Вы находитесь на странице: 1из 665

АБДУЛХДИ АБДУРАХДЮНОВ

САОДАТГА
ЭЛТУВЧИ
БИЛИМ
(Д и н , ф а лса ф а , ц а ёт ,
м а ъ н а в и я т ва м а ъ р и ф а т сабок,лари)

Тулдирилган учинчи нашри

Тошкент
«Мовароуннах,р»
2003
А — 15
86.38
А б дурахм он ов А бдулхай
Саодатга элтувчи билим (дин, ф алсаф а, м аън ав и ят ва м аъри ф ат сабоклари).
Икки китобдан иборат комусий, д идактик асар. Тулдирилган 3-нашри.

Суз боши: X, Ш айхов; мухаррир: Н.Комилов; адабий мухаррир: Б .Э ш п улатов.


Тошкент, «М овароуннахр», 2003, 664 бет.
Б Б К 86. 3 8 + 8 7 + 7 1 .0 4 (5У )+70.

Х ,У Р М А Т Л И К И Т О Б Х О Н !

Узбекистон Ре с п у б л и к ас и му ста ки л ли ги ни н г 10 йиллигига багишланган, 2001-йил и п


ойида дунё юзини курган Абдулхай Абдурахмоновнинг «Саодатга элтувчи билим» китобининг
3 00 0 нусхада чоп этилга н 1- на шр и ва 2002- йилда яна 3 00 0 нусхада босилган тулдирилган
2-нашри ал ла ка ч он уз у к у в ч и л а р и н и топиб кетди. Китобга та л а б то бо ра ортиб бораётган-
лигини хисобга олиб, ушбу китоб яна к,айта нашр этилди.
Китобнинг ту л д ир ил га н иккинчи нашрида В а т а н и м и з за ми ни д а юзага кел ган «Авесто»
китоби, за рд уш ти йл ик дини ха кида китобхонга янада кенгрок,, кизик,арли, куш имча маълу-
мотлар такдим этилди. Куп чи ли кни уй л ан тир иб кел аёт ган севги, иймон, бахт, билим маса-
л а ла р и г а илмий т а ъ р и ф л а р берилиб, алохида с а р ла в х а остида ё р ит иб берилди. Ш ул ар
билан бирга туш ун и ли ши анча кийин, мура ккаб булган астрология фани, астрологик эралар
хак,ида хам батафсилрок, ту хт али б утилди. Китобнинг тулдирилган бу учинчи нашрида кенг
китобхо нл ар о м м а с и ни нг б а ъз и бир фи кр ва м у л о х а з а л ар и хам хи собга олинди ва у яна
янги куш им ча м а ъ л у м о т л а р билан тулдирилди.
Х,амма — диний, ду нё ви й илм со хиблари ва кенг омма учун бирд ек кдцрли булган,
хаёт, дин, фалсафа, маънавият, маъ рифат хакида дастлабки тасаввур ва тушунчалар берувчи,
узига хос адабий ж а н р д а ёз илган, барча ил мла р пойдевори булган, уш бу кенг камровли
комусий, ди дак ти к асар м у ал л и ф и — Ва т ан и м и з р а вна ки, и с ти кб о л и р иво ж ига хисса
кушувчи, халк,нинг бахт-саодати ха к д д а кайгурувчи, ж у р н а л и с т л а р «амал иётч и олим» дея
т а ъ ри ф л а га н фидойи инсон — Аб дулхай Абдур ах мон ов нин г бу китоби хар бир хонадонда
узининг муносиб урнини эгалла йд и

Т ахририят

№ 335 — 2003
А лиш ер Навоий комидаги
У збекистон Р есп у б ли каси н ин г
Д а в л а т кутубхонаси © А. А б д у р а х м о н о в , 2 0 0 3 .

2
Узбекистон Республикаси мустациллигига
баеишлайман,
Хозирги олим ва уламолар, кишилик жамиятининг маънавий асоси булмиш дунёвий ва
диний билимлар бир-биридан ал охида, мустакдл холда, чин хакикатни очиб бера олмас-
лигини, эндиликда улар биргаликда, хамкорликда бу билимларни бир-бирига борлаб, уй-
рунлаштириб урганиш заруриятини хис килмокдалар.
«Икни хакикат» (диний ва фалсафий) назариясига кура, фан очган, кашф этган янги-
ликлар, зохирий билимлар — илмий хакикатга, пайгамбарлар воситасида Алло* юборган
захй оркали билдирилган ботиний билимлар — диний хакикатга олиб боради.
Комил инсон ана шу икки хакикатни узлаштириши оркали чин хакикатни эгаллайди.
с ьни фалсафа атрофдаги оламни акл-идрок билан билиш оркали хакикатни очиб бёрса,
илохиёт эса вахйга асосланган билиш оркали чин хакикатни очиб беради.
Бу диний ва фалсафий билимлар бамисоли кушнинг икки канотидирки, куш шу икки
канотисиз уча олмаганидек, инсон хам бу икки илмни бир-бирига уЙБунлаштириб урган-
май туриб, хаёт мохиятини тулик англаб ета олмайди ва олий камолотга эришолмайди.
Суфийлар таърифи буйича, зохирий илм билан ботиний илм гуё бадан билан рух
каб^дир, бир-бирини такозо этади, тулдиради.
Улар зохирга асосланмаган ботин — ботилдир, ботинга асосланмаган зохир хам ботил-
дир деб, нихоятда хак гапни айтганлар.
Шунинг учун хам хозир замона талаби даражасига кутарилган бу билимларни кушиб
урганиш, яъни хозиргача бир-бирларини тан олишни истамай келаётган илохиётчилар ва
файласуфлар эндиликда бирга, хамкорликда ишлашла'^и зарур булган пайт етиб келди.
Ушбу китоб ана шу икки билимни умумлаштириш йулида куйилган дастлабки кадамдир.
Инсон бу дунёга бир марта келади ва у табиатан бахт-саодатга интилиб яшайди. Китоб
шу максадни руёбга чикармокчи булган инсон хаётда кандай яшаши кераклиги хусусида-
ги конун-коидалар хакида хам бахс юритади. Китобнинг «Саодатга элтувчи билим»
деб номланиши хам шундан.'
Ушбу китобнинг 1-нашрини укиб чикканларнинг аксарияти хар бир комилликка инти-
лувчи шахе ким булишидан, кайси илмни эгаллашга
г
киришишларидан катъи назар, ишни
барча билимлар пойдевори булмиш мазкур китобни урганиб чикишдан бошласа, максадга
мувофик булур эди, деб хисобламокдалар.
Мен учун энг кувонарлиси шу булдики, эндиликда айрим китобхонлар Куръони карим-
ни кулга олиб синчиклаб укишга киришиб кетдилар.
Ушбу китоб дунёвий, диний билимларни урганаётганлар — олий ва урта махсус укув
юртлари, лицей, академик лицей, коллеж, умумтаълим мактаблари укувчилари ва муал-
лимлари хамда диний таълим олаётган барча илми толиблар ва мударрисларга «Маънавият
асослари», «Ахлокшунослик», «Мадан^Ятшунослик», «Диншунослик», «Социология»,
«Х,укукшунослик», «Фалсафа», «Педагогика», «Узбекистон тарихи», «Миллий истиклол
f o h c h » ва бошка ижтимоий, гуманитар фанларни урганувчилар учун укув кулланмаси

сифатида тавсия этилади.


Шунингдек, бу комусий дидактик асар жамиятимизнинг барча катламлари, ёшлар ва
катталар — кенг китобхонлар оммасига узларининг ижтимоий, маданий, рухий ва маънавий
дунёкарашларини янада кенгайтиришлари учун дастлабки манба булиб хизмат килади.

© Абдулхай Абдурахмонов, 2003-йил.


3
Маърифат — комиллик калити
Инсоният туплаган билим — бебахо хазина. Динлар, таълимотлар, фалсафий мактаб-
лар тарихи, уларнинг маърифий маязи, мохиятини билиш бугунги авлод учун жуда зарур.
Чунки «куч — билим ва маърифатда» (Ислом Каримов). Бу эса хар бир авлод маънави-
ятимиз тарихини чукур билиши заруриятини келтириб чикаради. Шуни айтиш керакки,
истиклол бу борада бизга кенг имкониятлар очиб берди. Истиклол йиллари ота-боболари-
миз дини — Исломга муносабат тубдан ^згарди. Диний кадриятларимиз тикланди, «К,уръ-
они карим» илк марта тилимизга таржима килинди, тафсир этилди. Имом Бухорий,
Имом Термизийларнинг хадис китоблари уз тилимизда нашр б^лди, яна канчадан канча
кимматли илмий, адабий манбалар халкка етказилди.
Абдулхай Абдурахмоновнинг «Саодатга элтувчи билим» китоби бу сохада ^зига хос
ютук деса булади. Чунки мазкур китобда динлар тарихи, Ислом билан бирга, турли фал­
сафий окимлар, тарихий вокеалар, маънавият ва марифат масалалари ёритилган, атокли
шахслар, паЙБамбарлар, суфий шайхлар ва уларнинг фаолияти, тарикатлар хакида кизи-
карли маълумотлар келтирилган. Муаллиф турли манбаларга таяниб, олам жахон маълу-
мот йиккан ва уни муайян тартиб билан содда, равон тилда баён этган.
Жумладан, динлар тарихи, пайгамбарлар фаолияти, сийрати «Авесто», «Таврот», «За-
бур», «Инжил» ва «К,уръони карим»га мурожаат асосида мукояса килинган. Исломнинг
пайдо булиши тарихи, Урта Осиёга ёйилиши, Мовароуннахр уламоларининг диний илм-
лар, фалсафа ва тасаввуфни урганишда курсатган хизматлари асосли килиб берилган.
Китоб асосан машхур исломшунос олимлар, узбек адабиёти хамда жахон халклари
тарихига оид китобдар асосида ёзилган ва ана шу манбаларга тегишли муносабат хам
билдирилган. Ижодий фикрлашга харакат, киёсий тахлил бу китобнинг ютукларидандир.
Асар жуда кенг камровли. Хамма динларга муносабат, Ислом дини, Куръони мажид,
сахобалар, тобеинлар, авлиёуллох суфийлар хакида кизикарли маълумотлар берилган.
Машхур тарихий шахслар, турли илмий, диний истилохлар туБрисидаги маълумотлар
хам диккатга сазовордир.
Китобда комусий услуб кулланилган. Уни укиган укувчи узи учун жуда куп кизикарли
маълумотлар олиши мумкин.
Китоб омманинг барча катламларига мулжалланган. Тарихий, диний, фалсафий билим
олувчи талабалар учун эса укув кулланма булиб хизмат килади.

Нажмиддин Комилов
филология фанлари доктори, профессор

4
Барчага зарур китоб
(Сузбоши урнида)

Азим ва азиз пойтахтимизнинг «Кукча» дахасида Абдулхай Абдурахмонов деган дилбар


ва ажойиб бир донишманд инсон яшайди. Асли касби ик,тисодчи булмиш бу юртдошимиз —
амалиётчи /олим, турли вазирлик ва давлат идораларида узок, йиллар виждонан мехнат
килиб келган. Айни шу даврларда купдан-куп хорижий мамлакатларда доимий хизмат
сафарларида б^либ, жахон кезган бу ватандошимиз хамма вакт дунёвий ва диний билимлар
— тарих, фалсафа, мантик фанлари хамда илохиёт илмига кизиккан. Бир талай илмий,
тарихий, бадиий ва диний китобларни мустакил мутолаа килган.
Кулингиздаги «Саодатга элтувчи билим» деб номланган китоб Абдулхай аканинг кенг
камровли кизикишлари ва улкан хаётий тажрибалари махсулидир.
Маълумки, яхши ниятли баркамол, «ймонли одамлар хамма даврларда эзгулик, гузал-
лик, покликка интилиб яшаганлар. Улар хозир хам шуурий ва райришуурий равишда узок
умр куриш, рохат-фарогатда, бахтли ва беармон яшаш хамда одамларга факат яхшилик
килиш йулида халол тер тукиб келишади.
Башарият узининг ана шу эзгу максадларини руёбга чикариши учун, саодатга элтувчи,
барча билимлар пойдевори булган кухна диний таълимотлар, фалсафа ва маърифат илдизла-
рини, уларда тажассум этилган хаёт деб аталмиш буюк неъматнинг зохирий ва ботиний
конуниятлари негизларини чукур урганиб, хар томонлама узлаштириши зарурки, Абдулхай
Абдурахмоновнинг ушбу асари айни шу масалалар хакида кенг куламда бахс юритади.
Хеч бир инсон онадан турма «ёмон» булиб турилмайди, турилгандан кейин хам «ёмон»
булишни ният хам килмайди. Хар кандай ёмонлик, гунох ишлар аввало билимсизлик,
маърифатсизликдан келиб чикади.
Куръони каримца яхшилик ва эзгу амаллар Аллоздандир, ёмонлик, ёвузлик шайтон-
дандир, дейилган булиб, уларнинг кайси бирини танлаш инсоннинг уз инон-ихтиёрига
берилган. Бу синов дунёсида хар бир одам амалга оширган яхши-ёмон аъмоллари учун
бокий дунёда жавоб бериши мукаррарлиги хам жами илохий китобларда кайта-кайта таъ-
кидлаб утилган. Сабабсиз окибат, окибатсиз сабаб булмаганидек, бу ёрур оламда хеч нарса
изсиз йук булиб кетмайди. Айникса, илмли, фозил одамлар хаётда узларидан яхши ном
колдиришади.
«Олам х1ак1ида, динлар, шу жумладан, Ислом дини, фалсафа, ахлощ-одоб х;ак;ида
адабиётлар жуда куп. Шунга к,арамай, улар х;ак,ида ущиганларим, таассуротларим
щ м да курган-кечирганларим — ^ащш^атлар к,аймоеини мухтасар жамулжам к,ил-
дим, бойитдим. Буларни х,ар бир яхши-ёмон одамларга муносиб курдим ва билиб
к,уйишларини зарур деб топдим. Шояд буларни урганган му^тарам щ увчи — ватан-
дошларим купдан-куп китобларни титкилаб щ и б чищиб ва улар х,ак,ида бошк,алар-
дан сураб-суриштириб юриш машак^атидан халос булсалар», деб ёзади Абдулхай
Абдурахмонов уз китобида.
Шу маънода хурматли муаллифимиз ушбу китобда одамларни хак йулдан тоймаслик-
ка, хаётда эзгу излар колдириб, иймон-эътикод ва хидоят йулида улур максадлар билан
яшашга даъват этаётганлигини курамиз.
Комусий рухда ёзилган мазкур асар нихоятда серкамров булиб, хаммага тушунарли,
содда ва оммабоп тилда ёзилганлиги билан хам эътиборга молик.

5
Китоб беш кисмдан иборат. Биринчи цисмка Парвардигорнинг оламларни яратиши,
Одам Ато ва Момо Х,авво, уларнинг фарзандлари, Иблис алайхиллаъна ва паЙБамбарлар
хдкддаги маълумотлар уз ифодасини топган.
И ккинчи цисмда илохий, мукаддас китоблар ва динлар туррисида суз кетади. Учин-
чи к,исм Исломда суфийлик, тасаввуф тарикатлари хакида булиб, Ислом дини заминида
юзага келган суфийлик, тасаввуф тарикатлари, машхур мутасаввуф олимларнинг асосий
таълимотлари хакида хабар беради.
Тдртинчи щисм фалсафа хакида булиб, бу кухна фанни энди урганаётганлар учун
дастлабки зарур маълумотларни беради. Б еш инчи к,исм эса маърифат ва маънавият
масалаларига багишланган.
Булардан ташкари, китобхон хаётида кези келганда аскотиб коладиган бирмунча кизи­
карли, мухим маълумотлар хам берилган. Жумладан, давр, йил, мучал хисоблари, астроло­
гия, олис мозийда яшаб утган буюк хукмдорлар, айрим кадимий мамлакатлар ва
дивилизациялар, халклар, элатлар, хусусан, узбек халкининг майдонга чикиши тарихи
хамда шулар билан боглик турли атамаларнинг изохлари ва бошка зарурий маълумотлар
келтирилганки, улар хам укувчида катта кизикиш уйготади. Машхур тарихий шахслар,
турли илмий, диний истилохлар хакидаги маълумотлар хам диккатга сазовордир.
Асар жамиятимизнинг барча катламларига, кенг китобхонлар оммасига мулжалланган
булиб, ундан умумтаълим мактаблари, лицей ва колежларнинг муаллим ва укувчиларидан
тортиб, урта ва олий укув юртлари талабалари ва укитувчилари, диний таълим олаётган барча
илми толиблар ва мударрислар фойдаланишлари мумкин.
Президентимиз И. А. Каримов куп йигинларда таъкидлайдиган ва хозирги вактда
афоризмларга айланиб кетган куйидаги хикматли сузларга эътибор беринг-а: «Жамият
таращ иётининг асоси уни муцаррар х;алокатдан цутцариб к,оладиган ягона куч
маърифатдир»; Ю дамзод борки, авлод-аждоди, Ватанининг тарихини билишни
истайди»; «Узликни англаш — тарихни билишдан бошланади».
Абдулхай Абдурахмоновнинг кулингиздаги китоби укувчини айни шу маърифатга
чорлаши, уз авлод-аждоди, Ватани тарихини билиш хамда узлигини англашга даъват
этиши билан хам улкан маънавий-маърифий ахамият касб этади.
Китоб — рух о з и б и дейдилар. Фикримча, кулингиздаги бош кутармай укиладиган ушбу
марокли китоб хам теран маънавий озука, ноёб фалсафий, маърифий, диний маълумотно-
ма сифатида мустакил юртимизнинг хар бир хонадонидан муносиб урин олишга лойикдир.

Хожиакбар Шайхов езувчи,


Узбекистонда хизмат курсатган маданият ходими

6
Мук,аддима
Крлолмас жсщон ичра мангу киши,
Фак,ат щолеуси яхш и ному иши.
Шайх Саъдий Шерозий

Бисмиллохир Рах,монир Рахийм! .

Оламлар Парвардигори Хак. субхона*у ва таолога хамду санолар ва унинг пай-


гамбари Расули акрам Мухаммад Мустафо саллаллоху алайхи вассалламга салавоту са-
ломлар булсин!
Дастлаб шуни айтиб утиш керакки, утмишда утган машхур маърифатпарвар олимлар,
мутафаккирлар ёклаган рационализм, яъни билишда факат аклга таяниш Боялари энди­
ликда инкирозга учради. Фан эса бир томонлама билим воситаси сифатида уз нокобилли-
гини шу даражада фош этиб куйдики, хозирда карийб барча олимлар хакикатнинг магзига
етиш учун фанни дин билан бирга кушиб урганиш зарурлигини эътироф этмокдалар.
Дин ва фалсафа бир-бирига 6 о р л и к , бир-бирини тулдирувчи билимдир. Дунёвий билим­
лар, яъни аник фанлар масалани зохирий — ташки томонини тушунтирса, диний билим­
лар Тангри таоло томонидан пайгамбарларга нозил этилган вахй ва авлиёларга
билдирилган ладуний (илохий) билим оркали масалани ботиний — ички томонини очиб
беради. Бу икки — зохирий ва ботиний билимларни эгаллаган ва уларни бир-бирига
борлай олгандагина, инсон чин хакикатни англаб етади, бахтга, саодатга элтувчи йулни
билиб олади. Бир томонлама билим, хох у диний билим булсин, хох у дунёвий билим
булсин, хакикатни тула ва аник очиб бера олмайди.
Тангри таоло турилиш ва улимни мукаррар килиб куйган экан, дунёнинг хам ибтидо-
си, хам интихоси, охират куни, киёмат койим булиши хам мантикан олганда мукаррардир.
Хар бир кишининг, халкнинг, яхши ёмон кдлмиши табиатга, дунё фаолиятига таъсир
этмай куймайди. Инсон абадий яшамайди, аммо у умрини узайтириш учун с о бл о м хаёт
кечиришга уриниб, уз хаётини чузишга харакат килади. Шу каби инсон Яратганнинг
амрига амал килиб яшаса, гунох, салбий ишлардан узини тийиб, хаётда, табиат кучогида
узининг хужалик ва маънавий хаётида Аллох, буюрганидек окилона хаёт кечирса, инсо-
ниятни мукаррар халокатга дучор булиши балки кейинга сурилар...
Шу уринда дин ёрдамга келиб, бунга нажот — яъни маънавий покланиш, рухий
тозаланиш оркали етиш мумкин, дея инсонга йул курсатади.
Ана шундай мулохазаларни назарга олган холда замона талабига кура, дастлабки билим­
лар пойдевори булган дин ва фалсафа илмларини, маънавият ва маърифат масалаларини
бир-бирига борлаган холда. мухтарам укувчилар эътиборига етказишни лозим топдик.
Хурматли китобхон, азиз сухбатдош! Сиз хар турли ажойиб-гаройиб китобларни укиган-
сиз, анча-мунча хаётий тажрибангиз хам бор.
Биласизки, инсонлар турилганларидан то вафот этгунларига кадар бахт-саодатга инти-
либ яшайдилар. Аммо бу ният килинган бахт-саодат хаммага хам бирдек насиб этавермай-
ди. Бахт хам, кулга киритиладиган колган барча нарсалар сингари, маълум маъно ва
даражада курашиб кулга киритилади. Кураш эса билимсиз хар доим хам муваффакият
келтиравермайди.
Билим олишнинг дастлабки усулларидан бири китоб мутолаа килишдир. Китоблар
хаётни ва унинг кураш конунларини ургатади, билагон, сухбатда топкир, хозиржавоб
килади, китоблардан уринли иктибослар олиш эса кишини аникликка ургатади.
Укиш айни махалда узгаларнинг фикрлари ёрдамида уз шахсий фикрларини яратиш
хам демакдир. Доно, кутарйнки рухда ёзилган китоб баъзан инсон такдирини хам хал
этиши мумкин.
«Ёзилаётган асарлар шу щадар купайиб кетганки, ящин келажакда х;амма нарса
танлаб олинган фикрлару луеат ларга бориб тацалиши мущаррар», деган эди уз

7
вактида машхур француз ёзувчиси, маърифатчи-файласуф Франсуа Вольтер (1694— 1778).
Ана шундай маврид етишди 4 o f h , такдир такозоси — Аллох, хохиш-иродаси ва камина-
нинг саъй-харакати туфайли кулингиздаги хам талкиний, хам комусий услубда ёзилган
китоб дунёга келди.
Модомики, хаёт жуда киска, буш вакт эса жуда оз экан, хаётимизни дуч келган саёз
китобларни укишга исроф этмаслигимиз керак.
Хеч бир ходиса сабабсиз булмайди, калаванинг учини топа олган охирини хам топа-
ди. Эпчил, тиришкок, матонатли кишилар бошлаган ишларини муваффакиятли тугатиб,
рохатини курадилар, астойдил билим излаганлар уни топмай куймайдилар.
Хаёт тажрибалари кандай булмасин, уларнинг хар биридан турри фойдаланиш, турри
хулоса чикариш, яъни фойдалиларини ривожлантириб, зарарли ва бехудаларини такрор-
ламаслик лозим.
Дунёда энг бебахо нарса вактдир. Инсон табиати кизик, бирон-бир нарсасини йукотиб
куйса кайруради-ю, лекин энг кимматли, бебахо нарсаси — вактини йукотса, парвойига
хам келмайди. Фалакнинг гардиши — тарих чархи мудом айланиб туради, табиатда хеч
кандай куч йукки, уни тухтата олса.
Буюк шоир Умар Хайём айтганидек:
Фалак щуло&имга гапирди секин:
К,азо %укмин мендан курасан, лекин —
Айланишим булса эди к,улимда,
Узимни тухтатиб, олар эдим тин.
Тарих чархининг айланиши — вактнинг бизга туткич бермай кочиб кетаётганидир.
Хаётнинг энг мухим хикматларидан бири эса унинг хар бир лахзасидан акл-идрокка
суяниб турри, унумли фойдалана билишдир. Умр дегани биргина тирикчилик ташвишлари
боткогига шунриш билан утиб кетадиган нарса эмас.
Инсон умрининг жуда кдскалигини, бу дунё уткинчи, вактинчалик, бир нафаслик экан-
лигини, хаёт охирги нафасда бир томчи сув ютишга х,ам имкон бермаслигини, афсуски,
камдан-кам одамларгина теран идрок этадилар. Йукса, инсонга ато этилган умрни купчилик
азоб-укубат ва машаккат чекиб, бойлик, мол-дунё туплашга ружу килиб, вактларини бехуда
утказмаган булур эдилар. Бу борада тарин Умар Хайёмга мурожаат киламиз:
М олу дунё х,асрати щ лм асин афгор,
М ангу яшар киши щани, щайда бор ?
Бир неча нафасинг танда омонат,
Омонатга — омонат булмок,лик даркор.
Икки нукта орасидаги энг киска масофа турри чизикдан иборат булганлиги боисидан
бирон-бир максадга яхшилик, туррилик ва турри йул билан тез ва осон борилади.
Пайрамбаримиз илм хакида: «Илм р р га н и н гл а р : илм зулм ат д а цуёш , вауш ат да
%амро%, ёлеизликд а йулдош , бегона юртда сирдош, оеир дамда ра^б ар, душ ман-
га щарши цуролдир», деган эканлар.
Олам хакида, динлар хакида, шу жумладан, Ислом дини хакида, фалсафа, ахлок-одоб
хакида адабиётлар жуда куп. Шунга карамай, улар хакида укиганларим, таассуротларим
хамда курган-кечирганларим ва эшитганларимни — хакикатлар каймогини мухтасар жа-
мулжам килдим, бойитдим. Буларни хар бир яхши-ёмон инсонларга муносиб курдим ва
билиб куйишларини зарур деб топдим. Шояд, буларни урганган мухтарам укувчи —
сухбатдошлар купдан-куп китобларни титкилаб укиб чикиш ва улар хакида бошкалардан
сураб-суриштириб юриш машаккатидан халос булсалар!
Билимли одамлар хаётда камрок кокиладилар, суринадилар. Илм олишдан максад —
аклни чархлашдир ва ана шу акл ёрдамида чин хакикатни, хаётни хамда унинг кураш
конунларини билишдир. Беш кунлик хаётда турри, янглишмай, адашмай яхши яшаб утиш-
га харакат килишдир. Бинобарин, айникса, аксарият инсонлар хозирги пайтда ружу килаёт-

