Вы находитесь на странице: 1из 113

ФЯСИЛ 3.

ЛОЭИСТИК ИДАРЯЕТМЯНИН
ОБЙЕКТЛЯРИ

3.1. МАТЕРИАЛ АХЫНЛАРЫ ВЯ ОНЛАРЫН


ПАРАМЕТРЛЯРИ

Лоэистиканын елм сащяси кими тядгигат обйектини,


сащибкарлыг фяалиййяти кими ися идаряетмя обйектини
материал, информасийа, малиййя, кадр вя с . ахынлар
системи тяшкил едир. Материал ресурсларынын
щярякятинин яняняви формада идаря едилмясиндян
фяргли олараг лоэистик принсипляр ясасында идаря
едилмясинин мащиййяти ондан ибарятдир ки, мцасир
игтисади шяраитдя идаряетмя обйектини ахынлар
(материал, малиййя, информасийа, кадр вя с.) - тамын
щиссяляри кими гябул едилян чохлу обйектляр тяшкил
едир. Лакин малиййя, информасийа, кадр вя с. ахынлар
материал ахынларындан тюрямя олдугларындан, даща
доьрусу, материал ахынларынын ямяля эялмяси садаланан
идаряетмя обйектляринин йаранмасына бирбаша тясир
эюстярдийиндян илк юнъя бу ахынларын игтисади
тябиятинин юйрянилмяси лоэистика елминин ян мцщцм
проблеми щесаб олунур.
1980-ъи иллярин яввялляриндян етибарян дцнйа
тясяррцфат системиндя баш верян игтисади
дяйишикликляр тякрар истещсал просесинин бцтцн
фазалары цзря материал ахынларынын идаря едилмяси
мясялясини даща да актуаллашдырды вя онун диггят
мяркязиндя сахланылмасыны елми вя практики
ишчилярин щяйаты проблеминя чевирди. Бунунла
ялагядар олараг бу эцн игтисади фяалиййят сащяси кими
тяфяккцр тярзиня чеврилян лоэистика тякмилляшмяк цчцн
истещсал, коммерсийа, тиъарят, няглиййат, анбар,
тядарцкат, сатыш вя с. цзря дифференсиаллашдырылыб.

171
Бурада мцщцм – диггят ъялб едян мягам ондан
ибарятдир ки, бу сащядя мювъуд игтисади
ядябиййатларын чох олмасы вя йа лоэистиканын айры-
айры фяалиййят сащяляр цзяр дифференсиаллашдырыл-
масына бахмайараг онун ясас, башлыъа категорийасы бир
– бириля цзви ялагядя олан материал ахынлары вя
ещтийатлардыр. Тябии ки, узун мцддятли дювр цчцн
бцтцн ресурслар мяъмусу материал ахынлары формасында
мювъуд олур. Материал ещтийатлары ися ахынларын
тяркиб щиссяси олдугларындан цмуми лоэистик дювря
цчцн епизодик характер кясб едир. Йяни, материал
ресурсларынын илкин мянбядян сон истещлакчыйа гядяр
щярякяти заманы ещтийатлар бу ахынларын йалныз
мцяййян бир мярщялясиндя (истещсал сферасында
истещсал вя щазыр мящсул, мцбадиля сферасында
няглиййат вя ямтяялик, истещлак сферасында ися
истещсал вя фярди ещтийатлар формасында) йараныр вя
йенидян ахын просесиня гошулараг лоэистик
функсийаларын щяйата кечирилмясини тямин едир. Даща
доьрусу, яэяр материал вя онлара уйьун информасийа вя
малиййя ахынлары бир просес кими динамиклийи иля
сяъиййялянирся, ещтийатлар ися бу просесля мцгайисядя
стохастик характер дашыйыр. Лакин материал ахынлары
вя ещтийатлара прагматик планда гыса заман кясийи цчцн
паритет лоэистик категорийа кими бахылмасы даща
мягсядяуйьундур.
Ахын – мцяййян вахт мцддятиндя мцтляг
ващидлярля юлчцлян, мцхтялиф вахт интервалларында
конкрет просес кими мювъуд олан вя там ващид формада
гябул едилян обйектляр мяъмусудур. Ахын параметрляри
– баш верян просеси характеризя едян параметрлярдир.
Ещтийатлар – мцтляг ващидлярля юлчцлян вя бир
нечя айры – айры конкрет вахт интервалларында мювъуд
олан обйектлярин сайыны характеризя едян

172
категорийадыр.
Ещтийатларын статистик кямиййяти иля ахынларын
динамик характери арасында гаршылыглы ялагя
мювъуддур:
 ахын – ещтийатларын дяйишилмяси просесини
характеризя едир;
 ещтийатлар – ися ахынларын дяйишилмяси вя
йыьылмасы нятиъясини якс етдирир.
Ахын вя ещтийатлар категорийасы макроигтисади
моделляшдирмядя эениш истифадя олунур вя онлар
цмцмиляшдирилмиш игтисади категорийаларын тяркиб
щиссяляридир. Ейни заманда лоэистик ганунауйьунлуглар
цмумигтисади ганунларын нисби мянада (щиссяви)
тязащцр формасыдыр. Даща доьрусу, бцтцн лоэистик
ганунауйьунлуглар мящз цмумигтисади ганунлардан
тюрямядир вя онларын тяляби ясасында йараныр. Бу
ганунларын фяалиййят принсипляри вя тятбиг
шяртляриндян асылы олараг бир сыра игтисади
тядгигатларда ахын вя ещтийатлар арасында фярг о гядяр
дя нязяря чарпмыр.
Ахынлары характеризя едян параметрляр ясасян
ашаьыдакылардан ибарятдир:
 илкин вя сонунъу ахын мянтягяляри;
 ахынларын щярякят маршрутунун
трайекторийасы;
 ахын йолунун узунлуьу;
 щярякятин сцряти вя вахты;
 аралыг мянтягяляр вя онларын сайы;
 ахынларын интенсивлийи.
Ахынлары тясвир етмяк мягсяди иля елми вя
практики фяалиййятдя онларын садя формада тясниф
едилмяси зяруриййяти мейдана чыхыр. Бу мягсядля
ашаьыдакы тяснифляшдирмя яламятляриндян истифадя
олунур.

173
1. Б а х ы л а н си с т е м я м ц н а с и б я т и н я э ю
ря
а) дахили ахынлар – конкрет систем дахилиндя
щярякят едян ахынлар:

бурада, P - ахын;
S – бахылан систем;
б) харижи ахынлар – системя кянардан дахил олан
вя йа бу системи тярк едян ахынлар:

2. Ф а с и л я с и з л и к д я р я ъ я с и н я э ю р я :
а) фасилясиз ахынлар – щяр щансы вахт
интервалында ахын трайекторийасы цзря мцяййян сайда
обйектляр арасында мювъуд олан - щярякят едян ахынлар:

б) дискрет ахынлар - мцяййян вахт интервалында


йерлярини дяйишян обйектляр тяряфиндян йарадылан
ахынлар:

3. М ц н т я з я м л и к д я р я ъ я с и н я э ю р я :
а) детерминяляшдирилмиш ахынлар – щяр щансы
вахт интервалында параметрлярин мцяййянлийи иля
характеризя олунан ахынлар:

174
б) стохастик ахынлар – щяр щансы вахт
интервалында конкрет – мялум ещтималлыг дяряъясиня
уйьун, мцяййян кямиййятляря малик олан параметрлярин
тясадцфи характер дашымасы иля сяъиййялянян
ахынлар:

бурада, Р - ахынларын ещтимал олунан вязиййяти.


4. С а б и т л и к д я р я ъ я с и н я э ю р я :
а) сабит ахынлар – мцяййян вахт интервалында
параметрлярин алдыглары ядяди гиймятлярин сабитлийи
иля характеризя олунан ахынлар:

б) гейри-сабит ахынлар – ахынларын дяйишмяси


флуктуасион (гярарсызлыг, ениб – галхма) характер
дашыйыр:

5. Д я й и ш к я н л и к д я р я ъ я с и н я э ю р я :
а) стасионар ахынлар – конкретляшдирилян,
мцяййянляшдирилян просесляр цчцн характерик олан
ахынлар. Бу ахынларын интенсивлийи сабит ядяди
кямиййятдир:

бурада, Q – ахынларын интенсивлийи;


n – ващид вахт мцддяти ярзиндя конкрет
обйектдян ютцб кечян ахынларын мигдары;
175
t – ахынларын дювр мцддяти;
б) гейри – стасионар ахынлар –
конкретляшдирилмяйян, мцяййянляшдирилмяйян
просесляр цчцн характерик олан ахынлар. Бу ахынларын
интенсивлийи мцяййян мцддят ярзиндя дяйишян гейри –
сабит (мцхтялиф) ядяди кямиййятдир:

6. А х ы н е л е м е н т л я р и н и н й е р д я й и ш м
я с и х а р а к т е р и н я э ю р я:
а) бярабяр ахынлар – ейни заман кясийиндя (t)
обйектляр арасында йердяйишмянин сабит вя бярабяр
сцрятли (V) олмасы иля характеризя олунан ахынлар. Бу
заман обйектляр арасында ахынларын башланьыъ вя сон
щярякят интервалы бярабяр олур:

б) гейри - бярабяр ахынлар – обйектляр арасында


ахынларын йердяйишмяси сцрятинин (артма, азалма,
йолда дайанма, эеъикмя вя с.) вя ахынларын башланьыъ
щярякяти иля (эюндярилмяси) вя сон щярякяти (гябул
едилмяси) арасында вахт интервалынын гейри - сабитлийи
иля характеризя олунан ахынлар:

7. Д ю в р ц л ц к д я р я ъ я с и н я э ю р я:
а) дюври ахынлар – параметрлярин сабитлийи (вя йа
онларын дяйишилмяси конкрет заман кясийи (Т) цчцн
сабит характер дашыйыр) иля характеризя олунан
ахынлар:

176
б) дюври олмайан ахынлар – параметрлярин
дяйишилмясиндя конкрет ганунауйьунлуьун олмамасы
иля характеризя олунан ахынлар:

8. А х ы н п а р а м е т р л я р и н и н д я йи ш м я с
и- н и н я в в я л ъ я д я н в е р и л м и ш а щ я н э я у
й ь у н- л у г д яр я ъ я с и н я э ю ря:
а) ащянэдар ахынлар;
б) гейри - ащянэдар ахынлар.
9. М ц р я к к я б л и к д я р я ъ я с и н я э ю р я :
а) садя (дифференсиаллашдырылмыш) ахынлар –
бир нюв обйектлярдян ибарят олан ахынлар:

б) мцряккяб (интеграллашдырылмыш) ахынлар –


мцхтялиф обйектляри бирляшдирян ахынлар:

10. И д а р я е т м я д я р я ъ я с и н я э ю р я:
а) идаря олунан ахынлар - идаряетмя системи
тяряфиндян ри идаряетмя тясирляриня адекват реаксийа
верян ахынлар:

б) идаря олунмайан ахынлар - идаряетмя системи


тяряфиндян конкрет ри тясирляриня мяруз галмайан
ахынлар:

177
Гейд олунан бу тясниф етмя яламятляри нязяри вя
практики ишчиляр тяряфиндян цмуми формада гябул
едилмишдир. Беля тясниф етмя ясасян лоэистик нюгтейи –
нязярдян материал ахынларынын юйрянилмясиня вя
онларын тянзимлямяси цчцн мцвафиг механизмин
тятбигиня имкан верир. Лакин истещсал вя мцбадиля
сферасында лоэистик ахынларын кямиййятъя чохлуьу вя
нятиъя ещтибары иля истещсал вя мцбадиля сферасында
игтисади эяр-эинлийин артмасы бу ахынларын даща бир
яламят цзря тясниф едилмяси зяруриййятини йарадыр.
Йаранан обйектлярин характериня эюря лоэистикада
материал, няглиййат, енержи, пул вясаитляри,
информасийа, инсан, космик, щярби вя с. типли
ахынлардан да истифадя олунур. Тябии ки, беля тясниф
етмянин апарылмасы бу вя йа диэяр нюгтейи - нязярдян
ящямиййятли олса да игтисади бахымдан лоэистика цчцн
садаланан ахынларын щамысы дейил, йалныз бязиляри -
материал, няглиййат, енержи, пул вясаитляри,
информасийа ахынлары даща артыг мараг кясб едир.
Лоэистиканын тяшяккцл тапдыьы иллярдя
сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул олан мцяссися
чярчивясиндя материал обйектляринин йер дяйишмясинин
комплекс идаря едилмясиня истяр елми, истярся дя
практики бахымдан тяшяббцслярин эюстярилмяси
«рохрематика» анлайышынын (бцтцн материал
ахынларыны юзцндя бирляшдирян системи характеризя
едир) ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. Рохрематика -
интегратив систем кими истещсал вя бюлцшдцрмянин ясас
функсийаларыны нязярдя тутан вя ямтяялярин
йердяйишмяси, емалы, сахланмасы вя бюлцшдцрмяси
кими алт функсийаларын еффектив комбинасийасыны

178
юйрянян материал ахынларынын идаря едилмяси
щаггында елмдир.
Лоэистика вя рохрематика елмляринин тядгигат
обйектини материал ахынлары тяшкил ется дя онларын
арасында принсипиал фяргляр мювъуддур. Даща доьрусу,
онлары ейниъинсли щесаб етмяк доьру дейил. Биринъиси,
рохрематика йалныз вя йалныз материал ахынларына
ясасланырса, бу заман лоэистика системли йанашма
принсипи цзря бцтцн ахынлар мяъмусуна сюйкянир.
Икинъиси, рохрематика бир тясяррцфат субйектинин
фяалиййят даиряси иля мящдудлашыр. «Тядарцкат -
истещсал – сатыш» ачыг системи цзря фяалиййят эюстярян
лоэистика даща бюйцк интервалы: илкин хаммал вя
материал мянбяйиндян сон – щазыр мящсулун сатышына
гядяр бцтцн мярщяляляри ящатя едир. Беляликля,
рохрематика лоэистиканын йаранма мярщяляси кими
дейил, онун тяркиб щиссяси кими баша дцшцлмялидир.
Мцасир лоэистика материал ахынларын ашаьыдакы
категорийаларына сюйкянир.
Материал ахынлары - мцхтялиф лоэистик
(няглетмя, анбарлашдырма вя с.) вя (вя йа) технолоъи
(механики емал, йыьым, вя с.) ямялиййатлар заманы
нязярдян кечирилян вя конкрет вахт интервалына аид
олунан мящсуллар - йцк, щиссяляр, ямтяя – материал
гиймятлиляри вя саирядир.
Лоэистика бюйцк практики ящямиййятя малик
фяалиййят сащясидир. Лоэистик принсипляр вя
методлардан гейд олундуьу кими щям инзибати амирлик
системиндя (иерархийа гурулушунда эениш дя олмаса)
истифадя олунмуш вя щям дя базар игтисадиййаты
системиндя щяртяряфли тятбиг олунур. Лакин ихтийары
системдя тясяррцфат субйектляри арасында гаршылыглы
мцнасибятляр базарда формалашыр вя онун ишляк
механизмиля тянзимлянир.
Тябии ки, иерархийа системи базарын тянзимлямя
аляти щесаб олунан гиймят сигналларына, гиймят

179
факторуна дейил, мящз тяшкилат вя мцяссисялярин
рящбярляри, еляъя дя дювлят идаряетмя органлары
шяхсиндя мцтляг идаряетмя щакимиййятиня ясасланырды.
Бу систем игтисади эюстяриъиляр вя категорийалардан
даща чох истещсалчы вя истещлакчынын «сярбяст»
фяалиййятини нязярдя тутан, ким истещсал етмяли, ня
истещсал етмяли, кимя сатмалы, неъя сатмалы, ня гядяр
сатмалы кими суаллара директив идарячилик методлары
кондексиндян ъаваб верилмясиня цстцнлцк верирди. Йяни,
ресурсларын бюлэцсц сярт мяркязляшдирилмиш формада
щяйата кечирилирди. Бу ися нятиъя етибары иля алгы –
сатгы ямялиййатлары иля баьлы ягдляря формал характер
вермякля «базар» ялагяляринин деформасийасына
ялверишли шяраит йарадырды.
Беляликля, иерархийанын чатышмайан ъящятляри
мцбадиля сферасыныны бцтцн иштиракчыларына имкан
верирди ки, онларын щяр бири фяалиййятляринин
нятиъялярини гиймятляндирмяк цчцн «юзляринин хцсуси»
эюстяриъиляриндян истифадя етсинляр. Ашаьыдакы
ъядвял 3.1 -дя мцбадиля сферасынын иштиракчылары вя
онларын тятбиг етдикляри эюстяриъиляр верилмишдир.
Жядвял 3.1
Мцбадиля сферасынын иштиракчылары вя онларын
фяалиййятини
характеризя едян ясас эюстярижиляр
Мцбадиля сферасынын Ясас эюстярижиляр
иштиракчылары
Малэюндярян Материал ресурслары
(ядяд, тон)
Истещлакчы Материал ресурслары
(ядяд, тон)
Тяъщизат – сатыш Ямтяя дювриййяси
тяшкилатлары (манатла)
Няглиййат Тон; тон.километр

Бу эюстяриъиляря эюря ващид системи - ващид


180
эюстяриъиляр системини, даща доьрусу, материал
ахынларынын юлчц ващидлярини мцяййянляшдирмяк
мцмкцн дейилди. Гейд олунан эюстяриъиляр йалныз
мцбадиля сферасы иштиракчылары цчцн еффективлик вя
ялверишлик бахымындан имитасийа ролуну ойнайырды.
Базар игтисадиййаты шяраитиндя материал
ахынларынын юлчц ващидляри ясасян няглиййат кцтляси,
няглиййат йолу вя няглиййат вахты щесаб едилир.
Няглиййат кцтляси (К) – тядгиг едилян истещсал
вя йа няглиййат ващидляринин сайыдыр. Лоэистикада
няглиййат кцтляси векториал вя скалйар кямиййят кими
нязярдян кечирилир.
Скалйар няглиййат кцтляси щярякятсиз (сабит,
дайаныглы) вя щярякятдя олан ващидлярдян ибарятдир.
Йердяйишмя иля баьлы щярякятин нязярдя тутулан вя йа
баш вермяси истигамяти мялум дейил. Скалйар няглиййат
кцтляси тонларла юлчцлцр.
Векториал няглиййат кцтляси – эюндярмя (мянбя)
вя тяйинат мянтягяляри, щабеля яксяр щалларда дашыма
вахты щаггында информасийалары заман вя мякан
нюгтейи - нязяриндян характеризя едир. Даща доьрусу,
векториал няглиййат кцтляси – мцяййян сащядя конкрет
вахт ващиди ярзиндя йцк ващидляринин вя няглиййат
васитяляринин кямиййятидир. Бу кямиййят цчцн
няглиййат васитяляринин бу вя йа диэяр нювцнцн
истифадя дяряъясиндян асылы олмайараг (яэяр няглиййат
кцтляси физики юлчц ващидляри иля верилмишся)
«брутто» вя «нетто» тятбиг олунур.
Няглиййат эюндярмя мянбяйи дедикдя конкрет
мягсяд базарлары вя йа онун сегменти цчцн
йцкдашымалара ещтийаъын, тялябин йарандыьы мянтягя
вя район, няглиййат тяйинат мянтягяси дедикдя ися
йцклярин гябул олундуьу сон дайаг мянтягяси
(терминаллар) вя району баша дцшцлцр. Щярякят
просесиндя няглиййат кцтляси айрыъа няглиййат
дашымалары кими, лакин айрыъа мянтягяляр вя йа онлары

181
мяъмусу арасында йердяйишмя заманы ися материал
(няглиййат) ахынлары кими гиймятляндирилир.
Няглиййат йолуна (L) – йцк ващидляринин
дашынмасына ещтийаъ йаранан илкин – эюндярмя
мянтягяляриндян тяйинат мянтягяляриня гядяр онларын
нягл едилмяси васитяси кими дейил, ейни заманда бу ики
мянтягя арасында мясафя кими бахылыр. Няглиййат йолу
йцк дашымаларда иштирак едян тяряфлярин нюгтейи -
нязяриндян векториал кямиййятдир. Йяни, няглиййат йолу
илкин – эюндярмя мянтягяси иля сон тяйинат мянтягяси
арасында бирбаша хятти асылылыьы ифадя едир. Одур ки,
конкрет вязифялярдян асылы олараг йцк ващидляринин
гят етдийи фактики йолун (адятян, бу йол, маршрут цзря
щярякят, йцклярин дашынмасы цзря конкрет маршрут вя
йа гыса йол формасында ифадя олунур) щягигятян нязяря
алынмасына зяруриййят йараныр. Няглиййат йолунун
узунлуьу метр, километр вя дяниз мили кими узунлуг
юлчц ващидляри иля мцяййянляшдирилир.
Няглиййат вахты (Т) – йцк ващидляринин илкин
эюндярмя мянтягяляриндян сон тяйинат мянтягяляриня
гядяр дашынмасы просесиня сярф олунан минимум зярури
вахтдыр. Бурада, няглиййат кцтлясинин щярякят вахты иля
няглиййат кцтлясинин йолда олмасы вахтыны
фяргляндирмяк лазымдыр.
Щяр бир няглиййат нювц цчцн няглиййат вахты
мцхтялифдир.
Няглиййатын иши (МL) скалйар няглиййат
кцтлясинин (М) векториал йола (L) вурулмасы иля
мцяййянляшир. Бу заман биринъи вуруьу физики юлчц
ващидляри иля ифадя олунан кцтля, икинъи вуруьу ися
щягигятян фактики гят едилмиш йол вя йа тариф
мясафяси эютцрцлцр.
Беляликля, материал ахынлары конкрет заман
кясийиндя бир истигамятя дашынан айры-айры йцк
ващидляринин тонларла ифадя едилян кцтляси иля
юлчцлцр.

182
Цмумиййятля, базар игтисадиййат шяраитиндя
материал ахынлары ики нюв: екзоэен (илкин
информасийалар) вя ендоэен (модел дахилиндя
формалашан гярарларын нятиъяляри) дяйишянляря малик
игтисади моделин базасында формалашыр. Бу моделин
башлыъа мягсяди екзоэен дяйишянлярин ендоэен

Екзоэен Игтисади- Ендоэен


дяйишянля рийази дяйишянля
р модел р

Илкин Гярарларын
информасийа нятижяляри
(кянардан дахил
олан) (модел «дахилиндя»
формалашан)
дяйишянляря тясирини ашкар етмякдян ибарятдир:

Шякил 3.1. Ики дяйишянляря малик игтисади модел

Игтисади модел цч сявиййядян ибарятдир:


1. Материал ахынларына тялябат мящсулдашымалар
цзря тарифлярдян вя истещлакчыларын мяъму
эялирляриндян асылыдыр.
2. Тяклиф мящсул дашымалар цзря тарифлярдян вя
мящсулун гиймятиндян асылыдыр.

183
3. Материал ахынларынын оптимал щяъми вя
оптимал гиймяти тяляб вя тяклифын бярабярляшмяси-
таразлашдырылмасы заманы тямин едилир (шякил 3.2).
Шякил 3.2. Тяляб вя тяклиф графики:Д-тяляб;S-
Пт
Д
С

П А

0
Г0 Г
тяклиф;
P-гиймят;Q-материал ахынлары

Материал ахынларынын оптимал щяъми тяляб вя


тяклифин кясишдийи А нюгтясиндя мцяййянляшир. Бу
нюгтядя мящсулдашымаларын гиймятиля бу гиймятя
мцвафиг олараг тялябя уйьун эялян оптимал материал
ахынлары арасында таразлыг йараныр.
Ейни заманда материал ахынларында мцхтялиф
дяйишикликляр баш веря биляр. Беля ки,
истещлакчыларын мяъму эялирляри артдыгъа материал
ахынларына тялябат артыр, йяни, бир екзоэен дяйишиклик
– мяъму эялир ики енедоэен дяйишикликляря –мящсул
дашымалар цзря тарифляря вя материал ахынларынын
щяъминя тясир эюстярир. Даща доьрусу, истещлакчы
эялирляри материал ахынларынын щяъми вя
мящсулдашыма тарифляри иля дцз мцтянасиблик тяшкил
едир (шякил 3.3).

