T.C.

MARAMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI TASAVVUF B L MDALI

DERS N ADI

VCUT MERTEBELER

YKSEK L SANS / F NAL DEV

KONU

VCUD MERTEBELER

HOCANIN ADI

Prof.Dr. MUSTAFA TAHRALI

HAZIRLAYAN

FAT H YILDIZ

STANBUL-2002

Vahdet-i vcud ehli Allah-alem mnasebetini izah ederken mkevvenatn nasl yaratldn kendi anlaylarna uygun olarak tarif etmilerdir. Buna gre zat- ehadiyye kendi cemalini, sfat, isim ve fiillerini grmek istedi. Tecelli etti ve fiil sfatna brnd. Batndan zahire, gaybden ehadete, vahdetten kesrete geldi. Kendi cemalini grd sfat, isim ve fiillleri mahe de etti. Buradaki tecelli edip aa kma olay baka bir varln yardm veya desteiyle deildir. steyende, tecelli edip aa kanda sonunda mahede edende yine kendisidir. Bu bir ihtiyacn veya zorunluluun da sonucu deildir. Nitekim sevmediklerini rahat iersinde yaatrken, dostlarn ve nebilerini zorluklarla imtiham etmitir. Herey kendisine air olup, mlknde de tek hakim yine kendisidir. Ksacas alemin yaratlmas bir takm mertebelerden geerek gerek lemitir. Bu yaratl mertebeleri Hazartl Hams (Be lahi Hazret), Tenezzlat- Seba (Yedi Ruhsal ni) gibi isimler altnda farkl rakamlarla teferruatl olarak izah edilmitir. Drtl tasnife gre vcudun mertebeleri: 1.Laht, zt 2.Cebert, sfatlar ve isimler 3.Melekut, ruhlar ve misal 4.Nasut ve ehadet alemleri ne ayrlmtr Hazarat- Hamse denilen beli tasnifte ise yukardaki sralamalardan biraz farkl olarak Melekt alemi iki mertebe olarak kabul edilmitir.Bylece vcud: 1.Zat- Srf, Lateayyn, Ehadiyyet 2.Vhidiyyet 3.Ervah 4.Misal 5.ehadet ve nsan- Kamil mertebelerine ayrlmtr. Yedili tasnifte ise hazarat- hamsenin ikinci mertebesi olan vahidiyyet mertebesi vahdet ve vahidiyyet diye iki ayr mertebe, beinci hazret de yine ehadet ve insan- kamil diye iki ayr mertebe olarak itibar edimi, bylece mertebe says yedi kabul edilmitir. Sralamada aka grlyor ki, insan Allahn ilminde varoluu noktasndan ezeli varlktr.Buna teayyn- sn veya hakkat-i insaniyye diyoruz.Biede varlk aleminde grn vardr ki bunu da mertebe-i insaniyyet olarak vasflyoruz.Bu keyfiyyete iaret iin tasavvufta u forml kullanlr, nsan zuhurda son, fakat mertebede en yce olan varlktr. Yani insan gaye varlk olarak ezeli ilimde her eyden nce vard.Ancak gaye varlk olduu iin zuhur edii en son olmutur.nk o ezeli bir z tamaktadr.Onun son olan taraf bu ze hamallk eden bedendir.Varln tekaml ederek insana ulatn sylerken biz bu hamal varl yani bedeni kast ederiz.Daha dorusu varlk tekaml ede ede insann zn tayacak bir hamal yatitirecek dzeye ulamtr. Bu mertebeler bahsinde bilhassa u noktaya dikkat etmek gerekir.Yedili tanife gre Allah mefhumu , beli ve drtl tasnife gre iki mertebede mtalaa edilmitir.Allah mefhu mu ile alakal bu iki veya mertebe, ayet-i kerimelerin yorumundan ileri gelmektedir. nk mutasavvflar Allah isminin Kuran- Kerimde zat, uluhiyyet ve rububiyyet manalarnda kullanlna dikkat eder ve kelamclar arasnda mevzu edilen zat ve sfatlar ayrm mertebe anlayyla ele alnp konu ile ilgili btn problemlere ylece yaklarlar. lk mertebeyi lahut dierlerini ise nasut alemi olarak deerlendiren mutasavvflar ierisinde Aziz b. Muhammed en-Nesefi lahut alemini u cmlelerle anlatr: Lahut alemi terettb (uyumlu mertebeler) alemidir.Orda herey vardr.Ama bir ve ayn olduklar iin ayn zamanda hibir ey yoktur da denilir.Bu mertebenin ad ve alameti, ekli ve sureti, zaman veya mekan yoktur.Orada ezelle ebed, dn ile yarn ayndr.eytann Hz.Ademe bir dman-

