Вы находитесь на странице: 1из 40

Луцмоя БУРИХОН

ЖАЗИРАМАДАГИ
ОДАМЛАР
Роман

Рафур Рулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи


■ Тош кент — 2005

www.ziyouz.com kutubxonasi
84(5У)6
Б99

Бурихон Лук,мон.
Жазирамадаги одамлар: Роман.,/ /Лук.мон Бурихон. —
Т.: Бафур Булом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи,
2 0 0 5 .-3 3 6 6 .

Истеъдодли ёзувчи Лук,мон Бурихоннинг «Жазирамадаги одамлар»


романи бехад завк,-шавк билан укилади.
Унда овл о к, чул куйнидаги чулкуварларнинг хдётий Кечинмалари
ифода этилган. Асарнинг гоят гузал ва жозибали бадиий тили укувчи-
ни беихтиёр узига ром килади.
Романнинг бош кдхдамони — Лолахон. Такдир такозосига кура у
овл о к, чул куйнига келин булиб тушган. Лолахоннинг аччик, цисмати
\еч бир китобхонни бефарк; цолдирмайди. Севги-садокдт, хиёнат ва
нафрат каби мангу туйгуларни ёзувчи узига хос услубда, катта талант
билан тасвирлаган.

8 4 (5 ?)6

4702620201-108 -,ппс © Лухмон Бурихон,


М 352(04)-2005 Бафур Булом номидаги
нашриёт-матбаа ижодий
ISBN 5-635-02308-8 уйи, 2005 й.

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бир отим бор, ажабгина,
Думлари гажаккина.
Хали келса,..
Кула-кула §ласиз
Тошбиби чечанинг жавоби
(но)маълум топишмо^ларидан.

Ашур цамоцдан чищибди. Отам уз хатида шу %ацда тулиб-


тошиб ёзган экан. Одатда у салом-алик, уч-турт огиз наси-
%атдан нари утмас, мен бу битикларни талабалар ётоцхона-
сининг иккинчи %аватидаги уужрамга чик;иб боргунимча щ и б
битцазар, %атто хатжилд-цоюзга, отамнинг бехрфсала хус-
нихатига куз югуртиб, мактубнинг цай бир шароитда, цай
бир кайфиятда ёзилганини хрм узимча тусмолгабулгурар эдим.
Ишцилиб бир хурматли домламиз куйиб-пишиб таъкидлаган-
дай, касбий мауоратни ошириш, х,адемай нулга тегадиган
дипломни щ лоллаб олиш пайида булар эдим.
«Сиз азизларим, —дейдиуиш сочи, цош-киприклари циров
кунгандай оппоц домла, — фахрли, ноёб касбнинг этагидан
тутяпсизлар. Психология %азил гапмас, азизларим. Сизларрух-
шунос, одам кунглининг инженерлари...»
Домла салмонушб-салмоцлаб, узундан-узок, ваъз %илар, унинг
ваъз-насюртлари самимийлигиданми, хррнечук, биз булажак
рузриуносларнинг р у щ кутарилиб, шунча йилдан бери талаба-
лик турвасини бе^удага орцалаб юрмаганимизга чиппа-чин ишо-
ниб цолар эдик. Кррабсизки, аудиториянинг узидаён; бир-бири-
мизнинг кийим-кечак, юриш-туришимизни кузатиб, хул%-ат-
воримизни, кайфиятимизни аншугашга киришамиз. Машкулотлар
тугагач эса куча-куйда ён-веримиздан ушиб кайтаётганлар-
нинг, айницса, толиба цизларнинг ички дунёсига муралаймиз.
Мен университетнинг бу булимини тасодифан танлаб, та-
содифан талаба булиб долган эсам-да, утишим узимга ёцар
эди. Бирок; таътил пайтлари циишоща борганимда тенг-
тушларим, к;ариндош-урурлар таъбимни тирриц цилишади.
«Хуш, — дейишади юзимга чинакам руушуноашрга хос син-
чков тикилиб, — щ иш ни битиргач, цаерда ишлайсан ? Сенга
цандай амал тегади ?»
3

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу дусту ёронлар катта шакардаги катта щ иш да укий-
диган нусха келажакда, албатта, прокурор, бугаптер, кеч курса,
кеккайган агроном булади, деб уйлашади, бундан бошкасини
тан олмасликлари афт-ангорларидан сезилибщм туради. Мен
уларга уцишимнинг, булажак касбу коримнинг мазмун -моуия-
тини аник-таник тушунтириб беролмай эсим кетади.
«Оббо, сен-ей, —деди Сафармурод чавандоз обдон суроща
тутгач. - Бундан чицди макмадоначилик укишига илашиб-
сан-да, а? Бу кетишда гур ком булмайсан. Отангга ухшаб
чала олимликдан нари утмайсан...»
Орадан икки-уч йил утиб, татн у билан бетма-бет булган
кез Сафармурод т анине юз-кузига тикилиб, кайфиятию уй-
хаёлларидан башорат килиб бердиму бу довдир чавандозни бир
КУР анграйтиб ташладим.
«Тузук, тузук... —дея еудрандиу такамуйловларини кимир-
латиб. — Бундан чикди укишингнинг маъниси бор-ов... %аде-
май фолчиларнинг нонини ярим киларкансан-да, а?! Тузук, иш-
килиб, одам буласан...»
Шу-шу Сафармурод чавандознинг таърифи осиздан-огизга
утиб, хамкишлоклар орасида сехргарлик мактабининг тупро-
fuhu ялаб юрганим уакида узук-юлук миш-миш таркалди. Олди-
кочди гап-сузларга отам кул силтабкуяр, кар нечук укишим-
дан кунгли тук эди. Ошкора мактовга зур бермаса-да, була­
жак рукшунос сифатида унинг кол-колатини кузатиб шундай
хулосага келганман.
Онамнинг-ку кунглидагини билиш учун эса кеч бир касбий
махррат шарт эмас эди, утирсам-турсам-да, мекрибонларча
юзимга термулишларида, «болажоним, келин керак, бошгинан-
гни жуфт килиш паити етди» деган бир илтижо бор. Албат­
та, бу масалада онам раъйимга караб, бирор-бир кунгил куйга-
.ним борлигига икрор булишимни кутиб огзимни пойлайди. Би­
рок, мендан кеч бир садо чикмаган козирча. Отам хатларининг
бирида онамнинг орзу-ниятлари-ю, келинбоп киз излаб кишлок-
ма-кишлок u3fu6 колганини енгилгина шаъма килган эди. Уишн-
дан бери икки ойча вакт утди.
Мана, галдаги мактуб. Анча-мунча уриниб калган хат-
жилднинг семизгиналигидан, койнахрй, онам таътилга бори-
шимни ком кутмай, отамнинг насикатлари ёнига узининг арзи
Колини битиб жунатган, катто келинликка номзод кизнинг
4

www.ziyouz.com kutubxonasi
рангли суратини хатжилд ичига тициштирган деган хаёлда
эдим. Й щ , узимни уам энтиктириб турган тусмолларим чип-
пакка чицди. Отам цисцагина салом -аликдан сунг дарров киш -
лок; янгиликларига кучган экан. Унинг узундан-узох;, тулиб-
тошиб ёзишича...
Ашур ^амоцдан чикибди!
Ашур... тажанг циёфа, чайир буйу бает, усиц-цуюц сочлар
куз унгимда жонланди. Хужрамга к;амалиб, хатни кбайта-
tfaiima у^иганим сайин ич-ичимдан алганечук раиллик, маъюс-
лик сил^иб чик^ар эди. Уй-хаёлларим шамолда совршшётган
дон-дундай чирпирак була кетди. Мен —эрта-индин дипло-
мимни щ лоллаб олиьига чорланган ру^шунос, уз рущмда, уз
юрагимда чарх ура бошлаган ралаёнларнинг маъно-мох;иятини
англаёлмай сарсон эдим. Б у ожизликдан раш кунглим баттар
рашланди. Мактуб, отамнинг беуафсала сатрлари, гуё дашт
жазирамасини келтириб торгина %ужрамга уфуриб юборган-
дай аъзои баданимга ал/шнечук ло^аслик инди. Беихтиёр туша-
малари кирланиб долган каравотимга бех,ол чузилдим. Ашур-
нинг орик;, серпай афт-ангори, серзарда ниго\лари %ануз таъ-
щ б этиб турар эди. Ухлаб андак дам олиш илинжида рижим
чойшабга бир неча бор буркандим. Аммо бефойда. Уч-^уйрук-
сизхаёллар, олис-яцин хотиралар бутун шууримда айцаш-уй-
цаш булиб кетди...

5
www.ziyouz.com kutubxonasi
I

К,ишлогамиз, TyFpHpoFM, 41-совхозга кдрашли посёлка,


узокдан Караганда, пахта пайкаллари уртасига тукиб таш-
ланган тош-шагал, темир-терсак уюмига ухшаб куринади.
Илгари бу ерлар ёвшанзор чулу биёбон булган. Замонлар
утиб, хукумат «околтин» дардида олис-як,индаги дарёларни
жиловлатиб, катта арикдар кдздириб бу ерларга сув келтир-
ган. Посёлка деганлари андаккина шахдр махрллаларининг
нук,си урган кдтор-кдтор бетон уй-жойлар, тош-шагал тушал-
ган аригдару бетон йул-йулаклардан иборат бир кишлок,-
Аммо хукумат уз таргибот-ташвикотида уларни чинакам ша-
х,арлар, дея аюх,аннос солиб, чулларни бустон этиш ииггиё-
кддаги азаматлар учун камма шарт-шароитлар тахтлиги какнда
тинимсиз бонг урган. Фаровон турмуш илинжидаги одам-
ларга, айникса, минг бйр машак,к,ат билан кун куриб юрган
тогликларга худо бергани шу-да; улар ёппа-ёппа чул томон-
ларга кучиб келаверишган.
Отам уша олатасир куча-куч йилларини гурунгларда эс-
ларкан, «биз анча-мунча пухталик килгандик», деб куяди
мийигада кулиб.
«Кдндай пухталик, Эргаш ака?» деб сурашади кизикув-
чилар, бу зеки хднгомани неча бор эшитган булишеа-да.
— Биз чуллар яшнаб кетганлиги тутрисидаги м иш -миш -
га дарров ишониб куя колмаганмиз, — деб эринмай х,икоя
килади отам. — Овул оксоколлари маслауатлашиб Сафарму-
род чавандозни «разведка»га юборишди. Сафармуродни яхши
биласиз, кариллаган полвон булсаям чала мактаб курган,
чаласавод одам. Уни роса ун-ун беш кун кутдик. Охири,
корасини курсатди, курмагур. Сафармурод пайдо булди-ю,
tof овулимизнинг ёшу каР и си ё, пирим, деб ёкд ушлаб
колди. Аввалги тунка чавандоздан асар \а м йук,, кип-к,изил
агитатор! У хрвликиб ёшу кари ни мулла М ирзанинг бедапо-
6

www.ziyouz.com kutubxonasi
ясига йигди. Сунг дабдурустдан кироатини келтириб-келти-
риб: «Уртокдар! — деб чинкдеиб юборди. — Биз хам хуку-
матимиз чак,ирикдарига «лаббай» билан жавоб бериб, шу
кеча-кундуз куч-куронимизни оркдлашимиз керак! Чулку-
варлик белбогини маркам боглашимиз шарт! Ахир токаи икки
тош орасида маданият нима, тараккиёт нима, билмай ута-
миз? Етар! Бу ерда на электр, на газ бор, хеч курса, томига
шифер кркалган уй хам йук- Ана, мен уз кузим билан куриб
келдим. Ув, мулла М ирза, куп тиржаяверманг, чин айтаяп-
ман, узим гувохи буб келдим, чул деган жойларга ш а\ар-
нинг бир булаги кучириб келинибди. Тайёр уй-жой, мак-
таб, магазин, клуб, х,амма-х,амма нарса тахт. Ахир гамхур-
л и к хам ш унчалик булар-да, устига-устак, хукуматимиз
тинмай чакириб ётибди. Узларинг биласизлар, чак,ирилган
жойдан колмаслик керак! Хуллас, ran шу, насиб этса, икки-
уч кун ичида бу ер га бир карвон юк мошинлари келади.
Тараддудни кураверинглар, сунг армонда крлиб юрманг. Мен
у ёкда \ам м а ишни пишитиб, каттаконлар билан гаплашиб
кдерга куним топишимизгача хатлаб келдим...»
Отам чавандознинг саргузаштларини унинг узи бор дав-
раларда тез-тез такрорлашни, албатта \а р гал узидан пича-
пича кушиб-чатиб, купиртириб-купиртириб, довдир буйин-
сасининг гашига тегишни хуш куради. Аммо отам хазил-
хузул билан ланчалар тук и б-б и чса хам бу узункулок,
хангомаларнинг тагида хакикат бор эди.
Сафармурод чавандоз — баланд буй, кррувли, отда куп
юрганиданми, бутларини кериб, айикдек лапанглаб одим-
лайдиган, чул жазирамасида тоза кумирдек крп-кррайиб
кетган одам. Так,а муйлови огзининг ярмигача к,оплабтура-
ди. Бир кдрашда курс, догули нусхадек туюлса-да, улгудек
содда, ювош.
Ха, у ушанда чиндан хам чулга борган. Вилоят маркази-
даги икки-уч идорага кирган, хатто беш-олти мажлисларда
чулкуварлик шижоатига туда тогликларнинг вакили сифа-
тида катнашиб улгурган. Уша мулла Мирзанинг бедапояси-
даги йигиндан сунг Сафармурод чавандоз уз ташвикотчи-
лик фаолиятини тагин авж олдирган. Э вохки, узининг йе­
не кузларни куйдирган улокчи тулпорини кушкуллик бир
тожик чавандозга арзон-гаров сотиб юборган.
' 7

