Вы находитесь на странице: 1из 355

С.М. Мустафайев, С.Я.

Гасымов

Азярбайъан Республикасы
Тящсил Назирлийи тяряфиндян
али мяктябляр цчцн дярслик
кими тясдиг едилмишдир (ямр
№ 193, 25.03.2005)

Бакы – 2005
Елми редактор: профессор С.М. Мустафайев

Ряй верянляр: т.е.д., профессор А.Т. Мяммядов (АзтУ)


т.е.н. Я.С. Няъяфов (Бакы Нефт-мядян
Машынгайырма заводу)
Мцяллифляр: С.М. Мустафайев, С.Я. Гасымов

С.М. Мустафайев, С.Я. Гасымов,


«Материалшцнаслыг», Бакы, Заман-3, 2005, 292
сящ.

Дярслик али мяктяблярин «Материалшцнаслыг»,


«Материалшцнаслыг вя конструксийа материалларынын
технолоэийасы» фянляринин програмына уйьун олараг
тяртиб едилмишдир.
Китабдан машынгайырма вя металлурэийа
сянайесиндя чалышан мцщяндис-техники ишчиляр дя
истифадя едя биляр.
Азярбайъан машынгайырма сянайесинин
профилини нязяря алараг китаба «Нефт вя кимйа
машынгайырмасында тятбиг едилян материаллар вя
мющкямляндириъи технолоэийалар» фясли дахил
едилмишдир.

2
Юн сюз
Дярслик «материалшцнаслыг» фяннини, щямчинин
«материалшцнаслыг вя материалларын емалы»,
«матералшцнаслыг вя конструксийа материалларынын
технолоэийасы», «конструксийа материаллары вя онларын
емал цсуллары» фянлярини юйрянян техники али мяктяб
тялябяляри цчцн нязярдя тутулмушдур. Бу фянляр
мцщяндис щазырлыьынын цмцми мясялялярини ящатя
едир вя эяляъякдя онун чохлу сайда материаллары
танымасына, бу материаллардан сямяряли истифадя едя
билмясиня йюнялмишдир.
Мцасир бяшяр щяйатынын ян цмдя мясяляляриндян
бири милли мящсулун материал тутумуну азалтмагдан
ибарятдир. Бу мясялянин щялли бир тяряфдян игтисади
проблемлярин, диэяр тяряфдян ися еколожи проблемлярин
ясаслы щяллиня имкан верир.
Ясас конструксийа материалларындан бири олан
поладын истещсалында кечмиш ССРИ дцнйада биринчи
йери тутурду. Буна бахмайараг даща аз полад истещсал
едян юлкяляр полады ихраъ етдикляри щалда ССРИ-дя
щямишя полад чатышмазлыэы щисс олунур вя идхала
3
ещтийаъ дуйулурду. Бу уйьунсузлуьун ясас сябябляриня
мцасир конструксийа материалларындан аз истифадя
едилмясини, истещсал едилян материалын кейфиййятинин
ашаьы олмасыны, мцасир техноложи просеслярдян
кифайят гядяр истифадя едилмямясини, тяйин едилмиш
техноложи просесляря дцзэцн ямял едилмямясини,
аваданлыьа хидмятин пис тяшкил едилмясини аид етмяк
олар. Нятичядя, бир тяряфдян истещсал едилян
аваданлыьын материал тутуму артыр, диэяр тяряфдян ися
онун хидмят мцддяти гысалыр. Бцтцн бунлар юз
нювбясиндя милли мящсулун материал тутумуну артырыр.
Бу дярсликдя металларын атом-кристал гурулушу,
кристаллашманын вя яринтиляр нязяриййясинин ясаслары,
термик емал цсуллары вя онларын материалын физики-
механики хассяляриня тясири вя с. кими мясяляляря
бахылмыш, конструксийа вя алят поладлары, чугунлар, хц-
суси физики вя кимйяви хассяли яринтиляр щаггында
мялумат верилмишдир. Китабда титан, магнезиум, ялван
метал яринтиляри, гейри-метал материаллар, овунту
материаллары щаггында да лазымы мялумат вермишдир.

4
Цмуми мялумат.
Материалшцнаслыьын предмети
Материалшцнаслыг елми материалларын тяркиби,
структуру вя хассяляри арасындакы ялагяни, щямчинин
хассялярин хариъи амиллярин тясири нятиъясиндя
дяйишмясинин ганунауйьунлуьуну юйрянир.
Материалларын хассяляри дедикдя механики (мющкямлик
щядди, бярклик, юзлцлцк вя с.), физики (електрик
кечириъилийи, истилик кечирмя, магнит хассяляри вя с.),
техноложи (пластиклик, майеахыъылыг, кясмя иля емал
едиля билмя вя с.), кимйяви хассяляр нязярдя тутулур.
Хассяляря тясир едян хариъи амилляря термики, кимйяви,
механики, физики амилляр аид едилир.
Шякил 1-дяки схем материалшцнаслыг елминин
мязмунуну яйани сурятдя тясяввцр етмяйя имкан верир.
Беля ки, тяркибин дяйишмяси структурун дяйишмясиня,
структурун дяйишмяси ися юз нювбясиндя хассялярин
дяйишмясиня сябяб олур. Мясялян, конструксийа
материалы кими ян эениш тятбиг едилян дямир-карбон
яринтиляриндя (поладлар вя чугунлар) карбонун
мигдарынын артмасы структурда йцксяк бярклийя вя
Т ярк иб
М е х а н ик и

Т е х н о ло жи
Стру к ту р Х а ссяляр
Физ ик и
Х а риъи а м илляр К им йяви

Т е рм ик и К им йяви М е х а н ик и Физ ик и
5
Шякил 1. Материалшцнаслыг
елминин схематик тясвири
мющкямлийя малик Фе3Ъ кимйяви бирляшмясинин
мигдарынын артмасына сябяб олур ки, бу да юз
нювбясиндя механики хассялярин, щямчинин физики
хассялярин (истилик кечириъилийи, електрик
кечириъилийи, магнит хассяляри вя с.) дяйишмяси иля
мцшайият олунур. Щятта ейни дямир-карбон системли
яринтилярин полад вя чугунлара бюлцнмяси карбонун
мигдарындан асылы олараг структурда баш верян
дяйишикликляр вя бунунла ялагядар механики, техноложи,
физики хассяляр комплексинин дяйишмяси иля
ялагядардыр.
Материалшцнаслыгда хариъи амиллярин тясири чох
заман щялледиъи рол ойнайыр. Яслиндя хариъи
амиллярин тясири иля материалын хассялярини лазым
олан истигамятдя дяйишмяк, башга сюзля онун
хассялярини идаря етмяк мцмкцндцр. Буну ян эениш
тятбиг едилян конструксийа материалы олун поладын
нцмунясиндя нцмайиш едирмяк мцмкцндцр. Мцяййян
температурадяк гыздырылмыш полад кичик сцрятля
сойудулдугда онун бярклийи, мющкямлийи азалыр,
пластиклийи артыр, бюйцк сцрятля сойудулдугда ися,
яксиня, бярклик, мющкямлик артыр, пластиклик ися
азалыр.
Аз карбонлу поладын сятщ гатыны мцяййян мцщит
вя температурда карбонла зянэинляшдирмякля динамик
йцкя давамлы материалын сятщ гатынын
йейилмяйядавамлылыьыны артырмаг олур.
Бурада щям мцасир конструксийа материалларынын
ясасыны тяшкил едян металлар, щям дя гейри-метал
материаллар (пластик кцтляляр, резин, керамика
материаллары вя с.) юйрянилир.
Сянайедя ян чох металлардан вя мцхтялиф метал
яринтиляриндян истифадян едилир.

6
Металлары шярти олараг ики ясас група-гара вя
ялван металлара бюлмяк олар.
Гара металлар юз нювбясиндя ашаьыдакылара
бюлцнцр:
1. Дямир хассяли металлар – дямир, кобалт вя никел
(ферромагнетикляр) вя хассяъя онлара йахын олан
манган.
2. Чятин ярийян металлар – бурайа яримя температуру
дямирин яримя температурундан (1539 Ъ) йцксяк олан
металлар аид едилир.
3. Уран металлары – актинидляр. Ясасян атом
енерэетикасында истифадя едилян яринтилярдя
ишлядилир.
4. Надир торпаг металлар – лантан, неодим, празиодим вя
б. Онлардан мцхтялиф ясасларда яринтиляр алмаг цчцн
леэирляйиъи елемент кими истифадя едилир.
5. Гяляви торпаг металлар – сярбяст шякилдя тятбиг
едилмир.
Ялван металлар ися ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Йцнэцл металлар – сыхлыьы аз олан берилиум,
магнезиум вя алцминиум.
2. Няъиб металлар – эцмцш, гызыл, платин групуна дахил
олан металлар (платин, палладиум, иридиум вя б.),
щямчинин йарымняъиб метал сайылан мис бурайа
аиддир.
3. Тезярийян металлар – синк, кадмиум, ъивя, галай,
гургушун вя б.
Бязи мянбялярдя дямир вя онун яринтиляри гара
металлара, диэяр металлар ися ялван металлар групуна аид
едилир.
Металлар бярк вязиййятдя ашаьыдакы
хцсусиййятляря маликдир:
1. Йцксяк истилик вя електрик кечирмя габилиййяти.

7
2. Електрик мугавимятинин мусбят температур
ямсалы-температур ардыгъа електрик мугавимяти
артыр.
3. Термоелектрон емиссийасы, йяни гызырдырылдыгда
сятщдян електронларын бухарланмасы.
4. Йахшы яксетмя габилиййяти. Бу, характер метал
парлаглыьы йарадыр.
5. Йцксяк пластик деформасийа габилиййяти.
Металларда олан бу хассяляр, хцсусян йцксяк
истилик вя електриккечириъилийи, пластик деформасийа
габилиййяти метал ъисимлярдя мювъуд олан метал
рабитяси иля ялагядардыр.
Бцтцн металлар вя метал яринтиляри кристал
гурулуша маликдир. Саф металлар нисбятян зяиф
механики хассяляря маликдир. Она эюря дя техникада
конструксийа материаллары кими ясасян метал
яринтиляриндян истифадя едилир. Метал яринтилярини
яритмя вя йа биширмя йолу иля алырлар. Яринтини
тяшкил едян елементляр компонент адланыр. Яринтиляр
ики, цч вя чох компонентли ола биляр.
Метал вя яринтилярин гурулушуну, чеврилмяляри вя
хассялярини юйрянмяк цчцн материалшцнаслыгда систем,
фаза вя структур анлайышларындан истифадя едилир.
Систем, мцвазинят щалында олан фазалар мяъмууна
дейилир. Системин мцяййян тяркибя, кристал гурулушуна,
хассяляря, ейни агрегат щалына малик олан вя галан
щиссялярдян айрылма сятщи иля айрылан тяркиб щиссяси
фаза адланыр. Структур дедикдя ися метал вя яринтилярдя
мцвафиг фазаларын формасы, юлчцляри вя гаршылыглы
йерляшмя характери нязярдя тутулур.
Яринтинин ейни гурулушлу характер хцсусиййятляря
малик тяърид едилмиш щиссяъикляри структур
тяшкиледиъиляри адланыр.

8
Структур юйряниляркян ади эюзля вя йа азаъыг
бюйцдцлмякля эюрцня билян макроструктур вя
микроскопун кюмяйи иля эюрцня билян микроструктур
анлайышларындан истифадя едилир.
Макроструктуру юйрянмяк цчцн макрошлифлярдян
исифадя едилир. Макрошлиф васитясиля тюкцкдя
дяняъиклярин формасыны вя йерляшмя характерини,
дюйцклярдя лифлярин истигамятини, мцхтялиф гцсурлары
(коьушлар, чатлар, газ габаръыглары вя с.), кимйяви гейри-
бярабярлийи вя с. юйрянмяк мцмкцндцр.
Микроструктур микрошлифляр цзяриндя микроскоп
васитясиля юйрянилир.
Микроструктур фазаларын гаршылыглы
йерляшмясини, формасыны вя юлчцлярини эюстярир.

9
1. Материалларын гурулушу.
Кристаллашма

1.1. Материалларын кристалик гурулушу


Бцтцн ъисмлярин цч агрегат щалында – бярк, майе вя
газ щалында олдуьу мялумдур. Ъисмин бир щалдан
диэяриня кечмяси онун сярбяст енержисинин – Ф (Ф=У-
ТС, бурада У – дахили енержи, Т – температур, С –
ентропийадыр), ентропийасынын вя диэяр физики
хассяляринин сичрайышла дяйишмяси иля мцшайият
олунур. Бу вя диэяр агрегат щалынын йаранмасы ясасян
температурдан вя тязйигдян асылыдыр.
Газларда молекулларарасы мясафяляр бюйцк олдуьу
цчцн молекуллар бир-бири иля демяк олар ки,
тясирлянмир. Буна эюря дя газларын юзцня мяхсус щяъми
вя формасы олмур.
Майеляр вя бярк ъисмляр маддянин конденсасийа
олунмуш щалына аид едилир. Газлардан фяргли олараг
конденсасийа олунмуш маддялярдя атомлар бир-бириня
йахын йерляшдийи цчцн онларын арасында эцълц
гаршылыглы тясир гцввяси тюрянир, нятиъядя майе вя
бярк маддяляр юз даими щяъминя малик олур. Майелярдя
атомларын бир мцвазинят щалындан диэяриня кечмяси вя
йа мцвазинят щалы ятрафында щярякяти чох йахын
мясафялярдя баш верир. Атомларарасы мясафялярля
мцгайися едиля биляъяк атомларын бу щярякятя хас олан
дцзцлцш ганунауйьунлуьу йахын дцзцлцш адланыр. Бярк
ъисмлярдян фяргли олараг майеляр цчцн ахыъылыг
характердир.
10
Майе ъисмлярдян фяргли олараг юз стабил
формасына малик олан бярк ъисмлярдя атомлар йалныз юз
мцвазинят щалы ятрафында чох кичик ещтизаз едир. Бу,
бир-бириндян истянилян узаг мясафядя олан атомларын
мцяййян ардыъыллыгла дцзцлцшцня сябяб олур.
Атомларын беля дцзцлцшцня узаг дцзцлцш дейилир.
Атомларын цч ох бойунъа дюврц олараг мцнтязям
тякрарланан дцзцлцшц кристал гяфяси ямяля эятирир
(шякил 2), кристал гяфясиня малик ъисмляр ися бярк
кристаллик ъисм адланыр.
Бярк ъисм-
лярля йанашы
аморф ъисмляр дя
мювъуддур.
Аморф ъисмлярдя
атомлар хаотик
йерляшмиш
мцвазинят
вязиййятляри
ятрафында кичик
ещтизазлы щя-
рякят едир вя
кристал гяфяси
Шякил 2. Кристал гяфяси ямяля эятирмир.
Термодинамик
бахымдан аморф ъисмляр дяйанятсиз (метастабил) щалда
олуб, гатылашмыш майе кими бахыла биляр. Аморф
ъисмляр хассялярин изотроплуьу вя яримя температурунун
олмамасы (температур артдыгда аморф ъисм йумшалыр)
иля характеризя олунур. Бу хцсусиййят аморф ъисмлярдя
атомларын узаг дцзцлцшцнцн олмамасы иля изащ едилир.
Металлар вя метал яринтиляринин кристаллик гуру-
луша малик олмасы онлары сяъиййяляндирян ясас

11
хцсусиййятлярдян биридир. Кристаллик гурулуш
атомларын фязада мцяййян ганунауйьунлугла
йерляшмясиля характеризя олунур.
Ъисмин атом – кристаллик гурулушуну тясвир етмяк
цчцн кристал гяфяси вя елементар гяфяс (юзяк)
анлайышларындан истифадя едилир. Кристал гяфяси
дедикдя, дцйцнляриндя бярк ъисми тяшкил едян атомлар
(ионлар) йерляшмиш хяйали фяза гяфяси тясяввцр едилир.
Кристалын бцтцн щяъми щаггында тясяввцр йарадан ян
кичик щяъм елементар гяфяс адланыр. Елементар гяфяс
кристалын щяъминдя цч ох бойунча тякрар олунур.
Металларда ян чох щяъмимяркязли куб, цзцмяркязли
куб вя сых йерляшмиш щексагонал гяфясляря раст
эялинир (шякил 3). Кристал гяфясин гоншу дцйцнляриндя
йерляшян атомларын мяркязляри арасындакы мясафя (а, б,
ъ) гяфясин параметри
вя йа дюврц адланыр.
Кристал гяфясин
киплийи, башга сюзля
атомларын тутдуьу
щяъм, ялагя ядяди иля
характеризя олунур.
Ялагя ядяди верилмиш
атомдан ян йахын, бя-
рабяр мясафядя йерля-
шян атомларын сайына
дейилир, щяъми-
мяркязли куб цчцн
ялагя ядяди 8, цзцмяр-
кязли куб цчцн ися 12-
дир.
Ялагя ядядинин
гиймяти артдыгъа

12
Шякил 3. Кристал гяфяс
типляри;
а – щяъмимяркязли куб;
б – цзцмяркязли куб;
кристал гяфясинин сыхлыьы артыр. Мясялян, ялагя ядяди
8 олан щяъми мяркязли кубда киплик 66%, ялагя ядяди 12
олан цзцмяркязли кубда вя сых йерляшмиш щексагонал
кристал гяфясиндя ися 74%-дир.
Гызыл, эцмцш, платин, мис, никел, алцминиум кими
пластик вя юзлц металлар, -дямир (Фе) цзцмяркязли куб
кристал гяфясиня, -дямир (Фе), хром, молибден,
волфрам, титан вя бир сыра диэяр металлар отаг
температурунда щяъмимяркязли куб, магнезиум, висмут,
синк, сиркониум вя с. сых йерляшмиш щексагонал кристал
гяфясиня малик олур.
Кристал гяфясинин формасы иля ялагядяр
ашаьыдакы мцлащизяляр мараглыдыр:
- бцтцн няъиб металлар цзцмяркязли куб кристал
гяфясиня маликдир;
- йцксяк електрик вя истилик кечириъилийиня малик
металлар цзцмяркязли куб гяфяси иля
кристаллашыр;
- щяъмимяркязли куб гяфясиня щям юзлц, щям дя
кювряк металлар малик ола биляр;
- сых йерляшмиш щексагонал гяфяся малик
металларын бярклийи сойуг деформасийа
нятиъясиндя даща тез артыр.

1.2. Металларын полиморфизми


Бир чох металлар мцхтялиф температурда мцхтялиф
типли кристал гяфяся малик олур. Металын мцхтялиф
кристал формаларына маликолма габилиййятиня
полиморфизм вя йа аллотропийа дейилир, кристал
гурулушларын юзляри ися аллотропик форма вя йа моди-
фикасийа адланыр. Даща ашаьы температурда мювъуд
олан модификасийа  иля, даща сонра ;  вя с. иля ишаря

13
едилир. Мясялян, дямирин Фе вя Фе, титанын Ти вя Ти
модификасийалары мювъуддур.
Саф металын гыздырылмасы заманы бир аллотропик
форманын диэяриня чеврилмяси сабит температурда
истилийин удулмасы иля баш верир. Сойудулма заманы
аллотропик чеврилмя ейни гайдада баш верир. Термики
яйрилярдя чеврилмя цфцги сащя иля гейд олунур. Шякил
4-дя верилмиш дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Бир кристал модификасийасынын башга
модификасийайа чеврилмя температуру полиморф
чеврилмя температуру адланыр. Полиморф чеврилмя
заманы кристал гяфясин типи дяйишир. Бу щадисяйя
йенидян кристаллашма дейилир. Мясялян, дямирин 911
Ъ-дян ашаьы температурда щяъмимяркязли куб типли
гяфяся малик Фе, 911 Ъ-дян 1392 Ъ-дяк цзцмяркязли
куб типли гяфяси малик Фе модификасийасы мювъуддур.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы
кристал гяфясин типи дяйишмякля йанашы, металын
сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир сойудуларкян
ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин артмасы вя мцвафиг
сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмунядир. Поладда
чеврилмя заманы щяъмин артмасы щятта материалын
даьылмасына сябяб ола билир.

14
Саф металын
гыздырылмасы
заманы бир
аллотропик фор-
манын диэяриня
чеврилмяси сабит
температурда
истилийин
удулмасы иля баш
верир. Сойудулма
заманы ися
аллотропик
чеврилмя ейни
гайда иля, лакин
истилийин
айрылмасы иля
баш верир.
Термики
яйрилярдя чеврил-
мя цфцги сащя иля
Шякил 4. Дямирин сойудулма яйриси гейд олунур.
Шякил 4-дя
верилмиш дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Йени аллотропик формалар (модификасийалар) бярк
ъисм дахилиндя кристаллашма мяркязляринин ямяля
эялмяси вя кристалларын бюйцмяси йолу иля эедир.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы
кристал гяфясин типинин дяйишилмяси иля йанашы
металын сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин
артмасы вя мцвафиг сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нц-

15
мцнядир. Поладын полиморф чеврилмяси заманы щяъмин
артмасы щятта материалын даьылмасына сябяб олур.
Ъядвял 1-дя бязи металларын аллотропик формалары
барядя мялумат верилмишдир.
Ъядвял 1
Металларын аллотропик формалары
Дяйанятли
Метал Аллот- вязиййятин,
(елемент ропик температур Кристал гяфяси
) форма интервалы,
Ъ
 <911 Щяъмимяркязли куб (К8)
Фе  911-1392 Цзцмяркязли куб (К12)
 () 1392-1539 Щяъмимяркязли куб (К8)
 <450 Щексагонал (Щ12)
Ъо
 450-1480 Цзцмяркязли куб (К12)
 <18 Алмас гяфяси
Сн
 18-232 Щяъмимяркязли тетрагонал
 <700 Мцряккяб чохатомлу куб
 700-1079 Мцряккяб чохатомлу кубик
Мн
 1079-1043 Цзцмяркязли тетрагонал
 1143-1244 Щяъмимяркязли куб (К8)
 <882 Щексагонал (Щ12)
Ти
 882-1660 Щяъмимяркязли куб (К8)
 <867 Щексагонал (Щ12)
Зр
 867-1860 Щяъмимяркязли куб (К8)
Магнит чеврилмяляри. Бязи металлар (дямир,
кобалт, никел) хцсуси магнит хассяляри иля фярглянир. Бу
хассяляр ферромагнит хассяляри адланыр. П.Кцри
эюстярмишдир ки, мцяййян температурда метал
ферромагнит хассялярини итирир. Бу температур Кцри
нюгтяси адланыр. Магнит чеврилмяси заманы металын

16
кристаллик структурунда дяйишилик баш вермир. Магнит
хассяляри хариъи вя дахили електрон юртцкляринин
гаршылыглы тясири нятиъясиндя дяйишир.

1.3. Кристаллографик мцстявиляр вя


истигамятляр
Кристаллик фяза гяфясляриндя атом мцстявиляринин
вязиййятини мцяййян етмяк цчцн щямин мцстявинин
координат охларында кясдийи парчаларын тярс гиймятиня
бярябяр олан цч расионал ядяддян ибарят (щкл)
индексляриндян истифадя едирляр. Охлар бойу узунлуг
ващиди олараг елементар гяфясин тилляринин узунлуьу
эютцрцлцр.
Щяъмимяркязли кубун нцмцнясиндя атом мцстяви-
ляринин ишарялянмясиня бахаг (шякил 5). Кубун щяр
мцстявиси тяк бир оху кясир. Бу заман парчалар мцвафиг
сурятдя (1, , ), (, 1, ), (,, 1), онларын тярс гиймяти
ися (1, 0, 0), (0, 1, 0) вя (0, 0, 1) олаъаг. Даиряви
мютяризяйя алынан индексляр (100), (010), (001) кими
ишарялянир. Парчалар мянфи гиймят алдыгда индексин
цзяриндя мянфи (-) ишаряси йазылыр – , ,
.
Куб гяфясдя куб мцстявиляриндян башга (шякил 5.а),
октаедр мцстявиси (111), (шякил 5.б) вя ромбик додекаедр
мцстявиси (110), (шякил 5.ъ) мювъуддур.
Гейд етмяк лазымдыр ки, индексляр тяк бир
мцстявини йох, паралел мцстявиляр групуну характеризя
едир. Бу щалда онлар фигуралы мютяризялярдя {100},
{010}, {001} кими йазылыр.
Кристал гяфясиндя атом сырасынын йерляшмя
истигамятинин индексини мцяййян етмяк цчцн паралел
мцстявиляр групундан координат башланьыъындан кечян
17
Шякил 5. Щяъмимяркязли куб гяфясиндя
кристаллографик мцстяви вя истигамятлярин
индексляри
мцстявилярин истигамятини сечмяк лазымдыр. Сонра
елементар гяфясин тилинин узунлуьуну ващид гябул
едяряк бу истигамятин истянилян нюгтясинин коор-
динатлары тяйин едилир.

1.4. Металларын хассяляринин


анизотропийасы
Кристаллик материалларын кристал гяфясляринин
мцхтялиф мцстявиляриндя атомларын йерляшмя сыхлыьы
мцхтялифдир. Мясялян, щяъмимяркязли куб кристал
гяфясинин йан цз мцстявисиндя 4 атом, диагонал

18
мцстявисиндя ися 5 атом вардыр (шякил 5). Атомларын
йерляшмя сыхлыьы материалын хассяляриня тясир
эюстярир. Буна эюря дя кристаллик материалын хассяляри
нцмцнянин кясилмя истигамятиндян асылы олур.
Кристаллик материалын хассяляринин беля гейри-
бярабярлийи анизотропийа адланыр.
Хассяляринин анизотропийасы тякликдя
эютцрцлмцш кристала, башга сюзля монокристала аиддир.
Техникада тятбиг едилян металлар чохлу сайда анизотроп
кристаллитлярдян ибарятдир, йяни поликристалик
гурулуша маликдирляр. Кристаллитляр бир-бириня
нязярян гейри-мцнтязям гайдада ъящятляндийи цчцн,
онларын мцхтялиф истигамятлярдя хассяляри демяк олар
ки, бярабяр олур. Беляликля, поликристаллик ъисим
псевдоанизотропийа хассяли олур.
Лакин кристаллитляр щяр щансы бир истигамятдя
даща чох ъящятлянмиш оларса поликристаллик ъисим
анизотроплуг кясб едяр. Беля ъящятлянмя, башга сюзля
текстура, адятян металларын сойуг деформасийасы
нятиъясиндя баш веря биляр. Буна эюря дя машын
щиссялярини конструксийа етдикдя вя йа онларын щазыр-
ланма технолоэийасыны ишлядикдя буну нязяря алмаг
лазымдыр.

1.5. Кристаллик ъисимлярин гурулуш гцсурлары


Реал металын кристал гурулушунда бцтцн щалларда
атомларын кристал гяфясиндя ганунауйьун дцзцлмясини
позан гцсурлар мювъуддур. Бу гцсурлар материалын
хассяляриня мцяййян тясир эюстярир.
Кристаллик ъисмлярин гурулуш гцсурлары щяндяси
яламятляриня эюря нюгтяви, хятти вя сятщи гцсурлара
бюлцнцр.

19
Нюгтяви гцсурларын юлчцсц щяр цч ох бойунъа
кичик олур. Онларын юлчцсц бир нечя атом диаметри
бюйуклцйцндя олур. Нюгтяви гцсурлара вакансийалар
(бош дцйцнляр) – Шоттки гцсурлары, дцйцнлярарасы
атомлар (Френкел гцсурлары) вя ашгар атомлары аиддир.
Вакансийалар атомун дцйцнляр арасына вя йа сятщя кеч-
мяси, йа да сятщдян бухарланмасы нятиъясиндя мейдана
эялир. Дцйцнлярарасы атомларын мейдана эялмяси бир
нюв вакансийаларын якси кими тясяввцр едиля биляр.
Шякил 6-да нюгтяви гцсурлар эюстярилмишдир.

20
Шякил 6. Кристал гяфясиндя нюгтяви
гцсурлар

Нюгтяви гцсурлар атомларарасы мясафянин йерли


дяйишмясиня, бунунла да кристал гяфясинин позулмасына
сябяб олур. Бу биринъи нювбядя материалын електрик
мцгавимятинин вя гисмян дя кристалын мющкямлийинин
артмасына сябяб олур.
Хятти гцсурлар ики ох
бойунъа чох кичик юлчцйя
малик олур. Хятти
гцсурларын ян мцщцм нювц
дислокасийалардыр. Дисло-
касийаларын юйрянилмяси
кристаллик ъисимлярин
пластик деформасийасынын
тябиятини, металларын
мющкямлийинин вя
пластиклийинин тябиятини
изащ етмяйя имкан
вермишдир.
Дислокасийалар юз
нювбясиндя кянар вя винт
дислокасийаларына
бюлцнцр. Щяр ики нюв
дислокасийа кристалларын
Шякил 7. Дислокасийаларын айры-айры щиссяляринин
схеми: а – кянар сцрцшяряк кристал гяфясин
дислокасийанын йаранма идеал дцзцлцшцнц позмасы
схеми; б – атомларын иля йараныр. Дислокасийайа
дислокасийада йерляшмя цмцми щалда беля тяриф
схеми ( – сцрцшмя вермяк олар: кристал дахилиндя
векторудур)

21
сцрцшмя зонасы сярщядди йарадан хятти гцсурлара дисло-
касийа дейилир.
Кянар дислокасийасыны беля тясяввцр етмяк олар:
елас-тик ъисмин АБ хятти бойунча бир парчасыны кясяряк
ъисмин бир щиссясини о бири щиссясиня нисбятян бир
атомларарасы мясафя гядяр сцрцшдцрцрляр ки, кристалда
щямин мясафяйя бярабяр щцндцрлцкдя пилля йарансын
(шякил 7.а). Кянар дислокасийасыны кристалда йерляш-
дирилмиш ялавя йарыммцстяви кими дя тяссявцр етмяк
олар (шякил 7.б). Ялавя йарыммцстяви сцрцшмя
мцстявисиндян истяр йухарыда, истярся дя ашаьыда
йерляшя биляр. Йарыммцстяви йухарыда йерляшдикдя
дислокасийа мцсбят, ашаьыда йерляшдикдя мянфи сайы-
лыр. Шякил 7.б-дя эюстярилян кянар дислокасийасы мцс-
бятдир.
Шякил 8-дя винт дислока-
сийасынын модели
эюстярилмишдир. Винт дис-
локасийасы ЕФ хятти ятрафында
винт сятщи бойунъа бурулмуш
атом мцстявиляри кими тясяввцр
едиля биляр.

Шякил 8. Винт
дислокасийасынын
модели

22
Дислокасийаларын ятрафында кристал гяфясин
еластики позулмасы баш верир. Позулманы характеризя
етмяк цчцн Бцргерс вектору анлайышындан истифадя олу-
нур. Бцргерс векторуну тясяввцр етмяк цчцн дислока-
сийалы реал кристалы гцсурсуз кристалла мцгайыся етмяк
лазымдыр. Бундан ютрц реал кристалын гцсурсуз щис-
сясиндя бир атомдан о бириня доьру олараг гцсурлары ют-
мякля ихтийары формада
гапалы контурдан ибарят
Бцргерс контуру гурулур
(шякил 9). Бцргерс векторуну
тяйин етмяк цчцн дис-
локасийа ятрафында АБЪДЕ
контуру сечяк (шякил 9.а). А
нюгтясин- дян саат ягрябинин
яксиня 6 атомларарасы
мясафядян ибарят АБ,
БЪ, ЪД вя ДЕ айыраг. Контур 5
атомларарасы
мясафядян ибарят ДА сащясиндя
гапаныр. Гцсурсуз
(дислокасийасыз) крис-
талда бу сащя диэярляри кими 6
атом- ларарасы мясафядян
ибарятдир (шякил 9.б). Гцсурсуз
вя дислока- Шякил 9. Бцргерс
сийалы кристал
векторунун тяйин гяфясляринин
едилмя схеми периметрляринин
(А1Б1Ъ1Д1 – АБЪД) фярги сцрцшмя
просесиндя сцрцшмянин гиймятини вя истигамятини
эюстярян Бцргерс векторудур. Кянар дислокасийасы цчцн
Бцргерс вектору ъящятъя дислокасийа хяттиня перпенди-

23
кулйар, гиймятъя сцрцшмя истигамятиндя атомларарасы
мясафяйя бярабярдир.
Винт дислокасийалары
заманы дислокасийанын
щярякят истигамяти вя
Бцргерс векторунун ъящяти
цст-цстя дцшцр. Винт дис-
локасийасы йаранаркян
кристалда сцрцшмя
дислокасийа хятти бойунъа
ашаьы вя йа йухары бир
атомларарасы мясафя гядяр
олур.
Кристалда
дислокасийанын мюв-
Шякил 10. Ахыъылыг ъудлуьу кристал гяфясинин
щяддинин гцсурларын еластик тящрифиня сябяб
сыхлыьындан асылылыьы: 1 – олур. Беля ки, кянар дисло-
гцсурсуз идеал кристал; 2 – касийасы мцсбят олдугда
гцсурсуз «быьъыг» сцрцшмя мцс-тявисиндян
кристаллар; 3 – табалмайа йухарыдакы атомлар еластик
уьрадылмыш метал; 4 – сыхылыр, ашаьыдакы атом-
емалдан сонра гцсурларынын
лар ися еластик дартылыр.
сыхлыьы артырылмыш
метал Мянфи дислокасийада ися бу
яксиня олур. Беляликля, дислокасийалара
малик кристалын енержиси дислокасийасыз кристалын
енержисиндян чох олур. Хариъи гцввя тясири алтында
кристаллардакы дислокасийалар щярякят едяряк бири-
бириля, щямчинин нюгтяви вя сятщи гцсурларла гаршы-
лыглы тясирлянирляр. Бу заман ейни ишаряли дислока-
сийалар бир-бирини итяляйир, якс ишарялиляр ися ъязб
едир.

24
Кянар дислокасийаларын йахынлыьында, кристал
гяфясин дартылдыьы йердя вакансийалар вя
дцйцнлярарасы атомлар асан щярякят едяряк ашгар
атомлар топлусу ямяля эятирир. Буна Коттрел атмосфери
дейилир.
Дислокасийаларын сыхлыьы, йяни кристалын ващид
щяъминя дцшян дислокасийаларын узунлуьу бюйцк
гиймят ала билир. Мясялян, табалмайа уэрадылмыш
металларда дислокасийаларын сыхлыэы 106–108 см-2, сойуг
деформасийадан сонра ися 1011–1012 см-2 ола билир.
Сятщи гцсурларын галынлыьы чох кичик олса да ики
ох бойунъа нисбятян бюйцк юлчцйя малик олур. Сятщи
гцсурлара кристал дянялярарасы сярщядляр, дяня
дахилиндяки фрагментлярарасы сярщядляр вя йа
фрагментляр дахилиндя блокларарасы сярщядляр аиддир.
Бир кристал гяфясинин башга кристал гяфясиня кечид
(сярщяд) зонасында атомларын сыхлыьы вя ашгар
атомларын консентрасийасынын йцксяк олмасы металын
механики хассяляриня тясир эюстярир.
Кристал гяфясин гцсурлары металын нязяри вя
фактики мющкямлийи арасында бюйцк фярг ямяля
эялмясиня сябяб олур. Мясялян, яэяр идеал гурулушлу
кристал гяфяся малик дямирин мющкямлийи (нязяри
мющкямлик) 13000 МПа-дырса, дямирин фактик
мющкямлийи ъями 250 МПа-дыр, щям дя гцсурларын, би-
ринъи нювбядя дислокасийаларын тясири онларын
сыхлыьы иля баэлыдыр. Шякил 10-да кристал гяфясин гц-
сурларынын металын механики хассяляриня тясири эюстя-
рилмишдир. Шякилдян эюрундцйу кими
дислокасийаларын вя башга гцсурларын сыхлыьынын
мцяййян щяддинядяк металын мящкямлийи азалыр, сонра
ися гцсурларын сыхлыьы артдыгъа мющкямлийи дя артыр.
Беляликля, металын мющкямлийинин артмасына ики

25
йолла наил олмаг мцмкцндцр: 1. идеал кристал гурулуша
малик метал алмаг; 2. дислокасийаларын вя йа онларын
щярякятиня мане ола билян гцсурларын сайыны артырмаг.

1.6. Метал вя яринтилярдя диффузийа


Метал вя яринтилярин структурунда, хцсусян йцксяк
температурда баш верян дяйишикликляр юз-юзцня
диффузийа вя диффузийа иля ялагядардыр.
Юз-юзцня диффузийа истилик тясири алтында метал
атомунун кристал гяфясинин бир дцйцнцндян гоншу
дцйцня вя йа дцйцнляр арасына кечмясидир. Диффузийа
ися яринтинин айры-айры зоналарында консентрасийанын
дяйишмяси иля мцшайият олунан мцхтялиф елемент
атомларынын кючцрцлмясидир.
Диффузийа (юз-юзцня диффузийа) просесляри
йердяйишмя, вакансийа, дцйцнлярарасына кечмя вя с.
механизмлярля баш веря биляр. Лакин диффузийанын щяр
щансы механизм цзря баш вермяси йер дяйишян
атомларын дяф едя биляъяйи енерэетик барйердян
(активляшмя енержисиндян) асылыдыр. Активляшмя
енержиси атомларарасы рабитя гцввяляриндян вя
диффузийа просеслярини асанлашдыран кристал
гяфясинин гцсурларындан асылы олур. Метал
атомларынын диффузийасы цчцн вакансийа механизми,
Щ, Н, Ъ вя с. кими кичик атом радиуслу елементляриндян
ютрц дцйцнлярарасына кечмя механизми цстцнлцк тяшкил
едя биляр. Диффузийа цчцн мювъуд олан Фик ганунуна
эюря ващид заман ярзиндя ващид сятщдян (дс) диффузийа
едян маддянин мигдары – дм консентрасийа градийентиня
( ) вя диффузийа ямсалына (Д) мцтянасибдир:

26
Мянфи ишаряси диффузийанын консентрасийа
градиейенти векторунун якс истигамятиндя, йяни
диффузийа едян елементин бюйцк консентрасийалы
зонадан кичик консентрасийа зонасына кечмяси иля баш
вердийини эюстярир. Диффузийа ямсалы – Д яринтинин
тяркибиндян, дянялярин юлчцсцндян вя температурдан
асылы олмагла консентрасийа дяйишмясиля
диффузийанын сцрятини мцяййян едир. Диффузийа
просесляри кристаллашма, йенидян кристаллашма, фаза
чеврилмяляри вя яринтилярин сятщинин диэяр
елементлярля зянэинляшдирилмясинин ясасыны изащ
едир.

1.7. Полимер, шцшя вя керамиканын структуру


Полимер молекуллары ейни груп атомлардан –
бяндлярдян ибарят олан бюйцк молекул кцтляли
маддяляря дейилир. Полимерин щяр бир бянди илкин
ашаьымолекуллу маддянин – мономерин дяйишилмиш
молекулундан ибарятдир (шякил 11). Полимер ямяля
эяляркян мономерин молекуллары бири-бириля
бирляшяряк узун хятти молекуллар – макромолекуллар
ямяля эятирир. Макромолекулларын атомлары ковалент
рабитя иля бирляшир, хятти молекулларын рабитя
характериндян асылы олараг полимерляри термопластик
вя термореактив полимерляря бюлцрляр.
Термопластик полимерляр юз хассялярини
дяйишмядян чохдяфяли гыздырылма заманы йумшалыр вя
сойудуларкян бяркийир. Термореактив полимерляр
термики парчаланма температурунадяк гыздырылдыгда

27

Шякил 11. Хятти макромолекулун гурулушу


беля йумшалмыр. Бу онунла изащ олунур ки, термо-
пластик полимерлярдя нисбятян зяиф Ван-дер-Ваалс
гцввяляри тясир эюстярир. Гыздырылма заманы
молекуллар арасында рабитя зяйифляйир вя полимер
йумшалыр. Термореактив полимерлярдя ися Ван-дер-
Ваалс гцввяляриндян башга, молекуллар арасында ениня
ковалент рабитя дя мювъуддур ки, бунун сайясиндя
полимер гыздырылыгда бярк галыр.
Хятти молекуллар ясас зянъирдян вя йан груплардан
тяшкил олунур (шякил 11). Яксяр полимерлярдя ясас
зянъир ясасян карбон атомларындан, цзвисилисиумлу
полимерлярдя ися оксиэен вя силисиум атомларындан
ибарят олур.
Йан груплар щидроэен, щаллоид атомларындан,
радикаллардан (ОЩ-, ЪН-, Ъ6Щ5 вя с.), тяшкил олунур.
Бир нечя нюв груп олдугда онлары ясас зянъир бойу щям
низамланмыш, щям дя низамланмамыш гайдада дцзмяк
мцмкцндцр. Буна уйьун олараг полимерляр низамланмыш
вя низамланмамыш полимерляря бюлцнцр.
Полимерлярин цмцми структуру айры-айры
молекулларын гаршылыглы йерляшмясиндян –
молекулцстц структурдан тяшкил олунур. Молекулцстц
структур айры-айры молекуллар арасындакы ъазибя
гцввяси вя молекулларын истилик щярякяти нятиъясиндя
йараныр. Иш температурундан йухары гыздырылмыш
низамланмамыш полимерляр цчцн дястя (пачка) структур
характердир. Беля структурда гоншу молекулларын ясас
зянъирляри нисбятян бюйцк сащялярдя паралел йерляшир.
Низамланмыш полимерлярин молекулцстц структурлары
цчцн ися кристаллик гурулуш характердир.
Полимер маддядя микромолекуллар сых йерляшмир.
Йерляшмя сыхлыьы сярбяст щяъмля, йяни маддянин
фактики хцсуси щяъми иля сых йерляшмянин нязяри
28
хцсуси щяъми арасындакы фяргля мцяййян едилир.
Гыздырылма заман сярбяст щяъм артыр. Сярбяст щяъмдян
асылы олараг полимер маддя цч физики щалда: шцшявари,
йцксяк еластики вя юзлц-ахыъы щалда ола биляр. Бир
щалдан башгасына кечилмяси истилик удулмадан вя йа
айрылмадан баш верир. Кечид температурлары
шцшяляшмя (тш) вя ахыъылыг (тах) температурлары
адланыр.
Полимерлярин физики щаллары арасындакы фярг
деформасийа заманы ашкар мцшащидя олунур. Шцшявари
щалда полимер еластики бярк ъисмдир. Йцк алтында
деформасийа ъями бир нечя фаиз ола билир вя йцк
эютцрцлдцкдян сонра итир. Йцксяк еластики щал сярбяст
щяъмин  2,5% гиймятиндя мцшащидя олунур. Бу щалда
полимер юзцнц еластики ъисм кими апарыр. Йцк алтында
деформасийа 500-800 % гядяр чох бюйцк гиймят ала
билир. Бу заман макромолекулларда атомларасы мясафя
чох аз дяйишир. Йцк эютцрцлдцкдян сонра
макромолекуллар мцвазинят щалына гайыдыр. Буна эюря
дя йцксяк еластики щал дюняридир. Юзлц-ахыъы щалында
полимер юзцнц юзлц майе кими апарыр. Бу щалда
деформасийанын ясасыны дюнмяйян юзлц ахма тяшкил
едир. Йцк эютцрцлцкдян сонра юзлц ахма дайаныр вя
юзлц майе алдыьы форманы сахлайыр. Гыздырылма
макромолекулларда ковалент рабитянин позулмасына
сябяб олур.
Мцхтялиф физики щалларда полимерин молекул
структуру дяйишмяз галыр, лакин молекулцстц структур
асанлыгла дяйишир – тш температурундан йухары
гыздырылдыгда низамланмамыш структурлар
низамланмыш структурларла явяз олунур, тш
температурундан ашаьы сойудулдугда ися материалда
йенидян асанлыгла низамланмамыш молекулцстц структур

29
йараныр. Термопластик полимери деформасийайа
уьратдыгдан сонра йцкц эютцрмядян тш-дян ашаьы тем-
пературадяк сойутсаг, дартылмыш макромолекуллар йцк
эютцрцлдцкдян сонра да юз формасыны сахлайыр вя
беляликля йцксяк еластики щал дондурулмуш олур.
Молекулцстц структурун мцвазинят вязиййятиндян
сапмасы полимер мямулларда мющкямлийя тясир
эюстярир. Низамланмыш полимерляр кристаллашманын
мцвазинят температурундан (ткр) ашаьы сойудулдугда
кристаллашма баш верир. Бу кристаллашма истилик
айрылмасы вя щяъмин азалмасы иля мцшайият олунур.
Кристаллашма температуру тш температурундан йухары
олдуьу цчцн низамланмыш полимерляр (тш–ткр)
интервалында еластиклийини сахлайыр. Низамланмыш
полимерлярин кристаллашмасы 60-70%-дян йцксяк олса да
там кристаллашма баш вермир. Кристаллик полимерлярдя
кристалларын формасы вя юлчцсц кристаллашма
шяраитиндян асылы олмагла полимерин механики
хассяляри алынмыш структурдан асылы олур.
Шцшя оксидлярин вя оксиэенсиз бирляшмялярин
яридилмяси йолу иля алынан аморф маддядир. СиО2, Б2О3,

Шякил 12. Си04 тетраедрляринин шцшядя йерляшмяси


(-Си-О рабитяляри арасындакы буъагдыр)
П2О5, ЭеО2 кими оксидляр, щямчинин мярэцмцш, селен,

30
теллурун бязи оксиэенсиз бирляшмяляри
шцшяямяляэятирян маддялярдир.
Шцшянин ясасыны щямчинс структур
елементляриндян ибарят тор тяшкил едир. Тяркибъя ян
садя олан кварс шцшясиндя беля елемент, тяпяляри иля
бирляшян СиО4 тетраедрляридир (шякил 12). Кристаллик
кварсын структуру да беля тетраедрлярдян тяшкил
олунмушдур. Ейни кимйяви тяркибли ики маддя
арасындакы фярг СиО4-цн йерляшмя гайдасы иля изащ
олунур. Беля ки, кварс шцшясиндя гоншу тетраедрлярдя
Си-О рабитяляри арасындакы буъаг эениш щцдудларда
дяйишя билир вя нятиъядя тетраедрляр низамланмамыш
гайдада йерляшир. Кристаллик кварсда ися тетраедрлярин
йерляшмяси тянзимлянмиш олур вя  буъаьы чох мящдуд
интервалда дяйишя билир.
Сянайедя ясасян диэяр оксидляр ялавя едилмиш
силикат шцшяляриндян истифадя олунур. Кварс
шцшяляриндян фяргли олараг бу шцшяляр нисбятян
ашаьы температурларда йумшалыр вя онлардан мямулат
нисбятян асан щазырланыр. Атомлары ковалент-ион раби-
тяляри иля бирляшян силикат шцшяляриня силисиум вя
оксиэенля йанашы алцминиум, титан, эерманиум,
берилиум дахил едилир, структур торунун йуваларында
гяляви вя гяляви-торпаг металларын ионлары йерляшир.
Кимйяви тяркибин мцряккябляшмяси структурун
биръинслийинин позулмасына, шцшянин хассяляринин вя
рянэинин дяйишмясиня сябяб олур.
Бир фазалы яринти сойудуларкян онун мцхтялиф
кимйяви тяркиби ики вя чох майейя лайлашмасы баш
верир. Бяркимиш шцшя щяр бир фазасы аморф олан чох
фазалы структура малик олур. Силикат шцшялярин беля
лайланмасы онун структурунун характер хцсусиййятидир.
Ири кристаллар ямяля эялмяси иля баш верян

31
кристаллашма шцшянин мющкямлийиня вя
шяффафлыьына мянфи тясир эюстярир. Шцшянин
кимйяви тяркибини вя онун биширилмя шяраитини
тянзимлямякля кристаллашманын гаршысыны алмаг
мцмкцн олур.
Керамика минерал овунтуларынын йцксяк
температурда биширилмяси йолу иля алынан материала
дейилир. Гыздырылма заманы илкин маддяляр бир-бири
иля тясирляняряк кристаллик вя аморф структур ямяля
эятирир. Керамика, структурунда ковалент вя йа ион
кристаллары олан мясамяли материалдыр. Бу кристаллар
мцряккяб оксидлярдян, карбидлярдян вя йа онларын
ясасында ямяля эялмиш бярк мящлуллардан ибаряттир.
Керамик материалын ясас хцсусиййяти онун кювряк
олмасыдыр. Кристаллар кичик, мясамялик аз олдугда
керамиканын даьылмайа мцгавимяти бойцйцр.

1.8. Металларын кристаллашмасы

1.8.1. Кристаллашма просесинин механизми


Металларын майе щалындан кристал гурулушлу бярк
щалына кечмясиня илкин кристаллашма дейилир. Бярк
кристаллик маддянин дахилиндя йени кристалларын
йаранма просесиня ися икинъи кристаллашма дейилир.
Маддялярин цч агрегат щалында-бярк, майе вя газ
щалында олмасы физикадан мялумдур. Маддянин бир
агрегат щалындан башкасына кечмяси там мцяййян яримя
вя йа гайнама температурунда баш верир.
Мялумдур ки, бярк кристаллик маддялярдя атомлар
(ионлар) маддянин бцтцн щяъминдя мцяййян
ганунауйьунлугла кристал гяфясин дцйцнляриндя
йерляшир. Башга сюзля, бярк кристаллик ъисмлярдя

32
атомларын узаг дцзцлцшц гайдасы мювъуддур. Майелярдя
ися ганунауйьун дцзцлцш бцтцн щяъмдя йох, анъаг нис-
бятян дяйанятли груплашмалар вя йа флуктуасийалар
тяшкил едян аз сайлы атомлар групуна аиддир, башга
сюзля, йахын дцзцлцш гайдасы мювъуддур.
Бярк ъисмин температуру артдыгъа дцйцнлярдяки
атомларын мцтящярриклийи артыр, онларын рягс
амплитудасы бюйцйцр, яримя температуру сайылан
мцяййян температурда атомлар дцйцнлярдян чыхыр,
кристал гяфяс даэылыр вя майе фаза ямяля эялир.
Майенин сойумасы вя бяркимяси заманы ися якс
просес баш верир. Атомларын мцтящярриклийи азалыр вя
яримя температуру йахынлыьында кристалларда олдуэу
кими йерляшмиш атомлар групу йараныр. Температур
ашаьы дцшдцкъя бу групларын дяйаняти артыр вя онлар
кристаллашма мяркязиня вя йа кристал рцшеймляриня
чеврилир.
Термодинамиканын икинчи ганунуна эюря щяр
щансы систем сярбяст енержисинин минимум гиймятини
алмаэа чалышыр. Сярбяст енержи дахили енержинин
изотермик шяраитдя ишя чевриля билян щиссясидир. О,
температур дяйишдикдя, яримя вя бяркимя, полиморф
чеврилмя вя с. заманы юз гиймятини дейишир.
Ф = У - ТС,
Бурада Ф – сярбяст енержи;
У – системин там дахили енержиси;
Т – температур;
С – ентропийадыр.

33
Кристаллашма
просеси йухарыда
эюстярдийимиз термоди-
намиканын икинъи гану-
нуна табедир. Беля ки, яэяр
бярк щалын енержиси аз-
дырса метал кристалла-
шыр, майе щалынкы
аздырса ярийир.
Шякил 13-дя майе вя
бярк щалын енержисинин
температурдан асылы
Шякил 13. Бярк вя майе щалын олараг дяйишмяси
сярбяст енержисинин эюстярилмишдир. Тем-
температурдан асылы олараг ператур дяйишдикъя щяр
дяйишмяси ики щалын сярбяст
енержиси дяйишир. Тс температурунда щяр ики щалын
сярбяст енержиси бярабярдир. Она эюря дя бу тем-
пературда яримя вя йа кристаллашма баш веря билмяз.
Буна эюря дя Тс – мцвазинят температуру адланыр.
Щягигятдя кристаллашма анъаг Ф=Фм-Фкр
шяраитиндя, йяни енержиляр фяргинин ямяля эялмясиня
сябяб олан мцяййян ифрат сойумадан сонра башлайыр
(бурада Фм – майе щалын; Фкр – кристал щалынын сярбяст
енержисидир). Кристаллашманын башландыьы температур
кристаллашма температуру, Т=Тс-Ткр ися ифрат сойума
дяряъяси адланыр. Ифрат сойума дяряъяси чох олдугъа
сярбяст енержиляр фярги артыр вя кристаллашма даща
интенсив эедир. Маддянин яримяси цчцн ися ону яримя
температурунадяк ифрат гыздырмаг лазымдыр.

34
Шякил 14-дя мцхтялиф сцрятля сойума просесини
характеризя едян термик яйриляр верилмишдир.
Эюрцндцйц кими кичик В1 сцрятиндя ифрат сойума
дяряъяси чох кичикдир вя кристаллашма Тс мцвазинят
температуруна йахын температурда эедир. Сойума сцряти
артдыгъа сойума дяряъяси дя артыр вя кристаллашма даща
ашаьы температурда эедир.
Термик яйрилярин цфцги В В В
щиссяси кристаллашма заманы
1 2 3

Т 2
Т ем пе ра ту р, Т
истилик айрылмасы иля изащ

1
Т
Т
олунур. Ифрат сойума S

Т 3
дяряъяси металын
тямизлийиндян дя асылыдыр. В 1

Метал тямиз олдугъа ифрат


сойума дяряъяси артыр. В
В
2

Кристаллашма просесиня 3

ики елементар просесин – З ам ан, 


кристал рцшеймляринин
(мяркязляринин) йаранмасы вя Шякил 14. Мцхтялиф
онларын бюйцмяси просес- сцрятлярля сойуманы
ляринин ъями кими бахыла характеризя едян термик
биляр. яйриляр
Кристаллашма температуруна йахын температурда,
йяни мцвазинят температурундан бир гядяр ашаьы майе
металда атомларын флуктуасийа адланан кичик груплаш-
малары йараныр. Бу груплашмаларда атомларын бир
щиссясиндян кристал рцшеймляри вя йа кристал
мяркязляри ямяля эялир. Ифрат сойума дяряъяси артдыгъа
ващид заман ярзиндя ямяля эялян кристал мяркязляринин
сайы да артыр. Ямяля эялмиш кристал мяркязляри
бюйцмяйя башлайыр. Беляликля, бир тяряфдян ямяля
эялмиш кристал мяркязляри бюйцйцр, диэяр тяряфдян ися
йени кристал мяркязляри ямяля эялир.

35
Кристаллашма просеси мярщяляляринин
ардыъыллыьы схематик олараг шякил 15-дя верилмишдир.
Шякилдян эюрцндцйц кими кристаллар бюйцдцкъя бири-
бириля тоггашараг дцзэцн щяндяси формасынын итирир.

Шякил 15. Металларын


кристаллашмасынын схеми
Бу ъцр щягиги кристаллара кристаллит вя йа дяня дейилир.
Дянялярин юлчцсц кристал мяркязляринин ямяляэялмя вя
бюйцмя сцрятляриндян
асылыдыр. Мясялян,
майе метал торпаг гяли-
бя вя йа гыздырылмыш
метал гялибя тюкцлярся
сойума сцряти кичик
олар, нятиъядя кристал
мяркязляринин ямяля
эялмя сцряти кичик,
лакин бюйцмя сцряти
Шякил 16. Кристал чох олар. Бу щалда
рцшеймляринин ямяля эялмя
кристалларын сайы аз,
сцрятинин (Р.С.) вя кристалларын
бюйцмя сцрятинин (К.С.) ифрат
юлчцсц ися бюйцк олар.
сойума дяряъясиндян асылылыьы Сойума сцряти, башга
36
сюзля Т артдыгда ися мяркязлярин йаранма сцряти
артыр, бу ися даща чох сайда нисбятян кичик
кристалларын ямяля эялмясиня сябяб олур. Кристал дя-
нясинин юлчцсцня майе металын температуру, кимйяви
тяркиби, хцсусян кянар ашгарлар тясир едяр.
Шякил 16-да кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси
вя онларын бюйцмяси сцрятинин ифрат сойума дяря-
ъясиндян асылылыэы эюстярилмишдир. Бу шякилдя
верилмиш яйриляря Тамман яйриляри дейилир.
Йухарыда тясвир едилян кристаллашма просеси юз-
башына кристаллашма адланыр. Реал шяраитдя майе метал
кристалларын юзбашына ямяля эялмяси чятиндир. Чох за-
ман кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси цчцн мянбя
ролуну бярк щиссяъикляр (гейри-метал гарышыглар,
оксидляр вя с.) ойнайыр. Бу щиссяъикляр чох олдугъа,
кристаллашма мяркязляринин сайы артыр, дяняляр
кичилир. Чох заман майе метала кристаллашма заманы
дянялярин кичилмясиня сябяб олан ашгарлар гатырлар. Бу
ямялиййата модификасийаетмя, ашгарлара ися
модификатор дейилир. Алцминиум, титан, ванадиум вя с. –
поладдан ютрц, натриум, титан, сиркониум-алйминиум
яринтиляриндян ютрц модификатор ролуну ойнайыр.

1.8.2. Сакит полад кцлчясинин гурулушу


Металын бяркимяси заманы
ямяля эялян кристаллар сойума
сцрятиндян, ашгарларын мигдарындан
вя характериндян асылы олараг
мцхтялиф форма вя юлчцдя ола биляр.
Чох заман кристаллашма просесиндя
дендрит адланан аьаъшякилли
кристаллар ямяля эялир. Шякил 17
Шякил 17.
Дендритик
кристалын схеми 37
дентрит гурулушлу тюкмя металын макро- вя микрострук-
туру цчцн характерикдир.
Полад кцлчянин структуру илк дяфя 1878-ъи илдя
Д.К.Чернов тяряфиндян тясвир едилмишдир. Шякил 18-дя
сакит полад кцлчясинин гурулушу схематик олараг
эюстярилмишдир. Бу гурулуша цч зона кими бахмаг олар:
1 – хариъи хырдадяняли зона, 2 – сцтунвари кристаллар
зонасы, 3 – бярабярохлу кристаллар зонасы.
Хариъи хырдадяняли зона фязада ъящятлянмиш
хырда кристаллардан тяшкил олунур. Беля зонанын
йаранмасы гызмар майе металын сойуг гялиб сятщи иля
эюрцшмяси нятиъясиндя ифрат сойума иля изащ олунур.
Йухарыда эюстярилдийи кими бу зонада чох сайда
кристаллашма мяркязи ямяля эялир вя дяняляр кичик олур.

38
Шякил 18. Сакит полад кцлчясинин
гурулушу

Хариъи тябягя («габыг» зонасы) йарандыгдан сонра


истилик мцбадиляси цчцн шяраит дяйишир. Беля ки,
гялибин сятщи гызыр, истиликютцрмя интенсивлийи вя
«габыг» зонасы иля майе метал арасында температурлар
фярги азалыр, ифратсойума дяряъяси ашаьы дцшцр.
Нятиъядя сайъа нисбятян аз олан кристаллашма мяр-
кязляриндян истиликютцрмя истигамятиндя, йяни гялибин
39
сятщиня перпендикулйар истигамятдя сцтунвары
кристалларын бюйцмяси башлайыр.
Нящайят, кцлчянин мяркязиндя истиликютцрмя
мцяййян истигамятдя ъящятлянмиш олмур. Ейни заманда
кристаллашма заманы мяркязя доэру йюнялдилмиш хырда
бярк щиссяъикляр кристаллашма мяркязи ролуну ойнайыр.
Бурада ЫЫЫ зона – бярабярохлу кристаллар зонасы
йараныр.
Майе метал бяркийян заман интихаблы (сечмя)
кристаллашма эедир, йяни яввялъя даща тямиз метал
кристаллашыр, дянялярин сярщядляри ися мцхтялиф
ашгарларла зянэинляшир. Дяняляр (дентритляр)
чяръивясиндя кимйяви тяркибин бу ъцр гейри-бярабяр-
лийиня дентрит ликвасийасы вя йа кристалдахили
ликвасийа дейилир.
Яринти кцлчяляри зоналар бойунъа да мцхтялиф
тяркибя малик ола билир. Мясялян, полад кцлчяляриндя
сятщдян юзяйя доьру карбонун вя зярярли гатышыгларын-
кцкцрдцн вя фосфорун консентрасийасы артыр. Кцлчянин
беля кимйяви гейри-бярабярлийи зона ликвасийасы
адланыр.
Бир сыра яринтилярдя майе вя бярк фазаларын
сыхлыгларынын мцхтялиф олмасы нятиъясиндя,
щямчинин гарышмайан майе фазаларын кристаллашмасы
заманы да ликвасийа баш верир. Бярк фазанын сыхлыьы
кичик олдугда цзя чыхыр, бюйцк олдугда ися дибя чюкцр.
Беля ликвасийа гургушун – сцрмя, мис-гургушун, синк-
алцминиум вя с. яринтилярда баш веря билир. Бу нюв
ликвасийа гравитасийа ликвасийасы вя йа сыхлыьа эюря
ликвасийа адланыр. Гейд етмяк лазымдыр ки,
кристаллашмыш кцлчядя баш вермиш дендрит лик-
васийасыны термики емал йолу иля арадан галдырмаг вя
йа зяифлятмяк мцмкцндцр. Лакин зона ликвасийасы вя

40
гравитасийа ликвасийасы йалныз кристаллашма
просесиндя мцхтялиф техноложи цсулларла арадан
галдырыла вя йа зяифлядиля биляр. Сцтцнвары кристаллар
зонасында металын сыхлыьы нисбятян йцксяк олур, лакин
кристалларын эюрцшмя йериндя мющкямлик ашаьы
дцшцр. Кцлчянин ясас гцсурлары отурма (чюкмя)
коьушларындан, мясамяликдян вя ликвасийадан
ибарятдир. Отурма коьушларынын вя мясамяликлярин
ямяля эялмяси бярк металын щяъминин майе метала нис-
бятян аз олмасы иля изащ едилир.

41
2. Металларын деформасийасы вя
механики хассяляри

2.1. Метал вя яринтилярин хассяляри


Метал вя яринтилярин хассяляриня физики,
кимйяви, техноложи вя механики хяссяляр аиддир.
Физики хассяляря сыхлыг, яримя температуру,
истилик тутуму, истилик кечириъилийи, термик эенишлян-
мя, магнит хассяляри, електрик кечириъилийи вя с.
аиддир.
Кимйяви хасся анлайышы ясасян материалын башга
маддялярля кимйяви реаксийайа эирмя, оксидляшмяйя
мцгавимят вя с. кими анлайышлары ящатя едир.
Металларын хариъи мцщитля гаршылыглы кимйяви тя-
сириня коррозийа ян парлаг мисал ола биляр.
Техноложи хассяляр материалын гызмар вя сойуг
емала уьрадылма габилиййятини характеризя едир.
Яридилмя вя тюкмядя, гызмар вя сойуг деформасийа,
кясмя иля емал, термики емал вя гайнаг вахты техно-
ложилик бу хассялярин комплексини тяшкил едир.
Мцхтялиф мямулатлары конструксийа едяркян
биринъи нювбядя материалын механики хассяляри ясас
эютцрцлцр. Механики хассяляр материалын мцхтялиф йцк
алтында деформасийайа вя даьылмайа мцгавимятини
характеризя едир. Бурайа мющкямлик щядди, ахыъылыг
щядди, зярбя юзлцлцйц, йейилмяйя давамлылыг вя с. кими
хассяляр аиддир.

42
Истисмар шяраитиндя материалын етибарлы вя узун
мцддяти ишлямясини тямин едян хассяляр комплекси
конструктив мющкямлик адланыр.
Материалларын механики хассялярини гиймятлян-
диряркян ашаьыдакы мейарлар нязяря алынмалыдыр:
1. Мямулун конструктив хцсусиййятиндян вя истисмар
шяраитиндян асылы олмайан стандарт хассяляр. Бу
хассяляр материалын дартылмайа, сыхылмайа,
яйилмяйя, зярбя юзлцлцйцня стандарт сынаьы вя
бярклийинин юлчцлмяси йолу иля тяйин едилир.
2. Материалын конструктив мющкямлийини
гиймятлярдирян мейарлар. Бу мейарлар материалын
истисмар шяраитиндя иш габилиййятини
сяъиййяляндирир.
Метал материалларын конструктив мющкямлик
мейарларыны ики група бюлмяк олар. Биринъи група
метал материалын гяфил даьылмайа гаршы
етибарлылыьыны (даьылма юзлцлцйц, чатларын бюйцмяси
просесиндя удула билян енержи вя с.) мцяййян едир.
Икинъи група ися мямулун узунюмцрлцлцйцнц мцяййян
едян мейарлар (йорулмайа мцгавимят,
йейилмяйядавамлылыг, коррозийайадавамлылыг вя с.)
аиддир.
3. Конструксийанын мющкямлийини бцтцнлцкдя
гиймятляндирян мейарлар. Стенд сынаглары, натура
вя истисмар сынаглары иля тяйин едилян бу
амилляря галиг эярэинликлярин пайланма характери
вя гиймяти, мямулатын щазырланма вя
конструксийа едилимя гцсурлары вя с. аиддир.

2.2. Еластик вя пластик деформасийа


Ъисмя тятбиг едилмиш гцввялярин тясири алтында
онун форма вя юлчцляринин дяйишмясиня деформасийа
43
дейилир. Гцввянин тясири кясилдикдян сонра арадан
галхан деформасийайа еластик деформасийа дейилир. Яэяр
гцввя тясири кясилдикдян сонра деформасийа галарса беля
деформасийа пластик деформасийа адланыр.
Физики мащиййятиня эюря еластик вя пластик
деформасийа бир-бириндян кяскин фярглянир. Еластик
деформасийа заманы атомларын кристал гяфясиндяки
мцвазинят вязиййятиня нисбятян йердяйишмяси дюнярли

Шякил 19. Сцрцшмя иля пластик деформасийанын схеми: а


– кристалын илкин вязиййяти; б – еластик деформасийа
олунмуш вязиййят; ъ – еластик вя пластик деформасийа
олунмуш вязиййят; д – АБ мцстявиси цзря галыг пластик
деформасийасындан сонракы вязиййят
йердяйишмядир, йяни гцввя тясири кясилдикдян сонра
атомлар яввялки мцвазинят вязиййятиня гайыдыр,
кристаллар илкин форма вя юлчцлярини бярпа едир.
Еластик деформасийа металын структурунда вя
хассяляриндя галыг дяйишикликляриня сябяб олмур.
Пластик деформасийа кристалын бир щиссясинин
башга щиссясиня нисбятян дюнмяз йердяйишмяляриля
ялагядардыр. Гцввя тясири кясилдикдян сонра
деформасийанын йалныз еластик щиссяси арадан галхыр.
Пластик деформасийайа уьрайа билмя габилиййяти, йяни
пластиклик металлара бир сыра гиймятли хассяляр верир.
Беля ки, пластиклик сайясиндя металларын тязйигля
емалы мцмкцндцр. Пластиклик йерли эярэинликлярин

44
материалын бцтцн щяъми бюйцнъа пайланмасына имкан
верир вя даьылма тящлцкясини азалдыр.
Металларын сцрцшмяйя мцгавимяти дартылмайа вя

Шякил 21. Пластик деформасийа нятиъясиндя кристал


гяфясинин формасынын дяйишмяси: а – деформасийайа
гядяр; б – деформасийадан сонра

сыхылмайа мцгавимятиня нисбятян аз олур. Она эюря дя


адятян пластик деформасийа просесиня кристалын бир
щиссясинин башга щиссясиня нязярян сцрцшмяси кими
бахылыр. Сцрцшмя нятиъясиндя кристал гурулушу
дяйишмяйяряк яввялки кими галыр (шякил 19).
Пластик
деформасийа олунма ме-
ханизминин башга нювц
якизляшмядир (шякил
20). Бурада да де-
формасийа сцрцшмя ще-
сабына баш верир, лакин
кристалын сцрцшян
щиссяси сцрцшмяйян
щиссясинин эцзэцдя
якси кими йер тутур.
Шякил 20. Якизляшмя иля пластик
деформасийа: АБ – якизляшмя
мцстявиси
45
Поликристаллик металын пластик деформасийасы
щяр бир кристал дянясинин сцрцшмя вя йа якизляшмя иля
деформасийасы йолу иля эедир. Деформасийа дяряъяси
бюйцк олдугда кристал дяняляри формасыны дяйишир.
Беля ки, яэяр деформасийайа гядяр кристал дяняляри
эирдя идилярся (шякил 21.а), деформасийа нятиъясиндя
дяняляр сцрцшмя мцстявиляри бойунъа гцввя тясири
истигамятиндя узанараг лифли вя йа тябягяли структур
ямяля эятирир (шякил 21.б). Дянялярин формасынын
дяйишмясиля йанашы, онларын дахилиндя блокларын
парчаланмасы да баш верир.
Деформасийа дяряъяси бюйук олдугда дянялярин
нязяря чарпаъаг кристаллографик ъящятлянмяси ямяля
эялир. Хариъи гцввя тясири алтында беля ъящятлянмяйя
деформасийа текстурасы дейилир. Щям дя деформасийа
дяряъяси бюйцк олдугъа текстура да бюйцк олур.
Текстуранын характери металын юзцнцн тябиятиндян вя
деформасийанын нювцндян (йайма, дартма вя с.) асылы
олур. Текстура ямяля эялмяси металын механики вя
физики хассяляринин анизотропийасына сябяб олур.
Сойуг деформасийа дяряъяси артдыгъа металын
деформасийайа мцгавимятини характеризя едян хассяляри

46
(м, 0,2, бярклик вя б.) артыр, пластик деформасийа
олунма габилиййяти ( вя ), йяни пластиклийи азалыр.
Пластик деформасийа нятиъясиндя металын
мющкямлийинин артмасына дюйяняклянмя дейилир.

2.3. Металларын даьылмасы


Эярэинлийин кифайят гядяр бюйцк гиймятляриндя
деформасийа материалын даьылмасы иля нятиъялянир.
Даьылма просеси ики мярщялядян чат йаранмасы вя онун
нцмунянин кясийи бойунъа йайылмасы мярщяляляриндян
ибарятдир.
Даьылма яряфясиндя пластик деформасийанын
дяряъясиндян асылы олараг даьылманы кювряк даьылма
вя юзлц даьылмайа бюлцрляр. Юзлц даьылмада метал
даьылмадан габаг хейли пластик деформасийайа уьрайыр.
Кювряк даьылмада ися даьылма йа пластик
деформасийасыз, йа да онун чох кичик гиймятиндя баш
верир.
Кювряк вя юзлц даьылманы – даьылмайа сярф
олунан иш (енержи тутуму), чатын вя сыныг сятщинин
вязиййяти вя чатын йайылма сцряти характеризя едир.
Билаваситя даьылмайа сярф олунан иш кювряк
даьылмада юзлц даьылмайа нисбятян хейли аз олур.
Кювряк даьылма системдя топланмыш еластик енержинин
щесабына хариъдян ялавя енержи тятбиг едилмядян, юз-
юзцня баш верир. Юзлц даьылмада ися ъисмя фасилясиз
хариъи енержи верилмялидир. Бу енержи ъисмин пластик
деформасийасына сярф едилир.
Кювряк даьылма чатын чох бюйцк йайылма сцрятиля
характеризя олунур. Юзлц чатын йайылма сцряти ися
кичикдир вя ясасян эярэинликлярин артма сцрятиндян
асылыдыр.

47
Кювряк даьылмада сыныьын сятщи парлаг щамар
сащялярля характеризя олунур. Юзлц даьылмада ися
даьылма сятщи тутгун, пластик деформасийадан
йаранмыш лифли эюркям алыр.
Яслиндя там кювряк вя йа там юзлц даьылма йох,
гарышыг даьылма баш верир.
Ейни материал деформасийа шяраитиндян, тясир
едян амиллярдян асылы олараг щям кювряк, щям дя юзлц
даьылмайа уьрайа биляр, щямин амилляри хариъи вя
дахили амилляря бюлмяк олар. Хариъи амилляря
температур, эярэинлик консентраторларынын типи,
йцклямя шяраити вя йцклямя сцряти, деталын форма вя
юлчцляри, дахили амилляря ися материала хас олан
кристал гяфясинин типи, материалын тяркиби, онун емал
технолоэийасындан асылы олараг гурулушу (структуру)
аиддир.
Бир сыра металлар (Фе, Мо, W, Зн вя б.)
температурдан асылы олараг щям кювряк, щям дя юзлц
даьылмайа уьрайа билир. Температурун ашаьы дцшмяси
нятиъясиндя мейдана эялян кюв-
ряк даьылма щадисясиня
сойугсынма дейилир. Сойугсынма
А.Ф.Иоффенин тяклиф етдийи
схемя уйьун олараг йахшы изащ
едиля билир (шякил 22). Беля ки,
температурун дяйишмяси
даьыдыъы эярэинлийя (1) демяк
олар ки, тясир эюстярмядийи
Шякил 22. щалда, ахыъылыг щяддиня (2)
Температурдан асылы ъидди тясир эюстярир. Тс.щ. – со-
олараг кювряк вя юзлц йугсынма щядди температуру вя
даьылманын схеми йа ифрат кювряклик температуру

48
адланыр. Бу температурдан йухары юзлц, ашаьы
температурда ися кювряк даьылма баш верир.