l olmayp Nemrut ile brahim bar ierisindedir.Hz.Musa ile Firavun arasnda sava yoktur.nk oklouktan nce teklik, okluktan sonra da yine bir teklik vardr.Bu son vahdet nemlidir.Daha nemlisi bu dnyadayken o vahdeti kavrayabilmektir. lahi kitaplarn geli amac tevhiddir. Nasut alemini de u cmlelerle aklar: Nasut aleminde ayrlk ve gayrlk nce isimlerde sonrada madde de meydana kt.Ayrlk bazen nefreti bazen de sevgiyi dourdu.Sevgi parann btne olan aknn yansmas idi.Herkes ikizini severdi.ylede olmas gerekirdi. Nefret ise ayrlktan dolay oluan benlik duygusunun ykselmesi ve dier paralar ya kk grmesinden veya mlke dman ortak telakki etmesindendi.Halbuki kibre gerek yoktu, eyann hibir deeri olmadndan ve hibir eya kendisinin olmadndan dmanla da gerek yoktu.Herey O btne ve tek e aittir.Dmanlk ta dostlukta Onun iin olmalyd. Her iki mertebeler grubunu birbirleriyle alaka ve fark ynnden u veciz cmlelerle izah eder: Lahut alemiyle nasut alemi arasnda uzaklk yoktur.Aralarnda da byk bir fark olmayp her ikisi ii ie dokunmutur.Lahuti aleme mecazen yokluk diyecek olursak o icmal, varlk alemi ise tafsilidir.Yokluk zet kitap, varlk mufassal kitap, yokluk sade levha, varlk nak l levhadr.Nakl levhann naklarn silerlerse o levha yokluk alemine, sade levhay nakederlerse o levha varlk alemine km olur.Bazen baz naklar silinip deiik naklar ilenir. Bu bize dnyada deime gibi grnr.Hergn birka kervan varlk aleminden yokluk alemine gelir.Bir sre kalr.O bu alemde kalrken birka kervan da oktan yokluk aleminin yolunu tutmutur. te lahut ile nasut alemi arasndaki fark bu kadardr.1 Vcudun eitli mertebelerde grnnden yola karak onu muhtelif taksimata tabi tutan bnl Arabi nce vcudu en genel anlamyla e ayrr.Sonradan yapaca daha ileri blmlemelerinde esas olan bu temel taksim yledir: 1.Bizatihi aynnda mevcud olan (vcud li-zatihi): Bu ancak vcud- mutlaktr.O hibir eyden hasl olmadndan ona tekaddm eden bir ey bulunamaz.O btn eyann mucidi, haliki, mukaddiri, mufassl ve mdebbiridir.Hibir kaytla mukayyed deildir.O Hayy, Kayyum, Alm, Mridve Kadir olan Allahtr. 2.Allah ile mevcud olan (Mevcud billah): Bu ar krsi semavat- l ve iindekiler, arz ve onda bulunanlardr.Bu alem aynnda mevcud deildir.Ayrca mucidiyle onun arasnda bir zaman da yoktur.Bu sebeple biri dierinden ncedir veya sonradr denilemez.O, dnn bu gne tekaddm gibi vcud ile ncelenmitir ve zamandan mcerrettir.Zira o zamann kendisidir. Alemin adem oluu bir vakitte deildir.Fakat vehim Hakkn vcuduyla halkn vcudu arasnda bir sre olduunu tahayyl etmektedir. 3.nc ey: Bu vcud veya ademle, huds veya kdemle mevsuf olmayan eydir.O Hakkn ezelilii ile ezelden beraberdir.Hak iin ziyade isnad imkansz olduu gibi zaman ba kmndan aleme tekaddm ve teahhrde Hak iin imkanszdr.nk alem vcud deildir. Alem bu nc eyden zahir olmutur.O alemin hakikatlerinin hakikatidir. bnl Arabi buna heyula, ilk madde, cevher-i ferdin asl, felek-i hayat, cinslerin cinsi, mml ekvan, esma-i ilahiyye, hakikat- Muhammediyye gibi isimlerde verir. Bu taksimden sonra bnl Arabi vcudun zahirden batna kma srecini drde ayrarak anlatr: 1.Vcud- Mutlak: Bu Allahtr.mahiyeti bilinemez, Ona mahiyet bile denemez. 2.Maddeden soyutlanm mevcud: ekil ve suret kabul eden ruhami mufark akllardr. 3.Mekan ve hayyiz kabul eden mevcud: Bu da cirmler ve cisimlerdir. 4.Bizatihi deil bittabia hayyiz kabul edilen mevcud: Bu da arazdr.2

