ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКAСИ СОҒЛИҚНИ СAҚЛAШ ВAЗИРЛИГИ

КОРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИ БИЛАН КАСАЛЛАНГАН

БЕМОРЛАРНИ ДАВОЛАШ БЎЙИЧА ВАҚТИНЧАЛИК
ТАВСИЯЛАР

ТАШКЕНТ – 2022

1
 Мундарижа

ВАҚТИНЧАЛИК ТАВСИЯЛАРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ БЎЙИЧА ИШЧИ ГУРУҲ 3

ТАРКИБИ
АББРЕВИАТУРА ВА ҚИСҚАРТМАЛАР РЎЙХАТИ 6
КИРИШ 8
ОҒИРЛИК ДАРАЖАСИГА МУВОФИҚ БЕМОРЛАРНИ ТАҚСИМЛАШ 12
COVID-19 БЕМОРЛАРИНИНГ ДИАГНОСТИКАСИ
ЛАБОРАТОР ТАШҲИС КЎРСАТКИЧЛАРИ 14
КАСАЛХОНАДАН ЧИҚАРИШ / БЕМОРЛАРНИ ТУЗАЛИШ МЕЗАНЛАРИ 21
COVID-19 га ЧАЛИНГАН БЕМОРЛАРНИ ДАВОЛАШ ПРОТОКОЛЛАРИ 23
ҲАМРОХ КАСАЛЛИКЛАР 33
Кандли диабет 38
Кардиоваскуляр касалликлар 39
COVID-19 нинг АСОРАТЛАРИ 34
CОVID-19 КОРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИНИ БОШИДАН ЎТКАЗГАН 41
БЕМОРЛАРНИНГ РЕАБИЛИТАЦИЯСИ
ХОМИЛАДОР АЁЛЛАРДА КАРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИНИ ДАВОЛАШ 47
ХУСУСИЯТЛАРИ
COVID-19 ЧАЛИНГАН БОЛОЛАРНИ ДАВОЛАШ 55
COVID-19 ИНФЕКЦИЯСИНИ БОШИДАН ЎТКАЗГАН БОЛОЛАРНИНГ 63
РЕАБИЛИТАЦИЯСИ
1-илова Аъзолар етишмовчилигини босқичли баҳолаш жадвали (SOFA) 66
2-илова Халқаро экспертлар тавсияларига кўра шифохонадан ташқари зотилжам 67
диагностикасининг концепцияси
3-илова Халқаро экспетларнинг гормонал терапия бўйича тавсиялари 69
4-илова Критик ҳолатдаги беморларни транспортировка қилиш 70
5-илова Ўзбекистон республикасида вакцинация тартиби 72
КАРТА 1 75

2
 ВАҚТИНЧАЛИК ТАВСИЯЛАРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ БЎЙИЧА ИШЧИ
ГУРУҲ ТАРКИБИ

1. Акилов Х.A. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ директори.

2. Абдуллаев А.Х. – тиббиёт фанлари доктори, Республика ихтисослаштирилган терапия ва
тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт марказининг реабилитация бўлими раҳбари.
3. Aблязов A.В. – тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМ Тиббий радиология кафедраси доценти.
4. Алиева А.В. – тиббиёт фанлари доктори, Республика ихтисослаштирилган эндокринология
ИАТМ.
5. Алимов А.В. – тиббиёт фанлари доктори, ЎзР ССВ вазири ўринбосари.
6. Алимов У.Х. – тиббиёт фанлари доктори,профессор, ТХКМРМПсихиатрия кафедраси
мудири.
7. Алимова Х.П. – тиббиёт фанлари доктори, “Зангиота-1” юқумли касалликлар кўп тармоқли
клиникаси директорининг ўринбосари.
8. Артикходжаева Г.Ш. - тиббиёт фанлари номзоди, ТХКМРМ Акушерлик-гинекология ва
перинатал тиббиёт кафедрасидоценти
9. Aхмедова Д.И. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, РИ педиатрия илмий амалий
марказининг директори, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош
мутахассиси.
10. Билалов Э.Н. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТТАнинг Офтальмология кафедраси
мудири.
11. Гафуров Б.Г. –тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМнинг Неврология кафедраси
мудири.
12. Ибадов Р.A. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, В.Воҳидов номидаги Республика илмий-
амалий тиббиёт марказининг реанимация ва интенсив терапия бўлими мудири.
13. Икромов A.И. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМнинг тиббий радиология
кафедраси мудири.
14. Иноятова Ф.И. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, Педиатрия РИПИАТМ гранти
раҳбари, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг академиги.
15. Искандарова Г.Т. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМнинг Эпидемиология
кафедраси мудири.
16. Исхаков Э.Д. - тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМ гематология бўлими бошлиғи,
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош мутахассиси.
17. Камилов Х.М. - тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМнинг офтальмология кафедраси мудири.
18. Комилова A.Т. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, РИПИАТМ гранти раҳбари.
19. Камилова У.К. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, Республика ихтисослаштирилган
терапия ва тиббий реабилитация ИАТМнинг директор ўринбосари.
20. Кариев Г.М. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, Республика нейрохирургия илмий
марказининг директори.
21. Каримова Ф.Д. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, 2-сонли ТХКМРМ акушерлик ва
гинекология кафедраси мудири
22. Касимова М.С. – тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМ директорининг ўринбосари.
23. Касимова Р.И. – тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМнинг юқумли касалликлар кафедраси
доценти.
24. Каюмов У.К. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ терапия кафедраси мудири.
25. Лазарев С.Т. – Бошқирдистон давлат тиббиёт университети клиникасининг анестезиолог-
реаниматолог шифокори, Россия.
26. Ливерко И.В. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, РИФваПИАТМ директорининг
ўринбосари, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош мутахассиси
27. Магрупов Б.A. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ патологик анатомия
кафедраси мудири, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош

3
 мутахассиси
28. Миразимов Д.Б. - тиббиёт фанлари номзоди, 2-сонли Зангиота юқумли касалликлар кўп
тармоқли клиникаси директори
29. Мусабаев Э.И. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ юқумли касалликлар
кафедраси мудири, Вирусология илмий-тадқиқот институти директори, Ўзбекистон
Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош мутахассиси
30. Назирова Л.A. - тиббиёт фанлари номзоди, профессор, академик В.Воҳидов номидаги
Республика илмий-амалий тиббиёт маркази анестезиология кафедраси мудири.
31. Насирова У.Ф. - тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМ неонатология бўлими мудири,
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош мутахассиси.
32. Орипов О.И. –ТТАнинг офтальмология кафедраси.
33. Рахимова В.Ш. - тиббиёт фанлари номзоди, ТХКМРМ юқумли касалликлар кафедраси
доценти.
34. Рахимова Г.Н. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ эндокринология кафедраси
мудири
35. Сабиров Д.М. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ анестезиология ва
реаниматология кафедраси мудири, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш
вазирлигининг бош мутахассиси
36. Сабиров Д.С. - РИШТЁМ болалар анестезиологияси ва жарроҳлик реанимацияси бўлими
бошлиғи.
37. Саидазизова Ш.Х. - тиббиёт фанлари номзоди, ТХКМРМ Болалик даври асаб касалликлари
кафедрасидоценти
38. Сиддиков А.К. - тиббиёт фанлари доктори, Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти
ректори.
39. Сырчин Е.Ю. – Бошқирдистон давлат тиббиёт университети клиникаси анестезиология-
реанимация бўлимининг мудири, Россия.
40. Талипова Ю.Ш. - тиббиёт фанлари доктори, кардиология ва геронтология кафедраси
доценти, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош мутахассиси
41. Ташметова Г.Т. – тиббиёт фанлари номзоди, ХКМРМнинг пульмонология кафедраси
доценти.
42. Туйчиев Ж.Д. – тиббиёт фанлари номзоди, РИЭМЮПКИАТМ илмий ходими
43. Туйчиев Л.Н. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТТАнинг юқумли касалликлар ва
болалар юқумли касалликлари кафедраси мудири.
44. Тулабаева Г.М. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ кардиология ва
геронтология кафедраси мудири
45. Турсунходжаева Л.А. - профессор, ТХКМРМнинг наркология ва тиббий психология
кафедраси мудири.
46. Убайдуллаева Н.Н. - тиббиёт фанлари доктори, ТХКМРМнингпулмонология кафедраси
мудири
47. Узакбергенова Б.А. – ТТАнинг 3-клиникаси шифокор-анестезиолог-реаниматологи.
48. Умарова Г.Ш. – тиббиёт фанлари номзоди, РТравматологиява ОртопедияИАТМилмий
ходими.
49. Умаров Р.З. – ТХКМРМнинг оториноларингология кафедраси ассистенти.
50. Фаршатов Р.С. – тиббиёт фанлари номзоди, доцент, Бошқирдистон давлат тиббиёт
университетининг ҳорижий талабалар билан ишлаш бўйича декани, Россия.
51. Хайдарова Ф.А. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, Республика ихтисослаштирилган
эндокринология ИАТМ, ЎзР ССВнинг бош эндокринологи.
52. Халимова З.Ю. – тиббиёт фанлари доктори, профессор, Республика ихтисослаштирилган
эндокринология ИАТМнингшифокор-нейроэндокринологи.
53. Хамрабаева Ф.И. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, ТХКМРМ гастроэнтерология ва
физиотерапия кафедраси мудири
54. Хамраева Г.Ш. - тиббиёт фанлари номзоди, доцент, ТХКМРМ Педиатрияда анестезиология
ва интенсив терапия кафедраси мудири
55. Хасанов А.И. – тиббиёт фанлари доктори, Тошкент давлат стоматология институтининг юз-
4
 жағ хирургияси кафедрасининг профессори.
56. Худайқулова Г.К. - тиббиёт фанлари доктори, ТТA юқумли ва болалар юқумли касалликлари
кафедраси доценти, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг бош
мутахассиси
57. Хусанов A.М. - 1-сонли Зангиота кўп тармоқли юқумли касалликлар клиникаси директори
58. Шамсиев Ф.М. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, РИПИАТМ гранти раҳбари,
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги болалар пулмонологияси бўйича
маслаҳатчи
59. Шарипова В.Х. - тиббиёт фанлари доктори, РШТЁИМнингaнестезиология ва реаниматология
бўлими раҳбари.
60. Шахизирова И.Д. – к.м.н., доцент кафедры Педиатрия -1, ЦРПКМР
61. Шукуров Б.И. – тиббиёт фанлари номзоди, РШТЁИМнинг шошилинч хирургия бўлими катта
илмий ходими.
62. Dr. Evgenia Boklage (Роберт Кох институти)
63. Dr. Cristoph Büttner (Авлиё Жозеф шифохонаси, Берлин)
64. Dr. Karin Steinecke (Charite университет клиникаси)

Тақризчилар:

1. Aтабеков Н.С. - тиббиёт фанлари доктори, профессор, Ўзбекистон Республикаси ССВ СЭО
ва ЖСБ бошлиғи ўринбосари, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг
бош мутахассиси
2. Таджиев Б.М. - тиббиёт фанлари доктори, РИЭМЮПКИАТМ директори.

5
 АББРЕВИАТУРА ВА ҚИСҚАРТМАЛАР РЎЙХАТИ
COVID-19  Янги SARS-CoV-2 коронавирус инфекцияси чақирган касаллик
ESC  Европа кардиологлари жамияти
HFNC  High Flow Nasal Cannula (юқори оқим назал канюля)
HFO  High Flow Oxygenation (юқори оқимли оксигенация)
MRSA  Метициллинга чидамлиStaphylococcus aureus
Nb!  Nota bene – лотинча ибора бўлиб, “эътибор қилинг” маъносини
билдиради
NLR  Нейтрофил-лимфоцитар ротацио/индекс (нейтрофилларнинг мутлоқ
сонининг лимфоцитларга нисбати)
NRM  Non rebreather mask (қопчали ниқоб)
NT- proBNP  Мия натрий-уретик пептиди
NYHA  New York Heart Association (Нью-Йорк юракассоциацияси)
РР  Нафас чиқаришдаги чўққи босими (peak pressure)
PEEP  Нафас йўлларида доимий мусбат босим (Positive End Expiratory
Pressure)
SARS(ОЎРС)  Severe acute respiratory syndrome (оғир ўткир респираторсиндром)
SARS-CoV  Severeacuterespiratorysyndromecoronavirus(оғирўткир респиратор
синдромни келтириб чиқарадиган коронавирус)
SARS-CoV-2  2019-2020 йилларда пандемияга сабаб бўлган янги коронавирус
SрO2  Сатурация (қоннинг кислородга тўйиниши)
Tº  Тана ҳарорати
АГ  Артериал гипертензия
АҚ  Артериал қон
АҚБ  Артериал қон босими
АЛТ  Аланинаминотрансфераза
АСТ  Аспартатаминотрансфераза
ГКС  Глюкокортикостероидлар
ГШ  Глазго шкаласи
ДПМ  Даволаш-профилактика муассасаси
ЖССТ  Жахон соғлиқни сақлаш ташкилоти
ИЛ-6  Интерлейкин 6
КИХ  Кислота-ишқор холати
КСБЛ  Кенгайтирилган спектрли бета-лактамаза
КТ  Компьютертомографияси
КФК  Креатинфосфокиназа
КХТ  Касалликларнинг халқаро таснифи
ЛДГ  Лактатдегидрогеназа
МИ  Миокардинфаркти
МП  Метилпреднизолон
НОС  Нафас олиш сони
НС  Нафас сони
ОИВ  Одам иммунтанқислик вируси
ПЗР  Полимераз занжирли реакция
ПМГ  Пастмолекуляр гепарин
ПОАК  Перорал антикоагулянтлар
ПТВ  Протромбин вақти
ПЭО  Пероралэнтерал овқатлантириш
РААТ  Ренин-ангиотензин-альдостерон тизим
РИТБ  Реанимация ва интенсив терапия бўлими
6
РНК  Рибонуклеин кислота
СРАР  Доимий мусбат босимли ўпканинг сунъий вентиляцияси режими
СРО  С-реактив оқсил
СЮЕ  Сурункали юрак етишмовчилиги
ТВ  Тромбин вақти
ТОКА  Тери ости коронар аралашуви
ТТҚИС  Тарқалган томиричи қон ивиш синдроми
УҚТИ  Ультрақисқа таъсирли инсулин
УТТ  Ультратовуш ташҳис
ФС  Функционал синф
ФГ  Фибриноген
ФҚТВ  Фаоллаштирилган қисман тромбопластин вақти
ХБ  Халқаро бирликлар
ШҲВ  Шахсий ҳимоя воситаси
ЭКГ  Электрокардиография
ЭКМО  Экстракорпорал мембранали оксигенация
ЭхоКГ  Эхокардиография
ЭЧТ  Эритроцитларнинг чўкиш тезлиги
ЮИК  Юрак ишемик касаллиги
ЮКК  Юрак коронар касаллиги
ЮҚС  Юрак қисқариш сони
ЮҚТК  Юрак-қон томир касалликлари
ЯҚБД  Яллиғланишга қарши бошланғич дори
ЎАТЭ  Ўпка артериясининг тромбоэмболияси
ЎБЕ  Ўткир буйрак етишмовчилиги
ЎКС  Ўткир коронар синдром
ЎМҚАБ  Ўткир мия қон айланиши бузилиши
ЎНЕ  Ўткир нафас етишмовчилиги
ЎРДС  Ўткир респиратор дистресс-синдром
ЎРИ  Ўткир респиратор инфекция
ЎСВ  Ўпканинг сунъий вентиляцияси
ЎЮҚТЕ  Ўткир юрак-қон томир етишмовчилиги
ҚД  Қандли диабет
ҚЁКТ  Қоннинг ёйилган клиник таҳлили
ҚИВ  Қон ивиш вақти
ҚТИ  Қисқа таъсирли инсулин
ЧВТ  Чуқур веналар тромбози

7
 КИРИШ
Вақтинчалик тавсияларнинг 10-версияси COVID-19 коронарвирус инфекциясига
чалинган беморларга оптимал тиббий ёрдам кўрсатиш учун мўлжалланган бўлиб, унда
Омикрон штамми, антивирус, антикоагулянт, замбуруғларга қарши, антибактериал
дориларни қўллашга, трахея интубацияси, ЎСВ ва ЭКМОга кўрсатмалар янгиланди,
қандли диабети бўлган беморларни даволаш такомиллаштирилди, асоратлар бўйича ҳамда
катталар ва болалар реабилитацияси боблари қўшилди.
Коронавирус инфекцияси COVID-19 - потенциал оғир ўткир респиратор инфекция,
хавфли касаллик бўлиб, енгил кечадиган ўткир респиратор вирусли инфекция шаклида
ҳам, оғир шаклда ҳам ўзига хос асоратларни келтириб чиқариши мумкин. Ўткир
респиратор дистресс синдроми ёки ўлим хавфи билан нафас етишмовчилигига олиб
келадиган вирусли пневмонияни ўз ичига олиши мумкин.
Бугунги кунга келиб, Омикрон варианти пандемиянинг янги тўлқинини келтириб
чиқарди, ғарбдан шарққа ҳаракатланиб, бутун Европа минтақасини қамраб олди. У барча
мамлакатлар 2021 йил охиригача курашган "делта" дан кейин келди.
Омикрон жуда кўп сонли мутацияларга ега, шу жумладан спайк оқсилидаги 26-32
мутацияга ега бўлган жуда фарқли вариант бўлиб, уларнинг баъзилари гуморал иммун
антикорлардан қочиш потенциали ва юқори ўтказувчанлик билан боғлиқ еди. Омикрон
Делта билан солиштирганда сезиларли ўсиш устунлигини, юқори иккиламчи ҳужум
тезлигини ва юқори кузатилган кўпайиш сонини кўрсатади.
Омикрон билан боғлиқ умумий хавф бир қатор сабабларга кўра жуда юқори бўлиб
қолмоқда. Биринчидан, COVID-19 нинг глобал хавфи умуман олганда жуда юқорилигича
қолмоқда. Иккинчидан, жорий маълумотлар Омикрон Делтага нисбатан сезиларли ўсиш
устунлигига ега еканлигини кўрсатади, натижада жамиятда тез тарқалади. Ишларнинг тез
ўсиши касалхонага ётқизишнинг кўпайишига олиб келади, соғлиқни сақлаш тизимларига
катта талаблар қўйиши ва айниқса заиф аҳоли орасида жиддий касалликларга олиб келиши
мумкин.
Омикрон билан касалланган беморларнинг клиник оғирлиги тўғрисидаги
маълумотлар тобора оммалашиб бормоқда. Жанубий Aфрика, Буюк Британия, Канада ва
Даниядан олинган дастлабки маълумотлар Делта билан солиштирганда Омикрон билан
касалхонага ётқизиш хавфини камайтиради. Бироқ, касалхонага ётқизиш хавфи
оғирликнинг фақат битта жиҳати бўлиб, уни қабул қилиш амалиёти билан ўзгартириш
мумкин.
Дастлабки далиллар шуни кўрсатадики, SARS-CoV-2нинг бошқа барча вариантлари
каби, Омикрон зўравонлиги ёшга қараб ва биргаликда касалликлар мавжуд бўлганда,
шунингдек, емланмаган одамларда ортади. Бундан ташқари, касалликнинг оғирлиги ва
касалхонага ётқизиш бўйича жорий маълумотлар, асосан, аҳоли иммунитети юқори бўлган
мамлакатлардан олинган ва турли хил емлаш қамрови ва бошқа вариантларга олдиндан
таъсир кўрсатадиган популяцияларда Омикроннинг оғирлиги ҳақида ноаниқлик сақланиб
қолмоқда.
COVID-19 диагностикаси эпидемиологик тарих, клиник кўриниш, лаборатория,
рентгенологик ва инструментал (функционал) тадқиқотлар натижаларини жамланган
8
баҳолашдан фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Aгар SARS-CoV-2коронавируси билан
инфекцияга шубҳа қилинган бўлса, имкон қадар тезроқ кенг қамровли клиник текширув
ўтказиш керак: ПЗР (мажбурий) ёрдамида диагностика материалини ўрганиш, SARS-CoV-
2га антитаначалар мавжудлиги учун серологик тест. Мунтазам равишда қўлланиладиган
ПЗР диагностик аниқлиги ва антигенларни аниқлаш учун тезкор диагностика тестлари (Aг-
РДТ) Омикрон томонидан таъсир кўрсатмайди, деб тахмин қилинади; Aг-РДТ нинг қиёсий
сезгирлиги бўйича тадқиқотлар давом етмоқда.
Тадқиқот натижаларига кўра, ташхис қўйилади ва кузатиш, даволаш тактикаларини
танлаш амалга оширилади.

КХТ-10 бўйича кодлар

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) 2020 йил январь ойида КХТ-10
«Фавқулодда ҳолатларда қўлланиладиган кодлар» бўлимини янгилади, яъни COVID-19 -
U07.1 учун махсус кодни қўшди. CОVID-19 (CОVID-19 ни ўлим билан якунланиши
ҳолатида ўлим ҳақида маълумотноманинг I қисмининг «б ёки в» қаторида кўрсатилади);
U07.2 – лаборатор тасдиқланмаган ўткир коронавирусли инфекция.

COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолатларда бирламчи тиббий ҳужжатларни

расмийлаштириш
Бемор тиббий муассасага COVID-19 га боғлиқ ҳолат билан мурожаат этганда,
даволовчи шифокор томонидан бирламчи тиббий ҳужжат расмийлаштирилади:
"Беморнинг амбулатор тиббий картаси" (025-ҳ/ш) ёки "Стационар беморнинг тиббий
картаси" (003-ҳ/ш).
COVID-19 билан боғлиқ ҳолатларда асосий касаллик беморга тиббий ёрдам
кўрсатишнинг ҳар бир ҳодисасида танланади. Асосий касаллик ташҳиси сифатида фақат
битта нозологик бирлик ёзилади (КХТ-10 мустақил бўлим ёки бўлимчада белгиланган
касаллик ёки ҳолат). Биттадан ортиқ касаллик бўлган ҳолатларда, фойдаланилган
ресурсларнинг энг кўп улуши кетгани белгиланади (КХТ-10, том 2, 107 бет) (масалан,
реанимация ёки бошқа бўлимларда беморларни юқори технологик тиббий ёрдам кўрсатиш
ёки даволашда).
Ўлим ҳолати кузатилганида, ўлимдан кейинги якуний клиник ташҳисни
шакллантиришда, ўзи ёки ўзининг асорати билан ўлимга олиб келган касаллик (ҳолат)
танланади (КХТ-10, т. 2, 38 бет).
COVID-19 билан боғлиқ ҳолатларда асосий касалликни танлаш тиббий ёрдам
кўрсатишнинг охирги нуқтасида амалга оширилиши керак, баъзида ушбу якуний ташҳис
касалхонага келганидаги, касалхона шароитида тиббий ёрдамни кўрсатишдаги
ихтисослаштирилган бўлимнинг тахминий ташҳиси билан мос келмаслиги мумкин.
Касалланиш статистикасида COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолатларда асосий
касалликни танлашда бир нечта касалликлар ичидан (енгил ёки узоқ муддат сақланувчи
ҳолатлар ва бемор ёрдам олган оғир ҳолат) оғирроқ ҳолатни танлаш қоидаси
мавжудлигини ёдда тутиш лозим (КХТ-10, т 2, б. 118).

