УЛУГБЕК
ТУРТ УЛУС ТАРИХИ
ТОШКЕНТ
ЧУЛПОН Н А Ш Р И ЁТ И
Узбекист он Ф А М ух б и р аъзоси Б у р и б о й А % м е д о в н и н г
кириш сузи, изох,лари ва т щ р ир и ост ида
ф о р с тилидан Б у р и в о й А Х М Е Д О В , Н а и м Н О Р Ц У Л О В ва
Махмуд X, А С А Н И Й л а р таржимаси.
Нашриёт директоры
Н УРАЛИ КОБУЛ
Бош мууаррир
АНВАР ОБИД Ж ОН
Та^ририят мудири
АЪЗАМ У КТ AM
М\\\арркр
ТУ Л К .И Н А Л И М О В
М ухтарам укувчи, м аълумингизким, халкимизда хар ким етти отасинииг исм-ш арифини
билиши керак, деган акида бор. Зеро, инсон боласи уз падари бузрукворига караб кдд ростлайди.
Бобокалонларим издан бири М ирзо У лугбек н и н г номини, м унаж ж им булганини, нари борса
уз у гли томонидан улдирилганини биламиз, х о ло с. К,улингиздаги китоб эса М и рзо Улугбек
истеъдодининг яна бир клрраси — тарихчилик сохасидаги ф аолиятининг махсулидир. Уни мутолаа
кялганлар нафакат етти аждодини, балки бутун шажарасипи билиб олади, десак заррача м уболага
булмайди.
4803620101—24
V ____________________ 1 Q___Q 4
-эсг» / п /1 \ пл С ) Б " А * меД °в Н. Н оркулов М.
360(04) - 9 4 Хасаний, 1994
ISBN 5-8250-0315-5
МИРЗО УЛУГБЕК ВА УНИНГ «ТАРИХ-И АРБАЪ УЛУС»
(«ТУРТ УЛУС ТАРИХИ») АСАРИ ХДКВДА
J\а> «яхши от» jgap цандай ш ахснинг %аёти ва фаолиятига ба%о бериш да
аник, хрмда тугри м езон. Л екин б у ш арафга %амма бирдай м уяссар
булавермас экан. Ф еодал синф нам ояндаси, тожу тахт сохиби М и рзо
У л угб ек (1 3 9 4 — 1449) оламш умул илмий муваффациятлари туфайли
ш ундай бахтга эриш ган у л у г ш ахслардандир.
М и рзо У л угб ек фаннинг жуда куп сох,алариу хусусан математика,
фалакиёту м у си^ашу нос лик ва тарих илмлари буйича забардаст олим, илм-
фану маданиятнинг улкан %омийси сифатида абад ул-абад тарихда цолди.
О лимнинг мероси X V II асрдан бери бутун д ун ё илмий жамоатчилиги-
нинг дщцат-эътиборини узига. царатиб келяпти. М и рзо У л угб ек ва
у цолдирган меросни урганиш да бизнинг мамлакатимизда х,ам, хориж ий
юргсларда %ам анчагина асарлар яратилди. М ен бу ерда Ж о н Гривс, Томас
Хайд, Ф ренсис Бейли, Л . Седийо, В. В. Бартолд, В. Л. Вяткин, Е. К нобл,
Т. Н. К,ориниёзий, F. Ж ал ол ов ва бошца бир цатор олимларни назарда
тутаётирман. Ш ундай б ул са-да , У лугбекн инг бетакрор илмий м ероси ,
у таъсис этган ва раэднамолик цилган Самарканд мунажжимлик мактаби
уацидаги тасаввуримизни эуали етарли деб булмайди, М асалан олимнинг
куп йиллик илмий изланиш ларининг асосий ма^сули булмиш «Зижи
жадиди К урагоний» («У лугбек К урагонийнинг астрономик ж адвали»)
асари %анузгача бирон тилга тула таржима цилиниб чоп этилганича
йуц. Олимнинг м азкур рисоласи хусусида X V — X V II аерларда битилган
жуда куп ш арцлар %ам урганилм аган. Умуман олганда Амир Т ем ур %амда
темурийлар даврида яратилган тарихий ва бошца м авзудаги асарларни
урганиш , уларни чоп этиш борасида у^ам а увол шундай.
Xyjuiacu калом, М и рзо У лугбекнинг куп к,иррали фаолияти узининг
%аг$и!$ий тадцицотчисини кутиб ётибди.
М и рзо У лугбек риёзиёт, фалакиёт, мусицаш унослик ва тарих илмлари
с орасида цалам тебратган олим. « fa p u x -u арбаъ улус» эса, у яратган
асарлар орасида ало^ида урин тутади.
Авваламбор шуни айтиш керакки, «Тарих-и арбаъ улус» М ирзо
У лугбекнинг илмий раубарлиги ва шахеан иштирокида яратилган. Асар
1425 йили ёзиб тамомланган.
3
Мазкур асарнинг умумий мазмунига утишдан олдин дастлаб унинг
номланиш тарихи, яратилишида Мирзо Улугбекнинг киссаси, шунингдек,
урганиш жараёнининг кандай кечаётганига кискача тухталиб утамиз.
Асар «Улус-а арбаъ-йи Чингизий» («Чингизийларнинг турт улуси») ва
«Тарих-и арбаъ улус» («Турт улус тарихи») номлари билан машхур. Лекин,
Оврупо шаркшунослари орасида ушбу асарни биринчилар катори урганган
ва унинг кискартирилган инглизча таржимасини эълон килган полковник
Майлс, етарли асоси булмагани холда бу китобни «Ш ажарат ул-атрок»
(«Турк (хокон)ларининг шажараси») деб атайди. 1 Чуцур ва атрофлича
урганиш натижалари шуни курсатадики, асарнинг фацат Ё ф ас углон ва
унинг угли Туркхон урмда фарзандлари (в. 116 — 1 5 6 ), татар-мугул билан
турк табацалари, ш унингдек, уларнинг под шо лари гина (1 5 6 — 266)
«Шажарат ул-атрок» асосида ёзилган, холос. Асарнинг Ч ингизхоннинг
ул уг аждоди Бузунжор цоондан ва М овароуина^рни X III — X IV асрнинг
биринчи ярмида идора к,илган Чигатойхон авлоди тарихини у з ичига олган
к,исми «Улус-и арбаъ-йи Чингизий» ёки «Тарих-и арбъа улус» деб аталади,
Бу цисм М ирзо У лугбек ва унинг ёрдамчилари тарафидан ёзилган.
Фикримизни асарнинг узида келтирилган айрим цайдлар у^ам тасдицлайди.
К,айдлардан бирида мана буларни щ ий м и з. «Муътабар тарихларда
ёзилишича, унинг (Соинхоннинг, Боту эмас — Б. А .) наслу насаби х,аммага
маълум ва Ж учихонга бориб тацалади. Аммо «Шажарат ул-атрок»
китобида унинг х,ацида х,еч нарса назарга кирмагани учун уш а китобнинг
сайланмаси булган бу китобда ( «Тарих-и арб 7уа улус»да —- Б. А .) %ам унинг
уацида хеч нарса ёзилмади. Бирок,, хотирда цолгани ш уки, у ул угв о р
подишох, булиб, инъоми бе^исоб эди. (в. 1 2 1 а )2». М а зк ур цайддан
англашиладики, биринчидан «Шажарат ул-атрок» билан «Т арих-и арбаъ
улус» бошца-бошк,а асарлардир. Иккинчидан, «Тарих-и а р баъ улус» м аъ-
• лум даражада «Шажарат ул-атрок»га асосланган. Я на бир жойда
эса бундай дейилган: «Чингизхоннинг турт улуси тарихи» номли уш бу
мажмуъада Туркхон ибн Ёфас ибн Нух, алайхиссалом авлодидан булмиш
подишо^лар номи зикр этилади. М азкур рисолада келтирилган Т урки -
стонзамин х,ок,онларининг номлари Султон ас-С аъид У л угб ек м ирзойи
шах,ид,— Оллох, унинг цабрини нурга тулдирсин,— тарафидан битилган
tjy p T улус %оцонлари %ацидаги мажмуъадан олинди ».3 Б у к,айдлар, айницса
сунггиси биринчидан, асарнинг аник, номи «Улус-и арбаъйи Чингизий»
эканлигини, иккинчидан унинг бутунлай^Мирзо У л угб екн и н г цаламига
мансублигини курсатиб турибди. Ш у уринда асар %at$uda Бартольд айтган
айрим фикрлар х^м эътиборга моликдир. А ввалам бор ш уни айтиш
керакки, олим узининг бир цатор илмий рисолалари («Туркистон
мугул босцинчилиги даврида», «Улугбек ва унинг даври» ва бош калар)
да Улугбекнинг мазкур асаридан манба сифатида ф ойдаланган. Лекин
нима сабабдандир уни мух,им тарихий манбалар цаторига цуш майди,
тугрироги, асарнинг к,имматини бир к,адар пасайтирмоцчи булади. Чунон-
Ч
м а1 ёзади: «Шох,рух,нинг угли ва тахт вориси У лугбек
( 449 й. улдирилган) «Турт улус тарихи»ни битган. Асар у з ном ига кура
мугуллар империясининг тулиц тарихини у з ичига олади. У лугбек-
ямнг оу асари бизгача етиб келмаган, лекин баъзи м ан баларда, хусусан
он амирнинг «Х,абиб ус-сияр»ида ундан олинган парчалар учрайди. Бу
1
ун г социлида, катта ов уюштирди, Ушанда хон тарафидан буйрук, булдики,
«аркони давлат ва бошца аскарлар уларнинг х,ар бири у з цадри ва мавцеъига
мувофик, ов майдонида бирон улжани цулга кирита олсиплар: тирик овларга
у з тамгаларини босиб, сунг цуииб юборсинлар» (в. 1036). Б у факт М угул
империясида нафацат ер-сув, балки ов цилинадиган цурицхоналар ва ундаги
жониворлар %ам ф еодалларга бириктириб цуйилганлигини курсатади,
ш унингдек, турк-мугул жамиятида мавжуд булган ф еодал муносабатлар
%ацидаги тасаввуримизни бир цадар кенгайтиришга ёрдам беради. Ёки
Чингизхоннинг шу цадар тез вацт ичида куп мамлакатлар, хусусан, уша
замоннинг энг цудратли давлатларидан Х оразм империяси устидан
галабасини таъминлаган сиёсатини характерловчи мана бу мисол %ам
дищатга сазовордир. «Со^ибцирони аъзам Чингизхони м уа зза м ,— деб
уциймиз уш бу асарда,— бирор дину миллатга ён босмаган. Бир миллатнинг
иккинчи бир миллат устидан устунлиги таасубидан узини нари тутарди,
мусулмонлар тоифасининг уламо ва зох,идларини э ъ зо з курарди» (в. 5 6 а ).
Яна бир му^им мисол: «Одам Ато замонидан бугунги кунгача бирон
подишо^нинг сипохи туркларникидан м уф ассал булмаган» (в. 5 6 6 ). Фацат
туркларнинг бир узидан тузилган катта-катта %арбий цислиьар Ч ингизхон
нинг М овароуннахр, Афгонистон, Х^индистон, Эрон, Озарбойж он ва бошца
мамлакатлар устига цилган юришларида фаол иштирок этганлар. Асарда
учраган «Чингизхон Ж учихонни Барчин (Барчинлипсент) ш ахррини олиш
учун бир туман туркий лаш кар билан жунатди». (в. 7 4 а ). «Т урклар билан
булган жангу жадалда Т уркон Хотун авлоди билан асир олинган эди»
(в. 105а), «Кошин юртининг танцутларини турк отлари нинг оёги остига
ташладилар» (в. 1066), «Х^индистоннинг обуавоси туркларнинг миж озига
тугри келмай, купчилик касалга чалинди» (в. 103а) каби парчаларни
учратамиз бу асарда. Ёки уша тангут уруш и х,икоясида келтирилган мана бу
ш еърга эътибор беринг:
М аъноси:
8
«Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган бу маълумот 1960 йиллари
Аф росиёбда олиб борилган археологик кузатиш ва цазиш ишларининг
натижалари билан х,ам тасдицланди. 1 Иккинчи мисол. М аълум ки,
1221 йилнинг бацорида м угуллар Х^уросоннинг цадимги ицтисодий-сиёсий
ва маданий марказларидан бири булмиш Балх татарина шигол цилиб уни
вайронага айлантирдилар. Ибн ал-А сирнинг (1 1 6 0 — 1232-33) гувоулик
беришича, шах,ар у з ихтиёри билан душ манга таслим булган, ш унинг учун
х,ам Чингизхон Балх халцига мех,ру шафцат курсатган х?амда иии$ар ва
унинг халцини омон цолдирган. 2 Яна бошца бир катта тарихчи Алоуддин
Отамалик Ж увай ни й (1 2 2 6 — 1273)нинг сузларига цараганда, цудратли хон,
яъни Чингизхон аввал ша%ар ва унинг халцига омонлик ваъда цилган, лекин
сузида турмай шахррни вайрон цилган. 3 М ирзо У л угбек бу х,ак,да тамоман
боища маълумот келтиради. Унинг сузларига цараганда, Чингизхон
балхликлар сунгги хоразмшох, Ж алолиддин (617 (12 2 0 ) — 628 (1 2 3 1 ) нинг
одамларига бошпана берганликлари учун uiaqap ва унинг халцини
ж азолаган. Унинг амри билан Б алхоб дарёсига цурилган Банди амир
тугонини бузи б ташлаганлар. уш анда Балх ва унинг туманлари олти ой
мобайнида сув остида цолиб кетган (в. 8 4 6 ).
А с а р н и н г т у р т и н ч и б о б и (в. 1016 — 1 14а) Чингизхон-
нинг У л уг юрт, яъни Мугулистон билан Ш имолий Хитойни идора цилган
бевосита. ворислари тарихига багиш ланади ва Уцтой цоон (624 (1 2 2 7 -3 9 —
1241) замонидан то Арик, Буцо (7 2 8 (1 3 2 8 ) авлоди У рдой цоонгача булган
даврни у з ичига олади. Айницса, Чингизхон вафотидан кейин то Ам ир
Тем ур замонигача Мугулистонда %укмронлик цилган 21 %укмдордан
17 гасининг тарихи цисцача баён этилган. М у^ими ш ундаки, Раш идуддин
улардан фацат бештаси (Уцтой, Чигатой, Гую кхон, М ангу хон, Х^убилой
цоон) нинг номини, 4 «М уцаддима-йи Зафарнома» муаллифи Ш араф уд-
дин Али Я здий (8 5 8 (1 4 5 4 ) йилда вафот этган) улардан фацат 14 таси-
нинг номини келтирган, холос. 5
Бешинчи б о б . (в. f l 7 6 — 128а) Чингизхон нинг тунтич угли
Ж учихон наслидан булган 33 хон зам онида Дашти К,ипчоц (%озирги
К,озог истои, Рарбий Сибирь ва Волгабуйи ерлари)ни нг тарихидан х,икоя
цилади. Воцеалар бу бобда %ам жуда цисца тарзда баён этилган. Лекин
шундай булса у^ам, диццатга сазовор айрим маълумотларни учратиш
мумкин. Ш улардан айримларини келтириб утмоцчиман.
1. Дашти ципчоцда, умуман м угул цабилаш ри орасйда исломнинг
тарцатилиши масаласи. М аълум ки, бир вацтлар К^орахонийлар тасарруфи
да булган ерларда хусусан Олтойу Ила водийси, Еттисув ва К,ошгарда
истицомат цилувчи халцлар орасйда ислом дини X асрдаёц Сотук, Б у^рохон
(3 4 4 — 955— 56 йили вафот этган) даврида тарцала бошлаган. Чингизхон
М овароуннацрни фатх, этгандаи кейин уша юртларда ислом асосини
9
мустаукамлаш уч ун, Бухородан бир zypyx, йирик мусулм он рух,онийларни
кучириб олиб кетганлиги м аълум, цолаверсау Чингизхон ва унинг
авлодлари, то У збекхон ( 7 1 2 ( 1 3 1 2 ) — 7 4 2 (1 3 4 1 ) гача яздонпараст
булганликлари х^олда мусулмон ах,олига %аму мусулм он рух,онийларига
нисбатан %ам яхши муносабатда булиб келганлару уларни таъциб остига
олмаганлар. Бу х,ак,да Ж увайнийнинг юцорида тилга олинган асарида %аму
Раш идуддиннинг «Ж ом иъ ут-таварих»ида %ам, мусулмон руэдонийларининг
маноцибларида х,ам, «Тарих-и-арбаъ улус»да х,ам айрим му%им м аълу-
мотлар келтирилган. Дашти ципчоцда целом динининг тар^атилиши
масаласига келсак, х,озирга цадар бу мух,им ижтимоий-сиёсий воцеа
X IV аср бошида, яъни У збекхон даврида булганлиги та7?кидланади. Л еки н,
«Тарих-и арбаъ улус» да бу жараён Ботухон (624 (1 2 2 7 ) — 6 5 3 (1 2 5 5 ) ва
Баракахон (Б еркахон) подшолиги даврида (6 5 5 (1 2 5 7 ) — 6 6 5 (1 2 6 7 )
бошлангани хрцида маълумотлар учратамиз. М асалан, Баракахоннинг
мусулмон аёлни эмиб катта булгани, яъни мусулм он киши эканлигиу
Бухорода маш хур илох,иёт олими Сайфиддин Бохарзий (X II асрнинг
иккинчи ярми — 6 5 9 (1 2 6 1 ) дан таълим олганлиги %ак,ида гапирилади.
(в. 1206). Бошца бир жойда, У збекхон подшолиги тарихи баён этилган
ерда, х,ижрий 720 (милодий 1320) йилда ана шу под ш оппинг саъйи
%аракати билан Занги Ота ва унинг халфаси Сайид Оталар кумагида Дашти
ципчоцда кучиб юрган турк-мурул к,авмлари м усулм онлик ш арафига
муяссар булганликлари хрцида х,икоя цилинади ( 122 а ) .
М азкур бобда келтирилган «узбек» этнонимининг келиб чициишга оид
ута мух,им маълумотлар ало^ида а^амият касб этади. М аълум ки, узб ек
халцининг келиб чициши масаласи х,анузгача илмий жих^атдан тула щ л
цилинмаган бир муаммо булиб турибди. И лм-фанда бу масалага х^ар хил
ёндошишлар ва царашлар мавжуд. Н. А. Аристову А. Ю. Я кубовски й ,
П. П. Иванов %амда чет эллик олимлардан М. А. Чапличка ва X,.
Х,уккемларнинг фикрига кура, «узбек», этномими Олтин У рда хони
У збекхоннинг номи билан борлиц. Бошцача айтганда узб ек номи уша
хоннинг исмидан олинган. В. В. Григорьев ва А. А. Семёновлар эса Дашти
ципчоцнинг шаркий цисми, яъни Оц урдада уша замонларда истикомат
цилган турк-мурул цавмларини узбеклар деб атайдилар. Г. Вам бери,
Г. ХоворСу П елльоларнинг фикрича, Дашти ципчоцда кучиб юрган
турк-мурул цабилалари узларини эркин тутганликлари сабабли узб екла р
(уз-узи га беклар) деб аталган булишлари мумкин . 1 Бир к,атор мух,им
тарихий манбалар (Гардизий, Раш идуддин, Х,амдулло% К азвини й , «Искан-
дар аноними», Х ондам иру «Таворих-и гузи дэ нусратнома»у «М е^моннома-
йи Б ухоро», «Тарих-и Абулхайрхоний» каби асарлар)ни чу^ур урганиш
шуни курсатдикиу «узбек» этноними хусусида билдирилган сунгги ф икр
фи$ицатга бир цадар яцин. «Узбек» этноними X IX асрнинг 60-йилларида
пайдо булган, «узбеклар» деганда X IV аср бошида Олтин урдадан ажралиб
чщ цан Дашти ципчо^нинг шаркий цисмида, яъни %озирги К^озогистои ва
Рарбий Сибирда кучиб юрган турк-мурул цавмлари назарда тутилган.
Л екину шундан келиб чициб узбеклар халц сифатида X IV аср урталаридан
маълуму деган хулоса чицариш асло мумкин эмас. У збеклар цозоцлар,
г$орацалпог$лар ва бошк^а туркийзабон хал^ларнинг аждодлири цадимдан
Xf03upda истикомат ь^илиб келаётган х,удудларда кун кечирганлар, аммо уша
замонларда улар, узбеклар, ^озо^лар, цораг$алпоцлар деб аталмаганлар.
Улар умуман турк деб, ёки узлари мансуб булган цабилаларнинг (буркуту
наиману дурм ону к,унрирот, манрит ва х,оказо) номи билан аталиб келганлар.
Бу хусусда «Тарих-и арбаъ улус»да ута му%им маълумотлар келти-
10
рилганким, уларнинг илм-фан, хусусан у зб е к халцининг этник тарихи ва
келиб чицишини урганиш учун ах;амияти бенихоят каттадир. Асарда мана
буларни уциймиз: «... Туцтойхоннинг давлати поекига етгандан кейин,
Хазрат Султон М ухамм ад У збекхон... тахтга утирди. У з б е к улусини унга
нисбат берадилар... Х,ижрий 712 йилда (м елодий 1312— 13 йилда) салтанат
тахтидан жой олди. Айтишларича... тахтга у тиргандан саккиз йил утгач,
маш ойихлар ва м усулм онлар ш айхи, авлиёлар цутби %азрат Занги
Отанинг,— О ллох унинг цабрини м унаввар цилсин,— ишорати билан
жаноби саййидзодалару О лло^нинг upodacii билан, йулдан адаш увчиларни
тугри йулга солувчиу м уридларнинг пиру м урщ иди, толибларнинг йулловчи-
си хрзрати Сайид Ота,— О ллох унинг сирини м ущ дда с цилсин,— яъни
Занги Отанинг халф аси орцали,— хаР цккалаларига хам О лло^нинг
рахмати ёгилсин... хижрий 720 йили (м елодий 1320 йили) ислом динини
цабул цилиш ш арафига м уяссар булдилар». Б у ц и сщ баёнотнинг тафсилоти
«Мацомот-и х,азрати Сайид Ота» китобида ёзилган ва зи кр этилган.