2.4. Гызманын деформасийа олунмуш металын


структуруна вя хассяляриня тясири
Йухарыда (2.2) гейд едилдийи кими пластик
деформасийа едилмиш металын физики-механики
хассяляри нязяря чарпаъаг дяряъядя дяйишир. Дюйянякли
металда кристал гурулушун гцсурлары артыр, дахили
эярэинликляр ямяля эялир ки, нятиъядя металын сярбяст
енержиси артыр, о дяйанятсиз гейри-мцвазинят щалы
алыр. Тябии ки, отаг шяраитиндя узун мцддят сахлама,
хцсусян гызма, металын структурунун мцвазинят щалына
гайытмасына сябяб олур.
Деформасийа олунмуш (дюйянякли) метал
гыздырыларкян онун деформасийайа гядярки хассялярини
бярпа едян гайытма, полигонлашма вя йенидян
кристаллашма (рекристаллизасийа) просесляри баш верир.
Щяр шейдян яввял бир гядяр гыздырдыгда (мясялян,
дямири 400 Ъ – гыздырдыгда) кристал гяфясин позуглуьу
арадан галхыр, дислокасийаларын вя вакансийаларын
сыхлыьы, щямчинин дахили эярэинликляр азалыр. Лакин
металын структурунда нязяря чарпаъаг дяйишикликляр
баш вермир, дяняляр узадылмыш формада галыр. Бу
просеся гайытма дейилир. Гайытма мцтляг шкала иля 0,2
Тя-дян (Тя – яримя температурудур) бир гядяр ашаьы
гыздырылдыгда баш верир.

49
Гайытма просесиндя изафи вакансийалар вя
дцйцнлярарасы атомлар дислокасийалар тяряфиндян
удулур. Бундан ялавя вакансийаларын дянялярин кянарына
доьру ахмасы баш верир вя онларын консентрасийасы
азалыр. Гайытма просесиндя металын физики хассяляри
яввялки гиймятини алса да
механики хассяляр
комплекси демяк олар ки,
дяйишмир. Полигонлашма
гайытманын икинъи мяр-
щяляси олуб крис-
таллитлярин
кичикбуъаглы сярщядляри
олан субдяняляря
(полигонлара)
фрагментлянмясиндян
ибарятдир.
Металын
температуру бир гядяр дя
Шякил 23. Деформасийа олунмуш
артдыгда дюйянякли ме-
металын механики хассяляриня
вя структуруна гызманын талда микроструктур
тясири дяйишикликляри баш
верир (шякил 23). Беля ки, атомларын
мцтящярриклийи артыр, ъящятлянмиш лифли структур
явязиня йени бярабярохлу кристаллар ямяля эялир. Бу
просеся йенидянкристаллашма дейилир.
Йенидянкристаллашма ики мярщялядя эедир – илкин
йенидян кристаллашма вя йа емал йенидян кристаллаш-
масы вя топлайыъы йенидян кристаллашма.
Шякил 23-дян эюрцндцйц кими тй.к. – илкин йенидян
кристаллашма температурунадяк кристаллар
деформасийайа уьрамыш шяклини сахлайыр, тй.к. –
температурундан сонра деформасийа олунмуш материалда

50
йени дяня рцшеймляри ямяля эялир вя бюйцмяйя
башлайыр.
Беляликля, бу просесдя яввялки кристаллар бярпа
олунмайараг тамамиля йени кристаллар ямяля эялир. Йени
кристалларын юлчцсц яввялкилярдян хейли фяргляня
биляр. Деформасийа олунмуш металда сямтлянмиш лифли
структур явязиня йени бярабярохлу кристаллар ямяля
эялмяси илкин йенидян кристаллашма вя йа емал
йенидянкристаллашмасы, просесин башланьыъ тй.к. – тем-
пературу ися йенидян кристаллашма (рекристаллизасийа)
астанасы температуру адланыр.
Илкин йенидянкристаллашма нятиъясиндя
дюйяняклик практики олараг там арадан галхыр, металын
хассяляри яввялки гиймятиня йахынлашыр.
Йенидянкристаллашма астанасы температуру – тй.к.
деформасийа дяряъясиндян, гыздырма мцддятиндян,
дянялярин юлчцсцндян, щямчинин металын
тямизлийиндян асылы олур. А.А.Бочвар гайдасына эюря
Тй.к.=Тя (Тя – яримя температурудур). Техники тямиз
металлар цчцн =0,3-0,4; яринтиляр цчцн =0,5-0,6.
Дюйяняйи тамамиля арадан галдырмаг цчцн металы
даща йцксяк температурадяк гыздырырлар. Бу,
йенидянкристаллашманын сцрятля вя там кечмясини
тямин едир. Беля термики емал йенидянкристаллашма
табалмасы адланыр.
Илкин йенидянкристаллашма баша чатдыгдан сонра
гызма просеси давам етдикъя металын бир дяняси башга
дянянин щесабына бюйцмяйя башлайыр.
Йенидянкристаллашма дяняляринин бюйцмя просеси
топлайыъы йенидянкристаллашма адланыр. Шякил 23-дян
эюрцндцйц кими мцяййян т температурундан сонра дяня-
лярин сцрятля бюйцмяси башлайыр, башга сюзля

51
йенидянкристаллашма просесиндя ифрат гызма баш верир.
Бунун нятиъясиндя ися металын пластиклийи азала биляр.
Металын деформасийа едилмя температуру иля
йенидян кристаллашма температуру арасындакы
нисбятдян асылы олараг деформасийа сойуг вя гызмар
деформасийайа бюлцнцр. Йенидянкристаллашма
температурундан ашаьы температурдакы деформасийа
сойуг деформасийа адланыр. Бу заман металда дюйяняк-
лянмя баш верир вя онун мющкямлийи артыр. Гызмар
деформасийа ися йенидянкристаллашма температурундан
йухары температурда апарылдыьы цчцн баш вермиш
дюйяняклянмя сойума просесиндя арадан галхыр вя
беляликля металын мющкямлийи артмыр.

2.5. Металларын механики хассяляри вя


онларын тяйини
Металларын хариъи йцк тясириня дюзцмцнц
онларын механики хассяляри мцяййян едир. Механики
хассяляр щяр бир материал цчцн йцклямянин щяддини
мцяййян етмяйя, мцхтялиф металларын мющкямлийини
мцгайися етмяйя, металын кейфиййятиня нязарят етмяйя
имкан верир. Металларын механики хассяляриня адятян
мющкямлийи, бярклийи, еластиклийи, пластиклийи,
кювряклийи вя с. аид едирляр.

52
Шякил 24. Бринелл (а), Роквелл (б) вя
Виккерс (ъ) цсулу иля бярклийин тяйини
схеми

Механики хассялярин ян чох йайылмыш сынаг цсул-


лары статик дартылма, бярклийин юйрянилмяси вя
динамик сынаг цсулларыдыр.
Статик дартылма сынаьы иля мющкямлик вя
ахыъылыг щядди, еластигиййят модулу, нисби узанма вя
сыхылма, башга сюзля мющкямлик, еластиклик вя
пластиклик характеристикалары материаллар мцгавимяти
курсунда юйрянилир. Она эюря дя бурада сынаг
цсулларына бахылмыр.
Металларын механики хассяляринин
юйрянилмясинин ян садя цсулу бярклийин тяйинидир.
Бярклик материалын сятщ тябягясиня контакт тясири
заманы пластик деформасийайа мцгавимят эюстярмя
хассясиня дейилир. Бярклийи ясасян Бринелл, Роквелл вя
Виккерс цсуллары иля тяйин едирляр.
Бярклийин Бринелл цсулу иля тяйини полад кцрянин
сабит йцк алтында сынанылан нцмцняйя басылмасына
ясасланыр (шякил 24.а). Йцк эютцрцлдцкдян сонра
нцмунянин сятщиндя кцряъийин изи галыр. Яэяр кцрянин

53
диаметри Д вя нцмунян сятщиндя изин диаметри д иля
ифадя едилярся, Бринелля эюря бярклик:

олар.
Бярклийи щесабламаг цчцн изин диаметрини
юлчмяк, сонра ися ъядвялдян щямин диаметря уйьун
бярклийи тапмаг лазымдыр. Бринелл цсулу иля бярклийи
450 ЩБ-дян чох олан металларын сынаьы мяслящят
эюрцлмцр. Чцнки бу заман кцряъик юзц деформасийа
олуна биляр вя сынаьын нятиъяси дцз олмаз. Бринелл
цсулу иля бярклик ТБ вя йа ТШ типли чищазларла тяйин
едилир.
Роквелл цсулу иля бярклийин тяйини цчцн
нцмцнянин сятщиня тяпя бучаэы 120 олан алмаз конус вя
йа диаметри 1,58 мм олан табландырылмыш полад кцря
басылыр (шякил 24.б). Беля ки, бярклийи чох олан
металларын сынаьы цчцн алмаз конусдан, нисбятян
йумшаг металлар цчцн ися полад кцрядян истифадя
едирляр.
Роквелл цсулу иля бярклик изин дяринлийини
юлчмякля тапылыр, щям дя Роквелля эюря бярклик
юлчцсцз кямиййят олуб сынаг цсулундан асылы олараг
ЩРА (А шкаласы цзря сынаг), ЩРЪ (Ъ шкаласы цзря
сынаг) вя ЩРБ (Б шкаласы цзря сынаг) ишарялянир. Сы-
наг ТР типли ъищазда апарылыр.
А шкаласы галынлыьы кичик (0,5-1,0 мм) олан сятщ
гатларынын вя чох бярк материалларын; Б шкаласы
нисбятян йумшаг (400 ЩБ), Ъ шкаласы ися бярклийи
450 ЩБ олан материаллар цчцн истифадя едилир.
Виккерс цсулу иля бярклийин тяйини заманы
нцмунянин сятщиня Ф йцкц тясириля дцзэцн дюрдцзлц

54
пирамида шякилли алмаз уълуг басылыр вя алынмыш изин
диагонал – д юлчцлцр (шякил 24.ъ).
Виккерся эюря бярклик,

дцстуру иля щесабланыр (Ф – кгг иля эютцрцлцр).


Бу цсул галынлыэы аз олан деталларын вя йа назик
сятщ тябягяляринин йцксяк бярклийини юлчмяк цчцн
тятбиг едилир.
Назик юртцк гатларынын, структур
тяшкиледиъиляринин, щямчинин чох кичик деталларын
бярклийини тяйин етмяк цчцн микробярклик юлчцлцр. Бу
цсулла сынаг алмаз пирамиданы кичиъик йцк алтында
басмаг цчцн
механизмля
тячщиз едилмиш
ПМТ типли
металлографик
микроскопда
апарылыр.
Металын
кювряк
Шякил 25. Зярбя юзлцлцйцня сынаг цчцн даьылмайа
нцмуня мейлини ашкар
етмяк цчцн онун зярбя юзлцлцйцнц тяйин едирляр. Бу
цсул ортасында эярэинлик консентратору олан нцмцнянин
ряггаслы копйорун бир зярбясиля гырылмасына ясасланыр
(шякил 25). ГОСТ 9454-78-я уйьун олараг зярбя юзлцлцйц
КЪУ, КЪВ вя йа КЪТ иля ишарялянир. КЪ билаваситя
зярбя юзлцлцйцнцн яламяти, У, В, Т ися эярэинлик
консентраторунун шяклидир (У шяклиндя эярэинлик

55
консентраторунун радиусу 10,07 мм, В – шяклиндя
0,250,025 мм-дир, Т – шяклиндя ися нцмунядя чат олур).
Иш просесиндя узун мцддят дяйишян йцк тясириня
мяруз галан метал няинки м эярэинлийиндян ашаьы,
щятта 0,2 эярэинлийиндян ашаьы эярэинликдя сына билир.
Металын тякрар вя йа ишарясидяйишян йцк алтында
даьылмасы йорулма адланыр. Металын йорулмайа
мцгавимят габилиййятиня ися давамлылыг дейилир.
Давамлылыг щядди дедикдя, еля эярэинлик нязярдя
тутулур ки, о т сикли ярзиндя нцмцнянин даьылмасына
сябяб олмур. Давамлылыг щядди Р иля ишаря олунур.
Р=мин/мах – асимметрийа ямсалы адланыр, мин вя мах
гиймятъя бярабяр, ишаряъя якс олдугда Р=-1 олур. Беля т
сикл симметрик сикл адланыр, давамлылыг щядди ися -1
иля ишарялянир.

56
3. Метал яринтиляринин гурулушу вя
щал диаграмлары

3.1. Цмцми анлайыш


Яринтинин мцяййян тяркиб, хасся, кристал гяфяс
типи, агрегат вязиййятиля характеризя олунан вя онун
башга щиссяляриндян айрылма сятщиля айрылан
ейниъинсли щиссясиня фаза дейилир.
Яринтилярдя майе мящлул, бярк тямиз елемент, бярк
мящлул, кимйяви бирляшмя кими фазалар ямяля эяля
биляр. Фазаларын сайындан асылы олараг яринтиляр
бирфазалы, икифазалы вя чохфазалы ола биляр.
Яринтинин компонентляриндян бири юз кристал
гяфясини сахлайыр, диэяр компонентин вя йа
компонентлярин атомлары биринъинин гяфясиндя
йерляшярся беля фазайа бярк мящлул дейилир. Бярк
мящлул щомоэен системдир вя онун дахилиндя айрылма
сятщи йохдур.
Бярк мящлуллар явязлямя вя йерляшмя бярк
мящлулларына айрылыр (шякил 26). Явязлямя бярк
мящлулу ямяля эялдикдя щялл олунан компонентин атом-
лары
щялледиъинин
кристал гяфясиндя
онун атомларыны
явяз едир (шякил
26.а). Йерляшмя
бярк мящлулунда
ися щялл олунан
Шякил 26. Бярк мящлулларын
57схеми:
а – явязлямя; б – йерляшмя
компонентин атомлары щялледиъинин кристал гяфясинин
говшаглар арасындакы бошлугларында йерляшир.

Бярк мящлул ямяля эяляркян бцтцн щалларда


кристал гяфяс тящриф олунур, щям дя йерляшмя бярк
мящлулу ямяля эялдикдя кристал гяфясин периодунун
артмасы (эенишлянмя) баш верирся, явязлямя бярк
мящлулу йаранаркян кристал гяфясин периоду щям
кичиля, щям дя бюйцйя биляр. Бу, щялл едиъи
компонентин атом радиусу иля щялл олан компонентин
атом радиусу арасындакы нисбятдян асылыдыр.
Бцтцн металлар бири-бириндя мцяййян гядяр щялл
ола билирляр. Мясялян, мис алцминиумда 6,5%-я гядяр,
синк мисдя 39%-я гядяр, мис никелдя гейри-мящдуд вя с.
щялл ола билир. Щяллолма дяряъясиндян асылы олараг
явязлямя бярк мящлулларыны гейри-мящдуд вя мящдуд
мящлуллара бюлмяк олар. Гейри-мящдуд мящлуллар
ашаьыдакы шяртлярдя ямяля эялир:
1. Компонентлярин кристал гяфясляри ейни типли
олмалыдыр.
2. Атомларын (ионларын) радиуслары арасындакы
фярг 9-15% - дян чох олмамалыдыр (Йум-Розери
гайдасы).
3. Компонентляр елементлярин дюврц системинин
ейни групуна вя йа гоншу груплара аид олмалыдыр.
Гейри мящдуд явязлямя бярк мящлулларына Ъу-Ни,
В-Ти, Мо-W вя с. системляри мисал эюстярмяк олар.
Йерляшмя бярк мящлулу йалныз щялл олунан
компонентин атом радиусу щялледиъи атом радиусуна
нисбятян кичик олдугда йарана биляр. Беля бярк
мящлуллар адятян карбон, азот, щидроэен кими атом
радиусу кичик олан елементлярин металларда щялл
олмасындан ямяля эялир. Йерляшмя бярк мящлулунун

58
ямяля эялмяси кристал гяфясинин периодунун
бюйцмясиня сябяб олур. Йерляшмя бярк мящлуллары
йалныз мящдуд щялл олан ола биляр.
Кимйяви бирляшмяляр нормал валентлик ясасында
йараныр. Онлары бярк мящлуллардан фяргляндирян ясас
хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
1. Кимйяви бирляшмянин кристал гяфяси ону тяшкил
едян компонентлярин гяфясляриндян фярглянир.
2. Бирляшмядя елементлярин кцтля нисбяти щямишя
там олур. Бу да кимйяви бирляшмяни А нБм типли
дцстурла ифадя етмяйя имкан верир.
3. Кимйяви бирляшмянин хассяляри ону тяшкил едян
компонентлярин хассяляриндян кяскин сурятдя
фярглянир.
4. Бирляшмянин яримя температуру сабитдир, бярк
мящлулун яримяси ися мцяййян температур
интервалында баш верир.
5. Кимйяви бирляшмянин ямяля эялмяси истилик
еффекти иля мцшаийят олунур.
Нормал валентли кимйяви бирляшмялярин типик
нцмуняси магнезиумун дюврц системин ЫВ-ВЫ – груп
елементляри иля бирляшмясидир (Мэ2Сн, Мэ2Пб, Мэ2Пб2,
Мэ3Сб2, МэС вя с.). Бир металын башгасы иля ямяля
эятирдийи бирляшмя интерметаллид вя йа
интерметаллид бирляшмя адланыр. Беля бирляшмялярдя
атомлар арасында ясасян металлик рабитя типи мювъуд
олур. Металларын гейри-металларла бирляшмясиндя
(нитридляр, карбидляр вя с.) металлик рабитя оларса, беля
бирляшмяляр металлик бирляшмя адланыр.
Яринтилярдя ямяля эялян кимйяви бирляшмялярин
мцщцм формалары ашаьыдакилардыр.
Йерляшмя фазалары. Фе, Мн, Ър, Мо вя с. кими
кечид металлары атом радиуслары нисбятян кичик олан

59
карбон, азот, бор, щидроэенля карбид, нитрид, борид вя
щидрид типли бирляшмяляр ямяля эятирир. Гурулуш вя
хассяляри мцяййян цмумилийя малик олан беля
бирляшмяляр йерляшмя фазалары адланыр. йерляшмя
фазалары М4Х (Фе4Н, Мн4Н вя с.), М2Х (W2Ъ, Мо2Ъ, Фе2Н
вя с.), МХ (WЪ, ВЪ, ТиЪ, ТиН, ВН вя с.) дцстуру иля ифадя
олуна билир.
Йерляшмя фазаларынын кристаллик структуру
гейри-метал (Рх) вя металын (Рм) атом радиусларынын
нисбяти иля мцяййян олунур. Рх/Рм0,59 олдугда бу
фазаларда атомлар кубик вя йа щексагонал типли кристал
гяфяслярдя йерляшир, гейри-метал атомлар ися гяфясин
бошлугларына долур.
Йерляшмя фазалары температурун артмасы иля
азалан йцксяк електрик кечириъилийиня малик олур.
Йерляшмя фазаларына аид олан карбидлярин яримя
температуру йцксяк олур. Бир сыра йерляшмя фазалары
йцксяк бяркликля характеризя олунур.
Бирляшмядя Рх/Рм0,59 шярти йериня
йетирилмядикдя мцряккяб кристал гяфясли бирляшмя
ямяля эялир. Беля бирляшмяляр йерляшмя фазасы
адландырыла билмяз. Беля бирляшмялярдя кристал
гяфясинин бязи дцйцнляри компонентлярдян биринин
атомлары иля тутулмур. Онлара чыхылма бярк мящлулу
дейилир. Чыхылма бярк мящлуллары ВЪ, ТиЪ, ЗрЪ, НбЪ
кими карбидлярдя ямяля эяля билир. Бу карбидлярдя МнХм
стехеометрик нисбяти иля мцгайисядя компонентин бири
диэяриндян артыг олур.
Електрон бирляшмяляри. Бу бирляшмяляр Ъу, Аэ,
Ау, Ли, На кими металлар вя йа кечид групу металлары иля
(Мн, Фе, Ъо вя с.) валентлийи 2-5 олан Бе, Мэ, Зн, Ъд, Ал вя
с. кими металлар арасында йараныр.

60
Електрон бирляшмяляри електрон
консентрасийасынын (елементар гяфяся дцшян бцтцн
валент електронларынын гяфясдяки атомларын цмуми
сайына нисбяти) гиймяти иля характеризя олунур. Бу
гиймят 3/2, 21/13, 7/4 кими нисбятля ифадя олунур.
3/2 електрон консентрасийалы бирляшмяляр щяъми
мяркязли куб, мцряккяб куб вя йа щексагонал гяфяся
малик олур вя -фаза кими ишарялянир. Беля
бирляшмяляря ЪуБе, ЪуЗн, Ъу3Ал, Ъу5Сн, ЪоАл, НиАл,
ФеАл кими бирляшмяляр аиддир.
21/13 електрон консентрасийалы бирляшмяляр
мцряккяб гяфяся малик олур вя -фаза олараг ишарялянир.
Характер бирляшмяляря Ъу5Зн8, Ъу5Ъд8, Фе5Зн21, Ъо5Зн21-и
мисал эюстярмяк олар.
7/4 електрон консентрасийалы бирляшмяляр сих
йерляшмиш щексагонал гяфяся малик олур вя -фаза кими
ишарялянир. Бу бирляшмяляря ЪуЗн3, ЪуЪд3, Ъу3Си, Ъу3Сн
вя с. аиддир.
Бир сыра щатларда компонентляр бири-бириндя
щялл олмур вя йа кимйяви бирляшмя ямяля эятирмир. Бу
щалда яринтинин структуруну айры-айры компонентлярин
кристалларындан ибарят механики гарышыг тяшкил едир.
Яринтидя компонентлярин гаршылыглы тясириндян
вя башга амиллярдян асылы олараг фазаларын формасы,
юлчцсц вя йерляшмяси мцхтялиф ола биляр. Бу да
яринтинин структуруну мцяййян едир. Яринтинин
структуру микроанализ васитясиля мцяййян едилир.

3.2. Метал яринтиляринин щал диаграмлары


Материалшцнаслыг курсунун бир сыра
мясяляляринин юйрянилмяси яринтилярин щал
диаграмлары иля ялагядардыр. Щал диаграмы мцвазинят

61
шяраитиндя фаза тяркибинин температурдан вя кон-
сентрасийадан асылылыэынын график тясвириня дейилир.
Бу диаграма бязян фаза мцвазиняти диаграмы да дейирляр.
Щал диаграмлары олдугъа йаваш сойума вя йа гызма
шяраитиндя фаза чеврилмялярини мцяййян етмяйя, бцтцн
чеврилмяляр баш вердикдян сонра яринтинин сон
вязиййятини характеризя етмяйя имкан верир. Щал
диаграмлары термики емал режимлярини, тязйигля емалын
оптимал температур интервалларыны вя с. тяйин етмяйя
имкан верир.
Яринтинин вязиййяти хариъи шяраитдян
(температур, тязйиг) асылы олуб ямяля эялян фазаларын
сайы вя онларын консентрасийасы иля характеризя
олунур. Фазаларын сайынын дяйишмя ганунауйьунлуьу
фаза гайдасы иля мцяййян едилир. Фаза гайдасы системин
сярбястлик дяряъяси, компонентлярин сайы вя
мцвазинятдя олан фазалар арасындакы асылылыьы ифадя
едир:
Ъ = К + 2 – Ф,

бурада Ъ – системин сярбястлик дяряъяси (вя йа


вариантлыг);
К – системи тяшкил едян компонентлярин сайы;
Ф – мцвазинятдя олан фазаларын сайы;
2 – хариъи амиллярин (температур вя тязйиг)
сайыдыр.
(Адятян просесляр сабит тязйиг алтында эетдийи
цчцн хариъи амиллярин сайы Ы эютцрцлцр).
Сярбястлик дяряъяси (системин вариантлыьы)
мцвазинятдя олан фазаларын сайы дяйишмядян
температурун вя консентрасийанын (тязйиг сабит галмаг
шяртиля) дяйишмяси мцмкцнлцйцнц эюстярир.

62
Тязйиг сабит галдыгда Ъ=К+1-Ф олур. Мялумдур ки,
ЪО олмалыдыр, башга сюзля К+1-ФО вя ФК+1, йяни
фазаларын сайы ян чоху компонентлярин сайындан бир
ващид артыг ола биляр. Ики компонентли системдя К=2
олдуьу цчцн ФК+1=3 олур. Йяни беля системдя
фазаларын сайы 3-дян артыг олмур.
Фазаларын сайы максимум гиймятя, цчя бярабяр
оларса, сярбястлик дяряъяси Ъ=О олар. Беля системя
нонвариантлы (йяни вариантсыз) систем дейилир. Бу
системдя фазаларын мцвазиняти конкрет шяраитдя – сабит
температур вя фазаларын дяйишмяз консентрасийасы
шяраитиндя мювъуд олур. Башга сюзля фаза чеврилмяси
сабит бир температурда башлайыр вя щямин температурда
да баша ъатыр.
Яринтилярин щал диаграмлары адятян експеримент
ясасында гурулур. Бунун цчцн термики анализ,
дилатометрик анализ, микроанализ вя с. усуллардан
истифадя едилир. Термики анализ цсулунда сойума вя
гызма термики яйриляри гурулур. Щямин яйрилярин ду-
руш вя дюнмя нюгтяляри чеврилмянин истилик еффекти
иля ялагядар олуб чеврилмя температуруну эюстярир. Щал
диаграмлары адятян ики компонентли, бязян ися цч
компонентли яринтиляр цъцн гурулур.
Яринтилярдя компонентлярин гаршылыглы тясири
нятиъясиндя ямяля эялян фазаларын характериндян асылы
олараг щал диаграмларынын шякли мцхтялиф олур.
Онлары ясасян ашаьыдакы типляря бюлмяк олар:
1. Компонентляри механики гарышыг ямяля эятирян
яринтилярин щал диаграмлары – биринъи нюв щал
диаграмы.
2. Компонентлярин бярк щалда мящдуд щялл олан
яринтилярин щал диаграмлары – икинъи нюв щал
диаграмы.

63
3. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд щялл
олан яринтилярин щал диаграмлары – цчцнъц нюв
щал диаграмы.
4. Компонентляри бярк щалда кимйяви бирляшмя
ямяля эятирян яринтилярин щал диаграмы –
дюрдцнъц нюв щал диаграмы.

64
3.3. Термики анализ цсулу иля яринтилярин щал
диаграмынын гурулмасы
Термики анализ цсулу иля щал диаграмынын
гурулмасына компонентляри бири-бириндя гейри-мящдуд
щялл олан яринтилярин мисалында бахаг. Щал
диаграмынын консентрасийа охунда кянар нюгтяляр саф
компонентляри (А вя Б) эюстярир, аралыг нюгтяляр ися

Шякил 27. А вя Б компонентляри гейри-мящдуд бярк мящлул


ямяля эятирян яринтиляр цчцн щал диаграмынын гурулмасы

мцхтялиф консентрасийалы яринтилярдир (шякил 27).


Щал диаграмыны гурмагдан ютрц саф компонентляр
вя аралыг яринтиляр цчцн сойума яйриляри (термики
яйриляр) гурулур. Саф А компонентинин кристаллашмасы
тА температурунда башлайыр (шякил 25.а, А яйриси).
Яйридя дцз хятля ифадя олунан дайанма температуру
нязяря чарпыр. Щягигятян кристаллашма башлайан андан

65
яринтидя ики фаза-майе мящлул вя бярк кристаллар
олдуьу цчцн (Ф=2) фазалар гайдасына эюря Ъ=К+1-
Ф=1+1-2=0. Мялумдур ки, сярбястлик дяряъяси Ъ=0
олдугда кристаллашма сабит температурда эедир. Саф А
компонентинин кристаллашмасы баша чатдыгдан сонра
температур йенидян енир. Саф Б компонентин
кристаллашмасы да ейни гайда иля эедир (шякил 27.б, Б
яйриси).
1 яринтинин сойудулмасы заманы майе мящлулдан
кристалларын айрылмасы т1 температурунда А вя Б
компонентляринин ямяля эятирдийи -бярк мящлулун
айрылмасы иля башлайыр. Бу заман яринтидя фазаларын
сайы Ф=2 олдуьу цчцн (майе мящлул+ -бярк мящлул)
Ъ=1 олур вя кристаллашма дяйишян температур
шяраитиндя баш верир. Кристаллашма просесиндя
истилик айрылдыьы цчцн т1 температурундан сонра
сойума йавашыйыр. Сойума яйрисиндя бу т1-т2 парчасы
иля якс олунур. т2 температурунда кристаллашма баша
чатыр вя яринти бир фазалы -бярк мящлулдан ибарят
олур. 2 вя 3 яринтиляринин кристаллашмасы да ейни гайда
иля эедир.
Мцвафиг консентрасийалы яринтинин
кристаллашмаьа башладыьы тА, т1, т3, т5, тБ вя
кристаллашманын баша чатдыг – тА, т2, т4, т6, тБ бющран
нюгтялярини ординат охуна уйьун бирляшдириб А-Б
системинин щал диаграмыны аларыг (шякил 27.б). Сойума
яйриляриндяки (термики яйриляр) кристаллашманын
башланма температуруна уйьун т1, т3, т5 – ликвидус
нюгтяляри, кристаллашманын баша чатма температуруна
уйьун т2, т4, т6 нюгтяляри солидус нюгтяляри адланыр.
Ликвидус вя солидус нюгтяляринин щал диаграмында
щяндяси йери мцвафиг сцрятдя ликвидус хятти (тА, т1, т3,
т5, тБ) вя солидус хятти (тА, т2, т4, т6, тБ) адланыр.
66
Ликвидус вя солидус хятляри арасында яринтилярдя ики
фаза-майе яринти (Л) вя -бярк мящлул мювъуддур.

3.4. Компонентляри механики гарышыг ямяля


эятирян яринтилярин щал диаграмы

67
Яринтинин А вя Б компонентляриндян тяшкил
олундуьуну фярз едяк. Беля ки, компонентляр майе
щалында бири-бириндя гейри-мящдуд щялл олур, бярк
щалда ися щялл олмур вя кимйяви бирляшмя ямяля
эятирмир. Бу системдя майе мящлул (Л), А компонентинин
кристаллары (А) вя Б компонентинин кристалларындан (Б)

Шякил 28. Компонентляри механики гарышыг


ямяля эятирян яринтилярин щал диаграмы
ибарят фазалар ямяля эяля биляр. Беляликля, компонент-
лярин сайы К=2, фазаларын мцмкцн сайы Ф=3 олдуэу
цчцн системин сярбястлик дяряъяси Ъ=К+1-Ф=0 ола
биляр. Йяни системин мцяййян щалында нонвариантлыг
мцмкцндцр.
Шякил 28-дя щал диаграмынын цмцми шякли
верилмишдир. Диаграмда АЪБ хятти ликвидус, АДЪЕБ
хятти ися солидус хяттидир. Сойума заманы АЪ хяттиндя
68
А компонентинин, БЪ хяттиндя ися Б компонентинин
кристаллары айрылмаьа башлайыр. Мясялян, Ы-яринти 1
нюгтясиндя кристаллашмайа башлайыр. Бу нюгтядян (бу
температурдан) ашаьыда яринти майе мящлул вя А
кристалларындан ибарят олур. 2 нюгтясиндя
кристаллашма сабит температурда баш верир, бурада
нонвариантлыг мювъуд олдуьу цчцн кристаллашма
просесиндя щяр цч фаза иштирак едир. Башга сюзля
бурада майе мящлулдан ейни заманда щям А, щям дя Б
компонентинин кристаллары айрылыр. Майе мящлулдан
ейни заманда айрылан ики нюв (вя йа даща чох) кристалын
механики гарышыьына евтектика (латын дилиндя
тезярийян демякдир) дейилир. Беляликля, кристаллашма
баша чатдыгдан сонра яринти икифазалы (А+Б),
структуруна эюря ися А кристаллары иля евтектикадан
(А+Е) ибарят олур.
ЫЫ яринти Ъ нюгтясиндя сабит температурда
кристаллашыр. Кристаллашма нятиъясиндя А вя Б
кристалларынын механики гарышыьы алыныр, яринти
евтектик структура малик олур.
ЫЫЫ яринтинин кристаллашмасы Ы яринтийя уйьун
олараг баш верир, лакин яввялъя майе мящлулдан Б
кристаллары айрылыр. Кристаллашма баша чатдыгдан
сонра яринтинин фаза тяркиби А+Б олса да, структуру
Б+Е олур.
Сойуманын мцхтялиф анлары цчцн яринтинин
структуру шякил 28.б-дя эюстярмишдир.
Шякил 28-дя диаграмда мцхтялиф фазаларын
мювъудиййят сащяляри эюстярилмишдир. Бу сащяляря
уйьун олараг Ъ нюгтяси тяркибли (евтектика) яринти
евтектик яринти, бу нюгтядян солдакы яринтиляр
евтектикайа гядяр, саьдакы яринтиляр ися евтектикадан
сонракы яринти адланыр.

69
3.5. Парчалар гайдасы
Кристаллашма просесиндя щям фазаларын
консентрасийасы, щям дя щяр фазанын мигдары дяйишир.
Мясялян, йухарыда бахдыьымыз щал диаграмында майе
мящлулдан А компонентинин кристаллары айрылдыгъа, о
Б компоненти иля зянэинляшир. Ейни заманда кристал
фазанын мигдары артдыгъа майе мящлулун мигдары
азалыр. Системдя ики фаза мювъуд олдугда щал
диаграмынын истянилян нюгтясиндя фазаларын
консентрасийасыны вя щяр бир фазанын мигдарыны
парчалар гайдасына ясасян тапмаг олар.

70
К яринтиси (шякил 29) ликвидус хяттиндян йухарыда
майе мящлул, а нюгтясиндя ися майе мящлулла Б
кристалларындан ибарятдир. Ликвидус хяттиндян
йухарыда майе мящлулун тяркиби консентрасийа охунун
а' нюгтясиня мцвафигдир. Кристаллашма мцяййян щяддя
гядяр эетдийи цъцн а нюгтясиндя фазаларын
консентрасийасы дяйишир. Парчалар гайдасынын биринъи
мцддяасына эюря фазаларда компонентлярин
консентрасийасыны тяйин етмяк цчцн яринтинин

Шякил 29. Парчалар гайдасынын щал


диаграмына тятбиги

вязиййятини характеризя едян верилмиш нюгтядян цфцги


хятт чякилир. Щямин хяттин верилмиш сащяни щцдуд-
лашдыран хятлярля кясишмя нюгтяляринин консентрасийа
охуна пройексийалары мцвафиг фазаларын тяркибини
эюстярир.
Бу гайдайа уйьун олараг т1 температурунда К
яринтисинин фазаларынын тяркибини тяйин етмяк цъцн а
нюгтясиндян цфцги хятт чякирик. м вя н кясишмя

71
нюгтяляринин м' вя н' проексийалары мцвафиг сурятдя
майе мящлулун вя кристалларын тяркибини эюстярир.
Парчалар гайдасынын икинчи мцддяасына эюря
фазаларын мигдарыны тяйин етмяк цчцн верилмиш
нюгтядян цфцги хятт чякилир. Бу хяттин верилмиш
нюгтядян (а) фазаларын консентрасийаларыны
характеризя едян нягтялярядяк (м вя н) олан парчалары
фазаларын мигдарына тярс мцтянасибдир. Яэяр яринтинин
цмуми мигдарыны ващид, кристал фазанын мигдарыны
ися х гябул етсяк,

олар. Мцвафиг сурятдя майе фазанын мигдары

кими тяйин едилир.

3.6. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд


щялл олан яринтилярин щал диаграмы
Бу системдя яринтини тяшкил едян А вя Б
компонентляри щям майе вя щям дя бярк щалда бири-
бириндя гейри-мящдуд щялл олур, кимйяви бирляшмя
ямяля эятирмир. Системдя майе (Л) вя бярк мящлул ()
фазалары мцмкцндцр. Беляликля, К=2, Ф=2 олдуьу цчцн
системин сярбястлик дяряъяси Ъ=1 олар, йяни
кристаллашма температурун вя фазаларын
консентрасийасынын дяйишмяси шяраитиндя баш верир.
Буна эюря дя сойума яйриляриндя ики бющран
температуру – кристаллашманын башланмасы вя баша
чатмасы температурлары гейд олунур.
72
Шякил 30-дя бахылан щал диаграмынын цмуми
шякли вя сойума яйриляри верилмишдир. Диаграмда
тАт1т3т5тБ ликвидус, тАт2т4т6тБ ися солидус хяттидир.
0
Б -к о м п о -
т, Ъ н е н ти
М
Б
-б ярк
м ящлу л
а’
м1
А -ко м -
н2 н1 м2
по не н ти м3
н3 б’
А


Шякил 30. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд
щялл олан яринтилярин щал диаграмы
Ликвидус хяттинин а нюгтясиндя майе мящлулдан -бярк
мящлулун кристаллары айрылмаьа башлайыр. Парчалар
гайдасына ясасланараг щям майе мящлулун, щям дя -
кристалларынын тяркибинин температурдан асылы
олдуьуну эюрцрцк. Беля ки, майе мящлулун тяркиби
ликвидус хятинин ан1н2н3 щиссяси бойунъа, -бярк
мящлулун тяркиби ися солидус хяттинин м1м2м3б щиссяси
бойунча дяйишир. Яэяр сойума просеси олдугъа йаваш
эедирся майе вя бярк фазаларда баш верян диффузийа
(щяъми диффузийа), щямчинин фазаларын гаршылыглы
диффузийасы (фазаларарасы диффузийа) нятиъясиндя
кристалларын тяркиби бярабярляшя биляр. Беляликля,
кристаллашма баша чатдыгда яринти биръинсли -бярк
мящлул дяняляриндян ибарят олар.
Лакин диффузийа просеси кристаллашма
просесиндян йаваш эедир. Буна эюря дя реал шяраитдя
истяр ейни кристал щцдудунда, истярся дя мцхтялиф
73
кристалларын
тяркиби бярабярляшя
билмир. Айры-айры
кристаллар дахилиндя
тяркибин
мцхтялифлийи
кристалдахили вя йа
дендрит ликвасийасы
адланыр.
Кристалдахили
ликвасийа яринтини
узун мцддят йцксяк
температурадяк
Шякил 31. Компонентляри бярк
щалда мящдуд щялл олан
(солидус хяттиндян
яринтилярин евтектик чеврилмяли бир гядяр ашаьы)
щал диаграмы гыздырмаг йолу иля
зяифлядиля биляр. Бу просеся
диффузийа табалмасы дейилир.

3.7. Компонентляри бярк щалда мящдуд щялл


олан яринтилярин щал диаграмы
Яринтинин А вя Б компонентляриндян тяшкил
олундуьуну гябул едяк. Бу системдя ашаэыдакы фазалар
мцмкцндцр: майе фаза (Л), Б компонентинин А
компонентиндя бярк мящлулу ( – бярк мящлул) вя А
компонентинин Б компонентиндя бярк мящлулу ( – бярк
мящлул). Щям дя компонентлярин щяллолма габилиййяти
температурдан асылы олараг дяйишир. Беляликля, компо-
нентлярин сайы К=2, фазаларын сайы Ф=3 олдуьу цчцн
системин сярбястлик дяряъяси Ъ=О ола биляр, йяни
системдя нонвариантлыг мцмкцндцр.

74
Бахылан системин кристаллашмасында евтектик вя
перитектик чеврилмяляр мцмкцндцр. Чеврилмянин нювцн-
дян асылы олараг щал диаграмынын шякли дя дяйишир.
Яввялъя евтектик чеврилмяли щал диаграмыны ня-
зярдян кечиряк (шякил 31). Диаграмда АЪБ ликвидус хятти,
АДЪЕБ солидус хяттидир. ДФ хятти Б компонентинин А
компонентиндя щяллолма щяддини эюстярир. АЪБ
ликвидус хяттиндян йухары яринти майе мящлул
щалындадыр. АДЪЕБ хятти ися кристаллашманын баша
чатдыьы температурлара мцвафигдир. ДЪЕ хяттини адятян
евтектик чеврилмя хятти, Ъ нюгтясини ися евтектика
нюгтяси адландырырлар. ЫЫ, ЫЫЫ вя ЫВ яринтилярдя
температур евтектика хяттиня чатдыгда Ъ нюгтяси
консентрасийасына малик майе мящлулдан щяр ики бярк
мящлулун кристалларынын гарышыьы айрылыр. Бярк
мящлулларын ися тяркиби мцвафиг сурятдя Д вя Е

Шякил 32. Евтектик чеврилмя щал диаграмы цчцн


сойума яйриляри вя структурларын схеми
75
нюгтяляриня уйьун эялир. Беляликля, ЛъД+Е евтектик
чеврилмяси баш верир.
Диаграмдан эюрцндцйц кими А компонентинин Б
компонентиндя щяллолма щядди температурдан асылы
дейил. Лакин Б компонентинин А компонентиндя щялл ол-
масы температур ашаьы дцшдцкъя азалыр. Бу ися Ы вя
ЫЫ яринтилярдя -бярк
мящлулунун парчаланараг
ондан ЫЫ – икинъи
кристалларынын айрылма-
сына сябяб олур. Сойума
йаваш эетдикдя вя
диффузийа бюйцк олдугда
икинъи фаза дянялярин
сярщядляриндя тор шяк-
линдя йерляшир. Сцрятля
сойудулдугда ися икинъи
фаза дяня дахилиндя
Шякил 33. Перитектик
дисперс ичгарышыьы кими
ъеврилмяли щалл диаграмы
айрылыр. Шякил 32-дя ев-
тектик чеврилмяли щал диаграмы цчцн сойума яйриляри
вя ямяля эялян структурларын схеми верилмишдир.
Шякил 33-дя перитектик чеврилмя баш верян
яринтилярин щал диаграмы верилмишдир. Перитектик
чеврилмядя майе фазанын яввялъя айрылмыш бярк фаза
иля сабит температурда гаршылыглы тясири нятиъясиндя
йени нюв кристаллар ямяля эялир. Диаграмда АЪБ
ликвидус хятти, АПДБ солидус хятти, ЪПД ися перитектик
чеврилмя хяттидир.
Ы-яринтинин кристаллашма просесини мцшащидя
едяк. Ы нюгтясиндя майе мящлулдан -бярк мящлулун
кристаллары айрылыр. Перитектик чеврилмя
температурунда  кристалларынын тяркиби Д нюгтясиня,
76
майе фазанын тяркиби Ъ нюгтясиня мцвафиг олур. Майе
вя кристал фазаларын гаршылыглы тясириндян цчцнчц
фаза--бярк мящлулун П нюгтяси тяркибли кристаллары
ямяля эялир: Лъ+дП. Бу перитектик чеврилмядир.
Перитектик чеврилмя баша чатдыгдан сонра яринтинин
фаза тяркиби +-дан ибарят олур.
ЫЫ яринтидя майе мящлулун мигдары перитектик
чеврилмя температурунда -фазасыны ямяля эятирмяк
цчцн лазым олан мигдардан чох олдуьу цчцн изафи майе
2-3 температур интервалында -кристалларына чеврилир.

3.8. Компонентляри кимйяви бирляшмя ямяля


эятирян яринтилярин щал диаграмы
Мялумдур ки, кимйяви бирляшмя компонентлярин
там мцяййян нисбятиндя ямяля эялир. Буна эюря дя щал
диаграмында кимйяви бирляшмя консентрасийа охуну
щямин нисбят иля кясян шагули хятля ифадя олунур.
Кимйяви бирляшмяляр дяйанятли вя дяйанятсиз, бярк
мящлуллар ясасында ямяля эяля билян вя с. олдуьу цчцн
онларын щал диаграмлары да мцхтялиф шякилли олур.

Дяйанятли кимйяви бирляшмя щалы цчцн щал


диаграмы
Фярз едяк ки, А вя Б компонентляри АнБм дяйанятли
кимйяви бирляшмя ямяля эятирир. Бу заман А-Б
системиндя ашаьыдакы фазалар ямяля эяля биляр: майе
фаза – Л; А вя Б компонентляри вя АнБм кимйяви бирляш-
мяси. Тябии ки, бу дюрд фазадан ейни заманда йалныз цчц
мювъуд ола биляр:
Л+А+АнБм вя йа Л+Б+АнБм.

77
Шякил 34-дя дяйанятли кимйяви бирляшмя ямяля эя-
лян систем цчцн
щал диаграмы
верилмишдир.
Кимйяви бирляш-
мяйя юз
характериня (сабит
яримя температуру,
юзцня мяхсус крис-
тал гяфяси вя с.)
эюря компонент
кими бахмаг
мцмкцн олдуьу
цчцн диаграма
Шякил 34. Дяйанятли кимйяви бирляшмя компонентляри
цчцн щал диаграмы бири-бириндя щялл
олмайараг ме-

ханики гарышыг ямяля


эятирян А-АнБм вя АнБм-
Б системляри кими
баха билярик.
А вя Б компо-
нентляри ики кимйяви
бирляшмя АнБм вя АрБп
ямяля эятирярся, о за-
ман диаграмы цч
систем – А-АнБм, АнБм-
АнБп вя АнБп-Б Шякил 35. Ики дяйанятли кимйяви
бирляшмя цчцн щал диаграмы
системляри кими
тящлил етмяк мцмкцндцр (шякил 35).

78
Компонентляри бярк мящлуллар, щямчинин ким-
йяви бирляшмя
ясасында бярк мящлул
ямяля эятирян щал
цчцн щал диаграмы.
Фярз едяк ки, А вя
Б компонентляри
ясасында  вя  бярк
мящлуллары, АнБм ким-
йяви бирляшмяси яса-
сында ися -бярк мящ- Шякил 36. Кимйяви бирляшмя
лулу ямяля эялир. Бу шя- ясасында бярк мящлул цчцн
раит цчцн щал диагра- щал диаграмы
мына - вя - щал диаграмла- рынын
мяъмуу кими бахмаг олар (шякил 36).

Дяйанятсиз кимйяви бирляшмя щалы цчцн щал


диаграмы
Дяйанятли кимйяви бирляшмя щалындан фяргли
олараг дяйанятсиз кимйяви бирляшмя мцяййян т1
температурунадяк гыздырылдыгда там яримяйяряк майе
фазадан вя компонентлярин бириндян ибарят системя
чеврилир. Шякил 37-дя беля систем цчцн щал диаграмы
верилмишдир. Диаграмда ДЪФ хяттиндя цч фаза – Д
нюгтяси консентрасийалы майе фаза – ЛД, Б
компонентинин вя АнБм
кимйяви бирляшмясинин
кристаллары мювъуддур.
Гыздырылдыгда
АнБмЛД+Б кими эедян
реаксийа, сойудулдугда
79

Шякил 37. Дяйанятсиз


кимйяви бирляшмя цчцн щал
диаграмы
яксиня ЛД+БАнБм кими эедир. Сонунъу реаксийа пери-
тектик реаксийайа бянзяйир, лакин яввялъядян чюкмцш
кристалларла тясирлянян майе йени бярк мящлул йох,
кимйяви бирляшмя ямяля эятирир. Бу тип яринти цчцн
характерик олан 1-консентрасийалы яринти сойудулдугда
1 нюгтясиндя майе мящлулдан Б кристаллары айрылыр, 2
нюгтясиндя ися сабит температурда Д тяркибли майедян
(ЛД) дяйанятсиз кимйяви бирляшмянин кристаллары
айрылыр. Реаксийанын 3 нюгтясиндя майе Е нюгтяси
тяркибли – ЛЕ олур. Бу майенин кристаллашмасы
ЛЕА+АнБм евтектик реаксийа иля баша чатыр.

3.9. Компонентляри полиморф чеврилмяйя


уьрайан яринтиляр
ин щал диаграмы
Компонентлярдян
биринин вя йа щяр
икисинин полиморф
чеврилмяйя уьрамасы
яринтинин структуруна
вя хассяляриня тясир
эюстярир.
Компонентлярин поли-
морф чеврилмясинин
щал диаграмынын
дяйишмясиня тясириня
ики щал цчцн бахаг.
Щяр ики щал цчцн йцк-
сяк температурлу
модификасийаларын

80
Шякил 38. Компонентляри
полиморф чеврилмяйя уьрайан
яринтилярин щал диаграмы: а –
компонентлярдян бири полиморф
хассялидир; б – щяр ики
гейри-мящдуд бярк мящлул ямяля эятирдийини гябул
едяк.
а) Компонентлярдян йалныз бири (А компоненты) А
вя А модификасийаларына маликдир (шякил 38.а).
Биринъи кристаллашмадан сонра бу системдя истянилян
яринти -бярк мящлул ямяля эятиряъяк. Лакин температур
ашаьы дцшдцкдя АА чеврилмяси баш веряъяк. Бунунла
ялагядар ЪД вя ЪФ хятляри арасындакы сащядя яринтидя
+ фазалары мцвазинятдя олур (бурада , Б
компонентинин А-да бярк мящлулудур). ЪФ хяттиндян
ашаьы ися яринтинин структуру бир фазалы -бярк
мящлулундан ибарятдир.
б) Щяр ики компонент полиморф хассялидир, щям дя
йцксяк температурлу модификасийалар бири-бириндя
гейри-мящдуд, ашаьы температурлу модификасийалар ися
мящдуд щялл олур (шякил 38.б). Бу системдя биринъи
кристаллашмадан сонра -бярк мящлул ямяля эялир.
Икинъи кристаллашма цмуми кристаллашма ганунларына
табедир вя щал диаграмы шякил 31-дя верилмиш диаграма
охшар шякил алыр. Бурада ДЪЕ хяттиня уйьун
температурда -бярк мящлулун парчаланмасы баш верир:

Парчаланма евтектик реаксийайа охшар эедир. Лакин
 вя  кристаллары майе мящлулдан йох, бярк
кристаллик маддядян айрылыр. Беля чеврилмя евтекоид
чеврилмяси, ямяля эялян + гарышыьы ися евтектоид
адланыр. Диаграма эюря Ъ нюгтясиня гядяр олан
яринтиляр евтектоидя гядяр яринти, Ъ нюгтяси тяркибли
яринти евтектоид яринтиси, Ъ нюгтясиндян саьдакы
яринтиляр ися евтектоиддян сонракы яринти адланыр.

81
3.10. Щал диаграмларынын яринтилярин
хассяляри иля ялагяси
Щал диаграмларынын юйрянилмяси эюстярди ки,
диаграмын шякли компонентлярин гаршылыглы тясири
нятиъясиндя ямяля эялян фазаларын характериндян
асылыдыр. Ейни заманда яринтилярин хассяляри дя
фазаларын характериндян асылы олур. Бурадан беля няти-
ъяйя эялмяк олар ки, яринтилярин щал диаграмлары иля
онларын хассяляри арасында мцяййян ганунауйьун
асылылыг вардыр. Бу ганунауйьунлуг илк дяфя
Н.С.Курнаков тяряфиндян мцяййян едилмишдир вя чох
заман Курнаков гайдасы адланыр.
Шякил 39-дя бязи механики вя физики хассялярля
типик щал диаграмлары арасында ялагя эюстярилмишдир.
Шякилдян эюрцндцйц кими яринтидя механики
гарышыглар ямяля эялярся механики вя физики хассяляр
дцз хятт, бирфазалы бярк мящлул ямяля эялдикдя ися яйри
хятт ганунауйьунлуьу иля дяйишир. Щал диаграмларынын
шякли яринтинин техноложи хассяляри барядя дя мцяййян
тясяввцр йарадыр. Мясялян, бирфазалы яринтиляр (саф
метал вя йа биръинсли бярк мящлул) тязйигля емал цчцн
даща йарарлыдыр.

82
Структурда евтектиканын мейдана эялмяси
пластиклийин ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Евтектик вя йа
евтектикайа йахын тяркибли яринтиляр даща йахши тюкмя
хассяляриня малик олур (бяркимя температуру нисбятян
ашаьы, майеахыъылыьы йцксяк олур вя с.).
Структуру биръинсли олмайан яринтилярин кясиъи
алятля емалы нисбятян асан олур.

т, Ъ

А Б А Б А Б А Б

ЩБ

А Б А Б А Б А Б

А Б А Б А Б А Б

Шякил 39. Щал диаграмларынын


яринтилярин хассяляри иля ялагяси

83
4. Дямир вя дямир ясаслы яринтиляр

4.1. Дямир-карбон системиндя компонентляр


вя фазалар
Саф дямир дюври системин ВЫЫЫ групуна аид
эцмцшц боз рянэли металдыр. Онун яримя температуру
1539 Ъ, сыхлыьы 7,86 г/см3-дир. Щазырда 99,999%
тямизлийиндя дямир алмаг мцмкцндцр. Дямирин техники
нювляринин тямизлыйи ися 99,8-99,9%-дир. Техники
дямирин мющкямлик щядди м=250 МПа, пластиклийи ися
йцксякдир: нисби узанма =50%, нисби сыхылма =80%-
дир.
Дямирин бярк щалда щяъмимяркязли куб вя
цзцмяркязли куб кристал гяфясиня малик ики
модификасийасы мювъуддур. 911 Ъ температурадяк
щяъмимяркязли куб гяфясли -дямир (Фе), 911…1392 Ъ
интервалында цзцмяркязли куб гяфясли -дямир (Фе),
1392 Ъ-дян йухары температурда ися йеня щяъмимяр-
кязли куб гяфясли -дямир (чох вахт буну  – дямир-Фе
иля ишаря едирляр) модификасийалары мювъуддур.
ФеФе чеврилмя бющран температуруну А3
(гыздырылмада Аъ3, сойудулмада Ар3) иля, ФеФе
бющран температуруну ися А4 (мцвафиг сурятдя Аъ4 вя
Ар4) иля ишаря едирляр. ФеФе чеврилмяси
нятиъясиндя дямирин щяъми азалыр, сыхлыьы ися артыр.
-дямирин сыхлыьы 8,0…8,1 г/см3-дир.

84
768 Ъ температура гядяр дямир ферромагнит,
йухары температурда ися парамагнитдир. Бу бющран
температуру Кцри нюгтяси адланыр вя А2 иля ишаря
едилир.
Карбон дюври системин ЫВ групуна аид гейри-метал
елементдир. Онун яримя температуру 3500 Ъ, сыхлыьы
2,25 г/см3-дир. Тябиятдя карбонун графит вя алмаз адланан
ики модификасийасына раст эялинир. Графит щексагонал
кристал гяфясиня малик йумшаг вя аз мющкямлийя малик
материалдыр.
Карбон дямирдя щялл олараг йерляшмя бярк
мящлулу, щямчинин кимйяви бирляшмя ямяля эятирир.
Щяллолма дяряъяси дямирин кристал гяфясинин
нювцндян асылыдыр. Чохкарбонлу яринтилярдя карбон
графит шяклиндя дя ола билир.
Дямир-карбон системиндя майе мящлул, феррит вя
аустенит бярк мящлуллар, кимйяви бирляшмя (сементит)
вя графит фазалары ямяля эяля билир.
Феррит (Ф) карбонун вя башга ашгарларын -
дямирдя бярк мящлулудур. Ашаьы температурлу -
ферритдя карбон 0,02%-я гядяр щялл ола билир. Йухары
температурлу -ферритдя ися карбонун щяллолма
габилиййяти 0,1%-я гядярдир. Карбон атомлары ферритин
куб кристал гяфясинин йан цзляринин мяркязиндя,
вакансийаларда вя дислокасийаларда йерляшир. Ферритин
механики хассяляри тямиз дямирин хассяляриня йахын
олуб ашаьыдакы кимидир: м=250 МПа: 0,2=120 МПа:
=80%; 80-90 ЩБ.
Аустенит (А) карбонун вя башга ашгарларын -
дямирдя бярк мящлулудур. -дямирдя 2,14%-я гядяр
карбон щялл ола билир. Аустенитдя карбон атомлары
кубун мяркязиндя, щямчинин кристалларын гцсурлу

85
сащяляриндя йерляшир. Аустенитин пластиклийи йцксяк,
мющкямлийи ися аздыр.
Сементит – дямирля карбонун Фе3Ъ кимйяви
бирляшмясидир (дямир карбиди). Мцряккяб ромбик
кристал гяфясиня малик олан сементитин тяркибиндя
6,67% карбон вардыр. Сементитин яримя температуру
тяхминян 1250 Ъ-дир. 210 Ъ температурадяк сементит
ферромагнит хассясиня маликдир. Сементитин бярклийи
йцксяк – 1000 ЩВ гядяр, пластиклийи ися чох ашаьыдыр.
Сементит метастабил фазадыр вя чохкарбонлу
яринтилярдя мцяййян шяраитдя парчаланараг феррит вя
графит фазалары ямяля эятирир.

4.2. Дямир-сементит (Фе-Фе3Ъ) щал диаграмы


(метастабил мцвазинят)
Практикада 5%-дян чох карбонлу дямир-карбон
яринтиляри тятбиг олунмур. Сементитин ися тяркибиндя
6,67% карбон вар. Буна эюря дя щал диаграмыны карбонун
сементит ямяля эятиря биляъяк консентрасийасы иля
мящдудлашдырырыг. Кимйяви бирляшмяйя шярти олараг
мцстягил компонент кими баха билдийимиз цчцн
диаграмы дямир-сементит (Фе-Фе3Ъ) щал диаграмы кими
нязярдян кечиряк (шякил 40).
Диаграмда АБЪД-ликвидус, АЩЖЕД-солидус
хяттидир. А нюгтяси дямирин яримя температуруна (1539
Ъ), Д нюгтяси сементитин яримя температуруна (1250
Ъ), Н нюгтяси (1392 Ъ) вя Э нюгтяси (911 Ъ) дямирин
полиморф чеврилмя температурларына мцвафигдир. П
нюгтяси (0,02%Ъ) карбонун -дямирдя, Е нюгтяси
(2,14%Ъ) -дямирдя, Щ нюгтяси (0,10%) -дямирдя
щяллолма щяддиня уйьундур. С нюгтяси (0,8%Ъ)

86
евтектоид температурунда (727 Ъ) айстенитдя карбонун
мигдарыны эюстярир.
Диаграмдакы цч цфцги хятт т=ъонст шяраитиндя
кечян цч нонвариантлы реаксийанын эетдийини эюстярир.
ЩБ хяттиндя (т=1490 Ъ) ЛБ+ФЩАж перитектика
реаксийасы баш верир. Бу реаксийа тяркибиндя 0,1-
0,51%Ъ олан яринтилярдя баш верир. ЕЪФ хяттиндя
(т=1147 Ъ) тяркибиндя 2,14-6,67%Ъ олан яринтилярдя
ЛЪАЕ+Фе3Ъ евтектика реаксийасы баш верир.
Аустенитля сементитин механики гарышыьы ледебурит
(Ле) адланыр. ПСК хятти (т=727 Ъ) евтектоид чеврилмяси
иля характеризя олунур. АсФп+Фе3Ъ евтектоид
реаксийасы нятиъясиндя алынан механики гарышиг
перлит (П) адланыр.
Яввялъя системдя мцхтялиф консентрасийалы
яринтилярин илкин кристаллашмасыны нязярдян кечиряк.
Тяркибиндя 0,51 %-дян аз карбон олан яринтилярин
кристаллашмасы ликвидус хяттинин АБ парчасында майе
яринтидян -феррит (Ф) кристалларынын айрылмасы
иля башлайыр. Тяркибиндя 0,1%-я

87
Шякил 40.а. Дямир-сементит щал
диаграмы
88
Шякил 40.б-ъ. Дямир-сементит щал
диаграмы
гядяр карбон олан яринтилярин кристаллашмасы АЩ
хяттиндя Ф бярк мящлулу ямяля эялмясиля баша ъатыр.
0,1-0,16%Ъ тяркибли яринтиляр ЩЖБ хятти бойунъа
ЛБ+ФЩ=ФЩ+Аж перитектика чеврилмясиня уьрадыгдан
сонра Ф иля аустенитин (А) механики гарышыьындан
ибарят икифазалы структур ямяля эятирир. 0,16-0,51% кар-
бон тяркибли яринтиляр ися яввялъя перитектика хяттиндя
ЛБ+ФЩ=ЛБ+Аж чеврилмясиня уьрайыр, ЖЕ хяттиндя
илкин кристаллашма баша чатдыгдан сонра ися бирфазалы
аустенит структуру ямяля эялир.
0,51-2,14%Ъ тяркибли яринтиляр БЪ вя ЖЕ хятляри
иля мящдудлашан интервалда кристаллашараг бир фазалы
аустенит структуру ямяля эятирир.
2,14%-дян артыг карбон тяркибли яринтилярин
кристаллашмасы евтектика хяттиня гядяр аустенитин,
евтектика хяттиндян сонра ися сементитин айрылмасы иля
башлайыр. 2,14-4,3% мигдарында карбон тяркибли
(евтектикайа гядяр) яринтилярин илкин кристаллашмасы
ЕЪФ хяттиндя евтектика чевримясиля баша чатыр вя аус-
тенитля ледебуритдян ибарят икифазалы структур (А+Ле)

89
ямяля эялир. Евтектика тяркибли (Ъ нюгтяси) яринти
сабит температурда ледебурит ямяля эятиряряк
кристаллашыр. Евтектикадан сонракы яринтилярин илкин
кристаллашмасы ися сементитля ледебуритдян (Фе3Ъ1+Ле)
ибарят икифазалы структур ямяля эялмясиля баша ъатыр.
Тяркибиндя 2,14%-я гядяр карбон олан дямир-карбон
яринтиляри полад, 2,14%-дян чох карбон олан яринтиляр
чугун адланыр. Поладла чугунун принсипиал фярги
карбонун аустенитдя щяллолма габилиййятиндядир.
Диаграмдан эюрцндцйц кими поладларда йцксяк
температурда карбон бцтцнлцкля аустенитдя щялл олур.
Чугунлардан фяргли олараг поладын структурунда ев-
тектик гарышыьа – ледебуритя раст эялинмир. Буна эюря
дя поладлар нисбятян асан деформасийа олунан – дюйцля
билян яринтиляря аид едилир. Чугунлар ися
структурларында евтектика олмасы сайясиндя даща йахшы
тюкмя хассяляриня малик олур.
Инди ися икинчи кристаллашманы – бярк щалда баш
верян чеврилмяляри нязярдян кеъиряк.
Диаграмда ЭС хятти сойутма заманы  чеврилмя
температуруна уйьун эялир. ЭС хяттиндян ашаьыда
аустенитдян -феррит кристаллары айрылмаьа башлайыр.
ЭС хяттини тяшкил едян бющран нюгтялярини А3
(сойутмада Ар3, гыздырмада Аъ3) иля ишаря едирляр.
ЕС хятти, температурун дяйишмясиля аустенитдя
карбонун щялл олмасынын дяйишмясини эюстярир.
Яринтини сойутдугда бу температурдан ашаьыда
аустенитдян сементит айрылмаьа башлайыр. Бу сементит
бярк кристаллардан йарандыьы цчцн икинчи сементит
адланыр (Фе3ЪЫЫ). ЕС хяттини тяшкил едян бющран
нюгтяляри Аъм иля ишаря едилир.
С нюгтяси (ПСК хятти) 0,8%Ъ консентрасийалы
аустенитин сойума заманы минимум мцвазинят

90
температуруну эюстярир. Евтектоид чеврилмяси баш
верян ПСК хяттинин температуру А1, (сойутмада ,
гыздырмада ), иля ишаря едилир.
П нюгтяси евтоктоид тепературунда карбонун -
дямирдя щялл олма щяддини, ПГ хятти ися температур
дяйишдикъя щяллолманын дяйишмясини эюстярир. ПГ
хяттиндян ашаьыда сойума заманы ферритдян изафи
сементит кристаллары айрылыр. Бу сементит цчцнъц
сементит (Фе3ЪЫЫЫ) адланыр. Беляликля, ПГ хяттиндян
солда яринти бир фазалы -феррит (Ф) структуруна, П вя
Г нюгтяляри арасы консентрасийалы яринтиляр ися
феррит вя Фе3ЪЫЫЫ-дян ибарят ики фазалы структура
малик олур.
Тяркибиндя 0,02%-я гядяр карбон олан дямир-карбон
яринтиляри техники дямир адланыр.

91
0,02-0,8%Ъ тяркибли поладлар евтектоидя гядяр
полад адланыр. Онларын структуру температур
интервалында аустенитдян айрылан ферритдян вя
температурунда Ъ нюгтяси консентрасийалы аустенитдян
ямяля эялян перлитдян ибарят олур.
0,8%Ъ тяркибли евтектоид полады перлит
структуруна малик олур.

Шякил 41. Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан


поладларын микроструктуру, % (х200): а – 0,1; б – 0,4; ъ –
0,8; д – 1,2
92
Тяркибиндя 0,8-2,14%Ъ олан поладлар евтектоиддян
сонракы полад адланыр. Бу поладларын структуру икинъи
сементитдян (Фе3ЪЫЫ) вя температурунда ямяля эялян
перлитдян ибарят олур.
Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан
поладларын микроструктуру шякил 41-дя верилмишдир.
Евтектикайа гядярки чугунларда (2,14-4,3%Ъ
тяркибли) ЕЪФ хяттиндян ашаьы температурларда сойума
заманы ЕС хятти бойунъа аустенитин гисмян
парчаланмасы нятиъясиндя Фе3ЪЫЫ айрылыр. ПСК хяттиня
чатдыгда тяркибиндя 0,8%Ъ галан аустенит перлитя
ъеврилир. Ейни заманда ледебуритин тяркибиндя олан аус-
тенитдя дя щямин чеврилмяляр баш верир вя ПСК
хяттиндян ашаьыда ледебурит перлит+сементитдян ибарят
олур. Беляликля, евтектикайа гядярки чугунларын
структуру нятиъядя перлит+ледебурит+Фе3ЪЫЫ олур.
Евтектик чугун (4,3%Ъ) ПСК хяттиндян ашаьыда
ледебурит (перлит+сементит) структуруна, евтектикадан
сонракы чугун ися сементит+ледебурит структуруна малик
олур.
Мцхтялиф тяркибли чугунларын микроструктуру
шякил 42-дя эюстярилмишдир.
Беляликля, дямир-карбон яринтиляринин карбонун
консентрасийасындан асылы олараг там сойудулмадан
сонра мцхтялиф структура малик олдуьуну эюрцрцк. Фаза
тяркиби ися карбонун консентрасийасындан асылы
олмадан феррит+сементитдян ибарятдир.

93
Шякил 42. Аь чугунларын
микроструктуру, (х200):
а – евтектикайа гядярки
(3 %Ъ); б – евтектик
(4,3 %Ъ), ъ –
евтектикадан сонракы (5
%Ъ)

4.3. Дямир-графит щал диаграмы (стабил


мцвазинят)
Карбонун мигдары 2,14%-дян аз олдугда, о
аустенитдя там щялл олдуьу цчцн графит фазасынын
ямяля эялмяси йалныз дямир-карбон яринтисинин
тяркибиндя 2,14%-дян чох карбон олан заман, башга сюзля
чугунларда мцмкцндцр. Чугунларда графит фазасынын
ямяля эялмясиня графитляшмя дейилир. Шякил 43-дя Фе-

94
Ъ системинин щал диаграмы верилмишдир. Бу диаграмда
гырыг хятлярля стабил мцвазинят щалында графитин
айрылмасы эюстярилмишдир.
Стабил мцвазинят щалында евтектика вя евтекоид
температурлары (ЕФ вя ПСК хятляри) метастабил
мцвазинят щалына нисбятян йцксякдир. Фе-Ъ системиндя
тяркибиндя 4,26%Ъ олан аустенит+графит евтектикасы
1153 Ъ температурда ямяля эялир. 1153-738 Ъ
интервалында аустенитдян икинъи графит айрылыр.
Евтекоид чеврилмяси 738 Ъ температурда, карбонун
0,7% мигдарында баш верир вя евтектоид

Шякил 43. Фе-Ъ щал диаграмы


феррит+графитдян ибарят олур. Дямир-карбон системиндя
майе яринтидян вя йа аустенитдян метастабил сементит
фазасынын ямяля эялмя имканы графитя нисбятян даща
йцксякдир, чцнки сементит графитя нисбятян даща чох
термодинамик дяйанятли олан фазадыр. Графит фазасы
анъаг кичик температур интервалында чох йаваш сойума
нятиъясиндя айрылыр. Сцрятля сойудулдугда вя йа 1147
95
Ъ-дян ашаьы ифрат сойума заманы майе чугундан
сементит айрылыр. Майе чугунда олан графит, СиО2, Ал2О3
вя с. кими гарышиглар графит рцшеймляринин ямяля
эялмясини вя онларын бюйумясини асанлашдырыр.

4.4. Карбонун вя даими ашгарларын


поладын хассяляриня тясири
Полад яслиндя чохкомпонентли яринтидир. Онун
тяркибиндя карбонла йанашы хассяляриня тясир едян Мн,
Си, П, С, О, Щ, Н, Ър, Ъу, Ни вя б. кими даими вя йа
техноложи ашгарлар вар. Щямин ашгарларын бязиляри
полад яридиляркян кянар едиля билмядийи цчцн (П, С),
бязиляри ися оксиэенсизляшдирмя просесиндя (Мн, Си) вя
йа шихтя иля, мясялян леэирлянмиш метал гырынтыла-
рындан (Ър, Ни) кечир. Щямин ашгарлар даща чох
мигдарда да мювъуддур.
Поладын структуруну вя хассялярини мцяййян едян
ян ваъиб елемент карбондур. Йаваш сойутмадан сонра
поладын структурунун ики фазадан – феррит вя
сементитдян ибарят олдуьуну эюрдцк. Бярк вя кювряк
сементит зярряъикляри дислокасийаларын щярякятиня
мцгавимяти артырыр, башга сюзля поладын деформасийа-
йа мцгавимятини артырыр, пластиклийини ися азалдыр.
Нятиъядя, поладын тяркибиндя карбонун мигдары
артдыгъа онун дартылмада мцгавимят щядди вя ахыъылыг
щядди артыр, нисби узанмасы, даралмасы вя зярбя
юзлцлцйу азалыр.
Ясасян оксиэенсизляшдирмя просесиндя поладын
тяркибиня кечян силисиумун мигдары адятян 0,35-0,4%-
дян, манганын мигдары ися 0,5-0,8%-дян чох олмур (бу
елементлярин леэирляйиъи елемент кими дахил едилмяси
щалы бурайа аид дейил).

96
Бярк мящлулда-ферритдя галан силисиум ахыъылыг
щяддини хейли артырыр. Нятиъядя, поладын узадылма,
хцсусян сойуг щалда сойуготурма габилиййятини ашаьы
салыр. Буна эюря дя сойуг штамплама вя йа сойуготурма
цчцн тятбиг едилян поладларда силисиумун мигдары аз
олмалыдыр. Одур ки, щямин мягсядля гайнайан
поладлардан истифадя едилмяси мягсядя уйьундур.
Манган поладын пластиклийини демяк олар ки,
азалтмадан мющкямлийини нязяря чарпаъаг дяряъядя
артырыр, онун гызмарсынмасыны зяифлядир.
Поладын тяркибиндя олан зярярли ашгарлардан бири
кцкцрддцр. О, дямирля бярк щалда дямирдя щялл олмайан
ФеС кимйяви бирляшмяси ямяля эятирир. ФеС ися
дямирля 988 Ъ-дя ярийян евтектика ямяля эятирир. Бу
евтетика дянялярин кянарларында йерляшир. Полады
йайма вя йа дюймя цчцн 1000-1200 Ъ температурадяк
гыздырдыгда щямин евтектика ярийяряк металын
дяняляри арасындакы ялагяни позур. Бу да щямин
йерлярдя чатлар ямяля эялмясиня сябяб олур. Бу щалятя
гызмарсынма дейилир. Поладын тяркибиндя манган
олдугда ъятин ярийян МнС бирляшмяси ямяля эялир ки, бу
да гызмарсынманы арадан галдыра билир. Кцкцрд ейни
заманда поладын гайнаг едилмя габилиййятини вя
коррозийайа давамлылыьыны азалдыр. Буна эюря дя
поладда кцкцрдцн мигдары 0,035-0,06%-дян чох олмалы
дейил.
Фосфор ферритдя щялл олараг онун кристал
гяфясини позур, мцвяггяти мцгавимятини вя ахыъылыг
щяддини артырыр, лакин пластиклийини вя юзлцлцйцнц
кяскин сурятдя азалдыр. Фосфор щямчинин сойугсынма
щяддини дя йцксялдир. Фосфорун ликвасийа мейли онун
мянфи тясирини даща да эцъляндирир. Поладын

97
тяркибиндя зярярли ашгар сайылан фосфорун 0,025-0,07%-
дян чох олмасына йол верилмир.
Азот, оксиэен вя щидроэен дя полад цчцн зярярли
ашгарлар сайылыр. Азот вя оксиэен ФеО, СиО2, Ал2О3,
Фе4Н вя с. кими кювряк гейри-метал гарышыглар вя йа
бярк мящлул шяклиндя, йа да сярбяст щалда коьушларда,
чатларда вя башга гцсурлу сащялярдя ола биляр. Онлар
поладын сойугсынма щяддини йцксялдир, кювряк
даьылмайа мцгавимятини вя давамлылыг щяддини ашаьы
салыр.
Поладда щялл олан щидроэен ону
кюврякляшдирдийи цчцн чох зярярли сайылыр. Щидроэен
йайылмыш пястащларда вя дюйцклярдя флокен адланан
чох назик чатларын ямяля эялмясиня сябяб олур.
Флокенли поладын сянайедя тятбигиня йол верилмир.

