Гасымов
Азярбайъан Республикасы
Тящсил Назирлийи тяряфиндян
али мяктябляр цчцн дярслик
кими тясдиг едилмишдир (ямр
№ 193, 25.03.2005)
Бакы – 2005
Елми редактор: профессор С.М. Мустафайев
2
Юн сюз
Дярслик «материалшцнаслыг» фяннини, щямчинин
«материалшцнаслыг вя материалларын емалы»,
«матералшцнаслыг вя конструксийа материалларынын
технолоэийасы», «конструксийа материаллары вя онларын
емал цсуллары» фянлярини юйрянян техники али мяктяб
тялябяляри цчцн нязярдя тутулмушдур. Бу фянляр
мцщяндис щазырлыьынын цмцми мясялялярини ящатя
едир вя эяляъякдя онун чохлу сайда материаллары
танымасына, бу материаллардан сямяряли истифадя едя
билмясиня йюнялмишдир.
Мцасир бяшяр щяйатынын ян цмдя мясяляляриндян
бири милли мящсулун материал тутумуну азалтмагдан
ибарятдир. Бу мясялянин щялли бир тяряфдян игтисади
проблемлярин, диэяр тяряфдян ися еколожи проблемлярин
ясаслы щяллиня имкан верир.
Ясас конструксийа материалларындан бири олан
поладын истещсалында кечмиш ССРИ дцнйада биринчи
йери тутурду. Буна бахмайараг даща аз полад истещсал
едян юлкяляр полады ихраъ етдикляри щалда ССРИ-дя
щямишя полад чатышмазлыэы щисс олунур вя идхала
3
ещтийаъ дуйулурду. Бу уйьунсузлуьун ясас сябябляриня
мцасир конструксийа материалларындан аз истифадя
едилмясини, истещсал едилян материалын кейфиййятинин
ашаьы олмасыны, мцасир техноложи просеслярдян
кифайят гядяр истифадя едилмямясини, тяйин едилмиш
техноложи просесляря дцзэцн ямял едилмямясини,
аваданлыьа хидмятин пис тяшкил едилмясини аид етмяк
олар. Нятичядя, бир тяряфдян истещсал едилян
аваданлыьын материал тутуму артыр, диэяр тяряфдян ися
онун хидмят мцддяти гысалыр. Бцтцн бунлар юз
нювбясиндя милли мящсулун материал тутумуну артырыр.
Бу дярсликдя металларын атом-кристал гурулушу,
кристаллашманын вя яринтиляр нязяриййясинин ясаслары,
термик емал цсуллары вя онларын материалын физики-
механики хассяляриня тясири вя с. кими мясяляляря
бахылмыш, конструксийа вя алят поладлары, чугунлар, хц-
суси физики вя кимйяви хассяли яринтиляр щаггында
мялумат верилмишдир. Китабда титан, магнезиум, ялван
метал яринтиляри, гейри-метал материаллар, овунту
материаллары щаггында да лазымы мялумат вермишдир.
4
Цмуми мялумат.
Материалшцнаслыьын предмети
Материалшцнаслыг елми материалларын тяркиби,
структуру вя хассяляри арасындакы ялагяни, щямчинин
хассялярин хариъи амиллярин тясири нятиъясиндя
дяйишмясинин ганунауйьунлуьуну юйрянир.
Материалларын хассяляри дедикдя механики (мющкямлик
щядди, бярклик, юзлцлцк вя с.), физики (електрик
кечириъилийи, истилик кечирмя, магнит хассяляри вя с.),
техноложи (пластиклик, майеахыъылыг, кясмя иля емал
едиля билмя вя с.), кимйяви хассяляр нязярдя тутулур.
Хассяляря тясир едян хариъи амилляря термики, кимйяви,
механики, физики амилляр аид едилир.
Шякил 1-дяки схем материалшцнаслыг елминин
мязмунуну яйани сурятдя тясяввцр етмяйя имкан верир.
Беля ки, тяркибин дяйишмяси структурун дяйишмясиня,
структурун дяйишмяси ися юз нювбясиндя хассялярин
дяйишмясиня сябяб олур. Мясялян, конструксийа
материалы кими ян эениш тятбиг едилян дямир-карбон
яринтиляриндя (поладлар вя чугунлар) карбонун
мигдарынын артмасы структурда йцксяк бярклийя вя
Т ярк иб
М е х а н ик и
Т е х н о ло жи
Стру к ту р Х а ссяляр
Физ ик и
Х а риъи а м илляр К им йяви
Т е рм ик и К им йяви М е х а н ик и Физ ик и
5
Шякил 1. Материалшцнаслыг
елминин схематик тясвири
мющкямлийя малик Фе3Ъ кимйяви бирляшмясинин
мигдарынын артмасына сябяб олур ки, бу да юз
нювбясиндя механики хассялярин, щямчинин физики
хассялярин (истилик кечириъилийи, електрик
кечириъилийи, магнит хассяляри вя с.) дяйишмяси иля
мцшайият олунур. Щятта ейни дямир-карбон системли
яринтилярин полад вя чугунлара бюлцнмяси карбонун
мигдарындан асылы олараг структурда баш верян
дяйишикликляр вя бунунла ялагядар механики, техноложи,
физики хассяляр комплексинин дяйишмяси иля
ялагядардыр.
Материалшцнаслыгда хариъи амиллярин тясири чох
заман щялледиъи рол ойнайыр. Яслиндя хариъи
амиллярин тясири иля материалын хассялярини лазым
олан истигамятдя дяйишмяк, башга сюзля онун
хассялярини идаря етмяк мцмкцндцр. Буну ян эениш
тятбиг едилян конструксийа материалы олун поладын
нцмунясиндя нцмайиш едирмяк мцмкцндцр. Мцяййян
температурадяк гыздырылмыш полад кичик сцрятля
сойудулдугда онун бярклийи, мющкямлийи азалыр,
пластиклийи артыр, бюйцк сцрятля сойудулдугда ися,
яксиня, бярклик, мющкямлик артыр, пластиклик ися
азалыр.
Аз карбонлу поладын сятщ гатыны мцяййян мцщит
вя температурда карбонла зянэинляшдирмякля динамик
йцкя давамлы материалын сятщ гатынын
йейилмяйядавамлылыьыны артырмаг олур.
Бурада щям мцасир конструксийа материалларынын
ясасыны тяшкил едян металлар, щям дя гейри-метал
материаллар (пластик кцтляляр, резин, керамика
материаллары вя с.) юйрянилир.
Сянайедя ян чох металлардан вя мцхтялиф метал
яринтиляриндян истифадян едилир.
6
Металлары шярти олараг ики ясас група-гара вя
ялван металлара бюлмяк олар.
Гара металлар юз нювбясиндя ашаьыдакылара
бюлцнцр:
1. Дямир хассяли металлар – дямир, кобалт вя никел
(ферромагнетикляр) вя хассяъя онлара йахын олан
манган.
2. Чятин ярийян металлар – бурайа яримя температуру
дямирин яримя температурундан (1539 Ъ) йцксяк олан
металлар аид едилир.
3. Уран металлары – актинидляр. Ясасян атом
енерэетикасында истифадя едилян яринтилярдя
ишлядилир.
4. Надир торпаг металлар – лантан, неодим, празиодим вя
б. Онлардан мцхтялиф ясасларда яринтиляр алмаг цчцн
леэирляйиъи елемент кими истифадя едилир.
5. Гяляви торпаг металлар – сярбяст шякилдя тятбиг
едилмир.
Ялван металлар ися ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Йцнэцл металлар – сыхлыьы аз олан берилиум,
магнезиум вя алцминиум.
2. Няъиб металлар – эцмцш, гызыл, платин групуна дахил
олан металлар (платин, палладиум, иридиум вя б.),
щямчинин йарымняъиб метал сайылан мис бурайа
аиддир.
3. Тезярийян металлар – синк, кадмиум, ъивя, галай,
гургушун вя б.
Бязи мянбялярдя дямир вя онун яринтиляри гара
металлара, диэяр металлар ися ялван металлар групуна аид
едилир.
Металлар бярк вязиййятдя ашаьыдакы
хцсусиййятляря маликдир:
1. Йцксяк истилик вя електрик кечирмя габилиййяти.
7
2. Електрик мугавимятинин мусбят температур
ямсалы-температур ардыгъа електрик мугавимяти
артыр.
3. Термоелектрон емиссийасы, йяни гызырдырылдыгда
сятщдян електронларын бухарланмасы.
4. Йахшы яксетмя габилиййяти. Бу, характер метал
парлаглыьы йарадыр.
5. Йцксяк пластик деформасийа габилиййяти.
Металларда олан бу хассяляр, хцсусян йцксяк
истилик вя електриккечириъилийи, пластик деформасийа
габилиййяти метал ъисимлярдя мювъуд олан метал
рабитяси иля ялагядардыр.
Бцтцн металлар вя метал яринтиляри кристал
гурулуша маликдир. Саф металлар нисбятян зяиф
механики хассяляря маликдир. Она эюря дя техникада
конструксийа материаллары кими ясасян метал
яринтиляриндян истифадя едилир. Метал яринтилярини
яритмя вя йа биширмя йолу иля алырлар. Яринтини
тяшкил едян елементляр компонент адланыр. Яринтиляр
ики, цч вя чох компонентли ола биляр.
Метал вя яринтилярин гурулушуну, чеврилмяляри вя
хассялярини юйрянмяк цчцн материалшцнаслыгда систем,
фаза вя структур анлайышларындан истифадя едилир.
Систем, мцвазинят щалында олан фазалар мяъмууна
дейилир. Системин мцяййян тяркибя, кристал гурулушуна,
хассяляря, ейни агрегат щалына малик олан вя галан
щиссялярдян айрылма сятщи иля айрылан тяркиб щиссяси
фаза адланыр. Структур дедикдя ися метал вя яринтилярдя
мцвафиг фазаларын формасы, юлчцляри вя гаршылыглы
йерляшмя характери нязярдя тутулур.
Яринтинин ейни гурулушлу характер хцсусиййятляря
малик тяърид едилмиш щиссяъикляри структур
тяшкиледиъиляри адланыр.
8
Структур юйряниляркян ади эюзля вя йа азаъыг
бюйцдцлмякля эюрцня билян макроструктур вя
микроскопун кюмяйи иля эюрцня билян микроструктур
анлайышларындан истифадя едилир.
Макроструктуру юйрянмяк цчцн макрошлифлярдян
исифадя едилир. Макрошлиф васитясиля тюкцкдя
дяняъиклярин формасыны вя йерляшмя характерини,
дюйцклярдя лифлярин истигамятини, мцхтялиф гцсурлары
(коьушлар, чатлар, газ габаръыглары вя с.), кимйяви гейри-
бярабярлийи вя с. юйрянмяк мцмкцндцр.
Микроструктур микрошлифляр цзяриндя микроскоп
васитясиля юйрянилир.
Микроструктур фазаларын гаршылыглы
йерляшмясини, формасыны вя юлчцлярини эюстярир.
9
1. Материалларын гурулушу.
Кристаллашма
11
хцсусиййятлярдян биридир. Кристаллик гурулуш
атомларын фязада мцяййян ганунауйьунлугла
йерляшмясиля характеризя олунур.
Ъисмин атом – кристаллик гурулушуну тясвир етмяк
цчцн кристал гяфяси вя елементар гяфяс (юзяк)
анлайышларындан истифадя едилир. Кристал гяфяси
дедикдя, дцйцнляриндя бярк ъисми тяшкил едян атомлар
(ионлар) йерляшмиш хяйали фяза гяфяси тясяввцр едилир.
Кристалын бцтцн щяъми щаггында тясяввцр йарадан ян
кичик щяъм елементар гяфяс адланыр. Елементар гяфяс
кристалын щяъминдя цч ох бойунча тякрар олунур.
Металларда ян чох щяъмимяркязли куб, цзцмяркязли
куб вя сых йерляшмиш щексагонал гяфясляря раст
эялинир (шякил 3). Кристал гяфясин гоншу дцйцнляриндя
йерляшян атомларын мяркязляри арасындакы мясафя (а, б,
ъ) гяфясин параметри
вя йа дюврц адланыр.
Кристал гяфясин
киплийи, башга сюзля
атомларын тутдуьу
щяъм, ялагя ядяди иля
характеризя олунур.
Ялагя ядяди верилмиш
атомдан ян йахын, бя-
рабяр мясафядя йерля-
шян атомларын сайына
дейилир, щяъми-
мяркязли куб цчцн
ялагя ядяди 8, цзцмяр-
кязли куб цчцн ися 12-
дир.
Ялагя ядядинин
гиймяти артдыгъа
12
Шякил 3. Кристал гяфяс
типляри;
а – щяъмимяркязли куб;
б – цзцмяркязли куб;
кристал гяфясинин сыхлыьы артыр. Мясялян, ялагя ядяди
8 олан щяъми мяркязли кубда киплик 66%, ялагя ядяди 12
олан цзцмяркязли кубда вя сых йерляшмиш щексагонал
кристал гяфясиндя ися 74%-дир.
Гызыл, эцмцш, платин, мис, никел, алцминиум кими
пластик вя юзлц металлар, -дямир (Фе) цзцмяркязли куб
кристал гяфясиня, -дямир (Фе), хром, молибден,
волфрам, титан вя бир сыра диэяр металлар отаг
температурунда щяъмимяркязли куб, магнезиум, висмут,
синк, сиркониум вя с. сых йерляшмиш щексагонал кристал
гяфясиня малик олур.
Кристал гяфясинин формасы иля ялагядяр
ашаьыдакы мцлащизяляр мараглыдыр:
- бцтцн няъиб металлар цзцмяркязли куб кристал
гяфясиня маликдир;
- йцксяк електрик вя истилик кечириъилийиня малик
металлар цзцмяркязли куб гяфяси иля
кристаллашыр;
- щяъмимяркязли куб гяфясиня щям юзлц, щям дя
кювряк металлар малик ола биляр;
- сых йерляшмиш щексагонал гяфяся малик
металларын бярклийи сойуг деформасийа
нятиъясиндя даща тез артыр.
13
едилир. Мясялян, дямирин Фе вя Фе, титанын Ти вя Ти
модификасийалары мювъуддур.
Саф металын гыздырылмасы заманы бир аллотропик
форманын диэяриня чеврилмяси сабит температурда
истилийин удулмасы иля баш верир. Сойудулма заманы
аллотропик чеврилмя ейни гайдада баш верир. Термики
яйрилярдя чеврилмя цфцги сащя иля гейд олунур. Шякил
4-дя верилмиш дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Бир кристал модификасийасынын башга
модификасийайа чеврилмя температуру полиморф
чеврилмя температуру адланыр. Полиморф чеврилмя
заманы кристал гяфясин типи дяйишир. Бу щадисяйя
йенидян кристаллашма дейилир. Мясялян, дямирин 911
Ъ-дян ашаьы температурда щяъмимяркязли куб типли
гяфяся малик Фе, 911 Ъ-дян 1392 Ъ-дяк цзцмяркязли
куб типли гяфяси малик Фе модификасийасы мювъуддур.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы
кристал гяфясин типи дяйишмякля йанашы, металын
сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир сойудуларкян
ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин артмасы вя мцвафиг
сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмунядир. Поладда
чеврилмя заманы щяъмин артмасы щятта материалын
даьылмасына сябяб ола билир.
14
Саф металын
гыздырылмасы
заманы бир
аллотропик фор-
манын диэяриня
чеврилмяси сабит
температурда
истилийин
удулмасы иля баш
верир. Сойудулма
заманы ися
аллотропик
чеврилмя ейни
гайда иля, лакин
истилийин
айрылмасы иля
баш верир.
Термики
яйрилярдя чеврил-
мя цфцги сащя иля
Шякил 4. Дямирин сойудулма яйриси гейд олунур.
Шякил 4-дя
верилмиш дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Йени аллотропик формалар (модификасийалар) бярк
ъисм дахилиндя кристаллашма мяркязляринин ямяля
эялмяси вя кристалларын бюйцмяси йолу иля эедир.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы
кристал гяфясин типинин дяйишилмяси иля йанашы
металын сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин
артмасы вя мцвафиг сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нц-
15
мцнядир. Поладын полиморф чеврилмяси заманы щяъмин
артмасы щятта материалын даьылмасына сябяб олур.
Ъядвял 1-дя бязи металларын аллотропик формалары
барядя мялумат верилмишдир.
Ъядвял 1
Металларын аллотропик формалары
Дяйанятли
Метал Аллот- вязиййятин,
(елемент ропик температур Кристал гяфяси
) форма интервалы,
Ъ
<911 Щяъмимяркязли куб (К8)
Фе 911-1392 Цзцмяркязли куб (К12)
() 1392-1539 Щяъмимяркязли куб (К8)
<450 Щексагонал (Щ12)
Ъо
450-1480 Цзцмяркязли куб (К12)
<18 Алмас гяфяси
Сн
18-232 Щяъмимяркязли тетрагонал
<700 Мцряккяб чохатомлу куб
700-1079 Мцряккяб чохатомлу кубик
Мн
1079-1043 Цзцмяркязли тетрагонал
1143-1244 Щяъмимяркязли куб (К8)
<882 Щексагонал (Щ12)
Ти
882-1660 Щяъмимяркязли куб (К8)
<867 Щексагонал (Щ12)
Зр
867-1860 Щяъмимяркязли куб (К8)
Магнит чеврилмяляри. Бязи металлар (дямир,
кобалт, никел) хцсуси магнит хассяляри иля фярглянир. Бу
хассяляр ферромагнит хассяляри адланыр. П.Кцри
эюстярмишдир ки, мцяййян температурда метал
ферромагнит хассялярини итирир. Бу температур Кцри
нюгтяси адланыр. Магнит чеврилмяси заманы металын
16
кристаллик структурунда дяйишилик баш вермир. Магнит
хассяляри хариъи вя дахили електрон юртцкляринин
гаршылыглы тясири нятиъясиндя дяйишир.
18
мцстявисиндя ися 5 атом вардыр (шякил 5). Атомларын
йерляшмя сыхлыьы материалын хассяляриня тясир
эюстярир. Буна эюря дя кристаллик материалын хассяляри
нцмцнянин кясилмя истигамятиндян асылы олур.
Кристаллик материалын хассяляринин беля гейри-
бярабярлийи анизотропийа адланыр.
Хассяляринин анизотропийасы тякликдя
эютцрцлмцш кристала, башга сюзля монокристала аиддир.
Техникада тятбиг едилян металлар чохлу сайда анизотроп
кристаллитлярдян ибарятдир, йяни поликристалик
гурулуша маликдирляр. Кристаллитляр бир-бириня
нязярян гейри-мцнтязям гайдада ъящятляндийи цчцн,
онларын мцхтялиф истигамятлярдя хассяляри демяк олар
ки, бярабяр олур. Беляликля, поликристаллик ъисим
псевдоанизотропийа хассяли олур.
Лакин кристаллитляр щяр щансы бир истигамятдя
даща чох ъящятлянмиш оларса поликристаллик ъисим
анизотроплуг кясб едяр. Беля ъящятлянмя, башга сюзля
текстура, адятян металларын сойуг деформасийасы
нятиъясиндя баш веря биляр. Буна эюря дя машын
щиссялярини конструксийа етдикдя вя йа онларын щазыр-
ланма технолоэийасыны ишлядикдя буну нязяря алмаг
лазымдыр.
19
Нюгтяви гцсурларын юлчцсц щяр цч ох бойунъа
кичик олур. Онларын юлчцсц бир нечя атом диаметри
бюйуклцйцндя олур. Нюгтяви гцсурлара вакансийалар
(бош дцйцнляр) – Шоттки гцсурлары, дцйцнлярарасы
атомлар (Френкел гцсурлары) вя ашгар атомлары аиддир.
Вакансийалар атомун дцйцнляр арасына вя йа сятщя кеч-
мяси, йа да сятщдян бухарланмасы нятиъясиндя мейдана
эялир. Дцйцнлярарасы атомларын мейдана эялмяси бир
нюв вакансийаларын якси кими тясяввцр едиля биляр.
Шякил 6-да нюгтяви гцсурлар эюстярилмишдир.
20
Шякил 6. Кристал гяфясиндя нюгтяви
гцсурлар
21
сцрцшмя зонасы сярщядди йарадан хятти гцсурлара дисло-
касийа дейилир.
Кянар дислокасийасыны беля тясяввцр етмяк олар:
елас-тик ъисмин АБ хятти бойунча бир парчасыны кясяряк
ъисмин бир щиссясини о бири щиссясиня нисбятян бир
атомларарасы мясафя гядяр сцрцшдцрцрляр ки, кристалда
щямин мясафяйя бярабяр щцндцрлцкдя пилля йарансын
(шякил 7.а). Кянар дислокасийасыны кристалда йерляш-
дирилмиш ялавя йарыммцстяви кими дя тяссявцр етмяк
олар (шякил 7.б). Ялавя йарыммцстяви сцрцшмя
мцстявисиндян истяр йухарыда, истярся дя ашаьыда
йерляшя биляр. Йарыммцстяви йухарыда йерляшдикдя
дислокасийа мцсбят, ашаьыда йерляшдикдя мянфи сайы-
лыр. Шякил 7.б-дя эюстярилян кянар дислокасийасы мцс-
бятдир.
Шякил 8-дя винт дислока-
сийасынын модели
эюстярилмишдир. Винт дис-
локасийасы ЕФ хятти ятрафында
винт сятщи бойунъа бурулмуш
атом мцстявиляри кими тясяввцр
едиля биляр.
Шякил 8. Винт
дислокасийасынын
модели
22
Дислокасийаларын ятрафында кристал гяфясин
еластики позулмасы баш верир. Позулманы характеризя
етмяк цчцн Бцргерс вектору анлайышындан истифадя олу-
нур. Бцргерс векторуну тясяввцр етмяк цчцн дислока-
сийалы реал кристалы гцсурсуз кристалла мцгайыся етмяк
лазымдыр. Бундан ютрц реал кристалын гцсурсуз щис-
сясиндя бир атомдан о бириня доьру олараг гцсурлары ют-
мякля ихтийары формада
гапалы контурдан ибарят
Бцргерс контуру гурулур
(шякил 9). Бцргерс векторуну
тяйин етмяк цчцн дис-
локасийа ятрафында АБЪДЕ
контуру сечяк (шякил 9.а). А
нюгтясин- дян саат ягрябинин
яксиня 6 атомларарасы
мясафядян ибарят АБ,
БЪ, ЪД вя ДЕ айыраг. Контур 5
атомларарасы
мясафядян ибарят ДА сащясиндя
гапаныр. Гцсурсуз
(дислокасийасыз) крис-
талда бу сащя диэярляри кими 6
атом- ларарасы мясафядян
ибарятдир (шякил 9.б). Гцсурсуз
вя дислока- Шякил 9. Бцргерс
сийалы кристал
векторунун тяйин гяфясляринин
едилмя схеми периметрляринин
(А1Б1Ъ1Д1 – АБЪД) фярги сцрцшмя
просесиндя сцрцшмянин гиймятини вя истигамятини
эюстярян Бцргерс векторудур. Кянар дислокасийасы цчцн
Бцргерс вектору ъящятъя дислокасийа хяттиня перпенди-
23
кулйар, гиймятъя сцрцшмя истигамятиндя атомларарасы
мясафяйя бярабярдир.
Винт дислокасийалары
заманы дислокасийанын
щярякят истигамяти вя
Бцргерс векторунун ъящяти
цст-цстя дцшцр. Винт дис-
локасийасы йаранаркян
кристалда сцрцшмя
дислокасийа хятти бойунъа
ашаьы вя йа йухары бир
атомларарасы мясафя гядяр
олур.
Кристалда
дислокасийанын мюв-
Шякил 10. Ахыъылыг ъудлуьу кристал гяфясинин
щяддинин гцсурларын еластик тящрифиня сябяб
сыхлыьындан асылылыьы: 1 – олур. Беля ки, кянар дисло-
гцсурсуз идеал кристал; 2 – касийасы мцсбят олдугда
гцсурсуз «быьъыг» сцрцшмя мцс-тявисиндян
кристаллар; 3 – табалмайа йухарыдакы атомлар еластик
уьрадылмыш метал; 4 – сыхылыр, ашаьыдакы атом-
емалдан сонра гцсурларынын
лар ися еластик дартылыр.
сыхлыьы артырылмыш
метал Мянфи дислокасийада ися бу
яксиня олур. Беляликля, дислокасийалара
малик кристалын енержиси дислокасийасыз кристалын
енержисиндян чох олур. Хариъи гцввя тясири алтында
кристаллардакы дислокасийалар щярякят едяряк бири-
бириля, щямчинин нюгтяви вя сятщи гцсурларла гаршы-
лыглы тясирлянирляр. Бу заман ейни ишаряли дислока-
сийалар бир-бирини итяляйир, якс ишарялиляр ися ъязб
едир.
24
Кянар дислокасийаларын йахынлыьында, кристал
гяфясин дартылдыьы йердя вакансийалар вя
дцйцнлярарасы атомлар асан щярякят едяряк ашгар
атомлар топлусу ямяля эятирир. Буна Коттрел атмосфери
дейилир.
Дислокасийаларын сыхлыьы, йяни кристалын ващид
щяъминя дцшян дислокасийаларын узунлуьу бюйцк
гиймят ала билир. Мясялян, табалмайа уэрадылмыш
металларда дислокасийаларын сыхлыэы 106–108 см-2, сойуг
деформасийадан сонра ися 1011–1012 см-2 ола билир.
Сятщи гцсурларын галынлыьы чох кичик олса да ики
ох бойунъа нисбятян бюйцк юлчцйя малик олур. Сятщи
гцсурлара кристал дянялярарасы сярщядляр, дяня
дахилиндяки фрагментлярарасы сярщядляр вя йа
фрагментляр дахилиндя блокларарасы сярщядляр аиддир.
Бир кристал гяфясинин башга кристал гяфясиня кечид
(сярщяд) зонасында атомларын сыхлыьы вя ашгар
атомларын консентрасийасынын йцксяк олмасы металын
механики хассяляриня тясир эюстярир.
Кристал гяфясин гцсурлары металын нязяри вя
фактики мющкямлийи арасында бюйцк фярг ямяля
эялмясиня сябяб олур. Мясялян, яэяр идеал гурулушлу
кристал гяфяся малик дямирин мющкямлийи (нязяри
мющкямлик) 13000 МПа-дырса, дямирин фактик
мющкямлийи ъями 250 МПа-дыр, щям дя гцсурларын, би-
ринъи нювбядя дислокасийаларын тясири онларын
сыхлыьы иля баэлыдыр. Шякил 10-да кристал гяфясин гц-
сурларынын металын механики хассяляриня тясири эюстя-
рилмишдир. Шякилдян эюрундцйу кими
дислокасийаларын вя башга гцсурларын сыхлыьынын
мцяййян щяддинядяк металын мящкямлийи азалыр, сонра
ися гцсурларын сыхлыьы артдыгъа мющкямлийи дя артыр.
Беляликля, металын мющкямлийинин артмасына ики
25
йолла наил олмаг мцмкцндцр: 1. идеал кристал гурулуша
малик метал алмаг; 2. дислокасийаларын вя йа онларын
щярякятиня мане ола билян гцсурларын сайыны артырмаг.
26
Мянфи ишаряси диффузийанын консентрасийа
градиейенти векторунун якс истигамятиндя, йяни
диффузийа едян елементин бюйцк консентрасийалы
зонадан кичик консентрасийа зонасына кечмяси иля баш
вердийини эюстярир. Диффузийа ямсалы – Д яринтинин
тяркибиндян, дянялярин юлчцсцндян вя температурдан
асылы олмагла консентрасийа дяйишмясиля
диффузийанын сцрятини мцяййян едир. Диффузийа
просесляри кристаллашма, йенидян кристаллашма, фаза
чеврилмяляри вя яринтилярин сятщинин диэяр
елементлярля зянэинляшдирилмясинин ясасыны изащ
едир.
27
29
йараныр. Термопластик полимери деформасийайа
уьратдыгдан сонра йцкц эютцрмядян тш-дян ашаьы тем-
пературадяк сойутсаг, дартылмыш макромолекуллар йцк
эютцрцлдцкдян сонра да юз формасыны сахлайыр вя
беляликля йцксяк еластики щал дондурулмуш олур.
Молекулцстц структурун мцвазинят вязиййятиндян
сапмасы полимер мямулларда мющкямлийя тясир
эюстярир. Низамланмыш полимерляр кристаллашманын
мцвазинят температурундан (ткр) ашаьы сойудулдугда
кристаллашма баш верир. Бу кристаллашма истилик
айрылмасы вя щяъмин азалмасы иля мцшайият олунур.
Кристаллашма температуру тш температурундан йухары
олдуьу цчцн низамланмыш полимерляр (тш–ткр)
интервалында еластиклийини сахлайыр. Низамланмыш
полимерлярин кристаллашмасы 60-70%-дян йцксяк олса да
там кристаллашма баш вермир. Кристаллик полимерлярдя
кристалларын формасы вя юлчцсц кристаллашма
шяраитиндян асылы олмагла полимерин механики
хассяляри алынмыш структурдан асылы олур.
Шцшя оксидлярин вя оксиэенсиз бирляшмялярин
яридилмяси йолу иля алынан аморф маддядир. СиО2, Б2О3,
30
теллурун бязи оксиэенсиз бирляшмяляри
шцшяямяляэятирян маддялярдир.
Шцшянин ясасыны щямчинс структур
елементляриндян ибарят тор тяшкил едир. Тяркибъя ян
садя олан кварс шцшясиндя беля елемент, тяпяляри иля
бирляшян СиО4 тетраедрляридир (шякил 12). Кристаллик
кварсын структуру да беля тетраедрлярдян тяшкил
олунмушдур. Ейни кимйяви тяркибли ики маддя
арасындакы фярг СиО4-цн йерляшмя гайдасы иля изащ
олунур. Беля ки, кварс шцшясиндя гоншу тетраедрлярдя
Си-О рабитяляри арасындакы буъаг эениш щцдудларда
дяйишя билир вя нятиъядя тетраедрляр низамланмамыш
гайдада йерляшир. Кристаллик кварсда ися тетраедрлярин
йерляшмяси тянзимлянмиш олур вя буъаьы чох мящдуд
интервалда дяйишя билир.
Сянайедя ясасян диэяр оксидляр ялавя едилмиш
силикат шцшяляриндян истифадя олунур. Кварс
шцшяляриндян фяргли олараг бу шцшяляр нисбятян
ашаьы температурларда йумшалыр вя онлардан мямулат
нисбятян асан щазырланыр. Атомлары ковалент-ион раби-
тяляри иля бирляшян силикат шцшяляриня силисиум вя
оксиэенля йанашы алцминиум, титан, эерманиум,
берилиум дахил едилир, структур торунун йуваларында
гяляви вя гяляви-торпаг металларын ионлары йерляшир.
Кимйяви тяркибин мцряккябляшмяси структурун
биръинслийинин позулмасына, шцшянин хассяляринин вя
рянэинин дяйишмясиня сябяб олур.
Бир фазалы яринти сойудуларкян онун мцхтялиф
кимйяви тяркиби ики вя чох майейя лайлашмасы баш
верир. Бяркимиш шцшя щяр бир фазасы аморф олан чох
фазалы структура малик олур. Силикат шцшялярин беля
лайланмасы онун структурунун характер хцсусиййятидир.
Ири кристаллар ямяля эялмяси иля баш верян
31
кристаллашма шцшянин мющкямлийиня вя
шяффафлыьына мянфи тясир эюстярир. Шцшянин
кимйяви тяркибини вя онун биширилмя шяраитини
тянзимлямякля кристаллашманын гаршысыны алмаг
мцмкцн олур.
Керамика минерал овунтуларынын йцксяк
температурда биширилмяси йолу иля алынан материала
дейилир. Гыздырылма заманы илкин маддяляр бир-бири
иля тясирляняряк кристаллик вя аморф структур ямяля
эятирир. Керамика, структурунда ковалент вя йа ион
кристаллары олан мясамяли материалдыр. Бу кристаллар
мцряккяб оксидлярдян, карбидлярдян вя йа онларын
ясасында ямяля эялмиш бярк мящлуллардан ибаряттир.
Керамик материалын ясас хцсусиййяти онун кювряк
олмасыдыр. Кристаллар кичик, мясамялик аз олдугда
керамиканын даьылмайа мцгавимяти бойцйцр.
32
атомларын узаг дцзцлцшц гайдасы мювъуддур. Майелярдя
ися ганунауйьун дцзцлцш бцтцн щяъмдя йох, анъаг нис-
бятян дяйанятли груплашмалар вя йа флуктуасийалар
тяшкил едян аз сайлы атомлар групуна аиддир, башга
сюзля, йахын дцзцлцш гайдасы мювъуддур.
Бярк ъисмин температуру артдыгъа дцйцнлярдяки
атомларын мцтящярриклийи артыр, онларын рягс
амплитудасы бюйцйцр, яримя температуру сайылан
мцяййян температурда атомлар дцйцнлярдян чыхыр,
кристал гяфяс даэылыр вя майе фаза ямяля эялир.
Майенин сойумасы вя бяркимяси заманы ися якс
просес баш верир. Атомларын мцтящярриклийи азалыр вя
яримя температуру йахынлыьында кристалларда олдуэу
кими йерляшмиш атомлар групу йараныр. Температур
ашаьы дцшдцкъя бу групларын дяйаняти артыр вя онлар
кристаллашма мяркязиня вя йа кристал рцшеймляриня
чеврилир.
Термодинамиканын икинчи ганунуна эюря щяр
щансы систем сярбяст енержисинин минимум гиймятини
алмаэа чалышыр. Сярбяст енержи дахили енержинин
изотермик шяраитдя ишя чевриля билян щиссясидир. О,
температур дяйишдикдя, яримя вя бяркимя, полиморф
чеврилмя вя с. заманы юз гиймятини дейишир.
Ф = У - ТС,
Бурада Ф – сярбяст енержи;
У – системин там дахили енержиси;
Т – температур;
С – ентропийадыр.
33
Кристаллашма
просеси йухарыда
эюстярдийимиз термоди-
намиканын икинъи гану-
нуна табедир. Беля ки, яэяр
бярк щалын енержиси аз-
дырса метал кристалла-
шыр, майе щалынкы
аздырса ярийир.
Шякил 13-дя майе вя
бярк щалын енержисинин
температурдан асылы
Шякил 13. Бярк вя майе щалын олараг дяйишмяси
сярбяст енержисинин эюстярилмишдир. Тем-
температурдан асылы олараг ператур дяйишдикъя щяр
дяйишмяси ики щалын сярбяст
енержиси дяйишир. Тс температурунда щяр ики щалын
сярбяст енержиси бярабярдир. Она эюря дя бу тем-
пературда яримя вя йа кристаллашма баш веря билмяз.
Буна эюря дя Тс – мцвазинят температуру адланыр.
Щягигятдя кристаллашма анъаг Ф=Фм-Фкр
шяраитиндя, йяни енержиляр фяргинин ямяля эялмясиня
сябяб олан мцяййян ифрат сойумадан сонра башлайыр
(бурада Фм – майе щалын; Фкр – кристал щалынын сярбяст
енержисидир). Кристаллашманын башландыьы температур
кристаллашма температуру, Т=Тс-Ткр ися ифрат сойума
дяряъяси адланыр. Ифрат сойума дяряъяси чох олдугъа
сярбяст енержиляр фярги артыр вя кристаллашма даща
интенсив эедир. Маддянин яримяси цчцн ися ону яримя
температурунадяк ифрат гыздырмаг лазымдыр.
34
Шякил 14-дя мцхтялиф сцрятля сойума просесини
характеризя едян термик яйриляр верилмишдир.
Эюрцндцйц кими кичик В1 сцрятиндя ифрат сойума
дяряъяси чох кичикдир вя кристаллашма Тс мцвазинят
температуруна йахын температурда эедир. Сойума сцряти
артдыгъа сойума дяряъяси дя артыр вя кристаллашма даща
ашаьы температурда эедир.
Термик яйрилярин цфцги В В В
щиссяси кристаллашма заманы
1 2 3
Т 2
Т ем пе ра ту р, Т
истилик айрылмасы иля изащ
1
Т
Т
олунур. Ифрат сойума S
Т 3
дяряъяси металын
тямизлийиндян дя асылыдыр. В 1
Кристаллашма просесиня 3
35
Кристаллашма просеси мярщяляляринин
ардыъыллыьы схематик олараг шякил 15-дя верилмишдир.
Шякилдян эюрцндцйц кими кристаллар бюйцдцкъя бири-
бириля тоггашараг дцзэцн щяндяси формасынын итирир.
38
Шякил 18. Сакит полад кцлчясинин
гурулушу
40
гравитасийа ликвасийасы йалныз кристаллашма
просесиндя мцхтялиф техноложи цсулларла арадан
галдырыла вя йа зяифлядиля биляр. Сцтцнвары кристаллар
зонасында металын сыхлыьы нисбятян йцксяк олур, лакин
кристалларын эюрцшмя йериндя мющкямлик ашаьы
дцшцр. Кцлчянин ясас гцсурлары отурма (чюкмя)
коьушларындан, мясамяликдян вя ликвасийадан
ибарятдир. Отурма коьушларынын вя мясамяликлярин
ямяля эялмяси бярк металын щяъминин майе метала нис-
бятян аз олмасы иля изащ едилир.
41
2. Металларын деформасийасы вя
механики хассяляри
42
Истисмар шяраитиндя материалын етибарлы вя узун
мцддяти ишлямясини тямин едян хассяляр комплекси
конструктив мющкямлик адланыр.
Материалларын механики хассялярини гиймятлян-
диряркян ашаьыдакы мейарлар нязяря алынмалыдыр:
1. Мямулун конструктив хцсусиййятиндян вя истисмар
шяраитиндян асылы олмайан стандарт хассяляр. Бу
хассяляр материалын дартылмайа, сыхылмайа,
яйилмяйя, зярбя юзлцлцйцня стандарт сынаьы вя
бярклийинин юлчцлмяси йолу иля тяйин едилир.
2. Материалын конструктив мющкямлийини
гиймятлярдирян мейарлар. Бу мейарлар материалын
истисмар шяраитиндя иш габилиййятини
сяъиййяляндирир.
Метал материалларын конструктив мющкямлик
мейарларыны ики група бюлмяк олар. Биринъи група
метал материалын гяфил даьылмайа гаршы
етибарлылыьыны (даьылма юзлцлцйц, чатларын бюйцмяси
просесиндя удула билян енержи вя с.) мцяййян едир.
Икинъи група ися мямулун узунюмцрлцлцйцнц мцяййян
едян мейарлар (йорулмайа мцгавимят,
йейилмяйядавамлылыг, коррозийайадавамлылыг вя с.)
аиддир.
3. Конструксийанын мющкямлийини бцтцнлцкдя
гиймятляндирян мейарлар. Стенд сынаглары, натура
вя истисмар сынаглары иля тяйин едилян бу
амилляря галиг эярэинликлярин пайланма характери
вя гиймяти, мямулатын щазырланма вя
конструксийа едилимя гцсурлары вя с. аиддир.
44
материалын бцтцн щяъми бюйцнъа пайланмасына имкан
верир вя даьылма тящлцкясини азалдыр.
Металларын сцрцшмяйя мцгавимяти дартылмайа вя
46
(м, 0,2, бярклик вя б.) артыр, пластик деформасийа
олунма габилиййяти ( вя ), йяни пластиклийи азалыр.
Пластик деформасийа нятиъясиндя металын
мющкямлийинин артмасына дюйяняклянмя дейилир.
47
Кювряк даьылмада сыныьын сятщи парлаг щамар
сащялярля характеризя олунур. Юзлц даьылмада ися
даьылма сятщи тутгун, пластик деформасийадан
йаранмыш лифли эюркям алыр.
Яслиндя там кювряк вя йа там юзлц даьылма йох,
гарышыг даьылма баш верир.
Ейни материал деформасийа шяраитиндян, тясир
едян амиллярдян асылы олараг щям кювряк, щям дя юзлц
даьылмайа уьрайа биляр, щямин амилляри хариъи вя
дахили амилляря бюлмяк олар. Хариъи амилляря
температур, эярэинлик консентраторларынын типи,
йцклямя шяраити вя йцклямя сцряти, деталын форма вя
юлчцляри, дахили амилляря ися материала хас олан
кристал гяфясинин типи, материалын тяркиби, онун емал
технолоэийасындан асылы олараг гурулушу (структуру)
аиддир.
Бир сыра металлар (Фе, Мо, W, Зн вя б.)
температурдан асылы олараг щям кювряк, щям дя юзлц
даьылмайа уьрайа билир. Температурун ашаьы дцшмяси
нятиъясиндя мейдана эялян кюв-
ряк даьылма щадисясиня
сойугсынма дейилир. Сойугсынма
А.Ф.Иоффенин тяклиф етдийи
схемя уйьун олараг йахшы изащ
едиля билир (шякил 22). Беля ки,
температурун дяйишмяси
даьыдыъы эярэинлийя (1) демяк
олар ки, тясир эюстярмядийи
Шякил 22. щалда, ахыъылыг щяддиня (2)
Температурдан асылы ъидди тясир эюстярир. Тс.щ. – со-
олараг кювряк вя юзлц йугсынма щядди температуру вя
даьылманын схеми йа ифрат кювряклик температуру
48
адланыр. Бу температурдан йухары юзлц, ашаьы
температурда ися кювряк даьылма баш верир.
49
Гайытма просесиндя изафи вакансийалар вя
дцйцнлярарасы атомлар дислокасийалар тяряфиндян
удулур. Бундан ялавя вакансийаларын дянялярин кянарына
доьру ахмасы баш верир вя онларын консентрасийасы
азалыр. Гайытма просесиндя металын физики хассяляри
яввялки гиймятини алса да
механики хассяляр
комплекси демяк олар ки,
дяйишмир. Полигонлашма
гайытманын икинъи мяр-
щяляси олуб крис-
таллитлярин
кичикбуъаглы сярщядляри
олан субдяняляря
(полигонлара)
фрагментлянмясиндян
ибарятдир.
Металын
температуру бир гядяр дя
Шякил 23. Деформасийа олунмуш
артдыгда дюйянякли ме-
металын механики хассяляриня
вя структуруна гызманын талда микроструктур
тясири дяйишикликляри баш
верир (шякил 23). Беля ки, атомларын
мцтящярриклийи артыр, ъящятлянмиш лифли структур
явязиня йени бярабярохлу кристаллар ямяля эялир. Бу
просеся йенидянкристаллашма дейилир.
Йенидянкристаллашма ики мярщялядя эедир – илкин
йенидян кристаллашма вя йа емал йенидян кристаллаш-
масы вя топлайыъы йенидян кристаллашма.
Шякил 23-дян эюрцндцйц кими тй.к. – илкин йенидян
кристаллашма температурунадяк кристаллар
деформасийайа уьрамыш шяклини сахлайыр, тй.к. –
температурундан сонра деформасийа олунмуш материалда
50
йени дяня рцшеймляри ямяля эялир вя бюйцмяйя
башлайыр.
Беляликля, бу просесдя яввялки кристаллар бярпа
олунмайараг тамамиля йени кристаллар ямяля эялир. Йени
кристалларын юлчцсц яввялкилярдян хейли фяргляня
биляр. Деформасийа олунмуш металда сямтлянмиш лифли
структур явязиня йени бярабярохлу кристаллар ямяля
эялмяси илкин йенидян кристаллашма вя йа емал
йенидянкристаллашмасы, просесин башланьыъ тй.к. – тем-
пературу ися йенидян кристаллашма (рекристаллизасийа)
астанасы температуру адланыр.
Илкин йенидянкристаллашма нятиъясиндя
дюйяняклик практики олараг там арадан галхыр, металын
хассяляри яввялки гиймятиня йахынлашыр.
Йенидянкристаллашма астанасы температуру – тй.к.
