica moe sua vati ili pro irivati. Sve to ukazuje da u postupku izvrenja ra zlic itih kazni lienja slobode ne postoje znacajne razlike u pogle du poloa ja osuCe nih lica.

131

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
b) Unifikacijom kazni lienja slobode ne bi se smanjile zakonske mogunosti za individualizaciju ove kazne. Ka zna bi se individua liz irala po duini tra janja, a ne po vrsti. c) Prihvata njem jedinstvene kazne lienja slobode otklonile bi se ne ke ne logic nosti koje na staju u sistemu vie kazni lienja slobode kod odmje ra vanja kazne za dje la u stica ju. d) Neosnovna je sumnja da bi pre laz sa vie ka zni lienja slobode na je dnu nuno vodio reviziji cita vog krivicnopravnog siste ma. Ideje o unifika ciji ka zne lie nja slobode prihva ene su u veini savreme nih krivic nih zakonodavstava. Kratkotrajne kazne lienja slobode. Pojam kra tke ka zne lienja slobode nije zakonski odreCen, a i u te oriji o tome ne postoji je dinstveno milje nje. Najzastupljenije je stanovite da se radi o kaznama u traja nju do 6 mjesec i, s tim to se i u okviru ovih kazni izdva ja ju one do 15 ili 30 dana . U nauci krivicnog prava stavlja se niz prigovora praksi izricanja kra tkih ka zni lie nja slobode , sa argumentac ijom da ta praksa nije opravdana c iljevima kaznene politike . Protiv ovih kazni najce e se izric u slije dei prigovor i: a) Primjenom kratkotra jne ka zne lie nja slobode ne moe se ostvariti svrha krivicnih sankcija ; b) Kratka kazna lienja slobode proiz vodi niz te tnih pos ljedic a za osuCenog u mora lnom, mate rijalnom, profesiona lnom i dr utvenom pogledu; c) Zatvaranje kra tkog tra janja stimulie povrat, jer su pr imarni delikve nti u zatvoru izloeni te tnom uticaju povratnika i profesiona lnih de likve nata. Zato se kra tkotrajno lia vanje slobode cesto na ziva seminarom krimina liteta ; d) Kratka ka zna je posebno tetna za odre Cene kategorije uc inilaca krivicnih dje la kao to su maloljetnic i, mlaCi punoljetnic i, psihopatske ili socija lno poremeene lic nosti ili alkoholicari; e) Kratkotra jne kazne su i krajnje nee konomic ne. Protivnic i kratkotra jnog za tvaranja vide rje enje problema kanjavanja u 2 pra vca: 1. Kroz podizanje opeg zakonskog minimuma treba one moguiti da se ka zna lienja slobode izr ice u kratkom trajanju; 2. U siste m kr ivicnih sankcija uve sti mje re postupanja na slobodi koje bi se izrica le umjesto kratkotra jne kazne lienja slobode , npr. us lovna osuda, sudska opomena, novcana kazna itd. MeCutim, kra tke kazne lienja slobode ima ju ve liki broj pristalic a, a njihova primjena pravda se nizom a rgumenata: a) Individualiza cija krivicne sankcije pretposta vlja odreCeni ra spon kazni; b) Kratka kazna lienja slobode ima svoj efekat u pogledu generalne pre venc ije; c) Za neke kate gorije uc inila ca KD kra tka ka zna lienja slobode je na jpravednija i skoro neophodna krivicna sankc ija (npr.sile dije, ne disc iplinirani vozaci m/v, lica koja izbjegavaju novcane obaveze kao to je alimentac ija i sl); d) Struktura kriminalite ta takoCer opra vdava primjenu ovih kazni. Sitni krimina l se ne moe kanjavati teim ka znama, niti je uvijek opravdano da se izrekne uslovna osuda ili novcana kazna; e) Boljim orga nizova njem nacina izvrenja moe se otkloniti niz slabosti kratkotra jne kazne zatvora . I pore d kritika, kratkotra jne kazne za tvora se i dalje pr imjenjuju u sudskoj praksi, a kr ivic ni za koni predviCaju minimume koji omoguava ju njihovo izr ica nje.

132

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kazna lienja slobode odreCe nog ili neodreCe nog trajanja. U na jveem broju savremenih krivicnih sistema predviCeno je izr icanje ka zne lienja slobode u tacno odreCenom traja nju, to je i najvie u skla du sa nacelima zakonitosti i pravicnosti. MeCutim, ne ka krivicna zakonoda vstva poz naju sistem izric anja ka zne u neodreCenom trajanju. Op a kara kteristika ovog sistema je da sud ne odreCuje unaprijed preciz no duinu trajanja kazne lienja slobode, ve o nje nom efektivnom trajanju odluc uje administrac ija na dlena za izvre nje kazne , a op i maksimum i minimum odreCuje sud ili zakon. To se opravdava sa vie razloga : 1. Ovako izrecena kazna pogodnija je za ostvarenje resocijaliza cije osuCenih lica ; 2. Ova j sistem stimulativno djeluje na pona anje osuCenika tokom izvrenja kazne; 3. Kazne neodreCenog lie nja slobode pokazale su dobre rezultate u zemljama koje su prihvatile ovaj s iste m. Ova kav sistem postoji u nizu saveznih drava SAD i u nekim ze mljama La tinske Ame rike. Kazna lienja slobode u naem pravu KZ FBiH prihvata je dnu ka znu lienja slobode zatvor . Osnovne karakte ristike ove kazne su: a) Zatvor se moe izre i samo kao glavna ka zna , za krivicno dje lo za koje je propisan i u gra nica ma propisane kazne; b) Zatvor je vremenska ka zna lienja slobode . Moe se izre i od 15 dana do 15 godina (cl.37 st.1). Izuzetno, za najte e oblike krivicnih dje la ucinjenih s umiljajem moe se propisati dugotra jni zatvor u tra janju od 20 do 40 godina (cl.38). Dugotra jni za tvor ne moe se izre i uciniocu koji u vr ijeme izvrenja dje la nije na vrio 21 godinu ivota . c) Zatvor se izrice na pune godine i mje sece , a do 6 mje sec i i na pune dane . d) Kazna zatvora u tra janju do 3 mjese ca moe se uz pristana k osuCenog zamijeniti novcanom kaznom, a iznimno i ra dom za op e dobro na slobodi (c l.37 st.3). Izvre nje kazni lienja slobode Nac ini izvrenja u pro losti su bili vr lo raz lic iti. Poce tkom XVII vijeka osn iva ju se posebni za vodi za izvrenje kazni lienja slobode iz kojih su osuCenici upuivani na teke fizicke radove. Kraje m XVIII vijeka ja vlja ju se ra zmi ljanja o reformi zatvora. U Filadelfiji je 1790.godine sa graCen prvi zatvor sa potpuno usamlje nickim re imom u kome su osuCenici ivjeli u elija ma potpuno odvojeni je dni od drugih 24 sa ta dne vno. Po zatvorima u Pensilvaniji, usamlje nicki sistem nazvan je pensilvanijski ili filadelfijski sistem. U prvoj polovini XIX vijeka u SAD je poceo preovlaCiva ti tzv. auburnski sistem , koji je dobio ime po zatvoru u Auburn-u, u dravi Njujork, osnovanom 1823.godine. Po ovom sistemu osuCenici su se usa mljiva li po elijama samo nou, dok su tokom dana bili na zajednic kom radu ali sa strogom zabranom razgovora . Po tome se ovaj siste m naz iva i sistem utanja . Sredinom XIX vijeka poc inje se primje njivati tz v.progre sivni sistem. Ovaj sistem ima 3 ste pena u izdrava nju kazne : Prvi stepe n predstavlja strogi usamljenic ki zatvor u elijama tokom da na i noi, sa izvra vanjem ra dne oba veze. Drugi stepen nastaje zajednickim radom u 4 odje lje nja zatvora. OsuCenici pre la ze iz jednog odjeljenja u drugo a ko su to zasluili s vojim ponaanjem, s tim to je svako naredno odje ljenje povoljnije za osuCenika. Trei stepen je uslovni otpust koji se moe opozvati. Varijantu progre sivnog sistema predstavlja i tzv.irski , koji uz sve na vede no sadri sistem i jedno odjeljenje na kome uslovno otputeni provodi izvje sno vrije me pr ije potpunog osloba Canja (odjeljenje za slobodnjake ).

133

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Poboljanju poloaja osuCenih lica znacajno je dopr inije la meCunarodna Komisija za krivic no pravo i izvre nje ka zne , koja je izra dila Minima lna pravila za postupa nje sa osuCenim lic ima koja su bila pr ihva ena od Drutva naroda , a kasnije uz odreCe ne izmje ne i od OUN. Minimalnim pravilima postavljen je niz op ih principa o postupa nju sa lic ima osuCe nim na ka znu lienja slobode i sugerirana su odreCena rje enja u pogledu uslova ivota u za tvor ima , pravima zatvore nika, disc iplini itd. Izvrenje kazne lie nja slobode re gulirano je Zakonom o izvrenju krivicnih sankcija , a KZ FBiH (glava VII) sadri op e odredbe o izvre nju ka zni. Izvrenje kazne lienja slobode zasniva se na slije deim nac elima : a) Zakonitost u izvrenju kazne ; b) Nacelo huma nosti; c) Popravljanje osuCe nih lica; d) Individualiza cija u izvrenju kazne; e) Skupno izvrenje kazne; Osnovne karakteristike na cina izvrenja ka zne zatvora su slijede e: a) Lica ka znu izdrava ju u zatvorenim, poluotvore nim ili otvorenim ustanovama za izdravanje kazne. Ove ustanove se razlikuju po stepenu obezbjeCenja i intenzitetu ogra nica vanja slobode osuCenih lica. b) OsuCenik se liava prava ili se ogranicava u pra vima sa mo u granicama nunim da bi se ostvarila svrha kazne (cl.105). OsuCenicima se tokom izvrenja kazne osigurava niz prava: zdra vstvena zatita, pre piska, pos jete, 8-satni odmor na 24 sata i 1 dan odmora u toku sedmice, neprekidan odmor od 14 ra dnih dana tokom godine itd; c) Od osuCenika koji su sposobni za ra d moe se zahtije vati da rade (cl.106 st.1). Ako osuCena osoba pr istane da radi ili trai da radi, omogu it e joj se ra d (st.2). Rad treba to vie odgovarati sa vremenom nacinu vrenja iste vrste rada na slobodi i tre ba odgovarati sposobnostima osuCenog (st.3). Uslov ni otpust Uslovni otpust sa stoji se u tome to se lice koje se nalazi na izdravanju kazne za tvora puta na slobodu pr ije nego to je kaznu iz dra lo, pod us lovom da do iste ka vremena za koje je kazna izrec ena ne ucini krivicno dje lo. Opra vdanost ovog instituta zasnova na je na ide ji o popravljanju kao svrsi kanjavanja. Da bi se osuCe ni moga o uslovno otpustiti, mora ju se kumulativno ispuniti 2 uslova (cl.107 KZ FBiH) : 1. Da je osuCenik izdrao polovinu kazne; 2. Da se tokom izdravanja kazne tako popravio da se moe osnovano oc ekivati da e se na slobodi dobro vladati, a posebno da ne e vriti kr ivicna djela. Izuzetno, lice se moe us lovno otpustiti i a ko je izdra lo 1/3 kaz ne i ispunja va prethodno navedeni uslov o vladanju, te ako pose bne okolnosti koje se odnose na licnost osuCenog ocigledno pokaz uju da je postignuta svrha kanjavanja. Vrijeme trajanja uslovnog otpusta jednako je vreme nu ostatka kazne sa cijeg je izdravanja osuCeni uslovno puten. Te k nakon isteka tog vreme na osuCeni je a psolutno osloboCen. Uslovni otpust je zakonska mogu nost, a ne pravo osuCenika. Postupa k za da vanje uslovnog otpusta po pravilu se pokree na molbu osuCenika ili c lanova njegove ue por odice ako se osuCeni s tim sagla sio. Prije dlog za us lovni otpust moe podnijeti i rukovodilac ustanove u kojoj se izdrava kazna, bez obzira na saglasnost osuCenika.

134

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
O uslovnom otpustu odlucuje pose bna Komisija za uslovni otpust koju formira pravosudni orga n FBiH.2 Ukoliko osuCeni za vr ijeme trajanja uslovnog otpusta ucini krivicno dje lo, ostvaren je osnov za opoziv anje uslovnog otpusta koje moe biti oba vezno ili fakulta tivno. O opozivanju odlucuje sud. Sud je obave zan da opozove uslovni otpust ukoliko je uslovno otpute ni uc inio jedno ili vie krivicnih dje la za koja mu je izrec ena kazna preko 1 godine zatvora . Sud moe opozvati uslovni otpust a ko us lovno otputeni ucini je dno ili vie krivic nih djela za koja mu je izrecena kazna do 1 godine zatvora (cl.108 st. 1 i 2). Pri oc jeni o opozivanju sud posebno u obz ir uz ima srodnost uc injenih krivicnih dje la , njihov znac aj, pobude iz kojih su uc injena i druge okolnosti koje ukazuju na opravda nost opozivanja uslovnog otpusta . Kad sud opozove uslovni otpust, po pravilu izrice jedinstvenu kaznu pr imjenom odre daba o odmjeravanju kazne za kr ivic na dje la u sticaju iz c l.46 KZ FBiH, s tim to se ranije izre cena kazna uzima kao utvrCena. Shodno odre dbama c l.46, a ko je za neko od KD ucinjenih u stica ju utvrCena kazna dugotra jnog za tvora, sud e izrei samo tu ka znu. Ako je za krivic na dje la u stica ju utvrCena kazna za tvora, sud e izrei jedinstvenu kaznu koja mora biti vea od svake pojedine utvrCene kazne, a li ne smije dostignuti zbir utvrCenih kazni niti pre i 15 godina zatvora. Ako su za sva KD ucinjena u stica ju predviCene poje dinacne kazne do 3 godine zatvora, je dinstvena kazna ne moe biti ve a od 8 godina zatvora. Dio kazne koji je osuCeni izdrao po ranijoj osudi uracunava se u ovu jedinstve nu ka znu, a li se ne uracunava vrijeme koje je osuCeni proveo na uslovnom otpustu. MeCutim, pr imjena na prijed na vedenih odredaba ne moe ostvar iti svrhu ka nja van ja u svim slucajevima. Npr. ako je lice osuCeno na 15 godina zatvora uslovno otputeno nakon izdr anih 12 godina , pa zatim poc inilo neko teko kr ivic no djelo, a ko bi se potiva la odredba cl.46 st.2, takvo lice dobilo bi ma ksima lno 15 godina zatvora. Izdra nih 12 godina urac unava se u kaznu, te bi takvo lice iza lo nakon 3 godine, to bi prakticno znacilo da za novo krivic no dje lo nije ni kanjeno. Zbog toga zakonodavac u odredbi c l.47 st.2 ostavlja sudu mogu nost da za krivic no dje lo izvreno u vrije me uslovnog otpusta izrekne i kaznu ne zavisnu od ranije izrecene kazne, ako se primjenom odredaba cl.46 ne bi mogla ostvariti svrha ka nja vanja s obzir om na tra janje neizdra nog dije la ranije izrece ne ka zne . Ako uslovno otputeni bude osuCe n na kaznu zatvora do jedne godine , a sud ne opozove uslovni otpust, uslovni otpust se produava za vrijeme koje je osuCeni pr oveo na izdra vanju kazne zatvora . Naprijed navedene odredbe vae i ka da se uslovno otputenom sudi za dje lo koje je ucinio prije nego to je uslovno otputen. Pruanje postpenalne pomoi Postpenalne mje re su mjere koje se preduz ima ju da se osuCe nom na kon otputa nja sa izdr a vanja kazne pomogne na razlicite nacine. Svrha tih mje ra je resocija liza cija osuCe nika i pomo u rjeavanju egz iste nc ijalnih problema. Pruanje postpena lne pomo i organiz ira se pre ko odgovaraju ih organa opine na kojoj osuCeni ima prebiva lite po izlasku iz za tvora (Centa r za socijalni ra d). Ova pomo moe obuhvatati ra zlic ite oblike mora lne i mate rija lne pomo i. NOVCANA KAZNA
2

