T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

HDROLK POMPALAR

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET- 1 .................................................................................................... 3 1. HDROLK POMPA ETLER ....................................................................................... 3 1.1. Tanm ........................................................................................................................... 3 1.2. eitleri ......................................................................................................................... 3 1.2.1. Dili Pompalar ....................................................................................................... 4 1.2.2. Kanatl Pompalar ................................................................................................... 7 1.2.3. Vidal Pompalar ................................................................................................... 10 1.2.4. Pistonlu Pompalar................................................................................................ 13 1.3.Pompa Seim Kriterleri................................................................................................ 19 1.4. Hidrolik Pompa Tahrik eitleri................................................................................. 20 1.4.1. Elektrik Motoru Veya ten Yanmal Motorla Tahrik Edilen Pompalar ............. 20 1.4.2. Buhar Ya Da Basnl Hava ile Tahrik Edilen Pompalar .................................... 21 1.4.3. Manyetik Tahrikli Pompalar................................................................................ 24 1.5. Hidrolik Pompa ile lgili Hesaplamalar ...................................................................... 24 1.5.1. Pompa Verimi...................................................................................................... 24 1.5.2 Pompa Hesaplamalar ........................................................................................... 26 1.6. Hidrolik Pompa ile lgili lmler ............................................................................. 27 1.6.1. Pompa Performans Erileri.................................................................................. 27 1.6.2. Eri Gruplar........................................................................................................ 30 1.6.3. Pompann Tanm Erisi ....................................................................................... 30 1.6.4. Pompa Seimi ...................................................................................................... 31 UYGULAMA FAALYETLER ....................................................................................... 32 RENME FAALYET- 2 .................................................................................................. 33 2. POMPAYI ARATAN TEKNNE UYGUN SKP TAKMA .................................. 33 2.1. Arac Pompay Skebilecek ekilde Konumlama Yntemi ....................................... 33 2.2. Pompa ile lgili Deerleri Ara zerinde lme Yntemi......................................... 33 2.3. Ara Katalog Deerleri ile llen Deerleri Karlatrma ...................................... 33 2.4. Pompay Skme Yntemi ........................................................................................... 34 2.5. Araca Pompay Takma Yntemi................................................................................. 34 2.6. Ara zerinde Pompay Test Etme Yntemi.............................................................. 34 UYGULAMA FAALYETLER ....................................................................................... 35 RENME FAALYET- 3 .................................................................................................. 36 3. POMPADA ARIZA TESPT VE TEKNE UYGUN ARIZA GDERME.................... 36 3.1. Pompann Sklme Yntemi ...................................................................................... 36 3.2. Arzal Paralar Tamir veya Deitirme Yntemi ..................................................... 37 3.3. Sklm Haldeki Pompay Toplama Yntemi.......................................................... 38 3.4. Pompa Test Cihazn Kullanma Yntemi ................................................................... 39 UYGULAMA FAALYETLER ....................................................................................... 41 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 42 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 44 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 46 KAYNAKA ......................................................................................................................... 47 i

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0152 Motorlu Aralar Teknolojisi Makineleri Bakm ve Onarm Hidrolik Pompalar Hidrolik pompalarn tantlmas, pompalarn bakmnn ve onarmnn yaplmas konularn ieren renme materyalidir. 40/32 M-HD 3 modln baarm olmas gerekir. Hidrolik pompalarn bakm onarmn yapmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda; hidrolik pompa debi ve basn kapasitesini belirleyecek ve pompay aratan skp araca takabileceksiniz. Amalar Pompa debi ve kapasitesini standarlara uygun belirleyebileceksiniz. Pompay aratan teknie uygun skp araca takabileceksiniz. Pompada arza tespiti yapabilecek ve teknie uygun arzay uygun biimde giderebileceksiniz. Ortam Snf, atlye, hidrolik laboratuvar, iletme ve internet ortam. Donanm Snf: bilgisayar ve donanm eitim retim materyali, digital kayt cihaz. Atlye: Ara bakm onarm alannn ihtiya duyduu donanm salanmaldr. Ayrca okul dnda bulunan iletmelerden yaralanlr. Modl ile kazandrlacak yeterliin, renci tarafndan kazanlp kazanlmadn len, lme aralar ve deerlendirme kriterleri hakknda bilgi ve neriler yazlmaldr. rencinin faaliyetler sonunda kendini deerlendirebilecei aralara yer verilmelidir

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renciler, Bu modl, bir pompann bakmn yaparken aina olmak gereini duyacanz pompa hidroliine ilikin baz temel bilgileri vermektedir. Terimlerin birou, sistemi dizayn eden ya da belirli bir uygulama iin pompa seimi yapan mhendisler tarafndan kullanlmaktadr. Bununla beraber, bakm ve iletme personeli de bir pompann performansn kontrol etmeye ynelik olarak bu kavramlara ilikin yeterli bir i bilgisine sahip olma gereini duyacaktr. Bir pompann debisini, verimini ve beygir gcn resimleyen grafiklerden oluan performans erilerini ya da pompa karakteristik erilerini okuyarak zmleyebilmeniz de nemlidir. Hidroliin ilkelerini ve bunlarn bir pompann almasnda ne derecede etkili olduunu kavramanz, iinizi daha verimli yrtmenize ve zerinde altnz donanma ilikin bilginizi gelitirmenize yardmc olacaktr. Bu modl; pompalarn ilevlerini, teknik zelliklerini, montaj, demontaj, kontrol ve bakm konularn sizlere tantmak iin hazrlanmtr.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET- 1

BASIN LME
Pompa debi ve kapasitesini standartlara uygun belirleyebileceksiniz.

AMA

ARATIRMA
evrenizde bulunan makineler zerinde bulunan pompalar inceleyerek pompa tipini ve sistem btnl ierisinde grevini anlamaya alnz. Gzlemlerinizi snfta arkadalarnzla paylanz. Okulunuzda veya evinizde internet ortamnda pompalar ile ilgili bilgiler toplaynz. Topladnz bilgilerden arkadalarnzn da faydalanmasn salaynz.

1. HDROLK POMPA ETLER

1.1. Tanm
Hidrolik depoda bulunan akkan istenen basn ve debide sisteme gnderen devre elemandr. Pompalar, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye dntrr. Motor (lk hareket ettirici) tarafndan tahrik edildiinde, pompa temelde iki grevi yerine getirir. ncelikle, pompa giri blmnde ksm bir vakum oluturur. Bu vakum, atmosferik basncn akkan hazneden (depodan) pompaya doru gndermesini salar. kinci olarak, pompann mekanik hareketi, bu akkan pompalama boluklarnda hapsederek pompa iinden geirip hidrolik sisteme basar.

1.2. eitleri
Pompalar temel olarak pozitif iletimli ve pozitif iletimli olmayan pompalar olmak zere ikiye ayrlr. Pozitif iletimli olmayan pompa birimi, alma basncnn artmas ile iletimin azald merkezka pompadr. Merkezka (Santrifj) pompann k taraf tamamen kapatlrsa ak durur ve baslan debi sfr olur. Bu pompalarda debi, karlalan basn direnciyle orantl olarak deiir. G hidroliindeki dzeneklerin alma basnlar ok yksektir. Bu dzeneklerde kullanlacak pompalar, daha ncede belirtildii gibi karlat basnc yenip akn devamlln salayacak yapda olmaldr. Bu nedenle hidrolik dzeneklerde, karlat basn direncine karn debisini deitirmeyen pozitif iletimli pompalar kullanlr. Pozitif iletimli pompalar hidrolik dzeneklerde ana pompa olarak kullanlr.

Pozitif iletimli (Yer deitirmeli) pompalarda, giri blm ktan btnyle yaltlmtr. Giri blmndeki basnsz akkan ile k blmndeki basnl akkan pompann ierisinden bir yap ile birbirinden ayrlmtr.