184
Пт
Д Д1
С
А1
П2
П1 А

Г
Г1 Г2

Шякил 3.3. Материал ахынларынын вя мящсулдашыма


тарифляринин дяйишилмяси графики

Материал ахынларынын кямиййятъя дяйишилмясиня


диэяр мювъуд эюстяриъилярдя тясир эюстярир. Беля
эюстяриъиляри гиймят детерминанты, йяни гиймятдян
асылы олмайан фактор адландырырлар.
Базар тяклифинин гиймят детерминантына
ашаьыдакылар аид едилир:
 истещлакчыларын цстцнлцйц;
 конкрет мягсяд базарында истещлакчыларын
сайы;
 истещлакчыларын реал пул эялирляри.
Базар тялябинин гиймят детерминантына ися:
 ресурсларын гиймяти;
 истещсал технолоэийасы;
 верэи вя дотасийалар;
 конкрет мягсяд базарында сатыъыларын сайы
аид олунур.
Конкрет игтисади сащялярдя материал ахынларына
(яэяр мящсул ващиди щеч бир йердяйишмяйя мяруз

185
галмырса вя йа дяйишмянин баш вердийи истигамят
щаггында щеч бир шей мялум дейился) скалйар кямиййят
кими бахылыр. Лакин няглиййат кцтлясинин дашынмасы
заманы материал ахынлары (яэяр няглиййат кцтлясинин
дашынмасы цчцн мцвафиг эюстяриш вя йа сярянъам
мювъуддурса) векториал кямиййят кими дя нязярдян
кечирилир.
Материал ахынлары мцяййян параметрлярля
характеризя олунур вя бир сыра яламятляр цзря тясниф
едилир. Беля параметрляря ясасян ашаьыдакылар:
 мящсулларын номенклатурасы, чешиди вя
кямиййяти;
 габарит характеристикасы (щяъм, сащя, хятти
юлчцляр);
 чяки характеристикасы (цмуми кцтля, бруттонун
чякиси, неттонун чякиси);
 йцклярин физики – кимйяви характеристикасы;
 тара (габлашдырманын) характеристикасы;
 алгы – сатгы мцгавиляляринин шяртляри;
 няглетмя вя сыьорталашдырма шяртляри;
 малиййя (дяйяр) характеристикасы;
 мящсулларын йердяйишмясиля ялагядар диэяр
физики бюлцшдцрмя ямялиййатларынын йериня
йетирилмяси шяртляри вя с. аид едилир.
Эюстярилян щяр бир параметр мцяййян щяъмя малик
информасийаларла ялагядардыр, яксяр параметрляр ися
малиййя эюстяриъиляри - хяръляр, гиймят, тарифляр вя с.
иля мящдудлашыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, мякан вя
заман бахымындан информасийа вя малиййя ахынлары
материал ахынлары иля цст – цстя дцшмцр, йяни онунла
ейниййят тяшкил етмир. Одур ки, информасийа вя
малиййя ахынларыны бир нюв абстрактлашдырмагла
материал ахынларыны лоэистик нюгтейи – нязярдян
ашаьыдакы кими тясниф етмяк олар.

186
1. Л о э и с т и к с и с т е м я м ц н а с и б я т и н я
э ю р я:
 Харижи материал ахынлары - лоэистик
системин кянарында - хариъи мцщитдя ъяряйан едян
ахынлар;
 Дахили материал ахынлары - лоэистик системин
дахилиндя мювъуд олан ахынлар;
 Эириш материал ахынлары - хариъи мцщитдян
лоэистик системя дахил олан ахынлар;
 Чыхыш матерал ахынлары - лоэистик системдян
ятраф – ону ящатя едян хариъи мцщитя дахил олан
ахынлар;
2. М а т е р и а л г и й м я т л и л я р и н и н т я р к
и б и-н я э ю р я:
 Бирчешидли материал ахынлары;
 Чохчешидли материал ахынлары.
Мящсулларын чешиди бир – бириндян ъинсиня,
типиня, юлчцсцня, маркасына, хариъи эюркяминя вя диэяр
яламятляря эюря фярглянян мцяййян нювя вя ада малик
мящсулларын тяркибидир.
Мящсулларын чешиди груп, нюв вя нюв дахилиня
бюлцнцр. Гара металлурэийада мящсулларын
эенишляндирилмиш чешиди сортлашдырма, мешя вя аьаъ
емалы сянайесиндя ися сортимет адланыр.
3. Н о м е н к л а т у р а с ы н а э ю р я :
 бирнювлц (бирмящсуллу);
 чохнювлц (чохмящсуллу);
Перспектив игтисади прогнозларын вя сийасятин
формалашдырылмасы кцлли мигдарда ири щяъмли
игтисади – статистик мялуматларын ишлянмяси вя тящлил
едилмяси, бу мялуматларын истещсал, фяалиййят, мящсул
(хидмят) вя ямтяяйя эюря щомоэен (охшар) груплара
бюлцнмясини тяляб едир. Игтисади статистик мялу-
матларын груплашдырылмасы вя тящлили мцяййян

187
стандартларынын тятбиги васитяси иля щяйата кечирилир.
Цмуми цнсиййят васитяси ролуну ойнайан беля
стандартлар тяснифатлар адланыр.
Узун илляр бойу мцхтялиф юлкялярдя милли
тяснифатлар йарадылмыш вя онлардан истифадя
едилмишдир. Мясялян, кечмиш Советляр бирлийиня
мяхсус юлкялярдя, о ъцмлядян Азярбайъан
Республикасында мящсулларын тясниф едилмяси вя код-
лашдырылмасы халг тясяррцфаты сащяляриндя истещсал
олунан мящсулларын цмумиттифаг кодлашдырылмасы
МЦК-ы - сянайе вя кянд тясяррцфаты мящсулларынын
синиф, алт синиф вя диэяр яламятляр групуна уйьун
системляшдирилмиш сийащысы ясасында апарылырды вя
ики: тяснифат (Т) вя идентификасийа (А) щиссяляриндян
ибарят иди. Бундан башга хариъи юлкялярдя мящсулларын
тяснифаты вя кодлашдырылмасы заманы:
БСТТ – Бейнялхалг Стандар Тиъарят
Тяснифляшдирмясиндян;
ЭЯШН – Эюмрцк Ямякдашлыьы Шурасынын
Номенклатурасындан да истифадя едилирди.
Бу тяснифатлар системи айры-айры юлкялярин
спесифик инкишаф хцсусиййятляриндян иряли эяляряк
дахили тялябляри юдяся дя, юлкялярарасы игтисади
ялагялярин эенишляндийи базар игтисадиййаты
шяраитиндя бейнялхалг мцгайисяляр цчцн йарарлы ола
билмязди. Одур ки, юлкямиздя бейнялхалг тяснифатлар
системинин йарадылмасына, милли тяснифатларын
бейнялхалг тяснифатлара уйьунлашдырылмасына,
онларын бейнялхалг стандартларын тялябляря ъаваб веря
биляъяк формада гурулмасына ещтийаъ йаранмыш вя
нятиъя етибары иля цмумсащя тяснифатындан даща да
хырдаланмыш ямтяя тяснифатынадяк, тяйинатына эюря
чох эениш чешидли мцасир бейнялхалг тяснифатлар
системи ишляниб щазырланмышдыр.

188
Юлкямиздя милли «Игтисади Фяалиййят
Нювляринин Тяснифаты» йарадылдыгдан сонра икинъи
мярщяля кими «Мящсул Нювляринин Тяснифаты»
ишляниб щазырланмышдыр.
Бу тяснифатын ишляниб щазырланмасы истяр
дювлятляр арасы, истярся дя юлкя дахилиндя
информасийа мцбадиляси заманы игтисади фяалиййятин
нятиъяси щесаб олунан мящсул нювляриня бюйцк мараг
эюстярилмясиля ялагядардыр. Гейд олунан тяснифатда
мящсул анлайышы иътимаи ямяйин нятиъяси олараг
юзцндя дашынар вя дашынмаз ямлак, мящсул вя хидмят
нювлярини ъямляшдирир.
Бейнялхалг практикада мящсул нювляри тяснифаты
кими Авропа Игтисади Бирлийинин Статистика
Комиссийасы тяряфиндян щазырланмыш вя тятбиги бу
бирлийя дахил олан юлкяляр цчцн мяъбури сайылан СРА
тяснифатыдыр ки, о да юз нювбясиндя щямин комиссийа
тяряфиндян щазырланмыш фяалиййят нювляри тяснифаты
- NАСЕ иля узлашдырылмышдыр.
Республикамызда тятбиги мягсядя уйьун щесаб
едилян Мящсул Нювляри Тяснифаты Авропа Игтисади
Бирлийинин Статистика Комиссийасынын NАСЕ
тяснифаты иля узлашдырылмыш СРА тяснифатынын
базасы ясасында вя Азярбайъан Республикасы Назирляр
Кабинети тяряфиндян тясдиг едилмиш «Азярбайъан
Республикасында бейнялхалг практикада гябул едилмиш
учот вя статистика системиня кечилмясинин Дювлят
Програмы» - нын тялябляриня уйьун олараг Дювлят
Статистика Комитяси тяряфиндян щазырланмышдыр.
Мящсул Нювляринин Тяснифаты Авропа Игтисади
Бирлийинин СРА тяснифаты ясасында, щямин
тяшкилатын Мящсул Нювляринин Тяснифаты щаггында
3696/93 сайлы 29 октйабр 1993-ъц ил тарихли гярарынын
тялябляриня уйьун олараг СРА – тяснифатынын 6 рягямли

189
кодуна 7-ъи вя 8-ъи рягямлярин ялавя едилмяси вя
юлкямизин истещсал вя хидмят сащяляринин спесифик
хцсусиййятляри нязяря алынмагла ишляниб
щазырланмышдыр.
МНТ ики щиссядян (ад вя код) вя йедди
сявиййядян ибарятдир.
 биринъи сявиййя щярф коду иля ишаря
едилмишдир (17 сексийа);
 аралыг сявиййя ики щярфли кодла ишаря
едилмишдир (31 алт сексийа);
 икинъи сявиййя ики рягямли кодла ишаря
едилмишдир (60 бюлмя);
 цчцнъц сявиййя цч рягямли кодла ишаря
едилмишдир (221 груп);
 дюрдцнъц сявиййя дюрд рягямли кодла ишаря
едилмишдир (503 синиф);
 бешинъи сявиййя беш рягямли кодла ишаря
едилмишдир (946 категорийа);
 алтынъы сявиййя алты рягямли кодла ишаря
едилмишдир (2303 йарымкатегорийа);
 йеддинъи сявиййя сяккиз рягямли кодла ишаря
едилмишдир (3851 нюв).
МНТ алтынъы сявиййяйядяк СРА тяснифаты иля
цст-цстя дцшцр. Йеддинъи сявиййядя Азярбайъан
Республикасынын истещсал вя хидмят сащяляринин
спесифик хцсусиййятлярини нязяря алан, лакин СРА
тяснифатында сярбяст кодла тясниф олунмайан мящсул
нювляри эюстярилмишдир.
МНТ-дя ещтийат нюв кодлары цчцн сащяляр нязярдя
тутулмушдур ки, бу да зярури щалларда методоложи
эюстяришляри позмадан йени мящсул нювляринин
артырылмасына имкан верир.

190
МНТ -нин код структурунун схеми ашаьыдакы
кимидир:
ХХ Х Х Х Х ХХ
нювцн коду
йарымкатегорийанын
коду
категорийанын коду
синфин коду
групун коду
бюлмянин коду

Мясялян, Сексийа С - Мядян чыхарма сянайеси вя


кархана щасилаты мящсуллары;
Алт сексийа СВ – Метал филизляри вя мядян
чыхарма сянайесинин диэяр мящсуллары;
Бюлмя 13 – Метал филизляри;
Груп 13.2. – Уран вя ториум филизляриндян башга
ялван метал филизляри;
Синиф 13.20 - Уран вя ториум филизляриндян башга
ялван метал филизляри;
СРА 13.20.1 Ялван метал филизляри вя
консентратлар;
МНТ 13.20.11.00 - Мис филизляри вя
консентратлары;
13.20.12.00 – Никел филизляри вя консентратлары.
Материал ахынларынын идентификасыйасы цчцн
мцщцм ящямиййяти штрихляшдирилмиш кодлашдырма
(информасийа лоэистикасы фяслиндя даща ятрафлы
шярщ едилиб) тяшкил едир.
4. Й ц к в а щ и д л я р и н и н х а р а к т е р и в я
м а с с и в л и й и н я (ирилийи вя аьырлыьы) э ю р я:
 аьыр чякили материал ахынлары - бу ахынлар
кичик щяъмли вя йцксяк сыхлыьа малик йцклярдян
йараныр, бир йерин кцтляси дямир йолу дашымаларында

191
500 кг, дяниз няглиййатында ися 1000 кг – дан чох олур;
 бюйцк чякили материал ахынлары - 100 кг - дан
500 кг гядяр кцтля малик олурлар;
 йцнэцл чякили материал ахынлары – конкрет
няглиййат васитяси цчцн ялверишли щесаб олунан
мцяййян габаритя, щяъмя вя аз сыхлыьа малик йцклярдян
тяшкил олунан кичик чякили ахынлардыр. Беля ахынларда
1000 кг чякийя малик олан йцкляр тягрибян 2 куб. метрдян
чох йер тутур. Бу нюгтейи – нязярдян беля ахынлар
няглиййат васитяляринин йцк тутумундан там истифадя
олунмасыны тямин етмяйян йцк ващидляри кими дя
тясниф едилир.
 габаритсиз материал ахынлары - бир йерин
щцндцрлцйц 3,8 м, ени 2,5 м –дян артыг, узунлуьу йцк
сащясинин узунлуьундан бюйцк;
5. Я щ а т я л и й и н я э ю р я :
 кцтляви материал ахынлары – няглетмя цчцн
груп шяклиндя няглиййат васитяляри, мясялян, чохлу
вагонлардан тяшкил олунмуш бир дямир йолу щейяти,
сыраланмыш, ъярэялянмиш автомобилляр (трейлер
коланлары) вя с. тяляб едян ахынлардыр;
 ири материал ахынлары – нягл едилмяси бир
нечя вагон вя йа автомобиллярдян истифадяйя ясасланан
ахынлардыр;
 орта материал ахынлары – чякиси, юлчцсц вя
щяъминдян асылы олмайараг бир вагон вя йа автомобиля
йерляшян йцк ващидляриндян ибарят ахынлардыр;
 кичик материал ахынлары - бир няглиййат
васитясинин йцк эютцрмя габилиййятиндян аз олан вя
няглетмя заманы диэяр йцк ващидляри иля гарышыг
шякилдя дашынан ахынлардыр.
6. Й ц к в а щ и д л я р и н и н с ы х л ы ь ы н а
(консистенсийасына) э ю р я:
 сяпялянмиш - тюкцлмцш йцк ващидляриндян
ибарят материал ахынлары – дашынмасы хцсуси
няглиййат васитяси: бункер вагонлар, контейнерляр,
192
трейлерляр тяляб едян ахынлардыр. Беля ахынлара ун,
тахыл, минерал кцбряляр вя с. - я аид едилир;
 дянявары, сяпялянян йцк ващидляриндян
ибарят материал ахынлары - няглетмя заманы хцсуси
габлашдырма тяляб етмяйян вя ейни заманда йапрыхма вя
дондурмайа мяруз галмайан ахынлардыр. Бу тип ахынлара
бир гайда олараг мишар вя чай дашлары, тябии гум вя
чынгыллар аид олунур;
 ядяди вя ядяди – тара йцк ващидляриндян
ибарят материал ахынлары – юлчц ващиди ядядлярля
(мясялян, автомобилляр, мяишят ъищазлары, компйцтер
дястляри, китаблар, янтиг яшйалары, прокатлар вя с.) вя
ядяди – тараларла иля ифадя олунан (мясялян, кисяляр,
йешикляр, рулонлар) ахынлардыр;
 майе, о жцмлядян дуру вя йа йарымдуру йцк
ващидляриндян ибарят материал ахынлары -
систернляр, бутулкалар вя диэяр хцсуси тутумларда
дашынмасы нязярдя тутулан материал ахынларыдыр. Бу
нюв материал ахынларына ясасян нефт вя нефт
мящсуллары, сянайе – тикинти тяйинатлы ялиф йаьлары,
мяишятдя истифадя олунан тябии битки йаьлары вя с. аид
едилир.
Практики фяалиййятдя чох заман материал ахынлары
тятбиг едилян няглиййат нювцня уйьун олараг тясниф
едилир. Мясялян, автомобил няглиййаты иля
мящсулдашымалары щяйата кечирян заман йериня
йетирилян йцклямя – бошалтма ишляринин характериндян
асылы олараг ясасян ашаьыдакы тясниф етмядян:
 ядяди, ядяди – тара;
 аьыр чякили;
 дянявары вя йа сяпялянмиш;
 аьаъ материаллары;
 металлар вя метал мямулатлары;
 тахыл вя мейвя – тярявяз;
 майе йцк ващидляриндян истифадя олунур.
Материал ахынларынын бундан сонра да тясниф
193
едилмясини чохлу сайда яламятляр, мясялян, йцк
ващидляринин таралашдырма цсулларына, бирэялик
дяряъясиня, физики – кимйяви тяркибиня, щяъм вя чяки
юлчцляриня вя с. эюря апармаг мцмкцндцр. Лакин
йухарыда верилян ириляшдирилмиш тяснифат
фикримизъя елми вя практики фяалиййят цчцн даща
мягсядяуйьун, даща йетярлидир.
Айдындыр ки, чохлу сайда характеристикаларын
мювъудлуьу материал ахынларына бахылан яламятляр
цзря спесифик йанашманын тябиятиндян доьур.
Лакин бцтцн бунларла йанашы лоэистикада материал
ахынларыны характеризя етмяк цчцн ахынларын сцряти,
сыхлыьы вя интенсивлийи кими эюстяриъилярдян дя
истифадя едилир. Материал ахынларынын интенсивлийи
ады алтында – вахт ващиди ярзиндя ло-эистик системин
эиришиня дахил олан мящсулларын щяъм вя йа кцтля
эюстяриъиляринин (ващидляринин) сайы баша дцшцлцр.
Материал ахынларыны характеризя едян
параметрляр вя ясас тяснифат яламятляриндян башга бу
ахынларын щярякятинин тяшкили мясяляси дя ящямиййят
кясб едян проблемдир. Бу нюгтейи – нязярдян материал
ахынларынын щарадан эетмясиндян вя мцяссисянин
тяйинатындан асылы олараг ахын схеми мцхтялиф олур.
Беля ки, материал ахынларынын щям истещсалчы фирма
вя йа ширкят, еляъя дя топдансатыш анбар вя базалары
дахилиндя, щям дя мцхтялиф тясяррцфат субйектляри
арасында (истещсалчынын ямтяялик мящсул анбарындан
васитячи вя йа истещлакчынын щазыр мящсул анбарыны
гядяр) щярякят схемини фяргляндирирляр.
1.Истещсал мцяссисяси дахилиндя материал
ахынларынын щярякят схеми (шякил 3.4).
МЯЩСУЛ- ИСТЕЩСАЛ
ЭЮНДЯРЯНЛЯР МЦЯССИСЯСИ

Истещса Щазыр Истещсал Истещс


л мящсул Ещтийат анбарлар ал
просеси ещтийаты ы просеси
Эери гайтарылан
194
материал ахынлары
Мящсулэюндярмяляр цзря
сифаришляр

Материалэюндярмяляр цзря
Шякил 3.4. Истещсал каналларында материал
ахынларынын идаря едилмясинин типик схеми

Бурада мцяссися лоэистик ямялиййатларын ващид


планлашдырма вя нязарят системи кими верилмиш,
материал ахынларынын мцяссися дахилиндя щярякяти вя
истещсалдахили ещтийатларын планлашдырылмасы вя
идаря едилмяси проседуру даща дягиг вя мцфяссял
эюстярилмишдир. Тябии ки, мящсул истещсалы просеси
бир-бириля ялагяли олан вя олмайан бир нечя сех вя
сащялярдя апарылыр. Бу бахымдан цмуми истещсалдахили
материал ахынларынын щярякятини характеризя едян
схемдя дястляшдириъи мямулатларын бязи нюв хаммал вя
материалларын ясас материал анбарларына, сехйаны
анбарлара вя щазыр мящсул анбарларына эятирилмяси
просеси эюстярилмямишдир. Ону да гейд етмяк лазымдыр
ки, мцяссися дахилиндя материал ахынларынын щярякят
просесинин мцяййянляшдирилмяси иля ялагядар апарылан
яксяр тядгигат ишляриндя мцяссися вя анбарлар мцстягил
ващидляр кими нязярдян кечирилдийиндян мцяссися вя
анбар дахилиндя (вя йа анбарлар арасында) материал
ахынларынын щярякят схеми бир – бириндян принсипиал
формада фярглянир. Лакин бурада ясас диггят чыхыш вя
эириш материал ахынлары иля ялагядар олан
ямялиййатлара йюнялдийиндян йаранан фяргляр бир о
гядяр дя нязяря чарпмыр.
Ясаслы фяргляр адятян, истещсалчы - топдансатыш
вя топдансатыш – мящсулэюндярян мцяссисялярдя
материал ахынларынын щярякятинин мцхтялиф

195
формаларда тяшкили заманы мейдана чыхыр.
2. Топдансатыш анбар вя базалары дахилиндя
эедян материал ахынларынын щярякят схеми (шякил
3.5).

БОШАЛТМА САЩЯСИ

Гябул
експедисийасы 1-ъи
мярщяля
Гябул сащяси

САХЛАМА САЩЯСИ
(анбар сащяси)

Дястляшдирмя
сащяси
2-ъи
Эюндярмя мярщяля
експедисийасы

ЙЦКЛЯМЯ САЩЯСИ

196
Шякил 3.5. Топдансатыш мцяссисяляриндя материал
ахынларынын принсипиал схеми

Топдансатыш базаларында материал ахынларынын


принсипиал схеминдян эюрцндцйц кими алгы-сатгы
мцгавиляляри цзря мцяссисянин цнванына дахил олан –
гябул едилян истянилян тя-йината малик материал
ресурслары няглиййат васитяляриндян бошалдыгдан сонра
цч вариантдан бириня:
 гябул сащяси;
 сахланма зонасы;
 гябул експедисийасына (яэяр йцк мцяссисянин иш
вахты битдикдян сонра дахил олурса) йюнялдилир.
(Бязи щалларда гябул експедисийасына дахил олан
материаллар бурадан цмуми гябул сащясиня дя эюндяриля
биляр. Гябул сащясиня дахил олан йцкляр орадан сахланма
сащясиня ютцрцлцр. Нятиъядя топдансатыш
мцяссисясинин цнванына дахил олан истянилян тяйинатлы
йцклярин щамысы сахланма мянтягясиндя
тямяркцзляшир).
Гейд олунан щяр бир варинат истещсалчы
мцяссисядя дя тятбиг едилир. Йяни, щазыр мящсул
истещсалы цчцн зярури щесаб олунан хаммал, материал вя
йарымфабрикатлар илкин олараг кямиййят вя кейфиййят
параметрляриня уйьун гябул едилир, айры-айры синиф,
алт синиф, груп вя йа алт груп, чешид цзря
сортлашдырылараг сахланма зонасына - анбарлара
ютцрцлцр. Сонра ися истещсал истещлакы цчцн лазым
олан ресурслар сахланма зонасындан мцвафиг
тялябнамяляр ясасында истещсал йерляриня верилир
(истещсал мцяссисяляриндя материал ресурсларынын
щярякят схеми «Истещсал лоэистикасы» фяслиндя
ятрафлы шярщ олунуб).
Лакин истещсалчы мцяссисялярля мцгайисядя

197
топдансатыш мцяссисяляриндя истифадя олунан бу
вариантларын щяр бири бир сыра тятбиг
хцсусиййятляриня маликдир.
Биринжиси, бошалтма сащясиня дахил олан йцкляр
сахлама зонасына щям бирбаша, щям дя гябул
експедисийасы вя гябул сащяляри васитясиля дахил олур.
Топдансатыш мцяссисяляриндя йцклярин гябул
едилмясиня мясул олан гябул експедисийасы йцкляри
гябул етдикдян сонра ону ики :
а) бирбаша;
б) долайы формада (гябул сащясиня ютцрмякля)
сахлама зонасына чатдырыр (биринъи мярщяля).
Икинжиси, щяр ики формада йцклярин сахланма
зонасы сифариш тялябнамяляри цзря онлары бюлцшдцрмя
вя сатыш каналлары арасында пайламаг цчцн
йцкэюндярмя сащяляриня щярякятини тяшкил едир.
Эюндяриляъяк материал ресурсларынын кямиййяти,
интенсивлийи, сечилян няглиййат васитясинин
йцкэютцрмя габилиййяти, бир цнвана чатдырылаъаг
материал ресурсларынын номенклатурасы, няглетмя
шяртляри вя тарифляри, истещлакчынын тядиййя
интизамы, базар тялябинин дяйишилмяси, рягиблярин
тясяррцфат фяалиййяти вя малиййя имканлары, йцклярин
техники – игтисади параметрляри вя саирядян асылы
олараг материал ахынларынын сахлама зонасындан
йцклямя сащясиня щярякяти тяшкил формасына эюря
мцхтялифдир (икинъи мярщяля):
 сахлама сащяси – йцклямя сащяси;
 сахлама сащяси – эюндярмя експедисийасы –
йцклямя сащяси;
 сахлама сащяси – комплектляшдирмя сащяси –
эюндярмя експедисийасы – йцклямя сащяси;
 сахлама сащяси – комплектляшдирмя сащяси –
йцклямя сащяси.

