Ekonomia (Viti i Par) Fakulteti Juridik (UP)

1. Njohuri Elementare pr Kuptimin e Ekonomis Ekonomia sht sfer e posaqme e jets shoqrore me ligjet, problemet dhe kundrthniet e veta specifike. Sipas John Maynard Kejnes ekonomia paraqitet si metod e jo sikur shkenc e rekomandimeve. Ndrsa Mancur Olson prmes shpjegimit t argumentuar t fenomeneve ekonomike (stagflacioni, ngritja ekonomike dhe ngurtsis shoqrore) shpjegon pr ngritjen dhe rnien ekonomike t kombve gjat shekujve t kaluar, duke shrbyer si ndihmes pr marrjen e vendimeve ekonomike gjat tr jets, sepse njohja e e konomis nuk e bn njeriun gjeni por ja lehtson kuptimin e rrjedhave dhe kaheve bashkkohore t zhvillimit shoqroro-ekonomik prandaj edhe e prkufizoj si Shkenc pr menjde t shndosh (Science of common sense). Ndrsa Paul Samuelson shprehet se Shkenca ekonomike sht shkenc empirike. Qllimi I saj sht q t shpjegoj botn q na rrethon, e pastaj t na ndihmoj t krijojme politikn ekonomike t mbshtetur n parimet e shndosha ekonomike q t mund t rrit standardin jetsor t njerezve brenda dhe jasht vendit. 1.1Pse t Studiohet ekonomia? Edhe ekonomia si cdo shkenc tjetr sht m s e nevojshme pr tu studiuar pr arsye dhe shkaqe t shumta. Arsyeja e par konsiston n kalimin e sistemit ekonomik nga ai centralist n at kapitalist (ekonomia e tregut) dhe individi sht I detyruar t paiset me njohuri thelbsore rreth funksionimit t tregut t lir. Kjo mbshtett n 2 fakte:
Fakti I par bazohet n at se t gjitha resurset (burimet) natyrore jan t limituara dhe secili individ mundohet q vets t ja siguroj nj standard m t mir jetsor. Pr shkak se resurset jan t limituara njeriu q t ja siguroj vets standardin e dshiruar e arrin at vetm duk dmtuar individin tjetr. Kuptohet q cdo individ sht I interesuar q t zr vend nn diell (nj jets hedonistike-luksosze) e detyron at t paiset me njohuri se si tI shfrytzoj votat monetare q I ka n dispozicion nga paga ose trashgimia. Nse resurset jan t rralla si do t caktohet vlera (cmimin) e tyre? Si do ta bjm shprndarjen e t mirave dhe shrbimeve t limituara? Kusha ka t drejt n shfrytzimin e tyre dhe pse? Cili sht roli I shtetit?

Problemat dhe sfidat bashkkohore t ekonomis:

Si t sigurojm hargjimin efikas t t mirave dhe shrbimeve t rralla pr dallim nga keqprdorimi I tyre I mundshm

1.2. Pse t msohet Ekonomia ? Njohja dhe t kuptuarit e fenomeneve, ligjeve dhe kategorive m parsore ekonomike, ua mundson individve dhe njekosisht ua lehtson : -Njohjn me mnyrn e re bashkkohore t t menduarit shoqror, politik, ekonomik dhe social - njohjn m t mir dhe m t leht se si funksionon ekonomia dhe shoqria n priudha t ndryshme kohore. - njohja e te kuptuarit e trendeve dhe aktiviteteve te shoqris globale. - njohjen e ekonomis si mjet per analizime t ndryshme. - hulumtimet se si j firm n mnyr sa m efikase mund ti realizoj qellimet e veta afatshkurte, afatmesme, afatgjat. - nse I kuptojm problemet dhe fenomeneve m parsore ekonomike ne rastin e pritjs ne rradh pr t krkuar punn, do ti dini dhe kuptoni shkaqet e vrteta t pritjs suaj. Paul Samuelson i potencon disa aryse pse duhet t studiohet ekonomia:
Varfria, zhvillimi dhe mirqenia - duke ditur q n bot ekzistojn dallime t shumta ekonomike (n mes sheteve), njohja e ekonomis na mundson kuptimin e e prgjigjeve reale pr prshpejtimin e zhvillimit q nnkupton rritjen e mirqenies n shoqri. Motivet Personale njohja e ekonomis I mundsone individit t merr prgjiget pr problemet e shumta ekonomike. Ekonomia dhe dilemat politike kuptimi I fenomeneve ekonomike sht I rendsishm n marrjen e vendimeve ekonomike. Ekonomia dhe Interesi Nacional sa jan t arsyeshme shpenzimet e larta ushtarake, duke pas parasysh sigurin e shtetit dhe n ann tjetr nivelin e cmimeve, papunesin. Rndsia e ekonomis pr udhheqsit politik q politikane t jet I aft tI kuptoj kshillat nga kshilltart profesionist Politikani duhet tI posedoj njohurit elementare rreth ekonomis.

2. Konceptet e ndryshme mbi ekonomin Ekonomia shpesh definohet si shkenc e drejtimit prkatisht menaxhimit dhe administrimit t burimeve t rralla. Njerzit kan dy lloje t sjelljeve (qndrimeve):
T llogaritur, kalkuluar ose t paramenduar Emocional

Konceptet e ndryshme t shpjegimit t ekonomis:

Koncepti Formalist - Ekonomia sht shkenc e optimalizmit t zgjidhjeve q synon arritjen e nj objektivi t caktuar me shpenzime sa m t ulta. Pra me fjal t tjera synohet arritja e Maksimizimit t t ardhurave dhe minimizimi I shpenzimeve. Koncepti Materialist Ekonomia sht shkenc e pasurive materiale. Sipas ktij koncepti veprimi ekonomik sht proces I institucionalizuar dhe I ndrveprimit t njeriut me mjedisin. Koncepti Marksist Ekonomia definohet si shkenc e marrdhnieve shoqrore, ajo sht metod e analizs s formave dhe t prodhimit n lidhje t gjr me raportet shoqrore Koncepti Islamik Ekonomia Islame sht nj proces interpretimesh dhe qasje pr zgjidhjen e problemeve ekonomike. Ekonomia mbshtett n vlerat, normat, ligjet dhe institucionet e formuara dhe t nxjerra nga Kurani dhe Sunneti. Eknomia Islame I prkufizon fitimet nga fajdet dhe kamatat si jolegjitime.

3.Lnda dhe objekti I ekonomis Mendimet n lidhje me studimin e ekonomis I hasim n Greqin Antike. Ksenofoni me ekonomi nnkuptonte aftsin e udhheqjes s ekonomis shtpiake. Aristoteli me ekonomi nnkuptonte aftsin pr t siguruar t mirat e domosdoshm pr jet prkatsisht pr shtet. Termi Ekonomi pr her t par u prdor m 1615 nga Antoan Monkretjen. Ai n veprn Traktati mbi ekonomin politike kushtuar mbretit Lui XIII, pr her t par shpejgoi marrdhniet ndrmjet politiks s shtetit dhe t ekonomis. Si disiplin shkencore ajo paraqitet pr her t par para 2 shekujve e gjysm n veprn e Adam Smithit Pasuria e Kombeve e botuar n vitin 1776. T kuptuarit e fenomeneve, ligjeve dhe katogorive t ndryshme ekonomike individve u mundson q tI shjegojn por edhe tI kuptojn e sqarojn shum pyetje e dilema me t cilat ndeshn n jetn e tyre t prditshme. Ekonomia sht disiplin e cila mirret me studimin e kushteve t cilat ndikojn n prodhimin sa m t madh t t mirave materiale apo ofrimit t shrbimeve sa m cilsore duke u bazuar n baz t burimeve q I ka n dispozicion. Efikasiteti ekonomik Paraqet prdorimin e atill t resurseve t rralla (t limituara), q do t maksimizojn knaqsin e numrit sa m t madh t individve pa humbje ekonomike (resuresve t pashfrytzuara).

4. Definicionet e ndryshme mbi ekonomin

N literaturen bashkohore ekonomike ekzistojn perkufizime t ndryshme t lnds s ekonomis varsisht nga rryma (drejtimi) I t menduarit ekonomik. Paul Samuelson thot: Ekonomia sht shkenc q merret me studimin se si shoqria duhet tI shfrytzoj resurset e rralla t kufizuara, pr t prodhuar mallra t vlefshme, t cilat do tua shprndaj individve t ndryshm. N vitin 1977 sht botuar vepra The Anti-Samuelson e autorve Neomarksist, M. Linder dhe D.Sensate. Sipas Adam Bjujk, ekonomia sht shkenc q mirret me studimin e prodhimit dhe distrubuimit t pasuris q prodhohet pr tu shitur n treg. Ekonomia nuk studion t mirat e rralla (mungesn), por t mirat q I dedikohen tregut. Robbins Lionel n veprn e tij t botuar m 1932, Eseu pr natyrn dhe rendsin e shkencs ekonomike thekson se ekonomia sht shkenc q studion sjelljet njerzore si raport n mes t qllimeve dhe resurseve t rralla (kufizuara) e q kan vler alternative. Roger Arnol ekonomin e prkufizon si shkenc t pamjaftueshmris. Ajo sht shkenc se s individt dhe shoqrit sillen ndaj faktit q nevojat (krkesat), jan m t mdha sesa resurset e kufizuara, n dispozicion pr t knaqur nevoja. Ajo nga ana tjetr studion aktivitetet e njerzve n jetn e prditshme ekonomike, por nga ana tjetr i zbulon dhe formulon ligjet e prgjithshme ekonomike. Ekonomia Natyrore - N t prodhimi konsumohet pr nvojat e vet prodhuesve. Ekonomia Kmbimi Produktesh n t, nj pjes t prodhimit, prodhuesit e kmbejn direkt ndrmjet tyre (pa ndrmjetsimin e paras) Ekonomia e Prodhimit t Mallit n t produktet prodhohen pr tu shitur n treg dhe me para. Zakonisht prdoret edhe emrtimi Ekonomi e Tregut. Disa autor si Bruno Hildebrand jan munduar t bjn klasifikimin e ekonomis sipas rolit t cilin e ka luajtur paraja. Ai flet pr Ekonomi Kmbimi n t ciln mbizotron kmbimi I disa mjeteve e produkteve pa ndrmjetsimin paras. Ekononi Monetare ose t paras n t ciln paraja luan rolin mbizotrues dhe pr Ekonomi Krediti n t ciln pavarsisht nga rritja e rolit t paras, rolin kryesor e fiton kredia dhe institucionet tjera kredituese dhe financiare. Nj tjetr kategorizim e ka br Karl Marks I cili flet pr Ekonomin e Komunizmit Primitiv, Skllavopronare, Feudale, Kapitaliste dhe Komuniste, me etapat e saj tranzitore Ekonomi Socialiste. Disa autor npermes GDP p capita vlersojn nivelin e zhvillimit ekonomik. Nse GDP pr nj banor sht e lart ather flasim pr Ekonomi t Zhvilluar, pr Ekonomi n Zhvillim, me nivel mesatar t zhvillimit dhe

pr Ekonomi t Pazhvilluar, me nivel t ult t zhvillimit dhe t ardhura t vogla t GDP pr kok banori. Kur bhet klasifikimi I nivelit t lidhjeve t ekonomis s nj shteti me ekonomit e shteteve t tjera mund t flitet pr nj Ekonomi t mbyllur q m tepr sht model teorik n t ciln model nuk ka lidhje ekonomiko tregtare me shtete tjera (shumica e shteteve ish-socialiste). Ekonomi e Hapur e cila prfshin ekonomit e shteteve me lidhje t gjra e t lira ekonomiko financiare dhe tregtare me ekonomit e shteteve t tjera si dhe me tregun botror. Niveli m I lart I ekonomis s hapur sht Ekonomia e Lir n kuadr t s cils nuk ekziston asnj kufizim n qarkullimin e lir t mallrave, kapitaleve dhe njerzve n mes shteteve t ndryshm. 5. Rrallsia dhe Zgjedhja 5.1.Rrallsia Scarity Rrallsia sht parim fundamental ekonomik, q nnkupton se t mirat ekonomike gjithmon mungujn n raport me krkesat e konsumatorve. Termi Rrallsi n shkencn ekonomike m s shpeshti prdort n kuptimin e pamjaftueshmris sasiore t t mirave ekonomike me qllim t plotsimit t t gjitha krkesave q paraqiten. T Mira t Lira jan t gjitha ato t mira t cilat edhe pse shfrytzohen (konsumohen) gjinden n sasi t pakufizuar (dielli, rra, uji etj.). N kuptimin apsolut t gjitha t mirat jan t kufizuara q nkupton se natyra asnjher nuk na ofron t mira t pakufishme. Rrallsia Relative paraqet pamjaftueshmrin e t mirave n raport me nevpjat njerzore. T mirat Ekonomike paraqesin t gjitha ato t mira q jan relativisht t rralla ose t kufizuara. Vetm kto t mira jan objekt i Ekonomizimit.
Ligji Parsor i Ekonomis - Ligji i Rrallsis Thot se sikur t mirat t mos jen t rralla ather t gjitha nevojat dhe krkesat e njerzve dhe n at rast resurset nuk kan nevoj t racionalizohen pasiq do t mund t prodhohej cdo gj q nevoitet. Athere nuk do t ekzistojn as problemet n Ekonomi t parashtruara prmes pytjeve: Cka, si dhe Pr k t prodhohet? 5.2 Zgjedhja Choise Zgjedhja sht process I seleksionimit t alternativave t mundshme. Poashtu ajo sht edhe seleskionim I mundsive t kufizuara (alternative). Zgjedhja e nj alternative t caktuar sht e motivuar nga prvoja m e madhe e asaj krkese krahasuar me krkesat e tjera ekzistuese.

Kombinimi suksesshm dhe m optimal aftsive njerzore me tokn, makinat dhe faktort e tjer prodhues rrit mundsin e paisjes me t mira ekonomike.