1.2.1. Dili Pompalar 1.2.1.1. Dtan Dili Pompalar

Dili pompa; iinde gayet hassas olarak en az radyal ve eksenel boluk oluturacak ekilde alan, bir ift dili ve bir pompa gvdesinden ibarettir. Bir dili (Tahrik dilisi) hareket ettirici (Motor) ile irtibat halindeki tahrik mili sayesinde tahrik edilir. Dier dili (zleyici dili) ise, temas halindeki dileri sayesinde, tahrik dilisi tarafndan hareket ettirilir. ki dilinin dileri birbirinden ayrldnda, pompa giriinden gelen akkan, dner dili boluklar ile pompa gvde duvar arasnda hapsedilmi olur (ekil 1.1).

ekil 1.1: Dtan dili pompada akkan iletimi

Bu dnme boluklar; akkan pompa gvdesinin duvarlar etrafndan, pompa kna nakleder, burada geme halindeki dililer, akkan k azndan hidrolik sisteme gemeye zorlar. Dili dileri arasndaki geme, pompa giri ve k arasndaki szdrmazl mkemmele yakn hale getirir ve bylece nakledilen akkann kayma yaratmas nlenmi olur. k aknn engellenmesi durumunda, pompa k odasndaki basn hzla artar ve dilileri diyagonal (D apraz) olarak pompa giri tarafna doru zorlar. Bylece, sistem basncnn artmas durumunda, bu basn/kuvvet dengesizlii, daha da byk oranda olur. Bu dengesizlik, mekanik srtnmeyi ve iki dilinin yataklarna binen ykleri arttrr. Bu nedenle, retici tarafndan belirtilmi olan en yksek basn deerlerine sk skya uyulmaldr.

Dnen dililerin d yanndan geen akkann ar kaan nlemek iin yan plakalar (Bask plakalar) veya yataklama burlar zerine basn yklemelidir. Sistem basnc ne kadar artarsa, bu plakalar o kadar daha byk bir kuvvetle dililerin yanlar stne bask uygular. Tahrik mili keesinin arkasnda basn oluumunu nlemek iin, keenin i tarafnda, kaan tahrik mili keesine gemesini nleyen ve dk basnl giri tarafna alan bir tahliye kanal vardr. Dililer k odasnda temas halinde dnerken, temastaki dililer arasnda skan akkan blmnn tahliyesi iin, tedbir alnmtr. Hapsedilmi akkann (Sktrlm akkann) pompa kna kanalize edilmesi iin yan plakalara tahliye kanallar almtr (ekil 1.2).

ekil 1.2: Dtan dili pompa

1.2.1.2. ten Dili Pompalar 1.2.1.2.1. Hilal Tipi ten Dili Pompa
Bu pompa; eitli hidrolik akkanlarla, yksek basnl ve az grltl almas sayesinde, giderek yaygn bir kullanm alann hzla ele geirmektedir. Ayn ak debi koullarn salayan dtan dili pompadan daha kktr. Pompa tahrik mili, pinyon diliyi; pinyon dili de i ayna diliyi (Rotoru) tahrik ederek dndrr. Dtan dili pompalarda olduu gibi akkan dnen di ve sabit hilalin oluturduu boluklar doldurur. Hem d dili, hem de pinyon dili birlikte alarak, akkan pompann iinden sevkeder. Hilal, dk basnl pompa giriini, yksek basnl pompa kndan ayrr.

Dtan dili pompa gibi hilal dili pompa da dengesizdir. Bu pompann yapsndan kaynaklanan avantaj, akkan giri k alanlarnn dtan dili pompalarla mukayese edildiinde ok daha uzun dzenlenmi olmasdr. Bu yzden, yer deitirme boluklarn doldurmak iin gerekli olan akkan hzlar, nemli oranda azalmtr. Bu durum, yalnzca grlty azaltmakla kalmaz, ayn zamanda pompann emme kapasitesini de ykseltir (ekil 1.3).

ekil 1.3: Hilal tip iten dili pompa

1.2.1.2.2. Gerotor Tipi ten Dili Pompa

Gerotor pompalarn almas, hilal tipi pompalarn almasna ok byk bir benzerlik gsterir. Pompa mili ayn zamanda i rotora kamaldr ve rotor ile rotor aynas ayn ynde dner. rotorun, rotor aynasndan bir eksik sayda dii vardr. Bu dzenleme sayesinde pompalama boluklar oluturulmutur. Rotor saat ynnde dnerken (ekil 1.4), pompa boluklar, X noktasna ulancaya dek yava yava pompa giri tarafndaki boluklar alr ve sonra k tarafna doru dnerken, giderek hacimleri azalr. rotorun di ular, pompalama ceplerini birbirinden ayracak ekilde, d rotor aynasna temas eder.

ekil 1.4: Gerotor tipi iten dili pompa

1.2.2. Kanatl Pompalar 1.2.2.1. Sabit Debili Kanatl Pompa (Dengelenmemi)

Kanatl pompalarda, eksantrik olarak dzenlenmi oluklu rotor, oluklara girip kabilen kanatlarla birlikte, dairesel kam ringi yrngede dner. Dn srasnda oluan merkezka kuvvet, kanatlar sk temas haline geerek izleyecekleri dairesel yrngeye doru srer. Bu kanatlar, rotor ve dairesel yrnge ile birlikte pompalama boluklarn oluturur. Rotor dndnde bu boluklar, akkan pompa giriinden, hidrolik sisteme doru itmek zere boluklarn azalma gsterdii pompa kna tarlar. ekil 1.5te grlen pompa, basnca maruz btn pompalama boluklar rotorun bir yznde olduu iin dengelenmemitir ve pompann ngrlen basn dzeyinin stnde altrlmas durumunda oluan ilave yan yk, pompa mil yatann vaktinden nce anmasna neden olabilir. Sistem basnc, kanat ularnda en az dzeyde bir kayma oluumu salamak iin kanatlarn alt tarafna doru beslenir.

ekil 1.5: Kanatl pompalarn alma prensibi

1.2.2.2. Sabit Debili Kanatl Pompa (Dengelenmi)

Dengelenmi kanatl pompalarda, ekil 1.5 te grlen dairesel kam yrnge bilezii yerine, eliptik bir yrnge bilezii kullanlmaktadr (ekil 1.6). Bu durum, ikier adet giri ve k aznn kullanlmasn mmkn klar. Merkeze gre kart yn konumlu pompa klar, rotor mili yatandaki radyal basn ykn ortadan kaldrr. Bu durumda salanan kuvvet dengesi, bu pompann dengelenmemi pompa trlerine gre ok daha yksek basn sistemlerinde kullanlabilmesine imkn verir. Kanat ular ile eliptik yrnge muhafazas arasnda szdrmazlk salamak iin yksek basn kndan gelen basn, kanatlarn alt tarafna uygulanmaktadr (ekil.1.5). Kanatlarn ok yksek temas basnc, kanat ular ile eliptik yrnge arasndaki ya film tabakasnn bozulmasna; bu ise metal metala srtnmeye ve bunun sonucunda da ypranmann artmasna neden olabilir.

Bu yzden, baz pompalarda ift kanat tabir edilen yap kullanlr (ekil 1.5). ki kanadn ularndaki pahl kenarlar bir kanal oluturur. Bu basnl kanal, alt taraflarna basn uygulanm iki kanada gre ok az daha kk bask kuvveti yaratr. Merkezka kuvvete ilave olarak, basncn neden olduu kuvvet dengesizlii, kanat ucu ile yrnge muhafazas arasndaki ya filmini tahrip etmeden, iyi bir szdrmazlk salamak iin yeterli bir temas basks olumasna imkn verir.

ekil 1.6: Dengelenmi kanatl pompann alma prensibi

1.2.2.3. Deiken Debili Kanatl Pompa

Deiken debili kantl pompa (Ayn zamanda deiken kl veya deiken hacimli kanatl pompa olarak da bilinir), akkan sabit debili kanatl pompann pompalama prensibine gre pompalar. Kuvvetli bir basn kontrol yay, hareketli dairesel yrnge bileziini sa en u konuma doru zorlar (Azami eksantrik konumu). Bu azami frlatma konumu ve bu konuma bal olarak da bu pompann pompalama kapasitesi ayarlanabilir. yk direnci kaynakl basn, yay kuvvetini karlar. Sistem basnc arttnda, yaya kar gelen kuvvet de artar. Yaya kar gelen kuvvetin, yayn kuvvetinden byk olmas halinde, dairesel yrnge bilezii eksantrik konumundan, e merkezli veya sfr ak konumuna hareket eder. Bylece, tepe basncna ulatnda, basn kontrol yay sayesinde pompann ak debisi azalr ve yalnzca kaak akkan iletilirken, azami sabit sistem basnc salanr. Deiken yer deitirmeli kanatl pompalarn basnc dengelenmemitir ve bu yzden dk basnl hidrolik sistemlerde bu pompalarn kullanm snrldr (ekil 1.7).

