TRKYEDE ETMDE ANADLNN KULLANILMAMASI SORUNU VE KRT RENCLERN DENEYMLER

VAHAP COKUN M. ERF DERNCE NESRN UARLAR

DiL YARASI

Vahap Cokun M. erif Derince Nesrin Uarlar

EKM 2010

DSA YAYINLARI 1

ii

DL YARASI: TRKYEDE ETMDE ANADLNN KULLANILMAMASI SORUNU VE KRT RENCLERN DENEYMLER

ISBN: 978-605-5458-00-3

DSA YAYINLARI

Yazarlar: Vahap Cokun, M. erif Derince, Nesrin Uarlar Yayna Hazrlayan: DSA

Dzelti: Merve Erol

Kapak: Emre Senan Baskya Hazrlayan: . Dilan Bozgan, DSA

Basm Yeri: Ege Basm Matbaa ve Reklam Sanatlar

DYARBAKIR SYASAL VE SOSYAL ARATIRMALAR ENSTTS Kurt smail Paa 2. Sok. Gne Plaza No:4 21100 YENEHR / DYARBAKIR Tel: (0412) 228 14 42 Faks: (0412) 224 14 42 www.disa.org.tr info@disa.org.tr

iii

Copyright Ekim 2010

Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstitsnn (DSA) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarla oaltlamaz.

Bu almada yer alan grler bir kurum olarak DSAnn grleriyle birebir rtmeyebilir.

Katklaryla

iv

NDEKLER
NSZ ...................................................................................................................... 8 BRNC BLM ....................................................................................................... 10 ULUS-DEVLET, ETM VE DL ................................................................................. 10 A. B. 1. 2. ULUS-DEVLET VE ULUSAL KMLK .............................................................. 11 ULUS NA ETME SRECNDE ETM VE DL ..................................................... 12 Dil ................................................................................................................. 13 Eitim ........................................................................................................... 14

KNC BLM .......................................................................................................... 17 TRKYEDE ULUS-DEVLET, ETM ve DL ................................................................ 17 A. 1. 2. B. 1. 2. 3. 4. TRK ULUSUNUN NASINDA ETM VE DL.................................................... 19 Mill Eitim.................................................................................................... 21 Dil: Trke.................................................................................................... 24 TRKYEDE UYGULANAN DL POLTKALARI ..................................................... 27 1923-1950 Dnemi .........................................................................................27 19501980 Dnemi ........................................................................................32 1980 ve Sonras Dnem..................................................................................33 Mevcut Mevzuat ve Eitimde Anadilinin Kullanlmas .....................................35

NC BLM ...................................................................................................... 41 ETMDE ANADL MESELES VE KRT RENCLERN ETM DENEYMLER .......... 41

A. B.

SAHA ALIMASI .............................................................................................. 42 BULGULAR ....................................................................................................... 42

DRDNC BLM ................................................................................................ 76 BULGULARIN DEERLENDRLMES ve KURAMSAL TARTIMA .................................. 76 A. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. B. C. D. TESPT EDLEN SORUNLAR ............................................................................... 76 letiimsizlik ................................................................................................. 76 1-0 Yenik Balama ......................................................................................... 78 Snfta Kalma ve Okulu Terk Etme ................................................................. 79 Damgalamalar / Stigmalar ............................................................................. 80 iddet............................................................................................................81 Susmak ve Zili Beklemek ............................................................................... 82 Muhbircilik................................................................................................... 82 Ky / Varo, Blge ve ehir Merkezi Ayrm ................................................... 83 Krte Bilen retmen Olmak ya da Olmamak .............................................. 84 Ebeveynlerin Rol ..................................................................................... 85 Dillerin Yer Deitirmesi ........................................................................... 86

ETMDE ANADLNN KULLANILMASINA YAKLAIMLAR ................................. 87 EKSLTC DLSEL ETM PRATKLER ............................................................... 88 KURAMSAL TARTIMA PSKODLSEL VE SOSYOLOJK EREVE ....................... 90

E. DLSEL AZINLIK RENCLERNN AKADEMK GELMNN TEMELNDE YATAN PSKODLBLMSEL LKELER ....................................................................................90 1. 2. 3. Dil Yeterlilii ve Akademik Gelime ............................................................... 90 Dilleraras Karlkl Bamllk ...................................................................... 91 Ekleyici iftdillilik ......................................................................................... 92

F. DLSEL AZINLIK RENCLERNN AKADEMK GELMNN TEMELNDE YATAN SOSYOLOJK LKELER .............................................................................................. 92 1. 2. Baskc Toplumsal ktidar likilerini Anlama ................................................. 92 Kimlik Uzlas .............................................................................................. 93

vi

G. 1. 2.

NERLER ........................................................................................................ 94 Eitim Sistemi ile lgili neriler .................................................................... 94 Toplumsal ve Kltrel neriler ..................................................................... 97

BENC BLM ...................................................................................................... 99 ANADLNDE ETM HAKKI LKE RNEKLER ..................................................... 99 A. B. C. D. KORSKACA FRANSA ..................................................................................... 101 BASKA SPANYA ........................................................................................ 106 UYGURCA N............................................................................................... 112 DEERLENDRME .............................................................................................117

SONU ................................................................................................................... 122 MLAKAT RNEKLER............................................................................................ 126 KAYNAKLAR ...........................................................................................................146

vii

NSZ
1960lardan itibaren farkl toplumsal gruplarn siyasal, kltrel ve ekonomik taleplerinin kamusal alana yansmasyla birlikte ulus-devletlerin btncl politikalar sarslmaya balamtr. Bilhassa, tek tip bir ulusal kimlik ve ulusal dil birlii yaratma ynndeki dayatmac pratikler ciddi bir itirazla karlamtr. Bugne kadar merkezden uzak tutulan ve etnik, dilsel ve dinsel adan egemen ounluktan farkl olan gruplar, kendi kimliklerini ve kltrlerini korumaya ynelik talepleri dile getirmeye balamlardr. Bu talepler, Trkiyede de yansmasn bulmutur. Cumhuriyet rejiminin dil, din ve etnik kken bakmndan aralarnda farkllklar bulunan herkese standart bir kimlik ve yaam tarz dayatan vatandalk anlay, 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren ciddi itirazlarla karlamtr. zellikle 1980 darbesinin yaratt basknn ksmen gevemesiyle birlikte, Trkiyede resm sylem tarafndan belirlenmi ulusal kimlie zarar verdikleri dnlen etnik ve din gruplar, toplumsal dzeyde daha ok grnmeye, konumaya ve siyasete katlmaya baladlar. Kendilerini devlet tarafndan tarif edilen makbul kimlik iinde bulmayan gruplar, farkllklarnn toplumsal alanda kabul edilmesine ve korunmasna dair talepleri gndeme tadlar. Kadnlar, erkek egemen kltre bakaldrdlar ve cinsiyetilie dayal ayrmcla kar trl mcadele yntemlerine bavurdular. Ecinseller, cinsel ynelimlerinden dolay maruz kaldklar eitli basklara dikkat ektiler, cinsel kimlikleriyle hem zel hem de kamusal alanda eit bir vatanda olmann mcadelesini yrttler. slam kesimler, zellikle kadnlarn barts nedeniyle hak mahrumiyetine uramamasn salamak ve ocuklarn kendi inanlarna uygun yetitirmek ynndeki talepleriyle gndeme mdahil oldular. Alevler, rejimin Snn karakterine kar ktlar ve okullarda zorunlu din dersinin kaldrlmas iin hem siyas hem de hukuk yollar zorladlar. Gayrimslimler, gerek gemite, gerekse bugn uradklar ayrmcln bir muhasebesinin yaplmas ve ayrmclktan kaynakl mevcut sorunlarnn giderilmesi gereini dile getirdiler. Zaman ierisinde eitlenen ve artan bu talepler arasnda belirleyici neme sahip olanlardan biri de, Krtlerin kendi etnik ve kltrel kimliklerinin tannmas talebidir. Bu kapsamda zerinde en ok durulan ve kltrel haklarn arlkl bir blmn oluturan talep, anadilinin Krtenin eitimde kullanlmasdr. Krtler bu yndeki taleplerini genel olarak esasa dayandrmaktadrlar: Birincisi, eitimde anadilinin kullanlmasnn bir insan hakk olduudur. ada hukukun erevesini izen birok metin, insanlarn kendi dillerinde eitim yapmalarn bir hak olarak belirler ve bunu devletlerin btn vatandalarna eit hizmet etme ykmllnn de bir gerei olarak sayar. Dolaysyla devletlere den, bu hakkn gereini yerine getirmeye almalardr. Trkiyede ise devlet, cumhuriyet tarihi boyunca Krteyi dilsel ve ulusal btnle bir tehdit olarak grm ve inkr etmitir. Krtenin halen bir tehdit olarak alglanmas ise, ulus-devlet modelinin tartld gnmzde anakronik bir durumdur. Artk yaplmas gereken, Trkiyenin gemiteki politikasndan vazgemesi ve Krtenin eitimde kullanlmas iin gerekli artlar hazrlamasdr.

kincisi, eitimde anadilinin kullanlmas, Krt dilinin korunmas ve gelitirilmesi iin olmazsa olmazdr. Dil sadece bir iletiim arac deildir; ayn zamanda bir kltrn de taycsdr. Bu nedenle kltrn geliip serpilmesi dilin kullanmyla dorudan balantldr. Eitimde kullanlan bir dil, srekli olarak kendini yeniler, hayatn her alannda meydana gelen deiimlere kendini uyarlar, yeni kavramlar bulur, dier dillerle etkileime girer ve giderek daha zengin bir ierie kavuur. Buna karlk eitimde ve kamusal alanda kullanlmas yasaklanan bir dil, gndelik yaama hapsolur ve gn getike zayflayp yoksullar. Bugn Krte byle bir tehlike ile kar karyadr ve bu tehlikeyi bertaraf etmenin yolu, Krtenin eitimde kullanlmasn salamaktan gemektedir. ncs, Krtenin eitimde kullanlmas, Trkiyenin en nemli meselelerinden biri olan Krt meselesinin zmne de pozitif bir katk yapacaktr. Farkl Krt siyasal evreleri, Krt meselesinin zmne dair birbirinden son derece farkl perspektiflere sahiptir. Ama denilebilir ki btn Krt hareketlerinin zerinde uzlatklar nokta, Krtenin eitimde kullanlmasnn vazgeilmezliidir. Aslnda eitimde Krtenin kullanlmas, sadece Krt siyasal evreleri ve sivil hareketlerinin deil, Krt meselesinin demokratik yollarla zlmesi ynnde gr bildiren herkesin zerinde uzlat bir konudur. Bilhassa eitimbilim, dilbilim, geliim psikolojisi alanlarnda alan akademisyenlerin bulgular bu gereklilie iaret etmektedir. Bu alma, sz edilen gereklilik ve taleplerden yola klarak hazrlanmtr. almada ama, eitimde Krtenin kullanlmamasnn yaratt siyasal, toplumsal, ekonomik, psikolojik, eitimsel ve dilsel tahribatlar ortaya koymak ve bu tahribatlar ortadan kaldrmaya ynelik tedbirlerin gelitirilmesine katk sunmaktr. almann ilk iki blmnde, meselenin teorik ve tarihsel arka plan ortaya konulmaya allmtr. ncelikle, eitimde anadilinin kullanlmasnn engellenmesi ile ulus-devletlerin dil ve eitim politikalar arasndaki balant zerinde durulmutur. Akabinde, Trkiyede bu sorunun domasna ve bymesine sebep olan temel unsurun, Trkiye Cumhuriyetinin tek bir etnik kimlie dayanan ulusal bir kimlik ina etmeye ynelik politikas olduu tespiti yaplmtr. Farkllklar yok sayan bu ulusal kimliin eitim ve dil araclyla topluma benimsetilmesinin ve bu yaplrken toplumdaki dier kimliklerin kamusal grnrlklerinin ortadan kaldrlmasnn yaray derinletirdiine deinilmitir. almann nc ve drdnc blmnde, bir saha almas ve bunun deerlendirilmesi yer almaktadr. Eitimde Krtenin kullanlmamasnn renciler, retmenler ve velilerde nasl bir tahribata yol at saha almasyla ortaya konulmaya allmtr. Bu balamda, farkl dnemlerde ve yerlerde okula balam rencilerle, hi Trke bilmeden okula balayan rencilere retmenlik yapm olan Krte bilen ve bilmeyen retmenlerle ve son olarak da velilerle derinlemesine grmeler yaplmtr. Grmelerden kan bulgular, daha nce yaplm yerel ve uluslararas almalarla ve kuramsal tartmalarla birlikte ele alnp detayl bir ekilde tartldktan sonra zme ynelik neriler sunulmutur. Bu nerilerin paralel bir okumasn yapmak iin beinci blmde lke rnei incelenmitir. KorsikacaFransa, Baska-spanya ve Uygurca-in rnekleri zerinden yaplan incelemede, aznlk dillerinin eitimde kullanlmas ynnde gelitirilen modeller, tarihsel ve politik balamlar gz nne alnarak tartlmtr. Bu tartma, ayn zamanda, bu modellerin eksiklerini ve faydalarn tespit etmeyi amalamaktadr. Bu tespitlerin, Krtenin eitimde kullanlmas ynnde gelitirilecek modellere esin vermesi temenni edilmektedir.

BRNC BLM ULUS-DEVLET, ETM VE DL Gnmz dnyasnda devletlerin yaplanma biimleri byk lde modernitenin izlerini tar. Modernite, Avrupa ktasnda, 16. ve 18. yzyllar arasnda ortaya kan ve toplumsal yaamn hemen her alannda byk apl deiimler meydana getiren bir sretir. Modernleme sreciyle birlikte sanayilemenin ve ekonomik ilikilerin metalamasnn hz artt, kapitalist ekonomiye geildi, sosyal iblm byd, bilimsel dnce tarzlar ykseldi, sratli bir kentleme yaand ve demokratiklemeye dnk abalar younluk kazand. Bu radikal deiim sreci, sosyal ve siyasal kurumlarn btnyle dnmesi sonucunu dourdu. Bylelikle bata sosyal ve siyasal kurumlar olmak zere hibir kurumun geleneksel rgtlenme tarzn ve moderniteden nceki konumunu 1 koruma ans kalmad. Modernleme sreci ile birlikte devlet yaplanmas da deiti ve yeni bir hal ald. Devlet, topraklarn tek bir idare altnda toplayarak idar kapasitesini glendirdi, ynetime halkn katlmn salad, egemenliinin hkm srd snrlar kesin bir ekilde belirledi. Kendisi dnda iddet kullanabilecek gleri tasfiye ederken kendisi yeni iddet biim ve mekanizmalar yaratt. Devletin modernlii, merkez bir g olmasna dayanyordu; coraf, hukuk ve siyas merkezleme sayesinde modern devlet, seleflerine kyasla ok daha caydrc bir gce kavutu. Bu g, modern devleti, Avrupa ktasnda balayan genel modernlik srecinin dnyann dier blgelerine tanmasn salayan unsurlardan biri haline getirdi. Ayrca, taycln yapt srele 2 birlikte modern devletin kendisi de zaman iinde evrensel bir model vasfn kazand. Merkezleme zerinde ykselen ve vergilerle finanse edilen modern devlet, toplumsal, ekonomik ve kltrel modernlemenin gereklerini kendinden nceki siyasal yaplara oranla daha etkin ve daha ilevsel bir biimde yerine getiriyordu. Daha nce tarih sahnesinde yer alm siyas

1 2

Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies (London: Yale University Press, 1968), 142. Peter H. Merkl, Political Continuity and Change (New York: Harper&Row Publishers, 1972), 55.

10

yaplanmalar ne mutlak snrlarla birbirinden ayrlyor, ne de i btnlemeyi ve homojenlemeyi tevik ediyordu. Feodal sekinler muazzam miktarda topra denetimleri altnda tutmalarna ramen ancak asgar bir merkez gce ve kstl bir gndelik hayat retme kapasitesine sahiptiler. mparatorluklarn tebaalarn vergiye balama kudreti vard ama kltrel homojenlii tesis etme 3 gibi bir dertleri yoktu. Oysa modern devletin kaplad toprak net, bu toprak zerindeki hkimiyeti ise mutlakt. Bu durum, snrlar kesin olarak belirlenmi topraklar zerinde yaayanlarn kimliklerinin de bir kalba dklmesine ve sz konusu topraklar zerinde ancak belirlenmi kimlii tayanlarn hak sahibi olduuna dnk bir eilimin domasna neden oldu. Bylelikle modern devlet, ulus ad verilen bir btnle zdeletirilmeye baland ve bir tahayyl olarak yaratlan 4 ulus, devletin egemenliinin kayna oldu. A. ULUS-DEVLET VE ULUSAL KMLK Devletin ulus ile birlikte dnlmesi, modern devletin ykseliiyle birlikte oluan en nemli zihn ve yapsal deiimlerden biridir. Habermasa gre, devlet ve ulus szcklerinin ulus5 devlet olarak birbiriyle kaynamas 18. yzyln sonlarndaki devrimlerden sonraya rastlar. Heater da, ulus kavramnn yerel balamndan kopartlp devlet ile ilikili olarak dnlmesinin 18. 6 yzyldan sonraki bir gelime olduunu syler. Ulus ile devletin balantlandrlmas, ulus denilen topluluun devlet tarafndan bir ina faaliyetine tbi tutulmasn beraberinde getirir. Devlet, ulusu iler ve ona bir siyasal kimlik kazandrr. Ulusa bir kimlik kazandrma, ulus-devlet iin hayat bir gerekliliktir. Her ne kadar modern devlet yaplanmasyla birlikte devletler nceden sahip olmadklar derecede bir idar ve coraf btnle kavutularsa da, bu yeterli deildi. dar ve coraf birlii tamamlayacak ve garanti altna alacak bir kltrel birlie ihtiya vard. Bu nedenle devlet, enerjisinin ve imknlarnn nemli bir blmn, topluluun yerel aidiyet balarn aan ulusal aidiyet sembolleri yaratmaya ve bunlar kullanarak kltrel homojenlii salamaya harcad. Kltrel farkllklar trplemek, topluluun paylat etnik, dilsel ve dinsel birlik dncesini srekli olarak ilemek ve bylece kltrel bakmdan monolitik bir toplum yaratmak, btn ulusdevletlerin ncelikli gayesi oldu. Devletin belli bir siyasal kimlik tayan bir ulus yaratmada faydaland dnce ise milliyetiliktir. Nitekim milliyetilik, Avrupadaki topluluklarn ulus-devlet olarak rgtlenmeye baladklar 18. yzyldan sonra bir siyasal ideoloji olarak belirmitir. Milliyetilik ideolojisinin birtakm merkez nermeleri bulunur. Smithe gre bunlar drt tanedir: Birincisi, dnyann her biri kendi bireysellii, tarihi ve kaderi olan milletlere blnm olduu iddiasdr. kincisi, milletin btn toplumsal ve siyas gcn kayna olmas ve millete balln dier btn sadakat balarnn stnde yer almasdr. ncs, eer zgr olmak istiyorlarsa insanlarn bir milletle zdelemeleri zorunluluudur. Ve drdncs de, dnyada bar ve 7 gvenliin hkim olmas iin milletlerin zgr ve gvenlik iinde bulunmalar gereidir. Bu temel dncelerden hareketle milliyetilik, mill birlik, mill kimlik, kardelik gibi kavramlar retir ve

Craig Calhoun, Milliyetilik, eviri: Bilgen Stolu (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009), 93-94. Benedict Anderson, Hayal Cemaatler, eviri: skender Savar (stanbul: Metis Yaynlar, 1993) Ayrca Vahap Cokun, UlusDevletin Dnm ve Meruluk Sorunu (Ankara: Liberte Yaynlar, 2009), 171-177. 5 Jrgen Habermas, teki Olmak, tekiyle Yaamak, eviri: lknur Aka (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002), 17-18. 6 Derek Heater, Yurttaln Ksa Tarihi, eviri: Meral Delikara st (Ankara: mge Kitabevi, 2007), 134. 7 Anthony D. Smith, Mill Kimlik, eviri: Bahadr Sina ener (stanbul: letiim Yaynlar, 2004), 121.
4

11

bu kavramlarn kamusal kullanmn mmkn olduunca yaygnlatrarak topluluun bu kavramlar etrafnda kenetlenmesini salamaya alr. Milliyeti ideolojide hedef, devletin politik birliini salama almak, farkllklardan yekpare bir btn oluturmak ve ekonomik modernlemeyi tamamlayabilmektir. Devletin btn olanaklar bu amalar iin seferber edilir. Byk ordular oluturulur ve devlet btesini finanse etmek zere dorudan vergi sistemine geilir. Okul ve asker ocaklaryla toplumun geni kesimi sistemin kapsama alanna girmeye balar. Dilde, tarihte, sanatta ve gndelik yaantda tek bir gelenek belirlenir veya yaratlr ve bu gelenee daha nce var olan dier geleneklere kar stnlk kazandrlr. Ulusal eitim kurumlar kurulur, standart diller dayatlr, sergiler ve mzeler kurulup sanatsal faaliyetler desteklenir, ulusal kltr retimini salamak iin ulusal bayraklar, marlar, 8 semboller ve gelenekler icat edilir. Bu tarzda yryen tm yerel kimliklerin zerinde homojen bir ulus kimlii oluturulmas srecinde hkim snf ve bu snfn kltr ve kurumlar belirleyici bir neme sahip olur. Ulusal bilin sekinler tarafndan oluturularak kitlelere farkl kanallar araclyla aktarlr. Sradan insanlardan beklenen ve talep edilen, hkim ve eitimli snflarca belirlenen kltr ve kurumlarla zdelemeleri veya bunlarla ok ak uyumazla dmekten imtina etmeleridir; uluslama bunu gerektirir. Bu balamda milliyetiliin tarihsel ilevi, aile, cemaat, airet gibi alt-kimliklerin devletin btnselliini engellemesine mni olmak iin tm bu kimliklerin zerinde bir st-ulusal kimlik 9 ina etmek ve bu st-kimlii insanlarn ballnn odak noktas yapmaktr. B. ULUS NA ETME SRECNDE ETM VE DL 1800lerden itibaren, Tillynin pekimi devlet dedii devasa bir gce haiz merkez bir organizasyon tarafndan yrtlen uluslama sreci, ulusun doal bir oluum deil, tersine kurgulanan ve icat edilen bir yap olduuna iaret eder. Aralarnda farkllklar bulunan ve gevek balarla birbirine balanm topluluklardan bir birlik oluturmak iin ulusun tahayyl edilmesi ve ina edilmesi gerekir. Milliyetilik bir ulus ina etme doktrinidir. Milliyetilie gre, siyasal ynetimin doal ve en uygun toplumsal birimi ulustur ve her ulus da kendi kaderini tayin etme hakkna sahiptir. Bir baka anlatmla, siyasal rgtlenmenin ideal biimi ulus-devlettir ve her egemen devletin de tek bir 11 ulusu olmaldr. Bu nedenle, her milliyetilik bir ulus tanmna ihtiya duyar. Ne var ki, gerekte nerede ve ne zaman bir ulusun var olduunu kesin bir ekilde ortaya koyacak objektif bir lt bulunmadndan herkes tarafndan kabul edilebilecek bir ulus tanmna ulamak da son derece gtr. Bu durumda milliyeti ideolojide ulus, genellikle ortak bir kltr ve dile referansla tanmlanr. Ayrca tarih, gelenekler, din ve etnisite gibi unsurlarn ortakl veya paylalmas da ulus olmann iareti saylr. Milliyetilik, tm bu unsurlar ortak bir aidiyet duygusu yaratlmasn salayan aralar olarak deerlendirir ve devlet destekli mekanizmalarn yardmyla amaca uygun bir ekilde iler ve ulusal kimlikleri bilinli olarak yaratmaya alr. Buna millet oluturma / ulus ina etme (nation-building) denir.
10

Charles Tilly, Avrupada Devrimler 1492-1992, eviri: zden Arkan (stanbul: Yeni Binyl Yaynlar), 59-60. Y. Furkan en, Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet (Ankara: Yarg Yaynevi, 2004), 37-38. 10 Tilly, Avrupada Devrimler, 61. 11 Mustafa Erdoan, Milliyetilik deolojisine Dair, Liberal Dnce, Say 15 ( Yaz 1999): 90.
9

12

Tarihsel sre ierisinde ulus oluturma deneyimleri incelendiinde, btn devletlerin ulusu kurgular ve kurarken benzer aralardan istifade ettii grlr. Bunlardan bu almann konusunu oluturan dil ve eitim byk bir nem tar. 1. Dil

Dil, gerek birey, gerek toplum asndan temel referans noktalarndan biri, hatta belki en nemlisidir. Zira dil, hem bireyin kimliinin biimlenmesinde en nemli rollerden birine sahiptir, hem de toplumsal btnlemenin olumlu ya da olumsuz ynde ekillenmesinde nemli ilevler stlenir. nsanlk tarihinde dilin siyas amalarla kullanlmasna ancak modern zamanlarda rastlanmaktadr. Dilin siyasetin konusu ve amac olmas, milliyetilik akmlarnn douuna 12 paraleldir. Dilin tad nem nedeniyle, milliyeti ideoloji, kamusal alan tasarmlamak amacyla dile mdahalelerde bulunmutur. Milliyetilik ve onun devlet modeli olan ulus-devlet, dilde birlie zel bir nem atfeder. Dilin iki baat vurgusu vardr: Bir kere dil, her eyden nce bir semboldr; millet kurgusundaki ortak kimliin semboldr. Biz olma bilincinin semboldr. Ulus-devletin biz olma bilincinin toplumda yer etmesi, ancak lke iinde tek bir dilin konuulmasyla mmkn klnabilir. Farkl yerel dilleri konuan insanlar ayn ulusal dili konumaya ve anlamaya baladklarnda, milliyetiliin sloganlar ve umdeleri toplumsal tabakalarda daha abuk yerleir. Sekinlerin ve sradan insanlarn ayn dili kullanmalar, bu kesimlerin genel zlem ve duygular etrafnda kenetlenip bir araya gelmelerini ve gerektiinde ayn ama iin birlikte hareket etmelerini salar. Dil birlii sadece politik ve kltrel bir nem tamaz, ayn zamanda ekonomik ve pratik bir gereksinime de karlk gelir. Zira lke iinde ulusal bir ekonominin olumas ve varln devam 13 ettirebilmesi iin lke apnda ayn dilin geerli olmasna ihtiya vardr. kincisi, dil bir aratr; farkl etnik kimlie ve dile sahip olan, ama ayn ulustan olduklar varsaylan nfusu deitirmenin ve dntrmenin aracdr. Bu aracn kullanmnn etkinlii ve yaygnl arttka, farkllklarn trplenmesi ve buna karn milliyetilik umdelerini esas alan standart bir dilin ve kltrn retimi (ve yeniden retimi) kanlmaz olur. lk dnem ulus-devletlerde yurttalk ile dil arasnda bir balant kurulmutu. Yurttalk ile milliyetiliin ortak bir dil zerinden birbirine balanmasnn yetkin bir anlatmn John Stuart Millde bulmak mmkndr: Farkl milliyetlerden oluan bir lkede zgr kurumlarn var olmas neredeyse imknszdr. Yurttalk duygusundan yoksun insanlar arasnda, zellikle de farkl dillerde okuyor ve konuuyorlarsa, temsil bir 14 hkmetin olumas iin gerekli yekpare bir kamuoyu oluamaz. Millin bu szleri yazd dnemde byk Avrupa lkesinde bir dil birlii sz konusu deildi ve lke sathnda ok farkl diller konuuluyordu. talya siyas birliini gerekletirdiinde lkenin sadece yzde 2sinin talyanca konutuu tahmin ediliyordu. Fransada 1789da nfusun yarsnn tek

12 zlem Eraydn Virtanen, Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, iinde: Avrupa Birlii Srecinde Dil Haklar, Ed: Ebru Uzpeder (stanbul: Helsinki Yurttalar Dernei Yayn, 2003), 19. 13 Dil birliinin ekonomik, politik ve kltrel birlik iin kullanlmasnn ayrntl bir analizi iin baknz: Anderson, Hayali Cemaatler, 62-63. 14 Aktaran: Heater, Yurttaln Ksa Tarihi, 136.

13

kelime dahi Franszca konuamadna ynelik veriler mevcuttur. yle ki, 1794te Kamu Gvenlii Komitesi yelerinden Barre, bu can skc durumdan u szlerle ikyet ediyordu: Yurttalar! zgr bir halkn dili herkes iin tek ve ayn olmaldr yle grdk ki, Bas-Breton denilen Bask lehesi, Alman ve talyan dilleri, banazlk ve batl inancn hkimiyetini srekli klm Devrimin dokuz Bakanla nfuzunu engellemi ve Fransann dmanlarna yaramtr Fransz dilini reterek bu papazlar imparatorluunu ortadan kaldrn Yurttalar ulusal dillerinden bihaber brakmak vatana 16 ihanettir. Ayn dnemde Alman mparatorluu da Leh, Fransz ve Dan dilini konuanlar Almanlatrma politikas gdyordu. Almanyann birlie ulat srada Almanca konuanlarn yzde 17 orannda olduu tahmin edilir. Hobsbawm, Almanlarn ve talyanlarn dile dier ulus-devletlerden daha byk bir anlam bitiklerini ifade eder. Ona gre, Almanlar ve talyanlar kendi mill dillerine rnein ngilizce okuyup yazanlarn ngilizceye verdikleri nemden ok daha byk bir deer veriyorlard: Alman ve talyan liberal orta snflarn gznde dil, birleik bir mill devletin yaratlmasnda 17 temel nemde bir argman salyordu. Dilin hem bir sembol hem de bir ara olmas nedeniyle her ulus-devlet, toplumsal dnmn arzulanan teki-standart dorultuda seyretmesini salamak iin dile karr. Dil ynetilir, ynlendirilir ve hatta yeniden yaratlr. Herkesin bu ulusal dili konumas iin eitli mekanizmalara bavurulur. Bu meyanda tm devlet faaliyetlerinin tek dilden yrtlmesine balanr ve lke iinde farkl dili konuanlara seilmi olan dil dayatlr. Gerek stat planlamas gerek de corpus planlamas yoluyla hem farkl diller arasndaki ilikiler 18 belirlenir hem de dil ii dzenlemeler yeni batan yaplr. Bylelikle dilbilgisinin kurallar belirlenir, kelime haznesine ulusal bir nitelik ve ierik kazandrlr. Baz dillerin, belirli kelimelerin ve kavramlarn yasaklanmas yoluna gidilirken, seilmi olan dilin korunmas ve gelitirilmesi iin bilimsel almalar yaplr, kurumlar oluturulur. Btn bu uygulamalar, ulus-devletin nfusu dntrme projesine paralel olarak gelimitir. Dil, milliyetiliin kamusal alan ekillendirmek amacyla her daim mdahalede bulunduu ve idare ettii bir kltrel e oldu. Ulus kurgusunda dil bir yandan ortak kimliin ve bizlik bilincinin bir gstergesi ve ispat sayld; dier yandan ise bu kurgunun siyas pratie dkld durumlarda ulus-devlete mensup nfusu dntrmek yolunda asl bir ara olarak kullanld. 2. Eitim

15

Tilly, ulus-devleti dier devlet modellerinden ayran en nemli zelliklerden biri olarak, ulusdevletin tek-tip dil, kltrel uygulamalar ve standartlam bir eitim sistemi dayatma yolunda 19 emsali grlmemi bir abaya girmesini gsterir. Gerekten de eitimi tek-tipletirip zorunlu hale getirmek ulus inasnn en nemli admdr. nk ulus-devletin temel iddias, bir lke halknn
15

rnein Wright, o tarihlerde 31 milyonluk Fransa nfusunun sadece 3 milyonunun anadilinin Franszca olduunu, bir dier 3 milyonun ise Franszcaya hkimiyetinin snrl olduunu belirtiyor. Sue Wright, Language Policy and Language Planning From Nationalism to Globalisation (New York: Palgrave MacMillan, 2004), 31. 16 Heater, Yurttaln Ksa Tarihi, 136-137. 17 Eric J. Hobsbawm, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, eviri: Osman Aknhay (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995), 127. 18 Ronald Wardhaugh, An Introduction to Sociolinguistics (Blackwell, 2009), 378-383. 19 Tilly, Avrupada Devrimler, 61-62.

14

toplumsal olarak btnleik ve anlaml bir btn olduu iddiasdr. eitim ve okul ile hayata geirilebilir.

20

Bu iddia ancak etkin bir

Zorunlu eitim, dier mekanizmalara oranla uluslamada daha etkindir. zellikle ilk dnemlerde, yeni ulusal deerlerin halk arasnda geerli ve yaygn olan dinsel deerler ve geleneklerle rekabet edebilme gc yoktu. Zorunlu eitim, ulus-devlete belirlenen deerler ve amalar dorultusunda yurttalarn endoktrine edilmesine hizmet etti ve zamanla sz konusu deer ve amalarn kitleler tarafndan iselletirilmesini salad. Fransz deneyimi, zorunlu eitim ve okulun uluslama srecindeki merkezi rolnn anlalmas iin iyi bir rnektir. Fransada okulda verilen eitimin iki misyonu vardr: Biri, Cumhuriyeti tarihin bir ucuna yerletirip lkenin gemite btn ayrllklarn stesinden gelen bir btnleme yeteneinin olduunu yurttalarn zihnine yerletirme gayesidir. kincisi ise insanlar zgr yargda bulunabilmelerini salayacak yetilerle donatmaktr. Bylece kendisini snrlayan yerel ve dinsel balardan syrlan insan hem kararlarn kendisi alm, hem de kendisine benzeyen dier eit 21 yurttalarla birlikte genel iradeyi dile getirmi olur. Trkiyede okullarda verilen eitimin de benzer amalar tadn sylemek mmkndr. Trk eitim sisteminde de, ulusal tarih 1919da Atatrkn Samsuna k ile balatlr, Cumhuriyetin trl badireler atlatldktan sonra binbir glkle kurulduu anlatlr ve yurttalara bugn sahip olduklar her eyi Cumhuriyete ve kurucusuna borlu olduklar belletilir. Keza yurttalara Cumhuriyeti deerlere sadakat gstermenin en byk erdem olduu retilir, onlardan Cumhuriyeti ideoloji dorultusunda hareket etmeleri beklenir. Okulda verilen zorunlu eitimde her disiplin belli deerlerin taycsdr. rnein tarihin grevi, ulus-devletin ncelikli ihtiyac olan ulusal kimliin yaratlmasna katkda bulunmaktr. Ulusal kimliin oluturulmasnda ilk yaplmas gereken ise, ortak bir bellein imal edilmesidir. Ulus-devlet nasl bir tarihsel bellee ihtiya duyuyorsa, tarih retimi de buna gre dizayn edilir; halk olumsuz etkileyecei dnlen olaylar ya kk dokundurmalarla geitirilir, ya grmezden gelinir ya da arptlr. Bellek iin elzem olduu dnlen olaylar ise tm detaylaryla anlatlr, gerekirse abartlr. Trkiyedeki tarih retimini inceleyen Copeaux, tarihsel anlatnn yalnzca tarihi tantmay hedef almadnn, ayn zamanda toprak, tereke ve ehitler zerinden gemile duygusal bir ba 22 yaratmay amaladnn altn izer. Tarihin retilmesi yurttalk sorunuyla dorudan iliki iine sokulur. rencilere bu topran atalarnn kan pahasna kazanlm olduu, bu nedenle de byk deer tayan bir mirasa sahip olduklar dncesi alanr. rencilerden, hem atalarna minnet duymalar hem de gelecek kuaklardan da kendilerini sorumlu hissetmeleri istenir ve bu istek, tarih kitaplarnn iine yerletirilmi szcklerle somutlatrlr. Trk olmann Osmanl mparatorluunun yklmasyla krlan gururunu onarmak zorunluluu, ok eskiye dayanan bir ortak gemi vurgusu, devasa byklkte bir toprak hkimiyeti fikrine
Calhoun, Milliyetilik, 107. Dominique Borne, Fransz Eitim Sisteminde Tarih, Corafya ve Yurttalk Bilgisi Tasarm ve Bu Tasarmn Yurtta Oluumuna Katks, iinde: Dersimiz Yurttalk, Ed: Turhan Ilgaz (stanbul: Kesit Yaynclk, 1998), 158-159. 22 Etienne Copeaux, Trkiyede Tarih retimi ve Yurttalk, iinde: Dersimiz Yurttalk, Ed: Turhan Ilgaz (stanbul: Kesit Yaynclk, 1998), 169 vd.
21 20

15

dayanan (Adriyatikten in Seddine kadar) betimlemelerin skl ve devlet kurma konusunda Trklere zel bir yatknlk atfedilmesinden duyulan gurur (Yeryznde hibir ulus Trkler kadar devlet kurmamtr) Trk tarih anlatsnn nde gelen temalardr. Bununla birlikte tarih sadece bir gurur kayna deildir, ayn zamanda bir ulusal savunma rol de vardr. Zira tarih dman iyi tanmaya olanak verir. Tehdit ve dman gerek de olabilir, imgesel de; nemli olan, bu dman 23 vurgusuyla grubu bir arada tutmaktr. Okulda verilen tarih eitimi mfredatnda mill kahramanlar ve destans ykler geni yer tutar. Kahramanlarn ve yklerin gerekte var olup olmamas nemli deildir; nemli olan, ulusdevletin onlara duyduu gereksinimdir. Tarihte kahramanlara ve olaylara sklkla bavurulmasndaki ama tarih gerekleri aydnlatmak deildir; ama, devletin ngrd deerler dorultusunda gelecek nesilleri harekete geirmektir. Bu nedenle tarihin grevi, devletin ihtiya duyduu kahramanlar yaratmaktr. Tarih gibi dier disiplinlerin mfredat da devletin umdeleri esas alnarak saptanr. Bylelikle bir btn olarak okul, ulusal kimlik sembollerinin yaratld, vatan toprann kutsallatrld, bu topraklar iin hayatn vermenin yceletirildii, icat edilen veya kefedilip abartlan kahramanlk yklerinin yayld, resm dilin tekletirilip yaygnlatrld bir mekna dnr. Bu itibarla okul ve zorunlu eitim, ulusun ina edilmesindeki en ilevsel araca dnr. Okulun bu ilevsellii nedeniyle ulus-devlet, eitimi ve eitim hakkn dierlerinden ayr deerlendirir ve bu konu zerinde daha fazla durur. Gellner, bireylerin dier haklarn kstlamaktan ve ihlal etmekten ekinmeyen devletin eitim hakk gndeme geldiinde, bu hakk inemenin aksine, herkesi bu haktan yararlandrmaya altn belirtir. Devlet, artk Weberin savunduu zere, salt meru iddet tekeline sahip bir kurum deildir, ayn zamanda meru eitim tekelinin de sahibi olmaldr. Hatta insanlarn i bulabilmeleri, onurlar, gvenlikleri ve z sayglar onlara verilen eitime ba olduundan, bir devlet iin meru eitim tekelini elinde 24 bulundurmak, meru iddet tekelini eline geirmekten daha nemli ve belirleyicidir.

23

Avrupann Osmanl mparatorluunun son dnemleri srasndaki Trk-kart propagandas ve birbirini izleyen asker felaketler ylesine bir travmaya yol amtr ki, bylesi saldrlara kar vatansever uyankln bir grev olduu fikrinin eitimde yer bulmas, hl bunun sonucu olmaktadr. Nitekim tarihin bilinmesi her Trke bu saldrlara yant verecek imkn verse gerektir. Copeaux, Trkiyede Tarih retimi ve Yurttalk, 181. 24 Ernest Gellner; Uluslar ve Ulusuluk, eviri: Bra Ersanl Behar - Gnay Gksu zdoan (stanbul: nsan Yaynlar, 1992), 6172; Cokun, Ulus-Devletin Dnm, 247-253.

16

KNC BLM TRKYEDE ULUS-DEVLET, ETM ve DL Herhangi bir politik birimdeki dillerin ve dil topluluklarnn iinde bulunduklar durum incelendiinde, dil politikalarn ve dil haklarn birlikte dnmek gerekir. Zira bu ikisi, hem ulusal hem de uluslararas dzeyde birbiriyle etkileim iinde yer alr ve ayn zamanda birey dzeyindeki 25 dil davranlarn da etkiler. Dil politikalar, bir siyasal birim iinde kullanlan dillere, bunlarn alan ve blgelerine, gelimelerine 26 ve kullanmlarna ilikin haklara ynelik ilke, karar ve uygulamalar btn olarak tanmlanabilir. Dil politikalarn salt hukuk mevzuattan ibaret dnmemek gerekir. Bu nedenle dil politikalarn yalnzca dilsel haklar belirleyen yasalarla da e tutmamak gerekir. Baz politikalara yasalarda yer verilmeyebilir veya dile ilikin uygulamalar yasalarda ngrlenden farkl olabilir. Dil politikalar dorudan devlet tarafndan, yar resm kurumlar veya devlet politikasn izleyen etkili kiiler tarafndan oluturulabilir. Dil politikalarnn belirgin zellii, bilinli bir ekilde yrtlmeleridir. Devletler, eitli amalara ulamak iin dil politikalar izlerler. Nfuzlarn artrmak, meruiyet kazanmak, katlm tevik etmek ya da kstlamak, mill bir kimlik oluturmak ve bunu pekitirmek, gelir dalmn belirlemek gibi amalarla halkn konutuu dilleri etkilemeye alabilirler. zlenen dil politikalar devletin i ve d politikasndaki temel ynelimlerden etkilenir. Mesela uluslararaslama, kkenlere dnme, yaltm veya modernleme gibi politik tercihler dil politikalarn da etkiler. Dil politikalarn sadece aznlk dillerine ilikin politikalarla snrlamamak gerekir. Resm dilin veya ounluk dilinin kimlikle 27 ilikisi ve yabanc dilin retimi gibi konular da dil politikas iinde yer alr.

Virtanen, Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, 18. H. F. Schiffman, Linguistic Culture and Language Policy (London: Routledge, 1996), 3den aktaran Virtanen, Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, 18. 27 Virtanen, Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, 19.
26

25

17

Dil politikalarna dair literatr, birbirinden son derece farkl dil politikalarnn olduunu gsterir. Bu da doaldr, nk her bir lkede etnik aznlklarn genel nfusa oran, demografik zellikleri, etnik gerginliin derecesi, etnik bir atmann yaanp yaanmad, yaanmsa bu atmann iddeti ve devam edip etmedii, aznln etnik bilinci ve rgtlenme dzeyi, etnik aznln baka bir lkede de var olup olmad gibi birok deiken vardr. Bu deikenler nasl bir dil politikasnn izleneceini belirler ve dolaysyla devletlerin dil konusuna yaklamlar, zmleri ve politikalar da 28 farkllk gsterir. UNESCOnun MOST (Management of Social Transformations) Program kapsamnda hazrlanan bir almada dil politikalar alt ana grupta toplanmtr: Birinci grup, tek dilin konuulduu nadir lkelerden oluur. Bu lkelerde (rnein zlanda) tek dil politikas uygulanr ve eitim de tek dilde yaplr. kinci grup, tek ulusal dil politikas uygulayan ve eitimde de tek dili kullanan lkelerdir. Ancak bu grubun ilkinden fark, blgesel dilleri ve gmen nfustan kaynaklanan okdillilii snrl olsa da tanmasdr. Fransa ve Trkiye bu grupta deerlendirilebilir. Fransa, blgesel dillere ve gmen ocuklarn ebeveynlerinin dillerini renmesine izin vermektedir. Trkiye ise, tek ulusal dil politikas uygulamakla beraber, Lozan Antlamas gerei aznlk statsnde bulunan vatandalara anadilde eitim hakk vermektedir. nc grup, Amerika Birleik Devletleri gibi, ounluun dilinin (ngilizce) baskn olduu, ancak bu dilin anayasal ya da resm statsnn bulunmad lkelerdir. Okullarda daha ileriki aamalarda baskn dili daha iyi retebilmek iin anadili retmek bir ara olarak kullanlmakta ve iftdilli eitime olanak tannmaktadr. Drdnc grup, Belika ve svire gibi, gerek anlamda oulculuu desteklemeksizin kurumsal olarak okdillilii tanyan lkeleri kapsar. Federal yap ile ynetilen bu lkeler, snrlar belirli olan blgelerde belirli dillerin konuulmasnn ulusal birliin salanmasna engel olmayacan ileri srerler. Burada blgeler dil esasna gre belirlenir. Beinci grup, Kanada tipi lkeler tarafndan temsil edilir. Bu lkede iki resm dil vardr, ama dier anadillerde de eitim yapma olana tannmaktadr. Altnc gruptakiler okdillilii kabul ederler ve sylem dzeyinde dilsel oulculuu gelitirmeyi amalarlar, ama gerekte resm alanda ve gruplararas iletiimde tek bir dilin egemen olmasn 29 salamaya alrlar. Eski Sovyetler Birlii ve eski Yugoslavya bu kapsamda deerlendirilebilir. Bu politikalardan birinin tercih edilmesi ile bir lkede insanlarn sahip olduu dil haklar arasnda sk bir irtibat vardr. Dil politikalar bireylerin hangi dilsel haklara sahip olduunu belirledii gibi, 30 dil haklarnn uygulanmasnn erevesini de belirler. Bu balamda, uygulanan dil politikalar bazen bir lkedeki atmalarn dorudan kayna olabilir, bazen sz konusu atmalar bitirmenin veya en aza indirmenin etkili bir arac olarak ilev grebilir.

28

http://www.unesco.org/new/index.php?id.191598&L=0 Sleyman S. Terziolu, Uluslararas Hukukta Aznlklar ve Anadilinde Eitim Hakk (Ankara: Alp Yaynevi, 2007), 100-102. 30 Mustafa Koak, okkltrllk Asndan Dil Haklar (stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2010), 153.
29

18

A. TRK ULUSUNUN NASINDA ETM VE DL Trkiyede Cumhuriyet dneminin politik rgtlenmesi, asker-sivil brokrat elitler tarafndan belirlendi. Tanzimat Dneminde alan yeni okullarda eitimlerini alm ve bu dnemin aydnlar tarafndan balatlan Batllama ve modernleme hareketini devam ettirmek isteyen bu kadronun amac ada uygarlk dzeyine erimi bir ulus-devlet yaratmakt. Bu hedefe ancak, toplumu btnyle yukardan aaya dntrecek otoriter bir modelle varlabilirdi. Nitekim Kemalist kadro, siyasal alanda mutlak hkimiyetini kurduu 1925ten itibaren otoriter bir program 31 uygulamaya balad. Kemalist kadro, kendi dnemini tarihsel bir kopu olarak nitelendirdiinden, halka yeni bir kimlik 32 biti ve bu yeni kimlii, eskinin dlanmasna dayandrd. Bu yeni kimlik, iki temel kod zerinden ina edildi: Laiklik ve Milliyetilik. Laiklik, devletin ve toplumun slm referanslardan arndrlmasn, devlete ve topluma din-d ve Batl deerlerin benimsetilmesini hedefliyordu. Milliyetilik ise, imparatorluk bakiyesi bir toplumdan bir ulus-devlet karmann ideolojisiydi. Kurucu sekinler, Osmanl mparatorluundaki millet sistemini ve okkltrl yapy imparatorluun yklmasnn en byk nedenleri olarak gryorlard. Bu nedenle, kurduklar yeni devletin bir daha bu tr bir paralanma tehlikesine dmemesi iin tek bir etnik kimlii baz alan yeni bir ulus yaratma abasna girdiler. Peki, bu ulusun kimlii ne olacakt? Ulus, hangi kimlik zerine bina edilecekti? Tanzimattan beri tartlan bu soruya Osmanlllk ve Mslmanlk gibi farkl cevaplar retilmiti. Ancak Cumhuriyetin kurucular, Osmanllk ve slmclk siyasetlerinin baarsz olduundan hareketle, 33 Biz kimiz? sorusuna Biz Trkz, biz Trk ulusuyuz cevabn vermilerdir. Cumhuriyeti sylemde, her ne kadar bu Trk ifadesinin toplumda var olan tm kltrel ve etnik aidiyetleri aan bamsz bir st-kimlie vurgu yapt ifade edilse de, gerekte Trkn anlam, etnik kimliklerden birinin kabulnn dier tm etnik kimliklere zorla dayatlmasyd. Trkiye etnik adan homojen bir lke deildi, ancak Kemalist ideologlar ulusun belirli bir etnikrksal tanmn oluturdular. Trkiyenin gemiteki ve bugnk sakinlerinin tamamnn Trk 34 olduunu iddia ettiler. Bu iddiay bir temele oturtmak iin de sanattan siyasete, eitimden ticarete, kltrden spora kadar gndelik hayatn btn alanlarnda tmden bir Trkletirme program uygulamaya baladlar. Bu agresif Trkletirme programnn mimarlar, hemen her ortamda ve her vesile ile Trk olmay bir stnlk, Trk olmamay ise bir eksiklik, bir kayp ve hatta utanlacak bir durum olarak ortaya koymulardr. Mesela Mahmut Esat Bozkurta gre:

Takrir-i Skn Kanununun Mart 1925te ilanndan itibaren Trkiyenin ynetim biimi, bir otoriter tek parti ynetimi, akas, bir diktatrlk idi. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, eviri: Yasemin Saner Gnen (stanbul: letiim Yaynlar, 2007), 257. 32 Etyen Mahupyan, Trkiyede Merkeziyeti Zihniyet, Devlet ve Din (stanbul: Patika Yaynlar, 1998), 296. 33 Engin In ve Bora yar, Trkiyede Ulus-Devlet ve Vatandaln Douu, iinde: Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, Derleyenler: Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanl (stanbul: TESEV Yaynlar, 2005), 96. 34 Soner aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, eviri: zgr Bircan (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006), 91.

31

19

Trk ihtilal, z Trklerin elinde kalmaldr Trkn en kts, Trk olmayann en iyisinden iyidir. Gemite Osmanl mparatorluunun bahtszl, ekseriya, mukadderatn Trklerden bakasnn idare 35 etmi olmasdr. Trk olmak, devlet ynetiminde grev almann artdr, nk bu kimlii tamayanlara itimat edilemez. yle der Bozkurt: Trk devleti ilerini Trkten bakasna vermeyelim. Trk devleti ilerinin bana z Trkten bakas gememelidir Yeni Trk Cumhuriyetinin devlet ileri banda mutlaka Trkler 36 bulunacaktr. Trkten bakasna inanmayacaz. Bozkurt, 1930daki Ar syannn bastrlmasnn ertesinde ve 1931 seimlerinin ncesinde kendi seim blgesinde yer alan demite semenlerine hitap ederken Cumhuriyet Halk Frkasna (CHF) ye olmasnn gerekesini ok ak bir biimde aklar: Bu frka bugne kadar yaptklar ile esasen efendi olan Trk milletine mevkiini iade etti. Benim fikrim, kanaatim udur ki, dost da, dman da dinlesin ki, bu memleketin efendisi Trktr. z Trk olmayanlarn 37 Trk vatannda bir hakk vardr, o da hizmeti olmaktr, kle olmaktr. Burada kullanlan z Trk ifadesinin alt izilmelidir. z Trk tanmlamas, hem gayrmslim aznlklar hem de kendini etnik adan Trk olarak tanmlamayan Mslman topluluklar zellikle de Krtleri Trklk dairesinin dnda brakyordu. 1926 ylnda Dileri Bakan Tevfik Rt Saraolu, kabinede Krtlere ilikin olarak dolaan samimi yaklamn ne olduunu net bir ekilde ifade ediyordu: Kendi (Krt) davalar asndan kltrel dzeyleri ok dk, zihniyetleri ok geri, Trkiyenin genel politik yaps iinde yer alamazlar Daha ileri ve daha kltrl Trkler ile rekabet iinde yaam mcadelesi vermeye ekonomik olarak uygun olmadklar iin azalp tkenecekler... Gidebilenler ran ve Iraka g 38 edecekler, geri kalanlar ise yalnzca zayf olann tutunamamas ilkesine tbi olacaklar. z Trkler, dil, kltr, lk ve kan bakmndan Trk olanlardr. z Trklk bu anlamda Atatrk tarafndan da kullanlmtr: Misal, 16 Mart 1923te Adana esnafyla konuurken, Adana blgesinin Trk karakterinin tarih evrimi zerinde durarak, blgenin sahib-i aslsinin Trkler olduunu syler: Ermenilerin bu feyizli lkede hibir hakk yoktur. Memleketiniz sizindir, Trklerindir. Bu memleket tarihte Trkt, o halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yaayacaktr Bu bereketli yerler koyu ve z Trk 39 memleketidir. Kurucu kadroda yer alanlar bu minvaldeki dnceleri defaatle dile getirmilerdir. Bu szlerin anlam bellidir: Bu lkenin nimetlerinden ve imknlarndan yararlanma hakkna sahip olanlar sadece z Trklerdir. Bu kimlii tamayanlar ise, ya ekip gidecek ya da asimilasyona tbi tutulacaklardr. eyh Said syannn akabinde, 1926da, Trk Ocaklarnn kinci Kurultaynda smet nn, bu konudaki kararlln pheye yer brakmayacak ekilde dile getirir:

35

Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene (stanbul: letiim Yaynlar, 2004), 209. Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 210. 37 Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 210. 38 David McDowall, Modern Krt Tarihi, eviri: Neenur Domani (stanbul: Doruk Yaynlar, 2004), 277. 39 Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 211.
36

20

Biz aka milliyetiyiz ve milliyetilik bizim yegne birlik unsurumuzdur. Trk ekseriyetinde dier unsurlarn (etnik topluluklarn) hibir nfuzu yoktur. Vazifemiz Trk vatan iinde Trk olmayanlar behemehl Trk yapmaktr. Trklere ve Trkle muhalefet edecek anasr kesip atacaz. lkeye hizmet 40 edeceklerde her eyin stnde aradmz Trk olmalardr. Trk olmayanlar Trk yapmak iin birok araca bavuruldu, ancak bu asimilasyonist programda anahtar rol eitim ve dil politikalar oynad. 1. Mill Eitim

Wallerstein, ulusal kimliklerin yaratlmas ve bu kimliklerin her daim canl tutulmas iin, hemen hemen btn ulus-devletlerin eitimi zorunlu hale getirdiine ve dilsel trdeletirmeye yaamsal bir nem verdiine dikkat eker. Ulus-devletler kurulularnn ilk aamalarnda sadece yasama, yrtme ve yarg gibi devletin temel faaliyetlerinin tek dille yrtlmesini talep ederken, uzun 41 vadede bu dilin toplumsal ilikilerin tamamnda kullanlmasn eitim yoluyla salamaya alr. Genel olarak ulus-devletlerde eitime mill bir karakter kazandrlr ve bu millletirilmi eitimden iki temel sonu retmesi beklenir. lki, yerel, din, etnik ve kltrel balantlar aan ve asl sadakat oda olarak kurgulanan mill bir kimlik kurmaktr. kincisi ise, mill kimliin toplumun btnne yaylmasn ve herkes tarafndan iselletirilmesini salamaktr. Bu balamda mill eitim, hem mill kimliin kurucusu, hem rgtleyicisi ve hem de yaycsdr. Eitimin temel gayesi, gelecein yetikinlerine meslek bilgi ve beceriler edindirmek ve onlar ekonomik hayat ierisinde faydal ve retken hale getirebilmektir. Ulus-devlet, eitimin bu iktisad ilevini sakl tutar, ama bunun yannda eitimi millletirerek gelecein vatandalarn medenletirmeyi, millet ve vatanperverlik bilinciyle donatmay ve yurt apnda kltrel bir 42 trdelik yaratmay da amalar. Trkiyedeki ulus-devlet oluturma srecinde de eitim byk bir arla sahip olmutur. Osmanlnn son dnemi ile Cumhuriyetin ilk dnemi arasnda bir srekliliin bulunduuna dikkat eken Zrchere gre, toplumsal deiimin motoru olarak eitimin byk bir g olduuna dnk 43 bir inan hem ttihatlarda hem de Kemalistlerde vard. ttihatlar da, Kemalistler de, toplumsal dnmn gereklemesinde eitimin, mill eitimin kilit bir rol oynadn dnrler. Cumhuriyetin kurulu dneminde, 1924te, Samsunda retmenlerle yapt bir konumada Atatrk, Trkiyedeki eitimin mill bir eitim olacan kesin bir dille aklar: Eitim kelimesi yalnz kullanld zaman herkes kendisine gre bir anlam karr. Ayrntlara girilirse, eitimin amalar ve hedefleri eitlenir. Mesela din eitim, mill eitim ve beynelmilel eitim. Btn bu eitimlerin hedef ve gayeleri baka bakadr. Ben burada yalnz yeni Trkiye Cumhuriyetinin yeni kuaa verecei eitimin mill eitim olduunu kesin olarak ifade ettikten sonra dierleri zerinde 44 durmayacam.

40 41

Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 155-156. Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, eviri: Erol z (stanbul: Metis Yaynlar, 1998), 130-131. 42 Birol Caymaz, Trkiyede Vatandalk: Resm deoloji ve Yansmalar (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008), 12-13. 43 Caymaz, Trkiyede Vatandalk, 11. 44 smail Kaplan, Mill Eitim deolojisi, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, (stanbul: letiim Yaynlar, 2002), 789.

21

Bu mill eitimin bir program olmaldr. Programdan kastedilen, eski devrin hurafelerinden ve yaradl niteliklerimizle hi de ilgisi olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelen btn etkilerden tamamen uzak, mill ve tarih karakterimizle uyumlu bir kltrdr. nk mill davamzn tam 45 gelimesi ancak byle bir kltrle salanabilir. Bu szlerde ifadesini bulan mill eitimin, dnceleri yapmza uygun mill dnceler ile yapmza ters den yabanc dnceler olarak ikiye ayran, ieriine baklmakszn yabanc dnceler karsnda mill dnceleri savunan ve kltrler arasnda iletiimi ve etkileimi reddeden bir neticeye varmas kanlmaz olur. smet nn, 25 Mays 1925te Babakan sfatyla Muallimler Birliinde retmenlere bir sylev verir. Bu sylevinde, Atatrkn ortaya koyduu mill eitim yaklamn ayrntlandrr ve Kemalist rejimin ynelimini berrak bir ekilde dile getirir: Mill terbiye (eitim) istiyoruz; bu ne demektir? Bunu zddyla daha ak anlarz. Mill terbiyenin zdd nedir derlerse syleyebiliriz, bu belki din terbiye yahut beynelmilel terbiyedir. Sizin vereceiniz terbiye, din deil mill, beynelmilel deil milldir. Sistem bu nn sistemi akla kavuturduktan sonra beklentilerini aklar: Mill terbiyede iki ksm dnebiliriz; mill terbiyenin siyas ve vatan mahiyeti itibariyle. Btn bu topraklara Trk mahiyetini (niteliini) veren bir Trk var. Fakat bu millet henz istediimiz yekpare millet manzarasn gstermiyor. Eer bu nesil uurla ilmin ve hayatn rehberliiyle ciddi olarak, btn mrn vakfederek alrsa, siyas Trk milleti hars, fikr ve itima tam ve kmil bir Trk 46 milleti olabilir. Beklenti aktr: Henz kltrel, dnsel ve toplumsal adan btncl bir Trk kimlii yaratlamamtr; toplumda eitli farkllklar vardr. Eitim ordusuna den, bu farklklar ortadan kaldrmak iin gece gndz almak ve bir Trk milleti yaratmaktr. nn, sylevinin devamnda bunun nasl olacan anlatr: Bu yekpare milliyet ierisinde yabanc harslar hep erimelidir. Bu milliyet ktlesi iinde ayr medeniyetler olamaz. Dnya zerinde her millet mutlaka bir medeniyeti temsil eder. Kendilerini Trk milletinin medeniyetinden baka camialara bal grenlere ite aka teklif ediyoruz: Trk milletiyle beraber olsunlar. Fakat halita (alam) halinde deil, konfedere olmu medeniyetler halinde deil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan ite tek olan bu milletin ve bu milliyetindir. Bunu yalnz sz olsun diye sylemiyoruz, ss olsun diye bu fikirde deiliz; bu siyaset vatann btn hayatdr. Yaayacaksak, yekpare 47 bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te mill terbiye dediimiz sistemin umum hedefi. Kaplan, tarihsel olarak Trkiyenin btn eitim yaamn etkilediini belirttii bu sylevden drt nemli sonu karlabileceini syler: Birincisi, Trk mill eitiminin, hem din hem de enternasyonal eitime kar olmakla birlikte, daha ziyade kar olunann enternasyonal eitim olduudur. kincisi, siyas Trk milleti, yani Trkler tarafndan ynetilen, ama toprak birlii ilkesine dayanan bir ulus tasarmnn yeni rejim asndan yeterli olmaddr. Ulus, tek bir kltre ve dnceye dayanan yekpare bir btn olmaldr. Ayn vatan topraklar zerinde eitli kltrlere 48 yer verilmesi kabul edilemez. ncs, teki kltrlerin kendilerini inkr etmek ve Trk kltr iinde eritmek zorunda olmalardr. Farkl millet ve dillerin varln tanyan ve bunlar toplumsal

45

Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 789. Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 791. 47 Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 791. 48 Trklk fikri, yalnzca bir siyas ideal deil, ayn zamanda etnik bir inann addr. Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 155.
46

22

zenginlik sayan bir dnce Kemalizme uzaktr. Drdncs, mevcut siyas Trk milletini, btnsel ve olgun bir ulusa dntrmenin yolunun, mill eitim olduudur. Mill eitimin genel amac, yabanc kltrlerin erimesi ya da zmlenmesi ve bylece yekpare Trk ulusunun ina edilmesidir. Mill eitim, devletin bu mill siyasetinin benimsetilmesi ve davran normu haline getirilmesi iin 49 kullanaca aratr. Tunayn tespitleri de ayn dorultudadr: Ona gre, Kemalist tek-parti dneminde eitimin niteliiyle ilgili olarak birbiriyle ilgili saptama yaplabilir: lk olarak, Batllamak isteyen Cumhuriyet elitleri, eitimden hem Osmanl / slm gemiiyle ilgili her eyin silinmesinde etkin bir rol oynamasn, hem de lkeyi dntrmesinde nclk etmesini beklediler. kincisi, eitime eitimin gerek hedeflerine ters decek bir ekilde rejim propagandacl grevi yklenmitir. retmenler, Kemalin (Atatrkn) en sadk propagandaclar oldular. ncs, geleneksel dinsel eitimin yerine laik bir ulusal eitim yaratlmaya allm, ama bununla beraber Trk 50 ulusuluunun eitimde nemli bir esi rklk olmutur. Trk modernlemesinde mill eitime, genel retimin yan sra siyasal eitim grevi de yklenmi, retmenlerden devrimin ideallerini kitlelere empoze eden siyasal propagandistler gibi hareket etmeleri talep edilmitir. Kemalist ideologlar bunu aka sylemekten imtina etmezler. Bu hem ilkrenim hem de yksek renim kurumlar iin geerlidir. Mesela Kazm Nami Duru, bunu yle ifade eder: Btaraflktan anlamayz. ocuklarmz partimizin ve devletimizin (bu) ana prensiplerine uygun bir tarzda 51 yetitirmek isteindeyiz. Partimiz Trk milletinin kendisidir. niversitelere de ayn bakla yaklalmtr. Eitimin genel amacn Cumhuriyet ideolojisini destekleyen ve benimseyen Cumhuriyete sadk devrim ocuklar yetitirmek olarak koyan Cumhuriyet rejimi, niversiteyi de bilgi reten ve bilim yapan bir kurum olmaktan ziyade rejimi savunan ve rejimi koruyacak nesilleri yetitiren, rejim propagandas yapan bir endoktrinasyon kurumuna dntrmeye almtr. 1933 ylnda gerekleen niversite reformunun altnda bu gereke yatyordu. Cumhuriyet ile birlikte getirilen deiikliklere mesafeli duran ve kendisinden beklendii gibi rejim propagandas yapmayan Darlfnun, Kemalist kadronun eletiri oklarnn 52 hedefi haline gelmiti. Bir de, Darlfnun hocalar arasnda Trk Tarih Tezini benimsemeyenler de knca bu kurumun tasfiye edilmesi kanlmaz olmutu. Bir bilim kurumu da olsa, rejimin tezlerine mutlak kabul gstermemek affedilemezdi. Falih Rfk Atay yle yazyordu: Biz ne btarafl ne de kifayetsizlii kabul ederiz. Darlfnun yalnz ilim messesesi bile olsa, mstesna inklp zamanlarnda ilim messeseliinden fedakrlk ederek inklba hizmet etmekle, inklb kafalarda 53 ve ruhlarda yetitirmek vazifesini en baa almakla mkelleftir. Sonu olarak denilebilir ki, Trkiyede mill eitim, Trk kimliinin ve bu kimlii oluturduu varsaylan deerlerin hem gelecein vatandalar olan ocuklara hem de olanaklar lsnde

49

Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 791-792. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999), 239-240. 51 Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, 240. 52 Trkiyede resm tarih tezinin oluumu iin baknz: Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih (stanbul: Afa Yaynclk, 1996). 53 Seval Yaman, niversitelerde Tasfiye Gelenei, Radikal 2, 10.12.2006.
50

23

yetikinlere aktarlmasna araclk etmektedir. Btn bir mill eitim sistemi, farkl kimliklerin tasfiyesini, herkesin Trk kimliine tbi klnmasn ve ideolojik ynlendirmelerle bu kimlikten gurur duymasn salamaya ynelik olmutur / olmaktadr. 2. Dil: Trke

54

Bir lkedeki dil politikalar ile o lkedeki milliyetiliin dou ve geliim ekli arasnda yakn bir iliki vardr. Milliyetiliin ortaya kmasna ve kurumsallamasna bal olarak dil tartmalar da 55 gelimi ve belirli dil politikalar uygulamaya sokulmutur. Bu nedenle bir lkedeki dil politikalarna dair salkl bir tartma yrtebilmek iin, o lkedeki milliyetiliin tarihini gzden karmamak gerekir. Zira bu tarihsel arka plan, dil politikalarnn belirlenmesinde, uygulamalarn biimlenmesinde ve vatandalarn sahip olduu haklarn erevesinin izilmesinde birincil derecede etkilidir. Trkiyede zellikle II. Merutiyetin ilan ve ttihat ve Terakkinin iktidara gelmesiyle birlikte, Osmanlclk ve slmclk dncelerine kar, Trklk esas alan milliyeti bir akm g kazanmt. Osmanlnn imparatorluk siyasetinin sonuna gelindiini ngren milliyetiler, daha 56 somut tanmlanm bir millet tarifinin peindeydiler. Dil, bu noktada nem kazanyordu. Zira Trkln ne kt bu dnemde Gkalp ve Akura gibi yazarlar, slm ncesi Trk etnisitesinin varlndan bahsetmeye baladlar. Onlara gre Trklk hl mevcuttu ve bunun en iyi ispat da kendini korumay baarabilmi Trke idi. zellikle yneticiler ve entelekteller tarafndan ortaya konan kimlik bunalm ve yeni bir biz, yeni bir sosyo-politik kimlik tarifi ihtiyac, dilin barol oynad kltrel formasyonlarla karlanmaya allyordu. ttihat ve Terakki iktidar dneminde Trkenin sadelemesi ve mparatorluun resm yazmalarnda, eitimde ve ekonomik alanda kullanm yolunda 57 nemli admlar atlmt. ttihat ve Terakkinin balatt bu politika, Kemalist ynetimde en st noktaya tand. Bu meyanda Trk milliyetiliinde dilin iki nemi vard: Birincisi, dil, kimlii oluturan en nemli unsurdu. Daha ak bir anlatmla, devlet Trk kimlii zerine oturacakt, Trk olmak ise Trke konumaya balyd. Trke, Trk olmann almet-i farikasyd. Kemalist kadro, iktidarn iplerini ellerine geirinceye kadar din konulara byk bir hassasiyet gsteriyor ve mill kltr ile mill kimlik arasndaki balanty din zerinden kuruyordu. Ama ne zaman ki muhalefeti tasfiye edip siyas iktidarn salamlatrd, o zaman Kemalist kadro, radikal bir seklerleme politikas izlemeye ve dinin yerine dili ikame etmeye balad. Artk kimliin 58 oluumunda dinin yerini alacak elerin banda dil gelecekti. Etnik Trk kimliinin oluumunda dilin belirleyiciliinin en net anlatmn Atatrkn szlerinde bulmak mmkndr. Atatrke gre Trk ulusu saf ve homojen bir btndr ve bu ulusun dili de
Cumhuriyeti eitimin bu balamda iki koldan hareket ettiini gzlemliyoruz. Bir yandan ocuklar hedef alan mill eitimin yaygn ve etkin hale getirilmesine allrken, dier yandan halkn eitilerek yeni dzenin deerleriyle donatlmalar amalanmaktadr. Caymaz, Trkiyede Vatandalk, 13. 55 M. Berk Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik (stanbul: letiim Yaynlar, 2002), 777. 56 Daha Abdlhamit dneminde, dilin mill ve rksal taraflarna ciddi bir ilgi gsteriliyordu. emsettin Saminin aadaki szlerinde bu tutumu grmek mmkndr: Kavmiyet ve rkn birinci iareti, esas, btn fertlerin eit olarak ortak mal, syledii lisandr. Bir lisan konuan halk, bir kavim ve bir rk tekil eder. Bundan dolay rk varln temin etmek isteyen her kavim ve mmet nce lisann dzeltmeye, yoluna koymaya, ilerletmeye borludur. Nazan Maksudyan, Trkl lmek, (stanbul: Metis Yaynlar, 2005), 66. 57 Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, 780. 58 Virtanen, Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, 20.
54

24

tektir: Dnyann en gzel, en zengin ve en kolay dili olan Trke. Trk ulusunun kalbi ve zihni olan Trke, Trk ahlkn, geleneklerini, hatralarn, menfaatlerini, ksacas Trk ulusunu ulus yapan her eyi muhafaza eden kutsal bir hazinedir. Trk ulusunu ulus yapan her ey Trk dili sayesinde korunduu 59 iin, bu ulustan olmann birinci ve mutlak koulu Trke konumaktr. Trkn kim olduu sorulduunda verilen yantn iinde Trke konumak en nemli eyi oluturur. Misal, dnemin Trklk dncesinin nde gelenlerinden Hamdullah Suphi, Trk kimdir? sorusuna, 1923 ylnda, Trke konuan, Mslman olan ve Trklk sevgisini tayan Trktr 60 diye cevap veriyordu. Ali Fuad Bagil, kinci Trk Tarih Kongresine sunduu teblide Trk milletini tarif ederken, Trke konumay ilk sraya koyuyordu: Trk milleti, Trke konuan, damarlarnda Trk kan tayan yahut Trk aslllardan geldiine inanan, mazilerinde atalarnn ahsnda Trkln ac tatl gnlerini yaam yahut bugnlerin hatralarn benimsemi olan, gnl ve kltr ile 61 Trkle bal ve Trkm diyen vatandalardan mrekkeptir. Trk, Trke konuandr biimindeki yaklam, birbiriyle balantl iki sonu dourur: Biri, Trke konumayanlarn (veya konuamayanlarn) Trk olmaddr; dieri ise, devletin bunlar btn olanaklarn kullanarak Trk yapmas gerektiidir. Nitekim Atatrk, Trke konumayanlarn Trk olduklarn kabul etmelerinin mmkn olmadn syler: Trke konumayan insan, Trk harsna, camiasna mensup olduunu iddia ederse buna inanmak doru olmaz. Ardndan temel misyonu Trk ulusunu ina etmek olan Trk Ocaklarna talimatn bildirir: Trk Ocaklarnn biricik vazifesi, bu 62 gibi unsurlar bizim dilimizi konuan hakiki Trk yapmaya almaktr. kinci olarak dil, ulusal birlii teminat altna alacak en nemli unsur olarak grlyordu. Trkiyenin oketnili yaps ve bu topraklarda farkl dillerin konuulmas Trk kimliinin kolektif bir ba olarak kabul edilmesinin nnde byk bir engel tekil ediyordu. Bilhassa kendi dillerini konumakta srarl Krtlerin 1925 ylndan sonra balayan hareketleri, Kemalistlerin endielerini derinletirdi. Rejimin dil gr sabitti: Ulusun birliinin kurulmas, korunmas ve bu birlie bir zarar gelmemesi iin herkes ayn dili konumalyd.
63

Bu nedenle iki ynl bir politika izlendi. Bir taraftan, Trkenin kamusal kullanm yaygnlatrld. Trkenin anadil olarak benimsenmesi, aznlk isimlerinin Trkeletirilmesi, kamusal alanlarda Trke konumann mecbur klnmas, Trkenin genele mal edilmesini amalayan politik aralard. Dier taraftan ise, Trke dndaki dillerin kullanmnn kstlanmas iin eitli nlemler alnd. Bu nlemlere egemen olan zihniyeti anlamak iin birka rnek zerinde durulabilir: 1925 eyh Said syanndan sonra, devlet derhal bir komisyon kurup ark Islahat Plann hazrlad. Bu planda, Ankaradaki merkez hkmetten ncelikli olarak talep edilen, Trk ve Krt nfusunun birlikte yaad blgelerde Krtlemenin sonlanmas iin Krtenin umum kullanmnn 64 yasaklanmasyd.

Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 790. Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004), 193. 61 Maksudyan, Trkl lmek, 55. 62 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu (stanbul: letiim Yaynlar, 2006), 177. 63 Dilin ulusal birlii teminat altna alan bir ara olarak kullanlmas ve zellikle ulusal dilin komu lkelerde konuulan dillerden ayrmasnn nemi hakknda baknz: Wallerstein, Liberalizmden Sonra, 131. 64 Plan metni iin baknz: Belma Akura, Devletin Krt Filmi (Ankara: Ayra Yaynlar, 2008), 42-50. Ayrca aatay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 36-37.
60

59

25

Krtlerin hareketlenmeleri Trk Ocann Krtlere ve Krteye zel ilgi gstermesi sonucunu dourdu. 1926 ylnda yaplan kongresinde Trk topraklarnda Trkeden baka bir dil konumak iddetle eletirildi ve hkmetten Trkeden baka dil konumakta srar edenleri cezalandrmas talep edildi. Bu kongrede Krtlerin Trkletirilmesi gerektii de ele alnd; Krtlerin bir dili ve kltrleri olmad iin bunun ok rahat olaca belirtildi. Ama 1927de yaplan toplantda Mardinden gelen bir delege Krtleri Trke konumak konusunda ikna edemediklerini rapor edince, Trk Oca Anadolunun Trk ve Krt blgelerinde farkl stratejiler izlemeye balad. Buna gre Ocak, Anadolunun dousunun dnda kalan blgelerde Trk genliinin fikr ve beden gelimesine yardmc olacak, Dou blgesinde ise Trk kltrn ve Trk kltrn empoze etmek 65 yoluyla mill ideali gerekletirmeye alacaktr. 1930 ylnda ileri Bakanl tarafndan yaymlanan gizli bir genelge, valileri, yabanc leheli Trklerin anadilleri Trke klnmak suretiyle Trk camiasna kazandrlmasndan sorumlu hale getiriyordu. Bunu gerekletirmek iin uygun yntem ve aralar bulmak valilerin greviydi. Bu politikann ortaklaan noktalar unlard: x x x x Yabanc lehelerle konuan kylerin isim ve nfuslarn belirlemek, Bu tr kylerin kk olanlarn civardaki Trk kylerine datmak, Yabanc leheli olanlarn ky ve mahalle kurmalarn engellemek, Yabanc leheli olanlarn bulunduklar yerlerdeki memurlar, mutlaka o yabanc leheyi konumayan Trklerden semek, Trke konumann ve som Trkle mensup olmann sadece erefli deil, ayn zamanda krl bir i olduunu gstermek, Trk kzlarn Trke konumayan Trklerle evlendirmeye zendirmek, Yabanc leheyle konuanlarn kyafetlerini, arklarn, oyunlarn, dn ve dier geleneklerini kt gstermek, bu kiilerin ve ailelerinin isim ve lkaplarn Trkeletirmek, onlar hibir zaman Bonak, Tatar, erkez, Laz, Krt, Abaza, Grc, Trkmen, Pomak vb. diye adlandrmamak, kylerin o lehedeki isimlerini deitirmek, evlerinde ve aralarnda Trke konumaya zorlayarak onlara yrekten Trkm dedirtmek.

x x

zetle dillerini, adetlerini ve dileklerini Trk yapmak, Trkn tarihine ve bahtna balamak her Trke 66 tevecch eden mill ve mhim bir vazifedir. Tm bu politikalarn verdii mesaj aktr: Trkiyede Trke konuamayanlar vardr, ama eer bunlar Trke konuamyorlarsa Trk olamazlar; Trk olabilmeleri iin Trke konumalar gerekir. Aksi dnlemez, nk iimizde olduu halde Trke konuamayan insan gvenilmez bir insandr.

Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, 177-178. Baknz: skna Tbi Tutulanlarn Trkletirilmesi Uygulamasna likin Gizli Genelge, No. 1/28, Ankara, 1930, Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal Demokratik Mcadeleleri stne Gizli Belgeler-Aratrmalar-Notlar, (Ankara: zge Yaynlar, 1993), 506509dan aktaran: Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 289.
66

65

26

Anadili Trke olmayanlar siyasal ve toplumsal yaama katlmak isterlerse kendi anadillerini terk ederek 67 Trkeye gemelidirler. Grld zere dil, Trk ulus-devletinin inasnda, hem Trk mill kimliini kurgulam, hem ulusal birliin bir garantisi olarak grlm, hem de toplumun dntrlmesinde son derece 68 ilevsel bir ekilde kullanlmtr. Bu nedenle dil, hayat bir neme sahip olmutur. B. TRKYEDE UYGULANAN DL POLTKALARI Trkiyede Cumhuriyet tarihi, bir bakma, rejimin eitli kurumlar araclyla Trkeyi arndrp standartlatrma ve tm yurt apnda Trkeyi tek dil olarak egemen klma politikasnn bir tarihi olarak okunabilir. Cumhuriyet rejimi tek dilcilii yasalar, kurumlar ve fiil basklarla yle bir uygulad ki, ok uzun yllar boyunca anadil ve anadilde eitim denildiinde Trkeden gayri bir 69 dil akla gelmedi, bu kavramlar her koulda Trke ve Trke eitim kastedilerek kullanld. Trkiyede politik ve kltrel trdelii gerekletirmek amacna binaen uygulanan dil politikalarn dnemde incelemek mmkndr: 1. 1923-1950 Dnemi

Cumhuriyetin kurulu dnemindeki dil politikalarnda birok tarih kavak vardr. 1924 Anayasasnda Trkenin resm dil olarak kabul edilmesi, Trkenin ulusun sosyo-kltrel ieriinin belirlenmesinde asl unsur olduunun en st hukuk dzeyde tescil edilmesiydi. Bu, hem Krtler gibi ayn dinden, fakat farkl etnik kkenden olup baka anadili konuan aznlklarn, hem de gayrmslim aznlklarn asimilasyonunu ya da dlanmasn ieren politikalarn dayanan 70 oluturuyordu. 1924 Martnda kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu bir yandan eitimi btnyle laikletirirken, dier yandan da Trkletirme ve homojenletirme abalarnn nemli bir parasn oluturdu. Yasayla eitim kurumlar ve eitim dili merkezletirildi. Buna gre tm Krt okullar, kurumlar ve yaynlar, tarikatlar, tekke ve zaviyeler yasakland. Bir taraftan eitim araclyla nfusun tektipletirilmesi hedeflenirken, dier taraftan buna ters bir tavr olarak Krtlerin yaad blgelerde okullama dk tutuldu. Bu politikann sebepleri arasnda, blgeye yaplacak eitim yatrmlar ile bir Krt orta snfnn olumas ve Krt ulusal bilincinin gelimesinden duyulan korku vardr. Nitekim Mill Eitim Bakan ve Mardin Milletvekili Necip Beyin Bugnk eli silahl Krd, yarnn eli kalemli mnevveri olarak evlatlarmzn karsna m dikeceiz? sz bu dncenin bir ifadesi olarak 72 deerlendirilebilir. Rejimin dil politikalarndaki en keskin hamle, Latin alfabesinin kabul idi. Konu ylesine zorlaycyd ki, srecin her aamas Mustafa Kemal tarafndan yrtld. 1928 yaznda bizzat
Kaplan, Milli Eitim deolojisi, 790. Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, 787. 69 Necmiye Alpay, Anadili, Yabanc Dil ve Eksiltici kidillilik, iinde: Uluslararas Katlml Anadilde Eitim Sempozyumu 1 (Ankara: Eitim-Sen Yaynlar, 2010), 83-84. 70 Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, 783. 71 Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 272. Mustafa Kemal, genliin laik eitimine ok nem verdi. Eitimi, okuma-yazma orannn yzde on civarnda kald bir toplumda halkn yreini ve akln dntrmenin gl bir arac olarak grd. Kemal Kirii ve Gareth M. Winrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, eviri: Ahmet Fethi (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2007), 112. 72 Bahar ahin, Trkiyenin Avrupa Birlii Uyum Sreci Balamnda Krt Sorunu: Almlar ve Snrlar, iinde: Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar, Derleyenler: Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanl (stanbul: TESEV Yaynlar, 2006), 127.
68 67

71

27

Mustafa Kemalin ynetimindeki bir komisyon konuya ilikin bir rapor kaleme ald ve 9 Austosta Cumhurbakan, Osmanl alfabesinin yerini Trk harflerinin alacan ilk kez resmen aklad. Bir alfabe seferberlii ilan edildi ve izleyen aylarda Mustafa Kemal lkeyi dolaarak yeni harfler hakknda aklamalar yapp herkesin bu harfleri sratle renmesini ve yurttalara retmesini srarla tavsiye etti. 1 Kasmda, yeni alfabeyi 1929dan itibaren kamu iletiiminde zorunlu hale getiren bir yasa Meclisten geirildi. Grnrde Arap alfabesinden Latin alfabesine geiin dilin kullanmna ilikin makl gerekeleri vard. Latin alfabesinin Trkeye uygun olduu, okuma-yazmay kolaylatraca ve okur-yazarlk orann ykseltecei iddia ediliyordu. Ancak bu geiin zorla ve hzlca gerekletirilmi olmasnn gerek sebebi ideolojikti: Bu deiiklik, Trk toplumunu Osmanl ve Ortadounun slm 73 geleneklerinden kopartmann ve onu Batya doru ynlendirmenin bir baka yntemi oldu. Alfabe deiikliinin sratle gerekletirilmesi ve halk arasnda yaygn kabul grmesi, dilde reform isteyenleri cesaretlendi. 1930lu yllarn ar ulusu ruh iklimi de, dilde sadeletirme isteyenlerin daha rahat hareket etmelerini salad. Trk dilinin bata Arapa ve Farsa olmak zere btn yabanc kelimelerden arndrlmasna abalayanlarn hedefi, btn yabanc unsurlardan arndrlm, tamamen ztrke olan yeni bir dil kurmakt. Byle bir ortamda toplanan Dil Kurultay bu almalarn Gne-Dil Teorisi ile dnsel bir temele oturttu. III. Dil Kurultaynda resmleen bu teori iki fikir zerine kurulmutu. Birincisi, bu teori, ilk ses ve kelimelerin balang oda olan gnele balant kurularak bunun Trkedeki anlamlar ve trevleri zerinde duruyordu. kincisi de, bu tez Trk dilini ve rkn Avrupa dilleri ve 74 uygarlklarnn kayna olarak ele alyor, btn dillerin Trkeden doduunu iddia ediyordu. Bu iki fikrin Tarih Tezini tamamlad ve ona uygun olarak dile getirildii akt. 1932deki ilk Trk Tarih Kongresinde (ikincisi 1937de toplanmtr) ortaya atlan Trk Tarih Tezi, zetle, Trklerin varln tarihin ilk dnemlerine kadar gtryor ve Trkleri bir rk olarak yceltiyordu. Trklerin devlet kurma ve ynetme konusunda doutan gelen (irs) bir yeteneklerinin bulunduunu ve her daim byk uygarlklar kurmu olduunu iddia eden bu tez, Trklerin dier byk uygarlklar da derinden etkilediinin altn iziyordu. Bu tezle birlikte, 600 yllk Osmanl tarihi bir kalemde siliniyor, bunun yerine, Cemil Meriin ifadesiyle karanlk alarn efsanelerine ve tarihten nce 75 vardk palavralarna snlyordu. te Gne-Dil Teorisinin temelleri de, Trk milletinin tarihini yeniden buluu olarak nitelenen bu Trk Tarih Tezi ile atlmt. Tezin ispat etmek istedii gereklerden biri de dile ilikin bir nermeydi: Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmtr. Dilin kknde doann gc vardr. nsan ilk gcn gneten, dil de ilk gcn gneten almtr. Sonradan eklenen Arapa ve Farsadan
Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s. 275. bu dzeltimin asl amacnn Osmanl-slm geleneklerinden kurtularak adalamay abuklatrmas olduu aktr. Tunay, s. 232. Alfabe deiikliinin okuma ve yazmada salayaca pratik kolaylklar pek ok kii tarafndan dile getirilmiti, ama ok az kii byle bir deiikliin gemiin tasfiyesine ve Bat ile kltrel btnlemenin anahtar haline gelebileceine ihtimal vermiti Atatrkn takdim ettii ekliyle alfabe devrimi, mazinin hatalarn kknden temizlemenin ve lem-i medeniyetin yannda olmann bir kouluydu. Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 201. 74 Gne-Dil Teorisi hakknda baknz: Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 246 vd. 75 Cemil Meri, Sosyoloji Notlar, (stanbul: letiim Yaynlar, 1993), 168.
73

28

arndrlmaldr. Tezin bu ksm daha sonra toplanan Trk Dil Kurultaynda gelitirildi ve kinci Trk 76 Tarih Kurultaynda da tarih disiplinine baland. Bylece tarihe ve dile ilikin tezler birbirini tamamlad. Zira Trkenin tm dillerin kayna olduu iddias, Trk dili ve rknn devamlln kantlama, gne-dil balants ise, gnein ilkel toplumlardaki tanrtanmaz gcn esas alarak dil sorununu laik temelde zmleme amacna ynelikti. Nitekim Cumhuriyetin nemli fikir adamlarndan emsettin Gnaltay, Gne-dil teorisiyle Trk dili slmn boyunduruundan kurtarlmtr diyerek tezin hangi amaca matuf olduunu ilan ediyordu. Gerek tarih teorisinin gerek dil teorisinin ar iddialar 1940lardan sonra terk edildi, ama bu teorilerin iki adan ok nemli olduunu hatrda tutmak gerekir: Biri, bu teorilerin izlerinin halen 77 okul kitaplarnda durmasdr. Dieri ise, bu teorilerin, ulusal kimliin oluturulmas asndan Trk milliyetiliinin hangi tarihsel aamalardan getiini ve kavramsal dnyasnn nerelere kadar 78 uzanabileceini gstermesidir. Trkenin yaygnlatrlmas bahsinde zerinde durulmas gereken hadiselerden biri de Vatanda, Trke konu! kampanyasdr. Bu kampanyaya, Darlfnun Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyetinin 13 Ocak 1928de yaplan yllk kongresinde karar verildi. Kongre tarafndan kabul edilen beyannameye gre, Trkiyede Trkeden baka lisan kullanmak Trk hukukunu tanmamak demekti. Bu karar hemen uygulamaya geirmeye alan Talebe Cemiyeti, yetkili mercilerden izin alarak Trk Vatannda Yalnz Trke Konuulmaldr ve Vatanda, Trke Konu yazl pankartlar vapur, tramvay ve toplu tama aralarna asmt. Kampanya ncelikle gayrmslimlerin anadillerine bir 79 tepki olarak balad, ama zamanla hedef kitlesini geniletti ve iddetini artrd. Kampanyayla hem gayrmslimler hem de anadili Trke olmayan Mslman topluluklar kamusal meknlarda Trke konumaya zorlandlar. Bunun sonucu olarak Trkeyi az bilenler bozuk bir iveyle de olsa umum yerlerde Trke konumaya altlar. Ocak aynda balayan bu kampanya Nisan ortalarnda hzn kaybetmekle beraber, zaman zaman canlandrlmaya alld; aznlklar tedirgin etti ama onlara 80 Trkeyi benimsetmek konusunda pek baarl olamad. Trkenin yaygnlatrlmas, ncelikle dier dillerin kullanm d braklmasn gerektiriyordu. Ama Trke konumayan unsurlar ayn ortam paylatklar ve hkim dille ilikiye gemedikleri mddete, dier dillerin dolamn yasalarla engellemek mmkn olmuyordu. 1934 tarihli ve 2510 sayl skn Kanunu, g ve nfusla ilgili olduu kadar, tek dilli bir toplum yaratmay da amalyordu. Nitekim ileri Bakan kr Kaya, Mecliste kanunun mzakeresi srasnda yapt konumada bunu aka dile getiriyordu: Bu kanun tek dille konuan, bir dnen ve ayn hissi tayan 81 bir memleket yapacaktr. Ktahya Milletvekili Nait Hakk Ulu da, Trk olmann eref ve deerini
76 Bra Ersanl, Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, (stanbul: letiim Yaynlar, 2002), 803. 77 Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 278. 78 Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, 785. 79 Trke Konu kampanyas, Arapa konuan byk bir cemaatin ve Rumca konuan Mslman Girit gmenlerinin yaad Mersinde zellikle iddetliydi Mersinde Trke konumayanlara kar olan antipati o kadar gl idi ki, Temmuz 1934teki Halkevi toplantsnda baz gen katlmclar Trke konumayanlarn dvlmesini ve sadece Trke konumaya zorlanmasn talep ettiler. aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 95. 80 Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 283-284; Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 286-288; aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 94-100; ahin, Trkiyenin Avrupa Birlii Sreci Balamnda Krt Sorunu, 127-128. 81 Sadolu, s Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 287.

29

bu topraklarda yaayanlarn iliklerine kadar iletecek olan (skn Kanunu), inklbn ana kanunlarndan 82 bir belli bals olmak mmtazlndadr diyordu. Bu kanun Trkiyedeki halk; a) Trke konuan ve Trk etnisitesinden olanlar, b) Trke konumayan, fakat Trk kltrnden saylanlar (Arnavut, erkez, Pomak, Tatar gibi Balkan ve Kafkas gmenleri), c) Trke konumayan ve Trk kltrne ait olmayanlar eklinde gruba ayrmt. Son grup, byk lde Krtleri ve Araplar kastediyordu. Kanun lkeyi de e blyordu: Trke konuan ve Trk etnisitesinden olanlarn oturduu birinci blge dardan gmen alabilirdi. kinci blge, Trklkleri, kltr ve dil politikalaryla glendirilmesi gereken insanlar kapsyordu. nc blge, gvenlik gerekesiyle her trl sivil yerleime kapal alanlar 83 olarak tasarlanmt. Beikiye gre, skn Kanununun esas hedefi Krtlerdi; bu kanun Krtleri bir Trk kimlii iinde 84 asimilasyona tbi tutmak iin karlmt. Yeene gre, skn Kanunu, devletin Krt meselesinin, devletin merkezleme meselesinin koullandrd bir alg-dil tarafndan okunduunu gsteren 85 esiz bir metindir. aaptay da, bu kanunun odak noktasnda Krtlerin bulunduunu syler. Hkmet Krtleri Trkletirmek iin aamal bir plan izler. lk aama, Trkleri, Krtlerin yerlemesinin yasak olduu birinci blgeye yerletirmektir. Bu adm, Ankaraya, doudaki Krt blgesinin iinde bir Trk yay izmesine olanak verecekti. kinci aama, Krtlerin Trklerle yaayacaklar ikinci blge alanna yerletirilmeleriydi. Bylece Krt nfusu Trk nfus iinde eriyecek, Krtler Trklerle btnleip asimile olacakt. Ama eer bu politikalardan beklenen sonular elde edilemezse, nc aamada ileri Bakan, baka yerlere nakletme ve 86 vatandalktan karma gibi tedbirleri alabilecekti. Trk etnisitesini ve Trk dilini vurgulayan skn Kanunu, temelde Krtlere ynelmise de, Cumhuriyet rejimi sadece Krtlerle ilgilenmiyordu. Kanun parlamentoda tartlrken bir milletvekili, Rueni Bey, Yahudilerin adn anmadan hkmetin Yahudileri asimile edememesinden yaknyordu. Rueni Bey, ayrca, Osmanl dneminde Balkanlardan ve Kafkaslardan getirilip lkenin eitli blgelerine yerletirilen, halen Trke konumayan ve dolaysyla etnik kimliklerini muhafaza eden ok sayda muhacirin bulunmasndan byk rahatszlk duyuyordu. ileri Bakan kr Kaya, bu muhacirleri asimile etmenin bu kanunun amalarndan biri olduunu belirterek 87 Rueni Beyin kzgnln yattrmaya alt. lkede gerekleen ulus-inas srecine yardm eden arpc bir dzenleme de Soyad Kanunu idi. Soyad Kanununun nemi, din, mezhep ve snf gibi alt-kimlik ayrmlarn gizleyerek tek bir ulusal kimliin iselletirilmesini salamaya almasyd. Bu bakmdan Soyad Kanunu, dil devrimiyle 88 olduu kadar, Kemalizmin Laiklik, Halklk ve Ulusuluk ilkeleriyle de uyumluydu. Soyad Kanunundan nce dnemin gazete ve dergileri, kiilerin ad ve soyadlar ile yer adlarnn deitirilmesi ynnde byk bir kampanya balatt. Cumhuriyet, Trkln bilinebilir, grlebilir ve duyulabilir olmasn istiyordu, bu nedenle hem gayrmslimler hem de Mslman ahali
82 83

aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 141. Kirii ve Winrow, Krt Sorunu, 116-117. 84 smail Beiki, Krtlerin Mecbur skn, (Ankara: Yurt Kitap Yayn, 1991). 85 Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, 138-139. 86 aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 142-144. 87 Kirii ve Winrow, Krt Sorunu, 117. 88 Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 256.

30

kendilerine ztrke bir ad almalyd. Mahmut Esat, gayrmslim aznlklarn Trk saylabilmeleri iin Trkle asimilasyonlarnn zorunlu olduunu ve bunun iin de bu topluluklarn Trke konumalar ve artk bir Trke soyad almalar gerektiini belirtiyordu. Aksi takdirde bunlarn Trkl, Osmanl Bankasnn Trklnden teye geemeyecek ve Kanuni Esasi Trk olmaya 89 mahkm olacaklard. Adn Ylmaz olarak deitiren Hseyin Kazma gre yzyllardr Trklk bilincini bask altnda tutan Arap ve Fars adlarndan kurtulmann zaman gelmiti. Hele yeni doan yavrularn ad ztrke olmaldr. Mehmedler, Aliler lrken Bozkurt'lar, Alplar domal ve 90 oalmaldr. 2471 Sayl Soyad Kanunu bu beklentileri karlamak zere 1934te kt. Kanunun ilk maddesi, her Trkn z adndan baka soyadn da tamaya mecbur olduunu art kouyor, nc maddesi ise yabanc rk ve millet isimleri ile soyadlarnn kullanlamayacan belirtiyordu. Meclis mzakereleri srasnda stanbul milletvekili Refet Bele bu maddeye itiraz etti: Eer bir adam yabanc bir rk ismi tayorsa ve z benden deilse ve kendi rkna ait olan ismi tamak istiyorsa, ben onu alnndaki damgasile ve olduu gibi bilmei mnasip grrm. ileri Bakan kr Kaya ise bu maddeye olan ihtiyac yle aklyordu: Yabanc isimlere gelince, bir memleketin en byk vazifesi, snrlarnn iinde oturanlarn hepsini kendi camiasna ilhak etmek, temsil etmektir Niin hl Krt Memet, erkes Hasan, Laz Ali diyelim? Bir defa bu, hkim unsurun kendi zaafn gsteren bir eydir... Eer kendisinin iinde ufak bir ayrlk hissi varsa, mekteplerde ve cemiyetlerde onu silelim, o adam da o zaman benim kadar Trk olacak ve memlekete hizmet edecektir. Bylece memlekete hizmet etmi yabanc rklara mensup adamlar oktur. Niin bunlar 91 kendimizden ayralm? Ve kara damga gibi alnnda yabanc, yabanc, yabanc diye bulunduralm? Soyad Kanunu, gayrmslimlerin ve Trk olmayan Mslmanlarn asimilasyonu iin yeni bir arat. Bu durum, soyad konusunda hararetli bir milliyetiliin hkm srd yeni bir dnem balatt, Halkevleri bu srece aktif olarak katld ve Trke isimleri tevik eden bir kampanya balatt. Vatandalar, Trklklerinin grlebilmesi iin Trke soyadlarn almaya zorlayan kanun yrrle girer girmez insanlar soyadlarn kaydettirmeye baladlar. Baz insanlarn soyadlarn korumalarna izin verilirken, kayt daireleri, Trke olmayan ya da Trke duyulmayan soyadlarna izin vermiyordu. Bu durumu dzenlemek iin hkmet 20 Aralk 1934te bir Soyad Nizamnamesi (Resm Gazete, Nr. 2805) yaynlad ve yan, of, ev, vi, is, dis, pulos, aki, zade, mahdumu, veled ve bin ile biten isimlerin kaydettirilmesini yasaklad. Bylece Ermenice, Bulgarca, Makedonca, Bonaka, Srpa, Hrvata ve dier Slav adlaryla Rumca, Giritlice, Farsa, Grcce ve Arapa soyadlarnn kaydettirilmesini imknsz hale getirdi. Kanun btn din ve etnik kkenden vatandalarn sadece Trke soyad edinmelerini talep ediyordu. Bu zorunluluk hem Mslman hem de gayrmslim vatandalar arasnda tepkilere yol at. Birok Yahudi yalnzca soyadlarn deil, ayn zamanda 92 nadlarn da deitirmek zorunda kald. Toplu Trkletirme politikasndan coraf birimler de nasibini ald. Aslnda yabanc dillerden gelen isimleri tayan coraf birimlerin adlarnn Trkeletirilmesi, ilk olarak ttihat ve Terakki
89

Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, 210. Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 257. 91 aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 98. 92 aaptay, Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, 98-99.
90

31

dneminde, 1913 tarihli Muhacirin Nizamnamesi ile gndeme gelmiti. Nizamnamede, muhacirler iin ina edilecek yeni yerleim birimlerine uygun isimler verilmesi zellikle belirtilmiti. I. Dnya Sava, Trke olmayan isimlerin sistematik olarak deitirilmesine dnk almalar hzlandrd. 5 Ocak 1919 tarihinde Enver Paa tarafndan ktalara gnderilen talimatnamede Osmanl topraklarndaki Ermenice, Rumca ve Bulgarca gibi dillerle anlan il, ile, ky, da ve nehir adlarnn Trkeye tahvili isteniyordu. Bu talimatnameye dayanlarak yaplan almalar 15 Haziran 1916 tarihindeki ikinci bir talimatname ile durdurulmusa da, geen ksa sre zarfnda ok sayda ky ve 93 kasabann ad Trkelemiti. Mill Mcadele yllarndan sonra lkedeki yer isimlerinin millletirilmesi konusundaki ilk teklif, 20 Aralk 1920 tarihli 117 sayl oturumda lkedeki yer isimlerinin gayrmill kalmasndan ikyet eden zmit Milletvekili Srr Bey tarafndan yapld. Mill Mcadele kahramanlarnn isimleri baz mevkilere verilirken, gzden denlerin adlar da geri alnd. 1922de bir dizi yerleim biriminin ad 94 Trkeletirildi. 1925 ylnda Artvinde byk ksm Grcce olan yerleme adlar Meclis-i Umumiyye-i Vilayet (l Genel Meclisi) kararyla tmyle deitirildi. Ad deitirme ilemleri resm hviyete, ileri Bakanlnn 1940 yl sonlarnda hazrlad 8589 sayl genelge ile kavutu. Bu genelge ile yabanc dil ve kkenlerden gelen ve kullanlmasnda byk karkla yol aan yerleme yerleri ile tabi yer adlarnn Trke adlarla deitirilmesi balatld. Ad geen genelgenin ardndan valilikler tarafndan yabanc dil ve kkenlerden gelen yer adlarna ilikin dosyalar hazrlanarak Bakanla gnderildi. Ancak bu almalar II. Dnya Sava sebebiyle uzun sre aksad ve bir ad deitirme ilemi yaplamad. 1949 ylnda 5442 sayl l dare Kanunu ile yer adlarnn deitirilmesi ilemleri yasal bir 95 dayanaa kavutu. 2. 19501980 Dnemi

Cumhuriyetin kurulu dnemindeki dil politikalar, kurumlar ve zihniyetiyle ok derinlere kk sald. Bu nedenle, daha sonraki dnemlerde de, dil politikalarnda esas itibariyle bir deiiklik olmad. Hatta baz noktalarda, 1950den sonra kurulan hkmetler dil politikalarnda seleflerinden daha ileriye gittiler. Mesela coraf isimlerin deitirilmesine dnk en byk adm nispeten liberal politikalar izleyen Demokrat Parti (DP) dneminde atld. 1956 ylnda da bir Ad Deitirme htisas Kurulu kuruldu. Bu kurulun almalar, baz kesintiler olmakla birlikte, 1978 ylna kadar srd. 1978 ylnda ise, tarih deeri olan yer adlarnn da deitirildii gerekesiyle kurulun almalarna son verildi. Kurulun faaliyet gsterdii dnem ierisinde yaklak olarak 75 bin yerleme biriminin ad incelendi ve bunlarn 28 bin kadar deitirildi. 1965-1970 ve 1975-1976 yllar arasnda tabi yer adlarn deitirmeye dnk almalar da yapan kurul, bu almalar sonucunda da 2 bin kadar yerin adn deitirdi ve bunlar kitap halinde yaynlad. Kurul almalar, be yllk bir arann ardndan, 1983 ylnda yaynlanan bir ynetmelik uyarnca yeniden balad ve 96 bu yeni dnem ierisinde de 280 tane kyn ismi deitirildi. Tunele gre, Trkiyede ismi deitirilen kylerin says 12 binden fazladr. Yani Trkiyedeki kylerin yaklak yzde 35 kadarnn ismi deitirilmi durumdadr. sim deitirme ilemleri
93

Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, 257-258. Aye Hr, Tez Zamanda Yer simleri Deitirile! Taraf, 01.03.2009. 95 Harun Tunel, Trkiyede smi Deitirilen Kyler, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Say 2, (2000), 27. 96 Tunel, Trkiyede smi Deitirilen Kyler, 27.
94

32

yaplrken en ok dikkat eken zellik, Trke olmayan yahut olmad dnlenler ile karkla sebep olan isimlerin ncelikle ele alnmas ve deitirilmesidir. iinde kzl, an, kilise kelimesi olan kylerin isimleri de deitirilmitir. Bunun dnda Krt, Grc, Tatar, erkez, Laz, Arap, muhacir gibi kelimeler ieren ky isimleri de bulunduklar ortamda blcle meydan vermemek amacyla deitirilmitir Deitirilen ky adlar ierisinde dier bir blm de Trke olmad iin deitirilen isimler oluturmaktadr. Anadoluda Arapa, Farsa, Krte, Lazca, Rumca, Ermenice, Grcce, erkezce vb. gibi dillerde adlandrlan pek ok kyn ve yer adnn olmas normaldir... Konuya ilikin hazrlanan harita incelendiinde dikkat eken temel zellik, isimleri deitirilen kylerin tm lke sathna yaylm durumda oluudur. Ancak bu yaylma eit dzeyde deildir. Kabaca dnlrse Karadeniz, Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu Blgelerinde dier blgelere oranla bir younlamann 97 olduu hemen dikkat ekmektedir. 1960 Darbesinden sonra Trk Dil Kurumu, ztrke kullanm tevik eden genelgeler yaynlad. Fakat bu dnemin Cumhuriyetin kurulu dneminden farkllaan yan, politik oulculuun olmas ve bunun dil politikasna yansmasdr. Artk ztrkecilerin karsnda dil reformunu kuaklararas iletiimi koparmas nedeniyle eletiren muhalifler vard. 1960 ile 1980 aras dnemde, iktidar sahibi olan grubun dncelerine gre dile mdahale ve dili dntrme abalar artt veya engellendi. rnein Adalet Partisi (AP) dneminde dilde zleme abalarnn nne set ekildi, Milliyeti Cephe (MC) iktidar srasnda baz kurumlarda ztrkenin kullanlmas yasakland. Buna karlk 1977 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iktidarnda ise durum tersine dnd. Bu dnemlerde yazarlarn byk ounluu dilde reform yanlsyd ve yeni kelimelerin gndelik hayat ierisinde 98 kullanlmasnda byk rol oynadlar. 3. 1980 ve Sonras Dnem

12 Eyll darbesi, btn toplumu zapturapt altna almaya alt gibi, dil ve dilsel haklar da cendereye ald. Darbecilerin hazrlad 1982 anayasas, dier anayasalar gibi Trkenin resm dil olduunu kabul ediyor, ama nceki anayasalardan farkl olarak bu hkmn deitirilemez ve deitirilmesi teklif dahi edilemez olduunu belirtiyordu. Anayasann dnce ve ifade zgrln dzenleyen 26. maddesi ile basn zgrln dzenleyen 28. maddesi, yasayla yasaklanan dil ibaresi ieriyor ve yasaklanan dillerde fikir beyann cezalandryordu. Anayasann 42. maddesi ise, Trkeden baka hibir dilin, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna anadilleri olarak okutulmayacan ve retilemeyeceini belirtiyordu. Bylece Trke dndaki dillerin eitimde anadili olarak kullanlmas imknsz hale getiriliyordu. 1980 sonras dnemin dil algsn en iyi resmeden metin, Ekim 1983te kan 2932 sayl yasa idi. Bu yasa ncelikle Krtenin kullanmn yasaklyordu. Fakat Krt kelimesi darbeciler iin ylesine c bir kelimeydi ki, bu yasa Krte yasan Krtenin adn anmadan mmkn klacak ifade biimini bulmutu. Yasann 2. maddesine gre: Trk Devleti tarafndan tannm bulunan devletlerin birinci resm dilleri dndaki herhangi bir dille dncelerin aklanmas, yaylmas ve yaynlanmas yasaktr. Maddenin ok dikkatlice ve belirli hedefler gzetilerek kaleme alnd aktr. Orana gre, maddenin bu ekilde yazlmasnn iki

97 98

Tunel, Trkiyede smi Deitirilen Kyler, 28-29. Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar, 786.

33

amac vardr: Madde metnindeki birinci resm dilleri dndaki herhangi bir dil ibaresindeki gaye, Irakn ikinci resm dili olan Krteyi bertaraf etmektir. Trk Devleti tarafndan tannm olan devlet ibaresi ise, ileride kurulabilecek Krdistan ve dolaysyla Krdistann resm dili olacak olan 99 Krteyi tanmamak iin maddeye konulmutur. Yasann genel amac Devletin, lkesinin ve halkn blnmez btnln, ulusal bamszl, Cumhuriyeti, ulusal gvenlii ve kamu dzenini korumak olarak ifade edilmiti. Ve yasa bu amacna ulamak iin Krte yaplabilecek her trl etkinlii yasaklyor, bu dildeki plak, teyp ve grsel-iitsel btn malzemeleri yasad hale getiriyordu. Bylesi bir yasak ncelikle eitimli ve aktif snflar etkiledi, ama darbe ynetimi daha da ileri giderek Krt kimliinin tm izlerinin yasaklandn okuma-yazma bilmeyenlere dahi hatrlatt. Aralk 1982de Eitim Bakan, tm valilere halk trklerinin Dou ve Gneydou Anadoluda etnik ya da ayrlk amalarla kullanlabileceini ve bu trklerin yalnzca Trke sylenmesi gerektiini hatrlatt. Bylesi talimatlar rutin bir biimde gzard edilse de, bunlar ihlal edenlere belirli srelerde rnek tekil edecek 100 cezalar veriliyordu. Gndelik hayatta da Krte zerinde ar basklar vard. Darbecilerin Krteye ynelik tutumu o kadar sertti ki, cezaevlerindeki tutuklu ve mahkmlarn aileleriyle Krte konumalarna dahi izin verilmiyordu. Trke bilmeyen aile yeleri ocuklaryla Krte konutuklarnda dayaa maruz kalyor, onlardan ya susmalar ya da iaret diliyle anlamalar isteniyordu. Ayn ekilde mahkemelerde de Krtlere kendi anadillerini kullanarak savunma yapma imkn verilmiyor, Krte mahkeme kaytlarna anlalmayan bir dil olarak geiyordu. Cumhuriyetin kurulu dneminde balayan ve 1980 darbesiyle had safhaya varan dil zerindeki kuatma, 1990l yllardan sonra gevemeye balad. Burada iki etken sz konusuydu: Birincisi, devletin herkesi bir yapmay amalayan mill ve homojen kimlik tasavvuru, Krt ve slm gruplar tarafndan zorlanmaya baland. Dnyada da okkltrl kimlik taleplerinin yaygnlamasna paralel olarak, Trkiyede farkl gruplar devlet tarafndan belirlenmi kimlie ynelik itirazlar gelitirdiler ve bu taleplere dnk mcadele balattlar. Bu, devletin baskc kimlik politikasnn ksmen esnemesine yol at. kincisi, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerdir. zellikle Trkiyenin AB tam yeliine aday olarak kabul edilmesiyle (Aralk 1999) birlikte Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin younlamas, Trk mevzuatnn farkl kimliklerin ve dillerin kendilerini ifade etmelerini nleyen yasaklardan ksmen de olsa arndrlmasnda olumlu bir rol oynad. Bu balamda Trkiyede nemli yasal deiiklikler gerekletirildi. Bunlardan bazlar unlardr: * Trkiye, nce 1991 ylnda Krteyi yasak dil kapsamna sokan 2932 sayl yasay kaldrd. 2001 ylnda, anayasann 26. ve 28. maddelerindeki yasayla yasaklanm dil ifadesi anayasadan karld. * 9 Nisan 2002 tarihli kinci Uyum Paketinde Basn Kanunundaki yasaklanm dil kavram kaldrld. * 3 Austos 2002 tarihli nc Uyum Paketinde, radyo ve televizyonlarda farkl dillerde yayn serbestsi dzenlendi. Bu paketle birlikte 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar
99 100

Baskn Oran, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, iinde: Anayasa Yargs, C.20 ( 2003): 61. McDowall, Modern Krt Tarihi, 563 vd.

34

Hakknda Kanunun 8. maddesinde deiiklik yaplarak Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve lehelerde yayn yaplmasna ve 2923 sayl Yabanc Dil Eitimi ve retimi Kanunu deitirilerek bahsi geen dil ve lehelerin retilmesi iin zel kurslar almasna imkn tannd. 19 Temmuz 2003 tarihinde, ulusal radyo ve televizyonlarda farkl dil ve lehelerde yayn yaplmas yasal gvenceye kavuturuldu. (Bu yaynlarn yayn sresi son derece kstlyd ve ierikleri de zellikle bu dil ve lehelerin retilmemesi ve ocuklara ynelik programlar yaplmamas ynnde ciddi ekilde snrlanmt. Ayrca bu dzenleme, yayn yapacak kurululara simltane tercme veya gnlk raporlama art gibi caydrc brokratik engelleri de ieriyordu.) * Haziran 2004 tarihinden itibaren TRT Bonaka, erkezce, Arapa, Kurmanci ve Zazaki dillerinde 101 televizyon ve radyo programlar yaynlamaya balad. * 1 Ocak 2009da, 24 saat Krte yayn yapan TRT-6 yayna balad. (Ancak TRT-6da ocuklara ynelik programlar yapmak yasak kapsamndadr.) * Haziran 2009da Adalet Bakanl, Ceza nfaz Kurumlarnn Ynetimi Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakkndaki Tzk deitirerek tutuklu ve hkmllerin telefonda Krte konumalarnn nn at. * Nisan 2010da radyo ve televizyonda yaplacak propaganda yaynlaryla dier seim propagandalarnda Trkeden baka dil ve yaz kullanlmasn yasaklayan Seim Kanununun 58. maddesi deitirildi ve seimlerde Krte serbest hale getirildi (Fakat Siyas Partiler Kanununun 102 81/c maddesindeki yasak hl varln koruyor ). 4. Mevcut Mevzuat ve Eitimde Anadilinin Kullanlmas

Son dnemlerde yaplan bu olumlu deiiklikler, Trke dndaki dillerin zerindeki basklarn biraz krlmasn salamsa da, Trkiyedeki mevzuatta halen eitimde anadilinin kullanlmasn olanaksz klan dzenlemeler mevcuttur. Trkiye, anadilinin eitimde kullanlmasn nlemek iin yol izliyor: ( I) hukuk metinlerinde anadilinin eitimde kullanlmasn engelleyen hkmleri muhafaza ediyor. (II) Temel hak ve zgrlkleri konu alan uluslararas szlemeleri imzalarken, bu szlemelerin zellikle eitimde anadilinin kullanlmasn ngren maddelerine ekince koyuyor. (III) Bilhassa dilsel haklar konu edinen ve eitimde dile dayal ayrmclklar yasaklayan szlemelere taraf olmaktan kanyor. I. 1924 (m. 80) ve 1961 (m. 21/2) anayasalarnda eitim zgrl dzenlenmi, ama eitim diline ilikin herhangi bir hkme yer verilmemiti. 1982 anayasas da 42. maddesinde genel eitim hakkn dzenlemi, ancak 1924 ve 1961 anayasalarndan farkl olarak, eitim dili konusunda bir yasak getirmitir. Buna gre, Trkeden baka hibir dil, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna anadilleri olarak okutulamaz ve retilemez. Dolaysyla asl olan Trke eitimdir. Anayasa, bu
ahin, Trkiyenin Avrupa Birlii Sreci Balamnda Krt Sorunu, 149-150. Madde 81/c: Siyas Partiler, tzk ve programlarnn yazm ve yaynlanmasnda, kongrelerinde, ak veya kapal salon toplantlarnda, mitinglerinde, propagandalarnda Trkeden baka dil kullanamazlar; Trkeden baka dillerde yazlm pankartlar, levhalar, plaklar, ses ve grnt bantlar, bror ve beyannameler kullanamaz ve datamazlar; bu eylem ve ilemlerin bakalar tarafndan da yaplmasna kaytsz kalamazlar. Ancak, tzk ve programlarnn kanunla yasaklanm diller dndaki yabanc bir dile evrilmesi mmkndr.
102 101

35

fkrann devamnda eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller ile yabanc dilde eitim ve retim yapan okullarn tbi olaca esaslar kanunla dzenlenir. Milletleraras antlama hkmleri 103 sakldr hkmn getirmi ve bu konuda bir istisnaya yer vermitir. Buna gre, uluslararas antlamalarla ykmllk altna girilen durumlarda, Trke haricindeki bir dille eitim ve retim yapabilmek mmkn olacaktr. Eitim dili konusunda Trkiyeyi ykmllk altna sokan iki antlama vardr: Bunlar, aznlk mensuplarnn anadillerinde eitim haklarn dzenleyen Lozan 104 Bar Antlamas ve Trkiye Cumhuriyeti ile Bulgaristan Krall arasndaki Dostluk Antlamasdr. Ksacas bugn Trkiye, Lozan Antlamas ile Bulgaristan Dostluk Antlamasnda saylanlarn dnda lkede baka bir aznln varln kabul etmemektedir. Sz konusu antlamalara gre ise, Trkiyedeki aznlklar Rum, Ermeni, Musevi ve Bulgar kkenli gayrmslim Trk vatandalardr. Dolaysyla sadece bu aznlk gruplar anadilinde eitim hakkna sahiptirler, bunlarn dnda kalanlarn anadillerini eitimde kullanmalar mmkn deildir. I I. Trkiyenin taraf olduu birok szleme, anadilinin eitimde kullanlmasn ngrmekte ve eitimde dile dayal bir ayrmcl reddetmektedir. Trkiye bu szlemelere taraf olurken, ulusal mevzuatna atfla ekinceler koymaktadr. Mesela, ocuk Haklar Szlemesinin aznlklara ve yerli 105 halklara mensup ocuklarn haklarna ilikin 30. maddesine bu maddeyi anayasa ve Lozan hkmlerine ve ruhuna uygun olarak yorumlama hakkn sakl tuttuu ynnde bir ekince koymutur. Trkiye, BM Meden ve Siyasal Haklar Szlemesinin aznlklarn korunmasn ieren 27. maddesine 106 de ekince koymutur ve maddeyi anayasa ve Lozan Antlamas hkmlerine ve usllerine gre uygulama hakkn sakl tutmutur. Bu ekinceye gre, sz konusu 27. maddenin sadece Lozan 107 Antlamas kapsamnda aznlk olarak kabul edilen gruplarla snrl olarak tannd anlalmaldr. III. ekince koyduu szlemelerin yan sra Trkiyenin onaylamaktan imtina ettii nemli uluslararas hukuk metinler de bulunmaktadr. Bu hukuk metinlerin nde gelenleri unlardr: lki, Avrupa Konseyinin 1992 ylnda kabul ettii Avrupa Blgesel veya Aznlk Dilleri artdr. Bu art, ilgili dillerin eitimde, hukuk mercilerde, medyada, kltrel faaliyetlerde, ekonomik ve sosyal yaamda kullanlmasna ynelik haklar iermektedir.
103 Anayasa hkmleri dnda dorudan veya dolayl olarak eitimde anadilinin kullanlmas konusunu ilgilendiren birok hukuksal metin bulunmaktadr. Bunlarn balcalar unlardr: Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Mill Eitim Temel Kanunu, zel retim Kurumlar Kanunu, Yabanc Dil Eitimi ve retimi ile Trk Vatandalarnn Farkl Dil ve Lehelerinin renilmesi Hakknda Kanun, Aznlk Okullar Trke ve Kltr Dersleri retmenleri Hakknda Kanun, Mill Eitim Bakanlna Bal zel retim Kurumlar Ynetmelii, zel Ermeni Lise ve Ortaokullar Ynetmelii, Ermeni lkokullar Ynetmelii, stanbul Ermeni Okullar Talimatnamesi, stanbul Rum Okullar Talimatnamesi, Trk Vatandalarnn Gnlk Yaamlarnda Geleneksel Olarak Kullandklar Farkl Dil ve Lehelerin renilmesi Hakknda Ynetmelik, Mill Eitim Bakanlna Bal Kurumlara Ait Ama Kapatma ve Ad Verme Ynetmelii, Mill Eitim Bakanl Orta retim Kurumlar Disiplin ve dl Ynetmelii, Mill Eitim Bakanl lkretim Kurumlar Ynetmelii, Yabanc Okullar Ynergesi, Mill Eitim Bakanl Ders Kitaplar ve Eitim Aralar Ynetmelii. 104 Terziolu, Uluslararas Hukukta Aznlklar ve Anadilde Eitim Hakk, 181-182. 105 Madde 30: Soya, dine ya da dile dayal aznlklarn ya da yerli halklarn varolduu devletlerde, byle bir aznla mensup olan ya da yerli halktan olan ocuk, ait olduu aznlk topluluunun dier yeleri ile birlikte kendi kltrnden yararlanma, kendi dinine inanma ve uygulama ve kendi dilini kullanma hakkndan yoksun braklamaz. 106 Madde 27: Etnik, dinsel ya da dilsel aznlklarn bulunduu devletlerde bu aznla mensup kiiler, kendi gruplarnn dier yeleriyle birlikte toplu olarak, kendi kltrlerinden yararlanmak, kendi dillerini aklamak ve uygulamak ya da kendi dillerini kullanmak hakkndan mahrum edilemezler. 107 dil Il Gl, Eitimde Eriim: Eitimde Ayrmclk Yasa ve Frsat Eitlii, iinde: Eitim Hakk ve Eitimde Haklar, Derleyen: Ik Tzn, (stanbul: Eitim Reformu Giriimi, Sabanc niversitesi, 2009), 51-52.

36

kincisi, yine Avrupa Konseyi tarafndan kabul edilen 1995 tarihli Ulusal Aznlklarn Korunmasna Dair ereve Szlemedir. zerinde uzlama salanamadndan aznlk tanmna yer verilmeyen bu szlemede, aznlklara kar ayrmclk yaplmas yasaklanmtr. Szlemede aznlklara grup olarak deil, bireysel olarak baz haklar tannmtr. Hangi gruplarn aznlk saylaca taraf devletlerin takdirine braklmtr. Devletler onay belgelerinin tevdii srasnda, szlemede yer alan hangi maddelerin lkelerindeki hangi aznlk gruplar iin geerli olduunu Avrupa Konseyine bildirmekle ykmldrler. Szlemenin uygulanmasnda zel koullarn gz nnde bulundurulmas devletlere geni takdir yetkisi brakmtr. Ama yine de ereve Szleme, genel olarak ulusal aznlklarn korunmasn konu alan, hukuk balaycla sahip ok tarafl ilk belge olmas itibariyle nem tamaktadr. Ayrca szlemenin dilsel haklara ilikin 5.1, 6, 9.1, 10, 11, 12 ve bilhassa anadilinde eitim hakkn dzenleyen 14. maddesi nemlidir. Trkiye, bu iki szlemeyi de imzalamamtr. ncs, Birlemi Milletler Eitim ve Kltr rgt (UNESCO) tarafndan akdedilen Eitimde Ayrmcla Kar Szlemedir. Eitimde her trl ayrmcl ortadan kaldrmay amalayan bu szleme, 14 Aralk 1960ta benimsenmi ve 22 Mays 1962de yrrle girmitir. Szlemeye gre, szlemeci taraflar, eitimde ayrmclk ieren her trl yasa hkmn ve ynetsel ynergeyi kaldrmay ve her trl ynetsel uygulamaya son vermeyi taahht ederler. ocuklarn ailelerinin inanlarna gre din ve ahlk eitimi almalarn ve hibir kii ya da grubun kendi inancyla badamayan dinsel eitim grmeye zorlanmamasn temel bir ilke olarak kabul eden bu szlemenin 5.1.c maddesi u ekildedir: c. Ulusal aznlk yelerinin, okullarnn ynetimi dhil, kendi eitim etkinliklerini yerine getirme ve her devletin eitim politikasna gre kendi dillerini kullanma ya da retme haklarn tanmak temel ilkedir. Bununla birlikte, aadaki hkmler sakldr: i. Bu hak, ulusal aznlk yelerini bir btn olarak topluluun kltr ve dilini anlamaktan ve topluluk etkinliklerine katlmaktan alkoyacak ve ulusal egemenlii zedeleyecek biimde kullanlamaz. ii. Eitim standard, yetkili makamlarca saptanan ya da onaylanan genel standartlardan dk olamaz. iii. Bu gibi okullara devam, istee baldr. Trkiye, maddelerine ekince konulmasn yasaklayan (m. 9) bu szlemeyi imzalamamtr. Drdncs, genel olarak haklardan yararlanmada ayrmc davran yasaklayan AHSye Ek- 12 Nolu Protokoldr. Alt maddeden oluan bu protokoln 1. maddesine gre, yasa ile ngrlm olan tm haklardan yararlanmada, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensup olma, servet, doum veya herhangi bir stat bakmndan hibir ayrmclk yaplamaz ve hibir kimse hibir kamu makam tarafndan ayrma tbi tutulamaz. 4 Kasm 2000 tarihinde Romada dzenlenen bu protokol, onaylayan lke saysnn 10a ulamasndan sonra 1 Nisan 2005 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye, protokol 18 Nisan 2001 tarihinde imzalam, ancak onaylama ilemini gerekletirmedii iin protokole taraf lke durumuna gelmemitir.

37

Trkiyenin mevzuatn dil yasaklarndan temizlememesinin, anadilinin eitimde kullanlmas hakkn ieren szlemelerin baz hkmlerine ekince koymasnn ve baz szlemeleri hi imzalamamasnn sonucu, dile dayal ayrmcln devam etmesi olmaktadr. Trkiyede hkim olan paradigmaya gre, anadilinin eitimde kullanlmasna olanak tannmas halinde ulusal kimlik zarar grecek ve lkenin btnln korumann imkn kalmayacaktr. Bu nedenle, anadilinin eitimde kullanlmas talebi, Trkiyede halen iktidarlar tarafndan en kabul edilmez talep olarak grlyor ve bu taleplere en sert ekilde karlk veriliyor. 2000li yllarn balarnda yaanan iki nemli olay, devletin bu anadil zellikle Krte kartln teyit eden niteliktedir: lk olay, 2001 Kasm ay ierisinde stanbul niversitesinde bir grup rencinin, okullarda tercihli Krte dersi verilmesini talep eden dilekelerini niversite ynetimine sunmalaryd. stanbulda balayan dileke verme eylemi, lke apndaki niversitelerde ve ortaretim kurumlarnda da byk rabet grd ve hzla yayld. 14 ubat 2002 tarihi itibariyle Trkiye apnda 24 niversiteden renciler 11.837 adet dilekeyi verdi ve bunlara ilk ve orta retim okullarnda Krte retilmesine ynelik dilekeleriyle binlerce ilk ve ortaokul rencisi ile onlarn aileleri de katld. Devlet, istee bal Krte dersi verilmesi talebini ieren dilekelere ok iddetli bir tepki gsterdi; 1.359 kii gzaltna alnd, 143 kii yarglanmak zere hapse gnderildi ve 46 kii okulundan ya da 108 niversitesinden atld. kinci olay, tznde anadilde eitim hakkna yer verdii iin Eitim-Sene kar alm kapatma davasdr. Eitim-Sen, 2001 Eyllnde yapt Tzk Kongresinde tzne u maddeyi koydu: Eitim-Sen, Toplumun btn bireylerinin demokratik, laik, bilimsel ve tarafsz bir eitimden kendi anadilinde eitlik iinde ve zgrce yararlanabilmesini savunur. Ankara Valilii, bu madde nedeniyle sendikay uyard ve maddeyi deitirmesini istedi. Sendika istenen deiiklii yapmaynca Valilik, Ankara Cumhuriyet Basavclna bavurdu. Bunun zerine Eitim-Sen, maddede geen kendi anadilinde ifadesini bireylerin anadilinde renim grmesi eklinde deitirdi ve sorun giderildi. Basavclk Mart 2002de sendika ynetim kurulu yeleri hakknda takipsizlik karar ald ve ardndan da alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl sendikaya bir yaz gndererek tzk deiikliinin incelendiini ve yasaya aykr bir durumun tespit edilmediini belirtti ve dosya kapand. Ama daha sonra Genelkurmay Bakanl devreye girdi ve 27 Haziran 2003 tarihinde alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna Genelkurmay Hareket Bakan Korgeneral Kksal Karabay imzal bir yaz gnderdi. Yazda sendika tznn yasa ve anayasaya aykr olduu belirtilerek, tzn deitirilmesi iin gerekli giriimlerin yaplmas istendi. Bunun zerine, daha nce yasaya aykr bir durum yoktur diyen alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Ankara Valiliine tzn deitirilmesi iin bavurdu. Valilik de deiiklie gitmeyen sendika hakknda kapatma davas at. Davaya bakan Ankara 2. Mahkemesi, AHSye gre kapatma davasnn reddi kararn verdi, ama bu karar Yargtay 9. Hukuk Dairesi tarafndan bozuldu. Yargtay kararn yle temellendirdi: AHSye gre dernek kurma zgrl, ulusal gvenlik, toprak btnl ve kamu dzeninin salanmas amacyla snrlandrlabilir; mevzuata gre Trk vatandalarna Trkeden baka dil anadil olarak okutulamaz. Grld zere anadilinin eitimde kullanlmas sz konusu olduunda hem siyaset, hem asker ve sivil brokrasi, hem de yarg makamlar ar bir hassasiyet gstermekte ve bu talebe kar durmaktadr. Bu anadili kart duru, toplum iindeki farkl kltrlerin kendilerini gelitirme
Dileke kampanyasnn ayrntlar hakknda baknz: Kerim Yldz ve Koray Dzgren, Bir Dilin nkr: Trkiyede Krte Hakk (Londra: Kurdish Human Rights Project Yayn, 2002).
108

38

olanan ortadan kaldrmakta ve anadili ounluk dilinden farkl olanlar dezavantajl konuma itmektedir. Krt rencilerin eitim srelerinde yaad ok ynl sorunlar genel olarak iki temelden kaynaklanmaktadr: Birincisi, blgede yoksulluk orannn ykseklii ve devletin eitim alanndaki yatrm eksikliidir. Yoksulluk, ocuklarn okula balamalarn ve eitimlerini devam ettirmelerini zorlatrmakta, yatrm eksiklii ise, ocuklarn eitim hizmetinden dier blge ocuklar kadar yararlanamamas sonucunu dourmaktadr. Milli Eitim Bakanlnn verilerine gre, 2008/2009 retim ylnda Trkiye genelinde ilkretimde bir derslie 32, bir retmene 23 renci dmekte iken, Gneydou Anadolu Blgesi'nde bir derslie 44, bir retmene 30 renci dmektedir. Ortaretimdeki durum ise daha vahimdir. Ortaretimde Trkiye'de ortalama olarak derslik bana 29 ve retmen bana 18 renci derken, lkenin en kalabalk snflar 43 renci ile Gneydou Anadolu Blgesindedir. Bu blgede retmen bana den renci says ise 27dir. 109 (Diyarbakr'da derslik bana 53, retmen bana 28 renci dmektedir.) Blgede ciddi bir retmen a mevcuttur. Bunun bir sonucu olarak, lke genelinde yaplan merkez snavlarda, blgedeki baz iller srekli lke sralamasnn sonlarnda yer almaktadr. Bu durum gerek bu illerde yaayan Krt ocuklarn, gerekse aileleri grev gerei bu illere gelmi olan dier ocuklarn eitim hakkndan dier ocuklarla eit olarak yararlanmalarn engellemekte, onlarn hayata yatlarnn ok gerisinde atlmalarna yol amaktadr. Oysa eitim, devletin btn vatandalarna eit 110 eriim ve frsat tanmakla ykml olduu temel kamu hizmetlerinden birisidir. kincisi, Krt ocuklarnn eitimde anadillerinden yoksun braklmalardr. Saha aratrmasnda anadili Krte olanlarla yaplan grmelerde, eitimde anadillerini kullanmalarna msaade edilmeyen ve bilmedikleri bir dilde eitime mecbur braklan Krt ocuklarnn ok eitli sorunlar yaadklar tespit edilmitir. letiim kurmada zorlanan, duygu ve dncelerini dilediince anlatamayan, kendilerini toplumdan dlanm hisseden, bilmedii dile tam mnsyla vakf olamayan ve bu arada kendi anadilini de unutan veya gelitiremeyen Krt rencilerde, srekli bir geri kalmlk ve yarta arkaya dmlk dncesinin ar bast grlmtr. Devlet eliyle yaratlan bu maduriyet, insanlarn sisteme olan ballklarn zayflatmakta ve atmal ortamlara zemin hazrlamaktadr. Bu durum karsnda Trkiye iki trl tutum alabilir: Birincisi, Trkiyenin, Krtlerin eitimde anadillerini kullanmalarna dnk taleplerini grmezden gelmesi ve bu taleplerin karlanmamasndan doan olumsuz sonulara srt evirmesidir. Trkiye, Cumhuriyetin kuruluundan bugne ounlukla yapt zere, asimilasyonist yn ar basan politikalara devam ederek Krtlerin dillerini bir eitim dili yapma ynndeki taleplerinin zaman iinde tavsayacan ve dolaysyla sorunlarn da ortadan kalkacan bekleyebilir. Bu bir yoldur, ama kar yol deildir. Aksine, bylesi bir yol, yarann derinlemesine ve toplumsal istikrarn daha fazla zedelenmesine neden olur. kincisi ise, Trkiyenin dnyadaki eilimleri dikkate alarak, anadilinin eitimde kullanlabilmesi iin gereken tedbirleri almasdr. Devlet, Krtenin ve dier dillerin eitimde kullanlmasn yasaklamaktan bir an nce vazgemeli, talebe bal olarak lke genelinde kullanlan dil (Trke) ile dier dillerin okullarda beraberce okutulabilmesi iin gerekli ortam hazrlamaldr. Trkiyede
109

Milli Eitim statistikleri, rgn Eitim 2008/2009, T.C. Milli Eitim Bakanl Strateji Gelitirme Mdrl, (Ankara: 2009), 15-18. 110 Krt Sorununun zmne Dair Bir Yol Haritas: Blgeden Hkmete neriler, TESEV Aratrmas (stanbul: TESEV Yaynlar, 2008), 32.

39

toplumsal barn temini, eitimin btnyle farkllklar tanyan ve kucaklayan bir tarzda dnmesiyle yakndan irtibatldr. Byle bir dnm iin yasal planda ncelikle yaplmas gerekenler unlardr: x Trkiye, anayasann 42. maddesini deitirmeli ve eitimde anadilinin kullanlmasn anayasal teminat altna almaldr. Bata Mill Eitim Temel Kanunu olmak zere eitim ve retim alann dzenleyen hukuk mevzuat deitirilerek tm eitim kurumlarnda anadilinin kullanlabilmesinin n almaldr. Trkiye, dilsel haklar ve eitimde anadilinin kullanlmasn ngren uluslararas szlemelerdeki tm ekincelerini kaldrmaldr. Trkiye, Ulusal Aznlklarn Korunmasna Dair ereve Szlemeyi, Blgesel ve Aznlk Dilleri Avrupa artn, Eitimde Ayrmcla Kar UNESCO Szlemesini ve AHSye ek 12 Nolu Protokol onaylamaldr.