8
гаидяри — катта бойлик туплаш, инсоннинг хаётдаги эзгу орзуси — бахтга олиб келадими?
Сухбатимизда ана шу мавзуни хам бахоли кудрат ёритиб беришга харакат килдик.
Аклли одам урганган билимлари натижасида хаётда нима килиш кераклигини билади.
Доно эса нима килмаслик кераклигини хам билади. Аклли одам шундай одамки, у кийин
вазиятдан осонгина бешикаст чикиб кетади, доно эса бу кийин вазиятга асло тушмайди.
Акли расо одам ана шундай донолик ва донишмандликка интилиб яшамоги лозим.
Оклллар илмдан, хикматли, ибратли сузлардан фикр, ибрат олсалар, ахмоклар эса суздан
эмас, кулфатдан ва бахтсизликдан сабок оладилар. Пешоналари деворга так этиб урилган-
дагина, кузлари бироз очилади. Уларнинг сабоклари ана шу тарика булади.
Билимларни эгаллаган одамлар ана шу билимларини бошкаларга ургатишларидан таш-
кари, узлари хам уни хаётда куллай билишлари, улардан унумли фойдаланишлари, керак-
ли назарияни амалиётга боБлашни удцалашлари ва хаёт машаккатларини осонлаштириш-
лари лозим. Етук инсон нафакат бошкаларни, балки узини хам тарбияламори керак.
Дунёда энг осон нарса бировга ундок кил, бундок кил деб акл ургатишдир. Инсоннинг
чиройли гапларига караб эмас, балки натижага, килган ишларига караб бахо.бермок
керак. Гапирганда угри хам, фохиша хам, Бирром одам хам «мен урриман», «мен фохиша-
ман», «мен Бирромман» деб хеч качон айтмаган ва айтмайди хам. Гапирганларида хамиша
килаётган ёки килган ишларининг тескарисини айтадилар. Улар килган ёки килаётган
ишларини юзларига айтиб куринг-чи, сизни юмма талайдилар, кунингизни курсатиб куяди-
лар. Уларнинг хам узларига яраша маълум «акидалари», «конун-коидалари», «тартиблари»
бор. Улар узларини хак, бошкаларни эса нохак ва ахмок деб биладилар. Улар адашганлар
ёки Яратганнинг Узи кайсидир килган гунохлари учун ёхуд кайсидир утган аждодлари-
дан бирининг катта гунохлари учун адаштирган бечора бандалардир. Бу хакда К,уръони
ка рим нт г 4- «Нисо» сураси 143-ояти каримасида: «Улар уртада сарсондирлар: на
уё^лик эмаслар ва на буёк,лик. Кимники Аллох адаштирса, унга сира й^л (чора)
топа олмайсиз», дейилган.
Бу оятга инсониятнинг буюк мутафаккири, файласуфи Арастунинг фикри хам мос
тушади: «Ёмон щ ли ^ла р , ишлар фак,ат билмасликдан келиб чик,ади, %еч ким уз хох;и-
ши билан ёмон булмайди». Яъни Аллох уларни билим даражаларини кесиб, йулдан
адаштириб куйган. Парвардигор уларнинг гунохларини кечиб, уларга инсофу тавфик
ато этиб, турри йулга — хидоятга бошласин.
Танкид келажакнинг меваси булганлигидан, кези келганда шуни айтиб утиш лозимки,
бизким, узбекларнинг миллат сифатида жуда к^п ижобий томонларимиз, фазилатларимиз,
анъаналаримиз, кадриятларимиз, мактанса арзигудек тарихимиз, маърифатимиз бор. Аммо,
табиат конуниятларига кура, барча яхши, ижобий нимарсаларнинг зидци булганидек, ёмон,
салбий кусурларимиз хам борки, буларни очик-ойдин эътироф этиб, ёритиб, имкони борича
тезрок бартараф килишимиз керак. Бу кусурларимиздан биринчиси — хозирги кунда
миллатдошларимизнинг маърифатга, билимга интилиши бирмунча сусайиб кетиши булса,
иккинчиси ватандошларимизда пайдо булиб колган локайдлик ва бефарклик кайфияти-
дир. Ана шу кусурларимизнинг биринчисини тахлил килсак: мисол учун, хозирги пайтда
жами узбек миллатининг 15 ёшдан 70 ёшгача булган вакилларини 100 фоиз деб оладиган
булсак, шундан тахминан 30 фоизи бадиий, илмий-оммабоп китобларни мутолаа килади,
холос. Таккослаш учун рус халкини олсак, уларнинг бундай китобларни укиши, маърифатга
интилиши, уз устида ишлаш даражаси бунинг аксидир — тахминан 70 фоизга боради!
Китоб дуконларидаги савдодан хам билса булади буни. Сотилаётган китобларнинг
аксарияти рус тилида. Жахон адабиётининг купи бу тилга угирилган. Китоб харид кила-
ётганларнинг унтадан атиги учтасигина миллатимизга мансуб одамлардир, холос.
Бадиий адабиётларни укиш хаётни ва унинг кураш конунларини билиш манбаидир.
Яхши китоб — ажойиб нарсаларни курсатувчи кузгу, хилватда сирдош, ёлгизликда дуст,
ожизликда ёрдамчи, рамгинликда шодлик келтирувчи, фикрни нурлантирувчи, утган за-
мон ахволидан сузлагувчи, окиллар аклидан дарак берувчи, кам хакли, куп фойдали
нарсадир. Шу боис китоб сотиб олишда бахиллик килиб булмайди. Бунинг акси — ёмон,
маънисиз, фойдаси оз китобларни укиш кимматли умрни бекор кетказишдир. Факат яхши

9
китобларни укиш керак. Хамма китобларни укиш учун эса умрингиз етмайди. Камина
узимдаги барча яхши хислатларим, хаётда рисоладагидек, пири бадавлат булиб бахтли
яшай олганим учун аввало Аллох; таолодан, колаверса китоблардан миннатдорман. Куп
китоб олиб, хуп укиганим мени кашШокликка етаклагани йук.
Кусурларимизнинг иккинчиси булмиш локайдлик, бефарклик кайфиятига келсак, ло-
кайдликнинг узи киши кузига арзимас нуксон булиб куринса-да, унинг оркасидан шундай
жабр-жафо, ситам, мусибат ва дахшатли жиноятлар содир буладики, бу инсоният бошига
битган бало — кулфатлар кулфати, мусибатлар мусибатидир. Шу боис кишиларнинг энг
ёмони — локайд, бефарк, виждонсиз одам булиб, у мохиятан ёвуз одамдир. Нохакликни
кура била туриб жим турадиган локайд одамлар кам эмас хаётда. Улар зулмкорлардан
куркадилар ёинки бирор кор-хол булмасин, манфаатимга (арзимаган манфаатга хам) за-
рар етмасин деб, куркоклик, ноурин андиша киладилар. Натижада зулму ситам ахли
узларини эркин хис киладилар, сурбетлашиб, кутуриб, илдиз отиб, кенг кулоч ёйиб,
тармокланиб кетадилар.
Жаноби пайрамбаримиз уз хадисларида хар бир муеулмон бирор нохакликни, адолат-
сизликни, зулмни, жиноятни курганда, эшитганда албатта унга узининг тегишли муноса-
батини билдириши, яъни уни амалда, сузда ёки хатти-харакатда олдини олиши, агар
бунинг иложи булмаса, дилида ундан нафратланиб, узининг норозилигини билдириши
шарт деган эканлар. Шариф хадисларга кура, золим хукмдор олдида куркмай хак гапни
айтиш катта мардлик — жавонмардлик булиб, у хатто жиходга тенглаштирилган. Пайрам­
баримиз: «Аллох, олдида эн г маъцул жих1од (мущаддас ж анг) золим подшо^га
айтилган х,ак; сузди р», деганлар. Алловдан узгасидан куркмаслик мусулмоннинг гузал
хислатларидандир.
Аллохга шукрки, Ватанимиз истиклолга эришди. Мустакилликка эришувдан кура,
уни саклаб колиш OFHp ва машаккатлидир. Келажакда кудратли давлат барпо этишимиз
учун, энг аввало жамиятимизнинг тегишли мафкурасини чукур маърифат асосида, маъна­
вий кадриятларимиз, боболаримиздан колган олтин меросимизни урганиш, дунёкараши-
мизни кенгайтириш асосида яратишимиз зарур. Шундан кейингина оммани маълум бир
йуналиш, мафкура асосида тарбиялаб боришга киришишимиз керак.
Агар биз уз вактида миллий мафкурамизни шакллантириб, маънавиятимизни тузатиб,
улардаги асосий йуналишлар ва кадриятларимизни белгилаб олмас эканмиз, бу мафкуравий
бушликни мустакил давлатимиз душманларига маъкул келадиган мафкура ёки окимлар
эгаллаб олиши мумкин. Бунга куплаб мисоллар келтириш мумкин, албатта.
Сиз эндигина вараклай бошлаган китобни диккат билан мутолаа килиш укувчини,
айникса, хозирги кунимизда кузикориндек ниш уриб чикаётган чаласаводлар таълими
таъсирига тушиб колишдан сак^айди. Бу хакда хам пайрамбэримизнинг хадислари бор:
Ю дамларни чалеитиб, но^ак, йрлга бошловчи чаласавод диндорлар Дажжолдан
х;ам хавфлироцдир*.
Китобда жамиятимизнинг барча катламлари билишлари керак булган, узаро сухбатлар-
да, бахс-мунозараларда аскотадиган кизикарли маълумотлар кискача ва тушунарли —
оммабоп тарзда берилди.
Китоб укишда уч Хил мутолаа бор: биринчиси — укиб тушунмаслик; иккинчиси —
укиб тушуниш; учинчиси — укиганда хатто ёзувчи ёзмаган ёки ёза олмаган нарсаларни
хам англаб етиш. Китоб — купчиликнинг тажрибаси. Кимки унлаб, юзлаб яхши, жидций
китобларни укибдими, демак у куп йиллар буюклар умрини яшабди деганидир.
Кулингиздаги китоб одатдаги китоблардан сал бошкачарок. У сиздан бошкача укишни,
бошкача уйлашни талаб этади. Унинг айрим жойларини баъзан хатто овоз чикариб,
ифодали, эхтирос билан, ёки босик укиш, гохида эса хижжалаб ва маромига етказиб,
фикран мазмунини чакиб куриб, мулохаза юритиб укиш керак булади.
Эътиборингизга хавола этилаётган китоб хаётни урганишда, билишда зарур манба
булиб, тегишли дунёкарашимизни шакллантиради ва иккиланаётган ёки хато йулдан
кетаётган кишини турри йулга буриб юборишга хисса кушади.
Мухтарам укувчи, бу китоб илмий, тарихий, диний, фалсафий ва маърифий асар

10
' б^либ, оламларнинг яратиЛиши, хазрат инсон хакида, хаёт, Борлик туррисида бахс юрит-
ганидан ва инсоний ахлок, одоб, маънавий камолот ва бахтга етакловчи дидактик асар
б^лганлигидан, унга «Саодатга элтувчи билим» деб ном берилди.
Дарвоке, буюк мутафаккир Юсуф хос Хожиб хам инсониятни бахтли килиш орзуси
билан яшаган ва 1069-1070- йилларда узининг машхур «Кутадру билиг» («Саодатга
Й^ЛЛОВЧИ б и л и м » ) КИТОбнИИ ёЗИ б ЭВЛОДЛарга КОЛДИргаН (Тошкент, «Фан», 1972).
Биз хам эзгу ниятда ана шу китобга хамном булган мазкур комусий асарни ёзиб
ватандошЛаримизга тортик килдик.
Юсуф^Хос Хожиб тахминан 1019— 1021- йилларда кадимги Еттисув улкасининг марка-
зи — Боласояунда тугилган, вафот этган йили номаълум. Туркигуй адиб, олим ва мутафак­
кир, «Кутадру билиг» фалсафий-дидактик достонининг муаллифи.
Муаллиф узининг ушбу ёзилган достони учун корахонийлар (927— 1212- йилларда
хукмронлик килганлар) хокони Таврочхондан «Хос Хожиб» (Эшик огаси) мартабасини
олган ва Юсуф Хос Хожиб номи билан шухрат козонган. У арабий, форсий, туркий
шеъриятни ва халк фольклорини яхши билган. Асарида юнон ва шарк фалсафаси, илми
нужум (астрология), хандаса, тиб сирлари, дунё тузилиши ва инсон рухиятига оид маълу­
мотлар хам учрайди.
Корахонийлар сулоласини иликхонлар идора этган. Давлатнинг пойтахти дастлаб Ко-
u iF ap , кейин Боласорун, ундан кейин Узган шахарларида булиб, кейинчалик яна K o u iF a p ra
к^чирилган.
Боласорун VII—XIV асрларда йирик шахар булиб, унинг харобалари хозирги Кирризи-
стондаги Тукмок шахрининг жануби-гарбида, 12 км. масофада — Чу водийсида жойлаш-
ган. Тарихда Губалик, Кузбалик, Кузулуш, Хосун орду деб хам аталган.
Эй Алло%! У зотнинг рщ ларини шод, жойларини жаннатдан ато этгин!
Китобда Худованднинг оламларни яратиши, пайгамбарлар, уларнинг тарихи, килган
ишлари, жахон динларининг вужудга келиш сабаблари, уларнинг бир-бирларидан фарк-
лари, диний таълимотлар, фалсафа дахолари ва уларнинг олам, хаёт, Борлик, инсоният
хакидаги асосий фалсафий фикрлари келтирилди. Хар бир кишини кизиктирувчи савол-
ларга лурат, изох тарзида тушунтиришлар берилди. Шунингдек, бу китобда кам куллана-
диган эски узбек тилидаги суз ва иборалар маъноларининг изохлари хам урин олган.
Китобнинг асосий максадлари: китобхонга бутун Борлик оламларни ва хазрати инсон-
ни яратган Парвардигори оламнинг энг y n y F , юксак ижоди эканлигини тушунтириш;
маърифат таркатиш; жамиятни согломлаштиришга харакат килиш; инсонга одоб ургатиш,
унинг адолат, баркамоллик, маънавиятга интилишига йул очиш; аклда, ахлокда, маънави-
ятда етук булиш; комил инсонни тарбиялашга хисса кушиш; маънавий кадриятларимизни
тиклаш, узлигимизни англатиш ва буларни кенг оммага таркатишдир. Зеро Куръони ка-
римда: «У $ зи истаган кишиларга хикмат (фойдали билим) беради. Кимга хикмат
берилган булса, бас, мухак.к.ак.ки, унга к^п яхшилик берилибди. Ваъз эслатма-
ларни ахли донишларгина олурлар» (2:269) дейилган.
Китобнинг яна бир максади маданий меросимизни тадкик этиш, диний ва дунёвий
илм дурдоналарини, утмишдаги уламолар, фузалолар, донишмандлар ва тасаввуф ахли-
нинг тафаккур меваларидан халкимизни бахраманд этишдир.
Китоб деярли комусий услубда ёзилган булиб, унда хар бир билимга интилувчи киши
билиши зарур булган мавзулар, ходисалар, ишлар, нарсалар, вокеалар, атамалар киска,
л^нда, халк тилида содда ва тушунарли баён этилди. Китобхон бу асарда узини кизикТир-
ган талай саволларига жавоб топади. Чунки бу битик юзлаб китоблардан, маколалар ва
бошка манбалардан танлаб олинган, амалий фойдаланиш учун тайёр холга келтирилган
бир дастуриламалдир.
Баъзи ёзувчилар маъносини тушуниб булмайдиган ялтирок, болохонадор, тушунилиши
кийин сузларни топиб ишлатадилар. Аммо улар нима деяётганларини узлари хам билмай-
дилар ёинки айтмокчи булган гапларини тушунтира билмайдилар. Бу укувчининг зехнини
чалкаштириб чарчатишдан бошка нарсага ярамайди.
Аммо утмишдаги машхур файласуфлар ноаник, мураккаб, кийин тушуниладиган жум-

11
лаларни ишлатишга уч нарсани сабаб килиб курсатадилар:
— укувчининг фалсафа илмини урганишга кобилиятини синаб куриш учун;
— фалсафани барчага тушунарли килиб эмас, балки унга муносиб, хос одамларгагина
тушунарли килиб бериш учун;
— фикрни кийин масалалар билан машк килдириш учун.

Абу Али ибн Синонинг ёзишича, у буюк юнон файласуфи Аристотелнинг <<Мета­
физика» китобини И маротаба ук;иб тушу на олмаган экан ва бундан маъюс тор-
тиб, х,афсаласи пир булиб, бу катобни токчага ташлаб щ йган экан. Кунлардан бир
купи у бозордан утиб кетаётганида, камбаеал, бечора, афтодах;ол бир киши к,ули-
даги китобни одамлардан сотиб олишларини ёлвориб сураб турганини, еярга бир
бурда нони %ам йук,лигини айтиб, одамларга зорланиб турганини крриб цолибди.
Ибн Сино унга рах;ми келиб, китобни куриб х;ам i/тирмай сотиб олибди-да, уйига
келиб уни варак;лаб курибди. Курибди-ю, уащ от ! Китоб узи излаб юрган, Аристо­
телнинг «Метафизика» китобига Форобийнинг ёзган шаруй экан. Китобни бир мар­
та ущиб чик,ишдаёк, Аристотел асарини тушуниб, уни тула узлаштириб олган экан.
Шундан кейин у бундан азбаройи хурсанд булганлигидан, юртга зиёфат берган экан.
(Форобий шарцда «иккинчи муаллим» деб аталган, «биринчи муаллим» деб Аристо­
тель эътироф эт илган).

Кулингиздаги китоб эса омманинг барча катламларига мулжалланганлиги сабабидан,


осон, содца, равон тилда барчага тушунарли килиб ёзилди.
Биз киммиз? Кайдан келдиг-у, кетурмиз каён? Дунёга келиб кетишимиздан мурод
нима? деган саволларга жавоб беришга харакат килинди. Бу омонат дунёда кандай яшаш
кераклиги хакидаги фалсафий масалаларга хам бахоли кудрат Урин берилди. Бахт хакида
мунозара юритилди.
Китобда тарихий хакикатлар р^й-рост, бежамасдан, аслича, хакконий акс эттирилди.
Айникса, тарихий йиллар, саналар аниклигига катта эътибор берилди.
К,уръони карим оятлари Шайх Абдулазиз Мансур каламига мансуб Куръони карим-
нинг узбекча изохли таржимасидан олинди.
Китоб ватанимиз ва хорижда узбек ва рус тилларида ёзилган, 1950—2002- йилларда
нашр этилган ноёб адабиётлар заминида яратилди. Олинган маълумотлар мухтарам укув-
чиларимизга кулдан келганча тасниф ва тавсиф этилиб, зарурият тугилганда керагича
шархлаб, бир-бирига чогиштириб ва тахлил килиб, барча кийналмай тушунадиган, содда
ва равон, халкчил тилда ёзилди. Китобнинг тасаввуф кисмини ёзишда хурматли устоз
Нажмидцин Комиловнинг «Тасаввуф» китобидан фойдаландик. Китобни ёзишда холисан-
лилло берган кимматли маслахатлари ва ёрдамлари учун Нажмидцин акага чукур миннат-
дорчилигимни билдираман. Умар Хайём рубоийлари эса Шоислом Шомухамедов таржи­
масидан олинди. К,искаси, бамисоли хаёт б^стонидан гуллар териб улардан жамиятимизга
фойдаси тегадиган бир гулдаста килдик.
Мухтарам сухбатдош!
Хаммамиз хам албатта Яратганнинг бандасидирмиз, айб ва нук,сонлардан холи эмас-
миз. Зеро, мукаммаллик, барча айбу хатолардан, нуксонлардан поклик ёлБиз Аллох таолога-
гина хос сифатлардандир.
Барча саъй-харакатларимизга карамасдан, китобда айрим сахву хатолар хам уЧраши
мумкинки, бунинг учун мухтарам китобхонларимиздан аввалбошданок узр сураймиз ва
барча фикру мулохазаларингизни кейинги нашрларда албатта хисобга оламиз.

12
Б иринчи цис м

ОЛАМНИНГ
ЯРАТИЛИШИ
ВА
ПАЙРАМБАРЛАР
Б и р и н ч и ф а сл

Парвардигори олам
У осмонлар ва Ерни хамда уларнинг орасида-
ги (барча) нарсаларни олти кунда яратиб, сунгра
Арш узра муставий б^лган зотдир.
У Рахмондир.
Бас, У зот х д к ,и д а хабардорлар (билимдон киши-
лар)дан суранг!»
(25- *Фурк,он* сураси, 59-оят).

Худо оламни, бутун борликни, барча жонли-жонсиз мавжудотларни яратгувчиси —


Парвардигори оламнинг умумий номи булиб, форсларда — «Худо», туркийларда —
«Тангри», арабларда — «Алло*», Исломдан аввалги Эронда — «Яздон», «Эзид», «Хур-.
музд», «Худайгон», яхудийларда — «Яхва», славянларда — «Перун», «Бог», «Гос­
подь», «Творец», «Создатель», «Всевышний», «Высочайший», хиндларда— «Даю-
то», инглизларда — «Говд» ва хоказо тарзида зикр этилган.
Парвардигори олам Машрикзамин манбаларида асосан «Рабб», «Раббий», «Мав-
ло», «Хдк.», «Хак. таоло», «Х,ак, субхонаху ва таоло», «Аллох таборака ва таоло»,
«Худой таоло», «Худованд», «Худовандо», «Худой бузург», «Парвардигор», «Тангри
таоло», «Раббил - оламийн», «Тангри субхонаху ва таоло», «Аллох таоло», «Тан­
гри азза ва жалла», «Мавло жалла жалолуху», «Зулжалол» каби купдан-куп сифат-
лар билан тавсифланади.
«Аллох» Парвардигори оламнинг арабча номидир, бинобарин, «Ал-илох», яъни
унга ёлбориладиган тенги йук бекдёс куч, энг улур зот деган маънони билдиради. Ислом
дини зухуридан илгари арабларнинг курайш кабиласи илохи хам «Аллох» деб аталган.
Шунинг учун оламларни яратган яккаю ягона Худовандни юкорида келтирилган номлар,
атамалар, сифатлар билан атайвериш мумкин.
Арабча «Аллох» калимаси Тангри таолога хос атамадир. Х,еч бир тилда унинг тенги
учрамайди. Масалан, туркий «Тангри» калимаси «Илох» калимасига факат маъно жиха-
тидан тенгдир. К,уръони к а р и м и т г инглизча ва французча таржималарида хам бу холга
эътибор берилган ва «Аллох» калимаси айнан уз холида саклаб колинган.
Юракнинг сул аортасида (энг катта томирида) ва кафтларимиздаги собит чизиклар
шаклидаги хатлар билан «Аллох» деб ёзилгандир. Аллох оламнинг энг танланган мавжу-
доти булмиш инсоннинг юрагига ^з «имзосини» биологик бир мухрдай чеккан. «Аллох»
калимаси Аллохнинг ^зига хос номидир.
Мукаддас турт самовий китоб — Таврот, Забур, Инжил ва К,уръони карим булиб,
уларга асосланган динлар таълимоти буйича барча оламларнинг, коинотнинг, бутун мав-
жудоту Борликнинг, F aft6 оламининг яккаю ягона яратгувчиси А ллох таолодир.
Азалий ва абадий вужудни «Аллох» дейдилар. Уткинчи, фоний вужудни эса «олам»
дейдилар. Аллох олам эмас, олам эса Аллох эмасдир.
Аллох оламнинг Халлок,и — яратувчиси ва олам Аллох таолонинг ижодидир. Олам­
ни яратишда хам, уни барбод этишда хам инон-ихтиёри Узидадир. Худованд ^н саккиз
минг оламни яратган, хар бир тур махлукотнинг узи бир оламдир деган ривоятлар хам бор.
Хуллас Аллох таоло барча оламларнинг эгаси ва мутлак хукмдоридир.
Аллох Кандай зот, кандай сифатларга эга каби саволларга жавоб бериш учуН Аллох
таоло ту^рисида умумий тасаввурга эга булиш лозим.
1. Аллох азалдан мавжуддир. У хеч качон йук булмаган. Унинг аввали хам йук,
охири хам йук. Х,еч нарса булмаган пайтда хам, У булган, мавжудлик Унинг асосий
хусусиятидир. Унинг мавжудлиги хеч кимга ва хеч нарсага боялик эмас. У бошка нарса-
ларга бехожат булгани холда хаМма Унга хожатманддир. У хамиша тирик. У мохиятан
пок ва доно, мукаддас ва билгувчидир. Унинг нихояси йук, абадийдир, дунёда хеч нарса