деформасийа дяряъясиндян, гыздырма мцддятиндян,
дянялярин юлчцсцндян, щямчинин металын
тямизлийиндян асылы олур. А.А.Бочвар гайдасына эюря
Тй.к.=Тя (Тя – яримя температурудур). Техники тямиз
металлар цчцн =0,3-0,4; яринтиляр цчцн =0,5-0,6.
Дюйяняйи тамамиля арадан галдырмаг цчцн металы
даща йцксяк температурадяк гыздырырлар. Бу,
йенидянкристаллашманын сцрятля вя там кечмясини
тямин едир. Беля термики емал йенидянкристаллашма
табалмасы адланыр.
Илкин йенидянкристаллашма баша чатдыгдан сонра
гызма просеси давам етдикъя металын бир дяняси башга
дянянин щесабына бюйцмяйя башлайыр.
Йенидянкристаллашма дяняляринин бюйцмя просеси
топлайыъы йенидянкристаллашма адланыр. Шякил 23-дян
эюрцндцйц кими мцяййян т температурундан сонра дяня-
лярин сцрятля бюйцмяси башлайыр, башга сюзля
51
йенидянкристаллашма просесиндя ифрат гызма баш верир.
Бунун нятиъясиндя ися металын пластиклийи азала биляр.
Металын деформасийа едилмя температуру иля
йенидян кристаллашма температуру арасындакы
нисбятдян асылы олараг деформасийа сойуг вя гызмар
деформасийайа бюлцнцр. Йенидянкристаллашма
температурундан ашаьы температурдакы деформасийа
сойуг деформасийа адланыр. Бу заман металда дюйяняк-
лянмя баш верир вя онун мющкямлийи артыр. Гызмар
деформасийа ися йенидянкристаллашма температурундан
йухары температурда апарылдыьы цчцн баш вермиш
дюйяняклянмя сойума просесиндя арадан галхыр вя
беляликля металын мющкямлийи артмыр.
52
Шякил 24. Бринелл (а), Роквелл (б) вя
Виккерс (ъ) цсулу иля бярклийин тяйини
схеми
53
диаметри Д вя нцмунян сятщиндя изин диаметри д иля
ифадя едилярся, Бринелля эюря бярклик:
олар.
Бярклийи щесабламаг цчцн изин диаметрини
юлчмяк, сонра ися ъядвялдян щямин диаметря уйьун
бярклийи тапмаг лазымдыр. Бринелл цсулу иля бярклийи
450 ЩБ-дян чох олан металларын сынаьы мяслящят
эюрцлмцр. Чцнки бу заман кцряъик юзц деформасийа
олуна биляр вя сынаьын нятиъяси дцз олмаз. Бринелл
цсулу иля бярклик ТБ вя йа ТШ типли чищазларла тяйин
едилир.
Роквелл цсулу иля бярклийин тяйини цчцн
нцмцнянин сятщиня тяпя бучаэы 120 олан алмаз конус вя
йа диаметри 1,58 мм олан табландырылмыш полад кцря
басылыр (шякил 24.б). Беля ки, бярклийи чох олан
металларын сынаьы цчцн алмаз конусдан, нисбятян
йумшаг металлар цчцн ися полад кцрядян истифадя
едирляр.
Роквелл цсулу иля бярклик изин дяринлийини
юлчмякля тапылыр, щям дя Роквелля эюря бярклик
юлчцсцз кямиййят олуб сынаг цсулундан асылы олараг
ЩРА (А шкаласы цзря сынаг), ЩРЪ (Ъ шкаласы цзря
сынаг) вя ЩРБ (Б шкаласы цзря сынаг) ишарялянир. Сы-
наг ТР типли ъищазда апарылыр.
А шкаласы галынлыьы кичик (0,5-1,0 мм) олан сятщ
гатларынын вя чох бярк материалларын; Б шкаласы
нисбятян йумшаг (400 ЩБ), Ъ шкаласы ися бярклийи
450 ЩБ олан материаллар цчцн истифадя едилир.
Виккерс цсулу иля бярклийин тяйини заманы
нцмунянин сятщиня Ф йцкц тясириля дцзэцн дюрдцзлц
54
пирамида шякилли алмаз уълуг басылыр вя алынмыш изин
диагонал – д юлчцлцр (шякил 24.ъ).
Виккерся эюря бярклик,
55
консентраторунун радиусу 10,07 мм, В – шяклиндя
0,250,025 мм-дир, Т – шяклиндя ися нцмунядя чат олур).
Иш просесиндя узун мцддят дяйишян йцк тясириня
мяруз галан метал няинки м эярэинлийиндян ашаьы,
щятта 0,2 эярэинлийиндян ашаьы эярэинликдя сына билир.
Металын тякрар вя йа ишарясидяйишян йцк алтында
даьылмасы йорулма адланыр. Металын йорулмайа
мцгавимят габилиййятиня ися давамлылыг дейилир.
Давамлылыг щядди дедикдя, еля эярэинлик нязярдя
тутулур ки, о т сикли ярзиндя нцмцнянин даьылмасына
сябяб олмур. Давамлылыг щядди Р иля ишаря олунур.
Р=мин/мах – асимметрийа ямсалы адланыр, мин вя мах
гиймятъя бярабяр, ишаряъя якс олдугда Р=-1 олур. Беля т
сикл симметрик сикл адланыр, давамлылыг щядди ися -1
иля ишарялянир.
56
3. Метал яринтиляринин гурулушу вя
щал диаграмлары
58
ямяля эялмяси кристал гяфясинин периодунун
бюйцмясиня сябяб олур. Йерляшмя бярк мящлуллары
йалныз мящдуд щялл олан ола биляр.
Кимйяви бирляшмяляр нормал валентлик ясасында
йараныр. Онлары бярк мящлуллардан фяргляндирян ясас
хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
1. Кимйяви бирляшмянин кристал гяфяси ону тяшкил
едян компонентлярин гяфясляриндян фярглянир.
2. Бирляшмядя елементлярин кцтля нисбяти щямишя
там олур. Бу да кимйяви бирляшмяни А нБм типли
дцстурла ифадя етмяйя имкан верир.
3. Кимйяви бирляшмянин хассяляри ону тяшкил едян
компонентлярин хассяляриндян кяскин сурятдя
фярглянир.
4. Бирляшмянин яримя температуру сабитдир, бярк
мящлулун яримяси ися мцяййян температур
интервалында баш верир.
5. Кимйяви бирляшмянин ямяля эялмяси истилик
еффекти иля мцшаийят олунур.
Нормал валентли кимйяви бирляшмялярин типик
нцмуняси магнезиумун дюврц системин ЫВ-ВЫ – груп
елементляри иля бирляшмясидир (Мэ2Сн, Мэ2Пб, Мэ2Пб2,
Мэ3Сб2, МэС вя с.). Бир металын башгасы иля ямяля
эятирдийи бирляшмя интерметаллид вя йа
интерметаллид бирляшмя адланыр. Беля бирляшмялярдя
атомлар арасында ясасян металлик рабитя типи мювъуд
олур. Металларын гейри-металларла бирляшмясиндя
(нитридляр, карбидляр вя с.) металлик рабитя оларса, беля
бирляшмяляр металлик бирляшмя адланыр.
Яринтилярдя ямяля эялян кимйяви бирляшмялярин
мцщцм формалары ашаьыдакилардыр.
Йерляшмя фазалары. Фе, Мн, Ър, Мо вя с. кими
кечид металлары атом радиуслары нисбятян кичик олан
59
карбон, азот, бор, щидроэенля карбид, нитрид, борид вя
щидрид типли бирляшмяляр ямяля эятирир. Гурулуш вя
хассяляри мцяййян цмумилийя малик олан беля
бирляшмяляр йерляшмя фазалары адланыр. йерляшмя
фазалары М4Х (Фе4Н, Мн4Н вя с.), М2Х (W2Ъ, Мо2Ъ, Фе2Н
вя с.), МХ (WЪ, ВЪ, ТиЪ, ТиН, ВН вя с.) дцстуру иля ифадя
олуна билир.
Йерляшмя фазаларынын кристаллик структуру
гейри-метал (Рх) вя металын (Рм) атом радиусларынын
нисбяти иля мцяййян олунур. Рх/Рм0,59 олдугда бу
фазаларда атомлар кубик вя йа щексагонал типли кристал
гяфяслярдя йерляшир, гейри-метал атомлар ися гяфясин
бошлугларына долур.
Йерляшмя фазалары температурун артмасы иля
азалан йцксяк електрик кечириъилийиня малик олур.
Йерляшмя фазаларына аид олан карбидлярин яримя
температуру йцксяк олур. Бир сыра йерляшмя фазалары
йцксяк бяркликля характеризя олунур.
Бирляшмядя Рх/Рм0,59 шярти йериня
йетирилмядикдя мцряккяб кристал гяфясли бирляшмя
ямяля эялир. Беля бирляшмяляр йерляшмя фазасы
адландырыла билмяз. Беля бирляшмялярдя кристал
гяфясинин бязи дцйцнляри компонентлярдян биринин
атомлары иля тутулмур. Онлара чыхылма бярк мящлулу
дейилир. Чыхылма бярк мящлуллары ВЪ, ТиЪ, ЗрЪ, НбЪ
кими карбидлярдя ямяля эяля билир. Бу карбидлярдя МнХм
стехеометрик нисбяти иля мцгайисядя компонентин бири
диэяриндян артыг олур.
Електрон бирляшмяляри. Бу бирляшмяляр Ъу, Аэ,
Ау, Ли, На кими металлар вя йа кечид групу металлары иля
(Мн, Фе, Ъо вя с.) валентлийи 2-5 олан Бе, Мэ, Зн, Ъд, Ал вя
с. кими металлар арасында йараныр.
60
Електрон бирляшмяляри електрон
консентрасийасынын (елементар гяфяся дцшян бцтцн
валент електронларынын гяфясдяки атомларын цмуми
сайына нисбяти) гиймяти иля характеризя олунур. Бу
гиймят 3/2, 21/13, 7/4 кими нисбятля ифадя олунур.
3/2 електрон консентрасийалы бирляшмяляр щяъми
мяркязли куб, мцряккяб куб вя йа щексагонал гяфяся
малик олур вя -фаза кими ишарялянир. Беля
бирляшмяляря ЪуБе, ЪуЗн, Ъу3Ал, Ъу5Сн, ЪоАл, НиАл,
ФеАл кими бирляшмяляр аиддир.
21/13 електрон консентрасийалы бирляшмяляр
мцряккяб гяфяся малик олур вя -фаза олараг ишарялянир.
Характер бирляшмяляря Ъу5Зн8, Ъу5Ъд8, Фе5Зн21, Ъо5Зн21-и
мисал эюстярмяк олар.
7/4 електрон консентрасийалы бирляшмяляр сих
йерляшмиш щексагонал гяфяся малик олур вя -фаза кими
ишарялянир. Бу бирляшмяляря ЪуЗн3, ЪуЪд3, Ъу3Си, Ъу3Сн
вя с. аиддир.
Бир сыра щатларда компонентляр бири-бириндя
щялл олмур вя йа кимйяви бирляшмя ямяля эятирмир. Бу
щалда яринтинин структуруну айры-айры компонентлярин
кристалларындан ибарят механики гарышыг тяшкил едир.
Яринтидя компонентлярин гаршылыглы тясириндян
вя башга амиллярдян асылы олараг фазаларын формасы,
юлчцсц вя йерляшмяси мцхтялиф ола биляр. Бу да
яринтинин структуруну мцяййян едир. Яринтинин
структуру микроанализ васитясиля мцяййян едилир.
61
шяраитиндя фаза тяркибинин температурдан вя кон-
сентрасийадан асылылыэынын график тясвириня дейилир.
Бу диаграма бязян фаза мцвазиняти диаграмы да дейирляр.
Щал диаграмлары олдугъа йаваш сойума вя йа гызма
шяраитиндя фаза чеврилмялярини мцяййян етмяйя, бцтцн
чеврилмяляр баш вердикдян сонра яринтинин сон
вязиййятини характеризя етмяйя имкан верир. Щал
диаграмлары термики емал режимлярини, тязйигля емалын
оптимал температур интервалларыны вя с. тяйин етмяйя
имкан верир.
Яринтинин вязиййяти хариъи шяраитдян
(температур, тязйиг) асылы олуб ямяля эялян фазаларын
сайы вя онларын консентрасийасы иля характеризя
олунур. Фазаларын сайынын дяйишмя ганунауйьунлуьу
фаза гайдасы иля мцяййян едилир. Фаза гайдасы системин
сярбястлик дяряъяси, компонентлярин сайы вя
мцвазинятдя олан фазалар арасындакы асылылыьы ифадя
едир:
Ъ = К + 2 – Ф,
62
Тязйиг сабит галдыгда Ъ=К+1-Ф олур. Мялумдур ки,
ЪО олмалыдыр, башга сюзля К+1-ФО вя ФК+1, йяни
фазаларын сайы ян чоху компонентлярин сайындан бир
ващид артыг ола биляр. Ики компонентли системдя К=2
олдуьу цчцн ФК+1=3 олур. Йяни беля системдя
фазаларын сайы 3-дян артыг олмур.
Фазаларын сайы максимум гиймятя, цчя бярабяр
оларса, сярбястлик дяряъяси Ъ=О олар. Беля системя
нонвариантлы (йяни вариантсыз) систем дейилир. Бу
системдя фазаларын мцвазиняти конкрет шяраитдя – сабит
температур вя фазаларын дяйишмяз консентрасийасы
шяраитиндя мювъуд олур. Башга сюзля фаза чеврилмяси
сабит бир температурда башлайыр вя щямин температурда
да баша ъатыр.
Яринтилярин щал диаграмлары адятян експеримент
ясасында гурулур. Бунун цчцн термики анализ,
дилатометрик анализ, микроанализ вя с. усуллардан
истифадя едилир. Термики анализ цсулунда сойума вя
гызма термики яйриляри гурулур. Щямин яйрилярин ду-
руш вя дюнмя нюгтяляри чеврилмянин истилик еффекти
иля ялагядар олуб чеврилмя температуруну эюстярир. Щал
диаграмлары адятян ики компонентли, бязян ися цч
компонентли яринтиляр цъцн гурулур.
Яринтилярдя компонентлярин гаршылыглы тясири
нятиъясиндя ямяля эялян фазаларын характериндян асылы
олараг щал диаграмларынын шякли мцхтялиф олур.
Онлары ясасян ашаьыдакы типляря бюлмяк олар:
1. Компонентляри механики гарышыг ямяля эятирян
яринтилярин щал диаграмлары – биринъи нюв щал
диаграмы.
2. Компонентлярин бярк щалда мящдуд щялл олан
яринтилярин щал диаграмлары – икинъи нюв щал
диаграмы.
63
3. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд щялл
олан яринтилярин щал диаграмлары – цчцнъц нюв
щал диаграмы.
4. Компонентляри бярк щалда кимйяви бирляшмя
ямяля эятирян яринтилярин щал диаграмы –
дюрдцнъц нюв щал диаграмы.
64
3.3. Термики анализ цсулу иля яринтилярин щал
диаграмынын гурулмасы
Термики анализ цсулу иля щал диаграмынын
гурулмасына компонентляри бири-бириндя гейри-мящдуд
щялл олан яринтилярин мисалында бахаг. Щал
диаграмынын консентрасийа охунда кянар нюгтяляр саф
компонентляри (А вя Б) эюстярир, аралыг нюгтяляр ися
65
яринтидя ики фаза-майе мящлул вя бярк кристаллар
олдуьу цчцн (Ф=2) фазалар гайдасына эюря Ъ=К+1-
Ф=1+1-2=0. Мялумдур ки, сярбястлик дяряъяси Ъ=0
олдугда кристаллашма сабит температурда эедир. Саф А
компонентинин кристаллашмасы баша чатдыгдан сонра
температур йенидян енир. Саф Б компонентин
кристаллашмасы да ейни гайда иля эедир (шякил 27.б, Б
яйриси).
1 яринтинин сойудулмасы заманы майе мящлулдан
кристалларын айрылмасы т1 температурунда А вя Б
компонентляринин ямяля эятирдийи -бярк мящлулун
айрылмасы иля башлайыр. Бу заман яринтидя фазаларын
сайы Ф=2 олдуьу цчцн (майе мящлул+ -бярк мящлул)
Ъ=1 олур вя кристаллашма дяйишян температур
шяраитиндя баш верир. Кристаллашма просесиндя
истилик айрылдыьы цчцн т1 температурундан сонра
сойума йавашыйыр. Сойума яйрисиндя бу т1-т2 парчасы
иля якс олунур. т2 температурунда кристаллашма баша
чатыр вя яринти бир фазалы -бярк мящлулдан ибарят
олур. 2 вя 3 яринтиляринин кристаллашмасы да ейни гайда
иля эедир.
Мцвафиг консентрасийалы яринтинин
кристаллашмаьа башладыьы тА, т1, т3, т5, тБ вя
кристаллашманын баша чатдыг – тА, т2, т4, т6, тБ бющран
нюгтялярини ординат охуна уйьун бирляшдириб А-Б
системинин щал диаграмыны аларыг (шякил 27.б). Сойума
яйриляриндяки (термики яйриляр) кристаллашманын
башланма температуруна уйьун т1, т3, т5 – ликвидус
нюгтяляри, кристаллашманын баша чатма температуруна
уйьун т2, т4, т6 нюгтяляри солидус нюгтяляри адланыр.
Ликвидус вя солидус нюгтяляринин щал диаграмында
щяндяси йери мцвафиг сцрятдя ликвидус хятти (тА, т1, т3,
т5, тБ) вя солидус хятти (тА, т2, т4, т6, тБ) адланыр.
66
Ликвидус вя солидус хятляри арасында яринтилярдя ики
фаза-майе яринти (Л) вя -бярк мящлул мювъуддур.
67
Яринтинин А вя Б компонентляриндян тяшкил
олундуьуну фярз едяк. Беля ки, компонентляр майе
щалында бири-бириндя гейри-мящдуд щялл олур, бярк
щалда ися щялл олмур вя кимйяви бирляшмя ямяля
эятирмир. Бу системдя майе мящлул (Л), А компонентинин
кристаллары (А) вя Б компонентинин кристалларындан (Б)
69
3.5. Парчалар гайдасы
Кристаллашма просесиндя щям фазаларын
консентрасийасы, щям дя щяр фазанын мигдары дяйишир.
Мясялян, йухарыда бахдыьымыз щал диаграмында майе
мящлулдан А компонентинин кристаллары айрылдыгъа, о
Б компоненти иля зянэинляшир. Ейни заманда кристал
фазанын мигдары артдыгъа майе мящлулун мигдары
азалыр. Системдя ики фаза мювъуд олдугда щал
диаграмынын истянилян нюгтясиндя фазаларын
консентрасийасыны вя щяр бир фазанын мигдарыны
парчалар гайдасына ясасян тапмаг олар.
70
К яринтиси (шякил 29) ликвидус хяттиндян йухарыда
майе мящлул, а нюгтясиндя ися майе мящлулла Б
кристалларындан ибарятдир. Ликвидус хяттиндян
йухарыда майе мящлулун тяркиби консентрасийа охунун
а' нюгтясиня мцвафигдир. Кристаллашма мцяййян щяддя
гядяр эетдийи цъцн а нюгтясиндя фазаларын
консентрасийасы дяйишир. Парчалар гайдасынын биринъи
мцддяасына эюря фазаларда компонентлярин
консентрасийасыны тяйин етмяк цчцн яринтинин
71
нюгтяляринин м' вя н' проексийалары мцвафиг сурятдя
майе мящлулун вя кристалларын тяркибини эюстярир.
Парчалар гайдасынын икинчи мцддяасына эюря
фазаларын мигдарыны тяйин етмяк цчцн верилмиш
нюгтядян цфцги хятт чякилир. Бу хяттин верилмиш
нюгтядян (а) фазаларын консентрасийаларыны
характеризя едян нягтялярядяк (м вя н) олан парчалары
фазаларын мигдарына тярс мцтянасибдир. Яэяр яринтинин
цмуми мигдарыны ващид, кристал фазанын мигдарыны
ися х гябул етсяк,
Шякил 30. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд
щялл олан яринтилярин щал диаграмы
Ликвидус хяттинин а нюгтясиндя майе мящлулдан -бярк
мящлулун кристаллары айрылмаьа башлайыр. Парчалар
гайдасына ясасланараг щям майе мящлулун, щям дя -
кристалларынын тяркибинин температурдан асылы
олдуьуну эюрцрцк. Беля ки, майе мящлулун тяркиби
ликвидус хятинин ан1н2н3 щиссяси бойунъа, -бярк
мящлулун тяркиби ися солидус хяттинин м1м2м3б щиссяси
бойунча дяйишир. Яэяр сойума просеси олдугъа йаваш
эедирся майе вя бярк фазаларда баш верян диффузийа
(щяъми диффузийа), щямчинин фазаларын гаршылыглы
диффузийасы (фазаларарасы диффузийа) нятиъясиндя
кристалларын тяркиби бярабярляшя биляр. Беляликля,
кристаллашма баша чатдыгда яринти биръинсли -бярк
мящлул дяняляриндян ибарят олар.
Лакин диффузийа просеси кристаллашма
просесиндян йаваш эедир. Буна эюря дя реал шяраитдя
истяр ейни кристал щцдудунда, истярся дя мцхтялиф
73
кристалларын
тяркиби бярабярляшя
билмир. Айры-айры
кристаллар дахилиндя
тяркибин
мцхтялифлийи
кристалдахили вя йа
дендрит ликвасийасы
адланыр.
Кристалдахили
ликвасийа яринтини
узун мцддят йцксяк
температурадяк
Шякил 31. Компонентляри бярк
щалда мящдуд щялл олан
(солидус хяттиндян
яринтилярин евтектик чеврилмяли бир гядяр ашаьы)
щал диаграмы гыздырмаг йолу иля
зяифлядиля биляр. Бу просеся
диффузийа табалмасы дейилир.
74
Бахылан системин кристаллашмасында евтектик вя
перитектик чеврилмяляр мцмкцндцр. Чеврилмянин нювцн-
дян асылы олараг щал диаграмынын шякли дя дяйишир.
Яввялъя евтектик чеврилмяли щал диаграмыны ня-
зярдян кечиряк (шякил 31). Диаграмда АЪБ ликвидус хятти,
АДЪЕБ солидус хяттидир. ДФ хятти Б компонентинин А
компонентиндя щяллолма щяддини эюстярир. АЪБ
ликвидус хяттиндян йухары яринти майе мящлул
щалындадыр. АДЪЕБ хятти ися кристаллашманын баша
чатдыьы температурлара мцвафигдир. ДЪЕ хяттини адятян
евтектик чеврилмя хятти, Ъ нюгтясини ися евтектика
нюгтяси адландырырлар. ЫЫ, ЫЫЫ вя ЫВ яринтилярдя
температур евтектика хяттиня чатдыгда Ъ нюгтяси
консентрасийасына малик майе мящлулдан щяр ики бярк
мящлулун кристалларынын гарышыьы айрылыр. Бярк
мящлулларын ися тяркиби мцвафиг сурятдя Д вя Е
77
Шякил 34-дя дяйанятли кимйяви бирляшмя ямяля эя-
лян систем цчцн
щал диаграмы
верилмишдир.
Кимйяви бирляш-
мяйя юз
характериня (сабит
яримя температуру,
юзцня мяхсус крис-
тал гяфяси вя с.)
эюря компонент
кими бахмаг
мцмкцн олдуьу
цчцн диаграма
Шякил 34. Дяйанятли кимйяви бирляшмя компонентляри
цчцн щал диаграмы бири-бириндя щялл
олмайараг ме-
78
Компонентляри бярк мящлуллар, щямчинин ким-
йяви бирляшмя
ясасында бярк мящлул
ямяля эятирян щал
цчцн щал диаграмы.
Фярз едяк ки, А вя
Б компонентляри
ясасында вя бярк
мящлуллары, АнБм ким-
йяви бирляшмяси яса-
сында ися -бярк мящ- Шякил 36. Кимйяви бирляшмя
лулу ямяля эялир. Бу шя- ясасында бярк мящлул цчцн
раит цчцн щал диагра- щал диаграмы
мына - вя - щал диаграмла- рынын
мяъмуу кими бахмаг олар (шякил 36).
80
Шякил 38. Компонентляри
полиморф чеврилмяйя уьрайан
яринтилярин щал диаграмы: а –
компонентлярдян бири полиморф
хассялидир; б – щяр ики
гейри-мящдуд бярк мящлул ямяля эятирдийини гябул
едяк.
а) Компонентлярдян йалныз бири (А компоненты) А
вя А модификасийаларына маликдир (шякил 38.а).
Биринъи кристаллашмадан сонра бу системдя истянилян
яринти -бярк мящлул ямяля эятиряъяк. Лакин температур
ашаьы дцшдцкдя АА чеврилмяси баш веряъяк. Бунунла
ялагядар ЪД вя ЪФ хятляри арасындакы сащядя яринтидя
+ фазалары мцвазинятдя олур (бурада , Б
компонентинин А-да бярк мящлулудур). ЪФ хяттиндян
ашаьы ися яринтинин структуру бир фазалы -бярк
мящлулундан ибарятдир.
б) Щяр ики компонент полиморф хассялидир, щям дя
йцксяк температурлу модификасийалар бири-бириндя
гейри-мящдуд, ашаьы температурлу модификасийалар ися
мящдуд щялл олур (шякил 38.б). Бу системдя биринъи
кристаллашмадан сонра -бярк мящлул ямяля эялир.
Икинъи кристаллашма цмуми кристаллашма ганунларына
табедир вя щал диаграмы шякил 31-дя верилмиш диаграма
охшар шякил алыр. Бурада ДЪЕ хяттиня уйьун
температурда -бярк мящлулун парчаланмасы баш верир:
Парчаланма евтектик реаксийайа охшар эедир. Лакин
вя кристаллары майе мящлулдан йох, бярк
кристаллик маддядян айрылыр. Беля чеврилмя евтекоид
чеврилмяси, ямяля эялян + гарышыьы ися евтектоид
адланыр. Диаграма эюря Ъ нюгтясиня гядяр олан
яринтиляр евтектоидя гядяр яринти, Ъ нюгтяси тяркибли
яринти евтектоид яринтиси, Ъ нюгтясиндян саьдакы
яринтиляр ися евтектоиддян сонракы яринти адланыр.
81
3.10. Щал диаграмларынын яринтилярин
хассяляри иля ялагяси
Щал диаграмларынын юйрянилмяси эюстярди ки,
диаграмын шякли компонентлярин гаршылыглы тясири
нятиъясиндя ямяля эялян фазаларын характериндян
асылыдыр. Ейни заманда яринтилярин хассяляри дя
фазаларын характериндян асылы олур. Бурадан беля няти-
ъяйя эялмяк олар ки, яринтилярин щал диаграмлары иля
онларын хассяляри арасында мцяййян ганунауйьун
асылылыг вардыр. Бу ганунауйьунлуг илк дяфя
Н.С.Курнаков тяряфиндян мцяййян едилмишдир вя чох
заман Курнаков гайдасы адланыр.
Шякил 39-дя бязи механики вя физики хассялярля
типик щал диаграмлары арасында ялагя эюстярилмишдир.
Шякилдян эюрцндцйц кими яринтидя механики
гарышыглар ямяля эялярся механики вя физики хассяляр
дцз хятт, бирфазалы бярк мящлул ямяля эялдикдя ися яйри
хятт ганунауйьунлуьу иля дяйишир. Щал диаграмларынын
шякли яринтинин техноложи хассяляри барядя дя мцяййян
тясяввцр йарадыр. Мясялян, бирфазалы яринтиляр (саф
метал вя йа биръинсли бярк мящлул) тязйигля емал цчцн
даща йарарлыдыр.
82
Структурда евтектиканын мейдана эялмяси
пластиклийин ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Евтектик вя йа
евтектикайа йахын тяркибли яринтиляр даща йахши тюкмя
хассяляриня малик олур (бяркимя температуру нисбятян
ашаьы, майеахыъылыьы йцксяк олур вя с.).
Структуру биръинсли олмайан яринтилярин кясиъи
алятля емалы нисбятян асан олур.
т, Ъ
А Б А Б А Б А Б
ЩБ
А Б А Б А Б А Б
А Б А Б А Б А Б
83
4. Дямир вя дямир ясаслы яринтиляр
84
768 Ъ температура гядяр дямир ферромагнит,
йухары температурда ися парамагнитдир. Бу бющран
температуру Кцри нюгтяси адланыр вя А2 иля ишаря
едилир.
Карбон дюври системин ЫВ групуна аид гейри-метал
елементдир. Онун яримя температуру 3500 Ъ, сыхлыьы
2,25 г/см3-дир. Тябиятдя карбонун графит вя алмаз адланан
ики модификасийасына раст эялинир. Графит щексагонал
кристал гяфясиня малик йумшаг вя аз мющкямлийя малик
материалдыр.
Карбон дямирдя щялл олараг йерляшмя бярк
мящлулу, щямчинин кимйяви бирляшмя ямяля эятирир.
Щяллолма дяряъяси дямирин кристал гяфясинин
нювцндян асылыдыр. Чохкарбонлу яринтилярдя карбон
графит шяклиндя дя ола билир.
Дямир-карбон системиндя майе мящлул, феррит вя
аустенит бярк мящлуллар, кимйяви бирляшмя (сементит)
вя графит фазалары ямяля эяля билир.
Феррит (Ф) карбонун вя башга ашгарларын -
дямирдя бярк мящлулудур. Ашаьы температурлу -
ферритдя карбон 0,02%-я гядяр щялл ола билир. Йухары
температурлу -ферритдя ися карбонун щяллолма
габилиййяти 0,1%-я гядярдир. Карбон атомлары ферритин
куб кристал гяфясинин йан цзляринин мяркязиндя,
вакансийаларда вя дислокасийаларда йерляшир. Ферритин
механики хассяляри тямиз дямирин хассяляриня йахын
олуб ашаьыдакы кимидир: м=250 МПа: 0,2=120 МПа:
=80%; 80-90 ЩБ.
Аустенит (А) карбонун вя башга ашгарларын -
дямирдя бярк мящлулудур. -дямирдя 2,14%-я гядяр
карбон щялл ола билир. Аустенитдя карбон атомлары
кубун мяркязиндя, щямчинин кристалларын гцсурлу
85
сащяляриндя йерляшир. Аустенитин пластиклийи йцксяк,
мющкямлийи ися аздыр.
Сементит – дямирля карбонун Фе3Ъ кимйяви
бирляшмясидир (дямир карбиди). Мцряккяб ромбик
кристал гяфясиня малик олан сементитин тяркибиндя
6,67% карбон вардыр. Сементитин яримя температуру
тяхминян 1250 Ъ-дир. 210 Ъ температурадяк сементит
ферромагнит хассясиня маликдир. Сементитин бярклийи
йцксяк – 1000 ЩВ гядяр, пластиклийи ися чох ашаьыдыр.
Сементит метастабил фазадыр вя чохкарбонлу
яринтилярдя мцяййян шяраитдя парчаланараг феррит вя
графит фазалары ямяля эятирир.
86
евтектоид температурунда (727 Ъ) айстенитдя карбонун
мигдарыны эюстярир.
Диаграмдакы цч цфцги хятт т=ъонст шяраитиндя
кечян цч нонвариантлы реаксийанын эетдийини эюстярир.
ЩБ хяттиндя (т=1490 Ъ) ЛБ+ФЩАж перитектика
реаксийасы баш верир. Бу реаксийа тяркибиндя 0,1-
0,51%Ъ олан яринтилярдя баш верир. ЕЪФ хяттиндя
(т=1147 Ъ) тяркибиндя 2,14-6,67%Ъ олан яринтилярдя
ЛЪАЕ+Фе3Ъ евтектика реаксийасы баш верир.
Аустенитля сементитин механики гарышыьы ледебурит
(Ле) адланыр. ПСК хятти (т=727 Ъ) евтектоид чеврилмяси
иля характеризя олунур. АсФп+Фе3Ъ евтектоид
реаксийасы нятиъясиндя алынан механики гарышиг
перлит (П) адланыр.
Яввялъя системдя мцхтялиф консентрасийалы
яринтилярин илкин кристаллашмасыны нязярдян кечиряк.
Тяркибиндя 0,51 %-дян аз карбон олан яринтилярин
кристаллашмасы ликвидус хяттинин АБ парчасында майе
яринтидян -феррит (Ф) кристалларынын айрылмасы
иля башлайыр. Тяркибиндя 0,1%-я
87
Шякил 40.а. Дямир-сементит щал
диаграмы
88
Шякил 40.б-ъ. Дямир-сементит щал
диаграмы
гядяр карбон олан яринтилярин кристаллашмасы АЩ
хяттиндя Ф бярк мящлулу ямяля эялмясиля баша ъатыр.
0,1-0,16%Ъ тяркибли яринтиляр ЩЖБ хятти бойунъа
ЛБ+ФЩ=ФЩ+Аж перитектика чеврилмясиня уьрадыгдан
сонра Ф иля аустенитин (А) механики гарышыьындан
ибарят икифазалы структур ямяля эятирир. 0,16-0,51% кар-
бон тяркибли яринтиляр ися яввялъя перитектика хяттиндя
ЛБ+ФЩ=ЛБ+Аж чеврилмясиня уьрайыр, ЖЕ хяттиндя
илкин кристаллашма баша чатдыгдан сонра ися бирфазалы
аустенит структуру ямяля эялир.
0,51-2,14%Ъ тяркибли яринтиляр БЪ вя ЖЕ хятляри
иля мящдудлашан интервалда кристаллашараг бир фазалы
аустенит структуру ямяля эятирир.
2,14%-дян артыг карбон тяркибли яринтилярин
кристаллашмасы евтектика хяттиня гядяр аустенитин,
евтектика хяттиндян сонра ися сементитин айрылмасы иля
башлайыр. 2,14-4,3% мигдарында карбон тяркибли
(евтектикайа гядяр) яринтилярин илкин кристаллашмасы
ЕЪФ хяттиндя евтектика чевримясиля баша чатыр вя аус-
тенитля ледебуритдян ибарят икифазалы структур (А+Ле)
89
ямяля эялир. Евтектика тяркибли (Ъ нюгтяси) яринти
сабит температурда ледебурит ямяля эятиряряк
кристаллашыр. Евтектикадан сонракы яринтилярин илкин
кристаллашмасы ися сементитля ледебуритдян (Фе3Ъ1+Ле)
ибарят икифазалы структур ямяля эялмясиля баша ъатыр.
Тяркибиндя 2,14%-я гядяр карбон олан дямир-карбон
яринтиляри полад, 2,14%-дян чох карбон олан яринтиляр
чугун адланыр. Поладла чугунун принсипиал фярги
карбонун аустенитдя щяллолма габилиййятиндядир.
Диаграмдан эюрцндцйц кими поладларда йцксяк
температурда карбон бцтцнлцкля аустенитдя щялл олур.
Чугунлардан фяргли олараг поладын структурунда ев-
тектик гарышыьа – ледебуритя раст эялинмир. Буна эюря
дя поладлар нисбятян асан деформасийа олунан – дюйцля
билян яринтиляря аид едилир. Чугунлар ися
структурларында евтектика олмасы сайясиндя даща йахшы
тюкмя хассяляриня малик олур.
Инди ися икинчи кристаллашманы – бярк щалда баш
верян чеврилмяляри нязярдян кеъиряк.
Диаграмда ЭС хятти сойутма заманы чеврилмя
температуруна уйьун эялир. ЭС хяттиндян ашаьыда
аустенитдян -феррит кристаллары айрылмаьа башлайыр.
ЭС хяттини тяшкил едян бющран нюгтялярини А3
(сойутмада Ар3, гыздырмада Аъ3) иля ишаря едирляр.
ЕС хятти, температурун дяйишмясиля аустенитдя
карбонун щялл олмасынын дяйишмясини эюстярир.
Яринтини сойутдугда бу температурдан ашаьыда
аустенитдян сементит айрылмаьа башлайыр. Бу сементит
бярк кристаллардан йарандыьы цчцн икинчи сементит
адланыр (Фе3ЪЫЫ). ЕС хяттини тяшкил едян бющран
нюгтяляри Аъм иля ишаря едилир.
С нюгтяси (ПСК хятти) 0,8%Ъ консентрасийалы
аустенитин сойума заманы минимум мцвазинят
90
температуруну эюстярир. Евтектоид чеврилмяси баш
верян ПСК хяттинин температуру А1, (сойутмада ,
гыздырмада ), иля ишаря едилир.
П нюгтяси евтоктоид тепературунда карбонун -
дямирдя щялл олма щяддини, ПГ хятти ися температур
дяйишдикъя щяллолманын дяйишмясини эюстярир. ПГ
хяттиндян ашаьыда сойума заманы ферритдян изафи
сементит кристаллары айрылыр. Бу сементит цчцнъц
сементит (Фе3ЪЫЫЫ) адланыр. Беляликля, ПГ хяттиндян
солда яринти бир фазалы -феррит (Ф) структуруна, П вя
Г нюгтяляри арасы консентрасийалы яринтиляр ися
феррит вя Фе3ЪЫЫЫ-дян ибарят ики фазалы структура
малик олур.
Тяркибиндя 0,02%-я гядяр карбон олан дямир-карбон
яринтиляри техники дямир адланыр.
91
0,02-0,8%Ъ тяркибли поладлар евтектоидя гядяр
полад адланыр. Онларын структуру температур
интервалында аустенитдян айрылан ферритдян вя
температурунда Ъ нюгтяси консентрасийалы аустенитдян
ямяля эялян перлитдян ибарят олур.
0,8%Ъ тяркибли евтектоид полады перлит
структуруна малик олур.
93
Шякил 42. Аь чугунларын
микроструктуру, (х200):
а – евтектикайа гядярки
(3 %Ъ); б – евтектик
(4,3 %Ъ), ъ –
евтектикадан сонракы (5
%Ъ)
94
Ъ системинин щал диаграмы верилмишдир. Бу диаграмда
гырыг хятлярля стабил мцвазинят щалында графитин
айрылмасы эюстярилмишдир.
Стабил мцвазинят щалында евтектика вя евтекоид
температурлары (ЕФ вя ПСК хятляри) метастабил
мцвазинят щалына нисбятян йцксякдир. Фе-Ъ системиндя
тяркибиндя 4,26%Ъ олан аустенит+графит евтектикасы
1153 Ъ температурда ямяля эялир. 1153-738 Ъ
интервалында аустенитдян икинъи графит айрылыр.
Евтекоид чеврилмяси 738 Ъ температурда, карбонун
0,7% мигдарында баш верир вя евтектоид
96
Бярк мящлулда-ферритдя галан силисиум ахыъылыг
щяддини хейли артырыр. Нятиъядя, поладын узадылма,
хцсусян сойуг щалда сойуготурма габилиййятини ашаьы
салыр. Буна эюря дя сойуг штамплама вя йа сойуготурма
цчцн тятбиг едилян поладларда силисиумун мигдары аз
олмалыдыр. Одур ки, щямин мягсядля гайнайан
поладлардан истифадя едилмяси мягсядя уйьундур.
Манган поладын пластиклийини демяк олар ки,
азалтмадан мющкямлийини нязяря чарпаъаг дяряъядя
артырыр, онун гызмарсынмасыны зяифлядир.
Поладын тяркибиндя олан зярярли ашгарлардан бири
кцкцрддцр. О, дямирля бярк щалда дямирдя щялл олмайан
ФеС кимйяви бирляшмяси ямяля эятирир. ФеС ися
дямирля 988 Ъ-дя ярийян евтектика ямяля эятирир. Бу
евтетика дянялярин кянарларында йерляшир. Полады
йайма вя йа дюймя цчцн 1000-1200 Ъ температурадяк
гыздырдыгда щямин евтектика ярийяряк металын
дяняляри арасындакы ялагяни позур. Бу да щямин
йерлярдя чатлар ямяля эялмясиня сябяб олур. Бу щалятя
гызмарсынма дейилир. Поладын тяркибиндя манган
олдугда ъятин ярийян МнС бирляшмяси ямяля эялир ки, бу
да гызмарсынманы арадан галдыра билир. Кцкцрд ейни
заманда поладын гайнаг едилмя габилиййятини вя
коррозийайа давамлылыьыны азалдыр. Буна эюря дя
поладда кцкцрдцн мигдары 0,035-0,06%-дян чох олмалы
дейил.
Фосфор ферритдя щялл олараг онун кристал
гяфясини позур, мцвяггяти мцгавимятини вя ахыъылыг
щяддини артырыр, лакин пластиклийини вя юзлцлцйцнц
кяскин сурятдя азалдыр. Фосфор щямчинин сойугсынма
щяддини дя йцксялдир. Фосфорун ликвасийа мейли онун
мянфи тясирини даща да эцъляндирир. Поладын
97
тяркибиндя зярярли ашгар сайылан фосфорун 0,025-0,07%-
дян чох олмасына йол верилмир.
Азот, оксиэен вя щидроэен дя полад цчцн зярярли
ашгарлар сайылыр. Азот вя оксиэен ФеО, СиО2, Ал2О3,
Фе4Н вя с. кими кювряк гейри-метал гарышыглар вя йа
бярк мящлул шяклиндя, йа да сярбяст щалда коьушларда,
чатларда вя башга гцсурлу сащялярдя ола биляр. Онлар
поладын сойугсынма щяддини йцксялдир, кювряк
даьылмайа мцгавимятини вя давамлылыг щяддини ашаьы
салыр.
Поладда щялл олан щидроэен ону
кюврякляшдирдийи цчцн чох зярярли сайылыр. Щидроэен
йайылмыш пястащларда вя дюйцклярдя флокен адланан
чох назик чатларын ямяля эялмясиня сябяб олур.
Флокенли поладын сянайедя тятбигиня йол верилмир.
Ъядвял 2
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркиб вя
хассяляри (ГОСТ 1050-74)
Пола- КЪУ,
дын 0,2, м,
мар-
Ъ, % Мн, % Си, % , % , % ъоул /
МПа МПа
касы см2
101
Пола- КЪУ,
дын 0,2, м,
мар-
Ъ, % Мн, % Си, % , % , % ъоул /
МПа МПа
касы см2
4.6. Чугунлар
Гейд етдийимиз кими тяркибиндя 2,14%-дян чох
карбон олан дямир-карбон яринтиляриня чугун дейилир.
Дямир-карбон системинин щал диаграмынын тящлили
эюстярди ки, щяр щансы тяркибли чугунун структурунда
щямишя евтектика мювъуддур. Бу да чугуну тюзйигля
емал цчцн йарарсыз едир, лакин йахшы тюкмя
хассяляринин ямяля эялмясиня сябяб олур.
Чугунун структурунда карбон сементит вя йа графит
щалында, йа да ейни заманда щям сементит, щям дя
графит щалында ола биляр. Карбонун щалындан асылы
102
олараг чугунлар аь, боз, йцксякмющкямликли вя дюйцлян
чугунлара бюлцнцр.
Аь чугунларын структурунда карбон сементит
щалында, боз чугунларда ися ясасян лювщяшякилли
графит щалында олур. Боз чугунларда карбонун ян чоху
0,8 фаизи сементит шяклиндя олур. Йцксякмющкямликли
вя дюйцлян чугунлар боз чугундан графит дяняляринин
формасы иля фярглянир. Йцксяк мющкямликли чугун-
ларда графит дяняляри кцряшякилли, дюйцлян чугунларда
ися килкяшякилли олур.
Йухарыда эюстярмишдик ки, чугунларда
графитляшмя дяряъяси сойума сцрятиля ялагядардар. Щям
дя сойума сцрятинин азалмасы графитляшмяни
сцрятляндирир. Бунун да нятиъясиндя ейни тюкцйцн
мцхтялиф йерляриндя структур мцхтялиф ола биляр.
Тюкцйцн назик йерляриндя сойума сцряти нисбятян
йцксяк олдуьу цчцн графитляшмя галын щиссяляря
нисбятян пис эедир.