40

NC BLM ETMDE ANADL MESELES VE KRT RENCLERN ETM DENEYMLER Son zamanlarda zellikle Krte ile ilikili olarak eitimde anadilinin kullanlmas ekseninde baz almalar yapld. Bu almalardan Eitim-Senin hazrlad Anadilinin nemi Anadilinde 111 112 Eitim Raporu ve ERG adna Ayan Ceyhan ve Koban hazrlad iftdillilik ve Eitim Raporu okul dili olan Trke dnda baka bir anadile sahip olan, zellikle Krt rencilerin dil ve eitim durumlar hakknda olduka deerli bilgiler sunmaktadr. Bu almalar, dili bask altnda tutulmu dilsel aznlk gruplarna mensup renciler zerine almalar yapan birok aratrmacnn dile getirdii bulgular derleyerek, bu durumdaki bireylerin eitim-retim hayatlarnda ve toplumsal yaantlarnda nasl bir grafik izdikleri noktasnda anadilinin nemli bir yerde durduunu belirtmektedir. Benzer ekilde, nadir almalardan birisi olan ve Tarih Vakf adna Frat ve Atl 113 tarafndan hazrlanan Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitim Raporu toplumun eitli kesimlerinden insanlarla yaplan yz yze grmelere dayanarak bir etkileim alan olarak eitimde ayrmclk rneklerini Krt meselesi balamnda inceleyen nemli bir almadr. Ancak bu alandaki boluk ok byktr ve birok sorunun cevaplanabilmesi iin gerekli olan birinci elden verilere yeterince sahip olunduu henz sylenemez. Buradan yola karak bir boluu doldurmak ve imdiye kadar gelinen aamay ileri tayarak baz yakc sorularn daha iyi cevaplanabilmesi amacyla, bu almada eitim srelerinde anadilleri olan Krtenin kullanlmamasnn ve bunun yasaklanmasnn anadili Krte olan renciler asndan ne gibi psikolojik, eitimsel, dilsel ve toplumsal sorunlara yol at aratrld. Dier bir deyile, zil alp da anadili Krte olan ocuklarn hayatlarnda ilk defa sadece Trke konumak zorunda olduklar snflara girdiklerinde neler yaadklar tespit edilmeye alld. Bu almada, kamuoyu tartmalarnda ve baz kaynaklarda sklkla kullanlan anadilde eitim yerine eitimde anadilinin kullanlmas ve iftdilli eitim terimleri kullanlmaktadr. Byle bir tercihin en nemli nedeni, anadilde eitim kullanmnn genellikle tekdilli bir eitime iaret ettiinin dnlmesi ve bylelikle alan amaktan ziyade kapatma potansiyeli barndrmasdr.
111

Anadilinin nemi, Anadilinde Eitim, (Ankara: Eitim-Sen Yaynlar, 2010), 5-32. Mge Ayan Ceyhan ve Dilara Koba, iftdillilik ve Eitim (stanbul: Eitim Reform Giriimi, Sabanc niversitesi, 2009). 113 Bahar Frat ve Altay Atl, Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitim? Alan Aratrmasndan Notlar, Toplumsal Bar in Eitimin Yeniden Yaplandrlmas Uluslararas Sempozyumunda (19-20 Haziran 2010) sunulan tebli, (stanbul: 2010).
112

41

Oysa eitimde anadilinin kullanlmas ve iftdilli eitim yaklam dorudan okdillilii ve kltrel oulculuu iaret etmektedir. Bu adan tercih edilen terimlerin bundan sonra konu ile ilgili yaplacak tartmalarda ve almalarda yeni perspektifler sunmas hedeflenmektedir. A. SAHA ALIMASI almann bu blmnde drt farkl gruptan toplam 43 kiiyle grmeler yapld. lkin farkl dnemlerde ve yerlerde ilkokula balayp, anadili Krte olup bir yandan Trke renmeye, bir yandan da bu dilde okur-yazarlk becerileri kazanmaya alan kiilerle grld. kinci grupta, Trke bilmeyen Krt rencilere farkl dnemlerde ve yerlerde retmenlik yapm, hi Krte bilmeyen retmenler var. nc grup, kendisi de Krt olup Krte bilen ve anadili Krte olan ocuklara retmenlik yapm retmenlerden oluuyor. Son grup ise, okula giden ocuklar olan ve sadece Krte konuan ebeveynlerden olumakta. Aada ncelikle bu grmelerde elde edilen bulgular sunulacaktr. Bulgular sunulduktan sonra, bu bulgularn nasl ele alnabilecei ve bize neler rettii tartlmaya allacaktr. Blmn sonunda da bulgulardan, uluslararas literatrden ve sunulacak olan kavramsal ereveden yola klarak Trkiyede uygulanmakta olan eitim sistemiyle ilgili neriler ve toplumsal ve kltrel neriler sunulacaktr. B. BULGULAR Grup 1: Hi Trke bilmeden okula balamak ve bilmedii bir dilde eitim almak Birinci grupta 13 kiiyle derinlemesine mlkatlar yapld. Kimi 80lerde, kimi 90larda okula balayan bu kiilerin hepsi, Trke ile ilk kez okula baladklarnda karlatklarn belirttiler. Yine bu kiilerin kimi u anda niversite rencisi, kimi de kendi deyimleriyle serbest meslek sahibi insanlar. Mlkatlar yapldnda Diyarbakrda yaasalar da, ilkokulu ok farkl blgelerde okumular. Mlkat yaplan kiilerin hepsi, ilkokula baladklarnda, ancak tek tk Trke kelime bildiklerini ve bu bildikleri kelimelerin de anlamlarndan tam olarak emin olmadklarn ifade ettiler. rnein 1985 ylnda Midyatta ilkokula balayan Sabahat yle diyor: ...baz kelimeleri, cmle kuracak ekilde deil, kelime baznda biliyorsun. Ama bunu kendince nasl diyeyim, kelimelerden yola karak bir kavrama ulatryorsun. Belki yanl bir cmle kuruyorsun ama anlamaya alyorsun. Ahmet ise ilk kez 1995te ermikte bir ilkokulda Trke ile tanm. Onun anlattklar da yle: Anadilimiz Krteydi. Trkeyle ilk defa ilkokulda tantk. Hani herhalde btn dnya Krte konuuyor biliyordum, farkl diller var mdr, yok mudur, bilgim yoktu. Yine mlkat yaplan kiilerin hepsi, okuduklar snflarda rencilerin ok byk bir ounluunun Krt olduunu, retmenler dnda kimseyle Trke konuulmadn ifade etti. rnein, Rojhat unlar aktard:
114

114

Bu saha almasnda kullanlan isimler, kendileriyle mlakat yaplan insanlarn gerek isimleri deildir.

42

Biz, oturduumuz yer itibariyle, hep Krte konuuyorduk. Arkadalar da hep Krte konuuyordu. Hem derste hem darda Krte konuuyorduk. Bir tek retmenle konuurken Trke konuuyorduk, kendimizi zorluyorduk. Hani ne kadar becerirsek... Rojhat, snf arkadalarnn ou sadece Krte konuabilmesine ramen, Krte konumak yasak olduu iin ou kiinin snfta arkadalaryla hi konuamadklarn, konumak iin ancak darya kmay beklediklerini syledi. Yine bu balamda, Dilge unlar paylat: Okulda Krte konumuyorduk. Snflarda hi konumuyorduk, ama darda bazen bir araya geldiimizde Krte konutuumuz oluyordu. nk bizim Trke konumaya balamamz neredeyse 8-9 yan buldu, o zamana kadar hi Trke bilmediimiz iin... Trke bilmedikleri ve Krte konumalarna da izin verilmedii iin birok kii susmay semek zorunda kaldn ifade ederken, bazlar bu suskunluktan skldklarn ve bir an nce okulun bitmesini ve eve gitmeyi beklediklerini syledi. nceleri bu bekleyiin teneffs zili alana kadar devam ettiini, daha sonra snf dna ktklarnda rahatladklarn, ancak sonraki dnemlerde teneffslerde de Krte konumalarna izin verilmeyince bekleyiin artk sadece 40 dakika srmediini, okul o gn iin bitip de evlerine gidinceye kadar devam ettiini ve bylece her gn be-alt saat susarak beklediklerini aktardlar. Grlen bir kii, ilk rendii Trke kelimenin sus olduunu ve bu kelimeyi her duyduunda sululuk duygusu hissettiini, nk bunun kendisine kt bir ey yaptn hissettirdiini syledi. Bazlar ise bu durumda arkadalaryla iletiim kurabilmek iin kendilerince yntemler gelitirdiklerini aktard. rnein Ahmet yle konutu: Okuldayken teneffslerde arkadalarmzla anadilimizde konuuyorduk. Daha sonra ona da kstlama getirdiler, 2. snftayken. Bu ekilde Trke retemeyiz bunlara. Trkenin her alanda hkim olmas lzm. 96 ylyd sanrm. Onu da teneffslerde kstlaynca neredeyse kimse kimseyle konumuyordu, el yz hareketleriyle durumu idare etmeye alyorduk. kinci bir dil olarak iaret dilini gelitirmitik aramzda. Ne dediimizi az ok anlyorduk. O ekilde bir sre iledi. Ortak dilimiz hareket dili, iaret dili. Az ok birbirimizin yzene baknca artk ne demek istiyor veya ne yapmak istiyor, anlayabiliyorduk. Zaten 40 dakika boyunca sklyorduk. Bir an nce okul bitse de ksak dar, kasak buradan Mlkat yaplan birok kii, anadilleri Krte olmasna ramen, kendileri iin yabanc bir dil olan Trkede okuma-yazma renmek zorunda kalmalarnn kendileri iin yaratt skntlar anlatrken benzer ikyetleri dile getirdi. En fazla dile getirilen ikyetlerin banda, retmenle iletiim kurmakta ve kendilerini ifade etmekte zorlanmalar vard. rnein Rojhat unlar syledi: Oturup sadece hocaya bakyorduk. Zaten anlamyorduk. Bir ey sormaya alyordum, soramyordum. Arkadam vard, diyordum bunu bana Trkeye evirebilir misin, syleyebilir misin, hocaya anlamadm yerleri yle sorabiliyordum. Benzer iletiim sorunlar yaadn syleyen Glbahar ise unlar aktard: ...aramzda bir mesafe oluuyordu, nk kendimizi anlatamyorduk. Ne sorunumuz olursa olsun, anlatamyorduk. Baz arkadalarmz vard, durumlar iyi olmuyordu. Yakas ya yrtkt, ya bir ey olduu zaman anlatamyor derdini. Hoca orda ona baryor, sanki ocuk yaramazlk yapm ya

43

da vurdumduymaz bir ekildeymi gibi alglamak sz konusu oluyor. Hlbuki mal durumu yok, onu aktaramyor ya da baka bir sorun yayor evde, derslerle ilgili, devlerle ilgili, anlatamyor. Hoca Trke anlatt iin devi bilmedii, hangi devi yapacan bilmedii iin ou zaman yapamyor... Osman ise unlar anlatt: retmenimiz Krte bilmiyordu. Zaten byk skntmz oradan douyordu. Bir trl iletiim kuramyorduk. Gz temasmz bile olanaksz oluyordu, nk o farkl bir dnya, biz farkl bir dnya olduumuz iin birbirimize baksak bile anlamyorduk birbirimizi. Krte bilmeyen retmenlerle okula balayan rencilerin byk bir ksm, iletiimsizlie bal olarak, retmenlerini anlayamadklarn ve bu nedenle korktuklarn ve aladklarn syledi. rnein Ruen unlar anlatyor: ...ilkokula ilk baladm zaman Trke konumasn bilmediim iin alamaya balamtm. retmen Trke konuuyor ve hibir ey anlamyorsun ve alamaya balyorsun. Kimi de retmenleriyle ayn dili konuamadklar ve dolaysyla anlaamadklar iin komik olaylar yaam. rnein Dilge unlar anlatyor: komik eyler oluyordu bazen. u an aradan yllar getii iin pek hatrlamyorum ama zellikle ilkokul dnemlerinde Trke bilmediinden kaynakl ou kez Krte kelimeler kyordu azlardan. Hatta baz rencilerin utancndan veya korkusundan syleyemedikleri kelimeler kt sonular douruyordu. Kt bir rnek ama tuvalet durumunu anlatamad iin altna ieyen ocuklar vard. Benzer sorunlara deinen Deniz de unlar aktard: bir seferinde yle bir olay geldi bamza. Arkadalarmz tahtaya karmt. Temizliinizi yaptnz m? Elinizi yznz ykadnz m? Diinizi fraladnz m? diye soru sordu. Sorduunda arkadalar direkt dedi ki, vallahi biz yapmadk, kuranma ben yapmadm, dinime, imanma ben yapmadm. Sanki onlar suluyormu gibi. Tabii biz sonradan anladk. Baz kiiler ise yazmaya baladklar zaman aslnda ne yazdklarnn ou zaman farknda olmadklarn, nk yazdklar kelimelerin ne anlama geldiini bilmediklerini ifade ettiler. Benzer ekilde baz kiiler de, okumaya baladklarnda ou zaman okuduklar metinlerde ne sylendiini anlamadklarn dile getirdiler. letiimsizlik sorunu karsnda retmenlerin kendilerine kar tutumlar konusunda hemen hemen tm renciler, Krte bilmeyen retmenlerin tutumlarnn olumsuz olduunu, kendilerini anlamaya almadklarn, tam aksine, Trke konuamadklar iin kendilerini suladklarn aktard. rnein Sidar yle diyor: Trk olan hocalarn dersinde Krte konuamyorduk. Siz kfr m ediyorsunuz diye azarlanyorduk.

44

O da zaten kendi dili olmayan, kendi insan olmayan bir yerdeydi. Olumsuzdu. Bir sevgi eyi falan yoktu. Zaten pataklyordu, dvyordu. Dersini veriyordu, kp gidiyordu. Biz de ona bir eyler gtryorduk. Bir iek gtryorduk. O iein yapra dkld zaman, o iek pe atld zaman biz de pe atlm oluyorduk. O ya, o anki duygu itibariyle psikolojimiz oydu. Yani ok olumsuz... O iein pe atlmas... Zaten dil yok, biz kendimizi yle ifade ediyoruz... Benzer ekilde Ahmet unlar paylat: bazen o da ileden kyordu. Anlatyorum, anlatyorum, anlamyor musunuz? Hakikaten de anlamyorduk. Konuuyorduk ama yzne bakyorduk. unu diyorlard bize kyde, retmeninize saygl olun, o size bir eyler retmek iin buraya geldi, dersinize aln, unu yapn, bunu yapn diyorlard ama biz adamn ne anlattn bilmediimiz iin sessiz kalmaya alyorduk. Bu bizi biraz da pasif bir renci yapt. Susuyorduk daha ok, susmaya alyorduk. Birou da syleneni anlayamadklar iin retmenleri tarafndan ge alglamakla sulandklarn, oysa bunun aslnda bir dil problemi olduunu syledi. rnein Sabahat yle konuuyor: retmenimiz niye alglarnz bu kadar zayf diye bizi aalamt. Ben dedim bu alglama zayfl deil. Tutun buradan ngilizce bilmeyen bir renciyi yurtdna gnderin, orada eitimdeki ortama koyun. Ne kadar zorlanabilecei ortadadr. Bu olumsuz tutumlara paralel ekilde, aslnda rencilerin dilleri zerinden kimliklerinin de olumsuzland, birok kere retmenler tarafndan kimliklerini yok sayan ifadelerle karlatklar grlyor. rnein Lezgin unlar aktaryor: ...bir zmirli hocamz vard, o unu derdi: Siz Trkeyi renmek istemeyen insanlarsnz. Hatta o hocamz snf retmenimizdi. Ve ayn zamanda Fen derslerimize de giriyordu. Ben Fen Bilgisi dersinden hep 2 aldm. Oysa ok baarl bir renciydim, ok azimli bir renciydim. ok sknt yaadm. Lisede de ngilizce dersinde ok sknt yaadm. ngilizce retmenimiz Kazakistanl, milliyeti bir bayand. O da bize sknt yaattrd. Ortaokulda benim genel ortalamam hep Fen Bilgisi drd. Lisede ise ngilizce genel ortalamam drd. Hoca hep unu derdi; Aslnda Krte yoktur, Krtelemi bir Trke vardr. Yani bu doudaki insanlar Trkeyi bir evrimden geirerek Krte haline getirmiler derdi. O zaman ona kar bir tepki koymutum... te yandan, mlkat yaplan kiilerin birou ilkokul yllarnn eitli aamalarnda Krte bilen Krt retmenlerden ders aldklarn, bu retmenlerle ok daha iyi iletiim kurabildiklerini, kendilerini daha rahat hissettiklerini ve onlarla zaman zaman Krte konuarak Trkeyi daha rahat rendiklerini, derslerinde daha baarl olduklarn aktard. Lezgin bu konuda unlar anlatt: snf tekrar yaptktan sonraki hocam ok iyi retmendi. Hatta birka kez yln en iyi retmeni seilmiti. Kendisi de Krte biliyordu. Kendisi Krt idi. Krte ekmee nan dediimiz zaman, bize ekmek Krtede nandr, Trkede ekmektir, birebir retiyordu. Hatta bazen Krte konuarak retiyordu. Gerekten kendisi ok cesur bir insand. Benim bu noktaya gelmemde kendisinin de byk katks vardr. nk Trkeyi ben ondan rendim. Yine benzer bir ekilde bir retmeninin Krte bilmesinin kendi zerinde yaratt etkiyi anlatrken, Cemil unlar paylat:

45

...bizim yan kyden bir hoca geldi. O Krte biliyordu. smi R.K. Derslerimize girmeye balad. Ara sra bizimle Krte konuurdu. Futbol oynarken aramza girer, Krte pas isterdi. Gzeldi yani, bu bizim houmuza gidiyordu, nk kendimizi daha rahat ifade ediyorduk. Fakat yine de, birok kii Krt retmenlerinin de kendileriyle snf iinde mmkn olduunca Krte konumadn, ancak tekil bir ekilde rencilerden biri bir eyi anlamyorsa retmenin Krteye dndn ve Krte konuulacaksa genelde darda konutuklarn syledi. Mlkatlarda ortaya kan bir baka durum da, kendini ifade edememeyle ilikili olarak bilmedikleri bir dilde okuma-yazmaya baladklar iin kendilerini ezik hissetmeleri ve zgven eksiklii yaadklar tespitiydi. Ayrca birok kii bu durumdan dolay hem kendi anadilinden uzaklamak zorunda kaldn hem de Trkeyi tam renemediini dile getirdi. Bunun skntsn yaayanlardan Sidar unlar paylat: Aileden kopuyorsun, yeni bir ortam, yeni bir dil... Elbette her ey ok zordu. Kendini ifade edemiyorsun, kendini ezik hissediyorsun, kendine gvenmiyorsun Baka bir dille eitim grdmzde kendi dilimizden uzaklamaya baladk... Ne Trkede iyiyiz, ne de Krtede. Eve giderken baka bir dille, okula giderken baka bir dille konuuyorduk. Kopukluk oluyor arada. Bugn bile bunun zorluunu yayorum. te yandan, birok kii bilmedikleri bir dilde okula balamalarnn dourduu sorunlarn hayatlarnn ileriki aamalarnda da kendilerini takip ettiini belirtti. rnein, Ahmet Krte konumasnn yasaklanmasndan dolay okulun ilk dnemlerinde susmak zorunda kalmasnn hayatnn ileriki aamalarnda da devam ettiini ve kendisini pasifletirdiini yle aktard: lkokulda soru sormadm iin imdi niversitede bile bir konu konuulurken ok da damarma basmayana kadar susmay tercih ediyorum. Darda bir konu konuulurken mmkn olduunca susmay tercih ediyorum. lkokul zamanlarndan geldiini tahmin ediyorum. Yine benzer ekilde okulun ilk dnemlerinde youn olarak yzleilen kendini ifade edememe sorunu rencilerin ileriki yllarnda da kendilerini takip etmi ve srekli bununla yaamak zorunda kalmlar. rnein Lezgin unlar paylayor: u an bile niversitedeyken bazen kendimi Trke olarak ifade edemiyorum. Bazen aralarda, baz arkadalar da bilirler, hocalarla Krte konuuyoruz. Bu, kendini ifade edememenin getirdii bir eksiklik... Bilmedikleri bir dilde okuma-yazma renmeye balamalarnn dourduu skntlar konusunda herkesin hemfikir olduu noktalardan biri de, bunun okulda baarszla yol atyd. Birok kii bu yzden okulda baarl olamadklarn, yapabilecekleri daha iyi eyleri yapamadklarn aktard. rnein, Sidar unlar paylat: Belki ok daha iyi eyler yapabilirdim. Baka yeteneklerim olabilirdi... Okulda baarl olamamakla ilgili Lezgin de yle konutu: Okulda Trke bilmediimden dolay snfta kaldm oldu. Mesela ilk snfta kaldm zaman hocam Krte bilmiyordu. Sorun ordan kaynaklanyordu. Bir trl anlaamyorduk. Bir tek ben

46

deil, kyden gelen kuzenlerim de ayn sknty yayordu. Kuzenlerimle birlikte bu yzden snf tekrar yapmak zorunda kaldk. Ayrca, birok kii bilmedii bir dilde okuma-yazmaya balamasnn kendisinde bir ge kalmlk hissi uyandrdn ve bunu srekli yaadn syledi. rnein Sabahat unlar paylat: ...ge kalmlk etkisi, yani bende yaratt etki bu. Okulda nce dil renimi gryor gibisin. Dil reninceye kadar aslnda bir eitim gremiyorsun. O yzden btn Trkiye genelinde ele aldmzda, en azndan ben Trk-Krt kavram yerine Trkiyedeki dier Krte bilmeyen insanlarla kyasladmda, bir yl gecikmeli bir ekilde eitim aldm hissediyordum. Benzer ekilde Osman da unlar dile getirdi: Biz okula baladmzda Trke bilmiyorduk. 12-13 yalarnda at pat renmeye baladk, yani biz hayata 15 yl, baya bir ge baladk... Anaokula giden ocuklarn yapt resimlere bakmtm, onlarn resimleri be-alt yandaki bir ocuun o yata kendini o ekilde ifade etmesi, daarcndaki bilgi yklemesindeki fazlalktan kaynaklanyor... Ben onun yapt resimleri yirmi yamda grdmde, imdi bile yapabilir miyim diye hayretler ierisinde kaldm. Yine, ge kalmlk ile balantl olarak, mlkat yaptmz kiilerin hepsi, anadillerinde eitim alan kiilerle karlatklarnda kendilerini dezavantajl hissettiklerini syledi. rnein Ruen unlar aktard: Bir kere Trk ocuklar senden bir adm nde balyordu. Yazy okuduu zaman tamamn anlayabiliyordu. Bizim yle bir ansmz yoktu. Birok zaman anlayamyorduk. Benzer ekilde Baran da unlar paylat: Anadili Trke olanlar bir adm nce balyordu. Anadili Krte olanlarn yannda, ben ilk balarken, merkezde okurken orada Trke bilen renciler de vard. Bunlar memur ocuklar faland. Mutlaka imreniyordum, nk onun bilincinde deilsin ya ocukken. Baka bir halkn diline imrenmek nasl bir eydir? Gerekten ok trajik bir ey. Keke ben de yle dosaydm, bu zorluklar yaamasaydm diyorsun. Kendini ok dlanm hissediyorsun. Yani apayr bir psikoloji. stanbul'daki, Konyadaki bir ocuk ile Diyarbakrdaki, Kulp ilesindeki ocuk ayn artlarda balamyor dil konusunda eitime. Yepyeni bir dil reniyor ocuk. Ve o dilde retmen yorum istiyor renciden. Mesela okulda kompozisyon dersleri olurdu. Biz kendimizi ifade edemiyorduk. Cmlelerimiz hep devrik oluyordu. Onu yapamaynca matematie de, fen bilgisine de yansyor. Denizin bu konudaki grleri ise unlar: Onlar kskanrdk gerekten. nk onlar Trke bildikleri iin kendilerini daha iyi ifade ederlerdi, daha ok sz hakk isterlerdi. Bir de Trk hocalarla ilikileri daha iyiydi onlarn. Hep sz hakk aldklar iin sanki byle en iyi, en alkan renciler olarak arparlard gze. Bu bizim iin bir eksiklik olurdu. Bunun eksikliini hep yaardk. Osman da unlar sylyor:

47

...biz zaten 1-0 yenik baladk, yani 10 yl, 15 yl ge baladk. Onlar iletiim kurabiliyordu, polis ocuklar, memur ocuklar, retmen ocuklar vard. Ailede grd dersleri zaten birebir okulda gryordu. Onlar hazr geliyordu, onlarn ayryeten bir aba gstermesi gerekmiyordu. Bizim ok aba gstermemiz gerekiyordu. rencilerin kendilerini dezavantajl hissettikleri bir baka konu da, ebeveynleri Trke bilmedii iin kendilerine derslerinde yardmc olamamalar. Ancak evde daha nce okula gitmi baka bir renci varsa, onun olumlu etkisinin olduunu dile getirdiler. rnein, Dilge unlar paylat: ok abuk kavrayabilip renebilen renciler vard, evde okuyan kardelerinden dolay destek alan renciler abuk kapyordu. () Ama evde zellikle okuma-yazma bilmeyen kiiler varsa, mesela bizim orada anne-babaya bakarsan, abi-ablalara bakarsan, ou okuma-yazma bilmez, bu tr bir aileden okula balayan bir renci destek almad zaman dardan okumada zorluk ekiyordu. Kendini gelitiremedii iin de bu sefer okumaya kar ilgi azalyordu, bu nedenle destek kt gidiyordu. Benzer ekilde Krt rencilerin eitim srelerinde yaad skntlardan biri de, Trke bilmedikleri iin ebeveynlerinin okulda yaplan veli toplantlarna katlamamalar. Baz renciler de zellikle anne-babalarn armadklarn, nk zor durumda kalacaklarn dndklerini ifade ettiler. Fakat armak zorunda olduklar durumlarda da birtakm zorluklar yaadklarn dile getirdiler. rnein Glbahar unlar aktard: Bir defa annem geldi okula, o da ben tedavi grecektim, okuldan izin falan alnacakt. Trke bilmedii iin konuamad. Hatta ben anneme dedim, geliyorsun, ben konuup ikna ederim hocalar... Onun dnda ailem hi gelmedi. () Lisede bile kendi kaydm kendim yaptm. te yandan, daha nce bahsedilen retmen-renci arasndaki iletiimsizliin bir benzeri de, eitimin ileriki safhalarndan sonra, bu sefer veliler Trke bilmedii ve renciler de artk Krte kendilerini ifade edemedii iin yaanyor. Birok renci, artk iyi Krte konuamad iin anne veya babalar ile konuamadklarn, dncelerini onlarla paylaamadklarn aktard. rnein Sabahat unlar syledi: Krteyi kullanmaya kullanmaya annemle artk iletiim kurmakta zorlanyorum. Dn ki sen gen kz olduun zaman, annenle bir eyler paylamak istersin. Sen akademik dzeyde Trke reniyorsun, kendini anlatyorsun, ama Krtede eksik kalyorsun. O eksik taraflarn annene aktaramazsn. O anlamda eksikliini hissediyorsun. Bir gnlk yazyorum rnein. Ben oraya yazdm skntlarm onunla Trke paylaamam. Ama Krte de paylaamam, nk o dzeyi Krtede bilmiyorsun. yle bir zorluk yayorum. dnyam Krteyle anneme anlatamyorum... Diyelim ki ben Trkeye ok hkimim, yarn bir gn bir ocuum olur, ben ocuumla ileride bir eyler paylaabileceim. nk onunla ayn dili konuabiliyoruz. Ama ben annemle bu duyguyu paylaamadm hibir zaman. Yani biz annemle iki ayr insanz artk. Biraz da ikimiz de blndk diyelim. Buna paralel olarak, anne-babalaryla Krte konumaya devam edebilenler ise zellikle liseden sonra artk arkadalaryla iletiim kurduklar dilin Trke olduunu dile getirdi. rnein Ahmet yle diyor:

48

u anda Krte ile Trkeyi oranlarsak, herhalde yzde yetmii Trkedir, yzde otuzu Krtedir. nk Krteyi sadece ailem iinde dzenli olarak kullanyorum. Akraba evremde, arkadalarmn bir ksmnda veya kye gittiim zaman kullanyorum. Ama bunun dnda aktif hayatta, niversitede, alma hayatnda, sokakta Trke egemen. Trke konumay tercih ediyoruz. Altk artk sanrm. Eskiden daha fazla Krte konuuyorduk, imdi daha fazla Trke konumaya baladk. Bunu sadece ben yapmyorum, herkesin hayatnda artk Trke var. Ayrca, belli bir aamadan, genellikle be-alt yllk bir eitimden sonra, artk Trke rendikten ve Trke iletiim dili haline geldikten sonra, birok kii kendi anadilleri olan Krteye ve Krte konuan insanlara kar olumsuz tutumlar gelitirdiklerini aktardlar. Yine bu konuda Ahmet unlar anlatyor: Trkede belirli bir aamaya geldikten sonra gittike evremden ve kymden soumaya balamtm. Sanki bunlar ad kalmt. nk sanki biz Krte konutuumuz zaman ikinci snftk, Trke konutuumuz zaman yeni bir zgven gelmiti. Biz artk Trke konuuyorduk. lk bir kitab okuyup anladmz zaman ok sevinmitim, sanki byk bir baar elde etmiim, artk yeni bir insanmm gibi hissediyordum. Kendi diline olan ban kopuyor orada. Kendi dilimiz basit bir dil, ad kalm bir dil. Artk o zaman hocalarn telkini miydi? Bu ekilde dnmeye balamtm. Ben dilimi aslnda yle kudili gibi bir eydir herhalde diye dnyordum, ok da bir anlam yoktur, nk bizden bahseden bir ey yok. Bizim bir kaynamz yok, gelen kitap Trke, bize verilen hikye kitab Trke. Anlatlan hikye Trke. Anlatlan kahramanlar Trke. Vay biz byle kahramanz, byledir, yledir... Okuduunuz masal Trke... Her ey Trke olunca Krtenin bir deeri kalmyordu. Krte yle ok da mhim deil, onla konumamak... Mmkn olduunca ailemin iinde de bunu konumamaya baladm gryordum. Benzer ekilde baz renciler ilkokul yllarnda anne-babalarnn Krte konumalarndan utandklarn dile getirdiler. rnein Lezgin unlar paylayor: Biz ehir merkezinde oturuyorduk. Oturduumuz bina annemin grevinden dolay devletin bize tahsis etmi olduu bir binayd. Orada oturuyorduk, annem bana Krte seslenmiti. Oyun arkadalarm senin annen ne diyor diye bana sordular. Ben de onlara unu sylemitim o zaman ortaokuldaydm: Benim annem Franszca konuuyordu. Onlar da gidip kendi annelerine anne, biliyor musun, bizim arkadan annesi Fransz, Fransadan gelmi, burada oturuyorlar demiler. Daha sonra anneleri anneme sormular sizin olan byle demi diye. Annem bana neden diye sorduu zaman ben utandm diye cevap vermitim. O zaman oturduumuz binada oturanlarn ocuklarnn ou Trkt, Trke konuuyorlard. Dlanmamak iin byle bir yalan sylemitim. te yandan, Krte konumaktan utanmak daha gen nesiller arasnda da devam ediyor. Byle bir durumu dile getiren Lezgin, kardei zerinden unlar aktard: Ben kardeimle Trke konuuyorum. nk kendisi Krte konumay bir aalanma olarak gryor. Kendisiyle Krte konutuum zaman, aabey, benimle Krte konuma, arkadalar dalga geiyor diyor. nk kendisi zel okula gidiyor. Genel ortam Trke olduu iin o sknty kardeim ok yaamakta. Ben ona anadilimizin Krte olduunu, bundan utanmamak gerektiini sylesem de, o yann vermi olduu psikolojiyle Trke konumakta nk.

49

Gerekten okuldan almay bile dnyoruz. nk aalanma gibi bir durumu sz konusu. Arkadalar onunla konumuyormu. Bu, kiiyi de, ailesini de zyor yani. te yandan, belli bir yatan sonra politik bilince erien ve Krt olduunu aka ifade etme gerei duyan kiiler, okul iinde baz retmenler ve dier renciler tarafndan dlanm, kendilerine farkl isimlerle hitap edilmi, damgalama olarak tabir ettiimiz durumlara maruz kalmlar. rnein Ruen unlar aktaryor: Tabii grdmz basklardan kaynakl, yani bizzat alt-yedi yanda yaadmz olaylardan kaynakl... Ortaokulda, lisede biraz daha deiti. Mesela bunlarn farkna vardm. Neden bu tr eyleri yaadm diye. Bu sefer daha ok Krt olduumu hissetmeye baladm. Bunu daha fazla dile getirdiim iin ortaokulda bana pemerge lkab taklmt. Lise yllarnda terrist lkab taklmt. Ayrca, mlkat yaptmz hemen hemen herkes ya Krte konutuu iin veya Trkeyi az bildii ya da sylenenleri anlayamad iin fiziksel iddete maruz kaldklarn ifade etti. rnein Glbahar unlar syledi: Ben matematikte, ilkokulda, okulda biraz ey yapmtm, hani n yapmsn denir ya... n de yapmtm ama okumay elli kelimenin altnda bilince hem hoca ok oldu hem ben ok oldum. Hoca byle btn arkadalar, ellinin altnda [kelime okuyan] herkesi dvd, ama beni biraz daha fazla dvd. Orda artk bir tepki domutu nasl bilmiyor tarznda Genelde baarszlmz ya da anlayamazlmz bir tokatla ya da dayakla sonulanyordu. Kaldryordu seni, sana bir eyler soruyor, sen ona cevap veremeyince sanki ona inat yapyormusun gibi anlalyordu. Baka bir ey anlalyordu ve karda bir tepki oluuyordu. Bu genelde rencinin dvlmesiyle sonulanyordu. En ok yaadmz sorun, btn arkadalarn yaad sorun ilkokulda oydu Mahalledeki arkadalar ya da snftaki dier Krt arkadalar hep bir arada Krte konuuyorduk. Genelde de hoca duyduu zaman bu dayakla sonulanyordu. yle durumlar oluuyordu. Yine benzer ekilde, Lezgin unlar aktaryor: Koridorda Krte konutum diye ben ve birka arkadam sorgu odasna gtrdler. Kendileri yle tabir ediyorlar. Resmiyette sorgu odas diye bir ey yoktu tabii, kendileri bu ad kullanyordu. Ben orada yle dvldm ki, ktktan sonra bir gn boyunca bam ard. Bunu aileme de sylemedim. Dilgein anlattklar ise yle: Trkeyi bilmediimiz iin retmenin bize benimsetmesi biraz zor oluyordu. retmenin de kendini bize kar ifade etmesi zor oluyordu. O zaman zorluklar kyordu. retmenlerin sinirlendii, bize kzd, hatta bazen rencileri dvd anlar oluyordu dil bilmemekten kaynakl.

50

Fakat yine de birok kii Trke renmekten dolay memnun olduunu, ancak bunu baka artlarda renebilseydiler, kendi anadillerini de koruyabilseydiler daha iyi olacan dnyor. Bu konuda Sabahat bizimle unlar paylat: Trke rendiime ok sevindim. Byle bir dille tanmak ayr bir duygu. Trkeyle u an kendimi ifade etmem de ok gzel bir duygu. Ama bana ait bir dil geride kald. Onun acsn ekiyorsun. ki ocuk arasnda seim yapyormusun gibi hissediyorsun. Grtmz insanlarn hemen hepsi ileride kendi ocuklar olursa onlarn anadilleri olan Krte ile okula balamalarn istediklerini, bunun yannda Trke renmenin de gerekli olduunu vurgulad. rnein Ruen unlar paylat: Onlara Krteyi ok iyi retirken ayn zamanda Trkeyi de ok iyi retmeye alrm. Ama Krteyi de kesinlikle retirim. Baran ise unlar syledi: [ocuk] birinci snftan itibaren, btn eitimi boyunca Krte eitim grecek. Ama bunun yannda tabii ki Trke de olacak. Cemil ise ocuklarn kendi anadillerinde zellikle okuma-yazma becerisi kazanmas gerektiini yle ifade ediyor: Sosyal hayatta Krte konuuyorsunuz, ama yazmyorsunuz. Hani bunun bir balangc olacaksa, Krteyi bir de yazya aktarabilmekle balanmal, ite, sonra okuyabilmekle balanabilmeli. Hepimiz biliriz ki biz bir eyi konuuruz, ama yazln, okunuunu bilmeyiz. te yandan, Ruen, kimin hangi dilde ne kadar dil eitimi alacana dair kararn aileler tarafndan belirlenmesi gerektiini savunurken unlar paylat: Bence isteyen herkes istedii lde alabilmeli. Bugn zannedersem spanyada Bask modeli vardr. ocuunuzun hangi dilde eitim almasn istiyorsunuz dediklerinde kimisi Bask dilini tercih eder, kimisi direkt spanyolcay tercih ediyor, kimisi her ikisini de tercih ediyor. Bu ekilde bir model oluturulabilir. steyen niversite de dhil olmak zere kendi anadilinde eitim alabilmeli bence. te yandan, grlen insanlarn hemen hepsi, kendi anadillerinde eitime balamalarnn ocuklara ne gibi etkisi, faydas olaca sorusuna cevaben, daha nce aktardklar gibi, retmenlerle iletiim kopukluu, kendini ifade edememe, zgven eksiklii, eziklik hissi ve ge kalmlk duygularnn yaanmayaca ve ocuklarn derslerinde daha baarl olaca noktalarn dile getirdiler. Osman bu balamda unlar sylyor: Kendi dilinde okuma-yazma renmesi zemini hazrda olan kendi dili zerine yaam ina etmeye balyor. Hayalleri, kelime daarc olsun... Ona gre hayal dnyas o kadar byk olur, geliir. Ama bir dilden dierine atlad zaman hayat yarda kalm oluyor. Yine benzer ekilde Ahmet unlar dile getirdi:

51

ektiim skntlar dndm zaman Krtenin anadilde eitim olarak veya ilk olarak onun retilmesini, belli bir aamaya gelene kadar ocuk aklnn biraz daha olgunlamaya balamasna kadar en azndan ilkokulun kendi anadilinde retilmesi gerektiini dnyorum. Buna kendi hayatmdan da rnek verebilirim. Sanrm ok daha baarl olurdum. Hem okul konusunda hem ilerde kazanlacak kiilik anlamnda. Bir dili renemeyene kadar, kendini ifade edemeyene kadar ikinci dile gemek, ok ciddi bir sknt. nk ikinci dile geerken birinci dili unutuyorsun. Baran ise unlar paylat: Baarlarn artrr. zgvenlerini artrr. Kendi ilerinde eliki yaamazlar, psikolojik adan daha rahat olurlar, eziklik yaamazlar. Cemil ise bu konuda yle konutu: Eer ben kyde Krte dersi gryorsam, bunu ben ortaokulda da devam ettireceim. Hal byle olunca dierlerinin stten baklar olmayacak. Herkes eit standartlarda eitim grm olacak. Frsat eitlii mi diyorlar buna artk, eitimde bu olacak. 1-0 yenik balanmayacak. Anadilde eitim almann daha nce bahsedilen skntlar ortadan kaldrabileceini syleyenlerin bazlar, bunun dnda eitimde insanlarn kendi anadillerinin de kullanlmasnn salayabilecei dier avantajlara da deindi. rnein Lezgin unlar aktard: Anadili Krte olan renciler en bata kendi dillerini yaatacaklar. Daha sonra kendi dilinden ziyade Trkeyi de renecektir. Bu bir farkllktr. Yani unu deriz, bir dil bir insan, iki dil iki insan. Gerekten kendi anadilini renen insan, Trkeyi de renecektir. Bu bir farkllk olmaktadr. zellikle Krteyi renen bir insan Hint-Avrupa dil ailesi grubu ierisinde yer alan birok dili renebilecektir. rnein Krte spanyolca ve ngilizceye ok yakn bir dildir. Krte renmi olmann verdii bir avantajla kii farkl dilleri daha iyi anlayabilecektir. Mlkat yaplan kiilerin bazlar da, ocuklarn kendi anadilleri olan Krtede eitim almas gerektiini, fakat Krte konuulan blgeler arasnda yreden kaynaklanan dilsel farkllklar olduunu ve bunun da eitim birlii asndan sknt yaratabileceini ifade etti. Bu konuda Lezginin paylatklar unlar: Krte dilinde blgeden blgeye bir fark var. Gzle grlen bir farkllk. zellikle bunu niversitede fark ettim. rnaktan gelen biriyle Diyarbakrdan gelen biri Krte konutuu zaman az farkll hemen dikkat ekiyor. Tabii Krteye temelde alfabeyle balanacak. Ortak bir dil oluturulacak. Nasl stanbul Trkesi varsa, belirli blgenin Krtesi de herkese retilmeli. ncelikle Krtedeki farkllk giderilmeli. Grup 2: Hi Krte bilmeden sadece Krte bilen ocuklara Trke retmek Bu grupta, Diyarbakrdaki ilkretim okullarnda snf retmeni olarak grev yapmakta olan, farkl dnemlerde ve yerlerde Krte konuan ocuklara Trke okuma-yazma ve dil retmeye alm ve hi Krte bilmeyen retmenlerle grmeler yapld. Grlen toplam 10 retmenden bei Diyarbakrl olduunu ve Dicle niversitesine bal blmlerde retmenlik eitimi aldn belirtti. te yandan, dier retmenler stanbul, zmir, Sivas, Bursa ve Sakarya gibi farkl

52

ehirlerden geldiklerini ifade ettiler. Bir retmen 2 yllk retmenlik tecrbesi olduunu belirtirken, dier retmenler 6, 9, 10, 15 ve 26 yl gibi farkl sreler boyunca retmenlik yaptklarn sylediler. Grlen retmenlerin tm, retmenlik eitimi ve sonrasnda anadili farkl olan ocuklara okuma-yazma retmekle ilgili herhangi bir ders almadklarn, derslerinde bununla ilgili hi tartlmadn ve bu konuyla ilgili herhangi bir bilimsel alma okumadklarn, lisans eitimi sresince bu konunun tamamen grmezden gelindiini belirttiler. Fakat bazlar Krt ocuklarna retmenlik yapm daha tecrbeli retmenlerden tavsiyeler aldklarn iletti. Bu konuda Melike unlar paylat: dile ynelik, farkl baka bir dile ynelik eitim verilmedi hibir zaman; hatta bu konunun grmezlikten bile gelindiini syleyebilirim. Snf retmenlii eitimi alm olan Ayegl ise yle diyor: farkl dildeki renciye nasl kitap okutulur, eitim verilebilir, hi de byle bir kitap kaynana rastlamadm imdiye kadar. Grme yaplan retmenlerin byk bir ksm, hem anadili Trke olan rencilere hem de anadili Krte olan rencilere retmenlik yapm. rnein Bengi unlar sylyor: Sakaryada rencilerin anadilleri Trke idi. Hibir problemle karlamadm. Burada (Lice) ise anadilleri Krte. Trkeyi hi bilmeyen, duymayan renciler var. Okuyan ocuklar Trke bildii halde evde Trke konuulmuyor. Bazlarnn sadece Zazaca veya Arapa konuan rencileri de olmu. Ayegl, Licede alrken rencilerinin tm Zaza olan retmenlerden biri. unlar aktaryor: lk dnemlerde uzaktan gelen renciler okuttuk. Hi Trke bilmiyorlard. Hani gel giti bile bilmiyorlard, o derece Trkeleri yoktu. Daha ok Zazaydlar. Evlerinde televizyon bile yoktu ocuklarn. Yani Trkeyle ilgileri ve balantlar hi yoktu. Zaten anne-baba bilmiyor, evre bilmiyor. te okulda ne rendilerse... Okula balarken Trke bilmeyen ve anadili Krte olan renciler hakknda ne dndkleri ve imdiye kadar ne gibi izlenimler edindikleri sorulduunda, retmenler hemen yaadklar skntlar anlatmaya baladlar. En ok zorlandklarn syledikleri nokta, rencilerle iletiim kuramama ve rencilerin sylenenleri anlayamamas durumuydu. Melike bu konuda unlar sylyor: ...hibir ey anlamadklar iin gerekten dil ok byk bir problem, en basit eyler bile onlara ok zor geliyor. Mesela Trke etkinlikler yaparken ok zorlanyoruz. Biz en fazla biraz tahmin ediyoruz, tahmin kelimesini bile bilmiyor, tahmin etmek ne demek veya ite bunun hakk ne diye dnyorsun. Mesela yazl ktlarnda cevaplar sadece tek kelimeden oluuyor. nk konumak zaten zor, basit kelimeler bile onlar iin zaten ok zor. Benzer ekilde Bengi unlar paylat:

53

ocuk beni anlasa anlayacak. Anlayamad iin hibir ey alamamakta. Sadece iaretlerle yapmas gerekeni sylyorum. Ya da Trke bilen arkadalarna anlattryorum. Snfmda renci henz Trkeyi bilmiyor ve bu rencilerin snfta kalma durumlar var. nk hibir ekilde anlaamyoruz. ocuun yznde anlama istei ve abas var, ama bunu yapamyorlar. Ayegln grleri yle: Dndn de Krte dnyor. Trke bilmiyor ki! Yani her ey Krte, ryalar bile Krte gryorlar. O derece Trke ile hibir balantlar yok. Sadece okulda renilen bir dil onlar iin. (...) Birinci snf okuttuumda, bu yine da kylerinde, ocuk mesela ok daha gzel okuyor. Hi taklmadan birinci snfta ok gzel okuyor. Ne diyor diyorum, bilmiyorum ki diyor, yani hibir ey anlamyor ocuk. Hatta bir seferinde bunlara bir hikye okuyun dedim: te Ali varm, Alinin dedesinin bastonu varm... Otuz kiilik snfa sordum baston nedir diye, bir tane bilen yok. Kitab kt diye kapattm. Anlayan yok! Bu derece anlayan yok! Benzer ekilde zlem unlar dile getirdi: ...birinci snfta, bir harf reteceksin, bir hece reteceksin, onunla ilgili kelimeler oluturacaksn, ama imdi kelimenin anlamn bilecek ki ocuk harfi tansn, arm yapsn onda. Maalesef Trke bilmedii iin okumaya gei sreci de ok yava oluyor Benimkiler drdnc snf olmalarna ramen, bazen u an bile okuduklarn anlamyorlar; kolay, basit cmleleri bile anlayamadklar oluyor. Trke dersinde, biliyorsunuz, bilinmeyen kelimeler almas var, ite cmlede kullanmayla biraz biraz gelitiriyoruz, ama tabii biz ona harcayacamz zaman aslnda daha fazla bilgi vererek harcayabilirdik, daha baarl olmalarn salayabilirdik. Daha ok bu ocuklarn dil eitimi gelisin diye abay o yne veriyoruz. Eee, tabii bu durumda dier okurlardan birazck geri kalyoruz. Yani dil, bal bana bir problem. Sevda ise unlar aktard: nce bir dil retiyorsun, sonra okuma-yazma retiyorsun. Her eyi somutlatrmak zorundasn. ocuk Trke kelime anlamn bilmiyor. Kafasnda canlandramyor. Somutlamad iin renme gerekleemiyor. Batda ok ksa srede okuma-yazmaya geilirken biz sene sonuna doru gemeye balyoruz. Batda ksa srede okuma ve yazmaya geen ocuklar artk mfredat ilemeye balarken, biz mfredat adeta hemen hi ileyemiyoruz. Baz retmenler de, iletiim kurabilseler de rencilerin Trkedeki dil yetersizliklerinden dolay ders ilemekte olduka zorlandklarn, nk rencilerin okuduklarn anlayamadklarn ifade etti. rnein Derya unlar paylat: ...Konumak yetmiyordu. ders ilemeye gelince sknt o zaman ortaya kyordu. Yani bir papaan baz cmleleri tekrar eder, ama hani ne iin sylediini bilmez, ocuklar da okuduu cmlelerin ne demek istediini anlamyorlard. ok zorluk ekiyordum. Bazen bir metnin her cmlesini teker teker anlatyordum, bu kelime ne anlama geliyor, burada ne anlatlmak isteniyor, uzun uzun tekrar ediyordum...

54

retmenlerin deindii iletiim kuramama ve syleneni veya kitaplarda yazlanlar anlayamama durumunun rencileri nasl etkiledii sorulduunda birok retmen, rencilerin bu yzden ok geride kaldn ve kapasitelerini kullanamadklarn belirtti. Derya bu konuda yle diyor: ...yani diyorsun bazen bu ocuk gelecein bilim adam aslnda, fakat bu ocuk Trkeye hkim olmaynca zeksn da kullanamyor, yeteneklerini de gn yzne karamyor. Dncede zorluk ekiyor bu anlamda. Benzer ekilde Melike unlar paylat: ...biz imdi btn retmenler burada diyoruz ki bazen, bu ocuklarn kafas m almyor? Btn rencilerin, 31 tane rencinin hepsinin zeksnn geri olmas mmkn deil, ama hakikaten ders ilerken keyif almyorum. Hani bunun iinde yetersiz beslenme vardr, aile ilgisizlii vardr, ama dil probleminin de byk pay olduunu dnyorum ben akas. Okuduklarn anlamamalarnn rencileri niversite snavlarna kadar takip ettiini syleyen Sevdann grleri de yle: Bir kere niversite snavnda dilin getirdii zorluklar yayorlar. Krte anadili, ama Trke olan bir snava giriyorlar. Okuduunu yanl anlamaktan kaynakl olarak sorular yanl zyorlar. Kesinlikle bu bir dezavantaj. Yani bu blgedeki renciler iin bir yar halinde eitim sistemi ve yarta ister istemez sona geiyor. ocuklar ne geemiyor, ne kadar Trkeyi rense de mutlaka okuduunu anlamada problem oluyor. Bunu amak zor. zlem ise unlar syledi: ...her eyden nce gecikiyorlar. Her anlamda dier okullarla karlatrdmz zaman her anlamda gerideyiz, kitapta gerideyiz, bilgilerde gerideyiz. Yine geride kalma durumu ile ilgili, Derya anadili Krte olan blgedeki rencileri batda kendi anadilleri olan Trke eitim alan rencilerle karlatrnca unlar sylyor: ...bazen insan umutsuzlua dyor nasl olacak, ne olacak bu ocuklara diye. Batdaki yeenimi, kuzenimi aryorum, ikinci snf rencisi. Ayn dzeyde rencilerim var. Arada yle fark var ki. Yani ka sfr yenik balamlar, sayamadm. Bu ocuklar dil konusunda, ekonomi konusunda, aile konusunda, evre konusunda, her konuda yenik balamlar. Ben zmirin varo kesiminde oturmuum, ben bile ok anslymm. Benzer ekilde Erhan ise unlar ifade etti: ...baar asndan anadili Trke olan bir renci ile anadili Trke olmayan bir renci arasnda dalar kadar fark var. imdi sen bir yandan okuma-yazma retirken ayn anda dil retiyorsun. Oradan bir balant sorunu olacak. Anadili Trke olan bir renciye, iyi Trke konuan bir renciye ders verince, ok rahat bir ekilde baarl oluyorsun. Ama dieri, ne anlattm anlayamyor, ocua ne sylesen anlamyor, o konuda kt oluyor. Mustafann grleri de yle:

55

Her zaman bir adm geriden geliyorlar. Onu hissediyorsunuz. Batdaki ocuklara gre bir sfr geride balyorlar. yle dnyorum ben. Bizim rencilerimizle en byk sorunumuz bu: Kendini ifade etmek. Sonuta Trke ders veriyoruz, hayat bilgisi dersi var, paragraf okuyup sorular cevaplyoruz, bunlarda haliyle kelime haznesinin geni olmas lzm. zellikle kyden gelenler iin geerli bu Onlarda byle bir sorun vard. Yani kendilerini ifade edemiyorlard, bilseler de kelime bulamyorlard. Byle sorunlar yaadk tabii. Benginin grleri de yle: Trke bilen rencilerle iletiim, konuyu anlama, alglama daha hzl olabilirken, buradaki rencilerle hibir ilerleme kaydedemedim. Dezavantajlar tabii ki var. Yzde 90a varan bir baarszlk oran var. Birinci snftaki snf tekrar ocuun psikolojik olarak etkilenmesine, yani ocuun kendini eksik grmesine sebep oluyor. Snfmda geen yldan kalma, snf tekrar yapan renciler var. Sanrm bunun sebebi dildir. ocuklar dil bilmediklerinden snfta kalmlar. Grme yaplan retmenlerden biri de bu durumun sadece renciler iin deil, kendileri iin de ok ypratc olduunu yle anlatt: Vallahi renciler asndan bilmiyorum, yine onlar iyi kt reniyor da, biz gerekten ok zorlanyoruz. Ben ahsen retmen olarak ok zorlandm. Bugn olmu, hl yine zorlanyoruz. Bilmiyorum yani, seviye yok, zayf. rencilerle ok urayoruz. Baya ypratyor bu sistem bizi. Baz retmenler de, Trke bilmeyen rencilerle iletiim kurmak iin snfta Trke bilen baka rencilerden yararlandklarn, onlarn vastasyla okuma-yazma retmeye altklarn belirtti. ...mesela Trke bilen ocuklar sayesinde. Bize bazen az ok tarif ederlerdi. Biliyorsunuz, ocuk yava yava, aamal reniyor birinci snfta. En byk sknt birinci snftadr. Ayn ekilde Tuba da snfndaki Trke bilen bir baka rencinin yardm ile ve kendi renebildii Krte kelimelerle rencilerine faydal olabildiini yle aklyor: Snfta sadece bir renci Trke biliyordu, ite, onun aracl ile... Ya da benim rendiim kadaryla, bildiim Krte anlamn syleyerek... Hem Trke hem Krte mecburen... ocuk anlamn bilmiyordu, bu ekilde renmeye altlar. Birok retmen de Trke bilmeyen ocuklara Trke okuma-yazma retmenin imknszl karsnda ne yapacan bilemediini ifade etti. rnein Mustafa unlar hissetmi: ...brakn okuma-yazmay retmeyi, ilk nce Trkeyi nasl reteceiz, onu da bilmiyoruz. Okuma-yazma bir yana, Trkeyi nasl reteceimize dair bir bilgi yoktu. Baz retmenler de ocuklarn Trke dil yeterliliklerinin yaratt sorunlar karsnda yaadklar skntlar anlatrken, kendilerini de sulu hissettiklerini belirtti. rnein Ayegl unlar paylat: ...o kadar zorlanyorsun ki, sen kendi bana ders alyorsun. Soruyu sen soruyorsun, soruyu sen cevaplyorsun. Mesela girdiim o sekizinci snfn seviyesinin ok dk olduunu dnyordum. Hlbuki o snf matematik ve fen dersinde ok baarlym, ama Trkede sfrlar. Hibir ey yok. ocuklar artk sanki byle zoraki derse giriyorlarm, zorla iletiyorlarm. Kendimi sanki zorla

56

ocuklara ikence yapyormu gibi hissediyordum, nk anlamyorlar, anlamadklar eyi dinlemek istemiyorlar. Bazlar da anne-babalarn da Trke ve okuma-yazma bilmemesinin durumu daha da ktletirdiini, zellikle annelerin okuma-yazma bilmeleri durumunda ocuklarna daha faydal olabileceklerine inandklarn syledi: en byk ey anne, veli. Yani daha ok yardmc, faydal oluyor. Anneyle diyalog kuramadn zaman baba zaten hep dardadr, ii gcyle urayor. Annelerle pek diyalog kuramyorduk Trke bilmedikleri iin. Bir de onlarda utanma olay var. Kltrden dolay toplantlara gelmezler. Geri merkezde yle bir skntmz yok. Oralarda anneler pek gelmez, genelde babalar gelirdi. Onlara da, sylerdik zaten babann ne kadar bir etkisi var. ok etkisi olmaz yani. Ayegl bu konuyla ilgili de yle diyor: Bir kere ailelerin eitilmesi lzm. Aileden kaynaklanyor. Burada rendii Trke yetmiyor, en azndan ailenin de bilmesi lzm. Yani her ey retmene atlm burada. Her ey, her sorumluluk bizde. Anne biziz, baba biziz. Btn eitimin ayan da biz gtryoruz. Baya skntl oluyor. Bilmiyorum artk, bu devletin yapaca bir zm. Bizim yapabileceimiz bir ey yok yani. Bahsettikleri skntlar amak ve rencilerle daha etkili iletiim kurabilmek adna kullandklar birtakm yntemler olup olmad sorulduunda, birou aslnda bilinli olarak kullandklar sistematik bir metodun olmadn, fakat bazlar mmkn olduunca ocuklara ok metin okutmaya altklarn, bazlar bolca kelime retmeye altklarn ve bazlar da vermek istedikleri bir mesaj farkl cmleler kurarak ve eitli kelimeler kullanarak iletmeye altklarn aktardlar. rnein Derya unlar syledi: Bazen bir cmleyi okurken on eit versiyonuyla sylyorum. On eit kelime. Aslnda bunu saydmda benim Trke haznem geliiyor. Mmkn olduka ocuklarn seviyesine indirgemek istiyorum. Bir kelime zerine on kelime kullanabiliyorum. Byle zorluklar olabiliyor. Geri zaman konusunda sknt ekebiliyorsunuz, fakat mmkn olduunca kitap olsun istiyoruz, kitap okutmaya alyoruz. te yandan baz retmenler de resimlerden, grsel malzemelerden, canlandrma tekniklerinden bolca faydalanarak rencilere Trke retmeye altklarn ifade ettiler. Baz retmenler eer kendileri de ocuklarn dilini, yani Krteyi bilselerdi, daha rahat iletiim kurabileceklerini, o zaman ocuun anlayamad noktalar ocuun diliyle aklayabileceklerini syledi. rnein Ayegl yle diyor: ...dillerini bilmeyiimin acsn da ok ektim. Yani ocua anlatyorum, biliyorum, ocuk anlamyor ama ben de onun dilinden anlatamyorum. Krte bilsem, arada bir Krte kartrp demek istediimi derim, ama ben de bilmediim iin byk bir sknt oluyor. Bunun yannda, retmenler rencilerinin Trke konuurken ou zaman normalde Trkede o ekilde kullanlmayacak cmleler kurduunu ve bunun Krteden kaynaklandn, nk ocuklarn Trke konuurken bazen Krteden eviriye bavurduklarn ifade etti. rnein Melike unlar paylat:

57

...bize ok komik gelen eyler vard. Mesela ocuklar diyelim ki oyun oynuyorlar. Ne yapyorsun? Kendime oynuyorum. Veya adm bozuyor. Meyve aaym m size mesela, byle bizim aklmzda kalan birok ey... retmenlere bu tecrbelerinden sonra eitimde anadilinin kullanlmas konusunda ne dndkleri sorulduunda, ou, insanlarn kendi dillerinde eitim almasnn daha faydal olabileceini, okuma-yazmann en iyi, insanlarn anlad dilde renilebileceini belirtti. Melike bu konuda da unlar paylat: ...bir insann bilmedii, anlamad dilde eitim almas kolay deil. Mesela u an grmcelerimin bir tanesi ngilterede. nsan bana geldii zaman alglayabiliyor olay. steyerek gitti grmcem, o dili renmek istedi. Hatta ocuklarna da retmek isteiyle gitti. niversite mezunu bir insan, ama oraya gittiinde bunun aslnda dndmz kadar ok kolay olmadn anlad... Derya ise unlar syledi: ...bugn ngilterede yaayan bir Trk problem yayorsa, bugn kendi lkesinde yaayan Krt kkenli rencilerimiz de ayn problemi yayor. Yani bu problem dnyann her yerinde ayndr. Kimsenin bunu grmezlikten gelmemesi gerekir. Grmezlikten gelemez daha dorusu, ama iini seven, lkesini seven bir insan olaraktan ben kendim gryorsam, herkesin grmesi gerek. zlemin grleri de olduka benzer: Anadilde eitim olmal. ok ge kalnm bir ey. Dounun ve Gneydounun bu kadar geri kalmasnn sebebi bu zaten. Her eyi de sayabiliriz ama temeli bu yani. Krte konuan ocuklarn eitimlerinde anadillerinin kullanlmasnn onlara ne gibi katklar olaca sorulduunda hemen herkes benzer noktalara deindi. rnein Tuba yle dnyor: Belki ocuk kendi anadilinde eitim grse birtakm eyleri daha kolay anlayacaktr. Sevda ise bu konu ile ilgili unlar paylat: Herkes kendini en iyi ekilde anadili ile ifade edebilir. En iyi kendini anadilinde hissedebilir, dnebilir, sevgilerini en iyi anadilinde yaayabilir. Bir dilin yok olmas demek, bir rkn yok olmas demek. Dili yok olmu bir rk kendini yeni nesillere nasl aktarabilecek, kltrn, dncelerini, arklarn, tarihini nasl aktarabilecek? Yine Tuba eitiminde anadilleri kullanlan kiilerin daha baarl olaca dncesini yle aklyor: Kendini ifade etmede, syleneni anlamada, okuduunu yorumlamada ocuklar, genler, yetikinler de bu sknty yayorlar. Eer bu ocuklar kendi dillerinde okuma-yazma renmi olsalar, belki daha ok kitap okuyacak, daha gzel fikirler ne srebilecekler. Ayrca Ayegl de, herkesin kendi anadilinde eitim almasnn retmenler iin de daha iyi olacan yle ifade etti:

58

Vallahi en azndan herkes anadilinde eitilse, biz de daha az zorlanrz diye dnyorum. imizi daha rahat yaparz en azndan. Ben Trke bilerekten Trk rencilerle alsam, daha az zorlanrm diye dnyorum. Grmelerde ortaya kan noktalardan biri de, dil uyumazl yznden retmenlerin ounun renci velileri ile de iletiim kuramadklar, bazlarnn ancak bakalarnn tercmanl vastasyla retmenlerle konuabildikleri tespitiydi. rnein Mustafa unlar sylyor: ...halen snfta Trke bilmeyen kadn velimiz var. Onlarla zorluk yayoruz tabii. ocuklar arac oluyorlar, ben sylyorum, onlar eviri yapyorlar. Ne kadar doru eviri yaptklarn da bilmiyorum ama tabii. Grtmz baka bir retmen de tercman vastas dnda bir de beden dilini kullanarak velilerle iletiim kurmaya altn ifade etti: ...en azndan konuulanlar anlyorum, telaffuzda da dediim gibi hep yardmclarm oldu. O yzden konumalarmda yardmclarm olduu iin pek zorluk ekmedim. Bir de beden dilini ve iletiim dilini iyi kullannca daha iyi ilikiler meydana geldi... Yine velilerle iletiim kurmakta sorun yaayanlardan Bengi unlar syledi: Veli bir gn bana dedi ki: Hocam, bir gn size geldim, siz beni snftan kovdunuz, konumak istiyordum. Ben derste konuamayacam sylemitim aslnda, ama o kovduumu sanm. Veliler gelince birbirimizi anlamak iin saat ayrmak zorunda kalyorum. Veliden hibir aba yok. Ama kt durumda olan rencilerin velileri ile iletiim kurunca ocuklarda gelime kaydettik. retmenlerin ounun deindii bir nokta da, dil fakll dnda, ocuklarn ve ailelerinin ekonomi, eitim ve daha birok konuda ciddi skntlar yaadyd. rnein Derya unlar sylyor: ...burada ekonomik sknt bir yana, ailelerin ebeveyn olarak seviyeleri bir yana, ocuklarn sokak ierisinde, yani gnei grmeyen sokaklarda yaamas bir yana, sorunlar diz boyu. Ayegl ise unlar paylat: Veliyi ayorsun, ocuunu altr diyeceksin, ilgilen diyeceksin. Bir kere veli hem Trke bilmiyor, hem de renci ile nasl ilgileneceini bilmiyor. Yani adam sfr cahil. Kendi de okumayazma bilmiyor. Bakyorsun, anne bilmiyor, baba bilmiyor, karde, aabey bilmiyor, yallar bilmiyor. Yani gerekten byk sknt oldu. Adam mesela altrmak istiyor, ocuu baarl olsun istiyor, ama ne yapacan bilmiyor. Eitim yok nk Trke yok mesela. ocuunu diyorum ki sen okuttur, amca diyor, ben bilmiyorum, ben nasl okutturaym. Yani bu konuda ok sknt yaadk. Mevcut durumda ne yaplmas gerektii noktasnda retmenlerin farkl nerileri vard. Kimisi anaokulu ve krelerle okula balamadan nce ocuklara Trke retilmeye allabilir derken, kimisi de anaokuluna gitmi rencilerinde de durumun farkl olmadn, bu yzden anaokulunun da zm olamayacan belirtti. te yandan, bazlar semeli Krte dersleri ile ocuklarn kendi

59

anadillerini de okul ortamnda renebileceini nerirken, bazlar da Krte okuma-yazma retilebilir ya da hem Trke hem Krte birlikte retilebilir dedi. rnein Derya unlar paylat: Eitim politik ya da birtakm siyas grlerden ziyade, temelde insan asndan ele alnmal. nsan iin ne gerekiyorsa, hangisi doruysa, bu doruyu herkes biliyor. Kar kan da biliyor. Onun yaplmas gerekiyor. Biz retmenler de bu vicdan azabndan kurtulalm, ama unu da tekrar ediyorum, sadece dil problemi deil bu, birok ey problem. Dil, bu problemlerden biridir. Mustafann bu konudaki grleri yle: ocuklar ya da aileleri ocuklarnn Krteyi sistematik olarak renmelerini istiyorlarsa, yle bir ounluk talebi varsa, neden olmasn? Ama btn olarak yaayacaksak ve bir tane resm dil olmas gerekiyorsa, ona gre zm retilebilir. Ayrca bir retmen de yaplmas gerekenleri sylerken unlar paylat: dediim gibi, herkes kendi anadilinde. Krte bilmeyen retmenler de bu blgede eitim vermemeli, hem retmen asndan hem renci asndan. nk ne ocuk retmene ulaabiliyor ne retmen ocua ulaabiliyor gerek anlamda. Bu da eitimde aksaklklara neden oluyor. Grmelerde retmenler tarafndan dikkat ekilen noktalardan biri de, zellikle televizyon, bilgisayar gibi teknolojik aletlerin oalmas ve yaylmas ile ocuklarn okul dnda da daha fazla Trkeye maruz kalmalar ve Trkelerinin okul dnda da ilerleme frsat bulduu tespitiydi. Ayrca, retmenlerin bazlar daha ok kylerde ve kk yerleim birimlerinde zellikle dil sorunu yaadklarn, ehir merkezlerinde durumun kendileri asndan biraz daha iyi olduunu dile getirdi. ou retmenin dile getirdii bir nokta da, batdan gelip blge hakknda bilgisi olmayan, blgeden arkadalar olmayan retmenlerin daha fazla sknt yaadyd. Blgede daha nce yaam retmenler, Krte bilmeseler de, rencilere ve ailelere, yerleik kltre daha abuk altklarn ifade ettiler. te yandan birok kii Krte bilen retmenlerin kendilerine gre daha ansl olduunu belirtti. Ayrca ou retmen yaplan grmelerde Krte dili hakknda bilgisi olmadn, Krtenin hangi dil ailesine mensup olduunu, hangi dillere benzediini, ne gibi zellikleri olan bir dil olduunu bilmediklerini ifade ettiler. Yine ayn ekilde birou Krt edebiyat hakknda genelde bilgileri olmadn, fakat Mehmed Uzun ismini duyduklarn, kimisi de Ahmed Xannin Krt edebiyatnda ismi geen bir kii olduunu rendiini syledi. Grup 3: Krte bilerek sadece Krte bilen ocuklara Trke retmek Mlkatlarn yapld dnemde Diyarbakrda snf retmenlii grevlerini devam ettiren, anadili Krte olan ve sadece Krte bilerek okula balayan rencilere Trke konumay ve okumayazmay retmeye alan snf retmenleriyle grld. Grlen toplam 12 retmenin

60

tamam Diyarbakrl olduunu belirtti. ounluu anadilinin Kurmanc Krtesi olduunu sylerken, bazlar da anadilinin Zazaca olduunu, fakat Kurmancyi de konutuklarn belirttiler. Yine byk bir ounluu Diyarbakr - Dicle niversitesinin eitim fakltesinde snf retmenlii eitimi aldn, bununla beraber bazlar da Van - Yznc Yl ve Konya - Seluk niversitesi gibi niversitelerde eitim alm olduklarn ifade ettiler. Grlen en az retmenlik tecrbesine sahip kii be yldr retmenlik yaptn sylerken, dierleri ortalama 17-22 yldr retmenlik yaptklarn paylatlar. Kimisi genelde blgede retmenlik yaparken, kimisi de zaman zaman Trkiyenin bat ehirlerinde de retmen olarak altn syledi. Yine nceki grupta olduu gibi, grlen retmenlerin byk bir ounluu gerek niversite eitimi srasnda, gerekse de sonrasnda anadili okul dilinden farkl olan ocuklara okuma-yazma retmek veya dil retmek konularnda herhangi bir kaynak okumadklarn, niversitedeki retmenleri tarafndan bu konularda hi bilgilendirilmediklerini ve bu konularn derslerinde hi tartlmadn, baz renciler konuyu zaman zaman amak isteseler de retmenlerin buna izin vermediklerini ifade ettiler. rnein Bedirhan unlar paylat: ok tabu bir konu. zellikle Trkiyedeki niversiteleri biliyorsunuz, bu konuyla ilgili yle ok kimse konumuyor. Hatta biz niversitedeyken baz hocalara derslerde bunu dile getirmemize ramen, ok kapatlan bir konu. Girmeyelim o konuya falan diye geitirilen bir konu. Baz retmenler, kendi niversite rencilikleri esnasnda siyas ortamn elverili olmadn, fakat bugn ortamn daha iyi olduunu ve bu tr almalarn olmas gerektiine inandklarn ifade ettiler. rnein Ayhan unlar paylat: ...o dnemler iddetin en youn olduu dnemlerdi. Art, Trkiyenin gndeminde byle bir ey yoktu. Biz Eitimde okuduumuz dnemde anadil gndemde bile deildi, onun iin hibir zaman bu konulara girilmedi. Bugn olmu olsayd, bunlar tartlrd. Muhakkak byle eitimler tartlmas gereken konulardr, tartlmas gereken yer de vardr. Fakat retmenlerden biri, kendi abasyla konu ile ilgili baz bilimsel almalar okuduunu ve bunun rencilerini daha iyi anlama noktasnda kendisine faydal olduuna inandn u szlerle ifade etti: Elbette ki kendi bilin dzeyimin gelimesine sebebiyet verdii gibi akademik anlamda ve yntemsel anlamda ocuu daha iyi anlama, onun haklarna sayg temelinde, (...) ocukla btnleme veya ona yaklama noktasnda, onun duygularn, arka dnyasn alglama noktasnda baya katks oldu diyebilirim. Grlen retmenler blgede retmenliini yaptklar ocuklarn genelde anadillerinin Krte olduunu, bazlarnn da Zazaca konutuklarn ve zellikle gelir durumu daha az olan blgelerde, ilelerde ve kylerde yaayan ocuklar arasnda Trke bilme orannn merkeze oranla ok daha az olduunu belirttiler. rnein Cemal unlar sylyor: ...blgede yaayan tm insanlarmz bilirler ki zellikle ky okullarnda, zellikle byk ehirlerin varo okullarnda Trke bilme oran ok dktr. Bana sorarsanz, bilinen Trkeden ziyade, ezberlenmi Trkedir. Bir kii rahatlkla masa kelimesini kullanr ama masann ne olduunu bilmez. Haliyle dil problemi yaanlan yerler buralar.