Provjeriti o kojem organu se ta no radi

135

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Opravdanost novcane kazne kao kriv icne sankc ije Novcana kazna je imovins ka krivic na sankcija koja se sastoji u pla anju od strane osuCenog odreCe nog novcanog iznosa. Ona spa da u red sankcija koje se c esto primjenjuju u praksi, dok im se u teoriji stavlja niz prigovora: 1. Ova kazna je pr ije sve ga nepravicna, je r ne jednako pogaCa ucinioce razlic itog imovnog sta nja. Osim toga , u ve likoj mjer i je lie na personalnog karakte ra obz irom na slucaje ve izr ica nja uc iniocu koji ima materija lne oba veze prema drugim licima (porodica i sl), tako da ta ka zna jedna ko pogaCa i druga lica koja nisu kriva za izvreno dje lo. Novcanom kaznom se ne mogu posti i ciljevi gene ra lne prevencije jer ona po pravilu ne ma zastraujui utic aj na pote ncija lne izvrioc e krivicnih dje la . Novcanoj ka zni se najvie prigovara u vezi sa ostvarenjem c iljeva spe cija lne pre venc ije. OsuCeni kaznu osjea kao boga enje drave na nje gov racun i za to ona ne moe popra vno dje lovati na njega, ve izaziva osje aj nepravde i revolta prema drutvu. Na kraju, novcana ka zna je i neekonomicna. OsuCeni c esto izbjega va ju plaa nje kaz ne, a trokovi nje nog pr inudnog izvrenja neka d su vei od iz nosa dosuCene novcane kazne.

2.

3.

MeCutim, pobornic i novc ane kazne isticu niz kontraargumena ta: 1. Ukoliko bi se u kr ivicnom postupku potpunije utvrCiva lo imovno stanje ucinioca i novcana kazna odmjeravala pre ma tako utvrCenom stanju, otklonilo bi se da ona nejedna ko poga Ca osuCene . U slucaju zlonamjernog izbjega vanja ispla te kaz ne, ona se moe zamijeniti kaznom za tvora. Cinjenic a da primje na novcane kazne poga Ca i druga lica ka ra kteristicna je i za sve ostale krivicne sankcije . 2. Novcana kazna pogodna je za za mjenu kratke za tvorske kazne, a time i izbje gava nja negativnih posljedica koje mogu proizai iz te ka zne . 3. Primje nom novc ane kazne mogu se ostva riti ciljevi i ge neralne i specija lne pre venc ije , ukoliko se kazna ne izric e u minima lnim iznosima. 4. Novcana kazna je posebno pogodna za dje la iz koristoljublja. 5. Novcana kazna je lako opoz iva sankc ija i postoji mogunost da se lako otklone njeni e fe kti. Sve na vede no opravdava postojanje novca ne kazne, a u sudskoj praksi prisutna je tendenc ija sve cee nje ne primje ne. Nac ini utvrCivanja novcane kazne U savremenom krivicnom zakonodavstvu postoje 2 osnovna metoda : metod f iks nih iznosa i metod dani-novc ana kazna. Metod fiksnih iznosa zastupljen je u na jveem broju krivicnih za konoda vsta va. Po nje mu se uciniocu kr ivic nog dje la novcana kazna izr ice u tac no odreCe nom iznosu. Pritom imovno stanje ucinioca uvijek ima utic aja na odmjeravanje konkretne novca ne ka zne . Metod dani-nov cana kazna je novijeg datuma. Izricanje kazne po ovoj me todi ima 2 faze. U prvoj faz i uciniocu krivicnog dje la utvrCuje se odreCeni broj dana i pr itom su od zna caja priroda i teina izvrenog dje la i stepen kr ivicne odgovornosti uc inioca. U drugoj fazi utvrCuje se iznos jednog da na novc ane kazne, pr i cemu je od odluc ujueg znaca ja imovinsko stanje ucinioc a. Tako se postie da ucinioci istog krivicnog dje la mogu dobiti isti broj dana novcane kazn e, ali

136

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
da im novcani iznos i za je dan dan budu razlic iti, to dovodi do razlic itog novcanog kanjavanja . Ideja ovog sistema je da se ostvari jednakost ucinilaca krivicnih djela pred za konom, uz istovremeno razlic ito novcano kanjava nje zbog razlic itog imovnog stanja . Nov cana kazna u naem kriv icnom prav u Uciniocu krivicnog djela novcana kazna se izric e sa mo ka d je propisana za odreCeno djelo. Moe se izrei i kao gla vna i kao spore dna kazna. Opi minimum novcane kazne je 200 KM, a op i maksimum 20.000 KM. Za krivic na dje la iz kor istoljublja ma ksimum je 100.000 KM (c l.39 st.1). Pri odmjeravanju novcane kazne sud e uzeti u obz ir sve ola ka vajue i oteava jue okolnosti, a ima ju i u vidu svrhu kanjavanja (cl.40). Sud e posebno uze ti u obzir 3 grupe okolnosti: 1. Ok olnosti vezane za li nost u inioca stepen krivicne odgovornosti, pobude iz kojih je djelo ucinjeno, ra niji ivot ucinite lja, dra nje poslije krivicnog dje la itd; 2. Ok olnosti vezane za za izvreno djelo jac ina ugroa vanja i povrede zatie nog dobra i okolnosti pod kojima je dje lo izvreno; 3. Ok olnosti vezane za imovno stanje u inioca licni dohodak, drugi prihodi, imovina , porodicne obave ze. U presudi kojom je izreka o novcanu kaznu sud je obave zan odre diti rok nje ne ispla te, koji ne moe biti kra i od 15 da na niti dui od 3 mje seca. U opra vdanim slucaje vima sud moe dozvoliti isplatu kazne u otplatama (rata ma), ali rok isplate ne moe biti dui od 2 godine (c l.39 st.2). Ukoliko osuCeni ne isplati ka znu u odreCenom roku, pristupa se njenom pr inudnom izvrenju, prvenstveno iz pokre tne imovine a a ko ta imovina nije dovoljna onda iz nekre tnina. Ako se kazna ne moe ni prinudno na platiti, sud e je izvriti ta ko to e za svakih zapoc etih 50 KM odrediti 1 dan zatvora, ali zatvor u tom slucaju ne moe biti dui od 6 mje sec i. Isto va i i ako osuCe ni plati sa mo dio kaz ne. U sluc aju da isplati i ostatak novc ane kazne, izvrenje za tvora se obustavlja. U sluca ju smrti osuCenog novc ana kazna se ne izvra va.

ODMJERAVANJE KAZNE
ZAKONSKO PROPISIVANJE KAZNE Zakonsko propisivanje kazne KAZNE I ODMJERAVANJE

Propisivanje kazne je utvrCivanje granica kanjavanja za odreCeno krivicno djelo. Postoje razlic iti sistemi zakonskog propis ivanja kaz ni, koji se mogu sve sti na 3 osnovna : sistem apsolutno odreCe nih kazni, sistem a rbitra rnih kazni i siste m relativno odreCenih ka zni. Siste m apsolutno odreCe nih kazni je sistem po kome zakon ta cno odre Cuje vrstu i vis inu kaz ne koja se u svakom konkretnom slucaju izric e uciniocu odre Cenog krivicnog djela. Ovaj sistem nije pogodan niti pravican jer one moguava individua lizac iju kaz ne s obzirom na ucinioc a i okolnosti dje la. Sistem arbitrarnih kazni (sistem neodreCenih ka zni) je s iste m u kome za kon ne da je nikakva pravila za odmje ra vanje ka zne, ve ovlauje sud da po svojoj oc je ni izrekne je dnu ili vie za konom pre dviCenih sankcija u mje ri koju smatra opra vdanom. Ova kav siste m moe dovesti do proizvoljnosti i samovolje.

137

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U sistemu relativ no odreCenih kazni za kon odreCuje samo okvir u kome se sud mora kretati prilikom odmjeravanja kazne, tj. odre Cuje minimum i maks imum kazne koja se moe izre i za odreCe no djelo. Granice koje za kon postavlja u pogle du izr ica nja kazne mogu biti ope i posebne. Op e se odnose na izric anje odre Cene vrste kazne, a posebne se odnose na izr icanje ka zne za odreCeno krivicno dje lo. S obz irom na to postoje op i i posebni minimum i ma ksimum kazne. U sluca ju kad nisu odreCe ne posebne granice za odreCe no kr ivic no dje lo, ve zakon odreCuje samo vrstu kazne, vae op e granic e te vrste kazne. Sistem re lativno odre Cenih ka zni za stupljen je i u na em krivicnom pra vu. Odmjeravanje kazne Odmjer iti kaznu znaci utvrditi vrstu i mjeru ka zne odreCenom uciniocu za izvreno krivicno dje lo. Odmjerava nje ka zne je sudska funkc ija, te se najce e govor sudskom odmjeravanju kazne . io Op a pravila o odmje ra vanju kazne u nae m pravu odreCe na su c lanom 40. KZ FBiH koji odreCuje da pri odmjeravanju kazne sud obavezno uzima u obzir sve olakavajue i otea vaju e okolnosti ima ju i u vidu svrhu kanjava nja (cl.40). Sud e pose bno uzeti u obzir okolnostiv ezane za li nost u inioc a stepen krivicne odgovornosti, pobude iz kojih je djelo uc injeno, raniji ivot ucinite lja, dra nje poslije krivicnog dje la itd, te kolnosti ve zane za za izvreno djelo ja cina o ugroava nja i povrede zatienog dobra i okolnosti pod kojima je dje lo izvreno. U za konodavstvima pojedinih zemalja (neke drave SAD) primjenjuje se i tzv. dministrativno a odmjeravanje kazne, po kome de finitivno trajanje kazne zatvora utvrCuju organi nadleni za nje no izvren je, a sud presudom donosi sa mo granice ka zne . INDIVIDUALIZACIJA KAZNE Pojam individualizac ije kazne i nje na primjena u razvoju krivic nog prava Individualiza cija ka zne znaci izricanje ucinioc u krivicnog djela one kazne kojom e se, po ocje ni suda , na jbolje ostva riti svrha njene pr imje ne. Individua lizirati znaci konkretizira ti u zakonu utvrCenu kaznu. Sutina individua lizacije je u ostvarenju takvih me hanizama koji e omogu iti da se na ucinioca krivicnog dje la primjeni ona kazna koja je u konkretnom slucaju ade kvatna s obz irom na karakteristike licnosti ucinioca i iz vrenog dje la. Termin individua lizacija se u teoriji upotreblja va jo u 2 smisla. Cesto se govori o individualizaciji krivic ne sankcije pod kojom se podrazumijeva odlucivanje suda o tome koju e vrstu krivicne sankc ije primjeniti u konkre tnom slucaju ( kazna ili uslovna osuda , kazna ili mje ra bezbjednosti itd). U penolokoj lite ra turi koristi se izrazindividualizacija tretmana , pod kojim se podrazumijeva prilagoCavanje metoda postupa nja prema ra zlic itim kategorijama uc inilaca krivicnih dje la u postupku izvrenja kazni zatvora. Osnov ne pretpostavke za individualizaciju kazne Pra kticno sprovoCenje individua lizacije uslovljeno je nizom okolnosti. Npr. a lternativno propis ivanje vie kazni za odreCe no krivic no dje lo prua sudu ve e mogunosti da kaznu individua lizira po vrsti. Ako se propisana kazna moe izr ica ti u ra zlic itim iznosima, vee su mogunosti za nje nu individualizaciju po mjeri. Posebno znac ajna su ovla tenja suda u pr imje ni olaka vaju ih ili oteava juih okolnosti, zakonske mogu nosti ubla avanja ili pootravanja kazne, nac in odmjeravanja ka zne za dje la u stica ju itd.

138

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Indiv idualizacija kazne i upoznavanje lic nosti uc inioca Individualiza cija kaz ne pretpostavlja upoznavanje lic nosti ucinioca krivicnog dje la, obzirom na cinjenicu da se sudi covjeku a ne dje lu. Pod tim upoznavanjem podrazumijeva se mediko psiholoko i soc ioloko izuca vanje delikvenata . Mada je upozna vanje lic nosti ucinioca krivic nog djela od posebnog zna caja za individua liza ciju kazne, u savremenom krivic nom za konodavstvu ova pretposta vka ostvarena je samo u odnosu na maloljetne delikve nte. Za punoljetne uc inioce KD po pravilu se predviCa sprovoCe nje tzv. socijalne ankete, tj. prikupljanje podataka o njihovom ranijem ivotu, soc ijalnoj sredini u kojoj ive i s l, ali ne i njihovo me diko-psiholoko ispitivanje u fazi krivicnog postupka. Cesta su za konodavstva koja ovo ispitivanje reguliu u postupku izvre nja kaz ni zatvora sa c iljem da se odredi a dekvatan program tretmana osuCenih. OLAKAVAJUE I OTEAVAJUE OKOLNOSTI Pojam i znacaj olakavajuih i oteavajuih okolnosti Ola ka vajue i oteava jue su one okolnosti koje uticu na odmjeravanje kazne za izvreno dje lo. Okolnosti koje uticu da se uciniocu izre kne bla a ka zna u okviru pose bnog minimuma i , maksimuma nazivaju se olakavaju im a okolnosti koje uticu da se izrekne stroija kaz na oteavajuim. Okolnosti se mogu podije liti na objektivne i subje ktivne, zavisno od toga da li se odnose na dje lo ili uc inioca. Po vre menu nastanka, okolnosti se mogu odnositi na odreCena stanja koja su postoja la prije izvrenja kr ivicnog djela, okolnosti veza ne za sa mo izvrenje dje la i okolnosti koje su se javile nakon izvrenja djela . U na jve em broju zakodavstava sudu je preputeno da proc ijeni koje se okolnosti smatraju ola ka vaju im a koje oteavaju im. U odgovoru na pita nje da li zakonom treba propisa ti sve okolnosti koje sud treba uzeti u obzir pri iz boru vrste i mjere kazne, postoje vrlo razlic ita rjeenja u pojedinim krivic nim zakonoda vstvima od taksativnog na brajanja i obave zivanja suda da uzme u obz ir sa mo izric ito nave denu okolnost, pa do preputanja sudu da odredi sve olakavajue i oteava jue okolnosti. Olakavajue i oteavaju e okolnosti u naem krivic nom pravu U KZ FBiH nisu iscrpno navedene sve ola ka vajue i ote ava jue okolnosti, ve za kon u odre dbi cl.40 posebno ukazuje sa mo na ne ke od njih. To su okolnosti ve zane za li nost u inioca stepen krivicne odgovornosti, pobude iz kojih je djelo uc injeno, raniji ivot ucinite lja , dranje poslije krivicnog dje la itd, ok olnosti vezane za za izv reno djelo jacina ugroa vanja i povrede za ti enog dobra i okolnosti pod kojima je djelo izvreno. U slucaju novcanih kazni u obzir se uzima iimovno stane u initelja KD. Stepen krivic ne odgovornosti zavisi od ste pena urac unljivosti i vinosti, a li se u toj ocjeni mogu uzeti u obzir i ne ke druge subjektivne okolnosti kao to su starosna dob uc inioca , njegovo obrazova nje, vaspitanje, psihic ka labilnost, moralne karakte ristike licnosti, okolnosti da je djelo izvreno iz stra ha, ispoljena drskost i bezobzirnost pri izvrenju dje la i sl. Pobude iz kojih je dje lo ucinje no. Pobuda je unutranji ps ihicki poriv na odreCeno ljudsko ponaa nje. U postupku odmje ra vanja kazne nije beznacajan motiv pri donoenju odluke da se izvr i djelo.

