2

Yaamn her alannda...

Bu kitabn hazrlanmasnda, evirisinden dolay Sn. ar Yurddaa, teknik katklarndan dolay da Sn. Engin Afara teekkr ederiz.

irketimizin teknik danmanln stlenmedii son rn yapmnda, uygulamalardan doabilecek sorunlardan, belirlenen teknik deerler nedeniyle irketimiz sorumlu tutulamaz. rn nitelikleri, yaplan gelimelere bal olarak deiebilir. Cam Elyaf Sanayii A.. hediyesidir. Para ile satlamaz. Kaynaklar: 1- Introduction to Composites - Fourth Edition 2- Cam Elyaf Sanayii Yaynlar - CTP El Kitap, CTP Atlye Bilgileri 3- R. Plastic Magazine Cam Elyaf Sanayii A.. ayrova 41401 Gebze - Kocaeli Tel: 0262. 678 15 83 / 3 hat Faks: 0262. 678 15 95 camelyaf@sisecam.com.tr www.camelyaf.com.tr

nsz

Cam Elyaf Sanayii A.. kuruluundan itibaren Trkiye CTP sektrne hammadde tedarikisi olmann yansra, sektrn gelimesine katkda bulunmaya ynelik bir misyon da stlenmitir. Bu anlaymz erevesinde, getiimiz yllarda CTP Teknolojisi ad ile bir kitap yaynlayarak kompozit sektrne ynelik bilgi birikimimizi sizlerle paylama frsat elde etmitik. Aradan geen zaman ierisinde, gnmz CTP sektrnde gelien teknolojiler ve uygulama alanlar, geniletilmi yeni bir referans kitab ihtiyac dourmutur. u anda elinize ulaan bu kitap, Trkiye CTP sanayine katkda bulunaca ve sizlere yeni ufuklar aaca umuduyla, Cam Elyaf Sanayii A.. tarafndan Trkiye CTP sektrnn kullanmna sunulmutur. Trkiye CTP sektrne hizmet veren tm kii ve kurulularn baarlarnn devamn dilerim.

Dr. T. Ate Kut

Cam Elyaf Sanayii A.. Ynetim Kurulu Bakan

NDEKLER
nsz BLM 1 3

KOMPOZTLERE GR
Polimerlerin Hayatmzdaki Yeri 8 zm Yolu Plastikler 8 Kompozitler 8 Termoplastik ve Termoset Fark 9 Kompozit Bilgisini Gelitirmek 9 Pazar Grnm ve Uygulamalar 10 (Havaclk - Uzay - Savunma / Ev aletleri ve Ekipmanlar / Yap Sektr / Tketim mallar ve Spor - Elence / Korozyon Dayanml rnler / Elektrik - Elektronik / Denizcilik / Tamaclk ve Otomotiv / Askeri Uygulamalar / Tarm - Gda sektr) Kompozitler Niye Tercih Edilmektedir? 12 (Yksek Mukavemet / Hafiflik / Tasarm Esneklii / Boyutsal Stabilite / Yksek Dielektrik Direnimi / Korozyon Dayanm / Kompozit Paralarn malat / Yzey Uygulamalar / Dk Ara - Gere Maliyeti / Gemiteki Baarl Uygulamalar) ABD ve Trkiye Takviyeli Plastik Pazarlarndan Ksa Bir Kesit 13 BLM 2

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

Giri 14 Reineler 14 Polimerlerin Esaslar 14 Termoset -Termoplastik 15 Termoset Reineler 15 Polyester Reineler 15 (Glikoller / Doymam Asitler / Doymu Asitler / Monomerler / nhibitrler) Genel Amal Polyesterler 18 zel Amal Polyesterler 19 (Alev Geciktirici Reineler / Stiren Buharlamas Az Olan Reineler / Dk ekmeli Reineler / Esnek Reineler / Hazr Kalplama Bileimleri in Reineler / Ikla Sertleen Reineler / Dkm Reineleri / Kpk Polyester Reineler) Jelkotlar 21 (Reine Tipi / Pigment Seimi / Tiksotropi Salayclar / Hzlandrclar ve nhibitrler / Monomer ve Dolgular / Dier Katklar) Epoksi Reine 22 (Seyrelticiler) Vinil Ester 24 Poliretanlar 24 Fenolikler 25 Melamin ve reformaldehid Reineleri 25 Silikon Reineler 26 Friedel Crafts Reineleri 26 4

Poliimid Reineleri 26 zet 27 Termoplastik Reineler 27 Kompozitlerde Kullanlan Termoplastikler 27 (Naylon(PA) / Polifinilen Slfr (PPS) / Sv Kristal Polimerler (LCP) / Polyetheretherketone (PEEK) / Polipropilen (PP ) / Polietilen (PE) / Polyetherimid (PEI) / Fluoropolimerler ) Dier Polimerler 28 Takviye Malzemeleri Birok Malzeme Takviye zelliine Sahiptir 28 Takviye Malzemelerinin Gelimesi 28 Cam Elyaf - Kompozit Endstrisinin nc Takviye Malzemesi 28 Cam Elyaf Takviye Malzemelerinin Terminolojisi 29 ok Ulu ve Tek Ulu Fitiller 29 Kee ve Kumalar 29 (Dokunmu Kumalar / Dikilmi Kumalar / Towsheets / Keeler, Cam Tlleri ) Krplm Demetler 31 (Krplm Demetler / tlm Lifler ) Yksek Teknoloji rn Lifler ve Dier Elyaf eitleri Aramid Elyaf 31 Bor Elyaf 31 Karbon & Grafit Lifleri 31 Dier Organik Lifler 32 Ekzotik Takviyeler 32 Takviye Trlerinin Karlatrmas 32 Kompozitlerde Ara (Core) Malzeme kullanm 32 (Kpkler / Sentaktik Kpkler / Bal Petei Grnml Ara Malzemeler / Aa Malzeme ) Sandvi Yapnn Faydalar 34 zet 35 Dolgu Maddeleri Dolgu Maddeleri eitleri 35 (Kalsiyum Karbonat / Alminyum Silikat ve Killer / Alminyum Trihidrat / Kalsiyum Slfat / Dierleri) Kompozit rnlerde Dolgu Malzemelerinin Kullanm 36 Dolgu Malzemelerini Semek. 36 Dolgu Malzemelerinin Prensipleri 36 Yzey lemleri Baz Dolgu Maddelerinin Gelimesini Salamaktadr 36 zet 36 Katk Malzemeleri ve Modifiye Ediciler Reinelerdeki Balca Girdi Malzemeleri 37 Katalizrler, Hzlandrclar (Promotrler), nhibitrler 37 Renklendiriciler 38 Kalp Ayrclar 38 (Vaks Kalp Ayrclar / Silikon Kalp Ayrclar / Dier Balca Kalp Ayrclar ) Katk Malzemelerinin levleri 38 (Dk ekme - Hassas Profil / Alev Dayanm / Hava Kabarc Gidericiler / Emisyon Kontrol / Vizkosite Kontrol / Elektriksel letkenlik / Dayankllk / Antioksidantlar / Antistatik Katklar / Kprtcler / Plastifiyanlar / Kaydrclar ve Blok Oluturucular) Termoplastikler in Katklar 40 (Is Stabilizatr / Ultraviyole Stabilizatr) zet 40 Malzeme Sistemleri Olarak Kompozitler 40 levsel / Gereksinimleri Anlamak 40

www.camelyaf.com

BLM 3

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

El Yatrmas ve Pskrtme Yntemleri (ki Prosesin Genel Tanm) 42 El Yatrmas Yntemi Reineler 43 Takviye Malzemeleri 43 El Yatrmas Ynteminin Avantajlar 43 El Yatrmas Ynteminin Dezavantajlar 44 El Yatrmas Uygulamalar 44 Pskrtme Yntemi Prosesin Genel Tanm 44 Reineler 44 Takviye Malzemeleri 44 Ekipman 45 Kalplar 45 Pskrtme Yntemi Avantajlar 45 Pskrtme Yntemi Dezavantajlar 45 Pskrtme Yntemi Uygulamalar 45 El yatrmas ve Pskrtme Yntemlerinin Gelecei 46 Pres Kalplama Yksek Hacimli Prosesler 46 SMC Hazr Kalplama Bileimi (Prosesin Genel Tanm) 46 SMC Hazr Kalplama Bileimi retimi 46 SMC Kvamnn Ayarlanmas 47 SMC eitleri 47 SMCnin Kalplanmas 47 SMC Kalplama Ynteminin Avantajlar 48 SMC Kalplama Ynteminin Dezavantajlar 48 SMC Kalplama Yntemi Uygulamalar 48 SMC: Sadece Otomotiv in Deil 48 SMCnin Gelecei 49 BMC Hazr Kalplama Bileimi Prosesin Genel Tanm 49 Reine 49 Takviye Malzemeleri 49 BMC Kalplamann Avantajlar 49 BMC Kalplamann Dezavantajlar 50 BMC Uygulamalar 50 Islak Sistem Pres Kalplama Prosesin Genel Tanm 50 Reineler 50 Takviye Malzemeleri 50 (Preformlar - n ekillendirilmi takviyeler / Krplm Demetten Kee / Kontin Demetten Kee) Ekipmanlar 51 Islak Sistem Kalplamann Avantaj ve Dezavantajlar 51 Islak Sistem Pres Kalplama Uygulamalar 51 Islak Sistem Kalplamann Gelecei 51 Takviyeli Termoplastik Levha Pres Kalplama (GMT) Prosesin Genel Tanm 51 Reineler 52 Takviyeler 52 Ekipman 52 GMT Kalplama Ynteminin Avantajlar 52 GMT Kalplama Ynteminin Dezavantajlar 52

GMT Uygulamalar 52 GMTnin Gelecei 52 Basnl Kalplama eitleri 53 (Transfer Kalplama / TMC Kalplama Bileimi) Takviyeli Reaksiyonlu Enjeksiyon Kalplama (RRIM) Prosesin Genel Tanm 53 Reineler ve Takviye Malzemeleri 54 RRIM eitleri 54 RRIM Kalplamann Avantajlar ve Uygulamalar 54 Reine Enjeksiyon Kalplama (RTM) Prosesin Genel Tanm 54 Reineler 55 Takviye Malzemeleri 55 Kalplar ve Ekipman 55 RTM Kalplamann Avantajlar 55 RTM Kalplamann Dezavantajlar 56 RTM Uygulamalar 56 RTMnin Gelecei 56 Pultruzyon Prosesin Genel Tanm 56 Reineler 56 Katklar ve Dolgu Malzemeleri 56 Takviyeler 57 Ekipman 57 Pultruzyon Kalplamann Avantajlar 57 Pultruzyon Kalplamann Dezavantajlar 57 Pultruzyon Uygulamalar 58 Pultruzyon Kalplama Ynteminin Gelecei 58 Elyaf Sarma Prosesin Genel Tanm 58 Reineler 59 (Genel Amal Polyesterler / Bisfenol A / Vinil Esterler / Epoksiler / Furanlar) Termoplastik Esasl Elyaf Sarma 59 Takviye Malzemeleri 59 Kullanlan Ekipman 59 (Srekli sarc / Kutupsal Sarma / Kontin Sarma / rg Sarc / Krpma emberi) Ekipman ve Kalplar 60 Elyaf Sarma Ynteminin Avantajlar 60 Elyaf Sarma Ynteminin Dezavantajlar 60 Elyaf Sarma Uygulamalar 60 Elyaf Sarma Ynteminin Gelecei 60 Enjeksiyon Kalplama Prosesin Genel Tanm 60 Reineler ve Takviye Malzemeleri 61 Ekipman 61 Enjeksiyon Kalplama Termosetleri 61 Enjeksiyon Kalplama Ynteminin Gelecei 62 Dier Prosesler Otomatik erit Yerletirme (ATP) 62 Santrifj Kalplama 62 Devaml Levha 62 Ekstrzyon 63 Prepreg Kalplama 63 Rotasyon Kalplama 63 Rijitletirilmi Termoplastik Levha 64 (Vakum Torba Kalplama / Basn Torba Kalplama / Otoklav Kalplama)

Vakum Destekli Reine Enjeksiyon Kalplama (VARTM) kincil lemler (apak Alma / Delik Ama / Yaptrma / Boyama) Kompozit Proseslerinin Karlatrmas BLM 4

64 65 65

Kalite Kontrol Kalite Kontrol Prosesi in Varsaymlar Uygulama Srasnda Jelkot Kalite Kontrolu Uygulama Srasnda Laminat Kalite Kontrolu Uygulama Srasnda Yama/Tamir Kalite Kontrolu Atlye Bilgileri: 2 Kalplar Giri Al Kalp Ahap Kalp CTP Kalp (Tek Paral kalp / Paral Kalplar / ift Kalp / Kalp Bakm) Dier Kalplar Atlye Bilgileri: 3 Pskrtme Metodu le Jelkot Uygulama Teknii Giri Jelkot Uygulamadan nce Yaplmas Gerekenlerin Listesi. Jelkot Uygulama Genel Prensipleri Pskrtme Genel Teknii (Dz Alanlar / Keler / Eriler veya Geni Radyuslar / Kanallar veya Oluklar / Derin ve Dar Kanallar / Kk Paralar) Kalite Kontrolu

81 82 82 82 82

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

Kompozitlerde Tasarm Tasarm Yaklam Biraz Felsefe (Hedeflerin Tanmlanmas / n Hazrlk Olarak Kavramsal Tasarm / Kavramsal Tasarmn Gelitirilmesi / Ayrntl Tasarm / Prototip (lk rnek) ve Deerlendirme / Ticariletirme) Kompozit Malzemelerin Maliyeti kame Malzeme Olarak Kompozitler Bazen Kurallar Deimelidir Maliyet Yeniden Tanmlanrsa Maliyeti Tanmlamak Tanmlama ve lm Yollar Veritaban Geliimi Bilgisayarl Modelleme Sonu Takviyeler Polimerler Proses Gelitirme Verimlilik Tekrarlanabilirlik Spesifik rnlere Ynelim ( uzmanlama) Kompozit uygulamalarnn gelitirilmesi Uygulamalarn Gelimesine Yeniden Baklrsa Gelecee Bak BLM 5 66 66

82 82 83 83 84

69 69 70 70 71 71 71 71 71 72 72 73 73 74 74 75

85 85 85 85 86

ATLYE BLGLER
Atlye Bilgileri: 1 CTP retim Tekniinin Anlalmas Temel polyester Reine Kimyas Polyester Reineler Nasl Sertletirilir ? Reine Katklar (nhibitrler / Promotrler (Hzlandrclar) / Katalizrler ) Cam Elyaf Takviyeleri Balayc (Sizing) CTP Kalplama Genel Teknii Kalplama El aletleri Reine-Cam Oran (Reine Zenginlii / Reine Zenginliinin Etkileri / Reine Azl (Yetersiz Reine) / Reine Azlnn Etkileri) Kalplama (Yatrma) Prensipleri (Pskrtme / El Yatrmas Krplm Cam Elyafndan Kee ile / El Yatrmas Kee- Dokuma Kombinasyonu, Fitil Dokuma, nelenmi Dokuma, nelenmi Takviye Malzemesi vb ile / Bindirmeler) 6 78 78 79 80 80 80 80 81 81

Atlye Bilgileri: 4 Pskrtme (Spray-Up ) le CTP Kalplama Teknii Giri 86 Pskrtme leminden nce Yaplmas Gereken Kontrollerin Listesi 86 Pskrtme Genel Prensipleri 86 Islak Halde Pskrtme Kalnlklar 87 Pskrtme Metodu Hatalar ve zmleri 87 (Kuru Krpma / Islak Krpma / Pskrtlen Elyafn Dik Yzeyde Kaymas / Elyaf Krplmyor / Fitil Sk Sk Kendini Brakyor veya Boalyor / Krplm Cam Elyaf Reine Huzmesinin ine Dmyor / Krpc Normalden Daha ok Havaya Gerek Duyuyor) Pskrtme Makinesinin Ayarlanmas ve Bakm 87 Temel Fonksiyon 87 (Havasz (Airless) Sistemler / Hava ile Atomize Olan Sistemler / Atlyedeki Hava Sistemi) Pskrtme Makinesinin Topraklanmas 88 Optimal Basn Ayarlanmas 88 Ekipman Genel Prensipleri 88 Reine-Cam Orannn Ayarlanmas 89 Krpc Prensipleri 89 Ekipman Bakm 89 rnek Bakm Cetveli 89 Katalizr Tank 90 Tankdaki Katalizr Seviyesi 90 Ayarlama lemleri 90 Ayarlama Yntemleri 90 (Jelleme Sresi Yntemi / Arlk Ayarlamas / Reine-Cam Oran Ayarlamas) Kalite Kontrolu 91 Kalite Kontrol Prosesi in Varsaymlar 91 Uygulama Srasnda Jelkot Kalite Kontrolu 91 Uygulama Srasnda Laminat Kalite Kontrolu 91

www.camelyaf.com

Uygulama Srasnda Yama-Tamir Kalite Kontrolu Atlye Bilgileri: 5 Sandvi Yapl CTP Kalplama Teknii Giri lk Laminat nceleyin Sandvi Malzemesi Yerletirme Metodu Sandvi Malzemesi Yerletirme Genel Prensipleri Kontrplak Yerletirilmesi Konusunda zel Not Uygulama Srasnda Sandvi Malzemesi Yerletirilmesinin Kalite Kontrolu Atlye Bilgileri: 6 Hangi Amal , Hangi Tr Cam Elyaf Kullanlmaldr? Giri lk Cam Elyaf Gnmzde Cam Elyaf Cam Elyaf Cinsleri Cam Elyaf Nasl Takviye Salar Cam Elyaf Tipleri Cam Elyaf eitleri (Fitil / Dokunmu Fitil / Cam Elyaf plik / Kuma / Dokunmam (non-woven) Fitil / Devaml Demetli Kee / Krplm Demetler / Krplm Demetten Keeler / tlm Lifler) Kalplama Metodlar Ve Kullanlan Cam Elyaf eitleri Kompozitleri zellikleri

91

91 92 92 92 92 93

Skmas / rnn Bklm Olmas) Reine Enjeksiyon Ynteminde Rastlanabilecek Hatalar 106 (Cam Elyafnn Yerinden Kamas / Hava Kaaklar / Yetersiz Islanma / Et Kalnlnda Deimeler) Elyaf sarma ynteminde Rastlanabilecek Hatalar 107 (Yetersiz Islanma / Hava Kalmas / rnde Beyaz ve Islanmam Yzey Bulunmas / Pamuklanma / Elyaf Kopmas / Dk Cam Elyaf Oran) Savurma Dkm Ynteminde Rastlanabilecek Hatalar 107 (Buruma / Kuru Blgeler / Borunun Ksmnda atlaklar Olmas / Yapkan Yzeyler / Boru arpkl / Borunun Eilmesi ) Atlye Bilgileri: 9 CTP Yaplarn Bakm ve Tamiri Giri Bakm CTPnin Tamiri (Yzey Hasarlar / Kk Darbelerden Oluan Krlmalar / Delikler / CTP rnn Arka Yzeyine Ulalamad Hallerde Deliklerin Tamirat / Borularn Tamiri ) Atlye Bilgileri: 10 Gvenlik nlemleri Giri Genel nlemler (Tedavi nlemleri) Sertletiriciler (Alifatik Aminler / Aromatik Aminler / Siklo Alifatik Aminler / Poliimid Sertletiriciler / Anhidrid Sertletiriciler / Dier Sertletiriciler) Polyester Reineler Peroksit Katalizrler Dolgu malzemeleri ve Pigmentler

93 93 93 94 94 94 95

108 108 108

96 96

110 110 111

Atlye Bilgileri: 7 Kalplamada Kullanlan Ara Gereler Giri 97 Genel Gereler 97 (Rulolar / Fralar/ Katalizr lme Aygtlar / Kartrma ve lme Makineleri / Dkm makineleri / Kartrclar) Polyester Reine Sistemleri iin Pskrtme Gereleri 98 (Katalizr Enjeksiyonu / Katalizr Pskrtme / ift Kap Sistemi / Dolgu Maddesi Pskrtme Gereleri / Flok Tabancalar / Fitil Krpclar) Cam Kee Islatma Gereleri 100 Jelkot Uygulama Gereleri 100 Reine Enjeksiyon Gereleri 101 Atlye Bilgileri: 8 CTP Kalplamasnda Rastlanan Balca Hatalar Giri 101 Polyesterde Rastlanabilecek Balca Hatalar 101 (Buruma-Fil Derisi / Kk Delikcikler / Yzeyde Matlk / Jelkotun Kabuk gibi Kalkmas / Yresel Kuru Blgeler / Tabakalarn Ayrlmas / Beneklenme / Renk Deiimleri / Elyaf Grnm / Balk Gz ve Delikcikler / Kabarcklar / Beyazlanmalar ve atlamalar / Yldz atlama / Sararma / Reine Erimesi / Mekanik Mukavemette Azalma) Pskrtme Hatalar 105 (Yetersiz Sertleme / Takviye Miktarnda deiiklik ) Ik Geirgen Levha retiminde Rastlanabilecek Hatalar 105 Presli Kalplamada Rastlanabilecek Hatalar 106 (Gzenekli Yzey / Yzeyde Kabarcklar Olumas / Benekli Yzey Mat Yzey / Kalplama Malzemesinin Kalba Yapmas veya

112 112 113

TERMLER SZL
(Alfabetik sraya gre dzenlenmitir.) 114-126

BLM 6

EKLER EKLLER VE TABLOLAR

127 128

KOMPOZTLERE GR

BLM 1

KOMPOZTLERE GR
POLMERLERN HAYATIMIZDAK YER dr. Teknolojideki hzl deiimler ve pazarlardaki gelimeler bir silsile halinde tm endstri dallarn gemite olduundan daha fazla etkilemektedir. Artan i rekabet, evresel ve sosyal sorunlar da alnan ticari kararlar etkilemektedir. Olduka dinamik bir yapya sahip ve srekli deiim iinde olan kompozit/plastik malzemeler; maliyetlerin drlmesi, verimliliin arttrlmas veya rne ilikin sorunlara zm getirilmesi sayesinde ok eitli i alanlarnda artan bir kullanma sahip olmaktadrlar. Kompozit malzemeler saladklar avantajlarla tamaclk, tketim mallar, inaat, i aletleri ve malzemeleri, uzay/savunma gibi sektrlerdeki gelimeler asndan yaratc bir frsat oluturmaktadr. KOMPOZTLER

Yaadmz dnya polimerlerin hayatmz nasl deitirdiine ilikin birok rnekle doludur. Polimerler kategorisi ierisinde yer alan en geni kapsaml gruplardan biri plastiklerdir. Kompozit konusuna yakn olanlarca genel olarak reineler olarak ifade edilmektedirler. Hergn daha fazla retici ve tketici yksek kalite, dayankllk, dk maliyet sebebiyle plastik rnleri tercih etmektedir. Kayak tahtalarndan bisikletlere, otoyollardaki kpr platformlarna ve ara gvde panellerine kadar birok uygulama bu rnler hakknda ayrntl fikir sahibi olmamza yardmc olmaktadr. Plastiklerin byk ounluu, insan becerisinin ve sregelen teknolojik ilerlemelerin sonucunda ortaya kmaktadr. Plastiklerin ok farkl eitleri vardr. rnein; naylon, polyester ve Kompozitler; termoset veya termoplastik yappolietilen gibi baz reine trlerinin kullanmla- da, tek ya da ok ynde takviye zellii salar olduka yaygndr. Bunun yansra epoksiler, yacak ekilde, cam elyaf ve/veya dier takviye fenolikler, bisfenoller veya silikonlar gibi rei- malzemelerinden yeterli miktarda (uzunluk ve neler daha az tannmaktadr. Baz plastikler sa- arlka) katlm bir polimer matriksdir. Btn dece katksz reine ierirken, bazlar takviye plastikler kompozit deildir. Gnmzde plasmalzemeleri, katk malzemeleri ve dier girdi- tik malzemelerin byk ounluu saf plastik lerin karmndan oluan karmak bir yapya reineler kullanlarak kalplanmaktadr. Oyuncaklar, dekoratif amal sahip olabilirler. Bununla birKpr platform uygulamalar rnler, ev eyalar ve benzeri likte temel plastik reinelerin birok plastik son rn uygulaherbiri plastik ailesinin ilevsel masnda rnlerin ilevsellii bir yesidir. iin saf haldeki plastik reinenin mukavemeti yeterli olmakZM YOLU PLASTKLER tadr. Mhendislik termoplastikleri, maliyetleri saf reinelere Bugn birok i alannda artan gre daha fazla olmakla berabir rekabet ortam yaanmakta-

www.camelyaf.com

ber daha yksek Yk Altnda Deformasyon scakl (HDT) gibi stn performans deerlerini salayabilirler. lave bir mukavemet deerine gerek duyulduunda, plastikler genel olarak lif haline getirilmi takviye malzemeleriyle istenilen mukavemet deerini karlayacak ekilde takviye edilirler. Herhangi bir termoset veya termoplastik reine takviye edildii zaman kompozit olarak adlandrlmaktadr. Cam Elyaf Takviyeli Plastikler (CTP) terimi geen yllar ierisinde Cam Elyaf Takviyeli Polyester ifadesi ile e anlaml hale gelmitir. Fiberglass Reinforced Plastics (FRP) veya Glassfiber Reinforced Plastics (GRP) eklindeki ngilizce ifadelerde de bu e anlaml kullanm geerlidir. Bu kitapta, Kompozit kavramn ister termoset, ister termoplastik yapda olsun; ister elyaf ile, ister dier takviye malzemeleri ile performans ykseltilmi olsun tm takviye edilmi plastik malzemeleri tanmlamak amac ile kullanlmtr. (Uluslararas bir kurulu olan SPI Composite Institute da bu tanmlamay kabul ve tavsiye etmektedir.) TERMOPLASTK VE TERMOSET FARKI Plastiklerin byk bir ounluu ve hemen hemen takviyesiz plastiklerin tamam termoplastiktir. Termoplastik malzemeler stldnda yumuar ve yar akkan haldeyken yeniden ekillendirilebilir. Plastik malzeme souduunda ise yeni kalplanm ekil elde edilir. Daha sonra yeniden farkl bir rn elde etmek istenirse, termoplastik malzemenin yeniden stlmas ve kalplanmas mmkndr. Termoplastiklerin kalplama zellikleri mumun zelliklerine benzetilebilir. yle ki, mum yar akkan hale gelecek kadar stldktan sonra bir kalp ierisine dklecek olursa, kalbn eklini alacaktr. Bu ekilde kalplanm olan mum tekrar stlp bir baka kalp iine dklrse bu kez de yeni kalbn eklini alacaktr. Termoplastiklerin stlma ve souma zellikleri genelde birbirine benzemektedir. Takviyeli plastiklerin byk bir ounluu termosettir. Termoset reineler genellikle sv haldedir. Baz zel termoset reinelerin dk ergime derecelerinde kat halde bulunduklar da bilinmektedir. Kalplama srasnda meydana gelen kimyasal ve egzotermik (s kartan) reaksiyonlar sonucunda termoset reineler sertlemektedirler. Genellikle termoset reaksiyonlar geri dnml deildir. Bu zellii ile ter-

moset reineler yumurtaya benzemektedir. Bir baka deyile, bir kere piirildiinde kat hale gelen yumurtay sv haldeki ilk ekline dndrmek veya kabuunun iine yerletirmek mmkn deildir. Deiim kalcdr. Termoset reineler uygun malzemelerle takviye edildiinde arlklarna oranla teknolojinin gelitirdii en dayankl malzemeler arasnda yer almaktadrlar. Bunun yansra takviyeli termoplastiklere duyulan ilgi de her geen gn artmaktadr. Birka yl ncesine kadar, yalnzca takviyeli termoset reinelerle karlanabilen birok performans zellii, artk gelitirilmi takviyeli termoplastiklerle de salanabilmektedir. KOMPOZT BLGSN GELTRMEK Kompozitlerin tantmn amalayan bu kitap, ortak bir kompozit literatrnn oluturulmas, daha bilinli ve temel kompozit bilgisine sahip olunmas asndan nemlidir. Kitap ierii mhendisler, tasarmclar, reticiler, pazarlamaclar ve kompozitler hakknda yeterli dzeyde bilgisi olmayan dier meslek gruplarna ynelik olarak hazrlanmtr. 1. Blm; Kompozit endstrisinde nemli bir ticari paya sahip son rn uygulamalarn yakndan tantmay amalamaktadr. 2.Blm; Kompozitleri oluturan ana malzemeleri kapsamaktadr. Polimerler (Genel) Termoset Reineler Termoplastik Reineler Takviye Malzemeleri Katk Malzemeleri Dolgu Malzemeleri Malzemelerin Etkileimi ve Uygulamada Sistemin nemi 3. Blm; Bu blmde kompozit kalplama yntemleri zerinde durulmaktadr. Yaygn kalplama yntemlerinin balcalar tanmlanm ve karlatrlmtr. Herbir kalplama ynteminin avantaj ve dezavantajlar ele alnarak uygun kalplama ynteminin seilmesine ve anlalmasna yardmc olacak yntemler ayrntl ekilde irdelenmitir. 4. Blm; Kompozit tasarmna ilikin kantlanm etkin yaklamlarn sunulduu blmdr. Ekonomik ngrler ve endstrinin gelecekteki yn konular yine bu blmn kapsam iindedir. 5. Blm; Atlye bilgilerine yer verilmitir. Kitabn son blmnde, kompozit endstrisinde kullanlan terimlerin yer ald bir szlk bulunmaktadr.

KOMPOZTLERE GR

PAZAR GRNM VE UYGULAMALAR Kompozitler yaygn olarak birok farkl uygulama alannda kullanlmaktadr. Kompozit/CTP endstrisine ilikin on farkl sektrden rn rnekleri aada verilmitir.
Havaclk/ Uzay/ Savunma Kargo konteynerleri Kanatlar Pervaneler Kontrol panelleri Radar koruyucusu Pencere ereveleri Tuvalet birimleri Oturma elemanlar Antenler Planrler Uak ve helikopter gvdeleri Is kalkan Roket motoru kaplama panelleri Ev Aletleri ve Ekipmanlar (malat Sanayi) Buzdolaplar Dondurucular Mikro dalga frnlar Kk ev aletleri Motorlu aletler Frnl ocaklar Diki makinesi paralar Hesap makineleri Bilgisayarlar Fotokopi makineleri Masa lambalar Servis tepsileri Abajurlar Depolama tanklar ve p konteynerleri Mobilya ev eyalar (Oturma koltuklar, yataklar, dolaplar) Emniyet baretleri Paletler Profiller Elektrikli-Elektronik cihaz gvde ve kapaklar Mutfak tezgahlar Tketim Mallar ve Spor/Elence Yzme havuzlar Yzme havuzu aksesuarlar ve ekipmanlar Fiskiyeli ss havuzlar Su kaydraklar Olta kamlar Kayaklar Snowboardlar Golf sopalar Tenis raketleri Kasklar Motorlu kzaklar Bowling aletleri Bisikletler Eksersiz aletleri Karavanlar Tribn oturma elemanlar Lunapark gereleri Korozyon Dayanml rnler Boru ve balant paralar Endstriyel tanklar Silolar Pompa gvdeleri Kanallar Fan kanatlar (Pervaneler) Konteynerler Artma tesisleri Yer zgaralar Kimyasal proses tanklar Su ve su atk borular Baca artma cihazlar

Yap Sektr Saniter malzemeler (banyo kvetleri , du tekneleri, lavabolar, banyo ve mutfak tezgahlar v.s) Yamur suyu tama sistemleri (Yamur oluu, su indirme borular, baca dibi v.s) Yzme havuzlar Soutma kule komponentleri Beton kalplar Sera panelleri Temel kazklar D ve i cepheler de ve duvarlarda giydirme cephe panelleri Prefabrik binalar Modler kabinler at ve cephe kaplama levhalar Tayc profiller Kpr platformu ve ayaklar Otoyol korkuluklar ve iaret levhalar Borular Dekoratif elemanlar at, teras, cami ve muhtelif amal izolasyon ileri

10

www.camelyaf.com

Elektrik/Elektronik zolatrler Antenler Baskl devre panelleri Devre kesiciler Sigorta - Panel kutular Aydnlatma gvdeleri Yaltkan platformlar Elektrik ve aydnlatma direkleri Elektrik direk bazalar Devre kesici kutular Rzgar jeneratrleri Kablo tayclar Kablo kanallar Doal gaz kutular Sokak lamba gvdeleri Saya panolar Merdivenler Balast Kofralar Projektrler

Denizcilik Yelkenli ve motorlu tekneler Can flikalar Motor kapaklar amandralar Can kurtaran simitleri Kanolar Su kayaklar Dubalar - skeleler Srf tahtalar Deniz motorsikleti Sallar Kanolar

Tamaclk ve Otomotiv Karayolu iaretleri Tampon ve amurluklar Kaporta paralar Frigorifik kamyon kasalar Makaslar aftlar Kamyonet kabinleri Rzgar deflektr Treyler gvde panelleri Ara kaplar ve gvde panelleri Traktr paralar Motosiklet paralar Banliy trenleri ara koltuklar ve tutamaklar Fren ve debriyaj balatalar

Askeri Uygulamalar Miferler Balistik koruyucu paneller Konteynerler Tat ara paralar stihkam malzemeleri Silah ve roket paralar Mayn avlama gemileri Sahil koruma botlar Planrler kartma gemileri Helikopter kaportalar Pervaneler Barnaklar

Tarm / Gda Sektr Silolar Sulama borular Yem tesisi gereleri Gda depolama tanklar Salamura tanklar Balk iftlikleri iftlik ekipman Tama kaplar Pulvarizatr

11

KOMPOZTLERE GR

KOMPOZTLER NYE TERCH EDLMEKTEDR? Kompozit rnlerin gnmzde mhendisler, tasarmclar, reticiler ve yneticiler tarafndan yaygn olarak kabul grmesindeki en nemli etken sunduu deiik performans avantajlardr. Kompozit malzemeler tketiciler ve reticilerin kullanmnda eitli faydalar salamaktadr. Kompozitlerin salayaca bu faydalarn daha iyi anlalmas sonucunda, tasarmclar, mhendisler ve tasarmlarn son rne dntren ilgili dier meslek gruplar, ilerini daha kolay ve etkin ekilde yapabilirler. Kompozit uygulamalarnn stn yanlarn u balklar altnda zetleyebiliriz; 1. Yksek Mukavemet : Kompozitler yksek mukavemet deerleri salayan malzemeler arasnda en etkin olanlardan birisidir. ekme, eilme, darbe ve basn dayanm gibi mekanik deerlerin salanmasna ynelik tasarlanabilmektedirler. Geleneksel malzemelerin aksine kompozitler, bir uygulamadaki zel tasarm beklentilerine uygun mukavemet deerlerini salayabilmektedirler. 2. Hafiflik : Kompozitler birim alan arlnda hem takviyesiz plastiklere, hem de metallere gre daha yksek mukavemet deerleri sunmaktadrlar. rne salad yksek mukavemet/hafiflik zellii etkin bir ekilde kullanlmasndaki en nemli nedenlerden biridir. 3. Tasarm Esneklii : Kompozitler bir tasarmcnn aklna gelebilecek her trl karmak, basit, geni, kk, yapsal, estetik, dekoratif ya da fonksiyonel ekle sokulabilirler. Maliyet drme almalarnn yansra, kompozit rn tasarmclar prototip rnden seri retime geme ynnde yeni yaklamlar denemektedirler.

12

4. Boyutsal Stabilite : eitli mekanik, evresel basklar altnda termoset kompozit rnler ekillerini ve ilevselliklerini korumaktadrlar. Kompozitler takviyesiz termoplastiklerin viskoelastik ve bzme zelliklerini sergilemezler. Isl genleme katsaylar daha dktr. Kompozitlerin snme noktas genel olarak krlma noktasna edeerdir. 5. Yksek Dielektrik Direnimi : Kompozitlerin gze arpan elektrik yaltm zellikleri, birok komponentin retimi konusunda ak bir tercih nedenidir. Ayrca uygulama gerei, uygun modifiye edicilerin ve katk malzemelerinin kullanlmas durumunda kompozit rne elektriksel iletkenlik nitelii katmak da mmkndr. 6. Korozyon Dayanm : Kompozitler paslanmaz ve anmaz. eitli kimyasal ve sl ortamlara dayanm salamak amac ile gelitirilmi birok reine sistemi mevcuttur. Uygun tasarlandnda kompozit rnlerin en az bakmla, uzun sreli hizmet mrne sahip olmalar salanabilir. 7. Kompozit Paralarn malat : Kompozit rnler elik trndeki geleneksel malzemelerde karlalan birok parann birletirilmesi ve sonradan monte edilmesi ilemini tek parada kalplama olana ile ortadan kaldrrlar. Bylece retim maliyetinin daha dk olmasn ve montaj srasnda karlalabilecek sorunlarn azaltlmas salanmaktadr. 8. Yzey Uygulamalar : Kompozit uygulamalarnn ounda renk kalplama srasnda rne kazandrlabilmekte ve uzun sre bakm gerektirmeden kullanlabilmektedir. Dzgn yzey (A snf) ve dk ekme zelliklerine sahip reine sistemleri metalik boyama uygulamalarna uyumludur. Kalplarn uygun tasarm ve uygun malzeme seimi trim atklar, zmpara ve kenar firelerinin azaltlabilmesini salayabilmektedir. 9. Dk Ara/Gere Maliyeti : Genel bir kural olarak seilen kalplama yntemi ne olursa olsun kompozit retimi iin seilen ara ve gerelerin maliyeti elik, alminyum ve metal alaml geleneksel malzemelere gre daha ucuzdur. 10. Gemiteki Baarl Uygulamalar : Geen krkbe yl iinde, ellibinin zerinde baarl kompozit uygulamas bu ilgin malzemenin deerini ortaya koymaktadr. Daha dne kadar kompozit endstrisinin ncleri, kompozit malzemelerin kabul grmesi iin alrken bugnn mhendisleri, tasarmclar, pazarlama uzmanlar son kullanm ve uygulamalarda, kompozit malzemelerin artan baars nedeniyle bu

www.camelyaf.com

tr malzemelere kar duyduklar gveni vurgulamaktadrlar. Bu uygulamalar kompozitlerin maliyet ve performans deerlerini kantlamaktadr. Kompozitler ayrca; snrsz kalplama boyutlar, ok sayda retim teknii, dier malzemelerle uyuma zellii (takviye amac ile kpk kullanm), kendinden renklendirilme olana, istee bal olarak, k geirgen zellikte retilebilme olana gibi avantajlara da sahiptir. ABD VE TRKYE TAKVYEL PLASTK PAZARLARINDAN KISA BR KEST A.B.D dnya takviyeli kompozit tketiminin (talebinin) yaklak yarsna yakn bir pazar grnmndedir. 1960 ylnda 113 milyon kg olan ABD takviyeli plastik endstrisi, 2003 ylnda 2.3 milyar kg.lk bir rakama ulamtr. nmzdeki be yllk dnemde yllk %4-5 arasnda bir byme gstermesi beklenmektedir. 13.000 retici firma says ve istihdam edilen 236.000 alan ile Amerikan ekonomisine 24 milyar $lk bir katk salamaktadr. Takviyeli kompozit rnlerin yaklak %90 cam elyaf ile takviye edilmektedir. Yine retimin yaklak %75lik bir ksmnda matriks malzeme olarak doymam polyester veya dier termoset reineler arlk kazanmaktadr. Poliamid, polipropilen ve PBT gibi dier termoplastik reineler geriye kalan %25lik ksm oluturmaktadr. Sektrlere gre A.B.D takviyeli kompozit pazarna 693 Milyon kg. ile tamaclk sektrnn hakim olduunu, tamaclk sektrnn ardndan kpr ve dier kpr bileenleri uygulamalar ile yap sektrnn 323.4 milyon kg ile ikinci en nemli sektr konumunda olduunu grmekteyiz. Enerji sektr ise, kompozit rzgar tribn kanatlar uygulamalar ile gelecek asndan umut vericidir. Otomotiv sektr ise 2003 ylnda bir nceki yla gre %11lik bir byme gstererek, 156 milyon kg.dan 174 milyon kg.a ulamtr. Otomotiv sektrnde takviyeli termoset tketiminin 2005 ylnda 227 milyon kg.a ulamas beklenmektedir ve bu byme trendi ierisinde SMC retimi nem tamaktadr. Yurtii pazar byme trendindedir. Dnya CTP pazarndaki gelimelere ve ekonomik konjoktre bal olarak yllk %10-12 bir byme gstermektedir. Dnyada ve Avrupada

2003 YILI K. AMERKA CTP PAZARI SEKTREL DAILIM

Denizcilik

%12
Dierler

Tamaclk

%30

%9
Elektronik ve Aletleri

%7 %1
Uzay ve Savunma Sanayi

%7
Tketim Mallar / Aletler

%14 %11
Endstri Aletleri Altyap / Kamu

%9

naat / Yap

2003 YILI CAM TAKVYEL PLASTKLERN TRKYE SEKTREL DAILIM

Boru - Tank Altyap

Elektrik Elektronik

%30

%14

Otomotiv Tamaclk

%15

%4
Dier

%8
Spor - Elence

%29
naat

uygulanan evre standartlar ve ekonomik gelimeye bal olarak daha yksek performansta rnlere ihtiya artmakta olup, artk CTP retimi ak kalplamadan, makine retimine kaymaktadr.

13

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

BLM 2

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

GR Kompozit malzemeler* pazara veya kendi i sahanza yeni rnlerin tantmn kolaylatran, verimlilii arttran, sorunlara zm getiren, deerli ve ok amal, nadir bulunan malzemelerdir. Bununla birlikte yeni veya varolan bir rne, kompozit teknolojisini uygulamak ve anlamak konusunda baz hususlar bilmek gerekmektedir. renilecek yeni kavramlar zor deil, ancak nemlidir. Her yeni malzemede olduu gibi, kompozit malzemelerle de almak iin, kompozit malzemelere ilikin temel bir bilgiye sahip olmamz gerekmektedir. kinci blm iinde reineler, takviye malzemeleri, dolgu malzemeleri ve katk malzemelerini kapsayan malzeme teknolojileri zerinde durulmaktadr. Bu blmn son ksmnda ise, kompozit malzemelerin kalplama yntemleri ve son rnlerin ilevsel gereksinimleri arasndaki karlkl ilikiden ve bunun neminden sz edilmektedir. elik levha, alminyum ktk veya magnezyum dkm ile yaplan kalplamalarda rnn ekillendirilmesi malzemenin temel zelliklerini deitirmez. Bu durum kompozit malzemeler iin mutlak deildir. Kompozit malzemelerin zellikleri ve yaps rn ekillendirilirken rne zel olarak belirlenebilir. Bu ynyle kompozitler, metallerden daha ok betona benzemektedirler. Beton malzeme sistemleri, betonu oluturan girdilerin ka* Bu kitapta, tavsiye edilen Cam Elyaf Sanayi A. rnleri
ile ilgili bilgileri kitabn Ekler ksmnda bulabilirsiniz.

rtrlmas, sonraki aamada katlamas ve prizlenmesi ile elde edilmektedir. Kompozit malzemeler ok ynl rn seenekleriyle byk faydalar salayan malzemelerdir. lk tasarm ve test aamalarna gereken zen gsterilmezse, uygun proses, malzeme seimi ve kalite kontrol metodlar retim srasnda doru kullanlmamsa, bir takm sorunlarn yaanmas olasdr. Ancak bu sylediklerimizle kompozitlerin salayaca faydalar daha verimli bir hale getirebilme garantisini verebilmek, uygulama-gelitirme aamalarnn deerlendirilmesi ve malzeme/proses tasarm bilgisine sahip olmay gerektirir. Kompozit malzemelerin ve prosesin yanl seilmesi maliyet/performans dezavantaj sonucunu da dourabilir. RENELER Kompozitlerde kullanlan reineler, CTP uygulamasnn baarl olmas iin gerekli olan nemli bir girdidir. Her bir reine performans zellikleri, ilenilebilirlik ve maliyet faktrleri dikkate alnarak retilmekte ve pazara sunulmaktadr. Deiik reineler arasndaki ilikiyi anlamak, kullanclara kompozitlerin problem zme, verimlilii ykseltme ya da yeni uygulamalar yaratma gcn kullanma olana salayacaktr. POLMERLERN ESASLARI Polimer terimi ok anlamna gelen poli ve bir birimi tanmlayan mer kelimelerinden oluur. Monomerler birleerek polimerleri

14

www.camelyaf.com

oluturan ayr yap talardr. Genellikle kompozitlerde kullanlan btn polimerler karmak kimyasal proseslerden elde edilir. Polimerlerin dnyasna girmeden nce ierdii kimya hakknda bilgi sahibi olmak yararldr. Bu malzemeleri anlayabilmek iin kimyagerler gibi bir uzmanlk bilgisine sahip olmamza gerek yoktur. Kimyagerler eitli kimyasal elementler iin ksa iaretlemeler kullanrlar. Burada tartacamz plastiklerin ounu oluturan nemli elementler unlardr: C= karbon H= hidrojen O= oksijen rnein; bu ksa iaretlemeler kullanlarak, tipik bir polyester reine u ekilde ifade edilebilir: H- (OOC-C6H4-COO-C2H4)n-OH Byle bir durumda parantezler iindeki yap n saysyla gsterildii zere, kendini ok kez tekrar eder. Bir polimer iin bu uzun bir zincir anlamndadr. n deeri yzden byk olabilir. Ayn ksa iaretleme kullanlarak stiren u ekilde gsterilebilir; C6H5-CH=CH2 TERMOSET-TERMOPLASTK Blm 1de grdmz gibi reineler veya plastikler, termoset ve termoplastik olarak bilinen iki byk gruba ayrlrlar. Termoplastik reineler stldklarnda yumuarlar ve stlm yar sv haldeyken ekillendirilebilir veya kalplanabilirler. Termoset reineler bunun aksine ilk hallerinde genelde svdr veya dk ergime noktasndaki katlardr. Son rne ynelik olarak kullanldnda termoset reineler bir katalizrn, snn ya da her ikisinin yardmyla sertleme aamasna geerler. Sertleme tamamlandktan sonra kat termoset reineler orijinal sv hallerine dndrlemezler. Termoplastik reinelerin aksine, sertleme reaksiyonuna giren termosetler stldklarnda ergimeyecek ve akmayacaklardr. Bir kez ekillendiinde bir daha, yeniden ekillendirilemezler. Kompozit endstrisi ncelikle retim proseslerindeki farkl gereksinmeler nedeniyle, termoset ve termoplastik gruplar olarak ikiye ayrlmtr. Her iki plastik tr de takviye edilebilir niteliktedir. Kompozitlerin ilk gelimesi

termosetler alannda olmutur. (ncelikli cam elyaf takviyeli doymam polyester reineler olarak) Bununla birlikte, son zamanlarda takviyeli termoplastiklerin kullanmnda da hzl bir byme yaanmaktadr. Termoplastiklerin zellikleri ve maliyet koullarndaki olumlu gelimelere paralel olarak bu gelime trendinin devam etmesi beklenmektedir. Bu yzden, kompozitlerin kullanmn tasarlayan kiilerin hem termoset hem de termoplastik polimerler konusunda tecrbeli olmalar da gittike nem kazanmaktadr. TERMOSET RENELER Kompozit endstrisinde kullanlan en yaygn termoset reineler; doymam polyesterler, epoksiler, vinilesterler, poliretanlar ve fenoliklerdir. Bu reineler arasnda, spesifik bir uygulamaya ynelik olarak uygun malzemenin seimi konusunda kavranmas gereken baz farkllklar vardr. POLYESTER RENELER Doymam polyester reineler kompozit endstrisinin lokomotifi konumunda olup, kullanlan reinelerin yaklak %75ni temsil ederler. Kavramlarda meydana gelebilecek herhangi bir karkl nlemek iin tekstil ve giyim sanayinde de polyester elyaf olarak bilinen bir termoplastik ailesinin bulunduu da bilinmelidir. Bu reineler kompozit ve kompozit d paralarn enjeksiyon ile kalplanmasnda farkl gradelerde kullanlmaktadr. Polyesterler, dikarboksilik asitler ve polihidrik alkollerin (glikoller) kondensasyon polimerizasyonu sonucu oluurlar. Buna ek olarak, doymam polyesterler dikarboksilik asit bileeni olarak maleik anhidrit veya fumarik asit gibi doymam bir madde ierirler. rn olarak alnan polimer, ebeke yaps oluturabilmek ve dk vizkozitede bir sv elde edebilmek amacyla stiren gibi reaktif bir monomer iinde zlr. Bu reine sertletiinde, monomer polimer zerindeki doymam ular ile reaksiyona girer ve onu bir kat termoset yapya evirir. Ksaca baklacak olursa, polyester retimi iin gerekli olan maddeler; (i) Bir glikol (ii) Bir doymam dibazik asit (iii) Bir doymu dibazik asit (iv) Bir reaktif monomerdir.

15

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

Ancak polyester retiminde bunlara ek olarak bir madde daha kullanmak gereklidir. Bu madde inhibitrdr ve stoklama srasnda polyesterin kendi kendine jellemesini nlemek iin polyester retiminden sonra ambalajlama srasnda kullanlr. Bu maddeleri birer birer inceleyebiliriz; Glikoller Genel olarak glikol seimi, aranan zellii salayacak en ucuz hammadde olarak yaplr. Glikollerin en basiti etilen glikoldr. Polyester retiminde kullanlabilir,ancak kristallemeye meyil eden bir polyester rn verir ve stiren monomerle badamaz. Bu nedenle ya dier glikollerle birlikte kullanlr ya da reine iinde asetil veya propionil grubu bulunmas salanr.

ramen, alev geciktiricilik iin bu miktar yeterli deildir. Doymu Asitler Dibazik asit veya anhidritler iin doymu ifadesi, peroksit katalistler ile reaksiyona girecek serbest ifte ba bulunmamas anlamn tamaktadr. Ancak, molekl iinde aromatik halka bulunabilir. Doymam polyester retiminde ortoftalik anhidrit nceleri kristallenme problemlerini gidermek amac ile kullanlmtr. Ortoftalik anhidrit (veya dier izomerleri anhidrit olmad iin genellikle sylenen adyla ftalik anhidrit) ile yaplan polyesterler berrak olmakta ve stiren monomeri ile mkemmel bir ekilde badaabilmektedir. Ayrca, ucuz ve kolay bulunabilir olmas da en ok kullanlan anhidrit haline getirmitir. Yine ok kullanlan bir doymam asit, izoftalik asittir. Sertlemi reineye su dayanm salar. Kimyasal maddelere kar dayanm aranan polyester retiminde kullanlr. Dier izomer ekli, teraftalik asittir ve polyester retiminde kullanlr. Dier iki izomere benzer zellikler arz eder. Alev geciktiricilik zelliinin polyestere verilebilmesi iin klorlu veya bromlu asitler kullanlr. Bunlarn balcalar tetrakloroftalik anhidrid ve HET anhidriddir. (Hegzokloro-endo-metilen-tetrahidro ftalik anhidrid veya dier adyla, Klorendik anhidrid) Yanmazlk konusunda HET anhidrid yksek klor oran nedeniyle daha faydaldr. Polyesterde esneklik zellii, doymu dibazik asiti tamamen veya ksmen bir alifatik dibazik asit ile deitirme ile salanr. Bu asitlere rnek olarak, adipik asit ve sebazik asiti gsterebiliriz. Bu tr esnek reineler genellikle esKatklar Suya ve kimyasallara dayanm salamak Dk maliyet, rijitlik salamak Esneklik, sertlik salamak Esneklik, sertlik salamak Ultraviole nlara, suya ve kimyasallara dayanm salamak Suya ve kimyasallara dayanm salamak Katklar Dk maliyet, stirenle uygunluk salamak Doymamlk salamak Esneklik,sertlik salamak Yksek s, eilme scakl, suya ve kimyasallara yksek dayanm salamak Yksek s, eilme noktas scakl, suya ve kimyasallara yksek dayanm salamak

16

Doymam Asitler Polyester iindeki doymam asit polyesterin cross-link yapmasn salar. Kullanm oran ne kadar yksek ise cross-link derecesi o kadar ykselir. Ayrca bu orann artmas yk altnda deformasyon temperatr (HDT)n ykseltir. Ancak ekme dayanm ve krlmada uzama miktarnda azalmaya neden olur. Bu oran bir de reinenin reaktivesini etkiler, ne kadar yksek olursa o kadar reaktif polyester elde edilir. Reaktivite ve sertlemi polyester zellikleri doymam dibazik asit ile doymu dibazik asiti belirli oranlarda kartrarak elde edilir. Nitekim, bu yntem tm polyester reticilerince kullanlmaktadr. En ok kullanlan doymam asit maleik asittir. (e.n.132-140C) Genellikle dk erime noktas nedeniyle anhidrit halinde kullanlr. (e.n.60C) Bir dier asit, fmarik asittir. Maleik asitin trans izomeridir. Her ne kadar polimerizasyon srasnda maleik asit belli bir miktarda fGlikoller Propilen glikol marik asit haline dnyorsa Etilen glikol da dorudan doruya fmarik Dipropilen glikol asit ile yaplan polyesterlerin Dietilen glikol kristalleme eilimi gsterdikleNeopentil glikol ri, ancak daha yksek yumuama noktasna sahip olduu gPropoksile Bisfenol rlmtr. Kloromaleik asit, itakonik asit Asitler ve sitrakonik asit gibi dier doyFtalik anhidrit mam asitler hem pahaldr, Maleik anhidrit hem de polyester retiminde Adipik asit yaygn kullanm yoktur. Ayrca, zoftalik asit bu tr asitlerde zellikle itakonik asitte stabilite sorunlaryla Teraftalik asit karlalmtr. Keza, kloromaleik asit %267 klor iermesine

www.camelyaf.com

neklik salamak amacyla konvansiyonel reinelere katlrlar. Tek bana bu tr reinelerin kullanm ok snrldr. Polyester reinelerin retiminde kullanlan eitli asitler ve glikoller mevcuttur. Yaygn olanlarndan bazlar ve kullanm amalar sayfa 16daki tabloda belirtilmitir. Monomerler Monomerler iki amala kullanlr: (i) Reinenin viskozitesini drecek ekilde bir zc fonksiyon gstermesi. (ii) Polyester zincirlerinin cross-link ile birbirine balanmasn salamas. Bu amala dk viskozitesi, dk fiyat ve kolay bulunabilirlii nedeniyle en ok kullanlan monomer, stirendir. Bir dier monomer, daha berrak ve ultraviyole stabilitesi aranan reinelerde kullanlan metil metakrilat ve n-btil metakrilatdr. Bu tr reineler k geirgen levha retiminde ve at kl retiminde E cam ile ayn krlma indisine sahip olduklar iin kullanlr. Dier baz monomerler ve kullanm amalarn yle sralayabiliriz; Diallil ftalat, zellikle scak pres retiminde kullanlacak polyesterlerde kullanlr; oda scaklnda sertleme yapmaz. Bnyesinde metil stiren bulunan reineler hem daha esnek, hem de dk ekmeli olmaktadr. Bnyesinde dikloro stiren veya dibromo stiren gibi halojinli monomerler bulunan reineler, belli oranda alev geciktirici zellik gsterirler; ancak bu monomerler ok pahaldr. Yanmazlk zelliini en iyi salayan monomer, diallil benzen slfonatdr. Ayrca polyesterin dier zelliklerini de etkilemez. Fiyatnn ok yksek olmas kullanmn snrlamaktadr. Isya dayankl polyester retiminde triallil siyanrat da kullanlabilir. nhibitrler Polyester polimeri monomer iinde zld zaman, oda scaklnda katalizr olmakszn jellemeye balar. Bu sakncay gidermek ve polyestere makul bir mr kazandrmak amacyla bir inhibitr katlr. Bu ilem normal koullarda polikondensasyon reaksiyonundan sonra ve monomer iinde zlmeden nce yaplr. nhibitrler genellikle redkleyici kimyasal maddelerdir ve serbest radikalleri hidrojen atomu vererek absorblarlar, bylece reinenin

polimerizasyonunu nlerler. Ancak devreye girecek yeni serbest radikaller reinenin jellemesini balatabilir. Hzlandrcs katlm bir polyestere peroksit katalizr katld zaman meydana gelen olay, ilk nce inhibitrn ntralize edilmesidir. Jelleme sresini geciktirmek iin kullanlan bu yntemle belli bir sre reinenin aktif olmas nlenir. Ancak ntralizasyon tamamlandktan sonra polimerizasyon balar. Baz hallerde olduka uzun bir jelleme sresi, ancak ksa bir sertleme sresi arzu edilebilir. Bu gibi durumlarda ayrca baka bir inhibitr kullanlmas mmkndr. Kullanlan balca inhibitrler hidrokinon, t-btil katekol ve sbstite benzokinonlardr. Kullanm mertebeleri % 0.01- 0.03dr. Ancak bu mertebe reinenin cinsine veya tropikal iklimde kullanlp kullanlmamasna bal olarak deiir. Uygulamada optimum stabiliteyi ve optimum reaktiviteyi salayacak miktarda inhibitr kullanlr. Ayrca inhibitr kullanlmas istendiinde, seyreltik zeltiler kullanlmaldr. rnein %1lik inhibitr zeltisinden %1 orannda katlrsa, %0.01lik mertebeye ulalr ve byle bir ilave sonucu jelleme sresi 18 dakikadan 50 dakikaya ykseltilebilir. Polyester reineleri meydana getiren bu katklara 5. Blm / Atlye bilgileri / CTP retim Tekniinin Anlalmas bal altnda da deinilmitir. Polyester reineler istenilen spesifikasyonlarn elde edilmesi ve hangi kalplama yntemiyle uyumlu olmas isteniyorsa ona gre formle edilirler. Polyesterler ok ynl olduklar iin ve polimer zincirlerinin oluumu srasnda modifiye edilebilme ve biimlendirilebilme olana sayesinde kompozit endstrisinin hemen hemen btn blmlerinde snrsz kullanm alanna sahip olduu grlmektedir. Bu tr reinelerin en byk avantaj mekanik, kimyasal ve elektriksel zellikler, boyutsal stabilite, maliyet ve kullanm kolayl gibi zellikleri arasndaki dengeden ileri gelmektedir. Doymam polyesterler temel yap talarndaki zelliklere gre snflara ayrlrlar. rnein; Ortoftalik (orto), izoftalik (izo), disiklopentadiyen (DCPD) ve bisfenolik (Bisfenol A) reineler gibi. Buna ek olarak polyester reineler genel amal ya da zellikli polyesterler ad altnda kullanm amacna gre de snflandrlrlar.

17

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

GENEL AMALI POLYESTERLER (GA) Genel amal terimi belirli bir polyester reine snflamas belirtmez. Onun yerine nispeten dk maliyetli, yeterli mekanik ve elektrik performans sunan rnler ve gayet iyi bilinen proses/imalat karekteristikleri, GA polyesterleri tanmlamaktadr. Hemen hemen btn ortoftalik ve DCPD reineleri ile baz izoftalik reineler bu GA grubuna girerler. Genellikle GA polyesterler orta ya da dk vizkoziteli olarak retilirler ve sadece katalist ve hzlandrc eklenmesine gereksinim duyarlar. GA polyesterler, dolgu ve katk malzeme-

leriyle birlikte kullanlarak ilenebilir bir reine sistemini tamamlamaktadr. Yksek maliyetli, stn performans beklenmeyen uygulamalar hari GA polyesterler; tekneler, kamyon paralar, mobilyalar, kvet ve du teknelerini kapsayan geni bir yelpazede ak kalplama yntemi ile (el yatrmas/pskrtme v.b) retilen son rnlerde kullanlmaktadr. Aadaki tablo, polyester reinelerin farkl eitlerini karlatrmamza yardmc olmaktadr. Ayrca reineler blmnde Cam Elyaf Sanayi A.nin kullanmn tavsiye ettii rnlere ait rn kodlar parentez ierisinde belirtilmitir.

Polyester tr

Performans zellikleri

Son kullanm alanlar

Hassas Profil
Sertlemi Reine zellikleri

Dzgn yzey grnm Mkemmel asit dayanm Alevin abuk snmesi / Dk duman k Yksek slarda dk sapma Kaln cidarlarda boyutsal stabilite Daha yksek darbe direnci Dk maliyet, yeterli performans Dik yzeylerde akmay veya szlmeyi nler Oda scaklnda sertleme Monomer buharlamasn / umasn azaltmaktadr. atlama olmakszn hzl sertleme Kabarck oluturmama, sertleirken dk s k, kaln cidarl para retimi Homojen dalm yi penetrasyon SMC / BMC iindeki kimyasal vizkosite arttrclar ile reaksiyona girer

D otomotiv paralar Boru, tanklar, kanal yardmc malzemeleri naat levhalar, elektrik rnleri, du tekneleri Pultruzyon, ubuklar, mikrodalga frnlar iin tabaklar Ik geirgen paneller, mimari paralar Karmak ekilli paralar Spor rnleri, hasar grebilecek rnler Tekneler, koltuklar, genel rnler, makine kapaklar Tekneler,havuzlar,banyo kveti, du teknesi Ak kalp rnleri, havuzlar, banyo kvetleri v.s Tesisat balantlar, Tekneler, kamyon n paneli Otomotiv, elektrik Elektronik, balistik ve dkm paralar Geni yzeyli karmak kalplama RTM paralar Pres ve enjeksiyon teknii ile kalplanm paralar

Kimyasal dayanm Alev dayanm Elektriksel Yk altnda deformasyon Dk ekme Esneklik/Yar rijitlik Genel amal Tiksotropik Hava temas ile kuruma Ekolojik Hzl sertleme Is dayanm Dk ekzoterm Uzatlm raf mr Dk vizkosite Vizkositesi ykseltilebilen

Yksek dielektrik direnci, yksek s dayanm Elektrik kutular, elektrik direkleri,kablo tayclar, ubuklar

Hava koullarna ve a dayanm yi kararllk ve UV dayanm

Proses Karakteristikleri

rnler scakken kalptan kolayca kartlabilir. Konteynerler, motor / makine kapaklar, tablalar

Tablo 2.1: Farkl Polyester trleri karlatrmas Not: Polyester reinelerin, monomerlerin ve reine bileenlerinin (dolgu ve katklar) eitlilii sayesinde, zel amalara uygun olarak seilen bir kombinasyon oluturulabilir.