ekil 1.7: Deiken debili kanatl pompann alma prensibi

1.2.3. Vidal Pompalar

Vidal pompalar, bir gvde iine skca yerletirilmi olarak alan bir, iki ya da vida ya da rotora sahiptir. Pompalanan akkan, vida dileri arasndan ya da vidayla gvde arasndan, vidalarn eksenleri dorultusunda akar. Vidal pompalar, hemen hemen her viskozitede svlar iletebilir ve dier pek ok dner pompadan daha yksek hzlarda altrlabilir. Dier dner pompalar gibi vidal pompalar da andrc maddeleri iyi iletemez. Andrc paracklar, skarak kilitlenmeye ya da akkan, rotorlarn elenmi geme yzeyleri boyunca ilerledike rotorlar arasnda hzlandrlm bir anmaya yol aabilir. Andrc maddeler, ayn zamanda, gvde ile vidalar arasndaki kk boluklar nedeniyle gvdeye de hasar verebilir. En basit vidal pompa tek vidal pompadr. Bu pompa, iten helis yollu bir gmlek ierisinde dnen helozoni ekillendirilmi bir rotordan ibarettir. Rotor ou kez metaldendir. Gmlek ise lastiktendir. ekil 1.8 tek vidal bir pompay gstermektedir. Vidann dnmesi, gmlekle vida arasndaki akkan hapseder ve dar atlana kadar vida ekseni boyunca onu hareket ettirir. Tek vidal pompalara sk sk ilerleyen oyuklu pompa ad verilir.

10

ekil 1.8: Tek vidal pompa

ok vidal pompalar g rotoru denen tek bir rotor tarafndan tahrik edilir. ki vidal pompalar, zamanlama dililerine ihtiya gstermeleri nedeniyle ou kez e zamanlamal pompalar adn alr. Eer pompa temiz, yalayc nitelikte akkanlar basmada kullanlacaksa, ekil 1.9 da gsterildii gibi zamanlama dilileri ve rulmanlar, ou kez pompa gvdesi ierisine yerletirilmitir. Bu dzenlemede, baslan akkan dilileri ve rulmanlar yalamaktadr. Birok akkann yalayc nitelikte olmamas ya da andrc olmas nedeniyle ok sk olarak, dtan e zamanlama dilileri ve dtan yalama kullanlmaktadr. Vidal pompalarda, zamanlama dilileri, gc, vida temasna gerek kalmadan, tahrik milinden tahrik edilen mile iletmektedir. Zamanlama dilileri, vida temas ihtiyacn ortadan kaldrarak uzun vida mr salar.

ekil 1.9: ki vidal, zamanlamal pompa

11

 vidal pompalarn iki bo vidas vardr. G rotoruyla birbirine geerek kavramak zere bo vidalara di ekilmitir. vidal pompalar zamanlamasz vidal pompalar olarak anlr; nk tahrik gc, zamanlama dilileri tarafndan deil, rotorlarn kendileri tarafndan iletilir. vidal bir pompada, merkez vida tahrik rotorudur. ou zaman, sk geme gvde, bo rotorlar iin tek destei oluturur. ekil 1.10 da vidal bir pompann bir kesit grnn gstermektedir. G rotoru dndke akkan pompann iine ekilir. G rotoruna ait dilerin bo vidalara ait dilerle birbirlerine gemesi ya da birbirlerini kavramas nedeniyle akkan, di ekilmi blmdeki aklklar boyunca skarak pompann merkezindeki k ksmna ilerler.

ekil 1.10: vidal pompa

ok vidal bir pompa, demir dkm ya da elik dkmden yaplm ii dolu, tek para bir gvdeden imal edilir. Gvdelerin ii rotorlar iine alacak ekilde hassas olarak ilenir. G rotorunun gvde ularndan birinin dnda uzants vardr. Bo rotor millerinin ou kez uzantlar yoktur. Mil uzantsnn pompa ucundan getii yerlerde, herhangi bir salmastra tipi kullanlmaktadr. zel bir pompa iindeki rotorlar ou kez ayn malzemeden yaplr. Yksek karbon elii, elik alam ve paslanmaz elik yaygn olarak kullanlr. Mili tayan yataklar genellikle kaymal yataklardr ve milin zerine ya preste geirilmi ya da taklm olup gvde ucu ya da merkezindeki yuvalarndan sabitlenmitir.

12

1.2.4. Pistonlu Pompalar

Pistonlu pompalar, endstriyel ve seyyar hidrolik sistemler iin genellikle gerek yksek performansl pompalar olarak kabul edilir. Kanatl pompalar ve dili pompalar 1520 MPa lk basn dzeylerine ulamaya alrken radyal pistonlu pompalar 65 MPa lk basn dzeyine rahatlkla eriir. Pistonlu pompalar, dk basn koullarnda ok rahat hareket eder ve modern tasarmlar sayesinde, ounlukla %95 veya daha yksek toplam verim dzeyine rahatlkla ular.

1.2.4.1. Eimli Bloklu Eksenel Pistonlu Pompa (Sabit veya Deiken Debili)
Bu pompalar, pompa muhafazas, sabit veya deiken eimli konumlu eim blou, tahrik mili, dnen pompalama grubu, mil keesi ve giri ve k azlar ile kontrol plakasndan oluur. Tahrik miline freze gemeli dner pompa grubu, pistonlar ile birlikte silindir ihtiva eder. Silindir blou dnerken piston pabular sabit eimli blok yzeyini, pistonlarn ileri geri hareketini salayacak ekilde takip eder. Geri ekilen pistonlar az yarn getiinde, akkan, genileyen pompa odalarna ekilir. Silindir blou daha fazla dndnde, pistonlar silindir blou iine itilir ve k az yarn getiklerinde, akkan, sisteme doru itilir (ekil 1.11). Pistonlarn boyut ve says, strok boylarnn olduu gibi, pompann debisini tayin eder. Strok boyu, genellikle en ok 18 civarnda olan eimli bloun eim asna baldr. Sabit debili pompalarda, eimli blok skca tesbit edilmitir ve pompa muhafazasnn bir blmn oluturur. Deiken debili pompalarda, eimli blok mafsall boyundurua (Dner boyundurua) monte edilmitir. Eim bloun eim as arttka, silindir stroku da artarak, pompa debisinin artmasn salar. Eimli bloun eim as, elle veya basn kontrol dzenei sayesinde veya karmak servo kontrol sayesinde ayarlanabilir. Basn kontrol dzenei, sabit k basnc salar (ekil 1.11 ve 1.12). Eimli blok tahrik miline dik konumda olduunda (Sfr eimli blok as), piston stroku ve teorik olarak da pompa debisi sfr olur. Eksenel pistonlu pompalarda, her zaman iin gvde tahliye deliinden tahliye edilmesi gereken bir dahili kaak birikimi vardr.

