MÜ HAZİRƏLƏR TOPLUSU

MÜHAZİRƏ 1

MÖVZU: Эириш. Əsas anlayışlar,rele mühafizəsinin növləri və onlara qoyulan

tələblər.Qısa qapanma və qeyri-normal rejimlər

Енерэетика системиндя електрик стансийаларынын аваданлыгларында,

електрик шябякяляриндя вя ишлядиcилярин електрик гурьуларында
зядялянмяляр вя гейри-нормал реjимляр зядялянмяляр вя гейри-нормал
реjимляр йарана билир. Баш верян зядялянмяляр яксяр щалда айры-айры
елементлярдя cяряйанын хейли артмасы вя эярэинлийин кяскин шякилдя
ашаьы дцшмяси иля мцшащидя олунур. Артмыш cяряйан бюйцк мигдарда
истилик йарадараг зядя йерини даьыдыр вя зядялянмямиш хятлярдян,
аваданлыглардан кечяряк онларын тящлцкяли шякилдя гызмасына сябяб
олур. Эярэинилйин ашаьы дцшмяси ишлядиcилярин нормал иш rejimини
позур, эенераторларын вя бцтювлцкдя енерэетика системинин паралел ишиня
пис тясир эюстярир. Гейри-нормал rejimляр ися адятян эярэинлик, cяряйан вя
тезлийин бурахылабилян гиймятдян мейл етмясиня эятирир. Тезлик вя
эярэинлийин азалмасы ишлядиcилярин нормал ишинин вя системин
дайаныглыьынын позулма тящлцкясини йарадыр, эярэинлик вя cяряйанын
йцксялмяси ися аваданлыг вя хятлярин зядялянмя горхусуну артырыр.
Беляликля, баш ерян зядялянмяляр системин вя ишлядиcилярин ишини
позур, гейри-нормал rejimляр ися зядялянмялярин йаранмасы вя йа системин
ишинин позулмасы ещтималыны артырыр.
Енерэетика системинин нормал ишини тямин етмяк цчцн зядялянмиш щисся
тез бир заманда ашкар олунмалы вя шябякядян ачылмалыдыр. Гейри-нормал
rejimлярин тящлцкяли тясиринин гаршысыны алмаг цчцн ися нормал
rejimдян кянара чыхмалар вахтында ашкар олунмалы вя лазыми тядбирляр
эюрцлмялидир (мясялян, cяряйан артаркян азалдылмалы, эярэинлик
азаларкян артырылмалы вя с.).
Бунунла ялагядар олараг, эюстярилян ямялиййатларын йериня
йетирилмясини, енерэетика системи вя онун айры-айры елементляринин
мцщафизясини тямин едян автоматика гурьуларынын йарадылмасы вя
тятбиги зярурилийи йараныр.
Яввяляр мцщафизя апараты кими ярийян горуйуcулар тятбиг олунурду.
Анcаг електрик гурьуларынын эцcц вя эярэинлийинин йцксялмяси,
коммутасийа схемляринин мцряккябляшмяси,беля мцщафизянин кифайят
 етмямясиня сябяб олмуш вя хцсуси автоматларын - релелярин кюмяйи иля
мцщафизя гурьулары йарадылмыш вя реле мцщафизяси адыны алмышдыр.

Реле мцщафизяси електрик автоматикасынын ясас нювцдцр вя реле

мцщафизяси олмадан енерэетика системинин нормал вя етибарлы иши
мцмкцн дейилдир.
Реле мцщафизяси зядялянмя йаранаракян системин зядяли щиссясини
ашкара чыхарыр вя лазыми эцc ачарларына команда веряряк ону системдян
ачыр. Гейри-нормал rejimляр заманы ися позулманын характериндян асылы
олараг ямялиййатлар апарыр, нормал rejimи бярпа едир вя йа нювбятчи
персонала сигнал верир.
Мцасир електрик системляриндя реле мцщафизяси, нормал реjими вя
ишлядиcилярин гидаланмасыны тез бир заманда автоматик бярпа едян
електрик автоматикасы иля сых баьлы олур. Беля автоматика гурьуларына -
автоматик тякрар гошманы (АТГ), ещтийатда олан гида мянбяляринин вя
аваданлыгларын гошулма автоматларыны (ЕАГ), тезлийя эюря
йцксцзляшдирмя автоматларыны (ТЙА) вя с. мисал эюстярмяк олар.

Гысагапанмаларын (ГГ) ашаьыдакы нювляри вардыр:

-3-фазалы гысагапанма;
-2-фазалы гысагапанма;
-1-фазалы гысагапанма;
-2-фазалы йерля гысагапанма;
-1-фазалы йерля гапанма;
-2-фазалы йерля гапанма.