www.ziyouz.com kutubxonasi
«Иби, Сафармуродбой, — дебди уша харидор. — Бекор
1^или-иб ётибсиз-ов буни, отнинг уволига к,оласиз...»
Сафармурод ака пинагини ,\ам бузмаган.
«Сиз FaM чекманг, ошно. Биз энди аспалт йулда мошин
минамиз. Керак булса, бир йиллик даромадимга бундай
иурганинг уч-турттасини сотиб оламан».
Чавандоз уз айтганини к,илди. Чулга кучиб келишгач,
ропда-роса беш йилдан сунг вилоят марказидаги бир арма­
ни устадан хуб буяб-бежалган «Москвич» автомашинасини
сотиб олди.
„ Меь: уша йили мактабнинг учинчи синфига кдтнар эдим.
Уша кезлар посёлкам изнинг ичу ташидаги дов-дарахтлар
буй чузиб, экинзорлар гуркираб, чуллар чиндан-да бустонга
айланаётганидан дарак бера бошлаган эди. Бирок, бундай
6 oFy бустонлар, *ув, катга-катта магазинлардаги маникен-
ларга кийгизиб куйилган к,имматбах,о кийим -кечаклардек
аллакдндай бефайз ва ом онат куринади. Эрта ба\ордан то
кеч кузга довур жазирама уфуриб турганиданми, ишк,и-
либ, посёлкамиз кдндайдир саргиш Fy6op ичида к,алк,иб
тургандай туюлади.
Одамлар товдагидан баттар укубатли тирикчилик таш-
вишларига шуньиб кетишган эди. Са^ардан шомгача пахта
пайкалларида, бир парча томоркдларида гимирлаб юришади.
Электр чирокдаридан чаророн, ш а\ар фасонидаги бетон уй-
лару асфальт йуллар х,ам уларни куткдриб к,ололмаган эди.
Бора-бора арокдурлик, кдртабозлик чулкуварларнинг аввал
эрмагига, сунг чинакам маданий лдётига айланиб кетди. Ич-
киликбозлик буйича Сафармурод, Улаш акаларнинг олдига
тушадигани топилмаган.
Улаш ака ширкат хужалигининг бош агрономи, бу *ам
етмагандай, бош ш оири эди. Бир пайтлар туман газетасида
бир неча туртликлари босилганини демасак, у киши асосан
орзаки ижод билан шугулланади, шекилли, кагга-кичик дав-
раларда хдр икки гапдан сунг шеърлар ук,иб, монологлар
айтиб, гох,о олк,иш, го\о сукиш эшитиб юрарди. Хатто купги-
на туи-\аш амларда бош ловчилик к,илганларига, гапни гап-
га, шеърни шеърга улаб купчиликни лол этганларига узим
\ам гуво^ булганман. Унинг тиканакдек, сийрак сочлари,
дунг пешонасию япаск,и бурни, ори^ юзини баттар орик,
8

www.ziyouz.com kutubxonasi
курсатадиган дурдок, лаблари, хув, кубалик биродарларни
эсга солади.
«Сен асли букисчи булишинг керак эди», деб кщ арди
баъзан афсусланиб Сафармурод чавандоз.
У ларнинг тарин бир ш иш адош огайниларидан бири
посёлка мактабининг директори Кдгщонов муаллим эса аг-
рономнинг башараси асл адабиётбоп эканини бот-бот таъ-
кидлаган:
«Улашбой, сочни хуб устиринг, тегманг, елкангизга туш-
син, сунг Пушкинникидай уз-узидан жингалак булиб кетади».
Улаш акалар билан кушни яш ар эдик. Агроном-шоир-
нинг хотини Зумрад янга — шух-шаддод, истараси иссик;,
хушруйгина аёл эди. Унинг кунаро онам билан гох чакдак,-
лашиб, го\\асратлаш и б утирганларини куп курганман уша
кезлари.
«Ичиб-ичиб уз бошига узи етади бир куни, — дер эди у
эридан куйиниб, — Эргаш акамга тайинласангиз, жо-он
опа, бир наси\ат килиб куйсинлар...»
Онам куда-куда бош иртарди:
«Акангиз аввал узини эплаб олеин...»
Х.а, отам ^ам эл кдтори ичкиликка бесуяк эди. Бирок,
куча-куйда маст-аласт тентираб юрганини, бировнинг суя-
вида дарвозадан кирганини \еч эслаёлмайман. Отамнинг Faria-
ти бир одати бор: туй-хашамларда, улфатчиликларда хужа-
курсинга бир пиёла арок, ичадию уйга к,айтгач, мехмонхо-
намизга кдмалиб, каму кустини тулдиришга киришади. Ёлгиз
узи бир шиша аршдти «майдалаб» юборарди. Одатда бу зор-
мондадан уч-турт култум ютганларнинг ran халтаси очи-
либ, эзмалиги тугиб крлади. Отам эса ичган сайин уни учиб,
хира тортган кузларини бир нукуага тиккан куйи хаёлларга
гарк, булади, гох хурсиниб, гох ихраб узок,-узок, утириб
к,олади. Охири, гуё укириб юбормок,чидек юз пайлари кдмир-
лаб, бурун катаклари пир-пир уча бошлагач, онам уни охиста
ётк,изиб, апил-тапил курпага ураб ташлайди. Андак утмай,
курпа зилзила тутгандек титрай бошлар, бу отамнинг аввал
уксиб-уксиб йиклаб, сунг хуррак отганча ухлаётганидан да-
рак берар эди.
Отам урта буй, к,отма киши. Асабий к,имтилган юз пай­
лари, бакувват ияклари алланечук сержахд, тунд курсатса

www.ziyouz.com kutubxonasi
хам, гурунгларга жон киргизишда, ^азилкашлигу хрзиржа-
вобликда ундан узар топилмайди, \ой н а\ой .
«Гапларингиз курсин, — деб нолиб крлади онам баъзан. —
Эшитсанг асал ютасан, маънисини чакранг зах,ар кусасан...»
«К,ичитк,и ут силликдина, силаган кулга хуш ёк,ади, би-
роздан сунг кдчитиб зориллатади. Эргашбой, сенинг гапла-
ринг шу алафга ухшайди», — дер эди Чинор Мойлиев —
совхозимиз тарихидаги олтинчи директор. Андак \овлик,ма.
андак паришон, устига-устак, чап оёги окрок, бу одам нечук
директорлик курсисини эгаллаганига \ам ма хайрону лол эди.
«Шу куртурнинг амал сотиб оладиган пули булса ме-
нинг тувакларим аллакдчон тилладан ясаларди, — дея ка-
риллаган Сафармурод чавандоз. — Рузгорини кдранг, p y 3F O -
рини...»
Рузкорига разм солганлар эса баттар таажжубланар эди;
торгина хрвлини булгаб юрган турт-беш товук;, бир бош
ювошгина сигир, турт-беш очофат эчкидан бошкд унинг
пичокда илашар мулки кузга ташланмайди.
«Тарин битта фили бор», — деб хдзиллашар экан отам,
М ойлиевнинг бор-будини бар мок, букиб санаётганлар туда-
сига дуч келган кезлари. Х'исобчилар аввалига анграйиб, сунг
нимага шаъма кдлинаётганини сезишгач, кд^-кд^ уриб ку-
лишган.
«Майсара янга эшитса, хафа булади, — дея юзларига
жидций туе берган олтинчи директорнинг марлдматидан хдли
умидворлар. — Ундай кдлтис гапни куйинг, Эргашбой...»
Бирок, Майсара янга — М ойлиевнинг филдай хдйбатли,
Хартум бурунли хотини эшитади, эшитадию хафа булмайди.
«Х,ай, ман филдан ,\ам калонман, — дейди асли куш кулли к
тожиклардан булган бу аёл магрур кул силтаб. — Шунчалар
калонманки, бутимга хдзор Эргашбойларнинг буйи етмай-
ди...»
Бундай ran кулогига етгач, отам фил устидан кулаган-
дай гарангсийди, хдзилкашлигию \озиржавоблиги иш бер-
май к,олар эди.
Майсара янга — асли гузал аёл булган! Унинг узунчок,
бурни, йирик-йирик кузлари, кдялатиб кундирилган дур-
рачаси остидан булутдек купириб-тошиб турадиган жинга-
лак сочлари чунг кддди-бастига хуп ярашади. Тайин гапки,
Ю

■www.ziyouz.com kutubxonasi
у ёш лик кезлари бундан-да сулув булган, тайин гапки, не-
не йигитлар «Майсара». отини эш итгандаёк ш ирин-ш ирин
тамшанганлар. -
Мен буни куй сизидан чуп олмаган холис бир гувовдан
эшитганман. Ушанда далада колиб кетган пахта хирмонини
тун буйи курикдаб, гурунглашиб чиккан эдик.

* * *
«У п ай тлар тогдаги б еш -ол ти о ву л н и н г б олалари
Кушкулдаги мактабга кдтнашар эди. Сафармурод, Эргаш,
Чинор — уччови бир синфда укишган. Уша — ишк-мукаб-
бат дарди кузгалган кезлар, адашмасам, уч огайни ботирлар
мактабни битириш арафасида эди. Майсара эса саккизинчи
синфда. Тик к,омат, юзлари нак,ш олмадай кип-кизил, уктам-
гина киз эди, курмагур. О вулдан К уш кулга етгунча,
Кушкуддан овулга кайггунча Сафармурод билан Эргаш Май-
сарани узларича талашиб ёка бугишар, бир-бирини дуппос-
лар эди. У пайтлар козирги ёшлардек хат ёзиб, хат олишув-
лар, овлок,-овлокда висоллашувлар кдйда?! Ановиларга ухшаб
дуппослашиш — кдтзларга севги изх,ор кдаиш нинг ёлгиз
имкони эди. Кечагидек эсимда, отанг билан Сафармурод
бир-бирини ур-калтак кдпаётган ма\ал Чинор уларнинг мак-
таб турваларини ушлаб, мунгайибгинатурарди. У нимжон-
гина, ОК.СОК, бола эди... А, лаббай, кандай чулок булган,
дейсанми? Ха-а, нодон, буни сенга тушунтириш кийин...
Илгари, tof аёллари уримга чикишганда болаларини хур-
жунга солиб, эшакка ортиб олишган. Чинор бечора кам шуй-
тиб майиб булиб колган-да... хуржундалигида чап оёгининг
тупиги жойидан кузкхлиб кетган. Буни биров сезмаган. Бола
чинкириб йигласа, кинналабди, деб кушноч момога югу-
ришган. Иш килиб, оёги шундай кийш икбитиб кетган. Ле-
кин калласи зур эди Чинорнинг! Айникса, арифметикани
котиради. Керак булса, муаллимлар х,ам ундан урганишади.
Тугри, сенинг отанг кам чаккимас эди сабокдардан. Шу-
нинг учун \ам иккови якин орадаги шакарлар колиб, пой-
тахтдаги укишга борган-да. Икковиям унуститутга кириш-
ган. Сафармурод эса чаласаводлигича колиб кетди. Унга от
булса, бас эди. Уша мактабни битираётган йиллариёк купкари
чопарди, уша кезлариёк таникди чавандоз эди. Шунинг учун
11

www.ziyouz.com kutubxonasi
\ам у тентак, М айсара меники булади, деб кариллаб юр-
ган, ишонган-да узига! Таган, М айсаранинг чавандоз акаси
билан ошначилиги бор эди. Лекин умидлари чиппакка чик,-
ди. Отанг \ам армонда лолди. Сафармурод билан Эргаш-ку
нари туришсин, М айсара куррур, кукрагида ёли бор не-не
лушкуллик йигитларни лам догда колдириб Чинорни тан-
лади! Кечагидек эсимда, балорнинг ашни эди. Хаммаёл ям-
яшил, ут-улан тиззага уради, гул-чечакларнинг исидан бош
айланади. Хатто тош к,алаб курилган, пастаккина мактаб-
нинг ичларида лам лолализгалдолдар гуркираб усиб ётар
эди. Катта танаффус пайти урил болалар крй-чув билан мактаб
ортига утишди. Эргашнинг анча-мунча шаштини кдйтарган
Сафармурод энди бир кушкуллик полвон билан орани очиш
учун муштлашувга шайланган эди. Кизлар анча нарида, жон-
дордан хурккан эчкилардек f\ok булиб, ур-калтак майдо-
нига жонсарак кдраб туришибди денг. Кушкуллик полвон
уртага чикди. Сафармурод \ам уртага чикди. Унинг мактаб
турваси, серямок, чопони ламишагидек Чинорнинг паноли-
га топширилган. Кушкуллик полвон Сафармурод ни н гкд н -
шарини кузлаб мушт серпади. Сафармурод чап берди, чап
бера-бера ралибининг кирланган ёкдсидан илиб олди. Шу
пайт кдзлар даврасидан Майсара отилиб чикди. «Аголар,
тухтанглар!» деб чинк,ирди у. Сунг чопиб келиб давра урта-
сига сулилиб кирди. Ана лусну ана маловат! Шу лизни деб
гажишиб ётганлардан \еч бири уни ,\али бунчалар лабати-
дан курмаган эди. Ана латофату ана тароват! М айсаранинг
ойдек юзларини, олов сачраб тургандай кузларини эслага-
ним сайин манови лоронгу кеча лам ёришиб кетгандай
буляпти. Эх,, нимасини сурайсан, нодон бола?! Хуш-ш... Ха...
Майсара даврага сукулиб кирди. Бошида ирокд дуппи. Ироли
дуппига турт урим сочи чанбар этиб уралган. Эгнида енг-
этаклари узун-узун адрас куйлак, куйлак устидан бахмал
нимча кийган. Пахтали бундай OFnp нимчаларни у пайт-
нинг лизлари куча-куйда атай кийишарди. Хаё бор эди-да,
лаё! Кенг куйлакларни кутариб турган кукракларни яш и-
риш учун, сидириб бостириш учун шундай лилишарди-да!
Хозирги ёшлар эса... ай-ай... иложи булса, куйлакдан тоши-
риб куйсам, дейди-я?! Хуш... Ха... М айсара даврага сукулиб
кирди. Катта-катта, лоп-лора кузларида жилла-жилла ёш.
12