5.3. T mirat ekonomike

T Mirat Ekonomike jan t gjith at t mira q jan ose gjinden n rrallsimunges. N kushtet e sotme edhe Koha konsiderohet si e mir ekonomike. Mungesa e resurseve prodhuese, e kohs s lir dhe e t ardhurave q ne I disponojm, n fund t fundit, I kufizon edhe mundsit tona alternative dhe ne domosdo jemi t detyruar q t bjme zgjedhjen e caktuar q ndonjher mund t jet edhe kundr vullnetit ton. Konceptet e ndryshme t kohs Koha ndikon drejtprsedrejti n raportin ndaj puns dhe veprimtarive t tjera. Sipas konceptit europian koha sht madhsi konkret dhe sipas saj koha ka cmimin e vet. T gjitha qasjet tjera jan t gabuara si p.sh jofunksionale, jonatyrore, joprkatse. Kemi edhe raste kur elementi I kohs fare nuk prfillet si p.sh. n Amerikn Veriore populli Sijaksa nuk njeh termin koh. Apo Navajo n Indi at e Ardhme
5.4. Resurset

Resurset jan shpenzimet e bra pr prodhimin e t mirave dhe shrbimeve ekonomike. Toka, puna, kualifikimet, resurset natyrore dhe kapitali jan shpenzime me t cilat prodhohen t mira. 5.5.Resurset e Rralla Resurset e Rralla jan nevojat dhe krkesat njerzore nuk mund t plotsohen gjithmon n tersi pasi q resurset prodhuese jan t kufizuara. Resurset prodhuese jan inputet respektivisht faktort prodhues, q shpenzohen n prodhimin e t mirave dhe shrbimeve. N literaturn ekonomike resurset ekonomike ndahen n 4 kategori kryesore: Toka, Puna, Kapitali dhe Ndrmarrsia. 6.0. Gjuha e Ekonomis --7.0. Ndarja e Ekonomis Ekonomia ndahet n: Mikroekonomi, Makroekonomi, Mezoekonomi, Mega ekonomi dhe Ekonomia e re (e-ekonomia) 7.1.Mikroekonomia Mikroekonomia sht fush e vecant e shkencs ekonomike q studion sjelljet dhe qndrimet individuale t disa komponentve t shoqris q jan: sektort prodhues, firmat dhe amvisrit. Paul Samuelson thekson se

Mikroekonomia sht shikuar prmes Mikroskopit ndrsa makroekonomia prmes Teleskopit. Mikroekonomia sht fush e ekonomis q merret m sjelljen e njerzve dhe llojllojshmris, meqense ato ndrlidhen me njsi relativisht t vogla nj individ, nj firm, nj industry, nj treg me vete. Dallimi thelbsor ndrmjet Mikro dhe Makro ekonomis sht se makroekonomia studion funksionimin e ekonomis kombtare si nj tersi, ndrsa mikroekonomia studion funksionimin e ekonomis e studion n mnyr t ndar, sipas disa segmenteve. 7.2. Makroekonomia Makroekonomia si fush e ekonomis, studion funksionimin e ekonomis kombtare si nj tersi. Termin makroekonomi pr her t par e ka prdorur laureate norvegjez I Cmimit Nobel Ragnar Frisch n vitin 1933. Makroekonomia merret me studimin e asaj se sin kuadr t nj ekonomie kombtare prcaktohet niveli dhe shtimi I Prodhimit, studion problemet e inflacionit, devalvimit, stagflacionit, papunsis analizohet se si disa deg industrial zhvillohen m shpejt e disa m Ngadal etj. Problemet m parsore me t cilat mirret makroekonomia jan: shtimi dhe zhvillimi ekonomik, cilket ekonomike dhe efektet e tyre, niveli I punsimit dhe problem I papunsis, niveli I prgjithshm I cmimeve dhe problemet e inflacionit, problemet e politiks makroekonomike etj. Rndsia e saj qndron edhe n faktin se ajo nuk bn vetm prshkrimin e proceseve dhe fenomeneve ekonomike por ajo njkohsisht edhe I analizon ligjshmrit dhe ndrvarshmrit e tyre. N nivelin makroekonomik analizohet sjellja, funksionimi dhe ndrvarshmria n nivelin e nj hapsire ekonomike (shtetit) n rradh t par duke hulumtuar dhe analizuar funskionimin e ligjshmrive dhe procesve q ndodhin n kuadr t ksaj hapsire 7.3.Mezoekonomia sht fush e veqant e shkencs ekonomike,e cila studion nivelet e ndrmjetme qe gjenden ne mes njsis atomike te mikorekonomis(firms)dhe trsis makroekonomike.Objekti I studimit t mezoekonomis ,sht q t studioj: degt,sektort,rajonet etj. Dhe shpeshher theksohet se mezoekonomia merret me studimin e veprimit t korporatave multinacionale. Ekzistojn definime t ndryshme p.sh. Alfred Sloan, thekson se koropara ka t bj me at se secili kryen punn e vet. Korporatat multinacionale viteve t fundit jan shndrruar n subjekte t rndesishme ekonomike dhe luajn rol gjithnj e m t rndsishm n tregjet botrore, por edhe n koncipimin e politikave ekonomike n nivelin global. Qarkullimi I shum koroporatave multinacionale sht m I madh se prodhimi bruto nacional I shum shteteve t bots, aspektin e gjer shtetet ende jan m t fuqishme. Shkaqet pr kt jan t shumta:
Shtetet nacionale kontrrollojn territorin e caktuar, ndrsa korporatat

mulitnacionale kt nuk mund ta bjn Shtetet n mnyr legjitime mund t ken n dispozicion fuqi ushtarake qoft individuale ose kolektive Shtetet jan prgjegjse n mnyr individuale ose kolektive pr funksionimin e sistemit ekzistues juridik.

7.4. Mezoekonomia Studion fushveprimin e kompkekseve nacioanle dhe multinacionale, problemet globale t njrzimit, zhvillimin e bots s tret, tregjet financiare ndrkombtare, tregtin ndrkombtare, problemet parsore t integrimeve ekonomike, prparsit dhe dobsit e procesit t globalizimit, ndotjen globale t ambientit jetsor etj. 7.5. Ekonomia e Re (e-ekonomia) Interesimi pr ekonomin e re sht rritur n gjysmn e dyt t shekullit XX kur ekonomia amerikane arriti norma t larta por dhe jo stabile t shtimit ekonomik. Ekonomia e re, e-ekonomia apo si quhet ndryshe ekonomia informative(digjitale) jan terma pr produktet e reja, shrbimet dhe tregjet q jan t ndrlidhura me prodorimin e kompjuterve, komunikimeve mobile e posacrisht t internetit e q I japin shtytje t posaqme zhvillimit ekonomik. Karakteristik kryesore e ktij sistemi epoke jan transportimi (bartja) e menjhershme e t dhnave jomateriale, si dhe shtimi jashtzakonisht I madh I lidhjeve me rrjetet elektronike. 8.0 Funksionet Shekncs s ekonomis Funksionet kryesore t shkencs ekonomike jan:

a) Njohse Ky funksion nnkupton mundsin e njohjes s jets reale ekonomike si dhe zbulimin e ligjshmrive q mundsojn qeverisjen e proceseve apo t aktiviteteve ekonomike b) Praktike Njohurit nga teoria ekonomike transferohen n njohuri racionale dhe praktike ekonomike. Lidhur me kt cshtje ekonomisti I njohur francez Mauricel Allais, mbron tezn se teoria nuk ka vler n qoft se nuk gjen nj zbatim praktik c) Metodologjike Teoria e prgjithshme ekonomike sht fundament teorik I kompleksit t shkencave ekonomike, dhe paraqet nj bazament t rndsishm mbi t cilin ngrihen edhe shkencat e tjera ekonomike, sociale dhe shoqrore.

9.0.Burimet e njohurive ekonomike, parimet e t menduarit ekonomik 9.1. Mendimet ekonomike n periudhn antike Prfaqsues: Platoni, Aristoteli, Tiberej, Kollumella dhe Thomas

Aquinas (Toma Akuini) Mendimi ekonomik ka prshkruar tr historin njerzore. Prmes njohjes s historis s ekonomis njeriu pasurohet me njohuri se si tI prdor n mnyre sa m racionale burimet e pamjaftueshme. N periudhn antike mendimi ekonomik m tepr sht zhvilluar n kuadr t mendimit filozofik. Platoni n Veprat Shteti, Ligjet, Apologjia e Sokratit analizon problemet e ndarjes s punve.Sipas tij njeriu duhet t mirret me vetm 1 lloj t puns dhe jo me shum zeje. Tregtin nuk e lavdronte dhe thoshte se athinasit nuk duhej t mirreshin me t. Ai gjithashtu sht kritikues I ashpr I paras, sepse e gjykon at si fuqi q mund t blej gjithqka, duke rrezikuar edhe vlerat etike t njeriut. Mendimet e Platonit ishin burim idesh pr filozofet e tjer t mvonshm. Aristoteli n veprat Politika dhe Kushtetutae Athins, vazhdon pikpamjet e Platonit. Sipas tij ekzistojn 3 shtresa a) shum e pasur, b) mesatarisht e pasur dhe c) e Varfr. Ai e konsideronte efikas sistemin e prons private pr t arritur plotsimin e nevojave njerzore. Ai propozonte zhvillimin e Bujqsis si dhe pengimin e zhvillimit t tregtis. Edhe pse ishte kritikues I disa tipareve t paras theksonte se ajo bn t mundur kmbimin e drejt t vlerave t prodhuara. Veprimtart e Roms s Vjetr I kushtuan m s shumti vmendje Bujqsis. Tiberej ishte nismtar dhe zbatues I reformes agrare duke u mbshtetur n ligjin agrar. Kollumella shkroi 12 libr me titull Mbi Bujqsin, ku angazhohej pr braktisjen e puns s skllevrve si shkak I produktivitetit t ult dhe ato t u ipeshin kolonve t lir. Thomas Aquinas ishte prfaqsus kryesor I Kanonistve edhe pse n periudhn e feudalizmit mendimi ekonomik kishte stagnuar. 9.2. Shkolla Merkantiliste Periudha e zhvillimit t mendimit ekonomik t Sh. Merkantiliste: Fillim Shek. XV deri n Shek. XVIII Prfaqsuesit Kryesor: Antoan Monkrejten (Franc) Traktati mbi eknonomin Politike. Antonio Sera (Itali) Shqyrtimi I shkurtr pr shkaqet e teprics s arit dhe argjendit n mbretrit q nuk kan miniera, n shembullin e mbretris s Napolit, Tomas Man (Angli) Pasuria e Anglis n Tregtin e jashtme. N Gjermani sht paraqitur n form t Kameralizmit (Kamera = arka shtetrore). Mendimi Ekonomik I SH. Merkantilise paraqitet ather kur format dominante t kapitalit ishin kapitali tregtar dhe fajdet. Motoja parsore e tyre ishte se sit gjendt mnyra m e mir pr shtimin e pasuris s shtetit. Ata analizuan sfern e Qarkullimit sepse aty ndodhnin ndryshime radikale ku individ pasuroheshin Brenda nats. Sipas tyre pr tu pasuruar shoqria duhej t mirrej me tregti, sepse sipas tyre vetm kjo veprimatri mundson grumbullimin e paras, n formn e pasuris shoqrore.

Edhe pse merkantilistt analizuan dhe vshtruan vetm sfern qarkulluese, merita e tyre parsore qndron n faktin se ata pr her t par ekonomin e kan liruar nga premisat etiko-religjioze dhe I kan dhn premise objective. Parimet Kryesore t shkolls Merkantiliste:

a) Pasuria e nj shteti matet me para, dhe m ate metale t cmueshme b) Deri tek parat, pr shkak t prodhimit t kufizuar vendor, kryesisht mund t arrihet prmes tregtis s jashtme c) N tregtin e jashtme, eksporti I mallrave duhet t jet me I madh se importi, ne qllim q n vend t derdhen sa m shum metale t cmueshme.

2 Fazat e shvillimit t merkantilizmit:

a) Merkantilizmi I Hershm (bulionizmi), ku cdo derdhje e metaleve t cmueshme ishte e ndaluar dhe kjo periudh zgjati deri n shekullin e XVI b) Merkantilizmi I Vonshm ku insistimi prqendrohej n bilancin pozitiv tregtar me crast prparsi I jepej zhvillimit t zejtaris dhe tregtis si dhe przierjes s kufizuar t shtetit n t gjitha aktivitetet ekonomike.

9.3. Shkolla Fiziokrate Prfaqsues Kryesor: Fransoa Kene Tabelat Ekonomike,E drejta natyrore, Rreth Tregtis etj. . Lindi n Itali dhe Angli n gjysmn e dyt t shek XVII por si atdhe I konsiderohet Franca. Emri Fiziokrati rrjedh nga fjala greke fizio q d.m.th. natyr dhe fjals Kratos q do t thot Sundim, q ka kuptimin e sundimit t natyrs ose rendi natyror. Rendi natyror tek fiziokratt paraqet organizimin e atill t shoqrise ne focus t t cilit sht Bujqsia. Pr dallim nga merkantilistt fiziokratt si burim t pasuris e shihnin prodhimtarin (bujqsore) e cila sipas tyre sht e vetmja veprimtari productive, pasi q vetm ajo e krijon produktin e pastr (produit net). Ideja e Prfaqsuesit kryesor Kene ishte se toka sht burim I vetm I pasuris dhe se bujqsia ato I rrit, po ashtu bujqsia sht bazament ekonomik I shoqris q siguron harmonin n mes t natyrs dhe shoqris por nga ana tjetr mundson ekzistimin e sistemit t ekonomis. Sipas tij shoqria ndahet n tri Klasa a) klasa prodhuese (bujqit), b) klasa e pronarve (mbreti, oborrtart, aristikratt) dhe c)klasa joprodhuese-sterile, ku bjn pjes puntort e bujqsiss. Merita e F.Kenes ishte se ai pr her t par e barti hlumumtimin nga lmi I qarkullimit n lmin e prodhimit.