Cədvəl 1. Qısaqapanmaların əsas növlərinin işarəsi və baş vermə ehtimalı

NÖVÜ PRİNSİPİAL SXEMİ İŞARƏSİ BAŞ VERMƏ
EHTİMALI, %

ÜÇFAZALI K(3) 5

İKİFAZALI K(2) 10

İKİFAZALI YERLƏ K(1.1) 20

BİRFAZALI K(1) 65

Гейри-нормал реjимлярин ашаьыдакы нювляри вардыр:

-ифрат йцклянмя - cяряйанын бурахылабилян гиймятдян чох олмасы;
-тезлийин азалмасы - эенератор эцcцнцн чатышмазлыьы;
-эярэинлийин йцксялмяси, йяни бурахыла билян гиймятдян чох олмасы.
Реле мцщафизясиня ашаьыдакы тялябляр гойулур.
Селективлик. Селективлик вя йа сечиcилик мцщафизянин гысагапанма
заманы анcаг зядялянмиш щиссянин ачма габилиййятини эюстярир. Шякил
1.1-дя шябякядя селектив ачылмаларын йериня йетирилмясинин бир
нцмуняси эюстярилмишдир. Беля ки, К1 нюгтясиндя гысагапанма олдугда
зядя йериня йахын олан ЫЫЫ хяттинин ачары ачылмалыдыр, галан бцтцн
ишлядиcиляр ися ишдя галмалыдыр. Ы хяттиндя гысагапанма олдугда о
анcаг юзцнцн Г1 вя Г2 ачарлары иля ачылмалыдыр. Бу заман електрик
тяcщизаты ЫЫ хятти васитяси иля щайата кечирилир. К3 вя К4
ногтяляриндя гысагапанма олдугда Г3 ачары, К5-дя гысагапанма олдугда ися
анcаг М2 мцщяррикинин ачары ачылыр. Бу заман М1 вя М3 мцщяррикинин
ачары ачылмамалыдыр. Беляликля, мцщафизянин селектив иши
ишлядиcилярин електрик тяcщизатынын етибарлы ишини тямин едир.

Шякил 1.1. Шябякянин зядяли щиссясинин селектив ачылмасы

Мцщафизянин йейинлийи (тез ишлямяси, çevikliyi). Зядялянмяляр кифайят
гядяр чох тез бир заманда ачылмалыдыр. Беля олдугда аваданлыглардан ахан
гяза cяряйанлары азалдылыр, електрик стансийаларынын вя системлярин
паралел ишинин дайаныглыьы йцксялир. Гысагапанма заманы галыг
эярэинлийи 0,6 Уном-дан аз олдугда, дайаныглыьын сахланмасы цчцн
зядялянмя тез бир заманда ачылмалыдыр. Мцщафизянин там ачма вахты тач
мцщафизянин ишлямя тм вя ачарын ачма та вахтларынын cями кими
тапылыр, йяни
тач = тм+та.
Електрик системиндя тятбиг олунан ачарларын тясир мцддяти 0,15 - 0,06 сан
олур. Мцасир енерэетика системляриндя чох кичик ачма мцддяти тяляб
олунур:
300-500 кВ-луг ЕВХ-ляр цчüн – 0,1 - 0,2 сан;
110-220 кВ-луг шябякяляр цчцн –0,15 - 0,3 сан;
6-10 кВ-луг пайлайыcы шябякяляр цчцн – 1 - 3 сан.
Садяляшдирмя мягсяди иля бязи щалларда зядялянмя селектив олмадан, тез
бир заманда ачылмалы, сонра ися автоматика гурьулары васитясиля елеткрик
тяcщизаты тез бир заманда бярпа олунмалыдыр.
Селектив тез тясиредян мцщафизялярин йарадылмасы чох мцщцм вя олдугcа
чятин мясялядир. Щазырда контактсыз коммутасийа апаратларынын
електрон мцщафизяляри иля цзлашмасы нятиcясиндя миллисанийя
областында ишляйян реле мцщафизяляри ишлянib hazırlanмıшдıр.
Щяссаслыг. Щяссаслыг мцщафизя зонасында зядялянмя олдугда йаранан ян
кичик зядялянмя cяряйанында мцщафизянин зядялянмяни гейдя алмаг
габилиййятини характеризя едир. Беля ки, Ы ачарынын мцщафизяси (шякил
1.2) А йарымстансийасынын шининдян Б-йя гядяр олан Ы зонадакы вя Б
йарымстансийасынын шининдян C-йя гядяр олан ЫЫ зонадакы
зядялянмяляри ачмалы, ЫЫ ачарынын мцщафизясиня эюря ещтийат
мцщафизя олмалыдыр. Ы ачарынын мцщафизяси ЫЫЫ зонадакы
зядялянмяляри гейдя алмамалыдыр. Чцнки Ы вя ЫЫ ачарларындан биринин
ишлямя ещтималы аздыр.

Шякил 1.2. Мцщафизянин тясир зонасы

Ещтийатланма мцщафизя схемляринин гурулмасында мцщцм рол ойнайыр.

Щяр бир мцщафизя щям металлик, щям дя гювсля йаранан гапанмалары
гейдя алмалыдыр.
Гысагапанма cяряйанынын минимал гиймятинин (Ык.мин) мцщафизясинин
ишлямя cяряйанына (Ым.и) олан нисбяти щяссаслыг ямсалы (кщ) иля
характеризя олунур:
кщ= Ык.мин /Ым.и
Етибарлыг. Етибарлыг мцщафизянин еля бир габилиййятини характеризя
едир ки, о, мцщафизя зонасында гысагапанма олдугда ишдян имтина етмир,
нязярдя тутулмайан щалларда ися ишлямир. Щазырда ещтимал
нязяриййясиндян истифадя етмякля реле мцщафизясинин ишинин
гиймятляндирилмяси сащясиндя ишляр апарылыр.