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хамма анграйган. Ёкдлашаётганлар бир-бирини куйиб юбо-
ришди. М айсараэса... хрч кимга к,иё бокугай... Чинорга я куш
борди! Сафармуроднинг окрок, жиловдори кулидаги ашк,ол-
даш кщ ларни тушириб юборди. Улар бир-бирига тикилди-
лар. Чинорнинг \ам кузларидан олов сачрагандай будци. Май-
саранинг кдрокдарида хдлк,а-х*алк;а ёшга крришиб бир табас-
сум кдлкди. «Агожон, мани ай и кд ар га талатиб куйманг,
рахушнгиз келсин», — деди у. Ана \ангом а, мана хднгома!
Н е-не йигитлар к,олиб, М айсара Ч инорга ran кушди,
огажон, деди, ундан панох, суради! Шу вокеадан сунг ора-
дан бир йил угиб, Чинор М айсарага совчи куйди. Энди у
аввалги Сафармуроднинг окуок. жиловдори эмас, пойтахти
азимдаги катга бир институтнинг устуденти эди! Ш у сабаб
булдими, ё М айсаранинг факдт шунга тегаман, эсам узим-
ни чукдидан ташлайман, деган ва^имаси кор килдими, иш-
кдпиб, совчилар учинчи боришда курук к,айтишмади. Беш-
олти кушкуллик йигитларнинг ори кузиб, хийла ваку Ч и­
норга тиш кдйраб, бир боплаб калтаклашга бел боклаб
юришди. Охири, узи майиб-ку, нима зарил орти^ча тер
тукиб, деган j^apopra келишди, шекилли, \ а мм ас и га кул
силтаб, купкариларга овуниб кетишди...»

* * *
Хикоят шу нукуага етган пайт холис гуво\нинг товуши
титраб-титраб кетди ушанда. Ушанда тун токдца тузгиган
танноз юлдузлар сирли-сирли им гдгк.иб, «бу х,ам талашган-
лардан», «бу хдм талашганлардан», дея ча^имчилик кушает -
гандек эди.
Мен эса х,еч ким билан талашмай, ,\еч ким билан дуппос-
лашмай голибликка эришган Чинор ака хдкдца уйлар эдим.
Унинг дун г манглайи тарафдан тукила бошлаган серкдзгок,
сочлари, сийрак кршлар остидан синчков бокувчи куй кузлари,
жиддий куштилган лаб-дахднлари куз унгимда лип-лип утиб
турди. Бу куримсизгина киши назаримда умри буйи, билиб-
билмай, абгор оммани оловларга ташлаб куйдириб-ёндирар
эди. Уша овлок, тоглар куйнида тузук бир мактаб, тузук бир
муаллим курмай, уз бошига билимдон болага айланиб, илк
бора куйдирди, тогнинг сара сулувини «агожонлатиб», тагин
куйдирди, кейинчалик, дабдурустдан директорликка тайин-
13

www.ziyouz.com kutubxonasi
ланди-ю, бира туда лов-лов ёндирди. Бу лов-лов ёнишлар
алангаси уша Чинор аканинг бор-будини бармок, букиб санаб
юрганларнинг юз-кузларида балкдб турар эди.
«Курамиз х,али, — дея узаро ш ивирлашибди уша тутаб
ётган х,исобчилар тудаси. — Иил сунгида планларни бажа-
ролмай, уз-узидан маймок, ocfm осмондан булади, курамиз
^али...»
Курдилар! Курдиларки, Чинор М ойлиевнинг оёги ок,са-
са-да, иши ок,самади. У директорлик машмашасига йулик,-
к,ан йили 41-совхоз бутун вилоятда биринчилардан булиб
пахта планини тулдириб ташлади! Бирок, куйиб-ёнганлар-
нинг кун тли тулмади, олтинчи ок,сок, директорнинг бор-
будини х,ижжалаб санаш учун букилган бармокдар энди тит-
раб-к,ак,шаб к,алам-к,оРОз тутди.
«Бу чулок, чаток, чикди, — дея узаро шивирлашибди к,оп-
к,ора кулга айланган бу «мазлумлар тудаси». — Бунинг бир
се>фгарлиги бор-ов... Давай, Фанлар академиясига хат ёза-
миз, бизда pyjyiap ила сузлашувчи бир жодугар бор деймиз,
олиб бориб би-ир текширинглар деймиз, текш ириб-текш и-
риб уша ёкдарда ноёб нусха сифатида олиб кщ саларинг х,ам
майли, деб ёзамиз. Илм йулида садк,аи бир одам, деб ёза-
миз...»
Ёздилар! Э, во^ки, Ф анлар академиясининг манзилини
топишолмагандек, афсус-надоматлар ила сирли мактубни
марказдаги текширув органларидан бирига жунатдилар.
«Ул идораларнинг хизмати шулки, — дея бир-бирининг
кунглини кутарар эмиш «мазлумлар тудаси». — Адашган хат-
ларни эга-эгасига топшириб, адолат урнатиш... х,е-х,е-х,е...»
Ушанда хатлар чиндан-да тегишли эгаларини топтан ше-
килли, ёза-ёз зах,маткашларини куп зорикуирмай, совхоз
идораси марказдан келмиш бир гурух, пурим зотлар билан
тулиб кетди. Уларнинг афт-ангорига Ф анлар академияси­
нинг нук,си урган булса-да, х,еч бирини сехру жоду масала-
си к,изик,тирмас, идора хужжатларию х,исоб-китоб к,огозла-
рини титкилашдан нари утмас эди. Кдйтам, кутилмаган таш-
рифдан Чинор М ойлиевнинг узи чинакам жодулангандек
лолу х,айрон к,отди. Текшир-текшир, сура-суриштир нак, бир
хдфтача давом этди ушанда! Бирок,... Э, вох,ки, комиссия
мактубдаги кусурларнинг х,еч бирини тасдикдамаган, сай ­
там, директор гурлигига борибми, ё камтарлигиданми, jgrco-
14

www.ziyouz.com kutubxonasi
ботларда курсатмаган талай ютукдарга эътибор беришган!
Мазлум туданинг эса на бошк,а куйиб-ёнишга, на бошк,а
шивирлашишга доллар и крлибди. Шу сабаб, вакуни бой бер-
май, мулла мирзаларга кунгиллари тулмай, туппа-тугри
Буломхон эш онга юкиниб боришган, узларига дам урди-
риб, отизларига туфлатиб к,айтишган экан. Сунг \е ч нима
курмагандай идора томон чогщиллашиб, панада крлган ютук-
лар учун тафтишчилар томонидан олкиш ланган М ойлиев-
нинг кулларини к,исиб кутлашган эмиш.
Ушанда Чинор ака тафтишчилар боскушидан омон-эсон
кутулган булса-да, таламислик хатини кимлар ёзганини би-
лолмай анча пайт гарангсиб юрди.
— Абдулла аканинг кил ми ши бу, — деганди отам мар-
казликлардан к°л ган-кутганини еб-ичиб утиришган уша
окдюм. — Башарасидан билиниб турибди.
Абдулла аканинг башараси эса туппа-тузук эди. Соч-со-
колини камиша тап-такир кирдириб, айвони кенг шляпа-
сини кузларигача бостириб кийиб юрадиган, бикда семиз,
тунд-бадк.овок, бу кимса, олди-к,очди кинолардаги гангстер-
ларни эслатади. Бирок, Абдулла ака бор-йути бешинчи бри-
гадага бошлик, эди. Бригадасида эса турт азамат, узига ухшаш
камгап, камсукум утилларидан узга ишламас, тутрироги,
бадковок, бригадир бошкдларни я кин йулатмайди. Улар асли
куркам бир ш а\арчадан чул кувлаб келиб колганлардан,
мулла М ирзанинг ибораси билан айтганда «эни бошка» эди.
Абдулла ака хонадонидаги аллакандай ш а\арнамо турмуш
тарзи, тилларидаги чучук-чучук талаффуз ана шу бегона-
ликдан дарак беради. Бой-бадавлат эди Абдулла ака! Кура-
кура куй, моллари семириб ётарди. Уй-жойи тащдан курим-
сизгина, ичдан дангиллама. Уша пайтлар унча-мунчанинг
тушига хам кирмаган видео-аудио жихрзлар ана шу хона-
дондан топиларди. Абдулла ака х1ар икки йилда яп-янги ма­
шина минар, кали окори тукилмаган эскиси бирор-бир пе-
шонаси чарам аганга арзон-гаров сотиб юборилар эди.
«Хуб, зерикарли нусха-да, — деб нолийди Улаш шоир
баъзан бош окрикни босишга пул тополмай кдкшаб турган
кезлари. — Арок ичмайди, тугун ютмайди, улфатлашиб дав-
рада утирмайди... Эй, ургилдим бойваччалигидан...»
Кдттик бош OFpHFnaa айтилганига карамай, агроном-шо-
ирнинг таърифи рост. Абдулла ака, .\атто туй - х,аш а мл ард а
15

www.ziyouz.com kutubxonasi
\а м узок, утириб крлмай, туёнани топширадию илож топса
дарвоза ёнидан кдйтади.
«Бу шахарлик буха, — дея кариллаб холган эди Сафар-
мурод чавандоз кимнингдир туйида. — Биз билан бирга ути-
ришдан хазар хилади-ёв... Куйворинглар мени... би-ир й\лон
буйнини хайириб куяй...»
Хайрият, ушанда теваракдагилар шоша-пиша унинг йугон
билакларини хайириб, бир чеккага тортишган, хишлокдаги
яккаю ягона, (отсиз булса-да) чавандозни бир балога йули-
хувдан асраб холишган эди.
Абдулла акадан купчилик хайихар эди. Хатто Сафарму-
род ака уша туйда мастликдан алжираб юборган булса-да,
куча-куйда «шахарлик буха»нинг кузидан панарох юришга
уринади. Бирох Абдулла ака хеч хачон хеч кимнинг бурни-
ни хонатмаган, хатто овоз чикдриб хахоратламаган. Хамма
унинг сирлиликка бурканган турку тароватидан, юриш-ту-
ришидан курхади, хУРКХанидан хурмат хилади. .
Уша тафтишчилар жунатиб юборилган, улардан холган-
кутганни еб-ичиб утиришган, отам уз гумонини билдирган
охшом Чинор ака хатъий бош чайхади.
— Бекорларни айтибсан, — деди у сипхориб юборилган
бир пиёла арохустидан харсиллатиб олма чайнаб. — Абдул­
ла ака тоза одам, бундай галамисликларга аралашмайди...
Чинор ака босхинни даф этган саркардадек охсох оёгини
бир ёнга узатганча талтайиб утирар, семира бошлаган юзла-
рида мамнунлик, масрурлик балхиб турар эди.