Султон М ухамм ад У збекхон узининг элгулуси билан и л о щ й саодат ва
фазилатга етишгач, х,азрати Сайид Отанинг гайб ишорати ва О ллохнинг
инояти билан уларнинг барчасини М овароуннахр диёри сари олиб келди.
Х^азрати Сайид Отагау унга О ллохнинг рахмати ва ризолиги булсину т$уло%
солиш дан буйин товлаганлару бу саодатдан бебахра:холдау у ерда (Дашти
ц и п ч а ф а ) цолдилар ва «х^алмок,» деган номга м ансуб булдиларки, бунинг
маъноси «долган» демакдир. Х^азрати Сайид Отау— унга О ллохнинг
рахмати ва ризолиги булсин,— %амда Султон М ухаммад У збекхон билан
хамрохликда М овароуннахр га келган кишилардан: «Бу келган ким?» — деб
сурардилар. Уларнинг сардори ва подш охи У збекхон булгани учун уларни
«узбек» деб атадилар. Ш у сабабдан уша зам ондан бошлаб М овароуннахрга
келган кишилар «узбек» деб атала бошланди. Дашти ципчоцда к,олиб кетган
кишилар эса «цалмоц» булдилар» (в. 1 2 1 6 — 122 а ).
Ю цорида келтирилган парчадан икки мухим хулоса чицарса булади:
1. Дашти ципчоцнинг Ш арций цисми ва Рарбий Сибир У збекхон Олтин
урда тахтига ултирмасдан бирмунча илгари хам «У збек улуси» деб аталган.
Д ем а к, шу катта маконда кучиб юрган турк-мугул цавмлари «узбек» деган
битта у мумий ном билан аталган.
2. Ш у пайтгача фанда «узбек» халц номи сифатидау X V аср охири —
X V I аср бошида Дашти ципчоцдан кучиб утган деган ф икр хукмрон эди.
«Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган бу мйълумотдан «узбек» халк, номи
сифатидау М овароуннахрга X IV асрнинг биринчи ярм идау балким ундан
Хам олдин (Ботухон билан Баракахон тарихида келтирилган баъзи
маълумотларни эътиборга олганда) кириб кёлганлиги м аълум булади. Б у
маълумот, ш убхасиз, узб ек халцининг этник тарихини урганиш да мухим
ахамият касб этади.
«Т а р и х - и а р б а ъ у л у с » н и н г о л т и н ч и б о б и (в. 128а —
164а) Эрон билан Озарбойж он устидан к,арийб бир аср мобайнида
(6 5 4 (1 2 5 6 ) — 7 5 4 (1 3 5 3 ) хУкмР°нлик цилган Э лхонийлар давлати, ш у-
нингдек, Арпахон даврида (1 3 3 5 — 1336) нуф узи орта бощлаган Чупоний-
лар (Ш айх Х,асан кучак) ва Ж алоирийлар. (ш айх Х>асан Б узур г) тарихини
у з ичига олади. Б у бобда Э лхонийлар давлатининг ички ахволи ва ташци
сиёсатига оид бир талай цимматли маълумотлар б ор. М арога расадхонаси
(Х алокухон даврида бино эт илган)у Розонхон (694(1295/) — 703 (1 3 0 4 ) з а
мон ида утказилган молиявий ва маъмурий ислохртлар ва Султония
ш ахарининг бино к,илинишиу Кайхотухон хукм дорлигининг сунгги йилла-
рида (6 9 3 (1 2 9 4 ) Э ронзаминда хитойларга тацлид %илиб ц огоз п ул (ч о в)
чицарилиши, Улжойтухон хУкмРонлиги йиллари (7 0 3 (1 3 0 4 ) —
7 1 7 (1 3 1 7 ) ун икки имом номи билан зарб этилган тангалар чицарилиши
ш улар жумласидан. Элхонийлар давлатининг М и ср, Щ ом (С ур и я ), Олтин
Урда хам^а Чигатой улуси билан булган сйёсий муйосабати xatbu^a ха^
эътиборга молик маълумотлар учратамиз.
И
«Тарих-и арбаъ ул ус т и н г Халокуийлар тарихини урганиш даги яна бир
му^им тарафи %ам бор. Унда. М усохондан кейин 736 (1336 754 (1 3 5 3 ) йил-
лар орасйда улус тахтида ултирган бир неча хон: Тукой Т ем ур Ибн Сурий
(в. 1556), Социбегим бинти Улжойту Султон (в. 1 5 6 6 — 159а), Ж а $ о н
Темурхон ибн ал-Аф ранг (А вранг) ибн Кайхотухон (1 5 9 а ), Сулаймонхон
(1596) jgaquda %ам эътиборга сазовор маълумотлар келтирилган. Яна бир
мух,им нарса — бу Чингизхон амакиваччасининг авлоди А бу Ш айх Али
К овун %ацидаги маълумот (в. 1596— 1606) дир. Асарда бу uiaxc зущида
хусусан бундай дейилган: А бу Ш айх Алинин г бобоси 7 0 5 (1 3 0 5 —
1306) йили 10 минг хонадон хеш у ацрабоси билан Клайду хон ибн Р ози угил
ибн Уцтой цоондан ю з уги риб, Х оразм ва унинг теварагидаги сар^адларга
кучиб келган эди . Эл булиб келганда уни Улжойтухон улдирди, авлоди эса
Ж урж он теварагида яилаб цолди (в. 1 5 9 6 — 160а). Вацти келиб,
X IV аернинг 50-йилларида мауаллий ф еодаллар ана шу А бу Ш айх Али
Ковунни Ж урж ондан излаб топиб тахтга уткрзганлар. Бундан кури над ики 9
Чигатой улусида булган и каби Эронда %ам Ъгк,той цоон авлоди х;окимият
учун кураш олиб борган экан.
А с а р н и н г э н г м у х, и м ц и с м и — у н и н г е тт и н ч и б о -
б и д u p . Унда Чигатой улусининг Чингизхон замонидан (1227 й.) то Амир
Темурнинг %окимият тепасига келиши (1370 и.) гачо, булган тарихи у^икоя
цилинади.
М аълумки, Чигатой улусининг царийб 150 йиллик (6 2 4 (1 2 2 7 ) —
7 7 1(1 3 7 0 ) тарихи урганилм аган. Бу х,ацда цулёзма м анбаларда етарлц
маълумот булмаслиги бунга асосий сабабдир. Турри, Чигатой улусида
х,укмфармолик цилган хонлар х,ацида жуда цисца маълумотлар Ш ара- \
фуддин Али Яздийнинг «Муцаддимайи заф арном а»сида, М ахм уд ибн
Валининг «Бах,р ул-асрор»ида х,ам келтирилган. Лекин «Тарих-и арбаъ
улус» уларга нисбатан бир цадар тулароц. Унда улусда эдукмронлик цилган
Чигатой ва Уцтой цоон наслидан (А ли султон, Дониш м андчахон,
Суюргатхон ва Султон М ахмуд хон ) булган 33 хоннинг тарихи цисца тарзда
баён этилган.
Б у бобда щ м эътиборга молик маълумотлар куп. Б улар орасйда
Чигатой улусининг у рами (в. 1646), 636 (1 2 3 8 ) йили Б ухорода булиб утган
М ахмуд Торобий бошлиц халк; цузголони (в. 1656 — 166а), Чигатой улуси
билан Элхонийлар давлати уртасидаги сиёсий муносабатлар (в. 171а —
1726), Чигатой улусининг ижтимоий-сиёсий х,аётида барлос амирларининг,
хусусан К^орачор нуён, И жил нуён, Алангиз нуёнларнинг тутган урни ва
роли, Д увахон (тахминан 6 9 0 (1 2 9 1 ) — 7 0 6 (1 3 0 6 ) ва К епакхон
(7 0 9 (1 3 0 9 ), иккинчи бор 7 1 8 ( 1 3 1 8 ) — 7 2 6 (1 3 2 6 ) даврида юртни обод
цилиш йулида олиб борилган катта ишлар (масалан, Балх ва Андижон
ша^арларининг цайтадан тикланиши, маъмурий ва молиявий исло^отлар),
Тормоширин (7 2 6 (1 3 2 6 ) — 7 3 4 (1 3 3 4 ) нинг Х^индистонга цилган юриши
(в. 1766 — 177а), Чигатой улусининг X IV аернинг 4 0 — 50-йиллардаги
сиёсий а^воли уамда амир К^озогоннинг хуруж и ( 1 7 8 6 — 180а) шулар
жумласидандир.
Чингизхон вафоти олдидан (1227 й.) у з тасарруфига кирган
мамлакатларни угилларига тацеимлаганда, иккинчи угил Чигатойхонга
К,ошгар, Еттисув вох^аси ва М овароунна^рни, Х оразм нинг бир цисми билан
инъом этгани, %озирги Афгонистон ва Шимолий Х^иидистон ерлари эса
Чигатойлар тасарруфига кейинча утган и %ацида гапирилар эди. «Та
рих-и арбаъ улус»да келтирилишича Афгонистон билан Ш имолий
Х^индистон ерлари щ м Чингизхоннинг %аёт чогидаец Чигатойхонга хат
цилиб берилган. Бу хусусда асарда цуйидагиларни уциймиз: «Чингизхон
уронзамин мамлакати %окимлигини, Кош гар саруидларидан уй гур ла р ери
чегарасигача; Ж аи^ун дарёси адогигача ястанган ерлар: Эрон билан Турон
оралигидоги Балх, Бадах/ион, К обу л, Fa:;nun, Синд дарёсигача булган
12
срларнинг куп /$исмини шу суюкли фарзандига (Чигатойхонга) берди»
(в. 1646).
Т ормоширипнинг Х^индистон устига цилган юриши натижасида
мамлакат пойтахти Дех,ли ишгол цилинди. Чигатой цушини ушанда
ГужораТу Сумнот ва Сурат ша^арларины х,ам ишгол цилдилар. Тугри,
босцинчилар Х,индистонни узил-кесил буйсундиролмадилару лекин бе^исоб
улжа олиб к,айтдилар. (в. 1766— 177а).
Чигатой улусида X I V аернинг биринчи ярмида кучайиб кетган феодал
тарщщлик цацидаги маълумотлар х/хм дицщтга сазовордир. «Тарих-и ар
баъ улус» да ёзилишича, бу тарцоцлик Есу Темурхондан кейин бирмунча
кучайиб кетди. Тахминан 743(1342) йили бир гурух, феодаллар Есу
Темурхонни тахтдан тушириб, урнига Уцтойхоннинг авлоди Али Султонни
тахтга утцаздилар. Али Султон Есу Темур тарафдорларини таъцибга олди,
хазииани талон-тарож цилди. Энг да^шатлиси шулки, у Туминахон ва Амир
Темурнинг бобокалони К^очули бах,одир замонидан бери хон хонадони
билан барлослар хонадони уртасидаги тожу тахт хон авлодига, мамлакат
мадорлик, яъни амир ул-умаролик мансаби эса барлос бекларидан К,очули
бацодир хонадонига абад ул-абад тегишли булиши %ацидаги а^дномани
йиртиб ташлади (в. 1776 — 17На). X I V аернинг 50-йилларига келиб, давлат
жилови яна бир нуфузли феодал — амир К^азагон ?$улига утиб i<,олди. Лекин
Алангиз нуён барлоснинг авлоди: Сайфиддин Х,ожи барлос ва унинг
салоциятли жияни Амир Темур буш келмадилар — мамлакатмадор'лик
мансаби учун амир К&загон уамда унинг авлоди билан муросасиз кураш
олиб бордилар ва охири галаба цозондилар.
Чигатой к,ушинининг тузилиши, айни^са рарбий булинмалар номи
уацидаги маълумотлар ута му^имдир. Масалан, цоровул цисм уша
вак,тларда булунгор, ировул (илгор цисм орцасидан борувчи булинма) —
бурунгор, маймана (ун г цанот) — авангор (%озирги авангард шундан
олинган булиши керак), соца (арьергард) — укчунгор деб аталган
(в. 177аб) ва %оказо.
«Тарих-и арбаъ улус»да бу ва бунга ухшаш мух;им маълумотлар куп.
Шунга царамай, асар айрим камчиликлардан х,ам холи эмас. Ш у
уриндау агар таъбир жоиз булсау хотирга келган бир гапни айтиб
утмоцчиман. Одатда китобда бирон хато-камчилик топи б олгудай булсалар
купинча муаллифни маломат а;иладилар. Бу — китобнинг катта ё кичикли-
гидан к,атъий назар, не машащат билан яратилишини билмаслик
аломатидир. Маълумкиу китоб у цулёзмами ёки босмами, бундан ь^атъий
назар уцувчига етгунча муаллифдан ташцари яна бир неча одамнинг
к,улидан утади. К^улёзма китобни олсак, у бир ёки бир неча хаттотнинг
ме.^нати эвазига бунёд булади. Куп гап котибга хрм боглиц. Асарнинг
мукаммал хато ва камчиликларидан ма7улум даражада холи булиши куп
жи^атдан хаттотнинг билими, малакаси, %атто интизомига %ам боглиц.
Лекин, %ар цандай булмасин, китоб умуман маълум хаго-камчиликлардан
холи булолмайди. «Тарих-и арбаъ улус», хусусан, унинг бизгача етиб келган
нусхалари х,ам айрим хатолардан халос эмаслиги шу сабабдандир
Асарда кузга ташланган энг катта %амда куп хато — бу мугулча ва
хитойча номларнинг (атоцли, жугрофий ва этник номларнинг) баъзи
уринларда тугри ёзилмаганидир. Масалан, Ангур бовурчи урнига — Кунгур,
Дутум Мэнэп — Дутиминхону Гью-Гин — Кевкик, Кутуму нуён — Хатоция
нуён, Жому^о — Шомуцо, К,ора Субэчу урнига Куро — Субонсу, Дайду
урнига — Д иду, Манзи — Мискин, Сацсин — Со^ийн, Нангяс — Тарное,
Т а й су — Туйкайх, Ханжин — Хурбахт, Дули Ш инг ( Д яо-ю й-ш ань) —
Чацанду; жожират урнига — жонжират, тойжуит — госчут, ^унцутон
урнига — 1 0 нгон ва бошцача куринишларда ёзилган.
Айрим %олларда во^еаларнинг саналари бузиб курсатилган. Масалан,
элхонийлардан Гозонхоннинг Миср билан булган уруиш вак,ти уч ерда — уч
13
хил: ^ ж р и й 699 (в. 1436), 7 0 8 (1 4 4 а ) ва 7 0 3 (1 4 4 6 ) деб курсатилган.
Баъзи уринларда эса , масалан элхоний хонларнинг хукм ронлик
навбати чалкаштириб ю борилган.
Асарда ошириб юбориш холлари хам учрайди. М асалан, м угул цушини
Урганчни етти ой к,амалдан сунг истило цилгандан кейин 100 м инг одамни
улдирган, 100 минг ахли хунар ва ахли санъатни Мугулистон тарафларга
Хайдаб кетган, Ниш опур к^атли ом цилинганида 747 минг одам улди рилган,
деб айтилади (в. 866 , 87 6 ); Чингизхон истилоси араф асида М арв ахолиси
1 миллион 300 минг, нишопур халци 1 млн, 747 минг деб курсатилган (89а).
Лекин асарда учрайдиган шу ва шунга ухитил камчиликлар унинг
илмий цимматига мутлацо путур етказмайди. У л угбекн инг «Тарих-и арбаъ
улус» асари М арказий ва $ рта Осиёнинг X III — X IV асрнинг биринчи
ярмидаги ижтимоий-сиёсий тарихини урганиш да мухим урин эгаллаш и
ш убхасиз.
Ю цорида айтилганидек, биз Чигатой улуси тарихини яхш и билмай-
миз. Мамлакатнинг Чингизхон истилосидан то Амир Т ем урнинг хокимият
тепасига келганига цадар кечган тарихи биз учун цоронгу. «Тарих-и арбаъ
улус»да келтирилган маълумотларни Ш араф уддин Али Я здий ни нг «М у-
к,аддима-йи Зафарнома» ва М ахм уд ибн Валининг «Бахр ул-асрор»ига
Хамда археология фани цулга киритган маълумотларга цуш иб урган илса,
ш убхасиз, фандаги бу оц догни ювиш мумкин.
«Тарих-и арбаъ улус» нинг м азкур узбекча нашри асарнинг Британия
музейи (А нгли я) да сат^ланаётган А Д Д 26190 раца^ллик цулёзм а нусхаси
асосида амалга оширилди.
Ш убхасиз, «Тарих-и арбаъ улус»нинг уш бу нашрида, ун ин г таржима-
сида хам> тадцицот цисмларида хам айрим ж узъий хатолар утиб кетган
булиши турган гап. Ш унинг учун х&м мутахассис олимларнинг холисона
ф икр-мулохазаларига мухтожмиз. Х олисона маслахат асарнинг янгиу
пухтарон; нашрини тайёрлашда ёрдам беради, албатта.
Бурибой АХМЕДОВ,
УзФА мухбир аъзоси.
(В. 1б) Бисмиллахир рохманир рохим ва бихи настаъин.
Алхамду лиллахил-хабир ва хува ала кулли шайин кодир
вас-салату вас-саламу ала хойри холк,их,и Мухаммадин ил-
мухтар ва ала алихи ва асхабихил-ахйар. («Барча нарсани
билгувчи, хар нарсага кодир Тангрига хамду санолар булсин.
Узи халк килган инсонлар ичидан сараланган Мухаммадга,
унинг оиласи ва якин сахобаларига Тангри саломи ва
саловоти булсин»). Хулласи, хабарларда келтирилганки,
Тангри таоло оламни бино килгач, олам яратилишининг
ибтидосида, (уни) яратиш аввалида хазрати вожиб ул-
вужуддан ташкари. Хабардор килинган х;азрати (Тангри),
хабар берган одамлар узи вокиф эмасдир, истадики башар
отаси, х,азрати Одамни, Оллох, уни софий килсин, (Оллох,-
нинг саловати булсин), тупрокдан яратмокчи булди-ю,
узининг халифалик хилкатини унинг устига ёпди. Инни,
жаилун филарзи халифатан, («Ер юзида буйрукдаримни
ижро этувчи одамнинг яратувчисиман») экан, шу муъжаз
сузлар адолатининг шох;иди булганидек, дастлаб Жаброил
алайх,иссаломни юбордики, Одам алайх,иссаломнинг пок
тийнатини ясаш учун х,озир муаззам Каъба иморати бино
булган жойдан бироз намрок тупрок келтиришни буюрди.
Жаброил алайх#ссалом ерга тушгач, бир каф тупрок
олмокчи булди. Замин фалаклар ва малакларни яратган
Раббимга касамёд килиб, дедики, унга бир каф х,ам тупрок
бермагай: мендан бир халк вужудга келгусидирки, сендан
вужудга келмагай. Сен туфайли мен Оллох,и таоло хузурига
бормаганим булсин.
Жаброил а л а й х и с с а л о м кайтиб бориб, заминдан эшит-
ганларини зор йиглаб Тангри таолога арз килди. Оллохнинг
рахми келиб унинг касамини кабул килган эди. Сабабларини
15
сураганда рад килди. Кейин бу ишни х , а з р а т и Мекойил
алайхиссалом адо этиши учун фармон булди. Ер унга хам
касам билан бир каф тупрокни олмаслигини утинди. У хам
кайтиб кетди. Ундан кейин Оллохи таоло амри билан
Исрофил алайхиссалом келди. Замин уни хам кайтарди.
Туртинчи маротаба хазрати Зулжалол Тангри таоло олий
карамли Азройил алайхиссаломни жунатди. У хам замин
касамини кабул килмай, деди: «Худойи таоло амри сенинг
касамингдан устунрокдир».
Сунг бутун ер юзидан турли навъ куругу хул, оку кора,
кизилу (в. 2а) сарик, аччигу шур, нордону ширин ерларидан
бир сикимдан олди. Инсон синфлари саногига караб олди.
Кайсисининг кабри каерда булса, уша жойдан тупрок олди.
Чунончи, хазрати пайгамбар соллаллохи алайхи вассалам
фи оллохи ва асхобахи хокларини хам онхазратнинг озода
ва шаходатли мунаввар кабрлари узлари яшаган шахарлари-
да муанбару муаттардир, уша жойдан олди. Хуллас, унга
бир каф тупрокни саккиз бехиштга келтириб, тасним сувида
кордилар ва барча якин малойикаларга ва бехишт ахлига
буюрдиларки: «Барчангиз Одам алайхиссалом хоки тийнати-
да тасним суви билан кориб, Мухаммадий нурини омонат
куйиб, суркангизлар. Шуни билиб олингларки, оламни
яратишдан асл максад Одам эди. Одамни яратишдан мурод
онхазратнинг вужуди туфайлидир. Фарки мубораклари:
«Лавлокалама холактил-афлок» (Сен булмаганингда мен
фалакларни яратмаган булардим) тожи билан зийнатли,.
истикоматли коматлари ва «моирсилнакул-рохматилилала-
мин» («Биз сени рахмат ёгдирувчи килиб бутун оламга
юбордик») ташрифи билан мушарраф булди. Хазрати
Азройил алайхиссалом парвардигор амрини барча ишлар
билан жойига куйди. Хазрати хак таоло арвох кабзини унга
хавола килди. Хак таоло субхона амри билан ил охи й кудрат
туфайли кирк кеча-кундуз Одам алайхиссалом хокига
рахмат ёмгири ёгди.