4.5. Карбонлу конструксийа поладлары


Цмумиййятля, карбонлу поладлар тятбиг сащясиня
эюря конструксийа поладларына вя алят поладларына
бюлцнцрляр. Конструксийа поладлары юз нювбясиндя
кейфиййят эюстяриъиляриня эюря (зярярли елементлярдян
тямизлянмя дяряъясиня эюря) ади кейфиййятли поладлара
вя кейфиййятли поладлара бюлцнцрляр. Оксиэен-
сизляшдирмя дяряъясиня эюря ися поладлар сакит (сп –
спокойные), гайнайан (кп – кипящие) вя йарымсакит (пс –
полуспокойные) поладлара айрылыр.
Ади кейфиййятли поладлар зярярли елементлярдян
(П, С, О, Н) аз тямизляндийи цчцн ян уъуз полад щесаб
едилир. Онларын тяркибиндя хейли гейри-метал
гарышыглар олмагла, щям дя ликвасийайа, мейллидирляр.
Бу поладлардан нисбятян кичик эярэинликля йцклянмиш
машын щиссяляри, гызмарйайылмыш йайыглар (тирляр,
чубуглар, швеллерляр, вярягяляр, борулар), дюйукляр
98
щазырланыр. Ади кейфиййятли поладларын тяснифаты,
маркаланмасы вя хассяляри ГОСТ 380-88 иля мцяййян
едилир.
Бу поладлар Ст щярфляри вя 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6
рягямляри иля маркаланыр. Рягямляр бюйцдцкчя поладын
тяркибиндя карбонун мигдары артыг олур, мцвафиг
сурятдя мющкямлийи бюйцк, пластиклийи ися аз олур.
ГОСТ иля тяркибиндя 0,8-1,1% Мн олан СтЗГпс,
Ст5Гпс маркалы поладлар да нязярдя тутулур. Бу
поладларда Г щярфи иля манган ишаря едилир.
Ян чох Ст3сп маркалы полад тятбиг едилир. Бу
поладын механики хассяляри белядир; м=380-490 МПа,
0.2=210-250 МПа, =25-22%.
Ади кейфиййятли поладлардан гызмарйайылмыш ади
йаймалар (швеллер, буъаглыг, чубуг, тир, вяряг вя с.),
иншаатда гайнаг, пярчим, болт конструксийалары
щазырламаг цчцн, бязян дя кичик йуклц машын деталлары
(ох, вал, дишли чарх вя с.) щазырламаг цчцн истифадя
едилир.
Гайнайан поладларын сойугсынма температуру
йухары олдуьу цчцн онлардан сойуг иглим шяраитиндя
истифадя едилмир.
Поладда корбонун мигдары артдыгъа онун
гайнагедилмя габилиййяти писляшир. Она эюря дя Ст5 вя
Ст6 маркалы поладлардан гайнаг конструксийаларында
истифадя едилмяси мяслящят эюрцлмцр.
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркибиндя
кцкцрдцн мигдары 0,035%, фосфорун мигдары 0,035-
0,040% олур. Ейни заманда гейри-метал гарышыглар да аз
олур. ГОСТ 1050-74 ясасян кейфиййятли карбонлу
поладлар 05, 08, 10, 15, …85 рягямляри иля маркаланыр.
Рягямляр поладын тяркибиндя йцздя бир фаизля карбонун
орта мигдарыны эюстярир. Мясялян, 15 маркалы поладын
99
тяркибиндя 0,15%Ъ, 65 маркалы поладын тяркибиндя
0,65%Ъ вар. Рягямлярдян сонра поладын гайнайан вя йа
йарымсакит полад олдуьу эюстярилир (сакит – сп ишаряси
йазылмыр).
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркибиндя
бязян манганын мигдары 1,0-1,2% олур. Беля поладлары
маркалайаркян рягямлярядян сонра Г щярфи йазылыр.
Кейфиййятли карбонлу поладлары шярти олараг аз
карбонлу, орта карбонлу вя чох карбонлу поладлара
бюлмяк олар. Азкарбонлу поладлара тяркибиндя 0,25%-я
гядяр карбон олан поладлары аид едирляр. Бу групдан
олан 05кп, 08, 08кп, 10, 10кп поладларын мющкямлийи аз,
пластиклийи ися йцксякдир. Онларын нормаллаш-
дырмадан сонра механики хяссяляри м=340 МПа,
0.2=200-210 МПа вя =31-32% иля характеризя олунур. Бу
поладлардан аз йцк дашыйан деталлар, назик вяряглярдян
сойуг штамплама йолу иля мямуллар щазырланыр.
15, 20, 25 маркалы поладларын механики хассяляри
бир гядяр йцксякдир (м=380-460 МПа, 0.2=230-280 МПа,
=23-27%). Онлар чох заман термики емалсыз вя йа
нормаллашдырылмыш щалда тятбиг едилир. Йахшы
гайнаг едилмя хассяляриня малик олдуглары цчцн мясул
гайнаг конструксийаларында, щямчинин сементитлямя иля
мющкямлянян деталлар щазырланмасында да истифадя
едилир.
Орта карбонлу (тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ олан) 30, 35,
40, 45, 50, 55 маркалы поладлар нормаллашдырма вя
сятщи табландырмадан сонра ян мцхтялиф деталларын
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Онларын табландырма
дяринлийи чох дейил. Суда табландырылдыгдан сонра
бющран диаметри ъями 10-12 мм-дир. Буна эюря дя бу
поладларын нисбятян кичик ен кясийи олан деталларын вя
йа башдан-баша табландырма тяляб етмяйян ири
100
деталларын щазырланмасында тятбиг едилмяси мяслящят
эюрцлцр.
Чох карбонлу 60, 65, 70, 75, 80, 85 маркалы поладлар
йцксяк мющкямлийя, йейилмя давамлылыьына вя
еластиклийя маликдир. Бу поладлары табландырма вя
табяксилтмя, нормаллашдырма вя табяксилтмя вя йа сятщи
табландырма ямялиййатларына уьрадараг тятбиг едирляр.
Онлардан сцртцнмя шяраитиндя ишляйян чох йцклянмиш
деталлар, щямчинин йай, рессор вя с. кими еластик
елементляр щазырланыр.
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркиби вя
хассяляри ГОСТ 1050-74 иля мцяййян едилир. Бязи марка
поладларын тяркиб вя хассяляри ъядвял 2-дя
верилмишдир.
Йцнэцл шяраитдя ишляйян бир сыра алятляри
щазырламаг цчцн тяркибиндя 0,7-1,3%Ъ олан
кейфиййятли вя йцксяк кейфиййятли карбонлу алят
поладларындан истифадя едирляр.

Ъядвял 2
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркиб вя
хассяляри (ГОСТ 1050-74)
Пола- КЪУ,
дын 0,2, м,
мар-
Ъ, % Мн, % Си, % , % , % ъоул /
МПа МПа
касы см2

08 кп 0,05-0,11 0,25-0,5 0,03 200 300 33 60 -

15 0,12-0,19 0,35-0,65 0,17-0,37 230 380 27 55 120

30 0,27-0,35 0,5-0,8 0,17-0,37 300 500 21 50 80

50 0,47-0,55 0,5-0,8 0,17-0,37 380 640 14 40 40

85 0,82-0,9 0,5-0,8 0,17-0,37 1000 1150 6 30 -

101
Пола- КЪУ,
дын 0,2, м,
мар-
Ъ, % Мн, % Си, % , % , % ъоул /
МПа МПа
касы см2

60Г 0,57-0,65 0,7-1,0 0,17-0,37 420 710 11 35 110

70Г 0,67-0,75 0,9-1,2 0,17-0,37 460 800 8 30 -

Бу поладлар У щярфи вя карбонун орта мигдарыны


онда бир фаизлярля эюстярян рягямлярля маркаланыр.
Полад йцксяк кейфиййятли олдугда марканын ахырында А
щярфи йазылыр. Мясялян, У7 вя У7А (карбонун орта
мигдары 0,7%), У12 вя У12А (карбонун орта мигдары
1,2%) вя с.
Йцксяк кейфиййятли карбонлу поладлар
кейфиййятли поладлардан кцкцрд вя фосфорун
мигдарынын даща аз олмасы иля фярглянир. Мясялян, У9
маркалы поладда 0,028% С вя 0,030% П олдуьу щалда,
У9А маркалы поладда бу мигдар мцвафиг сурятдя 0,018%
вя 0,025%-дир.

4.6. Чугунлар
Гейд етдийимиз кими тяркибиндя 2,14%-дян чох
карбон олан дямир-карбон яринтиляриня чугун дейилир.
Дямир-карбон системинин щал диаграмынын тящлили
эюстярди ки, щяр щансы тяркибли чугунун структурунда
щямишя евтектика мювъуддур. Бу да чугуну тюзйигля
емал цчцн йарарсыз едир, лакин йахшы тюкмя
хассяляринин ямяля эялмясиня сябяб олур.
Чугунун структурунда карбон сементит вя йа графит
щалында, йа да ейни заманда щям сементит, щям дя
графит щалында ола биляр. Карбонун щалындан асылы

102
олараг чугунлар аь, боз, йцксякмющкямликли вя дюйцлян
чугунлара бюлцнцр.
Аь чугунларын структурунда карбон сементит
щалында, боз чугунларда ися ясасян лювщяшякилли
графит щалында олур. Боз чугунларда карбонун ян чоху
0,8 фаизи сементит шяклиндя олур. Йцксякмющкямликли
вя дюйцлян чугунлар боз чугундан графит дяняляринин
формасы иля фярглянир. Йцксяк мющкямликли чугун-
ларда графит дяняляри кцряшякилли, дюйцлян чугунларда
ися килкяшякилли олур.
Йухарыда эюстярмишдик ки, чугунларда
графитляшмя дяряъяси сойума сцрятиля ялагядардар. Щям
дя сойума сцрятинин азалмасы графитляшмяни
сцрятляндирир. Бунун да нятиъясиндя ейни тюкцйцн
мцхтялиф йерляриндя структур мцхтялиф ола биляр.
Тюкцйцн назик йерляриндя сойума сцряти нисбятян
йцксяк олдуьу цчцн графитляшмя галын щиссяляря
нисбятян пис эедир.
Чугунун тяркибиндя олан ашгарлар да
графитляшмяйя тясир эюстярир. Графитляшмяйя мцсбят
тясир эюстярян ясас ашгар силисиумдур. Чугунун
тяркибиндя силисиум 0,7%-дян 4,0 фаизя гядяр дяйишя
билир. Силисиумун мигдарыны дяйишмякля чугунун тя-
ляб олунан структуруну ялдя етмяк мцмкцн олур.
Манган графитляшмяйя мане олан ашгардыр. Она
эюря дя чугунун тяркибиндя манган 0,5-1,0% ятрафында
ола биляр. Графитляшмяйя ян чох мане алан ашгар
кцкцрддцр. О, ейни заманда чугунун майеахычылыьыны
азалдыр, тюкцкдя газ габаръыглары ямяля эялмясиня сябяб
олур вя тюкмя чокмясини артырыр. Фосфор
графитляшмяйя демяк олар ки, тясир етмяся дя чугунун
майяхычылыьыны артырыр.

103
Чугунун механики хассяляри онун структуру иля,
биринъи нювбядя графит фазасы иля баьлыдыр. Ясасян
графитин мигдары, формасы вя структурда пайланмасы
механики хассяляри тяйин едир.
Боз чугун яслиндя тяркибиндя Мн, П вя С кими
ашгарлар олан Фе-Си-Ъ системли яринтиндир. Боз чугунун
тяркибиндя карбонун ясас щиссяси вя йа щамысы
лювщяшякилли графит щалындадыр. Чугунун тяркибиндя
карбонун мигдары артыгъа графитин дя мигдары артыр вя
мцвафиг сурятдя мющкямлик азалыр. Диэяр тяряфдян
йахшы майеахыъылыьы олмагдан ютрц карбонун мигдары
даща чох олмалыдыр. Щяр ики тяляби мцяййян гядяр
юдямяк цчцн боз чугунда карбонун мигдарыны 2,4-3,8%
эютцрцрляр.
Боз чугунда силисиум 1,2-3,5% арасында олур.
Чугунун тяркибиндя бир тяряфдян карбонун вя
силисиумун мигдарыны, диэяр тяряфдян ися сойутма
сцрятини дяйишмякля онун метал ясасынын лазым олан
структуруну ялдя етмяк олар.
Сементит щалында олан карбонун мигдарына эюря
боз чугунлар ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Феррит боз чугуну. Бу чугунда бцтцн карбон
графит щалындадыр. Структуру ися
феррит+лювщяшякилли графитдир.
2. Феррит-перлит боз чугуну. Бурада карбонун 0,1-
0,7 фаизи сементитин тяркибиндядир. Чугунун
структуру ися перлит+феррит+лювщяшякилли
графитдир.
3. Перлит боз чугуну. Карбонун 0,7-0,8 фаизи
сементит щалында олан бу чугунун структуру
перлит+лювщяшякилли графитдян ибарятдир.

104
4. Алаъа боз чугун. Бу чугунда сементитдя
бирляшмиш карбонун мигдары 0,8 фаиздян
артыгдыр. Структуръа перлит+ле-
дебурит+лювщяшякилли графитдян ибарятдир.
ГОСТ 1412-85 ясасян боз чугунлар СЧ щярфляри иля
маркаланыр. Щярифлярдян сонра чугунун кгг/мм2 (10-
1
МПа) иля мцвяггяти мцгавимятини эюстярян рягям
йазылыр.
Хассяляриня вя тятбигиня эюря боз чугунлары
ашаьыдакы груплара бюлмяк олар:
– СЧ 10 вя СЧ 15 маркалы феррит вя феррит-перлит
боз чугунларын дартылмада мющкямлик щядди 10-15
кгг/мм2 (100-150 МПа), яйилмядя мющкямлик щядди 28-32
кгг/мм2-дир. Бу чугунлардан диварынын галынлыьы 10-30
мм олан вя нисбятян кичик йцк алтында ишляйян
тюкцкляр, мясялян юзцл тавалары, арматура вя с.
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
– СЧ 20, СЧ 25, СЧ 30, СЧ 35 маркалы перлит
чугунлары 60-100 мм гядяр галынлыьы олан мясул
тюкцкляр алмаг цчцн ишлядилир. Онлардан эцълц
дязэащларын чатысы, бюйцк тязйиг шяраитиндя
йейилмяйя ишляйян силиндрляр, пистонлар вя с.
щазырланыр.
Майе чугуна 0,3-0,8% графит, ферросилисиум вя йа
силикокалсиум ялавя етмякля модификасийа едилмиш боз
чугун алырлар. Бу чугунда юлчцъя кичик олан графит
дяняляри тяърид олунмуш шякилдя олдуьу цчцн онларын
мющкямлийи йцксяк олур. Модификасийа едилмиш
чугунлара СЧ 40 вя СЧ 45 мисал ола биляр.
Боз чугунларын механики хассяляри ъядвял 3-дя
верилмишдир.

105
Аь чугун сементит фазасы сайясиндя чох бюйцк
бярклийя вя кювряклийя маликдир, кясмя иля чох чятин
емал едилир вя мящдуд тятбиг едилир.
Сятщ гатлары аь чугун, юзяйи ися боз чугун
структуруна малик олан тюкцкляр аьармыш чугун
адланыр. Сятщин аь чугун структуру алмасы сцрятля
сойума нятиъясиндя баш верир. Бу чугунлар йейилмяйя
давамлы олдуьу цчцн онлардан йайма валъыглары,
чархлар, дяйирман кцряляри вя с. щазырланыр.

Ъядвял 3
Боз чугунларын механики хассяляри
(ГОСТ 1412-85)
Чугунун м, МПа (ян яж, МПа
Бярклик, НВ
маркасы азы) (ян азы)
СЧ 10 100 280 120-205
СЧ 15 150 320 130-241
СЧ 20 200 400 143-255
СЧ 25 250 460 156-260
СЧ 30 300 500 163-270
СЧ 35 350 550 179-290
СЧ 40 400 600 207-285
СЧ 45 450 650 229-289

Йцксяк мющкямликли чугун майе чугуна аз


мигдарда гяляви вя йа гяляви-торпаг металлар ялавя
етмякля алыныр. Адятян 0,03-0,07% мигдарында
магнезиумдан истифадя едилир. Галан елементлярин
мигдарына эюря йцксяк мющкямликли чугунун тяркиби
боз чугундан фярглянмир.
106
Магнезиумун тясириндян графит дяняляри кцря
шякили алыр. Ейни щяъмдя кцрянин сятщи лювщянин
сятщиндян аз олдуьу цчцн чугунун метал матрисасы аз
зяифляйир вя буна эюря дя йцксякмющкямликли чугун
даща йцксяк хассяляря малик олур. Бу чугун йцксяк тюкмя
хассяляри иля йанашы кясмя иля емал хассясиня,
йейилмяйя гаршы давамлылыьа, вибрасийалары сюндцрмя
габилиййятиня маликдир.

Ъядвял 4
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики
хассяляри (ГОСТ 7293-85)
Чугунун м, МПа яж, МПа , % Бярклик,
маркасы ян азы ЩБ
ВЧ 35 350 220 22 140-170
ВЧ 40 400 250 15 140-202
ВЧ 45 450 310 10 140-225
ВЧ 50 500 320 7 153-245
ВЧ 60 600 370 3 192-277
ВЧ 70 700 420 2 228-302
ВЧ 80 800 480 2 248-351
ВЧ 100 1000 700 2 270-360

Йцксякмющкямликли чугунлар ГОСТ 7293-85 ясасян


ВЧ щярфляри иля вя рягямлярля маркаланыр. Рягямляр
боз чугунда олдуьу кими кгг/мм2 иля дартылмада
мцвяггяти мцгавимяти эюстярир. Ъядвял 4-дя йцксяк
мющкямликли чугунларын механики хассяляри
верилмишдир. Бу чугунлардан автомобил вя дизеллярин

107
дирсякли валлары, йайма дязэащларынын, дямирчи прес
аваданлыьынын вя с. бир чох деталлары щазырланыр.
Сон заманлар боз чугунла йцксякмющкямликли
чугун арасында йер тутан вермикулйар графитли чугундан
да истифадя едилир. Бу чугунда графит дяняъикляри
бурулмуш (гурдвары) шякилдя олур. Вермикулйар
графитли чугун модификасийа едиляркян магнезиумум
мигдары 0,015-0,04%-дяк азалдылыр, лигатурайа 0,2-0,5%
Ти, 0,001-0,01% Се ялавя едилир. Чох заман ися ясасян
надир торпаг елементлярдян, хцсусян ферросериумдан
истифадя едилир.
Дюйцлян чугун графит дяняляринин килкяшякилли
олмасы иля фярглянир. Бу чугунларын адынын дюйцлян
олмасы шяртидир, онлардан мямуллары пластик
деформасийа йолу иля йох, тюкмя иля алырлар.
Дюйцлян чугуну аь чугун тюкцкляриндян хцсуси
графитляшдириъи табалма цсулу иля алырлар. Чугунун
тяркиби адятян 2,2-3,0% Ъ, 0,7-1,5% Си, 0,3-1,0% Мн, 0,2%
П, 0,1% С ибарят олур. Майе чугуну гялибя тюкдцкдян
сонра сцрятля сойудараг яввялъя аь чугун структуру
алырлар. Сонра тюкцйц узун мцддят ярзиндя (2 суткайа
гядяр) табалмайа уградырлар.
Табалма ики мярщя-
лядя апарылыр. Биринчи
мярщялядя тюкцйц 950-
970 Ъ гядяр гыздырыб
бир мцддят сахлайырлар
(шякил 44). Бу заман
ледебуритин тяркибиндя
олан сементит парчаланыр
Шякил 44. Дюйцлян чугун вя аустенит+графит
алынмасы цчцн структуру йараныр. Ямяля
графитляшдириъи табалманын
эялян графит килкя-
схеми
108
шякилли олур. Сонра тюкцйц евтекоид чеврилмя тем-
пературунадяк сойудурлар. Щямин вахт аустенитдян
айрылан икинчи сементитин парчаланмасы нятиъясиндя
графит дяняляри бюйцйцр. Евтектоид чеврилмя
температуру интервалында (740-760 Ъ) сойутманын
сцрятини кяскин сурятдя азалдыр вя йа бир аз ашаьы
температурда (720 Ъ) узун мцддят сахлайырлар. Бу заман
графитляшмянин икинъи мярщяляси баш верир-
аустенитин парчаланмасындан феррит+графит структуру
алыныр. Беля чугунун там сойудулмадан сонра структуру
феррит+графит олур. Бу чугуна ферритли дюйцлян чугун
дейилир.
Евтектоид температурундан ашаьы сойутма сцрятля
апарыларса аустенитин парчаланмасы нятиъясиндя перлит
алыныр, чугунун структуру перлит+графит олар. Беля
чугунлар ися перлитли дюйцлян чугун адланыр. Дюйцлян
чугун ГОСТ 1215-79 ясасян КЧ щярфляри вя рягямлярля
маркаланыр. Биринъи рягям мцвяггяти мцгавимятин,
икинъи рягям ися нисби узанманын гиймятини эюстярир.
Ъядвял 5-дя дюйцлян чугунларын механики хяссяляри
верилмишдир.
Дюйцлян чугун тюкцклярини зярбяли вя
вибрасийалы йцк алтында ишляйян деталлар (картерляр,
редукторларын эювдяси, муфталар, флянсляр) цчцн
ишлядирляр.

Ъядвял 5
Дюйцлян чугунларын механики хассялярын
(ГОСТ 1215-79)
Чугунун
м, МПа , % Бярклик, НВ
маркасы
КЧ 33-8 330 8 165

109
КЧ 37-12 370 12 163
КЧ 50-4 500 4 241
КЧ 60-3 600 3 269

Шякил 45-дя чугун структурунда графитин мцхтялиф


формалары эюстярилмишдир.

110
Шякил 45. Чугунда графитин мцхтялиф формалары
(асыланмамыш шлиф): а – лювщяшякилли (боз чугун); б – кцря
шякилли (йцксякмющкямликли чугун); ъ – килкяшякилли
(дюйцлян чугун)

111
5. Термики емалын нязяри ясаслары

5.1. Цмуми мялумат


Метал вя яринтилярин структуруну вя хассялярини
дяйишмяк мягсяди иля онларын истилик тясири иля емалы
просеси комплексиня термики емал дейилир. Бу тясир
кимйяви, механики (деформасийа), магнит вя с. тясирляри
иля ейни заманда едиля биляр.
Термики емал мцасир техникада метал вя
яринтилярин хассялярини оптимал истигамятдя дяйишмяк
цчцн ян эениш йайылмыш емал цсулудур. Термикли емал
щям металын кясмя, тязйиг вя с. цсулла емалынын
йахшылашдырылмасы цчцн аралыг ямялиййат, щям дя
тяляб олунан физики-механики хассяляри тямин етмяк
цчцн сон ямялиййат кими тятбиг едиля биляр.
Щяр щансы термики ямялиййатын ясас амилляри
температур вя вахт олдуьу цчцн термики емал режимини т
–  вя йа т – лэ
координатларында
гурулмуш график
(шякил 46) кими вермяк
олар (т – температур, 
– вахтдыр).
Термики емал за-
маны баш верян
структур дяйи-
шикликляри
Шякил 46. Термики емалын
садяляшдирилмиш графики: г –
нятиъясиндя яринти
гыздырылма вахты;  – мцвазинят вя йа гейри-
сах

сахлама вахты; с – сойутма


112
вахты
мцвазинят (метастабил) щалында ола биляр. Мцвазинят
щалы яринтидя эедян бцтцн просесляр баша чатдыгда
ямяля эялир. Бу щалда яринтинин гурулушу щал
диаграмына уйьун олаъаг. Яринтидя эедян просесляр баша
ъатмадыьы шяраитдя гейри-мцвазинят щалы алыныр.
Поладын бющран температур нюгтяляри А
(франсызъа «аррет» – «дайанма» сюзцндян) иля ишаря
едилир. Дямир-карбон щал диаграмында гызма заманы
перлитин аустенитя чеврилдийи евтектоид чеврилмя ПСК
хяттинин (727 Ъ) бющран нюгтяляри А1, магнит
чеврилмясин характеризя едян МО хяттинин (768 Ъ)
бющран нюгтяляри А2 иля ишаря едилир (шякил 47).
Сойума заманы аустенитдян ферритин айрылмасы
башланан, гызма заманы ися ферритин аустенитя
чеврилмяси гуртаран ЪОС хяттинин бющран нюгтялярини
А3 иля ишаряляндирилир. Гызма заманы икинъи
сементитин аустенитдя щялл олмасынын баша чатдыьы
СЕ хятти нюгтяляри Аъм иля ишарялянир.

Шякил 47. Поладын бющран


нюгтяляринин ишарялянмяси
Кристаллашманын ясасларыны юйряняркян гейд ет-
мишдик ки, просесин эетмяси цчцн мцвазинят щалындан

113
мцяййян гядяр ифрат сойума вя йа ифрат гызма тяляб
олунур. Она эюря дя бющран температурларыны ишаря ет-
мяк цчцн гызмада «ъ» щярфи (франсызъа «ъщауфф» –
«гызма» сюзцндян), сойумада ися «р» щярфи (франсызъа
«рефроидиссемент» – «сойума» сюзцндян) ялавя едилир:
вя ; вя йазылыр. Мясялян,
нюгтяси пА чеврилмясиня, ися Ап чеврилмясиня
уйьун эялир.
Термики емал заманы гызманын цмуми вахты
верилмиш температурадяк гызма – г вя щямин
температурда чеврилмялярин баша чатмасы цъцн сахлама
– б вахтындан ибарятдир. Гызма вахты собанын типиндян,
мямулларын юлчцсцндян вя онларын собайа дцзцлмя
гайдасындан, материалын тяркибиндян асылыдыр.
Полад мямулу собада гыздыраркян онун оксиэенля
гаршылыглы тясири (Ъ+О2ЪО2 реаксийасы)
нятиъясиндя сятщин карбонсузлашмасы вя
2Фе+О22ФеО реаксийасы нятиъясиндя кцтлянин 1-3%
фаизи гядяр гялпя ямяля эялмясиня сябяб олур.

5.2. Термики емалын нювляри


Термики емалын нювляри ясасян А.А.Бочварын
тяснифатына уйьундур. Металларын термики емалы
билаваситя термики емалдан, термомеханики емалдан вя
термокимйяви емалдан ибарятдир (шякил 48).
Билаваситя термики емала 1-ъи нюв табалма, 2-ъи
нюв табалма, полиморф чеврилмяли табландырма,
полиморф чеврилмясиз табландырма, табяксилтмя вя
кющнялмя аиддир.

114
Шякил 48. Термики емал нювляринин
тяснифаты

Табалма яввялки техноложи ямялиййатлар


нятиъясиндя гейри-мцвазинят щалында олан металын
гыздырылараг даща мцвазинятли щала эятирилмясиндян
ибарят термики ямялиййатдыр. 1-ъи нюв табалмада
мцвазинят щалынын йаранмасы атомларын диффузийасы,
рекристаллизасийа, кристал гяфяси тящрифляринин вя
дахили эярэинликлярин арадан галдырылмасы щесабына
ялдя едилир, фаза чеврилмяляри бурада рол ойнамыр. 2-ъи
нюв табалмада ися мцвазинят щалы фаза чеврилмяляри
щесабына йараныр. Она эюря дя 2-ъи нюв табалмада метал
бющран температурларындан йухары температурадяк гыз-
дырылыр.
Табландырма металын мцяййян температурадяк
гыздырылыб сцрятля сойудулмасы нятиъясиндя гейри-
мцвазинят щалына эятирилмясиндян ибарятдир.

115
Полиморф чеврилмяли табландырмада метал фаза
чеврилмя температурундан йухары температурадяк гыз-
дырылыр. Бу нюв табландырма дямир-карбон яринтиляри
цчцн характердир. Полиморф чеврилмясиз табландырмада
ися яринтинин изафи фазанын там щялл олуб биръинсли
структур ямяля эятирянядяк гыздырылмасындан вя
структуръа гейри-дяйанятли олан ифрат доймуш бярк
мящлул алынмасы цчцн сцрятля сойудулмасындан
ибарятдир.
Табяксилтмя табландырылмыш металын фаза
чеврилмя температурундан ашаьы температурадяк
гыздырылараг нисбятян мцвазинят щалына гайтарылмасы
ямялиййатына дейилир.
Кющнялмядя металын мцвазинят щалына гайытмасы
отаг температурунда узун мцддят сахлама вя йа бир гядяр
гыздырылма нятиъясиндя баш верир.
Термики емал заманы поладын ясас чеврилмялярини
характеризя едян структурлар ашаьыдакылардыр:
1. Аустенит А – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –
Фе(Ъ).
2. Мартенсит М – карбонун -дямирдя ифрат доймуш
бярк мящлулу – Фе(Ъ).
3. Феррит Ф – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –
Фе.
4. Перлит П – ферритля сементинин евтектоид
гарышыьы – Фе+Фе3Ъ
Поладын термики емалы просесиндя ашаьыдакы
дюрд ясас чеврилмя баш верир:
1. Полад гыздырылдыгда баш верян чеврилмя –
перлитин аустенитя чеврилмяси ПА вя йа
Фе+Фе3ЪФе(Ъ).
2. Ифрат сойудулмуш аустенитин изотермик
чеврилмяси – АП вя йа Фе(Ъ)Фе +Фе3Ъ.
116
3. Аустенитин сцрятля сойудулдугда мартенситя
чеврилмяси – АМ вя йа Фе(Ъ)Фе(Ъ).
4. Мартенситин вя галыг аустенитин гыздырылдыгда
чеврилмяси.

5.3. Поладын гыздырылмасы заманы баш


верян чеврилмяляр
Поладын гыздырылмасы заманы баш верян
чеврилмяляр щаггында цмуми анлайышы Фе-Фе3Ъ
диаграмындан алмаг олар. Буну евтектоид полады (0,8%Ъ)
нцмунясиндя мцшащидя едяк.
Евтектоид поладыны бющран температурундан
бир гядяр йухары температурадяк гыздырдыгда перлит
аустенитя чеврилир:

Перлит (феррит+сементит) структурунун аустенитя


чеврилмяси  полиморф чеврилмясиндян вя бунун
нятиъясиндя ямяля эялмиш азкарбонлу аустенитдя
сементитин щялл олмасындан ибарятдир.
Евтектоидягядяр полад (мясялян 0,5% карбонлу)
гыздырылдыгда хяттиндян йухарыда перлит
аустенитя чеврилдикдян сонра аустенит+феррит (Фе(Ъ)
+Фе) структуру йараныр, щям дя аустенитин тяркибиндя
0,8%Ъ олур (перлит тяркибли). интервалында
феррит аустенитя чеврилир. Бу заман аустенитин тярки-
биндя карбон ЪОС хятти бойу азалараг 0,5 фаизя енир.
Евтектоиддян сонракы поладда да просес уйьун гайдада

117
эедир. температурунда ПА чеврилмяси баш верир.
интервалында ися сементит аустенитдя щялл
олур вя ону СЕ хятти бойунъа карбонла зянэинляшдирир
(шякил 49).
Перлитин аустенитя чеврилмяси кристаллашма
просесидир. Бу просес кристаллашманын цмуми
ганунауйьунлугларына табе олур вя аустенит
рцшеймляринин ямяля эялмяси вя бюйцмяси йолу иля баш
верир. Аустенитин тяркиби щям ферритин, щям дя
сементитин тяркибиндян фяргли олдуьу цчцн полиморф
чеврилмя иля йанашы карбон атомларынын хейли
мясафяйя кечмяси цчцн диффузийа да баш верир.

Шякил 49. Полад гыздырылдыгда баш верян чеврилмяляр: а –


гыздырылма просесиндя фаза тяркибинин дяйишмяси; б –
гыздырылма просесиндя структур дяйишикликляринин схеми –
Ы-ЫВ перлитин аустенитя чеврилмя мярщяляляри
118
Аустенит рцшейми феррит вя сементит
кристалларынын сярщяддиндя йараныр. Бу рцшеймляр
карбон атомларынын диффузийасы вя  чеврилмяси
нятиъясиндя бюйцмяйя башлайыр. Беляликля аустенит
дяняляри йараныр. Ферритин тамамиля аустенитя
чеврилмясиндян сонра структурда бир мцддят бир гядяр
сементит галыр. Бу сементитин щялл олмасы цчцн
мцяййян гядяр вахт вя йа температурун артырылмасы
лазымдыр.
Сементитин аустенитдя щялл олмасы баша
чатдыгдан сонра бир фазалы аустенит структуру ямяля
эялир. Лакин карбонун тяркибиня эюря бу аустенит щяля
биръинсли (щомоэен) дейил. Аустенит кристалларында
карбонун консетрасийасынын диффузийа йолу иля
бярабярляшмяси цчцн ялавя вахт лазымдыр.
Аустенитин изотермик ямяля эялмя диаграмы
феррит-сементин структурунун гыздырылдыгда
чеврилмяси щаггында йахшы тясяввцр йарадыр (шякил
50). Шякилдян эюрцндцйц кими температур артдыгъа
чеврилмянин
сцряти артыр.
Диаграм
(шякил 50)
температур–вахт
(т–) координатла-
рында гурулдуьу
цчцн она В1, В2, В3
гызма сцрятлярини
ялавя етмяк олар.
Беля олдугда
фасилясиз гызма
Шякил 50. Сабит температурда вя шяраитиндя ПА
фасилясиз гыздырылмада перлитин чеврилмяси сабит
аустенитя чеврилмя схеми: Б –
аустенитин ямяля эялмясинин
119
башланьыъы; С – аустенит ямяля
эялмясинин сону; А – Фе3Ъ-цн щялл
олмасынын баша чатмасы; Щ –
щомоьенляшмянин баша чатмасы
температурда йох, мцяййян температур интервалында (В1
сцрятиндя абъд, В2 сцрятиндя абъд, В3 сцрятиндя
абъ д) баш верир. Шякилдян эюрцндцйц кими
гызма сцряти бюйцк олдугъа чеврилмя даща йцксяк
температурда баш верир.
Гызмада аустенит дянясинин бюйцмяси. ПА
чеврилмяси баша чатдыгда аустенитин илкин дяняси
йараныр. Бу дянянин юлчцсц ващид заманда йаранан
рцшеймлярин кристал мяркязляринин сайындан вя
онларын бюйцмя сцрятиндян асылы олур. Перлитдя
феррит вя сементит щиссяъикляри ня гядяр кичик оларса,
аустенитин илкин дяняси бир о гядяр кичик олар.
Дянялярин бюйцмяси системин сярбяст енержисинин
дянялярин сятщинин кичилмяси нятиъясиндя азалма
мейлиня уйьун олараг кичик дянялярин бирляшмяси
щесабына баш верир.

120
Шякил 51. Тяркибиндя 0,8%Ъ олан поладдын дяняляринин
бюйцмя схеми: 1 – ирси хырдадяняли полад; 2 – ирси иридяняли
полад; 3 – ирси дяня; 4 – термики емал цчцн гыздырылма
заманы алынан дяня; 5 – илкин перлит дяняси; 6 – башланьыъ
аустенит дяняси

121
Чеврилмя вя сементитин аустенитдя щялл олмасы
баша ъатдыгдан сонра чеврилмя температурунда сахлама
вя йа температурун артырылмасы аустенит дяняляринин
бюйцмясиня сябяб олур.
Аустенит дянясинин бюйцмя мейллийиндян асылы
олараг поладлар ирси иридяняли вя ирси хырдадяняли
поладлара бюлцнцр (шякил 51). Ирси иридяняли
поладларда аустенит дяняси азаъыг ифрат гызма
нятиъясиндя кяскин сцрятдя бюйцйцр. Бу поладлара
ферросилисиум вя йа ферроманган иля
оксиэенсизляшдирилян поладлар аиддир.
Ирси хырдадяняли поладларда аустенит дяняси 1000-
1050 Ъ температурадяк чох аз бюйцйцр. Даща чох
гыздырылдыгда ися дянялярин кяскин бюйцмяси
мцшащидя едилир. Полад алцминиум иля
оксиэенсизляшдирилдикдя ирси хырдадянялик хассяси
газаныр. Бу ондан ямяля эялир ки, структурда ямяля эялян
алцминиум нитриди дянялярин сярщядляриндя йерляшир
вя 1000-1050 Ъ-дяк аустенитдя щялл олмадыьы цчцн онун
дяняляринин бюйцмясини тормозлайыр. Даща йцксяк
температурда АлН аустенитдя щялл олдуьу цчцн
дянялярин кяскин бюйцмяси башлайыр. Ти, В, Н6, Зр вя с.
кими леэирляйичи елементляр дя аустенит дяняляринин
бюйцмясинин гаршысыны алыр.
Шякил 51-дя тяркибиндя 0,8%Ъ олан поладын
дяняляринин бюйцмя схеми верилмишдир.
Аустенит дяняси бюйцк олдугъа поладын отаг
температурунда щягиги дяняси дя бюйцк олур. Поладын
щягиги дянясинин юлчцсц, онун механики хассяляриня
ъидди тясир едир. Щягиги дянянин бюйцмяси м, 0,2,  вя
-ни, хцсусян зярбя юзлцлцйцнц ашаьы салыр вя сойуг
сынма температуруну йцксялдир.

122
Полад дянясинин юлчцсц ГОСТ 5639-82-йя эюря 1-
дян 15-дяк балла гиймятляндирилир. Дянянин балы
шлифин 1 мм2-дя олан дяняляринин сайы иля дцз
мцтянасибдир. Шякил 52-дя поладын дянявярлик шкаласы
верилмишдир (рягямляр дянявярлик балыны эюстярир).

123
Шякил 52. Поладын дянявярлик шкаласы  100

124
5.4. Ифрат сойудулмуш аустенитин
чеврилмяси
А1 нюгтясиндян ашаьы температурда аустенит
феррит вя сементитя парчаланыр – Фе(Ъ)Фе+Фе3Ъ. Бу
парчаланма истяр фасилясиз сойума шяраитиндя, истяр дя
сабит температурда – изотермик шяраитдя эедя биляр.
А1 нюгтясиндян ашаьы температурда аустенитин
сярбяст енержиси феррит-сементит гатышыьынын сярбяст
енержисиндян чох олур. Беляликля, ифрат сойудулмуш
аустенит дяйанятсиз олур. Ейни заманда йени йаранан
феррит вя сементит фазалары тяркибъя аустенитдян
фяргляндийи цчцн чеврилмя диффузийа характери
дашыйыр-карбон диффузийа йолу иля фазалар арасында
пайланыр.
Беляликля, температур ашаьы дцшдцкъя бир
тяряфдян сярбяст енержиляр фяргинин артмасы
нятиъясиндя АП чеврилмяси сцрятлянир, диэяр
тяряфдян карбон атомларынын диффузийа сцряти
азалдыьы цчцн чеврилмя лянэийир.
Аустенитин перлитя чеврилмя просеси мцяййян
заман ярзиндя баш верир. Бу просес ямяля эялмиш
перлитин замандан асылылыьыны эюстярян кинетик
чеврилмя яйриси иля тясвир едиля биляр. Шякил 53.а-да
мцхтялиф температурлар цчцн изотермик шяраитдя баш
верян кинетик чеврилмя яйриляри эюстярилмишдир. Чев-
рилмянин яввяли чох кичик сцрятля характеризя олунур.
Бу яслиндя инкубасийа дюврцдцр. Сонра чеврилмя сцряти
артыр вя аустенитин мигдары азалдыгъа чеврилмя сцряти
йенидян азалмаьа башлайыр. Шякилдя а (а1, а2, а3, …)
чеврилмянин башланьыъ, б (б1, б2, б3, …) чеврилмянин
гуртарма нюгтясидир.
125
Чеврилмянин сцряти ифрат сойума дяряъясиндян
асылыдыр. Беляки, ифрат сойума дяряъясинин кичик
гиймятляриндя сярбяст енержиляр фярги аз олдуьу цчцн,
нисбятян бюйцк гиймятляриндя ися атомларын диффузийа
щярякятлилийи зяиф олдуьу цчцн чеврилмя йаваш эедир.
Мцхтялиф температурлар цчцн чеврилмянин
башланма (а1, а2, а3 вя с.) вя гуртарма (б1, б2, б3 вя с.)
нюгтялярини диаграма кюъцрярикся, аустенитин
изотермик чеврилмя диаграмыны аларыг (шякил 53.б).
Яйрилярин шякли «Ъ» щярфиня бянзядийи цчцн бу
диаграмы чох заман Ъ-шякилли диаграм адландырырлар.
Диаграмда ашаьыдакы сащяляри гейд етмяк олар:
1. дяйанятли аустенит сащяси;
2. ифрат сойудулмуш аустенит сащяси;
3. гисмян АП чеврилмяси баш вермиш сащя;
4. АП
чеврилмясинин
гуртардыьы сащя;
5. диффузи-
йасыз мартенсит
чеврилмясинин
башландыьы сащя
(мартенсит чев-
рилмяси
щаггында аша-
ьыда айрыъа да-
нышылачаг);
6. мартенсит
чеврилмясинин
баша ъатдыьы са-
щя.
Аустенитин
чеврилмя мящсу-

126
Шякил 53. Аустенитин изотермик
чеврилмя яйриляри: а – мцхтялиф
температурлар цчцн аустенитин
изотермик чеврилмясинин кинетик
чеврилмя диаграмы

лунун гурулушу вя хассяляри чеврилмя просесинин щансы


температурда эетмясиндян асылыдыр. Ифрат сойума дяря-
ъяси кичик олдугда, йяни чеврилмя йцксяк температурда
(650-700 Ъ) баш вердикдя лювщя шякилли структура ма-
лик олан кобуд феррит-сементит гатышыьы алыныр. Бу га-
тышыг перлит адланыр.
Ифрат сойума дяряъяси артдыгъа кристал
мяркязляринин сайы артыр вя нятиъядя феррит вя
сементит лювщяляринин юлчцсц кичилир. Башга сюзля
температур ашаьы дцшдцкъя аустенитин чеврилмя
мящсулунун дисперслийи артыр. 600-650 Ъ температурда
сорбит, 550-600 Ъ температурда ися троостит адланан
структур ямяля эялир.
Перлит, сорбит вя троостит ейни тябиятли
структурдурлардыр, йяни щяр цч структур ферритля
сементинин лювщяшякилли евтектоид гатышыьыдыр.
Онлары фяргляндирян ъящят структурун дисперслик дяря-
ъясидир.
Структурун дисперслийи яринтинин механики
хассяляриня ъидди тясир эюстярир. Дисперслик артдыгъа
бярклик, ахыъылыг щядди (0,2), мцввягяти мцгавимят (м)
артыр. Мясялян, перлитин бярклийи 180-250 ЩБ,
сорбитин бярклийи 250-350 ЩБ, трооститин бярклийи 350-
450 ЩБ-дир. Ян йцксяк пластиклик, нисби узанма вя нисби
даралма сорбитя хас олур.
Перлит типли структурлар (перлит, сорбит вя
троостит) сементитин формасындан асылы олараг
лювщявары вя дянявяр ола биляр. Лювщявары структур
биръинсли (щомоэен) аустенитин чеврилмясиндян,
дянявяр структур ися биръинсли олмайан аустенитин
чеврилмясиндян ямяля эялир. Мясялян, евтектоиддян
сонракы поладын лювщявары структуруну алмаг цчцн ону
Аъм температурундан йухары, дянявяр структуруну алмаг
127
цчцн ися интервалы арасында гыздырмаг
лазымдыр.
Чеврилмя 500 Ъ-дян ашаьы температурда эетдикдя
бейнит адланан ийнявары структур ямяля эялир. Бейнит
структуру перлит структурларындан ферритдя карбонун
мигдарынын чох олмасы иля дя фярглянир.

5.5. Аустенитин мартенситя чеврилмяси


Ифрат сойума дяряъясинин чох бюйцк
гиймятляриндя аустенитин кристал гяфяси дяйанятсиз
олур, лакин карбон атомларынын диффузийа сцряти о
гядяр кичилир ки, диффузийаны нязяря алмамаг олар. Беля
шяраитдя, мясялян, евтектоид полады 240 Ъ-дян ашаьы
температурадяк сойудулдугда анъаг кристал гяфясинин
типи дяйишир ( чеврилмяси баш верир), аустенитин
гяфясиндя щялл олмуш карбон ися -гяфясдя галыр.
Беляликля, -дямирдя мцвазинят щалында карбонун
мигдары 0,02%-дян чох олмадыьы щалда диффузийасыз
чеврилмядя -дямирдя карбонун мигдары аустенитдяки
гядяр олур, башга сюзля Фе(Ъ)Фе(Ъ) чеврилмяси баш
верир. Беля структура мартенсит дейилир. Мартенсит
карбонун дямирдя гисмян низамланмыш ифрат доймуш
бярк мящлулудур.
Мартенситин кристал гяфяси карбонла ифрат
доймуш олдуьу цъцн -дямирин куб гяфяси позулараг
тетрагонал форма алыр ъ/а1 (шякил 54). Карбонун
мигдары артдыгъа мартенситин кристал гяфясинин
тетрагоналлыьы артыр. Мартенсит кристаллары ийнявары
формайа малик олур.

128
Шякил 54. Мартенситин
кристал гяфяси
Шякил 55. Мартенситин
Кристал гяфясинин чеврилмя яйриси
позулмасы иля ялагядар
олараг мартенсит йцксяк мющкямлийя (65 ЩРЪ – гядяр)
малик олур. Мартенсит башга структурлара нисбятян даща
бюйцк хцсуси щяъмя малик олур. Бу ися мартенсит
чеврилмяси заманы поладын щяъминин артмасына,
нятиъядя мямулда дахили эярэинликляр, габарма вя йа
щятта чатлар ямяля эялмясиня сябяб олур.
Мартенсит чеврилмяси мцяййян Мб температурунда
башлайыр вя Мс – чеврилмянин сону температурунадяк
давам едир. Чеврилмянин башланьыъы вя сону темпе-
ратурлары поладын тяркибиндян – карбонун вя
леэирляйиъи elementlярин мигдарындан асылыдыр.
Поладын тяркибиндя карбонун мигдары артдыгъа Мб вя Мс
температурларынын гиймяти ашаьы дцшцр.
Яэяр Мб-Мс температур интервалында сойума
дайанды-рылса мартенсит чеврилмяси дя дайаныр. Бу,
ейни заманда аустенитин стабилляшмясиня вя сойуманы

129
давам етдирдикдя онун мартенситя чеврилмясинин лянэ
эетмясиня сябяб олур.
Поладын сойумасы баша чатдыгдан сонра, хцсусян
Мс отаг температурундан ашаьы олдугда (мясялян,
тяркибиндя 0,5-0,6%Ъ олан вя йа леэирлянмиш
поладларда) структурда мцяййян гядяр аустенит мар-
тенситя чеврилмядян галыр. Буна галыг аустенити Аг
дейирляр. Шякил 55-дя мартенсит чеврилмя яйриси верил-
мишдир.
Мартенсит чеврилмяси баш вермяси цчцн полад еля
сцрятля сойу-
дулмалыдыр ки, Мб
температуруна еняня-
дяк перлит чеврилмя-
си баш вермясин.
Аустенитин
мартенсит чеврилмя-
синин башландыьы
Мб температурунадяк
сойумасыны тямин
едян минимал сцрят
табланманын бющран
Шякил 56. Мцхтялиф сцрятлярля сцряти адланыр.
фасилясиз сойума просесиндя Бющран сцряти – Вб
аустенитин чеврилмяси фасилясиз сойудулма
просесиндя
аустенитин чеврилмя диаграмында эюстярилмишдир
(шякил 56).

5.6. Бейнит (аралыг) чеврилмяси


Бейнит чеврилмяси перлит вя мартенсит
чеврилмяляри арасындакы температур интервалында баш
верир. Бейнит чеврилмяси нятиъясиндя ямяля эялян
130
структур мартенсит чеврилмясиня уьрамыш вя бир гядяр
ифрат доймуш -бярк мящлулдан вя карбид щисся-
ъикляриндян ибарятдир.
Бейнит йухары вя ашаьы бейнит структурларына
бюлцнцр. 500-350 Ъ температурда ямяля эялян бейнит
ляляквары шякилдя олур. Карбид перлитдя олдуьу кими
лювщя шяклиндя йох, тяърид олунмуш дар щиссяъикляр
шяклиндя айрылыр. Ашаьы бейнит 350 Ъ-дян Мб
температурунадяк сойудулдугда алыныр вя ийнявары гу-
рулуша малик олур. Бу структур азкарбонлу мартенситя
охшайыр. Йухары бейнитдя карбид щиссяъикляри -фаза
лювщяляринин дахилиндя йерляшир.
Аустенитин перлит чеврилмя мящсулуна нисбятян
йухары бейнитин пластиклийи аздыр, бярклийи вя
мющкямлийи (м, 0,2) ися демяк олар ки, дяйишмир.
Ашаьы бейнит ися сорбит вя трооститя нисбятян даща
йцксяк бярклийя вя мющкямлийя малик олур.

5.7. Мартенситин вя галыг аустенитин


гыздырылдыгда чеврилмяси. Поладын
табяксилтмяси
Табяксилтмя мартенсит вя галыг аустенит структурлу
табландырылмыш поладын -дян ашаьы
температурадяк гыздырылмасы, бу температурда
сахланмасы вя сойудулмасындан ибарятдир. Мартенсит
карбонун -дямирдя ифрат доймуш бярк мящлулу Фе(Ъ)
олдуьу цчцн, о гейри-мцвазинят щалындадыр вя
гыздырылдыгда мцвазинят щалы бярпа олундуьу цчцн
структур дяйишикликляри баш верир.
Гызма заманы бярк мящлулун – мартенситин
парчаланмасы диффузийа характери дашыдыьы цчцн

131
просесин сцряти ясасян гызма температурундан асылы
олур, щям дя йадда сахлайаг ки, просес щяъмин
дяйишмясиля мцшайият олунур.
Табландырылмыш поладын гыздырылмасы –
табяксилтмя заманы чеврилмяляр ашаьыдакы дюрд
мярщялядя эедир.
Табяксилтмядя биринъи мярщяля мартенситин
парчаланмасыдыр. Бу мярщяля 80-200 Ъ-дя баш верир. Бу
заман -мящлулдан (мартенситдян) карбон айрылараг бярк
мящлулла когерент ялагядя олан карбид ямяля эятирир.
Ейни заманда кристал гяфясин параметрляринин нисбяти
ващидя йахынлашыр, тетрагонал гяфяс куб гяфяся
йахынлашыр. Йаранан структур табяксилдилмиш
мартенсит адланыр.
Икинъи мярщяля 250-350 Ъ температурда баш
верир. Бу мярщялядя бярк мящлулдан карбонун
айрылмасы вя карбит (сементит) ямяля эялмяси давам
едир. Кристал гяфясин тетрагоналлыьы даща да азалыр вя
300-350 Ъ температурда ъ/а1 олур. Бу ися бярк
мящлулда (мартенситдя) галан карбонун мигдарынын
мцвазинят щалына йахынлашдыьыны эюстярир.
Мартенситин парчаланмасы поладын щяъминин
кичилмясиня сябяб олур.
Бу мярщялядя ейни заманда галыг аустенитин
чеврилмяси дя баш верир. Галыг аустенитинин чеврилмя
мящсулу табяксилдил-миш мартенсит адланса да,
структуруна эюря о, ифратсойумуш аус-тенитин бейнит
чеврилмя мящсулуна охшайыр.
Цчцнъц мярщяля 350-450 Ъ температурда баш
верир. Бу мярщялядя -бярк мящлулдан карбонун
айрылмасынын интенсивлийи артыр. Нятиъядя -
мящлулдан изафи карбонун айрылмасы баша чатыр,
карбид щиссяъикляри бюйцмяйя башлайыр. Беляликдя,
132
350-450 Ъ температурда табяксилтмядян сонра поладын
структуру -бярк мящлул кристалларындан вя кичик
дисперсли сементит щиссяъикляриндян ибарят олур. Бу
структура табяксилтмя троостити дейилир.
Дюрдцнъц мярщялядя (450 Ъ-дян йухары
температурда) -фазада гурулуш гцсарлары кяскин
сцрятдя азалыр,
карбидлярин
пыхталашмасы
(коагулйасийа
едилмяси) вя
сфероидляшмяси
баш верир.
Нятиъядя, 500-600
Ъ температурда
Шякил 57. -бярк мящлулда
карбид щиссяляри
(мартенситдя карбонун мигдарынын
температурдан асылылыьы)
нисбятян ири
юлчцдя олур. Бу
структура табяксилтмя сорбити дейилир.
Гыздырылма температурундан асылы олараг -бярк
мящлулда (мартенситдя карбонун мигдарынын)
дяйишмяси шякил 57-да эюстярилмишдир.
Табяксилтмя троостити вя табяксилтмя сорбити-
мартенсит структуру дахилиндя ямяля эялдийи цчцн онлар
да ийнявари шякли сахлайыр. Бунунла да бу структурлар
аустенитин ифрат сойумасында ямяля эялян сорбит вя
трооститин лювщявары структурундан фярглянир.
Табяксилтмя заманы мартенситин парчаланмасы
поладын хассяляриня тясир эюстярир. 200-250 Ъ-дяк
бярклик демяк олар ки, азалмыр. Бу температурдан йухары
гыздырылдыгда бярклик, мцвяггяти мцгавимят м вя
ахычылыг щядди 0,2 нязяря чарпаъаг дяряъядя азалыр,

133
нисби узанма , нисби даралма  вя зярбя юзлцлцйц
артыр.
Табяксилтмя кювряклийи.
Табяксилтмя заманы бязи поладларын зярбя
юзлцлцйц азалыр. Буна табяксилтмя кювряклийи дейилир.
Табяксилтмя кювряклийи ики нюв олур.
Биринъи нюв табяксилтмя кювряклийи дюнмяз
табяксилтмя кювряклийи адланыр. Бу нюв кювряклик 300-
400 Ъ-дя табяксилтмя нятиъясиндя баш верир. Бу
кювряклик мартенситдян айрылан карбид нятиъясиндя
баш верир. Бу кювряклик мартенситдян айрылан карбид
щиссяъикляринин дянялярин сярщядляри бойунъа йыьыл-
масы нятиъясиндя ямяля эялир. Полады 400 Ъ-дян артыг
гыздырдыгда юзлцлцйц артыр, бярклийи вя мющкямлийи
азалырса да, тякрар 350-400 Ъ-дяк гыздырдыгда
табяксилтмя кювряклийи баш вермир.
Икинъи нюв табяксилтмя кювряклийи дюняр
табяксилтмя кювряклийи адланыр. Бу нюв кювряклик,
табландырмадан сонра 500-550 Ъ интервалында йаваш
сойутдугда вя йа бу температурда узун мцддят сахладыгда
бязи леэирлянмиш поладларда баш верир. Яэяр полад,
табяксилтмя температурундан сцрятля сойудуларса
(мясялян, суда вя йа йаьда) кювряклик ямяля эялмир. Бу
нюв кювряклийин характер яламяти онун
дюнярлийиндядир. Яэяр табяксилтмя температурундан
сцрятля сойудулан полад йенидян 500-550 Ъ гядяр
гыздырылыб сахланыларса вя йа кичик сцрятля
сойудуларса икинъи нюв табяксилтмя кювряклийи
тякрарян баш верир.
Дюняр табяксилтмя кювряклийинин сябяби фосфор,
сцрмя вя галай атомларынын диффузийа нятиъясиндя
дянялярин сярщядляриня топлашмасындадыр. Полада 0,2-

134
0,3% Мо вя йа 0,5-0,7% W ялавя едилмяси онун дюняр
табяксилтмя мейллийини хейли азалдыр.

135
6. Поладын термики емалынын
технолоэийасы
Машынгайырмада истифадя олунан поладын 40
фаизя гядяри термики емал просесляриня уьрадылыр. Бу
просесляр поладын тязйигля вя йа кясмя иля емалын
асанлашдырмаг, дендрит ликвасийасыны зяифлятмяк,
дахили эярэинликляри вя йа структур позьунлугларыны
арадан галдырмаг, механики хассялярини
йахшылашдырмаг вя с. мягсядляр цчцн апарылыр.

6.1. Ы нюв табалма


Бу нюв табал-
манын
хцсусиййяти
алынан нятиъянин
фаза чев-
рилмяляриндян
асылы
олмамасыдыр. Ы
нюв табалмайа що-
моэенляшмя
(диффузийа
табалмасы), йе-
нидян
кристаллашма
Шякил 58. Табалманын мцхтялиф
нювляри цчцн температур режимляри: 1
– щомоэенляшмя (диффузийа
табалмасы); 2 – йенидян кристаллашма
табалмасы; 3 – эярэинликляри азалдан
136
табалма; 4 – там табалма; 5 –
натамам табалма; 6 - нормаллашдырма
(рекристаллизасийа) вя дахили эярэинликляри азалтма
просесляри аиддир (шякил 58). Бу просесляр температур
шяраитиндян асылы олараг яввялки емал нятиъясиндя баш
вермиш кимйяви вя йа физики гейри-биръинслилийи
арадан галдырыр.
Щомоэенляшмяйя (диффузийа табалмасына)
леэирлянмиш полад кцлчялярини (тюкцклярини)
уьрадырлар. Бундан мягсяд металын юзлцлцйцнц вя
пластиклийини ашаьы салан дендрит ликвасийасыны
арадан галдырмагдыр.
Щомоэенляшмя 1100-1200 Ъ температурда
апарылыр. Бу температурда 15-20 саат сахладыгдан сонра
полады 800-820 Ъ-дяк собада, сонра щавада сойудурлар.
Йенидян кристаллашма табалмасы сойуг
деформасийа нятиъясиндя дюйяняклянмиш поладын
йенидянкристаллашма температурундан йухары
температурадяк гыздырылыб сойудулмасындан ибарятдир.
Тяркибиндя 0,08-0,2%Ъ олан поладлары йенидянкрис-
таллашма табалмасына 680-700 Ъ температурда
уьрадырлар. Леэирлянмиш поладлар цчцн бу температур
680-740 Ъ-йя чатыр.
Тюкцклярдя, гайнаг бирляшмяляриндя, кясмя иля
емал едилмиш деталларда гейри-бярабяр сойума, пластик
деформасийа вя с. нятиъясиндя галыг эярэинликляри
ямяля эялир. Бу эярэинликляр деталларын емалы вя йа
истисмары заманы онларын габармасына юлчцляринин
дяйишмясиня сябяб ола биляр. Галыг эярэинликлярини
арадан галдырмаг цчцн полады 160-600 Ъ-дяк гыздырыб,
сонра сойудурлар. Гайнаг бирляшмяляриндя галыг
эярэинлийини арадан галдырмаг цчцн гызма температуру
650-700 Ъ-йя ъатдырылыр.

137
6.2. ЫЫ нюв табалма (фаза
йенидянкристаллашмасы)
ЫЫ нюв табалманын ясас хцсусиййяти онун фаза
чеврилмяляри иля баьлы олмасыдыр. Бу нюв табалма
поладын вя йа нюгтяляриндян йухары
температурадяк гыздырылыб, бу температурда
сахланмасындан вя адятян йаваш сойудулмасындан
ибарятдир. ЫЫ нюв табалмадан сонра полад демяк олар
ки, там мцвазинят щалы алыр вя онун структуру Фе–Фе3Ъ
щал диаграмына уйьун эялир.
ЫЫ нюв табалмадан сонра поладын бярклийи вя
мющкямлийи азалыр, пластиклийи артыр, металын
дяняляри кичилир, дахили эярэинликляр арадан галхыр.
Табалма чох заман щазырлыг ямялиййаты ролуну
ойнайыр. Мясялян, тюкцкляри, дюйцкляри табалмайа
уьрадараг, онларын бярклийини азалдыр вя кясмя иля
емалыны асанлашдырырлар.
ЫЫ нюв табалмайа там, изотермик вя натамам
табалма аиддир.
Там табалма евтектоидягядяр поладын
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылыб, металын
бцтцн щяъминдя фаза чеврилмяляри баша чатанядяк бу
температурда сахланмасындан вя сонра йаваш
сойудулмасындан ибарятдир.
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылдыгда
хырда дяняли аустенит ямяля эялир ки, бу да сойудулдугда
хырда дяняли структурун формалашмасына сябяб олур.
Нятиъядя металын юзлцлцйц вя пластиклийи артыр вя
тамамлайыъы термики емалдан сонра даща йцксяк
хассяляр алмаг имканы йараныр.

138
Температурун нюгтясиндян чох йухары олмасы
аустенит дяняляринин бюйцмясиня вя поладын
хассяляринин писляшмясиня сябяб олур. Гызма
температура вя гызма температурунда сахлама вахты
собанын типиндян, мямулун юлчцляриндян, кцтлясиндян
вя собайа долдурулма гайдасындан, поладын тяркибиндян
асылы олур.
Йаваш сойутма аустенитин перлитя чеврилмясини
тямин едир (полад сцрятля сойудуларса йцксяк дисперсли
вя мцвафиг сурятдя бярклийи чох олан феррит+сементит
структуру алынар). Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк
дяйанятя малик олдуьу леэирлянмиш поладлар даща йаваш
сойудулур. Адятян, карбонлу поладлар 40-60 Ъ/саат,
леэирлянмиш поладлар ися 100-150 Ъ/саат сцрятля
сойудулур. Аустенитин перлитя чеврилмяси баша
ъатдыгдан сонра сойуманы сцрятляндирмяк олар.
Там табалма поладын дянялярини хырдалашдырыр,
юзлцлцйцнц вя пластиклийини артырыр, дахили
эярэинликляри арадан галдырыр, бярклийини ися
азалдараг кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Там табалмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,4%Ъ олан
чешидли йаймалары, дюйцкляри вя фасонлу тюкцкляри
уьрадырлар.
Изотермик табалмайа адятян леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Бунун цчцн полады там табалма
цчцн олдуьу кими гыздырыр, А1 нюгтясиндян бир гядяр
ашаьы (660-680 Ъ) температурадяк сцрятля сойудуб, бу
температурда изотермик шяраитдя аустенит там
парчаланадяк (3-6 саат) сахлайыр вя сонра щавада сойу-
дурлар (шякил 59).

139
Изотермик
табалманын бир
цстцнлцйц табалма вахты-
нын гысалдылмасында
икинъи цстцнлцйц ися
чеврилмя изотермик
шяраитдя эетдийи цчцн
бярабяр структур алынма-
сындадыр.
Изотермик табалмайа
ясасян нисбятян кичик
юлчцлц дюйцкляри вя
леэирлянмиш се-
Шякил 59. Изотермик ментитлянян поладдан
табалманын схеми олан чешидли йайыглары
уьрадырлар.
Тяркибиндя 0,65-0,9%Ъ олан йай поладларыны тякрар
сойуг чякмя ямялиййатына уьратмадан габаг патентирлямя
адланан изотермик ямялиййата уьрадырлар. Бунун цчцн
яввялъя полады аустенитляшмя температурунадяк
гыздырыр, сонра 450-500 Ъ температуру олан яримиш
дузларда сойудурлар. Бу заман поладда назик тябягяли
троостит вя йа сорбит структуру йараныр. Бу ъцр структур
сойуг чякмя заманы 75%-я гядяр нисби сыхылма ялдя
етмяйя имкан верир. Щям дя сонунъу чякмя
ямялиййятындан сонра м=2000-2250 МПа щяддиня гядяр
йцксяк мющкямлик алмаг олур.
Натамам табалмада полады А1 температурундан 10-
30 Ъ йухары гыздырырлар. Бу табалмайа адятян
евтектоиддян сонракы карбонлу вя леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Полад гыздырылдыгда онун
структурунда йенидян кристаллашма эедир, бу лювщяшя-
килли перлитин дянявяр (сфероидал) перлитя
140
чеврилмясиня сябяб олур. Яэяр полад даща йцксяк
температурадяк гыздырыларса сементит аустенитдя щялл
олар вя сойудулан заман АП чеврилмясиндя йенидян
лювщя шяклиндя айрылар.
Тяркиби евтектоидя йахын олан поладлары натамам
табалма цчцн адятян 750-760 Ъ, карбонун мигдары чох
олдугда ися 770-790 Ъ гыздырырлар. Дянявяр структур
алынмасыны тямин етмяк цчцн полад чох кичик сцрятля
(30-50 Ъ/саат) сойудулмалыдыр.
Дянявяр перлитли структура малик олан поладын
бярклийи вя мцгавимяти аз, нисби узанма вя даралмасы
ися йцксяк олур.
Натамам табалмайа кясмя иля емалы
йахшылашдырмаг цчцн вя йа сойуг штампламадан ютрц
пластиклийи артырмаг цчцн евтектоидя гядяр поладлары
да уьрадырлар.
Нормаллашдырма (нормаллашдырма табалмасы)
евтектоидягядяр поладын нюгтясиндян 40-50 Ъ,
евтектоиддян сонракы поладын ися Аъм нюгтясиндян 40-50
Ъ йухары температурадяк гыздырылыб фаза
чеврилмяляринин баша ъатмасы цчцн бир гядяр сахла-
дыгдан сонра щавада сойудулмасындан ибарят термики
просесдир.
Поладын щавада сойудулмасы там табалмайа
нисбятян сойума сцрятинин йцксяк олмасына вя феррит-
сементит структурунун дисперслийинин артмасына сябяб
олур. Бязи леэирлянмиш поладларын щавада сойудулмасы
яслиндя табландырма еффекти верир.
Нормаллашдырма нятиъясиндя там фаза
йенидянкристаллашмасы баш верир, тюкмя вя йа дюймя
нятиъясиндя ямяля эялян ири дянявярлик арадан галхыр.
Полад тюкцклярин хассялярини йахшылашдырмаг цчцн

141
чох заман табландырма вя йцксяк табалма явязиня
нормаллашдырмадан истифадя едилир.

6.3. Табландырма
Табландырма поладын бющран температурундан
(евтектоидя гядяр полад цчцн нюгтяси, евтектоид вя
евтектоиддян сонракы полад цчцн нюгтяси) вя йа
изафи фазаларын щялл олма температурундан йухары
гыздырылыб, бу температурда сахланмасындан вя бющран
сцрятиндян бюйук сцрятля сойудулмасындан ибарят
термики ямялиййатдыр.
Табландырманын нятиъясини тяйин едян амилляр
гызма температуру вя сойума сцрятидир.
Евтектоидягядяр поладлары нюгтясиндян 30-50
Ъ йухары (шякил 60) йухары гыздырырлар. Беля
гыздырдыгда поладын феррит+перлит структуру
аустенитя, сцрятля сойудулдугда ися мартенситя чеврилир.

142
Шякил 60. Карбонлу
поладларын табландырма
температурунун сечилмяси
Евтектоиддянсонракы карбонлу поладлары таблан-
дырмаг цчцн адятян нюгтясиндян 30-50 Ъ (760-780
Ъ) гыздырырлар. Бу заман поладын структурунда
аустенит ямяля эялир, лакин бир гядяр щялл олмамыш се-
ментит дя галыр. Сцрятля сойудулдугдан сонра поладын
структуру йцксяк бярклийя малик мартенситдян вя щялл
олмамыш карбид щиссяъикляриндян ибарят олур.
Карбонлу поладларын табландырма заманы азаъыг
изафи гызмасы дянялярин бюйцмясиня сябяб олур.
Леэирлянмиш поладлар ися чох вахт хцсуси карбидлярин
щялл олуб леэирлянмиш аустенит ямяля эятирмяси цчцн
вя йа бющран нюгтяляриндян 150-250 Ъ йухары
гыздырылыр. Бу заман щялл олмамыш карбид
щиссяъикляри дянялярин бюйцмясини тормозладыьы цчцн
дяняляр нязярячаръаъаг дяряъядя бюйумцр.
Гызма мцддяти мямулун бцтцн щяъми бойунъа
гызмасыны, фаза чеврилмяляринин баша чатмасыны вя
щомоэенляшмяни тямин етмялидир. Гызманын цмуми
мцддяти мямулун форма вя юлчцляриндян, онун собада
143
йерляшдирилмя гайдасындан, собанын типиндян, поладын
тяркибиндян вя хассяляриндян асылы олараг мцяййян
едилир.
Тяърцбяляр ясасында евтектоидя гядяр полад
мямулун ен кясийинин 1 мм цчцн гызма мцддяти електрик
собаларында 45-75 с, аловлу собаларда 35-60 с, дуз
ванналарында 12-22 с гябул едилир. Алят поладлары цчцн
(0,7-1,3%Ъ) бу мцддят електрик собаларында 50-90 с, дуз
ванналарында 20-30 с гябул едилир.
Гызма мцщитинин дя бюйук ящямиййяти вар.
Аловлу собаларда вя йа електрик собаларында соба
атмосферинин мямулун сятщи иля гаршылыглы тясири
нятиъясиндя сятщин оксидляшмяси вя карбонсузлашмасы
баш веря билир ки, бу да поладын бярклийини, механики
хассялярини вя йейилмяйя давамлылыьыны ашаьы салыр.
Мямулу оксидляшмядян вя карбонсузлашмадан
горумаг цчцн чох заман собада горума атмосфери
йарадылыр. Бунун цчцн собайа мцхтялиф газ
гарышыглары (мясялян, 20% ЪО, 20% Щ2, 60% Н2)
верилир.
Табландырма цчцн сойудуъу мцщит еля олмалыдыр
ки, мямулун мцяййян ен кясийиндя мартенсит структуру
ямяля эялмясини вя табландырма гцсурларынын (чатлар,
деформасийа, габарма вя с.) олмамасыны тямин етсин. Бу
да ясасян сойума сцряти иля ялагядардыр.
Йцксяк сойума сцряти (табландырманын бющран
сцрятиндян – Вб йцксяк) А1-Мб температур интервалында
зяруридир. Бу сцрят аустенитин перлитя чеврилмясиня
имкан вермир. Мб-Мс мартенсит чеврилмяси интервалында
сойума сцрятинин азалмасы мяслящятдир. Мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин чох бюйцк
олмасы бюйцк галыг эярэинликляринин, щятта чатларын
ямяля эялмясиня, сойума сцрятинин чох кичик олмасы иля

144
мартенситдя табяксилмяйя вя галыг аустенитинин
чохалмасына сябяб олур ки, бу да поладын бярклийини
ашаьы салыр.
Табландырма цчцн ян чох судан, гяляви вя дузларын
суда мящлулундан вя минерал йаьлардан истифадя едилир.
Карбонлу поладларда вя бязи аз леэирлянмиш поладларда
ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти аз олдуьу цчцн
онлары суда вя йа НаЪл вя йа НаОЩ-ын суда мящлулунда
табландырырлар.
Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк дяйанятя
малик олан леэирлянмиш поладлары минерал йаьларда
табландырырлар. Минерал йаьларын мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин кичик
гиймятини тямин етмяси табландырма гцсурларынын
азалмасына сябяб олур.
Сон заманлар табландырма цчцн ПК2, ПАА, УЗСП-1
типли полимерлярин суда мящлулу да тятбиг едилир.
Поладын табландырылмасыны гиймятляндирмяк
цчцн табланмаглыг вя табланма дяринлийи анлайыш-
ларындан истифадя едилир.
Табланмаглыг поладын таблан-
ма нятиъясиндя алдыьы бярклийин
гиймятиля мцяййян едилир. Таблан-
маглыьа биринъи нювбядя поладын
тяркибиндяки карбонун мигдары
тясир едир. Мартенситдя карбонун
мигдары артдыгъа поладын бярклийи
артыр. Леэирляйичи елементляр
карбона нисбятян табланмаглыьа аз
тясир эюстярир.
Табланма дяринлийи поладын
мартенсит вя йа троосто-мартенсит
структуру алмыш тябягясинин

Шякил 61. Сойума


145
сцрятинин поладын
табланма
дяринлийиня тясири
галынлыьы иля характеризя едилир. Мямулун бцтцн ен
кясийи бойунъа табланмамасы онунла изащ едилир ки,
сойума сцряти сятщдян юзяйя доьру азалыр. Табланма
дяринлийи табландырылманын бющран сцрятиндян чох
асылыдыр. Бющран сцряти азалдыгъа табланма дяринлийи
артыр (шякил 61).
Табланма дяринлийи йаьда сойутмайа нисбятян суда
сойутма вахты даща бюйцк олур. Мясялян, орта карбонлу
полад суда сойудулдугда табланма дяринлийи 10-15 мм,
йаьда сойудулдугда ися 3-4 мм олур.
Леэирлянмиш поладларда ифрат сойудулмуш
аустенитин дяйаняти йцксяк олдуьу цчцн, башга сюзля
бющран сцряти кичик олдуьу цчцн табланма дяринлийи
бюйцк олур. Манган, молибден, хром, никел вя бор
табланма дяринлийини кяскин сурятдя артырыр.
Табланма дяринлийи полады характеризя едян
мцщцм кямиййятдир. Яэяр полад бцтцн ен кясийи бойу
табланарса онун механики хассяляри дя ен кясийи бойунъа
ейни олар. Табланма дяринлийи ен кясик юлчцляриндян
кичик олдугда ися мющкямлик, пластиклики вя юзлцлцк
металын юзяйиня доьру азалыр.
Бязи щалларда табланма дяринлийи мямулун ен
кясик юлчцляриндян кичик ола биляр. Мясялян, яйилмя вя
бурулмайа ишляйян деталларда баш верян эярэинликляр
юзяйя доьру сыфирадяк азалдыьы цчцн табланман
дяринлийинин сятщдян юзяйя доьру 0,25-0,5 радиус
гиймяти кифайят едя билир.
Беляликля, мцяййян мягсядляр цчцн поладын
маркасыны сечяркян табланма дяринлийини нязяря алмаг
лазымдыр.
Табландырма цсуллары.
Табландырма цсулу мямулун формасындан,
юлчцляриндян вя поладын кимйяви тяркибиндян асылы

146
олараг сечилир. Ян садя вя эениш тятбиг едилян
табландырма цсулу фасилясиз табландырмадыр. Бу цсулда
мямул гызма температурундан отаг температурунадяк бир
сойудуъу мцщитдя фасилясиз сойудулур. Бу цсулла кар-
бонлу поладлары суда, леэирлянмиш поладлары йаьда
сойудурлар. Бу цсулун нюгсаны нисбятян бюйцк дахили
эярэинликляр ямяля эялмясиндядир.
Дахили эярэинликляри азалтмаг цчцн полады ики
мцщитдя сойудурлар; полад яввялъя 300-400 Ъ гядяр суда
сойудулур, сонра ися мартенсит чеврилмянин башланма
температуруна йахын йаьа кюъцрцлцр. Бу цсулун нюгсаны
мямулун биринъи сойудуъу мцщитдя сахлама мцддятини
тяйин едилмясинин чятинлийидир. Табландырманын бу
цсулу ики мцщитдя табландырма вя йа фасиляли
табландырма адландырылыр.
Пилляли табландырма бу нюгсаны арадан
галдырмаьа имкан верир. Пилляли табландырмада мямул
Мб температурундан 30-50 Ъ йцксяк температура малик
дуз ваннасында сцрятля сойудулур, онун ен кясийи
бойунъа температур бярабярляшянядяк щямин мцщитдя
сахланылыр, сонра ися щавада
сойудулур. Мартенсит
чеврилмяси щавада, чох йаваш
сойудулма заманы баш
вердийи цчцн дахили
эярэинликляр вя мямулун
габармасы имканы кяскин
сурятдя азалыр.
Нисбятян исти мцщитдя
кичик сцрят шяраитиндя
мямулун ен кясийинин юзяк
зонасында сойума сцряти
Шякил 62. Мцхтялиф
бющран сцрятиндян кичик ола
табландырма цсуллары цчцн
режимлярин схеми: 1 –
147
фасилясиз табландырма; 2 –
ики мцщитдя (фасиляли)
табландырма; 3 – пилляли
табландырма; 4 –
изотермик табландырма; 5
режими

билдийи цчцн ири мямулларын пилляли цсулла


табландырылмасы мяслящят дейил. Щям дя бу цсулда
поладын структурунда галыг аустенити чох ола биляр. Она
эюря дя бу цсулла табландырмада мямулун диаметри
карбонлу поладлар цчцн 10 мм-дян, леэирлянмиш
поладлар цчцн 20-30 мм-дян артыг мяслящят эюрцлмцр.
Табландырманын даща йахшы нятиъясини верян
цсул изотермик табландырма сайылыр. Бу цсулда пилляли
табландырмадан фяргли олараг мямул 250-350 Ъ темпера-
турда дуз ваннасында изотермик шяраитиндя чеврилмя
баша чатанадяк сахланылыр. Нятиъядя поладда бейнит
структуру йараныр ки, бу да нисбятян йцксяк пластиклийи
вя юзлцлцйц тямин едир.
Шякил 62-дя мцхтялиф табландырма цсуллары цчцн
режимлярин схеми верилмишдир.