* * *
Директорликка тайинланган йили пахта режасини дунди-
риб, номи шов-шувларга кумилган кезлари хам Чинор ака
бунчалар кувонмаган эди. Кейтам бугун курсатган ф окус-
мокуси эртага фош булишидан ХУРХХДН кузбуямачидек хор-
гин ва уйчан хиёфада Сафармурод чавандоз хамрохлигида
бизникига келди. Тугрироги, бу икковлон «кунда-шунда»-
лардан булса-да, отам шонли галабани ювиш учун уша кун
уларни атай таклиф этган, астойдил дастурхон тузаб, куй-
дир-пиш ирга зур берган эди.
— Бола-чахалар хани? — деб суради отам ховлихиб, мех-
монлар дарвозадан кирар-кирмас.
16

www.ziyouz.com kutubxonasi
Чинор ака оркасига нописанд имо килиб куйди.
Чиндан-да улардан ун-ун беш кддам оркдда Майсара янга
беш яш ар угилчасини етаклаб, чавандознинг хотини Тош-
биби билан ивирсиб келишар эди.
Тошбиби чеча аллакдндай бушанг, хаёлчан аёл. Лекин
биз болалар уни жуда ёкуирар эдик. У кар хил эртак-чупчак-
лар айтиб огзимизни очириб ташлайди, го\о турлик то-
пишмогу жумбокдари билан бошимизни хуб дотирали.
«Бу аёл аёлмас, сирли китоб, — деб \азил килади стам. —
Сафармуродга тераклилик Али мерган томондан нозил кдлин-
ган...»
Узункулок гапларга Караганда, бир пайтлар Сафарму-
род чавандоз — чак,мокдай буз йигит, кай гурдаги купка-
ридан кайта туриб, Теракли кишлогига етган макал кеч ки-
риб колибди. Бу навк^рон чавандозни яхши танийдиган Али
мерган уни тунаб кетиш учун уйига таклиф этибди. Уша
тун тузуккина зиёфатдан сунг Али мерган мекмон зерикиб
колмасин, деб токчадаги ёстикдай-ёстикаай эски арабча им-
лода битилган китоблардан бирини кулга олибди. Буни каран-
гки, Али мерган дуппа-дуруст мулла Али хдм экан! У алла-
махдлгача Сафармурод чавандозга «Жангнома» киссалари-
дан укиб берибди. К,ай бир саргайган сакифанинг сатрлари
чаплашиб кетган экан, шекилли, бир пайт кекса китобхон-
нинг кузлари ожизлик килибми, укишга анча-мунча кий-
налиб колибди. Шу орада мех,монхонанинг печига ут ёкиш
учун кириб келган Али мерганнинг бутг етган кенжа кизи
жонга аро кирган эмиш!
«Тошби, кизим, манови бетни узинг укиб бер, х,еч кузим
угмаяпти», дея зорланибди ота.
Тошбиби кулидаги тарашаларни печ ёнига куйиб, киси-
ниб-кимтинибгина утирганларга якин келибди. К^мтина-
кимтина киркинчи чирок ёругига китобни тутиб, уша ёзу-
ви ола-чалпок сакифани шаррос укиб берибди.
Сафармурод чавандоз — чакмокдек буз йигит, ёнбош
узалган жойида анграйиб колган эмиш! Чирок шуъласида
порлабгина турган бир жуфт кора куз, зулукдек кошлар,
накш олмадек юзлар хаёлини угрилабди унинг! Кургур, кенжа
кизнинг хушруйлиги етмагандай, эскича ёзувларни-да укий-
диган отинлигини айтмайсизми?! Хуллас, уша тун печгаолов
2-46 17

www.ziyouz.com kutubxonasi
ёк,кдли кирган тортинчок, сулув чавандознинг юрагига ут
куйиб кетган экан!
Сафармурод чавандоз — чак,мокдек буз йигит, шу-шу
Али мерганникига х,ар хил бах,оналар билан тез-тез куниб
утадиган, кекса китобхонни куярда-куймай, айнан уша
«Жангнома»ни у^итадиган булиб крлибди. Ахир, айнан уша
китобнинг айнан уша cap гайтан са^ифаси очилган пайт мех,-
моннинг иззати учун мулла Али ноилож отин к,изини ча-
киртиб укдггаркан-да! Толлилик чавандоз эса китобхонлик
барона, кенжа сулув кизга ош икрна-ош икрна термулиб олар
экан!
Китобсевар чавандознинг маврид-бемаврид ташрифла-
ридан безиллаб крлган Али мерган кунлардан бир куни уша
«Жангнома»ни Сафармуроднинг кулига тущазибди:
«Полвон, — дебди к,ария жилмайиб. — Шу китоб сизга
хуб ёк^иб крлди. Олинг, бу сизга... Толлингиздаги мулла Аб-
дугофур бовага ук,итибгина-а ю расиз...»
Сафармурод чавандоз куллук, устига кудяукдар к^илиб,
ёстикдай китобни култикдаб к^нилогига-к.аитибди. Бир неча
кундан сунг тераклилик Али мерганнинг бусагасида мулла
Абдугофур бобо ва чавандознинг отаси пайдо булибди!
«Мерган, — дебди мулла бобо мехуюндорчилик анча к,изи-
ган пайт. — Сиз бериб юборган китобнинг икки-уч варагига
\еч тишим утмади. Сафармурод чавандоз ук,иб берасан, деб
тоза гарант к,иляити. Ана шу бадхат бетни ук,ий оладиган
бир отин к,изингиз бор, деб эшитдик. Шу... шу о кила кдзин-
гизга совчи буп келдик... Эсам, чавандоздан икковимиз х,ам
кутулолмаймиз...»
Али мерган кувнаб-кувнаб кулибди! Кулиб-кулиб сов-
чиларга розилик берибди...
Уша Али мерганнинг уша отинойи к,изи, Сафармурод
чавандознинг хаёлпараст хотини Тошбиби чеча уша куни
Майсара янгам иккиси алланелар хдкида баралла су\батла-
шиб келишар эди.
Мен Майсара янгамни кургандаёк, паналаб колдим ушанда.
Купчиган хамирдек юзларида кувнок, бир ифода аримайди-
ган бу хотиндан улардек уялардим-да. У уйимизга келган
кезлари баъзан мени семиз чангалига липпа илиб олардию
«вой, домодимдан айланай...» дея багрига тортади. Мен эса
18

www.ziyouz.com kutubxonasi
унинг кучогида, катта-катта сийналари орасида, алланечук
хушбуйлардан дамим кдйтиб, типирчилай бошлайман.
«Сизга куёв буламан деб айт, кейин куйиб юбораман»,
дейди Майсара янга батгар кийнаб.
Онам имо-ишоралар билан нима деб жавоб беришимни
тушунтиради. Шундагина кдйсарларча кичкираман: «Кдзингиз
йук-ку!..»
«Хай-хди, — дея буш келмайди Майсара янга. — Сиз
шошмай туринг, домод, туриб бераман кали...»
Мен ёлрондакам йиглашга тушаман. Охири, кайбатли
кучокдар бушашадию мен пайтдан фойдаланиб ура крчаман.
«Крчиб кутулмайсиз, барибир, куёв», — дея кичкухриб
колади М айсара янга изимдан кула-кула.
Уша галабани ювиш учун уч дуст, агроном-ш оирнинг
таърифича, «Учлар иттифоки» йигилган кун ковлимиз чи-
накам тантанали туе олган эди. •
— Хой, мекмонлар ичкарига тортингизлар, — онамнинг
кушин-кистовига кдрамай янгамлар учок, бошида узаро чув-
чувлашганча куймаланиб колишди. Эркаклар эса ортик,ча
такаллуфларсиз мехуюнхонага доришди.
Сафармурод чавандоз курпачага утирар-утирмас узалиб
дастурхон уртасидаги буйни узун шишани кулга олди. Гуё
бундай антика идишни умрида курмагандай, сиртидаги ёр-
лик, K,OF03ra узича синчиклаб-синчиклаб тикилиб, «бемаза
нарса экан, дарров бош ини олиш керак бунинг» дея руд-
ранди. Них,оят бир пайтлар «шах,арлик букд»нинг йуБон
буйнини кузлаган куллари билан шишанинг ингичка буйни-
дан тутиб, шартта крпкорини юлрдиб, ичидаги суюкдикдан
уч пиёлага тулатиб-тулатиб куйди.
— Бу... планларни тулдириб кам чиройинг очилмади-очил-
мади-да, тинчликми, ишкушиб? — суради отам директордан.
— Эргаш, — деди Чинор ака кам уйдан, хам ичкилик-
дан пешоналари тиришиб. — Шурлаб кетаяпмиз... чул кдр-
шилик курсатаяпти... тагин, уч-турт йилдан сунг косил олиш
нари турсин, урур кам унмай к,олади...
— Куявер... Келгуси йил планни бажармасанг, куп булса
дирекгорликдан олишар... Очингдан улмассан...
— Йук,-. йук,... — дея Чинор ака гапни булишга уринди. —
Болалар-чи, болалар...
19

www.ziyouz.com kutubxonasi
Улар шу алфозда бири куйиб-бири олиб, баъзан тала-
шиб-тортиш иб, баъзан бир-бирини куллаб-кувватлаб Сув,
Ту прок,, Икдим х,ак,ида, семиз китобларнинг иси келадиган
уч-хуйрухсиз гурунгга шунриб кетишди.
Ушанда мен г о \ чой ташиб, гохо ивирсиб кетган дастур-
хонни эпахайлаб мехмонхонада куймаланиб юрар эдим. Са-
фармурод ака эса «ша\ар курган», «катта мактаблар тупро-
fhhh ялаган» икки дустининг гап-сузларига анграйиб тура-
тура, охири, зерикищцан мудрай бошлади.
— Ув, чала олимнинг боласи, — дея ёнига имлади мен и
у. — Бери келинг-чи...
У отамни «чала олим» деб атар эди. Отам чавандознинг,
хув, агитаторлик хисмати тутрисида лоф -хоф урган давра-
ларда бу киш и хам к,асос иш тиёкдда мулла М ирза айтган-
дай, «пластинка» куйиб к,олади. t
«Бизнинг Толли овулимиз, — кариллаб жунайди Сафар-
мурод ака к,арши кужумга утаркан. — Бир пайтлар би-ир
кукайини кутариб холганди-да. Асл жигитимиз шахри азимда
ухияпти, деб ёшу кдри куринганга макданиб юрарди. Биз
чавандозлар ардона к,олгандик, чаласавод, ёввойи деб ит
хам, бит хам бир чухилаб утарди. Бизнинг овул... анови.. —
чавандоз довдирлигидан керакли сузни тополмай, чайна-
либ-чайналиб холади. — Анови.. бизнинг овул... дуняда бир
жигитдан булак жигит...»
Даврадагилар сезардики, «пластинка» бир чизикда хай-
та-кдйта айланиб холяпти.
«Жигит ухишни битхазиб хайтдими», дея аллаким ке­
ракли лухмани огзига солиб чавандозни йургалатиб юбо-
рарди. ^
«Э-э... ухиш хаёхда?! Уша жигит — бизнинг Эргашбой
икки йилда шумрайиб хайтиб келди. Нима бупти, денг... —
Сафармурод ака шу нухтага етганда, бир яйраб хийхириб
олади. — Нима бупти, денг... Буларнинг бир домилласи, бир
устудент хизни анови... ха, отинг хургур... Анови... ухийди-
ган жойда са-ал... сийпалаб турган экан, бу ишни бизнинг
Эргашбой куриб хопти! Бор-йути — шу! Бу... уша устудент
хиз билан Эргашбойимиз тушмагур халиги... суюшган экан-
ми, ишхилиб... толлилик жигитга вохеа ofhp ботибди. \ е
йух, бе йух, Дарров куч-куронини кутарибди, бундай харом
20

www.ziyouz.com kutubxonasi
мактабни елкамнинг чукури курсин, дебди. Чинор бечораям
ч^лок, кол и га бокмай вокзалгача тиркашиб келибди, кайт,
бургага аччйк килиб курпага ут куйма, дебди. Лекин Эр-
гашбойимизда келиб-келиб уша пайг TOFa феъли кузган экан...
куррурнинг токалари шундай кашкдтаёк, ур-да! Ук,ишни ташлаб
Эргашбой к.ишлок.ка кайтибди... — Сафармурод ака шу нук,-
тага етганда даврадагилар аллак,ачонлар кула-кула юмалаб
ётган булади, чавандоз уз \икоясининг таъсиридан мамнун
тин олгач, рак.ибининг шахсан узига танбек бера кетади. —
...Ув, урнинг ж ияни-я, ай-ай, хом калла-я... Нима ишинг
бор бировларнинг суйкалишиб тургани билан?! Сени Толли
эли мин г умид билан у киш га юборганди, устудент к,излар-
нинг киндигидан пастини курикдагани эмас...» — Даврада-
гиларнинг кахкакаю вах,-ва\аларига Сафармурод аканинг тан-
бехдари кумилиб кетади.
Бир куни мулла М ирзаникида аллакдндай маросим ба­
рона йигилганларни шу кулдириб ётган чавандозни Улаш
агроном-ш оир секин енгидан тортиб узига каратган. «Чала
олимни бопладим, эзиб, ер килдим», дегандай магрур ил-
жайиб турган Сафармурод ака, агроном-ш оирнинг камма
натори корин ушлаб как-как урмаётганидан кайрон.
«Туркингиз курсин-э, чавандоз, — дебди Улаш ака хафа
булгандай. — Одамлар нега кулаётганини биласизми узи?
Сиз ракибингизни ерга урмадингиз, кайтам кукка кутар-
дингиз! Сиз уни бир соатдан бери макдаб ётибсиз! Одамлар
шунинг учун куляпти. Сизнинг устингиздан как-как ураяп-
ти...»
Сафармурод ака мулзам тортиб, шоирга ж онсарак ти-
килган: «Энди нима кил ай?» «Нега сулжаясиз, чавандоз, —
деган агроном-ш оир илжайиб. — Буниси ярамайди, бошка
«пластинка» топинг...»
Йук, Сафармурод чавандоз барибир бошка «пластинка»
топишга курби етмай, отамни «чала олим» дея узича боп-
лашдан нарига утолмади. Лекин кангомаларида жон бор эди
унинг!
Бошкалар огзидан чиккан миш-мишлар кам отамни нг
камма талабалар курмат киладиган, «улут олим» деб эъзоз-
лайдиган бир профессорнинг ножуя килмишидан таъсирла-
ниб укишни ташлаб келганини тасдикдар эди.
21