13

ekil 1.11: Eimli bloklu, deiken debili pistonlu pompa

14

ekil 1.12: Eimli bloklu sabit veya deiken debili, pistonlu pompa

1.2.4.2. Eik Eksenli Pistonlu Pompa (Deiken veya Sabit Debili)

Eik eksenli pistonlu pompada, silindir blou tahrik mili ile a oluturacak biimde dnerek mili tahrik eder. rnekte, niversal tahrik mafsal, silindir blounu tahrik miline ylesine balanmtr ki tahrik mili ile silindir blou ayn hzla ve sabit dzlem zerinde dner. Biyel kollar, tahrik mili flanna bilyeli geme mafsalla irtibatlandrlmtr. Bylece, dnen tahrik mili flan ile dnen silindir blou arasndaki aralk deitike, pistonlar kendi silindirleri ierisinde ileri geri hareket eder (ekil 1.13 ). niversal balantsna, yalnzca silindir blounun hzlandrlmas ve yavalatlmas ve akkan dolu pompa muhafazasnda dnen silindir blounun srtnme direncinin yenilmesi dnda herhangi bir moment aktarm iin gerek yoktur. Pistonlar, giri az yarndan geerken, akkan silindire ekilir ve uzarken de, k az yarndan akkan hidrolik sisteme doru iter. Pompa debisi, eik eksen asnn deerine gre deiir. Sabit debili pompalarda (ekil 1.13) bu a yaklak olarak 250 olacak ekilde ayarlanr.

15

ekil 1.13: Eik eksenli sabit debili pistonlu pompa

Deiken debili pompalardan (ekil 1.14-1.15-1.16) eim as ayarnn yaplmas iin silindir blou merkezi eksen evresinde dndrlebilir. Baz pompalarla pompa ak ynnn deitirilmesi bile, ann deitirilmesi suretiyle yaplabilir. Silindir blok as; elle evirerek servo kontrol sistemi sayesinde veya basn kontrol dzenei sayesinde deitirilebilir.

ekil 1.14: Eik eksenli deiken debili pistonlu pompa

16

ekil 1.15: Eik eksenli pistonlu pompann alma prensibi

ekil 1.16: Basn kontrol dzenei ile birlikte eik eksenli, deiken deplasmanl pompa

17

1.2.4.3. Bask Bilezii Tahrikli Radyal Pistonlu Pompa

Bu pompann alma prensibi ekil 1.17 de gsterilmitir. Pompann, sabit enjektr inesi (veya valf mili) etrafnda dnen dolap eklinde bir silindir blou vardr. Silindir blou, dnne bal olarak ileri geri hareket eden pompalama pistonlarn tar. Enjektr inesinin iinde, pompalama odalarn pompa giri ve k azlarna balayan, akkan giri ve k kanallar vardr. Piston strokunun ve bylece pompa ak debisini ayarlamak iin, kam bilezii (bask veya reaksiyon halkas) mesnet blou ile birlikte eksantrik olarak hareket ettirilebilir. Silindir blou dndnde, merkezka kuvvet basn ykler veya bazen yaylarn, pistonlarn kam bileziinin i yzeyini takip etmesini salar. Dta gezen pistonlar, enjektr inesinin i hilalini getiklerinde, akkan ieri eker. Bunun tersine olarak, ite gezen pistonlar da enjektr inesinin d hilalini geerken, akkan sisteme basar.

ekil 1.17: El arkl ayarl radyal pistonlu, deiken debili pompa (bask bilezikli tip)

1.2.4.4. Radyal Pistonlu Pompa (Sabit Debili)

Yksek basnl, rnein 63 MPa basnca kadar uygulamalar iin, pistonlar genellikle radyal olarak da doru alacak ekilde, eksantrik krank mili ile tahrik edilirler (ekil 1.18). Silindirlerin dolmas, krank milinden gelen akkann silindirdeki pistonlarn kapanmam azlarnn girie izin vermesi ile salanr. Pompalama stroku esnasnda, her silindirdeki akkan, dz ek valf tarafndan dar atlr. Bu pompalarda, veya daha fazla silindir olabilir. Silindirlerin klar bileik olabildii gibi, ayr ayr da (Sabit akl) olabilir.

18

ekil 1.18: Radyal pistonlu pompa (kam tahrikli, kendinden balatmal tip)

1.3. Pompa Seim Kriterleri

Gerekli debi miktar alma basnc Pompann fiyat Pompann bakm ve onarm kolayl Pompann dn hz Pompa verimi Pompa boyutlar Pompann sessiz ve titreimsiz almas Pompann dn yn Pompann montaj kolayl Yedek para bulma kolayl

19

Sabit ve deiken debili pompalarn karlatrlmas

1.4. Hidrolik Pompa Tahrik eitleri

1.4.1. Elektrik Motoru Veya ten Yanmal Motorla Tahrik Edilen Pompalar
Tahrik nitesi ne tip bir motor olursa olsun, pompaya dndrme torku ve dnme hareketi verir. Pompa, mekanik enerji girdisini hidrolik enerji ktsna evirir. Pompalar motorla tahrik edildii zaman, bunlar tahrik eden motora genellikle esnek bir kaplinle birletirilir. Bu uygulamalarda, millerle kaplinler arasndaki eksenleme ayar, pompann dzgn bir ekilde almas iin son derece nemlidir. Eksenden kaklk, ar derecede pompa ve motor rulman yata anmasna sebep olur. Bu anma motor pompa nitesinin alma mrn fazlasyla azaltr.

20

1.4.2. Buhar Ya Da Basnl Hava ile Tahrik Edilen Pompalar

Buhar veya basnl hava ile tahrik edilen pompalarda iki blm vardr. Akkan ucu ve buhar ya da basnl hava ucudur. Akkan ucu pompalama yapar. Buhar ya da basnl hava ucu ise akkan ucunun altrlmas iin gerekli tahrik kuvvetini salar.

1.4.2.1. Buhar Tahrikli Pompann almas

Buhar tahrikli pistonlu pompalarn ou akkanlar yaklak 9 bar ila 53 bar basnlarda basmaktadr. Akkan debileri ise 750 Lt/dak ile 4550 Lt/dak aralndadr.

ekil 1.19: Buhar tahrikli pistonlu pompa

Akkan ucu, alma tarz bakmndan; piston silindirin bir ucundan uzaklarken akkan oradaki emme valfinden ieriye ekilir. Pistonun hareketi ters yne dnd zaman akkan basnc emme valfini kapayarak akkan basma valfinden dar atar. Pistonun hareketi tekrar ters yne dnd zaman basma valfi, k hatt basnc ve valf zerindeki yay etkisiyle, kapanr. Emme valfi, akkann ieri alnmasna imkn salamak zere, tekrar alr.

ekil 1.20: ift etkili buhar tahrikli pompann akkan ucu

21

Buhar ucu, alma srasnda, buhar pompa valfinin orta blmne srekli olarak alnmaktadr. Valf bundan sonra buhar pistonun iki tarafndan birine ynlendirmekte ve bylece pistonu herhangi bir tarafa hareket etmek zorunda brakmaktadr. Piston bir yne doru hareket ederken, biyeline takl olan valf kumanda kolu srgl valfi ters yne doru eker. Bu hareket, piston strokunun sonuna geldii zaman srgl valfin buhar pistonun ters tarafna ynlendirmesine neden olur.

1.4.2.2. Hava Tahrikli Pompann almas

Hava tahrikli pompalarn verimi serbest ve devaml almaya baldr. Bu niteleri tahrik eden pistonlarn aplar deimektedir ki bu, tahrik eden ula pompalama yapan u arasnda yararl bir oran salamaktadr. Akkan k basncnn hesaplanmas basittir. Eer pompann oran 10:1 ve motor hava girii 5,6 bar ise akkann k basnc 56 bar olur. Eer bir hava motoru ayn zamanda iki pompay tahrik ediyorsa, her pompaya den basn toplam basncn yarsdr. Akkan ucu, alma balangcnda, alttaki piston akkan, pompann dibine konmu bulunan valften, yukar-k strokunda emer. Bu hareket silindirin aa blmn doldurur. Pompa stroku tersine dnp aaya doru hareket ettike, pompann alt ksmndaki akkann basnc dipteki emme valfini kapatr ve piston iindeki valfi aar. Bundan sonra, akkan silindirin st hcresine akar.

