Ananaviy Xonandalik Oquv Qollanma

ABDURAIM TURSUNOV
Termiz 2019
1
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS
TA‘LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
ABDURAIM TURSUNOV
Oliy o‗quv yurtlari xonandalik yo‗nalishi bo‗yicha

saboq olayotgan talabalar uchun o‗quv qo‗llanma.
5111100 – MUSIQA TA‟LIMI
Termiz 2019
2
Termiz davlat universiteti ilmiy kengashining 2019 yil 26 dekabrdagi yig‟ilishida
nashrga tavsiya etilgan.
Ushbu o‗quv qo‗llanma Oliy o‗quv yurtlarida xonandalik ixtisosligi bo‗yicha saboq
olayotgan talabalarga mo‗ljallangan bo‗lib, unda an‘anaviy xonandalik tarixiga doir ma‘lumotlar,
XX asrda o‗ziga xos ijro uslubini yaratgan bir qator erkak va ayol xonandalarning hayoti va ijodi
yoritilgan, shuningdek, qo‗llanmada bir nechta musiqiy asarlar berilgan.
Ushbu An‘anaviy xonandalik o‗quv qo‗llanmasi bo‗lajak bakalavrlarga xonandalik va
hofizlik bo‗yicha beriladigan bilimlar tizimini o‗zida ifoda etadi. O‗quv qo‗llanmada an‘anaviy
xonandalik va maqomlar bo‗yicha har bir kurs talabalari oldiga qo‗yiladigan vazifalar, ular
egallashi mumkin bo‗lgan nola, qochirim va boshqa malakalar bo‗yicha uslubiy yo‗llanmalar
ko‗rsatilgan hamda o‗rganiladigan asarlar berilgan. O‗quv qo‗llanmaga kiritilgan asarlar har bir
kurs talabalarining bilimi, ovoz imkoniyati, uquvi va boshqa imkoniyatlariga mos ravishda
tanlangan.
Unga o‗zbek bastakorlari ashulalari hamda Surxon vohasi ijodkor xonandalari tomonidan
yaratilgan o‗ziga xos ashulalar kiritilgan.
Аннотация: Данное учебное пособие рассчитано для студентов высших учебных

заведений, обучающихся по специальности традиционное исполнение песен. В работе
освещены жизненные пути и творческая деятельность певцов мужчин и женщин, их
своеобразные исполнительские методы, также в пособие для студентов представлены
традиционные песни, созданные местными творческими исполнителями Сурханского
оазиса, своеобразные исполнительские методы относящиеся к ХХ веку.
В учебном пособие по традиционному исполнению песен отражена система знаний
по обучению бакалавров петь песни, приводятся примеры о задачах, поставленных перед
каждым студентом, об исполнениях песен, о методических указаниях, также
представлены классические узбекские произведения. Внесенные в пособие произведения
отобраны с учѐтом способностей, знаний, голоса, учебных и других качеств студентов
певцов
Ключевые слова: традиционное исполнение, творческая деятельность, певцы,
исполнительские методы, национальные инструменты, музыка, народные песни.
Annotation: This manual is designed for students of higher educational institutions
studying in the specialty of traditional singing. The work highlights the life paths and creative
activities of male and female singers, their peculiar performing methods, as well as in the manual
traditional songs presented by local creative performers of the Surkhan oasis, unique performing
methods related to the twentieth century.
The textbook on the traditional performance of songs reflects the knowledge system for
teaching bachelors to sing songs. The manual provides examples of the tasks assigned to each
student, on the performance of songs, on methodological instructions, and also presents beautiful
works to be studied. The works included in the manual are selected taking into account the
abilities, knowledge, voice, educational and other qualities of student singers.
Key words: traditional performance, creative activity, singers, performing methods,
national instruments, music, folk songs.
Taqrizchillar: A.To‗raqulov – Termiz davlat universiteti San‘atshunoslik fakulteti

dekani, PhD.
M.Otajonov – O‗zbekiston davlat konservatoriyasi dotsenti, O‗zbekiston

bastakorlar uyushmasi a‘zosi, kompozitor.
Nota muharriri: O.Xakimov – Termiz davlat universiteti San‘atshunoslik fakulteti

Musiqa ta‘limi kafedrasi o‗qituvchisi
3
Kirish
Musiqa san‘ati ijrochiligida an‘anaviy xonandalik boshqa yo‗nalishlarga

nisbatan keng qamrovli, ehtiroslarga boy, yetakchilik xususiyatiga ega
yo‗nalishdir. Musiqaning mukammalligi, sehri, zabardastligi hamda ifodaviyligi
xonanda talqinida to‗laqonli ifodalanishi muqarrar. Shu bilan birga inson ovozi
jamiki sozlarning asosidir. Tarixda nimaiki yaratilgan bo‗lsa, kashf etilgan bo‗lsa,
musiqiy cholg‗ular namunasida bo‗lsa, unga, albatta, inson ovozi ibrat bo‗lgan.
Shu bois, inson ovozining imkoniyatlari, sir-u sinoatlari, turli mezonlariyu behisob
jozibalari bashariyatni hayratga soladi. Bu asrorlarni idroklash uchun kashfiyotlar,
turli urinishlar, ilmiy va ommabop tadqiqotlar olib borilgan. Bu jarayon
zamonamizda ham o‗z oqimida davom etib, turli yo‗nalishlarda izlanishlar olib
borilayotganligi quvonarlidir.
O‗zbek musiqa san‘atida an‘anaviy xonandalik sohasining bir qator turlari
mavjud. Ular milliy an‘anaviy ijro uslublaridan toki vokal ijrochiligi
andozalaridagi eng mumtoz talqinlar bilan xarakterlanadi. Chunonchi, bunday ijro
uslublarining butun bir tarkibiy tizimi hamda an‘analarini o‗zida mujassam
etganki, har biri o‗z o‗rnida ahamiyatli va muhimdir. Asosiy mezon esa sof ovoz,
jozibali, mukammal talqin, keng diapazon, shunga xos ko‗lam va mahoratda o‗z
ifodasini topadi. Bunga erishish uchun esa saboq, ilm, bilim, sabot hamda o‗quv
lozimdir.
Qo‗shiq insonning doimiy hamrohi, ovunchog‗i va madadkoridir. Qo‗shiq
va musiqaning betimsol ruhiy quvvati odamzodni hayotga va ezgulikka chorlab
kelgan. Soz chalinganda inson tanasidagi jon junbushga kelgani, goh qo‗l, goh
oyoq, goh tana harakatlarida yuz, ko‗z ifodasida va ayniqsa ovozda o‗z aksini
topadi. Bundan xulosa shuki, odamzod ma‘lum bir e‘tiqodni, muqaddas g‗oyalarni
o‗ziga, o‗zgalarga qudratli so‗z, go‗zal ohang orqali singdirgan va undan
ta‘sirlangan. Xalq orasida: ―Alloh tomonidan xushsado, go‗zal ovoz ato etilgan
kishi yarim podshohdur‖, degan hikmat bor. Ovozlar insonning jismoniy
tuzilishiga ham bog‗liq. Masalan, og‗zi nisbatan katta, tanglayi keng, burni uzun
4
bo‗lgan xonandalar ovozi o‗ta jarangdor, rang-barang tembrli yuqori pardalarga
bemalol ovozi qiynalmay chiqib tushadigandek qobiliyatga ega bo‗ladi. Bundan
tashqari, bo‗y uzunligi, o‗pkaning kengligi ham yetuk ovoz sohibi bo‗lishda katta
ahamiyatga ega.
Xonandalar uchun tabiiy iqlim sharoiti va ularning jismoniy tuzilishi ham
katta ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun ham xonandalar boshqa mamlakatlarda
gastrol-konsert safarlarida bo‗lsalar, ba‘zi holatlarda ovoz yurmasligi va hatto
bo‗g‗ilib qolishi holatlari ham uchrab turadi. Lekin ba‘zida shunday bo‗ladiki,
boshqa o‗lkalarda ovozi ochilib ketishi, hattoki o‗z vatanida ham ovozi bunchalik
jaranglamaganligi kuzatiladi. Bunday ijrolar, albatta, xonandaning kayfiyati,
yaxshi hordiq chiqarganligi, toza, sof havodan nafas olishi, hatto qanday taom
tanavvul qilishiga ham bog‗liqdir. Xonanda kayfiyatining tushishi ham ijro uchun
salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Sahna ortida ijroga tayyorgarlik ko‗rayotgan xonandaning
kayfiyati ko‗tarinki bo‗lishi shart. Chunki ijro qanday kayfiyatda bo‗lsa bu
eshituvchining kayfiyatiga ham katta ta‘sir ko‗rsatadi. Bu masalaning yana bir
tomoni. Aytaylik xonandaning kayfiyati tushdi, uning shashti, jozibasi yo‗qolishi
bilan birga ovozda allaqanday bo‗g‗ilish, charchoqlik va ko‗zlagan pardalariga
yeta olmasligi ko‗p marta kuzatilgan.
Ushbu o‗quv qo‗llanmada an‘anaviy xonandalik san‘atining sir-u asrorlarini
bilish va asrab tarbiyalash uchun zarur bo‗lgan nazariy hamda amaliy ko‗rsatmalar
o‗ziga xos aksini topgan. Odatda har bir sohaning o‗ziga xos tartib-qoidalari
bo‗ladi. An‘anaviy xonandalik ham bundan mustasno emas. Ovoz talqini
fiziologik, anatomik amaliyotlar bilan bog‗liqdir. Ularni anglash, idroklash va
to‗g‗ri foydalanish an‘anaviy xonandalik san‘atining benuqsonligini ta‘minlab
beradi.
5
O„quv qo„llanmaning dolzarbligi va oliy kasbiy ta‟limdagi o„rni
Ushbu o‗quv qo‗llanma ―An‘anaviy xonandalik‖ fani bo‗yicha beriladigan

bilimlar tizimini o‗zida ifoda etadi. O‗quv qo‗llanma xalq qo‗shiqchiligi bilan
birga an‘anaviy ijrochilik – dostonchilik san‘ati durdonalaridan namunalar
o‗rganadilar.
O‗quv qo‗llanmada ―An‘anaviy xonandalik‖ fani bo‗yicha har bir kurs
talabalari oldida qo‗yiladigan vazifalar, ular egallashi mumkin bo‗lgan bilimlar:
nola, qochirim va boshqa malakaviy ijrolar bo‗yicha uslubiy yo‗llanmalar
ko‗rsatilgan hamda, o‗rganiladigan asarlarning taxminiy ro‗yxati berilgan.
Qo‗llanmaga kiritilgan asarlar talabalarning ijro, ovoz imkoniyatlariga, kuylash
malakalariga moslab tanlangan. Qo‗llanmadagi laparlar, yallalarga xos o‗zbekona
nola va bezaklarni amalda qo‗llay olish haqida nazariy va amaliy bilimlar berilgan.
Mazkur o‗quv qo‗llanmaning asosiy maqsadi – talabalarning xalq
qo‗shiqchiligiga xos o‗quv malakalarini shakllantirish, ularga xalq qo‗shiqlarini
jamoa bo‗lib va yakka holda kuylay olish hamda maqom guruhlarini tashkil qila
olish psixologiyasi bo‗yicha mukammal bilim berish va jamoaga rahbarlik qila
olish xususiyatlarini singdirishdan iborat.
Ushbu qo‗llanmani o‗zlashtirish orqali talabalar an‘anaviy xonandalikda
guruh va yakka holda kuylashning tabiati, didaktik tamoyillari va boshqa
qonuniyatlarni bilib olishadi, xalq qo‗shiqchiligi va maqom repertuarlari bilan
bevosita tanishish va ularni tanlash bo‗yicha yuksak badiiy didga ega bo‗lishadi.
Shuningdek, jamoada kuylash va ishlash jarayonida inson organizmida yuz
beradigan ruhiy-fiziologik o‗zgarishlarni his qilish va unga ko‗nikma hosil qilish,
maqom qo‗shiqchisiga va maqomchilar dastasi rahbarligiga qo‗yiladigan talablarni
bilish va unga o‗rgana borish kabi ko‗nikmalar hosil qilinadi.
6
Metodik ko„rsatmalar.
An‘anaviy xonandalik fani bo‗lajak bakalavrlar va musiqa o‗qituvchilarni

milliy mutaxassis sifatida shakllantirishda muhim rol o‗ynaydi. Zero, unda jamoa
bilan bevosita ishlash malakalari shakllanadi. An‘anaviy xonandalik darsini
samarali olib borilishini ta‘minlaydigan ayrim ko‗rsatmalar haqida to‗xtalamiz.
 Asarning g‗oyaviy-estetik va tarbiyaviy jihatga ega bo‗lishi.

Tanlangan asarlar talabalarning ovoz diapazoni va musiqiy qobiliyati hamda
saviyasiga mos kelishi;
 Talaba xonandalarning musiqiy qobiliyati va badiiy didini o‗stirishga qo‗l
kelishi;
 Talaba xonandalarning cholg‗uchilar ansambli jo‗rligida kuylay olishi
malakalarini shakllantirishga imkon berish;
 Asarlarni o‗zbekona uslubda, nola va qochirimlar bilan kuylash uchun
qulayligi;
 An‘anaviy xonandachilik va maqomlarni ilmiy-nazariy asoslarini o‗rganish.
 Unli va undosh tovushlarni o‗ziga xos shakllantira olish;
 Nafasni to‗g‗ri olib rejaga solib tejab kuylash;
 Ovozni tebratish va tovlantirish;
 Usullarni xilma-xilligini bilish va usulga tushirib kuylash;
 Nota savodxonligi, nota bilan kuylash;
 She‘rlarni, g‗azallarni tahlil qila olishni bilish zarur.
Talabalarga amaliy mashg„ulotlar bo„yicha ko„rsatma va tavsiyalar
An‘anaviy xonandalik fanidan amaliy mashg‗ulotlarni tashkil qilishda

an‘anaviy uslubda ovoz sozlash mashqlarini ahamiyati nihoyatda kattadir. Ijro
vaqtida milliy bezak va nolalar zamzama, qochirimlardan keng ko‗lamda
foydalanish bu fanning muhim shartlaridan hisoblanadi.
7
An‘anaviy uslubda kuylash malakalarini shakllantirishda an‘anaviy ijro
yo‗lida ovoz sozlash mashqlari o‗tkaziladi. Ijrochi kuylash chog‗ida nafasini tekis,
ravon olib, ashula matnidagi keraksiz bo‗g‗in bo‗linishlariga yo‗l qo‗ymaslik
kerak. So‗zlar to‗liq ijro etilib, she‘rdagi ma‘no to‗liq tugaganidan so‗ng, nafas
olish uchun imkon yaratiladi. Ovoz sozlash mashqlaridan foydalanish vaqtida
mumtoz ashulalardan qisqa-qisqa namunalarni ijro qilish mumkin. ―Segoh‖,
―Chorgoh‖ va boshqa asarlar.
Qo‗llanmada kuylash malakalarini bosqichma-bosqich shakllantirish uchun
sodda asarlardan murakkab asarlarga qarab ijro etish nazarda tutiladi. O‗zbek xalq
ashulalari, bastakorlar ijodi, mumtoz ashula va Shashmaqomdan namunalar. Har
bir ijro qilinadigan asarlarning CD, DVD, MP3 musiqiy disklari mavjud bo‗lib,
talabalar jonli ijro qilish jarayonida asarlarning elektron variantidan foydalanib, har
bir ashuladagi mukammal darajadagi ijrosiga erishish imkoniyatiga ega bo‗ladilar.
Shuningdek, amaliy mashg‗ulotlarda ijro etiladigan asarlarni o‗rganishda,
qo‗llanmani ishlab chiqishda, albatta, til xususiyatlari e‘tiborga olinib, asarlar
kiritilgan.
O‗zbek xalq qo‗shiqlari:
«Tanovar-II» - Muqumiy g‗azali.
«Qoraqosh» - (aytishuv).
«Yali-yali» - A.Navoiy g‗azali, xalq qo‗shig‗i.
«Ililla yor» - xalq she‘ri.
«Qo‗shchinor» - A.Navoiy g‗azali.
«Ulkun jonon» - Muqimiy g‗azali.
«Farg‗onacha jonon-II» - Muqumiy g‗azali.
Bastakorlar asarlari: «Etmasmidim» - K.Jabborov musiqasi, Fuzuliy g‗azali.
«Bu ko‗ngil» - K.Jabborov musiqasi, Lutfiy g‗azali.
«Ne ajab» - O.Nuritdinov musiqasi, Navoiy g‗azali.
«Koshki» - Yu.Rajabiy musiqasi, Navoiy g‗azali.
«Yor mehri» - Yu.Rajabiy musiqasi, Navoiy g‗azali.
«O‗ynasin» - T.Jalilov musiqasi, Uyg‗un she‘ri.
8
«Diyorimsan» - K.Jabborov musiqasi, Habibiy g‗azali.
«Mubtalo bo‗ldim senga» - K.Jabborov musiqasi, Navoiy g‗azali.
«Ey sabo» - D.Zokirov musiqasi, Navoiy g‗azali.
«Qiz qo‗shig‗i» - Yu.Rajabiy musiqasi, H.Olimjon she‘ri.
Maqom sho‗balari: «Talqinchai mustahzodi navo» - Lutfiy g‗azali, Navo
maqomidan.
«Qashqarchai mustahzodi navo» - Furqat g‗azali, Navo maqomidan.
«Soqiynomai mustahzodi navo» - Nishotiy g‗azali, Navo maqomidan.
«Qashqarchai savti kalon» - A.O‗tar g‗azali, Rost maqomidan.
«Soqiynomai savti kalon» - Bobur g‗azali, Rost maqomidan.
«Abdurahmonbegi» - Muqimiy g‗azali.
«Sarahbori dugoh-2 taronasi» - Navoiy g‗azali, Dugoh maqomidan.
«Sarahbori dugoh-3 taronasi» - Navoiy g‗azali, Dugoh maqomidan.
«Dugoh» - maqomidan, «Oromijon» - Bobur g‗azali.
«Nasri bayot» - Nodira g‗azali, Rost maqomidan va boshqalar.
Qo„shiq o„rgatish
Dastlabki mashg‗ulot qo‗shiq kuylovchi o‗qituvchilarning xonandanlik ovozi

va musiqaviy saviyasi va qobiliyatini o‗rganishdan boshlanadi. Har bir
ishtirokchining ijrochilik imkoniyatlari aniqlangach, yakkaxonlar va jamoaviy
kuylovchilar aniq belgilanadi. Asarni rahbar puxta o‗rganib, yaxshi badiiy jihatdan
namunali ijro etib ko‗rsatishi va shu bilan ishtirokchilarni qiziqtirishi, uning janri,
badiiy mazmuni, mahalliy ijro usullari yuzasidan qiziqarli suhbat o‗tkazishi lozim.
Bunda asarning mashhur ijrochilari ijro etgan gramyozuvi va fotosuratlaridan
foydalansa, yanada yaxshi natija beradi. Qo‗shiq aytishdan oldin ovozlarni parda
ohangiga moslab mashq qilish, matnni jumla – satrlarga bo‗lib, ohista o‗rganish
lozim. Agar qo‗shiqda yakkaxonlik qismi bo‗lsa, xor va yakkaxonlar bilan alohida-
alohida ishlab, so‗ng birgalikda qo‗shib ijro ettiriladi. Agar qo‗shiq lapar yoki yalla
janriga mansub bo‗lsa, qo‗shiq puxta o‗rganiladi. Bundan tashqari rahbar har
9
mashg‗ulot vaqtida qo‗shiqchi ishtirokchilarni ashula aytish qoidalariga amal qilish
kerakligini eslatib borishi shart.
Xonandalik bo„yicha talabalar ovozini yo„lga qo„yish
An‘anaviy xonandalik yo‗nalishi talabasi yuqori professional darajada kuylay