Дямирчи гялями, чякиъ, эцрз кими зярбя иля


ишляйян алятляри чох заман юз-юзцня табяксилтмя цсулу
иля табландырырлар. Бу цсулда мямулу сойудуъуда еля
сойудурлар ки, онун юзяйи гызмар галсын. Мямул
сойудуъудан чыхарылдыгдан сонра истилик мубадиляси
нятиъясиндя сятщ гызыр вя юз-юзцня табяксилтмя баш
верир. Бу цсул йцксяк бярклийи вя ейни заманда кифайят
гядяр юзлцлцйц тямин едир.
Гейд етмишдик ки, поладда мартенсит чеврилмяси
ахырадяк эетмир. Отаг температурунда поладын
тяркибиндя мцяййян гядяр галыг аустенити галыр. Галыг
аустенити поладын бярклийини вя йейилмяйя
давамлылыьыны азалтмагла йанашы, иш просесиндя аус-
тенитин чеврилмяси нятиъясиндя мямулун юлчцляринин
дяйишмясиня сябяб ола билир. Галыг аустенитинин
мигдарыны азалтмаг цчцн полады сойугла емала
уьрадырлар.

148
Сойугла емал табландырылмыш поладын – 70-80 Ъ
гядяр сойудулмасындан ибарятдир. Бу емал билаваситя
табландырмадан сонра апарылыр. Сойугла емал
нятиъясиндя поладын бярклийи 1-3 ЩРЪ гядяр арта
билир.

6.4. Табяксилтмя
Табяксилтмя табланмыш поладын ,
температурундан ашаьы мцяййян температурадяк
гыздырылыб, бу температурда сахланмасы вя сонра
мцяййян сцрятля сойудулмасындан ибарят термики емал
просесидир. Табяксилтмя термики емалын тамамлайыъы
ямялиййатыдыр. Бу ямялиййатын нятиъясиндя полад
мямулун сон структуру формалашыр, тяляб олунан
механики хассяляри алыныр, ейни заманда табландырма
заманы баш вермиш дахили эярэинликляр тамамиля вя йа
гисмян арадан галхыр.
Дахили эярэинликлярин арадан галхмасы ясасян
табяксилтмянин температурундан асылыдыр. Температур
йцксяк олдугъа дахили эярэинликляр даща чох арадан
галхыр.
Температур режиминдян асылы олараг табяксилтмя
ашаьы температурлу, орта температурлу вя йцксяк
температурлу табяксилтмяйя бюлцнцр.
Ашаьы температурлу табяксилтмя 150-200 Ъ тем-
пературадяк гыздырылмагла апарылыр. Бу заман
табландырма макроэярэинликляри азалыр, табландырма
мартенсити табяксилтмя мартенситиня чеврилир, поладын
мющкямлийи вя юзлцлцйц бир гядяр артыр, бярклийи ися
нязяря чарпаъаг дяряъядя азалмыр. Тяркибиндя 0,6-1,3%Ъ
олан табланмыш поладын бярклийи ашаьы температурлу
табяксилтмядян сонра 58-63 ЩРЪ олур. Ашаьы
149
температурлу табяксилтмяйя адятян кясиъи вя юлчцъц
алятляри, щямчинин йейилмяйя давамлылыг тяляб олунан
деталлары уьрадырлар.
Орта температурлу табяксилтмя 350-500 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табландырма йцксяк
еластиклик вя давамлылыг щяддини, релаксасийа
дюзцмлцлцйцнц тямин едир. Орта температурлу
табяксилтмядян сонра полад табяксилтмя троостити вя йа
троостомартенсит структуру алыр, бярклик ися 40-50 ЩРЪ
щцдудунда олур. 400-450
Ъ температурдан
табяксилтмядян сонра
поладын суда сойудулмасы
сятщдя сыхыъы
эярэинликлярин ямяля
эялмясиня сябяб олур ки,
бу да йайларын
давамлылыг щяддини
артырыр. Орта
температурлу
табяксилтмяйя йайлары,
рессорлары вя башга нюв
Шякил 63. Табландырылмыш еластик елементляри
евтектоид поладынын уьрадырлар.
бярклийинин табяксилтмя Йцксяк температурлу
температурундан асылылыьы
табяксилтмя 500-680 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табяксилтмядян мягсяд
поладын мющкямлик, пластиклик вя юзлцлцк
хассяляринин оптимал нисбятини йаратмагдыр. Бу
нисбяти табяксилтмя сорбити структуру тямин едир.
Табландырма вя йцксяк температурлу табяксилтмядян
ибарят термики ямялиййат йахшылашма адланыр.

150
Йахшылашмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ олан
поладлары уьрадырлар. 550-600 Ъ температурда 1-2 саат
ярзиндя табяксилтмя табландырма дахили
эярэинликлярини тамамиля арадан галдырыр.
Евтектоид поладынын бярклийинин табяксилтмя
температурундан асылы олараг дяйишмяси шякил 63-дя
верилмишдир.

6.5. Термомеханики емал


Термомеханики емал поладын аустенит щалында
пластик деформасийайа уьрадылыб,
табландырылмасындан ибарятдир. Термомеханики емал
заманы структурун формалашмасы дислокасийаларын
даща йцксяк сыхлыьы шяраитиндя баш верир.
Аустенитин пластик деформасийайа уьрадылма
температурундан асылы олараг термомеханики емал
йцксяк температурлу вя ашаьы температурлу
термомеханики емала бюлцнцр.

Шякил 64. Поладын термомеханики емалынын схеми: а –


йцксяк температурлу термомеханики емал; б – ашаьы
температурлу термомеханики емал
151
Йухары температурлу термомеханики емал цчцн
полады температурундан йухары гыздырыб бу
температурда деформасийайа уьрадыр вя дярщал
табландырырлар (шякил 64.а). Якс щалда йцксяк
температурда йенидянкристаллашма баш верир вя пластик
деформасийадан алынан еффект итир.
Ашаьы температурлу термомеханики емал цчцн дя
полад аустенит щалы алмаг цчцн температурунадяк
гыздырылыр, йенидян кристаллашма температурундан
ашаьы, лакин мартенсит чеврилмясинин башланьыъ
температурундан йухары (400-600 Ъ) деформасийа
олунур вя табландырылыр (шякил 64.б).
Щяр ики цсулла емалдан сонра полады ашаьы
температурлу табяксилтмяйя уьрадырлар.
Йухары температурлу термомеханики емала щяр
щансы полады, ашаьы температурлу термомеханики емала
ися йалныз ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк
дяйаняти олан леэирлянмиш поладлары уьратмаг олар.
Термомеханики емал ади термики емала нисбятян
поладын мющкямлийини 40%, пластиклийини ися ики
дяфяйя гядяр артырыр.

6.6. Сятщи табландырма


Бир чох щалларда поладын йейилмяйя
давамлылыьыны вя ейни заманда динамики
мющкямлийини тямин етмяк мягсядиля мямулун
юзяйинин юзлцлцйцнц сахламаг шяртиля сятщинин бярк-
лийини артырмаг лазым эялир. Бунун цчцн сятщи
табландырма вя йа кимйяви-термики емал цсулларындан
истифадя едирляр.
Просесин гыса мцддятдя апарылмасына эюря сятщи
табландырма кимйяви-термики емалдан цстцндцр.
152
Сятщи табландырманын ясас мягсяди емал едилян
мямулун бярклийинин, мющкямлийинин вя дюзцмлцк
щяддинин артырылмасындан ибарятдир. Сятщи
табландырмадан сонра мямулун юзяйи юзлц галыр вя
зярбяли йцкц даща йахшы гябул едя билир.
Сятщи табландырма цсулларына индуксийалы
(йцксяк тезликли ъяряйанда) гызма иля табландырма, газ-
аловлу гызма иля табландырма вя лазерля гызма иля
табландырма аиддир.
Сятщи табландырманын мащиййяти мямулун сятщ
гатынын бющран нюгтясиндян йухары температурадяк
сцрятля гыздырылмасындан вя сонра сцрятля
сойудулмасындан ибарятдир.
Индуксийа
гызмасы
дяйишян магнит
сащясиня
йерляшдирил-
миш мямулда
индуксийаланан
ъяряйа-нын
тясириндян баш
верир. Бунун
цчцн мямулу
Шякил 65. Индуксийа гызмасынын схеми: а мис бо-
– магнит селинин индукторда пайланмасы; руъуглардан дц-
б – индукторда вя мямулда ъяряйанын зялдилмиш
истигамяти; сойудулан
1 – гыздырылан мямул; 2 – индуктор; 3 – индуктора йер-
магнит гцввя хятляри; 4 – индукторда ляшдирирляр
ъяряйанын истигамяти; 5 – мямулда (шякил 65).
ъяряйанын истигамяти Индуктордан кечян
дяйишян ъяряйан магнит сащяси йарадыр. Индуксийа

153
нятиъясиндя мямулун сятщ гатында бурульан ъяряйаны
ямяля эялир. Бурульан ъяряйанын ян чох сыхлыьы сятщ
гатында олдуьу цчцн онун тюрятдийи истилийин 90 фаизи
й галынлыглы сятщ гатында айрылыр.
Сятщ гатынын галынлыьы – й ъяряйанын тезлийи –
ф, мямулун магнит нцфузлулуьу –  вя електрик
мцгавимятиндян –  асылыдыр вя ашаьыдакы дцстурла
ифадя едилир:

Дцстурдан эюрцндцйц кими мямулун гызма


дяринлийи ъя-ряйанын тезлийи иля тярс мцтянасибдир.
Беляликля, гызма дяринлийини ъяряйанын тезлийини
дяйишмякля тянзимлямяк олар. Лакин нязяря алмаг
лазымдыр ки, температур Кцри нюгтясиндян (768 Ъ)
йухары галхдыгда магнит нцфузлулуьу кяскин сурятдя
азалыр, електрик мцгавимяти ися артыр ки, бу да гызма
сцрятинин азалмасына сябяб олур. Адятян, сятщин
табланма дяринлийи 1,5-3 мм олур.
Йцксяк тезликли ъяряйан мянбяи кими 500-8000 Щс
тезликли машын эенераторларындан вя йа 450000 Щс
гядяр тезликли лампалы эенераторлардан истифадя
едилир. Адятян, 1-2 мм дяринлийиндя табландырмаг цчцн
2000-8000 Щс тезликли машын эенераторларындан
истифадя едирляр. Табланмыш гат мартенсит, кечид зо-
насы ися мартенсит-феррит структуруна малик олур.
Мющкямляндирилян гатын оптимал галынлыьы
деталын иш шяраити иля мцяййян олунур. Детал
йейилмяйя мяруз галдыгда вя йа йорулма шяраитиндя
ишлядикдя чох вахт гатын галынлыьыны 1,5-3,0 мм,
йцксяк контакт эярэынликляриня мяруз галдыгда ися 4-5
мм гябул едирляр. Чох йцксяк контакт эярэинликляри
154
шяраитиндя (мясялян, сойуг йайма валъыглары) галын
гатынлыьы 10-15 мм вя даща артыг ола билир.
Цмумиййятля ися табланмыш гатын ен кясик сащяси
мямулун ен кясик сащясинин 20%-дян артыг
олмамалыдыр.
Индуксийа гызмасы заманы гызманын сцряти бюйцк
олдуьу цчцн перлитин аустенитя чеврилмяси собада
гыздырмайа нисбятян даща йцксяк температурда баш
верир.
Сойудуъу майе (су, йаь, цзви маддялярин суда
мящлулу) хцсуси спрейер (душ) гурьусу васитяси иля
верилир.
Индуксийалы табландырмадан сонра мямулу ашаьы
температурлу (160-200 Ъ) тябяксилтмяйя уьрадырлар.
Индуксийалы сятщи табландырмайа тяркибиндя 0,4-
0,5%Ъ олан 40, 45, 40Х, 45Х, 40ХЩ вя с. маркалы
поладлары уьрадырлар. Сятщи табландырмадан сонра бу
поладларын йейилмяйя давамлылыьы артыр.
Индуксийалы сятщи табландырма сятщин даща
йцксяк бярклийини алмаьа, термики емал просесинин
вахтыны гысалтмаьа, просеси автоматлашдырмаьа вя
билаваситя механики емал ахын хяттиня дахил етмяйя
имкан верир.
Индуксийалы гыздырма иля сятщи табландырма
сянайедя эениш тятбиг олунур. Мясялян, автомобил вя
тракторларын дирсякли валлары, пайлашдырычы
валъыглары, кичик модуллу дишли чархлары вя с.
индуксийа табламасына уьрадылыр.
Газ-аловлу сятщи табландырмайа бюйцк кцтляли
мямуллары уьрадырлар. Бу заман металын сятщини 2400-
3150 Ъ температуру олан газ алову иля гыздырырлар.
Йцксяк температур, юзяк гызмадан сятщин сцрятля
гызмасына имкан верир. Сцрятля сойудулдугдан сонра

155
тяркибиндя 0,45-0,5%Ъ олан поладын сятщинин бярклийи
50-56 ЩРЪ олур.
Лазерля табландырма (лазер гызма иля табландырма)
сятщин йейилмяйя давамлылыьыны артымаг цчцн ян
перспективли цсуллардан биридир.
Лазер табландырмасы шца енержисинин истилийя
чеврилмясиня ясасланыр. Сянайедя ясасян 0,5-5 кВт эцчлц
ЪО2 лазерляриндян истифадя едирляр. Лазер шцасынын
чох гыса заман ярзиндя (10-3-10-7 С) тясириля полад вя йа
чугун мямулун сятщи йуксяк температурадяк гызыр.
Шцанын тясири кясилдикдян сонра истилик ютцрмя
нятиъясиндя сятщ сойуйур вя юз-юзцня табланма баш
верир. Табланма дяринлийи адятян 0,2 мм гядяр олур.
Лазер табландырмасы нятиъясиндя сятщин бярклийи
башга термики емал цсулларына нисбятян 15-20% йцксяк
олур, табландырмадан сонра мямулда габарма баш вермир,
сятщин щамарлыьы дяйишмир, финиш ъилаламасына
ещтийаъ галмыр. Лазер шуасы иля ян мцряккяб формалы
мямуллары табландырмаг олур. Лазер табланмасына щям
карбонлу поладлары, щям дя леэирлянмиш поладлары,
хцсусян алят поладларыны уьрадырлар.
Боз чугундан, йцксяк мющкямликли вя дюйцлян чу-
гундан щазырланмыш тюкцкляр дя лазер емал цсулу иля
сятщи мющкямляндирмяйя уьрадыла биляр.

156
7. Поладын кимйяви-термики емалы

7.1. Кимйяви-термики емал просесинин цмуми


характеристикасы
Кимйяви-термики емал метал вя яринтилярин сятщ
гатларынын кимйяви тяркибини, структуруну вя
хассялярини дяйишмяк мягсядиля материала эюстярилян
кимйяви вя термики тясиря дейилир. Адятян йцксяк
температур шяраитиндя эедян бу просесин нятиъясиндя
металын сятщ гатынын кимйяви тяркиби, микроструктуру
вя хассяляри дяйишир. Буна эюря дя кимйяви-термики
емалы бир нюв сятщ леэирляндирилмяси дя адландырмаг
олар.
Кимйяви-термики емал металын сятщинин йцксяк
температур шяраитиндя гейри-металлар (Ъ, Н, Си, Б вя с.)
вя металларла (Ър, Ал вя с.) зянэинляшдирилмясиндян
ибарятдир.
Кимйяви-термики емал просеси нювцндян асылы
олмайараг ашаьыдакы елементар просеслярдян ибарятдир:
1. Диссосиасийа – илкин маддянин парчаланмасы
нятиъясиндя зянэинляшдириъи елементин атомар щала
эятирилмяси. Мясялян, 2ЪОЪО2+Ъ, 2НЩ33Щ2+2Н вя
с. Газ молекулларынын парчаланмасы дяряъяси (фаизля)
диссосиасийа дяряъяси адланыр.
2. Адсорбсийа – актив атомларын (ионларын)
металын сятщиндя топлашараг метал атомлары иля
кимйяви ялагя йаратмасы. Температур артдыгъа металын
адсорбсийа габилиййяти артыр. Зянэинляшдириъи

157
елементин ясас металла бярк мящлул вя йа кимйяви бир-
ляшмя ямяля эятиря билмяси адсорбсийа просесинин
инкишафыны сцрятляндирир.
Адсорбсийа физики вя кимйяви (щемосорбсийа)
адсорбсийайа бюлцнцр. Физики адсорбсийа
зянэинляшдириъи елемент атомларынын (адсорбатын)
емал едилян сятщля (адсорбентля) илишмяйя дахил олма
просесидир. Бу илишмя зяиф Ван-дер-Ваалс ъазибя
гцввяляри тясириндян ямяля эялдийи цчцн адсорбсийа
дюня биляр, йяни десорбсийа баш веря биляр.
Щемосорбсийа ися адсорбат вя адсорбент атомларынын
гаршылыглы тясири нятиъясиндя баш вердийи цчцн юз
характериня вя тясир гцввяляриня эюря кимйяви бирляш-
мяйя йахындыр.
3. Диффузийа – адсорбсийа олунмуш атомларын
емал едилян метала дахил олмасы.
Кимйяви тяркибиня эюря илкин металдан фяргли
олан сятщ тябягяси диффузийа тябягяси адланыр.
Адятян сятщдян металын дахилиня доьру
зянэинляшдириъи елементин консентрасийасы азалыр.
Буна эюря дя металын структуру вя хассяляри дя дяйишир.
Диффузийа тябягясинин галынлыьы просесин
температурундан вя мцддятиндян, ейни заманда металын
хассясиндян вя зянэинляшдириъи елементин металла
ямяля эятирдийи бярк мящлулун характериндян асылы
олур. Йерляшмя бярк мящлулу ямяля эятирян
зянэинляшдириъи елементляр явязляма бярк мящлулу
ямяля эятирян елементляря нисбятян асан диффузийа едир.
Машынгайырмада сементитлямя, азотлама,
нитросементитлямя, борлама, силисиумлама,
алцминиумлама вя с. кими кимйяви-термики емал
просесляри тятбиг едилир.

158
Кимйяви-термики емалын мцхтялиф нювляри
металын сятщ тябягясинин бярклийини, йейилмяйя
давамлылыьыны, кавитасийа вя коррозийайа
давамлылыьыны артырыр. Бу емал нятиъясиндя сятщдя
сыхыъы эяркинликлярин ямяля эялмяси дя мцсбят щал
кими гиймятляндириля биляр.

7.2. Сементитлямя
Сементитлямя, поладын сятщ тябягясинин
карбцризатор адланан мцвафиг мцщитдя гыздырылараг
карбонла зянэинляшдирилмясиндян ибарят олан кимйяви-
термики емал ямялиййатына дейилир.
Сементитлямянин мягсяди пластик (юзлц) юзякли
полад мямулун йцксяк бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы олан сятщ тябягясини алмагдыр.
Сементитлямяйя механики емал кечмиш вя 0,05-0,1 мм
ъилалама пайы олан мямуллар дахил олур.
Сементитлямяйя тяркибиндя 0,1-0,2%Ъ олан аз
карбонлу поладлар уьрадылыр. Бюйцк кцтляли мямуллар
цчцн карбонун мигдары 0,3 фаизя гядяр ола биляр.
Поладын тяркибиндя карбонун мигдарынын аз олмасы
онун юзяйинин табландырмадан сонра йцксяк юзлцлцйцнц
тямин едир.
Сементитлямя цчцн полады Аъ3 бющран
температурундан йухары (930-950 Ъ) гыздырырлар. Бу
температурда даща чох карбон щялл едян аустенит фазасы
ямяля эялир.
Сементитлянмиш мямул йекун хассялярини
табландырмадан вя ашаьы температурлу табяксилтмядян
сонра алыр.
Сементитлямянин ясас нювляри бярк мцщитдя вя газ
мцщитиндя сементитлямядир.

159
Бярк мцщитдя сементитлямя хцсуси полад гутуларда
апарылыр. Гутуйа нювбя иля бярк карбцризатор вя
сементитлянян мямул йыьылыр. Гутунун гапаьы
юртцлдцкдян сонра киплийи тямин етмяк цчцн
одадавамлы эилля йахылыр.
Бярк карбцризатор сифятиля аьаъ кюмцрц вя БаЪО3
вя йа На2ЪО3 кими активляшдириъиляр тятбиг олунур.
930-950 Ъ гядяр гыздырдыгда ашаьыдакы реаксийалар
баш верир:
2Ъ+О2  2ЪО,
БаЪО3+Ъ  БаО+2ЪО,
2ЪО  ЪО2+Ъат.
Йаранмыш актив карбон атомлары -дямирин
гяфясиня диффузийа едир.
Бярк мцщитдя сементитлямядя 8-10 саат ярзиндя 1
мм галынлыьы олан тябягя ямяля эялир.
Газ мцщитиндя сементитлямя заманы мямулу
тяркибиндя ЪО, ЪЩ4 олан газ гатышыьында гыздырырлар.
Адятян, бу мягсядля тябии газдан (метандан) истифадя
едилир. Просесин ясас реаксийасы тябии газын
парчаланмасындан ибарятдир: ЪЩ4Ъат+2Щ2.
Газ сементитлямяси бярк мцщитдя сементитлямяйя
нисбятян сцрятля эедир. 6-7 саата 1 мм галынлыьы олан
тябягя йараныр.
Сементитлямядян сонра карбон сятщин дахилиня
доьру гейри-бярабяр пайланыр. Яэяр сятщдя карбонун
мигдары 0,8 фаиздян чох олурса, тябягянин дахилиня
доьру азалараг илкин поладын тяркибиля бярабярляшир.
Беляликля, сятщдя перлит вя сементитдян ибарят олан
евтектоиддян сонракы полад структуру йараныр, бу
структур тядриъян евтектоид вя даща сонра
160
евтектоидягядяр полад структуруна кечир. Узун мцддят
йцксяк температурда сахландыьы цчцн сементитлямядян
сонра полад адятян иридяняли структура малик олур.
Сементитлянмиш сятщ тябягясинин бярклийини вя
йейилмяйя давамлылыьыны тямин етмяк, ири дяняли
структуру хырда дяняли структура чевирмяк мягсядиля
сементитлянмиш мямуллар термики емала уьрадылыр.
Мямулун тяйинатындан вя поладын нювцндян асылы

Шякил 66. Сементитлянмиш поладын термики емал режимляри


олараг термики емал ашаьыдакы гайдада апарыла биляр
(шякил 66):
1. Билаваситя сементитлямя температурундан вя йа
бир гядяр сойутдугдан сонра (820-850 Ъ-дяк) вя сойугла
емал (шякил 66,а). Бу заман сементитлямя просесиндя
йаранмыш иридяняли структур сятщдя иридяняли
мартенситин, юзякдя ися иридяняли феррит-перлит
структурунун йаранмасына сябяб олур. Ирси хырдадяняли
полады емал етдикдя бу гцсур гисмян арадан галхыр.

161
2. Структура нисбятян йцксяк тяляб гойулдугда
сементитлянмиш полад щавада сойудулур, сонра Аъ 3
температурундан бир гядяр йцксяк гыздырылараг
табландырылыр (шякил 66,б). Аъ3 температурундан
йухары гыздырылма щям сятщдя, щям дя юзякдя йени-
дянкристаллашма баш верир вя дяняляр хырдаланыр.
Лакин евтектоиддян сонракы полад структуруна малик
сятщ тябягясиндя бир гядяр ифрат гызма баш верир.
3. Икигат табландырма. Биринъи табландырма цчцн
сойудулмуш мямул 880-900 Ъ гыздырылыр. Сцрятля
сойудулдугда мямулун юзяйиндя хырда дяняли структур
ямяля эялир (шякил 66, ъ). Ейни заманда гызма заманы
сятщ тябягясиндя сементит тору аустенитдя щялл олур.
Икинъи табландырманын гызма температуру евтектоиддян
сонракы поладлар цчцн олдуьу кими 760-780 Ъ
эютцрцлцр. Бу табландырмадан сонра сятщ тябягясинин
йцксяк бярклийи вя хырда дяняли структуру тямин едилир.
Щяр ики щалда табландырылмыш мямул 160-180 Ъ
температурда ашаьытемпературлу табяксилтмяйя
уьрадылыр.
Термики емалдан сонра сементитлянмиш карбонлу
поладларын сятщ тябягясинин бярклийи 60-64 ЩРЪ,
леэирлянмиш поладларын бярклийи 58-61 ЩРЪ олур.
Леэирлянмиш поладларын бярклийинин нисбятян аз
олмасы галыг аустенитин чох олмасы иля изащ едилир.
Карбонлу поладын юзяйи сорбит, леэирлянмиш поладын
юзяйи ися бейнит вя йа аз карбонлу мартенсит
структуруна малик олур. Бу да юзяйин щям йцксяк
мющкямлийини, щям дя юзлцлцйцнц тямин едир.
Шякил 67-дя сементитляндикдян сонра
табландырылмыш вя табяксилтмяйя уьрадылмыш поладын
микроструктуру верилмишдир. Сятщдя карбонун мигдары
0,8%-дян чох олдуьу цчцн сементитлямядян сонра полад
162
йаваш сойудулмалыдыр ки, ямяля эялмиш карбид тору
щялл олсун. Чцнки, табландырмадан сонра карбид торунун
галмасы поладын кюврякляшмясиня вя чатларын ямяля
эялмясиня сябяб олур (шякил 67, а). Мартенситдя эирдя
карбид щиссяъикляринин олмасы ися (шякил 67, б)
кювряклийи азалтса да дюзцмлцлцк щяддини ашаьы салир.

Шякил 67. Сементитлямядян сонра табландырылмыш вя


табяксилтмяйя уьрадылмыш поладын микроструктуру (Х100)

163
Сементитлянмиш вя термики емала уьрадылмыш
леэирлянмиш поладын юзяйи феррит вя аз мигдарда
мартенситдян (шякил 67, ъ) вя йа азкарбонлу мартенситдян
ибарят ола билир (шякил 67, д). Кичик табландырма
дяринлийиня малик олан леэирлянмямиш поладларын
юзяйи ися феррит вя перлитдян ибарят олур.
Сементитлянмиш деталларын сятщиндя табланмадан
сонра галан «йумшаг» йерляр (шякил 67, е) ямялиййатын
гцсуру сайылыр. Бу, аустенитдя карбонун
консентрасийасынын гейри-бярабяр олмасы нятиъясиндя
вя йа таблама заманы сойума сцрятинин кичик олмасы
нятиъясиндя троостит ямяля эялмяси иля изащ олуна би-
ляр. «Йумшаг» йерляр сементитлямянин там эетмямяси
нятиъясиндя дя ямяля эяля билир (шякил 67, ф). Бу заман
поладын юзяйи мартенсит+феррит структуруна малик
олур.

7.3. Азотлама
Поладын сятщ
тябягясинин азотла
зянэинляшдирилмяси
просесиня азотлама
дейилир.
Азотламадан
мягсяд йцксяк
бярклийя, йейилмяйя
давамлылыьа,
йорулма
мющкямлийиня
малик вя атмосфер,
Шякил 68. Фе-Н системинин щал
диаграмы
164
су, бухар шяраитиндя корозийайа мцгавимяти олан сятщ
тябягяси алмагдыр.
Азотлама, мямулу аммонйак (НЩ3) атмосфериндя
500-600 Ъ температурда узун мцддят сахламагла
апарылыр. Азотлама, дахилиня аммонйак верилян кип
баьланмыш муфеллярля апарылыр. Аммонйак
гыздырылдыгда 2НЩ33Щ2+2Нат реаксийасы цзря
парчаланыр. Актив азот атомлары -дямирин кристал
гяфясиня дахил олур. Бу заман Фе-Н системинин щал
диаграмына уйьун олараг (шякил 68) сятщдян юзяйя доьру
нитрид зонасы (-фазасы – Фе2-3Н7, -фазасы – Фе4Н) вя -
фаза (азотлу феррит) ямяля эялир.

165
Шякил 69. Леэирлянмиш поладларын вя дямирин азотланмыш
гатынын микроструктуру, Х300: а – 38Х2МЮА маркалы
полад; б – 30Х3БА маркалы полад; ъ – дямир
Шякил 69-да леэирлянмиш поладларын азотланмыш
гатынын микроструктуру верилмишдир.
Азотламайа тяркибиндя Ър, Мо, В, W, Ал олан
38Х2МЮА, 35ХМА, 38Х2Ю, 3Х2Б8, 5ХНМ кими орта

166
карбонлу леэирлянмиш поладлар уьрадылыр. Бу
поладларын азотланмасы заманы ямяля эялян нитридляр -
Ър2Н, Мо2Н, ВН, АлН вя с. нитридляри поладын бяркли-
йини хейли артырыр.
Азотланмыш тябягянин бярклийи сементитлянмиш
тябягянин бярклийиндян хейли йцксяк олур (1200 ЩБ
гядяр) вя 450-500 Ъ-дяк гыздырылдыгда дяйишмир.
Щалбуки сементитлянмиш тябягянин бярклийи 200-225 Ъ
гыздырылдыгдан сонра азалмаьа башлайыр.
Мямуллар азотламайа там механики вя термики емал
(табландырма вя йцксяк температурлу табяксилтмя)
кечдикдян сонра уьрадылыр. Термики емал нятиъясиндя
йаранан юзяйин сорбит структуру азотламадан сонра да
галыр. Сятщин бярклийини ися термики емал йох,
нитридляр тямин едир.
Азотлама нисбятян ашаьы температурда апарылдыьы
цчцн просес йаваш эедир. Орта щесабла щяр 0,1 мм тябягя
цчцн 10 саата йахын вахт лазым олур. Азотланан
тябягянин галынлыьы 0,3-0,6 мм олур.
Азотлама просесинин нюгсаны просесин узун
мцддятя эетмяси вя нисбятян баща леэирлянмиш
поладлардан истифадя едилмясиндядир.
Машынгайырмада азотламайа юлчцъц алятляри,
дишли чархлары, дирсякли валлары, насос силиндрлярини
вя оймагларыны вя с. деталлары уьрадырлар.
Азотламанын технолоэийасыны цмуми щалда
ашаьыдакы кими тясвир етмяк олар:
1. Мямулун, илк термики емалы. Бу емал мямулун
юзяйинин мющкямлийини вя юзлцлцйцнц артырмаг
мягсядиля йахшылашдырмадан
(табландырма+йцксяктемпературлу табяксилтмя) иба-
рятдир. Табяксилтмяни азотлама температурандан йцксяк
температурда (600-675 Ъ) апарырлар ки, бу щям дя
167
мямулун кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Йахшылашдырма ямялиййатындан сонра полад сорбит
стуктуруна малик олур.
2. Деталын сон олчцлярини алмаг цсцн пардахлама
да дахил олмагла механики емал.
3. Азотланмайаъаг сащялярин мцщафизяси цчцн бу
сятщлярин електролитик методла 10-15 мкм галынлыглы
галай тябягяси иля ортцлмяси.
4. Билаваситя азотлама.
5. Сон пардахлама вя йетирмя.
Азотлама йалныз коррозийадан мцщафизя мягсяди
эцддцкдя просес 600-700 Ъ температурда 30-60 дягигя
мцддятиндя апарылыр. Бу заман ямяля эялян тяркибиндя
8,0-11,2%Н олан -фаза кювряк олдуьу цчцн контакт
эярэинлийиня вя йейилмяйя давамсыздыр.

7.4. Нитросементитлямя вя сианлама


Нитросементитлямя поладын сятщ тябягясинин
карбонлашдырыъы газ вя аммонйакдан ибарят газ
мцщитиндя 840-860 Ъ температурда ейни вахтда карбонла
вя азотла диффузион зянэинляшдирилмясиндян ибарят
просесдир. Просесин ясас мягсяди бярклийин вя
йейилмяйядавамлылыьын артырылмасыдыр.
Азот карбонун диффузийасыны асанлашдырдыьы
цчцн сементитлямяйя нисбятян нитросементитлямя даща
ашаьы температурда вя даща сцрятля эедир. Просес адятян
4-10 саат мцддятиндя апарылыр.
Полады нитросементитлямядян сонра билаваситя
собадан (бязян тякрар гыздырылдыгдан сонра)
табландырмайа вя 160-180 Ъ температурда табяксилтмяйя
цьрадырлар.

168
Оптимал шяраитдя нитросементитлянмиш гатын
структуру нарын кристаллик мартенситдян, аз мигдарда
карбонитридлярдян вя 25-30% галыг аустенитиндян ибарят
олур. Нитросементитлянмиш гатын галынлыьы адятян
200-800 мкм олур. Гатын галынлыьынын 1000 мкм-дян
артыг олмасы поладын механики хассялярини пис-
ляшдирир.
Поладын сятщинин 820-950 Ъ температурда
яридилмиш сиан дузу ваннасында карбон вя азотла
зянэинляшдирилмясиня сианлама дейилир. 20%НаЪН, 25-
50% НаЪл вя 25-50%На2ЪО3-дян ибарят ваннада 820-860
Ъ температурда 1 саат сахладыгдан сонра 0,3 мм
галынлыьында сятщ тябягяси алмаг олур. Табландырмадан
вя 180-200 Ъ температурда табяксилтмядян сонра сиан-
лашдырылмыш тябягя 58-62 ЩРЪ гядяр бярклийя вя
йцксяк йейилмяйядавамлылыьа малик олур.
Сианлашдырма просесиндя щава оксиэенинин
иштиракиля ашаьыдакы реаксийалар эедир:
2НаЪН+О22НаЪНО;
2НаЪНО+О2На2ЪО3+ЪО+2Н,
2ЪОЪО2+Ъат

НаЪл вя На2ЪО3 дузларыны ваннанын яримя


температуруну йцксялтмяк вя сиан дузларынын
бухарланмасыны азалтмаг мягсядиля ялавя едирляр.
Сианлама просесинин ясас гцсуру сиан дузларынын
зящярли олмасыдыр. Бу ися бир тяряфдян ямяйин, диэяр
тяряфдян ятраф мцщитин мцщафизяси цчцн хцсуси
тядбирляр эюрцлмясини тяляб едир.
Зящярли олмайан сианат вя карбонат дузларында
азотла вя карбонла ейни заманда зянэинляшдирмяк цчцн

169
Русийада «Карбонитрасийа», Алманийада «Тенифер»,
АБШ-да «Мелонайт» просесляри тятбиг едилир.

7.5. Борлама
Борлама мцвафиг мцщитдя гыздырылмагла поладын
сятщ тябягясинин борла зянэинляшдирилмясиндян ибарят
кимйяви-термики емалдир. 0,1-0,2 мм галынлыьы вя чох
йцксяк (1800-2000 ЩВ) бярклийи олан борланмыш тябягя
йцксяк йейилмяйядавамлылыьа (хцсусян абразив
йейилмяйя), коррозийайадавамлылыьа вя 800 Ъ-дяк
гялпяйядавамлылыьа маликдир. Буна эюря дя эил насос-
лары оймагларынын, пресгялиби деталларынын, узатма,
яймя, гялиблямя штампларынын, турбобурун дабан
йастыьы дискляринин вя с. йейилмяйядавамлылыьыны
артырмаг цчцн борламадан истифадя едирляр. Борламадан
сонра бу деталларын йейилмяйядавамлылыьы 2-10
дяфяйядяк артыр.
Борламаны ян чох яридилмиш буранын – На2Б4О7
електролизи йолу иля апарырлар. Бу заман детал катод
ролуну ойнайыр. Просес 930-950 Ъ температурда 2-6 саат
ярзиндя апарылыр. Борламаны електролиздян истифадя
етмядян дя яридилмиш НаЪл, БаЪл2 дузлары ваннасына
20% ферробор вя 10% бор карбиди (Б4Ъ) ялавя етмякля дя
апармаг мцмкцндцр. Борланмыш тябягя ФеБ вя Фе2Б кими
боридлярдян ибарят олур.

7.6. Яринтилярин метал вя гейри-металларла


диффузийа зянэинляшдирилмяси
Поладын сятщ тябягясинин металларла (Ал, Ър, Зн вя
с.) вя бязи гейри-металларла (Си, Б) зянэинляшдирилмяси

170
онун гялпяйядавамлылыьыны, коррозийайа вя йейилмяйя
давамлылыьыны вя бярклийини артырыр.
Диффузийа цсулу иля метал вя гейри-металларла
зянэинляшдирмя 900-1050 Ъ температурда овунту
гарышыглары ичярисиндя (адятян феррояринтиляр вя 0,5-
5%НЩ4Ъл), яридилмиш метал ваннасында
(зянэинляшдириъи елементин яримя температуру ашаьы
олдугда) вя йа газ мцщитиндя апарылыр. Адятян просес 6-
12 саат давам едир.
Алцминлямя. Поладын сятщ тябягясинин
алцминиумла зянэинляшдирилмяси вахты онун гызмасы
нятиъясиндя сятщдя сых Ал2О3 юртцйц ямяля эялир ки, бу
да металы оксидляшмядян горуйур. Алцминлямя, поладын
гялпяйя давамлылыьыны 850-900 Ъ гядяр артырыр. Бу
заман поладын атмосфердя вя дяниз суйунда коррозийайа
давамлылыьы да артыр.
Алцминлямяни 950-1050 Ъ температурда
алцминиум овунтусу ичярисиндя (49%Ал, 49%Ал2О3,
2%НЩ4Ъл) вя йа 750-800 Ъ температурда яридилмиш
алцминиум ваннасында апарырлар.
Алцминлямяйя газ эенераторларынын деталлары,
тюкмя чаловларынын деталлары, клапанлар вя с. кими
йцксяк температур шяраитиндя ишляйян деталлар
уьрадылыр.
Хромлама. Сятщ тябягяси хромла
зянэинляшдирилмиш поладын газ коррозийасына
давамлылыьы 800 Ъ гядяр артыр, ейни заманда суда,
дяниз суйунда, азот туршусунда коррозийайа гаршы
мцгавимяти йцксялир. Чохкарбонлу поладлары
хромладыгда онларын бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы артыр. Чцнки хромлама заманы сятщ
тябягяси ясасян (Ър, Фе)7Ъ3, (Ър, Фе)23Ъ6 кими

171
карбидлярдян ибарят олур. Сятщ тябягясинин галынлыьы
0,1-0,2 мм, бярклийи 1200-1300 ЩБ олур.
Агрессив мцщитдя йейилмяйя ишляйян бухар эцъ
аваданлыьынын, бухар-су арматурунун щиссяляри,
клапанлар вя с. хромламайа уьрадылыр.
Синклямя. Поладын атмосфердя, ширин суда, бензин
вя бязи башга мцщитдя коррозийайа мцгавимятини
артырмаг цчцн апарылыр. Синклянян тябягя ФеЗн7, ФеЗн3
кимйяви бирляшмяляриндян ибарят олур.
Силисиумлама поладын сятщинин силисиумла
зянэинляшдирилмясиня дейилир. Силисиумлама
нятиъясиндя поладын дяниз суйунда, азот, кцкцрд вя дуз
туршусунда коррозийайа мцгавимяти хейли йцксялир,
йейилмяйя давамлылыьы бир гядяр артыр.
Силисиумламайа нефт, кимйа, каьыз-селлцлоза
сянайесиндя ишлядилян аваданлыьын деталлары (насос
валлары, бору кямярляри, арматура, болт, гайка вя с.)
уьрадылыр.

172
8. Леэирлянмиш полад вя яринтиляр

8.1. Леэирляйиъи елементляр вя онларын


поладын тяркибиндя ролу
Поладын структуруну вя хассялярини дяйишмяк
мягсяди иля онун тяркибиня дахил едилян елементляр
леэирляйиъи елементляр адланыр. Мцвафиг сурятдя
тяркибиндя леэирляйиъи елемент олан поладлар
леэирлянмиш полад адланыр (йунан сюзц олан «леэир»
мцряккяб демякдир). Ирялиъядян гейд едяк ки, поладын
тяркибиндя даими ашгар кими таныдыьымыз Си вя Мн
онларын мцяййян консентрасийасында леэирляйиъи
елемент сайылыр. Адятян поладын тяркибиндя 0,4%-дян
чох Си вя 0,8%-дян чох Мн олдугда онлар леэирляйиъи
елемент сайылыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин консентрасийасы
чох аз олур. Мясялян, титан вя ниобиумун
консентрасийасы адятян 0,16% гядяр, борун
консентрасийасы ися 0,005%-дян чох олмур. Леэирляйиъи
елементин консентрасийасы 0,1%-дян чох олмазса беля
леэирлямя микролеэирлямя адланыр.
Леэирлямя йолу иля поладын механики (мющкямлик,
еластиклик, юзлцлцк вя с.), физики (електрик
кечириъилийи, магнит хассяляри вя б.), кимйяви
(коррозийайадавамлылыг) хассялярини, истийя вя ода
давамлылыьыны, йейилмяйядавамлылыьыны вя с.
дяйишмяк, лазыми истигамятдя тянзимлямяк мцмкцндцр.
Ясас леэирляйиъи елементляря Ър, Ни, Мн, Си, W,
Мо, В, Ъо, Ти, Ал, Ъу, Нб, Б аид едилир.
173
Яксяр леэирляйиъи елементляр - вя -дямирдя
олдуьу кими щяъмимяркязли вя цзцмяркязли куб кристал
гяфясиня маликдир. Кристал гяфясинин охшарлыьы
леэирляйиъи елементлярин дямирля бярк мящлул ямяля
эятирмясиня имкан верир. Щяъмимяркязли куб кристал
гяфясиня малик елементляр ясасян -дямирдя, цзцмяр-
кязли кристал гяфясиня малик елементляр ися -дямирдя
даща асан щялл олур.
Леэирляйиъи елементлярин дямирля гаршылыглы
тясирлянмяси нятиъясиндя ашаьыдакы фазалар ямяля эяля
биляр:
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу –
леэирлянмиш феррит;
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу –
леэирлянмиш аустенит;
- леэирляйиъи елементин сементитдя бярк мящлулу –
леэирлянмиш сементит;
- хцсуси карбидляр.
Леэирляйиъи елементляри ясасян онларын ферритдя
вя йа аустенитдя щялл олмаглыьына, карбидляр ямяля
эятирмяси вя йа сементитдя щялл олмаглыьына эюря
характеризя етмяк мцмкцндцр. Бундан башга леэирляйиъи
елементляр оксидляр (МнО, В2О5, ТиО вя с.), нитридляр вя
сулфидляр дя ямяля эятиря биляр.
Леэирляйиъи елементляр дямирин полиморфизминя,
фаза чеврилмяляриня вя термики емал режимляриня
бюйцк тясир эюстярир.

8.1.1. Леэирляйиъи елементлярин дямирин


полиморфизминя тясири
Дямирдя щялл олан бцтцн елементляр - вя -
дямирин мювъудиййятини тяйин едян А3 вя А4 бющран
температурларынын вязиййятиня тясир едир.
174
Дямирин полиморфизминя, башга сюзля полиморф
модификасийаларын мювъудиййятинин температур

Шякил 70. Леэирляйиъи елементлярин дямирин


полиморфизминя тясири: а – -бярк мящтул сащясини
эенишляндирян; б – -бярк мящлул сащясини даралдан
сащясиня тясириня эюря леэирляйиъи елементляр ики
група бюлцнцр (шякил 70).
Биринъи груп елементляря Ни, Мн, Ъу, Ъо, щямчинин
Ъ аиддир. Бу елементляр А3 температуруну ашаьы салыр,
А4 температуруну ися йцксялдир. Нятиъядя диаграмдан
эюрцндцйц кими -фазанын мювъцд олдуьу сащя
эенишлянир, -фазанын сащяси ися даралыр. Мцяййян
консентрасийада отаг температурунадяк -фазасы мювъуд
олур. Сойудулма заманы фаза чеврилмясиня уьрамайан
беля поладлар аустенит полады адланыр (шякил 69,а).
Икинъи група Ър, Си, В, Мо, W, Ал, Ти вя с. кими
елементляр аиддир. Бу елементляр А3 температуруну
йцксялтмяк вя А4 температуруну ашаьы салмагла гапалы -
сащяси йарадыр. Леэирляйиъи елемент мцяййян
консентрасийадан артыг олдугда отаг температурундан

175
яримя температурунадяк -фазасы дяйишмир. Беля
поладлара феррит поладлары дейилир (шякил 69,б).
Дямир ясаслы башга яринтилярдян фяргли олараг
аустенит вя феррит поладлары гыздырылдыгда вя
сойудулдугда фаза чеврилмяляриня уьрамыр.

Шякил 71. Леэирляйиъи елементлярин нормаллашдырмайа


уьрадылмыш ферритин хассяляриня тясири: а – бярклик; б –
зярбя юзлцлцйц; ъ – сойугсынма щядди
Леэирляйиъи елементляр А1 температуруна да тясир
эюстярир. Биринъи груп елементляр бу температуру
ашаьы салыр. Икинъи груп елементляр ися йцксялдир. Бу,
мцвафиг сцрятдя термики емал режимляринин
сечилмясиня тясир эюстярир.

8.1.2. Леэирляйиъи елементлярин ферритин


хассяляриня тясири
Конструксийа поладларынын ясас структур
тяшкиледиъиси феррит олдуьу цчцн поладын хассяляри
мящз ферритин хассяляриндян чох асылыдыр. Дямирля
176
леэирляйиъи елементин атом радиуслары арасында фярг
бюйцк олдугъа кристал гяфяси даща чох тящриф олунур,
бярклик вя мющкямлик артыр, пластиклик вя зярбя
юзлцлцйц ися азалыр.
Шякил 71-дя ясас леэирляйиъи елементлярин
ферритин бярклийиня, зярбя юзлцлцйцня вя сойугсынма
щяддиня тясири тясвир едилмишдир. Графиклярдян
эюрцндцйц кими бцтцн елементляр ферритин бярклийини
артырыр. Щям дя никел, гисмян дя хром зярбя юзлц-
лцйцнцн гиймятини азалтмыр. Никел ейни заманда
сойугсынма щяддини дя ашаьы салыр.
Беляликля йцксяк мющкямлийи вя зярбя юзлцлцйцнц
тямин етмя бахымындан хром вя никел хцсуси йер тутур.

8.1.3. Леэирлянмиш поладларда карбидляр вя


интерметаллик бирляшмяляр
Дямиря нисбятян карбона даща ъох уйарлыьы олан
леэирляйиъи елементляр карбид ямяля эятирян елемент
адланыр. Карбона уйарлыьын артмасы вя карбидин
дяйанятлилийи бахымындан карбид ямяля эятирян
елементляр Фе-Мн-Ър-Мо-W-Нб-Зр-Ти ардыъыллыьы иля
характеризя едилир. Карбидляр дяйанятли олдугъа
онларын аустенитдя щялл олмасы, табяксилтмя заманы ися
айрылмасы чятинляшир.
Карбид ямяля эятирян леэирляйиъи елементляр
мигдаръа нисбятян аз олдугда сементитдя онлар щялл
олараг (Фе, Ър)3Ъ, (Фе, Мн)3Ъ типли леэирлянмиш
сементит ямяля эятирир. Карбид ямяля эятирян
елементлярин мигдары артдыгъа Ър7Ъ3, Мн3Ъ, Ър23Ъ6
типли хцсуси карбидляр ямяля эялир.
Кристал гяфясинин гурулушуна эюря хцсуси
карбидляри ики група айырмаг олар. Биринъи група Фе3Ъ,

177
Мн3Ъ, Ър7Ъ3, Ър23Ъ6 типли карбидляр аиддир. Мцряккяб
кристал гяфясиня малик олан бу карбидляр йцксяк
температурадяк гыздырылдыгда парчаланараг аустенитдя
нисбятян асанлыгла щялл олур.
Икинъи група садя кристал гяфясли Мо2Ъ, WЪ, ВЪ,
ТиЪ аиддир. Бу карбидляр гыздырылдыгда демяк олар ки,
парчаланмыр вя аустенитдя щялл олмур.
Карбидляр йцксяк бяркликля характеризя олунур.
Щям дя икинъи груп карбидлярин бярклийи бир гядяр
артыг олур. Карбидлярин дисперслийи артдыгъа поладын
бярклийи вя мющкямлийи артыр.
Леэирляйиъи елементлярин мигдары чох олдугда
онлар дямирля вя йа бири бириля интерметаллик
бирляшмя ямяля эятирир. Беля бирляшмяляря Фе7Мо6,
Фе7W6, Фе3Нб2, Фе3Ти вя с. нцмцня ола биляр.

178
8.1.4. Леэирляйиъи елементлярин фаза
чеврилмяляриня вя термик емал просесиня тясири
Леэирляйиъи елементлярин чоху перлит чеврилмяси
сащясиндя аустенитин чеврилмясини лянэидир. Бу,
аустенитин изотермик чеврилмя диаграмында (шякил 72)
«Ъ» шякилли яйрилярин саьа доьру сцрцшмясиндя яксини

Шякил 72. Леэирлянмиш поладларда аустенитин


изотермик чеврилмя диаграмы: а – карбид ямяля
эятирмяйян елементлярля леэирлянмиш; б – карбид
ямяля эятирян елементлярля леэирлянмиш
тапыр.
Карбидямяляэятирян елементляр изотермик
чеврилмяни тякъя кямиййятъя йох, щям дя кейфиййятъя
дяйишир: аустенитин сорбит вя трооститя чеврилмяси
лянэийир, бейнитя чеврилмяси ися сцрятляня билир.
Беляликля, изотермик чеврилмя сцрятинин икинъи
максимуму ямяля эялир.
Аустенитин изотермик чеврилмя яйрисинин саьа
сцрцшмяси поладын табланма дяринлийинин артмасына
сябяб олур. Ни, Мо, Ър, Мн табланма дяринлийини даща
чох артырыр.
Леэирляйиъи елементляр мартенсит чеврилмя
температуруна да хейли тясир эюстярир. Мясялян, Ал вя
179
Ъо мартенсит чеврилмя температуруну йцксялдир вя
нятиъядя галыг аустенити азалыр, Мн, Ър, Ни, Мн ися бу
температуру ашаьы салыр.
Леэирлянмиш поладларын термики емалы заманы
гызма температуру карбонлу поладлара нисбятян йцксяк
олур. Бу онунла изащ олунур ки, карбонлу йерляшмя бярк
мящлулу ямяля эялмяси нятиъясиндя диффузийа
просесляри йаваш эедир. Гызма температурунун йцксяк
олмасы иля бярабяр бу температурда сахлама вахты да чох
олур. Бу, карбидлярин парчаланмасына вя леэирляйиъи
елементлярин аустенитдя даща йахшы щялл олмасына
имкан верир.
Леэирляйиъи елементляр (мангандан башга)
аустенитин дянясинин бюйцмя мейлини азалдыр. Буна
эюря дя йцксяк гызма температуру вя сахлама вахты
поладын дянясинин бюйцмясиня сябяб олмур.
Табланмыш поладын структуру леэирлянмиш
мартенситдян ибарят олур.
Леэирлянмиш поладларын истиликкечирмя
габилиййяти ашаьы олдуьу цчцн онлары нисбятян кичик
сцрятля гыздырыр вя сойудурлар. Аустенитин
давамлылыьы йцксяк олдуьу цчцн леэирлянмиш поладлар
адятян йаьда сойудулур.
Леэирляйиъи елемент атомларынын диффузийасы
зяиф эетдийи цчцн леэирлянмиш поладларын
табяксилтмяси нисбятян йцксяк температурда апарылыр.

8.2. Леэирлянмиш поладларын тяснифаты


Леэирлянмиш поладлар структуруна, тяркибиня вя
тятбиг сащясиня эюря тясниф едилир.
Структура эюря тясниф мцвазинят щалы цчцн вя
щавада сойума щалы цчцн апарылыр.

180
Мцвазинят структуруна эюря поладлар евтектоидя
гядяр (структурунда леэирлянмиш изафи феррит олан
поладлар), евтектоид (перлит структуру), евтектоиддян
сонракы (структурунда перлит вя сойудулма заманы
аустенитдян айрылан М3Ъ типли изафи карбидляр олан
поладлар) вя ледебурит (тяркибиндя майе поладдан
айрылмыш илкин карбидляр олан) поладлара бюлцнцр.
Леэирляйиъи елементляр С вя Е нюгтялярини сола
сцрцшдцрдцйц цчцн бу поладлар арасындакы сярщядд
карбонун нисбятян аз мигдарына уйэун эялир.
Евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддянсонракы
поладлары адятян бир синифдя – перлит синфиндя
бирляшдирирляр. Ледебурит (карбид) синифли тюкмя
поладларын структурунда майе яринтидян айрылан
аустенит вя ири карбид щиссяъикляриндян ибарят ев-
тектика (ледебурит) мювъуд олур. Бу поладларда
карбидлярин мигдары 30-35% чатыр. Дюймя
ямялиййатындан сонра карбидляр айры-айры глобуллар
(йуварлаглар) шякли алыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин мцяййян
мигдарында  чеврилмяляри там эетмядийи цчцн
онларын структуру аустенит вя ферритдян ибарят олур.
Беляликля, сайылан синифляря йарымферрит вя
йарымаустенит поладларыны да ялавя етмяк олар.
Карбонлу поладлар анъаг евтектоидягядяр, евтектоид
вя евтектоиддян сонракы синифдян, леэирлянмиш
поладлар ися бцтцн синифлярдян ола биляр.
Щавада сойума щалында (нормаллашдырылмыш
щалда) структуруна эюря поладлар ифрат сойумуш
аустенитин аз давамлылыьы олан перлит поладларына,
аустенитин йцксяк давамлылыьы олан мартенсит
поладларына вя отаг температуруна гядяр аустенит струк-

181
туруну сахлайан аустенит поладларына бюлцнцр (шякил
73).

Шякил 73. Мцхтялиф синиф поладларда аустенитин


изотермик чеврилмя диаграмы: а – перлит синифли полады; б –
мартенсит синифли полады; ъ – аустенит синифли полады

Перлит синифли полады сойутдугда сойума яйриси


изотермик яйриляри перлит чеврилмяси сащясиндя кясир.
Мартенсит синифли поладларда изотермик яйриляр
саьа доьру хейли сцрцшдцйц цчцн аустенитмартенсит
чеврилмяси башлайана гядяр давамлы галыр.
Карбонун вя леэирляйиъи елементлярин мигдары
чохалдыгда бир тяряфдян изотермик яйриляр саьа
сцрцшцр, диэяр тяряфдян мартенсит чеврилмясинин
башланьыъ температуру (Мб) сыфырдан ашаьы дцшцр.
Беляликля, отаг температурунда щавада сойудулан полад
аустенит структуруну сахлайыр.
Леэирляйиъи елементин мигдарына эюря поладлар аз
леэирлянмиш (2,5% гядяр), орта леэирлянмиш (2,5-10,0%)
вя йцксяк леэирлянмиш (10%-дян чох) поладлара
бюлцнцр. Ясас леэирляйиъи елементя эюря поладлар
хромлу, манганлы, силисиумлу, хромникелли,
хромманганванадиумлу вя с. кими адландырылыр.

182
Зярярли ашгарларын (С вя П) мигдарына эюря
поладлар ади кейфиййятли (анъаг карбонлу поладлар),
кейфиййятли, йцксяк кейфиййятли вя хцсуси йцксяк
кейфиййятли поладлара бюлцнцр.
Кейфиййятли поладларда кцкцрд вя фосфорун щяр
бири 0,035-0,04% гядяр, йцксяк кейфиййятли поладларда
0,25% гядяр, хцсуси йцксяк кейфиййятли поладларда
0,015% гядяр олур.
Тятбиг сащясиня эюря поладлар конструксийа
поладларына, алят поладларына вя хцсуси хассяли
(коррозийайа давамлы, одадавамлы, хцсуси магнит вя
електрик хассяли) полад вя яринтиляря бюлцнцр.

8.3. Леэирлянмиш поладларын маркаланмасы


Мцхтялиф юлкялярдя мцхтялиф дя полад
стандартлары мювъуддур. МДБ мяканында поладлар
ГОСТ системи цзря маркаланыр. Бу системя эюря
леэирлянмиш поладларын маркаланмасы цчцн щярф-рягям
системи гябул едилмишдир. Бу системя эюря леэирляйиъи
елементляр рус ялифбасынын щярфлярийля ашаьыдакы
гайдада ишаряляндирилир: Х – хром, Н – никел, В –
волфрам, М – молибден, Ф – ванадиум, Т – титан, Ю –
алцминиум, Д – мис, Г – манган, К – кобалт, Ц –
сиркониум, Р – бор, Б – ниобиум, П – фосфор, Е – селен, С
– силисиум, Ч – надир торпаг елементляри. А щярфи иля
марканын ортасында азоту, яввялиндя автомат поладыны,
ахырында йцксяк кейфиййятли полады
ишаряляндирирляр.
Конструксийа поладларында биринъи ики рягям
йцздя бир фаизлярля карбонун мигдарыны эюстярир.
Леэирляйиъи елементин мигдары 1%-дян чох олдугда
мцвафиг щярфдян сонра онун орта гиймяти там рягямля
йазылыр, 1%-дян аз олдугда ися рягям йазылмыр, щям дя
183
нязяря алмаг лазымдыр ки, конструксийа поладларында
адятян Мо – 0,2-0,4%, W – 0,5-1,2%, В – 0,1-0,3%, Ти – 0,1-
0,2%, Б – 0,001-0,005% олур.
Алят поладларында марканын яввялиндя карбонун
мигдарыны онда бир фаизлярля эюстярян рягям йазылыр.
Карбонун мигдары 1% вя даща артыг олдугда рягям
йазылмыр.
Бир сыра груплардан олан поладлар цчцн хцсуси
ишаряляр гябул едилмишдир. Автомат поладлары
марканын яввялиндя А щярфиля, йастыг поладлары Ш,
тезкясян поладлар Р, електротехника поладлары Э,
магнити бярк поладлар Е щярфиля ишаряляндирилир.
Русийанын «Електростал» заводунун бурахдыьы
стандартданкянар поладлар ЭИ вя ЭП иля, Украйнанын
«Днепроспетсстал» заводунун бурахдыьы поладлар ДИ,
Златоуст металлурэийа заводунун бурахдыьы поладлар ЗИ
иля ишаряляндирилир. Бцтцн щалларда щярфлярдян сонра
поладын сыра нюмряси йазылыр (мясялян, ЭИ417, ЭП67,
ДИ18 вя с.).
Беля поладлар тядгигат вя йа сынаг мягсяди иля
хцсуси сифаришля истещсал едилир. Онларын кцтляви
истещсалы башландыгдары сонра ися ГОСТ системи иля
маркаланыр.

184
9. Конструксийа поладлары
Конструксийа поладларына мцхтялиф машын
деталлары, иншаат конструксийалары вя башга гурьулар
щазырламаг цчцн ишлядилян поладлар аид едилир. Бу
поладлар айрыъа эютцрцлмцш бир хассясинин йцксяк
гиймятиля йох, механики хассяляр комплексинин йцксяк
гиймятиля характеризя олунур. Конструксийа поладлары
йцксяк конструктив мющкямлийя малик олмалы,
конструксийанын истисмар шяраитиндя узун мцддятли вя
етибарлы ишини тямин етмялидир. Ишаряси дяйишян йцк
алтында ишляйян конструксийа материаллары йорулмайа
давамлылыьа, сцртцнмяйя ишляйян материаллар
йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр вя с.
Йцксяк етибарлылыг вя конструксийа
мющкямлийиндян башга конструксийа материаллары ейни
заманда йцксяк техноложи хассяляря (тюкмя хассяляри,
тязйигля емал олуна билмя, гайнаг едиля билмя вя с.)
малик олмалыдыр. Конструксийа материалынын уъуз
олмасы да ваъиб шяртлярдян биридир.
Конструксийа поладларыны карбонлу поладлара
(яввялдя бахылыб), иншаат, сементитлянян,
йахшылашдырылан, йцксяк мющкямликли, рессор-йай,
йастыг, йейилмяйядавамлы поладлара бюлмяк олар.

9.1. Азкарбонлу азлеэирлянмиш иншаат


поладлары
Бу група тяркибиндя 0,22% гядяр карбон вя нисбятян
аз мигдарда дефисит олмайан леэирляйиъи елементляр
олан поладлар аиддир. Яксяр щалларда бу поладларын
185
тяркибиндя мцхтялиф комбинасийада 1,8% гядяр Мн, 1,2%
гядяр Си, 0,8% гядяр Ни, 0,15% гядяр В, 0,03% гядяр Ти,
0,15% гядяр Н олур.
Ян чох 14ХГС, 17ГС, 09Г2С, 15ХСНД вя с. маркалы
поладлар ишлядилир. Бу поладлар вяряг, чешидли вя
фасонлу йайма, дюйцк вя штамплама мящсулу шяклиндя
ясасян термики емала уьратмадан иншаатда вя
машынгайырмада гайнаг конструксийалары щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Азкарбонлу азлеэирлянмиш конструксийа
поладларынын йахшы гайнаг олунма хассяси хцсусиля
гейд едилмялидир. Гайнаг заманы гызма вя сойуг чатлар
баш вермир, гайнаг тикишинин вя гайнаг зонасынын
(термики тясир зонасы) хассяляри ясас металын
хассяляриня йахын олур.
Бу поладларда леэирляйиъи елементляр ферритдя вя
аустенитдя щялл олараг хырда дяняли структур ямяля
эялмясиня вя карбид фазасынын хырдаланмасына сябяб
олур. Буна эюря дя аз леэирлянмиш поладларын
дартылмада мцввягяти мцгавимяти, ахыъылыг щядди,
пластиклийи Ст2, Ст3 кими ади кейфиййятли поладлара
нисбятян йцксяк олур.
Аз леэирлянмиш поладлар нормаллашдырылдыгда
онларын пластиклийи вя юзлцлцйц артыр, кювряк сынма
мейли азалыр. 14Г, 17ГС, 15ХСНД маркалы поладлар
сифаришъийя табландырма вя табяксилтмядян сонра
эюндярилир. Нятиъядя бу поладларын мющкямлийи
артыр, сойугсынма щядди ашаьы дцшцр.
Гызмар йайылмыш 10ГТ, 18Г2С, 38ХС, 25Г2С,
23Х2Г2Т маркалы поладлар дямирбетон
конструксийаларда арматур сифятиля тятбиг олунур.
Азкарбонлу азлеэирлянмиш поладларда леэирляйиъи
елементин тясири ашаьыдакы кимидир.

186
Никел поладын сойугсынма щяддини ашаьы салыр
ки, бу да – 40 Ъ вя даща ашаьы температурларда
ишляйян иншаат конструксийаларынын щазырланмасы
заманы ваъибдир.
Мисин, никелин вя йа ейни заманда мисля фосфорун
дахил едилмяси 10ХСНД, 15ХСНД маркалы поладларын
атмосфер шяраитиндя коррозийайа давамлылыьыны
артырыр.
0,05-0,12% ванадиум вя 0,015-0,025% азотла
леэирлямя йахшы механики вя техноложи хассяляр алмаьа
имкан верир. Ванадиумун азотла гаршылыглы тясири
нятиъясиндя карбонитрид вя нитридляр алыныр ки, бу да
поладын чох хырда дяняли олмасына вя сойугсынма
щяддинин – 80 Ъ-дяк ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Беля
поладлара 14Г2АФ, 16Г2АФД, 16Г2АФ маркалы поладлар
мисал ола биляр.
Поладын 0,5%Мо вя 0,003% Б-ла леэирлянмяси
аустенитин дяйанятини артырараг, щавада сойудулма
заманы бейнит структуру алынмасына вя йахшы
пластиклик ялдя едилмясиня сябяб олур.

9.2. Автомат поладлары


Бу група кясмя иля асан емал олунан поладлар
аиддир. Кясмя иля емалы асанлашдырмаг цчцн поладын
тяркибиндя кцкцрдцн вя фосфорун мигдары чох олур
(0,08-0,3%С вя 0,06%П). Бу поладларын нюгсаны онларын
пластиклийинин вя юзлцлцйцнцн ашаьы олмасында вя
коррозийа мейлинин йцксяк олмасындадыр. Буна эюря дя
автомат поладларыны нисбятян аз мясулиййятли баьлама
деталлары (болт, гайка, санъаг вя с.) щазырламаг цчцн
тятбиг едилир.

187
Ян чох карбонлу автомат поладлары тятбиг едилир.
Карбонлу автомат поладлары А щярфи вя карбонун
мигдарынын йцздя бир фаизини эюстярян рягямлярля
ишаряляндирирляр. Мясялян, А12, А20, А30.
Кясмя иля емалы Пб, Се, Те, Ъа иля микролеэирлямя
иля дя йахшылашдырмаг олур. Бунлара мисал олараг
нисбятян мясул деталлары щазырламаг цчцн тятбиг едилян
АС38Г2, АС30ХМ, АС38ХГМ, А35Е, АЦ40Х (бурада Ъ
гурьушуну, Е – селени, Ц – калсиуму ишаряляндирир)
кими поладлары эюстярмяк олар.