ekil 1.21: Hava tahrikli pompa, akkan ucu

22

Hava ucu, kk bir kumanda kolu pistonla hava kontrol valfini birbirine balar. Piston aa strokunun sonuna yaklatnda hava kumanda kolu, pompann stndeki hava kontrol valfiyle temasa geerek valfin pozisyonunu deitirir. Bu deitirme valflerin dzenleni tarzlarna bal olarak hava kontrol valfi azlarn ya aar ya da kapatr. Bu durumda, azn almas, hava pistonun alt tarafna gitmesi iin yol verir. Ayn zamanda, stteki hava kontrol az kapanr ve pistonun st tarafndaki havay atmosfere boaltr. Piston yukarya doru hareket ederek strokun st l noktasna yaklatnda, kumanda kolu valfin konumunu tekrar deitirir ve silindirin alt blmne giden havann yolunu kapatr. Ayn zamanda, kumanda kolu, silindirin st blmne giden hava giri valfini aar. Bundan sonra alt hava kontrol kanal havay atmosfere brakr.

ekil 1.22: Hava tahrikli pompa, hava ucu

23

1.4.3. Manyetik Tahrikli Pompalar

Manyetik-tahrikli pompa arknn, ekil 1.23 te gsterildii zere, tahrik tarafnda pompa gvdesi iine kadar uzanan, bir gbek uzants bulunmaktadr. ark gbei manyetik bir malzemeden yaplmtr. Pompa alrken, elektrik motoru, pompa gvde yuvasnn gerisine yerletirilmi dairesel kk bir mknats tahrik eder. Mknats ark gbeini epeevre saracak ekilde konumlanmtr ve arkn hem hzna hem de pozisyonuna kumanda eder. Motor tahrik mknatsn dndrdke, manyetik alan akm pompa gvdesi yuvasndan geerek motorla arkn dn hareketini birbirine, birletirir. Bu tip pompalar kullanrken hatrda tutacamz iki ey vardr. Birincisi, pompa emme derinlii koullar altnda almak iin tasarlanmamtr. Pompa altrlmadan evvel, pozitif emme ykseklii olmal ve akkanla doldurulmaldr. kincisi, ark gbei, manyetik olmas nedeniyle, alma srasnda, ileri geri dnebilir. ark gbeinin konumuna getirilmesi ve dengelenmesine pompadan geen akkan yardmc olur. Karakteristikleri nedeniyle, bu pompalar genellikle sabit debili uygulamalar iin imal edilir. Bu pompalarn, pek ou ufak motorlarla alr ve 2 Lit/dak ile 95 Lit/dak arasndaki debilerde akkan iletimi yapar.

ekil 1.23: Manyetik tahrikli pompa

1.5. Hidrolik Pompa ile lgili Hesaplamalar

1.5.1. Pompa Verimi
Teorik olarak, pozitif yer deitirmeli pompalar, her pompa mili devrine karlk, pompann geometrik hacmine eit miktarda hidrolik akkann yer deitirmesini salarlar ve bu nedenle bunlarn ak k (debisi) pompa milinin hz ile doru orantldr. Bununla beraber, gerek k, dahili kaaklar ve kaymalar nedeniyle, teorik debiden daha dktr. Hidrolik sistemdeki basn arttnda, aralk boluklarndan ve keelerden szan dahili kaaklar da artar ve bunun sonucunda hacimsel verim azalr (ekil 1.24).

24

ekil 1.24: Dengelenmi kanatl pompa verim ve giri g erileri

Dili pompalarn hacimsel verimleri yaklak % 8596, kanatl pompalarn % 8593 ve en yksek verime sahip olan pistonlu pompalarn ise % 95-98dir. Hacimsel verim (v) belirli dzeyde dakikada devir says (dev/dak) ve basn deeri (p) iin dahili kaak orann tayin eder. Btn pompalarn, hareket eden i paralarnn yalanmas iin bir dahili akkana gereksinim vardr. Hacimsel verim aadaki formlle hesaplanr: Gerek debi x 100 Hacimsel verim (v) = (%) Teorik debi

Toplam verim (o), pompa hesaplamalarnda ska kullanlan bir terimdir ve hacimsel verim (v) ile mekanik verimden (hm) oluur (Mekanik verim, srtnme kayplarn yanstr; ekil 1.24e baknz). ounlukla yzde olarak ifade edilen toplam verimin hesaplanmas iin forml: k gc x 100 Toplam verim (o) = (%) Giri gc

25

1.5.2 Pompa Hesaplamalar 1.5.2.1. Pompa Giri Gcnn (P) Hesaplanmas iin Toplam Verimi eren Forml
Basn x Debi x 100 Giri gc (W) = Verim P x Q x 100 P= o rnek: 4 MPa (p) basn altnda, dakikada 105 Litre ileten (Q = 105 Lit/dak) pompann gerekli giri gcn (P), kilowat cinsinden bulunuz. Toplam verim (o) %90 olarak alnacaktr. ( W = N x m / sn ) 4 x 106 x 105 x 100 Giri gc (kW) = 10 x 10 x 60 x 90
3 3

= 7.7 kW

1.5.2.2. Pompa Debisinin (Q) Hesaplanmas iin Hacimsel Verimi eren Forml
Devir x Yer deitirme x Hacimsel verim Debi = 100 Q= n x V x v 100 rnek: 1450 dev/dak lk hzla tahrik edilen ve yer deitirmesi 0,6 litre olan pompann, debisini (Q) bulun. Hacimsel verim (v) %96 olarak alnacaktr. Q= n x V x v 100 0,6 x 1450 x 96 x 103 Q= 100 = 13,92 Lit/sn

26

rnek: 1440 dev/dak lk hzla tahrik edilen, saniyede 2 Litre ak debisi salayan bir pompann, geometrik yer deitirmesini (V) bulun. Hacimsel verim (v) %98 olarak alnacaktr. Debi x 100 Yer deitirme (V) = Devir x Verim 2 x 60 x 100 x 103 Yer deitirme (V) = 103 x 1440 x 98 = 0,08503 Litre

1.6. Hidrolik Pompa ile lgili lmler

1.6.1. Pompa Performans Erileri
Bir pompa performans erisi operatrlere olduu kadar bakm personeline de elzem olabilecek hayati nemde bir bilgidir. Her pompa ve ark birleiminin kendine zg bir dizi performans erisi vardr. Her yeni pompann beraberinde, montaj, altrma ve bakm talimat verileri ile pompa erileri bulunmaldr. Fabrikada bulunan her pompaya ilikin eriler dosyalanarak muhafaza edilmelidir. Pompa erileri, belirli bir koula uygun bir pompann seiminde ya da ark ap, hz ve emme derinliinde yaplan deiikliklerin, beygir gc gereksinimleri, debi ve verim zerinde gsterdii etkilerin saptanmasnda yardmc olarak kullanlabilir. ekil 1.25 tipik bir pompa erisini gstermektedir. Bir dizi eri verimi ve bir dieri de fren beygir gcn gstermektedir. Her tipten eriyi tek tek analiz ettiinizde ise pompa performans erilerini anlamak ok daha kolay olacaktr.

27

ekil 1.25: Tipik pompa erisi

1.6.1.1. Ykseklik Kapasite Erileri

Ykseklik kapasite erisi btn pompa erileri arasnda en temel ve faydal olandr. Bu eri toplam ykseklik ile ak koullar arasndaki ilikinin grafik bir grntsdr. ekil 1.26 da gsterilen erinin 228 mm apnda tek bir arkn 3200 dev/dak lk tek bir hzda almasna ilikin olduuna dikkat ediniz. Verilen herhangi bir ykseklik iin sadece ve sadece bir tek ak koulu ve bir de bunun tersinin mevcut olduuna dikkat ediniz. Ayrca, verilen bir ykseklik iin bir debi ve verilen bir debi iinde bir ykseklik bulunabileceine dikkat ediniz.