«Хумрати тийнати одам би ядийи арбаин сайёхан»
мазмунига кура Тангри таоло кудрати кули билан инсоният
сурати либосини унга кийгизди ва калбига рух уфурдики «фи
нафахти мин рухи» («Мен унга рухимдан юбордим»)дан уни
хабардор этдилар. Салафларнинг китобларида батафсил
кайд этилганки, тарих ахли ёзадиларки, халк килинган куни
Одам алайхиссалом ердан булутларгача кутарилдилар.
Айтишларича, Одам алайхиссаломнинг камтарин куняси
Абулбашар шариф лакаби Сафиюллохдир. Шунинг учун
Одам дейилганки, муборак жисмлари ер юзасидан олиб
(адими. замин) яратилган. Шу сабабли унга Одам деб исм
16
куйишди. Баъзилар фикрича (Одам алайхиссаломнинг)
покиза баданлари бугдойранг булган. Шунинг учун Одам
деганлар, Дастлабки фикрга кура, Одам сузи адим — пуст
сузидан олинган (в. 26); лугатда уни «руйи замин пусти»
дейилган. Иккинчи ривоятга кура, Одам «одама» (сузи
дан) дан олинган. Ал-адама (мим ва дол фатхали, х,о —
сокин) деб бурдой ранглини айтилган. Бошка бировларнинг
айтишича, сув билан тупрок, аралашмаси Одам дейилган.
Х,ар к,алай хазрати ха к таолонинг Одамни яратишида куп
х,икматлар ва турли-туман сирлар саноксиздир. Шу жи-
хатдан исм куйиш илмининг барча кийлу колини бевосита
унга ургатди. «Аллама Адам аласмаа куллах,а>> («Одамга
исмларнинг хаммасини ургатди») бунга шохиддир. Барча
малойика унинг илмига якин, хос фазилатига икрор ва
эътироф этувчи булдилар. Худойи таоло фармони билан
унга сажда килдилар. Факат Иблис бу ишдан ибо килди ва
Одамга сажда кдлмади. «Усжуду ли-Адама фасажаду ли
Иблиса ва ка-на мин ал-жинни, фа фасака» («Одамга сажда
килинглар, аммо Иблисга сажда килдилар, у жинлардан
булиб, Парвардигор амрига итоат этмаган эди»). «Ан амри
раббихи фасаждал малойикату куллухум (ажмайна)илла
иблис» — («Малоикаларнинг хаммаси хам сажда килдилар,
иблисдан ташкари») сузи бунинг адолати шохидидир.
Муътабар китобларда ёзилишича, «Одам» лафзи ибрийча-
дир. Одам алайхиссаломнинг яратилишини мухаррам ул
эхром ошуро ойи унинчи куни, жумаъ куни соат 11 да;
биринчи толеъ буйича Жади ва Зухал даражасида,
Муштарий Хутда, Миррих Х,амалда, К,амар Саратонда,
Шаме Асадда, Аторуд Сумбулада, Зухро Мезонда пайтида
бугдойранг киши чехрасида баланд коматли ва жингала
сочли килиб яратади. Яратган Тангри хазрати Одамга
бехиштдан жой берди. Х,аввони у уйкусираб турганда унинг
чап бикинидан яратди. Аксарий уламо фикрича, уларга
бугдой ейишликни манъ килди. Абдуллох ибн Аббоснинг,
Оллох ундан рози булсин, ривоят килишича, узум ейишни,
баъзиларнинг айтишича, ояти Сарихдагидек, анжир ейишни
(ман килган). Айтишларича, Одам алайхиссаломга сажда
килмасликни (даъватэтган) Иблис «Ва инна алайка лаънати
ила йавмиддин» («Сенга менинг лаънатим киёматгача»)
тавки лаънатини буйнида курди. Жуда куп ибодат
килганидан (Худо) фармонига бир буйсунмагани учун хеч
фойда топмади. Одам алайхиссалом билан адоват килиб
шумликлар килишга интилди. Одам алайхиссалом жаннатда
ЭДИ. Иблис ХарГИЗ унга Йул тппрчы лпи т п б и р 1гуни v y R n j w
ансорий хийласи бирлан кисса(ват;1ф?й|^сКйт<б^Ле{¥ЗДЧ№шу
2 -4 1 5 6
нарса машхурки, жаннатга кириб олди. Бомдодда товусни
курди. У бехишт кунгурасй эди (в. За) Илон ёрдами билан
бехишт дарбонлигини олди. Аввал ёлгондакам сах,обаликни
олди. Уни истеъмол килмасдан, Одамга хам едирмай дархол
бехиштий кийимларини улардан ечтириб олди. Улар ялангоч
колдилар. Кейин хар бири бир нечтадан анжир дарахтининг
баргидан олиб авротларини беркитдилар. Х,ар бешаласи хам
хазрати иззат Тангриси амри билан жаннатдан чикиб
кетдилар. Одам алайхиссалом айтишларича Х,авво билан
бирга уч соатдан зиёд яшамаганлар. Яна дейдиларки, найсон
(ойи) бешинчисида, одина куни, бошка бир (ривоят) га кура
тукдизинчи найсон кунида, соат еттида Х,индистон замини-
га, Сарандаб тоги га Одам алайхиссалом хубут килди. Х,авво
розиёллохи анха Жиддага, Маккаи муаззама худудидаги
дарё лабига, товус Х,индистонга, илон эса Исфахонга, Иблис
Симнонга (тушдилар). Айтишларича, Одам алайхиссалом
дунёга хубут этиши билан соколи чикди ва юз йил Сарандиб
тогида тоатда, зорликда, оху фи гонда истикомат килди-
ларки, куп йиглаганидан муборак куз ёшларидан усимлик-
лар, мисли филфил ва калампир, долчин, сумбул ва бошка
(усимликлар) униб чикдики, бугунги кунда муборак кузлари
баракотидан унинг авлодлари орасида доривордир. Юз йил
утгач, ошуро куни унинг тавбаси кабул килинди. Ошуро
кунининг бундан ташкари хам фазилатлари купдир.
Масалан, Идрис алайхиссалом ва Исо алайхиссаломнинг
осмонга кутарилиши, Нух алайхиссалом кемасининг Жудий
тогида тургун булиши, хазрати Иброхим алайхиссаломнинг
тугилищи ва пайгамбарлиги, унинг Намруд оташидан халос
булиши, Мусо алайхумуссаломнинг тугилиши, Довуд алай
хиссалом тавбасининг кабул килиниши, Сулаймон алай
хиссаломнинг уз Малики билан кайтиб келиши, Айюб
алайхиссаломнинг кирмон ранжидан сиххат топиши, Мусо
саловатуллохнинг дарёдан кутулиши, Юнус алайхисса
ломнинг балик корнидан чикиб келиши, Од кавми бошидан
балони даф килган Яъкуб алайхиссалом кузининг равшан
булиши, Юсуф алайхиссаломнинг Канъон чохидан чика-
рилгани, Зикриё алайхиссаломнинг фарзанд талаб килгани,
унинг Яхё алайхиссалом хакига укиган дуосининг мустажоб
булиши, Мусо алайхиссаломнинг Фиръавн мажбурий
мехнати устидан галабаси ва хоказолар шу куни содир
булган. Бу табаррук кундир. Одам алайхиссалом тавбаси
нинг (В. 36) кабул килиниши билан куникиши учун
оайтулмаъмурни бехиштдан ерга олиб тушдилар, бугунги
кунда Каъба харами жойлашган мавзеъга (урнатдилар).
У тамоман кизил ёкутдан ясалган эди. Хуллас, хазрати
18
Иззати Жалли жалола рухулкуддусга Одам алайхиссаломга
х,аж расм-русумлари ургатмокни буюрди. Одам алай-
х,иссалом х;ажни утказиб, х,аж асносида Арафот мавзеъида
Хаввони топди. Уша маконда улар бир-бирларини танишди.
Шу сабабдан бу жойга Арафот номини бердилар.
Бу мавзеъни Мазулфа дейдилар. Монийлик таманноси
инояти ижобати учун дуо килганларки, ул мавзеъни
мутаарраф (ошно булинган жой) Арафот маъносида х,осила
килганлар. Хуллас, Х,авво розиёллох# ан^у ва Одам
алайх#ссаломдан бир киз ва бир угил тугилди. Х,ак таоло
амри билан Одам алайхиссалом кориндаги кизни кориндаги
угил билан берди. Токи икки уртада фарк булсин. К,обил ва
опалари тугилди. Хуснисурат юзасидан К,обилнинг майли
булмайди. Уз эгизини х,охламайди. Одам алайхиссалом
эгизини К,обилга берди. Шу сабаб улар уртасида келишмов-
чилик пайдо булди. Одам алайхиссалом уларга курбонлик
килишларини буюрди, кимнинг курбонлиги кабул булса,
шунинг икдимосини берурман. Хуллас, х,ар бири бит-
тадан куйни тог тепасига олиб чикдилар. Оташ келиб
К,обилнинг курбонлик куйини пиширгани учун Одам алай-
х,иссалом иклимони К,обилга берди. К,обил шу сабабдан
Х,обилга душман булиб колди. Тушида тош билан унинг
бошига урди ва х;алок килди. Айтишларича, бир муддат
Х,обил мурдасини кутариб юрган ва уни нима килишини
билмаган. Бир куни бир юртга борган, караса, бир карга
карга билан жанг килмокда. Бири улдирилди, тирик колган
карга улик каргани тупрок остига беркитди. К,обил уша
каргадан дафн килишни урганди. Кейин Хобилни дафн
этди. Одам алайхиссалом шунгача улимни курмаган эди.
Бу вокеадан вокиф булгач, сурёний тилда бир неча байт
укиди. Уламо уни тозий (тилига) таржима килган.
Назм (мазмуни):
Диёр улмишдурур бу дам мугаййар, ки ер юзи кабих,
улди-ю мугаййир, уланнинг таъми рангидир ташаййир,
фарогат булмади бир хубманзар. Дариго, кани Х,обилим-ки,
бу дам, ер жисминда ётур то рузи мах,шар.
Кейин Иблис (В. 4а.) Кобилга игвогарона деди: олов
сендан ранжиди. Нега сен унга сажда килмадинг? Оташга
сажда килганингда сендан хушнуд буларди. Шундан кейин
курбонингни инобатга оларди. Бу сузлар К,обилни та-
раддудга солиб куйди. Иблис васвасаси унинг дилига кучди.
Оташга сажда килди ва Х,акдан булакка катл этиш,
оташпарастлик расми Кобилдан колган. Бу бидъат танасига
унинг кули билан асос солинди. Киёмат кунигача кимки
какдан ташкари катл этса, оташга сажда килса, бир жазо
тарикасида масалан бу корани хак таоло амр килади. Кобил
19
номаи аъмолига сабт киладилар. Чунончи, бу кора жазо
мисли бир омил номаи аъмолига бу икки феъл ёзиб
куйиладики, жазо кунида хдр кайсисига злохида-алохида
жазо ижросини буюрадилар. Аласт даврида булганидек,
х,азрати йззати жалли жалола Одам алайхиссалом зурриётини
унинг пуштидан жудо килдилар. Уша ал-Мисок замонидан
талаб килинадики, «ва из ахаза Роббу ка мин бани Адама мин
зухурихум зуррийатахум ва ашх,адахум ала анфусихдм
аласту би раббикум колу бала». («Агар парвардигоринг Одам
болаларидан уларнинг зурриётларини олиб узларига курсат-
са, мен Парвардигорингиз эмасманми? Х,а, шундай!»)
Алохдда даражалар унинг жами авлодларини унга карши
куйдилар. Улар орасидан бирини курса йиглаб турибди, сунг
сурди: Бу ким? Жавоб бердики, сенинг фарзандларингдан-
ман. Мусодара вахимасидан жарима йиглайсан. Сен йиглаб
турган экансан, у хам йиглайди. Одамнинг унга рахми келиб
сурдики, сенинг ёшинг нечада? Жавоб бердиларки, олтмиш
ёш. Одам алайхиссалом бу солих фарзанд умрининг
калталигини куриб, акронларидан унга рахмат айтди. Деди:
уз умримдан унга кирк йилини багишладим. Х,ак субхона ва
таоло у фарзандларга розилик берди. Одам алайхиссалом
уз умри кискалигидан сураган ва узининг умри минг йил
булади, деб маълум килган эди. Одам алайхиссалом умри
туккиз юз олтмишга етганда Малакулмавт хазрати иззати
жалли жалола «хуллика» валлаху йадъу ила Даруссалом»
(«Оллох Доруссаломга чакдради») «Кулли нафсин зойика
тул-мавти» («Х,ар бир тирик жон улим мазасини тотиб
курувчидир») (оят) эшигини кокди.
Узоквакт ултирган шундай кишики, янги келадиганларга
жой пардоз этур.
Одам алайхиссалом жавоб бердики, яна умримдан кирк
йил колган. Малакулмавт деди: Довуд алайхиссаломга
бахшида этгандинг. Одам алайхиссалом инкор килиб деди:
мен качон умримни багишладим? Балки, бандалик одоби ва
хазрати иззат илохийлик карам хазинасидан (В. 46) илтижо
килгандурман, зероки, мен уз сохибим ва маликимдан бирор
нарса сурамок булгандирман. Шундай ибодат билан баён
килинадиган одоб шундайки, фалонсиз ёр менга бир нарсани
фазл килди. Мен сенинг фалон бандангга лойик кураман.
Фалон бандангни эса бу фазилатдан махрум этаман. Магар
у вохиб ул-атойа карамига шундай (банда) лойик ва
сазоворки, хар икки банда ул фазлдан махрум булмаса.
Малакулмавт хазрати иззати жалли жалола амри билан
кайтиб кетди. Х,азрати бори инфиоли ва бакуддус олий
карами билан Довудга кирк йил умр багишлади. Одам
20
алайхиссаломга хам кирк йил мухлат берди, то минг йил
тулиши учун. Ружуъи хаба шариатда жоиздир, уни бу ердан
олдилар.
Шундан кейин Шис алайхиссалом даври келди. Х,азрати
хак, жалли жалола унга элчи юборди, буюрдики, бани одам
бир-бири билан ахд килган ёки муомала урнатганларида
икки одил гувох хозир булмоги лозим. Шундан тазкира
излашлари лозимки, сунг уни инкор килиш мумкин
булмасин. Алкисса, Одам алайхиссаломнинг умрига минг
йил тулгач, Малакулмавт уз вазифасига киришди. Айтишла
рича, Одам алайхиссаломга дастлаб сажда килган малоика-
лардан Исрофил ва Жаброил (алайхиссалом) булдилар.
Иблисга тааллукдор малойикаларки, иблис лафзи ажамий
булиб, Одам алайхиссалом шариати худопарастлик, салавот,
савм ва курбон эди. Касрали коф (билан укиладиган)
Кирбон (лафзи) аёлга якинлик килмокликдир. Май ва чучка
тухумидан хазар килмок. Барча одамлари миллати бир хил
булиб, бугдойранг булган. Машхурдирки, Жаброил алай
хиссалом ерга нозил этилиши билан Одам алайхиссаломни
дастлаб темирчилик санъатига ургатдики, уйин олатларини
ясагай, зироат эккай, нассожлик асбобларини тарошлагай,
бофанда санъатини хосил килгай ва уз авлоди орасидан
онасининг ёлгиз фарзанди Шисни нассожлик санъатига
ургатди. Одаму Х,авво алайхумуссаломдан кирк бир фарзанд
вужудга келдилар. Йигирма битта кориндан йигирма бир
нафар угил ва йигирма нафар киз хамда минг нафар набира
кургани аникланган. «Ахсан ул-кисас» сохибининг ёзишича,
хазрати Одам алайхиссалом бир мингу кирк ёшга кирганлар.
Тарих (фани) арбобларининг баъзи ривоятига кура, минг
йил, сир ахлидан булган гурухнинг сузига Караганда —
937 йил умр курган булади. Ул жаноб касал булган
кунларини ун бир кун ёки йигирма бир кун деб ёзадилар
(в. 5а).
Одам алайхиссаломнинг охиратга сафар хангоми тулган-
да Шис алайхиссаломни Хаввонинг васийи килиб колдирди
ва унинг ахволининг хифзи борасида васият килди.
Одам алайхиссаломнинг равшан пешоналарига сабт
килинган ва Одам алайхиссаломдан Шис алайхиссаломга
утган нури Мухаммадий бобида хам кушиш килди. Санаи
мукаддас мухаррам ойининг унинчи, жумъа кунида Маккаи
муаззамада таворих ахли баъзисининг сузига Караганда,
Оллох рахматига муваффак булди. Купчилик фикрича, Абу
К,абис тогида, ривоятга кура Сарандиб тогида, баъзилар
фикрича Нажафда Муртазо Али карамуллохи важуху ёнида
дафн этилди. Х,азрати Абулбашар алайхиссалом вафотидан
21
йил ёки етти йил утгач, Хазрати Х,авво розиоллоху анху
борлик кучини оламдан йигиштирди. Жидда шахрида дафн
этилган. Таворих арбоби сузига Караганда Одам алайх,исса-
лом мукаддас ёнидан жой олди. Чунончи, Нух, алайх,иссалом
Туфон вактида уларнинг суякларини Хак амри билан кемага
олди. Туфон тамом булгач, Байтул мукаддасда тупрокка
топширганлар. Бир юз йигирма йил муддатда, баъзилар
фикрича, олтмиш йилда йигирма саккиз сах,ифа, бошка
фикрга Караганда, йигирма сах;ифа унга нозил булган.
Уммулкитобнинг абжад, х,авваз, хутти, каламан, саъфас,
карашат, сахаз, зазаг Одам алайх,иссалом сурасидирки,
Одам алайх;иссалом бу сах,ифаларини Сифри Одам деб
атайдилар. Уларни Афлотуни Илох# юнон тилига тафсир
этганди. Хазрати амирулмуъминин Али, карамуллох#
важуху, унинг тафсирини араб тилига таржима килган
эдилар. Айтишларича, Одам алайх,иссалом Шис алайхисса-
ломни засий ва узига уринбосар килиб колдириб дорулбако-
га сафар килганда, Хак таоло амри билан Жаброил
алайх,иссалом келиб x,a3paTH Шис алайх,иссаломга Хак
пайгомини етказди. Хазрати Одам алайхдссаломни ювиб,
кафанга ураб, унга жаноза укидилар. Маккаи муаззамада
Иброх#м ери билан Хажар ул асвад ва замзам мобайнида,
Имом Шофеъий ёнигаки, бу ерни Хатим деб атайдилар,
Одам алайх,иссаломни дафн килдилар. Айтишларича, Хазра
ти Одам алайхиссаломнинг авлоди К,обил ва Хобил
улдирилган вактда К,обил наслидан минг эркагу аёл колган
эди. Хобил наслидан кирк минг эру аёл колганди. Оллох;
аникрок билувчидир. (в. 56.)
39
ДИБАДКУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН
ИБН ЁФАС АЛАЙХИССАЛОМ ЗИКРИ
40
ТОТОР ТАБАК,АСИ ЗИКРИ
м Ур у л ТАБАКДСИ ЗИКРИ
Ёзишларича, мугул шуъбаси туккиз нафардир. Улар-
нинг дастлабкиси Мугулхон, уларнинг охири Элхон ва
туккиз разами га эътибор мугул фиркаси орасида шу
важхдан ривож топади. Мугулларнинг бундай эътибори
тах;кикга кура, хар мартабада туккиз саногидан ор-
тигини лозим курмайдилар.
У р у з х о н н и н г а р а б д и ё р и в а ЭРОНДАН
ТУРОН ПОЙТАХТИГА
КДЙТИШИ ЗИКРИДА (В. 22 б)
Уг у з х о н и б н к ,о р а х о н
кун хо н ибн
ИБН МУГУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН
КУЮКХОН ИБН ДИБАДКУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН
ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙХИССАЛОМ
ИБН НУХ, АЛАЙХИССАЛОМ ПОДШОХЛИГИ ЗИКРИ
К.АЁН Н АС ЛИ Д АН Б У Л ГА Н Ю Л Д У ЗХ О Н ИБН
М Е Н ГЛ И Х О Ж А Х О Н ИБН Т Е М У Р Т О Ш Х О Н
ДОСТОНИ ЗИ К РИ
68
килди. Х,алойик,нинг авому хосига эх,сон улашди. Ажал
сокийси кул идан шарбат ичгунга кадар бу йулдан кайтмади.
Айтишларича, Дутуминхоннинг бир х,усну жамолда
ягона хотини булган. У з асри хотинларидан мумтоз ва
аклу фаросатда мартабаси х,аддан зиёда ва баркамол эди.
Ул олия окила хотин номини Манулун дер эдилар.
Дутуминхон вафотидан кейин Манулун Ануш Арки деган
бир токда кучиб утди. Адади фалаклар ададига мувофик
туккиз нафар булган угиллари учун х,ар бир мугул
кабиласидан киз суратди. Моли мулки, гала ва сурувлари-
нинг куплигидан Ануш Арки тогини узига макон ва ороста
этган эди. Гала ва сурувларининг куплигидан сону-
саногига ета олмасди. Сурувлари ва галалари хисобининг
тугрилигини конуний саклаш ниятида шундай килган
эдики, улар х;ар гох, уша Ануш Арки тогининг киялиги,
баландли клари ни тула эгаллаганда маълум килар эдики,
барча гала ва сурувлар уз жойида жобажодир. Молларни
куриклаш учун амир ёки мулозимларини тайинларди.