9.3. Сементитлянян конструксийа поладлары


Сементитлянян мямуллары щазырламаг цчцн
тяркибиндя 0,1-0,25%Ъ олан поладлардан истифадя
едилир. Сементитлямя, табландырма вя ашаьы
температурлу табяксилтмядян сонра бу поладларын сятщ
тябягясинин бярклийи 58-62 ЩРЪ, юзяйинин бярклийи
ися 30-40 ЩРЪ олур.
Сементитлямя цчцн просесин характерини нязяря
алараг ирси хырдадяняли поладлардан истифадя едирляр.
Сементитлянян поладларда леэирляйиъи елементлярин
мигдары 5%-дян чох олмадыгда онлар сементитлянян
гатын галынлыьына ящямиййятли тясир эюстярмир, лакин
табланма дяринлийини артырыр.
Полады леэирлямяк цчцн ян чох нисбятян уъуз олан
хромдан истифадя едилир. Гисмян ферритдя, гисмян дя
сементитдя щялл олараг хром (Фе, Ър)3Ъ леэирлянмиш
сементит ямяля эятирир.
1,0-1,5 мм дяринлийя сементитлянян садя формалы
вя ен кясийи кичик олан мямуллары 15Х вя 20Х маркалы
поладлардан щазырлайырлар. Сементитлямядян вя йаьда
табландырмадан сонра онларын юзяйи бейнит структуру
алыр. Буна эюря дя карбонлу поладлара нисбятян онларын
188
мющкямлийи чох, пластиклийи ися бир гядяр аз олур.
Суда сойудулма заманы табланма дяринлийи 12-20 мм,
йаьда сойудулма заманы ися 5-12 мм олур.
Бюйцк йцк алтында йейилмяйя ишляйян ири юлчцлц
мясул деталлары щазырламаг цчцн 20ХН, 12ХН3А,
12Х2Н4А, 20ХН3А, 20Х2Н4А маркалы хромникелли
поладлар тятбиг едилир. Ейни заманда хром вя никелля
леэирлямя поладын юзяйинин мющкямлийини,
пластиклийини вя юзлцлцйцнц артырыр. Мясялян 15Х вя
20Х поладларынын дартылмада мющкямлик щядди
м=700-800 МПа, нисби узанмасы ися =11-12% олдуьу
щалда, хромникелли поладлар цчцн м=800-1300 МПа,
=14-19% олур. Ифратсойудулмуш аустенитин давамлы
олмасы хромникелли поладларын табланма дяринлийинин
бюйцк олмасыны тямин едир. Табланма дяринлийини
даща да артырмаг цчцн хромникелли поладлары волфрам
вя йа молибденля леэирляйирляр. Беля поладлардан
18Х2Щ4БА вя 18Х2Щ4МА бюйук йцк эютцрян ири
деталлары щазырламаг цчцн ишлядилир.
Нисбятян баща олан хромникелли поладлары чох
вахт даща учуз хромманганлы поладларда явяз едирляр.
Манган поладын табланма дяринлийини артырса да онун
ифрат гызмайа давамлылыьыны азалдыр вя полад
иридяняли структур алыр. Бунун гаршысыны алмаг цчцн
полады титан вя йа борла микролеэирляйирляр. Беля
поладлара 18ХГТ, 25ХТ, 20ХГР, 25ХГР вя с. мисал ола
биляр.
Аьыр йцклц дишли чархларын щазырланмасы цчцн
25ХГМ вя 20ХГНМ поладларындан истифадя едирляр.
Ъядвял 6-да бязи сементитлянян поладларын тяркиби
вя хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 6

189
Бязи сементитлянян поладларын кимйяви
тяркиби, табландырма вя
ашаьытемпературлу табяксилтмядян сонра
механики хассяляри (ОЪТ 4543-71)
Башга
Ъ Мн Ър Ни КЪУ,
Поладын еле- 0,2, м, , ,
МЪ/
маркасы мент- МПа МПа % %
% м2
ляр, %
15Х 0,12-0,18 0,35-0,65 0,7-1,0 - - 500 700 12 45 0,7
20Х 0,17-0,23 0,5-0,8 0,7-1,0 - - 650 800 11 40 0,6
0,06-
15ХФ 0,12-0,18 0,4-0,7 0,8-1,1 - 550 750 13 50 0,8
0,12 В
20ХН 0,17-0,23 0,4-0,7 0,45-0,75 1,0-1,4 - 600 800 14 50 0,8
0,03-
18ХГТ 0,17-0,23 0,8-1,1 1,0-1,3 - 900 1000 9 50 0,8
0,09 Ти
0,001-
20ХГР 0,18-0,24 0,7-1,0 0,75-1,05 - 800 1000 9 50 0,8
0,005 Б
0,02-
25ХГМ 0,23-0,29 0,9-1,2 0,9-1,2 - 1100 1200 10 45 0,8
0,3 Мо
12ХН3А 0,09-0,16 0,3-0,6 0,6-0,9 2,75-3,15 - 700 950 11 55 0,9
12Х2Н4А 0,09-0,15 0,3-0,6 1,25-1,65 3,25-3,65 - 950 1150 10 50 0,9
0,3-0,4
18Х2Н4МА 0,14-0,20 0,25-0,55 1,35-1,65 4,0-4,4 850 1150 12 50 1,0
Мо

9.4. Йахшылашдырылан конструксийа


поладлары
Йахшылашдырылан конструксийа поладлары
табландырма вя йцксяк температурлу табяксилтмядян,
йяни йахшылашдырмадан сонра истифадя едилян
поладлара дейилир. Бу поладларын тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ
олур. Онлары тяркибиндян асылы олараг 820-880 Ъ тем-
пературдан ясасян йаьда табландырыр, 550-650 Ъ тем-
пературда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Термики емалдан сонра полад сорбит структуруна
малик олур вя онун зярбяли йцк алтында ишлямя
габилиййяти йцксялир.
190
Мялумдур ки, поладын механики хассяляри биринъи
нювбядя онун тяркибиндя олан карбонун мигдарындан
асылыдыр. Табланма дяринлийини ися леэирляйиъи
елементляр щялл едир. Мямул бцтцн ен кясийи бойу
табландыгда механики хассяляр леэирлямянин
характериндян асылы олмур. Тякъя поладын кювряк
даьылмайа мцгавимятини артыран никел вя молибден
истисна тяшкил едир.
Табланма дяринлийи бюйцк олан леэирлянмиш
поладлар диварынын галынлыьы вя йа диаметри бюйцк
олан деталларын щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Яйилмяйя вя бурулмайа ишляйян деталларда эярэинлик
гейри-бярабяр пайландыьы, сятщдя бюйцк, мяркяздя ися
сыфыра йахын гиймят алдыьына эюря беля деталлар цчцн
табланма дяринлийинин радиусун йарысы гядяр олмасы
кифайят едир.
30Х, 35Х, 38Х, 40Х, 45Х вя 50Х маркалы хромлу по-
ладлар даща чох тятбиг олунур. Бу поладларын механики
хассяляри белядир: 0,2=700-900 МПа, м=900-1100 МПа,
-12-9%, =45-40%, КЪУ=0,7-0,9 МЪ/м2.
Бу поладларда карбонун мигдары артдыгъа
мющкямлик артыр, лакин пластиклик вя юзлцлцк азалыр.
Хромлу поладларын табланма дяринлийи кичикдир
вя онлар табяксилтмя кювряклийиня мейллидир. Буна
эюря дя йцксяк температурлу табяксилтмядян сонра
сцрятля сойудулмалыдыр.
30Х маркалы полад нисбятян кичик юлчцлц
деталларын (ох, валъыг, линэ, болт вя с.) щазырланмасы
цчцн тятбиг едилир. Нисбятян йцксяк мющкямлийя малик
38Х вя 40Х маркалы поладлардан мясулиййятли дирсякли
валларын, охларын, дишли чархларын, 45Х вя 50Х
маркалы поладлардан ися ящямиййятсиз зярбяли йцк ал-
тында йейилмяйя ишляйян деталларын (ири дишли

191
чархлар, бязи валлар вя с.) щазырланмасы цчцн истифадя
едилир.
0,1-0,2%В дахил етдикдя хромлу поладларын
дяняляри хырдаланыр, зярбя юзлцлцйц артыр вя онлар
динамик йцк алтында даща йахшы ишляйя билир. Беля
поладлара 40ХА маркалы полад мисал ола биляр.
0,002-0,005%B дахил едилмяси поладын (мясялян,
35ХП, 40ХП) табланма дяринлийини суда 30-45 мм, йаьда
20-30 мм гядяр артырыр, лакин сойугсынма щяддини
йцксялдир.
Хром вя манганла леэирляндирилмиш поладларын
щям мящкямлийи, щям дя табланма дяринлийи йцксяк
олур. Лакин бу поладларын ифрат гызмайа дюзцмц аздыр.
Она эюря дя онлары ялавя олараг Ти, B, В-ла
микролеэирляйирляр. Беля поладлара 40ХТП, 35Х
маркалы поладлар мисал ола биляр.
Хромансил адланан хроммангансилисиумлу
поладлар (20ХЪА, 25ХЪА, 30ХЪА, 35ХЪА) даща
йцксяк механики хассяляр комплексиня малик олур вя
йахшы гайнаг едиля билир. Беля поладлары вяряг вя бору
шяклиндя мясул гайнаг конструксийаларында тятбиг
едирляр. Хромансил поладлары дюняр табяксилтмя
кювряклийиня мейллидир. Аьыр йцклянян деталлары
бюйцк табланма дяринлийи вя йцксяк механики хассяляри
олан 40ХЩ, 45ХЩ, 50ХЩ маркалы хромникелли
поладлардан щазырлайырлар. Лакин бу поладлар
табяксилтмя кювряклийиня чох мейлли олдуьу цчцн
онлары ялавя олараг молибден вя ванадиумла
леэирляйирляр (40ХЩ2МА, 38ХЩ3М вя с.).
Бязи йахшылашдырылан поладларын кимйяви
тяркиби вя хассяляри ъядвял 7-дя верилмишдир.

192
Ъядвял 7
Бязи йахшылашдырылан поладларын
кимйяви тяркиби вя термики емалдан сонра
хассяляри (ОЪТ 45-43-74)
Термики емал Табла-
Ъ Мн Ър Ни
т Ъ, мцщит нма
Башга
Поладын  , м, , , дяри
елементляр, табла табяк- 0,2
маркасы МПа МПа % % н-
% % н- силтм лийи,
дырма я мм
500,
0,24- 0,5- 0,8- 860,
30Х - - су, 700 900 12 45 25-35
0,32 0,8 1,1 йаь
йаь
500,
0,36- 0,5- 0,8- 860,
40Х - - су, 800 1000 10 45 25-35
0,44 0,8 1,1 йаь
йаь
650,
0,37- 0,5- 0,8- 880,
40ХФА - 0,1-0,18 В су, 750 900 10 50 25-35
0,44 0,8 1,1 йаь
йаь

0,38- 0,7- 0,8- 0,03-0,09 Ти 840, 550,


40ХГТР - су, 800 1000 11 45 50-75
0,45 1,0 1,1 0,001-0,005 Б йаь йаь
540,
0,28- 0,8- 0,8- 880,
30ХГС - 0,9-1,2 Си су, 850 1100 10 45 50-75
0,35 1,1 1,1 йаь
йаь
550,
0,36- 0,5- 0,45- 1,0- 820,
40ХН - су, 800 1000 11 45 50-75
0,44 0,8 0,75 1,4 йаь
йаь
530,
0,27- 0,3- 0,6- 2,75- 820,
30ХН3А - су, 800 1000 10 50 75-100
0,33 0,6 0,9 3,15 йаь
йаь
40ХН2МА 0,37- 0,5- 0,6- 1,25- 0,15-0,25 Мо 850, 620, 950 1100 12 50 75-100
0,44 0,8 0,9 1,65 йаь су,
193
йаь

9.5. Йцксякмящкямликли (мартенсит-


кющнялян) поладлар
Адятян мющкямлик щядди 1500 МПа-дан чох олан
поладлары йцксяк мющкямликли поладлара аид едирляр.
Беля мющкямлик щяддини орта вя йцксяк карбонлу
поладлары комплекс леэирлямя, табландырма вя ашаьы
температурлу табяксилтмя йолу иля ялдя етмяк олар.
Лакин бу заман поладын пластиклийи вя юзлцлцйц азалыр,
кювряк даьылма ещтималы артыр. Она эюря дя беля по-
ладлары анъаг динамик йцк олмадыьы шяраитдя тятбиг
етмяк олар.
Йцксяк мющкямлик вя ейни заманда кювряк
даьылмайа мцгавимят тялябиня табланма вя кющнялмя
иля мющкямлянян карбонсуз (0,03%Ъ) мартенсит-
кющнялян поладлар ъаваб верир. Бу поладлар дямирин
никелля, гисмян дя кобалтла яринтисиндян ибарятдир.
Кющнялмя просесинин фяал эетмяси цчцн полады ялавя
олараг Ти, Ал, Мо вя с. иля леэирляйирляр. Йцксяк
мющкямлик дямирин леэирляйиъи елементлярля бярк
мящлул ямяля эятирмяси, мартенсит чеврилмяси вя
кющнялмя нятиъясиндя (кющнялмя заманы мартенситдян
Фе3Мо, Ни3Мо, Ни3Ти, НиАл вя с. типли фазалар айрылыр)
ялдя едилир. Кювряк даьылмайа йцксяк мцгавимят ися
карбонсуз мартенситин пластиклийи вя юзлцлцйц иля
изащ едилир.
Мартенсит-кющнялян поладларын характер
нцмайяндяси Н18К8М5Т поладыдыр (18%Ни, 8%Ъо,
5%Мо, 0,2%Ти). Бу полады 820-850 Ъ температурдан
табландырырлар. Табланмадан сонра поладын структуру

194
йахшы пластиклийи вя юзлцлцйц, лакин аз мющкямлийи
олан карбонсуз мартенситдян ибарят олур. Табланмыш
щалда бу полад тязйигля вя кясмя иля йахшы емал вя гай-
наг едиля биляр.
480-520 Ъ температурда табяксилтмядян сонра
поладын мющкямлийи артыр, лакин пластиклийи вя
юзлцлцйц бир гядяр азалыр. Табланма вя кющнялмядян
сонра поладын механики хассяляри ашаьыдакы кими олур:
м= 1920-2100 МПа, 0,2=1800-2000 МПа, =8-12%, =40-
60%, КЪУ=0,4-0,6 МЪоул/м2 вя 52 ЩРЪ бярклик.
Щ18К8М5Т полады иля йанашы нисбятян
азлеэирлянмиш ЩИ2К8М32, Щ1ОХ11М2Т,
ЩЫ2К8М42, Щ9ХЫ2Д2ТБ маркалы мартенсит-
кющнялян поладлар да тятбиг едилир.

9.6. Рессор-йай поладлары


Рессор-йай поладларындан йцксяк еластиклик щядди
(кичик пластик деформасийалара бюйцк мцгавимят),
йцксяк давамлылыг щядди, релаксасийа давамлылыьы вя
еластиклик хассялярини узун мцддят сахламасы тяляб
олунур.
Йцксяк еластиклик карбонун тяркиби 0,5-0,9%
олдугда табланма вя орта температурлу табяксилтмя иля
троостит структуру алмагла ялдя едилир.
Рессор-йай поладлары ейни заманда йцксяк
табландырмайа вя табланма дяринлийиня малик
олмалыдыр. Онлар бцтцн ен кясийи бойунъа кичик дяняли
мартенсит структуру ала билмялидир. Структурда
евтектоид вя йа аралыг чеврилмя мящсуллары, феррит,
перлит вя аустенит олдугда еластиклик хассяляри
писляшир.

195
Аз йцклянян кичик йайлары 65, 70, 75, 85 маркалы
поладлардан щазырлайырлар.
Рессор вя йай щазырламаг цчцн леэирлянмиш
поладлар даща чох тятбиг олунур. Йай поладларыны
ясасян Си вя Мн иля леэирляйирляр.
55Ъ2, 60Ъ2А, 70Ъ3А вагон вя автомобил
рессорларынын спирал йайларын щазырланмасы цчцн чох
ишлядилян поладлардыр. Бу поладлары 850-860 Ъ
температурдан табландырмайа вя 360-480 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадырлар.
Силисиумлу поладлар вагон йайлары, автомобил
рессорлары, дязэащгайырмада торсион валлар вя с.
щазырламаг цчцн тятбиг едилир. Лакин силисиумлу
поладларын карбонсузлашма, гызмар емал заманы сятщдя
гцсурлар ямяля вя графитляшмя мейли нязяря
алынмалыдыр. Бу поладларын Ър, Мн, W, Ни-ля
леэирлянмяси щямин гцсурларын арадан галдырылмасына
имкан верир. 60С2ХФА, 65Ъ2БА вя 60Ъ2Щ2А беля
поладлара мисал ола биляр.
Автомобил рессорлары щазырламаг цчцн даща
йахшы техноложи хассяляря малик олан 55ХГА полады,
клапан йайлары цчцн гызмайа вя карбонсузлашмайа
давамлы олан 50ХФА вя йа 50ХГФА полады мяслящят
эюрцлцр. Даща бюйцк давамлылыг щядди алмаг цчцн
рессор-йай поладларынын оптимал бярклийи 42-48 ЩРЪ
сайылыр:
Цмуми тяйинатлы рессор-йай поладлары иля йанашы
машынгайырмада хцсуси тяйинатлы поладлар да
ишлядилир. Бу поладлар йцксяк мющкямлик, еластиклик
вя релаксасийа мцгавимятиля бярабяр коррозийа
давамлылыьы, гейри-магнитлилик, истийя давамлылыг вя
с. кими ялавя хассяляря дя малик олмалыдыр.

196
Ъядвял 8-дя бязи рессор-йай поладларынын термики
емал режимляри вя механики хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 8
Рессор-йай поладларынын термики емал
режимляри вя механики хассяляри
Температур, Ъ Механики хассяляр (ян азы)
Поладын
таблан- табяксил м 0,2  
маркасы
дырма тмя МПа %
65 840 480 800 1100 10 35
85 820 480 1000 1150 8 30
50С2 870 460 1100 1200 6 30
55С2А 870 460 1400 1600 6 20
70С3А 860 460 1600 1800 6 25
60С2ХФА 850 410 1700 1900 5 20
60С2ВА 850 420 1700 1900 5 20
60С2НСА 880 420 1600 1750 6 20

9.7. Дийиръякли йастыг поладлары


Дийиръякли йастыгларын щиссяляри (кцряъикляр,
дийиръякляр; оймаглар) иш просесиндя ишарясидяйишян
бюйцк йцкцн тясириня мяруз галыр. Она эюря дя
дийиръякли йастыг щазырламаг цчцн поладлар йцксяк
мющкямлийя, бярклийя, йейилмяйядавамлылыьа вя бюйцк
давамлылыг щяддиня малик олмалыдыр. Бу хассяляри тя-
мин етмяк цчцн йастыг поладлары йцксяк карбонлу
олмалы, табланманы йахшылашдырмаг цчцн хромла
леэирлянмялидир. Ейни заманда йастыг поладларында
гейри-метал гатышыглар, мясамяляр, карбидлярин гейри-
бярабяр пайланмасы минимум олмалыдыр.
Йастыг поладларыны Ш вя Х щярфляри иля
маркалайырлар. Х щярфиндян сонра хромун онда бир
197
фаизля мигдары йазылыр. Карбонун мигдары ися бир
фаизя йахын олур.
Ян чох тятбиг олунан полад ШХ15 маркалы
поладдыр (0,95-1,05%Ъ, 1,3-1,65%Ър). Бюйцк диаметрли
(д30 мм) дийиръяк вя кцряъикляри ШХ15СГ поладындан
щазырлайырлар. Иш шяраитиндян вя йастыьын
юлчцляриндян асылы олараг ШХ4, ШХ6, ШХ9 маркалы
поладлардан да истифадя едилир.
Йастыг щиссяляринин оптимал механики
хассялярини алмаг цчцн онлары 840-860 Ъ температурдан
йаьда табландырмайа вя 150-170 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадырлар. Беля термики емалдан сонра
ШХ15 полады 61-65 ЩРЪ, ШХ15С полады ися 60-64
ЩРЪ бярклийя малик олур.
Йцксяк динамик йцк алтында ишляйян дийиръякли
йастыг деталларыны щазырламаг цчцн 20Х2Щ4А, 18ХТ
кими сементитлянян поладлардан истифадя едилир.
Агрессив мцщитдя (дяниз суйунда, азот туршусунда
вя с.) ишляйян йастыгларын щиссялярини 95Х18 (0,9-1%Ъ,
17-19%Ър) маркалы поладдан щазырлайырлар.

9.8. Йейилмяйя давамлы аустенит поладлары


Йцксяк тязйиг вя зярбя шяраитиндя абразив
йейилмяйя мяруз галан деталлары Гатфилд полады
адланан 11О13Л маркалы (0,9-1,3%Ъ, 11,5-14,5%Мн)
йцксяк манганлы аустенит поладларындан
щазырлайырлар. Бу поладдан тюкмя иля алынмыш
деталларын структуру аустенитдян вя изафи (Фе, Мн)3Ъ
карбидляриндян ибарят олур. Гыздырылдыгда карбидляр
аустенитдя щялл олур. Буна эюря дя 1100 Ъ-дян

198
табландырылдыгда бу полад 200 ЩБ бярклийиня малик
халис аустенит структуру алыр.
Аустенит структурлу полад нисбятян чох кичик
ахыъылыг щяддиня (0,2 = 250-350 МПа) малик олур вя
сойуг деформасийа нятиъясиндя мющкямлянир. Зярбяли
иш шяраитиндя аустенит мартенситя чеврилир вя
деформасийа мющкямлянмяси баш верир. Ади шяраитдя
11013Л поладынын йейилмяйя давамлылыьы йцксяк
дейил.
Зярбяли контакт вя зярбяли абразив шяраитдя
60Х510Л полады йахшы йейилмяйя давамлылыьа
маликдир. Бу поладда да истисмар вахты мартенсит
чеврилмяси баш верир.
Кавитасийа ерозийасы шяраитиндя ишляйян
деталлары 30Х1010, 04Х1412М вя 04Х14А12 маркалы
поладлардан щазырлайырлар.

199
10. Алят поладлары вя бярк яринтиляр
Алят полады мцхтялиф алятляр щазырламаг цчцн
истифадя едилян йцксяк бярклийя, мющкямлийя вя
йейилмяйя давамлылыьа малик олан карбонлу вя
леэирлянмиш поладлара дейилир. Тяйинатына эюря алят
поладлары кясиъи, юлчцъц вя штамп алятляри щазырламаг
цчцн истифадя едилян поладлара бюлцнцр.
Алят поладларынын истийядавамлылыьы (йяни иш
просесиндя гыздыгда табяксилтмя нятиъясиндя
бяклийинин азалмамасы) вя табланма дяринлийи дя чох
мцщцмдцр.

10.1. Кясиъи алят цчцн поладлар


Кясиъи алят щазырламаг цчцн поладлар табланма вя
ашаьы температурлу табяксилтмядян сонра емал едилян
метала нисбятян хейли йцксяк бярклийя (62-65 ЩРЪ),
йцксяк йейилмя давамлылыьына, мцяййян юзлцлцкля
бярабяр йцксяк мющкямлийя вя бюйцк кясмя сцрятиндя
истилийя дюзцмлцлцйя малик олмалыдыр.
Кясиъи алят цчцн полады цч йеря-карбонлу
поладлара, азлеэирлянмиш поладлара вя тезкясян
поладлара бюлмяк олар.
Кясиъи алят цчцн карбонлу поладлар У кирил щярфи
вя карбонун мигдарыны онда бир фаизлярля эюстярян
рягямлярля ишаряляндирилир. Йцксяк кейфиййятли
поладын маркасына А щярфи дя ялавя едилир (мясялян,
У7, У7А, У8, У8А вя с.).
200
Карбонлу поладларын табланма дяринлийи аз
олдуьуна эюря онлар анъаг кичик юлчцлц кясиъи алятляр
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Фрез, зенкер, бурьу, спирал мишар, ял мишары, йейя
вя с. щазырланмасы цчцн У10, У11, У12 вя У13 маркалы
поладлардан истифадя едилир. Табландырмадан сонра бу
поладларын структуру мартенсит вя карбиддян ибарят
олур. Аьаъ емал едян алятляр, искяняляр, винтачанлар вя с.
У7 вя У8 маркалы поладлардан щазырланыр. Бу
поладларын структуру термики емалдан сонра трооститдян
ибарят олур.
У8-У13 поладлары 760-780 Ъ температурдан
табландырылдыгдан вя 150-170 Ъ температурда
табяксилтмядян сонра 62-63 ЩРЪ бярклик алыр.
190-200 Ъ температурдан йухары гыздырдыгда
бярклийи кяскин сурятдя азалдыьы цчцн карбонлу
поладлардан анъаг кичик сцрятля емал етмяк цчцн
металкясян алят щазырламаг олар.
Карбонлу алят поладларынын мцсбят ъящяти
онларын уъуз олмасы, тязйигля вя кясмя иля йахшы емал
едиля билинмясидир.
Азлеэирлянмиш поладлар да истилийя дюзцмлц
олмадыьы цчцн онлардан щазырланан алятлярдян
мющкямлийи аз олан (м=500-600 МПа гядяр) металлары
емал етмяк цчцн истифадя олуна биляр. Бу поладларын
истилийя дюзцмлцйц 200-250 Ъ гядярдир. Лакин
табланма дяринликляри чох олдуьу цчцн онлардан
нисбятян ири юлчцлц алятляр щазырлана биляр.
Леэирлянмиш алят поладларына мисал олараг 11Х,
13Х, 9ХЪ, ХБ, ХБЪ, 9Х5Б вя с. маркалы поладлары
эюстярмяк олар. Бу поладлары йаьда вя йа гызмар
201
мцщитдя (пилляли табландырма) табландырмаг олар.
11Х вя 13Х поладларынын табланма дяринлийи аз
олдуьу цчцн онлардан диаметри 15 мм гядяр олан алятляри
щазырламаг мяслящят эюрцлцр.

Ъядвял 9
Леэирлянмиш алят поладларынын кимйяви
тяркиби, термик емал температуру вя
бярклийи
Пола- Елементлярин мигдары, % Температур, Ъ Бярк-
дын
мар- Башга таблан- табяк- лик,
Ъ Мн Си Ър
касы елементляр дырма силтмя ЩРЪ
11ХФ 1,05-1,15 0,4-0,7 0,15-0,35 0,4-0,7
0,15-0,30 В 830-860 140-160 62-65
13Х 1,25-1,4 0,3-0,6 0,15-0,35 0,4-0,7 - 780-800 100-120 65-67
0,5-0,8 W
ХВСГ 0,95-1,05 0,6-0,9 0,65-1,0 0,6-1,1 840-860 140-160 62-64
0,05-0,15 В
ХВГ 0,90-1,05 0,8-1,1 0,10-0,40 0,9-1,2 1,2-1,6 W 830-850 140-160 63-64
9ХС 0,85-0,95 0,3-0,6 1,2-1,6 0,95-1,25 - 860-880 140-160 62-65
Х 0,95-1,0 0,15-0,4 0,15-0,35 1,3-1,65 - 840-850 150-160 62-64
1,6-2,0 W
В2Ф 1,05-1,22 0,15-0,45 0,15-0,35 0,2-0,4 810-830 140-160 64-65
0,2-0,28 В

9ХЪ, ХБ вя ХБЪ поладларынын табланма


дяринлийи 60-80 мм, истилийя дюзцмлцлцйц 250-260 Ъ-
дир.
Ъядвял 9-да бязи леэирлянмиш алят поладларынын
кимйяви тяркиби вя термики емал температурлары
верилмишдир.
Йухарыда эюстярилян алят поладларындан фяргли
олараг тезкясян поладлар йцксяк кясмя заманы кясиъи тил
202
йцксяк температура гядяр гыздыгда полад мартенсит
структуруну вя мцвафиг сурятдя бярклийини,
мющкямлийини вя йейилмяйя давамлылыьыны сахлайыр.
Бу поладларын мартенсит структуруну 600-620 Ъ гядяр
сахламасы истийя давамлылыьы олмайан поладлара
нисбятян кясмя сцрятини 2-4 дяфя, кясиъи алятин
дюзцмлцлцйцнц 30 дяфяйя гядяр артырмаьа имкан верир.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьыны
артыран ясас елементляр волфрам, онун кимйяви аналогу
олан молибден вя ванадиумдур. Полада ялавя кобалт
гатылмасы истийя давамлылыьы бир гядяр дя артырмаьа
имкан верир. Бир сыра тезкясян поладларын кимйяви
тяркиби ъядвял 10-да верилмишдир.

Ъядвял 10
Тезкясян поладларын кимйяви тяркиби, %
Поладын
Ъ Ър W В Мо Ъо
маркасы
П18 0,70-0,80 3,8-4,4 17,0-18,5 1,0-1,4 1% гядяр -
П9 0,85-0,95 3,8-4,4 8,5-10 2,02,6 1% гядяр -
П6М5 0,80-0,88 3,8-4,4 5,5-6,5 1,7-2,1 5,0-5,5 -
П6М3 0,85-095 3,0-3,5 5,5-6,5 2,0-2,5 3,0-3,6 -
П6М5К5 0,8-0,88 3,8-4,3 6,0-7,0 1,7-2,2 4,8-5,3 4,8-5,3
П6М5Ф2К8 0,95-1,05 3,8-4,4 5,5-6,6 1,8-2,4 4,6-5,2 7,5-8,5

Тезкясян поладлар П кирил щярфиля ишаря едилир.


Сонра поладын ясас леэирляйиъи елементи олан
волфрамын мигдары фаизлярля эюстярилир. Башга
елементляр варса даща сонра онларын ишаряси вя
фаизлярля мигдары верилир.
Тезкясян поладлардан торна кяскиляри, бурьулар,
фрезляр, искяняляр, дартылар, райберляр вя б. алятляр

203
щазырланыр. Шякил 74-дя тезкясян поладларын
микроструктуру верилмишдир.
Тезкясян поладлар карбид (ледебурит) синфиня
аиддир. Табылалынмыш щалда бу поладларын структуру
леэирлянмиш ферритдян вя М6Ъ, М23Ъ6, МЪ, М3Ъ типли
карбидлярдян ибарят олур. Хромун ясас щиссяси ферритдя
щялл олур, волфрам, молибден вя ванадиум ися
карбидлярин тяркибиня дахил олур.
Бярклийи азалтмаг, кясмя иля емалы
йахшылашдырмаг вя структуруну табландырмайа
щазырламаг цчцн тезкясян поладлары тязйигля емалдан
(дюймядян) сонра 860-880 Ъ температурда табалмайа
уьрадырлар.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьы
табландырмадан вя бир нечя дяфя табяксилтмядян сонра
ялдя едилир. Табланма 1200-1300 Ъ температурдан адятян
йаьда апарылыр. П18 поладыны 1270-1290 Ъ, П6М5
поладыны 1210-1230 Ъ, П6М5К5 поладыны 1220-1240 Ъ
гыздырырлар. Йцксяк температура гядяр гыздырдыгда
икинъи карбидляр щялл олур вя хром, волфрам, молибден
вя ванадиумла леэирлянмиш аустенит ямяля эялир.
Сойудулма ися истилийя давамлы мартенсит структуру
ямяля эялмясиля нятиъялянир. Поладда чат ямяля
эялмямяси цчцн пилляли гызма апарырлар.

204
Шякил 74. П6М5 маркалы тезкясян поладын
микроструктуру (Х500): а – тюкмядян сонра; б – дюймядян
вя табалмадан сонра; ъ – табландырмадан сонра; д –
табяксилтмядян сонра
Табландырылмыш тезкясян поладларын структуру
0,3-0,4%Ъ тяркибли мартенсит, щялл олмамыш изафи
карбидляр вя 30% гядяр галыг аустенитдян (Аг) ибарят
олур. Галыг аустенити поладын бярклийини азалдыр,
ъилаланмасыны чятинляшдирир, алятин юлчцляринин ста-
биллийини позур.
205
Галыг аустенитин мартенситя чеврилмясини вя
дисперс бяркимяни тямин етмяк цчцн табланмыш тезкясян
полады 550-570 Ъ температурда цч дяфя табяксилтмяйя
уьрадырлар. Табяксилтмя нятиъясиндя галыг аустенитин
мигдары 2 фаизя гядяр азалыр, поладын бярклийи бир
гядяр артыр.
Шякил 75-дя тезкясян поладларын термики емал
режиминин схеми верилмишдир.

Шякил 75. Тезкясян поладдан щазырланмыш алятляри


термики емал геимляринин схеми: а – табландырма вя цч
дяфя табяксилтмя; б – табландырма, сойугла емал вя
табяксилтмя
Бир сыра щалларда садя формалы алятляр билаваситя
табландырмадан сонра (галыг аустенити
стабилляшмямиш) – 80 Ъ-дя сойугла емала вя бундан
сонра бир дяфя табяксилтмяйя уьрадылыр. Бу, термики

206
емалын вахтыны азалтмагла йанашы, бярклийи 63-65
ЩРЪ-йя гядяр артырмаьа имкан верир.

10.2. Юлчцъц алят цчцн полад


Юлчцъц алят цчцн поладлар йцксяк бярклийя вя
йейилмяйя давамлылыьа малик олмалы, узун мцддятли
истисмар дюврцндя форма вя юлчцлярини сахламалыдыр.
Бу поладларын емаледилмя габилиййяти тямиз сятщ
алмаьа имкан вермялидир.
Адятян юлчцъц алятляри У8-У12 маркалы карбонлу
алят поладларындан вя тяркибиндя 1% гядяр карбон вя
1,5% гядяр хром олан леэирлянмиш поладлардан
щазырлайырлар. Термики емалдан сонра бу поладларын
бярклийи 60-64 ЩРЪ-дян аз олмамалыдыр.
Ади термики емалдан сонра чохкарбонлу поладларын
структурунда хейли галыг аустенити олур ки, бу да алятин
юлчцляринин стабиллийини позур. Поладын йцксяк
бярклийини вя юлчцляринин стабиллийини тямин етмяк
мягсядиля, ону табландырмайа, -80 Ъ температурда
сойугла емала вя 120-170 Ъ температурда узун мцддятли
табяксилтмяйя уьрадырлар.
Бир сыра йасты вя узун юлчцлц алятляри (хяткеш,
шкала вя с.) 15, 15Х маркалы вяряг поладлардан
щазырлайыр, сементитлямяйя вя табландырмайа
уьрадырлар.

10.3. Сойуг деформасийа штамплары цчцн


поладлар
Металлары нормал температурда (сойуг щалда)
пластик деформасийа етмяк цчцн штамп щазырламагдан
ютрц тятбиг едилян поладлар йцксяк бярклийя (56-60

207
ЩРЪ), йейилмяйя давамлылыьа, мющкямлийя вя зярбяли
йцк алтында ишлямяк цчцн кафи юзлцлцйя малик
олмалыдыр. Бюйцк сцрятля деформасийа заманы штамп
200-350 Ъ-дяк гыздыьы цчцн бу синиф поладлар ейни за-
манда 400-500 Ъ-дяк истийядюзцмлцлцйя малик
олмалыдыр. Ири юлчцлц штамплар цчцн поладын щям дя
табланма дяринлийи бюйцк олмалыдыр.
Тятбигиндян асылы олараг сойуг штамплама цчцн
поладлары цч група бюлмяк олар.
Биринъи група узатма вя чапма штамплары цчцн
поладлар аиддир. Бу поладлардан ясасян йцксяк бярклик
вя йейилмяйя давамлылыг тяляб олунур. Бахылан груп
штамплар цчцн чох заман У10-У12 маркалы карбонлу алят
поладлары, Х, ХВГ, ХВСГ кими аз леэирлянмиш
поладлардан истифадя едилир.
Натамам табландырмадан вя 150-180 Ъ
табяксилтмядян сонра бу поладлар 60 ЩРЪ бярклик алыр,
сятщдя йейилмяйя давамлы гат алыныр, башдан-баша
табланма олмадыьына эюря ися нисбятян юзлц юзяк ямяля
эялир.
Йцксяк хромлу Х6ВФ, Х12, Х12М, Х12Ф1 маркалы
поладлар даща бюйцк йейилмяйядавамлылыьа вя табланма
дяринлийиня маликдир. Йцксяк бярклик вя
йейилмяйядавамлылыг поладын структурунда Ър7Ъ3 типли
хром карбидинин олмасы иля изащ едилир. Бу поладларын
структуру вя хассяляри термики емал режимляринин,
хцсусян табланма температурунун дцзэцн сечилмяси иля
ялагядардыр. Табланма температуру йцксяк олдугда
аустенитдя карбонун вя хромун мигдары артыр ки, бу да
мартенситин бярклийинин артмасына сябяб олур. Лакин
температур чох йцксяк олдугда галыг аустенитин мигдары
артыр вя бярклик азалыр.

208
Х12Ф4М, Х6Ф4М маркалы поладларын тяркибиня
ялавя молибден вя ванадиум дахил едилмяси йейилмяйя
даща давамлы хырда дяняли структур ямяля эялмясиня
сябяб олур.
Икинъи група бюйцк тязйигя мяруз галан штамплар
цчцн поладлар аиддир. Бу поладларын деформасийайа
мцгавимяти вя мющкямлийи йцксяк олмалыдыр. Онларын
структурунда галыг аустенитин олмасына йол верилмир.
Буна эюря дя табяксилтмя 500 Ъ-дян йухары
температурда апарылыр. Йцксяк истийядюзцмлцлцйц олан
6Х4М2ФС маркалы полад бу тялябляря ъаваб веря билир.
Цчцнъц група йцксяк зярбяли йцк шяраитиндя
ишляйян йерли отуртма вя гадаглама (чеканка) штамплары
цчцн поладлар аиддир. Бу поладларда йцксяк бярклик
олмагдан ютрц карбонун мигдары чох олмалыдыр, лакин
бу зярбя юзлцлцйцн ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Бу груп
штамплары щазырламаг цчцн 7Х3 вя 6Х3ФС маркалы
поладлардан истифадя едирляр.

10.4. Гызмар деформасийа штамплары цчцн


поладлар
Гызмар деформасийа цчцн штамплар даща аьыр
шяраитдя ишлядийи цчцн онлары щазырламагдан ютрц
тятбиг олунан поладлара гаршы комплекс хассяляр тяляби
иряли сцрцлцр. Бу поладлар биринъи нювбядя йцксяк
мющкямлийя вя истийя давамлылыьа малик олмалыдыр.
Температурун узун мцддят тясири шяраитиндя полад
бярклийини вя мющкямлийини сахламалыдыр. Зярбяли
йцк тясириндян гырылмамаг цчцн полад йцксяк юзлцлцйя
малик олмалыдыр. Поладдан ейни заманда термики
йорулмайа вя гялпя ямяля эялмясиня гаршы мцгавимят,

209
ири штамплар цчцн бюйцк табланма дяринлийи тяляб
олунур.
Зярбяли йцк тясириня уьрайан чякиъ штампларыны
5ХЩМ, 5ХЩБ, 5ХЩТ, 5ХГМ маркалы поладлардан
щазырлайырлар. Сорбит структуру вя йцксяк юзлцлцк
алмаг цчцн бу поладлары табланмадан сонра 500-550 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар. Беля термики
емалдан сонра поладын бярклийи 35-45 ЩРЪ олур.
Даща мцряккяб леэирлянмиш 4ХМФС, 5Х2СФ вя
4ХСНМФЦР поладларынын тятбиги штампын
давамлылыьыны 5ХЩМ поладына нисбятян 2-3 дяфя
артырмаьа имкан верир.
Ялван метал вя яринтилярин тязйиг алтында
тюкцлмяси вя преслянмяси цчцн прес-гялибляри
щазырламагдан ютрц 3Х2Б8Ф маркалы поладдан истифадя
едирляр. Чохлу мигдарда бащалы леэирляйиъи
елементляри олан бу полады 3Х2М2Ф маркалы поладла
явяз етмяк мцмкцндцр.
Йцксяк температурларда бярклийин бюйцк олмасы
цчцн полады азотламайа, диффузийа хромламасына,
борламайа уьрадырлар.

10.5. Бярк яринтиляр


Металын кясмя иля емал режимляринин
интенсивляшмяси кясиъи алятин истийя давамлылыьыны
артырмаьы тяляб едир. Тезкясян поладларын 650 Ъ-дян
артыг температурда ишлямяси мцмкцн дейил. Буна эюря
дя, 800-1000 Ъ ишчи температура давам эятирян бярк
яринтилярля тяъщиз едилмиш алятлярдян истифадя
едирляр. Ясасян волфрам вя титан карбидляри ясасында
биширилмя цсулу иля йарадылан бу яринтиляр метал-
керамик яринтиляр адланыр.

210
ГОСТ 3882-74 уйьун олараг цч груп бярк яринти
щазырланыр: 1. волфрамлы бярк яринти (БК3, БК6, БК8,
БК10); 2. титан-волфрамлы бярк яринтиляр (Т30К4, Т15К6,
Т14К8,. Т5К10, Т5К12); 3. титантанталволфрамлы бярк
яринтиляр (ТТ7К12, ТТ8К6, ТТ20К9). Маркаларын
ишарялянмясиндя биринъи щярф бярк яринтинин групуну
(БК – волфрамлы, Т – титанволфрамлы, ТТ –
титантанталволфрамлы бярк яринти), волфрамлы групда
рягямляр битиштириъи кобалтын мигдарыны (фаизля),
титанволфрам групунда биринъи рягям титан карбидинин,
икинъи рягям кобалтын, титантанталволфрам групунда
биринъи рягям титан вя тантал карбидляринин, икинъи
рягям кобалтын мигдарыны эюстярир. Мясялян, БК3 ярин-
тисинин тяркибиндя 97% Ъ вя 3% Ъо, Т5К12 яринтисинин
тяркибиндя 83% WЪ, 5% ТиЪ вя 12% Ъо, ТТ8К6
яринтисинин тяркибиндя 86% WЪ, 8 ТиЪ вя ТаЪ, 6% Ъо
вар.
Бярк яринтилярин структуру кобалтла
битишдирилмиш волфрам, титан вя тантал
карбидляриндян ибарят олур. Титан карбиди чох олдугда
волфрам карбиди онда щялл олур.
Яринтидя кобалтын мигдары азалдыгъа онун
йейилмяйя давамлылыьы артыр, лакин мющкямлийи вя
зярбяйя мцгавимяти азалыр.
Йцксяк йейилмяйя давамлылыьы, лакин
мющкямлийи вя зярбяйя давамлылыьы ашаьы олан БК3
чугунларын, ялван металларын вя гейри-метал
материалларын йцксяк сцрятля емалына имкан верир.
БК4, БК6, БК6-М маркалы бярк яринтиляр чугуну
кюбуд йонмада, бурьулама иля эенишляндирмядя,
зенкерлямядя тятбиг олунур.
БК8 кобуд йонмада, боруларын сцрцклямя иля
щазырланмасында вя калибрлянмясиндя, БК10 вя БК15 тез

211
йейилян деталларын щазырланмасында истифадя едилир.
Бу яринтиляр йцксяк истисмар мющкямлийиня маликдир,
лакин йейилмяйя давамлылыглары нисбятян аздыр.
Т30К4 яринтиси нисбятян кичик истисмар
мющкямлийиня малик олса да даща бюйцк сцрятлярдя
ишлямяйя имкан верир. Т15К6, Т5К10 яринтиляринин
истисмар мющкямлийи йцксяк, лакин йейилмяйя
давамлылыьы вя кясмя сцрятляри ися нисбятян ашаьыдыр.
Бярк яринтилярдян алятляри лювщяъикляр шяклиндя
щазырлайыб полад тутгаълара бяркидирляр.

212
11. Хцсуси хассяли полад вя яринтиляр

11.1. Коррозийайа давамлы (пасланмайан)


полад вя яринтиляр
Коррозийа, металын хариъи мцщитин кимйяви вя
електрокимйяви тясири алтында даьылмасына дейилир.
Коррозийа нятиъясиндя няинки металын сятщинин
эюрцнцшц дяйишир, ейни заманда щятта сятщин
эюрцнцшц нязяря чарпаъаг дяряъядя дяйишмядийи щалда
металын механики хассяляри кяскин сцрятдя писляшир.
Хариъи мцщитин хассясиндян асылы олараг
коррозийа кимйяви коррозийа вя електрокимйяви
коррозийайа бюлцнцр. Кимйяви коррозийа газларын (газ
коррозийасы) вя гейриелектролитлярин (нефт вя нефт
мящсуллары) тясири алтында, електрокимйяви коррозийа
ися електролитлярин (туршулар, гялявиляр, дузлар) тясири
алтында баш верир. Атмосфер коррозийасы вя сцхур
коррозийасы да електрокимйяви коррозийайа аид едилир.
Коррозийанын ян чох йайылмыш нювц
електрокимйяви коррозийадыр. Електрокимйяви
коррозийа яслиндя анод вя катод просесляриндян ибарят
електрокимйяви реаксийадыр. Яэяр ики мцхтялиф метал
електролитя йерляшдирилярся даща кичик електрод
потенсиалына (електрокимйяви потенсиала) малик олан
метал (анод) ионларыны мящлула веряряк щялл олур,
изафи електронлар ися даща йцксяк електрод потенсиалы
олан метала (катода) кечир. Бу заман катод даьылмыр,
изафи електронлар хариъи мцщитя кечир. Металын

213
електрод потенсиалы ня гядяр кичик оларса, онун коррози-
йайа давамы бир о гядяр аз олур.
Електрокимйяви коррозийанын бир нечя нювц
мювъуддур. Метал биръинсли структура малик олдугда
(мясялян, биръинсли бярк мящлул) онун бцтцн сятщи
бойунъа ейни сцрятля бярабяр мигдарда коррозийа баш
верир. Гейри-биръинсли структурлу металларда сятщин
анъаг айры-айры сащялярини ящатя едян локал (йерли)
коррозийа баш верир. Локал коррозийа нюгтяви, халвары
вя чопур (питтинг) коррозийайа бюлцнцр. Нюгтяви вя
халвары коррозийа эярэинлик консентратору ролу
ойнайыр. Чопур коррозийа заманы метал чох дяриня гядяр
зядяляня билдийи цчцн бу коррозийа даща тящлцкялидир.
Сятщдя о гядяр нязяря чарпмайан, лакин дянялярин
сярщядляри бойу металын бцтцн щяъминя йайылан
кристалларарасы коррозийа ян тящлцкяли коррозийа
нювцдцр. Кристалларарасы коррозийа нятиъясиндя
дяняляр арасында ялагя позулур, метал кичик йцк алтында
даьылыр.
Коррозийа мцщитинин вя йцкцн бирэя тясири
алтында эярэинлик коррозийасы баш верир. Эярэинлик
коррозийасы нятиъясиндя металын сятщиндя коррозийа
чатламасы ямяля эялир.
Йцксяк температурда (т550 Ъ) газ коррозийасына
давамы олан поладлара гялпяйядавамлы полад,
електрокимйяви коррозийайа давамлы олан поладлара ися
коррозийайа давамлы (пасланмайан) полад дейилир.
Поладын коррозийайа давамлылыьы полада, онун
сятщиндя ясас металла мющкям ялагядя олан вя металы
ятраф мцщитля контактдан горуйан мцщафизя юртцйц
ямяля эятирян вя йа мцхтялиф мцщитлярдя
електрокимйяви потенсиалыны артыран елементляр ялавя
етмякля ялдя олунур.

214
Гялпяйя давамлылыг поладын тяркибиня Ър, Ал вя йа
Си ялавя етмякля ялдя олунур. Бу елементляр дямирдя
щялл олур вя йцксяк температурда поладын сятщиндя (Ър,
Фе)2О3, (Ал, Фе)2О3 кими мцщафизя тябягяляри ямяля
эятирир. Мясялян, поладын тяркибиндя 5-8%Ър олдугда
онун гялпяйя давамлылыьы 950-1000 Ъ, 25%Ър олдугда
ися 1100 Ъ олур.
Електрокимйяви коррозийайа давамлы поладлары
ики характер синфя бюлмяк олар: щавада сойудулдугда
феррит вя йа мартенсит структуруна малик олан хромлу
поладлар вя аустенит структуру олан хромникелли
поладлар.
Поладын тяркибиндя 12-13% Ър олдугда онун
електрокимйяви потенсиалы мцсбят гиймят алыр, полад
щавада, ширин суда вя дяниз суйунда коррозийайа гаршы
давамлы олур. Хромун мигдары 15%-дян чох олдугда ися
полад турш мцщитдя, о ъцмлядян азот туршусунда
коррозийайа давамлылыг кясб едир.
12Х13, 20Х13, 30Х13, 40Х13 маркалы поладлар даща
эениш тятбиг олунур. 12Х13 полады мцвазинят щалында
йарымферрит полад синфиня аиддир, йаьда
табландырылдыгдан сонра ися мартенсит+феррит
структуру алыр. 20Х13 вя 30Х13 поладлары мцвазинят
щалында евтектоидя гядяр, 40Х13 полады ися
евтектоиддян сонракы поладлардыр. Йаьда
табландырылдыгдан сонра бу поладлар мартенсит
структуру алыр.
Поладын коррозийайа давамлылыьы табландырма вя
йцксяк температурлу табяксилтмядян ибарят термики емал
вя сятщи ъилаламаг вя йа пардахламаг йолу иля артырыла
биляр.
12Х13 вя 20Х13 поладлары зярбяли йцк алтында
ишляйян вя нисбятян чох пластиклик тяляб едян

215
деталлары (щидравлик преслярин клапанлары, ев
яшйалары вя с.) щазырламаг цчцн тятбиг едирляр. Онлар
1000-1100 Ъ температурдан йаьда табландырылыр, 700-
775 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадылыр.
30Х13, 40Х13 поладларындан чярращиййя алятляри,
карбцратор ийняляри, йайлар вя с. кими деталлар
щазырланыр. Бу поладлар 1000-1050 Ъ температурдан
йаьды табландырылмагдан сонра 180-200 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылдыгдан сонра 50-60 ЩРЪ бярклийя
малик олур.
12Х17, 15Х25 вя 15Х28 маркалы поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксякдир. 12Х17
поладындан йейинти сянайеси вя йцнэцл сянайе
аваданлыглары щазырланыр. Лакин бу полады гайнаг
етдикдя гайнаг тикишиня йапышыг зонанын коррозийайа
давамлылыьы азалыр.
15Х25Т вя 15Х28 поладлары ясасян термики емала
уьрадылмадан даща агрессив мцщитдя, зярбясиз йцк
алтында вя -20 Ъ-дян йухары температурда ишляйян
мямуллары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Эярэинлик алтында йцксяк коррозийайа давамлы
гайнаг конструксийалары щазырламаг цчцн сон заманлар
тяркибиндя чох аз карбон олан суперферрит адланан
015Х10М2Б маркалы поладдан истифадя едирляр.
Аустенит синифли хромникелли коррозийайа
давамлы поладларын типик нцмайяндяси 12Х18Щ9
маркалы поладлар. Бу полад мцвазинят щалында
аустенит+карбид (Ър, Фе)23Ъ6+феррит структуруна малик
олур. Бир фазалы аустенит структуру алмаг цчцн хром-
никелли поладлары 1100-1150 Ъ температурдан суда
табландырырлар. Табланмыш щалда бу поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.

216
Табланмыш аустенит поладлары нисбятян кичик
мющкямлик щяддиня, чох кичик ахыъылыг щяддиня вя
бюйцк пластиклийя малик олур, асан штампланыр вя
йахшы гайнаг едиля билир.
Аустенит поладыны 500-700 Ъ гыздырдыгда
дянялярин сярщядляри бойу хром карбиди айрылыр. Бу
ися кристалларарасы коррозийа ямяля эялмясиня сябяб
олур. Кристалларарасы коррозийаны поладын тяркибиня
0,5-0,7% Ти ялавя етмякля арадан галдырмаг олар. Беля
поладлара 08Х18Щ10Т вя 12Х18Щ12Т маркалы поладлар
мисал ола биляр.
Кимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн истифадя
едилян азкарбонлу 04Х18Щ10 вя 03Х18Щ12Т поладлары
кристалларарасы коррозийайа мцгавимятя, йахшы
пластиклийя вя гайнагедилмя габилиййятиня маликдир.
Никелин гисмян вя йа тамамиля манган вя азотла
явяз едилдийи 15Х17АГ14 вя 12Х17Г9АЩ14 маркалы
поладлардан да истифадя едилир.
Атмосфер коррозийасына йцксяк мцгавимятля
йанашы ейни заманда йцксяк мющкямлийя малик олан
09Х15Щ8Ю маркалы аустенит-мартенсит полады
хцсусиййят тяшкил едир. Бу полады 975 Ъ температурдан
табландырдыгда о йцксяк пластиклик кясб едир, йахшы
пластик деформасийа вя кясмя иля емалолунма хассяляри
алыр. 450-500 Ъ температурда табяксилтмя (кющнялмя)
нятиъясиндя мартенситдян Ни3Ал бирляшмясинин дисперс
щиссяъикляри айрылыр вя поладын мющкямлийини
артырыр.
Никел ясаслы яринтиляр дя коррозийайадавамлы
материал олараг тятбиг едилир. Щавада, дяниз суйунда,
гейри-цзви туршуларда йцксяк коррозийа давамлылыьына
малик олан монел-метал адланан никел ясаслы НМЖМц
28-2,5-1,5 (орта щесабла 28%Ъу, 2,5%Фе, 1,5%Мн)
217
маркалы яринти щям дя нисбятян йцксяк мющкямлик вя
пластикликля характеризя олунур. Бу яринти эями-
гайырмада, нефт емалы вя фармасефтика сянайесиндя
тятбиг олунур. Ни-Мо, Ни-Ър, Ни-Мо-Ър системли
яринтиляр даща йцксяк коррозийайадавамлылыг эюстярир.
Йцксяк температур вя дуз-туршу, кцкцрд вя фосфор
туршуларынын бюйцк консентрасийасы мцщцтиндя
ишляйян гайнаг едилян тутумларын щазырланмасы цчцн
Щ70МФ (0,02%Ъ, 25-27%Мо, 1,4-1,7%В) яринтисиндян
истифадя едирляр. Ейни мягсяд цчцн ХЩ65МБ (0,03%Ъ,
14,5-16,5%Ър, 15-17%Мо, 3,0-4,5%W) яринтисиндян дя
истифадя едилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, никел яринтиляринин
тяркибиндя молибден вя хромла карбид ямяля эятирян
карбонун мигдары мцмкцн гядяр аз олмалыдыр. Чцнки,
бярк мящлулдан карбидлярин айрылмасы сярщяд
зоналарында молибдени вя хрому азалдыр ки, бу да
гайнагдан сонра кристалларарасы коррозийа ямяля эял-
мясиня сябяб ола биляр.

11.2. Одадавамлы полад вя яринтиляр


Йцксяк температурда мцяййян заман ярзиндя
эярэинлик алтында ишляйя билян вя ейни заманда кифайят
гядяр гялпяйя давамлылыьы олан полад вя яринтиляря
одадавамлы полад вя яринтиляр дейилир.
Одадавамлы полад вя яринтиляри йцксяк
температурда ишляйян газанларын, газ турбинляринин,
реактив мцщярриклярин, ракетлярин вя с. бир чох
деталларыны щизырламаг цчцн тятбиг едирляр.
Одадавамлылыг гялпяйядавамлылыгла йанашы
(коррозийайа давамлы материаллара бахыларкян бу барядя
мялумат верилиб) шярти сцрцнмя щядди вя узунмцддятли
мющкямлик щядди иля характеризя олунур.
218
Шярти сцрцнмя щядди верилмиш температурда
мцяййян сынаг мцддяти ярзиндя нцмунянин верилмиш
узантысыны йарадан эярэинликля характеризя едилир.
Шярти сцрцнмя щядди рягям индексли  щярфиля ишаря
едилир. Мясялян, ифадяси  эярэинлийинин
нцмунядя 800Ъ температурда 100 саат ярзиндя 0,2%
нисби узанма ямяля эятирдийини эюстярир.
Узунмцддятли мящкямлик щядди мцяййян мцддят
ярзиндя сабит температурда металын даьылмасына сябяб
олан эярэинлийи () эюстярир. ифадяси 700 Ъ
температурда 1000 саат ярзиндя материалын узунмцддятли
мющкямлийини эюстярир.
Материалын йцксяк температурда деформасийасы вя
даьылмасы чох заман дянялярин сярщядляри бойунъа баш
верир. Бу онунла изащ олунур ки, дислокасийа вя башга
гцсурлара малик олан сярщядлярдя диффузийа асан баш
верир. Эярэинлик алтында атомларын диффузийасы
йюнялмиш характер алыр вя нятиъядя дяняляр бир-бириня
нисбятян сцрцшцр. Беляликля, яэяр дянялярин сярщядляри
ашаьы температурда дислокасийаларын йердяйишмясини
тормозлайыр вя яринтинин мющкямлянмясиня сябяб
олурса, йцксяк температурда ися яксиня, поликристал
металын мющкямлийинин азалмасына сябяб олур. Демяли,
пластиклийи ашаьы салмыш олса да иридяняли структур
одадавамлылыьын артмасына кюмяк едир.
Яринтинин одадавамлылыьыны артырмаг цчцн бярк
мящлулу еля леэирляйирляр ки, атомларарасы рабитя
енержиси артсын, нятиъядя, диффузийа вя юз-юзцня
диффузийа зяифлясин, йенидянкристаллашма температуру
йцксялсин. Бунун цчцн металын структуру бярк
мящлулдан вя онунла когерент ялагядя олан дисперс
карбидлярдян вя интерметаллик фазалардан ибарят
олмалыдыр.
219
Одадавамлы полад вя яринтиляр ишчи температура
эюря тясниф едилир. 700-950 Ъ температурадяк ишляйян
яринтиляр дямир, никел вя кобалт ясасында, даща йцксяк
температурда ишляйян яринтиляр ися молибден вя башга
чятинярийян металлар ясасында тяшкил едилир.
500-580 Ъ температурда ишляйян аз йцклянмиш
енерэетика гурьуларынын щазырланмасы цчцн тяркибиндя
ян азы 1% хром, молибден вя ванадиум олан аз карбонлу
перлит поладларындан истифадя едирляр. Бу леэирляйиъи
елементляр ферритин йенидян кристаллашма
температуруну йцксялдяряк, диффузийа просесини
лянэидир вя одадавалылыьы артырыр. Температур 400 Ъ
вя тязйиг 0,8 МПа-дан артыг олмадыгда вяряг вя бору
шяклиндя бурахылан 12К, 15К, 18К, 22К маркалы
карбонлу поладлардан истифадя едирляр.
500 Ъ температурда 1000-1100 МПа тязйиг алтында
ишляйян газан гурьуларыны щазырламаг цчцн 15ХМ вя йа
12Х1М поладларындан истифадя едирляр.
Газ турбинляринин, бухар-эцъ гурьуларынын
деталларыны щазырламаг цчцн W, Мо, В, Нб вя Б-ла ялавя
леэирлянмиш чох хромлу (8-13% гядяр) поладлардан
истифадя едилир. Бу поладлар узун мцддятли
мющкямликля йанашы, ейни заманда йцксяк
гялпядавамлылыьына маликдир. Хромун мигдарындан
асылы олараг онлар мартенсит вя йа мартенсит-феррит
синфиня аиддир. Щямин поладлара 15Х11М маркалы
полад нцмуня ола биляр. 1050-1100 Ъ температурдан
щавада вя йа йаьда табландырылдыгдан вя 680-750 Ъ
температурда табяксилтмядян сонра онун структуру
сорбит, узунмцддятли мющкямлийи =150-170 МПа
олур.

220
Дахили йанма мцщяррикляринин бурахылыш
клапанларыны 40Х9Ъ2 вя 40ХЮС2М маркалы силхром
адланан поладлардан щазырлайырлар.
Даща йцксяк одадавамлылыьа малик олан аустенит
поладлары йахшы пластиклийи вя гайнаг едилмяси иля
характеризя олунур, лакин онларын кясмя иля емалы
перлит вя мартенсит синифли поладлара нисбятян
чятиндир.
600-700 Ъ температурда ишляйян йцксяк тязйигли
эцъ гурьуларынын бухар гыздырыъылары вя бору
кямярляри 10Х18Щ12Т, 08Х15Щ24Б4ТП, 09Х14Щ18Б2БП
вя с. маркалы аустенит поладларындан щазырланыр. Бу
поладлары 1100-1160 Ъ температурдан суда вя йа щавада
табландырырлар.
Бухар вя газ турбинляринин деталларыны (кцряк вя
дискляр, мямяъик щялгяляри вя с.) ХЩ35БТЮ маркалы
дямир-никел ясаслы яринтидян щазырлайырлар.
Тяркибиндя 33-37% Ни, 14-16% Ър, 2,4-3,2% Ти, 2,8-3,5%
W, 0,7-1,4% Ал олан бу яринтини яввялъя 1150-1180 Ъ,
сонра 1050 Ъ температурдан щавада табландырыб, 830 Ъ
температурда 8 саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадырлар.
Даща йцксяк температурда (850 Ъ гядяр) ишляйян
ишчи кцряклярин, турбин дискляринин, щялгялярин вя с.
щазырланмасы цчцн нимоник адланан никел ясаслы
одадавамлы яринтиляр тятбиг едилир. Бу яринтиляря
ХЩ77ТЮП (77% Ни, 19-22% Ър, 2,4-2,8% Ти, 0,6-1,8% Ал,
0,01% Б), ХЩ70БМТЮ, ХЩ65БМТЮ мисал ола биляр.

11.3. Магнит полад вя яринтиляри


Бцтцн металлардан йалныз дямир, кобалт вя никел
ферромагнетизм хассяляриня маликдир. Ферромагнетизм,

221
йяни магнит гцввя хятлярини сыхлашдырма габилиййяти
магнит нцфузлулуьу иля характеризя олунур.
Магнит хассяляри щаггында ясас тясяввцрц
магнитлянмя яйриляри веря
биляр (шякил 76). Шякилдя 1 –
башланьыъ магнитлянмя яйриси,
2 ися сонракы магнитлянмя вя йа
магнитсизлянмя вахты сащянин
эярэинлийиндян асылы олараг
магнит индуксийасынын
дяйишмясини эюстярян яйридир.
2 яйриси щистерезис илэяйи
адланыр.
Магнитлянмя яйриляриля
тяйин едилян ясас магнит харак-
теристикалары галыг
Шякил 76. Магнитлянмя индуксийасы вя коерситив
яйриляри: 1 – башланьыъ гцввядир.
магнитлянмяси; 2 – Галыг индуксийасы Бр
щистерезис магнитлянмядян вя магнит
сащяси эютцрцлдцкдян сонра
нцмунядя галан магнит индуксийасына дейилир.
Коерситив гцввя Щъ ися нцмцняни
магнитсизляшдирмяк цчцн она тятбиг едилян сащянин
эярэинлийидир.
Магнитлянмянин интенсивлийи башланьыъ
магнитлянмя яйрисиня тохунанын мейл буъаьынын
танэенсиня (Б/Щ) мцтянасибдир. Магнитлянмя
интенсивлийи магнит нцфузлулуьу адланыр.
Магнит яринтиляри щистерезис яйрисинин формасы
вя ясас магнит характеристикаларынын гиймятиня эюря
бир-бириндян кяскин сурятдя фярглянян ики група
бюлцнцр. Биринъи група ясасян бюйцк коерситив гцввя

222
иля характеризя олунан вя сабит магнит щазырламаг цчцн
истифадя едилян магнити-бярк яринтиляр аиддир. Икинъи
група ися кичик коерситив гцввя иля характеризя олунан
магнити-йумшаг яринтиляр аид едилир. Бу яринтиляр
дяйишян магнитлянмяйя уьрадыла билир.

11.3.1. Магнити-бярк полад вя яринтиляр


Бу груп полад вя яринтилярдян сабит магнит
щазырламаг цчцн истифадя едилир. Сабит магнитин
магнит енеръиси БрЩъ щасилиля тяйин едилир. Бр
ферромагнетикин магнит доймасы иля мящлудлашдыьы
цчцн магнит енержисини коерситив гцввянин (Щъ)
гиймятини йцксялтмякля артырмаг олур. Коерситив
гцввянин гиймятини гейри-мцвазинятли структур
йаратмагла йцксялтмяк олур. Бу, адятян йцксяк сыхлыглы
гцсурлары олан мартенсит структурудур.
Сабит магнит щазырламаг цчцн тяркибиндя 1%Ъ
олан вя 3% хромла леэирлянмиш чохкарбонлу ЕХ3
поладындан, щямчинин хром вя кобалтла леэирлянмиш
ЕХ5К5 вя ЕХ9К15М2 поладларындан истифадя едилир.
Леэирляйиъи елементляр ясасян поладын коерситив
гцввясини вя магнит енержисини йцксялдир, ейни заманда
сабит магнитин температур вя механики стабиллийини дя
артырыр. Хромлу вя кобалтлы поладлар тязйигля вя кясмя
иля нисбятян асан емал олунур, лакин онларын магнит
енержиси йцксяк дейил. Нормаллашма,
йцксяктемпературлу табяксилтмя, табландырма вя 100 Ъ
температурда табяксилтмядян ибарят термики емала
уьрадылмыш ЕХ5К5 вя ЕХ9К15М2 поладлары
леэирлянмиш поладлар арасында даща йцксяк магнит
хассяляриня маликдир.
Тяркибиндя 12-19% Ни, 7,0-9,5% Ал, 15-40% Ъо, 2,5-
3,5% Ъу олан (галаны дямирдир) алнико типли яринтиляр
(ЮЩДК15, ЮЩ14ДК25А, ЮНДК31Т3БА вя с. маркалы)
даща йцксяк магнит хассяляриня маликдир. Бу яринтиляр
223
чох кювряк вя бярк олдуьу цчцн деформасийа едиля
билмир вя онлары тюкмя цсулу иля щазырлайыб,
ъилалайырлар.
Йцксяк магнит хассяляри кясб етмяк цчцн алнико
яринтилярини 1200-1300 Ъ температурдан табландырыб,
550-650 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Сабит магнитляри Фе-Ни-Ал овунтуларыны
пресляйиб 1300 Ъ температурда аргон мцщитиндя
биширмякля дя алмаг олур. Беля магнитляри механики
емал етмяйя ещтийаъ галмыр, лакин онларын магнит
хассяляри алнико яринтиляриня нисбятян бир гядяр аша-
ьыдыр.
Сон заманлар самариум, празеодиум, иттриум кими
надирторпаг елементляр ясасында КЪ37, КСП37 вя с. кими
сабит магнитляр щазырлайырлар. Бу магнитлярин
коерситив гцввяси леэирлянмиш поладлара нисбятян 50-
100 дяфя, алнико яринтиляриня нисбятян 5-10 дяфя
йцксякдир.

11.3.2. Магнити-йумшаг (електротехники) поладлар


Магнити-йумшаг поладлар сабит ъюряйан
машынларынын лювбяр вя гцтблярини, асинхрон
мцщярриклярин ротор вя статорларыны, эцъ
трансформаторларыны, ъищаз вя апаратлары вя с.
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Магнити-йумшаг материаллардан тяляб олунан ясас
хассяляр йцксяк магнит нцфузлулуьу вя коерситив
гцввянин кичик гиймятидир. Дяйишян магнит сащясиндя
ишляйян магнит ютцрцчцляриндя ейни заманда йенидян
магнитляшмя вя бурульан ъяряйаны итэиси аз олмалыдыр.
Кичик коерситив гцввя вя йцксяк магнит
нцфузлулуьу алмаг цчцн материал ашгарлардан вя
гатышыглардан азад олмалы, щомоэен структура (тямиз
метал вя йа бярк мящлул) малик олмалыдыр. Ферритин

224
дяняси бюйцдцкъя магнит нцфузлулуьу артыр. Азаъыг
дейяняк беля магнит нцфузлулуьуну азалдыр. Коерситив
гцввяни артырыр. Буна эюря дя дяйяняйи арадан
галдырмаг цчцн магнит йумшаг материаллар
йенидянкристаллашмайа уьрадылыр.
Магнити-йумшаг материал сифитиля азкарбонлу
силисиумлу поладлар тятбиг едилир. Бу поладларын
тяркибиндя карбонун мигдары 0,05-0,005%, силисиумун
мигдары 0,8-4,8% олур. Силисиум -дямирдя бярк мящлул
ямяля эятиряряк поладын електрик мцгавимятини артырыр
вя беляликля, бурульан ъяряйаны итэилярини азалдыр.
Ейни заманда силисиум магнит нцфузлулуьуну артырыр,
коерситив гцввяни вя щистерезис итэилярини бир гядяр
азалдыр. Лакин силисиум эцълц магнит сащясиндя
индуксийаны азалдыр вя поладын бярклийини артырыр.
Електротехника полад рулон, вяряг вя лент шяклиндя
щазырланыр.
Вяряг електротехники поладыны чох заман 720-800
Ъ температурда 25 саат сахламагла карбонсузлашдырыъы
табалмайа, йаймадан сонра йенидян кристаллашма
табалмасына вя нящайят 1100-1200 Ъ температурда
вакуумда вя йа гуру щидроэен мцщитиндя 25-30 саат
сахламагла сонунъу табалмайа уьрадырлар.
ГОСТ 2124-75-я эюря електротехники поладлары
ашаьыдакы гайдада рягямлярля маркалайырлар. Биринъи
рягям поладын структуруну вя йайманын нювцнц
эюстярир: 1 – гызмар йайылмыш анизотроп структурлу
полад, 2 – сойуг йайылмыш изотроп вя 3 – сойуг
йайылмыш анизотроп структурлу полад. Икинчи рягям по-
ладда силисиумун мигдарыны эюстярир: 0-0,4% гядяр Си,
1-0,4-0,8% Си, 2-0,8-1,8% Си, 3-1,8-2,8% Си, 4-2,8% Си, 4-
2,8-2,8% Си, 5-3,8-4,8% Си. Цъцнъц рягям индуксийанын
вя тезлийин мцяййян гиймятиндя щистерезис вя истилик
225
иткилярини, дюрдцнъц рягям ися нормалашмыш
параметрин кодуну мцяййян едир. Дюрдцнъц рягям бюйцк
олдугъа иткилярин мигдары кичилир.
Назик вярягли сойуг йайылмыш изотроп
електротехники полад 2011, 2012, 2111, 2112, 2211, 2212,
2311, 2312, 2411 вя 2412 маркаларла бурахылыр. Исти
йайылмыш поладлара нисбятян бу поладларда иткиляр аз
олур.
Сойугйайылмыш анизотроп вяряг поладлары (3411,
3412, 3413, 3414, 3415, 3416, 3404, 3405, 3406 маркалары)
феррит синфиня аиддир. Анизотроп поладларын магнит
хассяляри йайма истигамятиндя даща йцксяк олур.
Чох зяиф магнит сащяляриндя йцксяк индуксийа
алмаг цчцн башланьыъ нцфузлулуьу бюйцк олан Фе-Ни
(пермаллой) вя Фе-Ал-Си (алсифер) яринтиляриндян
истифадя едирляр. Пермаллой яринтиляри тяркибиндя 40-
65% Ни олан азникелли 50Щ, 65Щ, 50ЩХЪ вя
тяркибиндя 78-80% Ни олан чохникелли 79ЩМА, 81ЩМА
яринтиляриня бюлцнцр. Чохникелли пермаллой
яринтиляри зяиф магнит сащясиндя ян йцксяк башланьыъ
магнит нцфузлулуьуна маликдир.
Фе-Ал-Си системли алсифер яринтиляри бащалы
леэирляйиъи елементлярдян азаддыр. Бу яринтилярин
башланьыъ магнит нцфузлулуьу чохникелли пеармаллойа
йахын, щистерезис иткиси аздыр. Лакин чох бярк вя
кювряк олдуьу цчцн алсиферлярин тятбиги мящдуддур.
Ян еффектли материаллардан бири алникодур (51%
Фе, 8% Ал, 14% Ни, 24% Ъо, 3% Ъу). Алнико 1250-1300 Ъ
температурда табланмадан вя 600-650 Ъ температурда
кющнялмядян сонра йцксяк галыг индуксийасына малик
олур.

226
11.4. Йцксяк електрик мцгавимятли полад вя
яринтиляр
Йцксяк електрик мугавимятли полад вя яринтиляр
гыздырыъы елементляр щазырламагдан ютрц тятбиг
едилир. Йцксяк електрик мцгавимяти алмаг цчцн
яринтинин структуру бярк мящлулдан ибарят олур. Щям
дя Курнаков гайдасына эюря ян йцксяк електрик
мцгавимяти компонентлярин мцяййян нисбятиндя алыныр.
Бярк мящлул структуру ейни заманда металын асан дефор-
масийа едилмясиня, назик лент вя мяфтил алынмасына
имкан верир. Йцксяк електрик мцгавимятли полад вя
яринтиляр ейни заманда гялпяйя давамлы вя гызма заманы
юз формасыны сахламасы цчцн кифайят гядяр
мющкямлийя малик олмалыдыр.
Йцксяк електрик мцгавимятли гялпяйя давамлы
поладлардан феррит синифли азкарбонлу
хромалцминиумлу поладлар даща чох тятбиг олунур. Бу
поладлара Х13Ю4 (фехрал), ОХ23Ю5 (хромел), ОХ27Ю5А
мисал ола биляр. Поладда хромун вя алцминиумун
мигдары чох олдугъа онун гялпяйя давамлылыьы вя
гыздырыъы елементин ишъи температуру бюйцк олур.
Бу поладларын тяркибиндя карбонун мигдары 0,06-
0,12%-дян чох олмур. Якс щалда поладын тяркибиндя
ямяля эялян карбидляр онун пластиклийини вя иш
мцддятини азалдыр.
Хромалцминиумлу поладларын хцсуси електрик
мцгавимяти 1,24-1,47 мкОм.м, максимум ишчи
температуру 900-1200 Ъ-дир.
Никел ясаслы бярк мящлуллар даща бюйцк електрик
мцгавимятиня малик олур. Бу групдан олан яринтилярдян
ян чох ишлядилян никел-хром (нихром) яринтисидир.
Нихромлары уъузлашдырмаг вя техноложи
хассялярини йахшылашдырмаг цчцн никелин бир
227
щиссясини дямирля явяз едирляр. Беля яринтиляря
ферронихром дейилир. ХН20ЮС ферронихромунун хц-
суси електрик мцгавимяти 0,85-1,05 мкОм.м, ишчи
температуру 875 Ъ-дир.
Нихром вя ферронихромлар Фе-Ър-Ал яринтиляриня
нисбятян даща йцксяк пластиклийя вя одадавамлылыьа
маликдир.

11.5. Хятти эенишлянмянин верилмиш


температур ямсалы олан яринтиляр
Машынгайырмада, хцсусян ъищазгайырмада хятти
эенишлянмянин мцяййян температур ямсалына малик
яринтилярдян деталларын щазырланмасы лазым эялир. Бу
мягсядля чох заман Фе-Ни яринтиляриндян истифадя
едирляр. Бу яринтилярин истидян хятти эенишлянмя
ямсалы -100+100 Ъ интервалында никелин 36% миг-
дарына гядяр кяскин сурятдя азалыр, сонра ися никелин
мигдары артдыгъа бу ямсал да артыр. Хятти
эенишлянмянин температур ямсалынын кичик гиймяти
ферромагнит еффектинин тясири иля изащ олунур.
Машын вя ъищазларын (мясялян, эеодезийа
ъищазларынын) бязи деталлары +100 Ъ-дяк гыздыгда вя
йа -100 Ъ-дяк сойудугда юлчцляринин сабит галмасы
тяляб олунур. Беля щалда инвар адланан Фе-Ни
яринтисиндян (0,05% Ъ, 36% Ни, галаны Фе) истифадя
едилир. Фе-Ни системиндя ян кичик хятти эенишлянмя ям-
салына малик олан 36Щ яринтиси цчцн =1,510-6 Ъ-1-дир.
Вакуум ъищазларынын шцшя вя йа сахсы
эювдядяляриня лещимлямяк цчцн шцшя иля ейни хятти
эенишлянмя ямсалына вя бу ямсалын йахын температур
асылылыьына малик олан Фе-Ни яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ялавя олараг кобалт вя
228
мисля леэирлянир. Беля яринтилярдян ковар адланан
29ЩК яринтиси (20% Ни вя 18% Ъо) даща чох тятбиг
олунур. Коварын хятти эенишлянмя ямсалы =(4,6-5,5)10-
6
Ъ-1.
Шцшяйя лещимлянян деталлары щазырламаг цчцн
бязян уъуз дямир-хром феррит яринтиляриндян (18ХТ,
18ХМТФ) истифадя едирляр.