9.4.Ekonomia Klasike Prfaqsuesit Kryesor: Adam Smithi, David Rikardo, illiam Pet, Zhan Batist, Robert Malthus dhe Simondi Teoria Ekonomike e zhvilluar nga mesi I sh. XVIII e deri n fillim t sh. XIX u quajt Ekonomi Klasikie, dhe merrej me hulumtimin e lidhjeve t brendshme t marrdhnieve kapitaliste t prodhimit. Meritat dhe vecorit (lexo n libr, faqe 46). Adam Smithi konsiderohet baba I ekonomis Klasike I cili ne veprn e tij Pasuria e Kombeve, paraqet nj tersi t rrumbullaksuar ekonomike, me t ciln ndrlidhet krijimi I ekonomis si disiplin e vecant shkencore. Faktort kauzal q determinojn pasurin e kombit sipas Smithit jan: madhsia e tregut dhe dendsia e komunikacionit ndarja e puns produktiviteti I puns + numri I t punsuarve sasia e produkteve +numri I banorve Pasuria e Kombeve. Dora e padukshme konkurrenca e lir sipas Smithit, udhheq individt q t punojn pr interesin e tyre personal dhe q njkohsisht n t njejtn koh t realizojn edhe interest e tr shoqris. Sipas David Rikardos teoria e vlers nuk sht e dretj vetm pr shoqrin primitive, por edhe pr at kapitalistem sepse ai kapitalin e shikonte si fuqi puntore t sndrtuar n t kaluarn . Ai thoshte se ligjet ekonomike jan plotsisht t pavarura nga institucionet njerzore (shoqrore) dhe se shoqria mund tI tejkaloj e t bj shkeljen e tyre, por at gjithmon e bn n dm t vetin. Sipas prfaqsuesve t shkolls klasike shteti vetm duhet t siguroj dhe mbroj stabilitetin e brendhsm t sistemit juridik dhe sigurin e jashtme, ndrsa t gjitha cshtjet tjera do tI rregulloj dora e padukshme. Ky mendim ishte dominant deri n krizn ekonomike botrore t vitit 1929. 9.5. Ekonomia Marksiste Prfaqsuesit: Karl Marks Kapitali, Fridrih Engels Kritika e ekonomis politike, Anti-Dyringu, Vladimir Ilic Lenin Imperializmi si shkall m e lart e Kapitalizmit. Periudha Kohore: Mesi I Shek. XIX deri n rnien e Shteteve Socialiste Kontibuti I Marksit qndron n faktin se ai pr her t par n teorin ekonomike shpjegoj se prvec harmonis s interesave ekonomike, ekzistojn edhe kundrthnie t caktuara. Sipas tij n kapitalizm, disa njerz jan pundhns (pronar t t mirave kapitale), ndrsa pjesa m e madhe sht shpronsuar nga kto t mira kapitale, dhe me qllim t mbrojtjes ose prparimit tinteresave t tyre, ata njerz nuk duhet t veprojn individualisht por n grupe t organizuara. Marksi n vetprat e tij theksonte se zhvillimi I forcave prodhuese dhe konkurenca, nse mbesin pa kontroll, pashmangshm do t shkaktojn depresioni t thell dhe do t keqsojn pozitn e klass puntore. Pr kt

ai theksonte se se kapitalizmi sht I dnuar pr tu shkatrruar prmes ndryshimeve revolucionare. Marksi dhe Engelsi nuk arritn t shohin socializimin n praktik ndrsa Lenini I realizoj n vitin 1917 me Revolucionin e Tetorit n Rusi, kur shteti u shndrruar n bazament t zhvillimit t tr shoqris. 9.6. Ekonomia Neoklasike Prfaqsues: Alfred Marshall, Jozef Shumpeter Kapitalizmi, Socializmi dhe Demokracia, Historia e analizs ekonomike, J. Karl, L. Valras, V. Pereto etj. Prfaqsuesit e ekonomis neoklasike analizojn dhe studiojn ambientin jetsor, deficitin shtetror, ofertn dhe krkesn e paras dhe t mallrave. 9.7. Ekonomia Kejnziane Xhon Majnard Kejnes n fillim t vietev 30 bri kthes n zhvillimin e mendimit ekonomik. Teoria e prgjithshme e punsimit, kamats dhe t paras 1936. Teoria Kejnsiane zvendsoj doktrinn liberaliste e cila ishte bazuar n msimet e Smithit dhe Rikardos e cila nnkuptonte mos przierjen e shtetit n jetn ekonomike. Prmes ksaj teorie paraqitet teoria e Intervencionizmit Shtetror. Me rendsi ishte fakti seqasja e Kejnsit pr ekonomin ishte makroekonomike d.t.th. ai e analizon ekonomin n trsi dhe I analzion agregatt kryesor makroekonomik. Kategorit m t rndesishme ekonomike q I analizoj Kejnsi ishin: Produkti shoqror, t ardhurat kombtare, punsimi, investimet, kursimi, krkesa, oferta etj. Gjat analizs s tij ai ka vn n pah vecanrisht faktort q ndikojn n madhsin e produktit shoqror dhe n punsim. Sipas konceptit Kejnsian masat konkrete q duhet ndrmarr shteti jan:
1) N kushtet e ekzistimit t papunsis,shteti duhet tI stimulojt gjitha llojet dhe reformat e konsumit, me cka sigurohet edhe niveli I nevojshm pr realizimin e produktit shoqro, me cka ndikohet n punsimin e njerzve. 2) Me qllim t zbutjes s problemeve sociale n shoqri, gjat periudhave t krizave ekonomike, shteti duhet t udhheq politikn e rishprndarjes s t ardhurave kombtare. 3) Pasi q norma e kamats ka rendsi t madhe pr vllimin e investimeve. Banka Qendrore duhet t udhheq politik aktive t normave t kamats etj.

Pasi q msimet e Kejnsit ishin domthnse pr tejkalimin e krizs ekonomike botrore t viteve 30 ai konsiderohet si shptimtar I kapitalizmit. 9.8. Neoliberalizmi dbe kritikat Prfaqsuesit Kryesor: Friedrich August von Hayek, F.M. Mayer, G.

Heberler, Milton Fridman etj. Neoliberalizmi prfaqson mendimin bashkkohor ekonomik t dhjetvjecarve t fundit t shek. XX q lindi si reagim ndaj shkolls kejnsiane dhe mundohej t mbroj mendimin ekonomik liberal t shekujve XVIII dhe XIX. Neoliberlazimi kundrshtonte nevojen e ndrhyrjes s shtetit n ekonomi dhe mbronte tezn e vetrregullimit automatike t ekonomis s tregut, nprmjet veprimit t lir t forcave t tregut. Shkolla Monetariste u shfaq n vitte 60 t shek. XX dhe me tezat dhe pikpamjet e saja iu kundrvu tezave dhe propozimeve t politiks ekonomike kejnsiane. Ajo kishte pikpamje t ngjashme me Neoliberalizmin. Sipas Milton Fridmann liria ekonomike sht bazament I secilit sistem efikas kapitalist dhe se shumica e e argumenteve kundr tregut t lir jan rrjedhoj e mungess s besimit n vet lirin. 9.9. Ekonomia Moderne Prfasuesit Kryesor: Xhon Keneth Galbrajt, Paul Samuelson, Joan Robinson, Terli Mings etj. Kjo teori sht przierje e ekonomis kejnsiane dhe neoklasike t Alfred Marshall. Prfaqsuesit e ksaj shkolle (Galbrajti) kritikon liberalizimin dhe sipas tij pr zgjidhjen e problemeve bashkkohore ekonomike duhet nisuar nga analiza e korporatave t mdha multinacionale, q zhvillojn teknologji t lart dhe realizojn primatin e prodhimit ndaj konsumit. 9.10. Ekonomia Institucionale Prfaqsues: Ronald Coase E. Institucionale paraqitet n fillim t shek. XX dhe prfaqsuesit e saj, sjelljet (rrjedhat) ekonomike jan t determinuara nga institucionet, me crast institucionalizimi paraqitet si teori dinamike e shtimit ekonomik. Sipas Ronald Coase analiza ekonomike kryhet duke u nisur nga termat e s drejts s prdorimit t mallrave dhe faktorve t prodhimit t cilat emrtohen t drejta pronsore. Sipas Teorema Coase, cdo shprndarje e dhn e ktyre t drejtave ndrmjet individve mund t ndryshoj dhe t marr forma kontraktuese, duke modifikuar njkohsisht noramt juridike t gjykatave dhe ligjvnsve, nse kjo sht n prfitim t t gjitha palve dhe shoqrohet me shpenzime m t ulta t transaksioneve. 10 Teorema e Ronald Coase Alokacioni efikas I resurseve sht I pavarur nga shprndarja iniciale (fillestare) e t drejtave pronsore mbi resurset, nse t drejtat pronsore jan mir t definuara, shpenzimet e barturara dhe transaksionale do t jen t barabarta m zero, respektivisht nse t drejtat pronsore mund t barten pa pages (Shembulli mbi pronn A dhe B n libr faqe 59). --Teorema e Coases ka vrtetuar se rezultati I kmbimit t t drejtave pronsore, ku shpenimet transaksionale jan zero (ose afr 0), jan gjithnj

t barbarta (njejta), dhe krijohet alokacioni efikas I resurseve , por prfundimi (saldoja) n aspektin e shprndarjes s t arshurs dhe pasuris, nuk sht e pavarur nga shprndarja iniciale e t drejtave pronsore. Teorema e Coases ka ndryshuar n mas t konsiderueshme botkuptimet e doktrins juridike dhe ka ndikuar n rregullativen juridike, jo vetm n fushn e efekteve eksterne (jashtme) dhe t kompensimit t dmit, por ka zr hapsir m t gjr n ato fusha ku nuk ka tregje eksplicite dhe cmime eksplicite. 11. Ekonomia pozitive dge normative si qasje e analizs s fenomeneve ekonomike Nga kndveshtrimi I veprimit, n jetn e prditshme, mund t dallojm ekonomin pozitive dhe normative. Ekonomia Pozitive prshrkuan faktet dhe sjelljet n ndonj ekonomi kombtare, p.sh. cilat jan pasojat e varfris n shoqri. Ekonomia pozitive jep prgjigje n pytje: cfar sjellje do t ken duhanxhinjt nse rritet tatimet pr cigare ose pse ekonomia e vendeve ish-socialiste ishte shum pak m e zhvilluar sesa ajo e ekonomis s Tregut. Ekonomia pozitive analizon shkaqet dhe karrakteristikat e varshmrive t caktuara ekonomike. Ekonomia pozitive na ndihmon gjithnj pr t vlersuar m sakt se a ka politika alternative prkatse dhe si mundet ajo t realizoj qllimet e saja t parashtruara. Me qasje pozitive nnkuptojm: analizn e pasojave si dhe zgjedhjen tjetr t subjektit ekonomik, analizn e masave dhe instrumenteve t nevojshme pr arritjene qllimeve t parashtruara, vlersimin e shpenzimeve alternative pr arritjen e qllimit t parashtruar, prshkrimin dhe shpjegimin e fenomeneve dhe dukurive ekonomike, si dhe shpjegimin dhe argumentimin e ndrlidhjeve shkak-pasojat funksionale q t mund t I prgjigjet pyetjes cka sht? Pohimet pozitive shpjegojn dukurit ose fenomenet ekonomike lidhjet ndrmjet tyre dhe prshkrimin e rrugve (kaheve) prmes t cilave subjektet ekonomike krkojn t arrijn synimet e tyre. Ekonima pozitive shprehet se cfar ishte, csht apo cdo t jet me dukurit e ndryshme ekonomike. Ekonomia pozitive merret me studimin dhe prshkrimin e fakteve dhe fundksionimin e ekonomis. Ajo studion se cfar sht? n cshtjet ekonomike. Ekonomia Normative prfshin ligjshmrit etike dhe gjykimet e caktuara pr vlerat shoqrore dhe eknomike. Ajo studion se cfar do t jet? n cshtjet ekonomike Ekonomia Normative prfshin rregullativn etike dhe qndrimet rreth vlerave t caktuar ekonomike p.sh. ekonomia normative prgjigjet n pyetjet nse t varfrve duhet dhn ndihma sociale duke punsuar q t punsohen ose cfar masa duhet t ndrmerr shteti p.sh. pr t zvogluar

deficitin bugjetor. Me qasje normative nnkuptojm: vlersimin subjektiv t fenomeneve t caktuara ekonomike si dhe recetat e veprimit dhe prgjigjet n pyetjen cka duhet t jet?. Pohimet Normative shpjegojn rrugt me efikase pr arritjen e synimeve t parashtruara ekonomike nga subjektet e caktuara ekonomike, apo nga shoqria n tersi. Ajo shpjegon se cfar do t duhej ose do t ishte m mir t ndodhte. Xhon Nevil Kejns baba I ekonomistit Xhon Kejns, n fillim t shek. XX, ka prceptuar 3 rrjedha kryesore ekonomike:
Ekonomia pozitive q merret me realitetin ekonomik ashtu sic sht Ekonomia normative prcakton se si duhej t jet ajo Shkathsia ekonomike q bashkon t dyjat n baz t principit t politiks ekonomike, shkathsis q pajton realitetin dhe qllimet e dshiruara.

12. Shkenca ekonomike dhe aktivitetet ekonomike Prodhimi sht aktiviteti kryesor ekonomik. Ky aktivitet ekonomik duhet t zhvillohet pa ndrprerje q do t thot se njerzit duhet t prodhojn n vazhdimsi, t riprodhojn-prsrisin prodhimin q t mund t jetojn. N kt rast subjekt I prodhimit sht njeriu ndrsa si objekt prdoret natyra. N kuadr t fazave t ndryshme t zhvillimit t shoqris njerzore edhe prodhimi I kishe specifikat e veta.Procesin e prodhimit mund ta analizojm nga aspketi teknik dhe ekonomik. N kuadr t procesit t prodhimit gjithmon duhet pasur parasysh shpenzimet e domosdoshme (nevojshme) pr tu arritur efekti I duhur. Kjo do t thot se ana ekonomike e prodhimit nnkupton q me efekte sa m t vogla t arrihen rezultate sa m t mdha. Nga ana tjetr aspekti ekonomik I prodhimit nnkupton dhe aspektin shoqror. Problemi I par ekonomik n sfern e prodhimit sht struktura e prodhimit, prkatsisht, fjala sht pr at se cka t prodhohet, cilat mallra dhe shrbime dhe n cfar sasie. Problemi I dyt ekonomik sht metoda e prodhimit prkatsisht si t prodhohet ose si t bhet kmbimi I faktorve t prodhimit (n mnyr q t arrihet shkall m e lart e efienss). Problemi I tret ekonomik sht se pr k t prodhohen t mirat materiale, m crast kemi shprndarjen e efekteve prodhuese n grupet e ndryshme shoqrore dhe n individ t caktuar. Qllimi I fundit t prodhimit sht prfitimi I t mirave dhe shrbimeve t caktuara q do t jen t afta pr t plotsuar krkesat e individve, krkesat pr jetn e tyre materiale si dhe nevojat e tyre fizike dhe shpirtrore. N fakt kto t mira jan reultat I prodhimit material. Varsisht nga shfrytzimi I shrbimeve, shrbimet ndahen n prodhuese dhe

jo-prodhuese. Shrbimet q jan t ndrlidhura me procesin e prodhimit quhen shrbime prodhuese. Shrbimet jo-prodhuese nuk jan drejt pr s drejti t ndrlidhura me procesin e prodhimit material, por jan aktivitetet q pr shoqrin jan t dobishme. Pasi qllimi I prodhimit sht plotsimi I nevojave njerzore ndarja m e prgjithshme e nevojave bhet n personale(individuale) dhe t prbashkta (kolektive). Nevojat Personale jan ato nevoja me t cilat plotsohen nevojat e individve (ushqimi, veshmabthja etj.) Nevojat e Prbashkta jan ato q plotsojn njkohsisht nevojat e nj numri m t madh t njerzve (shkollat, qdhe, spitalet etj.) Shpeshher n literaturn ekonomike bhte dallimi n mes t nevojave materiale dhe jomateriale apo si quhen ndryshe ekonomike dhe joekonomike. N procesin ekonomik, prodhimi sht n varfshmri t prhershme dhe t ndrsjell me fazat tjera, deri sa dicka prodhohet, dicka tjetr shprndahet, e treta kmbehet dhe e katrta konsumohet. 13. Resurset, Dobia dhe Nevojat Qdo sis.Ekonomik,pavarasisht nga kriteri dhe organizimi I tij ndeshet me tri probleme gjenerale
Kufizimin apo limitimin e resurseve Progresin tekniko teknologjik,shtimin e vellimit te prodhimit dhe marrdhnjeve cilsore t krkesave Shprndarjen e t mirave t prodhuara dhe t shrbimeve.