198
Схемдян эюрцндцйц кими материал ахынлары ики
мярщялядя апарылыр. 1- ъи мярщяля мцхтялиф няглиййат
нювляриля дахил олан йцклярин бошалдылмасындан
сахланма сащясиня гядяр ахыныны ящатя едир. Бу
мярщялядя йцклярин щям бошалдылмасы, алтлыглара
йыьылмасы, габлардан чыхарылмасы, чешидлянмяси,
кямиййят вя кейфиййятъя гябулу, сахланма йерляриня
(гяфясляря) йыьылмасы щяйата кечирилир.
2-ъи мярщялядя сахланма зонасындан йцклямя
сащясиня гядяр йцклярин щярякяти характеризя олунур.
Биринъи мярщялядян фяргли олараг бурада
материалларын сахланма йерляриндян чыхарылыб зярури
щалларда истещсал истещлакына щазырланмасы,
дястляшдирилмяси, габлашдырылмасы (тяляб олундугда),
сянядлярин рясмиляшдирилмяси (гайдайа салынмасы),
мцхтялиф няглиййат нювляриня (ясасян бу мярщялядя
автомобил няглиййатындан даща интенсив истифадя
олунур) йцклянмяси кими ямялиййатлар йериня
йетирилир.
3. Мцхтялиф тясяррцфат субйектляри арасында
(истещсалчынын ямтяялик мящсул анбарындан
васитячи вя йа истещлакчынын щазыр мящсул
анбарына гядяр) щярякят схеми.
Тясяррцфат субйектляри хцсусиля истяр истещсалчы
мцяссисялярля топдансатыш мцяссисяляри вя
топдансатыш мцяссисяляриля истещлакчы мцяссисяляр,
истярся дя истещсалчы вя истещлакчы мцяссисяляр
арасында эедян материал ахынларынын щярякят схеми,
трайекторийасы чох мцхтялифдир. Бу, ахынларын
щярякяти йолунда мювъуд олан мцяссисялярин сайындан,
мящсулларын истещсалы вя истещлакы характериндян,
бюлэц вя сатышын формасындан вя с.-дян асылыдыр. Бязи
щалларда истещсалчы (васитячи) мцяссисяляр мцхтялиф
яразилярдя (бир нечя района хидмят едян) хаммал,

199
материал вя щазыр мящсул анбарларына малик олур вя
мящсуллары бурадан транзит партийаларла щямин
анбарлара вя орадан ися истещлакчылара йцкляйиб
эюндярир (мяркязляшдирилмиш гайдада дашымалар) вя йа
бурахырлар (гейри - мяркязляшдирилмиш гайдада
дашымалар). Истещлакчылар ися юзляринин базар
сифаришляринин йериня йетирилмяси тезлийиндян,
тядарцкат базарынын спесифик хцсусиййятляриндян вя
истещсалын тяшкили принсипиндян асылы олараг хаммал,
материал вя йарымфабрикатлары щям реэионал
анбарлардан, щям дя бирбаша мящсул
истещсалчыларынын ямтяялик анбарларындан ялдя едя
билярляр. Тябии ки, сифаришлярин гябул едилмяси,
онларын техники ъящятдян ишлянмяси, мцхтялиф
няглиййат васитяляриндян истифадя дяряъяси, сифариш
едилян мящсулларын кямиййят вя кейфиййятъя анбарда
мювъудлуьу бахымындан сифаришлярин йериня
йетирилмяси мцддятиндя мцвафиг фяргляр йараныр.
Цмуми формада ики вя даща артыг (бюлцшдцрмя
каналларынын сявиййясиндян асылы олараг) тясяррцфат
субйекти арасында материал ахынларынын щярякят
схемини шякил 3.6 -дя эюстярилян формада вермяк олар:

Шякил 3.6. Истещсалчыдан истещлакчыйа материал


ахынларынын
щярякят схеми

Цмумиййятля, материал ахынларыны юйрянмяк вя


200
щярякятини дягиг мцяййянляшдирмяк цчцн лоэистикада
мящсул эюндярмя вя гябул етмя мянтягяляри арасында
йцк ващидляринин чякиси, кцтляси эюстярилян «шащмат»
ъядвялляриндян истифадя олунур. Йцк мянтягяляри вя бу
мянтягялярин бириндян (илкин) диэяриня (сон) дашынан
йцк ващидляринин чякиляри эюстярилян беля
ъядвяллярин типик нцмунясини ашаьыдакы формада
вермяк олар.
Ъядвял 3.2
Шащмат ъядвяли
мянтягяйя Ъями
Мянтягядян Эюндя-
А В С Д
илиб, т
А - 200 - 500 700
В - - 100 200 300
С 500 100 - 300 900
Д 500 - 400 - 900
ЪЯМИ 1000 300 500 1000 2800

Эюндярмя вя гябул етмя мянтягяляри арасында


мясафя: А-дан В – йя гядяр 20 км; В - дян С -я гядяр 30
км; С-дян Д -я гядяр ися 40 – километрдир.
Материал ахынлары график шякилдя епйцр (шякил
3.7), схем вя картограм формасында вериля биляр.
Автомобил няглиййаты иля дашынан материал
ахынларыны епйцр формасында гурулмасына нязяр
йетиряк. Епйцрлярин гурулмасы бир гайда олараг
координат системинин гурулмасына ясасланыр:
ординатында йцк ващидляринин чякиси, кцтлясинин (Q)
тонларла ядяди ифадяси; абсисдя ися сечилмиш мигйас
цзря километрлярля ифадя олунмуш мянтягяляр арасы
мясафя (L) гейд олунур.
Епйцр материал ахынларынын дцз вя якс
истигамятли щярякятиня там уйьунлуьу якс етдирир.

201
Материал ахынларынын дцз щярякят истигамяти дедикдя
бир истигамят цзря чохлу сайда мцхтялиф
номенклатуралы йцк ващидляринин щярякяти, якс
истигамят дедикдя ися кямиййят вя кейфиййят
параметрляриня эюря истещлакчы тялябини юдямяйян
мящсулларын, щабеля сифариш едилмямиш мящсулларын
эери - йаранма мянбяляриня эюндярилмяси, гайтарылмасы
баша дцшцлцр. Бир вя йа дцз истигамятдя щярякят едян
материал ахынларынын щяъминин якс истигамятдя
щярякят едян материал ахынларынын щяъминя нисбяти
материал (йцк) ахынларынын гейри - бярабярлик ямсалы
адланыр.
Дцз истигамятдя тонларла дашынан йцклярин
кцтляси ординат оху цзяриндя сыфыр нюгтясиндян
йухары, якс истигамятдя дашынан йцклярин кцтляси ися
сыфыр нюгтясиндян ашаьы йерляшдирилир.

Г, т

А Б Ъ
800 Д

Д
400 Л, км
0

400
800

1200 А 20 Б 30 Ж 40

Шякил 3.7. Материал ахынларынын епйцрц

202
Ъядвялдя верилян шяртляря уйьун олараг дцз
истигамят цзря дашынан материал ахынларынын щяъми:

Якс истигамятдя дашынан материал ахынларынын


щяъми ися:

Уйьун олараг гейри – бярабярлик ямсалы:

Епйцрцн гурулмасына Д мянтягясиндян ян узаг - А


мянтягясиня щярякят едян материал ахынларындан
башланыр.
Графикдя О нюгтяси сечилир. Ординат охуну А
нюгтясиндя кясиб кечяня гядяр абсис охуна паралел хятт
чякилир. Чякилян хятля ох хятти арасында алынан сащя
штрихляшдирилир (сащяляр цзря мцхтялифдир). Сонра Д
мянтягясиндян С мянтягясиня, орадан ися А мянтягясиня
эедян 1500 т щяъминдя материал ахынлары гейд олунур вя
ординат охуна паралел вя онун цзяриндя А нюгтясини
кясиб кечяня гядяр хятт чякилир. Алынан сащя йеня
штрихляшдирилир. Аналожи олараг нювбяти йцк
ахынлары да бу формада график тясвир едилир.
Графикин ашаьы щиссяси йухары щиссянин
гурулдуьу гайдада гурулур. Алынан епйцр мювъуд сащядя
материал ахынларынын щярякят маршрутуну график
тясвирини якс етдирир.
Материал ахынларынын епйцрц щяр бир мянтягядян

203
эюндярилян, щяр бир мянтягяйя гябул едилян вя ондан
кечян йцклярин кямиййятини, щяр бир сащядя
дашымаларын вя йцк дювриййясинин щяъмини, йцклярин
орта йцрцш сцряти вя мясафясини мцяййянляшдирмяйя
имкан верир. Ейни заманда дягиг вя мцкяммял формайа
малик олан епйцрляр гейри - расионал характерли
гаршылыглы (ейни тяйинатлы йцклярин гаршылыглы
истигамятлярдя дашынмасы) эюндярмялярин ашкар
едилмясиня шяраит йарадыр.
Материал ахынлары схем формасында да верилир.
Бунун цчцн мящсул дашынан, йяни мящсуллары гябул
едян вя эюндярян мянтягялярин (районларын, сащялярин)
якс едилдийи хяритялярдян истифадя едилир.
Мящсулдашыма районунун хяритяси квадратлара
бюлцнцр вя бу квадратлар шащмат лювщяси формасында
рягям – щярф системляринин кюмяйиля кодлашдырылыр.
Йяни, шагули хятляр бойу щярфляр, цфцги хятляр бюйу
ися рягямляр якс етдирилир. Эюндярмя мянтягясиндян
эюндярилмяси нязярдя тутулан материал ресурсларынын
тонларла щяъмини билдикдян сонра хяритя цзяриндя
мцвафиг мигйас сечилир вя буна уйьун олараг мцяййян
енлийя малик хятляр цзяриндя материал (йцк)
ахынларынын мялум кямиййятляри якс етдирилир.

3.2. МАЛИЙЙЯ АХЫНЛАРЫ

Формалашан вя стабил инкишаф едян базар


игтисадиййаты шяраитиндя тясяррцфат субйектляри
арасында материал ахынларынын щярякяти заманы йцксяк
игтисади еффективлийя наил олунмасы ясасян бу
тясяррцфат субйектляриня йцксяк малиййя хидмятляринин
эюстярилмяси щесабына тямин едилир. Малиййя хидмяти
материал гиймятлиляринин оптимал щярякятинин

204
тяшкилиня шяраит йаратмагла илкин олараг ямтяя –
материал вя ямтяя – гейри материал гиймятлиляринин
щярякяти – йердяйишмясиня уйьун эялян лоэистик
малиййя ахынларынын мцяййянляшдирилмяси вя
юйрянилмясини нязярдя тутур. Гейд етмяк лазымдыр ки,
ямтяя – материал гиймятлиляри юзцндя бцтцн нюв мадди
немятляри, о ъцмлядян спесифик нювя малик щярякят
етмяйян ямлакы да бирляшдирир. Ямтяя гейри - материал
гиймятлиляриня ися мцасир шяраитдя хидмятляр, капитал,
гейри - мадди активляр аид едилир. Мцяййян ямтяя –
материал вя гейри - материал гиймятлиляринин бир
тясяррцфат субйектиндян диэяриня йердяйишмяси
просесиндя бир сыра лоэистик ямялиййатлар йериня
йетирилдийиндян бу щярякятя – йердяйишмяйя ясасян
уйьун ямтяя ахынларынын щярякяти кими бахылыр.
Ямтяя ахынларына малиййя хидмятинин
эюстярилмяси механизми мцасир игтисади шяраитдя
лоэистиканын юйряндийи сащялярдян бири щесаб олунур.
Лакин малиййя ахынларынын мащиййятинин эениш
шякилдя тядгиг едилмяси, мцяййянляшдирилмяси бир
даща сцбут едир ки, бурада бир сыра спесифик характеря
малик фяргляр мювъуддур. Одур ки, малиййя
ахынларынын игтисади тябиятинин юйрянилмяси заманы
ики ясас йанашмайа хцсуси диггят верилмялидир:
 биринжи, малиййя ахынлары ады алтында микро
вя макроигтисади мцщитдя бу вя йа диэяр нюв малиййя
вясаитляринин ихтийари йердяйишмяси нязярдя тутулур.
 икинжси, малиййя ахынлары ады алтында йалныз
лоэистик системлярин дахилиндя вя лоэистик системляр
арасында бу вя йа диэяр нюв малиййя вясаитляринин
ихтийари йердяйишмяси баша дцшцлцр.
Мцтяхяссисляр биринъи йанашмайа даща чох
цстцнлцк вермякля малиййя ахынларынын мащиййятини
щяр шейдян яввял заман бахымындан малиййя вясаитляри

205
мяъмусунун дяйишилмясиля ялагяляндирирляр.
Фикримизъя, гейд олунан йанашма шяртсиз олараг диггятя
лайигдир вя мцхтялиф микро вя макроигтисади
тядгигатларын апарылмасы заманы эениш тятбиг едилир.
Лакин бурада лоэистик просеслярин хцсусиййятляри
нязяря алынмыр вя ямтяя ахынларына малиййя
хидмятинин эюстярилмяси цчцн ишляк механизмин
щазырланмасында ондан истифадя мцмкцн олмур.
Юз нювбясиндя икинъи йанашманы мцдафия едян
мцтяхяссисляр арасында малиййя ахынларынын
мащиййятинин ачыгланмасы, шярщ едилмяси цзря
щялялик ващид фикир бирлийи мювъуд дейил.
Лоэистикайа аид хцсуси ядябиййатлар малиййя
ахынларыны тез-тез коммерсийа лоэистикасында
идаряетмя обйектинин тяркиб щиссяси кими нязярдян
кечирир.
Одур ки, истянилян йанашмада малиййя ахынлары
материал ресурсларынын неъя, ня вахт вя кимя
чатдырылмасындан, щямчинин тясяррцфат субйект-
ляринин сащибкарлыг фяалиййятинин щансы формада
тяшкил едилмясиндян асылы олмайараг щямишя мювъуд
олмушдур. Лакин бурада нязяря алынаъаг вя практики
фяалиййятин бир даща тясдиг етдийи мягам ондан
ибарятдир ки, материал ресурсларынын йердяйишмясиля
баьлы ямялиййатларын тяляб олунан мцддятдя
апарылмасы вя вахт иткиляриня йол верилмямяси, даща
доьрусу, дювриййя вясаитляринин дювр сцрятинин
йцксялдилмяси цчцн малиййя ахынларынын щярякяти
мящз материал вя малиййя ресурсларынын идаря едилмяси
цзря лоэистик принсиплярин тятбигиня ясасланыр. Бу да
йени игтисади категорийа – лоэистик малиййя
ахынларынын ямяля эялмясиня шяраит йарадыр, ону
шяртляндирир.
Айдындыр ки, лоэистик малиййя ахынлары ямтяялик

206
ахынларын еффектив щярякятини (хидмятлярин
эюстярилмясини) тямин етмяк цчцн йарадылыр вя бу
мягсяддян ютрц истифадя олунур. Бу заман онларын
спесифик хцсусиййяти мякан вя заман бахымындан,
ямтяялик материал вя гейри - материал гиймятлиляринин
ахын – йердяйишмяси просесиня хидмят эюстярмякдян,
онун тяляблярини йериня йетирмякдян ибарятдир.
Беляликля, лоэистикада малиййя ахынлары ады
алтында – мцяййян ямтяя ахынларынын оптимал
щярякятини тямин етмяк цчцн лоэистик систем
дахилиндя вя лоэистик системляр арасында, еляжя дя
лоэистик системля ятраф мцщит арасында дювр едян
малиййя ресурсларынын истигамятлянмиш щярякяти
баша дцшцлцр. Даща доьрусу:
 биринъиси, лоэистик малиййя ахынлары – малиййя
ресурсларынын садяъя щярякяти йох, истигамятлянмиш
щярякятидир;
 икинъиси, лоэистикада малиййя ресурсларынын
истигамятлянмиш щярякяти уйьун ямтяя ахынларынын
йердяйишмясинин тямин едилмяси зяруриййятиня
ясасланыр;
 цчцнъцсц, малиййя ресурсларынын щярякяти -
йердяйишмяси щям лоэистик систем дахилиндя вя
лоэистик системляр арасында, щям дя лоэистик системля
ятраф мцщит арасында щяйата кечирилир.
Лоэистик малиййя ахынлары юзляринин тяркиби,
щярякят истигамятляри, тяйинаты вя диэяр яламятляря
эюря бир – бириндян фярглянир. Лоэистик малиййя
ахынларынын идаря едилмяси цзря еффектив цсулларын
тяйин едилмяси цчцн онларын елми вя практики бахымдан
дягиг тяснифатыны апармаг лазымдыр. Бу мягсядля
лоэистикада ашаьыдакы тяснифляшдирмя
яламятляриндян истифадя олунур:
 лоэистик системя мцнасибятиня эюря;

207
 щярякят истигамятиня эюря;
 тяйинатына эюря;
 аванс едилмиш дяйярин ютцрцлмяси цсулуна
эюря;
 щесаблашма формасына эюря;
 тясяррцфат ялагяляринин нювцня эюря.
Конкрет лоэистик с и с т е м я м ц н а с и б я т и н я
эюря дахили вя харижи малиййя ахынларыны
фяргляндирирляр. Хариъи малиййя ахынлары бахылан
лоэистик системин сярщядляриндян кянарда - хариъи
мцщитдя мювъуд олан малиййя ахынларыдыр. Дахили
материал ахынлары ися билаваситя мцяййян лоэистик
системин дахилиндя фяалиййят эюстярян вя ямтяя
ахынларына уйьун бир сыра лоэистик ямялиййатларын
йериня йетирилмяси заманы хариъи эюркямини дяйишян
ахынлардыр. Юз нювбясиндя хариъи малиййя ахынлары щ
я р я к я т и с т и г а м я т л я р и н я эюря эириш вя
чыхыш малиййя ахынларына бюлцнцр:
 эириш малиййя ахынлары – бахылан лоэистик
системя кянардан – ятраф мцщитдян дахил олан
ахынлардыр;
 чыхыш малиййя ахынлары – юз щярякятляриня
нязярдян кечирилян бахылан лоэистик системдян
башлайан вя лоэистик системдян кянарда - хариъи
мцщитдя фяалиййятдя олан ахынлардыр.
Т я й и н а т ы н а эюря лоэистик малиййя ахынлары
ашаьыдакы кими груплашдырылыр:
 хаммал, материал, йарымфабрикат вя щазыр
мящсулларын тядарцкаты иля ялагядар малиййя
ахынлары;
 инвестисийа шяклиндя олан малиййя
ахынлары;
 иш гцввясинин бярпа едилмяси цчцн зярури олан
малиййя ахынлары;
208
 мцяссисялярин истещсал фяалиййяти заманы
материал мясряфляринин формалашмасы иля ялагядар
мейдана эялян малиййя ахынлары;
 щазыр мящсулун реаллашдырылмасы просесиндя
йаранан малиййя ахынлары.
Аванс едилмиш дяйярин ютцрцлмяс
и цсулуна эюря лоэистик малиййя ахынлары:
 мцяссисянин ясас фондларынын щярякятиня
уйьун эялян малиййя ахынлары (бура инвестисийа
шяклиндя олан малиййя ахынлары вя материал
мясряфляринин формалашмасы иля ялагядар бир гисим
малиййя ахынлары аид едилир);
 мцяссисянин дювриййя вясаитляринин
щярякяти иля ялагядар малиййя ахынлары (бура
тяйинат цзря тясниф едилян бцтцн малиййя
ахынларынын йердя галан груплары аид едилир).
Айры – айры щесаблашма формаларынын тятбиг
хцсусиййятляриндян асылы олараг лоэистикада бцтцн
малиййя ахынлары ики бюйцк груп цзря
дифференсиаллашдырылыр:
 няьд малиййя вясаитляринин щярякятини пул
формасында характеризя едян малиййя ахынлары;
 гейри - няьд малиййя вясаитляринин щярякяти
иля ялагядар информасийа – малиййя ахынлары.
Юз нювбясиндя пул формасында олан малиййя
ахынлары манат вя валйута щесаблашмалары цзря нягди
малиййя ресурслары ахынларына бюлцнцр. Гейри - няьд
малиййя вясаитляринин щярякяти иля ялагядар
информасийа – малиййя ахынлары ися тядиййя
тапшырыьы, тядиййя тялябнамяси, инкасса тапшырыьы,
аккредитивляшдирмя сяняди вя щесаблашма чекляриня
айрылыр.
Бу вя йа диэяр гейри – няьд щесаблашма
формасынын сечилмяси щяр шейдян яввял мцхтялиф

209
шяраитлярдя онларын тятбиг едилмяси еффективлийиндян
вя тядиййячилярин тядиййя интизамына риайят етмяси
дяряъясиндян асылыдыр. Айры – айры шящярлярдя
йерляшян сатыъы вя алыъы арасында щесаблашмаларын
апарылмасы заманы малиййя мцтяхяссисляри тяряфиндян
инкасса вя аккредитив, бир шящярдя йерляшян сатыъы вя
алыъы арасында ися щесаблашма чекляри вя тядиййя
тапшырыглары кими гейри - няьд щесаблашма
формасындан истифадя олунмасы тювсийя олунур. Бу
заман инкасса – алыъы банкына юдянилмяк цчцн тягдим
едилян тядиййя - шящярляр арасы гейри - няьд
щесаблашмаларын тябии формасы щесаб олунурса,
аккредитив - сатыъынын банкына тягдим едилмиш
тядиййя – игтисади тяряфдаша «санксийа» кими тятбиг
едилир вя бир нюв мящсулэюндярянляря етимадсызлыьы
ифадя едир.
Лакин, пул вя информасийа – малиййя ахынлары
арасында учот - малиййя ахынлары да мювъуддур.
Сатыъы мцяссисялярля алыъы мцяссисяляр арасында
малиййя щесаблашмаларынын тяшкили заманы йаранан
биринъи ики нювдян фяргли олараг учот – малиййя
ахынлары аванс едилмиш дяйярин артырылмасы
мярщялясиндя - мящсул истещсалы вя хидмятлярин
эюстярилмяси заманы йараныр. Аванс едилмиш дяйярин
артырылмасы дедикдя конкрет мцяссисянин истещсал
фяалиййяти заманы материал мясряфляринин
формалашмасы просеси баша дцшцлцр. Гейд олунан
просес чярчивясиндя малиййя ресурсларынын щярякяти
лоэистик учот – малиййя ахынларыны характеризя
едир.
Тясяррцфат ялагяляринин нювляри
н я э ю р я малиййя ахынлары цфцги вя шагули
яламятлярля бир – бириндян фярглянир. Цфцги малиййя
ахынлары малиййя вясаитляринин сащибкарлыг

210
фяалиййятинин бярабяр щцгуглу субйектляри арасында,
икинъиси ися ана вя тюрямя коммерсийа мцяссисяляри
арасында щярякятини нязярдя тутур.
Гейд олунан тясниф етмя яламятляриндян башга
лоэистикада малиййя ахынларыны диэяр, мясялян,
капиталын щярякят фазасына; малиййя вясаитляринин
алынмасы мянбяйиня вя мцддятиня; щяйат дювранына вя
с. эюря дя тясниф етмяк мцмкцндцр. Бу вя йа диэяр тясниф
етмя яламятинин сечилмяси малиййя ахынларынын
еффектив идаря едилмяси цсулларынын
мцяййянляшдирилмяси тялябиля апарылса да нязяря алмаг
лазымдыр ки, щяр бир конкрет щал цчцн лоэистик
малиййя ахынларынын хцсуси тясниф етмя яламятляринин
юзцнямяхсус спесифик тяркибинин
мцяййянляшдирилмяси зяруриййяти йараныр.
Лоэистикада ямтяя ахынларына малиййя хидмятинин
эюстярилмясинин ясас мягсяди еффектив малиййяляшмя
мянбяляриндян истифадя етмякля онларын щярякятини
зярури щяъмдя, лазыми вахтда малиййя ресурслары иля
тямин етмякдир. Ян садя щалда беля щяр бир ямтяя
ахынына юзцнцн (вя йа юзцнямяхсус) ващид малиййя
ахыны уйьун эялир. Мясялян, истещсалчы вя йа сатыъы
мцяссися алгы – сатгы мцгавиляляриня ясасян истещлакчы
мцяссисяляря мящсулэюндярмя графикляриня уйьун
мящсуллары эюндярир вя бу йердяйишмя тябии ки,
материал ахынларыны (истещсалчыдан истещлакчыйа
щярякят – йердяйишмя) йарадыр. Алыъы мцяссися
мцгавилядя нязярдя тутулан щесаблашма формасыны
тятбиг етмякля эюндярилян мящсулун вя йа мящсул
партийасынын дяйярини юдяйир. Йяни, пул вясаитлярини
тядиййя тапшырыглары васитяси иля юз щесабындан
силяряк истещсалчы мцяссисянин щесабына эючцрцр вя
бу да юз нювбясиндя малиййя ахынларыны ямяля эятирир.
Шякил 3.8 -дя верилян нцмуняйя характерик олан ямтяя вя

211
малиййя ахынларынын щярякят схеми верилмишдир.
Ямтяя ахынлары
Истещсалчы Истещлакчы
(сатыжы) мцяссися (сатыжы) мцяссися
Малиййя
ахынлары
Шякил 3.8. Ямтяя вя малиййя ахынларынын садя
щярякят схеми.

Шякил 3.8 -дян эюрцндцйц кими ямтяя вя малиййя


ахынлары диаметрик якс истигамятя маликдирляр.
Доьрудур, практики фяалиййятя ясаслансаг демяк олар ки,
яксяр щалларда материал ахынларынын щярякят
истигамяти малиййя ахынларынын щярякят истигамяти
иля ейниййят, паралеллик тяшкил едир. Бу ися йалныз
мящсул истещсалчылары вя йа сатыъыларына онларын
мал-материал гиймятляринин дяйяринин истещлакчылар
тяряфиндян яввялъядян вя йа няьд гайдада юдянилдийи
щалларда мцмкцндцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, верилян
нцмунядя истещсалчы мцяссисялярдян истещлакчы
мцяссисяляря ямтяя – материал гиймятлиляринин
еффектив кечиди – йердяйишмясиня имкан верян малиййя
ахынлары ямтяя ахынлары иля мцгайисядя «икинъи
дяряъяли» вя йа «асылы» щесаб олунур. Гейри – няьд
щесаблашманын ихтийари щяр щансы формасындан
истифадя заманы сатыъы вя алыъы арасында малиййя
ахынларынын щярякят схеми мцяййян дяйишиликляря
мяруз галыр.