16
колмаганда хам У бокий колади.
2. У турилмаган ва турмаган. Унинг фарзанди хам йук, ота-онаси хам. У беназир бир зотдир.
3. Унинг шериги, ухшаши, киёфаси йук, тенг бир ухшаши ёхуд тенг бир зидди булма­
ган Ахаддир. У мукаммал зот ва яккаю ягона б^либ, бу ёлгизлик Аллохга, Унинг зотига
хос булган бир мутлак токликдир.
4. У азалий ва абадийдир, доим бархаётдир ва хеч качон улмайди.
5. У ломакондир, яъни Унинг турадиган макони йук. У хар ерда ва хар вакт хозиру нозир.
Хар нафасда, хар заррада зухурдир — бордир. Бутун Бортик Унинг борлигига далилдир.
6. У хамма нарсага кодирдир. Хохлаган нарсасини кила олади. У хохлаган иш амалга
ошмай колмайди, хохламагани булмайди. У бенуксондир, килган, килаётган ишлари беха-
тодир, хикматдир. Унинг илми ва хикмати чексиздир. У Самаддир, яъни шонли, улур ва
буюк, барча гоялар манбаи, нуксонсиз, хеч нарсага мухтож булмаган, хар кандай мавжу-
дот унга мухтож ва ундан мадад олмай туролмайдиган, олий кудратли зотдир.
7. У барча нарсаларни эшитади, куради, билади. У якиндагини хам, узокдагини хам,
овозсизни хам, ошкорани хам, махфийни хам эшитади, куради, билади. Ундан хеч ким ва
хеч нарса яширин колмайди. У калблардаги ниятларни хам билади.
8. У Холик, — Яратгувчидир. У хамма нарсани хал килган ва яратган яккаю ягона-
дир. У билиб, ирода килиб ва кодир булиб колмай, балки амалда яратади ва хал килади.
Аллох таолонинг субутий (мусбат) сифатлари хам саккизтадир: _
1. Аллох таоло Узининг зотига хос бир сифат билан хамиша тирик (Хай), мангу
бархаётдир, аммо бизга ухшаш аъзо ва жон билан эмас.
2. Аллох таоло хар бир нарсани билгувчидир. У Уз зотига муносиб сифат билан
билур, аммо бизларга ухшаш урганмок ва уйламок билан эмас.
3. У хар нарсага кудрати етгувчи К,одирдир. Бир нарса килмокни хохласа, «бул» деса
кифоя. Аммо бизларга ухшаб кувват ва ёрдам берадиган асбобларга мухтож эмас.
4. У Самиъ, яъни хар бир овозни эшитгувчидир, аммо бизларга ухшаб кулок билан эмас.
5. У Басийр, яъни хар бир нарсани кургувчидир. Бутун оламни, коронгу-ёрурдаги, узок-
якиндаги, еру осмондаги катта-кичик нарсаларни Уз кудрати илохийси билан доим куриб
туради. Курмори Уз зотига муносиб сифат билан булур, аммо бизларга ухшаш куз билан эмас.
6. У Мурид, яъни хохлагувчидир. Дунёдаги бор нарсалар, ишлар хаммаси Унинг
хохиши билан булган. Хар бир ишни килмок Узининг ихтиёрида — хохласа килади,
хохламаса килмайди.
7. У Мутакаллим, яъни сузлагувчидир. У Уз зотига муносиб бир сифат билан сузлай-
ди, аммо бизларга ухшаш ориз, тил, овоз, харфлар билан эмас. Таврот, Забур, Инжил ва
Куръони карим китобларидаги сузлар Унинг каломидир.
8. У Таквин (мукаввин), яъни б^лдиргувчидир. Дунёдаги мавжуд нарсаларнинг
хаммаси Унинг булдирмоги билан булгандир.
Аллохнинг илохий сифатлари куп булиб, Куръони каримда тилга олинган 99 исмида (к.
Ал-асмо, ал-Хусно) яккол куринади (юзинчиси яширин колдирилган). Аллохнинг сифатлари
инсон сифатларидан тубдан фарк килади, Аллох бирор нарсага ухшатилмайди ва бирор
нарса хам Аллохга ухшатилмайди.
Унинг зоти ва сифатлари туррисида бахс юритиш шаръан ман этилади. Чунки инсон
^зининг чегараланган билими ва акли билан Унинг чегарасиз мохиятига ета олмайди.
Суфи Оллоёр айтганидек:
Фаришталар, набийлар етмадилар,
Буйин сундилар-у фикр этмадилар.
Хозир Ер юзидаги олимларнинг купчилиги ^зларининг дунёни табиат яратган, табиат
абадий, булган, булади, факат у бир шакл ва сифатдан иккинчи шакл ва сифатга утавера-
ди, деган фикрларига карама-карши уларок, *Дунёни табиат ярата олмайди, чунки
яратувчи фикрлаш к,обилиятига эга булиши керак, табиат эса бундай цобилиятга
эга эмас», деган фикрни билдирмовдалар. Х а /й Ц у в и ^ а^ ю к са к беназир билиш кобили-
яти факатгина оламларни яратгувчи Аллох
Оэ v I «аh
Аллох таоло, файласуфлар тили билан айтганда, мутлак (абсолют) идея, кайхоний
ирода, киёфасиз ибтидо булиб, У барча нарсалар ва ходисаларнинг бош сабабчисидир.
Табиатда хамма нарса шу кддар максадга мувофик бекаму куст килиб яратилганки, буни
факат барча ходисаларни тартибга солиб тургувчи мутлак аклли вужуднинг мавжудлиги-
ни тан олиш билангина изохлаш мумкин. Парвардигор мукаммал вужуддир деган ту-
шунча хамма кишиларда бор, лекин, агар бу мукаммал вужуд хакикатда булмаса, бу
тушунча хам пайдо булмасди. Демак Аллох мавжуддир. Илм тили билан айтганда, Худо-
ванди таоло акл, накл ва идрок билан таниладиган борликдир. Таъбиримизча:
X,ар олам, х,ар заррада зуцурдир Аллох,,
Улуе, эзгу ишларда У л бизга панох,.
Деди: мех,р ила безанг оламни х;ар гох,,
Ох,, Узине адаштирма, эй субх;он Аллох;!
(Муаллиф)
Худованднинг борлиги, бирлигини дунёнинг биринчи пайгамбари, расули Одам са-
фийуллох, ундан кейинги пайяамбарлар Шис, Идрис, Нух, Худ, Солих, Иброхим, Яъкуб,
Мусо, Довуд, Ийсо, Мухаммад алайхиссаломлар хамда бошка пайгамбарлар эътироф
килганлар ва халкни бунга даъват этганлар.
Хуллас, дунёни харакатга келтирувчи объектив конун — карама-карши кучлар кураши
конунига кура, рахмоний ва шайтоний кучлар кураши — Аллохнинг зотини инкишоф
килолмай, У ни йук деб тушуниб куя колувчилар уртасидаги азалий курашда намоён
булади. Бу кураш хам аслида Парвардигори олам томонидан яратилган табиий зарури-
ятдир. Чунки дунёни карама-каршиликлар ва улар уртасидаги кураш харакатга келтиради.
Аллох таолонинг конунларидан бири булган «парите» — зид жуфтлар конуни дунё­
ни, бутун оламларни харакатга келтирувчи кучдир. Бундай зид жуфтларга мусбат ва
манфий, шимол ва жануб, F a p 6 ва шарк, зулмат ва зиё, яхшилик ва ёмонлик (эзгулик ва
ёвузлик), иссик ва совук, тортиш ва итариш, энергиянинг куйилиши ва сурилиши, про­
гресс ва регресс, хаёт ва мамот, эркак ва ургочи, жуфт ва ток, нафс ва каноат, ут ва сув,
халол ва харом, юмшоклик ва каттиклик ва хоказоларни мисол килиб келтириш мумкин.
Зид жуфтлар математик амалларда хам мавжуд: кушув ва айирув, купайтирув ва булув.
Дунё ва хаётнинг ана шу конун асосига курилганлиги 36- «Ёсин» сурасининг Зб-оятида
айтиб утилган: «Ер ундирадиган нарсалардан, (одамларнинг) узларидан ва яна
улар билмайдиган нарсалардан иборат барча жуфтларни яратган (Аллох)га
тасбех айтилур». Бу ояти каримада жуфтлар тушунчасига инсоннинг узи (эркак ва аёл)
ва инсон билмайдиган бошка зид жуфтлар кириши назарда тутилган. «Парите» хакикати
Ердаги хаётга хос булиши баробарида биз билган-билмаган бутун коинот микёсида хам
хукм суради. Мабодо Аллохнинг бу конуни б^лмаганида эди, оламдаги жамики моддалар,
нарсалар бир-бирига ёпишиб, коинот ток бир жисм холига келарди. Ёки, аксинча, тарка-
либ, сочилиб кетар эди.
Коинотнинг ва дунёдаги барча нарсаларнинг мувозанати узаро тортишув ва итариш
кучи билан сакланади. Аллох Узининг ана шу конунига биноан инсониятга хар бир ишда
уртача йул тутишни, уртача хаёт кечиришни буюради.
Тангри таоло яратган шу конунга кура, бундай карама-каршиликлар инсон табиати-
да хам мужассамланган булиб, инсонлар узининг тугри ёки нотурри тафаккури, фикр
юритиши натижасида бир-бирига зид яхши ва ёмон, ижобий ва салбий кишиларга ажра-
ладилар хамда табиатдаги сингари доимий харакатда, узаро курашда буладилар.
Худованд Узи яратган мавжудотлари ичида олий, фикрлай олиш ва сузлаш кобили-
ятига эга булган мавжудоти — инсонга уни синаш максадида ихтиёр, ирода ва фаолият
эркинлигини бериб куйган. Яшаш учун курашда рахмоний кучлар томонида туриб кураш-
ганл^р бахтли, аксинча, ёт томонда туриб, шайтон васвасасига кул бериб курашувчилар
бахтсиздирлар. Бу ерда хам зид жуфтлар, яъни Рахмон ва шайтон, яхши ва ёмон муно-
сабати, кураши намоён булмокда. Пировард натижа бу хам зид жуфтлик — «бахтли» ва
«бахтсиз» натижага олиб келади. Демак дунёнинг ишлари иккиликлар, бир-бирига зид

18
икки томонлар — рахмонийлар ва шайтонийлар, яхшилар ва ёмонлар, зулмат ва зиё, хаёт
ва мамот кураши заминида давом этади. Инсон бу дунёда уз инон-ихтиёри, иродаси билан
килган яхши ёки ёмон амалларининг ажру савобини нариги дунёда жаннат ёки дузах
инъом этилиши билан олади (бу ерда хам карама-карши икки зид томонлар зухур этмок-
да: савоб ва гунох, бу дунё ва у дунё, жаннат ва дузах). Яъни хар ким, албатта, экканини
уради: арпа эккан арла олади, бурдой эккан — бурдой. Бундан ташкари, «карма» — хулк-
атвор конунига кура, киши килган гунохлари ажрининг бир кисмини бу дунёда, колган
кисмини у дунёда олади. Аммо канча ва кандай кисмини бу дунёда ёки у дунёда олиши
яшириндир, уни ёлгиз Парвардигори оламнинг Узи билади.
Таврот китобида ёзилишича, киши гунохларининг бу дунёда олмаган ёки ололмай кол­
ган ажри, жазосини унинг бу дунёдаги турт авлодларидан бирининг ёки барчасининг зим-
масига юклатилиши хам мумкин экан. Бундан келиб чикадики, кимки бу дунёда гунохсиз
була туриб, куп азоб-укубат, касаллик, омадсизлик, кийинчилик, рам-андух чекаётган булса,
демак, у кайсидир аждодларининг килган гунохларининг жазосини тортаётган булиши хам
мумкин экан. Гунохларимиз келгуси турт авлодларимиздан бирининг ёки барисининг буйнига
ofhp юк булиб ортилишига ишонч, бизни деб улар бу дунёда каттик азоб чекишлари мумкин
деган фикр турилишига сабаб булади. Шу уринда машхур француз файласуфи Франсуа
Вольтернинг куйидаги сузларини беихтиёр эслаб кетасан киши: «Тасодиф йук, нарса. Бу
дунёда руй берадиган х,амма нарсалар ё синов, ёки жазо, ёхуд мукофот ва ёинки
аввалдан юборилган хабардир». Аллохнинг Узи билгувчирокдир!
Хурматли укувчим, шу ерда эътиборингизни бир нарсага жалб киламиз. Тавротнинг
бир нечта оятларида, ота-оналар гунохи учун болалари 3—4-авлодларигача жазоланиши
хакида айтиб утилган булса-да, аммо Куръони карим т нг катор сура, оятларида хеч бир
гунохкор жон узга жоннинг гунохига масъул (жавобгар) булмаслиги, инсон факат узи
К И Л ГаН саъй-харакати учун жазо-мукофот ОЛИШИ айтилган. (К,аранг: Библия. «Чикиш», 20:5 ва34:7;
«Сонлар», 14:18; «Иккинчи конунлар туплами», 5:9. Куръони карим. «Анъом», 6:164; «Ал-Исро», 17:15, «Фотир»,
35:18; «Зумар», 39:7; «Ван-Нажм», 53:32—4 l ) .
Аллохнинг икки илохий китоблари уртасидаги ихтилоф, Тавротга узок замонлар ути­
ши мобайнида узгартиришлар киритилган булиши мумкин, деган хулосага олиб келади.
Аллох таборака ва таоло яратган бехисоб оламларни Узининг азалий конунлари
воситасида бошкаради. Масалан, бирон-бир кинофильм куриш учун, телевизорга видеоаппа-
ратни улаб, тегишли тугмачаларини босиб дастурлаб куйсангиз кифоя, кинофильмни бема-
лол кураверасиз. Телевизорни масофадан тугмачани босиш билан бошкариш хам мумкин.
Бу оддий физик конуниятларга асосан амалга оширилади. Бутун оламлар, коинот, табиат,
мавжудотлар ана шундай, аммо олий тарзда бошкарилиб туради, десак янглишмаймиз.
Бундай конун-коидаларни яратгувчи шак-шубхасиз ёлгиз Аллохдир. Тасаввур килинг-а,
бундан минг йил олдин телефон, радио, телевизор, машиналар, укотар куроллар, танклар,
самолётлар, хаммаёкни вайрон этиб ташловчи ракеталар, лазер куроллари, атом, водород,
нейтрон бомбалар, бактериология куроллари ва хоказолар булиб колса, уша замоннинг
кишилари бунга кандай муносабатда булардилар? Якин-якинларгача, хатто атиги бундан
икки аср мукаддам оддий велосипед хам одамларнинг акл доирасига с и р м э й , уни «шайто-
нарава» деб аташган. А ллох таоло шундай муъжизалардан миллион-миллион карра му­
каммал турларини яратиб куйганки, улар бизнинг чегараланган аклимиз доирасига c h f -
майди. Бундай сир-синоатлар замонлар утиши билан бирин-сирин ечила бораверади. Нати-
жада азалий жумбоклар, муаммолар, муъжизалар аста-секин ечилиб, аниклашиб, муъжиза-
лик, райритабиийлик хусусиятини йукотаверади.
Инсоният хозирги кунда техниканинг илгор турларига эга булиб тургани холда, биз
нега Аллох таолонинг кудрати инсон кудратига Караганда бенихоя эканлигига шубх,а
килишимиз керак? Худо йук дегувчиларга биргина лунда савол: хуш, оламнинг пайдо
булишида биринчи турткини ким берган? Холбуки бирон-бир турткисиз, куч-кувват таъси-
рисиз хеч кандай харакат, ходиса, реакция булмаслигини болалар хам физика фанидан
биладилар-ку?! Файласуфларнинг таълимоти буйича, янги харакатни хар доим эски хара­
кат вужудга келтиради. Демак, хар бир харакат, иш, кимнингдир рухий, аклий, жисмоний

19
фаолияти натижаси экан, уша фаолият эгаси ким? Катъий килиб айтамиз: шубхасиз, У—
Аллохдир, У Аллохдир, Аллох;!
Дахрийлар олам аввал хам бор эди, бундан кейин хам булади, аввал у газ (тутун)
холида эди, дахшатли портлаш юз бериб, бутун олам — коинот пайдо булди, дейишади.
Аллох эса, Узининг борлиги, бирлиги хакида Узи нозил килган илохий китоби Куръони
карим лг хабар бериб дейдики:
«Дархак,ик.ат, Раббингиз осмонлару Ерни олти кунда яратган, сунгра Арш
узра муставий булган, кундузга тунни к,оплатадиган — уни (яъни, тун кунни)
шитоб кувийди — куёш, ой, юлдузларни Уз амрига мусаххар (муте) килиб кУйган
Аллохдир. Огох булингизки, яратиш ва буюриш Унга хосдир. Оламларнинг
Рабби — АЛЛОХ бараКОТЛИДИр». (7- «Аъроф» сураси, 54-оят).
(«Эй, Мухаммад), айтинг: «У Аллох Ягонадир. Аллох бехожат, (лекин) хожат-
барордир. У турмаган ва турилмаган хам. Шунингдек, Унга бирор тенщ ур хам
Й у К Д И р » . (112- «Ихлос» сураси, 1—4-оятлар).

«Айтинг: «Х,ак,ик,атан хам сизлар Ерни икки кунда яратган зотга кофир
булурмисизлар ва узгаларни Унга тенглаштирурмисизлар?! Ана Уша (барча)
оламларнинг Парвардигори-ку?!
У (Ернинг) устида тула турт кунда торларни (пайдо) килди ва уни баракотли
килди хамда ^ша (ер)да унинг емишларини белгилади (таксимлади). (Бу тафсилот)
суровчиларга хосдир.
Сунгра тутун холатда булган осмонни (яратишни) к,асд этиб, унга ва Ерга:
«(Фармонимга) ихтиёрий ёки мажбурий холда келинглар!» — деган эди, улар:
«Уз ихтиёримиз билан келдик», — дедилар.
Бас, икки кунда етти осмонни барпо килди ва хар бир осмонга (унга буюрил-
ган) ишни (вазифаси)ни вахй килди. Биз куйи осмонни чировдар (юлдузлар) би­
лан безадик ва (уни офатлардан) сакладик. Бу кудратли ва билимли зотнинг
такдири (^лчови)дир». (41- «Фуссилат» сураси, 9 —12 оятлар).
И з о х: Келтирилган оятларда Тангри т аоло Ерни икки кунда яратиб, турт
кун деганда унинг ризк;у рузини %ам тащсимлаб булиб бергани ва олти кун деганда
эса осмонни %ам яратиб булгани баён щилинган.
«Биз осмонлар ва Ерни хамда уларнинг орасидаги нарсаларни уйнаб (бехуда)
яратганимиз йук,. Биз уларни фак,ат Хдк. (жиддият) билан яратганмиз. Лекин,
уларнииг аксарняти билмайдилар». (44-«Духон* сураси, 38—39-оятлар).
«У тирилтирадиган ва Улдирадиган зотдир. Бас, к,ачон бирор ишни хукм
килса унга факат: «Бул!» — дер, холос. Бас, у (иш) булур» (40-«Fo<j>Hp* сураси, 68-оят).
(Эй инсон), Аллох осмонлар ва Ерни х а к (хикмат) билан яратиб кУйганини
курмадингми?!
...Агар У хохласа сизларни кетказиб, (урнингизга) янги халкни келтирур. Бу
(иш ) Аллох учун КИЙИН эмасдир». (14-*Иброхим» сураси, 19—20-оятлар).
«Аллох дон ва урурларни ёрувчи (ва ундирувчи)дир. Уликдан тирикни чикдра-
ди ва (У) тирикдан уликни чикарувчидир. Ана Уша Аллохдир. Бас, каёкка o f h 6
КетаяПСИЗЛар?» (6-«Анъом* сураси, 95-оят).
«Аллох* Ундан узга илох йук,! У улкан Арш эгасидир» (27-«Намл* сураси, 26-оят).

«Х.амд эса (барча) оламлар Раббига (хосдир)!» (37-«Вас-соффот» сураси, 182-оят).

Хуш к,удратлие Парвардигор Биру борим,


Кулум тутиб йрлеа солеил, Анта-л-Х,одий.
Зоти у луг- Ра^мон эгам х;ам Жабборим,
Кулум тутиб йрлга солеил, Анта-л-Х,одий.

20
Гунох, дарди бемор щ лди, табибимсен,
М щбубимсен, дармонимсен, цабибимсен,
Йулда цолдим, цолим сурар рафик,имсен,
Кулум тутиб йулеа солеил, Анта-л-Ходий.
(Ахмад Яссавий)

Баъзилар: «Тангри таоло Куръони каримда купинча «Биз» деб хитоб килади, бу-
нинг сабаби нима?» — деб савол берадилар. Бунинг изохи к^йидагича: «биз» сузининг
лугавий маъноси икки хил булиб, бирйнчиси — «мен» шахсининг куплиги, яъни бирдан
ортик киши тушунилади. Унинг иккинчи маъноси — «биз» — якка шахснинг кибр-такаб-
бурлик ва катталик килиб айтган «мен»идир. Баъзида айрим кишилар «мен» урнига, уз
рурури ва устунлигини намойиш килиш максадида, узига бино куйиб, катталик килиб
киброна «биз» деб айтадилар. Тангри таоло бандаларига «Биз» деб хитоб килганида
Узининг улур, кудратли ва азамат эканлигини, яккаю ягоналигини, кибру хаво, катталик
факат Узига хос сифат эканлигини билдириб, «Мен» урнига «Биз» деб хитоб килади.
Муомалада «мен» урнига «биз» деб айтиш баъзан камтарликни хам билдиради.
Аллох таолога «сен» деб мурожаат килишимизнинг сабаби эса ширкка йул куймас-
лик ва Унга ^зимизни якин олишдандир.
Хар бир нарсанинг ибтидоси ва интихоси булиб, чегарасиз хеч нарса йук. Акл, идрок,
фикрнинг хам чегараси булиб, бу чегара худди уфк ва саробга ухшаб, якинлашган саринг
чекина боради ва янгидан-янги вокеликлар к^ринаверади. Чегарага канча якинлашсанг,
шунча чекиниб, кенгайиб боради ва, нихоят, качон булмасин чегарага албатта етилади.
Тангри таоло яратган «^н саккиз минг» оламни ва бор хакикатни билиш инсоният-
нинг кулидан келмайди, чунки биз билишимиз керак булган нарсалар акл доирамизга
сирмайдиган даражада нихоятда бепоён булиб, чегараланган аклимиз бунга ожизлик
килади. Зотан, Умар Хайём хам буни тан олган:
Азал сирларин билолмасмиз на сену, на мен,
Бу жумбок,, х,ал к,илолмасмиз на сену, на мен.
Парда орк,асидандир бу еуруримиз,
Парда кетар-у, цолмасмиз на сену, на мен.
Шу кунгача утган барча алломалар, олимлар, уламолар, азиз-авлиёлар, донишманд-файла-
суфлар дунёни билиш, азал сирларини ечиш хакида зур бериб бахс юритиб келганлар, бир-
бирига ухшаган-ухшамаган, ажойибу раройиб тахминлар, фаразлар, таълимотлар, тарикатлар,
сулуклар, мазхаблар яратиб, хар бири узиникини маъкуллаб, зур бериб исботлашга уриниб
келганлар. Бундайларга Умар Хайём куйидаги рубойиси билан жавоб берган:
Куплар донишманд деб билдилар узни,
Худонинг зотидан очдилар сузни.
Х,еч бири билолмай азал сирларин,
Алжираб-валжираб юмдилар кузни. '
Шундай килиб, дунёнинг ривожи учун карама-каршиликлар курашида бири ютади,
бири ютказади. Умуман олганда, бу кураш жараёйи хам бир мувозанатда туради, г^ё
тарозининг икки палласидек.
Агар табиатдаги мувозанат бузилгудек булса, уни Узи вакт-соати етганда тартибга
солиб куяди. Унинг Узи эшитгувчи, кургувчи ва билгувчидир. Тангри таолонинг ишига
аралашиб, табиий мувозанатни бузсак, табиат ва инсоннинг узи зарар куради. Бунга
мисоллар жуда купдир.
Хали айтганимиздек, материалист (модциюнчи) олим-файласуфлар, олам даставвал
таркок газдан иборат булиб, кейин у газ (тутун)нинг катта босим билан сикилиши нати-
жасида аста-секин Борлик пайдо булган деганлар. Савол турилади: Уша дастлабки газ-
тутун кандай пайдо булган, уни ким пайдо килган? Афсуски, бу саволга жавоб йук. У газ
азалдан булган эди, табиат бор эди ва бор билади, факат бир куринишдан бошка куриниш-

21
га узгариши мумкин, Борликнинг боши хам йук, охири хам йук, деб осонгина кутулиб куя
колишган. Умар Хайём рубоийси гуё улар хакида жаранглайди:
Билаеонлар бор-ди, ухш аш офтобга,
Хар бири хазина илму одобга.
Бу щоронеу тундан йул топишолмай,
Бирор афсона деб кетдилар хобга.
Хулласи калом, табиатда чек-чегарасиз, боши йук ва охири йук нима бор? Табиатда
хамма нарса турилади, улади, бир сифатдан иккинчи сифатга утади, узгаради, бордан йук
булмайди, йукдан бор булмайди.
Бордан йук килувчи, йукдан бор килувчи Бирубор — Парвардигори олам эканли­
гини тушуниб етиш осон иш эмас, албатта. Тангри таоло кандай килиб бор килади,
кандай килиб йук килади ва нима учун бор килади, йук килади, кандай максадда — бу
бизнинг акл доирамизга сирмайди. Ушбу мантикни аксарият донишмандлар ечиб бера
олмаганларидан кейин, ортикча вайсакиликка хожат хам колмайди. Афсуски, куплар ran
козонини бефойда, бенатижа кайнатаверишдан максад нима эканлигини узлари хам
тушунмайдилар. Ундан кура, дунёнинг маълум энг зарур конунларини яхшилаб урганиб,
бу омонат — фоний дунёда яхши яшаб, борига каноат килиб, энг зарури — кунгил
осойишталигини, хотиржамлигини таъминлаб, керагидан ортик бойлик тупламай (куп
бойликни кетидан кувиш, калб осойишталигини, тинчлик ва хотиржамликни йукотиш,
азобу укубатлар тортиш эвазига булади), узини-узи кийнамай яшашга нима етсин?! Де­
мак, доноларнинг куйидаги пандини хам беэътибор колдирмаслик керак: «Фащат емак
учун яшамаганимиздек, фак,ат билим учун х,ам яшамаймиз». Хаммаси уз урнида ва
меъёрида булиши керак.