Kollokvium üçün suallar:

1. Zядялянмяляр вя гейри-нормал реjимляр

2. Реле мцщафизясиnin vəzifəsi
3. Гысагапанмаларын (ГГ) нювляри
4. Гейри-нормал реjимлярин нювляри
5. Шябякянин зядяли щиссясинин селектив ачылмасы
6. Мцщафизянин йейинлийи (тез ишлямяси, çevikliyi)
7. Həssaslıq. Мцщафизянин тясир зонасы.Etibarlılıq

MÜHAZİRƏ 2

Elektrik şəbəkə və sistemlərində tətbiq olunan релеляр вя онларын мцхтялиф

нювляри

Адятян реле мцщафизяси гуруьулары бир-бири иля мцяййян схем цзря

бирляшдирилян бир нечя реледян ибарят олур. Реле автоматик гурьу олуб,
она тясир едян эириш кямиййятинин мцяййян гиймятиндя ишлямяйя
башлайыр. Реле техникасында контактлы – електромеханики вя контактсыз –
йарымкечириcи вя ферромагнит елементли релеляр тятбиг олунур.
Контактлы релелярин ишлямяси заманы онларын контакты мцяййян
гиймятиндя чыхыш кямиййяти, мясялян эярэинлик сычрайышла дяйишмиш
олур.
Щяр бир мцщафизя гуруьусу вя онун схеми ики щиссяйя бюлцнцр:
гейдедиcи вя мянтиги щиссяляр.
Гейдедиcи (вя йа юлчц) щисся баш щисся олуб мцщафизя олунан елементин
вязиййяти щаггында фасилясиз информасийа верян ясас релелярдян
ибарятдир. Зядялянмяляри вя гейри-нормал rejimляри гейдя алараг
мцщафизянин мянтиги щиссясиня уйьун команда верир.
Мянтиги (вя йа оператив) щисся кюмякчи щиссядир. О, гейдедиcи щиссянин
командасыны гябул едяряк яввялcядян нязярдя тутулан ямялиййаты щяйата
кечирир вя ачарларын ачылмасына идаряедиcи импулс верир. Мянтиги
щисся електромеханики релелярин вя йа електроника схемляринин кюмяйи
иля йериня йетирилир.
Мцщафизя гурьуларынын бу cцр бюлэцсцня уйьун олараг релеляр дя ики
група бюлцнцр: зядялянмяляри гейд едян ясас релеляр вя онларын
командасы иля ишляйян, схемин мянтиги щиссясиндя истифадя олунан
кюмякчи релеляр.
ГГ-нын йаранма яламяти cяряйанын артмасы, эярэинлийин азалмасы вя
мцщафизя олунан сащянин мцгавимятинин кичилмяси иля характеризя
олунур. Буна уйьун олараг cяряйан, эярэинлик вя мцгавимят релеляри тятбиг
олунур. Онларын узлашмасы ясасында ГГ эцcцнцн гиймят вя истигамятини
(ишарясини) гейд едян эцc релеляри дя вардыр.
Кямиййятлярин артмасыны гейд едян релеляр максимал, азалмасыны гейд
едян релеляр ися минимал релеляр адланыр.
Гейри-нормал rejimлярдян, щямчинин ГГ-лардан мцщафизя цчцн cяряйан вя
эярэинлик релеляри истифадя олунур. Cяряйан релеляри cяряйанын
артмасыны, эярэинлик релеляри ися эярэинлийин тящлцкяли щяддя гядяр
йцксялмяси вя йа азалмасыны гейд едирляр. Бунлардан башга хцсуси
релеляр, мясялян, тезлик релеляри (тезлийин бурахылабилян щяддян аз вя йа
чох олмасыны гейд едян) вя истилик релеляри дя (ифрат йцклянмя заманы
cяряйанын айырдыьы истилийи гейд едян) вардыр.
Кюмякчи релеляря ашаьыдакылар аиддир:
-заман релеляри - мцщафизянин ишини лянэитмяйя хидмят едир;
-эюстяриcи релеляр – мцщафизянин ишини сигналлашдырыр вя гейдя алыр.

Щяр бир релени ики щиссяйя айырмаг олар: гябуледиcи вя иcраедиcи

щиссяляря. Електромеханики конструксийаларда гябуледиcи щисся долаг
олур вя реленин типиндян асылы олараг мцщафизя олунан елементин
эярэинлик вя йа cяряйанындан гидаланыр.
Эцc вя мцгавимят релеляринин ики долаглары олур. Реленин доллаглары
гейд олунан електрик кямиййятинин дяйишмясини гябул едир.
Електромеханики релелярин иcраедиcи органлары гцввя тясири нятиcясиндя
щярякят едян системдян ибарят олуб реленин контакларыны гапамаг вя йа
араламаг функсийасыны йериня йетирир.
RM –də istifadə olunan relelər aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif olunurlar:
İşləmə prinsipinə görə - elektromaqnitli, induksion, elektrodinamiki,
istilik,elektron, maqnitoelektrik və s.;
Təsir parametrinə görə - cərəyan, gərginlik, güc, istilik və s.;
Söndürülməyə təsir üsuluna görə - birbaşa və dolayısı təsirli.
Nümunə kimi, birbaşa təsirli maksimal cərəyan birinci relesi kimi maksimal
avtomatın işini aydınlaşdıraq (şəkil 1,a). Bu sxemdə hesabi cərəyan 1 –
söndürücü sarğacından axır, söndürülmə prosesi avtomatın 2 – dəstəyinə
mexaniki təsirlə baş verir. Bu cür mühafizənin çatışmayan cəhəti
həssaslığın az olması və onun yalnız azgüclü aşağı gərginlikli qurğularda
istifadə edilə bilməsidir. Burada avtomatın sazlanması və tənzimi qurğunun
söndürülməsi ilə əlaqədardır.
Daha həssas mühafizə kimi birbaşa təsirli maksimal cərəyan ikinci relesi
ilə mühafizə tətbiq edilir (şəkil 1,b). Belə mühafizəyə misal kimi şəkildə
göstərilən 3 – söndürmə sarğacının birbaşa yüksək gərginlikli açarların
intiqalına qoşulması halını göstərmək olar. Daha mükəmməl olan mühafizə
sxemi şəkil 1,c-də göstərilmişdir. Burada dolayı təsirli maksimal cərəyan
ikinci relesi tətbiq edilmişdir. RM-nin dövrəsini qidalandırmaq üçün nəzərdə
tutulan – operativ cərəyan kimi adlandırılır.