28

ekil 1.26: Ykseklik debi erisi

rnek iin ekil 1.26ya baknz. Eer 90 m lik bir ykseklik gerekiyorsa, pompa ne miktarda debi verebilir? lk olarak, 90 m den giderek eriye soldan giriniz. 228 mm apnda ark erisiyle karlaana kadar doru bir izgiyle saa doru devam ediniz. imdi doru bir izgiyle aa inerek 875 Lit/dak lk debiyi okuyunuz. 0.23 m apndaki ark 3200 dev/dak hzda kullanarak, beklenebilecek azami toplam yksekliin 116 m civarnda olduunu eriden grebilirsiniz. Bu yksekliin, (Eer elinizde varsa) emme derinliini, basma statik basncn ve pompann gerek emme gerek basma tarafnda srtnme kayplarn ierdiini hatrlaynz. Bu azami basn ya da ykseklie pompa kapatldnda eriilir ve buna kapatma ykseklii denir. Pompann ykseklik deiimlerine nasl tepki gsterdiini eriden grmek kolaydr. Ykseklik artyorsa, debi otomatik olarak azalr. Ykseklik azalyorsa, debi artar. Bir pompann meydana getirdii basn ayn zamanda onun hzna da baldr. Bu sebepten, hz azaldka, ykseklik kapasitesi erisi de grafiin alt tarafna doru iner. Hz arttka, eriler de grafiin st ksmna doru ykselir. Eri kendisine ait temel biimini daima korur. Ayn gerek ark ap iin de geerlidir. ap kldke eride aa doru iner.

29

1.6.1.2. Verim Erileri

Pompalarn, tkettikleri enerji karlnda en yksek ii yapabilecek ekilde altrlmalar nemlidir. Verim erisi hangi toplam ykseklikte en iyi enerji transferinin meydana geleceini gstermektedir.

1.6.1.3. Beygir Gc Erileri

Beygir gc erisi, motorun k gcnden ok pompann gerektirdii beygir gcne ilikin bilgi verir. rnein, belirli bir pompalama probleminde, 17 BG ne ihtiya duyduunuzu varsayalm. Motorlar, 17 BG yerine 15 BG ve 20 BG olarak imal edilir. Dolaysyla, 20 BG bir motora gerek vardr. Bununla beraber pompalama esnasnda motorun sadece 17 BG g retmesi gerekecektir. Beygir gc gereksinimi debi arttka artmaktadr. Azami beygir gc pompa k tam akken gerekir. Asgari beygir gc ise k vanas kapatldnda gerekir.

1.6.2. Eri Gruplar

Aslnda eriler ou kez gruplar halinde izilir. rnein, ekil 1.25te kaln izgiler, zel bir salyangoz gvdeye monte edilebilecek muhtelif arklar iin gelitirilmi erilerdir. Btn bu eriler gerek bir pompa testinden kan verilerle izilmitir. Btn testler 1155 dev/dak hzda yaplmtr. ark erilerine bakarak, ark apnn klmesiyle birlikte azami debinin de buna bal olarak kldne dikkat ediniz. Ancak bunun ykseklik zerinde etkisi ok daha fazla hissedilmektedir. Verim erilerini tek bir eri yerine gruplar halinde izmek yaygn bir uygulamadr. Bunlar ekil 1.25 te ince izgilerle gsterilmitir. Her eri ortak verim noktalarn birletirmektedir. Bu zel pompa iin en yksek verim 9 m ila 10,5 m ykseklikte 1890 Lit/dak debide elde edilmektedir. 1325 Lit/dak debi ve toplam 10,5 m ykseklikte verim % 70 dir. Beygir gc erileri de ounlukla standart motor glerine tekabl edecek ekilde gruplar halinde izilir. ekil 1.25, 2 BG den 7,5 BG ye kadar 4 motora ait erileri kesik izgilerle gstermektedir. 10,5 m den az ykseklikler ve 650 Lit/dak dan az debiler iin 3 BG bir motor kullanlabilir.

1.6.3. Pompann Tanm Erisi

Uygulamada pompalarn deerlendirilmesi, tanm erilerine baklarak yaplr. Pompa tanm erisi basnca bal olarak, debi deiimini gsterir. Pompa tanm erisine bakldnda, basntaki arta bal olarak debinin azald grlmektedir. Gerek debi, pompadaki kaak yan debisi dikkate alnarak elde edilir.

30

ekil 1.27: Pompann tanm erisi

ekil 1.27 de pompann tanm erisine bakldnda, 230 bar basn deerinde, yeni pompann kaak ya debisi, gerek debinin % 7 si iken, ypranm pompada kaak ya debisi, gerek debinin % 13 kadardr. Sonu olarak tanm erisinden yararlanarak hacimsel verim (v) ile ilgili bilgi verilebilir. Yeni pompada hacimsel verim (v) = % 93 iken, ypranm pompada hacimsel verim (v) = % 87 dir. Pompay doru seebilmek iin belirtilen tanm erilerinin ve tantc byklklerin bilinmesi gerekir. Ancak bu ekilde, uygun pompann seimi gerekleir.

1.6.4. Pompa Seimi

zel bir uygulama iin bir pompa semek her ne kadar sizin greviniz olmayabilirse de, bir pompa seimi yaparken dikkate alnmas gereken baz eyleri bilmek yararl olacaktr. Emme derinlii ya da toplam dinamik yksekliin yan sra bu gereksinimlerden bir tanesi de pompann debisidir. Normal olarak, debi dakikada litre ya da saniyede metre kp cinsinden verilir. Bir pompann hz, o pompann debisini ve emme derinlii yeteneini belirleyen bir dier faktrdr. Verilen bir hzda pompa debisini saptamanza yardmc olmak zere imalatnn debi tablolarn kullanma ihtiyacn hissedeceksiniz. Bir pompann almakta olduu yerin deniz seviyesinden yksekliinin o pompann debisi ve performans zerinde kesin bir etkisi vardr. Yksek irtifada dk deerdeki hava basnc nedeniyle, pompa iin, yararlanlabilir emme derinlii daha azdr, ya da emme yksekliinden daha az yararlanlabilir. Pompalanmakta olan svnn scakl bir pompann seiminde belirleyici bir dier faktrdr. Dk scaklklarda pompalanan svlar, ayn akkanlarn yksek scaklklarda gsterecei pompa debisinden daha farkl pompa debisi gsterecektir. Svnn scakl ve viskozitesine ilaveten, sv maddenin zgl arl da nemlidir. Pompalanmakta olan sv maddenin zgl arl ve scakl, net pozitif emme ykseklii zerinde dorudan etkili olur.

31

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYETLER

LEM BASAMAKLARI Devrenin ihtiyac olan pompay tesbit ediniz. Devrenin ihtiyac olan pompa tahrik tipini tesbit ediniz. Devrede ihtiya duyulan basncn tespitini yapnz. Devrede ihtiya duyulan debinin tespitini yapnz. Hidrolik pompa iin gerekli lmleri yapnz.

NERLER Pompa tespiti yaparken pompa seim kriterlerini gz nnde bulundurunuz. Pompa ile tahrik eleman arasndaki millerin eksenleme ayarlarna dikkat ediniz. Basn ve debi tespiti yaparken hacimsel ve toplam verimleri de gz nnde bulundurunuz. Pompa ile ilgili lmleri yaparken o pompaya ait performans erilerini yannzda bulundurunuz.

32

RENME FAALYET- 2 RENME FAALYET- 2

AMA
Pompay aratan teknie uygun skp takabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan makineler zerinde bulunan pompalar inceleyerek pompa tipini ve sistem btnl ierisinde grevini ve konumunu anlamaya alnz. Gzlemlerinizi snfta arkadalarnzla paylanz. Okulunuzda veya evinizde internet ortamnda pompalar ile ilgili bilgiler toplaynz. Topladnz bilgilerden arkadalarnzn da faydalanmasn salaynz.

2. POMPAYI ARATAN TEKNNE UYGUN SKP TAKMA

2.1. Arac Pompay Skebilecek ekilde Konumlama Yntemi
Pompas sklecek ara dz bir zeminde konumlandrlr. Pistonlar sfr (eksi) konuma getirilir. makinelerinde kepe, bom kollar vs. yere inik konuma getirilir. Pompaya bal olan sistemlerin kumanda valfleri ile skan ya boaltlr.

2.2. Pompa ile lgili Deerleri Ara zerinde lme Yntemi

Pompa milinden takometre ile pompa devri llr. Pompann sisteme basm olduu akkann basnc ve debisi llr. Basn manometre, debi ise debimetre ile llr.