Иккинчи ф а сл

Оламнинг яратилиши
«(У) Еру осмонларни Яратгувчисидир.
Бирор ишни к,иладиган булса, (факат-
гина унга) «Б^л!» деса, бас, у билади!».
(2- «Базара» сураси, 117-оят).

Мухтарам сухбатдош, Аллох таборака ва таоло хакида кискача тасаввурга эга


булдик. Энди Тангри таоло оламни кай йусинда яратганлиги хакида баъзи маълумотлар-
га мурожаат этайлик.
Бугунги кунда купчилик диний ва дунёвий уламолар ва олимлар инсоният тамаддуни
(цивилизация) масаласида якдил фикрга эгалар. Яъни хозирги тамаддун Одам алайхисса-
ломга кадар бир неча бор кайтарилган, Одам алайхиссалом одамларнинг биринчиси эмас,
деган тухтамга келганлар. Кдцимги юнон асотирларида хам ер юзида кухна тамадцунлар
булиб утганлиги айтиб утилган.
Шундай асотирларнинг бирида айтилишича, жуда кадим замонларда илм, фан, техни­
ка жуда кенг равнак топган, юксалган. Инсоният камолот чуккисининг энг юкори пилла-
пояларига кутарилган. Пировардида инсон учун имкони йук ишнинг узи деярли колмаган.
Шундай кунларнинг бирида, дейилади асотирларда, Х^Ъ таоло ер юзига оддий
одам к,иёфасида тушиб, бир чупондан сурайди:
— Худонинг цаердалигини биласанми?
Чупон ерга бир нечта еаройиб формулалар чиза бошлайди ва бир оздан кейин
бошини кутариб: Худо фалакда йук,!, — деб жавоб беради.
— У балки ерга тушгандир? — дея яна савол беради Худо.

22
Чупон яна бир к,анча формулаларни ерга чизади-да, уйлаб-уйлаб Унга:
— Ер юзини текшириб курдим, аммо у ерда х,ам Худо йук,. Ф ащ т текширилмаган
шу ер, яъни сен-у мен к,олдик холос. Шунга кура Х удо сен брлишинг керак! — деб
жавоб берган экан.
Шунда П арвардигори олам: «Модомики ерда одамзот шу даражага етган экан,
эртага булар Х удоликни х;ам даъво щ лиш и мумкин» — деган уй билан барча одам-
зоту жонзотнигх,алок щ либ, яна янгитдан дастлабки одамларни яратган экан.
Юнонларнинг фикрича, бу жараён сон-саноксиз такрорланаверади. Яъни хар гал ин­
сон кайта яратилиб камолот погоналарига кутарила беради ва маълум бир даража —
чукдига етгач, киёмат койим булиб, инсоният интихога юз тутади. Таракдиёт, деб укти-
ради фалсафа хам, доиравий хамда спиралсимон харакатга, йуналишга эга. Яъни унинг
навбатдаги хар кандай погонаси, янги богини узининг аввалги йулини айнан такрорлай-
ди. Аммо бу такрорланиш хар гал аввалгйсидан юкорирок даражада кечади.
Оламлар деганда куйидаги оламларни тушунамиз:
1. Олами Акбар — энг буюк олам — коинот. Аллох 18 минг оламни (жуда куп
маъносида) яратган, дейилади манбаларда. (Имом Бухорий. Хадис. III-жилд, 558-бет).
2. Олами AcFap — энг кичик олам, яъни инсон.
3. Олами Шухуд, Шукух — кузга куринадиган, яъни бу дунё.
4. Олами Мулк — хис этиб англаб буладиган, инсон акли етадиган жисмоний ва
моддий макон, замон олами.
5. Олами Асбоб — сабаблар ол.ами, бу дунё.
6. Олами Носуд — инсоннинг акли етадиган моддий олам, яъни махлуклар (яратилган-
лар) олами.
7. Олами Лохуд — улухият олами, илохий маконлар олами.
8. Олами Барзах — икки (у ва бу) дунё оралиги, кузга куринмайдиган олам.
9. Олами Амр — Аллохнинг амри билан хар нарсанинг мавжудлигини таъминлайди-
ган олам.
10. Олами Малакут — Аллохнинг олий илохий хукмронлиги, олий гоялар ва амрлар
олами. Аллохнинг илохий иродаси ва сир-асрорларидан иборат булган «Илохий амрлар
олами». Малакут — бирламчи, дастлабки онг — «акли ал-аввал» олами макомидадир.
11. Олами Жабарут — малакут ва мулк (жисмоний олам) оралигидаги холат, мухит,
маком булиб, у Малакут олами — «Илохий кудрат олами» рояларига хизмат килади.
12. Олами Faft6 — кузга куринмас олам.
13. Олами Арвох — рухлар олами.
14. Олами Зухур — ашёларнинг зухурланиш (куриниш) олами.
15. Олами Кавни фасод — бузуклик олами ва хоказолар.

Оламнинг яратилиши хакида бир канча ривоятлар мавжуд булиб, улардан баъзилари-
ни келтириб утамиз. Маълумки, хар бир ривоят асосида муайян бир хакикат ётади.
Ривоятларда келтирилишича, х;азрат Мусо алайциссалом Аллох; билан роз ай-
тишган (сирлаш ган) вак,тда Аллох, таоло Мусога:
«Ё Мусо, аввал Мен Мухаммад алайх,иссаломнинг руцини яратдим. Ундан сунг
бир ок, дур яратдимки, унинг буйи ва эни беш юз йиллик йулдир. Ундан сунг х,аво
ичида етмиш минг шах,ар яратдимкц, у шах,арларнинг катталиги бу дунёга етмиш
баробар келар эди ва х,ар ша^арда етмиш минг махлук, яратдимки, улар инс х;ам,
жин х,ам, фаришта х;ам эмас ва х,аммалари эркаклар булиб, улар Менга етмиш минг
йил ибодат щ лдилар. Улардан бир киши Менга осий (гуно^кор) булди, унинг касо-
фатидан %амма ш ащ рларни бирини бирига уриб, хароб к,илдим.
Ундан кейин яна х,аво ичида саксон минг шах,ар яратдимки, уларнинг х;ар бири­
нинг катталиги бу дунёга ун баравар келар эди. Уларнинг цаммасини хардал уруеи
билан тулатдим ва бир кук ранглик цуш яратдим. У к,уш ша^арларга х,ар йили
бориб, уша хардал уруеидан бир донадан еб юриб х,аммасини тугатди ва улди.

23
Бундан кейин саксон минг махлук, яратдимки, щ м м алари нурдан булиб, уларга
ухш аш м а хлущ и х;аргиз яратган эмасман ва улардан иккисини бир вак,тда яратган
эмасман. Шундан кейин бир киши яратдимки, у саксон минг йил умр куриб улди.
Ундан сунг бошк,асини яратдим, у %ам саксон минг йил умр крриб улди ва шундай
к,илиб саксон минг кишини яратдим, х,ар бири саксон минг йилдан умр крриб, х,ам-
малари тамом брлдилар.
Ундан с$нг К,аламни яратдим, кейин Л а вщ и яратдим, кейин Аршни яратдим,
кейин Курсини яратдим. Ундан кейин етмиш минг фариштани яратдим. Етмиш
минг йил утгандан сунг жаннатни яратдим ва яна етмиш минг йил дтгандан срнг
дузахни яратдим.
Ундан сунг бир кишини яратдим ва унинг номини Одам црйдим.
Ё Мусо, у Одам сенинг отанг %азрати Одам эмас.
У Одам ун минг йил умр куриб улди. Ундан ci/нг яна бир Одам яратдим. У х,ам ун
минг йил умр куриб i/лди. Шундай к,илиб, ун минг одам яратдимки, х;ар цайсилари ун
минг йилдан умр к{/риб улдилар. Ана ундан сунг сенинг отанг (бобокалонинг) х,азра-
ти Одам алай^иссаломни яратдим». (Манбаъ ул-Маориф. Араб тилидан С.С.Абдукаримов таржи-
маси. Т.: «Камалак» нашриёти, 1995, 7-фасл).

Шайх Азизиддин Насафий (1226 - 1306)нинг ёзишича, Тангри с у б \о н а \у таоло мулк


ва малакут оламларини яратишни ирода ва ихтиёр этиб, илк дафъа бир жавхар (субстанция)
— Нафси аввал (Рухи аввал)ни яратди ва унга нигох ташлади. У жавхар Тангрининг
нигохига дош бера олмай, кайнаб эрий бошлади ва купирди. Кейин у жавхарнинг каймоги
(мохияти) бамисоли шакар киёми сингари ажралиб чикди ва куйкаси пастга чукди.
Халлок.и олам уша жавхарнинг шаффоф киёмидан (каймогидан) малакут, рухлар
оламини яратди. Куйкасидан эса мулк, жисмлар оламини вужудга келтирди.
Тангри таоло яратган бутун оламни икки хил мазмун (кисм)дан иборат килиб яратди.
1. Яширинган олам — олами райб.
2. Куринадиган олам — олами шухуд.
Олами райбни «малакут олами», «амр олами», «рух (жон) олами», олами шухудни «мулк
олами», «махлукот олами», «жисм олами» деб хам аталади.
Шуни билиш керакки, инсон кичик олам, барча оламлар эса улур оламдир. Инсон икки
оламнинг нусхаси, тимсоли ва белгисидир. Улур оламда бор нарсалар кичик оламда хам
мавжуддир.
Улур оламнинг боши ва охирини, ташки ва ички куринишини (зохири ва ботинини),
мохият ва шаклларини билиш учун, инсон узининг мохиятини, зохир ва ботинини англаб
етиши керак. Нарса ва ходисалар канакалигини билмокчи булган одам узининг кандай-
лигини билиши керак. Демак Аллохни, оламни билмокчи булсанг, аввало узингни тани!
Улур олам яратилишининг боши битта жавхар — урурдан иборат булганидек, кичик
олам хам битта жавхар — урурдан (нутфадан) пайдо булган. Бу икки оламда нимаики
пайдо булса, улар ана шу икки урурда мавжудцир. Инчунин, хар икки олам хам дастлабки
урурдан — жавхардан пайдо булган.
Зохир — мулк олами, ботин — малакут оламининг унвони, белгисидир. Бу икки олам
бир-бирига ухшаш булиб, икковининг манбаи, асоси бирламчи модда — жабарут олами-
дир. Бинобарин, мулк олами оркали малакут олами ва малакут олами оркали жабарут
олами исботланади.
Азизиддин Насафий уз фикрини давом эттириб айтадики, Борликнинг асл асоси соф
вахдатдир ва бу хакикат, мохият — жабарутдир.
Жабарут бу мусаффо вахдат, жисм ва рухнинг манбаи, Китоб ва Каломнинг боши, мулк
ва малакутнинг асоси, Борлик ва оламнинг манбаидир. Мулк ва малакутда бор жамийки
нарсалар жабарутда мавжуд. Мулк ва малакутда Еру осмон хам, Аршу Курси хам бор.
Шундай килиб, вахдат ахлининг фикрига кура, улур олам ypyF H , тухуми булган бирламчи
жавхар, бирламчи моддиюн — хаюлодир.
Ана шу хаюло, яъни бирламчи модда жабарут оламидир. Жабарут олами икки олам —
мулк ва малакут оламларининг манбаидир.

24
Вахдат ахлининг фикрига к^ра, бирламчи моддиюн — хаюло хар икки олам, яъни
олами яайб ва олами шухуднинг хакикатидир. Бу хакикатнинг боши хам, охири хам, худуд
ва чегараси хам йук. У булинмайди ва кисмларга ажралмайди хам. Бутун Борлик Ундан-
дир, хамма нарса Унга кайтиб боради.
Икки оламни инърм этувчи Унинг Узи ва Унинг икки оламининг хам мохияти битта
— худудсизлик. Бу мохият райб (асрор) олами ва бу мохият вахдатдир. Жабарут олами­
нинг номлари ва аломатлари йук, у шакл-суратларга хам эга эмас, чегараси ва тизим-
тартиби хам куринмайди. Акл уни билишга кодир эмас, идрок, тасаввур ва хаёллар Унинг
0ЛДИДЗ Х ЗЙ рон ва лолдир (Азизиддин Насафий. Зубдат ул-хакойик. Т.: «Камалак», 1995; Манбаъ ул-Маориф.
Араб тилидан С.С.Абдукаримов таржимаси. Т.: «Камалак», 1995).
И з о х: Азизиддин ибн Мухаммад Насафий 1226-йилда Насаф (х,озирги Kflpiuu) шах,-
рида туеилиб, 1306-йилда Эроннинг Форс вилоятидаги Абркщ деган жойида оламдан
Цтган. Ханафия маз^абига мансуб бу шайх — суфийнинг устози маищур Саъдиддин
Хамавий (1191-1252) булган. Ундан Ибн ал-Арабий (1165-1240) таълимотларини урганган
ва унинг еояларини ривожлантирган. Суфийлик брйича куп ва нозик, хос асарлар ёзган.
Азизиддин Насафийдан олдин шайх Фаридиддин Аттор (1119-1229) хам оламларнинг
яратилиши хакида уз карашларини ёзиб колдирган. Унинг фикрича, Тангри таоло дастлаб
якка Узи булган, У зидан бошка хеч нарса — борлик хам, замон хам, макон хам булмаган.
Худой таоло оламларни яратишни ихтиёр этиб, даставвал инсони комил, пайрамбарлар
мухри — Мухаммад (с.а.в.)нинг нури, рухини яратган. Ундан кейин дастлабки субстанция,
дастлабки сабаб — «жавхар» деб аталмиш «акли аввал»ни яратган.
Бу жавхар яъни якли аввал, «илохий калам» деган маънони хам касб этади. Аллох,
таоло бу жавхарга мехр нигохини кадаган эди, жавхар бунга дош беролмай бикирлаб
кайнаб, сувга айланди. Аллох таоло ана шу сув буридан (ёки тутунсимон газдан) осмон
ЖИСМЛари ва Ерни яратди, деб уктиради Аттор. (Е.Э.Бертельс. Суфизм и суфийская литература, М.:
Наука, 1965, 360-370 бетлар).
Бошка бир ривоятда айтилишича, Аллох таоло оламларни яратишни ихтиёр этиб,
дастлаб Кдламни яратган. Сунг Лавх ул-Махфуз китобини яратиб, унга булажак вокеа-
лар, ходисалар, инсонлар ва бошка барча яратиладиган махлукотлар такдирини битиб
куйган. Ана ундан кейин Арш (Арши аъло)ни, сунг Курси (Илохий Тахт)ни яратган.
Шундан кейин Таврот, К,уръон ва пайгамбаримиз хадисларида келтирилган тартибда
бошка нарсаларни навбатма-навбат яратган.
И з о х: Арши аъло — арабча «буюк тахт» деган маънога эга.
Арш — Ер, осмонлар, юлдузлар ва Курсидан х,ам катта х;ажмда булиб, у Аллох,
яратган барча нарсалардан катта ва буюк саналади. Ислом таълимоти буйича Арш
ва бошк,а буюк нарсаларни яратишдан А ллохнинг мащсади улардан Узи ёки бошщалар
фойдаланиши, ёхуд уларга эхтиёжи борлиги учун эмас, балки Узининг к,удрат ва
имконияти нак,адар чексиз эканлигини намойиш этишдир. Баъзи нотуери ащ да эга-
лари, Арш А лло хни н г тахти, унда макон тутиб утиради, деб хато щиладилар.
Носириддин Рабрузий узининг милодий 1310- йили ёзиб тугаллаган табаррук «Кисаси
Рабрузий» китобида хабар беришича, Х^к. субхонаху ва таоло дастлаб бир жавхар
яратди, унга Уз кудрати илохийси билан назарини солиб, у жавхарни эритди. Жавхар
эриб сув булганидан кейин, ел ни — шамолни яратди. Сунг сув шамол таъсиридан хара-
катланиб купикланди. У купикдан тутун (газ) чикди, у тутундан кукни (осмонни) яратди.
Сув Хак. таолонинг хайбатидан таъсирланиб кайнаб куюкланди. Купикдан Каъба жой-
лашган майдонча ер яратди, кейин ерни шаркдан рарбгача кенгайтирди. Бу ер ва осмон
бир каватдан эди. Тангри таоло Уз кудрати илохийси билан кукни Ердан айирди ва Ер
хам, кук хам етти каватдан булди. Сувда Ернинг мувозанатини ушлаб туриш учун, унда
торларни козик килиб яратди.
Хозирги олимларнинг хам таъкидлашларича, 20 миллиард йил мукаддам руй берган
«буюк портлаш»дан аввал, коинот бир нуктада жойлашган моддиятдан иборат булган. Бу
назария «Парвардигор дастлаб бир жавхар яратди», деган юкорида айтилган оламлар-

25
нинг яратилиши хакидаги диний фикрни тасдиклайди.
Шундай килиб, Тангри таоло оламни олти кунда яратди, деб ёзади РабБузий:
Биринчи — якшанба куни осмонни яратди.
Иккинчи — дуиланба куни ойни, к,уёшни, юлдузларни яратиб, фалак ичига жойлаштирди.
Учинчи — сешанба куни цушлар, к,урт-к,умурск,алар ва фаришталарни яратди.
Туртинчи — чоршанба куни сувни яратди, елларни, булутларни чик,арди, дарах-
тлар, ут -уланларни яратди, уларга уруг бойлаб купайиш хусусиятини ато этди,
х,аммага ризк,-руз улашди.
Бешинчи — пайшанба куни жаннат ва дрзахни, рах,мат ва азоб фаришталарини
х;амда х,урларни яратди.
Олтинчи — жума куни х,азрати Одам Атони яратди.
Еттинчи — шанба куни х,еч нарса яратмади. («Кисаси Рабрузий», i -китоб, 12-бет)
Оламнинг яратилиши хакида Тавротда эса куйидагича хабар берилади: Худованд
дастлаб фаришталарни, сунгра осмон билан ерни яратди. Ер х;али шаклсиз, курим-
сиз, бум-буш булиб, бепоён фазо узра к,оронеулик х,укм сурар, Худованднинг рух;и эса
сув юзида парвоз этар (кезиб юрар) эди.
Биринчи кун ёруеликни яратиб, ёругликни — «кундуз», к,оронгуликни — «кеча»
деб атади, яъни ёруелик ва щоронеуликни бир-биридан ажратди.
Иккинчи кун бепоён осмонни яратди.
Учинчи кун к,уру$лик, ер билан сувни, усимликларни, ут-уланлар ва дарахтларни яратди.
Туртинчи кун кунни бошк,ариш учун к,уёшни ва тунни бошщариш учун ой ва
юлдузларни яратди ва уларни осмон гумбазида жойлаштирди.
Бешинчи кун Х удованд сувда яшовчи турли-туман жониворларни цамда щуш-
паррандаларни яратди.
Олтинчи кун Худованд ерда яшайдиган жониворларни, ёввойи х;айвонлар, дарран-
далар, чорва ва к,урт-к,умурск,аларни яратди. Ундан кейин Худованд Уз циёфасига
ухшатиб Одам Атони ва унинг жуфти Момо Хаввони яратди.
Еттинчи кун Х удованд уз фаолиятини тамомлаб, барча щилган ишларидан тин-
ди. Х удованд бу кунни муборак ва мук,аддас к,илиб айирди, чунки ушбу кунда У
Узининг бутун яратиш фаолиятидан тинди. (Библия. «Ибтидо» булими, 1:1-28).
Жаноб Расулуллох: «Аллох, даст аввал якка Узи брлган, Ундан булак х;еч нарса
брлмаган, Унинг Арши сув устида булган ва У х,ар бир нарсани Лав^га битиб
к~$йган-да, осмонлару Ерни ярат ган, сунгра Уз даргощ даги Арш тепасида жой-
лаш ган «Лавх, ул-Мах;фуз»ига «Менинг рах,матим еазабимдан устундир», деб
ёзиб Црйган*, дедилар. (Имом ал-Бухорий. Хадис. II жилд, 361-бет ва IV жилд, 510-бет).
И з о х: Уз к,иёфасига (ёки Уз сувратига) деганда А ллохнинг Узида бор булган —
тирик, билувчи, эшитувчи, курувчи, сузловчи каби сифатлари ва хислатлари назарда
тутилади. Масалан: имом ал-Бухорийнинг х;адислар т$пламида шундай дейилади:
«...Аллох; таоло Одам алайх,иссаломни Уз сувратида (яъни, унга Узида бор булган
«тирик, билувчи, эшитувчи, курувчи, сузловчи» каби сифатларини ато этиб) яратди
(Имом ал-Бухорий Хадис. IV жилд, 141-бет, II жилд, 19-боб, 132-бет).
Машхур геофизик олимлар Д.Рауп ва Дж.Валентайнларнинг таъкидлашларича, Ерда
хаёт ун мартача тугаб, янгитдан бошланган — «кайта турилган» ва уларнинг хар бири
турли биохимик асосларда кечган. Хаёт Ерда деярли 3 миллиард 620 миллион йил мукад-
ДЭМ вужудга келган («Тошкент окшоми», 1984-йил, 17-март).
Бизнинг Куёш тизимимиз эса олимлар томонидан камида 5 миллиард ёшда деб белгиланган.
Маълумот учун билиб куйсак ёмон булмайди: Озарбайжон Фанлар академияси Биоло­
гия институтининг илмий ходими Г.Тамразяннинг фикрича, бутун Куёш тизими сингари
Ер хам Галактикамиз маркази теварагида 176 миллион йилда тула бир марта айланиб
Ч ИКЭДИ («Туркистон», 1984-йил, 3-июл).
Сузимизнинг давомига келсак, хозирги Ердаги тараккиёт (цивилизация) биринчи та-
раккиёт эмаслиги хакида юкорида айтилган ривоятда келтирилган фикрлар билан хозир­
ги олимларнинг фикрлари бир хил. Фарки шундаки, олимлар Ерда хаёт ун мартача тугаб,
26
янгитдан бошланган деган булсалар, юкорида айтилган ривоятлар буйича Ерда хаёт ^н
марта эмас, балки миллиард карра миллиард марта «кайта туяилган» ва Ерда «бехисоб»
(беадад) дастлабки Одам Ато(лар) яшаб утган булиб чикади.
Ана сизга мантикий мулохаза ва мушохада учун мавзу. Буни хар ким яна узича
хисоблаб, ^зича мантикан фикрлаб, хулоса чикарсин. Баъзи олимлар, хозирги тоифадаги
одам - Ноша Sapiens тахминан 40—50 минг йил мукдддам вужудга келган, деган фикрни
билдирганлар.
Юкорида келтирилганлардан равшан буладики, Аллох таолодан бошка хеч нарса, шу
жумладан, бу дунё хам абадий эмас экан. Бундан киёмат, яъни охирзамон, охиратнинг
булиши мукаррар деган мантикий хулоса келиб чикади. Лекин бу муддатнинг аник качон
булиши ёлриз Алло* таолонинг Узигагина маълум. Инсон качон улишини билмагани-
дек, бу сирни хам хеч ким аник билиши мумкин эмас.
Аллох таоло юксак ва улувдир, У билим ва кудрат эгаси, барча нарсага кодир булган
мехрибон зотдир.
БМТ ахборотлаштириш халкаро академиясининг академиги Лев Мелниковнинг фик-
рига кура, башарият узининг тарихи давомида уч хил йуналишни босиб утган:
1. Тамаддуннинг (цивилизация) дастлабки даврларида инсоният табиат баярида онгсиз,
кейинрок ярим онгли.тарзда хаёт кечирди. Эндиликда тамаддун оркага кайтиб,
инсоният бундай яшаш тарзига кайтиши мутлако мумкин эмас.
2. XVIII—XX асрларнинг машхур маърифатпарвар мутафаккирлари ва моддиюнчилари
ёклаган билишда факат аклга таяниш (рационализм) назариялари эндиликда уз
умрини яшаб булди.' Фан бир томонлама билим воситаси эканлиги англашилди,
бинобарин энди карийб барча олимлар чин хакикатга етиш учун фанни дин билан
бирга к,ушиб урганиш зарур деб хисобламовдалар.
3. Учинчи йуналишни Л.Мелников аклга таянмаган тартибсизлик деб атайди. Шуурий
— аклга таянган онгни, хозирда сунъий яшаш мухитида моддийлаштирилаётган
хаёлий — дахшатли тимсолларни яратган бу йуналиш янада шубхалирок, дейди у.
Чунки бу одамни иккилантириб куяди: у вокеликда яшаяптими ё хаёлий оламдами,
билолмай колади. Бу эса шахсни инкирозга олиб бориши мукаррар, деб хисоблайди.
Юкорида келтирилган фикрларни жамлаб уч хил хулоса чикариш мумкин, деб таъ-
кидлайди Л.Мелников:
1. Яратганнинг инсон табиатига сингдирган дастури (программаси) биз билганимиз-
дан бошкача булиши мумкин.
2. Инсон Яратганнинг бу дастурини бузган ва бузиб келяпти, шу сабабли инсоният
жазога махкум.
3. Ёки Яратганнинг дастури ва бу дастурнинг яратилиш сабаби ёлриз Узигагина
маълум холда вакти соати келганда (бир вактлар динозаврларни кириб йук килиб
ташлаганидек), инсониятни коинот хаётидан йукотиб ташлашга йуналтирилгандир?
Л. Мелниковнинг айтишича, Хак, таолонинг оламни яратиш ва тугатиш бобида кан­
дай режалари борлигини биз билмаймиз, аммо шуни биламизки, Аллох, яратган табиатда
яратувчилик кучларидан ташкари, унинг зидди булган вайрон килувчи кучлар хам бор. Бу
эса коинот хаётининг узвий, ажралмас кисмидир. *
Инсоннинг-хужалик ва маънавий хаётидаги ноокилона, гунохкорона килмишларини ол-
диндан билган холда, фазовий интихони балки Унинг У зи дастурлаштириб куйгандир ва
дунёни тугатиш, киёмат койим инсоннинг ана шу ноокилона хаёт кечириши, табиатга хужа-
сизларча муносабати ва салбий гунохкорона маънавий фаолияти натижасида амалга ошири-
лаётгандир, деб таъкидлайди Л.МеЛНИКОВ. («Сирли олам» жаридаси, 1998-декабр, 1999-феврал сонлари).
Шундай экан, инсоннинг улиши мукаррар булганидек, ер юзидаги хаётнинг тугаши,
охират, киёмат койим хам мукаррардир.
Бирок шуни билиб куйиш керакки, шу уринда дин ёрдамга келиб, инсониятнинг
мукаррар халокатини кейинга суриш ва бунга маънавий покланиш, рухан тозаланиш
оркали муваффак булиш мумкин, дея йул курсатади.