olishi uchun quyidagilarga e‘tibor berishi lozim.
1. Nafas olish, tovushni to‗g‗ri shakllantirish;
2. Nafas olish va uni tejamli sarflash;
3. Kuylayotgan paytda qomatni to‗g‗ri tutish;
4. Yelkalarni ko‗tarmasdan, shovqinsiz, erkin va chuqurroq nafas olishga
harakat qilish;
5. Kuylayotgan vaqtda og‗izni erkin ochib, so‗zlarni aniq va burro talaffuz
qilish;
6. Sof, tiniq va jozibali kuylash;
7. Barcha registrlarda yuqori ovoz hosil qilib kuylay olish;
8. Turlicha ovoz sadolari bilan kuylay olish, nafisa ovoz afzalliklaridan
foydalanish;
9. Ovoz tayanchini hosil qilish;
10. Nafasni qovurg‗ani pastida, qoringa olish, shovqinsiz va uni tejamli
sarflash;
11. Kuylashda ovoz dinamikasini hosil qila olish, musiqa asari jumlalarini
badiiy ijro etishda undan unumli foydalanish;
12. Legato va Stakkatoda kuylash;
13. Ansambl jo‗rligida va yakka xonanda sifatida kuylash;
14. O‗zi chalib kuylashga o‗rganish;
Har bir o‗qituvchi o‗z talabasi bilan tanishib, uning oilaviy sharoitini, kelib
chiqishi, sog‗ligi, qobiliyati, dunyoqarashi bilan qiziqishi lozim. Talabaning
musiqiy qobiliyati, ya‘ni ijro etish, yod olish, sanoq va qanday boshlang‗ich ovoz
sohibi ekanligini aniqlash lozim.
10
Talaba birinchi navbatda ovoz apparati gigiyenasi bilan tanishib oladi.
O‗qituvchi har bir talaba uchun alohida ish reja tuzadi va shu asosida ish olib
boradi.
Ustoz ta‘limini olmagan ko‗pchilik talabalar o‗zbek milliy ashulachilik
yo‗llariga xos bo‗lgan binnigi, guligi, ishkamidan birida kuylab kelganliklarini
inobatga olish darkor.
Ovoz mashqlari.
1. Nafas olish va uni chiqarish mashqlari;
2. Talaffuz artikulyatsiyasi (i, a, o, m, t, pi, zi, to, tu), diksiya (so‗zlarni dona-
dona, burroligi) uchun mashqlar;
3. Ashula, qo‗shiq so‗zlari ustida ishlash;
4. Ovozni o‗stirish. Ovoz diapazonini kengaytirish uchun mashqlar;
5. Ovoz paychalarini qizdirish va qo‗shiq aytish uchun tayyorgarlik mashqlari;
6. Nafas olish va uni tutib turish mashqlari;
7. Ovozni toblash, yuqori pardalarda ovozni tutib turish mashqlari;
Xonanda ovozini aytishga tayyorlash.
Ma‘lumki, har bir mashg‗ulot xonandaning ovozlarini qo‗shiq aytishga
tayyorlash va ohang eshitish qobiliyatlarini ko‗zda tutuvchi mashqlarni bajarishdan
boshlanadi.
Bu mashqlar 10-15 daqiqa va undan ko‗proq davom etadi. Ovozni to‗g‗ri hosil
qilishga, to‗g‗ri nafas olishga, yaxshi ansambl va jarangdorlikka erishiladi.
Xonandalarni qo‗shiq aytishga tayyorlashning to‗g‗ri uslublari mavjud.
1. Mashqlarni butun guruh yoki alohida ovoz turlari bo‗yicha kichik guruhlar
bilan ishlash;
2. Ma‘lum unli tovushlar, bo‗g‗inlar va so‗zlar yordamida ish olib borish;
3. Turli tovush yo‗nalishlarida, legato, stakkato, markato, nonlegato uslubida
ish olib borish;
4. Turli dinamik tovush kuchi, sur‘at uslubida ish olib borish;
5. Ayrim xalq qo‗shiqlari bo‗laklaridan foydalanib ijro qilish;
6. Diapazonning ma‘lum qismida, ma‘lum registrda kengaytirib ish olib borish.
11
Ovozni kuylashga tayyorlash mashqlari oddiydan murakkabga bo‗lgan tartibda
olib boriladi.
1. Do, Dye, Di, Do, Du – 1 parda oralig‗ida;
2. Mi-i-i-ya – 3 parda oralig‗ida, yarim tondan yuqoriga va pastga;
3. Lya-re-lya;
4. Mi-i-i-i-i-i-i-i-i-i-i-i-i-ya.
Bastakorlik san‟ati xususiyatlari.
1. An‘anaviy musiqiy merosimizdan foydalanib asarlar yozish.

2. Tayyor kuyga so‗z qo‗yish.
3.Og‗zaki nutqqa murojaat qilib asar yozish.
4. Har xil janrlarni uyg‗unlashtirib asarlar yozish.
5. Qardosh xalqlar ohangini o‗zbekona uslubga moslashtirib
asar yozish.
Yakka tartibda qo„shiq aytish mashg„ulotlarini o„tkazish usullari.
Har bir kasb o‗ziga xos qobilyat, aqliy imkoniyat, iste‘dod talab qilgani
singari, qo‗shiqchi pedagog ham o‗z kasbiga bog‗liq bir qator talablarga javob
berishi lozim.
Shuning uchun qo‗shiqchi pedagog ashula aytishni bilishdan tashqari,
albatta, boshqa vazifalarni ham bajarishi zarur bo‗ladi. U har bir ovozni alohida-
alohida bilishi, ularni ovoz tashkil etishdagi o‗rnini anglashi lozim. Shu bilan birga
pedagog ularning tabiati va yo‗nalishini aniqlashi, o‗z navbatida ovozni
shakllantirib, talabalarni individual va organlariga mos qo‗shiq ijro etishini
ta‘minlash kerak bo‗ladi.
O‗qituvchi talabaga ovozni juda ehtiyot qilib, uni zo‗riqtirmasdan ijro
etishni tushuntirishi va uning ovoziga mos qo‗shiqlar tanlay bilishi kerak. Shu
bilan birga pedagogning o‗zi yaxshi qo‗shiq aytadigan, musiqachi va o‗tkir didli
12
iste‘dod egasi bo‗lishi kerak. U diqqat bilan kuzatuvchi va sezgir bo‗lib,
talabalarning qalbini, ularning ichki kechinmalarini tushuna bilishi lozim. Bu esa
musiqa o‗qituvchisi shogirdining tabiiy qobiliyatini, ovozini va intelektual
rivojlanishi o‗z fikrlariga ega bo‗lishiga yordam beradi. Chiroyli ovozga ega,
ammo, qo‗shiq mazmunini o‗zi tushunmay ijro etadigan xonandalardan aqilli,
o‗rtacha ovozga ega bo‗lgan qo‗shiqchilar baland turadi. Afsuski, tez-tez uchrab
turadigan holatlardan biri shuki, pedagog sifatida qo‗shiqni ijro etuvchi tanlashadi
va u bir necha darsdan so‗ng ariya aytishga o‗tadi. Ashula o‗qituvchisi bo‗lish
uchun, faqat ashulachi bo‗lish yetarli emas. Shuning uchun Steoran de Madlen
o‗zining ―Ashula aytishning to‗la nazariyasi‖ nomli kitobida yozishicha,
shogirdiga rahbarlik qila oladigan, uning ovoziga mos pedagog bo‗lishi kerak.
Masalan: tenor ovozli o‗qituvchi tenor ovozli talabaga rahbarlik qilishi kerak.
13
JO‗ROVOZLIK
14
Dars davomida “shashmaqomdan” namunalar tinglab borish.
Buzruk maqomi
I-II-III-IV-V-VI taronalar
Talqini uzzol
Tarona
Nasrulloi, I-II-III taronalar
Ufari uzzol
O‗zbek klassik cholg‗u va ashulalari
Ushshoq. Yu.Rajabiy ijro etgan

Sayqal. Maqom ansambli
Bayot I. Yu.Rajabiy ijro etgan.
Dugoh Xusayniy
I-II-III-IV-V-VI-VII
(II-III-IV taronalar)
V-qashqarcha
VI- soqiynoma
VII- ufor
Mo‗g‗ulchai buzruk
Talqinchai mo‗g‗ulchayi buzruk
Qashqarchai mo‗g‗ulchayi buzruk
Soqiynomai mo‗g‗ulchayi buzruk
Ufari mo‗g‗ulchai buzruk
Savti sarvinoz
Talqinchai savti sarvinoz
Qashqarchai savti sarvinoz
Soqiynomai savti sarvinoz
Ufari savti sarvinoz
Navo maqomi
Muhammasi bayot
Sarahbori navo I-II taronasi
Talqini bayot tarona,
Nasri bayot, tarona
Orazi navo I-II-III taronalari
Husayniy navo, ufori bayot
Chapandozi savti navo
Talqinchai savti navo
Qashqarchai savti navo
15
Soqiynomai savti navo
Ufari savti navo
Mo‗g‗ulchai navo
Talqinchai mo‗g‗ilchai navo
Qashqarchai mo‗g‗ilchai navo
Soqiynomai mo‗g‗ilchai navo
Ufari mo‗g‗ilchai navo
Chapandozi bayoti
Mustazodi bayoti
Rost maqomi
Sarahbori rost
Talqini ushshoq
Tarona
Nasri ushshoq
Tarona
Navro‗zi sabo
Talqinchai navro‗zi sabo
Ufari ushshoq
Savti ushshoq
Talqinchai ushshoq
Qashqarchai ushshoq
Soqiynoma savti ushshoq
Ufari savti ushshoq
Savti kalon
Talqinchai savti kalon
Qashqarchai savti kalon
Soqiynomai savti kalon
Ufari savti kalon
Shaxnozi gulyor
Chapandozi gulyor, ushshoq,
Qashqarchai ushshoq
Dugoh maqomi
Sarahbori dugoh
Talqini chorgoh
Nasri chorgoh
I-II taronalar
Ufari chorgoh
Savti chorgoh
16
Mo‗g‗ulchai dugoh
Qalandari dugoh
Samandari dugoh
Sarahbori oromijon
Oromijon
Ufari oromijon
Chorgoh I,II,III, (Savt)
IV (Qashqarcha)
V (Og‗ir Ufar)
Bayot I,II,III,IV,V
Bayot Sheroziy I,II,III,IV,V
Segoh maqomi
Sarahbori segoh
Talqini segoh
Segoh
Tarona
Nasri segoh
Tarona
Navro‗zi xoro I-II-III taronalar
Navro‗zi ajam
Tarona
Ufari navro‗zi xoro
Mo‗g‗ulchai segoh
Nimcho‗poni
Guluzorim
Girya I-II
Firg‗on I-II
Iroq maqomi
Sarahbori iroq
I-II-III-IV-V taronalar
Muhayari iroq
I-II-III taronalar
Chambari iroq
Ansamblda cholg‗uchilar tomonidan ijro etiladigan musiqiy asarlarning
taxminiy ro‗yxati:
Kuylar:
1. ―Ko‗ngil taronasi‖ – Sh.Mirzayev musiqasi.
2. ―Norgul raqsi‖ – M.Norqulov musiqasi.
17
3. ―Go‗zal‖ – N.Qulabdullayev musiqasi.
4. ―Navro‗zi ajam‖ – O‗zbek xalq musiqasi.
5. ―Dilxiroj‖ – Xalq kuyi.
6. ―Shahlo‖ – R.Tursunov musiqasi.
7. ―Ko‗rmadim‖ – D.Zokirov musiqasi.
8. ―Bahor valsi‖ – M.Mirzayev musiqasi.
9. ―Norim- Norim‖ – Xorazm xalq kuyi.
10.―Andijon polkasi‖ – xalq kuyi.
11.―Munojot‖ – xalq kuyi.
12.―Orom‖ –S.Yo‗ldoshev musiqasi.
13.―Savti munojat‖ – xalq kuyi.
14.―Tamanno‖ – M.Murtazoyev musiqasi.
15.―Otmagay tong‖ – M.Murtazoyev musiqasi.
16.―Xurram‖ – A.Boboxonov musiqasi.
17.―Dildor II‖ – M.Mirzayev musiqasi.
18.―Raqqosasidan‖ – R.Tursunov musiqasi.
An‘anaviy xonandalar uchun asarlarning taxminiy ro‗yxati:

Qo‗shiqlar guruhlar uchun:
1. ―O‗zbekistonim‖ – N.Qulabdullayev musiqasi, A.Po‗lat she‘ri

2. ―Chorgoh- II‖ – Furqat g‗azali, xalq kuyi
3. ―Sovg‗a‖ – xalq qo‗shig‗i
4. ―Fabrika‖ – Yu. Rajabiy musiqasi, xalq kuyi
5. ―Do‗ppi tikdim‖ – xalq kuyi va so‗zi
6. ―Chamannoringdan‖ – xalq kuyi va so‗zi
7. ―Devonamen‖ – Muqimiy g‗azali, J.Sultonov musiqasi
8. ―Dugoh‖ – S.Abdulla she‘ri, xalq kuyi
9. ―Soqiynomai savti kalon‖ – Bobur g‗azali, xalq kuyi
10.―Qashqarchai ushshoq‖ – Nozima g‗azali, xalq kuyi
11.―O‗zbekiston‖ – Sh.Rahmatullayev she‘ri, T. Safarov musiqasi
12.―Ey sarvi ravon‖ – Nodira g‗azali, S.Kalonov musiqasi
13.―Yalla-la‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi
14.―Mehnat ahli‖ – M.Mirzayev musiqasi, A.Po‗lat she‘ri
Laparlar:
1. ―Omonyor‖ – xalq kuyi va so‗zi
2. ―Illila yorim uyg‗onsin‖ – xalq kuyi va so‗zi
3. ―Suvchi yigit‖ – xalq kuyi va so‗zi
4. ―Cholxo‗rozim‖ – Xorazm xalq qo‗shig‗i
5. ―Guldiyorim‖ – M.Burhonov musiqasi, E.Vohidov she‘ri
18
6. ―E, voy sanam‖ – xalq kuyi va so‗zi
7. ―Olmacha anoq‖ – xalq kuyi va so‗zi
8. ―Yallola‖ – xalq termalaridan
Yakkaxon qo‗shiqlar uchun:
1.―Soqiynomai bayot‖ – Nodira g‗azali, xalq kuyi
2.―Onajon‖ –X.Yahyoyev she‘ri, xalq kuyi
3.―Mehnat qo‗shig‗i‖ – N.Norxo‗jayev musiqasi, M.Zaynitdinov she‘ri
4.―Yovvoyi tanovar‖ – xalq kuyi va so‗zi
5.―Bayot - I‖ – Fuzuliy g‗azali, xalq kuyi
6.―Bayot - II‖ – Nodira g‗azali, xalq kuyi
7.―Hay- hay‖ – N.Qulabdullayev musiqasi, S. Zunnunova she‘ri
8.―Dilkash dutorim‖ – Z. Obidov she‘ri, S. Kalonov musiqasi
9.―Bahor keldimu‖ – Sh.Raxmatullayev she‘ri, A. Tursunov musiqasi
10.―Bir kelib ket‖ – Furqat g‗azali, A.Tursunov musiqasi
11.―Zamonlarim bor‖ – B.Yoriyev she‘ri, A.Tursunov musiqasi
12.―Tabrik‖ – B.Isroilov she‘ri, A.Tursunov musiqasi
13.―Qo‗shchinor‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi
14.―To‗lqin‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi
15.―O‗lkam‖ – H.Rahim musiqasi, E.Vohidov she‘ri
Navro‗z haqidagi xalq ashulalari:
1. Jarchilar qo‗shig‗i
2. Navro‗z qo‗shig‗i
3. Sust xotin
4. Lola sayli (lolajon)
5. Hey lola
6. Hayinchak qo‗shig‗i
7. Sumalak sayli qo‗shig‗i
8. Muborakbod
9. Mayda-mayda
10.Do‗mbira chalib
11.Yali-yali
Mustaqillik bayrami haqida qo‗shiqlari:
1. ―O‗zbekiston‖ – N.Qulabdullaev musiqa, A.Po‗lat she‘ri
2. ―O‗zbekistonim mening‖ –Sh. Raxmatullayev she‘ri,
A.Tursunov musiqasi
3. ―O‗zbekistonim‖ – M.Sheroziy she‘ri va musiqasi
4. ―O‗z elim, o‗z yurtim O‗zbekistonim‖ – Ismoil va Isroil
Vahobovlar musiqasi, she‘ri
Raqslar uchun taxminiy asarlar ro‗yxati:
19
1. ―Shodiyona‖ – O‗zbek xalq musiqasi
2. ―Cho‗pon raqsi‖ – xalq kuyi
3. ―Buxorocha raqs‖ – xalq kuyi
4. ―Dilxiroj‖ – xalq kuyi
5. ―Intizor etma‖ – M.Mirzayev musiqasi
6. ―Savti munojot‖ – xalq kuyi
7. ―Tanovar‖ – O‗zbek xalq kuyi
8. ―Lazgi‖ – Xorazm xalq kuyi
9. ―Orazibon‖ – Xorazm xalq kuyi
10.―G‗ayratli qiz‖ – o‗zbek xalq kuyi
11.―Paxta raqsi‖ – xalq kuyi
12.―Ko‗ngil taronasi‖ – Sh.Mirzayev musiqasi
13. ―Bahor valsi‖ – M.Mirzayev musiqasi
14. ―Farg‗ona ruboyisi‖ – o‗zbek xalq musiqasi
15. ―Navro‗zi ajam‖ – o‗zbek xalq musiqasi
16.―Jonon‖ – M.Mirzayev musiqasi
17. ―To‗yona‖ – F.Sodiqov musiqasi
18. ―Shodlik‖ – Yu.Rajabiy musiqasi
19. ―Tamanno‖ – M.Murtazoyev musiqasi
Mazkur kuy va qo‗shiqlarni audio yozuvlar orqali tinglab o‗rganiladi.

Musiqiy asarlardan tuzilgan namunaviy dastur
I kurs
I yarim yillik ish rejasi
1. ―Ul parivash‖ – Muqumiy g‗azali, xalq kuyi.

2. ―Tanovar‖ I-II-III – Muqumiy g‗azali, xalq kuyi.
3. ―Farg‗ona tong otguncha‖ – Haziniy g‗azali, M.Murtazoyev musiqasi.
4. ―Saodat bu‖ – V.Sa‘dulla she‘ri, R.Tursunov musiqasi.
5. ―Qoshlari qalamlar‖ – T.To‗la she‘ri, xalq kuyi.
6. ―Muborak to‗y‖ – K.Otaniyozov so‗zi va musiqasi.
7. ―Yor istab‖ – Furqat g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
8. ―Mustahzod‖ – Chokar g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
9. ―Bir kelib ket‖ – Furqat g‗azali, A.Tursunov musiqasi.
10. ―Barno yigit‖ – S.Zunnonova she‘ri, F.Sodiqov musiqasi.
11. ―Qashqarchai ushshoq‖ – Nozima g‗azali, xalq kuyi.
12. ―Suvchi yigit‖ – xalq qo‗shig‗i.
II yarim yillik ish rejasi
1. ―O‗rtar‖ – Mashrab g‗azali, H.Jo‗rayev musiqasi.

20
2. ―Fig‗onkim‖ – Furqat g‗azali M.Mirzayev musiqasi.
3. ―Bo‗ylaringga‖ – Maxtumquli g‗azali, Q.Iskandarov musiqasi.
4. ―Ra‘nolanmasun‖ – Nodira g‗azali, Y.Rajabiy musiqasi.
5. ―Soqiynomai bayot‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi.
6. ―Chorgoh II‖ – Furqat g‗azali, xalq kuyi.
7. ―Izlayman‖ – Zavqiy g‗azali, xalq kuyi.
8. ―Unutma‖ – xalq og‗zaki ijodidan, K.Otaniyozov musiqasi.
9. ―Savti suvora‖ – Fuzuliy g‗azali, xalq kuyi.
10. ―Naylayin‖ ―Oshiq G‗arib‖ – dostonidan, K.Otaniyozov musiqasi.
II kurs
1. ―Ey sabo‖ – Navoiy g‗azali, D.Zokirov musiqasi.

2. ―Ayrilmasun‖ – Muqumiy g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
3. ―Yakka bu Farg‗onada‖ – Muqumiy g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
4. ―Farg‗ona ruboyisi‖ – Habibiy va S.Abdulla g‗azali, xalq kuyi.
5. ―So‗lim‖ – Soatiy g‗azali, I.Ikromov musiqasi.
6. ―Mubtalo bo‗ldim senga‖ – Navoiy g‗azali, K.Jabborov musiqasi.
7. ―Yoshlik valsi‖ – U.Abduazimova she‘ri, M.Norqulov musiqasi.
8. ―Kimning yorisan‖ – Xorazm lazgisi, K.Otaniyozov ijrosi.
9. ―Dilxiroj‖ – Fuzuliy g‗azali, xalq kuyi.
10. ―Sallamno‖ – Ogahiy g‗azali, xalq kuyi.
1. ―Dugonalar‖ – Sh.Rashidov she‘ri, S.Yudakov musiqasi.