www.ziyouz.com kutubxonasi
«Энг ишонган профессоримизнинг ахволи шу булса, бош-
калар кандай экан... » деб курган-кечирганларини дусти
Чинорга, кдшлок, хужалиги институтининг студентига окиз-
май-томизмай айтиб берибди.
«Энди бу аудиторияда угиролмайман, кетаман кишлокка»,
дея чамадонни кулга олибди сунг.
Неча-неча дусту ёронларнинг, хатто айрим Укдгувчилар-
нинг «цол» дея берган насщ атлари бехуда кетибди, бехуда.
Ш ундай килиб, отам университетнинг тарих факульте-
тида бор-йуш икки йилча тах1сил куриб, окибат Сафарму-
род аканйнг «чала олим» деган «диплом»ини кулга кирит-
ган экан.
Ушанда дастурхон устида сочилган нон ушокдарию гажил-
ган суякларни териб олаётганимда Сафармурод ака имлаб
чагдиришга х,ам к,аноатланмай енгимдан тортди.
— Кдни... кдни... —гудранганича кдбатигаутиртизди у. —
Укишлар кдндай, укишлар? Зурми... ай, яшшанг... бу...бу, —
чавандоз ёлгондакам хавотир билан атрофга аланглаб, кин-
дигимдан пастга кул юборди. — Булбул кдндай, булбул... ай-
ай... типирчиламанг-да, ай, тухтанг... а, бу бошкд ran... Туфу,
тиришиб крпти-ку... бу бечораниям куйрук; билан мойлаб-
мойлаб куйинг-да... ай-ай, ана сунгра байтал тепсаям майиш-
майдиган булади...
Мен уяту аччикдан бугрикканча чавандознинг чангали-
дан кутулиш учун уннардим. Ушанда ногох, бусагада курин-
ган Улаш шоир ва Кдлк,онов муаллимнинг тиржайган баша-
ралари жонга оро кирди.
— Ассалому алай-ку-у-ум, — деди агроном-шоир чузиб-
чузиб, ивирсиб утирганларнинг эътиборини кдратиш учун. —
Учлар иттифок,и жам-ку, а?..
Учлар иттифокд! истамайгина гимирлаб, ис чиккдн жойни
топиб келганларни кдрши олди. Отам ва директор дусти киз-
fhh бахснинг бели чикданидан огринган, Сафармурод ака
эса зерикарли, «галдир-гулдир» якун топганидан енгил тор-
тган эди.
— Ув, чала олимнинг боласи, — деди у м е\м онлар учун
тагин бир чойнак чой кутариб кирганимда. — Текширувдан
утдингиз, булбул бинойигина, — чавандоз куз кисиб, бош
барморини хавода нукдди. — Ана энди отангиз \ар нарсани
валдираб юрмай, зур бир от олиб берсин! Хувв, Буломжон
22

www.ziyouz.com kutubxonasi
эш оннинг утаи Хужжатуллохон икковингизга чавандозлик-
ни ургатаман. Хуп? Ай, яш ш анг...
Ушанда отам ёлгон дайрах туда кузларини пирпиратиб уз
маслахдтидан узи мамнун илжаяётган чавандозга бош-адок,
тикилган, кейин келган ме?уионлар эса кувнок, к,ийк,ириб
кулишган, Чинор ака манглайини тириштириб, шур босган
далани кузатаётгандай менга паришон термулиб к,олган эди.

* * *

Уша паришон, маъюс кузлар тафтишчилар тинкасини кури-


тиб кетган дастурхон атрофида, совхоз идорасининг махсус
модионхонасида узгача, шухчан порлади. Масрур ва мамнун
Киёфадаги окрок директор арок, сипкориб, совуб к,олган сар-
к,ит о тд ан ишта\а билан кршикдаб-кршикдаб огзига тикди,
Ушанда мен бизникидан келиб к,олган идиш-товокугарни
йигиштириб кетиш учун чекка стулларнинг бирида бетокдт
утирар эдим.
Идоранинг махсус ме^монхонаси ивирсиб, тузгиб кет­
ган. Кен г-мул г и на хонанинг уртасига к,атор куйилган уч-
турт стол устига тушалган оппок, дастурхон томган-тукил-
ган егулик-ичкиликлар касрвдан дог-дуг шимиб ётибди. Стол-
стулларнинг остига сочилиб кетган попирос кдлдикдари,
гижим- гажим к,огоз парчалари, бум-буш шишалар кунгил-
ларни бехузур к,илади. Бу ерда уша «Учлар иттифоци» турт-
беш кун тилларини танглайларида тунгитган тафтиш таф-
силотларини мух;окама кдлиб утирибди.
— Абдуллани мунча макдаб юбординг, — деди отам стул
суянчигини синдириб юборгудек тарзда узини орк,ага таш-
лаб, гугурт чупи билан тишларини ковлар экан. — Барибир
унинг эни бошк,а, иш ониш к,ийин.
— Бандит у, бандит, — отамни куллаб-кувватлади студ­
ни «от к,илиб» миниб олган Сафармурод чавандоз.
Чинор ака бепарво овкдт чайнашда давом этди:
— Эргаш, бировларни «эни бопгкд» деб аташ сенга ярашмай-
ди. Бундай игво гапларни иккинчи эшитмайин... Абдулла ака
бошкдларни билмадиму, лекин сени кдтгик, хурмат кдлани...
— Ай, калла, — деб гапга чил солди чавандоз. — Чала
олимлик хднгомасидан икки огизгина айтиб берганингда,
ана сунгра к$рардинг хурматни...
23

www.ziyouz.com kutubxonasi
— Яхшиям эсга солдинг, Сафар, — деди Чинор ака. — У
сенинг бу пластинкангни минг марта эшитган экан, шу
кангомалар чинми, деб с$фади. М ен хд, чин, дедим... Ке-
йин, биласанми у нима деди, Сафар?
Чавандоз такд муйловларини учириб илжайди:
— Хуш... хуш-хуш...
Чинор ака яхна чойдан хуплаб-хуплаб, атай жавобни
чузди. Чавандоз эса мирикиб бир к а у КДХ уришга шайлан-
ган куйи унинг огзига тикилган.
— Хуллас, — деди Ч инор ака бепарвогина, — Абдулла
ака к,ойил колиб, агар чин булса, бутун одам экан Эргаш-
бой, деб айтди.
Аллакачон кулгуга лим м о-лим тулган чавандознинг
кузлари рил ай тортиб кетди
— Нима?! — дея чиндирди у, гуё уз шаънига какорат
эшитгандай. — Ай, энагар-ей, ай... шахдрлик бука-ей... .
Чинор ака дустининг саросимасидан кдх^кдх уриб кулиб
юборди.
Отам эса узини бепарво курсатишга уриниб, \ам он тиш
ковлаб утирар, бирок юз-кузидан «эни бошка» одамнинг
эътирофидан мамнунлиги сезилиб турар эди.
— Йук-- барибир, — деди Сафармурод ака, ни.\оят саро-
симадан чикиш чорасини топиб. — У ш а\арлик бука Эргаш
билан \ам бир дастурхонда утирмайди, писанд килмайди-
да...
Чинор ака норизо бош чайкади:
— Абдулла ака арок ичиладиган жойга якин бормайди,
сен айтгандай, казар килади.
— Ай... нозидан ургуддим, — дея тунгиллади чавандоз,
уша тунд одамга тагин кандай таъна-дашномлар ёкдириши-
ни билмай. — Хазар кддармиш... Нима, мулла ё эш онми у...
Ана, узимизнинг мулла М ирза ис чиккан жойдан колмай-
ди-ку... ишкилиб... биз билан \ам ёнма-ён утираверади, ке-
рак булса... андак кистасак, озгина-озгина олишдан \ам кай-
тмайди...
Ушанда чавандоз аламидан какшаб мулланинг таърифи-
ни келтириб турган бир пайт, гуё эртаклардаги сехрли куза-
чадан чикиб колган жиндай, эш ик ёнида мулла М ирзанинг
узи пайдо булди!
24

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ихчам уралган кукиш салла, кенг-мул сурп куйлаги ус-
тидан кийилган каворанг яктак, белида салкигина осилиб
турган гулдор кийикунинг чакконгина буйи-бастига яраш-
ган. Мулла Мирза етмиш ёшлардан ошган булса-да, \ам он
тиниб-тинчимас, гох, томоркасида, го.\ мол-кол изидан дала-
даштда куймаланиб юрар, устига-устак, идора крровулли-
гини х,ам дундирар эди. Серажин ялпок, юз, калта бурун,
сийрак, куса с о колли бу кария ёшлик чошари бир авлиёна-
мо эш оннинг эшигида хизмат килиб юриб, оз-моз савод
орттирган. «Х,афтияк», «Чор китоб»ни укиб туширган, эшон­
нинг вафотидан сунг уйига кайтгач, бонща тирикчилик таш-
вишларига кумилиб, узи тинмай таъкидлаганидай, илмнинг
изига тушолмай колган экан! Бирок, савод орттириб к,айт-
гандан бери элу улус уни муллалик макомида тутар, тую
маъракаларда турга ущ азиб, хурматини жойига куяр эди.
Афсуски, шунча иззат-икром га карамай, Мулла Мирза
рузгордан тузук ялчимаган, биринчи хотини бир этак бола-
чак,ани колдириб кдзо килгач, у кбайта уйланган, э, вох,ки,
икки к,изу бир учил тугиб берган бу гариба аёл хдм узок,
яшамаган, фарзандлари эса не сабабдандир ноа.\ил, узаро
жанжалу гина-кудуратларга кумилган эди. Мулла М ирза-
нинг бахтига кенжа у т л мумин-кобилгина булиб, ота уша-
никида истикрмат к,илади, \ам он нафи тегса тегади-ю, би­
рок зарари тегмайди.
Сафармурод ака алам-изтиробда коврилиб, бош чангал-
лаб угирган пайт кария камишагидек мол-колларни дашт-
дан кайдаб келиб, к ^ а -к у р ас и га жойлаб, идора коровулли-
гини уташ учун, уз ибораси билан айтганда, давлатнинг
чойчакасини калоллаш учун етиб келган эди.
Унга кузи тушди-ю, карияни уз «улфатига айлантириб»
ётган чавандознинг саси чикмай колди.
— Э -э, келинг мулла бова, келинг, — дея утирганлар
кариянинг курмати учун жойларида римирлай бошладилар.
Мулла Мирза х,еч кимни безовта килмаслик ниятида чак-
конгина чопкиллаб келиб, камма билан галма-гал кул олиб
саломлашиб чикди.
— Оми-ин, — деди у буш стуллардан бирига омонатгина
утириб. — Худойим икболларингизни баланд килсин, уй-
рузгорингиз тинч, хотиржам булсин!
25

www.ziyouz.com kutubxonasi
Утирганлар кулларини юзларига енгилгина теккизиб ол-
дилар. Сунг бирин-кетин к^ариядан, гох к,ария улардан хол-
а\вол сурай кетишди.
— И я-ия, — деди мулла М ирза бир пайт менга синчков-
синчков тикилиб. — Бу жиян кимлардан... кейинги тул бо-
лаларни таниёлмай холяпман, соб буляпман-ов...
Ивирсиб, ичкиликбозлик хилишиб ётганидан кдрия ол-
дида \ам он хижолат чекиб турган Чинор ака «Эргашнинг
запчаси», деб мингиллади.
Мулла М ирза киргандан бери уртага чуккан унгайсиз-
ликни \азил-мутойиба билан сидириб ташлашга кдсд к,ил-
ди, шекилли, Сафармурод ака: ^
— Мулла бова, бизнинг куёв-почча к;алай? — деб сура-
ди тагдор КД1ЛИ6 .
Унинг шамасини утирганлар дарров анпщшиб енгилгина
^иринглашиб олдилар.
— Зур, чавандоз, зур! — деди мулла М ирза сийрак со-
к;олларини сийпалаб. — Юрибди \анграб-\анграб...
Сафармурод ака «куёв-почча» деб ардокдаётган жонзот
к,ариянинг бакувват, чиройли хангиси эди. У бир пайтлар
пайкал этагида сузилибгина турган Сафармурод аканинг мода
эшагига кузи тушиб, кулокдари, бурун катаклари пир-пир
учганча ханграб юборган, сунг устидаги мулла М ирзанинг
неварасини итхитиб, уша томон йуртган, пахта пайкалида
куймаланиб юрган чавандоз тупрок,к,а хоришиб холган бо-
ланинг айюханнос солиб йиглаш ини эшитгану халлослаб
югуриб келган, бирох у етиб келгунча, боланинг холи за-
бунини сураб-суриштиргунча у ёкда чинакам иш х уйини
авжига чиххан экан.
«Улай агар, умримда бундай чиройли томоша кутрмаган-
дим, — дея бир даврада содцалик билан узини кулгуга хуйган
чавандоз. — Ж ониворларнинг хирхирашиб, тепиб-тишлашиб
кушилишганини куп учратганман, лекин... буниси бошхача
булди-да... иккови жим-жим искашди, пича-пича суйкалиш-
ди, хатто шалпангхулохларига узларича алланималарни ши-
вирлашди, ана сунгра... яхшиям анграйиб холганим, эсам,
жахл устида уларни ажратиб юбориб куп уволга холаркан-
ман, ана сунгра...»
Ана сунгра, вакд-соати етиб, Сафармурод чавандознинг
мол-мулки тагин битга чиройликкина куррачага бойиди. Шу-
26