27
Учинчи фа с л

Одам Ато ва Момо Х,авво


«К,асамки, Б и з и н сон н и (Одамни)
лойнинг сарасидан яратдик»
(23- «М уъм инун» сураси, 12-оят ).

Одам Атонинг кунияси — «Абулбашар», лакаби «Сафийуллох» («Аллохнинг мусаффо


кули» дегани). Одам Ато ва Момо Хавво Тавротда Аадам ва Ева деб аталган.
«Кисаси Рабрузий»да тасвирланишича, Ердаги илк одамзод, Аллохнинг биринчи пай-
рамбари Одам Атонинг яратилиши куйидагича булган: З^ак. субхонаху ва таоло Одам
алайхиссаломни яратаман деб хитоб килганида, барча нарсалар бош кутариб, «Одамни
биздан яратгин» деб илтижо килдилар. Жумладан, t o f айтди: «Мен кутлурман»; денгиз
айтди: «Мен хайбатлиман»; олтин айтди: «Мен азизман»; осмон айтди: «Мен баланд ва
юксакман». Ер эса тавозе билан: «Мен хаммадан заифман, оёк остиман, менда мактангу-
дек хеч нарса йук»,— деди хомуш булиб. Шунда Аллох таолодан: «Мен Одамни тупрок-
дан яратаман», деган хитоб келди ва фариштаси хазрат Жаброил алайхиссаломга: «Бор-
гил, Ер юзидан бир ховуч тупрок келтиргил»,— деди.
Ер Жаброил алайхиссаломга: «Мендан тупрок олмагин»— деб, каршилик курсатиб
ёлборди, шундан сунг Аллох таоло фаришталари Исрофил алайхиссаломни, кейин Ми-
коил алайхиссаломни юборди, Ер уларга хам каршилик курсатиб ёлборди, тупрок бермади.
Кейин Тангри таоло фариштаси хазрати Азроил алайхиссаломни юборди. Ер унга хам
ёлбориб тупрок бермади. Хазрат Азроил алайхиссалом: «Сенинг ёлборишларингдан менга
Аллох таолонинг буйрури азизрокдир» — деб Макка ва Яман еридан бир ховуч тупрок
олиб келди. Шунда Тангри таоло хазрат Азроил алайхиссаломга: «Сен каттик кунгилли
экансан, энди хамма жонзотларнинг жонини сенга олдираман», — деб хитоб килди.
Азроил алайхиссалом келтирган тупрокда ок, кора, чучук, аччик, сарик, яшил, кизил,
кук, каттик, юмшок, тулик, мазали, мазасиз, хуллас, барча нарсалар бор эди. Шу сабабли
одамзоднинг хеч бири бошкасига ухшамас, бирови орик, бирови тула, бири.касал, бири
с о р л о м , бири ок, бири кора, бири сарик, бири кизил, бири эсли, бири эссиз, бири ширин

сузлик, бири аччик сузлик, бири юмшок, бири каттик кунгилли булди.
Аллох таоло тупрокка уттиз туккиз йил кайру ёмгирини ёгдирди, бир йил севинч
ёмририни ёгдирди. Шу боис одамзоднинг азалдан севинчидан кайруси куп булди.
Сунгра Тангри таоло у тупрокдан Уз кудрати илохийси билан Ер юзидаги инсон
зотининг отаси Абулбашар — Одам алайхиссаломни (ибронийча «Аадам» дастлаб «кизил
тупрок» деган маънони англатган) яратди, унинг диморига уз рухидан хаёт нафасини
пуфлаб жон ато килди ва жаннатга киритди. Сунгра унга асмо илмини, яъни барча
нарсаларнинг номи ва фазилатларини билиш илмини ургатди. Одам алайхиссалом барча
жонли-жонсиз нарсаларнинг номи ва хусусиятларини билиб олди.
Одам алайхиссаломнинг тупрок ёки лойдан яратилганлиги хакида Куръони карим т
бир нечта оятлар келган, улардан баъзиларида Одам сафийуллохнинг тупрокдан, айрим-
ларида эса лойдан яратилганлиги маълум килинган. Чунончи, «Оли Имрон» сурасининг
59, «Кахф» сурасининг 37, «Рум» сурасининг 20-оятида Одам Атонинг тупрокдан яратил­
ганлиги айтилган. «Аъроф» сурасининг 12, «Хижр» сурасининг 26, 28, 29, 33, «Муъминун»
сурасининг 12, «Сажда» сурасининг 7, «Вас-соффот» сурасининг 11, «Сод» сурасининг 76,
«Рахмон» сурасининг 14-оятларида эса Абулбашарнинг «лой»дан, «ёпишкок бир лой»дан,
«лойнинг магзи»дан, «сопол каби куриган кора лой»дан, «асли кора боткок булиб, кури-
тилган лой»дан яратганлиги билдирилган. Демак, Аллох таоло инсонни бир манба —
тупрок-лойдан, яъни ердан яратган.
Одам алайхиссалом жаннатда барча неъматларни курди, лекин узига ухшашини топа
олмай, зерикиб кунгли тулмай юрди. Шунда Аллох таоло: «Одамнинг ёлриз булиши

28
яхши эмас, энди унга муносиб хамрох — мададкор яратаман»— деди-да, уни узок, ва
каттик ухлатиб куйиб, чап бикинидаги ковурраларидан биттасини олди ва урнини эт
билан коплади. Сунгра уша ковуррадан аёл кишини — инсон зотининг онаси — Момо
Хаввони яратди (иброний тилида «хавва» хаёт манбаи, бархаёт деган маъноларга эга).
Аллох таоло агар уни ухлатиб куймасдан ковуррасидан олганида, унинг бикини
oFpnp ва Хаввони ёмон куриб колар эди. Мабодо Одам, Хаввонинг узидан яратилганини
билмаганида уни каттик севмас эди. Одам Хаввонинг узидан яратилганини билди ва:
«Мана энди унинг суяклари менинг суякларимдан, эти этимдандир. У хотин киши деб
аталади, чунки у мендан олингандир»,— деди ва унга кунгли мойил булди.
Хотин киши яратилганида суяклари эрининг суякларидан, эти — этидан, жисми —
жисмидан яратилганлиги учун, киши ота-онасини колдириб, уз хотинига ёпишиб колади
ва иккови бир тан, бир жон булиб кетадилар.
Одам Ато ва Момо Хавво яратилганларида, ялангоч ва бир-бирларидан уялмас эдилар.
Момо Хавво багоят кухлик, гузал эди. Тангри таоло каркни барчага таксим килганида,
юздан туксон туккизини Хаввога берди, колган бир улушини яна ун улушга булиб, т^кки-
зини Юсуф алайхиссаломга, бир улушини колган одамларга берди.
Одам Хаввони узидек суратда куриб, рагбати ортиб: «Менга якинрок кел»,— деди.
Хавво: «Мен сенга керак б^лсам, узинг кел»,— деди. Одам туриб Хаввонинг олдига борди.
Агар Одам бироз сабр килганида, Хавво унинг олдига узи келар эди. Ушандан бери
эрнинг хотинга бормоги суннат булиб колди. Аммо качон жаннатга кирсалар, хотинлар
эрларининг олдига келурлар...
Одам Хаввога шахват бирлан кул урмокка киришмокчи булганида, хазрат Жаброил
алайхиссалом: «Эй Одам, Хавво сеникидир, лекин бу иш никох килинмагунча раво булмас»,—
деди. Шундан кейин хамма фаришталар жам булдилар ва никох хутбасини укишни Аллох
таоло Жаброил алайхиссаломга буюрди хамда Одам ва Хавво тарафларидан вакил Узи,
хатиб эса Жаброил алайхиссалом, гувохлари жами фаришталар булди. Эр хазрати Одам
алайхиссалом ва хотин хазрати Хавво булдиларки, бу никох жума куни булган эди. Одам
алайхиссаломнинг узлари хам жума куни яратилган эдилар, жаннатга хам жума куни
кирган эдилар, жаннатда ярим кун туриб, яна жаннатдан дунёга чивдиларки, уша ярим
куннинг микдори бу дунёнинг куп йилига тенгдир.
Хабарда келишича, Одам алайхиссаломдан сурадилар: «Нима учун «Одам» деб атал-
динг?» Деди: «Мен ердан, ернинг сиртидаги тупрокдан (арабча «адим» тери, усти дегани)
яратилдим, шунинг учун». Хавводан сурадилар: — «Нима учун «Хавво» деб аталдинг?»
Деди: «Хаввонинг маъноси бархаёт, тирик (хай)дир» (арабча «хай» - тирик дегани).
Одам Атонинг буйлари 60 зироъ (1 зироъ = 75 см), хозирги улчов буйича 45 метр
булган экан. Бу хакда пайрамбаримизнинг куйидаги хадиси мубораклари бор:
Абу Хурайра ривоят щ ладилар: *Расулуллох;: «Аллох; таоло Одам алайх;исса-
ломни у з сурат ида — яъни ун га рзида бор брлган «тирик, билгувчи, эшитгувчи,
кррувчи, сузловчи* каби сифатларни ато этиб яратди ва буйларини 60 зироъ
к,илди. Уша вак,тдан бош лаб х;озиргача инсоннинг хилк,ати, табиати, щ ёф аси,
буй-басти камайиб бормок^да*. (Имом ал-Бухорий. Хадис. 4-жилд, 141-бет).
Баъзиларнинг айтишича, тупрок уз табиатига кура курклидир. Хавво этдан яратилди,
эт эса уз табиатига кура сасийди. Шунинг учун аёл кариса одатда курксиз булиб колади.
Одам Ато ва Момо Хаввога Тангри таоло: «Эй Одам, Жуфтинг билан жаннатга
киргин, барча неъматлардан енглар, аммо богнинг уртасидаги дарахт мевасини еманг, акс
холда золимлардан булиб колурсизлар»,— деди.
Тавротда ёзилишича, жаннат дарахтлари орасида икки мукаддас дарахт булиб, бири
мангу хаёт дарахти, унинг мевасидан еган киши хеч качон касал булмас, каримас, улмай
доим ёш булиб абадий яшар эди. Иккинчиси эса яхшилик (эзгулик) ва ёмонлик (ёвузлик)
ни билиш дарахти эди. Тангри таоло бу иккала дарахтнинг мевасидан ейишни Одам ва
Хаввога ман килди, еган захоти уласизлар деб огохлантирди.
Хали айтилганидек, Аллох таоло Одамнинг огзига пуфлаб уз рухини киргизиб, жон

29
ато килганидан кейин, унга асмо илмини — барча нарсаларнинг номини билиш илмини
ургатиб, фаришталаридан афзал килди. Сунг фаришталаридан яратилган хамма нарса­
ларнинг отини суради. Фаришталар: «Сен ургатгандан бошкасини билмасмиз», дедилар.
Одам эса барча нарсаларнинг отлари ва хусусиятларини айтиб бериб, узининг улардан
устунлигини намоён килди. Хитоб келди: «Эй фаришталар, сизларга айтмадимми, мен
билганни сизлар билмассиз деб. Одам олим (билгувчи)дир, сиз обид (ибодат килгувчи)дир-
сиз. Менинг хузуримда минг обиддан бир олим улуррокдир. Кайда обид булса у олимга
хизмат килсин», деди ва барча фаришталарга: «Одамга сажда килинглар!» дея хитоб
килди. Хамма фаришталар Одамга хурмат саждасини килдилар, лекин фаришталарнинг
энг илмлиси, уларнинг устози булмиш Азозил (ал-Хорис) Тангри таоло Одам ва Хавво­
ни азизу мукаррам килиб яратганини куриб, уларга зимдан райрлиги келди ва кунглида
уларга душманлик ва адоват туйгулари пайдо булди, аклини кибру хаво олиб, аклига
нуксон етиб, саркашлик билан, Одам алайхиссаломга сажда килишдан бош тортди.
Азозил Аллох; таолога: «Мен Одам алайхиссаломдан ортикрок ва афзалдирман, мени
оловдан, уни эса тупрокдан яратгансан», деди. Шунда унга «Иблис» (маъноси «ноумид»)
деб ном бердилар ва у кофирлардан булди, малъун булди (халкимизда: «Ноумид—шай­
тон» деган ибора шундан колган). Иблиси лаъин утни тупрокдан ортик билди, билмадики,
тупрок утдан ортиклигини. #т уяри каби факат йук килур, бермас, аммо тупрокка бир
ховуч нарса солсанг, унни юз килиб кайтарур.
Иблис Тангри таолонинг амрига буйсунмаганлиги учун кофир булди, «ражийм» (тош-
буронга сазовор) деб лаънатланди ва осмондан Ерга хайдаб юборилди. Шунда Иблис
алайхиллаъна Тангри таолодан килган тоат-ибодатлари эвазига киёмат кунигача, яъни
уликлар тирилгунига кадар умр суради. У бадбахт А ллох таолодан найранг килиб, узок
умр сураганидан максади: «То уликлар тирилгунча умр курсам, менга умуман улим булма-
гай, шунда мен Аллох яратган бандаларини йулдан ураман, чалритаман ва гунохга боти-
раман. Натижада Аллох инсонни яратганига, биз колиб унга ортик мурувват курсатгани-
га ва азиз тутганига пушаймон булади»,— деб уйлади.
Иблиснинг барча ниятлари Тангри азза ва жаллага маълум эди, аммо унинг тинимсиз
килган ибодатларию ва мукаддам садокат билан килган астойдил хизматларини эътибор-
га олиб, унга рахм килди: «Биз сенга умр бердик маълум кунга кадар», деб унга мухлат
берди ва уни одамзодни синаш воситаси килиб белгилади. Шундан бери у одамзодни
синаш учун хаммани йулдан оздиришга, гунох ишларни килдиришга харакат киладиган
булди. Аллох адолатли, мархаматли ва карами кенг улур бир зот булганидан Узининг
инсонларни синаш куролига айлантирган Иблис ва унинг шериклари булмиш шайтонлар-
га берадиган ажрни киёмат кунига колдирди.
«Кисаси Рабгузий»да айтилишича, Аллох таолонинг тавки лаънати буйнига осилиб
осмондан хайдалганидан кейин, Иблис алайхиллаъна дархол «вазифасини» бажаришга ки-
ришиб кетди. Одам ва Хаввога васваса килиб, уларни жаннатдан чикариш учун, турт оёкли
илоннинг тили тагига жойлашиб олиб, жаннатга кирди. Илоннинг огзида туриб Одамга
тилёрламалик билан сузлади, у тингламаганидан кейин, хотин кишининг кунгли юмшок
булар деб, Хаввога караб сузлади: «Биласанми, Тангри таоло анави дарахтнинг мевасини
нима учун сизларга ейишни ман килди?» Хавво айтди: «Билмаймиз». Иблис деди: «Бу
дарахтнинг мевасини еган киши жаннатда мангу тирик колади, улим нелигини билмайди». ‘
Хавво Иблиснинг бу васвасасига учиб, уша дарахт мевасидан еди ва ундан Одамга хам
едирди. Одам бу мевани чайнаб энди ютаман деганида, Тангри таолонинг сузи эсига
тушди, ютиб юбормаслик учун бурзини сикди. Мева Одамнинг бурзида колди. Шунинг
учун эркакларнинг t o m o f h думалок, дуппайиб буртиб турадиган булди.
Шу онда икковининг кузлари очилиб, ялангоч эканликларини пайкадилар. Анжир
дарахти япрокларидан узлари учун ёпинчик ясадилар ва авратларини беркитиб олдилар.
Тангри таолодан хитоб келди: «Эй Одам, сени тупрокдан яратмадимми, маърифат билан
иззат-хурмат килмадимми, кухлик сурат билан безамадимми, фаришталаримдан азизрок

30
килмадимми, жаннатимга киритмадимми, Хаввони сенга жуфт килмадимми, ман этилган
дарахт мевасини еманг демадимми, шайтон сизга душман демадимми, нега бу мевани
единг?» Одам айтди: «Эй Илохим, бу хукмни ким килди, бу казои кадарни ким юритди?»
Хитоб келди: «Мен юритдим, мен такдир килдим. Аммо менинг такдирим, казоим, хукмим
райбдир, буйрурим, фармоним зохир (очик)дир. Зохирни куйиб, райбга нега аралашдинг?»
Одам айтди: «Илохим, хукм килдинг, казо юритдинг, мени кечиргил, узинг ёрлакагил!»
Фармон келди: «Сени кечирдим, сендан келадиган фарзандларинг хам шундай айбларига,
гунохларига икрор булиб астойдил кечирим сурасалар, уларни хам кечираман, ёрлакай-
ман, энди жаннатдан чикгил!»
Тангри таоло узининг казои кадари — Лавх ул-Махфузига кура Одамни кечирди.
Чунончи, Лавх ул-Махфуз дунёвий ходиса ва вокеалар, шунингдек, хар бир банданинг
хаётида руй бериши лозим булган вокеаларнинг азалий такдири битилган китобатдир.
Тангри таолонинг амри билан жаннатдан хайдалганлар — Одам, Хавво, Иблис,
товус, илон ва бурдойдир.
Шундан кейин Худованди карим илонга айтди: «Бу килган ишинг учун сен хамма
чорванинг туёклари остида буласан, умринг буйи оёксиз (илон илгари турт оёкли эди)
Корнинг билан судралиб юрасан, тупрок ейсан. Сен билан одамзод орасига адоват сола-
ман. Улар сенинг бошингни эзиб ташлайдилар, сен эса уларнинг товонини чакасан,
натижада уларнинг адовати янада кучлирок булади».
Кейин Хаввога деди: «Сени хомиладорлик пайтингдаги машаккатингни f o h t орттираман.
Сен дард билан фарзандлар турасан. Иштиёкинг эрингга булади, у эса сенга хокимлик килади».
Сунг Одамга айтди: «Сен хотинингни гапига кулок солдинг, Мен ема деб буюрган
нарсани единг. Энди сен сабабли Ер лаънатидир. Умринг буйи машаккат чекиб ер ундир-
ган хосилдан ейсан. Сен Ердан олингансан ва тупрокка кайтгунингга кадар, пешона тери
билан нон еб юрасан. Тупрокдирсан ва тупрокка кайтурсан».
Жаннатдан хайдалганидан кейин Одам алайхиссалом Тангри таолонинг амри билан
Ерга — Цейлон (хозирги Шри Ланка)даги Анжалус (Адон) деган ердаги Сарандиб торига,
баъзи маълумотларга Караганда Тибет худудларига, Хавво эса Арабистондаги Макка яклни-
даги Жуддо — Жидда (Жувдий) тогига тушди. Бу хакда яна Куръоннинг 11- «Худ» сураси,
44-оятига хам караб куйинг.
Иблис Салкон — Адан тогига, илон — Исфахонга, товус — Хиндистонга, бурдой —
Шомга тушди.
Одам Ато Момо Хавво билан бир неча йилдан кейин Аллохнинг амри билан Макка
якинидаги Арофот t o f h олдида учрашдилар ва бирга яшадилар.
Кейин Тангри таолодан хитоб келди: «Эй Одам, сени ёрлакашимни истасанг, Макка-
да Мен учун бир уй кургин» деди ва Одамга жаннатдаги «Хажар ул-асвад» (кора тош)ни
осмондан ташлади.
Одам алайхиссалом Тангрининг амрини бажариб, биринчи булиб хозирги Каъба урнида
«Байт ул-маъмур» («обод уй» дегани) биносини курди. Нух туфони булганда, Тангри таоло
амри билан Жаброил алайхиссалом бу уйни осмоннинг туртинчи каватига кутариб куйди.
Носириддин Рабрузийнинг келтиришича, Одам Ато такдири азал буйича минг йил яшаши
белгиланган экан. Аммо у узининг 40 йиллик умрини авлоди — булгуси пайгамбар хазрати
Довуд алайхиссаломга баришлаган экан. Шундан Одам алайхиссалом 960 йил яшаган дейила-
ди. Тавротда эса унинг 930 йил яшаб вафот этгани ёзилган, чунончи, Одам 130 ёшида узига
ухшаган, узининг суратидек угил курган ва унинг исмини Шис (Библиядаги номи Сиф)
куйган. Шис алайхиссалом турилганидан кейин, Одам алайхиссалом яна 800 йил яшаб куп
уР И Л -К И ЗЛ ар Куриб ЖаМИ 930 ЙИЛ умр Кечириб вафот ЭТГаН. (Библия. «Ибтидо» булими, 5:3)
Одам Ато Макка якинидаги Абу Кубайс т о р и н и н г F o p n r a дафн этилган. Унинг гури
дунёнинг маркази деб белгиланди. Нух алайхиссалом замонидаги туфондан олдин унинг
жасади Фаластиндаги машхур шахар — Байт ул-Мукаддас, яъни Куддуси шарифга (Иеру­
салим, Уршалим) кучирилди.

31
Момо Хавво Одам Ато билан Арофот t o f h якинида учрашганларидан кейин, башарият
тарихида ил к маротаба хаж килдилар. Момо Хавво Одам Атодан кейин яна етти йил яшаб
вафот этди ва Одам Ато ёнига дафн этилди.
Одам Атонинг паЙБамбар эканлиги К уръони каримяа аник айтилмаган булса-да,
Аллох унга бевосита хитоб килгани, айрим даъватларга буюриб, айримларидан кайтарга-
ни, баъзи нарса ва ишларни халол, баъзиларини харом килганлиги хакида амр бергани
унинг паЙБамбар эканлигини билдиради.
Одам Ато 124 минг пайяамбарларнинг биринчиси булиб, у уз фарзандларига паЙБам-
барлик килган ва унга биринчи булиб 10 сахифа илохий мукаддас оятлар нозил килинган.
Одам Ато ва Момо Х,авво Куръони каримштт куйидаги сура ва оятларида тилга олинганлар:
«Биз инсонни (Одам Атони) кора балчикдан (олиб, сунг) куритилган лойдан
яратганмиз». (15- «Хижр» сураси, 26-оят).
И з о х: Хозирги илм-фан инсон танасида ер таркибида булган барча жисм ва
моддалар мавжуд эканини исботлаган.
«Эсланг, (эй, Мухаммад,) Раббингиз фаришталарга: «Мен Ерда халифа (Одам)
яратмокчиман»,— деганида, (улар) айтдилар: «Унда (Ерда) бузрунчилик к,ила-
диган, (нохак) конлар тукадиган кимсани яратмок,чимисан? Х,олбуки, биз Сенга
хамдинг билан тасбех;лар айтамиз ва Сени мукаддас деб биламиз. (Аллох) айтди:
«Мен сизлар билмаган нарсани биламан».
И з о х: Одамзод яратилса, у Ер юзида бузгунчилик ишларини к,илишини фаришталар
цаердан билишди, деган табиий саволга «Мадорик» тафсирида шундай жавоб к,илинади:
1) уларга Одам ва унинг сифатлари х,ак,ида А лл о х Таолонинг Узи билдирган;
2) ёки «Лавх, ул-Мах,фуз»дан ук,иб, билиб олганлар;
3) ёхуд яратилажак одамзотни жинларга т ащ ослаганлар ва юк,оридаги эъти-
розни билдирганлар, зеро жинлар Одам Ато яратилишидан илгари яратилганлар
ва улар итоатсизлик билан куп ёвуз ишларни щилган эканлар.
«Ва (Аллох) Одам (Ато)га барча нарсаларни номларини ургатди. Сунг уларни
фаришталарга (бирма-бир) курсатиб деди: «Агар халифаликка биз хдкдоррокмиз,
деган сузларингиз рост булса, мана бу нарсаларнинг номларини Менга билдиринг!»
«Улар айтдилар: «Эй поко Парвардигоро, биз факат Сен билдирган нарса-
ларнигина биламиз. Албатта, Сен Узинг илму хикмат эгасидирсан».
«(Аллох): «Эй Одам, буларга у нарсаларни номларини билдир», деди. (Одам)
уларга барча нарсаларни номлари билан айтиб берганидан кейин (Аллох) айтди:
«Сизларга, Мен Еру осмонларнинг сирларини ва сизлар ошкор килган ва яши-
риб юрган нарсаларни билурман, демаганмидим?!» (2-«Бак.ара» сураси, 30 - 33 оятлар)
«Биз илгари Одам билан (жаннатдаги бир дарахтга якинлашмаслик хакида) ахд-
лашган эдик, л ек и н у (ахдни) унутди ва Биз унда азм (катъият)ни курмадик. (20
- «Тох.о» сураси, 115-оят)

«Айтдик: «Эй, Одам, сен жуфтнинг (Хавво) билан жаннатни маскан тутингиз
ва ундан (неъматлардан) бемалол тановул килингиз. Факат мана бу дарахтга якин-
ЛаШМанГКИ, у ХОЛДа ЗОЛИМЛардаН булиб КОЛурсИЗ. (2-«Бакара» сураси, 35-оят)
«Бас, айтдик: «Эй Одам, аникки бу (Иблис) сенга хам, хотинингга хам душ-
мандир. Бас, у икковингизни жаннатдан зинхор чикдрмасинки, бахтсиз булиб
КОЛурсаН» (20-«Тохо» сураси, 117 оят)
«Сунгра шайтон уларнинг ёпилган авратларини очиб юбориш (шарманда килиш)
учун иккисига васваса килди ва айтди: «Раббингиз сизларни фаришталарга
айланиб колмасинлар ёки (жаннатда) мангу к,олгувчилардан булмасинлар деб-
гина сизларни ушбу дарахтдан ман этди (кайтарди).