Poashtu resurset jan element hyrs (Input) I prodhimit,q nga ana tjeter gjithher paraqitet si element deficitar n procesin e prodhimit t t mirave ose ofrimit t shrbimeve t caktuara . Resurset ndahen n:
Resurse natyrore, Materiale Punuese dhe Nrrmarrse.

Resurset natyrore jan element I domosdoshm pe qdo aktivitet ekonomik. Vlera ekonomike e tyre realizohet ather kur nxirret nga toka,prpunohen ose pastrohen. Resurset natyrore I ndajm n tri grupe:
1. T PAGJENERUESHME - Nafta,qymyri,minera tjera nntoksore q n

instancen e fundit nuk mund t prsriten pr nj periudh shum t gjat kohore 2. T REGJENERUESHME - Uji dhe peshqit q prsriten dhe 3. Q NUK REGJENEROHEN dhe nuk prsriten n procesin e konsumit

RESURSET MATERIALE Jan Pasuri afat gjate, q jan rezultat I prodhimit dhe mund t prdoren pr prodhimin e produkteve ose shrbimeve tjera p.sh. mjetet kapitale dhe investive : makinat, objektet, paisjet. RESURSET PUNUESE Jan njerzit q punojn ose jan t gatshm t punojn ktu kemi t bejm m trsine aftsive fizike dhe psikike q njerzit jan t gatshm ti angazhojn n kryerjen e veprimtarive te caktuara. Ktu kemi t bejm m trsine aftsive fizike dhe psikike q njerzit jan t gatshm ti angazhojn n kryerjen e veprimtarive te caktuara. RESURSET NDRMRRSE Prfshin vet punn, iciativn dukurit, efekasitetin e organizimt t puns, menagjimi, marrja e rriskut etj. Limitimi I ktyre resurseve, n kushtet moderne nuk lejon plotsimin e pa kufishm t krkesave te individve. Kushtimisht resurset mund t ndahen edhe n :
a) RESURSET E LIRA - Q gjinden n sasi t pa kufizuar n natyr jan ato t mira, prdorimi I t cilave nuk krkon q t heqin dor nga prdorimi I t mirave tjera dhe kto t mira mund t shfrytzohen ne sasi t pa kufizuara p.sh. si resurs I lir paraqitet ajri t cilt individt pr gjod dit e thithin. b) RESURSET EKONOMIKE Sasia e tyr sht e kufizuar limituar n krahasim me kkrkesta tona, ndrsa qmimi I tyre I tregut eshte m I madh se 0, < 0

Resurset ekonomike shpesh her ndryshe quhen dhe faktor t prodhimit q prfshin :

a) Resurset natyrore ose tokn Prfshin tokn bujqsore, tokat nn siprfaq industriale ose t banimit, burimet nntoksore ato ujore etj b) Resurset investive ose kapitalin Prfshin ndrtesat, makinat, veglat dhe t gjitha paisjet q jan t ndrlidhura me prodhimtarin reale etj c) Resurset punuese ose punn Prfshin aftsin fizike dhe intelektuale t njeriut dhe njohurit e shprehura n procesin e prodhimit t t mirave dhe shrbimeve.

d) Talenti ndrmarrs ose aftsi ndrmarrse Prfshin organizimin e te mirave nprmjet bashkimit t t gjith faktorve t prodhimit, zgjedhjeve bazile, menaxhimin e prodhimit, udhheqjn e prodhimit, dmth t aplikoj teknologji t rea, metoda, produkte t reja.

e) Sipas M. HABERT dhe VAREN FLOK t gjitha resurset ( burimet) ndahn n resurs Njerzore ( Popullsia ) dhe Resurse Natyrore. 14. METODA E STUDIMIT T EKONOMIS

Metoda e studimit sht element parsor ( Pjes prbrse ) e qdo shkence. Metoda paraqet mnyrn ose procedurn e njohjs s lnds q e hulumton shkenca e caktuar. N metodologjin ekonomike, n rastet kur nga supozimet e dhna nxirren prfundimet teorike, mund t prdoren tre shprehje gjusore :
1. Deskripcioni verbal : ( Ekonomistt Literal gjat nxjerrjs s prfundimimeve, jan shrbyer me mjetet e analizes verbale ) 2. Gjeometria grafike 3. Matematika formale ( Ekonomistt matematicent me rastin e nxjerrjs s prfundimeve shrbehen me metodn matematikore dhe statistikore )

Ekzistojn 2 lloje t analizs ekonomike :

1. Analiza kualitative ekonomike : Q prmes metodave t ndryshme si p.sh. metods historike, metods s dedukcionit etj. Tenton q t prcaktojn ligjshmris parsore n botn ekonomike. Po q se ndryshon dukuria A dhe sht ndryshuar edhe dukuria B nga kjo njxerrim prfundimin se Nse ndryshon dukuria A, do t ndryshoj dhe dukuria B ( p.sh. Ndryshimi I qmimit t ndonj produktit do ndikoj edhe n ndryshimin e kkrkeses pr at produkt ) 2. Analiza kuantitative ekonomike - q prmes zbatimit t metodave t ndryshme matematikore dhe statistikore bn kualifikimin e ndrvarshmrive q ekistojn n mes t dukurive dhe proceseve n botn reale ekonomike. Kjo metod orvatet t prgjigjet n shum pyetje t tjera sepse n rradh t par se sa ngritja e caktuar e cmimit t atij produkti do t ndikoj n zvoglimin e sasive t krkuara.

Metodat bashkkohore t studimit t ekonomis jan:

Metoda e vrojtimit t nj ngjarjeje t caktuar ekonomike, prcjell dhe studion t dhnat e s kaluars, n mnyr q t mos prsriten gabimet e njejta. Metoda e Analizs ekonomike - kjo metod analizon sjelljet e individve, firmave ndrmarrjeve dhe ekonomin n trsi. Prmes prdorimit t analizs ekonomike shum m leht mund t kuptohen kundrthniet e s kaluars, t s tashmes dhe t s ardhmes. Ndrmjet t kaluars, t tashmes dh s ardhmes ekziston kontinuitet andaj prmes ksaj analize mund t prognozhohen (parashikohen) rregulalt e sjelljeve t ardhshme (prmes studimit t atyre t s kaluars).

N procesin e parashikimit jan t mundshme 2 qasje: Reotrospektive dhe Prospektive. Parimi Retrospektiv bazohet n at se e ardhmja shihet si rezultat I s kaluars. Qasja Prospektive bazohet n t dhnat aktuale nga hulumtimet shkencore dhe sitemi I informacionit, pr kt qlim ajo prdoret m s shpeshti n rastet kur duhet t mirren vendime stratgjike dhe afatgjate. Metoda e Analizs Statistikore mundson t kuptuarit e si dhe testimin e ligjeve t ndryshme ekonomike, duke i prdorur t dhnat statistikore. T dhnat e ndryshme statistikore mund t paraqiten n forma t ndryshme, p.sh. mbi ecurin e nj dukurie t vshtruar, ndrlidhjen n mes treguesve t ndryshm si dhe pr prezantimin e tendencave t zhvillimit. Metoda Grafike prdort me qllim q t mundsohet nxjerrja e konkluzioneve m praktike. Grafikoni sht nj pasqyr (fotografi) q pasqyron raportin n mes t dy ose m shum variablave. Karakteristik e grafikonit sht se shum t dhna mund t pasqyrohen n nj hapsir t vogl por nga ana tjetr edhe kuptimi I tyre sht shum I leht. Paraqitja grafike mund t jet statike dhe dinamike. Te metoda statike nuk prfshihet faktori koh, ndesa tek metoda dinamike koha sht element shum I rndsishm I analizs. Metoda e Eksperimentit (ka jan eksperimentet kontrrolluese) Gabimi Post hoc, gabimi I varshmris, q do t thot se nse ngjarja A ka ndodhur para ngjarjes B, kjo nuk do t thot se ngjara A e ka shkaktuar ngjarjen B. Modeli Ekonomik sht pasqyrim matematikor I raportit n mes t dy ose m shum variablave. Teoria e matmatizuar ekonomike, mundson q prmes shprehjes s variablave t arrihet preciziteti, qrtsia dhe thjeshtsia, n shpjegimin e fenomeneve dhe ligjeve t ndryshme ekonomike. Vlersimi I vendimeve ekonomike mund t bht n baz t: 1. Parimi I efikasitetit nnkupton se kemi nj gjendje n t ciln nuk mund t prmirsohet situata e nj personi e t mos keqsohet pozita e personit tjetr 2. Parimi I drejtsis nnkupton shprndarjen e pasuris s shoqris n pajtim me rregulla t caktuara t drejtsis. 3. Parimi I stabilitetit nnkupton gjendjen e ekonoms kombtare ku kemi outputin stabil ose rrits n kushte t inflacionit dhe papunsis.

Instrumentet e reja t analizs ekonomike - nuk prdorn vetm n fenomenet ekonomike. Merit t veant ka Gary S. Becker . Fushat n t cilat ai ka filluar hulumtimet e tija jan: sjelljet e amvisris dhe antarve t saj, vendimet n aspktin e lidhjes s martess dhe shkurorzimit, fertiliteti, diskrimini racor, gjinor apo fetar, kriminaliteti dhe proceset politike. Becker thekson se shkenca ekonomike nuk duhet t definohet n baz t fenomeneve q ajo I hulumton , por n baz t mnyrs se si I hulumton. Parakushti parsor q parashtrohet n planin e objektit t hulumtimit ekonomik

sht se ekziston sjellja njerzore n dy elemente parsore: resurset e limituara dhe qllimet alternative. Kuptimi I ekonomis na mundson q para se gjithash t kuptojme shoqrin n t ciln jetojm, q t sqarojm proceset aktuale si dhe t parashikojm sjelljet e ardhshme ekonomike. (Dr. Bajro Golic)

14.1. Analiza ex post dhe ex ante

N shkencn ekonomike dallojm dy lloje t analizave: Analizn ex post Analizn ex ante Analiza ex post ose llogaria kombtare d.m.th. analiza statistikore e t dhnave, mundson analizn e rezultateve t veprimtarive ekonomike, paraqitjen e problemeve dhe fenomeneve negatie varsisht nga rezultatet propozon masa konkrete pr politikn ekonomike. Kjo studion proceset ekonomike nga e kaluara si dhe bht ndrlidhja e tyre. Sipas definicionit sht shkenc empirike. Analiza ex ante nnkupton progozimin modular t proceseve ekonomike dhe paraqitjen n baz t koncepsioneve t caktuara teorike ka mundson prcaktimin e ligjshmrive t zhvillimit t proceseve ekonomike. Kjo merret me nj model ose proces t ardhshm apo hipotetik, dhe kjo analiz mun t hase tn teorin dhe metodologjin e shtimit ekonomik. Analiza ex post dhe ex ante ka t bj me hulumtimet q kryesisht jan t ndrlidhura me parimet makroekonomike. Si parime metodologjike jan pjes prbrse e do metode sintetikem q patjetr parashtron hipoteza shkencore dhe ato n mnyra empirike I vrteton.

15. Subjektet ekonomike

Subjektet m t rndsishme t ekonomis jan: Amvisria, Firmat dhe Shteti (mund t I shtohet edhe Bota e jashtme) Amvisrit jan njsi themelore konsumues n t cilat bhet harxhimi I t mirave materiale dhe shfrytzimi I shrbimeve; Ato jan agjente ekonomike t pavarura, vepruese, raconale q kan pr qllim maksimizimin e mirqenies dhe t jets ekonomike dhe paraqiten s pari si a) pronar t resurseve ekonomike (toks, puns, kapitalit, aftsive ndrmarrse) dhe b) blers parsor t mallrave dhe shrbimeve , ndrsa nj pjes e t ardhurave shkon n krijimin e fondit kreditues. Firmat Jan njsi organizative q prodhojn t mira materiale apo kryejn shrbime t caktuara. Atom und t paraqiten si a) blers t resurseve ekonomike, me t cilat mundsohet procesi I prodhimit, me rast paraqiten edhe si b) prodhues parsor t t mirave dhe shrbimeve ekonomike. Jan form e prhershme e ndrlidhjes s subjeketeve ekonomike prmes t cilave garantohen rregullat e sjelles n prputhje me normat morale dhe ligjore n fuqi.

16. Institucionet Ekonomike

Ato mund t jen formale dhe joformale. N rast se t dyjat jan n pajtueshmri ather zvoglohen shpenzimet transakcionale, me rast mundsohet shfrytezimimi sa m efektiv I resurseve. Me Shpenzime Transakcionale, Northi, nnkupton shpenzimet e krijuara pr transakcionet afariste dhe kto shpenzime jan t ndara nga shpenzimet prodhuese. Procesi I msimit sipas Northit sht funksion I dy shtjeve: S pari, menyrs se si besimet e aprovuara filtrojn informacionet q prvetsohen prmes prvojs S Dyti, pervojave t ndryshme q individt ballafaqohen n shoqrit e ndryshme dhe n koh t ndryshme. Planifikimi sht mnyr e veant e alokimit t resurseve pr shrytzuesit e autorizuar. Prona prmes ktij institucioni bhet shfrytzimi dhe prdorimi I sendeve ose t mirave si dhe prjashtimi I individve q nuk jan pronar Tregu sht mekanizm nprmjet t cilit blersit dhe shitsit bashkveprojn me qllim q ndonj malli tia prcaktoj mimin dhe sasin. Historikisht sht vrtetuar si instrument m efikas I rregullimit t marrdhnieve reporduktuese sepse objektivisht n kushtet e tanishme krijon jobarazi ekonomike dhe sociale. Tregu sht mekanizm I fuqishm demokratik q resurset ekzistuese I vlerson n mnyr objective dhe sipas lidjeve t oferts dhe krkess. mimet korrodinojn vendimet e prodhuesve dhe konsumatorve n treg. Ato jan raporte kmbimore me t cilat nj mall kmbehet m mallin tjetr. N ekonomin moderne kjo bhet prmes paras. Gjithashtu mimet u sinjalizojn t gjitha subjeketeve ekonomike ka t prodhojn, sat prodhojn dhe pr k t prodhojn. Konkurrenca sht mekanizm I gars s prgjithshme, rivalitetit dhe lufts s interesave t reciprokisht t kundrta. Konkurrenca e shtetit sht aftsia ekonomike q t prodhohen mallra dhe shrbime t cilat jan n gjendje t konkurojn n tregjet ndrkombtare sa m gjat. Kjo njkohsisht t ndikoj n ngritjen e standardit jetsor t qytetart. Institucionet e mira karakterizohen me at se: Sigurojn dhe mbrojn t drejtat pronsore n shoqri I kufizojn t gjitha elitat e mundshme, q mundohen t ekspoprijojn t ardhurn dhe pasurin e dikujt Maksimalisht sigurojn shanset e njejta pr shtresat e gjra t shoqris n fushn e papunsis, sigurmit social dhe t drejtave njerzore. Institucionet e krijuara t tregut krijojn dhe mbrojn t drejtat pronsore pa t cilat nuk ka as treg Institucionet rregulluese t tregut merren me rregullimin, ekstrenalit, ekonomin e vllimit dhe informative jot plota (prsosura) Institucionet stabilizuese t tregut zvoglojn jostabilitetin makroekonomik dhe krizat financiare Institucionet legjitimuese te tregut sigurojn mbrojtjen sociale, sigurimin shendetsor, pensional etj.