139

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Jacina ugroavanja ili povrede zatienog dobra. Kroz ovu okolnost do izra aja dolaz i manja ili ve a teina posljedice ucinjenog dje la. Okolnosti pod kojima je djelo ucinje no. Ove okolnosti mogu biti vr lo ra zlic ite i ne mogu se una prijed odrediti. Mogu ozna cava ti objektivne ili subjektivne situa cije koje su postoja le prije ili za vrijeme izvrenja KD. Raniji iv ot uc iniocaznaci jedinstvenu oc jenu licnosti uc inioca pr ije izvrenog djela, koja se zasniva na nizu okolnosti vezanih za njegov ra niji ivot. Kroz ovu okolnost sud treba doi do sa zna nja da li izvre no djelo predstavlja slucajnu e pizodu u ivotu ucinioc a, ili je ono rezultat jednog opeg a soc ijalnog nac ina ivota. Licne prilike uc inioca. Pod ovim se u sudskoj praksi najcee podrazumijeva zdravstveno stanje, sta rosna dob, porodicne pr ilike, e konomsko sta nje porodice, inva lidnost uc inioc a, njegova profesija i drutve ni poloaj itd. Dranje ucinioca poslije ucinjenog krivicnog djela. Ova okolnost prvenstve no odraa va stav ucinioca prema izvrenom djelu. Taj sta v moe biti drutve no pozitivan ako iz c jelokupnog dra nja uc inioca proizila z i njegovo iskre no ka ja nje zbog izvrenog djela , pokuaj da se ne utraliu negativni efekti dje la i sl. Naravno, stav ucinioca moe biti i sasvim suprotan. Od posebnog znacaja za procje nu ove okolnosti je dranje ucinioc a pre d sudom i u toku kr ivicnog postupka uope. Imovno stanje uc inioca. Ova okolnost posebno je znac ajna pri izr icanju novcane kazne. Druge okolnosti koje se odnose na licnost ucinioca. Osnovni smisao ove odredbe u Zakonu jeste da se ista kne znacaj subjektivnih okolnosti pr i odmjerava nju kazne i da se ukae da prethodnim okolnostima nije iscrplje na lista mogu ih subje ktivnih okolnosti. Osim prethodno na vede nih, sud moe cijeniti i svaku drugu okolnost ako smatra da je ona od znacaja za odmje ra vanje kazne. Ola ka vajue i ote ava jue okolnosti dje luju na odmjeravanje kazne u gra nicama posebnog minimuma i posebnog maksimuma propisane kazne. Okolnosti koje Zakon predviCa kao ola ka vaju e ili oteava jue pri odmjerava nju ka zne, mogu se javiti i ka o zakonski e le menti bi a krivicnog dje la. Npr. koristoljublje kao pobuda je ote ava jua okolnost pr i odmjerava nju kazne , a li u nekim sluca je vima ova o kolnost da je teu kva lifikaciju izvrenom dje lu ubistvo iz koristoljublja je te ko ubistvo. U ne kim slucajevima ista okolnost moe imati karakte r kvalif ika torne okolnosti i istovremeno biti uzeta u obz ir pr i odmjeravanju kazne. Npr. postoji kva lifikovani oblik KD ugroavanja javnog sa obraaja ako je usljed izvrenog dje la na stupila smrt je dnog ili vie lica. Kvalif ika torna posljedica smrt vie lica u svojoj konkretizaciji moe obuhva titi smrt 3, 5, 10 ili vie lica i okolnost koliko lica je nastra dalo moe biti oteavajua pri odmjeravanju kazne. KVALIFIKATORNE I UBLAAVNE OKOLNOSTI Koje okolnosti c ine jedno krivicno djelo kva lific iranim, odnosno pr ivilegira nim, odreCeno je u KZ i to sa mo za neka krivicna djela. Prema tome, samo se zakonom mogu pro pisati kva lificirani odnosno pr ivilegira ni oblic i pojedinih krivicnih dje la . Kvalif ikatorne okolnosti kr ivicnom dje lu daju poseban tei vid. Ubla a vne su supr otnog de jstva. Ove okolnosti tre ba razlikova ti od prethodno razmatranih oteava ju ih i ola ka vaju ih okolnosti koje uticu na vrstu i visinu kaz ne.

140

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
UBLAAVANJE KAZNE Znacaj ublaavanja kazne i osnovi za ublaavanje kazne Ublaa vanje m kaz ne uc iniocu se izric e ili manja mjera od one koja je propisana za izvre no dje lo, ili blaa vrsta kazne od propisane. U naem krivic nom pravu postoje 3 grupe osnova za ubla avanje kazne. a) Op i osnov za ublaavanje kazne. Ako ovaj osnov postoji, sud moe ublaiti kaz nu bezi obz ira na to koje krivicno djelo je izvreno i ko je ucinilac . Kao takve okolnosti KZ FBiH predviCa: - prekora cenje granica nune odbrane; - prekora cenje granica krajnje nude ; - pokua j krivicnog djela ; - bitno sma njena uracunljivost; - pra vna zabluda; - pomaganje kao oblik sauc esnitva u izvrenju krivicnog dje la . b) Posebni osnov. Mogunost ubla avanja kazne posebno je predviCena kod nekih kr ivicnih dje la. U tim s luca jevima ublaavanje kaz ne moe se vriti samo ako postoji okolnost koju KZ izr icito propisuje. c) Ublaavanje kazne od strane suda mogue je ako sud utvr di da postoje pose bno ola ka vajue okolnosti koje ukazuju da se i sa ublae nom kaznom moe posti i svrha ka njavanja. (cl.41 st.2). Ublaa vanje je uvijek fakultativno . Ni u jednom sluc aju KZ ne obavezuje sud da uc iniocu ublai kaznu. Nac ini ublaavanja kazne Ublaa vanje se moe vriti na 2 na cina : po vrsti i po mjer i kazne. Ubla avanje kazne po mjeri postoji ako se ucinioc u izr ice ista vrsta ka zne koja je propisana za izvre no krivicno dje lo, ali u trajanju manjem od propisanog posebnog minimuma. Ubla avanje kazne po vrsti postoji ako se umjesto propisane vrste kazne izr ice bla a vrsta kazne, npr. kad se umjesto propisa nog za tvora izr ice novc ana kazna. U sluca ju ka d postoji zakonski osnov za ublaavanje , ono se po pravilu izr ice po mjer i. Ako je ka o minimum kazne propisan opi minimum, tada nije mogue ubla avanje ka zne po mjer i i izr ice se bla a vrsta ka zne . Ublaa vanje kazne moe biti ograniceno i neogranice no. Ogranic eno je kad za kon posebnim pravilima odreCuje kako se kazna moe ubla iti kad za to postoje uslovi, a neogra niceno je kad je sud ovlaten da kaznu ublai po svojoj slobodnoj oc jeni, uz ogranice nje odreCeno opim minimumom kazne. Granice ublaavanja kazne po KZ FBiH (cl.42) su: ako je za krivicno djelo kao najmanja mjera kazne propisan zatvor u traja nju 3 ili vie godina , kazna se moe ubla iti do jedne godine zatvora (npr.ako je propisana kazna od 5 godina, ona se moe smanjiti na za tvor manji od 5 godina, a li ne ma nji od jedne godine ); ako je za KD kao na jmanja mjera ka zne propisan zatvor u traja nju od 2 godine, kazna se moe ubla iti do 6 mjeseci;

141

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ako je propisan zatvor u trajanju od 1 godine, kazna se moe ubla iti do 3 mjeseca ; ako je propisan zatvor u trajanju manjem od 1 godine, kazna se moe ublaiti do 15 da na; a ko je za KD propisana kazna zatvora bez naznake na jmanje mje re, umjesto zatvora moe se izre i novcana kazna (ublaa vanje po vrsti) ako je za KD propisana novcana kazna sa na zna kom na jmanje mjere, ka zna se moe ubla iti do iznosa od 200 KM.

U sluca jevima kada je sud ovlate n da ucinioc a oslobodi od kazne, sud kaznu moe i neograniceno ubla iti, tj. nije vezan propisanim minimumom (cl.43 st.2). OSLOBOENJE OD KAZNE Osnovi za osloboCe nje od kazne Sud moe ucinioca osloboditi od kazne samo u za konom predviCenim s luca jevima. Ne ki od tih osnova su opeg karakte ra i u ta kvom slucaju sud moe osloboditi ucinioca neovisno od izvre nog ili pokuanog dje la. Ovi osnovi se mogu podije liti na fakultativne i obligatorne, u zavisnosti od toga da li su moe ili mora osloboditi optunog od kazne. Fa kultativni opi osnovi za osloboCenje od kazne po KZ FBiH su: - prekora cenje granica nune odbrane usljed ja ke razdra enosti ili straha ; - prekora cenje granica krajnje nude pod osobito olakavajuim okolnostima; - nepodobni pokuaj; - pra vna zabluda iz opravdanih raz loga ; Obliga torni osnovi za osloboCenje od ka zne su: - dobrovoljni odustanak; - spre cavanje dje la od stra ne saizvrioca, podstreka ca ili poma gaca . Pose ban osnov za osloboCenje od kazne Pose ban osnov predviCena je odredbom c l.44 KZ FBiH, prema kojoj sud moe osloboditi u inite lja k rivi nog djela u injenog iz nehata, k ad posljedic e djela tako teko poga aju u initelja da izricanje kazne u tak vom slu aju o igledno ne bi odgovaralo svrsi kanjavanja . Proizila zi da je za oslobaCanje po ovom osnovu potre bno ispunjenje 2 uvjeta: da je kr ivic no dje lo uc injeno iz nehata i da je poslje dica takva da teko pogaCa i sa mog uc inioc a (npr.kod saobraajnih nezgoda , kad ucinilac prouzr okuje smrt ili te ke tje lesne povrede njemu bliskih lica).

ODMJERAVANJE KAZNE ZA KRIVICNA DJELA IZVRENA U P OVRATU Pojam i vrste povrata Neovisno od ra zlika koje u te oriji postoje u odre Civanju pojma povrata , ope prihva eno je njegovo ra zlikovanje na opi i specijalni. Kao osnov za ovo razlikovanje u krivicnopra vnoj teoriji se uzima priroda izvre nih dje la. Spec ijalni povrat postoji ka d je ucinila c ponovo izvrio isto ili istovrsno krivic no dje lo.Opi povrat postoji kad je ucinilac ponovo izvr io neko drugo krivicno dje lo, razlic ito od onog ranije izvre nog. MeCutim, u kr iminolokoj lite ra turi pojam spe cija lnog i opeg povrata se vezuje za prirodu izvrenih djela. Specijalni povrat postoji kad su sva krivicna dje la izvrena iz istih ili slicnih

142

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
pobuda i ta kvi delikventi se u kriminologiji na ziva ju homotropi. Opi povrat postoji kad krivicna dje la nisu veza na istom pobudom izvrenja i takvi delikventi se naziva jupolitropi. Ra zlikovanje povrata na opi i specija lni moe ima ti i praktic ne poslje dice. Kod nekih KD specija lni povra t je kvalif ikatorna okolnost, a u nekim zakonodavstvima se uzima kao otea va ju a okolnost pr i odmjeravanju kazne. Krivicnopravni znacaj povrata U krivicnopravnoj na uc i sporno je pitanje da li povra t tre ba predstavljati osnov za te e kanja vanje i zbog c ega. Postoje shvatanja prema kojima tee kanjavanje u slucaju povrata nije opra vdano. Argumenti za ta kvo shva tanje su: - Krivic no dje lo iz vreno od povratnika obje ktivno nije te e je r je proizve lo iste poslje dice kao da ga je izvrio primarni uc inilac. Shodno tome, izr ica nje te e kazne povre Cuje princ ip pravicnosti ka njava nja; - Sa subjektivne tacke gledita, povrat ne mora nuno povla citi vi i stepen krivicne odgovornosti nego to je to slucaj kod prima rnih delikvena ta; - Poveanje kazne u sluc aju povrata nije raciona lno rjeenje jer dosada nje iskustvo poka zuje da se ovaj problem nij moga o rje avati strogim kanjavanjem. Stroa kazna zasniva se na objektivnoj okolnosti ponovnom izvrenju kr ivicnog dje la, a zane maruje se niz razlic itih uzroka individua lnog karaktera koji su dove li do povrata. Tako se represija forsira na racun pre venc ije. MeCutim, opravda nost te eg kanja vanja u sluca ju povrata danas se prima rno ra zma tra s obzirom na drutvenu potre bu. Te e kanjavanje povratnika zasniva se na razlozima kriminalne politike koji vrije de pod us lovom da se pootrenom kaznom mogu bolje ostva riti c iljevi ge neralne i specija lne prevencije. Dosa danja istra iva nja povrata meCutim ne idu u prilog ispunjenju navedenih uslova je r kre tanje broja recidivista po pravilu nije uslovljeno kaznenom politikom, ve op im kretanjem kriminaliteta. Sa vremena zakonoda vna r jeenja u pogle du kr ivicnopravnog znaca ja povrata mogu se svrsta ti u 3 osnovne grupe : 1. Rjee nja u kojima je povra t samo pootrava na okolnost kod odmjerava nja kazne; 2. Rjee nja u kojima se prema obicnim povratnicima pr imje njuje pootrena kazna , a prema profe siona lnim de likventima, de likventima iz navike i de likventima po tendenciji primjenjuje i kazna i posebna mjera bezbjednosti, (u ve em broju za konodavstava); 3. Rjee nja koja predviCaju primjenu posebne krivic ne sankc ije pre ma multire cidivistima . Povrat u naem krivic nom pravu Za razliku od prethodnih zakonskih rje enja koja su razlikovala tzv.obicni i vie struki povra t, KZ FBiH u odredbama cl.45 predviCa pootra vanje kazne sa mo u slucaju vie strukog povrata. Zakon predviCa vie uslova koji mora ju biti ispunje ni da bi se ucinilac krivicnog djela sma tra o viestrukim povratnikom. Ti uslovi se odnose na: raniju osuCivanost, iz vreno kr ivic no dje lo, licnost uc inioc a i vremenski ra zma k izme Cu ranije osude i novog krivicnog djela. Uslov i koji se odnose na raniju osuCivanost . Postoje 3 takva uslova : 1. Ucinilac treba da je ranije osuCivan 2 ili vie puta. To znaci da moraju postojati na jmanje 2 osude. Jedinstvena kazna za krivicna dje la u sticaju smatra se jednom osudom. 2. U obzir dolaze samo osude za kr ivic na dje la izvrena sa umilja jem. Ukoliko se osuda odnosi na vie krivicnih dje la izvrenih u sticaju, barem jedno od tih dje la mora biti izvreno sa umilja jem.