18

www.camelyaf.com

ZEL AMALI POLYESTERLER Polyesterler, geni bir yelpazedeki uygulamalarn gereklerini karlamak zere kimyasal bir proses ile retilmekte olduu iin, zel amal uygulamalara uygun zel polyester eitleri bulunmaktadr. zel amal polyesterlere* rnek unlardr : Esneklik Kazandran Polyesterler (Cam Elyaf San. A. CE 511 rn) Kimyasal Dayanml Polyesterler (Cam Elyaf San. A. CE 266 N 12) Is Altnda Yk Direnli Polyesterler (Cam Elyaf San. A. CE 266 N 12 , CE 67 HV 4 rnleri) Alev Geciktirici Polyesterler (Cam Elyaf San. A. CE 501 rnleri) Ik Geirgen Levha Polyesterleri (Cam Elyaf San. A. CE 53 N 4, CE 55, rnleri) SMC/BMC iin Dk ekmeli Hassas Profil Polyesteri (Cam Elyaf San. A. CE 227 rnleri) zel amal polyesterler, genellikle polimerin kimyasal yapsndan dolay yksek performans deerlerine ulamaktadrlar. Dolgu malzemelerinin veya katklarn uygun kullanm da alev dayanm, yorulma dayanm veya kimyasallara kar dayankllk gibi zellikleri arttrabilir. zel amal polyesterlere ait parametreler, karlkl etkileim ierisindedirler. Kimyasal dayanm gibi bir parametrede meydana gelen art, s dayanm gibi bir baka paremetreyi de arttrabilir. rnein, Bisfenol A, daha geni bir kimyasal dayanm salamak ve daha yksek scaklklara dayanm salamak amac ile CTP retiminde kullanlmaktadr. Stiren katkl polyester reineler kullanm kolayl ve sertleme mekanizmas asndan nem tamaktadr. Sertleme, polyester iindeki doymam u ile stiren monomer arasndaki bir kopolimerizasyon reaksiyonundan ibarettir. Bu reaksiyon polyester zincirlerinin stiren monomer ile bir ebeke ba yapmasyla sonulanr. Polyester reinelerin sertleme mekanizmas epoksi, retan veya fenolik reinelerin sertleme mekanizmasndan tamamen farkldr. ou epoksinin ve retann katalizr sistemi katld anda vizkositesi ykselmeye balar ve

sertleme tamamlanana kadar ykselmeye devam eder. Polyester reineler, nce ok dk bir vizkosite art ve scaklk deiiklii gstererek spesifik bir alma sresi (jelleme sresi) salarlar. Jelleme, ilk bataki doymam ularn %5inden daha aznn reaksiyona girmesiyle balar ve tam sertleme bundan ksa sre sonra gerekleir. Polyester reine seimi iin Tablo 2.1 verilmitir. Polyester reineler zerine daha fazla bilgi edinmek iin literatre veya Cam Elyaf Sanayi A. rn katalouna bavurabilirsiniz. Polyester reticileri, spesifik son rn uygulamalarnn ihtiyalarna cevap verebilecek, gerekli zelliklere sahip reineleri salamakta istekli ve yetenekli olduklarn kantlamlardr. Bu reineler, istenilen zellikleri salayacak ve prosese uygun olabilecek ekilde formle edilerek retilebilirler. Ticari amal retilen zel amal polyesterlerin bazlarna deinecek olursak; Alev Geciktirici Reineler Yangn ihtimalinin bulunduu birok inaat ve nakliye uygulamalar iin alev geciktirici polyester reineler kullanlmaktadr. Polyester reinelerin alev geciktiricilii deiik deerlerde olduu iin bu konuda, ilerdeki blmlerde deineceimiz birok standart ve spesifikasyon gelitirilmitir. Alev geciktirici polyester retimi iin deiik maddeler kullanlabilir; a) Klorlu veya bromlu bir monomer b) Kromlu veya bromlu bir glikol c) Klorlu veya bromlu bir asit (Doymu, doymam veya karm) d) Dier alev geciktirici monomerler

Alev geciktirici zellik katmak iin ayrca, klorlu hidrokarbonlar, trikloro etil fosfat veya brom ieren bileikler de polyester molekl iine katlabilir. Btn bu maddelerin vermi olduu alev geciktiricilik zellii birbirinden farkldr. Kullanm zelliine ve aranan yanmazlk derecesine bal olarak reine seimi yaplmaldr. Alev geciktiricilik zelliini ykseltmek amacyla, holojen ieren polyesterlere antimon trioksit ilave edilebilir. Ancak bu durumda, polyester effafln kaybeder. Ayn ekilde alminyum hidroksit ve inko borat da kullanlabilir. * Belirtilen Cam Elyaf Sanayi A. rnleri birden fazla zellie sahip olmakla CTP laminatlarda reine/cam
birlikte, daha nem kazanan zelliklerine gre snflandrlmtr.

19

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

oran yancl etkileyen bir faktrdr. Cam oran ne kadar yksek olursa, yanclk da o kadar azalmaktadr. Stiren Buharlamas Az Olan Reineler Dnyada birok lkede alanlarn salnn korunmas asndan, atlyelerde stiren buharnn belirli snrlar ierisinde kalmas zorunluluu konmu bulunmaktadr. Bu snr genellikle 100 ppm (420 mg/m3) mertebesindedir. Bu snrlamalar sonucu stiren buharlamas az olan reinelere rabet artmtr. Byle bir polyesterin salanmas yoldan mmkndr; (i) Daha az uucu monomerler kullanmak, (ii) Polyester iindeki stiren orann azaltmak, (iii) Film oluturan veya polyesterle badamayan dier katklarn kullanlmas. Deiik bir monomer kullanlmas gereki bir zm olamamaktadr. nk, monomerler iinde en ucuzu stirendir ve ou monomer buharlar en az stiren kadar zararldr. Polyester iindeki stiren orannn %42den %35e drlmesi halinde, buharlama orannda byk bir azalma olduu, deneyler sonucu grlmtr. Bu durumda viskozite byk lde art gstermektedir. Bu sakncay nlemek iin polyester moleklleri kk tutulabilir ancak, byle bir polyesterin de mekanik zelliklerinde d grlr. Tm bu avantaj ve dezavantajlar dikkate alnarak optimum bir mertebeye varlmaldr. Stiren buharlamasn nlemek iin en ok kullanlan yntem, reine iine film oluturucu bir madde katmaktr. Bu madde reine ile badamaz ve sertleme srasnda da atlarak, laminat yzeyinde film tabakas oluturur. Bylece stiren buharlamas nlenmi olur. Vaks tr katk maddeleri bu tr bir uygulama-

da sonu vermekle birlikte, zellikle kaln laminat uygulamalarnda, tabakalar arasnda ayrc oluturma tehlikesini de getirmekte ancak, bir darbe sonucu tabakalarn ayrlmasndan sonra bu saknca belirgin hale gelmektedir. Bu sakncay nleyici katk maddeleri de gelitirilmitir. Her trl el yatrmas ve pskrtme uygulamalarnda havalandrma ihmal edilmemelidir. Dk ekmeli Reineler Son 15 yldan bu yana dk ekmeli polyesterler zerinde almalar yaplmaktadr. Normal olarak bnyesinde %35 stiren ieren doymam polyester reinelerde, %8e varan bir ekme grlmektedir. Bu ekme sonucu istenmeyen yzey bozukluklar grlmektedir. ekme miktarn azaltmak iin stiren yerine vinil toluen veya t-butil stiren kullanlmas halinde viskozite ykselmekte ve baz badamazlklar grlmektedir. ekme sorununu zmlemek amacyla, genellikle termoplastik ilavesi kullanlmaktadr. Bu konuda, 39 firmaya ait 116 patentin var olduunu sylemek, konunun geni boyutunu ve henz tam zme ulaamam olduunu gstermektedir. Dk ekme konusunda en ok kullanlan ilave maddeler yle sralanabilir; Polivinil asetat homopolimer ve kopolimerleri, Polikaprolaktam selloz asetat btirat ve akrilik polimerler. Dk ekme mekanizmas ile ilgili bir teori, termoplastik molekllerin doymam polyesterin sertlemesi srasnda yaratt boluklar, kk krecikler halinde doldurduunu ileri srmektedir. Bir dier teori, bu

20

www.camelyaf.com

boluklarn termoplastik molekllerin scaklkta genilemesi sonucu olutuunu ve souma srasnda boluklarn dolu olarak kaldn ileri srmektedir. Teori ne olursa olsun, polyester iine katlan bu maddeler, ounlukla tam badama meydana getirmedikleri iin, kullanm oran %1020 mertebesini amamaktadr. Ayrca, renklendirilememe, boya tutmama, yzeyde boluklar olmas gibi birok problemleri olan bu tr reineler oda scaklnda almaya uygun deildir; ancak, scak pres almalarnda kullanlabilir. Esnek Reineler Esnek reineler sertleme sresi tamamlandktan sonra bile, yumuak, lastik gibi olan reinelerdir. Doymu asit yerine adipik veya sebasik asit gibi, dibazik alifatik asit kullanlarak retilir. Bu tr reinelerde kimyasal dayanm byk lde der ve su absorbsiyonu ok miktarda artar. Balca kullanm alan, esneklii ve darbe dayanmn arttrmak zere dier elyaf tipi reinelere ve dkm tipi reinelere katlmasdr. Hazr Kalplama Bileimleri in Reineler HKB retimi iin deiik tr reineler kullanlabilir. nemli olan husus ok miktarda dolgu kabul edebilmesi, bu dolgu miktarna ramen cam elyafn slatabilmesi, katalist ile birlikte uzun sre reaksiyona girmeden kalabilmesi, yksek sda abuk sertleebilmesidir. Bu amala kullanlan reinelerde genellikle dk ekme salayan katk maddeleri bulunur. HKB hamurunun yaplmas iin her eyden nce az uan monomer kullanlmaldr. Bu monomer genellikle diallil ftalatdr. Cam elyaf, aseton iinde zlm reine ile slatlr, asetonun umas beklenir ve hamur elde edilmi olur. Ikla Sertleen Reineler Doymam polyester ierisine zel bir katalizr katlarak, yalnzca k altnda sertlemesi salanabilmektedir. Genellikle k geirgen levha retiminde kullanlan bu tr reinelere %0.5 orann gememek kaydyla pigment de katlabilir. Bu tr reinelerin avantajlar yle sralanabilir; (i) Kullanc tarafndan ayrca katalizr ilave edilmesi gerekmediinden, kartrma ve lme hatalar olmaz. (ii) Reine fra zerinde donmaz, dolays ile temizlik kolaydr.

(iii) zellikle kuvvetli k kaynana tutulmadka sertleme olmayacandan istenilen yerlere fazladan reine uygulama olanan verir. Dkm Reineleri Polyester reineler dme retiminde byk lde kullanlr. Kabartma desenli dmeler iin silikon kauuu veya esnek PVC kalplar kullanlr. Sonradan ilenecek dmeler iin ise, savurma dkm teknii ile polyester levha dklr ve tam sertlemeden zel kesme baklaryla kesilir. Dkm iin ayrca effaf, renksiz polyesterler kullanlr. Bu amala kullanlan reinelerin dk viskoziteli ve hava kabarc brakmayan trden olmas istenir. Dkm paralar iine kk ss eyalar gmlmek istenirse, bu paralarn rutubetsiz olmas gereklidir. Aksi takdirde dkm polyester iinde bulanklk oluturur. Ayrca, bu paralarn 5-10 dakika aseton ierisine daldrldktan sonra polyester banyosundan geirilmesi ve ondan sonra gmlmesi tavsiye edilir. Sun mermerlerin yapmnda da dkm tipi polyester kullanlmaktadr. Kpk Polyester Reineler Son zamanlarda gelitirilen bir yntemle, elde edilen polyester kpk dier kpk maddelerin gsterdii zelliklere sahip olmakla birlikte, retimi dierleri kadar kolay deildir. Kpk polyester retim prosesinde, reine sistemi iine bir zel hzlandrc ve organik karbonik asit trevi katlarak karbondioksit k salanr. Katalizr olarak ve sertleme reaksiyonlar ayr ayr yrr. Jellemeden nce 3 mm. ykseklie kadar kontrol edilebilir. Kprme sresi 30 saniye ile 15 dakika arasnda kontrol altnda tutulabilir. Ak hcre yaps sayesinde su buhar geirgenlii vardr. Dolgu ve cam takviyesi kabul eder. Hafif sandvi panel retiminde, s ve ses izolasyonunda kullanlabilir. Mekanik zellikleri younluuna ve cam takviyesi oranna bal olarak deimektedir. JELKOTLAR Jelkotlar bir kompozit paraya estetik adan gzel bir grnm salamak ve d etkenlerden korumak amacyla kalp iinde uygulanmak zere tasarlanmtr. Geni bir yelpazedeki rn ihtiyalarna cevap vermek zere tasarlanmtr. izilmeye ve hava koullarna

21

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

dayanm salamak, ozmoz etkisini azaltmak gibi d etkenlere kar diren salanmas ngrlerek gelitirilmitir. Jelkot uygulamas yaplm kompozit paralarnn son kullanm alanlar denizcilik sektrnden, hijyenik amal uygulamalara kadar uzanan deiik bir yelpazeyi kapsamaktadr. Kalp yzeyinde bir tabaka oluturacak ekilde uygulanan jelkotun, sertlemeye balad anda (ancak tam sertleme tamamlanmadan nce) cam elyaf ve polyester reineden oluan bir laminat jelkot tabakas zerine takviye amal olarak uygulanmaktadr. Jelkotlarn hava koullarna dayanmlar ve salamlklar onlar denizcilik uygulamalar iin ideal klmaktadr. (CE zo NPG Fra jelkot, CE zo NPG Fra jelkot-UV, CE zo NPG Pskrtme jelkot, CE Ortaftalik Fra jelkot) Jelkotlar termoset reine sistemlerinin eitlilii iinde, effaf ve pigmentli formlasyonlar halinde satlmaktadr. Renk belirleme, renk kalite kontrol artk spektrofotometreler ve renk tespit eden bilgisayar programlar ile yaplmaktadr. Jelkot reticileri kompozit para reticisinin beklentileriyle en iyi uyuacak jelkot tipini seerek retirler. Jelkotlar sekiz temel kimyasal bileen grubunun bir araya getirilmesi ile retilirler. Seilen reineye ek olarak jelkotlar ayn zamanda pigmentler, hzlandrclar, tiksotropik ve plastifiyan maddeler, dolgu malzemeleri, inhibitrler, monomerler ve muhtelif katk malzemeleri ierirler. Reine Tipi Bir jelkot forml iin seilen reine eidi, kompozit parann kullanm amacna baldr. Kompozit endstrisinde genel olarak izoftalik (zo) (CE 266 N12, CE 66 N4) ve izo/neopentil glikol (CE 67 HV 4) ve ortoftalik (CE 92 N8, CE 188 N8, CE BV 8) reineleri kullanlmaktadr. Esnek tip, alev geciktirici tip, kalp tipi, kimyasal dayanml tip, vinil ester ve baka zel amal reinelerden de jelkot retiminde yararlanlmaktadr. Pigment Seimi Pigment seimi jelkot retiminde nemli bir girdidir. Doru pigment seimi opakla, hava koullarna ve ufalanma etkisine kar en uygun dayanmn elde edilmesi asndan nemlidir. Jelkot reticileri jelkot retimlerini

resmi standartlarla uyuturmak ve daha fazla evre dostu olabilmek iin kurun ve krombazl pigment kullanmndan kanmaktadrlar. Tiksotropi Salayclar Tiksotropik maddeler dk arlktaki katklardr. (genellikle silika ve organik killer) Tiksotropik maddeler jelkotun pskrtlmesi srasnda akmasn ve daha sonra sertleme srasnda da kalp dik yzeylerinden sarkmasn engeller. Hzlandrclar ve nhibitrler nhibitrler ve hzlandrclar jelkotlarn jelleme ve sertleme sresini etkiler. Jelkot reticisi bylece el yatrma prosesi iin ngrlen gerekli alma sresini ayarlama olanana sahip olur. Monomer ve Dolgular Stiren monomer vizkositeyi ayarlamak ve sistemi kolay allabilir hale getirmek iin ou jelkot formlasyonu iinde yer alan ncelikli maddelerden biridir. Dolgular, tiksotropik maddeler ve dispersiyon oluturucu maddelerle birlikte alan minerallerdir. Jelkot vizkositesini ve formldeki pigment orann (suspension) kontrol etmeye, opakl gelitirmeye, hidrolik stabiliteyi arttrmaya yardmc olmaktadr. Dier Katklar Spesifik performans zelliklerini elde etmek iin jelkotlarda kullanlan daha bir ok katk maddesi vardr. Seilen pigmentlerin performansn arttrmak iin slatclar kullanlr. UV masnn jelkot tabakas zerindeki zararl etkilerini geciktirmek zere ultra viole (UV) emiciler kullanlmaktadr. Yzey gerilimi sorunlarnn stesinden gelmek ve jelkot tabakas sertleirken hava kn dzenlemek zere baka katklar seilebilir. Kendinden renkli rnler talep edildiinde jelkot uygulanm kompozit paralar tercih edilmektedir. Denizcilik, shhi tesisat, dkm endstrileri, jelkot uygulanm kompozit paralarnn yaygn olarak kullanld ve kabul grd alanlara rnektir. EPOKS RENE Epoksi reineler geni bir yelpazedeki kompozit paralarn retiminde en yaygn kullanma sahip reinelerden biridir. Farkl performans dzeylerine sahip bir dizi rn elde et-

22

www.camelyaf.com

mek iin reinenin yaps gelitirilebilir. Epoksi reineler, spesifik performans zellikleri salamak zere deiik ekillerde formle edilebilirler veya dier epoksi reinelerle kartrlabilirler. Epoksi reineleri, her moleklde iki veya daha fazla epoksi grubunu O - C - C - veya daha genel tanmlamada glisidil gruplarn O - O - CH - CH2 ihtiva eden maddelerdir. Ayn terimler sertlemi maddelerin tanmlanmasnda da kullanlr. Proses gereklerini yerine getirmek iin uygun sertletirici ve/veya sertletirici sistemi seilerek sertleme hzlar kontrol altnda tutulabilir. Genellikle epoksi reineler, bir anhidrit veya bir amin sertletirici eklendiinde sertleme reaksiyonuna girer. Her sertletirici farkl bir sertleme profili gsterir ve son rne farkl zellikler katar. Tipik sertleme maddeleri birinci ve ikinci derece aminler, poliaminler ve organik anhidritlerdir. Bu maddeler reineye stokiometrik oranlarda eklenir ve sertleme iin s gerektirir. Kullanlan dier sertleme maddeleri arasnda bor triflorid kompleksleri gibi katalitik sertleme maddeleri de bulunur. Bu maddeler katalitik miktarlarda kullanlp, az bir sya veya s sertlemesine ihtiya gsterirler. Sertleme srasnda hibir yan rn meydana gelmez. Sonuta kan sertlemi reine genelde mkemmel kimyasal, mekanik ve elektrik zellikleri olan sert termoset maddelerdir. Epoksi reineler ncelikle stn mekanik zellikleri, korozif svlara ve ortamlara dayanm, stn elektriksel zellikleri, yksek s derecelerine dayanm veya bu deerlerin bir kombinasyonu olarak yksek performansl kompozit rnlerinin retimi amac ile kullanlmaktadr. Epoksi reineler laminat ve dkm uygulamalarnda kaplama, yer demesi ve yaptrc olarak kullanlr. Birok uygulamada dorudan reine ile sertletirici maddenin kullanm hemen kullanlabilecek uygun rn verir. Dier uygulamalar iin esas formlasyonda ileme, mekanik ve sertleme zelliklerini gelitirmek iin baz modifikasyonlar yapmak gerekebilir. Bu modifasyonlar seyrelticiler, pigmentler, dolgu ve katk maddeleri, alev geciktiriciler ve hzlandrclarn eklenmesiyle elde edilir. Epoksi reineler genellikle stn performansl fakat daha yksek maliyetteki reine sistemlerinin kullanmn ngren kritik uygulamalarda tercih edilmektedir. Epoksi reineler de-

nizcilik, otomotiv, elektrik/elektronik ve dier eitli sektrlerdeki kompozit paralarn retiminde performans faktrnn maliyet faktrnden daha nemli olduu uygulamalarda kullanlmaktadr. Ancak, epoksi reinenin vizkositesinin ou polyester reineninkinden yksek olmas ve stn mekanik zellikler elde etmek iin post kr gerektirmesi nedeniyle epoksilerin kullanm zordur. Epoksi reinelerin dier polyesterlere gre salad yararlarn banda sertleme srasndaki dk ekme zellii gelir. Bu genelde %1-2dir. Fakat dolgu maddeleri ile sfra indirilebilir. Epoksi reineler, epoksi ekivalant arlklar veya epoksi molekler ktleyle (EMM) snflandrlr. Bu bir epoksi grubunu ihtiva eden reinenin gram cinsinden ekivalant arldr. Alternatif olarak bu epoksi miktar olarak belirtilebilinir. Her kilogram bana reinenin ekivalant says olarak. Epoksi ekivalant veya 500 EMM ayn olup, 2.0 epoksi miktarna tekabl eder. Epoksi ekivalant reinenin uygun solventle direkt titrasyonu ile elde edilir. Bu titrasyon uygun solventle hidrobromik asid veya perklorik asidle yaplp, indikatr olarak da kristal metil viyolet kullanlr. Laminat uygulamalar iin kullanlan reineler iki snfa ayrlr; a) Sv reineler-slak yatrma ve yan uygulamalarda kullanlr. b) Dk molekl arlkl kat reineler-prepreg yapmnda solsyon olarak kullanlr. Modifiye edilmemi bisfenol A reineleri (bisfenol Ann diglisidil eteri-DGEBA) genellikle slak yatrma sistemlerinde syla sertletirmek iin kullanlr. Bunlar aminle sertletirildiklerinde, diamindifenilmetan (DDM) gibi, 150Cnin stnde s defleksiyonu ssyla mkemmel mekanik ve elektriksel zelliklere sahip olurlar. Kimyasal dayanmlar da ok iyidir. Uygulamalarda bazik reinenin vizkozitesi ok yksek olduundan viskoziteyi drmek iin seyreltici eklenir. Bu ayrca sertleme ssn etkileyip, sistemin akkanln arttrr. Isyla sertleen epoksi reine sistemlerinin ounun s defleksiyon derecesi 50Cnin stndedir. Bu s, post cure de ykseltilen derece ile arttrlr. Genelde laminat uygulanrken yaplr. Elektrik laminatlar iin kullanlan reineler kullanlan teknie (slak yatrma, prepreg teknii) gre sv veya kat haldedir. Prepreg retimi iin sv reine, EMM 190-

23

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

250 veya dk molekl arlkl kat reine, EMM 450-900 kullanlr. Bunlar prepreglere yapkan olmayan yzeyler salar. Alev geciktirici laminatlar, genelde bromlu reineden hazrlanr. Epoksi reineler cam, karbon ve aramid olmak zere eitli elyaf takviye malzemeleriyle birlikte kullanlmaktadrlar. Bor, tugsten, elik, bor karbr, silikon karbr, grafit ve kuartz gibi zel takviye malzemeleri iin matriks reine olarak da kullanlmaktadr. Bu son grup kk leklidir. Nispeten yksek maliyetlidir. Genellikle yksek mukavemet ve/veya yksek sertlik gereksinimlerini karlamak amacyla kullanlmaktadr. Epoksi reineler zellikle vakum torba, otoklav, basnl torba, pres, elyaf sarma ve el yatrmas gibi kompozit retim tekniklerinde kullanmda elverilidir. Epoksi Reineler alt snfa ayrlr. Bisfenol A bazl reineler, glisidil esterler, glisidil aminler, novolaklar, bromlu reineler, sikloalifatik ve dier reineler. Seyrelticiler Seyrelticiler epoksi reinelere viskoziteyi drmek ve ilemeyi kolaylatrmak iin eklenir. Bunlar reinenin sertlemi zelliklerini de modifiye ederler. Genelde reineye eklenen seyreltici miktar ne kadar yksek olursa viskozite, mekanik zellikler ve kimyasal dayanm o kadar dk olur. zelliklerin bozulma dzeyleri seyreltici cinsine gre deiir. Seyrelticilerin %10-15e kadar ilave edilmesi sonucunda genellikle ok az bir bozulma grlr. Seyrelticiler iki snfa ayrlr; a) Monoglisidil eterler gibi reaktif seyrelticiler b) Reaktif olmayan seyrelticiler Reaktif seyrelticiler daha ok kullanlr. Nedeni, bunlarn sertlemi yapnn bir paras haline gelip, ayrtrlamamasdr. Son kullanm ihtiyalarna gre reine reticileri deiik oranda seyreltilmi reineler hazrlarlar. Seyreltici konsantrasyonlar % 0-20 aralndadr. VNL ESTER Vinil ester reineler, epoksi reinelerin avantajlar ile doymam polyester reinelere zg kolay ileme/hzl sertleme gibi zellikleri birletirmek zere gelitirilmitir. Epoksi reine ile akrilik ya da meta akrilik asidin reaksiyona sokulmas sonucu elde edilmektedirler. Bu reaksiyon, maleik anhidrit kullanldnda

Vinil esterler bu tr yapda genel olarak kullanlan reinelerden biridir.

polyester reinelerde olduu gibi doymam bir u zerinde meydana gelmektedir. Polyester reinede olduu gibi benzer bir sv elde etmek iin retilen polimer, stiren iinde zlr. Vinil esterler polyester reinelerle kullanlan geleneksel organik peroksitlerle de sertletirilebilir. Vinil esterler mekanik dayanm ve mkemmel korozyon dayanm salarlar. Bu stn zellikleri sayesinde epoksi reinelerdeki gibi karmak proses veya zel kullanm becerisi gerektirmezler. POLRETANLAR Poliretan bir organik diizosiyanat veya poliizosiyanatn bir poliol (birden fazla hidroksil ieren bir alkol) ile oluturduu ekzotermik reaksiyon sonucu elde edilen ve ok fazla sayda zellik ieren, byk bir polimer ailesidir. Birka temel diizosiyanat ve farkl molekl arlklarnda farkl fonksiyonellikte bir dizi poliol kullanlarak, btn poliretan eitleri elde edilmektedir. Poliretan kimyasnn ok ynll poliretan kimyagerine, istenilen zellie sahip poliretan gelitirebilme olana salar. Poliretanlar ok eitli biimlerde ortaya kmakta ve bu eitlilik devaml olarak artmaktadr. Poliretan malzeme hemen her yerde, gnlk hayatmzn ou evresinde, belki de baka hibir polimerde rastlanamayacak kadar nemli roller stlenerek karmza kmaktadr. Dier baz plastik malzemelerden farkl olarak poliretanlar, uygulamaclara son rnn zelliklerini kontrol etme imkan vermektedir. yle ki; ou poliretan reineler kalplama srasnda reaksiyona sokulur. Reaksiyona girecek poliretan kimyasallar zel bir makine

24

www.camelyaf.com

iinde kartrlmakta ve polimer genellikle son ekline bu polimerizasyon reaksiyonu srasnda kavumaktadr. Kompozit endstrisinde nemli poliretanlarn banda elyaf takviyeli termoset poliretan RIM (reaction injection molding) malzemeler gelmektedir. Takviyeli RIM (RRIM) malzemeleri, birok otomotiv sektr uygulamalarnda aadaki ihtiyalar karlamak iin kullanlmaktadr. A snf otomotiv yzey uygulamalar Frn boyama ilemi srasnda yzey dzgnln koruma performans Geni scaklk aralklarnda iyi darbe dayanm Standard gvde boyalar ile boyanabilirlii Isl genleme katsays bakmndan metal gvde kasalar ile bir arada kullanlma uygunluu Takviyeli RIM ayrca, yksek darbe dayanmnn nemli olduu uygulamalarda da kullanlmaktadr. FENOLKLER Fenolikler; ounlukla fenol (karbolik asit) ve formaldehite dayanan bir reine topluluudur. Fenolikler, kondensasyon reaksiyonu srasnda sertleen termoset reinelerdir. Bu reaksiyonda, ilem srasnda ortamdan uzaklatrlmas gereken su oluur. Asidik veya bazik ortamlarda istenen reine tipine gre, fenol veya kresol, iksilenol ve formaldehidden hazrlanrlar. Sertlemeyi gerekletirmek iin sya, laminat ve kalplamalar iin de basnca ihtiya vardr. Alkalinli ortamlarda fenoln formaldehidle reaksiyonu sonucunda resoller retilir. Eriyebilir olan bu maddeler, laminat ve kalplama kompozisyonlarnda kullanlr. Sadece stmakla, ebeke yaps salanabilir. Asidik ortamlarda formaldehidin fenolle reaksiyon sonucunda novaklar oluur. ebeke yapsn etkileyen faktrler, s ve heksametilentetramin (heksamin)dir. Bu reineler kalplama bileimlerinin hazrlanmasnda kullanlr. Fenolik kompozitler k ve oksijene maruz brakldklarnda mekanik btnlklerini koruduklar halde, renklerinden kaybederler. Dolaysyla pigmentli uygulamalar krmz, kahverengi veya siyah ile snrldr. Oysa ki, melamin formaldehit ve re formaldehit ak renklidir. Fenolik kompozitler yksek scaklk dayanm, yk altnda boyutsal stabilite ve ses geirmezlik zellikleri, korozyon dayanm (kimyasal dayanm) ve mkemmel alev dayanm / az duman

karma / zehirsiz duman zellikleri gibi birok zgn performans niteliklerine sahiptir. Fenolikler ahap, fren ve debriyaj balatalar, cila ve izolasyon endstrilerinde yksek miktarlarda kullanlmaktadr. Fenolik enjeksiyon ve basnl hazr kalplama bileimleri, otomotiv ve elektrik uygulamalarnda kullanlmaktadr. Bunun iin, sertleme srasnda oluan suyun buhar olarak kn salamak amac ile kalplama srasnda zel bir ileme gerek duyulur. Uak endstrisinde kullanlan fenolik prepregler, reinenin ileri derecede polimerizasyon reaksiyonu ile hazrlanr, solusyon iinde zlr, cam veya karbon takviye malzemesi ile doyurulur, daha sonra solusyondan arndrlr. Yksek scaklkta ve basnta kalplanr. Bununla beraber, yakn gemite gelitirilen dk vizkositeli, oda scaklnda sertleen fenolikler, daha sk kullanlan teknikler ile ilenirler. Bu teknikler, el yatrmas / pskrtme, elyaf sarma, SCRIMP (Seeman Composite Resin Infusion Molding Process) ve pultruzyondur. nceleri, pratik olmad gerekesi ile pek kullanlmayan fenolik kompozitler iin bu durum yeni uygulamalarn kapsn amtr. MELAMN VE REFORMALDEHD RENELER Bu reineler, asidik ortamlarda melamin veya renin formaldehidle reaksiyonu sonucunda hazrlanr. Melamin-formaldehid reinenin ebeke yapsn oluturmas iin, s yeterlidir. Oysa re-formaldehid (U-F) reinelerinde, asid kataliste ihtiya vardr. re-formaldehid reineleri, a-selloz dolgu maddesi ile ak renkli kalplama bileimlerinde kullanlr. Bu dolgu maddesi yksek mukavemet ve kalplanabilme zellii salar. Dk frekansta iyi elektrik zellikleri, sertletiklerinde ise yapmaya kar dayanmlar mevcuttur. Fenolik reinelerine gre daha iyi ark dayanmlar olup, karbonize olmazlar. Fenolik reinelere gre, suya kar dayanmlar daha azdr. Scak suyla temas ettirilmemelidir. Asitlere veya kuvvetli alkalilere kar dayankl deillerdir. re-formaldehid reineleri klandrmada (k datcs gibi) kullanlr.

25

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

a-selloz kullanldnda yar effaf st beyaz rn elde edilir. Takviye maddesi olarak kraft kad kullanldnda, d yzey dekoratif laminat (formika eidi) olarak kullanlr. Laminatn esasn kraft kad ile takviye edilmi fenolik reine oluturur. Melamin-formaldehid reineleri renksiz olup renksiz, yar effaf kalplamalar ve laminatlarda kullanlr. a-selloz ile doldurulduunda, kalplar reformaldehid reine ile retilenlere gre sertlikleri s ve kimyasal dayanmlar daha fazladr. Dk su emileri vardr. re-formaldehid reinelerinin tersine, asbest dolgu kullanlarak s dayanm olan kompozitler retilebilir. Melamin-formaldehid yzeyli laminatlar U-F reineleri ile retilenlere gre daha sert olduklarndan, anmayan yzeyler elde edilmek istendiinde (masa st ve dier dekoratif uygulamalarda) kullanlr. Scak suya kar mkemmel dayanmlar olduundan, mutfak aletlerinde de (tabak-bardak) kullanlr.

prepreglerin hazrlanmasnda kullanlrlar. Prepreg hazrlanmas, epoksi reine sistemlerinde kullanlana benzer yapdadr. Solvent buharlatktan sonra prepreg katlarna scak pres uygulanp, sertletirilir. Sertletirilen silikon /cam bez laminatlarnn ssal stabilitesi mevcuttur. 250Cye kadar stlmasyla mekanik ve elektrik zelliklerinde ok az bir deime olur. Buhar ve kuvvetli alkalilerden etkilenirler. Dier laminatlarla mukayese edildiinde, silikon bazlar reinelerin mekanik mukavemetlerinin daha az olduu grlr. Bu faktr ve yksek maliyetinden dolay, silikon bazl laminatlarn kullanm yaygn deildir. FRIEDEL CRAFTS RENELER Fridel Crafts reineleri denmesinin sebebi, hazrlanmalar srasnda, Friedel Crafts reaksiyonunun kullanlmasdr. Dier bir deyile katalist yardmyla alkil veya ail gruplarn aromatik halkaya eklenmesidir. Bu reaksiyon 1885den beri kullanlmaktadr. Ticari ismi ise, fenol-aralkil reinedir. 1950 sonlarnda, polyester, epoksi ve dier reine sistemleri havaclkla ilgili endstriyel istekleri karlayabiliyordu. Zamanla, 200Cnin stnde sya dayankl maddeler iin istek artmtr. Aromatik veya heterosiklik halkalar ihtiva eden polimerlerin yksek slarda stabil olduklar da bilindiinden, bu tip reine retimi ve sertleme mekanizmas iin almalar yaplmtr. lk retilen polimerler ok korrozif olduundan, sertleme esnasnda ortama hidrojen klorid verilmekte idi. Bu yzden, bu maddenin kullanm kabul edilmemitir. Daha sonra, aralkil eterlerin fenolik bileimleriyle reaksiyon sonucunda retilen polimer retilmitir. Bu polimer deiik yollarla sertletirilebilmektedir. POLMD RENELER Organik reineler arasnda en fazla ssal stabilite polimid reinelerinde mevcuttur. Diamin ve dianhidridin reaksiyonu sonucunda oluan reine erimez ve znmez zelliklere sahiptir. Bu nedenle, poliamik asidden retilen kompozitlerle iki kademeli reaksiyon gereklidir. Bu ara prosesde retilen polimer dengeli olmadndan, polar zc iinde kuru souk yerlerde depolanmaldr. Mkemmel s stabilitesi elde etmek iin, ka-

SLKON RENELER Silikon reineleri veya poliorganosilosanlarn dier reinelerden fark, yapsnda karbon yerine inorganik bazl silikonlarn olmasdr. Bunlar zincir yapsna metil (-CH3) ve fenil (-C6H5) gruplarnn eklenmesiyle elde edilen siliko (Sio2) trevleridir. ebeke yaps kobalt naftanat, inko oktonat, trietanolamin veya morfolin gibi ortamda bulunan katalistlerle beraber stlmasyla elde edilir. Silikon reineler genelde, toluen veya iksilen gibi solsyonlarn iinde bulunur. Cam veya asbestos keeleri gibi takviyelerle

26

www.camelyaf.com

lplama 300Cde, post cure ise 400Cde yaplr. Sertleme esnasnda su ortamndan uzaklatrlmaldr. Aksi takdirde, kalplama prosesi karmak hale gelir. Su emii yksek olmasna ramen, s stabilitesi mkemmeldir. ZET Termoset kompozit reineler, ok nemli proses karakteristiklerine sahiptir. Kompozitlerin gelimi tasarm glerinden biri reinelerin ok seenekli olmalardr. Bu seeneklerin verimli kullanlabilmesi iin tasarmclarn, kompozit reinenin zellikleri, avantajlar ve kstlar hakknda bilgi sahibi olmalar gerekmektedir. TERMOPLASTK RENELER Kompozit rnlerde, termoplastik reineler zellikle elyafla takviye edildiinde esiz ve avantajl zellikler sunmaktadr. Tasarmclar rn performansn arttrmak ve retim harcamalarn drmek iin, giderek termoplastik kompozitlerin zellikleri zerinde younlamaktadrlar. Termoset reineler, tipik olarak

Sonu olarak, termoplastik reine eitleri gelitike ve deitike, son uygulamaya uygun, istenen zelliklere sahip bir reine sunumu da artmaktadr. KOMPOZTLERDE KULLANILAN TERMOPLASTKLER Kompozit retiminde kullanlan en bilinen termoplastik reinelerin listesi ilgili zellikleriyle birlikte verilmitir. Naylon (PA) : Yksek sertlik ve darbeye dayankllk, makul scaklk stabilitesi zelliklerine sahip olup, elence alanndaki rnlerde poplerlik kazanmaktadr. Polifinilen Slfr (PPS) : Mukavemette mkemmel denge, yksek s derecelerinde kullanm ve maliyet / kimyasal dayanm dengesi zelliklerine sahip olup, otomotiv sektrnde kaput alt uygulamalarnda artan nem gstermektedir. Sv Kristal Polimerler (LCP) : Olaanst elektriksel zellikler, yksek s ve kimyasal dayankllk, mkemmel mukavemet zellikleri olup daha yaygn olarak elektrik balant kutular ve prizlerde kullanlmaktadr. Polyetheretherketone (PEEK) : Kimyasal dayanm, yksek s dayanm, dk duman k, yangn dayanm gibi zelliklerin arand uygulamalar iin elverilidir. Polipropilen (PP) : Yksek spesifik mukavemet, dk maliyet, ok iyi kimyasal dayanm ve esneklik zelliklerine sahip olup, petrokimya ve boru rnlerinde kullanlmaktadr.

sert ve parlak olarak nitelendirilmelerine karn, termoplastik reineler yapsal olarak salam ve darbeye kar olaanst dayankllk gsterir. Ayrca, termoplastik reinelerde, termosetlerdeki gibi bir sertletirme ilemi yoktur; souyunca kendi sertliine ular. Bu zelliklerinden dolay retim, artan retkenlie ve dk para maliyetine dnmektedir. nemli bir gelime de, termoplastik reinelerden yaplan kompozit rnler, zellikle otomotiv piyasasnda evresel gereksinimlere cevap verebilecek bir biimde, kolayca geri dntrlebilmektedirler. laveten, bu tr reineler en kuvvetli kimyasallara, petrol rnlerine ve evresel elementlere kar dayankldrlar.

Polietilen (PE) : zellikleri bakmndan biraz polipropilene benzer, kolay ilenebilir ve ok dayankl olup, eitli molekler arlklarda mevcuttur. Polyetherimid (PEI) : Yksek scaklklarda mkemmel mukavemet ve sertlik, alev dayanm, boyutsal deimezlik zelliklerine sahip olup, uak i paralarnda, sterilize edilen tbbi aletlerde kullanlmaktadr. Fluoropolimerler : ok iyi kimyasal dayanm, kuvvetli elektriksel zellikler ve dk srtnme katsays zelliklerine sahip bir reine trdr.

27

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

DER POLMERLER Kompozit endstrisinde ounlukla kullanlan dier polimerler; PPO (polifenilen oksit), SAN (stiren akrilonitril) ve dierlerini kapsamaktadr. Termoplastik reinelerin eitlilii kompozit uygulamalarnn geliimi asndan byk bir avantajdr. Ayn zamanda bu eitlilik, bir mhendis veya tasarmcya, zel uygulamalar iin doru malzeme seiminde, malzeme zellikleri, malzeme uyumu, maliyet / performans ilikisi gibi konularn arasndaki banty doru kurma olanan da salamaktadr. Bu kitap boyunca bulabileceiniz yararl teknikler, malzeme karlatrmalar, sizi baarl bir uygulamann geliiminde gerekli olan balca basamaklara ve kararlara ynlendirecektir. Baarl kompozit uygulamalarnn geliimine destek salamak amacyla termoplastik reinelerin ve hazr bileim tedarikilerinin iyi bir donanma sahip olmas gerekmektedir. Byk kurululular, her yl malzeme ve tehizat tedarikileri konusunda anlalabilir bir klavuz yaynlamaktadr. SPIn Membership Directory and Buyers guide yayn, endstride nde gelen kaynaklardan biri olup, gerekli olan bilgiye sahip olma asndan olduka yararldr. TAKVYE MALZEMELER BROK MALZEME TAKVYE ZELLNE SAHPTR Birok malzeme polimerlerin takviyesinde kullanlmaktadr. Baz takviye malzemeleri aataki selloz gibi, kendiliinden doada var olan, ham, ilenmemi rnlerdir. Bununla birlikte, birok ticari amal takviye malzemesi endstriyel olarak retilmektedir. Bu takviye malzemeleri iinde, tketim ve sat miktarlar asndan, en geni lde kullanlan takviye malzemesi cam elyafdr. Dier kompozit takviye malzemeleri ise, karbon elyaf, aramid, polietilen, polyester ve naylondur. Karbon elyaf, grafit elyaf olarak tanmlanmaktadr. Yksek mukavemet ve s dayanm iin daha gelimi (zel amalar iin gelitirilmi) (metal ve metal oksitler gibi) takviye malzemeleri kullanlmaktadr. Malzeme ne olursa olsun, takviye malzemele-

ri, son rn gereksinimleri ve proses zellikleri asndan ok sayda alternatifle hizmet sunmaktadr. Balca takviye trleri fitil, tlm lifler, krplm lifler, kontin kee, krplm demetten kee veya s ile ekil verilebilen keeleri kapsamaktadr. ok Ynl Takviye Malzemeleri, kontin elyafn dokunarak, rlerek veya dikilerek kuma veya levha ekline getirilmi dier trlerinden olumaktadr. Tek Ynl Takviyeler; eritleri, demetleri, tek ynl kumalar, tek veya ok ulu fitilleri kapsamaktadr. TAKVYE MALZEMELERNN GELMES Kompozitlerin gelimeye balad ilk dnemlerde, sadece geleneksel tekstil ve kumalardan oluan takviye malzemeleri bulunmaktayd. Cam elyaf takviye malzemesi olarak kullanlmaya balandnda, polimer ile takviye malzemesi arasnda kimyasal bir ba oluturma gerei duyulmu ve bu amala, elyaf retim prosesi srasnda elyaf yzeyine balayc uygulanmaya balanmtr. Daha sonra, zellikle slak ortamlarda, polimerlerin elyafa yapmasn kolaylatrmak zere, balayc iinde bir girdi olarak, yzey kaplama malzemelerine (coupling agent) yer verilir. Bu amala krom kompleksleri, orgono slikon gibi kimyasal balayclar kullanlm olup, yakn gemite orgono titanyum bileimlerinin kullanm da ticari hale getirilmitir. Gerek termoset gerekse termoplastik reinelerin takviye edildii elyaf rnlerine, elyaf retimi esnasnda veya sonraki aamalarda yzey kaplayclar uygulanr. Elyaf retimi aamasnda, proses srasnda oluabilecek anma nedeniyle, elyafn zarar grmesini nlemek amacyla, kaydrclar ve film oluturucular da (polimer emlsiyonlar) elyaf yzeyine uygulanmaktadr. CAM ELYAFI -KOMPOZT ENDSTRSNN NC TAKVYE MALZEMES Almina-kire-borosilikat gibi, ana malzemelerden retilen Ecamndan cam elyaf yksek elektriksel yaltm zellikleri, neme kar diren ve yksek mekanik zellikleri sayesinde, polimer matriks kompozitleri iinde en ok kullanlan takviye malzemesi durumundadr. Dier bir ticari cam kompozisyonu olan S cam; hem daha yksek mukavemet, s dayanm ve eilme modl, hem de gelitirilmi

28

www.camelyaf.com

kimyasal dayanm zellikleri ile daha spesifik cam elyaf takviye malzemesi olma zelliine sahiptir. Kompozitlerin takviyesi iin kullanlan cam elyaf genellikle 9 ile 23 mikron arasndadr. Lifler; elektrikle stlan platin rodyum alml, zerinde yzlerce kk delik bulunan kovanlardan (buing), yksek hzlarla (20-25 m/s.) ekilmektedir. Kovanlar, cam liflerinin serbest bir ak ile akt, says 4000ni aabilen delik saysna sahiptirler. Serbest bir halde akan cam filamentlerinin bir araya getirilmesiyle demet elde edilir. Buinglerden akan filamentlerin s deeri su ve hava ile soutularak drlmektedir. Daha sonra, cam filamentlerinin korunmas ve kompozit laminat zelliklerinin arttrlmas amacyla kimyasal bir balayc ile kaplanmaktadr. Balayc; cam elyafnn kalplama zelliklerini ve elyaf - matriks bileimini de belirlemektedir. CAM ELYAFI TAKVYE MALZEMELERNN TERMNOLOJS Cam elyaf reticileri rn tanmlarnda evrensel bir terminoloji kullanmaktadrlar. Yield veya yarda demek; tek veya ok ulu fitillerde, birim arlk bana den uzunluu yarda birimi ile ifade etmektedir. Teks ve iplik l birimi olan denye ise; bir rnn, bir birim uzunluktaki arln ifade etmek iin kullanlmaktadr. Kzdrma kayb ise cam elyafnn zerindeki organik balayclarn kaldrlmas amacyla stlmas sonucunda cam elyafnn zerinde kalan balayc miktarnn yzde olarak arlndaki azalmay ifade etmektedir. OK ULU VE TEK ULU FTLLER Fitiller; esasen termoset bileimlerde kullanlmakla birlikte, termoplastiklerde de kullanlmaktadr. ok ulu fitiller yada bileik fitil olarakta ifade edilmekte olup daha az sayda delik ieren kovanlardan retilen cam elyaf demetlerinin birbirine paralel olarak bklme-

den sarlmas ile retilmektedir. SMC, (SMC 3) n kalplama (preform) ve pskrtme (KCR 2, SU 1) kalplama yntemlerinde, ok ulu fitiller kullanlmaktadr. ok ulu fitiller, baz hallerde elyaf sarma ve profil ekme (pultruzyon) uygulamalarnda da kullanlabilmektedir. Tek ulu fitiller ok saydaki cam liflerinin dorudan sarlmasyla elde edilmektedir. Tek ulu fitiller; (WR 3) elyaf sarma, pultruzyon gibi uygulamalarda tek ynl takviye malzemesi olarak kullanlmaktadr. KEE VE KUMALAR Keeler; genellikle birim alan arl ile ifade edilmektedir. rnein; 300-450 gr./m2 krplm demetten keenin birim alan arl 300450 gr. olacaktr. Dier farkllklar; keeyi bir arada tutan balaycnn miktar ve trne gre ifade edilmektedir. El yatrmas gibi baz kalplama metodlarnda, balaycnn zlmesi gereklidir. Dier proseslerde; zellikle pres kalplamada, balayc, hidrolik kuvvetlere ve kalplama srasnda, matriks reinenin zme etkisine kar diren gstermelidir. Bu yzden keeler, zlebilen ve zlemiyen olarak bilinen iki kategori ierisinde retilmektedir. ok sayda bkml ve bkmsz iplikler kullanlarak retilen dokunmu cam kumalar da mevcuttur. Bu kumalarn farkl dokuma eitleri olup, kalnlklar 0,026 mm. ile 10,16 mm. arasnda deimektedir. Kumalar ynlendirilmi mukavemet ve yksek elyaf oran zellikleri sunmaktadr. Bu zellikler, yksek teknoloji ile kompozit uygulamalarnda aranan zelliklerdir. Kuma ifadesi; btn dz tabakalar, rulolanabilen rnleri, tam olarak kuma olsun veya olmasn, kapsamaktadr. Kuman herhangi bir elyaf tr ile retilmesi mmkndr. En yaygn olanlar cam elyaf, karbon ve aramiddir. Reinelerin takviye edilerek, kompozit rn haline getirilmesinde drt yaygn kuma tr mevcuttur. Bu kuma rnlerinin genel zellikleri, dz tabaka rnler halinde 25 ile 275 metre uzunluunda ve 7 cm. ile 3 m. geniliinde retilebilmesidir. Tabaka eklindeki rnler elle ilenebilmeye, kesilebilmeye ve kalba tanabilmeye uygun olmal, ayn zamanda kalp ekline ve dnlerine uyacak biimde, yeterincede esnek olmaldr. Uygun ekilde tasarlanm olan kuma rnlerde kuman reine tarafndan slatlmas ve reinenin lifler arasna nfuz etmesi, ksa srede

ok Ulu Fitiller

Tek ulu Fitiller

29

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

gerekleir. Ayrca, reine uygulandnda kuma kalp iinde srklenmez, yerinde sabit olarak kalr. Kumalar hem elyaf oran olarak, hem de takviyenin yerleimi bakmndan gerekli rn zelliklerini karlamaktadr. Bu beklentileri tlm lifler veya krplm elyaf ile karlamak mmkn deildir. Ancak, nispeten pahal bir ekipman kullanlarak kontin demetlerin kalba yerletirilmesi ile benzer mukavemet deerlerine ulalabilir. Birok kumata, elyafn devamllk zellii sayesinde mukavemet/arlk oran, kesilmi ve krplm elyaf trlerine oranla daha yksektir. Dikili kee ad altnda bilinen kuma trlerinde, kuman yaps ierisinde, elyafn farkl ynlerde yerletirilebilme zellii bulunmaktadr. Bu zellik, kesme ve burkulma yklerine kar dayanm asndan byk bir avantaj salamaktadr. 1. Dokunmu Kumalar : Bu eit takviye rnleri yaklak elli yldan beri kompozit endstrisinde kullanlmaktadr. Dokunmu kumalar sk rlm cam elyafndan bir plaka oluturur. Cam fitillerinin bkmsz olarak dokunmasyla veya bobin zerine sarlmadan nce tekstil balaycl devaml cam elyafnn bkml hale getirilmesi ile elde edilen tekstil ipliklerinin dokunmas ile elde edilen rnlerdir. Cam lifleri kalp zerine yerletirildikten sonra veya nce de reine emdirilebilir. Dokunmu kumalar dokuma tipine gre farkl isimlerde tanmlanabilir. Genellikle bir kuman, mekanik zellikleri, dokuma tarzndan byk lde etkilenmektedir. rnein dz dokuma kumalar ok sayda atk ve zgye sahip olup, daha dk mekanik zelliklere (kalba yatknlk, kalplama metoduna uygun rn) sahiptir. 2. Dikilmi Kumalar : Takviye rnleri alanna yeni katlan bir rndr. Bu tr kumalar dokunmam (nonwoven) olarak adlandrlr. Takviye iin krplan elyaflar, takviye performansna katkda bulunmayan ok ince polyester iplik ile dikilerek birletirilir veya el(1) yaf tabakalarnn ikinci bir matriks tarafndan nispeten, (1- ki al

kvrmsz bir pozisyonda bir arada tutulmasyla elde edilen rnler olarak da ifade edilebilir. Bu tr kumalar, eit arlktaki dokunmu kumalarla karlatrldnda daha yksek performans ve mekanik deerlere sahiptir. 3. Towsheets : nce bir tabaka zerine bir cam demetinin yaylmas, sonra mekanik olarak veya yaptrlarak birletirilmesi ile towsheet elde edilir. Elyaf takviye eitleri arasnda kabaca birbirine paralel bir ekilde sraya dizilmeleri (ayn hizada olmalar) ve kvrmsz olmalar nedeniyle en yksek mekanik deerlere sahip rnlerdir. Towsheets en pahal elyaf trdr. Plaka halindeki bu rnler yapsal uygulamalarn ounluu iin gerek duyulan ift katl olma zelliine sahiptirler. Towsheetslerin birletirilmesi, yani tabakalar halinde ve istenilen alarda olmas, homojen elyaf takviyesi zelliinin elde edilmesini salar. 4. Keeler, Cam Tlleri : Kuma ailesinin en dk mekanik deerlere sahip takviye rnleridir. Genel olarak, bu tr takviyelerin younluu, dierlerinden ok daha dktr. Hareket eden bir konveyr band zerine, krplm (kesikli) veya kontin elyaf demetlerinin rastgele bir ekilde yerletirildii, bir retim yntemi olmas nedeniyle dk younlua sahip rnlerdir. Lifler daha sonra, rulolanabilen bir rn haline getirebilmek amacyla, yaptrlarak birletirilmekte veya mekanik bir uygulamayla dikilmektedir. Takviyenin rastgele bir ekilde ylm olmas, sk sarlm bir ambalaj yaplmasna olanak vermez, lifler arasnda hava kalr. Uygun yapda bir kompozit oluturulmasn salamak amacyla, lifler arasndaki havann reine ile yer deitirmesi salanr. Kompozitlerin en zayf bileeni reine olduundan, kompozit rnlerde birim hacim bana daha fazla reine dmekte, bu da daha dk mekanik zellikler elde edilmesine neden olmaktadr. Kee grubu ierisindeki elyaf rnlerinin rastgele ve genellikle kontin olmayan yaps da

30

(2) (3) (4) Tek ynl fitil kuma eitleri 2- al 3- Drt al 4- ki al ve kee)

www.camelyaf.com

mekanik deerlerin dk olmasna neden olmaktadr. Ayrca uygun reine seimi de kompozit rnn kalitesini etkileyen, takviye malzemesinin tamamlaycs konumundaki bir girdidir. KIRPILMI DEMETLER Krplm Demetler : BMC (BMC1,BMC3) hazr kalplama bileimi ve termoplastik bileimlerinde kullanlan, belirli uzunluklarda krplan ve ambalajlanan liflerdir.

Krplm Demetler

unluu ile kullanlabilmektedir. Aramid elyafnn negatif sl genleme katsaysndan dolay, sl yaylmann nem tad ortamlarda fayda salamaktadr. Aramid elyaf, fiyat/performans deerlerini salamak zere tasarlanm cam ve karbon elyafnn kombinasyonu eklinde olan hibrid rnler halinde de mevcuttur. Yalnzca yapsndan kaynaklanan snrlamalar kompozit tasarmnda dikkate alnmaldr. Aramid rnleri iplik, fitil, krplm elyaf eklinde mevcuttur. Aramid elyaf iplik olarak farkl desenlerde dokunmu kuma eklinde, fitil olarak da elyaf sarma veya erit eklinde kullanlmaktadr. Krplm lifler ise hazr kalplama bileimlerinin iine kartrlmaktadr. BOR ELYAFI Bor elyaf, ticari amal olarak mevcut yksek teknoloji rnleri arasnda piyasaya kan ilk rndr. Bor elyaf; borun kimyasal buharnn ok ince bir tungsten teli zerinde younlatrlmas ile retilmektedir. ok salam ve dayankl bir takviye malzemesi olup, yksek younluu ve yksek maliyeti kullanmn snrlandrmaktadr. Piyasada yalnzca erit halinde bulunmaktadr. KARBON/GRAFT LFLER Yksek teknoloji rn olarak kompozit pazarnn geni bir ksm, karbon veya grafit elyaf rnlerinden yararlanmaktadr. Karbon elyaf retiminde birok yntem vardr. lk ticari amal karbon elyaf piroliz (yanma) ve sl ileme tabi tutulan sentetik liflerin karbon ve grafit elyafna dntrlmesi suretiyle retilmitir. Sentetik esasl elyaflarn ounluu, girdi malzeme olarak polikronitril (PAN) kullanlarak elde edilmektedir. Bu liflerin modlleri ve dayanmlar, proses srasndaki gerilim ve scaklk koullarnn deitirilmesi ile kontrol altnda tutulmaktadr. Dier karbon /grafit elyaf retim prosesi, ncelikli olarak zift kullanmn esas almaktadr. Bu zift, sv kristal mesophase zift haline dntrlmekte ve sv haldeki kristal zift, piroliz ilemine tabi tutulmakta yksek modll takviye zellii ve yksek mukavemet deerlerine sahip rn elde edilmesi amacyla s uygulanmakta ve elyafa dntrlmektedir. Zift esasl rnler ok yksek modllere sahiptir ve kopmada uzamas dktr. Karbon elyafnn dier takviye liflerine gre

tlm Lifler : Cam filamentlerinin, tlmesi ile elde edilmektedir. tlm lifler hazr bileimlerde (macunda) ve boyalarda darbe tlm Lifler direncini arttrmak, boyutsal stabiliteyi gelitirmek ve kalplanan rnlerdeki, yzey dzensizliini en dk dzeye indirgemek amacyla kullanlabilir. YKSEK TEKNOLOJ RN LFLER VE DER ELYAF ETLER Tartmasz olarak kompozit retiminde en ok kullanlan takviye tr cam elyaf olsa da birok uygulama iin, 70-80.000 MPa deerinden daha yksek bir elastikiyet modlne gerek duyulabilir. Bu yksek modl deerlerini karlayabilmek zere daha yeni yksek teknoloji rnleri gelitirilmitir. ARAMD ELYAFI Geen yirmi yl boyunca, yksek teknoloji rnleri olarak bilinen aramid elyaf nemli bir mesafe katetmi olup uzay, denizcilik, spor rnleri, elence, otomotiv ve silah endstrisi gibi klasik kompozit pazarlarna hitap etmitir. Yksek dzeyde ynlendirilmi olan bu polimer, dk younluk ile yksek modl ve yksek dzeyde yapma zellii ile yksek mukavemet/arlk orann rnde bir araya getirmektedir. Mukavemet ve modl deerleri yansra, liflerin kolaylkla slatlabilmesi ve rnde darbe dayanm zellikleri dolaysyla yaygn olarak kullanlan reinelerin o-

31

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

daha farkl avantajlar vardr. Nispeten dk elyaf younluu, yksek mukavemet ve yksek modl zelliklerini bir araya getirirerek stn bir kombinasyon zellii sunmaktadr. Ayn zamanda yksek slarda zelliini koruma ve yorulma dayanm zelliklerine sahiptir. Bununla birlikte karbon elyafnn kendi yapsal zelliklerinden kaynaklanan baz olumsuz yanlar da mevcuttur. Liflerin snrl uzama zellikleri baz darbe sorunlarna neden olmaktadr. Bu a kapatmak amacyla daha yksek uzama olanakl elyaf rnleri gelitirilmektedir. Karbon elyafnn elektrik iletkenlii de baz kullanm alanlarnda engel olabilmektedir. Karbon elyaf demet, erit ve kuma halinde retilmektedir. Daha ok termoplastik ve termoset hazr kalplama bileimlerinde katk malzemesi olarak kullanlmak zere, krplm Gerilme veya tlm bir eTakviye Dayanm kilde satlmaktadr. Trleri (MPa) Grafit halinde, ok 3000 - 5000 yksek sl iletkenlie Cam sahiptir. Bakra gre drtte bir arlkta olan Karbon/ Grafit 2500 - 3000 Grafit/Karbon elyafnn 2750 - 3000 termal iletkenlii bak- Aramid Boron 3500 rn , drt katdr. Bu 1000 zellik yeni uygulama Polyester alanlarn da berabeNaylon 950 rinde getirmektedir. DER ORGANK LFLER
Polietilen 1200 - 1500

sal dayanm ve daha iyi bir d grnm salamaktadr. EKZOTK TAKVYELER Gelitirilmekte olan dier inorganik liflerin polimer kompozit uygulamalarnda yer bulmas mmkn gzkmemekle birlikte, seramik veya metal alamlarda kullanlabilir. Ekzotik takviyeler alminyum oksit, silikon karbr, alumina, silikon nitrit ve kuartzlar kapsamaktadr. TAKVYE TRLERNN KARILATIRMASI Yaygn kullanm olan kompozit takviye trleri arasndaki baz temel farkllklar belirtmek amacyla aadaki tablo dzenlenmitir.
Gerilme Modl (GPa) 72 - 82 200 - 700 82 - 124 400 9 5 40 - 60 zgl Arlk zellikler

2.48-2.60 Yksek mukavemet, yi kalplama zellikleri, Dk maliyet 1.75-1.96 1.44 2.55 1.38 1.16 0.97 Yksek modl, Elektriksel iletkenlik,Yksek maliyet yi spesifik zellikler, Orta maliyet Yksek modl, Yksek maliyet yi darbe dayanm ve kimyasal zellikler yi darbe dayanm ve Alkali dayanm Dk younluk, yi darbe dayanm, Dk derece

32

Termoplastik polyester ve naylon lifler, kompozit pazarnda yeni kullanm alanlar bulmaktadrlar. Takviyelerin her iki eidi de, hem darbe dayanm hem de kimyasal ortamlarla karlaldnda yksek performans zelliklerini rne katmaktadrlar. Ancak dier elyaf eitleriyle karlatrldnda, hem daha dk sertlik hem de daha dk s kullanm gibi kstlamalar bulunmaktadr. Jel spinning prosesiyle retilen yksek molekler arlkl polietilen lifler, dk younlukta yksek modl zelliine sahiptirler. Yine dk s kullanml olmalar, yaygn kullanmlarn engellemektedir. Organik lifler yzey keeleri veya tlleri retiminde de kullanlmaktadrlar. Bu zel rnler kimyasal dayanm ve d yzey grnmnn nem kazand uygulamalarda kullanlmaktadr. Cam tlnn klcal yaps nedeniyle oluan reine zengin yzey, yksek kimya-

Tablo 2.2: Takviye trlerinin karlatrmas

KOMPOZTLERDE ARA (CORE) MALZEME KULLANIMI Sandvi konstrksiyonlu rnler, geen krkbe yl iinde kompozit pazarnn temel bileeni haline gelmitir. Arlka hafif ve kaln ara malzemelerin ince cidarlara yaptrlmas sonucunda gl, hafif ve olduka dayankl malzemelerin elde edilmesi, byk bir pratiklik salamtr. Sandvi konstrksiyon kullanlarak, yzde 3 orannda bir arlk art ile eilme dayanmnn 3,5 kat, rijitliin 7 kat artrlabilmesi salanabilmektedir. Sandvi yapl rnlerde, ara malzeme, yksek mukavemetli iki cidar arasna yaptrlmaktadr. Sandvi konstrksiyon yapsn I kirii yapsna benzetebiliriz. I kirii yapsndaki sandvi

www.camelyaf.com

rnlerde, cidarlardan birine yk uygulandnda, yk I kiriini oluturan ara malzeme iinden kesme gerilmesi araclyla geerek, st ve alt cidarlar arasnda balant oluturmaktadr. I kiriinin grevi eilme dayanm sayesinde arlktan kaynaklanan yk hafifletmektir. Cidarlarda artan yk kapasitesine bal olarak, ara malzemenin flanlarla olan balantsnn daha dar olmas gerekmektedir. Ancak genel grnmde ara malzeme, cidarlarla ayn genilik ve ykseklik boyutlarndadr. Bu durumda nce kesme gerilmesi ile karlaan ara malzeme daha az yk tayabilecektir.
Cidar

Basn Kesme ekme

Ara Malzeme Cidar

ekil 2.1: Sandvi Konstrksiyon Uygulamas

Kesme yknn ara malzeme ve yaptrcnn dayanm deerini amadndan emin olmak, tasarmda dikkate alnmas gereken bir husustur. Cidarlar herhangi bir malzeme olabilir. Kompozit pazarnda en yaygn olanlar cam, karbon, alminyum, kontraplak veya yksek basnl laminatlardr. Ara malzeme drt temel kategoriye ayrlmtr. 1. 2. 3. 4. Kpkler Sentaktik Kpkler Bal Petei Tahta / Balsa Aac

en ok kullanlan kpk cinsleri, retan ve PVC kpklerdir. retan kpkler yaltm, flotasyon, srf tahtalar ve rzgar srfnde kullanlmaktadr. PVC daha byk yapsal uygulamalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. PVCler rijit ve lineer olmak zere iki temel ekilde mevcuttur. Rijit tr PVC kpkler i bnyede bir cross link (ebeke yaps) oluturmakta ve termoset reinelere benzemektedir. Lineer tr PVC kpkler zincirler arasnda cross link oluturmazlar. Bu durumuyla daha ok termoplastiklere benzerler. Lineer kpkler daha esnektir. Is ile nispeten basit krleme ve kvrlmalar halinde ekil verilebilmektedir. Bu zellik s distorsiyonuna maruz kalan, lineer kpklerden elde edilen, ift komponentli s izolasyon malzemelerini meydana getirmektedir. Rijit Kpkler andrma veya yzey ileme aralar kullanlarak ekillendirilmektedir. Fenolik Kpkler yksek derecede alev dayanmnn gerektii ortamlarda kullanlmaktadr. Fenolik reineler gibi bu kpkler de aleve dayankldr. Yksek CROSS LINK ebeke yaps nedeniyle PVCler gibi krlgan deildirler. Kompozit endstrisinde kullanlan kpklerin ounluu kapal hcre yapsndadrlar. Kpkleri oluturan hcrelerin biribiriyle balants yoktur. Bu durum kpn nem penetrasyonunu etkilemekte ve laminasyon srasnda kpk tarafndan emilecek reine miktarn snrlamaktadr.

Snowboardlarn ounda kpk malzemeler kullanlmaktadr.

eit, arlk, yap gibi faktrleri gznne aldmzda bu drt ana kategoriyi ok daha geni bir liste haline getirmemiz mmkndr. Bu rnlerin genel niteliklerini ksaca tantrsak; 1. Kpkler : Kpk haline getirilmi s izolasyon malzemeleri; ak hcreli, kapal hcreli, rijit yapda veya lineer molekl yapsnda olabilirler. retan, fenolik, polieter, polistiren, PVC, polyester, kpk yapmnda yaygn olarak kullanlan malzemeleridir. Kompozitlerde

Kpkler cidarla ara malzeme arasnda, kompozit reticisine iyi bir ban oluturulabilmesi iin yeterli, geni ve dzgn bir yzey sunmaktadr. Genellikle kpklerin metre kp younluu 1-8 kg. arasndadr. Daha hafif kpkler flotasyon ve yaltm iin uygundur. Daha ar kpkler ise, ar hizmet alanlarnda kullanlmaktadr. Bu tr kpkler genellikle denizcilik, tamaclk, tank yapm ve iaretleme uygulamalarnda kullanlmaktadr.