61

Ayrca, grlen baz retmenler Sryanice ve az da olsa Ermenice konuan rencileri de olduunu ve onlarda da benzer sorunlar yaandn sylediler. Anadili Krte olan ocuklara ders vermek, onlara okuma-yazma retmek hakkndaki grleri sorulduunda genelde benzer noktalara deinilirken, ounlukla rencilerin yaadklar skntlardan bahsedildi. Bu konuda en ok n plana kan skntlar, ocuklarn Trke bilmedii iin sylenenleri anlayamadklar, okuduklarn veya yazdklarn anlamlandramadklar noktalaryd. Bu yzden de ou retmen okuma-yazmadan nce ocuklara Trke retmeye altklarn belirtti. rnein Yusuf unlar ifade etti: Eitimden ziyade, bir dili retmeye alyoruz. retmenliin en byk zorluklarndan biri de bu. Ben rencilerimle okuma-yazmay bir tarafa brakmm, dili retmeye alyorum. ocuk iin de bu ok kt yani. Benzer bir ekilde Hamdi de unlar paylat: ...zellikle Cizrede grev yaptm sralarda 118 snf okuttum, bu 118in iinde bir tek Trke bilen vard, o da darda boyaclk yapt iin at pat konuabiliyordu. Dier rencilerin hibiri Trkeyle karlamamlar. Tabii krsal alan olduu iin televizyon olay da o kadar hkim deildi, ok az, onlar da yalnz trk, ark, o boyutta ve kesinlikle konuabilen yoktu. Tabii snf ierisinde resmen kendini bir uzayl gibi hissediyorsun. Anlayan yok seni. Sonra srekli gzlerinin iine bakarlar, ne dediini bilmez, anlamaz, kendini de ifade edemez ok fazla. Sami ise unlar sylyor: ...ne retmen renciyi anlayabiliyor, ne renci retmeni anlayabiliyor ne de aile ocuun eitim srecine katlp yardmc olabiliyor. ok byk zorluklar yaanyor. Tabii asl etkilenen rencinin kendisi, yani psikolojisi oluyor. Kimisi de Trke renmekte zorluk eken rencilerin birka sene iinde okulu terk ettiklerini ifade etti. rnein Fazl unlar paylayor: ...diyelim ki bir Trk ocuuna sefer tekrarladmz zaman onun anlam ifadesini biliyor ve renme gerekleiyor. Zorluk buydu, onu yirmi-otuz sefer tekrarlamak zorunda kalyorduk. Dolaysyla normal bir ocuun drt-be ayda okuma-yazmaya gemesi gerekirken, Trke bilmeyen ocuklar bir ylda ki bu da biraz belli bir zeka seviyesi varsa geiyordu. Asl sknt ite oradayd. Bu dille bark olmayan ocuklarda ok byk skntlar yaanyordu. Bunlar da [Trke ile bark olmayanlar] drtte bir oranndayd. Bu drtte bir oranndaki ocuklarmz da bu eitim artlar ierisinde maalesef ezilip gidiyorlard, yani arkada kalyorlard ve bu ocuklarmzn birou ikinci ve nc snflarda okulu terk etmek zorunda kalyorlard. ...okulu terk etmelerinin nedenleri arasnda yoksulluk vard, zellikle kz ocuklarnn okuldan alnmas olay vard, ama sadece bunlar deil. Bir sebep de birinci snfta Trkeyle bark olmayanlarn, yani bir trl onu renemeyen[lerin] baarsz damgas yemesidir. retmenlerin kimi de, okuma-yazma zorluklar yannda, bir de Krte konutuklar iin rencilerin cezalandrlabildiklerini yle sylyor:

62

Okuma-yazma renirken ocuklar bir defa bata bocalyor. kincisi, aalandklarn da biliyorlar. nk retmenlerin hepsi demeyeyim de ou, kendi anadilleri ile konuan ocuklar cezalandrr. Hatta evde konuanlar varsa ihbar etsin diye dier rencileri de dllendirir. Yani bu artlarda sen renci olursan kendini nasl hissedersin? Bilmedikleri bir dilde okula balamalarnn rencileri yz yze getirdii dezavantajlar noktasnda retmenler genellikle benzer grleri dile getirdiler. rnein Sleyman unlar sylyor: ...bu insanlarn hepsini kreltiyorsun. lkretimden itibaren trplyorsun. ocuklara acyorum sadece. Yani dnce dilleri farkl. ocuklara ilk alt-yedi ay ierisinde okuma-yazma retmek zorundasn. Bu da demektir ki, yeni bir dil retmek zorundasn. Trkiyede ka kii alt-yedi ay ierisinde ngilizceye geiyor? Birok retmen ocuklarn anlamadklar bir dilde okula balamalarnn onlarn geriden balamas anlamna geldiini ifade etti. Bu tespiti yapan retmenlerden biri olan Yusuf unlar syledi: ocuklar epey zorlanyor. Bu bence 2-0 geride balamak demek. Krt ocuklar iin ok nemli bir sorun. Ferzan da yle diyor: bir Krt ocuun dier Trk akranlarna gre eitimi birka yl geriden takip ettiini dnyorum. Yine benzer ekilde Yusufun grleri de yle: Bir dil renmek o kadar kolay bir ey deil. Bir Trk ocuuna Trke retmiyorsun, gelitiriyorsun, baka eyler anlatyorsun, eitim veriyorsun, ama bir Krt ocuu iin ayn eyler geerli deil. Artlar ayn deil. Krt ocuu buradan birinci snfa kadar dili renmeye alyor. Eitim ve retimden ziyade, dil eitimi alyorsun. ocuklarn karlat sorunlar anlatrken Abdullah unlar sylyor: ocuk belli bir yaa belli bir dille geliyor. Siz kalkyorsunuz, onun o rendii btn kelimeleri deitiriyorsunuz. Kendi dnyas var alt yanda, yedi yanda. Kendi dnyas var, nk iliki kurmutur annesiyle, babasyla, dolaysyla evresiyle. Siz kalkyorsunuz, onu alyorsunuz, baka bir dille sfrdan balatyorsunuz. Onun dnyas yklyor. Pedagojik adan da sakncas var. Bedirhan ise unlar ifade etti: Kiilik bozukluu, kendini yabanclatrma, kendini sevmeme... Kendini ve kendinden olan durumu sevmeyince ocuk hayatta baarl olmuyor. ok iyi bir mzisyen, ressam olabilecekken, kayboluyor. Kendi ilgilerinin farkna varmyor, yetenekleri bastrlyor. Bir bastrlmlk, bir kstrlmlk durumu yayor. Hamdi de unlar paylayor: Belki onun da iyi bildii eyler var. Mesela krsal alanda ocuk doayla i ie yayor ve doay mesela anlatt zaman, kendi diliyle mkemmel bir ekilde tasvir ediyor, her eyiyle biliyor,

63

tanyor onu. Ama mesela bir Trke [ile] ayn eyi anlatmaya kalkt zaman olay o kadar bozuluyor ki, sanki doadan hi haberi yokmu gibi her ey alt st oluyor. Bunlar beyin tahribat. te yandan, grlen birok retmen zellikle baz retmenlerin rencileri Krte konumama konusunda uyardklarn, baka renciler yoluyla Krte konuan rencileri tespit ettirdiklerini ve onlara baz skntlar yaattklarn ifade etti. rnein Abdullah unlar anlatt: Baz meslektalarmz da bir ajan gibi kesinlikle Krte konumayacaksnz diyordu. Baz rencileri casus gibi rencilerin arasna salp kim Krte konuuyorsa retmene ihbar ettiriyordu. Hatta bu ajanlar ta evlere kadar gidiyordu. Bu renciler dier rencilerin evlerine kadar gidip Krt evleri tek katl oluyor genelde evin damna kyor ve bacadan rencinin ailesi ile hangi dilde konutuunu dinliyordu. retmen evde bile ailesiyle Trke konumasn istiyordu. Byle bir bask, byle bir anlay bile vard. Krte konuan rencilerin tespit edilmesi iin muhbirlik yaptrlmasna deinen baka bir retmen de unlar sylyor: rnein renciler arasnda muhbircilik olayn gelitirmelerini oka kamuoyunda duyuyoruz. Nasl? Mesela ite kim evde Krte konuuyorsa gelin, bana syleyin. Sonuta retmen evlere giremez. imdi byle bir yntem arlkl gelitirme sz konusuydu. Bu bir ksm ocuk bu ekilde muhbircilie de altrlyordu. ocuk bir gn geliyor, retmenim diyor, geen akam ite Hasan Krte konutu annesiyle. retmen de ne yapyor? Cezalandrma yntemlerine girebiliyor, aalama yntemlerine girebiliyor. Yani bunlar birebir biz yaadk. Meslektalarmz arasnda her ne kadar bunun yanl olduunu kendilerine ifade etsek bile, yine de uygulama benimle snrl olan bir ey deil. Genel bir uygulamayd. Benzer ekilde Fazl da ocuklarn okulda Krte konumalarna getirilen kstlamann ve yasaklamann birok mekanizma devreye sokularak okul dnda da ocuklar zerinde sistematik bir bask haline getirildiini sylyor: snf ortamnda, yani resm dil ortamnda ben kendimi Trke ifade etmek zorundaym gibi bir alg sz konusu. Bunun iki nedeni vard: Bence birincisi aileden dolay. Her ne kadar aile ierisinde kendi anadilini, Krteyi konuuyor ise de, okulda okuma-yazma renebilmesi iin onun Trke renmesi lzm. Okula gittiin zaman Krte konuma, Trke konu gibi ifadeleri de sz konusuydu ailenin. Burada bak as yle, ite bir an nce okuma-yazma rensin, eitimde baar olsun yaklam sz konusu. Dier bir nokta da, bakanln yaynlam olduu bir klavuz var, Trke bilmeyen ocuklara Trke retilmesi ile ilgili. Ben ilk greve baladm zaman retim mfettileri tarafndan bu konu ile ilgili bir seminer verdirtiyorlar. Greve ilk balayan retmenlere bizim blgemizde ilk sylenen temel nokta u: ocuklar kendi aralarnda Trke dnda bir dil konumayacak. retmenler ocuklara u telkinde bulunacaklar: Sadece okulda deil, okul dnda, okul bahesinde de, sokakta da, aile ierisinde de mutlaka Trke konuulacak. Yine Fazl bu basknn amacnn aslnda sadece ocukla snrl olmadn, amacn ailenin de asimile edilmesi olduunu u szlerle ifade ediyor:

64

retmen-veli ibirlii dediimiz sadece ocuun asimile edilmesi, Trke renmesi deil, ayn zamanda ailenin de Trkeye yneltilmesidir. Mesela bu ekilde yaplan veli toplantlarnn hemen hemen hepsinde siz de evde Krte konumayn, Trke konuun. Siz Krte konumaya devam ederseniz, ocuunuz da Trke renemez, renemeyince okuma-yazma renemez, okuma-yazma renemeyince okul sreci kesintiye urar denirdi, aileler de bu konuda telkin edilirdi ve yine ite muhtarlar zerinden zelikle telkin edilirdi. Eer kyde karakol varsa, ki benim altm kyde karakol vard, karakolun da Trke konuulmas noktasnda ailelere telkini vard. Derseniz ar bir bask, zorlama myd? Hayr, ama yle bir srece sokuluyordu ki, ocuklar ve ailelerin Trke renmekten baka bir aresi yoktu. Eer okumak istiyorsa, bir meslek sahibi olmak istiyorsa, onun en ksa zamanda Trkeyi renmesi isteniyordu. rencilerin Trke bilmemesinden kaynaklanan skntlar amak adna neler yaptklar sorulduunda, grlen retmenler genelde ocuklarla Krte konutuklarn ve bu ekilde yardmc olmaya, dezavantajlarn hafifletmeye altklarn sylediler. Kimisi de Trke derslerinde retmeye altklar kelimelerin ve kavramlarn Krte karlklarn vererek rencilerin Trke kelime daarcklarn daha rahat gelitirmelerini saladklarn belirtti. rnein Sleyman unlar paylayor: Krte veya Zaza ky ise ufak espriler yaparak balarm. Ya da kendi isteklerimi onlarn anadili olan Krte veya Zazaca syleyerek onlardan farkl olmadm, onlarla beraber olduumu belirtiyorum, kendilerini daha rahat hissetmelerini salyorum, ama ondan sonra zaten eitim balyor. Yoksa dieri eitim deil de, biraz asker eitim olur. Yine benzer ekilde Derya unlar sylyor: zellikle birinci snftaki ocuklar ilk iki hafta ya da hafta hi Trke konuamyor, ya da bazlar hi Trke bilmediklerinden dolay mecburen biz o ocuklarla Krte konumak zorundayz, nk konumasanz siz onunla diyalog zeminini de kaybetmi olursunuz. Bir ocuk okulu terk edip kamtr da. En azndan benim snfmda ocuklarn kamasna izin vermedim. Yusuf da yine Trke ve Krteyi birlikte kullandn sylyor: zellikle Trke bilmeyenlere bir ey anlatrken, ncelikle Krte anlatyorum, sonra Trkeye eviriyorum. yle yapmak zorundaym, baka bir ekilde anlatma ansm da yok. En basitinden bir kavram retmeye alyorum, kelime retmeye altm zaman nce sorularla balyorum. Mesela birinci snfa ot yazdracam, o ve t birletirecek, ocuk onun bile ne olduunu bilmiyor, ona giya diyorum, evet, tamam diyor. Bu ekilde nce giyann ot olduunu anlyor. O ekil anlyor, o ekil reniyor, biz de arac olmaya alyoruz. Zor gerekten, ok zor. Mesela batda bir renci otun ne olduunu ok rahat bir ekilde kavrayabiliyor, ama burada bir kavram dahi retene kadar epey zamanmz gidiyor. Benzer ekilde Abdullah da unlar sylyor: renci sizi anlamyor. Bir diyalog kuracaksnz, ama karnzdakinin diline yabancsnz. Nasl birbirinize snacaksnz? Burada bir heyecan yok, bir duygu paylam ve anlama yok. Dolaysyla biz sknt ekiyorduk. Ama biz kendimiz Krte bildiimiz iin rencinin dzeyine inip ona

65

konuyu ifade edebiliyorduk. Gerekirse konunun nemli noktalarn Krte syleyerek, bunun Trkesini de syleyerek ortak bir renme biimine yneltiyorduk. Bu, retmen iin de, renci iin de bir avantajd. Ama bu, Krte bilmeyen bir meslektam iin ok zordu. Hem kendisi zorluk ekiyordu, hem renci zorluk ekiyordu. Belli bir mddet boyunca bu sknt devam ediyordu. Ta ki renci kendini Trke ifade etmeyi reninceye kadar... Baz retmenler de zellikle mzik derslerinde ocuklarn Krte ark sylemelerine izin verdiklerini ve bunun renciler tarafndan pozitif alglandn ifade ettiler. Grlen retmenler, derste veya ders dnda rencilerle Krte konumalarnn renciler zerinde brakt etkinin ve onlarda yaratt tepkinin ok olumlu olduunu, rencilerin bu ekilde kendini daha rahat ifade ettiini belirttiler. rnein Sleyman unlar syledi: O an, rnein derste, farz edin ki renciye bir eyi kavratamadm, bir kelimeyi, bir deyimi kavratamadm. Onun Krtesini sylediim zaman, ocuk ben niye imdiye kadar bu kadar zorlandm mantyla yzme bakp glyor. Bunu bir espri olarak alglyor. Aslnda sen ona ufak bir kopya verirken o bunu espri olarak alglyor ve ok daha sk bir ekilde saldryor. Yeri geldii zaman acaba bir kelime syleyecek mi ben hemen anlayaym diye dnyor. Faydasn da grdm yani. Yine benzer ekilde Cemal unlar ifade etti: her eyden nce zengin ve gl bir psikolojinin ortaya kmasna sebebiyet veriyor. Benim yntemimde psrk bir ocuk tipi ortaya kmyor. Buna inanyorum. Bu benim gzlemim. Haarlk anlamnda, fiziksel anlamda beni rahatsz ettiklerini de grebiliyorum. Niye msamaha ediyorum, niye gz yumuyorum? imdi bir tercihte bulunmam gerekiyor: Ya suskun, ya pikin, ie dnk bir ocuk yetitireceim, katledilmi bir ocuk ortaya kacak, ya da beni rahatsz etse bile kendini rahat ifade edebilen, rahat oynayabilen, elbiselerini kirletebilen, gerekirse retmenin eyalarna zarar verebilen afacan bir ocuk... Yusufun bu konu ile ilgili grleri de yle: Mesela bir model alyorlar. Kendileriyle ayn dili konuan bir insann retim kademesinde olmas onlar iin ok ulalmaz bir nokta, ama sonra holarna gidiyor. Onlar da alyor. yi yani. Ben de memnunum bu durumdan. Hamdi de unlar sylyor: Kendinden biri olarak gryor. Ondan nce ise daha souk, daha mesafeli, daha kat, daha ar bir sayg snr ierisinde, korkuyla kark bir sayg. Ama kendinden biri olduunu veya ayn dili konutuunu grdkten sonra daha bir rahat hareketler, daha yumuak bir slp, daha scakkanl, daha da retmene sokulgan... Ondan sonra srekli konuma istei, yanl uyu buyu, aman hata ederim veya yanl sylerim kaygs olmadan daha rahat bir iletiime geiliyordu ocuklarla. Yine retmenler, rencilerinin velileri ile konuurken hi sknt yaamadklarn, genelde veliler hangi dili tercih ediyorsa o dilde konutuklarn, ama genelde Krte konutuklarn belirtti. Bu konuda Ayhan unlar paylat:

66

Veli Trkede srar ediyorsa biz Trke iletiim kuruyoruz. Krtede srar ediyorsa biz Krtede iletiim kuruyoruz. Kald ki baz veliler srarla Krteyi konuuyor. Kimisi de hem kendi rencilerinin velileri ile Krte konutuklarn hem de Krte bilmeyen dier retmenlere bu konuda yardm ettiklerini syledi. rnein Cemal unlar sylyor: Hi Trke bilmeyen velilerimizle biz Krte konuuyoruz. Hatta birok arkadamz kendi toplantlarnda katk sunalm diye bize yardm talebinde bulunmulardr. Biz de elimizden geldii kadaryla yardmc olmaya almzdr. Bir retmen de velilerin genelde Krte bilen retmenlerin toplantlarna geldiklerini, fakat bilmeyen retmenlerin toplantlarna gitmediklerini, nk onlarla diyalog kuramadklarn yle ifade ediyor: ...benim velilerim ok geliyordu, nk benimle anlaabiliyorlard, ama dier retmenlerin velileri ok fazla gelmiyorlard, nk geldikleri zaman birbirlerinin dillerinden anlamadklar iin fazla bir diyalog sz konusu deildi. Yine ayn retmen bu yzden Krte bilmeyen retmenlerin veli toplants yapmak istemediklerini, nk velilerin de konuamadklar iin skldklarn ve dolaysyla ocuklarnn durumlarn retmenlerle gremediklerini belirtti. Bu alardan, grlen retmenlerin ou, Krte bildikleri iin hem rencilerle hem de velilerle iletiim kurma noktasnda Krte bilmeyen retmenlere gre daha ansl olduklarn belirttiler. rnein Cemal unlar syledi: Bizler Krteyi bildiimizden dolay ocukla diyalog noktasnda ok da sknt ekmedik, ancak Krteyi bilmeyen retmenler Krt ocuklarna, Trkeyi bilmeyen ocuklara Trkeyi rettiinde hem retmenin kendisi hem de ocuk ok ciddi skntlar yayor. Grlerine bavurulan retmenlerin hepsi, rencilerin anadilleri ne olursa olsun o dilde eitim almalarnn ve okuma-yazmaya kendi anadillerinde balamalarnn ocuklar asndan ok daha iyi olaca ve bunun temel bir insan hakk olduu noktasnda hemfikirdi. Yine Cemal bu konuda unlar ifade etti: ...anadilde eitimi siyas bir bak asndan ziyade, temel bir insan hakk ve bilimin gereklilii olarak savunduk, imdi de ayn dncelere sahibiz. Yusuf ise unlar paylat: Bence insanlar hangi dili konuuyorlarsa kesinlikle o dilde eitim almaldrlar. Ayn lkede yayoruz. Birok halkn ortak bir dilde konutuu Trke var, inkr etmiyoruz. Sonuta temel eitim, ama burada temel eitim Krte olmal. Trkede zorlanyoruz. Yine benzer ekilde Ayhan unlar syledi: ...bu bizim iin deil, her insan iin gerekli bir eydir ve her insann en doal hakkdr. Mutlaka her insan kendi dilinde eitim grmelidir. Baary daha abuk yakalar.

67

Abdullah ise unlar syledi: bence oklu bir eitim olabilir, yani farkl bir dil olan bir yerde, diyelim ki Krtlerin olduu blgelerde Trkenin yannda Krtenin de okutulmas gerekir. Ben bunun daha yararl olacana inanyorum. Yani her iki dili birlikte yrtmek, daha salkldr. Anadilde eitim bir insan iin vazgeilmez bir haktr. Bu olmaldr. Bu bir haktr. Bu, talepten ziyade, bir haktr. Yani dnyada bugn anadille yzlemi, demokrasiyle yzlemi bulumu toplumlar, devletler bu hakk insanlarna tanyor. Bu nedenle anadilde eitim arttr. nsanlarn baars iin de bir arttr. Yaplan aratrmalarda anadilde eitimini gren bir rencinin baarsyla anadilde eitim grmeyen renciler arasnda bir fark vardr. Anadilde eitim yapan renciler tabii ki daha ok baarldr ve lkesine, ailesine, evresine daha ok yararl olacaktr. Dolaysyla anadilde eitim mutlaka arttr ve verilmelidir. Benzer noktalara deinen Nurettin de unlar syledi: ...bir eyi beyninizde canlandrabilmek iin onu alglamanz gerekir, onu alglayabilmeniz iin de onu en iyi anladnz dilde alglamanz gerekir, en iyi algladnz dil de anadilinizdir, yani Trke de olabilir, Krte de olabilir, Sryanice de olabilir, Ermenice de olabilir. Sonuta kendi dilini beyninde canlandrabilecek, en iyi anlayabilecek kendisi olduu iin, eitim de ocuun beynindeki deiimi yaatabilmekse, en iyi alglama yolu kendi anadilinde eitim yapmak. Yine Bedirhan da benzer tespitlerde bulunduktan sonra ayn zamanda eitim fakltelerinde retmen adaylarnn da bu konuda bilgilendirilmeleri gerektiini yle ifade ediyor: Kesinlikle anadil bir haktr. En azndan, eitim dili Trke olsa bile, kendi anadilini de ocuk renmeli, onlar da kendini ifade etmeli. Bununla ilgili eitim fakltelerinde retmenler de bilgilendirilmeli. nk retmen oluyorsunuz, Trkiyenin ok eitli kltrlerine dalyorsunuz ve insanlarla karlayorsunuz, ciddi anlamda skntlar ekiyorsunuz. Yani kesinlikle bir ders olarak retilmeli. Hem niversitede hem de ilkretimde. Ayrca, grtmz retmenlerin ou retmenlik yapmaya balamadan nce de anadilde eitim olmas gerektiini dndklerini, fakat zellikle Trke bilmeden okula balayan Krt ocuklarn durumunu yakndan grdkten sonra bunun gerekliliine daha da inandklarn belirttiler. rnein Yusuf yle diyor: Ben greve balamadan nce kesinlikle anadilde eitimden yanaydm. Tabii retmenlik yaparken bu isteim daha fazla art. Kesinlikle olmazsa olmaz bir ey, yoksa burada verilecek eitimin bir nemi yok. Yine benzer ekilde Fazl, retmenlik yapmaya balamadan nce anadilde eitim alamam ocuklar ile ilgili sadece kt zerinde fikir sahibi olduunu, fakat durumu yakndan grdkten sonra dncelerinin ekillendiini yle ifade ediyor: anadilinde eitim grmeyen ocuklarn baar oran yzde elli der niversitede, eitim bilimlerinde, bu bilimsel tespiti sadece kt zerinde rendik. Bu yaadklarmzla bunu pratikte grdk. Kesinlikle ok baarl, ok zeki ocuklarn kendi anadillerinde eitim gremedikleri iin bu eitim srelerini de tamamlayamadn, koptuunu, zorla devam

68

ettirenlerin, yani liseyi de zar zor bitirenlerin niversite snavlarna girdiklerinde ok zorlandklarn grdm. Dolaysyla u andaki temel fikrim, kesinlikle her ocuun anadilinde eitim grmesinin zorunlu olduu ynnde. Mevcut durumda hem retmenlerin hem de rencilerin yaadklar skntlarn almas iin ne yaplmas gerektii sorulduunda genellikle anadilde eitimin nnn almas gerektii savunulurken, grler birbirine ok yaknd. rnein Abdullah unlar paylat: Mevcut yasalarda deiiklie gidilmesi lzm. Bu bir siyas iradedir. Bunun hibir sknts olmaz. Yani bu lke paralanmaz. Devlet yklmaz. niter yap iinde bu her iki eitim yaplabilir, Krtlerin youn olduu blgelerde Trkenin yannda Krte de anadil eitimi iin kullanlabilir. Bence devlet bunun yolunu amaldr, bunun yasalarn yapmaldr. Ve bu hakk da kendi vatandalarna vermelidir. Vatanda da bylece devletine kar daha ok gven duyacaktr. Aksi halde bu duygu birleimi, bu gnl birlii olamaz. Fazl ise unlar dile getirdi: bu ok da siyasallatrlan bir kavram olduu iin ok tartlyor Trkiyede, ama eitim asndan deerlendirilmesi gerekiyor. Eitim bilimi asndan bu deerlendirilmelidir ki Trkiyenin artlar da buna uygundur, yani herkesin kendi anadilinde eitim alma imkn, olanaklar da mevcuttur diye dnyorum. Farkl okullar da oluturulabilir. steyen Trke eitim alr, isteyen kendi anadilinde eitim alr. Grmelerde ska gzlemlenen noktalardan biri de, rencilerinin okul dili ile ilgili yaadklar skntlar anlatrken, birok retmenin kendi ilkokul yllarna referanslar vererek kendi tecrbelerini de paylamalaryd. rnein Bedirhan, retmenlik yapt esnada baz retmenlerin Krte konuan rencileri tespit ettirmeleri ile ilgili unlar syledi: Kendimden rnek vereyim: Ben kyde okudum. O kadar ispiyonculuk gelitirmiti ki retmenler... Bir gn bizim hayvanlarmz kayboldu. Tepeden hayvanlar aryordum. Annem de beni aryordu buldum mu, bulmadm m diye. Ben de ona Trke cevap verdim, anlamad. Bu dil, aramzdaki bu bar belki bir saat srd. Yani o da bilmiyordu Trke. Yine benzer ekilde kendi rencilik gemiine deinen retmenlerden biri olan Nurettin de unlar sylyor: Her ne kadar onlara Trke rettimse de, onlarn hayatlar boyunca Krte dneceklerini ok iyi biliyorum. Ayn yollardan getim, ben de halen Zazaca, Krtenin bir lehesinde dnyorum ve yorum yapyorum. Trkeye hkim olmadm halen dnyorum akas. Bunlarn dnda, retmenlerin Krte dili ve edebiyat hakknda grleri sorulduunda, hemen hepsinin Krtenin hangi dil ailesinden geldiini, genel olarak ne gibi zelliklere sahip olduunu ve hangi dillerle yakn olduunu bildikleri gzlemlendi. Ayrca ou retmen, Krt edebiyat hakknda belli bal bilgilere sahip olduklarn ve frsat bulduka bu alandaki kitaplar okuduklarn ifade etti.

69

Grup 4: Ev dili ve okul dili farkl olan ocuklara ebeveyn olmak almann bu blmnde, okula giden ocuklar olan ve Trke bilmeyen Krt ebeveynlerle grld. Bu grup iin ortalama 50 yalarnda olan toplam 8 kadnla grld. Grlen kadnlarn biri hari hepsi Diyarbakra bal farkl ilelerden gelen ve grme dneminde Diyarbakr merkezde ikamet eden kiilerdi. Ayrca hepsi ev kadn olduunu belirtti. Yine, grlen kiilerin ounun hlihazrda veya drt ocuu okula devam etmekte, u an bu ocuklarn bir ksm lisede, bir ksm da niversitede okumakta. Birisi de ilkretim 3. ve 5. snflarda okuyan iki ocuu olduunu belirtti. ocuklarnn ev iinde genellikle hangi dili konutuu sorulduunda hemen hemen hepsi ocuklarn evde genelde kendileriyle ve babalaryla Krte konutuunu, kimsenin Trke konumadn ifade etti. rnein Halime yle diyor: Di nava mal de bi min bav xwe re tu kes tirk naxiv. [Ev iinde benimle ve babalaryla kimse Trke konumaz.] Xanim da kendisinin ve einin ocuklarla Krte konutuklarn, fakat kk ocuklarnn Trke konutuunu yle anlatt: Di mal de hevser min, kur min mezn, bka min, em hem kurd diaxavin tu kes tirk xeber nade. Ten kur min y bk derdikevin, ew tirk xeber didin. [Evde, kocam, byk olum ve gelinim, hepimiz Krte konuuruz ve kimse Trke konumaz. Sadece kk ocuklarm dar kar, onlar Trke konuur.] ocuklarnn okul ve ders durumlar sorulduunda lisede ve niversitede okuyan ocuklar olan kadnlar, ocuklarnn durumlarnn iyi olduunu ve okullarnda baarl olduklarn sylerken, ocuklar ilkokula giden Fat, ocuklarnn okul dersleri ile ok fazla ilgili olmadklarn syledi. Okula baladnda ocuklarnn Trke bilip bilmedii sorulduunda ou ocuklarnn ilk balarda hi Trke bilmediklerini ve bu durumdan hem kendilerinin hem de ocuklarnn etkilendiini syledi. rnein Halime unlar sylyor: hatin bajar j tirk nedizann heta dest bi dibistan kir j tirk nedizann. Pit dest bi dibistn kirin hatin mal zihmet kiandin. Him min, him j wan. [ehre geldikten sonra da Trke bilmezlerdi, hatta okula baladklarnda da Trke bilmiyorlard. Okula baladktan sonra eve gelince sknt yaadlar. Hem ben hem de onlar.] ocuklarnn okulun ilk dnemlerinde birtakm zorluklar, skntlar yaayp yaamad sorulduunda, farkl grler vard. Birou bu konuda ocuklarnn kendileriyle herhangi birey paylamadklarn, ocuklarnn okulda neler tecrbe ettiklerini bilmediklerini syledi. rnein Gul unlar ifade etti:

70

Willa heta niha i kiandibin ji me ra negotine. Tu tit ji me ra negotine. Tu al de tu tit ji me ra negotine. Ne di aliy mamosteyn xwe de ne j aliy dibistan de tu caran gil nekirine. Nizanim, d di nava wan de titek bibi j me ra nedigotin. Ne ji min re ne j ji bav xwe re negotine. [Vallah, imdiye kadar ne yaadlarsa bizimle paylamadlar. Bize bir ey sylemediler. Hibir konuda bize hibir ey sylemediler. Ne retmenleri hakknda ne de okullar konusunda ikyette bulunmadlar. Artk bilemiyorum, bir ey olmusa da bize sylemezlerdi. Ne bana ne de babalarna.] Kimisi de evdeki dil ile okul dili uyumad iin ocuklarnn kafasnn kartn ve bunun da baarl olmalarn engellediini dile getirdi. rnein Meryem unlar syledi: di mal de bi kurd dijn li dibistan j bi tirk dijn. Ji ber v yek j ser wan tevlhev dibe. Gelek zehmetiyan diknin. Heke dersn wan bi kurd bna, d gelek serkeft bna. [Evde Krte yayorlar, okulda Trke. Bu yzden kafalar karyor. ok sknt ekiyorlar. Eer dersleri Krte olsayd, daha baarl olurlard.] Veli toplantlar olduunda kimin toplantlara katldn ve retmenlerle grmelerde neler tecrbe ettiklerini sorduumuzda, ou kii Trke bilmedikleri iin veli toplantlarna gidemediklerini veya sadece ocuklarnn babalarnn toplantlara gittiini syledi. rnein Xanim unlar syledi: Hin caran wexta civna malbatan, bav wan di ez wek jina mal nedim. Bav wan di. Digot hn ima di mal de [tirk] xebar nadin. Zarokn we zihmetiy diknin. W j digot ziman me ev e. Zarokn me tirk dizann, heta 5an xwandiye. Ji ber v ziman me ev e, em ji gund hatine. [Bazen, veli toplantlarnda, babalar giderdi, ben ev kadn olarak gitmezdim. Babalar giderdi. Evde neden [Trke] konumuyorsunuz, ocuklarnz sknt yayor diyorlar. O da bizim dilimiz budur diyor. ocuklarmz Trke biliyorlar, 5. snfa kadar okudular. Bu yzden, dilimiz budur, biz kyden geldik.] Benzer ekilde Naz de unlar ifade etti: Ji ber ku min tirk nedizan ez neme. Ji ber ku bav wan tirk dizan ew di. Pit zarokn min mezin bn ew ji bo zarokn min yn bk diin. Ez qet neme ji ber ku min tirk nedizan. [Trke bilmediim iin ben gitmedim. Babalar Trke bildii iin o giderdi. ocuklarm bydkten sonra, onlar da kk ocuklarmla giderlerdi. Ben hi gitmedim, nk Trke bilmiyordum.] Xec ise unlar sylyor: Ez an carek me an ne. Digotin day were, xelk t pirsa zarokn xwe dike. Min digot ez tirk nizam, ez naym. W dem me digot eyb e. Yan me erm dikir.

71

[Ya bir kere gittim ya da hi gitmedim. Anne gel, millet gelip ocuklarn soruyor diyorlard. Ben de, Trke bilmiyorum, gelmem diyordum. O zaman ayptr diyorduk. Yani utanrdk.] Derslerinde ve devlerinde ocuklarnn zaman zaman kendilerinden yardm isteyip istemedikleri veya ocuklarna yardm edip edemedikleri sorulduunda herkesin paylat nokta, Trke bilmedikleri iin ocuklarna yardmc olamadklar, fakat evde okumu daha byk bir aabey veya abla varsa onlarn yardmc olmaya altklaryd. Halime unlar sylyor: Ji ber ku xwendin nivsandina min tuneb di v al de ez ji bo wan nedibm alkar ji ber ku tu xwendin nivsandina min tuneb Dema ku titek ji min dipirsn min kurd ew tit zanba, min ji wan re digot. Li gor qaweta xwe ez ji wan re dibm alkar. Aniha j ez ji wan re dibim alkar. [Okuma-yazmam olmad iin, bu konuda onlara yardmc olamyordum, nk okumayazmam yoktu Bana bir ey sorduklarnda, eer Krtesini biliyorsam onlara sylyordum. Gcme gre yardmc oluyordum. imdi de onlara yardmc oluyorum.] Naz de yle diyor: Welle ji ber ku min bi tirk nizanib, min nikarib alkariya wan bikirana. Yan hin caran digotin ku ew nizanin l me nikarib alkariya wan bikirana. Y mezin y bik alkariya hev dikirin. [Vallahi, Trke bilmediim iin, onlara yardmc olamyordum. Yani, bazen anlamadklarn sylyorlard, ama biz onlara yardmc olamyorduk. Byk ocuk ve kk olan birbirlerine yardm ediyorlard.] Bazlar da, ocuklar devlerinin Krte evirisini sylediklerinde onlara yardmc olmaya altklarn syledi. rnein Meryem unlar syledi: Ji ber ez bi tirk nizanim, ez nikarim alkariya wan bikim. Hin caran j dersn xwe werdigernin kurd ji min dipirsin. Ez j heta ji dest min t, alkariya wan dikim. [Trke bilmediim iin, onlara yardm edemiyorum. Bazen, derslerini Krteye eviriyorlar ve bana soruyorlar. Ben de elimden geldiince yardmc oluyorum.] ocuklarnn okulda Krte eitim almasn ister miydiniz diye sorulduunda ise genelde benzer ifadeler vard. rnein Halime unlar sylyor: Ji bo me, nan av iqas ji bo me ferz be ziman kurd j ji bo me ewqas ferz e. [Bizim iin ekmek ve su ne kadar gerekliyse, Krte dili de o kadar gereklidir.] Benzer ekilde Meryem de unlar paylat: Daxwaza me perwerdehiya bi ziman zikmak ye. Daxwaza me ew e ku ziman me j wek zimann din li dibistanan b frkirin. Ez j dixwazim hem ez hem j zarokn min bi kurd bixwnin binivsin. L mixabin niha ev derfet tune ne.

72

[steimiz anadilde eitimdir. steimiz u ki, bizim dilimiz de dier diller gibi okulda retilsin. Ben de, hem ben hem de ocuklarm Krte okuyup yazabilelim istiyorum. Fakat maalesef imdi bu imkn yok.] ocuklarnn okulda Krte ders grmelerinin kendilerine ne gibi faydalar salayabilecei sorulduunda, genelde ok dil bilmenin onlar iin bir zenginlik olacana vurgu yapld. rnein Halime unlar sylyor: Dema ku tu niha dersn zarokna bi zimank bizan awa ye, du zimanan bizan li ku ye s zimanan bizan li ku ye! Ew yek dewletmendiya nsanan e. Em dikarin bibjin ev dewlemend maneviye. Ev yek vi bi v away ye. Dema ku tu di nav tirka ten tirk dizanin l dema ku tu kurd, dimil zimenk biyan ji bizan iqas titek ba e! Her ziman ji bo mirovan ferz e l her zde ziman dayk. [imdi ocuklarn dersleri, bir dil bilseler nerede, iki dil bilseler nerede, dil bilseler nerede! Bu insanlarn bir zenginliidir. Diyebiliriz ki bu zenginlik manevdir. Bu, bu ekildedir. Sen Trklerin arasna gidiyorsun, sadece Trke biliyorlar, fakat Krte, Zazaca, yabanc bir dil bilirsen ne kadar iyi! Her dil insan iin gereklidir, ama en ok da anadili.] te yandan kimisi de ocuklar okulda Krte eitim alabilseler bunun kendilerine de faydal olacan syledi. rnein Naz unlar paylat: Heke bi kurd ba, ji bo wan hsantir ba, d ji bo min ji batir ba ez j d hn bibam. Ez j d di aliy xwendin nivsandin ji wan hn bibam. Ev yek j ji min re gelek meraq e. [Krte olsayd, onlar iin daha kolay olurdu, benim iin de daha iyi olurdu, ben de renirdim. Ben de onlardan okuma-yazma renirdim. Bu benim iin byk bir meraktr.] Grmelerde deinilen problemlerden biri de, kyden ehir merkezine g eden ailelerin ocuklarnn yeni okullarndaki akranlar tarafndan rahatsz edildikleri ve hakarete uradklar noktasyd. rnein Xanim unlar sylyor: Dema ku em n ji gund hatin, zarokn me dihat digiriyan. Digotin Henekn xwe bi me dikin. Dema ku mamoste pirsan dike em nizanin. W dem hevaln me henek xwe bi me dikin. Ji ber w yek hinek zde giraniya xwe dan ser tirk ji bo ku di dibistan de zihmetiy neknin. [Kyden yeni geldiimizde, ocuklarmz eve gelip alyorlard. Bizimle dalga geiyorlar diyorlard. retmenler soru sorunca bilmiyoruz. O zaman arkadalarmz bizimle dalga geiyorlar. Bu yzden arlklarn Trkeye verdiler ki okulda sknt ekmesinler.] Grmelerde ortaya kan bir baka nokta da, annelerin ocuklarna kendi aralarnda Trke konumalarn telkin etmeleriydi. Birok anne ocuklarnn Trke konumasn ve bu yolla kendilerine de Trke retmelerini istemi. rnein Naz yle diyor: Pit zarokn min ev hatin din hem n dibistan xwendin. Pit n dibistan hatin min digote wan di nav bera xwe de [Tirk]biaxavin da ku ez j hn bibim.

73

[ocuklarm doduktan sonra hepsi okula gidip okudular. Okula gittikten sonra, kendi aranzda [Trke] konuun, bylece ben de renebileyim diyordum.] ocuklarna bu ynde telkinde bulunan birok anne, bunu hastanelere giderken doktorlarla iletiim kuramadklar iin yaptklarn ve eer Trke renirlerse doktorlara rahatszlklarn daha iyi anlatabileceklerini belirttiler. Yine bu konuda Naz yle diyor: Digotin day ziman te, ziman te ye. Tu pwist nne. Min j digot em din nexwexaneyan, diin doxtoran, em nizanin em wek belangazan disekinin. Rast j heke em din nexwexanan em gelek zihmet diknin. Hej j heke ez diim nexwexaney ez yek li gel xwe dibim. [Bana diyorlard, anne dilin, senin dilindir. Sana gerekli deil. Ben de, hastanelere, doktorlara gidiyoruz, [Trke] bilmiyoruz, garibanlar gibi duruyoruz diyordum. Gerekten de hastanelere gittiimizde ok sknt yayoruz. Hl da hastaneye giderken yanmda birini gtryorum.] Bazlar da zellikle ocuklar okula balayp da Trke rendikten sonra kendileriyle iletiim kurarken skntlar yaadklarn, birbirlerini iyi anlayamadklarn belirtti. rnein Meryem unlar sylyor: Zarokn min ne serdest kurd ne. Ji ber v j em nikarin tkiliyek ba saz bikin. Ew hin titan bi tirk dibjin l ez bi tirk nizanim. Tirkiya min gelek kanbax e. Dema ez bi wan re diaxivim, bi tirkiya min dikenin. Tkiliyn me gelek kanbax in. Ez zarokn min, bi hev nakin. [ocuklarm Krtede iyi deiller. Bu yzden de iyi bir iliki kuramyoruz. Onlar baz eyleri Trke sylyorlar, fakat ben Trke bilmiyorum. Trke fena durumda. Onlarla konutuumda, Trkeme glyorlar. likilerimiz ok fena. ocuklarmla anlaamyorum.] Benzer ekilde Halime unlar syledi: ...di v al de me pir zihmetiyan diknin bi taybet j kea min ya zanngeh dixwne kurdiya w gelek km e. Em kurd p re diaxivin ew bersiva me bi tirk dide. Gelek caran di navbera me de niqa derdikevin. [...bu konuda ok sknt yayoruz, zellikle niversitede okuyan kzmn Krtesi ok az. Kendisiyle Krte konuuyoruz, o bize Trke cevap veriyor. ou kez aramzda tartma kyor.] Grtmz kiilerin bazlar da kendilerinin maruz kald sorunlara ayn ekilde ocuklarnn da okulda maruz kaldn belirtti. rnein Meryem unlar syledi: Rojek, ji ber ku kea min li dibistan bi kurd axiviye, mamostey w por w kiandiye. W dem kea min di dibistana navn. Serokwezr Erdoan derdikeve televzyonan dibje ku kurd serbest e. L em v yek nabnin. Ji ber ku em kurd in, gelek caran rast cudaxwaziyan tn. Zarokn me j di dibistanan de rast cudaxwaziyn mezin tn. [Bir gn kzm okulda Krte konumu diye retmeni san ekmi. O zaman kzm ortaokula gidiyordu. Babakan Erdoan televizyonlara kp Krte serbesttir diyor. Fakat biz bunu gremiyoruz. Krt olduumuz iin ou kez ayrmcla uruyoruz. ocuklarmz da okullarda byk ayrmclklarla karlayorlar.]

74

Her drt gruptan insanlarla yaplan grmelerde, hi Trke bilmeyen veya ok az Trke bilerek okula balayan ocuklarn okula baladklar andan itibaren nasl bir eitim sreci tecrbe edildii grlmektedir. Mlkat yaplan hemen hemen herkes ocuklarn eitimi srecinde dilsel, eitimsel, toplumsal, psikolojik, politik ve daha birok konuda yaanlan skntlar hakknda olduka aklayc veriler sundu. Her gruptan birok kiinin deindii benzer noktalar olmakla birlikte, birok tekil rnek de verildi. Takip eden blmde, zellikle birok kii tarafndan sklkla deinilen noktalar, daha nce yaplm almalarn bulgular ve kuramsal tartmalar nda tekrar ele alnmaktadr.

75

DRDNC BLM BULGULARIN DEERLENDRLMES ve KURAMSAL TARTIMA Bu almada, daha nce de deinildii gibi, anadili Krte olan ocuklarn tekdilli Trke okullardaki eitim tecrbeleri, zellikle okuma-yazmaya balama sreleri drt gruptan insanlarla derinlemesine mlkatlar yaplarak incelenmektedir. Ama, anadili Krte olan, okula baladnda hi Trke bilmeyen veya ok az bilen ocuklarn bilmedikleri bir dilde okuma-yazma renmeye balamalarnn, eitim srelerinde kendi anadillerinin kullanlmamasnn ve bunun yasaklanmasnn rencilerde ne gibi psikolojik, eitsel, toplumsal ve dilsel sorunlara yol atn aratrmak ve bu durumdaki rencilerin ayrt edici zelliklerini ve eitim ihtiyalarn belirlemekti. Grlen her drt gruptan insanlar, anadili Krte olan ve hi Trke bilmeyen ocuklarn okula baladktan sonra ne gibi skntlar yaadklarna dair olduka aklayc bilgiler sundular ve grmelerde birok husus n plana kt. n plana kan noktalardan bazlar her drt gruptan kiilerce sklkla dile getirilirken, baz noktalar sadece belli bir gruptan kiiler tarafndan vurguland. Aada ncelikle en ok n plana kan noktalar tartlmaktadr. Sonrasnda ise bulgular daha iyi anlamlandrabilmek adna zellikle eitimde anadilinin nemi odakl kapsaml bir kuramsal ereve sunulmaktadr. A. TESPT EDLEN SORUNLAR 1. letiimsizlik

alma kapsamnda yaplan grmelerde hemen herkes tarafndan en ok deinilen noktalardan birincisi, renciler ve retmenler arasnda okulun ilk yllarnda ciddi iletiim problemlerinin ortaya kmasyd. Gerek renciler, gerek her iki gruptan retmenler ve veliler, ocuklarn okula balarken okul dili olan Trkeyi bilmedikleri veya ok az bildikleri iin retmenlerini anlayamadklarn ve kendilerini ifade edemediklerini dile getirdiler. retmenlerini anlayamadklar iin derste renmeleri gerekenleri renemediklerini belirten renciler, te yandan Trke bilmedikleri iin genelde susmak zorunda kaldklarn, ou zaman retmenlerinin de kendilerini anlamaya almadklarn, Krte konutuklar zaman kfr ettiklerinin veya Krte konumakta srar ettiklerinin sanldn ve dolaysyla azarlandklarn ifade ettiler. Ayrca birok

76

renci, Trke konuamad iin retmenleriyle duygularn, dncelerini paylaamadklarn belirtti. Yine farkl gruplardan birok kiiye gre, iletiim kopukluuna bal olarak, renciler birka senelik zorlu bir sreten sonra okur-yazarlk becerileri kazansa da, okuyup yazdklar metinleri uzun sre tam olarak anlayamamaktadr. Bu konuda bir retmenin papaan gibi tekrarlamak ifadesi olduka aklaycdr. te yandan, iletiim kopukluunun ve okuduunu anlayamamann renciler zerinde nasl etkileri olduu konusunda birok retmenin hemfikir olduu nokta, rencilerin bu yzden ok geride kaldklar ve kapasitelerini kullanamadklar tespitiydi. Birok retmen, rencilerin aslnda renmeye istekli olduklarn ve renmek iin abaladklarn belirtirken, yeterince Trke bilemedikleri iin belki de gelecein bilimadam olma frsatn kardklarn ifade etti. Ayrca, sklkla gzlemlenen noktalardan biri de, ocuklarn kendilerini Trke ifade edememesinden dolay retmenler tarafndan zek eksiklii olan, kafas almayan veya alglayamayan renciler olarak deerlendirilmesidir. zellikle Krte bilmeyen retmenler, rencilerle iletiim kuramamann kendileri iin de ok zorluklar kardn ve kendilerini yprattn dile getirdi. Gzlemlenen bu iletiimsizlik durumu ile ilgili olarak, uluslararas literatr gsteriyor ki aznlk dillerine mensup ocuklarn okulla ilk deneyimleri genellikle hayal krkl yaratmakta, ocuklar zekalarn, duygularn, dncelerini, esprilerini retmenleriyle ve arkadalaryla paylaamamaktadr. stelik retmenler de sklkla bu durumu rencilerin zek kapasitelerine, 115 almamalarna ve isteksizliklerine balamaktadr. Oysa Cumminsin de dedii gibi, zeks, hayal gc ve dilsel birikimleri onaylanp tevik edilen aznlk dillerine mensup ocuklar, okullaryla ve dersleriyle ok daha fazla ilgilenmekte ve baarl sonular elde etmektedir. Ayrca, grlen tm retmenler, iletiimsizlik sorununu zebilmek adna, ilkin ocuklara bir iletiim dili olarak Trkeyi retmeye altklarn, ancak ocuklarn Trke sylenenleri anlayabilmeleri, kendilerini Trke ifade edebilmeleri ve okuduklarn anlayabilmeleri iin en az -drt yln gemesi gerektiini aktard. Yine birok retmen, ocuklara yalnzca Trke iletiim kurmay retmeye altklar iin mfredat takip edemediklerini ifade etmektedir. Oysa uluslararas literatrdeki almalar, ocuklarn basit gndelik etkileimleri gerekletirmek iin kullandklar dil (Temel Kiileraras letiim Becerileri - Basic Interpersonal Communication Skills, bundan sonra BICS) ile okulda retilmesi gereken ierii anlayabilmek iin kullandklar dil (Bilisel Akademik Dil Yetisi - Cognitive Academic Language Proficiency, bundan sonra CALP) 116 arasnda bir ayrm yaparlar. Bu ayrma gre BICS ocuklarn bakkalda, pazarda, alveri yaparken, sokakta arkadalaryla oynarken kulland dil becerilerinden bahsederken, CALP, ocuun okulda retilen bir konuyu anlamak iin sahip olmas gereken okul konularna zg bir dil yetisinden bahseder. Cummins, ocuun okuldaki konuyu anlayp anlayamamasnn ve dolaysyla okulda retilen bir konuyu renip renememesinin bu ikinci tr dil yetisine sahip
Jim Cummins, Fundamental Psycholinguistic and Sociological Principles Underlying Educational Success for Linguistic Minority Students, iinde: Social Justice through Multilingual Education, Ed: Ajit Mohanty, Minati Panda, Robert Philipson ve Tove Skutnabb-Kangas, (Bristo: Multilingual Matters, 2009), 19-35. 116 Bu konuda kapsaml bir tartma iin baknz Jim Cummins, Language, Power and Pedagogy: Bilingual Children in the Crossfire (Clevedon: Multilingual Matters, 2000), 57-85.
115

77

olup olmamasna balar. Bulgularmz, anadili Krte olan ocuklarn okula baladklarnda ilk birka yl okula zg konular renmekten ziyade sadece Trke temel iletiim becerileri kazanmaya almakta olduunu gstermektedir. Bu durumda, renciler temel birtakm Trke iletiim becerileri kazansalar da, mfredat gerei renmeleri gereken bilgileri renememekte ve okula devam edecei dile uzun sre geememektedir. Sonu olarak bu somut durum, daha nce de bahsedildii gibi, Krt ocuklarnn okula balarken ve okula devam ederken ciddi dezavantajlar yaamasna yol amaktadr. te yandan, okulun ilk yllarnda retmen-renci arasndaki iletiim kopukluu, belli bir dnemden sonra benzer ekilde bu kez renciler ve ebeveynleri arasnda ortaya kmaktadr. Okulda balayan sadece Trkeyle snrl yeni yaam tarz, birka yl getikten sonra Krte konumay geri kalmlk, ilkellik ve utanma ile ilikilendirerek Krteyi unutmay ve artk kullanmamay beraberinde getirirken, dier taraftan Trke bilmeyen veya ok az bilen annebabalarla ocuklar arasndaki iletiimi ciddi ekilde sekteye uratmakta ve aralarnda bir kopukluk, iletiimsizlik dourmaktadr. nk ebeveynlerin byk bir ounluu, bulgularda gzlendii gibi zellikle de kadnlar, ya hi Trke bilmemekte ya da ok az bilmekte. Oysa ocuklar okul yolu ile gittike daha fazla Trkeye maruz kalmakta ve anne-babalaryla Krte konuma orannda ciddi bir azalma meydana gelmektedir. Ayrca, televizyon, telefon, bilgisayar gibi teknolojik aletlerin daha fazla kullanma girmesinin ve bu aletlerde kullanlan dilin ounlukla Trke olmasnn iletiimsizlii daha da krkledii sylenebilir. Bunlarn sonucunda, ebeveynler ve ocuk arasnda problemlerin ve konularn tartlp zme kavuturulaca ortak bir dil kalmam olmaktadr. 2. 1-0 Yenik Balama

Grmelerde ortaya kan arpc sonulardan birisi de, yine her gruptan hemen hemen herkesin deindii noktalardan biri olan 1-0 yenik balama, ge kalma ve geriden balama tespitleriydi. Grlen tm renciler, eitimlerinde anadilleri kullanlan rencilere kyasla kendilerini ok dezavantajl grdklerini, nk okula ve hayata 1-0 yenik baladklarn, ge kaldklarn ve geriden baladklarn belirttiler. Yine her iki gruptan birok retmen, hi Trke bilmeyen veya ok az Trke bilen rencilerinin anadilleri Trke olan ocuklara oranla okula baladklarnda ok dezavantajl olduklarn benzer ifadelerle dile getirdiler. ocuklarn okuma-yazma becerileri kazanmas ile ilgili yaplan tm almalarn iaret ettii gibi, hi bilmedikleri veya daha az bildikleri bir dilde okuma-yazma renmeye zorlanan ocuklar bu becerileri edinmek iin gerekli szl 117 becerilere sahip olmad iin okuma-yazmaya baarl bir ekilde balayamamaktadr. Bu tespit, baka lke ve dil ortamlarnda yaplan almalarda da deinilen bir nokta. Aratrmalar, rencilerin en iyi bildikleri dilde okuyup yazabildiklerini gstermi, ayrca kltrel olarak rencilere daha tandk olan okuma materyallerinin okumay daha hzlandrdna iaret 118 etmitir. Bunun aksi eitim politika ve pratiklerinin uyguland yerlerde, renciler eitim srecini daha iyi artlardaki yatlarna gre geriden takip etmektedirler. Cummins ise ge kalma durumuna iaret ederken bunun nemli sebeplerinden birinin yukarda da bahsedilen BICS ve CALP ayrmnda okul baars iin gerekli olan ikinci dil becerisi trnn eksik gelimesine

117

118

Colin Baker, Foundations of Bilingual Education and Bilingualism (Clevedon: Multilingual Matters, Clevedon, 2006), 316-345. Diana August ve Timothy Shanahan, Developing Literacy in Second-Language Learners: Report of the National Literacy Panel on Language-Minority Children and Youth (Mahwah: Lawrence Erlbaum, 2006).

78

balamaktadr. Collier ve Thomasn almasndan aktarldna gre, anadili ngilizce olan Amerikal beyaz renciler 10 aylk bir sre iinde 10 ayda ilerlemeleri gerektii kadar ilerlemekte, fakat buna karn ngilizceyi ikinci dil olarak renen dilsel aznlk gruplarna mensup renciler 10 120 ayda gereklemesi gereken renmeyi ancak 15 ayda gerekletirebilmektedirler. Bundan dolay, Cummins bu dilsel aznlk rencilerin ortalama 5 yl kadar gecikerek normalde olmalar gereken yere varabildiklerini belirtmektedir. Yine, 1-0 yenik balama veya geriden balama alglar ile ilikili olarak, bu durumu aklayabilecek 121 nemli bir kavram da eitim bilimlerinde scaffolding (iskele kurma) olarak gemektedir. Bu kavram, rencilerin bilisel geliiminde eiticinin, ok ksa bir sre iin renciyi ynlendirerek, ona destek ve rnek olarak rencinin sahip olduu bilgi birikimini bir adm ileri gtrmesi 122 anlamna gelmektedir. Buna gre, renci belli bir bilgi ve dil birikimine sahip olarak okula gelir ve normal artlar altnda okulda retmen ve ders materyalleri yardm ile bazen de akranlarnn desteiyle mevcut birikimlerinin stne birer birer ekleme yaparak srekli yeni bilgiler edinir. Bununla ilgili olarak, Cummins de rencilerin anadillerinin ikinci bir dil renme srecinde nemli bir iskele olabileceini, ikinci bir dilde gerekletirilen bir renme etkinliinde rencilerin daha iyi bildikleri birinci dillerini kullanmalarn tevik etmenin ok daha baarl 123 sonular dourabileceini belirtmektedir. Oysa hi Trke bilmeyerek veya ok az bilerek okula balayan Krt ocuklar bir adm ileri gidebilecek bir seviyeden alnmadklar gibi, aksine, mevcut bilgi ve dil birikimleri yok kabul edilerek okula devam etmek zorunda olduklar iin, hemen her gruptan ou insann bahsettii gibi 1-0 yenik balama, ge kalma ve geriden balama alglar ve dezavantajlar kanlmaz olmaktadr. Sz konusu Krt rencilere herhangi bir destek veya yardm varsa, o da grmelerde ortaya kt gibi iki ekilde olmaktadr: Ya Trke bilen dier snf arkadalar tarafndan salanmaktadr bu yardm ya da Krte bilen retmenler kendi inisiyatiflerini kullanarak anlatmak istedikleri konular Krteye evirip anlatarak veya retmek 124 istedikleri kelimelerin Krte karlklarn vererek bir iskele kurma yntemi gelitirmektedirler. 3. Snfta Kalma ve Okulu Terk Etme

119

Aratrmann bulgular okul dili olan Trkeyi ok az bilen veya hi bilmeyen ocuklarn okumayazmaya olduka ge balayabildiklerini ve ilk yl geride kaldnda henz harfleri yeni yeni tanyabildiklerini, bylece okuma-yazma becerileri gelitiremediklerini ve dolaysyla da genelde snf tekrar yapmak zorunda kaldklarn gstermektedir. Snf tekrar yapan rencilerin ou snfta kalmalarnn sebebi olarak retmeni ve derste kendilerine retilmeye allanlar anlayamamalarn gsterdiler. Yine, birok rencinin ifade ettii gibi, snf tekrar yapmak zorunda kalan rencilerin bu tecrbeleri kendilerine olan gvenlerini azaltm ve dolaysyla okulla ilikilerini kt etkilemitir. Bununla ilikili olarak, zellikle anadili Krte olan retmenler,
119

Cummins, Fundamental Psycholinguistic, 19-35. Virginia Collier ve Wayne Thomas, Making U.S. Schools Effective For English Language Learners, Part 2, TESOL Matters, 9 (1999): 1-6. 121 Bu konunun kapsaml bir tartmas iin baknz Lindsay Lipscomb, Janet Swanson ve Anne West, Scaffolding, iinde: Emerging Perspectives on Learning, Teaching and Technology, Ed: Michael Orey, (2004). Ayrca: http://projects.coe.uga.edu/epltt/ 122 Yine ayn konuyu ele alan Lev Vygostkyin Zone of Proximal Development tartmasna baklabilir: Lev Vygotsky, Mind in Society (Cambridge: Harvard University Press, 1978). 123 Cummins, Fundamental Psycholinguistic, 32. 124 Bu noktada dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta udur: Krte bilen retmenlerin kendi inisiyatiflerini kullanp rencilerle Krte konuma pratii, Krt blgesi dnda okuyan Krt renciler iin geerli olmayabilir.
120

79

Trke renmekte zorluk eken ve snfta kalan rencilerin genelde birka sene iinde okulu terk ettiklerini ifade ettiler. Uluslararas literatrde de sklkla dile getirilen bu sonu, hem zellikle Krte konuulan blgelerde okuyan renciler arasnda okula devam etme oranlarnn azln hem de devam edebilen rencilerin ortaretim ve niversite snavlarnda elde ettikleri dk baar oranlarn olduka iyi aklamaktadr. nk Cumminsin de dedii gibi, dilini ve kltrn okul kapsna girmeden kar, darda brak ve yle ieri gir tarz bir yaklam ocuklarn kendi kiilik ve kimliklerini de okul kapsnda braktrm ve sonu olarak bu kiilerin eitim hakkndan 125 faydalanamamasna yol amtr. 4. Damgalamalar / Stigmalar

zellikle renci grmelerinden ortaya kan nemli hususlardan biri de, Krte konuan ocuklarn okul iinde veya dnda baz damgalamalarla / stigmalarla karlaabildiklerini gsteriyor. zellikle lise yllarnda, Krte konuan rencilerin dilsel farkllklarn ayrdna vardklar ve Krte konumakta srar ettikleri dnemde arkadalar tarafndan pemerge ve terrist gibi isimlerle arldklarn reniyoruz. Benzer bulgular Bahar ve Atl tarafndan da tespit 126 edilmitir. Aratrmaclar, Krt kelimesinin kfr olarak alglanabildiini ve Krte konuanlarn kfr ettiklerinin sanldn, Krt rencilerin Krte konuma nndeki bask ve yasaklar kadar byle bir algdan da rahatszlk duyduklarn belirtiyor. Yine, birok rencinin bahsettii zgven eksikliinin muhtemel sebeplerinden birinin Krte bilmenin, konumann sklkla retmenler ve dier renciler tarafndan veya anaakm medya yolu ile damgalanmasndan / stigmalanmasndan kaynakland sylenebilir. Bu konuda Nancy Doriann kmseme ideolojisi olarak adlandrd kavrama deinen Ayan Ceyhan ve Koba, bunun belirli bir dilin toplumda geri plana itilmesini hakl karmak amacyla, sz konusu dilin kendisinde baz eksikliklerin bulunduunun ileri 127 srlmesi olduunu syler. Benzer ekilde, governmentality (ynetiim) kavramna ynelik tartmalardan birinde Foucault, okullardaki dilsel pratiklerin dilin nasl kullanlacan da dzenlediini ve bu yolla diller arasnda veya dillerin kullanl biimleri arasnda hiyerariler dourduunu, bunun da baz dilleri dierlerinden daha deerli veya deersiz kldn 128 sylemektedir. almann bulgularna bakldnda, retmenlerin rencilere tekrar tekrar hibir yerde Krte konumayn demesi, renciler tarafndan Krte ktdr ve sizin nnzde bir engeldir gibi alglanmakta ve hayatlarnn bir paras olan Krtenin rencilerde ar bir yk ve utanlp saklanmas gereken bir zellik haline gelmesine yol amaktadr. Nitekim annesinin Krte konutuunun duyulmas zerine, dlanmaktan korktuu iin bir rencinin benim annem Franszca konuuyor demesi bu durumu en iyi ekilde aklamaktadr.