2.3. Ara Katalog Deerleri ile llen Deerleri Karlatrma

Her pompa ve ark birleiminin kendine zg bir dizi performans erisi vardr. Her yeni pompann beraberinde montaj, altrma ve bakm talimat verileri ile pompa erileri bulunan ara kataloglar mevcuttur. llen deerler ile ara katalog deerleri karlatrlr. llen deerler ara katalog deerlerini tutuyorsa pompada bir sorun yoktur. llen deerler ara katalog deerlerini tutmuyorsa pompada anma vardr.

33

2.4. Pompay Skme Yntemi

ncelikle tank vanas kapatlr. Pompa ile tahrik nitesi arasndaki esnek kaplinler sklr. Hortum kelepeleri gevetilerek hortumlar sklr. Pompada gvdeye bal somunlar sklerek, pompa komple bir ekilde aratan kartlr. Pompann arlna gre, pompay aratan indirebilmek iin ayr bir tama dzenei kurulur.

2.5. Araca Pompay Takma Yntemi

Yeni veya tamiri yaplm pompa, emme ve basma deliklerine dikkat edilerek araca yerletirilir. Pompa somunlarla araca sabitlenir. Pompa hortumlar taklarak kelepelerle sktrlr. Pompa milleri ile kaplinler arasndaki balant, eksenleme ayarlarna dikkat edilerek yaplr. Tank vanas alr.

2.6. Ara zerinde Pompay Test Etme Yntemi

Pompann basm olduu akkann basn ve debisi llr. llen bu deerler ile ara katalog deerleri karlatrlr. llen deerler tutmuyorsa pompada arza vardr veya pompadaki arza giderilememitir.

34

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYETLER

LEM BASAMAKLARI Arac emniyet kurallarna gre uygun bir biimde konumlaynz. Devrede ihtiya duyulan basn ve debi deerlerinin lmlerini yapnz. Gerektiinde pompay aratan sknz. Bakm yaplm veya yeni pompay araca taknz. Ara zerinde pompa performansn test ediniz.

NERLER Arac konumlarken zeminin dz ve pistonlarn geri konumda olmalarna dikkat ediniz. lm olduunuz deerleri ara katalog deerleri ile karlatrnz. Pompann arlna gre tama dzenei kurunuz. Pompay araca takarken balant deliklerine dikkat ediniz. Gerekli emniyet kurallarn alnz.

35

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET- 3

AMA
Pompada arza tespiti yapabilecek ve teknie uygun arzay giderebileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan makineler zerinde bulunan pompalar inceleyerek sistem btnl ierisinde almasn anlamaya alnz. Gzlemlerinizi snfta arkadalarnza paylanz. Okulunuzda veya evinizde internet ortamnda pompalar ile ilgili bilgiler toplaynz. Topladnz bilgilerden arkadalarnzn da faydalanmasn salaynz.

3. POMPADA ARIZA TESPT VE TEKNE UYGUN ARIZA GDERME

3.1. Pompann Sklme Yntemi
Hidrolik pompay sker veya toplarken, btn ileri temiz bir yerde yapnz ve paralara gereken zeni gsteriniz. Rotor, kanatlar ve bilezikler hassas ilenmi yzeyler vardr ve bunlar izilmemeli ve apaklandrlmamaldr. Btn paralar alev almayan temizleme svs iinde temizleyiniz. Hidrolik ya pompasn skerken, pompann iine pislik veya yabanc madde girmemesine dikkat ediniz. Paralar pompadan kardnz sraya gre yaynz. ekil 3.1deki pompa kapanda bulunan 4 adet cvatay skerek kapa kartnz. Pompa elemann tutunuz ve bir plastik ekile, gvdeyi ve mili elemandan karmak zere, milin ucunu tklaynz. Lastik halkay muayene ediniz. Gerekirse, halkay deitiriniz. Anma plakasnn (11), basn plakasnn (17), bileziin (15) ve rotorun (7) yzeylerin izilme ve anma bakmndan muayene ediniz. Kanatlarn (14) kenarlarn anma bakmndan muayene ediniz. Kanatlar ile rotorlardaki yarklar arasnda fazla boluk olmamaldr. Rotorun her yarn kanadn tutukluk yapma bakmndan veya anma bakmndan muayene ediniz. Kanatlar ve rotor yarklar kuru olduklarnda, kanatlar rotor yarklarna kendi arlklarnn tesiri ile debilmelidir. (Kanatlarn kenarlar anm ise bunlar rotor yarklarnda serbeste hareket edebilmeleri iin ince bir ta ile tesviye edilebilir. Gerekirse, kanatlar deitiriniz.)

36

ekil 3.1: Kanatl pompa elemannn datlmas

3.2. Arzal Paralar Tamir veya Deitirme Yntemi

Bir pompay tamir etmeniz gerektiinde yapmanz gereken ilk ey bir izim veya zerinde altnz birimin, para montaj resmini elde etmektir. Pompa paralarnn resminin bir rnei ekil 3.2 de gsterilmitir. Bu resim deiik aksamlarn tam olarak nerede olduklarn ve birbirlerine nasl uyduklarn bulmanza yardm edecektir. Buna ilave olarak paralar pompadan kardnz sraya gre yaynz. Uzun dnemde bu almanz yardmc olacaktr.

ekil 3.2: Pompa para resmi

Her trl dili pompa tamir edildiinde tm srtnmesiz nleyici rulmanlar, mil keelerini ve contalar deitirmek faydaldr. Bir nite tamamen bozulmadysa bile geerlidir. Bu tr paralarn maliyeti dktr ve bunlardaki anma ve hasar izlerini bulmak hem zor hem de ok zaman alan bir itir. Deitirilen parayla, deien para birbirinin aynysa dikkat edilmelidir. Ayrca tn bilyal ve konik rulmanl yataklar iyi almalar iin doru ekilde yerletirilmelidir. 37

Eer dz gmlek yataklar kullanlacaksa, i yzeylerin iyi bir muayenesi deitirmenin gerekli olup olmayacan syleyecektir. Rulmanlar pek hasar ve anma belirtisi gstermeseler bile onlar dikkatle kontrol ediniz. Gmlek yataklarn tekrar monte ederken yalama delikleri ve yarklar doru hizalandrdnzdan emin olunuz. Bu yarklarn kt yerletirilmeleri, nite kadar almaya baladktan sonra abuk bir arzayla sonulanabilir. Sistemdeki hidrolik akkanla uyumlu szdrmazlk elemanlar kullannz. Pompalarn ou atee dayankl akkanlar kullanlacaksa kee veya rulman deiiklii gerektirir. Kanatl pompalar zerinde alrken kanatlarn doru konulduundan emin olunuz. Baz pompalarda kanatlar, kanat yar etrafnda dndrlebilir ve dier yz yeni anma yzeyi olarak kullanabilirsiniz. Dierlerinde ise kanatlar konik kenarl olacak ve yalnzca bir ekilde yerletirilebilecektir. Deiiklikler nedeniyle kanatlarn doru yerletirilmesine dikkat ediniz. Klavuzlanm piston vastasyla bilezik zerinde etki eden kontrollerin bulunduu basn dengeli pompalarda pompann iyi almas iin piston deliinin durumu ok nemlidir. Eer pompa bilezikleri kullanlrsa silindir i yzeyinden her trl prz ve izii honlayarak temizleyiniz. Ardndan bilezikleri yerine taknz. Orijinal pistonun honlanm delie uyacak ekle getirmek pompann yeni gibi almasn salayacaktr.

3.3. Sklm Haldeki Pompay Toplama Yntemi

Pompa milinin geni freze kanall ucundan bakldnda, pompann dn yn saatin aksi ynndedir(ekil 3.3.). Kanatlar (14) rotora (7) taknz ve rotoru da bilezie (15) taknz; yle ki pompa eleman kapaa takldnda, kanatlarn (14) keskin kenar (B), bilezik (15) zerindeki ok iareti (8) ve rotor (7) zerindeki ok iareti (12) hepsi pompa dn ynne doru ynelmi olsun. Bilezikteki (15) kanal (A) ve rotordaki (7) kanal (C), resimde grld gibi, pompa dn ynne zaviyeli olmaldr.

ekil 3.3: Kanat, rotor ve bileziin doru taklma ekli

38

ekil 3.4teki dayanma segmanlarn (16) ve lastik halkalar (10) gbekteki yuvasna ve basn plakasnn (17) geni faturasna yerletiriniz. Her dayanma segmann, resimde grld gibi ibkey taraf kendi lastik halkasna doru gelecek ekilde taknz.

ekil 3.4: Dayanma segmannn doru takl

Pompa elemann pompa gvdesine taknz. Datma ilemi yaplrken karm olduunuz sraya gre pompay toplayarak, kapa kapatarak cvatalarla tespit ediniz. Cvatalar teknik deerlerde belirtilen torka gre sknz.