16.1 Ndryshimi I Institucioneve

Institucionet Ekonomike duhet ndryshuar n mnyr evolutive dhe jo revolucionare sepse rrethi I caktuar mund t ndryshoj n mnyr t konsiderueshme sin aspektin politik, ligjdhns dhe teknologjik por njerzit dhe shprehit e tyre ndryshojn shum ngadal. Parakushtet q duhet plotsuar krkesat e kohs n mnyr q t bhet prshtatja e aftsive humane me realitetin e ri ekonomik (Institucional) jan: parakushtet organizative, shkencore dhe politike.

17. Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre

Sistemi ekonomik I referohet mnyrs se si nj shoqri vendos t iu prgjigjet 3 sfidave ekonomike: ka t prodhoj? Si do t prodhohen t mirat? Pr k t prodhohen t mirat? A Roger bn nj lloj t klasifikimit t tyre (S. ekonomike) duke theksuar se ka qindra vende n bot por vetem dy sisteme ekonomike, ai kapitalist (ose I tregut) dhe socialist. G Gurvitch (sociology freng) dallon 14 tipe t strukturave arkaike dhe civilizuese dhe me kombinimin e tyre nzjerr 4 tipe kryesore t S.Ekonomike. S. i Dirigjuar (I pjekur, kapitalizmi poltsisht I zhvilluar si n SHBA), S. Fashist (shoqria burokratike-kapitaliste, Gjermania dhe Italia n vitet 20-40), S. Planifikues n parimet e kolektivizmit t tipit etatist (BRSS) dhe S. Planifikues n baz t parimit pluralist (Angli dhe Suedi). Klasifikimi m I pranueshm I sistemeve ekonomike sht ai q I ndan ato n: a) Sistemi I ekonomis tradicionale b) Sistemi I ekonomis s tregut c) Sistemi I ekonomis s planifikuar (komandues) d) Sistemi I ekonomis s przier. 17.1. Ekonomia Tradicionale Paraqet sistemin m t vjetr ekonomik n t cilin prodhohen produkte t njejta dhe ku nuk kan ekzistuar kushtet pr kmbim. Ky system bazohet n ekonomin e prodhimit natyror sipas t cils zgjidhja e vetme bazohet n baz t traditave si sht trashgimia e zejeve, statusi social etj. Kjo ekonomi sht e sistemit t mbyllur dhe nuk e arrin fazn e kmbimit t mallit me para por paraqitn kmbimet e rastit, ku nj mall kmbehej me nj tjetr. M von prmes nj produkti ekuivalent kmbeheshin 2,3 e m shume produkte dhe n kt rast filloi t merr prmasa t gjra dhe m stabile me rast do prodhues shndrrohet n prodhues dhe vet ekzitues (I pavarur). 17.2. Ekonomia e Tregut sht karakteristik e vendeve t zhvilluara ekonomike q n kuptimin Ideal t tregut prjashton mundsin e przirjes s shtetit n shtjet ekonomike q nnkupton lirin e plot t vendimmarrjes s forcave n treg, sepse sht ekonomi e prons private e mbshtetur n mekanizmat e oferts dhe krkess. N aspektin histroik ekonomia e tregut ka kaluar npr disa etapa a) Etapa e Konkurencs s lir (laissez-faire). Ka dominuar gjat gjith

shekullit XIX dhe karakterizohet me at se t mirat kapitale ishin pronsi t individve dhe institucioneve private ndrsa shteti kishte vetm pronsi n sektorin e mbrojtjes, gjyqsis, trasportit, hekurudhs etj. Me paraqitjen e Krizs ekonomike globale t viteve 29-33 merr fund periudha e vetrregullimit ekonomik. b) Periudha e rregulluar e Ekonomis s Tregut ku shteti luan rolin m aktiv n jetn ekonomike dhe prania e tij sht gjithnj m e madhe. N kt periudh formohen por edhe zgjerohen ndrmarrjet shtetrore, po ashtu bhet intervenimi n sfern e punsimit dhe n pagat. Mekanizmi I rregullimit paraqet fundin e mosprzirjes s shtetit n iniciativn private c) Derregullimi I ekonomis s Tregut nnkupton zvoglimin e przirjes s shtetit n aspektin administrativ dhe ligjor. N kt periudh prparsi gjithnj m t madhe fitojn Konkurrenca dhe tregu. Karakteristikat m esenciale t sistemit ekonomik t treut jane: a) pjesa drmuese e t mirave kapitale gjenden n pronsi private b) ekzisitimi I lirive t plota ekonimike c) formimi I mimeve nprmjet mekanizmave t tregut d) konkurrenca ndrmjet subjekteve t ndryshme ekonomike e) autonomia e plot e subjekteve ekonomike f) decentralizimi I pushtetit ekonomik Qllimet parsore t ekonomis s tregut jan: zhvillimi ekonomik, Liria ekonomike, stabiliteti I mimeve, punsimi I plot, siguria ekonomike, barazia ekonomike, efikasiteti ekonomik. 17.3. Ekonomia Komanduese sht ekonomi e centralizuar (Gjermania dhe Italia gjat viteve 30dhe 40) n kuadr t t cils pjesa m e madhe e firmave gjenden n pronsi t shtetit. Ktu dora e padukshme e tregut (konkurenca, krkesa, oferta, mimi I tregut) zvendsohet me dorn e dukshme t tregut (fuqin dh autoritetin shtetror). Karakteristikat kryesore: a) t gjitha mjetet e prodhimit jan n pronsi t shtetit (shoqrore) b) shteti dhheq ndrmarrjet nprmjet drejtorve t caktuar na vet shteti c) problemet e prons etj. Si karakteristik esenciale e sistemit ekonomik komandues mund t merret kombinimi I diturive dhe njohurive limituese, n nj an dhe pushtetit t fuqishm nga ana tjetr. Si prfundim mund t thuhet se S.E. komandues I ka kaluar ekonomis s tregut vetm prsa I prket punsimit t njerzve. 17.4. Ekonomia Mikste (e przier) sht model I cili prfshin karakteristika t tri sitemeve t tjera (Tradicional, E. t tregut dhe Komandues) I cili sht I ndrlidhur me ekonomisitin e njohur Freng Fransua Peru I cili n veprn e tij Kapitalizmi e parasheh si ideal bashkkohor t kapitalizmit. N kt sistem prfshihet sektori privat dhe ai shtetror pr funksionim harmonic t t cilit krkohet plan I veprimit. Pra ky sistem nnkupton grshteimin e pronsis private me at shtetrore)

N koh t fundit po flitet edhe pr ekonomin sociale t tregut e cila vjen n shprehje n rastet kur si mats (indikator) nuk merret vetm DGP vendore, por b analiza prfshihen edhe vlerat e tjera si drejtsia shoqrore, baraiza e kushteve ekonomike dhe sociale pr t gjith, humanizmi I puns, demokratizimi I ekonomis dhe mbrotja e ambientit. Ekonomia sociale n kushtet e sotme tenton q tI harmonizoj katr qllime fundamentale dhe shoqrore dhe at: a) lirit personale, b) efikasitetin ekonomik, c) drejtsin sociale dhe d) ruajtjen e burimeve natyrore.

18. Llojet tipet e ekonomis s tregut

Varsisht nga ajo se si veprojn mekanizmat e tregut dhe se far roli luan shteti n rregullimin e jets ekonomike veqohen 3 Tipe (Lloje) t ekonoms s Tregut: 1. anglosakson 2. aziatiko-lindor-japonez 3. kontinental (gjerman) Sistemi Anglosakson I ekonomis s tregut mbshtetet kryekput n besimin gjithprfshirs t efikasitetit t mekanizmave t tregut si dhe n efektshmrin shum m t lart t subjekteve private n krahasim me ato shtetrore. N Sistemin Japonez shtetit I sht dhn rol parsor n prcaktimin e qllimeve t strategjis zhvillimore dhe se nga shteti pritet q t bj por edhe q t jet I aft pr tI mobilizuar t gjitha fuqit ekonomike pr arritjen e qllimeve m par t parashtruara. N Sistemin Gjerman zvhillimi i strategjive nacionale sht i pakuptimt. Zhvillimi kuptohet si nj proces i hapur dhe evolutiv q prshpejtohet prmes vendimeve makroekonomike. Me kt rast shtetit i sht dhn pr detyr q pr subjektet ekonomike q jan prgjegjse pr vetveten t hartoj kornizn ligjore dhe t mbikqyr se si i respektojn rregullat subjektet ekonomike. Arsyet e bashkveprimit t tregut me planin (zhvillimor t hartuar nga shteti)mund t prmblidhen n at se: 1. Tregu I informon t gjith krkuesit dhe subjektet e ndryshme ekonomike pr mimet e produkteve t ndryshme dhe pr shrbimet e ofruara. Varsisht nga impulset prodhuesit e mallrave marrin aksione t caktuara pr t iu prmbajtur rregullave t lojs. Ka raste kur n munges t impulsive paraqitet nevpja e rregullimit shtetror dhe at prmes planit. 2. Plani si institucion ekonomik nuk e prjashton veprimin e tregut dhe shpeshher kemi bashkveprim mes tyre, ashtu si n vendet e zhvilluara ku realizohet praktika e programimit-planifikimit ku bhte fjal pr planin indikativ q ka karakter udhzues. (Pr dallim n vendet ish-socialiste plani ishte obligativ dhe n ato raste dora e padukshme zvendsohej me dorn e dukshme t shtetit).

18.1. Problemet Parsore t ekonomis s tregut

Limitimi I resurseve ekonomike paraqet problemin fundamental ekonomik-

problemin e zgjedhjes s prodhimit dhe aftsin e shprndarjes s resurseve t kufizuara ndrmjet tersive t ndryshme konkurruese. Problemi fundamental ekonomik krkon zgjdhjen e 3 shtjeve: a) ka t prodhohet? (d.m.th. cilat t mira mallra dhe shrbime dhe n far sasie) b) Si t prodhohet? (Me ndihmn e cilave resurese dhe cils teknologji t prodhohen ato t mira) c) Pr k t Prodhohet (d.m.th. se sit shprndahen t mirat e prodhuara n mes t antarve t shoqris

Si i zgjidh tregu tri problemet parsore ekonomike

18.2. ka do t prodhohet Motoja e prodhimit n ekonomin e tregut sht maksimizimi I profitit. N ko raste firmat jan t interesuara t deportojn dhe t merren me prodhimin e atyre produkteve q kan mimin dhe krkes sa m t larte. mimet e tregut I japin impulse (sinjale) prodhuesve se ka dhe sa t prodhojn. N prcaktimin se ka do t prodhohet ndikojn po ashtu edhe shpenzimet relative t prodhimti, porn realitet vendimet n kt rast I prcakton sistemi I mimeve dhe mekanizmat e tjer t tregut. 18.3. Si t Prodhohen? Mnyra m e mir pr t prodhuesit e ndryshm sht q sa m me sukses ta prballojn konkurrencn e mimeve dhe n ann tjetr t rrisin fitimin e tyre n shkalln m t lart, duke I zvogluar shpenzimet n mas sa m t madhe, n radh t par duke aplikuar metodat m efikase t prodhimit. Kjo sepse sfida se si t prodhohen? prcaktohet n baz t konkurencs s prodhuesve n treg. 18.4. Pr k t prodhohet? Tregjet e faktorve prodhues I prcaktojn pagat, rentat e toks, dividencat, kamatat dhe profitet dhe kto mime quhen mimet e faktorve prodhues. Kta faktor si dhe duke u bazuar n ofertn dhe krkesn n treg, si dhe disa faktor t tjer shoqror mund t konkludojm se shoqria sht ajo q prcakton se pr k t prodhohet, t pasurit apo t varfrit. 18.5. Kush qeveris me Tregun? Nse me kujdes analizojm dhe vshtrojm strukturn e ekonomis s tregut ather qartazni do t shohim varshmrin ndrmjet konsumatorve t shumt dhe teknologjis ekzistuese. Konsumatort qeverisin me tregun nprmjet shijeve dhe dshirave (preferencave) t tyre t trashguara ose t prfituara, e q shprehen nprmjet votave t tyre monetare.

19. Ekonomia dhe Drejtsia

Ekonomia (ekonomiksi) sht e posarisht teoria ekonomike sht ngusht e ndrlidhur me t drejtn. N kushtet e sotme funksionimi I ekonomis s tregut nuk mund t paramendohet pa ekzisitimin e nj sr institcionesh juridike q rregullojn marrdhniet

kontraktuese n mes t subjeketeve t ndryshme ekonomike. Varsisht nga lloji I kontrats Institucionet jurdike mund t lujan rolin e akceletorit (shtysit) ose frenuesit (penguesit) t zhvillimit ekonomik. N kuadr t ksaj fusha merita pr kontribut t rndsishm shkencor ka Ronald Coase, I cili pr her t par I trajtoi problemet ekonomik n bashkveprim me aspektin juridik. Sipas Hal R. Varian secila nga kto 2 fusha shkencore ka elemente t rndsishme normative. Sipas Varianit tri shtjet parsore ekonomike q lidhen me t drejtn dhe ekonomin jan: Analiza e Krimit ku ekonomiksi mund t prdoret pr t analizuar zgjidhjen e aktiviteteve dhe veprimeve penale pr krijimin e nxitjeve q do t frenonin krimin E drejta e detyrimit me rast ekonomiksi mund t prdoretpr t analizuar ndikimin e formave t ndryshme t ligjit mbi prgjegjsit shtjet e veanta Ligji Antitrust ku ekonomiksi mund t prdoret pr t vlersuar ndikimin e sjelljes s firmave si dhe t masave ligjore pr fiksmimin e mimeve.

20. ANALIZA EKONOMIKE E KRIMIT Kriminaliteti dhe racionaliteti njerzor n vepr

Pasi q nj koh t gjat analiza e kriminalitetit respektivisht shkelja e ligjit ishte e rezevruar pr shkencat juridike, sociollogjike dhe n disa rast t rnda edhe psikologjike. Qndrimi I prgjithshm sociologjik ishte se kriminelet jan njerz iracional ose viktima pasive t rrethit t tyre shoqror. Nj mndim krejtsisht t kundrt e jep Gary S. Becker I cili n veprn e tij Krimi dhe dnimi n aneksin analiza ekonomike thekson se kriminelt silln n mnyr plotsisht racionale dhe se motivimi I tyre I prgjithshm nuk dallon shum nga motivimi I individve t tjer, q do t thot se ata sillen ashtu q t maksimizojn dobin e tyre. Sipas Beckerit pjesn drmuese t kriminelve e prbjn individt q kan prgatitje relativisht t ult arsimore, d.m.th. indivdt q kan vler relativisht t ult t kapitalit njerzor (human), individt t ardhurat e t cilve jan shum t ulta n kuadr t veprimtarive t ligjshme. Prfundimi I Beckerit: Sa m e ashpr t jet politika ndrshkimore ndaj shkelsve t ligjit, kjo do t ndikoj n mnyre preventive q kriminaliteti t zvoglohet, pasi q do t vie tek friksimi I kriminelve potencial. Ekuivalenti monetar I dnimit me vdekje, ishte sfid e rndsishme n analizn ekonomike t krimit, pasi q analiza e ekuivalentit monetary t dnimit me vdekje ishte shum aktuale pr kriminel t ndryshme, pra shtrohet pyetja se sa i dnuari me vdekje do t ishte I gatshm q t paguaj pr tI ikur ekzekutimit t dnimit me vdekje.