Şəkil 1. Rele mühafizəsi qurğularının prinsipial sxemləri

Şəbəkənin operativ cərəyan mənbəyinin etibarlı olması və saz işləməsi –
RM-in qurğusuna daxil olan bütün elementlərinin imtinasız işini təmin edir.
Sabit və yaxud düzlənmiş cərəyanı akkumulyator batareyalarından və ya
müxtəlif növ düzləndirici qurğulardan alırlar. Operativ sabit cərəyan RM-in
işinin etibarlığını təmin edir. Lakin onun alınması əlavə xərclərlə bağlıdır;
operativ cərəyanın budaqlanmış dövrəsi olan halda zədələnmələr baş verə
və onunla bağlı mühafizənin yalançı işə düşməsi baş verə bilər. Ona görə
də БП -1000 tipli qida bloku hazırlanmışdır ki, (800 – 1500 Vt, 110 – 220 V)
birbaşa bunlardan sabit cərəyanla işləyən zaman releləri, aralıq relelər və
söndürmə sarğacları qidalandırılır.
Реле вя мцщафизя схемляринин тясвиролунма цсуллары. Реле вя мцщафизя
схемляринин ики cцр тясвиролунма формасы вардыр.
Биринcи цсула эюря реле бирляшмиш шякилдя эюстярилир вя йухарысында
йарымчевря олан дцзбуcаглы шяклиндя тясвир олунур. Фярз олунур ки,
реленин долаглары ашаьы щиссядядир вя адятян о, эюстярилмир. Реленин
контактларыны ися йухары щиссядя чякирляр. Эюстярилян щал шякил 2.1,а-
да тясвир олунмушдур.
 Шякил 2.1. Релелярин тясвир olunması

Бир сыра щалларда реленин схемдяки йарымчевря щиссяси дя эюстярилмир

вя контактлар эюрцнмцр. Реленин типи адятян адынын баш щярфи иля
ишаря олунур вя дцзбуcаглынын ичярисиндя йазылыр. Мясялян, КА-cяряйан
релеси; КВ-эярэинлик релеси; КТ-заман релеси; КЛ-аралыг реле; КЩ-
эюстяриcи реле; КW- эцc релеси вя с.
Икинcи цсула эюря релеляр ачыг шякилдя (шякил 2.1,б) эюстярилир.
Реленин долаглары вя контактларыны айрылыгда вя схемин айры-айры
щиссяляриндя эюстярирляр. Беля схемлярдя шябякядян гидаланма,
шябякянин эярэинлийи вя оператив cяряйан мянбяйи айрылыгда эюстярилир
ки, бу да чохсайлы вя мцряккяб схемли релелярин охунмасыны
асанлашдырыр.

Kollokvium üçün suallar:

1. Elektrik şəbəkə və sistemlərində tətbiq olunan релеляр вя онларын нювляри
2. Mцщафизя гуруьусу вя онун схемиnin гейдедиcи вя мянтиги щиссяляri
3.Əsas və köməkçi relelər
4. Rele mühafizəsi qurğularının prinsipial sxemləri
5. Реле вя мцщафизя схемляринин тясвиролунма цсуллары

MÜHAZİRƏ 3

Релелярин гошулма цсуллары və əsas parametrləri

Реленин долаглары шябякянин эярэинлик вя cяряйанына билаваситя

вя йа эярэинлик вя cяряйан юлчц трансформаторларынын кюмяйи иля
гошула билир. Бунлардан биринcиси биринcи тяряф релеси, икинcиси ися
икинcи тяряф релеси адланыр. Эюстярилян щаллар шякил 3.1-дя тясвир
олунмушдур.
Икинcи тяряф релеляри даща чох йайылмышдыр. Онларын цстцнлцйц ондан
ибарятдир ки, йцксяк эярэинликдян изоля олунур, мцщафизя олунан
елементдян мцяййян мясафядя вя хидмят цчцн ращат йердя гойулур, ейни 5
вя йа 1 А номинал cяряйана вя 100 В номинал эярэинлийя эюря стандарт
шякилдя йериня йетирилир.
Биринcи тяряф релеляринин цстцнлцйц ися ондан ибарятдир ки, онларын
гошулмасы цчцн юлчц трансформаторлары, оператив cяряйан мянбяляри вя
нязарят кабелляри лазым эялмир. Беля релеляр електрик мцщяррикляриндя,
кичик трансформаторларда вя 3-6-10 кВ-луг шябякялярдяки кичик эцcлц
хятлярдя тятбиг олунур ки, орада эярэинлик вя cяряйан релеляри
садяляшмиш схемляр цзря йериня йетирилир вя дягиглик тяляб олунмур.
Бцтцн галан щалларда икинcи тяряф релеляри тятбиг олунур.