33

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

2. Sentaktik Kpkler : Bu kpkler delikli partikller ve reinelerin karmyla elde edilmektedir. Partikller mikro veya makro cam krecikleri, seramik, plastik veya baz delikli volkanik camlar halinde olabilir. i Bo Dolgular, malzemenin tamamnn younluunu azaltr. Bu nedenle, rnn arln drd iin tercih edilmektedir. Sentaktik kpkler ift komponentli s izolasyon malzemelerine gre daha yksek bir basn direncine ve genel olarak daha stn mekanik zelliklere sahiptir. Sentaktik kpkler ift komponentli s izolasyon malzemelerine gre olduka ardr. Birim alan arlklar, 13,527 kg. arasnda deimektedir. ift komponentli s izolasyon malzemelerinde olduu gibi sentatikler geni ve nispeten dz yzey alanlar nedeniyle kolayca dier malzemelere yaptrlabilmektedir. Sentaktikler genellikle hafifliin arand rnler iin kullanlmakla birlikte, reine zelliklerinin maksimum dzeyde korunmasn salad iin tercih edilmektedir. Esas kullanm alan yksek kesme yk ile karlalan uygulamalardr. 3. Bal Petei Grnml Ara Malzemeler : Kraft kad, alminyum, elik, aramid, karbon, retan, polyester, polietilen, polipropilen ve seramik gibi malzemelerden elde edilmektedir. Bal petei ismi hcre yapsnn altgen eklinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu malzemeler tasarmcya en hafif, yapsal olarak kusursuz bir sandvi konstrksiyon panelin retilmesi olanan verir. Buna ek olarak girdi malzemeleri, ok dk toleranslarla retildiinden bal petei, u an pazardaki mevcut ara malzemeler arasnda arlk farkll en az olan rndr. Younluu ise 16 240 kg./m3 arasndadr. Bal petei kullanlarak retilen sandvi paneller sertlik/arlk orannn nem kazand kritik uygulamalarda kullanlmaktadr. rnein uaklar, yksek performansl yar tekneleri, inaat alt yap rnleri ve uzay sanayi rnleri vb. Ayrca spor ayakkablar ve inaat sektrnde perde duvar panelleri uygula-

malarnda da bal petei kullanlmaktadr. Bal petei ile retilen sandvi panellerin yapm srasnda, cidarlarla temas eden yzeyin kk olmas, yaptrmada zorluk yaratabilir. Bu nedenle, yaptrcnn doru seimi nem kazanmaktadr. Sandvi yapdaki rnlerde, bal petei grnml ara malzeme kullanldnda, vakum veya otoklav kalplama yntemleri daha fazla tercih edilmektedir. 4. Aa Malzeme : Bu gruptaki ara malzeme rnleri ierisinde en yaygn kullanm olan rn balsa aacdr. Balsa aacnnn younluu 80-176 kg/m3 arasnda deimekte olup, 96-144 kg arasndaki younluk daha ok kullanlr. Baz elence (gezinti) teknesi uygulamalarnda, kontraplak veya sunta gibi dier aa malzemeler de kullanlmaktadr. Bu rnlerin tercih nedeni, hem ucuz olmas hem de kk paralarn kullanlabilir olmasdr. Bu tr malzemelerde yaanan sorun, aa iine suyun szmasndan kaynaklanmaktadr. Szan su, ara malzemenin rmesine ve cidarlardan ayrlarak, boluk olumasna neden olmaktadr. Balsa Aac ise, liflerin, cidarlara dikey dorultuda ynlenmi olmas nedeniyle dier aa malzemelerde yaanan sorunlar yaratmayan zellikte bir malzeme olup, suyun cidardan szmasndan itibaren giri blgesinde oluan nemi burada tutsak ederek, yaylmasn engellemektedir. Balsa aacnn kullanm alanlar olduka fazla saydadr. Dk maliyet/rn zellikleri nedeniyle en yaygn olarak kullanlan ara malzemedir. Kesme yk ve basn yk dayanm yksektir. Ancak su dayanm dier kpk malzemelere oranla daha dktr. SANDV YAPININ FAYDALARI Cidar ve ara malzeme gibi iki komponentin farkl yk kaldrma zellii, dikkatli bir sandvi konstrksiyon iilii ile her birinin tek bana salayaca performansdan ok daha yksek bir performans elde edilmesine hizmet edebilir. Tpk, 2+2=5 ifadesinde olduu gibi. Yani ara malzeme ve cidarlarn birletirilmesi sonucunda oluan sandvi yapdaki panel rn, dk maliyet, hafif malzeme, artan rn performans, geni uygulama alan ve bunun gibi daha birok avantaj da gerek reticiye gerekse nihai kullancya sunmak suretiyle tek balarna sahip olduklar etkinin zerinde bir etki yaratmaktadrlar. Sandvi konstrksiyonlu yaplarda cidarlardan birinin kar-

34

www.camelyaf.com

laaca yk, aradaki malzeme aracl ile dier cidara aktarlmakta, ykn cidarlar ve ara malzeme tarafndan paylalmas sonucunda rnn mukavemeti artmaktadr. Ara malzeme kesme ve nokta yk basncn tarken, cidarlar eilme yklerine kar diren gstermekte, karlaaca ekme ve basn yklerini iinde bulundurmaktadr. ZET Bugnn daha karmak beklentileri, yorulma performans deerleri ile ifade edilmektedir. Bu konuya ilikin almalar niversiteler bnyesinde gerekletirilmektedir. Tamaclk ve inaat sektrnn byyen grnm sistem yaklam mhendislerini bu iin iine daha fazla ekmektedir. Sandvi yapdaki rnler, sistem yaklam mhendislerine tasarm etkinlii ve verimliliinin karlanmas konusunda beklenenden daha fazlasn sunmaktadr. DOLGU MADDELER Kompozit rnlerde inorganik dolgularn kullanm artmaktadr. Dolgu maddeleri sadece inorganik rn maliyetini drmekle kalmayp, takviye ve reine girdileriyle elde edilmesi mmkn olmayan rn performans artlarn da salamaktadr. Dolgular kompozit laminat iindeki organik madde ieriini azaltarak, alev dayanm ve duman k performansn arttrabilir. Ayrca dolgulu reinelerin dolgusuz reinelere gre ekme oran daha dktr. Buna parelel olarak kalplanan paralarn boyutsal stabilitesi artmaktadr. Su direnci, hava etkisiyle meydana gelen deiimler, yzey dzgnl, sertlik, boyutsal stabilite ve s dayanm gibi nemli zellikler dolgu maddelerinin kullanm ile arttrlabilmektedir. Termoset reineleri kullanan kompozit sektrnde, dolgu maddeleri, uzun yllardan beri kullanlmaktadr. Son zamanlarda, termoplastik endstrisinde de inorganik dolgularn kullanm yaygnlamaya balamtr. Dolgu maddeleri zerinde yaplan kimyasal ilemler, daha yksek oranda dolgu kullanlmasna, dolays ile rnde daha yksek performans salanmasna olanak tanmaktadr. Bu nedenle, dolgu malzemesi kullanmndaki trend pozitif ynde gelimektedir. Dolgu malzemeleri, zelliklerindeki gelimeler sayesinde kompozit rn uygulamalarnda eskiye oranla daha yksek miktarda kullanlmaktadr.

DOLGU MADDELER ETLER Kompozit uygulamalarnda kullanlan balca dolgu maddeleri unlardr. Kalsiyum Karbonat : En yaygn kullanm olan inorganik dolgu malzemesidir. Kalsiyum karbonat dolgu malzemelerinin byk bir ounluu kireta veya mermerden elde edilmektedir. Alminyum Silikat ve Killer : kinci en yaygn kullanm olan dolgudur. Kompozit endstrisinde daha yaygn bir ifadeyle kil olarak bilinmektedir. Maden killeri, hava flotasyonu veya gayri safiyetin kaldrlmas iin su ile ykanarak ileme tabi tutulmaktadr. ok farkl partikl boyutlarnda piyasada bulunmaktadr. Bu blm kaoleni, bentoniti, arduvaz, Mikay ve snger tan ierir. Alminyum Trihidrat : Yksek alev dayanm/az duman k gerekli olduu uygulamalarda dolgu malzemesi olarak ska bavurulmaktadr. Bu tr dolgu malzemeleri yksek slarla karlatnda bnyesindeki su molekln aa kartmaktadr. Bylece alev yaylmas ve dumann olumasn azaltmaktadr. Alminyum trihidrat, boru tesisat uygulamalarnda (banyo kvetleri, du kabinleri ve ilgili dier rnlerde) kullanlmaktadr. Kalsiyum Slfat : Alev/duman geciktirici dolgu malzemesi olarak, banyo kveti ve du teknelerinde kullanlmaktadr. Moleklnde az miktarda su bulunan bu dolgu maddesi kullanldnda daha dk scaklkta su aa kmaktadr. Dk maliyetli alev/duman geciktirici dolgu malzemesi olarak tercih edilmektedir. Dierleri : Yaygn olarak kullanlan bu dolgu maddelerini ve dier eitlerini ana rn gruplar altnda belirtelim. Karbonatlar : Magnezyum Karbonat Silika ve Silikatlar : Kum ve Toz Silikatlar, Talk, Kalsiyum Silikat, Kieselguhr, Zirkan Alminyum Silikatlar ve Killer: Kaolen, Bentonit, Arduvaz, Mika, Kalsiyum, Vermiklit, Snger Ta Cam Dolgu Maddeleri : Kat Cam Krecik, Bo Cam Krecikler, Pul Camlar Metal Oksit Dolgu Maddeleri : Alminyum, Alminyum Hidroksit, Antimon Trioksit, Demir Oksit, Kurun Oksit, Magnezyum Oksit, Titanyum Dioksit, inko Oksit, Zirkanyum Oksit
35

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

Metalik Toz dolgu Maddeleri : Alminyum, Bronz, Bakr, Demir, Kurun, Gm, Paslanmaz elik, inko Alev Geciktirici Dolgu Maddeleri : Antimon Trioksit, Alminyum Hidroksit Dier Dolgu Maddeleri : Baryum Slfat, Baryum Titanat, Karbon Siyah, Grafit, i Bo Karbon Krecikleri, Fenolik Krecikler, Feldspat, Vollastonit, tlm Cam Elyaf KOMPOZT RNLERDE DOLGU MALZEMELERNN KULLANIMI Kalplanm; kompozit laminat rnn, genelde arlka %40-65ni inorganik dolgular oluturmaktadr. Reineler ve takviyeler ile karlatrldnda, temel girdiler iinde en az maliyetli olan rnlerdir. Bununla birlikte dolgu malzemeleri bir rnn arzu edilen performans deerlerinin elde edilmesinde aadaki sebeplerden dolay nemlidir: Dolgular, laminat ieriindeki yanabilir hidrokarbon miktarn drerek, bileim rnlerinin alev dayanmn arttrmaktadr. Dolgular, reineleri seyrelterek ve gerekli takviye miktarn azaltarak bileim maliyetini drmektedir. Dolgulu reinelerin mekanik direnci daha yksek olma eilimindedir. Dolgular, reine ve takviye malzemeleri gibi laminat oluturan ana yapsal komponentler arasndaki yk dalmna hizmet ederek, CTPnin mekanik ve fiziksel performansn arttrmaktadr. Laminat zerindeki her bir noktann ayn zellikleri tamas dolgu malzemelerinin verimli kullanlmas suretiyle arttrlabilir. Reinenin atlama dayanm ve atlamalarn nlenmesi zellikleri dolgu kullanlarak arttrlabilir. Dolgu malzemelerinin farkl partikl boyutlarnda kombinasyonu, yksek s ve basn ortamnda hazr bileimin daha homojen olmasn salamaktadr. Arlka hafif dolgu malzemeleri, genellikle denizcilikte kullanlan yaptrma macunlarnda ve tamaclk sektrnde kullanlmaktadr. Bu tr dolgu malzemeleri, rnde arlk art olmakszn performans ykselten en dk maliyeti salamaktadr. DOLGU MALZEMELERN SEMEK
36

alarn performans ve maliyet unsurlar dikkate alnarak seilmektedir. Bir dolgu malzemesinin seiminde kimyasal bileenler, partikl hacmi ve seilmesi olas malzemelerin hacmi gibi faktrler nem kazanmaktadr. Ayn ekilde kompozit rnn bulunaca ortam da dikkate alnmas gereken bir husustur. rnein; son rn mineral asite maruz kalacaksa, kalsiyum karbonat gibi asitlerden etkilenecek olan dolgu malzemeleri kullanlmamaldr. Eer son rnn alev dayanml veya ark dayanml zelliklere sahip olmas gerekiyorsa, dolgu malzemesi seimi kil veya kalsiyum karbonat ile hidrit alminyum oksitin karm olmas gerekir. Yksek yzey alan zellikleri nedeniyle, dzgn yzey grnm vermek amacyla kil ska kullanlan bir malzemedir. DOLGU MALZEMELERNN PRENSPLER Dolgulu reine sistemlerinde verimliliin en yksek dzeyde salanabilmesi iin dolgu malzemelerinin kombinasyonu sklkla tercih edilmektedir. Teoride kil gibi daha kk hacimli malzemeler, daha byk hacimli dolgu malzemeleri (hidrit alminyum oksit, kalsiyum karbonat v.s) arasndaki boluklara girer. Geri kalan hacmi polyester reine dolgu malzemelerini balayarak doldurur. Son olarak ise kompozit haldeki bu karm yapsal olarak elyaf ile takviye edilmektedir. Bu durum daha geni talarn ve akllarn arasna daha kk hacimdeki kum tanelerinin yerletirildii sktrlm dolgu uygulamalarnn olduu beton malzeme sistemine benzerlik gstermektedir. Kum tanecikleri arasndaki boluklar daha sonra balayc imento ile doldurulmaktadr. YZEY LEMLER BAZI DOLGU MADDELERNN GELMESN SALAMAKTADIR Bir balayc (coupling agent) araclyla partikllerin yzey alanna yaplan ilemlerle dolgu maddeleri kimyasal olarak modifiye edilmektedir. Bu tr balayclar reine ile dolgu maddeleri arasndaki kimyasal ban artmasn salayarak reine tketimini azaltmaktadr. ZET Kompozit rnlerde dolgu malzemelerinin etkin kullanm rn performansn ykseltmekte, retim maliyetini azaltmaktadr. Kompozit

Dolgu malzemeleri genellikle kalplanan par-

www.camelyaf.com

rnler iin gereken birok zellii bir arada salayabilen dolgu sistemleri mevcuttur. Alevlenme, duman yayma, ekme kontrol, arlk dalm ve fiziksel zellikler zel ve yaygn amal kullanm olan dolgularn karm olan bir dolgu paketi ile kullanlarak modifiye edilebilir. Malzeme, proses, tasarm ve maliyeti etkileyen bu ok nemli kompozit girdileri ile ilgili olan rn teknik bilgileri retici firmalardan salanabilmektedir. KATKI MALZEMELER VE MODFYE EDCLER RENELERDEK BALICA GRD MALZEMELER ok eitli katk malzemeleri laminat istenilen performans dzeyine getirmek ve malzeme zelliklerini modifiye etmek amacyla kompozit rnlerde kullanlmaktadr. Bu tr malzemeler reineler, takviyeler ve dolgu malzemeleri gibi rn iinde nemli bir ilevsellie sahip olan malzemelerle karlatrldnda dk miktarlarda kullanlmaktadrlar. KATALZRLER, HIZLANDIRICILAR (PROMOTRLER) , NHBTRLER Katalizrler Polyesterdeki en nemli katk malzemesi katalizrlerdir. Oda scaklnda sertlemenin salanabilmesi iin en yaygn olarak, metil etil keton peroksit (MEKP) gibi bir organik peroksit kullanlmaktadr. Ayrca benzoil peroksit reinenin scak kalpta sertletirilmesi amac ile kullanlmaktadr. Katalizrler kimyasal reaksiyonun bir paras olmamakla birlikte polimerizasyon prosesinin balamas iin gerekli enerjiyi salamaktadr. Doymam polyester reinelerin sertletirilmesinde kullanlan peroksitler; hidroperoksitler, alkilperoksitler, peresterler, ailperoksitler, ketalperoksitler ve ketonperoksitler olmak zere 6 ana gruba ayrlr. Btn peroksitler bir nevi hidrojen peroksit trevidirler. Polyesteri sertletirmek iin kullanlan organik peroksitler kat, sv veya pasta halinde piyasaya srlrler. Organik peroksitler stabilitelerinin az olular yznden genellikle inert maddelerle flegmatize edilirler. Flegmatize maddesi ya mineral dol-

gu veya ftalat cinsi maddelerdir. Bylece piyasadaki ticari peroksitlerin konsantrasyonu genellikle %50 civarndadr. Organik peroksitler darbe veya s etkisi ile paralanabilirler. Peroksitin miktarna gre bu paralanma patlama eklinde olabilir. Bu yzden peroksitler kullanlrken ok zen gstermeli, darbeden ve sdan uzak tutulmaldr. Hzlandrclar (Promotrler) Istldnda veya kobalt naftanat gibi bir hzlandrc ile birleerek kullanldnda, peroksitler reaktif hale dnrek, doymam polyesterin reaksiyona girmesini (polyester molekllerinin cross link ad verilen bir ebeke yaps oluturmasna) ve sertlemesini salar. Balca hzlandrclar kobalt naftanat, kobalt oktoat, dimetil anilin (DMA) ve dietilen anilindir (DEA). Doymam Polyesterleri sertletirmede kullanlan hzlandrclar Kobalt ve Vanadyum metallerinin birleikleri ile Azotlu bileiklerdir. Bu yzden hzlandrclar Kobalt hzlandrcs, Vanadyum Hzlandrcs ve Amin Hzlandrcs diye adlandrlr. a)Kobalt hzlandrclar; organik kobalt tuzlardr. Genellikle ya Kobalt oktoat veya Kobalt Naftanat eklindedirler. Yumuatclarda (ftalat) veya stiren ierisinde zlmlerdir Dozaj ayarlamak bakmndan Kobalt hzlandrclar %1, %6 veya %10 metal ihtiva eden zeltiler eklinde piyasaya srlrler. Reineye %0,1 ile %3 arasnda ilave edilirler. Kobalt hzlandrclar Ketonperoksitlerle (6. grup katalistler) oda scaklnda, Hidroperoksitlerle biraz daha yksek scaklklarda, Peresterlerle 70Cnin stndeki scaklklarda sertleme verirler. Ketonperoksit ve Kobalt hzlandrc miktarlar deitirilerek ileme sresi geni snrlar iinde ayarlanabilir. Kalptan karma sresi genellikle aminli hzlandrclara nazaran daha uzundur. Buna karlk CTP malzemenin a mukavemeti ve d etkenlere mukavemeti daha yksek olur. Kobalt yzeyde kurutucu etki yapar ve havann inhibitr etkisine kar koyar. Bu yzden Kobalt hzlandrc ile ince tabakalarda bile yapkan olmayan yzey elde edilebilir. b)Vanadyumlu hzlandrclar da oktoat veya naftanat eklinde piyasaya srlrler. Vanadyum daha etkili bir hzlandrcdr. Ancak stabilitesi dktr, yani zamanla bozu-

37

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

nur. Bu yzden kullanm pek yaygnlamamtr. Vanadyumlu hzlandrclar yalnz ketonperoksitlerle deil, ayn zamanda hidroperoksitlerle, perketallerle, peresterlerle (yani daha az aktif peroksitlerle) de birlikte kullanlabilirler. Vanadyumlu hzlandrclar Kobalta nazaran daha iyi sertleme ve kimyasal dayanm daha yksek CTP paralar verirler. Sadece Vanadyumlu hzlandrcnn depolama mr daha ksadr. c)Amin hzlandrclar da %10luk zeltiler halinde stiren iinde veya ftalatl yumuatclar iinde piyasaya srlrler. En ok kullanlanlar Dimetilparatoluidin, Dietilanilin ve Dimetilanilin cinsleridir. Amin hzlandrclar genellikle Benzoilperoksitle beraber kullanlrlar. Normal jelleme sresine karlk sratli bir sertleme verirler. Polyestere hafif sarmtrak bir renk verirler. En etkin olan Dimetilparatoluidindir. Onu srasyla Dimetilanilin (en ok kullanlan) ve Dietilanilin takip ederler. nhibitrler TBC (Tersiyer btil katekol ) reaksiyon hzn yavalatmak iin kullanlr. Bu tr katklara inhibitor denmektedir. En yaygn olanlar; hidrokinon ve tersiyer btil katekoldr (TBC), Monotersiyerbutilhidrokinon, ParaBenzokinon, Bakr ve Bakr Tuzlar, Kuaterner amonyum tuzlarn verebiliriz. RENKLENDRCLER Renklendiriciler kompozit rnn tamamnn kendinden renklendirilmesini salamak amacyla kullanlmaktadr. Bu tr katklar reinenin bir paras olarak veya kalplama prosesinin (jelkot gibi) bir paras olarak uygulanmaktadr. Boya gibi bir ok kaplama malzemesi kalplama sonrasnda da uygulanabilmektedir. KALIP AYIRICILAR Ayrclar, CTP paralarn kalptan karlmasn salayan malzemelerdir. Bu rnler reineye katlarak kalba uygulanmakta veya hem reineye katlmakta hem de kalba srlmektedir. inko sterat reineye katlan pres kalplama iin gelitirilmi popler bir kalp ayrcdr. Vakslar, silikonlar ve teflon gibi dier kalp ayrclar, kalp yzeyine dorudan uygulanabilmektedir.

Vaks Kalp Ayrclar Vaks kalp ayrclar ounlukla vaks cil eklinde kullanlr. Yksek oranda Carnuba vaksndan yaplmlardr ve silikon katk iermezler. Carnuba vaks esasl zel vaks pasta cillar sunan eitli reticiler vardr. Sert, orta sert ve yumuak kvamda bulunabilirler. Kalp yzeyinde vaks birikmesine mani olmak ve kalp yzeyinin bir defada kaplanp temizlenebilmesi iin sv kalp ayrclar da mevcuttur. Vaks cilalar parlak son yzeyler vermek iin parlatlarak da kullanlrlar. Normal olarak ince birok kat olarak uygulanr ve her uygulamada ayn ilem tekrarlanr. Uygun kalnla ulalana kadar yaklak alt kat vaks, her kat ayr ayr parlatarak srmek gerekebilir. Her tabakann kalnln arttrarak tabaka adedini azaltma yoluna gidilmemelidir. Byle bir uygulama istenilen nitelikte bir ayrc tabakas elde edilememesine neden olur. Silikon Kalp Ayrclar Silikon kalp ayrclar epoksi reine sistemleri iin uygundur. Ancak polyester reine sistemleri ile silikon kalp ayrclarn karma olasl ok yksek olduundan, scak pres kalplama dnda polyester reine sistemiyle kullanlamazlar. Ayn ekilde poliretan reinelerin kprmesini nlediklerinden bu uygulamalar iin de tavsiye edilmezler. Spray, emlsiyon, solsyon ve ya eklinde birok silikon kalp ayrc ticari olarak bulunmaktadr. Dier Balca Kalp Ayrclar Polivinil Alkol (PVA), Spray Kalp Ayrclar, Film Kalp Ayrclar, Selloz Asetat, Nitro Sellz ve ellakdr. KATKI MALZEMELERNN LEVLER Katk malzemelerinin balca ilevleri unlardr; Dk ekme/Hassas Profil: Dzgn yzeyin arzuland kompozit paralarda reine ekmesini azaltan zel bir termoplastik reine, termoset reineye eklenebilir. Pigment katkl SMC/BMC iin kullanlan dk ekmeli termoplastik reineler, anti seperasyon katklarla stabilize edilebilirler. Alev Dayanm: Yanma dayanm uygun reinenin seimi, dolgu malzemelerinin veya

38

www.camelyaf.com

alev geciktirici katk malzemelerinin kullanm ile arttrlabilir. Bu kategorinin iinde yeralan malzemeler organik brom, klor, borat veya fosfor bileenlerini kapsamaktadr. Hava Kabarc Gidericiler: Kompozit retiminde kullanlan reinelerin byk bir ounluu, jelkotlar ve dier polyester reineler, proses ve uygulama srasnda hava kabarcklar oluturma eilimindedirler. Hava kabarcklar, hava boluklarna ve elyafta slanma sorunlarna neden olmaktadr. Hava kabarcklarn gideren katk malzemeleri reine reticileri, jelkot reticileri ve kalplar tarafndan elyafn slanma zelliklerinin iyiletirilmesi ve kabarcklarn azaltlmas amacyla kullanlmaktadr. Emisyon Kontrol: Ak kalplama CTP uygulamalarnda, evre sal asndan stiren emisyonunun azaltlmas ynnde kstlayc tedbirler alnmaktadr. Alnan tedbirler ile daha dk stiren katkl retim gerekletirilmektedir. Vizkosite Kontrol: Birok kompozit rn uygulamasnda rnein; hazr kalplama bileimi (SMC) veya yksek dolgulu CTP uygulamalarnda, retim esnasnda dk dzeyde bir vizkosite salamak nemlidir. Dolgulu sistemlerdeki bu dk vizkosite genellikle slatc veya datc katklarn kullanlmasyla elde edilmektedir. Bu katk malzemeleri daha dk vizkosite salayarak, dolgularn dalmasn ve slanmasn kolaylatrmaktadr. u da ilave edilmelidir ki; slatc ve datc katklar, pigmentin reine iinde daha kolay dalmasn da salamaktadr. SMC rnlerin kalplanmasnda, takviyelerin ve dolgularn kalp ierisinde niform bir ekilde (kalbn tamamna) dalm gsterebilmesi iin vizkositenin yeterince yksek dzeyde olmas nemlidir. Bileim retiminde uygun kalp vizkositesinin salanabilmesi iin zel kalnlatrclar eklenmektedir. Yaygn olarak kullanlan kalnlatrclar magnezyum hidroksit veya kalsiyum hidroksittir. El yatrmas ve pskrtme gibi dier baz uygulamalarda tiksotropik maddeler/pastalar kullanlabilir. Hareketsiz bir durumda tiksotropik maddeler ieren reineler yksek bir vizkositeye sahiptir. Bu durum sv reinelerin dik yzeylerden akma veya szlme eilimini azaltmaktadr. Reineler alkalandnda (hareketli bir haldeyken) vizkosite der

ve reineler kalba pskrtlebilir veya frayla uygulanabilirler. Kurutulmu silika ve baz killer yaygn tiksotropik maddeler olarak kullanlmaktadr. Elektriksel letkenlik : Kompozitlerin ounluu elektrii iletmezler. Elektriksel iletkenlik metal, karbon partiklleri veya iletken liflerin eklenmesiyle elde edilebilir. Elektromanyetik giriim maskelenme ilemi (electromagnetic interference shielding), kalplama srasnda, bileim ierisine iletken malzemelerin katlmas ile salanmaktadr. Dayankllk : Takviye malzemelerinin katksyla salanmaktadr. Kauuk veya dier elastomer malzemeler gibi zel katklarn kullanlmas da dayankll arttrmaktadr. Antioksidantlar: Plastikler, bazen polimer oksitlenmesini nleyen veya geciktiren antioksidantlar ile modifiye edilmektedir. Bunun sonucunda, baz zelliklerin yitirilme riski vardr. Antistatik Katklar: Polimerlere eklenen bu malzemeler, polimerlerin elektrik yk ekme eilimini azaltmaktadr. Statik elektrik kontrol, nihai rnlerde olduu kadar, baz plastiklerin ilenmesinde ve kullanmnda da nemlidir. Plastiklerdeki statik ykler; elektrik oku oluturabilir, yangn tehlikesi ve toz toplama riski oluturabilir. rnein bilgisayar/ bilgi ilem uygulamalarnda, zellikle statik ykn etkisi zararldr. Kprtcler : Polimerler iine, proses srasnda, reineyi kk hcrelere blmek amac ile katlan kimyasallardr. Kpk plastikler, dk younluklu olup, malzeme maliyetini drrler, elektrik ve s yaltm salarlar, birim arlk bana mukavemet deerini ykseltirler ve reinenin ekmesini azaltarak, parann deformasyonunu engellerler. Plastifiyanlar: Bileiklere ilenilebilirlik zelliklerinin arttrlabilmesi, fiziksel ve mekanik zelliklerin daha geni bir sahada sunulabilmesi iin eklenmektedir. Kaydrclar ve Blok Oluturucular: Yzeyin kayganlamasn salamaktadr. Bu sayede kompozit para yzeylerinde srtnme katsays azalmakta ve kompozit parann kalptan kolayca ayrlmas salanmaktadr.

39

KOMPOZT MALZEMELER TANIYALIM

TERMOPLASTK N KATKILAR Termosetlerde olduu gibi termoplastiklerde de katklar daha gelimi rn zelliklerinin ilenilebilirliin ve d grnmn salanabilmesi iin malzeme sistemini deitirebilir ve modifiye edebilirler. Renklendiriciler, alev geciktiriciler ve kalp ayrclar termosetlerde olduu gibi termoplastiklerde de benzer bir rol oynamaktadrlar. Is Stabilizatr : Isnn aa kmas sonucunda, polimerin bozulmasn nlemek amacyla termoplastik sistemlerde kullanlmaktadrlar. Ultraviyole Stabilizatr : Termoset ve termoplastik kompozitlerin her iki grubu iin de parlaklk, atlama, ufalanma etkisi ve renk kaybnn nlenmesi, elektriksel karakteristiklerin korunmas, gevrekleme ve ultraviyole nlar nedeniyle dalma gibi sorunlara kar eklenen baz zel malzemeler kullanlabilir. UV nlarn emerek kompozitleri koruyan katklar, ultraviyole absorblayclar olarak adlandrlmaktadr. Daha karmak bir biimde polimerleri koruyan malzemeler ultraviyole stabilizatr olarak bilinmektedir. ZET Katk malzemeleri ve modifiye edici girdiler, polimerlerin salad fayday ve rn ilenilebilirliliini artrmakta veya rn dayanklln arttrmaktadr. Katklar ve modifiye ediciler temel malzeme sistemlerinin maliyetlerini genellikle artrrken, bu malzemeler maliyet/performans zelliklerinin ve verimliliin artmasna veya daha pahal polimerlerin kullanlmasn gerektirebilecek uygulamalarda daha ucuz maliyetli polimerlerin kullanmna olanak salamaktadr. MALZEME SSTEMLER OLARAK KOMPOZTLER Yeni bir kompozit rn baarl bir ekilde gelitirmek veya varolan rnler iin geleneksel malzemelerin yerine kompozit malzemelerin kullanlmasn salamak, ok eitli faktrlerin ayn anda dnlmesini gerektirir. Endstriyel tasarmclar ekil ilevsellii takip eder derler. Gerekte rnn ekili kompozit paralarn retilmesinde kullanlan

proses ve seilen malzemelerin nitelik ve zelliklerinden de etkilenmektedir. Kompozitler iin bu yaklam daha gerekidir. Bu yzden kompozit rn uygulama gelitirmesini, uygulamann btn ilevsel gereksinimlerini, malzeme performans ve ilenilebilirlik seeneklerini adres gsteren bir sistem olarak dnmek gerekir. Yeni bir rnde parann ilevsel gereksinimleri dikkatli bir ekilde tanmlanmaldr. Bu tanmlama rnn sadece son rn ilevlerinin deil, rnn son hedefine ve kullanm haline ulamadan nce geirdii evreleri dikkate almaktadr. Montaj ve nakliye ihtiyalar baz durumlarda, rnn retimi iin gerekenden daha byk bir organizasyon gerektirebilir. yi bir ekilde ifade edilen ilev ve ekil ilikisi ile kullanm ans olabilecek malzemeler, rn kalplama yntemleri birbirini etkileyen bir sistemin paras haline getirilebilir. LEVSEL GEREKSNMLER ANLAMAK Kompozitleri dier malzemelerin yerine geen bir malzeme olarak dndmzde, ilevsel gereksinimler tanmlanamyabilir hatta anlalamyabilir. Uygulamada kullanlan malzemenin spesifikasyonlar gerek ilevsel snrlar veya btn nemli performans parametrelerini aklayamayabilir. Bir rnek olarak, elik paralar, malzemenin yksek s dayanm nedeniyle kullanm s snrlar tanmlanamamaktadr. te yandan kompozit ksmlara yer verilmesi, malzemelerin uygun bir kombinasyonunun seimini ve uygulama fizibilitesinin analizine ilikin bilgileri gerektirir.

Malzeme

Uygulama Gelitirme Prosesi

Proses Fonksiyon ve ekil

ekil 2.2: Uygulama Gelitirme Prosesi

40

www.camelyaf.com

Kompozit malzemeler, kendi balarna bir bileii meydana getiren malzemeler olarak tercih-karlkl etkileim iindedirler. Bu durumda tercih edilen reineye uygun takviye malzemesinin ve dolgunun belirlenmesi gerekmekte, hatta rn kalplama seenekleri bile kstl kalabilmektedir. Ayn dnce ierisinde uygulamann yapsal zorunluluklar, bilinen takviye malzemelerini en uygun reine ve kalplama ynteminin seimi konusunda zorlayabilir. Kalplama yntemine endeksli kararlar en uygun malzemelerin seilmesini gerektirir. Bir btn

olarak kompozit malzemelerin ilev ve ekil asndan kullanlabilirliliinin devaml bir biimde farknda olmak, son kullanm gereksinimlerinin verimli bir ekilde karlanmas asndan esas tekil etmektedir. Malzeme ve kalplama yntemi seimiyle ilgili dncelere bu klavuz kitab ierisinde yer verilmekte ve halihazrda kompozit malzemelerin deerlendirmesinin ilk aamas araclyla uygulama gelitirmecilerine yardmc olmak iin sanayi aratrmalarndan elde edilen bilgilere yer verilmektedir.

41

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

BLM 3

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

Blm 2 boyunca, son rnn zelliklerine, biimine uygun olan kompozit malzemelerin seimi konusu tartlmtr. Seilen kompozit malzeme ile son rnn fonksiyonellii ve ekli arasndaki ilikinin yan sra, uygun kalplama ynteminin seimi de son rn etkilemektedir. Uygulama gelitirmesinde, seilen malzeme ve retim yntemi arasndaki iliki, kompozitlerin salad avantajlar ve elde edilen son rnn snrlarn geleneksel malzemelerde olduundan daha fazla etkilemektedir. Kompozitlerin tasarm avantajlarndan birisi de, son rnn mekanik ve fiziksel gereksinimlerinin karlanmasnda istenilen takviye trnn ve miktarnn seilebilmesidir. Buna ramen, takviye malzemesi uygulamada kalplama ynteminin snrlar ierisinde, pratik ya da uygun maliyet asndan optimum ekilde kullanlamyorsa, uygulamadaki tm tasarm avantajlar kullansz veya eriilemez bir boyuttadr. rnein, hedeflenen tasarm mukavemetini salamak iin arlka %60 kontin cam elyaf kullanlmas gereken yapsal bir paray ele alalm. Bu rn, BMC hazr kalplama bileiminde olduu gibi krpma arlkl bir yntemle retilmeye uygun deildir. Ancak, Pultruzyon veya Elyaf sarma gibi kontin elyaf prosesleriyle kolaylkla retilebilir. Kompozitlerin retiminde beklenen eitli ihtiyalar karlayabilmek iin bir dzineden fazla bamsz retim yntemi ve ok sayda hibrid prosesi gelitirilmitir. Bu proseslerin herbirinin kompozit retiminde kullanlabilecek eitli avantajlar ve spesifik faydalar bulunmaktadr. Tm temel proseslerin zelliklerini anlamak ve dnlen uygulama alan iin gereken en verimli kompozit retim ynteminin nasl seileceini bilmek, Kompozitlerin retim Yntemlerine Giri blmnn konusunu oluturmaktadr. EL YATIRMASI VE PSKRTME YNTEMLER (K PROSESN GENEL TANIMI) CTP kalplama yntemleri ierisinde en yaygn kullanm olan ve bir ok avantaj salayan iki temel kalplama yntemidir. El yatrmas ve pskrtme yntemlerinin her ikisi de, aslnda takviye malzemesinin kalba yatrlmas ve ak kalp zerine sv reine uygulanmas temel prensibine dayanr. Kalp yapmnda da, tpk rnde olduu gibi kompozit malzemeler kullanlmaktadr. Proses isimlerinden de anlald gibi, El yatrmasnda reine ve takviye malzemeleri ilavesi elle, pskrtmede ise reine ve takviye malzemesi ilavesi ilemi, kalba bir pskrtme cihaz ile yaplmaktadr. ki yntemin de kolay ilenebilirlik, proses kolayl ve dk maliyet gibi bir ok avantaj vardr. Bu retim yntemleri karmak ve yksek dzeyde retim gerekletirilen, kompozit retim yntemlerine gre, daha basittir. El yatrmas ve pskrtme yntemleri genellikle, denizcilikte tekne d yzeyleri gibi byk, karmak ekilli paralarn retiminde kullanlmaktadr. ki yntemin de ortak avantaj daha dk hacimli paralarn retiminde de rahatlkla kullanlabilmesidir. Her iki prosesi de daha detayl olarak incelersek;

42

www.camelyaf.com

EL YATIRMASI YNTEM Dk retim dzeylerinde yaygn kullanm olan bu kalplama yntemi, ilk zamanlardan beri endstride srekli geliime ak olan ve zerinde allan retim yntemlerinden biri olmutur. Bir ok uygulama alan vardr ve zellikle yksek mukavemet gerektiren olduka byk paralarn retiminde rahatlkla kullanlabilmektedir. Kompozit endstrisi kalplama yntemleri arasnda temel ve evrensel olarak en uygulanabilir yntem olarak kabul edilmektedir. Bu proseste sv reine (CE 92 N8, CE 188 N8) takviye malzemesi ile (genellikle kee -MAT 1(M) MAT 8, MAT 9 dokuma (CE) beraberce ak kalba uygulanr. Reinede meydana gelen kimyasal reaksiyonlar malzemeyi yksek dayanml ve hafif rnler elde edilebilecek ekilde sertletirir. Beton matriks iinde elik ubuklarn takviye malzemesi grevi grmesi gibi, reine, elyaf takviyeleri iin matriks grevindedir.

alar, bal petei grnml malzemeler, kpkler ve boyutlu cam elyaf gibi ara malzemelerle glendirilebilirler. Bu tr ara malzeme olarak kullanlan kompozitler, ounlukla sandvi yapdaki kompozit malzemeler olarak adlandrlr. Genel olarak el yatrmas ynteminde, bir kerede tek bir para (parann jelkot uygulamas yaplm ksm) elde edilir. Grnmeyen yzeyin kumlama ya da selofan levha gibi yumuak bir yzey kullanmyla dzgn hale getirilmesi de mmkndr. Ayrca, laminatn arka yzeyinin kalitesini arttrmak iin, tekne yzeylerinde olduu gibi salam kumalar ve reineler kullanmak da mmkndr. RENELER Bir ok el yatrmas uygulamasnda, genel amal veya DCDP polyester reineler arlk kazanmaktadr. Ayrca izoftalik polyesterler, vinil esterler ve epoksi reineler gibi dier termoset esasl reineler de kullanlmaktadr. TAKVYE MALZEMELER

Reine Kee Takviyesi

Kalp ekil 3.1: El Yatrmas Kalplama Yntemi

Bu kalplama ynteminin bir ok uygulamasnda, kompozit malzemenin arlka %25-35ini oluturacak ekilde kee kullanlmaktadr. Dokuma daha yksek oranda bir takviye yklemesi ve bunun sonucunda daha yksek mukavemet deerleri elde etmek amac ile kullanlmaktadr. Dokuma baz uygulamalarda CTP laminatn %50sini oluturabilmektedir. EL YATIRMASI YNTEMNN AVANTAJLARI El yatrmas kalplama ynteminin balca avantajlar unlardr: Dk retim maliyeti retilen paralarn boyutlarnda teorik olarak kstlama olmamas Tasarmda gerektiinde deiikliklerin kolaylkla yaplabilmesi Dier yntemler arasnda en dk yatrm maliyetine sahip olmas eitli renklerde dekoratif yzey elde edilebilmesi Yerinde kalplama olana Prototip retimine ve bytmeye uygun olmas Maksimum tasarm esneklii belirli blgelerin daha mukavim yaplabilme olana, zel eklemelerin yaplabilme olana

retimin balang aamasnda, pigment katkl jelkotlar (CE) kalp yzeyine sprey tabancas veya fra ile uygulanr. Jelkot yeterli derecede sertletiinde, takviye malzemesi tabakalar jelkotun zerine yerletirilir ve reine elle kalba uygulanr. Takviye malzemesi zerine tatbik edilen reine sertleene kadar rulolama ilemine tabi tutulur. Rulolama sayesinde laminat tabakalar arasnda kalan hava kabarcklar giderilir. Bu rulolama ilemi, aralkl olarak her kat takviye malzemesi uygulamasnn ardndan tekrarlanmaktadr. Takviye malzemesinin kalnl ve eidi iin tasarmda belirlenen deerler kullanlr. Ayrca katalizrler, hzlandrclar ve parann kullanm iin gerekli olan malzemeler reineye ilave edilebilir. Bylece kompozit laminatlar, dardan s kaynana ihtiya duyulmadan oda scaklnda sertletirilebilir. CTP kompozit par-

43

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

Montaj kolayl Reinede ekme sorunu nedeniyle zel tasarm yaplabilmektedir. EL YATIRMASI YNTEMNN DEZAVANTAJLARI Bu kalplama yntemindeki balca kstlamalar unlardr: Tek yz dzgn rn elde edilebilmesi gc youn bir proses olmas retim kalitesinin ii yeteneklerine bal olmas Takviye malzemelerinden istenilen ekillerde rn alnabilmesi, kalp zellikleriyle snrl kalmas Reine sistemi iindeki kimyasallarn uuculuu (Stirenin aa kmas) EL YATIRMASI UYGULAMALARI El yatrmas yntemiyle retilen paralarn tipik son rn uygulamalar tekne gvdeleri, otomobil ve kamyon gvde panelleri, yzme havuzlar, depolama tanklar, korozyon dayanml rnler, mobilya ve aksesuarlar, elektrikli ev aletleri, havalandrma kanallar gibi rnleri ierir. PSKRTME YNTEM PROSESN GENEL TANIMI Bir ok ynden, bu yntem el yatrmas yntemiyle benzerlik gsterir. Pskrtme, dk ve orta retim dzeylerindeki CTP rnlerinin retimi iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntemde cam elyaf takviye malzemeleri (KCR 2, SU 1) ve katalizlenmi reineler (CE 25), zel bir pskrtme tabancasyla kalp yzeyine uygulanr. Bu tabanca, ayn zamanda uygun uzunluklarda kontin elyaf takviye malzemelerini (KCR 2, SU 1) krpmakta ve pskrtmeyle uygulanan reineye katalizr kartrma ilemini de yapmaktadr. Malzeme kalp yzeyine pskrtldkten sonra, laminatn tamamen slanabilmesi ve reinede kalan hava kabarcklarnn kartlabilmesi iin rulolama ilemi yaplmaldr. Krplm cam elyaf tabakalarnn yansra, gerektiinde dokuma (CE 300-450-600-800 gr./m2) veya kuma gibi takviye malzemeleri de el yatrmas teknii kullanlarak laminat yapsna eklenebilir. Kalsiyum karbonat ve alminyum trihidrat gibi dolgu malzemeleri, pskrtme reinesi ii-

ne rnden beklenen zellikleri gelitirmek, maliyeti drmek ve yangn/duman performansn artrmak zere ilave edilebilir.

Reine

Fitil

Krplm Fitil

Kalp

ekil 3.2: Pskrtme Yntemi

RENELER Pskrtme uygulamalarnda genellikle, genel amal ya da DCDP polyester reineler kullanlmaktadr. (CE 25) stenildii takdirde izoftalik polyesterler ve vinil esterler de kullanlabilir. Pskrtme yntemiyle retilmi paralar, genellikle oda scaklnda sertletirilir. Buna ramen baz durumlarda, hafif derecede dtan stma sertleme srecini hzlandrmak amacyla kullanlr. Tipik bir el yatrmas/pskrtme formlasyonu yledir;
Polyester Reine (CE 25) Hzlandrc (%6 kobalt naftanat) Katalizr ( %9 aktif MEK peroksit) Kullanlabilirlik Sresi 24C ta 100 ksm, 0,250,5 ksm 1,52 ksm 10-15 dakika

TAKVYE MALZEMELER Pskrtme ynteminde takviye malzemesi olarak, genelde 1,3 ile 2,5 cm. uzunluunda krplm cam elyaf (KCR 2, SU 1) kullanlmaktadr. Dolgu malzemesi kullanlmam sistemlerde, cam elyaf takviyesi oran arlka %20-35 arasndadr. Dolgu malzemesi kullanlm sistemlerde, dolgu malzemesi ksmen takviye malzemelerinin yerini alr ve bylece son rnde kullanlm elyaf takviye miktar oran arlka %10-20 arasnda gerekleir. Pskrtme ynteminde uygulama beklentilerine gre farkl takviye malzemeleri kullanlabilir. Balca kullanlan takviye malzemeleri kee, fitil dokuma, erit, kuma ve istenildii ekilde elle yerletirilebilen dier malzemelerdir. Bunlara ek olarak el yatrmasna benzer ekilde, PVC ya da poliretan kpk, kontraplak,

44

www.camelyaf.com

oluklu paneller veya dier yap malzemeleri gibi ara malzemeler kullanlarak, sandvi konstrksiyonlu laminatlar retilebilir. EKPMAN Temel olarak, iki eit pskrtme tabancas vardr. Katalizr enjeksiyon tabancalar (Tabanca iinde veya dnda hzlandrcs katlm reine ve katalizr karmn salamaktadr.) ve ift kap sistemleri. Gnmzde en ok tercih edilen katalizr enjeksiyon tabancalarnda, daha nceden hzlandrcs katlm reineye zel bir enjektr araclyla katalizr ilave edilmektedir. Bu enjektr katalizr arlka %0,5-2 orannda hassas olarak lebilmektedir. ift kap sisteminde ise reine iki ksma blnr. Birinci ksmda polyestere katalizr katlrken, kinci ksmda polyestere hzlandrc katlmaktadr. ki ksm ayn anda beraberce pskrtldnde tabanca dnda birleir ve kalp zerinde sertleme reaksiyonu balar. Pskrtme tabancalar ayrca alma prensiplerine gre de ikiye de ayrlr. Havasz (basnsz) ve hava pskrtmeli. Son zamanlarda en ok kullanlan tip havasz tabancalardr. Bu sistemler daha kontroll pskrtme salad ve uucu organik bileiklerin emisyonunu drd iin yaygnlamaktadr. Hidrolik basnla zel nozullardan verilen reine takviye malzemesini doygunluk noktasna getirecek ekilde, kk damlacklar halinde pskrtlmektedir. Hava pskrtmeli tabancalarda, tabanca iindeki reineyi pskrtmek iin basnl hava kullanlmaktadr. Her iki pskrtme tabancasnda da, hava kontroll motorlar araclyla alan krpclar, srekli dndrlerek alnan fitil takviye malzemelerini istenilen uzunlukta krpmaktadr. Baz ticari pskrtme cihazlar dakikada 11,3-13,6 kg. laminat ileme kapasitesine sahiptir. KALIPLAR El yatrmas ve pskrtme gibi ak kalplama yntemlerinde kullanlacak olan kalplarn uygun tasarm, CTP rnn performans, kullanm mr ve daha az yzey ilem gereksinimi maliyetini drmesi asndan nemlidir. Kalp yapm teknikleri el yatrmas ve pskrtme yntemleri iin de genelllikle ayndr. Kalp yapmnda en ok kullanlan malzeme, cam elyaf takviyeli plastiklerdir. ncelikle model yzeyine uygulanan kalp ayrc ve jelkot ar-

dndan bu kompozit malzemeleri destekleyici nitelikte cam tl ve kee eklinde cam elyaf takviyeleri uygun et kalnlna ulalana kadar tabakalar halinde kat kat uygulanmaktadr. Cam elyaf tabakalarnn ilenmesi esnasnda, reinenin jellemesi ve sertlemesi iin gerekli olan zamana dikkat etmek, zellikle drt veya be kattan sonraki uygulamalarda, egzotermik reaksiyon ile aa kan snn kalb deforme etmemesi asndan nem tamaktadr. Baz uygulamalarda elik levha veya alminyum kalplar da kullanlmaktadr. PSKRTME YNTEM AVANTAJLARI Pskrtme yntemi, ok eitli CTP rnlerin retiminde verimli olarak kullanlabilecek bir yntemdir. El yatrmas ynteminde olduu gibi pskrtme yntemi de, dk maliyetli ve basit bir uygulamadr. Kompleks para retimine de elverilidir. Pskrtme yntemiyle retilen paralarn boyutlarnda snrlama yoktur. El yatrmasna gre daha makine arlkl bir retim eklidir. Bu da, ak kalp retiminin icilik giderlerini drmektedir. PSKRTME YNTEM DEZAVANTAJLARI Tek yz dzgn rn. Arka yzey, elyafn grnd ksm olup, przldr. rnn kalitesi ve boyutsal toleranslarnn doru yaplabilmesi operatr becerisine dayanmaktadr. Reine sisteminde uucu kimyasal madde emisyonu (sala zararl gaz k) sz konusudur. Reinenin meydana getirecei ekme, zel tasarm gerektirebilir. Birim rn bana igc el yatrmas yntemine oranla daha dk olmakla birlikte, dier yntemlere oranla daha yksek kalmaktadr. PSKRTME YNTEM UYGULAMALARI Bu yntemle retilen tipik rnler tekne gvdeleri, otomobil ve kamyon gvde panelleri, yzme havuzlar, korozyon dayanml rnler, elektrikli ev aletleri, havalandrma kanallardr.

45

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

EL YATIRMASI VE PSKRTME YNTEMLERNN GELECE CTP kalplama yntemleri, iinde nemli ve yaygn kullanm olan yntemler olmaya devam edeceklerdir. Yksek dzeylerde retilen paralarn prototipleri, bu yntemlerle yaplabilir ve test edilebilir. Geni para hacmi ve kalplama esnekliinin nemli olduu uygulamalarda, dk-orta hacimli retim dzeylerinde, pskrtme yntemi tercih edilmektedir. Birok retici tarafndan dk stiren emisyonlu yeni malzeme sistemleri gelitirilerek, ak kalplama yntemleri evre koullar ve ii salna uyumlu bir hale getirilmektedir. Yeni hava ileme ve temizleme teknikleri, yerel evre uyum standartlarna uyulabilmesinde reticilere yardmc olmaktadr. PRES KALIPLAMA YKSEK HACML PROSESLER Pres kalplama, CTP rnlerin, yksek hacimli retimlerde geldii son noktadr. Drt adet temel pres kalplama yntemi mevcuttur. SMC Hazr Kalplama Bileimi BMC Hazr Kalplama Bileimi Islak sistemli preform ve keeleri presleme Takviyeli termoplastik levha presleme
Erkek kalp SMC hazr kalplama bileimi

Bu proses stlm metal kalplarda, kompozit malzemenin istenilen ekilde, reine sistemi sertleene kadar 170200 bar hidrolik basn altnda sktrlmas ilemidir. En fazla ticari kullanm alanna sahip SMC sisteminden balayarak pres kalplama malzemelerini inceleyelim: SMC HAZIR KALIPLAMA BLEM (PROSESN GENEL TANIMI) SMC takviye malzemeleri (SMC 3), reine, (CE 227, CE 222) dolgu malzemeleri, kimyasal kalnlatrclar, katalizrler, kalp ayrclar ve raf mrnn uzamasn salayan dier katklarn birletirildii, tamamen btnletirilmi, kolaylkla pestil haline getirilebilen hazr kalplama bileimidir. SMC bileimi, ayrca pigmentleri ve ekmeyi kontrol eden girdileri de ierebilir. Kavramsal olarak SMC bileimi, levha halindeki eliin kompozit olarak karldr. (Bir baka deyile SMC, karmak ekilli olarak kalplanmadan nce bir sre bekletilebilir.) SMCnin elikle karlatrlmasnda nemli olan tek fark, SMCnin ekillendirilmesinde tek kalp yeterli olurken, elikler iin takm halinde, bir dizi metal kalp gerekmektedir. SMC stn performans zellikleri nedeniyle, yksek hacimli retime elverilidir. Otomotiv, elektrik/elektronik ve ev aletleri sektrlerindeki uygulamalarda arlk kazanmaktadr.

SMC Hazr Kalplama Bileimi Istlm Metal kalplar ekil 3.3: SMC Pres Kalplama Erkek kalp Hamur halde kalplama bileimi Istlm Metal kalplar ekil 3.4: BMC Pres Kalplama

SMC HAZIR KALIPLAMA BLEM RETM Cam elyaf takviyesi dnda sv ve toz halindeki tm SMC girdileri, devaml veya kesikli olarak, mikserlerde kartrlr. Elde edilen bileim genellikle 40.000-100.000 centipoise viskozitede, kvaml bir sv veya dier bir deyile, bir macundur. Bu macun halindeki malzeme, zerine krplan belirli miktardaki cam elyaf ile birlikte, stten ve alttan gelen, genellikle naylon ve polietilen plastik malzemeden yaplm tayc filmler tarafndan kapatlarak, sandvi yapda bir bileim haline gelir. Sandvi yapdaki bu grnm, konveyr band zerinde ilerleyerek, sktrma rulolar arasndan geirilip pestil haline getirilmektedir. Daha sonra pestil halindeki hazr kalplama bile-

46

www.camelyaf.com

Takviye rnlerine gre yaplan SMC snfKrpc Reine lamas yledir. erbeti SMCR; rastgele bir elFitil yaf dalm vardr. Pestil Rulolar Krplm Fitil 1,25 cm. ile istenilen herhangi bir uzunlukReine erbeti ta krplm lifler, iki boyutlu dzende tesadfi ekilde sralanPestil Sarm Tayc Film mtr. SMC-R eitli kesitlerdeki kalplama ekil 3.5: SMC Hazr Kalplama Bileimi retimi paralar iin uygundur. Son rn zellikimi, uygun uzunluklarda rulo haline getirilip, reinenin uuculuunu nlemek zere naylon leri tm ynlerde homojendir. Ak ynne, ambalajda paketlenerek, scaklk kontroll bir elyaf oryantasyonuna ve kalplama srasnda ortamda depolanr. Malzeme daha sonra, uy- ak mesefesine bal olarak zelliklerinde gun kalplama vizkositesine ulalana kadar farkllklar grlebilir. SMC-C tek ynl bir oryantasyona sahip, konolgunlatrlr. tin cam elyafndan oluur. Kalplanm SMC-C takviye malzemesinin yerletirildii SMC KIVAMININ AYARLANMASI ynde yksek, apraz ynde de dier ynleMagnezyum oksit, magnezyum hidroksit gibi re gre dk mukavemet gsterir. Presleme SMC formlasyonundaki kimyasal katklar re- srasnda akkanl yavatr. SMC-C-R geliiineyi kvaml hale getirir. Bu da reinenin gzel krplm elyaf ve tek ynl kontin lifdk vizkosite deerlerinden ok yksek leri biraraya getirmektedir. Mukavemet ncevizkosite deerlerine kmasn salar. SMC likli olarak, kontin elyafn olduu ynde bileimi arzu edilen kalplama vizkositesi de- yksektir. Tesadfi dalml lifler apraz ynerlerine ulatnda, bileim uygun ekilde de mukavemet salar. Rastgele dizilmi elyakesilir ve tartlr. Kalplanmak zere tayc fn ilave edilmesi snrl kalplamalarn yaplfilmler kaldrlarak, nceden kesim ve tartm masna olanak tanr ve arj zelliklerinde beilemleri yaplm malzeme, hidrolik pres ze- lirli bir derecede esneklik salar. SMC-D de rine balanm, uygun scakla getirilmi ka- tek ynl fakat kontin olmayan uzun lifler kullanlmaktadr. Bu tr lifler, genellikle 10 cm. lp iine yerletirilir ve preslenir. ya da 10 cm.den daha uzundur ve tek ynl Pigmentli SMC Formlasyonu dzende geni bir ekilde datlrlar. Takviye Cam elyaf(SMC 3) 28 % malzemelerinin bu ekilde dzenlenmesi, elSMC macunu 72 % yaf ynnde daha iyi bir ak salar. Ancak Toplam 100 % SMC-C ile karlatrldnda mukavemette bir MACUN: Reine (CE 227) 35.0 % azalma grlmektedir. SMC-D, SMC-R ile birKalsiyum karbonat (Dolgu) 59.5 % letirilebilir. Elde edilen malzeme genellikle inko streat 1.5 % SMC-D-R olarak isimlendirilir.
Devaml Fitil Tayc Film TBPB Pigment Kalnlatrc Toplam 0.5 % 2.5 % 1.0 % 100.0 %

SMCNN KALIPLANMASI

SMC hazr kalplama bileimi, basnl preslere monte edilen stlm metal kalplar iinde kalplanr. Kalp scaklk aral 120-1700C araKullanlan reine veya takviye trlerine bal sndadr. Kalp basnc ise 140-170 bar arasnda deiir. Kalplama sresi normal koullarolarak eitli SMC tipleri tanmlanmakda parann kalnl, katadr. Reine bazl SMCler, souk kaGenel amal %0,3-1,0 lp scakl ve kullanlan lplamayla elde edilen son rnn Dk ekme %0,1-0,3 katalizr miktarna bal ekme zelliklerine gre adlandrlrDk profil Pozitif genlemede olarak 1-4 dakika arasnlar. Bu tip SMC lerin her biri iin ek%0,1den az dadr. Yksek kalitede me oranlar yanda tanmland gibidir. SMC ETLER

47

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

yzey zellikleri gerektiren otomobil d gvde panelleri gibi uygulamalarda, genellikle kalplama sresi iinde, kalp iinde kaplama (In-Mold Coatings (IMC) ) uygulanr. Bu uygulama btn kalplama sresini etkileyebilir. Sertlemeden sonra kalplanm paralar kalptan kartlr. kincil ilemler son rn beklentilerine ve para kompleksine bal olarak tercih edilir. Kalplanm paralar delme, balama, vidalama gibi ikincil ilemlerden geirilebilir. SMC KALIPLAMA YNTEMNN AVANTAJLARI SMC hazr kalplama bileiminin, elik, alminyum ve dier inko metal dkm gibi malzemelere gre toplam maliyet/performans getirisinde salad avantajlar, tasarmclar ve mhendisler tarafndan ska ifade edilmektedir. Tek bir kalpta birok para birletirilebilir. SMC rnler hafiftir ve yksek sertlik ve dayanm zelliklerine sahiptir. SMC kalplama, metal kalplamada gereken birden fazla ekipmann aksine tek bir ekipman ile ilenebildiinden, genellikle metal kalplama prosesinden daha ucuzdur. Ayrca SMC kalplama ekipmannn yapm da daha ksa srede gerekleir. Tm bu avantajlarn toplam SMC kompozit rnlerini zellikle otomobil reticileri iin cazip hale getirmektedir. Gnmzn otomobil pazarlarnda firmalar, seri retim ve daha hzl tasarm/retim programlar ile otomobil ve kamyon modellerinde ekonomik farkllklar yaratacak yollar aramaktadr. SMC bu avantajlara bal olarak etkileyici bir performans gelitirmektedir. SMC KALIPLAMA YNTEMNN DEZAVANTAJLARI SMC retimi ve kalplanmas iin gereken sermaye yatrm metallerle karlatrldnda olduka dk olmasna ramen, dier kompozit proseslerine gre nemli lde yksektir. Bu yzden, SMC paralarn retiminin tm harcamalarn ekonomik seyrine, retim hacmine, son rnn ve ikincil ilemlerin maliyetine bal olarak yaplmas kritik bir noktadr. SMC rnlerin pazarda geleneksel malzemelerden yaplm paralarn yerini almaya balamas nedeniyle, rakip malzemelerin performans ve ekonomik analizlerinin doru ve kesin bir ekilde yaplmas nem kazanmtr. Yatrm riskleri SMCler iin olduka yksektir.

Bu nedenle, rekabeti gerek deerinin altnda grmenin bedeli de yksek olacaktr. SMC KALIPLAMA YNTEM UYGULAMALARI SMC kalplama yntemi ncelikli olarak otomotiv, elektrik/elektronik ve yap sektrlerindeki yksek hacimli uygulamalarda kullanlmaktadr. Dk ekmeli ve hassas profilli reine sistemlerinin 1960larn sonlarnda pazara tantlmasyla, SMC uygulamalar otomobil radyatr panelleri retiminde ilk rneklerini vermitir. Bu n paneller, A snf otomobil gvde panellerinde byk hacimde hassas profilli SMCnin ticari kullanmna nclk etmitir. Otomobil radyatr panelleri gibi baarl uygulamalar bir ok araba, kamyon gvde panellerinde de SMC kullanmn balatm ve SMC uygulamalarnn sektrdeki kullanm yaygnlamtr. SMC: SADECE OTOMOTV N DEL Ev aletleri endstrisinde de SMC uygulamalarna olan talep artmaktadr. rnein, bir bulak makinesi i kapann SMCden retimi geleneksel olarak elik kap tasarm ile karlatrldnda, tek aamada kalplama ile birka farkl paray bir araya getirmektedir. SMC bulak makinas kapa uygulamas, SMCnin kimyasal bir ortama maruz kalan bir rnde gstermi olduu stn performans nedeniyle birok adan kullanlabileceini, kantlamaktadr. Dier SMC ev aletleri uygulamalar klimalar, buzdolaplar, kzartma makineleri, bilgisayar ve bro malzemelerini kapsamaktadr. SMC uygulamalar ayrca, Japonya ve A.B.D yap endstrisinde, du tekneleri ve kvet gibi uygulamalarla da kendini gstermektedir. SMCnin bir ok amala kullanlmas malzeme mhendislerine ve rn tasarmclarna, levha halindeki bileim iin zel, byk hacimli, stn kalitede ve dk maliyet getiren performans ve retim talepleri hazrlayabilme olana tanmaktadr.