11.6. «Форма йаддашлы» яринтиляр


Сон заманлар техникада «форма йаддашы»
еффектиня малик олан яринтиляр тятбиг олунур. Бу
яринтиляр фаза чеврилмяляри сайясиндя юз формаларыны
бярпа етмяк габилиййятиня маликдир.
«Форма йаддашы» еффекти термоеластик мартенсит
чеврилмясиня ясасланыр. Бу чеврилмянин фярзиййяси
1948-ъи илдя Г.В.Курдйумов тяряфиндян иряли сцрцлмцш
вя сонралар тяркибиндя 14% Ал вя 1,5% Ни олан тунъда
ашкар едилмишдир.
Термопластик мартенсит чеврилмяси щяъмин
дяйишмяси иля мцшайият олунур. Бу дяйишмя дюняри
характер дашыйыр вя «йаддаш» еффектини тямин едир.
«Форма йаддашлы» яринтилярдя сойума заманы
термоеластик мартенсит кристаллары бюйцйцр,
гыздырылдыгда ися кристаллар йенидян кичилиб, яввялки
юлчцсцнц алыр.
«Йаддаш» еффектинин тязащцрц белядир. Яэяр
мяфтили йцксяк температурда спирал шяклиндя буруб,
ашаьы температурда дцзляйярикся, тякрар гыздырылдыгда
мяфтил йенидян спирал шякли алар.
«Форма йаддашы» еффекти мцхтялиф кимйяви
ясаслы яринтилярдя ашкар олунмушдур. Бунларда титан
никелиди Щ50Т50 (нитинол), мис ясаслы (Ъу+15%

229
Ни+36% Ал), никел ясаслы (Ни+36% Ал), Мн-Ъу, Мн-Ни,
Мн-Эе системли яринтиляр вя с. мисал ола биляр.
Бунлардан ян чох тятбиг олунаны нитинолдур. Йцксяк
мющкямлийя, пластиклийя, коррозийайа вя кавитасийайа
давамлылыьа малик олан нитинол минлярля тсикл ярзиндя
«форма йаддашыны» сахлайа билир.
«Форма йаддашлы» материаллар космик техникада,
авиасийада, атом енерэетикасында, тябабятдя вя с. тятбиг
олунур.

230
12. Титан ясаслы конструксийа
яринтиляри
Сон илляр конструксийа материалы сифятиля титан
яринтиляри тятбиг едилир. Щям дя онларын тятбигинин
артым темпи башга конструксийа материалларына
нисбятян даща йцксякдир. Бу, титан яринтиляринин
йцксяк хцсуси мющкямлийи (мющкямлик щяддинин
сыхлыьа нисбяти), коррозийайа давамлылыьы вя йцксяк
температурда мющкямлийиля изащ олунур. Титанын
яримя температуру 1668 Ъ, сыхлыьы 4,5 г/см3, еластиклик
модулу 11,2105 МПа-дыр. 882 Ъ температурда
ашаьытемпературлу щексагонал модификасийа (-фаза)
йцксяк температурлу щяъмимяркязили куб гяфясли -
модификасийасына чеврилир. -титанын сыхлыьы 900 Ъ
температурда 4,32 г/см3-дур.
Техники титан БТ1-100 (99,53% Ти) вя БТ1-0 (99,46%
Ти) маркалы бурахылыр. Азот, оксиэен, карбон вя
щидроэен титанын бярклийини вя мющкямлийини
артырыр, лакин пластиклийини, гайнаг олунма
габилиййятини вя коррозийайа давамлылыьыны азалдыр.
Техники титанын хассяляри белядир: м=300-550 МПа;
=20-25%; =60-80%; КЪУ=1,0-1,2 МЪоул/м2.
Техники титан тязйигля йахшы емал олунур,
горуйуъу мцщитдя гювс гайнаьы вя контакт гайнаьы иля
гайнаг едилир, лакин кясмя иля пис емал олунур.
Техники титана нисбятян титан ясаслы яринтиляр
даща чох тятбиг едилир.
Титаны Фе, Ал, Мн, Ър, Сн, В, Си иля леэирлядикдя
онун мющкямлийи артыр, лакин ейни заманда

231
пластиклийи вя юзлцлцйц ашаьы дцшцр. Ал, Зр, Мо титан
яринтиляринин одадавамлылыьыны, Мо, Зр, Нб, Та вя Пд
туршу мящлулларында коррозийайа давамлылыьыны
артырыр.
Титан яринтилярини титанын леэирляйиъи
елементлярля гаршылыглы тясиринин характериня эюря
дюрд група бюлмяк олар. Биринъи група титанын щям ,
щям дя  модификасийасында истянилян консетрасийада
бир фазалы структуруну сахлайан яринтиляр (Зр вя Щф
иля яринтиляр) аиддир. Икинъи група, титанын -титанда
гейри-мящдуд, -титанда ися мящдуд бярк мящлул тяшкил
едян елементлярля (В, Нб, Та, Мо, W) яринтиляри
дахилдир. Цчцнъц група дахил олан яринтиляр -фазанын
евтектоид чеврилмясиня сябяб олан елементлярля (Си, Мн,
Фе, Ъу, Ни вя с.) тяшкил едилян яринтилярдир. Дюрдцнъц
група ися -фазаны перитектика реаксийасы иля тюрядян
елементлярин (Ъ, Ал, О, Н) титан яринтиляри тяшкил едир.
Леэирляйиъи елементлярин - вя -фазаларын
дяйанятиня тясири практики ящямиййятя маликдир. Бу
яламятя эюря леэирляйиъи елементляр -фазаны
сабитляшдирян (Ал, Н, О) вя -фазаны сабитляшдирян
(Мо, В, Мн, Фе, Ър) елементляря бюлцнцр. Биринъи груп
елементляр  полиморф чеврилмя температуруну
йцксялдяряк -сащясини эенишляндирир, икинъи груп
елементляр ися бу температуру азалдараг -сащясини
эенишляндирир. Бязи -сабитляшдириъиляри (Ър, Мн, Фе
вя с.) титанла ТихМй типли интерметаллик бирляшмя (-
фаза) ямяля эятирир. Беля яринтиляр сойудулдугда
+ТихМй евтектоид чеврилмяси баш верир. Евтектоид
чеврилмяси чох йаваш эетдийи цчцн ади сойудулмадан
сонра бу яринтиляр + структуруна малик олур.

232
Шякил 77-дя леэирляйиъи елементлярин титанын
полиморф чеврилмя температуруна вя титан
яринтиляринин структуруна тясири тясвир едилмишдир.
Тяркибиндян вя тятбигиндян асылы олараг титан
яринтиляри табалмайа, табланмайа, кющнялмяйя вя
кимйяви-термики емала уьрадыла биляр.
Тямиз титан вя титанын -яринтиляри термики
емалла мющкямляндирилмир, онлары анъаг
йенидянкристаллашма табалмасына уьрадырлар. Табалма
650-850 Ъ температурда апарылыр. Температурун -
сащясиня чатмасы дянялярин бойцмясиня сябяб ола билир.
+ яринтиляри ися чох заман изотермик табалмайа (тяр-
кибдян асылы олараг 850-950 Ъ-дяк гыздырылма, 550-650
Ъ-дяк щавада сойудуб бу температурда бир мцддят
сахлама вя сонра щавада сойутма) уьрадылыр. Беля
емалын нятиъясиндя даща йцксяк пластиклик вя
структурун термики сабитлийи тямин олунур.

Шякил 77. Титан яринтиляринин щал диаграмы: а, б – 


чеврилмя температуруну йцксялдян елементляр; ъ, д – 
чеврилмя температуруну ашаьы салан елементляр

233
Механики емал заманы - вя (+)-яринтиляриндя
йаранан дахили эярэинликляр 500-600 Ъ-дя натамам
табалма йолу иля арадан галдырылыр.
+-яринтиляри табландырма вя кющнялмяйя
уьрадылараг мющкямляндириля билир. -фаза сащясиня
гядяр гыздырылмыш яринти бющран сцрятиндян бюйцк
сцрятля сойудулдугда мартенсит чеврилмяси баш верир. -
мартенсит фазасы леэирляйиъи елеменлярин щексагонал
гяфясли -титанда ифрат доймуш явязлямя бярк
мящлулундан ибарятдир.
Леэирляйиъи елементин консетрасийасы йцксяк
олдугда ромбшякилли гяфяся малик '-мартенсит фазасы
вя щексагонал гурулушлу -фазасы ямяля эялир. '-
фазасынын йаранмасы табландарылмыш яринтинин
бярклийинин вя мющкямлийинин азалмасына,
пластиклийинин ися артмасына сябяб олур. Табланмыш
яринтилярин структурунда ейни заманда галыг -фазасы
олур.
Табланмыш яринтилярин кющнялмяси просесиндя
', '' вя  фазалары, щямчинин галыг -фаза парчаланыр.
Нятиъядя, мцвазинят тяркибли  вя  фазалары ямяля
эялир. Бу заман нарын дисперс структурларын йаранмасы
яринтилярин мющкямлянмясиня сябяб олур. Титан
яринтиляри кющнялмяйя 500-600 Ъ температурда
уьрадылыр.
Титан яринтиляринин сятщини мющкямляндирмяк
цчцн ону азотламайа, йейилмяйя вя коррозийайа
давамлылыьыны артырмаг цчцн ися оксидляшдирмяйя
уьрадырлар.
Титан яринтилярини кичик сыхлыг, бюйцк хцсуси
мющкямлик, истилийя давамлылыг вя йахшы коррозийайа
мцгавимят тяляб олунан щалларда тятбиг едирляр.
Авиасийа, ракет техникасы, кимйа машынгайырмасы беля
234
щаллара мисал ола биляр. Ъядвял 11-дя ян чох тятбиг
едилян тязйигля емал олуна билян титан яринтиляринин
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.
Деформасийа олунан ВТ5 яринтиси гызмар щалда
тязйигля йахшы емал едиля билир, щямчинин йахшы
гайнаг олунур. Коррозийайа йахшы давамы вар, лакин
щидроэен кювряклийиня мейллидир. Галайла ялавя
леэирлядикдя (ВТ5-1 яринтиси) истяр техноложи, истярся
дя механики хассяляри йахшылашыр.
ОТ4 яринтиси щям гызмар вя щям дя сойуг щалда
тязйигля йахшы емал олунур, бцтцн цсулларла гайнаг
едиля билир, лакин щидроэен кювряклийиня маликдир.
Техноложи вя механики хассяляр (+)-
яринтиляриндя даща йахшы узлашыр. Бу груп
яринтилярдян ВТ6 йахшы техноложи вя механики
хассяляря малик олмагла бярабяр термики емалла мющ-
кямляндириля билир. Бу яринтинин термики емалы 900-
950 Ъ температурдан табландырмадан вя 450-500 Ъ
температурда кющнялмядян ибарятдир.
ВТ8 яринтиси табы алынмыш вя термики
мющкямляндирилмиш щалда тятбиг едилир. Гызмар
щалда йахшы деформасийа олунан ВТ8 яринтиси йцксяк
сцрлцнмя щяддиня вя узунмцддятли мющкямлик щяддиня
малик олдуьу цчцн 450-500 Ъ температурадяк ишляйя
биляр.
ВТ14 яринтисиндян аьырйцклянмиш, щямчинин 400
Ъ-дяк узун мцддят вя йа 500 Ъ-дяк гыса мцддят ишляйян
мямулларын щазырланмасы цчцн истифадя едилир. Бу
яринтини 850-880 Ъ температурдан суда табландырыр
480-500 Ъ температурда 12-16 саат ярзиндя
кющнялдирляр.
Фасонлу тюкцкляр щазырламаг цчцн ВТ5Л, ВТ6Л,
ВТ4Л яринтиляриндян истифадя едилир.
235
Ъядвял 11
Титан яринтиляринин кимйяви тяркиби вя механики
хассяляри
Леэирляйиъи
Механики хассяляр
елементлярин мигдары, %
Яринтин Йарым-
Башга КЪУ, -1,
ин , % фабрикат
еле- мЪ/м МПа
2
маркасы Ал В Мо  , МПа (ян ын нювц
ментля м (ян (ян
азы)
р азы) азы)
-яринтиляр
Тюкцкляр
,
ВТ5 5 - - - 750-950 10 0,5 - профилля
р,
дюйцкляр
Вярягляр,
профилля
ВТ5-1 5 - - 2,5 Сн 800-1000 10 0,4 400
р,
борулар
Вярягляр,
ОТ4 4 - - 1,5 Мн 700-900 11 0,4 420 золаглар,
лентляр
 яринтиляр
Дюйцкля
р,
ВТ6 6 4,5 - - 950-1170 8,0 0,4 530
вярягляр,
борулар
Дюйцкля
р, штамп
ВТ14 5,5 1,3 3,0 - 900-1050 10,0 0,5 400
пяс-
тащлары
Дюйцкля
1050- р, штамп
ВТ8 6,5 - 3,5 0,3 Си 11,0 0,3 530
1250 пяс-
тащлары

236
13. Алцминиум вя онун ясасында
яринтиляр

13.1. Алцминиум
Алцминиум эцмцшц аь рянэдя металдыр. Онун яримя
температуру 660 Ъ, сыхлыьы 2,7 г/см3-дир. Цзцмяркязли
куб кристал гяфясиня маликдир. Алцминиум, мисин
електрик кечириъилийинин 65 фаизиня бярабяр йцксяк
електриккечириъилийи вя коррозийайа давамлылыьы иля
характеризя олунур. Алцминиумун коррозийайа
давамлылыьы онун сятщиндя назик Ал2О3 юртцйц йаран-
масы иля изащ олунур. Алцминиум тямиз олдугъа онун
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.
Тямизлик дяряъясиндян асылы олараг хцсуси тямиз
алцминиум А999 (99,999% Ал), йцксяк тямизликли
алцминиум - А995 (99,995% Ал), А99 (99,99% Ал), А97
(99,97% Ал), А95 (99,95% Ал) вя техники тямиз алцминиум
А85, А8, А7, А6, А5, А0 (99,0% Ал) кими тяснифлянир.
Техники алцминиум вяряг, профил, чубуг, мяфтил вя
с. шяклиндя бурахылыр, АД0 вя АД1 иля маркаланыр.
Алцминиумда Фе, Си, Ъу, Мн, Зн кими ашгарлар олур.
Табы алынмыш техники алцминиумун механики
хассяляри белядир: м=80 МПа, 0,2=30 МПа, =35%.
Сойуг пластик деформасийа техники алцминиумун
мющкямлик щяддини 150 МПа гядяр артырыр, лакин
нисби узанмасыны 6% гядяр азалдыр. Алцминиум
тязйигля асан емал олунур, гайнаг едиля билир, лакин кяс-
мя иля пис емал едилир.

237
Техники алцминиумун мющкямлик щядди аз олдуьу
цчцн ону анъаг йцксяк пластиклик, гайнаг едилмя
габилиййяти, коррозийайа давамлылыг, йцксяк електрик
вя истилик кеъириъилийи тяляб олунан щалларда йцксцз
конструксийаларда истифадя едирляр. Техники
алцминиумдан мцхтялиф бору кямярляри, кабел мяфтили,
конденсаторлар, габ-гаъаг, сцд систерни, евлярин гапы-
пянъяряляри вя с. щазырланыр. Йцксяк тямизликли
алцминиумдан фолга, кабел мящсуллары щазырланыр.

13.2. Алцминиум яринтиляринин тяснифаты


Тямиз алцминиумун механики хассяляри ашаьы
олдуьу цчцн конструксийа материалы сифятиля мцхтялиф
системли алцминиум яринтиляриндян истифадя едилир.
Ян чох йайылмыш алцминиум яринтиляри Ал-Ъу, Ал-Си,
Ал-Мэ, Ал-Ъу-Мэ, Ал-Ъу-Мэ-Си, Ал-Зн-Мэ-Ъу системли
яринтилярдир. Мцвазинят щалында бу яринтилярин
структуру азлеэирлянмиш бярк мящлулдан вя ЪуАл2 (-
фазасы), Мэ2Си, Ал2ЪуМэ (С-фазасы), Ал6ЪуМэ4 (Т-фазасы)
вя с. кими интерметаллид фазалардан ибарят олур.
Алцминиум яринтиляри цмумиййятля деформасийа
олунан вя тюкмя алцминиум яринтиляриня бюлцнцр.
Деформасийа олунан алцминиум яринтиляриндян вяряг,
тава, чубуг, профил, бору вя с. типли йайма мящсуллары,
дюйцк вя штамп пястащлары алмаг цчцн истифадя едилир.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ися фасонлу тюкцкляр
алырлар.
Термики емалла мющкямлянмя габилиййятиня эюря
деформасийа олунан алцминиум яринтиляри термики
емалла мющкямлянян вя термики емалла
мющкямлянмяйян яринтиляря бюлцнцр.

238
Кифайят гядяр мющкямлик, пластиклик юзлцлцкля
бярабяр йахшы техноложи хассяляря, кичик сыхлыьа,
йцксяк коррозийайа давамлылыьа малик олдуьу цчцн
алцминиум яринтиляри авиасийада, эямигайырмада,
автомобил сянайесиндя, кимйа машынгайырмасында,
иншаатда вя башга сащялярдя эениш тятбиг едилир.

13.3. Алцминиум яринтиляринин термики


емалы
Алцминиум яринтилярини мющкямляндирмяк цчцн
табландырма вя кющнялмя ямялиййатларындан,
пластиклийи ашаьы салан гейри-мцвазинят
структурларыны вя деформасийа гцсурларыны арадан
галдырмаг цчцн табалма ямялиййатындан истифадя
едирляр.
Табландырмадан ютрц алцминиум яринтилярини
изафи интерметаллид фазаларын алцминиумда щялл
олмасыны тямин едян температура гядяр гыздырыр,
щомоэен структур ямяля эялмяси цчцн бу температурда
бир гядяр сахлайыр вя сцрятля сойудурлар. Табландырма
цчцн гыздырылма температурунун тяйинини Ал-Ъу систе-
минин щал диаграмы (шякил 78) мисалында бахмаг олар.
Бу систем яринтилярин табланма температуру диаграмда
гырыг-гырыг абъ хятти иля эюстярилмишдир. абъ хятти

239

Шякил 78. Ал-Ъу


яринтиляринин табланма
мисин алцминиумда максимум щялл олма щяддиндян бир
гядяр йухары, лакин евтектика хяттиндян (548 Ъ) бир
гядяр ашаьы кечир. Тяркибиндя 5%-я гядяр мис олан
яринти гыздырылдыгда изафи ЪуАл2 фазасы алцминиумда
там щялл олараг -бярк мящлул ямяля эятирир, сцрятля
сойудулдугда ися ифрат доймуш -бярк мящлул структуру
алыныр. Яринтинин тяркибиндя олан мис бцтцнлцкдя -
бярк мящлулда галыр.
Беляликля, Ал-Ъу-Мэ яринтиляри цчцн (мясялян,
Д16) табландырма температуру 485-505 Ъ, Ал-Зн-Мэ-Ъу
яринтиляри цчцн (В95) – 465-475 Ъ, Ал-Ъу-Мэ-Си яринти-
ляри цчцн (АК6) 515-525 Ъ мцяййян едилир. Температур
йцксяк оларса дянялярин сярщядляриндя яримя баш верир,
йарымфабрикатларын сятщиндя габаръыглар ямяля эялир,
яринтинин коррозийайа мцгавимяти, механики хассяляри
вя кювряк даьылмайа мцгавимяти ашаьы дцшцр.

Ифрат доймуш -бярк мящлулун парчаланмасыны


тямин етмяк цчцн сойума сцряти кифайят гядяр бюйцк,
йяни бярк мящлулун парчаланмасына сябяб ола биляъяк
сцрятиндян бющран бюйцк олмалыдыр. Адятян
алцминиум яринтилярини суда табландырырлар.
Табланмадан сонра алцминиум яринтиляринин
мющкямлийи (м, 0,2) нисбятян ашаьы, пластиклийи ися
(, ) йцксяк олур.
Табландырылмыш алцминиум яринтиляри
кющнялмяйя уьрадылыр.
Бунун цчцн яринтини бир нечя сутка (тябии
кющнялмя) вя йа 150-200 Ъ температурда 10-24 саат
(сцни кющнялмя) сахламаг лазымдыр. Кющнялмя
просесиндя -ифратдоймуш бярк мящлулун парчаланмасы
нятиъясиндя яринтинин мющкямлийи артыр.
Температурдан вя просесин давамындан асылы олараг
240
бярк мящлулун парчаланмасы бир нечя мярщялядя эедир.
Тябии кющнялмя вя йа ашаьы температурда (100-150 Ъ
гядяр) кющнялмя заманы бярк мящлулун парчаланараг
изафи фазанын айрылмасы мцшащидя олунмур. Беля
кющнялмя заманы мис атомлары йалныз -бярк мящлулун
кристал гяфяси чярчивясиндя йер дяйишяряк диск типли
лювщя шяклиндя топланыр. Щяр бир кристал
чярчивясиндя мцнтязям пайланан беля топлантылар
Эинйе-Престон (ЭП-1) зонасы адланыр.
150 Ъ температурдан йухары гыздырылдыгда
Эинйе-Престон-2 (ЭП-2) зонасы ямяля эялир. ЭП-1
зонасына нисбятян ЭП-2 зонасы бир гядяр бюйцк вя
сащманланмыш структурдур, 150-200 Ъ температурда бир
нечя саат сахладыгда ЭП-2 зонасында бярк мящлулла
когерент баьлы ' структуру йараныр. Нарын дисперс щис-
сяъикляр шяклиндя олан ' фазасы кимйяви тяркибиня
эюря стабил -фазасындан (ЪуАл2) фярглянмир.
Температуру 200-250 Ъ гядяр артырдыгда ися ' фазасы
пыхталашыр вя стабил  фазасы ямяля эялир.
Беляликля, тябии кющнялмя ЭП-1 зонасынын ямяля
эялмясиля баша чатыр. Сцни кющнялмядя ися ифрат
доймуш -бярк мящлулун ЭП-1ЭП-2 (ЪуАл2)
структур чеврилмяляри баш верир.
Шякил 79-да Д16 яринтисинин микроструктуру
эюстярилмишдир.

241
Шякил 79. Д16 маркалы дцралцминиумун микроструктуру
(х200); а – тюкмядян сонра (+ЪуАл2+Ал2ЪуМэ);
б – щомоэенляшмядян сонра; ъ – табланмадан сонра ( – бярк
мящлул); д – табланмадан вя тябии кющнялмядян сонра.
Ал-Ъу яринтиляри мисалында бахылан бу
чеврилмяляр башга тяркибли яринтиляр цчцн дя доьрудур,
лакин зоналарын тяркиби вя фазалар башгадыр.

242
ЭП-1 ЭП-2 чеврилмяляри адятян зона кющнялмяси,
ЭП-1ЭП-2' (ЪуАл2) кющнялмяси ися фаза
кющнялмяси адланыр.
Зона кющнялмясиндян сонра яринтилярин 0,2/м
нисбяти чох йцксяк олмур (0,6-0,7), пластиклийи вя
коррозийайа давамы ися йцксяк олур. Фаза
кющнялмясиндян сонра ися ахыъылыг щядди артараг
0,2/м=0,9-0,95 гиймят алыр, пластиклик, юзлцлцк, эяр-
эинлик алтында коррозийайа мцгавимят азалыр.
Алцминиум яринтиляринин табалмасы мцхтялиф
мягсядлярля апарыла биляр.
Дендрит ликвасийасыны арадан галдырмаг цчцн
алцминиум яринтиляри 450-520 Ъ температурда 4-40 саат
ярзиндя диффузийа табалмасына (щомоэенляшмяйя)
уьрадылыр. Бу ямялиййат тюкцклярин тязйигля гызмар
емал заманы сыхма дяряъясини вя преслямя сцрятини
артырмаьа имкан верир.
Пластик деформасийадан сонра дюйяняйи арадан
галдырмаг вя дяняляри хырдаландырмаг цчцн алцминиум
яринтилярини 350-500 Ъ температурда 0,5-2 саат ярзиндя
йенидянкристаллашма табалмасына уьрадырлар.
Табландырма вя кющнялмя ямялиййаты кечмиш
алцминиум яринтиляринин мющкямлийини азалтмаг цчцн
онлары 1-2 саат ярзиндя 360-450 Ъ температурадяк
гыздырырлар. Гызмадан сонра сойума сцряти 30
Ъ/саатдан артыг олмамалыдыр. Беля табалмадан сонра
яринтинин мющкямлийи азалыр, пластиклийи вя
эярэинлик алтында коррозийайа мцгавимяти артыр.

243
13.4. Деформасийа олунан алцминиум
яринтиляри

13.4.1. Термики емалла мющкямлянян яринтиляр


Бурайа дцралцмин, авиал (АВ), В95, АК вя с. типли
яринтиляр дахилдир.
Ян эениш йайылмыш деформасийа олунан
алцминиум яринтиси дцралцминдир. Дцралцмин манганла
ялавя леэирлянмиш Ал-Ъу-Мэ системли яринтидир.
Дцралцминлярин термики емал нятиъясиндя
мющкямлянмяси мцряккяб тяркибли ЭП зоналарынын вя
йа металстабил  вя С-фазаларынын йаранмасы иля
ялагядардыр. Дцралцминин тяркибиня манган дахил
едилмяси онун коррозийайа давамлылыьыны артырыр,
йенидянкристаллашма температуруну йцксялдир вя
механики хассялярини йахшылашдырыр.
Дцралцмин яринтилярини 495-510 Ъ температурдан
табландырырлар. Дцралцминляри адятян 4-5 сутка ярзиндя
тябии зона кющнялмясиня уьрадырлар. Сцни кющнялмя
просеси сцрятляндирся дя яринтинин пластиклийини вя
коррозийайа давамлылыьыны азалдыр. Д1 вя Д16 маркалы
дцралцминляр даща чох тятбиг олунур. Бу
дцралцминлярин тяркибиндя 3,8-4,9% Ъу вардыр. Таблан-
дырма вя кющнялмядян сонра мющкямлик щядди м=410-
520 МПа, ахыъылыг щядди 0,2=250-380 МПа тяшкил едир.
Дцралцминлярин коррозийайа давамлылыьыны артырмаг
цчцн онлары електрокимйяви оксидляшмяйя уьрадырлар.
Дцралцминляр кясмя иля кафи емал едилир, нюгтяви
гайнаг цсулу иля гайнаг едиля билир.
Дцралцминдян тяййарялярин юртцкляри,
ланжеронлары, йцк автомобилляринин кузовлары, иншаат
конструксийалары вя с. щазырланыр.

244
Авиал (АВ) адланан яринти мющкямлийиня эюря
дцралцминдян ашаьы олса да сойуг вя гызмар щалда
йахшы пластиклийя маликдир. Авиал кясмя иля емал
едилир, нюгтяви гайнаг вя аргон-гювс гайнаг цсулу иля
гайнаг едилир. Авиалдан вяряг, бору вя с. кими мцхтялиф
йарымфабрикатлар щазырлайырлар. Бу йарымфаб-
рикатлардан сойуг щалда йцксяк пластиклик тяляб олунан
мямуллар (вертолйот винтляринин пярляри,
мцщярриклярин дюймя иля щазырланан деталлары,
гапылар, чярчивяляр вя с.) щазырланыр.
Йцксяк мющкямликли В95 яринтисинин мющкямлик
щядди 550-700 МПа чатыр, лакин пластиклийи
дцралцминя нисбятян ашаьыдыр. Бу яринтилярдя
мющкямляндириъи фазалар МэЗн2, Ал2Мэ3Зн3 вя Ал2ЪуМэ
фазаларыдыр. Синк вя магнезиумун мигдары артдыгда
яринтинин мющкямлийи артыр, лакин пластиклийи вя
коррозийайа давамлылыьы ашаьы дцшцр. В95, 460-470 Ъ
температурдан суда табландырылдыгдан сонра 135-145 Ъ
температурда 16 саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадылыр.
АК типли яринтиляр дюймя вя штамплама цчцндцр.
Онлар йцксяк пластиклик вя кафи тюкмя хассяляриля
фярглянир.
АК6 маркалы яринти орта мющкямлийя малик
мцряккяб формалы мямуллар алмаг цчцн тятбиг едилир.
Аьыр йцклянмиш штампланан деталлары щазырламаг
цчцн АК8 яринтисиндян истифадя едилир. Бу яринтилярин
дюймя вя штампланмасы 450-475 Ъ температурда
апарылыр.
300 Ъ-дяк температур шяраитиндя ишляйян
деталлары (мясялян, пистонлар, силиндр башлыглары,
турбореактив мцщярриклярин пярляри вя дискляри вя с.)
щазырламаг цчцн одадавамлы алцминиум яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ялавя олараг дямир, никел
245
вя титанла леэирлянир. Одадавамлы яринтиляря АКЧ-1 вя
Д20 яринтиляри мисал ола биляр.
Ъядвял 12-дя бязи термики емалла мющкямлянян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби
вя механики хассяляри верилмишдир.

246
Ъядвял 12
Термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри
(табалма вя кющнялмядян сонра)
Механики
Яринт Елементлярин мигдары, %
хассяляр
илярин Тятбиг
Башга 0,2 м
маркас сащяси
Ъу Мэ Мн Си елементля , %
ы МПа
р
Дцралцминляр
0,4- 0,4-
Д1 3,8-4,8 - - 320 490 14 Борулар,
0,8 0,8
чубуглар,
1,2- 0,3- пярчимляр
Д16 3,8-4,9 - - 400 540 11
1,8 0,9

АВИАЛ
Бору кямяр-
ляри, узатма
0,45- 0,15- 0,5-
АВ 0,1-0,5 - 200 260 15 иля
0,9 0,35 1,2
щазырланан
деталлар
Йцксяк мющкямликли яринти
5-7 Зн Тяййаря
1,8- 0,2- 530- 560-
В95 1,4-2,0 - 0,1-0,25 8 ланжерону,
2,8 0,6 550 600
Ър пярляр вя с.
Дюйцлян алцминиум яринтиляри
0,4- 0,4- 0,7- Мцряккяб
АК6 1,8-2,6 - 300 420 12 формалы
0,8 0,8 1,2
орта вя аьыр
0,4- 0,4- 0,6- йцклянян
АК8 3,9-4,8 - 380 480 10 деталлар
0,8 1,0 1,2
цчцн
Ода давамлы яринтиляры
Турбореакти
0,8-1,4 Фе в
1,4- 0,8-1,4 Ни мцщяррикля
АКЧ-1 1,9-2,5 - 0,35 280 430 13
1,8 0,02-0,1 рин пярляри,
Ти пистонлар вя
с.

247
13.4.2. Термики емалла мющкямлянмяйян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляри
Бу груп яринтиляря алцминиумун манган вя магне-
зиумла яринтиляри аиддир. Беля яринтилярин
мющкямлянмяси ясасян бярк мящлулун, гисмян ися изафи
фазаларын щесабына баш верир.
АМц типли яринтилярин структуру манганын
алцминиумда бярк мящлулундан вя азаъыг Ал6Мн
щиссяъикляриндян ибарят олур. АМг типли яринтиляр ися
сойудулдугдан сонра мцвазинят щалында -бярк мящлул
вя Ал2Мэ2 () фазаларындан ибарят олур. Лакин бярк
мящлулун йцксяк дяйаняти вя магнезиумун зяиф
диффузийасы нятиъясиндя щятта йаваш сойудулдугда
беля бу яринтиляр -бярк мящлулдан тяшкил олунур.
Магнезиум яринтинин мющкямлийини хейли
артырыр. 12-14% мигдарына гядяр пластиклийиня аз тясир
едир. Магнезиумун мигдары бундан артыг олдугда
яринтилярин пластиклийи кяскин сурятдя ашаьы дцшцр.
Манганла ялавя леэирляндикдя АМг яринтиляринин
мющкямлийи артыр. Бу, Ал6Мн дисперс щиссяъикляринин
ямяля эялмяси нятичясиндя баш верир.
АМг вя АМц яринтиляринин табалма вя кющнялмя
еффекти чох ъцзи олдуьу цчцн, онлардан табы алынмыш
вязиййятдя истифадя едирляр. АМц цчцн табалма
температуру 350-410 Ъ, АМг3 цчцн 350-420 Ъ, АМг5
цчцн ися 310-335 Ъ тяшкил едир.
АМг вя АМц яринтиляри тязйигля асан емалолунма,
йахшы гайнагедилмя габилиййятиня вя йцксяк коррозийа
давамлылыьына маликдир, кясмя иля пис емал едилир. Бу
яринтиляри аз йцк алтында ишляйян вя йцксяк
248
коррозийайа давамлылыг тяляб едян конструксийаларын
гайнаг вя пярчим елементляринин щазырланмасы цчцн
тятбиг едирляр. АМц, АМг2, АМг3 яринтиляриндян
мцхтялиф майеляр цчцн баклар, бору кямярляри,
витражлар, гапылар, пянъяря чярчивяляри вя с.
щазырлайырлар. Вагон чярчивяси вя кузову, эями
эювдяляри, лифтляр, биналарын аракясмяляри вя с. кими
орта йцклц конструксийалары щазырламаг цчцн АМг5 вя
АМг 6 яринтиляриндян истифадя едилир.
Ъядвял 13-дя термики емалла мющкямлянмяйян
деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби
вя хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 13
Термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин кимйяви тяркиби вя механики
хассяляри (табы алынмыш щалда)
Яринтин Елементлярин мигдары, % Механики хассяляр
ин
Башга м 0,2
маркасы Мн Мэ , %
елементляр МПа
АМц 1,0-1,6 - - 130 50 23

АМг2 0,2-0,6 1,8-2,8 - 200 100 23


АМг3 0,3-0,6 3,2-3,8 0,5-0,8 Си 220 110 20
АМг5 0,3-0,6 4,8-5,8 0,02-0,1 Ти 300 150 20
АМг6 0,5-0,8 5,8-6,8 0,02-0,1 Ти 340 170 18

13.5. Тюкмя алцминиум яринтиляри


Фасонлу тюкцкляр щазырламаг цчцн яринтиляр
йцксяк майеахыъылыьы, нисбятян кичик хятти вя щяъми
чюкмя, гызмар чатлар вя коьушлар ямяля эялмяси
мейлинин аз олмасы кими хассялярля йанашы, йахшы
249
механики хассяляря, коррозийайа давамлылыьына вя с.
малик олмалыдыр.
Мялумдур ки, структурунда евтектика олан
яринтиляр йцксяк тюкмя хассяляриня малик олур.
Леэирляйиъи елементлярин мигдары щяллолма
габилиййятиндян чох олан бир сыра яринтилярдя
евтектика ямяля эялир. Буна эюря дя тюкмя
яринтиляриндя деформасийа олунан яринтиляря нисбятян
леэирляйиъи елементлярин мигдары чох олур. Ал-Си, Ал-
Ъу, Ал-Мэ яринтиляри даща эениш тятбиг олунур. Щям дя
чох заман Ал-Си яринтиляри ялавя олараг бир гядяр мис вя
магнезиум, Ал-Ъу яринтиляри манган, никел вя хромла
леэирлянир. Дяняляри нарынлашдырмаг цчцн Ти, Зр, Б, В
вя башга елементляр ялавя едилир.
Тюкмя алцминиум яринтиляри АЛ щярифляри вя
марканын нюмрясини эюстярян рягямлярля маркаланыр.
Алцминиум яринтиляриндян щазырланан бир чох
тюкцкляр термики емала уьрадылыр. Термики емал,
нювцндян асылы олараг Т1, Т2, Т3, Т4, Т5, Т6, Т7, Т8 иля
ишаря едилир. Тюкцйцн характериндян вя иш
шяраитиндян асылы олараг ашаьыдакы термики емал
нювляриндян истифадя едилир.
1. Табланма апарылмадан сцни кющнялмя (Т1) - 1755
Ъ температурда 5-20 саат ярзиндя апарылыр. АЛ3, АЛ4,
АЛ5 кими яринтиляр ням торпаг гялибя вя йа кокиля
тюкцлдцкдя гисмян табалма баш вердийи цчцн кющнялмя
тюкцйцн мющкямлийини артырыр вя кясмя иля емалы
йахшылашдырыр.
2. 300 Ъ температурда 5-10 саат ярзиндя табалма
(Т2). Бу заман тюкмя эярэинликляри вя механики емалдан
ямяля эялян галыг эярэинликляри арадан галхыр,
пластиклик бир гядяр артыр.

250
3. Табландырма (Т3) вя тябии кющнялмя (Т4). АЛ1,
АЛ7 яринтиляри 510-520 Ъ; АЛ4, АЛ9, АЛ19 вя с.
яринтиляр 535-545 Ъ температурдан табландырылыр.
4. Табландырма вя 150-175 Ъ температурда 2-3 саат
ярзиндя гысамцддятли сцни кющнялмя (Т5). Беля емалдан
сонра кющнялмя просеси там баша чатмадыьы цчцн
тюкцйцн пластиклийи азалмадан мющкямлийи артыр.
5. Табландырма вя 200 Ъ температурда 3-5 саат
ярзиндя там сцни кющнялмя (Т6). Яринтинин
мющкямлийи Т5 емалына нисбятян даща чох олур, лакин
пластиклийи азалыр.
6. Табландырма вя стабилляшдириъи табяксилтмя
(Т7). Табяксилтмя АЛ9, АЛ5, АЛ1 яринтиляри цчцн 230
Ъ, АЛ19 цчцн 250 Ъ температурда 3-10 саат ярзиндя
апарылыр. Бу ямялиййатдан сонра кифайят гядяр
мющкямлик галмагла тюкцкдя структур вя щяъм
стабиллийи йараныр.
7. Табландырма вя 3-5 саат ярзиндя 240-260 Ъ тем-
пературда йумшалдыъы табяксилтмя (Т8). Бу ямялиййат
яринтинин мющкямлийини нязяря чарпаъаг дяряъядя
азалдыр, лакын пластиклийини вя юлчцляринин
стабиллийини артырыр.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ян чох тятбиг
едилян Ал-Си системли силуминлярдир. Тяркибъя
евтектикайа йахын олан силуминляр йцксяк тюкмя
хассяляри иля, онлардан алынан яринтиляр ися бюйцк
сыхлыгла фярглянир.

251
Чох истифадя олунан 10-13% Си тяркибли силумин –

Шякил 80. Ал-Си яринтиляринин щал


диаграмы (а) вя силисиумун
мигдарындан ашылы олараг механики
хассяляринин дяйишмяси (б): 1 – На-ла
модификасийа олунмуш; 2 –
модификасийа олунмамыш.
АЛ2 йахшы коррозийайа давамлылыьа маликдир. Онун
структуру евтектоиддян вя чох вахт ялавя олараг силисиум
кристалларындан ибарят олур. Силисиум кристалларынын
айрылмасы яринтинин механики хассялярини пис-
ляшдирир. Буну арадан галдырмаг цчцн яринтийя 0,05-
0,08% натриум ялавя едирляр. АЛ2 яринтиси термики
емалла мющкямляндирилмир. Шякил 80-да Ал-Си

252
яринтиляринин щал диаграмы вя механики хассяляринин
силисиумун мигдарындан асылылыьы эюстярилмишдир.
АЛ4 вя АЛ9 евтектикайагядяр силуминляр термики
емалла мющкямляндириля билир. АЛ4-дян щазырланан
ортайцклянмиш деталлар сцни кющнялмяйя (Т1), ири
аьырйцклянмиш деталлар ися табланма вя сцни
кющнялмяйя уьрадылыр (Т6). АЛ9-дан щазырланан
тюкцкляри йцксяк пластиклик лазым олдугда табланмайа
(Т4), мющкямлийи артырмаг лазым олдугда ися табланма
вя сцни кющнялмяйя (Т6) уьрадырлар.
Ал-Ъу яринтиляри (АЛ7, АЛ19) термики емалдан
сонра нормал вя йцксяк температурда йцксяк механики
хассялярля йанашы, кясмя иля йахшы емал едилир. Лакин
бу яринтилярин тюкмя хассяляри писдир. Онлары бюйцк
чюкмя, гызмар чатлар ямяля эялмяси вя с. характеризя
едир. Ал-Ъу яринтиляри дя термики емалла мющ-
кямляндириля билир.
Ал-Мэ яринтиляринин тюкмя хассяляри писдир.
Лакин бу систем яринтиляр коррозийайа давамлылыг,
механики хассяляр вя кясмя иля йахшы емалолунма
габилиййятиля фярглянир. Эямигайырмада, авийасийада
ням мцщитдя ишляйян конструксийалары щазырламаг
цчцн тятбиг едилян АЛ8 вя АЛ27 яринтиляри 430 Ъ
температурдан табландылыр. Ал-Мэ яринтиляриня 1,5%
гядяр Си ялавя етдикдя (АЛ13, АЛ22) онларын тюкмя
хассяляри йахшылашыр.
350 Ъ температурадяк шяраитдя ишляйян деталлары
одадавамлы алцминиум яринтиляриндян щазырлайырлар.
Бунларын арасында 275-300 Ъ температурда ишляйян
АЛ1 яринтисиндян ян чох истифадя едилир. Онун
тяркибиндя Ъу, Мэ вя Ни вардыр. Мн, Ти, Ни, Эе, Зр ялавя
олунмуш АЛ33 вя АЛ19 яринтиляри даща одадавамлыдыр.

253
300 Ъ температурда ишляйян ири габаритли деталлары
АЛ21 яринтисиндян щазырлайырлар.
Ъядвял 14-дя тюкмя алцминиум яринтиляринин
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.

254
Ъядвял 14
Тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики
хассяляри
Ярин- Тер- Механики
Елементлярин мигдары, %
тиляр мики хассяляр
ин ема- м 0,2
Башга
мар- Мэ Си Мн Ъу лын
елементляр МПа
касы нювц
Ал-Си яринтиляри (силуминляр)
АЛ2 - 10-13 - - - Т2 180 90
АЛ4 0,17-0,3 8-10,5 0,25-0,5 -  0,15 Ти Т1 180 140
 0,15 Ти Т4 200 140
АЛ9 0,2-0,4 6-8 - -
 0,1 Бе Т5 220 160

Ал-Ъу яринтиляри
Т4 240 160
АЛ7 - - - 4-5 0,2 Ти
Т5 260 200
Т4 320 180
АЛ19 - - 0,6-1,0 4,5-5,3 0,15-0,35 Ти
Т5 360 250

Ал-Мэ яринтиляри
 0,07 Ти
АЛ8 9,5-11,5 - - - Т5 350 170
 0,07 Бе
0,05-0,15 Ти
АЛ27 9,5-11,5 - - - 0,05-0,22 Зр Т4 360 180
0,05-0,15 Бе
Одадавамлы яринтиляр
1,25,- Т5 260 200
АЛ1 - - 3,75-4,5 1,75-2,25 Ни
1,75 Т7 220 180
0,15- 0,1-0,25 Ър Т2 210 -
АЛ21 0,8-1,3 - 4,6-6,0
0,25 2,6-3,6 Ни Т7 220 200
0,8-1,2 Ни
АЛ33 - - 0,6-1,0 5,5-6,2 0,05-0,2 Зр Т7 280 180
0,15-0,3 Эе

255
14. Магнезиум вя онун ясасында
яринтиляр
Магнезиум ачыг боз рянэли гяляви-торпаг металдыр.
Онун сыхлыьы башга металлара нисбятян хейли аз (1,74
г/см3), яримя температуру 650 Ъ-дир. Щексагонал кристал
гяфяся маликдир. Техники магнезиум МГ90 (99,9% Мэ),
МГ95 (99,95% Мэ) вя МГ96 (99,96% Мэ) маркалары иля
бурахылыр. Тюкмя магнезиумун механики хассяляри
м=115 МПа; 0,2=25 МПа; =8%; 30 ЩБ, деформасийа
олунмуш магнезиумунки ися м=200 МПа; 0,2=90 МПа;
=11,5%; 40 ЩБ-дир.
Магнезиум кимйяви актив металдыр. Отаг
температурунда асанлыгла оксидляшяряк МэО ямяля
эятирир. 500-550 Ъ-дя щавада гыздырылдыгда ися
алышыб йаныр.
Магнезиумун мющкямлийи аз олдуьу цчцн
техникада онун алцминиум, синк, манган вя сиркониум
иля яринтиляриндян истифадя едирляр. Магнезиум
яринтиляри кичик сыхлыьа, йцксяк хцсуси мющкямлийя,
вибрасийаны удма габилиййятиня малик олдуьу цчцн
онлар авиасийа вя ракет техникасында интишар тап-
мышдыр. Уранла ялагяйя эирмядийи вя истилик
нейтронларыны удма габилиййяти кичик олдуьу цчцн
магнезиум яринтиляриндян нцвя реакторларынын бору
шякилли истилик елементляринин юртцйцнц щазырламаг
цчцн дя истифадя едирляр.
Магнезиум яринтиляринин тязйигля емал вя тюкмя
хассяляри писдир. Горуйуъу мцщитдя гювс гайнаьы,

256
контакт гайнаьы цсулу иля кафи гайнаг едилир, кясмя иля
йахшы емал едилир.
Алцминиум вя синк магнезиумла бярк мящлул вя
Мэ4Ал3 вя МэЗн2 бирляшмяляри ямяля эятиряряк
яринтинин механики хассялярини йцксялдир. Манган
магнезиум яринтисинин коррозийайа давамлылыьыны вя
гайнаголунма габилиййятини йахшылашдырыр.
Мэ-Зн яринтиляриня дахил едилян сиркониум
яринтинин дянясини хырдалашдырыр. Надир торпаг
елементляр магнезиум яринтиляринин одадавамлылыьыны
артырыр. 0,005-0,012% мигдарында бериллиум ися яримя,
тюкмя вя термики емал заманы магнезиумун
оксидляшмясини зяифлядир.
Магнезиум яринтиляринин термики емалы
алцминиум яринтиляринин термики емалына бянзяйир.
Магнезиум яринтиляри эцълц ликвасийа иля характеризя
олунур. Она эюря дя бу яринтилярин техноложи
хассялярини йахшылашдырмаг цчцн онлары щомоэенляш-
дириъи табалмайа уьрадырлар. Яринтилярин пластиклийи
йенидянкристаллашма табалмасы йолу иля артырылыр.
Магнезиум яринтиляри табланмайа вя кющнялмяйя дя
уьрадылыр. Щям дя отаг температурунда кющнялмя баш
вермир, сцни кющнялмя мцддяти ися алцминиум
яринтиляриндя олдуьундан чохдур.
Кющнялмя иля мющкямлянмя леэирляйиъи
елементлярин тясириндян асылыдыр, щям дя бу тясир
яринтинин истисмар температурундан асылыдыр. Отаг
температурунда ишлямяк цчцн магнезиум яринтилярини
сериум, неодим вя калсиумла леэирлямяк даща йахшы
нятиъя верир. Алцминиум вя синк магнезиум
яринтилярини нисбятян аз мющкямляндирся дя, бу
елементляр яринтийя даща чох дахил едиля билир вя 150-
200 Ъ температурадяк йцксяк мющкямлийи тямин едир.

257
Она эюря дя магнезиумун алцминиум вя синкля яринтиси
даща эениш тятбиг едилир.
Магнезиум яринтиляри деформасийа олунан (МА) вя
тюкмя (МЛ) яринтиляря бюлцнцр. Бу яринтиляр щям
цмуми тяйинатлы, щям дя йцксяк мющкямликли вя
одадавамлы яринтиляр кими истифадя едиля билир.
Деформасийа олунан магнезиум яринтиляриня магне-
зиумун алцминиум, синк вя манганла яринтиси аиддир,
щям дя манганлы яринтиляр термики емалла
мющкямляндирилмир. Мэ-Мн яринтиляриня МА1 вя МА8
аиддир. МА1 яринтисинин структуру манганын
магнезиумда бярк мящлулундан вя манган кристал-
ларындан ибарятдир. МА8 яринтиси МА1 яринтисиндян
0,2% Ъе иля леэирлянмясиля фярглянир. Сериум яринтидя
нарын дисперс Мэ4Ъе щиссяъикляри шяклиндя айрылараг
яринтинин механики хассялярини йахшылашдырыр.
Мэ-Ал-Зн системли яринтилярдя 4-9% Ал, 0,2-1,5%
Зн, 0,15-0,5% Мн олур. Синк яринтинин мющкямлийини
артырмагла йанашы, пластиклийини дя артырыр. Бу
системли яринтилярдян МА2 (3-4% Ал; 0,2-0,8% Зн; 0,15-
0,5% Мн) вя МА5 (7,8-9,0% Ал; 0,2-0,8% Зн; 0,15-0,5% Мн)
ян чох тятбиг олунур.
Тюкмя магнезиум яринтиляри кимйяви тяркибиня
эюря деформасийа олунан яринтиляря йахындыр. Бу
яринтиляря дя алцминиум, синк, манган, силисиум,
сиркониум, сериум кими елементляр дахил едилир, лакин
онларын мигдары деформасийа олунан яринтиляр-
дякиндян чох олур.
Тяркибиндя 5-10% Ал, 0,2-0,3% Зн олан Мэ-Ал-Зн
яринтиляри ян чох тятбиг едилир. Бу яринтиляр МЛ4,
МЛ5, МЛ6 иля маркаланыр. МЛ8, МЛ12, МЛ15, МЛ17,
МЛ18 маркалы Мэ-Зн-Зр системли яринтиляр (4-9% Зн,
0,6-1,1% Зр), щямчинин сиркониум вя надирторпаг

258
елементлярля леэирлянмиш МЛ9, МЛ10, МЛ11, МЛ19
маркалы яринтиляр одадавамлы яринти кими ишлядилир.
Тюкмя магнезиум яринтиляри иридяняли олдуьу
цчцн онларын механики хассяляри деформасийа олунан
яринтиляря нисбятян бир гядяр зяифдир. Магнезиум
яринтиляринин майеахыъылыьы да аздыр. МЛ5 вя МЛ6
яринтиляри нисбятян йахшы тюкмя хассяляриня
маликдир. Онлары щям торпаг гялибляря, щям дя кокиля
тюкмяк олур. Бу яринтилярдян сцрят гутулары,
мцщярриклярин картерляри вя с. кими деталлар
щазырланыр.
Магнезиум яринтиляри авиасийада, ракет
техникасында, идаряолунан мярмилярин електрон
апаратларынын ъищазларында вя с. тятбиг едилир.

259
15. Мис вя мис ясаслы яринтиляр

15.1. Мис вя онун хассяляри


Мис, сыхлыьы 8,94 г/см3, яримя температуру 1083 Ъ
олан гырмызы рянэли металдыр. Полиморф чеврилмяйя
уьрамайан мис цзцмяркязли куб кристал гяфяся маликдир.
Тямиз мис йцксяк електрик вя истилик
кечириъилийи, пластиклик, ширин суда, дяниз суйунда,
бир сыра кимйяви маддяляр мцщитиндя коррозийайа
давамлылыдыьы иля сяъиййялянир. Мисин хцсуси
електрик мцгавимяти 0,0175 мкОм.м-дир. Тюкмя мисин
хассяляри м=150-200 МПа, 0,2=35 МПа, =20-25%,
гызмарйайылмыш мисин механики хассяляри ися
м=250МПа, 0,2=95 МПа, =95% тяшкил едир. Ахыъылыг
щяддинин кичик олмасы вя бащалыьына эюря тямиз мис
конструксийа материалы кими тятбиг едилмир. Тямиз мис
ясасян електротехникада вя радиотехникада тятбиг едилир.
Тямизлик дяряъясиндян асылы олараг мис М00
(99,99% Ъу), М0 (99,97% Ъу), М1 (99,9% Ъу), М2 (99,7%
Ъу), М3 (99,5% Ъу) вя М4 (99,0% Ъу) маркалары иля
бурахылыр. Електрик нагили сифятиля адятян М0 вя М1,
електроника вя електротехникада М0 вя М00 маркалы
мисдян истифадя едилир.
Мисля гаршылыглы тясириня эюря ашгарлары цч
група бюлмяк олар.
1. Мисля бярк мящлул тяшкил едян елементляр: Ни,
Зн, Сб, Сн, Ал, АС, Фе, П вя б. Бу ашгарлар, хцсусян Сб вя
Ас мисин електрик вя истилик кечириъилийини кяскин

260
сурятдя азалдыр. Сб ейни заманда мисин тязйигля
емалыны да чятинляшдирир.
2. Пб, Би вя б. кими практики олараг мисдя щялл
олмайан елементляр. Бунлар дянялярин кянарында
топланан тезярийян евтектика ямяля эятирир ки, бу да
тязйигля емалы чятинляшдирир. Тяркибиндя 0,005% Би
олан мис тязйигля гызмар емал заманы даьылыр. Лакин бу
елементляр мисин електрик кечириъилийиня аз тясир
едир.
3. Мисля Ъу2О вя Ъу2С бирляшмяляри ямяля эятирян
оксиэен вя кцкцрд. Кцкцрд мисин кясмя иля емалыны
йахшылашдырыр. Бу бирляшмяляр Ъу-Ъу2О вя Ъу-Ъу2С
евтектикалары ямяля эятиряряк мисин кюврякляшмясиня
сябяб олур. Оксиэен бярк мящлула дахил олдугда електрик
кечириъилийини писляшдирир.

261
Шякил 81-дя мцхтялиф гатышыглары олан тюкмя
мисин микроструктуру верилмишдир.
Тяркибиндя Ъу2О бирляшмяси олан мис щидроэенли
мцщитдя гыздырылдыгда щидроэен мисин дахилиня
диффузийа едир, Ъу2О+Щ22Ъу+Щ2О реаксийасы
нятиъясиндя ямяля эялян су бухары щяъми
эенишляндирир, металын бязи сащяляриндя тязйиг артыр
вя микрочатлар ямяля эялир. Беля щадисяйя «щидроэен
хястялийи» дейилир.
Мис вя онун яринтиляри йахшы техноложи хассяляря
маликдир. Мис йахшы деформасийа едилир, гайнаг олунур

Шякил 81. Тюкмя мисин


микроструктуру. Х200:
а – 0,2% Би гатышыьы
олан;
б – 0,3% Пб гатышыьы
олан;
ъ – 0,1% С гатышыьы
олан.

262
вя лещимлянир, анъаг кясмя иля нисбятян пис емал
едилир.
Мис атмосфер шяраитиндя, ширин суда, дяниз
суйунда вя диэяр агрессив мцщитдя йахшы
коррозийайадавамлылыьа маликдир. Лакин, кцкцрд
газында вя аммонйакда давамлылыьы писдир.

15.2. Мис яринтиляринин тяснифаты вя


маркаланмасы
Мис яринтиляри техноложи хассялярня эюря тюкмя
вя деформасийа олунан, термики емалла мющкямлянян вя
мющкямлянмяйян яринтиляря бюлцнцр. Кимйяви
тяркибиня эюря мис яринтиляри ики група бюлцнцр: 1.
ясас леэирляйиъи елементи синк олан – бцрцнъ; 2. мисин
синк дя дахил олмагла (лакин тякъя синк йох) башга
елементлярля яринтиси – тунъ. Бцрцнъ Л, тунъ ися Бр
щярфляриля маркаланыр. Бу щярфлярдян сонра
леэирляйиъи елементлярин ишаряляри вя даща сонра
рягямляр йазылыр. Леэирляйиъи елементляр бу гайдада
ишарялнир: О – Сн, Ц – Зн, Мц – Мн, Ж – Фе,  – Ал,  –
П, Б – Бе, Х – Ър вя с.
Щярифлярдян сонра эялян рягямляр леэирляйиъи
елементин фаизля мигдарыны эюстярир. Лакин, бцрцнъ вя
тунъдан, деформасийа олунан вя тюкмя яринтилярдян
ютрц рягямлярин дцзцлцшц фярглидир. Беля ки,
деформасийа олунан бцрцнълярдя Л щярфиндян сонра
эялян рягямляр яринтидя мисин фаизлярля мигдарыны
эюстярир. Мясялян, Л80 бцрцнъцндя мисин мигдары 80%-
дир, галан щисся ися синкдир. Бцрунъ леэирлянмиш
олдугда щямчинин леэирляйиъи елементлярин ишаряси вя
леэирляйиъи елементлярин мигдары эюстярилир. Мясялян,
ЛЖМц 59-1-1 маркалы бцрцнъцн тяркиби 59% Ъу, 1% Фе,

263
1% Мн вя 39% Зн-дян ибарятдир. ЛАЖ 60-1-1 бцрцнъцнцн
тяркиби ися 60% Ъу, 1% Ал, 1% Фе вя 38% Зн-дян
ибарятдир. Деформасийа олунан тунъларда ися ясас ком-
понентин – мисин мигдары эюстярилмир вя бцтцн
елементлярин мигдарыны 100%-дян чыхмагла тяйин
едилир. Мясялян, БрОЦС 4-4-2,5 маркалы тунъун
тяркибиндя елементлярин мигдары ашаьыдакы кимидир:
4% Сн, 4% Зн, 2, 5% Пб вя 89,5% Ъу вар. БрАЖН 10-4-4
тунъунун ися тяркиби 10% Ал, 4% Фе, 4% Ни вя 82% Ъу-
дан ибарятдир.
Тюкмя бцрцнълярдя вя тунъларда компонентлярин
фаизля орта мигдары билаваситя компоненти ишаряляйян
щярифдян сонра йазылыр. Щямчинин деформасийа олунан
бцрцнълярдян фяргли олараг тюкмя бцрцнъ маркаларында
мисин мигдары йазылмыр. Мясялян, ЛЦ16К4 бцрцнъцнцн
тяркиби 16% Зн, 4% Си вя 80% Ъу-дан, Бр05Ц5С5
тунъунун тяркиби ися 5% Сн, 5% Зн, 5% Пб вя 85% Ъу-дан
ибарятдир.

15.3. Бцрцнъляр
Йахшы техноложи вя механики хассяляриня эюря
истяр бинар (икили), истярся дя чохкомпонентли
бцрцнъляр техникада эениш тятбиг едилир. Бцрцнълярин
структуру онун кимйяви тяркибиля мцяййян едилир. Бу
барядя Ъу-Зн щал диаграмы (шякил 82) тясяввцр верир.
Ъу-Зн системиндя ясас фаза олан -бярк мящлулдан
ялавя ,  вя  фазалары да ямяля эялир. Ян чох ишлядилян
бцрцнълярин структуру  вя йа +' фазаларындан ибарят
олур. -фаза мисин цзцмяркязли кристал гяфясиндя
синкин бярк мящлулу, -фаза ися щяъмимяркязли ЪуЗн
базасында сащманланмыш бярк мящлулдур. -мящлулда
синкин щяллолма щядди 39% тяшкил едир.
264
Шякил 83-дя  вя +', бцрцнъляринин

Шякил 82. Ъу-Зн щал диаграмы (а) вя синкин


мигдарынын бцрцнъцн механики хассяляриня тясири.
микроструктуру эюстярилмишдир.
Температур йцксялдикдя (454-468 Ъ) нисбятян бярк
вя кювряк олан '-фазада атомларын сащманланмыш
дцзцлцшц позулур вя пластик хассяли -фаза йараныр. -
фаза Ъу5Зн8 електрон бирляшмяси, -фаза ися ЪуЗн3
бирляшмяси ясасянда бярк мящлулдур.

265
Шякил 83,б-дян эюрцндцйц кими бцрцнълярин
механики хассяляри синкин мигдарындан асылыдыр.
Структур -бярк мящлулдан ибарят икян синкин мигдары
артдыгъа бцрцнъцн механики хассяляри йцксялир.
Структурда '-фаза ямяля эялдикъя пластиклик азалыр,
мющкямлик ися синкин 45% мигдарына гядяр артмагда
давам едир. Синкин мигдары 45%-дян чох олдугда
бцрцнъцн структуру тякъя '-фазадан ибарят олур. Бу
фазанын чох кювряк олмасы бцрцнъцн мющкямлийинин
кяскин сурятдя ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Синкин
мигдары даща да артдыгда ', '+ фазаларындан ибарят
структурлар механики хассялярин ашаьы гиймятлярини
сахлайыр.
Бцрцнъляр йахшы деформасийа олма габилиййятиля
фярглянир. Бирфазалы -бцрцнъляр даща йцксяк
пластиклийя малик олмагла сойуг щалда да йахшы
деформасийа олунур. Икифазалы (+') бцрцнъляр '
чеврилмя температурундан йухары гыздырылдыгдан сонра
даща йахшы деформасийа олунур. Гыздырылма
температуру адятян 700 Ъ тяшкил едир.

Шякил 83. -бцрцнъцн (а) вя (+)-бцрцнъцн (б)


микроструктуру.
266
Икифазалы бцрцнъляр чох заман Ал, Фе, Ни, Сн, Мн,
Пб вя б. елементлярля леэирлянир. Беля бцрцнъляр хцсуси
бцрцнъ вя йа чохкомпоненили бцрцнъ адланыр.
Леэирляйиъи елементляр бцрцнъцн мящкямлийини вя
бярклийини артырыр, пластиклийини азалдыр. Бцрцнъя
никел дахил етдикдя '-фаза азалыр вя мцвафиг сурятдя
пластиклик артыр. Гурьушун кясмя иля емалы
йахшылашдырыр, Ал, Зн, Си, Мн вя Ни коррозийайа
давамлылыьы артырыр.
Техноложи хассяляриня эюря бцрцнъляр
деформасийа едилян вя тюкмя бцрцнъляря айрылыр.
Деформасийа едилян бир фазалы -бцрцнълярдян Л96
(томпак), Л80 (йарымтомпак) вя Л68 даща йцксяк
пластиклийя маликдир. Л59, Л60, Л62 бцрцнъляринин
пластиклийи ашаьыдыр. Онлары икифазалы (+')
бцрцнъляр кими гызмар деформасийа етмяк мяслящят
эюрцлцр.
ЛАЖ 60-1-1 вя ЛЖМц 59-1-1 маркалы
чохкомпонентли бцрцнъляр атмосфер шяраитиндя, ширин
суда вя дяниз суйунда йцксяк коррозийайа давамлылыьа
маликдир. Галайла ялавя леэирлянмиш Л070-1 вя Л062-1
маркалы бцрцнъляр дяниз суйунун тясириня даща
давамлыдыр. Бу бцрцнъляря «дяниз бцрцнъц» дя
дейирляр. ЛС59-1 маркалы бцрцнъ ися чубуг шяклиндя
бурахылыр вя автомат дязкащларда кясмя иля емал
едилир.
Тюкмя бцрцнъляр йахшы майеахыъылыьына
маликдир, онларын ликвасийа мейли зяифдир. Бу
бцрцнъляр йахшы антифриксион хассяляря маликдир.
Фасонлу тюкмя цчцн истифадя олунан бцрцнъляр бир
сыра компонентлярля леэирлянир ки, бу да онларын
майеахычылырыны вя коррозийайа давамлылыьыны
артырыр.
267
Ъядвял 15-дя бязи деформасийа олунан вя тюкмя
бцрцнълярин структуру, тяркиби вя механики хассяляри
верилмишдир.

Ъядвял 15
Бцрцнълярин кимйяви тяркиби вя механики хассяляри
Кимйяви тяркиби,
Механики хассяляри
%
Бцрцнъцн Стру-
Леэирляйиъи Бярк- Тятбиги
маркасы ктуру м,
Ъу елементляр, , % лийи,
МПа
% НВ
Деформасийа олунан бцрцнъляр (ГОСТ 15527-70)
Лент, вяряг,
Л90 (томпак)  88-91 - 260 45 530
бору
Лент,
Л80  79-81 - 320 52 550
мяфтил
Лент,
Л63  62-65 - 330 50 560 мяфтил,
чубуг
ЛС59-1  59-60 0,8-1,9 Пб 400 45 900 Золаг, чубуг
0,6-1,2 Фе;
0,1-0,4 Ал; Мяфтил,
ЛЖМц59-1-1  57-60 450 50 880
0,3-0,7 Сн; бору
0,5-0,8 Мн
0,75-1,5 Ал;
ЛАЖ60-1-1  58-61 450 45 Бору, чубуг
0,75-1,5 Фе
Тюкмя бцрцнъляр (ГОСТ 17711-80)
Арматур,
78- ъи-
ЛЦ16К4  3,0-4,5 Си 300 15 100
81 щазларын
деталлары
Мясул тяйи-
натлы
3,0-4,0 Мн;
ЛЦ40Мц3Ж  53-58 500 10 100 деталлар,
0,5-1,5 Фе
эями
винтляри
ЛЦ23А6Ж3Мц2  64-68 4,0-7,0 Ал; 700 7 160 Сонсуз винт-
2,0-4,0 Фе; ляр, сыхыъы
268
винт гайка-
1,5-3,0 Мн лары

15.4. Тунълар
Мисин галай, алцминиум, гурьушун, берилиум,
силисиум, хром вя башга елементлярля икили вя йа
чохкомпонентли яринтиляри олан тунъ эениш тятбиг
олунур. Тунъун тяркибиндя синк дя ола биляр, лакин о,
тунъа ясас леэирляйиъи елемент кими йох, башга
елементлярля бирликдя дахил едилир.
Машынгайырмада ян чох ишлядилян тунъ чох

Шякил 84. Ъу-Сн системинин щал диаграмы (а) вя галайын


мигдарынын Ъу-Сн яринтиляринин механики хассяляриня
тясири (б).
гядимдян мялум олан галайлы тунъдур.
Шякил 84-дя Ъу-Сн системинин щал диаграмы вя
механики хассяляринин галайын мигдарындан асылылыьы
верилмишдир. Ъу-Сн системиндя -фаза (галайын
269
цзцмяркязли куб гяфясли мисдя бярк мящлулу), -фаза
(Ъу5Сн), -фаза (Ъу31Сн8), -фаза (Ъу3Сн) вя -фаза
(кимйяви бирляшмя ясаслы бярк мящлул) кими фазалар
ямяля эялир. Мцвазинят щалында галайын мисдя щяллол-
ма габилиййяти 15,8%-дир. Лакин Ъу-Сн системли
яринтиляр гейримцвазинят кристаллашмайа мейлли
олдуьу цчцн галайын 5-6% мигдарындан башлайараг
яринтидя (+)-евтектикасы ямяля эялмяйя башлайыр.
Чох йаваш сцрятля сойудулдугда -фаза  вя -
фазаларына парчаланыр. Лакин реал шяраитдя тунъ  вя -
фазаларындан ибарят олур.
Тунъларын щал диаграмында ликвидус вя солидус
хятляри арысындакы мясафя бцрцнъляря нисбятян хейли
бюйцкдцр. Буна эюря дя икикомпонентли галайлы
тунъларын характерик хцсусиййяти онларын майе
ахыъылыьынын ашаьы олмасы, пайланмыш мясамялик вя
нисбятян йаваш эедян диффузийа просесляри иля ялагядар
ликвасийайа мейлли олмасындан ибарятдир. Беляликля,
икили галайлы тунъларын тюкмя хассяляри зяиф, щям дя
баща олдуглары цчцн онлары ялавя олараг синк, гургушун,
никел, фосфорла леэирляйирляр.
Практикада тяркибиндя 10-12% гядяр галай олан
тунълардан истифадя едирляр. Галайын мигдары 12%-дян
чох олдугда тунъ кюврякляшир.

270

Шякил 85. Тяркибиндя 6% Сн олан тунъун микроструктуру


(х250): а – тюкмядян сонра; б – табалмадан сонра.
Шякил 85-дя тюкмя вя табалмайа уьрадылмыш
галайлы тунъун микроструктуру верилмишдир.
Цмумиййятля галайлы тунълары тюкмя вя
деформасийа олунан тунълара бюлмяк олар.
Тюкмя галайлы тунъа синк вя гурьушун ялавя
едилмяси тунъун тюкмя хассялярини йахшылашдырыр.
Тюкмя тунълардан мцряккяб формалы, о ъцмлядян бядии
тюкцкляр щазырланыр. Йцксяк коррозийайа давамлылыг
агрессив мцщитдя ишляйян вя ейни заманда йахшы
електрик вя истилик кечириъилийиня малик арматураны
тюкмя тунъдан щазырламаьа имкан верир.
Йцксяк йейилмяйядавамлылыг вя кичик сцртцнмя
ямсалы тунълары ян йахшы антифриксион материаллар
сырасына чыхарыр. Галайлы тунъа бир гядяр гурьушун
ялавя едилмяси антифриксион хассялярин даща да
йахшылашмасына сябяб олур.
Деформасийа олунан тунълар чубуг, лент вя мяфтил
шяклиндя щазырланыр. Бу тунъларын структуру -фазадан
ибарят олмалыдыр. Тязйигля емалы асанлашдырмаг цчцн
галайлы тунълары 700-750 Ъ температурда
щомоэенляшдириб, сонра сцрятля сойудурлар.
Галайлы тунълар баща олдуьу цчцн чох вахт
алцминиумлу тунълардан истифадя едирляр. Бу тунълары
ялавя олараг Ни, Мн, Фе вя б. елементлярля
леэирляйирляр. Тяркибиндя 9% гядяр алцминиум олан
тунъларын структуру -фазадан ибарят олур. Алцми-
ниумун мигдары артдыгъа структурда (+')-евтектоид
ямяля эялир. Икифазалы тунъларын мющкямлийи чох олса
да, онларын пластикийи аздыр. Дямир ялавя олунмасы
тунъун дянялярини хырдаландырыр, механики вя
антифриксион хассялярини йахшылашдырыр. Никел
механики хассяляри вя йейилмяйя давамлылыьы
йцксялдир.
271
Бирфазалы алцминиумлу тунълар йцксяк
пластиклийя маликдир вя дярин штамплама цчцн
ишлядилир, икифазалы тунълар ися гызмар деформасийа
вя йа тюкмя цсулу иля мямуллар щазырламаг цчцн
истифадя едилир. Алцминиумлу тунъларын тюкмя
хассяляри галайлы тунълардан писдир, лакин онлар
тюкцклярин йцксяк сыхлыьыны тямин едир.
3,5% гядяр силисиумла леэирлянмиш тунълар йцксяк
механики хассяляря вя коррозийайа давамлылыьа
маликдир. Бу тунълар 250 Ъ температурадяк ишляйян
ъищазларын вя радио апаратларынын йайларынын вя
башга еластиклик тяляб олунан деталларынын ща-
зырланмасы цчцн тятбиг едилир.

Ъядвял 16
Тунъларын тяркиби вя механики хассяляри
Механик
и
Кимйяви тяркиби, % хассяляр
Тунъларын и Тятбиг
маркасы  м, сащяси
,
Сн Ал Зн П Фе Пб Ни МП
%
а
Деформасийа олунан тунълар
Аппарат вя
3,5- 0,2-
БрОФ 4-0,25 - - - - - 340 52 ъищазларын
4,0 0,3
боруъуглары
6,0- 0,1- Лент, золаг,
БрОФ 6,5-0,15 - - - - - 400 65
7,0 0,15 чубуглар
Лент, золаг,
3,5- 3,0-
БрОЦ 4-3 - - - - - 350 40 чубуг,
4,0 5,0
мяфтил
Оймаг вя йас-
тыгларда
3,0- 3,0- 1,5-
БрОЦС 4-4-2,5 - - - - 350 40 арагаты цчцн
5,0 5,0 3,5
лент вя золаг-
лар
БрАЖ 9-4 - 8,0- - - 2,0- - - 600 40 Чубуг, бору,
10,0 4,0 лент, дишли
272
9,5- 3,5- 3,5- чарх, оймаг
БрАЖН 10-4-4 - - - - 650 35
11 5,5 5,5 вя с.
Тюкмя тунълар
Мцряккяб
тюкмя,
9,0- 0,4-
Бр010Ф1 - - - - - 250 7 йастыг,
11,0 1,1
дишли
чархлар
Су вя бухар
4,0- 4,0- 4,0- арматуру,
Бр05Ц5С5 - - - - 180 4
6,0 6,0 6,0 дишли
чархлар
5,0- 5,0- 1,0- Бядии
БХ - - - - - -
7,0 7,0 4,0 тюкцкляр

Тяркибиндя 2,0-2,5% Бе олан тунълар дисперс


мющкямлянян яринтиляря аиддир. Бериллиумун мисдя
щялл олма габилиййяти 0,2% олмасына бахмайараг, бу
тунълар (мясялян БрБ2) 800 Ъ температурдан суда
табландырылдыгда бирфазалы -структура малик олур.
300-350 Ъ температурда сцни кющнялмядян сонра ися
нарындисперсли ЪуБе фазасынын айрылмасы нятичясиндя
м=1200 МПа вя =4% механики хассяляр алыр.
Бериллиумлу тунълар йахшы коррозийайа давамлылыьа
малик олмагла йанашы, йахшы гайнаг вя кясмя иля емал
едиля билир. Бу тунълар авиасийа ъищазларынын мясул
деталларыны (мембрана, йай вя с.) щазырламаг цчцн
тятбиг едилир.
Бязи тунъларын тяркиби вя механики хассяляри
ъядвял 16-да верилмишдир.