143

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
3. Da je ucinila c bio 2 ili vie puta osuCiva n na kaznu zatvora od najmanje 1 godinu. Ova kazna mora pr oizila ziti iz svake osude , to zna ci da ova j uslov nee postojati ako je jedna osuda bila npr. za tvor od 8 mjese ci, a druga zatvor od 2 godine. Uslovi koji se odnose na kriv icno djelosu da je dje lo uc inje no sa umilja jem i da je za ucinjeno dje lo pr opisana kazna za tvora. Ako ucinilac odgova ra za vie krivicnih dje la u stic aju, prvi uslov je ispunjen ako umilja j postoji bar u odnosu na je dno od izvrenih dje la. Uslov koji se odnosi na licnost ucinioc a je da uc inilac pokaz uje sklonost c injenju kr ivic nih dje la. Ova j e leme nt je na jtee utvrditi. Ustvari se radi o uvjerenju suda koje mora biti zasnovano na odreCe nim okolnostima. Ce sto vre nje kr ivicnih dje la nije a psolutno dovoljan poka zate lj. Uvjerenje o tome tre ba da se zasniva na sveukupnoj ocjeni lic nosti uc inioca,njegovog na cina ivota , ponaa nja, pobuda iz kojih su vre na krivic na dje la, srodnosti izvrenih djela itd. Pri ocje ni ho e li izrei kaznu stroiju od propisane, sud e cijeniti i potrebu da se radi ostvarivanje svrhe kanjavanja izre kne ta kva kazna. Vreme nski razmak izmeCu ranije osude i novog krivic nog djela Ovaj uslov ispunjen je ako od dana otputanja ucinite lja sa izdr avanja ranije izrec ene ka zne do izvrenja novog krivicnog dje la nije prote klo 5 godina. Stroija kazna za sluc aj viestrukog povra ta ne smije pre i dvostruku mje ru propisa ne ka zne ni 15 godina zatvora. ODMJERAVANJE KAZNE SA KRIVICNA STICAJU Idealni i realni sticaj i odmjeravanje kazne DJELA U

Neka zakonodavstva u propisima za odmjeravanje kazne prave ra zliku izmeCu idea lnog i re alnog sticaja . Ovo raz likova nje baz ira se na shvata nju da u slucaju idealnog stic aja prema uciniocu treba bla e postupiti nego ka d je u pita nju rea lni stic aj. Smatra da se da je manja drutvena opasnost onog uc inioc a koji je izvrio je dnu radnju i njome povr ijedio vie zakonskih propisa , nego onoga koji je izvrio vie ra dnji krivicnih dje la. KZ FBiH ne pre dviCa razlicito odmje ra vanje kazne za dje la uc injena u ide alnom i re alnom stica ju. Nac ini odmjeravanja kazne za krivicna dje la u sticaju U krivicnom zakonodavstvu uglavnom su prihvae na 3 osnovna nac ina odmje ra vanja kazne za dje la u stica ju. Po je dnom, jedinstve na kazna se odmje ra va na osnovu kazni koje su izrecene za pojedina djela. Dakle, izricanju prethodi utvrCivanje ili izric anje kazne za svako izvreno kr ivicno dje lo. Po drugom nacinu, jedinstvena kazna se odmjerava s obzirom na ka zne koje su propisane za krivicna dje la izvrena u sticaju. Pritom je na jce e za stupljeno rje enje da se za osnov jedinstvene kazne uzima ka zna koja je propisana za najtee izvre no dje lo i ona se povisuje uz odgovaraju a ogranicenja. Tre i nac in je da se kazna izr ice na osnovu sveukupne ocjene izvrenih krivic nih djela , u okviru op eg minimuma i maks imuma odreCene vrste kazne. U zakonodavstvima koja odreCuju da se jedinstve na kazna za krivicna dje la u sticaju izric e na osnovu pojedina cno utvrCenih kazni za sva ko od iz vrenih dje la , prihva ena su 3 osnovna sistema za odmjerava nje ove ka zne . To su: sistem kumulacije, sistem asperacije i sistem apsorpcije .

144

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Po sistemu kumulacije za sva ko od izvre nih krivicnih dje la utvrCuje se kazna, a jedinstvena kazna se izrice tako to se saberu poje dinac no odmjerene kazne. Jedinstve na kazna jedna ka je zbiru pojedinacno utvrCenih kazni. Sistem kumulacije uglavnom se primjenjuje kad su za krivic na dje la u sticaju odmje re ne novcane kazne. Po sistemu asperacije za sva ko od krivicnih dje la izvrenih u stic aju utvrCuje se kazna, pa se najtea od utvrCenih kazni povea va uz odreCena ogranicenja. Dakle, osnov je najtea od utvrCenih ka zni, to ima odreCenih ne dostataka kada je u pita nju vrenje vee g broja lakih krivicnih dje la jer na taj nacin neka dje la prakticno mogu ostati ne kanjena . Po sistemu apsorpcije takoCe se utvrCuje kazna za svako krivicno dje lo izvreno u sticaju, a kao jedinstvena kazna izr ice se najtea od utvrCenih ka zni. Dakle, kazna za na jtee iz vreno djelo apsorbuje ostale ka zne . Ova j sistem prakticno dovodi do toga da se ucinilac kanjava samo za najtee od izvrenih kr ivicnih djela , dok osta la dje la osta ju ne kanjena . T ime se izvrilac vie krivicnih dje la stavlja u povoljniji poloa j od onoga ko je izvrio sa mo je dno kr ivic no dje lo. Odmje ravanje kazne za krivic na djela u stic aju po naem prav u Odmjerava nje kazne za kr ivic na dje la u stic aju po KZ FB iH (cl.46) realiz ira se na nacin da sud najprije utvrCuje kazne za sva ko od uc inje nih dje la, pa za tim za sva ta dje la izric e jedinstvenu kaznu za tvora ili dugotrajnog zatvora . Do primjene sistema a psorpc ije dolazi u s luca ju da je za neko od kr ivic nih djela u sticaju utvrCena kazna dugotra jnog za tvora. U tom slucaju sud e izrei samo kaznu dugotra jnog zatvora. Mada Zakon to izr icito ne predviCa, do pr imje ne sistema apsorpcije dolazi u jo je dnom slucaju, nunom apsorpcijom . Naime , ako je za ne ko krivicno dje lo utvrCe na koji bi se moga o nazva ti i kazna zatvora od 6 mjeseci ili vie, a za drugo dje lo ma nje od 30 dana , poto se kazna od preko 6 mje sec i ne moe izricati na dane , ne moe se primijeniti sistem asperacije te kazna od 6 mjeseci ili vie apsorbuje ostale kazne cije tra janje je kra e. Osnovni sistem odmjera vanja kazne za krivicna dje la za koja su utvrCene ka zne zatvora je sistem asperac ije. Njegova pr imjena dola zi u obzir u 2 sluca ja: Ako je za krivicna djela u stic aju utvrCena kazna zatvora, jedinstve na kazna mora biti ve a od svake pojedine utvrCene kazne, a li ne smije dosti i zbir pojedinacnih ka zni niti pre i 15 godina za tvora. Od na vede nog postoji izuze tak u slucaju da su za sva kr ivicna djela u sticaju pr opisane kazne do 3 godine. Tada jedinstvena kazna ne moe biti ve a od 8 godina za tvora. Drugi slucaj primjene sistem a spe racije je kada su za krivicna djela u sticaju utvrCene kazne za tvora i ma loljetnickog zatvora. Ta situa cija mogu a je u sluc aju kad je ucinila c neka dje la izvrio kao maloljetnik, a druga kao punoljetna osoba , pa mu sud za dje la izvrena u doba malolje tstva utvrdi ka znu ma loljetnickog za tvora, a za dje la izvrena u punolje tstvu kaznu zatvora . U ovakvim slucajevima ka o jedinstvena ka zna izric e se zatvor, s tim to se primjenjuju prethodna pravila o izricanju jedinstve ne ka zne zatvora. Po sistemu kumulacije , jedinstvena kazna izrice se u 2 slucaja : Prvo, ako je za svako krivicno djelo u sticaju utvrCena novc ana kazna, sud e povis iti na jviu utvrCe nu novca nu ka znu, a li ona ne smije prei zbir utvrCenih kazni niti op i ma ksimum od 20.000 KM, odnosno 100.000 KM a ko je jedno ili vie dje la izvreno iz kor istoljublja. Drugo, a ko je za ne ka krivicna dje la utvrCena kazna zatvora , a za druga novcana ka zna , sud e izre i jednu kaznu za tvora i jednu novca nu ka zna , c iju vis inu e utvr diti prema prethodno navedenim pravilima.

145

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Sud e izre i jedinstve nu spore dnu kaznu ako je spore dna ka zna utvrCena maka r za je dno krivic no dje lo u stica ju, a ako je utvrdio vie novcanih kazni, izre i e jednu novcanu ka znu koja se utvrCuje po pre thodno nave denim pravilima. Za krivicna dje la u sticaju moe se izre i i sudska opomena (cl.59), a ko za svako od tih dje la postoje uslovi za izr icanje sudske opome ne. U ovakvom sluc a ju ne prim jenjuje se ni jedan od naprijed na vede nih sistema odmjeravanja kazne, ve sud je dinstveno c ijeni sva izvre na dje la i a ko to smatra opra vdanim za njih izrice sudsku opomenu. ODMJERAVANJE KAZNE OSUENOJ OSOBI Pravila o odmjerava nju ka zne za dje la u sticaju pr imjenjuju se i u sluc aju suCenja osobi koja je ve osuCena za neko krivicno djelo. KZ FBiH (cl.47) u tom pogledu ra zlikuje 2 situac ije: a) Kad se sudi osuCenoj osobi za krivicno dje lo uc inje no prije nego to je zapocela izdr a vanje kazne po ranijoj osudi. Ovakvi slucajevi mogui su ako se u vr ijeme pr vog suCenja nije zna lo za jo ne ka izvre na dje la ili ako osoba ucini jo neko kr ivicno dje lo u vre menu izme Cu pravosna nosti pre sude i pocetka iz dravanja kazne. U takvim slucajevima pr imjenjuju se pra vila o odmjeravanju kazne za dje la u stica ju, pr i cemu se ranije izrece na kazna uzima kao ve utvrCena . Kazna ili dio kazne koji je osuCeni u me Cuvreme nu eve ntualno izdrao uracunava se u izrec enu kaznu. Ana logna je situac ija kad je krivicno dje lo izvreno za vrije me trajanja uvjetnog otpusta. b) Iste odre dbe primjenjuju se i za kr ivic no dje lo uc injeno za vrijeme izdr a vanja ka zne dugotra jnog zatvora, zatvora ili maloljetnickog zatvora . Me Cutim, a ko se primjenom tih odredbi ne bi mogla ostvariti svrha kanjavanja obzirom na trajanje ne izdranog dijela ra nije izrec ene kazne, sud je obaveza n da ucinitelju izrekne kaznu neovisno od ranije izrece ne ka zne . Npr. ako osuCenik na 15 godina zatvora nakon 12 izdra nih godina uc ini kr ivicno dje lo za koje se odmjeri kazna o d 10 godina , pr imjenom pravila o odmjeravanju ka zne za djela u stic aju on bi prakticno ostao nekanjen za to novo krivicno djelo jer se ne moe izrei je dinstvena kazna za tvora due od 15 godina. OsuCenik koji za vr ijeme izdr a vanja kaz ne lienja slobode uc ini krivicno dje lo za koje se propisuje novca na ka zna ili za tvor do jedne godine, kanja va se disciplinski (c l.47 st.3). URACUNAVANJE PRITVORA I RANIJE KAZNE Pritvor je mje ra koja se u kr ivicnom postupku primjenjuje radi obez bjeCenja pr isustva okr iv ljenog i uspjenog voCenja krivicnog postupka. U odreCenim s luca jevima pr itvor se odre Cuje i ra di obe zbje Cenja izvrenja kazne koja je ve izrecena uc inioc u kr ivic nog dje la. Da kle, pr itvor ne predstavlja kaznu ve procesnu mjeru c iji osnovni smisao je da os igura uspjeno odvijanje krivicnog postupka. Postoje razlic ita mi ljenja o tome da li tra ja nje pritvora treba urac unati u izrecenu ka znu. Po jednom miljenju, pr itvor uvijek tre ba ura cuna ti u izrec enu kaznu je r bi u suprotnom uc inila c faktic ki izdrao duu ka znu od one na koju je osuCen. Drugo mi ljenje polazi od toga da okrivljeni cesto svojim dranjem izaziva potrebu da se prema njemu odredi pritvor, dakle na odreCeni nacin je kr iv za pre duzimanje ove mjere. Zbog toga treba ovlastiti sud da u svakom konkre tnom slucaju odluc i da li e pritvor biti ura cuna t u izrecenu kaznu ili ne. Preovladava shvata nje da se tra janje pritvora moe uracunati samo u kaznu izrece nu za dje lo povodom kojeg je pritvor odreCen. U na em krivicnom pravu (cl.48) , vr ijeme provedeno u pr itvoru, ka o i svako lienje slobode u vezi sa krivicnim djelom, obavezno se urac unava u izrecenu kaznu lienja slobode i novca nu kaznu.

146

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Pod svakim drugim lienjem slobode podrazumijeva se npr.zatvaranje uc inioca dje la do privoCe nja istranom s udiji, vrijeme provedeno na posmatranju u odgovaraju oj zdra vstvenoj ustanovi, izdrana kazna ili dio kazne u inostranstvu i sl. Pored navedenog, mogue je da neka osoba bude kanjena za prekraj, privredni prijestup ili povredu vojne discipline, a da se istoj osobi kasnije sudi za kr ivicno djelo c ija obiljeja obuhva taju i obilje ja pre kraja, pr ivrednog pr ijestupa, odnosno povre de vojne discipline. U takvom sluca ju se u ka znu izrecenu za krivicno dje lo urac unava za tvor , vojnic ki pr itvor ili novc ana kazna ko ji su ve izdrani odnosno pla eni za pomenuti pre kraj, privredni pr ijestup ili povredu vojne discipline. Pri sva kom ura cuna vanju, dan lienja slobode izjednaca va se sa iznosom od 50 KM.