Чугунун тяркибиндя олан ашгарлар да
графитляшмяйя тясир эюстярир. Графитляшмяйя мцсбят
тясир эюстярян ясас ашгар силисиумдур. Чугунун
тяркибиндя силисиум 0,7%-дян 4,0 фаизя гядяр дяйишя
билир. Силисиумун мигдарыны дяйишмякля чугунун тя-
ляб олунан структуруну ялдя етмяк мцмкцн олур.
Манган графитляшмяйя мане олан ашгардыр. Она
эюря дя чугунун тяркибиндя манган 0,5-1,0% ятрафында
ола биляр. Графитляшмяйя ян чох мане алан ашгар
кцкцрддцр. О, ейни заманда чугунун майеахычылыьыны
азалдыр, тюкцкдя газ габаръыглары ямяля эялмясиня сябяб
олур вя тюкмя чокмясини артырыр. Фосфор
графитляшмяйя демяк олар ки, тясир етмяся дя чугунун
майяхычылыьыны артырыр.
103
Чугунун механики хассяляри онун структуру иля,
биринъи нювбядя графит фазасы иля баьлыдыр. Ясасян
графитин мигдары, формасы вя структурда пайланмасы
механики хассяляри тяйин едир.
Боз чугун яслиндя тяркибиндя Мн, П вя С кими
ашгарлар олан Фе-Си-Ъ системли яринтиндир. Боз чугунун
тяркибиндя карбонун ясас щиссяси вя йа щамысы
лювщяшякилли графит щалындадыр. Чугунун тяркибиндя
карбонун мигдары артыгъа графитин дя мигдары артыр вя
мцвафиг сурятдя мющкямлик азалыр. Диэяр тяряфдян
йахшы майеахыъылыьы олмагдан ютрц карбонун мигдары
даща чох олмалыдыр. Щяр ики тяляби мцяййян гядяр
юдямяк цчцн боз чугунда карбонун мигдарыны 2,4-3,8%
эютцрцрляр.
Боз чугунда силисиум 1,2-3,5% арасында олур.
Чугунун тяркибиндя бир тяряфдян карбонун вя
силисиумун мигдарыны, диэяр тяряфдян ися сойутма
сцрятини дяйишмякля онун метал ясасынын лазым олан
структуруну ялдя етмяк олар.
Сементит щалында олан карбонун мигдарына эюря
боз чугунлар ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Феррит боз чугуну. Бу чугунда бцтцн карбон
графит щалындадыр. Структуру ися
феррит+лювщяшякилли графитдир.
2. Феррит-перлит боз чугуну. Бурада карбонун 0,1-
0,7 фаизи сементитин тяркибиндядир. Чугунун
структуру ися перлит+феррит+лювщяшякилли
графитдир.
3. Перлит боз чугуну. Карбонун 0,7-0,8 фаизи
сементит щалында олан бу чугунун структуру
перлит+лювщяшякилли графитдян ибарятдир.
104
4. Алаъа боз чугун. Бу чугунда сементитдя
бирляшмиш карбонун мигдары 0,8 фаиздян
артыгдыр. Структуръа перлит+ле-
дебурит+лювщяшякилли графитдян ибарятдир.
ГОСТ 1412-85 ясасян боз чугунлар СЧ щярфляри иля
маркаланыр. Щярифлярдян сонра чугунун кгг/мм2 (10-
1
МПа) иля мцвяггяти мцгавимятини эюстярян рягям
йазылыр.
Хассяляриня вя тятбигиня эюря боз чугунлары
ашаьыдакы груплара бюлмяк олар:
– СЧ 10 вя СЧ 15 маркалы феррит вя феррит-перлит
боз чугунларын дартылмада мющкямлик щядди 10-15
кгг/мм2 (100-150 МПа), яйилмядя мющкямлик щядди 28-32
кгг/мм2-дир. Бу чугунлардан диварынын галынлыьы 10-30
мм олан вя нисбятян кичик йцк алтында ишляйян
тюкцкляр, мясялян юзцл тавалары, арматура вя с.
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
– СЧ 20, СЧ 25, СЧ 30, СЧ 35 маркалы перлит
чугунлары 60-100 мм гядяр галынлыьы олан мясул
тюкцкляр алмаг цчцн ишлядилир. Онлардан эцълц
дязэащларын чатысы, бюйцк тязйиг шяраитиндя
йейилмяйя ишляйян силиндрляр, пистонлар вя с.
щазырланыр.
Майе чугуна 0,3-0,8% графит, ферросилисиум вя йа
силикокалсиум ялавя етмякля модификасийа едилмиш боз
чугун алырлар. Бу чугунда юлчцъя кичик олан графит
дяняляри тяърид олунмуш шякилдя олдуьу цчцн онларын
мющкямлийи йцксяк олур. Модификасийа едилмиш
чугунлара СЧ 40 вя СЧ 45 мисал ола биляр.
Боз чугунларын механики хассяляри ъядвял 3-дя
верилмишдир.
105
Аь чугун сементит фазасы сайясиндя чох бюйцк
бярклийя вя кювряклийя маликдир, кясмя иля чох чятин
емал едилир вя мящдуд тятбиг едилир.
Сятщ гатлары аь чугун, юзяйи ися боз чугун
структуруна малик олан тюкцкляр аьармыш чугун
адланыр. Сятщин аь чугун структуру алмасы сцрятля
сойума нятиъясиндя баш верир. Бу чугунлар йейилмяйя
давамлы олдуьу цчцн онлардан йайма валъыглары,
чархлар, дяйирман кцряляри вя с. щазырланыр.
Ъядвял 3
Боз чугунларын механики хассяляри
(ГОСТ 1412-85)
Чугунун м, МПа (ян яж, МПа
Бярклик, НВ
маркасы азы) (ян азы)
СЧ 10 100 280 120-205
СЧ 15 150 320 130-241
СЧ 20 200 400 143-255
СЧ 25 250 460 156-260
СЧ 30 300 500 163-270
СЧ 35 350 550 179-290
СЧ 40 400 600 207-285
СЧ 45 450 650 229-289
Ъядвял 4
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики
хассяляри (ГОСТ 7293-85)
Чугунун м, МПа яж, МПа , % Бярклик,
маркасы ян азы ЩБ
ВЧ 35 350 220 22 140-170
ВЧ 40 400 250 15 140-202
ВЧ 45 450 310 10 140-225
ВЧ 50 500 320 7 153-245
ВЧ 60 600 370 3 192-277
ВЧ 70 700 420 2 228-302
ВЧ 80 800 480 2 248-351
ВЧ 100 1000 700 2 270-360
107
дирсякли валлары, йайма дязэащларынын, дямирчи прес
аваданлыьынын вя с. бир чох деталлары щазырланыр.
Сон заманлар боз чугунла йцксякмющкямликли
чугун арасында йер тутан вермикулйар графитли чугундан
да истифадя едилир. Бу чугунда графит дяняъикляри
бурулмуш (гурдвары) шякилдя олур. Вермикулйар
графитли чугун модификасийа едиляркян магнезиумум
мигдары 0,015-0,04%-дяк азалдылыр, лигатурайа 0,2-0,5%
Ти, 0,001-0,01% Се ялавя едилир. Чох заман ися ясасян
надир торпаг елементлярдян, хцсусян ферросериумдан
истифадя едилир.
Дюйцлян чугун графит дяняляринин килкяшякилли
олмасы иля фярглянир. Бу чугунларын адынын дюйцлян
олмасы шяртидир, онлардан мямуллары пластик
деформасийа йолу иля йох, тюкмя иля алырлар.
Дюйцлян чугуну аь чугун тюкцкляриндян хцсуси
графитляшдириъи табалма цсулу иля алырлар. Чугунун
тяркиби адятян 2,2-3,0% Ъ, 0,7-1,5% Си, 0,3-1,0% Мн, 0,2%
П, 0,1% С ибарят олур. Майе чугуну гялибя тюкдцкдян
сонра сцрятля сойудараг яввялъя аь чугун структуру
алырлар. Сонра тюкцйц узун мцддят ярзиндя (2 суткайа
гядяр) табалмайа уградырлар.
Табалма ики мярщя-
лядя апарылыр. Биринчи
мярщялядя тюкцйц 950-
970 Ъ гядяр гыздырыб
бир мцддят сахлайырлар
(шякил 44). Бу заман
ледебуритин тяркибиндя
олан сементит парчаланыр
Шякил 44. Дюйцлян чугун вя аустенит+графит
алынмасы цчцн структуру йараныр. Ямяля
графитляшдириъи табалманын
эялян графит килкя-
схеми
108
шякилли олур. Сонра тюкцйц евтекоид чеврилмя тем-
пературунадяк сойудурлар. Щямин вахт аустенитдян
айрылан икинчи сементитин парчаланмасы нятиъясиндя
графит дяняляри бюйцйцр. Евтектоид чеврилмя
температуру интервалында (740-760 Ъ) сойутманын
сцрятини кяскин сурятдя азалдыр вя йа бир аз ашаьы
температурда (720 Ъ) узун мцддят сахлайырлар. Бу заман
графитляшмянин икинъи мярщяляси баш верир-
аустенитин парчаланмасындан феррит+графит структуру
алыныр. Беля чугунун там сойудулмадан сонра структуру
феррит+графит олур. Бу чугуна ферритли дюйцлян чугун
дейилир.
Евтектоид температурундан ашаьы сойутма сцрятля
апарыларса аустенитин парчаланмасы нятиъясиндя перлит
алыныр, чугунун структуру перлит+графит олар. Беля
чугунлар ися перлитли дюйцлян чугун адланыр. Дюйцлян
чугун ГОСТ 1215-79 ясасян КЧ щярфляри вя рягямлярля
маркаланыр. Биринъи рягям мцвяггяти мцгавимятин,
икинъи рягям ися нисби узанманын гиймятини эюстярир.
Ъядвял 5-дя дюйцлян чугунларын механики хяссяляри
верилмишдир.
Дюйцлян чугун тюкцклярини зярбяли вя
вибрасийалы йцк алтында ишляйян деталлар (картерляр,
редукторларын эювдяси, муфталар, флянсляр) цчцн
ишлядирляр.
Ъядвял 5
Дюйцлян чугунларын механики хассялярын
(ГОСТ 1215-79)
Чугунун
м, МПа , % Бярклик, НВ
маркасы
КЧ 33-8 330 8 165
109
КЧ 37-12 370 12 163
КЧ 50-4 500 4 241
КЧ 60-3 600 3 269
110
Шякил 45. Чугунда графитин мцхтялиф формалары
(асыланмамыш шлиф): а – лювщяшякилли (боз чугун); б – кцря
шякилли (йцксякмющкямликли чугун); ъ – килкяшякилли
(дюйцлян чугун)
111
5. Термики емалын нязяри ясаслары
113
мцяййян гядяр ифрат сойума вя йа ифрат гызма тяляб
олунур. Она эюря дя бющран температурларыны ишаря ет-
мяк цчцн гызмада «ъ» щярфи (франсызъа «ъщауфф» –
«гызма» сюзцндян), сойумада ися «р» щярфи (франсызъа
«рефроидиссемент» – «сойума» сюзцндян) ялавя едилир:
вя ; вя йазылыр. Мясялян,
нюгтяси пА чеврилмясиня, ися Ап чеврилмясиня
уйьун эялир.
Термики емал заманы гызманын цмуми вахты
верилмиш температурадяк гызма – г вя щямин
температурда чеврилмялярин баша чатмасы цъцн сахлама
– б вахтындан ибарятдир. Гызма вахты собанын типиндян,
мямулларын юлчцсцндян вя онларын собайа дцзцлмя
гайдасындан, материалын тяркибиндян асылыдыр.
Полад мямулу собада гыздыраркян онун оксиэенля
гаршылыглы тясири (Ъ+О2ЪО2 реаксийасы)
нятиъясиндя сятщин карбонсузлашмасы вя
2Фе+О22ФеО реаксийасы нятиъясиндя кцтлянин 1-3%
фаизи гядяр гялпя ямяля эялмясиня сябяб олур.
114
Шякил 48. Термики емал нювляринин
тяснифаты
115
Полиморф чеврилмяли табландырмада метал фаза
чеврилмя температурундан йухары температурадяк гыз-
дырылыр. Бу нюв табландырма дямир-карбон яринтиляри
цчцн характердир. Полиморф чеврилмясиз табландырмада
ися яринтинин изафи фазанын там щялл олуб биръинсли
структур ямяля эятирянядяк гыздырылмасындан вя
структуръа гейри-дяйанятли олан ифрат доймуш бярк
мящлул алынмасы цчцн сцрятля сойудулмасындан
ибарятдир.
Табяксилтмя табландырылмыш металын фаза
чеврилмя температурундан ашаьы температурадяк
гыздырылараг нисбятян мцвазинят щалына гайтарылмасы
ямялиййатына дейилир.
Кющнялмядя металын мцвазинят щалына гайытмасы
отаг температурунда узун мцддят сахлама вя йа бир гядяр
гыздырылма нятиъясиндя баш верир.
Термики емал заманы поладын ясас чеврилмялярини
характеризя едян структурлар ашаьыдакылардыр:
1. Аустенит А – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –
Фе(Ъ).
2. Мартенсит М – карбонун -дямирдя ифрат доймуш
бярк мящлулу – Фе(Ъ).
3. Феррит Ф – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –
Фе.
4. Перлит П – ферритля сементинин евтектоид
гарышыьы – Фе+Фе3Ъ
Поладын термики емалы просесиндя ашаьыдакы
дюрд ясас чеврилмя баш верир:
1. Полад гыздырылдыгда баш верян чеврилмя –
перлитин аустенитя чеврилмяси ПА вя йа
Фе+Фе3ЪФе(Ъ).
2. Ифрат сойудулмуш аустенитин изотермик
чеврилмяси – АП вя йа Фе(Ъ)Фе +Фе3Ъ.
116
3. Аустенитин сцрятля сойудулдугда мартенситя
чеврилмяси – АМ вя йа Фе(Ъ)Фе(Ъ).
4. Мартенситин вя галыг аустенитин гыздырылдыгда
чеврилмяси.
117
эедир. температурунда ПА чеврилмяси баш верир.
интервалында ися сементит аустенитдя щялл
олур вя ону СЕ хятти бойунъа карбонла зянэинляшдирир
(шякил 49).
Перлитин аустенитя чеврилмяси кристаллашма
просесидир. Бу просес кристаллашманын цмуми
ганунауйьунлугларына табе олур вя аустенит
рцшеймляринин ямяля эялмяси вя бюйцмяси йолу иля баш
верир. Аустенитин тяркиби щям ферритин, щям дя
сементитин тяркибиндян фяргли олдуьу цчцн полиморф
чеврилмя иля йанашы карбон атомларынын хейли
мясафяйя кечмяси цчцн диффузийа да баш верир.
120
Шякил 51. Тяркибиндя 0,8%Ъ олан поладдын дяняляринин
бюйцмя схеми: 1 – ирси хырдадяняли полад; 2 – ирси иридяняли
полад; 3 – ирси дяня; 4 – термики емал цчцн гыздырылма
заманы алынан дяня; 5 – илкин перлит дяняси; 6 – башланьыъ
аустенит дяняси
121
Чеврилмя вя сементитин аустенитдя щялл олмасы
баша ъатдыгдан сонра чеврилмя температурунда сахлама
вя йа температурун артырылмасы аустенит дяняляринин
бюйцмясиня сябяб олур.
Аустенит дянясинин бюйцмя мейллийиндян асылы
олараг поладлар ирси иридяняли вя ирси хырдадяняли
поладлара бюлцнцр (шякил 51). Ирси иридяняли
поладларда аустенит дяняси азаъыг ифрат гызма
нятиъясиндя кяскин сцрятдя бюйцйцр. Бу поладлара
ферросилисиум вя йа ферроманган иля
оксиэенсизляшдирилян поладлар аиддир.
Ирси хырдадяняли поладларда аустенит дяняси 1000-
1050 Ъ температурадяк чох аз бюйцйцр. Даща чох
гыздырылдыгда ися дянялярин кяскин бюйцмяси
мцшащидя едилир. Полад алцминиум иля
оксиэенсизляшдирилдикдя ирси хырдадянялик хассяси
газаныр. Бу ондан ямяля эялир ки, структурда ямяля эялян
алцминиум нитриди дянялярин сярщядляриндя йерляшир
вя 1000-1050 Ъ-дяк аустенитдя щялл олмадыьы цчцн онун
дяняляринин бюйцмясини тормозлайыр. Даща йцксяк
температурда АлН аустенитдя щялл олдуьу цчцн
дянялярин кяскин бюйцмяси башлайыр. Ти, В, Н6, Зр вя с.
кими леэирляйичи елементляр дя аустенит дяняляринин
бюйцмясинин гаршысыны алыр.
Шякил 51-дя тяркибиндя 0,8%Ъ олан поладын
дяняляринин бюйцмя схеми верилмишдир.
Аустенит дяняси бюйцк олдугъа поладын отаг
температурунда щягиги дяняси дя бюйцк олур. Поладын
щягиги дянясинин юлчцсц, онун механики хассяляриня
ъидди тясир едир. Щягиги дянянин бюйцмяси м, 0,2, вя
-ни, хцсусян зярбя юзлцлцйцнц ашаьы салыр вя сойуг
сынма температуруну йцксялдир.
122
Полад дянясинин юлчцсц ГОСТ 5639-82-йя эюря 1-
дян 15-дяк балла гиймятляндирилир. Дянянин балы
шлифин 1 мм2-дя олан дяняляринин сайы иля дцз
мцтянасибдир. Шякил 52-дя поладын дянявярлик шкаласы
верилмишдир (рягямляр дянявярлик балыны эюстярир).
123
Шякил 52. Поладын дянявярлик шкаласы 100
124
5.4. Ифрат сойудулмуш аустенитин
чеврилмяси
А1 нюгтясиндян ашаьы температурда аустенит
феррит вя сементитя парчаланыр – Фе(Ъ)Фе+Фе3Ъ. Бу
парчаланма истяр фасилясиз сойума шяраитиндя, истяр дя
сабит температурда – изотермик шяраитдя эедя биляр.
А1 нюгтясиндян ашаьы температурда аустенитин
сярбяст енержиси феррит-сементит гатышыьынын сярбяст
енержисиндян чох олур. Беляликля, ифрат сойудулмуш
аустенит дяйанятсиз олур. Ейни заманда йени йаранан
феррит вя сементит фазалары тяркибъя аустенитдян
фяргляндийи цчцн чеврилмя диффузийа характери
дашыйыр-карбон диффузийа йолу иля фазалар арасында
пайланыр.
Беляликля, температур ашаьы дцшдцкъя бир
тяряфдян сярбяст енержиляр фяргинин артмасы
нятиъясиндя АП чеврилмяси сцрятлянир, диэяр
тяряфдян карбон атомларынын диффузийа сцряти
азалдыьы цчцн чеврилмя лянэийир.
Аустенитин перлитя чеврилмя просеси мцяййян
заман ярзиндя баш верир. Бу просес ямяля эялмиш
перлитин замандан асылылыьыны эюстярян кинетик
чеврилмя яйриси иля тясвир едиля биляр. Шякил 53.а-да
мцхтялиф температурлар цчцн изотермик шяраитдя баш
верян кинетик чеврилмя яйриляри эюстярилмишдир. Чев-
рилмянин яввяли чох кичик сцрятля характеризя олунур.
Бу яслиндя инкубасийа дюврцдцр. Сонра чеврилмя сцряти
артыр вя аустенитин мигдары азалдыгъа чеврилмя сцряти
йенидян азалмаьа башлайыр. Шякилдя а (а1, а2, а3, …)
чеврилмянин башланьыъ, б (б1, б2, б3, …) чеврилмянин
гуртарма нюгтясидир.
125
Чеврилмянин сцряти ифрат сойума дяряъясиндян
асылыдыр. Беляки, ифрат сойума дяряъясинин кичик
гиймятляриндя сярбяст енержиляр фярги аз олдуьу цчцн,
нисбятян бюйцк гиймятляриндя ися атомларын диффузийа
щярякятлилийи зяиф олдуьу цчцн чеврилмя йаваш эедир.
Мцхтялиф температурлар цчцн чеврилмянин
башланма (а1, а2, а3 вя с.) вя гуртарма (б1, б2, б3 вя с.)
нюгтялярини диаграма кюъцрярикся, аустенитин
изотермик чеврилмя диаграмыны аларыг (шякил 53.б).
Яйрилярин шякли «Ъ» щярфиня бянзядийи цчцн бу
диаграмы чох заман Ъ-шякилли диаграм адландырырлар.
Диаграмда ашаьыдакы сащяляри гейд етмяк олар:
1. дяйанятли аустенит сащяси;
2. ифрат сойудулмуш аустенит сащяси;
3. гисмян АП чеврилмяси баш вермиш сащя;
4. АП
чеврилмясинин
гуртардыьы сащя;
5. диффузи-
йасыз мартенсит
чеврилмясинин
башландыьы сащя
(мартенсит чев-
рилмяси
щаггында аша-
ьыда айрыъа да-
нышылачаг);
6. мартенсит
чеврилмясинин
баша ъатдыьы са-
щя.
Аустенитин
чеврилмя мящсу-
126
Шякил 53. Аустенитин изотермик
чеврилмя яйриляри: а – мцхтялиф
температурлар цчцн аустенитин
изотермик чеврилмясинин кинетик
чеврилмя диаграмы
128
Шякил 54. Мартенситин
кристал гяфяси
Шякил 55. Мартенситин
Кристал гяфясинин чеврилмя яйриси
позулмасы иля ялагядар
олараг мартенсит йцксяк мющкямлийя (65 ЩРЪ – гядяр)
малик олур. Мартенсит башга структурлара нисбятян даща
бюйцк хцсуси щяъмя малик олур. Бу ися мартенсит
чеврилмяси заманы поладын щяъминин артмасына,
нятиъядя мямулда дахили эярэинликляр, габарма вя йа
щятта чатлар ямяля эялмясиня сябяб олур.
Мартенсит чеврилмяси мцяййян Мб температурунда
башлайыр вя Мс – чеврилмянин сону температурунадяк
давам едир. Чеврилмянин башланьыъы вя сону темпе-
ратурлары поладын тяркибиндян – карбонун вя
леэирляйиъи elementlярин мигдарындан асылыдыр.
Поладын тяркибиндя карбонун мигдары артдыгъа Мб вя Мс
температурларынын гиймяти ашаьы дцшцр.
Яэяр Мб-Мс температур интервалында сойума
дайанды-рылса мартенсит чеврилмяси дя дайаныр. Бу,
ейни заманда аустенитин стабилляшмясиня вя сойуманы
129
давам етдирдикдя онун мартенситя чеврилмясинин лянэ
эетмясиня сябяб олур.
Поладын сойумасы баша чатдыгдан сонра, хцсусян
Мс отаг температурундан ашаьы олдугда (мясялян,
тяркибиндя 0,5-0,6%Ъ олан вя йа леэирлянмиш
поладларда) структурда мцяййян гядяр аустенит мар-
тенситя чеврилмядян галыр. Буна галыг аустенити Аг
дейирляр. Шякил 55-дя мартенсит чеврилмя яйриси верил-
мишдир.
Мартенсит чеврилмяси баш вермяси цчцн полад еля
сцрятля сойу-
дулмалыдыр ки, Мб
температуруна еняня-
дяк перлит чеврилмя-
си баш вермясин.
Аустенитин
мартенсит чеврилмя-
синин башландыьы
Мб температурунадяк
сойумасыны тямин
едян минимал сцрят
табланманын бющран
Шякил 56. Мцхтялиф сцрятлярля сцряти адланыр.
фасилясиз сойума просесиндя Бющран сцряти – Вб
аустенитин чеврилмяси фасилясиз сойудулма
просесиндя
аустенитин чеврилмя диаграмында эюстярилмишдир
(шякил 56).
131
просесин сцряти ясасян гызма температурундан асылы
олур, щям дя йадда сахлайаг ки, просес щяъмин
дяйишмясиля мцшайият олунур.
Табландырылмыш поладын гыздырылмасы –
табяксилтмя заманы чеврилмяляр ашаьыдакы дюрд
мярщялядя эедир.
Табяксилтмядя биринъи мярщяля мартенситин
парчаланмасыдыр. Бу мярщяля 80-200 Ъ-дя баш верир. Бу
заман -мящлулдан (мартенситдян) карбон айрылараг бярк
мящлулла когерент ялагядя олан карбид ямяля эятирир.
Ейни заманда кристал гяфясин параметрляринин нисбяти
ващидя йахынлашыр, тетрагонал гяфяс куб гяфяся
йахынлашыр. Йаранан структур табяксилдилмиш
мартенсит адланыр.
Икинъи мярщяля 250-350 Ъ температурда баш
верир. Бу мярщялядя бярк мящлулдан карбонун
айрылмасы вя карбит (сементит) ямяля эялмяси давам
едир. Кристал гяфясин тетрагоналлыьы даща да азалыр вя
300-350 Ъ температурда ъ/а1 олур. Бу ися бярк
мящлулда (мартенситдя) галан карбонун мигдарынын
мцвазинят щалына йахынлашдыьыны эюстярир.
Мартенситин парчаланмасы поладын щяъминин
кичилмясиня сябяб олур.
Бу мярщялядя ейни заманда галыг аустенитин
чеврилмяси дя баш верир. Галыг аустенитинин чеврилмя
мящсулу табяксилдил-миш мартенсит адланса да,
структуруна эюря о, ифратсойумуш аус-тенитин бейнит
чеврилмя мящсулуна охшайыр.
Цчцнъц мярщяля 350-450 Ъ температурда баш
верир. Бу мярщялядя -бярк мящлулдан карбонун
айрылмасынын интенсивлийи артыр. Нятиъядя -
мящлулдан изафи карбонун айрылмасы баша чатыр,
карбид щиссяъикляри бюйцмяйя башлайыр. Беляликдя,
132
350-450 Ъ температурда табяксилтмядян сонра поладын
структуру -бярк мящлул кристалларындан вя кичик
дисперсли сементит щиссяъикляриндян ибарят олур. Бу
структура табяксилтмя троостити дейилир.
Дюрдцнъц мярщялядя (450 Ъ-дян йухары
температурда) -фазада гурулуш гцсарлары кяскин
сцрятдя азалыр,
карбидлярин
пыхталашмасы
(коагулйасийа
едилмяси) вя
сфероидляшмяси
баш верир.
Нятиъядя, 500-600
Ъ температурда
Шякил 57. -бярк мящлулда
карбид щиссяляри
(мартенситдя карбонун мигдарынын
температурдан асылылыьы)
нисбятян ири
юлчцдя олур. Бу
структура табяксилтмя сорбити дейилир.
Гыздырылма температурундан асылы олараг -бярк
мящлулда (мартенситдя карбонун мигдарынын)
дяйишмяси шякил 57-да эюстярилмишдир.
Табяксилтмя троостити вя табяксилтмя сорбити-
мартенсит структуру дахилиндя ямяля эялдийи цчцн онлар
да ийнявари шякли сахлайыр. Бунунла да бу структурлар
аустенитин ифрат сойумасында ямяля эялян сорбит вя
трооститин лювщявары структурундан фярглянир.
Табяксилтмя заманы мартенситин парчаланмасы
поладын хассяляриня тясир эюстярир. 200-250 Ъ-дяк
бярклик демяк олар ки, азалмыр. Бу температурдан йухары
гыздырылдыгда бярклик, мцвяггяти мцгавимят м вя
ахычылыг щядди 0,2 нязяря чарпаъаг дяряъядя азалыр,
133
нисби узанма , нисби даралма вя зярбя юзлцлцйц
артыр.
Табяксилтмя кювряклийи.
Табяксилтмя заманы бязи поладларын зярбя
юзлцлцйц азалыр. Буна табяксилтмя кювряклийи дейилир.
Табяксилтмя кювряклийи ики нюв олур.
Биринъи нюв табяксилтмя кювряклийи дюнмяз
табяксилтмя кювряклийи адланыр. Бу нюв кювряклик 300-
400 Ъ-дя табяксилтмя нятиъясиндя баш верир. Бу
кювряклик мартенситдян айрылан карбид нятиъясиндя
баш верир. Бу кювряклик мартенситдян айрылан карбид
щиссяъикляринин дянялярин сярщядляри бойунъа йыьыл-
масы нятиъясиндя ямяля эялир. Полады 400 Ъ-дян артыг
гыздырдыгда юзлцлцйц артыр, бярклийи вя мющкямлийи
азалырса да, тякрар 350-400 Ъ-дяк гыздырдыгда
табяксилтмя кювряклийи баш вермир.
Икинъи нюв табяксилтмя кювряклийи дюняр
табяксилтмя кювряклийи адланыр. Бу нюв кювряклик,
табландырмадан сонра 500-550 Ъ интервалында йаваш
сойутдугда вя йа бу температурда узун мцддят сахладыгда
бязи леэирлянмиш поладларда баш верир. Яэяр полад,
табяксилтмя температурундан сцрятля сойудуларса
(мясялян, суда вя йа йаьда) кювряклик ямяля эялмир. Бу
нюв кювряклийин характер яламяти онун
дюнярлийиндядир. Яэяр табяксилтмя температурундан
сцрятля сойудулан полад йенидян 500-550 Ъ гядяр
гыздырылыб сахланыларса вя йа кичик сцрятля
сойудуларса икинъи нюв табяксилтмя кювряклийи
тякрарян баш верир.
Дюняр табяксилтмя кювряклийинин сябяби фосфор,
сцрмя вя галай атомларынын диффузийа нятиъясиндя
дянялярин сярщядляриня топлашмасындадыр. Полада 0,2-
134
0,3% Мо вя йа 0,5-0,7% W ялавя едилмяси онун дюняр
табяксилтмя мейллийини хейли азалдыр.
135
6. Поладын термики емалынын
технолоэийасы
Машынгайырмада истифадя олунан поладын 40
фаизя гядяри термики емал просесляриня уьрадылыр. Бу
просесляр поладын тязйигля вя йа кясмя иля емалын
асанлашдырмаг, дендрит ликвасийасыны зяифлятмяк,
дахили эярэинликляри вя йа структур позьунлугларыны
арадан галдырмаг, механики хассялярини
йахшылашдырмаг вя с. мягсядляр цчцн апарылыр.
137
6.2. ЫЫ нюв табалма (фаза
йенидянкристаллашмасы)
ЫЫ нюв табалманын ясас хцсусиййяти онун фаза
чеврилмяляри иля баьлы олмасыдыр. Бу нюв табалма
поладын вя йа нюгтяляриндян йухары
температурадяк гыздырылыб, бу температурда
сахланмасындан вя адятян йаваш сойудулмасындан
ибарятдир. ЫЫ нюв табалмадан сонра полад демяк олар
ки, там мцвазинят щалы алыр вя онун структуру Фе–Фе3Ъ
щал диаграмына уйьун эялир.
ЫЫ нюв табалмадан сонра поладын бярклийи вя
мющкямлийи азалыр, пластиклийи артыр, металын
дяняляри кичилир, дахили эярэинликляр арадан галхыр.
Табалма чох заман щазырлыг ямялиййаты ролуну
ойнайыр. Мясялян, тюкцкляри, дюйцкляри табалмайа
уьрадараг, онларын бярклийини азалдыр вя кясмя иля
емалыны асанлашдырырлар.
ЫЫ нюв табалмайа там, изотермик вя натамам
табалма аиддир.
Там табалма евтектоидягядяр поладын
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылыб, металын
бцтцн щяъминдя фаза чеврилмяляри баша чатанядяк бу
температурда сахланмасындан вя сонра йаваш
сойудулмасындан ибарятдир.
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылдыгда
хырда дяняли аустенит ямяля эялир ки, бу да сойудулдугда
хырда дяняли структурун формалашмасына сябяб олур.
Нятиъядя металын юзлцлцйц вя пластиклийи артыр вя
тамамлайыъы термики емалдан сонра даща йцксяк
хассяляр алмаг имканы йараныр.
138
Температурун нюгтясиндян чох йухары олмасы
аустенит дяняляринин бюйцмясиня вя поладын
хассяляринин писляшмясиня сябяб олур. Гызма
температура вя гызма температурунда сахлама вахты
собанын типиндян, мямулун юлчцляриндян, кцтлясиндян
вя собайа долдурулма гайдасындан, поладын тяркибиндян
асылы олур.
Йаваш сойутма аустенитин перлитя чеврилмясини
тямин едир (полад сцрятля сойудуларса йцксяк дисперсли
вя мцвафиг сурятдя бярклийи чох олан феррит+сементит
структуру алынар). Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк
дяйанятя малик олдуьу леэирлянмиш поладлар даща йаваш
сойудулур. Адятян, карбонлу поладлар 40-60 Ъ/саат,
леэирлянмиш поладлар ися 100-150 Ъ/саат сцрятля
сойудулур. Аустенитин перлитя чеврилмяси баша
ъатдыгдан сонра сойуманы сцрятляндирмяк олар.
Там табалма поладын дянялярини хырдалашдырыр,
юзлцлцйцнц вя пластиклийини артырыр, дахили
эярэинликляри арадан галдырыр, бярклийини ися
азалдараг кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Там табалмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,4%Ъ олан
чешидли йаймалары, дюйцкляри вя фасонлу тюкцкляри
уьрадырлар.
Изотермик табалмайа адятян леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Бунун цчцн полады там табалма
цчцн олдуьу кими гыздырыр, А1 нюгтясиндян бир гядяр
ашаьы (660-680 Ъ) температурадяк сцрятля сойудуб, бу
температурда изотермик шяраитдя аустенит там
парчаланадяк (3-6 саат) сахлайыр вя сонра щавада сойу-
дурлар (шякил 59).
139
Изотермик
табалманын бир
цстцнлцйц табалма вахты-
нын гысалдылмасында
икинъи цстцнлцйц ися
чеврилмя изотермик
шяраитдя эетдийи цчцн
бярабяр структур алынма-
сындадыр.
Изотермик табалмайа
ясасян нисбятян кичик
юлчцлц дюйцкляри вя
леэирлянмиш се-
Шякил 59. Изотермик ментитлянян поладдан
табалманын схеми олан чешидли йайыглары
уьрадырлар.
Тяркибиндя 0,65-0,9%Ъ олан йай поладларыны тякрар
сойуг чякмя ямялиййатына уьратмадан габаг патентирлямя
адланан изотермик ямялиййата уьрадырлар. Бунун цчцн
яввялъя полады аустенитляшмя температурунадяк
гыздырыр, сонра 450-500 Ъ температуру олан яримиш
дузларда сойудурлар. Бу заман поладда назик тябягяли
троостит вя йа сорбит структуру йараныр. Бу ъцр структур
сойуг чякмя заманы 75%-я гядяр нисби сыхылма ялдя
етмяйя имкан верир. Щям дя сонунъу чякмя
ямялиййятындан сонра м=2000-2250 МПа щяддиня гядяр
йцксяк мющкямлик алмаг олур.
Натамам табалмада полады А1 температурундан 10-
30 Ъ йухары гыздырырлар. Бу табалмайа адятян
евтектоиддян сонракы карбонлу вя леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Полад гыздырылдыгда онун
структурунда йенидян кристаллашма эедир, бу лювщяшя-
килли перлитин дянявяр (сфероидал) перлитя
140
чеврилмясиня сябяб олур. Яэяр полад даща йцксяк
температурадяк гыздырыларса сементит аустенитдя щялл
олар вя сойудулан заман АП чеврилмясиндя йенидян
лювщя шяклиндя айрылар.
Тяркиби евтектоидя йахын олан поладлары натамам
табалма цчцн адятян 750-760 Ъ, карбонун мигдары чох
олдугда ися 770-790 Ъ гыздырырлар. Дянявяр структур
алынмасыны тямин етмяк цчцн полад чох кичик сцрятля
(30-50 Ъ/саат) сойудулмалыдыр.
Дянявяр перлитли структура малик олан поладын
бярклийи вя мцгавимяти аз, нисби узанма вя даралмасы
ися йцксяк олур.
Натамам табалмайа кясмя иля емалы
йахшылашдырмаг цчцн вя йа сойуг штампламадан ютрц
пластиклийи артырмаг цчцн евтектоидя гядяр поладлары
да уьрадырлар.
Нормаллашдырма (нормаллашдырма табалмасы)
евтектоидягядяр поладын нюгтясиндян 40-50 Ъ,
евтектоиддян сонракы поладын ися Аъм нюгтясиндян 40-50
Ъ йухары температурадяк гыздырылыб фаза
чеврилмяляринин баша ъатмасы цчцн бир гядяр сахла-
дыгдан сонра щавада сойудулмасындан ибарят термики
просесдир.
Поладын щавада сойудулмасы там табалмайа
нисбятян сойума сцрятинин йцксяк олмасына вя феррит-
сементит структурунун дисперслийинин артмасына сябяб
олур. Бязи леэирлянмиш поладларын щавада сойудулмасы
яслиндя табландырма еффекти верир.
Нормаллашдырма нятиъясиндя там фаза
йенидянкристаллашмасы баш верир, тюкмя вя йа дюймя
нятиъясиндя ямяля эялян ири дянявярлик арадан галхыр.
Полад тюкцклярин хассялярини йахшылашдырмаг цчцн
141
чох заман табландырма вя йцксяк табалма явязиня
нормаллашдырмадан истифадя едилир.
6.3. Табландырма
Табландырма поладын бющран температурундан
(евтектоидя гядяр полад цчцн нюгтяси, евтектоид вя
евтектоиддян сонракы полад цчцн нюгтяси) вя йа
изафи фазаларын щялл олма температурундан йухары
гыздырылыб, бу температурда сахланмасындан вя бющран
сцрятиндян бюйук сцрятля сойудулмасындан ибарят
термики ямялиййатдыр.
Табландырманын нятиъясини тяйин едян амилляр
гызма температуру вя сойума сцрятидир.
Евтектоидягядяр поладлары нюгтясиндян 30-50
Ъ йухары (шякил 60) йухары гыздырырлар. Беля
гыздырдыгда поладын феррит+перлит структуру
аустенитя, сцрятля сойудулдугда ися мартенситя чеврилир.
142
Шякил 60. Карбонлу
поладларын табландырма
температурунун сечилмяси
Евтектоиддянсонракы карбонлу поладлары таблан-
дырмаг цчцн адятян нюгтясиндян 30-50 Ъ (760-780
Ъ) гыздырырлар. Бу заман поладын структурунда
аустенит ямяля эялир, лакин бир гядяр щялл олмамыш се-
ментит дя галыр. Сцрятля сойудулдугдан сонра поладын
структуру йцксяк бярклийя малик мартенситдян вя щялл
олмамыш карбид щиссяъикляриндян ибарят олур.
Карбонлу поладларын табландырма заманы азаъыг
изафи гызмасы дянялярин бюйцмясиня сябяб олур.
Леэирлянмиш поладлар ися чох вахт хцсуси карбидлярин
щялл олуб леэирлянмиш аустенит ямяля эятирмяси цчцн
вя йа бющран нюгтяляриндян 150-250 Ъ йухары
гыздырылыр. Бу заман щялл олмамыш карбид
щиссяъикляри дянялярин бюйцмясини тормозладыьы цчцн
дяняляр нязярячаръаъаг дяряъядя бюйумцр.
Гызма мцддяти мямулун бцтцн щяъми бойунъа
гызмасыны, фаза чеврилмяляринин баша чатмасыны вя
щомоэенляшмяни тямин етмялидир. Гызманын цмуми
мцддяти мямулун форма вя юлчцляриндян, онун собада
143
йерляшдирилмя гайдасындан, собанын типиндян, поладын
тяркибиндян вя хассяляриндян асылы олараг мцяййян
едилир.
Тяърцбяляр ясасында евтектоидя гядяр полад
мямулун ен кясийинин 1 мм цчцн гызма мцддяти електрик
собаларында 45-75 с, аловлу собаларда 35-60 с, дуз
ванналарында 12-22 с гябул едилир. Алят поладлары цчцн
(0,7-1,3%Ъ) бу мцддят електрик собаларында 50-90 с, дуз
ванналарында 20-30 с гябул едилир.
Гызма мцщитинин дя бюйук ящямиййяти вар.
Аловлу собаларда вя йа електрик собаларында соба
атмосферинин мямулун сятщи иля гаршылыглы тясири
нятиъясиндя сятщин оксидляшмяси вя карбонсузлашмасы
баш веря билир ки, бу да поладын бярклийини, механики
хассялярини вя йейилмяйя давамлылыьыны ашаьы салыр.
Мямулу оксидляшмядян вя карбонсузлашмадан
горумаг цчцн чох заман собада горума атмосфери
йарадылыр. Бунун цчцн собайа мцхтялиф газ
гарышыглары (мясялян, 20% ЪО, 20% Щ2, 60% Н2)
верилир.
Табландырма цчцн сойудуъу мцщит еля олмалыдыр
ки, мямулун мцяййян ен кясийиндя мартенсит структуру
ямяля эялмясини вя табландырма гцсурларынын (чатлар,
деформасийа, габарма вя с.) олмамасыны тямин етсин. Бу
да ясасян сойума сцряти иля ялагядардыр.
Йцксяк сойума сцряти (табландырманын бющран
сцрятиндян – Вб йцксяк) А1-Мб температур интервалында
зяруридир. Бу сцрят аустенитин перлитя чеврилмясиня
имкан вермир. Мб-Мс мартенсит чеврилмяси интервалында
сойума сцрятинин азалмасы мяслящятдир. Мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин чох бюйцк
олмасы бюйцк галыг эярэинликляринин, щятта чатларын
ямяля эялмясиня, сойума сцрятинин чох кичик олмасы иля
144
мартенситдя табяксилмяйя вя галыг аустенитинин
чохалмасына сябяб олур ки, бу да поладын бярклийини
ашаьы салыр.
Табландырма цчцн ян чох судан, гяляви вя дузларын
суда мящлулундан вя минерал йаьлардан истифадя едилир.
Карбонлу поладларда вя бязи аз леэирлянмиш поладларда
ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти аз олдуьу цчцн
онлары суда вя йа НаЪл вя йа НаОЩ-ын суда мящлулунда
табландырырлар.
Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк дяйанятя
малик олан леэирлянмиш поладлары минерал йаьларда
табландырырлар. Минерал йаьларын мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин кичик
гиймятини тямин етмяси табландырма гцсурларынын
азалмасына сябяб олур.
Сон заманлар табландырма цчцн ПК2, ПАА, УЗСП-1
типли полимерлярин суда мящлулу да тятбиг едилир.
Поладын табландырылмасыны гиймятляндирмяк
цчцн табланмаглыг вя табланма дяринлийи анлайыш-
ларындан истифадя едилир.
Табланмаглыг поладын таблан-
ма нятиъясиндя алдыьы бярклийин
гиймятиля мцяййян едилир. Таблан-
маглыьа биринъи нювбядя поладын
тяркибиндяки карбонун мигдары
тясир едир. Мартенситдя карбонун
мигдары артдыгъа поладын бярклийи
артыр. Леэирляйичи елементляр
карбона нисбятян табланмаглыьа аз
тясир эюстярир.
Табланма дяринлийи поладын
мартенсит вя йа троосто-мартенсит
структуру алмыш тябягясинин
146
олараг сечилир. Ян садя вя эениш тятбиг едилян
табландырма цсулу фасилясиз табландырмадыр. Бу цсулда
мямул гызма температурундан отаг температурунадяк бир
сойудуъу мцщитдя фасилясиз сойудулур. Бу цсулла кар-
бонлу поладлары суда, леэирлянмиш поладлары йаьда
сойудурлар. Бу цсулун нюгсаны нисбятян бюйцк дахили
эярэинликляр ямяля эялмясиндядир.
Дахили эярэинликляри азалтмаг цчцн полады ики
мцщитдя сойудурлар; полад яввялъя 300-400 Ъ гядяр суда
сойудулур, сонра ися мартенсит чеврилмянин башланма
температуруна йахын йаьа кюъцрцлцр. Бу цсулун нюгсаны
мямулун биринъи сойудуъу мцщитдя сахлама мцддятини
тяйин едилмясинин чятинлийидир. Табландырманын бу
цсулу ики мцщитдя табландырма вя йа фасиляли
табландырма адландырылыр.