3.4. Pompa Test Cihazn Kullanma Yntemi

Bir hidrolik pompada arza arama ilemleri basn, ak ve scakl test etmekten geer. Gstergeler, akkann basnc, scakl ve debisi hakknda ihtiyacnz olan bilgileri verir. Akkan ak kesilir veya durursa hidrolik sistem ya almaz ya da arzal olarak alr. Akkan hidrolik sistemin doru almas iin nemli olduundan sistemde neyin arzal olduunu belirlemenin en iyi yolu akkan akn kontrol etmektir. Sistemde bir ey bozulduunda hidrolik akkann durumu ekilde deiebilir: basn, debi veya scaklk. Pratikte en sk bu n bulacaksnz. Btn hidrolik sistemler, belirli bir basn seviyesinde almak zere tasarlanmtr. Bu basn deitii zaman sistem tasarland gibi almayacaktr. Srekli lm beklenmese de manometreler baz sistemlere balanr. Bu uygulamalarda lme basncnda gstergeye doru akan akkan durdurmak iin bir valf kullanlr. Gstergeler ayn zamanda srtnmeli snmleyici denen aletlerle donatlr. Bu aletler inenin titreimini engeller ve basn deiiklerini emerek gstergeyi korur. Debi ler yalnzca test etme amacyla kullanlrlar. Bir sistemin daimi paras olmalar pek rastlanan bir olay deildir. Debi lerler hidrolik tehizat reticileri ve ok miktarda hidrolik aksam olan test cihaz ve masasnda dzenli olarak kullanlr. Scaklk lmleri endstriyel termometrelerin birka tipinden biriyle alnr. Pek ok fabrikann ekil 3.5 tekine benzer bir tanr test cihaz vardr. Bu birim tip gstergenin hepsini kapsar. Bu birim, akkann sistem iinden akna ve oradan sistemin deposuna dnne izin verecek ekilde yaplmtr. Elle kumanda edilen ykleme valfi test edilen sistemin basn seviyesinin ayarlanmasna izin verir. Birim sisteme birka noktada balanr; rnein, pompann boaltma tarafna emniyet valfinin emme tarafna veya kontrol valfleri ve hareketlendiricilere. Bu noktalarda alnan lmler sistemin nasl alt hakknda doru bir fikir verir ve herhangi bir sorunun muhtemel sebebini de aa kartr. 39

ekil 3.5: Tanabilir hidrolik devre test cihaz

40

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYETLER

LEM BASAMAKLARI Pompay uygun bir biimde dz bir zemine alnz. Pompay skp paralarna ayrnz. Arzal paralar tamir ediniz veya yenisiyle deitiriniz. Pompay toplayarak araca taklmaya hazr hale getiriniz. Pompa test cihaznda pompa performansn test ediniz. NERLER Gerekli emniyet kurallarn alnz. Paralar pompadan kardnz sraya gre yaynz. Pompaya ait montaj resmini temin ediniz. Paralar pompadan kardnz sraya gre toplaynz. Pompa dn ynne dikkat ediniz.

41

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Hidrolik Pompalarn Bakm ve Onarm Deerlendirme Sorular

1. Hidrolik depoda bulunan akkan istenen basn ve debide sisteme gnderen devre eleman aadakilerden hangisidir? A) Hidrolik motor B) Hidrolik pompa C) Elektrik motoru D) Hidrolik silindir En yksek hacimsel verime sahip hidrolik pompa tr aadakilerden hangisidir? A) Dili pompalar B) Kanatl pompalar C) Pistonlu pompalar D) Vidal pompalar Pompa debisi hesaplanrken aada verilen deerlerden hangisi dikkate alnmaz? A) Pompa giri gc B) Pompa mili devir says C) Akkann yer deitirme miktar D) Hacimsel verim Aadakilerden hangisi temel bir santrifj pompa eri tipi deildir? A) Hz erisi B) Ykseklik kapasitesi erisi C) Verim erisi D) Beygir gc talebi erisi ten dili pompada, aadakilerden hangisi tahrik dilisidir? A) En az dii olan dili B) Hilal C) teki dili D) Dtaki dili

2.

3.

4.

5.

42

Aadaki cmlelerin doru yanl ( D veya Y ) eklinde deerlendiriniz. 6. 7. 8. 9. 10. (..) Pompalar temel olarak pozitif iletimli ve pozitif iletimli olmayan pompalar olmak zere iki ksma ayrlr. (..) Her pompa ve ark birleiminin kendine zg bir dizi performans erisi vardr. (..) Pompada gerek debi bulunurken, pompadaki kaak yan debisi dikkate alnmaz. (..) Pompann fiyat, pompa seim kriterlerinden deildir. (..) Hilal tipi iten dili pompalar, grlt dzeyleri en yksek olan pompa trlerinden biridir.

43

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Her hangi bir i makinesinde kullanlan hidrolik pompann bakm ve onarm yaplmas istenmektedir. Buna gre aada istenen artlar salaynz? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. makinesinde kullanlan pompa tipini yorumlaynz. Pompann alma eklini ve iyapsn aklaynz. Pompa performansn belirlemek iin gerekli lmleri yapnz. llen deerler ile pompa katalog deerlerini karlatrnz. Pompada sorun olup olmadn yorumlaynz. Aratan pompay sknz. Sklen pompay datnz. Arzal paralar tamir edin veya deitiriniz. Pompay toplaynz. Pompay test etme cihaz ile test ediniz. Pompay araca monte ediniz. Ara stnde pompay test ediniz.

44

AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinin tarafnzdan yaplp yaplmadn gzlemleyiniz. Eer yapldysa EVET kutucuu hizasna X iareti koyunuz. Yaplmadysa HAYIR kutucuunun hizasna X iareti koyunuz.

Gzlenecek Davranlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kullanlan hidrolik pompa tipini belirlediniz mi? Pompann alma eklini ve iyapsn yorumladnz m? Pompa performansn belirlemek iin gerekli lmleri yaptnz m? llen deerler ile pompaya ait katalog deerleriyle karlatrdnz m? Pompada sorun olup olmadn yorumladnz m? Aratan pompay sktnz m? Sklen pompay dattnz m? Arzal paralar tamir ettin mi veya deitirdiniz mi? Pompay topladnz m? Pompay test etme cihaz ile test ettiniz mi? Pompay araca monte ettiniz mi? Ara stnde pompay test ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Modl sonunda yaplan hidrolik devre emasn oluturma listesindeki gzlenecek davranlarda bulunan HAYIR ksmna iaretlediiniz ilemleri tekrar gzden geiriniz.

45

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B C A A D D D Y D Y

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendirin. Bu deerlendirme sonucunda sorular doru yantlamsanz, faaliyette baarlsnz demektir. Eer yanl yantladysanz, faaliyetten baarl olabilmek iin faaliyeti tekrar ediniz.

46

KAYNAKA KAYNAKA
ROHNER, Peter. Endstriyel Hidrolik Kontrol, Milli Eitim Bakanl yaynlar, Ankara, 1994. MEB, Pompalarn almasn kavrama (eviri), Milli Eitim Bakanl yaynlar, Ankara, 1994. MEB, Hidrolik Arza arama Becerisini Gelitirme (eviri), Milli Eitim Bakanl yaynlar, Ankara, 1994. ALTUNOK, N. Grol, Endstriyel Hidrolik, Ege basm, stanbul, 2005 . KARAYOLLARI FEN HEYET MDRL. Hidrolik Kumanda Tertibat Tamir Kitab. CATERPILLAR MODEL 183

47