Назм (мазмуни):
Манулун Дутуминдан кейин Ануш Арки тогидан жой
эгаллади. У тогда сурувлар куп эди, саногига етиш кийин
эди. Ким уша тогда туриб колса, туёклилари билан
тухтарди. Бутун сурувлари куз унгида буларди. К,иёсан
шундай санарди уларни. Тог дараси жонивордан тулмай
Колса, чупондан сурарди. Манулун номдор аёл эди.
Неъмату моли сероб эди.
Д А Р Л А К И Н Н АС ЛИ Д АН Б УЛ ГА Н Ж А Л О Й И Р
К.АВМИНИНГ ХИ ТО Й АХ,ЛИ БИЛАН Ж А Н Г И ВА
Д У Т У М И Н Х О Н Н И Н Г САККИ З Н А Ф А Р У Г Л И Н И Н Г
Ж А Л О Й И Р К,АВМИ Д АС ТИ Д А Н У Л Д И Р И Л И Ш И ВА
К Д Й Д УХ О Н Н И Н Г Ж А Л О Й И Р Л А Р Д А Н ИНТИК.ОМ
О ЛГАН И ЗИ КРИ
72
билан элу улуси сардори булди, отаси урнига шохлик тахти
ва шахриёрлик сариридан жой олди. Уз кору кирдорини адлу
эхсон конуни асосида юритди. Дарёдан нахр каздириб, унга
Жаролум деб ном берди. Ул вилоятни шу асосда маъмур
к,илди, хисобсиз мол ва фаровон нозу неъматлар хосил
килди. Назм (мазмуни):
Дарёдан бир анхор чикарди ва ул утлокда К,ойид сув
окизди. К,ойду унга Жаролум деб ном берди. Уша дашту
утлокда иккинчи бир жаннат яратди.
Унинг атрофига жуда куп хонлар, хайлу сипох жамъ
булдилар, жалойирлар билан жанг килиб, мустакил ва
эркин хонлик ва хукмронлик килди. У оламдан утганда
ундан уч угил колди. Биринчисининг номи Бойсунгур,
иккинчисиники Чаракаленгум, учинчиси номи Жорчин,
эди. Жорчиндан бир угил тугилдики, номи Сужайют эди:
У сижит кавми бобосидир. Чаракаленгумнинг фар-
зандлари куп эди. Тунгичи Сурувкад булиб, отасининг
урнига койим-маком булди. У сурувкад кавми бобосидир.
Иккинчи углининг номи Тосчут булиб, тосчут кавми
бобоси хисобланади. Сурувкад угилларидан бирининг
номи Х,амако булиб, успиринлигида бир куни тотор кавми
унга учраб колиб, уни асир олишади ва Олтонхон Хитойи
Хузурига элтадилар. Олтонхон унга нисбатан дилида
адоват сакларди. Интиком тарикасида уни ёгоч эшакка
темир михлар билан михлаб ташлайдилар. Назм (мазму
ни):
Ёгоч эшакка чунон уни михладики, Пулод михлар дил
уртади. У л хар устида зорланиб, хорликда улди, Жахон
жафоси дастидан жони узилди.
Койдухон давлати айёми поёнига етгач, умри йургаси
фоний олам 'жонкохи томон хиром этди, Комронлик гуйи
майдонда, хаёли чавгони такдирлар сарпанжасида оси-
либ, вужуди кора йуклик тупроги бирла баробар булди.
Тунгич угли Бойсунгурхон гуйини майдон узра отиб,
отаси урнига койиммаком булди.
КО Ч У Й И Н И Н Г Т У Ш К У Р Г А Н И в а
ТУМ И Н А Х О Н Н И Н Г УН И Т А Ъ Б И Р К И Л Г А Н И
ЗИ КРИ
К У Й Л У Х О Н Н И Н Г КАЙ ТИ Б КЕЛГАН И .
О ЛТИ Н Н И Н Г У Н И Н Г О РТИ Д АН ЭЛЧИ
Ж У Н А Т Г А Н И ЗИ КРИ
к ^ б и л а й х о н и б н к;Уйлихон ИБН
ТУ М И Н А Х О Н ИБН Б О Й С УН РУ РХ О Н ИБН
КО Й Д УХО Н ИБН Д У Т У М И Н Х О Н ИБН БУК,ОХОН
ИБН Б УЗАН Ж АР К.ООН ИБН АЛАН К.УВА БИ Н ТИ
Ч УЙ М АН АХ О Н ПОДШ О Х,ЛИ ГИ Н И Н Г З И К РИ
82
нуён х,али ёш эдилар. К,авмлари хам ундан юз угирдилар.
Сипох, ва Су гай баходир хаммаси гуру х- гуру х булиб
тойжиют кавмларига юз угирдилар. Уша вактда мугул ва
тотор кавмлари бир хокимга буйсунмаган эдилар. Х^ар
кабила ёки икки кабиланинг алохида хони бор эди. Улар
уртасида доимо урушу жанжал булиб турарди. Темучин
гудакликдан йигитлик ёшига етди. Куп захматлар чекди.
Бандга, огир кунларга тушди. Унга улкан давлатлар
мукдррар эдики, уша тахликалардан халос булди. Жомука,
яъни Жожирот, Тойчиют, К,унгирот, Жалойир кдбилалари
ва Сувчибек билан тинимсиз жанглар олиб борди. Эрумчига
к,арашли барлос кдвми хам уюшиб, мухолифлик кила
бошладилар. Назм (мазмуни):
Тойчуит, кунгирот, барлос, урхон, жожирот кавмлари-
дан булган мехтарлар бир тан, бир жон булиб Темучин
жангига бел богладилар.
Шу муносабат билан у энг якин кишиси хисобланмиш
Унгхон хузурига жунади. Барлос кавмидан. Назм (мазму
ни) :
Сугук Чечандан шундай хайрли иш содир булади:
жахонгир, фармондех ва яхши хулклилар бир булишиб,
кахрлари туккизга турт булди. Икболидан келиб чикиб
К,орачор деган ном берилганди.
Темучин билан хамкорлик килди. Ясугай баходирнинг
Унгхон билан дустлиги юзасидан биргалашиб, Унгхон
хузурига бордилар. У керойит кавмининг хокими эди ва
шавкатли бир хон, хашаматли бир подшох эди. Олтинхон
хитойи у билан иттифок ва хамкор бир вазиятда эди.
Назм (мазмуни):
Бу ишда ундан утадигани йук эди, хеч кимнинг
бунчалик куп ганжи ва лашкари йук эди.
Темучин унга мулозамат курсатиш билан машгул
булди. Унгхонга унинг раъйи ва кабул килиши, улугворли-
ги макбул булди. Кундан-кун унинг ишлари юришиб
кетди. Чунончи, хон мулк ишларини у билан бамаслахат
киларди. Аста-секин шу даражага бориб етдики, уни
фарзандим, деб атай бошлади. Жумхуриятнинг барча
мухим ишлари унга топширилди. Унгхон хузурида хар иш
бошида булди, уддабуронлик курсатди. Жумладан, Унгхон-
нинг биродари Эркакаро билан адоватда булган, макрит
кавми пешвоси Уркин ва Туктобеги билан жанг килиб
барчаси устидан голиб келган.
83
КД ВМ ЛАРН И Н Г У Н ГХ О Н БИ ЛАН Ж А Н Г
К И Л И Ш ГА А З Д К.И ЛГАН ЛАРИ З И К РИ
Д У Ш М А Н Л А Р Н И Н Г У Н ГХ О Н ВА Т Е М У Ч И Н Н И
Ж О Д У К И Л Г А Н Л А Р И З И К РИ
СОХИБКИРО Н И А Ъ ЗА М Т Е М У Ч И Н КО О Н И
М УА ЗЗА М Н И Н Г К Е РО Й И Т П О Д Ш О С И У Н ГХ О Н
БИЛАН Ж А Н Г И З И К РИ
86
жанг килдиларки, кекса дунё бу каби киргинни эсла-
ёлмайди.
Унгхоннинг угли Шингун ярадор булиб, кероит кдвмидан
жуда куп киши улдирилди. Назм (мазмуни):
Кероит кдвмининг ноласи кутарилдики, Шингуннинг
юзига ук, тегиб, яраланди. Душман лашкари шундай
тушкун холда колдики, Унгхон маглуб булиш х,олга
келди. Улар каттик турдилар, Темучин уларга жой
бушатиб курсатди. Балхуна чашмаси ёнига шошилди ва
уша куни бироз ором олди.
Темучин лашкари пароканда булгани сабабли хар
тарафдан уша чашма бошига жамъ булдилар. У л ш>ф
сувли чашма суви оз микдорда эди. Назм (мазмуни):
К,ийин кунда к,олиб, лойдан сув сикиб чикардилар. На
чашмада сув, на кузларда уйку булди.
Уш а ж а н г д а б у л г а н к д в м г а т е м у ч и н
КОО Н Н И Н Г СУЮ РРО М И Ш И ВА МАНСАБ ТА Й И Н
К.ИЛГАНИ ЗИ КРИ
90
У лур сохибкирон Темучин, турк авлоди подшохдари-
нинг шохи саодатли галаба йилида, хокимлар катл
этилган йили шозушк тахтига чикди. Тангри лутфи ва
тавфики ила тахтга ултирди. Шох; булган чогда бири кам
эллик ёшда эди.
Н А Й М А Н ПО Д Ш О СИ Н АЙ М АН ХО Н Н И Н Г
СОХ,ИБК,ИРОНИ АЪЗАМ ТЕМ УЧИ Н КДОНИ
М У А ЗЗ А М BHJIAJH АДО ВАТИ ЗИКРИ
92
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг узи барча
кунгур сафдарлари ва сока деб аталувчи укчунгор баходир
диловарлари билан бирга тухтовсиз равишда жангга
равона булди. Назм (мазмуни):
Булчунгорга шахзода Тули, тепаликка караб ойнадек
равон булди. Юзи аксидан, лашкар пайкари жавхар
сингари пулат (совут)лидек эди. Фалак мартабали шох
фармони билан Кубилой ва Жаба нуён сарафроз булди.
Улар одатдагидек манглайда келишарди. Чигатой шох
авангорда келарди. Уктойнинг йули булжунгор эди. Шахзо
да Жужи рулда тур остида унгу сулига караб келарди.
Шундай дабдаба билан лашкар равона булди. У томонда
Найманхон бундан хабар топди.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам сон-санок-
сиз лашкари гарду рубори найман подшохи Найманхон
кузига узокдан курингач, амирлари билан маслахат килиб,
деди: Яхшиси, биз бир неча манзил чекинамиз. Чунки
уларнинг отлари оригдир. Х,ар холда пайдар-пай чопсалар
ортимиздан йулда холдан тоядилар, отлари йулдан озиб,
таркаб кетади. Шунда биз улар билан жанг бошлаймиз.
Албатта, маглуб буладилар ва кочадилар. Назм (мазмуни):
Унинг тадбири турри булгани билан такдирнинг хохлага-
ни булди.
Найманхоннинг Кузи Субож номли бир амири булиб,
ёшлигидан Найманхон хузурида улгайган эди. У деди
Найманхонгаки: «О танг— Инончхон». Назм (мазмуни):
Бир кун хам жангдан бушамасди. Бирор кишини хам
ортидан таниб булмасди. Хотинни дилинг тортгани билан,
сендан эрлик буйи келмасди.
Разабли кишидан буни эшитиши билан, сузамоллик
билан жангга киришди. Ботирларни кузгади, сафни кутарди,
денгиздек жушиб кафини лабга босди (ва деди): бугун бир
жанг килайки, жахонда мендан ёдгор булиб колсин! Бутун
улуснинг жам булишини буюрди. Жангга чорлаб бургу ва
ногора чалди. Шу пайт булжунгордан сипох чикиб келди.
Тули колганлар ичида оймонанд эди. Найман хони
булчунгорга дуч келди. Шох, шох, деган овоз билан отлар
юлдуздек чопа кетишди. Булчунгорга мадад учун най-
манлардан К,узи буронгордан газаб билан чикиб келди.
Кутилмаганда манглайда дабдаба билан Кубулой ва Жаба
нуёнлар пайдо булишди. Аррумокни уйнатиб жойларидан
кузгалдилар, кулларида ажалдек ялангочланган килич,
отлар туёгидан замин чок-чок булди. Чанг-тузон осмон
фаркигача етди. Икки манглай бир-бири билан тукнашди.
Бир-бирига тенг румиёна уруш килдилар. Кубулой Кузи
93
булди, мардларнинг марди. Fop ташкарисида уруш килди.
Кубилай нуён мадади билан Жаба юз дабадаба билан етиб
келди. Номдор ботир Кузи нарра шердир. Икки ботир мард
устида гулу в кутарди. Хар икки томон жанг мардлари
хайрихохлари жон фидо килишда гулув кутардилар. Жанг
майдонида куплар йикилиб колди: кул-бош, оёк, тан бир-
биридан жудо. Шу вакт гул уз кучини курсатди: Авангор ва
жавонгорга бош булди. Чигатой авангордан от суриб, Уктой
Жавонгордан тулпор уйнатиб, калбда Жужи дек шахриёр
сипохи улкан соябон остидан жой олди. Лашкар ортини
КЗфикдади. Бу хайриятлик иш эди. Шу лахзада Кушлук от
чоптириб, Кишасп олови сингари киличини ялов килиб,
кутариб келди. Бошга, елкага, кулга, белга килич тортиб, х,ар
жойдан дарича очарди. Ботирнинг бошида ялов булма-
ганда эди, икки бора унинг отини калам киларди. Баногох,
Юсубуко майдонда пайдо булди. Х амма уни олкишлар
билан кутиб олди. Магрур ботир К,орачор нуён бу-
стунгордан яшиндек от чоптириб келди. Унинг тиги
дамини курган хар киши хаётидан умид узарди. У найманлар
фарёдини чикарди. Палангдек сакраб, укириб, ул базмда
ботирларни ёриб ташларди. Мисли шер хукизни ёргандек.
Нуёндан бу каби жангни куриб, Найманхон узи билан узи
булиб колди. У з отини елдириб, нар аждахддек майдонга
кирди. Кийикни курган йирткич сингари найзадек кахридан
ёлкин чикарди. Шамшир ялангочлаб, кафида тутиб, янги ой
сингари фитна тугдирувчи (шамширни). Уруш дашти томон
сурон солди. Одамлар танасидан кули, боши, оёгини жудо
Килиб, боши, бели, оркаси, корни демай (килич солиб), ёриб
ташлар, гам емасди. Шу вакт сохибкирон Чингиз чексиз
укчунгорга кутарилди. Тухтамай тулпорини йурттирди.
Уруш денгизида нахангдек, рикобида Кунгур жиловма-
жилов (келарди). Найзаси чупига яловини ураб олганди.
Чумоли ва илон кузини тикувчига, тулки овловчи шер
намояндасига, барча бош рикоб хизматига, барча киличкаш-
лар офтоб юзига чанг солишга — от солдилар, барчаси,
сохибкиронга жон фидо килишга кодир эдилар. Тухта-
масдан шовкин солиб етиб келдилар, фидокорлардек жангга
кирдилар. Жужига деди: «Сен туг остида каттик тур; ногора
ва бугни чалдириб тур. Ман бугун бир гурух лашкар билан
жанг килуримни кургин. Найман шохининг додини бе-
рурман, бугун у мендан омон кутила олмайди!» Шуни деб
отини йурттиради ва Найманни таъкиб этди. Хар икки
томондан жанггохда икки дарё сипох кайнарди. Бири килич
урган, бири найзадор. Бошкаси бонг билан калконга табар
Уради. Бири отилган укни шона килур, гуё калбда тош
94
ботгандек. Бири балорагдан бош копкогин 0чар, Сулаймон
бошига мигфар кийгандек. Бири тугри ни — хам, унгни чап
килди. Куздан говсар ясамок булди. Бири уриб кузин
чикармок булди. Зеро, у эндигина дунё тугрисида эшитди
Ботирдек жанг килиб, бири жигарин чок этди. Бири
баданига ханжар кадалди. Бирининг кулида олтин-'тишли
хашна. Куз мижаси каби мулжали аён. Бири жон холатда
наъра тортди. Уз осойишини деб узини бир четга тортди.
Бири бошкасининг жавшонин олди. Узи жон холатда
титраб-калтираб. Бирини зувпин билан корнини ёрди.
Жангдан бурун жони чикиб, бири Худдек бошини олди.
Тани, кони тупрокда корилди. Бири душмани камандига бош
берди. Бири тилкаланиб жон берди. Бирининг бошидан кон
селоби пишкириб окди. Найман ибн Инончхон газабли
шердек чопарди. Хафтонидан бир этагини чикариб, сипох
калбига от солди. К,иличу найза, уку табардан душман гох
арраланар, гох, пораланарди. Бу майдонда шундай саваш
булдики, кук гумбази кузидан конлар окди, шер ва
коплондек икки ботир жанг килди. Тигидан хам улик, хам
тириклар устида Кушаспдек олов сочди. Х,авони тосдек
кора, замин кутос гажигандек булди. Тузонидан кундуз
коронгу булди. Жангда Найман яраланди. Тани жонсиз-
дек заиф булиб холсизланди. Отининг куйругига икки
кули билан суяниб, жисмдан рух чиккандек жангдан
чикиб кетди.
Лашкарлар хар икки томондан саф тортиб, адоват
киличларини ялов килиб, бир-бирларига (в. 46 а) етишди-
лар. Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам тунгич угли
шахзода Жужини лашкар калби булган Гулда уз урнига туг
ва ялов остига куйиб, узи лашкарлари ортидан жанг
майдонига йуналди. Иккала лашкар тарафидан куркалар
урилиб, бургу тортилганда жангга кирилди. Гуё киёмати
сагир бошланди, дейсиз. Ботирларнинг хой-хуйи, жангчи-
лар ур-йикит овозлари осмони фалакка кутарилди. Каллалар
гуйдек, куллар чавгондек диловарлар майдонида юмалаб
ётарди. Бу маглуба жангда Найманхон ададсиз жавлонлар,
мардона хамлалар килди, уликлардан пушталар хосил
Килди. Охир-окибатда укУ табар, тигу ханжар баданга
Халокат фатрокида умид камандидан юз чок гул боглади.
Куплаб кон оккани ва заифлик шиддатидан бадан забун бу
либ, таковар ёлини жон огушига тортди. Майдондан юз уги-
риб, уз амирлари билан бирга тог тепасига чикиб кетди.
Назм (мазмуни):
Найман t o f тепасига ялов кадаганда аъзойи бадани
ором олгандай булдц. Унинг ^мирлари дедилар. «Ае
•95
саодатли донгдор шох.имиз, сен булут каби тогда урнашдинг,
m05yiap тошдан булагига яширинмайдилар. Сен ток,к,а килич
солмок булсанг, нега тог тигига хобго* ясадинг?» Най-
манхон куб жойдан яраланган эди. Жавоб бергудек х,олатда
эмас эди. Шунда К,узи мех,тарларга карата деди: «Эй,
олийжаноб номдорлар, шох, жафолар зах;мидан улмокда.
Унга вафо килмокчи булсак, ^аммамиз бир булиб, ёвга
ташланайлик. Найманхонни тинч куяйлик. Улар пастга
тушдилар. Нарра шердек жангга кирдилар. Улар жангда
хдлок булдилар. Шох; уларга караб: офарин айтарди. Ким
шулар каби мех,тарларга эга булса, сонсиз душман унга
х,ечдир. Найманхон тирик колганлар жонидан умидини
узади. Уша тун мугул сипохи барчасининг тириклик дарахти
йикитилди. Дунёдан бехабар Найманхонни ташлаб кетгач,
яраларидан кон кетавериб, х,олдан тойди. Яраси куплиги ва
куп кон кетганидан Найманхон танидан жони чикиб кетди.
Бу дирамгох;(очкуз) танидан жон чикиб кетди. Лекин,
шохдар каби якинлар ва сипох^га Наймандек гамх^ф шох,
булмади. Дунёдан элини ташлаб хон улмаганди. Х,ар икки
шох, сипохда х,ашами билан, оламдан куз юмдилар. Най
манхон сипохд томонидан улдирилгач, Кушлук майдонни
ташлаб йулга тушди. Бунга парво килмай, яшиндек
уз амакиси томон жунади. Амакисига отаси улимидан хабар
берди. Руссадан сайрни йигиштириб куйдилар.
Найманхон уша жангда куп жойдан огир зах,мдор
булиб, танидан кон куп кетиши туфайли бархдм еди.
Унинг амирлари иттифок булиб унинг сипох,солори Кузи
бахддир барчаси жангда улдирилди. Кушлик, Найманхон-
нинг угли елиб амакиси Буйрук хузурига борди ва
вокеадан уни хабардор этди.
7 -4 1 5 6 97
СОХИБКИРОНИ АЪЗАМ ТЕ М У Ч И Н К,ООНИ
МУАЗЗАМНИНГ К У Р У Л Т О Й Ч А К И Р Г А Н И ВА
ЧИНГИЗХОН ЛАКДБИНИ О ЛГАН И З И К РИ
99
зохирда тескаридек. Лекин деганлари казо одамлариникига
ухшайди. Сохибкирони бузург, барча турк саодатлилари
бошлиги Темучин курултойга чорлаган бир вактда, м угуллар
тезда тупландилар.
Суюргол совруни ва курдан урин олиш учун сардорлар
баланддан урун олдилар.
Ясовул дар го хда ясов ясаб, урин учун нишон талош эди.
Халк КУР тортиб булгач, пишкирганча кандайдир Тиб тангри
етишди. Уйнаб, кимга якинлашса, бир суз деб, боргохдан
чикиб, шох хузурига кирди. Деди: «Кеча Тангри менга хабар
бердики, жахонга янги насок килурман, жахон мулкини
Темучинга бергум. Унга Чингизхон номини берамиз. Олам
подшохларини унга тобеъ килурмиз. Кур тузган вактингдаН
бошлаб, шуни билки, тангри сенга адолат килиб, купчилик
мулкларни сенга берди. Энди сен яловингни баланд кутариб,
одил кадам ташла. Золимлардан мазлумлар додини кутказ.
