CƏBR

Mövzu 1

Natural ədədlər və onların xassələri. Aralıqdakı tam

ədədlərin sayı. Cüt və tək ədədlər çoxluğu. Bölünmə
əlamətləri. Ədədin bölünən və bölənləri. Qalıqlı və
qalıqsız bölmə. Sadə və mürəkkəb ədədlər. Qarşılıqlı
sadə ədədlər. ƏBOB və ƏKOB.
 Natural ədədlər və onların xassələri
 Tərif:Saymaq üçün istifadə olunan ədədlərə Natural
ədədlər deyilir.

 Natural ədədlərin xassələri:

1. Natural ədədlər çoxluğu N hərfi ilə işarə olunur.
N = {1, 2, 3, ..., n, ...}
2. Natural ədədlər sonsuz saydadır.
3. Ən kiçik natural ədəd 1-dir.
4. Sıfır (0) natural ədəd deyil.
5. Natural ədədlərin cəmi, hasili və qüvvəti natural
ədəddir.
6. Natural ədədlərin fərqi və nisbəti natural ədəd ola da
bilər, olmaya da bilər.
 Say sistemi və vahid mərtəbələr
 Tərif: Ədədlərin yazılması və oxunması qaydası say sistemi adlanır.
Bizim istifadə etdiyimiz say sistemi adlanır. Bizim istifadə etdiyimiz say
sistemi onluq say sistemidir. Bu say sistemində hər bir natural ədədi
0,1,2,3,4,5,5,7,8,9 rəqəmlərinin köməyi ilə yazmaq olar.

 Məsələn: 435, 6404, 12856, .... və.s.

 Tərif: Natural ədədin yazılışında rəqəmin tutduğu yer mərtəbə adlanır.

Mərtəbələr sağdan sola belə adlanır: təkliklər, onluqlar, yüzlüklər,
minliklər, on minliklər, yüz minliklər, milyonluqlar və s. Əgər ədədin
yazılışında hər hansı mərtəbə iştirak etmirsə, onun yerinə sıfır rəqəmi
yazılır.

 Məsələn: 72045 ədədində yüzlüklər mərtəbəsi iştirak etmir. 8243 ədədini

belə yazaq:
 8243 = 8000 + 200 + 40 + 3 = 8 · 1000 + 2 · 100 + 4 · 10 + 3
 Say sistemi və vahid mərtəbələr
Bu yazılış 8243 ədədinin mərtəbə toplantılarının cəmi şəklində
göstərilməsi adlanır. Burada 1; 10; 100; 1000 vuruqları mərtəbə
vahidləridir. Çoxrəqəmli natural ədədi oxumaq üçün onu sağdan
başlayaraq, hər birində üç rəqəm olmaqla qruplara bölmək lazımdır.
Bu qruplar siniflər adlanır. Hər bir sinif üç mərtəbədən ibarətdir.
3456278 ədədini mərtəbə toplananların cəmi şəklində göstərək:

Birinci sinif təklikləri, ikinci sinif minlikləri, üçüncü sinif

milyonluqları və.s. göstərir:
3.456.278 = 3·1000000 + 4·100000 + 5·10000 + 6·1000 + 2·100 +
7·10 + 8
Beləliklə, bu ədəddə 278 təklik, 456 minlik və 3 milyon var. Lazım
olarsa, 3.456.278 = 3·106 + 4·105 +5·104 + 6·103 +2·102 + 7·10 + 8
şəklində də yaza bilərik.
 Say sistemi və vahid mərtəbələr
Natural ədədlərin onluq şəklində yazılışı (mərtəbə
toplananlarının cəmi şəklində yazılışı) aşağıdakı
kimi ifadə olunur:
____
abcd = 1000a + 100b + 10c + d
___
abc = 100a + 10b + c

__
ab = 10a + b
 Aralıqdakı tam ədədlərin sayı (K)

 a və b natural ədədləri m ədədinə bölünərsə,

[a;b] intervalındakı m-ə bölünən ədədlərin sayı:

K = + 1 (1) düsturu ilə tapılır.

(1) - ə “Aralıqdakı tam ədədlərin sayının (K)

tapılması düsturu” deyilir.
 Cüt və Tək ədədlər çoxluğu (C, T)
 Natural ədədlər cüt və tək olmaqla iki qrupa ayrılır:

 I. Cüt ədədlər (C)

Tərif: Sonu 0, 2, 4, 6 və 8 rəqəmlərindən biri ilə qurtaran natural ədədlərə Cüt ədədlər
deyilir. Cüt ədədlər 2-yə qalıqsız bölünür.