32
Яна иккисига кдсам билан: «Мен сизларга (холис) насих,атгуйлардандир-
ман», — деди.
Ш ундай килиб (шайтон) алдов билан уларни (тубан холатга) тушириб к,уйди.
Уша дарахт (меваси)дан тотиб куришлари биланок,, иккисининг авратлари очи-
либ колди ва ^зларини жаннат япроклари билан туса бошладилар. (Шунда)
Уларга Парвардигорлари: «Сизларни ^ша дарахтдан кдйтармаганмидим ва ал-
батта шайтон сизларни яккол душманингиз, демаганмидим ? ! - деб нидо к,ил-
ди. » (7-«Аъроф* сураси, 20-22 оятлар)
«Бас, шайтон иккисини йулдан оздириб, масканлари (жаннат) дан чикдрди.
Биз (уларга) айтдик: «Тушунгиз (жаннатган ерга)! (Энди сизлар) Бир-бирингизга
душмансиз. Энди маълум вактгача (ажалларингиз етгунча) Ерда маскан тутиб
Я Ш а Й С И З Л а р » . (2- «Бацара» сураси, 36-оят)
«Улар: «Эй Раббимиз! Биз ^зимизга (узимиз) жабр-зулм кдлдик. Агар бизни кечир-
масанг ва рах,м килмасанг, биз албатта зиён кургувчилардан булиб колурмиз, дедилар.
(Аллох.) Деди: «Бир-бирингизга (яъни шайтон инсонга, инсон шайтонга) душман
б^лгаи холингизда (жаннатдан) тушингиз! Энди сизлар учун маълум бир вактга­
ча (яъни ажалингиз етгунгача) ерда кдрор топиб фойдаланиш бор.
Унда яшайсизлар, унда ^лурсизлар ва ундан (охиратда) чикдрилурсизлар,
деди >> (7-«Аъроф» сураси, 23-25 оятлар)
И з о х,: Тащ к,ланган дарахт — узум, ё анжир ё олма ёхуд буедой экани щк,ида
ривоятлар бор.

Туртинчи ф а с л

Иблис алайхиллаъна
«Эсланг (эй Мухаммад), Биз фариш­
таларга: «Одамга сажда килинглар —
деб буюришимиз билан улар сажда
килдилар. Факат Иблис кибр ила бош
тортди ва кофирлардан булди».
(2- « Ба з а р а » сураси, 34-оят).

Иблис — одамзоднинг душмани, ёмон, гунох ишларни яхши килиб курсатиб, турри,
Х,ак йулдан тойдирувчи, Одам Атодан анча олдин оловдан яратилган жинлар тоифасидан
булиб, К,уръонда «Иблис», айрим оятларда «Шайтон» дея тилга олинган.
Иблиснинг жинлардан эканлиги 18- «Кахф» сурасининг 50-оятида, жинлар ва Иблиснинг
Одам Атодан илгари оловдан яратилганлиги 15- «Х,ижр» сурасининг 27-оятида айтилган.
У дастлаб Х,ак таолога бетиним, сидкидилдан, астойдил, ихлос билан ибодат килиб
сиринувчи булгани ва Аллохга садокат билан куп хизматлар курсатгани, хамда барча
фаришталардан билимдонрок, чукур илмли булганлигидан фаришталар макомига етказил-
ган эди. У тавхид ва бошка илохиёт сирлари хакида хатто фаришталарга хам даре берувчи
устоз булиб колган эди, дейилади манбаларда.
Шундай килиб, Иблис барча шайтонларнинг устози — валламати булиб, унинг зурриё-
тлари жинларнинг саркаш тоифасидандирлар. Умуман жинлар иродаси бор рухларнинг
бир тури булиб, улар хам, инсон каби, шариат хукмларини бажаришга буюрилганлар.
Лекин улар инсонда мавжуд булган моддий танадан холи, сезги аъзолари йук, узларининг
хакикий табиати, сурати билан кузга куринмайдиган махлуклардир. Жинлар утдан яра­
тилган булиб, уларнинг баъзилари солих, яхши амаллар киладилар, баъзилари эса зало-
латда юриб, ёмон, фасод ишлар билан машрул буладилар, узаро курашадилар.

33
Иблиснинг дастлабки асл номи Азозил, лакаби эса ал-Хорис булиб, шаккок жинлар
исёнини бостириш учун Тангри таоло Азозилни уларга карши юборган ва у, улар усти-
дан рал аба козонганидан маярурланиб, фаришталар орасида етакчи булиб олган эди.
Чунончи, унинг иккинчи бир Х,акам ал-Хорис номи хам шундан келиб чиккан.
Хар бир одамнинг унг елкасида савоб ишларни ёзадиган фаришта, чап елкасида ёмон-
лик, гунох ишларни ёзадиган икки фаришта мавжуд булиб, улар инсон калби учун кураш
олиб борадилар. Рахмон фариштаси инсонни яхшиликка ундаб, уни ёмонликдан кайта-
ради ва килган савоб ишларини ёзиб боради. Шайтон эса устози Иблиснинг буйругини
бажара бориб, инсонни ёмон — гунох ишларга ундайди, васваса килиб йулдан оздиради.
У узининг ёвуз ниятини инсон табиатидаги нафс, кибр-хаво, жохиллик, кахр-разаб, рашк,
хасад, суклик, кек, адоват, ёвузлик хамда бало-офат, мусибат, бахтсизлик, токатсизлик,
чидамсизлик каби иллатларни ривожлантириш оркали амалга оширади.
Дунёда эса икки, бир-бирига карама-карши зид жуфтлик — Рах;моний ва шайтоний
кучлар, эзгулик ва ёвузлик, нур ва зулмат, нафс ва каноат, окиллик ва нодонлик, бойлик
ва факирлик, хурсандлик ва гамгинлик, ут ва сув,' иссиклик ва совуклик, мусбат ва
манфий, хаёт - мамот ва хоказолар бир-бири билан курашиб, дунё ишларини харакатга
келтиради.
Х удо оламни яратмиш, боищарар к,онуни билан,
Унга амал цилмасанг, албат урар щонуни билан.
Доимо ёд айласанг шарру - хайр цонунин,
Олло% хуш лагай сени, к$ллагай к,онуни билан.
(М уаллиф)
Борди-ю, аксинча, бир хиллик булса, бу бир хилликдан харакат руй бермайди, дунёни
харакатга келтирувчи кувват пайдо булмайди. Карама-карши томонлар бир-бирлари билан
тукнашганларида реакция вужудга келиб, кувват ва харакат хосил булади. Оламдаги
барча жонли, жонсиз нарсалар илохий карама-каршиликлар конуни буйича ана шундай
харакатланади.
Азозил, кибру хавоси учун лаънатга учраб, алайхиллаъна булганидан ва Тангри
таолодан маълум мудцатга умр сураб олганидан сунг, Одам Ато туфайли Иблис номини
олиб осмондан хайдалгани учун, ундан интиком олишга, Ер юзида Одам Ато авлодлари —
инсониятни йулдан уришга, уларга зарар келтиришга, Аллох таоло билан одамлар урта-
сида тусик булиб, инсоНларни васваса килиб, залолатга, куфр, фасод, ёмон, гунох ишларга
бошлашга онт ичди.
Шундай килиб, Аллох; иродаси билан Иблис Ер юзидаги хамма ёвуз кучлар — ёвуз
рухларнинг, шайтон ва жинларнинг рахнамоси, бошкарувчиси, ёвузликларнинг сабабчиси
булиб колди.
Иблиснинг Одам Ато ва унинг зурриётларига булган адовати то киёматгача давом
этади. Аллох бу хакда бундай дейди: «Эй Одам авлоди! Шайтон ота-оналарингиз
(Одам ва Хавво)нинг авратларини уларга фош килиш (уялтириш) учун жаннатдан
чикдргани каби сизларни хам алдаб куймасин! Зеро, у ва унинг т^даси сизлар
уларни кура олмайдиган тарафдан сизларни к^радилар. Биз шайтонларни ий-
МОН К е Л Т И р м а Й Д И Г а Н Л а р г а ДУСТ К И Л И б К У Й Д И К ». (7- «Аъроф» сураси, 27- оят).

Шунинг учун хар бир ишни бошлашда, К уръони карим сураларини укишда Аллох­
нинг рахматидан кувилган шайтоннинг ёмонлигидан Узидан панох тилайман, деб бош-
лаш хайрлидир.
Шайтони лаъин К уръони каримцг куйидагича тилга олинган:
«Албатта, (Биз) сизларни (Одам Атони) яратдик, сунгра сизларга (унга) суврат
бердик, сунгра фаришталарга: «Одамга сажда килинглар!» — дедик. (Улар)
саж да килди л ар, илло Иблис сажда килувчилардан булмади».
(Аллох) айтди: «Сенга буюрганимда сажда килишингга нима монеълик кил­
ди?» У деди: «Мен ундан яхшиман, мени оловдан яратгансан. Уни (Одамни) эса
лойдан яратдинг».

34
Айтди: «Ундан (жаннатдан) чик! У ер (жаннат)да такаббурлик килишинг сенга
(жоиз) эмас. Бас, чик,! «Албатта, сен хдкирлардандирсан».
(У) деди: «Мени (инсонлар) тирилтириладиган кунгача кечиктир!» (Яъни то
киёматгача мени жазоламай тур.)
Айтди: «Албатта, сен кечиктирилганлардансан».
У (аламидан) деди: «К,асамёд этаманки, мени янглиштирганинг туфайли Се­
нинг T^FpH й^линг (Ислом дини) узра улар (одамларни чалгитиш) учун утираман.
Сунгра, уларга олдиларидан, ортларидан, унг томонларидан ва с^л томон-
ларидан (чалритиш учун) келаман. (Натижада) уларнинг аксариятини шукр килувчи
х;олда топмайсан».
Айтди: «Ундан (жаннатдан) айбланган ва хайдалган холингда чик! К,асамёд
этаманки, кимки сенга эргашса, сизларнинг барчангиз билан жаханнамни т^лди-
ражакман». ( 7 - «Аъроф» сураси, 11— 18-оятлар).
Тангри таоло хар бир инсонга биттадан шайтонни яратиб куйганки, у ёмон ишларни
инсонга яхши, фазилатли курсатиб, гунох ишларга таргиб килиш билан машгул булади.
Инсон табиатидаги хато килиш, нуксон, айб, гунохкорлик ота-онамиз Одам Ато ва Момо
Хавводан азалдан мерос булиб колган. Сабаби Одам Ато ва Момо Хаввонинг Аллох ман
килган дарахт мевасидан еб гунохкор булиб, жаннатдан чикариб юборилганликларидир.
Айбсиз, гунох килмаган инсоннинг узи булмайди, беайб факат ёлриз Парвардигордир.
Инсоннинг гунохкорлиги, айби, хатога йул куйиши дунё тугагунча давом этади. Бу салбий
хислатларимизнинг сабаби билимларимиз етарли булмаганлигидандир. Шунинг учун хам
шайтон алайхиллаъна сузига кириб куйганимизни узимиз хам бил май коламиз.
Инсонлар айни бир нарсадан турлича таассурот оладилар, турлича фикр юритадилар,
турлича билим олиб, турлича хулоса чикарадилар. Натижада одамлар яхши-ёмон, ижобий-
салбий фазилатлилар гурухига ажралади ва хаётда улар уртасида тухтовсиз кураш кетади.
Хеч ким ёмон булиб тугилмайди ёки улрайгач, ёмон одам булишни уз олдига максад
килиб куймайди. Инсоннинг ички дунёси, хиссиёти, таассуроти, табиати баркарор: баъзи
бирлариники яхшиликка, баъзи бирлариники ёмонликка мойилрок булади. Инсон биров-
ларнигина эмас, балки узи узини хам тарбиялаши зарур. Табиати ёмонликка мойил киши-
лар, узини мажбурлаб булса хам, ички дунёси, табиатини поклаб, хохишига карши уларок
яхшиликни, яхши фазилатларни узлаштиришга, феъл-атворини тузатишга астойдил хара­
кат к и л м о р и керак. Бундан, албатта, кутилган натижа чикиши мукаррар.
Табиати салбий хислатларга мойил булган кишилар хаётдан номакбул, салбий таассу-
ротлар олиб, унинг асосида нотугри, салбий хулоса чикарадилар ва шу тахлит фикр
юритадилар. #Fpn, муттахам, каллоб, каззоб, зуравон, каллакесар, зараркунанда, зинокор
кимсалар хам узларини хак, турри деб биладилар.
Бу салбий ишлар, одатлар купчилик ёмон деб билган бундай одамларнинг билим
доираси тор, савияси етарли эмаслигидан булиб, улар чукур билим олишлари зарур.
Маънавий ва дунёвий билимларни укиш, урганиш, укиш ва такрор укиш билан, хаётий
тажрибалардан турри хулоса чикариш оркали амалга оширилади.
Хеч ким хатолардан холи эмасдир, мукаммаллик, тукислик ёлгаз Тангри таолога хос сифатдир.
Хато килиш, гунохкор булиш, К,уръонд.а ва Тавротда ёзилишича, оддий одамлардан
тортиб хатто пайгамбарлару азиз-авлиёларни хам четлаб утмади. Эслатиб утамиз:
— Одам Ато ва Момо Хавво ейиш ман этилган дарахт мевасидан тотиб гунохкор
булдилар;
— Момо Хавво фарзандларидан бирини тукканида, уни Иблис йулдан оздиради ва у
болага Абдулхарс (Харе — Ер бандаси) деб исм бериб ширкка йул куяди (Куръони карим, 7:190)
— Одам Ато ва Момо Хаввонинг угли Кобил укаси Хобилни хасад килиб улдирди;
— Кейинги даврларда инсониятнинг ёмонликлари, бузуклик, разолат, гунохкорликла-
ри шунчалик ошиб кетдики, Аллох таоло уларни жазолаб Буюк туфон юборди, барча
жонзотларни сувга рарк айлаб, халок килди. Факатгина Ер юзида инсон наслини саклаш
учун Узининг пайгамбари — Нух алайхиссалом кемасидагиларни омон саклаб колди;
— Нух алайхиссаломнинг угли Хом отасини бехурмат, мазаммат килгани учун, naftF-

35
амбар томонидан лаънатланди, дуоибадга учради ва Аллох таоло амри билан авлодлари
кора, хабаш булиб, узок вакт бошка иркдагиларга хизматкор, кул булиб ишлаб келдилар,
кийналдилар, азоб чекдилар;
— Садум ва FaMypa ахолисини OFHp гунохлари учун А ллох уларга офат юбориб,
барчаларини халок килди;
— Иброхим алайхиссаломнинг угли Исхок алайхиссаломнинг катта угли Эсов тунричли-
гини укаси Яъкубга арзимас таом эвазига сотиб, уз туняичлигини ерга уриб хорлаб ташлади;
— Яъкуб алайхиссаломнинг ун нафар угли тил бириктириб, хасад килиб, уз укалари
Юсуфни чохга ташладилар, кейин эса уни ёт улкаларга кул килиб сотиб юбордилар;
— Зулайхо нафс талабига чидаёлмай, шайтоннинг сузига кириб, хизматкори Юсуф
алайхиссаломдан ЖИНСИЙ ЯКИНЛИК КИЛИШНИ талаб килади. (К уръони карим , 12: 23—32)
— Мусо алайхиссалом икки муштлашишаётган кишилардан бири ёрдам сураганда,
Бани Исроил кавмидан булган кишининг ёнини олиб, шайтоннинг гапига кириб, кибтий-
ни бир мушт уриб улдириб куяди, сунг килган ишидан пушаймон булиб, Аллохга тавба-
тазарру килиб кечирим сурайди (К уръони карим , 28: 15— 16);
— Бани Исроил Мусо алайхиссалом замонида Аллохнинг мадади билан Миср фиръ-
авни куллигидан кутулиб, чулу биёбонларда ох-фигон чекиб, зорланиб, хорланиб юрганла-
рида, уз Парвардигорларини эсдан чикариб, ёлгиз Унинг Узидан мадад тилаш урнига,
яна унга ширк келтирдилар — узларига олтиндан бузок ясаб олиб, унга топиндилар ва
Аллох таолонинг разабига дучор булдилар;
— Бани Исроил Тангри таоло ваъда килган жаннатмакон Фаластинга бориб урнаш-
ганларидан кейин, яна Оламлар эгаси — Раббиларини унутиб, Унга ширк келтириб, бут
ва санамларга курбонлик килиб ибодат килабошладилар;
— Довуд алайхиссалом ёшлигида уз аскари Уриянинг хотини Вирсавияни севиб колиб,
унга етишиш учун Урияни атайлаб урушнинг олдинги марраларига юборади ва у тенгсиз
жангда улдирилгач, мархумнинг хотинига уйланади ва бу гунохи учун тегишли OFHp
жазосини олади (Сулаймон а.с. Довуд а.с.нинг ана шу хотини — Вирсавиядан турилган);
— Аллох таоло Куръоннинг 38-нчи «Сод» сураси 26-оятида Довудни нафс хохишига
эргашиб кетмаслик хакида огохлантиради. Шунда у дархол Парвардигоридан марфират
килишини сураб йикилиб бошини саждага куйиб тавба-тазарру килади ва гунохлари учун
теГИШЛИ Ж аЗО С И Н И олади (Яна к,аранг: Таврот. «Иккинчи подшохлик», 11-боб);
— Хазрати Довуд алайхиссаломнинг угли Ибн Салом (Авессалом) отасидан тахтни
ТОрТИб ОЛИШ учун исён К у т а р а д И (Таврот. «Иккинчи подшохлик», 13—18- боблар);
— Сулаймон алайхиссалом гижинглаб турган учкур ажойиб отларига махлиё булиб,
уларни суюб, эркалаб силашга берилиб кетиб, Парвардигорни эслашдан чалриган, яъни
намоз вактини утказиб юборган ва дархол уларни килич билан «силаш»га киришиб, улар­
ни Аллох Йулида курбон килиб юборган (38- «Сод» сураси, 3 1 - 3 3 - оятлар);
— Юнус алайхиссалом кавмлари иймон келтирмагач, бесабрлик килиб, Аллохнинг
изнисиз даргазаб холда шахарни тарк этади. Уни денгизда бир наханг ютиб юборади.
Килмишидан каттик пушаймон булган Юнус алайхиссалом наханг корнида тинмай Аллох
таолога тавба-тазарру килаверади, Аллох унинг гунохларидан кечиб, нахангга пайрам-
барни сохилга чикариб ташлашни амр этади. (37-нчи «Вас-соффот», 1 3 9 -1 4 8 - ва 10- «Юнус», 98- оят);
— Инсонларнинг хаётда хатолар ва гунохлардан холи булмаслиги хакида пайрамбари-
миз Мухаммад алайхиссалом хам айтиб утганлар: *Киёмат булганда, гунох, к;илмаган
ёки гунох;ни ният х,ам %илмаган кимса топилмайди, Ях,ё алайхиссалом эса гунох;
х;ам к,илмаган ва гунох,ни ният х;ам цилмаган инсондир*. Бу хакда яна Пайгамба-
римизнинг: «Гуно^ларига т авба к,илган гуно^сиз кабидир. Аллох; бир бандасини
севдими, гунох; у н га за рар етказмайди. Чунки ун га тавба к,илишни х,ам насиб
к,илади. Банда тавба щ л га н и д а , Аллох; таоло шу дараж ада севинадики, худди
сиздан бирингиз чулда туясини йу^отиб црйиб, уни яна топганидан х;ам к^прок,.
Аллох,га к,асамки, бир кунда етмишдан зиёд марта А ллохга тавба щ ламан*.
(Имом ал-Бухорий. Хадис. 4-жилд, 164— 165-бетлар).
Бу хакда К,уръони каримда шундай дейилган: «Бас, (эй, Мухаммад,) сабр к,илинг!

36
Зеро, Аллоднинг ваъдаси хакдир ва гунохингизга марфира? суранг хамда туну-
a pjm Раббингизга хамду сано айтиш билан (У зотни) улурланг!» (40- «Рофир» сураси, 55-оят)
«Бас, (эй, Мухаммад,) Аллохдан Узга илох йук. эканини би ли нг ва уз гунохин-
тж» учун, хамда мумии ва муминалар (нинг гунохлари) уч уа м арф ират суранг!...»
<47 - «Мухаммад» сураси, 19-оят)
Барча пайгамбарларнинг у ёки бу гунохлари кечирилгандир, дейилади манбаларда.
Аллох таоло бандаларини килаётган гунох ишларидан кайтариш, турри йулга солиш
учун, улар ичидан пайрамбарлар танлаб олиб, фаришталарини юбориб турди, гунохкорлар-
га тегишли жазо берди, баъзи бирларининг эса гунохларидан кечди.
Иблис (Шайтон) Аллохга дуст ёки душман эканлиги уламолар уртасида мунозарали
б£либ келди. Бу масалада унинг Одам Ато яратилмасидан аввал Аллохга тинимсиз ихлос
билан килган ибодатларию хизматлари хам уларнинг назаридан четда колмади албатта.
Иблис Одам алайхиссаломга сажда килмагани учун, Аллох уни лаънатлаб, Уз дарго-
хидан кувиб юбориб, уни инсонларни махсус синаш куроли воситасига айлантирганидан
кейин, у инсондаги нафс ва хою хавасларни Уртача меъёр даражасидан ошириб, тошириб,
уларни жунбушга, турёнга келтириб, гунох ишларни яхши килиб курсатиб, уни турри,
хидоят йулидан тойдиришга киришди. Натижада аксарият одамлар битмас-туганмас нафс
хохишлари оркасидан кувиб, гунох ишларни содир этиш билан бирга, беихтиёр дунёни
обод килишга хам киришиб кетдилар. Чунончи, нафени кондириш йулида килинган ти­
нимсиз мехнат, машакдатлар, изланишлар, илм-фан ва техникадаги янгиликлар, ихтиро-
лар килишлари, катта-катта иморатлар, осмонупар махобатли бинолар, шахарлар, йуллар,
бор-рорлар ва хоказолар барпо этишлари улкан тараккиётга хам сабаб булди.
Шунинг учун хам булса керак, шайтонни сукиб, хакоратлаб булмайди, дейилади айрим
манбаларда. Факат унинг ёмонликларидан Аллохдан панох тиланади холос:
— «Аузи бил ахи мин аш-шайтонир ражийм» (Даргохингдан кувилган шайтон­
нинг ёмонликларидан Узингдан панох тилайман), — деб айтилади.
Машхур суфий Мансур ал-Халложга кура, Иблис ханифлик — яккахудолик эътикодига
зид булган — Аллохдан бошкага с и р и н и ш — сажда килишни узига эп курмай, Аллохга
садокатини намоён этган-у, аммо кибрга кетгани учун синовдан утмай колган. Балки у
ушанда, Аллох бизни синаяптимикан, деб уйлагандир. Ёки уша дамда унинг аклига нуксон
етиб эътикод саждаси — с и р и н и ш билан «хурмат саждаси» — таъзимнинг фарклай олмай
рафлатда колгандир... Бу хол хам Лавх ул-Махфуздаги ёзмиш буйича содир булган, албатта.
Баъзи Ислом уламолари Иблис (Шайтон)нинг Худой таолодан бошкага, шунингдек
Одамга сажда килмаганини турри деб хисоблаганлар. Чунки, Х,ак, таоло К,уръоннинг
барча уринларида Узидан бошкага сажда килганларни кайта-кайта «мушриклар», «дузах
ахллари» деб лаънатлайди. Бизнингча, Аллох фаришталарга Одамга хурмат саждаси,
яъни таъзим килинглар, деб буюрган. Иблис эса, такаббурлик килиб, Одамга сажда хам,
таъзим хам килмаган, яъни буйрукни бажаришдан бош тортган. Куръонда яккаю ягона
Худодан бошкага сажда килиш, с и р и н и ш куфр саналади. Шунинг учун хам аерлар
давомида бу муаммо уламоларни уйлантириб келмокда.
Ибн ал-Арабий каби айрим илохиётчи мутафаккирлар, Иблис (Шайтон) Аллохнинг
Узи яратган махлуки — Одамга хурмат саждаси, таъзим килиш хакидаги буйрурини
бажаришдан такаббурлик билан буйин товлагани учун гунохкор булиб колган булсада,
Узидан бошкага сажда килмай тавхидга амал килиб, узининг садокатини курсатгани
учун ва яна биз билмаган, мавхумотларни хам назарда тутиб, Аллох Киёмат куни уни
кечирса керак, деб фараз килганлар. Инсонларнинг аксарияти баднафс, золим, бесабр,
худбин, нокас, ичи кора, такаббур, жохил булиб, жуда куп ёмон ишларни киладилар ва
к и л р и л и к н и килиб куйиб, бутун айбни шайтонга тункайдилар. Ахир у ёмонни яхши килиб
курсатишдан нари утолмайдиган Аллохнинг бир махлуки холоску.
Жинларнинг кофир, шайтон тоифалари булганидек, одамларнинг хам шайтонлари булар
экан. Баъзи каззоб, фирибгар, H FB orap, ёмон одамлар хакида: «У шайтонга хам даре
беради», — деб таърифлайдилар.
К уръони каримда Иблис: «Энди мен бандаларингни турри йулдан оздираман, адашти-
37
аман, фак.ат покиза бандаларинггина как йулдан озмай колурлар», дейди. Шундай экан,
лайтоннинг йулига кирмай, алдовига учмай, салбий ишлардан кочиб, нафсни синдириб,
орзуни кискарок килиб, покизаликка интилиш, как йулдан озмаслик ихтиёри узимизда ва
факат узимизда эканлигини камдан кам одамларгина тулик ва чукур кис эта биладилар.
. Шундай килиб, ушбу мавзуга якун ясар эканмиз, шуни алохида таъкидлаб утиш керак-
ки, атокли мутасаввуф олим, суфий Ибн ал-Арабийнинг ёзишича, Иблис Худонинг дусти
х.ам, душмани кам эмас. Иблис ва унинг малайлари — шайтонлар инсоннинг турри йулдан
тойдирувчи, яккол душманидир. (Бу уринда «дуст» сузини маъжозий — «суюкли», «якин»
каби маъноларда тушунмок керак. Чунки Аллохнинг дусти, шериги, махбуби, фарзанди,
ота-онаси булмаган ва булиши кам мумкин эмас!).
Деярли барча уламолар Иблис, (шайтон) у дунёда дузахга махкум, деган булсалар,
айрим суфийлар, камда ана шу Ибн ал-Арабийнинг фикрича, пировардида Аллох уни
жазолаб, сунгра кечирар экан.
Аллохнинг Узи сохиби ихтиёрдир !