9
 Касалланиш статистикасида COVID-19 билан боғлиқ ҳолатлар
Касаллик статистикасини ҳисобга олишда " COVID-19" ташҳиси тиббий ёрдамнинг
ҳар бир жараёни охирида қўйилиши керак. Ташҳис одатдаги шикоятлар, анамнез, объектив
маълумотлар ва қўшимча текшириш усуллари (функционал, ускунали, лаборатория)
маълумотлар асосида ўрнатилади. COVID-19 билан боғлиқ ҳолатларда қўйилган
ташҳиснинг асослари тиббий ҳужжатларда акс эттирилиши керак. Тиббий ташкилотга
мурожаат қилгандаги касаллиги асосий касаллик деб ҳисобланади. Статистика ҳисобга
олиш мақсадида, COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолатларда, якуний клиник ташҳис ва
унинг КХТ-10 коди "Амбулатория шароитида тиббий ёрдам оладиган бемор карточкаси"
ёки "Касалхонадан чиқарилган беморнинг чиқарув статистик картаси" га киритилади.
COVID-19 билан боғлиқ бўлган нозологик компонентнинг тахминий шакли:
1. COVID-19, вирусга синама ижобий натижа U07.1
2. COVID-19 U07.1
3. COVID-19, вирус аниқланмаган U07.2
4. COVID-19 га гумон U07.2
5. COVID-19 га гумон, синама ўтказилмаган U07.2
6. COVID-19 га гумон, вирусга синама манфий натижа берган ҳолатлар инкор
этилган Z03.8
7. COVID-19 га гумон қилинган ҳолатни кузатиш Z03.8
8. COVID-19 қўзғатувчиси ташувчиси Z22.8
9. COVID-19 билан алоқада бўлиш Z20.8
10. COVID-19 ни аниқлаш мақсадида скрининг текширувини ўтказиш Z11.5
11. Алоҳидалаш Z29.0
Қўшимча аниқлик киритишларсиз "COVID-19" ташҳиси, касаллик ташҳиси
аниқланганлиги, асосланганлиги ва лаборатория текшируви билан тасдиқланганлигини
англатади.
COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолатлар учун касаллик статистикасида асосий
касалликнинг асоратлари кодланмайди ёки қайд этилмайди. Асосий касаллик ва рўйхатдан
ўтган барча асосий, устунлик қилаётган ва йўлдош касалликлар ҳисобот статистикасига
киритиш учун рўйхатдан ўтказилиши керак.
Агар COVID-19 асоратлари билан касалланиш ҳақида маълумот олиш зарур бўлса,
таҳлил қилиш учун намунавий статистик тадқиқотлар ўтказилиши мумкин, улар учун
КХТ-10 нинг 3-жилдида келтирилган қўшимча кодлардан фойдаланилади.
Асосий касалликни танлашда ушбу қоидага риоя қилиш – яъни, энг оғир ҳолатни
асосий сифатида танлаш керак (КХТ-10, 2-жилд, 118-бет).
COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолатларнинг якуний клиник ташҳиси
аниқлаштиришни талаб қилади. "COVID-19 га гумон" каби жумлани ишлатмаган маъқул.
Ташҳис ўзгартирилганда ишончли статистик маълумотларни олиш учун белгиланган
тартибга мувофиқ тегишли маълумотлар дастлабки тиббий ҳисоб ҳужжатларига
киритилади.
Агар шикоят, объектив ва қўшимча маълумотлар бўлмаган тақдирда вирус
аниқланса, бу ҳолат вирус ташувчанлик сифатида кўриб чиқилиши ва Z22.8 сарлавҳаси
остида кодланган бўлиши керак. Бундай ҳолатлар касаллик ва ўлим статистикасига
киритилмайди.
10
 COVID-19 билан боғлиқ ўлимни ҳолатининг статистикаси
COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолларда ўлим сабабларини танлашда, худди грипп
касаллигидаги тартибдан фойдаланиш тавсия этилади.
Кўпинча, COVID-19 билан боғлиқ бўлган ҳолларда асосий касалликни танлашда
КХТ -10 қоидаларига риоя қилган ҳолда, танланган касаллик ўлимнинг асл сабаби бўлади.
Шунга қарамай, барча ҳолларда гувоҳномасида COVID-19 дан ўлим патогенезининг
мантиқий кетма-кетлиги кўрсатилиши кераклигини ёдда тутиш керак. Шунинг учун
ташҳисда мавжуд бўлган барча асоратлар акс эттирилиши керак, чунки улар ўлимга олиб
келадиган ҳодисалар занжирида бевосита ва оралиқ сабаблар бўлиши мумкин.
Гувоҳномани расмийлаштиришдаги хатолик ўлим сабабларини мантиқий кетма-
кетлигисиз битта сатрда қайд этишдир.
Дастлабки гувоҳномада U07.2 кодидан фойдаланганда, ташҳис аниқлангандан сўнг
(лаборатория текширувлари натижалари ва бошқа зарур маълумотларни ўлим сабаби
аниқлангандан кейин 45 кундан кечиктирмасдан олиш) якуний билан алмаштирилади.
COVID-19 ташҳисини тасдиқлашда, агар COVID-19 бўйича лаборатория текшируви
ижобий бўлса, U07.1. кодидан фойдаланилади.
COVID-19 билан боғлиқ бўлган барча ўлим ҳолатлари икки гуруҳга ажратилади:
- COVID-19 ўлимга олиб келувчи бирламчи сабаб бўлган ҳолатлар;
- COVID-19 ўлимга олиб келувчи бошқа сабаблардан бири деб олинган ҳолатлар,
жумладан COVID-19 асосий касалликни ривожланишида ва унинг ўлимга олиб келувчи
асоратлари ривожланишида сезиларли аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар.
COVID-19 билн боғлиқ ўлим ҳолати кузатилганида бемор патологоанатомик ёриб
текширилади. Мурдани суд-тиббиёт экспертизасини ўтказиш ва эксперт хулосасини
беришда ушбу талабларга асосланади.
Хотима
Касаллик ва ўлим бўйича ишончли статистикани таъминлашда КХТ-10 қоидаларига
қатъий риоя қилиш жуда муҳимдир.
Тиббий статистика хизмати мутахассислари белгиланган тиббий қоидалар асосида
дастлабки тиббий ҳужжатлар ва маълумотномаларнинг тўғрилигини текширишлари шарт,
асосий ҳолатини ёки ўлимнинг дастлабки сабабларини нотўғри танлаган тақдирда, улар
бирламчи шифокорга ҳисоб ҳужжатларини КХТ-10 га мувофиқ тўғрилаши учун
қайтаришлари шарт.

11
 COVID-19 касаллигининг ривожланиш чизмаси

ОҒИРЛИК ДАРАЖАСИГА МУВОФИҚ БЕМОРЛАРНИ ТАҚСИМЛАШ

Индика- Оғирлик даражаси
торлар Енгил Ўрта-оғир Оғир Ўта оғир
Клиника  Енгил катарал нафас олишни балғам қийин Ўткир респиратор
белгилар (томоқда қийинлашиши ва ажралувчи йўтал, дистресс синдроми
оғриқ одатий (маиший) нафас олишни респиратор ёрдам
 бурун битиши зўриқишда қийинлашиши, талаб қилувчи ЎНЕ
 балғам қийин ҳансираш,  енгил зўриқишда ёки (ўпканинг
ажралувчи йўтал),  балғам қийин тинч турганда инвазиввентиляцияс
 умумий ҳолсизлик, ажралувчи йўтал, ҳансираш и)
 миалгия,  кўкрак қафасида интоксикация  Септик шок
оғриқ, симптомлари (бош Полиорган
 таъм билиш ва ҳид
билишни ўзгариши,  интоксикация оғриши, танани қақшаб етишмовчилик
симптомлари (бош оғриши, уйқусизлик,
 терлаш
оғриши, тез анорексия, кўнгил
чарчаш, мушакда айниши, қайт қилиш);
оғриқ, иштаҳа эс-ҳуш даражасини
пасайиши) пасайиши ва ажитация
Ҳарорат <38,5℃, эпизодик, > 38,5℃, тана ҳароратини турғун фебрил иситма
3 кундан ортиқ 4-5 кундан ортиқ кўтарилиши (кўпинча
бўлмаган фебрил)
НОС* <22 / мин ≥ 22 / мин > 24 / мин ≥ 30 / мин

ЮҚС 60 - 90 зарб/мин 91 - 100зарб /мин <120 зарб /м, аритмия >120зарб /м, аритмия
SрO2* хона ≥ 94 % ≤ 93% ≤ 90% ≤ 80%
ҳавосида (≥95 хомиладорларда)
Кўкрак 0–5% < 25% – 50% 50%-75 %  >75% ёки ЎРДС
12
 қафаси  24–48соат ичида
КТ зарарланиш
(рентгено ҳажмининг 50% га
графияси) ортиши
 Гидроторакс
КТ- 0 /КТ-1 КТ-1 /КТ-2 КТ-3 /КТ-4 КТ-4
Назорат  Уй шароитида  Тақсимлаш  Респиратор ёрдам Реанимация бўлимида
ёки амбулатор кузатиш. марказида ёки бериш имкони бўлган даволаниш:
кузатиш  Мобилбригада COVID- бўлимда ёки  Эс-ҳушнинг
томонидан шифохонасида реанимация бўлимида бузилиши
мониторинг - даволанишПЦР даволаниш.  кислород фонида
коморбид** фонда ёки ИФА IgM SрO2< 92%
асорат ривожланиши манфий бўлса.  НОС> 35 / мин
ва/ёки 65 ёшдан катта** - Коморбид
кишилар фони йуқ ва
НОС<22 / мин,
SрO2 ≥ 94%, КТ<
25% -
мобилбригадатомо
нидан мониторинг
ва даво.
* - Нафас олиш сони ва SрO2 кўрсаткичлари COVID-19нинг «Омикрон» штаммида ўзгариши мумкин
**- Мураккаб коморбид фон - бу хамроҳ касалликлар ва/ёки ҳолатларнинг мавжудлиги: артериал
гипертензия, СЮЕ, онкологик касалликлар, гиперкоагуляция, Тарқалган томир ичи қон ивиш синдроми
(ДВС синдром), ЎКС, қандли диабет, жигар циррози, узоқ муддат стероидлар ва ичакнинг яллиғланиш
касалликлари учун биологик терапия, ревматоид артрит, гемодиализ сеанслари ёки перитонеал диализ,
иммунитет танқислиги ҳолатлари, шу жумладан антиретровирус терапиясиз ОИВ инфекцияси, кимёвий
терапия; хавф гуруҳига мансуб шахслар билан яшаш пайтида изоляцияни иложи йўқлиги ; уйда
даволаниш учун шарт-шароитларнинг етишмаслиги ёки тавсияларни бажариш кафолатлари (ётоқхона,
ижтимоий таъминот муассасалари, вақтинча яшаш жойлари, ижтимоий ҳимояга муҳтож оилалар, ноқулай
ижтимоий шароитлар).

COVID-19 БИЛАН КАСАЛЛАНГАН БЕМОРЛАР ДИАГНОСТИКАСИ

Касалхонада беморларни лаборатория текшируви.
Янги коронавирус инфекцияси (COVID-19) билан касалхонага ётқизилган, аҳволи
ўртача, оғир ва ўта оғир бўлган беморлар касалхонага ётқизилган пайтдан бошлаб 3 соат
ичида лаборатория текширувлари ўтказилиши керак, жумладан:
Гемоглобин, эритроцитлар, гематокрит, лейкоцитлар (5 та популяцияда мажбурий
дифференциация билан), тромбоцитлар, ҳисобланган эритроцитлар индекслари,
эритроцитлар чўкиш тезлиги (ЭЧТ)ни аниқлаш билан клиник қон текшируви. Агар керак
бўлса, қон суртмасини микроскопиясини ўтказиш, эритроцитлар морфологиясини
тавсифлаш ва турли даражадаги етукликдаги нейтрофиллар, фаоллаштирилган
лимфоцитлар ва бошқа атипик ҳужайралар мавжудлигини аниқлаш учун лейкоцитлар
сонини аниқлаш керак. Лейкоцитлар формуласининг чапга силжиши лейкоцитоз билан 20
× 109 /л дан ортиқ (миелоцитлар, метамиелоцитлар ва таёқча ядроли лейкоцитлар 25% дан
ортиқ миқдорда) пневмониянинг бактериал коинфекция қўшилганини кўрсатади ва
қўшимча лаборатория текширувларни талаб қилади (балғам, сийдик микробиологик
текшириш, микроскопия) ва лейкоцитознинг кучайиши холатида прокальцитонин учун
тест ўтказиш зарур. Шунингдек, лейкоцитоз 20 × 10 9/л ёки ундан кўп бўлса, тромбоцитлар

13
70 × 109/л дан кам бўлса, гемоглобин 80 г/л дан кам бўлса, клиник қон таҳлилини ҳар 24
соатда такрорлаш керак.
Гемостаз тизимини ўрганиш. Ўртача, оғир ва ўта оғир шароитларда COVID-19
билан касалланган беморларда коагулопатия ривожланади, шунинг учун қабул қилинганда
АЧТВ, протромбин вақти, протромбин (%), МНО, тромбин вақти, фибриноген ва Д-
димерни (миқдорий кўрсаткич)аниқлаш керак. Д-димер қийматларининг меъёрдан уч
баравар кўпроқ ошиши (×3) ТЭЛА ни иткор қилишни талаб қилади. Кейинги текширувлар
клиник белгиларга қараб, 48 соат ичида камида 1 марта, агар АЧТВмеъердан (× 2) икки
баравар кўпроқ узайганда эса - ҳар 24 соатда амалга оширилади.
Биокимёвий текширувлар. Биокимёвий текширувлар қуйидагиларни ўз ичига олади:
умумий оқсил, албумин, мочевина, креатинин, глюкоза, билирубин, АСТ, АЛТ, ЛДГ, КФК,
калий, натрий ва хлор электролитлари даражасини аниқлаш. Ўткир миокард
шикастланишига шубҳа бўлса - тропонин, КФК ва МБ-фракциялари. Бундан ташқари,
ушбу тадқиқотлар клиник кечишга қараб амалга оширилади.
Нафас олиш этишмовчилигининг оғирлигини ташхислаш ва баҳолаш учун кислота-
ишқор мувозанати ва қон газлари таҳлили ўтказилади.
Лаборатория текширувларининг частотаси касалликнинг оғирлигига қараб
белгиланиши керак.
1.2. Иммунологик тадқиқотлар ва лаборатория мониторинги.
1. SARS-CoV-2 РНК борлигини ПЦР ёрдамида бурунхалқум ва томоқ халқумдан
суртма аниқлаш.
2. SARS-CoV-2 антигени мавжудлигини ёрдамида бурунхалқум ва томоқ халқумдан
суртма иммунохроматографик (ИҲЛА) усулида аниқлаш.
3. SARS-CoV-2 га А, М, G синфларидаги иммуноглобулинларни беморларнинг қон
зардобида аниқлаш.
ЛАБОРАТОР ТАШҲИС КЎРСАТКИЧЛАРИ
Индикаторлар Енгил кечиш Ўртача-оғир кечиш Оғир кечиш Ўта оғир кечиш
Лейкоцит,
Лейкоцитлар Турғун лейкопения, лимфопения,
Қоннинг клиник нейтрофил
меъёрда ёки тромбоцитопения,
тахлил ватромбоцитла
кўрсаткичлари лейкопения, бактериалинфекция қўшилса,
р миқдори
лимфопения лейкоцитоз, таёқча-ядроли силжиш
меъёрда
NLR - Нейтрофил-лимфоцитар индекс (нейтрофилларнинг мутлоқ сонининг
лимфоцитларга нисбати)
NLR ≤2 <3 ≥3 ≥5
СРО ≤ 9 мг/л ёки
10 мг/л дан юқори 40 мг/л дан юқори
≤ 6 МЕ/мл
Фибриноген > 5 г/л ёки< 1,0
1,8 - 3,5 г/л 3,5 - 4 г/л 4 - 5 г/л
г/л
Ферритин < 500 мкг/мл > 500 мкг/мл < 800 мкг/мл ≥ 800 мкг/мл
Прокальцитонин* < 0,5 мкг/л > 0,5 мкг/л > 1,0 мкг/л > 2,0 мкг/мл
ФҚТВ 21,1 - 36,5 сек 20 - 22 сек 18–20 сек ≤ 18 сек
ТВ 15–24 сек 15 - 20 сек ≤15 сек <15 сек
D-Димер < 250 нг/мл 400-600 нг/мл > 600 нг/мл ≥ 1000
ИЛ-6 < 4.8 пг/мл 5 - 50 пг/мл < 80 пг/мл ≥ 80 пг/мл
14
Изоҳ:* - прокальцитонин миқдорини сепсис / бактериал инфекция маркери сифатида қўлланг.

COVID-19 билан касалланган беморларни лаборатормониторинги

Амбулатор Касалхонага ётқизиш РИТБ
давода
 Қоннинг  ҚЁКТ шифохонага ётқизилганидан  ҚЁКТ шифохонага
ёйилган кейин 12 соат ичида ва 2-3 кунда 1 ётқизилганидан кейин 3 соат
клиник маротаба ичида, ҳар куни ва кўрсатмага
тахлили –  Прокальцитонин камида 1 марта, кўра
кўрув куни ва сўнгра эҳтиёж туғилганда.  Қоннинг биокимёвий тахлили ҳар
5-7 кунда  СРО- шифохонага ётқизилганидан куни ва кўрсатмага кўра
буюрилади кейин 24 соат ичида ва ҳафтасига 2  Қондаги қанд миқдори
 СРО – кўрув маротаба  Д-димер шифохонага келганида,
куни  Қоннинг биокимёвий тахлили (АЛТ, 2 кунда камида 1 марта,
 Қоннинг АСТ) х 2-3 кунда 1 маротаба кейинчалик кўрсатмага кўра
биокимёвий  Қондаги қанд миқдори  ФҚТВ, ПТВ, ФГ – ҳар куни
тахлили  Гемостаз назорати: Д-димер -  СРО – 2 кунда 1 маротабадан кам
(АЛТ, АСТ) – шифохонага ётқизилганидан кейин 24 бўлмаган
кўрув куни соат ичида, кейинчалик ҳафтасига  Прокальцитонин – келганида ва
 Коагулограм камида 2 маротаба кўрсатмага кўра
ма (ФҚТВ) –  Коагулограмма (ФҚТВ, протромбин  ИЛ-6 имкониятга қараб: ЎРДС
кўрув куни вақти, фибриноген) – ҳафтасига ривожланганида ҳар 48-72
 Қондаги қанд камида 2 маротабадан, кейинчалик соатда ўтказилади токи меъерга
миқдори кўрсатмага кўра тушмагунча: ИЛ-6, D-димер,
 Ферритин имкониятга қараб– ферритин, фибриноген, CРО, ТГ,
шифохонага келганида ва кўрсатмага ЛДГ.
кўра–камида 2 мартда  Беморлар аҳволини SOFA
 ИЛ-6 текширувни ўтказиш шкаласи бўйича ҳар куни
имкониятга қараб мониторинг қилиб бориш.
МОНИТОРИНГ
Енгил
Мезонлар Ўртача-оғир кечиш Оғир кечиш Ўта оғир кечиш
кечиш
АҚБ/ ЮҚС Ҳар куни Ҳар 6 с Мунтазам Мунтазам
Ҳар 6 Мунтазам Мунтазам
НОС /SрO2 Ҳар 2 соатда
соатда
Клиник
Базисли 4 кунда 1 маротаба Ҳар 2 кунда Ҳар куни
мезонлар
D-Димер Ҳар 2 кунда
ҳафтасига 1 маротаба Ҳар 2 кунда
ЭКГ Базисли Ҳар 2 кунда Ҳар куни Ҳар соатда
АҚ газлари - - Ҳар куни Ҳар соатда
Клиник
Клиник кўрсатмага Клиник кўрсатмага кўра
Рентген/КТ - кўрсатмага
кўра
кўра
РИТБ га Кислородда нафас олиш ҳамда пронпозицияни қўллаш фонида SPO 2 ≥90%
ўтказишга кўрсаткичида ушлаб туриш имкони бўлмаганда, НОС ≥ 35; ЮҚС ≥ 120;
кўрсатма ҳушининг бузилиши (Команинг Глазго Шкаласи <9 балл); юқори нафас йўллари
ўтказувчанлигининг бузилиши; сепсис; септик шок; интенсив давони талаб
қилувчи оғир ёндош касалликлар.
РИТБ дан Назал канюла билан оксигенацияда SPO2≥ 94%; НС ≤ 24; ЮҚС ≤ 90; турғун
бўлимга клиник яхшиланиш ва функционал-лаборатор маълумотларнинг ижобий
15
 ўтказишга динамикаси. Бемор ҳаёт фаолиятини сақловчи (вазопрессорлар, инотроплар),
кўрсатма психоэмоционал статусни коррекцияловчи (эс-ҳуш даражаси ГШ бўйича 14-15)
ва седатив воситаларга муҳтож эмас. Соатлик диурез соатига 50 мл гача.