273
16. Антифриксион материаллар вя
лещимляр

16.1. Галай, гурьушун, синк вя алцминиум


ясаслы антифриксион материаллар
Машынгайырмада йастыг ичликляри щазырламаг
цчцн антифриксион материаллардан истифадя едирляр.
Антифриксион материаллара олан ясас тялябат валын
полад сятщи иля сцртцнмядя кичик сцртцнмя ямсалы вя
йцксяк йейилмяйя давамлылыгдыр. Бунун цчцн материал
бир тяряфдян кифайят гядяр бярк олмалы, лакин валын
йейилмясиня сябяб олмамалыдыр. Диэяр тяряфдян
материал кифайят гядяр пластик олмалы вя йерли
эярэинликляр тясириндян асан деформасийа едиля
билмялидир. Сцртцнмя ямсалынын кичик олмасы цчцн
антифриксион мартериал сцртэц йаьыны сятщдя сахлайа
билмялидир.
Йцксяк антифриксион хассяляр яринтинин щетероэен
структуру иля – йумшаг, пластик ясасда бярк
щиссяъиклярин гарышыьы иля тямин едилир. Вал
фырландыгда йейилмяйя давамлылыьы тямин едян бярк
щиссяъикляря сюйкянир, ясас йумшаг кцтля ися нисбятян
тез йейиляряк вала уйушур вя йаьын сиркулйасийасыны
тямин едян микроскопик каналлар ямяля эятирир.
Йастыг ичликляри йцксяк механики хассяляря малик
олмалы, бюйцк тязйигя давам эятирмяли, сцртцнмядян
йаранан истилийи кянар етмяк цчцн йахшы
истиликкечириъилийиня малик олмалыдыр.

274
Сцрцшмя йастыглары цчцн чугун вя тунъ
ичликлярдян вя баббитдян истифадя едилир.
Антифриксион чугунлар вя тунълар щаггында мцвафиг
бюлмялярдя мялумат верилмишдир. Чугун ичликляр
нисбятян бюйцк сцртцнмя ямсалы олдуьу цчцн аз
мясулиййятли йастыгларда тятбиг олунур. Йастыг ичлийи
цчцн перлит ясаслы вя структурунда чох графит олан
чугунлардан истифадя едилир.
Тунъ ичликляр итиэедишли мцщярриклярдя бюйцк
тязйигдя вя динамик иш режиминдя тятбиг едилир. Йастыг
ичликлярини ясасян галайлы вя гурьушунлу тунълардан
щазырлайырлар.
Тунъла йанашы ян эениш тятбиг едилян
антифриксион яринтиляр галай вя гурьушун ясаслы
баббитляр, щямчинин синк вя алцминиум ясаслы
яринтилярдир.
Галайлы баббитляр тяркибиндя Ъу вя Ъд олан Сн-Сб
системли яринтилярдир. Бунлара Б88 (88% Сн ) вя Б83
(83% Сн) аиддир. Бу баббитлярин йумшаг, пластик ясасы
сцрмянин галайда -бярк мящлулу, бярк щиссяъикляр ися
СнСб бирляшмяси ясасында бярк мящлулдан – '-
фазасындан ибарятдир. Галайлы баббитлярдян ири эями
дизелляринин, турбокомпрессорларын, електрик
машынларынын вя башга аьыр йцклц машынларын
йастыглары цчцн истифадя едирляр.
Нисбятян аз йцклянян йастыглары щазырламаг цчцн
Б16, БН, БС6 маркалы гурьушунлу баббитлярдян истифадя
едилир. Бу баббитляр Пб-Сн-Сб-Ъу системли
яринтилярдир. Онларын структурунда йумшаг ясас
галайын, сцрмянин вя мисин гурьушунда -бярк
мящлулундан, бярк щиссяъикляр ися СнСб, Ъу3Сн вя
Ъу2Сб бирляшмяляриндян ибарятдир.

275
Ъядвял 17-дя бязи галайлы вя гурьушунлу
баббитлярин, тунъларын вя антифриксион чугунларын
характеристикасы верилмишдир.
Йастыг ичликляри щазырламаг цчцн синк ясаслы
ЦАМ 10-5 (10% Ал, 5% Ъу) вя ЦАМ 9,5-1,5 (9,5% Ал, 1,5%
Ъу) яринтиляриндян истифадя едилир. Йцксяк
антифриксион хассяляриня вя мющкямлийиня эюря бу
яринтиляр 100 Ъ температурадяк ишляйян йастыгларда
тунъу явяз едя билир.
Алцминиум ясаслы антифриксион яринтилярин ясас
компонентляри алцминиумла щетероэен структур тяшкил
едян Сн, Ъу, Ни вя Си-дир. Бу яринтиляря АО3-1, АО9-2,
АО20-1 вя с. мисал ола биляр.

276
Ъядвял 17
Антифриксион материалларын характеристикасы
Поладла сцртцнмя
Йол верилян иш режими
Бярклик, ямсалы
Материал
НВ Йаьсыз Йаьлы П·10-5 В, ПВ·10-5
сцртцнмя сцртцнмя Па м/сан Па· м/сан
Баббитляр:
Б83 300 150 50 750
0,07-0,12 0,004-0,006
Б16 300 100 30 30
Тунълар:
Бр010Ф1 1000 150 10 150
Бр05Ц5С5 600 0,1-0,2 0,004-0,009 80 3 120
БрС30 250 250 12 300
Антифриксион чугунлар:
АЧС-1 2200 0,008 25 5 100
0,12-0,23
АЧС-3 1600 0,016 60 0,75 45

16.2. Лещимляр
Лещимляр нисбятян кичик яримя температуруна вя
яримиш щалда лещимлянян металы ислатма
габилиййятиня малик олмалыдыр.
Лещимляр йумшаг вя бярк лещимляря бюлцнцр.
Йумшаг лещимлярин яримя температуру ашаьы олур.
Онлар йалныз лещим йеринин киплийини тямин едир.
Механики хассяляри зяиф (м=50-70 МПа) олдуьу цчцн
лещимлянмиш щиссяляр механики йцк тясириня мяруз
гала билмяз. Йумшаг лещим сифятиля ясасян яримя
температуру 200-300 Ъ олан Пб-Сн яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ОЪ-60, ОЪ30 вя с. иля
ишарялянир. Бу ишарялярдя рягямляр галайын фаизлярля
мигдарыны эюстярир.
Бярк лещимлярин яримя температуру нисбятян
йцксяк олур. Онларла лещимлямяк чятин олса да лещим
йери нисбятян йцксяк механики хассяляря малик олур.
277
Мис яринтилярини лещимляйяркян лещим йеринин
мющкямлийи ясас металын мющкямлийиня йахын олур.
Бярк лещим сифятиля яримя температуру 800-900 Ъ олан
бцрцнъдян вя Ъу-Зн-Аэ яринтисиндян истифадя едилир.

278
17. Пластик кцтляляр

17.1. Пластик кцтлялярин тяркиби вя


тяснифаты
Мцасир машынгайырмада сон заманлар пластик
кцтляляр эениш тятбиг едилир. Пластик кцтляляр бир чох
щалларда ялван металлары вя щямчинин полады вя чугуну
явяз едя билир.
Пластик кцтлялярин ясасыны йцксяк молекулйар
бирляшмяляр – полимерляр тяшкил едир. Пластик кцтлядя
полимер битишдириъи ролу ойнайыр. Пластик кцтлялярин
тяркибиня мцхтялиф ашгарлар, долдуруъулар,
стабилизаторлар, пластификаторлар, бяркидиъиляр,
рянэляйиъиляр вя с. дахил олур. Бунларын мигдарыны
дяйишмякля ейни ясаслы пластик кцтлянин хассялярини
дяйишмяк олур.
Долдуруъулар адятян полимеря нязярян инерт ма-
териаллардан ибарят олур. Долдуруъу сифятиля аьаъ уну,
каьыз, памбыг парча, кюмцр тозу, мика (слйуда), азбест,
графит, кварс уну, дямир овунтусу вя с. тятбиг едилир.
Долдуруъулар пластик кцтлянин механики хассялярини
йцксялтмяк, гиймятини ашаьы салмаг, диэяр
параметлярини дяйишмяк мягсяди иля гатылыр вя кцтляъя
30-70% ола билир.
Долдуруъуну битишдириъи иля щопдурдугдан сонра
монолит кцтля шяклиндя пресляйирляр.
Стабилизаторлар пластик кцтлялярин
молекулларынын структурунун вя хассяляринин ящатя
едян мцщитин тясири алтында дяйишилмясинин
279
(кющнялмянин) гаршысыны алмаг мягсяди иля гатылыр.
Пластификаторлар (олеин туршусу, стеарин,
дибутилфталат вя с.) пластик кцтляйя еластиклик верир,
онларын шахтайа вя ода давамлылыьыны артырыр.
Бяркидиъиляр термореактив битишдириъинин
бяркимя просесинин катализатору ролуну ойнайыр.
Битишдириъиляр (полимерляр) термопластик вя
термореактив полимерляря бюлцнцр. Термопластик
полимерляр гыздырылдыгда йумшалыр, сойудулдугда ися
бяркийир. Бу заман щеч бир дюнмяз кимйяви чеврилмя
баш вермир. Термопластик полимер ясаслы пластик
кцтляляр термопластик кцтля (термопласт) адланыр.
Термореактив полимерляр (реактопластлар)
гыздырылдыгда дюнмяз кимйяви чеврилмяйя уьрайараг
бяркийир, нятиъядя мцхтялиф мцщитлярдя щяллолма вя
формасыны дяйишмя габилиййятини итирир.
Долдуруъунун нювцня эюря пластик кцтляляр беля
тясниф олунур: аьаъ уну, графит, талк вя с. долдуруъулу
овунтулу пластик кцтляляр – карболитляр; лифли
долдуруъулу пластик кцтляляр – волокнитляр,
шцшяволокнитляр, азбоволокнитляр; тябягяли ашгарлы
пластик кцтляляр – эетинакс, текстолит, шцшятекстолит,
азботекстолит, тахта тябягяли пластик; газ долдуруъулу
пластик кцтляляр.
Тятбигиня эюря пластик кцтляляр шярти олараг
гцввя (конструксийа, фриксион вя антифриксион, електрик
изоляедиъи) вя гейри-гцввя (оптик шяффаф, истилик
изоляедиъи, кимйяви дяйанятли, кипляшдириъи вя с.)
пластик кцтляляриня бюлцнцр.
Пластик кцтлялярин ясас хассяляри кичик сыхлыг вя
истилик кечириъилийи, бюйцк истидян эенишлянмя,
йахшы електрик изоля етмя, кимйяви дяйанятлик,
фриксион вя антифриксион хассяляридир. Пластик

280
кцтлялярин хцсуси мющкямлийи (м/) поладла мцгайися
едиля билир. Онлар щямчинин йахшы техноложи
хассяляря маликдир.
Пластик кцтлялярин ясас гцсурлары онларын истийя
давамлылыьынын аз олмасы, кичик еластигиййят модулу
вя зярбя юзлцлцйц вя кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Ишыг, истилик, атмосфер вя башга гейри-механики
тясирляр алтында кющнялмя нятиъясиндя пластик
кцтлялярин ясас техники характеристикалары писляшир.

17.2. Термопластик пластик кцтляляр


(термопластлар)
Термопластарын ишчи температуру адятян мящдуд
олур. 60-70 Ъ температурдан йухары онларын физики-
механики хассяляри кяскин сурятдя ашаьы дцшур. Истийя
даща давамлы термопластлар 150-250 Ъ, бязиляри ися
400-600 Ъ гядяр ишляйя билир. Термопластларын
мющкямлик щядди 10-100 МПа, еластиклик модулу (2,8-
3,5)103 МПа тяшкил едир. Узун мцддятли статик йцклямя
шяряитиндя пластик кцтлядя мяъбури – еластик
деформасийа баш верир вя мющкямлик азалыр. Лакин
онларын йорулмайа давамлылыьы йцксякдир.
Термопластлар гейри полйар вя полйар пластик
кцтляляря бюлцнцр.

17.2.1. Гейри-полйар термопластлар


Гейри-полйар термопластлара полиетилен,
полипропилен, полистирол вя фторопласт-4 аиддир.
Полиетилен (-ЪЩ2-ЪЩ2-)н – етиленин
полимерляшмясиндян алыныр. Структуруна эюря
кристаллик полимерляря аиддир. Сыхлыьына эюря
полиетиленляр йцксяк тязйиг алтында полимерляшмядян
281
алынан кичик сыхлыглы полиетиленляря (йцксяк тязйиг
полиетилени) вя ашаьы тязйигдя алынан бюйцк сыхлыглы
полиетиленляря (ашаьы тязйиг полиетилени) бюлцнцр.
Биринъилярдя кристаллик фаза 55-65%, икинъилярдя ися
74-95% тяшкил едир.
Йцксяк тязйиг полиетиленлярин мющкямлик щядди
8-16 МПа, ашаьы тязйиг полиетиленляринки 26,5-32,5
МПа, нисби узанма ися мцвафиг сурятдя 800% вя 200%
гядяр тяшкил едир. Йцксяк тязйиг полиетиленляри 60 Ъ,
ашаьы тязйиг полиетиленляри ися 100 Ъ-дяк
температурда истисмар едиля биляр. Щяр ики полиетилен
шахтайадавамлы олуб – 70 Ъ температурадяк ишляйя би-
ляр. Полиетиленляр кимйяви давамлы олуб, нормал
температурда щеч бир щялледиъидя щялл олмур. Йахшы
механики хассяляриля йанашы кичик диелектрик
иткиляриня малик олмасы онлардан диелектрик кими дя
истифадя етмяйя имкан верир.
Полиетиленлярин ясас нюгсаны онларын
кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Полиетилендян мямуллар тюкмя вя екструзийа цсулу
иля щазырланыр. Полиетилен мямуллары гайнаг етмяк вя
лещимлямяк мумкцндцр.
Полиетиленляр борулар, тюкмя вя преслянмиш гцввя
дашымайан деталлар, пярдяляр, юртцкляр вя с.
щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Полипропилен (-ЪЩ2-ЪЩЪЩ3-)н – пропиленин
полимерляшмяси мящсулудур. Полипропилен 150 Ъ
температурадяк формасыны сахлайан, нисбятян сярт вя
йцксяк физики-механики хассяляря малик материалдар.
Полиетиленя нисбятян полипропилен пярдяляр даща
мющкям вя газ кечирмяйяндир, полипропилен лифляр
еластик, мющкям вя кимйяви дяйанятлидир.
Полипропиленин мющкямлик щядди 25-40 МПа чатыр.
282
Полипропиленин ясас гцсуру онун шахтайа
давамлылыьынын пис олмасы (-30 Ъ гядяр) вя кющ-
нялмяйя мейлли олмасыдыр.
Полипропилендян борулар, автомобил, сойудуъу вя
с. конструксийа деталлары, насос эювдяляри, пярдяляр вя
с. щазырланыр. Полипропилен штамплама, преслямя,
тязйиг алтында тюкмя иля, торна, фрез, бурьу
дязэащларында кясмя иля йахшы емал едилир, щямчинин
гайнаг едиля билир.
Полистирол (-ЪЩ2-ЪЩЪ6Щ5-)н – бярк, сярт, шяффаф,
аморф полимердир. Полистирол йахшы механики емал
олунур, рянэлянир, бензолда щялл олур. Онун нюгсаны
истийя аз давамлылыьы, кющнялмяйя вя чат ямяля
эялмяйя мейллийидир.
Полистиролдан радиотехника, телевизийа вя
ъищазлар цчцн деталлар, машын деталлары, борулар вя с.
щазырланыр.
Фторопласт-4 вя йа политетрафтор етилен (-ЪФ2-
ЪФ2-)н – аморф-кристаллик полимердир. 250 Ъ
температурадяк узун мцддят ишляйя билир. Аморф фаза
йцксяк еластиклийя малик олдуьу цчцн фторопласт-4
нисбятян йумшагдыр. Чох ашаьы температурда да
кюврякляшмир, щялледиъилярин, туршуларын,
гялявилярин, оксидляшдириъилярин тясириня
давамлыдыр. Фторопласт-4 ян йахшы диелектрик
сайылыр, сцртцнмя ямсалы чох кичик (ф=0,04) олуб,
температурдан асылы дейил.
Фторопласт-4 бору, кран, сийиртмя, насос, мембран,
кипкяъ, манжет, електротехника вя радиотехника
деталлары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.

283
17.2.2. Полйар термопластлар
Полйар термопластлара фторопласт-3, цзви шцшя,
поливинилхлорид, полиамидляр, полиуретан,
поликарбонат вя с. аиддир. Онларын бязиляринин
хассясини вя тятбигини нязярдян кечиряк.
Фторопласт-3 (-ЪФ2-ЪФЪл-)н – трифторхлоретиленин
полимеридир. Кристаллик материалдыр, -105 Ъ-дян+70
Ъ-дяк температурда ишляйя билир. Фторопласт-4-я
нисбятян кимйяви давамлылыьы ашаьы олса да
туршуларын, оксидляшдириъилярин, гяляви мящлулларын
тясириня давамлыдыр. Ашаьытезликли диелектрикляр
сифятиля, бору, шланг, клапан, насос вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Цзви шцшя – акрил вя метакрил туршуларынын
мцряккяб ефирляри ясаслы шяффаф аморф материалыдыр.
Ян чох полиметилметакрилат тятбиг едилир. Цзви
шцшянин минерал шцшяйя нисбятян сыхлыьы ики дяфя
аздыр. Цзви шцшя 80 Ъ температурда йумшалмаьа
башлайыр, 105-150 Ъ температурда ися пластикляшир ки,
бу да ондан мцхтялиф мямуллар формаламаьа имкан
верир. Цзви шцшяни тяййарягайырмада,
автомобилгайырмада, ишыг техникасында, оптик линзалар
щазырламаг цчцн вя с. тятбиг едирляр.
Поливинилхрорид (-ЪЩ2-ЪЩЪл-)н – аморф
полимердир. Йахшы електрик изолйасийа хассяляриня вя
кимйяви давамлылыьа маликдир. Пластикляшдирилмямиш
поливинилхлорид винипласт адланыр. Винипласт йцксяк
мющкямлийя вя еластиклийя маликдир. Винипластдан
борулар, вентилйасийа гурьуларынын деталлары, метал
чянлярин мцщафизя юртцйц вя с. щазырланыр. Бу
материал йцк алтында 60-70 Ъ температурдан йухары
ишляйя билмир.

284
Полиамидляря цмуми (-НЩ-ЪО-(ЪЩ2)м-НЩ-ЪО-
(ЪЩ2)н-…) дцстурлу капрон, нейлон, лавсан вя с. ады иля
танынан полимерляр аиддир. Бу полимерляр ясасян кичик
сцртцнмя ямсалы (ф=0,05), йейилмяйя давамлылыьы,
зярбяйя гаршы мющкямлийи вя вибрасийаны удма
габилиййяти, гялявиляря, бензиня, спиртя гаршы
дяйанятиля характеризя олунур. Полиамидлярдян
мямуллары тязйиг алтында тюкмя, мяркяздянгачма тюкмя
вя екструзийа йолу иля алмаг олур.
Йухарыда гейд олунан хассяляриня вя хцсуси
мющкямлийиня эюря полиамидляр ян мцщцм гейри-метал
конструксийа материалы сайылыр. Онлардан йастыглар,
йастыг ичликляри вя оймаглары, муфталар, эями винтляри,
електрик изолйаторлары, тибб аваданлыьы вя с.
щазырлайырлар.
Полиамидлярин ясас гцсуру шахтайа зяиф
давамлылыг, хассяляринин суудмадан кяскин сурятдя
асылы олмасы, 100 Ъ температурдан йухары
мющкямлийинин кяскин азалмасындан ибарятдир.
Ъядвял 18-дя бир сыра термопластларын хассяляри
верилмишдир.
Ъядвял 18
Бязи термопластларын хассяляри
Ишчи Мющкямлик щядди, Зярбя
Сых- Нисби
температуру, Ъ МПа юзлц-
Материал лыг, узанма,
лцйц,
кг/м3 мак- мини- дарты яйил- сыхыл- %
симум мум лмада мядя мада кЪ/м2
Полиетилен
- йцксяк 913- сынм
105-108 -40-70 10-17 12-17 12 50-600
тязйиг 929 ыр
- ашаьы 949- сынм
120-125 -70 18-35 20-38 20-36 250-1000
тязйиг 953 ыр

285
Полипропил
900 150 -15 25-40 - 11 200-800 33-80
ен
1050-
Полистирол 90 -20 37-48 65-105 90-100 1-4 10-22
1080
Фторопласт- 1900-
250 -259 15-35 14-18 10-12 250-500 100
4 2200
Фторопласт- 2090-
125 -195 30-45 60-80 - 20-200 20-160
3 2160
Цзви шцшя 1200 60 -60 63-100 90-120 100-105 2,5-20 8-18
Поливинилх
1400 65-80 -10÷-40 40-120 40-120 80-160 5-100 70-80
лорид
Полиамидля 1100-
60-110 -20÷-60 38-60 35-70 - 70-280 80-125
р 1140

Мцхтялиф термопластлар ясасында долдуруъулу


термопластлар да тятбиг едилир. Долдуруъу
(армирляйиъи) сифятиля шцшя лифи, азбест, цзви лифляр
вя парчалардан истифадя едилир. Лифли долдуруъулар
полимердя йцкдашыйычы каркас ролуну ойнайыр.
Сянайядя тятбиг едилян хырда доьранмыш шцшя
лиф долдуруъулу полиамидляр вя поликарбонат,
долдуруъусуз полимерляря нисбятян хейли йцксяк
механики хассяляря маликдир (м=90-149 МПа; сых=110-
140 МПа; яж=150-220 МПа).
Мцхтялиф лифлярдян тяшкил олунмуш парчалардан
ибарят долдуруъусу олан тябягяли термопластлар даща
йцксяк механики хассясяляря маликдир. Мясялян, шцшя
лифли капронун механики хассяляри белядир: м=400-430
МПа; сых=280-300 МПа; яж=450-500 МПа; а=250-300
кЪоул/м2. Лифли термопластлардан йастыглар, дишли
чархлар, борулар, сийиртмяляр вя с. щазырланыр.

17.3. Термореактив пластик кцтляляр


Термореактив пластик кцтляляр (реактопластлар)
даща йцксяк истилийя давамлылыгла, йцк алтында ади
286
температурда сцрцнмяклийин олмамасы иля, истисмар
температуру интервалында физикимеханики хассяляринин
сабитлийи иля термопластларындан фярглянир.
Термореактив пластик кцтлялярин тяркибиндя бир гайда
олараг овунту, лиф вя йа тябягя шякилли долдуруъулар
олур.
Термореактив пластик кцтлялярин чоху
фенолформалдещид вя фенолалдещид полимерляри
ясасында алыныр. Беля пластик кцтляляр фенопласт
адланыр.
Сянайедя фенолформалдещид полимерляриндян,
силисиумцзви вя епоксид гятранларындан,
полиефирлярдян вя онларын модификасийаларындан
эениш истифадя едилир. Ян чох фенолформалдещид
тятбиг едилир. Долдуруъунун формасындан асылы олараг
термореактив пластик кцтляляр овунтулу, лифли вя
тябягяли олмагла цч група бюлцнцр.
Овунтулу пластик кцтлялярдя долдуруъу олараг аьаъ
уну вя минерал овунтулардан (цйцдцлмцш кварс, азбест,
слйуда, графит вя с.) истифадя едилир. Бу материалларда
битишдириъи ролуну фенолформалдещид ойнайыр. Цзви
долдуруъулардан ясасян аьаъ уну тятбиг едилир. Аьаъ уну
долдуруъулу пластик кцтлялярин хассяляри 200 Ъ-дян
йухары температурда писляшир. Слйуда, кварс, каолин,
графит кими минерал долдуруъулар пластик кцтлянин
суйа, кимйяви тясиря давамлылыьыны, електрик
изолйасийа хассялярини йцксялдир.
Овунтулу пластик кцтлялярин механики хассяляри вя
зярбя юзлцлцйц ашаьыдыр.
Лифли долдуруъулу пластик кцтляляря волокнит,
азбоволокнит вя шцшяволокнит аиддир.
Волокнитляр памбыг дарагланмасы галыьы иля
фенолформалдещид битишдириъисинин

287
композисийасыдыр. Овунтулу пластик кцтляляря нисбятян
волокнитлярин юзлцлцйц бир гядяр артыгдыр. Бу пластик
кцтлялярдян дястяк, дайаг, флянс, гаснаг вя с. кими
яйилмяйя вя бурулмайа ишляйян мямуллар щазырланыр.
Азбоволокнитлярин долдуруъусу адындан
эюрцндцйц кими азбестдир. Бурада да битишдириъи
ролуну фенолформалдещид гятраны ойнайыр.
Азбоволокнитляр йахшы фриксион хассяляря вя истилийя
давамлылыьа маликдир. Онлардан яйляъ гурьуларында,
щямчинин туршуйа давамлы апаратлар вя борулар
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Фенолформалдещид гятраны вя шцшя лифляриндян
ибарят композисийа шцшяволокнит адланыр. Шцшя
лифляр материалын йцксяк физики-механики хассялярини,
гятран ися йахшы диелектрик хассялярини вя кимйяви
давамлылыьыны тямин едир. Шцшяволокнитляр йцксяк
хцсуси мющкямлик, вибрасийа вя ишаряси дяйишян йцкя,
коррозийайа мцгавимятля характеризя олунур.
Шцшяволокнитлярин дартылмада мющкямлик щядди 500
МПа, сыхылмада мющкямлик щядди ися 1300 МПа гядяр
чатдырыла билир.
Тябягяли пластик кцтляляря (тябягяли пластикляр)
эетинакс, текстолит, азботекстолит, шцшятекстолит, аьаъ-
тябягя пластикляри вя с. аиддир. Тябягяли пластикляр
вяряг, тава, бору шяклиндя бурахылыр. Онлардан
механики емал йолу иля мцхтялиф мямуллар алмаг олур.
Эетинакс фенол, анилинформалдещид вя карбамид
гятранлары иля каьызын композисийасындыр.
Електротехникада вя радиотехникада, щямчинин
декоратив материал кими тятбиг олунур. Эетинакс
кимйяви маддялярин, щялледиъилярин тясириня
давамлыдыр, лакин гаты туршуларын вя гайнар
гялявилярин тясириня давамсыздыр.

288
Текстолитин бирляшдириъиси термореактив
гятранлар, долдуруъусу ися памбыг парчадыр. Парчанын
галынлыьы аз олдугъа текстолитин мющкямлийи артыр.
Тятбигиня эюря текстолитляр конструксийа,
електротехника, графитлянмиш, арагаты текстолитляриня
бюлцнцр. Йастыглар, дишли чархлар, арагаты
щазырланмасында текстолитдян эениш истифадя едилир.
Текстолит йастыглар су вя йа су емулсийасы иля йаьлана
билир.
Азботекстолитляр конструксийа, фриксион вя
термоизолйасийа материалы кими тятбиг олунур. Онлар
йцксяк истилийя давамлылыьа маликдир.
Азботекстолитлярдян яйляъ гурьуларында, йцксяк
температур вя кичик йцк шяраитиндя ишляйян
турбоэенератор деталлары, агрегатлар щазырламаг цчцн
истифадя едилир.
Шцшятекстолитляр фенолформалдещид,
силисиумцзви вя йа епоксид гятранлары иля цзви шцшя
парчанын композисийасыдыр. Фенолформалдещид
битишдириъили (БФТ вя йа БФ йапышганлары) шцшя-
текстолитляр йцксяк вибрасийаудма габилиййятиня,
силисиум цзви гятран ясаслы шцшятекстолитляр ися
истилийя давамлылыьа маликдир.
Аьаъ-тябягяли пластикляр фенолформалдещид вя йа
крезолформалдещид гятранларында щопдурулуб, вяряг вя
йа тава шяклиндя преслянмиш назик тябягяшякилли аьаъ
шпонларындан ибарятдир. Йцксяк физики-механики
хассяляря вя кичик сцртцнмя ямсалына малик олан аьаъ-
тябягяли пластикляр щям текстолити, щям дя ялван метал
яринтилярини явяз едя билир. Аьаъ-тябягяли пластикляр
ДСП-А, ДСП-Б, ДСП-В вя с. кими маркаланыр. Бу плас-
тиклярдян эямигайырмада, електротехника сянайесиндя

289
конструксийа материалы вя антифриксион материал кими
истифадя едилир.
Ъядвял 19-да бязи термореактив пластик кцтлялярин
механики хассяляри верилмишдир.

Ъядвял 19
Термореактив пластик кцтлялярин физики-механики
хассяляри
Макси- Мющкямлик щядди,
мум МПа Зярбя
Сыхл
ишчи юзлц- Еластикли
Материал ыг,
темпе- дартыл- сыхыл- яйил- лцйц, к модулу
кг/м3
ратуру, мада мада мядя кЪ/м2
Ъ
Преслямя
1400 100-110 30 50-150 60 4-6 6300-8000
овунтусу
1350-
Волокнит 110 30-60 80-150 50-80 9-10,4 8500
1450
Азбоволокнит 1950 200 - 110 70 20 18000
Шцшяволокни 1700-
280 80-500 130 120-250 25-150 -
т 1900
1300-
Эетинакс 150 80-100 160-290 80-100 12-25 10000
1400
Текстолит 1400 125 65-100 120-150 120-160 30 5000-10000

Азботекстоли
1600 190 55 - - 20-25 20000
т
Шцшятекстол 1600- 18850-
200-300 250-600 210-260 150-420 50-200
ит 1900 30000
Аьаъ тябягяли 18000-
1350 140-200 180-300 100-180 140-280 80-90
пластик 30000

290
18. Резин материаллары

18.1. Резинлярин тяркиби вя тяснифаты


Резин башга материаллардан йцксяк еластиклийи вя
чох бюйцк, щям дя дюняри деформасийа олмаг
габилиййяти иля фярглянир. Резинлярин нисби узанмасы
1000% гядяр ола билир, лакин сыхылма габилиййяти чох
ашаьыдыр. Резинлярин даща бир хцсусиййяти
деформасийанын релаксасийа характери дашымасыдыр.
Чохдяфяли йцклямя шяраитиндя ишлядикдя резиня тясир
едян енержинин бир щиссяси дахили сцртцнмяйя сярф
олунур, бу да резинин гызмасына вя щистерезис
иткиляриня сябяб олур. Резинляря ейни заманда
йейилмяйя давамлылыг, кимйяви давамлылыг, газ вя суйа
гейри-нцфузлулуг, електрик изолйасийа габилиййяти дя
хасдыр.
Резин каучукла кцкцрд гарышыьынын хцсуси
емалынын (вулканизасийа) мящсулудур (вулканизасийа
каучукла кцкцрдцн гаршылыглы кимйяви тясириня
дейилир). Резин материалларын хассялярини онларын ясас
компоненти олан тябии вя йа сцни каучук мцяййян едир.
Каучукун физики-механики хассялярини йахшылаш-
дырмаг цчцн она мцхтялиф ашгарлар (ингредийентляр)
ялавя едирляр. Бу ашгарлара вулканизя едиъи маддя
(кцкцрд вя селен), вулканизя просесинин
сцрятляндириъиляри (полисулфидляр, гурьушун оксиди,
магнезиум вя с.), йумшалдыъылар (парафин, мум вя с.),
долдуруъулар (дуда, синк оксиди, тябашир, талк, барит вя
с.), рянэляйиъиляр вя с. аиддир.
291
Тятбигиня эюря резинляр цмуми тятбигли вя хцсуси
резинляря бюлцнцр.

18.2. Цмуми тятбигли резинляр


Цмуми тятбигли резинляря тябии каучук (НК),
бутадийен синтетик каучуку (СКБ), бутадиенстирол
синтетик каучуку (СКС) вя изопрен синтетик каучуку
(СКИ) ясаслы резинляр аиддир.
Тябии каучук (НК) бензин, бензол, хлороформ вя с.
кими щялледиъилярдя щялл олараг йапышган сифятиля
тятбиг едилян юзлц мящлул ямяля эятирир. 80-100 Ъ
температурдан йухары гыздырылдыгда НК пластикляшир,
-70 Ъ температурда ися кюврякляшир. Резин алмаг цчцн
каучук кцкцрдля вулканизя едилир. НК ясаслы резинляр
йцксяк еластиклик, мющкямлик, су вя газ нцфуз етдирмя-
мяк вя електроизолйасийа хассяляриля характеризя
олунур.
Бутадиен синтетик каучукунун (СКБ) дартылмада
мющкямлик щядди ашаьыдыр. Она эюря дя СКБ ясаслы
резинляря мющкямляндириъи долдуруъулар ялавя
едирляр. СКБ-нин шахтайа давамлылыьы тяхминян -45 Ъ-
дир. СКБ каучуклар да НК кими кцкцрдля вулканизя
едилир.
Бутадийенстирол синтетик каучуку (СКС)
бутадийенля стиролун бирэя полимерляшмясиндян
алыныр. Бу, ян эениш истифадя едилян цмуми тятбигли
каучукдур. Стиролун мигдарындан асылы олараг СКС-10,
СКС-30 вя СКС-50 маркалы каучуклар бурахылыр.
Каучукда стиролун мигдары артдыгъа онун мющкямлийи
артыр, лакин шахтайа давамлылыьы азалыр. СКС-30
каучуку ясасында резинляр кющнялмяйя давамлы олуб,
чохдяфяли деформасийа шяраитиндя йахшы ишляйир.

292
Газнцфцзлулуьуна вя диелектрик хассяляриня эюря бу
каучук ясаслы резинляр НК ясаслы резинляря бярабярдир.
Изопрен синтетик каучуку кимйяви вя физики-
механики хассяляриня эюря тябии каучуклара йахындыр.
СКИ-ЗД каучукундан електрик изолйасийа резини, СКИ-
ЗБ каучукундан ися вакуум техникасы цчцн резин
алырлар.
Цмуми тятбигли резинляр –35 Ъ-дян 130 Ъ-дяк су,
щава, туршу вя гялявилярин зяиф мящлулу мцщитиндя
ишляйя биляр. Бу резинлярдян шинляр, гайышлар,
конвейер лентляри, кабел изолйасийасы, мцхтялиф резин-
техники мямуллар щазырланыр.

18.3. Хцсуси тятбигли резинляр


Хцсуси резинляря йаьа-бензиня давамлы, истийя
давамлы, ишыьа-озона давамлы, електротехники,
йейилмяйя давамлы вя щидравлики агрегат майеляриня
давамлы резинляр аиддир. Бунлардан бязилярини нязярдян
кечиряк.
Йаьа-бензиня давамлы резинляр хлорпрен каучуку
(наирит), бутадийен-нитрид каучуку (СКН) вя тиокол
ясасында алыныр.
Наирит ясаслы резинляр йцксяк еластиклийя,
вибрасийайа давамлылыьа малик олуб, йанаъаьын вя
йаьларын тясириня дюзцмлцдцр. Истийя вя шахтайа
давамлылыьына эюря онлар тябии каучукдан вя башга
синтетик каучуклардан эери галыр.
СКН ясаслы резинляр йцксяк мющкямлийя вя
сцртцнмя иля йейилмяйя мцгавимятя маликдир. Лакын
онларын еластиклийи тябии каучука нисбятян ашаьыдыр.
Бу резинляр -30 Ъ-дян +130 Ъ-дяк бензин, йанаъаг вя йаь
мцщитиндя ишляйя биляр. Онлардан гайышлар, конвейер

293
лентляри, манжетляр, кипкяъ арагатлары вя с.
щазырланыр.
Тиокол (полисулфид) ясаслы каучуклар йанаъаьа вя
йаьлара, оксиэенин, озонун, эцняш шцасынын тясириня
давамлыдыр. Газын нцфуз етмямяси бу резинляри
щерметикляшдиричи (кипляшдиричи) кими ишлятмяйя
имкан верир. Лакин бу резинлярин мющкямлийи аздыр.
Истилийя давамлы резинляр ЪКТ каучуку (синтетик
истийя давамлы каучук) асасында алыныр. ЪКТ -60 Ъ-дян
+250 Ъ-дяк ишляйя билир. Кичик адэезийа габилиййяти
ЪКТ каучукуна суйадавамлылыг вя щидрофоблуг
хассяляри верир.
Йейилмяйя давамлы резинляр полиуретан
каучуклары (СКУ) ясасында щазырланыр. Бу резинляр
йцксяк мющкямлийя, еластиклийя, йейилмяйя гаршы
мцгавимятя вя йаьа-бензиня давамлылыьа малик олур. Бу
резинляр оксиэеня вя озона дюзцмлц олур, -30 Ъ-дян +130
Ъ-дяк ишляйя билир. СКУ ясаслы резинляр автомобил
шинляри, конвейер лентляри, айаггабы вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Електротехники резинляря електроизолйасийа вя
електриккечириъи резинляр дахилдир. Електроизолйасийа
резинляри ЩК, ЪКБ, ЪКЪ, ЪКТ вя бутилкаучук ясасында
щазырланыр вя ъяряйанкечириъи мяфтиллярин,
кабеллярин изолйасийасы цчцн, хцсуси мягсядли айаггабы
вя ялъяк щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Екранлашдырылмыш кабелляр цчцн
елекриккечириъи резинляр ЩК, ЪКЩ, наирит
каучукларындан дуда вя графит ялавя етмякля алыныр.
Щидравлик аваданлыг майеляринин тясириня
давамлы резинлярдян щидравлики системлярин,
диафрагмаларын, насосларын, щярякятли вя щярякятсиз
бирляшмялярин кипляшдирилмяси цчцн истифадя едилир.
294
Йаьда ишлямяк цчцн ЪКЩ ясаслы, силисиум – цзви майе-
лярдя ишлямяк цчцн ЩК, ЪКМЪ-10 ясаслы резинляр
тятбиг едиля билир.

295
19. Композисийа материаллары
Композисийа материаллары хассяси компонентлярин
хассяляриндян там фярглянян ики вя чох компонентли
материаллардыр. Композисийанын компонентляри бири-
бириндя щялл олмамалы вя йа бири-бирини удмамалыдыр.
Композисийанын хассялярини компонентлярин
гаршылыглы тясирини билмядян юйрянмяк мцмкцн дейил.
Композисийа материаллары матрисанын нювцня
эюря метал матрисалы вя гейри-метал (полимер)
матрисалы материаллара бюлцнцр. Долдуруъулар овунту,
лиф, тябягя шякилли цзви, гейри-цзви, металлик вя йа
керамик материал ола биляр.

19.1. Метал матрисалы композисийалы


материаллар
Композисийалы материалларда метал матриса йцксяк
мющкямликли лифлярля вя йа чятинярийян нарын дисперс
щиссяъиклярля мющкямляндириля биляр. Биринъи щалда
композисийалы материал лифли, икинъи щалда ися
дисперс мющкямлянян материал адланыр. Матриса
сифятиля Ал, Мэ, Ни вя онларын яринтиляриндян истифадя
едилир.
Шякил 86-дя дисперс-мющкямлянян вя лифли
композисийа материалларынын схеми верилмишдир.
Лифин узунлуьунун диаметриня нисбятиня эюря лифли
материаллар юз нювбясиндя ики група-дискрет лифли
(л/д=10-1013) вя сонсуз лифли (л/д=~) материаллара
бюлцнцр. Дискрет лифляр матрисада хаотик йерляшир.
Лифлярин диаметри адятян микронларла юлчцлцр. Лифин
296
Шякил 86. Композисийа материалынын схеми: 1 –
дисперс мющкямлянян материал (л/д=1); 2 –
дискрет лифли материал (л/д=10-1013); 3 –
фасилясиз лифли материал.
узунлуьунун диаметриня нисбяти бюйцк олдугъа
материалын мющкямлянмя дяряъяси дя артыр.
Композисийалы материаллар башга конструксийа
материалларына нисбятян даща йцксяк мющкямлик вя
дюзцмлцлцк щяддиня, еластиклик модулуна, сяртлийя
(E/) малик олмагла бярабяр, онларда чатямяляэялмя
мейли дя аздыр. Композисийалы материалларын тятбиги
конструксийанын метал тутумуну азалтмагла йанашы,
онларын сяртлийини дя артырыр.
Лифли композисийалы материалларын мющкямлийи
лифлярин мющкямлийиндян асылы олур, матриса ися
эярэинликляри арматурлашдырыъы елементляр арасында
пайлайыр. Бу да лифлярин мющкямлийинин вя еластиклик
модулунун матрисайа нисбятян хейли бюйцк олмасыны
тяляб едир. Сярт арматурлашдырыъы елементляр компози-
сийалы материалда йаранан эярэинликляри гябул едир,
297
лифлярин сямтлянмяси истигамятиндя материала
мющкямлик вя сяртлик верир.
Алцминиум, магнезиум вя онларын яринтиляри цчцн
бор лифляриндян (м=2500-3500 МПа, =38-420.106 МПа)
вя карбон лифляриндян (м=1400-3500 МПа, =160-450.106
МПа), щямчинин йцксяк мющкямлийя вя еластиклик
модулуна малик олан карбид, нитрид, борид вя
оксидлярдян, бязян ися йцксяк мющкямликли полад
мяфтиллярдян истифадя едирляр. Титан вя титан
яринтилярини молибден мяфтилля, силисиум карбиди,
сапфир вя титан бориди лифляриля арматурлашдырырлар.
Никел яринтилярини волфрам вя йа молибден
мяфтиллярля арматурлашдырмагла яринтинин
одадавамлылыьыны артырырлар. Алцминиум оксиди вя
нитридинин, силисиум карбиди вя нитридинин, бор
карбидинин сапшякилли кристаллары да чох йцксяк
мющкямлийя вя еластиклик модулуна малик
композисийалы материаллар йаратмаьа имкан верир.
Композисийа материалларында
мющкямляндириъинин йерляшмясиндян асылы олараг
(бир сямтдя йерляшмя, чарпаз йерляшмя вя с.) материалын
хассяляринин анизотропийасы мейдана эялир ки, буну
деталлары конструксийа едяркян нязяря алмаг лазымдыр.
Алцминиум, магнезиум вя титан яринтиляринин
эеъярийян бор, силисиум карбиди, титан дибориди вя
алцминиум оксиди лифляриля арматурлашмасы
одадавамлылыьы нязяря чарпаъаг дяряъядя артырыр.
Лифли композисийа материалларындан фяргли
олараг дисперс мющкямлянян композисийа
материалларында матриса йцкц гябул едян ясас
елементдир, дисперс щиссяъикляр ися матрисада дис-
локасийаларын щярякятини тормозлайыр. Материалын

298
мющкямлийи щиссяъиклярин дисперслийиндян вя
матрисада мцнтязям пайланмасындан асылы олур.
Дисперс мющкямлянян материаллар хассяляринин
изотроплуьу иля дя сяъиййялянир. Дисперс мющкямлянян
композисийалы материаллардан мямуллары адятян овунту
металлурэийасы цсулу иля щазырлайырлар.
Матрисада щялл олмайан стабил, чятинярийян
бирляшмялярдян (ториум, щафниум, иттриум оксидляри,
мцхтялиф оксидлярин вя надир торпаг елементлярин
мцряккяб бирляшмяляри) истифадя едилмяси 0,9-0,95 Тя
температурадяк материалын мющкямлийини тямин едир.
Беля материаллар адятян одадавамлы материал кими
тятбиг едилир.
Дисперс мющкямлянян композисийалы
материаллардан СА адланан яринти даща эениш тятбиг
едилир. ЪА алцминиум матрисада вя матрисада бярабяр
пайланмыш алцминиум оксидиндян – Ал2О3 ибарятдир.
ЪА-ларда щиссяъиклярин юлчцсц 10-50 мкм, щяъмъя
нисбяти 6-9 фаиздян 13-18 фаизя гядяр олур. Ал2О3-цн
мигдары артдыгъа яринтинин мющкямлийи артыр, лакин
пластиклийи азалыр. Тяркибиндя 6-9% Ал2О3 олан
яринтинин (ЪА-1) мющкямлик щядди м=300 МПа,
нисби узанмасы =8% олдуьу щалда, 13-18% Ал2О3
гатылмыш яринти цчцн (ЪА-3) м=400 МПа, =3%-дир.
Узунмцддятли мющкямлийя эюря дя ЪА яринтиляри
деформасийайа уьрадылан алцминиум яринтиляриндян
цстцндцр.
Никел ясаслы дисперс мющкямлянян яринтилярин дя
бюйцк перспективи вар. 2-3% (щяъмъя) ториум оксиди вя
йа щафниум оксидиля мющкямляндирилмиш никел ясаслы
композисийа материалынын одадавамлылыьы чох
йцксякдир. ВДУ-2 яринтиси цчцн (щафниум оксидля

299
мющкямляндирилмиш Ни) 1200 Ъ температурда 10075
МПа вя 100065 МПа тяшкил едир.

19.2. Гейри-метал матрисалы композисийа


материаллары
Эениш тятбиг едилян гейри-метал матрисалы
композисийа материалларында матриса кими полимер,
карбон вя керамик материаллардан истифадя едилир.
Полимер материаллардан даща чох епоксид,
фенолформалдыщид вя полиимид гятранлары тятбиг
олунур. Бу композисийалара мющкямляндириъи
компонент олараг шцшя, карбон, бор, оксид, карбид,
борид, нитрид лифляриндян, щямчинин йцксяк
мющкямлик вя сяртлик верян метал мяфтиллярдян
истифадя едилир.
Композисийада долдуруъунун мигдары 20-30%-дян
(сямтлянмямиш материалларда) 60-80%-дяк (сямтлянмиш
материалда) ола биляр. Долдуруъу лифлярин мющкямлийи
вя еластиклик модулу бюйцк олдугъа материалын
мющкямлийи вя сяртлийи дя бюйцк олур.
Тябягяли композисийалы материалларда
бирляшдириъидя щопдурулмуш лифляр, саплар, лентляр
бири-бириня паралел дцзцлцр. Щяр мцстявидя бир
гатлыныр. Материал ися анизотроп хассяли олур.
Долдуруъуларын дцзцлмя буъаьыны дяйишмякля
материалын хассялярини дяйишмяк олур. Шякил 87-да
лифлярин дцзцлмя схемляри верилмишдир. Ян чох бири-
бириня перпендикулйар дцзцлмцш цч сап (цч юлчцлц)
схеминдян истифадя едилир. Цч саплы материаллар
истянилян галынлыгда блок, силиндр вя с. шяклиндя
щазырлана биляр.

300
Карбоволокнитляр полимер матрисалы вя карбон
долдуруъулу материалдыр. Бу тип материаллар чох йцксяк
температурадяк, щям дя мянфи температурларда юз
мющкямлийини сахлайыр. Карбоволокнитляр статик вя

Шякил 87. Композисийа


материалларында долдуруъунун
дцзцлмя схеми: Ы – бир истигамятли;
ЫЫ – ики истигамятли; ЫЫЫ – цч
истигамятли; ЫВ – дюрд итигамятли;
1-5 – лифлярин дцзцлцшц (1 – дцз
буъаглы; 2 – щексагонал; 3 – чяп
буъаглы; 4 – яйилмиш лифляр; 5 – чох
саплы систем)
динамик йорулмайа йцксяк мцгавимятя малик олур.
Полимер матрисалы карбоволокнити инерт вя йа
редуксийаедиъи атмосфердя пиролизя уьратдыгда карбон
матрисалы карбоволокнит ямяля эялир. Карбон матрисалы

301
карбонграфит хцсуси графитляря нисбятян 5-10 дяфя йцк-
сяк мющкямлийя вя зярбя юзлцлцйцня малик олур. Бу тип
материаллардан эямигайырмада вя автомобил
сянайесиндя, триботехники говшагларда вя с. истифадя
олунур.
Борволокнитляр полимер бирляшдириъи вя бор
лифляриндян ибарят композисийадыр. Онлар сыхылма,
сцрцшмя вя кясилмядя йцксяк мющкямлийя, йцксяк
бярклийя, еластиклик модулуна, истилик вя електрик
кечириъилийиня маликдир. Борволокнит цчцн матриса
олараг модификасийа едилмиш епоксид гятранындан вя
полиимидлярдян истифадя олунур.
Борволокнитляр авиасийада вя космик техникада
тятбиг олунур.
Цзвиволокнитлярин щям бирляшдириъиси, щям дя
долдуруъусу цзви материаллардыр. Онлар кичик кцтляйя,
нисбятян йцксяк хцсуси мющкямлийя (кцтляйя эюря)
малик олмагла ишаряси дяйишян йцк алтында вя
температур кяскин дяйишдикдя хассяляри стабил галыр.
Цзвиволокнитляр агрессив мцщитя вя ням тропик иглимя
давамлы олмагла йцксяк диелектрик хассяляриня малик-
дир. Онларын ясас нюгсаны сыхылмада мющкямлийин
ашаьы олмасы вя сцрцнмяклийин бюйцк олмасыдыр.

302
20. Овунту конструксийа мавтериаллары
Овунту материалларындан преслямя вя 0,75-0,8 Тя
температурунда вакуумда вя йа горуйуъу газ мцщитиндя
биширмя йолу иля мцяййян формада мямуллар алмаг олар.
Овунту материаллары мясамяли вя компакт материаллара
бюлцнцр.
Мясамяли материалларда сон емалдан сонра 10-30%
мясамя галыр. Беля материаллардан йастыг, оймаг вя с.
кими антифриксион деталлар вя сцзэяъляр щазырламаг
цчцн истифадя едилир.
Антифриксион овунту материалларынын сяъиййяви
хассяляри кичик сцртцнмя ямсалы вя йахшы сцртцнмяйя
давамлылыгдан, йахшы уйушма габилиййятиндян вя
кифайят гядяр бюйцк йцк эютцря билмясиндян ибарятдир.
Овунту яринтиляриндян щазырланмаш йастыглар
мясамяляря щопдурулмуш йаьын щесабына ялавя
йаьланмадан ишляйя билир.
Йастыглары дямир-графит (ЖГр) вя тунъ-графит
типли яринтилярдян щазырлайарлар. Тяркибиндя 1-7%
графит олан дямир-графит яринтиляри ЖГр1, ЖГр3, ЖГр7
иля, 8-10% графит олан тунъ-графит яринтиляри Бр0Гр10-
2, Бр0Гр6-4 вя с. иля маркаланыр.
Дямир-графит яринтиляринин метал ясасы перлитдян
ибарят олур. Бу бюйцк йцк вя йцксяк сцрят шяраитиндя
йастыьын аз йейилмясиня шяраит йарадыр. Дямир-графит
яринтиляриня 0,8-1% вя йа 3,5-4% сулфидлярин ялавя
едилмяси сцртцнмя сятщляриндя сулфид тябягясинин
ямяля эялмясиня, беляликля дя уйушманын
йахшылашмасына вя йейилмянин азалмасына сябяб олур.

303
Дямир-графитин поладла сцртцнмя ямсалы 0,07-0,09-
дур (йаьланмыш щалда). Дямир-графит йастыглары 1000-
1500 МПа йцк алтында 100-200 Ъ температурадяк ишляйя
билир. Тунъ-графит йастыгларын сцртцнмя ямсалы йаьсыз
0,04-0,07, йаьландыгда ися 0,05-0,007-дир. Тунъ-графит
йастыглар 400-500 МПа йцкля 200-250 Ъ температурадяк
ишляйя билир.
Дямир-графитин механики хассяляри м=180-300
МПа, бярклийи 60-120 ЩБ, тунъ-графитин ки м=30-50
МПа, бярклийи 25-50 ЩБ-дир.
Дямир вя мис ясаслы овунту материаллары тормоз
говшагларынын вя муфталарын фриксион мямулларыны
(диск, сегмент вя с.) щазырламаг цчцн дя тятбиг едирляр.
Фриксион мямуллар бюйцк сцртцнмя ямсалына, кифайят
гядяр мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик
олмалыдыр. Сцртцнмя ямсалыны артырмаг цчцн
материалын тяркибиня силисиум, бор карбиди,
чятинярийян оксидляр вя с. дахил едирляр. Дямир ясаслы
материалын чугунла сцртцнмя ямсалы =0,18-0,40, мис
ясаслы материалын сцртцнмя ямсалы ися =0,17-0,25
тяшкил едир.
Мис ясаслы фриксион материаллары табланмыш
полад деталларла (илишмя сегментляри, дискляр вя с.) бир
говшагда майели сцртцнмя шяраитиндя тятбиг едирляр.
Беля материаллар 400 МПа тязйиг, 40 м/сан сцрят вя 300-
350 Ъ температур шяраитиндя ишляйя билир. Мис ясаслы
фриксион материала МК5 яринтиси мисал ола биляр. Бу
яринтинин тяркиби 4% Фе, 7% графит, 8% Пб, 9% Сн вя 0-
2% Ни-дян ибарятдир.
Сцртэц материалы тятбиг едилмядян ишляйян
фриксион говшагларда (тяййаря тормозларынын
деталлары, автомобил, трактор, екскаватор тормозларынын
цстлцкляри вя с.) дямир ясаслы материал тятбиг едилир.
304
Ян чох тяркибиндя 15% Ъу, 3% графит, 3% азбест, 3%
СиО2 вя 6% борит олан ФМК-11 тятбиг едилир. Фриксион
материаллар назик сектор, сегмент, золаг вя с. шяклиндя
щазырланыб, полад ясаса баьланыр.
Овунту материаллары мцхтялиф сцзэяъ мямуллары
щазырламаг цчцн эениш тятбиг едилир. Ни, Фе, Ти, Ал,
коррозийайа давамлы полад, тунъ вя башга овунту
материаллардан 2-20 мкм юлчцлц 45-50% гядяр
мясамялийи олан оймаг, бору, вяряг шякилли сцзэяъляр
щазырланыр. Бу сцзэяъляр майе вя газлары бярк
щиссяъиклярдян тямизлямяк цчцн истифадя едилир.
Електротехника вя радиотехникада Фе-Ни-Ал
яринтиляри ясасында овунтудан щазырланан магнитляр
тятбиг едилир. Бу магнитлярин хассяляри чох заман тюкмя
иля алынан магнитлярдян йцксяк олур.
Контакт гайнаьы аваданлыьында, рабитя
ъищазларында овунту материалларындан щазырланан
контактлар эениш тятбиг едилир. Бу мягсядля волфрам вя
молибденин мисля псевдо яринтиляриндян (МВ20, МВ40,
МВ60, МВ80), эцмцшля (ЪМ30, ЪМ60, ЪМ80, ЪБ30, ЪБ50,
ЪБ85 вя с.) вя йа кадмиум оксидля псевдо яринтиляриндян
(ОК8, ОК12, ОК15) вя с. истифадя едирляр. Беля
контактлар йцксяк мющкямлик, електрик кечириъилийи вя
електрик ерозийайа давамлылыгла сяъиййявидир.
Овунту материаллары никел ясаслы одадавамлы, Ни,
Ал, Ти, Ър ясаслы дисперс мющкямлянян материаллар
алмаг цчцн эетдикъя даща эениш тятбиг едилир. Овунту
металлурэийасы цсуллары иля W, Мо вя Зр карбидляри
ясасында да мцхтялиф материаллар алыныр.
Тюкмя вя йа тязйигля емал цсулу иля мцяййян
тяркибли яринтидян олан мямулу алмаг мцмкцн
олмадыгда биширилмиш алцминиум яринтиляриндян
(ЪАЪ) истифадя едирляр. Бу яринтилярин тяркибиня

305
хейли мигдарда Си вя Ни дахил олур. Мясялян ЪАЪ1
яринтисинин тяркибиндя 25-30% Си, 5-7% Ни олур. ЪАЪ1
яринтисиндян кичик хятти эенишлянмя ямсалы вя аз
истиликкечириъилийиня малик олан вя 20-200 Ъ
температурда поладла говушдугда ишляйян ъищаз
деталлары щазырланыр.
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики
хассяляри, кясмя иля йахшы емаледилмя габилиййятиня вя
релаксасийа давамлылыьына малик олан Ал-Зн-Мэ-Ъу
системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя
едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3%
мясамялиликля) кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш
полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя титан яринтиляри
овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри
щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа
поладлары (СП10-1…СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2,
СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2, СП45Х3-2 вя с.)
мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ
вя с.), коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15,
СПХ23Н28 вя с.) вя башга поладлар алыныр. Поладларын
маркасында Ъ – полады, П – овунтуну, дефисдян сонракы
рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики
емалдан сонра чох вахт ади йолла алынан поладларын
хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын механики
хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох
асылы олур. Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2,
КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя ашаьы дцшцр, сойугсынма
щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя артыр.

306
Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад
деталларын щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту
материаллары (АлП-2, АлПД-2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2,
БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.) ъищазгайырмада,
електротехникада вя електрон техникасында эениш
интишар тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф
материалын синфини (Ал – алцминиум яринтиси, Бр –
тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи – овунту
материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын
мясамялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир),
Г (манган) вя с. материалын тяркибиндяки елементляри,
рягямляр ися онларын фаизля мигдарыны эюстярир. Ялван
метал ясаслы овунту материаллары ади ялван метал
яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик
кечириъилийиня, коррозийайа давамлылыьа малик олур,
кясмя иля вя тязйигля йахшы емал едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан
истифадя ямсалыны кяскин сурятдя артырмаьа вя йцксяк
ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир. Овунту
материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря
механики емал зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан
галдырылмасы вя метал сярфинин азалмасы сайясиндя
ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг
кцтляви истещсал шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик
формалы, кичик кцтля вя юлчцйя малик мямулларын
щазырланмасы мяслящят эюрцлцр. Мямулун
конструксийасы вя формасы прес-гялибини
бошлугларыны овунту иля бир бярабярдя долдурмаьа вя
кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-гялибдян
ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан

307
юлчцлярини тямин етмяк вя механики емала олан
ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-гялиби
лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя
материалын чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.

308
21. Нефт вя кимйа масынгайырмасында
тятбиг едилян материаллар вя
мющкямляндириъи технолоэийалар
Нефт вя кимйа сянайесиндя тятбиг едилян машын вя
апаратларын, еляъя дя алят вя гурьуларын мцхтялиф иш
шяраитляри бунлар цчцн материалларын расионал
сечилмяси мягсядиля мцяййян мейарларын
ахтарылмасыны тяляб едир. Бунунла йанашы, мцяййян
шяраитдя ишляйя билян йени типли яринтилярин вя гейри-
метал материалларын йарадылмасы да нязярдя
тутулмалыдыр.
Нефт вя кимйа аваданлыьынын яксяр щиссяляри вя
еляъя дя алятляр чох аьыр шяраитдя ишляйир: онлар
йцксяк ишарясидяйишян вя динамики йцкляря, щямчинин
дедикъя йцксяк абразив йейилмяйя, кавитасийа
йейилмясиня вя коррозийайа мяруз галырлар.
Эюстярилянлярдян ялавя нефт вя кимйа сянайеси
аваданлыьы йцксяк температур вя тязйиг, еляъя дя йцксяк
коррозийа ишчи мцщитиндя ишляйир. Беля ки, йцксяк
температур вя тязйигин ейни заманда тясири шяраитиндя
коррозийа мцщитинин тясири даща да йцксялир.
Эюстярилян аваданлыьын вя алятлярин
узунюмцрлцлцйцнц артырмаг цчцн онларын
щазырланмасында тятбиг едилян материалын дцзэцн
сечилмяси вя онларын емалы цчцн расионал техноложи
просесин тяйин едилмяси актуал мясяля сайылмалыдыр.

309
21.1. Материалын вя мющкямляндыриъи
технолоэийаларын расионал сечилмясини
ясаслары
Бу вя йа диэяр машын щиссяляринин щазырланмасы
цчцн материалын сечилмяси, онларын конструктив
мющкямлийинин сявиййясиня олан тялябат, механики,
термики вя кимйяви-термики емалын технолоэилийиндян,
еляъя дя истещсалын щяъминдян, материалын
дефиситлийиндян, дяйяриндян вя с. асылы олараг апарыл-
малыдыр.
Материалын расионал сечилмясиндя ашаьыдакы
цмуми тялябляр нязяря алынмалыдыр.

21.1.1. Истисмар тялябляри


Материал машынын иш шяраитини тямин етмяли,
йяни верилмиш конструктив мющкямлийя чаваб вермяли-
дир. Бу ися яввялъядян щесаблама иля мцяййян едилир.
Статик мющкямлийя щесабланан щиссялярин сайы
мцгайися цчцн дедикъя аздыр. Беля щиссяляря мисал
олараг илкин истилик газынларыны вя йцксяк тязйигли
габлары, компрессор вя турбин дисклярини вя с.
эюстярмяк олар. Бир чох машын щиссяляри еля шяраитдя
ишляйирляр ки, заманла ялагядар дяйишян эярэинлинляр
йараныр. Беля щиссялярин щесабаты статик йцклямядя
йорулмайа мцгавимяти, конструктив вя техноложи
амилляри дя нязяря алмагла – дюзцмлцлцк щяддиня эюря
апарылыр.
Сяртлик амили иля (еластиклик модулу – Е) адятян
ютцрцъц гутунун валларыны, дязэащларын эювдялярини,
шпинделляри вя с. щесаблайырлар. Лакин щесабат ня
гядяр дягиг олса да, йалныз онларын кюмяйиля
щиссялярин етибарлы иши щаггында мцлащизя йцрцтмяк

310
олмаз. Беля щалда мцтляг натур сынаглары кечирл-
мялидир. Йяни щиссялярин билаваситя юзлярини, хцсуси
стендлярдя вя йа истисмар просесиндя сынагдан кечирмяк
лазымдыр.
Машын вя конструксийаларын елементляри
екстремал шяраитдя иши, йяни мянфи вя йцксяк
температурда, йцксяк динамик, статик вя тсиклик,
щяддиндян артыг йцклянмя шяраитиндя, агрессив
мцщитин тясири вя с. нятиъясиндя имтинайа эятириб
чыхара билир.
Щяддиндян артыг йцклянмя шяраитиндя пластик
материалдан щазырланмыш деталларда пластик
деформасийа (ох вя валларын яйилмяси, болтларын
узанмасы вя с.) вя йа пластик даьылма баш веря билир.
Статистик щесабламалара ясасян бцтцн имтиналарын
15-20% деформасийа вя пластик даьылма уъундан баш
верир. Кювряк чатларын ямяля эялмяси ясас етибариля
мянфи температурларда истисмар просесиндя, илкин
гцсурларын о ъцмлядян чатларын олмасы, йцксяк галыг
эярэинликляринин, коррозийа мцщитинин олмасы вя с.
шяраитлярдя баш верир.
Машин щиссяляринин (конструксийаларын) кювряк
даьылмайа мцгавимятинин йцксялдилмяси материалын
статик мющкямлик ещтийатынын артырылмасы, йяни,
ясасян ен кястийинин бюйцдцлмяси щесабына ялдя едиля
билмяз.
Бу мягсядля кювряк вязиййятя кечмяйя даща
давамлы материалларын тятбиг едилмяси нязярдя тутулур.
Конструксийанын етибарлы ишлямяси ясасян
материалда чатларын йайылмасына мцгавимятин
гиймятиля мцяййян едилир (юзлу даьылма, К1ъ – иля).
Материалын кювряк даьылмайа мцгавимятини
йцксялтмяк цчцн (йцксяк статик мющкямлийи сахламаг

311
шяртиля) материалын дянялярини хырдаламаг, термо-
механики емал тятбиг етмяк, полады зярярли ашгарлардан
тямизлямяк вя еляъя дя мартенсити кющнялян
поладлардан истифадя етмяк лазымдыр.
Бир чох тикинти вя машынгайырма поладлары цчцн
юзлц (йумшаг) даьылманын (К1ъ) тяйин едилмяси
чятиндир. Одур ки, беля поладлар цчцн кювряк даьылмайа
мцгавимят йумшаг (юзлц) даьылма (К1ъ) иля йох,
сойугсынма астанасы температуру (тсо) иля мцяййян
едилир.
Феррит вя перлит структурла ади кейфиййятли
поладлар нисбятян ашаьы конструктив мющкямлийя
маликдир. Карбонун мигдары артдыгъа, онларын
ахыълылыг щядди (ах) вя сойугсынма астанасы
температуру (тсо) йцксялир. Карбонлу поладлары термики
мющкямляндирмяйя уьратдыгда сойугсынма астанасы
азалыр.
Азлеэирлянмиш поладлар гызмарйайылмыш вя
нормаллашдырылмыш вязиййятдя даща йцксяк
конструктив мющкямлийя маликдир. Термики емалдан
сонра азлеэирлянмиш поладларын ахыъылыг щядди ( ах)
йцксялир, тсо ися практики олараг дяйишилмяз галыр.
Азлеэирлянмиш иншаат поладларыны нязарятли
йаймайа уьрадыгда йцксяк конструктив мющкямлийя наил
олмаг мцмкцндцр.
Леэирлянмиш поладлар табландырма вя
ашаьытемпературлу табяксилтмядян сонра йцксяк
мющкямлийя малик олур, лакин онларын кювряк
даьылмайа мейли артыр. Леэирлянмиш поладларын
механики хассяляринин ян йахшы комплекси
термомеханики емалдан сонра ялдя едилир.
Йцксяк механики хяссяляря вя ашаьы сойугсынма
астанасына малик мямулатлар цчцн ясасян никел вя

312
мюлибденля леэирлянмиш хырдадяняли сакит поладлар
тятбиг едилмялидир. Дишли чархларын, валларын,
охларын, дирсякли валларын, штокларын, гайнаг бир-
ляшмяляринин вя бир чох башга щиссялярин вя
конструксийаларын ишлямя габилиййяти йорулмайа
мцгавимятля тяйин едилир.
Йорулмайа мцгавимят характеристикаларынын
гиймятини натур щиссялярин дюзцмлцлцк щяддини
сынамагла (-1) етмякля тяйин едирляр. Адятян натур
щиссялярин дюзцмлцлцк щядди нцмумялярдя тяйин
едиляндян 2-6 дяфя аз олур. Бу фярг йорулмайа
мцгавимяти азалтмаьа тясириндян бцтцн амилляри нязяря
алан ямсалла (К) характеризя олунур:
К ямсалына дахил олан амилляр эярэинликляр
консентрасийасыны, мигйас амилини (ен кясийин
юлчцлярини), сятщин тямизлийинин кейфиййятини,
сятщин мющкямляндирилмя технолоэийасыны вя с.
тясирини нязяря алыр. Эярэинликляр консентрасийасы
адятян бир ен кясийиндян диэяриня кечиддя, дишли
чархын дишляринин дибиндя вя с. йерлярдя баш верир.
Одур ки, эярэинлик консентрасийасынын тясирини
азалтмаг мягсядиля щиссяляря сялист эюрцнцш вермяк,
сярт буъаглары йуварлашдырмаг вя с. кими тядбирляр
эюрцлмялидир.
Щиссянин сятщинин кейфиййяти йорулмайа мцгави-
мятя ъидди тясир эюстярир. Беля ки, механики емал
нятиъясиндя йаранан кяля-кютцрлцкляр эярэинликляр
консетрасийасы мянбяи щясаб олунур. Мясялян,
ъилаланмыш полад нцмунянин дюзцмлцлцк щядди
пардахланмышлара нисбятян 10-15%, фрезлянмиш нцму-
няляря нисбятян ися 45-50% йцксякдир. Мющкямлик ( м)
вя ахычылыг (0,2) щядляринин артырылмасы иля
313
дюзцмлцлцк щядди йцксялир. Лакин эярэинлик
консентрасийасына чох щяссас олан йцксякмющкямликли
поладлар цчцн дюзцмлцлцк щядди нисбятян ашаьы олур.
Бцтцн гейд едилянляри нязяря алараг конструксийанын
кцтлясини азалтмаг мягсядиля 0,2 йцксяк олан полад
сечмяк мяслящятдир. Яэяр лайищяляндирмядя мцгайися
йолу иля оптимал полад сечмяк лазымдырса бу щалда
нисбятян ашаьы 0,2 малик полад цстцнлцйя маликдир. Бу,
конструксийанын кцтлясинин артмасына сябяб олса да,
дюзцмлцлцк щяддини вя кювряк даьылмайа мцгавимяти
йцксялдир. Щиссянин сятщиндя сыхылма эярэинлийинин
олмасы йорулма чатларынын ямяля эялмясини
чятинляшдирир, бу ися дюзцмлцлцк щяддинин
йцксялмясиня сябяб олур. Адятян дюзцмлцлцк щяддинин
артырылмасы вя эярэинликляр консентрасийасынын
тясиринин азалдылмасы мягсядиля индуксион гыздырма
иля табландырма, кимйяви-термики емал, сятщин пластик
деформасийасы вя диэяр техноложи просесляр эениш
тятбиг едилир. Бу просесляр нятиъясиндя сятщ гатында
галыг сыхылма эярэинлийи йараныр вя онун мющкямлийи
артыр. Бу вя йа диэяр мющкямляндирмя цсулунун
сечилмяси щиссялярин истисмар шяраитиндян,
истещсалын характериндян, щиссялярин форма вя
юлчцляриндян, онларын материалындан вя диэяр
амиллярдян асылыдыр. Коррозийанын бцтцн нювляри
дюзцмлцлцк щяддини азалдыр.
Деталларын имтиналарынын яксяр щиссяси (80-90%
ягядяри) мцхтялир йейилмя нювляри иля ялагядардыр.
Йейилмянин интенсивлийини азалтмаг цчцн дайагларда
сцртцнмянин нювцнцн дцзэцн тяйин едилмяси, сцртэц
системинин сечилмяси вя с. тяляб олунур. Бунларла
йанашы йейилмяйя давамлы материалларын, сятщи
табландырманын, кимйяви-термики емалын, сятщя назик

314
нитрид вя карбид тябягяляринин чякилмяси вя с. кими
цсуллар йейилмяйя давамлылыьы йцксялтмяк цчцн тятбиг
едилир. Йейилмяйя давамлылыьы артырмаг цчцн даща
перспектив вя лазыми гядяр юйрянилмяйян цсуллардан
бири машынларын сцртцнмя говшагларынын иши просе-
синдя интихаби кючурмядир. Интихаби кючурмя
просесиндя контакт зонасында ашаьыдакы хассяляря
малик назик метал юртцк йараныр: 1) чохдяфяли
деформасийадан даьылмага давамлылыг; 2) кцтлянин
реэенерасийасы-йейилмя щиссяъикляринин йейилмиш
сятщля йенидян тутушмасы; 3) оксидляшмямяк.
Эюстярилян юртцк мис ясасында тунъун поладла
сцртцнмяси нятиъясиндя йараныр. Аьыр йцклянмиш
сцртцнмя ъцтляри цчцн интихаби кючцрмяни йаратмаг
цчцн йумшаг металларын овунтусу дахил олан сцртэц
материалларынын тятбиг едилмясиндян вя йа сцртцнян
ъцтлярин сятщляриня мис юртцклярин чякилмясиндян
истифадя едилир.

21.1.2. Техноложи тялябляр гаралтмамаг


Сечилян полад мямулатын щазырланмасы цчцн
минимал ямяк тутумуна чаваб вермялидир. Беля ки,
сечилмиш полад кясмя вя тязйигля йахшы емалолунма
габилиййятиня малик олмалыдыр. Бу мягсядля
нястащларын илкин термики емал режимляринин дцзэцн
сечилмяси ясас мясялялярдян бири щесаб едилир. Илкин
термики емал тяйин едилмиш технолоэийадан асылы
олараг адятян пястащын щазырланмасы сехляриндя
апарылыр вя карбонлу поладлар цчцн нормаллашдырма,
леэирлянмиш поладлар цчцн ися нормаллашдарма вя
йцксяк температурлу (600-670 Ъ) табяксилтмя, табалма,
изотермик табалма вя йцксяк температурлу табяксилтмя
режлимляриндян ибарятдир.

315
21.1.3. Игтисади тялябляр гаралтмамаг
Сечилян полад имкан дахилиндя уъуз олмалыдыр.
Илк нювбядя чалышмаг лазымдыр ки, нисбятян ашаьы
дяйяри олан карбонлу вя йа азлеэирлянмиш поладлара
цстцнлцк верилсин. Дефисит Ни, Мо, W вя с. елементляря
леэирлянмиш конструксийа поладларынын тятбиги анъаг о
щалларда мцмкцндцр ки, нисбятян уъуз поладлар
мямулата олан тялябляря уйьун эялмясин. Мямулатын
етибарлылыьыны вя узунюмцрлцлцйцнц тямин етмяк,
мягсядиля, метал сяртфини азалтмаг вя техноложи
хассяляри йахшылашдырмаг вя нящайят, машынын
эцъцнц артырмаг мягсядиля леэирлянмиш поладлар тятбиг
едиля биляр. Леэирлянмиш поладларын тятбиги техники
вя игтисади сямярялилийи нязяря алмагла
апарылмалыдыр. Беля ки, леэирлянмиш поладларын
тятбиги щиссялярин узунюмцрлцлцйцнцн йцксялдилмяси
вя ещтийат щиссялляринин сярфини азалтмаг вя метал
йайыглара гянаят етмякля ялагядардыр. Материала олан
цмцми тялабат бязи щалларда бири-биринин яксинядир.
Мясялян, нисбятян йцксяк мющкямликли материаллар
ашаьы техноложи хассяляря малик олур вя щямчинин
кясмя вя сойуг щяъми штамплама иля чятин емал олунур.
Одур ки, адятян материалын сечилмясиндя полада олан
тялябатда эюстярилян компромисс шяртляр нязяря алын-
малыдыр. Тяляб олунан хассяляри вя диэяр
характеристикалары алмаг цчцн поладын сечилмяси
мясялясинин щяллиндя оптимал мющкямляндириъи
термики вя кимйяви-термики емал нювляринин дя тяйин
едилмяси ваъиб щесаб олунур. Материалын вя термики
емал технолоэийасынын сечилмяси конкрет истещсалат
шяраитиндя тятбиги нюгтейи-нязяриндян апарылмалыдыр.
Беля ки, ейни бир термики емал просеси иля мцхтялиф
истещсалат шяраитляриндя мцхтялиф игтисади нятиъяляря
316
наил олмаг олар. Термики вя кимйяви-термики емалын
игтисади ъящятдян даща ялверишли вариантынын
сечилмяси вя лайищяляндирилмясиндя щазырда
компйутер техникасындан эениш истифадя едирляр.