Jim Cummins, Bilingual Childrens Mother Tongue: Why Is It Important for Education?, Sprogforum, 19, (2001): 15-20. Ayrca baknz http://www.iteachilearn.com/cummins/mother.htm 126 Frat ve Atl, Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitim? 127 Ayan Ceyhan ve Koba, iftdillilik ve Eitim, 15. 128 Michael Foucault, Governmentality, iinde: The Foucault Effect: Studies in Governmentality: With Two Lectures By and An Interview With Michel Foucault, Ed: Graham Burchell, Gordon Colin ve Peter Miller, (Chicago: University of Chicago Press, 1991).

125

80

5.

iddet

iddet zerine alan Salmi dorudan iddet, dolayl iddet, bastrc iddet ve yabanclatrc iddet 129 olmak zere drt temel iddet trnn olduunu sylemektedir. Buna gre, dorudan iddet insan hayatna zarar vermeye ynelik bilinli olarak yaplan fiziksel mdahaleler anlamna gelmektedir. Sava, ldrme, kadn snneti, ikence, dayak atma gibi olduka geni bir aralkta incelenen fiil hareketler bu iddet trnn en belirgin rnekleridir. Dolayl iddet ise, insan mdahaleler sayesinde madurlarla dorudan ilikisi engellense de, kurumlar, nfus gruplar veya insanlar yznden dolayl olarak meydana gelen zararl veya lmcl durumlar ifade eder. Salmiye gre dolayl iddetin de iki tr vardr. Bunlardan, ihmal yoluyla iddet (violence by omission), insanlar tehlikeli bir durumdayken veya olumsuz bir durumun insanlar zerindeki zararl etkileri teknik olarak nlenebilecekken veya kontrol altna alnabilecekken herhangi bir mdahalede bulunulmamas durumudur. Kaynaklarn eit bir ekilde paylatrlmamas, sivil veya asker mdahalelerden kaynaklanan alk veya hastalklar, ihmal yoluyla iddete rnek gsterilmektedir. te yandan, araclk yoluyla iddet (mediated violence), doal veya sosyal evreye zararl etkileri dolayl bir ekilde anlalabilen veya bazen ileriki bir dnemde hissedilebilen, bilinli yaplm insan mdahalelere denk der. Buna verilen rnekler ise, evreye verilen byk zararlar, tarmda zararl zira maddelerin kullanlmas olarak sralanmaktadr. nc bir iddet tr olan bastrc iddet, insan haklar ihlalleri, konuma ve dnce zgrl ihlalleri, din zgrln engellenmesi, kanun nnde eitsizlik gibi olay ve durumlar ifade eder. Son olarak, yabanclatrc iddet ise bir insann veya grubun psikolojik, duygusal, kltrel veya zihinsel salk gibi yksek haklarndan mahrum braklmas anlamna gelmektedir. Bu tanma gre, insan sal sadece madd gereksinimlerin karlanmasyla salanamamakta, toplum iinde salkl bir ekilde durabilmeyi, yaratc etkinliklere katlabilmeyi, sosyal ve kltrel aidiyet gibi manev gereksinimlere de dikkat edilmesini gerektirmektedir. Yabanclatrc iddetin en ok bilinen rnekleri ise rklk, toplumsal dlanma, kltrn bastrlmas ve korku iinde yaamaktr. Ayn almasnda, eitimin iddet trlerini azaltmakta ve insan haklarnn iyiletirilmesinde gl bir ara olarak kullanlabileceini syleyen Salmi, okullarn ayn zamanda iddet barndran evreler olabileceini ve eitim srecinin kendisinin veya eitimin eksikliinin de iddetin belirleyicileri olabileceini iddia etmektedir. Yukardaki tanmlar ve aklamalar nda, birok kii ile yaplan mlkatlara baklrsa, Trke bilmeden veya ok az Trke bilerek okula balayan Krt ocuklarnn ounun veya hepsinin bahsi geen iddet trlerinden birouna maruz kald grlmektedir. rnein, rencilerin sklkla retmenler tarafndan sylenenleri anlayamadklar iin, okuma-yazmada zorlandklar iin ya da kendi aralarnda okul iinde veya dnda Krte konutuklar iin retmenlerinden dayak yemeleri dorudan iddet trne girer. te yandan, Krtenin anadili Krte olan ocuklarn eitim srecine dhil edilmemesinin dourduu eitsel, toplumsal, dilsel, psikolojik ve ekonomik tahribatlar dolayl iddetin her iki trne de rnek olarak verilebilir. Benzer ekilde, Krt rencilerin snf iinde, okul bahesinde arkadalaryla, hatta evde ebeveynleriyle Krte konumalarnn yasaklanmas bastrc iddetin ak rnekleridir. Son olarak, Krt ocuklarnn bilmedikleri bir dilde eitim almak zorunda braklmas, kimliklerinin eitim sisteminde, snf ii
129 Jamil Salmi, Violence, Democracy and Education: An Analytic Framework, iinde: Suffer The Little Children Advances in Education in Diverse Communities: Research, Policy and Praxis, 4, Ed: Carol Camp-Yeakey, (Emerald Group Publishing Limited, 2004), 207-230.

81

pratiklerde veya ders kitaplarnda olumsuzlanmas, kendi anadillerinden ve kltrlerinden utanmalarna yol almas yabanclatrc iddet trne girmektedir. Benzer bir ekilde, her iki gruptan retmenlerin ve velilerin de zellikle kimi durumlarda yabanclatrc, kimi durumlarda da bastrc iddete maruz kald dnlebilir. 6. Susmak ve Zili Beklemek rencilerle yaplan grmelerde, birok kii tarafndan dile getirilen bir nokta da birok kiinin okulun ilk yllarnda Trke bilmedikleri iin susmak zorunda kalmas. Birok kii Krte konumalar yasak olduu iin ve Trke bilmedikleri iin birbirleriyle konuamadklarn ve bu yzden de derslerde susmaktan skldklarn belirtirken, konuabilmek iin teneffs zilinin almasn ve daha sonra da okulun son zilinin almasyla evlerine gitmeyi beklediklerini sylyorlar. Yine bu kiiler sonraki snflarda da Trke yetersizlii sebebiyle soru soramadklarn ve yine susmak zorunda kaldklarn sylerken, susma durumunun bir alkanla dntn ve hayatlarnn ileriki aamalarnda da kendilerini etkilediini, pasifletirdiini belirtiyorlar. rencilerden birinin ilk rendii Trke kelimenin sus olmas da manidardr. 7. Muhbircilik

Grlen anadili Krte olan retmenlerden birou, anadili Krte olan rencilerin okulun ilk yllarnda Krte konumama konusunda baz retmenler tarafndan uyarldklarn, baka renciler kullanlarak Krte konuan rencilerin muhbircilik, ispiyonculuk, ajanlk yoluyla tespit ettirildiklerini ve eitli cezalara tbi tutulduklarn ifade etti. Bu bulgu, literatrde daha nce de aktarlan bulgularla byk benzerlikler gstermektedir. Clason ve Baksiden aktaran SkutnabbKangas, Krt rencilerin kendi aralarnda ve anne-babalaryla Krte konumalarna izin verilmediini, konuanlarn retmenler tarafndan tespit ettirildiini ve cezalandrldn, te 130 yandan ispiyonculuk yapan rencilerin de dllendirildiini belirtmitir. Yine benzer ekilde, okuldaki baz retmenlerin, ky karakollarnn desteini de alarak, annebabalara ocuklaryla Krte konumamalarn telkin ettii, eer konuurlarsa ocuklarnn Trke okuma-yazma renemeyecei ve dolaysyla okulda baarl olamayacaklarn syledii tespit edilmitir. rencilerin kendi anadillerini konumalarna izin verilmemesinin ve anadillerindeki dil becerilerinin bu yolla zayflatlmasnn genelde rencilerin ihtiyac argmanyla gerekelendirildii grlmektedir. Uluslararas literatrde grld gibi, bu argmana gre rencilerin okulda baarl olabilmesi iin okul diline azam lde maruz kalmas gerekmektedir. rencilerin hem okulda hem de okul dnda, sokakta ve evde Trke konumalar istenirken ve benzer ekilde anne-babalarna da ocuklaryla Krte konumamalar ve sadece Trke konumalar salk verilirken, bu yolla rencilerin daha iyi Trke renecekleri varsaylyor. Ayn ekilde, hemen her derste rencilere ncelikle Trke retmeye almak, Krt rencilerin kendilerinde bir eksiklik olduunu dnmeleri ve bu eksikliin giderilmesi iin her frsatta ve yerde sadece Trke retimine arlk verilmesi gerektii anlamna gelmektedir. Bu yzden bu aklama, ocuklarn kendi anadillerinde alacaklar bir eitimin bu ocuklara kazandrabilecei faydalar grmezden gelmekle beraber, zm ocuun anadilini eitimin bir paras olarak grmekten ziyade, sonusuz bir ekilde daha ok Trke retmekte aramaktadr.
130

Tove Skutnabb-Kangas, Bilingualism or Not: The Education of Minorities (Clevedon: Multilingual Matters, 1984), 309-11.

82

Dil eitimi literatrnde ayrlan vakit (time on task) olarak adlandrlan bu varsaym, okul dilinde verilen eitimin toplam sresi ile okul baars arasnda dorudan bir iliki olduunu ve ocuklarn ikinci bir dili renebilmeleri iin birinci dil kullanmndan tamamen veya mmkn olduunca fazla uzaklalmas gerektiini iddia etmektedir. Oysa birok aratrmac aznlk dillerine mensup renciler arasnda ounluk dilinde verilen eitimin sresi ile okul baars arasnda dorudan bir iliki olmadn, aksine, ocua her iki dilde de eitim vermenin okul dili zerinde olumlu etkide 131 bulunduunu gstermitir. Trkiyede, mevcut eitim politikalar, dier tm etnik dil gruplarna mensup ocuklarn durumunda olduu gibi, Krt ocuklarnn da anadilinin Trke olduunu varsaymakta ve anadili Trke olan ocuklar nasl ve ne kadar Trke dil eitimi alyorlarsa, onlarn 132 Ancak, blge okullarndaki baarszln da ayn mfredat takip etmesini ngrmektedir. sebeplerini tartan ahin ve Glmez, baarszlkta devletin izledii Trke dil eitimi politikalarnn da pay olduunu ve yaplmas gerekenin bu ocuklara daha fazla Trke dil eitimi 133 vermek olduunu savunmaktadr. Yine bir televizyon konumasnda, Mill Eitim eski Bakan Hseyin elik, blgedeki ocuklarn daha fazla Trke renmeleri iin birtakm mfredat deiiklikleri yaplmas gerektiini ifade etmitir. Oysa uluslararas literatrdeki rnekler, aznlk dillerine mensup ocuklara ounluk dili olan okul dilinde sre asndan daha fazla ders vermek 134 ile bu ocuklarn okul baarlar arasnda dorudan bir iliki olmadn gstermitir. te yandan, yaplan aratrmalar, okul dilini daha ok bilen rencilerin deil, hem okul dilini hem de kendi anadilini daha iyi bilen rencilerin gerek dil geliiminde, gerekse de okul derslerinde daha baarl 135 olabildiklerini gstermitir. Bunu destekler ekilde, Vanda Krte bilen 8. snf rencileriyle yaplan bir aratrma, rencilerin Trke dil geliiminin birinci belirleyicisinin Krte dil geliimi olduunu, Krteyle ilikisi daha dengeli devam eden ve Krte dil becerileri grece daha iyi olan rencilerin savunulann aksine Trke ve hatta ngilizce dil becerilerinin daha iyi olduunu 136 gstermitir. 8. Ky / Varo, Blge ve ehir Merkezi Ayrm Her iki gruptan birok retmenin deindii noktalardan birisi de, zellikle kylerden, ilelerden ve ehir merkezlerindeki varo semtlerinden gelen ocuklar arasnda Trke bilme orannn ok daha az olduunun tespit edilmesi. Buna karn, retmenler ehir merkezlerindeki blgelerde ocuklarn okula gelmeden nce eskisine oranla daha fazla Trke bildiklerini ve bunun sebebinin zellikle televizyon, telefon ve bilgisayar gibi teknolojik aletlerin buralarda yaygnca kullanlmas olduunu belirtmekteler. Grlen baz veliler de, krsal bir blgeden ehir merkezine g ettikten sonra, ocuklarnn okulda zorlandklarn, ok iyi Trke konuamadklar iin okuldaki dier arkadalar tarafndan kendileriyle alay edildiini belirtti.

Cummins, Language, 174-175. Sadece Lozan Antlamasnda ad geen gayrimslim cemaatlerin dillerinde eitime izin verilmi olsa da, uygulamalarda bu dillerin kullanld okullarda da birok sorunlar karld bilinmektedir. 133 smet ahin ve Yener Glmez, The Efficiency of Education in East and Southeast Turkey, Social Indicators Research, 49 (2000): 213236. 134 rnekler ve bu konunun daha kapsaml bir tartmas iin baknz: Cummins, Language, 173-200. 135 Cummins, Fundamental Psycholinguistic, 20-21. 136 Mehmet erif Derince, The Role of First Language (Kurdish) Development in Acquisition of a Second Language (Turkish) and a Third Language (English) (stanbul: Boazii niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2010).
132

131

83

9. Krte Bilen retmen Olmak ya da Olmamak Grme notlarndan kan nemli sonulardan biri de, iki retmen grubu arasnda nemli farkllklarn olmasdr. Her eyden nce, retmenin Krt olmas, Krte bilmesi ve rencilerle zaman zaman da olsa Krte konuabilmesi rencileri rahatlatmakta ve meydana gelebilecek birtakm olumsuz sonular engelleyebilmektedir. rnein, birok renci Krte bilmeyen retmenlerle iletiim kurmakta ok zorlandklarn ve bylelikle aralarnda bir mesafenin olutuunu, oysa Krte bilen retmenlerle daha rahat iletiim kurduklarn belirttiler. rencilerin bu tespitini destekler ekilde, Krte bilmeyen retmenler Krte bilmemelerinin hem kendileri hem de renciler iin zorluklar kardn ve ocuklarn eitim-retim tecrbesinin de bundan olumsuz etkilendiini ifade etti. Ayn ekilde, Krte bilen retmenler Krte bildikleri iin kendilerini daha ansl hissettiklerini, nk ocuklara anlatmak istediklerini her iki dilde de anlatma imknna sahip olduklarn, Trke anlattklar bir konu anlalmaynca ayn konuyu Krte aklayabildikleri iin rencilerin konular daha rahat renebildiklerini sylediler. Yine benzer ekilde, grlen veliler genelde Krte bilen retmeni olan ocuklarnn okulu daha ok sevdiklerini ve derslerinde daha baarl olabildiklerini paylatlar. Ayrca, baz rencilerin ve birok Krt retmenin ifadelerinden anlald kadaryla, Krte bilen retmenlerin snflarnda okuyan renciler arasnda snfta kalma olay ok daha az gzlemlenmektedir. Bir dier farkllk da, anadili Krte olan retmenler Krte bilmeyen retmenlere gre renci velileriyle dorudan iletiim kurabildii iin, velilerin Krte bilen retmenlerin dzenledii veli toplantlarna daha fazla katlm gstermeleri ve buna karn Krte bilmeyen retmenlerin velilerle iletiim kurmakta glk ektikleri iin veli toplants yapmamay tercih etmeleridir. Yaplan grmelerde, Krte bilen retmenler kendileriyle grmeye gelen renci velileri ile rahatlkla iletiim kurabildiklerini ve velilerin bundan memnun olduklarn dile getirdiler. te yandan, Krte bilmeyen retmenler veli toplantlar yaptklarnda ok zorlandklarn, genellikle ya Krte bilen dier retmenlerden ya da rencilerden yardm istediklerini belirttiler. rencilerin Trke bilmemesinden kaynaklanan renme glklerini gidermek adna ne gibi metotlar ve materyaller kullandklar konusunda, grlen her iki gruptan retmenler arasnda farkllklar gze arpt. Bu konuda gr alnan Krte bilmeyen birok retmen, grsel malzeme kullandklarn, konular hikyeletirerek anlatmaya altklarn ve bazen de resimleme ve drama yntemlerini kullandklarn belirttiler. Ayrca, bazlar da, anlattklar konular anlalmaynca, bu konular snfta Trke bilen baka bir renciye anlattrdklarn belirtti. te yandan Krte bilen retmenler, rencilerine herhangi bir konu retmeye altklarnda eer ocuklar Trkeden dolay konuyu anlayamyorlarsa, genelde ocuklarla Krte konutuklarn ve bu ekilde ocuklara yardmc olmaya, onlarn dezavantajlarn hafifletmeye altklarn sylediler. ou, derslerinde retmeye altklar kelimelerin, kavramlarn ve baz mfredat konularnn Krte aklamalarn yaparak rencilerin Trke kelime daarcklarn daha rahat gelitirmelerini, anlatlanlar daha iyi anlamalarn saladklarn belirtti. Yine birou, Trke retirken Krte ile kyas metodunu kullandn ifade etti. Ayrca, anadili Krte olan retmenlerin hemen hepsi Krte bilmelerinin yan sra Krte dili hakknda da genel bilgilere sahip olduklarn, Krtenin hangi dil ailesine mensup olduunu bildiklerini, yine Krte edebiyat hakknda baz temel bilgilere sahip olduklarn ve Krte

84

edebiyattan baz eserleri okumu olduklarn ifade ettiler. Oysa Krte bilmeyen retmenlerin tamam Krte hakknda herhangi bir bilgiye sahip olmadklarn ve ou da Krte edebiyat ile ilgili bilgileri olmadn syledi. Mevcut tekdilli uygulamalarda bile, Krtenin dil yaps hakknda bilgi sahibi olmann rencilere Trke retirken hem rencilere hem de retmenlere baz faydalar salayabilecei dnlebilir. Zira bu sayede zellikle okulun ilk yllarnda rencilere Trke retmeye allrken iki dil arasndaki benzerlikler ve farkllklar kullanlabilir. te yandan bir dil hakknda ve o dilin edebiyat hakknda bilgi sahibi olmann ve bunu farkl ekillerde rencilerle etkileimlerde gstermenin renciler zerinde olumlu etkiler yapabilecei dnlebilir. Bu alardan bakldnda Krte bilen ve bilmeyen retmenler arasnda nemli bir farkllk olduu sylenebilir. Farkllklar dnda benzerlikler de mevcut. rnein her iki gruptan retmenlerin neredeyse tamam okul dili anadilinden farkl olan ocuklara eitim vermek ile ilgili herhangi bir kaynak okuma imkn bulamam. Birou, niversite rencilikleri dneminde retmenlerinin bu konulara genelde bilinli bir ekilde deinmediklerini, bahsi geerse konunun retmenler tarafndan kapatldn ve bu durumun tartlmasna izin verilmediini syledi. Oysa retmenlerin hemen hepsi, eitim fakltelerinde retmen adaylarna byle bir dersin verilmesinin ve bu konularla ilgili kaynaklarn kendilerine okutulmasnn hem kendileri iin hem de rencileri iin daha iyi olaca grnde. 10. Ebeveynlerin Rol almann nemli bulgularndan bir tanesi de, her drt gruptan grlen kiilerin de benzer ekilde teslim ettii gibi, ocuklarn ilk okuma-yazma tecrbelerinde ebeveynlerin ounlukla ocuklarna yardmc olamadklardr. Bu tespit yaplrken gerek renciler ve ebeveynler, gerekse de her iki gruptan retmenler bu durumdan ikyet ettiler. renciler, artk iyi Krte konuamadklar iin anne veya babalar ile iyi iletiim kuramadklarn, dncelerini onlarla paylaamadklarn aktarrken, velilerin bir ksm Trke bilmedikleri iin ocuklar ile olan ilikilerinin gittike azaldn ifade etti. Yine ayn nedenle birok veli ocuklarnn derslerinde ve devlerinde onlara yardmc olamadklarn belirtirken, zellikle Trk retmenler velilerin ocuklarnn okul durumlaryla ve dersleriyle ilgilenmediklerinden ikyet etti. Grme notlar, dersler ve devlerde karlalan zorluklar da dhil, anne-babalarn okul dili olan Trkeyi bilmedikleri durumlarda ocuklarnn okuldaki sorunlarn gidermede onlara yardmc olamadn gstermektedir. Oysa ocuklarn okul tecrbesinde ebeveynlerin ok nemli bir rol olduu bilinmektedir. Grlen birok retmen, bu konuda, ailelerin desteklerinin alnamamasnn mevcut durumu daha da ktletirdiini, anne-babalarn okuma-yazma bilmeleri halinde rencilerin durumunun daha iyi olabileceini syledi. Uluslararas literatre bakldnda, birok aratrma, ocuklarn ilk okuma-yazma tecrbelerinde ebeveynlerin ocua destek olmas durumunda daha hzl renme, daha fazla motivasyon ve daha baarl okuma-yazma sonularnn elde edildiini gstermektedir. ocuun kendi ev dili ile okuma-yazmaya balad durumlarda evden gelebilecek kaynaklar ve destek en st dzeye karlm olmaktadr. Hatta birok lkede ocuklar kendi anadillerinde eitim almaya baladktan sonra velilerinin de anadillerinde okuma-yazma renmek iin yetikin
137

137

Baker, Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, 316.

85

eitimi dersleri talebinde bulunduu gzlenmitir. Ayrca, aratrmalara gre birok durumda, aznlk dillerini konuan ebeveynler ocuklarnn okul tecrbesine katkda bulunmak istediklerini ifade etmitir, fakat eitli sebeplerden dolay, okullar ve eitim politikalar ebeveynlerin ilgi, motivasyon ve potansiyel katklarn ya hafife almtr ya da gerektii gibi kullanamamtr. Dahas, ev dilinin okuma-yazma tecrbesinin dna itildii durumlarda, kanlmaz olarak ebeveynler ocuklarna yardmc olma noktasnda hem daha aresiz hem de daha isteksiz olabilmektedirler ve bu durum ocuklarn baarl bir eitim alma ihtimalini tehlikeye atmaktadr. Yine birok aratrma, byle bir durumun beraberinde ilave teknik ve psikolojik sorunlar meydana getirirken meselenin 139 daha da etrefillemesine yol atn gstermitir. 11. Dillerin Yer Deitirmesi zellikle renci ve veli mlkatlarnda ortaya kan sonulardan biri de, yeni nesiller arasnda Krtenin gittike yerini Trkeye brakmasdr. Grlen rencilerin ok byk ounluu, anne-babalar ile hl Krte konusalar da, zellikle kendi yatlaryla daha ok Trke konutuklarn ifade ettiler. ou kii yaygn iletiim dillerinin zellikle lise dnemi ile birlikte Trkeye dndn sylerken, bir rencinin aktif hayatta, niversitede, alma hayatnda, sokakta Trke egemen szleri olduka aklayc. Bu bulgular, daha nce yaplan baka almalarla da paralellik gstermektedir. rnein Diyarbakr merkezinde, emdinli ile merkezinde ve kyde yaplan bir aratrma, anadili Krte olan kiiler arasnda nesiller aras Krteden Trkeye doru bir dil deiiminin gerekletiini, Krte kullanmnn yal nesilden (40 ve daha byk) orta yal gruba (20 ile 40 ya aras) ve oradan da gen nesil grubuna (20 ve daha kk) doru gittike 140 azaldn tespit etmitir. Benzer bulgular daha nce de bahsedilen Vanda 8. snf rencileriyle yaplan almada da gzlemlenmitir. Sz konusu almada, rencilerin anne-babalaryla genelde Krte konuurken arkadalar ve kardeleriyle daha ok Trke konutuu ve otobste, 141 sokakta, arda, alveri yaparken ok daha fazla Trke konuulduu gzlemlenmitir. Skutnabb-Kangas, Henrik-Magga ve Dunbarn de belirttii gibi, dil, kltr, gelenekler ve grenekler iine doulan eylerdir; renilebilmeleri iin yaanlmalar, edinilmeleri ve retilmeleri 142 gerekmektedir. Eer ocuklarn etrafnda bunlar yapan kiiler olmazsa, bu saylanlar da yeterince renilemez. Byklerinin dilini ve kltrn yeterli bir seviyede renemeyen kiilerin bunlar kendi ocuklarna ve sonraki nesillere aktarabilme ihtimali de ciddi bir ekilde azalm olur. Hi phesiz ocuklarn etrafnda Krte konuma pratiklerinin gittike azalmasnda, zellikle okul yolu ile verilen Krte deersizdir ve size bir faydas yoktur gibi mesajlarn ve Krte konumann kurumsal bir desteinin bulunmamasnn nemli bir etkisi vardr.

138

Pamela Mackenzie, Multilingual Education among Minority Language Communities, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 12 (2009): 369-385. 139 Claude Goldenber, Robert S. Rueda ve Diane August, Sociocultural Influences on the Literacy Attainment of LanguageMinority Children and Youth, iinde: Developing Literacy in Second-Language Learners: Report of the National Literacy Panel on Language-Minority Children and Youth, Ed: Diane August ve Timothy Shanahan, (Mahwah: Lawrence Erlbaum, 2006), 269-318. 140 Ergin pengin, La situation sociolinguistique de la langue kurde en Turquie (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Universite de Rouen, 2009). 141 Derince, The Role of First Language (Kurdish), 76-78. 142 Tove Skutnabb-Kangas, Ole Henrik-Magga ve Robert Dunbar, Forms of Education of Indigenous Children as Crimes against Humanity, Permanent Forum on Indigenous Issues Seventh Session, (New York, 21 Nisan - 2 Mays 2008)

138

86

B. ETMDE ANADLNN KULLANILMASINA YAKLAIMLAR Grmelerde ortaya kan nemli noktalardan biri de, her drt gruptan katlmclarn, herkesin kendi anadilini okulda renebilmesini savunmakta ve bunun bata renciler olmak zere herkes iin en iyisi olacan dnmekte olduudur. Krte bilmeyen retmenler, zellikle ngilizce renen tandklarndan rnekler verip empati kurarak, Krt ocuklar iin Trke renmenin olduka zor olduunu ve bu sorunun almas iin birtakm deiiklikler yaplmas gerektiini savundu. Kimisi anaokullarnn yaygnlatrlmasn nerirken, kimisi de anaokulu okuyan rencilerin durumunun da farkl olmadn, dolaysyla en iyisinin insann en iyi bildii dilde eitim almas olduunu dile getirdi. Ayrca, Krte bilmeyen retmenlerden birou, zellikle Krte konuulan blgelerdeki tecrbelerinden sonra, eitimde anadilinin kullanlmas konusunda farkl dnmeye baladklarn ve bunun ne kadar nemli bir konu olduunu yeni yeni fark ettiklerini syledi. Benzer ekilde, Krt retmenlerin hemen hemen hepsi rencilerin bir eyi ancak kendi anadillerinde en iyi ekilde anlayp renebileceini, dolaysyla da herkesin eitiminde kendi anadillerinin kullanlmas gerektiini savundu. Baz retmenler de, zellikle Krte-Trke verilecek iftdilli bir eitim sistemin blgede uygulanmas ve bunun iin de yasalarn deitirilmesi gerektiini dile getirdi. Veliler de kendileri iin ekmek ve su ne kadar gerekli ise ocuklarnn eitimlerinde anadillerinin kullanlmasnn da o kadar gerekli olduunu sylerken, ocuklarn eitiminde Krte kullanlrsa bundan kendilerinin de faydalanabileceini, nk kendilerinin de Krte okuma-yazma renebileceini ifade ettiler. te yandan, hemen hemen her gruptan insan, eitimde anadilinin kullanlmasna, bir siyaset argmanndan ok, temel bir insan hakk ve eitimin ve bilimin gereklilii olarak yaklalmas gerektiini belirtti. Bu bulgular Eitim-Senin yrtt Anadilde Eitime Kar Tutum almasnn sonularyla da 143 rtmektedir. Sz konusu almada, Trkiyenin yedi blgesi ve 26 ehrinden deiik ya, eitim seviyesi, sosyo-ekonomik dzey ve etnik gruba mensup toplam 781 kiiyle yaplan grmelerde, grlen kiilerin yzde 69unun anadilinde eitimin bir hak olduunu ve herkesin kendi anadilinde eitim alabilmesi gerektiini dnd ortaya kmtr. stelik bu oran anadili Krte olanlar arasnda yzde 92ye kadar kmaktadr. te yandan, okulda ocuklara Krte eitimi verilirse bunun ne zaman balamas gerektii konusunda gr alnan ou kii, ocuklarn okulun bandan itibaren Krte eitim almas gerektiini savunurken, bir ksm da ocuklarn hem Krte hem Trke renmesi ve eitimin iftdilli olmas gerektiine inanyor. Krtenin yle veya byle Krt ocuklarnn eitim srecine dhil edilmesinin ocuklara ne gibi katklar olaca konusunda, drt gruptan hemen herkesin dile getirdii ilk nokta, renciler ve retmenler arasnda iletiimsizliin ortadan kalkaca tespitiydi. Bunun dnda en ok dile getirilen tahminler unlar: x x x x
143

renciler daha hzl okuma-yazma renebilecek, rencilerin okulda daha baarl olma ihtimali ykselecek, renciler daha salkl bir psikolojiye sahip olacak, renciler potansiyellerini daha rahat bir ekilde ortaya karabilecek,

Eitim-Sen, Anadilde Eitime Tutum Anketi, (Eitim-Senin yayna hazrlanan almas, Ankara: 2010)

87

x x x

renciler susan ve sinmi deil, daha aktif renciler olacak, rencilerin zgvenleri geliecek, renciler kendi kltrlerini daha iyi renip sonraki nesillere aktarabilecek. C. EKSLTC DLSEL ETM PRATKLER

almann tm bulgular, rencilerin okul tecrbelerinin dilsel adan eksiltici (subtractive) olduunu gstermitir. Aratrmaclar, eksiltici iftdillilik iin u tanmlamalar yapmaktadr: Tekdilli ideolojilerin takip edildii, tekdilli yaamn ve eitimin yaygn olarak n planda tutulduu durumlarda, genellikle devletin resm dili dnda bir dil konuan ocuklarn kendi anadillerini terk etmeleri ve bunun yerine egemen dili renmeleri salanr. Genellikle tekdilliletirme 144 (submersion) modellerinde grlen bu uygulamalarla, ocuklarn bir anadili varken onlara ikinci bir dil retilerek birinci dil ocuklarn dil hazinelerinden eksiltilir. ocuklarn kendi anadilleri zerine ekleme yapma imknn ortadan kaldran ve tekdillilik ideolojilerini takip eden bu tr 145 eitim pratikleri eksilticidir. Birok eitimci, psikolog ve dilbilimci, eksiltici iftdilliliin ve tekdilliletirme eitiminin bireyler zerinde olumsuz dilsel, eitsel ve toplumsal sonulara yol atn ne srmektedir. ou uzman bu eitim yaklamnn asimilasyon amac gttn, genellikle dorudan ciddi zihinsel, psikolojik, bilisel, eitsel, sosyal (sal da ierecek ekilde) ve ekonomik zararlara yol atn ifade 146 etmitir. Bu durum rencilerin okuma-yazma ve renme srelerinde ciddi sorunlara yol amtr. Bilmedikleri bir dilde okula balayan rencilerin ciddi mfredat ve eitim modeli sorunlarndan dolay bir yandan kendi anadillerinden uzaklamak zorunda kaldklar, bir yandan da okul dilinde eitim ihtiyalarn karlayabilecek akademik bir geliimi salayamadklar ortaya 147 kmtr. Benzer ekilde Amerikadaki aznlk dillerine mensup rencilerinin eitimi ile ilgili aratrma yapan Teresa McCarty yle demektedir: Yerli ve aznlk renciler, en dk okul baars, en dk aile geliri ve zellikle gen yerli grup 148 arasnda en yksek depresyon ve intihar oranlaryla yaamaktadrlar.

144 Bu terim Uygulamal Dilbilimi alannda aznlk dillerine mensup renci gruplarnn birounun eitiminde yaygn olarak kullanlan eitim modeline tekabl eder. Terimin Trkedeki szlk anlam genellikle batrma olarak anlsa da, Trke literatrde byle bir kullanm, sz geen eitim modellerinin ieriine tam olarak denk gelmez. Bu modellerin niha amac rencilerin kendi anadillerini unutarak egemen dili renip tekdilli hale getirilmesidir. Bu yzden, bu almada tekdilliletirme modeli demeyi uygun gryoruz. Ancak bu modellerde yaplan dil eitimine bakldnda, dilsel aznlk rencilerinin ou zaman kendi anadillerini unuttuklar, fakat buna karn egemen dili de yeterince iyi renemedikleri gzlemlenmitir. Bu anlamda, bu kavram dilsizletirme olarak da okunabilir. Kapsaml bir tartma iin baknz: Baker, Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, 187-226. 145 Ofelia Garcia, Education, Multilingualism and Translanguaging in the 21st Century, iinde: Social Justice through Multilingual Education, Ed: Ajit Mohanty, Minata Panda, Robert Philipson ve Tove Skutnabb-Kangas, (Bristol: Multilingual Matters, 2009), 140-158. Ayrca baknz Tove Skutnabb-Kangas, Bilingualism or Not, 125-135. 146 Tove Skutnabb-Kangas, Linguistic Genocide in Education Or Worldwide Diversity and Human Rights? (Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, 2000). 147 Bu konudaki kapsaml tartmalar iin baknz: Virginia Collier ve Wayne Thomas, A National Study of School Effectiveness for Language Minority Students Long-Term Academic Achievement (Center for Research on Education, Diversity & Excellence, 2002), http://www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html; Social Justice through Multilingual Education, Ed: Ajit Mohanty, Minata Panda, Robert Philipson ve Tove Skutnabb-Kangas (Bristol: Multilingual Matters, 2009). 148 Aktaran: Tove Skutnabb-Kangas ve Robert Dunbar, Indigenous Childrens Education as Linguistic Genocide and a Crime Against Humanity? A Global View, Journal of Indigenous Peoples Rights, 1 (2010): 11.

88

Grmelerde ortaya kan notlar gsteriyor ki bilmedikleri bir dil olan Trke ile eitime balayan birok kii gittike Krteden uzaklamakta, anadilleri hayatlarnda daha az yer almakta ve te yandan, zellikle kendilerine okul ortamnda faydal olacak dzeyde bir Trke dil yeterlilii gelitirememektedirler. rencilerin ou, eksiltici eitim pratiklerine bal olarak, aslnda ne Krtede ne de Trkede kendilerini iyi ifade edebildiklerini, bir tr arada kalmlk hissettiklerini belirttiler. Bu bulgu, literatrde sklkla yarm-dillilik (semilingualism) olarak ifade edilmektedir. Buna gre, aznlk dillerine mensup ocuklar, zellikle okul yolu ile ounluk dilinin iine brakldklarnda ve kendi anadillerine herhangi bir yer verilmediinde uzun vadede genelde ounluk dili olan okul dilinde de, kendi anadillerinde de tam bir hkimiyet kuramamakta ve dolaysyla kendilerini tam ifade edebilecekleri, okul ieriini zmseyip iselletirebilecekleri hibir dil gelitirememi olmaktadrlar. almalar, eksiltici eitim pratiklerinden kaynaklanan zararlarn ounun aznlk diline mensup 149 kiiyi hayat boyunca takip ettiini kaydetmilerdir. Benzer ekilde Frat ve Atl da, aratrmalar iin birok Krt bireyle yaptklar grmelerde, ou kiinin, eitim hayatlarndaki baarszlklar kendi anadillerinde eitim almamaya baladn ve bunun bir kiilik blnmesine yol aarak 150 aslnda btn hayatlarn, kimlik ve aidiyet kurgularn zedelediini belirttiklerini gzlemlemitir. Skutnabb-Kangas ve Dunbardan yola karak eksiltici dilsel eitim pratiklerinin ve tekdilliletirme modellerinin renciler zerinde ksa ve uzun vadede yaratt eitsel, sosyal, fiziksel ve psikolojik neticeleri yle zetlenebilir: x Olumsuz eitimsel neticeler: Okul baarszl, dk okula devam etme oranlar, dk birinci ve ikinci dil geliimi, Olumsuz fiziksel neticeler: Alkolizm, iddet eilimi vb., Olumsuz psikolojik neticeler: zgven eksiklii, kendi toplumunu deersiz ve geri kalm grme, kendi anadilini deersiz grme vb., Dilin ve kkl kltrn kaybolmas, Olumsuz sosyo-ekonomik ve dier toplumsal neticeler: Yksek isizlik oranlar, dk gelir, ekonomik ve toplumsal marjinalleme, yabanclama ve ruhsal hastalklar.
151

x x

x x

Bu almann bulgular da, nceki almalardaki bulgulara paralel olarak, okula baladklarnda hi Trke bilmeyen rencilerin yaadklar ilk skntlarn ileriki dnemlerde de hayatlarn etkilediini, niversiteye kadar gelebilmiken dahi kendilerini ifade etmekte zaman zaman zorlandklarn gsteriyor. Nitekim gr alnan birinci gruptan birok kii, eitim srelerinde kendi anadilleri olan Krte kullanlm olsayd hem okulda hem de ileriki hayatlarnda daha baarl olabileceklerini ifade etti. Byk bir ounluk, zgvenlerini artrmalarnn, psikolojik adan daha rahat olmalarnn, kendi ilerinde eliki yaamamalarnn ve eziklik hissetmemelerinin eitimde kendi anadillerinin kullanlmasyla mmkn olabileceine ynelik gr bildirdi.
149

Skutnabb-Kangas ve Dunbar, Indigenous Childrens Education, 39. Frat ve Atl, Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitim 151 Skutnabb-Kangas ve Dunbar, Indigenous Childrens Education, 57-67.
150

89

D. KURAMSAL TARTIMA PSKODLSEL VE SOSYOLOJK EREVE Aratrmamzn ortaya kard bulgular, okula balarken hi Trke bilmeyen veya ok az bilen Krt ocuklarnn nasl bir okul sreci tecrbe ettiklerini anlamak iin birok deikene baklmas gerektiini gstermektedir. Bu deikenlerin neler olduunu ortaya karmaya alan birok aratrma, ailelerin sosyo-ekonomik dzeyi, eitim-retim kalitesinin yetersizlii ve retmenmateryal yetersizlii gibi konular ele almtr. Oysa hem son birka onyldr farkl lke balamlarnda yrtlen kapsaml ve detayl aratrmalar, hem de bu aratrmann bulgular, okul dilinden farkl bir dil konuarak okula balayan rencilerin okul servenlerinde dil deikeninin de nemli bir rol oynadn gstermektedir. Genel olarak eitimin, zel olarak da aznlk dillerine mensup ocuklarn eitiminin sosyo-politik balam dnlrse, mevcut almann bulgularnn dil deikenini ve eitimin sosyo-politik balamn iine alan kapsaml bir ereveyle aklanmas 152 gerekmektedir. Cummins, byle bir kuramsal ereve sunan aratrmaclardan biridir. Cumminsin nerdii kuramsal ereveye gre, gerek prestijli ounluk dillerini, gerekse de dk statl aznlk dillerini konuan cemaatlere mensup rencilerin okul durumu, baarlar veya baarszlklar ancak birtakm psikodilbilimsel ve sosyolojik ilkeler gz nne alnarak anlalabilir. Bu ereveye gre psikodilbilimsel ilkeler unlardr: Dil yeterlilii, dilleraras karlkl bamllk ve ekleyici iftdillilik. te yandan, sosyolojik ilkeler unlardr: Baskc toplumsal iktidar ilikilerini anlama ve kimlik uzlas. E. DLSEL AZINLIK RENCLERNN AKADEMK GELMNN TEMELNDE YATAN PSKODLBLMSEL LKELER Cumminsin nerdii kuramsal ereveye gre, birok toplumdilbilimsel balamda yaplan almalarn iaret ettii psikodilbilimsel ilke vardr. Bu ilkelerin nasl uyguland, dilsel aznlk rencilerinin eitim tecrbelerinin nasl olacan belirler. 1. Dil Yeterlilii ve Akademik Gelime

Cumminsin daha nceki almalarnda da sklkla zerinde durduu noktalardan biri, dil yeterliliklerinin farkl trlerinin ve kullanm alanlarnn olduudur. Daha nce de bahsedildii gibi, gndelik etkileimleri gerekletirmek iin kullanlan dil yeterlilii (BICS) okul derslerini, akademik konular anlamak ve anlatmak iin kullandmz bilisel-akademik dil yeterliliinden (CALP) farkldr. Ayrca, Cummins son tartmalarnda nc tr bir dil yeterliliinden bahsederken bunun bir dile ait ses, gramer ve yazma kurallarnn dorudan dardan retilmesi ile kazanlan bir dil yeterlilii olduunu sylemektedir. Cumminse gre bu farkl dil yeterlilikleri arasnda ayrm yapmak nemlidir, nk her biri farkl bir ekilde geliir ve akademik gelimedeki rolleri farkldr. Ayrca, hem dilsel aznlk rencileri hem de ounluk rencileri bu dil yeterliliklerini edinirken kullanlan stratejilere farkl cevap verebilmektedirler. Bu yzden de her bir dil yeterliliinin kime nasl retilecei ok nemlidir. Daha nce de bahsedildii gibi, BICS genellikle yz yze konumalarmzda kullanlan bir dil yeterliliidir ve kullanlan cmleler ou zaman ksa, gramer asndan basit ve sklkla kullanlan kelimeleri ierir. Ayrca jest ve mimikler de konumay destekler. te yandan CALP daha az bilinen, morfolojik adan daha karmak kelimeler ieren, cmle yaps olarak genelde uzun, bala gerektiren ve ou zaman edilgen cmle yaplarn barndran bir dildir. Genellikle ansiklopedilerde, ders kitaplarnda, okuma metinlerinde karmza

152

Cummins, Fundamental Psycholinguistic, 19-35.

90

kan bir dil yeterliliidir. ounluk dillerini kullanan renciler okula baladklarnda ou zaman BICS tr dil yeterliliini nemli lde tamamlam olup okulda rendikleri yeni kelimelerle bunu gelitirirken, mevcut dil birikimine CALP tr dil yeterliliini eklemeye hazrlardr. Oysa dilsel aznlk rencileri okula baladklarnda okul dilini bilmediklerinden veya az bildiklerinden, uzun bir sre boyunca BICS yeterlilii gelitirmeye almakta, bylelikle yeterli ve etkili dzeyde bir CALP geliimi iin olduka ge kalabilmektedirler. Daha nce de deinildii gibi, dilsel aznlk rencilerinin ounluk grubuna mensup rencilerin dil seviyesine gelebilmeleri iin en az birka yl gemesi gerekmektedir. Bu nedenle dilsel aznlk rencilerinin hangi dil veya dillerle okula balayaca, akademik geliimlerini dorudan belirleyen bir husustur. 2. Dilleraras Karlkl Bamllk

Psikodilbilimsel ilkelerden ikincisi, dilleraras karlkl bamllk yaklamdr. Birok farkl lke ve dil ortamnda ve farkl sosyo-ekonomik statlere sahip dilsel aznlk gruplar arasnda test edilen bu ilkeye gre, iftdilli rencilerin dillerinin zerine ina edildii ortak dilsel derin altyap yeterlilii denilen bir mekanizma vardr ve bu mekanizma sayesinde dillerin birinde renilen bilgiler, zellikle de CALP ile ilgili bilgiler, uygun artlar oluturulduunda dier dile veya dillere de transfer edilebilir. rnein, rencilere Krtede retilecek okuduunu anlama ve metin yazma becerilerini tekrar Trkede batan retmek gerekmez, nk eer yeterli Trke dil yeterlilii gelitirilmise, bu beceriler kolayca Trkeye de transfer edilebilir. Cumminse gre bu ilke, iftdilli 153 eitim yaplan iftdilliletirme (immersion) ve ift ynl iftdilli eitim modelleri (two way bilingual education) gibi baarl eitim modellerinin bazlarnda, rencilerin iki dile veya iki dilden birisine grece daha az maruz kalmalarna ramen ou dilsel aznlk rencinin eitiminde kullanlan tekdilliletirme modelleriyle karlatrldnda daha baarl sonular elde edilmesini aklamaktadr. Yani, daha nce de deinildii gibi, dilsel aznlk rencilerinin eitiminde kullanlan eitim modellerinde nemli olan okul diline azam sre maruz kalma deil, hangi artlarda maruz kalnd, nceki dil birikimlerinin hesaba katlp katlmad, ondan faydalanp faydalanlmaddr. Dolaysyla, bu ilkenin eitim-retim pratikleri asndan nemli karmlarndan biri de, rencilerin sahip olduklar bilgi birikimini ve becerileri diller arasnda transfer etmesinin tevik edilmesi gerekliliidir. Bu adan bakldnda, dilsel aznlk rencilerinin sahip olduklar dil birikimlerinin birbiriyle ilikilendirip birbirlerine destek olmas, aralarndaki ortak dilsel derin altyapnn kullanlmas, birikim ve becerilerinin birbirleri arasnda karlkl aktarlmas veya bunlarn bir ksmnn ya da hibirinin yaplmamas dilsel aznlk rencilerinin okul tecrbelerini, akademik ve dil geliimlerini belirleyen faktrlerdir.

153 Bu terim Uygulamal Dilbilimi alannda iftdilli olan veya iftdilli olmas arzu edilen rencilerin eitimlerinde kullanlan genellikle baarl iftdilli eitim modeline tekabl eder. mmersion teriminin Trke karl olarak literatrde batrc kelimesi kullanlsa da, bu kullanmda bir eksiklik vardr, zira batrc kelimesi, terimin Uygulamal Dilbilimi literatrndeki kullanmna aklk getirmemektedir. Bu terim, belirli bir akademik yl boyunca eitimin tamamnn, byk bir ksmnn veya en az yzde 50lik blmnn ikinci bir dilde yaplmasn ifade etmektedir. Fakat bu modellerin uyguland okullarda alan retmenlerin hepsi iftdillidir ve rencilerin birinci dilleri eitim sisteminde olduka deerli olarak kabul edilir ve hedef, rencilerin iftdilli olarak yetitirilmesidir. Bu nedenle, batrc model terimi yerine iftdilliletirme modeli demenin daha doru olduunu dnyoruz. Genellikle prestijli ve egemen dilleri konuan st-orta snfa mensup ailelerin ocuklarnn eitiminde kullanlan ve olduka baarl sonularn alnd bu modellerin en bilindik rnekleri Kanadada bulunmaktadr. Ancak, baz lkelerde bu terimin kullanld, fakat esas itibariyle tekdilliletirme modellerinin uygulamada olduu rnekler de mevcut. Baknz: Baker, 187-226. Ayrca: Fred Genesee, Learning Through Two Languages (Cambridge, Mass.: Newbury House Publishers, 1987); Mike Bostwick, What is Immersion?, http://www.bi-lingual.com/School/WhatIsImmersion.htm (Eriim Tarihi: 19.07.2010)

91

3.

Ekleyici iftdillilik

Ekleyici iftdillilik, daha nce bahsedilen eksiltici dil pratiklerinin tam tersidir. Cummins, son 40 ylda dnyann farkl blgelerinde yaplan yaklak 200 kadar ampirik aratrmann ortak bulgusunun ekleyici iftdillilik ile rencilerin dilsel, bilisel ve akademik geliimleri arasnda pozitif bir iliki bulunduunun ortaya kmas olduunu savunmaktadr. Ekleyici iftdillilik, rencilerin ikinci bir dili mevcut dil hazinelerine eklerken birinci dillerini de kavramsal ve akademik olarak gelitirdikleri iftdillilik durumu olarak tanmlanmaktadr ve genellikle iftdilliletirme modellerinde grlr. Cumminsin bahsettii ampirik almalar, ekleyici iftdilliliin tevik edildii durumlarda iftdilli rencilerin tekdilli rencilere gre birok adan avantajl olduklarn gstermitir. Uluslararas literatrde ekleyici iftdilliliin en ok deinilen avantajlar unlardr: iftdilli renciler dilin yaps ve ilevleri konusunda (metadilsel bilgiler) ok daha fazla farkndalk sahibidirler; yeni bir dil renirken ok daha hzl renirler. Bunlarn dnda birok aratrma, ekleyici iftdillilii bilisel esneklik, daha gelimi okuma becerileri, farkl ve yaratc dnme, 154 konuulan kiilere kar duyarllk gibi avantajlarla ilikilendirmektedir. F. DLSEL AZINLIK RENCLERNN AKADEMK GELMNN TEMELNDE YATAN SOSYOLOJK LKELER Yukarda aklanan psikodilbilimsel ilkelerin farkl dil gruplar iin nasl uyguland ve etkilerinin nasl tecrbe edildiini anlayabilmek iin bir etkileim alan olan eitim-retim ortamndaki eitli ilikilerin nasl gerekletirildiine baklmas gerekmektedir. Aratrmalar, sz konusu ilkelerin ounluk dillerine mensup rencilerin katld okullarda rencileri glendiren, zenginletiren ve daha baarl klan ekillerde uygulandn, oysa dilsel aznlk rencilerinin eitim ald okullarda tam tersi ekiller alabildiini, rencilerin daha gsz klnmas ve genellikle baarsz sonular almasna yol aan ekillerde kullanldn gstermektedir. Cummins, bu farkl uygulamalarn altnda yatan nemli nedenlerin anlalabilmesi iin lkedeki egemen / tab gruplar arasndaki g ilikilerinin biimlerine ve bu g ilikilerinin eitimciler ve renciler arasndaki mikro-etkileimlerine baklmas gerektiini savunmaktadr. Cummins, dilsel aznlk rencilerinin akademik geliiminde nemli rol oynayan bu ilikileri ve etkileimleri anlayabilmek iin birbiriyle yakndan ilikili olan iki sosyolojik ilke nermektedir. 1. Baskc Toplumsal ktidar likilerini Anlama

Cummins, etnisite ve okul baars zerine alan birok sosyolog ve antropologun, aznlk gruplarnn okul tecrbelerinde toplumsal g ilikilerinin nemli rol oynadn belirttiini 155 sylemektedir. Bu almalar, uzun sreli okul baarszlklar sergileyen aznlk gruplarn egemen topluluklar tarafndan nesiller boyu fiziksel ve sembolik iddete maruz kaldklarn gstermitir. nceki bir almasnda da, Cummins, kendi halklar tarihsel olarak egemen toplum iinde nasl devre d braklmsa, dilsel aznlk gruplara mensup birok renci grubunun da okul iinde ayn
Kapsaml bir inceleme iin baknz: Baker, Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, 142-165; ve Cummins, Language, 178-182. 155 Cummins (2009) iinde aktarlan almalar iin baknz: Carl Bankston ve Min Zhou, Effects of Minority-Language Literacy on the Academic Achievement of Vietnamese Youth in New Orleans, Sociology of Education 68 (1995): 1-17.; Teresa McCarty, A Place to Be Navajo Rough Rock and the Struggle for Self Determination in Indigenous Schooling (Mahwah: Lawrence Erlbaum, 2002); John Ogbu, Minority Education and Caste (New York: Academic Press, 1978); John Ogbu, Understanging Cultural Diversity and Learning, Educational Researcher, 21 (1992): 5-14; Skutnabb-Kangas, Linguistic Genocide in Education Or Worldwide Diversity and Human Rights? (Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum, 2000); Alejandro Portes ve Rubn Rumbaut (ed), Legacies: The Story of the Immigrant Second Generation (Berkeley, CA: University of California Press, 2001).
154

92

ekilde eitim asndan devre d brakldn sylemitir. Cummins, fiziksel ve sembolik iddete 157 maruz kalma ile devre d braklmay aklarken literatrde kullanlan gnll ve gnlsz aznlk 158 terimleri ile tepkisel etnisite kavramlarna atfta bulunur. Buna gre, gnll aznlklar daha iyi ekonomik artlar veya daha zgr bir politik ortam isteiyle kendi iradeleri dorultusunda kendi topraklarndan baka lkelere g eden gruplardr ve bu gruplara mensup kiiler baz yerlerde belli oranlarda okul baarlar elde edebilmekte ve g edilen lkelere entegre olabilmektedir. Oysa gnlsz aznlklar kendi rzalar dnda egemen g tarafndan kontrol altna alnm gruplardr ve gerek i imknlar, yeterli okul ve barnma gibi madd kaynaklara eriimdeki alen ayrmclk, gerekse egemen toplum iinde uzun sre boyunca kimliklerinin deersiz klnmas sonucunda srekli okul baarszlklar ile kar karyadrlar. Bunlara ilaveten, Cummins, gnll aznlk grubuna mensup kiilerin de topluma entegrasyon ve madd kaynaklarn kullanmnda ayrmcla tbi tutulabildiini ve zellikle ikinci ve takip eden nesillerin gnlsz aznlk olarak tarif edilen ikinci grubun birok zelliini tayabildiini sylemektedir. te yandan, tepkisel etnisite zt bir egemen kimlik karsnda oluan defansif kimliklerin ve dayanmalarn sonucu ortaya kan durum olarak tarif edilmektedir. Buna gre, egemen gruba kartlk zerine kurulan kimlik kurgular ve dayanmalar egemenler tarafndan ynetilen kurumlara kar muhalif bir tavr almalarna yol amaktadr ki okul bu kurumlardan bir tanesidir. Bu yaklama gre, okul baarszlklar bu tepkisel etnisite ve kart kimliklerin sonularndan biridir. 2. Kimlik Uzlas

156

Cummins, yukardaki almalardan yola karak, dilsel aznlk rencilerinin kltrel etkileimleri ve akademik okul baarlarnda kimlik uzlasnn nemli bir rol oynadn belirtmektedir. Buna gre, dilsel aznlk konumunda bulunan renciler kanlmaz olarak kim olduklar ve toplum iinde nerede durduklar konusunda dnmek ve baz pratikler gelitirmek durumunda kalrlar. almalar, seici kltrel etkileim tecrbelerinin, yani rencilerin kendi topluluklarna zg dil ve kltr koruduklar, zerine yeni bir dil ekledikleri durumlarn, renciler zerinde olumlu etkiler yapp okul baarsna katkda bulunduunu gstermitir. Oysa ciddi asimilasyon durumunda, yani renciler byk lde kendi topluluklarnn dil ve kltrn kaybettikleri zaman, renciler 159 arasnda nemli zgven eksiklii ve okul baarszlklar gzlemlenmitir. Bu anlamda, bir btn olarak eitim sisteminin ve bunun nemli bir taycs olan retmenlerin dilsel aznlk rencileriyle nasl etkileimler gelitirecei, onlara ne gibi mesajlar verecei, bu rencilerin kimlik oluumunda nemli yer tutmaktadr. Toplumsal g ilikileri, retmenlerin kendi rollerini (retmen kimlii) ne ekillerde tanmladklarn ve eitim yapsn (mfredat, kaynak salama, deerlendirme vb.) etkiler ve bunlar da retmenlerin dilsel ve kltrel aznlk rencileriyle etkileim biimlerini etkiler. Bu etkileimler, renmenin gerekletii ve kimliklerin uzlasnn tartld kiileraras bir alan yaratmaktadr. Bu kimlik uzlas ya baskc g ilikilerinin yeniden retilmesine yol aar ya da beraber yaratlan g ilikilerinin gelitirilmesini salar. Cumminsin nerdii kuramsal ereveyi zetlemek gerekirse, sz geen psikodilbilimsel ve sosyolojik ilkeler, gerek prestijli ounluk dillerini, gerekse de dk statl aznlk dillerini

Cummins, Language, 48-49. Gloria Ladson-Billings, Toward a Theory of Culturally Relevant Pedagogy, American Education Research Journal, 35 (1995): 465-491. 158 Portes ve Rumbaut, The Story of the Immigrant Second Generation, 284. 159 Portes ve Rumbaut, The Story of the Immigrant Second Generation, 274.
157

156

93

konuan cemaatlere mensup rencilerin okul durumlarn, baarlarn veya baarszlklarn aklamakta nemli ipular sunmaktadr. Bunlardan dil yeterlilii, dilleraras karlkl bamllk ve ekleyici iftdillilik ilkeleri, szkonusu rencilerin eitim tecrbelerinin psikolojik ve dilbilimsel ynlerine k tutmaktadr. te yandan baskc toplumsal iktidar ilikilerini anlama ve kimlik uzlas ilkeleri ise psikodilbilimsel ilkelerin ne ekillerde uygulanacan belirleyen egemen / tab gruplar arasndaki g ilikilerinin biimlerini ve bu g ilikilerinin eitimciler ve renciler arasndaki mikro-etkileimlerini aklamaktadr. Cumminse gre, dilsel aznlk gruplarna mensup rencileri baarl klacak etkili bir eitimin ancak baskc g ilikilerini sorgulayan ve rencilerle kimlik uzlas yapmaya alan bir modelle mmkn olacaktr. Bu adan bakldnda, eitimin rol rencileri glendirmektir. Buradaki glendirme, retmen-renci etkileiminde her iki grubun da kltrel, dilsel ve entelektel kimlikleri asndan daha fazla kabul grdkleri, okulda baarl olacaklarna inandklar bir sre olarak anlalmaldr. G. NERLER Eksiltici eitim politikalar ve pratikleri nedeniyle ortaya kan ciddi dilsel, psikolojik, bilisel, eitsel, toplumsal ve ekonomik tahribatlarn ortadan kaldrlmas, dorudan Krt rencilerin eitiminde Krtenin eitim dili olarak kullanlmasna baldr, zira bu tahribatlar zaten Krt rencilerin eitim srelerinde Krtenin tamamen darda braklmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yzden, Krtenin Krt rencilerin eitiminde kullanlmas yolunda atlmas gereken birok adm vardr. Bu anlamda, bu almann bulgularndan, tartma blmnde ele alnan temalardan, uluslararas literatrdeki almalardan ve tasvir edilen kuramsal ereveden yola karak anadili Krte olan ve okula baladnda hi Trke bilmeyen veya ok az bilen rencilerin eitimretim srelerinin daha salkl ilerleyebilmesi iin Trkiyedeki eitim sistemiyle ilgili olarak dilsel, toplumsal ve kltrel birok neri sunmak mmkn. Bu nerilerin bazlarnn uygulamaya konulmas hem konjonktrel adan hem de gerekli altyapnn hazrlanmas asndan be-on sene gibi uzun sreler gerektirebilir, ancak gerekli altyapnn hazrlanmasna da derhal balanabilir. te yandan baz neriler de mevcut artlar gz nne alnarak derhal uygulamaya konabilir. Bu adan, aada kimisi uzun vadede gerekletirilebilecek, kimisi de derhal uygulamaya konabilecek neriler sralanmaktadr. Her iki durumda da, bu nerilerin kamuoyu, ilgili devlet kurumlar, duyarl sivil toplum kurulular ve konuyla ilgili kiiler tarafndan ciddi bir ekilde dikkate alnmas her adan elzemdir. 1. Eitim Sistemi ile lgili neriler

Eitimde Krte kullanlmal ve iftdilli eitim modelleri gelitirilmeli: Yukarda da deinildii gibi,
Krt rencilerin okullardaki dilsel, psikolojik, bilisel, eitsel, sosyal ve ekonomik dezavantajlarnn ortadan kaldrlmasnn en gereki yolu, bu rencilerin eitiminde Krtenin eitim dili olarak kullanlmasdr. Eitimde Krtenin nasl kullanlmas gerektii hi phesiz etrefilli ve ok ynl bir konudur. Uluslararas literatrde aznlk dillerinin eitimde kullanld birok model grmek mmkn. Bunlardan tekdilliletirme modelleri asimilasyon amac gderken, iftdilliletirme ve ift ynl iftdilli eitim modelleri ise iftdillilii, iftdilde okur-yazarl ve genellikle uzun vadede hem okul baarsn hem de sz konusu dillerin daha iyi renilip etkin bir ekilde kullanlmasn hedeflemektedir. Uluslararas literatrde ak bir ekilde ortaya kan sonular, dengeli iftdilliliin salad imknlar ve bu alma kapsamnda grlen kiilerin ifade ettii ihtiyalar ve talepler gz nne alndnda, Krt rencilerin eitiminde Krte-Trke iftdillilii ve iftdilde okur-

94

yazarl tevik eden okul modelleri gelitirilip kullanlmas bahsedilen dilsel, eitsel, psikolojik, toplumsal ve ekonomik birok tahribat ve dezavantaj ortadan kaldrmak asndan nemli ilevler grecektir. iftdilli eitim modelleri gelitirilirken, farkl lkelerde kullanlan iftdilli eitim modellerinden alnabilecek birok dersin olduu phesizdir, ancak baka bir lke balamnda baarl olmu olsa bile bir eitim modelini alp baka bir dil balamnda kullanmak muhtemelen tekdilliletirme modellerine benzeyecek zayf bir model olacaktr. Bu bakmdan, Krt rencilerin eitiminde kullanlacak gl model veya modeller gelitirirken bu almamzn etraflca aratrd mevcut durumlar ve tespitler gz nne alnmal ve buna gre farkl ihtiyalara cevap verebilecek modeller gelitirilmelidir. leride uygulamaya konulabilecek bu modellerin gelitirilmesi iin ise derhal gerekli altyapnn hazrlanmasna balanmaldr.

Krt rencilerin eitiminde kullanlacak iftdilli eitim modelleri tm eitim srelerini kapsamal:
artlar, ihtiyalar, ulalabilir hedefler belirlendikten sonra gelitirilecek modeller, rencilerin okur-yazarlk becerilerini edindikleri ilk yllarla snr kalmayp tm ilkretim, lise ve niversite gibi kademeleri kapsayan uzun vadeli programlar olmaldr. Aksi takdirde benimsenecek modelin lise, niversite gibi eitimin ikinci ve nc kademelerinde yeri ve etkisi olmayacak, ayrca rencilerin snavlarda sorumlu olmayacaklar bir birinci dil eitimi modeli Krtenin renilmesini ve bu modelin baarl olmasn engelleyecektir. Bu yzden, eitimde Krtenin kullanlaca okul modellerinde, birinci dilin snavlara ve ikinci-nc kademe eitime de eklenmesi gerekmektedir.

Baskc renci-retmen ilikileri dntrlmeli: Ayrca, bu aratrma gsteriyor ki, Krt

rencilerin okul tecrbelerinde dil ve eitim politikalaryla belirlenen ve zellikle retmenler tarafndan rencilere aktarlan sosyo-kltrel mesajlar ok nemli rol oynamaktadr. Tartma blmnde ele alnan kuramsal erevede de belirtildii gibi, dilsel aznlklara mensup rencilerin okul baarszlklarna yol aan temel nedenler esas itibariyle sosyo-politiktir ve kendilerini okul ortamnda renciler ve eitimciler arasndaki mikro-etkileimlerde gsterirler. Bu yzden, kuramsal erevede de akland gibi, eitsel mdahaleler ancak mevcut baskc iktidar ilikilerini tartmaya ap ibirlii ile oluturulacak toplumsal iktidar ilikileri kurabildii lde baarl olabilecektir. Bu adan bakldnda, Krtenin ve anadili Krte olan rencilerin eitim srecine gstermelik olarak eklemlenmesi anlalmamal, aksine, iftdilli ve okkltrl eitim yoluyla Krt rencilerin ve dolaysyla Krt toplumunun etkin bir ekilde glendirilmesi, mevcut eitsizliklerin giderilmesi ve sosyal adaletin salanmas hedeflenmelidir. br trl, en basit ekliyle sadece birinci dilde okur-yazarlk eitimi salamak kendi bana Krt rencilerin eitimi tecrbe etme biimlerini dntrmeyecek ve yoksulluk, eitsizlik ve ayrmcl ortadan kaldrmaya katkda bulunmayacaktr. Bu yzden, dil bir ara olarak kullanlp hem rencilerin hem de retmenlerin kimlik uzlas iinde olduklar, ebeveynlerin de roller stelendii ve kuramsal erevede tarttmz ilkelere gre ekillendirilecek dntrc bir eitim hedeflenmelidir.

iftdilli veya okdilli retmen yetitirme blmleri almal: Krte-Trke iftdilli eitim
verebilecek retmen yetitirilmesi iin altyap hazrlanmal, bunun iin eitim fakltelerine bal blmler almaldr.

retmen adaylarna dilsel ve kltrel eitlilik hakknda eitim verilmeli: retmen adaylarna
eitim fakltelerinde okul dilinden farkl bir anadili olan ocuklara eitim vermek hakknda bilgilendirici ve ynlendirici dersler verilmelidir. Uluslararas literatrde genellikle Kltrleraras

95

Eitim (Intercultural Education) olarak bilinen retmen yetitirme dersleri, genellikle dilsel ve kltrel aznlk gruplarnn tarihsel gemileri ve kltrleri, dilsel aznlk rencilerinin snf ynetimi ve bu rencilere ders verme metodolojileri gibi konular kapsamaktadr. Bu tr derslerin Hollanda, talya, Yunanistan, Avusturya, Gney Kbrs gibi Avrupa lkelerinde baarl sonular veren rnekleri mevcuttur.

retmenlere hizmet-ii eitim yoluyla dilsel ve kltrel eitlilik hakknda eitim verilmeli:
ounlukla Krte konuan rencilerin okuduu okullarda alan retmenlere, hizmet-ii eitim seminerleri yoluyla, anadili okul dilinden farkl rencilere retmenlik yapmak konusunda eitim verilmelidir.

Krte bilen retmenlere iftdilli retim metotlar ve rnekleri hakknda eitim verilmeli: Zaten Krt rencilerle zaman zaman da olsa gnll olarak Krte konumay deneyen ve bu yolla rencilerin dezavantajlarn hafifletmeye alan Krte bilen retmenlere iftdilli retim metotlar ve stratejileri hakknda bilgilendirici seminerler ve ders ara-gereleri salanmaldr. Mevcut iyi rnekler yazl veya grsel olarak kaydedilerek dier Krte bilen retmenlerle paylalmaldr. Krte bilmeyen retmenler Krte renmeye tevik edilmeli: Krte bilmeyen retmenlerin
renciler, ebeveynler ve evre ile ilgili skntlar yaadn grdk. Yaanan bu skntlarn bir ksmnn retmenlerin Krteyi ve blge kltrn bilmemeleri ile ilikili olduu aikrdr. Bu yzden, younluklu olarak Krte konuulan blgelerde almakta olan ve alacak retmenlerin Krte renmeleri tevik edilmeli, bunun iin uygun ortamlar oluturulmaldr. Bu balamda, blgede retmenlik yapacak retmenlerin Krte renmelerinin nemi aktarlabilir; Krt dili, kltr, edebiyat gibi konularda retmenlere ynelik bilgilendirici kitapklar datlabilir; sadece bu retmenlere dnk cretsiz Krte dil kurslar alabilir. Bu sayede, Krte renen retmenler hem rencilerle, hem ebeveynlerle hem de evre ile daha verimli, samimi, gelitirici, kimlik uzlasn tevik eden ilikiler gelitirebilir ve bu durum Krt rencilerin okul baarlarna ve sosyal, ekonomik entegrasyonuna olumlu katkda bulunabilir.