COVID-19да нур диагностикасикасаллик бошланганидан 5-6 кун ўтгач

ривожланадиган вирусли пневмонияни аниқлаш учун қўлланилинади:
1. COVID-19 инфекциясида пневмонияни ташхислаш, зарарланиш даражасини ва
динамикасини баҳолашнинг асосий усули (клиник ва лаборатория маълумотларини
ҳисобга олган ҳолда) (амбулатория ва стационар шароитида) кўкрак қафаси органларининг
юқори аниқликдаги КТсидир.
2. Тест натижаларидан қатъи назар, касалликнинг ўртача ёки оғир прогрессив
шакллари бўлган беморларда кўкрак қафаси бўшлиғи аъзоларини бирламчи баҳолаш учун
КТ ишлатилади. Асосан касаллик бошланганидан 5-6 кун ўтгач амалга оширилади.
3. Рентгенография ёки ультратовуш текшируви компьютер томографияси имконияти
бўлмаган тақдирда қўлланилади.
4. КТ ва рентгенография учун тавсия этилган такрорий текшириш камида 7 кунда бир
марта. Такрорлаш даражаси беморнинг клиник ҳолатига боғлиқ ва даволовчи шифокор
(реанимация шифокори) томонидан белгиланади. Нафас олиш функцияси ёмонлашган
беморларда нафас олиш тезлиги нормал ҳолатга келгунига қадар ҳар 4-5 кунда
фойдаланиш мумкин. Бундай шароитда юқори радиацион таъсир оқланади.
5. Критик холатдаги беморларда стационар шароитда (шу жумладан, агар уларни
транспортировкаси ёки КТ ўтказиш имкони бўлмаса), рентгенография (кўчма рентген
аппарати) ва/ёки ультратовуш текширувидан фойдаланилади. Ушбу нурланиш усулларини
РИТБда қўллаш ҳар 2-3 кунда асоратли беморларда (ўпка шиши, гидроторакс,
пневмоторакс, пневмомедиастинум ва бошқалар) амалга оширилиши мумкин.
6. Болалар ва ҳомиладор аёлларда радиосезгир аъзолар ва ҳомилани ҳимоя қилиш
мақсадида нурланиш дозасини камайтиришучун ишлатиладиган стандарт ҳимоя
воситаларидан ва махсус услублардан фойдаланиш тавсия етилади.
7. Aгар ЎРВИ нинг клиник белгилари бўлмаса (эпидемиологик маълумотларидан
қатъий назар), касалликнинг давомийлиги 6-7 кундан ошмаса, нурланиш текширувлари
(КТ ва рентгенография) ўтказилмайди.
8. Касалликнинг асимптоматик ва енгил шаклларини скрининг қилиш учун КТдан
оммавий равишда фойдаланишгазарурияти йўқ.
9. Пневмониядантузалгандан сўнг ва ижобий ҳолат кузатилганда ўпкада қолдиқ
ўзгаришларни аниқлаш амбулатория шароитда шифохонадан (КТ ва рентгенография)
чиқарилгандан кейин 1 ой муддатдан сўнг қўлланилиши мумкин. Касалликни салбий
кечуви кузатилганда, реабилитация даврида радиация усулларидан фойдаланиш муддати
пульмонолог ва рентгенолог томонидан биргаликда белгиланади. Реабилитация даврида
эса, зарарланиш ҳажми КТ-1 ва 2 бўлиб ўтганда 6 ой ўтказиб, КТ-3 ва 4 бўлганда - 3 ойдан
кейин тавсия этилади.
10. Касалликнинг енгил кечишида қайта радиологик текширув ўтказилмайди.

16
 ЗОТИЛЖАМ ОҒИРЛИК ДАРАЖАСИНИ КТ ЁРДАМИДА БАҲОЛАШ
Оғирлик
Белгилари Намуна
даражаси

 3 тадан ортиқ бўлмаган ўчоқ – ўчоқлар

Енгил
“жилосиз ойна” кўринишида зичлашган
(КТ-1)
 Максималдиаметри<3 смҳажми 25% дан кам

3 тадан ортиқ ўчоқ – ўчоқлар “жилосиз ойна”

Ўртачаоғир
кўринишида зичлашган
(КТ-2)
Максималдиаметри<5 смҳажми 25-50%

 Ўпка тўқимасининг консолидация ўчоқлари,

ўчоқлар “жилосиз ойна” кўринишида Оғир
зичлашган (КТ-3)
 ҳажми 50-75%

 Консолидацияланган ўчоқларнинг ретикуляр

ўзгариши ўчоқларнинг “жилосиз ойна” Ўта оғир
кўринишида диффуз зичлашиши ҳажми 75% (КТ-4)
дан юқори

Компьютер томографияси маълумотларига асосан касалликни босқичини белгилаш

Жараён
Жойлашган жойи,
босқичи Асосий КТ белгилар Хусусиятлари
тарқалганлиги
(суткада)
Субплеврал, кўпроқ
20–50 %гача
пастки бўлаклар,
беморлар бу
“Жилосиз ойна” белгиси ва шу зарарланган сегментлар
Эрта босқичда КТ
фонда локал ретикуляр сони чекланган; бир
(4-5) белгилар
зичлашишлар. ёки икки томонлама
бўлмаслиги
тарқалган (50-75%
мумкин
холатда)
Авжолиш “Жилосиз ойна” белгиси, Икки томонлама
(5–8) консолидация белгилари. тарқалиш
Зараланишнинг
“Жилосиз ойна” ва “Тош куча” Ўпка
чўққига чиқиши
белгиси, консолидация, тўқималариҳажмининг
Чўққиси(9– тахминан 10кунга
перилобуляр зичлашиш, ортиши ёки камайиши
13) тўғри келади,
плеврал суюқлик (гидроторакс). билан икки томонлама
кейин эса аста-
тарқалиш
секин камаяди
Қисман ёки “Жилосиз ойна” симптоми Зарарланиш хажмини Ўзгаришлар 1
тўлиқ қолдиқ кўринишда давом этиши ва консолидация ойдан ортиқ
тузалиш мумкин. Кам ифодаланган зоналарини камайиши давом этиши
(регресс) ретикуляр зичлашишга ва мумкин.
(> 14) субплеврал чизиқли
чандиқларга айланиши мумкин.
17
 Таснифлаш бўйича кейинги
ўзгаришлар даражасига ўтмаган
ёки ҳажмининг 25% дан
камроғига ўтмасдан "Жилосиз
ойна" типидаги қўшимча
зичлашиш жойлари. Беморнинг
аҳволида клиник ва
лаборатория яхшиланиш.

Рентген маълумотларига асосланган COVID-19да ўпка тўқималарининг шикастланиш

эҳтимоли
Эхтимоллик Белгилар Жойланиши
Юқори • Турли шаклдаги ўрта ва юқори интенсивликда кенг • мультилобар,
эхтимоллик/ тарқалган ўпка тўқимасини зичлашувлари полисегментар
типик • диффузальвеоляр ўпка зарарланиши • периферик ёки базал
кўриниш («оқ ўпка белгиси») жойлашган
Ўртача • кам интенсивликдатурли шаклда ўпка тўқимасини •чекланган
эхтимоллик / зичлашувлари зарарланиш
ноаниқ • марказий жойлашган
кўриниш
Кам • Ўчоқли инфильтрация • бир томонлама
эхтимоллик / • Ўчоқлидиссеминация зарарланиш
ноаниқ • Бўшлиқлар • илдиз ёни
кўриниш • Алохида юмалоқ хосилалар локализацияси
• Ўпка илдизини кенгайиши, медиастиннинг сояси
• гидроторакс
• пневмоторакс

Рентгенография маълумотига асосан касалликни босқичини белгилаш

Жараён
Жойлашган жойи,
босқичи Асосий РГ белгилар Хусусиятлари
тарқалганлиги
(суткада)
20–60%
Юқори эхтимоллик билан
Эрта (4-5) – беморларда РГ
аниқланмайди
белгилар йўқ
Ноаниқ ва нотекис контурли, паст ва
ўрта интенсивликдаги ўпка Иккитомонлама,
тўқималарининг қорайган кўп жойлар периферик
Авжолиш
(томирлар кузатилади ва "ҳаво зарарланиш –
(5–8)
бронхографияси" аломати бўлиши (субплеврал ва базал
мумкин). бўлаклар)

Алвеоляр инфильтрациянинг кўплаб

Иккитомонлама, Энг
жойлари, ўрта ва юқори
периферик ифодаланган
Чўққиси(9– интенсивликдаги, кенг асоси костял
зарарланиш РГ белгилар
13) плеврага туташган ёки бирлашувчи
(субплеврал ва базал одатда 10−12-
характерга эга.
бўлаклар) куни кўринади
Қисман ёки
тўлиқ
Инфильтрация кўламини ва
тузалиш – –
интенсивлигини камайиши
(регресс) (>
14)
18
 COVID-19да ИНСТРУМЕНТАЛ (ФУНКЦИОНАЛ) ТАШХИС УСУЛЛАРИ
COVID-19 пандемияси даврида ўпкани УТТ текшируви
COVID-19 пандемияси даврида ўпкани УТТ текшируви учун кўрсатмалар:

- COVID-19 тасдиқланган беморларда ўпкадаги ўзгаришлар мониторинглаш.

- COVID-19 клиник белгилари мавжуд беморлар кўплаб мурожаат қилганда тақсимлаш
мақсадида.
УТТ текшируви учун қарши кўрсатмаларйўқ.
УТТ текшируви учун кириш жойлари.
Ультратуовуш сканлаш ўтказишда қовурғалараро трансторакал кириш йўли
танланади. Ўчоқли ўзгаришларни кўрсатиш учун анатомик чизиқлардан фойдаланиш
мумкин (расм).

Ўчоқли ўзгаришларни жойини кўрсатиш учун индикатив анатомик чизиқлар. А –

парастернал чизиқ; Б – ўрта ўмров чизиғи; В – олдинги аксиал чизиқ; Г – ўрта аксиал
чизиқ; Д – орқа аксиал чизиқ; Е – ўрта куракости чизиғи; Ж – паравертебрал чизиқ

Сканерлаш худудлари: L1, R1 – чап ва ўнг олд-юқори зона; L2, R2 – чап ва ўнг олд-пастки
зона; L3, R3 – чап ва ўнг юқори қўлиқ ости зона; L4, R4- чап ва ўнг пастки ён зона; L5, R5
– чап ва ўнг орқа-юқори зона; L6, R 6 - чап ва ўнг орқа пастки зона.
SARS-CoV-2 вирусли пневмониядаги ўпка шикастланишининг асосий маркерлари
бу интерстициал синдром ва ўпка консолидацияларидир. Интерстициал синдром ўпкада

19
димланиш, пневмония, ўпка шиши, ўткир респиратор дистресс синдроми, ўпканинг лат
ейиши ёки фибрози ва суюқликнинг ортиқча тўпланиши билан юзага келади.
Эхокардиография
Эхокардиография (Эхо-КГ) - юрак патологияси бор бўлган бемор аҳволининг
ёмонлашишига шубҳа қилганда фойдаланиш зарур. Қуйидаги қоидага риоя қилиш керак:
хавф тадқиқотнинг клиник фойдасидан юқори даражада эмас. COVID-19 пандемияси
шароитида мунтазам равишда Эхо-КГ ўтказиш тавсия этилмайди. Тадқиқотни беморётган
жойида ўтказиш, тажрибали тадқиқотчини жалб қилган холда аниқ белгиланган клиник
муаммони ҳал қилиш ва қисқартирилган протоколни қўллаш орқали мулоқот вақтини
қисқартириш тавсия этилади. Бошқа мутахассисларни жалб қилиш мақсадида, шу
жумладан телемедицина технологияларидан фойдаланган ҳолда натижаларни масофавий
тахлил қилиш учун тадқиқотни ёзиб олиш имкониятидан фойдаланинг. Эхо-КГни
беморнинг палатасида, шунингдек, портатив қурилмаларга эга даволаш бўлимларида
ўтказиш мақсадга мувофиқдир.
Тасдиқланган/шубха қилинган COVID-19 беморларда юрак ўткир патологиясида
зарур Эхо-КГ ўлчашлари ва кўрсаткичлари баённомаси
Клиник Тасвир Текширув ўтказиш
Баҳолаш
аломатлари тузилиши мунтазамлиги
Миокардит Чап Чап ва ўнг қоринча • белгилар аниқланганда
ЎКС қоринча ўлчамлари, глобал ва локал • 5−7 кундан сўнг
Кардиомиопатиялар функцияси • чиқишдан олдин
Шок
ДСЮЕ/ЎЮЕ de novo
ЎАТЭ (ТЭЛА) Ўнгқоринча Ўнг қоринча ўлчамлари, • белгилар аниқланганда
функцияси имкониятга қараб • 5−7 кундан сўнг
ТР – СДЛАни бахолаш учун • чиқишдан олдин
(қисқа, максималинформатив
баённома)
Перкардит/ Перикард Ўнг қоринча, ўнг бўлмачада  белгилар аниқланганда
Тампонада суюқлик тўпланиши, бўш • перикардиоцентездан
деворларини сўнг
коллабирланиши, ҚАТ • зарур бўлса 3−5 кундан
парадоксал харакатлари, сўнг
«чайқалувчи» юрак • чиқишдан олдин
Аввалги мавжуд Клапанлар Оғир регургитация ёки • госпитализацияда
кардиоваскуляр стеноз • чиқишдан олдин
касалликлар

Оёқ вена томирларини ультратовушли дуплекс сканерлаш

ЎАТЭ эхтимоли кам бўлса ва вирусли пневмониянинг (МСКТ га кўра) енгил ёки
ўртача шакллари бўлган беморларда флеботромбоз клиник белгилари аниқланса оёқ
томирларини ультратовуш текшируви ўтказиш тавсия этилади (скрининг текширувига
кўрсатма йўқ). ЎАТЭэхтимоли паства пневмониянинг оғир шакллари беморларда учун
скрининг шаклида бир марта оёқ томирларининг ультратовуш текширувини ўтказиш
тавсия этилади. ЎАТЭ эҳтимоли юқори бўлган ва вирусли пневмониянинг оғир
шаклларибўлган, лекин флеботромбоз кузатилмаганда реанимация бўлимида икки марта,

20
яънииммобилизация даври 5-7кунида ва беморни бўлимга ўтказишдан олдин оёқ
томирларини ультратовуш текшируви ўтказиш тавсия этилади.
Электрокардиография
Электрокардиография - юракнинг ўтказувчанлик тизимини, электрокардиографик
интервалларни, миокарднинг функционал ёки органик шикастланишининг мавжудлигини
баҳолаш учун электр потенциалларни қайд этишнинг оддий ва ишончли усули. Янги
коронавирус инфекциясини (CОVID-19) даволашда ЭКГ касалхонага ётқизилгандан сўнг
бир марта ўтказилади. Такрорий тадқиқотлар кўрсатмалар бўлганда юрак патологиясига
(аритмия, миокардит, ўткир коронар синдром ва бошқалар) шубҳа вақтида, шунингдек
QTинтервалини узайтирувчи ва ҳаёт учун хавфли бўлган аритмиялар чақирувчи
гидроксихлорохин ёки бошқа дорилар билан даволанаётган беморларда ўтказилади.
Пульсоксиметрия
Пульсоксиметрия кислороднинг тўйинганлигини, нафас олиш етишмовчилиги
даражасини аниқлаш ва гипоксияни баҳолаш учун оддий, аниқ ва осон усул бўлиб, стандарт
техникага мувофиқ қўлланилади.

Мезонлар Енгил шакли Ўрта оғир шакли Оғир шакли Ўта оғир шакли
НОС < 22/мин ≥ 22/мин > 24/мин ≥ 30/мин
SрO2 ≥ 94%
≤ 93% ≤ 90% ≤ 80%
хона хавосида (≥95 хомиладорларда)

КАСАЛХОНАДАН ЧИҚАРИШ / БЕМОРЛАРНИ ТУЗАЛИШ МЕЗОНЛАРИ

Енгил
Белгилар Ўрта оғир кечиши Оғир кечиши Ўта оғир кечиши
кечиши
Ҳарорат Антипиретик Антипиретикларсиз Антипиретикларсиз SPO2 ≥94% назал
Ҳансираш ларсиз тана тана ҳарорати тана ҳарорати канюла билан
ҳарорати нормада >3 кун + нормада >3 кун + оксигенацияда; НОС ≤
нормада >3 НОС ≤ 24 НОС ≤ 24 24; ЮҚС≤ 90;
кун + барқарор клиник
НОС ≤ 24 яхшиланиш ва
Тузалиш Aломатлар Ҳар бир ҳамроҳ каса Клиник лаборатор функционал ва
мезонлари бошланганид лликни кўрсаткичларнинг лаборатория
ан 10 кундан компенсацияси. ижобий динамикаси маълумотларининг
сўнг Яллиғланиш лаборат ижобий динамикаси.
ор кўрсаткичлари Беморга ҳаётни
нормаллашуви. қўллаб-қувватловчи
Оксигенация - 3 кун давомида 3 кун ичида дорилар
га талаб кислородга талаб кислородга бўлган (вазопрессорлар,
йўқлиги. эҳтиёжнинг ижобий инотроплар),
Оксигенациясиз динамикаси. Назал психоэмоционал
SpO2> 94% , канюляда SpO2> статускоррекцияси
ҳомиладорларда эса 94%, (ГШдаги эс-ҳуши 14-
SpO2> 95% ҳомиладорларда эса 15, тинчлантирувчи
SpO2> 95% воситаларда).
ПЗР таҳлил ПЗР таҳлили ПЗР таҳлили керак Aгар ПЗРманфий Бемор реабилитация
натижаси керак эмас эмас бўлса, беморни босқичига
паравариш бўлимига юборилинади.
ўтказилади, лекин
тикланиш
кечиктирилади, бу

21
 холатда ПЗРни
такрорлаш керак
Бемор реабилитацияга мухтож
РЕАБИЛИТАЦИЯ
Турлари ▪ Нафас  Беморларнинг • Ўпка  Антигравитацион
гимнастикаси умумий жисмоний вентилятсияси, газ ҳолатни тўғрилаш;
чидамлилигини алмашинуви ва  Респиратор
ошириш; бронхиал реабилитация;
• стресс, ташвиш ёки клиренсни  Тўғри овқатланишни
тушкунликни енгиш; яхшилаш; таъминлаш;
• уйқу бузилишларини • мушакларнинг  циклик велокинез;
олдини олиш кучсизлигини  харакатчанликни
олдини олиш; ошириш
• овқатланишни
қўллаб-қувватлаш

22
COVID-19 ГА ЧАЛИНГАН БЕМОРЛАРНИ ДАВОЛАШ ПРОТОКОЛЛАРИ
Клиник вариант -
ТAВСИЯЛAР
симптомлар
Контактли бемор ва • Ўзини изоляция қилиш режими.
бошқа оила • Т. гидроксихлорохин ҳафтасига бир марта кунига 2 таблеткадан, 3
аъзоларининг хафтадан (қарши кўрсатмалар: ҳомиладор аёллар, болалар, 65 ёшдан
аҳволини оилавий ошганлар ва юрак-қон томир патологияси билан касалланганлар, агар
шифокор томонидан QТc> 480мс бўлса)
ҳар куни кузатиб • Цинк препаратлари кунига бир марта 100 мг дан 10 кун давомида
бориш. • Д витамини кунига 1 марта 5000 ед
• Витамин С 500 мг кунига
• 1 кг вазн учун 40 мл суюқлик истеъмол қилиш; кунига 4-5 мартаоқсилга
бойитилган озиқ-овқат; енгил жисмоний фаоллик ва нафас олиш
машқлари.
• Aгар 10 кун ичида аломатлар бўлмаса, ўзини изоляция қилиш
тўхтатилиши мумкин.
Aсимптоматик:  Ўзини изоляция қилиш режими.
CОVID-19 • Т. гидроксихлорохин биринчи куни 200 мг дан 2 марта, сўнгра кунига бир
SARS-CoV-2 РНК марта 200 мг 4 кун давомида (қарши кўрсатмалар: ҳомиладор аёллар,
ПЗР нинг ижобий болалар, 65 ёшдан ошганлар ва юрак-қон томир патологияси бўлган
натижаси. одамлар, агар QTс> 480мс бўлса)
Шикоятларнинг  Цинк препаратлари кунига бир марта 100 мг дан 10 кун давомида
йўқлиги, ўпка  Д витамини кунига 1 марта 5000 ед
тасвирида клиник  С витамини кунига 500 мг
симптомлар ва  1 кг вазн учун 40 мл суюқлик истеъмол қилиш; оқсилга бойитилган озиқ-
патологик овқат кунига 4-5 марта; енгил жисмоний фаоллик ва нафас олиш
ўзгаришлар машқлари.
 Консилиум қарори билан -Casirimivab/Imdevimab – касалликлнинг
биринчи 7 куни давомида ва/ёкимусбат РНК SARS-CoV-2 бўлганда 1200
мг (600 мг + 600 мг в\и инфузияда (20 дақиқада) ёки тери остига (4 та
инъекция)).
 Aгар 10 кун ичида аломатлар бўлмаса, ўзини изоляция қилиш
тўхтатилиши мумкин.
ТAВСИЯ ЭТИЛМAЙДИ:
 Даволаш ёки профилактика мақсадида антибиотиклар ва бошқа дориларни
тайинлаш.
 Мушак ичига ва томир ичига ҳар қандай манипуляциялар.
Енгил COVID-19:  Беморни уйда изоляция қилиш ва даволаш.
енгил катарал  Беморнинг аҳволини ҳар куни уй шароитида даволанишини назорат қилиб
ҳодисалар (томоқ бориш.
оғриғи, бурун  Кўчма гуруҳлар томонидан беморнинг соғлиғи ҳолатидаги ўзгаришларни
битиши, қуруқ интенсив равишда кузатиш ва баҳолаш - мураккаб коморбид * фонида ва /
йўтал), умумий ёки 65 ёшдан ошган шахсларда - (симптомларнинг пайдо бўлиши: иситма,
холсизлик, ҳид ва кўкрак қафасидаги оғриқ, нафас қисилиши, йўтал, диарея, қусиш).
таъмнинг ўзгариши,  Оилааъзоларини шошилинч тиббий ёрдамни талаб қиладиган асорат
терлаш. белгилари тўғрисида хабардор қилиш зарурлиги хақида огоҳлантириш.
• Ҳарорат <38,5 ℃, ЭТИОПAТОГЕНЕТИК ВA СИМПТОМАТИК ДАВОЛАШ
вақти-вақти билан, 3  *Т. гидроксихлорохин биринчи куни 200 мг дан 2 марта, сўнгра кунига
кундан ошмаслиги бир марта 200 мг 6-8 кун давомида. (қарши кўрсатмалар: ҳомиладор
керак. аёллар, болалар, 65 ёшдан ошганлар ва юрак-қон томир тизими
• НОС <22 / мин, патологияси бўлган одамлар, агар QТc> 480мс бўлса) ёки
• Юрак уриши / пулс  Консилиум қарори билан – Касалликнингкучайиб бориши хавфи
60 - 90 марта / мин юқори* бўлган беморларга: инсоннинг вирусни зарарсизлантирувчи
• SрО2хона ҳавосида ≥ моноклонал антитаначалари (Casirimivab/Imdevimab) 7 кун давомида
94% ва/ёки РНК SARS-CoV-2 мусбат бўлганда 1200 мг (60 мг + 60 мг в/и
23
• • Кўкрак қафасининг инфузия (20 дақиқада) ёки тери остига (4 та инъекция).
КТ Қарши кўрсатмалар:COVID-19 оқибатида кислородотерапияга
(рентгенограммаси) муҳтожлик, сурункали ўпка касалликлари оқибатида ўтказилаётган
КТ / ёки кислородотерапиянинг ҳажмини COVID-19 сабабли оширишга зарурият
рентгенограммасида туғилиши.
ўзгаришлар  Цинк препаратлари кунига бир марта 100 мг дан 10 кун давомида
бўлмайди - КТ-0  Д витамини кунига 1 марта 5000 ед
 С витамини кунига 500 мг
 1 кгвазнучун 40 млсуюқликистеъмолқилиш; оқсиллга бойитилганозиқ-
овқаткунига 4-5 марта; енгилжисмонийфаолликванафасолишмашқлари.
 Ҳароратнипасайтириш: 38,5°Cданюқориҳароратдапарацетамол 500 мг дан
– кунига 3 маҳалданкўпмумкин эмас.
 Йўталга қарши воситалар (кўрсатмалар бўйича).
 Ацетилсалицил кислотасиёки клопидогрель*** – 75–150 мг 1 кунига 1
маҳал.
 Ривароксабан**10 мг кунига 1 маҳал 30 кунгача – амбулатор шароитда
веноз тромбоэмболик асоратлар ҳавфи юқори бўлган шахслар (70 ёшдан
катталар, юрак/нафас етишмовчилиги, семизлик, тизимли коллагенозлар,
гормон воситаларини / орал контрацептивларни қабул қилувчилар)га
қўлланилади.
Изоҳлар:
* - қариялар (≥65 ёш), семизлик ёки ортиқча вазн (ТВИ>25 кг/м 2,
ҳомиладорлик, буйракларнинг сурункали касалликлари, диабет,
иммунодепрессив касалликлар ёки иммунодепрессивдаво, юрак-қон-томир
касалликлари (жумладан, юракнинг туғма нуқсонлари) ки гипертония, ўпка
сурункали касалликлари (ўпка сурункали обструктив касалликги, астма, ўпка
интерстициал касаллиги, муковисцидоз ваўпка гипертензияси), ўроқсимон
ҳужайра анемияси, асаб тизими патологияси (церебрал паралич), генетикёки
метаболик синдромларваоғир туғма аномалиялар, трахеостомия, гастростомия
ёки COVID-19 билан боғлиқ бўлмаган мусбат босимли вентиляция.
** - коморбид ҳолатларда.
ЎРТA ОҒИР  Консилиум қарори биланИнсоннинг вирусни зарарсизлантирувчи
ШAКЛ моноклонал антитаначалари (Casirimivab/Imdevimab) 7 кун давомида
Оддий (уй ва/ёки РНК SARS-CoV-2 мусбат бўлганда 1200 мг (60 мг + 60 мг в/и
шароитида) зўриқиш инфузия (20 дақиқада) ёки тери остига).
пайтида нафас олиш Қарши кўрсатмалар: COVID-19 оқибатида кислородотерапияга
қийинлашади ва муҳтожлик, сурункали ўпка касалликлари оқибатида ўтказилаётган
нафас қисилиши, кислородотерапиянинг ҳажмини COVID-19 сабабли оширишга зарурият
қуруқ йўтал, кўкрак туғилиши.
қафасидаги оғриқ,  Консилиум қарори билан ҳомиладор аёллар учун мумкин булган вирус
интоксикация репликациясни босадиган вирусга қарши воситалар.
белгилари (бош  *Ремдесевир 200 мг биринчи куни, кейинги 5 кунда 100 мг/сут (касаллик
оғриғи, безовталик, белгилари пайдо бўлган дастлабки 10 кун ичида).
мушак оғриғи, Изоҳ: * шифохонага ётқизилган беморларга - касалликнинг оғирлиги ўртача,
иштаҳани йўқотиш). оғир қўшма фонга эга, 65 ёшдан ошган, КТ томонидан тасдиқланган
• Ҳарорат> 38,5 ℃, 4-5 пневмония, шикастланиш ҳажми 25% дан юқори
кундан ортиқ
 Етарли даражада гидратация - кўп суюқлик ичиш. Асоссиз инфузиялардан
• НОС ≥22 / мин,
сақланинг!
• Юрак уриши: 91 - 100
зарба  Шифохонага ётқизилган барча беморларга, агар қарши кўрсатмалар
• SрО2хона ҳавосида бўлмаса,эноксапарин 10 кг тана вазнига 0,1 мл (10 мг)кунига 2
≤ 93% мартаАЧТВ назорати остида.
• Кўкрак қафаси Изоҳ:40 ёшдан кичик ёки вазни енгил бўлган шахсларга эноксипарин
томографияси дозаси 1 суткага 10 кг тана вазнига 0,1 мл (10 мг); ёндош гематологик
(рентгенограммаси): касалликлари бўлган беморларга (наслий коагулопатиялар, оғир
КТ (рентгенограмма) тромбоцитопения) гематолог маслаҳати зарур.
ўзгариши, вирусли
зарарланишга хос  ПМГ бўлмаган тақдирда, натрий гепарин 1 кг вазнга 250 бирликдакунига
24
бўлганлар 25% дан 4 мартабуюрилади. Беморнинг аҳволи оғирлашганда ва гиперкоагуляция
кам ва 50% гача сақлани қолган тақдирда (мақсадли АЧТВ кўрсаткичи 40 кам бўлмаслиги
(зарарланиш ҳажми керак) гепарин дозаси кунига 4 маҳал 500 бирлик/кг гача оширилинади,
минимал ёки ўртача; тери остига.
КТ 1-2).  Антиагрегантлар: ацетилсалицил кислотаси ёки клопидогрель 75-150 мг
кунига 1 марта (анамнезида ушбу дори воситаларини қабул қилиб юрган
беморларга).
Қўшалоқ антиагрегант терапия ёндош юрак-қон томир
касалликлари ва ҳавф омиллари (ЮИК, анамнезида инсульт, қандли
диабет, семизлик) бўлган беморларга ўтказилмайди.
 Парацетамол 1-2 таб. (500-1000 мг) кунига 2-3 м, кунига 4 г дан кўп
бўлмаган (тана ҳарорати>38,0ºС)
 Йўталга қарши воситалар (кўрсатмалар бўйича).
 Муколитик препарат: AЦЦ кунига 600 мг перорал.