UVJETNA OSUDA I SUDSKA OPOMENA

OPE NAPOMENE O UVJETNOJ OSUDI I SUDSKOJ OPOMENI U nekim zakonoda vstvima , uvjetna osuda sastoji se u nametanju odreCenih obave za uciniocu krivicnog dje la i nje govom stavlja nju pod nadzor odgovarajue slube , sa mogu nou da mu se za izvreno djelo izrekne kazna ukoliko se ne pridra va name tnutih obave za. U drugim zakonodavstvima uvjetna osuda znac i odlaganje izvrenja izrece ne ka zne , pod uvjetom da osuCe ni ne izvr i novo krivicno dje lo i da ispuni dr uge obave ze koje mu odredi sud. Sudska opomena je mjera upozorenja uc inioca o nedoz voljenosti njegovog ponaanja, sa sta vljanjem u izgled izr icanja kazne ako se ponovi vrenje krivicnog dje la. Uvjetna osuda i sudska opomena ima ju niz za jednic kih ka ra kteristika : a) U osnovi se ra di o mjerama opome ne za izvre no djelo i upozorenja ucinioc u da vie ne vri krivicna dje la . Njihovom primje nom se ucinila c po pravilu ne lia va, niti mu se ogranic avaju slobode i pra va; b) Uvjetna osuda i sudska opomena po pravilu se pr imjenjuju prema uc inioc ima lakih kr ivicnih dje la. Njihova zajednic ka kr imina lno-politicka svrha je da poslue kao supstituti za kra tkotrajne kazne zatvora ; c) Obje mjere orijentira ne su ka uciniocu kr ivicnih dje la, a njihovom primjenom prvenstve no se nastoji vaspitno djelovati na ucinioca da ne ponovi dje lo; d) Polazei od stanovita da na graCane a ntikr iminalno dje luje i sama mogunost izla enja pred sud, proizilazi da uvjetna osuda i sudska opomena objedinjuju c iljeve ge neralne i specija lne pre venc ije; e) Uvjetna osuda i sudska opomena ima ju izraz ito humanisticki ka ra kter. Radi se o na jblaim krivicnim sa nkcijama.

ZAJEDNICKA SVRHA UVJETNE OSUDE I SUDSKE OPOMENE Svrha uvje tne osude i sudske opome ne (c l.49. KZ FBiH) je da se prema krivicno odgovornom uciniocu ne primijeni kazna za dje lo manjeg znac aja kad to nije nuno radi krivicnopra vne z atite i kad se moe oce kiva ti da e upozorenje uz pr ijetnju kaznom (uvjetna osuda) ili samo upozorenje (sudska opome na) dovoljno uticati na ucinioc a da vie ne cini kr ivicna dje la. Iz ova kve zakonske definic ije proizilaze i kumulativno posta vljeni uslovi za pr imje nu ovih mjera: dje lo malog znaca ja;

147

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
kazna nije nuna za krivicnopra vnu zatitu; moe se ocekivati da e mjera dovoljno utic ati na ucinioca.

UVJETNA OSUDA
NASTANAK UVJETNE OSUDE I NJENO KRIMINALNO-POLITICKO OPRAVDANJE Uvjetna osuda nastala je sre dinom XIX vijeka u nekim dravama SAD i u Engleskoj. Bez obz ira na pr isutne razlike u reguliranju uvjetne osude u zakonodavstvima , postoji ne koliko za jednickih karakteristika u vez i sa njenom primjenom: 1. Uvjetna osuda primjenjuje se prema krivicno odgovornim ucinioc ima; 2. Moe se izre i samo pod odreCenim zakonskim uvjetima inte ncija je da se njena pr imje na ogranic i na laka krivic na dje la; 3. Izricanje uvjetne osude je uvijek fa kultativno o tome odlucuje sud; 4. Primje nom uvjetne osude treba da se ostvare ciljevi politike suzbija nja krimina liteta. Osnovni pr igovor koji se upu uju na racun opra vdanosti postoja nja uvjetne osude su da ova sa nkcija nije opravdana sa a spe kta generalne prevencije, jer cesta primje na uvjetne osude stva ra uvjerenje da se za prvo kr ivicno djelo po pravilu ne kanjava . Drugi pr igovor je da primjena uvje tne osude vodi ne jednakom tretiranju ucinilaca krivic nih dje la jer se nekima izric e uvjetna osuda, a nekima bezuvjetna kazna za isto djelo. MeCutim ovakvi prigovor i su neosnova ni jer je izricanje uvjetne osude uvijek fakultativno, tako da ucinilac kr ivic nog djela nika d ne moe ra cuna ti na izvjesnost uvjetne osude . Osim toga , uvjetna osuda je opravdana u smislu individua lizacije krivic ne sankcije , a i na jcje lishodnija je mjera u slucajevima kada odreCeni razlozi uka zuju na te tnost upuiva nja uc inioca u kaznenu ustanovu. Uvjetna osuda je humana sa nkcija koja po pravilu ne proizvodi znacajnije tetne poslje dice u pogledu soc ija lnog, e konomskog i porodicnog sta tusa ucinioca. RAZLICITI SISTEMI UVJETNE OSUDE Danas ugla vnom postoje 3 sistema uvje tne osude : anglosaksonski, kontinentalni i mje oviti sistem. Anglosaksonski sistem (sistem iskua vanja probation sistem) je najstar iji. U njemu uvjetna osuda znac i samosta lnu krivic nu sankc iju cija je sutina stavljanje uc inioc a pod nadzor odgovarajue slube za odreCe ni period vreme na. U tom periodu se uc inioc u name u odre Cene oba veze cije izvrenje kontrolie sluba za nadzor sa kojom osuCe ni cesto kontaktira . Radi se o slubi cija dje latnost prvenstve no ima karakter socija lnog staranja. Izricanje ove sankcije uslovljeno je prethodnom sagla snou ucinioc a krivicnog dje la, c ime se nastoji osigurati aktivno uce e osuCenog u izvre nju krivicne sa nkcije. Kontinentalni preteno je prihva en u evropskim i zemlja ma La tinske Amerike. Razlike ovog sistema u odnosu na anglosaksonski su slijedee: sistem - Stavljanjem pod nadz or (u anglosa ksonskom sistemu) us lovno se odla e izric anje ka zne , dok se uvje tnom osudom (kontinentalni s iste m) odlae izvre njeizrecene ka zne ; - Uvjetno osuCena osoba ne stavlja se pod nadzor , ve je osuCeni duan sam voditi racuna o izvrava nju na metnutih obaveza , uz riz ik opoz iva uslovne osude; - Izrica nje uvjetne osude nije uslovljeno prethodnim pristankom ucinioca krivicnog dje la .

148

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
U mjeov itom sistemuuvjetna osuda je odla ganje izvrenja izrecene kazne, uz istovreme no sta vljanje osuCenog pod na dzor odgovarajue slu be. U osnovi ovog sistema je kontinenta lni sistem uvjetne osude , ali on istovreme no otkla nja osnovnu sla bost kontinenta lnog sistema: uvje tno osuCeni vie nije prepute n sa mom sebi, ve mu se prua pomo i vri nadzor nad njegovim ponaa njem. Danas sve ve i broj krivicnih zakonodavstava pa ralelno prihvata vie modaliteta uvjetne osude . Najcee se jeda n uzima kao osn ovni, dok je pr imjena drugog po pravilu namijenjena posebnim kate gorijama ucinilaca KD. UVJETNA OSUDA U NAEM KRIVICNOM PRAVU Koncepc ija uvjetne osude u naem pravu se u izvjesnoj mjeri oslanja na r jeenja pr ihvaena u a nglosaksonskom i evropskom pra vu, ali nije identicna ni sa jednim od tih sistema. Kao i u anglosaksonskom siste mu, u naem pravu je uvjetna osuda odlaganje izric anjakazne uciniocu kr ivic nog dje la. Prema tome, radi se o upozorenju uz prijetnju kaznom, a ne o osudi na kaznu. MeCutim, izmeCu anglosaksonskog i naeg siste ma postoje 2 bitne ra zlike : 1. U anglosaksonskom sistemu uvje tna osuda se sastoji u stavlja nju pod nadzor i sama prijetnja kaznom ne postoji kao samostalna kr ivicna sa nkcija. U nae m sistemu uvjetna osuda moe ali ne mora biti pra ena zatitnim nadz orom, tako da je mogue izrei samo prije tnju ka znom. 2. U anglosa ksonskom sistemu uc iniocu se prijeti kaznom koja nije unaprijed odre Cena, ve se u sluc aju potrebe ta kazna naknadno utvrCuje u posebnom sudskom postupku. U nae m pra vu prijetnja kaznom je odre Cena. UtvrCivanje kazne prilikom izrica nja uvje tne osude u nae m pra vu slicno je evropskom siste mu uvje tne osude . Razlika je u tome to se u evropskom sistemu uc iniocuizri kazna, dok se u naem sistemu ka zna samoutvr uje , a izrice se tek a ko doCe do opoziva euvjetne osude. Ova razlika je znacajna prvenstve no zbog toga to izric anje ka zne u uvjetnoj osudi dovodi do zakljucka da je u pita nju osuda na kaznu, c ime uvjetna osuda gubi karakte r samostalne krivicne sankcije. Pretpostavke (uvjeti) za izricanje uvjetne osude (cl.51 KZ) Postoje 3 kumulativno postavljene pretpostavke za izr ica nje uvjetne osude : a) Da je ucinjeno kr ivicno dje lo i da je ucinilac krivicno odgovoran. Ovo uka zuje da se prilikom izr icanja uvjetne osude moraju utvrditi sve okolnosti za izricanje ove sankcije . b) Da je utvrCe na ka zna zatvora do dvije godine ili novc ana kazna. Pritom nije od zna caja da li su ove kazne utvrCene za je dno ili vie krivicnih dje la izvrenih u sticaju. Ako je istovreme no utvrCe na i zatvorska i novcana kazna, uvjetna osuda moe se odnositi na zatvor ili na obje ka zne . Postoje 2 izuzetka od ovog nace la : pr vo, uvjetna osuda ne moe se izre i za kr ivicna dje la na koja se ni primje nom odredaba o ublaava njune bi mogla izrei ka zna manja od je dne godine zatvora. To su kr ivicna djela za koja je kao na jmanja mjera ka zne propisan zatvor od 3 ili vie godina, jer se kod ovih dje la kazna moe ubla iti na jvie do 1 godine. Drugo ogra nice nje odnosi se na krivicna dje la za koja se moe izrei kazna za tvora u tra ja nju od 10 godina ili te a kazna. Za ova djela uvjetna osuda se moe izrei samo ako je kazna zatvora do 2 godine utvr ena primjenom odredaba o ubla avanju kazne. Dakle, radi se o te kim krivic nim dje lima za koja se uvjetna osuda moe izre i sa mo a ko su izvre na pod osobito olakava ju im okolnostima, odnosno ako je postojao poseban zakonski osnov za ublaava nje. c) Uvjerenje suda da e se primje nom uvje tne osude postii svrha ka zne, odnosno dovoljno utica ti na ucinioca da ne vri krivic na djela. Zakon u tom smislu obave zuje sud da pr i odluc ivanju da li

149

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
e izrei uvjetnu osudu posebno u obzir uzme osobu ucinioc a, njegov raniji ivot, njegovo ponaanje poslije kr ivicnog djela , stepen kr ivicne odgovornosti i druge okolnosti pod kojima je dje lo uc injen o.

Uvje ti pod kojima se izrice uvjetna osuda Odluka o uvje tnoj osudi mora uvijek sadra vati obavez u osuCenog da za vrije me koje mu odre di sud ne ponovi vrenje krivicnog dje la. Ukoliko osuCeni ne ispuni ova j uvjet, to je osnov za obave zno ili fa kultativno opoz ivanje uvje tne osude . Osim prethodnog, obavez nog uvjeta , sud moe uvjetno osuCenom odrediti da ispuni i ne ke druge uvje te. Ti fakultativni uvje ti se u krivicnopravnoj teoriji dijele na ope i posebne . Op i fakultativni uvje ti su oni koji se mogu postaviti u sva koj uvjetnoj osudi, neovisno o krivicnom dje lu i uc inioc u. Ta kvi uvjeti su: povrat imovinske kor isti pr ibavljene vrenje m KD i naknada prouzrokovane tete. Imovinska kor ist priba vljena izvre njem kr ivicnog dje la obavezno se oduz ima od uc inioc a (cl.110), te je sud duan izre i ovu mjeru kad su ispunjeni zakonski uvjeti njene primjene . Posebni fakultativni uvjeti se po svojoj sadrini vezuju ili za lic nost ucinioca, ili za pr irodu izvrenog dje la, npr: lijec enje u odgovarajuoj zdra vstveno j usta novi, posje ivanje odgova ra ju ih psiholokih ili drugih savjetovalita, izmirenje dospje lih obave za i uredno plaa nje izdr avanja itd. Uvjetno osuCenom licu mogu se postaviti samo oni fa kulta tivno postavlje ni uvjeti koji su predviCeni Zakonom. U presudi kojom se izrice uvje tna osuda odre Cuju se i rokovi za ispunjenje obave za. Taj rok se naziva v rijeme provjeravanja, s tim to rok za ne izvre nje novog KD ne moe biti kra i od je dne niti dui od pet godina. Dejstvo uvje tne osude Dejstva uvjetne osude sastoje se u slijede em: a) Uvjetna osuda upisuje se u kaznenu e videnciju i ukoliko nije opozva na, br ie se nakon jedne godine od isteka vremena provjeravanja; b) Pri odmjeravanju ka zne ranija uvjetna osuda moe se uze ti kao oteavajua okolnost; c) Mjera oduzima nja imovinske koristi pribavlje ne krivicnim dje lom izr ice se i u sudskoj odluci kojom je izrecena uvjetna osuda; d) Uz uvje tnu osudu se osuCenom mogu izrei i odre Cene mjere be zbjednosti: za brana upravljanja motornim vozilom, oduzimanje pre dmeta , obavezno lijece nje a lkoholicara i narkoma na itd. Pose bna obilje ja uvjetne osude su: - uvje tna osuda posebno je na mijenje na iskljucivo punolje tnim uc iniocima krivicnih dje la; - uvje tna osuda ne povlac i pravne posljedice osude. Opozivanje uv jetne osude Zakon pozna je 3 ra zloga z bog kojih se uvjetna osuda moe opozvati: izvrenje novog kr ivic nog dje la za vrije me roka provje ra vanja ; ranije izvreno krivicno djelo; neispunjenje odreCenih obave za. U sluc aju izvre nja nov og krivic nog djela za v rijeme roka provjeravanja opozivanje uvje tne , osude moe biti oba vezno ili fa kultativno (cl.52).