48

www.camelyaf.com

SMCNN GELECE Endstride yaplan tahminlere gre, bandan beri ayn kalitede devam eden SMC byme potansiyeli 2002 yl boyunca ylda %2-5 arasndadr. SMC geleneksel malzemelerle karlatrldnda, ok ynl tasarm imkanlar ve maliyet/performans etkisi nedeniyle pazarda kendine yeni uygulama alanlar yaratmakta, ayrca ikame rn pazarlarndan da pay almaya devam edecei ngrlmektedir. Getirdii stn yapsal performans sayesinde SMC uygulamalarnn pazarda daha ok kabul grerek, pazar payn nmzdeki dnemlerde artrmas beklenmektedir. BMC HAZIR KALIPLAMA BLEM PROSESN GENEL TANIMI BMC, polyester hazr kalplama kompozit malzemesidir. Polyester BMC nin ilk uygulamalar 1940larn ortalarnda balamtr. Hamur eklindeki kalplama bileii; reine (CE BV 8), katalizr veya katalizrler, toz halindeki dolgu malzemeleri, krplm fitil (BMC1, BMC3), pigment, kaydrc (Lubrikant) ve dier performans artrc malzemelerin harmanlanmas ile oluur. Malzeme yksek s dayanm, boyutsal stabilite, elektriksel zelPolyester reine
Cam Elyaf Dolgu Katk Renklendiriciler malzemeleri

likler, mukavemet ve rijitlik zellikleri ile tanmlanabilir. BMC, ayrca yksek scaklklarda renk deiimi meydana gelmeyecek, korozyona, yanmaya ve UV etkisine dayankllk gsterecek ekilde formle edilebilir. Malzemeler; enjeksiyon, basn veya transfer kalplama ile uygulanabilir. BMC lerdeki en nemli nokta, CTP uygulamasndaki taleplere uyacak en uygun maliyetle en iyi performans salayaHamur hazr bilecek zelliklerin kalplama bileimi ayarlanabilmesidir. RENE BMC hazr kalplama bileiminin zelliklerini ncelikli olarak belirleyen seilen reine trdr. Reine seimi aadaki zellikler dikkate alnarak yaplabilir : Elektriksel zellikler Dk duman emisyonu ekme Yzey profili Korozyon dayanm Darbe dayanm TAKVYE MALZEMELER BMC bileimi iinde kullanlan krplm cam elyaf en nemli takviye malzemesidir. Dier tip takviye malzemeleri zel amalara ynelik olarak kullanlabilir. BMC KALIPLAMANIN AVANTAJLARI Yksek oranda dolgu maddesi ilavesi ile stn sertlik ve alev dayanm salanabilir. ok karmak ekilli paralar kalplanabilir. ok yksek oranda dolgu malzemesi ve dk oranda takviye malzemesi kombinasyonu, hem BMC bileimi hazrlanmasnda hem de kalplanan rnde, dk maliyet ve yksek malzeme performans salar. Boyut toleransnn hassas olduu rnler kalplanabilir rn ierisine metal paralar gmlebilir. Enjeksiyonla kalplama yapldnda, kapal kalba malzeme transferi yaplrken, basnl kalplamada genellikle mmkn olamayan ikincil takviye malzemelerinin kullanm mmkndr.

lm aleti

Havalandrma

Mikser

Hamur halde hazr kalplama bileimi ekil 3.6: BMC hazr kalplama bileimi retimi

49

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

BMC KALIPLAMANIN DEZAVANTAJLARI En nemli dezavantaj 1,8 mm.nin altnda bir cidar kalnl salanamamasdr. Ayrca termoset malzemeler di almasna, ultrasonik kaynak yaplmasna, esnek balant yaplmasna uygun deildir. Keza, hzl prototip retimi de snrldr. BMC UYGULAMALARI BMC ler, metal dkmler ve mhendislik termoplastikleri ile ncelikli olarak rekabet halindedir. Balca uygulama alanlar: Byk veya kk boyutlu ev aletleri paralar Otomobil farlar Otomobil supap kapaklar Devre kesiciler Vites kutular ve fra saplar Pompa muhafazalar Elektrik izolatrleri ISLAK SSTEMLER PRES KALIPLAMA PROSESN GENEL TANIMI Sv reine, prese balanm ve stlm uygun metal kalplar iindeki kuru takviye malzemesi zerine dklr veya pompalanr. 1770 bar arasnda uygulanan hidrolik basn sv reinenin takviye malzemeleri arasnda akmasn ve sertleme tamamlanana kadar malzemenin kalp iinde sabit tutulmasn salar. Sertleme scakl ortalama 96-177C arasnda deiir. Islak sistem kalplama yntemi 1940larn balarnda kullanlmaya balanan ilk basnl kalplama yntemidir. RENELER Islak sistem pres kalplama reineleri genellikle termoset polyesterlerdir. Bununla birlikte vinil ester, epoksi ve dier reineler de kullanlabilir. Genellikle sertleme iin dardan sadece s uygulamas gerektiren bir sv uygulama sistemi oluturmak zere pigment ve katalizr kullanlmasnn yan sra kil, kalsiyum karbonat ve almina gibi inert malzemelerin de katlabildii reinelerdir. Reine ve katalizrler scak kalbn tamamna yaylmadan

sertlemeyecek ekilde seilmelidir. Dk ekme oranna sahip reineler en yaygn kullanlanlardr. Buna ramen reineler anmaya dayankllk, yksek elektriksel dayanm, alev dayanm, yksek fiziksel dayanm veya tm bu zelliklerin kombinasyonuna sahip paralar retmek amacyla modifiye edilebilirler. TAKVYE MALZEMELER Genellikle ya sistemlerde kullanlan balca takviye malzemeleri unlardr: Preformlar (n ekillendirilmi takviyeler) : nceden belirlenen uzunluklarda krplan takviye malzemeleri ve genellikle vakum tablas zerinde bu takviyelerin kalplanacak parann boyutuna yakn olacak ekilde, nceden ekillendirilmesi esasna dayanan bir prosestir. Preform retimi iin ekil Ada grlen Ynlendirilmi elyaf yntemi ve ekil Bde grlen Plenum odas yntemi kullanlmaktadr. Her iki proses, ekseni etrafnda dnen bir tabla zerine krplan lifleri dalmadan ve yere dmeden bir arada tutabilmek iin vakum uygulama ilkesine dayanmaktadr. Preform retiminde krplan elyaf birarada tutmak iin balayc reine krplm cam elyaf zerine pskrtlmekte ve bir frnda kurutulmaktadr. Bylece hazrlanan preformun tanabilirlilii salanmaktadr.
Balayc Krpc

Krplm Fitil Fitil Frn

ekil A Balayc

Dner Tabla Datc

Fitil Preform Tabla ekil B ekil 3.7: Preformlar (Ynlendirilmi Elyaf Yntemi ve Plenum Odas Yntemi)

50

www.camelyaf.com

Krplm demetten kee : Krplm demetten kee ablonuna uygun olarak kesilir ve sv reine uygulama ncesinde kalp yzeyine yerletirilir. Kontin demetten kee : Bir ka sebepten dolay slak sistemlerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu sebepler tamaya daha dayankl olmas, kalp ierisinde takviye malzemesinin homojen bir dalm gstermesi, preformlar ve krplm demetten keelerle karlatrldnda karmak ekillerin kalplanmasna daha elverili olmasdr. Kontin demetten kee zerinde kullanlan balayclar genellikle s ile ekillendirilme zelliine sahip olduklarndan, bu tr keeler kalp yzey ekillerine daha kolay uyum salamaktadr.

ISLAK SSTEM PRES KALIPLAMA UYGULAMALARI Islak sistem uygulamalar, aada belirtildii gibi byk pazarlarda, gelitirilmeye devam etmektedir. Otomotiv Ev aletleri ve ekipmanlar naat Elektrik Tarm Tketim mallar /elence Korozyona dayankl hizmet sektr ISLAK SSTEM KALIPLAMANIN GELECE Islak kalplama sistemi kompozitlerin retiminde yksek hacimli bir retim yntemi olmaya devam edecektir. Otomotiv, ev aletleri, ekipman ve elektrik gibi endstrilerde, dk maliyetli ve yksek performansl rnlere olan talebin devam etmesi nedeniyle, slak kalplama sistemi uygun maliyet esasna dayanan bir kalplama teknii olarak birok fayda salamaktadr. TAKVYEL TERMOPLASTK LEVHA PRES KALIPLAMA (GMT) PROSESN GENEL TANIMI Takviyeli termoplastik kompozit levha preslemesi, yksek darbe mukavemeti ile sertlii bir arada salayan zel bir teknolojidir. Proseste termoplastik reine ve cam elyaf takviyesinin nceden birletirilmesiyle elde edilen levha kullanlmaktadr. nceden belirlenen scaklkta stlm bu levhalar, kalp boyutuna uygun olarak plakalar halinde kesilir, uygun scakla gelen plakalar prese monte edilmi maal kalplar arasna yerletirilir ve kalplar kapatlarak plakalar ekillendirilir. Kalp scakl plastik malzemenin

Krplm demetten Kee

Devaml Demetli (Kontin) Kee

EKPMANLAR Hidrolik presler ve uygun metal kalplar ieren slak sistem kalplama ekipmanlar temel olarak SMC ve BMC ile benzer niteliktedir. Ancak, slak sistemin daha dk kalplama basnlarnda almas nedeniyle daha basit bir ekipman kullanlabilir. Preform kullanlmas halinde ekipman maliyeti biraz daha yksek olacaktr. ISLAK SSTEM KALIPLAMANIN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Islak kalplama sistemi her iki yz dzgn rn elde edilebilme, kapal kalp tolerans iinde boyutsal stabilite ve kalp yzey grnnmn aynen aktarabilme zellikleriyle SMC ve BMC kalplama yntemlerinin salad bir ok avantaja Devaml veya sahiptir. Takviye orannn ykseltile- nelenmi bilme olana ve elyaf boyunun da- Cam elyaf kee ha uzun tutulabilmesi sayesinde daha yksek mekanik mukavemet de- Erimi Polimer erleri salanabilmektedir. Islak kalplama sisteminin dezavantajlar banda, paralarda ters dn ve farkl kalnlkta takviye setlerinin yaplamamas gelmektedir. Islak kalplama sistemi SMC ve BMC yntemlerine kyasla, daha emek youndur ve proses firesi daha yksektir.

Istma

Soutma

Kesme GMT

ift Bantl Pres ekil 3.8: GMT Kalplama

51

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

sertleebilecei fakat kalptan kolaylkla kartlabilecei bir scaklkta tutulmaktadr. Kullanlan preslerde baz modifikasyonlarn yaplmas gerekse de gnmzde takviyeli termoplastiklerin byk bir ounluu bu teknik kullanlarak, yksek hzl preslerde ilenmektedir. Basn aral 100-200 bar mertebesinde olup, kalplama sresi parann kalnlna bal olarak genellikle 30-90 saniye srmektedir. Ortalama olarak, 42.500105.500 kg./cm2 arasnda deien bir eilme modl aral elde edilmektedir. RENELER Reine olarak ncelikle polipropilen kullanlmakla birlikte, PET, PBT ve PC (polikarbonat) gibi termoplastik reine trleri de kullanlmaktadr. TAKVYELER Termoplastik reine kullanlarak retilen kompozit levha rnleri %22-50 arasnda cam elyaf ieren geni bir eitlilik arzetmektedir. Takviye trleri krplm cam lifleri, inelenmi kontin keeler ve tek ynl keeleri ierir. Krpma rnleri, karmak ekilli paralarn retiminde kontin keeler, yksek mukavemet gerektiren rnlerde kullanlmakta, tek ynl takviyeler ok yksek eilme modl veya sertlik deerleri salamaktadr. EKPMAN Prosesin temeli, kzltesi veya scak hava frnnda nceden stlan kompozit plakalarn preslenmesine dayanr. Polipropilen iin plakalarn stlma scakl 200-215C mertebesinde olup, stlan plakalar yksek hzda alan prese yerletirilir. Bu ekilde kalplanan termoplastik kompozit plakalar, doal haliyle treyler i paralarnda, duvarlarda beton tayc kalkan olarak, ya da beton ekiller dkmek zere kullanlabilmektedir. GMT KALIPLAMA YNTEMNN AVANTAJLARI Yksek mukavemet, yksek darbe dayanm ok amal kullanlabilirlik Yksek verimlilik Dk spesifik arlk Geri dntrlebilirlik Uygun maliyet yi kimyasal dayanm

GMT KALIPLAMA YNTEMNN DEZAVANTAJLARI Yatrm harcamalar SMC de olduu gibi yksektir ve benzer kstlamalar vardr. Kullanc saysnn az olmas sonucu olarak, rakip malzemelere gre fiyat performans dk kalmaktadr. Is dayanmlar termoset reinelerin kullanld proseslerde olduu kadar yksek deildir. GMT UYGULAMALARI Tampon balantlar Ara panel tayclar Koltuk aseleri Motor grlt kalkanlar Pil yataklar n modller Byk hacimli malzeme tayan gemi konteynerleri Rmork hatlar Havalandrma aseleri kap panelleri ve tavan kaplamalar gelecekteki uygulama alanlarnn banda gelmektedir.

Yedek Tekerlek Gz

Ara koltuklar Ak kapa

n panel ase

Yan profiller ase Ekzost borusu

Yedek Tekerlek Gz

GMTNN GELECE Takviyeli termoplastik levha pres kalplama prosesi, byk bir byme potansiyeline sahiptir.Yksek performans kabiliyeti ve geri dntrlebilirlilik zelliklerine sahip olan malzeme sistemi ile dk icilik ve yksek verimlilik zelliklerini birletirmektedir. Bu kalplama ynteminin kullanmn daha cazip

52

www.camelyaf.com

hale getirmek iin yeni polimer ve polimer karmlar zerinde allmaktadr. Baka malzeme tedarikilerinin de katlm ile ekonomik adan rekabet ortam olumas beklenmektedir. BASINLI KALIPLAMA ETLER Daha nce sz edilen prosesler gelitirilerek kullanma sunulan baka basnl kalplama retim yntemleri de bulunmaktadr. Bu yntemler aada verilmitir: Transfer Kalplama Transfer kalplama srasnda daha nceden belirlenmi, genellikle termoset reine ve krplm elyaf takviyesi olan arj malzemesi, prese balanm uygun bir metal kalptan ayr bir havuz iine konulur. Hidrolik basn uygulanarak, yolluk ad verilen kanallar aracl ile havuzdan kapal kalp boluuna aktarlr. Transfer kalplama prosesi modern termoset enjeksiyon kalplamann ncsdr. Tipik uygulamalar, elektrikli paralar ve ev aletleridir. TMC Kalplama Bileimi TMC, SMC ve BMC proses teknolojilerinin karm olarak tanmlanabilir. TMC de yksek miktarda dolgulu reine, takviye malzemesi ve dier girdiler emdirici merdaneler arasnda sktrlarak bir araya getirilir ve istenilen kalnlkta, plastik tayc film tabakalar arasnda sarlr. Elyaf uzunluu, uygulamann gerektirdii nitelikler dorultusunda deiiklik gsterebilir. TMC basnl kalplama, transfer kalplamada ve zellikle enjeksiyon kalplamada kullanlmaktadr. Homojen yaps ve kalnl nedeniyle, rn yzeyinin tm ksmlarnda ayn mekanik deerleri salamakta ve birleme hatlarnn grnmn minimize ederek daha homojen bir ak gstermektedir.
Krpc Reine Pastas PE Film PE Film

TAKVYEL REAKSYONLU ENJEKSYON KALIPLAMA (RRIM) PROSESN GENEL TANIMI RRIM prosesinde iki ya da daha fazla reaktif reine tartlp, yksek basn altnda kartrlarak, termoset bir polimer oluturmak zere kalp iine enjekte edilir ve kalp iinde sertleme salanr. RRIM kalplama ynteminde reinenin zelliklerini gelitirmek zere takviye malzemeleri kullanlr. Takviye malzemesi kullanmyla polimerizasyon reaksiyonundan kaynaklanan ekme ve termal genleme drlr. Yksek scaklklarda kompozitte grlen deformasyon (eilme) minimum dzeye indirgenir ve sertlik, ekme mukavemeti ve ekme uzamas gibi dier nemli zellikler artrlr. Takviye malzemesi olarak kullanlan tlm lifler kartrma ileminden nce dorudan doruya reine ierisine ilave edilebilir.

zosiyanat

Polihidrik Alkoller + Cam Elyaf

zosiyanat

Polihidrik Alkoller

TMC retimi ekil 3.9: TMC Temel retim Sistemi

ekil 3.10: R-RIM Prosesi

53

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

lm ilemleri yksek basnl pompalar veya enjeksiyon silindirleri sayesinde tamamlanr. Genellikle kk bir kartrma odas kullanlr. ki farkl reine ak, yksek basn altnda ve birbirine ters ynden kartrma odasna alnr. Kartrma, bu iki reine aknn karlamasyla oluan yksek enerji sayesinde gerekleir. Reine bileenlerinin ok yksek basn altnda kartrlmasna ramen, karm olarak ok dk viskoziteli bir sv elde edilir. Dk viskoziteli reine karm, nispeten dk basnla (3,5 bar) kalba enjekte edilir. Polimerizasyon, kalp boluunda hzl bir ekilde, dardan ayrca s gerektirmeden gerekleir. RENELER VE TAKVYE MALZEMELER RRIM prosesi, zel reine ve takviye malzemeleri kullanlmasn gerektirir. Epoksi, poliyester, naylon ve poliretan gibi baz reineler RRIM prosesinde kullanlmak zere gelitirilmektedir. Gnmzde RRIM ynteminde en ok kullanlan reineler poliretanlardr. Kullanlan retanlarn ou elastomeriktir ve eilme modlleri 140 Mpa ile 3,5 GPa arasndadr. RRIM ynteminde kullanlan balca takviye malzemeleri krplm ya da tlm cam elyafdr. RRIM ETLER RRIM kalplama yntemi RIM ve SRIM yntemlerini ierir. Bu kalplama yntemlerinde nceden hazrlanm krplm lifler veya keeler kalp boluuna yerletirilir. Kalp sktrlr ve reine enjekte edilerek kalp boluuna verilir. Kalp ierisinde reaksiyona giren reine, kalp boluunu tamamen doldurarak takviye malzemelerine tamamen nfuz etmesine yetecek kadar uzun bir sre sv halde kaldktan sonra hzl bir ekilde sertleir. RRIM KALIPLAMANIN AVANTAJLARI VE UYGULAMALARI RRIM kompozitleri hzl retim devri, dk iilik, dk kalp basnc ve dk atk oran gibi eitli retim avantajlar sunar. Balca avantajlar; Dk enerji gereksinimi Kalp ve pres arlklar, metal levha ve termoplastik enjeksiyon kalplamada kullanlan ekipmanlara gre daha dktr.

Prototip almalar pahal deildir. Byk ve karmak paralarda, i gerilmeler engellenebilir. takviye riblerinin, yzeyde ekmeden dolay brakt izler bir ok RIM uygulamasnda nemli boyutlarda deildir . Yksek oranda takviye malzemesi kullanlan RIM paralarda tasarm ile veya yzey modifikasyonlar kullanlarak, yzeydeki ekme izleri minimuma indirilebilir. zellikle karmak paralarda farkl noktalardan enjekte edilen reineler, rn zerinde bir ak izi brakmaktadr. Termoplastik enjeksiyon kalplama uygulamalarndakinin aksine, RIM ve RRIM proseslerinde reine akmlarnn birleme hatt mukavemet kaybyla sonulanan herhangi bir zayf nokta oluturmaz. Gnmzde, tamaclk, RRIM rnlerinin kullanld en nemli pazardr. Otomotiv ve kamyon uygulamalarnda kullanlan RRIM paralarn banda A snf yzeye sahip gvde panelleri, n paneller, tampon balantlar, stepne yuvalar ve benzeri rnler gelmektedir. Polire/amid gibi reaktiflii kontrol edilebilir reinelerin kullanm daha byk makineleri, daha geni paralar, gndeme getirmitir. Nitekim, RRIM yntemi kullanlarak, 45 kg.dan daha ar olan, geni yzeyli paralar retilmektedir. 1988de, 55 kg. arlnda, SRIM yntemi ile kalplanm treyler yata, kompozit pazarna tantlmtr. Daha gelimi uygulamalar, gelecekte RRIM rnlerin, pazarda daha ok yer alacana iaret etmektedir. RENE ENJEKSYON KALIPLAMA (RTM) PROSESN GENEL TANIMI nceden kesilmi veya nceden ekillendirilmi takviye malzemelerinin, erkek ve dii kalp arasna yerletirilerek kapatld bir kapal kalplama yntemidir. Reine, enjeksiyon kanallarndan, basn altnda kalp ierisine pompalanr. Genellikle enjeksiyon basnc 2,753,5 bardr. Kalp evresine yerletirilen bir conta sistemi ile szdrmazlk salanmakta ayrca, contaya yakn bir yerden hava kn salayacak ve reine firesini azaltacak hava vanalar yerletirilmektedir. Kalp yapmnda kalbn karlaaca basn dikkate alnmaldr. RTM orta dzeyde retim hacmine sahip bir kalplama yntemidir. Bir ok uygulama alannda ve eitli boyutlarda kullanmn cazip hale getiren zel nitelikleri vardr. Kalp yzeylerin-

54

www.camelyaf.com

den birine veya ikisine birden jelkot uygulanabilir. Korozyon dayanm ve/veya d yzey grnmnn daha iyi olmas istenen durumlarda tl veya yzey keesi kullanlabilir. Sandvi konstrksiyon ara malzemeleri mekanik ekleme paralar ve somun cvata gibi metal paralar kalplama srasnda bnye ierisine gmlerek birlikte kalplanabilir.
Basn veya sktrma ile iki ayr kalp paras birarada tutulmaktadr. Erkek Kalp
Basn altnda reine enjeksiyon noktas Opsiyonel vakum destei

elyaf ve aramid gibi yksek performansl dier takviye trleri de RTM kullanlarak yaplan kompozit paralarda tek bana veya hibrid takviye biiminde kullanlabilirler. KALIPLAR VE EKPMAN Tipik bir RTM kalb, kalp mrn ve proses kontroln arttrmak zere sabit scaklklarda retimin gereklemesini salayan stma ve soutma sistemlerini ierecek ekilde tasarlanmaktadr. RTM yntemiyle kalplanan rnler zel reine takviyelerinin, kalplarn ve retim koullarnn bilekesi sonucu olarak, A snf bir yzey kalitesine ulaabilmektedir. RTM basn altnda reine ile alan kapal bir kalplama sistemi olduundan, kalbn her iki yarsnn da tam olarak kapanabilmesini salamak zere bir dizi mekanik kilit sistemini gerektirmektedir. RTMde doru ve gvenilir bir reine enjeksiyonu yaplmas gerekmektedir. Pompalama cihaz, reinenin doru bir ekilde sertlemesini salayacak miktarda katalizr ler. Genel olarak proseste, reine ve katalizr kartrmak iin hareketsiz ya da mekanik olmayan kartrclar kullanlr. Kartrclarn temizlenmesi iin ayrca bir solvent pskrtme sistemi de ekipman iinde yeralmaktadr. RTM KALIPLAMANIN AVANTAJLARI RTM paralar proses ve tasarm koullarna bal olarak kalp bana saatte ok sayda parann kalplanmasna olanak tanmaktadr. RTM kapal bir kalp sistemi olmas sebebiyle, alma ortamna ak kalplardan daha az uucu organik madde aa karrlar. Kalp devir sreleri el yatrmas ve pskrtme yntemlerine gre daha ksadr. RTM kalplarnn maliyeti dier kapal kalplama yntemlerinde kullanlan kalplara oranla daha ucuzdur. Kalplanm paralarn her iki yzeyide dzgndr. Girinti, knt ve ribler gibi ikincil takviyeler kolaylkla bnye iine katlabilir. Daha iyi bir yzey performans iin reinenin ekmesini kontrol altnda tutabilecek sistemler kullanlabilir. Dolgu sistemleri maliyeti drmekte, alevlenmeme ve duman yaymama zellikleri, daha iyi yzey grnm ve daha yksek krlma dayanm gibi performans zellikleri katmaktadr. Bu kalplama yntemi pazar deerlendirmesi iin prototip yapmnda da kullanlabilir. SMC kalplamas iin byk bir yatrm yaplmadan
55

Dii Kalp Takviye Malzemesi ekil 3.11: RTM Kalplama Yntemi

RENELER RTM kalplama ynteminde ortoftalik ve izoftalik polyesterler, vinil ester reineler kullanlmaktadr. Ayrca, daha iyi bir yzey grnm salamak zere zel olarak RTM iin retilmi dk ekmeli ve hassas profilli polyester reineler de gelitirilmitir. Bunlarn dnda, epoksiler, retanlar, bismaleimidler (BMI), akrilik/polyester hibridleri ve fenolik reineler de RTM de kullanlmaktadr. Bu tr yeni reinelerin kullanm iin enjeksiyon ekipmannda lm ve reine artlarnda zelliklerine gre baz deiiklikler yaplmas gerekebilir. Bu sistemler RTM prosesi iin yepyeni maliyet ve performans ufuklar amaktadr. TAKVYE MALZEMELER RTMde genellikle kontin kee ve krplm demetten n ekillendirilmi takviye malzemeleri (Preform) yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca, termoplastik balayc kullanlarak yaplm zel keeler, termoforming (Is ile ekillendirme) ilemi ile kalp ekline tam uyan n ekillendirilmi takviye malzemesi olarak kullanlabilmektedir. Farkl dokunmu ve dokunmam cam elyaf rnleri, iki ve ynl keeler, RTM prosesi iin gelitirilmitir. Karbon

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

nce tasarm zelliklerini ve kabul kriterlerini deerlendirmek zere RTM kalplama metodu ile prototip retim yaplarak rn ve pazar performans llebilir. Bu durumda, RTMin ksa retim sresi ve nispeten dk maliyetli plastik kalplar gerek avantajlar olarak karmza kmaktadr. RTM KALIPLAMANIN DEZAVANTAJLARI Kalp ve ekipman maliyetleri, el yatrmas ve pskrtme yntemlerine gre yksektir. RTM, orta lekli retim hacmine sahip bir retim yntemidir. Enjeksiyon basnlarnn ayarlanmas, kalp tasarm ve retimi, kilit ve conta sistemi ele alndnda proses daha karmaktr. RTM UYGULAMALARI Balca RTM uygulamalar; kamyon gvde paralar, otomobil gvde panelleri, otobs panelleri, spoiler, gsterge panelleri, tbbi cihazlar, depolama tanklar, ara koltuklar, kimyasal pompalar, kk tekneler gibi denizcilik paralar, rzgar enerjisi tribn kanatlar, uak paralar, mermi gvdeleri, bisiklet gvdeleri ve kaplardr. RTMNN GELECE Bir ok takviyeli kompozit uygulamasnda RTM kalplama yntemi kullanlabilmektedir. Reine ve kalplardaki gelimeler, pazar olanaklarn geniletecek, kalp ve ekipman reticisi firmalar, kalplama yntemini daha fazla tercih edecei ve pazar frsatlarnn genileyecei beklenmektedir. Birok takviye malzemesinin kullanmna olanak vermesi ve yksek yzey performans sebebiyle RTM, otomotiv ve birok deiik alanda tayc paralarn retiminde kullanlmakta olup farkl kalplama yntemlerine rakip olacak bir kalplama yntemi haline gelmitir. Potansiyel yeni uygulamalarn banda otomotiv ve uaklarda kullanlan yapsal paralar gelmektedir. Kompozit kalplama yntemlerinde yeni evre dzenleme ve kstlamalar sonucunda ak kalplama sistemlerinde deiiklikler yaplmas ve nlemler alnmas zorunluluu, RTMi bu endstride pratik bir alternatif haline getirmektedir. Uzmanlar bu ok ynl kompozit kalplama ynteminin ileride daha nemli bir konuma geleceine inanmaktadrlar.
56

PULTRUZYON PROSESN GENEL TANIMI 1940larn sonundan itibaren Pultruzyon prosesi balca iki tr rn elde etmek zere kullanlmtr : Rijit ubuk ve lamalar ; boru, kanal, kiri gibi endstriyel profil ekilleri. Pultruzyon yntemi, malzemenin kalp boyunca ekilerek retilmesi dnda, alminyum ve termoplastikler iin kullanlmakta olan ekstrzyon prosesine benzemektedir. Pultruzyon da cam elyaf takviyesi olarak kullanlan devaml fitil (WR3) dokunmu fitil, kee veya bunlarn kombinasyonlarndan bir veya birka tercih edilerek, nce termoset reine banyosundan, sonra da bir dizi ekillendirme klavuzundan geirilir. Istlm elik kalp iinden geirilerek, belirlenen kesitte sertlemesi salanr. ekillendirme klavuzlar, reinenin cam takviye malzemesine en yksek dzeyde penetrasyonunu salamak amac ile kullanlr. Kalptan kan rn kesme aparatlar araclyla istenilen uzunluklarda kesilir. Pultruzyon yntemi, dk igc gerektirmektedir. retim hz genel olarak dakikada 0.6 m.-1.2 m. olup, ekilen parann uygun yapya sahip olmas halinde 3 m. hza kadar ykselebilen otomatik bir prosestir. RENELER Kullanlan reinelerin %90 polyester (CE 266 N 12, CE 67 HV 4) ve vinil reinelerdir. Epoksiler ve son zamanlarda fenolik reineler spesifik performans zellikleri aranan rnlerin kalplanmasnda kullanlmaktadr. Fenolik reineler, pultruzyon yntemiyle retilen rnlere yanmazlk ve dk duman yayma zellikleri kazandrrken, epoksiler yksek mukavemet, daha yksek s dayanm ve elektriksel zelliklerde yksek performans salarlar. Mhendislikte kullanlan termoplastiklerin bu yntemde bir ka uygulamas olmasna ramen, gnlk uygulamalar iin kullanlan termoplastiklerin gelitirme almalar devam etmektedir. KATKILAR VE DOLGU MALZEMELER Katklar ve dolgu malzemeleri, spesifik zellikler elde etmek, retim karakteristiklerini gelitirmek ve maliyeti drmek amacyla Pultruzyon ynteminde kullanlmaktadr. Balca kullanlan adet dolgu malzemesi yledir:

www.camelyaf.com

Kalsiyum karbonat; maliyeti drr. Kil; korozyon dayanm istenen uygulamalarda kullanlr. Alminyum trihidrat; elektriksel izolasyon salar. Daha yakn gemite, hem geri dntrlm SMC hem de klden elde edilen dolgu malzemeleri baz pultruzyon profillerinde ara malzeme oluturacak ekilde kullanlmtr. Bu teknik, profilin rijitlik zelliklerini arttrd gibi maliyeti de olumlu etkileyen sandvi bir yap salamtr. Katklar; kalp ayrclar, hassas profil salayc katklar ve sl ekmeyi engelleyici kimyasallardan olumaktadr. TAKVYELER

Takviye malzemesini kalbn ekline gre n ekillendirmeye tabi tutan ve reinenin fazlasn ayran ekillendirme klavuzlar. Operatrn kalp scaklklar, ekme hz,ekme biimi (devaml veya kesikli), kesme uzunluklar gibi tm makine fonksiyonlarn kontrol edebilecei kontrol paneli. ekilen takviye malzemelerini istenilen uzunlukta kesmek iin kesme baklar ve kesim srasnda oluan tozlar otomatik olarak toplayacak bir aspiratr sistemi. NOT: rn zelliklerine gre sertlemeyi artrmak ve yapsal malzemeler kullanarak sandvi konstrksiyonlu profil ekebilmek amacyla sisteme RFli (radyo frekans) n stma ekipman, evresel sarma ekipman ve dier zel ekipmanlar ilave edilebilir. PULTRUZYON KALIPLAMANIN AVANTAJLARI

Bir ok tipte takviye malzemesi kullanlr: Tek ulu veya ok ulu fitiller ve karbon elyaf Bkml veya tekstrize fitiller Kontin keeler Yzey keeleri, cam ve karbon elyafndan tller rg kumalar ve dikili Izgara (Grating) uygulamasnda veya dokunmu rnler farkl takviye malzemeleri

Pultruzyon, ynlendirilmi elyaf kullanlan bir prosesdir. Elyafn byk bir ksm optimum ekme dayanm elde edecek ynde boyuna yerletirilirken, kullanlmaktadr. bir ksm elyaf da istenen rn EKPMAN zelliklerini salayacak ekilde Ticari olarak kullanlabilir bir pultruzyon pro- farkl ynde dzenlenebilir. Dk iilik gerektiren byk lde otomatikletirilmi bir sesinde ekipman yledir: prosestir. cilik maliyeti sat fiyatnn %5-10u Takviye malzemelerinin depolanmas ve arasndadr. Pultruzyon ynteminde ekipman datm iin kee ve fitil sehpalar. yatrm masraflarnn dier yksek hacimde Takviye malzemelerinin slanmasn retim yaplan yntemlerle kyaslandnda salayan reine banyolar. (Baz dk olduu grlmektedir. Tm bu unsuruygulamalar iin ayrca bir reine lar, orta-yksek hacimli uygulamalar iin pultenjeksiyon birimi de gerekli olmaktadr.) ruzyon yntemini ekonomik klmaktadr.
Reine Banyosu Kontrol nitesi

PULTRUZYON KALIPLAMANIN DEZAVANTAJLARI Pultruzyon prosesinde elyafn byk blm ekme dayanm salayacak ynde yerletirildiinden, genellikle apraz ynde mukavemet dktr. Genel olarak apraz ynlerde elde edilen zellikler, gerek ekme dayanmnn %10-25idir. Buna ramen rg, dikili ve dokunmu kumalarn artan kullanm, pultruzyon yntemini baz yapsal uygulamalarda izotropik (zelliklerin her ynde ayn) zellikler salayabilecek hale getirmitir. Pultruzyon rnleri genellikle rekabet halinde ol-

Cam Elyaf

ekme Sistemi Kesme Ba Istlm Kalp Istlm Maa Profil

rn

ekil 3.12: Pultruzyon Kalplama Yntemi

57

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

duklar malzemelerle ayn rijitlik deerlerine sahip deillerdir. Bu durum rakip malzemelerin rijitlik deerlerine ulamak iin kesitte ya da et kalnlnda tasarm deiikliklerinin yaplmasn zorunlu klmaktadr. PULTRUZYON UYGULAMALARI Ekonomik olmas ve bir ok pazar tarafndan kullanlmas sayesinde, en hzl ilerleme gsteren kompozit retim yntemidir. nceleri elektrik ve elence sektrlerinde daha yaygn olmasna ramen korozyon, inaat, otomotiv ve havaclk pazarlarnda da kullanm yaygnlamtr. Alt yap uygulamalarnda da kullanm artmaktadr. En hzl geliim gsteren pazarlardan bir tanesi korozyon uygulamalardr. Bu sektrde, hafiflik ve kimyasal dayanm zelliklerine sahip profiller; su ve atk su temizleme tesisleri; kimyasal retim tesisleri; ve dier baz endstriyel uygulamalarda da olduu gibi, yapsal btnlk salamaktadr. Tasarm mhendisleri 100n stnde standart yapsal ekil kullanarak, rnein; merdiven, trabzan, parmaklk, kablo deme sistemleri ve geleneksel malzemelerden yaplan dier profilleri kullanarak yapabildikleri tasarmlar bu kalplama yntemi ile retilmi profillerle tasarlayabilmektedirler. Kap ve pencerelerin pultruzyon yntemiyle retilmesiyle inaat pazar hareketlilik kazanmtr. Mkemmel s yaltm ve dk sl genleme katsaysyla kompozit malzemelerden yaplm pencereler byk sl deiimlerde ahap malzemeyle kyaslandnda, hava ve su szdrmazlkta son derece yksek performans gstermektedir. Ahap malzeme kullanm maliyetinin bu adan yksek olmas, pultruzyon yntemiyle retilen CTP rnlerin bu sektrde yer almasn kolaylatrmaktadr. Altyap sektr pultruzyon yntemiyle retilen profiller iin, her geen gn daha ok gelime eilimi gstermektedir. Profillerin youn eksenel takviye yklemesi sonucunda, yksek sertlik deerine ulamas ve byk boyutlu ekillerdeki rnlerin yaplabilir olmas kpr gvdelerinde pultruzyon yntemini tercih edilir hale getirmitir. Ayrca, yaya stgeitlerinde ve tat kpr platformlarnda da salad avantajlar nedeniyle rn tasarmlarnda pultruzyon yntemi kullanlmaktadr. Pultruzyon yntemi altyap onarmndaki artan ihtiyaca paralel olarak, baz yksek hacimli uygulamalar iin daha uygun bir kalplama yntemi haline gelecektir.
ehir otobslerinde s kanal uygulamas-

PULTRUZYON KALIPLAMA YNTEMNN GELECE Yenilikler bir pazarn veya teknolojinin geliimi asndan ok nemlidir. Pultruzyon ynteminin hzl geliimi ile birlikte hammadde tedarikileri, kalplar, ekipman tedarikileri ve akademik topluluklar da yeni malzemeler, retim yntemleri, test prosedrleri ve modelleme tekniklerini aratrarak, pultruzyon teknolojisinin nitel ve nicel olarak tanmlanmas ve gelitirilmesi konusunda almaktadrlar. Pultruzyon rnlerindeki gelimeler bir ok pazarda kabul edilmekle birlikte, bu kalplama teknii gelecek iin parlak bir grnm sergilemektedir.

ELYAF SARMA PROSESN GENEL TANIMI Elyaf sarma yntemi stn kalitede yzeye sahip rnlerin retimi asndan bir devrim nitelii tamaktadr. Takviye malzemesi lifler (WR 3) ve (CE 66, CE 98, CE 92, CE 99, CE 266) reineler, dnen bir kalp yzeyine veya makine kontroll geometrik yapya sahip mandreller zerine uygulanr.
Hareketli mandrel

Kafa

Reine Banyosu

Rulolar Fitiller ekil 3.13: Elyaf Sarma Yntemi

58

www.camelyaf.com

RENELER Termoset reinelerin bir ksm bu proseste kullanlabilir. En ok kullanlan reineler : Genel amal polyesterler: En byk ticari hacmi olan ve en dk maliyetle elde edilen reinelerdir. zoftalik polyesterler daha iyi kimyasal dayanmn istendii durumlarda, genel amal polyesterler yerine kullanlabilir. Bisfenol A : Bir ok kimyasala, yksek scakla kar dayanm ve daha yksek korozyon direnci salar. Vinil Esterler: Kimyasal dayanm, sertlik ve yapsal avantaj salayan bir reine trdr. Epoksiler: Mkemmel mekanik ve kimyasal dayanm zelliklerine sahiptir. Dk ekme ve iyi yapma zellikleri, epoksi reinelerin yksek yapsal performans istenilen uygulamalarda baarl bir ekilde kullanmna imkan verir. Furanlar: zellikle organik solventlere kar stn kimyasal dayanm gsteririrler. Ancak zel retim teknikleri kullanlmasn gerektirirler. Elyaf sarma ynteminde genel olarak, mandrel zerine sarma ilemine balamadan nce takviye malzemesi reine havuzundan geirilir. Bunun mmkn olmad durumlarda, (rnein krplm demetler iin) reine e zamanl olarak pskrtlr veya takviye malzemesinin uyguland mandrel yzeyine dklr. Baz yksek performans uygulamalarnda reine, n slatma olarak adlandrlan ayr bir prosesle elyafa uygulanabilir. Elde edilen rn prepreg veya nceden reine emdirilmi rn olarak adlandrlr. (Detayl bilgi iin prepreg ile ilgili blme baknz). Bu yaklam daha yksek maliyetli olmasna ramen, reinenin daha salkl bir ekilde kontrol edilebilmesini salar ve karmak ekilli rnlerde elyaf yerleim esnekliinin elde edilmesine imkan tanr. TERMOPLASTK ESASLI ELYAF SARMA Termoplastiklerin bu yntemde kullanm yaygnlamaktadr. Takviye malzemeleri ve reineler, mandrele sarlabilecek bir erit oluturmak amacyla eitli tekniklerle nceden birletirilir. Bu malzemenin mandrelin bantla temasnn saland noktada stlmas integral (btn) bir yap elde edilmesini salar. Termoplastiklerin bu proseste ekonomik olarak kullanmnn mmkn olmas iin gelitirilmesi gerekmektedir.

TAKVYE MALZEMELER Her eit takviye malzemesi kullanlabilir. Bunlar kontin demetler, dokunmu ve tek ynl eritler, krplm elyaf, kontin veya krplm demetten keeler gibi pek ok farkl yapdaki takviye malzemesi olabilir. Direk sarma fitilleri en sk kullanlan eittir. Hassas yapsal analiz teknikleriyle rnlerin gerek kullanm srasnda karlaacaklar kritik gerilmelerin miktar ve yn tanmlanabilmektedir. Takviye malzemelerinin tr, ekil, miktar ve ynlendirme zellikleri deitirilerek sarlm filament yaplarnn dayanm belirli bir ynde mukavemet salanacak ekilde dizayn edilebilir. Farkl elyaf trlerinden oluan hibrid takviye sistemlerinin elyaf sarma prosesinde kullanm artmaktadr. Farkl cam elyaf kombinasyonlar optimum maliyet ve performans iin daha dk maliyetli liflerin kullanmna imkan tanrken, ihtiya duyulduunda yksek maliyetli ve yksek performansl elyafn kullanmna da olanak salamaktadr. KULLANILAN EKPMAN Bu yntemde retilen rne bal olarak bir ok ekipman kullanabilme seenei vardr. En basit ekliyle, torna tezgah olarak tanmlanabilir. Genel prensibi, takviye malzemesinin dnen bir mandrel zerine belli alarda sarlmas eklindedir. Belli alarda hareket eden takviye malzemesi, dorusal olarak mandreli boydan boya tarar. Deiik alarda ve ok katl olarak sarlan cam elyaf takviyeli plastik para sertletikten sonra kalptan kartlr. Sarma ilemi, mekanik ve bilgisayar kontroll olarak yaplabilir. Aada verilen elyaf sarma ekipmann kullanm da mmkndr: Srekli sarc: Dnmeyen (sabit) mandreller bir sarma istasyonu arasnda hareket eder. Kutupsal sarma: Mandreller kapal silindir veya daire oluturucak ekilde iki eksen zerinde dner. Kontin Sarma: Takviye malzemesi ve reine kesintisiz boru retebilen, sonsuz hareket kabiliyetli bir kalp sistemi zerine uygulanr. rg sarc: Bu yapy salayan bir emberden geirilir. Krpma emberi: Adndan da anlald gibi bu bir hibrid prosestir. Byk boyutlu yapsal uygulamalar iin, pskrtme yntemi nin dalma zellikleri ile elyaf sarma yntemindeki devaml elyafn zellikleri harman-

59

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

lanr. Krpma emberi, pahal kuma kullanm veya mukavemet salamak iin kullanlan dier pahal yntemlere gerek duyulmadan, istenilen zelliklerde laminat retimini daha verimli hale getirir. EKPMAN VE KALIPLAR Otomotiv sektrnde kullanlan makas yaylar gibi yksek teknoloji rnlerinin elyaf sarma metodu ile retilmesi iin zel makineler gelitirilmitir. Elyaf sarma ynteminde kullanlan mandrellerin retiminde ok farkl malzeme ve teknikler kullanlmaktadr. Seri retimde kullanlacak mandreller elik levha kullanlarak yaplrken, dk hacimli retimler ve prototip paralar iin kontrplak, alminyum levha gibi malzemeler kullanlmaktadr. Basnl tank gibi kapal rnler iin esnek malzemeden yaplm ve iirilebilir mandreller kullanlmaktadr. Bu tr mandreller kalplama sonunda, sndrlerek para iinden kartlmakta veya ince bir layner olarak rn bnyesi iinde braklmaktadr. Kapal rnler ayrca dk slarda eriyebilen malzemeden dklm mandreller kullanlarak da kalplanabilmektedir. Kalplama ilemi tamamlandktan sonra, rn stlarak, iindeki mandrel eritilmekte ve darya boaltlmaktadr. Mandrelin zel olarak rn iinde brakld uygulamalar da vardr. Bu tr uygulamalara rnek olarak, otomotiv sektrnde kullanlan aftlar gsterilebilir. Bu retimde, lifler bir alminyum tp zerine sarlmakta, tbn ucundaki metalik balant elemanlar sayesinde konvansiyonel balantlar yaplabilmektedir. ELYAF SARMA YNTEMNN AVANTAJLARI zelliklerin tam kontrol altnda tutulabilmesi. eitli mukavemet deerlerinin elde edilebilir olmas. ilik orannn dk olmas. ok sayda takviye malzemesi ve reine seenei bulunmas. Prosesin ok yksek dzeyde otomasyona uyarlanabilmesi. Termoset ve termoplastik kullanmna imkan vermesi. ELYAF SARMA YNTEMNN DEZAVANTAJLARI
60

Tesis yatrm gerektirmesi. Uucu organiklerin emisyonu nedeniyle mekanik kontrolleri gerektirmesi. ELYAF SARMA UYGULAMALARI Bu yntemle elde edilen rnler, btn byk pazar sektrlerinde kullanlabilir. Balca uygulamalar: Petrol ve gaz iin tank ve boru rnleri, kimyasal retim endstrisi ve su/atk su artmas iin kullanlan boru ve tanklar Tank ve borular iin paralar Hava ve gaz basn hatlar Uak yakt tanklar Roket motor ve kovan kaplamalar Silah ve top namlular Gemi/yat direkleri Tenis raket ereveleri Tren vagonlar (tamaclk) ELYAF SARMA YNTEMNN GELECE Bu yntem, elyaf/polimer teknolojisinin maksimum fayda ile kullanmn salayan bir kompozit retim yntemidir. Makine kontrol ve dk iilik zellikleri sayesinde yntem, yapsal rnlerin yksek retim kapasitesiyle retilmesini gerektiren uygulamalarda tercih edilir durumdadr. Gelecekte bu yntemin tamamen bilgisayar kontroll olaca ngrlmektedir. Termoplastik reinelerin elyaf sarma prosesine adaptasyonu retilen rn miktarnn ve rn eidinin artmasna neden olacaktr. Hibrid takviye sistemleri, stn yapsal zellikler ve dk maliyetli yeni uygulama alanlar salayacaktr. Spesifik, yksek hacimli uygulamalar iin zel olarak retilmi makineler bu yntemin rekabet ansn ykseltecektir. Gerilim sensrleri ve hasarsz test teknikleri sayesinde yksek yapsal zellikli uygulamalarn gerekleebilecei beklenmektedir. ENJEKSYON KALIPLAMA PROSESN GENEL TANIMI Yksek boyutsal stabiliteli ve karmak ekilli rnlerin kalplanmasnda yaygn olarak kullanlan bir retim yntemidir. Yksek hacimli retimler iin uygundur. Baz durumlarda, retim hz makina bana saatte binlerce adet paraya kabilir. Bu yntemde elde edi-

Yalnzca eksenel rnler iin kullanlabilmesi.

www.camelyaf.com

len rnlerin ou takviyesiz termoplastiklerdir. Takviyeli termoplastiklerin kalplanmas iin, ekipman ve kalplama tekniinde ok kk deiiklikler yaplmas yeterli olmakta hatta bazen hibir deiiklie gerek duyulmamaktadr. Yntemin temel prensibi, termoplastiklerin stldnda yumuamasna ve soutulduunda sertlemesine dayaldr. Bir ok enjeksiyon kalplamasnda granl halindeki termoplastik reine bir huniden, stlm metal silindirin bir ucuna beslenir. Silindir iinde enjeksiyon burgu yivleri dnmeye balar ve reine scak silindir iine alnr. Istma sresince reine yar akkan bir duruma gelerek, kalp iine enjekte edilir.
Takviyeli Granller, Boaltma veya Eritme blgesi Erkek Kalp Dii Kalp

retim sreci iinde reinenin doru scaklkta, doru sre ile kalplanmasn kontrol altnda tutabilecek kumanda dzenei. RENELER VE TAKVYE MALZEMELER Enjeksiyon ynteminde termoplastik reine olarak genellikle naylon (PA), PVC, asetal, polietilen, polipropilen, ABS, SAN ve polikarbonat kullanlrken, termoset reine olarak polyester, epoksi, fenolik ve retan reineleri kullanlmaktadr. Takviye malzemesi olarak ise genellikle 5-40 mm. uzunluunda, krplm cam elyaf kullanlmaktadr. Elyaf takviyesi arlka Granller %5-40 arasnda deimektedir. EKPMAN

ekil 3.14: Enjeksiyon kalplama

Enjeksiyon kalplama yivleri dnerken ayn zamanda silindiri de ekseni zerinde ileri ve geri hareket ettirir. Bu hareketin iki nemli fonksiyonu vardr. Kalbn dolmas iin gerekli ergimi reine hacminin lm ve llen miktarda reinenin kalba transferi. Reinenin ekillendirilmesine ve ergimi reine miktarnn lmne ek olarak enjeksiyon makinesinin bir dier fonksiyonu enjeksiyon srasnda kapal kalb basn altnda tutmak ve soutma sonrasnda parann kalptan kartlmasn salamaktr. Kalp boluu retilecek parann tam eklini salayacak konumdadr. Kalplar genelikle ergimi plastiin ilenebilecei scaklktan daha dk olan bir scaklkta stlr. Yar akkan reine daha dk scaklkta olan kalba alndnda reine kalp boluunun eklini alarak katlaacaktr. Enjeksiyon kalplama ynteminin nemli bileenleri: Termoplastik reinenin ergimesi veya plastifikasyon Ergimi reinenin lm ve kalba transferi Kalplama sresine uygun olarak kalbn almas ve kapanmasn ve parann kalptan alnmasn salayan kilit sistemleri

Aadaki parametrelere gre tanmlanr. Reinenin plastifikasyon oran, stlarak akkan hale getirilen reinenin bir saat sre iindeki kilogram miktar olarak ifade edilir. Kalp sktrma kuvveti, ton olarak ifade edilir. Makinenin, bir defada enjekte edebilecei malzeme miktar, kalp ierisine her kalplama iin gnderilen malzeme miktarn gram cinsinden ifade eder. Enjeksiyon kalplama makinelerinin enjekte edebilecei malzeme kapasitesi aral, gramkilogram aralnda, sktrma kapasitesi 1 5000 ton arasndadr. ENJEKSYON KALIPLAMA TERMOSETLER Gnmzde, yksek hacimli termoset para retiminde enjeksiyon kalplama nemli bir yer tutmaktadr. Termoset enjeksiyon kalplamada polimer, dk viskozite salamak amac ile, 35-120C scakla kadar stlan hazne boyunca, bir vida veya piston kullanlarak, 150-200C scakla stlm, kalp iine enjekte edilir. Malzeme kalp boluunu doldurduunda basn uygulanr. Reaksiyon tamamlandktan sonra, para sertleir ve kalptan alnr. Bu yntemde, basnl kalplama ve transfer kalplamaya gre retim

61

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

sreci daha ksadr. Ayrca, iilii drmek zere, otomatik besleme ve kalptan kartma sistemleri kullanlabilir. ENJEKSYON KALIPLAMA YNTEMNN GELECE ki komponentli enjeksiyon kalplama, enjeksiyon/pres kalplama makineleri ve kalp retimi/retim teknikleri gibi sregelen aratrmalar, cam elyafnn btnln salamay amalamaktadr ve enjeksiyon kalplama iin termoset uygulamalar bymeye devam edecektir. DER PROSESLER Makine reticileri tarafndan CTP rnlerin retimi iin gelitirilen bir ok farkl yntem bulunmaktadr. Bu kalplama yntemlerinin bazlar, ok geni bir alanda yaygn olarak uygulanabilen yntemlerdir. Dierleri ise, yalnzca zel rnler iin gelitirilmi, snrl uygulama alan olan zgn yntemlerdir. OTOMATK ERT YERLETRME (ATP) Otoklav prosesinde (bkz.vakum torba kalplama, basnl torba kalplama, otoklav kalplama blm) malzemenin uygulanmasnda otomasyon, otomatik erit yerletirme (ATP) yntemiyle salanmaktadr. Otomatik erit yerletirme, yksek teknolojili yapsal kompozit retimi iin kullanlan bir yntemdir. Reineye emdirilmi cam elyaf takviyeleri (Prepreg) ilemeyi kolaylatrmak amacyla, katlar arasnda kat ya da film kullanlarak bant eklinde biimlendirilir. Prepreg eritler, eitli geniliklerde otomatik olarak kalp yzeyine denir. Modern bilgisayar ekipmanlar bu eritlerin kontroll olarak, kalp yzeyine ok hassas bir ekilde denmesini salayabilir. Dz ve karmak yzey geometrileri bu yntemle retilebilir. ATP prosesinin, takviye malzemeleri ve reinelerin hizalanmas ve kalp zerine yerletirilmesi konusunda ok hassas bir sistem olmas nedeniyle, havaclk, uzay sanayi ve askeri ara gere retiminde kullanlan, yksek teknolojili kompozit uygulamalarnn artmasn salamas beklenmektedir. Bu uygulamalara rnek olarak; uak kanatlar, flaplar gibi yksek dayanm, maksimum sertlik, hafiflik istenen uygulama alanlar gsterilebilir.

SANTRFJ KALIPLAMA Santrifj kalplamada takviye malzemeleri ve reineler yksek bir evresel hzla dnmekte olan kalp i yzeyine uygulanr. Bu kalplama yntemi sayesinde her iki yz dzgn, rijit, borusal paralarn retimi mmkndr. Santrifj (Merkezka) kuvveti, reine (CE 88, CE 89) ile temas eden takviye liflerinin (KCR 6) slanmasn salamaktadr. Bu yntemle retilen parann kalbn i yzeyine temas eden d ksm, rnn dzgn yzn temsil eder.
Krplm Fitil Reine Kalp Cam Elyaf Takviyesi ekil 3.15: Santrifj Kalplama

Santrifj kalplama yntemi ile retilen paralarnn i yzeyine ince bir yzey oluturacak ekilde saf reine pskrtlerek, kompozit parann kimyasal dayanm artrlabilir. Yzey daha dzgn hale getirilebilir. Byk apl kompozit borular ve tanklar ticari olarak santrifj kalplama yntemiyle retilmektedir. Santrifj kalplamann avantajlar, dzgn d yzeylerin elde edilmesi ve uucu organik gazlarn proses srasnda kontrol edilebilmesidir. Balca dezavantaj ise, byk boyuttaki kalplarn dndrlebilme sorunu ve i yzeye tl uygulamasnn zorluudur. DEVAMLI LEVHA Devaml levha prosesi; opak veya effaf grnml dz paneller, kamyon treyler panelleri, buzdolab kaplamalar, saniter malzemeler, yol iaretleri v.s gibi bir ok farkl uygulama alannda kullanlan bir yntemdir. Genellikle 3 metreye kadar genilii olan ve yksek kapasitede retim yapabilen makinelerde, takviye malzemeleri ve reineler, proses boyunca ekilen bir plastik film zerinde bir araya getirilmektedir. kinci bir plastik film takviye malzemesi (KCR 1, KCR 7, KCR 5) ve reine (CE 53, CE 55) zerine yaylmakta, hemen sonrasnda ise genellikle rulolarla karmn homojen hale getirilmesi ve hava kabarcklarnn atlmas salanmaktadr. Sertleme, frn

62

www.camelyaf.com

ierisinde gerekletirilir. Levhalar otomatik olarak, eni boyunca trimlenir, istenilen uzunluklarda otomatik olarak kesilir. zel yzey efektleri elde etmek amacyla daha sonra kaldrlan effaf koruyucu film tabakalar kullanlr. Kee ve krplm fitil eklindeki cam elyaf takviye malzemelerinin her ikisi de bu proseste kullanlmaktadr. Polyester ve su dayanmn arttrmak amacyla kullanlan modifiye akrilik polyesterler, devaml levha prosesinde en ok kullanlan reinelerdir.
Krpc Reine Fitil Film

Selofan veya PET Film

Sertletirme Frn ekil 3.16: Devaml Levha

prepreg malzemeler yaygn olarak kullanlmaktadr. Kolay ilenebilir bir kalplama malzemesi elde etmek zere, reine ve takviye malzemesinin birletirilmesi yntemidir. Elyafn ok doru bir biimde yerletirilmesinin gerekli olduu uygulamalarda otomatik erit yerletirme (ATP) teknii kullanldnda veya kalp yzeyine el yatrmas ileminin zenle yaplmas gerektiinde kullanlan bir yntemdir. Prepreg malzemede, takviye/reine orannn ok hassas bir ekilde kontrol edilmesi, son rnn elde edilmesinden nce, malzeme kalite kontrol testlerinin yaplabilmesine olanak tanmaktadr. Prepregde takviye malzemesi olarak devaml lifler, keeler, dz dokumalar ve kumalar kullanlmaktadr. Reine olarak polyester, epoksi ve fenolik reineler yan sra, polyester, polietereterketon (PEEK) ve polifenilensulfr (PPS) gibi termoplastiklerin bir ksm da prepreg retiminde kullanlmaktadr. Frn

EKSTRZYON Takviyeli ve takviyesiz termoplastiklerden kompozit rn elde etmeye ynelik bir prosestir. Bu proses temel aamadan oluur. Viskoziteyi drmek zere malzemenin stlmas, ekillendirilmek zere malzemenin metal kalba aktarlmas ve parann soumasyla istenilen profilin elde edilmesi. Ekstrzyonla retilen paralar, genellikle para boyunca ayn kesite sahiptir. Bir ok termoplastik malzeme bu yntemde kullanlabilir. Takviyeli termoplastiklerin ekstrzyonu, takviyesiz termoplastiklerin ekstrzyonu kadar yaygn deildir. Takviyeli paralar, takviyesiz olanlara oranla daha yksek sertlik ve mukavemet zellikleri salamaktadr. Uzun elyaf ile takviye edilmi termoplastiklerin ekstrzyonuyla retilen paralar, konvansiyonel olarak takviye edilmi termoplastik rnlerdeki yksek rijitlik ve mukavemet zelliklerine ek olarak, darbe dayanm da kazanmaktadr. Bir ok farkl malzeme tek bir profilde kullanlabilir. ok bileenli malzemelerin ko-ekstrzyonu parann farkl blgelerinde farkl malzemeler kullanlabilmesine imkan tanr. rnek olarak yumuak kenarl, sert paralar. PREPREG KALIPLAMA (KALIPLAMA NCES RENE EMDRLM TAKVYE RNLER) Yksek teknolojili kompozit uygulamalarnda,

Reine emdirilmi kuma Kuma Reine banyosu ekil 3.17: Prepreg retimi

ROTASYON KALIPLAMA Rotasyon kalplama, ii bo ve eksiz olmas gereken, basnl su, su artma tanklar, filtreler gibi rnlerin kalplanmasnda kullanlmaktadr. Bu yntemde, takviye malzemesi ve reine kapal bir kalp iine yerletirilmektedir. Kalplar ezamanl olarak iki yn- Dnme de dnerek, hem kaYn lp iindeki malzemenin karmasn, hem de kalp i yzeyinin malzeme ile kaplanmasn salar. Kalplama sreci; stma, soKalp utma, kalptan alma Is ve yeniden ykleme Kayna olmak zere drt aaekil 3.18: Rotasyonel madan olumaktadr.
Kalplama

63

KOMPOZT KALIPLAMA YNTEMLERNE GR

Yakn zamana kadar bu yntemde termoplastik reineler tercih edilmekteydi. Gnmzde ise, ebeke yaps (cross-link) oluturabilen polietilenler ve baz termoset reineler kullanlabilmektedir. Bu yntemin avantajlar ise, dk sermaye yatrm, karmak ekilli paralarn kalplanabilmesi, minimum fire ve kontrol edilebilir gaz emisyonudur. RJTLETRLM TERMOPLASTK LEVHA Termoform ile ekillendirilen termoplastik levhalarn arka yzeyinin takviye edilerek rijitletirilmesi yntemidir. Bu yntemde, akrilik veya ABS gibi takviyesiz termoplastik plaka yumuama noktasna kadar stlr ve vakum ya da basnla rne son ekli verilir. ekillendirilen plakalar soutulduktan sonra, plaka arka yzeyi, el yatrmas veya pskrtme gibi ak kalplama yntemleriyle polyester reine ve cam elyaf takviyesi uygulanarak rijit hale getirilir. Kamyon kabinlerindeki yolcu yata, port bagaj, tesisat borular ve baz denizcilik uygulamalar gibi byk paralarn yan sra, kvet ve du tekneleri, lavabolar da bu kalplama yntemiyle retilmektedir. Vakum Torba Kalplama / Basn Torba Kalplama / Otoklav Kalplama Uak ve uzay endstrisi ve talep edilen birok son rn alannda high-tech kompozit malzemelerinin kullanm, zel kompozit kalplama yntemlerinin gelimesini salamtr. Bu prosesler, ticari amala retilen kompozit malzemelerin kullanm asndan kk bir tonaja sahip olmasna ramen, zel ya da performansn kritik olduu uygulamalarda kullanlr. El yatrmasyla benzerlik gstermektedir. Belirgin olan fark ise, sertleme ilemi srasnda basn uygulanmasdr. Bu kalplama yntemlerinin her birinde malzeme uygulama aamasnda, slak sistemler ve prepregler kullanlr. Islak sistemlerde kee veya dokunmu fitil takviyeleri kalba yerletirilir. Sv reine, takviye malzemesi yzeyine uygulanr. Kolay ekillenebilir plastik bir film (torba diye de adlandrlr), reine emdirilmi takviye malzemesinin zerine yerletirilerek, parann evresinde kalba yaptrlr. Islak sistem yerine prepreg kullanldnda, levhalar ve eritler kalp yzeyine el ile ya da ATP yntemiyle yerletirildikten sonra, plastik film kaplanr. Vakum torba kalplamada, kalp yzeyi ile plastik film (torba) arasndaki hava vakumlanr. Islak sistem kullanldnda, nce reine takviye malzemesine emdirilir. Daha sonra, sertleme tamamlanana kadar vakum uygulanarak, plastik filmin atmosferik basn altnda

kalmas salanr. Sertleme sreci, ayrca s uygulanarak da hzlandrlabilir. Basn torba kalplama, atmosferik basntan daha yksek basnlarn kullanlmas gereken uygulamalarda kullanlr. Bu yntemde prepreg veya ya sistem malzemeleri kullanlabilir. Esnek plastik film reine emdirilmi takviye malzemesi zerine yerletirildikten sonra, yaklak 3,5 barlk basn sertleme tamamlanana kadar plastik film yzeyine uygulanr.
Vakum Pompa Emi Az Vakumlama Mambran Szdrmazlk Contas Ayrc film Kalp Vakum lm k Emici Doku Ayrc Kat

Kalplanan rn

ekil 3.19: Vakum Torba Kalplama

Otoklav kalplamayla vakum ve basnl torba kalplama yntemleri kombine edilmitir. Prepreg veya slak sistemlerin her ikisi de kullanlr. Kalp ve kompozit para zerine nce vakum uygulanr, daha sonra sertleme reaksiyonu iin otoklava yerletirilir. Bu arada vakum uygulamasna devam edilir. Is ve d basn yksek basnl buhar kullanlarak salanr. Gnmzde bir ok yksek performansl kompozit uak paras, bu yntemle retilmektedir.
Hava veya Vakum

Laminat

ekil 3.20: Basn Torba Kalplama

VAKUM DESTEKL RENE ENJEKSYON KALIPLAMA (VARTM) SCRIMP (Seeman Composites Resin Infusion Molding Process) firmas tarafndan patenti alnan bir enfzyon yntemidir. Geleneksel vakum torba kalplamadan farkl olarak, kuru malzeme bir kalp iine yerletirilir ve reine vakum altnda, kuru malzeme arasndan szdrlr. Kalp tamamen doldurulduktan sonra, evresinde esnek bir film yaylarak vakum uygulanr. Kuru malzeme sktrlarak hava dar atlr. Patentli klcal borular, vakum al-

64

www.camelyaf.com

tnda reinenin dalm iin kullanlr. Reine sertletirme reaksiyonu istendii takdirde s uygulanarak hzlandrlabilir. Genellikle, SCRIMP (VARTM) yntemiyle arlka %70 elyaf ieren, boluksuz laminat retimi salanabilir. Bu proses ile hafif, uzay sektr ve yksek teknoloji rnleri sektr iin stn nitelikli laminatlar elde edilir. KNCL LEMLER apak alma, cvata ve perin delii ama, yaptrma ve boyama ilemlerini kapsamaktadr. apak alma: Bir ok sertlemi parada, proses ve kalp toleranslarna bal olarak fazlalklar bulunur. Bu fazlalklar elle veya aletle giderilir. Delik ama: Kalp ve tasarmcnn nerisine gre matkap veya zmba gibi aletler kullanlmaktadr. Yaptrma: Kompozitlerin yaptrmasnda farkl yapkan kullanlr. Doymam polyesterler, epoksiler ve poliretanlar. Bir ok durumda, retici bu paralar kompozit yapmnda kullanlan ayn reine ile yaptrr. Epoksi yaptrclar, yksek scaklkla karlalan durumlarda Termosetler
Polyester reine

kullanlr. Poliretanlar, tasarmn gereklerine gre belirlenen tek ve ift komponentli sistemlerin her ikisinde de tercih edilebilir. Yaptrcnn cinsi, kullanm retici ve tasarmc tarafndan beraberce tespit edilmelidir. Boyama: Kompozit paralar estetik ve teknik amal olarak boyanabilir. Paralarn boyanmas, yapdaki dier bileenlerle renk uyumu elde edilmesini salar. Bir sre sonra UV (gne ) ile yzeyler bozulabilir. Boyama ayrca liflerin d etkilerden korunmasna da yardmc olur. Bir ok reine reticisi reineye uygun olan boyay da beraber pazarlamaktadr. KOMPOZT PROSESLERNN KARILATIRMASI Kompozit malzemeler ve kalplama yntemleri arasndaki iliki bir ok adan deerlendirilebilir. Aada verilen kullanm kolay tablo kullanlacak kalplama yntemine uygun malzemenin seimi iin, tasarmclara yardmc olabilecek bilgiler iermektedir. Herhangi bir prosesin veya malzemenin karakteristikleri, yaplmas dnlen uygulamadan beklenen zelliklere bal olarak dikkatli bir ekilde tanmlanmaldr.
Termoplastik polyester

Termoplastikler

El yatrmas Pskrtme Pres kalplama Takviyeli Termoplastik Levha kalplama RRIM (Reinforced Reaction Injection Molding) RTM Pultruzyon Elyaf sarma Otomatik erit Yerletirme Santrifj kalplama Devaml Levha Ekstrzyon Enjeksiyon kalplama Rijitletirilmi TP levha Rotasyonel kalplama Vakum kalplama Basnl Torba Kalplama Otoklav

Halen Gelitiriliyor

Tablo 3.1: Reine ve Kalplama yntemi uyumu

Yksek performans (LCP,PEEK v.s) 65

Polikarbonat

Polipropilen

Poliretan

Polistiren

Vinilester

Polietilen

Fenolik

Akrilik

Naylon

Epoksi

ABS

PVC

PPS

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

BLM 4

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

TASARIM YAKLAIMI Bu blmde anlatlan tasarm yaklam, genel olarak btn kompozit malzemeleri kapsamaktadr. Bununla birlikte, kompozit malzemeler ve prosesler hakknda bir fikir sahibi olmak, tasarm yapmak iin yeterli olmasa da kompozitlerden en yksek dzeyde faydalanlmasn ve maliyeti drecek ekilde, bir tasarm yolu belirlenmesini salayacaktr. Geleneksel malzemelerin yerine, kompozit malzeme kullanm ya da tamamen yeni bir rn iin kompozit rn gelitirilmesi srasnda fonksiyon/biim, kullanlacak malzeme cinsi, proses ve bunlarn birbirleri ile ilikisi mutlaka dikkate alnmaldr.
rn Karakteristikleri

BRAZ FELSEFE Baarl bir rn gelitirme almas, ayn zamanda birbirleriyle balantl olan ortamn dikkatli bir ekilde, gz nnde bulundurulmasn gerektirir. Birinci ortam, bu blmde ncelikli olarak anlatlan rnn kullanlaca ortamdr. kinci ortam, rnn imal edilecei ve satlaca organizasyon yapsyla ilgilidir. nc ortam ise rnn satn alnaca pazardr. Baarl rnler bu ortamn gereklerini yerine getirmelidir. Genellikle, pazar verilerinin yeterince deerlendirilememesi rnn baarsz olmasna neden olur. Ayrca, pazardaki bir rnnn baarsz olmasnn bir baka nedeni de teknik fonksiyonlarn yerine getirilememesidir. Pazar aratrma ve analizleri tasarm hedeflerinin saptanmasndan nce tamamlanmaldr. Tasarm ilemi srasnda, pazar taleplerinin karlanlmaya devam edildiinden emin olmak iin de periyodik olarak gzden geirilmelidir. Tasarm ilemi ayrntl olarak da aklanan, alt ardk admdan olumaktadr. 1. Adm: Hedeflerin tanmlanmas. 2. Adm: n hazrlk olarak kavramsal tasarm. 3. Adm: Kavramsal tasarmn gelitirilmesi. 4. Adm: Ayrntl tasarm. 5. Adm: Prototip (ilk rnek) ve deerlendirme. 6. Adm: Ticari hale getirmek.