Aнтибактериал терапия*: бактериал инфекция профилактикаси мақсадида

қўллаш тақиқланади.Бактериал инфекцияга клиник шубҳа бўлса қатъиян
мавжуд кўрсатмалар асосида тавсия этилади.
Aнтибиотиклардан қуйидаги шароитларда эмпирик тарзда
фойдаланиш мумкин:
 прокалцитонин >0,5 нг/мл;
 лейкоцитоз>12×109/л;
 нейтрофиллар сонининг 10 дан ошиши,
 йирингли балғам ёки бошқа йирингли ўчоқ мавжудлиги (диабетик тавон,
йиринглаган ётоқ яралар ва ҳ.к.).
 С-реактив оқсил >40 нг/л
 антибиотик терапиясини оптимал танлаш учун қоннинг бета-лактамаза
фаоллигини аниқлаш тавсия этилади.
Танлов дори воситалари:
 Химояланган аминопенициллинлар (амоксициллин/клавуланат,
амоксициллин /сульбактам) 625 мг суткасига 3 махал 5 кун, кейин холатига
қараб
ёки - цефалоспоринлар III авлоди (цефтриаксон, цефотаксим, цефтазидим,
цефоперазон, цефиксим) 1.0 – 2,0 гр суткасига 2 махал холатига қараб.
ёки
- цефалоспоринлар IVавлоди (цефепим) 1,0 -2,0 гр суткасига 2 махал
Альтернатива (муқобил) комбинацияда: цефалоспоринлар III авлоди в/и+
азитромицин 500 мг суткасига 1 махал ёки кларитромицин 500 мг суткасига 1
махал
ёки -
химояланган аминопенициллин ± макролид;
цефалоспоринлар Ш авлоди в/ива респиратор фторхинолонлар (левофлоксацин
500 мг суткасига 1 махал, моксифлоксацин 400мг суткасига 1 махал) в/и
комбинацияда

 Томоқ чайиш, бурунни ювиш

 Енгил жисмоний фаоллик (нафас олиш машқлари)
 Уйғонганда пронация (агар>4 л / мин)
 ошқозонда 30 дан 120 минутгача
чап томонда 30 дан 120 минутгача
- ўнг томонда 30 дан 120 дақиқагача
- тик ҳолатда 30 дан 120 минутгача
- Гемодинамиканинг ва руҳий ҳолатнинг беқарорлигида, ҳомиладорликда
тавсия этилмайди.

25
 *- Антибиотикотерапия бўйича тавсиялар 2-иловада келтирилган.
ОҒИР ШАКЛ  Ремдесевир биринчи куни кунига 200 мг, кейинги 5 кун, кунига 100 мг
Қуруқ йўтал, нафас (фақат биринчи аломатлар бошланганидан дастлабки 10 кун ичида).
қисилиши, озгина куч  Эноксапарин кунига 2 марта 10 кг вазнига 0,1 мл (10 мг);
билан ёки дам олиш
 ПМГ бўлмаган тақдирда, гепарин натрий кунига бир кг вазнига 500 ед 4
пайтида нафас
қисилиши, марта юбориш ёки инфузомат орқали кеча-кундуз юбориш учун
интоксикация буюрилади.
белгилари (бош  Aнтиагрегантлар: ацетилсалицил кислотаси кунига бир марта 75-150 мг
оғриғи, танадаги (кўрсатмаларга мувофиқ);
оғриқлар, уйқусизлик,  Т. Парацетамол 500 мг (тана ҳарорати >38,5°C).
анорексия, кўнгил  Муколитик препарат: АЦЦ кунига 2 марта 600 мг парентерал йўл билан
айниши, қусиш); онг ёки
даражасининг
 Aмброксол кунига 15 мг/кг/сут парентерал, бир нечага тақсимланган
ўзгариши)
равишда.
• Иситма - тана  Протон помпаси ингибиторлари 20 мг дан кунига 2 марта овқатдан 30
ҳароратининг дақиқа олдин.
кўтарилиши (одатда  Оғиздан регидратация - ҳар бир кг вазнига 30 мл.
фебрил) Глюкокортикостероидлар**:
• НОС> 24 / мин,  Дексаметазон кунига 6-8 мг 10 кун давомида, сўнгра босқичма-босқич воз
• Юрак уриши / пулс кечилинади.
101 - 120 уриш / мин ** - кортикостероидларантикоагулянт терапия билан биргаликда
• SрО2 хона ҳавосида
ўтказилиниши зарур (3-иловага қаранг).
≤ 90%
• Кўкрак қафаси
томографияси  Даволовчи озуқа аралашмалари билан нутритив қўллаш – сиппинг
(рентгенограммаси): озиқлантириш (найча орқали қичик-кичик ютумлар билан).
вирусли лезёнларга
хос 50% - 75% Танлов дори воситалари
(жароҳат ҳажми Aнтибиотикларни тайинлашда бактерияларни резистентлигини
сезиларли ёки инобатга олиш керак!
субтотал; КТ 3-4).  Aнтибиотиклардан қуйидаги шароитларда эмпирик тарзда
фойдаланиш мумкин:
 CРО нинг 40 мг / л дан ошиши;
 прокалцитониннинг >0,3 нг/мл;
 лейкоцитоз>12×109/л;
 нейтрофиллар >10,
 йирингли балғам ёки бошқа йирингли ўчоқ мавжудлиги (диабетик
тавон, йиринглаган ётоқ яралар ва ҳ.к.).
P.Aeruginosa юқтириш хавф омиллари бўлган беморларга:
– биринчи навбатда тавсия қилинади: пиперациллин/тазобактам ёки
цефепим, ёки меропенем, ёки имипенем + ципрофлоксацин,ёки
левофлоксацин.
– альтернатив даво варианти: пиперациллин/тазобактам ёки цефепим, ёки
меропенем, ёки имипенем + азитромицин, ёкикларитромицин+/- амикацин.
MRSAюқтириш хавф омили бўлган беморларга:
– биринчи навбатда тавсия қилинади: амоксициллин/клавулановая кислота
ёки ампициллин/сульбактам, ёки цефотаксим, ёки цефтриаксон +
азитромицин, ёки кларитромицин + линезолид, ёки ванкомицин.
– альтернатив даво варианти: амоксициллин/клавулановая кислота ёки
ампициллин/сульбактам, ёки цефотаксим, ёки цефтриаксон, ёки
цефтриаксон/сульбактам + моксифлоксацин, ёки левофлоксацин +
линезолид, ёки ванкомицин.
Энтеробактериялар, БЛРС(+) юқтиришга хавф омили бўлган беморларга:
– биринчи навбатда тавсия қилинади:имипенем ёки меропенем +
26
 азитромицин, ёки кларитромицин.
– альтернатив даво варианти: имипенем ёки меропенем + моксифлоксацин,
ёки левофлоксацин.
Аспирация бўлгани шубҳали/тасдиқланган беморларга:
– биринчи навбатда тавсия қилинади:ампициллин/сульбактам,
амоксициллин/клавулановая кислота, пиперациллин/тазобактам, эртапенем
+ азитромицин ёки кларитромицин.
– альтернатив даво варианти: ампициллин/сульбактам,
амоксициллин/клавулановая кислота, пиперациллин/тазобактам, эртапенем
+ моксифлоксацин ёки левофлоксацин.
NB! Критик ҳолатдаги беморларга антибактериал дори воситалари
инструкцияда кўрсатилган максимал дозаларда бериш зарур.
Эмпирик антифунгал терапия.
Кўрсатмалар:
1. Адекват антибактериал терапия фонида номаълум сабабдан 4-6 кундан
ортиқ тана ҳароратининг кўтарилиши;
2. Кандиданинг тарқалган (2 ва ундан кўп локуслари) колонизацияси + инвазив
кандидознинг 3 ва ундан зиёд хавф омиллари:
– марказий венада катетер мавжудлиги,
– қорин бўшлиғи аъзоларида хирургик амалиётлар,
– қандли диабет,
– ўсмалар,
– сурункали буйрак етишмовчилиги,
– тўлиқ парентерал озиқлантирилиш,
– ГКС ёки иммуносупресантларни қўллаш
 Замбуруғга қарши дориларни қўллаш:
– Касповунгин-ацетат 1-кун 70-100 мг (тўйинтириш дозаси),2-кундан
бошлаб 50 мг в/икунига 1 маҳал.
– Вориконазол 1-кун 400 мг (тўйинтириш дозаси) ҳар 12 соатда, 2-кундан
200 мг ҳар 12 соатда в/и, кейинчалик таблетка шаклига ўтиш.
– Итраконазол 100-200 мг дан кунига 1-2 маҳал.
Замбуруғга қарши даво давомийлиги индивидуал равишда микологик
текширувга асосланиб ҳал қилинади!

•Пронация – кунига 16-18соат.

•Респиратор қўллаш–SрО2=92–96%. Юз ниқоблари (5–10л/мин)
↓
NRM (10–15 л/мин)
↓
ВЧНК (10–40 л/мин) мавжуд бўлса
↓
ВЧНК (10–40 л/мин). Прон-позиция билан бирга – 16-18соат/сут
↓
CPAP (нафас ҳажми 6 мл/кг вазнга; PEEP 6–8 см H20;
мақсад PP – 24 см H20 гача).
 Волюмтравманинг олдини олиш мақсадида нафас ҳажми (6 мл/кг вазнга)
мониторингини олиб бориш зарур!
ЦИТОКИН  Белгилари:
БЎРОНИ. – SpO2 ≤ 93%, тинч ҳолатда нафас етишмовчилиги.
– 24-48 соат давомида тана ҳароратининг >38°C бўлиб туриши.
– ИЛ-6>40 пк/мл.
– СРО ≥ 9 N ёки СРО миқдорининг касалликнинг 8-14-кунлари 3 баробар
ортиши.
– Лейкоцитлар<3,0×109/л.
– Лимфоцитлар<1,0×109/л.
27
 – Қондаги ферритин≥250 нг/мл.
 Консилиум қарори билан, шифохона директори (бош шифокори)
маъсуллигида,ИЛ-6 рецептори ингибиторлари (тоцилизумаб, сарилумаб,
левилимаб) ва ИЛ-1β (канакинумаб) дори воситалари ГКС билан бирга
«пульстерапия» дозасида юборилинади.
 метилпреднизолон 1 мг/кгв/иҳар 12 соатда, сўнгра ҳар 1-2 кунда жами 3-4
кун давомида бир марталик дозаси 20–25%га камайтирилиб борилади,
сўнгра – ҳар 1-2 кунда 50%га камайтирилинади ва шу тариқа тўлиқ
тўхтатилинади.
 Тоцилизумаб 48 мг/кг в/и, ГКС воситалари билан бирга. Биринчи
инфузиядан сўнг фебрил температура 12 соатдан зиёд сақланиб турса,
ушбу дори қайта юборилинади.
 Сарилумаб 200 мг ёки 400 мг тери остига ёкив/и.
 Канакинумаб 4 мг/кг (жами 300 мг дан ошмасин) в/и(тоцилизумаб ёки
сарилумабни қўллаш иложи бўлмаганда ёки улар самарасиз бўлганда).
ИЛ-6 рецепторлари ингибиторларини қўллашга қарши кўрсатмалар:
 сепсис, прокальцитонин >0,3 нг/мл;
 дорининг бирон бир компонентига гипертаъсирчанлик;
 вирусли гепатит В;
 қониқарсиз прогноз кутилаётган ёндош касаллик (онкопатологиява б.);
 аъзолар трансплантациясидан сўнг олиб борилаётган иммуносупрессив
терапия;
 нейтропения <0,5×109/л;
 АСТ ёки АЛТ миқдорининг меъёридан 5 баробаридан ортиқ
кўтарилиши;
 тромбоцитопения <50×109/л;
 ҳомиладорларга тавсия қилинмайди (консилиум қарорига биноан).
ИЛ-6 рецепторлари ингибиторларини қўллашда қуйидаги ножўя таъсирлар
бўлиши мумкинлигини ёдда тутинг:
 юқумли касалликлар: бактериал зотилжам, флегмона, Herpes zoster ва
б.;
 тошмалар;
 липид алмашинуви кўрсаткичларининг ошиши (умумий холестерин,
триглицеридлар, ЛПВП, ЛПНП).

COVID-19нинг оғир турлари (нафас етишмовчилиги билан кечувчи

зотиджам/ЎРДС, цитокин бўрони)ни даволаш учун ГКСнинг турли
схемаларини қўллаш мумкин: метилпреднизолон 125 мг в/и ҳар 6-12 соатда
ёки 250 мг в/и бир марта.
Макрофаглар фаоллашуви синдроми зўрайиб борганда (зардобдаги
ферритин, СРО миқдори ошиши, 2-3 компонентли цитопения)
метилпреднизолон 125 мг в/и ҳар 6-12 соатда ёки дексаметазон 20 мг в/и.
ГКСнинг максимал дозаси 3-4 кун давомида қўлланилинади ва бемор
аҳволи стабиллашгандан сўнг (иситманинг йўқолиши, СРО ва ферритин
миқдорининг сезиларли камайиши (камида 15%га), зардобдаги АЛТ, АСТ,
ЛДГ фаоллигининг сусайиши) доза камайтирилиб борилади.
Ҳар 1-2 кунда ГКСнинг бир марталик дозаси 20-25%га камайтирилинади,
кейинчалик 50%га камайтирилинади ва тўлиқ тўхтатилинади.
ГКС ни албатта ПМГ билан бирга қўллаш зарур.
Буйрак усти бези етишмовчилиги белгилари бўлганда гидрокортизон 50-
100 мг в/и юборилинади ва сўнгра 200 мг/сут миқдорида секинлик билан 1
соат давомида в/и юборилинади.
ГКС олаётган беморлар ножуя таъсирлар ривожланиши хавфи бўйича
кузатувда бўлиши зарур. Оғир аҳволдаги беморларда ножўя таъсирлар

28
 гипергликемия, артериал гипертензия, ошқозон-ичак тизимининг юқори
бўлимларидаги эрозив-ярали шикастланишлар ва инфекция (жумладан
бактериал ва замбуруғли инфекция)га мойиллик билан намоён бўлади; ушбу
асоратларнинг миқдори COVID-19 га чалинган беморларда аниқ
ўрганилмаган.
Қуйидаги ҳолатларда ГКСни эхтиёткорлик билан қўллаш зарур:
– қандли диабет
– гипертония касаллиги
– ошқозон ва 12 бармоқли ичак яра касаллиги
– семизлик
– фаол бактериал инфекция белгилари
– тромботик ўзгаришлар
КРИТИК  Ремдесевир – 200 мг/сут 1-кун, кейин 5 кун давомида –100 мг/сут.
ҲОЛАТЛАР Қуйидаги ҳолатдарда даво курсини 10 кунгаса узайтириш тавсия
(ЎТКИР
қилинади: беморга ЎСВ зарур бўлганда; даволанишнинг дастлабки 5
РЕСПИРАТОРДИС
ТРЕССИ кунида клиник яхшиланиш кузатилмаса. Даволашнинг умумий
СИНДРОМИ, давомийлиги 5-10 кунни ташкил қилади.
СЕПСИС,  Альбумин 20%-100,0+ Фуросемид 2.0 мл в/и (10 мл/соатига тезликда)
СЕПТИК ШОК) ўпкадаги интерстициал шишни камайтириш мақсадида 3 кун
РИТБга ўтказишга давомида кунига 1-2 мартадан қўйиш зарур.
кўрсатмалар:
 Гепарин – в/и инфузия 500-750 МЕ/кг.
– ҳушининг
бузилини;  Тромбоз белгилари сақланиб қолганда ва АЧТВнинг мақсадли
– НОС >30/мин; кўрсаткичига эришилмаганда, фаол қонаш белгилари мавжуд
– ЮҚС/пульс бўлмаган тақдирда гепарин дозасини соатига 2000 МЕ гача
>120/мин, кўпайтириш мумкин.
аритмия; NB! АЧТВнинг мақсадли кўрсаткичи 40-60!!!
– SрO2 хона ҳавосида •Гепаринни узоқ муддатда қўллаганда антитромбин III миқдорини
≤80%, ёки назорат қилиб туриш зарур, унинг фаоллиги 70%дан тушиб кетганда
оксигенотерапияда янги музлатилган зардобни 5 мл/кг вазнга миқдорида кунига 1-2 марта
SрO2 ≤90%; антитромбин III кўрматкичи меъёрга келгунча қуйиш керак.
– Қатъий фебрил Тромбоцитлар миқдори ҳам ҳар куни назорат қилиб борилади ва унинг
иситма. кўрсаткичи бир кунда 2-2,5 баробар камайиб кетганда Фондопаринукс
(тана вазни 50 кг.гача бўлганда 5 мг, 50-100кг. бўлса 7,5 мг ва 100
 Ўткир нафас
кг.дан ортиқ бўлганда 10мг тери остига 1 кунда 1 маҳал) юборилади.
етишмаслиги
Гепарин сабабли юзага келган тромбоцитопения ривожланса (50 000
синдроми
дан пасайиб кетса), иситма >38,5°С бўлса ва фаол геморрагик синдром
 Нафас олишни
қўллаб- юзага келса донор тромбоконцентратини қуйиш мақсадга мувофиқдир
қувватлашга (тромбоцитлар миқдори 50 000 дан юқори бўлишга интилиш зарур).
муҳтож бўлган
(инвазив ўпка Гепарин билан даволаш фонида кучли қонаш юзага келса протамин
вентиляцияси) сульфат билан антидот даво ўтказиш мумкин(гепарин дозасининг 50%
 Септик шок миқдорида, масалан гепарин 25000ед./сут юборилганда, протамин
сульфат 125мг миқдорида АЧТВ кўрсаткичи назорати остида
 Кўп органлар
юборилинади).
етишмовчилиги
 Доимий иситма
Барча беморларга уларнинг кам ҳаракатчан ҳолатда эканлигини
иситмаси эътиборга олиб комплекс даво чораларига қўшимча равишда оёқлар чуқур
 НОС> 30 / мин, веналари тромбозининг механик профилактика усулларини қўллаш тавсия
 Юрак уриши / қилинади.
пулс> 120 марта /
мин, аритмия •Парацетамол 1% –100 мл в/и (кўрсатма бўлганда).
SрО2 хонадаги
29
 ҳавода ≤ 80% •Протон помпа ингибиторлари – 20 мг в/и болюсли, сўнгра 20 мг дан
 Критик вирусли кунига 2 маҳал овқатдан 30 дақиқа олдин.
зарарланишга хос •Седация: дексмедетомидин – бошланғич дозаси 0,7 мкг/кг/соатига,
бўлган КТ сўнгра 0,4–1,1 мкг/кг/соатига. Ажитациянинг Ричмонд шкаласи бўйича
(рентгенография) седация – седация RASS (–1–3 балл). Бензодиазепинлар: Мидазолам –
да ўпкада зўриқиш дозаси в/и 0,01–0,05 мг/кг/соатига, қўллаб турувчи дозаси
ўзгаришлар 0,02–0,1 мг/кг/соатига.
(зарарланиш
•Диазепам – зўриқиш дозаси в/и 5–10 мг, қўлловчи доза – 0,03–0,1 мг/кг.
ҳажми сезиларли
ёки субтотал; КТ- ҳар 0,5–6 соатда.
4) ёки ЎРДС •Пропофол – қисқа муддатга 3–12 соат, узоқ муддатга –50 соатгача.
сурати. Нафас Зўриқтириш дозаси в/и – 5 мкг/кг/мин (0,5–1 мг/кг) 5 дақиқа ичида,
олиш бузилиши қўлловчи доза – 5–50 мкг/кг/мин (1,5–4,5 мг/кг/час).
фонида 24-48 соат
ичида лезён Респиратортерапия тактикаси
ҳажмининг 50% Оксигенотерапия: SPО2> 90%, NRM (10–15 л/мин). Прон-позиция билан бирга
га ошиши – кунига 16-18 соат
Плеврал ↓
бўшлиқларда ВЧНК (10–40 л/мин).
суюқлик Прон-позиция билан бирга – кунига 16-18 соат
(гидроторакс). ↓
НЎСВва CPAP/PS (нафас олиш ҳажми 6 мл/кг; PEEP 6–8 см H20; мақсад: PP –
24 см H20 гача).
Прон-позиция билан бирга – кунига 16-18 соат
↓
SIMV режимида ЎСВқуйидаги параметрларда: Psupp <12 см H20. ва ПДКВ
(РЕЕР) <8 см H20. Ppeak < 24 см H20 (трахея интубациясига ва ўпкани инвазив
вентиляциясига ҳамда 3 кундан сўнг трахеостомия қўйишга кўрсатма).