2. ―Yo‗llarim‖ – Sh.Rashidov she‘ri, M.Ashrafiy musiqasi.
3. ―Na qildim‖ – Huvaydo g‗azali, M.Bahodirov musiqasi.
4. ―Onam‖ – Mashrab g‗azali, A.Dadayev musiqasi.
5. ―Farzandim‖ – Y.Mirzo she‘ri, R.Mamadaliyev musiqasi.
6. ―Sochining savdosi‖ – Bobur g‗azali, F.Umarov musiqasi.
7. ―Onam derman‖ – Y.Mirzo she‘ri, F.Umarov musiqasi.
8. ―Ustozlar‖ – P.Mo‗min she‘ri, G‗.Ro‗ziboyev musiqasi.
9. ―O‗zbekistonim‖ – A.Po‗lat she‘ri, N.Qulabdullayev musiqasi.
10. ―Roziman‖ – A.Po‗lat she‘ri, N.Qulabdullayev musiqasi.
III kurs
1. ―Feruz I‖ – Ogahiy g‗azali, xalq kuyi.

2. ―G‗amzasin sevding ko‗ngil‖ – Fuzuliy g‗azali, R.Tursunov musiqasi.
3. ―Chor zarb‖ – Amiriy g‗azali, xalq kuyi.
4. ―Guluzorim‖ – Navoiy g‗azali, H.A.Rasulov musiqasi.
21
5. ―Qo‗shchinor‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi.
6. ―Toshkent irog‗i‖ – Miskin g‗azali, xalq kuyi.
7. ―Eshvoy‖ – Mashrab g‗azali, Xorazm yo‗nalishida.
8. ―Naylayin‖ – S.Abdulla she‘ri, J.Sultonov musiqasi.
9. ―To‗ylar muborak‖ – Mashrab g‗azali, J.Sultonov musiqasi.
10. ―Samarqand ushshog‗i‖ – Zebiniso g‗azali, H.A.Rasulov musiqasi.
11. ―Qadimgi ushshoq‖ – Furqat g‗azali, xalq kuyi.
12. ―Chapandozi qalandar‖ – Zebiniso g‗azali, H.A.Rasulov musiqasi.
13. ―Ozod qil‖ ―Oshiq G‗arib‖ – dostonidan.
14. ―Otmagay tong‖ – S.Abdulla she‘ri, T.Jalilov musiqasi.

1. ―Ko‗zlaringni yashirma‖ –Nihoniy g‗azali, B.Aliyev musiqasi.
2. ―Qo‗qon ushshog‗i‖ – Y.Saryomiy g‗azali, xalq kuyi.
3. ―Soqiynomai savti kalon‖ – Bobur g‗azali, xalq kuyi.
4. ―Feruz II‖ – Ogahiy g‗azali, xalq kuyi.
5. ―Suvora‖ – Navoiy g‗azaliga Ogahiy muhammasi.
6. ―Segoh‖ – Xurshid g‗azali, xalq kuyi.
7. ―Xorazm segohi‖ – Navoiy g‗azali, xalq kuyi.
8. ―Chorgoh‖ – Furqat g‗azali, xalq kuyi.
9. ―Parvo etib ket‖ – S.Abdulla g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
10. ―Mehnat ahli‖ – A.Po‗lat she‘ri, M.Mirzayev musiqasi.
11. ―Surating‖ – Furqat g‗azali, M.Mirzayev musiqasi.
12. ―Ey dilbari jononim‖ – katta ashula Miskin g‗azali, xalq kuyi.
Ushbu namunaviy dasturdan xonanda talaba yoshlarimiz o‗z iste‘dodi, ovoz

imkoniyatlaridan kelib chiqib, ashulalarni tanlab ijro etishlari mumkin.
Buxoro shashmaqomi
Buxoro – Shashmaqom vatani va ushbu san‘atni rivojlantirgan makon
hisoblanadi. Shashmaqom ushbu ko‗p millatli shahar musiqa madaniyatining eng
yorqin an‘analari va uslublarini o‗zida mujassamlashtirgan.
Biroq, shuni ham ta‘kidlash joizki, Buxoro Shashmaqomi mohiyatini faqat
Buxoro san‘ati bilan cheklash noto‗g‗ri. Eron, Qoshg‗ar, Afg‗oniston, Shimoliy
Hindiston va islom dunyosining boshqa mamlakatlari maqomchilik an‘analari
Shashmaqomning shakllanishiga ta‘sir ko‗rsatgan.
22
Buxoro Shashmaqomi – umumislomiy madaniy maqomchilik andozasining
o‗ziga xos tarmog‗idir. Unda ham umumislomiy, ham mahalliy Buxoro an‘analari
chuqur sintez qilingan.
Maqom nima?
Maqom arabcha ―joy‖, ―o‗rin‖, ―makon‖, musiqa tushunchasida esa cholg‗u

asboblarida tovush hosil etadigan joy, ya‘ni aslida parda ma‘nosini bildiradi.
Maqom muyyan pardadan boshlanadigan lad – tonallikni, hamda ularga mos
keladigan kuy va ashulalar majmuasini ham ifodalaydi. ―G‗iyosul-lug‗at‖
qomusining muallifi G‗iyosiddin o‗tmish olimlarining mulohazalariga tayanib
maqom iborasini quyidagicha ta‘riflaydi: ―maqom – pardai surudro go‗yand‖ -
―Maqom deb kuy va ashulalar pardasiga aytiladi‖. Bu yerda kuy va ashulalar
boshlanadigan parda hamda ular harakat etadigan lad tovushqatorlari hisobga
olingan albatta.
Musiqaga doir eski manbalardan ma‘lumki, maqomlarning tarixiy-nazariy
va amaliy tomonlari bor. Ularning nazariy masalalari IX-XV asrlarda yashab ijod
etgan Kindiy, Farobiy, Xorazmiy, Ibn Sino, Urmaviy, Sheroziy, Marog‗iy, Jomiy
va Husayniy kabi buyuk olimlarning risolalarida chuqur ilmiy asosda sharhlab
23
berilgan. Shuni qayd etish lozimki, musiqa nazariyasida hamma Sharq xalqlarida
ba‘zi tafovutlarni hisobga olmaganda deyarli bir xil mazmunda bo‗lgan. Hatto
maqomlar, sho‗balar nomi ham o‗xshash edi. Lekin, ularning musiqiy mazmuni
har bir xalqning o‗ziga xos bo‗lib, bir-biridan tubdan farq etgan.
O‗tmishdagi musiqiy nazariy risolalarda o‗n ikki maqom (Duvozdah
maqom) majmuasi va unga kirgan 24 sho‗ba va olti ovoza haqida mulohaza
yuritiladi.
Ma‘lumki, Temur davridan boshlab, to XVIII asrgacha yaratilgan musiqa
risolalarida, adabiy, tarixiy va badiiy manbalarda maqomlar ustida ijodiy ish olib
borgan sozanda-bastakorlar, ular yaratgan kuy va ashulalar nomlari keltiriladi,
ularning qaysi maqomga tegishli ekani doira usullari haqida gapiriladi. Musiqa
risolalarida keltirilgan 12 maqomlarning pardalari 6 maqomdagi shakliga deyarli
mos keladi yoki ular juda yaqindir.
XVI-XVII asr olimlaridan Najmiddin Kavkabiy va Darvish Ali Changiy
kabi olimlarning risolalarida Buxoro xonligi davrida joriy etilgan 12 maqom va
ular asosida kuy ashulalar bastalagan san‘atkorlar haqida gapiriladi.
O‗n ikki maqomdagi Shashmaqomga munosabati masalasiga kelsak ulardagi
maqom va sho‗balar nomi ko‗pincha bir xil. Bu esa o‗n ikki maqomdagi ayrim
maqom va sho‗balar 6 maqomga birlashtirilib, yaxlit turkum holiga keltirilganidan
darak beradi. Shashmaqom tarkibida o‗n ikki maqomdagi nomlar uchrashini
hisobga olib, bu yerda o‗n ikki maqom va ularning sho‗balarini sanab o‗tamiz. O‗n
ikki maqom majmuasiga quyidagi maqomlar, ularning ma‘lum ko‗rinishlari –
ovozi va sho‗balari kiradi: Ushshoq, Navo, Busliq, Rost, Husayniy, Hijoziy,
Rovaviy, Zangula, Iroq, Isfahon Zirafkand, Buzruk. Ovozlar: Navro‗z, Salmak,
Gardoniya, Gavasht, Moya, Shahnoz.
O‗n ikki maqomning sho‗balari quyidagicha ataladi: Dugoh, Segoh,
Chorgoh, Panjgoh, Ashiyran, Bayotiy, Navro‗zi Arab, Navro‗zi Xoro, Navro‗zi
Bayotiy, Hisor, Nuxuft, Uzzol, Avj, Nayriz, Mubarka‘, Rakb, Navro‗zi Sabo,
Humoyun, Zovuliy, Isfahonak va Ro‗yi Iroq, Bastai Nigor, Nixovand, Javziy,
Muxayyar.
24
AN‟ANAVIY XONANDALIK SAN‟ATI NAMOYONDALARI
Faxriddin Aslpo„lat o„g„li Umarov
(1926, Qibray) — hofiz,

bastakor, shoir. O‗zbekiston xalq
hofizi. Ilk musiqa saboqlarini
otasidan, so‗ng hofizlik sirlarini Asqar
Ubaydullayev, Akmalxon va Boboxon
So‗fixonovlardan o‗rgangan.
Toshkent konservatoriyasida
ta‘lim olgan (1950-53). O‗zbekiston
radioqo‗mitasi (1946-61), O‗zbek
davlat filarmoniyasi (1961-86)da yakkaxon xonanda bo‗lib ishlagan.
Repertuaridan, asosan, kuylarni o‗zi bastalagan qo‗shiq va ashulalar — "Ishqingda
zor o‗ldim" (Noqis g‗azali), "Naylaram" (Xislat), "Jamoling", "Sochining savdosi
tushdi" (Bobur), "Onam derman" (Yo.Mirzo), "Qaydasan" (Mashrab), "O‗zbegim"
(E.Vohidov), "Ey, muhabbat" (P.Mo‗min), "Umr o‗tmoqda" (T.Sulaymon),
shuningdek, mumtoz ("Chorgoh", "Bayot" kabi) va zamonaviy bastakorlar
ashulalari ("Munojot", "Sodirxon Ushshog‗i" va boshqalar) o‗rin olgan. Ijrolari
O‗zbekiston radiosi fonojamg‗armasiga, 20 dan ortiq gramplastinkaga yozilgan.
 Falak, Onam derman, Ey muhabbat, Yona-yona keldim, O‗n sakkizga

kirmagan kim bor, Umr o‗tmoqda, Mo‗minga shifo, Farzandim, Iltimosga
kuning qolmasin, Jamoling, Xalqim va boshqalar.
25
Berta Davidova — o‗zbek
mumtoz qo‗shiq san‘atining
taniqli namoyondasi, noyob
ovoz sohibasi, O‗zbekiston
xalq artisti.
Berta Davidova
1922-yil Marg‗ilonda tavallud
topgan. 1935-1938 yillar
Toshkent tibbiyot
texnikumida o‗qigan. Uning
ijodi 1943-yil O‗zbekiston
Davlat radio qo‗mitasi xor
jamoasida solistlikdan
boshlangan. Bu davr mobaynida o‗zining yuqori ijrochilik mahorati bilan u
muxlislari orasida taniladi va mamlakatimizning taniqli artistlari sirasidan muhim
o‗rin egallaydi. Milliy qadriyatimizning bebaho qo‗shiqlari bo‗lmish
―Shoshmaqom‖, shuningdek, ―Munojot‖, ―Fig‗on‖, ―Sarahbori oromijon‖,
―Samarqand ushshog‗i‖, ―Dugoh‖, ―Bayot-1‖ kabi mumtoz qo‗shiqlar uning
ijrosida xalqimizning nodir musiqa xazinasiga aylangan.
Berta Davidova umri davomida nafaqat yuqori malakali ijrochi, balki milliy
san‘atimizning fidokor targ‗ibotchisi ham bo‗lgan. Berta Davidova ko‗p yillar
mobaynida u respublika radiosi huzuridagi maqomchilar ansamblida va
O‗zbekiston Davlat konservatoriyasining an‘anaviy ijro mahorati kafedrasida
samarali ishlaydi.
Berta Davidova madaniyatimiz va san‘atimiz rivojiga ulkan hissa qo‗shgan,
uning jamoat va madaniyat hayoti oldidagi xizmatlari yuqori baholanib,
―O‗zbekiston xalq artisti‖ sharafli unvoni va ―El-yurt hurmati‖ ordeni bilan
taqdirlangan.
2007-yil 11-avgust kuni vafot etgan. Toshkentdagi Buxoro-nasroniylar
markaziy xiyoboniga (Allon dahasi) dafn etilgan.
26
Kommuna Ismoilova 1927-
yil Xiva yaqinida o‗qituvchi
oilasida tug‗ilgan. Asl ismi
Ullibibi. Uning san‘atkor
bo‗lib yetishishida ota-
onasidan eshitgan xalq
qo‗shiqlari, raqqosalarning
raqslari turtki bo‗ldi. Ilk bora
13 yoshida ―Farhod va
Shirin‖ spektaklining
ommaviy sahnasida chiqdi.
Urush yillarida Gavhar
Rahimova, Faxriddin Sodiqov
rahbarligida tashkil topgan konsert ansambli Urganchga kelganda, Kommuna ular
bilan tanishib, ansambl tarkibiga qo‗shiladi. 1943-yil 14 yoshida Toshkentga
keladi.
Kommuna Ismoilovaning ovozi soprano tipida bo‗lib, yuqori registrdagi
uchinchi oktavaning re-re-diez notasigacha yetadi. Xonanda ovozini ustalik bilan
ishlata olgan, ashulachilik an‘analariga xos qochirimlar, nolalardan mohirona
foydalana olgan. Uning ―Go‗ro‗g‗li‖ dostoni ―Ravshan‖ qismidagi ―Bolama
o‗xshaydi ovozing sani...‖ qo‗shig‗i hali-hanuz ahamiyatini yo‗qotmagan.
Shuningdek, ―Shashmaqom‖dek bebaho durdonani ham ijro etgan.
Yaqin kungacha Komunna Ismoilova Gliyer nomidagi Respublika
ixtisoslashtirilgan musiqa akademik litseyida dars bergan.
27
Barno Is‟hoqova
(1927-2001)
O‗zbek va tojik musiqa