Uygulama Gelitirme
Malzeme ekil 4.1: Tasarm Yaklam Proses

66

Bir sistemi tanmlama konusunda en byk sorumluluu tasarmc tamaktadr ve tm elementler hakknda bilgi sahibi olmaldr. Bu blmn amac, 2 ile 3nc blmlerde anlatlan malzeme ve retim bilgilerini tamamlayarak, bir kompozit rn elde etmek iin gerekli olan admlar daha iyi anlatacak, sistematik bir tasarm yaklamn ortaya koymaktr.

www.camelyaf.com

Tasarm prosesi dinamiktir ve sonular gerektirirse, herhangi bir admdan sonra durdurulabilir. Admlar ileride yenileme ya da tasarm deiiklikleri gerektii takdirde, tekrarlanabilir. 1. Adm : Hedeflerin Tanmlanmas Bu admda, pazar aratrmalarnn yapld ve firmann bir rn iin kompozit malzeme kullanmn ngrd, varsaylr. Kompozit retim tesisi varsa (retim firma bnyesinde yaplabilecekse), kompozit malzemeyi rne dntrmek zere bir tasarm ekibi oluturulur. Eer, dardan bir retim kayna kullanlacaksa, balang balantlar kurulmaldr. Bylece, potansiyel retimci tasarm prosesine, erken bir admnda alnm olur. Yeni bir kompozit rn gelitirme ilemine yardmc olabilecek, bir ok imalat bulunabilir. Kompozitlerin dorudan ve dolayl olarak salad olanaklarn, yeniden gzden geirilmesi faydal olacaktr. (Baz kompozit rn uygulamalarnn salad avantajlar Tablo 4.1de tanmlanmaktadr.) Kompozitlerin temel zellikleri Byk para boyutu Kompleks para ekli Tasarm esneklii Paralarn birletirilmesi Yzey eklinin birden fazla bileimle elde edilebilmesi stn yapsal zellikler Mukavemet dayanm Mukavemetin ynlendirilebilmesi Kompozitlerin temel faydalar Hafiflik Korozyon dayanm Yksek dielektrik dayanm Dk termal iletkenlik Boyutsal stabilite Yatrma oranla dk kalp maliyeti Yzey ilemi gerektirmemesi Bu adm, rn gelitirme ekibi tarafndan hedeflerin tanmlanmas aamas ile sona erer. rn hedefleri, rn fonksiyonlar, retim hacmi, maliyet hedefleri, istenen mekanik ve fiziksel zellikler, kurallar, talimatlar ve dier gerekli olabilecek bilgileri ierir. rn gelitirme dinamik bir sretir. Tanmlanan rn hedeflerine ulamaya yardmc olacak parametrelerin gzden geirilmesini ve gerektiinde hedeflerin gncellenmesini ngrr.

2. Adm : n hazrlk olarak kavramsal tasarm Bu adm, gelitirilen bilginin deerlendirilmesini ve elenmesi gereken tasarm fikirlerini ierir. Kullanlacak malzeme ile kullanlacak prosesin, henz seilmemi ya da kesinlik kazanmam olmasna ramen rn boyutu, ekli ve retim gereklerinin, kesinlikle gz nnde bulundurulmas gereken bir admdr. Bu admda farkl prosesler, alternatif tasarm kavramlarn akla getirebilir. Ayrca pazar kesimi ile iletiim kurmak ya da potansiyel mterileri temsil eden gruplara odaklanmak, tasarm fikirlerinin ayrntl olarak belirlenmesine yardmc olacaktr. 3. Adm: Kavramsal Tasarmn Gelitirilmesi Tasarm fikirleri bu aamada, malzeme ve proses seiminin yaplabilecei lde ayrntl olarak tespit edilir ve detayl tasarm balayabilir. Bilgisayar Destekli Tasarm (Computer Aided Design-CAD), tasarmn abuk bir ekilde modifiye edilebilmesi, tamamlanm izimlerde boyutlu dnm salayabilmesi ve modelleme ekipmanlarna nmerik kontroll veri salayabilmesi nedeniyle kompozit tasarm iin vazgeilmez hale gelmitir. Her proseste, baarl bir retimi garanti etmek zere rn geometrisinin belirlenmesinde, tasarmc tarafndan dikkate alnmas gereken zellikler vardr. Ayrca, n maliyet tahmini de bu aamada yaplacaktr. Gerekli malzeme miktar, iilik, sermaye ve genel giderlerin deerlendirilmesi bu aratrmalar srasnda yaplmaldr. n hazrlk olarak performans deerlendirmesi yaplr. Bilgisayar destekli tasarm (CAD) ile oluturulmu bir rn yzeyi; zerinde rnn tm paralarnn numaralandrlarak ayr ayr belirtildii, grid modelin kolaylkla yaplmasn salayan Snrl Element Analizleri (Finite Element Analysis-FEA) kullanm ile giderek yaygnlamaktadr. CAD/ FEAnn kombinasyonu ardarda yaplan tasarmn daha hzl analiz edilmesine imkan verir. Geleneksel gerilim ve deformasyon hesaplamalar da kullanlabilir. Tablo 4.3de kompozitler iin genel olarak kabul edilmi test metotlarn bulabilirsiniz. Termoset reineli kompozitler iin tipik zellikler, yine Tablo 4.2de gsterilmitir. 4. Adm : Ayrntl Tasarm Bu noktada tasarm fikri seilmi, malzeme ve proses hakknda karar verilmitir.

67

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

Tasarm almasnn detayl son hali, bu admda balamtr. Mhendislik izimleri, tasarm ekibinin ortak kararlar, prototip ve kalp retimi zelliklerine bal olarak hazrlanr ve analiz edilir. CAD ve Bilgisayar Destekli retim (Computer Aided Manufacture-CAM) bu admlar tamamlayabilir ve tasarmn son aamasn, kalplama aamasna geirmek iin gerekli olan zaman byk lde azaltabilir. Tasarmn son halinin dikkatle yaplmas gereken yapsal analizleri, bu admda tamamlanacaktr. FEA teknikleri zellikle faydaldr. Bu teknikler, malzemenin hzl geliimini ya da rnn performansn arttrabilecek veya maliyetini drebilecek ekilsel deiikliklere olanak vermektedir. Detayl maliyet analizleri bu admda yaplr. Rekabet ortamndaki sabit fiyatlarn ya da retim maliyetinin belirlenmesi iin basklar sz konusu olabilir. Tasarmn son halinin izimleri, pazarlama birimi ile ya da tasarmn hedeflendii ekilde ilerlediini dorulayabilecek bir grupla allarak, tekrar gzden geirilir. boyutlu modeller, karmak ekilli paralarn alglanabilmesinde ve -dokun ve hisset- deerlendirmesinde faydal olur. 5. Adm : Prototip (lk rnek) ve Deerlendirme Prototipin amacna ve rnn kalplanmasnda ngrlen prosese bal olarak, bir ok farkl prototip retim yntemi mevcuttur. Parann dekoratif grnnn de yanstlmas isteniyorsa, prototipler kullanl ve uygun herhangi bir malzemeden yaplabilirler. Kil, al, karton, aa ve plastik levhalar boyutlu tasarm rnekleyen prototiplerin yapmnda kullanlmaktadr. Bu rnekler, parann retiminden aylarca nce rn tantmnda kullanlabilir. Otomotiv endstrisi bu teknii yaygn olarak kullanmaktadr. Yapsal kontrol amal kullanlan prototipler, retimi en kritik olanlardr. Bu modeller, ekil ve malzeme zellikleri asndan son rnle ayn olmaldr. deal olan, prototiplerin gerek retim hattnda yaplmasdr. Pres ve enjeksiyon kalplamada olduu gibi, yksek maliyetli retimlerde, uzun kontrol sreli kalp kullanlmas istenir ancak, bu pratik olmad gibi ekonomik de deildir ve alternatif tekniklerin kullanlmas gerekir. Kalplarn retimi iin alminyum dkm, al dkm, bronz dkm, metal pskrtme/epoksi kompozit kullanmn ieren bir ok

malzeme kullanlabilir. Bu malzemeler pahal olmasna ramen, retim kalplarnda tasarm deiikliklerinin finansal ykmll gz nnde bulundurularak, denenmi malzemelerdir. El yatrmas, spray up ve dier ak kalplama yntemleri ile retilen prototiplerde, tek aamada istenilen ekilde yzey elde etmek, dier yntemlere gre nispeten kolaydr. Al bir kalp, birden fazla prototipin retimi iin uygundur ve direkt bir modelden yararlanlarak yaplabilir. Bu teknikle istenen para kalnlnda ve retimde kullanlaca kesin olan malzemelerin uygulanld bir prototip elde etmek mmkndr. Kompozit son rn reticileri, prototip retiminde birok pf noktas gelitirmilerdir. Bunlarn tasarm aamasnda dikkate alnmasyla, rn tam istenildii ekilde temsil edebilen prototiplerin yaplabilmesi salanacaktr. Deerlendirme Bir prototipin yapsal olarak deerlendirilmesi, tasarm aamasnn kritik bir admdr ve hizmet koullarnn nceden bilinmesini, uygun bir ekilde prototip paraya uygulanm olmasn gerektirir. Son rnde kullanlacak malzeme yerine baka bir malzemenin kullanld durumlarda, gerek performans deerleri bilinemeyebilir. Bu durum, metal levha kullanlarak yaplan prototipler iin zellikle geerlidir. Bu tr tasarmlarda geleneksel tasarm kriterleri ve mevcut levha kalnlklar snrlayc bir etken oluturmaktadr. Byle bir durumda mevcut rnn test edilmesi gerekir. Performans deerleri, karlatrmal deerlendirmeler sonucunda bulunabilir. Bu testler gerilim lmlerini, defleksiyon lmlerini, gerilim yklemelerini, periyodik yk bindirilmesini ve hava koullar altnda brakma testlerini kapsayabilir. Sonularn anlaml ve kullanlabilir olmas iin deerlendirme yntemi, prototipin doru yaplm olmasna da bal olarak, tutarl olmaldr. Analiz sonularnda tm performans beklentileri karlanamadysa, para kalnl, malzeme modifikasyonu veya ekil verilerinde dzeltme yaplmas gerekmektedir. Kritik uygulamalarda analizlerin tekrar edilmesi gerekebilir. 6. Adm Ticariletirme Tasarm ve istenen deerlendirmeler baaryla tamamlandnda, ticari olan ksm balar. Bu admda, zamanlama kullanlacak retim yntemine baldr. Basnl kalplama ya da enjeksiyon kalplama yntemleri kullanldnda

68

www.camelyaf.com

en uzun sreyi, retim kalplarnn yapm almaktadr. rnn gelime srecini ksaltmak amac ile tasarm aamasnda ncl bir kalp yapm, sk bavurulan bir uygulamadr. Tasarm, kalp yapm, retim ve pazarlama fonksiyonlar arasnda sk bir koordinasyon sorunsuz bir balang yaplmasn salayacaktr. Pilot retim paralarnn, tm rn gereklerini karladndan emin olmak iin dikkatle kontrol yaplmaldr. Kalp imalatnn, son aamasnda herhangi bir deiiklik yaplm olmas veya prototip paralarda herhangi bir uyumsuzluk grlrse, retilen ilk rnlerin tekrar, tam olarak deerlendirilmesi gerekir. Tasarm ilemi rnn mteriye ulamas ve mteri tarafndan kabul grmesiyle sona erer. rn gelitirme, retim kapasitesinin ykseltilmesi ve bunlara bal olarak yaplan dier faaliyetler, pazar alann geniletecek ve rekabet ortamnda fayda salayacaktr. rnden beklenen zelliklerin tamamnn doru anlalabilmesi, rn gelitirme almalar srasnda ayrntlara dikkat edilmesi ve bir para ans rnn baarya ulamasn salayacaktr. KOMPOZT MALZEMELERN MALYET Kompozit malzemeler baarl bir ekilde uyguland takdirde, hem teknik hem de ticari adan kazan salamaktadr. Maalesef, baarl rn uygulamalar her zaman gereklemez. Amerikadaki Ulusal Bilim Vakf tarafndan yaplan istatistikler, 100 rn nerisinden sadece birinin gelitirilebildiini gstermektedir. Gelitirme aamasnda baarl olan rnler bile, sonraki aamada yetersiz kalabilmektedir. Be yeni rnden drd, pazarda baarsz olmaktadr. Tecrbeler, baarszla urayan rnlerin ounun, rn gelitirme srasnda belirlenen tm teknik ve retim hedeflerini karladn da gstermektedir. Bu rnler, mterilerin ihtiyalarna cevap vermemeleri, rn fiyatnn rekabet dzeyinde olmamas ya da bu iki sorunun birden yaanmas durumunda baarszla uramaktadrlar. Hayati bir hata ile karlamamak iin, gelitirme almalarnn uygulanmas srasnda tasarmn, mteri ihtiyalarnn ve fonksiyonel analizlerin dikkatle incelenmesinde yarar grlmektedir. Buna ramen gelitirme srecinin her aamasnda belirlenmesi gereken en nemli nokta, maliyet hesaplar ve rn performansdr.

KAME MALZEME OLARAK KOMPOZTLER Genellikle kompozit malzemeler, geleneksel malzemelerin yerini almaktadr. Kullanlan mevcut malzemeden memnun olunmad ve kompozitlerin bu malzemelerin yerine gelitirildii anlamna kesinlikle gelmez. Kompozit uygulamalar bir ok pazarda, zellikle havaclkta, malzeme biliminin ve rn performansnn snrlarn, bilinenin de tesinde zorlar. Ama bu tarz ilerlemeler, genelde yksek maliyet gerektiren uygulamalarda yaanr ve yksek maliyetli uygulamalar da, ticari kurallar asndan bir istisnadr. Kompozitlerin Baka Malzemeler Yerine Kullanm Kompozitler dier malzemelerin yerine geebilir. Uygulamada gereksinimleri tanmlayn. Tm fonksiyonlar ve maliyetleri karlatrn. ou kompozit uygulamasnn gelitirme almalarnda, rn performans standartlatrlm ekonomik deeri ve endstride kullanm ekilleri bilinen rakip bir malzeme ile karlatrlr. Kompozit uygulamalar, proseste ve maliyette yeni tanmlamalar yapmak amacyla rekabet ortamna katlmaldr. Kompozitlerin Mevcut Malzemelerin Yerine Kullanlmasnn Sebepleri Mevcut rndeki yetersizlikler. Para saysnn azaltlabilmesi. Tasarm esneklii. Hafiflik. retim hacmine gre yaplacak yatrm. Korozyon dayanm. Dk bakm giderleri. Dier geleneksel malzemelerin yerine, kompozit malzemelerin gelitirilmesiyle salanan bir ka zel (sadece kompozitlerin getirdii) avantaj vardr. ncelikle, maliyet giderleri ve rnn performans, kesin ve doru bir ekilde llebilir. Bu da balang noktasnn belirlenmesine yardmc olur. Bylece mevcut rnlerin avantaj ve dezavantajlar akca belirlenebilir. Rekabet edilen rn hakknda doru ve kesin bilgilerin elde edilmesiyle, seilebilecek kompozit malzeme ile prosesin geni bir aralkta olmas dolaysyla kompozit bir malzeme, geleneksel bir malzeme yerine rahatlkla kullanm ansna sahip olur. Oto-

69

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

du. Kompozit tanklarn gelitirilmesiyle, o tarihe kadar elie gre daha pratik olan alternatif bir malzeme ile tanmam olan reticilerin bu sayede, bata korozyon dayanm olmak zere birok konudaki kayglar giderilmitir. Cam elyaf takviyeli yeralt depolama tanklar, elik tanklarla karlatrldnda bir ok ynden avantaj salamaktadr. Kullanlan malzeme korozyona uramaz, szdrmazlk zellii vardr ve szma olmadndan yeralt sularn kirletmez. Cam elyaf takviyeli yeralt depolama tanklar, uygulamadan beklenen nitelikleri karlamas asndan ideal gzkmektedir. MALYET YENDEN TANIMLANIRSA
Radyatr Panelleri

motiv endstrisinde kullanlan niteler, geleneksel malzemeler yerine kompozit kullanmna mkemmel bir rnek oluturur. 10-15 yardmc bileen kullanlarak elde edilen rn yerine, kompozit malzeme kullanlarak tek paral rn elde edilmesi mmkndr. Endstride nc kiilerden biri olan Harold Boeschenstein, kompozit malzeme kullanmnn baarl olmasn salayan forml gelitirerek u ekilde zetlemitir. Kompozit malzemeler, kullanmda dier malzemelere gre daha yksek verim salamakta ya da ayn maliyetle elde edilmesi durumunda, rakip malzemelere gre mutlaka daha iyi performans gstermekte, dier malzemelerle salanamayacak ekilde reticiye stn rn zellikleri salayarak, kazan getirmektedir. Kompozit uygulamalarnn gelitirilmesi ve kompozit malzemelerin, geleneksel malzemelerin yerini almas ynndeki almalarn temel prensipleri, bundan 50 yl nce belirlenmeye balam ve dnce olarak kabul grmtr. BAZEN KURALLAR DEMELDR Baarl bir kompozit uygulama rnei olarak, CTP yeralt depolama tanklarnn gelitirilmesi gsterilebilir, 1960lara kadar depolama tanklar yalnzca bir tek malzemeden retilmekteydi: elik. elik tanklarn, ar olmalar, korozyon dayanm ve szdrmazlk zelliklerinin dk olmas, periyodik olarak bakm gerektirmesi ve belirli bir sre sonunda mrn doldurmas gibi dezavantajlar sz konusuy-

70

Kompozit tanklarn tadklar avantajlara ramen, elik pazarndan hzl bir ekilde pay alamamasnn nedeni, yaanan maliyet sorunlarna dayanmaktadr. Mterilerin bir son rn satn alrken dikkat ettikleri ilk unsur fiyattr. Baka alternatif malzemelerden yaplm rnlerin olmad dnemlerde, tketiciler rnde korozyon dayanm, kullanm mr, kullanm srasnda doabilecek sorunlar gibi gizli giderleri bilmedikleri iin dikkate almamlardr. Kompozit yeralt benzin tanklarnn satn alma maliyeti, bugn olduu gibi gemite de yksekti. Ancak petrol endstrisinde rnn kullanm mr asndan, yksek korozyon dayanm, szdrmazlk, bakm maliyetinin dk olmas gibi faktrler gz nne alndnda ilk anda kompozit rnn, ikame edilen rne gre pahal gzkmesine ramen olduka ekonomik olduu anlalmakta ve dnce olarak da bilinli son rn kullanclar tarafndan kabul grmektedir. Kullanm mr, satn alma, yenileme, szdrmazlk, i gc dahil olmak zere, rnle ilgili her eyin toplam, rnn gerek maliyeti olarak belirlenir. Ayrca, rnn kesin maliyetini tanmlamak iin zaman/para fonksiyonu da kullanlabilir. Bu ekilde hesaplama yapldnda, kompozit yeralt benzin tanklarnn maliyeti kesinlikle daha dk olmakta, elik malzemeye gre daha iyi bir yatrm gibi gzken kompozit tank kullanmna dnm yaygnlamaktadr. Ancak ilk zamanlarda kompozit endstrisi, rnlerin uzun sreli kullanm mrne sahip olduu konusunda etkin bir bak asn potansiyel mterilere kantlamak iin uzun bir zaman ve aba harcamtr.

www.camelyaf.com

MALYET TANIMLAMAK Kurslar, kitaplar ve seminerlerin tamam sayesinde, rn/uygulama ekonomisi ve eitli maliyet iyiletirme almalar arasndaki karmak ilikinin aklanmas salanabilir. Bu durumdan daha iyi bir evrensel maliyet kartma ilemi bulunmamaktadr. Her organizasyon, kendi maliyet yaklamn gelitirmeye almaktadr. Ancak rnn temel bileenlerinin maliyetleri karmak olmadndan, rnek bir yaklam faydal olabilir. Geleneksel malzemeler iin geerli olan ekonomik tanmlamalar ve bu tanmlamalar deerlendirecek ilemler, kompozit malzemeler iin de kullanlabilir. En byk fark, geen blmde aklanan fonksiyon/ ekil, malzeme ve proses gibi teknik faktrler arasndaki dinamik ilikilerin kaba rakamlarla da olsa, belirlenmesindedir. Uygulamaya teknik adan yaklaldnda gelitirme almas, genellikle bir tasarm bileenine veya bir anahtar zellie bal performans beklentilerine dayanmaktadr. Veri olmadan maliyet tahmini yapmak, gelitirme almasnn maliyetini de etkilemektedir. TANIMLAMA VE LM YOLLARI rn gelitirme ve retimin maliyetlerine ek olarak, rnn performansn da etkileyen retim organizasyonunun verimlilii, uygulamann alan ve yatrmclar iin ticari adan ekicilii gibi toplam maliyeti etkileyen en direkt maliyet parametreleri vardr. Maliyet kalemlerinin bazlarn ya da ounu ieren eitli harcama modelleri bulunmaktadr. Yaplan almalarda grdmz gibi, mevcut geleneksel harcama modelleri, rn tasarm, proses ve kompozit retimi iin kullanlan malzemelerin seimi gibi parametrelerin irdelenmesini gerektirir. Balangtaki maliyet faktr, ncelikli olarak rn performansna baldr. Balang aamasnda dikkatlice yaplan maliyet analizlerinde, en iyi tahminlerin yaplmas gerekir. Uygulamann geliimi, prototiplendirme ve pilot retime doru ilerledike, varsaym aamas balar. Miktarn belirlenmesiyle, kesin verilerin elde edilmesi ynnde devam eder. retim verimlilii belirlenir, malzeme miktar teyit edilir ve retim teknikleri gelitirilir. Fiziksel testler rn modifikasyonu iin alma alanlarn tanmlayabilir. Elde edilen son rnn montaj maliyetlerini ve birok paray

kapsayan geleneksel retim yntemlerinin aksine, kompozitler daha basit yntemlerle retilebilirler. VERTABANI GELM Bu kitapta, gelitirme uygulamas, pazar, makine, proses, kalp, malzemeler ve llebilen nitelikler gibi kavramlar asndan tanmlanmtr. Bu faktrlerden bir veya bir kanda oluacak deiiklikler, dierlerini de etkileyebilir. Herhangi bir gelitirme programnn banda, seimler baz snrlamalar iinde yaplr ki; en genel olan snrlamalar para ve zaman kstlamasdr. Seeneklerin says fazla deildir ve ilk seimler ou zaman gereksinim d yaplr. Bir ok uygulama geliimi bu noktadan teye gidemez. Buna ramen, balangta tercih edilen seimlerin ou sonradan deise de bu seimler ile aralarndaki ilikileri anlamak ve kabul etmek nemlidir. Gelitirme uygulamas prosesinde, srekli olarak en az iki nedenden dolay ilerleme salanmaldr; Her geen gn yeni malzemeler gelitirilmektedir. Srekli deiim yapmama ilkesini seseniz bile, nclk ettiiniz pazarda sizi takip eden irketlerle rekabet etmek durumundasnz. (Tahmin ettiinizden daha abuk gelien ve ou zaman kompozitlerle yer deitirdiiniz geleneksel bir malzemeden kaynaklanabilecek rekabet ortamna hazrlkl olmak gerekir.) BLGSAYARLI MODELLEME Maliyetlerin bilgisayar kullanarak modellenmesi, bir ok kiisel bilgisayarda bulunan programlarla yaplabilir. Spesifik yerekimi ve maliyet gibi hesaplamalar, ayn sayfa iinde yaplabilir. Maliyet ve pazarlama gibi dier nemli unsurlar tanmlanabilir, tahminlerde bulunulabilir ve sreklilii salanarak yksek kalitede veri bankas elde edilebilir. SONU Kompozit rn maliyetinin baarl bir ekilde ortaya koyulabilmesi iin, malzemenin temel bileenleri, iilik, ekipman maliyetleri ile genel giderler gibi parametrelerden daha fazlasnn belirlenmesi gerekir. Kompozitler, kendilerini oluturan bileenlerin tek bana verebilecei performanstan daha fazlasn vererek,

71

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

endirekt maliyetlerin salad avantajlar konusunda srekli inceleme ve irdeleme gerektirir. Kompozit rn gelitirme almalarna ekil veren de genellikle bu etkilerdir. TAKVYELER Cam elyaf, maliyet/performans zellikleri son rn uygulama ve proses tecrbesine bal olarak, yaygn ekilde kullanlan bir takviye trdr. Gelitirilen yeni elyaf takviye trleri ve takviye malzemelerinin geometrik yaps, yeni rn uygulamalarnn gelitirilmesinde kolaylk salar. Bir retici firma tarafndan pazara sunulan geni hacimli fitiller, Pultruzyon Prosesi ile retilen rnlerin kullanm performansn artrma ve maliyet drme konusunda umut verici sonular vermitir. Kendine zg geometrik biimi sayesinde bir ok pratik uygulamaya imkan veren, trilobal cam filament malzemenin gelitirilmeside, endstride rekabet ortam oluturmaktadr. Lifli yapda ilem grm cam elyaf rnleri, boyutlu rlm (3 boyutlu a yapsna sahip), dokunmu, dikilmi, inelenmi yapda rnler, kullanm performansn artrmak ve maliyeti drmek amacyla gelitirilmektedir. Metallere oranla, kullanm performansn arttrmak zere, daha yksek modll cam elyaf trleri gelitirilmektedir. Aramid ve yksek modll polietilen gibi organik lifler, yksek performans gerektiren birok yeni uygulamaya nclk etmektedir. Polimerlerin sv kristal eklinde olanlar ile dier kristal yapl polimerlerin kat halde lif haline getirilmi olanlar, mekanik ve fiziksel zellikleri gelitirilmi yeni elyaf trlerinin elde edilmesini salayacaktr. Matriks reineyle kuvvetli bir ba oluturmasn salamak, srtnme, yorulma, s ve kimyasal dayanm zelliklerinin gelitirilmesi, bu tip liflerin sahip olmas gereken zellikler olarak aratrma ve gelitirme safhasnda zerinde allmaktadr. Her biri nemli olan bu konularda yaplacak bulular, ok sayda gelitirme aamasnda yeni alma alanlar oluturacaktr.

Yksek modl ve dk younluk zellikleri, dk arlkta yksek mukavemete sahip malzeme seiminin nemli olduu havaclk ve uzay endstrisinde, karbon elyaf kullanmn cazip klmaktadr. Yeni gelimeler, karbon elyaf maliyetini drecek ve bu malzemelerin kullanm alann geniletecektir. Ucuz takviye malzemeleriyle biraraya getirilerek hibrid sistemi oluturan, yksek performans gsteren, farkl elyaf trleri artan bir kullanm alan kazanarak, kompozit rn zelliklerinin, beklenenden daha stn olaca rnler elde edilmesini salayacaktr. Ayn tr takviye malzemelerinin tek bana kullanld ve beklenen mukavemeti salayamad uygulamalarda, kompozit kullanm, hibrid takviye malzemeleri ile salanabilmektedir. Nitekim, kompozit otomobil aft, hibrid yapdaki cam ve karbon elyaf kullanlarak retilmektedir. Gnmzde, kuma kullanlan bir ok kompozit prosesi iin, spesifik yk koullarna dayanacak ekilde ynlendirilmi lif ile dokunmu takviye malzemeleri gelitirilmitir. Kompozit yaplarda geleneksel kumalarn yerine hibrid kumalarn kullanm giderek daha ok kabul grmektedir. Gnmzn yksek teknolojili kompozit malzemeleri, gelecein genel amal malzemeleri haline gelecektir. Karbon matriks - Karbon elyaf bileimindeki kompozitlerin, uzay mekikleri gibi, yksek alma scakl (1400C) gerektiren uygulamalarda kullanlmas, nmzdeki yllarda, yksek scaklktaki ortamlarda almas gereken kompozitlerin endstriyel ve ticari adan uygun olarak kullanmn salayacaktr POLMERLER Yksek dzeyde retim ve stn performans beklenen uygulamalar iin, deiik yeni tip polimerler gelitirilmekte ve bu sayede polimer kullanm artmaktadr. Bir kaynaa gre, her hafta piyasaya srlen alt yeni reine ile birlikte piyasada 60,000den fazla plastik reine rekabet halindedir. Hurda plastiklerin geri dnm salanarak,

72

www.camelyaf.com

tamamen yeni bir polimer kayna oluturulmas gndemdedir. Yurt apnda, kullanlm plastiklerin toplanp ayrtrlarak (eitlerine gre ayrlmas), yeniden prosese sokularak geri kazanlmas, polimerlerin yeni hammadde kullanlarak retilmesine gre daha ekonomik ve evre asndan da olumlu olmas nedeniyle ilgi ekmektedir. Ksaca, yeniden dnm ilemi sayesinde, plastikler, doada kendi kendine znmemekte bu sayede, kullanmda az tercih edilen bir malzeme olmaktan kmaktadr. Termoset polimer atklarnn, piroliz ve zel kl yakma teknikleri sonucu ilenebilmesi (en aza indirilebilmesi), termoset kompozitleri, evre dostu bir rn haline getirerek kullanmn arttrmaktadr. Kompozitlerde, termoset reineler yksek performans ve yksek scaklk dayanm zelliklerinin gelitirilmesiyle, 1990l yllardan beri yaygn olarak kullanlmaktadr. Yeni polyester ve epoksi sistemler, yksek dayanm, gelitirilmi yzey grnm, daha hzl retim ve uucu emisyonunun azaltlmas gibi zellikler salamaktadr. zellikle otomotivde Snf-A yzey salamak zere formle edilerek, RTM prosesi (Resin Transfer Molding- Reine Transfer Kalplama) ile kullanlan polyesterler, bu prosesin orta lekli kamyon ve elence aralar piyasasnda yaygn kullanmna imkan vermektedir. Termoset reinelerin yaplan ayarlamalar sonucunda, daha yksek oranda dolgu kabul eder hale gelmesi, daha yksek yzey sertlii salamas, daha iyi renklendirilebilme zellii kazanmas sayesinde termosetler, kompozit rn uygulamalarnn en nemli bileeni haline gelmitir. Alev dayanm, yanma srasnda zehirli gaz oluumu gibi sorunlar, yeni organik polimerlerin gelitirilmesinde, balca hedef ve frsatlar oluturmaktadr. Modifiye edilmi fenolik sistemler, daha dk maliyetle, daha yksek yanma performans ve kolay uygulanabilirlik olanan getirmektedir. Basnl Kalplama, Pultruzyon, Elyaf Sarma ve Reaksiyon Enjeksiyon Yntemi (Reaction Injection Molding - RIM) gibi retim yntemlerinde kullanlmak zere termoplastik polimerler de gelitirilmektedir. Termoplastiklerin geni bir aralkta sunduu hzl retim ve geri dntrlebilme gibi zellikleri, bu sektrn bymesi iin zorlayc bir etkendir. Is dayanm, boyutsal stabilite, su ve kimyasal maddelere dayanm, mukavemet gibi tm mekanik zelliklerdeki gelimeler termoplastikleri Otomotiv /

Tamaclk ve dier endstriyel uygulamalarda kullanmn arttrmaktadr. Polimer modifikasyonu, farkl polimerleri birlikte kullanma ve yeni polimer alam teknikleri sunarak, GMT bask ilemleri ya da basnl kalplamada kullanlabilecek levha haline getirilmi, elyaf takviyeli yeni polimer eitlerinin elde edilmesini salamtr. Sv kristal polimerler, takviyeli veya takviyesiz olarak pazarlanmaktadr. Polimer alam teknikleri ve hazr bileim retim teknolojileri gelitirildike, bu polimerlerin ticari kullanmnn ve dolaysyla pazarda rekabet dzeyinin artmas beklenmektedir. PROSES GELTRME 1990lardan bu yana, kompozit retimi genel alanda srekli geliim gstermitir. Bu alanlar; verimlilik, yeniden retilebilirlik ve spesifik rnlere ynelimdir. VERMLLK retimin verimlilii, malzeme ve ekipmanlardaki gelimelere baldr. Hzl sertleebilen polimerler, s kaynaklarnn verimli kullanlmas ve nceden takviye edilmi polimer sistemleri, termoset kompozitlerin retim srecini ksaltmaktadr. Termoplastik polimerler, Pultruzyon ve Elyaf sarma yntemlerine uyarlanmaktadr. Takviyeli termoplastik levhalar maliyet ve yzey zelliklerindeki gelimeler sayesinde, basnl kalplama ynteminde geni bir kullanm alan bulmutur. Mercedes-Benz C Class otomobillerin arka koltuk asesinde, termoplastik kompozit malzeme kullanlmaktadr. Bu da, daha nce ase yapmnda kullanlan elik malzemeye oranla, otomobil arlnda 4 kilogramlk bir hafifleme salamaktadr. Cam elyaf ve karbon elyaf ile takviye edilmi termoplastik levhalar bu tr rnlerin retiminde kolaylklar sunmaktadr. Bu malzemeleri hzl ve hassas bir ekilde kalp zerine yerletirebilen otomatik bant makineleri, geni yzeyli endstriyel paralarn retiminde kullanlan el iiliinin, yerini alacaktr. TEKRARLANABLRLK Daha ok yapsal kompozit para retme eilimi devam etmektedir. Bilgisayar destekli proses kontrolleri, otomatik malzeme yerletirme sistemleri ve hasarsz olarak hat ze-

73

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

rinde muayene tekniklerinin gelimesi sayesinde, rnn tekrarlanabilirlii konusunda da gelime kaydedilmitir. Reine/elyaf oranlarnn kontrol altnda tutulmas ve llebilir zelliklerin imalattan nce yaplabilmesi, prepreglerin performansn kritik olduu rnlerde daha yaygn olarak kullanlmasn salamtr. retimi, bir monitr zerinden srekli izleme olana salayan yeni kontrol teknikleri gelitirilmektedir. Scaklk ve basn sensrleri, di-elektrik sertleme gstergeleri ve optik tarama teknikleri, malzeme geliimini tamamlayc unsurlar oluturmaktadr. Ultrasonik ve akustik emisyon testi tekniklerinin her ikisi de kompozitlerin deerlendirilmesi konusunda, baarl bir ekilde kullanlmaktadr ve bu sayede yapsal zelliin kritik olduu rnlerde %100 hasarsz testler yaplabilmektedir. SPESFK RNLERE YNELM (UZMANLAMA) Kompozit retim teknikleri, dnden bugne ok farkl rnlerin retiminde esneklie sahip teknikler olarak gzkmektedir. Bir ok durumda, kompozit prosesi, verimlilik, ekipman maliyeti ve para kalitesi asndan belli tavizler verilerek de olsa, bir ok alanda ok deiik rnlerin retilmesi konusunda yeterli olmutur. Gelecekteki uygulamalarda ise, daha yksek performans ve daha ekonomik retim talepleri doacaktr. Bylece, zel talepleri karlamak iin proseste zel tekniklerin gelitirilmesi gerekecektir. Bu duruma rnek olarak VARTM yntemi verilebilir. Byk tekne ve demiryolu vagonlarnn retiminde kullanlan bu yntemle, kompozit laminat iinde oluan hava kabarc miktar, sfra yakn bir mertebeye drlmtr. KOMPOZT UYGULAMARININ GELTRLMES UYGULAMALARIN GELMESNE YENDEN BAKILIRSA Takviyeli kompozitler / Cam elyaf takviyeli plastikler endstrisindeki, bymenin gemii, byk lde malzeme ikamesinin geliimine baldr. Takviyeli kompozit/CTP uygulamalarnn dnemsel olarak farkl sektrlerde nem kazandn grmekteyiz. 1950lerde otomotiv ve denizcilik endstrisinin uygulamalar pazara hakim konumdayd. 1960l yl-

74

larda, korozyona dayanml rnler ve elektrikli ev aletleri pazarnda, geni bir kullanm potansiyeli yaanmtr. 1970lerde ise inaat sektrndeki uygulamalar deer kazanmtr.1980 lere gelindiinde endstrideki byme nedeniyle, takviyeli kompozit/CTP uygulamalarnn, geleneksel olarak ayrld sekiz son rn sektr arasnda, neredeyse eit olarak daldn grmekteyiz. 1990l yllara gelindiinde de, kompozit endstrisindeki son rn uygulamalarnn geliimi, rekabeti ve ibirliine dayanan yeni yaklamlarn oluumu ile hzlanmtr. Kompozit endstrisinde, bu yaklam ilk kez, 1990da kurulan zel bir gelitirme komitesinin almalarnda grlmtr. Komite, geni bir pazar payna sahip olan, inaat sektrndeki, kompozit son rn uygulamalarna odaklanmtr. Nihai kullanc ve kompozit son rn reticilerinin nerilerini dikkate alarak, inaat endstrisinde, uygun alanlarda kullanlmak zere, gelitirilmi malzeme teknolojilerinin son rn gereksinimlerini ne lde karladna ilikin, tanmlamalar yapmtr. Komite ve kompozit son rn reticileri arasnda, ibirlii iinde yrtlen bu almalar sonucunda, kompozit malzemelerin, geleneksel malzemelere oranla stn yanlar tespit edilmitir. Kompozit malzemeler; aa, elik, beton gibi geleneksel malzemelerle karlatrldnda, kalplanan rnn hafiflii ve karmak ekilli paralarda, istenilen ynde mukavemet salanabilmesi gibi ok nemli bir avantaja sahip olduu saptanmtr. Bu avantaj, inaat sektrndeki uygulamalarda kompozit malzemelerin daha yaygn olarak kullanlmas gereini ortaya koymutur. Kompozit malzemelerin deniz kenarnda, su ile etkileimin olduu korozyon dayanm amal uygulamalar iin, mkemmel frsatlar salad grlmtr. skele ya da marinalarda kullanlan istinat direkleri ve iskele korkuluklar gibi birka nemli ve yeni kompozit son rn uygulamas gelitirilmi, tantlm ve kompozit malzemelerin bu rnlerin retiminde kullanm onaylanmtr. Birincil ve ikincil yap profillerinin (kolonlar, kemerler, kmalar gibi) optimizasyonu, kompozit kprler ve kpr korkuluklar gibi yaplarn inaat ve onarmnda mukavemeti arttmak iin kullanlan kompozit sistemleri, beton otoyollarda onarm iin kullanlan kompozit iviler, sandvi konstrksiyon grnml, iine ilenmi aa gmlm, CTP kiriler kullanlarak, duvar yaplarn salamlatrmak,

www.camelyaf.com

son zamanlarda zerinde allan dier alanlarn balcalar olmutur. Ayn zamanda, bireysel reticiler ve malzeme tedarikileri, tasarm, retim teknolojilerinin geliimi ve yeni rn tantm konularnda aba harcamaya devam etmektedir. Elektrik nakil kuleleri ve telekomnikasyon sistemleri, bireysel organizasyon abalar sonucu gelitirilen yeni uygulamalara, rnek oluturmaktadr. Ancak, uygulamalarn gelitirilmesi inaat mhendislii ve inaat sektr ile snrl deildir. Otomotiv pazar, kompozit malzemelerin kullanmnda byk bir sektr olma yolundadr. byk Amerikan otomobil firmas, karlkl bilgi alveriini ve rekabet ortamlarnda aratrma konusu olan polimer bazl yap kompozitleri konusunda, teknik adan ibirliini amalayan Otomotiv Kompozitleri Konsorsiyumuna (Automobile Composites Consortium) katlmtr. Otomotiv endstrisine kompozit malzeme salayan firmalar, Kompozit Enstits (CI)nn denetimi ve liderliinde kurulan SMC Otomotiv Birlii (Automotive Alliance) ats altnda birlemitir. Bu grubun amac, otomobil endstrisinde basnl kalp yntemiyle retilen SMC kompozitlerin avantajlarn kullanarak, elde edilen baarlar ileriye gtrmektir. Birlik tarafndan SMC tasarm ile ilgili kullanm klavuzlar bastrlmtr. Grsel olarak, neredeyse tamam kompozit malzemeden yaplm olan Dodge Vipern da Corvettee katlmasyla, hem otomobillerin hem de kamyonlarn, grnen yapsal ksmlarnda kompozit kullanm art gstermitir. Kompozit malzemelerin, ayrca bu aralarn motor ksmnn ateleme hattnda da kullanlmas dnlmektedir. Takviyeli fenolik polimerler, kasnaklarda ve motor aznda bulunan dier paralarda metallerin yerini alacaktr. Bir adm sonras ise, gelecekte kompozit bir otomobil motoru yapm olacaktr. lk nesil motor prototipleri, motor bloklarnda kompozit kullanmnn mmkn olabileceini gstermi ve otomobil i ksmnda kullanlan ilk rn olmutur. Seramik ve kompozit teknolojisinin bir arada kullanmyla hafif, yksek verimli motor yapm uzak olmayan bir gelecekte karlaacamz bir retim gereidir. Termoset ve termoplastik kompozitlerin bir arada kullanmyla yksek scaklk uygulamalarna zemin hazrlanmaktadr. Kenworth T2000 kamyonlarnda 450 kg, Ford Aeromax kamyonlarnda ise 250 kg. SMC mal-

zeme kullanlmaktadr. GELECEE BAKI Geen son krk yllk dnemde, kompozit endstrisinin byme eilimine sanayiinin nc firmalar ile kompozitlerdeki potansiyeli fark eden devlet kurulular, bu malzemeler konusunda aratrma-gelitirme almalarnda bulunan kiiler, destek vermitir. 1980li yllarda, daha ok ekonomiye odaklanldndan, uzun dnemde aratrma - gelitirme almalarnda d grlmtr. Ancak Ar-Ge almalarnn ekonomik nedenlerden dolay yavalatlmasna kar, kompozit endstrisinin gsterdii tepki, olumlu ve verimli olmutur. Yapsal uygulamalarda kompozit malzeme kullanmna ynelik frsatlarn oluturulmas ve bunun yap sektrnde bir avantaj haline dntrlebilmesi iin yeni kalplama yntemleri, tasarm fikirleri gelitirilmi, sektre ynelik pazar aratrma almalarna arlk verilmitir. 1990larn banda gereklemesi bile dnlemeyen CTP kompozit yaplar, kompozit teknolojisindeki gelimelerin sonucunda pazardaki yerini almtr. rnek; Otoyol kprleri, beton yaplar iin katk maddeleri, (dbel, kiriler, onarm sistemleri). CTP kompozit rnleri sismik onarm ve otoyol kpr korkuluklarnn deitirilmesinde ve kolonlarn desteklenmesinde de kullanlmaktadr. Tasarmda ve mukavemette tasarmclarla mhendislerin arzuladklar sonulara ulamas, kompozit malzemelerin inaat sektrnde kullanmn arttrmtr. Tm bu gelitirme almalarn evresel ve dzenleyici faktrler desteklemektedir. Ynetmelikler, endstrinin daha dk maliyetle daha iyi performansa sahip rnler retmesini talep etmektedir. Otomobil endstrisi son rn pazarnda, kamyon st ofr yataklar gibi hafif yaplarn retilebilmesi iin, aratrma-gelitirme almalarna byk yatrmlar yapmaktadr. Bu malzemeler, rn arln drecek, enerji tasarrufu salayacak, emisyonu azaltacak ve otomobil reticilerinin yeni endstriyel artnamelerin getirdii kurallara

75

KOMPOZTLERN TASARIMI, MALYET VE GELECE

uyum salayabilmesine yardmc olacaktr. Ticari olarak kullanlabilecek elektrikli otomobil retimindeki yar, kompozit tasarm erevesini, yeni otomobil panelleri ve otomobil karkaslar iin yapsal paralarn retimi konusunda zorlamaktadr. naat endstrisinde, evre basklar sonucu, geleneksel malzemelerin kullanmnda kstlamaya gidilmesi, (kum pskrtme ile yzey temizleme, kurun bazl astar boyalar, solvent bazl boyalar, ahap koruyucular vb.) kompozitler iin yeni ve dnlemeyecek frsatlar yaratmaktadr. Son rn pazarnn dk maliyetli, dayankl ve yaratc malzeme retimi iin kompozit malzeme reticileri zerinde devam eden basks, yeni rn konseptlerinin gelitirilmesini zorunlu klmaktadr. Mterilerin ve son kullanclarn da alternatif malzemeleri gz nnde

bulundurmak yolunda istekli olduklarn gsteren belirtiler bulunmaktadr. Kompozit endstrisinde yer alan kurulularn, kompozit pazar bymesini etkileyecek sorunlara iaret eden forumlar dzenleyerek, kompozit malzemelerin gelitirilmesinde nemli roller stlenmeside beklenmektedir. Geen be yl boyunca, CTP / kompozit endstrisi, hazr, istekli ve nnde bulunan rekabeti karlayabilecek durumda olduunu kantlamtr. 1990larn sonlarnda, CTP/kompozitler iin yeni bir an balad ve yapsal uygulamalarda yeni bir jenerasyona gidildii grlmektedir. Bu yapsal uygulamalar, kompozit endstrisini 21. yzyla tayacak teknik stnle ve ticari uygulanabilirlie sahip yeni pazar alanlarnn yaratlmasnda olduu kadar, tm pazar alanlarnda da nemli ve yeni byme frsatlar yaratacaktr.

Dk alet/sermaye maliyeti

Temel zellikler

Dier Faydalar
Yksek dielektrik direnci Dk termal iletkenlik Korozyon dayanm

Geni Tekne Benzin Depolama Tank Helikopter Kanad Kanat Yakt Tank Otomobil Yaylar Oto Radyatr Paneli Havalandrma

Tablo 4.1: Kompozit rn yararllklar kontrol listesi

76

Yzey uygulamalar

Geni para hacmi

Boyutsal stabilite

Parann griftlii

Yapsal talepler

Bileim yzeyi

Uygulamalar

Hafiflik

www.camelyaf.com

Termoset Reinelerin genel zellikleri

Elyaf Eilme Eilme takviyesi dayanm modl % arl (103 psi) (106 psi) ekme dayanm (103 psi) Sktrma ekmede Spesifik dayanm uzama (%) Arlk (103 psi)

Proses

El yatrmas - Polyester Kee Dokunmu fitil Pskrtme - Polyester Dolgusuz Dolgulu Pres Polyester SMC-R Polyester BMC Dier Epoksi Elyaf sarma Polyester Pultruzyon Makina yn Yanal Yn Poliretan RRIM

25-35 30-60 25-35 18 15-65 20-25 50-80

23-32 35-55 23-32 17 16-45 12,5-12,8 100-270

0,7-1,2 1,5-2,4 0,7-1,2 1,2 1,4-2,0 1,4-1,6 5,0-7,0

10-16 25-50 10-16 8 5,3-23 4,8-6,0 80-250

1,3-1,4 1,5-1,7 1,3-1,4 1,7 1,75-2,0 1,8 1,7-2,2

22 27 22 29 23-24 20,0 30-70

1,3 1,6 1,3 1,2 1,4-1,7 1,5 1,6-2,8

40-60 40-60 13-23

30-45 10-13 ----

1,3-1,6 0,6-0,9 0,4-15

20-30 5-10 2,8-4,4

1,6-1,7 1,6-1,7 1,2-1,4

20-30 10-24 ----

------39-140

Tablo 4.2: Termoset Reinelerin genel zellikleri

Kompozitler iin uygun test yntemleri Mekanik/Fiziksel zellikler Eilme dayanm Eilme modl ekme dayanm ekme modl Sktrma dayanm ekmede kopma zod darbe testi Is iletkenlii Yanabilirlik Rockwell sertlii Dielektrik sabiti Dielektrik dayanm Spesifik arlk Younluk Is yaylma derecesi Is yaylma katsays Reine korozyon dayanm ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... .......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... ASTM 1 D7 90 D7 90 D 638/D3039 D 638/D3039 D695/D3410 D638/D3039 D256 C177 D785 D150 D149 D792 D792 D648 D696 C581
77

Tablo 4.3: Kompozitler iin uygun test yntemleri

ATLYE BLGLER

BLM 5

ATLYE BLGLER
Atlye Bilgileri: 1
CTP RETM TEKNNN ANLAILMASI
TEMEL POLYESTER RENE KMYASI Polyester kelimesi bileik bir kelime olup, ok anlamndaki POLY ve organik bir tuz ifade eden kimyasal bir terim olan ESTER den oluur. Polyester ifadesini OK SAYIDA ORGANK TUZ olarak da ifade edebiliriz. Ayrca, ester moleklleri zincirini POLMER olarak da tanmlayabiliriz. Kimyasal bir tuz, bir asit ve bir baz (alkali) n reaksiyonu ile oluturulur. Sofra tuzu yapma forml, Hidroklorik asit (HCI) ile sudkostik olarak da bilinen Sodyum hidroksit (NaCl) in reaksiyona sokulmasdr. Reaksiyon yle yrr.
Hidroklorik asit + Kostik soda: ......... Sofra tuzu + Su NCl + NaOH: ...................................... NaCl + H2O (Asit) + (Baz): .................................... (rn) + (Yan rn)

yester formlasyonlarnda kullanlan alkol tiplerinden biridir. Polyester reinelerinin temel yap malzemelerinin bazlar aadadr.
Organik Asitler Ftalik anhidrid Maleik anhidrid zoftalik asid Adipik asid Fmarik asid Kaynaklar Kmr/Benzen Naftalin/Btan Petrol Trevleri Glikoller / Organik Alkoller Propilen glikol Dietilen glikol Etilen glikol Dipropilen glikol Neopentil glikol Kaynaklar Doal gaz

Saf doymam polyester kullanm iin ok kalndr (yksek viskoziteli). Bu nedenle, bir monomer ile inceltilir. Bu inceltme, boyadaki zcnn kururken buharlamas gibi deildir ve reaksiyonun bir bileeni olarak polyester ile ebeke yaps oluturur. Doymam polyesterlerde kullanlan balca monomerler aadadr.
Monomerler Stiren Vinil Toluen Alfa Metil Stiren Metil Metakrilat Kaynaklar Benzen Doal gaz Kmr

78

Bu reaksiyonun sonucu sodyum klorr (sofra tuzu) ve sudur. Polyester kimyas da ok farkl deil, sadece daha karmaktr. Doymam polyester reine retiminin temelinde genel olarak iki tip organik asit kullanlr. Esnek reineler iin maleik anhidrid ve sert reineler iin ftalik anhidrid. Baz olarak veya alkol olarak deiik tip glikoller kullanlr. Daha ok antifriz olarak bilinen Etilen glikol, pol-

POLYESTER RENELER NASIL SERTLETRLR? Polyester reineler iki ana grupta toplanr. Birinci grup doymam polyesterler olarak adlandrlr. Bu malzemelerde reaksiyon doymu ve dengelidir. Dier bir deyile, moleklleri

www.camelyaf.com

baka molekllerle balanma eiliminde deildir. Doymu polyesterlere (PET) rnek olarak, polyester kumalar ve plastik merubat ieleri gsterilebilir. Doymam polyester reinelerde molekller, kimyasal dengesizlik nedeni ile tam doymamtr. Karbon moleklleri devaml olarak ba kurabilecei bir element aray iindedir. Bu tip reineler, kimyasal dengesizlii tamamlama eiliminde olduklar iin dengesiz veya reaktif reinelerdir. Bu molekllerin birbirine balanma reaksiyonuna POLMERZASYON ad verilir. Molekllerin CROSS LINK ad verilen ebeke yaps oluturmas sonucu, boyutlu bir matriks oluur ve reineyi sv halden kat hale dntrr. Polyester reinenin reaktrden kndan, kullanmna kadar geen srede polimerizasyon reaksiyonu kendi kendine devam eder ancak bu reaksiyon, katk maddeleri kullanlarak kontrol altna alnr. Bu reaksiyonun balatlmas iin iki sistem mevcuttur. a) Scak sertletirme Polyester reine + Sertletirici + 700Cnin stnde scaklk b) Souk Sertletirme Polyester Reine + Sertletirici + Hzlandrc + (belki promotr) + 300Cye kadar evre scakl Scak sertlemede jelleme ve sertleme sreleri u faktrlerden etkilenir; Reine cinsi, sertletirici cinsi ve miktar, alma scakl, ortama scakln iletili ekli, kalbn s iletkenlii. Jelleme sresi ayn zamanda reinenin ilenme sresidir. Yani en ge bu srenin sonunda polyester reine kalp zerinde alaca en son ekle getirilmi olmaldr. Kalptan karma sresi sertleen CTPnin kalptan zarar grmeden karlabilecei en erken sreye denir. Kalptan karma sresi daima DIN 16945 ile tanmlanan sertleme sresinden uzundur. Souk sertlemede jelleme sresi reinenin cinsine, hzlandrcnn cinsine ve miktarna, sertletiricinin cinsine ve miktarna, balang scaklna baldr. Sertleme sreside bu saylanlara bal olmakla beraber, bunlarn haricinde ayrca s iletme durumuna, laminatn kalnlna baldr. Souk sertlemede maksimum scakla ulaldnda sertleme bitmi deildir. Buradan itibaren balayan nihai sertleme oda scaklnda ok uzun srebilir ve hatta tamamlanmayabilir. Bu yzden, souk

sertlemesi yaplan CTP rnler yksek scaklklarda sertleme sonras ameliyesine tabi tutulurlar. Souk sertleme ile imal edilen cam takviyeli polyester rnlerde optimum (en iyi) zellikleri elde etmek iin 1000C scaklkta iki saat sre ile sertleme sonras ameliyesine tabi tutulmaldrlar. Polyester sertletirilirken imal edilen paralar kaln ise sertletirici miktar azaltlmal, ince tabakalarda ise sertletirici miktar oaltlmaldr. Polyester ilenirken katalist sistemleri yeterince tannrsa jelleme ve sertleme sreleri istenildii gibi ayarlanabilir. Bu bir bakma hem ekonomiklik ynnden hemde iin doru yaplmas ynnden gereklidir. CTP rnn kalitesi dier etkenlerin yannda kullanlan katalist sistemine de baldr. RENE KATKILARI nhibitrler: Bu gruptaki katklar, polyester reinelerin kullanmndan nce polimerize olmasn nlemek amac ile polyesterin reaktivitesini yavalatmak iin kullanlr. En ok kullanlan inhibitrler, hidrokinin ve tersiyer btil katekol (TBC) dr. nhibitr, genellikle reineye oranla milyonda bir mertebesinde kullanlr ve reinenin sertlemesini tamamen engellememesi iin ok dikkatli bir ekilde dengelenmelidir. Genellikle reine reticisinin gr alnmadan, ilave inhibitr kullanlmamaldr. Promotrler (Hzlandrclar): Bu katk maddeleri katalizr ile reaksiyona girerek, polimerizasyon reaksiyonunu hzlandrrlar. nhibitrler reineye belirli bir raf mr kazandrrken, promoterler (hzlandrclar), katalizrn ilave edilmesinden itibaren sertlemeyi abuklatrr. Promoter (hzlandrc) ve inhibitr arasndaki denge ok hassastr ve herhangi bir katknn fazla konmas dengeyi altst edebilir. Balca promoterler (hzlandrclar), kobalt naftanat, kobalt oktoat, dimetil anilin (DMA) ve dietil anilin (DEA) dir. Katalizrler: Katalizr (daha doru deyile balatc), kimyasal reaksiyonun bir paras olmamakla beraber prosesin balamas iin gerekli enerjiyi salar. Katalizrn ilave edilmesi ile promoter ve inhibitr arasndaki denge bozulur ve reaksiyon mertebesinin kontrol katalizre geer. Katalizr oksijeni serbest brakr (veya serbest radikalli molekller oluturur) ve polimerizas-

79

ATLYE BLGLER

yon prosesi iin yakt gibi grlebilir. Katalizr ilavesi ile balatlan reaksiyon EGZOTERMKtir, yani ebeke yaps oluturulurken s aa kar. CAM ELYAFI TAKVYELER Cam retim prosesi, zel bir formlasyona sahip erimi cam ile balar. Erimi cam, kk kalibre edilmi platin alaml kovanlardan (Bushing) aa akar. abucak souyan cam lif eklini alr ve silindir eklinde sarlr. Sarma hz, scaklk ve kovan boyutu, elyaf apn belirler. zel amalara uygun olmak zere E ve S cam elyafnn yan sra, bir ok cam elyaf formlasyonu mevcuttur.
Cam tipi A-cam C-cam E- cam L-cam M- cam S-2 cam W-2 cam AR-cam R-cam zellikleri Yksek alkali oran-dk maliyet Kimyasal dayanm (Yzey tlleri) Elektriksel zellikler Radyasyona kar kurun ierir Yksek elastik modl Yksek ekme dayanm Paneller iin yar effaf Alkali dayanm Yksek ekme dayanm

Cam elyaf reticilerinin ounluu E-camn kullanrlar. Bunun nedeni, E cam elyafnn polyester ve epoksi reinelerle birlikte iyi mekanik dayanm deerleri salamasdr. Tipik bir E cam formlasyonu yledir: Silika kumu %54, Alminyum oksit %15, Kalsiyum oksit %17, Baryum oksit %8 ve Sodyum oksit %6 Tipik bir A cam formlasyonunda daha yksek sodyum bulunurken, S2 cam formlasyonunda, E-camna oranla daha saf malzeme kullanlr. BALAYICI (SIZING) Cam elyafn ileyebilmek, reineyi, cam elyafyla ve kimyasal bala balayabilmek iin, ham cam elyaf zerine bir balayc kaplanr. Bu balaycnn ierii; bir kaydrc (Lubricant), bir balayc (Coupling agent), bir film oluturucu ve sudan oluur. Bu bileenlerden her birinin ayr ilevi vardr. Kaydrc, cam elyafnn pamuklanmasn, liflerin krlmasn azaltmak ve liflerin anma dayanmn arttrmak amac ile kullanlr. Balayc (Coupling agent), cam elyafnn reine ile balanmasn salar. Polyester reine ile kullanlan cam elyafnda tipik uygulama krom veya silan balayc kullanmdr. Film olutu-

rucu, ileme ve dokuma srasnda demet btnln korumak iin kullanlan bir reine trdr. Cam takviye malzemelerinde her ne kadar genellikle silan esasl balayclar kullanlyorsa da, bazen krom esasl balayclar da kullanlmaktadr. Balca silan balayc trleri yle sralanabilir: Vinil trietoksi silan Metil trietoksi silan Metil trimetoksi silan Vinil tris (2-metoksi etoksi) silan Metakrilaksi propil trimetoksi silan Amino propil trietoksi silan Bu silan balayc trleri dnda da birok silan esasl balayc mevcuttur. Dolgu maddesinin yapmasn arttrmak amac ile reine matriksine ilave edilebilen uygun dier balayc trleri de organo-titanyum bileikleridir. Bunlar dolgu oranna gre %0,5-1 orannda kullanlrlar ve dolgu maddesinin daha fazla ilave edilebilmesini salarlar. zellikle kil dolgu maddeleriyle daha etkili sonu verirlerse de, inorganik dolgu maddeleriyle de benzer sonu verebilirler. Polyester reineler iin bu amala kullanlan organo titanyum bileiklerinin en nemlisi, izopropil tridodesil benzen slfanil titanatdr. CTP KALIPLAMA GENEL TEKN Kalplanm bir parann btnl, laminat kalitesine baldr. yi uygulanm bir kalplama (yatrma) metodu, bu kalitenin temelidir. Ayrca, yapsal btnln salanmas ve d grnmn daha iyi olmas iin gerekli olan kaliteli kalplama ayn zamanda pahal tamir ilemlerini de en aza indirir. KALIPLAMA EL ALETLER* 1) CTP rulosu: 6 ila 25 mm. arasndaki aplarda genel rulolama ilemi iin kullanlr. 2) Fra rulo: Yalnzca elyaf pskrtme metodu uygulandnda, zellikle i cidar katlarnda kullanlr. 3) Boya fras: Genellikle tm kalplama (yatrma) ilemlerinde kullanlr. Fazla reineyi alr ve hava kn salar. FIRA RULOYU VEYA CTP RULOSUNU FIRASIZ KULLANMAYIN. 4) Syrc: Dokuma ve inelenmi dokuma iin kullanlr. * Kalplama El Aletleri, Atlye Bilgileri:7 ksmnda
daha ayrntl olarak deerlendirilmitir.