Пилляли табландырма бу нюгсаны арадан
галдырмаьа имкан верир. Пилляли табландырмада мямул
Мб температурундан 30-50 Ъ йцксяк температура малик
дуз ваннасында сцрятля сойудулур, онун ен кясийи
бойунъа температур бярабярляшянядяк щямин мцщитдя
сахланылыр, сонра ися щавада
сойудулур. Мартенсит
чеврилмяси щавада, чох йаваш
сойудулма заманы баш
вердийи цчцн дахили
эярэинликляр вя мямулун
габармасы имканы кяскин
сурятдя азалыр.
Нисбятян исти мцщитдя
кичик сцрят шяраитиндя
мямулун ен кясийинин юзяк
зонасында сойума сцряти
Шякил 62. Мцхтялиф
бющран сцрятиндян кичик ола
табландырма цсуллары цчцн
режимлярин схеми: 1 –
147
фасилясиз табландырма; 2 –
ики мцщитдя (фасиляли)
табландырма; 3 – пилляли
табландырма; 4 –
изотермик табландырма; 5
режими
148
Сойугла емал табландырылмыш поладын – 70-80 Ъ
гядяр сойудулмасындан ибарятдир. Бу емал билаваситя
табландырмадан сонра апарылыр. Сойугла емал
нятиъясиндя поладын бярклийи 1-3 ЩРЪ гядяр арта
билир.
6.4. Табяксилтмя
Табяксилтмя табланмыш поладын ,
температурундан ашаьы мцяййян температурадяк
гыздырылыб, бу температурда сахланмасы вя сонра
мцяййян сцрятля сойудулмасындан ибарят термики емал
просесидир. Табяксилтмя термики емалын тамамлайыъы
ямялиййатыдыр. Бу ямялиййатын нятиъясиндя полад
мямулун сон структуру формалашыр, тяляб олунан
механики хассяляри алыныр, ейни заманда табландырма
заманы баш вермиш дахили эярэинликляр тамамиля вя йа
гисмян арадан галхыр.
Дахили эярэинликлярин арадан галхмасы ясасян
табяксилтмянин температурундан асылыдыр. Температур
йцксяк олдугъа дахили эярэинликляр даща чох арадан
галхыр.
Температур режиминдян асылы олараг табяксилтмя
ашаьы температурлу, орта температурлу вя йцксяк
температурлу табяксилтмяйя бюлцнцр.
Ашаьы температурлу табяксилтмя 150-200 Ъ тем-
пературадяк гыздырылмагла апарылыр. Бу заман
табландырма макроэярэинликляри азалыр, табландырма
мартенсити табяксилтмя мартенситиня чеврилир, поладын
мющкямлийи вя юзлцлцйц бир гядяр артыр, бярклийи ися
нязяря чарпаъаг дяряъядя азалмыр. Тяркибиндя 0,6-1,3%Ъ
олан табланмыш поладын бярклийи ашаьы температурлу
табяксилтмядян сонра 58-63 ЩРЪ олур. Ашаьы
149
температурлу табяксилтмяйя адятян кясиъи вя юлчцъц
алятляри, щямчинин йейилмяйя давамлылыг тяляб олунан
деталлары уьрадырлар.
Орта температурлу табяксилтмя 350-500 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табландырма йцксяк
еластиклик вя давамлылыг щяддини, релаксасийа
дюзцмлцлцйцнц тямин едир. Орта температурлу
табяксилтмядян сонра полад табяксилтмя троостити вя йа
троостомартенсит структуру алыр, бярклик ися 40-50 ЩРЪ
щцдудунда олур. 400-450
Ъ температурдан
табяксилтмядян сонра
поладын суда сойудулмасы
сятщдя сыхыъы
эярэинликлярин ямяля
эялмясиня сябяб олур ки,
бу да йайларын
давамлылыг щяддини
артырыр. Орта
температурлу
табяксилтмяйя йайлары,
рессорлары вя башга нюв
Шякил 63. Табландырылмыш еластик елементляри
евтектоид поладынын уьрадырлар.
бярклийинин табяксилтмя Йцксяк температурлу
температурундан асылылыьы
табяксилтмя 500-680 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табяксилтмядян мягсяд
поладын мющкямлик, пластиклик вя юзлцлцк
хассяляринин оптимал нисбятини йаратмагдыр. Бу
нисбяти табяксилтмя сорбити структуру тямин едир.
Табландырма вя йцксяк температурлу табяксилтмядян
ибарят термики ямялиййат йахшылашма адланыр.
150
Йахшылашмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ олан
поладлары уьрадырлар. 550-600 Ъ температурда 1-2 саат
ярзиндя табяксилтмя табландырма дахили
эярэинликлярини тамамиля арадан галдырыр.
Евтектоид поладынын бярклийинин табяксилтмя
температурундан асылы олараг дяйишмяси шякил 63-дя
верилмишдир.
153
нятиъясиндя мямулун сятщ гатында бурульан ъяряйаны
ямяля эялир. Бурульан ъяряйанын ян чох сыхлыьы сятщ
гатында олдуьу цчцн онун тюрятдийи истилийин 90 фаизи
й галынлыглы сятщ гатында айрылыр.
Сятщ гатынын галынлыьы – й ъяряйанын тезлийи –
ф, мямулун магнит нцфузлулуьу – вя електрик
мцгавимятиндян – асылыдыр вя ашаьыдакы дцстурла
ифадя едилир:
155
тяркибиндя 0,45-0,5%Ъ олан поладын сятщинин бярклийи
50-56 ЩРЪ олур.
Лазерля табландырма (лазер гызма иля табландырма)
сятщин йейилмяйя давамлылыьыны артымаг цчцн ян
перспективли цсуллардан биридир.
Лазер табландырмасы шца енержисинин истилийя
чеврилмясиня ясасланыр. Сянайедя ясасян 0,5-5 кВт эцчлц
ЪО2 лазерляриндян истифадя едирляр. Лазер шцасынын
чох гыса заман ярзиндя (10-3-10-7 С) тясириля полад вя йа
чугун мямулун сятщи йуксяк температурадяк гызыр.
Шцанын тясири кясилдикдян сонра истилик ютцрмя
нятиъясиндя сятщ сойуйур вя юз-юзцня табланма баш
верир. Табланма дяринлийи адятян 0,2 мм гядяр олур.
Лазер табландырмасы нятиъясиндя сятщин бярклийи
башга термики емал цсулларына нисбятян 15-20% йцксяк
олур, табландырмадан сонра мямулда габарма баш вермир,
сятщин щамарлыьы дяйишмир, финиш ъилаламасына
ещтийаъ галмыр. Лазер шуасы иля ян мцряккяб формалы
мямуллары табландырмаг олур. Лазер табланмасына щям
карбонлу поладлары, щям дя леэирлянмиш поладлары,
хцсусян алят поладларыны уьрадырлар.
Боз чугундан, йцксяк мющкямликли вя дюйцлян чу-
гундан щазырланмыш тюкцкляр дя лазер емал цсулу иля
сятщи мющкямляндирмяйя уьрадыла биляр.
156
7. Поладын кимйяви-термики емалы
157
елементин ясас металла бярк мящлул вя йа кимйяви бир-
ляшмя ямяля эятиря билмяси адсорбсийа просесинин
инкишафыны сцрятляндирир.
Адсорбсийа физики вя кимйяви (щемосорбсийа)
адсорбсийайа бюлцнцр. Физики адсорбсийа
зянэинляшдириъи елемент атомларынын (адсорбатын)
емал едилян сятщля (адсорбентля) илишмяйя дахил олма
просесидир. Бу илишмя зяиф Ван-дер-Ваалс ъазибя
гцввяляри тясириндян ямяля эялдийи цчцн адсорбсийа
дюня биляр, йяни десорбсийа баш веря биляр.
Щемосорбсийа ися адсорбат вя адсорбент атомларынын
гаршылыглы тясири нятиъясиндя баш вердийи цчцн юз
характериня вя тясир гцввяляриня эюря кимйяви бирляш-
мяйя йахындыр.
3. Диффузийа – адсорбсийа олунмуш атомларын
емал едилян метала дахил олмасы.
Кимйяви тяркибиня эюря илкин металдан фяргли
олан сятщ тябягяси диффузийа тябягяси адланыр.
Адятян сятщдян металын дахилиня доьру
зянэинляшдириъи елементин консентрасийасы азалыр.
Буна эюря дя металын структуру вя хассяляри дя дяйишир.
Диффузийа тябягясинин галынлыьы просесин
температурундан вя мцддятиндян, ейни заманда металын
хассясиндян вя зянэинляшдириъи елементин металла
ямяля эятирдийи бярк мящлулун характериндян асылы
олур. Йерляшмя бярк мящлулу ямяля эятирян
зянэинляшдириъи елементляр явязляма бярк мящлулу
ямяля эятирян елементляря нисбятян асан диффузийа едир.
Машынгайырмада сементитлямя, азотлама,
нитросементитлямя, борлама, силисиумлама,
алцминиумлама вя с. кими кимйяви-термики емал
просесляри тятбиг едилир.
158
Кимйяви-термики емалын мцхтялиф нювляри
металын сятщ тябягясинин бярклийини, йейилмяйя
давамлылыьыны, кавитасийа вя коррозийайа
давамлылыьыны артырыр. Бу емал нятиъясиндя сятщдя
сыхыъы эяркинликлярин ямяля эялмяси дя мцсбят щал
кими гиймятляндириля биляр.
7.2. Сементитлямя
Сементитлямя, поладын сятщ тябягясинин
карбцризатор адланан мцвафиг мцщитдя гыздырылараг
карбонла зянэинляшдирилмясиндян ибарят олан кимйяви-
термики емал ямялиййатына дейилир.
Сементитлямянин мягсяди пластик (юзлц) юзякли
полад мямулун йцксяк бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы олан сятщ тябягясини алмагдыр.
Сементитлямяйя механики емал кечмиш вя 0,05-0,1 мм
ъилалама пайы олан мямуллар дахил олур.
Сементитлямяйя тяркибиндя 0,1-0,2%Ъ олан аз
карбонлу поладлар уьрадылыр. Бюйцк кцтляли мямуллар
цчцн карбонун мигдары 0,3 фаизя гядяр ола биляр.
Поладын тяркибиндя карбонун мигдарынын аз олмасы
онун юзяйинин табландырмадан сонра йцксяк юзлцлцйцнц
тямин едир.
Сементитлямя цчцн полады Аъ3 бющран
температурундан йухары (930-950 Ъ) гыздырырлар. Бу
температурда даща чох карбон щялл едян аустенит фазасы
ямяля эялир.
Сементитлянмиш мямул йекун хассялярини
табландырмадан вя ашаьы температурлу табяксилтмядян
сонра алыр.
Сементитлямянин ясас нювляри бярк мцщитдя вя газ
мцщитиндя сементитлямядир.
159
Бярк мцщитдя сементитлямя хцсуси полад гутуларда
апарылыр. Гутуйа нювбя иля бярк карбцризатор вя
сементитлянян мямул йыьылыр. Гутунун гапаьы
юртцлдцкдян сонра киплийи тямин етмяк цчцн
одадавамлы эилля йахылыр.
Бярк карбцризатор сифятиля аьаъ кюмцрц вя БаЪО3
вя йа На2ЪО3 кими активляшдириъиляр тятбиг олунур.
930-950 Ъ гядяр гыздырдыгда ашаьыдакы реаксийалар
баш верир:
2Ъ+О2 2ЪО,
БаЪО3+Ъ БаО+2ЪО,
2ЪО ЪО2+Ъат.
Йаранмыш актив карбон атомлары -дямирин
гяфясиня диффузийа едир.
Бярк мцщитдя сементитлямядя 8-10 саат ярзиндя 1
мм галынлыьы олан тябягя ямяля эялир.
Газ мцщитиндя сементитлямя заманы мямулу
тяркибиндя ЪО, ЪЩ4 олан газ гатышыьында гыздырырлар.
Адятян, бу мягсядля тябии газдан (метандан) истифадя
едилир. Просесин ясас реаксийасы тябии газын
парчаланмасындан ибарятдир: ЪЩ4Ъат+2Щ2.
Газ сементитлямяси бярк мцщитдя сементитлямяйя
нисбятян сцрятля эедир. 6-7 саата 1 мм галынлыьы олан
тябягя йараныр.
Сементитлямядян сонра карбон сятщин дахилиня
доьру гейри-бярабяр пайланыр. Яэяр сятщдя карбонун
мигдары 0,8 фаиздян чох олурса, тябягянин дахилиня
доьру азалараг илкин поладын тяркибиля бярабярляшир.
Беляликля, сятщдя перлит вя сементитдян ибарят олан
евтектоиддян сонракы полад структуру йараныр, бу
структур тядриъян евтектоид вя даща сонра
160
евтектоидягядяр полад структуруна кечир. Узун мцддят
йцксяк температурда сахландыьы цчцн сементитлямядян
сонра полад адятян иридяняли структура малик олур.
Сементитлянмиш сятщ тябягясинин бярклийини вя
йейилмяйя давамлылыьыны тямин етмяк, ири дяняли
структуру хырда дяняли структура чевирмяк мягсядиля
сементитлянмиш мямуллар термики емала уьрадылыр.
Мямулун тяйинатындан вя поладын нювцндян асылы
161
2. Структура нисбятян йцксяк тяляб гойулдугда
сементитлянмиш полад щавада сойудулур, сонра Аъ 3
температурундан бир гядяр йцксяк гыздырылараг
табландырылыр (шякил 66,б). Аъ3 температурундан
йухары гыздырылма щям сятщдя, щям дя юзякдя йени-
дянкристаллашма баш верир вя дяняляр хырдаланыр.
Лакин евтектоиддян сонракы полад структуруна малик
сятщ тябягясиндя бир гядяр ифрат гызма баш верир.
3. Икигат табландырма. Биринъи табландырма цчцн
сойудулмуш мямул 880-900 Ъ гыздырылыр. Сцрятля
сойудулдугда мямулун юзяйиндя хырда дяняли структур
ямяля эялир (шякил 66, ъ). Ейни заманда гызма заманы
сятщ тябягясиндя сементит тору аустенитдя щялл олур.
Икинъи табландырманын гызма температуру евтектоиддян
сонракы поладлар цчцн олдуьу кими 760-780 Ъ
эютцрцлцр. Бу табландырмадан сонра сятщ тябягясинин
йцксяк бярклийи вя хырда дяняли структуру тямин едилир.
Щяр ики щалда табландырылмыш мямул 160-180 Ъ
температурда ашаьытемпературлу табяксилтмяйя
уьрадылыр.
Термики емалдан сонра сементитлянмиш карбонлу
поладларын сятщ тябягясинин бярклийи 60-64 ЩРЪ,
леэирлянмиш поладларын бярклийи 58-61 ЩРЪ олур.
Леэирлянмиш поладларын бярклийинин нисбятян аз
олмасы галыг аустенитин чох олмасы иля изащ едилир.
Карбонлу поладын юзяйи сорбит, леэирлянмиш поладын
юзяйи ися бейнит вя йа аз карбонлу мартенсит
структуруна малик олур. Бу да юзяйин щям йцксяк
мющкямлийини, щям дя юзлцлцйцнц тямин едир.
Шякил 67-дя сементитляндикдян сонра
табландырылмыш вя табяксилтмяйя уьрадылмыш поладын
микроструктуру верилмишдир. Сятщдя карбонун мигдары
0,8%-дян чох олдуьу цчцн сементитлямядян сонра полад
162
йаваш сойудулмалыдыр ки, ямяля эялмиш карбид тору
щялл олсун. Чцнки, табландырмадан сонра карбид торунун
галмасы поладын кюврякляшмясиня вя чатларын ямяля
эялмясиня сябяб олур (шякил 67, а). Мартенситдя эирдя
карбид щиссяъикляринин олмасы ися (шякил 67, б)
кювряклийи азалтса да дюзцмлцлцк щяддини ашаьы салир.
163
Сементитлянмиш вя термики емала уьрадылмыш
леэирлянмиш поладын юзяйи феррит вя аз мигдарда
мартенситдян (шякил 67, ъ) вя йа азкарбонлу мартенситдян
ибарят ола билир (шякил 67, д). Кичик табландырма
дяринлийиня малик олан леэирлянмямиш поладларын
юзяйи ися феррит вя перлитдян ибарят олур.
Сементитлянмиш деталларын сятщиндя табланмадан
сонра галан «йумшаг» йерляр (шякил 67, е) ямялиййатын
гцсуру сайылыр. Бу, аустенитдя карбонун
консентрасийасынын гейри-бярабяр олмасы нятиъясиндя
вя йа таблама заманы сойума сцрятинин кичик олмасы
нятиъясиндя троостит ямяля эялмяси иля изащ олуна би-
ляр. «Йумшаг» йерляр сементитлямянин там эетмямяси
нятиъясиндя дя ямяля эяля билир (шякил 67, ф). Бу заман
поладын юзяйи мартенсит+феррит структуруна малик
олур.
7.3. Азотлама
Поладын сятщ
тябягясинин азотла
зянэинляшдирилмяси
просесиня азотлама
дейилир.
Азотламадан
мягсяд йцксяк
бярклийя, йейилмяйя
давамлылыьа,
йорулма
мющкямлийиня
малик вя атмосфер,
Шякил 68. Фе-Н системинин щал
диаграмы
164
су, бухар шяраитиндя корозийайа мцгавимяти олан сятщ
тябягяси алмагдыр.
Азотлама, мямулу аммонйак (НЩ3) атмосфериндя
500-600 Ъ температурда узун мцддят сахламагла
апарылыр. Азотлама, дахилиня аммонйак верилян кип
баьланмыш муфеллярля апарылыр. Аммонйак
гыздырылдыгда 2НЩ33Щ2+2Нат реаксийасы цзря
парчаланыр. Актив азот атомлары -дямирин кристал
гяфясиня дахил олур. Бу заман Фе-Н системинин щал
диаграмына уйьун олараг (шякил 68) сятщдян юзяйя доьру
нитрид зонасы (-фазасы – Фе2-3Н7, -фазасы – Фе4Н) вя -
фаза (азотлу феррит) ямяля эялир.
165
Шякил 69. Леэирлянмиш поладларын вя дямирин азотланмыш
гатынын микроструктуру, Х300: а – 38Х2МЮА маркалы
полад; б – 30Х3БА маркалы полад; ъ – дямир
Шякил 69-да леэирлянмиш поладларын азотланмыш
гатынын микроструктуру верилмишдир.
Азотламайа тяркибиндя Ър, Мо, В, W, Ал олан
38Х2МЮА, 35ХМА, 38Х2Ю, 3Х2Б8, 5ХНМ кими орта
166
карбонлу леэирлянмиш поладлар уьрадылыр. Бу
поладларын азотланмасы заманы ямяля эялян нитридляр -
Ър2Н, Мо2Н, ВН, АлН вя с. нитридляри поладын бяркли-
йини хейли артырыр.
Азотланмыш тябягянин бярклийи сементитлянмиш
тябягянин бярклийиндян хейли йцксяк олур (1200 ЩБ
гядяр) вя 450-500 Ъ-дяк гыздырылдыгда дяйишмир.
Щалбуки сементитлянмиш тябягянин бярклийи 200-225 Ъ
гыздырылдыгдан сонра азалмаьа башлайыр.
Мямуллар азотламайа там механики вя термики емал
(табландырма вя йцксяк температурлу табяксилтмя)
кечдикдян сонра уьрадылыр. Термики емал нятиъясиндя
йаранан юзяйин сорбит структуру азотламадан сонра да
галыр. Сятщин бярклийини ися термики емал йох,
нитридляр тямин едир.
Азотлама нисбятян ашаьы температурда апарылдыьы
цчцн просес йаваш эедир. Орта щесабла щяр 0,1 мм тябягя
цчцн 10 саата йахын вахт лазым олур. Азотланан
тябягянин галынлыьы 0,3-0,6 мм олур.
Азотлама просесинин нюгсаны просесин узун
мцддятя эетмяси вя нисбятян баща леэирлянмиш
поладлардан истифадя едилмясиндядир.
Машынгайырмада азотламайа юлчцъц алятляри,
дишли чархлары, дирсякли валлары, насос силиндрлярини
вя оймагларыны вя с. деталлары уьрадырлар.
Азотламанын технолоэийасыны цмуми щалда
ашаьыдакы кими тясвир етмяк олар:
1. Мямулун, илк термики емалы. Бу емал мямулун
юзяйинин мющкямлийини вя юзлцлцйцнц артырмаг
мягсядиля йахшылашдырмадан
(табландырма+йцксяктемпературлу табяксилтмя) иба-
рятдир. Табяксилтмяни азотлама температурандан йцксяк
температурда (600-675 Ъ) апарырлар ки, бу щям дя
167
мямулун кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Йахшылашдырма ямялиййатындан сонра полад сорбит
стуктуруна малик олур.
2. Деталын сон олчцлярини алмаг цсцн пардахлама
да дахил олмагла механики емал.
3. Азотланмайаъаг сащялярин мцщафизяси цчцн бу
сятщлярин електролитик методла 10-15 мкм галынлыглы
галай тябягяси иля ортцлмяси.
4. Билаваситя азотлама.
5. Сон пардахлама вя йетирмя.
Азотлама йалныз коррозийадан мцщафизя мягсяди
эцддцкдя просес 600-700 Ъ температурда 30-60 дягигя
мцддятиндя апарылыр. Бу заман ямяля эялян тяркибиндя
8,0-11,2%Н олан -фаза кювряк олдуьу цчцн контакт
эярэинлийиня вя йейилмяйя давамсыздыр.
168
Оптимал шяраитдя нитросементитлянмиш гатын
структуру нарын кристаллик мартенситдян, аз мигдарда
карбонитридлярдян вя 25-30% галыг аустенитиндян ибарят
олур. Нитросементитлянмиш гатын галынлыьы адятян
200-800 мкм олур. Гатын галынлыьынын 1000 мкм-дян
артыг олмасы поладын механики хассялярини пис-
ляшдирир.
Поладын сятщинин 820-950 Ъ температурда
яридилмиш сиан дузу ваннасында карбон вя азотла
зянэинляшдирилмясиня сианлама дейилир. 20%НаЪН, 25-
50% НаЪл вя 25-50%На2ЪО3-дян ибарят ваннада 820-860
Ъ температурда 1 саат сахладыгдан сонра 0,3 мм
галынлыьында сятщ тябягяси алмаг олур. Табландырмадан
вя 180-200 Ъ температурда табяксилтмядян сонра сиан-
лашдырылмыш тябягя 58-62 ЩРЪ гядяр бярклийя вя
йцксяк йейилмяйядавамлылыьа малик олур.
Сианлашдырма просесиндя щава оксиэенинин
иштиракиля ашаьыдакы реаксийалар эедир:
2НаЪН+О22НаЪНО;
2НаЪНО+О2На2ЪО3+ЪО+2Н,
2ЪОЪО2+Ъат
169
Русийада «Карбонитрасийа», Алманийада «Тенифер»,
АБШ-да «Мелонайт» просесляри тятбиг едилир.
7.5. Борлама
Борлама мцвафиг мцщитдя гыздырылмагла поладын
сятщ тябягясинин борла зянэинляшдирилмясиндян ибарят
кимйяви-термики емалдир. 0,1-0,2 мм галынлыьы вя чох
йцксяк (1800-2000 ЩВ) бярклийи олан борланмыш тябягя
йцксяк йейилмяйядавамлылыьа (хцсусян абразив
йейилмяйя), коррозийайадавамлылыьа вя 800 Ъ-дяк
гялпяйядавамлылыьа маликдир. Буна эюря дя эил насос-
лары оймагларынын, пресгялиби деталларынын, узатма,
яймя, гялиблямя штампларынын, турбобурун дабан
йастыьы дискляринин вя с. йейилмяйядавамлылыьыны
артырмаг цчцн борламадан истифадя едирляр. Борламадан
сонра бу деталларын йейилмяйядавамлылыьы 2-10
дяфяйядяк артыр.
Борламаны ян чох яридилмиш буранын – На2Б4О7
електролизи йолу иля апарырлар. Бу заман детал катод
ролуну ойнайыр. Просес 930-950 Ъ температурда 2-6 саат
ярзиндя апарылыр. Борламаны електролиздян истифадя
етмядян дя яридилмиш НаЪл, БаЪл2 дузлары ваннасына
20% ферробор вя 10% бор карбиди (Б4Ъ) ялавя етмякля дя
апармаг мцмкцндцр. Борланмыш тябягя ФеБ вя Фе2Б кими
боридлярдян ибарят олур.
170
онун гялпяйядавамлылыьыны, коррозийайа вя йейилмяйя
давамлылыьыны вя бярклийини артырыр.
Диффузийа цсулу иля метал вя гейри-металларла
зянэинляшдирмя 900-1050 Ъ температурда овунту
гарышыглары ичярисиндя (адятян феррояринтиляр вя 0,5-
5%НЩ4Ъл), яридилмиш метал ваннасында
(зянэинляшдириъи елементин яримя температуру ашаьы
олдугда) вя йа газ мцщитиндя апарылыр. Адятян просес 6-
12 саат давам едир.
Алцминлямя. Поладын сятщ тябягясинин
алцминиумла зянэинляшдирилмяси вахты онун гызмасы
нятиъясиндя сятщдя сых Ал2О3 юртцйц ямяля эялир ки, бу
да металы оксидляшмядян горуйур. Алцминлямя, поладын
гялпяйя давамлылыьыны 850-900 Ъ гядяр артырыр. Бу
заман поладын атмосфердя вя дяниз суйунда коррозийайа
давамлылыьы да артыр.
Алцминлямяни 950-1050 Ъ температурда
алцминиум овунтусу ичярисиндя (49%Ал, 49%Ал2О3,
2%НЩ4Ъл) вя йа 750-800 Ъ температурда яридилмиш
алцминиум ваннасында апарырлар.
Алцминлямяйя газ эенераторларынын деталлары,
тюкмя чаловларынын деталлары, клапанлар вя с. кими
йцксяк температур шяраитиндя ишляйян деталлар
уьрадылыр.
Хромлама. Сятщ тябягяси хромла
зянэинляшдирилмиш поладын газ коррозийасына
давамлылыьы 800 Ъ гядяр артыр, ейни заманда суда,
дяниз суйунда, азот туршусунда коррозийайа гаршы
мцгавимяти йцксялир. Чохкарбонлу поладлары
хромладыгда онларын бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы артыр. Чцнки хромлама заманы сятщ
тябягяси ясасян (Ър, Фе)7Ъ3, (Ър, Фе)23Ъ6 кими
171
карбидлярдян ибарят олур. Сятщ тябягясинин галынлыьы
0,1-0,2 мм, бярклийи 1200-1300 ЩБ олур.
Агрессив мцщитдя йейилмяйя ишляйян бухар эцъ
аваданлыьынын, бухар-су арматурунун щиссяляри,
клапанлар вя с. хромламайа уьрадылыр.
Синклямя. Поладын атмосфердя, ширин суда, бензин
вя бязи башга мцщитдя коррозийайа мцгавимятини
артырмаг цчцн апарылыр. Синклянян тябягя ФеЗн7, ФеЗн3
кимйяви бирляшмяляриндян ибарят олур.
Силисиумлама поладын сятщинин силисиумла
зянэинляшдирилмясиня дейилир. Силисиумлама
нятиъясиндя поладын дяниз суйунда, азот, кцкцрд вя дуз
туршусунда коррозийайа мцгавимяти хейли йцксялир,
йейилмяйя давамлылыьы бир гядяр артыр.
Силисиумламайа нефт, кимйа, каьыз-селлцлоза
сянайесиндя ишлядилян аваданлыьын деталлары (насос
валлары, бору кямярляри, арматура, болт, гайка вя с.)
уьрадылыр.
172
8. Леэирлянмиш полад вя яринтиляр
175
яримя температурунадяк -фазасы дяйишмир. Беля
поладлара феррит поладлары дейилир (шякил 69,б).
Дямир ясаслы башга яринтилярдян фяргли олараг
аустенит вя феррит поладлары гыздырылдыгда вя
сойудулдугда фаза чеврилмяляриня уьрамыр.
177
Мн3Ъ, Ър7Ъ3, Ър23Ъ6 типли карбидляр аиддир. Мцряккяб
кристал гяфясиня малик олан бу карбидляр йцксяк
температурадяк гыздырылдыгда парчаланараг аустенитдя
нисбятян асанлыгла щялл олур.
Икинъи група садя кристал гяфясли Мо2Ъ, WЪ, ВЪ,
ТиЪ аиддир. Бу карбидляр гыздырылдыгда демяк олар ки,
парчаланмыр вя аустенитдя щялл олмур.
Карбидляр йцксяк бяркликля характеризя олунур.
Щям дя икинъи груп карбидлярин бярклийи бир гядяр
артыг олур. Карбидлярин дисперслийи артдыгъа поладын
бярклийи вя мющкямлийи артыр.
Леэирляйиъи елементлярин мигдары чох олдугда
онлар дямирля вя йа бири бириля интерметаллик
бирляшмя ямяля эятирир. Беля бирляшмяляря Фе7Мо6,
Фе7W6, Фе3Нб2, Фе3Ти вя с. нцмцня ола биляр.
178
8.1.4. Леэирляйиъи елементлярин фаза
чеврилмяляриня вя термик емал просесиня тясири
Леэирляйиъи елементлярин чоху перлит чеврилмяси
сащясиндя аустенитин чеврилмясини лянэидир. Бу,
аустенитин изотермик чеврилмя диаграмында (шякил 72)
«Ъ» шякилли яйрилярин саьа доьру сцрцшмясиндя яксини
180
Мцвазинят структуруна эюря поладлар евтектоидя
гядяр (структурунда леэирлянмиш изафи феррит олан
поладлар), евтектоид (перлит структуру), евтектоиддян
сонракы (структурунда перлит вя сойудулма заманы
аустенитдян айрылан М3Ъ типли изафи карбидляр олан
поладлар) вя ледебурит (тяркибиндя майе поладдан
айрылмыш илкин карбидляр олан) поладлара бюлцнцр.
Леэирляйиъи елементляр С вя Е нюгтялярини сола
сцрцшдцрдцйц цчцн бу поладлар арасындакы сярщядд
карбонун нисбятян аз мигдарына уйэун эялир.
Евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддянсонракы
поладлары адятян бир синифдя – перлит синфиндя
бирляшдирирляр. Ледебурит (карбид) синифли тюкмя
поладларын структурунда майе яринтидян айрылан
аустенит вя ири карбид щиссяъикляриндян ибарят ев-
тектика (ледебурит) мювъуд олур. Бу поладларда
карбидлярин мигдары 30-35% чатыр. Дюймя
ямялиййатындан сонра карбидляр айры-айры глобуллар
(йуварлаглар) шякли алыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин мцяййян
мигдарында чеврилмяляри там эетмядийи цчцн
онларын структуру аустенит вя ферритдян ибарят олур.
Беляликля, сайылан синифляря йарымферрит вя
йарымаустенит поладларыны да ялавя етмяк олар.
Карбонлу поладлар анъаг евтектоидягядяр, евтектоид
вя евтектоиддян сонракы синифдян, леэирлянмиш
поладлар ися бцтцн синифлярдян ола биляр.
Щавада сойума щалында (нормаллашдырылмыш
щалда) структуруна эюря поладлар ифрат сойумуш
аустенитин аз давамлылыьы олан перлит поладларына,
аустенитин йцксяк давамлылыьы олан мартенсит
поладларына вя отаг температуруна гядяр аустенит струк-
181
туруну сахлайан аустенит поладларына бюлцнцр (шякил
73).
182
Зярярли ашгарларын (С вя П) мигдарына эюря
поладлар ади кейфиййятли (анъаг карбонлу поладлар),
кейфиййятли, йцксяк кейфиййятли вя хцсуси йцксяк
кейфиййятли поладлара бюлцнцр.
Кейфиййятли поладларда кцкцрд вя фосфорун щяр
бири 0,035-0,04% гядяр, йцксяк кейфиййятли поладларда
0,25% гядяр, хцсуси йцксяк кейфиййятли поладларда
0,015% гядяр олур.
Тятбиг сащясиня эюря поладлар конструксийа
поладларына, алят поладларына вя хцсуси хассяли
(коррозийайа давамлы, одадавамлы, хцсуси магнит вя
електрик хассяли) полад вя яринтиляря бюлцнцр.
184
9. Конструксийа поладлары
Конструксийа поладларына мцхтялиф машын
деталлары, иншаат конструксийалары вя башга гурьулар
щазырламаг цчцн ишлядилян поладлар аид едилир. Бу
поладлар айрыъа эютцрцлмцш бир хассясинин йцксяк
гиймятиля йох, механики хассяляр комплексинин йцксяк
гиймятиля характеризя олунур. Конструксийа поладлары
йцксяк конструктив мющкямлийя малик олмалы,
конструксийанын истисмар шяраитиндя узун мцддятли вя
етибарлы ишини тямин етмялидир. Ишаряси дяйишян йцк
алтында ишляйян конструксийа материаллары йорулмайа
давамлылыьа, сцртцнмяйя ишляйян материаллар
йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр вя с.
Йцксяк етибарлылыг вя конструксийа
мющкямлийиндян башга конструксийа материаллары ейни
заманда йцксяк техноложи хассяляря (тюкмя хассяляри,
тязйигля емал олуна билмя, гайнаг едиля билмя вя с.)
малик олмалыдыр. Конструксийа материалынын уъуз
олмасы да ваъиб шяртлярдян биридир.
Конструксийа поладларыны карбонлу поладлара
(яввялдя бахылыб), иншаат, сементитлянян,
йахшылашдырылан, йцксяк мющкямликли, рессор-йай,
йастыг, йейилмяйядавамлы поладлара бюлмяк олар.
186
Никел поладын сойугсынма щяддини ашаьы салыр
ки, бу да – 40 Ъ вя даща ашаьы температурларда
ишляйян иншаат конструксийаларынын щазырланмасы
заманы ваъибдир.
Мисин, никелин вя йа ейни заманда мисля фосфорун
дахил едилмяси 10ХСНД, 15ХСНД маркалы поладларын
атмосфер шяраитиндя коррозийайа давамлылыьыны
артырыр.
0,05-0,12% ванадиум вя 0,015-0,025% азотла
леэирлямя йахшы механики вя техноложи хассяляр алмаьа
имкан верир. Ванадиумун азотла гаршылыглы тясири
нятиъясиндя карбонитрид вя нитридляр алыныр ки, бу да
поладын чох хырда дяняли олмасына вя сойугсынма
щяддинин – 80 Ъ-дяк ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Беля
поладлара 14Г2АФ, 16Г2АФД, 16Г2АФ маркалы поладлар
мисал ола биляр.
Поладын 0,5%Мо вя 0,003% Б-ла леэирлянмяси
аустенитин дяйанятини артырараг, щавада сойудулма
заманы бейнит структуру алынмасына вя йахшы
пластиклик ялдя едилмясиня сябяб олур.
187
Ян чох карбонлу автомат поладлары тятбиг едилир.
Карбонлу автомат поладлары А щярфи вя карбонун
мигдарынын йцздя бир фаизини эюстярян рягямлярля
ишаряляндирирляр. Мясялян, А12, А20, А30.
Кясмя иля емалы Пб, Се, Те, Ъа иля микролеэирлямя
иля дя йахшылашдырмаг олур. Бунлара мисал олараг
нисбятян мясул деталлары щазырламаг цчцн тятбиг едилян
АС38Г2, АС30ХМ, АС38ХГМ, А35Е, АЦ40Х (бурада Ъ
гурьушуну, Е – селени, Ц – калсиуму ишаряляндирир)
кими поладлары эюстярмяк олар.
189
Бязи сементитлянян поладларын кимйяви
тяркиби, табландырма вя
ашаьытемпературлу табяксилтмядян сонра
механики хассяляри (ОЪТ 4543-71)
Башга
Ъ Мн Ър Ни КЪУ,
Поладын еле- 0,2, м, , ,
МЪ/
маркасы мент- МПа МПа % %
% м2
ляр, %
15Х 0,12-0,18 0,35-0,65 0,7-1,0 - - 500 700 12 45 0,7
20Х 0,17-0,23 0,5-0,8 0,7-1,0 - - 650 800 11 40 0,6
0,06-
15ХФ 0,12-0,18 0,4-0,7 0,8-1,1 - 550 750 13 50 0,8
0,12 В
20ХН 0,17-0,23 0,4-0,7 0,45-0,75 1,0-1,4 - 600 800 14 50 0,8
0,03-
18ХГТ 0,17-0,23 0,8-1,1 1,0-1,3 - 900 1000 9 50 0,8
0,09 Ти
0,001-
20ХГР 0,18-0,24 0,7-1,0 0,75-1,05 - 800 1000 9 50 0,8
0,005 Б
0,02-
25ХГМ 0,23-0,29 0,9-1,2 0,9-1,2 - 1100 1200 10 45 0,8
0,3 Мо
12ХН3А 0,09-0,16 0,3-0,6 0,6-0,9 2,75-3,15 - 700 950 11 55 0,9
12Х2Н4А 0,09-0,15 0,3-0,6 1,25-1,65 3,25-3,65 - 950 1150 10 50 0,9
0,3-0,4
18Х2Н4МА 0,14-0,20 0,25-0,55 1,35-1,65 4,0-4,4 850 1150 12 50 1,0
Мо
191
чархлар, бязи валлар вя с.) щазырланмасы цчцн истифадя
едилир.
0,1-0,2%В дахил етдикдя хромлу поладларын
дяняляри хырдаланыр, зярбя юзлцлцйц артыр вя онлар
динамик йцк алтында даща йахшы ишляйя билир. Беля
поладлара 40ХА маркалы полад мисал ола биляр.
0,002-0,005%B дахил едилмяси поладын (мясялян,
35ХП, 40ХП) табланма дяринлийини суда 30-45 мм, йаьда
20-30 мм гядяр артырыр, лакин сойугсынма щяддини
йцксялдир.
Хром вя манганла леэирляндирилмиш поладларын
щям мящкямлийи, щям дя табланма дяринлийи йцксяк
олур. Лакин бу поладларын ифрат гызмайа дюзцмц аздыр.
Она эюря дя онлары ялавя олараг Ти, B, В-ла
микролеэирляйирляр. Беля поладлара 40ХТП, 35Х
маркалы поладлар мисал ола биляр.
Хромансил адланан хроммангансилисиумлу
поладлар (20ХЪА, 25ХЪА, 30ХЪА, 35ХЪА) даща
йцксяк механики хассяляр комплексиня малик олур вя
йахшы гайнаг едиля билир. Беля поладлары вяряг вя бору
шяклиндя мясул гайнаг конструксийаларында тятбиг
едирляр. Хромансил поладлары дюняр табяксилтмя
кювряклийиня мейллидир. Аьыр йцклянян деталлары
бюйцк табланма дяринлийи вя йцксяк механики хассяляри
олан 40ХЩ, 45ХЩ, 50ХЩ маркалы хромникелли
поладлардан щазырлайырлар. Лакин бу поладлар
табяксилтмя кювряклийиня чох мейлли олдуьу цчцн
онлары ялавя олараг молибден вя ванадиумла
леэирляйирляр (40ХЩ2МА, 38ХЩ3М вя с.).
Бязи йахшылашдырылан поладларын кимйяви
тяркиби вя хассяляри ъядвял 7-дя верилмишдир.
192
Ъядвял 7
Бязи йахшылашдырылан поладларын
кимйяви тяркиби вя термики емалдан сонра
хассяляри (ОЪТ 45-43-74)
Термики емал Табла-
Ъ Мн Ър Ни
т Ъ, мцщит нма
Башга
Поладын , м, , , дяри
елементляр, табла табяк- 0,2
маркасы МПа МПа % % н-
% % н- силтм лийи,
дырма я мм
500,
0,24- 0,5- 0,8- 860,
30Х - - су, 700 900 12 45 25-35
0,32 0,8 1,1 йаь
йаь
500,
0,36- 0,5- 0,8- 860,
40Х - - су, 800 1000 10 45 25-35
0,44 0,8 1,1 йаь
йаь
650,
0,37- 0,5- 0,8- 880,
40ХФА - 0,1-0,18 В су, 750 900 10 50 25-35
0,44 0,8 1,1 йаь
йаь
194
йахшы пластиклийи вя юзлцлцйц, лакин аз мющкямлийи
олан карбонсуз мартенситдян ибарят олур. Табланмыш
щалда бу полад тязйигля вя кясмя иля йахшы емал вя гай-
наг едиля биляр.
480-520 Ъ температурда табяксилтмядян сонра
поладын мющкямлийи артыр, лакин пластиклийи вя
юзлцлцйц бир гядяр азалыр. Табланма вя кющнялмядян
сонра поладын механики хассяляри ашаьыдакы кими олур:
м= 1920-2100 МПа, 0,2=1800-2000 МПа, =8-12%, =40-
60%, КЪУ=0,4-0,6 МЪоул/м2 вя 52 ЩРЪ бярклик.
Щ18К8М5Т полады иля йанашы нисбятян
азлеэирлянмиш ЩИ2К8М32, Щ1ОХ11М2Т,
ЩЫ2К8М42, Щ9ХЫ2Д2ТБ маркалы мартенсит-
кющнялян поладлар да тятбиг едилир.
195
Аз йцклянян кичик йайлары 65, 70, 75, 85 маркалы
поладлардан щазырлайырлар.
Рессор вя йай щазырламаг цчцн леэирлянмиш
поладлар даща чох тятбиг олунур. Йай поладларыны
ясасян Си вя Мн иля леэирляйирляр.
55Ъ2, 60Ъ2А, 70Ъ3А вагон вя автомобил
рессорларынын спирал йайларын щазырланмасы цчцн чох
ишлядилян поладлардыр. Бу поладлары 850-860 Ъ
температурдан табландырмайа вя 360-480 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадырлар.
Силисиумлу поладлар вагон йайлары, автомобил
рессорлары, дязэащгайырмада торсион валлар вя с.
щазырламаг цчцн тятбиг едилир. Лакин силисиумлу
поладларын карбонсузлашма, гызмар емал заманы сятщдя
гцсурлар ямяля вя графитляшмя мейли нязяря
алынмалыдыр. Бу поладларын Ър, Мн, W, Ни-ля
леэирлянмяси щямин гцсурларын арадан галдырылмасына
имкан верир. 60С2ХФА, 65Ъ2БА вя 60Ъ2Щ2А беля
поладлара мисал ола биляр.
Автомобил рессорлары щазырламаг цчцн даща
йахшы техноложи хассяляря малик олан 55ХГА полады,
клапан йайлары цчцн гызмайа вя карбонсузлашмайа
давамлы олан 50ХФА вя йа 50ХГФА полады мяслящят
эюрцлцр. Даща бюйцк давамлылыг щядди алмаг цчцн
рессор-йай поладларынын оптимал бярклийи 42-48 ЩРЪ
сайылыр:
Цмуми тяйинатлы рессор-йай поладлары иля йанашы
машынгайырмада хцсуси тяйинатлы поладлар да
ишлядилир. Бу поладлар йцксяк мющкямлик, еластиклик
вя релаксасийа мцгавимятиля бярабяр коррозийа
давамлылыьы, гейри-магнитлилик, истийя давамлылыг вя
с. кими ялавя хассяляря дя малик олмалыдыр.
196
Ъядвял 8-дя бязи рессор-йай поладларынын термики
емал режимляри вя механики хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 8
Рессор-йай поладларынын термики емал
режимляри вя механики хассяляри
Температур, Ъ Механики хассяляр (ян азы)
Поладын
таблан- табяксил м 0,2
маркасы
дырма тмя МПа %
65 840 480 800 1100 10 35
85 820 480 1000 1150 8 30
50С2 870 460 1100 1200 6 30
55С2А 870 460 1400 1600 6 20
70С3А 860 460 1600 1800 6 25
60С2ХФА 850 410 1700 1900 5 20
60С2ВА 850 420 1700 1900 5 20
60С2НСА 880 420 1600 1750 6 20
198
табландырылдыгда бу полад 200 ЩБ бярклийиня малик
халис аустенит структуру алыр.