Шякил 3.1. Релелярин гошулма цсуллары

Мцщафизянин ачары ишлятмя цсуллары. Мцщафизянин ишляйяряк ачара

тясир етмяси цчцн ики цсул вардыр:
бирбаша вя долайы цсуллар.
Шякил 3.2,б-дя бирбаша тясир едян биринcи тяряф релели мцщафизя
эюстярилмишдир.

Шякил 3.2. Бирбаша вя долайы тясир едян релеляр

1 релесинин долаьы тяряфиндян йарадылан Фе електромагнит гцввяси йайын
Фй гцввясиндян чох олдугда реле ишляйир. Реленин щярякят едян системи
(2) ачарын (3) ачма бычаьына тясир едир вя бундан сонра 4 йайынын
тясириндян ачар ачылыр.
Бирбаша тясир едян реле билаваситя ачарын интигалында гурашдырылыр вя
она эюря дя она дахилдя гурашдырылан (встроенные) релеляр дейилир.
Шякил 3.2,а долайы тясир едян икинcи тяряф релели мцщафизяйя аиддир. 1
релеси ишляйяркян онун контактлары ачарын сарьаcы (2) адланан
електромагнитин долаг дюврясини гапайыр. Хцсуси мянбя тяряфиндян бу
дюврянин сыхаcларына У эярэинлийи верилир, ачма сарьаcында cяряйан
йараныр, ачма долаьынын 3 ичлийи дартылараг 4 cяфтясини аралайыр вя 5
йайынын тясириндян ачар ачылыр.
Ачар ачылдыгдан сонра реленин долаьындакы cяряйан кясилир вя онун
контактлары араланыр. Бу заман ялавя олараг кюмякчи БК блоклайыcы
контакт да нязярдя тутулмушдур.
1 релесинин долаьы тяряфиндян йарадылан Фе електромагнит гцввяси йайын
Фй гцввясиндян чох олдугда реле ишляйир. Реленин щярякят едян системи
(2) ачарын (3) ачма бычаьына тясир едир вя бундан сонра 4 йайынын
тясириндян ачар ачылыр.
Бирбаша тясир едян реле билаваситя ачарын интигалында гурашдырылыр вя
она эюря дя она дахилдя гурашдырылан релеляр дейилир.
Шякил 3.2,а долайы тясир едян икинcи тяряф релели мцщафизяйя аиддир. 1
релеси ишляйяркян онун контактлары ачарын сарьаcы (2) адланан
електромагнитин долаг дюврясини гапайыр. Хцсуси мянбя тяряфиндян бу
дюврянин сыхаcларына У эярэинлийи верилир, ачма сарьаcында cяряйан
йараныр, ачма долаьынын 3 ичлийи дартылараг 4 cяфтясини аралайыр вя 5
йайынын тясириндян ачар ачылыр.
Ачар ачылдыгдан сонра реленин долаьындакы cяряйан кясилир вя онун
контактлары араланыр. Бу заман ялавя олараг кюмякчи БК блоклайыcы
контакт да нязярдя тутулмушдур.
Эюрцндцйц кими, долайы тясир едян реле мцщафизясиндя кюмякчи гида
мянбяйи - оператив cяряйан мянбяйи лазым олур. Бирбаша тясир едян реле
мцщафизясиндя беля мянбяйя ещтийаc олмур. Анcаг бу заман ачарын
ачылмасы цчцн бюйцк гцввя йарадылмалыдыр.

Bütün növ relelər üçün əsas parametrlər aşağıdakılar hesab olunur:

1) Relenin üşədüşmə parametri – təsiredici kəmiyyətin sərhəd (astana)
qiymətidir ki, bu zaman rele işə düşür (özünün açıq kontaktlarını bağlayır,
birbaşa intiqala təsir göstərir). Məsələn, maksimal cərəyan relesi (MCR)
üçün işə düşmə cərəyanı kimi onun ən minimal qiyməti götürülür ki, bu
halda rele işə düşür, minimal cərəyan relelərində isə ən böyük qiyməti
götürülür.
Relenin işə düşməsinə uyğun gələn təsiredici kəmiyyətin verilmiş sərhəd
(astana) qiyməti qeyd olunmuş kimi adlandırırlar, relenin şkalasındakı bu
hala uyğun vəziyyəti isə şkalaya görə qeyd olunmuş qiymət kimi
adlandırırlar.
2) Relenin qayıtma (qayıdış) parametri – təsiredici kəmiyyətin sərhəd
(astana) qiymətidir ki, bu zaman relenin başlanğıc vəziyyətinə qayıtması
baş verir. MCR üçün qayıtma parametri təsiredici kəmiyyətin maksimal
qiymətinə uyğun gəlir ki, bu zaman rele ilkin (başlanğıc) vəziyyətinə
qayıtmış olur. Minimal cərəyan relelərində isə - minimal qiymətinə uyğun
olur.
3) Relenin qayıtma əmsalı КQ – qayıtma parametrinin işədüşmə
parametrinə olan nisbətinə deyilir. MCR üçün К Q < 1, minimaı cərəyan
relelərində isə КQ > 1.
4) Relenin işə düşmə xətası – işədüşmə parametrlərinin qeyd olunmuş
qiymətdən meyletmələri kimi dəyərləndirilir.
5) Relenin işədüşmə müddəti – təsiredici kəmiyyət yaranan andan, relenin
idarə olunan soistemə təsir etməsinə qədər keçən zaman intervalına deyilir.
Reledə asılı olmayan, asılı olan və məhdud asılı olan işədüşmə müddəti
xarakteristikaları ola bilər.