san‘atining mashhur
namoyondalaridan biri,
Buxoro shashmaqomining
yetuk, mohir, takrorlanmas
ijrochisi, bilimdoni.
Buxoro shahmaqomidan
Sarahbori buzruk,
Nasrulloyi, Buxoro irog‗i,
Beboqcha, Munojot, Jonona kabi yuzlab o‗zbek va tojik bastakorlarining asarlarini
mohirona ijro etgan va O‗zteleradiosi oltin fondida saqlanmoqda.
Barno Is‘hoqova 1927-yil 12-mayda Toshkent shahrida tug‗ilgan.
Keyinchalik u Tojikiston respublikasining poytaxti Dushanbega ko‗chib o‗tdi va
o‗z faoliyatini qo‗shiqchi sifatida boshladi. Barno Is‘hoqova O‗rta Osiyo va
Tojikiston tarixidagi an‘anaviy mumtoz qo‗shiq (Shashmaqom) ijrochilaridan biri
bo‗lgan. Xonandaning repertuariga tojik, o‗zbek va rus tillaridagi, shuningdek, ona
tili yahudiy-tojik tillaridagi qo‗shiqlar kirgan.
Nerio Aminov, Rafael Tolmasov, Shoista Mulladjanova, Hanif Mavlyanov,
Rena Galibova, Ahmad Babakulov va boshqa qo‗shiqchilar singari 1970-1980-
yillarda radio va televideniyeda an‘anaviy mumtoz qo‗shiqlarni ijro etdi. XX
asrning 80-yillarida u ijodiy faoliyatini M.Tursunzoda nomidagi Tojikiston davlat
institutining Sharq musiqasi kafedrasida dars berish bilan davom ettirdi.
U 1992-yilda Isroil davlatiga ko‗chib o‗tdi va 2001-yil 7-sentyabrda Quddus
shahrida vafot etdi.
28
Abdulaziz Imomov
(1939-1992)
Abdulaziz Imomov
o‗ziga xos ijrochilik
uslubi, yorqin ijodiy yo‗li
orqali o‗zbek va turkman
ashula hamda kuylarini
ijro etib, O‗zbekistonda
o‗z ijro uslubiga ega
bo‗lgan hofizlardan
biriga aylangandi.
Abdulaziz Imomov
Surxondaro viloyati
Termiz tumani Amudaryo bo‗yidagi Payg‗ambar orolidagi hozirgi Kaptarxona
qishlog‗ida tug‗ilgan.Toshkent davlat konservatoriyasining kompozitorlik
fakultetida o‗qigan.
K.Otaniyozov bilan hozirgi ―Lazgi‖ ansamblida musiqa rahbari bo‗lib
ishlagan. O‗zbekiston xalq artisti K.Otaniyozov boshchiligidagi O‗zbek davlat
filarmoniyasi qoshidagi ―Xorazm‖ ansamblida musiqa rahbari hamda sozanda,
xonanda sifatida faoliyat ko‗rsatgan. Keyinchalik K.Otaniyozov tashkil qilgan
Chorju davlat filarmoniyasida yakkaxon xonanda sifatida bir necha yillar xizmat
qilgan.
Bastakorning: N.Aminjonov she‘ri ―Rad etma‖, Zaliliy she‘ri ―Bari gel‖,
Xalq so‗zi ―Gelsin‖, Xalq so‗zi ―Elpesse‖, Mahtumquli g‗azali ―Go‗zelsen‖, Xalq
so‗zi ―Aybi yo‗q‖, Xalq so‗zi ―Libabima‖, A.Imomov so‗zi va musiqasi ―Ne kerak
Layli‖, ―Do‗stlik‖, ―Barobar‖ va boshqa shu kabi falsafiy ashulalari san‘atsevar
xalqimiz qalbidan mustahkam o‗rin egalladi.
29
Kamoliddin Rahimov
(1943-2015) – xonanda,
O‗zbekiston xalq artisti
(1983). Kamoliddin Rahimov
jarangdor va kuchli ovoz
sohibi bo‗lgan va klassik
yo‗nalishdagi qo‗shiqlari
bilan shuhrat qozongan.
Uning repertuaridan mumtoz
va zamonaviy bastakorlar
ashulalari (―Bayot‖,
―Ushshoq‖, ―Girya‖, ―Ko‗cha bog‗i‖, ―Qalandariy‖, ―Kuygay‖ kabi) hamda
kuylarini o‗zi yaratgan asarlari ( ―Namangan tanovari‖, ―Kul, azizim‖, ―Menga
rahm ayla‖, ―Nargiz‖, ―Kelmaganingda‖, ―Mastona-mastona‖, ―Parvona
qilsangiz‖, ―Ona madhi‖ va boshqalar) o‗rin olgan.
30
Otajon Xudoyshukurov
(1944 – 1994) — xonanda;
O‗zbekiston (1977) va
Qoraqalpog‗iston (1970) xalq
artisti.
Ashula aytishni amakisi
xonanda Y.Olloshukurovdan
o‗rgangan, keyingi ustozlari
K.Otaniyozov, Nazir qori,
J.Bekjonov va boshqa 1963-
yildan Qoraqalpoq davlat
filarmoniyasida yakkaxon
xonanda. Repertuaridan
mumtoz ashulalar ("Feruz I-
II", "Xorazm Segohi", "Bozurgoniy", "Qo‗shchinor", "Guluzorim", "Kurd
Eshvoyi", "Samarqand ushshog‗i", "Toshkent irog‗i" va boshqalar), Xorazm
dostonnoma (qo‗shiq)lari ("Najab o‗g‗lon" dostonidan "Kimni sevar yorisan",
"Bahrom va Gulandom"dan "Ayriliq", "Avazxon"dan "Qalandarim"), kompozitor
va bastakorlar asarlari ("Ko‗zlaring sening", "O‗zbekistonim", "Ra‘no bo‗layin
deb", "Sog‗inib keldim" va boshqalar), shuningdek, turkman, ozarbayjon,
qoraqalpoq, qozoq va qirg‗iz xalq qo‗shiqlari o‗rin olgan. O.Xudoyshukurov
sozanda (torchi) va o‗zi aytadigan ("Mujgonlaring", "Olamda bir", "Birinchi
muhabbatim" kabi 300 dan ortiq) qo‗shiqlarning bastakori sifatida ham tanilgan.
O.Xudoyshukurov jozibali, chiroyli tembrli, keng, barcha pardalarda ravon va
jarangdor ovoz sohibi. Uning qo‗shiqlaridagi ehtiros, shijoat va jo‗shqinlik,
mazmuniy teranlik kabi xislatlar tinglovchilar qalbidan chuqur joy olgan. Hamza
nomidagi O‗zbekiston Davlat mukofoti laureati (1974). 1999-yildan Otajon
Xudoyshukurov nomidagi yosh xonandalarning Respublika tanlovi o‗tkazilmoqda.
Ellikqal‘a va To‗rtko‗ldagi ko‗cha, xiyobon va bog‗larga nomi berilgan
31
Ortiq Otajonov (1947 –
2019) - xonanda, O‗zbekiston
(1991), Turkmaniston va
Qoraqalpogʻiston (1993) xalq
artisti. Urganch musiqa bilim
yurtini (rubob sinfi bo‗yicha,
1967) va Toshkent madaniyat
instituti (1980) ni tugatgan.
Milliy ashulachilik yo‗llarini
K.Otaniyozov. shuningdek,
A.Otajonov, M.Mirzayev,
G.Rahimova, O.Ibrohimov va S.Sobirovlardan o‗rgangan. O‗zbek davlat
filarmoniyasi, "Lazgi" ansamblida xonanda (1968—81), "Lazgi" ansamblining
badiiy rahbari (1982—88). Repertuaridan Xorazm mumtoz ashulalari ("Feruz I, II"
savtlari bilan, "Chapandozi Suvora", "Kajhang Suvora", "Xorazm Dugohi" va
boshqalar), kuyini o‗zi bastalagan asarlar ("Zebolanib kelibsiz", "Ona diyorim",
"Xorazm farzandiman", "Orol dardi", "Seni kulishlaring", "Ibiyay", "Boshqacha"
va boshqalar), shuningdek, afg‗on, turkman, ozarbayjon, rus, arab qo‗shiqlari o‗rin
olgan. Ijrolari 2 gramplastinka, O‗zbekiston radiosi fonotekasiga yozilgan.
O‗zbekiston televideniyesida "Ortiq Otajonov" film-konserti yaratilgan. O‗rta
Osiyo, Yevropa, Amerika, Avstraliya mamlakatlarida gastrolda bo‗lgan. Ortiq
Otajonov 2019-yil 17-may kuni vafot etdi.
32
Sherali Jo„rayev 1947-yil
Asakada tug‗ilgan. U 1972-
yil Toshkent teatr va
rassomlik san‘ati institutini
tugatgan. 1976-yil Mannon
Uyg‗ur nomidagi Toshkent
davlat san‘at institutini
yakunlagan.
Sherali Jo‗rayev
o‗zbek davlat estradasi
(1972-1973), "Shodlik"
ashula va raqs ansambli (1972-1979), Andijon viloyati filarmoniyasi (1979-
1986), O‗zbek davlat filarmoniyasi (1986-1996), "O‗zbeknavo" birlashmasi
(1999-yildan)da yakkaxon xonanda bo‗lgan.
Sherali Jo‗rayev qo‗shiqlari asosini Sharq mumtoz (Alisher Navoiy,
Zahiriddin Muhammad Bobur, Sa‘diy Sheroziy, Hofiz, Mashrab, Ogahiy,
Jaloliddin Rumiy, Jomiy va boshqalar) va zamonaviy (Erkin Vohidov, Abdulla
Oripov va boshqalar) shoirlarning she‘rlari tashkil etadi. Sherali Jo‗rayev
o‗zining uzoq yillik ijodi davomida 600 dan ortiq qo‗shiq yozib, ijro etgan. Uning
eng mashhur qo‗shiqlari orasida "Bahor ayyomi" (Bobur she‘ri), "Birinchi
muhabbatim" (Abdulla Oripov she‘ri), "Inson qasidasi" (Erkin Vohidov she‘ri),
"Karvon", (Usmon Azim she‘ri) "Meni kutgil" (Konstantin Simonov she‘ri),
"Oshiqlar sardori" (Rasul Hamzatov she‘ri), "O‗zbegim" (Erkin Vohidov she‘ri),
"O‗xshamas" (Alisher Navoiy g‗azali) kabi o‗nlab, balki yuzlab qo‗shiqlari bor.
Sherali Jo‗rayev aksar qo‗shiqlarining kuyini o‗zi bastalagan (jumladan,
"Birinchi muhabbatim", "O‗zbegim", "Karvon", "Achchiq haqiqat", "Yaralgan",
"Oshiq bo‗ling" va boshqalar). Ba‘zi qo‗shiqlarining she‘rini ham o‗zi yozgan.
Xususan, "Zamon", "Qarashlarga", "Sohibqiron", "Do‗st bo‗lsang, yonimda tur",
"Qayon ketmoqdasiz'" qo‗shiqlari shular jumlasidandir.
33
Zamira Rajabovna
Suyunova
(1958-yilda tug‗ilgan —
xonanda, O‗zbekiston
xalq artisti (1999).
Toshkent davlat
konservatoriyasini xor
dirijyorligi ixtisosligi
bo‗yicha tugatgan (1981).
O‗zbek ashulachilik
san‘ati sirlarini
G‗. Toshmatov, K. Ismoilova, A. Ismoilovlardan o‗rgangan. Dutorchi qizlar
ansambli repertuari shakllanishida xonanda (1979-yildan), musiqa rahbari (1984-
yildan) va badiiy rahbar (1995—2002) sifatida xizmatlari alohida o‗rin egallaydi.
O‗zbekiston davlat konservatoriyasida o‗qituvchi, dotsent (2004-yildan).
Jarangdor, butun diapazonida tiniq ovozga ega bo‗lib, maqom yo‗llari ("Dugoh
Husayn", "Savti Chorgoh", "Saraxbori Dugoh taronasi" va boshqalar), xalq ashula,
yalla va laparlari ("Yo‗l bo‗lsin", "Yor-yor" va boshqalar), ayniqsa, bastakorlar
asarlari (G‗.Toshmatovning "Baxtimdan", A. Ismoilovning "Oybuloq", "Bilmam,
adashdimmi", "Alla", "Ayol qalbi" va boshqalar)ni nozik did bilan va badiiy
ta‘sirchan talqin etgan. U shirali, mayin ovoz sohibasi. Bastakor sifatida bir qator
("Vatan ishqi", "Alla", "Gul ochilsa", "Ona bo‗lib" va boshqalar) qo‗shiq va
ashulalar yaratgan. Ijrolari O‗zbekiston radiosi fonojamg‗armasiga,
3 grammplastinka, bir necha audiokassetalarga yozilgan. Uning hayoti va ijodiga
bag‗ishlangan telefilm va videofilmlar suratga olingan. Angliya, Fransiya, Ispaniya
va Germaniyada gastrolda bo‗lgan.
34
Badiiy havaskorlik san‘ati to‗garaklarida qatnashib professional san‘atkorlar
darajasiga ko‗tarilgan O‗zbekistonning mashhur ashulachilari
Halima Nosirova Saodat Qobulova
Tamaraxonim Lutfixonim Sarimsoqova
Muhiddin Qoriyoqubov Karim Zokirov
Sattor Yarashev Asqar Ubaydullayev
Nasim Hoshimov Ochilxon Otaxonov
Orifxon Hotamov Soson Benyaminov
Asad Azimov Komuna Ismoilova
Berta Dovidova Komiljon Otaniyozov
Hojixon Boltayev Ustaro‗zimat Jumaniyozov
Jo‗raxon Sultonov Ma‘murjon Uzoqov
Otajon Xudoyshukurov Habiba Oxunova
Sherali Jo‗rayev Ortiq Otajonov
O‗lmas Saidjonov Tojiddin Murodov
Jumanazar Bekjonov Eson Lutfullayev
Rahmatjon Bekjonov Maraim Jalilov
Murodilla Norqulov Abdulaziz Imomov
Surxondaryolik ustoz san‘atkorlar
Bo‗ri Boqiyev Maqsud Mirkarimov

Abduhalim Egamov Qayum Abdulxayev
Zikir Umarov Halim Umarov
Ashur Narzullayev Ergash Muazzamov
Hasan Samandarov Shokir Mahmudov
Shafoat Rahmatullayev Holiq Xursandov
Majid Muxammadiyev Ali To‗rayev
Abduraim Tursunov Durdi Qosimov
35
36
37
38
39
40
41
42
Do‗stlarim, bir nozanin ishqi bu hol etmish meni,
Zulfi savdosi alif qaddimni dol etmish meni.
Lola gul ruhsori hajr ashkimni ol etmish meni,
Bir pari paykar g‗ami oshifta hol etmish meni.
Elga ahvolim demakka gungu lol etmish meni,
Guluzorim voyey, rahm ayla nigorim,
Qo‗yma meni zor yig‗latib nigorim.
Ishq yetkurmish meningdek telbani bu yergakim,

Teshilur ko‗ksim malomat o‗qidin ne yergakim.
Yo‗q majolim, o‗yla holimdin o‗zinga derg‗akim,
Men havoyini netong ko‗rguzsalar bu yergakim.
Egma qoshi fikri andog‗kim, hilol etmish meni,
Qo‗yma meni zor yig‗latib nigorim.
Gohi majnun elga, goh men sog‗ ila teng o‗lmisham,

Hasratingdan lola yanglig‗ dog‗ ila teng o‗lmisham,
Kim, xazon faslidagi yaprog‗ ila teng o‗lmisham,
Yor ko‗yi ishq ichrakim, tuprog‗ ila teng o‗lmisham,
Ishq savdosi bu yanglig‗ poymol etmish meni.
Ko‗rgani keldim sog‗inib nigorim.
43
44
45
46
Sochining savdosi tushdi boshima boshdin yana,
Tiyra bo‗ldi ro‗zgorim ul qaro qoshdin yana.
Do‗stlar men bir parivashga ko‗ngil berdim vale,

Xonumonim nogahon buzilmag‗ay boshdin yana.
Yuz yomonliq ko‗rib ondin telba bo‗lding, ey ko‗ngil,

Yaxshiliqni ko‗z tutarsan ul parivashdin yana
Oyog‗im yetgancha Boburdek ketar erdim netay,

Sochining savdosi tushdi boshima boshdin yana.
Hech uzalmasman ko‗ngil shul qalam qoshdin yana.
47
48
49
50
51
Muborak to‗y muborak, to‗ylaringiz muborak.
Bugun shodmonli kundur to‗ylaringiz muborak.
Barcha xursand to‗y desa, mehmonlar qutlab kelsa,

Boshi yetar osmona shu kunga har kun yetsa.
Cholg‗uchi ol sozingni, shaylagin ovozingni,

To‗yda qilaylik yalla, o‗yinchi qil nozingni.
To‗yga kelar qari-yosh, yigit-qizlar qalam qosh,

Barcha chehra kulganlar do‗stu yaqin va sirdosh.
52
To‗ydir elim bahor-yoz, to‗y beruvchi chavandoz,

Tonnalab guruch damlar o‗n ho‗kizni go‗shti bos.
Komil qiladi tabrik elu xalqim tabarruk,

Tomosholar mo‗l bo‗lsin o‗yin maqomu buzruk.

Muborak to‗y muborak, aytishaylik muborak.
Muborak to‗y muborak, qadamingiz muborak.
53
54
55
56
57
58
59
Ay omoney omon.
Asiram benavoyam bekasam giriftoram, giriftoram omon.
Umrimda gazmaram gulu gulzor sayrina,
Fasli bahor istamaram bulbul bo‗lmasa.
Gulzor sayrini naylaram ahdi dil bo‗lmasa omoney omon.
Oy, g‗ani dog‗lar, g‗ani dog‗lar qorli bo‗lar, qorsiz bo‗lmas,

Yigit boshi omon bo‗lsa, molli bo‗lar, molsiz bo‗lmas, omonay omon
Qaysi falak burjining mehri pur anvorisan,

Qaysi sadaf durjining gavhari shahvorisan.
Qaysi xo‗tan ohusin no payi totorisan,
Qaysi chamanzorning lolayi gulnorisan.
So‗yla manga, ey sanamay, kimni sevar yorisan,
Bo‗y-bo‗y-bo‗y, ola ko‗z bo‗y-bo‗y-bo‗y,
ola ko‗z bo‗y-bo‗y-bo‗y.
Qomatinga bandadur bog‗ aro sarviravon,

La‘li labing rashkidin g‗uncha erur bag‗ri qon.
Chunki chaman sahnida bo‗lsa edi gulnishon,
Nolasin aylar fuzun bulbuli bexonumon
Bo‗y-bo‗y-bo‗y, qora ko‗z bo‗y-bo‗y-bo‗y,
qora ko‗z bo‗y-bo‗y-bo‗y, ola ko‗z bo‗y-bo‗y
Yig‗latur oshiqlaring la‘li labing xandasi,

To‗tiyu shamshod erur sarvi qading bandasi.
Chunki chaman sahnidin axtarib to bandasi,
Ko‗rsam agar orazing bo‗lg‗usi sharmandasi.
60
Bo‗y-bo‗y-bo‗y, ola ko‗z bo‗y-bo‗y-bo‗y,
ola ko‗z gal bari.
Ayshinga shod istaram g‗amg‗a duchor bo‗lmag‗an,

La‘li labing shamig‗a bormu xumor bo‗lmag‗an.
Mehringa dil bastasi zoringa zor bo‗lmag‗an,
Dahr aro yo‗qdir sanga oshiqu zor bo‗lmag‗an.
Bo‗y-bo‗y-bo‗y, ola ko‗z hay-hay-hay,
ola ko‗z gal bari.
Bir kecha aylab manga mehru muhabbat ayon,

Hamroyu yo‗ldosh erur barcha ulusdin nihon.
Kulbayi ehsonima bo‗lsang agar mehmon,
Komili mahzuminga rostini aylab ayon.
Bo‗y-bo‗y-bo‗y, ola ko‗z gal bari hay, ola ko‗z gal bari.
ola ko‗z gal bari hay, ola ko‗z gal bari.
61
62
Nargiz chеhra oromijon, ko‗zlaringni yashirma,
Sеnga bo‗lsin jonim qurbon, ko‗zlaringni yashirma,
Tortinmasdan bеrgil javob, ko‗zlaringni yashirma,
Pok sеvgingni tutib pinhon, ko‗zlaringni yashirma.
Payvasta qosh kiprigi o‗q, sеn mohitob jonona,

Har sohada mеhnat bilan javlon urar mardona,
Sеnga nogoh ko‗zim tushsa malak siymo mastona,
Qalb sеvgingni tutib pinhon, ko‗zlaringni yashirma.
Ijozat bеr birgalikda suraylik davru davron,

Vafo aylab sеvar yorga shakarlab shirin suhan,
Sеnga atab g‗azal yozsam misralar kеlur ravon,
Bo‗lishaylik birga har on, ko‗zlaringni yashirma.
63
64
65
Uzay qandoq qilib ko‗nglim g‗azalxon oshnolardan,
Tilarman suhbatin har kun salom aytib, sabolardan.
Agar bir necha kun qolsam ko‗rinmay men yiroqlarda,
Qulog‗im tinchimas ko‗nglimdagi aksi sadolardan.
Qadrdon do‗stlarim kelgach, o‗yu ko‗nglim bo‗lur obod,
Musaffolik kirur fikrimga hamsuhbat asolardan.
Elim deb his etarman davramizni anjuman etsam,
O‗zing zavq birla quchganday bo‗lurman xush-havolardan.
Bilingay do‗st aro suhbatda kim sun‘iy tabiatlik,
Aziz do‗st mehri ortiqroq bo‗lur mehrigiyolardan.
Istar mehrigiyolik do‗stlaring, Vosit Saodat bu,
Sevib qadriga yet, ortiq bilib sen to‗tiyolardan.
Uzay qandoq qilib ko‗ngil g‗azalxon oshnolardan.
66
67
68
69
Qiz bolaga atlas ko‗ylak yarashmaydimi,
Chamanzorda ra‘no gulga qarashmaydimi,
Yigit baxtin farzand bilan sanashmaydimi,
Farzanding bor dilbanding bor, davlating shudur.
Yurt quvonchi, uy yupanchi savlating shudur.
O‗gil-qizim farzandim, ishq bog‗ida payvandim,
Bog‗lanib band-bandim, sog‗inganda o‗rtandim,
Farzandim-shakar, qandim, Farzandim-asal, qandim.
O‗nta bo‗lsa o‗rni boshqa, umring niholin,

Ota-ona kecha-kunduz o‗ylar iqbolin,
Ardoqlaydi farzandining ko‗rib kamolin,
Farzanding bor-shunqoring bor, bahoring shudur.
Farzanding bor-yodgoring bor shioring shudur.
70
Asl farzand muroddur, yo Nodira, Farhoddir,
O‗gil qizlar qanotdir, Farzand baxt-saodatdir,
Ming tasanno, ming ofarin, mehribon ona,

O‗gil-qizlar kamoloti to‗yga bahona,
Yaxshi farzand o‗stirganni qutlar zamona,
Farzanding bor-umring kechar tinch farog‗atda
Yaxshi farzand yashayversin, chaman hayotda.

O‗gil-qizim farzandim, ishq bog‗ida payvandim,
Bog‗lanib band-bandim, sog‗inganda o‗rtandim,
71
Alla deyman allajona allayo,
Boldan shirin bolajona allayo.
Allalarim ol bo‗lsiney allayo,
Jonim bolam bor bo‗lsiney allayo.
Alla bolam allayo, jonim bolam allayo,

Nuriduydam dildorimey, erka qo‗zim allayo.
Baxmaldan bo‗lsin belbog‗ingey allayo,

Ipak shilvirdan qo‗lbog‗ingey allayo.
Ulg‗ayganda bek bo‗lginey allayo,
72
Oq kigizlardan o‗tovingey allayo.
Ko‗rar ko‗zim allayo, aytar so‗zim allayo,
Nuridiydam dildorimey, erka qo‗zim allayo.
Erka qo‗zim allayo.
73
74
75
Jamoling ko‗rgali keldim, ayo ey mehribon onam,
Mening uchun ado bo‗lg‗an yuragi bag‗ri qon onam.
Xo‗tan dashtiga tushtum ul falakning gardishi birlan,
Eshitgil arzi holimni, men aytay senga, jon onam.
Ajoyib mehribonimsan, mening oromi jonimsan,

Murodu du jahonimsan, behishti jovidon onam.
Meni bu jodu ko‗zluk bu jahon ichra xarob etdi,
Qadi sarvu sanobar, qoshlari misli kamon, onam.
Seni ko‗p intizor etdim firoq o‗tig‗a, ey ka‘bam,

Tavofi Ka‘bayi maqsuda keldim, dilda shon onam.
Iloho, avf qilg‗aysanmu bu Mashrabning gunohini,
Tufayli onayi zorim, g‗aribu notavon onam.
76
ABDURAIM TURSUNOV
Ustoz hofiz, sozanda va bastakor Abduraim Tursunov

1955-yilda Surxondaryo viloyati Tеrmiz shahrida oddiy
ishchi oilasida dunyoga keldi. 1972-yilda o‗rta maktabni
tugatgach Nizomiy nomidagi Toshkеnt davlat pеdagogika
institutining musiqa va ashula fakultеtiga o‗qishga kirdi va
1977-yilda tugatdi.
1983-yili «O‗zbеkiston kuylagay» Rеspublika radiofеstivali qatnashchisi,
shu yili «Kuylang, yosh xonandalar» rеspublika tеlеko‗rsatuvi ishtirokchisi,
1985-yili «Marhabo talantlar» rеspublika tеlеfеstivalida yakkaxon xonanda sifatida
ishtirok etib, o‗z iqtidorini namoyish qildi. Qolavеrsa, uzoq yillar mobaynida
Rеspublika miqyosidagi ―Targ‗ibot poyеzdi‖ tadbirlarida faol ishtirok etib, barcha
viloyatlarda gastrol safarlarida bo‗lgan.
1993-yili Turkiya davlatida o‗tkazilgan butunjahon «Folklor-etnografik
fеstivali»da yakkaxon xonanda sifatida qatnashib, o‗zbеk xalq an‘anaviy san‘atini
butun jahonga namoyish etdi.
Uning 3 ta qo‗shig‗i Rеspublika radiosi oltin fondida, 30 dan ortig‗i esa
viloyat radiofonotеkasida saqlanmoqda va muntazam ravishda efirga uzatilib
turadi.
50 ga yaqin ilmiy maqolalar muallifi A.R.Tursunovning 2000-yilda «Badiiy
havaskorlik ansambli» nomli o‗quv qo‗llanmasi chop etilib, musiqa ta‘limi
yo‗nalishi talabalariga o‗quv qo‗llanmasi sifatida tavsiya etilgan.
2000-yilda Anvar Jabborov va Abdunabi Boyqo‗ziеvlarning ham
muallifligida chop etilgan «O‗zbеknavo» (ustozlar, yulduzlar, shogirdlar) kitobida
A.R.Tursunov faoliyati haqida ma‘lumotlar bеrilgan.
Tеrmiz Davlat Univеrsitеti qoshida tashkil etilgan ―Jayhun‖ folklor-
etnografik ansamblining nafaqat viloyatimiz va rеspublikamizda, hatto xorijda ham
o‗zbеk milliy kuy-qo‗shiqlari hamda raqslarini targ‗ib etishda Abduraim
Ramazanovichning hissasi kattadir.
77
Muzaffar Naimovning «Surxondaryo ijodkorlari» (Toshkеnt: ―Yangi asr
avlodi‖, 2010) kitobida A.R.Tursunov yaratgan qo‗shiqlar so‗zi, ijro yo‗li notasi
bilan bеrilgan.
Ko‗p vaqtlar ―Musiqa ta‘limi‖ kafedarasi mudiri lavozimida ishladi va
bugungi kunda Tеrmiz davlat univеrsitеti San‘atshunoslik fakultеti Musiqiy ta'lim
kafеdrasida katta o‗qituvchi lavozimida ishlab kеlmoqda.
Musiqa ta‘limi kafedrasi o‗qituvchilaridan iborat sozandalar ansambli
78
Ustoz va shogird an‘anasi
79
80
81
82
Safar oti kengliklarga chuvla der,
Mayin yellar kokilimdan ushla der,
Qizg‗aldoqlar kel tizzamda uxla der,
Meni yo‗qlab yana bahor keldimu?
Qiz ko‗zgusi bo‗libdi buloq suvidan,