212
Шякил 3.9. Гейри – няьд щесаблашмаларын щяйата
кечирилмяси заманы ямтяя, информасийа вя малиййя
ахынларынын щярякят схеми
Гейри - няьд щесаблашмаларын щяйата кечирилмяси
заманы ямтяя, информасийа вя малиййя ахынларынын
щярякят схеминин аналитик тящлили бир даща тясдиг
едир ки, гейри – няьд щесаблашмаларын тяшкили
заманы тядиййя сянядляринин щярякяти щаггында
информасийа ахынлары ямтяя ахынлары иля щям йаранма
мянбяйиня, щям дя щярякят истигамятляриня эюря
ейниййятлик тяшкил едир. Вя бу ахынлар да малиййя
ахынлары кими истещсалчы (сатыъы) мцяссисяйя хидмят
эюстярян мцвафиг банк шюбясиля истещлакчы
(алыъы) мцяссисяйя хидмят эюстярян конкрет банк
шюбяси арасында мювъуд олур вя ямтяя ахынларына
нисбятян якс ялагяли принсип цзря фяалиййят
эюстярир.
Шякил 3.9 -да верилян ямтяя, информасийа вя
малиййя ахынларынын цмуми щярякят схеми бцтцн ахын
просесляринин синхронлуьу нюгтейи – нязяриндян гурул-
мушдур. Беля ки, щяр бир конкрет гейри - няьд
щесаблашманын формасы юз нювбясиндя мящсулларын,
тядиййя сянядляринин вя пул вясаитляринин щярякятини
нязярдя тутур. Бундан башга, малиййя ахынларынын
кямиййятиня, йаранма мянбяйиня вя ахынын башламасы
213
вахтына алгы – сатгы мцгавиляляриндя нязярядя тутулан
ялавя тядиййя: мящсул алыъыларына мцхтялиф нюв
эцзяштлярин верилмяси шяртляри дя тясир эюстярир.
Юлкямиздя, еляъя дя йахын вя узаг хариъдя фирма вя
ширкятлярин коммерсийа фяалиййятинин тящлили
эюстярир ки, истифадя олунан эцзяштлярин сайы кифайят
гядяр чохдур (бязи юлкялярдя онларын сайы 20 - дян
артыгдыр) вя онларын кямиййяти йериня йетирилян
ямялиййатларын спесифик хцсусиййятляри, мящсулларын
вя тядиййялярин эюндярилмяси шяртляри, сатыъы вя
алыъы арасында гаршылыглы мцнасибятлярин характери,
мцлкиййят формасы вя табечилик яламятиндян асылы
олмайараг бцтцн тясяррцфат субйектляри цчцн йарадылан
ялверишли игтисади мцщит, норматив - щцгуги база вя с.
иля ялагядардыр. Одур ки, ихтийары нюв эцзяштляри тят-
биг едян заман ямтяя мцбадилясинин бцтцн
иштиракчыларынын мянафеляринин игтисади ъящятдян
тямин едилмяси мясяляси мцтляг диггят мяркязиндя
сахланылмалыдыр.
Республикамызда базар мцнасибятляринин бяргярар
олдуьу бир шяраитдя мцасир малиййя базарынын
мцхтялиф инкишаф формалары вя истигамятляри, еляъя дя
онун фяалиййят механизминин спесифик хцсусиййятляри
материал ахынларынын щярякяти заманы бу ахынлара
малиййя хидмятинин эюстярилмясиндя гиймятли
каьызлардан истифадя олунмасына эениш имкан йарадыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, малиййя ахынларынын
оптималлашдырылмасы иля бярабяр фонд базарынын
йаратдыьы цстцнлцклярдян (тясир васитяляриндян -
алятлярдян) истифадя олунмасы щям истещсалчы фирма
вя мцяссисялярин, щям дя истещлакчыларын тясяррцфат
фяалиййятини характеризя едян эюстяриъилярин
ящямиййятли дяряъядя йахшылашдырылмасына кюмяклик
эюстярир. Бу илк нювбядя тясяррцфат субйектляринин

214
юдяйяъякляри айры – айры верэи тядиййяляринин
азалдылмасы йолу иля тямиз мянфяятин артырылмасында
тязащцр едир. Адятян, практикада верэи тядиййяляринин
азалдылмасы цчцн дювлятин айры – айры гиймятли
каьызларынын вя мцхтялиф емитентлярин дювриййяйя
бурахдыьы векселлярин имканларындан истифадя
олунур.
Истещлакчы мцяссисяляр алаъаглары материал
ресурсларына эюря мящсулэюндярянлярля щесаблашмаг
цчцн онлара хидмят эюстярян банкларда хцсуси щесаблар
ачыр вя апарылан сювдяляшмяляря малиййя тяминаты
йаратмаг цчцн бу щесаблара мцхтялиф мянбяляр
щесабына формалашан пул вясаитлярини
ъямляшдирирляр. Истещлакчы мцяссися вя фирмалар бу
пул вясаитиндян щям бирбаша, йяни
мящсулэюндярянлярдян алына мящсулларын дяйярини
юдямяк цчцн, щям дя эцзяштли верэилярин тятбиг
едилмясини нязярдя тутан гиймятли каьызларын ялдя
едилмяси цчцн истифадя едир. Яэяр гейд олунан
ямялиййатларын апарылмасы цчцн тясррцфат
субйектляри хцсуси малиййя вясаитляриня малик дейился,
онда банклардан ъялб едилмиш вясаит – кредит эютцрмяк
мяъбуриййятиндя олур. Беля олан щалда кредитдян
истифадяйя эюря норматив актларла мцяййянляшян банк
фаизляри мящсулларын истещсалы вя мцбадилясиня
чякилян мясряфлярин тяркибиня дахил едилир вя долайы
формада мянфяятин верэийя ъялб едилян щиссясини –
щяъмини азалдыр. Гиймятли каьызларын ялдя ялдя
едилмясиня эюря мцяссися вя йа фирманын эялирляри ися
эцзяштли формада верэийя ъялб едилдийиндян айрыъа
учота алыныр.
Бахылан бу схемин оптимал тятбиги цчцн
тясяррцфат субйектляринин практики фяалиййяти заманы
бир сыра ялавя факторлар да (кредитин дяйяри вя эери

215
гайтарылма мцддяти, истигразларын алынмасы заманы
банкларын тутдуглары комиссион щаглары,пул
вясаитляринин кючцрцлмяси мцддяти, гиймятли каьызлар
базарынын фяалиййят эюстярмясинин ганунауйьунлуьу вя
с.) нязяря алынмалыдыр.
Беляликля, материал ахынларына хидмят эюстярян
малиййя механизминин тящлили эюстярир ки:
 биринжиси, лоэистик малиййя ахынларынын
мювъудлуьу бу ахынларын хидмят обйекти щесаб едилян
материал ахынларынын варлыьы иля шяртляшир;
 икинжиси, малиййя ахынларынын истигамяти,
щяъми, йаранма мянбяйи вя щярякятя башламасы аны
мящсулларын алыъысы вя сатыъысы арасында
разылашдырылан щесаблашма формаларындан вя алгы -
сатгы мцгавиляляриндя нязярдя тутулан ялавя тядиййя
шяртляриндян асылыдыр;
 цчцнжцсц, сон заманлар алыъы вя сатыъы
арасында гаршылыглы щесаблашмаларын
оптималлашдырылмасы мягсядиля практикада эениш
истифадя олунан мцхтялиф гиймятли каьызлар бир
тяряфдян материал ахынларына малиййя хидмятинин
эюстярилмяси механизмини ящямиййятли дяряъядя
чятинляшдирся дя, диэяр тяряфдян онун игтисади
сямярялилийинин артырылмасы мянбяйиня
чеврилмишдир. Лоэистика вя малиййя сащясиндя
фяалиййят эюстярян практики ишчилярин фикринъя
гаршылыглы щесаблашмаларын апарылмасы заманы
мцяййян шяртляря ямял етмякля гиймятли каьызлардан
истифадя олунмасы эюндярилян мящсуллара эюря тядиййя
мябляьиня 10 % - дян 30 % - гядяр щяъмдя гянаят
едилмясиня имкан верир. Бундан башга, нязяря алмаг
лазымдыр ки, материал ахынларына малиййя хидмятинин
эюстярилмясинин конкрет механизми тясяррцфат
ялагяляринин (бирбаша вя йа васитячилярин иштиракы

216
иля) характериндян бирбаша асылыдыр.

3.3. ИНФОРМАСИЙА АХЫНЛАРЫ

Информасийа латын сюзц олуб, хябяр вермяк, ня


щагдаса, щансы факт, щадися барясиндяся мялумат вермяк
мянасыны дашыйыр. Истяр республикамызда, истярся дя
йахын вя узаг хариъи юлкялярдя информасийа
анлайышына йанашмаларда алим вя мцтяхяссисляр
арасында мцхтялиф истигамятли бахышлар мювъуддур.
Академик А.Н. Колмогоровун фикринъя «Информасийа –
гейри мяхсуси, ещтималлы анлайышдыр. Лакин реал
васитялярля, рабитя каналлары васитясиля вериля биляр.
Профессор Луи Куффинйал информасийаны «полад –
механики мямулатын материалыдырса, информасийа да
тяфяккцрцн материалыдыр» кими изащ етмишдир.
Л.Бриллйцен информасийайа бир гядяр башга
аспектдян йанашараг эюстярмишдир ки, «щадися баш
веринъяйя гядяр билийимизля, щадисядян сонракы
билийимизин фярги информасийадыр».
Ф.Д.Фесенко: «Сюзцн эениш мянасында
информасийа дедикдя, сахланма, эюндярилмя вя
дяйишдирилмя обйекти олан мялуматлар баша дцшцлцр.
Бцтцн бу гейд олунанлардан фяргли олараг Н.Н.Моисеев
информасийаны тядгиг едилян обйекти ящатя едян ятраф
мцщит вя йа юйрянилян щал щаггында ялдя олунан
мялуматлар топлусу кими характеризя едир.
Бцтцн бу тярифляр информасийанын мащиййятини
бу вя йа диэяр ъящятдян дцзэцн изащ едир. Бурадан ялдя
олунан гянаят ондан ибарятдир ки, щяр бир информасийа
мялуматдыр, лакин щяр бир мялумат информасийа дейил,
информасийа мялумата нисбятян даща йыьъам, конкрет вя
мцкяммялдир.
Фялсяфи категорийа кими информасийа тяфяккцрцн

217
инкишаф дяряъясини, инсанларын иътимаи практикасыны,
онларын тябиятля вя юз араларында олан мцнасибятляри
ифадя едир.
Информасийа инсанлара онун щисси гаврайышлары
вя тясяввцрляри сайясиндя чатыр. Информасийа
мцхтялиф: данышыг, мятн вя тясвир формаларында вериля
биляр вя онлары мцхтялиф дашыйыъыларда (китабларда,
журналларда, сянядлярдя, чертйожларда вя с.) гейд етмяк
мцмкцндцр.
Бцтцн бу гейд олунанлар эюстярир ки, информасийа
мцхтялиф йерлярдя йараныр, олдугъа мцхтялиф нювляря
маликдир.
Информасийанын ян мцщцм нювляриндян бири
игтисади информасийадыр. Бу, игтисади системлярдя
дювр етмякля онларын фяалиййятини тямин едян, дахили
вя хариъи тясирляр комплексинин универсал ифадясидир.
Игтисади информасийа бцтювлцкдя игтисадиййат кими
олдугъа мцряккяб вя чохсащяли бир системи характеризя
етдийиндян ян щармоник вя чевик информасийа
нювцдцр.
Игтисадиййат бир-бириля гаршылыглы фяалиййятдя
олан тясяррцфат субйектляринин ачыг информасийа
системидир. Бу субйектлярин нормал фяалиййяти цчцн
башлыъа шярт диэяр информасийа системляри иля
гаршылыглы ялагядир.
Базар игтисадиййатынын формалашмасы
бахымындан ъямиййятин информасийалашдырылмасына
ващид информасийа мяканында юз-юзцня тяшкил олунан
вя юз-юзцня инкишаф едян глобал, щяртяряфли, бцтюв
бир просес кими бахмаг лазымдыр.
Бцтювлцкдя базар игтисадиййаты вя онун айры –
айры игтисади субйектляринин нормал вя сямяряли
фяалиййят эюстярмяси цчцн информасийа мцщцм
шяртдир. Мящсул вя хидмятляр базарынын

218
формалашмасы вя инкишафы мящсул вя хидмятляр,
онларын гиймятляри, мящсулларын сатыш шяртляри,
алыъы вя сатыъы, щабеля васитячи структурлар щаггында
етибарлы вя дольун информасийаларсыз щеч ъцр мцмкцн
дейил. Бу тип информасийаларын мювъуд олмамасы ялавя
хярълярин йаранмасына, тясяррцфат субйектляринин
гябул едяъякляри истянилян характерли гярарларын
кейфиййятинин ашаьы дцшмясиня вя транссаксион
хярълярин артмасына эятириб чыхарыр.
Информасийа истянилян сявиййяли менеъерляр цчцн
ян зярури вя ян мцщцм ресурс нювц щесаб олунунур. Бу
нюв ресурсун практики фяалиййятдя ролу ики ясас
принсипя эюря мцтямади олараг артыр:
 игтисадиййатын вя идаряетмянин
глобаллашдырылмасы (бизнес фяалиййяти артыг
комплекс вя бейнялхалг характер дашымаьа башлайыр);
 компйцтерляшдирмянин информасийа
ресурсларынын ялдя едилмяси вя тяшкили просесиня
даща ъидди тялябляр гоймасы.
Кичик бизнесин тяшкили иля мяшьул олан
менеъерляр реал ахынларын: тиъарят шябякяляринин
ямлакынын, магазинлярдя ямтяялярин, касса
апаратларынын, истещлакчы ахынларынын вя с. идаря
едилмясини щяйата кечирирляр. Тябии ки, йериня
йетирилян ямялиййатларын мигйасы эенишлянярся,
мясялян, йцзлярля, минлярля тиъарят шябякяляриндя
мящсулларын физики бюлцшдцрцлмяси вя сатышы иля
ялагядар ишлярин щяъми артарса онда менеъерляр
ямялиййатлары дейил, артыг бу ямялиййатларла баьлы
информасийаларын идаря едилмяси мяъбуриййятиндя
галырлар. Иъра едилян ямялиййатын мювъуд вязиййятини
аналитик гиймятляндирмяк цчцн менеъерляр чохлу сайда
сянядлярдян вя йа информасийа характерли арайышлардан
истифадя етмяли олурлар. Бу бахымдан эениш чешидли

219
мящсул истещсалы вя сатышы иля мяшьул олан ири фирма
вя йа ширкятляр цчцн, информасийаны гиймятли ресурс
щесаб едян идаряетмя персоналы цчцн истяр фирманын
(ширкятин) фяалиййяти, истярся дя онун ятраф
мцщитиндя баш верян просеслярля баьлы эцндялик –
щяъмъя чох тутумлу информасийаларын там вя дольун
формада ялдя едилмяси чятинлик йарадыр.
Истянилян сявиййяли лоэистик системлярдян
материал, малиййя вя информасийа ахынлары ютцб кечир.
Даща доьрусу, ихтийари сявиййяйя малик лоэистик
системляр щям материал, щям дя информасийа
ахынларынын гябул едилмяси, онларын цзяриндя тяляб
олунан ямялиййатларын апарылмасы вя бу ахынлары мюв-
ъуд системдян кянара – хариъи мцщитя ютцрцлмясини
щяйата кечирир. Хариъи алямин тясирляри алтында уйьун
мцщитдя йаранан информасийа ахынлары йаранма
мянбяйиндян истещлак – истифадя мянтягяляриня гядяр
материал ахынларына уйьун мялуматлары – инфор-
масийалары дашыйыр. Бу ахынлар материал
ресурсларынын оператив идаря едилмяси вя стратежи
гярарларын щазырланмасы цчцн сярбяст, мцстягил
характеря маликдир. Лакин практики бахымдан
информасийа ахынларынын щярякят сцряти материал
ахынларынын щярякят сцрятиля цст – цстя дцшмцр.
Нятиъя етибары иля материал вя информасийа ахынлары
арасында заман нюгтейи – нязяриндян фяргляр йараныр.
Информасийа ахынлары:
 материал вя истещсал ресурсларына тялябатын
мцяййянляшдирилмяси;
 тялябатын юдянилмяси цчцн мцвафиг тядарцкат
базарына чыхышын тямин едилмяси;
 тядарцкат методларынын мцяййянляшдирилмяси;
 сифариш едилмиш мящсулларын
истещсалчылардан истещлакчылара нягл едилмяси цчцн

220
бу вя йа диэяр няглиййат васитяляринин сечилмяси цзря
гиймятляндирмянин апарылмасы;
 мящсулэюндярян фирмалар тяряфиндян
эюндярилмиш мящсулларын кямиййят вя кейфиййят
цзря гябулу ишляринин щяйата кечирилмяси;
 мящсулларын анбарлашдырылмасы, истещсал
истещлакына щазырланмасы, истещсал програмынын
йериня йетирилмяси заманы материал ресурсларына
тялябат йарандыгъа онларын истещлак йерляриня
чатдырылмасы;
 щазыр мящсул истещсалы иля баьлы оператив
мялуматларын топланмасы вя йа мцвафиг гярарларын
щазырланмасы нятиъясиндя йараныр.
Башга сюзля, информасийа ахынлары истянилян
сявиййяли лоэистик системин щцдудлары дахилиндя бу вя
йа диэяр лоэистик ямялиййатларын йериня йетирилмяси
заманы йараныр вя йаранма мянбяйиндян сон
истещлакчыйа гядяр мялуматларын йазылы вя шифащи
дашыйыъысы кими чыхыш едир. Бу ахынлар истяр
истещсалчы вя мящсулэюндярян фирмаларда мящсул
сатышы сийасятинин формалашдырылмасы, истярся дя
истещлакчы фирмаларда тядарцкат вя истещсалын
тяшкили цзря стратежи гярарларын щазырланмасы, еляъя
дя оператив идарячилик бахымындан мцстясна
ящямиййятя маликдир.
Мящз бу нюгтейи – нязярдян информасийа
ахынларынын мцасир лоэистикада ролу дурмадан артыр.
Бу щяр шейдян яввял бир сыра сябяблярля ялагядардыр.
Биринъиси, истещлакчылар цчцн истещсалчы фирмалара
верилмиш сифаришлярин мювъуд вязиййяти, сифариш
едилмиш материал вя йа истещсал ресурсларынын
тядарцкат базарында тяклиф едилмяси ещтималы, мягсяд
базарында сечилмиш истещсалчы вя йа мящсулэюндярян
фирмалар тяряфиндян мящсулларын эюндярилмяси

221
мцддяти вя йа тезлийи, йцк сянядляри вя с. щаггында
информасийалар лоэистик сервисин мцщцм елементи
щесаб едилир. Икинъиси, лоэистик дювранын бцтцн
мярщяляляриндя ещтийатларын идаря едилмяси
бахымындан там, дольун вя етибарлы информасийаларын
мювъуд олмасы тяклиф пакетиндя гейри - мцяййянлик
сявиййясини азалтмагла истещсал ещтийатлары вя ямяк
ресурсларына олан тялябатын азалдылмасына имкан
верир. Цчцнъцсц, конкрет нятиъяляря наил олунмасы
цчцн ресурслардан щарда, неъя вя ня вахт истифадя
едилмяси бахымындан информасийалар лоэистик
системлярин чевиклийини артырыр.
Беляликля, информасийа ахынлары ады алтында
лоэистик ямялиййатларын идаря едилмяси вя она
нязарят цчцн лоэистик систем тяряфиндян истифадя
олунан, лоэистик системля харижи мцщит арасында
ялагяляри тяшкил едян мялуматлар мяжмусу баша
дцшцлцр.
Информасийа ахыны вахт ващиди ярзиндя ишлянян,
сахланылан вя ютцрцлян информасийанын кямиййяти
иля юлчцлцр.
Щяр щансы бир мялуматда олан информасийанын
юлчцлмяси гайдалары информасийа нязяриййяси ады
алтында игтисади кибернетика тяряфиндян юйрянилир. Бу
нязяриййяйя эюря информасийанын кямиййят ващиди
икилик ващид – бит гябул едилмишдир. Електрон
щесаблама машынларындан истифадя етмякля
мялуматларын ишлянмяси вя ютцрцлмясини щяйата
кечирян заман информасийалар байтла юлчцлцр. Байт
адятян 8 битдян ибарят олмагла машын сюзцнцн
щиссясидир. Лоэистик информасийаларын фярди електрон
щесаблама машынларынын (ФЕЩМ) тятбигиля
ишлянмяси заманы информасийа кямиййятинин тюрямя -
килобайт, мегабайт вя килобит кими ващидляриндян дя

222
истифадя олунур.
Демяли, информасийа ахынлары мцхтялиф: йаранма
мянбяйи, щярякят истигамяти, информасийаларын
ютцрцлмяси сцряти, информасийа ахынларыны
тяшкил едян мялуматларын цмуми щяжми кими
парметрлярля характеризя олунур.
Информасийаларын ютцрцлмяси сцряти
информасийа нязяриййясиндя вя йа рабитя
техникасынынын мцхтялиф сащяляриндя адятян бодла
юлчцлцр (бир бод санийядя бир битин ютцрцлмясиня
уйьун эялир). Практики фяалиййят заманы информасийа
ахынларынын сцряти вахт ващиди ярзиндя ютцрцлян вя йа
ишлянян сянядлярин сайы, еляъя дя бу сянядлярдяки
сяняд сятирляринин сайы иля мцяййян едилир.
Информасийа ахынларынын цмуми щяъми вахт
ващиди ярзиндя ютцрцлян вя йа ишлянян сянядлярин
цмуми щяъми вя йа онлардакы сяняд сятирляринин цмуми
мигдары иля юлчцлцр. Информасийа ахынларынын
кямиййят тяряфи бу ахынларынын ютцрцлмяси цчцн
истифадя олунан рабитя каналларынын бурахылыш
габилиййятинин дцзэцн мцяййянляшдирилмясиня хидмят
едир.
Фирма вя ширкятлярин лоэистик менеъментляри
практики фяалиййят заманы информасийа ахынларынын
характеризя олунмасы цчцн: ютцрцлян мялуматын
номенклатурасы, мялумат вя сянядлярин типи, мялуматлар
массиви, мялуматларын ютцрцлмяси интенсивлийи вя
тезлийи, информасийа каналларынын бурахылыш
габилиййяти, гейри-санксион эиришлярдян мцдафия вя с.
кими чох сайлы эюстяриъилярдян мцтямади истифадя
едирляр.
Юзцнцн игтисади тябиятиня эюря информасийа
ахынлары, щям дя онунла гаршылыглы ялагядя олан,
шяртляшян йцк ващидляри материал ахынлары адланыр.