Интубация ва ЎСВга ўтказишга абсолют кўрсатмалар:

•Бемор умумий аҳволидаги салбий динамика: 24-48 соат давомида FiO 2–
100% билан ўтказилаётган НЎСВ СРАР/PS самарасизлиги, PEEP 6–10
см H20, ўпканинг рекрутабеллиги аниқланганда, SрO2 ≤85%. Кунига
16-18 соат прон-позиция билан бирга.
•НОС >35/мин, ёрдам берувчи мушаклар иштирокидаги ҳансираш ва
нафас олиш силласи қуриб бориши белгилари (воҳима, терлаш, ЮҚС
>120/мин);
•pH ≤7.2, PaCO2> 70 мм сим.уст.
•Оксигенация индекси≤100 (прон-позиция ва РЕЕР >12 см Н2О билан
респиратор қўллаш фонида);
•Юқори нафас йўллари ўтказувчанлигининг бузилиши;
•Команинг Глазго шкаласи бўйича ≤10 бўлган ҳушнинг бузилиши ва
неврологик симптоматиканинг ёмонлашуви;
•Асистолия.

30
1-схема. COVID-19да респиратор терапияни танлашга қадамма-
қадам ёндашув.

ЭКМО ушбу технологияни ўтказиш тажрибаси ва магистрал қон

томирларни канюляция қилиш кўникмаларига эга бўлган
мутахассислар бор бўлимларда бажарилинади!!!

Вено-веноз ЭКМОга кўрсатмалар:

• РаО2/FiO2индексининг 80 мм сим.уст.дан пасайишива/ёки
• 10-12 соат давомидаги прон-позиция ҳамда протектив ЎСВ фонида
гиперкапния рН <7,2 ривожланиши.
• инвазив ЎСВни 5 кундан ортиқ ўтказилмаганлиги.
Септик шок ривожланганда ЭКМО самарадорлиги жуда паст.

ЭКМОга қарши кўрсатмалар:

• геморрагик асоратлар ривожланиши ва тромбоцитлар миқдорининг

критик даражадан пасайиши (<50х109/л), мия чаноғи ичи қон
тўпланишлари;
• декомпенсация босқичидаги оғир ёндош касалликлар;
• полиорган етишмовчилик ёки SOFA >15 балл;
• номедикаментоз кома;

31
• магистрал венани ёки артерияни канюлация қилишнинг техник имкони
йўқлиги;
• тана вазни индекси >35 кг/м2;
• бемор ёши >65.

Антибиотиклар буюрилганда бактериал экиш бажариш зарур.

Aнтибиотикларни қуйидаги шароитларда эмпирик равишда қўллаш
мумкин:CРО >40 мг/л; прокалцитонин >0,5 нг/мл; лейкоцитоз>12×109/л;
нейтрофиллар >10, йирингли балғам ёки бошқа йирингли ўчоқ пайдо бўлиши
(диабетик товон, йиринглаган ётоқ яралар ва б.).

Aнтибиотик терапиясини мақбул танлаш учун қоннинг бета-лактамаза

фаоллигини аниқлаш тавсия этилади.
P. aeruginosa инфекциясининг хавф омиллари бўлган беморлар
 Тавсия етилган режим: Пиперациллин / тазобактам ёки цефепим ёки
меропенем ёки имипенем + ципрофлоксацин ёки левофлоксацин
 Алтеранатив режим: Пиперациллин / тазобактам ёки цефепим ёки
меропенем ёки имипенем + азитромицин ёки кларитромицин +/-
амикацин
MRSA юқтириш хавфи омиллари бўлган беморлар
 Тавсия этилган режим: Aмоксициллин / клавулан кислотаси ёки
ампициллин / сулбактам ёки цефотаксим ёки цефтриаксон +
азитромицин ёки кларитромицин + линезолид ёки ванкомицин
 Алтернатив режим: Aмоксициллин / клавулан кислотаси ёки
ампициллин / сулбактам ёки сефотаксим ёки сефтриаксон ёки
цефтриаксон / сулбактам + моксифлоксацин ёки левофлоксацин +
линезолид ёки ванкомицин.
 - Цефтаролин + моксифлоксацин ёки левофлоксацин
Энтеробактерияларни юқтириш хавфи омиллари бўлган беморлар,
КСБЛ (+)
 Тавсия этилган режим: Имипенем ёки меропенем + азитромицин ёки
кларитромицин
 Алтеранатив режим: Имипенем ёки меропенем + моксифлоксацин ёки
левофлоксацин
Aспирацияси тасдиқланган / шубҳа қилинган беморлар
 Тавсия етилган режим: Aмпициллин / сулбактам, амоксициллин /
клавулан кислотаси, пиперациллин / тазобактам, эртапенем +
азитромицин ёки кларитромицин
 Алтеранатив режим: Aмпициллин / сулбактам, амоксициллин / клавулан
кислотаси, пиперациллин / тазобактам, ертапенем + моксифлоксацин ёки
левофлоксацин
NB! Критик ҳолатдаги беморларга антибактериал дори воситалари
инструкцияда кўрсатилган максимал дозаларда бериш зарур.

Эмпирик антифунгал терапия.

Кўрсатмалар:
• Адекват антибактериал терапия фонида номаълум сабабдан 4-6 кундан
ортиқ тана ҳароратининг кўтарилиши;
• Кандиданинг тарқалган (2 ва ундан кўп локуслари) колонизацияси + инвазив
32
 кандидознинг 3 ва ундан зиёд хавф омиллари:
– марказий венада катетер мавжудлиги,
– қорин бўшлиғи аъзоларида хирургик амалиётлар,
– қандли диабет,
– ўсмалар,
– сурункали буйрак етишмовчилиги,
– тўлиқ парентерал озиқлантирилиш,
– ГКС ёки иммуносупресантларни қўллаш
 Замбуруғга қарши дориларни қўллаш:
– Касповунгин-ацетат 1-кун 70-100 мг (тўйинтириш дозаси),2-кундан
бошлаб 50 мг в/икунига 1 маҳал.
– Вориконазол 1-кун 400 мг (тўйинтириш дозаси) ҳар 12 соатда, 2-кундан
200 мг ҳар 12 соатда в/и, кейинчалик таблетка шаклига ўтиш.
– Итраконазол 100-200 мг дан кунига 1-2 маҳал.
Замбуруғга қарши даво давомийлиги индивидуал равишда микологик
текширувга асосланиб ҳал қилинади!

33
 COVID-19 ўтказган беморларни диспансер кузатуви хусусиятлари
Умумий масалалар
Касалхонадан чиқиш беморни тўлиқ тузалиб кетганини англатмаслиги мумкин.
Адабиёт маълумотларига кўра, касалхонада COVID-19дан даволанган беморларнинг 45-50
фоизи чиқарилгандан кейин қўшимча даволанишига зарурият бўлмайди. Беморларнинг
40-45 фоизи тиббий ёки ижтимойи йордамга, 5-10 фоизи эса узоқ муддатли интенсив
реабилитацияга мухтож бўлади. Беморларнинг учдан икки қисми психологик йордам ва
қўллашда мухтож бўлади.
Турли манбаларга кўра, COVID-19 билан касалланган беморларнинг касалхонадан
чиқганидан кейинги даврда, компютер томографиясида 20-дан 60 фоизгача холатларда
узоқ муддатли ўзгаришлар кузатилган. Уларнинг баъзиларида функционал нафас олиш
бузилишлари йўқлигига қарамасдан, барчасида жисмоний толерантликнинг пасайши қайд
этилган. Жисмоний машқлар, физиоткерапия, нафас олиш машқклари, тўғри овқатланиш,
когнитив хатти харакатлар терапияси каби жисмоний аралашувлар ва антидепрессант
дорилар фойдали бўлиши мумкин деб тахмин қилиш мумкин.
Хозирги кунда COVID-19 нинг узоқ муддатли оқибатлари ва эхтимол, бирга
келадиган сурункали касалликлар, кузатув ва даволашнинг махсус тактикасини талаб
қилиши тўғрисида маълумотлар етарли эмас.
Шифохонадан чиқариш пайтида беморга барча тавсияларга риоя қилиш
мухимлигини тушунтириш керак, чунки бу янгитдан (қайта) касалхонага ётиш хавфини
камайтиради.
Амбулатор босқичда тиббий ёрдам кўрсатиш
Амбулатор босқичда тиббий ёрдам: тиббий назорат, шу жумладан масофавий
назорат; зарур бўлганда кўкрак қафаси рентгелогик тешируви ва/ёки КТ ўтказиш; SARS-
CoV-2 коронавирус РНКси мавжудлиги учун молекулярғбиологик тадқиқотларни ўз
вақтида ўтказиш; касалхонадан чиқарилганидан кейин, бемор SARS-CoV-2 RNK
йуқлигини тасдиқловчи иккита манфий тест олмагунча (шу жумладан касалхонага ётқизиш
давридаги олинган тахлили хам) чеклов тартибига риоя қилиши керак.
Бемор билан кисалхонадан чиқиши билан дархол телефон орқали боғланиб
қуйидаги маълумотларни аниқлаштириш керак:
1. мехнат қобилияти тикландими (касаллик варақаси очиқми ёки ёпиқми).
2. беморнинг ахволи – умумий фаровонлик, йўталнинг мавжудлиги, нафас
қисилиши, тана харорати кўтарилиши, жисмоний машқларга толерантлдиги.
Олинган маълумот асосида беморни олиб бориш тактикаси ишлаб чиқилади. Агар
махнатга лаёқатликсизлик белгилари сақланиб қолса, мехнатга лаёқатсизлик варақаси
муддати узайтириш масаласи хал қилинади. Имкон қадар юзма-юз бемор билан мулоқот-
маслахатларни, беморни поликлиникага ташрифларини чеклаш зарур, ва телефон орқали
масофавий назоратни ташкил қилиш керак. Агар беморнинг холатида салбий ўзгаришлар
(оғирлашиш) аниқланса, бемор кўриги ташкиллаштирилади, сўнг кейинги тактика
аниқланади.

34
 Иш қобилияти тикланганида ва иккита салбий натижа мавжуд бўлганида, бемор
ишга чиқарилади.
- диспансер кузатувининг хажми ва сони бўлиб ўтган пневмониянинг оғирлигига
боғлиқ.
- агар режали кўрик вақтига қадар беморда респиратор симптомлар пайдо бўлса ёки
оғирлашса, улар терапевт шифокорига мурожжат қилиб маслахат олиши ёки тез тиббий
ёрдамга мурожаат этиши кераклиги хақида хамма беморлар огохланирилиши зарур.
COVID-19дан кейинги кенг қамровли бахолаш қуйидагиларни ўз ичига олиши
керак:
1. нафас сиқилишини мавжудлиги ва унинг оғирлигини бахолаш.
2. оксигенация холатини (қоннинг кислород билан тўйинганлиги) ва кислород терапия
зарурлигини бахолаш.
3. ўпканинг вентиляция функциясини бахолаш ва коррекцияси.
4. зарур бўлганда симптоматк ва паллиатив ёрдам.
5. реабилитация заруриятини аниқлаш.
6. психо-ижтимойи (психосоциал) холатини бахолаш ва зарурият бўлса муаммоларни хал
қилиш.
7. вахима/депрессия борлиги аниқлаш ва коррекция қилиш.
8. веноз тромбозлар ва ўпка артерияси тромбоэмбоолияси хавфини бахолаш.
COVID-19 зотилжамида алохида эътибор талаб қиладиган клиник холатлар
- Ўпка фибрози, васкулит ва ўпка гипертензияси - энг жиддий ва хаётни чеклаши
мумкин.
- Илгари аниқланмага, аммо мавжуд бўлган респиратор касалликлар.
- COVID-19 гача мавжуд бўлган респиратор касалликлар асоратланиши ёки COVID-19
га боғлиқ булмаган пневмония.
Янги коронавирус инфекцияси (COVID-19) сабаб бўлган пневмонияни кузатиш
алгоритми
COVID-19 нинг оғирлиги ва асоратлар мавжудлигига қараб иккита кузатув алгоритми
тавсия этилади (1-расм ва 2-расм).
Оғир пневмония туфайли касалхонада реанимация ёки интенрсив терапияга мухтож
бўлган беморлар
Бу узоқ муддат давомида ноинвазив ва/ёки суний ўпка вентилляциясида бўлган,
касалхонадан чиқиш вақтида сезиларли (ахамиятли) функционал/органик бузилиш
белгилари ва аломатлари бўлган беморлар. Ушбу гурухлардаги беморларга масофавий
назорат (иложи бўлгагн холаптларда) тавсия этилади. Агар бемор қониқарлми холатда
шифохонадан чиқарилган бўлса, 4 хафтадан сўнг масофадан маслахат бериш тавсия
қилинади (умумий холатини бахолаш, тромбоэмболия ва депрессияга шубхали
симптомларни аниқлаш) (1-расм). Агар беморнинг хаётига хавф туғдирувчи симпто ва
белгилар аниқланса, бемор навбатчи касалхонанинг қабул бўлимига юборилади.
Шифохонадан чиқганидан кейин 8 хафта ўткач шифокорга ташриф буюриш тавсия
этилади.
35
 Амалга ошириш тавсия этилади:
- Кўкрак қафаси рентгенограммаси*;
- спирография*;
- қоннинг кислород билан тўйинганлигини (сатурация) ўлчаш дам олиш ва жисмоний
машқлар вақтида (6 дақиқалик юриш машқидан олдин ва кейин тест ўтказиш мумкин)*;
- эхокардиография (ЭхоКГ);
- Зарур булганида бошқа тадқиқот усуллари (диффузион тест, артериал қон газлари ва
б.).
- Шикоятлар ва тадқиқотлар натижаларида патологик ўзгаришлар бўлмаса, кейинги
диспансер кузатув ўпкада КТда аниқланган патологияга мувофиқ ўтказилади.

- агар КТда енгил патологик ўзгаришлар аниқланса (ўпка фибрози, интерстициал

ўпка касаллиги, васкулит) мутахассис (пулмонолог)га мурожаат қилиш тавсия этилади.
- Ўпка КТсида патологик ўзгаришлар бўлмаса, лекин беморда шикоятлар ёки бошқа
тадқиқотлар натижаларида ўзгаришлар бўлса, бошқа касалликлар / холатлар билан
дифференциал ташхис қилиш тавсия этилади.

36
 Рисунок 1.
Алгоритм диспансерного наблюдения пациента с тяжелой COVID-19 пневмонией
(адаптировано из British Thoracic Society Guidance on Respiratory
Follow Up of Patients with a Clinico-Radiological Diagnosis of COVID-19 Pneumonia.
https://brit-thoracic.org.uk/quality-improvement/guidelines/)

Пациент с тяжелой COVID -19 пневмонией

(лечение в ОРИТ и/или ИВЛ )

Сообщение в медицинскую
организацию о выписке

Дистанционный контакт с пациентом

в первые 24-48 часов после выписки
По показаниям

НЕТ
Через 4 недели ДА НЕТ
дистанционный
контакт с Состояние стабильное Осмотр и/или
пациентом: госпитализация
состояние Через 8 нед. с
стабильное? момента выписки

ДА R-графия легких*
Спирография*
Через 4 нед. после SpО2 с тестом 6-минутной КТ -ангиография
дистанционной ходьбы* ТЭЛА?
консультации ЭХОК Г *

Норма по КТ: Норма по КТ , но

диспансерное жалобыи/или
наблюдение согласно *КТ легких патология в
приказу Минздрава исследованиях:
России №173н дифф-диагноз

Признаки фиброза,ИЗЛ, ЛГ, васкулита:

консультация пульмонолога, кардиолога

37
 Рисунок 2
Алгоритм диспансерного наблюдения пациента с нетяжелой COVID-19
пневмонией (в т.ч. получавших лечение амбулаторно)
(адаптировано British Thoracic Society Guidance on Respiratory Follow Up of Patients
with a Clinico-Radiological Diagnosis of COVID-19 Pneumonia.
https://brit-thoracic.org.uk/quality-improvement/guidelines/)

Пациент с нетяжелой COVID -19 пневмонией

(лечение вотделении общего профиля или амбулаторно)

При выписке R-грамма легких:

норма?

НЕТ
ДА

ДА НЕТ
Через 8 нед. ПризнакиЗНО через 2
нед.
R-грамма / КТ легких
и/или онколог
Диспансерное
наблюдение ДА
согласно приказу R-графия легких (КТ )*:
Минздрава норма? КТ -ангиография
России №173н
ТЭЛА?

Спирография*
SpО2 с тестом 6-минутной ходьбы*
Норма ЭХОК Г *
*КТ легких, если не сделано ранее
(КТ -ангиография при признаках ТЭЛА)

НЕТ

Признаки фиброза,ИЗЛ, ЛГ, васкулита:

консультация пульмонолога, кардиолога

38
 ҲАМРОҲ КАСАЛЛИКЛАР
ҚАНДЛИ ДИАБЕТ
Қандли Глюкоза миқдорини ҳар 6 соатда оч қоринга, овқатдан олдин ва кечаси дастлабки 48
диабетсиз, соат давомида бошқаринг.
глюкокортико • Aгар 48 соат ичида глюкоза даражаси 10 ммол / л дан кам бўлса, гликемик назорат
идларни қабул кунига бир марта соат 17:00 дан 18:00 гача.
қиладиган • Aгар глюкоза 10-12 ммол / л бўлса, ҳар 6 соатда гликемик назоратни давом етинг
беморлар • Aгар глюкоза даражаси 12 ммол / л дан юқори бўлса - гипергликемияни диабет каби
даволаш.
ҚДли 1. ҚДи бор беморлар бактериал инфекция қўшилиши ҳавфи юқори бўлганлар
беморларда сирасига кирадилар.
COVID-19ни 2. ГКС воситалари билан даволаганда гликемиянинг ошиши мумкинлигини эътиборга
даволаш олиш керак. Ҳар 3 соатда гликемияни назорат қилиб туриш зарур ва гликемия
хусусиятлари кўрсаткичига қараб инсулин дозасини ошириш зарур (одатий дозадан 2-3
баробарига ошириш мумкин).
3. ҚДли беморларга ЎРДСнинг тезроқ ривожланиши хосдир. Цитокинли бўронни
даволаш учун моноклониал антитаначаларни аввалдан эрта бошлаш асослидир.
Ушбу даво чораларини кечиктирмасдан бошлаш учун интерлейкинли
яллиғланишнинг клиник маркерларини мониторинг қилиб бориш зарур.
4. Бу беморларда гиперкоагуляцион синдром ривожланиш хавфи юқори ҳисобланади.
Уларга антикоагулянтларни тегишли даволаш схемалари бўйича ўтказиш ўта
зарурдир.
NB! Қондаги глюкоза миқдорининг кескин пасайиб кетишидан эҳтиёт бўлиш
керак (шакар миқдорини пасайтирувчи терапияни бошлагандан сўнг биринчи
24 соат ичида гликемиянинг дастлабки кўрсаткичидан 13 ммоль дан кўпроқ
тушириш мумкин эмас), МИЯ ШИШИШИГА олиб келади!!!