Krte bilen renciler iin Krte okur-yazarlk kurslar almal: Krtenin eitim dili olaca
iftdilli eitim modellerinin gelitirilmesi srecinde, bu aamaya gelinene kadar dile kar tutumlarn ve renci zgveninin yeniden tesis edilebilmesi iin, ilkretim rencilerinin Krte okur-yazarlk becerilerinin gelitirilmesinin tevik edilmesi ve bunun iin devlet destekli cretsiz zel okur-yazarlk kurslarnn almas gerekmektedir. Kendi anadillerinde yazl rnlerin olduunu grmek ve bunlar kullanabilmek, rencilerin okulla ve kendi anadilleriyle kurduklar ilikileri onarc ve gelitirici olacaktr. te yandan bu tr okur-yazarlk kurslar iftdilli eitim modellerinin uygulamaya konmasna bir hazrlk salam olacaktr.

Ebeveynler iin Krte okur-yazarlk kurslar almal: rencilerin eitimlerinde ebeveynlerin rol dnldnde, anne-babalarn da eitim srecinin bir paras olarak kurgulanmas elzemdir. Bu anlamda atlabilecek en nemli admlardan bir tanesi de, hem Trke okuma-yazmas olan hem de olmayan anne-babalara ynelik Krte okur-yazarlk kurslar amaktr. Bu ynde atlacak admlar hem anne-babalarn kendilerinin glendirilmesini hem de ocuklarnn eitimlerine katkda bulunabilmesini salayabilecei gibi, daha geni kaynaklara ulamlarn salamas asndan da nemlidir.

96

 iftdilli eitim mfredat gelitirme ve lme-deerlendirme merkezlerinin kurulmas salanmal:

iftdillilik, iki dilin yan yana durmasndan ziyade, en az iki dilin bir araya gelmesiyle yeni bir dnme, olaylar grme ve deerlendirme biimi meydana getiren dinamik bir sretir. Bu yzden bu dinamik srece cevap verebilecek eitim mfredatlar, farkl diller iin hazrlanm olan mfredatlar yan yana getirilerek oluturulmamaldr; farkl mfredatlarn birbirinden bamsz bir ekilde kullanlmasyla iftdillilik gelitirilemez. Bu nedenle, iftdilliliin dinamik yapsn gz nne alan ve tm eitim-retim srelerini gzeten mfredatlar hazrlanmal, bu mfredatlarn lme ve deerlendirmelerini yapacak eitim merkezleri kurulmaldr.

Krt renciler, nc bir dil renirken birinci dilleri olan Krte ve Trke ile ilikilendirilmeli:
iftdilli eitim modelleri ayn zamanda okdilliliin tevik edildii modellerdir. Yerel ve uluslararas literatrdeki almalar ve bu almada aklanan dilleraras karlkl bamllk ilkesi, yeni bir dil renilirken bilinen nceki dillerin bu srece katksnn muazzam olduunu gstermektedir. Bu adan, hem mevcut eitim sisteminde hem de muhtemel iftdilli eitim modellerinde Krt rencilere ngilizce veya baka nc bir dil retilirken, rencilerin birinci dilleri olan Krte ve ikinci dilleri olan Trke, nc dil retimin nemli bir paras olarak grlmelidir ve buna uygun retim metotlar ve ders-ara gereleri hazrlanmaldr. 2. Toplumsal ve Kltrel neriler

Eitimde anadilinin kullanlmas ve iftdillilik hakknda farkndalk yaratlmal: Daha nce

bahsedilen, Ayan Ceyhan ve Koba tarafndan hazrlanan iftdillilik ve Eitim raporunda da belirtildii gibi, bir dile kar olumsuz tutumlarn sz konusu olduu ortamlarda o dildeki eitimin baarl olmas beklenemez. Bu nedenle, zaman zaman devlet syleminde, baz politikaclarn konumalarnda, anaakm medya kurulularnda sklkla gvenlik sorunlar ile ilikilendirilen anadilini konuma, eitimde anadilinin kullanlmas ve iftdillilik gibi konulardaki olumsuz yarglarn silinebilmesi iin almalar yrtlmeli ve okdilliliin bir kstlama yerine olumlu bir deer ve temel bir insan hakk olarak alglanabilecei bir ortam yaratlmaldr. Eitim Senin yapt anadile kar tutum almas, bu konuda grlen insanlarn byk bir ksmnn anadilini renmek, konumak ve bakasna retmek konularndaki tutumlarnn olumlu olduunu gsterse de, mlkatlarda ortaya kan sonular gsteriyor ki, Krtenin baz retmenler tarafndan bir sorun kaynaym gibi grlmesi, rencilere ve ebeveynlere bu ynde telkinlerde bulunulmas ve mlkatlarda deinilen damgalamalar sonucunda, eitimde Krtenin kullanlabilmesi dncesi baz kesimlerde olumsuz tutumlara, baz kesimlerde de kafa karklklarna yol amtr. Bu nedenle salkl bir dil planlamas yaplarak Krteye kar tutumun dntrlmesi ve toplumda olumlu ynde evrilmesi olduka nem arz etmektedir. Bunun iin retmenler, renciler, ebeveynler, politikaclar, ksacas tm kamuoyu, mevcut eitim politika ve pratiklerinin zararlar hakknda ve eitimde iftdilin kullanlabilmesi ve iftdilliliin salad imknlar hakknda eitli yollarla bilgilendirilmelidir. Bu uurda, televizyon ve radyo programlar yapmak, seminer, konferans, mahalle toplantlar dzenlemek, okdilli bilgilendirici afi, kitapk ve reklam filmleri hazrlayp bunlar kamuoyunda dolama sokmak gibi eitli almalar yrtlebilir.

Ebeveynler, dilsel ve kltrel eitlilik hakknda bilgilendirilmeli: Aznlk dillerine mensup

ebeveynlerle, ocuklaryla kendi anadillerinde konumann, anadilinin gelitirilmesinin ve dolaysyla ift/okdilliliin gelitirilmesinin ocuun okul baarsnda ve toplumsal

97

entegrasyonunda ne kadar nemli olduu gibi konularda bilgilendirici ve ynlendirici almalar yaplmaldr.

rencilerin Krte dil becerilerini gelitirmeye ynelik TV programlar yaplmal: Okul baarsnda
ve yeni bir dil renilmesinde anadilinin nemi dnlrse, ocuklarn anadillerinin gelitirilmesi iin Krte yayn yapan devlet destekli ve zel TV kanallarnn ocuklarn dil becerilerinin gelitirilmesine ynelik programlar yapmalar nemli bir gelime olacaktr. Bu balamda, Krte yayn yapan radyo ve televizyonlara getirilen ocuk programlarna ilikin yasak kaldrlmal, bu tr programlarn yaplmas iin gerekli kaynak salanmaldr.

Halk, diyalekt farkllklarnn gzellik ve gereklilikleri hakknda bilgilendirilmeli: Birinci gruptan

baz kiiler tarafndan da dile getirildii gibi, Krte konuulan blgeler arasndaki diyalekt farkllklarnn eitimde Krtenin kullanlmasn zorlatraca algsnn dntrlmesi gerekmektedir. Egemen politik sylemlerin de etkisiyle insanlar tek ve standart olann daha iyi olduuna kolaylkla inandrlabilmektedir. Tek ve standart olmama durumu Krte konuan baz kesimler arasnda Krteye kar bir zgven eksikliinin de bir sonucu olarak okunabilir ki bu zgven eksiklii de Krtenin egemen dil olan Trkenin politik gc ve ekonomik avantajlar ile srekli karlatrlmasndan kaynaklanr. Bu yzden, mevcut algnn dntrlebilmesi iin azlar arasndaki farkllklarn her dilde kanlmaz olarak var olduuna, bunun gzellik, itenlik, doallk ve tarihsellikle ilgili olduuna ynelik almalar yaplmas gerekmektedir.

98

BENC BLM ANADLNDE ETM HAKKI LKE RNEKLER Anadilinde eitim hakk, aznlklarn dilsel haklar mcadelesinin temel unsurlarndan biri olarak, son yllarda ulusal ve uluslararas siyasal gndemde hatr saylr bir yer igal etmektedir. Anadilinde eitim hakk, kamusal alann bileenleri olan yarg ve idare alan bata olmak zere, eit siyasal katlmn bir nkoulu olarak siyasette ve kitle iletiim aralarnda anadili kullanmnn gvence altna alnmas gibi dier anadili haklarnn hayata geirilebilmesine esas tekil etmesi bakmndan, ncelikli bir yere sahiptir. Bilhassa Avrupada 1960l yllarn sonlarndan itibaren mevzi kazanan anadilinde eitim hakk mcadelesi, uluslararas ve Avrupa-merkezli kurulular 1990l yllarda konuya daha kapsaml bir ekilde eilmek durumunda brakmtr. Genel olarak dilsel aznlk haklar, zel olarak anadilinde eitim hakk konusunda Avrupa Birlii (AB) yesi devletleri balayc herhangi bir ortak metin bulunmamakla birlikte, Birlemi Milletler (BM) ve bilhassa Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) ile Avrupa Konseyi (AK) tarafndan hazrlanm ve devletlerin imza ve onayna alm metinler, dilsel aznlklar ihtiva eden tm ye ve aday lkelerde birer rehber metin haline gelerek bu devletlerin anadilinde eitim hakkna 160 yaklamlarnn erevesini izmeye balamtr. Bu balamda, Trkiyedeki Krtlerin anadilinde eitim hakk tartmasna k tutabilecek rnekler Avrupada fazlasyla mevcuttur. te yandan, dnyann dier blgelerinde, liberal demokrasiden farkl siyasal rejimler ve sosyo-politik kltrler iinde yer alan dilsel aznlklarn anadilinde eitim hakk araylar ve bu hakk kullanma deneyimleri, tartmann zenginlemesi ve kapsamnn genilemesi bakmndan dikkate deer grlebilir. Bu almann asl amacnn bu tr bir katk sunmak olduu dnldnde, almann bu blmnde Korsikaca - Fransa ve Baska - spanya rneklerinin yan sra Uygurca - in rneine bavurulmas anlalr hale gelmektedir. Srasyla her bir rnek, tarihsel arkaplan, sosyo-politik artlar ve eitimde anadilinin kullanlmasna ynelik
160 BM Eitimde Ayrmcla Kar Uluslararas Szleme (1960); BM Siyas ve Medeni Haklar Szlemesi (1966 - Madde 27); BM ocuk Haklar Szlemesi (1990 - Madde 30); BM Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Aznlklara Mensup Olan Kiilerin Haklarna Dair Bildiri (1993); AK Avrupa Blgesel veya Aznlk Dilleri art (1992/1998); AK Ulusal Aznlklarn Korunmas iin ereve Szleme (1995/1998 - Madde 5, 6, 9-12, 14); AGT Ulusal Aznlklarn Eitim Haklarna likin Lahey Tavsiyeleri (1996); AGT Ulusal Aznlklarn Dil Haklarna likin Oslo Tavsiyeleri (1998); AGT Ulusal Aznlklarn Kamusal Yaama Etkin Katlmna likin Lund Tavsiyeleri (1999); AGT Ulusal Aznlklarn Seim Srecine Katlmn Kolaylatrmaya likin Klavuz (2001); AGT Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Aznlk Dillerinin Kullanmna likin Klavuz (2003).

99

uygulamalar incelenerek mevcut durum ve yakn gelecee ynelik yorumlarla ele alnacaktr. Blm, bu yorumlarn Krte - Trkiye rnei iin ne tr anlamlar tad zerine bir deerlendirme ksmyla sonlanacaktr. Bu rneklerin seilmesine dayanak salayan unsurlara bakldnda, her bir rnekte Trkiyede Krte rneiyle benzer ve farkl nitelikler olduu grlecektir. zel olarak incelendiinde, Korsikaca - Fransa rneiyle Krte - Trkiye rnei arasndaki benzerlikler u ekilde 161 sralanabilir: niter devlet yapsna elik eden merkez ynetim eklinin baskn nitelii; bu nitelie kart bir ekilde var olan okdilli toplum yaps; bu yapy gzard eden anayasal dzenlemeler (sadece resm/ulusal dilde eitim verilmesi yoluyla aznlk dillerinde eitimin kstlanmasna ynelik eilim); aznlklarn ulusal birlik ve btnle ynelik bir tehdit olarak alglanmas sonucu uluslararas ve Avrupa-merkezli kurulularca benimsenen metinlerin imzalanmasna ve onaylanmasna dair ekinceler; aznlklarn dil ve kltrel deerlerinin, siyasal rejimin temelini oluturan ounluk dili ve deerleri karsnda konumlandrl biimi (cumhuriyet/devrim/modernite kartl); Korsikaca ve Krte dillerinde yaanan standartlama sorunu; Korsikal ve Krt aznlk iinde iddet yoluyla mcadele srdren kesimlerin varl; Korsika ve Krt blgesinin jeopolitik konumunun yaratt blgesel ve siyasal gerilimler. Bu benzerliklere yakndan bakldnda beliren farkllklarn yan sra, iki rnek arasndaki en dikkat ekici fark, Fransadaki merkez ynetim biiminin son dnemde ve bilhassa Korsika iin esneklikler arz etmeye balamasdr. Baska - spanya ve Krte - Trkiye rneklerindeki benzerlikler sayca daha az olmakla birlikte, bu karlatrma her iki rnekteki benzer mcadelenin srecini izlemek asndan nemlidir: Bask lkesi ve Krt blgesinin ilgili lkelerin komusu olan lke topraklarndaki uzants, benzer bir asker rejim deneyimi, yrtlen silahl mcadelenin devamll sz konusu benzerlikleri oluturmaktadr. Bu benzerliklerin detaylarnda ortaya kan farkllklara ek olarak, Bask lkesinin ve Krt blgesinin refah dzeyindeki farkllk ve bu farklln yaratt i g hareketliliin yn, Baska dilinde yaplan almalarn yzyl akn bir sreye uzanan tarihi ve bu tarihin, dilin korunmas ve gelitirilmesi bakmndan kazandrd tecrbenin Krte iin mevcut olmamas, Baska eitimin son krk yldr Bask zerk Ynetimi tarafndan gvence altna alnm olmasnn yaratt olumlu sre gibi etkenlerin Krte iin geerli olmamas gibi farkllklar da, tartmay katmanlatrmak asndan dikkate deerdir. Uygurca - in rnei ile Krte - Trkiye rnei arasndaki benzerliklerin ve farkllklarn birbirine yakn olmas, ilk baktaki izlenimin aksine, almann amacna bilhassa katk sunmaktadr. Uygur halknn yaad incan zerk Blgesinin Krt blgesi gibi snrda konumlannn ilgili lkeler nezdinde yaratt jeostratejik gndem, incann ve Krt blgesinin, ilgili lkelerin dier blgelerine nazaran ekonomik bakmdan gsz olmas, silahl bamszlk mcadelesinin sreklilii gibi benzerliklerin karsnda, bu benzerliklerin ayrntlarnda yatan farkllklara ek olarak, in devletinin benimsedii komnist sistem ve tek parti ynetimi ile Trkiyedeki yar161

Sz konusu benzerlikler incelenirken, Fransadaki endstrileme, ortak pazar yaratma ve uluslama srecinin Trkiyeye kyasla ok daha erken balam ve ok daha uzun bir sreye yaylm olduu aklda tutulmaldr. Bu fark, grece daha baarl bir ekilde uygulanan Fransz uluslama politikasna ikin bir ekilde yer alan eitlik vurgusuna da iaret etmektedir. Uluslama-eitlik ilikisine dair bu vurgu, eit yurttalar olarak kurgulanan Fransa halknn kamu hizmetlerinden eit bir ekilde yararlanmas ve frsat eitliinin salanmas zemininden hareket eden Fransa devletinin pozitif ayrmclk olarak okuduu aznlk haklarna ynelik olumsuz tutumunu, Trkiye devletinin benzer olumsuz tutumundan nitelik olarak ayrmaktadr.

100

liberal/demokratik sistem ve otoriter ynetim arasndaki fark, incann nitelikleri tartmal olmakla birlikte zerk bir ynetim biimine sahip olmas, Uygurcann eitimde anadili olarak kullanlmasnn kesintili ve sorunlu olmakla birlikte altm yla yakn bir sredir in devletinin gvencesinde sryor olmas gibi farkllklar yer almaktadr. Bu benzerliklerin ve farkllklarn dorudan ve detayl bir karlatrmal siyasal incelemeye imkn verip vermedii tartlabilir. te yandan, almann bu blmnde amalanan, daha ziyade tartmann kapsamn geniletmek ve katmanlarn zenginletirmek olduu iin, bu benzerlikler ve farkllklar, genel deerlendirmelere yn verecek ekilde ele alnmtr. Bu ele al biimi, meselenin daha nce ngrlemeyen farkl boyutlarn dier rneklerden yola karak ortaya koymak suretiyle, soruna dair belirli bir akl yrtme eylemi olarak da anlalabilir. Byle bir eylemin merkezinde, rnekler arasndaki farkllklarn dahi belirli bir zel rnee ilikin tartmay ayrntlandrarak, olumsuzlayarak ya da olumlayarak tamamlad varsaym yatar. Aksi takdirde, her bir rnein biriciklii sav, bu savn doruluk niteliini bizzat reten resm tezlerce belirlenen ulusal politikalara hizmet etme amal almalardan teye geilmesine ve bylece evrensel nitelikli sosyal bilim teorilerinin ve siyasal pratiklerin olumasna imkn vermezdi. A. KORSKACA FRANSA 1539 tarihli fermanla Fransa krallnn hukuk ve idar adan resm dili ilan edilen Franszca, 1635 ylnda kurulan Franszca Akademisinin himayesine alnm, 1793 ylnda cretsiz ve zorunlu 162 ilkretimin dili haline gelmitir. Bilhassa krsal nfustaki okur-yazar orann artrmak ve bu kesime devrimin ngrd kltrel deerleri ve vatandalk kavramn benimsetmek amacyla oluturulan bu ulusal eitim sistemi, Franszca dndaki dillerde eitim verilmesini yasaklamakla kalmam, bu dilleri devrim kartl, geleneksellik ve ulusal btnle ynelik blc tutumla zdeletirmitir. 1970lerde zuhur eden blgesel hareketlerin de etkisiyle, Bretonyada Diwan, Basque lkesinde Ikastola, Oksitanyada Calandreta ve Kuzey Katalonyada Bressola ismiyle bilinen zel okullar kurulmutur. Arlkl olarak aznlk dilinde eitim veren zel okullar, Baska iin 1969, Bretonca iin 1977, Alsasca iin 1991 ylndan beri faaliyet gstermektedir. te yandan, 1992 ylnda deitirilen anayasann 2. maddesiyle, Franszcann Fransz Cumhuriyetinin resm dili olduu ilan edilmi, 1994 tarihli Toubon Kanunu ile Franszcann tm resm belgelerde, reklamclk sektrnde, iyerlerinde, tm ticar szlemelerde ve iletiim alanlarnda, tm devlet okullarnda kullanlacak tek dil olmas gvence altna alnmtr. Bu iki yasal tedbir, ngilizcenin artan hkimiyetine kar Franszcay koruma amacyla alnm olsa da, devletin blgesel ve aznlk dillerine ynelik olumsuz yaklamn kuvvetlendirmek ilevi grmtr. Nitekim 1999 ylnda dnemin sosyalist hkmeti tarafndan imzalanan Avrupa Blgesel veya Aznlk Dilleri art, geerlilik kazanmak iin hl Fransa Parlamentosunun onayn beklemektedir. Bu artn onaylanmas durumunda tek ve blnmez Fransann etnik ayrmaya maruz kalacan, devletin dili olan Franszcann egemenliini kaybetmesinin siyasal iktidarn merkez ve eperdeki blgeler arasnda paylatrlmasyla sonulanacan, ngilizcenin artan hkimiyetinin Franszcann varln tehdit ettii byle bir dnemde blgesel dillerin resmen desteklenmesinin ulusal kaynaklarn israf anlamna geleceini ileri sren kesimlerin kayglar benimsenmi grnmektedir. Sz konusu kayglar asndan bu art, hukuk nnde eitlik ilkesini ihlal etmekte, Cumhuriyetin blnemezliini ve Fransz halknn birliini tehdit etmekte, nihayet, rgtl dilsel topluluklara
162

Alexandre Jaffe, Ideologies in Action Language Politics on Corsica (Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 1999), 79.

101

zel haklar tanmaya dek uzanmaktadr. 2000li yllarn banda dnemin Mill Eitim Bakan Jack Lang tarafndan yrtlen tamamen Bretonca eitim veren Diwan okullarnn ulusal eitim sisteminin resm bir paras olmas ynndeki giriim, Anayasa Mahkemesinin bu konudaki olumsuz gr sonucu tamamlanamamtr. 2007 tarihli EBLUL raporuna gre Fransa, 1999 ylnda imzalad Avrupa Diller artn hl parlamentosunda onaylamam bir Avrupa Konseyi yesi devlet olmaya devam etmekte, BM Siyas ve Meden Haklar Szlemesinin 27. maddesine ve BM ocuk Haklar Szlemesinin 30. maddesine koyduu erhleri kaldrmamakta srar etmekte ve 164 bylece aznlklarn dilsel haklar konusundaki karne notunu dzeltmemektedir. Bu noktalarda bir ilerleme kaydedilmemekle birlikte, 2008 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile blgesel dillerin resmen tannmas ynnde nemli bir adm atld sylenebilir. Fransada, Franszca dnda konuulan 75 dil, blgesel diller (Bretonca, Baska, Katalanca, Oksitanca, Korsikaca, Oil dilleri vb.), yabanc diller (ngilizce, Almanca, spanyolca vb.) ve orijin diller (Arapa, Trke, Lehe, Portekizce) olarak gruplandrlmtr. Blgesel dil statsne sahip olan Korsikaca, Korsika ve Kuzey Sardinya adalarnda konuulan, Roman dilleri ailesine bal bir dildir. UNESCO tarafndan resm veya prestijli bir statye sahip olmamas nedeniyle tehdit altnda olma potansiyelini haiz bir dil olarak nitelendirilen Korsikacay u an Korsika adas halknn yalnzca yzde 10u birinci dil olarak kullanmakta, halkn yzde 50si ise farkl derecelerde konuabilmektedir. Ada halknn tamamnn Franszca konuabilmesi, artc olmayan bir tespittir. Drt yzyllk Cenova ynetimi boyunca bir tr zerk blge olmann imtiyazlarndan faydalanan Korsikann tarihinde 1755-1768 yllar arasnda Pasquale Paolinin liderliinde hkm sren ksa mrl bir Korsika Cumhuriyeti dnemi yer almaktadr. 19. yzyl sonuna dek Korsikadaki siyasal ve kltrel hayatn dili olan talyanca, bu ksa sreli cumhuriyetin resm dili ilan edilmi ve anayasa 165 talyanca hazrlanmtr. Ada 1770 ylnda Fransa egemenliine girdiinde, yeni Jakoben elitin devrim sonras izledii gl merkez ynetim politikas gerei Cumhuriyete eklemlenmek durumunda kalmtr. Cumhuriyetin resm belgelerinin Franszca dnda bir dilde baslmasnn yasaklanmas, Korsikaca dilinden ziyade, Korsikada yzyllardr hkm sren Toskana talyancasna kar bir politik manevra olmakla birlikte, bu manevrann ulus-devlet mantyla rlm 19. 166 Korsikaca hibir zaman resm eitim dili yzyldaki anlam Korsikaca iin daha belirgindir. olmam, fakat eitim daha nce asla, 19. yzyl sonunda olduu gibi, devlet tarafndan cretsiz ve zorunlu niteliiyle gl bir siyasal mekanizma olarak kullanlmamtr. talyancann hkimiyeti Korsikallar iin nispeten elit snflarla snrl ve dolaylyken, Franszcann hkimiyeti ok daha 167 somut ve dorudan olmutur. Bu hkimiyet, Franszcay ulusal kimlik, modernlik ve muteber vatandalkla zdeletirirken, Korsikacay ayrlklk, gerilik ve ikinci snf vatandalk statsne 168 indirmitir. eperdeki dier yerler gibi Korsika da, devrim-kart nitelikler tad phesiyle,

163

The European Charter for Regional or Minority Languages and the French Dilemma: Diversity v. Unicity Which Language(s) for the Republic? (2004) Council of Europe Publishing, Regional or Minority Languages, 4. 164 EBLUL Report on Regional and minority languages and cultures in France are outlaws, The French Committee of the European Bureau for Lesser used Languages. EBLUL, dillerin ve dilsel eitliliin korunmasna ynelik almalar yapan, 1982 ylnda kurulmu hkmetler-d bir organizasyondur. http://www2.ohchr.org/english/bodies/cescr/docs/info-ngos/EBLUL.pdf [2 ubat 2010]. Avrupa Konseyi yesi lkelerin Avrupa Diller artna ynelik tavrn izlemek iin baknz: http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG. 165 Jaffe, Language Politics on Corsica, 72. 166 Jaffe, Language Politics on Corsica, 76-77. 167 Jaffe, Language Politics on Corsica, 77. 168 Jaffe, Language Politics on Corsica, 117.

163

102

rejimin gvenlii bakmndan Parisin daima endieyle yaklat bir blge olmutur. Bu endie sebebiyle devletin adadaki idare ve yarg sistemini yrtmek zere sadece Franszca konuanlar grevlendirmesi, Korsikacann zel alana hapsolmasnn neden dorudan siyasal bir anlamla yklenebildiini aklar grnmektedir. te yandan, bu tr dorudan ve ak politik manevralarn yan sra, ekonomik ve sosyal faktrler de diller arasnda bir hiyerarinin kurulmasna hizmet etmi, kamusal ve zel sektrde i bulabilme kaygs, Korsikallar Franszcann egemenliine girmeye 170 itmitir. Fransann hkimiyetine girmeden nce adann yalnzca kk, kentli ve eitimli bir kesimine ait olan iftdillilik (Korsikaca ve talyanca), bu elit kesimin Fransz egemenlii dneminde ve devrim srecinde Korsikaca pahasna Franszcay benimseyerek ulusal asker, ekonomik ve 171 siyasal sistemin bir paras haline gelmesiyle sona ermitir. yle ki, Fransz smrgelerinde nemli sayda Korsikal grev yapm, ancak smrgeler bamszlklarna kavutuktan sonra adaya dnenler ve bilhassa ikinci kuak, adadaki zayf ekonomik ve sosyal konumdan hareketle, adann 172 bir i smrge olduu tezini benimseyerek Korsika ulusal hareketinin ncs haline gelmitir. 1982 tarihli Korsika (Deferre) Stats, Korsikay ortak lke eklinde tanmlayarak Korsikann dier 22 ynetsel blgeden farkl bir blge olduunu zmnen kabul etmi ve 1975 ylnda Kuzey Korsika (Haute Corse) ve Gney Korsika (Corse-du-Sud) olarak iki idar ksma ayrlan adada nispi seim sistemiyle oluturulacak yerel bir meclis kurulmasn ngrmtr. Korsika Blgesinin bakenti olan Ajaccio kentinde bulunan Korsika Meclisi, mal zerklik ve yasama yetkilerine sahip olmamakla birlikte, adadaki yrtme organ olarak, ulusal meclise Korsikayla ilgili konularda danmanlk yapma grevi de stlenmitir. Ayrca, kltr, eitim ve medya faaliyetlerini yrten bir blgesel konsey bulunmaktadr. Korsika Stats, Fransa devletinin geleneksel niter yaps iinde 173 Korsikann idar ve kltrel olarak tannmln temsil eder. te yandan, Fransz Hkmetinin, Korsika Meclisinin adaya ynelik herhangi bir inisiyatif almasna izin vermemesi, 1984 ylndaki seimlerde oylarn yzde 9unu alarak Meclise giren Korsika Ulusal zgrlk Cephesinin (FLNC) yeniden silahl eylemlere ynelmesine ve Meclisin ilevsiz bir hale dnmesine yol amtr. Bu ilevsizlik, ABnin blgelere ynelik politikasna uyum salamak adna ald dem-i merkeziyeti tutumu kt stnde brakmak niyetinde olan Fransa devletini pek rahatsz etmemekle birlikte, adada ykselen huzursuzluk, 1988 ylnda yeni bir dzenlemeye 174 ynelik giriimleri gerekli klmtr. Fransa Parlamentosu tarafndan 1991 ylnda kabul edilen yeni Korsika artnda yer alan Korsika halk ifadesi, anayasann Fransada tek bir halk (Fransz halk) ve tek bir dil (Franszca) olduuna dair maddesiyle elitii gerekesiyle Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Bununla birlikte, Joxe Stats olarak da bilinen yeni dzenleme, Korsika Meclisine ekonomik gelime, kltr, eitim ve yerel idare alanlarnda yeni yetkiler tanmtr. Korsikallar, istee bal Korsikaca renme imknna, Meclisin bu yetkiyi kullanmasyla birlikte kavumutur. Fakat Joxe Stats, daha verimli bir idar dzenlemenin ve aklc bir dem-i merkeziyetilik yaklamnn rn olmaktan teye gidemeyerek, Korsika kimliinin Paris tarafndan siyasal olarak
Robert J. Blackwood, The Gallicisation of Corsica: The Imposition of the French Language from 1768 to 1945, Language Policy, 3 (2004): 133152. 170 Jaffe, Language Politics on Corsica, 81. 171 Donald Reid, Colonizer and Colonized in the Corsican Political Imagination, Radical History Review, 90 (2004): 11622. 172 Reid, Colonizer and Colonized, 119. 173 Ivan S. Balaguer, The end of the Corsican question? (paper presented at the Conference on Nations without States in the Global Age, Association for the Study of Ethnicity and Nationalism and the London School of Economics, at Queen Mary College, University of London, June 2007), http://works.bepress.com/ivan_serrano/2 [2 ubat 2010]. 174 Balaguer, The end of the Corsican question?.
169

169

103

tannd savnn ileri srlmesine imkn vermemitir. te yandan, 1998 ylnda FLNC tarafndan dnemin valisine dzenlenen suikast ve yeni valinin Korsikal milliyetilere kar yasal olmayan tedbirler almakla sulanmas, blgede yeniden toplumsal gvensizlik ve siyasal istikrarszlk yaratmtr. 2000 ylnda balayan ve Matignon sreci olarak bilinen yeni bir Korsika Stats hazrlama dnemi, babakan Lionel Jospinin Fransa Meclisine sunduu, Korsikaca eitimi yaygnlatrma olana veren ve Korsika Meclisine kstl ve dnemsel (deneme amal) yasama yetkisi tanyan yasa tasarsnn 2001 ylnda onaylanmasyla sonulanm ve fakat tasarnn hayata geirilmesi, Anayasa 176 Mahkemesi tarafndan engellenmitir. Bununla beraber, Matignon sreci, yukardan aaya, tek tarafl ve mzakereye kapal bir ekilde yrtlen ve idar bak asna hapsolmu nceki srelerden farkl olarak, Korsikal ve Fransz vekiller arasndaki ilk resm grme olmas 177 bakmndan nemli grlmektedir. Matignon srecinin beklendii gibi sonulanmamas, Korsika meselesine tekrar idar bir sorun olarak yaklalmasna yol amtr. 2003 ylnda Jean-Pierre Raffarin babakanlndaki hkmetin ileri Bakan Nicolas Sarkozy tarafndan hazrlanan, adadaki iki idar ksmn birletirilerek lavedilmesi ve yerel ynetime daha fazla siyasal g aktarlmasna ynelik geniletilmi zerklik tasars, dk bir katlmla gerekletirilen yerel referandumda az bir oy farkyla (yzde 50.98 178 Adadaki halkn ounluunun tam Hayr, yzde 49.02 Evet) olumsuz neticelenmitir. bamszlk yanls olmadn teyit eden bu referandum sonular, zerkliin geniletilmesi 179 konusunda durumun ayn olmadna da iaret etmektedir. Hayr oylarnn ardnda yatan sebeplerden birinin, Korsika nfusunun yaklak yarsnn kamusal alanda istihdam edilmi olmas 180 ve bamszlk durumunda yaanacak isizlik korkusu olduu kaydedilmitir. Bylece, zerklik yanllarnn blgede Korsikacann gelitirilmesi, yerel hkmete daha fazla yetki verilmesi ve ulusal vergilerden muaf tutulma talepleri, referandum sonular uyarnca imdilik ertelenmi grnmektedir. Bu referandumun sonucu, 1970lerden beri, benzer talepleri silahl eylemler yoluyla dile getiren FLNCnin halktan bekledii destei bulamamasn bir lde aklar grnmektedir. te yandan, FLNCnin milliyeti militanlardan ziyade, ounlukla sabkal kimselerden olutuu ve bunlarn Sicilyadaki mafya faaliyetlerinden pek de farkl olmayan yntemler benimsedikleri ileri 181 srlmektedir. Bu tr yntemlerin, adann kylardan uzak ve sert i blgelerinde hkim olan kan davas, atma ve ekiyalk kltryle ilikili olduu savna kar, bu tr savlarn zc ve tahakkm 182 yaratc nitelii ne srlerek kar klmaktadr. Ayrca, sz konusu ekiya unsurlarn devlet nezdinde uzun yllar sahip olduu ayrcala ve bu unsurlarn moderniteyle birlikte varolabildiine dikkat ekilerek, ilkel Korsika-modern Paris kartl zerinden yaratlan sylem

175

Balaguer, The end of the Corsican question?. Matignon srecinin ayrntl bir incelemesi iin baknz: Farimah Daftary, The Matignon Process and Insular Autonomy as a Response to Self-Determination Claims in Corsica, iinde, European Yearbook of Minority Issues Volume 1, Ed. Arie Bloed, Rainer Hofmann, Joseph Marko ve dierleri, European Centre for Minority Issues and European Academy of Bolzano/Bozen (Leiden, Boston: Martinus Nijhoff Publishers, 2002), 299-326. 177 Balaguer, The end of the Corsican question?. 178 Alejandro W. Snchez, Corsica: Frances Petite Security Problem, Studies in Conflict and Terrorism, 31 (2008): 655-664. 179 Daftary, The Matignon Process. 180 Snchez, Corsica, 661. 181 Snchez, Corsica 657. 182 Marta Petrusewicz, Corsica: Old Vendetta and the Modern State, Journal of Interdisciplinary History, 21: 2 (1990): 295-301; Stephen Wilson, Feuding, Conflict and Banditry in Nineteenth Century Corsica (Cambridge: Cambridge University Press, 1988).
176

175

104

sorunsallatrlmaktadr. Bununla birlikte, adada uzun yllar hkim olan iddetin, ekonomik yozlama ve toplumsal blnmlk yaratarak siyasal kltre olumsuz bir etkide bulunduu da 184 tespit edilmektedir. Korsikaca, okullarda yasal olarak ve snrl bir ekilde ilk kez 1975 ylnda retilmeye balansa da, asl olarak 1994 ylndan itibaren, okul-ncesi, ilkretim ve ortaretim dzeyinde (haftada 185 ortalama saat) Korsikaca dersi mfredata ikin bir ekilde yer almaktadr. 1982 ylnda kurulan Korsika niversitesinde de benzer bir durum sz konusu olmakla birlikte, ek olarak, 1991 ylndan beri Korsikaca bilen retim yelerinin istihdamna ynelik bir tevik ve Korsikaca almalar 186 Merkezindeki eitimi lisans ve lisansst dzeyde srdrmeye dnk giriimler mevcuttur. 1984 ylnda Korsikaca yayn yapan bir radyo kurulmu, blgesel televizyon istasyonunun Ajaccio kentine 187 tanmas Korsikaca programlarn artmasna vesile olmutur. Mahkemelerde ve idar ilemlerde, ilgili memurlar dili konuuyorsa, Korsikaca kullanmak mmkndr. Tabela ve iaretlerde Korsikaca kullanlmas ynnde Korsika Meclisi Kltrel Konseyinin tavsiyesi bulunmaktadr. Korsikacann kuzey, gney, Ajaccio ve Cenova diyalektlerinden muteber ve henz standart bir dile dnmemi olmas, Korsikacann adada daha yaygn ve resm bir ekilde kullanlmasna kar kanlar tarafndan bir gereke olarak gsterilmektedir. Ayrca, Korsikacann talyancadan tremi doal olmayan bir diyalekt olduu iddias da benzer siyasal yaklamlar tarafndan benimsenmektedir. Bu savlar, Korsikal dil aktivistlerini ncelikle ve bilhassa 1980lerden itibaren 188 Korsikacann ayr bir dil olduunu kantlamak iin youn ura vermeye sevk etmitir. Korsikacann okullarda yaygnlatrlmasna ynelik bir hareket olan Scola Corsa, ocuk kitaplar yaymlam ve yetikinler iin kurslar dzenlemi, A Caspa isimli retmenler dernei ise, Korsikacann okul-ncesinden niversiteye dek zorunlu eitime dhil edilmesi ve statsnn 189 Franszca ile eitlenmesine ynelik bir kampanya yrtmtr. Scola Corsa, 1972 ylnda kurulmu ve tm yerel Korsikaca hareketlerini bnyesinde toplam, Korsikaca kurslar almas ve 190 Korsikacann blgesel dil niteliinin resmen tannmas iin almtr. Cenova hkimiyeti dneminde szl bir dil olarak kalan Korsikacann Franszca egemenliinde de yazl bir dile dnememesi srecini tersine evirmeye dnk bu hareketlerin merkezinde, Korsikaca kitap 191 yaymlama faaliyeti yatmaktadr. Scola Corsa hareketinin 1970lerde dzenledii Korsikaca Gnleri, pek ok dil aktivistinin bulumasna vesile olmu ve balangta sadece Baska, Bretonca, Katalanca ve Oksitanca dillerinin devlet okullarnda semeli ders olarak verilmesine imkn tanyan 1951 tarihli Deixonne Kanununun talyancann bir lehesi olduu gerekesiyle hari tutulan Korsikacay da kapsamasna ynelik talebi yaygnlatran ve 1982 ylnda olumlu ynde sonulandran ulusal bir 192 kampanyaya dnmtr. Geniletilmi Deixonne Kanunu uyarnca, devlet okullarnda Baska,
Petrusewicz, Old Vendetta, 296. Daftary, The Matignon Process, 309. 185 Franoise Convey, Teaching the Mother Tongue in France, iinde: Teaching The Mother Tongue in a Multilingual Europe, Ed. Anthony Adams ve Witold Tulasiewicz (London: Continuum International Publishing Group, 2005), 121; ayrca baknz: Jaffe, Language Politics on Corsica, 126, 131. 186 Euromosaic, Corsican in France, http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/cors/an/i1/i1.html [2 ubat 2010]. 187 Jaffe, Language Politics on Corsica, 130. 188 Jaffe, Language Politics on Corsica, 130. 189 Euromosaic, Corsican in France. 190 Jaffe, Language Politics on Corsica, 126. 191 Convey, Teaching the Mother Tongue, 120. 192 Robert J. Blackwood, The State, the Activists and the Islanders: Language Policy on Corsica (Amsterdam: Springer, 2008), 60; ayrca baknz: Jaffe, Language Politics on Corsica, 126.
184 183

183

105

Bretonca, Katalanca, Oksitanca, Korsikaca, Alsasa, Gallo, Moselle, Tahitice, Creole ve Melanezya 193 dillerinde eitim, Franszca ile birlikte ksmen verilmektedir. Bu ksm sistem, Alsas, Bask blgesi, Bretonya, Korsika gibi blgelerdeki baz devlet okullarnda da, ebeveynlerin talebi ve en az 15 rencinin mevcudiyetiyle beraber uygulanmaktadr. Korsika halknn Korsikal dil ve kltr aktivistlerinin gelitirdikleri kat politikalara yeterince rabet etmemesi zerine, Korsika niversitesi ve Korsika Meclisi Kltr, Eitim ve evre Konseyi bnyesinde yer alan dil planlamaclar, Korsikaca odakl, Franszcay dlayan ve tekdillilik odakl sylemler yerine, okdillilik temelli, Korsikaca ile Franszcann eit bir resm stat paylamasna ynelik ve dili dar etnik ilikilerden kltrel kodlara tayan sylemler gelitirmeye 194 balamlardr. Korsikacann anadili (lingua materna) yerine anavatan dili (lingua matria) olarak kurgulanmasn ngren 1989 tarihli plann Korsikaca, Franszca ve ngilizce yaymlanarak ilan edilmesi, hem dil ve soy ilikisini zayflatan, hem blgesel dil statsne siyasal (civic) vatandalk nosyonu ekleyen, hem de blgenin Franszcann tesinde bir uluslararas dile ynelik almn 195 ortaya koyan nitelii asndan nem tamaktadr. B. BASKA SPANYA Modern spanya, 1808deki Fransz igali ve Napolyon Savalar dneminde kurulmu ve 1812 tarihinde hazrlanan Cdiz Anayasas ile mutlak monariden liberal ulus-devlete gei srecinin ilk 196 admn atmtr. Liberal milliyetiler ve kraliyeti Katolikler arasndaki iktidar savalar sebebiyle kesintili bir tarihe sahip olan bu srecin popler siyasal bilinte ve spanyol vatandal kavramnda vcut bulmas, Restorasyon Dnemi olarak adlandrlan 1875-1923/31 yllar arasndaki 197 dnemde gereklemeye balamtr. mparatorluun yklmasn takiben 1873 ylnda kurulan, anti-demokratik ve elitist bir liberalizmin hkim olduu ilk Cumhuriyet, i karklklar ve ayaklanmalar izleyen 1923 tarihli asker darbe ile son bulmutur. 1931 ylnda kurulan kinci Cumhuriyet ise, 1936daki seim sonularna itirazlarn yl srecek bir i savaa dnmesiyle kesintiye uramtr. 1939-1975 yllar boyunca General Franco liderliindeki asker diktatrlkle ynetilen spanya, 1977 ylnda yaplan seimlerle birlikte tekrar Cumhuriyet rejimine dnmtr. 1923 tarihli asker darbenin anti-liberal, milliyeti, Katolik ve kalknmac ideolojisini paylamak suretiyle, hem demokratik bir siyasal kltrn hem de ordu, kilise ve toprak aalarndan bamsz, devlet tanml bir halk milliyetiliinin gelimesine imkn vermedii iddia edilen Franco rejimi, 198 mutlak monarinin sona ermesini takip eden srecin bir uzants olarak grlmektedir. te yandan, 1898 ylnda spanyann son kolonilerini de kaybetmesine yol aan Amerika Birleik Devletleri karsndaki yenilgisi, Katalunya ve Bask lkesindeki milliyeti hareketleri tetikleyerek 199 Bu yenilginin zedeledii spanyol onuru, ulus-devlet ina srecini yarda brakmtr. 200 Kastilyancann ve Kastilyan kltrnn yceltilmesi yoluyla onarlmak istenmitir. Kastilyancann
193

Christine Hlot, Language Policy and the Ideology of Bilingual Education in France, Language Policy, 2 (2003): 255277. Jaffe, Language Politics on Corsica, 189. 195 Jaffe, Language Politics on Corsica, 178. 196 Jess Milln ve Mara C. Romeo, Was the liberal revolution important to modern Spain? Political cultures and citizenship in Spanish history, Social History 29: 3 (2004): 284-300; ayrca baknz: Eduardo M. Moreno ve Juan S. P. Garzn, A Difficult Nation?, History and Memory, 14: 1-2 (2002): 259-284. 197 Milln ve Romeo, Political cultures and citizenship, 292. 198 Milln ve Romeo, Political cultures and citizenship, 293. 199 Milln ve Romeo, Political cultures and citizenship, 292. 200 Luis Lpez, The Origins of Spanish Revisited: Linguistic Science, Language Ideology and Nationalism in Contemporary Spain, Bulletin of Spanish Studies, LXXXIV: 3 (2007): 287-313.
194

106

kkenine ynelik dnemsel almalar, dilin yarmadadaki dier spanyol dillerinden stn onlardan farkl olarak, tretilmemi ve orijinal olduu, spanyol kltrnn temelini oluturduu ve bu nitelikleri sebebiyle dier dilleri konuan halklar tarafndan gnll olarak benimsendii 201 iddialarn retmek zere hazrlanmtr. Bu iddialarn, zerk blgelerdeki smrge tarihini unutturmak ve gnlllk esasyla olutuu iddia edilen ksm asimilasyonu zorla tersine evirmek amac tayan kendi kaderini tayin hakk taleplerini gayrimeru klmak gayesiyle 202 gnmzde de benimsenebildii grlmektedir. spanyol ulus-devletinin gerektirdii homojen toplumu yaratmak, farkl diller konuan kltrler 203 zerinde Kastilyanca temelli bir kltrel hegemonya kurmak yoluyla salanmaya allmtr. Kastilyanca, 18. yzylda hkm sren mutlakiyeti monarinin merkezleme abalarnn bir 204 uzants olarak ilk kez 1716da resm dil ilan edilmitir. Bir spanyolca lehesi olan Kastilyanca, bugn bu zel spanyolcay dier spanyol dilleri Baska, Katalanca ve Galiyacadan, kuzey ve merkez spanyada konuulan spanyolcay Endlste konuulan spanyolcadan ya da spanya spanyolcasn (Castellano) Latin Amerika spanyolcasndan (Espaol) ayrmak iin kullanlmaktadr. Bununla birlikte, Latinceden tremi dier Avrupa dilleri ve bilhassa Franszca karsndaki statsn ykseltmek iin Kastilyancann sadece spanyada deil, Gney ve Kuzey Amerikada da konuulan bir dil olduu vurgusu zellikle kinci Cumhuriyetin ilk yllarnda ska bavurulan bir 205 Kastilyancann ngilizce, Franszca ve Almanca gibi dier Avrupa dilleri sylem olmutur. karsndaki grece dk konumu, spanyann dier Avrupa lkeleri karsndaki endstrileme, uluslama, demokratikleme sreleri bakmndan geri kalmlnn bir yansmas 206 Bu geri kalm milliyetiliin atlgan nitelii, ieride Kastilyan olmayan spanya gibidir. vatandalarna ynelik saldrgan bir politikaya dnecektir. 19. yzylda kurulan spanya ve Kastilyan zdelii, uzun dnemde spanyol milliyetiliinin balca yaptana dnecek ve Kastilyanca olmayan kltrel deerlerin spanyol devleti tarafndan bugn bile grmezden 207 gelinebilmesine imkn tanyacaktr. Bununla birlikte, dier Avrupa lkelerinin aksine, spanyadaki ulus-devlet ina sreci hibir zaman yekpare bir nitelik arz etmeyecek, kltrel oulculuk ve siyasal federalizm eilimleri tayacak, devlet tarafndan dayatlan ulusal Kastilyan kimlii daima alternatif ve popler mcadelelerin oluturduu yerel kimliklerle birlikte 208 varolacaktr. Kastilya Krall ve Bourbon Hanedanl dnemleri boyunca zerk bir ynetime sahip olan Bask lkesi, bugn Fransann gneybat topraklarnda bulunan Labourd, Aa Navarre ve Soule blgeleri ile spanyann kuzeyinde yer alan Bask zerk Ynetimi ve Navarre zerk blgelerinden olumaktadr. Bu almaya esas tekil eden Bask zerk Ynetimi, Araba (lava), Bizkaia (Biscay) ve Gipuzkoa (Guipzcoa) vilayetlerini kapsamakta, 1978 spanya Anayasasnn belirledii 17 zerk topluluktan biri olarak (Madde 2) ve 1979 zerklik (Guernica) Stats uyarnca zerk bir blge
Lpez, The Origins of Spanish Revisited, 302. Lpez, The Origins of Spanish Revisited, 309. 203 Goldie Shabad ve Richard Gunther, Language, Nationalism, and Political Conflict in Spain, Comparative Politics, 14: 4 (1982): 443-477. 204 David Lasagabaster, Bilingualism, Immersion Programmes and Language Learning in the Basque Country, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 22: 5 (2001): 401-425. 205 Camille Pitollet, Spain, the Spanish Language and Its Future, Hispania, 13: 5 (1930): 404-412. 206 Javier F. Sebastin ve Gonzalo C. De Miguel, The Notion of Modernity in 19th Century Spain: An Example of Conceptual History, European Journal of Political Theory, 3 (2004): 393- 410. 207 Moreno ve Garzn, A Difficult Nation?, 272. 208 Moreno ve Garzn, A Difficult Nation?, 278.
202 201

107

olarak ynetilmektedir. Baska, Anayasann 3. ve zerklik Statsnn 6. maddeleri uyarnca, blgedeki resm dil statsn Kastilyanca ile paylamaktadr: x Kastilyanca, Devletin resm dilidir. Tm spanyol vatandalar Kastilyanca bilme ykmllne ve kullanma hakkna sahiptir. spanyadaki dier diller, ilgili zerk Topluluklarda, zerk Statlerine uygun olarak, Kastilyanca ile birlikte resm dil olacaktr. spanyadaki farkl dilsel gelenekler, lkenin kltrel mirasnn nemli ve zenginletirici bir 210 parasdr ve bu sebeple korunmal ve sayg gsterilmelidir.

209

Bu maddenin eletirel bir yorumu, Anayasann vatandalarca bilinmesini talep ettii ve kullanlmasn gvence altna ald tek dilin spanyolca olmasnn, aznlk dilleri aleyhine ciddi bir yasal dengesizlik yaratt ve aznlk dillerinin konuulduu blgelerde bu dengesizliin nemli bir 211 sosyo-dilsel etkisi olduu ynndedir. Ayrca, aznlk dillerinin resm statsnn sadece kendi blgeleriyle snrl olmasnn, bu dillerin ulusal dil olan Kastilyanca karsndaki ikincil konumunu pekitirerek ve aznlklarn kltrel kimliklerini sadece ilgili topraksal kimliklerle balantl bir 212 ekilde tanyarak, Anayasann vatandalar arasndaki eitlik ilkesini zedeledii iddia edilmektedir. Daha nemlisi, mevcut Anayasa uyarnca, rnein Sevillede yaayan bir Basklnn Baska eitim talebinde bulunmas mmkn grnmemektedir ki bu, dilsel eitlilii korumak adna gelitirilen politikann pratikte ayr dilsel blgeler yaratmak ve eperdeki aznlklar Kastilyan merkeze baml 213 klmak amacna hizmet ettii izlenimi yaratmaktadr. Merkeziyetiliin otoriteryanizmle, zerkliin demokrasiyle zdeletirildii yeni bir siyasal kltrn rn olan Anayasann 148. ve 149. maddeleri, merkez ynetim ile zerk ynetimler arasndaki gler ayrmn belirlerken yetki alanlarna dair temel dzey oluturmutur: Tamamen merkez hkmetin yetkisinde olan alanlar, tamamen yerel hkmetin yetkisinde olan 214 alanlar ve merkez ve yerel hkmetin birlikte yetki sahibi olduu alanlar. Eitim, yetki paylamnn esas olduu alanlardan biridir ve bu paylamda yerel hkmete tannan yetki, merkez hkmetin belirledii genel ilkeler ve standartlar nda somut politika retmek eklinde 215 tanmlanmaktadr. rnein bu madde uyarnca ve 1990 tarihli Eitim Kanununa gre ders programnn sadece yzde 45i Bask hkmeti tarafndan hazrlanabilmekte ve bu snrlama bilhassa tarih derslerinin ieriinin belirlenmesinde merkez hkmetle yerel hkmet arasnda 216 bir soruna dnmektedir. te yandan, zerklik Statsnn 16. Maddesi, yetki paylam ilkesiyle ters dmeyecek bir biimde eitim politikalarn belirlemede ykmlln tamamen yerel
209 Bask lkesinin Fransa topraklarnda kalan blm, yukarda incelenen Korsikaca vakasnda bahsi geen Franszca politikasna maruz kalma anlamnda Korsika ile benzer bir tarihi paylamakla birlikte, zerk bir ynetime sahip deildir. te yandan, blge nfusunun yzde 36s tarafndan konuulan Baska, dier blgesel diller gibi okullarda ders olarak retilmektedir. Baknz: Felix Etxeberria, New Challenges for Bilingual Education in the Basque Country, Intercultural Education, 14: 1 (2003): 93-107. 210 Ferran Ferrer, Languages, Minorities and Education in Spain: The Case of Catalonia, Comparative Education, 36: 2 (2000): 187-197. 211 Ferrer, The Case of Catalonia, 189. 212 Clare Mar-Molinero, The Politics of Language: Spains Minority Languages, CLE Working Papers, 3 (1994): 106-113. 213 Mar-Molinero, Spains Minority Languages, 108. 214 Ferrer, The Case of Catalonia, 188. 215 Ferrer, The Case of Catalonia, 188. 216 Moreno ve Garzn, A Difficult Nation?, 275.

108

hkmette olduunu ifade etmektedir. Statnn 6. maddesi, Bask lkesinde yaayan herkesin Baska ve spanyolcay konuma (renme) ve kullanma hakkn gvence altna almakta, zerk Toplulukun ortak kurumlarnn, Bask lkesinin sosyo-dilsel eitliliini hesaba katarak, her iki dili de korumakla ykml olduunu belirtmektedir. Bask zerk Parlamentosu tarafndan seilen Bask Hkmet Bakan, parlamentonun tarm, endstri, vergi, kltr, sanat, eitim, medya, ulam ve gvenlik gibi alanlardaki politikalarn uygulamakla ykmldr. Parlamentoda en fazla sandalyeye sahip olan parti, Bask lkesinin en eski partisi olan Bask Milliyeti Partisi (EAJ/PNV) iken, onu Bask lkesi Sosyalist Partisi (PSEEE/PSOE), spanya genelinde siyaset yapan Halk Partisi (PP) ve 2003 ylnda Bask lkesinin bamszl iin silahl mcadele yrten ETA ile organik ba kurduu ileri srlerek kapatlan Halkn Birlii Partisi (Herri Batasuna) iindeki eletirel bir akmdan doan sosyalist Aralar Partisi izlemektedir. Ayrca, Bask Dayanma Partisi, Bask Birleik Sol-Yeiller Partisi ve Kalknma ve Demokrasi Birlii gibi kk lekli partiler de parlamentoda temsil edilmektedir. 1895 ylnda kurulan Bask Milliyeti Partisinin temel politikalarndan biri olan Bask dilini (Euskara) canlandrma giriimi, 1918 ylnda Bask almalar Topluluu ve Bask Dili Akademisinin kurulmas ile sonulanmtr. Akademi evresinde yrtlen dil faaliyeti, Baskann standartlatrlmasna ya da dilsel yapsna ilikin bir planlamadan ziyade, Baskann sosyal statsnn ykseltilmesine 218 yneliktir. te yandan, Baska, 1960l yllarn sonuna dek Bask milliyetiliinin ekirdeini 219 oluturan unsurlardan biri olmamtr. lk Baska kitabn 1545 ylnda baslm olduu bilinmekle birlikte, Kastilyancann 1716da resm dil ilan edilmesinin Baskann gerilemesinde nemli bir faktr 220 olduu kaydedilmektedir. Dilin gerilemesine yol aan bir baka faktr ise, iki ynl etkisi bulunan endstrileme hareketidir. Baska konumayan iilerin Bask lkesinde bulunan yeni endstriyel kentlere ynelik youn g ve Baska konuanlarn endstriyel blgeler etrafnda hzla kentlemesi, 19. yzyl sonuna dek Baskann ekonomik ve kamusal alandan tamamen ekilmesine 221 sebep olmutur. Bu ekonomik faktre ek olarak, 20. yzyla hkim olan i atmalar, uluslararas savalar ve asker diktatrlk dneminin yaratt baskc siyasal ortamn 1970lerin sonuna dek srm olmas, Baskann korunmas ve gelitirilmesi konusunun bir gndem tekil etmesine uzun zaman imkn tanmamtr. 20. yzyl banda Bask zerk Ynetimi topraklarnda yaayan nfusun yzde 83 222 Baska konumakta iken, bu oran yzyl sonuna doru yzde 24e dmtr. Bununla birlikte, 1960larn sonunda yeniden faaliyet gstermeye balayan Bask Dili Akademisi, Baskann Batua olarak adlandrlan bir formda standartlatrlmas ynnde almalar yrterek, sonraki yllarda gereklemesi mmkn olan resm Baska eitimin altyapsnn hazrlanmasna hizmet etmitir. te yandan, ayn dnemde ve bilhassa 1960larn sonu ve 1970lerin banda gizli bir a eklinde 223 rgtlenen gece okullar vastasyla Baska eitim gayriresm olarak hayata geirilmitir. Ikastola
217

217

Bask lkesi zerklik Stats iin baknz: http://www.basques.euskadi.net/t32448/en/contenidos/informacion/estatuto_guernica/en_455/adjuntos/estatu_i.pdf [14 Mart 2010]. 218 Jacqueline Urla, Ethnic Protest and Social Planning: A Look at Basque Language Revival, Cultural Anthropology, 3: 4 (1988): 379-394. 219 Mar-Molinero, Spains Minority Languages, 110; Shabad ve Gunter, Political Conflict in Spain, 448. 220 Lasagabaster, Bilingualism, 403. 221 Lasagabaster, Bilingualism, 403. 222 Lasagabaster, Bilingualism, 403. 223 Bill Haddican, Suburbanization and language change in Basque, Language in Society, 36 (2007): 677-706.

109

olarak bilinen bu gizli okullarda balayan eitim, ilerleyen yllarda nce yasal ve zel stat elde 224 edecek, daha sonra ksmen kamusal hizmetin bir paras olacaktr. Baskann bir eitim dili olarak kullanm, tpk Katalanca iin olduu gibi, safhaya ayrlabilir: Franco rejimiyle balayan ve Baskann Kullanmn Normalletirme Yasasnn (bundan byle Normalletirme Yasas) karld 1982 ylna dek sren, diktatrlk dneminde retmen derneklerinin direniiyle ve gizli bir ekilde yrtlen, ancak zerklikle beraber resmiyet kazanan Baska eitimin ilk yllarna tekabl eden hayatta kalma safhas; Normalletirme Yasasnda ngrlen ilkelerin ve Baska eitim ve retimin daha arlkl bir ekilde yer ald okul modellerinin hayata geirildii uygulama safhas; uygulama safhasnda gelitirilen modellerin eksikliklerinin giderilerek Baska eitimin iyiletirildii ve yaygnlatrld 90l yllarda balayan 225 glendirme safhas. 1976 ylnda resmen balayan Baska eitim, kamusal sektr, (Katolik Kilisesinin ban ektii) zel sektr ve Ikastola sektrn kapsayan farkl okul sisteminden olumutur. Baskann Bask zerk Ynetiminde idare, eitim ve medya dili olmasn ngren ve her rencinin Baska ve Kastilyanca eitim grme hakkn gvenceye alan Normalletirme Yasasnn yrrle girmesini izleyen 226 dnemde, bu sektrler farkl eitim modeline dnmtr. Kamusal sektrn benimsedii ve Model B olarak adlandrlan sistemde, Baska ve Kastilyancann eit ekilde kullanld bir eitim 227 biimi (partial immersion programme) hkim iken, zel sektrn takip ettii ve Model A olarak adlandrlan sistem, ana mfredatn Kastilyanca olduu ve Baskann sadece ders olarak retildii bir eitim biimine sahiptir. Ikastola sektrnn gelitirdii ve Model D olarak adlandrlan sistemde ise, ana mfredatn Baska olduu ve Kastilyancann sadece ders olarak retildii bir 228 eitim biimi (total immersion programme) uygulanmaktadr. Normalletime Yasasnn Baska eitim iin ngrd bu modeli temel alan Ulibarri program, Baskann gnmzdeki etkinlik 229 ve yaygnlk seviyesine ulamasnda nemli bir keta olarak grlmektedir. Gnmzde bu eitim biimleri, balangta olduu gibi sektrel bir ayrmdan uzaklam, kamusal sektrdeki modelin zel sektrde ya da Ikastola sektrnde gelitirilen modellere yaklat 230 durumlar ortaya kmtr. Ayrca, arlkl olarak Baskann konuulduu blgeler, Baskann youn olarak konuulmad blgeler ve gmenlerin yaad zel blgeler olarak e ayrlan Bask 231 lkesinde her blge iin farkl eitim modeli uygulanmaktadr. Bununla birlikte, genel olarak zel sektrdeki ilkokullarda yer alan Model Aya gsterilen talep gitgide azalmaktayken, Model B ve Dye 232 dnk talebin hzla ykselmesi, Baskaya ynelik ilginin arttna iaret etmektedir. Ayrca, Model Dde eitim alan rencilerin, Baska yksek eitimin bir gereklilii olan ok iyi dzeyde Baska bilgisine sahip olmakla kalmayp dengeli iftlilik olarak adlandrlan her iki dilde de yetkinlik gsterme becerilerinin, dier modellerde eitim alan rencilere kyasla ok daha gelimi olduu
Mar-Molinero, Spains Minority Languages, 110. Ferrer, The Case of Catalonia, 192-194. 226 Lasagabaster, Bilingualism, 410. 227 Immersion terimi hakknda ayrntl bilgi iin bu almann ikinci blmne baknz. 228 Bu modellerin yan sra, Bask zerk Ynetiminde ksa sreliine yerleik bulunanlar iin sadece Kastilyanca eitim veren okullarda kullanlan Model Xden bahsedilebilir. Baknz: Etxeberria, Bilingual Education,. 229 Jasone Aldekoa ve Nicholas Gardner, Turning Knowledge of Basque into Use: Normalisation Plans for Schools, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 5: 6 (2002): 339-354. 230 Etxeberria, Bilingual Education, 96. 231 Shabad ve Gunther, Political Conflict in Spain, 465. 232 Etxeberria, Bilingual Education, 96; Aldekoa ve Gardner.
225 224

110

tespit edilmektedir. da salamaktadr.

233

Bu beceri, nc bir dil renimini kolaylatrmas sebebiyle ek bir avantaj

lkokul eitimine dair bu tr olumlu verilere ramen renci ve velilerin ortaokul ve lise eitiminde Kastilyancaya daha fazla arlk veren Model Aya ynelmesi, ekonomik ve sosyal 234 tutumlarn dilsel kayglarn nne geebildiini gstermektedir. Ortaretimde Model Dnin tercih edilmemesinin teknik bir sebebi ise, iyi dzeyde Baska bilen retmen saysnn yetersiz 235 Bu sorunun nne gemek isteyen Bask hkmeti, hlihazrda eitim veren olmasdr. retmenlerden Baska seviyesini gelitirmek isteyenler iin IRALE ad verilen yllk bir 236 retmen yetitirme program dzenlemektedir. Ayrca, Baska yazl ve grsel eitim materyallerinin hazrlanmas iin 1982 ylndan beri EIMA adyla yrtlen bir program 237 erevesinde ekonomik destek salanmaktadr. Bunlarn yan sra hkmet, Baskann gnlk yaamda daha fazla kullanlmasna ynelik olarak, yetikinler iin Baska eitim programlar hazrlamakta, Baska tiyatro kurslar almas, mzik almalar yaplmas, yaz kamplar ve sinema 238 gsterimleri dzenlenmesi gibi sanatsal ve kltrel faaliyetleri tevik etmektedir. Bask hkmetinin bu tr giriimlerine ramen devam etmekte olan sorun, uzun yllar Kastilyancann hkim olduu kitlesel medya, kamu ynetimi ve hatta eitim gibi alanlarda Baskann hl ikinci planda kalyor olmasdr. Bu sorun, Bask zerk Ynetimi nfusunun sadece 239 yzde 46snn Baska konutuu gereinde de karlk bulmaktadr. Bir prestij ve ekonomik gvence dili olan Kastilyanca ile toplumsal dayanma ve kimlik dili olan Baska arasndaki 240 hiyerari, ikincisi lehine krlmakla birlikte, sre istenen hzda ilerlememektedir. te yandan, benzer bir hiyerarinin, Baskann standartlam formu olan Batua ile dier leheler ve bilhassa 241 Herrikoa arasnda ortaya kmakta olduu tespit edilmektedir. Bu hiyerari, Baska eitim sisteminde benimsenen Batua formunun eitim dilinden teye geemeyerek yaam diline dnememi olmasndan da kaynaklanmaktadr. Batuann balangta olduu gibi radikal siyaset ve muhalefetin, hatta toplumsal dayanma ve ortak kimliin dili olmann gerisine derek yeni 242 iktidarn ve gl ekonomik snfn dili haline geldii iddias da mevcuttur. Yeni nesil Baska hareketinin, mevcut kamusal alanda boy gsteren, kurumsallam ve geleneksel siyaset biimleri ve dil politikalarna kar anti-hegemonik, anti-hiyerarik bir yaklam gelitirmeye altna 243 ynelik saptamalar ortaya konmaktadr. Ayrca, Baska eitime verilen nceliin Bask lkesinde yaayan dier aznlk gruplarnn kendi dillerinde eitim almalar nnde bir engel tekil ettii 244 ynndeki iddialar, Baska eitim modellerinin yeniden gzden geirilmesini gerekli klmaktadr. Bu gruplarn ekonomik, siyasal ve sosyal hayatta dezavantajl konuma gelmesine sebep olarak, sz

Lasagabaster, Bilingualism, 415; ayrca baknz: Josu Sierra, Assessment of Bilingual Education in the Basque Country, Language, Culture and Curriculum, 21: 1 (2008): 39-47. 234 Lasagabaster, Bilingualism, 420 235 Etxeberria, Bilingual Education, 100. 236 Lasagabaster, Bilingualism, 408. 237 Lasagabaster, Bilingualism, 410. 238 Lasagabaster, Bilingualism, 409. 239 Shabad ve Gunther, Political Conflict in Spain, 446. 240 Begoa Echeverria, Language ideologies and practices in (en)gendering the Basque nation, Language in Society, 32 (2003): 383-413. 241 Echeverria, Language ideologies, 396. 242 Haddican, Language change in Basque, 679. 243 Jacqueline Urla, Outlaw Language Creating alternative public spheres in Basque free radio, Pragmatics, 5: 2 (1995): 245-61. 244 Etxeberria, Bilingual Education, 105.