P J E S A II MIKROEKONOMIA
1.KAPITALIZMI EKONOMIA E TREGUT
Kapitali sht emrtimi I veant I nj vlere specifike e cila nnkupton pasurin krijuese por nga ana tejtr me kt nocion emrtohet edhe sisitemi ekonomik n t cilin dominon kapitlali (kapitalizmi). Kto dy nocione jan t pandashme nga njratjetra seps kapitali e bn t mundshm kapitalizmin ndrsa kapitalizmi nga ana tjetr e mbron, krijon, zgjeron dhe e rrit at. N literaturn ekonomike kapitali nnkupton pronn private mbi mjetet e prodhimit, e nj individi ose nj grupi individsh t cilt kan bashkuar kapitalin e tyre pr sndrtimin e interesave t prbashkta pr realizimin dhe prvetsimin e fitimit sa m t larte. Mendimi (Teoria) Kapitalist(e) mbi Kapitalin: Kapitali sht baz pr ndrlidhjen e faktorve t prodhimit material sit faktorve objektiv (mjeteve t puns dhe lndve t punus) ashtu dhe t faktorit subjektiv (fuqis puntore) m tregun dhe realizmin n treg me rast t ardhurat e realizuara output-i, sht m I madh sesa shpenzimet input-i, prej t cilit del fitimi si e ardhur e kapitalit t ciln e prvetson kapitalisti (pronar I kapitalit). Mendimi (Teoria) Klasor(e) mbi Kapitalin: Kapitalin e sheh si baz t eksploatimit t klass puntore prej nga burojn t gjitha t ardhurat e kapitalistve dhe t gjitha fatkeqsit e klass puntore. Mendimtart e ksaj teorie e shohin kapitalin si vler e cila rritet n saj t shfrytzimit t puns n meditje t puntorve. Ekonomia e Tregut (q prfaqson ekonomin kapitaliste) shoqrin e ndan n pronar dhe jopronar.

1.1.TRI DIMENSIONET E EKONOMIS

Tri dimensioned e ekonomis n kohn bashkkohore jan: konkurrenca, komanda dhe ndrrimi t cilat paraiqten si dimensione t cilat veprojn pavarsisht dh at si: horizontale, vertikale dhe kohore. KONKURRENCA - shtdimension q vepron n mnyr horizontale. Ajo nnkupton ofertn dhe krkesn n mekanizmin e tregut, porn kt rast bhet fjal pr konkurenn n mes prodhuesve t degs pr t prfituar sa m shum blers. KOMANDA sht dimension klasor, sepse ekziston klasa e lart q e komandon klasn e ult e cila sht komanduar. sht dimension vertikal posht-lart pra shpreh pozitn hierarkike n shoqri. Komanda ka si mjet urdhresn dhe nuk ekziston tjetr zgjidhje dgjeshmri apo jo. N kushtet e reja urdhri m tepr formohet prmes stimilumeve apo sanksionimeve financiare. NDRRIMI sht dimension kohor q I dedikohet ndrrimeve t sistemeve ekonomike. Ato m t cilsuara jan kalimet kualitative prej nj sistemi nj tjetr por edhe brenda pr brenda sistemeve ka ndrrime kualitative. Shkaktart e ndrrimeve mund t jen konfliktet klasore, zbulimet e reja shkencore, luftrat, fatkeqsit natyrore etj.

2. RRETHXHIRIMI I KAPITALIT
Pr ekzistencn normale t nj bashksie shoqrore duhet patjetr t prodhohet panderprr, prandaj kapitali rrjedhimisht duhet t jet n lvizje t vazhdueshme, prkatsisht t lviz n nj rreth t mbyllur n mnyr q pandrprer t prodhoj mallra dhe njherit pronarit t vet t I sjell fitime. Gjat rrugtimit t vet t detyrueshem kapitali kalon nper 3 faza: N nism statron si para q duhet t shrbej pr blerjen e mallit, por mallit te llojit t prcaktuar n llojet e mjeteve t prodhimit dhe fuqis puntore, mall me t cilin plotsohet prcaktimi I mparshm, prodhimtaria, q sht faza e dyt pr t prodhuar mall tjetr pr tregm dhe n fund faza e tret malli I sapo prodhuar duhet t dal n treg pr tu realizuar (shitur). (Faza e par - Blerja, Faza e dyt Prodhimtaria, Faza e tret Shitja).

3. RROTULLIMI I KAPITALIT T AVANCUAR

Varsisht nga materializimi (shpenzimi) I kapitalit t avaznuar at e klasifikojm n : 1. Kapital kryesor (themelor) apo fiks 2. Kapital qarkulues apo proporcional KAPITALI FIKS- sht pjesa e kapitalit t avancuar n mjetet e puns. N kt capital hyn kapitali I avancuar si: ndrtesat, makinat, instalimet, ent e ndryshme, veglat, infrastruktura etj. Sepse kto mjete n procesin e prodhimit marrin pjes n tersi por n malline rie prcjellin vetm vlern e vet, prcjell aq vler sa sht shkalla e vjetrimit prkatsisht amortizimit. Procesin e zvoglimit t vlers s mjeteve t puns e quajme amortizim apo vjetrim. Shkalla e vjetrimit t mjeteve t puns, prkatsisht kaptalit kryesor varet nga

aftsia prdoruese e tyre. Me amortizim fizik kuptojm humbjen e cilsive fizike t kapitalit kryesor nga prdorimi me rast vlera e tij n mnyr sukcesive kalon n produktin e krijuar deri n momentin kur ky kapital vjetrohet plotsisht dhe duhet zvendsuar me capital t ri (mjete e puns me t reja, makinat e vjetra me t reja etj.) Amortizimi moral ekonomik sht pasoj e zhvillimit t shkencs, tekniks t teknologjis dhe t amortizimit t ngadalshm n pikpamje fizike q mund t zgjas 10,12 ose m shum vjet. KAPITALI QARKULLUES cilsohet me shpenzimine plot gjat do rrotulliomi dhe pr t prodhuar prsri duhet t bhet kompenzimi I kapitalit t shpenzuar q prbhet nga avancimi I pjesrishm I kapitalit n faktorin objektiv si ln pune dhe pjesrisht n faktorin subjektiv- fuqin puntore. Kapitali qarkullues sht proporcional me sasin e prodhimtaris q duhet kuptuar se me rritjen e vllimit prodhues proporcionalisht rritet edhe sasia e shpenzuar e kapitalit qarkullues, pra inputi sht n prpjestim t drejt me vllimin e prodhimit.

3.1 RROTULLIMI I TR KAPITALIT T AVANCUAR (shiko n libr faqe 103) 4. AKUMULIMI I KAPITALIT

Nocioni I akumulimit t kapitalit nnkupton grumbullimin e paras s fituar nga pronari I kapitalit prej realizimit t outputit, minus inputi dhe shpenzimet individuale t kapitalistit. Me Akumulimin e paras-kapital duhet kuptuar akumulimin e forcs ekonomike. Dallojm 2 faza t akumulimit a) Akumulimi para (nominal) b) Akumulimi real (vrtet) Akumulimi para (nominal) prcakton sasin e parave t akumuluara n bank, me qllim q n nj t ardhme t afrt ose me t largt tI shpenzoj pr prcaktimin e vet duke investuar n zgjerimin e kapaciteteve q ndryshe quhet riprodhim I zgjeruar. M kt rast shndrrohet n capital real sepse parat shndrrohen n faktor t prodhimit. Se sa do t zgjas faza e akumulimit para varet prej disa faktorve: 1. Nga dega ekonomike ku duhet t investohet (shuma q duhet shpenuar pr prmbushjen e nevojave) 2. Nga kapitali am, prej nga krijohet fitimi prkatsisht prej cilit akumulohet. 3. Nga prpjestimi I ndarjes s fitimit t realizuar n shpenzimin individual dhe n akumulimin para. Akumulimi real bht ather kur parat e akumuluara shpenzohen n prcaktimin e vet dhe nga paraja shndrrohen n factor t prodhimit, mjete t puns, lnd pune dhe fuqi puntore, kur realizohet qllimi pr zgjerimin-rritjen e kapaciteteve ose pr prmirsimin e teknik tknologjik t prodhimtaris.

4.1.PRBRJA ORGANIKE E KAPITALIT

Efektet e ndikimit t rritjes s kapitalit mbi klasn puntore por edhe prfitimin capitalist bazohet n prbrjen organike t kapitalit.

Prbrja teknike dhe vlerore jan t pandashme sepse bjn fjal pr t njejtin kapital, por shikuar n efektin vleror ose n at sasior. Mjetet e prodhimit q jan m t prsosura japin produkte (rendimente) m t mdha (jan productive), kan vler m t madh, ndrsa punsojn numr m t vogl puntorsh. Pr ta shprehur kt lidhje t ngusht n mes t prbrjes vlerore dhe teknike, zbatohet nj prbrje unike me t ciln kuptojm prbrjen vlerore t kapitalit e cila shprej ndryshime n prbrje teknike dhe e quajm prbrje organike t kapitalit.

5. TREGU DHE KONKURRENCA

Tregu sht dika q e prcjell gjithnj ekonomin e mallrave duke filluar nga forma e plot e kmbimit e deri t kt ekonomi mallrash. Me zhvillimin e ekonomis s mallrave zhvillohet edhe instituioni itregut, bet perfeksonimi I kmbimit t mallrave n veanti kur fondi I mallrave e tejkalon fondin e blerjes. Me treg pra kuptojm ofertn dhe krkesn si dhe lidhjet e marrveshjeve reciproke ndrsa vendi sht n t shumtn e rasteve m tepr shprehje figurative. Sipas veorive t ndryshme specifike tregun mund ta ndajm n disa veti: Sipas llojit t konkurencs, sipas tekniks s shitjes, sipas sasis s mallit t ofruar dhe sipas hapsirs ku bhet realizimi I mallrave. (disa lloje tjera libr faqe 107).

6. MEKANIZMI I VEPRIMIT T TREGUT

Edhe tregu si institucion I veant prdor mekanizma q I prshtaten veprimtaris ndrmjetsuese n botn e mallrave. Instrumentet me t cilat shrbehet tregu jan konkurrenca e cila realizohet prmes oferts dhe krkess.

6.2. KONKURRENCA DHE LLOJET E KONKURRENCS

Konkurrenca sht instrument universal e cila vepron njlloj te t gjith pjesmarrsit n treg. Qllimi I do investuesi sht fitimi, madje maksimalizimi I fitimit, I cili sht karrem trheqs pr do ndrmarrje firm. Llojet e veprimit t konkurrencs dhe prkufizimin e saj e ndajm n: 1. Konkurrenc plotsisht e lir 2. Konkurrenc t kufizuar 3. Konkurrenc plotsisht t kufizuar 1.Konkurrenca plotsisht e lir cilsohet me kushtet e prodhimit t thjesht t mallrave q prfshin numr t pakufizuar pjesmarrsish n treg, t subjekteve t t dy palve ku mallrat ka afrsisht cilsi t njejt. Kjo mundson q pr nj lloj t t mirave t caktohet nj mim I prbashkt n baz t prcaktimit t kohs shoqrisht t domosdoshme e puns si vler e prbashkt. Konkurrenca e lir dominon n periudhn parakapitaliste dhe nj koh t konsiderueshm n kapitalizmin liberal. 2. Konkurrenca e kufizuar - ose e prsosur e cila n kushte bashkkohore sht dukuri normale, sepse n t dy polet konkurrenca gjendet n nj numr I kufizuar (m shum s dy, por jo n pa kufi) pjesmarrsit t cilt kan fuqi m t mdha konkurruese se prodhuesi I imt e m t vogl se sa monoploet. (karakteristik e ekonomis bashkkohore). 3. Konkurrenca plotsisht e kufizuar paraqet kushtet e monopilizimit t prodhimtaris. Kur nj deg e ekonomis vihet n pronsi t nj pronari I cili

prcakton (dikton) kushtet e tregut. Ktu faktikisht konkurrenca sht tersisht e eliminuar. Kjo form e konkurrencs sht shum e rrall dh afatshkurtr. Konkurrenca prkah sjellejt e pjesmarrsve ndaj partnerve t tjer njihet si: 1. Konkurrenca lojale (korrekte) 2. Konkurrenca jolojale (jokorrekte) 1.Konkurrenca lojale zhvillohet nprmjet veprimeve t vet firmave pa cenuar fare pavarsin integritetin e frmave konkurruese. Me kt rast konkurrentt shrbehen me mime t ulta, cilsi m t mir t prodhimit, qndrueshmri m t gjat, transport n shtpin e blersit, montim falas etj. 2.Konkurrenca jolojale kur nuk respektohen rregullat por prdore edhe mhet joligjore si spiunim I konkurrencs, pengim I dajls s tyre n treg, pengimi I furnizimit t rregullut me lnd t puns apo me energji, madje duke br grabitjen e njerzv apo atentate.

6.2. STRATEGJIT KRYESORE T KONKURRENCS

Konkurrenca I ka disa strategji n t cilat bazohet zhvillimi I tregut e kto jan: 1. Konkurrenca e mimeve 2. Deprtimi 3. Fuqia monopoliste 1.Konkurrenca e mimeve zhvillohet kur firmat (ndrmarrjet) angazhohen pr trheqjn e blersve duke iu ofruar mallrat njejt si firamt e tjera por m mime m t ulta. Jan t prirura me do kush ta ulin inputin (shpenzimet e prodhimit, uljen e pagave) ruajn kontinuitetin e prodhimit por edhe influencojn konkurrentt ku disa prej t cilve bhen viktim e konkurrncs ndrsa disa mbijetojn. 2. Deprtimi bhet kur firmat rndom mbijetuara kan financuar institute shkencore hulumtuese dhe teknike t prodhimit n treg, t cilt bjn zbulime t reja dhe si thot populli prmes ksaj metode t re merr ajkn, realizon fitime shum t larta, madje suplementare (ekstra fitim).