Аустенит структурлу полад нисбятян чох кичик
ахыъылыг щяддиня (0,2 = 250-350 МПа) малик олур вя
сойуг деформасийа нятиъясиндя мющкямлянир. Зярбяли
иш шяраитиндя аустенит мартенситя чеврилир вя
деформасийа мющкямлянмяси баш верир. Ади шяраитдя
11013Л поладынын йейилмяйя давамлылыьы йцксяк
дейил.
Зярбяли контакт вя зярбяли абразив шяраитдя
60Х510Л полады йахшы йейилмяйя давамлылыьа
маликдир. Бу поладда да истисмар вахты мартенсит
чеврилмяси баш верир.
Кавитасийа ерозийасы шяраитиндя ишляйян
деталлары 30Х1010, 04Х1412М вя 04Х14А12 маркалы
поладлардан щазырлайырлар.
199
10. Алят поладлары вя бярк яринтиляр
Алят полады мцхтялиф алятляр щазырламаг цчцн
истифадя едилян йцксяк бярклийя, мющкямлийя вя
йейилмяйя давамлылыьа малик олан карбонлу вя
леэирлянмиш поладлара дейилир. Тяйинатына эюря алят
поладлары кясиъи, юлчцъц вя штамп алятляри щазырламаг
цчцн истифадя едилян поладлара бюлцнцр.
Алят поладларынын истийядавамлылыьы (йяни иш
просесиндя гыздыгда табяксилтмя нятиъясиндя
бяклийинин азалмамасы) вя табланма дяринлийи дя чох
мцщцмдцр.
Ъядвял 9
Леэирлянмиш алят поладларынын кимйяви
тяркиби, термик емал температуру вя
бярклийи
Пола- Елементлярин мигдары, % Температур, Ъ Бярк-
дын
мар- Башга таблан- табяк- лик,
Ъ Мн Си Ър
касы елементляр дырма силтмя ЩРЪ
11ХФ 1,05-1,15 0,4-0,7 0,15-0,35 0,4-0,7
0,15-0,30 В 830-860 140-160 62-65
13Х 1,25-1,4 0,3-0,6 0,15-0,35 0,4-0,7 - 780-800 100-120 65-67
0,5-0,8 W
ХВСГ 0,95-1,05 0,6-0,9 0,65-1,0 0,6-1,1 840-860 140-160 62-64
0,05-0,15 В
ХВГ 0,90-1,05 0,8-1,1 0,10-0,40 0,9-1,2 1,2-1,6 W 830-850 140-160 63-64
9ХС 0,85-0,95 0,3-0,6 1,2-1,6 0,95-1,25 - 860-880 140-160 62-65
Х 0,95-1,0 0,15-0,4 0,15-0,35 1,3-1,65 - 840-850 150-160 62-64
1,6-2,0 W
В2Ф 1,05-1,22 0,15-0,45 0,15-0,35 0,2-0,4 810-830 140-160 64-65
0,2-0,28 В
Ъядвял 10
Тезкясян поладларын кимйяви тяркиби, %
Поладын
Ъ Ър W В Мо Ъо
маркасы
П18 0,70-0,80 3,8-4,4 17,0-18,5 1,0-1,4 1% гядяр -
П9 0,85-0,95 3,8-4,4 8,5-10 2,02,6 1% гядяр -
П6М5 0,80-0,88 3,8-4,4 5,5-6,5 1,7-2,1 5,0-5,5 -
П6М3 0,85-095 3,0-3,5 5,5-6,5 2,0-2,5 3,0-3,6 -
П6М5К5 0,8-0,88 3,8-4,3 6,0-7,0 1,7-2,2 4,8-5,3 4,8-5,3
П6М5Ф2К8 0,95-1,05 3,8-4,4 5,5-6,6 1,8-2,4 4,6-5,2 7,5-8,5
203
щазырланыр. Шякил 74-дя тезкясян поладларын
микроструктуру верилмишдир.
Тезкясян поладлар карбид (ледебурит) синфиня
аиддир. Табылалынмыш щалда бу поладларын структуру
леэирлянмиш ферритдян вя М6Ъ, М23Ъ6, МЪ, М3Ъ типли
карбидлярдян ибарят олур. Хромун ясас щиссяси ферритдя
щялл олур, волфрам, молибден вя ванадиум ися
карбидлярин тяркибиня дахил олур.
Бярклийи азалтмаг, кясмя иля емалы
йахшылашдырмаг вя структуруну табландырмайа
щазырламаг цчцн тезкясян поладлары тязйигля емалдан
(дюймядян) сонра 860-880 Ъ температурда табалмайа
уьрадырлар.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьы
табландырмадан вя бир нечя дяфя табяксилтмядян сонра
ялдя едилир. Табланма 1200-1300 Ъ температурдан адятян
йаьда апарылыр. П18 поладыны 1270-1290 Ъ, П6М5
поладыны 1210-1230 Ъ, П6М5К5 поладыны 1220-1240 Ъ
гыздырырлар. Йцксяк температура гядяр гыздырдыгда
икинъи карбидляр щялл олур вя хром, волфрам, молибден
вя ванадиумла леэирлянмиш аустенит ямяля эялир.
Сойудулма ися истилийя давамлы мартенсит структуру
ямяля эялмясиля нятиъялянир. Поладда чат ямяля
эялмямяси цчцн пилляли гызма апарырлар.
204
Шякил 74. П6М5 маркалы тезкясян поладын
микроструктуру (Х500): а – тюкмядян сонра; б – дюймядян
вя табалмадан сонра; ъ – табландырмадан сонра; д –
табяксилтмядян сонра
Табландырылмыш тезкясян поладларын структуру
0,3-0,4%Ъ тяркибли мартенсит, щялл олмамыш изафи
карбидляр вя 30% гядяр галыг аустенитдян (Аг) ибарят
олур. Галыг аустенити поладын бярклийини азалдыр,
ъилаланмасыны чятинляшдирир, алятин юлчцляринин ста-
биллийини позур.
205
Галыг аустенитин мартенситя чеврилмясини вя
дисперс бяркимяни тямин етмяк цчцн табланмыш тезкясян
полады 550-570 Ъ температурда цч дяфя табяксилтмяйя
уьрадырлар. Табяксилтмя нятиъясиндя галыг аустенитин
мигдары 2 фаизя гядяр азалыр, поладын бярклийи бир
гядяр артыр.
Шякил 75-дя тезкясян поладларын термики емал
режиминин схеми верилмишдир.
206
емалын вахтыны азалтмагла йанашы, бярклийи 63-65
ЩРЪ-йя гядяр артырмаьа имкан верир.
207
ЩРЪ), йейилмяйя давамлылыьа, мющкямлийя вя зярбяли
йцк алтында ишлямяк цчцн кафи юзлцлцйя малик
олмалыдыр. Бюйцк сцрятля деформасийа заманы штамп
200-350 Ъ-дяк гыздыьы цчцн бу синиф поладлар ейни за-
манда 400-500 Ъ-дяк истийядюзцмлцлцйя малик
олмалыдыр. Ири юлчцлц штамплар цчцн поладын щям дя
табланма дяринлийи бюйцк олмалыдыр.
Тятбигиндян асылы олараг сойуг штамплама цчцн
поладлары цч група бюлмяк олар.
Биринъи група узатма вя чапма штамплары цчцн
поладлар аиддир. Бу поладлардан ясасян йцксяк бярклик
вя йейилмяйя давамлылыг тяляб олунур. Бахылан груп
штамплар цчцн чох заман У10-У12 маркалы карбонлу алят
поладлары, Х, ХВГ, ХВСГ кими аз леэирлянмиш
поладлардан истифадя едилир.
Натамам табландырмадан вя 150-180 Ъ
табяксилтмядян сонра бу поладлар 60 ЩРЪ бярклик алыр,
сятщдя йейилмяйя давамлы гат алыныр, башдан-баша
табланма олмадыьына эюря ися нисбятян юзлц юзяк ямяля
эялир.
Йцксяк хромлу Х6ВФ, Х12, Х12М, Х12Ф1 маркалы
поладлар даща бюйцк йейилмяйядавамлылыьа вя табланма
дяринлийиня маликдир. Йцксяк бярклик вя
йейилмяйядавамлылыг поладын структурунда Ър7Ъ3 типли
хром карбидинин олмасы иля изащ едилир. Бу поладларын
структуру вя хассяляри термики емал режимляринин,
хцсусян табланма температурунун дцзэцн сечилмяси иля
ялагядардыр. Табланма температуру йцксяк олдугда
аустенитдя карбонун вя хромун мигдары артыр ки, бу да
мартенситин бярклийинин артмасына сябяб олур. Лакин
температур чох йцксяк олдугда галыг аустенитин мигдары
артыр вя бярклик азалыр.
208
Х12Ф4М, Х6Ф4М маркалы поладларын тяркибиня
ялавя молибден вя ванадиум дахил едилмяси йейилмяйя
даща давамлы хырда дяняли структур ямяля эялмясиня
сябяб олур.
Икинъи група бюйцк тязйигя мяруз галан штамплар
цчцн поладлар аиддир. Бу поладларын деформасийайа
мцгавимяти вя мющкямлийи йцксяк олмалыдыр. Онларын
структурунда галыг аустенитин олмасына йол верилмир.
Буна эюря дя табяксилтмя 500 Ъ-дян йухары
температурда апарылыр. Йцксяк истийядюзцмлцлцйц олан
6Х4М2ФС маркалы полад бу тялябляря ъаваб веря билир.
Цчцнъц група йцксяк зярбяли йцк шяраитиндя
ишляйян йерли отуртма вя гадаглама (чеканка) штамплары
цчцн поладлар аиддир. Бу поладларда йцксяк бярклик
олмагдан ютрц карбонун мигдары чох олмалыдыр, лакин
бу зярбя юзлцлцйцн ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Бу груп
штамплары щазырламаг цчцн 7Х3 вя 6Х3ФС маркалы
поладлардан истифадя едирляр.
209
ири штамплар цчцн бюйцк табланма дяринлийи тяляб
олунур.
Зярбяли йцк тясириня уьрайан чякиъ штампларыны
5ХЩМ, 5ХЩБ, 5ХЩТ, 5ХГМ маркалы поладлардан
щазырлайырлар. Сорбит структуру вя йцксяк юзлцлцк
алмаг цчцн бу поладлары табланмадан сонра 500-550 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар. Беля термики
емалдан сонра поладын бярклийи 35-45 ЩРЪ олур.
Даща мцряккяб леэирлянмиш 4ХМФС, 5Х2СФ вя
4ХСНМФЦР поладларынын тятбиги штампын
давамлылыьыны 5ХЩМ поладына нисбятян 2-3 дяфя
артырмаьа имкан верир.
Ялван метал вя яринтилярин тязйиг алтында
тюкцлмяси вя преслянмяси цчцн прес-гялибляри
щазырламагдан ютрц 3Х2Б8Ф маркалы поладдан истифадя
едирляр. Чохлу мигдарда бащалы леэирляйиъи
елементляри олан бу полады 3Х2М2Ф маркалы поладла
явяз етмяк мцмкцндцр.
Йцксяк температурларда бярклийин бюйцк олмасы
цчцн полады азотламайа, диффузийа хромламасына,
борламайа уьрадырлар.
210
ГОСТ 3882-74 уйьун олараг цч груп бярк яринти
щазырланыр: 1. волфрамлы бярк яринти (БК3, БК6, БК8,
БК10); 2. титан-волфрамлы бярк яринтиляр (Т30К4, Т15К6,
Т14К8,. Т5К10, Т5К12); 3. титантанталволфрамлы бярк
яринтиляр (ТТ7К12, ТТ8К6, ТТ20К9). Маркаларын
ишарялянмясиндя биринъи щярф бярк яринтинин групуну
(БК – волфрамлы, Т – титанволфрамлы, ТТ –
титантанталволфрамлы бярк яринти), волфрамлы групда
рягямляр битиштириъи кобалтын мигдарыны (фаизля),
титанволфрам групунда биринъи рягям титан карбидинин,
икинъи рягям кобалтын, титантанталволфрам групунда
биринъи рягям титан вя тантал карбидляринин, икинъи
рягям кобалтын мигдарыны эюстярир. Мясялян, БК3 ярин-
тисинин тяркибиндя 97% Ъ вя 3% Ъо, Т5К12 яринтисинин
тяркибиндя 83% WЪ, 5% ТиЪ вя 12% Ъо, ТТ8К6
яринтисинин тяркибиндя 86% WЪ, 8 ТиЪ вя ТаЪ, 6% Ъо
вар.
Бярк яринтилярин структуру кобалтла
битишдирилмиш волфрам, титан вя тантал
карбидляриндян ибарят олур. Титан карбиди чох олдугда
волфрам карбиди онда щялл олур.
Яринтидя кобалтын мигдары азалдыгъа онун
йейилмяйя давамлылыьы артыр, лакин мющкямлийи вя
зярбяйя мцгавимяти азалыр.
Йцксяк йейилмяйя давамлылыьы, лакин
мющкямлийи вя зярбяйя давамлылыьы ашаьы олан БК3
чугунларын, ялван металларын вя гейри-метал
материалларын йцксяк сцрятля емалына имкан верир.
БК4, БК6, БК6-М маркалы бярк яринтиляр чугуну
кюбуд йонмада, бурьулама иля эенишляндирмядя,
зенкерлямядя тятбиг олунур.
БК8 кобуд йонмада, боруларын сцрцклямя иля
щазырланмасында вя калибрлянмясиндя, БК10 вя БК15 тез
211
йейилян деталларын щазырланмасында истифадя едилир.
Бу яринтиляр йцксяк истисмар мющкямлийиня маликдир,
лакин йейилмяйя давамлылыглары нисбятян аздыр.
Т30К4 яринтиси нисбятян кичик истисмар
мющкямлийиня малик олса да даща бюйцк сцрятлярдя
ишлямяйя имкан верир. Т15К6, Т5К10 яринтиляринин
истисмар мющкямлийи йцксяк, лакин йейилмяйя
давамлылыьы вя кясмя сцрятляри ися нисбятян ашаьыдыр.
Бярк яринтилярдян алятляри лювщяъикляр шяклиндя
щазырлайыб полад тутгаълара бяркидирляр.
212
11. Хцсуси хассяли полад вя яринтиляр
213
електрод потенсиалы ня гядяр кичик оларса, онун коррози-
йайа давамы бир о гядяр аз олур.
Електрокимйяви коррозийанын бир нечя нювц
мювъуддур. Метал биръинсли структура малик олдугда
(мясялян, биръинсли бярк мящлул) онун бцтцн сятщи
бойунъа ейни сцрятля бярабяр мигдарда коррозийа баш
верир. Гейри-биръинсли структурлу металларда сятщин
анъаг айры-айры сащялярини ящатя едян локал (йерли)
коррозийа баш верир. Локал коррозийа нюгтяви, халвары
вя чопур (питтинг) коррозийайа бюлцнцр. Нюгтяви вя
халвары коррозийа эярэинлик консентратору ролу
ойнайыр. Чопур коррозийа заманы метал чох дяриня гядяр
зядяляня билдийи цчцн бу коррозийа даща тящлцкялидир.
Сятщдя о гядяр нязяря чарпмайан, лакин дянялярин
сярщядляри бойу металын бцтцн щяъминя йайылан
кристалларарасы коррозийа ян тящлцкяли коррозийа
нювцдцр. Кристалларарасы коррозийа нятиъясиндя
дяняляр арасында ялагя позулур, метал кичик йцк алтында
даьылыр.
Коррозийа мцщитинин вя йцкцн бирэя тясири
алтында эярэинлик коррозийасы баш верир. Эярэинлик
коррозийасы нятиъясиндя металын сятщиндя коррозийа
чатламасы ямяля эялир.
Йцксяк температурда (т550 Ъ) газ коррозийасына
давамы олан поладлара гялпяйядавамлы полад,
електрокимйяви коррозийайа давамлы олан поладлара ися
коррозийайа давамлы (пасланмайан) полад дейилир.
Поладын коррозийайа давамлылыьы полада, онун
сятщиндя ясас металла мющкям ялагядя олан вя металы
ятраф мцщитля контактдан горуйан мцщафизя юртцйц
ямяля эятирян вя йа мцхтялиф мцщитлярдя
електрокимйяви потенсиалыны артыран елементляр ялавя
етмякля ялдя олунур.
214
Гялпяйя давамлылыг поладын тяркибиня Ър, Ал вя йа
Си ялавя етмякля ялдя олунур. Бу елементляр дямирдя
щялл олур вя йцксяк температурда поладын сятщиндя (Ър,
Фе)2О3, (Ал, Фе)2О3 кими мцщафизя тябягяляри ямяля
эятирир. Мясялян, поладын тяркибиндя 5-8%Ър олдугда
онун гялпяйя давамлылыьы 950-1000 Ъ, 25%Ър олдугда
ися 1100 Ъ олур.
Електрокимйяви коррозийайа давамлы поладлары
ики характер синфя бюлмяк олар: щавада сойудулдугда
феррит вя йа мартенсит структуруна малик олан хромлу
поладлар вя аустенит структуру олан хромникелли
поладлар.
Поладын тяркибиндя 12-13% Ър олдугда онун
електрокимйяви потенсиалы мцсбят гиймят алыр, полад
щавада, ширин суда вя дяниз суйунда коррозийайа гаршы
давамлы олур. Хромун мигдары 15%-дян чох олдугда ися
полад турш мцщитдя, о ъцмлядян азот туршусунда
коррозийайа давамлылыг кясб едир.
12Х13, 20Х13, 30Х13, 40Х13 маркалы поладлар даща
эениш тятбиг олунур. 12Х13 полады мцвазинят щалында
йарымферрит полад синфиня аиддир, йаьда
табландырылдыгдан сонра ися мартенсит+феррит
структуру алыр. 20Х13 вя 30Х13 поладлары мцвазинят
щалында евтектоидя гядяр, 40Х13 полады ися
евтектоиддян сонракы поладлардыр. Йаьда
табландырылдыгдан сонра бу поладлар мартенсит
структуру алыр.
Поладын коррозийайа давамлылыьы табландырма вя
йцксяк температурлу табяксилтмядян ибарят термики емал
вя сятщи ъилаламаг вя йа пардахламаг йолу иля артырыла
биляр.
12Х13 вя 20Х13 поладлары зярбяли йцк алтында
ишляйян вя нисбятян чох пластиклик тяляб едян
215
деталлары (щидравлик преслярин клапанлары, ев
яшйалары вя с.) щазырламаг цчцн тятбиг едирляр. Онлар
1000-1100 Ъ температурдан йаьда табландырылыр, 700-
775 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадылыр.
30Х13, 40Х13 поладларындан чярращиййя алятляри,
карбцратор ийняляри, йайлар вя с. кими деталлар
щазырланыр. Бу поладлар 1000-1050 Ъ температурдан
йаьды табландырылмагдан сонра 180-200 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылдыгдан сонра 50-60 ЩРЪ бярклийя
малик олур.
12Х17, 15Х25 вя 15Х28 маркалы поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксякдир. 12Х17
поладындан йейинти сянайеси вя йцнэцл сянайе
аваданлыглары щазырланыр. Лакин бу полады гайнаг
етдикдя гайнаг тикишиня йапышыг зонанын коррозийайа
давамлылыьы азалыр.
15Х25Т вя 15Х28 поладлары ясасян термики емала
уьрадылмадан даща агрессив мцщитдя, зярбясиз йцк
алтында вя -20 Ъ-дян йухары температурда ишляйян
мямуллары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Эярэинлик алтында йцксяк коррозийайа давамлы
гайнаг конструксийалары щазырламаг цчцн сон заманлар
тяркибиндя чох аз карбон олан суперферрит адланан
015Х10М2Б маркалы поладдан истифадя едирляр.
Аустенит синифли хромникелли коррозийайа
давамлы поладларын типик нцмайяндяси 12Х18Щ9
маркалы поладлар. Бу полад мцвазинят щалында
аустенит+карбид (Ър, Фе)23Ъ6+феррит структуруна малик
олур. Бир фазалы аустенит структуру алмаг цчцн хром-
никелли поладлары 1100-1150 Ъ температурдан суда
табландырырлар. Табланмыш щалда бу поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.
216
Табланмыш аустенит поладлары нисбятян кичик
мющкямлик щяддиня, чох кичик ахыъылыг щяддиня вя
бюйцк пластиклийя малик олур, асан штампланыр вя
йахшы гайнаг едиля билир.
Аустенит поладыны 500-700 Ъ гыздырдыгда
дянялярин сярщядляри бойу хром карбиди айрылыр. Бу
ися кристалларарасы коррозийа ямяля эялмясиня сябяб
олур. Кристалларарасы коррозийаны поладын тяркибиня
0,5-0,7% Ти ялавя етмякля арадан галдырмаг олар. Беля
поладлара 08Х18Щ10Т вя 12Х18Щ12Т маркалы поладлар
мисал ола биляр.
Кимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн истифадя
едилян азкарбонлу 04Х18Щ10 вя 03Х18Щ12Т поладлары
кристалларарасы коррозийайа мцгавимятя, йахшы
пластиклийя вя гайнагедилмя габилиййятиня маликдир.
Никелин гисмян вя йа тамамиля манган вя азотла
явяз едилдийи 15Х17АГ14 вя 12Х17Г9АЩ14 маркалы
поладлардан да истифадя едилир.
Атмосфер коррозийасына йцксяк мцгавимятля
йанашы ейни заманда йцксяк мющкямлийя малик олан
09Х15Щ8Ю маркалы аустенит-мартенсит полады
хцсусиййят тяшкил едир. Бу полады 975 Ъ температурдан
табландырдыгда о йцксяк пластиклик кясб едир, йахшы
пластик деформасийа вя кясмя иля емалолунма хассяляри
алыр. 450-500 Ъ температурда табяксилтмя (кющнялмя)
нятиъясиндя мартенситдян Ни3Ал бирляшмясинин дисперс
щиссяъикляри айрылыр вя поладын мющкямлийини
артырыр.
Никел ясаслы яринтиляр дя коррозийайадавамлы
материал олараг тятбиг едилир. Щавада, дяниз суйунда,
гейри-цзви туршуларда йцксяк коррозийа давамлылыьына
малик олан монел-метал адланан никел ясаслы НМЖМц
28-2,5-1,5 (орта щесабла 28%Ъу, 2,5%Фе, 1,5%Мн)
217
маркалы яринти щям дя нисбятян йцксяк мющкямлик вя
пластикликля характеризя олунур. Бу яринти эями-
гайырмада, нефт емалы вя фармасефтика сянайесиндя
тятбиг олунур. Ни-Мо, Ни-Ър, Ни-Мо-Ър системли
яринтиляр даща йцксяк коррозийайадавамлылыг эюстярир.
Йцксяк температур вя дуз-туршу, кцкцрд вя фосфор
туршуларынын бюйцк консентрасийасы мцщцтиндя
ишляйян гайнаг едилян тутумларын щазырланмасы цчцн
Щ70МФ (0,02%Ъ, 25-27%Мо, 1,4-1,7%В) яринтисиндян
истифадя едирляр. Ейни мягсяд цчцн ХЩ65МБ (0,03%Ъ,
14,5-16,5%Ър, 15-17%Мо, 3,0-4,5%W) яринтисиндян дя
истифадя едилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, никел яринтиляринин
тяркибиндя молибден вя хромла карбид ямяля эятирян
карбонун мигдары мцмкцн гядяр аз олмалыдыр. Чцнки,
бярк мящлулдан карбидлярин айрылмасы сярщяд
зоналарында молибдени вя хрому азалдыр ки, бу да
гайнагдан сонра кристалларарасы коррозийа ямяля эял-
мясиня сябяб ола биляр.
220
Дахили йанма мцщяррикляринин бурахылыш
клапанларыны 40Х9Ъ2 вя 40ХЮС2М маркалы силхром
адланан поладлардан щазырлайырлар.
Даща йцксяк одадавамлылыьа малик олан аустенит
поладлары йахшы пластиклийи вя гайнаг едилмяси иля
характеризя олунур, лакин онларын кясмя иля емалы
перлит вя мартенсит синифли поладлара нисбятян
чятиндир.
600-700 Ъ температурда ишляйян йцксяк тязйигли
эцъ гурьуларынын бухар гыздырыъылары вя бору
кямярляри 10Х18Щ12Т, 08Х15Щ24Б4ТП, 09Х14Щ18Б2БП
вя с. маркалы аустенит поладларындан щазырланыр. Бу
поладлары 1100-1160 Ъ температурдан суда вя йа щавада
табландырырлар.
Бухар вя газ турбинляринин деталларыны (кцряк вя
дискляр, мямяъик щялгяляри вя с.) ХЩ35БТЮ маркалы
дямир-никел ясаслы яринтидян щазырлайырлар.
Тяркибиндя 33-37% Ни, 14-16% Ър, 2,4-3,2% Ти, 2,8-3,5%
W, 0,7-1,4% Ал олан бу яринтини яввялъя 1150-1180 Ъ,
сонра 1050 Ъ температурдан щавада табландырыб, 830 Ъ
температурда 8 саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадырлар.
Даща йцксяк температурда (850 Ъ гядяр) ишляйян
ишчи кцряклярин, турбин дискляринин, щялгялярин вя с.
щазырланмасы цчцн нимоник адланан никел ясаслы
одадавамлы яринтиляр тятбиг едилир. Бу яринтиляря
ХЩ77ТЮП (77% Ни, 19-22% Ър, 2,4-2,8% Ти, 0,6-1,8% Ал,
0,01% Б), ХЩ70БМТЮ, ХЩ65БМТЮ мисал ола биляр.
221
йяни магнит гцввя хятлярини сыхлашдырма габилиййяти
магнит нцфузлулуьу иля характеризя олунур.
Магнит хассяляри щаггында ясас тясяввцрц
магнитлянмя яйриляри веря
биляр (шякил 76). Шякилдя 1 –
башланьыъ магнитлянмя яйриси,
2 ися сонракы магнитлянмя вя йа
магнитсизлянмя вахты сащянин
эярэинлийиндян асылы олараг
магнит индуксийасынын
дяйишмясини эюстярян яйридир.
2 яйриси щистерезис илэяйи
адланыр.
Магнитлянмя яйриляриля
тяйин едилян ясас магнит харак-
теристикалары галыг
Шякил 76. Магнитлянмя индуксийасы вя коерситив
яйриляри: 1 – башланьыъ гцввядир.
магнитлянмяси; 2 – Галыг индуксийасы Бр
щистерезис магнитлянмядян вя магнит
сащяси эютцрцлдцкдян сонра
нцмунядя галан магнит индуксийасына дейилир.
Коерситив гцввя Щъ ися нцмцняни
магнитсизляшдирмяк цчцн она тятбиг едилян сащянин
эярэинлийидир.
Магнитлянмянин интенсивлийи башланьыъ
магнитлянмя яйрисиня тохунанын мейл буъаьынын
танэенсиня (Б/Щ) мцтянасибдир. Магнитлянмя
интенсивлийи магнит нцфузлулуьу адланыр.
Магнит яринтиляри щистерезис яйрисинин формасы
вя ясас магнит характеристикаларынын гиймятиня эюря
бир-бириндян кяскин сурятдя фярглянян ики група
бюлцнцр. Биринъи група ясасян бюйцк коерситив гцввя
222
иля характеризя олунан вя сабит магнит щазырламаг цчцн
истифадя едилян магнити-бярк яринтиляр аиддир. Икинъи
група ися кичик коерситив гцввя иля характеризя олунан
магнити-йумшаг яринтиляр аид едилир. Бу яринтиляр
дяйишян магнитлянмяйя уьрадыла билир.
224
дяняси бюйцдцкъя магнит нцфузлулуьу артыр. Азаъыг
дейяняк беля магнит нцфузлулуьуну азалдыр. Коерситив
гцввяни артырыр. Буна эюря дя дяйяняйи арадан
галдырмаг цчцн магнит йумшаг материаллар
йенидянкристаллашмайа уьрадылыр.
Магнити-йумшаг материал сифитиля азкарбонлу
силисиумлу поладлар тятбиг едилир. Бу поладларын
тяркибиндя карбонун мигдары 0,05-0,005%, силисиумун
мигдары 0,8-4,8% олур. Силисиум -дямирдя бярк мящлул
ямяля эятиряряк поладын електрик мцгавимятини артырыр
вя беляликля, бурульан ъяряйаны итэилярини азалдыр.
Ейни заманда силисиум магнит нцфузлулуьуну артырыр,
коерситив гцввяни вя щистерезис итэилярини бир гядяр
азалдыр. Лакин силисиум эцълц магнит сащясиндя
индуксийаны азалдыр вя поладын бярклийини артырыр.
Електротехника полад рулон, вяряг вя лент шяклиндя
щазырланыр.
Вяряг електротехники поладыны чох заман 720-800
Ъ температурда 25 саат сахламагла карбонсузлашдырыъы
табалмайа, йаймадан сонра йенидян кристаллашма
табалмасына вя нящайят 1100-1200 Ъ температурда
вакуумда вя йа гуру щидроэен мцщитиндя 25-30 саат
сахламагла сонунъу табалмайа уьрадырлар.
ГОСТ 2124-75-я эюря електротехники поладлары
ашаьыдакы гайдада рягямлярля маркалайырлар. Биринъи
рягям поладын структуруну вя йайманын нювцнц
эюстярир: 1 – гызмар йайылмыш анизотроп структурлу
полад, 2 – сойуг йайылмыш изотроп вя 3 – сойуг
йайылмыш анизотроп структурлу полад. Икинчи рягям по-
ладда силисиумун мигдарыны эюстярир: 0-0,4% гядяр Си,
1-0,4-0,8% Си, 2-0,8-1,8% Си, 3-1,8-2,8% Си, 4-2,8% Си, 4-
2,8-2,8% Си, 5-3,8-4,8% Си. Цъцнъц рягям индуксийанын
вя тезлийин мцяййян гиймятиндя щистерезис вя истилик
225
иткилярини, дюрдцнъц рягям ися нормалашмыш
параметрин кодуну мцяййян едир. Дюрдцнъц рягям бюйцк
олдугъа иткилярин мигдары кичилир.
Назик вярягли сойуг йайылмыш изотроп
електротехники полад 2011, 2012, 2111, 2112, 2211, 2212,
2311, 2312, 2411 вя 2412 маркаларла бурахылыр. Исти
йайылмыш поладлара нисбятян бу поладларда иткиляр аз
олур.
Сойугйайылмыш анизотроп вяряг поладлары (3411,
3412, 3413, 3414, 3415, 3416, 3404, 3405, 3406 маркалары)
феррит синфиня аиддир. Анизотроп поладларын магнит
хассяляри йайма истигамятиндя даща йцксяк олур.
Чох зяиф магнит сащяляриндя йцксяк индуксийа
алмаг цчцн башланьыъ нцфузлулуьу бюйцк олан Фе-Ни
(пермаллой) вя Фе-Ал-Си (алсифер) яринтиляриндян
истифадя едирляр. Пермаллой яринтиляри тяркибиндя 40-
65% Ни олан азникелли 50Щ, 65Щ, 50ЩХЪ вя
тяркибиндя 78-80% Ни олан чохникелли 79ЩМА, 81ЩМА
яринтиляриня бюлцнцр. Чохникелли пермаллой
яринтиляри зяиф магнит сащясиндя ян йцксяк башланьыъ
магнит нцфузлулуьуна маликдир.
Фе-Ал-Си системли алсифер яринтиляри бащалы
леэирляйиъи елементлярдян азаддыр. Бу яринтилярин
башланьыъ магнит нцфузлулуьу чохникелли пеармаллойа
йахын, щистерезис иткиси аздыр. Лакин чох бярк вя
кювряк олдуьу цчцн алсиферлярин тятбиги мящдуддур.
Ян еффектли материаллардан бири алникодур (51%
Фе, 8% Ал, 14% Ни, 24% Ъо, 3% Ъу). Алнико 1250-1300 Ъ
температурда табланмадан вя 600-650 Ъ температурда
кющнялмядян сонра йцксяк галыг индуксийасына малик
олур.
226
11.4. Йцксяк електрик мцгавимятли полад вя
яринтиляр
Йцксяк електрик мугавимятли полад вя яринтиляр
гыздырыъы елементляр щазырламагдан ютрц тятбиг
едилир. Йцксяк електрик мцгавимяти алмаг цчцн
яринтинин структуру бярк мящлулдан ибарят олур. Щям
дя Курнаков гайдасына эюря ян йцксяк електрик
мцгавимяти компонентлярин мцяййян нисбятиндя алыныр.
Бярк мящлул структуру ейни заманда металын асан дефор-
масийа едилмясиня, назик лент вя мяфтил алынмасына
имкан верир. Йцксяк електрик мцгавимятли полад вя
яринтиляр ейни заманда гялпяйя давамлы вя гызма заманы
юз формасыны сахламасы цчцн кифайят гядяр
мющкямлийя малик олмалыдыр.
Йцксяк електрик мцгавимятли гялпяйя давамлы
поладлардан феррит синифли азкарбонлу
хромалцминиумлу поладлар даща чох тятбиг олунур. Бу
поладлара Х13Ю4 (фехрал), ОХ23Ю5 (хромел), ОХ27Ю5А
мисал ола биляр. Поладда хромун вя алцминиумун
мигдары чох олдугъа онун гялпяйя давамлылыьы вя
гыздырыъы елементин ишъи температуру бюйцк олур.
Бу поладларын тяркибиндя карбонун мигдары 0,06-
0,12%-дян чох олмур. Якс щалда поладын тяркибиндя
ямяля эялян карбидляр онун пластиклийини вя иш
мцддятини азалдыр.
Хромалцминиумлу поладларын хцсуси електрик
мцгавимяти 1,24-1,47 мкОм.м, максимум ишчи
температуру 900-1200 Ъ-дир.
Никел ясаслы бярк мящлуллар даща бюйцк електрик
мцгавимятиня малик олур. Бу групдан олан яринтилярдян
ян чох ишлядилян никел-хром (нихром) яринтисидир.
Нихромлары уъузлашдырмаг вя техноложи
хассялярини йахшылашдырмаг цчцн никелин бир
227
щиссясини дямирля явяз едирляр. Беля яринтиляря
ферронихром дейилир. ХН20ЮС ферронихромунун хц-
суси електрик мцгавимяти 0,85-1,05 мкОм.м, ишчи
температуру 875 Ъ-дир.
Нихром вя ферронихромлар Фе-Ър-Ал яринтиляриня
нисбятян даща йцксяк пластиклийя вя одадавамлылыьа
маликдир.
229
Ни+36% Ал), никел ясаслы (Ни+36% Ал), Мн-Ъу, Мн-Ни,
Мн-Эе системли яринтиляр вя с. мисал ола биляр.
Бунлардан ян чох тятбиг олунаны нитинолдур. Йцксяк
мющкямлийя, пластиклийя, коррозийайа вя кавитасийайа
давамлылыьа малик олан нитинол минлярля тсикл ярзиндя
«форма йаддашыны» сахлайа билир.
«Форма йаддашлы» материаллар космик техникада,
авиасийада, атом енерэетикасында, тябабятдя вя с. тятбиг
олунур.
230
12. Титан ясаслы конструксийа
яринтиляри
Сон илляр конструксийа материалы сифятиля титан
яринтиляри тятбиг едилир. Щям дя онларын тятбигинин
артым темпи башга конструксийа материалларына
нисбятян даща йцксякдир. Бу, титан яринтиляринин
йцксяк хцсуси мющкямлийи (мющкямлик щяддинин
сыхлыьа нисбяти), коррозийайа давамлылыьы вя йцксяк
температурда мющкямлийиля изащ олунур. Титанын
яримя температуру 1668 Ъ, сыхлыьы 4,5 г/см3, еластиклик
модулу 11,2105 МПа-дыр. 882 Ъ температурда
ашаьытемпературлу щексагонал модификасийа (-фаза)
йцксяк температурлу щяъмимяркязили куб гяфясли -
модификасийасына чеврилир. -титанын сыхлыьы 900 Ъ
температурда 4,32 г/см3-дур.
Техники титан БТ1-100 (99,53% Ти) вя БТ1-0 (99,46%
Ти) маркалы бурахылыр. Азот, оксиэен, карбон вя
щидроэен титанын бярклийини вя мющкямлийини
артырыр, лакин пластиклийини, гайнаг олунма
габилиййятини вя коррозийайа давамлылыьыны азалдыр.
Техники титанын хассяляри белядир: м=300-550 МПа;
=20-25%; =60-80%; КЪУ=1,0-1,2 МЪоул/м2.
Техники титан тязйигля йахшы емал олунур,
горуйуъу мцщитдя гювс гайнаьы вя контакт гайнаьы иля
гайнаг едилир, лакин кясмя иля пис емал олунур.
Техники титана нисбятян титан ясаслы яринтиляр
даща чох тятбиг едилир.
Титаны Фе, Ал, Мн, Ър, Сн, В, Си иля леэирлядикдя
онун мющкямлийи артыр, лакин ейни заманда
231
пластиклийи вя юзлцлцйц ашаьы дцшцр. Ал, Зр, Мо титан
яринтиляринин одадавамлылыьыны, Мо, Зр, Нб, Та вя Пд
туршу мящлулларында коррозийайа давамлылыьыны
артырыр.
Титан яринтилярини титанын леэирляйиъи
елементлярля гаршылыглы тясиринин характериня эюря
дюрд група бюлмяк олар. Биринъи група титанын щям ,
щям дя модификасийасында истянилян консетрасийада
бир фазалы структуруну сахлайан яринтиляр (Зр вя Щф
иля яринтиляр) аиддир. Икинъи група, титанын -титанда
гейри-мящдуд, -титанда ися мящдуд бярк мящлул тяшкил
едян елементлярля (В, Нб, Та, Мо, W) яринтиляри
дахилдир. Цчцнъц група дахил олан яринтиляр -фазанын
евтектоид чеврилмясиня сябяб олан елементлярля (Си, Мн,
Фе, Ъу, Ни вя с.) тяшкил едилян яринтилярдир. Дюрдцнъц
група ися -фазаны перитектика реаксийасы иля тюрядян
елементлярин (Ъ, Ал, О, Н) титан яринтиляри тяшкил едир.
Леэирляйиъи елементлярин - вя -фазаларын
дяйанятиня тясири практики ящямиййятя маликдир. Бу
яламятя эюря леэирляйиъи елементляр -фазаны
сабитляшдирян (Ал, Н, О) вя -фазаны сабитляшдирян
(Мо, В, Мн, Фе, Ър) елементляря бюлцнцр. Биринъи груп
елементляр полиморф чеврилмя температуруну
йцксялдяряк -сащясини эенишляндирир, икинъи груп
елементляр ися бу температуру азалдараг -сащясини
эенишляндирир. Бязи -сабитляшдириъиляри (Ър, Мн, Фе
вя с.) титанла ТихМй типли интерметаллик бирляшмя (-
фаза) ямяля эятирир. Беля яринтиляр сойудулдугда
+ТихМй евтектоид чеврилмяси баш верир. Евтектоид
чеврилмяси чох йаваш эетдийи цчцн ади сойудулмадан
сонра бу яринтиляр + структуруна малик олур.
232
Шякил 77-дя леэирляйиъи елементлярин титанын
полиморф чеврилмя температуруна вя титан
яринтиляринин структуруна тясири тясвир едилмишдир.
Тяркибиндян вя тятбигиндян асылы олараг титан
яринтиляри табалмайа, табланмайа, кющнялмяйя вя
кимйяви-термики емала уьрадыла биляр.
Тямиз титан вя титанын -яринтиляри термики
емалла мющкямляндирилмир, онлары анъаг
йенидянкристаллашма табалмасына уьрадырлар. Табалма
650-850 Ъ температурда апарылыр. Температурун -
сащясиня чатмасы дянялярин бойцмясиня сябяб ола билир.
+ яринтиляри ися чох заман изотермик табалмайа (тяр-
кибдян асылы олараг 850-950 Ъ-дяк гыздырылма, 550-650
Ъ-дяк щавада сойудуб бу температурда бир мцддят
сахлама вя сонра щавада сойутма) уьрадылыр. Беля
емалын нятиъясиндя даща йцксяк пластиклик вя
структурун термики сабитлийи тямин олунур.
233
Механики емал заманы - вя (+)-яринтиляриндя
йаранан дахили эярэинликляр 500-600 Ъ-дя натамам
табалма йолу иля арадан галдырылыр.
+-яринтиляри табландырма вя кющнялмяйя
уьрадылараг мющкямляндириля билир. -фаза сащясиня
гядяр гыздырылмыш яринти бющран сцрятиндян бюйцк
сцрятля сойудулдугда мартенсит чеврилмяси баш верир. -
мартенсит фазасы леэирляйиъи елеменлярин щексагонал
гяфясли -титанда ифрат доймуш явязлямя бярк
мящлулундан ибарятдир.
Леэирляйиъи елементин консетрасийасы йцксяк
олдугда ромбшякилли гяфяся малик '-мартенсит фазасы
вя щексагонал гурулушлу -фазасы ямяля эялир. '-
фазасынын йаранмасы табландарылмыш яринтинин
бярклийинин вя мющкямлийинин азалмасына,
пластиклийинин ися артмасына сябяб олур. Табланмыш
яринтилярин структурунда ейни заманда галыг -фазасы
олур.
Табланмыш яринтилярин кющнялмяси просесиндя
', '' вя фазалары, щямчинин галыг -фаза парчаланыр.
Нятиъядя, мцвазинят тяркибли вя фазалары ямяля
эялир. Бу заман нарын дисперс структурларын йаранмасы
яринтилярин мющкямлянмясиня сябяб олур. Титан
яринтиляри кющнялмяйя 500-600 Ъ температурда
уьрадылыр.
Титан яринтиляринин сятщини мющкямляндирмяк
цчцн ону азотламайа, йейилмяйя вя коррозийайа
давамлылыьыны артырмаг цчцн ися оксидляшдирмяйя
уьрадырлар.
Титан яринтилярини кичик сыхлыг, бюйцк хцсуси
мющкямлик, истилийя давамлылыг вя йахшы коррозийайа
мцгавимят тяляб олунан щалларда тятбиг едирляр.
Авиасийа, ракет техникасы, кимйа машынгайырмасы беля
234
щаллара мисал ола биляр. Ъядвял 11-дя ян чох тятбиг
едилян тязйигля емал олуна билян титан яринтиляринин
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.
Деформасийа олунан ВТ5 яринтиси гызмар щалда
тязйигля йахшы емал едиля билир, щямчинин йахшы
гайнаг олунур. Коррозийайа йахшы давамы вар, лакин
щидроэен кювряклийиня мейллидир. Галайла ялавя
леэирлядикдя (ВТ5-1 яринтиси) истяр техноложи, истярся
дя механики хассяляри йахшылашыр.
ОТ4 яринтиси щям гызмар вя щям дя сойуг щалда
тязйигля йахшы емал олунур, бцтцн цсулларла гайнаг
едиля билир, лакин щидроэен кювряклийиня маликдир.
Техноложи вя механики хассяляр (+)-
яринтиляриндя даща йахшы узлашыр. Бу груп
яринтилярдян ВТ6 йахшы техноложи вя механики
хассяляря малик олмагла бярабяр термики емалла мющ-
кямляндириля билир. Бу яринтинин термики емалы 900-
950 Ъ температурдан табландырмадан вя 450-500 Ъ
температурда кющнялмядян ибарятдир.
ВТ8 яринтиси табы алынмыш вя термики
мющкямляндирилмиш щалда тятбиг едилир. Гызмар
щалда йахшы деформасийа олунан ВТ8 яринтиси йцксяк
сцрлцнмя щяддиня вя узунмцддятли мющкямлик щяддиня
малик олдуьу цчцн 450-500 Ъ температурадяк ишляйя
биляр.