 Cüt ədədlərin xassələri:

1. Cüt ədədlərin ən kiçiyi 2-dir.
2. Sonsuz saydadır.
3. Cüt ədədlərin ümumi yazılış şəkli: C = 2n (n € N).

 II. Tək ədədlər (T)

Tərif: Sonu 1, 3, 5, 7 və 9 rəqəmlərindən biri ilə qurtaran natural ədədlərə Tək ədədlər
deyilir. Tək ədədlər 2-yə qalıqsız bölünmür.

 Tək ədədlərin xassələri:

1. Tək ədədlərin ən kiçiyi 1-dir.
2. Sonsuz saydadır.
3. Tək ədədlərin ümumi yazılış şəkli: T = 2n ± 1 (n € N).
 Ədədin bölənləri və bölünənləri
 Tərif: n – natural ədədinin bölündüyü hər bir natural
ədəd n – in böləni adlanır.
 Məsələn: 20:4 = 5; Burada, 4 ədədi 20-nin bölənidir.
Aydındır ki, ədədin bölənləri çoxluğu sonlu çoxluqdur.
 Tərif: n – natural ədədinə qalıqsız bölünən hər bir
natural ədəd n – in bölünəni adlanır.
 Məsələn: 12:6=2; Burada, 12 ədədi 6-nın bölünənidir.
Məlum olduğu kimi, ədədin bölünənləri çoxluğu
sonsuz çoxluqdur.
 Bölünmə əlamətləri
 İfadənin ədədə bölünməsindən alınan qalığı tapmaq üçün bölünmə
əlamətlərindən istifadə etmək lazımdır. Bu bölünmə əlamətləri
aşağıdakılardır:
1. Sonu “0” yaxud cüt rəqəmlə qurtaran natural ədədlər 2-yə bölünür.
2. Rəqəmləri cəmi 3-ə bölünən natural ədədlər 3-ə bölünür.
3. Natural ədədin son iki rəqəmi sıfırdırsa və ya son iki rəqəminin
əmələ gətirdiyi ədəd 4-ə bölünürsə, bu ədəd 4-ə bölünür.
4. Sonu “0”-la yaxud “5”-lə qurtaran natural ədədlər 5-ə bölünür.
5. Eyni zamanda həm 2-yə, həm də 3-ə bölünən natural ədədlər 6-ya
bölünür.
6. Natural ədədin son üç rəqəmi sıfırdırsa və ya son üç rəqəminin
əmələ gətirdiyi ədəd 8-ə bölünürsə, bu ədəd 8-ə bölünür.
 Bölünmə əlamətləri
7. Rəqəmləri cəmi 9-a bölünən natural ədədlər 9-a bölünür.
8. Sonu “0”-la qurtaran bütün natural ədədlər 10-a bölünür.
9. Eyni zamanda həm 3-ə, həm də 4-ə bölünən ədədlər 12-yə
bölünür.
10. Eyni zamanda həm 3-ə, həm də 5-ə bölünən ədədlər 15-ə
bölünür.
11. Eyni zamanda həm 2-yə, həm də 9-a bölünən ədədlər 18-ə
bölünür.
12. Son iki rəqəmi 25-ə bölünən və sonu iki 0-la qurtaran
ədədlər 25-ə bölünür.
Qeyd edək ki, istənilən natural ədədə bölünmə əlaməti var.
Hesab edilir ki, onların verilməsinə ehtiyac yoxdur.
 Qalıqlı və Qalıqsız bölmə
 Bölmə əməli yerinə yetirərkən diqqət tələb edən amillərdən biri
qalığın yaranıb – yaranmamasıdır. Bildiyimiz kimi, ifadənin ədədə
bölünməsindən alınan qalığı tapmaq üçün bölünmə əlamətlərindən
istifadə etmək lazımdır. Bölünmə əlamətlərindən düzgün istifadə
edərək bölmə əməlinin qalıqlı-qalıqsız olduğunu və alınan qalığı
müəyyən etmək olar.
 Qalıqlı bölmə: a : b = c (r) → a = b • c + r, (a ˃ b).
Burada a-bölünən, b-bölən, c-qismət, r-qalıqdır.
 Tərif: a natural ədədi, b natural ədədinə tam bölünmürsə, belə bölmə
qalıqlı bölmə adlanır.
 Qeyd: Qalıq böləndən kiçik olmalıdır! (r ˂ b).
 Qalıqlı bölmə

 Məsələ:
Hər hansı bir ədədi 6-ya böldükdə alına bilən
mümkün qalıqların cəmini tapın.