Kollokvium üçün suallar:

1. Bиринcи və икинcи тяряф релеси və onların qoşulma sxemləri
2. Мцщафизянин ачары ишлятмяsinin birbaşa цсулu sxemi
3. Мцщафизянин ачары ишлятмяsinin dolayı təsir цсулu sxemi
4. Relelərin əsas parametrləri. İşədüşmə parametri
5. Relenin qayıtma (qayıdış) parametri.Qayıtma əmsalı
6. Relenin işə düşmə xətası və işədüşmə müddəti

MÜHAZİRƏ 4

Оператив cяряйан мянбяляри və ölçü transformatorları barədə əsas

məlumatlar
Əvvəlki mövzudan gюрцндцйц кими, долайы тясир едян реле мцщафизясиндя
кюмякчи гида мянбяйи - оператив cяряйан мянбяйи лазым олур. Бирбаша
тясир едян реле мцщафизясиндя беля мянбяйя ещтийаc олмур. Анcаг бу
заман ачарын ачылмасы цчцн бюйцк гцввя йарадылмалыдыр.
Ачарларын дистансион идаря дюврялярини, реле мцщафизяси, автоматика,
телемеханика вя сигнализасийанын мцхтялиф нювляринин оператив
дюврялярини гидаландыран cяряйан оператив cяряйан адланыр.
Оператив дювряляри гидаландырмаг цчцн сабит вя дяйишян оператив
cяряйан мянбяляри тятбиг олунур. Бюйцк йарымстансийаларда сабит
cяряйан мянбяйи кими 110 - 220 В эярэинликли, бюйцк олмайан
йарымстансийаларда ися 24 - 48 В эярэинликли аккумлйаторлар батарейасы
вя йа дцзляндириcи гурьулар тятбиг олуна биляр.
Дяйишян cяряйан мянбяйи кими ися cяряйан трансформатору, эярэинлик
трансформатору вя хцсуси сярфиййат трансформаторлары истифадя олунур.
Реле мцщафизясинин етибарлы иши оператив cяряйан мянбяйинин вя
онларын схемляринин етибарлыьындан асылыдыр. Она эюря онларын эцcц
кифайят гядяр бюйцк олмалы вя баш веря биляcяк щяр щансы бир гяза
щалында мцщафизянин етибарлы ишини тямин етмялидирляр.