223
Лакин бу информасийа ахынлары яввял гейд едилдийи
кими йцк ващидляриндян тяшкил едилмиш материал
ахынларындан юзляринин формаларына, йаранма
мяншяйиня вя вахтына, мцхтялиф мянбяляр вя йа
обйектляр арасында щярякят истигамятляриня эюря
фяргляндийиндян онлар лоэистикада мцстягил шякилдя
юйрянилир. Лоэистикада информасийа ахынларынын
тядгиги вя онлардан лоэистик идаряетмянин щяйата
кечирилмяси цчцн истифадя олунмасыны нязярдя тутан
функсионал сащя информасийа лоэистикасы адланыр.
Лоэистик просеслярин информасийа тяминатынын
ваъиблийини, ящямиййятини нязяря алан алим вя
мцтяхяссисляр беля щесаб едирляр ки, ресурсларын вя
информасийа ахынларынын идаря едилмяси, щабеля
бизнес фяалиййятиндя ялащиддя рол ойнайан
информасийа лоэистикасынын хцсуси йерини мцтляг
мянада мцяййянляшдирмяк лазымдыр.
Бу заман информасийа лоэистикасы ады алтында
мящсул вя хидмятлярин истещсалы, бюлцшдцрцлмяси вя
истещлакы щаггында мцхтялиф игтисади (истещсал –
сатыш) фяалиййят обйектляри арасында мювъуд олан вя
дювр едян мялуматлар баша дцшцлцр. Идаряетмяйя
ашаьыдакы ясас функсийалар аид едилир:
 истещсал – сатыш просесляринин эедишиня
нязарят вя онун тящлили;
 истещсал – сатыш фяалиййятинин
тянзимлянмяси;
 учот вя щесабат ишляринин апарылмасы.
Лоэистикада информасийа ахынлары електрон
мялуматлары массиви, мцяййян формада тяртиб едилмиш
каьыз сянядляри, щабеля мялуматларын эюстярилян бу
ики формасынын щибритиндян ибарят ахын шяклиндя
йараныр.
Лоэистикада информасийа ахынларыны тяшкил

224
едян елементляря:
 телефонограмма вя йа факс;
 мящсулла бирликдя тяляб олунан йеря (анбар вя
йа базалара) дахил олан, ону мцшащидя едян гаимяляр;
 йцклярин анбара вя базалара дахил олмасы вя
йерляшдирилмяси щаггында информасийалар;
 няглиййат тарифляри, мцмкцн няглиййат
маршрутлары вя истифадя олунан няглиййат
васитяляринин нювц щаггында мялуматлар;
 ещтийатларын вязиййятини характеризя едян
динамик моделляр вя онларда баш верян
дяйишикликляр;
 истещсалла баьлы мцхтялиф норматив – сорьу
мялуматлары;
 мягсяд базары вя онун конкрет сегментиндя баш
верян дяйишикликляр;
 истещсал эцъляри вя битмямиш истещсал
щаггында ъари мялуматлар;
 мящсулэюндярянляр, васитячи структурлар вя
истещсалчылар (истещлакчылар) щаггында ъари
мялуматлар;
 сифариш портфелиндя баш верян
дяйишикликляр;
 мящсул истещсалы планы щаггында
мялуматлар;
 щазыр мящсулун нювц вя щяъми щаггында
мялуматлар;
 истещлакчылара фактики сатылан мящсуллар
щаггында мялуматлар;
 малиййя ахынлары щаггында мялуматлар вя с.
аид едилир.
Демяли, лоэистик систем дахилиндя йаранан,
сахланылан, дювр едян вя истифадя олунан
информасийалар йалныз ъари истещсал – сатыш
225
просесляринин нормал эедишини тямин етдикдя, онларын
сямяряли вя еффектив щяйата кечирилмяси цчцн оптимал
шяраит йаратдыгда файдалы щесаб едилир. Бу ися
информасийа базасынын йарадылмасы вя бу информасийа
базасынын йениляшмяси (истещсал – сатыш
фяалиййятинин ъари вязиййятини якс етдирян мцвафиг
мялуматлара) йолу иля тямин едилир. Буна эюря дя
адекват информасийа ахынларынын формалашмасы цчцн
ики ясас принсипя ямял етмяк тяляб олунур:
1.Лоэистик информасийа ахынларыны тяшкил едян
мялуматлар истещсал – сатыш фяалиййятинин щяйата
кечирилдийи мянбяйя максимум йахын йердян
йыьылмалыдыр.
2. Мялуматлар онлары мцгайися етмяк вя сонрадан
дяйишмяк цчцн ялверишли формада верилмялидир.
Бцтцн бу гейд олунанлардан беля нятиъяйя эялмяк
олар ки, лоэистик информасийа ахынларынын бир сыра
характерик хцсусиййятляря малик олмасы онлары диэяр
информасийа ахынларындан ясаслы сурятдя
фяргляндирир. Бу хцсусиййятляр ясасян лоэистик
системлярин мащиййятиндян, онлара мяхсус
хассяляриндян иряли эялир, ондан тюрямядир. Даща
доьрусу, лоэистик информасийа ахынлары:
 мцхтялиф тяркибя малик олмасы (лоэистик систем
дахилиндя истифадя олунан информасийалар кейфиййятъя
ейниъинсли дейил. Гейд етмяк лазымдыр ки, хятти
програмлашдырмада, о ъцмлядян, няглиййат мясялясиндя
«ейниъинсли» ады алтында ихтийари эюндярмя
мянтягясиндян тяйинат мянтягясиня гядяр мящсулларын
дашынмасы имканларынын гейри - мящдудлуьу баша
дцшцлцр. Лоэистик системляр дахилиндя информасийа
ахынларынын щярякяти просесиня гейд олунан
йанашманын тятбиги ихтийари сянядин идаряетмя
апаратынын ихтийари стуруктур бюлмяляриня

226
ютцрцлмяси, верилмяси имканларынын гейри -
мящдудлуьуну нязярдя тутур);
 бюлмялярин - информасийа эюндярянлярин
чохлуьу;
 информасийалары гябул едян обйектлярин
чохлуьу;
 мцшащидя олунан, арашдырылан информасийа
маршрутларынын мцряккяблийи вя чятинлийи;
 щяр бир маршрут цзря сяняд ващидляринин
ютцрцлмясини щяйата кечирян бюлмялярин чохлуьу;
 информасийа ахынларынын чох варинатлы
оптималлашдырылмасы иля характеризя олунур.
Лоэистик информасийа ахынларынын садаланан бу
хцсусиййятляри информасийа ахынларынын тясниф
едилмясиня имкан верир вя она гаршы хцсуси тялябляр
иряли сцрцр.
Щяр шейдян яввял гейд етмяк лазымдыр ки,
лоэистик информасийа ахынлары юз – юзлцйцндя кифайят
гядяр мцряккяб системдир вя бир сыра тяркиб
елементляря бюлцнцр (шякил 3.10).

Шякил 3.10. Лоэистик информасийа системинин


гурулуш схеми

227
Шякил 3.10 -дан эюрцндцйц кими лоэистик
информасийа ахынлары щяр бири мцвафиг мяна дашыйан
вя тясвир олунан обйектя кейфиййят вя кямиййят
характеристикалары верян бир нечя реквизитлярдян
(эюстяриъилярдян) тяшкил едилмиш информасийа
топлусудур.
Реквизит – йенидян (сонрадан) бюлцнмяси гейри -
мцмкцн олан садя мялумат ващидидир вя диэяр аналожи
елементля бирляшяряк даща мцряккяб информасийа
топлусуну йарадыр. Бунунла ялагядар олараг реквизит
информасийа топлусунун тяркибини мясялян,
«тяшкилатын ады вя коду», «мящсулун ады вя коду»,
«мящсулун гиймяти», «мящсулларын кямиййяти»,
«идаряетмя сянядляринин коду» вя с. кямиййят вя
кейфиййятъя характеризя едир. Щяр бир реквизит рягям,
щярф вя хцсуси символлар топлусу формасында вериля
биляр. Йаранма вя информасийаларын емалы просесиндя
ролуна эюря реквизитляр яламят вя базисляря
бюлцнцр.
Яламят – мялуматын тяркиб щиссяси олмагла
тясвир едилян обйекти кейфиййятъя характеризя едир вя
бу мялуматы фярдиляшдирир. Игтисади мянада айрыъа
эютцрцлмцш яламят йохдур вя о щямишя базисля
бирликдя гябул едилир. Яламятляр реквизитиня: «ай»,
«структур бюлмясинин коду», «ишчилярин табел
нюмряси» вя с.-я аид едилир. Информасийаларын
ишлянмяси просесиндя реквизит яламятляри цзяриндя бир
гайда олараг лоэистик ямялиййатлар (ахтарыш,
сортлашдырма, емал вя с.) йериня йетирилир.
Базис – мялуматын тяркиб щиссяси олмагла
функсионал бахымдан тясвир едилян обйекти кямиййятъя
характеризя етмякдян ибарятдир. Бурада да игтисади
мянада айрыъа эютцрцлмцш базис йохдур вя о, практики
фяалиййят заманы яламят реквизитиля бирликдя гябул

228
едилир. Базис реквизитляри щесаб олунан «щяр щансы
предметлярин сайы», «гиймят», «мябляь» вя с. юлчмя вя
йа щесаблама нятиъясиндя алынан ядяди кямиййятлярдир.
Сянядин йаранмасы цчцн минимум сайда зярури бир
ясас вя бир нечя яламят реквизитлярини юзцндя
бирляшдирян информасийа топлусу эюстярижи адланыр.
Мясялян, «анбара тящвил верилмиш щазыр мящсулларын
кямиййяти» эюстяриъиси бир ясас реквизит - «мящсулун
кямиййяти» вя бир нечя яламят реквизити «тарих»,
«истещсал бюлмясинин коду», «щазыр мящсул анбарынын
коду», «юлчц ващиди » вя с. ибарятдир. Садаланан бу
реквизитлярин мяъмусу – топлусу щазыр мящсулларын
анбара тящвил верилмяси цзря ямялиййатлары тясвир едир
вя щазыр мящсулун анбара тящвил верилмясиня бирбаша
хидмят едян вя компйцтерляшдирилмиш идаряетмя
системляриндя ишлянмяк цчцн ялверишли олан «г а и м
я» адлы садя бир сяняди йарадыр.
Эюстяриъилярин елементляри вя йа бцтцнлцкля
эюстяриъинин юзц ики ъящятя:
 форма (мясялян, гаимядя сяняд сцтунларынын вя
сятирляринин ады);
 тяйината эюря (сцтунлар вя сятирлярдя мцяййян
ядядляр вя сюзлярля ифадя едилмиш йазылар вя с.)
характеризя олунур. Бу заман сяняд формасы кими
иерархийа гурлушуна малик мцряккяб информасийалар
чыхыш едир. Идаряетмя просесиндя истифадя олунан
сянядляр ися юз нювбясиндя бу сянядлярин малик олдуьу
информасийалара эюря ъавабдещлик мясулиййяти
дашыйан шяхслярин имзасы вя мющцрц иля мцтляг
мянада тясдиглянмиш бир вя йа бир нечя эюстяриъини
юзцндя бирляшдирир. Адятян, илкин мялуматлар бу вя йа
диэяр сферада инсан фяалиййятинин нятиъяси щесаб
олунур. Яэяр сянядляри онларын щяйат дювранына эюря
сяъиййяляндирмяли олсаг тябии ки, сянядляр

229
мялуматларын йыьылмасы вя гейдиййаты
мярщяляляриндя йараныр вя сонрадан, хариъи мцщит -
кянар тяшкилатларын (али вя иъра органларынын) тясири
нятиъясиндя формалашыр.
Мясялян, мцщасибат учотунда эюстяриъинин
ясасыны щесаблашма вя юлчмялярин нятиъяляри тяшкил
едир вя иъмал мцщасибат вя статистик мялуматларын
алынмасына имкан верир. Бу да юз нювбясиндя тяшкилат,
район, сащя, игтисади реэион вя республика цзря
статистик щесабатларын тяртиби заманы илкин
информасийа ролуну ойнайыр.
Массив – ейниъинсли мялуматлар мяъмусунун мяна
мащиййятиня эюря ващид формада бирляшмясидир.
Массивин мащиййятини мцяййянляшдирян ясас елемент
гейдляр – йазылардан ибарятдир.
Бир массивя аид едилян мялуматлар цмуми гайда
цзря (мялуматларын йыьылмасы, сахланмасы вя емалы
технолоэийасына уйьун) гейд олунур, йазылыр. Массивин
типи онун мащиййятиня (мясялян, материал нормативляри
массиви, мящсул-эюндярянляр массиви, тядарцкат вя йа
сатыш базарлары массиви, мящсул истещсалчылары
массиви вя с.) вя мялуматларын ишлянмяси просесиндя
йериня йетирилян функсийайа (мясялян, эириш, чыхыш вя
аралыг массивляр) эюря мцяййянляшир. Символик адларла
тяъщиз едилмиш вя информасийа системляриндя ону
бирмяналы тяйин едян информасийа масссивляри файл
адланыр.
Беляликля, лоэистик информасийа ахынлары гойулан
мягсяд вя вязифялярдян асылы олараг мцхтялиф
яламятляря: лоэистик

ямялиййатлара вя лоэистик функсийалара; лоэистик


системя мцнасибятиня; информасийа
дашыйыжыларына; йаранма вахтына вя методуна;

230
истифадя мцддятиня; ачыглыг дяряжяси вя
тяминатына; мялуматларын ютцрцлмяси цсулларына;
гаршылыглы ялагя дяряжясиня; мялуматларын
информасийа тутумуна; истифадя цсуллары вя
дяряжясиня; сыхлыьына эюря тясниф едилир.
Информасийа ахынларынын гейд олунан бу
яламятляр цзря тясниф едилмяси заманы гябул едилмиш
цмуми принсипляр ашаьыдакылардан ибарятдир:
а) тясниф едилян обйекти кифайят гядяр там ящатя
етмяк;
б) чохмярщяляли тясниф етмядя щяр бир мярщяля
цзря тяснифат яламятляринин бирэялийиня наил олмаг;
ъ) тяснифат схеминин ачыглыьыны (йени мящсул
нювляринин ялавя едилмяси имканы) тямин етмяк.
Садаланан принсипляря ясасланмагла лоэистик
информасийа ахынларынын тясниф едилмясиндя ваъиб
мярщяля бу вя йа диэяр лоэистик информасийа
ахынларынын конкрет тяснифат групуна мянсуб олмасыны
яввялъядян тяйин едян яламятляр вя мейарлар топлусунун
мцяййянляшдирилмясиндян ибарятдир.
Лоэистик информасийа ахынларына мяхсус
мящсулэюндярянлярин вя истещлакчыларын чохлуьу вя
ейниъинсли олмамасыны нязяря алмагла, еляъя дя тясниф
етмянин башлыъа мягсядини (лоэистик информасийа
ахынларынын низама салынмасы) ялдя рящбяр тутмагла
илкин мярщялядя айры – айры фяалиййят нювляри
ясасында йаранан ейниъинсли информасийа ахынларыны
тясниф етмя групу дахилиндя конкрет яламятляр цзря
бюлмяк лазымдыр.
Ириляшдирилмиш ихтийари лоэистик систем цч ясас
(тядарцкат, истещсал ещтийатларынын идаря едилмяси,
щазыр мящсулун бюлцшдцрцлмяси) вя тяминедиъи
(малиййя, сервис, информасийа) функсийалардан тяшкил
едилир. Лоэистиканын бу функсионал сащяляриндян

231
асылы олараг информасийа ахынлары ашаьыдакы кими
тясниф едилир.
1. Л о э и с т и к я м я л и й й а т л а р а в я лоэ
и с- т и к ф у н к с и й а л а р а э ю р я:
 садя;
 комплекс;
 ачар;
 базис.
2. Л о э и с т и к с и с т е м я м ц н а с и б я т и н я
э ю р я:
 дахили - лоэистик системин дахилиндя вя онун
елементляри арасында дювр едян мцхтялиф тяйинатлы
информасийа ахынлары, мясялян конкрет нюв мящсул
истещсалы цчцн истещсалын тяшкили, истещсалын мадди
тяминаты вя щазыр мящсул истещсалы щаггында
информасийалар;
 харижи - лоэистик системля онун ятраф мцщити
арасында дювр едян мцхтялиф тяйинатлы информасийа
ахынлары, мясялян мящсулэюндярянляр тяряфиндян
эюндяриляъяк йцклярин нювляри вя щяъми, няглиййат
компанийалары арасында рягабятин мювъуд сявиййяси,
айры-айры истещлакчыларын алдыглары мящсул
партийасынын щяъми вя с. щаггында мялумат;
 цфцги - иерархийа гурулушлу лоэистик системин
бир сявиййясиня аид едилян информасийа ахынлары.
Бурада иерархийа пирамидасынын бир мяртябясиня
мяхсус лоэистик системин гурулуш бюлмясиндя, мясялян,
ещтийатларын йарадылмасы вя йа истещсалын нормал
тяшкил едилмяси бахымындан анбар лоэистикасы
сявиййясиндя дювр едян мялуматлар нязярдя тутулур;
 шагули – лоэистик менеъментин йухары
сявиййясиндян ашаьы сявиййясиня гядяр олан
информасийа ахынлары. Бурада информасийалар
иерархийа пирамидасынын мцхтялиф мяртябяляриндя

232
йерляшян бир лоэистик системин гурулуш бюлмяляри,
мясялян конкрет нюв мящсул истещсалы цчцн истещсалла
тядарцкат, истещсалла сатыш, тядарцкатла ещтийатлар,
ещтийатларла истещсал вя с. арасында дювр едир;
 эириш - лоэистик мяркязляря лоэистик
системлярин хариъи вя дахили мцщитиндян дахил олан вя
ейни заманда онун щяр бир елементиня нязарят едян
информасийа ахынлары;

 чыхыш - лоэистик мяркязляр тяряфиндян лоэистик


системин дахили вя хариъи мцщитиня верилян, лакин онун
щяр бир елементиня нязарят едян информасийа ахынлары.
3. И н ф о р м а с и й а д а ш ы й ы ъ ы л а р ы н а э
ю р я:
 каьыз дашыйыжылары - мящсуллар вя онларын
щярякятини характеризя едян мцхтялиф тяйинатлы
сянядляр;
 магнит дашыйыжылары - информасийаларын
компйцтер технолоэийасы иля ишлянмясини щяйата
кечирян магнит лентляри, магнит дискляри;
 електрон;
 гарышыг.
4. Й а р а н м а в а х т ы н а в я и с т и ф а д я м ц
д д я т и н я э ю р я:
 мцнтязям ахынлар - мцяййян едилмиш вахтда
конкрет гайдалар цзря мялуматларын ютцрцлмяси;
 дюври ахынлар - мцяййян вахтда ъидди
мящдудиййятлярля мялуматларын ютцрцлмяси;
 оператив ахынлар - интерактив вя «on line», «off
line» диалог режимляриндя лоэистик системин
абонентляриля ялагяляри тямин едян информасийалар.
5. Й а р а н м а м е т о д л а р ы н а э ю р я:
 илкин информасийа ахынлары;
 тюрямя – сярбяст информасийа ахынлары;
233
6. Т я й и н а т ы н д а н а с ы л ы о л а р а г:
 директив (идаряетмя) ахынлары (ямрляр вя
сярянжмлар);
 норматив - мялумат характерли информасийа
ахынлары (тялиматлар, протоколлар, ясаснамяляр вя
с.);
 идаряетмя гярарларынын гябул едилмяси заманы
учот вя тящлилин апарылмасы цчцн лазым олан учот –
аналитик информасийа ахынлары;
 кюмякчи информасийа ахынлары (хцласяляр,
арайышлар, елми мягаляляр, рефератлар, техники
тящлцкясизлик цзря сянядляр вя с.).
7. А ч ы г л ы г д я р я ъ я с и в я я щ я м и й й я т л
и л и к с я в и й й я с и н я э ю р я:
 ачыг информасийа ахынлары - лоэистик системя
мяхсус вя йа бу системдян кянар иштиракчыларын
информасийалардан истифадя етмя дяряъясини
характеризя едян информасийалар;
 баьлы информасийа ахынлары -
информасийалардан истифадя едилмяси вя йа онун ялдя
олунмасы цчцн лоэистик системин бязи иштиракчыларына
мцяййян мящдудиййятлярин, системдян кянар
абонентляря ися цмумян гадаьа гойулан
информасийалар;
 коммерсийа характерли информасийа ахынлары
- истяр илкин, истярся дя тякрар лоэистик
информасийаларын истифадячиляриня яввялъядян
мцяййян олунмуш разылашма цзря комиссион щаглары
ясасында верилян информасийалар;
 мяхфи (конфиденсиал) информасийа ахынлары -
бир лоэистик системин иштиракчыларына вя йа лоэистик
системин бир иштиракчысына мяхсус олан спесифик
информасийалар;
 ади информасийа ахынлары - щеч бир

234
мящдудиййятляр гойулмадан лоэистик системин бцтцн
иштиракчылары тяряфиндян лоэистик ямялиййатларын
йериня йетирилмяси вя бу системя нязарят едилмяси
мягсядиля истифадя олунан информасийалар;
 сифариш едилмиш информасийа ахынлары;
 коррелйасийа (асылы) характерли информасийа
ахынлары - бу сяпкили информасийалар материал
ахынларындан билаваситя асылы олан
информасийалардыр. Бурада, мясялян, йцклярин щярякяти
вя айры – айры мящсул нювляри цзря ещтийатларын
сявиййясинин дяйишмяси щаггында информасийалар
материал ахынлары иля коррелйасийа
асылылыьындадыр).
8. М я л у м а т л а р ы н ю т ц р ц л м я с и ц с у л л
а р ы- н а э ю р я:
 гасид;
 почт;
 телефон, телеграф вя телетайп;
 радио вя телевизийа;
 електрон почту;
 факсимил шябякяляр;
 телекоммуникасийа шябякяляри.
9. Ин д и к а с и й а д а н а с ы л ы л ы ь а э ю р я:
 рягям (сянядлярдя рягямля йазылар, мониторда
рягямлярин тясвири);
 щярф (сянядлярдя вя мониторун екранында
сюзля йазы);
 символик (чертйожларда, тяшкилати
схемлярдя шярти тясвирляр);
 предмет – визиуал (телетясвирляр,
фотографийалар).
10. Г а р ш ы л ы г л ы я л а г я д я р я ъ я с и н я э
ю р я:
Гаршылыглы ялагялик дяряъяси мювъуд
235
информасийа нювц иля башга информасийа нювляринин
кямиййяти арасында асылылыг ясасында
мцяййянляшдирилир.
 гаршылыглы ялагядя олан (гаршылыглы ялагядя
олан информасийа дедикдя илкин идаряетмя
обйектиндян идаряетмя системиня
истигамятлянмиш вя сярбяст (тюрямя)
информасийалар баша дцшцлцр) информасийа
ахынлары ;
 гаршылыглы ялагядя олмайан информасийа
ахынлары.
11. М я л у м а т л а р ы н и н ф о р м а с и й а т у т у
-м у н а э ю р я:
Информасийаларын щяъми символ – щярф, рягям,
хидмяти ишаряляр вя йа байтларын сайы иля юлчцлцр.
 аз щяжмли (3 Кб – а гядяр) информасийа
ахынлары;
 орта щяжмли (500 Кб –а гядяр) информасийа
ахынлары;
 ири щяжмли (500 Кб –дан чох) информасийа
ахынлары.
12. И с т и ф а д я ц с у л л а р ы в я д я р я ъ я с и н
я э ю р я:
 истифадя олунмайан информасийа ахынлары;
 бир дяфя истифадя олунан информасийа
ахынлары;
 аз истифадя олунан информасийа ахынлары;
 бир нечя дяфя истифадя олунан информасийа
ахынлары;
13. С ы х л ы ь ы н а э ю р я:
 аз интенсивли (1 Мбит/ санийя) информасийа
ахынлары;
 орта интенсивли (1 – 2 Мбит/санийя)
информасийа ахынлары;
236
 йцксяк интенсивли (2 Мбит/ санийядян чох)
информасийа ахынлары.
Бу тяснифат яламятляриндян башга практикада айры
- айры бюлэц каналлары цзря щазыр мящсулларын
бюлцшдцрцлмяси щаггында гярарлардан ибарят олан
информасийа ахынлары ики бюйцк група:
а) бюлцшдцрмя шябякяляриндя йериня йетирилян
ямялиййатларын мцвяггяти шяртлярини характеризя едян
ахынлара (сифаришлярин алынмасы вя ютцрцлмяси
мцддяти, ямтяялик ещтийатларын йарадылмасы вя
онларын сечилмиш тяйинат мянтягясиня эюндярилмяси,
диспетчерляшдирмя вахты, мониторинг вя с.);
б) мялуматларын дягиглийи вя етибарлылыьыны якс
етдирян ахынлара бюлцнцр.
Лоэистик функсийаларын йериня йетирилмясинин
илкин мярщялясиндя – мясялян, истещсал вя материал
ресурсларынын алгы – сатгысы цзря сювдяляшмялярин
апарылмасы, мцгавилялярин баьланмасы заманы хцсуси
материал ахынларынын йаранмасы информасийа
ахынларынын ямяля эялмясиня сябяб олур. Лакин
материал вя информасийа ахынлары изоморф
олмадыгларындан онларын арасында йаранма вахтына
эюря синхронлуг вя йа уйьунлуг мювъуд дейил.
Характерик нцмуня кими ямтяя биржаларында баьланан
форвард (щяля эюндярилмяйян вя йа щяля истещсал
едилмяйян мящсулларын сатышы цзря тиъарят)
мцгавилялярини эюстярмяк олар. Мящз буна эюря дя
информасийа ахынлары материал ахынларына
мцнасибятдя ютцб кечян, ахын вахтлары ейни олан вя
ондан эери галан вя йа сонра эедя билян ахын нювляри
кими дя тясниф едилир. Бу заман информасийа ахынлары
материал ахынларына нисбятян дцз вя якс истигамятли ола
биляр. Яэяр бу вя йа диэяр лоэистик информасийалар
истещлакчы фирмалар тяряфиндян мящсулэюндярянляря

237
вя йа истещсалчы фирмалара формасийалар адланыр.
Материал ахынлары иля бярабяр информасийа ахынлары
да ейни алыъыйа вя йа алыъылара цнванланырса беля
информасийалара дцз истигамятли информасийалар
дейилир.
Материал ахынларына нисбятян дцз информасийа
ахынлары эюндярилян йцклярин дахил олмасы щаггында
яввялъядян алыъылара мялуматларын верилмясиндян
ибарятдир. Материал ахынларыны габаглайан якс
информасийа ахынларына ися адятян истещсалчы
фирмалар тяряфиндян мящсулэюндярянляря вя йа
истещсалчы фирмалара тядарцкат цзря верилян
сифаришляр, верилмиш сифаришлярин иъра едилмясинин
мцяййян мцддятя гядяр эеъикдирилмяси вя йа
тезляшдирилмяси кими мялуматлар аид едилир.
Ахын вахтлары материал ахынлары иля ейниййят
тяшкил едян дцз истигамятли информасийа ахынлары
йцкц мцшащидя едян сянядляр – мящсулларын кямиййят
вя кейфиййятини тясдиг едян ямтяя – няглиййат гаимяляри
вя сертификат характеристикалары щаггында
мялуматлардан тяшкил едилир.
Материал ахынларындан сонра эедян дцз
истигамятли информасийа ахынлары истещсалчы вя йа
мящсулэюндярян фирмалар тяряфиндян эюндярилмиш
йцклярин кейфиййятини тясдиг едян ялавя сянядляр вя йа
эюндярилмиш мящсулларын кямиййятиндя сонрадан
ашкар едилмиш чатышмазлыгларын нювбяти мящсул
партийасынын эюндярилмяси заманы арадан
галдырылмасы щаггында мялуматлардан ибарятдир.
Материал ахынларындан сонра эедян якс истигамятли
информасийа ахынларына алыъыларын мящсулларын
кямиййят вя кейфиййятъя гябул едилмясинин нятиъяляри,
мцхтялиф ирадлар вя етиразлар щаггында