1 2

Ycer,Mahmut,Meratibl Vcud Hakknda Risale,MSBE Y.L.Tezi, stanbul,1996,59-63 Kl,Mahmut Erol, bnl Arabi,D A, stanbul,1999,c.20,s.501

GENEL DEERLEND RME

DRTL TASN F LEM- LHT

YED L TASN F L TEAYYN TEAYYN- EVVEL

KIRKLI TASN F 1.Zatl lahiyye 2. lk Tenezzlt 3. kinci Tenezzlt 4.Uluhiyyet 5.Rahmaniyyet 6.Rububiyyet 7.Malikiyyet 8.Esma ve Sfatn Nefsiyye 9.Celal simleri 10.Cemal simleri 11.Fiil simleri a.Celali Fiil smileri b.Cemali Fiil smileri 12.Alem-i mkan 13.Akll Evvel 14.Ruhul Azam 15.Levhl Azam 16.Krsi 17.Ulvi Ruhlar 18.Mcerred Tabiatlar 19.Hayal 20.Heba 21.Cevherl Ferd 22.Mrekkebat

LEM- CEBERT

TEAYYN- SAN

LEM- GAYB

LEM- ERVAH

LEM- MELEKT LEM- M SAL

LEM- EHDET

LEM- NST

LEM- EHDET

23.Atlas Felei 24.Zhre Felei 25.Felekl Eflak 26.Sema- Zlal 27.Sema- Mteri 28.Sema- Behram 29.Sema- ems 30.Sema- Zhre 31.Sema- Utarid 32.Sema- Kamer 33.Kre-i Ate 34.Kre-i Hava 35.Kre-i Su 36.Kre-i Toprak 37.Maden 38.Nebat 39.Hayavan 40. nsanlar Alemi