Келиб чикишинг гадо булса хам жахонни нопоклардан
тозала, фосикларни йукот. Айш ахли косасига тупрок ташла,
хашакка тортинмай газаб утини куй. Саркашларнинг
бошини кум, жахонни нопок жинслардан тозала, Подшолар
боши оёгинг тупроги булур. Худо жойингни подшолар
тожида белгилайди. Тангри номидан айтаман сенга бу
розни, Х,ак амридан чикмагин, сени Чингизхон деб атайман.
Энди Темучин эмассан». Бу гапни эшитганлар эгилиб, ер
упдилар. Х,акка илтижо килиб, пешоналарини ерга теккизди-
лар. Мадх этишга бошладилар, гулгула кутардилар. Х,амма
уни шундай (Чингизхон) атай бошлади. Шу янги ном билан
табрикладилар. Гумон ахлидек суз угриси булма. Шуни бил
сохибкирон Темучин. Осмону замин тангриси хукми билан
шу дамдан Чингизхонсан. Шу жихатданки «Чингизхон»нинг
маъноси туркийда шохлар шохи деганидир.
100
ураб олиб, кумарга ташлаб, ажал домига асир килдилар.
Назм: (мазмуни):
Яшин чакнаши тангри хукмидан, шикор жойида хослар
учун хукизларга тогу дарада хужум килди. Йирткдч шер кдли-
гидан бехабар шерлар чангалига тушди. Кузи очилгач, у ер
да кийикдек суйилди. Жони чикиб, тани гурсиллаб ерга
тушди.
Буйрукхон катл этилгач, барча хотину болалари, гала ва
сурувлари горатга кетди. Бу вокеадан хабар топгандан кейин
Кушлукхон дили амакиси гамига тулиб, Туктобеки, макрит
к,авми подшохи хузурига жунади. Туктобеки сохибкирони
аъзам Чингизхони муаззамга кдрши уруххшшдан кочишга карор
килган ва Буйрукхонга якин жойларда яшаб юрарди. Кушлук
хон Т^тобеки билан бирга кочдилар. Уша кезларда тангут ах-
ли яна мухолифлик кила бошлади. Сохибкирони аъзам бундан
хабар топиб, улар диёри томон йуналди. Назм (мазмуни):
Хамма адоват киличини ялангочлади. Яна Тангут
(кавми) ахилликка хилоф иш тутди. Бу ran сохибкиронга
етдики, тангутлар сенга карши кузголибди. Сохибкирон
Чингиз шу лахзадаёк тангутларга карши хисобсиз лашкар
тортди. К,иска вакт ичида уларнинг ишини саранжом килди.
Уни Валихон чорлаган эди. Тангутлар улкаси бутунлай
таслим булди. Ундаги барча чупонлар, подалар унинг кулига
утди. Газаб билан хунрезлик килди. Киргиз номдорлари
Чингизхонга буйин эгиб, пешкашлар билан келдилар ва шох
итоатига шай турдилар. Шох киргизу тангут устига
юришдан кайтгач, унинг сипохи саногига етиб булмас
даражада купайиб кетди.
Сохибкирони аъзам Тангут мамлакати ишларини са
ранжом килгандан сунг киргиз диёри сархади сари йуналди.
Ул ерга етишгандан кейин киргиз кабилалари бузурглари
барчаси пешкаш ва соврунлар торгиб, тобеълик кадамлари-
ни итоат жодасига куйдилар.
СОХИБКИ РО Н И АЪЗАМ ЧИНГИЗХОН
М УАЗЗАМ Н И Н Г М А К Р И Т КАВМИ ПОДШ ОХИ
Т У К Т О Б Е К И ВА Н АЙМ АН ПОДШОХИ
Н АЙ М АН ХО Н Н И Н Г У ГЛ И К У Ш Л У К Х О Н УСТИ ГА
Ю РИШ И ВА УЙ РО Т, КО РЛИ Г в а У Й ГУ Р
К А В М Л А РИ Н И Н Г БУЙ СУН Д И РИ ЛИ Ш И
ТУГРИ СИ ДА
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам тангут ва
Киргиз ташвишларидан кдйтди. Унинг сипохи сому санокдан
ташкари купайди. К,иш фаслида барча ясов ва лашкарларини
101
туфондек Туктобеки ва Куш лук томон тортди. Назм
(мазмуни):
Макрит кавми шох,и Туктобеки шердил киши эди.
Ботирлар хунидан эди чогари. Самур терисидан эди
лашкарининг кийгани. Улкаларда фитна кузгарди. Хийла
килиб жангдан кочарди. Бу борада Кушлукдек илдам эди.
Ардиш сархадида хавфсираб кезарди. Шаханшох жим, муру
малахдек сипохининг у билан иши йук эди. У кузголиб,
Туктобеки ортидан равон булди. Йул асносида ким олдин
етиб келса, уни укдек яширарди. Бу юришда зафарли шох;
уйрот кавмидан куловуз танлаган эди.
Урушлар билан тула бу юришда йул асносида баланд
марта'бали шох; сипохининг гарди уйрот кавми устига
етишди. Уйрот кабилаларининг барча сардорлари <в 50а)
итоат камарини белларига боглаб, сохибкирон ках,ри
камонидан тугри укдек кочиб, уз нусрат фавжлари кешига
етишдилар. Сохибкирон зафарасар лашкарига йул курсатиб
Макрит кавми подшохи Туктобеки урдуси сари етдилар.
Лашкар дарёси Гаравгох ва Говсар мавжидан жушга келди.
Тиг зарбининг суви мавжи ва найза тиги талотуми шундай
баходирлар томирин киркардики, куз ёши конини ноком
диловарлар мужгонидин окизарди. Уша мавзеъда бир «,азо
ва кадар хонаси камонидан ук чикиб, Макрит подшохи
Туктобекига етди. Жисмидан рух куши учди. Назм
(мазмуни):
Икки лашкар денгизи тулкинланиб, Гаравгох мавжини
авжга миндирдилар. Ботирларни баркуба ва говсарлар билан
тулкин каби киргокка сурдилар. Симоб рангли шамширлар
селпинишидан бошлар кошга кадар конга гарк булди. Уша
жанг куни камонлардан отилган кахр каби ук/шр учиб,
калкон сиртидан юзларга бориб санчиларди. К,ора лашкар
сафини бузарди. Туктобеки ботирлари орасида мардликда
бири узини курсатди. Тепаликлар оша от сурди хар томонга.
Лекин бу ажал билан уйнашиш эди. К,алконингга ук. агар
тегса, билки жигарингга хам тегади. Агар тешиб утиб
юракка тегса, бир кула ишингни хал килади. К^азо кунгурли-
ги у жанг майдонкда белак билан жонларга чукур казиди.
Ногох Туктобеки камоннинг икки зогига дучор булди. Ки-
йикни курган паланг каби, уз оти унинг заволи булди. Чочий
камони икки кулогини сийпаб, бармогини елкасига тиради.
К,азо уки шастидан бир йула чикиб, Туктобекини бако дун-
ёсига жунатди. У ерга кулади, кон пишкирарди. Макрит кав
ми хаммаси фигон тортди. Элу улусидан фарёд кутарилди.
Жанг майдонида кадарни казо дейишди. Шер билан оху
олишганидек, ясовул узини дардга дучор килди.
102
Йилон йилига мувофик келувчи 605 йилда Туктобеки эли
(в50б) аксар лашкари диловарлари хамрохлигида катл
этилди. Макрит кавмининг колган-кутгани Сохибкирони
аъзам лашкари томонидан ураб олинди. Найман кавми
подшохи Найманхоннинг угли Кушлукхон уз улуси булган
Макрит кавми Туктобеки ва баъзи диловарлари билан бирга
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам муборизлари
майдонидан адам диёрига юз куйганларини куриб ноиложу
ночор кочишга карор берди. Бешболиг йулига карохитой
подшохи Гурхон хузурига жунади. Чарчаган кавмлари эса
таркалиб кетдилар. Назм (мазмуни):
Туктобеки йуклик дунёсига кетди. Лашкари тамоман
катл этилди. Ундан баъзи ярадорларигина омон колди.
Баъзи бирлари эса кочиб колишди. Катта бир кисми асир
тушди. Улар орасида амиру вазирлар хам бор эди. Макрит
кавми туда-туда булишиб, Сохибкиронга эл булди. Бу ах,вол
хакида Кушлукка хабар етди, у эса ночор кочишга мажбур
булди. Омон колиш ёки жони ширинлик килиб, Гурхонга
(ёрдам сураб) илтижо килди. Гурхон куринишига бо-
ришнинг иложини килди. Купгина тухфалар эвазига панох,
топди. Уз совгаси туфайли шохона суюрголга эга булди.
Икболи куёши чехрасида барк урарди. Уни Гурхон
уз фарзандидек кабул килди. Уз кариндошининг мартабаси-
ни кутарди. Ойдек кизи билан унинг дилини хуррам килди.
Шу билан уни бошка одамлардан ажратиб, узиники килди.
Куёвлик билан уни сарфароз этди. Бунга ухшаганларни
истаганича кунглини очди.
Найман подшох# Найманхоннинг угли Кушлукхон
К,орахитой диёрига етгандан кейин Гурхон к}финишига
савго кутариб борди, Гурхон мархаматли кулидан суюргол
(ёрлигини) олди. Гурхон Кушлукхонни эъзоз-икром билан
уз урдуси томон бошлади, хурсандчилик изхор этиб,
уз кизини унга узатди. Кушлук Гурхоннинг куёвлигига
мушарраф булди ва Гурхон давлати соясида бир неча кун
осудаликда булди. Назм (мазмуни):
Кушлук уз хослари билан кочиб, Бешбалиг томон
йуналди. Найман халкидан булган Макрит элининг бир
гурухи Чингизхонга эл булди. Шу икболли фатхдан бутун
турк кавмлари авлода ларзага келди. Х,ар тарафдан эл-эл
булиб кела бошладилар; улус ва кабилалар селдек окиб
денгизга куш ила бошладилар. К,орлуг кабиласи бошлиги
Арслонхон биринчи булиб, Сохибкирон даргохига келди.
Кейин дилгут ва дайфур улуслари келди ва Чингизхон
Хузурида пойбуслик килди. К,олган кабилалар хам ул шохга
мойил булдилар. Саноксиз улус сардорлари аждахо ва
103
илондек сарой томон соврунлар билан кела бошлади. Токи
^оконга манзур булиб, унинг панохлда хавф-хатарсиз панох;
топгайлар. Идикут биринчи булиб хон хизматига бел
боглади.
Кушлук кочгандан ва найман элу улуси батамом
мутафаррик булгандан кейин, уларнинг баъзилари сох,ибки-
рони аъзам Чингизхони муаззамга кушилдилар. Бир дастаси
уз х;ийлалари латифлигидан узларини х,ар тарафга уриб,
катлдан кутулиб колдилар.
Шу орада турк авлодининг азимушшаън х,ок,онларидан
корлуг кавми подшох^ Арслонхон уз кавму кабиласи, сонсиз
лашкари билан эл булиб Сохибкирони аъзам Чингизхони
муаззам хузурига келди. Бу улкан галабалар Чингизхонга
муяссар булганидан сипох, сардорлари ва кавм бошликдари-
нинг *ар бирига суюргол бериб, уринлар таъйин килди,
эътиборли совринлар куйди. Уйгур кавмининг подшоси
Идикут эди. Уйгур халки ушанда уларга подшо булган
кишини Идикут деб аташган. :
Идикутнинг маъноси туркий-уйгурий лугатида давлат
сох^би (худованди :давлат) дир. Уша вактда Идикут
Гурхонга мол тулаган. унга тобеъ ва карам булган.
Сох;ибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг корахитой
Гурхони билан мухолиф булгани овозасини эшитган
(Идикут) номи Шовугум булган Гурхон доругасини
К,орахожа мавзеъида катл этиб, Сох,ибкирони аъзам
Чингизхони муаззамга келиб кушилди. Назм (мазмуни):
Идикут шох, булса хам, Гурхон ундан хирож оларди.
Уртада . турган доругаси Шовугум деган киши эди.
У-уйгурлардан куй сурувлари учун хирож йигарди ва Гурхон
хузурига элтарди. Идикут ва унинг кавми чор-ночор
Шовугумга буйсунарди. Бошка бир илож килолмасдилар, шу
тарзда кун кечиришарди. Бу Чингизхони Сохдбкироннинг
Найман лашкари устидан галабасигача бу х,ол давом этди.
Уйрот, Макрит ва бошка улуслар уз подшолари билан ногора
чалганча, корлуг сипох,и, туглари мах,часини ою-куёшгача
кутарганча келарди. Жомуко, солжуют, чуют, орлот, барлос,
тойчуит, дурмон, бах,рин, кунгирот, тотор, кунгон, жожирот,
дарёту, копкин, юргин, жалойир, кунгургин подшохлари
уз сипохдари билан Сох,ибкиронга келиб кушилдилар.
Икболли бу фатху зафардан давлат ногорасининг овозаси
янада баланд булди. Курка садолари х,ар ерга етарди. Уйгур
Идикут балорагини тортиб, Гурхонга газабидан, Сох,ибки-
ронга мех,ридан жушиб, дилидан интиком сузларини
чикарди. «Адоват киличини гилофидан сугуриб, К,орахожа
ерларида кахри тигидан Шовугум бошини олиб дах,р
104
тупрогига иргитди. Хитой одатига хилоф равишда ногора-
сурнай чалишни буюрди. Бур руруллаши ва ногора овозидан,
хар жойнинг элу улуси харакатга келди. Чопишиб Идикут
дарвозасига келдилар. Бу иш Керувтут хохиши билан булди.
Сипох бошликлари бирлашиб ёпирилиб кирдилар ва
Идикутдан шундай сузларни эшитдилар: «Кимки Чингиз-
хонга ёв экан, мендан омон кутула олмайди. Энди мен унинг
йулидан бораман, хизматини килурман. Ким унга карши
экан, жанг куни мену кили чу майдонни кургуси. Саркашлар
бошини тупрокка отгум, кузларин уйгум. Найзадек унинг
хизматига бел боглагайман. Душман жигарини тиламан.
Мен Темучин коон хайрихохи, уни Чингизхон дейишади.
Идикут Шовугум бошини олди, барча томонга хабар килди.
Сохибкирон бу хабарни эшитиб, дили гам-руссадан фориг
булди.
Уйгур подшохи Идикутнинг корахитой Гурхони билан
Сохибкирони аъзамга мухаббати туфайли мухолифлиги ва
Гурхон доругаси Шовугумни улдиргани овозаси Чингизхони
муаззам кулогига етгач, Сохибкирон элчиларига тезда
манзилу мархалаларини утиб Идикутни олий даргохга
келтиришларини амр килди. Назм (мазмуни):
Уйгур юртига бир кишини инъому эхсонлар билан элчи
килиб жунатди. У билан шундай хабар йуллади. «Эй
саодатли, сени бахтли куриш ниятим. Биз томонга дуст
сифатида кадам ранжида килгин. Сени куриш иштиёкида-
ман». Ш ох фармони билан элчи жунади. Дархол йулга
равона булди.
Элчи Сохибкирони аъзамдан рухсат олиб, уйрур юрти
сари Идикут хузурига (В52а) елди. Йул босиб, етгач,
Сохибкирони аъзам иноятномасини Идикутга етказди. Назм
(мазмуни):
Элчи Идикутга номани бергач, уни упиб бошига
кистирди. Номанинг ёзилишидан мехр накши гулини терди.
Хатининг хушбуйидан мехри мухаббат туйди. Номани очиб
укиди. Суюргол берилгани хабарини билиб, хамду сано
укиди. Шохнинг йуклаганидан Идикут шод булди. Уйгур
заминидан шох хузурига жунади. Шохга лойик курган
хазинасидаги ганжларни олди. Заржома, харир, гавхар
кадалган кулох ва тожни, минг бош юк оти ва този ит,
саноксиз гулом ва канизак, шункор, тайгур, лочин,
кимматбахо зеварлар хисобсиз, офтоб нуридаги зарралардек
эди. Жубба, жавшан, кийим, калкон хисобсиз ва зар билан
безатилган эди. Денгизу кон каъридагича жавохир, Яман
омборидан хисобсиз синжоби, олтойи, коким, самурий
жуббалар беш юз мингдан ортик, туялар катори 50 минг эди.
105
Хитойи дебо дасга-даста, Хитой мушки ортилган табла
иккита эди. Ортилган лаъл огирлигидан юк хайвонлари оёги
эгиларди. Ана шу нарсаларни у тортик, килди ва хондан
илтифотлар курди. Сохибкирон фармони билан туксабо
Идикутни урнига утказди. У зфунгурдан жой олгани учун
суюргол улушига сазовор булди. Шохона инъомдан са-
рафроз булди ва узок йул ранжидан ариди.
Сохибкирон элчиси уйгур диёрига етгач, Идикут билан
куришди ва Сохибкирон номасини Идикутнинг кулига
топширди. Идикут Сохибкирони аъзам Чингизхони му-
аззамга булган ихлос одоби ва мувофиклик иззат шароитини
бажо келтирди. Турли хадя ва тухфалар кутариб Сохибки
рони аъзам мулозаматига жунади. Йул юриб, олий урдуга
етди. Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам куринишига
сазовор булиб, бисёр пешкаш ва саноксиз совринлар
улжамиши кургузди.
Сохибкироний к5ф урнига ултириб, уз меросий улусини
суюргол тарзида олди. Иккинчи бор куринишда кабул
килинганда уйгур хони Идикутдан Сохибкирони аъзам
Чингизхони муаззам йул ранжи ва хаёт машаккати хакида
суради. Якин кишиларига подшохона инъому эхсондан
имтиёзлар багишлади ва (йиллик) моли-даромадидан савол
сурди. Гурхон билан мухолифлик ва Сохибкирон дустлари
билан мувофиклик килганига тахсинлар укиди (в.52б).
Навозишлар килди. К,имматли ташрифоти хисравонага
лойик топди. Яхши подшохлар орасйда хос хилъат билан
эъзозлади. Назм (мазмуни):
Дутминга куриниш навбати етганда Идикут хитой
туркларига ухшаб, зафарли шохга таъзим учун улжомиши
тарикида бошини эгди. Гуломлар тудаси билан бирга
хизматга бел боглади. Биринчилардан булиб икки бор
соврин тортди. Сохибкирон Чингизхон даргохида гуё адаб
доирасидан чикди. Турк авлоди хукмдорларининг бошлиги
буюк подшох Темучин коондир. Рангин мева ва мохитоб
сингари хисобсиз суюрголлар инъом этди. Хос ташрифи
билан йигилганларни хушнуд этди. Уларнданг холини сурди.
Шохона лутфлар билан каради. Гапимга хох, инон, хох
инонма шунда Идикут ер утщи. Шохни улугловчи мадхлар
укиди: жахон шахриёри номига дуо укиди. Савсандек тилини
бурро килиб, деди: «Эй магрур шох, мехринг тортиб узок йул
босдим, Х,узурингга узокдан келдим. Сенга рахматлар
булсин сурнайдек уртангандан рахмат. Сенга хайрихохнинг
умиди шу. Углимни шох номига топширурман. Карам
юзасидан углимдек билурман. Бошка борада тугишгандек
булурман. Ботирлар орасйда максадга етсам, кулдек
106
кунглим тук, к,илиб югурарман. К,улларингдан бири урнида
курсанг, одамларингга чокарлик килурман!» Шох, унинг
нима деётганини тушунди. Дедики, менга жуфт изламокда.
Уни углим деди-ю, жуфтини берди. Узига куёв килди ва шод
килди. Идикут курагоний кабо кийиб, шох,га куллук килди.
Чингиз, мугул тартиби буйича катта тантана уюштирилди.
Одамлар огзида Идикут Чингизга курагон булди, деган ran.
К,ирк кун карнай-сурнай билан туй килдилар. Узок-
якиндан халк келарди. Турт улкан учок казишди. Турт
тавила куй суйишди. Уша атрофдан ким утаётган булса
Чингиз зиёфатидан бахраманд булди. Халкка турли мол
беришди ва танга сочишди. Токи икки -шах,зода никохини
укиганларича.
Уйгур кавмининг подшохи Идикут адабу ихлоси
зиёдалигидан Сохибкирони аъзам назарида манзур булди.
Иккинчи бор куринишга келган да Сохибкирони аъзам
Чингизхони муаззам курагонлиги, яъни куёвлиги шаро-
фатли хилъатига мушарраф булди ва якинлари орасида
имтиёз топди.
СОХ,ИБК,ИРОНИ А Ъ ЗА М ЧИ Н ГИ ЗХ О Н И
М УАЗЗА М Н И Н Г ХИ ТО Й П О Д Ш О Х *! О Л ТО Н Х О Н Н И
Й У К О Т М О К К А К И Р И Ш Г А Н И ЗИ К РИ <В.53а)
ВА ХИ ТО Й М А М Л А К А Т И Н И Б У Й С У Н Д И Р ГА Н И
К А Й Ф И Я Т И Н И Н Г БАЁНИ
114
К.ОРАХИТОЙ ПОДШ ОХИ ГУРХО Н ВА
Н АЙ М АН ПОДШ ОХИ К У Ш Л У К тойонгхон
Угли ДОСТОНИ ЗИКРИ
СУЛТО Н М У Х А М М А Д ХО РАЗМ Ш О ХН И Н Г
Ж А Н Д У М ТОМОН Ю РИШ И ВА У ЕРДАН
С А М А РК А Н Д ГА БОРИШ И ЗИКРИ
125
каби нарсани х,еч ким курмаган эди. Бу буюмлардан
хазинада борини келтириб бозоргонларга курсатди. Токи
улар буларни куриб, уз тансик молларини унутсинлар.