ВТ14 яринтисиндян аьырйцклянмиш, щямчинин 400
Ъ-дяк узун мцддят вя йа 500 Ъ-дяк гыса мцддят ишляйян
мямулларын щазырланмасы цчцн истифадя едилир. Бу
яринтини 850-880 Ъ температурдан суда табландырыр
480-500 Ъ температурда 12-16 саат ярзиндя
кющнялдирляр.
Фасонлу тюкцкляр щазырламаг цчцн ВТ5Л, ВТ6Л,
ВТ4Л яринтиляриндян истифадя едилир.
235
Ъядвял 11
Титан яринтиляринин кимйяви тяркиби вя механики
хассяляри
Леэирляйиъи
Механики хассяляр
елементлярин мигдары, %
Яринтин Йарым-
Башга КЪУ, -1,
ин , % фабрикат
еле- мЪ/м МПа
2
маркасы Ал В Мо , МПа (ян ын нювц
ментля м (ян (ян
азы)
р азы) азы)
-яринтиляр
Тюкцкляр
,
ВТ5 5 - - - 750-950 10 0,5 - профилля
р,
дюйцкляр
Вярягляр,
профилля
ВТ5-1 5 - - 2,5 Сн 800-1000 10 0,4 400
р,
борулар
Вярягляр,
ОТ4 4 - - 1,5 Мн 700-900 11 0,4 420 золаглар,
лентляр
яринтиляр
Дюйцкля
р,
ВТ6 6 4,5 - - 950-1170 8,0 0,4 530
вярягляр,
борулар
Дюйцкля
р, штамп
ВТ14 5,5 1,3 3,0 - 900-1050 10,0 0,5 400
пяс-
тащлары
Дюйцкля
1050- р, штамп
ВТ8 6,5 - 3,5 0,3 Си 11,0 0,3 530
1250 пяс-
тащлары
236
13. Алцминиум вя онун ясасында
яринтиляр
13.1. Алцминиум
Алцминиум эцмцшц аь рянэдя металдыр. Онун яримя
температуру 660 Ъ, сыхлыьы 2,7 г/см3-дир. Цзцмяркязли
куб кристал гяфясиня маликдир. Алцминиум, мисин
електрик кечириъилийинин 65 фаизиня бярабяр йцксяк
електриккечириъилийи вя коррозийайа давамлылыьы иля
характеризя олунур. Алцминиумун коррозийайа
давамлылыьы онун сятщиндя назик Ал2О3 юртцйц йаран-
масы иля изащ олунур. Алцминиум тямиз олдугъа онун
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.
Тямизлик дяряъясиндян асылы олараг хцсуси тямиз
алцминиум А999 (99,999% Ал), йцксяк тямизликли
алцминиум - А995 (99,995% Ал), А99 (99,99% Ал), А97
(99,97% Ал), А95 (99,95% Ал) вя техники тямиз алцминиум
А85, А8, А7, А6, А5, А0 (99,0% Ал) кими тяснифлянир.
Техники алцминиум вяряг, профил, чубуг, мяфтил вя
с. шяклиндя бурахылыр, АД0 вя АД1 иля маркаланыр.
Алцминиумда Фе, Си, Ъу, Мн, Зн кими ашгарлар олур.
Табы алынмыш техники алцминиумун механики
хассяляри белядир: м=80 МПа, 0,2=30 МПа, =35%.
Сойуг пластик деформасийа техники алцминиумун
мющкямлик щяддини 150 МПа гядяр артырыр, лакин
нисби узанмасыны 6% гядяр азалдыр. Алцминиум
тязйигля асан емал олунур, гайнаг едиля билир, лакин кяс-
мя иля пис емал едилир.
237
Техники алцминиумун мющкямлик щядди аз олдуьу
цчцн ону анъаг йцксяк пластиклик, гайнаг едилмя
габилиййяти, коррозийайа давамлылыг, йцксяк електрик
вя истилик кеъириъилийи тяляб олунан щалларда йцксцз
конструксийаларда истифадя едирляр. Техники
алцминиумдан мцхтялиф бору кямярляри, кабел мяфтили,
конденсаторлар, габ-гаъаг, сцд систерни, евлярин гапы-
пянъяряляри вя с. щазырланыр. Йцксяк тямизликли
алцминиумдан фолга, кабел мящсуллары щазырланыр.
238
Кифайят гядяр мющкямлик, пластиклик юзлцлцкля
бярабяр йахшы техноложи хассяляря, кичик сыхлыьа,
йцксяк коррозийайа давамлылыьа малик олдуьу цчцн
алцминиум яринтиляри авиасийада, эямигайырмада,
автомобил сянайесиндя, кимйа машынгайырмасында,
иншаатда вя башга сащялярдя эениш тятбиг едилир.
239
241
Шякил 79. Д16 маркалы дцралцминиумун микроструктуру
(х200); а – тюкмядян сонра (+ЪуАл2+Ал2ЪуМэ);
б – щомоэенляшмядян сонра; ъ – табланмадан сонра ( – бярк
мящлул); д – табланмадан вя тябии кющнялмядян сонра.
Ал-Ъу яринтиляри мисалында бахылан бу
чеврилмяляр башга тяркибли яринтиляр цчцн дя доьрудур,
лакин зоналарын тяркиби вя фазалар башгадыр.
242
ЭП-1 ЭП-2 чеврилмяляри адятян зона кющнялмяси,
ЭП-1ЭП-2' (ЪуАл2) кющнялмяси ися фаза
кющнялмяси адланыр.
Зона кющнялмясиндян сонра яринтилярин 0,2/м
нисбяти чох йцксяк олмур (0,6-0,7), пластиклийи вя
коррозийайа давамы ися йцксяк олур. Фаза
кющнялмясиндян сонра ися ахыъылыг щядди артараг
0,2/м=0,9-0,95 гиймят алыр, пластиклик, юзлцлцк, эяр-
эинлик алтында коррозийайа мцгавимят азалыр.
Алцминиум яринтиляринин табалмасы мцхтялиф
мягсядлярля апарыла биляр.
Дендрит ликвасийасыны арадан галдырмаг цчцн
алцминиум яринтиляри 450-520 Ъ температурда 4-40 саат
ярзиндя диффузийа табалмасына (щомоэенляшмяйя)
уьрадылыр. Бу ямялиййат тюкцклярин тязйигля гызмар
емал заманы сыхма дяряъясини вя преслямя сцрятини
артырмаьа имкан верир.
Пластик деформасийадан сонра дюйяняйи арадан
галдырмаг вя дяняляри хырдаландырмаг цчцн алцминиум
яринтилярини 350-500 Ъ температурда 0,5-2 саат ярзиндя
йенидянкристаллашма табалмасына уьрадырлар.
Табландырма вя кющнялмя ямялиййаты кечмиш
алцминиум яринтиляринин мющкямлийини азалтмаг цчцн
онлары 1-2 саат ярзиндя 360-450 Ъ температурадяк
гыздырырлар. Гызмадан сонра сойума сцряти 30
Ъ/саатдан артыг олмамалыдыр. Беля табалмадан сонра
яринтинин мющкямлийи азалыр, пластиклийи вя
эярэинлик алтында коррозийайа мцгавимяти артыр.
243
13.4. Деформасийа олунан алцминиум
яринтиляри
244
Авиал (АВ) адланан яринти мющкямлийиня эюря
дцралцминдян ашаьы олса да сойуг вя гызмар щалда
йахшы пластиклийя маликдир. Авиал кясмя иля емал
едилир, нюгтяви гайнаг вя аргон-гювс гайнаг цсулу иля
гайнаг едилир. Авиалдан вяряг, бору вя с. кими мцхтялиф
йарымфабрикатлар щазырлайырлар. Бу йарымфаб-
рикатлардан сойуг щалда йцксяк пластиклик тяляб олунан
мямуллар (вертолйот винтляринин пярляри,
мцщярриклярин дюймя иля щазырланан деталлары,
гапылар, чярчивяляр вя с.) щазырланыр.
Йцксяк мющкямликли В95 яринтисинин мющкямлик
щядди 550-700 МПа чатыр, лакин пластиклийи
дцралцминя нисбятян ашаьыдыр. Бу яринтилярдя
мющкямляндириъи фазалар МэЗн2, Ал2Мэ3Зн3 вя Ал2ЪуМэ
фазаларыдыр. Синк вя магнезиумун мигдары артдыгда
яринтинин мющкямлийи артыр, лакин пластиклийи вя
коррозийайа давамлылыьы ашаьы дцшцр. В95, 460-470 Ъ
температурдан суда табландырылдыгдан сонра 135-145 Ъ
температурда 16 саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадылыр.
АК типли яринтиляр дюймя вя штамплама цчцндцр.
Онлар йцксяк пластиклик вя кафи тюкмя хассяляриля
фярглянир.
АК6 маркалы яринти орта мющкямлийя малик
мцряккяб формалы мямуллар алмаг цчцн тятбиг едилир.
Аьыр йцклянмиш штампланан деталлары щазырламаг
цчцн АК8 яринтисиндян истифадя едилир. Бу яринтилярин
дюймя вя штампланмасы 450-475 Ъ температурда
апарылыр.
300 Ъ-дяк температур шяраитиндя ишляйян
деталлары (мясялян, пистонлар, силиндр башлыглары,
турбореактив мцщярриклярин пярляри вя дискляри вя с.)
щазырламаг цчцн одадавамлы алцминиум яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ялавя олараг дямир, никел
245
вя титанла леэирлянир. Одадавамлы яринтиляря АКЧ-1 вя
Д20 яринтиляри мисал ола биляр.
Ъядвял 12-дя бязи термики емалла мющкямлянян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби
вя механики хассяляри верилмишдир.
246
Ъядвял 12
Термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри
(табалма вя кющнялмядян сонра)
Механики
Яринт Елементлярин мигдары, %
хассяляр
илярин Тятбиг
Башга 0,2 м
маркас сащяси
Ъу Мэ Мн Си елементля , %
ы МПа
р
Дцралцминляр
0,4- 0,4-
Д1 3,8-4,8 - - 320 490 14 Борулар,
0,8 0,8
чубуглар,
1,2- 0,3- пярчимляр
Д16 3,8-4,9 - - 400 540 11
1,8 0,9
АВИАЛ
Бору кямяр-
ляри, узатма
0,45- 0,15- 0,5-
АВ 0,1-0,5 - 200 260 15 иля
0,9 0,35 1,2
щазырланан
деталлар
Йцксяк мющкямликли яринти
5-7 Зн Тяййаря
1,8- 0,2- 530- 560-
В95 1,4-2,0 - 0,1-0,25 8 ланжерону,
2,8 0,6 550 600
Ър пярляр вя с.
Дюйцлян алцминиум яринтиляри
0,4- 0,4- 0,7- Мцряккяб
АК6 1,8-2,6 - 300 420 12 формалы
0,8 0,8 1,2
орта вя аьыр
0,4- 0,4- 0,6- йцклянян
АК8 3,9-4,8 - 380 480 10 деталлар
0,8 1,0 1,2
цчцн
Ода давамлы яринтиляры
Турбореакти
0,8-1,4 Фе в
1,4- 0,8-1,4 Ни мцщяррикля
АКЧ-1 1,9-2,5 - 0,35 280 430 13
1,8 0,02-0,1 рин пярляри,
Ти пистонлар вя
с.
247
13.4.2. Термики емалла мющкямлянмяйян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляри
Бу груп яринтиляря алцминиумун манган вя магне-
зиумла яринтиляри аиддир. Беля яринтилярин
мющкямлянмяси ясасян бярк мящлулун, гисмян ися изафи
фазаларын щесабына баш верир.
АМц типли яринтилярин структуру манганын
алцминиумда бярк мящлулундан вя азаъыг Ал6Мн
щиссяъикляриндян ибарят олур. АМг типли яринтиляр ися
сойудулдугдан сонра мцвазинят щалында -бярк мящлул
вя Ал2Мэ2 () фазаларындан ибарят олур. Лакин бярк
мящлулун йцксяк дяйаняти вя магнезиумун зяиф
диффузийасы нятиъясиндя щятта йаваш сойудулдугда
беля бу яринтиляр -бярк мящлулдан тяшкил олунур.
Магнезиум яринтинин мющкямлийини хейли
артырыр. 12-14% мигдарына гядяр пластиклийиня аз тясир
едир. Магнезиумун мигдары бундан артыг олдугда
яринтилярин пластиклийи кяскин сурятдя ашаьы дцшцр.
Манганла ялавя леэирляндикдя АМг яринтиляринин
мющкямлийи артыр. Бу, Ал6Мн дисперс щиссяъикляринин
ямяля эялмяси нятичясиндя баш верир.
АМг вя АМц яринтиляринин табалма вя кющнялмя
еффекти чох ъцзи олдуьу цчцн, онлардан табы алынмыш
вязиййятдя истифадя едирляр. АМц цчцн табалма
температуру 350-410 Ъ, АМг3 цчцн 350-420 Ъ, АМг5
цчцн ися 310-335 Ъ тяшкил едир.
АМг вя АМц яринтиляри тязйигля асан емалолунма,
йахшы гайнагедилмя габилиййятиня вя йцксяк коррозийа
давамлылыьына маликдир, кясмя иля пис емал едилир. Бу
яринтиляри аз йцк алтында ишляйян вя йцксяк
248
коррозийайа давамлылыг тяляб едян конструксийаларын
гайнаг вя пярчим елементляринин щазырланмасы цчцн
тятбиг едирляр. АМц, АМг2, АМг3 яринтиляриндян
мцхтялиф майеляр цчцн баклар, бору кямярляри,
витражлар, гапылар, пянъяря чярчивяляри вя с.
щазырлайырлар. Вагон чярчивяси вя кузову, эями
эювдяляри, лифтляр, биналарын аракясмяляри вя с. кими
орта йцклц конструксийалары щазырламаг цчцн АМг5 вя
АМг 6 яринтиляриндян истифадя едилир.
Ъядвял 13-дя термики емалла мющкямлянмяйян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби
вя хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 13
Термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин кимйяви тяркиби вя механики
хассяляри (табы алынмыш щалда)
Яринтин Елементлярин мигдары, % Механики хассяляр
ин
Башга м 0,2
маркасы Мн Мэ , %
елементляр МПа
АМц 1,0-1,6 - - 130 50 23
250
3. Табландырма (Т3) вя тябии кющнялмя (Т4). АЛ1,
АЛ7 яринтиляри 510-520 Ъ; АЛ4, АЛ9, АЛ19 вя с.
яринтиляр 535-545 Ъ температурдан табландырылыр.
4. Табландырма вя 150-175 Ъ температурда 2-3 саат
ярзиндя гысамцддятли сцни кющнялмя (Т5). Беля емалдан
сонра кющнялмя просеси там баша чатмадыьы цчцн
тюкцйцн пластиклийи азалмадан мющкямлийи артыр.
5. Табландырма вя 200 Ъ температурда 3-5 саат
ярзиндя там сцни кющнялмя (Т6). Яринтинин
мющкямлийи Т5 емалына нисбятян даща чох олур, лакин
пластиклийи азалыр.
6. Табландырма вя стабилляшдириъи табяксилтмя
(Т7). Табяксилтмя АЛ9, АЛ5, АЛ1 яринтиляри цчцн 230
Ъ, АЛ19 цчцн 250 Ъ температурда 3-10 саат ярзиндя
апарылыр. Бу ямялиййатдан сонра кифайят гядяр
мющкямлик галмагла тюкцкдя структур вя щяъм
стабиллийи йараныр.
7. Табландырма вя 3-5 саат ярзиндя 240-260 Ъ тем-
пературда йумшалдыъы табяксилтмя (Т8). Бу ямялиййат
яринтинин мющкямлийини нязяря чарпаъаг дяряъядя
азалдыр, лакын пластиклийини вя юлчцляринин
стабиллийини артырыр.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ян чох тятбиг
едилян Ал-Си системли силуминлярдир. Тяркибъя
евтектикайа йахын олан силуминляр йцксяк тюкмя
хассяляри иля, онлардан алынан яринтиляр ися бюйцк
сыхлыгла фярглянир.
251
Чох истифадя олунан 10-13% Си тяркибли силумин –
252
яринтиляринин щал диаграмы вя механики хассяляринин
силисиумун мигдарындан асылылыьы эюстярилмишдир.
АЛ4 вя АЛ9 евтектикайагядяр силуминляр термики
емалла мющкямляндириля билир. АЛ4-дян щазырланан
ортайцклянмиш деталлар сцни кющнялмяйя (Т1), ири
аьырйцклянмиш деталлар ися табланма вя сцни
кющнялмяйя уьрадылыр (Т6). АЛ9-дан щазырланан
тюкцкляри йцксяк пластиклик лазым олдугда табланмайа
(Т4), мющкямлийи артырмаг лазым олдугда ися табланма
вя сцни кющнялмяйя (Т6) уьрадырлар.
Ал-Ъу яринтиляри (АЛ7, АЛ19) термики емалдан
сонра нормал вя йцксяк температурда йцксяк механики
хассялярля йанашы, кясмя иля йахшы емал едилир. Лакин
бу яринтилярин тюкмя хассяляри писдир. Онлары бюйцк
чюкмя, гызмар чатлар ямяля эялмяси вя с. характеризя
едир. Ал-Ъу яринтиляри дя термики емалла мющ-
кямляндириля билир.
Ал-Мэ яринтиляринин тюкмя хассяляри писдир.
Лакин бу систем яринтиляр коррозийайа давамлылыг,
механики хассяляр вя кясмя иля йахшы емалолунма
габилиййятиля фярглянир. Эямигайырмада, авийасийада
ням мцщитдя ишляйян конструксийалары щазырламаг
цчцн тятбиг едилян АЛ8 вя АЛ27 яринтиляри 430 Ъ
температурдан табландылыр. Ал-Мэ яринтиляриня 1,5%
гядяр Си ялавя етдикдя (АЛ13, АЛ22) онларын тюкмя
хассяляри йахшылашыр.
350 Ъ температурадяк шяраитдя ишляйян деталлары
одадавамлы алцминиум яринтиляриндян щазырлайырлар.
Бунларын арасында 275-300 Ъ температурда ишляйян
АЛ1 яринтисиндян ян чох истифадя едилир. Онун
тяркибиндя Ъу, Мэ вя Ни вардыр. Мн, Ти, Ни, Эе, Зр ялавя
олунмуш АЛ33 вя АЛ19 яринтиляри даща одадавамлыдыр.
253
300 Ъ температурда ишляйян ири габаритли деталлары
АЛ21 яринтисиндян щазырлайырлар.
Ъядвял 14-дя тюкмя алцминиум яринтиляринин
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.
254
Ъядвял 14
Тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики
хассяляри
Ярин- Тер- Механики
Елементлярин мигдары, %
тиляр мики хассяляр
ин ема- м 0,2
Башга
мар- Мэ Си Мн Ъу лын
елементляр МПа
касы нювц
Ал-Си яринтиляри (силуминляр)
АЛ2 - 10-13 - - - Т2 180 90
АЛ4 0,17-0,3 8-10,5 0,25-0,5 - 0,15 Ти Т1 180 140
0,15 Ти Т4 200 140
АЛ9 0,2-0,4 6-8 - -
0,1 Бе Т5 220 160
Ал-Ъу яринтиляри
Т4 240 160
АЛ7 - - - 4-5 0,2 Ти
Т5 260 200
Т4 320 180
АЛ19 - - 0,6-1,0 4,5-5,3 0,15-0,35 Ти
Т5 360 250
Ал-Мэ яринтиляри
0,07 Ти
АЛ8 9,5-11,5 - - - Т5 350 170
0,07 Бе
0,05-0,15 Ти
АЛ27 9,5-11,5 - - - 0,05-0,22 Зр Т4 360 180
0,05-0,15 Бе
Одадавамлы яринтиляр
1,25,- Т5 260 200
АЛ1 - - 3,75-4,5 1,75-2,25 Ни
1,75 Т7 220 180
0,15- 0,1-0,25 Ър Т2 210 -
АЛ21 0,8-1,3 - 4,6-6,0
0,25 2,6-3,6 Ни Т7 220 200
0,8-1,2 Ни
АЛ33 - - 0,6-1,0 5,5-6,2 0,05-0,2 Зр Т7 280 180
0,15-0,3 Эе
255
14. Магнезиум вя онун ясасында
яринтиляр
Магнезиум ачыг боз рянэли гяляви-торпаг металдыр.
Онун сыхлыьы башга металлара нисбятян хейли аз (1,74
г/см3), яримя температуру 650 Ъ-дир. Щексагонал кристал
гяфяся маликдир. Техники магнезиум МГ90 (99,9% Мэ),
МГ95 (99,95% Мэ) вя МГ96 (99,96% Мэ) маркалары иля
бурахылыр. Тюкмя магнезиумун механики хассяляри
м=115 МПа; 0,2=25 МПа; =8%; 30 ЩБ, деформасийа
олунмуш магнезиумунки ися м=200 МПа; 0,2=90 МПа;
=11,5%; 40 ЩБ-дир.
Магнезиум кимйяви актив металдыр. Отаг
температурунда асанлыгла оксидляшяряк МэО ямяля
эятирир. 500-550 Ъ-дя щавада гыздырылдыгда ися
алышыб йаныр.
Магнезиумун мющкямлийи аз олдуьу цчцн
техникада онун алцминиум, синк, манган вя сиркониум
иля яринтиляриндян истифадя едирляр. Магнезиум
яринтиляри кичик сыхлыьа, йцксяк хцсуси мющкямлийя,
вибрасийаны удма габилиййятиня малик олдуьу цчцн
онлар авиасийа вя ракет техникасында интишар тап-
мышдыр. Уранла ялагяйя эирмядийи вя истилик
нейтронларыны удма габилиййяти кичик олдуьу цчцн
магнезиум яринтиляриндян нцвя реакторларынын бору
шякилли истилик елементляринин юртцйцнц щазырламаг
цчцн дя истифадя едирляр.
Магнезиум яринтиляринин тязйигля емал вя тюкмя
хассяляри писдир. Горуйуъу мцщитдя гювс гайнаьы,
256
контакт гайнаьы цсулу иля кафи гайнаг едилир, кясмя иля
йахшы емал едилир.
Алцминиум вя синк магнезиумла бярк мящлул вя
Мэ4Ал3 вя МэЗн2 бирляшмяляри ямяля эятиряряк
яринтинин механики хассялярини йцксялдир. Манган
магнезиум яринтисинин коррозийайа давамлылыьыны вя
гайнаголунма габилиййятини йахшылашдырыр.
Мэ-Зн яринтиляриня дахил едилян сиркониум
яринтинин дянясини хырдалашдырыр. Надир торпаг
елементляр магнезиум яринтиляринин одадавамлылыьыны
артырыр. 0,005-0,012% мигдарында бериллиум ися яримя,
тюкмя вя термики емал заманы магнезиумун
оксидляшмясини зяифлядир.
Магнезиум яринтиляринин термики емалы
алцминиум яринтиляринин термики емалына бянзяйир.
Магнезиум яринтиляри эцълц ликвасийа иля характеризя
олунур. Она эюря дя бу яринтилярин техноложи
хассялярини йахшылашдырмаг цчцн онлары щомоэенляш-
дириъи табалмайа уьрадырлар. Яринтилярин пластиклийи
йенидянкристаллашма табалмасы йолу иля артырылыр.
Магнезиум яринтиляри табланмайа вя кющнялмяйя дя
уьрадылыр. Щям дя отаг температурунда кющнялмя баш
вермир, сцни кющнялмя мцддяти ися алцминиум
яринтиляриндя олдуьундан чохдур.
Кющнялмя иля мющкямлянмя леэирляйиъи
елементлярин тясириндян асылыдыр, щям дя бу тясир
яринтинин истисмар температурундан асылыдыр. Отаг
температурунда ишлямяк цчцн магнезиум яринтилярини
сериум, неодим вя калсиумла леэирлямяк даща йахшы
нятиъя верир. Алцминиум вя синк магнезиум
яринтилярини нисбятян аз мющкямляндирся дя, бу
елементляр яринтийя даща чох дахил едиля билир вя 150-
200 Ъ температурадяк йцксяк мющкямлийи тямин едир.
257
Она эюря дя магнезиумун алцминиум вя синкля яринтиси
даща эениш тятбиг едилир.
Магнезиум яринтиляри деформасийа олунан (МА) вя
тюкмя (МЛ) яринтиляря бюлцнцр. Бу яринтиляр щям
цмуми тяйинатлы, щям дя йцксяк мющкямликли вя
одадавамлы яринтиляр кими истифадя едиля билир.
Деформасийа олунан магнезиум яринтиляриня магне-
зиумун алцминиум, синк вя манганла яринтиси аиддир,
щям дя манганлы яринтиляр термики емалла
мющкямляндирилмир. Мэ-Мн яринтиляриня МА1 вя МА8
аиддир. МА1 яринтисинин структуру манганын
магнезиумда бярк мящлулундан вя манган кристал-
ларындан ибарятдир. МА8 яринтиси МА1 яринтисиндян
0,2% Ъе иля леэирлянмясиля фярглянир. Сериум яринтидя
нарын дисперс Мэ4Ъе щиссяъикляри шяклиндя айрылараг
яринтинин механики хассялярини йахшылашдырыр.
Мэ-Ал-Зн системли яринтилярдя 4-9% Ал, 0,2-1,5%
Зн, 0,15-0,5% Мн олур. Синк яринтинин мющкямлийини
артырмагла йанашы, пластиклийини дя артырыр. Бу
системли яринтилярдян МА2 (3-4% Ал; 0,2-0,8% Зн; 0,15-
0,5% Мн) вя МА5 (7,8-9,0% Ал; 0,2-0,8% Зн; 0,15-0,5% Мн)
ян чох тятбиг олунур.
Тюкмя магнезиум яринтиляри кимйяви тяркибиня
эюря деформасийа олунан яринтиляря йахындыр. Бу
яринтиляря дя алцминиум, синк, манган, силисиум,
сиркониум, сериум кими елементляр дахил едилир, лакин
онларын мигдары деформасийа олунан яринтиляр-
дякиндян чох олур.
Тяркибиндя 5-10% Ал, 0,2-0,3% Зн олан Мэ-Ал-Зн
яринтиляри ян чох тятбиг едилир. Бу яринтиляр МЛ4,
МЛ5, МЛ6 иля маркаланыр. МЛ8, МЛ12, МЛ15, МЛ17,
МЛ18 маркалы Мэ-Зн-Зр системли яринтиляр (4-9% Зн,
0,6-1,1% Зр), щямчинин сиркониум вя надирторпаг
258
елементлярля леэирлянмиш МЛ9, МЛ10, МЛ11, МЛ19
маркалы яринтиляр одадавамлы яринти кими ишлядилир.
Тюкмя магнезиум яринтиляри иридяняли олдуьу
цчцн онларын механики хассяляри деформасийа олунан
яринтиляря нисбятян бир гядяр зяифдир. Магнезиум
яринтиляринин майеахыъылыьы да аздыр. МЛ5 вя МЛ6
яринтиляри нисбятян йахшы тюкмя хассяляриня
маликдир. Онлары щям торпаг гялибляря, щям дя кокиля
тюкмяк олур. Бу яринтилярдян сцрят гутулары,
мцщярриклярин картерляри вя с. кими деталлар
щазырланыр.
Магнезиум яринтиляри авиасийада, ракет
техникасында, идаряолунан мярмилярин електрон
апаратларынын ъищазларында вя с. тятбиг едилир.
259
15. Мис вя мис ясаслы яринтиляр
260
сурятдя азалдыр. Сб ейни заманда мисин тязйигля
емалыны да чятинляшдирир.
2. Пб, Би вя б. кими практики олараг мисдя щялл
олмайан елементляр. Бунлар дянялярин кянарында
топланан тезярийян евтектика ямяля эятирир ки, бу да
тязйигля емалы чятинляшдирир. Тяркибиндя 0,005% Би
олан мис тязйигля гызмар емал заманы даьылыр. Лакин бу
елементляр мисин електрик кечириъилийиня аз тясир
едир.
3. Мисля Ъу2О вя Ъу2С бирляшмяляри ямяля эятирян
оксиэен вя кцкцрд. Кцкцрд мисин кясмя иля емалыны
йахшылашдырыр. Бу бирляшмяляр Ъу-Ъу2О вя Ъу-Ъу2С
евтектикалары ямяля эятиряряк мисин кюврякляшмясиня
сябяб олур. Оксиэен бярк мящлула дахил олдугда електрик
кечириъилийини писляшдирир.
261
Шякил 81-дя мцхтялиф гатышыглары олан тюкмя
мисин микроструктуру верилмишдир.
Тяркибиндя Ъу2О бирляшмяси олан мис щидроэенли
мцщитдя гыздырылдыгда щидроэен мисин дахилиня
диффузийа едир, Ъу2О+Щ22Ъу+Щ2О реаксийасы
нятиъясиндя ямяля эялян су бухары щяъми
эенишляндирир, металын бязи сащяляриндя тязйиг артыр
вя микрочатлар ямяля эялир. Беля щадисяйя «щидроэен
хястялийи» дейилир.
Мис вя онун яринтиляри йахшы техноложи хассяляря
маликдир. Мис йахшы деформасийа едилир, гайнаг олунур
262
вя лещимлянир, анъаг кясмя иля нисбятян пис емал
едилир.
Мис атмосфер шяраитиндя, ширин суда, дяниз
суйунда вя диэяр агрессив мцщитдя йахшы
коррозийайадавамлылыьа маликдир. Лакин, кцкцрд
газында вя аммонйакда давамлылыьы писдир.
263
1% Мн вя 39% Зн-дян ибарятдир. ЛАЖ 60-1-1 бцрцнъцнцн
тяркиби ися 60% Ъу, 1% Ал, 1% Фе вя 38% Зн-дян
ибарятдир. Деформасийа олунан тунъларда ися ясас ком-
понентин – мисин мигдары эюстярилмир вя бцтцн
елементлярин мигдарыны 100%-дян чыхмагла тяйин
едилир. Мясялян, БрОЦС 4-4-2,5 маркалы тунъун
тяркибиндя елементлярин мигдары ашаьыдакы кимидир:
4% Сн, 4% Зн, 2, 5% Пб вя 89,5% Ъу вар. БрАЖН 10-4-4
тунъунун ися тяркиби 10% Ал, 4% Фе, 4% Ни вя 82% Ъу-
дан ибарятдир.
Тюкмя бцрцнълярдя вя тунъларда компонентлярин
фаизля орта мигдары билаваситя компоненти ишаряляйян
щярифдян сонра йазылыр. Щямчинин деформасийа олунан
бцрцнълярдян фяргли олараг тюкмя бцрцнъ маркаларында
мисин мигдары йазылмыр. Мясялян, ЛЦ16К4 бцрцнъцнцн
тяркиби 16% Зн, 4% Си вя 80% Ъу-дан, Бр05Ц5С5
тунъунун тяркиби ися 5% Сн, 5% Зн, 5% Пб вя 85% Ъу-дан
ибарятдир.
15.3. Бцрцнъляр
Йахшы техноложи вя механики хассяляриня эюря
истяр бинар (икили), истярся дя чохкомпонентли
бцрцнъляр техникада эениш тятбиг едилир. Бцрцнълярин
структуру онун кимйяви тяркибиля мцяййян едилир. Бу
барядя Ъу-Зн щал диаграмы (шякил 82) тясяввцр верир.
Ъу-Зн системиндя ясас фаза олан -бярк мящлулдан
ялавя , вя фазалары да ямяля эялир. Ян чох ишлядилян
бцрцнълярин структуру вя йа +' фазаларындан ибарят
олур. -фаза мисин цзцмяркязли кристал гяфясиндя
синкин бярк мящлулу, -фаза ися щяъмимяркязли ЪуЗн
базасында сащманланмыш бярк мящлулдур. -мящлулда
синкин щяллолма щядди 39% тяшкил едир.
264
Шякил 83-дя вя +', бцрцнъляринин
265
Шякил 83,б-дян эюрцндцйц кими бцрцнълярин
механики хассяляри синкин мигдарындан асылыдыр.
Структур -бярк мящлулдан ибарят икян синкин мигдары
артдыгъа бцрцнъцн механики хассяляри йцксялир.
Структурда '-фаза ямяля эялдикъя пластиклик азалыр,
мющкямлик ися синкин 45% мигдарына гядяр артмагда
давам едир. Синкин мигдары 45%-дян чох олдугда
бцрцнъцн структуру тякъя '-фазадан ибарят олур. Бу
фазанын чох кювряк олмасы бцрцнъцн мющкямлийинин
кяскин сурятдя ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Синкин
мигдары даща да артдыгда ', '+ фазаларындан ибарят
структурлар механики хассялярин ашаьы гиймятлярини
сахлайыр.
Бцрцнъляр йахшы деформасийа олма габилиййятиля
фярглянир. Бирфазалы -бцрцнъляр даща йцксяк
пластиклийя малик олмагла сойуг щалда да йахшы
деформасийа олунур. Икифазалы (+') бцрцнъляр '
чеврилмя температурундан йухары гыздырылдыгдан сонра
даща йахшы деформасийа олунур. Гыздырылма
температуру адятян 700 Ъ тяшкил едир.
Ъядвял 15
Бцрцнълярин кимйяви тяркиби вя механики хассяляри
Кимйяви тяркиби,
Механики хассяляри
%
Бцрцнъцн Стру-
Леэирляйиъи Бярк- Тятбиги
маркасы ктуру м,
Ъу елементляр, , % лийи,
МПа
% НВ
Деформасийа олунан бцрцнъляр (ГОСТ 15527-70)
Лент, вяряг,
Л90 (томпак) 88-91 - 260 45 530
бору
Лент,
Л80 79-81 - 320 52 550
мяфтил
Лент,
Л63 62-65 - 330 50 560 мяфтил,
чубуг
ЛС59-1 59-60 0,8-1,9 Пб 400 45 900 Золаг, чубуг
0,6-1,2 Фе;
0,1-0,4 Ал; Мяфтил,
ЛЖМц59-1-1 57-60 450 50 880
0,3-0,7 Сн; бору
0,5-0,8 Мн
0,75-1,5 Ал;
ЛАЖ60-1-1 58-61 450 45 Бору, чубуг
0,75-1,5 Фе
Тюкмя бцрцнъляр (ГОСТ 17711-80)
Арматур,
78- ъи-
ЛЦ16К4 3,0-4,5 Си 300 15 100
81 щазларын
деталлары
Мясул тяйи-
натлы
3,0-4,0 Мн;
ЛЦ40Мц3Ж 53-58 500 10 100 деталлар,
0,5-1,5 Фе
эями
винтляри
ЛЦ23А6Ж3Мц2 64-68 4,0-7,0 Ал; 700 7 160 Сонсуз винт-
2,0-4,0 Фе; ляр, сыхыъы
268
винт гайка-
1,5-3,0 Мн лары
15.4. Тунълар
Мисин галай, алцминиум, гурьушун, берилиум,
силисиум, хром вя башга елементлярля икили вя йа
чохкомпонентли яринтиляри олан тунъ эениш тятбиг
олунур. Тунъун тяркибиндя синк дя ола биляр, лакин о,
тунъа ясас леэирляйиъи елемент кими йох, башга
елементлярля бирликдя дахил едилир.
Машынгайырмада ян чох ишлядилян тунъ чох
270
Ъядвял 16
Тунъларын тяркиби вя механики хассяляри
Механик
и
Кимйяви тяркиби, % хассяляр
Тунъларын и Тятбиг
маркасы м, сащяси
,
Сн Ал Зн П Фе Пб Ни МП
%
а
Деформасийа олунан тунълар
Аппарат вя
3,5- 0,2-
БрОФ 4-0,25 - - - - - 340 52 ъищазларын
4,0 0,3
боруъуглары
6,0- 0,1- Лент, золаг,
БрОФ 6,5-0,15 - - - - - 400 65
7,0 0,15 чубуглар
Лент, золаг,
3,5- 3,0-
БрОЦ 4-3 - - - - - 350 40 чубуг,
4,0 5,0
мяфтил
Оймаг вя йас-
тыгларда
3,0- 3,0- 1,5-
БрОЦС 4-4-2,5 - - - - 350 40 арагаты цчцн
5,0 5,0 3,5
лент вя золаг-
лар
БрАЖ 9-4 - 8,0- - - 2,0- - - 600 40 Чубуг, бору,
10,0 4,0 лент, дишли
272
9,5- 3,5- 3,5- чарх, оймаг
БрАЖН 10-4-4 - - - - 650 35
11 5,5 5,5 вя с.
Тюкмя тунълар
Мцряккяб
тюкмя,
9,0- 0,4-
Бр010Ф1 - - - - - 250 7 йастыг,
11,0 1,1
дишли
чархлар
Су вя бухар
4,0- 4,0- 4,0- арматуру,
Бр05Ц5С5 - - - - 180 4
6,0 6,0 6,0 дишли
чархлар
5,0- 5,0- 1,0- Бядии
БХ - - - - - -
7,0 7,0 4,0 тюкцкляр
273
16. Антифриксион материаллар вя
лещимляр
274
Сцрцшмя йастыглары цчцн чугун вя тунъ
ичликлярдян вя баббитдян истифадя едилир.
Антифриксион чугунлар вя тунълар щаггында мцвафиг
бюлмялярдя мялумат верилмишдир. Чугун ичликляр
нисбятян бюйцк сцртцнмя ямсалы олдуьу цчцн аз
мясулиййятли йастыгларда тятбиг олунур. Йастыг ичлийи
цчцн перлит ясаслы вя структурунда чох графит олан
чугунлардан истифадя едилир.
Тунъ ичликляр итиэедишли мцщярриклярдя бюйцк
тязйигдя вя динамик иш режиминдя тятбиг едилир. Йастыг
ичликлярини ясасян галайлы вя гурьушунлу тунълардан
щазырлайырлар.
Тунъла йанашы ян эениш тятбиг едилян
антифриксион яринтиляр галай вя гурьушун ясаслы
баббитляр, щямчинин синк вя алцминиум ясаслы
яринтилярдир.
Галайлы баббитляр тяркибиндя Ъу вя Ъд олан Сн-Сб
системли яринтилярдир. Бунлара Б88 (88% Сн ) вя Б83
(83% Сн) аиддир. Бу баббитлярин йумшаг, пластик ясасы
сцрмянин галайда -бярк мящлулу, бярк щиссяъикляр ися
СнСб бирляшмяси ясасында бярк мящлулдан – '-
фазасындан ибарятдир. Галайлы баббитлярдян ири эями
дизелляринин, турбокомпрессорларын, електрик
машынларынын вя башга аьыр йцклц машынларын
йастыглары цчцн истифадя едирляр.
Нисбятян аз йцклянян йастыглары щазырламаг цчцн
Б16, БН, БС6 маркалы гурьушунлу баббитлярдян истифадя
едилир. Бу баббитляр Пб-Сн-Сб-Ъу системли
яринтилярдир. Онларын структурунда йумшаг ясас
галайын, сцрмянин вя мисин гурьушунда -бярк
мящлулундан, бярк щиссяъикляр ися СнСб, Ъу3Сн вя
Ъу2Сб бирляшмяляриндян ибарятдир.
275
Ъядвял 17-дя бязи галайлы вя гурьушунлу
баббитлярин, тунъларын вя антифриксион чугунларын
характеристикасы верилмишдир.
Йастыг ичликляри щазырламаг цчцн синк ясаслы
ЦАМ 10-5 (10% Ал, 5% Ъу) вя ЦАМ 9,5-1,5 (9,5% Ал, 1,5%
Ъу) яринтиляриндян истифадя едилир. Йцксяк
антифриксион хассяляриня вя мющкямлийиня эюря бу
яринтиляр 100 Ъ температурадяк ишляйян йастыгларда
тунъу явяз едя билир.
Алцминиум ясаслы антифриксион яринтилярин ясас
компонентляри алцминиумла щетероэен структур тяшкил
едян Сн, Ъу, Ни вя Си-дир. Бу яринтиляря АО3-1, АО9-2,
АО20-1 вя с. мисал ола биляр.
276
Ъядвял 17
Антифриксион материалларын характеристикасы
Поладла сцртцнмя
Йол верилян иш режими
Бярклик, ямсалы
Материал
НВ Йаьсыз Йаьлы П·10-5 В, ПВ·10-5
сцртцнмя сцртцнмя Па м/сан Па· м/сан
Баббитляр:
Б83 300 150 50 750
0,07-0,12 0,004-0,006
Б16 300 100 30 30
Тунълар:
Бр010Ф1 1000 150 10 150
Бр05Ц5С5 600 0,1-0,2 0,004-0,009 80 3 120
БрС30 250 250 12 300
Антифриксион чугунлар:
АЧС-1 2200 0,008 25 5 100
0,12-0,23
АЧС-3 1600 0,016 60 0,75 45
16.2. Лещимляр
Лещимляр нисбятян кичик яримя температуруна вя
яримиш щалда лещимлянян металы ислатма
габилиййятиня малик олмалыдыр.
Лещимляр йумшаг вя бярк лещимляря бюлцнцр.
Йумшаг лещимлярин яримя температуру ашаьы олур.
Онлар йалныз лещим йеринин киплийини тямин едир.
Механики хассяляри зяиф (м=50-70 МПа) олдуьу цчцн
лещимлянмиш щиссяляр механики йцк тясириня мяруз
гала билмяз. Йумшаг лещим сифятиля ясасян яримя
температуру 200-300 Ъ олан Пб-Сн яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ОЪ-60, ОЪ30 вя с. иля
ишарялянир. Бу ишарялярдя рягямляр галайын фаизлярля
мигдарыны эюстярир.
Бярк лещимлярин яримя температуру нисбятян
йцксяк олур. Онларла лещимлямяк чятин олса да лещим
йери нисбятян йцксяк механики хассяляря малик олур.
277
Мис яринтилярини лещимляйяркян лещим йеринин
мющкямлийи ясас металын мющкямлийиня йахын олур.
Бярк лещим сифятиля яримя температуру 800-900 Ъ олан
бцрцнъдян вя Ъу-Зн-Аэ яринтисиндян истифадя едилир.
278
17. Пластик кцтляляр
280
кцтлялярин хцсуси мющкямлийи (м/) поладла мцгайися
едиля билир. Онлар щямчинин йахшы техноложи
хассяляря маликдир.
Пластик кцтлялярин ясас гцсурлары онларын истийя
давамлылыьынын аз олмасы, кичик еластигиййят модулу
вя зярбя юзлцлцйц вя кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Ишыг, истилик, атмосфер вя башга гейри-механики
тясирляр алтында кющнялмя нятиъясиндя пластик
кцтлялярин ясас техники характеристикалары писляшир.
283
17.2.2. Полйар термопластлар
Полйар термопластлара фторопласт-3, цзви шцшя,
поливинилхлорид, полиамидляр, полиуретан,
поликарбонат вя с. аиддир. Онларын бязиляринин
хассясини вя тятбигини нязярдян кечиряк.
Фторопласт-3 (-ЪФ2-ЪФЪл-)н – трифторхлоретиленин
полимеридир. Кристаллик материалдыр, -105 Ъ-дян+70
Ъ-дяк температурда ишляйя билир. Фторопласт-4-я
нисбятян кимйяви давамлылыьы ашаьы олса да
туршуларын, оксидляшдириъилярин, гяляви мящлулларын
тясириня давамлыдыр. Ашаьытезликли диелектрикляр
сифятиля, бору, шланг, клапан, насос вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Цзви шцшя – акрил вя метакрил туршуларынын
мцряккяб ефирляри ясаслы шяффаф аморф материалыдыр.
Ян чох полиметилметакрилат тятбиг едилир. Цзви
шцшянин минерал шцшяйя нисбятян сыхлыьы ики дяфя
аздыр. Цзви шцшя 80 Ъ температурда йумшалмаьа
башлайыр, 105-150 Ъ температурда ися пластикляшир ки,
бу да ондан мцхтялиф мямуллар формаламаьа имкан
верир. Цзви шцшяни тяййарягайырмада,
автомобилгайырмада, ишыг техникасында, оптик линзалар
щазырламаг цчцн вя с. тятбиг едирляр.