80

www.camelyaf.com

RENE/CAM ORANI Uygun olmayan reine/cam oran, bir ok sorunun kaynadr. rnein: Reine zenginlii (ok fazla reine): Cam zerinde parlak bir reine yzeyi eklinde kendini gsterir. Reine zenginliinin etkileri: Zayf paralar atlama Is ile bozulma z brakma Sertlemeden kalptan ayrlma Ar reine tketimi Ar paralar Havaya daha ok stiren yaylmas tinasz iilik grnm Reine azl (Yetersiz reine): Kuru laminat; hava boluklar, katlar aras balanmann zayfl eklinde kendini gsterir. Reine azlnn etkileri: Zayf paralar Eksik sertleme Parann atlamas Katlara ayrlma (delaminasyon) Yapsal zayflk Fazladan yama iilii tinasz iilik grnm Krplm cam elyafndan keelerde tipik reine/cam oran, arlka %25-35 arasnda olmaldr. Dokuma ve inelenmi dokuma kullanlarak yaplan kalplamalarda cam oran arlka %40-50 mertebesindedir. Belli bir arlktaki bir kalplamada ne kadar ok cam elyaf takviyesi kullanlrsa, laminat o kadar salam (mukavim) olur. Laminata reine ilavesi belli arlktaki rnn mukavemetini drr. KALIPLAMA (YATIRMA) PRENSPLER Pskrtme; 1. Elyaf pskrtmeden nce, kalp yzeyini daima polyester ile slatn. 2. Pskrtme srasnda, ikinci eridi, birinci eridin yarsn kaplayacak ekilde pskrtn. 3. Birbirine dik al en az iki erit pskrtn. 4. Son katn rulolanmasnda mutlaka fra rulo kullann. 5. Dzenli olarak kalnlk kontrol yapn. 6. Krplm elyaf arasnda hava kalmamas

iin, henz yaken kontrol edin. 7. Reine fazlasn almak iin fra veya boya rulosu kullann. 8. Reine jellemeden nce btn hatalar dzeltin. El yatrmas - Krplm cam elyafndan kee ile; 1. 600 gr./m2lik kee kullanyorsanz, nce kalp yzeyini polyester ile slatn. 2. Cam elyafn polyester ile slatn. nce az polyester ile keeyi slatn sonra, kk miktarlarda polyesteri gerektike ilave edin. 3. Tm hava kabarcklarn giderene kadar rulolayn. 4. Reine fazlasn bir fra ile veya boya rulosu ile giderin. El yatrmas - Kee - Dokuma kombinasyonu, Fitil dokuma, nelenmi Takviye Malzemesi vb ile; 1. Kalp yzeyini veya takviye malzemesinin arka yzeyini reine ile slatn. 2. Cam elyaf takviyesini kalba, kalp eklini alacak biimde yatrn. 3. Gerekli miktarda reineyi stten ilave edin. Takviye malzemesi slandnda, bir sre reinenin emilmesini bekleyin, gerektike reine ilave edin. 4. Cam elyaf takviyesini bastrmak, reine /katalizr karmn salamak ve reineyi yzeye datmak amac ile boya rulosu ile rulolayn. 5. CTP rulosu ile rulolayn. 6. Reine fazlasn syrc ile syrn, ancak laminat arasna hava szmasn engelleyin. 7. Yzeyi boya rulosu ile dzeltin. 8. Grnn nemli olduu alanlarda, en st kat, krplm cam elyafndan kee ile ileyin. Bindirmeler 1. Yapsal paralarda, tm bindirmelerde en az 5-10 cm.lik bindirme pay verin. 2. Bindirmelerde ar kalnlk ve ar s kn engellemek iin, bindirme yerlerini artmal olarak yapn. KALTE KONTROLU Doru kalite kontrol, proses srasnda yaplan bir gzlem metodudur. Bu metodla, henz dzeltme olana varken, retim srasnda oluan problemler belirlenir. Genel olarak, kalite kontrol, retim sonrasnda yaplan bir muayenedir. Ancak, bu noktada kalite zerinde, bir kontrolden ziyade, sorunlarn dzeltilmesi ilemi anlalmaktadr.

81

ATLYE BLGLER

CTP prosesinin ve CTP atlye iletmesinin yaps gerei ilk kademe yneticilerin kalite kontrol muayenelerinden sorumlu olmalar gerekir. Bu muayeneler, gnlk retim faaliyetleri srasnda yaplmaldr. Deer yargs kabul edilebilir hata olarak saptanmaldr. Bu konuda st yneticilerden, hat operatrlerine kadar bilinen birok genel endstri standartlar bulunmaktadr.

UYGULAMA SIRASINDA YAMA/TAMR KALTE KONTROLU Aadaki kontrollar yapn; 1. Hatann doru tespit edilmi olmas, 2. Malzemenin doru uygulanm olmas, 3. Doru katalizr oran kullanlm olmas, 4. Zmparalama ve malzeme hazrlamann doru yaplmas, 5. Grnm kalitesi.

lk kademe yneticisinin en nemli fonksiyonu kalite kontroldr. alan bir ustaba, atlyede alt srenin ounu, gzlem yapmak, hatalar dzeltmek ve retmekle geirmelidir. Atlye ii ynetim grevleri, delege edilmelidir.

Atlye Bilgileri: 2
KALIPLAR
GR Hangi retim yntemi kullanlrsa kullanlsn, mutlak surette uygun bir kalp kullanlmas gerekir. rnn kalitesini ve retim kolayln kalbn cinsi ve nitelii etkiler. Kalp malzemesi olarak kullanlabilecek malzeme says oktur. Balcalar al, beton, epoksi veya polyester reine, demir d metaller, elik veya bunlarn bileimleridir. En ok kullanlan kalp malzemesi cam takviyeli plastiktir. Kalp malzemesinin seiminde en nemli etken, kalp boyutlar, kalplama says, rn yzey dzgnl konulardr. ok uzun sre ile kullanlmas istenen kalplarn kapal metal kalp olmas gerekirken, ok az sayda yaplacak rnler iin al veya ahap kalp yeterlidir. ALI KALIP CTP kalplamasnda kullanlacak al kalplar boyutlarna gre deiik yntemlerle hazrlanr. Kk kalplar iin masif blok dklebilir. Ancak, byk boyutlu kalplar iin tahtadan bir karkas sistemi hazrlamak gereklidir. Bu karkas zerine rabitz teli yerletirilir. Bu tel zerine al emdirilmi uval gerilir. stenilen kalnlk kabaca elde edilinceye kadar al geliigzel dklr. En son kat al, tahta karkas tamamen kapanncaya kadar dikkatlice dklr ve kalp ekline gre perdahlanr. Kalp yzeyinin mmkn olan en dzgn hale getirilmesi gereklidir. Kalbn tamamlanmasndan sonra, 24 saat boyunca beklenir ve kalp 60-80C scaklkta bir frna konur. Bu s-

KALTE KONTROL PROSES N VARSAYIMLAR 1. Spesifikasyona uygunluu dorulanm hammadde kullanld; 2. Btn ara gerecin dzgn alt; 3. Kalplarn iyi durumda olduu varsaylmaktadr. UYGULAMA SIRASINDA JELKOT KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Film kalnlnn uygunluu, 2. Akma veya sarkma olmad, 3. Sertleme sresinin uygunluu, 4. Sertleme mekanizmasnn sabitlii, 5. Buruma olup olmad, 6. Kalptan ayrma olup olmad, 7. Gzeneklilik, kk delikler ve balk gz hatalarnn olup olmad. UYGULAMA SIRASINDA LAMNAT KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Hava boluklar, 2. Burumalar, 3. Uygun cidar kalnl, 4. Reine zenginlii, 5. Reine eksiklii, 6. Laminat iinde kir veya artk bulunmamas, 7. Reine akmas, reine birikmesi, 8. Bindirme ve ek yerlerinin uygunluu.

82

www.camelyaf.com

caklkta iki saat beklendikten sonra kalp boyutlar yeniden kontrol edilir. Herhangi bir fazlalk olmas halinde, hafife talanarak fazlalklar giderilir. Al kalp yzeyi vakslanp parlatlmadan nce ellak, selloz asetat, nitroselloz veya polivinil alkol zeltisi ile gzeneklerinin kapatlmas amac ile kaplanmaldr. Yzeyin gzeneklilik durumuna gre kalp ayrc birka kat olarak uygulanr. Bylece kalp CTP rn almaya elverili hale getirilmi olur.
Ana Putrel Yan Takviyeler

reinenin ekme zelliklerine gre model hazrlanmal ve CTP kalp alnmaya balanmadan nce modele en az be alt kez silikonsuz vaks uygulanmal ve parlatldktan sonra polivinil alkol zeltisi srlmelidir. Kalp kenarlar zel olarak takviye edilirse, ya kesim yaplmas halinde kalbn hasar grmesi nlenebilir. Tek Paral Kalp Tek Paral CTP kalplarda, model zerine kalp ayrc uygulandktan sonra, yaklak 0.6 mm. kalnlnda jelkot uygulamas ve bu kalnln ayr renkli tabakalar halinde kullanlmas tavsiye edilir. Kalp rengi olarak rnde kullanlacak rengin kontrast olacak bir renk seilmelidir. Jelkotun hafif yapkan hale gelinceye kadar sertlemesinden sonra nce yzey tl, arkasndan 300 gr./m2lik kee ve dier takviye katlar iyice rulolanarak, hava kabarc vb. kalmayacak ekilde uygulanmaldr. Uygulanan her cam elyaf tabakasndan sonra, reinenin jellemesini beklemek, egzotermik reaksiyonla oluan snn kalb deforme etmemesi asndan gereklidir. Kalp et kalnl genellikle yaplacak rnn et kalnlnn iki kat olarak yaplmaldr. Kalp mrn uzatmak amac ile sya dayankl reine kullanlmas yararldr. Tm kalp retimi bittikten sonra, model zerinde kalbn en aa iki hafta sre ile sertlemeye braklmas gereklidir. Ayrca 65-70Cde birka saat post cure ilemine tabi tutulmaldr. Byk boyutlu kalplarda mutlaka takviye elemanlar kullanlmaldr. Takviye eleman olarak plastik, kpk, metal veya ahap malzeme kullanlabilir. Takviyelerin, btn kalp kalnl elde edildikten sonra yerletirilmesi, kalp yzeyinde deformasyon olmamas iin gereklidir. Ayrca ahabn CTP bnyesi iersinde almas da baz daformasyonlara neden olabilir. Ayrca takviye edilmi kalbn bir karkas ierisinde sabitlenmesi, kalp ileme srasnda kolaylk salamas nedeniyle tavsiye edilir. Paral Kalplar Tek paral kalptan karlamayacak ekiller retmek istenir ise, kalbn paral olarak retilmesi gerekir. Paral kalp retiminde

Bitmi Model Yzeyi Yan Tutucular Karkas ekil 5.1: Al kalp yapm Kaba Al Al ve uval Rabitz Teli

AHAP KALIP CTP kalplamasnda kullanlacak kalplar ahaptan da yaplabilir. Ahap kalplar masif olabilecei gibi, sktrlm levhalar kullanlarak da yaplabilir. Masif uygulamalar iin en ideal aa cinsi hlamurdur. Ahap model veya kalplarda yzey ok dzgn hale getirilinceye kadar zmparalanmaldr. Bu yzey zerine ellak, selloz asetat, polyester veya epoksi reine srlmeli ve kurumas beklenmelidir. Bunun zerine silikonsuz vaks birka kat uygulanmal ve son kat iyice parlatlmaldr. CTP KALIP CTP kalplamasnda el yatrmas yntemi veya pskrtme yntemi ile yaplm CTP kalp kullanm en yaygn olandr. zellikle CTP reticisi, elinde bulunan malzeme ile kendi kalbn retme olanana sahip olmaktadr. CTP kalbn hazrlanmas srasnda dikkat edilmesi gereken konulardan biri de sertleme srasnda CTPde grnen ekmedir. Polyester

83

ATLYE BLGLER

Geici Bariyer Laminat Jelkot

Laminat Fitil Jelkot Model Model Laminat Kalp Boluu Laminat Dolgu Talar Beton veya Reine elik Flan Pres st Pleyti

Kademe 1

Kademe 2
Metal Pul

Fitil

Laminat Jelkot

Model

Kademe 3
ekil 5.2: Paral kalp retim yntemi

Pres Alt Pleyti

ekil 5.3: Souk pres iin kalp kenar detay

dikkat edilmesi gereken konular yle sralanabilir. Model zerinde geici bir set oluturulur ve kalbn bir parasnn flanl olarak elde edilmesi salanr. Bu parann sertlemesinden sonra set kaldrlr ve ikinci para elde edilir. Her iki parann bitiminden sonra 150 mm. ara ile delik alr ve somun civata ile kalp paralar birletirilir. Flan kalnlklarnn kalp kalnlnn 1,5 kat olmas - kalp dayankll asndan gerekli grlmektedir. Kalp yzeyindeki dzgn olmayan ksmlarn dzeltilmesi iin ok ince su zmparas kullanlr ve zmparadan sonra pasta cila ile parlatlr. Kullanmdan nce ayrca silikonsuz kalp ayrc vaks kullanlmal ve iyice parlatlmaldr. ift Kalp Reine enjeksiyonu ve souk pres yntemleri kullanld zaman ift kalp kullanlmas gereklidir. Byle bir kalp sistemi iin kalbn her iki parasnn birbirine tam uyumas gereklidir. Ayrca, enjeksiyon delii ve hava k deliklerinin kalp bnyesine alnmas gereklidir. Byle bir kalbn CTPden yaplmas mmkndr. Kalbn formu paral kalpta olduu gibi elde edilir ve bo kalan ksm, beton ile veya

dolgulu reine ile doldurulur. ift kalp iin uygun ller ekil 5.3de grlmektedir. Kalp Bakm CTP Kalp yzeylerindeki hatalar 600lk zmpara ile dzeltildikten sonra, pasta cila ile cilalanarak parlatlr. Kullanlmad srece kalbn toz ve nemden uzak bir ortamda tutulmas gereklidir. Ayrca keskin aletler kalp yzeyine dedirilmemelidir. Herhangi bir ekilde hasar gren kalp yzeyi, elik macun ile tamir edildikten sonra yzey dzeltme ve parlatma ilemleri tekrarlanmaldr. Kalp bakm ne kadar zenle yaplrsa, kalbn kullanm mrnn o kadar uzun olaca unutulmamaldr. DER KALIPLAR Al, ahap ve CTP kalp dnda epoksi reine ile, alminyum ile kalp yapmak mmkndr. Baz hallerde iebilen plastik kalplar da kullanlmaktadr. Kalp malzemesi ve ekli tamamen retim yntemine ve rn niteliine baldr.

84

www.camelyaf.com

Atlye Bilgileri: 3
PSKRTME METODU LE JELKOT UYGULAMA TEKN
GR Jelkot, kalplanm parann dzgn d yzeyini oluturur ve parann grnmn ve uzun dnem kalitesini belirler. Kaliteli bir yzey salamak ve gnden gne deimeleri nlemek amac ile jelkot uygulama teknii ok iyi kontrol edilmelidir. Uygun olmayan tekniklerin ve zararsz gibi grnen kestirme ilerin yaplmasn nlemek amac ile periyodik olarak dzenlenmi taze bilgilerle, iilerin eitilmesi gereklidir. JELKOT UYGULAMADAN NCE YAPILMASI GEREKENLERN LSTES rnn retim kod ve tarihini kontrol edin. Malzeme spesifikasyonunu kontrol edin. Jelkotun, katalizrn ve kalbn oda scaklna getirildiini kontrol edin. Jelkotun 24 saat iinde mkemmel bir ekilde kartrlm olduunu kontrol edin. 1. Dk devirli, kanatl bir varil kartrcs ile 20-30 dakika sre ile kartrlmal, 2. Kartrma ileminden sonra, jelkotu pskrt meden nce 30 dakika kadar dinlendirmeli. NOT: Kartrma amac ile jelkot iine hava pskrtmeyin. Hava hattndaki su kapanlarnda biriken suyu boaltn. Basn kabn ve sevk hortumunu kontrol edin ve temizleyin. Basn kabn, pompay, hortumlar ve tabancay kontrol edin, tm balantlarn yapldndan ve szdrma olmadndan emin olun. Nozul boyutunun spesifikasyona uygunluunu kontrol edin. Pskrtme makinesini ykleyin, basn ayarlarn kontrol edin. Test pskrtmesi yaparak pskrme huzmesini ve akkanl kontrol edin.

NOT: zellikle katalizrn pskrmesine dikkat edin, pskrme dzgn deilse pskrtme memesini deitirin veya makinenin baka bir yerinde herhangi bir problem olup olmadn kontrol edin. Pskrme huzmesi dzgn olmal ve huzmede herhangi bir ayrma olmamaldr. Dzgn dalml huzme, oval grnmde olmaldr. Ak eklini kontrol edin, spesifikasyonla karlatrn. Jelleme sresini kontrol edin; 100 gram numune tartn ve spesifikasyona uygunluunu test edin. Mmkn olan en dzgn ekilde kalp yzeyine pskrtn. Daima filtreli hava hatt kullanarak su ve ya kaaklarnn kalp yzeyine gelmesini engelleyin. JELKOT UYGULAMA GENEL PRENSPLER 1. Katalizr oran, ortalama %1.5 olmak zere %1.2 ile %3 arasnda olmaldr. 2. Pskrtme huzmesinin hz, dzgn ak salamakla birlikte mmkn olduunca dk olmaldr. 3. Pskrtme ilemine, kalbn size en yakn olan tarafndan merkeze doru balayn. Bylece, herhangi bir katalizr fazlasnn, ak kalp yzeyine damlamasn, engellemi olursunuz. 4. Pskrtme huzmesinin kalp yzeyine mmkn olduu kadar dik ayla gelmesine dikkat edin. 5. Pskrtme srasnda her biri 0.15-0.18 mm. kalnlk oluturacak ekilde, geite toplam 0.45-0.5 mm. kalnlk elde edecek ekilde pskrtn. 6. Sk sk kalnlk lm yapn. Doru kalnl tecrbeye dayanarak hissederek, elde edebileceinizi ASLA DNMEYN. Film kalnln etkileyen ve gz veya his ile saptanamayacak bir ok etken bulunmaktadr. 7. Dzgn kaplamay salamak iin, kalbn zor blmlerinde, spot pskrtme yntemini kullann. 8. Dzgn kaplamay salamak iin, kalbn ok zor blmlerinde fra kullann. PSKRTME GENEL TEKN Pskrtme teknii, her kalp iin, boyutuna, ekline ve dnlerine gre deiir. Bu ne-

85

ATLYE BLGLER

denle, devamll salamak amac ile her kalp iin pskrtme huzmesi ekli saptanmal ve korunmaldr. Deiik alan ve ekiller iin genel pskrtme metodlar aada verilmitir. 1. Dz alanlar: Size en yakn olan kenardan balayarak, kalp merkezine doru, birbiri zerine gelecek paralel eritler halinde pskrtn. Dzgn kaplama salamak amac ile dier geilerde bir ncekine dik ada veya diyagonal olarak pskrtn. 2. Keler: Kenin her iki tarafna birer kez jelkot pskrtn, daha sonra yaklak 30ar cm.lik blgelere spot pskrtme yapn. Kenin tam ortasna pskrtmekten ve kenarlara ar jelkot biriktirmekten kann. 3. Eriler veya geni radyuslar: Tabancay kalp yzeyine dik olarak tutun ve pskrtme huzmesinin yay oluturmasna dikkat edin. Al pskrtmekten kann. 4. Kanallar veya oluklar: Jelkotu nce kanal veya oluk kenarlarna pskrtn ve pskrtme fazlasnn kanal diplerine akmasn engellemeyin. Gerekli ise, zor blgelerde fra kullann. 5. Derin ve dar kanallar: Pskrtme ilemini uzaktan, elinizi kanal boyunca hareket ettirerek hzl ve ksa spotlar halinde yapn. nce kanal kenarndaki, dz blgelere pskrtn ve pskrtme fazlasnn, kanal diplerini kaplamasn salayn. Pskrme huzmesini kanal boyunca kanala paralel olarak yneltmekten kann, nk kanal kenarlarnda fazla jelkot birikmesine neden olur. Gerekli ise, zor blgelerde fra kullann. 6. Kk paralar: Pskrtmeyi uzak mesafeden, ksa ve abuk spotlar halinde yapn. Tek defada ok jelkot pskrtmeyin, azar azar birka gei ile gerekli kalnl elde edin. KALTE KONTROLU Doru kalite kontrol, proses srasnda yaplan bir gzlem metodudur. Bu metodla, henz dzeltme olana varken, retim srasnda oluan problemler belirlenir. Ara gerecin dzgn alt varsaylarak uygulama srasnda jelkotun kalite kontrolu iin aadaki kontrollar yapn; 1. Film kalnlnn uygunluu, 2 Akma veya sarkma olmad, 3. Sertleme sresinin uygunluu, 4. Sertleme mekanizmasnn sabitlii, 5. Buruma olup olmad,

6. Kalptan ayrma olup olmad, 7. Gzeneklilik, kk delikler ve balk gz hatalarnn olup olmad.

Atlye Bilgileri: 4
PSKRTME (SPRAY-UP) LE CTP KALIPLAMA TEKN
GR Pskrtme metodunda karlalan sorunlarn ou, kullanlan ara gerelerle balantldr. Sabit kaliteli retim iin, makinenin doru ayarlanm olmas ve bakml olmas esastr. Ancak, kaliteli bir pskrtme uygulamasnda en nemli etken operatrdr. Pskrtme tabancasn kullanan her operatr iyi eitimli olmal ve ileme, makinaya, iin gvenliine aina olmaldr. PSKRTME LEMNDEN NCE YAPILMASI GEREKEN KONTROLLERN LSTES Reine, cam elyaf ve katalizr iin retici firma rn kodlarn kontrol edin. Reine ve katalizrn oda scaklna getirilmi olduunu kontrol edin. Reinenin en az 20 dakika sre ile kanatl bir mikser kullanarak kartrldn kontol edin. KARITIRMA AMACI LE RENE NE HAVA ENJEKTE ETMEYN. Katalizr blmesinde yeterli miktarda katalizr bulunduunu kontrol edin. Reine emme szgecini kontrol edin. Hava hatt filtrelerini, kontrol edin ve birikintileri boaltn. Reine pompasn, katalizr tankn, boru hatt ve balantlarn kontrol edin. Test amac ile kalp dna ksa bir pskrtme yapn ve - Katalizr/reine karmnn dzgn dalml olduunu grn - Cam/reine karmnn dzgn dalml olduunu grn. - Pskrtlen cam elyafn inceleyin ok slak veya ok kuru olmadn grn. PSKRTME GENEL PRENSPLER 1. Cam elyafn pskrtmeden nce, kalp

86

www.camelyaf.com

yzeyini daima reine ile slatn. Bu ilem srasnda, reinenin akaca kadar ok reine pskrtmemeye dikkat edin. 2. Pskrtme eritlerini yarsna kadar, dier erit zerine bindirin. 3. Pskrtme huzmesinin mmkn olduu kadar kalp yzeyine dik a ile gelmesine dikkat edin. 4. Her erit geiinde, sabit hz koruyun. 5. kinci kat pskrtmesi srasnda, eritleri ilk kata oranla dik a oluturacak ekilde pskrtn. 6. ncelikle ke ve zor blgelere, sonra dz alanlara pskrtn. 7. Kalnlk kontrol ok iyi bir kalite kontrol ynetimidir ve ska uygulanmaldr. (Kalnlk kontroln lerek yapn; tecrbeye dayanarak, lmeden kalnla karar VERMEYN). 8. Mmknse katalizr dalmn kontrol etmek amac ile krmz renkli katalizr kullann. Krmz izgili pskrtme fitili kullanlmas da et kalnln ifade eden grsel bir iarettir. 9. Yksek kaliteli seramik fitil klavuzu kullanlmas, statik elektrik birikimini, pamuklanmay ve elyaf uumasn azaltmaktadr. ISLAK HALDE PSKRTME KALINLIKLARI Gr/m2 300 450 900 1350 1800 2250 2700 ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... mm 0.8 1.2 2.3 3.6 4.7 5.5 6.5

edin. Reine viskozitesini ve tiks endeksini kontrol edin. 4. Elyaf krplmyor: Baklar ve destek lastiini kontrol edin. 5. Fitil sk sk kendini brakyor veya boalyor: Klavuzlar uygun deildir veya fitil konumu yanltr. 6. Krplm cam elyaf reine huzmesinin iine dmyor: Krpc yn uygun deildir-dzeltin. 7. Krpc normalden daha ok havaya gerek duyuyor: Baklar krlemitir-deitirin. Hava motorunu yalayn-gnde 2-3 damla. Lastik takozu deitirin. Lastik takoz gerilimini ayarlayn. Hava motorunu deitirin. PSKRTME MAKNESNN AYARLANMASI VE BAKIMI Pskrtme ekipman, CTP birimlerin kalplanmasnda en nemli rol oynar. Bu birimin bakm ve altrlmas, laminatn yapsal ve estetik zelliklerini byk lde etkiler. Bu ekipman, bir yatrm kalemidir ve sabit retim kalitesinin salanmas; meydana gelebilecek bir ok retim problemlerinin giderilmesi iin, dzenli bakm yaplmas gerekir. Koruyucu bakm programnn yaplmas, retimin kesintiye uramas olasln, byk lde azaltr. TEMEL FONKSYON Havasz (Airless) Sistemler Havasz pskrtme birimlerinde reine veya jelkot, basnl hava ile dorudan temas etmez. Yksek basnl bir pompa, malzemeyi kk bir delikten kmaya zorlar. Ani basn dmesi sonucu malzeme pskrtme memesinde atomize olur. Bu tip birimlerde haval sistemlere oranla daha yksek verim salanr ve ar pskrtme olasl daha azdr. Hava ile atomize olan sistemler Bu sistemle alan birimlerde akkan akm, hava akm ile temas ettirilerek atomize edilir. Bu hava akm, pskrme huzmesini ekillendirir ve ynlendirir. Bu sistemde atomizasyon ve huzme kontrol iyidir ancak fazla reine pskrtme olasl yksektir. Atlyedeki hava sistemi Sabit kaliteli retim yapmak iin temiz ve kuru hava ESASTIR. Kirli hava sistemi CTP atlyesinde bir ok soruna neden olabilir. Jelkot ve yksek performansl reineler ok kk miktardaki ya ile su miktarlarna kar bile hassastrlar.

PSKRTME METODU HATALARI VE ZMLER 1. Kuru krpma: Cam elyaf miktarnn ok fazla, reine miktarnn ok az olmas: Pskrtme tabancanz kalibre edin-reine basncn arttrn, krpc hzn azaltn. Cam elyaf dalmn gzleyin. 2. Islak krpma: Cam elyaf miktarnn ok az/reine miktarnn ok fazla olmas: Pskrtme tabancanz kalibre edin-reine basncn azaltn, krpc hzn arttrn. Cam elyaf dalmn gzleyin. 3. Pskrtlen elyafn dik yzeyde kaymas: Reine fazlal olmas-Makineyi kalibre

87

ATLYE BLGLER

Kompresrler, ya kaaklarna kar dzenli olarak kontrol edilmelidir. ine ya karm bir hava sisteminin temizlenmesi, normal alma dzeninde aylar srebilir. Soutulmu bir hava kurutucu sistemi, hava sisteminin bir temel birimidir ve her zaman tam kapasite ile altrlmaldr. Su kapan, btn hava hatlarnda bulunmal ve her gn kontrol edilerek, biriken su boaltlmaldr. Bir CTP atlyesinde, hava hattn kirletecei kesin olan, otomatik hava hatt yalayclarn KULLANMAYINIZ. Jelkot pskrtme makinelerinde kullanlan hava hatlarnda ve kalp yzeyine jelkot ncesi hava pskrtmede kullanlan hatlarda, yksek nitelikli filtre sistemi kullanlmaldr. Hava hatlar, ar basn dn ve hava kaaklarn nlemek amac ile mmkn olduunca ksa tutulmaldr. Hava kaaklar, kompresrn ar yklenmesini nlemek amac ile giderilmelidir. PSKRTME MAKNESNN TOPRAKLANMASI Pskrtme makinesinin ve solvent varillerinin topraklanmas genellikle gzden karlan bir nlemdir. %50nin altndaki dk bal nem koullarnda pskrtme memesinde veya varil vanasnda statik elektrik birikmesi mmkndr. Statik elektrik boalmas sonucu, pskren huzmenin alev ald bir ok belgeli vaka vardr. Tm pskrtme ekipman ve solvent kaplar alma srasnda devaml olarak topraklanmaldr. OPTMAL BASIN AYARLAMASI

Krplma srasnda cam elyafnn daha iyi dalmasn salar. Pompa anmasn azaltr. Yksek basn kazalarn azaltr. Statik elektrik oluumunu azaltr.

En yksek performans iin en dk basn!

EKPMAN GENEL PRENSPLER 1. Jelkot pskrtme memeleri, iinde bulunan dolgular nedeniyle reine pskrtme memelerinden daha abuk anr. Btn pskrtme memeleri dzenli aralklarla deitirilmelidir. 2. Katalizr tank lm gstergeleri yaklak deerler verir ve baz koullar altnda byk deiimler gsterir KATALZR ORANI TESBTNDE BU GSTERGELER KULLANMAYIN. 3. Katalizr scakl lm borusu zerinde, okunan deerleri nemli lde etkiler. 4. Ekipmann topraklama hatt, tabancadan pompaya ve topraa kadar hat kontrol edilerek konfirme edilmelidir. 5. Krpc motoruna her gn 1-2 damla (daha fazla deil) motor ya damlatn. 6. Hava hattnda su bulunmas halinde derhal harekete gein. 7. Katalizr ve yksek basnl akkan hattnda herhangi bir delinme ok tehlikeli olabilir. Kaza olasln azaltmak iin, hatlar dzenli aralklarla deitirin. 8. Sznt grlen hatlarda mdahale edilirken makinedeki basnc DAMA boaltn. 9. Salmastra ok sk ise ak zorlatrr ve abuk anr. 10. bitiminde, makineyi kapatrken pistonu daima aa konumda brakn. Bylece, sertlemi malzemenin piston kolu ile srklenmesi ve salmastrann hasar grmesi engellenir. 11. Pskrtme tabancas tetiine daima tamamen basnz. Tetiin ksmen ekilmesi karm orann bozar. 12. Pskrtme ekipman iin vazelin iyi bir yalaycdr. HBR ZAMAN silikonlu veya dier sentetik maddeleri ieren gres kullanmayn.

Mmkn olan en dk basnta pskrtmek, genellikle bir avantajdr.

Mmkn olan en dk basn kullanldnda: Fazladan pskrtme (pskrtme firesi) en aza iner. Kalp zerine daha ok malzeme pskrtlrken, kalp dna kaan malzeme azalr. Daha iyi alma ortam yaratlr. Reine tketimi azalr. Jelkot gzenekleri azalr Katalizrn daha iyi karmasn salar.

88

www.camelyaf.com

RENE/CAM ORANININ AYARLANMASI 1. Krpcy kapatn. 15 saniye sre ile bir kap iine reine pskrterek tartn. 2. Reine, katalizr ve havay kapatn. 3. Tabanca krpcsnn ucuna plastik bir torba balayn ve 15 saniye sreyle cam elyafn krparak tartn. 4. Tartm kaytlarn hesaplayarak, reine/cam orann bulun. KIRPICI PRENSPLER 1. Uygun fitil klavuzlarnn kullanlmas, her trl krpc tabancann performansn ykseltir.Tavsiye edilen seramik klavuzlarn kullanm sonucunda, u avantajlar salanr: Daha az pamuklanma ve elyaf uumas, Daha temiz atlye ortam, Hava motorunda daha dk gerilim, Tehlikeli statik elektrik yknn azalmas, Cam elyafnn daha az krlmas ve dmlenmesi, Cam elyafnn, laminat zerinden dmesi problemlerinin azalmas, Daha dk reine basnc ile daha iyi cam elyaf dalm. 2. Baklarn ve lastik takozun, uzun krpma balar balamaz deitirilmesi gerekir. 3. Dzgn bir krpma elde etmek iin bak mili ve destek takozu arasndaki gerilimin ayarlanmas ok nemlidir. EKPMAN BAKIMI Koruyucu bakm, gzle grnr biimde ekipman devre d kalmaktan korur. retim srasnda bir arza meydana gelmesi, bakm programnn uygun olmadna iarettir. Ayrca, dzenli bakm sayesinde imalatta bir ok kalite kontrol probleminin de nne geilebilir. yi bir bakm program, CTP atlye yatrmnn retim dnda geri dn konusunda belki de en iyi yoldur. RNEK BAKIM CETVEL GNLK Temizleyin ve kontrol edin. Tm basn ayarlarn kontrol edin. Reine ve katalizrn pskrme huzmesini kontrol edin. Pskrme memesi anmasn kontrol edin. HAFTALIK

Szdran veya bozulmu bir balant olup olmadn kontrol edin. Tabancay, pompay ve katalizr tankn temizleyin. Baklar ve bak milini kontrol edin. Takoz basncn kontrol edin. Filtreleri temizleyin, su kapannda biriken suyu boaltn. Ayarlama ve Kontrol Reine/katalizr orann ayarlayn (kalibre edin.) Reine/cam orann ayarlayn. Salmastrann szdrmazln kontrol edin. Hava motoru ve pompann almasn kontrol edin. Krpc ynn dzeltin. Akkan hatlarn kontrol edin. Akkan memelerini kontrol edin. Filtreleri temizleyin/deitirin.

4 AYDA BR Kk tamirler ve bakm Akkan tabancas tetik inesini deitirin. Katalizr tankn ykayarak temizleyin. Btn salmastralar dzeltin veya deitirin, Btn gstergeleri kalibre edin. Makinenin almasn kontrol edin. YILDA BR Byk bakm Akkan pompasnn bakmn yapn. Krpcnn hava motorunun bakmn yapn. Gstergeleri kalibre edin. Btn donanm temizleyin.

1-2 YILDA BR Byk bakm Hava motorunun bakmn yapn. Akkan hattn deitirin. Reine ve katalizrn batan sona devamlln kontrol edin. Reglatrlerin bakmn yapn, gerekiyorsa deitirin. Fitil klavuzlarn deitirin. Katalizr tanknn bakmn yapn. Tabancann bakmn yapn.

89

ATLYE BLGLER

KATALZR TANKI 1. KATALZR KULLANIMI TEHLKELDR. Katalizr tank yalnzca grevli personel tarafndan doldurulmaldr. DKLEN katalizr derhal temizlenmelidir. Katalizr szdran bir ekipman, derhal durdurularak temizlenmelidir. 2. Ustaba, her gn katalizr tanknn almasn gzlemelidir. 3. Kullanlmayan katalizr bidonlar depolama alanna geri gtrlmelidir. 4. Katalizr k vanas her zaman tamamen ak konumda tutulmaldr. Katalizr akn bir vana ile kontrola almak, sabit olmayan katalizr akna neden olur. TANKDAK KATALZR SEVYES Katalizr tanknda alma seviyesi 3/4 ile 1/4 arasdr. Katalizr deposunu hibir zaman 3/4 seviyesinden fazla doldurmayn - katalizr, tama borusundan taarak tehlikeli bir durum yaratabilir. Katalizr deposundaki seviyeyi hibir zaman 1/4 seviyesinin altna drmeyin - katalizr hattna hava karabilir ve katalizr akn bozabilir. AYARLAMA LEMLER

AYARLAMA YNTEMLER Jelleme Sresi Yntemi : Btn ayarlama yntemlerinin temeli jelleme sresidir. Her trl pskrtme makinesi bu yntemle kalibre edilebilir. 1. Kontrol numunesini hazrlayn. Scakl ayarlanm reineden 100 gram tartn. stediiniz oranda katalizr ilave edin (%1.25-2.25) Numuneyi, jelleme sresi lme aletine yerletirin Jelleme sresini okuyun ve kaydedin. 2. Test numunesini hazrlayn. Reine/Katalizr numunesini bir kada pskrtn. Bu karm bir kaba dkerek laboratuara gtrn. 100 gram numune tartn. Numuneyi jelleme sresi lme aletine yerletirin. Jelleme sresini okuyun ve kaydedin. Kontrol numunesi sonucu ile test sonucunu karlatrn. Arlk Ayarlamas : Bu ayarlama yntemi yalnzca baz dardan kartrmal pskrtme makinelerinde uygulanabilir. 1. Reine ve katalizr iin uygun boyutlu meme kullanldn, pskrme huzmesinin dzgnln ve artlarn kontrol edin. 2. Katalizr ve hava beslemeyi kesin. Katalizr hattndaki basnc kaldrn. 3. Pompa basncn drn; dzgn dalml bir pskrme huzmesi salayana kadar, yava yava pompa basncn arttrn. Bu noktaya eritikten sonra basnc daha fazla arttrmayn. 4. Ynlendirici bir boruyu pskrtme memesine dayanarak 400 ml.lik bir beherglasa 15 saniye sre ile reine aktn. lemi 3 veya 4 kez tekrarlayn. Net reine arln tartn ve kaydedin. 5. Reine pompasn durdurun ve reine hattn boaltn. 6. Katalizr deposu seviyesinin uygun olduunu ve k vanasnn tamamen ak

Pskrtme makinelerinin dzenli olarak kalibre edilmesi kesinlikle temel ilemdir. Her birim en az haftada bir kez kalibre edilmeli; hava koullarnn deiiklik gsterdii dnemlerde, kalibrasyon ilemi daha sk aralklarla yaplmaldr.

90

Katalizr deposu lm gstergeleri kaba gstergelerdir ve o andaki katalizr akn gsterir. Katalizrn viskozitesi, scaklk deiimlerinden byk lde etkilenir, bu da ak gstergesi okumalarnda farkllklar gsterir. Reine/Katalizr oran aadaki deikenler nedeni ile deiebilir: Reine ve katalizrn viskoziteleri, evre koullar, Makinenin ypranmas, Atlyedeki hava basnc, Reglatrlerin doruluu, Gstergenin doruluu.

www.camelyaf.com

olduunu kontrol edin. 7. Katalizr ve hava basn ayarlarn kontrol edin. 8. Ynlendirici boruyu katalizr memesi/lerine yaslayarak, 100 ml.lik bir beherglasa 15 saniye sre ile katalizr aktn. lemi 3 veya 4 kez tekrarlayn. Net katalizr arln tartn ve kaydedin. 9. Katalizr yzdesini hesaplayn. Reine/Cam Oran Ayarlamas : 1. Krpcy durdurun-15 saniye sre ile reine pskrterek numune aln ve standart yntemlerle tartn. 2. Tabancaya reine, katalizr ve hava beslemesini kesin. 3. Krpc ucuna plastik bir torba balayn ve 15 saniye sre ile cam elyaf krpn. KALTE KONTROLU Doru kalite kontrolu, proses srasnda yaplan bir gzlem metodudur. Bu metodla, henz dzeltme olana varken, retim srasnda oluan problemler belirlenir. Genel olarak, kalite kontrolu, retim sonrasnda yaplan bir muayenedir. Ancak, bu noktada, kalite zerinde bir kontroldan ziyade, sorunlarn dzeltilmesi ilemi anlalmaktadr. CTP prosesinin ve CTP atlye iletmesinin yaps gerei ilk kademe yneticilerin kalite kontrol muayenelerinden sorumlu olmalar gerekir. Bu muayeneler gnlk retim faaliyetleri srasnda yaplmaldr. Deer yargs, Kabul Edilebilir Hata olarak saptanmaldr. Bu konuda st yneticilerden hat operatrlerine kadar bilinen birok genel endstri standartlar bulunmaktadr.

2. Btn ara gerecin dzgn alt, 3. Kalplarn iyi durumda olduu varsaylmaktadr. UYGULAMA SIRASINDA JELKOT KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Film kalnlnn uygunluu, 2. Akma ve sarkma olmad, 3. Sertleme sresinin uygunluu, 4. Sertleme mekanizmasnn sabitlii, 5. Buruma olup olmad, 6. Kalptan ayrma olup olmad, 7. Gzeneklilik, kk delikler ve balk gz hatalarnn olup olmad. UYGULAMA SIRASINDA LAMNAT KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Hava boluklar, 2. Burumalar, 3. Uygun cidar kalnl 4. Reine zenginlii, 5. Reine eksiklii, 6. Laminat iindeki kir ve artk bulunmamas, 7. Reine akmas, reine birikmesi, 8. Bindirme ve ek yerlerinin uygunluu. UYGULAMA SIRASINDA YAMA/TAMR KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Hatann doru tesbit edilmi olmas, 2. Malzemenin doru uygulanm olmas, 3. Doru katalizr oran kullanlm olmas, 4. Zmparalama ve malzeme hazrlamann doru yapld, 5. Grnm kalitesi.

Atlye Bilgileri: 5
lk kademe yneticinin en nemli fonksiyonu kalite kontroludur. alan bir ustaba, atlyede alt srenin ounu gzlem yapmak, hatalar dzeltmek ve retmekle geirmelidir. Atlye ii ynetim grevleri delege edilmelidir.

SANDV YAPILI CTP KALIPLAMA TEKN

GR Arasnda yapsal bir ekirdek malzeme (sandvi malzemesi) bulunan laminat imal edildiinde, d cidarlar ile ara malzeme ne kadar iyi yaprsa, laminat mukavemeti de o kadar yksek olur. Byle bir sandvi yapnn kalitesi aada tanmlanan metod ile garanti edilebilir.

KALTE KONTROL PROSES N VARSAYIMLAR 1. Spesifikasyona uygunluu dorulanm hammadde kullanld,

91

ATLYE BLGLER

LK LAMNATI NCELEYN 1. Uygun sertleme: Tamamlanm bir sertleme, dzgn yapma ansn azaltr. 2. Reine birikintileri veya tmsekler, iyi yaplmam bir laminatta boluklara neden olur. 3. Hava boluklar (zellikle radyuslarda), laminatta zayf blgeler oluturur. SANDV MALZEMES YERLETRME METODU 1. Tam yapmann salanabilmesi iin, alt yaptrma katnn en az 1.2 mm. kalnlkta olmas gerekir. Daha kaln bir yaptrma kat, fazla reine kna neden olur. 2. Laminat hafife reine zengin olmaldr. Yani, standart laminatta, %65-70 reine oran olurken, bu laminatta ,%75-80 reine oran bulunmaldr. 3. Yaptrma katn tamamen rulolayn, tm hava boluklarn giderin. Bu husus, iyi bir yapmann salanmas ve reine sertleme problemlerinin giderilmesi bakmndan nemlidir. 4. Sandvi malzemesinin arka yzn reine ile slatn; reineyi bir boya rulosu ile iyice yzeye datn. 5. Sandvi malzemesini, slak laminat zerine bastrn ve rulolayn; her para zerine arlk yerletirin. 6. Sandvi malzemesi ve laminat arasndaki reine kprsn kenarlardan gzleyin. Ayrca, 19 mm.den ince malzeme kullanldnda, sandvi malzemesinin reine emmesini gzleyin. SANDV MALZEMES YERLETRME GENEL PRENSPLER 1. Katalizr orann %1.25 orannn altna H BR ZAMAN drmeyin. Hava scakl yksek olduunda da %1.25 orannn altna inmeyin. Jelleme sresi ok ksalyor ise, reine sistemini ayarlayn. Her trl sandvi malzemesi; zellikle Balsa aac, reine sertlemesini yavalatma eilimi gsterir. Bu nedenle, tam sertlemeyi salayabilecek en dk katalizr orannn korunmas nem tar. Yava sertleme sonucu Post cure nedeni ile yzeyde iz grlebilir. Sandvi malzemesi olarak PVC kpk kullanldnda, slak reine zerinde uzun

sre kalan kpn, stirenden etkilenmesi sz konusudur. Bu nedenle ok uzun jelleme srelerinden ve dk katalizr oranlarndan kannz. 2. Sandvi malzemesi zerine ar basn uygulamaktan kann. Yaptrma tabakas kayabilir ve sandvi malzemesi altnda boluklar oluabilir. 1.20 x 2.4 m.den byk olmayan laminatlarda eitlii salamak iin, tek defada yaptrma ilemini tamamlayn. 3. Sandvi malzemesi olarak Balsa kullandnzda, i cidar ilemeden nce laminatn sertlemesini bekleyin. 4. Kalite kontrol deneyi olarak, yapma kat sertletikten sonra tl kapl yzeye bir miktar reine srlebilir ve tl ekilerek yapma kontrol edilebilir. 5. Laminat sertletikten sonra, btn yzey sert bir cisimle vurularak, ses kontrolu yaplmaldr. Ses farkllklar, hava boluu kaldn ifade eder. 6. Sandvi malzemeleri temiz ve kuru ortamlarda depolanmaldr. Sandvi malzemesi olarak Balsa kullanlyor ise, rutubetin youn olduu yaz aylarnda zel nlemler alnmaldr. 7. Kullanmadnz malzemeyi yeniden ambalajlayp, belirtilen depolama koullarnda saklamaya devam edin. 8. Belirli aralklarla, bir nem ler kullanarak Balsa ekirdek malzemenin rutubetini ln. Normal rutubet miktar %7-12 arasdr. Rutubet %15 orann geerse, bu malzemeyi kullanmayn, reinenin sertlemesini engelleyebilir. KONTRPLAK YERLETRLMES KONUSUNDA ZEL NOT Kontrplak, polyester reine ile ok iyi yapmaz. Bu nedenle, kontrplak bloklarna yaptrmadan nce, kontrplak levhalarn arkalarn

Araya gmlen kontraplak para kenarlar, mutlaka CTP laminat ile kaplanmaldr. Bu kaplamada delik ve boluk bulunmamaldr. Byle bir hata sonucu, kontraplak laminattan ayrlabilir veya ryebilir.

92

www.camelyaf.com

reine ile iyice slatn ve laminat zerine yatrn. Bylece ayrma olasln azaltrsnz. UYGULAMA SIRASINDA SANDV MALZEMES YERLETRLMESNN KALTE KONTROLU Aadaki kontrolleri yapn; 1. Yaptrma kat kalnlnn kontrolu, 2. Yaptrma kat rulolama iilii, 3. Reine/Cam oran, 4. Sandvi malzemesi st yzeyine reine penetrasyonu (19 mm.den ince), 5. Sandvi malzemesi kenarnda reine kprs, 6. Sertleme sresi, 7. Boluk saptamak amac ile yzeye vurma testi.

mektedir. Piyasadaki cam elyaf takviye malzemeleri eitleri ile gnmzde takviyeli plastik kalplayclarna geni bir seenek yelpazesi salamaktadr. LK CAM ELYAFI Tarihte cam elyafnn ilk kez Fenikeli ve Msrl sanatlar tarafndan kullanld bilinmektedir. O zamanlarda lifler, cam ubuklarn stlmas sonucunda yumuatlarak aktlmas eklinde elde ediliyordu. Kullanm yeri ise yine takviye amacna ynelikti ve anak, mlek, amfor gibi rnlerin salamlatrlmasn salyordu. Bugn bildiimiz devaml cam elyafnn gelitirilmesi, 1930lu yllarn sonlarna doru yaplabilmiti. GNMZDE CAM ELYAF Gnmzde cam elyaf retimi gerekli hammaddelerin (Kum, Kaolen, Kire Ta, Kolemanit) birlikte kartrlarak bir frna beslenmesi ile balar. Bu frnlar, gaz veya elektrik enerjisi ile yaklak 1600Cye stlr. Bu scaklkta frn iinde eriyen hammaddeler camlaarak cam eriyiini meydana getirir. Bu aamada, cam eriyii, aktlmak zere kanallara ynlendirilir. Bu kanallarn ucunda bulunan ve elektrik enerjisi ile stlan kovanlar, cam liflerini aktmak iin kullanlr. Her kovandan 10-24 mikron apnda binlerce lif retilebilir.

Atlye Bilgileri: 6
HANG AMALI, HANG TR CAM ELYAFI KULLANILMALIDIR?
GR 1940l yllardan bu yana, deiik cam elyaf tipleri plastiklerin takviyesinde kullanlmaktadr. Bu ekilde, plastiklerin ekme ve eilme dayanmlar, rijitlik ve darbe dayanmlar gibi fiziksel zellikleri arttrlabil-

93

ATLYE BLGLER

Kovan deliklerinden serbest ak ile akan cam eriyii, mekanik olarak, yksek hzda dnen bir mandrel zerine sarlarak, sabit apl cam elyaf olarak retilir. Lifler ayrca, demetler halinde bir arada tutulabilmesi ve proses srasnda oluabilecek anmalardan korunabilmesi iin, balayc ad verilen bir kimyasal madde ile kaplanr. Bu balayc, cam elyafnn daha sonraki proses ilemleri iin gerekli olan temel zellikleri de salar. Bu ekilde retilen slak cam lifleri, prosese sokulmadan nce 120130C scaklkta, 10-15 saat sre ile hava frnnda kurutulur. CAM ELYAFI CNSLER Kompozisyonlarna bal olarak, deiik cam elyaf cinsleri vardr. Bunlar iinde E cam elyafnn en bata geldii grlmektedir. Elektrik ve mekanik zellikleri ile maliyetinin iyi bir denge oluturmas sonucu, bu kalsiyum alminosilikat bileiminin, kullanlan toplam cam elyaf takviye malzemeleri iinde %90 pazar payna sahip olduu grlmektedir. E-CRcam, E camnn modifiye edilmi ekli olup, asitlere kar dayanm salamak amac ile kompozisyonunda bor iermemektedir. ECR cam elyaf, genellikle kimyasal dayanm istenen tank ve boru imalatnda kullanlmaktadr. Yksek mekanik dayanm aranan rnler iin kullanlan cam elyaf cinsleri Amerikada S CAMI; Avrupada R cam olarak nitelenmektedir. Kompozitin mukavemetini ve rijitliini arttran bu cins cam elyaf havaclk, uzay ve askeri alanlarda, yksek teknik performans gereksinimi nedeni ile kullanlmaktadr. Ayrca, nakliye, spor ve dinlence alanlarnda da baz rnler iin kullanld grlmektedir. Bunlarn dnda, mkemmel dielektrik zellikler tayan ve elektronik endstrisinde ska kullanlan, D cam elyaf ve zellikle yzey tllerinde kullanlan kimyasal dayanml C cam elyaf da bulunmaktadr. Balca cam elyaf cinslerinin kompozisyonlar (% olarak) yandaki tabloda grlmektedir.
94
SO2 Al2O3, FE2O3 CaO MgO Na2O, K2 O B2O3 BaO A 72.0 1.5 10.0 2.5 14.2 ----C 64.6 4.1 13.4 3.3 9.6 4.7 0.9

CAM ELYAFI NASIL TAKVYE SALAR Polimer matriksin mekanik dayanm, cam elyafnn mekanik dayanmna oranla daha dktr. Takviye olay, uygulanan yk altnda, zayf olan polimer matriksin, gerilmeleri ok daha gl cam lifleri zerine aktarmas sonucu oluur. yi bir kompozitte, gerilim altnda bulunduu srece, lif uzamas, matriksin uzamasndan daha az; lif rijitlii, matriks rijitliinden daha yksek olmaldr. Elyaf-matriks arasnda gerilim aktarm, deiik etmenlere baldr. 1. Cam lifleri zerine kaplanan, balaycnn matriks ile uyumu, 2. Cam elyaf takviye miktar, 3. Cam elyaf takviye malzemesinin ynlenmesi, 4. Cam elyaf takviyesinin elyaf ap. Cam elyaf zerine kaplanan balaycnn fonksiyonlarndan biri de, elyaf-matriks arasnda kimyasal bir ba oluturmaktr. Matriks ile uyumlu olan balayc elyaf ile matriks arasnda daha kuvvetli bir kimyasal ba oluturacandan, matriks zerine uygulanan gerilimin lifler zerine daha kolay ve verimli aktarlmas mmkn olur. Dier taraftan, genel olarak, mukavemet matriks iindeki cam elyaf takviyesi miktar ile doru orantl olarak ykselir. Yani, matriksin aktaraca gerilim daha fazla cam elyaf takviyesi tarafndan karlanr. Cam elyaf takviyesinin belirlenmi bir ynde yerletirilmi olmas halinde, belirlenmi bu ynde gerilim aktarmnn devamll salanmaktadr. Dolays ile en iyi yk tayclk iin liflerin youn olarak ynlendii dorultunun, etkili yk ile ayn dorultuda olmas gerekir. Gerilim aktarmnn ykseltilmesinde elyaf apnn da rol vardr. Elyaf apnn kk olmas, birim arlk bana gerilim aktarlacak elyafn temas yR S zeyini arttrmakta, dolays ile 60.0 64.4 gerilim aktarm daha yksek 25.0 25.0 olabilmektedir.
9.0 6.0 --------10.3 0.3 -----

E 52.4 14.4 17.2 4.6 0.8 10.6 ---

CAM ELYAFI TPLER Cam elyaf takviye malzemeleri, devaml ve kesikli olarak iki tipte retilmektedir.

Tablo 5.1: Cam Elyaf cinsleri

www.camelyaf.com

Devaml cam elyaf tipleri: Fitil, dokunmu fitil, iplik, kuma, ok katl dokunmam fitil ve devaml demetli keedir. Kesikli cam elyaf tipleri; krplm demetler, krplm demetten keeler ve tlm liflerdir.

ha yksek mekanik dayanm salamak amac ile kullanlr. Ayrca, zel dokuma tipleri ile, fenolik reine emdirilerek kesme talarnn retiminde de kullanlr. c) Cam Elyaf plik: Cam elyaf demetlerinin bkml hale getirilmesi ile elde edilen takviye CAM ELYAFI ETLER eididir. Genellikle dokunmu kuma olarak, plastiklerin takviyesinde kullanlr. a) Fitil: Devaml yapya sahip bir cam elyaf d) Kuma: Cam elyaf ipliklerinden dokunmu takviye malzemesidir. ok sayda delik ieren kumalardr. Genellikle epoksi reine takviyekovanlardan akan cam liflerinin dorudan do- sinde kullanlr. Balca uygulamalar, baskl ruya sarlmas ile Direkt Sarma Fitil veya Tek devre retimi, devre kesici tpleri retimi gibi Ulu Fitil olarak retilebildii gibi, daha az sa- elektrik ara gere retimidir. yda delik ieren kovanlardan retilen cam el- e) Dokunmam (non-woven) Fitil: Belirli yaf demetlerin birbirine paralel olarak bkl- yn/lerde mukavemet salamak amac ile tek meden sarlmas ile, Bileik Fitil veya ok Ulu kat veya ok kat olarak dokunmadan bir arada tutturulmu takviye rnleridir. zellikle ykFitil olarak da retilebilir. Fitil rnleri, 10-24 mikron apnda liflerden sek mekanik dayanm ve hassasiyet aranan haoluur ve genellikle 1000 metre uzunluu 600, vaclk ve uzay sektrnde kullanlr. 1200, 2400 ve 4800 gram arlnda olacak e- f) Devaml Demetli Kee: Kovandan akan lifkilde retilir. Kullanm yeri ve prosesine bal lerin, dzgn dalml tabakalar oluturacak olarak, sertlik, lifler arasnda e gerilim, kaygan- ekilde yaylmasndan oluan cam elyaf takvilk ve kolay krplabilme gibi farkl zellikler fi- ye eididir. Bu ekilde yaylan lifler, ikinci bir balayc kullanlarak bir arada tutulur. Balaytillere kazandrlabilir. zel olarak retilen ve Spun Roving ad veri- c cinsi ve miktar, ngrlen uygulama alanna len dml fitilde ana dorultuya dik ynde baldr. Balca kullanm alanlar; nceden etakviye salayan, ilmekler bulunmaktadr. Bu- killendirilerek (preform) veya baskl devre planun amac; tek ynl takviye edilmi pultruz- kas retimleridir Ayrca kpk takviyesinde de yon rnleri gibi kompozitlerde, yanal muka- kullanlr. g) Krplm Demetler: Cam elyaf demetlerivemeti arttrmaktr. nin 3-12 mm. uzunluunda krplm ekliFitil eitleri ve kullanm alanlar yle sralana- dir.Termoplastik reinelerin ve termoset reinelerin takviyelerinde kullanlr. Kullanm alan ve bilir: takviye edilen reine zelliklerine bal olaTek Ulu Fitiller Elyaf sarma ve pultruzyon metodu rak, demet btnl, akma ve reine uyum zelliklerine sahiptir. Dokuma Amal h) Krplm Demetten Keeler: Bu cam ok Ulu Fitiller Pskrtme metodu elyaf takviye eidi, 50 mm. uzunluunda (Krpma Fitilleri) Hazr kalplama pestili retimi krplm cam elyaf demetlerinin, stirende Devaml levha retimi znr bir balayc ile bir arada tutulmaPA Termoplastik Takviyesi iin Fitil sndan olumaktadr. Kullanlan balayc Dml Fitiller Pultruzyon metodu miktar, proses gereklerine ve bitmi rn Santrifuj Kalplama Uygulamalar iin zelliklerine baml olarak %3-10 arasnda deimektedir. Krplm demetten keeler, Genellikle R cam elyafndan yaplm fitillere ak kalplama metodu ile yaplan kalplamalaren yaygn olarak epoksi reine emdirilerek ya- da ve ift film arasnda devaml veya kesikli levplan Stratipreg veya Prepreg ismi verilen bir ha kalplamasnda kullanlr. dier cam elyaf takviye malzemesi de elyaf sar- i) tlm Lifler: tme ilemi sonucunma metodu ile yksek mekanik dayanm ara- da, uzunluklar 0.1-0.2 mm.ye drlm cam nan depo ve borularda otoklavda kalplanmak elyaf takviye malzemesidir. Bu liflerin aplar, 10-17 mikron arasnda deiir. tlm liflezere kullanlmaktadr. b) Dokunmu Fitil: Dokuma amac ile retil- rin balca kulanm alan, termoplastik reinelemi fitillerin belirli bir dzen iinde dokunmas rin ve poliretan reinenin takviyesidir.(RRIM) ile yaplan cam elyaf takviye malzemesidir. El .Kompozitin, rijitlik, boyut stabilitesi ve darbe yatrmas metodu ile yaplan kalplamalarda da- dayanm gibi zelliklerini ykseltmek iin -

95

ATLYE BLGLER

tlm lif boyu ok ksa olduundan, bu takviye malzemesi, dier kompozitlerin takviyesinde genellikle kullanlmaz. Kompozitlerin takviyesinde ayrca, devaml veya krplm demetten kee gibi dokunmam rnlerle, dokunmu kumalarn bir araya getirilmesiyle oluturulan ok katl takviye malzemeleri de, dikilerek, inelenerek veya boyutlu preformlar halinde, zellikle reine enjeksiyonu gibi kapal kalplama metodlarnda kullanlmaktadr. KALIPLAMA METODLARI VE KULLANILAN CAM ELYAFI ETLER Piyasada bulunan ok sayda cam elyaf takviye eidi, kalplayclar iin geni bir seenek salamaktadr. Ak kalplama ile yatrma ynteminde, keeler dokumalar ve non wovenlar sv reine ile slatlarak, el ile rulolamann, vakum veya basnl torba ile kalplamann yeterli olduu dk basn altnda birlikte sertletirilir. Pskrtme metodunda, devaml fitil, krplarak, reine ile birlikte kalp yzeyine pskrtlr. Rulolama, bu metotda normal olarak yaplr, ancak yeni kan zel reineler, bu ilemi ortadan kaldrmaktadr. Dk basnta kapal kalplamada, zellikle reine enjeksiyonu; RRIM ve SRIM metodlarnda cam elyaf takviyesi (kee, preform ve bunlarn kombinasyonu), kalp kapatlmadan nce belirlenmi ekilde yerletirilir veya cam elyaf RRIM metodunda, kalp reine ile doldurulmadan nce reineye kartrlr. Preformlar genellikle, krplm fitil ve balaycnn bir mastar zerine birlikte pskrtlmesiyle veya, keenin veya cam elyaf takviyesinin termoform ile ekillendirilmesiyle hazrlanr. Maal kalplarda basn ile, enjeksiyon ile veya otoklavda yaplan kapal yksek basn kalplamalarnda genellikle nceden kombine edilmi takviye ve reine kullanlarak maliyet avantaj salanr. Cam elyaf, krplm demetler halinde termoset reinelerle bir mikser ile kartrldnda BMC hazr kalplama hamuru olarak; termoplastik reinelerle ekstrzyon bileim makinelerinde granle bileim olarak hazrlanr. Uzun lifli termoplastik bileimler ise, devaml cam elyafnn reine emdirilerek, ekstrzyon makinesinden ekilmesiyle hazrlanr. Hazr Kalplama Pestili (SMC) ve Kee Takviyeli Termoplastik (GMT), tesadfi ynlenmi krplm demetlerin veya devaml demetlerin,

devaml olarak reine ile stlmas ile hazrlanr. Baz hallerde; mukavemet deerlerinin ykseltilmesi amacyla, makine dorultusu boyunca, devaml fitil de ilave edilmektedir. Prepreg eritler, devaml fitillerin ve iki ynl dokunmu kumalarn reine ile slatlmas ve baz termosetlerde ksmen sertletirilmesi ile ve termoplastiklerde oda scaklna soutulmas ile hazrlanr. Bu malzemelerin her iki tr de otoklav kalplamada olduu gibi, s ve basn uygulanarak, son rn ekli verilmeden nce, makine yardmyla nceden ekillendirilmektedir. Dz ve oluklu levhalar, boru ve tanklar ile devaml ubuk ve profiller sras ile; devaml levha kalplama, pres kalplama, elyaf sarma ve pultruzyon metodlar ile yaplabilir. KOMPOZTLERN ZELLKLER Kompozitlerin, para btnl, hafiflik, yksek mekanik mukavemet, darbe dayanm ve uzun kullanm mr gibi zellikleri, ok geni kullanm alanlarnda avantaj salamaktadr. ok fazla bilinmemekle birlikte, cam elyaf elastik bir malzemedir. Yani, yk altnda dzgn olarak kopma noktasna kadar uzayan cam elyaf, ekme yknn kalkmas sonucunda herhangi bir akma zellii gstermeden balang boyutuna dner. Dier metallerde ve organik liflerde bulunmayan, bu elastik zellik ve yksek mukavemet zellikleri, cam elyafna byk miktarda enerjiyi, kaypsz olarak depolama ve brakma olanan salamaktadr. Bu zellikle birlikte dinamik yorulma dayanm, anmaya kar korunmas koulu ile otomobil, kamyon amortisr yaylar ve mobilya yaylar gibi rnlerin, cam elyaf takviyeli plastik malzemeden yaplabilmesini salamaktadr. Cam elyaf takviyeli plastiklerde mukavemeti etkileyen bir dier etmen, cam elyaf takviyesinin yndr ve ynlenme, cam elyafnn reine ile kaplanabilirliliini de etkiler. Dolays ile, cam elyaf takviye miktarnn art ile birlikte mukavemeti de ykseltir. rnek olarak, belli bir hacimde tek ynl takviye ile %80-85 cam elyaf kaplanabilirken, tesadfi ynlenmi takviye kullanldnda, ayn hacimde en ok, %65 orannda takviye salanabilmektedir. Bu stn zelliklere ramen, kompozitlerin yk tama kabiliyetinde zamanla azalma grlmektedir. Bu nedenle, tasarm yaplrken uygun bir emniyet faktr ngrlerek, ani

96

www.camelyaf.com

krlmalarn nne geilmesi gereklidir. Zamana bal olarak mukavemetin azalmas, ekme dayanmnn balang deerinin 2/3ne ok ksa srede dmesi ve 1/2'sine 50 yl gibi bir srede dmesi eklinde grlmektedir.

yzeyine hem laminata reine srlmesi iin kullanlrlar. Deiik ap ve genilikte olabilirler. Bu deiik boyutlar kullancnn gereksinmelerini karlamak amac ile yaplmaktadr. Yatrma Rulolar: Yatrma rulolar laminatn sktrlmas ve yatrma srasnda laminat katlar arasnda kalan hava kabarcklarn karmak iin kullanlrlar. Her trl kalplama iin gerekli, farkl tipleri bulunmaktadr. Aada bunlar anlatlmaktadr: a) Kl rulolar: Polipropilen veya tahta zerine tutturulmu naylon kllardan meydana gelmilerdir. Laminat katlar arasnda kalan hava kabarcklarnn, kllarn nfuz ederek karlmas amac ile kullanlrlar. b)Oluklu Rulolar Bunlar, oluklu bir dokuma ile kaplanm rulolardr. Laminat sktrmak veya hava kabarcklarn kartmak iin kullanlr.