150

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Uvjetna osuda se obav ezno opoziva ako uvjetno osuCeni izvri kr ivicno dje lo (ili vie KD u sticaju) za koje mu bude izrec ena kazna zatvora od 2 godine ili tea kazna. Ako je za vrijeme provje ra vanja uvjetno osuCenom izre cena kazna za tvora manja od 2 godine, ili novcana kazna, sud moe ali ne mora opozvati uvje tnu osudu. MeCutim, sud mora opozvati uvje tnu osudu, odnosno ve zan je zabra nom izric anja uvjetne osude , a ko uc initelju za kr ivic na dje la utvrCena u uvje tnoj osudi i nova krivicna djela treba izrei ka znu zatvora u traja nju od vie od 2 godine . Kad je sud opozva o uvjetnu osudu, za sva izvrena krivicna dje la izr ice jedinstvenu kaznu primjenom odredaba o odmjeravanju kazne za kr ivic na dje la u stica j. Pritom se ka zna iz opoz vane uvje tne osude uzima kao utvrCena . Ako sud ne opozove ranije izrecenu uvjetnu osudu, za novo krivic no djelo moe izrei uvjetnu osudu ili kaznu. Ako sud odluc i ponovo izrei uvjetnu osudu, utvrdi e jedinstve nu ka znu primjenom odredaba o odmjerava nju kazne za kr ivicna dje la u stic aju. Vrijeme provjerava nja u novoj uvje tnoj osudi ne moe biti krae od je dne niti due od 5 godina , a proteklo vr ijeme provje ra vanja iz prethodne uvjetne osude se ne urac unava u vrije me predviCeno novom uvjetnom osudom. Vrijeme se racuna od dana pravosna nosti pre sude. Sudska opomena izrece na uvje tno osuCenom u vr ijeme provje ra vanja, ne pre dsta vlja osnov za opoziv uvjetne osude. Ranije izvreno krivic no djelo je fa kultativni osnov za opoz ivanje uvjetne osude. (cl.53) Ovdje se radi o krivicnom dje lu izvrenom prije izric anja uvje tne osude, a za koje se nije zna lo. Sud e opozvati uvjetnu osudu ako ocijeni da ne bi bilo osnova za izr ica nje uvjetne osude da se znalo za to djelo. U sluc aju opoz iva , sud izrice je dinstvenu kaznu u skladu sa odredbama o odmjerava nju kazne za krivicna djela u stica ju. Neispunjenje obaveza koje su nametnute uvje tno osuCenom (cl.54) ta koCer je fakultativni osnov za opoziva nje uvjetne osude. Donoe nju sudske odluke u ovakvom sluc aju prethodi ispitiva nje razloga zbog kojih uvjetno osuCe ni nije ispunio name tnute obave ze u datom roku. Zavisno od toga sud moe donijeti ne ku od slijedeih odluka: - ako utvrdi da uvjetno osuCe ni iz opravdanih raz loga ne moe ispuniti na metnutu obavezu, sud je moe ukinuti ili je zamijeniti nekom drugom oba vezom koja takoCe r mora biti predviCena u Zakonu; - ako utvrdi da uvjetno osuCeni moe ispuniti obavezu, ali da rok ispunje nja nije realno odreCen, sud moe u okviru vreme na provjeravanja produiti rok za njeno ispunjenje; - moe opozvati uvje tnu osudu. Ovu odluku sud e posebno donijeti a ko je prethodno dola zilo do produavanja roka za ispunjenje obaveze ili njene zamjene sa drugom, pa i pore d toga osuCeni bez opravdanih raz loga nije ispunio na metnutu obavezu. Rok u kome se moe opozvati uvje tna osuda je vrijeme provjeravanja (c l.55). Ako u tom vremenu osuCeni ucini kr ivicno dje lo koje povlaci opoziv uvjetne osude , a to je pre sudom utvrCeno nakon isteka roka provjeravanja, uvjetna osuda moe se opozvati najkasnije u roku od 1 godine od da na kad je proteklo vrijeme provjeravanja. Rok o 1 godine po isteku vreme na provje ra vanja vai i u slucaju neispunje nja odreCe nih obave za od strane uvjetno osuCe nog. Odluku o opoziva nju uvje tne osude u formi presude donos i sud koji je sudio u prvom stepenu. U njoj se moraju utvrditi osnov za opozivanje i ra zlozi kojima se sud rukovodio da opozove uvjetnu osudu, ako se radi o fakultativnom opozivu. Uvje tna osuda sa zatitnim nadzorom

151

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Uvjetna osuda sa zatitnim nadzorom je samo poseban oblik uvjetne osude, to zna ci da vae iste odredbe za odreCivanje i opoziv ove mjere, kao i sadra j osnovnog oblika uvjetne osude , s tim to sud moe odrediti da se uc initelj kome je izre cena uvjetna osuda stavi pod za titn i na dzor ako smatra da e se uz tu mje ru bolje ostvariti svrha uvje tne osude, ima ju i u vidu licnost uc inoc a i okolnosti izvre nja djela (cl.56). Zatitni nadzor obuhvata mje re pomo i, skrbi, na dzora i zatite. Te mje re predviCe ne su Zakonom (cl.57), a mogu biti: - lijec enje u odgovarajuoj zdra vstvenoj ustanovi; - uzdrava nje od upotrebe alkohola ili opojnih droga; - posje ivanje odreCe nih psiholokih i drugih savje tovalita i postupanje po njihovim zahtje vima; - osposobljavanje za odre Ceno zanimanje; - prihva tanje zaposle nja koje odgovara strucnoj spremi i sposobnostima uc inite lja; - raspolaganje plaom i dr ugim prihodima ili imovinom na primje re n nac in i u skla du sa bracnim, odnosno por odic nim oba vezama. Prilikom izbora obaveza sud je obaveza n da narocito uzme u obzir godine starosti uc inite lja, nje govo op e zdravstve no i duevno stanje , sklonosti i na vike u na cinu voCenja ivota , pobude iz kojih je uc inio krivicno dje lo i ponaanje nakon c injenja kr ivicnog dje la, raniji ivot, licne i porodicne prilike i dr uge okolnosti od znac aja za izbor mje ra zatitnog nadz ora i njihovo tra janje. Tra janje za titnog nadz ora kree se u okviru tra janja vre mena provjeravanja , s tim to ne moe biti krae od 6 mjeseci, niti due od 2 godine. Ako u toku tra janja zatitnog nadz ora sud utvrdi da je ispunjena svrha ove mje re , moe ukinuti zatitni na dzor pr ije proteka odre Cenog vremena. Ako osuCeni ne ispunjava oba veze koje mu je sud odredio, sud ga moe opomenuti, moe ranije oba veze zamijeniti drugima, produiti tra janje za titnog nadzora u okvir u vremena provjerava nja ili opozvati uvjetnu osudu. (cl.58) Opoziva njem uvjetne osude zatitni nadzor se automatski ukida .

SUDSKA OPOMENA
POJAM I ZNACAJ SUDSKE OPOMENE Sudska opomena je specificna kr ivicna sa nkcija koja se pod odre Cenim zakonskim uvjetima moe izre i punoljetnom i krivic no odgovornom uc iniocu kr ivicnog dje la. Dakle , uslovi za izricanje sudske opomene su izvre no krivic no dje lo i utvrCena krivicna odgovornost ucinioca. Izrica njem sudske opomene uciniocu se upu uje pr ijekor za izvre no dje lo i istovremeno upozorenje da e se prema njemu u sluc aju ponovnog izvrenja dje la primijeniti stro ija kr ivcna sa nkcija. U tom prijekoru i upozorenju je osnovna sa drina sudske opome ne ka o kr ivicne sa nkcije. Dakle, moe se re i da je sudska opomena posebna vaspitna mjera za punoljetne uc inioce krivicnih dje la. UVJETI ZA IZRICANJE SUDSKE OPOMENE I NJENO DEJSTVO Uvjeti za izric anje sudske opomene Dva su nacelna uvjeta za izricanje sudske opomene: da je za izvreno dje lo prop isana kazna za tvora do jedne godine ili novcana ka zna i da je dje lo uc injeno pod ta kvim olakavaju im okolnostima koje ga cine osobito la kim. Drugi uvjet je fa kticko pitanje koje sud utvrCuje u svakom konkretnom slucaju uzimajui u obzir okolnosti koje se odnose na ucinioca ili dje lo. Uopteno

152

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
rece no, ukupnost ovih okolnosti tre ba ukaziva ti da je dje lo po znac aju ispod prosjeka u kome se to dje lo na jc e e ja vlja , a li da ipa k ne postoje uvjeti za primjenu instituta dje la malog zna caja . Uvjeti za izric anje sudske opome ne postavljeni su kumulativno, ali sud nije obavezan izre i sudsku opomenu i u situa c iji kad su ispunjena oba uvje ta. Sud je pri odluc ivanju da li e izrei sudsku opomenu duan voditi racuna o svrsi sudske opomene i posebno uzeti u obzir okolnosti vezane za dje lo i uc inioca. Izuzetno, sudska opome na se moe izre i i kad je propisan zatvor do 3 godine, ali za odreCena krivicna dje la i pod uvjetima predviCe nim zakonom. Sudska opomena moe se izre i i za vie krivicnih dje la u stica ju, a ko su za svako od tih dje la ispunjena 2 prethodno na vede na uvjeta. Dejstvo sudske opomene i njena posebna obilje ja Karakteristike i pra vna dejstva sudske opomene ogleda ju se u slijedeem: - sudska opomena izr ice se rje enjem; - uz sudsku opomenu mogu se izre i mjere sigurnosti zabra na upravlja nja motornim vozilom i oduzimanje pre dmeta ; - oduz imanje imovinske kor isti izr ice se i kad je uc iniocu kr ivicnog djela izrece na sudska opome na; - ucinilac kome je izrecena sudska opome na ima status osuCiva nog lic a, te mu se izrece na sudska opomena moe uzeti kao oteavajua okolnost pri odmjeravanju kazne za novo krivicno dje lo; - izrec ena opome na unosi se u ka znenu evidenc iju i iz nje se brie a ko osuCeni u roku od jedne godine od dana pravosnanosti sudske odluke ne ucini novo krivicno djelo; - sudska opomena ne moe biti osnov za nastupanje pravnih pos ljedic a osude; - ne moe se izrei sudska opomena vojnim lic ima se za krivicna dje la protiv oruanih snaga FBiH; - sudska opomena ne moe se izrei ni maloljetnom uc inioc u kr ivicnog djela.

MJERE SIGURNOSTI
NASTANAK MJERA SIGURNOSTI PRIMJENE Nastanak mjera sigurnosti I OSNOV NJIHOVE

Kao sa mostalne krivic ne sankc ije mje re sigurnosti su se u krivicnom zakonoda vstvu pojavile poc etkom 20.vijeka. Njihovo pojavljiva nje vezuje se uglavnom za uce nje italijanske pozitivne kole prema kome je potrebno kao jedinu kr ivicnopravnu mjeru usta noviti mje ru soc ija lne zatite , a ka zne izostaviti iz sistema krivicnih sa nkc ija . Po koncepc iji soc ioloke kole, ka zna i da lje osta je osnovna mjera u borbi protiv kriminaliteta , a li prema odreCenim uciniocima kr ivicnih djela pored kazne tre ba primije niti i mjeru sigurnosti, a u nekim sluca je vima tu mjeru treba izrei umjesto ka zne . Osnov primjene mjera sigurnosti Neke osobe usljed due vne pore mee nosti nisu sposobne pra vilno proc ijeniti svoje pona anje niti shvatiti pravni zna caj ka zne . S druge strane, meCu ucinioc ima krivic nih djela naila zi se i na takve licnosti koje imaju formiranu sklonost ka vre nju kr ivic nih dje la. U odnosu na o ve dvije kate gorije delikvena ta treba umje sto kazne pr imjenjivati posebne mjere drutve ne zatite.

153

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Kasnije, pod utica jem kr iminolokih sa zna nja o uzroc ima krimina liteta i mjerama za njihovo suzbija nje, sistem mje ra bezbje dnosti je proiren. Osnov za prim jenu mjera sigurnosti posta je opasnost od ponovnog vrenja kriv i nih dje la . Ona ne mora proizila z iti samo iz due vno anormalnog stanja ili sklonosti ka vrenju krivicnih dje la , ve i iz drugih ka ra kteristika licnosti (sklonost ka pretje ranoj upotrebi a lkohola ili opojnih sredstava) ili nekih okolnosti koje su ima le poseba n utic aj na pojedine ucinioce.

OPRAVDANOST MJERA SIGURNOSTI KAO KRIVICNIH SANKCIJA Opravdanost mje ra sigurnosti potrebno je cijeniti s obzirom na njihov sadraj, cilje ve koji se ele postii njihovom pr imje nom i uvjete pod kojima se izric u. Mjere koje obuhvataju lijecenje delikvena ta opravda ne su i sa aspekta za tite drutva od kriminalite ta, a i sa aspekta humanog postupa nja sa uciniocem. Primjena mjera sigurnosti u ovakvim sluc ajevima je nacje lishodnija, jer bi se ka zna mogla tetno odraz iti na duevno stanje ucinioca. Opravdane su i mjere sigurnosti koje se primjenjuju u cilju otklanja nja odre Cenih okolnosti i uvjeta koji stimulativno dje luju na vrenje krivicnih dje la. To su mjere koje obuhva taju za branu vrenja odreCe nih djelatnosti. Najspornija je opravdanost posebnih mjera sigur nosti koje se primjenjuju prema multirecidivistima, de likventima iz navike i profesionalnim de likventima. One obuhva taju liavanje slobode uc inioca, a izvravaju se poslije kazne zatvora, to pra kticno pre dsta vlja produenje ka zne . Osim toga , neodre Cenost njihovog trajanja uvodi na mala vrata arbitra rno kanjavanje koje je neprihva tljivo za demokratsko krivicno za konodavstvo. MJERE SIGURNOSTI I KAZNA Zajednicke karakte ristike mjere sigurnosti i ka zne su: - svrha kazne i mjere sigurnosti je zatita drutva od krimina liteta, sprecavanje ucinioc a da u budunosti vri krivicna djela i njegovo popravljanje; - osnov za izr icanje ka zne i mjere sigurnosti jeste ucinjeno krivicno djelo; - i sa jednom i sa drugom kr ivicnom sankcijom mogu se ogra niciti slobode i prava ucinioca KD; - odreCe nost u za konu; - izricanje od strane suda . Ra zlike izmeCu ka zne i mjere sigurnosti: Neposredni ciljevi kazne i mje re sigurnosti su razlic iti. Kaznom se ostvaruju cilje vi generalne i specija lne pre venc ije, u c emu odreCeni udio ima i zastraujua mo kazne. Mje ra sigurnosti za neposredni c ilj ima specija lnu prevenciju i nema zastraujui ve te ra peutski sadraj. Mada se i kazna i mjera sigurnosti izricu u vezi sa krivicnim djelom, utic aj dje la je pritom razlic it. Ka zna je re akcija na zloc in i time usmjerena prema dogaCa ju iz pr olosti. Mjera sigur nosti je usmje re na ka budunosti c iji osnovni smisao je da se otkloni opasno stanje ucinioc a. Kazna se uvijek izr ice na odreCeno vrijeme , dok se vrijeme trajanja mje re sigurnosti ne mora uvije k una prijed odrediti jer se u odreCenim slucaje vima ne moe predvidjeti koliko je vreme na potre bno da bi se uc inilac izlije cio, odnosno da bi se otklonile njegove na vike. Ucinilac kaznu osjea kao zlo koje mu se cini zbog izvrenog dje la, a mje ru sigurnosti ne . U odnosu na ka zne, mjere sigurnosti ima ju karakter dopunske krivicne sankc ije. Po pra vilu se izr icu uz kaznu i izvravaju nakon kazne ili para lelno sa kaznom.

154

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM

KLASIFIKACIJA MJERA SIGURNOSTI S obzirom na pravna dobra koja pogaCa primjena mjera sigur nosti mjere sigurnosti se klasif icira ju na pe rsonalne i realne. Personalne mjere sigurnosti pogaCa ju licnost ucinioca krivicnog djela. Njihovom pr imje nom se ucinilac liava ili ogra nicava u nekim licnim slobodama i pravima. Realne mje re se odnose na imovinu ucinioca i njima se ucinilac liava nekog imovinskog prava. Prema svrsi primjene, mje re sigurnosti se dije le na prev entivne. eliminatorne, k urativne (vaspitne ) i

Eliminatorne su mjere sigurnosti koje obuhvataju liava nje slobode. Njihov cilj je da ponovno vre nje krivicnih dje la spr ijec e kroz izolac iju uc inioca krivic nog dje la iz drutva i njihovo popra vljanje primjenom odreCenog instituc iona lnog tre tmana . Primjenjuju se prema multirecidivistima i de likve ntima iz navike. Kurativ ne (v aspitne)mjere se sa stoje u odgovaraju em medic inskom tretma nu u zdra vstvenoj ustanovi ili u tre tmanu na slobodi pod nadzorom. Primjenjuju se prvenstveno prema anormalnim delikventima, a lkoholica rima i narkomanima . Preve ntivne mjere sigurnosti obuhvataju ogranicava nje ne kih prava uc inioca u c ilju sprec avanja vre nja novih krivicnih dje la . Tu spada ju npr. zabra na boravka u odreCe nom mje stu, oduz imanje pre dmeta i sl. Po formalnom kriteriju, mje re sigurnosti se mogu podije liti na one koje obuhvataju liavanje slobode i osta le mjere sigur nosti.