3. Fuqia monopoliste - arrihet si e kemi prmendur m par kur nj firm mbizotron mbi frmat tjera konkurruese, q mund t arrihet me konkurrenc lojale apo jolojale dhe me centralizim prkatsisht grupizim t kapitalit. 7. Oferta dhe Krkesa
Jan instrumente t pazvndesueshme t tregut prkatsisht t konkurrencs n treg. Oferta dhe Krkesa jan dy pole t kundrta por q kane funksionim t njejt dhe jan t paqndrueshme dhe jo funksionale si t ndara prkatsisht t vetmuara. Kjo Vlen pr ekonomin e mallrave, ku ka konkurrenc ndrsa n ekonomin natyrore nuk ekziston, prandaj nuk ka as institucion t oferts dhe krkess,sepse do gj e prodhuar shkon drejtprsdrejti n shpenzim.

7.1. Ligji I Oferts

Me ofert duhet kuptuar gjith sasia e mallrave dhe e shrbimeve q n nj ekonomi t caktuar dhe n nj moment t caktuar mund t nxirret n treg. Kjo sasi varet nga disa faktor: Faktori baz sht sasia e prodhimit shoqror I asaj ekonomie, ndrsa faktori tjetr sht eksporti dhe importi q mund t rrit ose zvogloj sasin e oferts. Rol t parndsishem kan edhe prodhimet e krijuara n kohra t mhershme dhe t parealizuara n at koh andaj si mallra prcillen me vite t tra. Oferta sht kategori shum e ndryshueshme pr ka ndikim m t rndsishm ka krkesa, por nuk jan t parndsi edhe ndikimi nga prodhimet e tjera konkuruese si prodhime alternative. Krkesa prcakton ofertn, prkatsisht sasin e oferts nprmjet t vots s blersve (Votave monetare). mimet e arritura n treg veprojn n oftert n prpjestim t drejt, do t thot, nse pr fardo arsye mimet rriten ato shrbejn si karrem stimulues pr rritjen e oferts dhe e kundrta. Varsisht nga lmi I prodhimit edhe veprimi I mimeve n ofert ndryshon (m gjrsisht libr faqe 113).

7.2. Ligji I Krkess

Krkesa shprehet n sasin e parave q kan nevojtart pr blerjen e atyre t mirave ose shrbimeve q u nevoiten. Ajo diferencohet n Fondet e Akumulimit, Fondet e Amortizimit, Afariste etj (pr prodhuesit t cilt kto I prdorin pr prsosjen e makineris etj. Me qllim t sigurimit t vazhdimsis s prodhimit) dhe n Grupin tjetr q shprehet me aftsin blerse t t gjith qytetarve. Shuma e prgjithshme e parave q kan qytetart n xhepat e tyre paraqet Krkesn n Prgjithsi ndrsa ato pr blerjen e llojeve t ndryshme paraqet ate n Veanti. Krkesa pa dyshim varet nga oferta n sasin dhe llojllojshmrin e t mirave t ofruara, por ksaj t dyts, oferts I intereson (thellsia) e xhepave t blersve. Krkesa n veanti sht n varsi m t drejtprdrejt me mimet me t cilat qndron n prpjestim t zhdrejt. 1. Krkesat pr t mira t domosdoshme kan nj elasticitet m pak t ndjeshm ndaj mimeve (ndryshimi I mimit nuk e ndryshon shum Krkesn) ndrsa te prodhimet Lukosoze sht shum pak elastik (e ndryshon shum Krkesn). 2. Krkesat e lidhura pr ato t mira t pandashme (mimi I rrymes, apo pr nxehje termoakumuluese) Ngritja apo rnja e mimit pr njren apo tjetrn ndikon q t shfrytzohen m shum apo m pak. 3. Krkesa alternavitve paraqitet te prodhimet q jan pr t njejtn nevoj, pra kan vler t njejt t prdorimit, por nga prbrja materiale jant t ndryshme. P.sh. nse ngriten mimet e konfeksionit t lkurs blersit orientohen n konfeksionin prej lkure artificiale.

7.3. Ekuilibrimi I Tregut (Oferts dhe Krkess ) nn Veprimin e mimeve

Oferta dhe Krkesa, kto dy pole t kundrta, pr funksionimin normal t tregut si peshore t padukshme, por shum efektive n afat t shkurtr, mund ta bjn

baraspeshn, por shum t brisht, e cila lkundet dhe humb baraspeshn. N rastin m t mir ekonomia qndron buz baraspeshs vetm rasisht dhe n afat fare t shkurtr. Kjo ndodh pr shkak se Ekonomia e tregut sht plotsisht e Lir. Tregu Ekuilibrohet prmes Oferts dhe Krkess n at mnyr q prodhuesit q kan mimet m t ulta pr mallra apo shrbime n momentin e rritjes s Krkess I ngrisin mimet, ndrsa ata prodhues q kan mime m t larata I ulin ato me qllim t shtimit t fitimit. N kt mnyr fitohet nj mesatare e mimeve t tregut. Nse Oferta e tejkalon krkesn e aft blerse mimet ulen q ka si pasoj destimulimin e prodhimit (zvoglimin e Oferts) Nse Oferta sht m e ult se Krkesa e aft blerse mimet rriten dhe e stimulojn prodhimin. N raste kur firmat nuk mund t adaptohen me kushtet e tregut jan t obilguara q ta orientojn prodhimtarin e tyre n deg t tjera ekonomike. Ky veprim kur Kapitali kalon nga nj deg n tjetrn quhet Shtegtim i Kapitalit.

8. Ndrmarrjet (Firmat) dhe Organizimi I tyre

Ndrmarrjet (Firmat) prodhuese kan eprsi ndaj atyre shrbyese sepse kto jan t organikisht t lidhura dhe t varura nga Firmat Prodhuese. Firmat Prodhuese jan ato subjekte ekonomike t cilat I krijojn t gjitha t mirat materiale q konsiderohen si t domosdoshme pr plotsimin e nevojave individuale t do njeriu. Problemet e prbashkta t firmave pavarsisht degs ekonomike jan: 1. Cili sht malli m I krkuar n treg? 2. Cila sht sasia e Krkess? 3. Si lvizin mimet n treg dhe n far raporti qndron Firma ndaj mimeve t ofruara t tregut? (m shum faqe 118)

Llojet e Firmave sipas Organizimit

Ndahen n : Ndrmarrje Individuale Ndrmarrje Ortake Koorporata

8.1. Ndrmarrjet Individuale

Ndrmarrje Individuale jan ndrmarrjet n pronsi individuale prkatsisht n pronsi personale, si posedues I vetm por edhe drejtues I vetm paraqitet Pronari I cili sht I vetmi prgjegjs pr mbarvajtjen ose dshtimin e firms, por edhe prgjegjs ndaj t gjitha detyrimeve q mund t kt firma ndaj t tjerve. Ai merr pjes aktive n t gjitha fazat e qarkullimit t kapitalit, jo vetm n aspektin organizativ por edhe n prodhimtari t drejtprdrejt. Jan forma m e vjeter dhe m e thjesht e organizimit. Jan m karakteristike n lmin e Bujqsis, zejtaris, hotelieris, tregtis etj. Jan firma q angazhojn numr t pakt t puntorve Eprsit dhe t metat e firmave Individuale a. Struktura drejtuese sht fare e thjesht

b. Pronari I firms merr prsipr t gjitha vendimet p trsine e veprimtaris ekonomike c. Pronarit I takon I gjith fitimi q ka realizuar nga veprimtaria Ekonomike dhe e prdor sipas vullnetit t vet. d. Pr formimin e saj ka shum pak krkesa ligjore dhe administrative e. Burimet financiare merren me veshtirsi m t madhe dhe n sasi m t vogla sepse garancionet ndaj bankave jan t pakta-fuqia paguese sht e vogl.

8.2. Ndrmarrjet (Firmat) Ortake

Ky lloj I organizimit t ndrmarrjeve sht form m e lart dhe prbhet nga dy ose m shum pronar-bashkpronar. Secili pronar merr pjes me kapitalin e vet, merr prgjegjsin ortak me tjetrin (t tjert) dhe natyrisht merr pjes n prvetsimin e pjess s vet t fitimit, varsisht n prputhje me pjesmarrjen e kapitalit t vet n at t prbashkt. Po ashtu merr prsipr edhe pjesn e prgjegjsive n humbjet eventuale t firmes. Numri I ortakve nuk sht I kufizuar por as i pakufishm. Ortakt patjetr duhet t arrijn marrveshje pr do veprim n firm. do Ortak sht me ligj prgjegjs pr t gjitha detyrimet e firms ndaj subjeteve tjera, pavarsisht nse sht gabim I ortakut tjetr. Eprsit dhe t metat e firmave Ortake jan: a. Krijimi I tyre sikurse I atyre individuale bhet pa vshtirsi t mdha administrative dhe ligjore. b. Meq ka n pronsi sasi m t madhe t kapitalit sht e aft t trheq m shum kapital nga jasht sesa ato individuale. c. Kredibiliteti I firms sht di m I lart sepse disponon sasi m t madhe t kapitalit si garanc ndaj huadhnsve. d. Aftsia organizative dhe drejtuese sht n nj nivel m t lart dhe kryesisht n duart e profesionistve t cilt mund t jen ortak apo jo. e. Nj ortak mban prgjegjsi edhe pr ortakt e tjer f. Ortakria shprbhet ne momentin q njri nga ortakt trhiqet nga marrveshja ndrsa t tjert jan t detyruar ta pranojn shprbrjen pr t gjith.

8.3. Koorporatat
Kto jan forma organizative t ndrmarrjeve shum m t organizuara sesa firmat Individuale dhe ortake, numerikisht jan m t pakta por sasia e kapitalit me t cilin disponojn sht e pakrahasueshme, m e madhe se format e tjera organizative. Ato formohen me centralizimin vullnetar t kapitalit q realizohet prmes shitjes s letrave me vler t ashtquajtura aksione dhe kushtimisht nga kjo quhen edhe Shoqri Aksionare. Aksioni sht letr me vler e cila I jep pronarit t vet t drejtn e titullarit t pronsis n pjesn prkatse n pasurin e shoqrise aksionare. Me t vrtetohet se ai ka investuar vler nominale (t shnuar n aksion) dhe se me t fiton t drejtn t marr pjes n shprndarjen e fitimit t realizuar nga shoqria aksionare. Struktura drejtuese ndryshon rrnjsisht nga firmat individuale dhe firmat ortake sepse organizohen n form qeverisjeje ku marrin pjes t gjith pronart n form

t nj hierarkie m n krye Kuvendin e Aksionarve deri t Kshilli Ekzekutiv, ndrsa udhheqjen e drejtprdrejt e bjn udhheqsit profesional. Kto firma kan kapacitete t mdha prodhuese apo shrbyese dhe mbi t gjitha e kan interesin kryekput q t realizojn fitim sa m t madh. Eprsit dhe t metat e Koorporatave: a. Parat pr themelimin e korporatave grumbullohen shum shpejt. b. Disponon me sasi shum m t madhe t kapitalit. c. Jan shum kredibil, sepse kan shum kapital baz pr t huazuar d. Bashkpronart (aksionart) nuk mund ta trheqin kapitalin e tyre t avancuar n shoqri asksionare prandaj edhe nuk mund ta shprbjn shoqrin aksionare e. Aksionart t cilt dshirojn t dalin nga korporata por pa e humbur kapitalin e tyre mund ta bjn me shitjen e aksioneve n bursa prkatse.

9. Format e Avancimit t kapitalit

Format e Avancimit t kapitalit jan: 1. Kapitali Industrial 2. Kapitali Tregtar 3. Kapitali i tregtis s paras (kapitali financiar) 4. Kapitali Aksionar 5. Kapitali i avancuar pr blerjen e toks dhe n punimin e saj

9.1. Kapitali Industrial

Kapitali Industrial quhet ai kapital q vepron nprmjet sistemit t makineris pr prodhimin e t mirave materiale me qllim t prodhimit t nj t ardhure pr pronarin e vet q quhet fitim industrial. Ky daton q nga shthurja e prodhimtaris manifakturale, prkatsisht revolucionit industrial. K.I. Nuk duhet kuptuar si sistem makinash, por si trsi e kapitalit q gjendet n funksion t veprimtaris komplete n t gjitha fazat e rrotullimit (n mjetet e prodhimit, n fuqin puntore, n mallra, n para q mund t jet n fazat e qarkullimit apo t prodhimtaris s mirfillt).

9.2. Fitimi Industrial

Meq te kapitali industrial veohen ndryshime qensore nga prodhimtaria zejtare e bujqsore sepse kapitali sht I angazhuar jo vetm n faktort objektiv t prodhimtaris por edhe n fuqin puntore, ndrsa pronari I kapitalit sht I ndar nga puna, ai merret vetm me qeverisjen e mjeteve t puns, prandaj ai prvetson fitim pa pun dhe kt e konsideron shprblim pr punn e vet qeverisse, shprblim q sht pakrahasueshm dhe m I madh se sa I t tjerve q jetojn me punn e tyre. Fitimi sht nj e ardhur q krijohet gjat procesit t prodhimtaris por q realizohet n procesin e qarkullimit. (shembulli faqe 124) mimi kushtues formohet nga do prodhues I veant nga inputi individual, prkatsisht nga shpenzimet e prodhimtaris. Formohet n mnyr dytsore si mim kushtues FIKS dhe mim kushtues I ndryshueshem.

mimi kushtues fiks prcaktohet nga shpenzimet e kapitlati kryesor (themelor) t avancuar n masn e vt t plot prnjher, por I shpenzuar n mnyr sukcesive gjat tr jets s vet prdoruese, n sasi gjithnj t njejt-fikse. mimi kushtues qarkullues prcaktohet nga pjesa tjetr e kapitalit q buron nga lnda e puns dhe e puns s njeriut. Kapitali qarkullues ndryshon n prpjestim t drejt me sasin e prodhuar t t mirave materiale, madje n qoft se ndrprehet prodhimtaria edhe shpenzimet qarkulluese do t jen zero ndrsa shpenzimet fikse mbeten t pandryshuara. Norma e fitimit sht madhsi relative e cila tregon prqindjen e plleshmris s kapitalit dhe varet nga kapitali I avancuar dhe fitimi I realizuar. Masa e fitimit tregon sasin apsolute t fitimit t realizuar. (Formula faqe 126) Si ndryshim nga norma e fitimit q shpreh prqindjen e plleshmris s kapitlait, masa e fitimit e shpreh sasin apsolute t paras q prvetson kapitalisti industrial.