TENEZZLT-I SEBA 1. Lteayyn Mertebesi: Bu mertebe srf Zat mertebesidir.Vcud bu mertebede sfat ve vasf bandan ve btn kaytlardan mnezzehtir.Bu mertebeye ehadiyyet mertebesi ismi verilmitir.Bu mertebe Allah Tealann knh ve hakikatidir; bunun stnde mertebe yoktur. Teayyn (meydana kma), kaytlanma ve farkl olma manasndadr.La-teayyn meydana kmamak, tenezzl ve tezahr etmemek demektir.Bu mertebe, her eyden bo olma manasna gelen tlak makamdr. Peygamber Efendimiz (sav) Eya yaratlmazdan nce Allah Teala nerede idi tarznda sorulan suale zerinde ve altnda hava bulunmayan mda idi cevabn vermitir.m ince bu lut manasna gelmekte ise de, stnde ve altnda hava olmayan ifadesiyle onun la-teyyn mertebesine iaret olduu dnlebilir. Ahadiyyet Zat tecellisinden ibarettir.Hakkyyet ve halkyyet itibarlarnn hepsinden tecrid edilmi olarak tecelli eden Zat mertebesidir.Ahadiyyet, isim ve sfatlarn eser ve messirleriyle beraber yokluunu isteyen mertebedir.Yani bu mertebede isim, sfat ve onlarn eser ve messirleri Hakkn Zatnda mstaraktr.Mutlak Zat, isim ve sfatlarn teayynnn asl ve dayanadr.Bu mertebede Hak Teala kendi kemalatn, kendi zatyla idrak eder. Allah Tealann Zat ehadiyyetinin ayndr.Onun knhne ne kadm ne de hdis ilim ulaamaz.Zat itibariyle Onun hakikatine ulalamaz; bilinebilen sadece Zatna ve sfatlarna ait, rayiha ve eserleridir.Ahadiyyeti, mutlak vcudun, kendisi iin, kendisinde kendisiyle olan tecellilerinin ilki olarak tarif edebiliriz. 2. Teayyn-i Evvel: Bu mertebe Zatn uluhiyyet mertebesine tenezzldr.Bu tenezzl Zatn zuhura meylinin bir neticesidir.Vcud bu mertebede, kendisindeki sfat veisimleri mcmelen bilir.Sfat bu mertebede kendisinn ayn olduundan, bu ilim, kendi Zatndan olan ilimden ibarettir.Vcud bu mertebede btn isim, sfat msemma ve mevsuf ile muttasf olduundan Allah isminin mer tebesidir.Bu mertebede Zat, la-teayynn, taayyn suretiyle zuhur ettii ilk tenezzl mertebesi dir.Buna birinci taayn, mutlak ilimde derler.Bu mertebe ev edna mertebesidir.nk bu mertebenin stnde la-teayyn mertebesinden baka bir ey yoktur.Birinci teayyne ceberut alemi ismi de verilmitir.Ceberut alemi Muhammedi hakikatin Zat mertebesinden zuhura meyl ile tenezzl ettii ilk mertebedir.Bu mertebede eyann hakikat bilkuvve mevcuttur. lk tecelli vcuda, ilme, nura ve uhuda amildir. lk tecelliye insan- kamilin kalbi olan hakikat- muhammediyye ismi verilmitir. Zatn zuhura meylindeki ilk mertebesinde temeyyz yoktur. lim, alim ve malum birdir. Burada drt isim ve her birinin mazhar tecelli eder.Bu isimler, btn varlklar vcuda getiren Rahman, her birine ayr zellikler kazandran Rahim, tedbir klan Mdebbir ve eyay birbirinden ayran Mufassl isimleridir... 3. Teayyn-i Sn: Vcud ilk teayyn mertebesinde isim ve sfatlarn mcmel olarak bilmekle beraber, bu isim ve sfatlarnn gerektirdii btn klli ve czi manalarn suretleri ikinci teayyn mertebesinde birbirinden ayrlrlar.Zira isimler ve sfatlar Zata delaleti cihetinden bir, kendilerine delaleti cihetinden ayr ve mnferiddirler.Vcudun mertebeleri ve onlarn bu tarz deerlendirmeleri akli veya kefidir, hakiki deildir.Kevni suretlerin hakikatleri olan bu teayynlerden her birinin gerek kendi zatna ve gerek kendi zatnn benzerlerine asla uuru yoktur.nk onlarn vcudlar ve temeyyzleri ilmidir; yani bilkuvve mevcud, bilfiil madumdur. kinci teayyne insan- kamil mertebesi de denir.Kevni hakikatlerin istidatlar, meydana karlm deildir.Bunlara ezeli istidatlar ismi verilmitir.Bu mecl olmayan kabiliyetler Haktan hal lisanyla zuhur taleb etmilerdir.Her isim, Allah Tealann isimlerinden birinde ilmen mevcuttur.Hereyin zel bir ismi vardr ve o ey istidadn taleb ettii ismin tasarrufu