Кейин Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам бо-
зоргонларнинг матоларини хат килишга буюрди. Сунг амр
килдики, барча матоларни булишиб олинглар! Матолар
эгасини тутиб туришди. Шунда бошка саркорни келти-
ришни буюрди, Бозиргонлар орасйда Омад Хужандий исмли
одам бор эди. У Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам
хузурига келди. Назм (мазмуни):
Ундан матонинг бахосини суради. У з диллари розини
билдирмадилар. У дедики, бу тушаклик, у шох тахти олдида
кадрли. Агар жахонгир шох хохласа, хуш кабул этади. Уни
биз пешкаш тарзида Эрондан шерюрак шох хузурига
келтирдик. Шоханшох унинг деганларини маъкул топди.
Узича улар юкига бахо берди. Зарнигор бир жоманинг
бахосини шахриёр тикилган жома огирлигича зар билан
бахолади.
Хар бир харир жомани бир кизил олтин болишдан,
зарпеч карбос жомадорга бир ок кумуш болишдан берди.
Айтишларича бир болиш беш юз мисколга тенг. Бозоргонлар
учун хайма ва гиргохлар тиклашни буюрди. Х,ар кун кетиш
вакхларигача улар харажатини бериб, иззат ва хурмат
курсатдилар. Ул жамоатнинг пойи кадамларини багоят
муборак тутдилар. Назм (мазмуни):
Хушхулк ул шох мусулмонларнинг шу ерда булишини
яхшиликка йуйди.
Уларнинг кайтиб кетиши хангомида навозишу махсус
мархаматлар кургузиб, саноксиз инъому эхсон килдилар.
К,орачор нуён, фарзандлари, хешу акробаларига карата
дедилар: «Хар бирингиз, сиз мусулмонлар бир аминни молу
бизоат билан бу савдогарларга хамрох килиб жунатингиз.
Зеро, ул мамлакатдан тухфаю табаррукотлар олиб ке-
лишгай. Амри Сохибкирони аъзамга мувофик беш юз нафар
мусулмон аминни хамрох килиб тижоратга жунатдилар.
Назм (мазмуни):
Юклари мушк, зар, дирамлардан иборат булган беш юз
мусулмон бир булиб олишди. Уч нафар покиза мусулмон
у ердан элчи килиб жунатилди. Бирининг (исми) Мухаммад,
иккинчисиники Умар, учинчиси покдин Юсуф эди. Уч
элчи-ю беш юз савдогар булиб, мол лари мушки тотор эди.
Бичак билан элчилар йулга тушди, шох хузурига эл
булишни изхор килиш ниятида. Бичак ёрлйг мазмунга тула
эди: «Тангри жахонни сену менга берган. Сену мендан
бошка бунга сазовор булмайдики, биз одамлар осойишини
126
хохдаймиз. Сенинг мулкингдан бизга савдогарлар етиб
келди. Биз томондан улар неларга сазовор этилгани
борасида сенга етказурлар. Биздан олганларини сенга
колдирурлар. Биз тарафдан хам савдогарлар уз моллари
билан уша томонга борурлар. Сенинг мулкингга кириб
боришлари билан савдонинг талабгори булурлар. У диёрда
сенинг хузурингда улар ёлгиз. Бизга зарур нарсаларни сотиб
оладилар. Сен менга фарзанддек саналгунг. Эронда сен
мехтарлардан хам улугсан. Тангри жахонни икки баликка
топширди. Уни эхсону адолат билан безади. Биз яхши
ишларга машгул булган чогда сен бизга мададкор ва таянч
булганинг яхши. Биз бир-биримизга дустмиз. Шунда йуллар
бадниятлардан тозаланади. Заляин адолатдан обод булгани-
да, барча халк бизга офарин айтар.
Беш юз нафар мусулмон савдогар уч нафар элчи
хамрохлигида жунатилди. Элчиларнинг бири Мухаммад
Хоразмий, иккинчиси Умар, учинчиси Юсуф эди. Элчилик
мактубининг мазмуни шундай эди: «У л тарафдан бо-
зоргонлар бу диёрга келишди. Уларга кай тарзда эъзоз-
икром курсатилганини узлари айтиши мумкин. Улар нимани
мушохада килган булсалар, баён килсалар керак. Бу
томондан хам бир мусулмон жамоаси турли молу газлама,
мушку чиний тансик буюмлар, зару нукра, куплаб жун
кийимлар, жавохиру тансукот билан ул диёр сари йуналди-
лар. Бу ахду паймонда осмону замин эгаси р)^йи замин
мамлакатларини бизга ва сенга тортик килди. Худо
бандалари бориб келишиб, ободончилик билан машгул
булмокликлари лозим. Бизу сенинг, улар даври султонлари
нинг саховатидан хурсанд ва бахравор булурларки, замон
мардуми бизу сенинг дуойи жонимизни килиб яшайдилар».
Бу жамоат Утрор диёрига етганларида, Султон Му
хаммад Хоразмшох томонидан куйилган Утрор хокими
Инолчук хузурида жанжалга дуч келдилар. У Султон
Мухаммад Хоразмшохнинг онаси Туркон хотунга кариндош
булганидан Ройирхон лакабини олган эди. Савдогарлар
жамоасидан бири хинди булиб, илгари жуда машхур экан.
Уни танир эди. Илгариги одатича ул Х,инди уни Инолчук деб
атади. Бу маъни ул сохиби давлат хотирига огир ботибди.
Даргазаб булиб, бозоргонлар моли тамаъида тожирлар
жонига касд килди. Ул бегунохдарни хибсга олди. Назм
(мазмуни):
Утрорда савдогарларни тутиб колди, бу ишни дев курса
Хам лол коларди.
127
СУЛТОН М УХ А М М А Д ХОРАЗМШОК, М У Л К И Н И Н Г
ХАРОБ Б УЛ И Ш И ГА САБАБ б У л г а н НОМАК^БУЛ
Х А Р А К А Т Л А Р СОДИР ЭТИ ЛИ Ш И З И К РИ Д А
9—4156 129
булмаса б у л м а с и н , заргарларнинг канчадан-канча хйрмани
совурилди.
Шу ходиса вукуъидан олдин ул жамоатдан бир нафари
бандцан кочган эди. Уз дустлари вокеасидан вокдф булгач,
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам даргохи томон
шошилди. Х,амрохлари саргузашти сурати уни гуссага
солганди. Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам бу
хатарли хабарни эшитиб, газаб оташи шу даражада аланга
олдики, унинг тобиши устига дарё ва конни агдарди. Назм
(мазмуни):
Унинг газаб оташи шундай аланга олдики, тобига куругу
кул куярди. Дастидан катта-кичикнинг гуссаси ошди. Дилу
кузлар кону сувга тулди.
У урнидан дархол туриб, як.инида ёлгиз турган пушта
устига чикиб, кулохини бошидан олди ва камарини белидан
ечиб, ниёзли юзини тупрокка сурта бошлади. Уртанган
дилидан бениёз тангри даргохига нола кила бошлади.
Тамомила ожизу шикасталик билан козилюлхожот ва олам
ус-ситрул-хаккиётга муножот килиш билан машгул булди.
Байт (мазмуни):
Замонлар лавхида номи биринчи булиб ёзилганлар, эй
худо! Бу эзид, бу эса тангридир! Назм (мазмуни):
Йулида исломни изларкан, бу (пайгамбарлар) охири, бу
шериксиз (тангри) дегани-деган. Назм (мазмуни):
Сохибкирон пушта тепасида камарини ечиб, кулохини
олиб, юзини тупрокка суртганча зорланди: «Эй пок Тангрим,
сен арзидод килувчиларни кукларга кутарувчисан, бу
бегунохларга шафкат кузи билан бок. Г арчи, кийнахох
булсанг хам, бегунох улганларга шундай назаринг муно-
сибдир». Уч кечаю кундуз шундай илтижо килди. Раму
андухидан кузу лаби хулу курук булиб турди. Ногох унинг
фарёдига гойибдан етиб келдилар. Етти юз чодирли куриндй.
Хотири урнига тушди.
Агар Оллохга рахмат укиса хам уч кеча-кундуз утгач,
унинг куплиги мулку малакутга гулгула солди. Нариги дунё
сокинлари кул кафтларини «омин!» га очдилар. Ложарам
унинг дуоси уки ижобат нишонига етди. Райб оламидан
келган овози мисол муддаосига муносиб. Души кулогига
етдики, хеч бир шаку шубхасиз хотири лавхи ва замири
лавхига накдиланди. Зеро, бу интикомнинг ишга солиниши ва
Султону унинг тобеълари устидан голиб чикиши албатта
шубхасиздир. Назм (мазмуни):
Тангри даргохидан хеч ким ноумид булмади. Шикаста
дил бул кулфга калид булди.
Максади хосилига мос тушувчи гайб овози кулогига
130
етгач, Сохлбклрони аъзам Чингизхони муаззам ул пуштадин
урдасига хуррам ва хушдил кайтиб келди. Назм (мазмуни):
Марди-майдонларга шундай хушхабар берди: Тангри
гамли дилларни шод килди. Энди лашкар тузмок, белга
камар боглаб, (душманга) адоват бошламок лозимдир.
Бегунохлар боши касоси учун минглаб кишиларнинг боши
йулларга узилиб тушди.
Шундан сунг лашкар тартиб бериш ва х;озирлашга
фармон берди. Тавочиларни лашкарлар йуклови учун х;ар
тарафга жунатди. Султон Мух;аммад Хоразмшох; х,узурига:
«Эккан уруглар униб чикди. Билмаймизки, х;осили не булур»,
деган мазмунда хат битиб элчи жунатди. Назм (мазмуни):
Султонга шундай хабар жунатди: «Разаб тигини
гилофдан олгин, зеро сен жабру зулм тухмини экдинг.
Олганинг юзи коралик, уткир килич захми. Сени уз юри-
шимдан огох, килмокчиман. Сен х,ам жанг асбобини
ростлагин. Шуни билгинки, мен етиб борурман, кейин гофил
колибман, деб айтмагин».
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг Эрон
мамлакати томон азми мукаррар булгач, жах,онкушойлик
тадбиридан келиб чикиб, уз мамлакати теварак-атрофларида
бирор киши бундан саркашлик киладиган булса, уни дафъ
килмокка саъй килди. Чунончи, найман подшох# Кушлук
хон ибн Тойонгхон ва Макрит подшох# Тукбугон ибн
Туктобеки (в.67а) бошка мухолифлар билан бирга колган
эдилар ва йул атрофларида фитна ва фасод кутариш билан
шугулландилар. Аввал Кушлукхоннинг дафъи тадбирини
килиб, Жаба нуённи шу тадбир чорасига тайин этди.
133
СУЛТОН МУХАММАД ХОРАЗМШ ОХНИНГ
МУГУЛ ЖАМОАСИ БИЛАН Ж АНГИ ДОСТОНИ
134
СОХИБКИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ
М УАЗЗАМ Н И Н Г СУЛТОН М УХД М М АД
ХО РАЗМ Ш О Х БИЛАН МУК.ОБАЛА ВА МУК,ОТИЛА
АСБОБИНИ ХО ЗИ РЛАГАН И ЗИКРИ
146
СОХ,ИБК,ИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ
МУАЗЗАМНИНГ САМАРКАНД ТОМОН ЮРИШИ
ЗИКРИ
148
СОХ,ИБК,ИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ
М УАЗЗАМ НИНГ СУЛТОН М УХДМ М АД ХОРАЗМШОХ^
О РТИДАН ЭРОН ТО М О Н ГА Л А Ш К А Р ЮБОРГАНИ
ЗИКРИ
156
СОХ,ИБК,ИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ
М УАЗЗАМ Н И Н Г М А Д И Н А ТУРРИ Ж О Л ТЕРМИЗ
ТОМОН Ю РИШ И ЗИКРИ
СОХИБКИРОНИ АЪЗАМ ЧИ Н ГИ ЗХ О Н И
М УАЗЗАМ Н И Н Г Ж АЙ Х.УН Д АН УТИБ,
Т У Р Т И Н Ч И ШАХ,ЗОДА Т У Л И Х О Н Н И М АРВ САРИ
Ж У Н А Т Г А Н И ЗИ К РИ
158
Балхнинг аслзодалари илгари чопиб, куплаб пещкашлар
келтирдилар.
Ул Бахром х,ашаматли Кайвон посибонли подшох, хукми
билан саноксиз хуношом лашкар Термиз гузаргохдцан
пайх,он-пайх,он утиб, Балх остоналарига якинлашдилар. Ул
диёрнинг акобиру ашрофлари унинг истикболига пешвоз
чикканликлари, эл ва таслим булиш изх,орини килсалар х,ам
урнига тушмади.
Султон Жалолиддин ибн Султон Мух,аммад Хоразмшох,
х;аёт булиб, исён килиб юргани сабабли Сох,ибк,ирони аъзам
Чингизхони муаззам кайсарлик отини ужарлик майдони
сари сурди. Уларнинг таслим булганларига эътимод
килмади. Ажал уларга домангир булгандан эл булиш
дастгирлик килмади. Назм (мазмуни):
Жах,онгир кишиларни санокдан утказмокчимиз, х;амма
уз уйидан ташк,ари чик,син, деб буюрди. Со^ибкирон Чингиз
фармони билан балхликлар (шах,ар) таищарисига чикдилар.
Шах,ардан барчаси чик,иб булгач, х,аммаси к,онига боти-
рилди. Каттаю кичикни катл этдилар, уларнинг хотину
к,изларини асир олдилар. Муруллар сипохи шах,ар бошлиги
ва. миргазаблар мулкини талаш учун буйрук, олди. Бутун
Балхни талаб, унинг олий иморатларини вайрон килди.
Балх аъёнлари одамларидан канчасини улдиришмасин,
баъзи кисми тирик колган эди. Тожик одатий хислати
борасида Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам муло-
зимлари кулорига етказган эдилар. Шах,ар улуглари ва
аъёнлари, султон Мух,аммад Хоразмшох, одамлари ер ости
хоналари эшиклари оркали пинх,он килиб, шох; истикболига
шошилганлар. Душманлик хумори билан иттифок изх,орини
килиб топганларича топганлар. Шу сузларга Караганда
маслах,ат тамом булгандан кейин Х,алокухон аъёнларига бир
туда мугул сипохи билан К,ашамшамгар гуломлари
тусикларига хужум килиш х,акида фармон берди: токи, уша
деворлардан бир кисмини хароб килиб, орасида жамъ
булганларни Балх шахри устига олиб чиксинлар. Уша
деворлардан бир булаги х,озиргача сакланиб колган. Х,азрати
Амирулм^минин Али каррам важхуга мансуб банддан
иборат улкан саддан кейин, айтишларича олти ой давомида
тамоми Балх вилояти бир кием музофоти билан сув остида
колди. Уша сув доглари к о л д и р и Х,азрати Хожа Каъбу-
лахбор, разиоллоху онхуга карашли бир маежид деворида
сакланиб колган. Уша одамлар ер остида хоналар куриб
эдилар. Уларнинг барчасига уг куйидди. Купчилиги сув ва
тупрок остида колди. Умрларини йуклик шамолига топшир-
дилар. Бу ахвол жараёнида Сохибкирони аъзам Чингизхони
159
муаззам Султон Рукнидцин ибн Султон Мухаммад Хо-
размшохнинг Сафахон тарафдан от суриб, Рай йули билан
Х,уросоннинг Фирузкух калъасига келиб, мустахкамланиб
олгани ва узининг лозим тадбирларини бунёд этиши
хабарини эшитди.
Шу муносабат билан Халокухон ибн Тулихонга чексиз
лашкар хамрохлигида Пасокух ва Чахчарон йули оркали
Х,уросоннинг Фирузкух калъаси устига юриши тугрисида
буюрди.
Ж УЖ И ХО Н , Ч И ГА ТО Й Х О Н ВА У К Т О Й Х О Н
ДО СТО Н И Н И Н Г О Х И РИ
162
иш курувчилар булса жон тигани гилофидан сугурарман.
Ким Жужию Чигатой х,олига кулок, солгудек булса,
жазолангуси». Шохдан лашкарга жарчи етиб келди. Сипохи
ул туртовидан эшитмаганини ундан эшитди. Х,амма камон
укидек Уктой эшигига етиб келди. Бошларини эгиб унга
таъзим килдилар, юзу кузларини оёгига сурдилар. Элчи
сузича: укамиз Уктой шохликка сазовор курилибди.
Сохибкирон фармонини эшитиши билан у акаси сари
юзланди ва отасининг гапини айтди. Окдунгил Уктой дам
униси, дам буниси олдига югурарди. Дар бири уни таъзим
билан табрик этарди, бу хам муборак бошини эгарди. Дерди:
шахзодага сахийлик ва софлик ярашади. Мардлар иыш
хусумату хасад эмас. Х^ар кандай юмалок, кора нарса дона
булавермайди. Кимнинг йулбошчиси акл булса, хусумат ва
Хасаддан кочади. Рарази бор одамларга кулок берманг,
мехру мухаббат йулидан бирга юринг. Отаю отабек иккингиз
менга, сиз не сабаб бир-бирингизга дагаллик киласиз.
Шохлар акддан бегона булмас, бегона фарзандига фарзона
мехр булмас. Шахриёр дили ором билмайди. Душм^нлар
сузига нега парво киласиз? Бу баланд-парвоз сузлардан
тийилинг. X.OKOH фармонига буйсунинг. Сохибкирондан
ёрлиг келди. Сизу бизгаГ жон ташвиши у. Келинглар,
нифокни дилдан кувайлик, иттифоклик учун бел боглайлик.
Бирдамлик билан жанг килайлик, то калъани кулга
киритгунча хар икки угил ёрлигни эшитди. Ота хитобидан
юракларига вахима тушди. Уктой сузида бу ога-ини, дил
оташларини пасайтирдилар. Сийналаридан адоватни суриб
чикариб, ойнадек тоза килдилар. Чигатой ва Жужи сафга
туришиб жангта киришди (в. 86 а). Уктойдек зафар байроги
булган хокон туга остида турмок лозим. Кийну нифокни
четга суриб, бир лашкарга иттифок булдилар. Тиру укни
Кулга олиб, сафдан жанг мардлари олга ташландилар.
Бошлигу ботирлар уз тумогалари сингари жангда кизишди-
Х,ар икки тарафдан чопилдилар. Факат хоразмликлар бу
борада ягона булдилар.
Сохибкирони аъзам Чингизхони'муаззам бу хабарни
эшитиб, гамга ботди. Бир кишини алчиликка тайинлаб, деди:
«Тезда хоразмликлар мамлакатига бормок лозим. Барча
лашкарга ёрлиг етказурсан. Барча Уктой фармонида булсин.
Жужи ва Чигатой сузига амал килмасинлар. Агар Уктой
амрига хилоф иш килишса, аник билгилки, уларнинг боши
харгиз танасида булмагай. Жужи ва Чигатой сардор
булганлари билан V ктойни сардорлар хокони санасинлар.
Тезлик билан иттифок булиб, Хоразмни фатх этиш
тадбирини бирёклик килишсин». Элчи кахрли лашкарга етиб
163
келгач, Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам ёрлигини
курсатди. Барча сипох диловарлари ва аскар саромадлари
Уктой даргохига йигилдилар. Жон белларига итоат камари-
ни богладилар. Уктой коон акалари ёнига бориб, улар
уртасида булган кудуратни латифалар айтиб аритди.
Иттифок ахдини тузиб, нифокни дафъ этди. Сунгра
аскарлар зфтасида сулх тартиб берди ва барча иттифок,
булиб, жангу жадалга киришдилар. Созлаб куйилган
манжаникларни очиб, (шахарни) укка тутдилар. Уктой коон
лашкар ва бошка кули остидаги халкка сув солинган
хандакни хору хашак билан тулдиришни буюрди. (Буйрук
бажарилгач) мугул лашкари ботирлари Хоразм хисорига
ташланиб, калъа кунгираларига арконлар ташладилар.
Нарвонлар куйиб, шахар деворига чикиб олдилар. У з
сардорлари яловларини кутардилар. Уронлари бонгу жуши-
дан ер калбини хурушга келтирдилар. Назм (мазмуни):
Жанг оташини кизитганларида, Хоразм кулини паст
этдилар. Тотор сипохи калъага кириб олиб, Хоразм
азизларини хору зор этдилар.
Шахар ичкарисидаги ахоли танг ахволда колди. Х,ар бир
ховлига тусатдан хуж ум кила бошладилар. Найза ва укдар
билан одамни бир-бирига михлай, сихлай бошладилар.
Оёклари етмаган баланд (кошохоналар) га коруралар отиб
ёндирдилар. Шу тартибда бир неча кун давомида харб
маросими тинмади. Бу хол шу даражага етдики, улди-
рилганлар сони-саногига етиб булмасди. Юз минг нафар
санъат ва хунар арбобини ажратиб олиб, аёлу болаларни
асир олдилар. К,олган одамларни сахрога хайдаб чикиб,
аскарларга булишиб бердилар. Айтишларича, хар бир
котилга йигирма турт мактул тугри келган. Ёзишларича,
котиллар сони юз мингдан зиёда эди. Назм (мазмуни):
Бир хафта ичида кон дарёси пайдо булди. Одамларни
шахардан хайдаб чиКдилар. Аёлу. гудагу хунармандлардан '
юз мингини узлари билан олиб кетдилар. К,олганларининг
халкумини кесдилар. Улар кони дарё булиб окди. Х^исобчи
Хисобига кзфа хар бир отлик йигирма турт нафар
хоразмликни улдирган экан. У сипохнинг сони юз минг
нафардан ошарди. Улар Хоразмни яксон килдилар.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам Хоразм томон
лашкар жунатган вактда Х,азрати Шайх Нажмиддин Кубро
Хузурига менинг лашкарим уша ёкка юриш килмокда деб
хабар юборди. «Ш ояд Хоразм ахволи горату катл билан
бартараф булгуси. Маслахатим шулки, сиз у ердан ташкари
чиксангизлар. Дарвешларингизга зиён-захмат етказилма-
гай».