www.ziyouz.com kutubxonasi
шу мулла М ирзанинг хднгисини курганда, «куёв-почча»,
деб хдзиллашиб юрадиган, жонивор х,ам илтифотларни анг-
лаб етгандай, чавандознинг ofpuih ёнида тез-тез савлат курса-
тадиган одат чицарган эди.
Уша окш ом уша тузрин дастурхон атрофида чавандоз
зурма-зуракилик билан бошлаган «куёв-почча» хднгомаси
\ам мулла Мирза кириб келгандан бери уртада пайдо булган
унгайсизликни хдйдаб аритолмади. .
— Мулла бова, тору тошда нима гаплар экан? — дея суради
отам, нихрят, кдрияга маъкул мавзу топганидан узи кувониб.
Мулла Мирза бу ердан икки юз чак,иримча олисда коли б
кетган уша тору тошларни хрнуз кумсаб юрганлардан эди. У
купилокдаги бир неча кдри-кдртанг йигилган жойда дарров
ота юрт хдкуща ran бошлар, алланечук соринч , алланечук
илхакдикдан юраклари килвираб турган кексаларнинг кузла-
рига ёш куйилиб келар, «ай, аттанг, не кунларга кдпдик-а?»
дея узаро хдсратлаша кетишар эди.
Отамнинг сурови мулла М ирзани маъюс-маъюс уйларга
толдирди:
— Э-э, Эргашбой, нимасини сурайсиз... х;озир овуллари-
миз зфнида кушкулликлар мол-^олларини бокиб юришиб-
ди... Эсиз... эсиз... не-не боглар бор эди-я, не-не булокдарни
ташлаб келдик-а?! Хали буларнинг уволи тутмаса, деб курк,а-
ман, Эргашбой...
— Энди... — деб чайналди Чинор ака. — Хукуматнинг
сиёсати шундай булди-да, мулла бова...Эсам...
— Куйинглар-э, — дея Мойлиевнинг гапини булди мулла
М ирза. — Ичи бузилганга арпа уни барона булмасин-да...
Ана, кушкулликлар кучмади-ку, нима, хукуматнинг сиёса­
ти уларга сиёсат эмасми? Йу-у-ук,, жигитлар, узимиз айни-
дик, ёнбошлабгина еб ётамиз, деган хом хаёлга бордик. Мана...
бу ерлар кам шурлаб кетаяпти. Хали худо билади, куч-куро-
нимизни оркдлаб, тарин кай га йурралаймиз...
— Сафарни яна бир хдйикдириб юборамиз, узи жой то-
пиб келади, — деди отам илжайиб.
Чавандоз кузларини бир украйтиб, беихтиёр дастурхон
устидаги шишага кул узатди, бирок, дарров эс-хуши жойи-
га келди, шекилли, узалган панжалари билан дастурхон ни
чертиб уйнокдаб к,олди.
27

www.ziyouz.com kutubxonasi
— \ a - \ a , — деди у минш ллаб. — Шур деганлари чаток,
экан...
— Айтганча, — деди Чинор ака негадир менга тикилиб. —
Х,алиги тафтишчилардан бир хушхабар эшитдим. Олимлар
шурни буткул ювиб.юборадиган дори уйлаб топишибди, тез
орада ишлаб чикдрармиш. — Ок,сок директорнинг кузида
алланечук ишонч, алланечук кувонч порлаб кетди.
— Х,им... — отам истекзо билан лаб жийирди. — Энди уша
дорининг балосидан кути л ол май гарант булар эканмиз-да...
Ш у 40F бусагада тафтишчиларни катта йулгача кузатиб
кайтган Файзулла аканинг кораси куринди.
Новча буй, ок-сарик чехрасидан енгил бир табассум \еч
аримайдиган, кузлари хуркак, лаблари юпк,а бу одам хужа-
ликнинг бош хисобчиси ва ... уша Абдулла бадковокнинг
акаси эди. Бирок шундай салобатли амалига карамай, юриш-
туришидан алланечук хокисорлик, мулойимлик ёгилиб ту-
рар, давраларга ипакдек эшилиб сукилар, муллага мулла,
фосикка фосик булиб куринар, хуллас, отам айтгандай, «раз-
мерсиз пайпок»ка ухшар эди. Файзулла ака узок йиллардан
бери бош кисобчилик вазифасини кулдан бермайди, \ам ма-
боп феъл-атвори боисми, иищилиб, \еч бир янги рах,бар
уни алмаштиришни истамайди.
Бош кисобчи бизга кушни эди.
«Х,амсоялардан хуб ёлчиганмиз-да, — деб казиллашади
баъзан отам. — Унт ёнда бош буталтер, чапимизда бош агро­
ном! Икковлаш иб мендай оддий бир миробни кали дирек-
торликка кутариб юборишса-я?!»
Файзулла акал ар оиласи кавас килгулик эди. Онам айт­
гандай, «яхши жойлардан ато этган» уч нафар кизи уз-узла-
ридан тинчиб кетишган, Урок исмли угли катта бир шакар-
нинг катта бир институтида укийди. Тагин бир угли Ашур
эса... Сафармурод аканинг ибораси билан таърифлаганда, «со-
вхозимиз ор-номуси» эди! У сик-кую к сочлари, митти,
уйноки кузлари, чайир-чаккон гавдаси, урушкок, чапани
феълидан дарак бериб турувчи бу азамат туй-томошаларда
кураш тушар, катто узидан вазни хийла ofhp унча-мунча
атокуш полвонларни кам алланечук усулларга солиб, чалпак
Килиб урар, ишкилиб, чавандознинг ю ксак эътирофини юз
фоиз окугар эди. Мактаб жамоаси, кишлокдаги бир неча бе-
28

www.ziyouz.com kutubxonasi
зори болалар кдтори уни х,ам саккизинчи синфни битиртач,
авраб-алдаб туман марказидаги хунар-техника билим юрти-
га жунатиб аранг кутулишган. Аммо Ашур туман марказида
х,ам тинч юрмас, текканга тегиниб, тегмаганга кесак отиб,
жанжал-муигглашувлардан боши чикмайди.
«Шу болангиз одам булади, — деб кдпади Сафармурод
ака баъзан бош х,исобчини учратиб к,олтан кезлари. — Ча-
вандозлик шашти бор-а, чавандозлик, афсус... оти йук,-да,
энди узингиз би-ир тайрат килсангиз...»
Бундай макда-макдалар Файзулла акага хуш ёк,ар, бирок,
утлининт юриш-туриши баъзан хавотир уйготар, баъзан эса...
узидек ювош, хуркак бир бугалтернинг шундай дали-гули,
чапдаст, полвон боласи борлигидан ич-ичида фахр-ифти-
хор х,ислари кузголар эди. Ана шу яш ирин фахрдан, куча-
куйдагиларнинг макдов-олкуннларидан топилган хузур-х,ало-
ват, охир-ок,ибат голиб келди. Файзулла ака Ашурнинг тус-
туполонларига, киши билмас панжа орасидан куз ташлар,
пулдан кугсмас, хар нарсада кунглига карар булди.
Аммо бош хунобчининг катга института ук,ийдиган угли
Урок, куп жихдтдан отасига тортган. Писмикутарча ювош к,ай-
тиб юришлари, хушбичим ок,-сарик, юзлари, алланечук на-
зокатли кулишлари кушшогимиздаги неча-неча кутзларнинт
эс-хушини утирлаган эди. Айник,са, у уша институтта ила-
шиб, икки-уч ойдаёк,олифтагарчиликнинг барча хдпислари-
ни узлаштириб купило к,к,а, ку1ск,атина таътилга келтан кезла­
ри олис-якушдаги кугзларнинг интик, нигохдарига, сирли-
сирли м актубларига кум илиб кетди. Урок, К,алк,онов
муаллимнинг тукдизинчи синфда укийдиган к,изи — Ш аб-
нам билангина хат ёзишар эди. Мен уларнинг почтачиси эдим.
Баъзи кунлар бундан унга, ундан бунта беш-олти марталаб
мактуб олиб боришга аутри келса-да, сира эринмасдим, сай­
там, Урокдай машдур «акахон»та сирдош эканлигимдан куво-
ниб, \еч бир чарчаш билмай, чопкушлаб кетаверардим. ^рок-
дан унча-мунча даражаси паст «акахон»ларга хизмат куптади-
ган дустларим — Сафармурод чавандознинг угли Тулкуш,
Чинор аканинг угли Дурбеклар мента тайирлик билан кара-
шар, бирок, бундай адоватлар умум ишимиз — сирли хатлар-
ни овлок,-овлокда очиб, х,еч вак,они тушунмасак-да, \ижжа-
лаб-\ижжалаб укиб чику1шга х,еч бир тусик,булолмас эди.
29

www.ziyouz.com kutubxonasi
Уша о^ш ом тузрин мекмонхонанинг тузрин дастурхони
атрофида бизникидан келиб долган идиш -товокдарни йи-
тиштириб кетиш учун отамнинг имосига илкак, утираркан-
ман, уйимиз ёнида дустларим кутиб турганидан, биргала-
шиб, «калигидакд» бир хатни обдан укиб чик,иб, сунг
Тулкиннинг «акахон»ларидан бирига етказиб беришимиз ке-
раклигидан бетокдтланар эдим.
Файзулла ака хонага кириб келган м а\ал шивирладим:
«Ота, мен кетавера-ай».
Отам мени эндигина куриб к,олгандай, юзимга бир зум
чимрилганча тикилиб турди-да, бош иргаб розилик берди.
Аммо шу орада мулла М ирза билан куюк, сурашиб булган,
юз-кузларида кдндайдир мамнунлик балкиган Файзулла ака
кулотимдан тортиб тухтатди. Тухтатдию костюми чунтакла-
рини узок кавлаштириб, жилд к,огози талати-талати, шапа-
локдек ш околадни топиб, кулимга туткдзди.
— Оббо, буралтер бова, — деди Сафармурод ака. — От-
ликда йук ноёб нарсаларни топасиз, а?!
— Тафтишчилардан умарган буни, — деб кудди Чинор ака.
— Бизнинг куш ни Хизр курганлардан, — дея илжайди
отам. — Оладию олдирмайди.
Мулла М ирза кам купдан кам булмай, мактовни ош и-
риб-тЛнирди:
— Ф айзуллабойнинг узи ширин, турмуши ширин, топ­
таниям ш ирин булади-да, ахир...
Ушанда масрур кдёфада мента жилмайганча тикилиб тур-
тан Файзулла акани утирганлар бири куйиб, бири олиб мак,-
товларта кумиб таш ларкан, бу юввош, хокисор бош \и соб -
чининг бошига не бир савдолар туш иш ини кали х,еч кимса
билмас эди...
П