Nay chaqirar olis soylar tubidan,
Ayron tutar yanga zarang kuvidan,
Onajonim osh qilibdi iforli,

Kishnayapti alp akamning tulpori,
Ol kiyibdi go‗zal Surxon qizlari,
Shafoatni yo‗qlab bahor keldimu?
83
84
Sho‗xi barno bu yerga bir kelib ket,
Xudo haqqi nigoro bir kelib ket.
Jamoling sog‗inib devona bo‗ldim,

Erurman zoru shaydo bir kelib ket.
Fido bo‗lsin senga bu jismu jonim,

Na qilsang qilg‗il, ammo bir kelib ket.
Hamisha muntazir Furqat g‗uloming,

Ki bo‗lsin dafi savdo bir kelib ket.
85
86
Ming tasanno ming ofarin,
Siz murabbiy ustozga.
Elu-yurtim tahsin aytur,
Tarixingiz qilsam so‗roq,

Termiziylar so‗nmas chiroq.
Ilm ahli tahsin aytur,
87
Temuriyga sarkardasiz,
Navoiyga sarpardasiz.
Yurtboshimiz tahsin aytur,
Ustozimiz Jo‗raxonlar,
Shogirdlari Ma‘murjonlar,
Kamoliddin, Ortiqjonlar,
Rahmatjonu, Mahmudjonlar.
Barcha san‘at ahliga siz,

San‘at sirin o‗rgatdingiz.
San‘at ahli tahsin aytur,
88
89
Yoshlik, yoshlik qanot ber menga,
Yulduzlarga uchib borayin.
Yoshlik, yoshlik madad ber menga,
Sahrolardan gullar terayin.
Men chorvador, menman paxtakor,

Oq oltinlar undiray cho‗lda.
Ko‗kda oy ham chorlar intizor,
Men quyoshni qo‗ndiray qo‗lga.
Qo‗lga olib men bugun sozim,

Sho‗x qo‗shiqlar kuylab berayin.
Dilginamga ajib his sokin,
Sof ishqimdan so‗ylab berayin.
Yoshlik, yoshlik qanot ber menga,

Yulduzlarga uchib borayin.
Yoshlik, yoshlik madad ber menga,
Sahrolardan gullar terayin.
90
91
Sochingdek beqarorman boyisi sen,
Ko‗zingday badxumorman boyisi sen.
Zamonamdek erursan ahdi yolg‗on,
Zamonda xoru zorman boyisi sen.
Yuzing vasfi hisobsiz hasratida,

Hisobsiz dardga yorman boyisi sen.
To‗lubdur ko‗zlarim yoshiga ko‗ksim,

Ko‗zinga intizorman boyisi sen.
Xabarsizlikda men hattoki sendan,
Xabarsiz bemadorman boyisi sen.
92
XORAZM XALFACHILIK SAN‟ATI
Xorazmda savodxon, gapga chechan, ayni paytda xonandalik qobiliyatiga

ega bo‗lgan zukko ayollarni "xalfa" deb yuritishadi. Ushbu atama arabcha bo‗lib,
"O‗zbek tilining izohli lug‗ati"da shariat aqidalarini yaxshi biluvchi, o‗qimishli
kishi tarzida sharhlangan.
Darhaqiqat, "lug‗at"dagi sharh bilan biz tilga olayotgan xalfalar faoliyati
ma'lum darajada aloqaga egadir. Chunki, bir vaqtlar zardushtiylikning muqaddas
kitobi "Avesto"ni o‗qib, ularni xotin-qizlar davrasida targ‗ib qilgan ayollarni ham
xalfa deb yuritishgan. Biroq, bu o‗qimishli ayollar faqat diniy kitoblarni targ‗ib
qilish bilan kifoyalanmasdan, Navoiy, Fuzuliy kabi buyuk so‗z san'atkorlari
asarlarini, shuningdek, kitobga ko‗chirilgan xalq dostonlarini ham o‗qib, xotin -
qizlar dilini xushnud qilib kelganlar.
Xorazm vohasida ilgaridan beri davom etib kelayotgan an'anaga muvofiq,
to‗ylarda, tashqaridagi erkaklar davrasida baxshilar xizmat qilsa, ichkaridagi xotin-
qizlar davrasida xalfalar xizmat qiladi. Xalfalar bu davrada asosan xalq
dostonlarini o‗qish bilan birga ularni musiqa jo‗rligida maromiga yetkazib, kuylab
ham beradilar.
O‗zbek musiqa madaniyatining ajralmas qismi bo‗lmish xalfachilik san'ati
faqat Xorazmgagina xos bo‗lgan, o‗zida chuqur falsafiy mazmun kasb etib, oddiy
va xalqchil ommaviy san'at turiga aylangan. Sir emas, Xorazm xalfachilik san'ati
va ijod yo‗nalishlari tinglovchini o‗ziga tarannum qiladi. Oldinlari Ojiza davrida
kuylagan xalfa ayollar qo‗shiqlari bugunda yoshlar tomonidan ham ijro qilinib
kelinmoqda.
XVIII-asr va XIX-asr boshlarida Xorazmga Komil Xorazmiy tomonidan
Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridan Xorazmga garmon keltirildi. Uni xalfalar
tezda o‗zlashtirib, soz deb atashgan. Xalfa doirachisi bilan jo‗r ovozlikda kuylagan.
Raqqosasi lapar aytib raqsga tushgan. Xalfachilik san'atining qiziqarli tomoni
shundaki, turli mavzularga bag‗ishlangan qo‗shiqlar ijro qilganlar. Bu qo‗shiqlarni
yaratishda ijro uslubini keyingi avlodlarga meros qilib qoldirishda Ojiza Onabibi
93
Otajonova hamda shogirdi Rohatoy Xo‗janiyozovalar she'riy to‗plam qilib
chiqarganlar. Jumladan, Ojiza Onabibi Otajonovaning «Siz bu gulni qaysi bog‗dan
oldingiz?», «Targuncha» kabi jozibador qo‗shiqlari bilan birgalikda fotiha to‗yida
aytiladigan «Boring, boshlang o‗nglar bo‗lgay to‗yingiz!», kelin bilan kuyovni
qaddi-bo‗yini maqtash-u qudalarni kutib olish «Xurshidi jahon keldi», «Yo‗l
bering qudalar keldi», Rohatoy Xo‗janiyozovaning kelin salomda aytiladigan
«Qadam bosib kelin keldi», beshik to‗yida aytiladigan «Muboraklar bo‗lgay beshik
to‗yingiz», ota hamda onani qadrlash borasidagi qo‗shiqlari bugunda shogirdlari
Zaynabjon Vafoeva, Nodira Bog‗ibekova, Umida Jumaniyozova, Zulfiya
Ortiqovalar tomonidan kuylanib kelinmoqda.
O‗zbek eli milliy qadriyatlarimizning, urf-odatlarimizni qadrlaydigan yurt
desak mubolag‗a bo‗lmaydi. Qadriyatlarimizdan biri bo‗lgan bugungi kunda
an'analarimizni davom qildirayotgan Xorazm xalfalarining davomchilari ko‗payib
kelmoqda. Bizning tilagimiz yana ustoz xalfalarning izini davom qildiradigan
ijodkorlar ko‗payishida tilakdoshmiz.
Xorazmning bordir Xiva qal'asi,

Xivamizning bordir Ichonqal‘asi.
Ichonqal‘ada bordir Xo‗ja minori,
Gurganning galadi yana gurasi.
Galganning galadi yana galasi.
Xorazmda bordir garmoni kizlar,

To‗y qilib chaqirin, xizmat qilsinlar.
Rohatjonga ayting aytsinlar yalla,
Gurganning galadi yana gurasi,
Galganning galadi yana galasi.
Xorazmga mos bo‗lgan xalfalar ijodini tinglagan kishining yana tinglagisi

kelaveradi. Bunday an'analar bugun ham davom etib kelmoqda.
94
Olti xalfa biri To‗ti,
Chellere bitgan suv o‗ti,
Yurakimda bordir o‗ti,
Elga balli olti xalfa.
Olti xalfa biri Bo‗ston,
Otlari olamga doston,
Yurgan yeri bog‗u bo‗ston,
Olti xalfa biri Tursin,

Arvaga sakrab o‗tirsin,
Arvani ko‗chari sinsin,
Olti xalfa biri Fotma,
Uzin bo‗yli o‗zi qatma,
Qizil yuzli, qoshi chatma,
95
Ko‗nglim uza bilmayman ul sho‗xi sitamgardan,
O‗lguncha umidim bor ul lablari shakardan.
A‘lo ko‗rinib ko‗zga ul barcha parilardan,
Ko‗nglingizga malol olmang, o‗lguncha sizni derman.
Arzimga quloq qo‗ygil eshitgil mani dodimni,

Ko‗nglingda bo‗lsa zavqing, ber endi murodimni,
Hammalarni tark etdim qo‗y endi uyotingni,
Shod Vatanning bog‗inda shodlik bilan yurgaymiz,

Qo‗lni qo‗la berishib qizil gullar tergaymiz.
Sendan umid kutadi bu telba g‗arib Ojiz,
96
So‗zla shirin so‗zlaring,
So‗zlardan o‗zga bo‗lsin.
Qora ohu ko‗zlaring,
Ko‗zlardan o‗zga bo‗lsin.
Sening nozik bellaring

Bellardan o‗zga bo‗lsin.
Naylayin o‗t solibdi,
Jumla jahona zulfing.
Sening odob ikroming,

Qizlardan o‗zga bo‗lsin.
Shirin takallum aylab,
Jon qo‗shdi jona zulfing.
97
Qoshni qiyolasizmi,
Gul bersam olasizmi.
Avvalda va‘da berib,
Endi uyalasizmi.
Bolag‗a deyma jonim,
O‗larman beqarorim.
Hovuz bo‗yina gul akdim,

Diydam bilan sug‗ordim.
Man sani yaxshi ko‗rdim,
Gul bahonasida borib,
Bog‗ingizda olicha,
Uyingizda g‗olicha.
98
Siz bilan borishaman,
To quvvatim boricha.
Ketasan o‗ya-hayola,
Tushdi qo‗limnan piyola.
Ikki ko‗ngil bir bo‗lsa,
Qo‗shilishamiz inshollo.
99
Onajonni xotin-qizlar topadi,
U galganda yaxshi so‗zlar aytadi.
Yangi zamon maqsudina etirdi,
Onajondek dilbar jahona galdi,
Xonimlardan avval hurriyat oldi.
Onajonni harna ilm doshinda,

Siyo zulfi o‗rim-o‗rim boshinda.
Saksona girsa ham o‗n besh yoshinda
Labinda xoli bor doridan kichchi,

Izina tushibdi kattadan-kichchi.
So‗zlaganda so‗zi boldan ham suji
Onajonni Nurlavoydan galishi,

Dor galibdi oyoqina kavishi.
Davralarda qah-qah urub gulishi
Boshina giyipdi yapon baxmali,

Aqlimni olibdi labdagi xoli.
Bir go‗rmasam endi tutar xumori
100
Oq yuzli zulfli yorimni,
Husni jamolini go‗ring.
Ikki yuzina chirmashgan,
Zulfi siyosini go‗ring.
Qaddi kamolini go‗rib,

Ko‗nglingiz orom olmasa,
Yaxshi diqqat bilan boqib,
Go‗zzi shahlosini go‗ring.
Mehri giyosini go‗rib,

Sharmi hayosini go‗ring.
Zulfi siyosini go‗rib.

Qaddi kamolini go‗ring.
101
Go‗zzi shahlosini go‗rib.
Mehri giyosini go‗ring.
Sharmi hayosini go‗rib.

Adab ikromini go‗ring.
Yaxshi oyda bo‗ldik duchor,

Oliy himmat baland bosor.
Siz bir sho, man bir xizmatkor,
Qo‗shilinglo korimiza.
Loyiq eding shu o‗v sabo,

Olib galdik toza bog‗a.
102
Eya bo‗lg‗il chor atrofa,
Sozimiza so‗rimiza.
Munda galdik dab g‗am yema,

Ollodan o‗zgni dama.
Bizni hijolata qo‗yma,
Duyun urma bog‗imiza.
Parish shahar bo‗z tarangi,

Martabangi yo‗qdir dangi.
Yetti iqlimning sarangi,
Galdik shogun o‗yimiza.
Qutlug‗ bo‗lg‗ay manzilgohing,

Shu jannatdir sani joying.
Hokipodir to‗tiyoying,
Go‗zzimiza, qoshimiza.
Bosh toshabdir boshimiza.
103
Qora parang bug‗doy mangiz,
Hech yerda yo‗qdir dangingiz.
Go‗z yoshlarim bo‗ldi dengiz,
Man sannan aylansam garak.
Uying uyimni yoninda,

Qolibman ishqning kominda.
Shul xo‗jikning xumorinda,
Avvalo do‗st tutinib bo‗lmas,

Do‗stni unutib bo‗lmas,
Qizil gulni sotib bo‗lmas,
104
Sira ko‗nglingizda qolmag‗ay armon,
Joningiz sog‗ bo‗lib surgaysiz davron.
Sizlara yor bo‗lg‗ay ul Shohimardon,
Giyov xo‗jani to‗yi muborak bo‗lg‗ay,
Galin bikani to‗yi muborak bo‗lg‗ay.
Ko‗ngil maqsudlara Ollo yetirgay,

Kamis ko‗nglingizni Ollo bitirgay.
O‗g‗il uylantirib galin gatirgay,
Yaxshi oyda galding yoxti dunyog‗a,

Munojat ayladim Qodir Ollog‗a.
Sani topshirmisham Kalomullog‗a,
Odi ovozangiz olama balli,

Ovazangiz jumla jahona balli.
Sizlara yor bo‗lg‗ay Hazrati Ali,
O‗zim bilib galdim to‗y bo‗lg‗anini,

Xaloyiq hammasin yig‗nalg‗anini.
To‗y egasin ko‗nglin shod bolg‗anini
105
To‗y egasin ko‗ngli mudom Xudoda,
Xudodan oz‘gani solmidi yoda.
Martabangni Ollo atgay ziyoda,
Javob endi sizga gul yuzli boylar,

Boring boshlang o‗nglar bo‗lg‗ay to‗yingiz.
Galin bikaga yasang tillo saroylar,
Uylarina gul o‗ymalar o‗ydiring,

To‗rlarina shisha shkaf qo‗ydiring.
Galganlarni choy, palovdan do‗ydiring,
Galin go‗ynak bo‗lsin yapon baxmali,

To‗rlarina do‗shang oq sochiq g‗oli.
Qiz bilan yigitni galgay iqboli,
Do‗qqiz boshi oltin qazma kumish tos,

Ta‘rifda bo‗lmasin, bo‗lsin bari rost.
Salom olg‗aningda oltin soat os,
106
Bir to‗y qiling olam qolsin hayrona,
Aytirib yuboring Arab Shirvona.
Do‗qqiz qo‗yni so‗ydiring jizibiryona,
Kamisi qolmasin aslo bir ishdan,

Oltin qumon sulopchasi kumushdan.
Palov qiling o‗ttiz botmon burunchdan,
107
Davron bilan yetgaysan murodinga yor-yor,
Hech xiyonat bo‗lmag‗ay avlodingga yor-yor.
Tolib ilm bo adab tillo qizim yor-yor,
Har bilgani ko‗nglinda dono qizim yor-yor.
Esganda bodi sabo gul ochilar yor-yor,

So‗zlashganda og‗zinnan dur sochilar yor-yor.
Qo‗sha-qo‗sha bilazuk bilakinda yor-yor,
Qarindoshing-avloding tilagingda yor-yor.
Dilay dilang mo‗minlar, musulmonlar yor-yor,

Duongizdan muroda yetgay qizim yor-yor.
Haptiyakning o‗rtasi taborakdir yor-yor,
Arka qizim to‗yingiz muborakdir yor-yor.
108
Muboraklar aylagay biru-borim yor-yor,
Go‗rmagaysan dunyoda ranju-alam yor-yor.
Ulug‗larni so‗zini zikr ayladik yor-yor,
Bargan yaxshi gunini shukr ayladik yor-yor.
Innam uji sindi dab urdi anam yor-yor,

Indi chiqib borasan dindi anang yor-yor.
Yig‗lama qiz yig‗lama yuvongaysan yor-yor,
O‗g‗lin qizing ko‗p bo‗lib quvongaysan yor-yor.
Ulug‗larni so‗zini qildik tamom yor-yor,

Qiz giyova yor bo‗lg‗ay on ikki imom yor-yor.
Haptiyakning o‗rtasi taborakdir yor-yor,
Arka qizim to‗yingiz muborakdir yor-yor.
Muboraklar aylagay biru-borim yor-yor,

Go‗rmagaysan dunyoda ranju-alam yor-yor.
Ko‗shaganing sochaqi yetti chiyin yor-yor,
Yetmish qizning yaxshisi chiqdi shugun yor-yor.
Ko‗shaganing sochaqi oltinmidi yor-yor,

Qiza barjak sharbatlar boldinmidi yor-yor.
Ulug‗larni so‗zini qildik tamom yor-yor,
Qiz giyova yor bo‗lg‗ay on ikki imom yor-yor.
109
110
111
112
Gulshani ruhsor uza ul chashmi ohularmidur,
Jabri ko‗zu mehri oz bebok badho‗larmidur,
Xuni nohaq qilguchi ikki jafojo‗larmidur.
Go‗shayi abro‗larinda chashmi jodularmidur,
Yo‗qsa kirmish yoya tiyrandoz hindularmidur.
Bog‗ aro nargiz nigohingni ko‗rurga intizor,

Yuz yoshurmush har kafi xok ichra bir simin uzor.
Bo‗lg‗usi har kimsaya bo‗lsa nigohing e‘tibor,
Ochilan gullarmidur yer uzra har fasli bahor,
Yo fano dashtida xok o‗lgan pariro‗larmidur.
Qomating shovqinda shamshodu sanubardur g‗ulom,

Gulbuni norastasen bog‗ ichra, ey oliy maqom,
Nola aylarman tamannoyi ruhingda subhu shom,
Ashki chashmimdur sari zulfing hayolila mudom,
Yo duzulmish rishtayi mushkina lo‗lularmidur.
113
Dargahingda kimki bosh osina tosh qo‗ymish yotur,
Dema toshkim boshin ostina quyosh qo‗ymish yotur,
Ikki zulfin bir-birina bosh tutosh qo‗ymish yotur,
Ikki ajdardurki bir ganj uzra bosh qo‗ymish yotur,
Yo mualsal orazing davrindagi sularmidur.
114
Naylayin yonimda jonu mehribonim bo‗lmasa,
Mehri jonni bergali bir jona-jonim bo‗lmasa.
Mitti farzand ham sevikli yoru yo‗qsa gar,
Rozi erdim ushbularsiz keng jahonim bo‗lmasa.
Aytar erdim yaxshi so‗zni odamizodga mudom,

Aytmas erdim unga bad so‗z gar gumonim bo‗lmasa.
Ushbu baytni bog‗ladim men oy bilan oftob bilan,
Yo‗qki Xurshid naylayinkim shabistonim bo‗lmasa.
Men chirog‗ning izmidaydim tim qora bo‗lg‗um edi,

Gar yonimda O‗zbekiston onajonim bo‗lmasa.
115
116
117
118
119
120
Hijron o‗tig‗a jismim so‗zona tong otguncha,
O‗rtab yuragim bag‗rim giryona tong otguncha.
Men Vomiqu sen Uzro vaslingga yetolmayman,