164
Хазрати Шайх Валитарош, Оллох; унинг арвохини
мукддцас тутсин, дедилар: «Мана, етмиш йилдирки, Хоразм
халки билан яшаб келмокдаман. Бугунги кунда казойи
илохий бало жазосини юборди. Уларнинг калласида
мурувват деган нарса булмайдики, орасидан к,очиб узимни
бир чеккага олсам. Балки, улар билан бирга бегамона ягмога
дучор булганим тузукрок, булар. Балоларга х;ам улар билан
ёр булсам!» Назм (мазмуни):
Бир кекса умри охирлашиб к,олганди. Шу сабабдан унга
суз кор килмади. Куйидагича жавоб берди: Етмиш йилдирки
Хоразмда хушх,ол яшайман. Такдир муруввати шуни так>озо
киладики, келган балога тан бергум гох;о. К,онимни шу ерда
тукадиган булишса, тангри фармонидан к,очмагум. Кийна
олови ёнган экан, Урганжда х;улу к,урук, ёнди. Шох, лашкари
уку т и р билан банд, доною нодон х,оли билан иши йук. Унинг
бошини кесмасанг яхши буларди, деган пандни мурулнинг
эшитгиси йук;. К,азо теги такдир туфайли уткирлашган экан,
кексаю ёшнинг боши кесилгуси.
Алкисса, Хоразм шах,ри озод этилгандан кейин халой-
икни сах;рога х;айдаб чик,иб, к,атл этдилар. Х,азрати Шайх
Нажмиддин Кубро, унга Оллохнинг рахдеати булсин, уша
шахид этилганлар жумласидан эдилар. Машхурдирки, к,атл
ч о р и х;азрати Шайх бузургвор бир кули билан катл этаётган
L
Жамеи мусулмонлар аълосига Оллохи таоло разуйати
ёгилсин. Яна, дейдиларки, Х,азрати мавлоно Жалолиддин
Румий, унинг сири мукаддас килинсин, Х,азрати Шайхи
бузругвор Нажмиддин Кубро Аллох, унинг сирини мукаддас
тутсин, яловни тутганига ишорат килганлар. Назм (мазму
ни):
Биз шундай улугларданмизки, гавх,ар тутамиз; орик, эчки
тутган пасткаш эмасмиз. Имон кадахидан бир кулимиз
билан май ичсак, иккинчи кулимиз билан кофир яловидан
тутамиз.
БИР Г У Р У Х А М И Р Л А Р Б И ЛАН Х У РО С О Н ГА
Ж У Н А Г А Н ТУ Л И Х О Н ВА ТА ГО Ч О Р Г У Р Г О Н
Д О С ТО Н И Н И Н Г О Х И РИ
Тулихон Хуросон сари жунаганда Тагочор Гургон бир
туда олийнасаб амирлар ва ун минг нафар жангчи
хамрохлигида Нишопур томон йулга чикди. У ерда Маждул
мулки Кофий Умар Рожий ва бошка жамоа бор булиб,
жангга жуда катти к хозирлик куриб куйган эдилар.
Жумладан, уч минг дона тир-и чархий, уч юз аррода ва
манжаникни боруларда урнатиб куйган эдилар.
Рамазон ойининг чахоршанба куни фалаклар шохи
Гарбий айвондан Шаркий майдонга кириб келганда, оташ
сочувчи найза захми билан кора рангдаги (сипох) ни тор-
мор келтириб, жангнинг сабухий косасини кулига олди. Уч
кун муттасил жанг килдилар. Жума намози вакти казойи
осмоний туфайли К,оракуш буржидан тийри чархий Тагочор
Гургонга етиб, унинг зарби билан халок булди.
Улуг амир Хужандий «Мухтасар» ида зикр этилганки,
Тагочор Гургон К,орачор нуённинг укаси ва Сохибкирони
аъзам Чингизхони муаззамнинг куеви эди.
Тагочор Гургон улдирилгандан кейин лашкарнинг ярми
камалдан кул тортдилар. Туркор нуён (колган) лашкарни
икки кисмга булиб, ярмига саркарда (булиб), Сабзавор
томон юрди. Уч кеча-кундуз (Сабзавор учун) жанг билан
машгул булди. Куч билан жанг килиб шахарни кулга
киритди ва катли ом килишни буюрди. 70000 киши
улдирилди. (Лашкарнинг) ярми Тус томон кетганди. Уша
атрофдаги мудофаачиларнинг бир канчасини енгиб, (ша
хар) ахолисини катли ом килди.
Тулихон Марв шахри томон йуналганда, эл (таслим)
булган вилоятлардан Сарахс, Абивард ва бошкалардан куп
сонли ахолини ташкари (хайдаб) чикартирди. 70000 нафар
166
киши камондорлар каршисида тупланди. Марв атрофидаги
калъалардан баъзилари хам вайрон килингач, у ерлардан
Хам (ахоли) келтирилди. Улар билан бирга турт юз мугул
отлиги к д л р и л и р и ахволи маълум эди, улардан олдинрок,
етиб келдилар. Салжук, туркманларидан ун икки минг нафар
киши хам уз моллари, юртларидан жудо (в. 88 а) булиб,
ташк,арида колган эдилар. Субх чогида шахарни горат
Килиш учун дарвозаларига хужум килдилар. Очиздан-очик
риёкорлик эди бу. Уларнинг туда-туда булиб келганларини,
бир-бирларини танимаганлари сабабидан, мугуллар уларни
йуклик шамолига совурдилар. Уларнинг бели синдирилгач,
куй сурувидаги буридек улар тудасига ташландилар. Етмиш
мингдан ортик туркман озгина кишилар томонидан улди-
рилди. Аламзада холда колганлари узларини Марварруд
(дарёси)га ташладилар ва гарк булдилар. Куй ва чорвадан
тупланганлари мугуллар кулига тушди. Иккинчи мукаддас
мухаррам ойининг биринчисида, 618 санада. Назм (мазму
ни):
Хуршид тепага караб, каманд ташлаганда, осмонга караб
ёлкини кутарилганда.
Тулихон ибн Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам
500 нафар отлик билан (Марвнинг) Ферузий дарвозасига
хужум килди. Шахар маркази устида доирадек тавоф килиб,
калъа деворлари, бору, хандак ва дарвозани кузатиб ургана
бошладилар. Шу тарика олти кун давомида (камал
килдилар) ва эхтиёт чораларини курдилар. Мозандароннинг
Кулзум оролларидан, Султон Мухаммад Хоразмшохдан
ажралиб чиккан Мухбирулмулк Марвга келиб, бу ернинг
Хокими булган эди. Унинг гунохкор онаси султон харамидан
булиб, отасини мушриф дер эдилар. Таслим булиш чогида
хомилали эди. Узини вазирлик мартабасидан хам баланд
оларди. Унинг бемагз думогида сарварлик даражаси ва
мехтарлик мартабаси хавоси бор эди. Еттинчи куни, Назм
(мазмуни):
Офтоби тобон баланд осмондан нурли камандини
ташламокчи булганда, лашкарлар жамъ булиб, Шахристон
дарвозасига келиб тухтадилар ва жанг бошладилар.
Икки юзга якин жангчи дарвозадан чикиб, хамла килди.
Тулихон уз нафсича пиёда булди ва ботирлик кадамини
жанг майдони сари ташлади. Назм (мазмуни):
Бири мает филнинг хурушга келганидек, калконини
бошга тутиб, жангга киришди.
Мугуллар оркадан хамла килдилар. Ук ёгдириб, са-
рафшон шамшир зарби билан барчани шахар ичига кочиб
киришга мажбур этдилар. Дарвозадан бошка бир туда
167
ташкарига (в. 88 б) отилди. Мук,обил булган жамоа, уларга
килинган хамла туфайли деч бир томондан нажот йуклиги-
дан иложсиз колдилар. Х,еч кимнинг дарвозадан энди бош
чикаришга юраги дов бермай к,олди. Назм (мазмуни):
Замона румий вахшийларини ташлаганда фалак хиндий
тегини бошга кутарди. Уфк, шафак, к,онига ботганда кайнок,
тутунидан тутук, коплади. Х,аво чарх соясидек анбарин
чодир этагини тушади. Шу дамда барча тотор сипохийлари
хисор атрофини тамоман ураб олдилар.
Хуршиди тобон магриб уфкидан пастга тушиб, ой чодири
машрик, кунуги учун намоён булганда мугул лашкари к,алъа
атрофини бир неча х,алк,а к,илиб ураб олган эдилар. Бутун тун
давомида эрта тонггача камал килдилар. Бирор жонзоднинг
к,очиш мажоли ва кочиш жойи намоён булмади. Кейинги
куни субх; шамширининг тиги тун фаркдни ёрганда ва
туннинг х;абаш сипохи надорнинг румий лашкарини тор-мор
келтирганда Мухбирулмулк эл булишу таслимдан бошк,а
чора топмади. Марв киборлари ва имомларидан Имом
Жамолиддинни ташкарига чикариб, жонига омон тилатти.
Раз;му шафкат ва учрашув х,акида келишиб олишгач, хавфу
хатар билан тахдиддан эмин булингач, накдина пул,
Кимматбах,о буюмлар, туя, атриёт х;амда бак,к,оллик моллари-
дан иборат жуда куп пешкаш тартиб бериб, (Т ули ) хузурига
жунатди. Тулихон шах,ар ах,волини ундан суриштириб билиб
олди. Мулкдор бойлар ва олимлар х;ак,ида батафсил сузлаб
беришни суради. Мухбирулмулк икки юз киши руйхатини
берди. Фармонга кура, мухлислар мол йигишга киришдилар.
Хосу авому камбагалларни сахрога хайдаб чикдилар. Турт
кун давомида муттасил халойикни шахардан хайдаб чикиш
билан машгул булдилар. Танур, хисор, бору ва деворларни
теп-текис к,илиб бузишга фармон берилди. Асир олинган
турт юз нафардан ортик, хунарманд, баъзи шахзода ва
маликалардан ташкари халк,ки, гудак хамда к,из-жу-
вонларни лашкарга булишиб бердилар, токи уларни катл
килгайлар. Бирор жонзодни тирик колдирмадилар. Берилган
киск,а хабарларга кура, уша лашкарнинг хар бир нафарига
(в. 89 а) 400— 500 кишидан хисса тугри келган. Чунончи,
Иззиддин Насоий котиблар жамоаси билан бирга ун У4
кечаю кундуз улдирилганлар сонини хисоблаб чиккан.
Шахар ахолисини хисоблаб чик,к,анларида сони бир миллион
уч юз минг нафар булган. Х,айрат ва таажжуб тили Умар
Дайёмнинг ушбу рубоийси тараннумига майл к)фгузди.
Рубоий (мазмуни):
Пиёладаги нарса унинг ярашигидир, уни синдирмоклик
мастга равоми? К,анчалар нозанинлар боши, кулини — мехр
туфайли кули билан яратган, газабидан синдирган.
168
I
172
Кейин барча шахар аъёнлару акобирлари, ашрофу ахолиси,
муллою сардорлари, коргарлари ташкдрига чикдилар ва
мархаматли назаридан бахраманд булдилар.
Шахзода Тулихон фармони эълон килинди. Унга кура,
Султон Жалолиддинга карашли булган 12 минг кишининг
барчаси катл этилди. К,олганларга зиён-захмат ва алам
етказилмади. Малик Абубакр Мурсафийни Хиротда х,оким
килиб куйдилар. Даргох мукаррибларидан Мункатой деган
к и ш и ни шихналикка тайинладилар. Саноксиз ганиматларни
йигиб олгач, азимат яловини Сохибкирони аъзам Чингизхо
ни муаззам урдуси томон кутарди ва кайтиб келди. Малик
Абубакр хукумат тахтида ва Мункатой шихналик макомида
амал мезони буйича адолат ва раиятпарварлик билан машгул
булдилар. Халк зироат ва иморат ишларида банд булди.
Такдир калами бу диёрни хароб этишни жорий этди.
Малик Абубакр хукумати ва Мингтой шихналигидан бир
неча кун утгач, Хуросонга Султон Жалолиддин Еазнин
оралигида жойлашган Парвон мавзеида (в. 92а.) Сохибки
рони аъзам Чингизхони муаззамнинг лашкарини тор-мор
келтириб, мугул амирларидан баъзиларини енгибди, деган
хабар етиб келди. Бу овоза Хуросонга етиб келиши билан
Сох;ибкирони аъзам Чингизхони муаззам томонидан куйил
ган малик, шихна, омил борми, барчасини уз урнида катл
этдилар. Уларнинг бундай килишларидан умидлари шу
эдики, Чингизхон Султон Жалолиддин ибн Султон Му
хаммад Хоразмшох; билан бошка жанг кила олмайди. Х,ирот
ахолисидан хам бир жамоа уюшиб, Мункатой шихна билан
Малик Абубакрни катл этдилар. Кимни уларнинг киличи
билан курсалар — улдирдилар.
Малик Муборизиддин Сабзаворий Ферузкух, тогларидан
Х,исорга келган эди. Шуни шахар малиги этиб тайинладилар.
Вилоят раислигини анча ишбилармон булган Хожа Фахрид-
дин Абдурахдоон Ирокийга топширдилар. Барча иттифок-
ликда якдил, гапни бир жойга куйиб Сохибкирони аъзам
Чингизхони муаззамга карши чикишга дил боглади. Бунинг
хабари Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамга етгач,
у даргазаб булди. Шахзода Тулихонга деди: Сен уларни
улдирмадинг. Шу сабабдан бундай фитна вокеъ булди. Сен
бу юрт одамларини киличдан утказганингда бундай фасод
юзага чикмас эди. Кейин итобу хитобла Элчигдой номи
билан машхур булган Элчигадойни 80 минглик кУшинига
кушиб Х,ирот томон жунатди ва дедики, бирор жондорни
куймагайсан, хатто мушугию итигача тирик колмасин.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам фармонига муво
фик Элчи гадой нуён 618 йил санаси шавол ойида йулга
173
чикди; у ерга етиб Дарот дарёси буйида карор топди.
У дедики, бутун лашкар шу бир ой муддатда жанг
асбобларини тартибга келтирсин. Чингизхон хукмида булган
мавзеълардан жанг хозирлигини куришни талаб килсинлар.
Киска муддатда Хуросон худуди ва унинг нохияларидан
карийб эллик минг нафар пиёда хамда отлик, жамланиб
лашкарга кушиб олинди. Хирот шахрида малик Мубори-
зиддин ва Хожа Фахриддин Абдурахмон каби аъёну
акобирлар жанг хозирлигини курардилар. Каттаю кичик
барчаси иттифок, булиб, (в. 92б.) токи рамакда жонлари бор
экан, илгаригидек иккиланишу субутеизлик килмасликка
онт ичдилар. Элчигадой нуён бир ой давомида жанг асбоби
ва саваш хозирлигини куриб булгандан кейин, хар бири бир
амирга топширилган шахар дарвозаларини мугул сипохи
сардорларига таксим килиб берди. Шахарнинг хар тарафига
уттиз минг нафар жангчини жунатиб, ким жангда хатоликка
йул куйса улдирилади, ким гайрат кургузса иноят топади,
деб фармон берди. Турт томондан (лашкар) келиб,
Кушилишди, Шахар халки уз улимини буйнига олиб тацщари
чикди, жангга жидду жахд ва камоли саъй кургузди.
Ташкаридан кийнахох сипох манжаник тошлари билан олий
ва кичик иморатлар холини танг ва ер билан баробар килди.
Чарх ва новаклардан кетма-кет ук отиб буржларнинг
шарафаларини то тобадонларигача яксон килдилар. Кетма-
кет отилган нафт оташлари ёмгир томчиларидек (шахар
устига) ёгилди. Хулга тушса хам, курукка тушса хам
ёндирарди. Шахарнинг унгу сули, олдию ортида тинимсиз
жанг кетарди. Шу тарика олти-етти ой чузилди. Токи,
619 санаи муборакда Элчигадой нуён катта жанг бошлагун-
ча. У бир неча кун муттасил жанг килди. Хар бир хужумда
унинг беш минг нафар аскари катл этиларди. Захирадаги
саноксиз манжаник ва арродалардан тусатдан эллик
газлилари чикиб келди. Хар бири бир харакда эди. Турт юз
нафар номдор мугул унинг ортида туришарди. Шу холда уч
кун утди. Шахарда икки гурух пайдо булди. Бу зохира ва
одамларнинг куплигидан одамларнинг холи танг булди.
Кундан-кун Элчигадой бераётган мадад орта борди. Санайи
619 да, жумадулаввал ойининг жумъа куни тонгда осмоний
ва раббоний казоси билан Элчигадой нуён Хокистар буржи
томондан (хужум килиб) шахарни кулга киритди. Сунг
эркагу аёл, карию ёш, каттаю-кичикни катл этишга буюрди.
Конлар дарё булиб окди. Унинг иморатларини вайрон,
буржу боруларини хароб килдилар. Хандакини эса тулдир-
дилар. Етти кун давомида улдиришу ёндириш, кавлашу кон
окизишдан куллари бушамади.
174
Х,ирот халкининг бир милён олти юз минг нафардан
купрори шах,ид булди.
Элчигадой нуён Х,ирот сах,нини (в. 93а.) шундай
покладики, бирорта х;ам хонадор колмади. Саккиз кундан
кейин у К,ошгар томонга равона булди. Улжалардан нимани
лойик, топса Сох,ибк,ирони аъзам Чингизхони муаззам
хузурига жунатди. У бах; касабасига якинлашганда минг
отлик,ни Х,иротга к,айтариб юбордилар. Токи, кочган ва
беркинганларни топсалар катл этгайлар. Иккинчи навбатда
муруллар шу юришда яна уч минг нафарга як,ин кишини
топиб катл этдилар.
Накл килишларича, мавлоно Шарафуддин хатиб Чигир-
тон ва яна ун беш нафардан булак тирик жон колмаган.
Кейин 24 нафар киши яна (шах;ар) булукларидан келиб уша
16 нафар кишига келиб кушилди. Ун беш йил давомида
шулардан бошка бирор жонзод уша жаннатнишон шах;арда
яшамаган.
Марв, Нишопур ва Х,ирот сингари шах,арлар, Туе,
Сабзавор, Жожарм, Насо, Абивард, Сарахс, К,оф вилоятла-
ри ва Хуросоннинг бошк,а шах,арлари шу мамлакатни
тасхир'этиш буюрилган санок,сиз мугул лашкарининг отлари
туёги остида к,олди.
Уй ой давомида улар Хуросоннинг барча худуди, то
Сейстон мулкигача булган ерларни кора тупрок билан
баробар килдилар ва кайтдилар. Назм (мазмуни):
Жах,онгир Тули уч ой ичида Сейстонгача чузилган
ерларни кулга киритди. Ковлади, улдирди, талаб кетди.
Каттаю кичикдан х;еч ким колмади. Бу урушк,ок кайси
шах,ардан утмасин, уша ер албатта даштга айланиб коларди.
Тули шах;ару сах,рода шундай ишлар килди. У ерлар икки
бойуглининг маконига айланди.
Шах,зода Тули Хуросон мамлакатини тасхир ва тах,риб
этгандан кейин Сохдбк,ирони аъзам Чингизхони муаззам
фармонига мувофик,, Толк,он, кейинрок Бадахшон вилоятла-
ри сари йуналди х,амда отаси урдусига келиб кушилди. Назм
(мазмуни):
Тули Сох,ибк,ирон урдусига келди. Жарчилар унинг
келганини хабар килдилар. Угил улжомишга кирганда, ота
уни суюргомиш билан сийлади.
Ушанда бир неча кунда шахзода Тулихон Сохибкирони
аъзам Чингизхони муаззам лашкари билан Тол кон калъаси-
ни забт этдилар. (в. 936.) Унинг шах,ри ва калъасини
олдилар, у ерларнинг а^олиси х,амда муллалари эса бошка
жойларга кучиб кетдилар.
175
СУЛТОН Ж А Л О Л У Д Д И Н ИБН С У Л ТО Н М УХД М М АД
ХОРАЗМШОХ, АХ.ВОЛИ ВА СОХ,ИБК,ИРОНИ АЪЗАМ
ЧИНГИЗХОНИ М УАЗЗАМ Л А Ш К А Р И БИЛАН
(Ж А Н Г И ) З И К РИ Д А
•2 — 4156 177
жунатди. Узи хам унинг ортидан йулга тушди. Кайкур нуён
киёмат асарли лашкар билан султон Жалолуддин кароргохи
Бозон мавзеига етиб келди. Султон Жалолуддин жанг
килишга мойиллик билдириб ботирлик яловини наррашер
думидек бошига соябон килди. Назм (мазмуни):
Куркмай лашкарни жангга киритди. Гуё паланг билан
жанг бошловчи шер каби. Унг ва сул кулларни тартибга
келтирди. К,алб уртасида уз урнини ростлади. Йирткич шер
каби пиёда булиб, газаб билан бел боглаб жанг килди. Икки
саф уртасида кахрамон ботирлар адоват камонини кулга
олди. Укни тортиб шастни очиб юбордилар. Мардлик билан
душманга ташландилар. Уша куни шомгача Чину Х,абаш,
Руму Занг ботирлари сингари жанг килдилар. Жанггохда
халойик кузи унгида хаво сипох, чикарган чанг сингари коп-
кора булди. Нур сочиб турган куёш ботгач, коронгу тун
фалак узра уз этагини ёпди.