altndadr.Dnde yine o ismin makamnadr.Hidayet, dalalet, saadet, ekavet, izzet, zillet, hayat ve memat ite bu isimlerdendir. Bu ikl mertebe vcud kadim, zaman ve mekan kaytlarndan mnezzehtir.Bu hakikatle rin kevni mcerred ve mahhas hale tenezzl ile vcud zaman ve mekan kaytlaryla kaytlanm olur ki vcudun bu mertebeleri gayriyyet mertebeleridir... Sfat ve Esma: Btn eyann balangc olan Vcud hayatn ta kendisidir.nk her eyi harekete getiren Odur.Vcudun eitli mertebelerdeki tecellileri, onun hareketinden gelmekte dir.Hareket olan yerde hareket ettirende vardr ve O muharrik diridir (Hayy)Vcud hayat ile muttasf olunca kendi zatn ve nefsini idrak etmesi gerekir.Bu ise Onun zatna olan ilmidir. limde hayat gibi bir sfattr.Hayat ve ilimle muttasf olan vcudun irade ve kudret le muttasf olmamas dnlemez.Bu sfatlara semi, basar ve tekvin sfatlarn da ilave edersek vcud bu yedi sfatla mevsuf olmu olur.Btn bunlarn esas hayattr.Sfat ismin meneidir; nk bir eyde sfat olmazsa, bir isimle isimlendirilemez. Zat sfat ile, sfat isimle meydana ktndan, isim sfatn,ve sfat Zatn zahiri; zat sfatn, sfatta ismin batndr. 4.Mertebe-i Ervh: Vcud birinci teayyn ve vahidiyyet mertebesinden sonra, ilmi suretler sebebiyle ruhlar mertebesine tenezzl eder.Bu mertebede ilmi suretlerden her biri birer basit cevher olarak zahir olur.Bu basit cevherlerden her birinin ekli rengi olmad gibi, zaman ve yer ile de muttasf deillerdir.Zira zamanla mekan, cisimde meydana gelir: bunlar ise cisim deildir.Cisim olmadklarndan yanma ve bozulma da kabul etmez.Bu alemi duyu organlarmzla idrakimiz ve iaretimiz mmkn deildir.Bu mertebede her bir ruh, kendini ve kendi mislini ve kendi balangc olan Hakk idrak eder.Elest bezmi bu mertebede vuku bulmutur.Bu mertebe, ayrlk ve gayriyyetten bir nev zere zatn harite zuhurundan ibarettir.Ruh kendi zatyla kaim olup, beka hususunda bedene muhta deildir.Mcerredolma cihetinden bedene aykrdr.Fakat tedbir ve tasarruf ynnden bedenle alakas vardr.Beden ehadet aleminde ruhun sureti ve kemalinin mazhardr. Meleklerin Hakikati: Vcudun insani hakikat mertebesinden tenezzl, yine o mertebede sabit olan Kudret sfatnn mezahiri ile meydana gelir.Kudret de dier sfatlar gibi Hakk n vcudunun uunatndan olduundan zatnn gayri deildir.Fiiller kevvet ile tezahr edeceinden ilahi efal de meleklerle meydana kar. lahi kuvvetin ismi peygamber lisannda me laikedir.Melek kuvvet ve iddet manasnadr ve tabii ve unsuri olmak zere iki ksmdr. Tabii olnalar Ademe secde ile emrolunmamlardr.Unsuri olanlar anasra mensub ruhlardr ve Ademe secde ile emrolunmulardr. blisiin Hakikati: blis Mudill isminin tam mazhardr.Melekler ise Hadi ismin tam mazharlardrlar.Vahidiyyet mertebesinde bir olan Hadi ve Mudill isimleri, iki zt kuvvet olarak tezahr eder. te bu iki kuvvetten biri Mudillisminin mazhar olan blistir. blise ba l bulunan ruhlarn hepsi insanlar idlal ve ivaya memurdurlar. blis akl- klle tabi olmad iin Allah Teala onu dier kuvvetler arasndan k! nk sen aalklardansn hitabyla kovdu. Adem ve Havvann Hakikati: Vcud insani hakikat olan vahidiyet mertebesinden Ruh lar mertebesine tenezzl ettii zaman marifet meydana gelir.Birisi marifet-i nefs (kendi zatn ve hakikatn bilmek), ikincisi marifet-i mbdi (mucidini bilmek), ncs mucidine kar ihtiyac bilmektir.Bu marifet gayriyyeti gerektirir.Bu ruh ruh-u muhammedidir, dier ruhlar onun ruhunun czleridir.Bu ruh akl- klln suretidir ki o da Ademin hakikatidir. Havva nefs-i klln suretidir ve akl- evvelin dl-i eyser (sol kaburga kemii) inden meyda na gelmitir.Bu eitli teayynlerin zuhuru ve eit eit suretlerin meydana gelii akl- kll ile nes-i klln izdivacndandr.