238
мящсулэюндярянляря цнванладыглары мялуматлар аид
едилир.
Беляликля, информасийа ахынларынын щярякят
истигамятляри материал ахынларынын щярякят маршруту
иля цст - цст дцшмяйя дя биляр. Одур ки, информасийа
ахынларыны:
 ахынын истигамятини дяйишмяк;
 мялуматларын ютцрцлмяси сцрятини онларын
гябул едилмяси сцрятиля ейниляшдирмяк;
 ахынларын щяъмини айры-айры говшагларын вя йа
сащялярин эцндялик вя йа айлыг бурахылыш щяъминя
бярабярляшдирмякля идаря етмяк олар.
Айры-айры лоэистик функсийалары мцшащидя едян
информасийа ахынлары, мясялян, истещсалын тяшкили вя
идаря едилмяси, няглетмя, ещтийатларын вя
сифаришлярин идаря едилмяси вя с. иля баьлы олан
просесляр олдугъа мцряккябдир. Бу мцряккяблик щяр
шейдян яввял тяртиб едилян сянядлярин чох нювлцлцйц,
сяняд дювриййясинин вахт бахымындан узунлуьу, щабеля
бу сянядлярдя лцзумсуз реквизитлярин сайынын щядсиз
чох олмасы иля характеризя едилир. Тякъя ону гейд етмяк
кифайятдир ки, бейнялхалг сяпкили гарышыг (дямирйолу
– дяниз няглиййаты) йцкдашымаларда миндян артыг
реквизитлярдлян тяшкил едилмиш 160 -а йахын илкин
сянядялярдян истифадя олунур. Бу заман йаранан
информасийа ахынлары ийирмидян артыг васитячи
структур арасында гаршылыглы формада ъяряйан едир.
Мювъуд мцряккяб вязиййятин арадан галдырылмасы, йяни
каьыз сяняд дювриййясинин щяъминин азалдылмасы,
сяняд дювриййясинин техноложи схеминин
садяляшдирилмяси цчцн лоэистик информасийа
ахынларынын БМТ EDIFACT бейнялхалг стандартлар цзря
електрон ютцрцлмяси вя ишлянмясини тямин едян мцасир
информасийа вя телекоммуникасийа васитяляринин

239
интенсив тятбиги мягсядяуйьундур.
Лоэистик менеъментин тямин едилмяси сащясиндя
информасийа – компйцтер технолоэийасынын ролунун
гиймятляндирилмяси олдугъа чятиндир. Лоэистиканын
мцасир инкишаф сявиййяси информасийа – компйцтер
технолоэийасынын сцрятли инкишафы вя бизнес
сферасында эениш тятбиги иля мцяййянляшир. Яксяр
лоэистик консепсийаларын щяйата кечирилмяси тез,
сцрятли фяалиййят эюстярян компйцтерляр, локал
щесаблама шябякяляри, телекоммуникасийа системляри вя
информасийа – програм тяминатларындан истифадяйя
ясасланыр.
Ахынлардакы информасийалар характер бахымындан
статистик бюлцшдцрцлдцйцндян лоэистик системи тямин
едян телекоммуникасийа васитяляри рабитя каналларынын
йцклянмяси имканларыны вя мялуматларын тезлик
бахымындан сортлашдырылмасы кими мясяляляри
мцтямади олараг диггят мяркязиндя сахламалыдыр.
Лоэистик системин хариъи мцщитиндя мювъуд олан
информасийа ахынлары лоэистик системин дахили
мцщити тяряфиндян гябул едилян вя сонрадан хариъи
мцщитя ютцрцлян информаси-йалардан истифадя
олунмасы цчцн онларын цзяриндя яввялъядян мцвафиг
аналитик ишлямялярин апарылмасыны вя бу ясасда уйьун
лоэистик гярарларын гябул едилмясини щяйата кечирир.
Хариъи мцщит лоэистик системя гаршы бир нюв
«итаятсиз» олдуьундан яксяр щалларда дахили мцщитин
тяляблярини нязяря алмадан практики фяалиййят
эюстярир. Одур ки, лоэистик систем хариъи информасийа
ахынлары щаггында гярарлар гябул едян заман дахили
мцщити хариъи мцщитин тясирляриня
уйьунлашдырмалыдыр. Башга сюзля, истещлакчы
фирмалар цчцн истянилян негатив щаллар - тядарцкат
базарында сечилмиш потенсиал мящсул-эюндярянляр,

240
няглиййат компанийалары вя йа няглетмя
маршрутларында ихтийари дяйишиклик баш вердикдя,
онлары йениляри иля явяз етмяк мягсядиля лоэистик
системин дахили мцщити чевик реаксийа вермяк
габилиййятиня малик олмалыдыр.
Дахили информасийа ахынлары щям оператив, щям
дя стратежи тяйинатлы лоэистик гярарларын гябул
едилмясиня хидмят едир. Оператив гярарлар лоэистик
системин дахили мцщитинин фасилясиз щяйат
фяалиййятини тямин едилмяси мягсядини дашыйыр.
Лоэистик мяркязляр дахили мцщит цчцн дювр едян дахили
вя хариъи информасийа ахынлары арасында мювъуд ялагя
вя якс ялагялярин координатларыны мцяййянляшдирир.
Мцяййян едилян координатларда лоэистик мяркязляр
илкин мялуматларын хариъи мцщитин бу вя йа диэяр
тясириня уйьунлашдырылмасы мягсядиля тяъили
тямизлямя (филтирасийасы) ишини щяйата кечирирляр.
Стратежи гярарлар ися хариъи информасийа
ахынларындан алынмыш хябярляр нязяря алынмагла
статистик мялуматларын тящлил едилмясиня ясасланыр.
Щяр тяряфли статистик вя аналитик тящлиллярин
апарылмасы иля щазырланан беля гарарлар йалныз дахили
мцщитин инкишаф етдирилмясиня хидмят едир.
Лоэистик системин дахили мцщитиня дахил олан вя
хариъи мцщитиня ютцрцлян информасийа ахынларынын
гейд едилмяси, сахланылмасы вя онларын цзяриндя
мцвафиг лоэистик ямялиййатларын апарылмасы цчцн
лоэистик мяркязляр мялуматлар базасына вя програм
тяминаты васитяляриня малик олмалыдыр. Мцасир вя
мцфяссял програм тяминатына малик олмайан лоэистик
мяркязляр – истещсал, няглетмя, ещтийатлар вя
сифаришлярин идаря едилмяси вя саиря кими айры – айры
лоэистик функсийаларын иъра едилмяси заманы мцхтялиф
характерли чятинликлярля растлаша билярляр. Бу щяр

241
шейдян яввял лоэистик функсийалары мцшащидя едян
информасийа ахынларынын сяняд дювриййясинин
мцряккяб схематик тяркиби, истифадя едилян сянядлярин
сайы вя бу сянядлярдяки реквизитлярин чохлуьу иля
сяъиййялянир. Експорт тяйинатлы йцклярин эюмрцк
бахышына тягдим едилмяси заманы тятбиг олунан айры –
айры сянядляри вя бу сянядлярин дювриййясини буна
нцмуня эюстярмяк олар. Мцасир лоэистик системляр юз
тяркибляриндя информасийа ахынларына нязарят етмяк,
бу ахынларын истигамятляриндя лоэистик
ямялиййатларын тяляби бахымындан мцяййян
дяйишиклик апармаг, мялуматларын етибарлы вя
дольунлуьуну тямин етмяк цчцн онлары там, мювъуд
олдуглары шякилдя сахламаг, зярури вахтда нювбяти ло-
эистик мярщяляйя ютцрмяк мягсядиля лоэистик
информасийа мяркязляри йарадырлар. Беля информасийа
мяркязляринин ясас вязифяси айры-айры лоэистик
мярщялялярдян алынмыш мялуматлары топламаг вя
онларын цзяриндя прагматик тямизлямя ишляри апармаг,
башга сюзля лоэистик вязифялярин йериня йетирилмяси
цчцн информасийалары тяляб олунан формайа салмагдан
ибарятдир. Информасийа мяркязи иля информасийа
мянбяйи арасында ялагяляр бирбаша, чевик,
ешалонлашдырылмыш вя якс ялагяли ола биляр.
Беляликля, лоэистик систем дахилиндя йаранан вя
формалашан информасийа ахынлары менеъерляря имкан
верир ки, планлашдырма, тянзимлямя, тящлил, нязарят вя
учот кими айры-айры лоэистик функсийалары йериня
йетирсинляр. Бу заман информасийа ахынларынын тутуму
вя онларын оператив ишлянмяси, стратежи лоэистик
гярарларын щазырланмасы цчцн бу информасийалардан
истифадя олунмасы дяряъяси менеъерлярдян йцксяк
пешякарлыг тяляб едир. Тякъя ещтийатларын идаря
едилмяси иля ялагядар олан лоэистик функсийанын йериня

242
йетирилмяси лоэистик системлярдя мювъуд олан
информасийа ахынларынын мцряккяблийи, рянэарянэлийи
вя бюйцк юлчцляря малик олмасы щаггында тясяввцр
йарадыр.

3.4. ХИДМЯТ АХЫНЛАРЫ

Ъямиййятдя мяъму иътимаи ямяк мадди истещсала


вя гейри - истещсал сащясиня бюлцнцр. Беля бир
бюлэцнцн апарылмасы щям нязяри, щям дя практики
бахымдан актуаллыг кясб едир. Нязяри ъящятдян бу ъцр
бюлэцнцн апарылмасы бцтцн фяалиййят нювляринин
мадди ясасыны тяшкил едян игтисадиййатын биринъи
сащясини вя билаваситя мадди базиси биринъи сащядя
йарадылан вя бу ясасда фяалиййят эюстярян
игтисадиййатын икинъи сащясини мцяййянляшдирмяйя
имкан верир. Практики бахымдан ися беля бюлэц
цмуммилли мящсулун дахили структурунда немятлярин
яшйа вя хидмят формасында истещсал едилмяси цчцн
мадди вя гейри - мадди истещсал сащяляринин ролу вя
пайларыны эюстярир.
Мадди истещсалын гейри – истещсал сащясиндян
фяргляндириъи ъящяти:
 инсанын тябият маддяляриня тясири;
 тябият маддялярини дяйишдиря билмяк
баъарыьы вя дяряъяси;
 инсанларын ямяк фяалиййяти формасындан
ибарятдир.
Бу цч фяргляндириъи хцсусиййят бирликдя мадди
истещсалын мащиййятини вя онун бцтцн диэяр фяалиййят
нювляриндян, хцсусиля дя мяняви фяалиййятдян фяргини
эюстярир. Мадди истещсалын мащиййяти инсанла тябият
арасында баш верян маддяляр мцбадиляси иля характеризя

243
олунур вя бу заман ямяк предмети кими тябият яшйалары
вя гцввяляри чыхыш едир. Тябиятя дяйишдириъи тясир
ися ямяк васитяляри иля щяйата кечирилир. Башга сюзля,
мадди истещсалын инсанын диэяр фяалиййят
нювляриндян фярги ямяк просесинин мащиййяти вя онун
цч шярти (ямяк, ямяк предмети, ямяк васитяси) иля
мцяййян едилир. Инсанла тябият арасында билаваситя
маддяляр мцбадилясини тяшкил вя тямин етмяйян бцтцн
диэяр фяалиййят нювляри мадди истещсал сащясиндян
кянада галыр вя гейри-мадди истещсал сащясини тяшкил
едир. Даща доьрусу, игтисади мцнасибятляр мадди
истещсалда йараныр вя бу вя йа диэяр формада гейри -
истещсал сащясиня йайылыр. Гейри-истещсал сащясиндя
игтисади мцнасибятляр мадди истещсал сферасында
мювъуд олан игтисади мцнасибятлярля мцяййян олунур.
Беляликля, мадди истещсалдан фяргли олараг гейри-
истещсал сащясиндя фяалиййят тябият маддяляриня
дяйишдириъи тясирля ялагядар дейил, ямяк васитяляри
иля тябиятя дяйишдириъи тясир эюстярилмир, ямяк
васитяляри йарадылмыр вя о, инсанла тябият арасында
маддяляр мцбадиляси кими чыхыш етмир. Гейри –
истещсал сащясиндя инсанларын ямяк фяалиййяти мадди
варлыг щесаб едилян тябиятин, онун гцввяляринин бир
щиссясини тяшкил едян инсана тясир эюстярмякля тябиятя
вя онун гцввяляриня дя тясир эюстярилир. Лакин тябиятя,
онун гцввяляриня бу ъцр тясир кечиъи характер дашыйыр
вя инсанын беля фяалиййяти тябият маддясини
дяйишдирмяк мягсяди эцдмцр. Гейри-мадди истещсал
сащясиндяки фяалиййят билаваситя йа мадди дцнйаны
инсан бейниндя якс етдирян (елми биликляр, инъясянят
ясярляри вя с.) мяняви немятляр йарадыр, йа да ямяк
просесинин юзцня файдалы формада хидмят эюстярян
фяалиййят нювц кими чыхыш едир. Гейри - мадди
истещсал сащясиндя ямяк фяалиййяти спесифик истещлак

244
дяйярляри – хидмятляр йарадыр вя реаллашдырыр.
Ямяйин характериндян вя онун нятиъяляриндян
асылы олараг хидмятляр: мадди вя гейри - мадди
хидмятляря бюлцнцр. Мадди хидмятляр йени мящсулун
йарадылмасында юзцнц эюстярмир, яшйа формасы алмыр,
лакин мадди мящсулларын истещлак дяйярини тязяляйир
вя беляликля онларын истещлак – истисмар мцддятини
узадыр. Буна эюря дя мадди хидмятляри, истещсал
фяалиййятинин характериндян асылы олараг гейри-
истещсал сферасына дейил, хидмят сферасына дахил
едирляр. Юз нювбясиндя сонунъу гейри-истещсал
сферасындан онунла фярглянир ки, бурада ямяйин
нятиъяси мцстягил формада мювъуд олмур, амма
мцхтялиф иътимаи тялябатлары юдяйян, сямяряли хидмят
формасы кими чыхыш едир. Бу бахымдан хидмят сащяси
игтисадиййатын бцтцн сащялярини: няглиййат вя рабитя
дя дахил олмагла мцхтялиф тяйинатлы мящсулларын алгы-
сатгысы, малиййя, информасийа, сыьорта вя мцхтялиф
нюв коммерсийа вя васитячилик ямялиййатларыны ящатя
едир. Беляликля, иътимаи ямяк бюлэцсц системиндя
игтисади мащиййятиня вя функсионал ролуна эюря гейри
– истещсал сащяси она дахил олан сащялярин тяркибиня
эюря «хидмят сащяси» анлайышы иля цст-цстя
дцшмцр.
Щал-щазырда Бирляшмиш Миллятляр
Тяшкилатынын миллятлярарасы статистик системиндя
бцтцн игтисадиййат цч сектора айрылыр. Биринжи
сектора, кянд вя мешя тясяррцфаты, балыгчылыг;
икинжийя - сянайе сащяляри, тикинти, емаледиъи сянайе,
енерэетика; цчцнжц сектора ися хидмят сащяляри –
няглиййат вя рабитя, тиъарят, иътимаи иашя, тящсил,
сящиййя, елм, мядяниййят вя инъясянят, бядян тярбийяси
вя идман, малиййя - кредит системи вя еляъя дя дювлят вя
иътимаи тяшкилатларын хидмятляри аид едилир. Биринъи

245
вя икинъи сектор мадди истещсал сащялярини, цчцнъц ися
щям истещсал, щям дя гейри – истещсал хидмятлярини
ящатя едир.
Истещсал - тяйинатлы хидмятляр (мадди хидмятляр)
ики щиссяйя бюлцнцр. Биринъиси нюв хидмятляр
истещсал истещлакына лазым олан хидмятлярля
билаваситя ялягядардыр. Бурайа илк нювбядя техноложи
аваданлыгларын ъари вя ясаслы тямири, истещсал
тяйинатлы рабитя, йцк няглиййаты вя истещсала хидмят
едян анбар тясяррцфаты, щцгуг вя малиййя–кредит
хидмятляри, материал ресурсларынын истещсал
истещлакына щазырланмасы (материалларын бичилмяси,
доьранмасы, хырда габлара долдурулмасы етикет вя
маркаларын йапышдырылмасы), таралашдырма,
истещлакчы сифаришляриня уйьун олараг мящсулларын
чешидляря айрылмасы вя дястляшдирилмяси, бланкларын
тяртиби вя с. дахилдир. Истещсал тя-йинатлы хидмятлярин
икинъи нювцня ися мадди истещсал просесинин давамыны
тядавцл сферасында якс етдирян (тядарцкат, тиъарят,
иътимаи иашя) вя шяхси истещлак сащясиндя (истещлак
тяйинатлы ямтяяляря лазым олан тямир вя техники
хидмятляр) мювъуд олан хидмятляр дахил едилир.
Гейри - истещсал тяйинатлы (гейри - мадди)
хидмятляр дя мцхтялифдир вя онларда ики щиссяйя
бюлцнцр. Биринъи груп хидмятляр билаваситя инсан
амили иля баьлыдыр. Бурайа шяхси истещлак тяйинатлы
хидмятляр (тящсил, сящиййя, мядяниййят, идман вя с.)
аиддир. Икинъи груп гейри - истещсал хидмятляри ися
ъямиййятдя мювъуд олан иътимаи вя дювлят
структурларынын (дювлят идаряетмя, иътимаи низам –
интизамы тямин едян органларын, мцдафия вя иътимаи
тяшкилатларын хидмятляри) фяалиййяти иля баьлыдыр.
Формасындан вя тяркиб елементляринин спесифик
хцсусиййятляриндян асылы олмайараг хидмят сферасы

246
игтисадиййатын ян перспективли вя сцрятля инкишаф
едян сащяляриндян биридир.
Инкишаф етмиш юлкялярин тяърцбяси эюстярир ки,
истещсал мцряккябляшдикъя, истещсал васитяляри вя халг
истещлакы маллары базарында мящсул боллуьу
йарандыгъа хидмят базарына тяляб дя артыр. Базар
игтисадиййатына йениъя гядям гоймуш республикамызда
хидмят сферасы инкишаф темпиня, йени хидмят
нювляринин тяклиф едилмясиня, щабеля базарын вя
истещлакчыларын тялябиня тез уйьунлашмасына эюря
истещсал сферасыны цстяляйир. Хидмятля мяшьул олан
тяшкилат вя фирмалар цчцн ян ваъиб мягам
эюстярдикляри айры – айры хидмят нювляринин тябияти
вя мащиййятини баша дцшмяк вя лоэистик идаряетмянин
щяйата кечирилмясиндя онларын спесифик
хцсусиййятлярини нязяря алмагдан ибарятдир.
Хидмят базары ики ясас сябябя эюря диэяр
базарлардан ясаслы сурятдя фярглянир:
1. Хидмят ону эюстярян ана гядяр мювжуд олмур.
Башга сюзля, бу сябяб хидмяти алана (вя йа эюстяряня)
гядяр ону мцгайися етмяйя вя йа гиймятляндирмяйя имкан
вермир. Бурада йалныз эюзлянилян (ялдя олунаъаг)
сямяряни мцгайися етмяк мцмкцндцр.

2. Хидмят олдугжа йцксяк гейри – мцяййянлик


сявиййясиня маликдир. Беля бир рискин мювъуд олмасы
бир тяряфдян мцштяриляри – хидмят обйектлярини
(алыъылары) хошаэялмяз вязиййятя салыр, диэяр тяряфдян
ися сатыъыларын хидмят базарына мцхтялиф хидмят
нювляринин чыхарылмасыны – тяклифини
чятинляшдирир.
Хидмят базарынын бу хцсусиййятляри вя еляъя дя
хидмятин юз тябияти (хидмятин истещсалы вя истещлакы
заман вя мякан бахымындан цст – цстя дцшдцйцндян

247
онлары бир йердян диэяр йеря эюндярмяк вя онлары
ещтийат формасында йыьыб сахламаг мцмкцн дейил) –
лоэистик хидмятин хцсусиййятлярини мцяййянляшдирир.
Лоэистик васитячиляр дя дахил олмагла лоэистик
системин яксяр иштиракчылары (мцхтялиф няглиййат
ширкятляри, топдан вя пяракяндя сатыш тиъарятини
щяйата кечирян шябякяляр, дистрибйцтерляр –
ширкятляри вя с.) мащиййят бахымындан хидмят
мцяссисяляри щесаб олунур вя лоэистик дюврянин
мцхтялиф мярщяляляриндя мящсулларын базара
чыхарылмасы, бюлцшдцрцлмяси вя сатышы цзря сервис
хидмятини щяйата кечирирляр. Йяни, бу фирмалар
лоэистик сервис хидмятинин обйектляри щесаб едилир.
Истещсалчылара вя алыъылара эюстярилян лоэистик
хидмятляр фасилясиз олараг илбяил артыр. Бу да бир
сыра обйектив сябяблярля:
 мцхтялиф юлкялярин щюкумятляринин гябул
етдийи сосиал програмлар;
 рягабят габилиййятли фирмаларын фяалиййятинин
сон истещлакчыйа йюнялдилмяси;
 мящсулун кейфиййятинин идаря едилмяси
консепсийасынын инкишафы;
 индустриал хидмятин йцксялдилмяси вя ямяк
габилиййятли ящалинин бурада мяркязляшмяси вя с.
ялагядардыр.
Бцтцн садаланан бу сябяблярля йанашы хидмят
сферасында йени фяалиййят нювляринин ямяля эялмясиня
тясир эюстярян башлыъа амил елми – техниканын
инкишафы вя бу сащядя ялдя олунан наилиййятлярин
игтисадиййатын мцхтялиф сащяляриндя интенсив вя
ардыъыл тятбигиндян ибарятдир. Мцасир игтисади
шяраитдя истещсалын инкишафы малиййя, информасийа,
няглиййат вя диэяр хидмят нювляриндян истифадяйя
ясасланыр. Беля хидмят нювляри бирбаша вя йа долайы

248
формада тядарцкат базарына, потенсиал
мящсулэюндярянлярин сечилмясиня, техники ъящятдян
мцряккяб мящсулларын алгы-сатгысына, бюлдцшдцрмя
каналларынын вя сатыш шябякяляринин инкишаф
етдирилмясиня, мящсулэюндярмялярин идаря едилмясиня
вя истещсалын зярури материал ресурслары иля вахты –
вахтында тямин едилмясинин тяшкилиня эцълц тясир
эюстярир. Буна эюря дцнйа юлкяляри цзря бирбаша
хариъи инвестисийаларын 40 % - дян чоху мящз хидмят
сферасына йюнялдилиб.
Лоэистик сервис хидмятинин кейфиййяти
ашаьыдакы:
 мящсулэюндярмялярин етибарлылыьы;
 сифаришлярин алынмасы анындан мящсул
партийасынын эюндярилмяси анына гядяр сярф олунан
цмуми вахт;
 мящсулэюндярмя формаларынын сечилмяси
имканлары;
 сифаришлярин щяйата кечирилмяси мцддяти;
 лоэистик систем дахилиндя ещтийатларын
мювъудлуьу;
 алыъыларын ащянэдар мадди – техники
тяминаты;
 истещлакчы тялябиля сифаришлярин йериня
йетирилмяси арасында максимум уйьунлуьун ялдя
едилмяси;
 истянилян вахт лоэистик систем дахилиндя
сифаришлярин йерляшдирилмяси ялверишлилийи;
 сифришлярин мящсулэюндярянляр тяряфиндян
гябул едилмяси тезлийи;
 лоэистик хидмятин обйектив
гиймятляндирилмяси;
 лоэистик хидмятляря чякилян хярълярин щяъми вя
структуру щаггында алыъыларын мцнтязям
249
мялуматландырылмасы;
 мящсулларын йцксяк сявиййядя
габлашдырылмасынын тямин едилмяси;  пакет вя
контейнер мящсул дашымаларынын щяйата кечирилмяси
имканлары;
 лоэистик систем дахилиндя мцнтязям алыъылара
ямтяялик кредитлярин вя эизли эцзяштлярин щаггы
юдянилмяйян хидмятляр формасында верилмяси
имканларынын мювъудлуьу, щабеля ди-эяр
эюстяриъилярля мцяййян едилир.
Рягабят мцбаризяси иля характеризя олунан базар
игтисадиййаты шяраитиндя бцтцн бярабяр шяртляр
дахилиндя ихтийари мящсула тялябин сявиййяси мювъуд
мящсулун истещлак хцсусиййятляриля йанашы онларын
конкрет алыъылара – истещлакчылара эюндярилмяси
шяртляриля дя мцяййян едилир. Мящсулэюндярмя
шяртляри игтисади бахымдан олдугъа эениш анлайышдыр
вя щяр шейдян яввял (мящсулларын истисмар кейфиййяти
истисна олмагла) мящсулларын нягл едилмяси вя
истещлакчылара тящвил верилмяси шяртлярини,
гурашдырылмасы, сазланмасы, хцсуси тялябляря мцвафиг
олараг емал едилмяси, гиймят сийасяти, гиймят ялавяляри
вя эцзяштляринин сявиййяси, мящсулларын дяйяринин
юдянилмяси цчцн конкрет щесаблашма формасынын
тятбиги, алыъыларда онларын разылыьы ясасында
мониторингин кечирилмяси, сатышдан сонракы хидмятин
эюстярилмяси, зяманят вя ирадларын верилмяси гайдасы,
тялиматлар вя алыъы щейятинин юйрядилмяси вя с.
амилляри юзцндя бирляшдирир.
Истещсалчылар (мящсулэюндярянляр) вя йа
алыъылар тяряфиндян гейд олунан бу шяртлярин
юдянилмяси заманы конкрет тяляби юдянилян
истещлакчы алдыьы мящсулларын дяйярини юдямякля
бярабяр тядарцкат базарынын мцяййянляшдирилмяси,