Atlye Bilgileri: 7
KALIPLAMADA KULLANILAN ARA GERELER
GR Mevcut kalplama proseslerinin okluuna paralel olarak birok retim gereleri gereklidir. Bu blmde el yatrmas ve pskrtme yntemleri ile reine enjeksiyonu, transfer kalplama ve bunlara bal proseslerde kullanlan gereler tantlmaktadr. Scak pres kalplama, ekme, elyaf sarma, enjeksiyon veya transfer kalplama ve devaml laminat proseslerinde kullanlan daha zel gereler bu blm kapsam dnda tutulmutur. Pskrtme gereleri en ok polyester reine sistemleriyle kullanlmak iin tasarlanmtr. Ancak epoksi reine sistemleri iin zel olarak tasarlanm gereler de mevcuttur. Bu tr gerelerde farkl lm aygtlar ve eitli viskozitede reineler kullanlmaktadr. Pskrtme gereleri yalnzca jelkot pskrtmek iin veya krplm elyaf ve katalizlenmi reine sisteminin birlikte pskrtlmesi iin kullanlabilirler. GENEL GERELER Rulolar Rulolar el yatrmas ve pskrtme yntemlerinde kullanlan gerelerin en nemli blmn tekil eder. Islatma rulolar ve yatrma rulolar olmak zere iki snfa ayrlr. Islatma Rulolar: Islatma rulolar, genellikle ynden yaplmlardr. Hem kalp

CTP retiminde kullanlan rulo rnekleri

97

ATLYE BLGLER

c) Islatc Rulolar: Metal veya plastikten yaplm geni veya dar slatclardan meydana gelirler. Plastikten yaplm geni veya dar slatclar tek paraldrlar. Laminatn kelerde ve kenar ksmlarnda yatrlmas iin kullanlan tek, iki ve slatcl rulolar mevcuttur. d)Dikey Dili Rulolar: Islatc rulolara benzer eitli dikey dili rulolar mevcuttur. Bunlar blok sert malzemeden yaplrlar ve dikey ve evresel biimde dilere sahiptir. Teflon veya polietilen kapl alminyumdan yaplm olanlar mevcuttur. e)Yatay Dili Rulolar: Bunlar rulolarn uzunluu boyunca uzanan kntlar tayan alminyumdan yaplm rulolardr, abuk slanma, iyi hava k salarlar ve geni uygulama alanlar vardr. f) Yayl Rulolar: elik yaylardan oluurlar. Bu nedenle her ynde esneme zelliine sahiptir. Kavisli yzeylerde laminat yatrmak iin kullanlrlar. Sertlemi reine uygun solvent kullanlarak temizlenebilir. Temizlik amac ile rulolar yaklmamaldr. nk bu ilem elik yaylarn niteliini bozabilir. Tm bu rulolar deiik boy ve aplarda mevcuttur. Ayrca uzun ve ksa sapl olanlar da vardr. Fralar Fralar jelkot srlmesi ve reinenin zellikle kenar ve kelerde takviye malzemesine emdirilmesi iin kullanlr. Ak renkli CTP retimi srasnda, ak renk fralar kullanlmas uygundur. Bylelikle sertlemi reine sistemi zerinde fradan den kllarn grnmesi engellenebilir. Jelkot uygulamalarnda, fra izlerini ve izgilerini engellemek iin uzun kll geni fralarn kullanlmas uygundur. Katalizr lme Aygtlar El yatrmas ve dier proseslerde katalizrn dzenli ve ll ekilde katlmas gerekir. Karm hatalarn ortadan kaldrmak amac ile katalizr lme aygtlar kullanlr. Deiik tr ve nitelikte aygtlar mevcuttur. En basit tipi sklabilen plastik iedir. Bu aygtta, plastik bir ie ierisinden, skldka darya katalizr pskrtebilen bir tp kar ve bir lei doldurur. ie skldka lek ierisine dolan katalizr istenen miktara ulanca, lek ksmn-

dan reineye boaltlr. Bu tr lme aygtlarnn basit ve karmak ekilde alan deiik tipleri vardr. Kartrma ve lme Makineleri El yatrmas yntemlerinde kullanlan reinenin gerekli miktarlarda olmas ve karm hatas olmamas amac ile deiik firmalar lme ve kartrma makineleri retmilerdir. Kartrclar reineye katlan katalizrn kap ierisinde dalmasn salarlar. nceden hzlandrc katlm reine ve katalizr karm iinden basit bir pompa ile gerekli miktarda ekilir ve kaba aktarlr. Bu tr basit makineler tartm ilemini ve kartrma cihazlarnn kullanmn gereksiz klar. Ayrca levha retimi ve elyaf sarma gibi mekanik proseslerde, nceden belirlenen miktarda hzlandrcs katlm reinenin ve katalizrn kk karm blgelerinde karmasn salayacak basit makineler de vardr. Bu tr makinelere, istenildii takdirde solventle temizleme niteleri de ilave edilebilir. Dkm Makineleri Bunlar standart lme ve kartrma makinelerine benzer basit nitelerdir. Tek fark, dolgulu reine sistemleriyle kullanlabilme zelliine sahip olmalardr. Kartrclar Katalizrn, hzlandrcsnn, pigmentlerin ve dolgu maddelerinin reine iinde karmasn salamak iin eitli kartrclar gerekebilir. Bunlar havayla veya elektrik motorlaryla altrlabilirler. Polyester reineler gibi kolayca alev alabilen malzemelerin kartrlmasnda havayla alan kartrclar kullanlr.Bylelikle elektrik motorunda kabilecek kvlcmdan malzemenin alev almas nlenir. Dolgulu maddeler kartrlaca zaman, yava dnen veya Z-bakl kartrclar gerekir. Benzer kartrclar hamur hazr kalplama bileimlerinin hazrlanmasnda da kullanlr. POLYESTER RENE SSTEMLER N PSKRTME GERELER Polyester reine sistemlerinde kullanlan pskrtme gereleri katalizr enjeksiyon, katalizr pskrtme ve ift kap sistemi ile alan tipe ayrlabilir. Bu sistemlerin her birinde cam elyaf krpc nitesi bulunan bir pskrtme tabancas vardr.

98

www.camelyaf.com

Krpclar cam elyafn 12-63 mm. arasnda deitirebilen boyutlarda krpabilmektedir. lme gereleri ve reine / katalizr kaplar makine zerinde veya duvara asl olabilir. Ayrca cam elyafn ve makinenin hortumlarn tamak iin zel bir sistem bulunur. Makine k gc, seilen nitenin cinsine ve boyutuna gre deiir. Ve retimin gerektirdii ekilde ayarlanabilir. Reine sistemi ierisine basnl hava sokulmamas , hava kabarcklarn nlemesi ve ar miktarda pskrtme olana tanmamas nedeni ile genellikle havasz pskrtme sistemleri tercih edilir. Katalizr Enjeksiyonu Katalizr enjeksiyonu sisteminde, katalizr ve reine, pskrtme tabancasna bir pompa vastasyla veya bir basnl kaptan basn ile ekilir. (ekil 5.4)

basn aral ile gnderilir ve reine ierisine enjekte edilir. Karma pskrtme memesinin nndeki karma haznesinde olur. Tek veya iki pskrtme memeli pskrtme tabancalar mevcuttur. Tek memeli tabancalar, kalbn girift ksmlar iin veya dk k gc istendiinde tercih edilir. Tek memeli tabancalarda krpc nite pskrtme memesinin zerinde bulunur ve krplm cam elyafnn reine akmnn ierisine dmesini salayacak ekilde ayarlanr. ki memeli tabancalarda, kesici nite, krplm elyaf, iki pskrtme memesi arasnda pskrtr. Bu nedenle krplm elyaflar kalba demeden veya pskrtlen reine zerinde reine ile tamamen slanr. Her iki memeden de ayn nitelikte reine karm pskrtlr. Kullanmdan sonra karma haznesinin ve pskrtme memelerini temizlenmesi iin btn tabancalarda solvent pskrtme sistemi de mevcuttur.Tabancalar ve kesici niteler pnmatik motorlarla alrlar. Katalizr Pskrtme Katalizr enjeksiyonunda kullanlan gerelere benzer gereler kullanlr. (ekil 5.5) Aradaki fark reinenin katalizrle karmnn pskrtme memesi iinde deil, dnda olmasdr. Bu da katalizrn reineden ayr bir pskrtme memesinden pskrtlmesiyle salanr. Bylece tabanca memesinin devaml olarak asetonla temizlenme gereksinmesi ortadan kaldrlm olur. Ayrca, aseton kullanm olmamasndan dolay yangn riski de azalr. ift Kap Sistemi ift kap sisteminde genellikle iki basnl kap kullanlr. Biri reine art katalizr karmn, dieri reine art hzlandrc karmn ierir. Bu iki bileim dorudan doruya pskrtme

Katalizr Fitil zc Reine + Hzlandrc

ekil 5.4: Katalizr Enjeksiyonu Sistemi

Pompa sisteminde, sv katalizr, katalizr pompas ile pskrtc tabancann karma ksmna ekilir ve burada nceden hzlandrc katlm reineyle karr ve pompalanarak pskrtme kafasna gelir. Reine ve katalizr pompalar kombine olarak alr. Bu nedenle reinenin veya katalizrn viskozitesinden bamsz olarak gerek oranlama yaplabilir. Katalizr miktarnn %0,5-%5 arasnda deimesi ayarlanabilir. Pskrtc kafada polyester ile katalizrn karmas statik veya mekanik olarak salanabilir. Kullanlan katalizr kendi kabndan ekilebilir. Bylece katalizr iinde yabanc madde bulunma olasl ortadan kaldrlr. Reine ise elik veya plastik varilden veya bir baka depodan salanabilir. Basnl kaptan basnl ekme sisteminde, katalizr pskrtme kafasna iinde bulunduu kaptaki dk

Katalizr Fitil Reine + Hzlandrc ekil 5.5: Katalizr Pskrtme Sistemi

99

ATLYE BLGLER

memesi hortumlarna ekilir.ki bileimin karm ya pskrtme memesinde salanr ve bir memeden dorudan doruya pskrtlr veya iki ayr memeden dorudan doruya pskrtlerek iki bileimin karm tabanca memesi dnda salanr. Krpc yerleimi pskrtlen cam elyafnn polyester reine ile en iyi ekilde slanmasn salayacak ekilde yaplr. Basnl kaplarla veya basnsz kap kullanlan kombine pompalarla uyum salayan lm gereleri pskrtme makinesine taklabilir. (ekil 5.6)

ldr. Elyaf 12, 17 ve 35 mm boyunda krpan dier krpclar da ayn tabancaya yerletirilebilir. Fitil Krpclar Pskrtme tabancalaryla kullanlmak zere tasarlanan bu tr krpclardan baka bamsz uygulamalar iin de daha byk boyutlu krpclar bulunmaktadr. Bunlar elyaf sarma makineleriyle birlikte fitillerin arasna krplm cam elyaf yerletirmek iin; devaml levha retiminde veya levha hazr kalplama bileimi retiminde kullanlabilir. CAM KEE ISLATMA GERELER Fitil dokuma veya kee kullanldnda veya bir dier deyile retici el yatrmas yntemini tercih ettiinde, otomatik kartrma ile el yatrmas yntemini badatran gereler de mevcuttur. Bu gerelerin kullanm, tekne, inaat panelleri gibi geni kalplama yzeyleri olan retimler iin uygundur. Bu mevcut gereler katalizr enjeksiyon prensibi ile ierde karm salar. Bu katalizrl karm yn rulolarla veya solvente dayankl boya fralar zerine pompalanr. Bu yntemle, ayr bir kartrma kab kullanmadan reine gereken yerlere, gereken miktarda uygulanabilir. Karma haznesini rulolar veya fralar temizlemek iin ayr bir temizleme mekanizmas vardr. Temizleme yalnz bana solvent veya hava/solvent karm ile yaplabilir. JELKOT UYGULAMA GERELER Jelkot; fra, rulo yardmyla, elle srlebilecei gibi, pskrtlerek de uygulanabilir. Pskrtme ile jelkot uygulamalarnda ounluu havasz pskrtme sistemiyle alan deiik pskrtme tabancalar kullanlr. Bunlar katalizr enjeksiyon veya ift kap sisteminde alabilirler. Kartrma, homojen bir karma elde etmek amac ile pskrtme memesinde, veya karmn kalp yzeyine demeden salanmas art ile darda yaplabilir. Jelkot yzeyinde ptrll nlemek amac ile, ayrca stma tertibatlar da bulunmaktadr. zenli bir tasarm ile pskrtme kafalarndan hava tanmas ve stiren k minimumda tutulabilir. Jelkot; fra, rulo yardmyla,elle srlebildii gibi, pskrtlerek de uygulanabilir. Pskrtme ile jelkot uygulamalarnda ounluu havasz pskrtme sistemiyle alan deiik pskrtme tabancalar kullanlr. Bunlar katalizr enjeksiyon veya ift kap sisteminde al-

Reine + Katalizr Fitil Reine + Hzlandrc ekil 5.6: ift Kap Sistemi

Dolgu Maddesi Pskrtme Gereleri Reine ve krplm cam elyaf ile birlikte kuru toz dolgu maddelerini pskrtebilen tabancalar da vardr. Bu tabancalar reine iine karm hafif dolgu malzemelerini pskrtmek amac ile kullanlrlar. Byle bir tabanca ilavesi ile d yzeylerde polyester / cam elyafl bileimi dolgusuz olarak; i ksmda ise dolgulu polyester cam elyafl veya cam elyafsz olarak sandvi konstrksiyon retimi mmkn olur. Piyasada bulunan pskrtme tabancalarnn byk bir ounlukla pskrtme memelerinin deitirilmesi ile dolgulu sistemleri pskrtebilir hale getirilebilirler. Dolgulu sistem kullanlmas halinde, tabancada ve borularda ar anmalara mani olmak iin mmkn olduu kadar andrc olmayan dolgu malzemeleri kullanmaya dikkat edilmelidir. Flok Tabancalar Piyasada, fitili 3 mm. boyunda krpp jelkot zerine pskrtmek iin tasarlanm zel krpc tabancalar mevcuttur. Jelkot yzeyini dzgn przsz hale getirmek ve laminatn daha iyi yapmasn salamak iin kullanlr. Bu yntem jelkot tabakas ile laminat arasnda kalma olasln da ortadan kaldrd iin yarar-

100

www.camelyaf.com

abilirler. Kartrma, homojen bir karma elde etmek amac ile pskrtme memesinde, veya karmn kalp yzeyine demeden salanmas art ile, darda yaplabilir. Jelkot yzeyinde ptrl nlemek amac ile, ayrca stma tertibatlar da bulunmaktadr. zenli bir tasarm ile pskrtme kafalarndan hava tanmas ve stiren k minimumda tutulabilir. Basnl kap sisteminde reine ve katalizrn her ikisi de, basnl kaplarda bulunur ve pskrtme tabancasna basn altnda verilir. Reine bir boru vastasyla ekilirken, katalizr atomize hava iine enjekte edilir. Pskrtme memesinde meydana gelen karm beraberce dar pskrtlr. Yer ekimi ile alan tek kapl pskrtme tabancalar da mevcuttur. Bu tr tabancalar kullanldnda, reine nceden kartrlmal ve olduka uzun jelleme srecine sahip olmaldr. RENE ENJEKSYON GERELER eitli reticiler reine enjeksiyon veya reine transfer kalplama prosesleri iin tasarlanm gereler retmektedir. Bu gibi gereler katalizr enjeksiyonu prensibinde alr. ekilen malzeme miktarnn lm salanabilir. Karm ite meydana gelir. Kartrclar karm ve pompalama srasnda hava kabarc olumasn nleyecek ekilde tasarlanmtr. Baz gerelerde sabit miktarda reine kullanm kontrol edilebilir. Btn gereler, karm memelerinin ve karm borularnn temizlenmesi iin solvent pskrtme tertibatna sahiptir.

POLYESTERDE RASTLANABLECEK BALICA HATALAR Bu ksmda el yatrmas ve pskrtme yntemleri ile CTP retimi srasnda rastlanan hatalardan sz edilecektir. Pskrtme yntemine has hatalar ileriki ksmlarda ayrca irdelenecektir. Buruma (Fil Derisi) Jelkot uygulamas srasnda belirebilecek hatalarn en ok rastlanandr. Sebebi, jelkot reinenin yeterince sertlemesi beklenmeden cam elyaf ilenmesine balanmasdr. Cam elyaf ilenirken kullanlan polyesterdeki stiren monomeri jelkotun bir ksmna kar zc etki gsterebilir ve burumaya neden olur. Bir dier buruma sebebi, jelkotun gereinden fazla kaln kullanlm olmas veya zerinden scak hava cereyan geirilmesidir. Her iki halde de yzeyde ksmi bir sertleme grlmesine ramen, tamam sertlemeden ileme devam edilmesi olasdr. Bu hatann grlmemesi iin alnacak nlemler yle sralanabilir; 1. Jelkot kalnln kontrol edin. (0.3-0.5 mm. / 400-500 gr./m2). 2. Jelkot iin kullandnz katalist formlasyonunu kontrol edin. 3. Katalist sisteminin jelkota iyice karp karmadn kontrol edin. 4. Jelkota kattnz renk pastasnn sertleme sresine etkisini kontrol edin. 5. Atlye scaklnn 18-20Cnin altna dmemesini salayn. 6. Jelkotun yeterince sertlemesini beklemeden cam elyaf uygulamasna balamayn.

Atlye Bilgileri: 8
CTP KALIPLAMASINDA RASTLANAN BALICA HATALAR
GR Bu blmde CTP retimi srasnda rastlanabilecek belli bal hatalar tarif edilecek ve bunlarn sebepleri ile hatalara kar alnacak nlemler anlatlacaktr. Hatalar nce genel olarak anlatlacak, daha sonra spesifik proseslere ilikin hatalar belirtilecektir.

Buruma (Fil Derisi)

101

ATLYE BLGLER

Kk Delikcikler Kk delikcikler jelkotun jellemesinden nce iinde kk hava kabarcklar (habbecikler) kalmasndan kaynaklanr. Ayrca, almaya balamadan nce kalp yzeyinde toz bulunmas da kk delikciklerin olumas sebebidir. Bu hatann grlmemesi iin alnacak nlemler yle sralanabilir; 1. Kalp yzeyinde toz olmamasna dikkat edilmelidir. 2. Jekot viskozitesi kontrol edilmeli ve gerekirse az miktarda stiren ile seyreltilmelidir. Stiren bulunamad taktirde, %50 orannda polyester ilave edilebilir. 3. Katalist sistemini ve renk pastasn jelkota ilave edip kartrrken, hava kabarc brakmamaya dikkat edilmelidir.

Yzeyde Matlk Yzeyin yer yer veya tamamen mat olmas rnn kalptan erken karlmasndan veya kalp ayrc vaksn jelkota karmasndan kaynaklanr. Alnabilecek nlemler yle sralanabilir; 1. Kalp yzeyine gereinden fazla vaks srmeyin ve jelkot uygulamasndan nce mutlaka kalb parlatn. 2. rn yeterince sertlemeden kalptan kartmayn. rnn yeterince sertlemesi en iyi ekilde Barcol sertlik lme cihaz ile kontrol edilebilir. Kalptan alma sertlii 40-50 Barcoldur. Jelkotun Kabuk Gibi Kalkmas Cam elyaf ve polyesterin jelkota yeterince yapmamasndan kaynaklanr. zellikle kalptan zorlamal olarak kartlrken belirir. Deiik nedenleri vardr;

Jelkotun Kabuk Gibi Kalkmas

Kk Delikcikler

102

4. Kt kaliteli kalp ayrc kullanlmas halinde kk delikcikler oluabilir. Bu sebeple kalp ayrc kalitesi iyi denetlenmelidir. 5. Jelkot pskrtlerek kullanlyorsa, pskrtme hz kontrol edilmelidir. Pskrtme ok hzl yaplrsa yzeyde kk delikcikler oluabilir. 6. Pskrtme basnc kontrol edilmelidir. Yksek olmas halinde bu hata grlebilir. 7. Jelkota katlan katalist miktar kontrol edilmelidir. Fazla katalist hava kabarc olumasna neden olur. 8. Katalizr olarak Metil Etil Keton Peroksit kullanlmas halinde, katalist cinsine dikkat edilmelidir. Baz MEK peroksitler hava kabarc oluturabilirler.

1. Kalp yeterince parlatlmam ise, jelkot kalba yapabilir. 2. Kt kaliteli yumuak vaks kullanlmas halinde, jelkot vaksla karabilir. Bu durumda vaksnz deitirin. 3. Jelkot yzeyi, cam elyaf ilenmesinden nce kirlenmi olabilir ve laminatn jelkota yapmasn engelleyebilir. 4. Jelkot, cam elyaf ilenmesinden nce ok fazla sertlemi olabilir. 5. Cam elyaf gerektii gibi rulolanmam olabilir. Yresel Kuru Blgeler Cam elyafnn yeterince slanmamasndan kaynaklanr. Deiik nedenleri vardr; 1. Cam elyaf ilenirken yeterince rulolanmam olmas. 2. Cam elyafnn yeterince slatlmam olmas. 3. Birka kat cam elyafnn ayn anda ilenmi olmas. 4. Kullanlan polyester viskozitesinin ok

www.camelyaf.com

yksek olmas nedeniyle cam elyafn yeterince slatamamas. 5. Jelleme sresinin ok ksa olmas. Bu durumda hzlandrc miktarn azaltn, gerekiyorsa katalizr cinsini deitirin, jelleme sresini uzatacak inhibitr kullann.

olmasna dikkat edin. 3. Renk pastasnn mkemmel dalmn salamak zere yksek devirli, pervaneli kartrc kullann. Renk Deiimleri CTP yzeyinde erit halinde veya kme halinde renk deiiklikleri olabilir. Deiik nedenleri vardr; 1. Renk pastas yeterince dalmam olabilir. 2. Pskrtme basnc gereinden yksek olabilir. 3. Pskrtme tabancas kalp yzeyine ok yakn tutulmu olabilir. 4. Dik yzeye uygulanan jelkot aknt ve birikim yapabilir. Tiksotropi zellii veren maddelerin arttrlmas ile bu sorun giderilebilir. 5. Jelkot her yerde ayn kalnlkta uygulanmam olabilir. Elyaf Grnm Kalptan karldktan sonra jelkot zerinde elyaf grnts belirebilir. Nedenleri yle sralanabilir; 1. Jelkot gereinden ince srlm olabilir. Bu durumda jelkotun en az 0.4 mm. kalnlkta srlp srlmediini kontrol edin ve bu kalnlkta jelkot uygulanm ise, tabakalar ilemeye balamadan nce yzey tl kullann. 2. Cam elyaf uygulamasna jelkot yeterince sertlemeden balanm olabilir. 3. Kalptan erken karlm olabilir. 4. CTP tabakalarnda s ykselmesi fazla olabilir. Katalizr/hzlandrc oranlarn drn. Katalizr sisteminizi deitirin. Her defasnda ince tabakalar halinde uygulayn. Balk Gz ve Delikcikler Jelkot yzeyinde beliren kabarcklar ve kk delikciklerdir. Genellikle silikonlu vaks kulla-

Yresel Kuru Blgeler

Tabakalarn Ayrlmas Takviye tabakalarnn sertleme srasnda veya sonrasnda ayrlmasdr. zellikle iki tabaka cam elyaf dokuma arasnda cam kee kullanlmad hallerde grlr. Bu hatann grlmesinde balca etkenler yle sralanabilir; 1. Cam elyafna yeterince polyester ilenmemi olmas. 2. Cam elyafnn yeterince slanmamas. Bu durumda viskozitesi dk polyester kullann. 3. Uygulanan cam elyaf tabakalar arasnda yapmay engelleyici kir bulunmas. Bu durum genellikle, ikinci tabaka ilenmeden nce uzun sre beklenirse grlr. 4. Alt tabakann ar sertlemi olmas. Bu durumda ya iki tabakann ilenmesi arasnda geen sreyi ksaltn, ya da ikinci tabakay ilemeden nce birinci tabakay zmparalayn. 5. Her zaman iin cam dokumann iki kat kee arasnda bulunmasna dikkat edin. Beneklenme Btn jelkot yzeyinde kk benekler grlebilir. Nedeni, katlan renk pastasnn, dolgu maddelerinin, tiksotropi maddesinin yeterince kartrlmam olmas veya kalp yzeyinde toz bulunmasdr. Bu hatann grlmemesi iin; 1. Jelkot uygulamasna geilmeden nce kalp yzeyinin temiz ve parlatlm olmasna dikkat edin. 2. Kartrma ileminin ok iyi yaplm

Balk Gz ve Delikcikler

103

ATLYE BLGLER

nldnda belirir; kalp yzeyinin jelkot ile dzensiz rtlmesinden kaynaklanr. Kalp ayrc olarak PVA kullanlmas halinde genellikle rastlanmaz. Kabarcklar Kabarcklar blgesel olarak veya tm yzeyde belirebilir. Kalptan karldktan sonra post cure ilemi srasnda belirebilir. Baz hallerde kalptan ktktan aylar sonra da belirebilir. Jelkot tabakas ile cam elyaf tabakas arasnda hava kabarc veya solvent kalm olmasndan kaynaklanr. Ayrca yanl reine ve takviye malzemesi seiminden de kaynaklanabilir. 1. Uygulama srasnda cam elyaf yeterince slanmam olabilir. 2. zellikle jelkot yzeyi su veya temizleme solventi ile kirlenmi olabilir. Bu nedenle fra kullanmdan nce kurutulmaldr. 3. Kullanlan katalizre gre post cure ilemi ok yksek scaklkta gereklemi olabilir. 4. Yksek kullanm scakl, rutubet veya kimyasal etkiler nedeni ile olabilir. Bu durumda reine cinsini deitirin.

6. ok fazla katk katlm olabilir. 7. Kalplama hatas sonucu ar gerilmeler olabilir. 8. Darbe sz konusu olabilir. Yldz atlama Yldz eklinde atlaklardr. Jelkot yzeyinde grlr. Nedeni, ters ynden gelen darbelerdir. 1. Daha esnek polyester kullann. 2. Jelkot kalnln drn.

Yldz atlama

Sararma Jelkotun sararmas, uzun sre k altnda kaldktan sonra grlebilir. Nedenleri; 1. Kalplama srasnda rutubet olmas; kullanlan her malzemenin kuru olmasna ve rutubetsiz bir ortamda almaya dikkat edin. 2. Yanl reine seimi; Ultra Viyole stabilizr katlm reine kullann. 3. Benzoil Peroksit/Dimetil Anilin sisteminin kullanlmas; katalist sistemini deitirin. 4. Laminat yeterince sertlememi olabilir.
Kabarcklar

Beyazlanmalar ve atlamalar Sertlemeden hemen sonra olabilecei gibi,aylar sonra da belirebilir. Deiik nedenleri vardr: 1. Jelkot gereinden kaln olarak srlm olabilir. 2. Kullanlan reine uygun olmayabilir. 3. Katalizr oran yanl olabilir. 4. Jelkota ok fazla stiren ilave edilmi olabilir. 5. Reine sistemi tam sertlememi olabilir.
104

Reine Erimesi Baz hallerde, yzeydeki reine yok olup elyaf aa kabilir. Bu durum genellikle, hava koullarndan veya temas eden bir svdan etkilenme sonucu belirir. Birok olas nedeni vardr; 1. Krpcy kontrol edin. Serbest olarak dnmesi ve eit dalml olarak cam elyafn krpmas gerekir. 2. Kalp zerine cam elyaf ve polyesterin orantl olarak pskrdn kontrol edin. Kontrollerinizi sklatrn.

www.camelyaf.com

Reine Erimesi

Yetersiz Islatlm Laminat (Solda) yi Islatlm Laminat (Sada)

3. Rulolama srasnda pskrm cam elyafn kaldrmamaya aln. Mekanik Mukavemette Azalma Cam elyaf ok ksa krplr ise, rulolama yeterince yaplmaz ise veya yeterli miktarda cam elyaf takviyesi yaplmaz ise mekanik mukavemet der. 1. Kalplama srasnda rulolama ilemini ok iyi yapn. 2. Ortalama cam elyaf boyunun 35-60 mm. olmasna dikkat edin. 3. Doru cam elyaf/reine orantsn kullanp kullanmadnz kontrol edin. PSKRTME HATALARI Sralanan bu hatalar dnda pskrtme ynteminde ayrca aadaki sorunlarla karlalabilir; Yetersiz Sertleme Genellikle, pskrtme tabancas kndaki deikenliklerden kaynaklanr. Bu deikenlikler hortumlarn veya memelerin tkanm veya kirlenmi olmasna baldr. 1. Makinenizin bakmn periyodik olarak yaptrn. 2. Hortumlar kontrol edin. 3. Meme klarn kontrol edin ve temizleyin. 4. Doru oranlarda katalizr ve hzlandrc kullanp kullanmadnz kontrol edin. 5. Pskrtme kafasndan doru oranlarda pskrtme olup olmadn kontrol edin. Takviye Miktarnda Deikenlik Tamamen dengesiz uygulama sonucudur. Polyester ve cam elyafnn farkl ynde pskrmesinden kaynaklanabilir. Deiik sebepleri olabilir;

1. Yetersiz rulolama 2. Jelleme sresi ksa olan polyester kullanlmas. Hzlandrc miktarn azaltn, katalizrnz deitirin veya jelleme sresini uzatmak iin inhibitr katn. 3. Yanl reine seimi. Kullanm olduunuz reinenin sertlemi haldeki krlma indisinin,E camnn krlma indisi ile edeerli olup olmadn kontrol edin. 4. Yanl cam elyaf seimi. Balaycnn ge znmesi rnde grnm bozukluu oluturur. IIK GERGEN LEVHA RETMNDE RASTLANABLECEK HATALAR Ik geirgen levhalarda rastlanabilecek hatalar, elyaf grnts eklinde ve yetersiz k geirgenlik olarak grlr.

Ik Geirgen Levha retiminde Rastlanabilecek Hatalar

1. Reine yeterince sertlememi olabilir. rnn tam sertletiinden emin olun, ayrca post cure uygulayn. 2. Amaca uygun reine kullanlmam olmas. Hava koullarna veya kimyasal maddelere dayankl polyester kullann.
105

ATLYE BLGLER

3. Kullanm ss, uygulanan polyester iin yksek olabilir. Scakla dayankl polyester kullann.

Yzeyde Kabarcklar Olumas 1. Kalp yer yer souk olabilir. Homojen stmay salayn. 2. Hava kaaklar olabilir. Kalplardaki hava klarn kontrol edin. 3. Kalplama malzemesi rutubetli olabilir. Malzemeyi kuru yerde saklayn. Benekli Yzey 1. Kalp ok scak olabilir. Kalp scakln drn. 2. Ar snmadan dolay pigment dekompoze olabilir. Sertleme scakln drn. 3. Kalplama malzemesi bozulmu olabilir. Mat Yzey 1. Kalp yzeyi yeterince parlatlmam olabilir. 2. Kalp ayrc eleman fazla konulmu olabilir. Fazlasn silin. 3. Kalplama malzemesi rutubetlenmi olabilir. Kuru yerde saklayn veya kullanmadan nce kurutun. 4. Kalp yzeyi souk olabilir. Isy ykseltin. 5. rn yeterince sertlememi olabilir. Kalplama sresini uzatn veya sertletirme scakln arttrn. Kalplama Malzemesinin Kalba Yapmas veya Skmas 1. Kalplama malzemesi ok yumuak veya ok rutubetli olabilir. Kurutun ve nceden stn. 2. Dk ekme. Kalp tasarmnz eimleri arttracak ekilde deitirin. 3. tici says az olabilir. ticilerin saysn arttrn. 4. Ters eim olabilir. Kalp tasarmnz deitirin veya uygun ekilde yaplm paral kalp kullann. rnn Bklm Olmas 1. Kalp scakl homojen olmayabilir. Tm kalp yzeyinde scaklk dalmnn eit olmasna dikkat edin. Yzeydeki scaklk fark 2-5Cden daha ok olmamaldr. 2. Ar s k olabilir, Sertleme scakln drn. Kalplama malzemesini deitirin. Kalnl azaltn.

Balayc zlmemesi

Beneklenme

PRESL KALIPLAMADA RASTLANABLECEK HATALAR Gzenekli Yzey ok deiik nedenleri olabilir; 1. Kalplanacak malzeme kalba gre az olabilir. Miktar arttrn. 2. Kalplama malzemesi ok akc olabilir. Kalnlatrc dolgu malzemesi kullann. Basn uygulamay geciktirin. Kalp tasarmn deitirin. 3. Kalplama malzemesi ok kaln olabilir. Malzeme akkanln kontrol edin. Basnc daha erken uygulayn. Presleme basncn arttrn. Kalp tasarmn deitirin. 4. Kalp scaklnn ok yksek olmas nedeni ile baz ksmlarn nceden sertlemesi. Kalp scakln azaltn. Basnc daha erken uygulayn. Basnc arttrn. 5. Hava kabarc. Kalp tasarmnn doru yapldndan emin olun.

106

www.camelyaf.com

RENE ENJEKSYONU YNTEMNDE RASTLANABLECEK HATALAR Cam Elyafnn Yerinden Kamas Bu durum cam elyafnda kullanlan balaycnn, polyester reinede abuk znmesinden kaynaklanr. Kullandnz cam elyafnda balayc cinsinin ge znr nitelikte olmasna dikkat edin. Hava Kaaklar 1. Enjeksiyon basnc ok yksek olabilir. Basnc drn. 2. Enjekte edilen reine az olabilir. Miktar arttrn. 3. Hava k kanallar yanl yerletirilmi olabilir. Hava k kanallarn kalbn en yksek noktalarna yerletirin. 4. Kalptan reine szmas olabilir. Szntlar nleyin. Yetersiz Islanma 1. Reine viskozitesi ok yksek olabilir. Dk viskoziteli polyester kullann. Polyester scakln arttrn. 2. Ak yolu ok uzun veya ok dar olabilir. Kalp tasarmn deitirin. Besleme kanaln deitirin. Besleme kanallarnn saysn arttrn. Et Kalnlnda Deimeler rnn et kalnlnda meydana gelebilecek deiiklikler, reine enjeksiyonu srasnda kalptaki deformasyonlardan kaynaklanr. 1. Kalbn et kalnln arttrn. 2. Kalba yeterli takviye elemanlar yerletirin. 3. Enjeksiyon basncn drn. ELYAF SARMA YNTEMNDE RASTLANABLECEK HATALAR Yetersiz Islanma 1. Reine viskozitesi ok yksek olabilir. Viskoziteyi drn veya sistemde deiiklik yapn. 2. Uygun olmayan cam elyaf fitil kullanlm olabilir. Uygun cam elyaf kullann. 3. Islatma zaman ok ksa olabilir. Sarma hzn drn veya reine banyosunu uzatn. Hava Kalmas 1. Yetersiz slanmadan olabilir. Reine

banyosunu uzatn veya sarma hzn azaltn. 2. Polyester ok abuk sertleiyor olabilir. Hzlandrc miktarn azaltn. Baka cins polyester kullann. rnde Beyaz veya Islanmam Elyaf Bulunmas 1. Elyafn gerilimi fazla olduu iin reine ilemeyebilir. Elyafn gerilimini drn. 2. Reine viskozitesi ok dk olabilir. Tiksotropik madde katn. 3. Skma rulolar ok sk olabilir. Rulolar gevetin. Pamuklanma 1. Elyafa uygulanan gerilim ok fazla olabilir. Gerilimi azaltn. 2. Elyafn getii delikler kt olabilir. Elyaf dzgn yzeyli halkalardan geirin. Elyaf Kopmas Sarma srasnda elyaf kopuyorsa; 1. ok yksek gerilim olabilir. Gerilimi azaltn. 2. Kt kaliteli elyaf geme delikleri olabilir. Kaliteli halkalar kullann. 3. Uygun olmayan fitil kullanlm olabilir. Uygun cam elyaf kullann. Dk Cam Elyaf Oran (Fazla Reine Emme) 1. Elyaf gerilimini arttrn. 2. Skma rulolarn sktrn. SAVURMA DKM YNTEMNDE RASTLANABLECEK HATALAR Buruma 1. Takviye malzemesinin yeterince sk olmamasndan kaynaklanr. Cam elyafn yerletirirken dikkatli olun. Kuru Blgeler 1. Reine ok az uygulanm olabilir. Reine/cam orann kontrol edin. 2. Dnme hz ok az olabilir. Hz ykseltin. Borunun Ksmnda atlaklar Olmas 1. ok fazla reine kullanlm olabilir. Reinenin miktarn azaltn. 2. ok abuk sertleme olabilir. Hzlandrc miktarn azaltn veya

107

ATLYE BLGLER

sertleme scakln drn. 3. Polyester krlgan olabilir. Esnek polyester kullann. Yapkan Yzeyler 1. Havann inhibitr etkisinden kaynaklanr. Yzeyi uygun bir kaplama malzemesi ile kaplayn. Parafinli polyester kullann. Sertletirme scakln ykseltin. Boru arpkl 1. Cam elyaf dalmnn simetrik yaplmamasndan kaynaklanr. Elyaf yatrma ilemini zenli yapn. Borunun Erilmesi 1. Boru kalptan, reine henz sertlemeden karlm olabilir. 2. Reine ok esnek olabilir. Esnek olmayan polyester kullann.

Bakm ileri yapld srada yzey incelenmeli ve atlak olup olmad grlmelidir. Bu tr hatalar kolaylkla tamir edilebilir. CTPNN TAMR CTP bir rn hasar grd zaman, tamir ilemine balamadan nce hasarn byklne ve rnn yapsna dikkat etmek gerekir. nemli olan, rnn tamir edildikten sonra, hasar grmeden nceki fonksiyonunu tekrar yerine getirebilmesidir. Bu husus gz nne alndktan sonra, tamir ilemine balanabilir. Aada greceiniz tamir yntemleri el yatrmas veya pskrtme yntemleri ile yaplm CTP rnleri iin ve el yatrmas ile tamiratnda saknca olmayan rnler iin geerlidir. Scak pres yntemi ile yaplan rnlerin tamir edilmesi tavsiye edilmez. Dikkatli yapld takdirde tamir yeri genellikle belli olmaz. Yzey Hasarlar Bu tr hasarlar jelkot tabakasnda veya ilk kat cam elyaf tabakasnda grlebilir. Bu durumda hasarl blge nce temizlenir ve kurutulur. Sonra,kaznr ve zmparalanr. yi yapma salanmas amac ile hasarl blgenin dna da bir miktar talr. Hasarl blge ve zmparalanm alana tiksotropik zellik tayan polyester zenli bir ekilde ve gerektiinden bir miktar fazla olarak srlr. Fazlaln amac, ekme ve zmparalama ilemi iin pay brakmaktr. Srlen reine selofan veya polyester film ile kapatlarak dzgn yzey elde edilmesi ve reinenin akmamas salanr. Tamir reinesi sertletikten sonra, nce 400lk su zmparas, daha sonra 600lk su zmparas ile yzey ilenir. Zmparalama srasnda salam blgeye tamamak iin zen gsterilmelidir. Yzey dzgnl salandktan sonra parlatma vaks ile parlatlr. Kk Darbelerden Oluan Krlmalar Bu tr hasarlar genellikle atlaklar halinde olur. Tamir iin yaplacak ilem,hasarl blgenin kesilmesi ve karlmas ile balar. Kesim i ksma doru genileyen V eklinde yaplmaldr. yle ki kesilen para i ksmdan karlabilsin. CTP rnn arka ksm kesim yerinden 75 mm. kadar zmparalanmaldr. Bu ilemden sonra btn toz temizlenmelidir. Temizlenen alan

Atlye Bilgileri: 9
CTP YAPILARIN BAKIM VE TAMR
GR Cam Takviyeli Plastik rnler salamlklarna ramen, kullanm srasnda hasara urayabilirler. ounlukla hasarlar tamir edilebilecek niteliktedir. Ayrca dzenli bakm, bu hasarlarn meydana gelmesini de nleyebilir. BAKIM Genelde, CTP rnler iin periyodik bakm gerekli deildir. Bu nedenle CTP cephe kaplama paneli olarak, tekne ve kimyasal madde depolama niteleri olarak byk kullanm alanna sahip olmutur. Ancak, CTP rnlerde zellikle jelkotu koruyucu bakm, rnn mrn uzatmaktadr. Genellikle yaplmas gereken bakm, CTP rnn ylda bir veya iki kez lk su ve deterjan ile ykanmasdr. Boya zcler jelkota da zarar vereceinden kesinlikle kullanlmamaldr. Yzey iyice temizlenip kurutulduktan sonra, yzeye parlatma vaks srp parlatmaldr.

108

www.camelyaf.com

kaplamak zere drt kat 450 gr./m2lik kee Geici kalp delikten biraz daha uzaa alan kesilir. Birinci kat alan deliin her tarafndan kk deliklere tutturulan somun-cvata ile sa25er mm. daha geni, dierleri ise bir nce- bitlenir. Geici kalp zerine kalp ayrc srkinden daha kk ve en k delik ke- lr. Jelkot uygulamasndan sonra cam elyaf narlarndan 12er mm. daha geJelkot ni olmak zere kesilir. KullanlaKademe 1 Laminat cak polyester miktar, cam elyaf arlnn 2,5-3 kat kadardr. 4 Kat Kee Zmparalanan CTP laminat zeriBand ne polyester srlr. Cam elyaf zerine ayr bir yerde polyester srlp havas alndktan sonra Kee byk boyutludan kk boyutKademe 2 luya doru sra ile ekil 5.7de grld gibi alan delik kapatlr. Uygun boyutlu bir rulo ile hava kabarcklar giderilir. En az 15Clik bir scaklkta, en az 24 Selofan Film saat sertlemesi beklenir. Bundan Yeni Jelkot sonra, delik boyutlarnda kesilKademe 3 Tabakas mi cam elyaf delik ierisinde ekil 5.8de grld gibi polyester ile ilenerek yerletiriekil 5.7: Kk Krklarn Tamiri lir. Hava kabarc kalmamasna dikkat edilir. Bu ileme delik dolduruluncaya kadar devam edilir Geici Kalp Yeni Jelkot Tabakas ve sertlemeye braklr. Son olarak, yzeye pigmentli, tiksotropik dolgulu reine uygulanr. EsJelkot ki jelkot dzeyinden bir miktar Laminat daha darya talr ve zeri seloPul fan film ile kaplanr. Sertlemesi Somun tamamlandktan sonra ekil Tamir Laminat 5.9.1.deki ilem uygulanr. ekil 5.8: Hasar Gren Laminatn ki Yzne de Ulaldnda Uygulanan Tamir Teknii (ekil 5.9) Delikler Bu tamir teknii, CTP rn geni lde hasar grd ve rnn her iki yznede ulalabildii haller iin geerlidir. Hasarl blgenin civar dzgn bir ekilde geniletilir. Kesim yerinde kenarlarn ekil 5.8de grld gibi kesilmesi gerekir. Kesim yapldktan sonra rnn arka yz delik kenarlarndan 75 mm. taacak ekilde zmparalanr ve temizlenir. Byk deliklerin tamirinde rnn ekline uygun geici kalp kullanlmas gerekir.
Tel Kademe 1 Geici Kalp Jelkot Laminat Arka Laminat Tampon Tamir Laminat Kademe 2 Kesik Tel Selofan Kademe 3 Tamir Jelkotu

ekil 5.9: Tamir Edilecek Parann Arka Yzne Ulama Olana Olmad Zaman Uygulanacak Tamir Teknii

109

ATLYE BLGLER

ilenir. Delik tamamen kapatldktan sonra zmparalanm arka yzey de en az drt kat cam elyaf ile kaplanmaldr. Tamir edilen blge sertletikten sonra geici kalp kartlr,kalb tutturmak iin alan kk delikler dolgulu polyester ile doldurulur ve yzey dzeltme ilemi daha nceki blmlerde akland gibi yaplr. Delik byklne gre tamir izi belli olabilir. CTP rnn Arka Yzeyine Ulalamad Hallerde Deliklerin Tamirat Baz durumlarda hasarl blgenin arka yzne ulamak mmkn olmayabilir. Bu durumda yaplacak i hasarl blgeyi tamamen ierecek boyutlarda bir delik amaktr. Alan delik tercihen dairesel olmamaldr. Kesim kenarlar ekil 5.9da grld gibi hazrlanmal ve her trl toz birikintilerinden temizlenmelidir. Daha sonra, delik boyutlarnda daha byk bir kontraplak paras kesilmeli ve ortasndan tel geirilerek dier yz zerinden bir ubukla sktrlabilecek ekilde hazrlanmaldr. (ekil 5.9) Hazrlanm olan kontraplak paras zerine iki kat cam elyaf kaplanr ve henz yaken deliin arka yzne kontraplak ve zerine yatrlm cam elyaf yaptrlr. Tel ve ubuk yardm ile plakann sktrlmas salanr ve CTPnin sertlemesi beklenir. Bundan sonra ekil 5.9.1deki gibi tamirat yaplr. Borularn Tamiri Hasar grm borular da ayn yntemlerle tamir edilebilir. Ancak dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr. 1. Akkann akn engellememek iin i yzeyin parlak olmas gereklidir. Tamir srasnda bu hususa dikkat edilmelidir. 2. Tamirat iin kullanlacak cam elyaf dokunmu fitil ve/veya devaml fitil sarg olmaldr. Bu sargya, yeterli kalnla ulalncaya kadar devam edilmelidir. 3. Bu tip sarglar boru rijiditesinde deiiklie neden olur. yle ki, kk bir alanda sarg kalnln boru kalnlnn iki katna kartmakla rijidite artar, bklebilme zellii der. Tamirat srasnda bu hususa dikkat edilmelidir.

4. Tamirat srasnda kullanlacak polyester cinsi, boru retiminde kullanlm polyester ile ayn veya kimyasal dayanm daha yksek bir polyester olmaldr. Aksi takdirde baz atlaklar oluabilir. 5. Dikkat edilmesi gereken bir dier husus polyester dna tam serbest cam elyaf bulunmamasdr. Aksi takdirde klcal szntlar olabilir ve daha byk hasarlara yol alabilir.

Atlye Bilgileri: 10
GVENLK NLEMLER
GR Reineler, katalizrlerle zcler ve dier katk malzemeleri, endstride uzun zamandan beri emniyetle kullanlmaktadr. Bu nedenle tm kimyasal maddeler gibi, bu malzemelerin de meydana gelebilecek kazalarn nlenebilmesi amac ile zel itina ile kullanlmas gereklidir. Malzeme reticileri kullanm ve stoklama konusunda devaml tavsiyelerde bulunmaktadr. Kaza olasln en aza indirmek iin, bu tavsiyelere kesinlikle uyulmaldr. Bu blmde eitli malzeme reticileri tarafndan yaplan kullanm tavsiyeleri zetlenmektedir. Zaman zaman bu tavsiyeler zel malzemeler iin deiebilmektedir. Ancak, aada verilen tavsiyeler genel klavuz olarak kabul edilebilir. Bunun dnda retici firmalardan ayrca tavsiyeleri elde edilebilir. GENEL NLEMLER Btn sentetik reinelerle, katalizrlerle, sertletiricilerle ve zclerle allrken, kartrma ve uygulama esnasnda deriyle temasn ve buhar kn en az dzeye indiren bir yntem bulmak gerekir. Deri temas, koruyucu krem ve koruyucu eldiven kullanlarak en az dzeye indirilebilir. Kimyasal maddelerin gz ile temas etmesi uygun gzlk ve yz koruyucular kullanlarak nlenebilir. Duman veya buhar karan malzemelerle alldnda, allan ortam ancak uygun havalandrma tertibat ile allabilir hale getirilebilir. Havalandrmann, duman veya buharn alan iinin bulunduu ynn

110

www.camelyaf.com

aksi ynde darya atlacak ekilde dzenlenmesi gereklidir. Frn veya scak presleme ile alldnda, dumann alma sahas dna atlmas iin devaml havalandrma gereklidir. Deri tahrilerini nlemek amac ile, personel salk dzeyini yksek tutmak gerekir. Baz personelin zel malzemelere kar cildi hassas ise, doktor msaadesi alnmakszn deri tahrilerine sebep olan malzeme ile uzun sre almasna msaade etmemek gerekir. Sigara imek, yemek yemek, su imek,veya tuvalet amacyla almaya ara verildiinde, btn alanlarn ellerini zel temizleyiciyle veya su ve sabunla-ki bu yntem daha etkilidir-ykamaldrlar. Eer eldeki malzeme vcudun iyi rtlmemi bir ksmna temas ederse, deri tahrileri bu yerlerde de ortaya kabilir. Ayrca elde kalan malzemelerin bir ksm az ile temas ederse, zehirleyici etki gsterebilir. Ak yaralar, syrklar ve tahri olmu deri hibir zaman reine, sertletirici ve zclerle temas etmemelidir. Kullanmdan sonra eldivenlerin ykanarak reine artklarndan temizlenmesi, bu artklarn eldivenin iinde deriyle temas etmesini nlemek asndan gereklidir. ine polyester bulam eldivenlerin kullanlmas hibir yarar salamaz. Atlyelerin ve alma alannn iyi donatlmas ve temiz tutulmas ile kazalarn azaltlmas mmkndr. Tedavi nlemleri Kazara malzemenin gze veya deriye temas etmesi durumunda, derhal mdahale edilmesi tedaviyi kolaylatrmaktadr. Gzler: Malzemenin kazara gzle temas etmesi durumunda yaplacak ilk yardm,gz derhal en az 10-15 dakika sre ile devaml bol suyla ykamaktr. Baz zel kimyasal maddelerin bulamas durumunda eer baka tedavi yntemi neriliyorsa, bu nerilerin atlyedeki ilk yardm talimatlarnda aka belirtilmesi ve temizleyici malzemelerin kolayca ulalabilecek yerde bulunmas gerekir. lk yardmdan sonra kazaya urayan ahsn, derhal doktora gnderilmesi gereklidir. Deri: Kazara veya kanlmayan deri temaslarnda, etkilenen yerler temizleyici krem srldkten sonra su ve sabunla iyice ykanarak temizlenebilir. Bu ykama etkili olmazsa aseton,metil etil keton veya uygun bir zc ile etkilenen yerler temizlenebilir. Ak yaralar evresinde zc hibir zaman kullanlma-

maldr. Bu gibi tm zclerin deri zerinde kullanm en az dzeyde tutulmaldr ve temizleyici krem srlm olan yerler iyice ykanmaldr. Daha nce polyester bulam zcler, hibir zaman temizlik amac ile kullanlmamaldr. Deri tahrii veya yank gibi bir kaza meydana geldiinde, hi gecikmeden doktora bavurmak gereklidir. Solunum Yolu Temas: Nefes borular tahri olduunda, kazaya urayan ahs, solunum bozukluklar ortadan kalkana kadar ak havaya karlmal ve temiz hava ortamnda nefes dzelene kadar dinlendirilmelidir. Kazaya urayan ahs normale dnene kadar yalnz braklmamaldr. Baz izosiyanatlar gibi ok zehirli buhar karan malzemeler kullanldnda, tedavi nlemleri alnmaldr. Bu nlemler kapsam iine derhal doktora bavurmakda girer. Baz durumlarda solunum zorluklar belirtileri abuk kaybolmazsa derhal doktora bavurmaldr. Sindirim Yolu Temas: Byk miktarda reine yutulmas halinde, az bol suyla ykanmal ve ok miktarda su iilmelidir. Bunun dnda, hemen doktor mdahalesi gerekebilir. Dier malzemelerin yutulmasnda bu malzemeler iin verilen zel tavsiyelere uyulmal ve hemen doktor mdahalesi salanmaldr. Dklme: Reine veya sertletiricilerin byk miktarda dklmesi halinde, dklen yer zerine kum, hzar tala veya emme zellii olan baka malzeme dklmeli ve sprlerek zel atk bidonuna konulmaldr. Bu durumda dikkat edilmesi gereken husus, yksek s kndan dolay bidonun yanmamasdr. Aksi takdirde, yangn tehlikesi dourabilir. Yere peroksit dklmesi halinde, yanc olmayan bir absorblayc maddeye emdirilmeli ve emdirme ileminden sonra dklen yer bol suyla ykanmaldr. Peroksit emdirilmi absorblayclar kesinlikle kapal kaplara konulmamal ve en ksa yoldan imha edilmelidir. Bu tr kazalarda temizleme ilemi srasnda mutlaka koruyucu elbiseler giyilmelidir. SERTLETRCLER Sertletiriciler eitli deiik snflara ayrlabilirler. Kullanlrken, her zaman koruyucu bir elbise giyilmesi tavsiye edilir. Ayrca temiz hava akm olan bir alanda kullanlmaldr. Bu malzemeler yllardr endstride kullanlm ve

111

ATLYE BLGLER

etkin tedbirler alnarak kazalara meydan verilmemitir. Gzle temas iddetli tahrie neden olur; bu yzden sertletiriciler kullanldnda, gzlk taklmaldr. Alifatik aminler Bunlar, dietilen triamin ve trietilen tetramin gibi maddeleri kapsar. Bunlar dk molekl arlkl, uucu, tahri etme gc yksek maddelerdir. Saf halde alkali zellie sahiptir ve deri dokusunda, mukozada, gzlerde iddetli yanmaya ve tahrie neden olur. Buharlar da gzlerde, yzde, mukozada ve nefes yollarnda tahribat yapar. Bu tr maddeler kullanlrken her trl temastan kanlmaldr. stenmeden temas edildiinde gzler ve deri temiz ve bol suyla derhal ykanmal, dumanl yerden temiz haval yere klmaldr. Deride herhangi bir tahribat olmusa veya olduundan phe ediliyorsa, derhal doktora bavurulmaldr. Aromatik Aminler DDM gibi kat aromatik aminler, alifatik aminlerden daha az kostik, daha az tahri edici ve daha az hissedilebilir. zelti halinde bulunmas halinde, bu zellikler daha da az hissedilir. DDM kimyada zehirli olarak bilinir ve insan hayat iin tehlikelidir. Deri iine absorbe olabilir. Bu yzden kesinlikle temas edilmemelidir. Normal kullanma tedbirleri burada da uygulanmaldr. Siklo Alifatik Aminler Bunlarn derideki tahri ve hissedilebilirlik etkileri tiplerine ve molekl arlklarna baml olarak eitlidir. Bazlar, alifatik aminler gibi etkileme zelliine sahipken, bazlar aromatik aminlere benzer ekilde etki gsterebilirler. Gzler iin son derece tahri edicidirler. Btn normal temaslardan kanlmaldr. Herhangi bir kaza sonucu deri ile temas etmesi halinde, derhal bol temiz suyla ykanmaldr. Poliimid Sertletiriciler Bu malzemeler, deri tahri edicidirler. Btn normal temaslar nlenmelidir. Deri iin tahri edici zellii cinsine gre deiebilir. Genellikle deri tarafndan hissedilemezler. Gzler iin son derece tahri edicidirler. Genel koruma nlemleri yerine getirilmelidir.
112

Anhidrit Sertletiriciler Bunlar deri, gzler, mukoza ve solunum yollar iin tahri edicidirler ve yanklara neden olabilirler. Ftalik anhidrid gibi bazlar deri tarafndan hissedilebilirler. Tozundan ve buharndan, zellikle scak sertleme esnasnda kan buharndan saknlmaldr. Genel gvenlik nlemleri geerlidir. Dier Sertletiriciler Olduka deiik etkileri vardr. zel bilgiler retici firmalardan elde edilebilir. POLYESTER RENELER Polyester reinelerin, katalizrlerin ve hzlandrclarn izlenmesi nerilen genel gvenlik nlemleri uygulanmas halinde herhangi bir tehlike dourmas sz konusu deildir. Polyester deri iin orta derecede tahri edicidir. Deri zerindeki etkisi fazla deildir. Ancak cildi hassas kiilerde allerjik reaksiyon yapabilir. Gzle temas ettiinde gz iin son derece tahri edicidir. Bunun iin btn kullanmlarda gzlk taklmas gereklidir. Polyester reineler stiren veya metil metakrilat gibi dk alevlenme noktasna sahip zcler ihtiva ederler. Bu nedenle kolayca alev alan maddelerden saylrlar ve kullanm srasnda havalandrma gerektirirler. Sertlemi polyester ve laminatlarn ilenmesi srasnda ortamda bulunmas gereken miktar 10 mg./m3 civarnda olmaldr. Bundan fazla miktarlarda maske taklmas salk ynnden gereklidir. Malzeme dklmesi yangn tehlikesini arttrr. Kuru inert emici malzemelerin dklen reineyi emmesi salanarak, yangn ihtimali ortadan kaldrlmaldr. Emici malzemenin yanc olmas da yangn tehlikesi yaratr. PEROKST KATALZRLER Peroksit katalizrler kuvvetli oksitleyici maddelerdir ve dikkatli kullanlmalar gerekir. Kullanmlar srasnda koruyucu eldiven, nlk ve gzlk kullanlmaldr. Kullanm alan devaml havalandrlmal ve buharlarn teneffs edilmesi nlenmelidir. Temizlie her zaman dikkat edilmeli ve katalizr bulam kaplar, hibir zaman kullanlmamaldr. Katalizr fazlas hibir ekilde tekrar kendi kabna dklmemelidir. Peroksitlerin kullanld veya stokland alanlarda kesinlikle sigara iilmemelidir. Katalizrn gzle temas kesinlikle nlenmeli-

www.camelyaf.com

dir. Btn nlemlere ramen gzle temas meydana gelirse, derhal bol suyla ykanmal ve doktor mdahalesine bavurulmaldr. Deriye temas etmesi durumunda, deri derhal suyla ykanmal ve temizlendikten sonra yal krem srlmelidir. Peroksit yutulduunda, ok miktarda su iilmeli ve kusma salanmal ve derhal doktor mdahalesine bavurulmaldr. Yere dklmesi durumunda, inorganik maddeler, dklm katalizr zerine atlmaldr. norganik madde dklen katalizr emdikten sonra derhal dar atlmaldr. Paavra, kat ve tala yanabilecekleri iin kesinlikle kullanlmamaldr. Keza yangna neden olabilecekleri iin ok miktarda peroksite bulam paavralar ortalkta braklmamaldr. Organik peroksitler ok alevli yanarlar ve hemen patlayabilirler. Kk yangnlar, su pskrtlerek sndrlebilir. Byk yangnlarda yangn barikat kurulmal ve derhal yangn tr belirtilerek itfaiyeye haber verilmelidir. Peroksitler eit miktarda hzar tala ile kartrlarak dar atlrlar ve 1-2 kglk kmeler halinde ak arazide yaklrlar. Ynlar zerine yank paavralar atlarak yaklr. Bu ilemin konroll bir ekilde yaplmas gereklidir. Peroksit katalizrler orijinal kaplarnda, serin salam zeminli depolarda, dier malzemelerden uzak olarak stoklanmaldrlar. Direkt gne nlarna maruz ve scak yerlerde ve hzlandrclarn yannda hibir zaman stoklanmamaldr. DOLGU MALZEMELER VE PGMENTLER Dolgu malzemeleri ve pigmentler ortamda toz halinde bulunabilirler. Bunlardan bazlar zellikle silikat ieren malzemelerin teneffs edilmesi, salk asndan problem yaratabilir. Bu nedenle kullanm srasnda uygun nlemlerin alnmas gereklidir. Kompozit malzemelerin mekanik olarak ilenmesi sra-

snda kan toz nedeniyle toz ekstraktrleri ve maskeler kullanlmaldr. Bu tozlar sala zararllk asndan aada sralanan 4 gruba ayrlabilir: Grup 1 ok Tehlikeli Istlan silikatlar Crocidolite veya mavi asbest Tehlikeli Silkatlar kuartz vb. Crocidolitten baka asbestler Orta Derece Tehlikeli Asbestine Talk Mika Kaolin Pamuk tozu Grafit Dier baz tozlar Grup 4 Almina Barit Carborundum imento Cam ve cam elyaf Demiroksit Kire ta Magnezyum oksit imdiye kadar bahsedil memi silikatlar Titanyum dioksit inko oksit Zirkonyum oksit ve silikatlar Dier baz tozlar

Grup 2

Grup 3

113

TERMLER SZL

BLM 6

TERMLER SZL
A
A Safhas: Baz termoset reinelerin (zellikle fenolikler), takviye zerine uygulanmasndan sonra, malzemenin baz svlar iinde zlebilir ve eritilebilir olduu, polimerizasyon reaksiyonunun erken bir safhasdr. B ve C safhalarna da baknz. Al Sarm: Elyaf sarma yntemiyle retilen CTP rnlerde, liflerin yaklak 0o helisel a ile sarlmasdr. Agregalar: Kompozit kalplamasnda kullanlan, genellikle mineral kkenli ilenmemi, kat malzemelerdir. Yer demesi retiminde ve yzey sertletirme ilemlerinde kullanlmaktadr. Ak: Bir kalbn btn boluklarn doldurmak zere, reinenin basn altndaki hareketidir. Ak Hatt: Kalplama srasnda iki noktadan enjekte edilen reinenin, kalp ierisinde karlatklar hat zerinde beliren izdir. Birleme noktas veya kaynak hatt olarak da ifade edilmektedir. Ak zleri: Termoplastik reine ile kalplanan bir rnn dalgal yzey grnmn ifade eder. Reinenin kalp iinde dzgn akmam olmasndan kaynaklanmaktadr. Akma Dayanm: Akma noktasndaki gerilimdir. Malzeme zerindeki gerilimin, gerilim/gerilme (Stress/Strain) oranna gre sapma gsterdii an ifade eder. Akma Noktas: Gerilim altndaki bir malzemede, kalc deformasyonun balad noktadr. Yalnzca akma zellii gsteren malzemelerde Akma Noktas bulunur. Akrilik: Akrilik asit esterinin ve trevlerinin polimerizasyonu ile retilen bir termoplastik polimerdir. Akustik Emisyon / Ses yaylm: Bir malzemeye gerilim altnda uygulanan bir test metodudur. Ses dalgas yaylm ile, tanmlanan malzemenin btnln koruyup koruyamad, herhangi bir atlak olup olmad llr. Alam: Plastiklerde, polimer veya kopolimerin, dier polimerler veya elastomerlerle seilmi koullar altnda harmanlanmasdr. Alev Geciktiriciler: Reinenin yanma eilimini azaltmak amacyla kullanlan kimyasal katk maddeleridir. Ambalaj: plik, fitil v.b rnlerin zlebilmesi, tanabilmesi, depolanabilmesi, satlabilmesi ve kullanlabilmesi iin uygun paketleme birimidir Anisotropik Laminat: Farkl ynlerde, farkl zellik gsteren laminattr. Anisotropik: Farkl ynlerdeki eksenler boyunca, test edildiinde farkl zellikler gsterme zelliidir. Antioksidan: Oksitleyici etkiler sonucunda, bozunmay engellemek amac ile kk miktarlarda reineye katlan katk maddesidir. Antistatik Maddeler: Bu tr malzemeler, bir kalplama malzemesine veya kalplanm bir rnn yzeyine uygulandnda, onu daha iletken yapan malzemelerdir. Bylece, toz birikimini veya elektrik yk birikimini engellerler. Ara Dayanm: Tam sertlie ulamadan nce, bir laminatn herhangi bir kalc bozulma olmakszn, kalptan kartlabilme ve ilenebilme kabiliyetidir. Ara Duru: Bir kalptaki s veya basn uygulamasnn ksa bir sre ile durdurularak, kalp tam olarak kapatlmadan nce, kalplama malzemesinden gaz knn salanmasdr. Ara Malzeme: Sandvi yapdaki rnlerde, ge-

114

www.camelyaf.com

nellikle kpk veya bal petei eklinde, iki cidar arasnda yaptrlm olarak yer alan malzemedir. Arakesit: ki deiik, fiziksel olarak ayrt edilebilir ortam arasndaki snr veya yzeydir. Laminatta , takviye ve reine arasndaki temas yzeyini ifade eder. Aramid: Poliamidden treyen, yksek oranda ynlendirilmi bir organik malzeme trdr. Fakat aromatik halka yapsn iermektedir. ncelikli olarak yksek mukavemetli, yksek modll takviye elyaf olarak kullanlmaktadr. Kevlar ve Nomex birer aramid elyaf rneidir. Ark Dayanm: Yksek voltajda elektrik ykne dayanabilme zelliidir. Aralklarla meydana gelen kesintili bir ark, saniyelerle ifade edilen toplam zaman iindeki yzey iletkenliini kaybetmeksizin, plastik bir yzeyde hareket edebilir. Aspect Ratio: Elyaf apnn, elyaf uzunluuna orandr. Atk: Dokunmu bir kumata, zgye gre dik ada ynlendirilen cam elyafdr. Ayrc Film: Sertleme esnasnda reineye temas eden, yapmayan su geirmez bir film tabakasdr.