Б е ш и н ч и ф а с л

Одам Ато ва
Момо Хаввонинг фарзандлари
«(Биз дедик):«Эй Одам! Ж уфтинг
(Хавво) билан жаннатда турингиз ва
хохл аган ж о й и н ги зд а н тановул
к,илинг! Факдт ушбу дарахтга (меваси­
дан ейиш учун) як,инлашмангиз. Акс
холда, золимлардан булурсиз!»
(7- «Аъроф сураси, 19-оят).

Кайд килиб утиш лозимки, антропология илми билан шурулланувчилар Ер юзининг


турли жойларида топилган инсон суяклари ва бош чанокларини текшириб, рубъи маскун-
да Одам Атодан илгари хам бир неча турдаги башарият — инсонлар яшаб утган деган
хулосага келдилар. Бу топилмаларни текширган олимлар улар яшаб утган даврга бир
канча миллион йиллар булган деб тахмин килмокдалар. ■
Олимларнинг хулосасига Караганда, энг кадимги инсонлар — яваликлар, сунгра пекин-
ликлар, сунгра сулуликлар, сунгра полтаванликлар, сунгра хелдибражликлар ва родезиялик-
лар булганлар. Инсонларнинг яшаш замонасига караб, неандарталликлар охирги яшаганлар-
дан кисобланади, улар хозирги одамзоднинг бобокалонларидир, деб тахмин килиш мумкин.
Бу турдаги инронлар милодцан тахминан 130 минг йил аввал яшаб, Ер юзининг турли
жойларида истикомат килишган. Юкорида, иккинчи фаслда таъкидлаб утганимиздек, Куръони
карим хам Одам Атодан илгари башарият булганлиги хакида таълим беради.
Носириддин Рабгузийнинг ёзишича, Момо Хавво етмиш марта бир уяил, бир киз —
эгизак, факат Шис алайхиссаломни ёлгиз туккан экан.
Библияда келтирилишича, Аллохнинг иккинчи пайрамбари булмиш Шис алайхиссалом
105 ёшида Энуш (Енос)ни дунёга келтирди, ундан кейин яна 807 йил яшаб, куп угил-кизлар
куриб 912 ёшида вафот этди. (Бундан кейин Библиядаги номлар кавс ичида берилади).
Энушдан 90 ёшида Кенан (Каинан) тугилди. Шундан кейин Энуш яна 815 йил яшаб,
куп урил-кизлар курди ва жами 905 йил яшади.
Кенан 70 ёшида Махолаил (Малелеил) деган угил курди. Ундан кейин яна 840 йил
яшаб, куп угил-кизлар курди ва жами 910 йил яшаб, оламдан утди.
38
Махолаил 65 ёшида Ёред (Иаред) деган уяил курди. Ундан кейин яна 830 йил яшаб,
куп уяил-кизлар курганидан сунг, 895 ёшида вафот этди.
Ёред 162 ёшида Ха нух (Енох) исмли уяил курди. Ха нух К уръони каримца Идрис
алайхиссалом деб номланган. Идрис пайяамбар турилганидан кейин Ёред яна 800 йил
яшаб, куп урил-кизлар курди ва жами 962 йил яшаб, ота-боболари олдига жунади.
Идрис алайхиссалом 65 ёшида Матушалох (Мафусал)ни дунёга келтирди. Матушалох
турилганидан кейин яна 300 йил яшаб, куп угил-кизлар к^рди ва 365 ёшида Тангри
таолонинг амри билан тириклайин осмонга кутарилди.
ПаЙБамбар уяли Матушалох 187 ёшида Ламак (Ламех) номли урил курди. Шундан
кейин яна 782 йил яшаб, куп урил-кизлар куриб, 969 ёшида вафот этди.
Ламак 182 ёшида хушруй ажиб бир фарзанди аржуманд — угш курди ва исмини Нух (Ной)
куйди. Шундан кейин Ламак яна 595 йил яшаб, куп угил-кизлар куриб, 777 ёшида вафот этди.
Нух алайхиссалом 500 ёшларга етганида ундан Сом, Хом, Ёфас ва Канъон (Сим, Хам,
Иафет ва Ханаан) туяилдилар.

К,обил ва Х,обил (Каин ва Авел) к,иссаси


Юкорида айтганимиздек, Парвардигори олам Одам Ато ва Момо Хаввога эгизак:
бир ^ и л — Кобил (Каин) ва бир киз — Иклимо (Аклима) деган фарзандлар ато этди.
Иклимо нихоятда куркли, гузал эди.
Икки йилдан кейин яна эгизак: бир урил — Хобил (Авел) ва бир киз Абудо (Лабуда)
тугилди. Абудо курксиз эди.
Одам алайхиссалом уз шариати коидаси буйича Кобил билан турилган киз — Иклимо-
ни Хобилга берадиган булди. Кобил: «Узим билан турилган кизни оламан», деди. Одам
айтди: «Шариат-коидамизда ундай эмас». Кобил: «Буниси менга кариндош булса, униси
хам кариндошдир» деб, Иклимони талашди. Одам айтди: «Иккалангиз хам Парвардиго­
ри оламга курбонлик килинг, кимнинг курбонлиги кабул булса, Иклимони уша олеин».
Хобил куйчивон эди, семиз куй келтириб курбонлик килинадиган жойга куйди. Кобил
дехкон эди, курбонлик учун сифати паст бурдойни куйди. Осмондан ^т тушиб Хобилнинг
курбонлигини куйдирди, яъни унинг курбонлиги кабул булди, Кобилнинг курбонлиги
кабул булмади.
Кобил кунгли хаста, ёмонликка мойил, тама ва гунохга интилувчи, Х,ак хукмига уна-
май саркашлик киладиган инсон булиб, унинг укаси Хобил эса, аксинча, Хакда буйсунув-
чи, солих, такволи эди.
Кобил билан Хобил уртасида вужудга келган ихтилоф яхшилик билан ёмонлик уртаси­
даги дастлабки кураш булиб, Иблис васвасаси билан Кобил уз укаси Хобилни тош билан
уриб улдирди.
Кобил Хобилни улдириб, жасадини нима килишини бил май хайрон булди. Шунда
Аллох таоло амри билан икки карга келиб бир-бири билан уришиб, бирини бири улдир­
ди. Тирик колгани улганини тумшуги билан ер кавлаб кумди. Кобил, xapFa уз шеригини
кумганини кургач, каргадан хам тубан, рахмеиз булмай деб, укасининг жасадини ерга
кумди. Шундан мурдани ерга куммок инсонларга суннат булиб колди.
Шундан сунг Кобил Тангри таолони лаънатига учраб укасининг кони тукилган ердан
хайдалди ва Яман вилоятидаги Аданнинг (Едем) шаркий томонидаги Нуд (Нод) деган ерга
бориб урнашди.
Кейин Кобил яна Иблиснинг васвасасига учди — хамр ичди, утга, бутга топинди ва
муртад булди. Тангри таолонинг амри билан бир фаришта келиб, отасининг лаънатига
учраган муртад Кобилни халок килди.
Ол т и н ч и ф а сл

Пайрамбарлар
ва азиз авлиёлар х,ак,ида
«(Бир катор) пайрамбарлар хакида
Киссаларни Сизга илгари айтдик. (Ай-
рим) пайрамбарлар киссаларини эса
айтганимиз йук* Аллох Мусо билан
(бевосита) гаплашди».
(4- <<Нисо» сураси, 164-оят).

Куръони каримр,а 25 нафар пайрамбарлар ва 4 нафар азиз-авлиёлар номи тилга


олинган булиб, эндиги суз шулар хакида боради.
«Пайрамбар» форсча суз булиб, маъноси — «хабарчи». Арабчада «расул», маъноси
«элчи»дир. Пайрамбарлар Аллохнинг хабарчи ва элчилари, Аллохнинг амрларини, йул-
йурикларини инсонларга етказадиган кишилардир. Биз она тилимизда пайрамбарлар деб
атаётган зотлар, араб тилида икки хил: «расул» ва «набий» деб номланадилар. Бинобарин,
агар пайгамбарликка танланган кишига бошка кишиларнинг акидасини — дунёкарашини
туярилаш вазифаси юклатилса ва янги, алохида шариат (конун-коидалар) олиб келса,
яъни элчилик килишга буюрилса, бундай кишилар «расул» деб номланади. Янги шариат
олиб келмай, узидан аввалги пайрамбарлар шариатига амал кила туриб, кишиларни еляиз
Аллохнинг Узига ибодат килишга, унга ширк келтирмасликка даъват этганлар эса «на­
бий» дейилади. Демак, расул — китоб ва шариат сохиби; набий эса бундай эмас. Набий
узидан олдин келган расулнинг шариатига халкни даъват этиш билан вазифалантирилган
б^лади. Хикмати ёлриз Аллохнинг узига аён булган бу коидага кура, хар бир «расул»
«набий»дир, аммо хар бир «набий» «расул» булолмайди. Хазрат Мухаммад алайхиссалом
хам набий, хам расулдирлар.
Энг биринчи пайрамбар хазрати Одам алайхиссалом ва охиргиси Расули акрам Мухам­
мад Мустафо саллаллоху алайхи вассалламдирлар.
Куръони каримла номлари зикр этилмаган, лекин пайгамбаримизнинг хадисларида
ва бошка диний адабиётларда тилга олинган пайрамбарлар, набийлар, авлиёлар орасида
хазрати Шис, Ишаъё, Ашъиё, Дониёл, Жиржис, Жакук, Ишмуил, Хизкийл, Ханзала,
Махахаркиё алайхиссаломлар ва бошкалар хам $з даврларида яшаб утишган.
Мукаддас китобларда уктирилишича, пайрамбарлик илохий фазл, Аллох таоло Узи
хохлаган бандасини бунга эриштиради. Пайрамбарликка на акл, на касб-хунар, на махо-
рат, на ортикча ибодат билан ва на ворислик йули билан эришиб булади. Парвардигор
уз бандаларидан хохлаганини танлаб олади ва пайрамбар даражасига кутаради. Уларнинг
барча килган ишлари А ллох таолонинг вахйси оркали булади. Пайрамбарлар хеч качон
уз ички хиссиётларига итоат этмаганлар, пайгамбарликни ижтимоий вазиятга, сиёсий
жараёнга мосламаганлар. Хамма пайгамбарларнинг энг биринчи асосий даъвати ханиф-
лик — ёлриз Аллохга иймон келтиришга чорлаш булган.
Пайрамбарлик бутун инсоният учун тегишли булганидан Тангри таоло дунёни
яратибдики, барча халкларга уларнинг ораларидан пайрамбарлар чикариб турди. Ле­
кин Бани Исроил ханузгача пайгамбарликнинг умумийлигини, Аллох таоло бандала­
ридан хохлаганига пайрамбарлик неъматини беришини инкор этиб келмокда. Улар­
нинг фикрича, пайрамбарлик факат Бани Исроилгагина хос хусусият эмиш. Улар барча
башарият ягона Тангри таолонинг яратган бандалари, хамма бир ота-она, яъни Одам
Ато ва Момо Хавводан таркалганликларини унутиб, барча элатлар, халклар уз динла-
ри, ирклари, миллатларига караб ажратилмай, балки килган яхши ёки ёмон амаллари
билан фаркланишларини тушунишни истамай, биз Худованд томонидан танлаб олин­
ган, барча халклардан аъло халкмиз, олий иркмиз, миллатмиз, бошка барча миллатлар
ва диндагилар бизнинг душманларимиз деган рояга кадимдан каттик риоя килган

40
холда узларидан бошка барча миллатлар ва диндагиларга жохилларча душманлик
килиб келдилар.
Бу кавмлар (яхудийлар) Аллохга килган исёнкорликлари ва Унинг берган неъматла-
рига булган нонкурликлари сабабли азобга махкум булган, бошларига доим фалокатлар
келиб турадиган кавмдирлар.
Асрлар буйи юртсиз ва уз давлатларига эга булмай, у ердан бу ерга сарсон-саргардон-
ликда кучиб юрадиган ва Сулаймон алайхиссалом даврларида мукаддас тупрокларини
узларига юрт килиб олган яхудийлар кейинги асрларда яна хадларидан ошиб, бузиунчи-
ликлари хамда итоатсизликлари туфайли жазога йуликдилар. Якин тарихда узларига
такрор айни ерларни юрт килиб олишларига карамасдан, улар хозир хам илк даврларда-
гидек бузгунчиликлар чикариб, «катта турёнга тушган» холатдалар. А ллохга берган ваъда-
лари унутилган, утмиш кунларидан сабок-ибрат олмаган холда яшамокдалар. («Илохий
муъжизалар». 3-сон. Тошкент. «Катортол-Камолот», 1996).
Дунёда канча пайрамбар утганлиги Куръони карим, Х,адис ёки бошка тарихий кито-
бларда катъий белгиланмаган. Хамма пайрамбарлар тенгдирлар, лекин улар фазилат жиха-
тидан бир-бирларидан ажралиб турадилар. Улардан беш пайрамбар: Нух, Иброхим, Мусо,
Ийсо, Мухаммад алайхиссаломлар буюк ва янгиланган шариат асосчилар деб саналадилар.
Парвардигорнинг уз пайрамбарларига берувчи таълими, амрлари «вахй» деб аталади.
Пайрамбарларга вахй, яъни Аллох томонидан илму маърифат куйидагича келади:
1. Аллохнинг бош фариштаси хазрати Жаброил алайхиссалом оркали вахй келиши ва
ундан бевосита эшитиб олиш.
2. Кунгилга солиш оркали.
3. Уйкусида тушлар куриш, курсатмалар олиш воситасида.
4. Бошка рухий холатларда.
Вахйнинг хикматини пай?амбарлардан бошка хеч ким англай олмайди.
Аллохнинг пайгамбарлари хакида Куръони карим лг куйидаги оятлар келган:
«(Аллох Уз) амри билан хохлаган бандаларига фаришталарни (шундай) вахй
билан туширур: («Эй пайрамбарларим! Инсонларни) огохлантирингларки, Мендан
узга илох й^к,. Бас, (барчаларингиз) М ендангина курк,ингиз!» (16- «Нахл» сураси, 2-оят).
«Биз хар бир пайрамбарни (хукмларимизни) баён килиб бериши учун уз кав-
мининг тили билан (с^злайдиган килиб) юбордик. Бас, Аллох (Узи) хохлаган
кимсани йулдан оздирур ва (Узи) хохлаган кишини хидоят килур. У кудратли
ва хикматли зотдир». (14- «Иброхим» сураси, 4-оят).
И з о X'. Пайгамбарларнинг вазифаси даъватдир. Бирон кишини йулдан оздириш
ёки Х,ак; йрлга х^идоят к,илиш эса х,еч к,айси пайеамбарнинг к,улидан келмайди — бу
ёлеиз Аллох; т аолонинг хоцишига боглик,дир.
«Албатта, Аллох Одам ва Нухни хамда Иброхим ва Имрон авлодларини
оламлар узра (пайрамбарлик учун) танлади», (уларни) бир-бирларига зурриёт этиб.
Аллох эшитгувчи ва бил им ДОН зотдир». (3- «Оли Имрон» сураси, 33—34-оятлар).
«Унга (Иброхимга) Исхок, ва Яъкубни ато этдик. Х,аммасини хидоятга й^лла-
дик. Олдин Нухни хам хидоятга й^ллаган эдик. Унинг зурриётидан Довуд,
Сулаймон, Айюб, Юсуф, Мусо ва Х,орунни (хам йулладик). Чиройли иш килувчи-
ларни мана шундай такдирлаймиз.
Закариё, Яхё, Ийсо ва Илёсни (хам хидоятга йулладик). Хаммаси солихлардандир.
Исмоил, ал-Ясаъ, Юнус ва Лутни хам (хидоятга йулладик). Х,аммаларини олам­
лар узра афзал килдик.
Шунингдек, уларни ота-боболаридан, зурриётларидан ва ака-укаларидан (баъ-
зиларини хам афзал килдик). Уларни танлаб олиб, Т^рри йулга равона килдик».
Аллохнинг хидояти шудир. У билан хохлаган бандаларини йулга солади. Агар
мушрик булганларида, килган (савобли) амаллари йукка чиккан булур эди.

41
«Ана ушалар Биз Китоб, хукм (хикмат) ва пайрамбарлик берган зотлардир.
Агар уларни ана улар (Макка мушриклари) инкор этсалар, уларни инкор этмай-
Д И Г аН К аВ М Н И у л а р г а ВаКИЛ КИЛИб к У Й Г а Н М И З » . (6- «Анъом» сураси, 84—89 оятлар).

«Пайрамбарларга салом!» (37- «Вас-соффот» сураси, 181-оят).

Куръони каримла жами 29 пайгамбару азиз-авлиёларнинг номлари зикр килинган, яъни:


1. Одам. 2. Идрис. 3. Нух,. 4. Худ- 5. Солих. 6, Иброхим. 7. Лут. 8. Исмоил. 9. Исхок. 10.
Яъкуб. 11. Юсуф. 12. Айюб. 13. Зул-Кифл. 14. Шуайб. 15. Мусо. 16. Х,орун. 17. Довуд. 18.
Сулаймон. 19. Илёс. 20. Ал-Ясаъ. 21. Юнус. 22. Закариё. 23. Яхё. 24. Ийсо. 25. Мухаммад.
26. Хизр. 27. Лукмони хаким. 28. Узайр. 29. Зул-Карнайн.
Уларнинг 25 нафари Куръони каримда пайрамбар деб тилга олинган. Кейинги туртта-
лари — Хизр, Лукмони хаким, Узайр ва Зул-Карнайнларнинг пайгамбарликлари хусусида
уламолар уртасида ихтилоф бор. Уламоларнинг айримлари уларни пайрамбар, купчилиги
эса пайрамбар эмас, балки Аллохнинг азиз бандалари — авлиёлари деганлар.
Хазрат Хизр номи Куръонда турридан-турри аник келмаган. Аммо 18- «Кахф» сурасининг
60—82- оятларида «... бандаларимиздан бир бандани (Хизрни) топдиларки...» деб унинг
номига ишора килинган. Аксарият Ислом уламолари бу оятларда ишора килинган Аллохнинг
бандасини Хизр эканлиги хакида бир тухтамга келганлар. Шу суранинг 65-оятида:
«Бас, бандаларимиздан бир бандани (Хизрни) топдиларки, Биз унга Уз дар-
гохимиздан рахмат ато этган ва Уз хузуримиздан илм берган эдик» дейилганда,
ато этилган рахматдан мурод пайрамбарликми, илмми ёки узок умрми эканлиги хакида
турли фикрлар булган. Яъни Хизр пайрамбар булганмилар ёки валийми деган саволга
купчилик уламолар у зотнинг серкаромат зот — валий булганликларини таъкидлаганлар.
Хазрат Бахоуддин Нащлбанд хам у зотнинг валий, авлиё булганликларини тасдиклаганлар.
Куръон&а номлари келтирилган, милоддан бир неча асрлар мукаддам яшаб утган хазрат
Лукмони хакимга Аллох таоло улур хикмат ва донишмандлик сохиби булишликни ихтиёр этган.
Зул-Карнайнга эса, буюк салтанат — Маррибдан Машриккача булган улкан худудлар-
га хукмронлик килиш ато этилган.
Бу икки буюк шахе хам инсонларни тавхидга — Аллохнинг борлиги, яккаю ягона
эканлигини тарриб этиб келганлар. Шундай булса-да, уларнинг пайрамбар булганликлари
хакида Куръон&а бирон бир маълумот учрамайди. Шунинг учун хам уларни Тангри
таолонинг азиз, сиддик бандалари — авлиёлари каторига кушамиз.
Хазрат Узайрни (Ездра) хам баъзилар пайрамбар, баъзилар эса пайрамбар эмас, деб
келдилар. Бу хусусда Куръони кархшнингЭ- «Тавба» сурасининг 30—31-оятларида яхудий­
лар Узайрни, насронийлар Ийсони Аллохнинг урли деганлари ва улар Аллохни куйиб,
узларининг донишманд рохиблари — Узайрни хамда Ийсо Масихни узларига илох килиб
олганлари таассуф ила батафеил ва аник ёзилган.
Шунингдек Жаброил алайхисалом келтирган бу икки оятида улар бу гаплари билан
кофир булганликларини, А ллох яккаю ягоналигини, ота-онаси, ёри, фарзандлари йукли-
гини, уларнинг келтирган ширкларидан У мутлако поклигини, Узайр Аллохнинг бошка
бандалари катори бандаси, яъни яхудийларнинг донишманд рохиби эканлиги аник ва
равшан баён килинган.
Улардан ташкари номлари Куръони каримла турридан турри тилга олинмаган, аммо
улар хакида ишора килинган Ювшаъ ва Шамъун пайрамбарлар, хамда Куръонла умуман
номлари келтирилмаган Шис ва Ишаъё пайрамбарлар хакида хам хикоя киламизки, улар
хакида хам мухтасар булса-да маълумотга эга булиб куйсак, фойдадан холи булмас, деган
андишага бордик. Чунончи:
1. Одам алайхиссаломнинг урли Шис алайхиссалом Куръонц,а тилга олинмаган булса-
да, у зотга 50 сахифа илохий оятлар нозил килинган булиб, у фарзандлари, авлодлари ва
кариндош урурларига пайрамбарлик килган. Шис пайрамбар хакида купдан-куп диний
китобларда хикоя килинган.
2. Куръони карим ш т Алоуддин Мансурга мансуб узбекча таржимасида ал-Ясаъ ва
Ювшаъ пайгамбарларнинг иккаловлари бир шахе, бир пайрамбар деб курсатилган. Аммо
уларни тарихан текшириб чикканимизда, улар алохида шахе, бошка-бошка пайрамбарлар
42
булиб чикди. Хатто улар яшаган давр уртасидаги тафовут 800 йиллар чамаси булган экан.
Улар х,акида куйида Куръони каримнинт икки оятини айнан келтирамиз:

«Исмоил, ал-Ясаъ (Ювшаъ пайрамбар), Юнус ва Лутни (хам хидоят килдик) ва


барчаларини бутун оламлардан афзал к,илдик» (б-«Анъом* сураси, 86-оят).
«Яна Исмоил, ал-Ясаъ (Ювшаъ пайрамбар) ва Зул-Кифлни эсланг! Барчалари
ЯХШИ кишилардандир» (38- «Сод» сураси. 48-оят).
3. Шамъун алайхиссаломнинг пайрамбар булганликлари хакида Куръони каримла
факат биргина оятда унинг номига ишора килинган халос. Алоуддин Мансур таржимаси-
даги бу оятда шундай дейилган:
«Бани Исроилдан булган, М усодан кейинги бир жамоани холи-хабарини
билмадингизми? Кдйсики, улар ^зларининг (Шамъун исмли) пайгамбарларига:
«Биз учун бир подшох тайинлагин, биз (у билан бирга) Аллох й^лида жанг к,илай-
лик», дейишди. «Агар сизларга уруш фарз к,илинса, эхтимол урушмассиз?» —
Д е Д И (пайяамбар) (2- «Бакара» сураси, 246-оят).
Шамъун пайрамбар хакида Тавротнинг «Биринчи подшохлик» булими 1—3-бобларида
батафсил хикоя килинган.
4. Ишаъё алайхиссаломнинг номи хам %уръонд,а тилга олинмаган. Аммо у уша манбада
милоддан аввалги VIII асрда яшаб утган Аллохнинг улур пайгамбари деб тилга олинган.
Бу пайрамбарларнинг номлари Тавротда Шис — Сиф, Ювшаъ — Иисус Навин, Шамъун
— Самуил, ал-Ясаъ — Елисей, Ишаъё — Исаия ва Узайр — Ездра тарзида зикр этилган.
Лукмони хаким ва хазрат Хизр алайхиссалом номлари Таврот китобида учрамайди.
Барча пайрамбарлар сони 124 минг, ёки ундан камрок, ёхуд купрок, расуллар эса 313
нафар булган дейилади манбаларда (Масалан: Мухаммад Зохид К?тку ибн Иброхим ал-Бурсавий. Ахли
сунна вал-жамоа акоиди. II китоб. Т.: «Мовароуннахр», 1999, 88-бет). Ахмад ЯссаВИЙ ЭСЭ уларНИНГ 444
нафар эканлигини айтиб утган:
Турт юз к,ирк, mijpm пайеамбари му реал набий,
Крлмадилар бу дунёдин утди бари.
Аллохнинг Узи билгувчирокдир!
Шундай килиб, Куръонла номлари келтирилган 25 нафар пайрамбарлар, номларига
ишорат этилган икки пайрамбар (Ювшаъ, Шамъун), номлари келтирилмаган икки пайрам­
бар (Шис, Ишаъё) ва Аллохнинг турт азиз, сиддик бандалари — авлиёлари (Хизр, Лукмон,
Узайр ва Зул-Карнайн, жами 33 нафар) билан таништириб утамизки, улар хакида мухтасар
булса-да, маълумотга эга булиш хар бир мумин-мусулмонларга фазилат бахш этгусидир.
Пайрамбарлар хакида муфассал маълумотлар беришдан аввал, узига хос дебоча урни-
да уларнинг яшаб утган даврлари, аникроги йиллари тартибига кура кискача таништириб
утамиз (кавс ичида курсатилган номлар Таврот матни буйича берилди):
1. Одам алайхиссалом (Аадам) — Ер юзидаги бутун инсониятнинг отаси, яъни
Абулбашар; биринчи одам ва биринчи пайрамбар; ун сахифадан иборат илохий оятлар нозил
килинган; уз фарзандларига пайрамбарлик килган; Тавротда ёзилишича, 930 йил яшаган:
Момо Х,авво (Е ва) — Одам Атонинг хотини; бутун инсониятнинг онаси; Одам
Атодан кейин яна 7 йил яшаган.
2. Шис алайхиссалом (С иф ) — хазрати Одам Атонинг Кобил ва Хобилдан кейинги
учинчи урли; Х,ак. таоло унга 50 сахифалик илохий оятлар нозил килган; Одам алайхис-
саломдан кейинги иккинчи пайрамбар; Таврот ва Инжилда ёзилишича, 912 йил яшаган; у
хакида Куръонла оят келмаган.
3. Идрис алайхиссалом (Е нох) — Ер юзига юборилган пайрамбарларнинг учинчи-
си; Шис алайхиссалом авлодларидан; Хац таоло унга 30 сахифадан иборат булган илохий
хукмлар нозил килган; тахминан 365 ёшида тириклайин осмонга кутарилган; хозиргача
абадият жаннатида яшайди.
4. Нух алайхиссалом (Н ой) — Идрис алайхиссалом чеварасининг урли, яъни чева-
расидан кейинги кавараси (панневара); милоддан аввалги 4000-йилликдан олдин булиб

43
утган Буюк туфондан кейин барча инсон кирилиб кетиб, унинг уч увидан — Сом, Хом
ва Ёфасдан бутун Ер юзи ахолиси пайдо булган; шунинг учун хам уни иккинчи Одам Ато
деб атайдилар; 950 йил яшаган.
5. Худ алай хи ссал ом (Х ул) — беш араб пайрамбарларининг биринчиси (Худ,
Солих, Исмоил, Шуайб ва Мухаммад алайхиссаломлар); Тавротдаги номи Хул. У, Нух уили
Сомнинг кенжа укли Эрамнинг иккинчи уяли булиб, Нух а.с.га эвара билади (Нух — Сом
— Эрам —Худ). Худ а.с.нинг кайси йилларда яшаб утганлиги аник эмас.
6. Солих ал ай х и ссал о м — беш араб пайгамбарларидан иккинчиси; 433 йил умр
курган. Кайси йилларда яшаб утганлиги номаълум. Аммо у Худ пайяамбардан кейинги
пайрамбар эканлиги маълум. У хам Нух а.с.нинг эвараси, (Нух — Сом — Арпахшод —
Шал ох (Солих) дегувчилар хам бор, аммо бу ихтилофли.
7. Иброхим алайхиссалом (Авраам) — милоддан аввалги 2180- йили турилиб,
2005- йили- 175 ёшида вафот этган;.узидан кейинги барча пайрамбарларнинг отаси ва
бобокалони; учала дин ахли — яхудийлар Абром, насронийлар Авраам, мусулмонлар
Иброхим халилуллох деб хурмат билан тилга оладилар; тунрич угли Исмоил алайхиссалом
авлодларидан икки араб пайрамбари — Шуайб ва Мухаммад алайхиссаломлар турилган;
иккинчи уБли Исхок алайхиссаломдан кейинги барча пайрамбарлар, шу жумладан, Ийсо
алайхиссалом турилган; Х ак таоло унга 10 сахифалик илохий оятлар нозил килган.
8. Лут алайхиссалом (Л от) — Иброхим алайхиссаломнинг укаси Хороннинг (Ааран)
урли, яъни Иброхим алайхиссаломнинг жияни.
9. Исмоил алайхиссалом (И зм аил) — Иброхим алайхиссаломнинг тунгич уяли;
узи ва тили иброний булса-да, кейинчалик у арабдан хотин олиб, арабчани тулик узлаш-
тиргани учун, унинг авлодлари «мустаъриба» дейиладиган булди (мустаъриба — асли
араб булмай, арабликни кабул килган киши дегани); учинчи араб пайгамбари; милоддан
аввалги 2094- йили тугилиб, 1957- йили 137 ёшида вафот этган.
10. Исхок. алайхиссалом (И саак) — Иброхим алайхиссаломнинг иккинчи урли;
авлодларидан Шуайб ва Мухаммад алайхиссаломлардан бошка барча пайрамбарлар, шу
жумладан, Ийсо алайхиссалом хам турилганлар; Эсов ва Яъкуб деган икки урли булган;
Милоддан аввалги 2080- йил турилиб, 1900- йил 180 ёшида вафот этган.
11. Яъкуб алайхиссалом (И аков) — лакаби Исроил; яхудийларнинг тарихий отаси;
ундан 12 урил, шу жумладан, Юсуф алайхиссалом турилди; 12 урли 12 кабилага бош булиб,
таркалиб кетдилар; милоддан аввалги 2020- йил турилиб, 1873- йили 147 ёшида вафот этган.
12. Юсуф алайхиссалом (И осиф ) — Яъкуб алайхиссаломнинг ун икки урлининг
ун биринчиси (ун иккинчисининг исми Бенямин); тахминан милоддан аввалги 1934- йилда
Фаластинда турилиб, 1824- йилда 110 ёшда Мисрда вафот этган.
13. Айюб алайхиссалом (Иов) — Исхок алайхиссаломнинг тунгич урли Эсовнинг
уруридан; Юсуф алайхиссаломнинг чевараси Рахимага уйланган; 93 йил умр курган.
14. Зул-К иф л алайхиссалом (И езекиил) — асл номи Бишр; Айюб алайхиссалом­
нинг утлидир.
15. Шуайб алайхиссалом (И оф ор) — Лут алайхиссалом авлодларидан; беш араб
пайгамбарларининг туртинчиси; Мусо алайхиссаломнинг кайнотаси; 200 йил яшаган.
16. Хорун алайхиссалом (Аарон) — Мусо алайхиссаломнинг акаси ва ёрдамчиси,
нотик; милоддан аввалги 1669- йилда турилиб, 1546- йилда вафот этган, яъни 123 йил
умргузаронлик килган.
17. Мусо алайхиссалом (М оисей) — яхудийлик динининг асосчиси; унга биринчи
илохий китоб — Таврот нозил килинган; Иброхим, Исхок, Яъкуб алайхиссаломларнинг
авлодидан; Хорун алайхиссаломнинг укаси; милоддан аввалги 1666- йилда турилиб, 1546-
йилда вафот этган, яъни 120 йил яшаган.
18. Ювшаъ (ибн Нун) алайхиссалом (И исус Навин) — Мусо алайхиссаломнинг
ёрдамчиси, ноиби; Мусо алайхиссалом вафотидан кейин унинг урнига булган пайрамбар;
буюк саркарда; милоддан аввалги 1628- йил турилиб 1518- йил 110 ёшида вафот этган.
19. Шамъук алайхиссалом (Самуил) — яхудийлар пайгамбари; Аллохнинг амри
билан Довуд алайхиссаломни пайрамбарликка тайёрлаган. К,уръонп.а Шамъун алайхисса-

44
лом аник тилга олинмаган булса-да, аммо Алоуддин Мансур таржимасидаги Куръони
каримутт 2-«Бакара» сураси 246-оятида унинг номига ишорат этиб утилган.
20. Довуд алайхиссалом (Д авид) — Мусо алайхиссалом вафотидан 463 йил кей­
ин, яъни милоддан аввалги 1083- йилда турилиб, 1013- йили 70 ёшида вафот этган; хам
пайрамбар, хам подшох; 1053- йили 30 ёшида пайрамбарлик келган; унга Забур илохий
китоби нозил килинган. 40 йил подшохлик килган: Хевронда 7 йил Яхудия подшохи,
Иерусалимда 33 йил Исроил ва Яхудия подшохи булган.
21. Сулаймон алайхиссалом (Соломон) — Довуд алайхиссаломнинг ун икки урли-
дан кенжаси; милоддан аввалги 1033- йилда турилиб, 973- йилда вафот этган; отаси каби хам
пайрамбар, хам подшох булган; 20 ёшида тахтга утирган; унга девлар, парилар, инс-жинслар,
хайвонот дунёси, куш, кумурскалар, даррандалар ва шамол устидан хукмронлик хам берил-
ган; 700 хотини, 300 ч^риси булган; 40 йил подшохлик килиб, 60 ёшида оламдан утган.
22. Илёс алайхиссалом (И ли я) — милоддан аввалги IX асрда яшаган пайрамбар;
Хизр алайхиссалом билан бирга мангулик суви — «обихаёт»ни ичган; Тангри таолонинг
амри билан тириклайин осмонга кутарилган; киёматгача тирик пайрамбар.
23. Ал-Ясаъ алайхиссалом (Елисей) — Илёс алайхиссалом амакисининг угли,
ёрдамчиси, ноиби; Илёс алайхиссалом осмонга кутарилиб кетгандан кейин, унинг урнига
утган пайрамбар,
24. Юнус (Зун н ун ) алайхиссалом (И она) — Аллох пайрамбари; Аллохнинг
амри билан денгизда уни наханг ютиб юборган; наханг корнида уч кеча-кундуз колиб
кетган; тинмай тавба-тазарру, ибодат этиб нола килаверганидан кейин Аллохнинг амри
билан нахангнинг корнидан чиккан; кейин кавми унга иймон келтирган; 750 йил яшаган.
25. Ишаъё алайхиссалом (И саия) — Юнус алайхиссаломдан кейин милоддан
аввалги VIII асрда яшаган пайрамбар булиб, Куръонца номи келмаган, аммо Тавротда
унинг номи тилга олинган.
26-27. Закариё ва Яхё алайхиссаломлар (Захария, И оанн) — ота-боладир-
лар; Закариё милоддан аввалги 330-йилларда турилган булиб, милодий йил бошларида,
300 ёшида Яхё исмли фарзанд куради; ота-бола уз кавмларини Мусо алайхиссаломнинг
шариатлари узра иймонга чакириб юрганлар; Ийсо алайхиссаломга янги шариат келга-
нидан кейин, Яхё алайхиссалом кавмларини бу янги шариат узра иймонга чакира бош-
лаган; Закариё ва Яхё алайхиссаломлар уз кавмлари — яхудийлар томонидан шафкат-
сизларча шахид килинганлар.
28. Ийсо алайхиссалом (И исус Христос) — милоднинг биринчи йилида турил­
ган; 30 ёшида пайрамбарлик келган ва унга учинчи илохий китоб — Инжил нозил
булган; Ийсо алайхиссалом 33 ёшида осмонга кутарилганидан сунг, хаворийлари хар
тарафга таркалишиб, Инжил китобини ёзиб таркатганлар ва христиан динини барпо
килганлар. (Хозир амалда булган милодий йил хисоби — янги эра, унинг турилган куни-
дан бошлаб хисобланади).
29. М ухаммад саллаллоху алайхи вассаллам — араблардан чиккан бешинчи ва
бутун башариятга юборилган охирги пайрамбар. Милодий 571- йил 21- апрелда турилиб, 632-
йил 8-июнда 61 ёшида вафот этганлар; 610- йил рамазон ойида 40 ёшида биринчи вахй
келиб, пайрамбарлик неъмати берилган ва у зотга туртинчи, охирги илохий китоб — Куръ­
они карим нозил килинган; Мухаммад алайхиссалом охирги умумбашарий дин — Ислом
динининг асосчисидирлар.
Булардан ташк^ри яна Куръонда пайрамбар макомида булмасалар-да, халк орасида
Аллохнинг азиз-авлиёлари сифатида эъзозланган ва эъзозланиб келинаётган шахслар-
нинг номлари хам тилга олинганки, булар:
1. Хазрат Хизр — эрамиздан 2300 йиллар аввал яшаган, келиб чикиши ва миллати
номаълум; Куръонда Мусо алайхиссалом билан боглик киссаларда «Аллохнинг бандаси»
деб унинг номига ишора килинган.
2. Лукмони хаким — милоддан аввалги минг йилликдан олдинги даврларда турил­
ган, минг йил умр курган. Довуд алайхиссалом салтанати даврларида хам хаёт булган.

45
Буюк каким, донишманд, авлиё, одамларни якка худоликка т а р т б килган.
3. Х азрат У зайр (Е зд р а ) — Милоддан аввалги VI асрларда яшаб утган авлиё.
Унинг даъватларига кулок солмаган, залолатга ботган кавмга Аллох; жазо тарикасида
Бобил подшохи Бухтуннасрни юборган; Бухтуннаср Яхудия ва Исроил подшохликларини
босиб олиб, ахолини киргин килган; яшаб турган ерларидан хайдаб юборган; купчилигини
кул килиб ишлатган ва хар томонга сотиб юборган.
4. Зул-Кдрнайн — Шаркда Искандар Зул-Карнайн номи билан машхур булган улур
саркарда, подшох; Аллох таоло унга бекиёс салтанат, хукмдорлик берган, у Маярибдан то
Машриккача ястанган улкан худудларни фатх этган буюк хукмдор, фотих, донишманд ва
авлиё булган; инсонларни яккаю ягона Аллох таолога ибодат килишга таргиб килган.
Энди куйида пайрамбарларнинг хаётлари хакида бирма-бир хикоя килишни бошлаймиз.

1. Одам Ато
Аллохнинг биринчи пайрамбари Одам Ато хакида китобимизнинг 3—5-фаслларида
тегишли маълумотлар бериб утилганлиги учун, бу уринда ортикча тухталиб утирмай,
кейинги пайрамбар хакидаги киссага утамиз.

2. Шис алайхиссалом
Аллохнинг Одам алайхиссаломдан кейинги иккинчи пайрамбари. Одам алайхиссалом­
нинг угли. Ц уръонт пайрамбар сифатида номи келмаган.
Аввал келтирилганидек, Момо Хавво хамма болаларини эгизак туккан булиб, факат шу
' Шисни ёлриз туккан. Яъни, Носириддин Рабрузийнинг ёзишича, Момо Хавво етмиш марта
бир урил бир киз эгизак туккан. Хазрат Одам алайхиссаломнинг урли Кобил укаси Хобилни
хасад утида ёниб улдириб куйганидан кейин, Парвардигорнинг фаришталари Кобилни
халок килганлар. Шундан 105 йил утгандан кейин Момо Хавво шу Шисни туккан.
Одам: «Кобил улдирган Хобил эвазига Худо менга бошка зурриёт берди», деб унинг отини
Шис куйган. (Тавротдаги номи — Сиф). Шиснинг маъноси «эваз», «унинг урнига» деганидир.
Одам алайхиссалом Шисни f o h t яхши курганидан хамда у бошка ака-укаларидан
акллирок ва иктидорлирок булганлигидан, уни барча фарзандларига бош килиб куйган.
Тавротда ёзилишича, Одам алайхиссалом 130 ёшида узига ухшаган, узининг суврати-
дек урил курган ва шундан кейин яна 800 йил яшаб, куп урил-кизлар куриб, 930 ёшида
вафот этган. Шис 105 ёшида Энуш (Енос)ни дунёга келтирган. Энуш турилганидан кейин
Шис яна 807 йил яшаб, куп урил-кизлар курган ва жами 912 йил умр к^риб вафот этган.
Шис алайхиссалом бузчи эди. Аллох таолодан хитоб келди: «Ё Шис, васият кил урил-
ларингга, жуфтларини никох килсинлар, севмакликнинг узи билан ковушмасинлар».
Одам сафийуллох оламдан утгандан кейин, Жаброил алайхиссалом жаннатдан кафан
келтирган ва Шисга: «Отангни ювгин»,— деган. Шис отасини ювган, кафанга ураган ва
Жаброил алайхиссаломга: «Жаноза намозини сен укигин»,— деганида, кудратли фариш­
та: «Сен укигин, Аллохнинг ердаги халифаси сенсан»,— деган. Кейин Шис уч такбир-
нинг урнига савоб булсин деб, турт такбир билан жаноза намозини укиган. Шундан бери
то киёматгача уликка кафан кийгизмоклик, жаноза намози укимок, гурга куммок, одам-
зодга СуННЭТ булиб КОЛДИ (Кисаси Рабрузий. 1-жилд, 35-бет).
Отаси вафот этгандан 45 йил утгандан кейин, Хак. таоло Шис алайхиссаломга пайр­
амбарлик ато этиб, 50 са^ифа оятлар нозил килган. У фарзандлари, авлодлари ва карин-
дош урурларига пайрамбарлик килган ва уларни хак динга, яккахудоликка даъват килиб
юрган.
Шис алайхиссалом Маккада яшаган. Отаси бошлаган «Байт ул-Маъмур» биноси кури-
лишини давом эттирган. Хаж расм-русумларини мунтазам адо этган. Аллохга осий булган
акаси Кобилнинг авлодлари билан уруш олиб борган. Одамзод ичида биринчи килич
билан урушган хазрат Шис алайхиссалом булган.

46
Шис алайхиссалом бир неча аср халкни хидоятга — яккаю ягона Аллох таолога
ибодат килиб яшашга даъват килиб юрган ва отаси Одам алайхиссалом ва онаси Момо
Хавво ёнига Макка якинидаги Абу Кубайс т о р и н и н г F o p n r a дафн килинган.
Шис алайхиссалом туррисида К уръони карим ла бирон-бир оят келмаган б^лса-да,
у отасидан кейинги А ллохнинг иккинчи пайрамбари хисобланади.

3. Идрис алайхиссалом
Шис алайхиссаломдан кейин бирмунча вакт утгач, Аллох таолога ибодат килувчилар
колмади. Одамлар жохиллашиб, залолат боткорига ботдилар. Бирлари одам суврати, бошка
бирлари ёрочдан, тошдан, олтиндан, кумушдан бут-санамлар ясаб олиб, уларга топина бошла-
дилар. Бир канча асрлар давомида шу тарика хаёт кечириб юрдилар. Шундан кейин Парвар>
дигор уларни турри й^лга солмок учун, улар орасидан Идрис алайхиссаломни танлаб, пайр­
амбарлик макомини берди. Тавротда у Ханух (Енох) номи билан зикр этилган.(«Ибткдо», 5:18-24)
Идрис алайхиссалом киссаси пайрамбарлар киссасининг энг ажойибидир.
Идрис алайхиссалом Бобилда турилиб усган, Мисрда хам яшаган. Мисрдан чикиб Ер
юзини айланган, саёхат килган. Асл исми Ханух. Уни Хурмус, Алхаромиса деб хам номлаш-
ган. Унинг юнонча номи Армис булиб, араблашганда Хурмус булган. Куръони каримла
Идрис деб номланган. «Идрис» с^зининг арабча маъноси «укимок, мутолаа килмок»дир.
Идрис алайхиссалом Одам ва Шис алайхиссаломларнинг илмларини урганган.
Идрис вояга етгач, А ллох унга олий маком — пайрамбарлик неъматини берди. Жаб­
роил алайхиссалом Одам алайхиссаломдан кейин, учинчи булиб Идрис пайгамбарга вахй
келтирган.
«Кисаси Рабрузий»га кура, Идрис алайхиссалом нихоятда пок, такводор, ибодатда бе-
нихоя, багоят илмли, юмушда ута райратли, шижоатли, зийрак, фаросатли, кийим тикиш, хат
ва ёзув, илми нужум (астрология) ва хисобни дастлаб бошлаб берган, кискаси, мисли курил-
маган иктидорли ажойиб пайрамбар булиб, унга 30 ссцифалик оятлар нозил килинган.
. Ер юзида энг биринчи б^либ кийим тиккан, калам билан хат ёзган Идрис алайхисса-
ломдир. Бундан олдин Одам болалари хайвон терисига уралиб юрар эдилар.
Хазрат Идрис алайхиссаломни куришга хатто фаришталар хам орзуманд булганлар.
Бир фаришта М авло а зза в а ж алладан изн сураб, ул хазратнинг олдиларига кургани
келди ва узок сухбатда булди. Нихоят фаришта унга лол колиб айтди: «Одаммисан, ё
фаришта?» Идрис алайхиссалом айтди: «Мени узинг билан кукка олиб чиккин, у ердаги
ажойиботларни курай, токи тоат ибодатим янада ортсин».
Фаришта Тангри таолодан изн сураб Идрис алайхиссалом билан бирга туртинчи
осмонга кутарилди. У ерда Идрис алайхиссалом хазрати Азроил алайхиссаломни курди ва
унга жонимни олгин, жон бериш аччирини эшитганман-у, аммо курмаганман ва билмай-
ман, деди. Азроил алайхиссалом Тангри таолодан бунга изн суради, изн берилгач,
хазрати Азроил алайхиссалом кукда Идрис алайхиссаломнинг жонини олди.
Шундан кейин Азроил алайхиссалом Аллохга ёлворди: «Менинг сенга мухаббатим
хакки, Идрис алайхиссаломни тирилтиргил». Мавло азза ва жалла Уз кудрати илохий­
си билан Идрис алайхиссаломни тирилтирди.
Кейин Идрис алайхиссалом хазрати Азроил алайхиссаломдан дузах дахшатларини,
азобларини куриш учун дузахга киритишни скради. Тангри таолодан рухсат булгач,
дузахга кирди, дузах азобларини курди. Кейин, энди жаннатга киритсанг, у ердаги неъмат-
ларни, рохат-фарогатларни курсам, деди. Азроил алайхиссалом яна Тангридан изн олиб
Идрис алайхиссаломни жаннатга киритиб, шарт куйиб айтди: «Киргин-у, яна чиккин».
Идрис алайхиссалом жаннатга кириб, у ердаги неъматларни, рохату фарогатларни уз кузи
билан куриб, кайтиб чиккиси келмади. Шартни бузмаслик учун хийла ишлатди. Оёгидаги
кавушини жаннатдаги бир дарахтнинг тагига куйди, кейин жаннатдан чикди ва яна
кавушини олгани кайтиб кириб, кейин чикмади, аммо ваъдага вафо килди, сузининг
устидан чикди-да, акл-заковат билан жаннатга яна кирди.
Сунгра Азроил алайхиссалом билан суз талашди. Азроил айтди: «Нега чикмайсан?»

47
Идрис айтди: «Чикдим, сузимда турдим, иккинчи чикмасман».
Бошка фаришта келди: «Эй Идрис, жаннатга киришга х,али вакт булгани йук». Идрис
алайхиссалом айтди: «Менга эса булди, шунинг учунки, мен бир марта улим топдим,
кейин тирилдим ва жаннатга кирдим, энди чикмасман». Шунда жаннат ичкарисидан
хитоб эшитилди: «Менинг кулим т ^ р и сузлади. Аралашманг, жаннатда колсин, жаннатга
М еН И Н Г ёрЛИРИМ билан кирди» (Кисаси Рабрузий. 1-жилд, 35—39- бетлар).
Абдулла Авлонийнинг ёзишича, Идрис алайхиссалом осмонга кутарилиб кетганда, 360
ёшда, Тавротда келтирилишича («Борлик» булими, 5:23), 365 ёшда булган. Хуллас, бугунги
кунда хам Идрис алайхисса