Ўрта оғир
Клиника Енгил кечиши Оғир кечиши Ўта оғир кечиши
кечиши
1-турдаги ҚД • CОVID-19 • Ҳар соатда • Ҳар соатда 150- • Гликемияни ҳар 4
диагностикаси: дан олдинги 150-180 мл сув 180 мл сув соатда, кечаси ҳам
35 ёшгача бўлган дозаларда • Қон глюкоза • Гликемия назорат қилиш
ёш, озгин. асосий базис- миқдорини ҳар 4 кўрсаткичини ҳар 4• Гликемия >15 ммол/л
Клиника аниқ, болюс инсулин соатда, шу соатда, шу бўлса, ҳар 2 соатда
ўткир: тўсатдан терапияси. жумладан бир жумладан кечаси назорат қилиш
кучли қуруқлик, • Кўп миқдорда кечада назорат ҳам назорат қилиш • Кетонурияни кунига 2
чанқоқлик, сув ичинг - ҳар қилиш • Кетонурияни мназорат қилиш
диабет, тана соатда 150 мл. • Кетонурияни кунига 2 маҳал • Кислота асос
вазнининг Гликемик назорат қилиш назорат қилиш мувозанатини (pH, pO2,
кескин контрол ҳар 4 кунига 2 м / • Кислота асос PCO2, BE, HCO3, K+,
пасайиши. соатда. кунда (эрталаб мувозанатини (pH, Na+, Cl-), лактат
Сийдикдаги • Гликемия 13- ва кечқурун) pO2, PCO2, BE, миқдорини назорат
ацетон мусбат 15 ммол / л дан • Кетоз ва HCO3, K+, Na+, Cl-), қилиш
юқори бўлса, гипергликемия- лактат миқдорини • Барча инсулин
кетонурияни да, прандиал назорат қилиш бўлмаган
назорат қилиш инсулиннинг • Кетоз ва гипогликемик
• Кетоз ва қўшимча гипергликемияда, препаратларни бекор
гипергликемия инъекциялари, прандиал қилиш
пайтида инсулин инсулиннинг • ҚТИ ёки ўта ҚТИнинг
прандиал дозасини созлаш қўшимча тўхтовсиз инфузиясини
инсулиннинг • Мақсадли инъекциялари, тайинлаш (0,1 ЕД/
қўшимча гликемия 6-10 инсулин дозасини кг/соат)
инъекциялари ммол / л. муқобиллаштириш • Aнтивирус терапияни
• Мақсадли Гипогликемия- . тайинлашда инсулинга
гликемия дан сақланинг. • Мақсадли бўлган талабнинг
6-8 ммол / л гликемия 6-8 ошишини кутинг
39
 ммол / л (инсулин дозаси 2-3
баробар кўпайиши
мумкин).
• Мақсадли гликемия 6-
10 ммол / л.
Гипогликемиядан
сақланинг!
ҚД2 тури Ҳар соатда 150- Ҳар соатда 150- Ҳар соатда 150-180 • Гликемияни ҳар 4
Диагностика: 180 мл сув 180 мл сув мл сув соатда, кечаси ҳам
35 ёшдан катта, • Қон глюкоза • Қон глюкоза • Қон глюкоза назорат қилиш
семириш билан, миқдорини ҳар 4 миқдорини ҳар 4 миқдорини ҳар 4 • Гликемия >15 ммол/л
гипертония соатда, шу соатда, шу соатда, шу бўлса, ҳар 2 соатда
билан, ЮҚК жумладан бир жумладан бир жумладан бир назорат қилиш
билан. кечада назорат кечада назорат кечада назорат • Кетонурияни кунига 2
Клиника қилиш қилиш қилиш мназорат қилиш
ўчирилди: • Гликемия 13-15 • Гликемия 13-15 • Гликемия 13-15 (эрталаб ва кечқурун)
қуруқлик, ммол / л дан ммол / л дан ммол / л дан юқори • Кислота асос
чанқоқлик, юқори бўлса, юқори бўлса, бўлса, кетонурия мувозанатини (pH, pO2,
диабетга кетонурия кетонурия назорати PCO2, BE, HCO3, K+,
шикоятлар назорати кунига назорати • Базал-болюсли Na+, Cl-), лактат
минимал, тана 1 маҳал. •Метформин, терапия ёки кўп миқдорини назорат
вазнининг • Метформин ва сульфонилмочеви сонли инъекцион қилиш
озгина иНГЛТ-2 ни -на, иНГЛТ-2, ар- ҚТИ ёки ЎҚТИ • Барча инсулин
пасайиши. бекор қилиш ГПП-1 ни бекор режими бўлмаган
Сийдикдаги мумкин қилиш •Мақсадли гликемия гипогликемик
ацетон салбий • Базал инсулин • Базал ва 6-10 ммол / л. препаратларни бекор
ҳисобланади. керак бўлиши прандиал • Гипогликемиядан қилиш
мумкин инсулинларга сақланинг • ҚТИ ёки ўта ҚТИнинг
• Мақсадли эҳтиёж сезилиши тўхтовсиз инфузиясини
гликемия мумкин тайинлаш (0,1 ЕД/
6-8 ммол / л •Мақсадли кг/соат)
гликемия 6-10 • Aнтивирус терапияни
ммол / л. тайинлашда инсулинга
• бўлган талабнинг
Гипогликемиядан ошишини кутинг
сақланинг (инсулин дозаси 2-3
баробар кўпайиши
мумкин).
• Мақсадли гликемия 8-
10 ммол/л.
Гипогликемиядан
сақланинг!
2-тур диабет учун инсулин терапиясини тайинлаш. Базал инсулин одатда кунига 10 едёки 0,1-0,2 ед/кг
дозада қўшилади
• Титрлаш учун 3 кун ичида 1 марта базал инсулинни 2 ед оширилади овкат емасдан плазмадаги
глюкозага караб . Интенсив инсулин терапиясини тайинлашда ҚТИ (ЎҚТИ) ва базал инсулиннинг
тарқалиши 50% / 50% ни ташкил қилади.
ҚТИ (ЎҚТИ) 4 ЕД дозада ёки базал инсулин дозасининг 10% ташкил этади ва асосий овқатдан олдин
килинади.
ҚТИ (ЎҚТИ)дозалари овқатланишдан олдин плазмадаги глюкоза ва режалаштирилган углевод
истеъмолига боғлиқ.
• Қисқа таъсирли инсулин (ҚТИ) ёки ўта қисқа таъсирувчи инсулин (ЎҚТИ) нинг кўп марта
инъекцияси билан инсулин тизим
• Ҳар 3-4 соатда бир марта (ҚТИ учун) ёки 2-3 соатда (ЎҚТИ учун) бир неча марта инъекция қилиш
тавсия этилмайди, аввал аввалги дозанинг таъсирини баҳолаш керак. Ёки доимий равишда ҚТИ ёки
ЎҚТИ инфузиясини юборинг (0,1 ед / кг / соат)

40
 Кардиоваскуляр касалликлар
Клиник диагностика: сўров усули ёрдамида юракни коронар касаллиги (ЮКК), ўткир
коронар синдром (ЎКС), гипертензив криз, аритмия, миокардит, ўткир юрак-қон томир
етишмовчилиги (ЮКТК), сурункали юрак етишмовчилиги (СЮЁ) аломатларини аниқлаш.
Лаборатория диагностикаси: зарурият бўлганида, миокард шикастланиши ва юрак
етишмовчилигининг белгилари: тропонин, КФК-МВ, ProBNP
Инструментал диагностика: ЭКГ, қон босими ва юрак уриш тезлиги, зарурият
бўлганида: кун давомида Ҳолтер мониторинги, рентгенография, эхокардиография, КТ.
Дифференциал диагностика: ● COVID-19 билан оғриган беморларда инфексия билан
боғлиқ бўлмаган юрак хуружлари бўлиши мумкин. Улар орасида ЎКС, миокард инфаркти, ўткир
юрак етишмовчилиги, аритмия, тромбоэмболия ва юрак тўхташи мавжуд. Ушбу синдромлар
тезкор ташхис қўйиш ва даволанишни талаб қилади. ● Шунингдек, коронавирус томонидан
юракка зарар етказилиши ва юрак хуружини кўрсатувчи клиник кўринишларга ҳам олиб келиши
мумкин. ● COVID-19 билан оғриган беморларда, миокард шикастланмаган холда хам, юрак-қон
томирларига ўхшаш белгилар, жумладан, кўкрак оғриғи, нафас қисиши ва шок пайдо бўлиши
мумкин.
Касалхонага ётқизиш учун кўрсатмалар: AГ 2 ва 3 даража (ҚБ> 160/100 мм сим.уст),
AГнинг 3 босқичи, гипертоник криз, гипотензия (ҚБ <90/60 мм сим.уст), шунингдек ҚБ
даражасидан қатъий назар, қуйидаги ҳолатлар мавжуд бўлса: стабил стенокардия III ва IV ФС,
ностабил стенокардия, ЎКС, аритмия, СЮЁ(NYHA бўйича III и IV ФС).
CОVID-19да ЮҚТК билан оғриган беморларни бошқариш хусусиятлари:
● ЮҚТК стабил кечган холда беморларга аввалги юрак дори воситалари билан
даволанишни давом еттириш тавсия етилади. Шунингдек, гемодинамика ва гемостаздаги мумкин
бўлган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда, дориларни танлашда дифференциал ёндашуви зарур.
● Статинларнинг мумкин бўлган ножўя таъсирларини (рабдомиолиз, жигар
ферментларининг миқдори ошиши) ҳисобга олиб, уларни CОVID-19 нинг ўткир даврида
қўлламаслик лозим.
● COVID-19 пандемияси шароитида хам гипертензияни даволаш амалдаги кўрсатмаларга
мувофиқ бўлиши лозим.
● ESC мутахассисларининг фикрига кўра, ангиотенсин рецепторларининг блокаторлари ва
AПФ ингибиторлари CОVID-19 клиник кечишига салбий таъсири ҳақида маълумот топилмади ва
уларни қабул қилишни давом эттириш тавсия этилади.
● ЎКС ёки ўткир миокардит мавжудлигига шубҳа бўлса, унда миокард шикастланишининг
маркерларини (тропонин, КФК-МВ, ProBNP) аниқлаш ва ЭКГ ва ЭхоКГ қилиш лозим.
● COVID-19 билан оғриган беморларда сатурация кўрсаткичлари пасайиши юрак
етишмовчилиги билан боғлиқ бўлиши мумкин.
● Вирусга қарши терапия бази дори воситаларни гипертензив тасирини кучайтириши
мумкин ва бази холларда уларни дозасини узгартиришни талаб қилади.
● Хилпилловчи аритмия ёки қоринчалар фибриляцияси сабабли гемодинамик ностабиллик
бўлган беморнинг оғир аҳволга тушадиган ҳолатларда, вена ичига амиодарон юборилади. Aммо
уни гидроксихлорохин ва азитромицин билан биргаликда ишлатмаслик керак.
● ЎКС дастлабки даврида SТ сегменти кўтарилган холда (тегишли касалхонага етказиш
иложиси бўлса), бирламчи тери оости коронар аралашуви (ТОКА) тавсия этилади.

41
 COVID-19 НИНГ АСОРАТЛАРИ

КАВЕРНОЗ СИНУС ТРОМБОЗИ

Кўриш йўллари толаларини жалб қилган ҳолда кечадиган мия веноз тизимининг энг оғир
патологияларидан бири – каверноз синус тромбози (КСТ) ҳисобланади. КСТ одатда оғиз,
бурун, гаймор ва пешона бўшлиқлари, юзнинг юмшоқ тўқималари инфекцияси ва сурункали
касалликлар (иммунотанқислик, қандли диабет, туберкулез, гепатитлар ва б.) натижасида
кучсизланган организмдаги септик жараёнлар натижасида ривожланади.
КСТ юз-жаҳ соҳасидаги йирингли-яллиғланиш жараёнларининг кам учрайдиган асорати
бўлиб, авваллари бурун остонасининг фурункуллари (50%), сфеноидал ёки этмоидал
синуситлар (30%) ва одонтоген инфекциялар (10%) оқибатида юзага келар эди, аммо ҳозирги
кунда, яъни антибиотикотерапия даврида бу оғир асорат COVID-19 коронавирус пандемияси
бошлангунга қадар деярли учрамас эди.
Хавф омиллари – қандли диабет, ноадекват антикоагулянт терапия ва уни эрта якунлаш,
ГКСни қўллаш, синуситлар, норационал антибиотикотерапия.
Симптоматика:
Бош оғриқлари, кўз соққасидаги оғриқлар, кўриш қобилиятининг пасайиши, корнеал ва
конъюктивал рефлексларнинг сусайиши ёки йўқолиши, кўзда иккиланиш.
Офтальмологик симптоматика– птоз, эзофтальм, офтальмоплегия, периорбитал
целлюлит, хемоз, кўз оқ пардаси сезувчанлигининг сусайиши, параорбитал соҳа териси
сезувчанлигининг пасайиши, кўз нерви дискининг шишиши, кўз тўр пардасининг шишиши.
Неврологическая симптоматика - Синдром верхней глазничной щели, Синдром
лобной доли, Парез лицевого нерва, Парестезия верхней и средней ветви тройничного нерва
(1% нижней).
Отоларингологик симптоматика – лабиринтит, мастоидит, пансинусит, Баре
синдроми.
Юз-жағ соҳасидаги симптоматика – тишларнингтўкилиши, юз-жағ суякларининг
остеомиелити, сиалоденитлар.

Лаборатор белгилари:
Кўпчилик беморларда Д-димер миқдори >2000, ферритин >1000 г/л, АЧТВнинг
камайиши ёки ўзгаришсиз қолиши, енгил лейкоцитоз, ЭЧТ > 30 мм/соатига.

Зарур!!!
 Антибактериал терапия ўтказиш учун бурундан бактериал экиш бажариш.
 Диагнозни тасдиқлаш учун бош мияни қон томир режимида МРТ ва бурун ён
бўшлиқларини МСКТ текширувларини ўтказиш.
 Нейрохирург, нейроофтальмолог, ЛОР, гематолог, эндокринолог маслаҳати ва
кузатуви.
 Қондаги қанд миқдорини назорат қилиб туриш!!!

РИТБ шароитида каверноз синус тромбозини / ЎАТЭни даволаш

COVID-19 га чалинган беморда чуқур веналар тромбози, ЎАТЭ ёки КСТ белгилари
ривожланган тақдирда АЧТВнинг мақсадли кўрсаткичига эришилгунга қадар ПМГ ёки
фракцияланмаган гепариннинг даволовчи дозалари қўллаш зарур. Гепаринларнинг даволовчи
дозасини тромботик асоратлар ривожланганига гумон пайдо бўлганда, аммо бу диагнозни
тасдиқлаш иложи бўлмаган тақдирда ҳам қўллаш мумкинлигини назарда тутиш зарур.
COVID-19 билан боғлиқ флеботромбозларда ва тромбоэмболик асоратларда
антикоагулянтлар билан даволашни камида 3 ой давом эттириш зарур, бунда бемор
касалхонадан чиққандан сўнг бевосита таъсир қилувчи антикоагулянтларнинг перорал
шаклларини умумқабул қилинган дозаларда қўллаш, агар уларга қарши кўрсатмалар бўлмаса,
42
мақсадга мувофиқроқдир.
Этиологик даво: антибактериал (бак. экиш натижаларига биноан), замбуруғларга қарши
терапия.

Перорал антикоагулянтлар
– Ривароксабан - 15 мг дан кунига 2 маҳал 21 кун давомида, сўнгра 20 мг кунига 1 маҳал
камида 3 ой давомида;
– Апиксабан - 10 мг дан кунига 2 маҳал 7 кун давомида, сўнгра 5 мг дан кунига 2 маҳал
камида 3 ой давомида.

КСТни хирургик даволаш.

ЛОР манипуляциялар.
Юз-жағ хирургияси манипуляциялари.
КСТдан сўнг энуклеацияга кўрсатмалар: кўз соққаси қобиқларининг йирингли
(эндофтальмик, панофтальмик) яллиғланишини консерватив даволашнинг самарасизлиги.
Ички аъзолар томонидан қарши кўрсатмалар мавжуд бўлмаса. Аксарият ҳолларда йирингли
жараён ретробульбар тўқималарга ўтганлиги сабабли эвисцерация билан чегараланиш
самарасиз бўлади.
КСТда энуклеацияга қарши кўрсатмалар: кўз соққасининг анатомик таркибий
қисмлари сақланиб қолганда ва қобиқларининг йирингли яллиғланиши бўлмаганда.

КСТнинг профилактикаси (бемор касалхонадан чиқарилгандан сўнг 30-45 кун

давомида ўтказилинади) қуйидаги белгилар бўлган беморларга тавсия қилинади: 60 ёшдан
катталар, РИТБда даволанганлар, фаол ёмон сифатли ўсмалари бор беморлар, анамнезида
чуқур веналар тромбози / ЎАТЭ мавжудлиги, ҳаракатчанликнинг сезиларли
чегараланганлиги, қондаги D-димер концентрациясининг меъёрдаги кўрсаткичидан 2 ва
ундан кўпроқ миқдорга ошиши.
Перорал антикоагулянтлар
– Ривароксабан - 10 мг кунига 1 маҳал 30-45 кун давомида;
– Апиксабан - 2,5 мг кунига 2 маҳал 30-45 кун давомида.

Антикоагулянтларни қўллашга қарши кўрсатмалар – давом этаётган қонаш,

қондаги тромбоцитлар миқдори <25х109/л, оғир буйрак етишвомчилиги (ПМГни ва натрий
фондапаринуксни қўллаш учун). Проторомбин вақти ва АЧТВ узайиши антикоагулянтларни
буюришга қарши кўрсатма бўлмайди. Антикоагулянтларни қўллашга қарши кўрсатмалар
бўлган тақдирда пастки мучалар чуқур веналарининг тромбози профилактикасининг механик
усулларини қўллаш зарур (пневмокомпрессотерапияни қўллаш мақсадга мувофиқроқдир).
РИТБда ётган беморларга ҳам чуқур веналар тромбози профилактикасининг механик
усулларини антикоагулянтлар билан бирга қўллаш тавсия қилинади.
Перорал антикогулянтларни бошқа сабаблар бўйича қабул қилаётган беморларда
ЧВТ/ЎАТЭ профилактикаси. Бошқа кўрсатмалар бўйича перорал антикоагулянтлар қабул
қилаётган беморлар COVID-19 енгил кечаётган тақдирда уларни давом эттириши мумкин,
агарда коронавирус оғир кечаётган бўлса гепариннинг (ПМГ афзалроқ) даволовчи дозаларига
ўтиш тавсия қилинади.

Делириум

• Делириум аниқланганда, ушбу ҳолатнинг ривожланишининг сабабини аниқлаш ва тегишли

даволанишни ўтказиш учун дарҳол клиник текширув тавсия етилади.
• Инвазив вентиляция қилинган беморларда делириумни камайтириш учун, белгиланган
титрлашнинг охирги нуқталари (агар контрендикация бўлмаса, енгил седация) ёки доимий
седатив инфузионни ҳар куни тўхтатиб туриш ёрдамида доимий ёки интервалгача
43
 седасённи минималлаштиринг.
• Aгар беморда психомотор қўзғалиш белгилари бўлса (қаттиқ безовталик ёки ҳаддан ташқари
ҳаракатчанлик, кўпинча ташвиш билан бирга келади), психологик ёрдам усуллари ёрдамида
уни тинчлантиришга ҳаракат қилинг. Тиббий касалликдан келиб чиққан ўткир оғриқ ёки
нафас қисилиши ҳисси қўзғалиш учун тетик сифатида кўриб чиқилиши керак; уларни
бартараф етиш учун зудлик билан чора кўриш керак. Aгар беморда психомотор қўзғалиш
белгилари давом еца ва оғир стрессни бошдан кечирса, унда психотроп дориларни қўллаш
керак.

Инсулт
Инсултни кўрсатадиган тез ўсиб борувчи неврологик аломатлари бўлган беморлар шошилинч
равишда баҳоланиши ва инсултни даволашнинг стандарт протоколларига риоя қилишлари
керак, агар керак бўлса, тизимли тромболиз ва/ёки интраартериал тромбэктомия. Қон
томирларининг белгилари оёқ-қўлларнинг ёки юзнинг мушакларининг кучсизлиги,
сезувчанликнинг йўқолиши, гапиришда қийинчилик, лойқа кўриш, атаксия, тартибсизлик ёки
онг даражасининг пасайишини ўз ичига олиши мумкин.

СОН СУЯГИ БОШЧАСИНИНГ AСЕПТИК НЕКРОЗИ

- аваскуляр некроз, қон оқимининг бузилиши ва сон бошининг суяк илиги
елементларининг некрозининг натижасидир. Сон бошини қон билан таъминлаш сон бўйнида
жойлашган томирлар орқали амалга оширилади. Сон бошининг идиопатик остеонекрози - сон
бўғимининг оғир дегенератив-дистрофик шикастланиши, энг меҳнатга лаёқатли ёшда
кузатилади.
Кўпгина омиллар асептик некрознинг ривожланишига олиб келиши мумкин. Сон
бошининг артериясида қон оқимининг бузилишига олиб келадиган деярли ҳар қандай сабаб
некрознинг ривожланишига туртки бўлиши мумкин. Қуйидаги сабаблар мавжуд:
• травматик жароҳатлар. Бундай ҳолда, некроз бир неча ойдан кейин ривожланади,
гарчи биринчи клиник белгилар, қоида тариқасида, беморларда анча кечроқ (кўпинча
жароҳатлардан 1,5-2 йил ўтгач) пайдо бўлади;
• айрим дори-дармонларни қабул қилиш. Кўпинча некроз глюкокортикоид
гормонларининг юқори дозаларини узоқ муддатли қўллаш фонида ривожланади;
• спиртли ичимликларни ортиқча истеъмол қилиш. Спиртли ичимликлар қон
томирларининг шикастланишига ёрдам беради, бу еса сон бошининг ишемиясига ва унинг
некрозининг ривожланишига олиб келиши мумкин;
• юқори босимга таъсир қилиш (ғаввослар, кончилар). Aгар декомпрессия режими
тўғри бўлмаса, қонда кичик ҳаво пуфакчалари пайдо бўлади, бу қон томирларини ёпиши ва
шикастлаши мумкин, шу жумладан сон бошининг артерияси орқали қон оқимининг
бузилишига олиб келади.
• Cовид 19 кичик томирларда тромбозга олиб келадиган ва натижада суяк илиги ва
сон боши трофизмининг бузилишига олиб келадиган омил сифатида, бу соҳада қон
оқимининг бузилишига олиб келади.
Касалликнинг қуйидаги босқичлари ажратилади

• 1-босқич - бемор яқинлашиб келаётган касаллик ҳақида ҳали билмайди. Суяк

структурасидаги микроскопик ўзгаришлар барча диагностика усуллари билан аниқланмайди.
Субcартилагиноус остеонекроз ривожланади, бунда сон бошининг шимгичли моддаси
ўзгармаган хафтага таъсир қилади. Структуравий ўзгаришлар зонаси 10% дан кўп эмас;
• 2-босқич - зарарланган ҳудудда енгил ноқулайлик бўлиши мумкин. Тирнаш хусусияти
берувчи танаффус пайдо бўлади, унда сон бошининг юзасида "ёриқ қобиқ" каби ёриқлар
мавжуд. Трабекулаларни юклаш зонасида юпқа суяк плиталари тартибсиз шаклдаги ёриқлар
ёки микроколлапс ўчоқларига эга. Таркибий ўзгаришлар зонаси 10-30% дан ошмайди
• 3- босқич - ҳаракатланаётганда, дам олишда йўқолмайдиган оғриқ пайдо бўлади. Бу сон
бошининг нотекис контурлари, енгил даражадаги коллапс, бир нечта сиқилиш
44
 ўчоқларининг пайдо бўлиши ёки кистоз дегенерацияси билан тавсифланган парчаланиш
босқичидир. Интерартикуляр бўшлиқ тораяди ёки кенгаяди. Таркибий ўзгаришлар зонаси
30-50% дан ошмайди
• 4-босқич - ўткир оғриқ ҳатто ётган ҳолатда ҳам, бўғим функсионалликдан маҳрум.
Дислокация ёки сублуксация содир бўлади. Бошча бутунлай вайрон қилинган.
Трабекулаларнинг тузилиши эриган ёки сиқилган, тартибсиз шаклдаги ёриқлар.
Aсетабулумнинг ички ёки ташқи қирралари силжийди. Интерартикуляр бўшлиқ торайган
ёки йўқолган. Структуравий ўзгаришлар зонаси 50-80% ни ташкил қилади.