5. Mertebe-i Alem-i Misal: Bu mertebede, Zatn harite bir takm latif ekil ve suretlerle zuhurudur.Bu mertebeye misal alemi denilmesinin sebebi, ruhlar aleminden meydana gelen her bir ferdin, cisimler aleminde kazanaca surete benzeyen bir suretin bu alemde meydana gelmesidir.Bu suretleri hayalimizde idrak edebildiimiz iin, buna hayal alemide diyebiliriz.Tasavvuf erbab misal alemini iki ksmda mtalaa etmilerdir: a. nsani olan hayali kuvvetler onun idrakinde arttr ve rya ve hayalde meydana kar.Bu idrak bazen isabet eder, bazen de hata olur. b. drakte hayal kuvvetinin art olmad alem: Aynada ve baz eylerde grnen suretler gibi.Misalin bu ksmna misal-i mutlak ve hayal-i munfasldenir.nk bunlar hayali kuv vetten ayr olarak kendi zatyla mevcuttur.Ruhlarn ceset rengiyle grn bu ksmdandr. eyhin ruhunun mridine cismani olarak grnmesi gibi... Misal alemi alem-i ervahn feyzini ehadet alemine ulatran bir vastadr.Ruhlar ile cisimler arasnda bir berzahtr.Bu yzden her iki alemin hkmleri bu alemde toplanmtr.Ruhlara nisbetle kesif, cisme nisbetle latiftir.Cinler de bu alemdendir. 6. Mertebe-i Alem-i ehadet: ehadet mertebesi, Zatn harite cisim suretiyle zuhurudur.Bu suretler misal alemi suretlerinin aksine olarak blnme, paralanma, yanma, yaralanmaya msaittir.Bu mertebeye ehadet alemi denmesi mahedeye ok msait olduundandr.Bu alemde ruh sahibi olmayan hibir suret yoktur.Zira gerek canl ve cansz varlklarn herbirinin vahidiyyet mertebesinde sabit hakikatlar vardr ve bu hakikatlar onun mutasarrf ve ruhudur.3 7. Mertebe-i nsan- Kamil: Bu Mertebe mutlak vcudun en son tecellisi ve zatn gizlemek iin kld en son perde dir.Cismani, nurani, vahidiyyet ve vahdet mertebelerini zerinde toplayan bir mertebedir. nsan- kamil btn ilahi isimlerden ibaret olan ilahi sureti kabule msait bir ekilde yaratlmtr. lahi emaneti tamaya ehil olup, ilahi isim ve sfatlarn hkmleri ksmen zahir olmutur.Dier insanlarda ise bu ilahi sfatlarn hkmleri ksmen zahir olur.Allahn ehadet aleminde tecellisi sfatlar, isimleri fiilleri iledir. nsan- kamil btn alemlerin hlasas olduu iin, onda zat, sfatlar, isimler ve fiillerin tecellisi toplanmtr. nsan- kamil mertebesindeki kemal ve zuhur dier mertebelerde mahede edilemez.4 nsan- kamilin ehdet alemindeki konumunu A.Avni Konuk yle izah etmektedir: Alem-i ehadet her ne kadr, esma-i ilahiyyenin zuhur-u ahkam ve asarna msaid ise de, tamamiyle mcella bir ayine olmadndan, suret-i ilahiyye onda kemaliyle zahir olmaz. Binaanaleyh alem-i ehadetten Ademin halk ve zuhuru, onun cilas mesabesinde vaki oldu. mdi alem, Ademin vcudu ile bir mirat- mcella olduundan Hakk- mutlak onda suret-i ilahiyyesini kemali ile mahede buyurur.5

KAYNAKLAR 1. ERAYDIN,Seluk,Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV, stanbul,1994 2. KILI,Mahmut Erol, bnl Arabi,D A, stanbul,1999 3. KONUK,A.Avni,Fususul Hikem Tercme ve erhi,trc.M.Tahral,S.Eraydn, FAV, stanbul,1999 4. YCER,Mahmut,Meratibl Vcud Hakknda Risale,MSBE. Y.L.Tezi, stanbul,1996

3 4

Eraydn,Seluk,Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV, stanbul,1994,223-233 Ycer,Mahmut,age,82 5 Konuk,A.Avni,Fususul Hikem Tercme ve erhi,trc.M.Tahral,S.Eraydn, FAV, stanbul,1999,c.1,s.61