Поливинилхрорид (-ЪЩ2-ЪЩЪл-)н – аморф
полимердир. Йахшы електрик изолйасийа хассяляриня вя
кимйяви давамлылыьа маликдир. Пластикляшдирилмямиш
поливинилхлорид винипласт адланыр. Винипласт йцксяк
мющкямлийя вя еластиклийя маликдир. Винипластдан
борулар, вентилйасийа гурьуларынын деталлары, метал
чянлярин мцщафизя юртцйц вя с. щазырланыр. Бу
материал йцк алтында 60-70 Ъ температурдан йухары
ишляйя билмир.
284
Полиамидляря цмуми (-НЩ-ЪО-(ЪЩ2)м-НЩ-ЪО-
(ЪЩ2)н-…) дцстурлу капрон, нейлон, лавсан вя с. ады иля
танынан полимерляр аиддир. Бу полимерляр ясасян кичик
сцртцнмя ямсалы (ф=0,05), йейилмяйя давамлылыьы,
зярбяйя гаршы мющкямлийи вя вибрасийаны удма
габилиййяти, гялявиляря, бензиня, спиртя гаршы
дяйанятиля характеризя олунур. Полиамидлярдян
мямуллары тязйиг алтында тюкмя, мяркяздянгачма тюкмя
вя екструзийа йолу иля алмаг олур.
Йухарыда гейд олунан хассяляриня вя хцсуси
мющкямлийиня эюря полиамидляр ян мцщцм гейри-метал
конструксийа материалы сайылыр. Онлардан йастыглар,
йастыг ичликляри вя оймаглары, муфталар, эями винтляри,
електрик изолйаторлары, тибб аваданлыьы вя с.
щазырлайырлар.
Полиамидлярин ясас гцсуру шахтайа зяиф
давамлылыг, хассяляринин суудмадан кяскин сурятдя
асылы олмасы, 100 Ъ температурдан йухары
мющкямлийинин кяскин азалмасындан ибарятдир.
Ъядвял 18-дя бир сыра термопластларын хассяляри
верилмишдир.
Ъядвял 18
Бязи термопластларын хассяляри
Ишчи Мющкямлик щядди, Зярбя
Сых- Нисби
температуру, Ъ МПа юзлц-
Материал лыг, узанма,
лцйц,
кг/м3 мак- мини- дарты яйил- сыхыл- %
симум мум лмада мядя мада кЪ/м2
Полиетилен
- йцксяк 913- сынм
105-108 -40-70 10-17 12-17 12 50-600
тязйиг 929 ыр
- ашаьы 949- сынм
120-125 -70 18-35 20-38 20-36 250-1000
тязйиг 953 ыр
285
Полипропил
900 150 -15 25-40 - 11 200-800 33-80
ен
1050-
Полистирол 90 -20 37-48 65-105 90-100 1-4 10-22
1080
Фторопласт- 1900-
250 -259 15-35 14-18 10-12 250-500 100
4 2200
Фторопласт- 2090-
125 -195 30-45 60-80 - 20-200 20-160
3 2160
Цзви шцшя 1200 60 -60 63-100 90-120 100-105 2,5-20 8-18
Поливинилх
1400 65-80 -10÷-40 40-120 40-120 80-160 5-100 70-80
лорид
Полиамидля 1100-
60-110 -20÷-60 38-60 35-70 - 70-280 80-125
р 1140
287
композисийасыдыр. Овунтулу пластик кцтляляря нисбятян
волокнитлярин юзлцлцйц бир гядяр артыгдыр. Бу пластик
кцтлялярдян дястяк, дайаг, флянс, гаснаг вя с. кими
яйилмяйя вя бурулмайа ишляйян мямуллар щазырланыр.
Азбоволокнитлярин долдуруъусу адындан
эюрцндцйц кими азбестдир. Бурада да битишдириъи
ролуну фенолформалдещид гятраны ойнайыр.
Азбоволокнитляр йахшы фриксион хассяляря вя истилийя
давамлылыьа маликдир. Онлардан яйляъ гурьуларында,
щямчинин туршуйа давамлы апаратлар вя борулар
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Фенолформалдещид гятраны вя шцшя лифляриндян
ибарят композисийа шцшяволокнит адланыр. Шцшя
лифляр материалын йцксяк физики-механики хассялярини,
гятран ися йахшы диелектрик хассялярини вя кимйяви
давамлылыьыны тямин едир. Шцшяволокнитляр йцксяк
хцсуси мющкямлик, вибрасийа вя ишаряси дяйишян йцкя,
коррозийайа мцгавимятля характеризя олунур.
Шцшяволокнитлярин дартылмада мющкямлик щядди 500
МПа, сыхылмада мющкямлик щядди ися 1300 МПа гядяр
чатдырыла билир.
Тябягяли пластик кцтляляря (тябягяли пластикляр)
эетинакс, текстолит, азботекстолит, шцшятекстолит, аьаъ-
тябягя пластикляри вя с. аиддир. Тябягяли пластикляр
вяряг, тава, бору шяклиндя бурахылыр. Онлардан
механики емал йолу иля мцхтялиф мямуллар алмаг олур.
Эетинакс фенол, анилинформалдещид вя карбамид
гятранлары иля каьызын композисийасындыр.
Електротехникада вя радиотехникада, щямчинин
декоратив материал кими тятбиг олунур. Эетинакс
кимйяви маддялярин, щялледиъилярин тясириня
давамлыдыр, лакин гаты туршуларын вя гайнар
гялявилярин тясириня давамсыздыр.
288
Текстолитин бирляшдириъиси термореактив
гятранлар, долдуруъусу ися памбыг парчадыр. Парчанын
галынлыьы аз олдугъа текстолитин мющкямлийи артыр.
Тятбигиня эюря текстолитляр конструксийа,
електротехника, графитлянмиш, арагаты текстолитляриня
бюлцнцр. Йастыглар, дишли чархлар, арагаты
щазырланмасында текстолитдян эениш истифадя едилир.
Текстолит йастыглар су вя йа су емулсийасы иля йаьлана
билир.
Азботекстолитляр конструксийа, фриксион вя
термоизолйасийа материалы кими тятбиг олунур. Онлар
йцксяк истилийя давамлылыьа маликдир.
Азботекстолитлярдян яйляъ гурьуларында, йцксяк
температур вя кичик йцк шяраитиндя ишляйян
турбоэенератор деталлары, агрегатлар щазырламаг цчцн
истифадя едилир.
Шцшятекстолитляр фенолформалдещид,
силисиумцзви вя йа епоксид гятранлары иля цзви шцшя
парчанын композисийасыдыр. Фенолформалдещид
битишдириъили (БФТ вя йа БФ йапышганлары) шцшя-
текстолитляр йцксяк вибрасийаудма габилиййятиня,
силисиум цзви гятран ясаслы шцшятекстолитляр ися
истилийя давамлылыьа маликдир.
Аьаъ-тябягяли пластикляр фенолформалдещид вя йа
крезолформалдещид гятранларында щопдурулуб, вяряг вя
йа тава шяклиндя преслянмиш назик тябягяшякилли аьаъ
шпонларындан ибарятдир. Йцксяк физики-механики
хассяляря вя кичик сцртцнмя ямсалына малик олан аьаъ-
тябягяли пластикляр щям текстолити, щям дя ялван метал
яринтилярини явяз едя билир. Аьаъ-тябягяли пластикляр
ДСП-А, ДСП-Б, ДСП-В вя с. кими маркаланыр. Бу плас-
тиклярдян эямигайырмада, електротехника сянайесиндя
289
конструксийа материалы вя антифриксион материал кими
истифадя едилир.
Ъядвял 19-да бязи термореактив пластик кцтлялярин
механики хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 19
Термореактив пластик кцтлялярин физики-механики
хассяляри
Макси- Мющкямлик щядди,
мум МПа Зярбя
Сыхл
ишчи юзлц- Еластикли
Материал ыг,
темпе- дартыл- сыхыл- яйил- лцйц, к модулу
кг/м3
ратуру, мада мада мядя кЪ/м2
Ъ
Преслямя
1400 100-110 30 50-150 60 4-6 6300-8000
овунтусу
1350-
Волокнит 110 30-60 80-150 50-80 9-10,4 8500
1450
Азбоволокнит 1950 200 - 110 70 20 18000
Шцшяволокни 1700-
280 80-500 130 120-250 25-150 -
т 1900
1300-
Эетинакс 150 80-100 160-290 80-100 12-25 10000
1400
Текстолит 1400 125 65-100 120-150 120-160 30 5000-10000
Азботекстоли
1600 190 55 - - 20-25 20000
т
Шцшятекстол 1600- 18850-
200-300 250-600 210-260 150-420 50-200
ит 1900 30000
Аьаъ тябягяли 18000-
1350 140-200 180-300 100-180 140-280 80-90
пластик 30000
290
18. Резин материаллары
292
Газнцфцзлулуьуна вя диелектрик хассяляриня эюря бу
каучук ясаслы резинляр НК ясаслы резинляря бярабярдир.
Изопрен синтетик каучуку кимйяви вя физики-
механики хассяляриня эюря тябии каучуклара йахындыр.
СКИ-ЗД каучукундан електрик изолйасийа резини, СКИ-
ЗБ каучукундан ися вакуум техникасы цчцн резин
алырлар.
Цмуми тятбигли резинляр –35 Ъ-дян 130 Ъ-дяк су,
щава, туршу вя гялявилярин зяиф мящлулу мцщитиндя
ишляйя биляр. Бу резинлярдян шинляр, гайышлар,
конвейер лентляри, кабел изолйасийасы, мцхтялиф резин-
техники мямуллар щазырланыр.
293
лентляри, манжетляр, кипкяъ арагатлары вя с.
щазырланыр.
Тиокол (полисулфид) ясаслы каучуклар йанаъаьа вя
йаьлара, оксиэенин, озонун, эцняш шцасынын тясириня
давамлыдыр. Газын нцфуз етмямяси бу резинляри
щерметикляшдиричи (кипляшдиричи) кими ишлятмяйя
имкан верир. Лакин бу резинлярин мющкямлийи аздыр.
Истилийя давамлы резинляр ЪКТ каучуку (синтетик
истийя давамлы каучук) асасында алыныр. ЪКТ -60 Ъ-дян
+250 Ъ-дяк ишляйя билир. Кичик адэезийа габилиййяти
ЪКТ каучукуна суйадавамлылыг вя щидрофоблуг
хассяляри верир.
Йейилмяйя давамлы резинляр полиуретан
каучуклары (СКУ) ясасында щазырланыр. Бу резинляр
йцксяк мющкямлийя, еластиклийя, йейилмяйя гаршы
мцгавимятя вя йаьа-бензиня давамлылыьа малик олур. Бу
резинляр оксиэеня вя озона дюзцмлц олур, -30 Ъ-дян +130
Ъ-дяк ишляйя билир. СКУ ясаслы резинляр автомобил
шинляри, конвейер лентляри, айаггабы вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Електротехники резинляря електроизолйасийа вя
електриккечириъи резинляр дахилдир. Електроизолйасийа
резинляри ЩК, ЪКБ, ЪКЪ, ЪКТ вя бутилкаучук ясасында
щазырланыр вя ъяряйанкечириъи мяфтиллярин,
кабеллярин изолйасийасы цчцн, хцсуси мягсядли айаггабы
вя ялъяк щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Екранлашдырылмыш кабелляр цчцн
елекриккечириъи резинляр ЩК, ЪКЩ, наирит
каучукларындан дуда вя графит ялавя етмякля алыныр.
Щидравлик аваданлыг майеляринин тясириня
давамлы резинлярдян щидравлики системлярин,
диафрагмаларын, насосларын, щярякятли вя щярякятсиз
бирляшмялярин кипляшдирилмяси цчцн истифадя едилир.
294
Йаьда ишлямяк цчцн ЪКЩ ясаслы, силисиум – цзви майе-
лярдя ишлямяк цчцн ЩК, ЪКМЪ-10 ясаслы резинляр
тятбиг едиля билир.
295
19. Композисийа материаллары
Композисийа материаллары хассяси компонентлярин
хассяляриндян там фярглянян ики вя чох компонентли
материаллардыр. Композисийанын компонентляри бири-
бириндя щялл олмамалы вя йа бири-бирини удмамалыдыр.
Композисийанын хассялярини компонентлярин
гаршылыглы тясирини билмядян юйрянмяк мцмкцн дейил.
Композисийа материаллары матрисанын нювцня
эюря метал матрисалы вя гейри-метал (полимер)
матрисалы материаллара бюлцнцр. Долдуруъулар овунту,
лиф, тябягя шякилли цзви, гейри-цзви, металлик вя йа
керамик материал ола биляр.
298
мющкямлийи щиссяъиклярин дисперслийиндян вя
матрисада мцнтязям пайланмасындан асылы олур.
Дисперс мющкямлянян материаллар хассяляринин
изотроплуьу иля дя сяъиййялянир. Дисперс мющкямлянян
композисийалы материаллардан мямуллары адятян овунту
металлурэийасы цсулу иля щазырлайырлар.
Матрисада щялл олмайан стабил, чятинярийян
бирляшмялярдян (ториум, щафниум, иттриум оксидляри,
мцхтялиф оксидлярин вя надир торпаг елементлярин
мцряккяб бирляшмяляри) истифадя едилмяси 0,9-0,95 Тя
температурадяк материалын мющкямлийини тямин едир.
Беля материаллар адятян одадавамлы материал кими
тятбиг едилир.
Дисперс мющкямлянян композисийалы
материаллардан СА адланан яринти даща эениш тятбиг
едилир. ЪА алцминиум матрисада вя матрисада бярабяр
пайланмыш алцминиум оксидиндян – Ал2О3 ибарятдир.
ЪА-ларда щиссяъиклярин юлчцсц 10-50 мкм, щяъмъя
нисбяти 6-9 фаиздян 13-18 фаизя гядяр олур. Ал2О3-цн
мигдары артдыгъа яринтинин мющкямлийи артыр, лакин
пластиклийи азалыр. Тяркибиндя 6-9% Ал2О3 олан
яринтинин (ЪА-1) мющкямлик щядди м=300 МПа,
нисби узанмасы =8% олдуьу щалда, 13-18% Ал2О3
гатылмыш яринти цчцн (ЪА-3) м=400 МПа, =3%-дир.
Узунмцддятли мющкямлийя эюря дя ЪА яринтиляри
деформасийайа уьрадылан алцминиум яринтиляриндян
цстцндцр.
Никел ясаслы дисперс мющкямлянян яринтилярин дя
бюйцк перспективи вар. 2-3% (щяъмъя) ториум оксиди вя
йа щафниум оксидиля мющкямляндирилмиш никел ясаслы
композисийа материалынын одадавамлылыьы чох
йцксякдир. ВДУ-2 яринтиси цчцн (щафниум оксидля
299
мющкямляндирилмиш Ни) 1200 Ъ температурда 10075
МПа вя 100065 МПа тяшкил едир.
300
Карбоволокнитляр полимер матрисалы вя карбон
долдуруъулу материалдыр. Бу тип материаллар чох йцксяк
температурадяк, щям дя мянфи температурларда юз
мющкямлийини сахлайыр. Карбоволокнитляр статик вя
301
карбонграфит хцсуси графитляря нисбятян 5-10 дяфя йцк-
сяк мющкямлийя вя зярбя юзлцлцйцня малик олур. Бу тип
материаллардан эямигайырмада вя автомобил
сянайесиндя, триботехники говшагларда вя с. истифадя
олунур.
Борволокнитляр полимер бирляшдириъи вя бор
лифляриндян ибарят композисийадыр. Онлар сыхылма,
сцрцшмя вя кясилмядя йцксяк мющкямлийя, йцксяк
бярклийя, еластиклик модулуна, истилик вя електрик
кечириъилийиня маликдир. Борволокнит цчцн матриса
олараг модификасийа едилмиш епоксид гятранындан вя
полиимидлярдян истифадя олунур.
Борволокнитляр авиасийада вя космик техникада
тятбиг олунур.
Цзвиволокнитлярин щям бирляшдириъиси, щям дя
долдуруъусу цзви материаллардыр. Онлар кичик кцтляйя,
нисбятян йцксяк хцсуси мющкямлийя (кцтляйя эюря)
малик олмагла ишаряси дяйишян йцк алтында вя
температур кяскин дяйишдикдя хассяляри стабил галыр.
Цзвиволокнитляр агрессив мцщитя вя ням тропик иглимя
давамлы олмагла йцксяк диелектрик хассяляриня малик-
дир. Онларын ясас нюгсаны сыхылмада мющкямлийин
ашаьы олмасы вя сцрцнмяклийин бюйцк олмасыдыр.
302
20. Овунту конструксийа мавтериаллары
Овунту материалларындан преслямя вя 0,75-0,8 Тя
температурунда вакуумда вя йа горуйуъу газ мцщитиндя
биширмя йолу иля мцяййян формада мямуллар алмаг олар.
Овунту материаллары мясамяли вя компакт материаллара
бюлцнцр.
Мясамяли материалларда сон емалдан сонра 10-30%
мясамя галыр. Беля материаллардан йастыг, оймаг вя с.
кими антифриксион деталлар вя сцзэяъляр щазырламаг
цчцн истифадя едилир.
Антифриксион овунту материалларынын сяъиййяви
хассяляри кичик сцртцнмя ямсалы вя йахшы сцртцнмяйя
давамлылыгдан, йахшы уйушма габилиййятиндян вя
кифайят гядяр бюйцк йцк эютцря билмясиндян ибарятдир.
Овунту яринтиляриндян щазырланмаш йастыглар
мясамяляря щопдурулмуш йаьын щесабына ялавя
йаьланмадан ишляйя билир.
Йастыглары дямир-графит (ЖГр) вя тунъ-графит
типли яринтилярдян щазырлайарлар. Тяркибиндя 1-7%
графит олан дямир-графит яринтиляри ЖГр1, ЖГр3, ЖГр7
иля, 8-10% графит олан тунъ-графит яринтиляри Бр0Гр10-
2, Бр0Гр6-4 вя с. иля маркаланыр.
Дямир-графит яринтиляринин метал ясасы перлитдян
ибарят олур. Бу бюйцк йцк вя йцксяк сцрят шяраитиндя
йастыьын аз йейилмясиня шяраит йарадыр. Дямир-графит
яринтиляриня 0,8-1% вя йа 3,5-4% сулфидлярин ялавя
едилмяси сцртцнмя сятщляриндя сулфид тябягясинин
ямяля эялмясиня, беляликля дя уйушманын
йахшылашмасына вя йейилмянин азалмасына сябяб олур.
303
Дямир-графитин поладла сцртцнмя ямсалы 0,07-0,09-
дур (йаьланмыш щалда). Дямир-графит йастыглары 1000-
1500 МПа йцк алтында 100-200 Ъ температурадяк ишляйя
билир. Тунъ-графит йастыгларын сцртцнмя ямсалы йаьсыз
0,04-0,07, йаьландыгда ися 0,05-0,007-дир. Тунъ-графит
йастыглар 400-500 МПа йцкля 200-250 Ъ температурадяк
ишляйя билир.
Дямир-графитин механики хассяляри м=180-300
МПа, бярклийи 60-120 ЩБ, тунъ-графитин ки м=30-50
МПа, бярклийи 25-50 ЩБ-дир.
Дямир вя мис ясаслы овунту материаллары тормоз
говшагларынын вя муфталарын фриксион мямулларыны
(диск, сегмент вя с.) щазырламаг цчцн дя тятбиг едирляр.
Фриксион мямуллар бюйцк сцртцнмя ямсалына, кифайят
гядяр мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик
олмалыдыр. Сцртцнмя ямсалыны артырмаг цчцн
материалын тяркибиня силисиум, бор карбиди,
чятинярийян оксидляр вя с. дахил едирляр. Дямир ясаслы
материалын чугунла сцртцнмя ямсалы =0,18-0,40, мис
ясаслы материалын сцртцнмя ямсалы ися =0,17-0,25
тяшкил едир.
Мис ясаслы фриксион материаллары табланмыш
полад деталларла (илишмя сегментляри, дискляр вя с.) бир
говшагда майели сцртцнмя шяраитиндя тятбиг едирляр.
Беля материаллар 400 МПа тязйиг, 40 м/сан сцрят вя 300-
350 Ъ температур шяраитиндя ишляйя билир. Мис ясаслы
фриксион материала МК5 яринтиси мисал ола биляр. Бу
яринтинин тяркиби 4% Фе, 7% графит, 8% Пб, 9% Сн вя 0-
2% Ни-дян ибарятдир.
Сцртэц материалы тятбиг едилмядян ишляйян
фриксион говшагларда (тяййаря тормозларынын
деталлары, автомобил, трактор, екскаватор тормозларынын
цстлцкляри вя с.) дямир ясаслы материал тятбиг едилир.
304
Ян чох тяркибиндя 15% Ъу, 3% графит, 3% азбест, 3%
СиО2 вя 6% борит олан ФМК-11 тятбиг едилир. Фриксион
материаллар назик сектор, сегмент, золаг вя с. шяклиндя
щазырланыб, полад ясаса баьланыр.
Овунту материаллары мцхтялиф сцзэяъ мямуллары
щазырламаг цчцн эениш тятбиг едилир. Ни, Фе, Ти, Ал,
коррозийайа давамлы полад, тунъ вя башга овунту
материаллардан 2-20 мкм юлчцлц 45-50% гядяр
мясамялийи олан оймаг, бору, вяряг шякилли сцзэяъляр
щазырланыр. Бу сцзэяъляр майе вя газлары бярк
щиссяъиклярдян тямизлямяк цчцн истифадя едилир.
Електротехника вя радиотехникада Фе-Ни-Ал
яринтиляри ясасында овунтудан щазырланан магнитляр
тятбиг едилир. Бу магнитлярин хассяляри чох заман тюкмя
иля алынан магнитлярдян йцксяк олур.
Контакт гайнаьы аваданлыьында, рабитя
ъищазларында овунту материалларындан щазырланан
контактлар эениш тятбиг едилир. Бу мягсядля волфрам вя
молибденин мисля псевдо яринтиляриндян (МВ20, МВ40,
МВ60, МВ80), эцмцшля (ЪМ30, ЪМ60, ЪМ80, ЪБ30, ЪБ50,
ЪБ85 вя с.) вя йа кадмиум оксидля псевдо яринтиляриндян
(ОК8, ОК12, ОК15) вя с. истифадя едирляр. Беля
контактлар йцксяк мющкямлик, електрик кечириъилийи вя
електрик ерозийайа давамлылыгла сяъиййявидир.
Овунту материаллары никел ясаслы одадавамлы, Ни,
Ал, Ти, Ър ясаслы дисперс мющкямлянян материаллар
алмаг цчцн эетдикъя даща эениш тятбиг едилир. Овунту
металлурэийасы цсуллары иля W, Мо вя Зр карбидляри
ясасында да мцхтялиф материаллар алыныр.
Тюкмя вя йа тязйигля емал цсулу иля мцяййян
тяркибли яринтидян олан мямулу алмаг мцмкцн
олмадыгда биширилмиш алцминиум яринтиляриндян
(ЪАЪ) истифадя едирляр. Бу яринтилярин тяркибиня
305
хейли мигдарда Си вя Ни дахил олур. Мясялян ЪАЪ1
яринтисинин тяркибиндя 25-30% Си, 5-7% Ни олур. ЪАЪ1
яринтисиндян кичик хятти эенишлянмя ямсалы вя аз
истиликкечириъилийиня малик олан вя 20-200 Ъ
температурда поладла говушдугда ишляйян ъищаз
деталлары щазырланыр.
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики
хассяляри, кясмя иля йахшы емаледилмя габилиййятиня вя
релаксасийа давамлылыьына малик олан Ал-Зн-Мэ-Ъу
системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя
едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3%
мясамялиликля) кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш
полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя титан яринтиляри
овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри
щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа
поладлары (СП10-1…СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2,
СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2, СП45Х3-2 вя с.)
мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ
вя с.), коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15,
СПХ23Н28 вя с.) вя башга поладлар алыныр. Поладларын
маркасында Ъ – полады, П – овунтуну, дефисдян сонракы
рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики
емалдан сонра чох вахт ади йолла алынан поладларын
хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын механики
хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох
асылы олур. Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2,
КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя ашаьы дцшцр, сойугсынма
щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя артыр.
306
Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад
деталларын щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту
материаллары (АлП-2, АлПД-2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2,
БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.) ъищазгайырмада,
електротехникада вя електрон техникасында эениш
интишар тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф
материалын синфини (Ал – алцминиум яринтиси, Бр –
тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи – овунту
материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын
мясамялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир),
Г (манган) вя с. материалын тяркибиндяки елементляри,
рягямляр ися онларын фаизля мигдарыны эюстярир. Ялван
метал ясаслы овунту материаллары ади ялван метал
яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик
кечириъилийиня, коррозийайа давамлылыьа малик олур,
кясмя иля вя тязйигля йахшы емал едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан
истифадя ямсалыны кяскин сурятдя артырмаьа вя йцксяк
ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир. Овунту
материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря
механики емал зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан
галдырылмасы вя метал сярфинин азалмасы сайясиндя
ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг
кцтляви истещсал шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик
формалы, кичик кцтля вя юлчцйя малик мямулларын
щазырланмасы мяслящят эюрцлцр. Мямулун
конструксийасы вя формасы прес-гялибини
бошлугларыны овунту иля бир бярабярдя долдурмаьа вя
кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-гялибдян
ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан
307
юлчцлярини тямин етмяк вя механики емала олан
ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-гялиби
лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя
материалын чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.
308
21. Нефт вя кимйа масынгайырмасында
тятбиг едилян материаллар вя
мющкямляндириъи технолоэийалар
Нефт вя кимйа сянайесиндя тятбиг едилян машын вя
апаратларын, еляъя дя алят вя гурьуларын мцхтялиф иш
шяраитляри бунлар цчцн материалларын расионал
сечилмяси мягсядиля мцяййян мейарларын
ахтарылмасыны тяляб едир. Бунунла йанашы, мцяййян
шяраитдя ишляйя билян йени типли яринтилярин вя гейри-
метал материалларын йарадылмасы да нязярдя
тутулмалыдыр.
Нефт вя кимйа аваданлыьынын яксяр щиссяляри вя
еляъя дя алятляр чох аьыр шяраитдя ишляйир: онлар
йцксяк ишарясидяйишян вя динамики йцкляря, щямчинин
дедикъя йцксяк абразив йейилмяйя, кавитасийа
йейилмясиня вя коррозийайа мяруз галырлар.
Эюстярилянлярдян ялавя нефт вя кимйа сянайеси
аваданлыьы йцксяк температур вя тязйиг, еляъя дя йцксяк
коррозийа ишчи мцщитиндя ишляйир. Беля ки, йцксяк
температур вя тязйигин ейни заманда тясири шяраитиндя
коррозийа мцщитинин тясири даща да йцксялир.
Эюстярилян аваданлыьын вя алятлярин
узунюмцрлцлцйцнц артырмаг цчцн онларын
щазырланмасында тятбиг едилян материалын дцзэцн
сечилмяси вя онларын емалы цчцн расионал техноложи
просесин тяйин едилмяси актуал мясяля сайылмалыдыр.
309
21.1. Материалын вя мющкямляндыриъи
технолоэийаларын расионал сечилмясини
ясаслары
Бу вя йа диэяр машын щиссяляринин щазырланмасы
цчцн материалын сечилмяси, онларын конструктив
мющкямлийинин сявиййясиня олан тялябат, механики,
термики вя кимйяви-термики емалын технолоэилийиндян,
еляъя дя истещсалын щяъминдян, материалын
дефиситлийиндян, дяйяриндян вя с. асылы олараг апарыл-
малыдыр.
Материалын расионал сечилмясиндя ашаьыдакы
цмуми тялябляр нязяря алынмалыдыр.
310
олмаз. Беля щалда мцтляг натур сынаглары кечирл-
мялидир. Йяни щиссялярин билаваситя юзлярини, хцсуси
стендлярдя вя йа истисмар просесиндя сынагдан кечирмяк
лазымдыр.
Машын вя конструксийаларын елементляри
екстремал шяраитдя иши, йяни мянфи вя йцксяк
температурда, йцксяк динамик, статик вя тсиклик,
щяддиндян артыг йцклянмя шяраитиндя, агрессив
мцщитин тясири вя с. нятиъясиндя имтинайа эятириб
чыхара билир.
Щяддиндян артыг йцклянмя шяраитиндя пластик
материалдан щазырланмыш деталларда пластик
деформасийа (ох вя валларын яйилмяси, болтларын
узанмасы вя с.) вя йа пластик даьылма баш веря билир.
Статистик щесабламалара ясасян бцтцн имтиналарын
15-20% деформасийа вя пластик даьылма уъундан баш
верир. Кювряк чатларын ямяля эялмяси ясас етибариля
мянфи температурларда истисмар просесиндя, илкин
гцсурларын о ъцмлядян чатларын олмасы, йцксяк галыг
эярэинликляринин, коррозийа мцщитинин олмасы вя с.
шяраитлярдя баш верир.
Машин щиссяляринин (конструксийаларын) кювряк
даьылмайа мцгавимятинин йцксялдилмяси материалын
статик мющкямлик ещтийатынын артырылмасы, йяни,
ясасян ен кястийинин бюйцдцлмяси щесабына ялдя едиля
билмяз.
Бу мягсядля кювряк вязиййятя кечмяйя даща
давамлы материалларын тятбиг едилмяси нязярдя тутулур.
Конструксийанын етибарлы ишлямяси ясасян
материалда чатларын йайылмасына мцгавимятин
гиймятиля мцяййян едилир (юзлу даьылма, К1ъ – иля).
Материалын кювряк даьылмайа мцгавимятини
йцксялтмяк цчцн (йцксяк статик мющкямлийи сахламаг
311
шяртиля) материалын дянялярини хырдаламаг, термо-
механики емал тятбиг етмяк, полады зярярли ашгарлардан
тямизлямяк вя еляъя дя мартенсити кющнялян
поладлардан истифадя етмяк лазымдыр.
Бир чох тикинти вя машынгайырма поладлары цчцн
юзлц (йумшаг) даьылманын (К1ъ) тяйин едилмяси
чятиндир. Одур ки, беля поладлар цчцн кювряк даьылмайа
мцгавимят йумшаг (юзлц) даьылма (К1ъ) иля йох,
сойугсынма астанасы температуру (тсо) иля мцяййян
едилир.
Феррит вя перлит структурла ади кейфиййятли
поладлар нисбятян ашаьы конструктив мющкямлийя
маликдир. Карбонун мигдары артдыгъа, онларын
ахыълылыг щядди (ах) вя сойугсынма астанасы
температуру (тсо) йцксялир. Карбонлу поладлары термики
мющкямляндирмяйя уьратдыгда сойугсынма астанасы
азалыр.
Азлеэирлянмиш поладлар гызмарйайылмыш вя
нормаллашдырылмыш вязиййятдя даща йцксяк
конструктив мющкямлийя маликдир. Термики емалдан
сонра азлеэирлянмиш поладларын ахыъылыг щядди ( ах)
йцксялир, тсо ися практики олараг дяйишилмяз галыр.
Азлеэирлянмиш иншаат поладларыны нязарятли
йаймайа уьрадыгда йцксяк конструктив мющкямлийя наил
олмаг мцмкцндцр.
Леэирлянмиш поладлар табландырма вя
ашаьытемпературлу табяксилтмядян сонра йцксяк
мющкямлийя малик олур, лакин онларын кювряк
даьылмайа мейли артыр. Леэирлянмиш поладларын
механики хассяляринин ян йахшы комплекси
термомеханики емалдан сонра ялдя едилир.
Йцксяк механики хяссяляря вя ашаьы сойугсынма
астанасына малик мямулатлар цчцн ясасян никел вя
312
мюлибденля леэирлянмиш хырдадяняли сакит поладлар
тятбиг едилмялидир. Дишли чархларын, валларын,
охларын, дирсякли валларын, штокларын, гайнаг бир-
ляшмяляринин вя бир чох башга щиссялярин вя
конструксийаларын ишлямя габилиййяти йорулмайа
мцгавимятля тяйин едилир.
Йорулмайа мцгавимят характеристикаларынын
гиймятини натур щиссялярин дюзцмлцлцк щяддини
сынамагла (-1) етмякля тяйин едирляр. Адятян натур
щиссялярин дюзцмлцлцк щядди нцмумялярдя тяйин
едиляндян 2-6 дяфя аз олур. Бу фярг йорулмайа
мцгавимяти азалтмаьа тясириндян бцтцн амилляри нязяря
алан ямсалла (К) характеризя олунур:
К ямсалына дахил олан амилляр эярэинликляр
консентрасийасыны, мигйас амилини (ен кясийин
юлчцлярини), сятщин тямизлийинин кейфиййятини,
сятщин мющкямляндирилмя технолоэийасыны вя с.
тясирини нязяря алыр. Эярэинликляр консентрасийасы
адятян бир ен кясийиндян диэяриня кечиддя, дишли
чархын дишляринин дибиндя вя с. йерлярдя баш верир.
Одур ки, эярэинлик консентрасийасынын тясирини
азалтмаг мягсядиля щиссяляря сялист эюрцнцш вермяк,
сярт буъаглары йуварлашдырмаг вя с. кими тядбирляр
эюрцлмялидир.
Щиссянин сятщинин кейфиййяти йорулмайа мцгави-
мятя ъидди тясир эюстярир. Беля ки, механики емал
нятиъясиндя йаранан кяля-кютцрлцкляр эярэинликляр
консетрасийасы мянбяи щясаб олунур. Мясялян,
ъилаланмыш полад нцмунянин дюзцмлцлцк щядди
пардахланмышлара нисбятян 10-15%, фрезлянмиш нцму-
няляря нисбятян ися 45-50% йцксякдир. Мющкямлик ( м)
вя ахычылыг (0,2) щядляринин артырылмасы иля
313
дюзцмлцлцк щядди йцксялир. Лакин эярэинлик
консентрасийасына чох щяссас олан йцксякмющкямликли
поладлар цчцн дюзцмлцлцк щядди нисбятян ашаьы олур.
Бцтцн гейд едилянляри нязяря алараг конструксийанын
кцтлясини азалтмаг мягсядиля 0,2 йцксяк олан полад
сечмяк мяслящятдир. Яэяр лайищяляндирмядя мцгайися
йолу иля оптимал полад сечмяк лазымдырса бу щалда
нисбятян ашаьы 0,2 малик полад цстцнлцйя маликдир. Бу,
конструксийанын кцтлясинин артмасына сябяб олса да,
дюзцмлцлцк щяддини вя кювряк даьылмайа мцгавимяти
йцксялдир. Щиссянин сятщиндя сыхылма эярэинлийинин
олмасы йорулма чатларынын ямяля эялмясини
чятинляшдирир, бу ися дюзцмлцлцк щяддинин
йцксялмясиня сябяб олур. Адятян дюзцмлцлцк щяддинин
артырылмасы вя эярэинликляр консентрасийасынын
тясиринин азалдылмасы мягсядиля индуксион гыздырма
иля табландырма, кимйяви-термики емал, сятщин пластик
деформасийасы вя диэяр техноложи просесляр эениш
тятбиг едилир. Бу просесляр нятиъясиндя сятщ гатында
галыг сыхылма эярэинлийи йараныр вя онун мющкямлийи
артыр. Бу вя йа диэяр мющкямляндирмя цсулунун
сечилмяси щиссялярин истисмар шяраитиндян,
истещсалын характериндян, щиссялярин форма вя
юлчцляриндян, онларын материалындан вя диэяр
амиллярдян асылыдыр. Коррозийанын бцтцн нювляри
дюзцмлцлцк щяддини азалдыр.
Деталларын имтиналарынын яксяр щиссяси (80-90%
ягядяри) мцхтялир йейилмя нювляри иля ялагядардыр.
Йейилмянин интенсивлийини азалтмаг цчцн дайагларда
сцртцнмянин нювцнцн дцзэцн тяйин едилмяси, сцртэц
системинин сечилмяси вя с. тяляб олунур. Бунларла
йанашы йейилмяйя давамлы материалларын, сятщи
табландырманын, кимйяви-термики емалын, сятщя назик
314
нитрид вя карбид тябягяляринин чякилмяси вя с. кими
цсуллар йейилмяйя давамлылыьы йцксялтмяк цчцн тятбиг
едилир. Йейилмяйя давамлылыьы артырмаг цчцн даща
перспектив вя лазыми гядяр юйрянилмяйян цсуллардан
бири машынларын сцртцнмя говшагларынын иши просе-
синдя интихаби кючурмядир. Интихаби кючурмя
просесиндя контакт зонасында ашаьыдакы хассяляря
малик назик метал юртцк йараныр: 1) чохдяфяли
деформасийадан даьылмага давамлылыг; 2) кцтлянин
реэенерасийасы-йейилмя щиссяъикляринин йейилмиш
сятщля йенидян тутушмасы; 3) оксидляшмямяк.
Эюстярилян юртцк мис ясасында тунъун поладла
сцртцнмяси нятиъясиндя йараныр. Аьыр йцклянмиш
сцртцнмя ъцтляри цчцн интихаби кючцрмяни йаратмаг
цчцн йумшаг металларын овунтусу дахил олан сцртэц
материалларынын тятбиг едилмясиндян вя йа сцртцнян
ъцтлярин сятщляриня мис юртцклярин чякилмясиндян
истифадя едилир.
315
21.1.3. Игтисади тялябляр гаралтмамаг
Сечилян полад имкан дахилиндя уъуз олмалыдыр.
Илк нювбядя чалышмаг лазымдыр ки, нисбятян ашаьы
дяйяри олан карбонлу вя йа азлеэирлянмиш поладлара
цстцнлцк верилсин. Дефисит Ни, Мо, W вя с. елементляря
леэирлянмиш конструксийа поладларынын тятбиги анъаг о
щалларда мцмкцндцр ки, нисбятян уъуз поладлар
мямулата олан тялябляря уйьун эялмясин. Мямулатын
етибарлылыьыны вя узунюмцрлцлцйцнц тямин етмяк,
мягсядиля, метал сяртфини азалтмаг вя техноложи
хассяляри йахшылашдырмаг вя нящайят, машынын
эцъцнц артырмаг мягсядиля леэирлянмиш поладлар тятбиг
едиля биляр. Леэирлянмиш поладларын тятбиги техники
вя игтисади сямярялилийи нязяря алмагла
апарылмалыдыр. Беля ки, леэирлянмиш поладларын
тятбиги щиссялярин узунюмцрлцлцйцнцн йцксялдилмяси
вя ещтийат щиссялляринин сярфини азалтмаг вя метал
йайыглара гянаят етмякля ялагядардыр. Материала олан
цмцми тялабат бязи щалларда бири-биринин яксинядир.
Мясялян, нисбятян йцксяк мющкямликли материаллар
ашаьы техноложи хассяляря малик олур вя щямчинин
кясмя вя сойуг щяъми штамплама иля чятин емал олунур.
Одур ки, адятян материалын сечилмясиндя полада олан
тялябатда эюстярилян компромисс шяртляр нязяря алын-
малыдыр. Тяляб олунан хассяляри вя диэяр
характеристикалары алмаг цчцн поладын сечилмяси
мясялясинин щяллиндя оптимал мющкямляндириъи
термики вя кимйяви-термики емал нювляринин дя тяйин
едилмяси ваъиб щесаб олунур. Материалын вя термики
емал технолоэийасынын сечилмяси конкрет истещсалат
шяраитиндя тятбиги нюгтейи-нязяриндян апарылмалыдыр.
Беля ки, ейни бир термики емал просеси иля мцхтялиф
истещсалат шяраитляриндя мцхтялиф игтисади нятиъяляря
316
наил олмаг олар. Термики вя кимйяви-термики емалын
игтисади ъящятдян даща ялверишли вариантынын
сечилмяси вя лайищяляндирилмясиндя щазырда
компйутер техникасындан эениш истифадя едирляр.
Ъядвял 20
Ади кейфиййятли поладларын тятбиг сащяси
Поладын Тятбиг сащяси
318
маркасы
Мясулиййятли олмайан щиссяляр (садя дайаглар вя
Ст1
дирякляр, шайбалар, алтыглар, чярчивяляр)
Мцхтялиф нюв флянсляр, лярчимляр, анкер
Ст2 болтлары вя с. Ишчи температуру -15 Ъ-дян +200
Ъ-дяк
Гайнагла вя штамплама иля щазырлашан мцхтялиф
щиссяляр: чярчивяляр, каркаслар, аьыр нефтмядян
аваданлыьынын, хизякляри, блоклар, истисмар вя
Ст3
газыма вышкаларынын щиссяляри, гаснаглар лещмя
насосунун гапаьа, редукторларын эювдяси вя с.
Ишлямя температуру -30 Ъ-дян +400 Ъ-дяк.
Кяшфиййят газыма гурьуларынын ичликляри
Ст4 гармаглар, дартыьылар вя с. Ишлямя температуру -
30 Ъ-дян +400 Ъ-дяк
Дяринлик насосларынын юртцкляри, газыма
гурьуларынын бирляшдириъи муфталарынын
Ст5 аралыг вя сыхыъы лювщяляри, бармагчыглар,
оймаглар вя с. Ишлямя температуру -30 Ъ-дян
+400 Ъ-дяк
Даща йцксяк мющкямлик тяляб олунан щиссяляр:
Ст6 аралыг валлары, штроплар, оймаглар, дайаг
винтляри вя с.
319
дугларындан сойуг штамплама, чякмя вя сойуг отуртма
иля щазырланан мямулатлар цчцн тятбиг едилир. Бу
поладлардан щямчинин лентляр, борулар вя мяфтилляр дя
щазырланыр. Бу поладлар йцксяк гайнагедилмя
габилиййятиня маликдир.
15, 20, 25 маркалы поладлар йцксяк юзлцлцк тяляб
едилян вя истисмарда йцксяк эярэинликяря мяруз
галмайан щиссялярин щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Бунлардан реаксийа камерасы, ректификасийа колонлары,
истилик мцбадиля эювдяляри вя с. щазырланыр. Нефт
машынгайырмада эюстярилян поладлардан мцхтялиф
охлар, бирляшдириъи муфталар, компрессорларын,
насосларын апарыъы дишли чархлары, мцхтялиф болтлар,
гайкалар, санъаглар, шайбалар вя с. щазырлайырлар. 15, 20
вя 25 маркалы поладлардан щазырланмыш щиссялярин
сятщ бярклийини вя мцвафиг олараг, йейилмяйя да-
вамлылыьыны йцксялтмяк цчцн онлары бязи щалларда
сементитлямяйя вя йа сианламайа уьратмаг мяслящят
эюрцлцр. Нефт-мядян вя нефтзавод авадалыьынын
мясулиййятли щиссялярини щазырламаг цчцн 15Г вя 20Г
маркалы манганлы поладлардан истифадя етмяк мяслящят
эюрцлцр. Нефтчыхарма вя нефткимйа сянайесиндя
йухарыда эюстярилян полад маркаларындан башга 12К,
15К, 18К, 20К маркалы газан поладларындан тязйиг
алтында ишляйян бухар газанлары вя габларынын мцяййян
щиссялярини щазырламаг мяслящят эюрцлцр. Бу поладлар
60 атм ишчи тязйиг вя 450 Ъ температурадяк ишляйя
билир.
30 вя 35 маркалы орта карбонлу кейфиййятли
конструксийа поладларындан галдырыъы гармагларынын,
охларын, тал вя кронблокларын, флянслярин, валъыгларын
вя с. щазырланмасында эениш истифадя едилир.
Эюстярилян поладлардан нефтемалы заводлары авадан-
320
лыьынын бязи щиссялярини: шатун болтларыны, насос
валларыны, пистон штокларыны вя с. щазырлайырлар. 30
вя 35 маркалы поладлары 880-900 Ъ температурда
нормаллашдырмайа, 860-880 Ъ температурдан
табландырмайа вя 550-600 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадырлар.