Бешинчи синф ни битириб балога крлдим. Хаммаси уша


хайрлашув соатидан бошланди. Укув йили бошида не-не мин-
нату иддаолар билан таркдтилган, килвирабгина к,олган дарс-
лик китобларни биз болалар кий-чув, ур-туполон отушида
кутубхоната кдйта топш ириб булган кам эдикки, уч-турт
юк,ори синф укувчилари туддайтанча мактаб йулатита де-
ворий газета осиб кетишди. Хаммамиз уша ёкдд ютурдик.
30

www.ziyouz.com kutubxonasi
— «Сунгги кунгирок», — дея кимдир деворий газета
номини тутила-тутила укущи. •
Деворий газета уртасига аллакдндай журналдан к,ирк,иб
олинган катта бир рангам сурат укувсизларча ёпиштирилган
булиб,. тевараги уар хил табриклару олцишлар, шиорлару
шеърлар билан бехдфсала тулдирилган экан. Биз болалар
киркма суратга анграйиб к,олдик. Суратда чип-чиройли кий-
имлардаги оппок,, озода биз тенги укувчилар муаллимлари-
ни уртага олиб туришар, устозлари \ам ширин табассум би­
лан уларга багир очиб утирар, гуё «таътил пайти сизларни
согинаман, болалар, сизлар-чи», деяётгандек туюлар эди.
— Шахдрликларга маза-да! — деди Тулк,ин сук, туда кузла-
рини суратдан узмай.
Шу пайт мактаб йулагини синф раубаримизнинг хдйк,и-
риги тулдириб юборди:
— Ув... бешинчи синф! Нега у ерда ёпишиб к;олдила-
ринг?! Кдни, синфга марш! Мен уозир кираман, хайрлашув
соати утказамиз!
Биз к,ийк,иригу талатуп билан узимизни синфхонага ур-
дик. Бирок, «х,озир кираман» деган Али муаллимдан тагин
роса ярим соатча дарак булмади. Них,оят унинг крп-к,ора,
дум-думалок, башараси эшикдан куринганда синфхона куклу
чанг-губорга бурканган эди. Дафтар варакдаридан ясалган
«кдрувчи самолётлар» х,ар тарафда сочилиб ётар, кимнинг-
дир курсатган каратэ усулларининг дастидан муаллим столи
майишиб турарди.
Али муаллим бундай аянчли манзарани умрида илк бор
кураётгандай кузларини олайтиб, гуштдор бурнини ш иши-
риб уциуира кетди:
— Бу нима ола-тасир?! Бу кдндай вгоуиийлик?! Ким айта-
ди сенларни бешинчи синфни битириб акдига акд, эсига эс
кушилган, деб? Эй, ургиддим безрайиб туришларингдан! Ахир,
уч ой угар-утмас шу синфхонага узларинг кдйтиб келасан-
лар-ку, к,ирилиб йук, булиб кетмайсанлар-ку, хдйвонлар!
Биз утирган жойимизга кдпишганча, «пир» этиб учишга
шай хуркак кушчалардек сергак тортиб турардик. Синф рах,-
баримизнинг уктам овози ^алигина к,ий-чувимиздан зирил-
лаган бетон деворларни баттар зириллатар, куюк, чанг-губор-
ни баттар куюкдаштирар эди.
31

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хайрлашув соати тугаб, ш ош а-пиш а узимизни эш икка
урганимизда Али муаллимнинг хайкирири мени кувиб етди:
— Дуланов, Самад! Сен, шошма! •
Мен болаларнинг итар-итаридан аллакдчон йулакка чик,иб
булгандим. Али муаллимнинг узи бостириб ёнимга келди.
— Юр, — деди у укитувчилар хонаси томон бошлаб, —
уша ерда гаплашамиз...
Укитувчилар хонаси кенг-мулгина эди. Ярми о к,, ярми кук
рангга буялган девор буйлаб кдтор тизилган стол-стул устида
синф журналлари, китоб-дафтарлар, чойнак-пиёлалар тузгиб
ётибди, хона туридаги бурчакни эгаллаган сарриш туе, ойна-
банд жавон аллакдндай короз уюмларидан майишибгина кал­
ган. Офтобдан ранги униккан пардалари суриб куйилган, ланг
очик дераза ёнида икки ухитувчи аёл бир-бирига ияк тирагу-
дек утириб, узаро сукбатлашар, улардан андак берида уч на-
фар муаллим зур бериб карта уйнашар эди.
— М ана, бизнинг Дуланип! — деди синф рахбаримиз
эш икдан кирар-кирмас, гуё ж иноятчини тутиб келган из-
кувардек тантанавор охангда. — Бешинчи синфни факдт «беш»
билан битказди!
— Йур-е, — деди картабозлардан бири ясама хайрат би­
лан мени бош -оёк кузатиб. К,олганлар хам андак таажжуб,
андак локайдлик билан Али муаллимнинг «Дуланип»ига ти-
килищци.
— Ю виш керак-да, — деб лукма ташлади картани кайта
чийлаётган сап-сарик, бурни узун муаллим.
— Ана, эш итдингизми, Дуланип? — деди синф рахба­
римиз, нихоят, юки енгиллашган хаммолдай кад ростлаб. —
Устозлар сузини эш итдингиз, а? Энди бу ёкка юринг...
Али муаллим тагин мени эргаштириб йулакка чикди.
— Гап бундай, Самадбой, — деди у атрофга узича бир
аланглаб куйиб. — Айтилган суз, отилган УК- Ш авла кетса-
кетсин, обру кетмасин. А, тугрими?
Мен беш синфни битириб, эс-акдим ногох ту л и б то ш -
ганиданми, ишкилиб, алланимабалоларни гира-шира анг-
лаб, ш ош а-пиш а бош иррадим.
— А, бу бошка гап!— деди Али муаллим елкамга кокиб. —
Хозир уйга ризилланг... Онангизга айтинг, тург-беш кишилик
овкатча тайёрлаб жунатсин, хуп?! Бир соатга колмай етиб ке-
32

www.ziyouz.com kutubxonasi
линг, хуп? Мен очимдан улаётганим йух, сизнинг, Эргаш
акамнинг обрусини уйлаяппан. Худди шундай тушунтиринг
онангизга хам, хуп?! А, яшшанг! Чопинг энди, Самадбой!
Мен алланечук енгил тортиб та ш хари га йуналдим. Аммо
уч-туфт халам куймасимдан Али муаллим тарин тухтатди.
— Ш ошманг, Самадбой! — деди у яна ёнимга келиб. —
Эртага сиз хашарга келиб юрманг. Аълочилар каникулда
мирихиб дам олишлари керак. Бу ёкини болаларнинг узлари
эплаштиради. Хуп?! Ана, энди югуринг!
Югурдим! Синф рахбаримизнинг «сиз-сиз»лаб, яхин
дустига инжиккандай сирли имо-ишора хилишлари кунглим-
ни тогдай кутариб юборди. u
Мен билан каттапардан фахатгина Урох шундай сирли-
сирли гаплашар, уша олис шахардан келган кезлари дарров
куз хисиб, пана-пасхамга чорлар эди.
Урох-.. негадир алланечук нохуш бир хис ич-ичимдан
силхиб чикди, унинг отасиникидек ох-сарриш , юввош
хиёфасини эсладиму ногох Файзулла ака бор буйи-басти
билан куз унгимдан «лип» этиб утди, беихтиёр, турт-беш
кун аввалги унинг ралати ташрифи хаёлимда жонланди... .
Кечки пайт кушнимиз Файзулла ака бизникига шалви-
рабгина кириб келди.
— Эргашбой, хов, Эргашбой, — деб овоз берди у дар-
воза ёнида бир зум тараддудланиб. .
Биз ховли четидаги темир чорпояда кур булиб улирганча
кечки хуракбилан андармон эдик. Ку'шнининг хораси курин-
дию онам ва опам уринларидан турйб, ошхона томон кетишди.
— Келинг, хамсоя, келинг, — деди отам ёнбош ётган
жойидан кдд ростлаб, сунг мулозамат юзасидан урнидан тура
бошлади.
Бу орада анча яхин келиб холган Файзулла ака:
— Э, овора булманг, хамсоя, ишдан чарчаб келгансиз, —
дея отамга хул чузди.
Улар куришишди.
Мен чорпоя ёнида мингиллаганча холи-жонимга куймай
чахиб хочаётган чивинлар билан олишиб ётардим.
— Буралтер бовангнинг ёнига ёстих келтириб куй, улим, —
деб буюрди отам.
Мен ичкари уй гомон чопхилладим.
3 - 46 33

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хув, уша тафтишчилар кекириб кетишган куни Ф ай-
зулла ака сийлаган ш околаднинг тоти х,амон оизимлан кет-
маган эди. Ушандан бери бу мулойимгина кушнимизни кат-
тик курматлаб, куча-куйда куриниб к,олса саломни куюк,
Килиб, гуё Кррбобони учратиб колгандай, танин чунтакла-
рини ковлаштирармикан, деган илинжда илжайиб тураман.
Мен ичкари уйдаги тахмондан бир жуфт ёстикри култик-
лаб, шоша-пиша чикканимда онам дастурхонга ме\мон учун
канд-курс куйиб улгурган эди. Куш нимиз мулозаматлардан
хижолатланиб:
— Оббо-о, ташвишланманг келин, \еч нарса керакмас, —
■ дея бош чайкдди.
— Кейинги пайтлар куп куринмай к^олдингиз, буиалтер
бова, — деди отам кушнига чой куйиб узатаркан.
— Э -э, — дея кул силтади Файзулла ака.,— Давлатнинг
иш ини биласиз-ку, Эргашбой... Биз хдм эл к,атори эртаю
кеч идорада. .
Улар ян а бир зум жим крлишди.
— Бир маслакатли иш чикиб колди, — деди Файзулла
ака паст овозда.
Отам андак сергакланиб суради:
— Тинчликми, ишкилиб?
— Тинчликку-я... — деди кушни чайналиб, уз саросима-
сини яш ириш учун босиб-босиб чой хупларкан,— Урокбо-
йимиз бир ошносидан хат бериб юборибди...
— Кднак;а хат?
— Укангиз, курнур, уйланаётганмиш...
— Уйланса яхши-да, — деб кулди отам. — Туй киламиз,
арок, ичамиз... Хосият янгам икковингиз келин излаш сар-
сончилигидан кутулибсизлар...
Ошхонада узича тимирскиланиб турган онам, «уйланиш»,
«туй» сузлари кулорига чалинди, шекилли, сукбатга кизики-
ши ортиб чойни янгилаш бахрнасида чорпояга якин келди.
— Хал и янгангиз... у ёкда, — дея кушни уз уйи ёкка ияк
билан ишора килди. — Соч юлиб, кайруриб ётибди...
— Ия? Нега? — усмокчилади отам.
Файзулла ака лаб буриб, елка учирди:
— Хотинларни биласиз-ку... минг бир хонадонга киз из-
лаб, совчи булиб кириб чикмагунича кунгли тинчимайди.
34

www.ziyouz.com kutubxonasi
Кдндай мегажин илашиб к,олди экан болам бечорага, деб
FaM чекиб ётибди-да...
Крронгулик куюкдашиб, кук ток^идаги юлдузлар милт-
милт жимирлай бошлаган булса-да \аво х,амон дим, кун-
дузги жазираманинг тафти х,али кдйтмаган эди. Чивинлар
мингиллаганча юз-кузларга аёвсиз ёпишади.
Мен \ам тинимсиз кдшланиб чорпоянинг бир четида оёк,
осилтириб утирибман. Онам ёнимда тик кртган куйи румо-
лининг учини у^йнаб турибди. .
— Хатда TaFHH нималар ёзибди Урок,бой? —деб суради
отам чивин чак,иб к,очган ялангоч билакларини кдшлаб.
— Шу якш анба етиб келинг, ресторанда кичикрок, туй
утказиб, келин олиб кетамиз, деб ёзибди... Боища \еч нарса
маълуммас... Кудалар ким... Келин ким... Узининг ук^шлари
нима булди... Бу \акда \еч нарса ёзмаган...
— «Ота салом, пул тамом» кдбилидаги хатлардан экан-
да, — деб тагин хдзилга бурди отам кулиб.
Гапга онам аралашди.
— Вой, — деди у отамга упка-гинали кдраб. — Х,азил-
мазах килавермай, сал мундай бош кртиринг сиз х,ам... Одам-
лар жуяли масла^ат сураб утирибди.
Файзулла ака онам томон миннатдорона куз к,ирини таш-
лаб куйди.
— Бизнинг масла^ат ойдай ойдин, — деди отам, — бу-
галтер бова Хосият янгамни ёнларига олиб шахдрга бориш-
син. Нима гаплигини аник,билишсин...
— Энди... — деб Файзулла ака яна чайналди. — Сиз \ам
борсангиз яхши буларди-да, Эргашбой... Ишк,илиб, ша^ар
курган, ок,-к,орани ажратадиган одамсиз,.. Йук,, деманг, ука...
Отам тарин уйланиб к,олди...
Мен уша окдиомги Файзулла аканинг Farm™ таш рифи-
ни, отам икковининг алланечук хуфияли гап-сузларини эс-
ларканман, беш синфни битириб эс-акдим тулишиб к,олга-
ниданми, ишк,илиб, уша сирли сух,батнинг магзини узимча
чак,ишга уриниб борар эдим. Бирок, \еч бир тайинли хулоса-
га келолмай хунобим ошар, гуё ёнма-ён боришаётгандай,
гох, Файзулла аканинг ташвишли к,иёфаси, гох, отамнинг,
го \ Урокдшнг илжайган афт-ангори куз унгимда жонланади.
Уша ок,шомги сух,батдаги «келин», «туй» деган сузлар куло-
35