ОСТЕОНЕКРОЗНИНГ ХAЛҚAРО ТAСНИФИ

ДИAГНОСТИКA
Aсептик некрозда шифокорга мурожаат қилиш, қоида тариқасида, кейинги босқичларда,
оғриқ пайдо бўлганда ва оёқ-қўлларнинг функсионаллиги пасайганда содир бўлади. Сон
бошининг асептик некрозининг диагностикаси
Сон бошининг асептик некрозининг диагностикаси қуйидаги энг кенг тарқалган
усулларни ўз ичига олади:
• икки проекцияда сон қўшимчасининг рентгенограммаси - бу эски анъанавий усул;
• магнит-резонанс томография - бу усул асептик некрознинг дастлабки босқичларида
45
(суяк илиги шиши) кўринишини кўриш имконини беради. Қўшимчалар бўшлиғининг
торайиши ва артикуляр юзанинг нотекислиги сезиларли дегенератив ўзгаришлар пайдо
бўлганда кеч кўринади.
Турли тиббиёт марказларида хавф остида бўлган беморларни аниқлаш ва уларнинг
ҳолатини кузатиш учун турли хил ёндашувлар мавжуд. Кўриш усуллари аваскуляр некроз
жойларини аниқлаш учун ишлатилади (баъзан фокуслар деб аталади). Магнит-резонанс
томография (МРТ) аваскуляр некрозни ташхислаш учун энг сезгир диагностик кўриш усули
ҳисобланади. Х-нурлари камроқ сезгир, аммо жараённинг ривожланишини кузатиш ва
операциядан кейинги даврда беморнинг аҳволини кузатиш учун фойдали бўлиши мумкин.
Камроқ, суяк синтиграфияси ва компютер томографияси (КТ) каби бошқа усуллар
қўлланилади.
Баъзи клиникалар асемптоматик бўлса ҳам, аваскуляр некрозни аниқлаш учун юқори
хавф остида бўлган болаларни текширади. Қоида тариқасида, бундай скрининг клиник ёки
илмий тадқиқот дастурининг бир қисми бўлиб, асосан тизза ва калçа бўғимлари учун амалга
оширилади. Aсемптоматик бўлган юқори хавфли беморларни текширишда аваскуляр
некрознинг энг кенг тарқалган топилмаси тиззанинг диагностик тасвирида бўлади. Қоида
тариқасида, тизза бўғимининг ҳар икки томонида (феморал ва тибиал) некроз кузатилади,
тизза фақат таъсирланган бўғим бўлиши мумкин. Aммо, агар калçа қўшимчасида аваскуляр
некроз топилса, тиззалар ҳам тез-тез таъсирланади.
Кортикостероидларнинг юқори дозалари билан боғлиқ аваскуляр некроз одатда
терапиянинг биринчи йилида МРИда кўринади. Aгар бемор 12 ойлик терапиядан сўнг
МРИда аваскуляр некроз белгиларини кўрсатмаса, ҳатто кортикостероидларни давом
еттириш ҳам бу ҳолатни ривожланишига олиб келмайди.
Шифокорлар доимо кўпроқ сезгир тасвирлаш усулларини қўллаш орқали аниқроқ
диагностика усулларини излайдилар. Бундан ташқари, аваскуляр некрознинг
ривожланишини башорат қилиш соҳасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Aваскуляр некрознинг ривожланиши
Aваскуляр некрознинг боришини олдиндан айтиш қийин. Ривожланиш тез ёки секин
бўлиши мумкин.
Даволанишни режалаштириш учун аваскуляр некроз ривожланишининг
зўравонлигини (ёки босқичини) билиш муҳимдир. Шифокорлар иккита асосий омилни
ҳисобга олишади:
Яралар ҳажми
Aртикуляр юза жойлашган суяк шикастланганми?
Aгар шикастланган суяк қўшма сиртни қўллаб-қувватламаса, хафтага остидаги суяк
тўқимаси парчалана бошлайди. Бўғимларни қоплайдиган, одатда силлиқ хафтага қатлами
ёрилиб кета бошлайди. Бу бўғимдаги муаммоларга олиб келади, жумладан артрит, оғриқ ва
бўғимнинг ҳаракатчанлигини камайтиради.

Aгар жароҳат: бўғим юзасига яқин бўлса, катта бўлса, умумий сиртнинг 30% ёки
ундан кўпроғини егаллаган бўлса, оғирлик юкини кўтарадиган бўғинда жойлашган бўлса
(сон, тизза) тизза ва сон бўғимлари бўлганлиги сабабли, бўғимларнинг йўқ қилиниши
еҳтимоли кўпроқ. оғир юк остида ишлаш, оғир аваскуляр некроз билан уларнинг йўқ
қилиниши жуда кенг тарқалган. Aгар калçа қўшимчасида аваскуляр некрознинг ўчоғи бўғим
юзасининг 30% дан кўпроғини егаллаган бўлса, бўғимларнинг йўқ қилиниши одатда 2 йил
ичида содир бўлади.
Aваскуляр некрозни даволаш
Aваскуляр некрозни даволаш ҳар доим индивидуалдир. Шифокорлар қуйидаги
омилларни ҳисобга олишади:
Беморнинг ёши; Беморнинг соматик ҳолати; Қўлланиладиган саратонни даволаш ва
кимётерапия жадвали; Aваскуляр некроз босқичи; Қандай суяклар ва бўғинлар таъсир
қилади; Оғриқнинг оғирлиги; Aсосий даволаш оғриқни йўқотиш, бўғимнинг функциясини
сақлаб қолиш ва кейинги зарарни олдини олишга қаратилган.

46
 Даволаш стратегияси қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
Дори-дармонлар
Шифокорингиз оғриқ қолдирувчи воситаларни, жумладан НСAИДларни (мелоксикам,
селекоксиб) ёки асетаминофенни буюриши мумкин. Бироқ, баъзи оғриқ қолдирувчи
воситалар беморни қон кетиши, буйрак ёки жигар муаммолари ёки кимётерапиянинг ножўя
таъсирини кучайтириши учун хавф туғдиради. Оила аъзолари болага ҳар қандай дори-
дармонларни, ҳатто рецептсиз сотиладиган дори-дармонларни беришдан олдин шифокор
билан маслаҳатлашишлари керак, чунки улар бошқа дорилар билан ўзаро таъсир қилиши ёки
ножўя таъсирларни кучайтириши мумкин.
Қон оқимига, қон ивишига, яллиғланишга, ёг ъалмашинувига ва / ёки суяк
ҳужайраларига таъсир қилувчи дорилар билан аваскуляр некрознинг олдини олиш ёки
даволаш бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бироқ, ҳали барқарор ижобий натижаларга
еришиш мумкин емас.
Физиотерапия
Физиотерапия аваскуляр некрозни даволашнинг муҳим таркибий
қисмидир.Физиотерапевт оғирлик юкини қандай камайтириш ёки оғриқли фаолиятни йўқ
қилишни тавсия қилади. Шунингдек, улар махсус муолажаларни буюришлари мумкин,
жумладан:
Беморнинг чекловларини (мушакларнинг кучсизлиги, бўғимларнинг қаттиқлиги ёки
юриш қийинлиги) бошқаришга ёрдам берадиган машқлар.
Ёрдамчи қурилмалар (юришлар, таёқчалар ёки таёқлар) ҳаракатланишга ёрдам беради
ва касал бўғимга оғирлик юкини камайтиради. Физиотерапевт тегишли вариантни танлайди
ва беморга уларнинг ёрдами билан қандай юришни ўргатади.
Ортезлар ва қўллаб-қувватловчи бандажлар (оёқ, тизза ёки қўл учун) таъсирланган
бўғимни қўллаб-қувватлайди ва кундалик ишларни бажаришда оғриқни камайтиришга ёрдам
беради.
Уйда парвариш қилиш бўйича кўрсатмалар, шу жумладан гимнастика, жисмоний
машқлар ва иссиқлик ва / ёки совуқни даволаш бўйича тавсиялар
Aваскуляр некроз ва оғирликни кўтариш фаолияти
Бўғимларнинг шикастланиши, оғир оғриқлар ва операциядан кейин даволанишни
олдини олиш учун оғирликни камайтириш тавсия етилади. Бироқ, кўплаб шифокорлар ва
физиотерапевтлар беморга оғриқ имкон қадар енгил ҳаракатлар қилишни тавсия қилади.
Жисмоний фаоллик қон айланишини ошириш, суякларни даволашни яхшилаш ва
мушакларни кучайтириш учун муҳим аҳамиятга эга, бу еса бўғинлардаги стрессни
камайтиради.
Aваскуляр некроз билан оғриган беморлар югуриш, сакраш ва алоқа спортлари каби
юқори таъсирли ҳаракатлардан қочишлари керак. Бу, айниқса, оғир аваскуляр некроз билан
оғриган беморларда травма туфайли бўғимларнинг йўқ қилинишини олдини олиш учун жуда
муҳимдир.
Қўшимча ёки интегратив терапия
Беморга психосоматик терапия (масалан, массаж, акупунктур, биофеедбаcк ва
йенгиллик техникаси) қўлланилиши мумкин. Махсус усуллар оғриқни енгиш, стрессни
камайтириш, мушакларнинг кучланишини камайтириш ва қон оқимини яхшилашга ёрдам
беради. Ҳар қандай янги даволаш усулларини қўллашдан олдин, беморнинг оиласи уларнинг
бемор учун хавфсиз ва мос келишига ишонч ҳосил қилиш учун шифокор билан
маслаҳатлашиши керак.
Жарроҳлик
Баъзи беморлар аваскуляр некрозни даволаш учун жарроҳлик талаб қилади. Операция
суякнинг тикланишини тезлаштиради ва унинг кейинги шикастланишининг олдини олади.
Қўшимчаларни алмаштириш ҳам талаб қилиниши мумкин. Қуйидаги турдаги процедуралар
мумкин:
Суяк декомпрессияси - Ушбу процедура суяк ичидаги босимни пасайтириш, қон
оқимини ошириш ва шу билан шифо тезлигини яхшилаш учун амалга оширилади. Ушбу
декомпрессия билан жарроҳ суякдаги кичик тешикларни бурғулайди, шикастланган
47
 тўқималарни очади. Ўлик тўқималарни олиб ташлангандан сўнг, бўшлиқлар суяк грефти
билан тўлдирилиши мумкин. Бу минимал инвазив жарроҳлик бўлиб, фақат кичик кесмани
талаб қилади. Одатда даволаниш учун бир неча ҳафта дам олиш ёки оғирликни кўтариш
керак бўлади. Одатда, беморлар тезда тузалиб, камроқ оғриқ ва қўшма функцияни яхшилаш
ҳақида хабар беришади.
Суяк пайвандлаш - бу аваскуляр некроз учун суяк тўқимасини суяк грефти билан
алмаштириш ва тиклаш учун бажариладиган жарроҳлик муолажадир. Бундай ҳолда,
трансплантация қилинган тўқима беморнинг ўзидан (бошқа суякдан, автогрефтдан) ёки
донордан (аллогрефт) олиниши мумкин. Бундан ташқари, сунъий материаллардан
фойдаланиш мумкин. Aгар хафтага шикастланган бўлса, суяк ва хафтага бирлаштирилган
грефт қўлланилиши мумкин. Баъзи ҳолларда суяк тўқимаси билан бирга қон томирлари ҳам
кўчирилади. Ушбу материал томирланган суяк грефти деб аталади. Бу бўғимларнинг қон
таъминотини яхшилашга ёрдам беради. Aваскуляр некрозда суякни пайвандлаш кўпинча
суяк декомпрессияси билан биргаликда қўлланилади.
Aртроскопия - бу минимал инвазив процедура тури бўлиб, унда миниатюра камераси
ва нозик жарроҳлик асбоблари кичик кесмалар орқали киритилади. Aваскуляр некрозли
беморларда артроскопия йиртилган хафтага тузатиш, суяк юзасини текислаш ёки бўғим
ичидаги қолдиқларни олиб ташлаш учун ишлатилиши мумкин. Бу оғриқ, қаттиқлик ва
"ёпишган" бўғим каби аломатларни енгиллаштириши мумкин.
Остеотомия - бу жарроҳлик операцияси суякнинг шаклини ўзгартириш ёки
қайта жойлаштириш орқали зарарланган ҳудуддаги оғирлик юкини камайтириш учун
ишлатилади. Ушбу процедура давомида суякда ханжар шаклидаги кесма амалга оширилади,
шундан сўнг суякни айлантириш мумкин ва шу билан ундаги юкни ўзгартиради. Янги
ҳолатда, суяк тузалиб кетгунга қадар плиталар, штапеллар ёки винтлар билан ушлаб
турилади. Остеотомия бўғимларнинг йўқ қилинишини олдини олишга ёрдам беради,
бўғимларни алмаштириш заруратини кечиктиради ёки йўқ қилади.
Aртропластика - оғир суяк лезёнлари учун бўғимларни алмаштириш операцияси талаб
қилиниши мумкин. Ушбу операцияни бажариш пайтида таъсирланган суяк олиб ташланади
ва сунъий бўғин билан алмаштирилади. Бўғимларни йўқ қилгандан кейин ёш беморларга
ендопростетик керак бўлиши мумкин. Шу билан бирга, артропластика, шунингдек, артритли
саратон касаллигидан омон қолган ёки даволаниш тугаганидан кейин йиллар ўтиб
бўғимларнинг фаолияти ёмонлашганидан шикоят қиладиган катталар учун кенг тарқалган
операция ҳисобланади. Эрта ёшда бўғимларни алмаштиришдан ўтган беморлар, эҳтимол,
келажакда такрорий жарроҳлик амалиётини ўтказишлари керак. Aваскуляр некрозни ерта
ташхислаш ва даволаш артропластиканинг олдини олиш ёки кечиктириш учун муҳимдир

48
 ЯНГИ КОРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИДАН КЕЙИН БЕМОРЛАРНИ
РЕАБИЛИТАЦИЯ ҚИЛИШ

COVID-19-да тиббий реабилитация асосий вазифалари uchun қуйидагилардан

иборат:
• ташқи нафас олиш функциясини тиклаш, шу жумладан бронхларни
ўтказувчанлигини ва алвеолярғвентилляцион перфузияни яхшилаш;
• мушаклар кучсизлигини коррециялаш;
• беморнинг харакатчанглигини ошириш ва зўриқишларга чидамлигини тиклаш;
• нутритив тансиқликни коррекциялаш;
• психо-эмоционал холатни барқарорлатириш, уйқу бузилишларини бартараф этиш;
• касалликнинг асоратларини олдини олиш.

Tиббий реабилитация тизими уч босқичдан иборат. Мултидисциплинар ёндашув

асосида реабилитация ёрдами хажми аниқланади, бу COVID-19 касаллигининг босқичи ва
оғирлиги, йўлдош патологиялар мавжудлиги хамда тизимли кўринишлар ифодаси, мавжуд
асоратлар ва хатти-характалар бузилиши.
Тиббий реабилитациянинг биринчи босқичи стациоанр шароитида амалга
оширилади: ОРИТ шароитида (эрта реабилитация) ва/ёки терапевтик (инфекцион) бўлимда
бошланади. COVID-19 оғир ва ўта оғир ўтказаётган беморларга ОРИТ шароитида
реабилитация - психологик ёрдам, нутритив қўллабғқувватлаш, респиратор реабилитация,
постурал коррекция, эрта мобилизация ва циклик велокинезни ўз ичига олади.
Ўпка суний вентилляциясидаги беморлар билан кунига камида икки маротаба 20
дақиқадан иборат тадбирлар иавсия этилади.
Касалхона шароитида реабилитация тадбирлари доимий нафас ва юрак-қон
томирлар тизими фаолияти назорати остида ўтказиш тавсия этилади. Агар холат
ёмонлашиши ва пулсоксиметрия кўрсаткичлари пасайши кузатилса, дархол тўхтатилади.

49
 COVID-19 КОРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИНИ БОШИДАН ЎТКАЗГАН БЕМОРЛАРНИНГ РЕАБИЛИТАЦИЯСИ

COVID-19 вирусли инфекциясидан даволаниб чиққан беморларни комплекс реабилитация қилишни ташкиллаштиришнинг
асосий томоили мультидисциплинар реабилитацион команда (МРК)нинг ишини йўлга қўйишдан иборат. Реабилитацион
технологиялар арсеналига даволаш физкультураси (ДФК), реабилитациянинг физик ва психологик усуллари киради. МРК
мутахассислари (педиатр, кардиолог, невролог, физиотерапевт ваДФК инструктори) беморнинг тиббий реабилитация
дастурини ишлаб чиқади, унинг мақсад ва вазифаларини белгилайди, тегишли текширувларни ўтказади.

Ўтказилган COVID-19 инфекциясининг клиник варианти билан боғлиқ равишдаги реабилитациянинг умумий схемаси

Амбулатор реабилитация
Енгил даража
Ёндош касалликларсиз Организмнинг функционал
қобилиятларини, шу жумладан
диафрагма ва қовурғалараро
мушакларнинг қисқарувчанлигини
тиклашга, ўпка вентиляцияси
бузилишларини, нафас
етишмовчилигида гемодинамикани, газ
алмашинувини бартараф қилишга,
кейинчалик ҳаёт сифатини яхшилашга
йўналтирилган усуллар. 20-30 дақиқа
давом этадиган аэроб зўриқишлар
ҳафтасига 3 маҳал 8-12 ҳафта давомида
ўтказилиниши керак. COVID-19 га
чалинган ва нафас фаолияти сусайган
аксарият беморларда интервалли
тренировкаларни ўтказиш афзалроқ
бўлиб, унда 2-3 дақиқа давом этувчи
изчил бажариладиган машқлар кунига 3-
4 марта қайтарилинади. Инстпиратор
тренинг: 1) нафас машқлари; 2)тез
бажариладиган экспиратор маневр кучли
нафас чиқариш билан; 3)фаол циклик
Ўрта оғир даража Оғир даража
Организмнинг функционал Ўпкадаги патологик ўчоқ жойлашувига
қобилиятларини, шу жумладан қараб постурал дренаж. Эҳтиёткорлик
диафрагма ва қовурғалараро билан енгил ҳаракатланиш, елка, бўйин ва
мушакларнинг қисқарувчанлигини кўкрак қафаси мушакларини
тиклашга, ўпка вентиляцияси бўшаштирувчи машқлар; нафас машқлари
бузилишларини, нафас мушакларни бўшаштирувчи машқлар
етишмовчилигида гемодинамикани, билан галма-гал бажарилинади: 3-5 марта
газ алмашинувини бартараф нафас машқлари, 8-12 марта бошқа
қилишга, кейинчалик ҳаёт машқлар; нафас, бўшаштирувчи ва
сифатини яхшилашга мучалар учун машқлар нисбати − 1:1:1;
йўналтирилган усуллар. массаж
20-30 дақиқа давом этадиган аэроб Диафрагма ва қовурғалараро мушаклар
зўриқишлар ҳафтасига 3 маҳал 8-12 электростимуляцияси
ҳафта давомида ўтказилиниши Респиратор ва жисмоний ўзгаришларга
керак. COVID-19 га чалинган ва йўналтирилган ўпка бўйича реабилитацион
нафас фаолияти сусайган аксарият аралашувлар.
беморларда интервалли Муолажалар мавжуд муаммоларни
тренировкаларни ўтказиш афзалроқ бартараф қилишга йўналтирилиниши
бўлиб, унда 2-3 дақиқа давом мумкин: бўғинлар ҳаракатчанлигининг
этувчи изчил бажариладиган бузилишига, нафас олиш функциясига,
машқлар кунига 3-4 марта ҳушини тиклашга, ютинишларни ва овқат
қайтарилинади. Инстпиратор қабул қилишнитўғрилашга ва мулоқатни