40 вя 45 маркалы поладлар насос штангларынын
оймагларыны, мяркяздянгачма насослары вя компрессор
валларыны, палчыг насосларынын штокларыны,
конусвары дишли чархларын, превенторларын,
дийиръякляри вя с. щазырламаг цчцн мяслящят эюрцлцр.
Бунлардан ялавя 40 маркалы полад баьлайыъы щиссялярин
щазырланмасы цчцн дя тятбиг едилир. 40 вя 45 маркалы
поладлардан щазырланмыш щиссяляри 860-880 Ъ
температурда нормаллашдырмайа вя йа 840-860 Ъ т-дан
табландырмайа уьрадырлар. Бундан сонра табяксилтмя
просеси апарылмалыдыр. Табяксилтмя температуру тяляб
олунан механики хассялярдян асылы олараг тяйин едилир.
40Г вя 45Г маркалы манганлы поладлар бир сыра
мясулиййятли щиссялярин, о ъцмлядян галдырыъыларын
аралыг вя трансмиссийа валларынын, аьыр йцклянмиш
зянъир ютцрмяляринин улдузъугларынын; газыма
гурьуларынын дишли чархларынын, пистон штокларынын,
охларын вя с. щазырланмасында тятбиг едилир.
Эюстярилян поладлардан щазырланмыш щиссяляри 830-
850 Ъ температурдан йаьда сойутмагла табландырыб,
550-600 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Манганлы поладларын табяксилтмя кювряклийиня
мейиллийини нязяря олараг, йцксяк температурлу
табяксилтмядян сонра сцрятля-суда вя йа йаьда сойутмаг
мяслящят эюрцлцр.
50, 55, 60, 65, 70 маркалы поладлар йцксяк
мющкямлийя вя еластиклик хассяляриня малик
321
олдугларындан, буъургадларын спирал йайларынын,
йайлы шайба вя щялгялярин, клапан йайларынын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Бу поладлардан
щазырланмыш хырда щиссяляри (диаметри 10-12 мм-я
гядяр) 820-860 Ъ температурдан йаьда сойутмагла,
нисбятян ири щиссяляри ися 800-820 Ъ-дан суда
сойутмагла табландырырлар. Табяксилтмя температуру
ися тяляб олунан механики хассялярдян асылы олараг
сечилир. Буъургад вя клапан йайларыны адятян 300-380 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьратмаг лазымдыр. Бязи
щалларда йайларын, йайлы шайбаларын вя щялгялярин
щазырланмасы цчцн тяркибиндя нисбятян йцксяк манганы
олан 65Г маркалы поладдан истифадя едирляр. 65Г
маркалы полады 780-840 Ъ температурдан йаьда
сойутмагла табландырыб, 350-420 Ъ температурда табяк-
силмяйя уьратмаг мяслящят эюрцлцр. 65Г маркалы
поладын табландырма дяринлийи 65 маркалы полада
нисбятян йцксякдир.
Азлеэирлянмиш конструксийа поладлары
Карбонлу конструксийа поладларынын нефт, газ вя
нефткимйа сянайесиндя тятбиги онларын ишчи
температурларынын мящдудлуьу вя коррозийайа аз
давамлы олмалары иля мящдцдлашир. Одур ки, агрессив
мцщитдя, еляъя дя, 475-500 Ъ-дян йцксяк температурда
ишляйян аваданлыгларын вя апаратларын щиссялярини
щазырламаг цчцн леэирлянмиш поладлар тятбиг
едилмялидир. Сон заманлар сянайенин мцхтялиф
сащяляриндя, о ъцмлядян, нефтчыхарма, нефтемалы,
нефткимйа вя газ сянайесиндя азлеэирлянмиш поладларын
тятбиги бюйцк мараг доьурур. Беля поладларын тятбиги
истещсалатын техники-игтисады эюстяриъилярини
йахшылашдырыр, метала щисс олунаъаг дяряъядя гянаят
едилмясиня имкан йарадыр. Эюстярилян поладлара 14Г,
322
19Г, 09Г2, 14Г2, 12ГС, 16ГС, 09Г2С, 10Г2С1, 15ГФ,
14ХГС, 10ХСНД, 12МХ вя с. аиддир. 09Г2, 14Г2 вя 16ГС
маркалы поладлар лазым эялдикдя термики емала
(табландырма вя табяксилмяйя-йахшылашдырымайа)
уьрадылмыш вязиййятдя бурахыла биляр. Азлеэирлянмиш
поладлардан гайнагла щазырланмыш конструксийалар
мцтляг темиш емала уьрадылмалыдыр.
Нефт, газ, нефткимйа сянайесиндя ян эениш тятбиг
едилян 16ГЪ, 09Г2Ъ, 10Г2Ъ1 вя 12МХ маркалы
азлеэирлянмиш поладлардыр. Бу поладлар нефтемалы вя
нефткимйа заводларынын 475 Ъ температурларадяк
тязйиг алтында ишляйян апаратларынын вя габларын
щазырланмасы цчцн эениш тятбиг едилир. Эюстярилян
поладларын ашаьы тятбиг температуру -70 Ъ-гядярдир.
Ян чох мараг доьуран 12МХ маркалы поладдыр. О, 540-
560 Ъ температурларадяк йцксяк тязйиг алтында ишляйян
аппаратларын, мясялян, реаксийа камераларынын, соба
боруларынын вя с. щазырламасында явязедилмяздир.
Лакин щидроэен-сулфид коррозийасы шяраитиндя 12МХ
поладынын тятбиг температуру 250-260 Ъ иля мящдуд-
лашдырылыр. 12МХ полады щямчинин нефтемалы вя
нефткимйа заводларында ишляйян аваданлыьын
щазырланмасында тятбиг едилян икигатлы тябягя металын
ясас гаты кими (цст гаты ися коррозийайа давамлы
поладдан олур) истифадя едилир. Азлеэирлянмиш
поладларын механики вя техноложи хассяляринин
йцксялдилмяси цчцн, онларын тяркибиня ялавя олараг
0,07-0,15% В вя 0,015-0,025% Н гатылмалыдыр. Ванадиум
вя азотун гаршылыглы тясири нятиъясиндя ванадиум
карбонитриди йараныр вя чох хырдадяняли структур
алынмасы иля йанашы ашаьы сойугсынма щяддиня наил
олунур. Беля поладлара 12Г2АФ, 14Г2АФ, 16Г2АФ вя
18Г2АФ аиддир. Ян эениш истифадя едилян 16Г2АФ
323
маркалы поладдыр. Эюстярилян поладларын тятбиг
сащяляри –80 Ъ-дян +475 Ъ гядярдир.
324
бир о гядяр йцксяк мющкямлийя вя пластиклийя малик
олар. Леэирлянмиш конструксийа поладлары ГОСТ 4543-
75 ясасян истищсал едилир. Нефт, нефткимйа вя газ
сянайесиндя ян эениш истифадя олунан леэирлянмиш
конструксийа поладлары ашаьыдакылардыр: 15Х, 20Х, …,
50Х, 40ХФА, 30ХМ, 12ХЩ2, 20ХЩ3А, 30ХЩ3А, 20ХЩ,
40ХЩ, 40ХЩМА, 18ХГТ, 20ХГЪА, 25ХГЪА, 35ХГЪА,
30ХГЪЩА, 38Х2МЮА, 18Х2Щ4БА вя с. Эюстярилян
поладлар тялябатдан асылы олараг щям термики емала
уьрадылмыш (табалмайа, нормаллашдырмайа вя йцксяк
температурлу табяксилтмяйя) щалда, щям дя термики
емала уьрадылмамыш щалда бурахыла биляр. 15Х вя 20Х
маркалы поладлар сементитлянян деталларын, мясялян,
газыма боруларынын тутуъу йив бурьусунун, хырда
валларын, охларын, муфталарын, палчыг насослары
клапанларынын нимчяляринин, газыма гурьуларынын
дишли чархларынын вя с. щазырланмасында эениш тятбиг
олунурлар. Бу щалда эюстярилян поладлары 920-950 Ъ
температурда сементитлямяйя, сонра 800-820 Ъ
температурдан табландырмайа (йаьда) вя 180-200 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьратмаг лазымдыр.
30Х вя 50Х маркалы поладлар ясасян йахшы-
лашдырылмыш вязиййятдя тятбиг едилир. Бу поладлар
830-850 Ъ температурдан суда вя йа йаьда (щиссянин
галынлыьындан вя формасындан асылы олараг)
табландырылыр. Табяксилтмя ися 500-600 Ъ
температурда (лазым олан бяркликдян вя мющкямликдян
асылы олараг) апарылыр. Табяксилтмя кювряклийинин
йаранмамасы цчцн табяксилтмя просесиндя сойутма суда
вя йа йаьда апарылмалыдыр. 30Х-50Х маркалы поладлар
нефт, нефткимйа вя газ сянайесиндя эениш тятбиг едилир.
Беля ки, 30Х вя 35Х поладларындан нефт емалы
заводларынын гурьуларынын флянс бирляшмяси цчцн
325
санъаглар вя болтлар (ишчи температуру 450 Ъ-дян чох
олмайан) щазырланыр.
40Х вя 45Х поладларындан эцълц йцклянмиш
валларын, насос вя сийиртмялярин штокларынын,
мяркяздянгачма насосларынын валларынын, йцксяк
йцклянмиш болтларын вя санъагларын вя с. ща-
зырланмасында эениш истифадя едилир. Яксяр щалларда
40Х вя 45Х маркалы поладлардан щазырланан нефтмядян
аваданлыьынын деталлары, мясялян, валлар, газыма
гурьуларынын улдузъуглары вя дишли чархлары, палчыг
насосларынын пистонларынын штоклары вя с. йцксяк
тезликли чяряйанла гыздырмагла сятщи табландырмайа
уьрадылыр.
Нисбятян йцксяк табландырылма дяринлийиня малик
олан 40ХФА маркалы полад адятян йахшылашдырылмыш
щалда тятбиг едилир. Бу поладын табландырылма
температуру 850-880 Ъ (йаьда сойутма) вя табяксилмя
температуру ися 550-650 Ъ-дир. 40ХФА маркалы полад
бору ачарларынын, йцклянмиш валларын, насос
штокларынын, йарыммуфтарын, еляъя дя насослар цчцн
йцклянмиш йайларын, амортизаторларын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едиля биляр. Поладын
максимал ишчи температуру 450 Ъ-дян чох
олмамалыдыр. 40ХФА поладындан щазырланмыш
йайлары вя амортизаторлары 850-870 Ъ температурдан
йаьда сойутмагла табландырмайа вя 350-420 Ъ
температурда йаьда сойутмагла табяксилтмяйя уьратмаг
лазымдыр.
30ХМ маркалы полад йцксяк мющкямлийи вя
юзлцлцйц иля характеризя едилир. Полад, щямчинин,
йахшы гайнагедилмя габилиййятиня маликдир. 30ХМ
маркалы полад фантан сийиртмяляринин санъагларынын
(250 кг/см2-я гядяр тязйигля ишляйян), гызмар насосларын,
326
мяркяздянгачма насосларынын валларынын, охларын,
болтларын (-40 Ъ-дян +525 Ъ-гядяр ишляйян) вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. 30ХМ маркалы
полады 830-850 Ъ температурдан йаьда сойутмагла
табландырыр вя 550-650 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадырлар.
Нисбятян йцксяк табландырылма дяринийиня (50-75
мм) малик поладлардан 12ХЩ2, 20ХЩ вя 40ХЩ маркалы
хром-никел поладларыны эюстярмяк лазымдыр. Бу
поладлар конструксийа поладларынын ян йахшы
нцмуняляриня аиддир. 12ХЩ2 полады сементитлянян
поладдыр. 900-920 Ъ температурда сементитлямядян
сонра 780-800 Ъ йаьда сойутмагла табландырма вя 160-
180 Ъ температурда табяксилтмя апарылыр. Бу полад
газымада тутма ишляриндя йив бурьуларынын, ири
компрессорларын пистон бармагларынын, валларын,
газыма гурьуларынын аьыр йцклянмиш дишли чарх-
ларынын вя с. щазырланмасында тятбиг едилир. 12ХЩ2
поладындан щямчинин газыма балталарынын пянъяляри
вя шарошкалары вя с. дя щазырланыр.
40ХЩ маркалы йахшылашдырылан полады 820-840
Ъ. Температурдан табландырмайа (йаьда сойутмагла) вя
тяляб олунан бярклик вя мющкямликдян асылы олараг
450-650 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
4ОХН маркалы полад нефтмашынгайырмасында мясулий-
йятли щиссялярин щазырланмасы цчцн, мясялян, хцсуси
йцклянмиш галдырыъы, трансмиссийа вя аралыг валла-
рынын, бирляшдириъи дишли муфталарын, тал
блокларынын охларынын вя с. щазырланмасында тятбиг
едилир.
Мялумдур ки, хром-никел поладлары табяксилтмя
кювряклийиня чох щяссасдыр. Одур ки, табяксилтмяйя
327
уьрадылдыгда онларын сойудулмасы 450-550 Ъ
интервалында суда вя йа йаьда апарылмалыдыр.
4ОХНМА маралы полад табяксилтмя кювряклийиня
аз щяссасдыр. Бу полад газыма борулары вя
електрогазыъыларын гыфылларынын вя кечиъилярин
щазырланмасында, блок вя кронблокларын охларынын,
компрессорларын чархголу болтларынын вя с.
щазырланмасында эениш тятбиг олунур. 4ОХНИА
поладынын табландырылмасы 840-860 Ъ температурдан
йаьда сойутмагла апарылыр, табяксилтмя ися 500-650Ъ
температурдан (механики хассядян асылы олараг) щавада
сойутмагла апарылыр.
Хром-никел вя хром-никел-молибден поладлары
бащалы леэирлянмиш полад щесаб олунур. Одур ки, онлар
анъаг хцсуси мясулиййятли ири щиссялярин
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Адятян бу поладларын
явязиня, никел вя молибдени олмайан нисбятян уъуз
поладлар тятбиг едилир. Беля поладлардан бири олан
18ХГТ вя яксяр щалларда 12ХН2 поладыны явяз едя
биляр. Эюстярилян 18ХГТ полады щям сементитлянян,
щям дя йахшылашдырылан полад кими тятбиг едилир.
18ХГТ поладынын табландырылма температуру 850-880
Ъ (йаьда сойутмагла), табяксилтмя температуру ися 500-
650 Ъ гябул едилир. 18ХГТ маркалы полад табяксилтмя
кювряклийиня мейилли олдуэундан, табяксилтмя про-
сесиндя бу поладдан щазырланмыш мямулатлары сцрятля
сойутмаг (суда вя йа йаьда) лазымдыр. 18ХГТ марка
поладын сементитлямя температуру 940-950 Ъ, сонракы
табландырма температуру 780-800 Ъ (йаьда сойутмагла),
табяксилтмя ися 180-200 Ъ дя апарылыр. Нефт
машынгайырмасында 18ХГТ полады аьыр йцклянмиш
йцксяк мясулиййятли щиссялярин, о ъцмлядян: валларын,
охларын сцрятляр гутусунуна дишли чархаларынын,
328
йумруглу муфталарын вя с. щазырланмасы цчцн тятбиг
едилир.
Галынлыьы 50-70 мм-дяк олан щиссяляри
щазырламаг цчцн 20ХГС, 25ХГС вя 35ХГС маркалы
цмумликдя хромансиал адланан поладлардан эениш
истифадя едилир. Эюстярилян поладларын термики емал
емал режими белядир: табландырма – 860-880 Ъ
температурдан (йаьда сойутмагла), табяксилтмя – тяляб
олунан механики хассялярдян асылы олараг – 200-600 Ъ
температурда апарылыр. Бу поладлар табяксилтмя
кювряклийиня мейлли олдугларындан йцксяк
температурлу табяксилтмядян сонра онлары сцрятля
сойутмаг (суда вя йа йаьда) мяслящят эюрцлцр. 20ХГС вя
30 ХГС маркалы поладлар 400 Ъ-дяк ишляйян йцксяк
йцклянмиш баьлайиъы щиссялярин, кичик валларын,
охларын, дишли чархларын вя нефт завод вя нефт-мядян
аваданлыьынын бир чох башга щиссяляринин
щазырланмасында эениш тятбиг олунур.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайесиндя азотланан
щиссялярин щазырланмасы цчцн 38Х2МЮА маркалы
полад эениш тятбиг едилир. Бу поладдан азотланан
оймаглар, дяринлик насосларынын плунжерляри,
сийиртмялярин сипяр-йящяр ъцтц вя с. щазырланыр.
38Х2МЮА поладынын мющкямляндирмя технолоэийасы
белядир: табландырма – 930-950 Ъ-дян, йаьда сойутма;
табяксилтмя – 600-650 Ъ, щавада сойутма.
Азотлама там механики емалдан сонра – 500-520 Ъ
температурда апарылыр. Эюстярилян ямялиййатлардан
сонра щиссялярин азотланмыш сятщляринин бярклийи –
1150-1200 Н гядяр йцксялир.
Йцксяк табландырылма дяринлийиня малик 20ХН3А
вя 30ХН3А, еляъя дя 18Х2Н4ВА маркалы поладлар
щямчинин чох йцксяк механики хассяляря маликдир. Одур
329
ки, бу поладлар ири юлчцлц щиссялярини щазырланмасы
цчцн даща йарарлы щесаб едилир. Бу поладлар 820-840 Ъ
температурда табландырылыр (йаьда сойутмагла) вя 550-
650 Ъ температурларда табяксилтмяйя уьрадылыр.
30ХН3А полады нефт машынгайынмасында
оймаглы-дийиръякли газыма зянъирляринин лювщяъик вя
дийиръякляринин, 20ХН3А полады ися сементитлянмиш
щалда йцксяк йцклянмиш, бюйцк сцрятля вя зярбя
гцввяляри шяраитиндя ишляйян щиссялярин, о ъцмлядян
йумруглу муфталарын, кичик валларын, оймагларын, аьыр
йцклянмиш дишли чархларын вя с. щазырланмасы цчцн
истифадя олунур. Щазырда 20ХН3А поладын газыма
балталларынын шарошкаларынын вя пянъяляринин
щазырланмасында эениш тятбиг едилир.
18Х2Н4ВА маркалы полад щям
йахшылашдырылмыш, щям дя сементитлянмиш щалда
тятбиг едиля биляр. Бу полад 850-870 Ъ температурдан
табландырылыр (йаьда вя йа щавада сойудулмагла) вя 550-
650 Ъ температурларда тябяксилтмяйя уьрадылыр.
18Х2Н4ВА полады аьыр йцклянмиш дирсякли валларын,
ири юлъцлц мясулиййятли дишли чархларын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
331
17Х17 маркалы полад азот туршусунда йцксяк давам-
лылыьа малик олдуьундан ондан азот-туршусу
заводларынын аваданлыьынын вя апаратларынын, азот
туршусу дашыйан систернлярин вя чянлярин
щазырланмасы цчцн эениш истифадя едирляр.
Щазырда нефтемалы вя нефткимйа сянайясиндя
тяркибиндя 18% Ър вя 8% Ни вя аз мигдарда ( 0,2% Ъ)
карбон олан коррозийайа давамлы поладлар ян эениш
тятбиг едилир. Бунлардан 08Х18Н10, 12Х18Н9, 17Х18Н9,
12Х18Н10Т, 10Х17Н13М2Т вя с. маркалы поладлар
гайнагла щазырланан апаратларын (каталитик крекинг
реакторлары вя реэенераторларынын) щазырланмасында
тятбиг едилир.
Хром-никелли, хром-никел-молибденли поладын
тятбиги игтисади ъящятдян щямишя ялверишли олмур.
Одур ки, ашаьы агрессивлийя малик мцщитдя вя ашаьы
температурларда ишляйян апаратларын щазырланмасы
цчцн никелин явязиня манганла, азотла вя диэяр
елементлярля леэирлянмиш коррозийайа давамлы
поладлар тятбиг едилир. Аустенит синифли 10Х14Г14Н4Т,
10Х14АГ15, 15Х17АГ14 вя с. кими беля поладлар зяиф
агрессив мцщитдя, щямчинин 196 Ъ-дяк температурларда
ишляйян мямулатларын щазырланмасы цчцн мяслящят
эюрцлцр.
Гялпяйя вя одадавамлы поладлар
Гялпяйядавамлы поладлар дедикдя йцксяк
температурларда газ коррозийасына давамлы йцксяк
леэирлянмиш поладлар нязярдя тутулур. Бу поладларын
тяркибиндя ясас леэирляйиъи елемент хромдур. Хромун
мигдары артдыгъа поладын интенсив оксидляшмяси
температуру да йцксялир. Ишчи температуру ня гядяр йцк-
сяк оларса, бир о гядяр дя хромун мигдары чох
олмалыдыр. Гялпяйядавалы поладлар 2 група бюлцнцр:
332
850-900 Ъ температурадяк давамлы поладлар вя 1000-
1100 Ъ температурадяк давамлы поладлар.
Биринъи група силхромлар – 15Х6СМ, 10Х9С2,
Х12ЮС, икинъи група ися 15Х25, 15Х25Т, 15Х28 аиддир.
Силхромлар ясас етибариля трактор вя автомобил
мцщяррикляринин эириш клапанларынын щазырланмасы
цчцн тятбиг едилир. Х6С маркалы силхром щямчинин
йцксяк йцклянмиш вя 750 Ъ-дяк температурларда
ишляйян истилик газанларынын щиссяляринин щазыр-
ланмасы цчцн мяслящят эюрцлцр.
Силхромлар 950-1100 Ъ температурдан
табландырылыр вя 700-800 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылыр. Нятиъядя сорбит структуру вя
25-35ЩРЪ бярклик алыныр. Кясмя иля емал олунма
габилиййятини артырмаг цчцн силхромлары 820-850 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Нефтемалы вя нефткимйа сянайясиндя даща чох
мараг доьуран йуксяк температурларда йцксяк
мющкямлийини вя гялпяйядавамлылыьыны сахлайа билян
поладлардыр. Беля поладлар одадавамлы адланырлар.
Одадавамлы поладлар ишчи температурундан асылы
олараг ики група бюлцнцр: 550 Ъ температурадяк тятбиг
едилян поладлар вя 700-800 Ъ температурадяк тятбиг
едилян поладлар.
Биринъи група 15Х5М, 15Х5СМ, 15Х7СМ, Х10С2М,
12Х18Н9Т, икинъи група 10Х17Н13М2Т, 45Х14Н14В2М
поладлары аиддир.
Биринъи груп поладлардан ян эениш тятбиг едилян
15Х5М поладыдыр. Бу поладдан 550 Ъ-дяк температурада
кцкцрдлц нефт вя нефт мящсуллары емалы цчцн борулар,
флянсляр, фитингляр вя с. щазырланыр.
Лабораторийа тядгигатларына ясасян 15Х5М
поладлары кцкцрдлц мцщитдя карбонлу поладлара
333
нисбятян 4-10 дяфя чох коррозийайа давамлылыьа
маликдир. Апаратларда 15Х5М полады яксяр щалларда
табалмадан сонра тятбиг едилир. Чох вахт 15Х5М поладын
1000 Ъ температурда нормаллашдырмайа вя 700 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
15Х6СМ вя 15Х7СМ поладлары 15Х5М-я нисбятян
даща йцксяк гялпяйя давамлылыьа малик олдуьундан 600
Ъ температурадяк ишляйян нефтзавод апаратларында
соба вя коммуникасийа боруларынын вя с.
щазырланмасында тятбиг едилир.
700 Ъ температурадяк кцкцрдлц нефти емал етдикдя
соба боруларыны Х10С2М поладындан щазырламаг
мяслящят эюрцлцр. 12Х18Н9Т вя 10Х17Н13М2Т маркалы
поладлар йцксяк температурларда вя тязйиг алтында
агрессив кцкцрдлц нефти емал етмяк цчцн истифадя
едилир.
45Х14Н14В2М маркалы полад гызмар бору
кямярляринин флянс бирляшмяляри цчцн баьлайыъы
мямулатларын (болтларын, санъагларын, гайкаларын вя с.)
щазырланмасындан ютрц даща йарарлы полад щесаб
едилир. Бу полады 1175 Ъ температурдан табландырмайа
(суда сойутмагла) вя 750 Ъ температурда ися кющнял-
мяйя уьратмаг (5 саат мцддятиндя) мяслящят эюрцлцр.
334
аваданлыьыны, сийиртмяляри, фитингляри вя с. эюстярмяк
олар.
Тюкмя поладлара мисал олараг: 15Л, 20Л, 25Л, …,
55Л маркалы поладлары эюстярмяк олар.
Фасонлу полад тюкцклярин яксяриййяти торпаг
гялиблярдя щазырланыр. Лакин бир сыра тюкцкляр метал
гялиблярдя вя дягиг тюкмя усуллары иля щазырланыр.
25Л, 30Л, 35Л поладларынын термики емал
режимляри белядир: табландырма вя йа нормаллашдырма
– 850-880 Ъ, табяксилтмя ися 650-670 Ъ температурда
апарылыр. Адятян табландырма вя йцксяк температурлу
табяксилтмя йахшы механики хассяляря наил олмаг
имканы вердийиндян, мясулиййятли щиссялярин ща-
зырланмасында мяслящят эюрцлцр.
Карбонлу поладлардан щазырланан фасонлу
тюкцклярдян нефткимйа сянайесиндя баьлайыъы вя
горуйуъу арматурларын, фитинглярин, тюкмя флянслярин,
насос эювдяляринин вя с. щазырланмасында истифадя
олунур.
15Л, 20Л вя 25Л маркалы тюкмя поладындан газыма
гурьуларынын йумруглу вя дишли муфталары
щазырланыр. Газыма гурьуларынын улдузъугларыны 45Л
вя йа 55Л поладларындан щазырламаг мяслящят эюрцлцр.
Эюстярилян поладлар нормаллашдырылмыш щалда ашаьы
сцрятля вя тязйигля ишляйян дишли чархлар цчцн дя
тятбиг едиля биляр.
Гейри-агрессив нефт мящсулларыны емал едян (500
Ъ-дяк) аваданлыьын йцксяк йцклянмиш щиссялярини,
еляъя дя 400 Ъ температурда ишляйян зяиф агрессив
кцкцрдлц нефт мящсулларынын емалы аваданлыьынын
щиссялярини щазырламаг цчцн 30ХМЛ вя 35ХМЛ
маркалы тюкмя поладлардан истифадя едирляр.
335
30ХМЛ вя 35ХМЛ маркалы тюкмя поладындан
сийиртмялярин эювдялярини, вентилляри вя редуксион
клапанлары, фитингляри вя с. щазырлайырлар. Тюкцкляри
яксяр щалларда табландырмайа (880 Ъ-дян суда
сойутмагла) вя табяксилтмяйя (650-670 Ъ температурда
щавада сойутмагла) уьрадырлар.
Орта агрессивлийя малик вя 425 Ъ температурадяк
шяраитдя кцкцрдлц нефт мящсулларыны емал едян
аваданлыьын тюкмя елементлярини щазырламаг цчцн
15Х5ТЛ полады, 550 Ъ температурадяк ися 15ХМЛ вя
Х5ВЛ поладлары тятбиг едирляр.
Эюстярилян поладлардан щазырланан фасонлу
тюкцкляр крекинг гурьусунун йцксяк температурлу вя
йцксяк кцкцрдлц нефт емал едян елементляринин
щазырланмасында истифадя олунур. Бу поладлардан
сийиртмялярин эювдялярини, соба ъцтлярини, гызмар
насослларын эювдялярини вя с. щазырлайырлар. Йцксяк
температурларда агрессив мцщитля тямасда олан
аваданлыьын тюкмя елементляринин щазырланмасы цчцн
хцсуси хассяли йцксяклеэирляшмиш поладлар мяслящят
эюрцля биляр. Бунлардан 12Х13Л, 20Х13Л, 15Х25ТЛ,
12Х18Н9ТЛ вя с. эюстярмяк олар.
Леэирлянмиш поладлар фасонлу тюкцклярин,
щямчинин газ-нефт-мядян аваданлыьы щиссяляринин вя
алятлярин щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Бу щалда
17ХН2Л вя 20ХН3Л маркалы поладлардан щазырланмыш
шарошкалары 920-940 Ъ температурда сементитлямяйя,
880-900 Ъ температурда табландырмайа (йаьда
сойутмагла), 720-740 Ъ температурда икинъи
табландырмайа (йаьда сойутмагла) вя 180-200 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Газ-нефтмядян аваданлыьынын тюкмя щиссялярини
щазырламаг цчцн 40ГЛ, 40ХЛ вя 40ХНЛ маркалы
336
поладлардан эениш истифадя едилир. Бу поладлардан
ротор пярчимляринин тюкмя эювдяляри, тал блоклары
гаснагларынын, газыма гурьуларынын муфталарынын вя с.
щазырланмасында истифадя едилир. Эюстярилан полад-
ларын илкин термики емалы табалмадан вя йа
нормаллашдырмадан ибарятдир. Табландырма 850-870 Ъ
температурдан (йаьда сойутма), табяксилтмя ися 600-650
Ъ температурда апарылыр.
337
насосларыннын крейскопфларынын, йюнялдиъилярин вя с.
щазырланмасында тятбиг едилир.
СЧ20 маркалы чугундан кипэяълярин оймаглары,
редуктор гутуларынын эювдяляри, картер гапаглары,
плунжер насосларынын эювдяляри, мцщярриклярин вя
компрессорларын чярчивяляри, газыма насосларынын
оймаглары вя с. щазырланыр.
СЧ25 чугундан йцксяк йейилмяйя вя йцксяк эярэин-
линляря мяруз галан щиссяляр: тязйиг алтында ишляйян
сийиртмялярин вя клапанларын эювдяляри,
мяркяздянгачма насосларын чархлары, силиндр
башлыглары, пистонлар вя с. щазырланыр.
СЧ30 маркалы чугундан интенсив йейилмяйя вя
йцксяк эярэинликляря мяруз галан машын щиссяляри –
насосларын плунжерляри, газыма гурьуларынын
эювдяляри вя с. щазырланмасында истифадя олунур.
СЧ35, СЧ40 вя СЧ45 маркалы чугунлардан йцксяк
тязйигля ишляйян насос вя компрессорларын хцсуси
мясулиййятли щиссяляринин щазырланмасында истифадя
едилир.
Дюйцлян чугунларын сянайедя эениш йайылмыш
маркалары ашаьыдакылардыр: КЧ30-6; КЧ33-8; КЧ35-10;
КЧ45-6; КЧ50-4; КЧ56-4; КЧ60-3; КЧ63-2.
Эюстярилян дюйцлян чугунлар авто-трактор
сянайесиндя, няглийат машынгайырмасында, мцхтялиф
арматурларын щазырланмасында тятбиг олунур.
Дюйцлян чугунлардан дедикъя назик диварлы (3-6
мм) тюкцклярин щазырланмасы мцмкцндцр. Бу щалда
алынмыш тюкцклярин сятщи йцксяк тямизлийя малик
олур. Лакин щазырда дюйцлян чугунлардан нефт,
нефткимйа вя газ сянайясиндя лазыми гядяр истифадя
олунмур. Беля чугунлардан газ-бухар кямярляринин,
338
арматурларын, вентиллярин, кранларын, сийиртмялярин вя
с. щазырланмасында истифадя едилир.
Йцксяк мющкямликли чугунларын ГОСТ 7293-85
цзря ашаьыдакы маркалары мювъуддур: ВЧ45; ВЧ50;
ВЧ55; ВЧ60; ВЧ65…, ВЧ100.
Бу чугунлар авто- вя дизел гайырмада дирсякли
валларын, силиндр гапагларынын, аьыр машынгайырмарда
йайыъы валларын, дямирчи-прес аваданлыьынын вя с.,
нефткимйа вя нефт сянайесиндя насосларын
эювдяляринин, вентиллярин вя с. щазырланмасында тят-
биг едилир.
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики
хассялярини (пластиклийини вя юзлцлцйцнц) йцксялтмяк
вя тюкцклярдя дахили эярэинликляри чыхартмаг цчцн
термики емала (табалмайа, нормаллашдырмайа,
табландырмайа вя табяксилтмяйя) уьратмаг мяслящят
эюрцлцр.
Йцксяк мющкямликли чугунларын чатышмайан
ъящяти-щяъми чокмянин бюйцк олмасыдыр ки, бу да
тюкцклярдя чюкмя мясамялилийи, газ бюшлуглары вя с.
кими гцсурларын алынмасына сябяб олур.
Леэирлянмиш чугунлар – тяркибиндя ади
елементлярдян (Ъ, Си, Мн, С, П) ялавя, онларын механики
хассялярини вя йа хцсуси хассялярини (йейилмяйя
давамлылыьыны туршуйа вя одадавамлылыьыны вя с.)
йцксялтмяк цчцн хцсуси елементляр олан чугунлар
нязярдя тутулур.
Чугунларын леэирлянмясиндя поладларда олдуьу
кими хром, никел, мис, титан, молибден вя с.
елементлярдян истифадя едилир. Леэирлянмя
дяряъясиндян асылы олараг азлеэирлянмиш (1-3%-я гядяр
леэирляйиъи елементляри олан), орталеэирлянмиш (3-
339
10%) вя йцксяклеэирлянмиш (10%-дян чох) чугунлар мюв-
ъуддур.
Нефт, нефткимйа вя йа газ сянайесиндя нисбятян
эениш йайыла азлеэирляшмиш вя орталеэирлянмиш хром-
никелли чугунлардыр. Бу чугунлардан насосларын ишчи
чархларынын, турбинлярин йюнялдиъи апаратларынын,
йцксяк тязйигли силиндрлярин, дяринлик насосларынын
оймагларынын вя с. щазырланмасында истифадя едилир.
Лакин аз вя орталеэирлянмиш чугунларын яксяр
щалларда коррозийайа йцксяк давамлылыьы
одадавамлылыьы вя с. хассяляри лазыми сявиййядя олмур.
Одур ки, беля щалларда хцсуси физики-кимйяви хассяли
йцксяк леэирлянмиш чугунлар тятбиг едилир.
Ясас етибариля йцксяк хромлу, йцксяк силисиумлу
коррозийайа давамлы вя одадавамлы чугунлар нефт,
нефткимйа вя газ сянайесиндя эениш тятбиг олунур.
Коррозийайа давамлы (аустенити) чугун мцхтялиф
агрессив мцщитлярдя йцксяк кимйяви давамлылыьа
маликдир. Аустенити чугун щямчинин йцксяк мющ-
кямлийя, йейилмяйя давамлылыьы вя йахшы техноложи
хассяляря маликдир. Бу чугун еляъя дя одадавамлы
материал кими тятбиг едилир. Беля ки, аустенити чугун
нефт, нефткимйа сянайясиндя конденсатор
боруъугларынын, фитинглярин, гарышдырыъы пярлярин,
клапан эювдяляринин, сцзэяълярин вя с.
щазырланмасында тятбиг едиля биляр.
Йцксяк хромлу чугун бир сыра агрессив мцщитлярдя
йцксяк кимйяви давамлылыьа маликдир. Беля
мцщитлярдян азот, сулфат вя фосфат туршуларыны,
гяляви мящлуллары, дяниз суйуну, мцхтялиф дузлары вя с.
эюстярмяк олар.
Йцксяк хромлу Х28Л вя Х34Л чугунлары щямчинин
йцксяк одадавамлыьа вя йейилмяйя давамлыьа маликдир.
340
Бу чугунлардан щазырланмыш щиссяляр 1100Ъ-дяк
температурда 5000 саатдан чох ишляйя биляр.
Нефт, нефткимйа вя газ сянайясиндя йцксякхромлу
Х28Л вя Х34Л чугунлары мцхтялиф боруларын вя фасонлу
щиссялярин, кранларын, вентиллярин, сойуг вя гызмар
фосфат туршусу цчцн мяркяздянгакма насосларын
щиссяляринин вя еляъя дя 550Ъ температурадяк йцксяк
йейилмяйя мяруз галан мямулатларын щазырланмасында
эениш тятбиг едилир.
342
Алцминиум яринтиляриндян газыма вя насос-
компрессор боруларынын щазырланмасы бюйцк мараг
доьурур. Алцминиум борулар, газыма гурьуларынын
галдырыъы механизмляринин эцъцнц артырмадан газыма
дяринлийинин артырылмасына имкан йарадыр. Лакин
алцминиум борулар йуйуъу мящлулларда даьылмайа
мящруз гала биляр. Бунун гаршысыны алмаг цчцн
мцхтялиф инэибиторлардан истифадя едирляр.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайясиндя алцминиум
йаьлы туршуларын алынмасы цчцн гурьуларын
щазырланмасында да тятбиг едилир. Бундан башга
алцминиум яринтиляриндян нефтемалы заводларында
истилик мцбадиляси апаратларынын боруъуглары щазыр-
ланыр. Бу мягсядля Ал-Мэ яринтиляри (АМГ1 вя АМГ2)
даща йарарлы щесаб олунур.
АМГ яринтисиндян нефтемалы заводларынын дюврц
системдя ичмяли суда ишляйян борулар щазырланыр.
Дяниз суйунда АМГ яринтисиндян щазырланмыш борулар
полад борулара нисбятян 6-7 дяфя узунюмцлцдцр.
Ал-Мэ яринтиляринин сойудуъу суда коррозийайа
давамлылыьыны артырмаг цчцн онларын сятщлярини
оксидляшдирмяйя уьратмаг лазымдыр. Беля ки, борунун
сятщиндя йаранан оксид тябягяси Ал-Мэ яринтиляриндян
щазырланмыш аваданлыьын истисмар мцддятини кяскин
сурятдя артырыр.
Ал-Мэ яринтиляри агрессив кцкцрдлц хам нефтин
сахланылмасы цчцн резервуарларын дамынын вя йухары
золаьынын щазырланмасында да тятбиг едилир.
Ал яринтиляриндян щазырланмыш нефт кямярляри
атмосфер мцщитиндя коррозийайа давамлылыьа малик
олдугларындан борулары мцщафизя юртцксцз вя бойагсыз
монтаж етмяк олар.
343
Алцминиум борулары йцнэцл олдуьундан онларын
монтаж хяръляри дя полад бору кямярляри иля мцгайисядя
аздыр.
Нящайят, алцминиум яринтиляриндян нефтдолдурма
вя нефтбошалтма естакадаларынында щазырлайырлар.
Титан вя онун яринтиляринин нефт, нефткимйа
вя газ сянайясиндя тятбиги
Титан яринтиляриндя Н, О, Щ вя Ъ зярярли
гаршыглар щесаб олунур. Титан йахшы техноложи
хассяляря, йахшы тязйигля емал едилмя, гайнаг едилмя вя
с. хассяляря маликдир.
Термодинамик хассяляря эюря титан кимйяви актив
метал щесаб олунур. Техники титан атмосфер шяраитиндя
дедикъя давамлыдыр. Титан эцълц кимйяви тясиря йалныз
о мцщитлярдя уьрайыр ки, бурада горуйуъу оксид
тябягяси даьылыр вя бярпа едилмир (мясялян, НаЪл
мящлулларында).
Титан азот туршуснда хцсусян йцксяк давамлылыьа
маликдир. Хром вя сулфат туршулары титана коррозийалы
тясир эюстярмир.
Титан вя онун яринтиляри кцкцрдлц коррозийа вя
дузлу сулар шяраитиндя ишляйян аваданлыьын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрцлцр.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайесиндя титандан
диаметри 25 мм вя узунлуьу 3 м-дяк боруъуглары олан
борулу истилик мцбадиляси аваданлыьы щазырлайырлар
(15%-ли натриумхлорид мящлулу мцщитиндя ишляйян).
Титан дяниз суйу шяраитиндя ишляйян
пцскцрдцъцлярин, азот туршусу мцщитиндя ишляйян
сцзэяъ торларынын, истилик мцбадиляси гурьуларынын
щазырланмасында да истифадя олунур. Беля мцщитдя
ишляйян мяркяздянгачма насосларынын пярляри титандан
344
щазырландыгда ян йахшы коррозийайа вя ерозийайа
давамлылыга эюстярир.
ВТ1 вя ОТ4 титан яринтиляриндян нефтемалы
заводлярынын истилик-мцбадиля-конденсасийа
апаратлары щазырланыр.
Цмумиййятля, титан вя онун яринтиляринин
хассяляринин анализи вя щазырки тятбиг сяввийяси,
онларын нефт, нефт емалы, нефткимйа вя газ сянайесиндя
перспектив материал кими эениш истифадясиня йол ачыр.
345
Ядябиййат
346
Мцндяриъат
ЮН СЮЗ.................................................................................3
ЦМУМИ МЯЛУМАТ.
МАТЕРИАЛШЦНАСЛЫЬЫН ПРЕДМЕТИ...................5
1. МАТЕРИАЛЛАРЫН ГУРУЛУШУ.
КРИСТАЛЛАШМА
1.1. Материалларын кристалик гурулушу..............................................9
1.2. Металларын полиморфизми...........................................................12
1.3. Кристаллографик мцстявиляр вя истигамятляр.......................15
1.4. Металларын хассяляринин анизотропийасы..............................16
1.5. Кристаллик ъисимлярин гурулуш гцсурлары................................17
1.6. Метал вя яринтилярдя диффузийа................................................22
1.7. Полимер, шцшя вя керамиканын структуру................................23
1.8. Металларын кристаллашмасы......................................................28
1.8.1. Кристаллашма просесинин механизми.................................28
1.8.2. Сакит полад кцлчясинин гурулушу.........................................32
2. МЕТАЛЛАРЫН ДЕФОРМАСИЙАСЫ ВЯ
МЕХАНИКИ ХАССЯЛЯРИ
2.1. Метал вя яринтилярин хассяляри.................................................36
2.2. Еластик вя пластик деформасийа.................................................37
2.3. Металларын даьылмасы..................................................................40
347
2.4. Гызманын деформасийа олунмуш металын
структуруна вя хассяляриня тясири....................................................41
2.5. Металларын механики хассяляри вя онларын тяйини..............44
348
4.3. Дямир-графит щал диаграмы (стабил мцвазинят)....................77
4.4. Карбонун вя даими ашгарларын поладын хассяляриня тясири 79
4.5. Карбонлу конструксийа поладлары................................................80
4.6. Чугунлар..............................................................................................84
349
7.2. Сементитлямя................................................................................129
7.3. Азотлама...........................................................................................134
7.4. Нитросементитлямя вя сианлама..............................................137
7.5. Борлама.............................................................................................138
7.6. Яринтилярин метал вя гейри-металларла
диффузийа зянэинляшдирилмяси........................................................139
9. КОНСТРУКСИЙА ПОЛАДЛАРЫ
9.1. Азкарбонлу азлеэирлянмиш иншаат поладлары........................151
9.2. Автомат поладлары.......................................................................153
9.3. Сементитлянян конструксийа поладлары................................153
9.4. Йахшылашдырылан конструксийа поладлары..........................155
9.5. Йцксякмящкямликли (мартенсит-кющнялян) поладлар........158
9.6. Рессор-йай поладлары.....................................................................159
9.7. Дийиръякли йастыг поладлары....................................................161
350
9.8. Йейилмяйя давамлы аустенит поладлары.................................162
352
18. РЕЗИН МАТЕРИАЛЛАРЫ
18.1. Резинлярин тяркиби вя тяснифаты.........................................238
18.2. Цмуми тятбигли резинляр..........................................................239
18.3. Хцсуси тятбигли резинляр..........................................................240
353
21.3. Ядябиййат
283
МЦНДЯРИЪАТ..................................................................284
(азярбайъан дилиндя)
354
Йыьылмаь верилиб 28.03.2005 Чапа имзаланыб 12.04.2005
Каьыз формасы 60х84 1/16. Учот-няшр вяряги 18, 25.
Офсет чап цсулу. Сифариш № 353 Тираж 300 ядяд.
Гиймяти мцгавиля йолу иля.
«Заман-3» ЕИКМ-ин мятбяясиндя
щазыр диапозитивлярдян чап олунмушдур.
Цнван: Бабяк проспекти, 2360-ъы мящялля., тел.: 470 55 65
355