Куни буйи ботирлар жанг майдонида шеру паланг каби
бир-бирлари билан олишдилар. Икки томоннинг хам
бирортасига зафар ёр булмади. Х,ар бир жангчи адоват тула
дил билан майдондан кайтди ва уз марказларида карор
топди. К,айкур нуён султон Жалолуддин олиб борган жанг
шидцатининг зуридан яна танг ахволда колганлигидан,
бунинг олдини олиш учун ясо тартиб берди ва дедики, хар
бир суворий уз фалокатлари (бахтсизликлари) тимсоли
тарзида намад ва чубларини урнатгайлар. Назм (мазмуни):
Чин хокони — ярим кун шох,и Шаркдан Нимруз сари
равон булганда, тоторлардан хабашлар шикает топдилар.
Зангилар румликлар лашкаридан енгилганидек. Х,аР икки
томондан наъра кутарилди, жангталаблар икки сафга
тизилдилар.
Тонг отгач, х,ар икки тараф саф тортдилар. Султон
Жалолуддин лашкари мугуллар сафи ортидан сафланган-
ларни курди. Уларга мадад етиб келмокда, деб тасаввур
килдилар. Хавфга тушдилар. Чекинмокка жазм килдилар.
Султон Жалолуддин уз- лашкарини бу паст ниятдан
кайтарди. Иккинчи марта мугуллар пиёда булиб жангга
кирдилар. Султон Жалолуддин лашкари бу тадбирдан хабар
топиб, барчаси отга миниб мугул лашкари устига хужум
килди. Мугул лашкари ажиб бир х,олатда шикает еди,
уларнинг аксари улдирилди. Султон Жалолуддин лашкари
катта улжани кулга киритди.
Х,ар икки нуён озгина одамлари билан Сох,ибкирони
аъзам хузурига етиб келди. Шу зах,отиёк Сохибкирони
аъзам Чингизхони муаззам уз одамлари билан Толкон,
Бадахшон вилоятларидан Султон Жалолуддин ибн Султон
178
Мухаммад Хоразмшохни дафъ килмок, ниятида йулга чикди.
Шу уртада улжага тушган бир от устида Хоразмшохнинг
муътабар амирларидан Сайфуддин Угрок билан Х,азора
малиги уртасида бошланган тортишув охир-окдбат низога
бориб етди. Х,азора малиги Сайфуддин оти устига тозиёна
урди. Султон Жалолуддин бу (низо)ни бартараф этмади.
Сайфуддин хафа булиб колди. К,оронгу тушгач, Сайфуддин
Угрок 30 минг нафар кишиси билан Синкирон тоглари томон
кетиб колди. К,абакли туркман ва халаж сипохлари "х,ам
(султондан) юз угирдилар. Шу сабабли олиймакон Султон
ахволи батамом заифликка юз бурди. Султон Жалолуддин
томонга Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг
юриши тайин булди. Йул асносида у Бадахшон Андаробига
якинлашди. Бу диёр ахолиси унга каршилик курсатдилар.
Шу муносабат билан бу ерда бир ой колиб кетди. Бу калъа
забт этилгач, Бомиён калъасига етди (в. 956.). Бу ернинг
халки х,ам жангга отланди. Х,ар икки томондан ук ва
манжаник отишмалар булди. Сохибкирони аъзам Чингизхо
ни муаззам учун жуда севимли булган Монмакон ибн
Чигатойхонга Бомиён калъасидан отилган чарх уки келиб
тегиб х,алок булди. Назм (мазмуни):
Пурдил шохнинг дили гамга тулди. Зеро, энг сукжли
набираси х,алок булди. Разаб билан у шундай жангга
киришдики, тобидан тошнинг дили танг булди. Турклар нар
аждаходек бир х;амла килиб, у калъани осонликча кулга
киритдилар.
К,алъа забт этилгач, Сохибкирони аъзам Чингизхони
муаззам у калъанинг барча ах;олисини аёлу эркак, кичигидан
каттасигача битта куймай катл этишга буюрди. Бирор
жонзодни колдирмадилар. Х,атто ёввойи х,айвон, ва joiia
нохиядаги кушларгача барчасини улдирдилар. Бомиён
калъасини вайрон килдилар. Назм (мазмуни):
Бирдан дил тутунидан оташ алангаланди. Бутун калъа
ах;олиси билан ёниб кул булди.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам ул калъани
«боди болиг» деди. Яъни ярамас шах;ар, минбаъд унда хеч
ким яшамаслиги керак. Бу мусибатли вокеа туркий ит
йилига мувофик булган санаи 619 хижрийда содир булди.
179
СОХИБКИРОНИ АЪЗАМ ЧИ Н ГИ ЗХО Н И
МУАЗЗАМНИНГ ХДР И ККИ С УЛТО Н -С УЛТО Н
Ж АЛО ЛУД Д И Н ВА СУЛТО Н М У Х А М М А Д (В. 95б)
ХОРАЗМШ ОХ У С ТИ ГА Ю РИШ И Х А К И Д А Х И К О Я
СУЛТО К Ж А Л О Л УД Д И Н Н И Н Г Л А Ш К А Р И
ЕН ГИЛГАНДАН С У Н ГГИ ВОКДАЛАРИ, М А М Л А К А Т
ТАСХИРИ, ИРО К САРИ Ю РИ Ш И Х Д М Д А К О Л ГА Н
АДВОЛИ Х Д К И Д А ГИ ДОСТОН
194
Ж А Б А Н УЁН ВА СУВИДОЙ БАХДЦУРНИНГ
СУЛТО Н М УХД М М АД ХОРАЗМШОХ, ОРК.АСИДАН
ЭРОН Ю Р Т Л А Р И Г А БОРГАНЛИГИ ХДК,ИДАГИ
ДОСТОННИНГ ДАВОМИ
199
Жужихон сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг
вафотидан олти ой аввал Дашти К,ипчовда вафот этган эди*
Бу ерда х;озир булган бошка фарзандлар: Чигайтойхон,
Уктойхон ва Тулихонлар тиз чукиб дейишди. Назм
(мазмуни):
Эшик олдида шох,-у, биз унга кулмиз.
Унинг фармони ва хох;иши олида б.ош эгадурмиз.
Шунда сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам деди:
«Барча ишда К,орачор нуённинг донолиги ва ботирлигига
ишонаман! Бокий давлат ва барча якинларимизнинг турри
раъйи К,орачор нуён билан х;осилдир! Агар менинг дил
розилигимни мулохдза килсангиз, х,еч бирингиз унинг
равшан раъю фикридан чикмангиз ва у айтган хдр бир
фикрга катъий амал килингиз!» Назм (мазмуни):
Узингиз турри деб топган ёкимли фармонга х,еч бир
борада каршилик килманг. У райх,он хатида ёзилган, ки,
жонга шерик ва якин булсин деб.
Сунг деди: «Туминахон ол там гаси га етадиган К,уйлухон
ва К,очули Бах,одурга оталаримиз таргиб бериб уз хатини
унда колдирган ахдномани хазинадан олиб келинглар!»
Буйрукка мувофик уни олиб келдилар. Угилларига сузлаб
деди: «Мен ва бизнинг оталаримиз шу хилда ахд килган
эдик, энди мен Уктойхонни уз урнимга хонликка тайин
килдим ва салтанатим тахтини унга топширдим. Сизлар хам
узаро уша коидага амал килингиз ва Уктойхоннинг
фармонидан чикмаймиз, унинг курултойида х,озир буламиз,
деб имзо чекинглар!» Угиллар х,ам шу йусинда унга имзо
чекиб ол тамгани Сох;ибкирони аъзам Чингизхони му-
аззамга туткиздилар.
Мовароуннахр ва унга ёндош бошка вилоятларни аввал
Чигатойхонга берган эди, бунинг сабаби — эронийлар билан
туронийлар орасида кадимдан душманлик мавжуд эди.
Султон Жалолуддин ва унинг ака-укалари х;ануз (В 108а)
тирик эдилар. Шу сабабли Чигатойхонни К,орачор нуёнга
топшириб: «Менинг тириклик пайтимда мамлакат ва лашкар
ишида кандай макомга эга булсанг, мендан кейин Чигатой
хон учун хдм шу йулни тутасан!» деди. Уларнинг орасига
ота-болалик ахдини солди ва икки томон бу ахдномага имзо
чекдилар. Ота-боболар ахдномасини Чиратойхонга топ-
ширди. Угилларнинг ахдномасини эса Уктойхонга берди.
Сунг нуёнларнинг авлодларига юзланиб, янгидан уларга хдм
таъкидини такрорлади. Ундан кейин эса авлод ва акробо-
ларнинг барчасига юзланди. Назм (мазмуни):
Узининг авлоди ва барча нуёнларга бу — замон сох,ибки-
ронининг фармони эди (Айтдики), «яшашдан умид уздим.
200
Бундан буён, шубхасиз, тирик колмайман. Сизлар узаро
тадбир билан иш килишингиз ва менинг сузларимга эътибор
беришингиз керак. Мен учун яшаш муддати колмади, аммо
менинг вафотимни пинх,он тутмок, зарур. Х,еч кимдан йиги
овози чикмаслиги керак. Барчанинг жим булиши яхширок-
дир. Агар Шийдарку шахардан чикса, уша онда унинг
конини тукинглар. Мамлакат кулингизда баркарор колиши
учун унинг лашкарини йукотинглар!» Шуларни айтди-ю,
кузларини юмди. Сен Чингизхонни аслзода дер эдинг,
подшоликни деб канчалаб шоху, сипохларни кириб ташлади.
Одам фарзандидан х,еч ким колмади. Охирида эса унинг узи
х,ам колмади. Шохнинг барча авлоди ва дустлари лашкар
ичида узларини шод курсатиб утирарди. Унинг васиятига
амал килиб, х,еч ерда улганини айтмадилар. Хар куни нима
иш килсалар шуни килиб, эзилган юракда улимни пинх,он
тутдилар. Гарчи унинг улими х;акида тил жим турса х,ам,
бирок сийнадаги оташ кайнаб тошарди.
Бу вокеа 624- йили муборак рамазон ойининг туртинчи
куни, туркларнинг такури йилида юз берган булиб, бу йил
унинг х;ам тугилган, х,ам салтанат тахтига утирган йили эди.
Муътабар тарих китобларида ёзилишича, Сохибкирони
аъзам Чингизхони муаззам етмиш уч йил умр курган. К,ирк
туккиз ёшида тахтга (в. 1086) утирган ва йигирма беш йил
подшолик килган. Зикр этилган йилда эса вафот этган.
Угиллари ичида турттаси маълум ва машхур эди. Жужи-
хоннинг Дашти кипчокда улганига олти ой булган эди.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг хузурида
Чигайтойхон, Уктойхон, Тулихон, К,орачор нуён ва хизматга
кетган турт нуёндан бошка барча улуг нуёнлар х,озир эдилар.
Сохибкирон аъзам Чингизхони муаззамнинг вафотидан
кейин унинг васиятига амал килиб, Шийдарку Сох,ибкирони
аъзам Чингизхони муаззамнинг куринишига етиб келмагун-
ча таъзияхонлик ва йиги зоридан катъиян тийилиб турди-
лар. Назм (мазмуни):
Танкут шох;и шах,ар томон чикканда, кахр билан уни
лашкар билан бирга улдирдилар. Уларнинг бирортаси х;аёт
колмади. Барчасига улим шарбатини ичирдилар. Подшо неча
марталаб айтган эди деб, улардан бирортасини хам тирик
куйиб юбормадилар. Шох ва аскарлариникг х,аммаси
улдирилгач, шохликнинг хаммаси Чингизхонга колди.
К,иргин ишидан бушаганларидан кейин бу шахарнинг
молини улжага олдилар. Шундан сунг узларининг асл
юртларига отлари билан кайтдилар. Ажаб подшохки, узи
улган булса хам, бирок, яна мамлакатларни олаверарди!
Улиги кон тукадиган хар бир подшонинг тирикликда
201
L
нималар килишига бок!
Шийдарку Уртокиё шах,аридан ваъдага умид боглаб
чиккач, уни Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам билан
учраштириш учун барча амирлар ва нуёнлар хадсиз ва
хисобсиз икром билан уртага олиб йулга тушдилар. Олий
урдага якинлашганларида Шийдаркуни улдиришга тайин-
ланган туда етиб келиб, тезлик ва зудлик билан Со
хибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг оркасидан
«куринишга» еткиздилар ва унинг барча лашкарини бир
оннинг узида Шийдаркунинг оркасидан «саф тортишга»
ёки «жанг килишга» жунатдилар. Уртокиё шах,арининг
ахолисида нимаики булса х,аммасини улжага олдилар. Сунг
узларининг асл юртлари томон кайтдилар.
Шундан сунг Сохибкирони аъзам Чингизхони му
аззамнинг жасадини (в. 109а.) бир дарахтнинг остига олиб
келдиларки, у бир куни ов пайтида шу дарахт таги га тушган
ва: «Бу мавзеъ менинг макбарам учун мос экан вактим
етганда бу ерга ох,анрабодан бир гумбаз бино килиб,
жасадимни пулат тобутга солиб, уша хона ичига куйинглар!»
деб тайин килган эди. Унинг фарзандлари ва якинлари
буйрукка амал килдилар. Пулат тобутни олти томондан
оханрабога ёпиштириб куйдилар. Тобут гумбаз ичида
муаллак х,олда колди. Атрофига эса курук килдилар. Гумбаз
х,озир атрофини ураб олган чангалзор ичида колган.
Айтилишича, х;озирги пайтда гумбаз сари бир бор йулак
килишиб, бир неча кофирлар у ерга маскан куриб олишган.
Шайтоний бир сехргар тобут ичига кирио, кандайдир
сузларни овоз чикариб, айтади, одамлар бу овозни эшитио,
маъно кидирадилар. У ерда ин курган кофирлар топинишга
келганларга уша сузу жумлалардан амри маъруф ва нах,и
мункир х,укмларини чикариб, бу шайтоний игволарни
бажартиришга каттик хдракат киладилар. Бу гумбазни уша
кофирлар узларининг каъбаси деб биладилар. Уша битта тор
йулакдан бошка ердан гумбазга бориб булмайди, негаки
унинг х,ар тарафи калин чангалзор билан копланган булиб,
утишнинг сира иложи йук.
Кейин утган баъзи (олим)ларнинг айтишига Караганда,
Сох;ибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг тугилиш
толеъи мезон буржи эди. Мезон эса ёви буржи билан бирга,
шу сабабли Сох,ибкирони аъзамнинг жасадини монавийлар
мазх,аби хукмича х,авода котириб куйдилар. Шах,зодалар эса
уз оталарининг жасадини котиришга рози булмадилар.
Шунга биноан, уларнинг олимлари олти томондан ох,анраоо
билан ураб турувчи гумбаз биносини куришга харакат килиб,
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг жасадини
пулат тобутга солиб, гумбаз ичига куйдилар, бу эса барча
202
шахзодалар ва нуёнларнинг хохишига мос келди, негаки бу
янгилик бундан аввалги асру замонларда мавжуд булмаган,
хеч кимга бундай килиш насиб этмаган эди.
Замонлар утиши билан шайтоний игво туфайли
(в. 1096.) бир ажина тобут ичига кириб олиб, овоз беради,
йулдан адашганларнинг купгина жамоаси уша гумбазга
бориб, адашув боткогига ботадилар.
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззамнинг маслуба
кабри курилиб булгач, унинг ' фарзандлари, кариндош-
уруглари, нуёнлар амирлар ва аёллар узларининг урфу
одатлари буйича таъзия ишлари билан машгул булдилар.
Назм (мазмуни):
Хотинлар, у гилл ар-,—амирлар ва вазирлар шох учун
барчаси йиги-зори килдилар. Таъзия маросими муносабати
билан барча бир-бирига таскин сузларини айтишарди.
Таъзия маросими тугаб, Сохибкирони аъзам Чингизхони
муаззамнинг рухига-ош берилгач, шахзодалар, амирлар ва
нуёнлар салтанат хакида гаплашиш урнига хар бирлари
уз юртларига караб йулга равона булдилар. Назм (мазму
ни):
К,иёмат кунини эслатадиган таъзия маросими ва коидаси
тугагандан сунг икбол, галаба, бахт хамда салтанат хакида
сузлашишмасдан, нуёнлар, шах,зодаларнинг х;ар бир уз
юртлари сари жунаб кетдилар.
Сох,ибкирони аъзам Чингизхони муаззам вафотидан
аввал валиах,длик ишини узининг учинчи угли Уктойхонга
топширгани учун, унинг зикри катта акасидан аввал баён
килинади.
Улуг юртда хонлик маскани ва жах;онбонлик тахтида
утирган подшохларнинг номлари муътабар тарихий ки-
тобларда баён этилйб, кайд килинган. Сох,ибкирони аъзам
Чингизхони муаззамнинг Келурон ва К^оракурумдан иборат
улуг юрти Урдуболиг деган ном билан шухрат топган булиб,
унда йигирма бир киши подшолик килган эдилар. Уларнинг
энг биринчиси Чингизхон, яъни Сохибкирони аъзамнинг
угли Уктой КООНДИр.
о й и д и б н м у л л о й и б н к;у б и л о й и к ,о о н ИБН
ТУЛИ ХО Н ИБН ЧИ Н ГИ ЗХО Н Н И Н Г
ПОДШ ОЛИК ЗИ К РИ
А Л А Н Г КООН П О Д Ш О ЛИ ГИ Н И Н Г З И К РИ
У р д о й к ,о о н и б н т е м у р х о н
П О Д Ш О ЛИ ГИ Н И Н Г з и к р и
219
Сохибкирони аъзам Чингизхони муаззам Жарчининг
жавобига деди (туркийча жир):
220
Яъни: «Ов килиш учун ов майдонида кувланаётган
кулоига ухшайман, кулон узи кочади, аммо боласи колади,
мен х,ам худди кулон каби боламдан жудо булдим! Мен бир
соддадил одамга ухшайман, соддадил киши дуст деб
фах,млаб, душман уртасида колиб, хдмрохларидан айрилади,
мен эса уз мардона фарзандимдан жудо булдим!»
Сох,ибк,ирони аъзам Чингизхони муаззамдан шу хилдаги
сузлар отилиб чикар экан, барча амиру нуёнлар оёкда туриб,
таъзия билдириш расмини адо килдилар ва жир айтдилар.
Жучихон вафотидан олти ой кейин Со^ибкирони аъзам
Чингизхони муаззам (в. 1196.) олам билан видолашди.
Муътабар тарих китобларида зикр килинишича, Хоразм
фатх, килингандан сунг Сох,ибкирони аъзам Чингизхони
муаззамнинг амрига мувофик Жучихонга Хоразм вйлояти
ва Дашти К,ипчокни то Руиёлик сархддидан Соксин, Жарар,
Булгор, Ал он, Бошкирд. У рус, Черкасгача ва каергаки тотор
отларининг туёги етса, уша ергача берилган эди. У мазкур
диёрда хонлик тахти узра карор топган эди. Сох^ибкирони
аъзам Чингизхони муаззам вафотидан олти ой аввал Дашти
К,ипчокда оламдан куз юмганда унинг авлодларй Даи1ти
К,ипчокда х;укмдорлик тахтига утирдилар. Унинг наслидан
булиб, Дашти К,ипчокда х,укм сурган султонлардан уттиз
туккиз нафари бу китобда баён этилади. Улардан биринчиси
Боту ибн Жучидир.
223
«Иржиъи» («кайт») нидосига «лаббайка» деб жавоб берди.
«Албатта биз х,аммамиз Аллох;нинг бандаларимиз ва албатта
х;аммамиз унга томон кдйтувчилармиз» (К,уръон ояти).
Учинчи хон Сойиндир.
СОЙИНХОННИНГ П О ДШ О ЛИ К ЗИ К РИ
227
БЕРДИБЕК ИБН ЖОНИБЕКХОН ИБН СУЛТОН
МУХДММАД УЗБАКХОН ИБН ТУГРАЛ ИБН
ТУФТОЙ ИБН ТУРОН ИБН БОТУХОН ИБН ЖУЧИХОН
ИБН ЧИНГИЗХОН ПОДШОЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Жонибекхон салтанат тахтидан кечиб, охират бустонига
йул олган пайтда, Бердибекхон Табриз салтанатининг
тахтида айшу ишрат билан машгул эди. Отасининг
вафотидан хабар топиб, Табриз мамлакатини ташлаб,
Дашти К,ипчок сари ошикди. Хонлик тахтига утириб, то бу
дунёдан куз юмгунча подшолик ишларини юргизди.
Унинчи хон Келдибек эди.
н а в р Уз х о н ПОДШОЛИГИНИНГ ЗИКРИ
229
ТУКОЙХОНН И Н Г БИРОДАРИ ТУ ГЛ УК , ТЕ М УРХ О Н
ПОДШ О ЛИ ГИ Н И Н Г ЗИ КРИ
У РУС Х О Н П О Д Ш О ЛИ ГИ Н И Н Г ЗИ КРИ
ТИ Л А К Х О Н ИБН УРУСХОН
ПО ДШ ОЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Ах/ш тарихнинг барчаси шу фикрдаки, Тук,тойбрйхон
ибн Урусхон салтанатининг муддати тамом топгач, Урус-
хоннинг угли булган Teivjyp Тилакхон хонлик тахтига оро
берувчи ва х,укмдорлик маснадига равнак, багишловчи булди.
У давлатининг айёмида 5'3 даврида яшаган халойик,ни куп
рози кил/щ. Аммо, ажал сокийси уни х,ам улим к,адах;и билан
мает этди.
Йигирма учинчи хон Туктамишхон эди.