Operativ cərəyan sistemləri (OCS).Hər hansı elektrik qurğusunun OCS –

si dedikdə, qida mənbələri, kabel xətləri, çevirici qurğuların qidalandırma
şini və operativ dövrələrin digər elementləri toplusu nəzərdə tutulur.
OCS-nə QQ və güc dövrələrindəki cərəyanın digər anormal rejimlər zamanı
yüksək etibarlılıq tələbatı qoyulur. Yarımstansiyalarda aşağıda göstərilən
OCS –lər tətbiq olunur:
Sabit operativ cərəyan – operativ dövrələrin qidalandırılması sistemidir ki,
burada akkumulyator batareyası istifadə edilir;
Dəyişən operativ cərəyan – operativ dövrələrin qidalandırılması sistemidir
ki, burada əsas qida mənbəyi kimi ölçü transformatorlarından istifadə edilir.
İmpuls təsirli əlavə qida mənbəyi kimi -əvvəlcədən doldurulmuş olan
kondensatorlar istifadə edilir.
Düzləndirilmiş operativ cərəyan- operativ dövrələrin dəyişən cərəyanla
qidalandırılması sistemidir ki, burada dəyişən cərəyan qida mənbəyi
blokları vasitəsilə (düzləndirici qiurğular) sabit cərəyana çevrilir .İmpuls
təsirli əlavə qida mənbələri kimi əvvəlcədən doldurulmuş olan
kondensatorlar istifadə edilir.
Qarışıq OCS - operativ dövrələrin qidalandırılması sistemidir ki,burada
operativ cərəyanın müxtəlif sistemləri istifadə edilir (sabit və düzləndirilmiş,
dəyişən və düzləndirilmiş).
OCS-də aşağıdakıları fərqləndirirlər:
- Asılı olan qidalandırma, burada operativ dövrələrin qidalandırılması sistemi,
cari elektrik qurğusunun (yarımstansiyanın) iş rejimindən asılı olur;
- Asılı olmayan qidalandırma, burada operativ dövrələrin qidalandırılması
sistemi, cari elektrik qurğusunun (yarımstansiyanın) iş rejimindən asılı
olmur.
Asılı olmayan qidalandırma sisteminə sabit operativ cərəyan aiddir. Sabit
operativ cərəyan 4 - 220 kV YS-da bu gərginliklərin yığma şinləri ilə
birlikdə, 35 – 220 kV YS-da bu gərginliklərin elektromaqnit intiqallı yağ
açarlı yığma şinsiz variantlarında tətbiq edilir ki, bunlar üçün asılı olan
qidalandırmada düzləndirici qurğulardan qoşulması imkanı istehsalçı zavod
tərəfindən təsdiq edilməmişdir.
YS-lar üçün sabit operativ cərəyan mənbəyi kimi CK tipli akkumulyator
batareyalarından (AB) istifadə edilir. Bu AB-lər adətən, element kommuta-
toru olmayan 220 V gərginliyinə hesablanmış olur və daimi doldurulma
rejimində işləyirlər.
Dəyişən operativ cərəyan 35 kV-luq yağ açarlı 35/6-10 kV YS-də, 35-
220/6-10 və 220/35/6-10 kV YS-də yüksək gərginlik tərəfində açarı
olmayan sistemlərdə tətbiq olunur ki, burada 6-10-35 kV açarları yaylı
intiqala malik olur.
Dəyişən operativ cərəyan zamanı açarların söndürülməsi EM-nin
qidalandırılmasının ən sadə üsulu- onların birbaşa cərəyan
transformatorlarının ikinci dövrələrinə qoşulmasıdır (birbaşa təsirli relelər və
ya mühafizə zamanı söndürmə EM-nin deşuntlanması). Burada cərəyan
mühafizə sistemindəki cərəyan və gərginliklərin sərhəd qiymətləri yol
verilən qiyməti aşmamalıdır, açmanın cərəyan EM-ri isə (PTM, PTB və ya
TЭO tip relelər) mühafizənin mövcud qaydalara uyğun, tələb olunan
həssaslığını təmin etməlidirlər. Əgər bu relelər mühafizənin tələb olunan
həssaslığını təmin etməsələr, onda söndürülmə dövrələrinin qidalandı-
rılması - əvvəlcədən doldurulmuş olan kondensatorlarla həyata keçirilir.
Dəyişən operativ cərəyanlı YS-lərdə avtomatika, idarəetmə və
siqnallaşma dövrələrinin qidalandırılması xüsusi ehtiyaclar şinindən
gərginlik stabilizatorları vasitəsilə həyata keçirilir.
Düzləndirilmiş operativ cərəyan aşağıdakı hallarda tətbiq olunmalıdır:
- Yağ açarlı 35/6-10 kV YS-da , 35-220/6-10 və 110-220/35/6-10 kV yüksək
gərginlik tərəfində açarı olmayan və açarın EM intiqalı ilə təchiz olunduğu
hallarda ;
- 110 kv YS-də , 110 kV tərəfdə yağ açarların sayı az olanda.
Düzləndirilmiş operativ cərəyan zamanı aşağıdakılar istifadə edilir:
- БПНС -2 tipli stabilləşdirilmiş qida bloku БИТ-1002 cərəyan тipli ilə birlikdə
- mühafizə, avtomatika, idarəetmə dövrələrini qidalandırmaq üçün;
- БПН-1002 tipli stabilləşdirilməmiş qida bloku – siqnallaşma və bloklama
dövrələrinin qidalandırılması üçün;
- БПНС -2 tipli stabilləşdirilmiş qida bloku əvəzinə БПН-1002 tipli
stabilləşdirilməmiş qida bloku - mühafizə, avtomatika, idarəetmə dövrələrini
qidalandırmaq üçün;
- УКП və УКПК induktiv yığıcılı ТЧ Güc düzləndirici qurğuları – yağ
açarlarının qoşucu EM intiqalının qidalandırılması üçün. İnduktiv yığıcı –
qoşulma dövrələrinin asılı qidalandırılması zamanı açarın QQ zamanı
qoşulmasını təmin edir.
БПЗ-401 markalı stabilləşdirilməmiş qida bloku, ayırıcıları açmaq üçün
istifadə olunan kondensatorları doldurulması üçün, qısaqapayıcıların
qoşulması üçün, 10 (6) kV açarların minimal gərginlik mühafizəsilə söndü-
rülməsi üçün, həmçinin qida blokunun gücü kifayət etmədiyi halda 35 -110
kV açarların söndürülməsi üçün istifadə edilir.
Sabit və düzləndirilmiş qarışıq sistemi, yağ açarlarının EM-nin
qoşulması dövrələrini qidalandırmaq üçün güc düzləndirici qurğularının
tətbiqi ilə akkumulyator batareyalarının tutumunu azaltmaq üçün tətbiq
edilir.
Operativ cərəyanın dəyişən və düzləndirilmiş qarışıq sistemi aşağıdakı
hallarda tətbiq olunur:
- Dəyişən operativ cərəyanlı YS –da qida girişlərində EM intiqallı açarların
qidalandırılması üçün;
- Yüksək gərginlik tərəfində açarı olmayan 35 - 220 kV YS-ın
qidalandırılması üçün, orta və ya aşağı gərginlik tərəfində 3 fazlı QQ
zamanı qida bloklarından etibarlı mühafizə təmin edilmədiyi halda. Bu
halda transformatorların mühafizəsi dəyişən cərəyanda əvvəlcədən
yüklənmiş kondensatorlardan istifadə etməklə, digər elementləri isə
düzləndirilmiş operativ cərəyanla yerinə yetirilir.
Cərəyan və gərginlik ölşü transformatorları. Xarakterik cəhətləri və
qoşulma sxemləri. Məlum olduğu kimi, cərəyan transformatorları (CT)
böyük qiymətə malik cərəyanları ölçmək üçündür. Gərginlik
transformatorları isə böyük qiymətli gərginliklərin ölçülməsi üçün nəzərdə
tutulurlar.
Ölçü transformatorlarının konstruksiyalarında ferromaqnit içlik (nüvə) olur
ki, onun üzərində birinci və ikinci tərəf dolaqları yerləşdirilmiş olur.
CT-nin qoşulma sxemi şəkil 1-də göstərilmişdir.
Şəkil 1. CT-nin qoşulması sxemi

Şəkil 1-dən göründüyü kimi CT-nin birinci dolağı (Л1 – Л2) ölçülməsi lazım
gələn böyük qiymətli I1 cərəyanının dövrəsinə qoşulur, ikinci dolağına isə
(И1 – И2) ampermetr qoşulur (və yaxud digər cihazın cərəyan dolağı); CT-
nin qoşulma sxemində kəsr şəklində onun cərəyana görə nominal
transformasiya əmsalı göstərilir. Şəkil 1-dəki sxem üçün