21.2. Нефт, газ вя нефт кимйа машынгайырма


сянайесиндя тятбиг едилян конструксийа
материаллары
Нефт, нефткимйа вя газ сянайесиндяки машынларын,
ъищазларын вя гурьуларын мцхтялиф ишлямя шяраитляри
материалларын расионал сечилмяси цчцн мцяййян
мейарларын ахтарылмасыны тяляб едир. Нефт вя
нефткимйа аваданлыгларынын яксяр щиссяляри вя
алятляри дедикъя аьыр шяраитлярдя ишляйир: онлар
бюйцк динамик вя ишаряси дяйишян йцкляря, сцрятля
абразив йейилмяйя вя коррозийайа мяруз галыр. Бунларла
йанашы нефткимйа вя нефтемалы заводларынын
аваданлыглар йцксяк температур вя тязйиг, еляъя дя
йцксяк коррозийалы ишчи мцщитдя ишляйир.
Аваданлыьын щиссяляринин узунюмцрлцлцйцнц
артырмаг цчцн онларын щазырланмасындан ютрц
материалын вя еляъя дя емал технолоэийасынын дцзэцн
сечилмяси лазымдыр. Цмумиййятля, сянайедя тятбиг
едилян бцтцн поладлары мцхтялиф яламятляря эюря, о
ъцмлядян, кимйяви тяркибиня, тяйинатына вя
кейфиййятиня эюря тясниф етмяк олар. Кимйяви
тяркибиня эюря поладлары 2 ясас група айырырлар: кар-
бонлу вя леэирлянмиш. Тяйинатына эюря поладлар 3 ясас
група бюлцнцр – конструксийа, алят вя хцсуси физики-
кимйяви хассяли поладлар. Кейфиййятиня эюря ади кей-
фиййятли, кейфиййятли, йцксяк кейфийятли вя хцсуси
йцксяк кейфийятли поладлара мювъуддур.
317
21.2.1. Карбонлу конструксийа поладларынын тятбиги
Ади кейфийятли поладлар
Ади кейфиййятли поладлара олан цмуми техники
тялабатлар чешидли, фасонлу, тябягя вя енлизолаглы
гызмарйайылмыш поладлара аид едилир. Бу поладларын
кимйяви тяркиб нормалары (кцлъяляря, дюйцкляря,
борулара, лентляря, мяфтилляря вя с. эюря) ГОСТ 380-88
цзря мцяййян едилир. Ади кейфиййятли поладлар
ашаьыдакы кими СтО, Ст1, Ст2, Ст3, Ст4, Ст5 вя Ст6 иля
маркаланыр. Ади кейфиййятли поладлар, хцсусян
«гайнайан» поладлар нисбятян уъуздур. Яритмя
просесиндя беля поладлар зярярли гарышыглардан аз
тямизлянир.
Нефт, нефткимйа вя газ сянайесиндя
гызмарйайылмыш ади кейфиййятли карбонлу поладлар
чох эениш тятбиг едилир. Ъядвял 20-дя бу поладларын
тятбиг сащяси верилмишдир.
Ади кейфиййятли поладлардан щазырланмыш
чешидли йайыглар нефткимйа вя нефтемалы
заводларынын аваданлыьынын вя гурьуларынын
щазырланмасындан эениш тятбиг едилир. Яксяр
гурьуларын гайнагла щазырландыьыны нязяря алараг ади
кейфиййятли, поладларын йахшы гайнагедилмя
габилиййятиня малик олмасы ваъибдир. Цмуми щалда ади
кейфиййятли поладлардан щазырланан аваданлыьын ишчи
мцщитинин температуру -40 Ъ-дян +450 Ъ-дяк уйьун
эялир. Яэяр эюстярилян груп поладлар зярбя гцввяляриня
мяруз галарларса, онда температур -25 Ъ-дян ашаьы
олмамалыдыр.

Ъядвял 20
Ади кейфиййятли поладларын тятбиг сащяси
Поладын Тятбиг сащяси

318
маркасы
Мясулиййятли олмайан щиссяляр (садя дайаглар вя
Ст1
дирякляр, шайбалар, алтыглар, чярчивяляр)
Мцхтялиф нюв флянсляр, лярчимляр, анкер
Ст2 болтлары вя с. Ишчи температуру -15 Ъ-дян +200
Ъ-дяк
Гайнагла вя штамплама иля щазырлашан мцхтялиф
щиссяляр: чярчивяляр, каркаслар, аьыр нефтмядян
аваданлыьынын, хизякляри, блоклар, истисмар вя
Ст3
газыма вышкаларынын щиссяляри, гаснаглар лещмя
насосунун гапаьа, редукторларын эювдяси вя с.
Ишлямя температуру -30 Ъ-дян +400 Ъ-дяк.
Кяшфиййят газыма гурьуларынын ичликляри
Ст4 гармаглар, дартыьылар вя с. Ишлямя температуру -
30 Ъ-дян +400 Ъ-дяк
Дяринлик насосларынын юртцкляри, газыма
гурьуларынын бирляшдириъи муфталарынын
Ст5 аралыг вя сыхыъы лювщяляри, бармагчыглар,
оймаглар вя с. Ишлямя температуру -30 Ъ-дян
+400 Ъ-дяк
Даща йцксяк мющкямлик тяляб олунан щиссяляр:
Ст6 аралыг валлары, штроплар, оймаглар, дайаг
винтляри вя с.

Кейфиййятли карбонлу конструксийа поладлары


Кейфиййятли карбонлу конструксийа поладлары
ГОСТ 1050-77-йя ясасян бурахылыр вя ашаьыдакы кими
маркаланыр: 08, 10, 15, 20…. 85. Рягямляр карбонун орта
мигдарыны йцздя бир фаизля эюстярир. Бязи поладларын
тяркибиндя манганын нисбятян йцксяк мигдары олур. Бу
заман марканын ахырында манганы эюстярян Г щярфи
йазылыр (мясялян, 15Г, 20Г, 65Г вя с.). Азкарбонлу 08 вя
10 маркалы поладлар йцксяк пластиклийя малик ол-

319
дугларындан сойуг штамплама, чякмя вя сойуг отуртма
иля щазырланан мямулатлар цчцн тятбиг едилир. Бу
поладлардан щямчинин лентляр, борулар вя мяфтилляр дя
щазырланыр. Бу поладлар йцксяк гайнагедилмя
габилиййятиня маликдир.
15, 20, 25 маркалы поладлар йцксяк юзлцлцк тяляб
едилян вя истисмарда йцксяк эярэинликяря мяруз
галмайан щиссялярин щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Бунлардан реаксийа камерасы, ректификасийа колонлары,
истилик мцбадиля эювдяляри вя с. щазырланыр. Нефт
машынгайырмада эюстярилян поладлардан мцхтялиф
охлар, бирляшдириъи муфталар, компрессорларын,
насосларын апарыъы дишли чархлары, мцхтялиф болтлар,
гайкалар, санъаглар, шайбалар вя с. щазырлайырлар. 15, 20
вя 25 маркалы поладлардан щазырланмыш щиссялярин
сятщ бярклийини вя мцвафиг олараг, йейилмяйя да-
вамлылыьыны йцксялтмяк цчцн онлары бязи щалларда
сементитлямяйя вя йа сианламайа уьратмаг мяслящят
эюрцлцр. Нефт-мядян вя нефтзавод авадалыьынын
мясулиййятли щиссялярини щазырламаг цчцн 15Г вя 20Г
маркалы манганлы поладлардан истифадя етмяк мяслящят
эюрцлцр. Нефтчыхарма вя нефткимйа сянайесиндя
йухарыда эюстярилян полад маркаларындан башга 12К,
15К, 18К, 20К маркалы газан поладларындан тязйиг
алтында ишляйян бухар газанлары вя габларынын мцяййян
щиссялярини щазырламаг мяслящят эюрцлцр. Бу поладлар
60 атм ишчи тязйиг вя 450 Ъ температурадяк ишляйя
билир.
30 вя 35 маркалы орта карбонлу кейфиййятли
конструксийа поладларындан галдырыъы гармагларынын,
охларын, тал вя кронблокларын, флянслярин, валъыгларын
вя с. щазырланмасында эениш истифадя едилир.
Эюстярилян поладлардан нефтемалы заводлары авадан-

320
лыьынын бязи щиссялярини: шатун болтларыны, насос
валларыны, пистон штокларыны вя с. щазырлайырлар. 30
вя 35 маркалы поладлары 880-900 Ъ температурда
нормаллашдырмайа, 860-880 Ъ температурдан
табландырмайа вя 550-600 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадырлар.
40 вя 45 маркалы поладлар насос штангларынын
оймагларыны, мяркяздянгачма насослары вя компрессор
валларыны, палчыг насосларынын штокларыны,
конусвары дишли чархларын, превенторларын,
дийиръякляри вя с. щазырламаг цчцн мяслящят эюрцлцр.
Бунлардан ялавя 40 маркалы полад баьлайыъы щиссялярин
щазырланмасы цчцн дя тятбиг едилир. 40 вя 45 маркалы
поладлардан щазырланмыш щиссяляри 860-880 Ъ
температурда нормаллашдырмайа вя йа 840-860 Ъ т-дан
табландырмайа уьрадырлар. Бундан сонра табяксилтмя
просеси апарылмалыдыр. Табяксилтмя температуру тяляб
олунан механики хассялярдян асылы олараг тяйин едилир.
40Г вя 45Г маркалы манганлы поладлар бир сыра
мясулиййятли щиссялярин, о ъцмлядян галдырыъыларын
аралыг вя трансмиссийа валларынын, аьыр йцклянмиш
зянъир ютцрмяляринин улдузъугларынын; газыма
гурьуларынын дишли чархларынын, пистон штокларынын,
охларын вя с. щазырланмасында тятбиг едилир.
Эюстярилян поладлардан щазырланмыш щиссяляри 830-
850 Ъ температурдан йаьда сойутмагла табландырыб,
550-600 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Манганлы поладларын табяксилтмя кювряклийиня
мейиллийини нязяря олараг, йцксяк температурлу
табяксилтмядян сонра сцрятля-суда вя йа йаьда сойутмаг
мяслящят эюрцлцр.
50, 55, 60, 65, 70 маркалы поладлар йцксяк
мющкямлийя вя еластиклик хассяляриня малик
321
олдугларындан, буъургадларын спирал йайларынын,
йайлы шайба вя щялгялярин, клапан йайларынын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Бу поладлардан
щазырланмыш хырда щиссяляри (диаметри 10-12 мм-я
гядяр) 820-860 Ъ температурдан йаьда сойутмагла,
нисбятян ири щиссяляри ися 800-820 Ъ-дан суда
сойутмагла табландырырлар. Табяксилтмя температуру
ися тяляб олунан механики хассялярдян асылы олараг
сечилир. Буъургад вя клапан йайларыны адятян 300-380 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьратмаг лазымдыр. Бязи
щалларда йайларын, йайлы шайбаларын вя щялгялярин
щазырланмасы цчцн тяркибиндя нисбятян йцксяк манганы
олан 65Г маркалы поладдан истифадя едирляр. 65Г
маркалы полады 780-840 Ъ температурдан йаьда
сойутмагла табландырыб, 350-420 Ъ температурда табяк-
силмяйя уьратмаг мяслящят эюрцлцр. 65Г маркалы
поладын табландырма дяринлийи 65 маркалы полада
нисбятян йцксякдир.
Азлеэирлянмиш конструксийа поладлары
Карбонлу конструксийа поладларынын нефт, газ вя
нефткимйа сянайесиндя тятбиги онларын ишчи
температурларынын мящдудлуьу вя коррозийайа аз
давамлы олмалары иля мящдцдлашир. Одур ки, агрессив
мцщитдя, еляъя дя, 475-500 Ъ-дян йцксяк температурда
ишляйян аваданлыгларын вя апаратларын щиссялярини
щазырламаг цчцн леэирлянмиш поладлар тятбиг
едилмялидир. Сон заманлар сянайенин мцхтялиф
сащяляриндя, о ъцмлядян, нефтчыхарма, нефтемалы,
нефткимйа вя газ сянайесиндя азлеэирлянмиш поладларын
тятбиги бюйцк мараг доьурур. Беля поладларын тятбиги
истещсалатын техники-игтисады эюстяриъилярини
йахшылашдырыр, метала щисс олунаъаг дяряъядя гянаят
едилмясиня имкан йарадыр. Эюстярилян поладлара 14Г,
322
19Г, 09Г2, 14Г2, 12ГС, 16ГС, 09Г2С, 10Г2С1, 15ГФ,
14ХГС, 10ХСНД, 12МХ вя с. аиддир. 09Г2, 14Г2 вя 16ГС
маркалы поладлар лазым эялдикдя термики емала
(табландырма вя табяксилмяйя-йахшылашдырымайа)
уьрадылмыш вязиййятдя бурахыла биляр. Азлеэирлянмиш
поладлардан гайнагла щазырланмыш конструксийалар
мцтляг темиш емала уьрадылмалыдыр.
Нефт, газ, нефткимйа сянайесиндя ян эениш тятбиг
едилян 16ГЪ, 09Г2Ъ, 10Г2Ъ1 вя 12МХ маркалы
азлеэирлянмиш поладлардыр. Бу поладлар нефтемалы вя
нефткимйа заводларынын 475 Ъ температурларадяк
тязйиг алтында ишляйян апаратларынын вя габларын
щазырланмасы цчцн эениш тятбиг едилир. Эюстярилян
поладларын ашаьы тятбиг температуру -70 Ъ-гядярдир.
Ян чох мараг доьуран 12МХ маркалы поладдыр. О, 540-
560 Ъ температурларадяк йцксяк тязйиг алтында ишляйян
аппаратларын, мясялян, реаксийа камераларынын, соба
боруларынын вя с. щазырламасында явязедилмяздир.
Лакин щидроэен-сулфид коррозийасы шяраитиндя 12МХ
поладынын тятбиг температуру 250-260 Ъ иля мящдуд-
лашдырылыр. 12МХ полады щямчинин нефтемалы вя
нефткимйа заводларында ишляйян аваданлыьын
щазырланмасында тятбиг едилян икигатлы тябягя металын
ясас гаты кими (цст гаты ися коррозийайа давамлы
поладдан олур) истифадя едилир. Азлеэирлянмиш
поладларын механики вя техноложи хассяляринин
йцксялдилмяси цчцн, онларын тяркибиня ялавя олараг
0,07-0,15% В вя 0,015-0,025% Н гатылмалыдыр. Ванадиум
вя азотун гаршылыглы тясири нятиъясиндя ванадиум
карбонитриди йараныр вя чох хырдадяняли структур
алынмасы иля йанашы ашаьы сойугсынма щяддиня наил
олунур. Беля поладлара 12Г2АФ, 14Г2АФ, 16Г2АФ вя
18Г2АФ аиддир. Ян эениш истифадя едилян 16Г2АФ
323
маркалы поладдыр. Эюстярилян поладларын тятбиг
сащяляри –80 Ъ-дян +475 Ъ гядярдир.

21.2.2. Леэирлянмиш конструксийа поладлары


Беля поладларын ян вачиб характеристикалары
онларын механики хассяляридир. Кичик юлчцлц щиссяляр
там табландырылма габилиййятиня малик олдугларындан,
онларын механики хассяляри ясасян карбонун мигдары
иля мцяййян олунур вя практики олараг леэирляйиъи
елементлярин мигдарындан асылы олмур. Механики
хассяляря леэирляйиъи елементлярин тясири анъаг ири
олчцлц щиссялярдя юзцнц эюстярир. Леэирляйиъи
елементин нювцндян асылы олараг ири щиссялярин
табландырылма дяринликляри мцхтялифдир. Одур ки,
мцхтялиф мямулатларын щазырланмасы цчцн
леэирлянмиш конструксийа поладларынын сечилмяси
онларын табландырылма габилиййятляринин нязяря
алынмасы иля апарылмалыдыр. Леэирлянмиш конст-
руксийа поладларыны табландырылма дярилийиня эюря
ашаьыдакы цч група болмяк олар:
- ашаьы табландырылма дяринлийиня малик
поладлар (диаметри 25-35 мм-дян чох олмайан деталлар
цчцн);
- нисбятян йцксяк табландырылма дяринлийиня
малик поладлар (диаметри 50-75 мм-я гядяр олан деталлар
цчцн);
- йцксяк табландырылма дяринлийиня малик
поладлар (диаметри 75-100 мм-дян чох олан деталлар
цчцн)
Бу эюстярилян тяснифат щямчинин поладын
кимйяви тяркибини вя механики хассялярини характеризя
едир. Беля ки, полад ня гядяр йцксяк леэирлянмиш оларса,
даща чох табландырылма дяринлийиня вя мцвафиг олараг,

324
бир о гядяр йцксяк мющкямлийя вя пластиклийя малик
олар. Леэирлянмиш конструксийа поладлары ГОСТ 4543-
75 ясасян истищсал едилир. Нефт, нефткимйа вя газ
сянайесиндя ян эениш истифадя олунан леэирлянмиш
конструксийа поладлары ашаьыдакылардыр: 15Х, 20Х, …,
50Х, 40ХФА, 30ХМ, 12ХЩ2, 20ХЩ3А, 30ХЩ3А, 20ХЩ,
40ХЩ, 40ХЩМА, 18ХГТ, 20ХГЪА, 25ХГЪА, 35ХГЪА,
30ХГЪЩА, 38Х2МЮА, 18Х2Щ4БА вя с. Эюстярилян
поладлар тялябатдан асылы олараг щям термики емала
уьрадылмыш (табалмайа, нормаллашдырмайа вя йцксяк
температурлу табяксилтмяйя) щалда, щям дя термики
емала уьрадылмамыш щалда бурахыла биляр. 15Х вя 20Х
маркалы поладлар сементитлянян деталларын, мясялян,
газыма боруларынын тутуъу йив бурьусунун, хырда
валларын, охларын, муфталарын, палчыг насослары
клапанларынын нимчяляринин, газыма гурьуларынын
дишли чархларынын вя с. щазырланмасында эениш тятбиг
олунурлар. Бу щалда эюстярилян поладлары 920-950 Ъ
температурда сементитлямяйя, сонра 800-820 Ъ
температурдан табландырмайа (йаьда) вя 180-200 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьратмаг лазымдыр.
30Х вя 50Х маркалы поладлар ясасян йахшы-
лашдырылмыш вязиййятдя тятбиг едилир. Бу поладлар
830-850 Ъ температурдан суда вя йа йаьда (щиссянин
галынлыьындан вя формасындан асылы олараг)
табландырылыр. Табяксилтмя ися 500-600 Ъ
температурда (лазым олан бяркликдян вя мющкямликдян
асылы олараг) апарылыр. Табяксилтмя кювряклийинин
йаранмамасы цчцн табяксилтмя просесиндя сойутма суда
вя йа йаьда апарылмалыдыр. 30Х-50Х маркалы поладлар
нефт, нефткимйа вя газ сянайесиндя эениш тятбиг едилир.
Беля ки, 30Х вя 35Х поладларындан нефт емалы
заводларынын гурьуларынын флянс бирляшмяси цчцн
325
санъаглар вя болтлар (ишчи температуру 450 Ъ-дян чох
олмайан) щазырланыр.
40Х вя 45Х поладларындан эцълц йцклянмиш
валларын, насос вя сийиртмялярин штокларынын,
мяркяздянгачма насосларынын валларынын, йцксяк
йцклянмиш болтларын вя санъагларын вя с. ща-
зырланмасында эениш истифадя едилир. Яксяр щалларда
40Х вя 45Х маркалы поладлардан щазырланан нефтмядян
аваданлыьынын деталлары, мясялян, валлар, газыма
гурьуларынын улдузъуглары вя дишли чархлары, палчыг
насосларынын пистонларынын штоклары вя с. йцксяк
тезликли чяряйанла гыздырмагла сятщи табландырмайа
уьрадылыр.
Нисбятян йцксяк табландырылма дяринлийиня малик
олан 40ХФА маркалы полад адятян йахшылашдырылмыш
щалда тятбиг едилир. Бу поладын табландырылма
температуру 850-880 Ъ (йаьда сойутма) вя табяксилмя
температуру ися 550-650 Ъ-дир. 40ХФА маркалы полад
бору ачарларынын, йцклянмиш валларын, насос
штокларынын, йарыммуфтарын, еляъя дя насослар цчцн
йцклянмиш йайларын, амортизаторларын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едиля биляр. Поладын
максимал ишчи температуру 450 Ъ-дян чох
олмамалыдыр. 40ХФА поладындан щазырланмыш
йайлары вя амортизаторлары 850-870 Ъ температурдан
йаьда сойутмагла табландырмайа вя 350-420 Ъ
температурда йаьда сойутмагла табяксилтмяйя уьратмаг
лазымдыр.
30ХМ маркалы полад йцксяк мющкямлийи вя
юзлцлцйц иля характеризя едилир. Полад, щямчинин,
йахшы гайнагедилмя габилиййятиня маликдир. 30ХМ
маркалы полад фантан сийиртмяляринин санъагларынын
(250 кг/см2-я гядяр тязйигля ишляйян), гызмар насосларын,
326
мяркяздянгачма насосларынын валларынын, охларын,
болтларын (-40 Ъ-дян +525 Ъ-гядяр ишляйян) вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. 30ХМ маркалы
полады 830-850 Ъ температурдан йаьда сойутмагла
табландырыр вя 550-650 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадырлар.
Нисбятян йцксяк табландырылма дяринийиня (50-75
мм) малик поладлардан 12ХЩ2, 20ХЩ вя 40ХЩ маркалы
хром-никел поладларыны эюстярмяк лазымдыр. Бу
поладлар конструксийа поладларынын ян йахшы
нцмуняляриня аиддир. 12ХЩ2 полады сементитлянян
поладдыр. 900-920 Ъ температурда сементитлямядян
сонра 780-800 Ъ йаьда сойутмагла табландырма вя 160-
180 Ъ температурда табяксилтмя апарылыр. Бу полад
газымада тутма ишляриндя йив бурьуларынын, ири
компрессорларын пистон бармагларынын, валларын,
газыма гурьуларынын аьыр йцклянмиш дишли чарх-
ларынын вя с. щазырланмасында тятбиг едилир. 12ХЩ2
поладындан щямчинин газыма балталарынын пянъяляри
вя шарошкалары вя с. дя щазырланыр.
40ХЩ маркалы йахшылашдырылан полады 820-840
Ъ. Температурдан табландырмайа (йаьда сойутмагла) вя
тяляб олунан бярклик вя мющкямликдян асылы олараг
450-650 Ъ температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
4ОХН маркалы полад нефтмашынгайырмасында мясулий-
йятли щиссялярин щазырланмасы цчцн, мясялян, хцсуси
йцклянмиш галдырыъы, трансмиссийа вя аралыг валла-
рынын, бирляшдириъи дишли муфталарын, тал
блокларынын охларынын вя с. щазырланмасында тятбиг
едилир.
Мялумдур ки, хром-никел поладлары табяксилтмя
кювряклийиня чох щяссасдыр. Одур ки, табяксилтмяйя

327
уьрадылдыгда онларын сойудулмасы 450-550 Ъ
интервалында суда вя йа йаьда апарылмалыдыр.
4ОХНМА маралы полад табяксилтмя кювряклийиня
аз щяссасдыр. Бу полад газыма борулары вя
електрогазыъыларын гыфылларынын вя кечиъилярин
щазырланмасында, блок вя кронблокларын охларынын,
компрессорларын чархголу болтларынын вя с.
щазырланмасында эениш тятбиг олунур. 4ОХНИА
поладынын табландырылмасы 840-860 Ъ температурдан
йаьда сойутмагла апарылыр, табяксилтмя ися 500-650Ъ
температурдан (механики хассядян асылы олараг) щавада
сойутмагла апарылыр.
Хром-никел вя хром-никел-молибден поладлары
бащалы леэирлянмиш полад щесаб олунур. Одур ки, онлар
анъаг хцсуси мясулиййятли ири щиссялярин
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Адятян бу поладларын
явязиня, никел вя молибдени олмайан нисбятян уъуз
поладлар тятбиг едилир. Беля поладлардан бири олан
18ХГТ вя яксяр щалларда 12ХН2 поладыны явяз едя
биляр. Эюстярилян 18ХГТ полады щям сементитлянян,
щям дя йахшылашдырылан полад кими тятбиг едилир.
18ХГТ поладынын табландырылма температуру 850-880
Ъ (йаьда сойутмагла), табяксилтмя температуру ися 500-
650 Ъ гябул едилир. 18ХГТ маркалы полад табяксилтмя
кювряклийиня мейилли олдуэундан, табяксилтмя про-
сесиндя бу поладдан щазырланмыш мямулатлары сцрятля
сойутмаг (суда вя йа йаьда) лазымдыр. 18ХГТ марка
поладын сементитлямя температуру 940-950 Ъ, сонракы
табландырма температуру 780-800 Ъ (йаьда сойутмагла),
табяксилтмя ися 180-200 Ъ дя апарылыр. Нефт
машынгайырмасында 18ХГТ полады аьыр йцклянмиш
йцксяк мясулиййятли щиссялярин, о ъцмлядян: валларын,
охларын сцрятляр гутусунуна дишли чархаларынын,
328
йумруглу муфталарын вя с. щазырланмасы цчцн тятбиг
едилир.
Галынлыьы 50-70 мм-дяк олан щиссяляри
щазырламаг цчцн 20ХГС, 25ХГС вя 35ХГС маркалы
цмумликдя хромансиал адланан поладлардан эениш
истифадя едилир. Эюстярилян поладларын термики емал
емал режими белядир: табландырма – 860-880 Ъ
температурдан (йаьда сойутмагла), табяксилтмя – тяляб
олунан механики хассялярдян асылы олараг – 200-600 Ъ
температурда апарылыр. Бу поладлар табяксилтмя
кювряклийиня мейлли олдугларындан йцксяк
температурлу табяксилтмядян сонра онлары сцрятля
сойутмаг (суда вя йа йаьда) мяслящят эюрцлцр. 20ХГС вя
30 ХГС маркалы поладлар 400 Ъ-дяк ишляйян йцксяк
йцклянмиш баьлайиъы щиссялярин, кичик валларын,
охларын, дишли чархларын вя нефт завод вя нефт-мядян
аваданлыьынын бир чох башга щиссяляринин
щазырланмасында эениш тятбиг олунур.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайесиндя азотланан
щиссялярин щазырланмасы цчцн 38Х2МЮА маркалы
полад эениш тятбиг едилир. Бу поладдан азотланан
оймаглар, дяринлик насосларынын плунжерляри,
сийиртмялярин сипяр-йящяр ъцтц вя с. щазырланыр.
38Х2МЮА поладынын мющкямляндирмя технолоэийасы
белядир: табландырма – 930-950 Ъ-дян, йаьда сойутма;
табяксилтмя – 600-650 Ъ, щавада сойутма.
Азотлама там механики емалдан сонра – 500-520 Ъ
температурда апарылыр. Эюстярилян ямялиййатлардан
сонра щиссялярин азотланмыш сятщляринин бярклийи –
1150-1200 Н гядяр йцксялир.
Йцксяк табландырылма дяринлийиня малик 20ХН3А
вя 30ХН3А, еляъя дя 18Х2Н4ВА маркалы поладлар
щямчинин чох йцксяк механики хассяляря маликдир. Одур
329
ки, бу поладлар ири юлчцлц щиссялярини щазырланмасы
цчцн даща йарарлы щесаб едилир. Бу поладлар 820-840 Ъ
температурда табландырылыр (йаьда сойутмагла) вя 550-
650 Ъ температурларда табяксилтмяйя уьрадылыр.
30ХН3А полады нефт машынгайынмасында
оймаглы-дийиръякли газыма зянъирляринин лювщяъик вя
дийиръякляринин, 20ХН3А полады ися сементитлянмиш
щалда йцксяк йцклянмиш, бюйцк сцрятля вя зярбя
гцввяляри шяраитиндя ишляйян щиссялярин, о ъцмлядян
йумруглу муфталарын, кичик валларын, оймагларын, аьыр
йцклянмиш дишли чархларын вя с. щазырланмасы цчцн
истифадя олунур. Щазырда 20ХН3А поладын газыма
балталларынын шарошкаларынын вя пянъяляринин
щазырланмасында эениш тятбиг едилир.
18Х2Н4ВА маркалы полад щям
йахшылашдырылмыш, щям дя сементитлянмиш щалда
тятбиг едиля биляр. Бу полад 850-870 Ъ температурдан
табландырылыр (йаьда вя йа щавада сойудулмагла) вя 550-
650 Ъ температурларда тябяксилтмяйя уьрадылыр.
18Х2Н4ВА полады аьыр йцклянмиш дирсякли валларын,
ири юлъцлц мясулиййятли дишли чархларын вя с.
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.

21.2.3. Йцксяклеэирлянмиш поладларын нефтзавод вя


нефткимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн
тятбиги
Нефтемалы вя нефткимйа заводларынын апаратлары
чох аьыр шяраитдя – йцксяк тязйиг вя температурларда,
йцксяк агрессив ишчи мцщити тясири шяраитиндя
ишляйир. Одур ки, эюстярилян мцщит цчцн тятбиг едилян
поладлар коррозийайа йцксяк давамлыьа, гялпя
ямяляэялмяйя мцгавимятя вя одадавамлылыьа малик
олмалыдырлар.
330
Коррозийайа вя туршуйа давамлы поладлар
Щяр ил истисмара бурахылан металын тягрибян
33%-и коррозийа сябябиндян сырадан чыхыр. Коррозийа
хцсусян нефт кимйа сянайесиндя даща бюйцк зийан вурур;
беля ки, коррозийадан даьылан бцтцн металларын 1/8
щиссяси кимйа вя нефткимйа синтезинин пайына дцшцр.
Бурайа щям карбонлу, щям дя йцксяк леэирлянмиш
поладлар дя дахилдир.
Бцтцн нюв коррозийайа давамлы поладларда ясас
леэирляйиъи елемент хромдур. Хром поладда мцсбят
електрокимйяви потенсиал йаратмагла вя йа поладын
сятщиндя назик давамлы пассивляшдириъи оксид тябягяси
йаратмагла полады коррозийадан горуйур. Поладын
коррозийайа давамлылыьыны тямин етмяк цчцн хромун
мигдары 12%-дян чох олмалыдыр.
Нефт вя нефткимйа сянайесиндя даща чох 08Х13,
12Х13, 20Х13, 30Х13, 40Х13, 12Х17 маркалы хромлу
коррозийайадавамлы поладлар тятбиг едилир.
12Х13, 20Х13 маркалы поладлар гызмар мяркяздян-
гачма вя пистонлу насосларын валларынын, штокларынын,
оймагларынын, сийиртмялярин, кипляшдириъи
щялгялярин, бяркидиъи мямулатларын вя гызмар агрессив
кцкцрдлц нефтин емалы апаратларынын дахили
гурьуларынын вя с. щазырланмасы цчцн истифадя едилир.
Пластиклийи нисбятян йцксяк олан 08Х13 маркалы
полад 300-400 Ъ температурада ишляйян горуйуъу
клапанларын щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
30Х13 маркалы полад сийиртмялярин горуйуъу
клапанларынын вя кипляшдириъи щялгялярини
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрцлцр.
40Х13 полады коррозийалы мцщитдя йцксяк йцкляря
мяруз галан машын вя ъищазларын щазырланмасында
тятбиг едилир.

331
17Х17 маркалы полад азот туршусунда йцксяк давам-
лылыьа малик олдуьундан ондан азот-туршусу
заводларынын аваданлыьынын вя апаратларынын, азот
туршусу дашыйан систернлярин вя чянлярин
щазырланмасы цчцн эениш истифадя едирляр.
Щазырда нефтемалы вя нефткимйа сянайясиндя
тяркибиндя 18% Ър вя 8% Ни вя аз мигдарда ( 0,2% Ъ)
карбон олан коррозийайа давамлы поладлар ян эениш
тятбиг едилир. Бунлардан 08Х18Н10, 12Х18Н9, 17Х18Н9,
12Х18Н10Т, 10Х17Н13М2Т вя с. маркалы поладлар
гайнагла щазырланан апаратларын (каталитик крекинг
реакторлары вя реэенераторларынын) щазырланмасында
тятбиг едилир.
Хром-никелли, хром-никел-молибденли поладын
тятбиги игтисади ъящятдян щямишя ялверишли олмур.
Одур ки, ашаьы агрессивлийя малик мцщитдя вя ашаьы
температурларда ишляйян апаратларын щазырланмасы
цчцн никелин явязиня манганла, азотла вя диэяр
елементлярля леэирлянмиш коррозийайа давамлы
поладлар тятбиг едилир. Аустенит синифли 10Х14Г14Н4Т,
10Х14АГ15, 15Х17АГ14 вя с. кими беля поладлар зяиф
агрессив мцщитдя, щямчинин 196 Ъ-дяк температурларда
ишляйян мямулатларын щазырланмасы цчцн мяслящят
эюрцлцр.
Гялпяйя вя одадавамлы поладлар
Гялпяйядавамлы поладлар дедикдя йцксяк
температурларда газ коррозийасына давамлы йцксяк
леэирлянмиш поладлар нязярдя тутулур. Бу поладларын
тяркибиндя ясас леэирляйиъи елемент хромдур. Хромун
мигдары артдыгъа поладын интенсив оксидляшмяси
температуру да йцксялир. Ишчи температуру ня гядяр йцк-
сяк оларса, бир о гядяр дя хромун мигдары чох
олмалыдыр. Гялпяйядавалы поладлар 2 група бюлцнцр:

332
850-900 Ъ температурадяк давамлы поладлар вя 1000-
1100 Ъ температурадяк давамлы поладлар.
Биринъи група силхромлар – 15Х6СМ, 10Х9С2,
Х12ЮС, икинъи група ися 15Х25, 15Х25Т, 15Х28 аиддир.
Силхромлар ясас етибариля трактор вя автомобил
мцщяррикляринин эириш клапанларынын щазырланмасы
цчцн тятбиг едилир. Х6С маркалы силхром щямчинин
йцксяк йцклянмиш вя 750 Ъ-дяк температурларда
ишляйян истилик газанларынын щиссяляринин щазыр-
ланмасы цчцн мяслящят эюрцлцр.
Силхромлар 950-1100 Ъ температурдан
табландырылыр вя 700-800 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылыр. Нятиъядя сорбит структуру вя
25-35ЩРЪ бярклик алыныр. Кясмя иля емал олунма
габилиййятини артырмаг цчцн силхромлары 820-850 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Нефтемалы вя нефткимйа сянайясиндя даща чох
мараг доьуран йуксяк температурларда йцксяк
мющкямлийини вя гялпяйядавамлылыьыны сахлайа билян
поладлардыр. Беля поладлар одадавамлы адланырлар.
Одадавамлы поладлар ишчи температурундан асылы
олараг ики група бюлцнцр: 550 Ъ температурадяк тятбиг
едилян поладлар вя 700-800 Ъ температурадяк тятбиг
едилян поладлар.
Биринъи група 15Х5М, 15Х5СМ, 15Х7СМ, Х10С2М,
12Х18Н9Т, икинъи група 10Х17Н13М2Т, 45Х14Н14В2М
поладлары аиддир.
Биринъи груп поладлардан ян эениш тятбиг едилян
15Х5М поладыдыр. Бу поладдан 550 Ъ-дяк температурада
кцкцрдлц нефт вя нефт мящсуллары емалы цчцн борулар,
флянсляр, фитингляр вя с. щазырланыр.
Лабораторийа тядгигатларына ясасян 15Х5М
поладлары кцкцрдлц мцщитдя карбонлу поладлара
333
нисбятян 4-10 дяфя чох коррозийайа давамлылыьа
маликдир. Апаратларда 15Х5М полады яксяр щалларда
табалмадан сонра тятбиг едилир. Чох вахт 15Х5М поладын
1000 Ъ температурда нормаллашдырмайа вя 700 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
15Х6СМ вя 15Х7СМ поладлары 15Х5М-я нисбятян
даща йцксяк гялпяйя давамлылыьа малик олдуьундан 600
Ъ температурадяк ишляйян нефтзавод апаратларында
соба вя коммуникасийа боруларынын вя с.
щазырланмасында тятбиг едилир.
700 Ъ температурадяк кцкцрдлц нефти емал етдикдя
соба боруларыны Х10С2М поладындан щазырламаг
мяслящят эюрцлцр. 12Х18Н9Т вя 10Х17Н13М2Т маркалы
поладлар йцксяк температурларда вя тязйиг алтында
агрессив кцкцрдлц нефти емал етмяк цчцн истифадя
едилир.
45Х14Н14В2М маркалы полад гызмар бору
кямярляринин флянс бирляшмяляри цчцн баьлайыъы
мямулатларын (болтларын, санъагларын, гайкаларын вя с.)
щазырланмасындан ютрц даща йарарлы полад щесаб
едилир. Бу полады 1175 Ъ температурдан табландырмайа
(суда сойутмагла) вя 750 Ъ температурда ися кющнял-
мяйя уьратмаг (5 саат мцддятиндя) мяслящят эюрцлцр.

21.2.4. Фасонлу полад тюкцкляр


Фасонлу полад тюкцкляр нефткимйа вя нефтемалы
заводларынын аваданлыг вя апаратларынын мцхтялиф
щиссяляринин щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Полад тюкцкляр нефтзавод аваданлыьынын бюйцк
груп щиссяляринин щазырланмасы цчцн йарымфабрикат
щесаб олунур. Беля щиссялярдян бухар вя мяркяздян гачма
насосларын эювдялярини, термики крекинг цчцн соба

334
аваданлыьыны, сийиртмяляри, фитингляри вя с. эюстярмяк
олар.
Тюкмя поладлара мисал олараг: 15Л, 20Л, 25Л, …,
55Л маркалы поладлары эюстярмяк олар.
Фасонлу полад тюкцклярин яксяриййяти торпаг
гялиблярдя щазырланыр. Лакин бир сыра тюкцкляр метал
гялиблярдя вя дягиг тюкмя усуллары иля щазырланыр.
25Л, 30Л, 35Л поладларынын термики емал
режимляри белядир: табландырма вя йа нормаллашдырма
– 850-880 Ъ, табяксилтмя ися 650-670 Ъ температурда
апарылыр. Адятян табландырма вя йцксяк температурлу
табяксилтмя йахшы механики хассяляря наил олмаг
имканы вердийиндян, мясулиййятли щиссялярин ща-
зырланмасында мяслящят эюрцлцр.
Карбонлу поладлардан щазырланан фасонлу
тюкцклярдян нефткимйа сянайесиндя баьлайыъы вя
горуйуъу арматурларын, фитинглярин, тюкмя флянслярин,
насос эювдяляринин вя с. щазырланмасында истифадя
олунур.
15Л, 20Л вя 25Л маркалы тюкмя поладындан газыма
гурьуларынын йумруглу вя дишли муфталары
щазырланыр. Газыма гурьуларынын улдузъугларыны 45Л
вя йа 55Л поладларындан щазырламаг мяслящят эюрцлцр.
Эюстярилян поладлар нормаллашдырылмыш щалда ашаьы
сцрятля вя тязйигля ишляйян дишли чархлар цчцн дя
тятбиг едиля биляр.
Гейри-агрессив нефт мящсулларыны емал едян (500
Ъ-дяк) аваданлыьын йцксяк йцклянмиш щиссялярини,
еляъя дя 400 Ъ температурда ишляйян зяиф агрессив
кцкцрдлц нефт мящсулларынын емалы аваданлыьынын
щиссялярини щазырламаг цчцн 30ХМЛ вя 35ХМЛ
маркалы тюкмя поладлардан истифадя едирляр.

335
30ХМЛ вя 35ХМЛ маркалы тюкмя поладындан
сийиртмялярин эювдялярини, вентилляри вя редуксион
клапанлары, фитингляри вя с. щазырлайырлар. Тюкцкляри
яксяр щалларда табландырмайа (880 Ъ-дян суда
сойутмагла) вя табяксилтмяйя (650-670 Ъ температурда
щавада сойутмагла) уьрадырлар.
Орта агрессивлийя малик вя 425 Ъ температурадяк
шяраитдя кцкцрдлц нефт мящсулларыны емал едян
аваданлыьын тюкмя елементлярини щазырламаг цчцн
15Х5ТЛ полады, 550 Ъ температурадяк ися 15ХМЛ вя
Х5ВЛ поладлары тятбиг едирляр.
Эюстярилян поладлардан щазырланан фасонлу
тюкцкляр крекинг гурьусунун йцксяк температурлу вя
йцксяк кцкцрдлц нефт емал едян елементляринин
щазырланмасында истифадя олунур. Бу поладлардан
сийиртмялярин эювдялярини, соба ъцтлярини, гызмар
насослларын эювдялярини вя с. щазырлайырлар. Йцксяк
температурларда агрессив мцщитля тямасда олан
аваданлыьын тюкмя елементляринин щазырланмасы цчцн
хцсуси хассяли йцксяклеэирляшмиш поладлар мяслящят
эюрцля биляр. Бунлардан 12Х13Л, 20Х13Л, 15Х25ТЛ,
12Х18Н9ТЛ вя с. эюстярмяк олар.
Леэирлянмиш поладлар фасонлу тюкцклярин,
щямчинин газ-нефт-мядян аваданлыьы щиссяляринин вя
алятлярин щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Бу щалда
17ХН2Л вя 20ХН3Л маркалы поладлардан щазырланмыш
шарошкалары 920-940 Ъ температурда сементитлямяйя,
880-900 Ъ температурда табландырмайа (йаьда
сойутмагла), 720-740 Ъ температурда икинъи
табландырмайа (йаьда сойутмагла) вя 180-200 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар.
Газ-нефтмядян аваданлыьынын тюкмя щиссялярини
щазырламаг цчцн 40ГЛ, 40ХЛ вя 40ХНЛ маркалы
336
поладлардан эениш истифадя едилир. Бу поладлардан
ротор пярчимляринин тюкмя эювдяляри, тал блоклары
гаснагларынын, газыма гурьуларынын муфталарынын вя с.
щазырланмасында истифадя едилир. Эюстярилан полад-
ларын илкин термики емалы табалмадан вя йа
нормаллашдырмадан ибарятдир. Табландырма 850-870 Ъ
температурдан (йаьда сойутма), табяксилтмя ися 600-650
Ъ температурда апарылыр.

21.1.5. Чугунларын тятбиги


Чугунлар кимйяви тяркибиня эюря карбонлу вя
леэирлянмиш олурлар. Тяркибиндяки карбонун
вязиййятиндян асылы олараг чугунлар аь, боз, дюйцлян вя
йцксяк мющкямликли олурлар.
Аь чугунлар йцксяк бярклийя вя йейилмяйя
давамлылыьа малик олдугларындан, онлардан йайма
дязэащларынын валларынын вагон тякярляринин вя диэяр
йейилмяйя йцксяк давамлылыг тяляб едилян щиссялярин
щазырланмасында истифадя едилир. Цмумиййятля, аь
чугунлар мящдуд тятбиг олундугларындан маркаланмыр.
Боз чугунлар чох йахшы техноложи, физики-
механики хассяляря маликдир. Одур ки, беля чугунлар
нефт, нефткимйа вя газ сянайесиндя ваъиб конструксийа
материалы кими эениш йайылмышдыр.
СЧ10 маркалы боз чугундан дайаглар, аллыглар,
дирякляр, ректификасийа дирякляринин гапаглары,
филтрлярин эювдяляри, щялгяляр, соруъу борулар, еляъя
дя собалар цчцн арматурлар-сипярляр, сийиртмяляр,
ректификасийа колонларынын нимчяляри вя с. щазыр-
ланыр.
СЧ15 маркалы чугун газыма гурьулары
механизмляринин флянсляринин, арматурларын, палчыг

337
насосларыннын крейскопфларынын, йюнялдиъилярин вя с.
щазырланмасында тятбиг едилир.
СЧ20 маркалы чугундан кипэяълярин оймаглары,
редуктор гутуларынын эювдяляри, картер гапаглары,
плунжер насосларынын эювдяляри, мцщярриклярин вя
компрессорларын чярчивяляри, газыма насосларынын
оймаглары вя с. щазырланыр.
СЧ25 чугундан йцксяк йейилмяйя вя йцксяк эярэин-
линляря мяруз галан щиссяляр: тязйиг алтында ишляйян
сийиртмялярин вя клапанларын эювдяляри,
мяркяздянгачма насосларын чархлары, силиндр
башлыглары, пистонлар вя с. щазырланыр.
СЧ30 маркалы чугундан интенсив йейилмяйя вя
йцксяк эярэинликляря мяруз галан машын щиссяляри –
насосларын плунжерляри, газыма гурьуларынын
эювдяляри вя с. щазырланмасында истифадя олунур.
СЧ35, СЧ40 вя СЧ45 маркалы чугунлардан йцксяк
тязйигля ишляйян насос вя компрессорларын хцсуси
мясулиййятли щиссяляринин щазырланмасында истифадя
едилир.
Дюйцлян чугунларын сянайедя эениш йайылмыш
маркалары ашаьыдакылардыр: КЧ30-6; КЧ33-8; КЧ35-10;
КЧ45-6; КЧ50-4; КЧ56-4; КЧ60-3; КЧ63-2.
Эюстярилян дюйцлян чугунлар авто-трактор
сянайесиндя, няглийат машынгайырмасында, мцхтялиф
арматурларын щазырланмасында тятбиг олунур.
Дюйцлян чугунлардан дедикъя назик диварлы (3-6
мм) тюкцклярин щазырланмасы мцмкцндцр. Бу щалда
алынмыш тюкцклярин сятщи йцксяк тямизлийя малик
олур. Лакин щазырда дюйцлян чугунлардан нефт,
нефткимйа вя газ сянайясиндя лазыми гядяр истифадя
олунмур. Беля чугунлардан газ-бухар кямярляринин,

338
арматурларын, вентиллярин, кранларын, сийиртмялярин вя
с. щазырланмасында истифадя едилир.
Йцксяк мющкямликли чугунларын ГОСТ 7293-85
цзря ашаьыдакы маркалары мювъуддур: ВЧ45; ВЧ50;
ВЧ55; ВЧ60; ВЧ65…, ВЧ100.
Бу чугунлар авто- вя дизел гайырмада дирсякли
валларын, силиндр гапагларынын, аьыр машынгайырмарда
йайыъы валларын, дямирчи-прес аваданлыьынын вя с.,
нефткимйа вя нефт сянайесиндя насосларын
эювдяляринин, вентиллярин вя с. щазырланмасында тят-
биг едилир.
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики
хассялярини (пластиклийини вя юзлцлцйцнц) йцксялтмяк
вя тюкцклярдя дахили эярэинликляри чыхартмаг цчцн
термики емала (табалмайа, нормаллашдырмайа,
табландырмайа вя табяксилтмяйя) уьратмаг мяслящят
эюрцлцр.
Йцксяк мющкямликли чугунларын чатышмайан
ъящяти-щяъми чокмянин бюйцк олмасыдыр ки, бу да
тюкцклярдя чюкмя мясамялилийи, газ бюшлуглары вя с.
кими гцсурларын алынмасына сябяб олур.
Леэирлянмиш чугунлар – тяркибиндя ади
елементлярдян (Ъ, Си, Мн, С, П) ялавя, онларын механики
хассялярини вя йа хцсуси хассялярини (йейилмяйя
давамлылыьыны туршуйа вя одадавамлылыьыны вя с.)
йцксялтмяк цчцн хцсуси елементляр олан чугунлар
нязярдя тутулур.
Чугунларын леэирлянмясиндя поладларда олдуьу
кими хром, никел, мис, титан, молибден вя с.
елементлярдян истифадя едилир. Леэирлянмя
дяряъясиндян асылы олараг азлеэирлянмиш (1-3%-я гядяр
леэирляйиъи елементляри олан), орталеэирлянмиш (3-

339
10%) вя йцксяклеэирлянмиш (10%-дян чох) чугунлар мюв-
ъуддур.
Нефт, нефткимйа вя йа газ сянайесиндя нисбятян
эениш йайыла азлеэирляшмиш вя орталеэирлянмиш хром-
никелли чугунлардыр. Бу чугунлардан насосларын ишчи
чархларынын, турбинлярин йюнялдиъи апаратларынын,
йцксяк тязйигли силиндрлярин, дяринлик насосларынын
оймагларынын вя с. щазырланмасында истифадя едилир.
Лакин аз вя орталеэирлянмиш чугунларын яксяр
щалларда коррозийайа йцксяк давамлылыьы
одадавамлылыьы вя с. хассяляри лазыми сявиййядя олмур.
Одур ки, беля щалларда хцсуси физики-кимйяви хассяли
йцксяк леэирлянмиш чугунлар тятбиг едилир.
Ясас етибариля йцксяк хромлу, йцксяк силисиумлу
коррозийайа давамлы вя одадавамлы чугунлар нефт,
нефткимйа вя газ сянайесиндя эениш тятбиг олунур.
Коррозийайа давамлы (аустенити) чугун мцхтялиф
агрессив мцщитлярдя йцксяк кимйяви давамлылыьа
маликдир. Аустенити чугун щямчинин йцксяк мющ-
кямлийя, йейилмяйя давамлылыьы вя йахшы техноложи
хассяляря маликдир. Бу чугун еляъя дя одадавамлы
материал кими тятбиг едилир. Беля ки, аустенити чугун
нефт, нефткимйа сянайясиндя конденсатор
боруъугларынын, фитинглярин, гарышдырыъы пярлярин,
клапан эювдяляринин, сцзэяълярин вя с.
щазырланмасында тятбиг едиля биляр.
Йцксяк хромлу чугун бир сыра агрессив мцщитлярдя
йцксяк кимйяви давамлылыьа маликдир. Беля
мцщитлярдян азот, сулфат вя фосфат туршуларыны,
гяляви мящлуллары, дяниз суйуну, мцхтялиф дузлары вя с.
эюстярмяк олар.
Йцксяк хромлу Х28Л вя Х34Л чугунлары щямчинин
йцксяк одадавамлыьа вя йейилмяйя давамлыьа маликдир.

340
Бу чугунлардан щазырланмыш щиссяляр 1100Ъ-дяк
температурда 5000 саатдан чох ишляйя биляр.
Нефт, нефткимйа вя газ сянайясиндя йцксякхромлу
Х28Л вя Х34Л чугунлары мцхтялиф боруларын вя фасонлу
щиссялярин, кранларын, вентиллярин, сойуг вя гызмар
фосфат туршусу цчцн мяркяздянгакма насосларын
щиссяляринин вя еляъя дя 550Ъ температурадяк йцксяк
йейилмяйя мяруз галан мямулатларын щазырланмасында
эениш тятбиг едилир.

21.2.6. Ялван металлар вя онларын яринтилярини


тятбиги
Мис вя онун яринтиляри
Мис вя онун яринтиляри олан бцрцнъляр вя тунълар
мцасир сянайедя ян эениш йайылмыш материаллардандыр.
Нефтемалы вя нефткимйа заводларында мис вя онун
яринтиляри истилик мцбадиляси вя конденсат-сойудуъу
апаратларын боруъугларынын, щямчинин нефт
газларындан щазырланан спиртлярин вя сцрткц
йаьларынын емалында бязи апаратларын
щазырланмасында тятбиг едилир.
Истилик мцбадиляси вя конденсат-сойудуъу
апаратларын боруъуглары вя лювщяляри мцхтялиф
маркалы бцрцнълярдян щазырланыр. Бцрцнълярин ян чох
тятбиг едилян маркалары тяркибиндя 62-96% Ъу олан
яринтилярдир.
Бцрцнълярин механики хассялярини йцксялтмяк
цчцн онлары башга елементлярля леэирляйирляр. Беля
бцрцнъляр хцсуси бцрцнъляр адланыр вя онларын
механики хассяляриндян ялавя коррозийайа йцксяк
давамлылыьы вя одадавамлылыьы да йцксялир.
Цмумиййятля мис вя онун яринтиляри нефт вя газ
гуйуларынын газымасында вя истисмарында тятбиг едилян
341
аваданлыьын мцхтялиф щиссяляринин щазырланмасы
цчцн истифадя едилир. Бунлардан, сцрцшмя
йастыгларыны, мцхтялиф оймаглары, газыма насосла-
рынын кичик вя мясулиййятли щиссялярини вя с.
эюстярмяк олар. Бязи щалларда газыма юзцллярини
коррозийадан мцщафизя етмяк цчцн мис-никел
яринтиляриндян щазырланмыш назик диварлы эилизляр-
дян истифадя едилир.
Алцминиум вя онун яринтиляри
Техники алцминиум адятян тябягяляр, мухтялиф
профилляр, чубуглар, мяфтилляр вя диэяр йарымфабрикат
шяклин дя бурахылыр. Алцминиумда ялавя гарышыглар
кими Фе, Си, Ъу, Мн вя Зн истифадя едилир. Сянайядя ян
эениш йайылмыш алцминиум яринтиляри Ал-Ъу, Ал-Си,
Ал-Мэ, Ал-Ъу-Мэ, Ал-Ъу-Мэ-Си, Ал-Мэ-Си вя Ал-Зн-Мэ-Ъу
системли яринтилярдир. Алцминиум йцксяк коррозийайа
давамлыьа маликдир. Алцминиумун сафлыьы йцксяк
олдугъа, о бир, о гядяр дя йцксяк коррозийайа
давамлылыьа малик олур.
Ачыг щавада алцминиумун сятщи тезликля назик вя
мющкям мцщафизяедиъи тябягя (Ал2О3) иля юртулур. Беля
тябягя металы сонракы оксидляшмядян горуйур.
Алцминиумун нефткимйа заводларында мювъцд
олан мцщитлярдя коррозийайа давамлылыьы ян чох мараг
доьурур.
Алцминиумун газыма вя нефтемалы гурьуларында
тятбиги онларын кцтляляринин азалдылмасына сябяб
олур. Бир сыра хариъи фирмалар алцминиум
яринтиляриндян газыма гурьуларынын щиссяляринин
щазырланмасында эениш истифадя едир.
Нефт вя газ сянайесиндя газыма гурьуларынын
мцхтялиф дцйцнляринин щазырланмасында алцминиум
яринтиляриндян истифадя едилир.

342
Алцминиум яринтиляриндян газыма вя насос-
компрессор боруларынын щазырланмасы бюйцк мараг
доьурур. Алцминиум борулар, газыма гурьуларынын
галдырыъы механизмляринин эцъцнц артырмадан газыма
дяринлийинин артырылмасына имкан йарадыр. Лакин
алцминиум борулар йуйуъу мящлулларда даьылмайа
мящруз гала биляр. Бунун гаршысыны алмаг цчцн
мцхтялиф инэибиторлардан истифадя едирляр.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайясиндя алцминиум
йаьлы туршуларын алынмасы цчцн гурьуларын
щазырланмасында да тятбиг едилир. Бундан башга
алцминиум яринтиляриндян нефтемалы заводларында
истилик мцбадиляси апаратларынын боруъуглары щазыр-
ланыр. Бу мягсядля Ал-Мэ яринтиляри (АМГ1 вя АМГ2)
даща йарарлы щесаб олунур.
АМГ яринтисиндян нефтемалы заводларынын дюврц
системдя ичмяли суда ишляйян борулар щазырланыр.
Дяниз суйунда АМГ яринтисиндян щазырланмыш борулар
полад борулара нисбятян 6-7 дяфя узунюмцлцдцр.
Ал-Мэ яринтиляринин сойудуъу суда коррозийайа
давамлылыьыны артырмаг цчцн онларын сятщлярини
оксидляшдирмяйя уьратмаг лазымдыр. Беля ки, борунун
сятщиндя йаранан оксид тябягяси Ал-Мэ яринтиляриндян
щазырланмыш аваданлыьын истисмар мцддятини кяскин
сурятдя артырыр.
Ал-Мэ яринтиляри агрессив кцкцрдлц хам нефтин
сахланылмасы цчцн резервуарларын дамынын вя йухары
золаьынын щазырланмасында да тятбиг едилир.
Ал яринтиляриндян щазырланмыш нефт кямярляри
атмосфер мцщитиндя коррозийайа давамлылыьа малик
олдугларындан борулары мцщафизя юртцксцз вя бойагсыз
монтаж етмяк олар.

343
Алцминиум борулары йцнэцл олдуьундан онларын
монтаж хяръляри дя полад бору кямярляри иля мцгайисядя
аздыр.
Нящайят, алцминиум яринтиляриндян нефтдолдурма
вя нефтбошалтма естакадаларынында щазырлайырлар.
Титан вя онун яринтиляринин нефт, нефткимйа
вя газ сянайясиндя тятбиги
Титан яринтиляриндя Н, О, Щ вя Ъ зярярли
гаршыглар щесаб олунур. Титан йахшы техноложи
хассяляря, йахшы тязйигля емал едилмя, гайнаг едилмя вя
с. хассяляря маликдир.
Термодинамик хассяляря эюря титан кимйяви актив
метал щесаб олунур. Техники титан атмосфер шяраитиндя
дедикъя давамлыдыр. Титан эцълц кимйяви тясиря йалныз
о мцщитлярдя уьрайыр ки, бурада горуйуъу оксид
тябягяси даьылыр вя бярпа едилмир (мясялян, НаЪл
мящлулларында).
Титан азот туршуснда хцсусян йцксяк давамлылыьа
маликдир. Хром вя сулфат туршулары титана коррозийалы
тясир эюстярмир.
Титан вя онун яринтиляри кцкцрдлц коррозийа вя
дузлу сулар шяраитиндя ишляйян аваданлыьын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрцлцр.
Нефт емалы вя нефткимйа сянайесиндя титандан
диаметри 25 мм вя узунлуьу 3 м-дяк боруъуглары олан
борулу истилик мцбадиляси аваданлыьы щазырлайырлар
(15%-ли натриумхлорид мящлулу мцщитиндя ишляйян).
Титан дяниз суйу шяраитиндя ишляйян
пцскцрдцъцлярин, азот туршусу мцщитиндя ишляйян
сцзэяъ торларынын, истилик мцбадиляси гурьуларынын
щазырланмасында да истифадя олунур. Беля мцщитдя
ишляйян мяркяздянгачма насосларынын пярляри титандан

344
щазырландыгда ян йахшы коррозийайа вя ерозийайа
давамлылыга эюстярир.
ВТ1 вя ОТ4 титан яринтиляриндян нефтемалы
заводлярынын истилик-мцбадиля-конденсасийа
апаратлары щазырланыр.
Цмумиййятля, титан вя онун яринтиляринин
хассяляринин анализи вя щазырки тятбиг сяввийяси,
онларын нефт, нефт емалы, нефткимйа вя газ сянайесиндя
перспектив материал кими эениш истифадясиня йол ачыр.

345
Ядябиййат

1. С.М. Мустафайев, С.Я. Гасымов


Материалшцнаслыг вя материалларын емалы Ы щисся.
Материалшцнаслыг. Бакы, АДНА, 1994. 176 с.
2. Гасымзадя Н.Щ. Металлар вя башга
конструксийа материалларынын технолоэийасы. Б.,
Маариф, 1975. 447 с.
3. Р.И. Шцкцров Металшцнаслыг. Бакы,
Чашыоьлу, 2002. 484 с.
4. С.М. Мустафайев. Пластик кцтлялярин
машынгайырмада тятбиги. Бакы, Азярнефтняшр, 1962.
116 с.
5. С.М. Нясиров, С.Я. Гасымов, М.Е. Мяммядов.
Ялван метал яринтиляри. Бакы 2002. 94 с.
6. Þ.Ì. Ëàõòèí, Â.Ï. Ëåîíòüåâà
Ìàòåðèàëîâåäåíèå. Ìîñêâà, «Ìàøèíîñòðîåíèå», 1990. 528
ñ.
7. Þ.Ì. Ëàõòèí. Ìåòàëëîâåäåíèå è òåðìè÷åñêàÿ
îáðàáîòêà ìåòàëëîâ. Ì., Ìåòàëëóðãèÿ, 1984. 360 ñ.
8. Àðçàìàñîâ Á.Í., Ñèäîðèí È.È. è äð. Ìàòåðèà-
ëîâåäåíèå. Ì., Ìàøèíîñòðîåíèå, 1969. 263 ñ
9. Ãóëÿåâ À.Ï. Ìåòàëëîâåäåíèå. Ì., Ìåòàëëóðãèÿ,
1986. 544 ñ.
10. Ìàðî÷íèê ñòàëåé è ñïëàâîâ. Ïîä îáù. ðåä.
Ñîðîêèíà Á.Ã. Ì., Ìàøèíîñòðîåíèå, 1989. 640 ñ.
11. Êîíñòðóêöèîííûå ìàòåðèàëû. Ïîä îáù. ðåä. Á.Í.
Àðçàìàñîâà. Ìîñêâà, Ìàøèíîñòðîåíèå, 1990. 688 ñ.

346
Мцндяриъат

ЮН СЮЗ.................................................................................3

ЦМУМИ МЯЛУМАТ.
МАТЕРИАЛШЦНАСЛЫЬЫН ПРЕДМЕТИ...................5

1. МАТЕРИАЛЛАРЫН ГУРУЛУШУ.
КРИСТАЛЛАШМА
1.1. Материалларын кристалик гурулушу..............................................9
1.2. Металларын полиморфизми...........................................................12
1.3. Кристаллографик мцстявиляр вя истигамятляр.......................15
1.4. Металларын хассяляринин анизотропийасы..............................16
1.5. Кристаллик ъисимлярин гурулуш гцсурлары................................17
1.6. Метал вя яринтилярдя диффузийа................................................22
1.7. Полимер, шцшя вя керамиканын структуру................................23
1.8. Металларын кристаллашмасы......................................................28
1.8.1. Кристаллашма просесинин механизми.................................28
1.8.2. Сакит полад кцлчясинин гурулушу.........................................32

2. МЕТАЛЛАРЫН ДЕФОРМАСИЙАСЫ ВЯ
МЕХАНИКИ ХАССЯЛЯРИ
2.1. Метал вя яринтилярин хассяляри.................................................36
2.2. Еластик вя пластик деформасийа.................................................37
2.3. Металларын даьылмасы..................................................................40
347
2.4. Гызманын деформасийа олунмуш металын
структуруна вя хассяляриня тясири....................................................41
2.5. Металларын механики хассяляри вя онларын тяйини..............44

3. МЕТАЛ ЯРИНТИЛЯРИНИН ГУРУЛУШУ ВЯ ЩАЛ


ДИАГРАМЛАРЫ
3.1. Цмцми анлайыш................................................................................48
3.2. Метал яринтиляринин щал диаграмлары....................................52
3.3. Термики анализ цсулу иля яринтилярин щал
диаграмынын гурулмасы..........................................................................54
3.4. Компонентляри механики гарышыг ямяля
эятирян яринтилярин щал диаграмы..................................................55
3.5. Парчалар гайдасы..............................................................................57
3.6. Компонентляри бярк щалда гейри-мящдуд щялл
олан яринтилярин щал диаграмы..........................................................59
3.7. Компонентляри бярк щалда мящдуд щялл
олан яринтилярин щал диаграмы..........................................................60
3.8. Компонентляри кимйяви бирляшмя ямяля
эятирян яринтилярин щал диаграмы..................................................63
Дяйанятли кимйяви бирляшмя щалы цчцн щал диаграмы.........63
Дяйанятсиз кимйяви бирляшмя щалы цчцн щал диаграмы........65
3.9. Компонентляри полиморф чеврилмяйя
уьрайан яринтилярин щал диаграмы....................................................66
3.10. Щал диаграмларынын яринтилярин хассяляри иля ялагяси. .67

4. ДЯМИР ВЯ ДЯМИР ЯСАСЛЫ ЯРИНТИЛЯР


4.1. Дямир-карбон системиндя компонентляр вя фазалар...............69
4.2. Дямир-сементит (Фе-Фе3Ъ) щал диаграмы
(метастабил мцвазинят).......................................................................71

348
4.3. Дямир-графит щал диаграмы (стабил мцвазинят)....................77
4.4. Карбонун вя даими ашгарларын поладын хассяляриня тясири 79
4.5. Карбонлу конструксийа поладлары................................................80
4.6. Чугунлар..............................................................................................84

5. ТЕРМИКИ ЕМАЛЫН НЯЗЯРИ ЯСАСЛАРЫ


5.1. Цмуми мялумат.................................................................................92
5.2. Термики емалын нювляри.................................................................94
5.3. Поладын гыздырылмасы заманы баш верян чеврилмяляр..........96
5.4. Ифрат сойудулмуш аустенитин чеврилмяси............................102
5.5. Аустенитин мартенситя чеврилмяси........................................104
5.6. Бейнит (аралыг) чеврилмяси.........................................................107
5.7. Мартенситин вя галыг аустенитин гыздырылдыгда
чеврилмяси. Поладын табяксилтмяси...............................................107

6. ПОЛАДЫН ТЕРМИКИ ЕМАЛЫНЫН


ТЕХНОЛОЭИЙАСЫ
6.1. Ы нюв табалма................................................................................111
6.2. ЫЫ нюв табалма (фаза йенидянкристаллашмасы).................112
6.3. Табландырма.....................................................................................116
6.4. Табяксилтмя....................................................................................121
6.5. Термомеханики емал.......................................................................123
6.6. Сятщи табландырма......................................................................124

7. ПОЛАДЫН КИМЙЯВИ-ТЕРМИКИ ЕМАЛЫ


7.1. Кимйяви-термики емал просесинин цмуми характеристикасы
....................................................................................................................128

349
7.2. Сементитлямя................................................................................129
7.3. Азотлама...........................................................................................134
7.4. Нитросементитлямя вя сианлама..............................................137
7.5. Борлама.............................................................................................138
7.6. Яринтилярин метал вя гейри-металларла
диффузийа зянэинляшдирилмяси........................................................139

8. ЛЕЭИРЛЯНМИШ ПОЛАД ВЯ ЯРИНТИЛЯР


8.1. Леэирляйиъи елементляр вя онларын поладын тяркибиндя ролу
....................................................................................................................141
8.1.1. Леэирляйиъи елементлярин дямирин
полиморфизминя тясири.................................................................142
8.1.2. Леэирляйиъи елементлярин ферритин хассяляриня тясири
...............................................................................................................144
8.1.3. Леэирлянмиш поладларда карбидляр вя
интерметаллик бирляшмяляр........................................................144
8.1.4. Леэирляйиъи елементлярин фаза чеврилмяляриня
вя термик емал просесиня тясири.................................................145
8.2. Леэирлянмиш поладларын тяснифаты......................................147
8.3. Леэирлянмиш поладларын маркаланмасы..................................149

9. КОНСТРУКСИЙА ПОЛАДЛАРЫ
9.1. Азкарбонлу азлеэирлянмиш иншаат поладлары........................151
9.2. Автомат поладлары.......................................................................153
9.3. Сементитлянян конструксийа поладлары................................153
9.4. Йахшылашдырылан конструксийа поладлары..........................155
9.5. Йцксякмящкямликли (мартенсит-кющнялян) поладлар........158
9.6. Рессор-йай поладлары.....................................................................159
9.7. Дийиръякли йастыг поладлары....................................................161
350
9.8. Йейилмяйя давамлы аустенит поладлары.................................162

10. АЛЯТ ПОЛАДЛАРЫ ВЯ БЯРК ЯРИНТИЛЯР


10.1. Кясиъи алят цчцн поладлар........................................................164
10.2. Юлчцъц алят цчцн полад.............................................................170
10.3. Сойуг деформасийа штамплары цчцн поладлар......................170
10.4. Гызмар деформасийа штамплары цчцн поладлар..................172
10.5. Бярк яринтиляр.............................................................................173

11. ХЦСУСИ ХАССЯЛИ ПОЛАД ВЯ ЯРИНТИЛЯР


11.1. Коррозийайа давамлы (пасланмайан) полад вя яринтиляр.. .175
11.2. Одадавамлы полад вя яринтиляр................................................179
11.3. Магнит полад вя яринтиляри.....................................................182
11.3.1. Магнити-бярк полад вя яринтиляр....................................183
11.3.2. Магнити-йумшаг (електротехники) поладлар................184
11.4. Йцксяк електрик мцгавимятли полад вя яринтиляр.............187
11.5. Хятти эенишлянмянин верилмиш температур ямсалы олан
яринтиляр................................................................................................188
11.6. «Форма йаддашлы» яринтиляр..................................................188

12. ТИТАН ЯСАСЛЫ КОНСТРУКСИЙА


ЯРИНТИЛЯРИ...................................................................190

13. АЛЦМИНИУМ ВЯ ОНУН ЯСАСЫНДА


ЯРИНТИЛЯР
13.1. Алцминиум......................................................................................195
13.2. Алцминиум яринтиляринин тяснифаты.................................196
13.3. Алцминиум яринтиляринин термики емалы...........................197
351
13.4. Деформасийа олунан алцминиум яринтиляри.........................201
13.4.1. Термики емалла мющкямлянян яринтиляр......................201
13.4.2. Термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляри........................................................................204
13.5. Тюкмя алцминиум яринтиляри..................................................205

14. МАГНЕЗИУМ ВЯ ОНУН ЯСАСЫНДА


ЯРИНТИЛЯР......................................................................210

15. МИС ВЯ МИС ЯСАСЛЫ ЯРИНТИЛЯР


15.1. Мис вя онун хассяляри..................................................................213
15.2. Мис яринтиляринин тяснифаты вя маркаланмасы..............215
15.3. Бцрцнъляр.......................................................................................216
15.4. Тунълар............................................................................................220

16. АНТИФРИКСИОН МАТЕРИАЛЛАР ВЯ


ЛЕЩИМЛЯР
16.1. Галай, гурьушун, синк вя алцминиум ясаслы антифриксион
материаллар............................................................................................225
16.2. Лещимляр........................................................................................227

17. ПЛАСТИК КЦТЛЯЛЯР


17.1. Пластик кцтлялярин тяркиби вя тяснифаты.......................228
17.2. Термопластик пластик кцтляляр (термопластлар).............229
17.2.1. Гейри-полйар термопластлар.............................................230
17.2.2. Полйар термопластлар........................................................232
17.3. Термореактив пластик кцтляляр..............................................234

352
18. РЕЗИН МАТЕРИАЛЛАРЫ
18.1. Резинлярин тяркиби вя тяснифаты.........................................238
18.2. Цмуми тятбигли резинляр..........................................................239
18.3. Хцсуси тятбигли резинляр..........................................................240

19. КОМПОЗИСИЙА МАТЕРИАЛЛАРЫ


19.1. Метал матрисалы композисийалы материаллар...................242
19.2. Гейри-метал матрисалы композисийа материаллары..........245

20. ОВУНТУ КОНСТРУКСИЙА МАВТЕРИАЛЛАРЫ


...............................................................................................248

21. НЕФТ ВЯ КИМЙА МАСЫНГАЙЫРМАСЫНДА


ТЯТБИГ ЕДИЛЯН МАТЕРИАЛЛАР ВЯ
МЮЩКЯМЛЯНДИРИЪИ ТЕХНОЛОЭИЙАЛАР
21.1. Материалын вя мющкямляндыриъи технолоэийаларын
расионал сечилмясини ясаслары..........................................................253
21.1.1. Истисмар тялябляри...........................................................254
21.1.2. Техноложи тялябляр гаралтмамаг....................................258
21.1.3. Игтисади тялябляр гаралтмамаг......................................258
21.2. Нефт, газ вя нефт кимйа машынгайырма сянайесиндя
тятбиг едилян конструксийа материаллары...................................259
21.2.1. Карбонлу конструксийа поладларынын тятбиги............260
21.2.2. Леэирлянмиш конструксийа поладлары............................265
21.2.3. Йцксяклеэирлянмиш поладларын нефтзавод вя
нефткимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн тятбиги....270
21.2.4. Фасонлу полад тюкцкляр.....................................................274
21.1.5. Чугунларын тятбиги.............................................................276
21.2.6. Ялван металлар вя онларын яринтилярини тятбиги....279

353
21.3. Ядябиййат
283

МЦНДЯРИЪАТ..................................................................284

С.М. Мустафайев, С.Я. Гасымов

(азярбайъан дилиндя)

354
Йыьылмаь верилиб 28.03.2005 Чапа имзаланыб 12.04.2005
Каьыз формасы 60х84 1/16. Учот-няшр вяряги 18, 25.
Офсет чап цсулу. Сифариш № 353 Тираж 300 ядяд.
Гиймяти мцгавиля йолу иля.
«Заман-3» ЕИКМ-ин мятбяясиндя
щазыр диапозитивлярдян чап олунмушдур.
Цнван: Бабяк проспекти, 2360-ъы мящялля., тел.: 470 55 65

355

Вам также может понравиться