250
потенсиал мящсулэюндярянлярин сечилмяси вя онларын
оптимал идаря едилмяси, няглиййат васитяляринин
сечилмяси вя няглиййат паркындан мягсядяуйьун
истифадя олунмасы, лоэистик йцк ващидляринин
консолидасийа мяркязляриндя ъямляшдирилмяси,
материал ресурсларынын маневрлийинин артырылмасы
цчцн анбар, база вя терминалларын ъоьрафи бахымдан
ялверишли йерляшдирилмяси цзря гярарларын гябул
едилмяси, истещсалын оптимал тяшкили вя с. эениш
спектр вя характеря малик лоэистик хидмятлярин
эюстярилмясиня бюйцк ещтийаъ дуйур.
Лоэистик идаряетмя чярчивясиндя лоэистик
хидмятин мащиййятини вя сявиййясини дцзэцн баша
дцшмяк цчцн ашаьыда гейд олунан ишлярин йериня
йетирилмяси тяляб олунур:
 истещсалчы мцяссисянин (фирманын) фактики вя
потенсиал мящсул алыъыларыны тящлил етмяк вя онлары
лоэистик сервис хидмятляриня ещтийаълары нюгтейи –
нязярдян груплар цзря бюлцшдцрмяк;
 рягиб фирмаларын хидмят базарына тяклиф етдийи
хидмят нювлярининин тящлилини апармаг;
 хидмят базарынын тяляб етдийи лоэистик сервис
хидмятляринин рейстрини тяртиб етмяк вя онлары
ваъиблийи бахымындан ранглара айырмаг;
 тяляб вя тяклифин сявиййясиня уйьун олараг
лоэистик сервис хидмятинин тяляб олунан щяъми вя
сявиййясини мцяййянляшдирмяк;
 лоэистик сервис хидмятинин мцяссисянин
(фирманын) мянфяятиня вя рягабят габилиййятиня
потенсиал тясирини гиймятляндирмяк вя с.
Мцхтялиф нюв лоэистик сервис хидмятляри адятян
ашаьыдакы кими тясниф едилир (шякил 3.11).
Истещлакчылара эюстярилян бцтцн хидмят
нювляринин йериня йетирилмяси мцддятиндян асылы

251
олараг цч мярщяляйя бюлмяк олар:
 сатышдан яввял эюстярилян хидмятляр. Бу,
лоэистик хидмятя тялябин формалашдырылмасы цзря
йериня йетирилян ямялиййатлардан ибарятдир.
 мящсулларын сатышы просесиндя ижра едилян
хидмятляр. Бу нюв хидмятляр ъидди графикляр цзря
материал ахынларынын ялверишли щярякятини вя
истещлакчы сифаришляри ясасында материал
ресурсларынын сон тяйинат мянтягясиня
чатдырылмасыны тямин едир. Бир гайда олараг бура
мящсул партийаларынын сечилмяси вя дястляшдирилмяси,
мящсулларын габлашдырылмасы, маркалашдырылмасы,
йцк ващидляринин формалашдырылмасы;
мящсулэюндярмялярин етибарлылыьынын тямин
едилмяси цзря ишляр вя с. дахил едилир.

252
Шякил 3.11. Лоэистик сервис хидмятинин тяснифаты

 сатышдан сонракы хидмят. Бурайа ясасян

253
зяманятли хидмят, ещтийат щиссяляриля тяминат,
истещлакчы иддиаларына бахылмасы цзря ющдяликляр,
ахынларын эери – илкин тяйинат мянтягясиня
гайтарылмасынын тямин едилмяси, мящсулларын
мцбадиляси вя с. аид едилир.
Шякил 3.11-дя верилян хидмят нювлярини бу цч
мярщяляйя мцвафиг сурятдя нязярдян кечиряк.
Истещлакчы тялябиня уйьун хидмят гейд олунан
цч мярщялянин щяр биридя йериня йетирилян хидмят
нювлярини юзцндя бирляшдирир. Бу заман ашаьыдакылар
нязярдя тутулур.
Щяр истещлакчынын ейниадлы сифариши хидмят
базарынын ихтийари субйекти тяряфиндян мцхтялиф
мцддятдя иъра едиля биляр. Тябии ки, бцтцн бярабяр
шяртляр дахилиндя о фирма юзцнцн рягибляриля
мцгайисядя даща чох цстцнлцк вя эениш базар
имканларына маликдир ки, истещлакчылардан дахил олан
бу сифаришляря вахтында чевик вя оператив реаксийа
верир. Яксяр щалларда хидмят базарында мювге уьрунда
рягабят апаран фирмаларын эюзлянилмяз вя гыса заман
интервалында тез – тез тякраралан сифаришлярин
юдянилмясиня щазыр олмалары да бюйцк ящямиййят
дашыйыр.
Мящсулэюндярмялярин етибарлылыьы - потенсиал
вя фактики алыъыларын нюгтейи – нязяриндян мящсулун
ян мцщцм кейфиййят характеристикасыдыр. Етибарлылыг
мащиййят етибары иля комплекс анлайышдыр.
Мящсулэюндярмялярин етибарлылыьы дедикдя щеч бир
кянарлашмалара йол вермядян мящсулларын алыъылара
мцгавилядя эюстярилян мцддятдя, тяляб олунан
кейфиййятдя вя разылашдырылмыш щяъмдя

254
эюндярилмяси нязярдя тутулур. Башга сюзля, бурада
сющбят истещсалчыларын вя йа мящсулэюндярянлярин
алыъыларла баьладыьы мцгавилялярин шяртляриня уйьун
олараг мящсулларын кейфиййят вя кямиййят кими
параметрляриня риайят етмякля вахты – вахтында вя
имтинасыз эюндярилмясиндян эедир.
Истещлакчы тялябинин юдянилмяси цчцн кимин -
алыъы вя йа мящсулэюндярянин - мящсулларын
дашынмасы, илкин вя сон тя-йинат мянтягясиндя
йцклянмя – бошалдылмасы иля баьлы ишлярин йериня
йетирилмясиня ъавабдещлик мясулиййяти дашымасы
мцщцм ящямиййят кясб едир. Айдыныр ки, йцклямя –
бошалтма вя няглетмя ишлярини йериня йетирян,
мящсуллары истещлакчыларын гапысына гядяр
чатдырылмасыны щяйата кечирян мящсул-эюндярян
фирмалар бу лоэистик хидмятляри иъра етмяйян рягиб
фирмаларла мцгайисядя кифайят гядяр базар
цстцнлцкляриня маликдир. Тябии ки, юзляринин
фяалиййят мягсядляриня чевирилмиш беля хидмят
нювляринин истещлакчылара эюстярилмяси мящсул-
эюндярян фирмалара ялавя малиййя вясаити щесабына
баша эялир. Буна эюря дя фирманын али менеъерляри
эюстярилян хидмятя сярф едилян вясаитин щяъмини ялавя
гябул едилян сифаришлярин кямиййяти вя базар
мювгейинин итирилмяси нятиъясиндя фирманы эюзляйян
зярярлярин щяъмиля мцгайися едирляр.
Нящайят, яксяр щалларда щялледиъи мягамлардан
бири дя сифаришлярин садялик дяряъяси вя гябул
едилмяси формасыдан ибарятдир. Беля ки, сифаришлярин
инкишаф етмиш телекоммуникасийа васитяляри (телефон,
факс) вя йа информасийа технолоэийалары (интернет,
телемагазин) васитясиля гябул едилмяси алыъы
даирясинин эенишлянмяси цчцн бир нюв
стимуллашдырыъы рол ойнайыр. Мясялян, мящсулларын

255
маьаза – салонларда (бунун цчцн техники имкан варса)
нцмуняляр ясасында сатылмасы истещлакчы тялябинин
юдянилмясиня йюнялдилмиш мцяййян лоэистик сервис
хидмяти щесаб етмяк олар.
Беляликля, истещлакчы тялябиня уйьун хидмят:
заман; тезлик; мящсулэюндярмялярин кейфиййяти;
алыъылары комплекс тямин етмяк вя йа она щазырлыг
дяряъяси; йцклямя – бошалт-ма ишляринин апарылмасы вя
сифариш методлары кими эюстяриъилярля мцяййян
едилир вя диэяр хидмят нювляриндян фяргли олараг
фирманын бцтцн структур бюлямяляри цчцн цмцми щесаб
едилир.
Истещсала хидмят бир сыра тяркиб
елементляриндян: йени мящсулун йарадылмасы;
техноложи аваданлыгларын гурашдырылмасы вя
сазланмасы, истещсал просесляриня оператив нязарят,
сынагларын кечирилмяси; ишчи щейятинин юйрядилмяси,
истисмарын тяшкили вя саирядян ибарятдир.
Йени мящсул - юз техники игтисади вя сосиал
параметрляриня (эюстяриъиляриня) эюря
йахшылашдырылмыш (принсип етибары иля йени
истещлак хассяляриня малик олан) елми тядгигат, тяърцбя
конструктор вя лайищя ишляри ясасында йарадылмыш
мящсулдур. Бу заман аналожи мящсулла мцгайисядя
формасында, мязмунунда, йахуд да габлашдырылмасында
алыъы цчцн ящямиййятли олан ъидди дяйишикликляр -
йениликляр нязярдя тутулур. Бу йениликляри:
а) яввяляр базара чыхарылмамыш, йени ямтяя
нювц;
б)базарда мялум олан ямтяянин тяркибиня
(гурлушуна) йени компонентин ялавя едилмяси кими
ики група бюлмяк олар.
Йени мящсулун йарадылмасы олдугъа мцряккяб вя
чятин олдуьундан бунун цчцн елми тядгигат ишляри

256
апарылмалы, йени мящсулу щазырлайанлар бу ишя
йарадыъы йанашмалыдырлар. Цмумиййятля йени
мящсулун йарадылмасы бир нечя: тяклифин ахтарылмасы,
ян йахшы идейанын сечилмяси; сатыш имканларынын
игтисади тящлили; мящсулун лайищяляшдирилмяси;
сынаг истещсалынын вя мящсул сатышынын тяшкили;
йени мящсулун базар тяряфиндян мянимсянилмяси кими
мярщялялярдян ибарятдир.
Елми-техники тяряггинин наилиййятляринин
истещсала интенсив тятбиги вя бу ясасда йени
мящсулларын базарда тяшяккцл тапмасы истещлакчы
зювгцндя йени кейфиййят дяйишикликляринин
йаранмасына эятириб чыхарыр. Буна эюря дя истещ-
лакчылар вя йа истещлакчы групу даима йени вя йа
тякмилляшдирилмиш (модификасийа едилмиш)
мящсуллар тяляб едир. Беля бир щалын йаранмасы йени
мящсулун ишляниб щазырланмасы вя истещсалыны
зяруриййятя чевирир. Щяр бир истещсалчы фирма вя йа
мцяссися юзцнцн техники - игтисади имканларыны,
базарда рягабятин мювъуд сявиййясини нязяря алмаг вя
йени мящсулларын сатыш имканларыны аналитик
гиймятляндирмякля истещлакчы зювгцнц охшайан
мящсулларын истещсалы цчцн конкрет програм вя йа
стратеэийайа малик олмалыдыр. Лакин ону да нязяр алмаг
лазымдыр ки, йени мящсулун йарадылмасы
истещсалчыларын риски щесабына баша эялир. Апарылан
маркетинг тядгигатлары нятиъясиндя мцяййян
едилмишдир ки, йени халг истещлакы малларынын 40 % -
и, истещсал – техники тяйинатлы мящсулларын 20 % - и,
хидмятлярин ися 18 % - и бу вя йа диэяр сябябдян юзцня
конкрет алыъы тапа билмир. Буна эюря дя истещсалчы
мцяссися (вя йа фирма) гаршысында:
 йени мящсулун йарадылмасы вя истещсалынын
зярурилийи;

257
 йениликлярин базар тяряфиндян мцсбят
гаршыланмасы кими ики ясас вязифя дурур.
Одур ки, вязиййятдян чыхыш кими истещсалчы
мцяссисяляр практики олараг «експерт
гиймятляндирмяси» - Парето методундан эениш истифадя
едирляр. Парето методуна эюря гиймятляндирмя
эюстяриъиляриня ясасян ашаьыдакылар дахил едилир:
 йени мящсулун цмуми характеристикасы вя
истещлак хцсусиййятляри;
 потенсиал мянфяят;
 мювъуд вя потенсиал рягабят;
 базарын юлчцляри вя рискин дяряъяси;
 инвестисийанын сявиййяси вя патентляшдирмя
имканлары;
 ямяк вя материал ресурсларынын юдянилмя
имканлары вя мцддяти;
 мящсулларын щяйат дювранынын потенсиал
мцддяти;
 мящсулун рягабят габилиййятлилийи иля
истещсал имканлары;
 мювъуд аваданлыглардан истифадя сявиййяси вя
онларын модернляшдирилмяси имканлары;
 кадрларын йенидян щазырланмасы зярурилийи;
 мцяссисядя структур ислащатларынын
апарылмасы лабцдлцйц;
 йени техника вя йа техноложи аваданлыглара тяляб
вя онлары ялдя едилмяси формасы.
Демяли, йени мящсулларын щазырланмасында бир
тяряфдян истифадя олунан кющня аваданлыгларын
истисмар хцсусиййятляри, онун йениляшдирилмяси
имканлары вя бунун цчцн чякилян хяръляр тящлил
едилмяли, диэяр тяряфдян ися йени аваданлыгларын ялдя
едилмяси, гурашдырылмасы, сазланмасы, ишчи
щейятинин юйрядилмясиня сярф олунан мясряфляр,
258
щабеля кющня аваданлыьын мящсул цзяриня кечмяйян -
итирилян дяйяринин кямиййяти нязяря алынмалыдыр. Бу
заман тятбиг едиляъяк йени техника вя йа техноложи
аваданлыгларын игтисади сямярялилик мясялясиня хцсуси
диггят йетирмяк лазым эялир. Йени техниканын игтисади
сямярялилийи ясаслы вясаит гойулушунун игтисади
сямярялилийинин щесабланмасы методикасы иля, йяни,
йени техниканын ялдя едилмяси, гурашдырылмасы вя
сазланмасына чякилян мясряфляри онун тятбигиндян ялдя
едилян сямяря иля мцгайися етмякля мцяййян олунур.
Ясаслы вясаит гойулушунда олдуьу кими йени техниканын
мцтляг (цмуми) вя мцгайисяли сямярялилийи
фяргляндирилир. Мцтляг сямярялилик – йени техниканын
тятбиги нятиъясиндя ялдя едилян сямярянин щямин
техниканын алынмасы вя гурашдырылмасына чякилян
хяръляря олан нисбятиля мцяййян едилир. Мцгайисяли
сямярялилик ися йени техниканын мювъуд вариантлардан
оптималынын сечилмяси цчцн истифадя едилир.
Истещсал хидмяти вя йа истещсал тяйинатлы
сервис хидмятинин тяшкили дя (аваданлыгларын
гурашдырылмасы вя сазланмасы, онларын ещтийат
щиссяляри иля тямин едилмяси) бюйцк ящямиййят кясб
едир. Истещсал сферасында аз хяръля даща чох вя йцксяк
кейфиййятли мящсулун щазыранмасы, онун майа
дяйяринин ашаьы салынмасы вя цмумиййятля иътимаи
истещсалын игтисади сямярялилийинин йцксялдилмяси
цчцн техноложи ямялиййатларын оптимал тяшкили вя ясас
истещсал фондларынын тякмиляшдирилмясиля бярабяр
машын вя аваданлыгларын ишляк вязиййятдя олмасы, ясас
иш йерляринин сех вя истещсал сащяляринин зярури
материал ресурслары иля тямин олунмасы мцщцм
ящямиййятя маликдир. Бу ися ясас иш йерляри вя йа
сащяляриндя истещсала хидмятинин тяляб олунан
сявиййядя тяшкил едилмясиндян бирбаша асылыдыр. Беля

259
бир хидмятин щяйата кечирилмяси цчцн адятян кюмякчи
вя хидмятедиъи сех тясяррцфаты йарадылыр ки,
онларында ясас вязифяси техноложи аваданлыглары вахты
– вахтында тямир етмякдян, бу аваданлыглары лазыми
ещтийат щиссяляриля тямин етмякдян, йени техноложи
аваданлыглары гурашдырмаг вя сазламагдан, истещсал
просесинин эедишиндя баш верян бош дайанмалары
арадан галдырмагдан ибарятдир.
Истещсал мцяссисяляриндя бу мягсядля йарадылан
кюмякчи вя хидмятедиъи тясяррцфатларын сайы, тяркиби
вя гурулушу истещсалын тяшкили формасындан,
типиндян, цсулундан вя мигйасындан асылыдыр.
Садаланан бу амилляр ичярисиндя истещсалын тяшкили
типи хцсуси ящямиййят кясб едир. Чцнки, истещсалын
тяшкили типиндян асылы олараг истещсала хидмятин бу
вя йа диэяр формасы сечилир вя истифадя едилир.
Мясялян, истещсал кцтляви характер дашыйырса, онда
хидмят системинин ъидди формада низамланан ъядвял –
графикляр ясасында щяйата кечирилмяси даща мягся-
дуйьундур. Истещсала хидмятин бу формасы онун
материал ресурслары иля тямин едилмяси, моделлярин вя
техноложи аваданлыгларын дяйишдирилмяси вя бярпасы,
техноложи машын вя механизмлярин тямири вя
модернляшдирилмяси цчцн хцсусиля ваъибдир.
Серийалы истещсал шяраитиндя истещсал хидмяти
адятян, оператив – истещсал тапшырыглары ясасында
тяшкил едилир. Бу да юз нювбясиндя йени щазырланан
мямулатын истещсал тсиклини даща дягиг
мцяййянляшдирмяйя шяраит йарадыр.
Фярди истещсал шяратиндя ися истещсала хидмятин
тяшкилиндя истещсал йерляри вя сащяляринин нювбя –
эцнлцк тапшырыглары, верилмиш сифаришлярин вя
баьланмыш мцгавилялярин йериня йетирилмя мцддятляри
ясас эютцрцлцр.

260
Сынаглар ясасян йени мящсулун истещсалы вя
сатышы заманы апарылыр. Нязяря алмаг лазымдыр ки, бу
ики сынаг нювц бир – бириля сых ялагялидир вя бириндя
ялдя едилян ихтийари нятиъя диэяриня ясаслы формада
тясир эюстярир. Базар игтисадиййаты шяраитиндя бцтцн
истещсалчыларын тясяррцфат фяалиййятляри мящз базар
– истещлакчы тяляби цзяриндя гурулдуьундан онлар
базара йени мящсул (вя йа модификасийа едилмиш
мящсул) тяклиф етдикдя илк нювбядя сынаг мящсул
истещсал едиб онун сынаг сатышыны тяшкил едирляр.
Сынаг сатышыны аналитик тящлили билаваситя кцтляви
истещсал цчцн гярарларын щазырланмасы формасы щесаб
едилир. Бу заман йол верилян техники – игтисади
хяталары, щабеля мящсулда ашкар едилян
чатышмазлыглары сонрадан дцзялт-мяк олдугъа чятиндир
вя фирма цчцн щеч бир базар цстцнлцйц вяд етмир. Одур
ки, сынаг сатышыны чох заман сынаг маркетинги дя
адландырырлар. Беля маркетинг сынагларынын ясас
мягсяди сынаг сатышы цзря сметанын тяртиби; мящсулун
сынаг сатышы графикинин тяртиби; йени мящсулун
маркетинг тядгиги; мягсяд базарынын бир нечя
сегментиндя гойулмуш гиймятля сатышыны тяшкили;
потенсиал алыъыларын йени мящсуллара мцнасибятинин
мцяййянляшдирилмяси; мцмкцн сатыш вя потенсиал
мянфяятин щяъминин ашкар едилмяси; йени мящсулун
щазырланмасы технолоэийасынын базар чевиклийи;
сямяряли маркетинг тядбирляри; мящсулун
кейфиййятинин йохланылмасы; сынаг сатышынын
аналитик нятиъяляринин гиймятляндирилмяси; кцтляви
истещсал цчцн гярарларын верилмяси вя с. ибарятдир.
Адятян ири мцяссисяляр (фирмалар, ширкятляр)
юзляринин практик тяърцбясиня ясасланараг йени
мящсулун маркетинг сынаьынын кечирилмяси цчцн
конкрет базары вя онун сегментини даща йахшы сечя

261
билирляр.
Сынаг мящсулун щазырланмасы цчцн истещсал
техноложи ъящятдян щазыр олмалыдыр. Истещсалын
техноложи щазырлыьы дедикдя йени мящсулун щазыр-
ланмасы просесиндя ямяк бюл-эцсцнцн сямяряли
формасынын сечилмяси баша дцшцлцр. Она эюря дя
истещсалын техноложи щазырлыьы бир нюв онун техники
щазырлыьынын давамы щесаб едилир. Беля ки,
истещсалын техники щазырлыьы заманы йени мящсулун
техники сянядляри ишляниб щазырландыьы щалда, онун
техноложи щазырлыьы просесиндя щямин мящсулун
щазырланмасы цсулу мцяййянляшдирилир. Даща доьрусу,
тятбиг едиляъяк машын вя аваданлыг нювляринин,
техноложи алят вя тяртибатларын, сямяряли техноложи
вариантларын сечилмяси щяйата кечирилир. Демяли,
садаланан бу сечим нювляринин дцзэцнлцйцнцн
йохланылмасы цчцн дя сынаг истещсалынын тяшкили
лабцддцр.
Истещсал хидмятинин мцщцм елементляриндян бири
дя истещсал просесинин оператив тянзимлянмясидир.
Истещсал просесляринин оператив тянзимялянмяси мадди
– истещсал сащяляринин мцтяшяккил гайдада фяалиййят
эюстярмясинин мцщцм шяртляриндян биридир. Бурада
ясас мягсяд техноложи просеслярин мцяййян едилмиш
норма вя нормативлярдян кянарлашма щалларынын арадан
галдырылмасы цчцн зярури техники – тяшкилати тядбир-
лярин ишляниб щазырланмасындан ибарятдир.
Истещсалын бир просес олараг оператив тянзимлянмяси
онун апарылмасы, иърасы заманы мейдана чыхан вя
эюзлянилян гцсурларын оператив щяллиня имкан верир.
Бурада истещсалын эедишатына билаваситя рящбярлийин
щяйата кечирилмяси, план – диспетчер вя мяркязи
диспетчер мянтягяляринин фяалиййятинин дцзэцн
тяшкили мцщцм ящямиййят кясб едир.