Har kecha qarorgohim ostona tong otguncha.
Oqshomda jamolingni shamidek munavvar qil,

Sen birla bo‗lay andayo hamxona tong otguncha.
Naylayki ilojim yo‗q har ko‗chada yig‗layman,

Tor o‗ldi Haziniyga Farg‗ona tong otguncha.
121
122
Aqcha gamen, g‗amsiz boshim
G‗amxona bo‗ldi naylayin
Bir so‗z bilan oshno yorim,
Begona bo‗ldi naylayin.
Man galdim yorni so‗rog‗lab,

Yuragimni o‗tga dog‗lab,
Ul qochdi mandan uzoqlab,
Pinhona bo‗ldi naylayin.
Zahar bo‗ldi og‗zim boli,

Esdi ayriliq shamoli,
Bilmam ne bo‗ldi hayoli,
Begona bo‗ldi naylayin.
Shohsanam yopishdi piyra,

Har kim o‗z baxtidan ko‗ra,
Yoring ko‗ngli o‗zga yora,
Gumona bo‗ldi, naylayin.
123
124
Ey moh, senga yuz jahon tasadduq,
Jon la‘lingga royagon tasadduq.
Bemor esa Nargisi siyoh mast,

Men ojizi notavon tasadduq.
Bir soat o‗lay boshingga qurbon,

Qoshingga zamon, zamon tasadduq.
Bo‗lsun sanga sadqa, nozaninlar,

Gar yaxshi va gar yomon, tasadduq.
Qoldingki ravon yorit ko‗zni,

Ko‗z nuri anga ravon tasadduq.
Qildim sanga o‗ylakim, Nishotiy,

Yo‗ling uzra xonumon tasadduq.
125
126
Panjaradan moyil, moyil boqqan yor,
Yor qaro ko‗zlaring na tilar mandan.
Shirin jonimni ishq o‗tiga yoqqan yor,

Shul qaro ko‗zingga banda bo‗loyin,

Man sandan ayrilib qayga boroyin.
Man bir tillo uzuk sanda bo‗loyin,

Jonim qaro ko‗zlaring na tilar mandan.
Ko‗zlaring jalloddur olar jonimni,

Kipriging nashtardur to‗kar qonimni.
Sen tilasang men berayon jonimni,

127
Munkirning ko‗nglidan ketmas gumoni,
Bulbulning dastidan sulning darmoni.
Sayotxon Hamroning fikri hayoli,

128
129
Ishqingda yetkaz yorey saodatlarga,
Qoldim yorey malomatlarga
Parvo etmaysan hajring o‗tida,

Qalbimda yongan haroratlarga.
Kechmay so‗zingdan aslo ishonma,

O‗zgalar qilgan siyosatlarga.
Ming borgina ko‗r ushal so‗zim so‗z,

Sevgimiz yetar balog‗atlarga.
Malohatingdan jonim umrbod,

Boqmagin boshqa malohatlarga.
Qoldirma jonim malomatlarga.
130
Toshga yomg‗ir kor qilurmu muttasil yoqqan bilan,
Davlatingiz kam bo‗lurmu bir qiyo boqqan bilan.
Vaslingizga zor menga bir salom mushkulmidi,

Sarvi qomat dol bo‗lurmu bir bo‗yin ekkan bilan.
Bir tabassumdan to‗kilmas labdagi kulgi chiroy,

Gulning atrin yel sovurmasku necha tekkan bilan.
131
132
To‗ldirib yurtimni doim yangrasin sho‗x yallalar,
Munchalar ham dilrabo jonon fasl soz pallalar.
Do‗stlar, ayting jahonda bormi shunday guldiyor,
Har qadamda yangi bo‗ston el dilini allalar.
Baxtiyorlar o‗lkasi bu yayrashing, o‗ynang, kuling,
Bulbuligo‗yo bo‗lib xo‗p sayrashing, quvnang, kuling.
Davrimizning qudratiga keng quchoq ochdi fazo,

Ter to‗kib sizlar shu yurtda bundanam baxtli bo‗ling.
Mehnatu ijodimiz olamga doston doimo
Har qadamda yangi bo‗ston el dilini allalar.
133
134
135
Dugonalar bormisiz, omonmisiz,
Jam bo‗lishib, ochilib gulzormisiz.
Obod bo‗lur bahorimiz bog‗imiz.

Hech qanday kuch bizni xazon etolmas,

Bo‗ron xorud murodiga yetolmas.
Qora kuchlar gulistondan quvilsin,

Gullar bargi shabnam bo‗lib chovilsin.
136
137
Olamda gullar yashar bog‗larga jamol bo‗lib,
Gulzorlarga yarashar ular husni hol bo‗lib.
Gullar ko‗p chechaklar ko‗p qo‗shiqlar, ertaklar ko‗p,
Boisi shu har gulning qalbida tilaklar ko‗p.
138
Yorni oynakdin qarang, noz uyquda yotganmikan,
Yoki qilgan nolishim uyqudan uyg‗otganmikan.
Biz tarafga bir kelishni ixtiyor aylab magar,
Yonida yotganni afsun birla uxlatganmikan.
Atri bo‗yi yor dimog‗iga yetishgach, ey sabo

Tong shamoli kokilin mushkini qo‗zg‗otganmikin.
Tun yarmida kun tig‗ urdi yoki beparvo chiqib,
Zulf arosidan yuzini oyga ko‗rsatganmikin.
139
Oftobi tal‘ati biz sari qilganda to‗lig‗,
To‗lgan oy singan sopolga o‗zni o‗xshatganmikin.
Kapkidek mastona parvoz aylaganda ul pari,
Ovchilar domiga yo‗lda o‗zni ushlatganmikan.
140
141
Shaxa ekdi mivani
Iymesengem aybi yoq
Shu bag‗laring bag‗banini
Guymesengem aybi yoq.
Xuvlimizdan o‗tmek uchin

Belent o‗sdi shaxalar
Xer shaxada bir duzim bar
Go‗rmesemem aybi yoq.
Naqorat:
Aybi yoq, aybi yoq.

Boy, boy, boy aybi yoq.
Shu bag‗laring bag‗banini
Guymesengem aybi yoq.
Eneng duvdi bir shaxasin,

Kesov eylab tamdira.
Senem duvay bir shaxasin,
Duvmesengem aybi yoq.
142
Otang duvdi bir shaxasin,
Elina hassa eylab.
Senem duvay bir shaxasin
Duvmesengem aybi yoq.
Mundan artiq nama diysin

Sanga shaxir Uktemiy
Gije gundiz go‗rmek istab
Go‗rmesengem aybi yoq.
143
144
145
146
Gun xanjari go‗kden yere inendi,
Gune qarshi dogan ayi go‗zel sen.
Usta Jeppar ishi, senjap juppesi,
Ispixanda gurlan yayi go‗zelsen.
Sachbagin ujunin simdir ishmesi,

Ustunden yol dushse, kinder ashmasi.
Agzin abi-xayat, Zemzem cheshmesi,
Aynalbaqi suving layi go‗zel sen.
Qizil diysem-qizil, aldi sem-al sen,
Xindistanda-sheker, Bulg‗arda-bal sen.
Ishq bilen achilan bir taza gul sen,
Yusup-Zuleyxaning tayi go‗zel sen.
Ovazang Chin-Magin, dag‗lar ashasi.

Seni go‗renlaring aqli chashasi,
Xindistaning rengli qizil meshesi,
Surayi chilimning nayi go‗zel sen.
Maxtimquli, xaqdin sirin gizlese,

Dishini ushading yalan so‗zlese,
Ovalda, axirda eyim go‗zlese,
G‗arip bicharaning payi go‗zel sen…
147
148
Sen sen mening dilberim bari gel,
Janimning jananasi bari gel.
Ikki jahan serverim bari gel,
Go‗nglimning g‗amxanasi bari gel.
Yuzleri gul gulimdir bari gel,

Ovazing bulbulimdir bari gel.
Zulpleri sunbulimdir bari gel,
Dishlari durdonasi bari gel.
149
Iqlim perizadi sen bari gel,
G‗amgin go‗nglim shadi sen bari gel.
Sen bir ishqning odi sen bari gel,
Men paqir pervanasi bari gel.
Men bir misli geday bari gel,

Sen nozanin xusnga bay bari gel.
Kipriging oq, qashlari yay bari gel,
Men onung nishonasi bari gel.
Zelili axi zaring bari gel,

Dilberim allah yaring bari gel.
Birev sursa ―ne koring?‖ bari gel,
Bir senem devanasi bari gel.
150
SARALANGAN QO„SHIQLAR MATNI
AQL YOR O„LSAYDI
Fuzuliy g‗azali Komiljon Jabborov musiqasi
Aql yor o‗lsaydi, tarki ishqi yor etmasmidim?1

Ixtiyor o‗lsaydi, rohat ixtiyor etmasmidim?
Lahza-lahza suratin ko‗rsaydim ul shirin labing,

San kibi, ey Besutun,2 man ham qaror etmasmidim?
Ul guli xandonni ko‗rmak mumkin o‗lsaydi mango,

Sandek, ey bulbul, gulistona guzor etmasmidim?3
Dardimi olamda pinhon tutmag‗im4 nochordir,

O‗g‗rasaydim,5 bir tabiba oshkor etmasmidim?
Ey Fuzuliy, dog‗i hijroni-la yongan ko‗nglimi

Lolalar ochsaydi, sayri lolazor etmasmidim?
1
Misra mazmuni: aqlim bo‘lsa edi, yor ishqidan voz kechmasmidim?.
2
Besutun [Behustun] – Farhod qazigantog‘ning nomi. U Eronning Kirmonshoh shahri yaqinida joylashgan. Ishq yo‘lidagi
mashaqqatlar ramzi.
3
Guzor etmoq – o‘tmoq, bormoq.
4
Tutdig‘im – tutushim, saqlashim.
5
O‘g‘ramoq – 1] xohlamoq; 2] munosib ko‘rmoq.
151
DILXIROJ1 [SIYNAXIROJ]
Fuzuliy g‗azali Xalq kuyi
Hosilim barqi havodisdan2 malomat dog‗idir,

Masnadim3 ko‗yi malomatda4 fano5 tuprog‗idir,
Zor ko‗nglim tanda zindoni balo6 dutsog‗idir,7
Rahm qil, davlatli sultonim, muruvvat chog‗idir.
Davr javrindan tanu jonimda rohat qolmadi,

Surati holimda osori8 faro‗gat9 qolmadi,
Mehnatu g‗am chekmaga minba‘d10 toqat qolmadi,
Ko‗r Fuzuliyning ruhi11 zardinda12 ashki olini,13

Pardai idbora14 dutmish15 surati iqbolini,16
Dardmandingdir, inoyatlar edub17 so‗r holini,
1
Dilxiroj – xiroj – soliq, to‘lov. ―Dilxiroj‖ – aynan ―dilning to‘lovi yoki dil [ko‘ngil] bilan to‘lanadigan boj‖. Bu so‘z aslida ―dil
xarosh‖ [ya‘ni ko‘ngilni tirnovchi yoki dilning tirnalishi] bo‘lgan, qabilidagi taxminlar ham bor.
2
Barqi havodis – aynan, hodisalar chaqmog‘i; umuman, hayot ma‘nosida qabul qilish mumkin.
3
Masnad – 1) suyanchiq; 2) taxt; 3) martaba, daraja.
4
Ko‘yi malomat – aynan, malomat, ta‘nalar ko‘chasi; umuman, bu dunyo ma‘nosida tushunish mumkin.
5
Fano – yo‘qliq.
6
Zindoni balo – aynan, balo zindoni; tana, vujud.
7
Dutsog‘ – tutqun, asir.
8
Osor – asarlar, izlar, belgi-nishonalar.
9
Farog‘at – hordiq, dam, xotirjamlik.
10
Minba‘d – aslo.
11
Ruh – yuz.
12
Zard – sariq.
13
Ashki ol – aynan, qizil [qonli] ko‘z yoshi.
14
Pardai idbora – baxtsizlik, omadsizlik pardasi.
15
Dutmish – tutibdi, qoplabdi ma‘nolarida.
16
Surati iqbol – baxt, tole‘ning ko‘rinishi [qiyofasi].
17
Inoyatlar edub – inoyat, lutfu marhamatlar qilib.
152
QURBON O„LAM
Fuzuliy g‗azali Hoji Abdulaziz Rasulov musiqasi
Kelgil, ey mohliqo,1 husninga qurbon o‗lam,

Xalqai zulfi parishoninga2 qurbon o‗lam.
Chashmi mastu3 labi xandoninga4 qurbon o‗lam,
Oftobi ruhi toboninga5 qurbon o‗lam,
Qaddi shamshodi xiromoninga6 qurbon o‗lam.
Ikki qoshing – qalamu ikki ko‗zing – chashmai nur,7
Barq urib8 oyinadek, siynai9 sofing ko‗rinur.
Bu saning dardu firoqing10 – mani jonimg‗a huzur.
Yo‗q nazokat11 ichida san kabi durdonai dur,
Qaddi navrastai12 larzoninga13 qurbon o‗lam.
Tishlaring – gavhari har bir suxaning14 – obi hayot,15

Pistadek ikki labingdin to‗kilur qandu nabot.16
Yozilur sahfai devoninga yuz ming hasanot,17
Gul yuzingdin manga bir bo‗sa berib, ayla zakot,18
Man sani ro‗yi19 gulistoninga qurbon o‗lam.
1
Mohliqo – oy yuzli.
2
Xalqai zulfi parishon – to‘zg‘igan gajak halqalari.
3
Chashmi mast – mast [suzuk] ko‘z.
4
Xandon – kuluvchi.
5
Ruhi tobon – porloq yuz.
6
Shamshodi xiromon – aynan, yuruvchi shamshod.
7
Chashmai nur – aynan, nur bulog‘i.
8
Barq urmoq – Chaqmoq chaqishi.
9
Siyna – ko‘krak.
10
Firoq – ayriliq.
11
Nazokat – noziklik.
12
Navrasta – yosh, navqiron.
13
Larzon – titrab turgan.
14
Suxan – so‘z.
15
Obi hayot – aynan, hayot suvi.
16
Nabot – novvot.
17
Hasanot – maqtov, olqish; shuningdek ―hasan [go‘zal] ot‖, ya‘ni go‘zal ismlar [asmo al-husna] tarzida ham tushunish mumkin.
18
Zakot – mol-dunyosi ma‘lum bir miqdor [nisob]ga yetgan kishilar uchun farz bo‘lgan, yilda bir marta mulkning qirqdan bir
ulushu bilan ado etiladigan ibodat.
19
Ro‘y – yuz.
153
Qo‗llaring – panjai xurshid,1 beling – mo‗rcha miyon,2
Ko‗ylak ichra badaning sof erur – obi ravon.3
Rahm qil, kel mani og‗ushima, ey ofatijon,
Qaddu bastingga tasadduq bu Fuzuliy qila jon
Qaddi shamshodi xiromoninga qurbon o‗lam.
1
Panjai xurshid – aynan, quyosh panjasi; quyosh nurining tolim-tolimligi nazarda tutilmoqda.
2
Mo'rcha miyon – aynan, chumoli belli, ya‘ni beli chumolining beliday ingichka. Mumtoz adabiyotda ma‘shuqa belining
ingichkaligi go‘zallik belgisi hisoblanadi.
3
Obi ravon – oqib turgan suv.
154
SAMARQAND USHSHOG„I
Zebunniso g‗azali Hoji Abdulaziz Rasulov musiqasi
Biyoki, zulfi kaju chashmi surmaso injost,

Nigohi garmu adohoyi dilrabo injost.
Karashma-tig‗u mija-xanjaru nigah-almos,
Shahodat ar talabi, dashti Karbalo injost.
Agar behisht dihandand, firebi kas naho‗ri,

Qadam zi maykada berun manehki, jo injost.
Kitobxonai olam varaq-varaq justam,

Xati tu didamu guftam ki: ―Muddao injost‖
Zakoti husn agar medihi ba royi Xudo,

Biyoki, Zebynniso ham chu man-gado injost.
Tarjima:
Kelgilki, qayrilma zulf,1 surmasifat[qora] ko‗z shu yerdadir,

Kuydirguvchi nigoh, dilraboning [xush] qiliqlari shu yerdadir.
Karashmasi2 – tig‗, kiprigi – xanjar, nigohi – olmos,

Agar shahidlik istasang, [kel], Karbalo dashti3 shu yerdadir.
Agar jannatni bersalar ham, odamlarning firibiga uchma,

Mayxonadan bir qadam ham tashqari chiqma, [asl] joy[ing] shu yerdadir
1
Zulf – gajak; umuman soch.
2
Karashma – noz[lanish].
3
Karbalo dashti – Iroqdagi Karbalo sahrosi. Muhammad [a.s.]ning nabirasi imom Husayn ana shu dashtda
munofiqlar tomonidan shahid qilingan edi.
155
Olam kutubxonasini varqama-varaq titib chiqdim,
Xatingni1 ko‗rdim-u: ―Muddaoyim shu yerda ekan-ku‖ deb yubordim.
Agar Xudo yo‗liga husn[ing] zakotini2 bermoqchi bo‗lsang,

Kel, Zebuniso otli gado – man shu yerdaman.
1
Xat[t] – 1] maktub, noma. 2]lab ustidagi mayin tuklar, endi sabza urib kelayotgan mo‘ylab. Bu yerda so‘z o‘yini:
ma‘shuqaning oppoq yuzidagi mayin tuklar [xatt] oq qog‘ozdagi siyoh [siyoh – forschadan aynan, ―qora‖ degani]
bilan bitilgan yozuvga qiyoslanmoqda.
2
Zakot – mol-dunyosi ma‘lum bir miqdor [nisob]ga yetgan kishilar uchun farz bo‘lgan, yilda bir marta mulkning qirqdan bir
ulushu bilan ado etiladigan ibodat.
156
SAVTI MUNOJOT
Mashrab g‗azali Xalq kuyi

1
Ko‗rsat jamoling mastonalarg‗a,
Ishqingda kuygan parvonalarg‗a.2
Mandin duodir, sandin ijobat,

Jonim tasadduq jononalarg‗a.
Ey ko‗ngli qattig‗, rahm aylamaysan,

Qilg‗il nazar san bechoralarg‗a.
Mashrab sani deb kechti jahondin,

Boshini qo‗ydi ostonalarg‗a.
1
Mastona – mast; doim mastga o‘xshab (ko‘zi suzilib) yuradigan.
2
Parvona – sham, chiroq, umuman, shu‘la artofida kuyib, halok bo‘lgunicha tinimsiz aylanadigan mayda
kapalaksimon hashorat; oshiq timsoli.
157
TARONAI SARAXBORI IROQ
Mashrab g‗azali Iroq maqomidan
Ishqing o‗tig‗a o‗rtab1 har dam chu2 kuyay derman,

Ul sham‘i jamolingga3 parvona4 bo‗lay derman.
Mujgoning5 o‗qin otib, qonimni to‗kar bo‗lsang,

Qonim bila, ey jono, olamni bo‗yay derman.
Yuzung bila qoshingdin o‗zgaga nazar solsam,

Xanjar olibon qo‗lg‗a, ko‗zimni o‗yay derman.
Rahm aylasa gar dilbar ham yechsa niqobini,

Man xastasiman, do‗stlar, to‗yguncha ko‗ray derman.
Man dashti muhabbatda tashna bo‗lubon yurdim,

Sun6 vasl sharobidin, ey soqiy,7 to‗yay derman.
Mashrab sani deb, dilbar, kechti iki8 olamdin,

Rahm aylag‗il, ey jono, vaslingga yetay derman.
1
O'rtamoq – kuymoq, kuydirmoq.
2
Chu – chunonchi; modomiki; vaqtiki.
3
Sham'i jamol – jamol (chiroy) shami.
4
Parvona – sham, chiroq, umuman, shu‘la artofida kuyib, halok bo‘lgunicha tinimsiz aylanadigan mayda
kapalaksimon hashorat; oshiq timsoli.
5
Mujgon – kiprik.
6
Sunmoq – kuymoq.
7
Soqiy – may quy(ib ber)uvchi.
8
Iki – ikki.
158
KELIBDUR
Mashrab g‗azali Yunus qori Yusupov musiqasi
Dilbar yuzingni ko‗rgali devona kelibdur,
Yuz nozu karashma bila jonona kelibdur.
Yuz jonim agar bo‗lsa, tasadduq anga aylay,

Raftori1 bilan ko‗zlari mastona2 kelibdur.
Devonayi sho‗rida,3 bu joningni fido qil,