www.ziyouz.com kutubxonasi
рим остида к,айта-к,айта жаранглагандек булиб, негадир
уялибгина кулимдан Урокнинг хатини олаётган Ш абнамни
эслайман. Уша «келин», «туй» деган узун-юлук сузлар ич-
ичимда ёкимли бир х,ис, кувонч кузгайди.
М ен тийи^сиз з?й-хаёлларданми, ё куннинг жазирамаси-
данми, буф икиб уйга етиб келганимни сезмай крлдим. Дар-
возамиз ёнвдаги гужум дарахти соясида тупрокдд беланиб,
узича уйлар куриб уйнаб утирган сингилчам мени курди-ю,
«Ама... тедди... ама тедци!» деди кузлари кувонч билан порлаб.
Мен унинг вижир-вижирларидан уйга кимдир келганини дар­
ров англадим. Хайхот, беш синфни битириб тулишган эс-
акдим бу гал панд бермаган эди! Узок бир чул посёлкасида
яшовчи катта аммам дахдизимизда онам билан чой ичиб сух-
батлашиб утирган экан. Эзма, йиглоки бу аммам, тугриси,
менга унчалик ёкмайди. Хар гал учрашганимизда отамнинг
эрта етим колганию катга укишдан хайдалгайини, икки на-
фар укамнинг гудаклигидаёк нобуд булганини такрорлаб-
такрорлаб куз ёшлар килар, «иним бечора куйганидан ича-
ди-да, келинжон, уни э\тиёт килинг», деб тинмай тайинлаб
мингирлар эди.
Аммо бу гал \еч бир гина-кудуратларга карам ай беш ин-
чи синфни аъло ба\олар билан битирганим, муаллимимиз-
нинг мени якин олиб инжикланганлари, «туй», «келин» де­
ган сирли сузлар хаёлимда айкаш -уйкаш булиб, алланечук
кувонч хисларига чулганиб, хатто саломлашишни \ам унут-
ганча узимни аммамнинг багрига отдим. .
— Во-ой, инижонимнинг арзандасидан, во-ой, ширин-
гина жиянимдан, — дея аммам мени кучокдарига олиб, юз-
кузларимдан чулп-чулп упа кетди.
— Салом кани, хой, овсар, салом... — дея такрор-такрор
эслатишга уринди онам, кира солиб аммамга ташланган чо-
гимдан бери.
Аммам эса эътирозларга эътибор бермай, хамон мени
силаб-сийпалаб алкайди:
— Буйгинасидан, жингалак сочларидан... Катта йигит
буляпсизми, Самаджон? Нега бизникига бормай куйдин-
гиз, ^лай? Ё, бечора аммадан хафамисиз?
Мен, нихоят кандайдир ут-уланларнинг иси урнашган
кенг-узун куйлакнинг этакларидан узокдашиб, чук тушиб
утирдим.
36

www.ziyouz.com kutubxonasi
— Бугун бешинчи синфни битирдик! — дедим пайт пой-
лаб. — Х,амма дарсдан «беш» олдим...
— Во-ой, улай,... во-ой, билагонимдан, — дея аммам
таган алкдшга зур берди.— Отажони билагонда бунинг,.:.Беш
синфни битирдим дедингизми, Самаджон?..
Бир пайт аммам мартов бисоти тугаб битгандай бир зум
саси учиб, кат-кат ажинли манглайини тириштириб, сер-
пай бармокдарини г о \ букиб, г о \ ёйиб алланималарнидир
Кисоблашга тушиб кетди.
— Самаджон ун бирга тулибди-я?— деди у, онамга са-
волчан тикилиб.
Чойнак ^om^OFMHH уйнаб, бизни ним табассум билан
кузатиб турган онам тасдикдаб бош иргади.
— Ана, курдингизми...— дея аммам яна кбайта менга юз-
ланди. Унинг хдлигина алкашлардан ял-ял порлаган кузла-
рига жиддий бир ифода чикди. — Элимизда, унга
кирдинг— сонга кирдинг, деган ran бор, улай, сиз беш
синфни битирдингиз, ун бирга кирдингиз... Энди гуда к бола
эмассиз, улай... Энди отажонингизнинг кдбатида катта ёр-
дамчи булинг, улай, кар хил бемаза к,иликдарни ташланг.
эртаю кеч уйинга овуниб, сандракдаб юрманг...
Аммамнинг эзма насикатлари таъбимни тиррик, кдлди.
«Аллак,ачондан бери ёрдамчиман-ку... —деяуйладим аччик,
аламдан буфик,иб. к,аршимдаги кампирнинг к,овун кокддек
тиришган юзларига норизо тикилганча. — Уй ишларига кумак-
лашсам, куй-кузиларни боксам... Яна нима керакузй?!»
— Сиздай болалар ил гари кагга-катта рузгорларни бо-
карди, улай... Худога шукр, сизларнинг бошингизда отажо-
нингиз бор, онажонингиз бор...
Аммам яна хдмишагидек кузимга ёмон куриниб кетди.
Адолатсиз наси\атларга ортик чидаёлмай, нажот сурагандек
онамга термулдим. Б ирок онам х,ам уйчан бош иргаб эзма
гапларни маъкуллаб утирибди.
— Эна, — дея пичирладим аммам чой куплашга андар-
мон булганидан фойдаланиб. — Али муаллим овкат тайин-
лаб юборди.
— Нима?! — дея чимрилди онам. — Кднака овКат?
Мен булиб утган кангомазарни шоша-пиша, онамни эри-
тиш осон кечиши учун баъзи уринларини ошириб, баъзила-
рини яшириб айтиб бердим.
37

www.ziyouz.com kutubxonasi
— Дарров рози булгансан-да, а?! — деди онам менга
таъна билан хумрайиб. — Эс-акдинг каерда колди, болам?
Ахир, нима пишириб берай уша очофатларга?!
Бизни сийрак киприкли кузларини пирпиратиб синч-
ков-синчков кузатиб турган аммам жонга оро кирди.
— Ай, келинжон, бир амаллаб туртта картиш кани жиз-
биз кдлиб бера колинг. Болажонингизнинг, инижонимнинг
бош-кузидан садак,а... Эринманг, келин...
Онам мидаирлаб урнидан куз галди. Мен яна кузийга би-
нойидек курина бошлаган аммамга миннатдорона илжайиб
кдрадим. .
— Хал и отажонингиз келса, — деди аммам х,ам мулойим
жилмайиб, — беш синф ни битирганингизни айтиб суюнчи
олинг, хул?
Мен маъкуллаб бош иргадим. Бош иррарканман отам-
нинг алланечук истехдога чулранган юз-кузлари бир кур
хаёлимдан «лип» этиб утди.
Уша окдюм куш ним из хуфияли сух,бат куриб кетгандан
сунг орадан икки кун утиб, отам \амрохдигида Файзулла
ака ва Хосият хода олис сафарга отланишди. Отамнинг йул
тараддуди силликдина битди. У бу шакри азимга х,ар куни
кдтнаб тургарщай хотиржам ва бепарво сокол к,иртишлади,
ю виниб-артинди, сунг туй-\аш ам лар учун атайин асраб
юрадиган оппок, куйлагини, к,изриш шимини кийди-куйди.
Аммо хдмрохдари хийла ташвишга йулик,ишди: Файзулла
ака г о \ отамдан, г о \ бошк,а бир куча кургандан масла^ат
сураб-сураб, охири, куннинг жазирамасига кдрамай, алла­
нечук хира товланувчи жигарранг костю м-шим кийиб, ал-
лакдчонлар урфдан к,олган, тугуни йугон галстук такиб олди.
Хосият хола эса уйи туридаги бугчасидан олис ва серхдшам
шакарнинг дидига мос либос топгунча минг бир куйиниб,
минг бир к,ар ранд и, не-не кузларни уйнатувчи, не-не ким-
матбах,о кийимлари г о \ эрининг бир зардали куз таш лаш и-
дан, гох, маслакатгуй аёлларнинг кинояли лаб ж ийириш и-
дан йукка чикар эди. Охири, жунашга атиги бир чойгум
чой кайнагулик вакд колганда бир карорга келинди: Хосият
хола енги калта хдрир куйлак, тупикда етиб-етмайдиган
лозим кийди, бошига омонатгина дуррача кундирди. Лекин
гуё бировнинг либосини утирлаб кийгандай то жунаб кет-
38

www.ziyouz.com kutubxonasi
гунларича хрвлидан чик,май бик,иниб утирди. Файзулла ака
эса костюм-шими ярашик,сиз шалвираб, сомондан бушаган
к,опдай осилиб турганини сезмай, уз уст-бошидан кунгли
тулиб, куча-куйда кезиниб турди. Уларнинг ясан-тусанидан
хабар топганлар, «оуо-о, узларингиз келин-куёв булиб ке-
тибсизлар-ку», дея х,иринг-\иринг кулишди.
Уша куни кечга як,ин кетарманларни туман марказидаги
поезд станциясига етказиб куйиш учун Абдулла аканинг
яп-янги «Жигули» автоулови дарвоза ёнига келиб тухтади.
«Тезрок, булинглар», деб тудранди семиз, та^ир боши-
даги шляпасини кузигача бостириб олган Абдулла бадковок,
отам билан енгилгина саломлашаркан.
Кутилмаган бу сафар сир тутилиб, ими-жимида амалга
ошаётган булса-да, куча-куй аллак,ачон синчков нигокти
анграйганлар билан гавжумлашиб улгурган эди. Нихрят,
«Жигули» эш иклари тарс-турс ёпилиб, зардали-зардали
кузгалди. Изидан куюк, чанг-тузон ва... миш -миш , шивир-
шивир кутарилди. Чанг-тузон дим, иссик, завода бир зум
муаллак, тургач, таркдб битди, аммо миш-мишлар куюни
эса бутун копилок, буйлаб таркдлди. ^
Эмишки, Файзулла аканинг арзандаси Урок, шауарлик катга
бир амалдорнинг к,изини алдаб йулдан урибди, энди, ё шу
к,изга уйланармиш, ё к,амалармиш... Эмишки, Урокдшнг инс-
титутда ук,иши ёлгон экан, у бир идорада ишлаб юриб, шу
ердаги уч эрга тегиб , уч марта ажрашган бир танноз жувон
билан севишиб крлибди... Энди уша маъшукд аёл, ё менга
уйланасан, ё сени уам, узимни уам улдираман, деган эмиш...
Бу миш -миш ларнинг елвизаги аммамга уам тегиб утган,
шекилли, ёнбошидаги ёстикдарга таяна-таяна:
— Отажонингиз уам сарсон булди, — деди уйчан бош теб-
ратиб. — Бемаза бола ота-онани ана шундай оёгидан кдритади-
да, улай... Илоё, инижонимнинг бахтига сизлар крбилгина фар-
занд булиб усингизлар, улай. Ана, Ойсулув аммамизнинг ули-
ни кдранг... Уларни танийсиз, а, Самаджон? У х,ам мактабда
сиздай аъло укатан. Хозир катга шоир, газета-журнал ёзади.
Мен узок бир туман марказида яшовчи отамнинг Ойсу­
лув аммасини танирдиму бирок, унинг укушишли уклини
\еч эслаёлмасдим. Ш унинг учун х,ам мужмал елка учириб
куйишдан нари утмадим.
39

www.ziyouz.com kutubxonasi
— А й’ сиз гулак-Да, — деб давом этди аммам. — Курган
б^лсангиз дам танимайсиз, Ш ундорбойни... У дам уша олис
шадарда уциди, ш ли дам уша ёкда...
Ш у пайт ошхона томондан онам овоз берди:
— Сама-а-ад! Хув, Самад!
М ен овдат тайёр булганидан, аммамнинг эзмаликлари-
дан кутулганимдан дувониб ошхона ёкда ошикдим.

• * * *

Эртаси куц и Али муаллим айтгандек миридиб дам олиш


учун уйдан чикдоадим. Мен билан бошлашиб дашарга бориш
ниятида келган Тулдин ва Дурбек мадтанишларимни андай-
ганча эщитишди-ю, бирок, уйлаганимдек дасаду давасдан соч
юлйб цолиш.чади, дайтам, мендан кутулиб дувонишгандек,
чув-чувлаши§ мактаб томон югургилаб кетишдй.
• М ен аранг тушгача чидадим. Охири, ичим дизйб, улгу-
дек зерикиб мактабга отланиб долдим. «Кдни, бир куриб
дуяй-чи долодларни, — дея уйладим уз-узимни алдаб. —
Синфни дандай ясатишибди..
Кун иссид. Куча бум-буш. Том буготларида бидиниб ол-
ган мусичалефнинг доргин ку-хулаши, олис-олисларда иш-
лаб ётган тракторнинг кучаниб тириллаши вужудларда ал-
ладандай мудрод, ланж лик дУзгайди.
Бир п ай г кучамизнинг нари бошида, шагал ётдизилиб,
чала-чулпа асфальтланган йул буйлаб енгил машиналарнинг
кичик бир карвони куринди. Энг олдинда дизил-кук, са-
риц ленталсф билан безатилган оппоц «Волга», изидан икки
«Жигули» ва бир «Москвич» год тезлашиб, год одсаб-одсаб,
узун-дисда сигналлар чалиб келишар эди.
«Келин келяпти!» — хаёлимга лоп этиб урилган уйдан
юрагим дапридиб кетди.
М ашиналар ш овдин-сурон, чанг-тузон билан Файзулла
аканинг дарвозаси ёнига тизилибгина тухташди. Эшиклари
бирин-кетин, шаракдаб-таракдаб очилди. Энг биринчи булиб,
«Москвич» маш инасидан дадам, изидан Файзулла ака ва
Хосият хода тушди. Хаял утмай, машиналар тевараги узок;-
ядиндан етиб келган хотин-халаж, бола-чадалар билан гав-
жумлашиб кетди. Бу орада долган машиналардан дам мед-
40

www.ziyouz.com kutubxonasi

Вам также может понравиться