MJERE SIGURNOSTI PRAVU Sistem mjera sigurnosti

NAEM

KRIVICNOM

KZ FBiH (cl.61) pre dviCa slijedee mjere sigurnosti: - oba vezno ps ihijatr ijsko lijec enje i cuva nje u zdravstvenoj usta novi; - oba vezno ps ihijatr ijsko lijec enje na slobodi; - oba vezno lijec enje narkomana i alkoholicara; - za brana vrenja poz iva, dje latnosti ili du nosti; - zabrana upravljanja motornim vozilom; - oduzimanje pre dmeta ; - protjerivanje stranca iz ze mlje.

Svrha mjera sigurnosti

Primjenom mjera sigur nosti treba da se ostva ri opa svrha krivicnih sankc ija suzbija nje dje latnosti kojima se ugroavaju pravna dobra za tie na krivic nim zakonoda vstvom. U okviru ove op e svrhe, mjere sigurnosti imaju za c ilj da se otklone stanja ili uvjeti koji mogu uticati da ucinilac ubudue vri kr ivic na dje la (cl.60). Dakle , c ilj je da se otklone stanja vezana za licnost ucinioca ili odreCeni uvje ti koji mogu utica ti na ucinioca da ubudu e vri krivicna dje la. Opa pravila o primjeni mjera sigurnosti

155

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Mjere sigur nosti su vrsta krivic ne sankc ije. Za njih va i nace lo zakonitosti, tj. mogu se izrei samo mje re koje su izr ic ito propisa ne u Zakonu. I zricu se samo ucinioc ima kr ivicnih dje la. Najve i broj izr ice se krivicno odgovornim uc iniocima , a li neke od njih mogu se izr icati i ucinioc ima koji su u vrijeme izvrenja dje la bili neura cunljivi ili bitno smanjeno ura cunljivi. Osim na vede nih, pri izr ica nju mjera sigurnosti pr imje njuju se jo neka zakonska pra vila koja su iskljuc ivo vezana za ovu vrstu sa nkcija : Uciniocu kr ivic nog dje la sud moe izrei mje ru sigur nosti samo kad su ispunjeni zakonom predviCeni uvje ti za njenu primjenu. Odredbama o svrsi mjera sigurnosti KZ odre Cuje op e uvjete za njihovu primjenu, a uz svaku mjeru sigurnosti pr opisuju se posebni uvjeti. Izrica nje mje ra sigurnosti u nac elu je fa kultativno. Izuzeci su obavezno psihijatrijsko lijec enje i cuvanje u zdra vstvenoj ustanovi i oba vezno ps ihijatrijsko lijece nje na slobodi, koje se oba vezno izr icu neura cunljivim ili smanjeno ura cunljivim uc iniocima kad su ispunjeni zakonski uvjeti. Uciniocu krivicnog djela moe se izrei jedna ili vie mjera sigurnosti, bez obz ira na broj KD. Mjere sigurnosti u nac elu nisu samosta lne krivicne sankcije , ve se izricu uz neku drugu sa nkciju. Izuzetak su ponovo obavezno psihijatrijsko lijec enje i cuvanje u zdravstve noj ustanovi i obave zno psihija trijsko lije cenje na slobodi, koje se neuracunljivom uc iniocu krivicnog dje la izricu sa mostalno. Uz te mjere se mogu izrei zabrana vrenja poziva dje latnosti ili dunosti, zabra na upra vljanja motornim vozilom i oduzima nje predmeta. Oba vezno lijece nje na rkomana i a lkoholica ra , zabra na upravljanja motornim vozilom i oduz imanje predmeta mogu se izre i uz svaku kr ivicnu sankciju, pa i uz osloboCenje od kazne. Zabrana vrenja poz iva dje latnosti ili dunosti i pr otjerivanje stra nca iz zemlje mogu se izre i ako je uc iniocu izrece na ka zna ili uvjetna osuda . OdreCene mjere sigurnosti mogu se izrei i malolje tnom uc iniocu krivicnog djela . Mjere sigurnosti zabrana vrenja poz iva , djelatnosti ili dunosti i za brana upravljanja m/v kreu se u odreCenom tra janju. Amnestija i pomilovanje po pravilu ne obuhva taju mjere sigurnosti. Izuzetak su za brana poz iva dje latnosti i dunosti, zabra na upravljanja m/v kad je izrec ena profesiona lnom vozacu ili protjerivanje stranca iz ze mlje.

POJEDINE MJERE SIGURNOSTI Obavezno psihijatrijsko lijecenje i cuvanje u zdrav stvenoj ustanovi Kao i sve druge krivicne sankc ije, ova mjera sigurnosti moe se izrei samo povodom izvrenog krivicnog dje la. Uz to je potrebno da budu ispunjeni i drugi zakonom pre dviCeni uvjeti (c l.63): a) Kod ucinioc a krivicnog djela treba u v rijeme izvrenja k rivi nog djela postojati sta nje neura cunljivosti ili bitno sma njene uracunljivosti. Ukoliko to sta nje nastane na kon izvrenja krivicnog dje la, mjera se ne moe izre i bez obzira to stanje nje gove licnosti ukazuje na opa snost da ljeg vrenja kr ivic nih djela i potrebu lijecenja. b) Ucinilac mora biti opasan po okolinu. Pod tim se po pravilu podra zumijeva vjerovatnoa da e, s obzir om na svoje duevno stanje , i dalje vriti krivicna djela. Postojanje ove opasnosti mora se utvrCiva ti u svakom konkre tnom sluca ju. c) Otklanjanje opa snog sta nja kod ucinioca mora da iz iskuje nje govo lije cenje i cuvanje u odgovarajuoj zdravstve noj ustanovi. Po svojoj pr irodi ovaj uvje t je takav da njegovo postojanje sud moe utvrditi samo na osnovu strucnog mi ljenja ljeka ra .

156

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Svrha ove mje re je lijec enje ucinioca i otklanja nje opasnog sta nja nje gove licnosti. Sud ne odreCuje unapr ijed vrije me nje nog tra janja jer je ne mogu e una prijed predvidjeti vrije me potrebno za ostvarenje te svrhe. Sud prati izvrenje mjere i zavisno od njenog uspjeha donosi odluku o obustavi izvrenja. Pritom je za obusta vu izvre nja dovoljno da je zdra vstveno stanje ucinioca toliko poboljano da on vie nije opasan po okolinu. Oba vezno psihijatr ijsko lijecenje i c uvanje u zdravstvenoj ustanovi moe se izre i samostalno ili uz kaz nu. Neuracunljivom uciniocu izric e se samostalno, a uciniocu u sta nju bitno smanjene uracunljivosti uz kaznu. Ukoliko se izr ice uz ka znu, prvo se izvrava mjera sigurnosti pa tek nakon obustave nje nog izvrenja pr istupa se izvr enju ka zne. Pritom se vrijeme provedeno u zdravstvenoj ustanovi uracunava u vrije me trajanja kazne. Ukoliko je vrijeme provedeno u zdravstve noj ustanovi kra e od izrece ne kazne, sud moe odre diti da se osuCeni uputi na izdr a vanje ostatka kazne ili da se pusti na uvjetni otpust. Pri donoe nju odluke o tome, sud je obaveza n da naroc ito uzme u obzir uspjeh lijecenja osuCe nog, njegovo zdravstveno stanje, vr ijeme provede no u zdra vstvenoj ustanovi i ostatak kazne koju osuCeni nije izdrao. Obave zno psihijatrijsko lijecenje na slobodi Smisao ove mje re je da se lijece njem uc inioca sprijeci ponovno vre nje krivicnog dje la, ali bez nje gove izolac ije iz drutva. Zakon (c l.64) raz likuje 2 situac ije, zavisno od toga da li se mje ra izr ice neuracunljivom uc iniocu, ili uc iniocu koji je bio u stanju bitno smanjene ura cunljivosti. Uciniocu koji je djelo izvrio u stanju neuracunljivosti, obavezno psihijatrijsko lijecenje na slobodi moe se izre i u 2 sluc aja: 1. Sud e izre i ovu mjeru ako utvrdi da je ucinilac opasa n po svoju okolinu, a za otklanja nje ove opa snosti dovoljno je njegovo lijec enje na slobodi. 2. Ako je uc iniocu bila izrecena mjera obave znog ps ihijatr ijskog lijecenja i cuvanja u zdravstvenoj usta novi, ako sud na osnovu re zultata lijece nja utvrdi da c uvanje u zdra vstvenoj ustanovi nije vie potrebno, ali da je potrebno lijece nje na slobodi. Uciniocu koji je u vrijeme izvrenja kr ivicnog djela bio u stanju bitno smanjene urac unljivosti, ova mjera sigurnosti moe se izrei samo ako mu je prethodno uz kaznu bila izrecena i mjera oba veznog ps ihijatr ijskog lijec enja i c uvanja u zdravstve noj ustanovi, pa mu je sud, obusta vlja ju i izvrenje te mjere, odre dio uvjetni otpust. Oba vezno lijecenje na slobodi ne moe traja ti due od 2 godine. Ako se ucinilac ne podvrgne lijec enju na slobodi ili ga samovoljno napusti, sud moe izrei obave zno ps ihijatr ijsko lije cenje i cuvanje u zdravstve noj ustanovi. Ovako sud moe postupiti i ako oc ije ni da je i pore d lijece nja na slobodi uc inilac postao toliko opasan po okolinu da je cuva nje u zdravstve noj ustanovi neophodno. Obavezno lijec enje narkomana i alkoholicara Mjeru obaveznog lije cenja narkomana i alkoholicara (cl.65) sud moe (nije obaveza n) izrei punoljetnom ucinioc u kr ivicnog dje la, ako su uz postojanje kr ivicne odgovornosti ispunjeni slijede i kumulativno postavljeni uvjeti: a) Krivic no dje lo treba biti uc injeno usljed zavisnosti od sta lne upotrebe opojnih droga ili a lkohola; b) Tre ba postojati opa snost da e ucinila c usljed te ovisnosti i da lje vriti krivicna dje la; c) Ova mjera sigurnosti moe se izre i samo a ko je uciniocu izre cena kazna ili uvjetna osuda. Ova mjera izvrava se na slobodi ako je izrecena uz uvjetnu osudu, sudsku opomenu ili osloboCe nje od ka zne . Ako se ucinilac be z opravdanog razloga ne podvr gne lijecenju na slobodi, sud moe odrediti da se mjera prinudno izvri u zdra vstvenoj ili drugoj specijaliz iranoj ustanovi.

157

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Ukoliko je uciniocu izre cena uvjetna osuda, sud tu osudu moe opozvati i ta da se mjera izvrava uz kaznu koja je bila utvrCena uvjetnom osudom. Sud je duan da uz obavezu podvrgavanja ucinioc a lijec enju na slobodi odredi i ustanovu u kojoj e se to lijece nje sprovoditi. Sud obustavlja izvrenje mje re kad utvrdi da je presta la potreba za lijec enje m, a ukupno tra janje ne moe biti due od 2 godine. Ako je mje ra izre cena uz kaznu za tvora, vrije me provedeno u ustanovi za lijecenje uracunava se u kaznu. Zabrana vre nja poziva, dje latnosti ili dunosti Zabranom moe biti obuhva eno vrenje odre Cenog poziva, sa mostalne dje latnosti ili dunosti vezane za upravlja nje, koritenje , raspolaganje ili c uvanje povjerene imovine . Pod pozivom se po pravilu podraz umijeva ju dje la tnosti kojima se drugima prua struc na pomo, a za cije je vre nje potre bna odgovarajua strucna kvalifikacija . Ta kve su npr. ljekarska, a dvokatska, nastavnicka i slicne dje latnosti. Samostalne dje latnosti na jce e imaju karakte r strucnih usluga koje vre graCani kor iste i sreds tva u privatnoj svojini. Dunosti koje se odnose na povjerenu imovinu prvenstveno obuhvataju dje latnosti u dra vnim organima, javnim preduze ima i sl. Ova mjera moe se izrei samo onim osobama koja ima ju posebna ovla tenja u pogledu raspolaganja povjere nom imovinom. Uvjeti za izr icanje mjere zabrane vrenja poziva, dje latnosti ili dunosti su: 1. Da je uciniocu za izvre no dje lo izre cena kazna, uvjetna osuda ili mje ra sigurnosti obaveznog psihija trijskog lije cenja (u ustanovi ili na slobodi). 2. Da je uc inilac zloupotrijebio svoj poziv, vre nje djelatnosti ili dunosti radi iz vrenja kr ivicnog dje la. Da kle, izme Cu izvrenog dje la i zloupotre be dunosti mora postojati uzrocni odnos. 3. Da se opravdano moe sma tra ti da bi dalje vrenje dje latnosti od strane ucin ioca bilo opa sno. Drugi i tre i uvjet su alterna tivno postavljeni. Vrijeme traja nja zabra ne ne moe biti krae od jedne niti due od 10 godina, rac unaju i od dana pravosnanosti odluke. Pritom se vrijeme provede no u zatvoru, odnosno zdravstve noj ustanovi za cuvanje i lijecenje ne uracunava u vrije me trajanja ove mjere. Zabrana upravljanja motornim vozilom Zabra na upravljanja moe biti izrecena za m/v odreCene vrste ili kategorije. Zakonski uvjeti za izricanje ove mjere su: a) Ucinilac treba da je izvrio kr ivicno djelo kojim se ugroa va ja vni saobra aj; b) Uciniocu treba biti izrecena kazna, uvjetna osuda ili sudska opomena . Mje ra se moe izre i i uciniocu koji je oglaen krivim, ali je os loboCe n od kazne, kao i neurac unljivom uc iniocu uz mjeru oba veznog psihijatrijskog lijece nja (u zdravstvenoj ustanovi ili na slobodi). c) Da okolnosti pod kojima je djelo izvreno ili ranija kre nja sa obraajnih propisa od uc inite lja pokazuju da je opasno da on upravlja vozilom odreCene vrste ili kate gor ije. to se tice ranijih kre nja saobra ajnih propisa, ovdje nije bitno da li je to krenje bilo kvalific ira no ka o sa obraajni pre kraj ili krivicno dje lo, odnosno da li je za to kre nje bio kanjavan ili ne . Izrica nje mje re je fakultativno. U ocje ni da li e izre i ovu mjeru, sud moe cijeniti sva ku okolnost koju sma tra zna cajnom, ali za Zakon (c l.67 st.2) oba vezuje da pritom na rocito uz me u obzir da li je

158

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
ucinilac voza c m/v po zanimanju. Ako se radi o profe siona lnom vozacu, izr icanje ove mjere automatski znaci i zabranu vre nja nje gove profesiona lne djelatnosti. Zabrana upravlja nja m/v ne moe tra jati krae od 3 mje seca ni due od 5 godina, racunaju i od dana pravosnanosti odluke . Vrijeme provedeno u za tvoru, odnosno zdra vstvenoj ustanovi za cuvanje i lijece nje se ne uracun ava u vrijeme tra janja ove mjere. Oduzimanje predmeta Primjenom ove mje re ucinioc u se oduzimaju predmeti koji su upotr ijebljeni ili su bili namijenje ni za izvrenje kr ivic nog dje la, ili predme ti koji su nastali izvrenjem krivicnog djela , a koji su vlasnitvo ucinite lja . U svakom konkretnom slucaju sud mora utvrditi da se ra di o predmetu namijenje nom za izvrenje krivicnog dje la ili predmetu na stalom izvrenje m krivicnog dje la . Pre dmeti se mogu oduze ti i ako nisu vla snitvo uc inioc a kr ivicnog djela , ako to zahtijeva ju inte resi op e sigurnosti a li time se ne dira u prava treih osoba na nakna du tete od ucinite lja. Primjena mjere je nacelno fakulta tivna, a zakonom se moe odre diti i obavezno oduz imanje predmeta u nekim sluc ajevima. Od ove mjere tre ba razlikovati pr ivremeno oduz imanje predme ta kao mjeru u krivicnom postupku. Protjerivanje stranca iz zemlje Smisao ove mjere je da se strani dravljanin sprijeci da ubudu e cini kr ivic na djela u FBiH. Postoje 2 uvje ta koja se moraju ispuniti za izricanje ove mje re : a) Strancu za izvreno KD treba da je izrec ena ka zna ili uvjetna osuda, a a ko se radi o mlaCoj punoljetnoj osobi izricanje mjere mogue je i uz va spitnu mjeru; b) Dalji boravak stranca u FBiH je nepoeljan, o cemu odluc uje sud na osnovu procjene pobuda iz kojih je krivicno dje lo uc injeno, nacina izvrenja krivicnog djela i drugih okolnosti. Vrijeme tra janja mje re moe biti 1-10 godina, poc ev od dana pravosnanosti odluke . U vrije me trajanja mje re ne urac unava se vrije me provedeno u za tvoru.