262
Диспетчерляшдирмя – йцксяк техники игтисади
эюстяриъиляр ялдя етмяк, иш графикляри вя истещсал
прог-рамыны йериня йетирмяк цчцн фирма вя йа
мцяссисянин айры – айры бюлмяляри арасында, йахуд да
бир нечя мцяссися арасында бирэя фяалиййятин тямин
едилмяси мягсядиля истещсал просесляринин идаря
олунмасынын мяркязляшдирилмиш системидир.
Диспетчерляшдирмядя ясас диггят истещсал йерляри вя йа
сащяляринин материал ресурслары иля нормал
тяминатына, истещсал просесляринин фасилясиз вя
ащянэдар иш режиминя йюнялдилир.
Истещсал просесинин оператив тянзимлянмяси
техноложи интизама риайят олунмасынын мцщцм
шяртидир. Техноложи интизам дедикдя, истещсал
просесиндя мящсул щазырланмасы технолоэийасынын
тялябляриня ъидди вя дягиг ямял олунмасы баша
дцшцлцр. Бу тялябляр техноложи ямялиййатларын йериня
йетирилмяси ардыъыллыьыны мцяййян едян хяритялярдя
вя йа диэяр техноложи сянядлярдя олур. Йцксяк
техноложи интизам - йцксяк кейфиййятли мящсул
бурахылмасына вя хидмят эюстярилмясиня шяраит
йарадан башлыъа фактордур.
Техноложи интизамын эюзлянилмяси йени истещсал
аваданлыглары вя технолоэийаларын тез
мянимсянилмясиня, иш вахтындан вя аваданлыглардан
йахшы истифадя олунмасына, зай мящсулун щяъминин
азалдылмасына имкан верир. Техноложи интизама ямял
олунмасында истещсала техники нязарят хидмятинин
оператив тяшкили, аваданлыгларын вязиййятиня даим
нязарят едилмяси мцщцм рол ойнайыр. Эюрцндцйц кими
истещсала оператив нязарят истещсал хидмятинин бир
елементидирся, диэяр тяряфдян оператив нязарятин
айрылмаз щиссяси олан техноложи интизама риайят
едилмяси цчцн дя истещсала техники нязарят хидмятинин

263
эюстярилмяси тяляб олунур. Демяли, истещсал хидмяти
ясасян техники хидмятдян ибарятдир.
Истещсал хидмятинин ящямиййятли
елементляриндян бири ямяйин елми тяшкили, даща
доьрусу, кадрларын щазырланмасы - ишчи щейятинин
юйрядилмясидир.
Ъямиййятин инкишафынын щяр бир мярщялясиндя
пешя вя ихтисасын мязмуну мювъуд техники инкишафын
сявиййяси вя истещсал мцнасибятляринин характери иля
мцяййян едилир. Конкрет истещсал сащяляриндя бу
сащянин спесифик хцсусиййятляриндян иряли эялян
норматив тялябляри билян вя истещсал вярдишляриня
малик ишчи категорийасынын чалышмасы базар
игтисадиййатынын ясас тялябидир. Елм вя техниканын
йени наилиййятляринин истещсала интенсив тятбиги
истещсал сащяляриндя ишчи щейятинин пешя щазырлыьы
вя ихтисас сявиййясинин артырылмасы сащясиндя мювъуд
вязиййятя дя тясир эюстярир. Даща доьрусу, ишчи щейяти
йени шяраитдя мцасир машын вя механизмлярля, дязэащ
вя аваданлыгларла ряфтар етмяйи баъармалы, онларын иш
режимини, щабеля истифадя олунан материалларын
физики – кимйяви хцсусиййятлярини мцкяммял билмяли
вя ъялд ишлямяк цсулуна йийялянмяк цчцн мцяййян ямяк
вярдишляриня малик олмалыдыр. Бунунла ялагядар олараг
дар пешя иля йанашы фящлянин бцтювлцкдя щямин
истещсал вя иш щаггында цмуми анлайышынын олмасы
зяруридир. Чцнки, хцсуси билик вя вярдишдян ялавя
фящлянин дязэащла ишлямяк цчцн цмуми техники билийя,
габилиййятя вя баъарыьа малик олмасы машынларын
цмуми гурулушу, онларын иш ъизэиляри, емал едилян
материалларын вя истифадя олунан машынларын
щярякятя эятирилмяси, истещсалын тяшкили вя ямяйин
мцщафизяси щаггында илкин мялуматлара – биликляря
йийялянмяляриня имкан верир. Беля олдугда цмуми пешя

264
вя цмуми ямяк мядяниййяти инкишаф едир, фящля
техника вя технолоэийанын йени дяйишилмиш шяраитиня
нисбятян асанлыгла уйьунлашыр, мцасир
тякмилляшдирмянин мянасыны асанлыгла дярк едир вя
она йийяляня билир. Бу ися йалныз кадрларын йенидян
щазырланмасы – ишчи щейятинин юйрядилмяси йолу иля
щялл едилир. Кадрларын щазырлыг сявиййяси ящалинин
цмуми савадлылыг сявиййясиндян асылыдыр.
Мцасир игтисади шяраитдя иътимаи истещсалда
фящлялярля йанашы мцтяхяссисляриндя фяал иштиракы
зяруридир. Мцряккяб машын вя механизмляри йаратмаг,
тятбиг етмяк вя истещсала техники хидмят эюстярмяк
сащясиндя мцщяндис – техник ишчиляр мцщцм рол
ойнадыгларындан онларын да щазырланмасы вя
ихтисасынын артырылмасы мцщцм ящямиййят кясб
едир.
Цмумиййятля, ишчи щейятинин юйрядилмяси щям
мящсул-эюндярянляр, щям дя истещсалчы фирманын
юзляри тяряфиндян щяйата кечирилир.
Бу сащядя башлыъа вязифя:
 ишчилярин мядяни вя техники сявиййяси арасында
уйьунлуьу тямин етмякля мцряккяб машын вя
механизмляри идаря едя билян кадрлары щазырламаг;
 бир нечя машын вя аваданлыглара хидмят едян
эениш профилли кадрлары щазырламаг;
 техники тяряггиля ялагядар олараг кадрларын
щазырланмасы вя ихтисасынын артырылмасыны
ардыъыл щяйата кечирмяк;
 пешя щазырлыьыны щяйата кечирян мцяссисялярдя
ихтисаслы кадр щазырлыьынын кейфиййятини йцксялтмяк
вя онларын пешя щазырлыьынын сямярясини
артырмагдан ибарятдир.
Базар игтисадиййаты йолу иля инкишаф едян

265
юлкялярин тяърцбяси эюстярир ки, щазырлыглы ишчи
щейятинин олмамасы истещсалчыларла (мящсул-
эюндярянляр) алыъылар арасындан игтисади
мцнасибятлярин позулмасы, истещлакчы сферасынын
мящдудлашдырылмасы вя йени мящсулларын тятбиг
имканларынын минимумлашдырылмасына эятириб
чыхарыр.
Сатышдан сонракы сервис хидмяти мювъуд
игтисади шяраитдя мящсулларын нязярдя тутулан (вя йа
бахылан) бцтцн щяйат дювраны бойу сямяряли
фяалиййятини тямин етмяк цчцн тяклиф едилян хидмятляр
мяъмусудур вя юзцня бир сыра компонентляри
бирляшдирир. Бурайа щяр шейдян яввял зяманятли хидмят
аид едилир. Лакин нязяря алмаг лазымдыр ки, сатышдан
сонракы сервис хидмяти олдугъа эениш анлайышдыр. Беля
ки, бу истещсал йерляриндя фяалиййят эюстярян
техноложи аваданлыгларын зярури ещтийат щиссяляри
иля бу вя йа диэяр формада тямин едилмясинин тяшкили,
тямир ишлярини апаран ишчи персоналынын ямяк
щазырлыьынын йцксялдилмяси цчцн онларын ихтисас
сявиййяляринин артырылмасы, ещтийаъ йарандыгда бу
ишляри истещсалчы фирма вя йа мцяссисянин хцсуси
вясаити вя ишчи гцввяси щесабына йериня йетирмякдян
ибарятдир. Сатышдан сонракы лоэистик хидмят хидмят
эюстярянин истяр вахт, истярся дя малиййя имканындан
асылы олмайараг вя йа тясадцфдян тясадцфя
апарылмамалы, бу бир нюв систематик вя тяшкилати
характер дашымалыдыр. Бу мягсядля сатышдан сонракы
хидмят цчцн инфраструктур йарадылмалыдыр. Одур ки,
мящсулларын (хцсусиля узунмцддятли истифадя олунан
мящсуллар цчцн) истисмар мцддяти ярзиндя
модификасийасынын практики олараг апарылмасы бюйцк
ящямиййят кясб едир. Мящсулларын модификасийасынын
щяйата кечирилмясиня зяруриййят щяр шейдян яввял бир

266
тяряфдян техники тярягги вя аналожи, лакин бир сыра
йени истисмар имканларына малик мящсулларын базара
чыхарылмасы, диэяр тяряфдян ися истещлакчыларда бу
тип мящсуллара гаршы йени тяляблярин ямяля эялмясиля
ялагядар йарана биляр. Беля модификасийайа характерик
нцмуня кими компйцтер гурьуларынын фасилясиз
йениляшмяси, онларда мювъуд блокларын явяз едилмяси
вя бу блокларын йени гурьуларын тяркибиня дахил
едилмяси, еляъя дя прог-рам тяминатынын инкишафы вя
йениляшмясини эюстярмяк олар. Бу заман
модификасийанын щяйата кечирилмяси нятиъясиндя
мяняви ъящятдян кющня щесаб едилян (хцсусиля дя
бащалы) мящсулларын утилизасийасынын тяшкил
едилмяси дя бюйцк ящямиййят кясб едир. Мясялян, бир
сыра автомобил фирмалары юзляринин йени
автомобиллярини базара чыхаран заман алгы – сатгы
вахты сатыш гиймятиндя бу фирманын яввялляр истещсал
етдийи кющя автомобиллярин алыъылардан гябул
едилмяси цчцн конкрет мябляьи дя нязяря алырлар.
Цмумиййятля, сатышдан сонракы сервис хидмяти
мящсулларын щям сатышындан яввял, щям дя сонра
щяйата кечирилир вя юзцня йериня йетирилмяси зярури
щесаб едилян ашаьыдакы:
 мящсулларын лайищяляшдирлмяси мярщялясиндя
истещлакчыларла бирликдя сатышдан сонракы сервис
хидмятиня гойулан ясас тялябяляри мцяййянляшдирмяк;
 мящсул сатышындан сонра истещлакчылара
эюстярилян хидмят нювцнц мцяййянляшдирмяк;
 мящсулларын эюндярилмяси шяртлярини мцзакиря
едян заман сатышдан сонра онлара хидмят гайдаларыны
тяйин етмяк;
 истимар вя тямир ишляринин апарылмасы цчцн
кадр щейятини щазырламаг;
 мцвафиг техники сянядляри щазырламаг вя каталог

267
формасында дяръ етдирмяк;
 сатышдан сонракы хидмятин щяйата кечирилмяси
цчцн зяури олан ещтийат щиссяляри вя алятлярля иш
йерляри вя йа сащяляринин тяъщизатыны тяшкил етмяк;
 мящсул сатышындан сонракы хидмяти идаря
етмяк;
 сатышдан сонракы хидмятин эюстярилмяси цчцн
лазыми инфраструктуру йаратмаг вя ону щазырламаг;
 кющня мящсуллары модификасийа ясасында
йениляри иля явязлямяк вя кющня мящсулларын
утилизасийасы цчцн конкрет механизм вя йа систем
ишляйиб щазырламаг кими тядбирляри бирляшдирир.
Информасийа хидмяти потенсиал истещлакчылара
фирманын мящсуллары вя эюстяря биляъяйи хидмятляр,
еляъя дя истифадя олунан коммуникасийа вя информасийа
васитяляри вя методлары щаггында тягдим едилян
информасийаларын щяъми вя мцхтялифлийиля тяйин
едилир.
Лоэистик системин иштиракыларынын лоэистик
информасийа хидмятляриндян истифадя етмясиндя
яняняви реклам фяалиййяти, онун инкишаф сявиййяси вя
фирманын мянфяятинин артырылмасындакы ролу
(эялирлик дяряъяси) хцсуси ящямиййят дашыйыр. Бунун
цчцн потенсиал алыъылары тяклиф едилян мящсулларын
имканлары, расионал тятбиг сферасы вя эюндярилмяси
шяртляри щаггында кифайят гядяр мялуматландырмаг
мягсядиля тяляб олунан тираж-да мязмунлу каталог,
проспект, бцллетен вя прейскурантлар бурахылмалыдыр.
Бу каталог, проспет вя прейскурантлардан истифадя едян
истещлакчылар конкрет мящсулларла йанашы ейни
заманда бу мящсулларын истисмар хцсусиййятляриня аид
мцвафиг техники сянядлярля тямин едилир. Даща доьрусу,
мящсуллар онлара даир конкрет сянядлярля
дястляшдирилир. Бу тип сянядляр алынан хаммал,

268
материал, йарыфабрикат вя дястляшдириъи мямулатларын
сахланмасы, технолжи просеслярин тялябляриня уйьун
истещсал истещлакына щазырланмасы, техноложи
ямялиййатларын ардыъыллыьынын
мцяййянляшдирилмяси, истимар заманы тяляб олунан
шяртляря ямял едилмяси, сон – щазыр мящсулун тяляб
олунан стандартлара уйьунлуьунун тямин едилмяси вя с.
цчцн ваъибдир. Бцтцн бу гейд олунанларла бярабяр
потенсиал алыъылар бир тяряфдян вахты – вахтында
мювъуд мямулатын гябулу вя онун истисмар
кейфиййятиня нязарят гайдалары щаггында
информасийалара, диэяр тяряфдян ися бу мямулат
ясасында истещсал олунан щазыр мящсулларын
истещлакчылара тящвил верилмяси проседуру вя тяклиф
едилян зяманят барядя мялумата малик олмалыдырлар.
Нящайят, тясяррцфат ялагяляринин мцряккябляшмяси иля
характеризя олунан мцасир игтисади шяраитдя
информасийа хидмятинин эюстярилмяси цчцн габагъыл,
хцсусиля мящсулларын «телемагазин» васитясиля
сатышына имкан верян техники коммуникасийа
васитяляриндян вя Интернет типли бейнялхалг компйцтер
шябякяляриндян истифадя эетдикъя интенсив характер
алыр.
Малиййя – кредит хидмяти мящсул алыъыларына
мцхтялиф вариантда (фактики алынмыш мящсуллара эюря
онун дяйяринин юдянилмяси, алгы - сатгы мцгавиляси
баьланан анда мювъуд гиймятляр цзря фйцчерс
формасында юдямя, мцхтялиф эцзяшт вя ялавялярин
тятбигиля юдямя, еляъя дя кредит вя йа лизинг
формасында юдямя, чек вя йа векселлярдян истифадя)
щесаблашма формаларынын тяклиф едилмясиндян
ибарятдир.
Алынмыш вя йа эюстярилмиш хидмятлярин щаггы
касса васитясиля няьд гайдада вя йа мцвафиг банк

269
щесабынын кюмяйиля гейри - няьд формада да щяйата
кечирилир. Щесаблашманын гейри – няьд формасыда
мцхтялифдир. Алынмыш мящсулларын дяйяринин
юдянилмяси цчцн алыъы она хидмят эюстярян банкда
ачдыьы ъари щесаблашма вя валйута щесабынын
кюмяйиля тяляб олунан мябляьи мящсул сатыъыларынын
ъари щесаблашма вя йа валйута щесабына кючцрцр. Бунун
цчцн гаршылыглы клиринг зачот щесаблашмалары, вексел
вя чеклярин тятбиги иля мцхтялиф банклар арасында
мцхбир щесабларындан истифадя едилир. Бир чох
щалларда мящсуллар алыъылара онларын тядиййя
интизамы, тялябин юдянилмяси тезлийи, ямякдашлыьын
узунмцддятлилийи, истещсалын вя йа сатышын
кооперасийа характери нязяря алынараг щаггы
юдянилмядян сатылыр. Беля щалларда истещлакчылар
мящсулларын дяйярини мцгавилядя разылашдырылмыш
мцддятдя юдямяли вя йа якс тядгирдя сатыъылар
эюндярилмиш, лакин щаггы юдянилмямиш мящсуллар
цзря щесаблашманы щяйата кечирмяк цчцн алыъыйа
хидмят эюстярян банка тядиййя тялябнамяси тягдим едир.
Беля тядиййялярин алыъы тяряфиндян гябул едилмяси
щяр ики тяряфин мцгавиля шяртляриня нязарят
едилмясиня шярат йарадыр. (Бу вя йа диэяр щесаблашма
формасынын тятбиг хцсусиййятляри «тядарцкат
лоэистикасы» фяслиндя эениш изащ едилмишдир).
Мящсулларын сатышы заманы малиййя хидмяти
мцхтялиф эцзяшт вя ялавялярин тятбиг едилмясини
юзцндя ещтива едир.
Лоэистик системин мящсулдарлыьы щяр шейдян
яввял ямяк васитяляри вя ямяк предметлярини
истещлакчылара тяляб олунан вахт ярзиндя чатдырмагдан
ибарятдир. Бу просесин тяшкили тябии ки, лоэистик
системин иштиракчылары цчцн мцяййян хяръляр
щесабына баша эялир. Щямин хярълярин юдянилмяси

270
мягсядиля тядарцкат (тяъщизат) вя сатыш цзря ялавя вя
эцзяштляр мцяййянляшдирилир. Беля ки, топдан вя
пяракяндясатыш структурларынын тядавцл хяръляринин
юдянилмяси вя онлар цчцн нормал мянфяятин
йарадылмасынын йеэаня мянбяйи бу эцзяштляр вя
ялавялярдян ибарятдир.
Тядарцкат вя сатышы щяйата кечирян васитячи
структурларын эялири истещсал – техники тяйинатлы вя
халг истещлакы малларынын реализасийасындан ялдя
едилян эялирдян вя гейри – реализасийа эялирляриндян
ибарятдир. Онларын эялирляринин ясас мянбяйи
ямтяялярин анбарлардан реализасийасы цчцн
истещлакчылардан тутулан ялавядян, щесаблашмада
иштирак етмякля (бязи щалларда иштирак етмямякля дя)
транзит реализасийа цчцн мящсулэюндярянляр
тяряфиндян верилян (бязи щалларда истещлакчылардан
алынан транзит ялавясиндян) эцзяштлярдян ибарятдир.
Эялирин диэяр мянбяляриня мящсулларын истещсал –
истещлакына щазырланмасы хидмяти цчцн алынан щагг,
тяминатлы комплекс тяъщизат хидмяти цчцн рцсум, артыг
вя истифадя едилмяйян мящсулларын реализасийасы цчцн
комиссион щагг, аваданлыг вя ъищазларын иъаря (лизинг
вя йа кирайя – бироуза) щаггы, франко - вагон – тяйинат
стансийасы гиймяти гойулмуш мящсулларын сатышы цзря
няглиййат хяръляринин юдянилмяси цчцн дахил олмуш
вясаитляр аиддир.
Демяли, мящсулларын физики бюлцшдцрцлмясиня
мцвафиг олараг бюлэц каналларынын бир сыра
иштиракчылары алыъылара мящсуллары юз
анбарларындан реаллашдырырлар. Ясас эялир мянбяйи
анбар реализасийа формасы олдуьу щалда
щесаблашмаларда иштирак етмямякля транзит ямтяя
дювриййясиндян эялир ялдя едилмир, бахмайараг ки,
транзит ямтяя дювриййяси цмуми ямтяя дювриййясинин

271
йарыдан чохуну тяшкил едир вя васитячи структурлар бу
тяъщизат формасы иля мящсулэюндярмялярин тяшкили вя
эедишиня хейли аз хяръ чякирляр. Васитячилик
миссийасыны йериня йетирян бу структурларын
эялирляри гиймятдя ики формада - гайдада якс олунур.
Щямин гайдалардан бири йцксяк топдансатыш гиймятиля
алыъылардан гиймятляря ялавяляр формасында, икинъиси
ися топдансатыш гиймятляриндян эцзяштляр гайдасында
ялдя едилян эялирдян ибарятдир. Мящсуллар алыъылара
пяракяндясатыш гиймятляриля сатылдыгда васитячи
структурлар юз хярълярини юдямяк цчцн
мящсулэюндярянлярдян алынан тиъарят эцзяштляринин
бир гисмини юзцндя сахлайырлар. Бу кими эцзяштляр вя
ялавяляр дя материал ресурсларынын
мящсулэюндярянлярдян истещлакчылара щярякятинин
сямяряли тяшкили цчцн мцяййянляшдирилир.
Лоэистик миссийаны йериня йетирян васитячи
структурларда ялавя вя эцзяштлярин щесабланмасынын
илкин базасы истещсал просесинин давамы кими тядавцл
сферасында материал ахынларынын тяшкилиня чякилян
хярълярин щяъмидир. Тяърцбядя щямин эцзяшт вя
ялавяляри мцяййян етмяк цчцн яввялъя тядавцл
хяръляринин юзцнцн сявиййясинин щесабланмасы лазым
эялир. Щесаблама тядавцл хяръляринин цмуми ямтяя
дювриййясиня фаизля нисбяти вя йахуд да сатыша
чыхарылан мящсулун щяр манатына гяпик щесабы иля
апарылыр. Башга сюзля,ялавя вя эцзяштлярин сявиййяси
еля мцяййянляшдирилир ки, о васитячи структурларын
малйеридилишиня чякдикляри тядавцл хярълярини
юдямякля бярабяр минимум сявиййядя кредитдян
истфадяйя эюря банк фаизляринин юдянилмяси вя
игтисади стимуллашдырма фондларынын йарадылмасы
цчцн мянфяят ялдя етмяйя имкан версин.
Мящсулларын топдансатыш тиъарятини щяйата

272
кечирян васитячи структурлар мящсуллары анбардан
реализя етдикдя анбар ялавяси алырлар. Мящсулларын
щесаблашмада иштирак етмякля (бязи щалларда
щесаблашмада иштирак етмямяклядя) транзит
реализасийасы цчцн мящсулэюндярянляр тяряфиндян
васитячи структурлара топдансатыш гиймятляриндян
эцзяшт верилир. Яэяр васитячи структурлар юзляринин
анбар вя базаларына дахил олмуш, лакин бошалдылмамыш
мящсулу бирбаша истещлакчы фирма вя мцяссисянин
цнванына эюндярмякля сатырса онда истещлакчылардан
анбар ялавяси алынмыр. Бу заман васитячи структурлар
истещлакчылардан щям мящсулларын чатдырылмасы цзря
фактики няглиййат хярълярини, щям дя мювъуд транзит
эцзяштляри сявиййясиндя ялавя алыр. Бцтцн щалларда
няглиййат хяръляри вя транзит эцзяштляри сявиййясиндя
тутулан ялавя анбар ялавясиндян артыг олмур.
Мадди вясаитляр истещлакчылара пяракяндя сатыш
гиймятиля сатылдыгда ися тиъарят эцзяштляринин бир
щиссяси васитячи структурларын хейриня тутулур. Пяра-
кяндясатыш гиймяти иля сатылан мящсуллар цзря тиъарят
эцзяштинин бу щиссяси топдансатыш васитячиляринин
тятбиг етдийи анбар ялавяси вя йа транзит эцзяшти
(ялавяси) ясасында мцяййян едилир вя о, тиъарят
эцзяштиндян щеч вахт йцксяк олмур.
Пяракяндятиъарятля мяшьул олан васитячи
структурларда тиъарят эцзяштляринин тятбиги пяракяндя
гиймятлярин тяркиб щиссяси олмагла бу тиъарят
шябякяляринин нормал тясяррцфатчылыг фяалиййятинин
тямин едилмяси тялябляриндян иряли эялир вя
пяракяндясатыш гиймяти иля сянайенин топдансатыш
гиймяти арасындакы фяргдян ибарятдир. Тиъарят
эцзяштляри ики щиссяйя, йяни пяракяндя тиъарят
шябякяляринин тядавцл хяръляриня вя бир дя щямин
структурларын мянфяятиня айрылыр. Бурада тятбиг

273
едилян тиъарят эцзяштляринин сявиййяси мящсулларын
пяракяндя сатыш гиймятляриня нисбятян фаизля
мцяййян едилир.
Мящсулларын васитячи структурларын анбар вя
базаларындан няглиййат васитяляриня йцклянмяси
хяръляри дя анбар ялавясиня дахил едилир.
Щесаблашмада иштирак етмякля транзит
ямялиййатлары цзря топдансатыш гиймятляриндян
эцзяштляр хариъи тиъарят тяшкилатлары тяряфиндян
идхал мящсуллары эюндярилдикдя дя тятбиг едилир.
Анбар вя маьазалар вастясиля сатылан мящсуллар
цчцн истещлакчылардан (алыъылардан) алынан ялавяляр
ики эюстяриъийя - мящсул ващидиня вя топдансатыш
гиймятляриня - эюря мцяййянляшдирилир.
Мящсул ващидиня эюря тяйин едилмиш ялавяляр
щям айры-айры мящсул групу, щям дя васитячи
структурлар цзря бир-бириндян фярглянир. Мящсул
ващидиня эюря мцяййян едилян ялавя вя эцзяштляр
иътимаи-зярури ямяк мясряфлярини дцзэцн якс етдирся дя
онлары чох дифференсиаллашдырмаг олмур. Бязян
мящсул групуна дахил олан айры-айры чешидлярин
тядавцл хяръляри бир-бириндян кяскин фярглянир, о да
ялавя вя эцзяштлярин даща чох
дифференсиаллашдырылмасыны тяляб едир ки, бу да
мягсядяуйьун дейил.
Беляликля, тиъарят эцзяштляри мювсцми вя реэионал
характер дашымагла мцхтялиф яламятляря эюря
дифференсиаллашдырылыр. Щямин яламятляря ясасян
мящсул груплары, конкрет ярази вя табечилик цзря
апарылан бюлэц принсиплярини эюстярмяк олар. Айры-
айры мящсуллар вя йа мящсул груплары цзря
дифференсиаллашма айры-айры мящсулларын сатышына
чякилян тядавцл хяръляринин бярабяр олмамасы иля
ялагядардыр. Нисбятян йцксяк мигдарда тиъарят эцзяшти

274
даща чох тутумлу олан вя сахланмасы, ялавя тяртибя
салынмасы хцсуси шяраит тяляб едян, дювриййя сцряти
нисбятян ашаьы вя беляликля дя тядавцл хяръляринин
сявиййяси йцксяк