50
нафас олиш усули; 4)постуралдренаж.
Инспиратор тренинг: нафас
машқлари.Машқлар давомида гантеллар,
оғирлаштирувчилар, степперлар,
велоэргометрлар ва тредмилдан
фойдаланиш мумкин. Машқлар
давомида нафас паттернига эътибор
бериш керак, барча машқлар аста-секин
қаршилик кўрсатган ҳолда узоқ нафас
олиш ва чиқариш билан (мушакларнинг
юқори ва пастки гуруҳлари учун
машқлар) бажарилиши керак.
Физиотерапевтик даволаш усуллари:
ЎЮЧ – ўта юқори частотали
электромагнит майдони; пастчастотали
магнитотерапия;юқори частотали
импульсли магнитотерапия; дори
воситалари электрофорези;
СМТ(синусоидал модуляциялашган
токлар) билан даволаш.
Назорат қилиб борувчи ускуналар
(пульсометрлар ёки фитнесс-
билакузуклар)дан фойдаланганда
машқларнинг охирида назорат остида
оғирлаштирилган тренировкалар тавсия
қилинади.Ультратовушли терапия.
Индуктотермия. Массаж. Даволаш
физкультураси. Нафас гимнастикаси.
Терренкур (пиёда юриш, белгиланган
маршрут бўйича тоғли жойга
кўтарилиш). Сувда юриш ва
акватренировкалар.
Талассотерапия («денгиз билан
даволаш» – денгиз курортларида дам
олиш).Аэроионотерапия (ҳавони
ионизациялаш). Спелеотерапия.
тренинг: 1) нафас машқлари; 2) тез тиклашга. Ҳар кунги ҳаётида
бажариладиган экспиратор маневр мустақилликка эришишга ёрдам беради ва
кучли нафас чиқариш билан; 3) психологик кўллайди. Айниқса қариялар
фаол циклик нафас олиш усули; 4) учун катта аҳамиятга эга.
постурал дренаж. Инспиратор
тренинг: нафас машқлари.
Машқлар давомида гантеллар,
оғирлаштирувчилар, степперлар,
велоэргометрлар ва тредмилдан
фойдаланиш мумкин. Машқлар
давомида нафас паттернига
эътибор бериш керак, барча
машқлар аста-секин қаршилик
кўрсатган ҳолда узоқ нафас олиш
ва чиқариш билан (мушакларнинг
юқори ва пастки гуруҳлари учун
машқлар) бажарилиши керак.
Физиотерапевтик даволаш
усуллари: ЎЮЧ – ўта юқори
частотали электромагнит майдони;
пастчастотали магнитотерапия;
юқори частотали импульсли
магнитотерапия; дори воситалари
электрофорези; СМТ (синусоидал
модуляциялашган токлар) билан
даволаш.
Назорат қилиб борувчи ускуналар
(пульсометрлар ёки фитнесс-
билакузуклар)дан фойдаланганда
машқларнинг охирида назорат
остида оғирлаштирилган
тренировкалар тавсия қилинади.
Ультратовушли терапия.
Индуктотермия. Массаж. Даволаш
физкультураси. Нафас
гимнастикаси. Терренкур (пиёда
51
 Даволовччи ванна қабул
қилиш;бальнеотерапиянинг қўшма
усуллари.
Халқаро шкалалар (ШРМ, БСФ, МКФ)
бўйича клиник-функционал
бузилишларни баҳолаш; олти дақиқали
юриш масофасини ўлчаш / қадамли
синама.
Тренажерларда кардиореспиратор
машқлар.
Мануал услублар: мануалтерапия,
остеопатия, нафас мушакларининг
миофасциал релизи, нафас мушаклари
триггерларининг коррекцияси,
даволовчи массаж (кўрсатмалар бўйича)
Коморбидлибеморлар
Юрак-қон томир Юриш, енгил югуриш, бошқа машқлар,
касалликлари асосийси жисмоний зўриқишларда
ҳансираш, гипоксияга ва тахикардияга
(тинч ҳолатдаги кўрсаткичдан 30-50%га
ошмасин) ҳамда йиқилишларга ёки қон
босимининг жуда ошиб кетишига, бош
айланиши пайдо бўлишига ва бўшашиб
кетишига йўл қўймаслик керак. Аста-
юриш, белгиланган маршрут
бўйича тоғли жойга кўтарилиш).
Сувда юриш ва акватренировкалар.
Талассотерапия («денгиз билан
даволаш» – денгиз курортларида
дам олиш). Аэроионотерапия
(ҳавони ионизациялаш).
Спелеотерапия. Даволовччи ванна
қабул қилиш; бальнеотерапиянинг
қўшма усуллари.
Халқаро шкалалар (ШРМ, БСФ,
МКФ) бўйича клиник-функционал
бузилишларни баҳолаш; олти
дақиқали юриш масофасини
ўлчаш / қадамли синама.
Тренажерларда кардиореспиратор
машқлар.
Мануал услублар: мануал терапия,
остеопатия, нафас мушакларининг
миофасциал релизи, нафас
мушаклари триггерларининг
коррекцияси, даволовчи массаж
(кўрсатмалар бўйича)
Респиратор ва жисмоний
ўзгаришларга йўналтирилган ўпка
бўйича реабилитацион
аралашувлар.
Ушбу беморларга тавсия қилинган Ушбу беморларга тавсия қилинган энг
энг асосий машқ — диафрагма асосий машқ — диафрагма иштирокидаги
иштирокидаги нафас, яъни қорин нафас, яъни қорин билан нафас олиш.
билан нафас олиш. Бунда нафасни Бунда нафасни олиш фазасида иложи
олиш фазасида иложи борича борича қоринни шишириш зарур, нафасни
қоринни шишириш зарур, нафасни чиқариш фазасида эса қоринни ичига
чиқариш фазасида эса қоринни тортиш керак. Ушбу қоидани тўғри ушлаш
ичига тортиш керак. Ушбу қоидани учун машқни нафас чиқаришдан бошлаш
52
 секинлик билан жисмоний машқларнинг
давомийлигини ҳар беш кунда 1-2
дақиқага узайтириш мумкин.
Аэроионотерапия
Гидроаэроионотерапия
Фототерапия:
Галотерапия:
ЭМП СВЧ;
ультратовуш;
электрофорез;
юқори частотали импульсвапаст
частотали магнитотерапия;
индуктотермия.
Пульмонологикбеморлар Дори воситаларисиз реабилитация
Назорат қилинадиган нафас машқлари:
 Бўшашинг, нафас олишни
секинлаштиринг – иложи борича кўп
ҳаво билан нафас олманг ёки нафас
чиқарманг, фақат нафас олиш ва
чиқаришга узоқроқ вақт сарфланг. 1
дақиқа давомида иложи борича секин,
шошмасдан нафас олинг.
Диафрагма билан нафас олиш:
тўғри ушлаш учун машқни нафас керак.
чиқаришдан бошлаш керак. Жисмоний машқларни қисқа вақтли
Жисмоний машқларни қисқа зўриқишлардан бошлаш зарур. Масалан, 2
вақтли зўриқишлардан бошлаш дақиқа давомида машқларни бажариб, 1
зарур. Масалан, 2 дақиқа давомида дақиқа дам олинади ва бу цикл 4-6 марта
машқларни бажариб, 1 дақиқа дам қайта бажарилинади. Шу тариқа
олинади ва бу цикл 4-6 марта қайта машқларнинг умумий давомийлиги 8-12
бажарилинади. Шу тариқа дақиқани ташкил қилиши керак.
машқларнинг умумий давомийлиги
8-12 дақиқани ташкил қилиши
керак. Ҳар 3-5 кун ўтгач
машқларнинг ҳар бир циклига 1
дақиқа қўшиш орқали
тренировкалар мураккаблаштириб
борилади. Шу тариқа 8-12 ҳафта
ўтгач тренировкаларнинг умумий
давомийлигини 20-30 дақиқага
чиқарилинади ва ҳафтасига 5 маҳал
ўтказилинади.
Аэроионотерапия;
Гидроаэроионотерапия;
Фототерапия;
Галотерапия;
Ультратовуш;
Электрофорез;
Индуктотермия.
Дори воситаларисиз реабилитация Дори воситаларисиз реабилитация
CPAP, BiPAP, PEP (PARI O-PEP) CPAP, BiPAP, PEP (PARI O-PEP)
ускуналари, Фролов аппарати каби ускуналари, Фролов аппарати каби
ускуналар ёрдамида нафас ускуналар ёрдамида нафас чиқаришда
чиқаришда доимий ёки узилиб- доимий ёки узилиб-узилиб турувчи мусбат
узилиб турувчи мусбат босим босим ҳосил қилган ҳолда нафас
ҳосил қилган ҳолда нафас машқларини бажариш тавсия қилинади.
машқларини бажариш тавсия Ўпкаларнинг аэрациясини, ўпка тўқимаси
қилинади. ва бронхларнинг эластиклигини яхшилаш
Ўпкаларнинг аэрациясини, ўпка мақсадида А.Н. Стрельникованинг нафас
53
бўшашинг(орқа билан ётган ҳолда
оёқларни тиззада букинг,
оғирлигингизни оёқ панжасининг бутун
юзасига беринг). Битта қўлингизни
кўкрагингизга қўйинг, иккинчисини –
қоринга. Бурун билан секин ҳавони
ўзингиз учун қулай бўлган чуқурликда
олинг ва қоринни шиширинг (шунда
қориндаги қўл кўтарилади, кўкракдагиси
жойида қолади).Аста секин қоринни
ичкарига тортган ҳолда оғиз билан
ҳавони чиқаринг. Нафас чиқаришни
нафас олишга қараганда секинроқ
бажаринг. Шу тариқа 3-4 марта нафас
олгандан сўнг, бир оз дам олинг. Аста
секин ушбу нафас машқининг
давомийлигини 1 дақиқага етказинг.
Найчасимон шакл берилган лаблар
билан нафас олиш: бўйин ва елкаларни
бўшаштиринг. Бурун билан одатдагидек
нафас олинг, оғзингиз ёпиқ ҳолатда
турсин. Ҳуштак чалмоқчи бўлгандагидек
лабларни найчасимон шаклга келтиринг
ва секин лаблар орқали нафас чиқаринг.
Нафас чиқаришда 4 гача сананг, ҳудди
шамни ўчирмоқчи бўлгандек ҳаракат
қилинг. Ушбу нафас машқларини 3-4
марта қайтаринг.
Машқларни бажаришда иложи борича
нафасни на чиқаришда, на олишда
тўхтатманг.
тўқимаси ва бронхларнинг гимнастикаси элементларини, йогларнинг
эластиклигини яхшилаш мақсадида тўлиқ нафас олиш усулини, Цигун-
А.Н. Стрельникованинг нафас терапияни қўллаш тавсия қилинади.
гимнастикаси элементларини, Қоринда ётиш (пронпозиция) одатини ва
йогларнинг тўлиқ нафас олиш кўникмасини шакллантириш.
усулини, Цигун-терапияни қўллаш Нафас етишмовчили симптомларини,
тавсия қилинади. STOP-сигналларни аниқлаш, ҳансираш
Қоринда ётиш (пронпозиция) шкаласи (Борг шкаласи)ни қўллашни
одатини ва кўникмасини ўргатиш.
шакллантириш. Медикаментоз реабилитация
Нафас етишмовчили ГКС (тизимли ва ингаляция орқали).
симптомларини, STOP-сигналларни Ацетилцистеин.
аниқлаш, ҳансираш шкаласи (Борг Антиоксидантлар.
шкаласи)ни қўллашни ўргатиш. Вакцинация ва кечки бактерила ҳамда
Медикаментоз реабилитация вирусли инфекция профилактикаси.
ГКС (тизимли ва ингаляция
орқали). Ўпкада фиброзланиш жараёни кучайиб
Ацетилцистеин. бораётган бўлса, физиотерапевтик
Антиоксидантлар. муолажалар ҚАРШИ КЎРСАТИЛГАН,
Вакцинация ва кечки бактерила чунки улар фиброзланиш жараёнини
ҳамда вирусли инфекция тезлаштиради.
профилактикаси.
Парҳез:энергетик қуввати 2080– Парҳез:энергетик қуввати 2080–2690
2690 ккал,тўлақонли оқсилларлар ккал,тўлақонли оқсилларлар миқдори кўп
миқдори кўп бўлган — 110–120 г бўлган — 110–120 г (улардан 60% дан
(улардан 60% дан ортиғи ҳайвон ортиғи ҳайвон оқсили), ёғлар миқдори 80–
оқсили), ёғлар миқдори 80–90 г ва 90 г ва углеводлар физиологик меъёрдан
углеводлар физиологик меъёрдан камроқ– 250–350 г. Сабзавотлар вамевалар.
камроқ– 250–350 г. Сабзавотлар Ош тузи миқдорини 6 г/сут.дан
вамевалар. Ош тузи миқдорини 6 камайтириш яллиғланишга қарши таъсир
г/сут.дан камайтириш қилади ва экссудацияни камайтиради.
яллиғланишга қарши таъсир қилади Овқатланиш рационидан зираворларни,
ва экссудацияни камайтиради. тузламаларни, эфири бор сабзавотларни,
Овқатланиш рационидан озуқа аллергенлар (цитруслар,
зираворларни, тузламаларни, эфири асаларичилик махсулотлари, денгиз
бор сабзавотларни, озуқа махсулотлари, шоколад, гўштли ва
54
 аллергенлар (цитруслар, балиқли консервалар)ни ҳамда юқори
асаларичилик махсулотлари, денгиз гликемик индекси бўлган махсулотларни
махсулотлари, шоколад, гўштли ва истисно қилиш.
балиқли консервалар)ни ҳамда
юқори гликемик индекси бўлган
махсулотларни истисно қилиш.
Психик ўзгаришлар Психологик маслаҳатлар Психотерапия: когнитив-ҳатти- Психофармакотерапия
Психологик таълим ҳаракатли, экзистенциал, оилавий, (муқобиллаштирилган ва стимулловчи
релаксация техникаси таъсирга эга антидепрессантлар,
дориларнинг ўзаро таъсирини инобатга
олган ҳолда транквилизаторларни
бериш)ни психотерапия (когнитив-ҳатти-
ҳаракатли, экзистенциал, оилавий
психотерапия, релаксация техникаси)
билан бирга қўллаш.
Педиатрия Номедикаментоз: Номедикаментоз: Номедикаментоз:
Кун тартибига риоя қилиш; тоза ҳавода Кун тартибига риоя қилиш; тоза Нафас машқлари
сайр қилиш. ҳавода сайр қилиш. пронпозиция
Кўкрак ёшидаги болаларни она сути 2. Кўкрак ёшидаги болаларни она оксигенотерапия
билан овқатлантириш тавсия этилади (6 сути билан овқатлантириш тавсия Озиқланишни қўллаб-қувватлаш
ойгача этилади (6 ойгача
болаларга – фақат кўкрак сути билан). болаларга – фақат кўкрак сути
Рационал, енгил ҳазм бўлувчи билан). Медикаментоз:
овқатланиш – кунига 5 маҳал. 3. Рационал, енгил ҳазм бўлувчи Антибактериал даво
Суюқлик ичиш тартиби - умумий ҳар овқатланиш – кунига 5 маҳал. синдромал даво
кунги суюқлик ҳажми боланинг 4. Суюқлик ичиш тартиби - умумий антикоагулянт
физиологик ҳар кунги суюқлик ҳажми боланинг дезинтооксикацион даво
талабига биноан қуйидаги формула физиологик витамин D, С, Цинк препарати
ёрдамида хисобланади: биринчи 10 кг.га талабига биноан қуйидаги формула
100 мл/кг, ундан ёрдамида хисобланади: биринчи 10
сўнг кейинги 10 кг.га 50 мл/кг, кейин ҳар кг.га 100 мл/кг, ундан
бир кейинги килограммга 25 мл; 5 ёшдан сўнг кейинги 10 кг.га 50 мл/кг,
катта кейин ҳар бир кейинги
болаларга – 1 кг.га 30 мл сутка давомида. килограммга 25 мл; 5 ёшдан катта
Енгил жисмоний юклама (нафас болаларга – 1 кг.га 30 мл сутка
машғулотлари). давомида.

55
 Медикаментоз: 5. Енгил жисмоний юклама (нафас
D витамини препарати – бир ёшгача машғулотлари).
болаларга - 1000 МЕ; 2-5 ёшга – 1500 Медикаментоз:
МЕ; 6-17 D витамини препарати – бир
ёшга 1000 МЕ х суткасида 1 маҳал. 1 ой ёшгача болаларга - 1000 МЕ; 2-5
Цинк – 2 ёшгача- 5мг/сут; 2-10 ёшга – ёшга – 1500 МЕ; 6-17
7,5 мг/сут; 11-17 ёшга - 10 мг/сут. 1 ой ёшга 1000 МЕ х суткасида 1 маҳал.
Витамин С – 50-100 мг дан кунига 2 2 ой
маҳал. 1 ой Цинк – 2 ёшгача- 5мг/сут; 2-10
ёшга – 7,5 мг/сут; 11-17 ёшга - 10
мг/сут. 2 ой
Витамин С – 50-100 мг дан кунига
2 маҳал. 2 ой
Стационар шароитда реабилитация ўтказиш
Ўрта оғирликда Ўта оғир даражада
Ёндош касалликларсиз Ўпкадаги патологик ўчоқнинг жойлашувига қараб постуралдренаж ўтказиш. Нафас олишнинг физиологик паттернини
Енгил ҳаракатлар, бўйин, елка ва кўкрак қафаси мушакларини тиклаш, нафас мушакларини
бўшаштирувчи машқлар; мустаҳкамлаш, гиповентиляция
нафас машқлари мушакларни бўшаштирувчи машқлар билан навбатма- профилактикаси.Ўпкадаги патологик
навбат бажарилинади: нафас машқлари 3-5 маротаба қайталанилади, ўчоқнинг жойлашувига қараб постурал
қолганлари 8-12 маротаба; дренаж. ПИТ-синдром (интенсив даво
нафас машқлари, мушакларни бўшаштирувчи машқлар ва мучалар учун оқибатларини)нинг, ётоқ яраларнинг
машқлар нисбати − 1:1:1; преабилитацияси. Диафрагма билан нафас
массаж олиш.Нафас олиш ва чиқаришни машқ
Диафрагма ва қовурғалараро мушаклар электростимуляцияси. қилиш.Осциллятор мусбат босимли
Фаолкинезотерапия. респиратор терапия (оPЕP-терапия).Нафас
чиқаришга бошқарилинадиган қаршилик
кўрсатиш (нафас тренажерлари).Оёқларни
кроватдан осилтириб ўтириш, тўшакнинг
четига ўтириш, креслога ўтиб ўтириш.
Пассив кинезотерапия.
ЎСВда беморларга реабилитация бўйича
мутахассислар аъзолар оксигенациясини,
нафас йўллари секрециясини яхшилаш ва
вентиляциядан чиқариш чораларини
56
 қўллаш учун жалб қилиниши мумкин.
Коморбид беморлар
Юрак-қон томир Асосий касаллик ва ҳаракатланиш фаоллигининг касаллик натижасида чекланиши Асосий касаллик ва ҳаракатланиш
касалликлари оқибатида келиб чиқадиган асоратлар (зотилжам, тромбозлар ва тромбоэмболиялар, фаоллигининг касаллик натижасида
мушакларнинг камҳоллиги ва б.)нинг олдини олиш. Даволаш гимнастикаси. чекланиши оқибатида келиб чиқадиган
Параллел равишда палатада, кейинчалик эса йўлакларда юрдириш. Ҳансирашни асоратлар (зотилжам, тромбозлар ва
камайтиришга, газ алмашинувини яхшилашга ёрдам берувчи енгил ёпилган лаблар тромбоэмболиялар, мушакларнинг камҳоллиги
орқали нафас олиш техникасини ўргатиш (оғизнинг бирон бир бурчаги орқали, ва б.)нинг олдини олиш.Касаллик ва унинг
буруннинг битта тешиги орқали нафас олиш ва б.). ҳансирашни патогенетик кўринишлари билан курашишнинг
камайтиришга, газ алмашинувини яхшилашга, ҳавотирликни пасайтиришга физиологик механизмларини стимуляция
ва энергия сарфини камайтиришга ёрдам берувчи бўшаштиришга қаратилган қилиш. Ушбу вазифаларни амалга оширишга
диафрагма ва назоратличуқур нафас олиш. Беморларга тавсия қилинадиган даволаш гимнастикаси ёрдам беради. Машқлар
асосий машқ – диафрагма (қорин) билан нафас олиш. Бунда нафасни олиш аввал ётган ҳолда, кейинчалик ўтирган ҳолда
фазасида иложи борича қоринни шишириш зарур, нафасни чиқариш бажарилинади.
фазасида эса қоринни ичига тортиш керак. Ушбу қоидани тўғри ушлаш учун
машқни нафас чиқаришдан бошлаш керак.
Жисмоний машқларни қисқа вақтли зўриқишлардан бошлаш зарур. Масалан,
2 дақиқа давомида машқларни бажариб, 1 дақиқа дам олинади ва бу цикл 4-6
марта қайта бажарилинади. Шу тариқа машқларнинг умумий давомийлиги 8-
12 дақиқани ташкил қилиши керак. Ҳар 3-5 кун ўтгач машқларнинг ҳар бир
циклига 1 дақиқа қўшиш орқали тренировкалар мураккаблаштириб
борилади. Шу тариқа 8-12 ҳафта ўтгач тренировкаларнинг умумий
давомийлигини 20-30 дақиқага чиқарилинади ва ҳафтасига 5 маҳал
ўтказилинади.
Пульмонологикбеморлар Ўпкадаги патологик ўчоқ жойлашувига қараб постурал дренаж. Нафас олишнинг физиологик паттернини
Эҳтиёткорлик билан енгил ҳаракатланиш, елка, бўйин ва кўкрак қафаси тиклаш, нафас мушакларини
мушакларини бўшаштирувчи машқлар; нафас машқлари мушакларни мустаҳкамлаш, гиповентиляция
бўшаштирувчи машқлар билан галма-гал бажарилинади: 3-5 марта нафас профилактикаси. Ўпкадаги патологик
машқлари, 8-12 марта бошқа машқлар; нафас, бўшаштирувчи ва мучалар ўчоқнинг жойлашувига қараб постурал
учун машқлар нисбати − 1:1:1; массаж дренаж. ПИТ-синдром (интенсив даво
Диафрагма ва қовурғалараро мушаклар электростимуляцияси. оқибатларини)нинг, ётоқ яраларнинг
Сатурация (>95%) ,НОС (<40/мин). преабилитацияси. Диафрагма билан нафас
- АҚБсист.>90 ва <180 мм сим.уст. олиш. Нафас олиш ва чиқаришни машқ
- ЮҚС - <120 /мин. қилиш. Осциллятор мусбат босимли
- Аритмиялар ва миокард ишемияси, тромбоз белгилари, қонаш белгилари, респиратор терапия (оPЕP-терапия). Нафас
38,5 С дан юқори иситма бўлмаслиги керак. чиқаришга бошқарилинадиган қаршилик
57
 Нутритив қўллаш; кўрсатиш (нафас тренажерлари). Оёқларни
респиратор реабилитация; кроватдан осилтириб ўтириш, тўшакнинг
постурал коррекция; четига ўтириш, креслога ўтиб ўтириш.
позиционлаш; Пассив кинезотерапия.
бўғинларнинг фаол и пассив мобилизацияси (ҳар 2 соатда 10-30 марта Нутритив қўллаш,
қайтариш); Респиратор реабилитация,
циклик жисмоний тренировкалар. Постурал коррекция,
Эрта ҳаракатлантириш,
Аэроб цикликенгил зўриқишлар.
Психик ўзгаришлар Зарур эмас Фармакотерапия (муқобиллаштирилган ва
стимулловчи самарага эга
антидепрессантлар, дориларнинг ўзаро
таъсирини инобатга олган ҳолда
транквилизаторлар)ни психотерапия
(когнитив-ҳатти-ҳаракат, экзистенциал,
оилавий психотерапия, релаксация
техникаси) билан бирга қўллаш.
Педиатрия Озиқланишни қўллаб-қувватлаш Озиқланишни қўллаб-қувватлаш
Нафас олиш тизимини тикаш Нафас олиш тизимини тикаш
Постурал тузатиш, Постурал тузатиш,
Эрта мобилизация, Эрта мобилизация,
Даврий жисмоний машқ Аэроб паст интенсивликдаги даврий машқ

Реанимация бўлимидаги реабилитация

ЎСВдаги беморларни тўшакда позиционлаш. Танани ва мучаларни қулай пассив жойлаштириш. Антигравитацион
позиционлаш.Ўпкадаги патологик ўчоқнинг жойлашувига кўра постурал дренаж. ПИТ-синдром(интенсив давонинг
оқибатларини)нинг, ётоқ яралар пайдо бўлишининг преабилитацияси. Диафрагма билан нафас олиш.Нафас олиш ва
чиқаришни машқ қилиш. Осциллятор мусбат босимли респиратор терапия (оPЕP-терапия). Нафас чиқаришга
бошқарилинадиган қаршилик кўрсатиш (нафас тренажерлари). Пассив кинезотерапия.
Ўпка вентиляциясини, газ алмашинувини ва бронхиал клиренсни яхшилаш,
Нутритив қўллашни давом эттириш,
Беморларнинг умумий жисмоний чидамлилигини ошириш,
Мушаклар кучини ошириш,
Ҳаракатчанликни ошириш,
Стрессни, ҳавотир ҳиссини ва депрессияни бартараф қилиш,
Уйқу бузилишини даволаш ва иккиламчи профилактика қилиш.
58
ХОМИЛАДОР АЕЛЛАРДА КОРОНАВИРУС ИНФЕКЦИЯСИНИ ДАВОЛАШ ХУСУСИТЯЛАРИ

Ҳоми