 Həlli: Qalıq həmişə böləndən kiçik olduğu üçün, hər

hansı bir ədədi 6-ya böldükdə alına bilən qalıqlar 1,
2, 3, 4, 5 olar. Bu ədədlərin cəmi bizdən soruşulduğu
üçün doğru cavab 15 olar.

 Misal: 25 : 6 = 4 (q. 1) → 25 = 4 • 6 + 1.
 Qalıqsız bölmə

 Qalıqsız
bölmə: a : b = c → a = b • c, (a ≥ b).
Burada a-bölünən, b-bölən, c-qismətdir.

 Misal: 27 : 3 = 9 (q. 0) → 27 = 9 • 3 + 0.
 Sadə və mürəkkəb ədədlər
 Tərif: Yalnız 1-ə və özünə bölünən ədədlərə sadə ədədlər
deyilir.
Məsələn: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, ...

 Tərif: İkidən çox böləni olan ədədlərə mürəkkəb ədədlər

deyilir.
Məsələn: 4, 6, 8, 9, 10, 12, 14, 15, ...

 Qeyd: 1 – nə sadə, nə də mürəkkəb ədəddir. Ədədin müxtəlif

sadə vuruqları və sadə bölənləri eynidir. Sadə və mürəkkəb
ədədlər çoxluğu sonsuzdur.
 Sadə və mürəkkəb ədədlər. Sadə vuruqlara
ayırma
 Tərif: Mürəkkəb ədədin sadə vuruqların hasili şəklində göstərilməsi sadə
vuruqlara ayırma adlanır.
 Ədədi sadə vuruqlara iki üsulla ayırmaq olar: sütunla və ya birbaşa
Məsələn: 120 = 2 • 2 • 2 • 3 • 5 və ya 120 = 2 3 • 31 • 51. (Birbaşa)
 Sütunla sadə vuruqlara ayırma aşağıda göstərilmişdir:
 Qarşılıqlı sadə ədədlər
 Tərif: Ortaq sadə vuruqları olmayan ədədlərə qarşılıqlı sadə
ədədlər deyilir. Qısa desək, ortaq böləni yalnız 1 olan
ədədlərə qarşılıqlı sadə ədədlər deyilir.

 Qarşılıqlı sadə ədədlərin xassələri:

1. Ardıcıl iki natural ədəd qarşılıqlı sadədir.
2. Ardıcıl iki tək natural ədəd qarşılıqlı sadədir.
3. 1 – istənilən ədədlə qarşılıqlı sadədir.
 Ən böyük ortaq bölən(ƏBOB) və ən kiçik
ortaq bölünən(ƏKOB)
 Tərif: a və b natural ədədlərinin hər ikisinin bölündüyü ən
böyük natural ədədə a və b-nin ən böyük ortaq böləni deyilir
və ƏBOB(a;b) kimi işarə olunur.

 Tərif: a və b natural ədədlərinin hər ikisinə bölünən ən kiçik

natural ədədə a və b-nin ən kiçik ortaq bölünəni deyilir və
ƏKOB(a;b) kimi işarə olunur.
 ƏBOB(a;b) və ƏKOB(a;b) üzərində əməllər
 I hal: a və b qarşılıqlı sadədirsə: ƏBOB(a;b) = 1; ƏKOB(a;b) = a • b
 II hal: a ədədi b ədədinin bölənləridirsə: ƏBOB(a;b) = a; ƏKOB(a;b) = b
 III hal: ƏBOB(a;b) • ƏKOB(a;b) = a • b

 IV hal: ƏKOB(a;b) : ƏBOB(a;b) = c (c – ortaq olmayan vuruqların

hasilidir.)

 V hal: ƏBOB(a;b) =

 VI hal: ƏKOB(a;b) = 𝑎 • b • c
 VII hal: ƏBOB(a;b)2 • c = a • b

 VIII hal: ƏKOB(a;b) = c • ƏBOB(a;b)

 “m ədədi üçün P düsturu”

 Tərif: “m” ədədindən kiçik olub, “m” ilə qarşılıqlı sadə olan
ədədlərin sayını tapmaq üçün:

 P = m • (1 - ) • (1 - ) • (1 - ) (2) düsturundan istifadə

olunur.

 (2) – yə “m ədədi üçün P düsturu” deyilir.