ZAS TARJELOST
POJAM I VRSTE ZASTARJELOSTI Pojam zastarjelosti i njena opravdanost Zasta rjelost je jedan od za konskih osnova usljed kojeg se uciniocu krivic nog dje la ne moe izre i krivicna sa nkcija (zastarje lost krivicnog gonjenja), ili se izre cena sankcija ne moe izvr iti (zastarjelost izvrenja kazni i drugih krivicnih sa nkc ija ). Zasta rjelost nastupa automatski nakon odreCe nog vremena od izvrenja dje la, odnosno od pravosna nosti odluke kojom je kr ivicna sa nkcija izrec ena. Pravno dejstvo za starje losti nasta je po sili za kona i nijedan ucesnik u postupku ne moe ga eliminirati. Sud je obavezan da po slubenoj dunosti utvrCuje da li je na stupila zastarjelost. U krivic nopravnoj teor iji sporno je pitanje opra vdanosti postoja nja ovog instituta . Osnovni a rgument protiv zastarjelosti izvrenja krivic nih sankcija je mogunost da osuCeni svojim dje lovanje m oteava ili cak onemogu i iz vrenje ka zne koja mu je izre cena . Osim toga, istice se da zastarjelost slabi efikasnost ge neralne pre venc ije, te da je za starje lost izvrenja kazne protivna autoritetu sudske odluke. Ovakva shvatanja uglavnom su bila zastuplje na u starijoj krivicnopravnoj literatur i.

159

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Danas preovladava shvatanje da zastarje lost ima svoje opravdanje iz vie ra zloga. Prote kom due g vreme na od izvrenja kr ivic nog djela u ve likoj mje ri slabi dr utveni zahtjev za gonjenje m i kanjavanjem ucinioc a krivicno dje lo postepeno pada u zabora v. Osim toga, ucinilac ne osjea kaznu kao pra vednu ako se ona izre kne nakon dueg vremena od izvrenja dje la ili a ko se implementira na kon dueg vremena od njenog izricanja. Time sla bi preventivno dejstvo ka zne na ucinioca. Zastarje lost je opravdana i sa aspekta krivicne procedure zbog ote anog ili one mogu enog prikupljanja dokaza nakon dueg vreme na od izvrenja krivic nog dje la . Posebno opravdanje institut zastarje losti dobiva a ko se pove e sa svrhom kanjavanja. Ako je osnovna svrha kanjava nja zatita drutva od kriminalite ta, a nakon dueg vremena od izvrenja dje la ili izr ica nja kazne uc inilac nije izvrio novo kr ivicno dje lo , pr oizilazi da je svrha kanjavanja ostvarena i bez izricanja odnosno izvrenja kazne . Primjena kazne bi u takvom s luca ju znacila cistu odmazdu za izvreno djelo, to se ne moe uklopiti ni u teoretske niti u zakonodavne koncepc ije o svrsi kanjava nja. Vrste zastarje losti Postoje 2 vrste zastarjelosti: zastarjelost krivicnog gonjenja i zasta rjelost izvre nja kaz ni i drugih krivicnih sankcija. Kod zastarjelosti krivicnog gonjenja na kon odreCenog vre mena od izvrenja krivicnog dje la nastupa nemogunost da se protiv nekog lica pokrene i vodi krivicni postupak. Kod za starje losti izvrenja kazni i drugih krivicnih sa nkc ija , protokom odre Cenog vremena krivicna sa nkcija se ne moe iz vriti. Za je dnicko za obje zasta rjelosti je da ucnioc a kr ivicnog dje la prakticno ne poga Ca nikakva krivicna sa nkcija. S obzirom na obim primjene , zastarje lost moe biti op a ili neogranice na i posebna ili ogranic ena. Op a zastarjelost podra zumije va zastarijeva nje u odnosu na sva ko izvreno djelo i u odnosu na svakog uc inioca. Posebna (ogranicena) zasta rjelost podra zumije va da je u odnosu na odreCena krivicna dje la ili u odnosu na odreCene izvrioce zastarjelost iskljucena . Na e krivicno za konodavstvo na celno prihvata neogranicenu zastarjelost, sa izuzetkom krivicnih djela genoc ida i ratnih zlocina, te krivicnih djela za koja po me Cunarodno pravu ne moe nastupiti za starje lost. ZASTARJELOST KRIVICNOG GONJENJA Pojam zastarjelosti krivicnog gonjenja i rokovi zastarjelosti Zasta rjelost krivic nog gonjenja je za kons ki osnov za prestana k ovla tenja nadlenih organa da protiv odre Cene osobe poduzmu krivicno gonjenje . Obzirom da se protiv uc inioca ne moe pokre nuti, odnosno voditi kr ivicni postupak, zasta rjelost kr ivicnog gonje nja je procesna smetnja . S druge strane, zastarjelou gonjenja nastupa i nemogunost izric anja krivicne sankcije , to za starje lost c ini institutom materija lnog krivic nog pra va. U tom smislu se moe rei da ova j institut u sebi objedinjuje elemente procesnog i materija lnog kr ivic nog prava. Zasta rjelost kr ivicnog gon jenja nastupa prote kom odre Cenog vremena od izvre nja krivicnog dje la. To vr ijeme naziva serok zastarjelosti . Prema KZ FBiH (c l.121), zasta rje lost krivic nog gonje nja nastupa ka d protekne: a) 35 godina od izvrenja KD za koje se po zakonu moe izre i kazna d ugotrajnog za tvora; b) 15 godina od izvrenja KD za koje se po zakonu moe izre i za tvor preko 10 godina; c) 10 godina od izvrenja KD za koje se moe izre i za tvor preko 5 godina; d) 5 godina od izvrenja KD za koje se moe izre i za tvor preko 3 godine; e) 3 godine od izvrenja KD za koje se moe izre i zatvor preko 1 godine; f) 2 godine od izvrenja KD za koje se moe izre i za tvor do 1 godine ili novca na ka zna . Zasta rjelost krivicnog gonjenja poc inje tei od da na kad je krivic no djelo uc injeno. Rok zastarjelosti odreCen je prema vrsti i najvioj mje ri propisane kaz ne. Ako je za KD propisa no vie

160

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
kazni, rok zastarje losti krivicnog gonjenja odre Cuje se po na jteoj propisanoj kazni. Ako je vie kazni propisano alternativno, rok za starje losti odreCuje se pre ma teoj od pr opisanih kazni. Ako je vie ka zni propisano kumula tivno, relevantna je kazna koja se sma tra gla vnom. Ako je u pita nju gonjenje zbog KD u pokuaju, pr imjenjuje se isti rok zasta rjelosti koji je propisa n za svre no kr ivicno dje lo. Rok zasta rjelosti isti je za sve ucesnike u izvrenju KD sa izvr ioce , podstreka ce i pomagace. Kod stic aja (idealnog i realnog) rok zastarje losti uvrCuje se posebno za svako od izvrenih djela. Obustava zastarijevanja krivic nog gonjenja Obustava (zastoj) zastarijevanja znaci postojanje neke sme tnje zbog koje se krivicno gonjenje ne moe otpoceti ili produiti za vrijeme dok smetnja tra je. Obusta va znac i produenje zastarjelosti za onoliko vremena koliko je obustava traja la , jer se u takvom slucaju u rok za starje losti ra cuna vrijeme do pocetka obustave i vrijeme nakon prestanka obustave . U teoriji se ra zlikuju fakticke i pravne smetnje us ljed kojih dolaz i do obustave za starije vanja . Fakticke sme tnjesu npr.privremena okupacija, e lementarne nepogode i sl. Bjekstvo ucinioca ta koCer se sma tra faktic kom smetnjom, jer ne postoji pra vna nemogunost za pokretanje postupka. Pravne smetnje su okolnosti pra vne prirode zbog kojih se protiv odreCe nog lica kr ivicno gonjenje ne moe otpoc eti niti produiti. Takva sme tnja je npr. duevno oboljenje ucinioca krivicnog djela . Ako je u izvrenju krivicnog dje la uc estvova lo vie lica, obusta va zasta rijevanja ima de jstvo samo prema onom saizvriocu odnosno sauc esniku na koje g se odnos i smetnja za krivic no gonjenje, dok u odnosu na ostale zastarjelost i da lje te ce. Po naem krivicnom pravu, kad prote kne dvostruko vie vreme na od onoga koje se po za konu tra i za zastarjelost kr ivicnog gonjenja , gonje nje za starije va bez obzira na obustave zasta rjelosti. To je tzv.apsolutna zastarjelost. Prekid zastarijevanja krivicnog gonjenja Prekid zastarje losti podrazumije va nastup ta kvih okolnosti zbog kojih rok zasta rje losti presta je tei, a nakon nestanka tih okolnosti zastarjelost ponovo pocinje te i s tim to se vrije me proteklo prije pre kida ne ura cuna va u rok za starje losti. Dakle, na kon pre kida zastarje lost pocinje te i iznova . KZ FBiH predviCa 2 osnova za nastana k prekida : preduzimanje proce sne ra dnje i izvre nje novog krivicnog dje la. Preduzimanje procesne radnje mora biti pre duze to protiv konkretnog uc inioca krivicnog djela i ima ti za cilj krivicno gonjenje za odreCe no krivic no dje lo. Pod proce snim radnjama podra zumije vaju se sve dje latnosti koje pre duzima ju ovla teni organi ili lica proce sni subjekti, u cilju pokretanja, trajanja i okonca nja krivicnog postupka. Za poja m procesne radnje bitno je da je radnja poduze ta od procesnih subjekata i da je usmjerena na za snivanje, tok i pre stanak proc esnog odnosa. Procesnim subjektima smatraju se prvenstveno sud, javni tu ilac, pr iva tni tu ilac i ote eni kao tuilac. Pod proce snim radnjama podrazumijeva se niz djelatnosti koje u krivic nom postupku preduzima ju proce sni subjekti (npr.uviCaj, sasluavanje svjedoka , vjetacenje, dosta vljanje optunice okrivljenom itd). Da bi procesna radnja predstavlja la osnov za pre kid za stare krivicnog gonjenja, treba da je preduzeta protiv odre Cenog lica za koje postoji osnovana sumnja da je ucinilac krivicnog djela. Zbog toga ne mogu biti osnov za pre kid za starje losti proc esne dje latnosti cija svrha je identif ikac ija uc inioc a krivcnog dje la .

161

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COM
Drugi osnov za prekid zasta rijevanja je izvrenje novog krivic nog dje la. I u ovom sluca ju mora ju biti ispunjena 2 uvjeta : 1. Uc inilac tre ba da izvri novo krivicno dje lo za vr ijeme dok tece rok zastarje losti; 2. Uc injeno dje lo treba biti je dnako teko ili tee od onog za koje tece rok zasta rjelosti. U usporeCivanju teine dje la kao kriterij se uzima ju za prijeene kazne. Institut apsolutne zasta rjelosti va i i u ovom slucaju, odnosno prekid zastarje losti ne utic e na nastupanje apsolutne zastarjelosti protokom dvrostrukog vremena koje se trai za zastarjelost gonjenja za odre Ceno djelo. ZASTARJELOST IZVRENJA KAZNE Pojam zastarjelosti izvrenja kazne i rokovi zastarje losti Zasta rjelost izvrenja ka zne zna ci da se protekom odreCe nog vremena ne moe vie pristupiti izvrenju izrece ne ka zne . Rokovi zasta rjelosti izvrenja kazne po KZ FBiH (cl.123) su: a) 35 godina od osude na dugotra jni zatvor; b) 15 godina od osude na zatvor pre ko 10 godina ; c) 10 godina od osude na zatvor pre ko 5 godina; d) 5 godina od osude na zatvor preko 3 godine; e) 3 godine od osude na zatvor preko 1 godine; f) 2 godine od osude na zatvor do 1 godine ili novcanu kaznu. Zasta rjelost izvrenja sporednih ka zni regulisana je posebno. Izvrenje novca ne kazne ka o sporedne kazne zasta rijeva 2 godine od da na pravosna nosti presude kojom je izrec ena. Izvrenje mje re sigurnosti oba veznog psihija trijskog lije cenja na slobodi i oduz imanja pre dmeta zasta rijeva 5 godina od dana pravosna nosti odluke kojom su te mjere izrece ne. Izvre nje mje ra sigur nosti za brane vre nja poz iva, dje la tnosti i dunosti, te mjere za brane upravljanja m/v, zastarijeva kad protekne vrije me na koje su te mjere izre cene . Rok zastarje losti odreCuje se iskljucivo prema ka zni koja je izrece na u pravosna noj pre sudi. Nakna dno smanje nje ka zne ili njena zamjena blaom kaznom ucinjeni amnestijom ili pomilovanje m, nema uticaja na rok zastarjelosti. Na utvrCiva nje roka zastarjelosti nema uticaja ni izdrani pritvor koji je uracunat u kaznu. U sluca ju stica ja krivicnih djela , rok zasta rjelosti odreCuje se pre ma je dinstvenoj kaz ni izrec enoj za KD u stic aju. Nastupanjem zasta rjelosti izvrenja kazne ne pre sta ju pravne posljedice osude . Obustava i prekid zastarijevanja izvrenja kazne Vidi u knjizi, nisam stigao uraditi

162

WWW.BH-PRAVNICI.COM