233

111

konusu grup yelerinin ne Baska ne de Kastilyanca dillerinde gereken seviyede dilbilgisine sahip 245 olduklar gerei gsterilmektedir. Bu dezavantajn giderilmesi adna Baska eitimi glendirmeyi ve blgesel entegrasyonu nceleyen Bask hkmeti ile Kastilyanca eitimi ve ulusal entegrasyonu gvence altna almaya alan merkez hkmet arasnda doan gerilim uzun vadede zm bekleyen bir soruna iaret etmektedir. C. UYGURCA N

Ming Hanedanlndan 17. yzylda devrald iktidar 19. yzyln ortalarna dek gl bir ekilde srdren Manu (Qing) Hanedanl, bu dnemden itibaren hem lke dnda hem de lke iinde 246 19. yzyln yaanan sava ve ayaklanmalarla beraber egemenliini yitirmeye balamtr. sonlarndan itibaren balayan asker ve idar modernleme hamleleri, anayasal monari reformu taleplerinde vcut bulmu, talebin karlanmamas kitlesel halk isyanlarna dek uzanmtr. 1912 ylnda Milliyeti Parti (Kuomintang) lideri Sun Yat-sen tarafndan kurulan in Cumhuriyetinin ilk yllar, eperde yer alan blgelerin bamszlklarn ilan etmelerine imkn tanyacak denli istikrarszlk gstermi, 1920li yllarda Chiang Kai-shek liderliinde ve tek parti ynetiminde salanan lkesel birlik, bu istikrarszl tamamen ortadan kaldrmaya yeterli olmamtr. 19371945 yllar arasnda devam eden in-Japon Sava inin galibiyetiyle sona erse de, ardndan milliyetiler ve komnistler arasnda balayan i sava, lkenin siyasal ve ekonomik koullarn daha da ktletirmitir. 1949 ylnda in Komnist Partisi lideri Mao Zedong liderliinde kurulan in Halk Cumhuriyetinin izledii sk sosyalist politika, 1960lardan 1970lerin sonuna dek yrtlen Kltrel Devrimle tamamlanmaya allmtr. 1990larda balayan ekonomik geliim ini daha esnek bir sosyalizm izlemeye sevk etmise de, 1991 ylnda balatlan Yurtsever Eitim Kampanyasnda da vcut bulan ve tarihin yeniden yazlmasna odaklanan eilim, daha gl ve 247 btncl bir ulusal kimlik yaratmak amacnda somutlaan milliyetiliktir. Nfusunun ounluu Uygurlardan olumakla beraber, Han, Kazak, Hui (Mslman in), Krgz ve Mool halklarnn da yaad incan Uygur zerk Blgesi, bir zamanlar in Trkistan ya da Dou 248 Trkistan olarak anlan coraf blgeye tekabl etmektedir. 19. yzyl ortalarndan itibaren gerilemeye balayan Manu Hanedanl, bir snr blgesi olan Huijiang (Mslman lkesi) topraklarnda yaayan yerel halka ve Rusyaya kar yitirmeye balad kontroln, 1884 ylnda blgeyi incan (Xinjiang Yeni Snr) adyla bir vilayet olarak ynetmek yoluyla tekrar kazanmaya 249 almtr. in Cumhuriyetinin ilk zamanlar, blgede sren hkimiyet ve bamszlk mcadelesine tanklk etmitir. 1933 ylnda ilan edilen Dou Trkistan Cumhuriyeti blgeye istikrar kazandrmam, hemen ertesi yl kontrol tekrar ele geiren in, blgedeki varln Sovyetler 250 Birliinin desteini alan bir derebeyi araclyla ancak bir on yl kadar srdrebilmitir. 1944 ylnda ilan edilen ikinci Dou Trkistan Cumhuriyetinin mr, 1949 ylnda in Halk Cumhuriyetinin kurulmasyla sona ermitir. incan Uygur zerk Blgesi 1955 ylnda eski vilayetin yerine kurulmutur. incann indeki komnist hareketle beraber kazand zgrl bir zerk

Shabad ve Gunther, Political Conflict in Spain, 466. Victor Lieberman, The Qing Dynasty and Its Neighbors, Social Science History, 32: 2 (2008): 281-304. 247 Zheng Wang, National Humiliation, History Education, and the Politics of Historical Memory: Patriotic Education Campaign in China, International Studies Quarterly, 52: 4 (2008): 783-806. 248 incan tarihi iin baknz: James A. Millward, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (London: Hurst & Company, 2007). 249 Michael Clarke, The Problematic Progress of Integration in the Chinese States Approach to Xinjiang, 1759 2005, Asian Ethnicity, 8: 3 (2007): 261-289. 250 Clarke, Chinese States Approach to Xinjiang, 270.
246

245

112

blge statsyle pekitirdii ynndeki resm yoruma kar, komnist devrime direnerek bamsz bir devlet kurma amac tayan incann devrim glerince igal edildiine dair bir yorum da 251 bulunmaktadr. incandaki muhalif glerle inli otoriteler arasnda uzun yllardr sren gerilim 1997 ylnda zirveye ulam, polisin keyf tutuklamalarna tepki olarak gelitii bildirilen gsteriler ve 252 bombalama olaylar yaanmtr. 2008 Pekin Yaz Olimpiyatlar srasnda Tibet lehine dzenlenen gsterilere destek vermek ve Uygur iadam Mutallip Hajimin polis nezaretinde hayatn kaybetmesini protesto etmek zere gerekletirilen iddet eylemleri dnyann ilgisini yeniden incana ekmitir. 2009un yaz aylarnda iki Uygurun lmyle sonulanan Shaoguandaki olay knamak zere incann bakenti Urumide toplanan gruptan 150 kiinin lm in Halk Cumhuriyetine ynelik tepkileri artrrken, inli yetkililer, grubun bilhassa srgnde yaayan Rabiya Kaderin ynlendirdii ayrlklar tarafndan harekete geirildiini iddia ederek, lenleri terrist olarak nitelemek ve lmleri bu yolla merulatrmak istemitir. Manu Hanedanlnn son ve in Cumhuriyetinin ilk yllarnda birletirici bir unsur olarak gelimeye balayan Uygur kimlii, gnmzde siyasal ve dinsel bir harekete zemin oluturma noktasndadr. Bat Trkistan blgesindeki lkelerin (Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan) 1991 ylnda bamszlklarn kazanmalar, Dou Trkistanda da 253 benzer bir bamszlk talebinin ekillenmesine ivme kazandrmtr. in Halk Cumhuriyeti ise, bu talebin inin zayflatlmas amacyla hazrlanan bir plann uzants olarak d gler tarafndan ynlendirildiini ve mal adan desteklendiini, bu plann insan haklar, aznlk haklar ve din zgrl gibi isimler alarak inin terrizmle mcadelesini engellemeye altn iddia 254 etmektedir. Dou Trkistann bamszl adna mcadele eden gruplar, Dou Asya, slm dnyas veya Rusyaya olan yaknlklaryla birbirlerinden ayrlmaktadr. Sekler bir eilim tayan Dou Trkistan Bamszlk Hareketi Uygur kimliini n plana tamaktayken, slm teokrasi isteyen ve Suudi Arabistan ya da Taliban rneklerinden yola kan Dou Trkistan slm Hareketi, 255 Mslman kimliini esas almaktadr. Bununla birlikte, her iki grup da Han inleri gibi Trk 256 olmayan ve bilhassa Mslman olmayan aznlklarn blgedeki varlndan rahatszdr. Han inleri ise, in Halk Cumhuriyetinin incan Uygur zerk Blgesindeki Uygurlara pozitif ayrmclk gsterdiini ve bunun kendilerine ynelik bir negatif ayrmclk yarattn ileri srmektedir. Oysa bahsi geen pozitif ayrmclk, bilhassa Uygurca bakmndan ele alndnda, dorusal ve sorunsuz bir nitelik arz etmekten uzaktr. Manu Hanedanlnn son yllarndan in Cumhuriyetinin ilk yllarna dek egemen olan ve sadece st snflara ait ocuklarn eriebildii Han dilinde (ince / Putonghua / Mandarince) ve Konfyanizmi temel alan eitim, in Halk Cumhuriyetini kuran Komnist Partinin etnik ve dilsel eitlik politikasyla birlikte sona ermise de, Kltr Devriminde benimsenen prensipler bu
Clarke, Chinese States Approach to Xinjiang, 278. Eric Hyer, Chinas Policy towards Uighur Nationalism, Journal of Muslim Minority Affairs, 26: 1 (2006): 75-86; ayrca baknz: Clarke, Chinese States Approach to Xinjiang, 284. 253 Hyer, Uighur Nationalism, 76. 254 Clarke, Chinese States Approach to Xinjiang, 284. 255 Hyer, Uighur Nationalism, 80. 256 incandaki dilsel kimlik kaynakl atmalarn din kimlik kaynakl atmalara oranla iddet iermemesi ve daha az istikrarszlk yaratmasna dair Hindistan rnei zerinden karlatrmal bir inceleme iin baknz: Marie-Eve Reny, The political salience of language and religion: patterns of ethnic mobilization among Uyghurs in Xinjiang and Sikhs in Punjab, Ethnic and Racial Studies, 32: 3 (2009): 490-521.
252 251

113

politikann ilerici niteliine glge drmtr. 1949-1958 yllar arasndaki ilk dneme damgasn vuran 1951 tarihli Etnik Eitime likin lk Ulusal Konferans Raporunun Devlet Konseyinde onaylanmasyla beraber, Mool, Kore, Uygur, Kazak ve Tibet gibi hlihazrda yazl bir dile sahip etnik gruplarn ilk ve orta dereceli okullarda kendi dillerinde eitim grmeleri, henz yazl bir dile sahip olmayanlarn ise, bir yandan kendi yazl dillerini yaratmalar ve gelitirmeleri, dier yandan 258 da Han dilini veya alkn olduklar bir yerel dili eitim amal kullanmalar ngrlmtr. Ayn rapor, yerel etnik aznln ihtiyalar ve istei dorultusunda, okullarda Han dili kurslarnn alacan not etmitir. in Halk Cumhuriyetini oluturan 55 farkl etnik gruptan 10u bu politika ile yazl bir dile kavumu ve ince renmi, 40a yakn kendi diline ek olarak inceyi kullanabilir 259 hale gelmi, kalan gruplardan bazlar ise tamamen inceyi benimseme yoluna gitmitir. Ayn yl, etnik aznlk dillerinin ve edebiyatnn gelitirilmesine ynelik almalar yapacak eleman yetitirmek gayesiyle, bugn Milliyetler Merkez niversitesi adn alan Milliyetler Merkez Enstits 260 Aznlk dillerine ynelik bu olumlu yaklam, 1952 tarihli anayasann tm kurulmutur. milliyetlerin kendi szl ve yazl dilini kullanma zgrln gvence altna almasyla resmiyet kazanm, szl dile sahip olan halklarn dillerini yazl hale getirmesi, yazl dile sahip olanlarn ise 261 dillerini gelitirmesi iin devlet destei salanmtr. Bu oulcu dnem, ayn zamanda, blgesel 262 zerkliklerin uygulanmas konusunda ilk yasal admlarn atld dnemdir. Anayasa, zerk ynetim organlarn, blgede kullanlan yazl dilde hizmet vermek ve blgedeki milliyetin dilini ve 263 kltrn gelitirme amal politika retmekle ykml klmtr. Bu politika nda ve Uygurca eitim iin gereken yazl materyallerin derlenmesi, evrilmesi ve baslmas amacyla, 1956 ylnda incan Eitim Yaynevi kurulmutur. 1954-55 yllarnda da, Mongolya ve incanda dilbilimciler ve yksek eitim kurumlarnda grev alacak dil retmenleri yetitirmek zere ksa sreli eitim 264 snflar almtr. 1958-1977 yllar arasn kapsayan ikinci ve ince-tekelci dnemde benimsenen politikalar ise, 265 aznlk dillerinin eitimi ve geliimi asndan bir gerileme yaanmasna sebep olmutur. Etnik aznlklarn sahip olduu zel niteliklerin ve zerk blgelerin olumsuz birer varlk olarak algland bu dnem, genelliklere vurgu yaplarak oluturulmak istenen ulusal birliin sosyalist bir politika 266 Bilhassa Kltr Devriminin nda vcut bulmasna ynelik sert uygulamalar iermektedir. balad 1966 ylndan itibaren, kimilerinin egemen-ulus ovenizmi olarak adlandrd asimilasyon politikas sonucu, ulusal birlik ilkesi esas alnarak etnik aznlklarn dilleri gereksiz ve geri olarak nitelendirilmi, bu dillere ynelik almalar yapan enstitler lavedilmi, bazlarnn kullanm 267 tmden yasaklanmtr.

257

Bu blmde Han dili, ince, Putonghua ve Mandarince tabirleri, bavurulan kaynaklara sadk kalnmas gayesiyle, indeki egemen dili ifade etmek iin birbiri yerine kullanlmtr. 258 Dai Qingxia ve Dong Yan, The Historical Evolution of Bilingual Education for Chinas Ethnic Minorities, Chinese Education and Society, 34: 2 (2001): 7-54. 259 Ma Rong, Bilingual Education for Chinas Ethnic Minorities, Chinese Education and Society, 40: 2 (2007): 9-25. 260 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 25. 261 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 21. 262 Linda T. H. Tsung ve Ken Cruickshank, Mother tongue and bilingual minority education in China, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 12: 5 (2009): 549-563. 263 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 21. 264 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 25. 265 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 550. 266 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 26. 267 Rong, Bilingual Education, 14.

257

114

Kltr Devriminin sona erdii 1977 ylndan 2000li yllarn bana dek uzanan nc oulcu dnemde ve bilhassa 1980lerden itibaren, etnik aznlklarn dillerinin yeniden canlanmasna imkn 268 tanyan iftdilli eitim politikalar uygulamaya konulmutur. 1982 ylnda yeniden hazrlanan anayasann iki maddesi dile ilikindir: 4. madde, inin tm milliyetlerinin kendi dillerini ve yaz sistemlerini kullanma ve gelitirme zgrln gvence altna alrken, 19. madde, ulusal 269 hkmeti ortak dilin tm lkede kullanlmasn salamakla grevlendirmektedir. Zorunlu Eitim Yasasnn 6. maddesi de, okullarn ortak dil olan Mandarincenin kullanmn yaygnlatrmakla 270 ykml olduunu belirtmektedir. Eitim Bakanl ve Devlet Etnik ler Komisyonu tarafndan 1980 tarihli bir metinle benimsenen ilke uyarnca, kendi dili ve yaz sistemi bulunan her etnik grup 271 bu dili eitim dili olarak kullanmakla beraber, yazl ve szl inceyi de renmek durumundadr. 1984 tarihli Aznlk Blgesel zerklii Kanununda da yer alan bu ilke, 1992 ylnda yaymlanan Aznlk Eitiminin Reformu ve Gelitirilmesi iin Klavuz erevede, aznlk dilinde eitim veren tm okullar iki dilde retim yapmak ve ulusal ortak dil olan Putonghuay yaygnlatrmakla 272 ykmldr ifadesiyle yinelenmitir. Ayrca, iftdilli eitim zerine ilk yksek lisans program 1986 ylnda, doktora program 1994 ylnda, doktora-sonras aratrma program 1996 ylnda 273 hayata geirilmitir. te yandan, tm bu iftdilli eitim programlarnn, anadilini ve resm okul dilini ezamanl ve edeerde kullanmay hedefleyen (structured immersion) modelden esinlenerek oluturulduu halde, uygulamada inceye verilen arlk sebebiyle asimilasyona hizmet eder 274 nitelikte olduklar kaydedilmektedir. in Halk Cumhuriyetinin sosyalist pazar ekonomisi olarak adlandrlan bir tr rekabeti ekonomiye gemeye balad 2000li yllarla beraber, siyasal, ekonomik ve kltrel alanlardaki egemen dil olmas hasebiyle ortak iletiim dili nitelii tayan Han dilinin, lkedeki ekonomik hareketlilii ve ulusal kalknmay salama ilevi bakmndan tm etnik aznlklar tarafndan iyi 275 derecede kullanlmasna ynelik yeni politikalar gndeme gelmektedir. 2002 ylnda yaplan Aznlk Eitimine likin 5. Ulusal Konferansn temel konusu, aznlklara ait ilk ve orta dereceli okullarda iftdilli eitimi gl ve canl bir ekilde gelitirmek zere, aznlk dillerinin ve Han dilinin retimini aamal olarak ilerletecek bir mfredatn hazrlanmas ve mmkn olan blgelerde bir yabanc dilin retiminin de salanmas iin gereken politikalarn hazrlanmas 276 olmutur. te yandan, son yllarda gelien eletirel yaklam, in merkez hkmetinin tm lkede geerli olacak genel bir aznlk dil eitimi politikas gelitirmek yerine, zerk blge, vilayet ve belediye gibi deiik seviyelerdeki her yerel ynetimin, blgenin ihtiyalarna ve kapasitesine uygun dil eitim politikasn belirleme ve ona uygun bir mfredat hazrlama yetkisini tanmas 277 gerektiine yneliktir. Bu gereklilik, daha fazla zerklik salanmasna ve incandaki etno-dilsel

Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 551. Rong, Bilingual Education, 15. 270 Rong, Bilingual Education, 15. 271 Rong, Bilingual Education, 15. 272 Shuang Zhang, Chinas Bilingual Education Policy and Current Use of Miao in Schools, Chinese Education and Society, 41: 6 (2008): 28-36. 273 Qingxia ve Yan, Chinas Ethnic Minorities, 37. 274 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 550, 561. Immersion eitim programlarnn bir deerlendirmesi iin baknz: Jim Cummins, Immersion Education for the Millennium: What We Have Learned from 30 Years of Research on Second Language Immersion, http://www.iteachilearn.com/cummins/immersion2000.html [19 Temmuz 2010]. 275 Eric T. Schlussel, Bilingual education and discontent in Xinjiang, Central Asian Survey, 26: 2 (2007): 251-277. 276 Zhang, Miao in Schools, 29. 277 Zhang, Miao in Schools, 34.
269

268

115

kimliklerin daha fazla tannmasna iaret etmekte, aznlk okullarndaki dil eitimi seeneklerinin 278 eitlendirilmesini ngrmektedir. 13 etnik grubun yaad incan zerk Blgesinde, Han, Hui ve Manu topluluklar ince (Putonghua), Trk topluluklar Uygurca, Kazaka, Krgzca, zbeke ve Tatarca, dierleri ise Rusa ve Tacike konumaktadr. Uygurca blgedeki tm etnik gruplar iin ortak dil nitelii arz etmekte iken, Putonghua ve Kazaka ikinci derecede, ama nemli oranda yaygnlk gstermektedir. Bununla beraber, Uygur topluluunun yzde 1inden daha aznn Putonghua dilinde yetkinlik kazand 279 tespit edilmitir. Sz konusu kltrel eitlilik, anadilinde eitim esasna dayal ayr okullama sisteminin olumasna ve bylece Putonghua, Uygurca, Kazaka, Mongolca, Xibo ve Krgzca olmak 280 zere alt anadilinde ilk ve ortaokul eitimi yaplmasna imkn tanmtr. rencilerin yarsndan fazlas aznlk (minzu) okullarn tercih etmekte iken, kalan ksm Putonghua dilinde 281 eitim veren in (hanzu) okullarna devam etmektedir. Minzu okullarnda eitim ilgili aznlk dilinde verilmekte ve haftada drt saat Mandarince retilmekte, Hanzu okullarnda ise eitim dili 282 Mandarince olmakla birlikte haftada drt saat ilgili aznlk dili retilmektedir. te yandan, kuruluu 1950li yllara dek uzanan Hanzu okullarnn says, Han g sebebiyle 1960lardan itibaren dramatik bir ekilde artm, son on ylda aznlk gruplarnn da itibar etmesiyle birlikte baskn bir nitelik kazanmtr. incan Uygur zerk Blgesinin yakn dnem dil politikalarnn belirlenmesinde, son on ylda yaanan ekonomik ve siyasal gelimeler nemli bir rol oynamaktadr. incanda yaayan Han inlerinin toplam nfus iindeki oran 1949 ylndaki yzde 6 iken, bu oran in hkmetinin 283 tevikiyle gerekleen i g hareketi sonucu gnmzde yzde 40a ulamtr. Bu art, blgedeki iktidar ve ekonomik refah dilini Uygurca aleyhine ve Putonghua lehine deitirmi, bilhassa 2000 ylnda kayda deer bir ekilde grld gibi, eitime ilikin talebin Uygurca eitim 284 veren okullardan Putonghua dilinde eitim veren okullara doru ynelmesine yol amtr. Bylelikle Mandarince, modern incanda, pek ok post-kolonyal devlette yer alan elit diline benzer 285 bir konuma erimitir. Bu konum, yakn dnemde yaanan siyasal gerilimler sebebiyle, in hkmetinin ayrlk hareketleri kontrol etmeye ynelik politikasyla da rterek, aznlk okullarnn Han okullaryla birletirilmesini ve eitimin asl olarak Putonghua dilinde yaplmasn 286 ngren birletirilmi eitim isimli yeni bir modelde somutlamaktadr. Birletirilmi eitim modeli (min han haxiao), Han dilinde hazrlanan mfredatn aznlk dilini retmeye ynelik derslerle tamamlanmas veya aznlk dilinde hazrlanan mfredatn Han dilini retmeye ynelik derslerle tamamlanmas ya da hem aznlk dilinin hem de Han dilinin mfredatta birlikte yer 287 almas gibi farkl programlarn farkl blgelerde uygulanmas esasna dayanmaktadr. te yandan,
Schlussel, Discontent in Xinjiang, 273. Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552. 280 indeki iftdilli eitime ynelik farkl bir snflandrma iin baknz: Schlussel, Discontent in Xinjiang, 260-261. 281 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552. 282 Schlussel, Discontent in Xinjiang, 261. 283 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 550. 284 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 550. Uygur ve Han dilleri arasndaki moderniteye gre konumlan sebebiyle doan hiyerarik ilikinin bizzat ilgili toplumlar tarafndan nasl alglandna dair bir inceleme iin baknz: Xiaowei Zang, Minority ethnicity, social status and Uyghur community involvement in urban Xinjiang, Asian Ethnicity, 8: 1(2007): 25-42. 285 Schlussel, Discontent in Xinjiang, 267. 286 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 551. 287 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552.
279 278

116

bu esasn pratikte yalnzca ilk seenekte younlamas, dier iki seenei gndem d 288 brakmaktadr. 2005 ylnda incandaki byk kentlerde tm Minzu ve Hanzu okullar birletirilmi, 2006 ylnda ise, krsal kesimde sadece Mandarince eitim veren okullara devam 289 eden ocuklarn ailelerine tevik yardm yaplmaya balanmtr. in ulusal hkmet politikas, 2008 ylna dek tm Hanzu ve Minzu okullarnn birletirilmi eitim modeline gemesini 290 ngrmtr. Byle bir model gelitirilmesine meruiyet kazandrmak zere ileri srlen resm gereke, aznlk okullarnda verilen anadilinde eitimin Han dilinde verilen eitime kyasla son derece dk kalitede olduu iken, bu gerekeye kar, sz konusu kalite sorununun kaynann ve birletirilmi eitimin bu sorunu zmekte ne tr bir yarar salayacann yeterince aratrlmad eklinde 291 itirazlar ykselmektedir. Ayrca, dokuz yllk cretsiz eitim sonrasna tekabl eden lise eitimi maliyetinin Uygur halknn karlayamayaca derecede yksek olmasnn ve Han dilini konumayanlar iin niversite eitimi giri snavnda uygulanan pozitif ayrmcln sona ermesinin 292 bahsi geen kalite sorununa yol at ileri srlmektedir. stelik uzun yllar aznlk dilinde eitim yaplmasnn sonucu olarak, renci ve retmenlerin Han dilindeki yetkinliinin bu dilde yaplacak eitim iin yeterli olmamasnn birletirilmi tekdilli eitim modeli ngrlrken 293 hesaba katlmadna dikkat ekilmektedir. te yandan, 2002 Eyll aynda incandaki niversitelerin youn tepkilere ramen sadece Mandarince eitim vermeye balamas, dil 294 politikalarndaki olumsuz deiimin bir baka gstergesidir. Bu deiimle birlikte, aznlk dillerini konuan ocuklarn devam ettii okullarda Mandarincenin kullanm ilgili aznlk dilinin aleyhine olacak ekilde ve zorunlu olarak artt iin, genel olarak inde ve zel olarak incan rneinde kullanlan iftdilli eitim terimi, kimi aratrmaclar 295 tarafndan bir hsn- tabir olarak nitelendirilmektedir. inde bugn itibariyle iftdilli eitim terimi, 1950li yllardan farkl olarak, rencilerin Mandarince eitime gemeden nce geici ve ksa 296 bir sre iin anadillerinde eitim grdkleri bir sistemi ifade etmektedir. Son dnemde daha saldrgan bir biimde uygulanarak yalnzca Mandarince eitim biimine dnmekte olan bu politikann, amalandnn aksine, aznlklarn in devleti, toplumu ve ekonomisiyle btnlemesinin nnde bir engel oluturduu, Mandarinceye kar bir tepkiye yol at ve bu sebeple hem dilin renilmesine ynelik ilgiyi hem de genel olarak renme motivasyonunu 297 drd iddia edilmektedir. D. DEERLENDRME Fransa ve Trkiye devletlerinin modern, merkeziyeti ve laik bir ulus-devlet ina etmek amacyla bavurduklar milliyeti ideoloji, dorudan bir devlet ve millet zdelii kurarak, Fransz/Trk
Schlussel, Discontent in Xinjiang, 261. Schlussel, Discontent in Xinjiang, 258. 290 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552. 291 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552. 292 Tsung ve Cruickshank, Bilingual minority education in China, 552; ayrca baknz: Schlussel, Discontent in Xinjiang, 265269. 293 Guljennet Anaytulla, Present State and Prospects of Bilingual Education in Xinjiang, Chinese Education and Society, 41: 6 (2008): 37-49. 294 Schlussel, Discontent in Xinjiang, 257. 295 Schlussel, Discontent in Xinjiang, 251. 296 Anaytulla, Bilingual Education in Xinjiang, 38. 297 Schlussel, Discontent in Xinjiang, 269.
289 288

117

olmayan tm unsurlarn Franszlk/Trklk iinde eritilmesini ngrmtr. Sz konusu ideoloji, bilhassa Korsika ve Krt blgesi gibi eperde yer alan ve merkezle ekonomik, kltrel ve siyasal ortakl zayf olan blgelere nfuz etmekte baarsz olmu ve bu, her iki devletin de bu blgelere ynelik politikalarn gzden geirmelerine yol amtr. Fransa, bu almada incelenen dier rneklerde uzun zamandr uygulanan yerel ynetim/zerklik modeline ksm ve kstl bir ekilde bavurma yolunu semiken, Trkiyede bu yol bir ihtimal olarak dahi gndeme gelememektedir. Oysa demokratik bir siyasal kltrn gelimesine engel olmas bir yana, bu durum eitimde anadilinin kullanlmas konusunun etrafl bir ekilde tartlmasnn nn kesmektedir. te yandan, Korsikada son derece snrl bir yetki erevesinde kullanlan zerklik, Korsikaca eitimi tm seviyelerde ve yaygn bir ekilde yerletirmeye yetmemektedir. Hatta mevcut sistemi Korsikaca eitim yerine Korsikaca retimi olarak tanmlamak daha uygun grnmektedir. Bunun en nemli sebeplerinden biri Korsika Meclisinin eitim alannda tam yetki sahibi olmamas ise, bir dieri de Korsikacann uzun yllar Franszca karsnda geri kalm, anti-cumhuriyeti ve anti-modern bir kltr temsil ettiine dair hkim sylemin bizzat Korsikallar tarafndan iselletirilmi olmasdr. Bu sebeple Korsikaca dil politikalarnn belirlenmesinin nnde iki ayakl bir engel mevcuttur: Fransa devleti ve Korsikacann konumu. Fransa devletinin mevcut siyasetini deitirerek Korsikacann eitimde anadili olarak kullanmn gvence altna almaya ynelik ataca her adm, Korsikaca konuanlarn anadilinde eitime ykledikleri anlamla dorudan ilikili olacak gibi grnmektedir. Son dnemde, anadilinde eitim terimi yerine benimsenen iftdilli/okdilli eitim terimi, hem Korsika halknn hem de Fransa devletinin endielerini yattrmaya daha ehil grnmektedir. Benzer endielerin Trkiyede de varolduu ve terim tercihinin sylemsel dzeyde yarataca olumlu etkinin pratikte anadilinde eitim lehine sonular douraca dnldnde, okdillilik ve okdilli eitim kavramlarnn Trkiyedeki tartmay derinletirme ve zenginletirme ynndeki muhtemel katklar hesaba katlmaldr. Bu muhtemel katk, u gerein teslim edilmesiyle mmkn olacaktr: Trkiye ile benzer bir siyasal, hukuk ve idar sisteme sahip olduu iddia edilerek, Fransa devletinin anadilinde eitime dnk olumsuz tutumunun Trkiyedeki benzer tutumu merulatrmak zere rnek gsterilmesi hakikati temsil etmemektedir. ncelikle, Fransada eitimde anadilinin kullanlmas, farkl diller iin farkl zamanlarda ve farkl uygulamalar eklinde yer alm olsa da, 40 yla yakn bir sredir devam etmektedir. Ayrca, Korsika rneinde grld gibi, baz durumlarda ksm yetki devri de sz konusu olabilmektedir. Son olarak, Fransa devletinin kamusal tarafszlk ve eit yurttalk gibi ilkelere dayanarak oluturduu cumhuriyet rejiminin son zamanlarda eletirel bir ekilde tartld ve bu tartmann izleini gmenlerle birlikte yeniden gndeme gelen ve yerli aznlk gruplarn da dhil eden aznlk haklar konusunun oluturduu da hatrda tutulmaldr. spanya ve Trkiye devletlerinin ken imparatorluk mirasn, kaybedilen topraklar ve ge modernlii telafi etmek ve gelimi Avrupal lkelere erimek zere bir atlm balatmak amacyla bavurduklar ve egemen dil ve kltr etrafnda rdkleri ulusal birlik projeleri, daima alternatif tarih, dil, kltr ve kimlik reten aznlklarn mcadeleleriyle beraber varolmutur. Bask zerk Ynetiminde bugn mevcut olan Baska eitimin, henz zerklik stats kazanlmadan ok nce, hatta Franco rejiminin ar koullar altnda yrtlen bir tr gizli ve sivil Baska eitim a sayesinde gerekletii not edilmelidir. Devletlerin resm politikalarn geersiz klan faktrn, sadece siyasal mcadeleler deil, dilsel ve kltrel direniler olduunu ortaya koymas bakmndan

118

bu not nemlidir. Ayrca, Bask zerk Ynetimi eitim alanndaki yetkisini kullanarak Baska eitim veren okullar amaya baladnda bu eitim iin gereken arz ve talebi, sz konusu mcadelelerin bir sonucu olarak bulabilmitir. 1980li yllardan beri Bask lkesinin farkl blgelerinde ve farkl okul sistemleriyle yrtlen anadilinde daha doru bir tabirle ift veya okdilli eitimin bugn birtakm skntlar arz etmesi, bu modellerin veya okdilli eitimin bizzat kendisinden kaynaklanan sebeplerden tr deil, eitim politikalarnn deien siyasal, ekonomik ve sosyal artlara gre devaml olarak gzden geirilmesi gerektii iin gndemdedir. Aslnda Bask zerk Ynetiminin sadece tek bir eitim modeli ngrmemi olmas, farkl blgelerin ihtiyalarna gre farkl okul sistemleri yaratmas, anadilinde eitim politikalar belirlenirken dikkate alnmas gereken nemli bir husustur. Baskann okullarla snrl tutulmayarak ocuklarn ve genlerin gnlk faaliyetlerinin bir paras olmasna ynelik politikalar da, eitimde anadilinin kullanmn gvence altna almann bir baka yolu olarak grlebilir. te yandan, Baska eitimin Baska konumayan toplumu dlayan bir nitelik arz ettiine ynelik eletiriler, Kastilyancann Baska iin yaratt skntlar Baskann dier diller ve leheler iin yaratmamasna ynelik bir uyar olarak okunmaldr. Bu nokta, Trkiyede anadilinde eitim politikalar belirlenirken mutlaka gz nnde bulundurulmaldr. Tm lke topraklarnda ya da ilgili blgede ayn ekilde uygulanacak tek tip bir anadilinde eitim modelinin uzun vadede yeni sorunlar douraca, Baska anadilinde eitim rneinden kolayca karlabilecek bir sonutur. Trkiyedeki Krtlerin sadece Krt nfusun youn olarak yaad blgeyle snrl olmayan, aksine, lkenin bat illerinde de youn bir ekilde bulunan ikameti sz konusudur. Benzer bir ekilde, Krt blgesinde Krteden baka bir dil konuan ve hatta farkl Krt dillerine sahip gruplar da mevcuttur. Bu durumda, Krtenin eitimde kullanlmasna yenlik tek tip bir model gelitirilmemesi ve gelitirilecek anadilinde eitim modellerinin srekli gzden geirilmesi gerektii unutulmamaldr. Korsikaca-Fransa ve Baska-spanya rneklerinde yer alan anadilinde eitim uygulamalarndan ok daha eski ve farkl bir tarihe sahip olan Uygurca-in rnei de benzer retici nitelikler tamaktadr. Liberal devletlerin aznlk politikalarna kyasla, bilhassa ilk yllarda son derece demokratik nitelikler tayan sosyalist yaklam, ulusal birlik temelli ve otoriter politikalarla kesintiye uramsa da, devletin aznlk dillerini gerek bir zenginlik olarak okumasnn nasl mmkn olabildiine dair somut bir rnektir. te yandan, inceyi tamamen darda brakan bir Uygurca anadilinde eitimin dilin bekas asndan yaratt olumlu sonu, inin son dnemdeki ekonomik geliiminden faydalanmak konusunda Uygur halk iin bir dezavantaja dnmektedir. Bu dezavantaj Uygur halknn iyiliinden ziyade ulusal pazar yaratma amacn nceleyerek giderme yoluna giden in devleti ise, dengeli bir ift veya okdilli eitim politikas izlemek yerine, ince eitimi dayatmak yolunu tercih eder grnmektedir. Dnyadaki eilimin tersi nitelikler tayan bu anakronist politika, kapitalist ekonominin gerektirdii bir yntem olarak okunduunda anlalr hale gelmekteyse de, tad sorun yaratma potansiyeli aktr. incan Uygur zerk Ynetiminin zerklik derecesini de tekrar tartmaya aan bu politika, dier lkelerdeki anadilinde eitim tartmalarna k tutmaktadr. Uygurca - in rneinin Trkiyede Krtenin eitimde kullanlmas tartmasna muhtemel yansmas, ncelikle anadilinde eitim konusunun tm dnyada ve uzun zamandr tartlan ve devletlerin farkl uygulamalarla cevap vermeye alt bir konu olduudur. Uygur Trklerinin zerk bir ynetim altnda ve 60 yla yakn bir sredir sahip olduu anadilinde eitim hakknn ince aleyhine seyretmi olmas, son yllarda in devletinin ulusal pazar yaratmak adna bu hakk

119

kstlamasna yol amsa da, bu tr geri admlarn uzun sreli bir yaam ans olmad aktr. Aksine, Uygurlarn incan Uygur zerk Blgesinin sahip olduu yerel ynetim yetkisini geniletmek ve bu yetkiyi tekrar Uygurca anadilinde eitim lehine kullanmak konusundaki talebi, in devletinin son dnemdeki politikalarn gzden geirmesine vesile olacak gibi grnmektedir. Aslnda, Trkiyedeki Krtlerin benzer taleplerinin karlanmasna ynelik tartmann Uygurca - in rneinden beslenecei ve dier iki rnekle de perinlenen en nemli nokta, anadilinde eitim meselesinin grmezden gelinemeyecek derecede yaamsal olduu ve bu yaamsal meselenin ancak ilgili muhataplarn da dhil edilecei, srekli gzden geirilecek ve siyasal alann mhim bileenlerinden biri olacak bir sre olarak okunmas gerektiidir. rneklere dair zel yorumlardan Krte - Trkiye rneine dair genel sonular karmak gerekirse, ncelikle ift ya da okdilli eitim teriminin anadilinde eitim terimine tercih edilmesinin yarataca olumlu etki dnlmelidir. ift ya da okdilli eitim terimi, anadilinde eitimin aznlklara has bir eitim sorunu olmadna, bilhassa kresel iletiim ve hareketliliin son derece youn olduu byle bir dnemde, genel olarak benimsenmesi gereken yeni bir eitim yaklam olduuna iaret etmektedir. ift ya da okdilli eitim terimi, anadilinde eitim teriminin siyasal ve 298 tarihsel adan tad yk hafifletme potansiyeline de haizdir. Bununla birlikte, iftdilli eitim teriminin anlam, sadece okul mfredatn kapsayan ve dil becerilerini gelitiren teknik bir terimin tad anlamdan teye tanmaldr. iftdillilik, iftkltrll gvence altna almazken, iftkltrllk yaratma amac tayan politikalar kanlmaz olarak iftdillilii hedeflemek durumundadr. Bir baka deyile, iftkltrl olmadan iftdilli olunabilirken, iftdilli olunmadan iftkltrl olunamaz ise, nemli olan iftdillilii 299 iftkltrlle dntrebilmektir. Bu tr bir dnm, farkl kltrleri birbirine kart deil, birbirini tamamlar bir anlayla iselletirmeye, kltrleraras etkileime ve farkl kltrel kimlikler 300 deneyimlemeye ak bireylerle gerekleebilir. Bireylerin iftdillilii iftkltrlle dntrmeleri iin bu iki dil arasndaki ilikinin hiyerarik olmamas, bu iki dil ve kltr arasndaki farkllklarla birlikte ortaklklarn da vurgulanmas ve erken sosyalleme dneminden 301 itibaren iftkltrl bir evre yaratlmas nemlidir. Baka bir ifadeyle, hkim dilden baka bir dil bilerek okula balayan ocuklarn bir dil a/eksiklii olduuna ynelik algnn ortadan kaldrlmas ve bylece ocuklarn kendi sosyo-kltrel evrelerinden getirdikleri dilsel birikimi birden fazla dilde okur-yazar olma ynnde bir kaynak olarak kullanabilecei bir eitim ortam 302 yaratlmas gerekmektedir. Byle bir dntrc yaklam, siyasal ve kltrel oulculuun bir paras olarak grlmektedir. Siyasal ve kltrel oulculuun merkeziyeti bir anlayla birlikte varolamayaca aktr. Bu sebeple ve yukardaki rneklerden yola karak, zerk ynetimlerin bu tr bir oulculuk iin gerekli art oluturduu sylenebilir. te yandan, yeterli art, zerk ynetimlerin mcadele verdikleri iktidar anlayn yeniden retmemek ynnde bir yaklam benimsemeleridir. Bu yaklamn eitim konusunda somutlamas, Haugenin dil ekolojisi metaforundan yararlanlarak
Benzer bir potansiyelin, bu almada nerilen eitimde anadilinin kullanlmas teriminde de bulunduu sylenebilir. Christina B. Paulston, Sociolinguistic perspectives on bilingual education (Clevedon: Multilingual Matters, 1992). 300 Anwei Feng, Identity, acting interculturally and aims for bilingual education: An example from China, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 30: 4 (2009): 283-296. 301 Michael Byram, On being bicultural and intercultural, iinde, Intercultural experience and education, Ed. Geof Alred, Michael Byram ve Michael P. Fleming (Clevedon: Multilingual Matters, 2003). 302 Ayan Ceyhan ve Koba, iftdillilik ve Eitim, 12.
299 298

120

gerekletirilebilir. Bu metafor, Ayan Ceyhan ve Koban cmleleriyle, belli bir dilin deil, belli bir coraf alann nemini vurgulamakta, seici bir biimde birtakm dillere ynelmek yerine kapsaml bir biimde o corafyadaki tm dillere ynelmenin gerekliliine dikkat ekmektedir. Ayn biimde, dil planlamasnn tek bir dille kstlanamayacan, ortam ve evrede konuulan tm dilleri 304 gz nnde bulundurmak gerektiini syler. zetle, ift veya okdilli eitimin, ya da bir baka ifadeyle eitimde anadilinin kullanlmasnn, bir aznlk dilinin yaatlmasna, canlandrlmasna ya da birtakm politik kazanmlara vesile olmasndan ok daha te kltrel ve siyasal anlamlar tad olgusu, ift veya okdilli eitim modelleri hazrlanrken aklda tutulmas gereken bir noktadr. Bu nokta, eitimin ilikilendii ekonomik, siyasal ve kltrel iktidar mcadelelerini yok saymay deil, bu iktidar mcadelelerini dntrmeyi ve aznlk dillerinin tahakkmc olmadan muktedir olabilme niteliini aa karmay nceleyen bir yaklama iaret etmektedir.

303

Einar Haugen, The Ecology of Language (Stanford: Stanford University Press, 1972). Ayan Ceyhan ve Koba, 19; Robert B. Kaplan ve Richard B. Baldauf Jr., Language planning from practice to theory (Clevedon: Multilingual Matters, 2007).
304

303

121

SONU Bugn dnyada temel sorun, farkllklardan mteekkil bir toplumun bir arada ve bar ierisinde yaamasn salamaktr. Dnyann her blgesinde kendisini sistemden dlanm hisseden gruplarn talepleri politik ve hukuk gndemde ilk srada yer almaktadr. Trkiyede de, uzun sreden beri, farkl toplumsal kesimler ve bilhassa Krtler, sistemin baskc ve tektipletirici karakterinin zgrlk ve oulcu ynde evrilmesi iin taleplerini kamusal alanda dile getirmektedirler. Trkiyedeki toplumsal barn inas, bu taleplere kar alnacak tavrla yakndan ilgilidir. Eer siyasal sistem, bu talepleri talep sahipleri ile karlkl bir iliki ierisine girerek karlama ynnde bir tercihte bulunursa, toplumsal uzlama ve barn salanmas ihtimali artacaktr. Ama bu talepler, bugne kadar olduu gibi, bastrlmaya ve grmezden gelinmeye devam edilirse, toplumsal fay hatlarndaki krklar derinleecek ve atmalara son vermek imkn dhilinden kacaktr. Trkiyedeki toplumsal uzlamazlklarn nedenlerinden biri, anadilinin ve bu almada incelendii gibi Krtenin eitimde kullanlmasna dnk taleplerin karlanmamasdr. Eitimde anadilinin kullanlmamas, anadili Trke olmayan Krt rencilerin eitimden eit bir ekilde faydalanamamasna ve bu eitsizliin toplumsal bir atma yaratmasna yol amaktadr. Bu atma ortamn besleyen bir baka faktr de, retmenler ve renciler arasnda, retmenler ve veliler arasnda, anadili birbirinden farkl olan renciler ve dolaysyla toplumdaki farkl kltrler arasnda dilden kaynakl iletiimsizlik olarak grlebilir. Bu eitsizliin ve iletiimsizliin tahrip ettii topumsal bar bir yana, eitimde anadilinin kullanlmamas, anadili Krte olan renciler asndan ok ynl olumsuz sonular ihtiva etmektedir. Tm bu hususlar dikkate alndnda, anadilinde eitim talebinin karlanmas noktasnda gndeme gelebilecek tedbirler, eitsel, yasal, idar ve kltrel olarak sralanabilir. Mevcut eitim politikalar ve pratikleri siyas, dilsel, eitsel ve kltrel alardan zayflatc ve dlaycdr. Daha nce de deinildii gibi, bu politikalar ve pratikler, zellikle Krt renciler asndan ciddi dilsel, eitsel, psikolojik, bilisel, toplumsal tahribatlara yol amtr. Dier bir deyile, retmenler ve renciler arasnda baskc ilikilerin gelimesine, rencilerin eitime geriden balamalarna ve dolaysyla snfta kalmalarna, okulu terk etmelerine ve nihayetinde okulda baarsz olmalarna, Krte konutuklar iin damgalanmalarna, farkl iddet trlerine maruz kalmalarna, hayatlarnn ileriki aamalarnda da kendilerini ifade etmekte sorunlar

122

yaamalarna, anne-babalaryla ilikilerinin zedelenmesine ve anadillerini kaybetmelerine yol amtr. Ayrca, mevcut eitim politikalar, retmenlerin alma koullarn olumsuz ynde etkileyerek, verimli ve etkin bir eitim-retim srecini engellemektedir. Tm bu olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas iin alnmas gereken kkl eitsel tedbirler vardr. Bunlar yle sralanabilir: x Krt rencilerin eitiminde kullanlacak Krte-Trke iftdilli eitim modelleri gelitirilmeli, Baskc retmen-renci ilikilerinin dntrlmesi iin eitimler verilmeli, iftdilli retmen yetitirme blmleri almal, iftdilli eitim mfredat gelitirme ve lme-deerlendirme merkezleri kurulmal, Eitimde anadilinin kullanlmas ve iftdillilik hakknda kamuoyunun tm kesimlerinde farkndalk yaratlmal, retmen adaylarna dilsel ve kltrel eitlilik hakknda eitim verilmeli, benzer bir eitim hizmet-ii eitim seminerleri yoluyla retmenlere verilmeli, Krte bilen retmenlere iftdilli retim metodlar ve rnekleri hakknda kaynaklar salanmal, Krtenin konuulduu blgelerde alan Krte bilmeyen retmenler Krte renmeye tevik edilmeli, Krte bilen rencilere ynelik Krte okuma-yazma kurslar almal, Ebeveynlere ynelik Krte okur-yazarlk kurslar almal, rencilerin Krte dil becerilerini gelitirmeye ynelik TV programlar hazrlanmaldr.

x x x x

x x x

Bu eitsel tedbirlerin alnmas halinde ncelikle renciler salkl ve dengeli bir iftdillilik gelitireceklerdir. Byle bir ortamda, renciler kimliklerinin tanndn hissedecek ve okula kar daha olumlu bir tutum sergileyeceklerdir. Bu, rencilerin zgvenlerini besleyecek ve dolaysyla okul baarsn nemli lde etkileyecektir. te yandan, byle etkili ve zenginletirici bir eitim alan rencilerin dier diller ve kltrlerle iletiimi de daha gl olacak ve toplumsal bar iin gerekli olan kltrleraras diyalog beslenecektir. Ayrca, bu sayede rencilerin ekonomik ve toplumsal geliimleri de gvence altna alnacaktr. Bu tedbirlerin salad yararlar, daha nce incelenen lke rneklerinde ve bilhassa Baska - spanya vakasnda aka grlmektedir. te yandan, incelenen rnekte de ortak olan nokta, eitsel tedbirlerin srekli gzden geirilmesine duyulan ihtiyatr. Bu itibarla, Trkiyede de eitimde anadilinin kullanlmasna ynelik politikalar gelitirilirken bu hususun mutlaka dikkate alnmas gerekir. te yandan, bu eitsel tedbirlerin alnabilmesi iin, ncelikle eitimde anadilinin kullanlmasnn temel bir insan hakk olduuna ve bu hakkn eitimin her aamasnda kullanlmas gerektiine ynelik talebin siyasal sistem tarafndan kabul edilmesi ve eitimde anadilinin kullanlmasnn anayasal ve yasal gvenceye kavuturularak hukuk adan teminat altna alnmas gerekmektedir.

123

Bu hukuk teminat iki yolla salanabilir: lki, bata 1982 anayasasnn 42. maddesi ve eitim-retim hayatn dzenleyen kanunlar olmak zere tm hukuk mevzuatn dilsel ve eitsel haklara dair yasaklardan arndrlmas ve mevzuatn bu haklar tanr hale getirilmesidir. kincisi ise, uluslararas belgelerde ifadesini bulan dilsel ve eitsel haklarn hukuk mevzuatna girmesi ve bu konuda devletin koyduu tm ekincelerin kaldrlmasdr. Daha nce incelenen lke rneklerinde de grld gibi, bu tr anayasal ve yasal tedbirler, anadilinde eitim hakknn gvenceye alnmas ynnde atlacak ilk admlardan biridir. Hukuk paradigmann deimesi, siyasal kltrn, sistemin ve idar yapnn da dnmesini beraberinde getirecektir. Farkl dilleri ve kltrleri gzard eden ar merkez bir eitim politikas, hem toplumsal bar zedelemekte hem de etkili ve zenginletirici bir eitimin nnde engel oluturmaktadr. Zira etkili ve zenginletirici bir eitim, farkl blgelerdeki deiik ihtiyalara ivedilikle ve etkin bir ekilde cevap verebilecek esnek okul sistemlerini zorunlu klar. Bu itibarla, eitimde anadilinin kullanlmasn ngren iftdilli bir eitim politikasnn uygulanabilmesi iin idar yaplanmada da dem-i merkeziyeti bir dnme ihtiya vardr. Nitekim bu durum, almann son blmnde incelenen Korsikaca - Fransa, Baska - spanya ve Uygurca - in rneklerinde de ak bir ekilde grlmektedir. Her rnekte de, farkl eitim politikalar uygulanm olmakla birlikte, deien derecelerde merkezden yerel idarelere doru bir yetki devri daima sz konusu olmutur. Hukuk ve siyas tedbirlerin beklenen ilevleri yerine getirebilmesi iin, bu tedbirlerin toplum tarafndan da iselletirilmesi gerekir. Toplumda farkl kltrlerin deerli olduu, her kltrn korunmas gerektii, diller arasnda baskc ve dlayc bir hiyerarinin bulunmad, btn dillerin bireyleri ve toplumu hem glendiren hem de zenginletiren bir unsur olduu konusunda bir kltrn gelimesi elzemdir. Bu sebeple, hem siyasal organlar ve hem de sivil toplum kurulular, niversiteler ve eitim kurumlar byle bir kltrel dnmn gerekleebilmesi iin daim bir aba ierisinde bulunmaldrlar. Bilhassa Baska - spanya rneinde grld gibi, bu tr toplumsal uzlaya dayal bir kltrel dnm, eitimde anadilinin kullanlmasna ynelik tedbirlerin uzun vadede kalc olmasnn tek teminatdr. Sonu olarak, yukarda tartlan yasal, idar, kltrel ve eitsel tedbirleri maddeler halinde yinelemek gerekirse, almann nerileri u ekilde zetlenebilir: 1. Krt rencilerin eitiminde kullanlacak Krte-Trke iftdilli eitim modelleri gelitirilmeli, bu modellerin gelitirilmesi srecine paralel olarak yukarda sralanan dier eitsel tedbirlerin uygulanmaya balanmas iin gerekli almalar yaplmal ve iftdilli eitim modellerinin deien ihtiyalar ve koullar dorultusunda srekli gzden geirilmesi gerektii unutulmamaldr. Bata anayasa ve yasalar olmak zere tm hukuk mevzuat dilsel ve eitsel haklara dair yasaklardan arndrlmal ve mevzuat bu haklar tanr hale getirilmelidir. Ayrca, uluslararas belgelerde ifadesini bulan dilsel ve eitsel haklarn hukuk mevzuatna girmesi ve bu konuda devletin koyduu tm ekincelerin kaldrlmas salanmaldr. Etkili ve zenginletirici bir eitimin farkl blgelerdeki deiik ihtiyalara ivedilikle ve etkin bir ekilde cevap verebilecek esnek okul sistemlerini gerekli kld gereinden hareketle, idar yaplanmada da dem-i merkeziyeti bir dnme gidilmelidir.

2.

3.

124

4.

Toplumdaki farkl kltrler ve diller arasnda baskc ve dlayc bir hiyerarinin bulunmad, btn dillerin ve kltrlerin bireyleri ve toplumu hem glendiren hem de zenginletiren bir unsur olduu gereini benimseyen bir kltrn gelimesi iin siyasal organlarn, sivil toplum kurulularnn, niversitelerin ve eitim kurumlarnn aba harcamas ve buna ynelik politika ve pratikler gelitirmesi gerekmektedir.

Hi phesiz, eitimde anadilinin kullanlmas, iftdillilik ve kltrel oulculuk konular Trkiyede sorunlu bir siyasal ve tarihsel mirasa sahiptir. Bu sorunlu miras, bu konuda yaplmas gerekenlerin ne kadar elzem ve ayn zamanda ne kadar g olduunu gsteriyor. Trkiye, sorunlarn stesinden gelmek iin kendi modelini retmek durumundadr. Bu modeller retilirken, bu almada ortaya kan renci, retmen ve ebeveyn zellikleri ve ihtiyalar gz nne alnp daha nce bu tr sorunlar yaayan ve halen yaamakta olan lkelerin deneyimlerinden ve bu deneyimler zerine yaplm akademik ve pedagojik almalardan yararlanlabilir. Umulur ki, bu alma, hem bu sorunlu siyasal ve tarihsel mirasa tekrar iaret ederek, hem bu mirasn bugn itibariyle yaratmaya devam ettii sorunlar bu sorunlarn muhataplaryla beraber tespit ederek ve hem de bu tr sorunlar yaayan lkelerin deneyimlerini hatrlatarak, Trkiyede hayata geirilmek zere tasarlanacak bir Krte anadilinde eitim modelinin gelitirilmesine katk sunacaktr.

125

MLAKAT RNEKLER

126

Lezgin
Bize biraz kendinizden ve eitiminizden bahseder misiniz? Nerelerde nasl bir eitim aldnz? Ben kardee sahibim. Ailemin ortanca ocuuyum. Liseye kadar olan eitimi Arda grdm. Hangi okullarda? lkretimimi Fatih Sultan Mehmet Han lkretim okulunda okudum. Tabi gzel bir okuldu. Eitiminizin hepsini Ar merkezde mi aldnz? Evet, eitimimin hepsini Ar merkezde aldm. Aslnda kyden geldikten sonra okula baladm. Kyden gelir gelmez, okula yazldk. yi bir eitim aldm diye deerlendirilebilir aslnda. zellikle ilkokulda. nk birok eyi ilkokulda endim. zellikle lkokul hocam ok iyi bir retmendi. Mesela bir sene snfta kaldm. Eitim ok kaliteliydi, ocuklar direkt geirilmiyordu, snf tekrar yaptrlabiliyordu. Baz eyleri retebilmek, rencilere aikrlk kazandrmak iin ellerinden geldiince iyi bir eitim veriyorlard. Bu iyi eitimlerde zellikle snf tekrarlarnda grebiliyordunuz. Mesela, rencinin iyi eitim almadna bakldnda retmen renciyi braktryordu Lise eitiminizi nerde aldnz? Liseyi Anadolu lisesinde okudum. te Anadolu snavlarn kazandm. O zaman liseye giri snavlar vard. ok altm gerekten, ortaokulda ok altm kazanmak iin. Ortaokulun sonlarna doru liseye giri snavlarnn olduunu rendim ve ok almaya baladm. O zamanda maddi durum biraz iyi olduu iin, ailem dershaneye de gnderebildi. zel hocalarn da yardmyla Anadolu lisesine yerleebildim. Okula baladnzda hi Trke konuabiliyor ya da anlayabiliyor muydunuz? retmeniniz Krte biliyor muydu? Okula baladmda Trke bilmiyordum tam konuamyordum yani baz eyleri anlayabiliyordum ama snrl bir ekilde anlayabiliyordum. Konumaya gelince pek o kadar iyi konuamyordum. Bata da sylediim, dediim gibi kyden geldiimiz gibi okula yazldm. Okulda Trke bilmediimden dolay snfta kaldm oldu. Mesela ilk snfta kaldm zaman hocam Krte bilmiyordu. Sorun orda kaynaklanyordu. Bir trl anlaamyorduk. Bir tek ben deil kyde gelen kuzenlerim de ayn sknty yayordu. Kuzenlerimle birlikte bu yzden snf tekrar yapmak zorunda kaldk. Snf tekrar yapmanz dile balyorsunuz yle mi? Tabi, biz bilmiyorduk. Akas hi Trke bilmiyorduk. Anlayabiliyorduk baz eyleri ama konuamyorduk. Ama snfta kalmay ben bir maduriyet olarak grmyorum. nk bir eyi tam renmeden st snfa geme imkn olmuyordu. Snf tekrar yaptm, yarar oldu mu? Oldu. Mesela snf tekrar yaptktan sonraki hocam ok iyi retmendi. Hatta birka kez yln en iyi retmeni seilmiti. Kendisi de Krte biliyordu. Kendisi Krt idi.

127

Sizinle Krte konuuyor muydu? Evet, ama yle, Krte ekmee nan dediimiz zaman, bize ekmek Krtede nandr, Trkede ekmektir birebir retiyordu. Hatta bazen Krte konuarak retiyordu. Geekten kendisi ok cesur bir insand. Benim bu noktaya gelmemde kendisinin de byk katks vardr. nk Trkeyi ben ondan rendim. Okulunuzdaki ve snfnzdaki rencilerin anadilleri genelde neydi? Kk bir memlekete sahiptik. Younluklu olarak Krtler yayordu ve doal olarak snfta en ok Krte bilenler vard. Ama liseye getiimde inanlmaz bir derece de deiti. lkretimde ok rahat bir ekilde sen Krte konuabiliyordun arkadanla. Ama ilkretimden sonra liseye getiin zaman durum inanlmaz derecede deiti. Liseyi Anadolu lisesinde okudum. Anadolu lisesinde Krte renci says ok azd. nanlmaz derecede azd. Genelde dardan geleni zellikle Trk kardelerimizin ocuklar okuyordu. Genelde memur ve asker ocuklaryd hepsi. Lise bir ve lise ikide uyum salamakta ok zorluk yaadk. Pardon, hazrlk ve lise birde. Hazrlkta birbirimizle neredeyse hi konumuyorduk. Ben ou kez ahit oldum, Trke bilmiyor fazla konuamyor, konumayalm gibi tepkilere. nyarglarmz da oldu, olmad deil. Lise birde bu n yarg biraz krld. Lise iki de bu nyarg tam krld. ok rahat sohbet edebildik, ok rahat konuabildik. nanr msnz, lise iki ve lise sonda birbirimize snabildik. Hazrlk ve lise birde o kadar arkadalmz sz konusu deildi Anadiliniz Krte olmasna ramen Trke eitim grmek hakknda ne dnyorsunuz? Ne gibi zorluklar yaadnz? Tabi ana dilim Krte. Bununla da gurur duyuyorum. Bir insan kendi diliyle vardr, kendi kimlii ile vardr. Bata da syledim, yaadm zorluklar skntlar lise de arkadalarla iletiim kuramama, ilkretimde snfta kalma gibi skntlarm oldu. zellikle ilkretimde, okula baladm zaman, ilk hocamn Krte bilmemesinden dolay ok sknt yaadm. Lise de hatrlyorum, ok kt dayak yemitim. Hatta lisede, ne mantksa, sorgu odas denen bir yer yapmlard birka mdr yardmcs. lerinde Krt olan hocamz da vard hatrlyorum. mdr yardmcmz vard, bir Krt ikisi Trkt. Koridorda Krte konutum diye ben ve birka arkadam sorgu odasna gtrdler. Kendileri yle tabir ediyorlar. Resmiyette sorgu odas diye bir ey yoktu tabi, kendileri bu ad kullanyordu. Ben orada yle dvldm ki ktktan sonra bir gn boyunca benim bam ard. Bunu aileme de sylemedim. Hazrlk ve lise bir de ise arkadalar souktu, bir dlanma vard. lkokul da ise hocamn Krte bilmemesinden dolay ok sknt ektim. Hep aileme unu derdi ocuunuzu aln gtrn. Ama sonraki hocamla her ey deiti. Tekrar yaptm hoca ok iyiydi. Ama tekrar birinci snfta m yaptnz? Ever, birinci snfta yaptm. Ama yine de yararl oldu. lk hocam sknt yaadm. Peki, hocalarnz size nasl davranyordu? Biraz anlatr msnz? lkokulun tekrar ettikten sonraki blm ok iyi geti. Hatta Trkeye o yllarda aina oldum. Tabi ki orta retimde durum yine deiti. nk bran hocalarmzn ou Trkt. Onlarla da sknt

128

yaamyorduk desek yalan olur herhalde. Mesela bir zmirli hocamz vard, o unu derdi; siz Trkeyi renmek istemeyen insanlarsnz. Hatta o hocamz snf retmenizdi. Ve ayn zamanda fen derslerimize de giriyordu. Ben fen bilgisi dersinden hep 2 aldm. Oysa ok baarl bir renciydim, ok azimli bir renciydim. ok sknt yaadm. Lisede de ngilizce dersinde ok sknt yaadm. ngilizce retmenimiz Kazakistanl milliyeti bir bayand. O da bize sknt yaattrd. Ortaokulda benim genel ortalamam hep fen bilgisi drd. Lisede ise ngilizce genel ortalamam drd. Hoca hep unu derdi; Aslnda Krte yoktur, Krtelemi bir Trke vardr.yani bu doudaki insanlar Trkeyi bir evrimden geirerek Krte haline getirmiler derdi. O zaman ona kar bir tepki koymutum ve ondan sonra ngilizce notlarm epey dk geldi. nk unu diyebilirim, ortalamam 4.50nin zerinde olan bir renciydim. Yani ortalamas bu kadar yksek olan bir renci ngilizceyi de hayli hayli yapabilir. zellikle Anadolu lisesinde ngilizce dersinin kredisi ok yksekti. Ortalamam dt ve bunun iin bu benim niversite snavm bile etkiledi. ngilizcesi iyi olan arkadalar, yani dersleri iyi olan arkadalar, benim orta retim baar puanmdan daha be puan fazla aldlar ve bylece istekileri niversitelere yerleebildiler. Snfta Trke konuurken, kendinizi ifade edemediiniz zamanlarda Krteye bavurdunuz mu? rnek hatrlyor musunuz? u an bile niversitedeyken bazen kendimi Trke olarak ifade edemiyorum. Bazen aralarda baz arkadalarda bilirler, hocalarla Krte konuuyoruz. Yani bu kendini ifade edememenin getirdii bir eksiklik olur. Mesela aile iinde yine genellikle Krte konuuruz. Hatta unutmuyorum lisede salk bilgisi diye bir ders vard. Hoca unu sormutu, bebeklerde ate nereden llr diye. Ben belirli yerler vard, koltuk altdr, makattr Ben bunlarn Trkesini bilmiyordum. Yazamadm, arkadamdan kopya alaym dedim. Yani kopyay makat diye verdi, ben makas diye yazmtm. Yani bilmiyordum. Hatta hoca beni armt yanna. Makas nedir? Sen benimle alay m ediyorsun? demiti. Bende gerekten bilmediimi sylediim zaman beni ok aalamt. Nasl bilmezsiniz, siz kendinizi ne sanyorsunuz? diye aalamt. Mesela Trke ifade edememitim kendimi snavda, zorluk olmutu. Okul dnda genellikle hangi dilde konuuyorsunuz? Okul dnda genellikle Krte konuuyoruz. zellikle aile ortamnda Krte konuuyoruz. Ben kardeimle Trke konuuyorum. nk kendisi Krte konumay bir aalanma olarak gryor. Kendisiyle Krte konutuum zaman, aabey benimle Krte konuma, arkadalar dalga geiyor diyor. nk kendisi zel okula gidiyor. Genel ortam Trke olduu iin o sknty kardeim ok yaamakta. Ben ona anadilimizin Krte olduunu, bundan utanmamak gerektiini sylesem de o yan vermi olduu psikoloji ile Trke konumakta nk. Gerekten okuldan almay bile dnyoruz. nk aalanma gibi bir durumu sz konusu. Arkadalar onunla konumuyormu. Bu kiiyi de ailesini de zyor yani. Az nce de anlattnz banzdan geen bir olay. Krte konutuunuz iin retmen ve okul idaresi tarafndan cezalandrldnz m? Anlattm olay dnda pek hatrlamyorum bir insand. Kendiside sol grl ve Krte konuan konuuyordu, samimi olduu hocalarla Krte konutum tepkisi olmad. Hatta glmsedi, bana ceza aldm. nk mdrmz ok iyi bir biriydi. ou kez denk geldim, koridorda Krte iletiim kuruyordu. Birka kez onun yannda ok iyi davrand. Yani mdrmz Krt olduu

129

iin bir zorluk ekmedik. Hani Krteyi seven bir insand, bu ynde verilen cezalarn nne gemeye alyordu. Ama bireysel olarak banza byle bir ey geldi? Tabi, biz arkada koridorda Krte konutuumuz iin mdr yardmclarndan koridorda dayak yedik. zellikle benim bir gn boyunca bam armt. nk mdr yardmclarndan birinin kolu kafama arpmt, imiti. Hatrlyorum ok kt de olmutu. lkokula gittiiniz zaman anadili Krte olan ocuklarn anadili Trke olan ocuklarla karlatrldnda anssz olduunu dnyor musunuz? Ben bunun bir eziklik olduunu dnyordum. Trke bilmemenin, Krte bilmenin bir eziklik olduunu dnyordum. Tpk u an kardeimin dnd gibi dnyordum. Ki kardeim Trke biliyor. Onun Trke bilmesinin bir avantaj var. Ama benim bilmemem benim iin byk bir dezavantajd. Dlanyorduk, ama ilkretimde deil de bu genellikle lise de olan bir durumdu. nk genellikle ilkretimde ocuklarn ou ayn evredendi ve Krte konuuyordu. Ama hazrlk ve lise bir de bu sorun nemli bir ekilde kendini gsterdi. Ki unu da diyebilirim, benim ou grm lise de olutu. Hani bunlar beni dlasa da ben hep Krte konuacam. Krteyi reneceim ve yaatmaya da alacam diyordum. Bu dlanmann yaratt bir etki. Elinizde olsa ocuklarnzn hangi dile okuma yazmaya balamasn tercih ederdiniz? Tabii ki kendi anadillerini ncelikle renmelerini isterdim. Ki bu yolda da gerekli olan her eyi yapacama da inanyorum. Sonuta ana dilimiz belli, kimliim, kltrmz belli. Sonuta bu topraklarda binlerce yldr yaamaktayz, Krte bu topraklarda varln binlerce yldr srdrmekte. Byle varln srdren bir dili, insann kendi kimliini ocuklara aktaramamas gerekten vahim bir durum. Ben her zamanda ocuklarmn ve eimin Krte konumasn, okumasn ve yazmasn isterim. Ki ben u an akademik Krte renmek iin alan bir insanm. Gerekli derneklere gidip, belirli saatlerde alan bir insanm. Krte eitim alp Bu bilgimi de ileride ocuklarma yanstacam. Sizce bundan sonra rencilere Krte ders verilirse bunun hangi aamada verilmesini doru bulursunuz? zellikle ben undan taraftarm. Krte dilinde blgeden blgeye bir fark var. Gzle grlen bir farkllk. zellikle bunu niversite de fark ettim. rnaktan gelen biriyle Diyarbakrdan gelen biri Krte konutuu zaman az farkll hemen dikkat ekiyor. Tabi Krteye temelde alfabeyle balanacak. Ortak bir dil oluturacak. Nasl stanbul Trkesi varsa, belirli blgenin Krtesi de herkese retilmeli. ncelikle Krte deki farkllk giderilmeli. Mesele konutuumuz kelimelerin ou farkl olabilir bir rnakl arkadamla konutuum zaman inanlmaz derecede bir uurum grebiliyorum onlar farkl bir tabir kullanmakta biz farkl bir tabir kullanmaktayz. zellikle gneydou ksmnda Diyarbakrllar elbise ye cil derken biz elbise kinc demekteyiz. Krtenin alfabe aamasnda balayarak yava yava akademik dzeyde ykseltilmesini isterim. Misal alfabe balayacak anlatmaya, sonra gramer bilgisinden bahsedilmesi daha doru olur. nk akademik Krte renciye dayatld zaman gerekten ar olur. nce alfabe, son gramer, sonrasnda da Krtenin kurallarnn gsterilmesi doru olur.