Yəni birinci dolağın nominal cərəyanı 1000А, ikinci dolağın nominal

cərəyanı isə 5А-dir. Ölçüləcək cərəyanın qiyməti aşağıdakı ifadədən
tapılır:

Lakin CT-nin cərəyana görə transformasiya əmsalının həqiqi qiyməti (K g1),

nominal qiymətdən ( ) fərqlənə bilər. Bu əmsalların nisbi fərqi, CT-nin
cərəyana görə xətasını ( ) müəyyən edir:

Ct-lərdə - kimi işarə olunan bucaq xətası da vardır. İdeal CT-də birinci və
ikinci dolaq cərəyanları arasındakı bucaq 180 0 təşkil edir. Real
transformatorda isə bu bucaq 180 0-dən qədər fərqlənir. Ampermetrlərin
daxili müqaviməti və ikinci dolağa qoşulan digər cihazların cərəyan
dövrələrinin müqavimətləri çox az olur, ona görə də CT-lər qısa qapanma
rejiminə yaxın rejimdə işləyirlər. Hər bir CT-nin müəyyən dəqiqlik sinfi və
ona uyğun gələn cərəyan və bucaq xətaları vardır. CT-nin cərəyan və
bucaq xətalarının qiymətlərinin, onların dəqiqlik sinfi ilə müəyyən olunan
sərhəd qiymətlərindən kənara çıxmaması üçün CT-nin ikinci dolağına
qoşulan bütün cihazların yekun müqaviməti müəyyən maksimal qiyməti
keçməməlidir. Bu maksimal qiymət CT-də və ya onun pasportunda
göstərilir.
CT-lərin istismarı zamanı aşağıdakı qaydalara əməl edilməlidir:
1) CT-nin içliyi və ikinci dolağın sıxaclarından biri yerlə birləşdirilməlidir;
2) CT işlədiyi zaman onun ikinci dolağının dövrəsini açmaq olmaz.
CT-lər əsasında ölçü gənələri (kleşi) hazırlanır ki, bunlarda ayrıla bilən
maqnit keçiricisi olur və naqildəki cərəyanı naqilin dövrəsini qırmadan
ölçməyə imkan verir (naqil CT-nin birinci dolağıdır).
Gərginlik transformatorları. Gərginlik transformatorlarının (GT) qoşulması
sxemi şəkil 2-də göstərilmişdir.

Şəkil 2 . Gərginlik transformatorlarının (GT) qoşulması sxemi

GT-nin birinci dolağı (А – Х), U1 –gərginliyinin ölçüləcəyi şəbəkəyə qoşulur,

ikinci dolağa isə (а – х) voltmetr (və yaxud digər cihazların gərginlik
dövrələri) qoşulur; GT-nin qoşulma sxemində kəsr şəklində onun gərginliyə
görə nominal transformasiya əmsalı (KHU) göstərilir. Şəkil 2-dəki sxemdə

olur, yəni GT-nin birinci dolağının nominal gərginliyi 10000 V, ikinci dolağın
nominal gərginliyi isə 100 V-dur. Ölçüləcək gərginliyin qiyməti (U1)
aşağıdakı kimi təyin edilir:

GT-nin transformasiya əmsalının həqiqi qiyməti (Kgu) nominal qiymətdən

(KHU) fərqlənə bilər. Bu əmsalların nisbi fərqi GT-nin gərginliyə görə
xətasını (δ u ¿ müəyyən edir:
GT-də birinci tərəf gərginliyi U1 və ikinci tərəf gərginliyi U2 arasındakı
bucaq -dən α –bucağı qədər fərqlənir ki, buna GT-nin bucaq xətası
deyilir.
GT-lər yüksüz rejimə yaxın rejimdə işləyirlər. Hər bir GT müəyyən dəqiqlik
sinfinə və ona uyğun δ u- gərginlik xətasına və α – bucaq xətasına malik
olur. δ u- və α –nın qiymətlərinin, dəqiqlik sinfinin yol verdiyi sərhəd
qiymətini keçməməsi üçün, GT-nin ikinci dolağına qoşulan bütün cihazların
ekvivalent müqavimətlərinin qiyməti GT- də və ya onun pasportunda
göstərilən müəyyən qiymətdən az olmamalıdır.
GT-lərin istismarı zamanı aşağıdakı qaydalara əməl edilməlidir:
1) GT-nin birinci dolağı yüksək gərginlik şəbəkəsinə qoruyucular vasitəsilə
qoşulur;
2) GT-nin içliyi və ikinci dolağın sıxaclarından biri yerlə birləşdirilməlidir.

Kollokvium üçün suallar:

1.Operativ cərəyan mənbələrinin tətbiqi

2. Yarımstansiyalarda tətbiq edilən OCS –lərin növləri
3. Asılı olan və asılı olmayan OCS-lərin xüsusiyyətləri
4. Dəyişən operativ cərəyanlı qidalandırmanın xüsusiyyətləri
5. Düzləndirilmiş operativ cərəyan sxemlərinin tətbiqi
6. Operativ cərəyanın dəyişən və düzləndirilmiş qarışıq sisteminin tətbiqi
7. Cərəyan transformatorunun qoşulması sxemi
8. Gərginlik transformatorlarının qoşulması sxemi
9. CT-lərin istismarı zamanı əsas qaydalar
10. GT-lərin istismarı zamanı əsas qaydalar