Kokillarikim belina cho‗lg‗ona4 kelibdur.
Zarroti jahon5 ichra kuyub, tashnalab6 erdim,

Jonona bo‗lib sohibi paymona7 kelibdur.
Joningni fido aylag‗il, ey xastayi Mashrab,

Lablari shakar, tishlari durdona8 kelibdur.
1
Raftori – yurish.
2
Mastona – mastlarcha.
3
Sho'rida – parishon, gangigan.
4
Cho‘lg‘onmoq – o‘ralmoq.
5
Zarroti jahon – borliq zarralari.
6
Tashnalab – tashna bo‘lib; tashna lab, chanqoqdanqurigan lab.
7
Sohibi paymona – aynan jom (qadah) egasi. Misraning ma‘nosi: jonona qadah ko‘tarib kelibdi.
8
Durdona – dur donasi, inju. Ma‘shuqa tishlariga tashbeh.
159
OHKIM, RAHM AYLAMAS
Furqat g‗azali Jo‗raxon Sultonov musiqasi
Ohkim, rahm aylamas holima jononim meni,

Kuydi bu hasrat o‗tida kuymagan jonim meni.
Yig‗laymu go‗shai zulmat1 aro tong otqucha,

So‗rmasa bir tun kelib sham‘i shabistonim2 meni?!
Boshima savdo tushib, oshuftahol3 o‗lmay netay,

Jilvagar4 bo‗lsa o‗shal kokulparishonim5 meni?!
Orazi6 – gul, zulfi7 – sunbul,8 ko‗ylagi – bargi suman,9

Xil‘ati10 – ra‘no,11 bo‗yi – zebo gulistonim meni.
Garchi o‗ldim ishqida, bir zarra parvo aylamas,

Ul tag‗ofulpesha,12 istig‗noda13 luqmonim14 meni.
Furqat, ul mahvash15 firoqida yetar gardun16 sari

Kechadin to subh17 chekkan ohu afg‗onim18 meni.
1
Go'shai zulmat – qorong‘i g‘osha (joy).
2
Shabiston – tun.
3
Oshuftahol – parishonhol.
4
Jilvagar – jilva qiluvchi, tovlanuvchi.
5
Kokulparishon – sochini yoygan.
6
Oraz – yuz.
7
Zulf – gajak.
8
Sunbul – lolaga o‘xshash, g‘uj bo‘lib ochiladigan gul.
9
Suman – yasmin guli.
10
Xil'at – to‘n, ustki kiyim.
11
Ra'no – gul turi.
12
Tag'ofulpesha – beparvo.
13
Istig'no – noz(lanish).
14
Luqmon – afsonaviy donishmand, hakim.
15
Mahvash – oyga o‘xshash.
16
Gardun – osmon; taqdir.
17
Subh – tong.
18
Afg'on – aynan, fig‘onlar; nola.
160
SURATING
Furqat g‗azali Muhammadjon Mirzayev musiqasi
Ne balolig‗ erdi, ey sho‗xi diloro,1 surating,2

Aqlimi lol etti, qilg‗ach tomosho surating.
Ketti, bir ko‗rgach ani, sabru qarorim shevasi,3

Ayladi toqat nechuk chekkanda tarso4 surating?
Yoki Gulandom erursan, boz kelding dar vujud,5

Ayladi Bahromdek6 bizlarni shaydo surating.
Sarv7 qadlar suratin chekkanda naqqoshi azal,8
Bir alif9 shaklida yozmish qaddi zebo10 surating.
Kecha-kunduz jur‘at aylab, mohu mehr11 oyinasi,

Bo‗lmadi ko‗rmoq ila mustag‗ni12 aslo surating.
Furqatiy qoshu ko‗zing ayni tasavvur aylagach,

Soldi g‗orat ko‗ngliga, jonig‗a yag‗mo13 surating.
1
Diloro – dillarni asir etuvchi.
2
Surat – 1)ko‘rinish, tashqi qiyofa; 2)surat, tasvir, rasm.
3
Sheva – tarz, ravish, yo‘sin.
4
Tarso – butparast; xristian, nasroniy. Bu yerda, umuman, g‘ayrimusulmon, yevropalik ma‘nosida.
5
Boz kelding dar vujud – yana qaytadan vujudga kelding (tug‘ilding).
6
Bahrom – xamsanavislikda an‘anaviy bosh qahramonlardan biri. U bir yo‘lovchi musavvirning qo‘lida Gulandom
(Navoiyning ―Sab‘ai sayyor‖ida Dilorom)ning suratini ko‘rib qolib, unga oshiq bo‘ladi.
7
Sarv – tik o‘suvchi daraxt; ma‘shuqa qaddiga ishora.
8
Naqqoshi azal – azal naqqoshi – Xudoga ishora.
9
Alif – Alif, arab alifbosidagi ―a(o)‖ harfi. U shaklan tik qomatga o‘xshatiladi. Shuningdek, alifning abjad
hisobidagi qiymati – ―1‖ dan kelib chiqilsa, yagona, yolg‘iz ma‘nolari ham anglashiladi.
10
Zebo – chiroyli.
11
Mohu mehr – oyu quyosh.
12
Mustag‘ni(y) – ehtiyojsiz, muhtoj emas.
13
Yag‘mo – talon-taroj.
161
OHKIM, HAMDARD YO„Q
Furqat g‗azali Imomjon Ikromov musiqasi
Ohkim, hamdard yo‗q, dard oshkor aylay desam,

Yozg‗ali sharhi g‗amimni g‗amgusor1 aylay desam .
Vahshatim2 eldim bukim, vahshidin3 o‗lg‗ayman malul,4

Vahshilardek gar maqomim5 ko‗hsor6 aylay desam.
Ul parivash7 zulfining savdosidin8 devonaman,

Turgali bir yerda imkon yo‗q, qaror aylay desam.
Kecha elg‗a nolai beixtiyorimdin9 malul,

Tarkig‗a yo‗q ixtiyorim, ixtiyor aylay desam.
Dildagi dog‗imni Furqat10 loladek ifsho11 qilur,

Qatra-qatra qon yoshim jo‗shi12 bahor aylay desam.
1
G'amgusor – g‘amxo‘r, dardakash.
2
Vahshat – qo‘rqinch, qo‘rquv.
3
Vahshi(y) – yovvoyi (hayvon); nodon, johil odam.
4
Malul bo'lmoq – malol olmoq, ranjimoq.
5
Maqom – 1) turar joy; 2)daraja, martaba.
6
Ko'hsor – tog‘(lik joy).
7
Parivash – pariga o‘xshash (yor).
8
Savdo – dard, g‘am, ishq; qora.
9
Nolai beixtiyor – beixtoyor (o‘zi bilmagan, xohlamagan holda) chekilgan nola.
10
Furqat – ayriliq.
11
Ifsho – fosh.
12
Jo‘sh – qaynash, to‘lib-toshish.
162
QADIMGI USHSHOQ
Furqat g‗azali Umrzoq polvon musiqasi
Nigori dilnavozim,1 dog‗i2 hijron aylading-ketding,

Firoqing3 o‗tig‗a bag‗rimni so‗zon4 aylading-ketding.
Qadingni jilvapiro5 qilding ersa huri jannatdek,
Hamani6 qumridek7 hasratda nolon8 aylading-ketding.
Asiri ishq bo‗lg‗onlar hamamiz yig‗lashib qoldik,

Muningdek hasratu g‗am ichra nolon aylading-ketding.
Safar qilding, shahanshohim,9 shukuhu10 saltanat birla,

Quling Furqatni bu g‗urbatda11 nolon aylading-ketding.
1
Dilnavoz – dilni ovlovchi, ko‘ngilni tut(ib ol)uvchi.
2
Dog'i – bu so‘zni ―yana, tag‘in‖ ma‘nosida ham, ―dog‘ (bo‘lish)‖ ma‘nosida ham tushunish mumkin.
3
Firoq – ayriliq.
4
So‘zon – kuyish, kuygan.
5
Jilvapiro – jilva qiluvchi.
6
Hama – hamma.
7
Qumri – kaptarlar turkumiga mansub sayroqi qush.
8
Nolon – nola qiluvchi.
9
Shahanshoh – shohlar shohi.
10
Shukuh – haybat, savlat.
11
G'urbat – musofirlik, g‘ariblik, begona yurtlarda yurish.
163
TOPMADIM
Hayratiy1 g‗azali Fattohxon Mamadaliyev musiqasi
Topmadim hargiz so‗rog‗im – qayda jononim mening,

Dashtu sahrolarni izlab, ketdi darmonim mening.
Osmon davrini2 buzdi ohu afg‗onim3 mening,
Yo‗qlamaydur bir kelib (ul) mohi tobonim4 mening,
Bo‗ldilar begona mendan chin qadrdonim mening.
Har zamon yodimga tushsa, telbadek qildim fig‗on,

Ishq o‗ti ko‗ksimni tildi, umrimi qildi xazon.
Menga sen – oromi jon, sensiz kerakmas bu jahon,
Qaysi ishni yaxshi deb qo‗ydim qadam – topdim ziyon,
Shul sababdin qonga to‗ldi chashmi giryonim5 mening.
Vasl bog‗iga yetolmay, vola aylar6 Hayratiy,

Yig‗labon ko‗z yoshinikim jola7 aylar Hayratiy,
Qip-qizil qonga bo‗yab xun8 lola aylar Hayratiy,
Dam-badam o‗ylab nigorin,9 nola aylar Hayratiy,
Loaqal bir yo‗l10 kelib qo‗ymadi sevgonim mening.
1
Adabiyotimizning yaqin o‘tmishida Hayratiy taxallusi bilan ijod qilgan ikki shoir ma‘lum: biri – Xolboy o‘g‘li
Umrzoq Hayrat To‘raqo‘rg‘oniy (1845-1915). U Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Yortepa qishlig‘ida
tug‘ilgan. Tuman markazidagi madrasani bitirgach, To‘raqo‘rg‘on mingboshisiga mirzalik qilgan. Devon tuzgan-
tuzmaganligi noma‘lum. Ikkinchisi – Solih o‘g‘li mulla Hoshim Hayratiy (1870-1963). Shahrixonning Begvachcha
Qashqar mahallasida tug‘ilgan. U 1940 yildan umrining oxirigacha Toshkent viloyatining Yangiyo‘l tumanida
istiqomat qilgan. Yuqoridagi muxammas ularning qaysi biriga tegishli ekani noma‘lum. Til va uslub jihatidan mulla
Hoshim Hayratiy qalamiga mansub yoki uning Hayrat To‘raqo‘rg‘oniy g‘azaliga muxammasi deb taxmin qilish
mumkin.
2
Davr – aylana, gardish.
3
Afg‘on – nola, faryod.
4
Mohi tobon – porloq (to‘lin) oy.
5
Chashmi giryon – aynan, yig‘lovchi ko‘z.
6
Vola aylamoq – o‘zini yo‘qotmoq, hushdan ketmoq.
7
Jola – do‘l.
8
Xun – qon.
9
Nigor – xushsurat.
10
Bir yo‘l – bir marta.
164
An‟anaviy xonandalik fanidan test savollari.
1. ―Guljamol‖ ashulasining so‗z muallifi kim?

a) Furqat
b) Bobur
s) Fuzuliy
d) Navoiy
2. ― Fig‗onkim‖ Furqat g‗azali ashulasining birinchi ijrochisi kim?

a) O. Alimahsumov
b) X. Rajabiy
s) M. Uzoqov
d) K. Otaniyozov
3. ―Cho‗li iroq‖ Navoiy g‗azali ashulasini hofizlardan kim ijro etgan?

a) K. Otaniyozov
b) K. Ismoilova
s) O. Alimahsunov
d) O. Xaitova
4. Imomjon Ikromov kim bo‗lgan?

a) bastakor
b) hofiz
s) sozanda
d) qo‗shiqchi
5. O‗zbek qo‗shiqchiligida birinchi lirik xonanda kim bo‗lgan?

a) O.Otajonov
b) Y. Xudoyshukurov
s) F. Umarov
d) O. Otaxonov
6. Muxtorjon Murtazoyev kim bo‗lgan?

a) hofiz
b) bastakor
s) qo‗shiqchi
d) sozanda
7. ―Munojot‖ Navoiy g‗azali ashulasining birinchi ijrochisi kim bo‗lgan?

a) B. Davidova
b) K. Otaniyozov
s) K.Ismoilova
d) Sh. Jo‗rayev
165
8. ―Munojot‖ kuyining muallifi kim?
a) M. Mirzoyev
b) I. Ikromov
s) K. Jabborov
d) Sh. Akramov
9. ―So‗lim‖ ashulasining so‗z muallifi kim?

a) Navoiy
b) Bobur
s) Soatiy
d) Furqat
10. ―So‗lim‖ ashulasining musiqa muallifi kim bo‗lgan?

a) M. Mirzoyev
b) K. Jabborov
s) I. Ikromov
d) K. Otaniyozov
11. Sharifjon Akromov kim bo‗lgan?

a) bastakor
b) hofiz
s) sozanda
d) qo‗shiqchi
12. Halima Nosirova kim bo‗lgan?

a) Sozanda
b) Bastakor
s) opera ijrochisi, ashulachi, aktrisa
d) maqom ijrochisi
13. Sattor Yarashev kim bo‗lgan?

a) Bastakor
b) qo‗shiqchi
s) maqom ijrochisi
d) opera ijrochisi, aktyor
14. Karim Zokirov kim bo‗lgan?

a) opera va maqom ijrochisi
b) sozanda
s) bastakor
d) kompozitor
166
15. ―Barno yigit‖ ashulasining kuyini kim yozgan?
a) O. Hotamov
b) Sh.Akromov
s) F.Sodiqov
d) M.Mirzoyev
16. ―Alla‖ qo‗shig‗i ashulasini kim yaratgan?

a) M.Mirzayev
b) K.Mansurov
s) I.Akbarov
d) M.Mirzayev
17. ―Barno yigit‖ ashulasining so‗z muallifi kim?

a) T.Sodiqova
b) E.Oxunova
s) S.Zununova
d) H.Xudoyberdiyeva
18. ―Ey sabo‖ ashulasining kuyini qaysi bastakor yozgan?

a) I.Ikromov
b) D.Zokirov
s) K. Jabborov
d)F.Mamadaliyev
19. ―Aylagach‖ ashulasini qaysi bastakor yaratgan?

a) M.Mirzayev
b) X.To‗xtasinov
s) Sh.Mirzayev
d) D.Zokirov
20. ―Ey sarvi ravon‖ ashulasini qaysi bastakor yaratgan?

a) S. Kalonov
b) K. Jabborov
s) D. Zokirov
d) I.Ikromov
21. ―Tamanno‖ ashulasining kuyi muallifi kim?

a) S. Yarashev
b) O. Hotamov
s) M.Murtazoyev
d) M.Mirzayev
167
22. ―Mubtalo bo‗ldim senga‖ Navoiy g‗azalining kuy muallifi kim?
a) T. Jalilov
b) I.Ikromov
s) Yu.Rajabiy
d) K.Jabborov
23. ―Sayyora‖ qo‗shig‗i kimning musiqa asari?

a) YU.Rajabiy
b) H.H.Niyoziy
s) K.Jabborov
d) O.Otajonov
24. ―Samarqand ushshog‗i‖ ashulasining kuyini kim yozgan?

a) Yu.Rajabiy
b) O. Hotamov
s) X.Abdurasulov
d) K.Otaniyozov
25. ―Kuygay‖ ashulasining so‗zini kim yozgan?

a) G‗.G‗ulom
b) Oybek
s) H.Olimjon
d) Shuhrat
26. ―Bo‗l menga mahbub‖ ashulasini musiqasini kim yozgan?

a) K. Jabborov
b) Sh. Ergashev
s) O. Hotamov
d) F. Sodiqov
27. ―Bizning ayvon‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) T. Jalilov
b) Yu.Rajabiy
s) O.Hotamov
d) Sh. Akromov
28. ―Bizni tashlab ‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) D.Zokirov
b) M.Ashrafiy
s) M.Murtazoyev
d) K. Jabborov
168
29. ―Bir ishva bilan‖ ashulasini kuyini kim yozgan?
a) M.Murtazoyev
b) X.X.Niyoziy
s) Yu.Rajabiy
d) G‗. Hojiqulov
30. ―Do‗ppi tikdim‖ T.To‗la she‘ri asarining kuyini muallifi kim?

a) K.Jabborov
b) S.Kalonov
s) Yu.Yusupov
d) X.Rajabiy
31. ―Unutma‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) Yu.Yusupov
b) K.Jabborov
s) K.Otaniyozov
d) G‗. Hojiqulov
32. ―Ofarin‖ qo‗shig‗i musiqa muallifi kim?

a) S.Kalonov
b) N.Xasanov
s) G‗Hojiqulov
d) Yu.Yusupov
33. ―Koshki‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) X.Rajabiy
b) Yu.Rajabiy
s) K.Jabborov
d) K.Otaniyozov
34. ―Qoshiyosin‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) O.Hotamov
b) D.Zokirov
s) S.Aminov
d) Sh.Akramov
35. ―Bir kelib ketsun‖ ashulasini kuyini kim yozgan?

a) M. Mirzayev
b) K. Zakirov
s) S. Yudakov
d) D. Omonullayeva
169
36. ― Qaro zulfing‖ ashulasini so‗z muallifi kim?
a) Navoiy
b) Bobur
s) Nodira
d) Uvaysiy
37. ― Yor istab va Mustahzod‖ ashulasini qaysi bastakor yozgan?

a) D. Zokirov
b) F. Sodiqov
s) M. Mirzayev
d) O. Hotamov
38. ― Dog‗man‖ g‗azalini kuyini qaysi bastakor yozgan?

a) F. Mamadaliyev
b) F. Umarov
s) A. Ismoilov
d) K. Otaniyozov
39. ―Orazibon‖ kuyi qaysi voha musiqiy yo‗nalishiga mansub?

a) Qoraqalpoq
b) Farg‗ona-Toshkent
s) Samarqand, Buxoro
d) Xorazm
40. ―Shashmaqom‖ qayerda paydo bo‗lgan?

a) Xorazm
b) Samarqand
s) Buxoro
d) Termiz
41. Suvoralar qaysi yo‗nalishga mansub?

a) Buxoro
b) Xorazm
s) Farg‗ona-Toshkent
d) Surxondaryo
42. ―Na qildim‖ g‗azalining ashulasini ijodkori kim?

a) M. Baxodirov
b) O.Hotamov
s) A.Ismoilov
d) K. Jabborov
170
43. ―O‗rtar‖ Mashrab g‗azalini kuy muallifi kim?
a) X.Jo‗rayev
b) Yu. Rajabiy
s) Sh.Jalilov
d) H.Hamza
44. ―Go‗sfand‖ ashulasi qaysi voha yo‗nalishiga mansub?

a) Buxoro
b) Samarqand
s) Surxondaryo-Qashqadaryo
d) Xorazm
45. Mavrigilar qaysi voha yo‗nalishiga kiradi?

a) Qoraqalpoq
s) Buxoro
d) Xorazm
46. ―Yor istab va Mustahzod‖ qaysi voha musiqiy yo‗nalishiga mansub?

a) Buxoro
s) Xorazm
d) Surxondaryo-Qashqadaryo
47. ―Tanovarlar‖ qaysi voha yo‗nalishiga kiradi?

a) Samarqand-Buxoro
s) Surxondaryo, Qashqadaryo
d) Xorazm
48 ―Feruz‖ ashulasini kuyini kim yaratgan?

a) M.Rahimxon
b) Navoiy
s) X.Boltayev
d) X.Iskandarov
49. ―Feruz‖ ashulasi qaysi voha yo‗nalishiga mansub?

a) Buxoro-Samarqand
s) Xorazm
171
50. ―Norim-norim‖ ashulasi va kuyi qaysi voha yo‗nalishiga mansub?
a) Farg‗ona-Toshkent
b) Xorazm
s) Buxoro-Samarqand
51. Faxriddin Sodiqov qaysi yo‗nalishda ijod qilgan?

a) bastakorlik
b) xonandalik
s) sozandalik
d) vokalist
52. Komiljon Otaniyozov qaysi yo‗nalishda kuylagan?

a) Baxshiyona va maqom
b) Vokal
s) sozandalik
d) lirik xonandalik
53. O‗zbekistonda birinchi bo‗lib lirik xonandalikda ijod qilgan ashulachi kim bo‗lgan?
a) J. Bekjonov
b) K.Otaniyozov
s) F. Umarov
d) Yu.Rajabiy
54. ―Shashmaqom‖ to‗plovchisi kim bo‗lgan?

a) J.Bekjonov
b) N.Yusupova
s) Yu.Rajabiy
d) F.Sodiqov
55. Botir Zokirov kim bo‗lgan?