130

Peki, u soruda sorulmak istenen u, bir renciye Krte ders verilirse, hangi aamada verilmesi doru olur? Ben una inanyorum. Alfabetik dzeyde balanrsa daha iyi olur. Biz okulda grdmz hep Trke alfabeydi. Misal Krte alfabede olmayan harfler vardr. Onlarn nce retilmesi, yani temel kavramlardan retilmesi daha doru olur. Hangi aamada derken, mesela u adan, ilkretimde mi yoksa sonra m? Anladm. Ben aslnda lisede deil de ilkretimde balatlmasn daha doru buluyorum. nk biliyorsunuz bir bu konuda akademik dzeye geldik. Biz Krteyi daha rahat konuabiliriz, daha rahat anlatabiliriz. Ama onlarn alaca eitim kadar salam temeller stne kurulmaz. Eer onlara ilkretimden verilmeye balanrsa bu daha salkl olur. lkokulda balanrsa ocuklar kendi dillerine daha aina olur, kendi dilleriyle daha ili dl olur. Kendi dillerini daha iyi bilirler. Belli bir noktadan sonra Krte eitim aldmz zaman Trke ile inanlmaz derece de kartrabiliriz. nk belirli bir birikim sz konusu bizde. Ama ilkokulda renmeye balarsa Peki, ne zamana kadar srmesi gerekir? Anadil ayrdr. Resmi dil ayrdr. Anadilin her zaman verilmesi gerekir. Siz ilkokulda renmeye balarsnz, ortaokulda biraz gelitirirsiniz, lise de ders olarak grrsnz, niversitede de mesleki bir ekilde grrsnz Krteyi. Krte hayatn her alannda olmaldr. Sadece ilkokulla snrl olacak diye bir ey olamaz. lkretimde olacak, ortaokulda, lisede, niversitede olacak. hayatnda da olacak. nk iiniz gerei Trke bilmeyen insanlarla karlaabileceksiniz. Onlarn dertlerini akademik bir dzeyde Trkeye evirebilmekte nemlidir. Yani hayatn her safhasnda Krte olmaldr. Eitim retim dneminin ierisinde her zaman Krte olmaldr. Peki, anadili Krte olan rencilerin Krte okuma-yazma renmelerinin ne gibi faydalar vardr? Tabi ana dili Krte olan renciler en bata kendi dillerini yaatacaklar. Daha sonra kendi dilinden ziyade Trkeyi de renecektir. Bu bir farkllktr. Yani unu deriz, bir dil bir insan, iki dil iki insan. Gerekten kendi anadilini renen insan, Trkeyi de renecektir. Bu bir farkllk olmaktadr. zellikle Krteyi renen bir insan Hint-Avrupa dil ailesi grubu ierisinde yer alan birok dili renebilecektir. rnein; Krte spanyolca ve ngilizceye ok yakn bir dildir. Krte renmi olmann verdii bir avantajla kii farkl dilleri daha iyi anlayabilecektir. Ayn dil ailesi grubu ierisinde yer alan dilleri renebilecektir. Mesela bir Almanca ya da Franszca bir kelimeyi grtlaktan syledii zaman daha rahat syleyebilecektir. Baka dilleri renmesine de ok byk katks olacaktr. u andaki yaamnzda Krte dilinin yeri ve nemi nedir? Tabi, Krte hayatmzn her alannda var uan. Anadilimiz Krte ve biz Trkeyi sonradan rendik. Trkeyi sonradan rendiimiz iin Trke hayatn baz alanlarnda bize yabanc kalmakta. Krte o alanlarn eksikliini gidermektedir. Ben gayet mutluyum, hayatmn her alannda Krte sz konusu. zellikle ailemde. Aile ierinde Krte konuulur. Ve benim hayatmn byk bir blm de ailemden olumaktadr. Bu da ister istemez Krtenin benim hayatmdaki

131

roln tmden etkilemektedir. Ayrca unu belirtmek istiyorum, unutmutum yeni aklma geldi. Biz ehir merkezinde oturuyorduk. Oturduumuz bina annemin grevinden dolay devletin bize tahsis etmi olduu bir binayd. Orada oturuyorduk. Annem, bana Krte seslenmiti. Oyun arkadalarm senin annen ne diyor diye bana sordular. Ben de onlara unu sylemitim o zaman ortaokuldaydm- benim annem Franszca konuuyordu. Onlar da gidip kendi annelerine anne, biliyor musun bizim arkadan annesi Fransz, Fransadan gelmi, burada oturuyorlar demiler. Daha sonra anneleri anneme sormular sizin olan byle demi diye. Annem bana neden diye sorduu zaman ben utandm diye cevap vermitim. O zaman oturduumuz binada oturanlarn ocuklarnn ou Trkt, Trke konuuyorlard. Dlanmamak iin byle bir yalan sylemitim. Gzel bir anyd aslnda.

132

Ayegl
Bize biraz kendinizden ve eitiminizden bahsedebilir misiniz? Nerede, nasl bir eitim gemiiniz oldu? Valla, ben ilk nce ilkretim, lise Sivasta bitirdim. Sivas Cumhuriyet niversitesi Tarih mezunuyum. 2003 ylnda Diyarbakr Liceye tayinim kt. 6 sene de orada kaldm. Ka yldr burada grev yapyorsunuz? 2 de Diyarbakr, 8 senedir Diyarbakrda alyorum. Baka nerelerde ve hangi okullarda grev yaptnz? Licede grev yaptm 6 yl. Sonra yarm dnem Balar Atatrk ilkretimde altm. Geen yarm dnem de Alparslan ilkretimde altm. Bu dnem de burada alyorum. Hangi branlarda, hangi snflara ders veriyorsunuz? lk atandm sene snf boluu yoktu. Trke derslerine girdim ikinci kademe Trke derslerine girdim. Brannz normalde snf retmenlii? Snf retmeni olarak atandm. Daha sonra bu kezle birlikte drdnc kez snf retmenlii okuttum. Son ite ara snflarda 3-4 okuttum. Genel olarak snfnzdaki rencilerin anadili nedir? Genelde Licede ey okutuk, daha ok tamal sistemdi. lk dnemlerden uzaktan gelen rencilere okutuk. Hi Trke bilmiyorlard. Hani gel, giti bile bilmiyorlard. O derece Trkeleri yoktu. Yani evlerinde televizyon bile yoktu ocuklarn. Yani hi Trke ile ilgileri ve balantlar yoktu. Zaten anne baba bilmiyor, evre bilmiyor. te okulda ne rendilerse. Peki, merkezde ayn skntlar var m? Merkezde biliyor. Trkeyi merkez daha iyi biliyor ama Trke ders ilesek de yine zorlanyoruz. Anadilleri eitim dilinden farkl olan renciler iin nasl bir dilsel arka planlarnn olduunu dnyorsunuz? Yani birikim yok. Trkede bir birikimleri yok. Sfr bir Trke ile balyor ocuk. Krte biliyor. Dnce baznda? Dndn de Krte dnyor. Trke bilmiyor ki! Yani her ey Krte, yani ryalar bile Krte gryorlar. Yani o derece Trke ile hibir balantlar yok. Sadece okulda renilen bir dil onlar iin.

133

Eitim dilinden farkl bir dil konuan rencilere retmenlik yapmak veya bu rencilerin eitimleri ile ilgili kitap dergi vb. bilimsel kaynaklar okudunuz mu? Valla okumadm. Byle bir kaynan olduunu da okumadm. Bilmiyorum yani. Hi denk de gelmedim. Yani farkl dilde renciye nasl kitap okutulur, eitim verilebilir hi de byle bir kitap kaynana rastlamadm imdiye kadar. Bunun bir faydas olacan dnyor musunuz? Yani belki de olabilir de. En azndan Krte bilsem de bana ok, yani bunun acsn ok ektim, bilmeyiimin acsn da ok ektim. Yani ocua anlatyorum, biliyorum ocuk anlamyor ama ben de onun dilinden anlatamyorum. Aramzda Krte de bilsem arada bir Krte kartrp bunu demek istediimi derim ama ben de bilmediim iin byk bir sknt oluyor. niversitedeki blm hocalarnz, bu konulara derslerde deinirler miydi? Yok! Zaten ben Tarih blm mezunuyum. Ha, snf [retmenlii] mezunu olsaydm belki deinirlerdi. Ama ben Tarih mezunuydum. Hatta ben ilk Liceye geldiimde Krte konuulduunu duyduumda ok armtm. Vay be bylede bir dil var! Yani ben ilk geldiimde sanki yabanc bir lkeye gelmi gibi hissetmitim kendimi. Anadili Krte olan rencilere ders vermek konusunda ne dnyorsunuz? Ne gibi zorluklar ve skntlar yaamaktasnz? Bunun zorluunu en ok Licede yaamtm. lk Trke derslerinde ve retmen olmuum, yani paray okuyoruz. Anlatn diyorum, paray anlatan yok. inden kelime seiyorum, en basitinden drmek kelimesi deil mi? ocuk drmek kelimesini bilmiyor. Yani aldm kd elimle drdm, bakn dedim ocuklar ite drmek budur. Yani o kadar zorlanyorsun ki sen kendi bana ders alyorsun. Soruyu sen soruyorsun, soruyu sen cevaplyorsun. Yani ben mesela girdiim o 8. snfn seviyesinin ok dk olduunu dnyordum. Hlbuki o snf Matematik ve Fen dersinde ok baarlym, ama Trkede sfrlar. Hibir ey yok. Yani ocuklar artk sanki byle zoraki derse giriyorlarm, zorla iletiyorlarm, kendimi sanki zorla ocuklara ikence yapyormu gibi hissediyordum, nk anlamyorlar, anlamadklar eyi dinlemek istemiyorlar. Dersler arasndaki o farkn olmasn siz dile mi balyorsunuz? Tabi ki! ocuk anlamyor, anlamad ey de ona ekici gelmiyor. Mesela 1. snf okuttuumda bu yine da kylerinde, ocuk mesela ok daha gzel okuyor. Hi taklmadan 1. snfta ok gzel okuyor. Ne diyor diyorum bilmiyorum ki diyor. Yani hi bir ey anlamyor ocuk? Hatta bir seferinde bunlara bir hikye okuyun dedim ite Ali varm, Alinin dedesinin bastonu varm. 30 kiilik snfa sordum, baston nedir bir tane bilen yok. Kitab kt diye kapatm. Anlayan yok, bu derece anlayan yok. Bu zorluklar amak adna ne gibi metotlar ve stratejiler rencilerle ilgili iletiiminizi etkili hale getirir? Yani siz ne gibi metotlar kullandnz, bu iletiim bozukluunu aradan kaldrmak iin?

134

Yani en azndan baz ocuklar hi Trke bilmiyor, sfr Krte ile geldim buraya. Biraz nce anlattm komu meselesi var, ite onluk bozuyoruz komuya gittik bir onluk aldk, anlatyorum, yani biliyorum ki ocuklar zeki, baarl ocuklar ama bakyor yani ocuk anlamyor. Sonra arkadalarna sordum komu nedir diye Krte, onlar da ciran dediler ite. te cirana gittim bir onluk aldm, deyince ocuklar anlamaya balad. Yani biraz kendim Krte renmeye baladm. Yani kullandnz metodu o oldu. Yani orta bir ey bulmaya altm, Krte kelimelerle. Bunu baarmaya altk ite. Anadili Krte olan ocuklara ders vermek ile ilgili ilk dnemdeki dnceleriniz ile imdiki arasnda fark var m? Yani imdi ilk dnemde daha ok zorlanyorduk mesela. Licede daha ok zorlanyordum. Yani ehirde o zorluu o kadar yaamyorum. Biraz daha ehirde ocuklar Trkeyi biliyorlar. Aileler ile mesela Licede o sknty da yaadm. Mesela veliyi aryorum, konuuyoruz, ben ne veliyi anlyorum ne de veli beni anlyor. Ortak nokta yok. Ama ehirde bu zorluu daha az yayoruz yani. Burada halk daha iyi Trke biliyor. rencilerin Trkesi daha iyi. Bu zorluu Liceden kmak ile atlattm yani. Krt rencilerinizin velileri ile iletiim kurmakta zorluk yaadnz? Tabi ki yaadm. Veliyi ayorsun, ocuunu altr diyeceksin, ilgilen diyeceksin. Bir kere veli hem Trke bilmiyor, hem renci ile nasl ilgileneceini bilmiyor. Yani adam sfr cahil. Kendi de okuma-yazma bilmiyor. Yani evde bakyorsun anne bilmiyor, baba bilmiyor, karde, aabey bilmiyor, byk yallar, byk olanlar... Yani gerekten byk sknt oldu. Adam mesela altrmak istiyor, ocuu baarl olsun istiyor, ama ne yapacan bilmiyor. Eitim yok nk Trke yok mesela. ocuunu diyorum ki sen okuttur, amca diyor ben bilmiyorum ben nasl okutturaym. Yani bu konuda ok sknt yaadk. Sizce eitim dilini yalnzca Trke olmasnn bu renciler asnda ne gibi dezavantajlar vardr? Vallahi renciler asndan bilmiyorum, yine onlar iyi kt reniyor da, biz gerekten ok zorlanyoruz yani. retmenler olarak ben ahsen ok zorlandm. Hala bugn olmu yine de zorlanyoruz. Bilmiyorum yani seviye yok, zayf renciler ile ok urayoruz yani. Baya ypratyor bu sitem bizi yani. Bir zm neriniz var m? Sizce neler yaplmaldr bu sorunlarn almas iin? Bir kere ailelerin eitilmesi lazm yani. Aileden kaynaklanyor. Mesela burada rendii Trke yetmiyor, yani en azndan ailenin de bilmesi lazm. Yani her ey retmene atlm burada. Herey, her sorumluluk bizde. Anne biziz, baba biziz. Btn yani eitimin ayan da biz gtryoruz. Baya skntl oluyor yani. Bilmiyorum artk bu devletin yapaca bir zm. Bizim yapabileceimiz bir ey yok yani. Sizce zm bunlara ilkokula balamadan nce Trke retilmesi midir? Ya da anaokulun erken yaa m alnmasdr?

135

Yani anaokulu bilmiyorum. Anaokulundan gelen rencilerim var daha baarsz. Temelde bilmiyorum. Sorunun neden kaynaklandn da anlamyoruz yani. Anasnfnda desek anasnfna gidip gelen rencilerimiz de var. Onlar da baarsz. Yani yle ki mesela bir kzm var, 1den 5e sayamyor. Anasnfn bitirmi bir tane ark renmeden gelmi. Hibir ey... Krt dili hakknda bilginiz var m? Hangi dil ailesinden olduunu, ne gibi zelliklerinin olduunu, edebiyat hakknda hi okuma frsat buldunuz mu? Krte dili bilmiyorum ama Avrupa dil grubundan olduunu biliyorum sadece. ngilizce gibi devrik olduunu biliyorum. Mesela eylemin nesneden nce geldiini biliyorum. Sadece Trkeden farkl olduunu biliyorum, dil yaps farkl nk. Edebiyatn takip ettiniz mi hi? Bilmiyorum ki. Son olarak anadilde eitim hakknda sizin kiisel grnz? Vallaha en azndan herkes anadilinde eitilse, biz de daha az zorlanrz diye dnyorum. imizi daha rahat yaparz diye dnyorum en azndan. Ben Trke bilerekten Trk renciler ile alsam, daha az zorlanrm diye dnyorum. Teekkrler

136

Fazl
Bize biraz kendinizden ve eitiminizden bahsedebilir misiniz? Nerede nasl bir eitim gemiiniz oldu? lkokulu Siverekte okudum ben. Orta retimimi de Urfada tamamladm. Ondan sonra Dicle niversitesi, Siirt Eitim Fakltesinde 93te mezun oldum. Ayn yl Karsn Selim ilesi, Bozku kynde snf retmeni olarak greve baladm. O yldan beri retmenim. Ka yl orda altnz? 3 yl orda altm. Daha sonra Diyarbakrn Bismil ilesine geldim. 4 yl da orda altktan sonra Diyarbakr merkezde, uan altm 100.Yl lkretimde almaya devam ediyorum. Siz okula baladnzda Trke biliyor muydunuz? Biz okula baladmzda Trke biliyorduk denmez. Tabi zorluklarmz vard, her ne kadar sokakta televizyon araclyla, ile merkezinde biraz bydmz iin, Trkeye biraz ainalmz vard. O ynden dolay ahsen ben kendim ok fazla bir sknt ekmesem de fakat okulda baz Trke kelimeleri telaffuz etme noktasnda epey bir skntmz vard. Mesela hi unutmam helikopter kelimesinde ok sknt ekmitim bir tl helikopter diyemiyordum, elikopter diyordum. yle unutamadm bir ey vard yani. Genel olarak snflarnzdaki rencilerin anadili nedir? imdi benim altm okullarn hemen hemen tmnde anadil Krteydi. Yani Karsta, Bismilde Diyarbakr merkezde, ehitlik semti olduu iin... rnein ilk greve baladm yer de Krt kyyd ki orda okul 1925ten itibaren olmasna ramen hala ky kendi anadilini, yani Krteyi konuuyordu. ocuklarn byk bir ksm okula geldikleri zaman Trkeyi biliyorlard. Fakat ikinci dil, olarak kendi anadillerinde konuuyorlarlard. Orada ok fazla sknt ekmedik, iki dili birlikte konuabiliyorduk. Biraz da Karsn kozmopolitlik yapsndan dolay. nk orada Trk, Krt, Ermeni, Arap gibi farkl dil ve kltrler olduu iin bir kaynama sz konusuydu. Dolaysyla genelde biliyorlard. te Azeriler Trke biliyordu, Krtler Trke biliyordu; fakat bu Trke bilme olgusu o dile hkim diller anlamnda deil, yani gnlk konutuklar kelime says 50 ile 100 aras ok az bir Trke kelime ile ve tabi bu 50 - 100 arasndaki Trke kelime ile siz eitim srecini yrtyorsun. Bu salkl olmuyor. Tabii ki asl benim hi Trke bilmeyen rencilerle karlamam Bismilde oldu. zellikle 90l ylarda tabii youn bir g almt Bismil. Bu youn gten kaynakl kylerden ileye doru bir g sz konusuydu. altm okul da g alan mahallenin iinde kurulan yeni bir ilkretim okuluydu. 58 rencim vard 3 tanesi Arapt, Sasondan gelmilerdi, dierleri Krt ocuklaryd ve bunlarn hibiri Trke bilmiyordu. Araplar da m bilmiyordu? Araplar da bilmiyordu. Hatta ben onlarn Arap olduunu ilk etapta ok anlamadm. Krt ocuklarna benziyordu, fakat Trke rettikten sonra bu ocuklarn aksannda farkllk hissetim, farkl bir Trke kullanyordu. Daha sonra, ben doum yerlerine baktm: Sason. Krte biliyor musunuz? Yok bilmiyoruz. Arap olduklarn sylediler. Fakat bu 3 tane Arap ocuuyla dier 55 Krt

137

ocuuyla gerekten ok byk zorluklarmz sz konusu oldu. En basitinden yle bir nokta var, yani ocuklarda hi anlam ifade etmeyen bu sadece yle syliyim yabanc bir dille karlam da onlar bir eyler renmeye alyordan ziyade ocuklarda kendine kar mthi bir yabaclama da sz konusu; yani Trke bilmemenin onlarn ruhlarnda yarat travmatik bir duygu vard. Bu da nasl yansyordu? En basitinden ar utanga tavrlar ile yansyordu. Kendini ifade edememenin vermi olduu eziklikle baz ocukalarda saldrganlk ve hrnlk olarak grlyordu. Dolays ile ilgin diyalogalarmz da oluyordu. Tabii ki benim Krte bilmem aslnda ok da byk bir avantaj salamyordu. Darndan avantaj gibi grlse de, sonuta eitim-retim sreci var ve bu eitimretim srecinin dili Trke. Ve siz btn konular ve tm mfredat, Matematik, Fen, Sosyal, Hayat Bilgisi vb. konularn Trke eitimini almnz. Ve siz de onlara Trke ifade etmeye alyorsunuz. Zaten okula gelen ocuk orda ben kendimi ifade ederken dur ben Trke bilmiyorum, dur ben retmenle okulda Krte konuaym, kendimi daha rahat ifade edeyim diye bir psikoloji sz konusu deil; nk okulda yle bir ortam yaratlm ki ite resmi okul, devletin okulu, Trke devletin dili. Yani benim Krte konumam Krte kendimi ifade etmem ocuklarda unu yaratyordu, yani ayp karlanr gibi bir duygu vard. Hatta kendi aralarnda bile ilk Trke renmeye baladklar zaman kendi aralarnda Trke konuurken ok komik diyaloglarla kendilerini ifade ediyorlard. Ama biz bu ocuklar okul koridorlarnda teneffste okul bahelerinde gzlemlediimiz zaman bu sefer tam tersi kendine bir zgven, daha rahat, oyun oynarken kendi anadileriyle oyun oynuyorlar. Ve daha bir gzlerinin parlyor ama snfta bir etkinlik yaptmz zaman, dil deiince o atlgan o kendine gvenen ocuk gitmi daha farkl byle silik, psrk bir ocuk yerini alm. Peki, Krteden utanyorlar myd? Yani onu demeyelim de, snf ortamnda yani resmi dil ortamnda ben kendimi Trke ifade etmek zorundaym gibi bir alg sz konusu. Bunun iki nedeni vard: bence birincisi aileden dolay. Aile ocuunu okula gnderirken her ne kadar aile ierisinde kendi anadillerini, Krte konuuyor ise de okulda okuma-yazma renebilmeleri iin onun Trke renmesi lazm. Aile de, okula gittiin zaman Krte konuma, Trke konu gibi ifadeleri de sz konusuydu ailenin. Burada bak as, ite bir an nce okuma-yazma rensin, eitimde baarl olsun yaklam sz konusu. Dier bir nokta da bakanln yaynlam olduu bir klavuz var; Trke bilmeyen ocuklara Trke retilmesi ile ilgili. Ben ilk greve baladm zaman retim mffetileri tarafndan bu konu ile ilgili bir seminer verdirtiyorlar. Greve ilk balayan retmenlere bizim blgemizde, orda ilk sylenen temel nokta u: ocuklar kendi aralarnda Trke dnda bir dil konumayacak. retmenler ocuklara u telkinde bulunacaklar: sadece okulda deil okul dnda, okul bahesinde de, sokakta da, aile ierisinde de mutlaka Trke konuulacak. Bu klavuzda byle bir belirleme birok retmen tarafndan nasl uygulanyor. Sonuta retmen de bir an nce bunlar Trke rensin, okuma-yazma rensin abas ierisinde. Ancak yrtlen bu asimilasyon politikasnn birebir uygulaycs olduunun belki farknda, belki de deil. Yani o kendince ona verilen bir grevi yerine getiriyor. Grev nedir? O ocuu okuma-yazma retmek. Okuma-yazma renebilmesi iin de bu ocuun Trke renmesi lazm. imdi bu yntem retmene kalm bir ey. retmen genellikle hangi yntemi uyguluyor? oka kamuoyunda duyduumuz rnein, renciler arasnda muhbircilik olayn gelitirmeleri. Nasl? Mesela ite kim evde Krte konuuyorsa gelin, bana

138

syleyin. Sonuta retmen evlere giremez. imdi byle bir yntem arlkl gelitirme sz konusuydu. imdi bu bir ksm ocuk bu ekilde muhbircilie de altrlyordu. ocuk bir gn geliyor retmenim diyor, geen akam ite Hasan Krte konutu annesi ile. retmen de ne yapyor? Cezalandrma yntemlerine girebiliyor, aalama yntemlerine girebiliyor. Yani bunlar birebir biz yaadk. Meslektalarmz arasnda her ne kadar bunun yanl olduunu kendilerine ifade etsek bile yine de uygulama benle snrl olan bir ey deil. Genel bir uygulamayd. Dolaysyla hzl bir ekilde ocuklarn Trke renme dnemlerine giriliyordu bu ekilde kylerde. Genellikle okularda eitim-retim dediimiz temel olgu nedir? te retmen-veli ibirlii dediimiz, Trke bilmediimiz, veli ibirliimiz sadece ocuun asimile edilmesi, Trke renmesi deil. Ayn zamanda ailenin de Trkeye yneltilmesidir. Mesela bu ekide yaplan veli toplantlarnn hemen hemen hepsinde siz de evde Krte konumayn, Trke konuun, siz Krte konumaya devam ederseniz ocuunuz da Trke renemez, renemeyince okuma- yazma renemez, okumayazma renemeyince okul sreci kesintiye urar gibi aileler de bu konuda telkin edilirdi ve yine ite muhtarlar zerinden zelikle telkin edilirdi. Eer kyde karakol varsa ki benim altm kyde karakol vard karakolun da bu ynde ailelere Trke konuulmas noktasnda aileler telkini vard. Derseniz ar bir bask zorlama myd? Hayr, ama yle bir srece sokuluyordu ki ocuklar ve ailelerin Trke renmekten baka bir aresi yoktu. Eer okumak istiyorsa, bir meslek sahibi olmak istiyorsa onun en ksa zamanda Trkeyi renilmesi isteniyordu. Tamam, ocuk bir ekilde okula geliyor, Trke okumak zorunda olduunu fark ediyor. Bir anne-baba zelikle anne baka bir dil bilmiyor. Bildii tek dil Krte. Anne nasl yeni bir dil renebilir ki kendi kendine? u ekilde zorlama olmuyordu. ocuk sonuta okula balad zaman gnde bir kelime rense rendii bir kelimeyi anneye de tayordu. Sonuta 7 yandaki bir ocuk onun psikolojisi sonuta yabanc bir dille tanm ve bu dili hzl bir ekilde renmeye ihtiyac hissediyor. Artk konutuu anadilinin ok anlam ifade etmediini dnyor. Anlaml olan dilin Trke olduunu dnyor. Byle bir kavram var, yoksa gerekten hzl bir ekilde o dili renmeleri mmkn olmuyor ki hemen hemen hi Trke bilmeyen... Dedim ya benim rencilerim vard, ilk haftalarda kesinlikle tek kelime Trke bilmiyorlard, bu ocuklar 4 ayn sonunda artk kendi ararlnda Trke konuabilecek seviyelere ulatlar ocuklar. Hzl bir renme srecine giriliyor, ocukta hzl renme istei geliyor. Bu hzl renme istei o dili aileye de tayor ve genelde okula giden Trkeyi renmi ocuklarn annelerinin birou Trkeyi artk anlamaya balyorlar. nk genelde anneler kendilerini Trke rahat ifade edemiyorlar ama Trkeyi kardaki konutuu zaman anlyorlar. Bunun nedeni ocuklardr. Toplumumuzda ok da rnei vardr: biliyorlar, anlyorlar ama ifade edemiyorlar ve grdmz tank olduumuz ocuk Krte bildii halde Krte konumuyor. Okula baladktan sonra ve diyaloglar yle geliiyor: Anne Krte konuuyor, ocuk Trke cevap veriyor ve ocuk Trke konuuyor, anne Krte cevap veriyor. Diyaloglar bu ekilde geliyor. Bunun nedeni dediimiz gibi okul ortamnn yaratm olduu psikolojik ortam, hava. Sadece ocuun rendii dili kendi ailesinde tama yntemi olarak kullanyor Anadili Krte olan ocuklara ders vermek, onlara okuma-yazma retmek konusunda neler dnyorsunuz? Ne gibi zorluklar, skntlar yaadnz, yaamaktasnz? imdi, tabii uyguladmz yntem yle: Dediimiz gibi Trke bilmeyen ocuklarn eitimi ile ilgili bakanln klavuzunda da belirtiliyor kesinlikle ders anlatrken karnzdaki ocuklar Trkeyi

139

biliyor. Ders anlatacaksn, yani diyelim ki Trk ocuklarna hangi yntem uygulanyorsa, bunlara da ayn yntem ve metot uygulanyor. Neydi? O dnem filer veriliyordu: Ali gelden balyordu. imdi deimi tabii, yani bir Trk ocuu da Ali gelden balyordu, Krt ocuu da Ali gelden balyordu. Bunlarn birou resimli ifadeler olduu iin okuma-yazma srelerinde mevcut mfredat ayn zamanda Trke dilini retme, dilini gelitirmedir de, ve resimli ifadelerden dolay ite artk ocuk da Ali top at resimli ifadeden onun top olduunu anlyor, Alinin de zaten genel bir isim kavram olduu iin atma eylemi de resimde ifade edildii iin ocuk oradan balyor renmeye ve zellikle bunu yaparken siz bunu diyelim ki bir Trk ocuuna 3 sefer tekrarladmz zaman onun anlam ifadesini biliyor ve renme gerekleiyor. Zorluk buydu, onu 20-30 sefer tekrarlamak zorunda kalyorduk. Dolaysyla normal bir ocuun 4-5 ayda okuma-yazmaya gemesi gerekirken Trke bilmeyen ocuklar 1 yl ki bu da biraz belli bir zek seviyesi varsa geiyordu. Asl sknt ite ordayd. Bu dille bark olmayan cocuklarda ok byk skntlar yaanyordu. Bunlar da [Trke ile bark olmayan renciler] 4te 1 oranndayd. Bu 4te 1 oranndaki ocuklarmz da bu eitim art ierisinde maalesef ezilip gidiyorlard, yani arkada kalyorlard ve bu ocuklarmzn birou ikinci ve nc snflarda okulu terk etmek zorunda kalyorlard. Yani asl sknt bence buradayd ki zaten istatistiklere de baktmz zaman rnein bir okula 1. snf olarak 80 renci balamsa 8. yln sonunda o 80 renciden ancak ve ancak 40 mezun olabiliyordu. imdi de bu oran biraz ykselmi ama zellikle benim altm dnem ierisinde 93 ile 2000 arasnda, yani 7 ylk srete eitim ve retimden balayta 8 ylk sreci tamamlamadan kopan rencilerimiz yarsyd bu. Blgemizin genelinde yine istatistiklere bakldnda kesinlikle ayn sonuca varyoruz. Bunun temel nedeni budur: yani okulu terk etmelerinin nedenleri sadece ite yoksuluk ve zellikle kz ocuklarnn okuldan alnmas olay vard, sadece bunlar deil ayn zamanda 1. snfta Trkeyle bark olmayan yani bir trl onu renemeyen baarsz damgas yemesidir. Peki, sizin bu anlamda birebir yaadnz bir rnek aklnza geliyor mu? Bir tane, yle bir kz ocuu vard mesela. Bismilde 3. snfa kadar ne okuma-yazma rendi ne Trke. ok iine kapankt, yani ilgilenmeme ramen ilgilenme sreci dediimiz nedir, grup almas yaptryorduk, 7 kiiydiler. Zaten 1, 2, 3, 4 ben okuttum. imdi 2. snfn ikinci dneminde, ben artk vazgetim. Yani bu kz kesinlike artk okumaya geemiyor, okuyamyor ki bunlarla rehberlik hizmetinin uygulad bir takm testler vard. imdi btn testleri normal kyor, mesela diyelim ki zihinsel engelli, zrl bir takm eyler oluyor, onlar zor reniyor zaten. Fakat bizim bu ocuklarmzda okuma-yazma renemeyen, Trke renemeyen herhangi bir zihinsel zek dzeylerinde gerileme gibi bir ey yok. Btn testleri normal kmalarna ramen fakat o okumayazma renemedi ve ben de artk umudumu kestim. imdi nasl olduysa ikinci dnemin banda bu kz ocuu ismi de Zelald. Tam hatrlamyorum, bu aniden okumaya geti. Mesela meslek hayatmda ok ilgin olaylardan biriydi. Nasl geti, nasl oldu onu da zemedim, fakat kendi yorumum yani o sreci kabullenemiyordu gibime geliyordu. Yani dedim ya Trkeyle bark deildi. Peki, hocam siz onlarla nasl diyalog kuruyordunuz, Trke mi, Krte mi? Trke de Krte de konuuyordum onlarla. Yani yap olarak ie kapank olduu iin ok fazla konumuyordu ok fazla ifade etmiyordu ve tabii g eden ailenin bir ocuuydu. Tabii gn de yaratm olduu bir takm tahribatlar vardr ocuun zerinde. Onlar da szkonusuydu, fakat dediim gibi okuma-yazmaya geti, ondan sonra da ok baarl bir ocuk oldu yani.

140

Peki derslerinizde ve ders dnda rencilerinizle genel olarak hi Krte konuuyor muydunuz? Okul ortamnda yasaklanmt. Hl da yle. Zorlandmz noktada tabii ki bavuruyorduk. Bu ocuklarda ilgin eyler oluuyordu, yar Trke, yar Krte. Mesela bizim at akyordu renci diyor ki dam dlop ediyor ve dediim bu rnek gibi bir sr... Bizim de ifadelerimiz yle oluyordu; yar Krte yar Trke. Yani siz her eyi grsel olarak, elimizde ok fazla teknik imknlar yoktu. Grsel olarak ifade edemiyorsunuz ama sonuta yarar oluyor tabi Peki, rencilerin velileri ile genelde hangi dili konuuyordunuz? imdi rencilerin velilileri tamamen hi [Trke] bilmiyordu, zellikle anneler geliyordu. Annelerle Krte konuuyorduk biz veli toplantlarnda. Biz o anda o dil konusu ok sknt olmuyordu ama bizim dier snftaki retmen arkadalarmz, veli toplantlarn ok skntl geiriyordu o yzden veli toplants yapmak istemiyordu. Veliler o retmenin snflarna gitmek istemiyordu dil bilmedii iin mesela veya toplantya gittikleri iin mesela retmen, ocuklar hakknda bir takm bilgiler verirken onlar sadece izleyici konumundaydlar. Dolaysyla ok ciddi diyalog ortamlar yaanmyordu. Bazen biz tercmanlk yapyorduk, o ekilde biraz yryordu veya yle veli toplantlarnda ite yle okula gel, ocuun durumuyla ilgilen gibi bir eyler de sz konusu deildi. Yani ite veli orda retmen ite Krte biliyor mu bilmiyor mu diye ok fazla ey deildi. Mesela diyelim ki benim velilerim ok geliyordu nk benimle anlaabiliyordu ama dier retmenlerin velileri ok fazla gelmiyorlard nk geldikleri zaman birbirlerinin dillerinden anlamdklar iin fazla bir diyalog sz konusu deildi yani. Yllardr retmenlik yapyorsunuz. Anadili Krte olan ocuklara ders vermekle ilgili ilk dnemdeki dncelerinizle imdi dnceleriniz arasnda fark var m? Elbete! Kesinlikle fark var. Yani biz dediimiz gibi niversitede eitim bilimlerinde anadilinde eitim grmeyen ocuklarn baar oran %50 der. Bu bilimsel tespiti sadece kt zerinde rendik bu yaadklarmzla bunu pratikte grdk. Kesinlikle ok baarl, ok zeki ocuklarn kendi anadillerinde eitim gremedikleri iin bu eitim srelerini de tamamlayamadn, koptuunu yani zorla devam ettirenlerin yani liseyi de zar zor bitirenlerin niversite snavlarna girdiklerinde ok zorlandklarn grdm. Dolaysyla uandaki temel fikrim kesinlikle her ocuun anadilinde eitim grmesinin zorunlu olduunu dnyorum. niversite eitiminiz boyunca anadili Trke dnda dil olan renciler haknda almalarnz oldu mu? Ya da hocalarnz derslerinde bu konuya deinirler miydi? imdi biz 89 ylnda niversiteye girdik. O ylarda ok fazla gndemde deildi, yani tabi Tkiyenin de gndeminde deildi fakat dnem dnem biz zellikle Trke derslerinde hocayla bir ekilde benzer tartmalarmz oluyordu. imdi dediim gibi yasak bir zihniyet vard ve genellikle bu tartmalarmz engelleniyordu. ok fazla bir konu ifade etmiyordu, anadille ilgili ok fazla faaliyet trnde bir ey gelitiremiyorduk. Eitim dilinden farkl bir dil konuan rencilere retmenlik yapmak veya bu rencilerin eitimi ile ilgili kitap, dergi veya baka bilimsel kaynaklar okudunuz mu?

141

Tabi onlar ile ilgili aratrma yaptm. zelikle bu anadil kavramlaryla ilgili veya dnyada dier lkeler bu sorunu nasl zm yani resmi dil dnda yerel, yresel, onlarla ilgili de aratrma yaptm. Mesela yaptm bu aratrmadan bir ey syleyeyim. Mesela Norvete, bu ok ilgincime gitti, Sami dili konuan bir topluluk... Norve hkmeti bir aratrma yapyor zelikle Sami dili konuan kendi vatandalarnn su oranlarnn ykseklii noktasnda ciddi anlamda bir toplumun su oranlar ok yksek ve yapt aratrmada Sami dili konuan kendi vatandalarn eitim srelerini birounun yarda brakt tamamlayamad, mesela niversiteye gidenlerin saysn Norve halkna gre ok az olduunu yaplan bilimsel aratrmalar sonucu Sami dili konuan topluluun kendi anadilinde eitim grmedii iin bu sreci yaad sonucuna varyor. Ve orada Sami diliyle ilgili eitim program alnyor, yani artk orada o ocuklarla Sami dilinde eitim veriliyor. Hatta Sami dilini bilen retmenler arasndan seiliyor ve bu ocuklara Sami dilinde eitim verilmeye balanyor. Sorun o ekilde zlyor ve yaplan aratrmada u var: kendi anadilinde eitim gren bu Sami ocuklarnn birounun daha sonra baarl olduunu, eitim srelerine devam etiklerine, su oranlarnda ciddi oranda da d salandn ve benzeri tespitler sz konusuydu ve bunu ben gerekten yaadm blgeye de kyasladm zaman Krt ocuklarna bakyorsunuz su oranlar ok yksek. Yine okuma srelerinden ok abuk kopuyorlar, meslek sahibi olma ve benzeri noktalarda ciddi skntlar szkonusu. te bunlarn nedeni de dediim gibi anadilde eitim grmemeleri. Peki, anadilde eitim hakknda sizin kiisel bir zm neriniz var m? Sizce neler yaplabilir? Yani imdi bence Trkiye gibi bir lkede anadil siyasalatrlm bir kavram. Yani bir insan hakk, bir temel eitim hakk konusu olarak ok fazla deerlendirilmiyor, siyasal bir kavram olarak deerlendiriliyor. Yani anadildeki eitim siyasalatrlmamal. Konutuu anadil hangisi ise o konuyla ilgili mutlaka eitim almas lazm. Aldn eitim de gnmzde tartlan ite semeli eitim olsun, eitimin btn srelerinde olsun gibi, ite sadece kurslarda m olsun gibi. imdi kesinlikle ne kurslar ne semeli ders anadilde eitimi karlayacak kadar deil. Bence tamamen ana snfndan orta retimin sonuna kadar veya lisenin sonuna kadar herkesin kendi anadilinde eitim grmesi kesinlikle arttr. Dediim gibi bu ok da siyasallatrlan bir kavram olduu iin ok tartlyor Trkiyede. Ama eitim asndan deerlendirilmesi gerekiyor. Eitim bilimi asndan bu deerlendirilirse ki Tkiyenin artlar da buna uygundur, yani herkesin kendi anadilinde eitim alma imkn, olanaklar da mevcuttur diye dnyorum. Burada uanda olabilir yani bu konu ile farkl okullar da oluturulabilir. steyen Trke eitim alr, isteyen kendi anadilinde eitim alr. Son olarak, Krt dili hakknda nasl bir bilginiz var? Hangi dil ailesinden olduu, ne gibi zellikleri olduu, edebiyat hakknda hi okuma frsat buldunuz mu? Var. Onunla ilgili bir aratrma yaptm. Tabii u ekilde, yani kendi kimliimizi tanmaya baladktan sonra, yani ben neyim, kimim, ben Trk deilim, annem-babam, ninem-dedem, evrem, amcam yani herkes Trke dnda farkl bir dil kullanyor. Yani onun bilincine varyorsun. Bizim ocukluk ve genlik dnemimiz ite asimilasyon politikalarnn skynetimlerin ok sert olduu dnemler ocukluk ve genlik dnelerimiz, fakat buna ramen sizin Trk olmadz, Krt olduunuz arkadalar arasnda bu dili konumaya balyorsunuz. Konutuunuz dilin ne olduunu, nerden geldiini, ite bunun bilimsel olgusunu ister istemez aratrma ihtiyacn hissediyorsunuz. te ben de o ekilde aratrdm ve Trke dil ailesinin dnda bir dil olduunu bize hep Trkenin bozulmu halidir, yle byledir gibisinden hep bunla eitildik, bununla yetitirildik. Oysa

142

yaptmz aratrmalarda Trk dili, Krt dilinin brakalm birbirlerinin bozulmu hali olduunu, dil ailesi olarak bir birlerinden farkl, iki dil grubu olduu sonucuna vardk. Tabii ki Krteninde ayr bir dil olduunu renmekte ayr bir keyif veriyor. Rahmetli Mehmet Uzun sevdirdi, yani ilk okuduum Krte romanlarn da biri yani ok gzel bir dili vard. Onlar okudum, onla tantktan sonra da frsat bulduka da okuyorum. Benim soracam sorular bitti, sizin eklemek istediiniz bir ey varsa? unu belirtmekte yarar var: gncel olaylar olmas asnda ben unu ifade edeyim, rnein imdi kurslar var, ite TRT 6 var, Mardinde alan Krt Enstits var, lisansl renci alan hazrlklar szkonusu. Bu kurslar ilk ald zaman gerekten bir heyecan duymutuk. Bu heyecann altnda yatan uydu; yani sonuta 78 ylk yasaklanan, olmayan bir dilin, kabul edilmeyen bir dilin birden bire resmi anlamda tannmas bu bir heyecan yaratmt ama bu heyecan ksa srd. Neden ksa srd? Yani imdi gerekten siz kendi dilinizi para vererek cret vererek renme gibi, yani kurs ald zaman siz o kursa para veriyorsunuz dolaysyla halkmz da ok rabet etmedi hakl olarak. nk dediimiz gibi eitim bir insan hakkdr devletin bunu kendi vatandalarna cretsiz olarak vermesi gerekiyor. Devletin kendi okularnda bunu vermesi gerekiyor yine TRT 6in almasyla birliktede Krt dili bu noktada nemli bir kazanm elde etti. Her ne kadar devletin dili bile olsa, bu konuda yararl faydal buluyorum. Yani onu Mardindeki adna ite Krte Krt dili konulmasa dahi Yaayan Diller Enstits, yani o da ok byle anlamsz fakat maalesef yle. Yani dillerle isimler varken veya enstitler varken, dediim gibi siyasalatrlm kavramlar olduu iin, yani bence bunlarn da almas lazm. Trkiye biraz bu konuda kendine gvenebilirse, adn koyma cesareti olabilirse bugn ite Dicle niversitesinde, Van Yznc Yl niversitesinde, blgedeki niversitelerde Krt Enstits, Krt edebiyatyla ilgili bir takm blmlerin almas ciddi anlamda kalifiye elamann da yetimesi anlamna geliyor. Bazen biz retmenler olarak da kendi aramzda tartyoruz diyoruz ki arkadalar, hadi bu devlet yarn br gn bir deiiklik yapt, okullarda dedi ki eitim serbest, semeli dahi olsa, acaba biz retmeler olarak biz buna hazr myz, yani son dnemlerde almalar var ise ok da yetersiz. Hazr da deiliz, bence hazr deiliz nk bunun bilimsel bir eitim srecinden gemesi lazm. nk bizim aldmz eitim tamamyla Trk dili zerine verilebilinir mi, tabii verilebilir gei srecinde belki ama yeterli olduunu dnmyorum. O adan niversitelerin, Krt enstitlerinin almas noktasnda bence ciddi anlamda bir hazrlk evresi olduuna inanyorum. Teekkrler.

143

Meyrem
Tu dikar hinek behsa xwe bik? Tu ji ku der y tu ji ku hat? Wele ez ji Bismila Amed me. L ev 30 sal in ez li bajar im. Dema em hatin bajar, hevser min karmendiy dikir. Me ji ber ziman gelek zehmetiyan kiand. Zarokn te di dersn xwe de jhat ne? Ango dersn xwe bi kfxwe dikin an na? Bi rast, hin dersn xwe bi kfxwe dikin hin dersn xwe bi kfxwe nakin. Em wan li mal bi kurd mezin dikin. Heta ku diin dibistan, bi tirk nizanin. Tirk di dibistanan de hn dibin. Ji ber v yek j dema n diin dibistan bi gelek zehmetiyan re r bi r dimnin. Di dema hnbna tirk de gelek zehmet diknin. Dersn zarokn min bi gelemper ba in. Bguman heke bi kurd perwerdehiy bidtana, d batir bibna. Dema em bi kurd diaxivin, gelek rihet xwe tnin ziman. L dema ku em bi tirk diaxivin, hem hestn me dikn. Tu bi tkiliyn bi zarokn xwe re zehmetiya dikn? Di v mijar de zehmetiyn me gelek in. Zarokn min ne serdest kurd ne. Ji ber v j em nikarin tkiliyek ba saz bikin. Ew hin titan bi tikr dibjin l ez bi tirk nizanim. Tirkiya min gelek kanbax e. Dema ez bi wan re diaxivim, bi tirkiya min dikenin. Tkiliyn me gelek kanbax in. Ez zarokn min, bi hev nakin. Zarokn we dersn xwe bi rihet fr dibin? Na, bi rihet fr nabin. imk di mal de bi kurd dijn li dibistan j bi tirk dijn. Ji ber v yek j ser wan tevlhev dibe. Gelek zehmetiyan diknin. Heke dersn wan bi kurd bna, d gelek serkeft bna. Zarokn te, ji ber kurd in rast zehemtiyan tn? Bguman. Rojek, ji ber ku kea min li dibistan bi kurd axiviye, mamostey w por w kiandiye. W dem kea min di dibistanan navn. Serokwezr Erdogan derdikeve televzyonan dibje ku kurd serbest e. L em v yek nabnin. Ji ber ku em kurd in, gelek caran rast cudaxwaziyan tn. Zarokn me j di dibistanan de rast cudaxwaziyn mezin tn. Heta niha te bi mamosteyn zarokn xwe re hevdtin kiriye? Ji bo w byera ku por kea min kiand, ez bima l kea min nehit. Got ku heke ez biim d zdetir bi ser w de bie. Ez ji bo rewa dersn zarokn xwe j diim dibistan. Bi mamosteyn wan re daixivim. Li w j ez bi wan re bi kurd diaxivim l ew bi tirk bersiv didin min. Ji ber v yek j ez hinek gotinn wan fm dikim hinek j fm nakim. Zarokn te ji bo dersn xwe ji te alkar dixwazin? Ji ber ez bi tirk nizanim, ez nikarim alkariya wan bikim. Hin caran j dersn xwe werdigernin kurd ji min dipirsin. Ez j heta ji dest min t, alkariya wan dikim. Tu dixwaz zarokn te bi kurd perwerdehiy bigirin?

144

Ma awa ez naxwazim? Daxwaza me perwerdehiya bi ziman zikmak ye. Daxwaza me ew e ku ziman me j wek zimann din li dibistanan b frkirin. Ez j dixwazim hem ez hem j zarokn min bi kurd bixwnin binivsin. L mixabin niha ev derfet tune ne. Spas.

145

KAYNAKLAR
Akura, Belma. Devletin Krt Filmi, Ankara, Ayra Yaynlar, 2008. Aldekoa, Jasone ve Nicholas Gardner. Turning Knowledge of Basque into Use: Normalisation Plans for Schools, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 5: 6, 2002. Alpay, Necmiye. Anadili, Yabanc Dil ve Eksiltici kidillilik, iinde: Uluslararas Katlml Anadilde Eitim Sempozyumu1, Ankara, Eitim-Sen Yaynlar, 2010. Anadilde Eitime Tutum Anketi. Ankara, Eitim-Senin yayna hazrlanan almas, 2010. Anadilinin nemi Anadilinde Eitim. Ankara, Eitim-Sen Yaynlar, 2010. Anaytulla, Guljennet. Present State and Prospects of Bilingual Education in Xinjiang, Chinese Education and Society 41. Anderson, Benedict. Hayal Cemaatler, eviri: skender Savar, stanbul, Metis Yaynlar, 1993. August, Diana ve Timothy Shanahan. Developing Literacy in Second-Language Learners, Report of the National Literacy Panel on Language-Minority Children and Youth, Mahwah, Lawrence Erlbaum, 2006. Ayan, Ceyhan Mge ve Dilara Koba. iftdillilik ve Eitim, stanbul, Eitim Reform Giriimi, Sabanc niversitesi, 2009. Baker, Colin. Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, Clevedon, Multilingual Matters, 2006. Balaguer, Ivan S. The end of the Corsican question?, paper presented at the Conference on Nations without States in the Global Age, Association for the Study of Ethnicity and Nationalism and the London School of Economics, at Queen Mary College, University of London, June 2007. http://works.bepress.com/ivan_serrano/2 [ Eriim Tarihi: 2 ubat 2010]. Balk, M. Berk. Milliyetilik ve Dil Politikalar, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Bankston, Carl ve Min Zhou. Effects of Minority-Language Literacy on the Academic Achievement of Vietnamese Youth in New Orleans, Sociology of Education 68, 1995. Beiki, smail. Krtlerin Mecbur skn, Ankara, Yurt Kitap Yayn, 1991. Blackwood, Robert J. The Gallicisation of Corsica: The Imposition of the French Language from 1768 to 1945, Language Policy, 3, 2004. Blackwood, Robert J. The State, the Activists and the Islanders: Language Policy on Corsica, Amsterdam, Springer, 2008.

146

Borne, Dominique. Fransz Eitim Sisteminde Tarih, Corafya ve Yurttalk Bilgisi Tasarm ve Bu Tasarmn Yurtta Oluumuna Katks, iinde: Dersimiz Yurttalk, Ed: Turhan Ilgaz, stanbul: Kesit Yaynclk, 1998. Bostwick, Mike. What is Immersion?, http://www.bi-lingual.com/School/WhatIsImmersion.htm (Eriim Tarihi: 19.07.2010) Byram, Michael. On being bicultural and intercultural, iinde: Intercultural experience and education, Ed. Geof Alred, Michael Byram ve Michael P. Fleming, Clevedon, Multilingual Matters, 2003. Calhoun, Craig. Milliyetilik, eviri: Bilgen Stolu, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009. Caymaz, Birol. Trkiyede Vatandalk: Resm deoloji ve Yansmalar, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008. Clarke, Michael. The Problematic Progress of Integration in the Chinese States Approach to Xinjiang, 1759 2005, Asian Ethnicity, 8: 3, 2007. Collier, Virginia ve Thomas Wayne. A National Study of School Effectiveness for Language Minority Students Long-Term Academic Achievement, (Center for Research on Education, Diversity&Excellence, 2002. http://www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html; (Eriim Tarihi: 21.06.2010) Collier, Virginia ve Thomas Wayne. Making U.S. Schools Effective For English Language Learners, Part 2, TESOL Matters, 9, 1999. Convey, Franoise. Teaching the Mother Tongue in France, iinde: Teaching The Mother Tongue in a Multilingual Europe, Ed. Anthony Adams ve Witold Tulasiewicz, London, Continuum International Publishing Group, 2005. Copeaux, Etienne. Trkiyede Tarih retimi ve Yurttalk, iinde: Dersimiz Yurttalk, Ed: Turhan Ilgaz, stanbul, Kesit Yaynclk, 1998. Cokun, Vahap. Ulus-Devletin Dnm ve Meruluk Sorunu, Ankara, Liberte Yaynlar, 2009. Cummins, Jim. Bilingual Childrens Mother Tongue: Why Is It Important for Education?, Sprogforum, 19, 2001. Cummins, Jim. Immersion Education for the Millennium: What We Have Learned from 30 Years of Research on Second Language Immersion, http://www.iteachilearn.com/cummins/immersion2000.html [Eriim Tarihi: 19 Temmuz 2010] Cummins, Jim. Language, Power and Pedagogy: Bilingual Children in the Crossfire, Clevedon, Multilingual Matters, 2000. aaptay, Soner. Trkiyede slm, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir?, eviri: zgr Bircan, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006. Daftary, Farimah. The Matignon Process and Insular Autonomy as a Response to Self-Determination Claims in Corsica, iinde: European Yearbook of Minority Issues Volume 1, Ed. Arie Bloed, Rainer Hofmann, Joseph Marko ve dierleri, European Centre for Minority Issues and European Academy of Bolzano/Bozen, Leiden, Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2002. Derince, Mehmet erif. The Role of First Language (Kurdish) Development in Acquisition of a Second Language (Turkish) and a Third Language (English), stanbul, Boazii niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2010. Echeverria, Begoa. Language ideologies and practices in (en)gendering the Basque nation, Language in Society 32, 2003. Erdoan, Mustafa. Milliyetilik deolojisine Dair, Liberal Dnce, Say 15, Yaz 1999. Ersanl, Bra. Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Etxeberria, Felix. New Challenges for Bilingual Education in the Basque Country, Intercultural Education, 14: 1, 2003. Euromosaic. Corsican in France, http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/cors/an/i1/i1.html [Eriim Tarihi: 2 ubat 2010]

147

Feng, Anwei. Identity, acting interculturally and aims for bilingual education: An example from China, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 30: 4, 2009. Ferrer, Ferran. Languages, Minorities and Education in Spain: The Case of Catalonia, Comparative Education, 36: 2, 2000. Frat, Bahar ve Altay Atl. Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitim: Alan Aratrmasndan Notlar, Toplumsal Bar in Eitimin Yeniden Yaplandrlmas Uluslararas Sempozyumunda sunulan tebli, stanbul, 19-20 Haziran 2010. Foucault, Michael. Governmentality, iinde: The Foucault Effect: Studies in Governmentality: With Two Lectures By and An Interview With Michel Foucault, Ed: Graham Burchell, Gordon Colin ve Peter Miller, Chicago, University of Chicago Press, 1991. Garcia, Ofelia. Education, Multilingualism and Translanguaging in the 21st Century, iinde: Social Justice through Multilingual Education, Ed: Ajit Mohanty, Minata Panda, Robert Philipson ve Tove Skutnabb-Kangas, Bristol, Multilingual Matters, 2009. Gellner, Ernest. Uluslar ve Ulusuluk, eviri: Bra Ersanl Behar ve Gnay Gksu zdoan, stanbul, nsan Yaynlar, 1992. Genesee, Fred. Learning Through Two Languages, Cambridge, Mass., Newbury House Publishers, 1987. Goldenber, Claude, Robert S. Rueda ve Diane August. Sociocultural Influences on the Literacy Attainment of LanguageMinority Children and Youth, iinde: Developing Literacy in Second-Language Learners: Report of the National Literacy Panel on Language-Minority Children and Youth, Ed: Diane August ve Timothy Shanahan, Mahwah, Lawrence Erlbaum, 2006. Gl, dil Il. Eitimde Eriim: Eitimde Ayrmclk Yasa ve Frsat Eitlii, iinde: Eitim Hakk ve Eitimde Haklar, Derleyen: Ik Tzn, stanbul, Eitim Reformu Giriimi, Sabanc niversitesi, 2009. Habermas, Jrgen. teki Olmak tekiyle Yaamak, eviri: lknur Aka, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002. Haddican, Bill. Suburbanization and language change in Basque, Language in Society, 36, 2007. Haugen, Einar. The Ecology of Language, Stanford, Stanford University Press, 1972. Heater, Derek. Yurttaln Ksa Tarihi, eviri: Meral Delikara st, Ankara, mge Kitabevi, 2007. Hlot, Christine. Language Policy and the Ideology of Bilingual Education in France, Language Policy, 2, 2003. Hobsbawm, Eric J. 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, eviri: Osman Aknhay, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1995. Huntington, Samuel P. Political Order in Changing Societies, London, Yale University Press, 1968. Hr, Aye. Tez Zamanda Yer simleri Deitirile!, Taraf, 01.03.2009. Hyer, Eric. Chinas Policy towards Uighur Nationalism, Journal of Muslim Minority Affairs 26: 1, 2006. In, Engin ve Bora yar, Trkiyede Ulus-Devlet ve Vatandaln Douu, iinde: Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, Derleyenler: Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanl, stanbul, TESEV Yaynlar, 2005. Jaffe, Alexandre. Ideologies in Action Language Politics on Corsica, Berlin, New York, Mouton de Gruyter, 1999. Kaplan, smail. Mill Eitim deolojisi, iinde: Modern Trkiyede Siyas Dnce Cilt 4: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Kaplan, Robert B. ve Richard B. Baldauf Jr. Language planning from practice to theory, Clevedon, Multilingual Matters, 2007. Kirii, Kemal ve Gareth M. Winrow. Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, eviri: Ahmet Fethi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2007. Koak, Mustafa. okkltrllk Asndan Dil Haklar, stanbul, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2010. Krt Sorununun zmne Dair Bir Yol Haritas: Blgeden Hkmete neriler, TESEV Aratrmas, stanbul, TESEV Yaynlar, 2008.

148

Ladson-Billings, Gloria. Toward a Theory of Culturally Relevant Pedagogy, American Education Research Journal, 35, 1995. Lasagabaster, David. Bilingualism, Immersion Programmes and Language Learning in the Basque Country, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 22: 5, 2001. Lieberman, Victor. The Qing Dynasty and Its Neighbors, Social Science History, 32: 2, 2008. Lipscomb, Lindsay, Janet Swanson ve Anne West. Scaffolding, iinde: Emerging Perspectives on Learning, Teaching and Technology, Ed: Michael Orey, 2004. Lpez, Luis. The Origins of Spanish Revisited: Linguistic Science, Language Ideology and Nationalism in Contemporary Spain, Bulletin of Spanish Studies LXXXIV: 3, 2007. Mackenzie, Pamela. Multilingual Education among Minority Language Communities, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 12, 2009. Mahupyan, Etyen. Trkiyede Merkeziyeti Zihniyet, Devlet ve Din, stanbul, Patika Yaynlar, 1998. Maksudyan, Nazan. Trkl lmek, stanbul, Metis Yaynlar, 2005. Mar-Molinero, Clare. The Politics of Language: Spains Minority Languages, CLE Working Papers, 3, 1994. McCarty, Teresa. A Place to Be Navajo Rough Rock and the Struggle for Self Determination in Indigenous Schooling, Mahwah, Lawrence Erlbaum, 2002. McDowall, David. Modern Krt Tarihi, eviri: Neenur Domani, stanbul, Doruk Yaynlar, 2004. Meri, Cemil. Sosyoloji Notlar, stanbul, letiim Yaynlar, 1993. Merkl, Peter H. Political Continuity and Change, New York: Harper&Row Publishers, 1972. Milln, Jess ve Mara C. Romeo. Was the liberal revolution important to modern Spain? Political cultures and citizenship in Spanish history, Social History 29: 3, 2004. Millward, James A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, London: Hurst & Company, 2007. Moreno, Eduardo M. ve Juan S. P. Garzn. A Difficult Nation?, History and Memory, 14: 1-2, 2002. Ogbu, John. Minority Education and Caste, New York, Academic Press, 1978. Ogbu, John. Understanging Cultural Diversity and Learning, Educational Researcher, 21, 1992. Oran, Baskn. Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, iinde: Anayasa Yargs, C.20, 2003. pengin, Ergin. La situation sociolinguistique de la langue kurde en Turquie, Universite de Rouen, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2009. Paulston, Christina B. Sociolinguistic perspectives on bilingual education, Clevedon, Multilingual Matters, 1992. Petrusewicz, Marta. Corsica: Old Vendetta and the Modern State, Journal of Interdisciplinary History, 21: 2, 1990. Pitollet, Camille. Spain, the Spanish Language and Its Future, Hispania, 13: 5, 1930. Portes, Alejandro ve Rubn Rumbaut (ed). Legacies: The Story of the Immigrant Second Generation, Berkeley, CA, University of California Press, 2001. Qingxia, Dai ve Dong Yan. The Historical Evolution of Bilingual Education for Chinas Ethnic Minorities, Chinese Education and Society, 34: 2 2001. Reid, Donald. Colonizer and Colonized in the Corsican Political Imagination, Radical History Review, 90, 2004.

149

Reny, Marie-Eve. The political salience of language and religion: patterns of ethnic mobilization among Uyghurs in Xinjiang and Sikhs in Punjab, Ethnic and Racial Studies, 32: 3, 2009. Rong, Ma. Bilingual Education for Chinas Ethnic Minorities, Chinese Education and Society 40: 2, 2007. Sadolu, Hseyin. Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003. Salmi, Jamil. Violence, Democracy and Education: An Analytic Framework, iinde: Suffer The Little Children Advances in Education in Diverse Communities: Research, Policy and Praxis, 4, Ed: Carol Camp-Yeakey, Emerald Group Publishing Limited, 2004. Snchez, Alejandro W. Corsica: Frances Petite Security Problem, Studies in Conflict and Terrorism 31, 2008. Schlussel, Eric T. Bilingual education and discontent in Xinjiang, Central Asian Survey 26: 2, 2007. Sebastin, Javier F. ve Gonzalo De Miguel C. The Notion of Modernity in 19th Century Spain: An Example of Conceptual History, European Journal of Political Theory, 3, 2004. Shabad, Goldie ve Richard Gunther. Language, Nationalism, and Political Conflict in Spain, Comparative Politics, 14: 4, 1982. Sierra, Josu. Assessment of Bilingual Education in the Basque Country, Language, Culture and Curriculum 21: 1, 2008. Skutnabb-Kangas, Tove. Bilingualism or Not: The Education of Minorities, Clevedon, Multilingual Matters, 1984. Skutnabb-Kangas, Tove ve Robert Dunbar. Indigenous Childrens Education as Linguistic Genocide and a Crime Against Humanity? A Global View, Journal of Indigenous Peoples Rights, 1, 2010. Skutnabb-Kangas, Tove, Ole Henrik-Magga ve Robert Dunbar. Forms of Education of Indigenous Children as Crimes against Humanity, Permanent Forum on Indigenous Issues Seventh Session, New York, 21 Nisan - 2 Mays 2008. Skutnabb-Kangas, Tove. Linguistic Genocide in Education Or Worldwide Diversity and Human Rights?, Mahwah NJ, Lawrence Erlbaum, 2000. Smith, Anthony D. Mill Kimlik, eviri: Bahadr Sina ener, stanbul, letiim Yaynlar, 2004. ahin, Bahar. Trkiyenin Avrupa Birlii Uyum Sreci Balamnda Krt Sorunu: Almlar ve Snrlar, iinde: Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar, Derleyenler: Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanl, stanbul: TESEV Yaynlar, 2006. ahin, smet ve Yener Glmez. The Efficiency of Education in East and Southeast Turkey, Social Indicators Research, 49, 2000. en, Y. Furkan. Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Ankara, Yarg Yaynevi, 2004. Terziolu, Sleyman S. Uluslararas Hukukta Aznlklar ve Anadilinde Eitim Hakk, Ankara: Alp Yaynevi, 2007. The European Charter for Regional or Minority Languages and the French Dilemma: Diversity v. Unicity Which Language(s) for the Republic?, Council of Europe Publishing, Regional or Minority Languages, 4, 2004. Tilly, Charles. Avrupada Devrimler 1492-1992, eviri: zden Arkan, stanbul, Yeni Binyl Yaynlar. Tsung, Linda T. H. ve Ken Cruickshank. Mother tongue and bilingual minority education in China, International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 12: 5, 2009. Tunay, Mete. Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999. Tunel, Harun. Trkiyede smi Deitirilen Kyler, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Say 2, 2000. Urla, Jacqueline. Ethnic Protest and Social Planning: A Look at Basque Language Revival, Cultural Anthropology, 3: 4, 1988. Urla, Jacqueline. Outlaw LanguageCreating alternative public spheres in Basque free radio, Pragmatics 5: 2, 1995. Virtanen, zlem Eraydn. Dil Politikalarnn Milliyetilik Hareketlerindeki Tarihsel Kkenleri, iinde: Avrupa Birlii Srecinde Dil Haklar, Ed: Ebru Uzpeder, stanbul, Helsinki Yurttalar Dernei Yayn, 2003.

150

Vygotsky, Lev. Mind in Society, Cambridge, Harvard University Press, 1978. Wallerstein, Immanuel. Liberalizmden Sonra, eviri: Erol z, stanbul, Metis Yaynlar, 1998. Wang, Zheng. National Humiliation, History Education, and the Politics of Historical Memory: Patriotic Education Campaign in China, International Studies Quarterly, 52: 4, 2008. Wardhaugh, Ronald. An Introduction to Sociolinguistics, Blackwell, 2009. Wilson, Stephen Feuding. Conflict and Banditry in Nineteenth Century Corsica, Cambridge, Cambridge University Press, 1988. Wright, Sue. Language Policy and Language Planning From Nationalism to Globalisation, New York, Palgrave MacMillan, 2004. Yaman, Seval. niversitelerde Tasfiye Gelenei, Radikal 2, 10.12.2006. Yeen, Mesut. Devlet Syleminde Krt Sorunu, stanbul, letiim Yaynlar, 2006. Yldz, Ahmet. Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul, letiim Yaynlar, 2004. Yldz, Kerim ve Koray Dzgren. Bir Dilin nkr: Trkiyede Krte Hakk, Londra, Kurdish Human Rights Project Yayn, 2002. Zhang, Shuang. Chinas Bilingual Education Policy and Current Use of Miao in Schools, Chinese Education and Society, 41: 6, 2008. Zrcher, Eric Jan. Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, letiim yaynlar, 2007.

151

152

Eitimde anadilinin kullanlmas, bir insan hakkdr. ada hukukun erevesini izen birok metinde, insanlarn kendi dillerinde eitim yapmalar bir hak olarak tannmtr. Btn vatandalarna eit hizmet etme ykmll bulunan devletlerin grevi, bu hakkn kullanlmas iin gerekli nlemleri almaktr. Ancak Trkiyede -herkese standart bir kimlik ve yaam tarz dayatan vatandalk anlay nedeniyle- Krtler eitimde anadillerini kullanma hakkndan mahrum edilmektedir. Bu mahrumiyet, hem giderek zayflayan Krt dilinin korunmasn ve gelitirilmesini imknsz klmakta, hem anadili Krte olan ocuklar eitim srelerinde dezavantajl konuma getirerek bu ocuklarn okul baarlarn olumsuz ynde etkilemekte ve hem de toplumsal bar zedelemektedir. Dil Yaras, bu sorun alanlarn odana alan bir almadr. Bu almann balca iki gayesi vardr: lki, eitimde Krtenin kullanlmamasnn yaratt siyasal, toplumsal, ekonomik, psikolojik, eitsel ve dilsel tahribatlar ortaya koymaktr. kincisi ise, bu tahribatlar ortadan kaldrmaya ynelik tedbirlerin gelitirilmesine katkda bulunmaktr. Bunun iin Dil Yaras, hem Trkiyenin sorunlu siyasal mirasna iaret etmi, hem bu mirasn yaratmaya devam ettii sorunlar tespit etmi ve hem de sahada elde ettii bulgular kuramsal analizler ve farkl lkelerin deneyimleriyle birlikte ele alp ksa ve orta vadede hayata geirilebilecek zm nerileri sunmutur. Dil Yaras, bugn devam etmekte olan anadilinde eitim tartmalarnn derinlemesine ve Trkiyede Krtenin eitimde kullanlmasn da kapsayan- okdilli bir eitim anlaynn gelitirilmesine katk sunabilmeyi mit etmektedir.

DYARBAKIR SYASAL VE SOSYAL ARATIRMALAR ENSTTS ENSTTUYA DIYARBEKIR BO LKOLNN SIYAS CIVAK DYARBAKIR INSTITUTE FOR POLITICAL AND SOCIAL RESEARCH