B
B Safhas: Baz termoset reinelerin reaksiyonunda bir ara dzeyi ifade etmektedir. Bu safhada, malzeme stldnda yumuar ve plastiktir. Eritilebilir bir zellik gsterir ancak tamamen zlemez veya erimez. Premix veya sertlememi prepreg iindeki reine genelde bu dzeydedir. 2. Balayc (Binder): Kee veya preform eklindeki takviye malzemelerinde, imalattan kalplamaya kadar geen sre iinde, liflerin birarada tutulmasn salayan kimyasal bileiktir. 1. Balayc (Finish): Cam elyaf ve dier liflere uygulanmak zere, karm halinde hazrlanm bir kaplama malzemesidir. Reinenin elyafa daha kolay ve salam olarak balanmasn salayan kimyasal bileenleri ierir. Bal Petei: Reine emdirilmi levha malzeme (kat, cam kuma v.s) veya metal folyo gibi malzemelerin, ekenar altgen ekilli hcreler ekline getirilmesiyle retilen sandvi konstrksiyon ara malzemeleridir. Balk Gz: Laminat yzeyinde beliren kabarcklar ve kk delikiklerdir. Yzeyin kirli olmas veya reine stne den yabanc maddeler gibi sebeplerden kaynaklanmaktadr. Bant Genilii: Elyaf sarma prosesinde, takviye malzemesi eridinin mandrele uyguland sradaki geniliidir. Barcol Sertlii: Yay yk altnda, keskin bir elik noktann, penetrasyona dayanmnn ll-

mesiyle elde edilen bir sertlik deeridir. Barcol Impressor olarak tanmlanan aygt, 0 ile 100 skalalar arasnda direkt okuma vermektedir. Sertlik deeri bir plastiin sertleme deerinin llmesinde kullanlmaktadr. Basnl Kalplama: Alan kalp iine malzemenin yerletirildii, kalp kapatldktan sonra uygulanan basn ve scaklk etkisiyle malzemenin ekillendirildii bir kalplama yntemidir. Basnl Karbon Emdirme: Karbon-karbon kompozitler iin, yksek s ve izostatik basn koullar altnda karbonizasyon ve zift emdirme ilemlerini kapsayan bir younlatrma prosesidir. Basnl Torba Kalplama: Basn torba kalplama yntemi, atmosferik basntan daha yksek basnlarn gerektii uygulamalarda kullanlr. Esnek bir film, takviye malzemesi ve reine zerine yerletirilirek, kalp kenarna yaptrlr. Esnek film zerine uygulanan 3,5 bar deerinde basn, sertleme tamamlanana kadar uygulanr. Balang Modl: Ykuzama veya yk-gerilme erisinin balang gerilme ksmnda grlen eimidir. Balatc: Serbest radikallerin kayna olarak peroksitler kullanlmaktadr. Serbest radikal polimerizasyonunda termoset reinelerin sertlemesinde, elastomerler ve polietilen iin cross link oluturucu kimyasal olarak ve keza polimer modifikasyonunda kullanlmaktadr. Bileim: Bir polimere dolgu, yumuatc, plastifiyan, takviye, katalizr, pigment veya boya gibi girdilerin eklenmesiyle ve homojen bir ekilde kartrlmasyla elde edilen rndr. Termoplastik bir bileim; pigmentler, kprtcler v.b baz maddelerin sonradan eklenmesini gerektirirken, termoset bir bileim; son rn iin gerekli tm girdileri ierir. Bismaleimide: Kondensasyon reaksiyonu yerine, ekleme reaksiyonu ile sertletirilen bir polimid reine trdr. Bylece, sertleme srasnda uucu organiklerin olumas engellenmektedir. BMC (Hazr Kalplama Bileimi): Termoset reineler; krplm elyaf takviyesi, dolgu malzemesi v.b. gibi malzemelerin karm ile elde edilen, pres ve enjeksiyon kalplama teknikleriyle kalplanan, hazr hamur haldeki vizkoz bileimlerdir. Bor Elyaf: Mukavemet ve rijitlik veren, genellikle tungsten filament zerinde, saf bor elementinin youturulmas eklinde retilen bir elyaftr. Boluk: Bir laminat iinde hapis olan hava veya gaz habbesidir. Gzeneklilik, bu kk boluklarn bir btndr. Boyutsal Stabilite: Kalplandktan sonra plastik bir rnn son eklini koruyabilmesidir. Breathing: Kalplama srecinin balangcnda,

115

TERMLER SZL

kalbn alp kapanrken gaz kna izin vermesidir. Zehirli gazlarn atlmas, (degassing) olarak da tanmlanabilir. Bundle: Bobin zlmesi esnasnda,birden fazla lifin ayn anda gelmesidir. Burkulma: Bklme gerilimidir. Burkulma Gerilimi: Burkulma ilemi srasnda kesit alannda oluan kesme gerilimidir. Buruma / Fil derisi: Jelkotlu d yzeyde, buruma veya katlanma eklinde grlen bir kalplama hatasdr. Bu sorun, vakum torba kalplamada, plastik filmin dzgn yerletirilmemesinden de kaynaklanabilir. Bklme: Yapsal element zerinde, basn etkisi sonucunda istikrarsz yanal defleksiyon olarak nitelendirilen hasar durumudur. Bkm: Bir iplik veya dier tekstil elyafnda, birim uzunluk bana eksenel ynde yaplan dn saysdr.

C-
C Safhas: Baz termoset reinelerin reaksiyonunda zlemez ve erimez bir hal ald son dzeydir. Cam Elyaf: Erimi camn ekilmesiyle elde edilen bamsz filamentlerdir. Kontin filamentler belirsiz uzunlukta veya byklkteki tek ulu cam elyafdr. Ksa elyaf ise, boyu 430 mmden daha ksa olan cam elyaf trdr. Elyaf uzunluu kullanlan retim prosesiyle ilikilidir. Cam Elyaf Takviyeli Plastikler: Kee, demet ve dier ekillerdeki elyaf eitleri ile takviye edilmi kompozitler iin kullanlan genel bir terimdir. Cam Elyaf takviyesi: Plastiklerin takviyesinde en ok kullanlan malzemedir. Kee, fitil, kuma v.b. halinde satlr. Gerek termoset, gerekse termoplastiklerin takviyesinde kullanlmaktadr. Camslama: Amorf haldeki bir polimerin viskoz ve elastik halden, kat ve krlgan hale gei deiimidir. Camslama Scakl: Camslama geiinin meydana geldii, uygun ortam scakldr. apraz Kuma: Atk ve zgde yer alan liflerin, kuman uzunluuyla belli bir ada dokunmu olmasdr. atlak: Plastik malzeme veya reine yzeyinin altnda ya da stnde, bir a yapsnda beliren ve geni bir yzey blgesine yaylabilen blgesel atlaklardr. Genellikle, elyaf sarma yntemi ile retilmi basnl kaplarn yzeyinde grlr. ekme: Kalplanan rnn souk kalpta llen boyutu ile kalptan alndktan 24 saat sonra llen boyutu arasndaki boyutlarn, nispi deiimidir.

ekme Dayanm: Numunede birim kesit alan zerine etkiyen yk veya kuvvettir. Numuneyi krmaya yetecek ekme gerilimini ifade eder. ekmede Uzama: Numunenin yk altnda kopmas srasnda gsterdii uzamadr. lk uzunluun yzde oran olarak ifade edilir. ember Gerilimi: veya d basnla karlaan silindirik ekilli malzemedeki evresel gerilimdir. entik Hassasiyeti: Bir malzeme yzeyinde bulunan entik gibi yzey homojenliini bozan bir etmen, paray krlmaya kar daha hassas hale getirmektedir. evre: Bir maddenin performansn etkileyen vibrasyon, ok, manyetik ve elektrik alanlar, radyasyon, nem, s ve kirlilik gibi d faktrlerin tmdr. ift Eksenli Yk: Laminat yzeyine uygulanan ykn iki farkl ynde uygulanmasdr. ok Ulu Fitil: Cam elyaf demetlerinin birbirine paralel olarak bklmeden sarlmas ile elde edilen fitillerdir. zg: Dokuma uzunluu boyunca, birbirine paralel olarak dizilmi ipliklerdir. ukur Blge: Kompozit malzemedeki i gerilmeler sonucu, belirli blgelerde oluan ukur ve yzeyde kme grntsdr.

D
Darbe Dayanm: Ani bir darbeye kar malzemenin dayanabilme yeteneidir. Darbe Kkenli atlaklar: Yzeyde grnen malzemede meydana gelen ayrlmalardr. Darbe atlaklar belirli bir blgede, elyaf takviyesinin yetersiz kald veya reinenin yksek konsantrasyonlu olduu bir blgede olumaktadr. Darbe Testi: Ani bir darbe ile malzemenin krlabilmesi iin gerekli enerjinin llmesi eklinde yaplan testtir. Dayankllk: Malzemenin, ii absorblama zelliidir. Bir dier tanmla, malzemenin birim hacmi veya ktlesi bana, malzemeyi krabilecek i olarak ifade edilebilir. Dayankllk, yk-uzama erisinin, orijin ile krlma noktas arasndaki blgenin altnda kalan alanla orantldr. Deformasyon (Akma) Oran: Belirli bir zamanda, deformasyon-zaman erisi zerindeki eimin deeridir. Verilmi bir statik yk altnda zaman iinde oluan defleksiyonu belirler. Deformasyon (Akma): Balangta, aniden oluan elastik deformasyonu kapsamayan, geni bir zaman dilimi iinde, ar yk altnda kalan malzemede grlen boyutsal deiimdir. Demet: Belli saydaki devaml lifin, bkmlendirilmeden bir araya getirilmesi ile oluturulan

116

www.camelyaf.com

bir btndr. Dengeli Konstrksiyon: Kumata atk ve zglerin eit younlukta kullanlmas halidir. ekme ve sktrma ykleri, konstrksiyonda uzama ve basn deformasyonu ile sonulanrken, eilme ykleri eksenel ve lateral ynlerde eit byklkte dalmaktadr. Denye: 9000 m uzunluundaki iplik veya filamentin, gram cinsinden arln belirten bir kodlama sistemidir. Depolama mr: Spesifik s koullar altnda, sv reinenin depolanabilme ve kullanlabilir durumda kalma sresidir. Devaml Demetli Kee: Kovandan akan liflerin, dzgn dalml tabakalar oluturacak ekilde, bir dzlem zerine yaylmasndan oluan cam elyaf takviye malzemesidir. Bu ekilde yaylan lifler, ikinci bir balayc kullanlarak birarada tutulur. Dielektrik: Elektrik yaltkanldr. Bir malzemenin, elektrik akmnn akna dayanabilmesidir. Dielektrik Dayanm: Elektrik ykne dayanm salayan, izolasyon zelliidir. Birim kalnlk bana, dielektrik zelliin bozulma potansiyelinin ortalama deeri olarak ifade edilir. Dielektrik Isnma: Yksek frekansl elektrostatik alanda, dielektrik kayb ile malzemelerin snmasdr. Dielektrik Sabiti: Bir elektrod iftinin, yaltkan malzeme iindeki sa deerinin, ayn elektrod iftinin hava iindeki sa deerine orandr. Disiklopentadien ile modifiye edilmi polyesterler: Polyester reinenin, hammaddelerinden biri olarak DCPDnin kullanld bir polyester reine snfdr. Diels-Alder eklemesi teknii ile retilebilirler. Fakat daha tipik olarak, maleik asitin, disiklopentadien ift balarna eklenmesi ile elde edilirler. Dokuma: Fitil veya ipliklerin, birbirleri arasndan geerek, birbirlerini sktrmas sonucunda, a eklinde oluturulan kumaa verilen genel addr. Dokunmam Fitil: Belirli ynlerde mukavemet salamak amac ile tek katl veya ok katl olarak, dokunmadan bir arada tutturulmu takviye malzemeleridir. zellikle yksek mekanik dayanm ve hassasiyet aranan havaclk ve uzay sektrnde kullanlmaktadr. Dokunmam Kuma: eitli elyaf trlerinin gevek bir ekilde preslenme ile bir arada tutulduu, dzlemsel bir tekstil yapsn ifade etmektedir. Dokunmu Fitil: Fitilin dokunmas ile elde edilen cam kumatr. Dokunmu Kuma: Cam elyaf ipliklerinden basit, twill, saten, tek ynl modellerde dokun-

mu kumalardr. Genellikle epoksi reine takviyesinde kullanlr. Balca uygulamalar baskl devre retimi, devre kesici tpleri retimi gibi elektrikli ara gere retimidir. Dolgu (Filler): Eklendii malzemenin fiziksel, mekanik, temel, elektriksel ve dier zelliklerini deitiren veya maliyeti dren bnyeye katlan inert bir malzemedir. Bazen dolgu terimi, partikl boyutundaki katklar ifade etmek iin de kullanlmaktadr. Dolgu Malzemeleri: Yksek maliyetli reinelerin zgn zellikleri azaltlmakszn, dolgu katmak amac ile kullanlan, dk maliyetli malzemelerdir. Dz dokuma: Atk ve zg elyafnn birbiri ardna geldii, basit bir dokuma tekniidir.

E
E Cam Elyaf : Maksimum alkali ierii %2.0 olan ve kalsiyum alminyum borosilikat ieren bir cam trdr. Genel amal elyaf, yksek dayanm zellii nedeniyle, elektrik uygulamalarnda kullanlacak laminatlar iin uygundur. Plastiklerin takviyesinde ok sk olarak kullanlmaktadr. Eilme Dayanm: Bir kiriteki elyaf yzeyinde oluabilecek en yksek eilme gerilimidir. Eilme dayanm en byk yke kar, krlmadan nce numune parann gsterdii birim diren olarak da tanmlanabilir. Birim alana etkiyen kuvvet olarak ifade edilir. Eilme Modl: Elastik limitler iinde bir test parasna uygulanan eilme geriliminin, en uzak noktadaki lif zerine etkiyen gerilme deerine oran olarak tarif edilir. Eilme Modl: Bir malzemede meydana gelen, gerilme veya deformasyon ile buna neden olan yk veya bask arasndaki orandr. Eim: Kalplanm paralarn kalptan karlmasn kolaylatrmak zere tasarlanan kalbn, dikey yzeylerinin eimli olmas veya gittike inceltilmesidir. Eim As: Kalplanm rnn karlmasn kolaylatran, bir kalp veya mandrel zerinde verilmi eimin asdr. Ekzoterm: Bir plastik rnn sertleme reaksiyonu srasnda, aa kan snn serbest kalmas ve yaylmasdr. El Yatrmas: Takviye malzemesinin kalba el ile yatrld, reine ile slatlabilen takviye malzemesinin rulolama ilemine tabi tutulduu emek youn bir kalplama yntemidir. Elastikiyet: Deformasyona neden olan faktrlerin kaldrlmasndan sonra, malzemenin orijinal boyutunu ve eklini yeniden kazanmas, korumas zelliidir.

117

TERMLER SZL

Elastikiyet Katsays: Gerilme testi srasndaki Young modlnn karldr. Elastomer: Deformasyona neden olan faktrn kaldrlmasndan sonra oda scaklnda orijinal boyutunu ve eklini yeniden kazanan malzemedir. Elyaf: Filament yapdaki malzemeler iin kullanlan genel bir terimdir. Genellikle, elyaf kelimesi filament kelimesiyle e anlaml olarak kullanlmaktadr. Elyaf ap: Her bir filamentin apnn llmesidir. Elyaf zi Grnm: Son rn yzeyinde grnen elyaflardr. Elyaf Oran: Kompozit rndeki elyaf miktardr. Elyaf oran, kompozit rnn btnne oranla, arlka ve hacimce yzde olarak ifade edilmektedir. Elyaf Sarma: nceden veya sarm srasnda, reine emdirildikten sonra cam liflerinin dnen bir mandrele sarlmas eklinde uygulanan, kompozit yapdaki rnlerin retimi iin kullanlan bir kalplama yntemidir. Farkl alarda sarm yaplabilen mandrel zerindeki takviye tabakalar, istenen kalnla ulatnda, kalp zerine sarlm olan rn, kalp zerinde sertletirildikten sonra kalptan kartlr. Elyaf Yn: Belirtilen eksene gre, elyafn boylamsal olarak belirlenmi bir ada ynlendirilmesi veya dizilmesidir. Enjeksiyon Kalplama: Is ile yumuatlan termoplastik polimerin basn altnda souk bir bolua doru aktarlmas veya bir termoset polimerin stlm kalba aktarlmas ile plastiin istenen ekilde elde edilmesi yntemidir. Epoksi: Meraptanlar, asit anhidrit, karbolik asitler, fenoller, alkoller ve aminlerle reaksiyona sokularak sertletirilebilen, bir veya birden fazla epoksi grubu ieren, polimerize edilebilen termoset polimerlerdir. Kompozitler ve yapsal yaptrclar iin nemli bir matriks reinedir. Esnek Kalplar: Plastiklerin dkm iin kullanlan kauuk veya elastomer plastiklerden yaplan kalplardr. Ters al paralarn kalplanmasna olanak tanrlar. Esneklik Snr: Bir malzemenin, kalc bir deformasyona uramadan dayanabilecei en byk yk deeridir. E Gerilme: Bir fitil bobininde, fitili oluturan demet ularnn herbirinin ayn gerilim altnda tutulmas ilemidir.

Filament: Kovan deliklerinden akan her bir cam lifine filament denir. rn tipine gre deiik kalnlklarda olabilir. Filament ap birimi mikron dur. Fitil Bobini: Belirli bir d ap lsn oluturacak ekilde, fitilin bir bobin halinde sarlmas ile elde edilen birim ambalajdr.

G
Geirgenlik: Fiziksel veya kimyasal olarak etkilenmeyen bir tutucu ortam iinden, kat, sv, gaz veya buhar geii veya yaylmasdr. Gei Scakl: Bir malzemenin zelliklerinin deitii scaklktr. Malzeme cinsine bal olarak, gei deiimi tersine olabilir. Gerilim: Bir gvdenin ekilsel veya hacimsel deiimlere diren gstermesini salayan i kuvvettir. Birim alan bana kuvvet olarak ifade edilmektedir. Gerilme: Gerilimin neden olduu elastik deformasyondur. Verilen bir ynde, birim uzunluk bana, uzunluktaki deiim, yzde veya mm/mm olarak ifade edilmektedir. Gerilim Korozyonu: Korozif bir ortamda, gerilim altndaki blgelerin, gerilim altnda olmamas halinde korozyona uramayaca halde, korozyona uramas halidir. Gerilim Younlamas: Makromekanik bir dzeyde, uygulanan gerilimin, entik, boluk, delik v.s blgelerinde younlamasdr. Gerilim-Gerilme Erisi: Yk ve deformasyonu, gerilim ve gerilmeye evirerek yaplan simultene okumalar, bir koordinat sistemine kaydedildiinde, gerilim-gerilme diagram elde edilir. Gerilme lme Aygt: Elektriksel dayanmdaki deiim esas alnarak yk altndaki bir malzeme zerindeki gerilmeyi len aygttr. Gmme: Plastik kalplama srasnda, plastik malzemenin iinde muntazam biimde gml durumda yer alan metal paradr. Gzeneklilik: Kat bir madde iinde vakum, gaz, hava boluklarnn olumas durumudur. Genellikle boluk hacminin, toplam hacime oran olarak ifade edilir. Grafit Elyaf: Bir tayc zerinde oksidasyon, karbonizasyon ve grafitleme ile retilen bir elyaftr.

H
Hacim Oran: Bileen hacminin, tm karm hacmine orandr. Hasarsz nceleme (NDI): Bir malzemenin zelliklerini ve yapsn deitirmeksizin, ultrasonik veya radyografik yoklamalarla malzemenin

F
Fenolik: Bir aldehit ile aromatik alkol, zellikle formaldehit ile fenoln kondensasyonu ile retilen bir termoset reinedir.

118

www.camelyaf.com

niteliklerinin veya kalitesinin belirlenmesi iin bir prosedr ya da prosestir. Hasarsz Test (NDT): NDI ile eanlaml olarak kullanlmaktadr. Hal (Size): Elyafn niteliklerini kontrol altnda tutmak, retim ve ileme proseslerine yardmc olmak, rnn ekillenmesi srasnda yzeyi korumak iin, elyaf veya iplie uygulanan jelatin, ya, vaks, niasta ve dier bileenleri kapsayan girdilerdir. Hava k Delii / Hava Memesi: Kalp zerine yerletirilen ve kalplama srasnda kalp iinde oluan gazlarn kn salayan kk delik ya da yoldur. Hava kndan sonra kapatlabilmelidir. Hava Kabarc: CTP kalplamas srasnda takviye tabakalar arasnda veya birletirme blgelerinde skarak kalan hava boluklardr. Hava Kabarc Miktar: Kompozit bnyesinde hava kabarcklarnn kalmas sonucu oluan boluklarn, kompozitin tm hacmine orandr. zellikle sertlemi kompozitlerde %1den daha azdr. Hava Kanal: Kalplama malzemesi girdii srece, gaz veya hava kn salayan, kalp iine yerletirilmi kk bir delik veya ince bir kanaldr. Hava Koullarna Dayanm: Plastiklerin d ortamda hava koullarna dayankll veya hava koullar sonucunda malzemede oluan deiim anlamnda kullanlr. Helisel Sarm: Sarma kafas, kalp dndke ileri geri hareket etmektedir. Cam elyaf bantlar, dairesel sarmdan farkl olarak yan yana yerlemekte ve bir hatve grnm oluturmaktadr. Silindirik sarmlarn dnda, sarm alar farkl olabilmektedir. Hzlandrc (Promoter): Bu katk maddeleri, katalizr ile reaksiyona girerek polimerizasyon reaksiyonunu hzlandrrlar. Hzlandrclar (promoterler), katalizre ilave edilmesinden itibaren sertlemeyi abuklatrr. Hzlandrc (Accelerator): Katalizr veya bir reine ile kartrldnda, katalizr ile reine arasndaki kimyasal reaksiyonu hzlandracak olan bir malzemedir. Hareket verici (Promoter) olarak da tanmlanr. Hzlandrlm Test: Hizmet mr boyunca, bir rnn karlaabilecei tahrip etkilerini, ksa srede edeer bir sonu elde edecek ekilde, test etme yntemlerinin gelitirilmesi ve uygulanmasdr. Hibrid: ki veya daha fazla bileen ieren, kompozitlerde kullanlmak zere retilmi takviye malzemesi eididir. Karbon ve cam veya karbon ve aramid gibi farkl elyaf trlerinin kombinasyonudur.

Hidrolik Pres: Kalplama ilemi iin gerekli basncn, bir akkan kullanlarak saland pres eididir. Homojenlik: Bir malzemenin, rnn her tarafnda ayn kompozisyonda olduunu tanmlayan bir terimdir.

I-
Is Dayanm: Plastiklerin veya elastomerlerin artan snn, olumsuz etkilerine kar dayanabilme kabiliyeti veya zelliidir. Is letkenlii: Bir malzemenin sy iletebilme kabiliyetidir. ki cidarn s fark 1 derece olduunda, bir maddenin birim kp hacminden birim zamanda geen s miktar iin fiziksel sabittir. Isl Genleme Katsays (CTE): 1 derecelik s art ile birim uzunluk veya hacimdeki deiimin matematiksel ifadesidir. Islak Yatrma: Takviye malzemesinin kalp zerine yerletirilmesinden sonra, reine sisteminin sv halde uygulanmas teknii ile takviyeli bir rnn elde edildii retim yntemidir. Islaklk Direnci: Matriks reine, absorbe ettii nem ile doygun hale geldiinde veya absoblanan nemin yzdesi doygunluk dzeyinden daha az olduunda organik matriksin mukavemetidir. Islanma: Demet ve cam lifleri arasndaki boluklarn reine ile doldurulduu fitil ve ipliklerin slatlmas durumudur. Islatma: Takviyeli plastiklerde, takviye malzemesinin reine ile doyurulmasdr. ne Delii: Sertletirilmi para yzeyinde grlen kk boluklardr. Kalp yzeyine, kalplamadan nce toz birikmesi sonucu olumaktadr. nelenmi Kee: Ksa boyda krplan demetler, bir dzleme yaylmakta daha sonra ineleme ilemi ile bir kee haline getirilmektedir. Bu tr takviye malzemesine inelenmi kee ad verilmektedir. ki Al Sarma: Elyaf sarma prosesinde bir sarma eididir. ki Ynl Laminat: Takviyeli bir plastik laminatn kendi dzleminde, takviye liflerinin iki farkl ynde yerletirilme halidir. letkenlik: Herhangi bir malzemenin birim hacimdeki elektriksel ve s iletkenliidir. nhibitr: Kimyasal reaksiyonu geciktiren bir maddedir. Ayrca, reinelerin ve monomerlerin raf mrlerini uzatmak amac ile kullanlr. norganik Pigmentler: Plastiklere s ve k stabilitesi , hava koullarna dayanm ve renk veren, doal veya sentetik metalik oksitler, slfitler ve dier tuzlardr. zod Darbe Testi: entik alm bir test numunesi zerine darbe indirerek test numunesinin

119

TERMLER SZL

krld ve absorblanan enerjinin lld bir test metodudur. zopolyester: zoftalik asit kullanlan , bir dizi doymam polyester reinelerdir. Hava koullarna, darbe ve kimyasal etkilere daha yksek dayanm zellikleri ile nitelendirilen reinelerdir. zosiyanat Esasl Plastikler: Dier bileenler ile organik izosiyanatlarn reaksiyonu ile elde edilen reine esasna dayanan plastiklerdir. zotropik: Bir malzemenin btn ynlerde homojen zelliklere sahip olmas niteliidir.

J
Jel: Sv reinenin deiimi srasnda, kat faza gemeden nceki (katlamann balang aamas); yar sv halde bulunan ebeke yaps sistemidir. Jelkot: Kalp yzeyine uygulanan ve keenin kalp zerine yatrlmasndan nce jelleen bir reinedir. Kalplanan rnle bir btn oluturan bu reine, zellikle dzgn bir rn yzeyi istendiinde uygulanr. Jelleme: Reine vizkositesinin, sertleme reaksiyonu srasnda belirli bir noktaya kadar ykselmesi halidir. Bir ubuk sokularak test edildiinde, reinenin pelte kvamna ulat gzlenebilir. Jelleme Noktas: Sv haldeki reinenin psdoelastik zellikler gstermeye balad dzeydir. Bu dzey, vizkosite-zaman grafii zerindeki bklme noktasndan aka gzlemlenebilir.

K
Kabarcklar: Blgesel olarak veya tm yzeyde beliren uygulama hatalardr. Hzl sertleme sonucunda, reine, dolgu veya cam elyafnn iinde rutubet bulunmas gibi etkenlerden kaynaklanabilir. Kabuklanma: Kabuu soyulmu portakal grntsnde bir yzey hatasdr. Kalc Gerilim: D yklere maruz kalmayan ve niform bir sda, dengede, hareketsiz bir vaziyette, gvdede varolan gerilimdir. Kalp: Plastik bileimin yerletirildii ve ekillendirildii boluktur. Kalp Ayrclar: Kalplanan parann, kalba yapmasn engellemek iin kullanlan bir kaydrc sv, silikon yalar ve vaks tr malzemelerdir. Kalp Basnc: Kalp boluunun tamamnn reine ile doldurulabilmesi, yumuatlm plastiin itilebilmesi iin ekipman tarafndan uygulanan basntr. Kalp Boluu: Reine veya kalplama bileiinin dkld veya enjekte edildii bir kalbn

120

iki paras arasnda kalan boluktur. Kalp ekmesi: Kalplanan bir parann kalptan karlp, oda scaklnda soutulduu srada oluan, ani gelen ekmedir. Kalp Yzeyi: Otoklav veya hidroklav iindeki sertleme srasnda, kalpla temas eden laminatn yzeyidir. Kalp Yz: Kompozit parann, sertleirken kalp veya mandrel yzeyine temas ettii yzeydir. Kalplama: Bir polimer veya kompozitin, istenilen hacim ve ekilde kat bir cisim halinde ekillendirilmesidir. Kaplama: Bir malzemenin plastik madde ile kaplanmasdr. Baskl devrelerin ve kondansatrlerin retiminde kullanlr. Karbon: Btn organik polimerlerin belkemiini oluturan elementtir. Grafit, karbonun daha dzenli eklidir. Elmas; karbonun youn kristal halidir. Karbon Elyaf: Rayon, poliakrilonitril (PAN), zift (pitch), gibi organik liflerin inert bir ortamda pirolize edilmesi ile elde edilen takviye lifleridir. Karbon-Karbon: Karbon veya grafit matriks iinde karbon veya grafit elyaf ieren kompozit bir malzemedir. Kat: Bir veya daha fazla tabakay (laminat v.s) kapsayan kumalar veya dokumalardr. Tabakalar bir yn oluturmaktadrlar. Katalizr: Bu endstride balatc ile anlamda olarak kullanlmaktadr. Balatc, hzlandrc, sertletirici (Hardener) ve destekleyici (Promoter) a baknz. Katk: Herhangi bir madde iine, zelliklerini modifiye etmek amac ile katlan plastifiyen, k absorblayclar ve alev geiktiriciler gibi maddelerdir. Kaydrc: Tekstil ipliklerinin ileme ve kalplama zelliklerinin arttrlabilmesi iin, balayclarn ouna eklenen kimyasal bir malzemedir. Kee: Tesadfi bir dalmla, bir bant zerine krplan cam liflerinden oluan ve bir balayc aracl ile bir arada tutularak kuma haline getirilmi takviye malzemesidir. Kesme Dayanm: Bir malzemenin tayabilecei maksimum kesme gerilimidir. Kesme Kenar: Kalplanan rnn sertlemesinden sonra, kalptan taan ksmlarn kesilmesi iin kalp kenarnda braklan flan tarif eder. Kesme Kuvveti: Birbiriyle temas halinde olan iki paray, ayn dzlemde birbirine paralel olarak kaydrmak zere uygulanan kuvvet tarafndan, uygulanan gerilimdir. Krlma: Bir gvdenin ayrlmasdr. Tamamen ayrlma kavram yan sra, tam ayrlma olmadan, yalnz yzeyde grlen bir kr da ifade etmektedir.

www.camelyaf.com

Krlma Gerilimi: Krlmann balang annda minimum kesit alan zerine, dik olarak uygulanan yktr. Krlmaya Dayankllk: Balang durumundaki bozukluklar veya atlaklar grlen bir malzemenin, krlmadan ne kadar kullanlabileceinin lmdr. zellikle, uak retiminde, yapsal tasarmlarn ve analizlerin yaplmas srasnda kullanlr. Krplm Demetler: Cam elyaf demetlerinin 3-12 mm uzunluunda krplm eklidir. Kzdrma Kayb: Yakma ileminden nceki ve sonraki arlk farkdr. Cam elyafnda, 1. balaycnn (size) ve 2. balaycnn (binder) yaklmasdr. Kilitleme Basnc: Enjeksiyon ve Transfer kalplamada, reinenin takviye malzemesi arasndan ak srasnda oluan basnc, kalp kenarlarndaki kilitleme ekipman karlar. Bu basnca, kilitleme basnc ad verilir. Kohezyon: Tek bir maddenin birbirine yapma eilimidir. Molekler partikllerinin karlkl ekim kuvvetidir. Ayrmaya kar bir diren olup, maddeleri bir arada tutan gtr. Kompozit Malzeme: Takviye malzemeleri, dolgular ve reineler gibi, iki veya daha fazla malzemenin birletirilmi ekli, makro dzeyde, bireysel zelliklerinden farkl zellikler gstermektedir. Bileenlerin daha farkl zellikler salad bilekelere, kompozit malzeme ad verilmektedir. Kondensasyon Polimerizasyonu: ki veya daha fazla molekln birletii kimyasal bir reaksiyon srasnda, rn ile birlikte su molekllerinin aa kt bir kimyasal reaksiyondur. Kontrplak: Lif ynne gre tabakalarn birbirine dik ynde yerletirilerek birletirildii tabakalardr. Kopolimer: ki veya daha fazla birbirine benzemeyen monomerin, bir arada reaksiyona sokularak polimerize edilmesi ile elde edilen rndr. Kordon: Liflerin dz kuma yerine, boru eklinde dokunmasdr. Grafit elyaf takviyeli golf sopalarnda bu tr takviye malzemeleri kullanlmaktadr. Korozyon Dayanm: Bir malzemenin zelliklerinde herhangi bir deiim veya azalma olmakszn, etrafn evreleyen ortamdaki kimyasal etkilere kar gsterdii dayanmdr. Korozyon olay, metaller iin karncalanma veya paslanma, organik malzemeler iin atlak oluumu eklinde olabilir. Kprlenme: Kalplama esnasnda ke ve radyuslara yatmayan, bu nedenle boluk ve boyutsal hatalarla sonulanan durumdur. Krater: Bir plastiin yzeyindeki kk dzen-

li veya dzensiz, ap ve derinlii aa yukar eit boyutta olan kraterlerdir. Kullanlabilirlik Sresi: Proses srasnda kullanlmak zere katalize edilmi reinenin, jellemeye balamadan, kullanlabilir durumda kalabildii sreyi ifade eder. Kuvvet: Erkek kalbn boluk zerine kapatlmasyla, reine zerine uygulanan basn reinenin akmasna neden olur. Kl Oran: Bir takviye malzemesi yakldktan sonra geriye kalan kat artklarn balang arlna orandr.

L
Laminat: Genellikle basn ve s altnda, tabakalar bir balayc malzeme ile birletirmek. Ayn zamanda birletirilerek bir araya getirilen tabakalarn oluturduu bir malzeme (rnein bir kompozit) kavramn tarifleyen terimdir. Laminat Aras: Kompozitlerde, iki laminat arasn tarif eden genel terimdir.Arada kalan boluk, arada oluan kesme gerilimi gibi fiziksel oluumlar, bu terim ile anlr. Laminat Aras Kesme Gerilmesi: Bir laminatta, iki tabaka arasndaki ara kesit yzeyi dorultusunda, nispi bir yer deitirme oluturan kesme kuvvetidir.

M
Maal Kalplama: Zamana bal olarak, basn ve syla kompozit parann kalplanmasn salayan dii ve erkek metal kalplarn birletirilmesi sonucu elde edilen (Pres kalplama olarak da ifade edilebilir) takviyeli plastik kalplama yntemidir. Mandrel: Reineye emdirilen fitil, kee, kuma gibi takviye malzemelerinin ekillendirilmek iin zerine sarld metal kalplardr. i bo, silindirik boru ve tank gvdeleri retiminde kullanlr. Matriks: Bir kompoziti oluturan elyaf sistemi ierisinde yer alan homojen reine veya polimer malzemedir. Termoplastik ve termoset reineler kullanlabilecei gibi metal, seramik, cam da kullanlabilir. Mekanik zellikler: Bir kuvvet uygulandnda, elastik ve inelastik reaksiyonlarla balantl olan modller, gerilme ve basn direnci gibi malzeme zellikleridir. Metalik Elyaf: Metal ile kapl elyaf, plastik kapl metal veya tamamen metalle kaplanan tayc olarak retilen elyaf trleridir. Mikro atlak: Isl gerilimlerin yerel olarak, matriks direncini amas halinde kompozitlerde oluan klcal atlaklardr.

121

TERMLER SZL

Mil: Cam elyaf filamentlerinin apn lmek iin kullanlan bir uzunluk birimdir. (1 mil=0.001in.) Molekler Arlk: Bir molekl iindeki btn atomlarn atomik arlklarnn toplamdr. Polimer oluumunu izlemek amac ile molekllerin zincir uzunluu lm yaplmaktadr. Monomer: Bir polimeri temsil eden en kk birimdir. Polimerleri oluturmak zere reaksiyona giren molekl olarak da ifade edilir. Morfoloji: Kristal zellii, molekler arlk, dallanma gibi bir polimerin yapsnda grlen zelliklerin tmdr.

luklarda krplan takviye malzemelerinin bir vakum tablas zerinde, kalplanacak parann boyutuna yakn olacak ekilde, n ekillendirme (Preform) yaplmasn ieren bir prosestir.

P
Parti: Bir malzemenin, ayn proseste veya bir kontin proseste ekillendirilen ve proses boyunca ayn zellikleri tayan belirli bir miktardr. Plastik Hafza: Is altnda gerdirilen bir termoplastik malzemenin, tekrar stlana kadar, gerdirilmemi eski boyutuna dnmesi eilimidir. Plastifiyan: Plastiin iine eklenerek, plastiin esnekliini, gerilme zelliklerini ve alabilirliliini artran bir malzemedir. Plastik: Ana girdisi, byk molekl arlkl organik polimerler olan, sertletirici, dolgu, takviye gibi katklar ieren, bitmi hali kat olan ve retiminin baz safhalarnda ya da bitmi rne ynelik ilenebilirlilii olan, akkan ve ekillendirilebilen bir malzemedir. Plastik Deformasyon: Yk altndaki bir nesnenin, elastik deformasyonunun tersine, yk kaldrld zaman, yeniden eski zelliklerini kazanamayan, kalc boyutsal deiimidir. Poisson Oran: Eksen boyunca uygulanan ekme veya gerilme nedeniyle kesit alannda oluan deiimin eksenel uzunluktaki deiime orandr. Polar Sarm: Kalp yerine, elyaf sarma kafas hareketlidir. Lifler belirlenmi bir ada kalp yzeyine eksenel ynde yerletirildike, kalp kendi ekseninde bir adm dnmektedir. Polar sarclar, elyaf yerletirme kolunun rahat hareket edebilmesi amacyla genellikle dikey konumda almaktadr. Polimer: Yksek molekl arlkl organik bileimleri, doal veya sentetik rnleri kapsar. Polimerizasyon: Monomer molekllerinin birleerek, kendi molekl arlnn katlar mertebesinde bir molekl arl oluturmas eklinde yryen bir kimyasal reaksiyondur. ki veya daha fazla monomerin katld polimerizasyon reaksiyonuna, kopolimerizasyon ad verilmektedir. Poliretan: Diizosiyanatlar ile polyoller, poliamidler, alkid polimerler ve polieterlerin, polimerizasyon reaksiyonu ile hazrlanan bir termoset reinedir. Postcure: Kalplama srasnda oluan uucu gazlarn, yzdesinin azalmas veya sertleme ileminin tamamlanmas ve/veya son rn zelliklerinin arttrlmas amac ile genellikle basn olmakszn, bir frnlama ilemi uygulanmaktadr. Postforming: Esneklik kazandrmak iin stlan termoplastik laminat zerinde veya tam serleti-

N
Nem Oran: Bir malzemenin iindeki nem miktar, nemli rnn hacminin (ktlesinin) yzdesi olarak yani, kuru haldeki madde art nem olarak ifade edilmektedir. NOL Halkas: Elyafn biribirine paralel olarak sarlmas ile elde edilen bir halkann btn zerinde veya bu halkadan alnan segmentler zerinde, ekme ve sktrma testlerinin yaplmas iin Naval Ordinance Laboratory tarafndan gelitirilmi bir test yntemidir. Novolak: Bir termoset fenolik elde etmek iin reaksiyona sokulan, tek bana sertletirilemeyen, lineer termoplastik, B dzeyi fenolik reinedir.

O-
Organik: Bitkisel ve hayvansal yaamdan kaynaklanan maddeler ile, doal veya sentetik olarak retilen hidrokarbon kaynakl maddelerdir. Ortam: Basn, s veya nispi nem gibi etrafmz saran evresel koullardr. Otoklav: Kimyasal bir reaksiyonu ilerletmek ve tamamlamak iin veya s ve basn altnda herhangi bir ilem iin kullanlan kapal bir kaptr. Otoklav Kalplama: Yatrma veya sarma ileminden btn kalp, stlm otoklavn iine yerletirilmektedir. Kullanlan basn genellikle 3,57 bar arasndadr. Daha fazla basn uygulanmas, rn younluunun daha yksek olmasn salar ve reinedeki uucu gazlarn giderilmesini kolaylatrr. tlm Lifler: Kontin cam liflerinin ekili deirmende, ok ksa cam lifleri halinde tlmesidir. n Karm: Kalplama iin gerekli tm bileenleri ieren, kalplama ileminden nce hazrlanan kalplama bileimidir. n karm oluturan bileenler; reine, takviye, dolgu, katalist, kalp ayrc ve dier girdileri ierir. n ekillendirme: nceden belirlenen uzun-

122

www.camelyaf.com

rilmi C dzeyindeki termoset laminatlar zerinde form verme, eme ve ekillendirme ilemlerinin yaplmasdr. Preform Balaycs: Preform (n ekillendirme) retmek zere krplan demetlerin zerine, genellikle ekillendirme srasnda, preform eklini korumak ve tanabilirlii salamak amacyla pskrtlen bir reinedir Prepreg: Tek ynl elyaf, kee, kuma veya reine emdirilmi kat eklinde olabilecei gibi, fitil halinde sarlmaya hazr veya levha eklinde de olabilen hazr kalplama malzemesidir. Prepolimer: Molekler arl, monomer veya monomerler ve nihai polimer ya da reine arasnda olan kimyasal bir ara maddedir. Pres Stroku: Hidrolik presin, pres ak konumdayken, hareketli ve sabit tablalar arasnda kalan mesafedir. Kalp strou, kalplanm parann kalptan karlabimesi iin gerekli boluu salar. Proliz: nert bir atmosfer iinde, zift, polyakrilonitril (PAN) ve rayon gibi organik nc elyaf malzemelerinin, s hareketi ile karbon elyafna kimyasal olarak dntrld temel bir prosestir. Prototip: Malzeme ilenilebilirlilii, tasarm, performans ve ekil asndan tam deerlendirme yaplarak, seri retim iin uygun modelin ortaya konmas ilemidir. Pultruzyon: ekilli bir kesite sahip olan kompozitlerin retimi iin kullanlan, devaml bir prosestir. Pultruzyon, elyaf takviye malzemesinin reine banyosundan geirilmesi ve stlm elik bir kalp iinden ekilerek, sertletirilmesi prosesidir. Pskrtme: Pskrtme tabancasnn, bir uygulama ekipman olarak kullanld bir tekniktir. Takviyeli plastiklerde, rnein cam elyaf ve reine ayn anda bir kalp yzeyine uygulanabilir.

gesinde, reine fazlas birikiminin yaratt grnmdr. Reine Oran: Laminat iindeki reine miktarnn, toplam arla veya toplam hacme oran olarak ifade edilmektedir. Reine Transfer Kalplama (RTM): Cam elyaf takviyesinin yer ald, kapal bir kalba katalizlenmi reinenin enjekte veya transfer edildii bir prosestir. Reine Zengin Blge: Takviye miktarnn az, reine miktarnn ok olduu blgedir. Reinforced Reaction Injection Molding (RRIM): Bir takviye malzemesinin eklendii, reaktif enjeksiyon kalplama (RIM) prosesidir. Renkli Elyaf: Dokunmu malzemelerde atk elyafnn, zg elyafndan ayrdedilebilmesi; elyaf hizalamasnn dzgn yaplabilmesi amac ile takviye malzemesi zerine yerletirilen farkl renkte tek bir demet veya ipliktir. Reoloji: Malzemelerin plastik akma ve deformasyonu konularyla ilgilenen bir bilim daldr. Rezol: Istldnda, sertlemesi iin gerekli olan tm maddeleri ieren, bir termoset reinenin sertlememi halidir. Rib: Plastik paralarda, dikey ve yatay konumda, dairesel veya dier formlarda yapsal mekanik takviyeleri salamak iin tasarma katlan bir takviye unsurudur. Rijitlik: Yk ve deformasyon arasndaki ilikiyi belirleyen bir modl lmdr. Rockwell Sertlii: Bir delici zerine etkiyen ykn artmas ile delinen delik derinliinin artmas ilkesine dayanan bir yzey sertlii lm deeridir.

S-
Sandvi Konstrksiyon: ki ince CTP laminat arasna bal petei veya kpk tr bir ara malzemenin yaptrlmasyla elde edilen, yksek eilme dayanml panellerdir. Santrifj Kalplama: Boru gibi, silindirik ekilli kompozitlerin kalplanmasnda kullanlan retim tekniidir. i bo, silindirik bir mandrel iine reine ve takviye malzemeleri yerletirilerek mandrel dndrlmekte, mandrelin stlmas ile reinenin sertletirilmesi salanmaktadr. S-Cam: ok yksek gerilme dayanml cam liflerinin elde edilebilmesi iin tasarlanm bir magnezyum almina silikat bileenidir. Sarm As: Sarlan filamentlerin aks ile referans olarak alnan aks arasndaki ann derece cinsinden lsdr Sehpa: Gereken sayda fitil bobinlerini bir arada tutabilmek ve dzenli bir biimde bobinlerin zlmesini salamak amacyla kullanlan bir ekipmandr.

R
Raf mr: Bir malzemenin, maddenin veya rnn uygun evre koullar altnda depolanabilme ve fonksiyonlar iin gerekli nitelikleri koruyabilme sresidir. Reaktif Enjeksiyon Kalplama (RIM): Poliretan, epoksi ve dier sv kimyasal sistemlerin kalplanmasnda kullanlan bir prosestir. Uygun kimyasal oran iinde iki veya daha fazla bileenin karm, yksek basnla alan kartrc kafa iinde yaplmaktadr. Reine: Basn altnda, akma eilimi gsteren, genellikle yksek molekl arlkl, kat veya yar kat organik bir malzemedir. Reine Havuzu: Laminat yzeyinin belli bir bl-

123

TERMLER SZL

124

Sertleme: Kondensasyon, halka kapatma veya ekleme reaksiyonlar ile termoset reine zelliklerinin, geri dn olmayacak ekilde deitirilmesidir. Sertleme Sreci: Bir termoset reine sistemi veya prepreg rnn sertlemesini salamak iin, belirli bir zaman srecinde kullanlan s ve basn deerlerinin tmn ifade eder. Sertletirici: Plastik bileime eklenerek, sertlemeyi kontrol eden veya hzlandran, reaksiyonun iinde yer alan bir kimyasal maddedir. Sertlik: Sivri ulu bir ubuun, yzeye batrlmas ve yzeyden laminat iine dalma derinliinin llmesi eklinde ifade edilen, entiklere kar dayanm zelliidir. Sktrma: Laminat iinde kalan havann kartlmas amacyla geici bir sre ile vakum torba teknii kullanlarak vakum uygulamasdr. Ayn zamanda, SMC pestil retiminde de pestil rulosu arasnda kalan havann, rulolar aracl ile sktrlmasyla giderilmesini de ifade etmektedir. Sktrma Dayanm: Malzemenin kendisini krma veya bkme eilimindeki bir gce kar gsterdii dayanmdr. Sktrma Modl: Orant limiti iinde sktrma yknn, sktrma gerilimine orandr. Teorik olarak, ekme tesleri ile belirlenen Young modlne eittir. Sv Kristal Polimer: Eritilerek ilenebilen ve kalp iinde yksek oryantasyon salayan, ekme dayanm ve yksek scaklk dayanm zellikleri olan, yeni gelitirilmi termoplastik bir polimerdir. Syrma Ba: Reinenin, ince bir film eklinde dzgn yaylmasn salayan, dz bir paradr. Szma: Yzeyde su grlmesi eklinde rastlanan hafif bir szdrma hatasdr. Silanlar: Kompozit malzemelerde, takviye malzemesi ve reine matriksi ara kesitinde, bir kimyasal ba oluturmak zere tasarlanm herhangi bir kimyasal maddedir. Silikon Karbr: Alminyumla eit younluk, modl ve yksek diren gstermesi nedeniyle metal matriks takviyesi olarak, uygulanmaktadr. SMC (Hazr kalplama bileimi): Genellikle polyester olan sv bir termoset reine, pigmentler, dolgular ve dier katklarn nceden biraraya getirildii ve kalplama srasnda, ileme kolayl salamas iin pestil haline getirilmi hazr kalplama bileimidir. Souk Akm: Bir faz deiimi veya kimyasal deiim olmakszn, alma scaklnda, devaml yk altnda olan malzemede grlen bozulmadr. Soutma ablonu: rn ile ayn boyut ve ekilde, hatasz yzeye sahip olan metal plakalardr. retilen rnn, frnda sertletirilmesi tamam-

landktan sonra, ortam scaklk ve basncnda zerine konularak soutulmasnda kullanlr. Spesifik Arlk: Bir malzemenin birim ktlesinin, birim hacmine blnmesi sonucunda bulunan younluk deerinin, sabit bir scaklkta, suyun younluuna blnmesi ile bulunan deerdir. Spesifik zellikler: Malzeme zelliklerinin, malzeme younluuna blnmesi sonucu elde edilen deerdir. Standart Sapma: Ortalama veri dalmnn, ortalama deerden ne kadar saptnn llmesidir. Stforming: Esneklik kazandrmak iin stlan termoplastik laminat zerinde veya tam serletirilmi C dzeyindeki termoset laminatlar zerinde form verme, eme ve ekillendirme ilemlerinin yaplmasdr. Stoper: Kalbn iki paras arasna yerletirilen snrlayc metal paralardr. Basnl kalplama srasnda, kalplanan paralarnn kalnlk kontrolnde kullanlmaktadr. Su absorbsiyonu: Bir malzeme tarafndan emilen su arlnn kuru malzeme arlna orandr. erit: Tek ynl karbon elyafndan yapldnda 305 mm.ye kadar, bor elyafndan yapldnda 75mm.ye kadar genilikte hazrlanan erit eklinde prepreglerdir.

T
Tabakalara Ayrlma: Kompozit laminat oluturan tabakalarn, blgesel olarak veya geni bir blgede biribirinden ayrlmasdr. Sertleme srasnda oluabilecei gibi daha sonra, kullanm mr srasnda da oluabilir. Takviye: Matriks malzemenin, mekanik zelliklerinin arttrlmas iin, matrikse balanan dayankl bir malzemedir. Takviyeli Plastikler: ine kuma, kee, erit v.s gibi takviye malzemelerinin katlmasndan sonra, eitli yntemlerle ekillendirilen termoset veya termoplastik reinelerden yaplm rnleri ifade eder. Tamamen Bozulma: Mekanik, termal veya elektriksel sorunlardan kaynaklanan beklenmedik baarszlklarn tamamdr. Tama: Kalplama srasnda, kalp boluundan taan malzeme fazlasdr. Kalp birleme hatt boyunca, bolua szabilen ve para kalptan kartldktan sonra trimlenmesi gereken plastik malzeme fazlasdr. Teet Modl: Birim alan bana, birim gerilme cinsinden ifade edilen statik gerilim-gerilme erisi stnde, nceden belirlenmi bir noktada izilen teet dorunun eimidir. Tek ulu Fitil: ok sayda delik ieren kovanlardan akan cam liflerinin dorudan sarlmas ile

www.camelyaf.com

elde edilen fitildir. Tek Ynl Laminat: Btn liflerin ayn istikamete ynlendirildii takviyeli plastik laminattr. Tekstil plikleri: Cam liflerinin bkml hale getirilmesiyle elde edilen takviye malzemesidir. Temas Kalplama: Takviye malzemesinin ak bir kalp ierisine yerletirildii ve reine emdirildii bir kalplama prosesesidir. Reine iine katalizr ve hzlandrcdan oluan bir sertletirme sisteminin katlmas ile oda scaklnda veya ek bir basn olmakszn, frn ierisinde stlmak suretiyle sertleme salanr. El yatrmas ve pskrtme yntemleri, temas kalplama yntemleridir. Termoforming: Elyaf takviyesini atlatmadan veya krmadan, termoplastik malzemenin yeterince yumuak bir hal alaca noktaya kadar stldktan sonra ekillendirilmesidir. Termoplastik: Isnn arttrlmasyla yumuayan, dmesiyle sertleen, tekrarlanabilir zellik gsteren plastik grubudur. Termoplastik Polyesterler: Kendini tekrar eden gruplarn, biribirine ester gruplar ile balanm olduu termoplastik polimer snfdr. Termoset: Is veya kimyasal bir madde ilavesiyle sertletirildikten sonra, eritilemez ve zlemez bir madde haline dnen plastik snfdr. Termoset Polyester: Genellikle lineer yapda, doymam alkid reinelerin, stiren, metil stiren gibi vinil esasl aktif monomerlerin iinde veya diallil ftalat iinde zlmesi eklinde retilen reine snfdr. Terpolimer: Bnyesinde monomerik birim ieren polimerik sistemdir. Ters Dn: Rijit bir kalptan, kalplanm bir parann kartlabilmesini engelleyen bir entik veya tmsektir. Tesadfi Dalm: Sabit bir ablona dayanmadan yaplan sarma ilemidir. Tiksotropik: Hareketsiz haldeyken jel gibi fakat alkalandnda akkan halde olan malzemelerdir. Tolerans: Standart bir ortamda, bir bileeninin spesifik olarak belirlenmi karakteristik zelliklerinden, en ok sapabilecei deerdir. Torba Kalplama: Kalp iine yatrlan takviyeli reinenin, sktrma ve sertletirme ileminin esnek bir membran altnda gaz veya sv basncnn uygulanmasyla saland bir prosestir. Torbalama: Su ve hava geirmez bir film tabakasnn, henz daha sertlememi para zerine kapatlmas ve parann vakum uygulamaya hazr hale getirilmesidir. Tow: Kontin filamentlerin bkmsz demetleridir. Genellikle karbon ve grafitler iin kullanlmakla birlikte, cam ve aramid iin de kullanlmaktadr. 140 K olarak tanmlanan towda 140.000 adet lif bulunmaktadr.

Transfer Kalplama: Bir aktarm odas iinde s ile yumuatlan, termoplastik reinenin daha sonra, uygun bir kanal araclyla son eklini almak ve sertlemek zere kapal kalba aktarlmas eklinde bir kalplama yntemidir. Trimleme: Plastik kalplamasnda, taan fazlalklarn giderilmesi ilemidir. Tue: Dokunarak ifade edilebilen kuma yumuakldr. Tl: Cam elyaf veya organik liflerden oluan, yzey keesine benzer ok ince bir keedir.

U-
U: Belirli saydaki cam filamentlerinin bir arada tutulduu btn ifade eder. Bkmeden kullanldnda demet olarak, bklerek kullanldnda iplik olarak adlandrlr. U Says: Bir fitil bobini sarlrken bir araya getirilen demetlerin u saysdr. Uucu Gazlar: Bir malzeme formlasyonu iinde yer alan alkol, su, aseton, stiren gibi maddelerin, scaklk ykselmesi ile veya oda scaklnda, buhar halinde ortama yaylmasdr. Uyumluluk: Plastik malzemelerin zelliklerinde homojen bir yap elde edilebilmesi iin, iki veya daha fazla maddenin bir arada kullanlabilme zelliidir. rnein; belli bir balaycnn, son kullanm alanlarna gre, belli bir reine trnde kullanlmas gibi. retan Plastikleri: Organik izosiyanatlarn, hidroksil gruplarn ieren reineler ve bileimlerle reaksiyona sokulmas sonucu retilen reinelerle kalplanan plastiklerdir.

V
Vakum Torba Kalplama: Kalp zerine el yatrmas veya pskrtme yntemi ile rn ilendikten sonra, esnek effaf bir film, havalandrma kuma ve ayrc filmden oluan kombinasyon, sertlememi haldeki rn zerine yerletirilir, kalp kenarlarna yaptrlr. Vakum, kompozit rn ile l plastik film tabakas arasnda uygulanmaktadr. Vinil Ester: ounlukla epoksi reineden yaplan, akrilik ester ve/veya meta akrilik asitleri ieren bir termoset reine snfdr. Vizkosite: Bir malzemenin aka direnme eilimidir.

X-Ekseni: Kompozit laminatlarda, laminat dzlemi zerinde 0o referans as olarak kabul edilen eksendir.
125

TERMLER SZL

Y
Yanabilirlik: Bir malzemenin alev alma ve yanma derecesinin lmdr. Yapkanlk: Bir yaptrcnn veya prepreg malzemenin, zerine dokunulduunda verdii, yapkanlk duygusudur. Yapma Dayanm: Yaptrlm yzeyler arasndaki, yapma derecesinin ifadesidir. Yapma alan bana, yzeyleri biribirinden ayrmak iin gerekli yk miktarnn llmesi esasna dayanr. Yaptrc: Yzeyde ba salayarak, iki malzemenin bir arada tutulmasn salayan maddedir. Film, sv veya pasta eklinde kullanlabilir. Yaptrma: Sertlemi iki veya daha fazla kompozit parann, yaptrc bir bileenle bir araya getirilmesidir. Yatrma: Takviye malzemesini kalp iine yerletirme ve ileme prosesidir. Y-Ekseni: ki ynl kompozit laminatlarda, laminat dzlemi zerinde, x eksenine dik ynde olan eksendir. Yetersiz Sertleme: Kalplanm rnn, sertlemesi iin gerekli s veya zaman beklenmeden kalptan kartlmas halinde karlalan durumdur. Ypranma: Bir zaman dilimi ierisinde, evresel faktrlerin malzemeler zerinde yaratt etkidir. Yolluk: Kalplama bileiminin, kalp boluuna direkt olarak enjekte edildii kanaldr. Yorulma: Tekrarlanan yk uygulamalarnn ardndan, mekanik zelliklerin azalmas veya tamamen ortadan kalkmas durumudur. Yorulma testi, tekrarlanan uygulamalarn sonucunda yaanan olumsuzluklar hakknda rnein; bir malzemenin atlama dayanmnn gelitirilmesi ynnde bilgi sunan bir testtir. Yorulma Dayanm: Belirli bir sayda periyodik yk bindirimi sonucunda, malzemede herhangi bir bozulma olmadan malzemenin, kaldrabilecei en yksek gerilim mertebesidir. Her trl yorulmadan sonra, geriye kalan mukavemet deeri kavramn da ifade eder. Yorulma mr: Deformasyon oluana kadar geen sreyi ifade eder. Yorulma Snr: Hibir bozulma olmadan, bir malzeme zerine sonsuz kez yklenebilecek maksimum periyodik gerilim srecidir. Young Modl: Normal gerilimin (stress), ekme ve sktrma gerilmesine (strain) oran olarak ifade edilir. Ynlendirme: Yksek derecede hizalandrlm bir yapnn retilebilmesi amacyla, polimerik malzemelerin iindeki kristal yapnn da hizalandrlm olmas gerekir. Yresel Kuru Blgeler: Genellikle laminat ke-

narlarnda oluan, reine tarafndan slatlamadan kalm blgelerdir. Yk Altnda Deformasyon Scakl: Belirli bir yk altnda, belirtilen standart test ubuunun defleksiyona urad scaklktr. Yk Altnda Eilme Erisi: Y ekseninde artan ekme, basn, bklme yklerinin, X ekseninde ise bu yklerin sebep olduu eilmelerin izildii eridir. Yk Gerilimi: Kilogram cinsinden uygulanan ykn, yk tayan alana blnmesi ile elde edilen gerilim deeridir. Maksimum yk gerilimi, tama alan tarafndan tanabilecek maksimum yktr. Yk Tama Dayanm: Karlanabilecek maksimum yk gerilimidir. Yksek Basn Altnda Yaplan Laminatlar: En az 6.9 Mpa ve daha yaygn olarak 8.3 ile 13.9 MPa arasndaki basn deerlerinde kalplanan ve sertletirilen laminatlardr.

Z
Zincir Polimerizasyonu: Yan rn elde edilmeksizin, uzun zincir molekllerinin (polimerler) elde edilmesi amacyla, basit molekllerin (monomerler) birbirine eklendii / katld kimyasal bir reaksiyondur.

126

www.camelyaf.com

EKLER
CAM ELYAF SANAY RNLER LSTES AIK KALIPLAMALAR El yatrmas iin genel amal keeler CAM ELYAF SANAY POLYESTER RNLER LSTES Genel Amal Tip MAT 1 (M) MAT 8 MAT 9 SU 1 (M) KCR 2 (M) MAT 5 (M) MAT 7 KCR 1 (M) MAT 1 (M) KCR 7 CE 92 N8 CE 96 N8 CE 188 N8 CE 70 N4 CE 74 N4 CE 53 BV5 CE 55 DV5 CE 227 CE 222 CE BV 8 CE 25 TA7 CE 99 N4 CE 98 N5 CE 88 BV4 CE 89 BV5 CE 66 N4 CE 100 D3 CE 67 HV 4 CE 266 CE 511 Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik Ortoftalik zoftalik Ortoftalik zoftalik NPG zoftalik Ortoftalik Ortoftalik zoftalik zo NPG TIX Pasta
127

Pskrtme iin fitiller Sandvi kamyon panelleri iin keeler DEVAMLI LEVHA RETM Renkli levha iin fitil Renkli levha iin kee Ik geirgen levhalar iin fitil SMC / BMC HAZIR KALIPLAMA BLEMLER SMC iin fitil BMC iin krplm demetler

Dkm Tipi

Levha Tipi

SMC / BMC

SMC 3 BMC 1 BMC 3

Akrilik Arkas Boru Tipi

TERMOPLASTK KALIPLAMA BLEMLER PA Kalplama bileimleri (Krplm Demet, Fitil) PA 1 PA 2 PP Kalplama bileimleri (Krplm Demet) PP 1 PBT ve PET Kalplama bileimleri (Krplm Demet) PBT 2 ENDSTRYEL UYGULAMALARI Pultruzyon ve boru iin tek ulu fitiller WR 3 Fenolik balata retimi iin krplm demet PH 2 Otomobil tavan iin krplabilir fitil KCR 4 Su bazl dispersiyon uygulamalar iin krplm demet DE 1 Boru uygulamalar iin ok ulu krplabilir fitil KCR 5 Savurma dkm iin krplabilir fitil KCR 6

Dme Tipi Pultruzyon Kimyasal Direnli Plastifiyan Jelkotlar

TERMLER SZL

EKLLER VE TABLOLAR
Tablo 2.1 Tablo 2.2 ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 3.19 ekil 3.20 Tablo 3.1 ekil 4.1 Tablo 4.1 Tablo 4.2 Tablo 4.3 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 Tablo 5.1 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9
128

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Farkl Polyester Trleri Karlatrmas .................................................................. Takviye Trlerinin Karlatrmas ......................................................................... Sandvi Konstrksiyon Uygulamas ..................................................................... Uygulama Gelitirme Prosesi ................................................................................ El Yatrmas Kalplama Yntemi ........................................................................... Pskrtme Yntemi ............................................................................................... SMC Pres Kalplama ............................................................................................... BMC Pres Kalplama .............................................................................................. SMC Hazr Kalplama Bileimi retimi ................................................................. BMC Hazr Kalplama Bileimi retimi ................................................................. Preformlar (Ynlendirilmi Elyaf Yntemi ve Plenum Odas Yntemi) ............. GMT Kalplama ....................................................................................................... TMC Temel retim Sistemi .................................................................................... R-RIM Prosesi .......................................................................................................... RTM Kalplama Yntemi ........................................................................................ Pultruzyon Kalplama Yntemi .............................................................................. Elyaf Sarma Yntemi .............................................................................................. Enjeksiyon Kalplama ............................................................................................. Santrifj Kalplama ................................................................................................. Devaml Levha ........................................................................................................ Prepreg retimi ...................................................................................................... Rotasyonel Kalplama ............................................................................................. Vakum Torba Kalplama ........................................................................................ Basn Torba Kalplama ......................................................................................... Reine ve Kalplama Yntemi Uyumu .................................................................. Tasarm Yaklam .................................................................................................. Kompozit rn Yararllklar Kontrol Listesi ........................................................ Termoset Reinelerin Genel zellikleri ................................................................ Kompozitler in Uygun Test Yntemleri .............................................................

18 32 33 40 43 44 46 46 47 49 50 51 53 53 55 57 58 61 62 63 63 63 64 64 65 66 76 77 77

Al Kalp Yapm ................................................................................................... 83 Paral Kalp retim Yntemi ................................................................................ 84 Souk Pres in Kalp Kenar Detay ...................................................................... 84 Cam Elyaf Cinsleri ................................................................................................. 94 Katalizr Enjeksiyonu Sistemi ............................................................................... 99 Katalizr Pskrtme Sistemi .................................................................................. 99 ift Kap Sistemi ...................................................................................................... 100 Kk Krklarn Tamiri ......................................................................................... 109 Hasar Gren Laminatn ki Yzne de Ulaldnda Uygulanan Tamir Teknii .. 109 Tamir Edilecek Parann Arka Yzne Ulama Olana Olmad Zaman Uygulanacak Tamir Teknii ................................................................................. 109

Cumhuriyet Kuaklarnn Ortak Gururu...