a) Maqom xonandachi
b) birinchi milliy estrada xonandasi
s) opera xonandasi
d) xorazm maqom xonandasi
56. Saodat Qobulova qaysi yo‗nalishi ijrochisi bo‗lgan?

a) maqom
b) lapar
s) opera va an‘anaviy
d) sozanda
172
57. Muhammadjon Mirzayev kim bo‗lgan?
a) bastakor sozanda
b) xonanda
s) xofiz
d) opera ijrochisi
58. ―Guluzorim‖ ashulasining bastakori kim?

a) X.A.Abdurasulov
b) G‗.Xojiqulov
s) Yu.Yusupov
d) O.Qosimov
59. ―Ko‗rmadim‖ ashulasining bastakori kim?

a) D.Zokirov
b) S.Yarashev
s) Yu.Yusupov
d) N.Yusupova
60. ―Unutma‖ ashulasining bastakori kim?

a) D.Zokirov
b) F.Sodiqov
s) Sh.Yormatov
d) K.Otaniyozov
61. Xorazm maqomi va ashulalarini birinchi to‗plovchisi kim?

a) K.Otaniyozov
b) Yu.Rajabiy
s) M.Yusupov
d) F.Sodiqov
62. Holiq Xursandov kim bo‗lgan?

a) Opera ijrochisi
b) sozanda
s) folklor yo‗nalishi san‘at ustasi
d) kompozitor
63. Abdulaziz Imomov kim bo‗lgan?

a) bastakor xonanda
b) opera ijrochisi
s) raqqos
d) maqomchi
173
64. ―Ra‘nolanmasun‖ ashulasining bastakori kim?
a) F.Sodiqov
b) L.Bolokin
s) Yu.Rajabiy
d) F.Umarov
65. Turg‗un Alimatov qaysi musiqiy cholg‗u asbobi ijrochisi edi?

a) doira
b) rubob
s) tanbur dutor
d) qonun
66. Orif Alimaxsunov qaysi yo‗nalish ijrochisi bo‗lgan?

a) sozandalik
b) xonandachilik
s) hofiz
d) folklor
67. Domla Halim Ibodov kim bo‗lgan?

a) xonanda
b) sozanda
s) bastakor
d) shashmaqom ijrochisi
68. Levi Boboxonov kim bo‗lgan?

a) Said Amir Olimxon saroyi hofizi
b) Xorazm shoxi saroyi hofizi
s) saroy sozandasi
d) saroy raqqosi
69. Ari Boboxonov qaysi cholg‗u asbobda bastakor sozanda bo‗lgan?

a) tanbur
b) doira
s) ud
d) rubob
70. Otajalol Nosirov kim bo‗lgan?

a) saroy xonandasi
b) saroy sozandasi
s) saroy hofizi
d) saroy raqqosi
174
71. Hojixon Boltayev kim bo‗lgan?
a) bastakor
b) Xorazm maqomlarini to‗liq ijro etgan hofiz
s) shashmaqom ijrochisi
d) shashmaqom sozandasi
72. G‗ulomjon Hojiqulov qaysi cholg‗u asbobida ashulalar ijro etgan?

a) rubob
b) tor
s) doira
d) skripka
73. ―Jononga bordim bir kecha‖ nomli xalq ashulasining birinchi ijrochisi kim bo‗lgan?
a) M.Qoriyoqubov
b) Yu.Rajabiy
s) O.Hotamov
d) S.Yarashev
74. ―Bog‗ishmol‖ ashulasi kuyi muallifi kim?

a) F.Kazorov
b) F.Sodiqov
s) A.Ismoilov
d) Sh.Yormatov
75. ―Bo‗l menga mahbub‖ ashulasining bastakori kim?

a) I.Ikromov
b) F.Sodiqov
s) I.Akbarov
d) Sh.Yormatov
76. ―Tamanno‖ M.Murtazoyev musiqasini birinchi kim ijro etgan?

a) N.Yusupova
b) M.Abdullayeva
s) X.Oxunov
d) X.Rajabiy
77. Ushbu san‘at ahlidan qaysi biri xonanda?

a) M.Mirzayev
b) S.Kalonov
s) F.Umarov
d) A.Boboxonov
175
78. Tamaraxonim qaysi yo‗nalishda ijod qilgan?
a) xonanda
b) lapar, raqs ashula
s) maqom
d) sozanda
79. Usta Olim Komilov qaysi chog‗u asbobi mohir ijrochisi bo‗lgan?
a) rubob
b) tanbur
s) ud
d) doira
80. Abduqodir Ismoilov qaysi asbob sozandasi bo‗lgan?

a) tanbur
b) ud
s) g‗ijjak
d) nay
81. ―Nayning navosi‖ ashulasining birinchi ijrochisi kim bo‗lgan?

a) Habiba Oxunova
b) N.Yusupova
s) G.Erqulova
d) O. Xaitova
82. Xalqaro maqom festivali qachon va qayerda o‗tkazildi?

a) 2018-yil sentabr, Shahrisabzda
b) 2017-yil sentabr, Toshkentda
s) 2018-yil aprel, Farg‗onada
d) 2019-yil may, Termizda
83. ―Farg‗ona ruboiysi‖ ashulasining so‗zlarini qaysi shoir yozgan?

a) Furqat
b) Bobur
s) S.Abdulla, Habibiy
d) X.Yaxyo
84. ―Otmagay tong‖ ashulasining bastakori kim?

a) F.Sodiqov
b) A.Ismoilov
s) T.Jalilov
d) S.Jalil
176
85. ―Parvo etib ket‖ ashulasining bastakori kim?
a) M.Mirzayev
b) F.Sodiqov
s) S.Kalonov
d) S.Jalil
86. ―Ey sabo‖ D.Zokirov musiqasi birinchi ijrochisi kim?

a) O.Xatamov
b) S.Yarashev
s) J.Nabiyev
d) B.Ishoqova
87. ―Qomating‖ Navoiy g‗azali ahulasini birinchi kim ijro etgan?

a) Yu.Yusupova
b) S.Amonov
s) Yu.Rajabiy
d) U.Rasulov
88. ―G‗amzisin sevding ko‗ngul‖ ashulasini qaysi bastakor yozgan?

a) Sh.Ergashev
b) Sh.Mirzoyev
s) I.Ikromov
d) R.Tursunov
89. G‗amzisin sevding ko‗ngul‖ ashulasi so‗zini kim yozgan?

a) Fuzuliy
b) Navoiy
s) Nodira
d) Uvaysiy
90. Jo‗raxon Sultonov kim bo‗lgan?

a) hofiz,bastakor, sozanda
b) bastakor
s) sozanda
d) vokalchi
91. ―Ey nozanin‖ ashulasini bastakori kim bo‗lgan?

a) F.Sodiqov
b) Sh.Mirzayev
s) J.Sultonov
d) M.Uzoqov
177
92. Izro Malakov ijro etgan mashhur qo‗shiqni aniqlang?
a) ―Onam‖
b) ―Onajoning rozi qil‖
s) ―Sevgi‖
d) ―Qurbon o‗lam‖
93. ―Saodat bu‖ ashulasining bastakori kim?

a) F.Sodiqov
b) R.Tursunov
s) M.Ashrafiy
d) s.Alimov
94. ―Chaman ichra‖ ashulasining birinchi ijrochisi kim bo‗lgan?

a) S.Qobulova
b) O.Xaitova
s) X.Nosirova
d) X.Oxunova
95. ―Dilxiroj‖ ashulasining so‗zini kim yozgan?

a) Navoiy
b) Fuzuliy
s) Bobur
d) Nodira
96. ―Surating‖ M.Mirzayev musiqasi birinchi ijrochisi kim?

a) O.Xatamov
b) O.Alimaxsunov
s) I.Malamov
d) M.Uzoqov
97. ―Dugonalar‖ ashulasining birinchi ijrochisi kim bo‗lgan?

a) O.Xaitova
b) G.Erqulova
s) S.Qobulova
d) M.Yo‗lchiyeva
98. ―Nargiz‖ ashulasining ijrochisi va bastakori kim?

a) O.Otajonov
b) Sh.Jurayev
s) K.Rahimov
d) O.Xudoyshukurov
178
99. Botir Zokirov asosan qaysi bastakorlar bilan ijod qilgan?
a) T.Jalilov
b) F.Nazarov
s) I. Akbarov
d) A.Ismoilov
100. ―Nurafshon O‗zbekistonim‖ katta ashulasini birinchi ijrochisi kim?

a) M.Axmadov
b) O.Xatamov
s) O.Xaitova
d) M.Yo‗lchiyeva
179
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov ―Yukasak ma'naviyat-yеngilmas kuch‖ Toshkеnt. Ma'naviyat. 2008

yil.
2.Sh.M.Mirziyoev ―Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz‖. Toshkent.
3.Rahmatulloh Nosir, ―Xurshid atongdur, oy – ano…‖ Toshkent. 2003.
4.Komila Bo‗riyeva, An‘anaviy xonandalik, Toshkent. 2017 y.
5. Sh.R.Termiziy ―Ozod so‗z‖ 2001 y.
6. M.Naimov ―Ko‗ngil navo istar‖ 2007 y.
7. R.Tursunov ―Xalq ijodiyoti va musiqa adabiyoti‖ Madaniyat va ma‘rifat. T.
2002 y.
8. A.Tursunov ―Badiiy havaskorlik ansambli‖ 2000 y.
9. Yu.Rajabiy ―O‗zbek xalq musiqasi‖ I tom 1955 y.
10. Yu.Rajabiy ―Shashmaqom‖ I tom 1975 y.
11. Yu.Rajabiy ―Shashmaqom‖ II tom 1975 y.
12. Yu.Rajabiy ―Shashmaqom‖ VI tom 1975 y.
13. Xalq og‗zaki ijodidan ―Sayotxon Hamro‖ dostoni 1964 y.
14.D.Q.Qodirov ―An‘anaviy qo‗shiqchilik‖ T. ―Iqtisod-moliya‖ 2008 y.
15.M.Jalilov ―Qo‗shiqlar xrestomatiyasi‖ I-II kitob T. 2002-2003 y.
16. M.Jalilov, J.Sadirov ―Qo‗shiqlar xrestomatiyasi‖ T.O‗qituvchi. 1995 y.
17. O.Matyoqubov ―Maqomot‖ T.Musiqa. 2004 y.
18. I.Rajabov ―Maqom asoslari‖ T. 1992 y.
19. Yu.Rajabiy ―O‗zbek musiqa ijodiyoti‖ T. FAN. 1985 y.
20. Q.Alimboyeva, M.Ahmedov ―O‗zbekiston xalq sozandalari‖ T. 1959 y.
21. F.Karomatov ―O‗zbek xalq musiqa merosi‖ T. 1985 y.
22. A.Tursunov ―Yakka tartibda qo‗shiq aytish mashg‗ulotlarini o‗tkazish
uslublari‖ Termiz. 1997 y.
23. R.Tursunov ―Notalashtirish‖ T. 2002 y.
24. A.Hakimov, D.Ergasheva ―Saraxbor - I‖ Namangan. 2010 y.
25. R.Tursunov ―An‘anaviy qo‗shiq ijrochiligi uslubiyati‖ Тoshkent 2003
26. М.Ermatov ―Аn‘anaviy xonandalik‖ Тоshkent 2003
27.H.Isroilova ―Аn‘anaviy hofizlik san‘ati‖ Тоshkent 2007
180
28. H.Hamidov ―O‗zbek an‘anaviy qo‗shiqchilik madaniyatiy\tarixi‖ T.1996 y.
30. ―Boborahim Mashrab‖ T. 1980 y.
31. ―Furqatning saylanmasi‖ T. 1986 y.
32. TerDU musiqa ta‘limi kafedrasi faoliyatidan T. 1990 y.
33. S.Begmatov ―Kamoliddin Rahimov‖ T. 2003 y.
34. Sh.Jo‗rayev ―San‘atim‖ T. 1993 y
35. K.Otaniyozov ―Uchirdim shunqor qushimni‖ T.1990 y
36. G.Matyoqubova ―Lazgi‖ T. 2017 y
37. Adib Sobir Termiziy she‘rlar to‗plami T.1978 y
38. Bobur lirikasi T. 1977 y
39. U.Abduazimova ―Yoshlik‖ T. 2008 y.
40. ―Shashmaqom‖ gram yozuvlari. T. 1977 y
41.H.Hamidov ―Donishmand Hofiz‖ Fahriddin Umarov T. 2006 y.
42. www.ziyonet.uz
43. www.edu.uz
181
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………. 3
O‗quv qo‗llanmaning dolzarbligi va oliy kasbiy ta‘limdagi o‗rni…………… 5
Metodik ko‗rsatmalar………………………………………………………… 6
Talabalarga amaliy mashg‗ulotlar bo‗yicha ko‗rsatma va tavsiyalar……… 6
Qo‗shiq o‗rgatish……………………………………………………………... 8
Xonandalik bo‗yicha talabalar ovozini yo‗lga qo‗yish…………………….. 9
Bastakorlik san‘ati xususiyatlari……………………………………………... 11
Yakka tartibda qo‗shiq aytish mashg‗ulotlarini o‗tkazish usullari…………… 11
Dars davomida ―shashmaqomdan‖ namunalar tinglab borish……………….. 14
Buxoro shashmaqomi………………………………………………………… 21
An‘anaviy xonandalik san‘ati namoyondalari…………………………….… 24
Guluzorim……………………………………………………………………. 35
Sochining savdosi……………………………………………………….……. 42
Muborak to‗y…………………………………………………………………. 47
Kimni sevar yorisan………………………………………………………….. 52
Ko‗zlaringni yashirma………………………………………………………... 60
Saodat bu……………………………………………………………………... 63
Farzandim……………………………………………………………………. 65
Alla…………………………………………………………………………… 70
Onam…………………………………………………………………………. 72
Bahor keldimu………………………………………………………………... 79
Bir kelib ket………………………………………………………………….. 82
Ustozga………………………………………………………………………. 84
Yoshlik valsi………………………………………………………………….. 87
Boyisi sen…………………………………………………………………….. 89
Xorazm xalfachilik san‘ati……...……………………………………………. 92
Olti xalfa……………………………………………………………………… 94
O‗lguncha sizni derman……………………………………………………… 95
182
Zulfing………………………………………………………………………. 96
Deyma jonim…………………………………………………………………. 97
Onajondek dilbar jahona galdi……………………………………………….. 98
Husni jamolini go‗ring……………………………………………………….. 100
Qadam qo‗ying bog‗imiza……………………………………………………. 101
Jo‗jim aytaman……………………………………………………………….. 102
To‗ylar muborak……………………………………………………………… 103
Yor-yor……………………………………………………………………….. 106
Beboqcha……………………………………………………………………... 109
Bo‗lmasa……………………………………………………………………... 113
Farg‗ona tong otguncha……………………………………………………… 115
Naylayin……………………………………………………………………… 120
Soqiynomai mustahzodi navo………………………………….……………. 122
Na tilar mandan…………...………………………………………………….. 124
Saodatlarga…………………………………………………………………… 127
Qiyo boqqan bilan……………………………………………………………. 129
Baxt yallasi…………………………………………………………………… 130
Dugonalar……………………………………………………………………. 132
Olamda gullar yashar………………………………………………………… 135
So‗lim………………………………………………………………………… 137
Aybi yo‗q…………………………………………………………………….. 139
Guzel sen……………………………………………………………............... 142
Bari gel……………………………………………………………………….. 147
Saralangan qo‗shiqlar matni……………………………………..…….......... 150
An‘anaviy xonandalik fanidan test savollari.………………………………… 161
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………. 176
183

Язык

Ananaviy Xonandalik Oquv Qollanma

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Ananaviy Xonandalik Oquv Qollanma

Загружено:

Авторское право:

ABDURAIM TURSUNOV

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

Oliy o‗quv yurtlari xonandalik yo‗nalishi bo‗yicha

5111100 – MUSIQA TA‟LIMI

Аннотация: Данное учебное пособие рассчитано для студентов высших учебных

Taqrizchillar: A.To‗raqulov – Termiz davlat universiteti San‘atshunoslik fakulteti

M.Otajonov – O‗zbekiston davlat konservatoriyasi dotsenti, O‗zbekiston

Nota muharriri: O.Xakimov – Termiz davlat universiteti San‘atshunoslik fakulteti

Musiqa san‘ati ijrochiligida an‘anaviy xonandalik boshqa yo‗nalishlarga

Ushbu o‗quv qo‗llanma ―An‘anaviy xonandalik‖ fani bo‗yicha beriladigan

An‘anaviy xonandalik fani bo‗lajak bakalavrlar va musiqa o‗qituvchilarni

 Asarning g‗oyaviy-estetik va tarbiyaviy jihatga ega bo‗lishi.

Talabalarga amaliy mashg„ulotlar bo„yicha ko„rsatma va tavsiyalar

An‘anaviy xonandalik fanidan amaliy mashg‗ulotlarni tashkil qilishda

Dastlabki mashg‗ulot qo‗shiq kuylovchi o‗qituvchilarning xonandanlik ovozi

Xonandalik bo„yicha talabalar ovozini yo„lga qo„yish

An‘anaviy xonandalik yo‗nalishi talabasi yuqori professional darajada kuylay

Bastakorlik san‟ati xususiyatlari.

1. An‘anaviy musiqiy merosimizdan foydalanib asarlar yozish.

Yakka tartibda qo„shiq aytish mashg„ulotlarini o„tkazish usullari.

O‗zbek klassik cholg‗u va ashulalari

Ushshoq. Yu.Rajabiy ijro etgan

An‘anaviy xonandalar uchun asarlarning taxminiy ro‗yxati:

1. ―O‗zbekistonim‖ – N.Qulabdullayev musiqasi, A.Po‗lat she‘ri

Navro‗z haqidagi xalq ashulalari:

Mazkur kuy va qo‗shiqlarni audio yozuvlar orqali tinglab o‗rganiladi.

1. ―Ul parivash‖ – Muqumiy g‗azali, xalq kuyi.

II yarim yillik ish rejasi

1. ―O‗rtar‖ – Mashrab g‗azali, H.Jo‗rayev musiqasi.

1. ―Ey sabo‖ – Navoiy g‗azali, D.Zokirov musiqasi.

II yarim yillik ish rejasi

1. ―Dugonalar‖ – Sh.Rashidov she‘ri, S.Yudakov musiqasi.

1. ―Feruz I‖ – Ogahiy g‗azali, xalq kuyi.

II yarim yillik ish rejasi

Ushbu namunaviy dasturdan xonanda talaba yoshlarimiz o‗z iste‘dodi, ovoz

Maqom arabcha ―joy‖, ―o‗rin‖, ―makon‖, musiqa tushunchasida esa cholg‗u

Faxriddin Aslpo„lat o„g„li Umarov

(1926, Qibray) — hofiz,

 Falak, Onam derman, Ey muhabbat, Yona-yona keldim, O‗n sakkizga

O‗zbek va tojik musiqa

Surxondaryolik ustoz san‘atkorlar

Bo‗ri Boqiyev Maqsud Mirkarimov

Ishq yetkurmish meningdek telbani bu yergakim,

Gohi majnun elga, goh men sog‗ ila teng o‗lmisham,

Do‗stlar men bir parivashga ko‗ngil berdim vale,

Yuz yomonliq ko‗rib ondin telba bo‗lding, ey ko‗ngil,

Oyog‗im yetgancha Boburdek ketar erdim netay,

Hech uzalmasman ko‗ngil shul qalam qoshdin yana.

Barcha xursand to‗y desa, mehmonlar qutlab kelsa,

Muborak to‗y muborak, to‗ylaringiz muborak.

Cholg‗uchi ol sozingni, shaylagin ovozingni,

Muborak to‗y muborak, to‗ylaringiz muborak.

To‗yga kelar qari-yosh, yigit-qizlar qalam qosh,

To‗ydir elim bahor-yoz, to‗y beruvchi chavandoz,

Muborak to‗y muborak, to‗ylaringiz muborak.

Komil qiladi tabrik elu xalqim tabarruk,

Muborak to‗y muborak, to‗ylaringiz muborak.

Oy, g‗ani dog‗lar, g‗ani dog‗lar qorli bo‗lar, qorsiz bo‗lmas,

Qaysi falak burjining mehri pur anvorisan,

Qomatinga bandadur bog‗ aro sarviravon,

Yig‗latur oshiqlaring la‘li labing xandasi,

Ayshinga shod istaram g‗amg‗a duchor bo‗lmag‗an,

Bir kecha aylab manga mehru muhabbat ayon,

Payvasta qosh kiprigi o‗q, sеn mohitob jonona,

Ijozat bеr birgalikda suraylik davru davron,