9.3. Kapitali Tregtar

Kapitali Industrial-prodhues ndahet n dysh, por me nj eprsi ndaj kapitalit industrial I cili mund ta bj realizimin e mallrave edhe pa tregtin, kapitali tregtar nuk ka ka t realizoj po nuk I dha prodhimtaria kt mundsi. P---M---P1 Firmat tregtare varsisht nga sasia e mallrave q realizojn prnjher mund t jen Grosiste (me shumic) ose Detaliste (me pakic)

9.4. Shpenzimet e Qarkullimit

T gjitha shpenzimet e domosdoshmme pr rrethxhirimin normal t kapitalit t cilat nuk jan pjes e kapitalit t avancuar n rrethxhirim quhen Shpenzime t Qarkullimit. Ato ndahen n 2 grupe: 1. Shpenzimet e kulluara (neto) t qarkullimit 2. Shpenzimet Heterogjene (prodhuese) t qarkullimit

9.5. Shpenzimet e Kulluara (neto) t Qarkullimit

N kt grup t shpenzimeve hyjn t gjitha ato shpenzime t puns s materializuar (mjeteve materiale) dhe t puns s gjall (fuqis puntore) q jan t lidhura vetm me shitblerjen e Mallit (P-M apo M-P1). Veti specifike e ktyre shpenzimeve sht se ato nuk krijojn kurrfar vlere t re dhe se n parim nuk mund t kompensohen nga mimi I shitjes. Shpenzimet Neto t prodhimit paraqiten n tri forma kryesore: 1. Shpenzimet e Shitblerjes 2. Shpenzimet e Kontabilitetit tregtar dhe 3. Shpenzimet e Paras Shpenzimet e Shitblerjes jan ato q paraqiten rreth shitblerjes, por jo edhe kapitalit me t cilin blihet malli, q shrben me metamorfozat (P-M apo M-P) N shpenzimet e shitblerjes hyjn nj sr shpenzimesh si jan: shpenzimet e

udhtimit zyrtar afarist me qllim t kontraktimeve pr shitblerje, shpenzimet e kontakteve jo t drejtprdrejta, si t letrave, telefonit, telefaksit etj. Shpenzimet e Lokalit, shpenzimet e domosdoshme (rrym, ngrohje etj.) dhe t fuqis puntore n tregti. N neto shpenzime hyjn edhe shpenzimet e propagands ekonomike (n TV, Gazeta, prmes Afisheve, Panove etj.) Shpenzimet e Kontabilitetit prfshijn shpenzimet e letrs, ngjyrs, makinave llogaritse etj. Si dhe t fuqis puntore. Prmes kontabilitetit prcillet shkalla e rentabilitetit t ndrmarrjes. Shpenzimet e paras gjithashtu jan joprodhuese por I kompenson shteti I cili prvetson nj pjes t vlers n form t tatimeve t ndryshme. (Shtypja e kartmonedhave t reja apo e monedhave nga metali).

9.6. Shpenzimet Heterogjene (Prodhuese) t Qarkullimit

Quhen shpenzime prodhuese t qarkullimit sepse paraqiten si domosdoshmri e kontinuitetit t prodhimtaris, prandaj paraqitja e tyre n form t ruajtjes apo paketimit konsiderohet si vazhdim I prodhimtaris n koh, kurse transporti si vazhdim I Prodhimtaris. 1. Shpenzimet e ruajtes jan shpenzime q dalin nga nevoja e riprodhimit t kapitalit. Pr tu zhvilluar normalisht procesi I rrethxhirimit duhen shpenzime t konsiderueshme n forma dhe ne faza t ndryshme q ekzistojn edhe n kto rezerva: a. n form t kapitalit prodhues b. n form t rezervs s mirfillt a. Rezervat n form t kapitalit prodhues (lnd t para, gjysmfabrikateve, lnd djegse etj.) jan t domosdoshme pr tu ruajtur kontinuiteti I prodhimit sepse asnj nrmarrje nuk mund t furnizohet sukcesivisht ashtu si rrjedh prodhimi. b. Rezervat e mirfillta t mallit formohen sepse malli I posa prodhuar nuk mund t realizohet menjher pr shkak t konkurrencs ose pr shkak t prodhimit sezonal. 2. Shpenzimet e Transportit jan gjithashtu t domosdoshme sepse sht gati e pamundshme t realizohen prodhimet aty ku prodhohen. Kto shpenzime I kompenson shoqria pmes mimit t shitjes s mallit.

9.7. Fitimi Tregtar

Fitimi tregtar e ka burimin e prbashkt me fitimin industrial, shpjegimi qndron n faktin se pronari I kapitalit industrial nj pjes t fitimit t vet vullnetarisht ia prcjell tregtis, m rast vets ia zvoglon fitimin, prkatsisht fitimin e vet e ndan me tregtarin. Kt e bn me metoda t ndryshme si nprmjet t marshes tregtare apo rabatit tregtar. (faqe 131-132).

10. Kapitali Hua (I tregtis s paras) dhe Kamata (Interesi) 10.1. Kapitali Hua
N kushtet e marrdhnieve kapitaliste paraja prve funksioneve normale q I kryen n rolin e ndrmjetsuesit, n botn e mallrave dhe shrbimeve e merr edhe

nj funksion t ri bht kapital, rritet. sht e njohur se kapitali s pari parqitet n formn e paras dhe m pastaj hyn n qarkullim si Kapital prodhues apo tregtar. Pastaj prsri del n formn e mparshme si para por e rritur, prandaj paraja bhet kapital ather kur, pasi t kaloj npr disa faza t qarkullimit arrin rritje. Ky Kapital, ne formn e vet fillestare nuk sht paraqitur pr her t par n kapitalizm por n sistemin feudal n form t kapitalit tregtar dhe kapitalit fajde. Pjesn e fitimit q prvetson huadhnsi si pjes t fitimit industrial ose tregtar quhet Interes (kamat). - Interesi sht nj pjes e vlers s fituar prkatsisht e fitimit t kapitalistit ndrmarrs t ciln ia detyron huadhnsit, sepse e ka shfrytzuar vlern e prdorimit t kapitalit t tij.

10.2. Norma e Kamats (Interesit)

Ajo q prcakton shkalln e plleshmris s kapitalit hua nuk sht interesi (kamata) por norma (prqindja) e saj, q sht raporti n mes t kamats dhe kapitalit t huazuar. Faktort q veprojn n formimin e norms s kamats (interesit) jan: 1. Norma e fitimit q sht burim I vetm prej nga rjedh interesi dhe 2. Oferta dhe Krkesa pr kt kapital Norma e Fitimit sht tregues i rentabilitetit t kapitalit n funksion I cili, po q se sht I huazuar, duhet t ndahet n mes 2 kapitalistve: Huadhnsit dhe Huamarrsit. Prandaj, prcaktuesi normal dhe prkufizues I maksimumit t norms s interesit sht norma e fitimit, e cila duhet t ndahet n mes ktyre dyve. Faktori tjetr vepron nprmjet Oferts dhe Krkess se kapitalit Hua q n rastin e mallrave ka veprim t njejt, vepron n prpjestim t drejt me krkesn e n prpjestim t zhdrejt me Ofertn. Norma e Kamats n prgjithsi paraqitet si madhsi e pandryshueshme apo ka tendenc uljeje prveq n periudha t veanta si jan Krizat Ekonomike ku ajo mund t kt tendenc rritjeje. (Efektet zvogluese dhe rritse faqe 136).

10.3. Fitimi I ndrmarrsve dhe Kamata

sht fjala pr dy kategori t ardhurash t klass kapitaliste. Fitimi paraqet t ardhurat nga prona mbi kapitalin n funksion, ndrsa interesi (kamata) t ardhurat nga kapitali pron. Pr kapitalistin prodhues q vepron n kapital t marr hua, fitimi bruto ndahet n dy pjes: interesi, q ai duhet tia paguaj huadhnsit, dhe teprica prmbi interesin q prbn pjesn e tij- n fitim. N qoft se norma e prgjithshme e fitimit sht e dhn, kjo pjes e fundit prcaktohet nga prqdindja (norma) e interesit, n qoft se sht e dhn prqindja e interesit kjo pjes prcaktohet nga norma e prgjithshme e fitimit.

10.4. Roli i Kapitalit Hua

Me paraqitjen e vet, kapitali hua e luan edhe rolin q I sht prcaktuar pr

ekonomin kapitaliste. Roli I kapitalit Hua sht n rritje e sipr me zhvillimin e ekonomis kapitaliste. Ky rol sht I shumfisht: 1. Shkurtohet koha e akumulimit t paras dhe shndrrimi n akumulim real. 2. E shpejton dhe e bn m efikas shtegtimin e kapitalit, sepse kapitalistt m norm t ult t fitimit nuk jan t detyruar ta presin amortizimin e plot fizik t kapitalit t tyre, por nj pjes nga fondi I amortizimit q u mungon e plotsojn nga huaja. 3. E mundson edhe vazhdimsin e prodhimit ather kur nuk mund t bhet realizimi I vazhdueshm I mallrave. 4. Meq kapitalisti huan e merr nga banka, nuk ka nevoj ta ket n form t paras, sepse pagesat mund t bhen me ndrmjetsimin e banks. 5. Kapitali hua nuk hyn n prllogarin pr formimin e norms mesatare t fitimit prandaj ajo nuk ka tendenc t zvoglimit pr shkak t pjesmarrjes s kapitalit hua.

10.5. Banka dhe Punt Bankare

T gjitha punt bankare q kryhen n funksione t ndryshme financiare monetare ndahen n pun pasive, aktive dhe pun neutrale. Punt pasive prfshijn grumbullimin e mjeteve, t parave, prkohsisht t liruara nga rrethxhirimi nga burimet e ndryshme, q jan: grumbullimi nga fondet e amortizimit, akumulimit, fondi afarist prkohsisht I lir etj. Pr parat e deponuara n banka si huamarrs paguan kamat, t ashtuquajturn kamat pasive. Punt aktive prfshihen n tr aktivitetin e banks n raport me huamarrsit. Punt Neutrale I bn banka kur paraqitet vetm si ndrmjetse n pagesat e ndryshme n llogari t klientve t vet. Pr punt e tilla banka merr provizionin.

11. KAPITALI AKSIONAR DHE DIVIDENDA 11.1. Kapitali Aksionar

Kapitali Aksionar sht ai kapital I cili formohet me parimin e centralizimit t kapitaleve t shprndara n duart e shum kapitalistve n nj t prbashkt. Kapitali I centralizuar n para krijon ndrmarrje n pronn shoqrore q quhen shoqri aksionare. Kapitali I tyre si piknisje e ka gjithnj paran dhe formohet nprmjet emetimit dhe t shitjes s aksioneve nga ana e grupit themelues (kur pr her t par themelohet shoqria aksionare) apo nga vet shoqria askionare (kur dshiron zgjerim, prandaj I duhet kapital plotsues). Aksioni sht deftes ose letr me vler q shrben si dshmi pr bashkpronsin e pronarit t aksionit n shoqrin aksionare dhe njhersh me t e percakton dhe t drejtn pr t marr pjes n shprndarjen e t ardhurave t krijuara n shoqrin aksionare. (pr shoqrit aksionare sht folur m hert Korporatat).

11.2. Dividenda
E ardhura q rrjedh nga kapitali aksionar quhet Dividend dhe merret si e ardhur nga prona, sikurse interesi. N dividendn e pritur kan t drejt pjesmarrjeje t gjith bashkpronart n do fletaksion qe ka n pronsi. Lartsia e dividends

varet nga shkallla e rentabilitetit t ndrmarrjes, pra sa realizon norm t fitimit. Edhe pse ka disa ngjashmri me kamatn ajo q dallon nga ajo: - Divdenda sht madhsi e panjohur n momentin kur blihet aksioni, mund t supozohet por jo t dihet saktsisht. - Dividenda prfshin tr fitimin e shoqris aksionare (me ndarjen e nj pjese pr veprimtarin e shoqris aksionare dhe pr akumulim), ndrsa kamata sht vetm nj pjes e fitimit q ndahet n kamatn dhe fitimin e ndrmarrsit.

11.3. mimi I aksionit.

Varet nga: 1. Vlera nominale (Vn) q sht ajo vler q do t jet n piknisje-baz pr mimin e aksionit. 2. Norma e Dividends (D) e prcakton plleshmrin e kapitalit aksionar, sa dividend do t sjell do kapital prej 100, ose prqindjen e plleshmris. Llogaritet n vlern nominale e jo n mimin e tregut t aksionit. 3. Norma e Kamats (K ose I) e bn t krahasueshme mundsin e huazimit t kapitalit pr kamatn ose avancimin si kapital aksionar pr dividend. (formula pr llogaritjen e mimit t aksionit faqe 143)

11.4. Kapitali Fiktiv

Me kapital fiktiv nnkuptohet kapitali I imagjinuar I cili nuk ekziston. Prfaqsues t kapitalit fiktiv jan aksionet dhe obligatat shtetrore q pronarit t vet I sjell nj t ardhur. Aksionet dhe obligatat shtetrore pronarve t vet u sjellin dividendn.

12. RENTA E ardhura nga Prona mbi Tokn

Renta sht e ardhur n kapitalizm q bazn e prvetsimit e ka n pronn mbi tokn. Mbivlera I takon edhe pronarit t toks I cili madje nuk e avancon kapitalin n prodhimtarin bujqsore por prvetson vetm si pronar I toks t ciln e huazon. Pr dallim nga pronsia industriale pronsia mbi tokn sht shum specifike, sht pron q monopolizohet, e prjashton mundsin q edhe dikush t bhet pronar I s njejts tok. Renta paraqitet si pjes e mbivlers e krijuar n prodhimtarin bujqsore, t ciln ia detyron huamarrsi I toks pronarit t saj. Ajo nuk sht paraqitur n kapitalizm por sht trashguar nga feudalizmi. N marrdhnjet e pastra kapitaliste ekzistojn tri shtresa t ndara shoqrore t cilat u takojn dy klasave, asaj kapitaliste dhe puntore. 1. Pronart e mdhenj t tokave t cilt nuk avancojn kapital por ekzistencn e tyre e sigurojn n mnyr parazitore duhe ua huazuar tokn t tjerve n shfrytzim n krahasim me rentn q ata krkojn. 2. Qiramarrsit ose Arendatort q jan gjithashtu kapitalist, por t cilt kapitalin e tyre e avancojn n prodhimtarin bujqsore me fuqi puntore t paguar. 3. Puntort bujqsor t cilt (sikurse n industri) e shesin fuqin e vet

puntore si mall. Nuk sht e rndesishme se kujt ia shesin fuqin puntore vetem sht me rndsi se do ta marr si kompensim pagn si baz pr ekzistencn e tyre. N kapitalizm paraqiten forma t tjera t rents nga renta ne feudalizem . Rentat n kapitalizm mund t jen: 1. Renta diferenciale 2. Renta apsolute 3. Renta monopolistike

12.1. Renta Diferenciale

Renta diferenciale sht rent q paraqitet n nj diferenc t caktuar sikurse edhe fitimi suplementar n indutsri. N fakt ajo sht fitim suplementar n bujqsi, por me nj ndryshim se at nuk e prvetson pronari I kapitalit por pronari I toks. Vlera e tregut dhe mimi I tregut t produkteve bujqsore nuk formohen sipas mesatares (veprimit t oferts dhe krkess-ekulibrimi I mimeve) por sipas trollit (toks) m t dobt, sipas plleshmris ose largsis nga tregu. Renta Diferenciale sht ndryshimi n mes mimit t tregut t formuar nga toka m e lig dhe vlers m t lart individuale n trojet q jan m t plleshme se m t dobtat pra rent diferenciale sjellin trojet mesatare (m pak) dhe ato m t mira (m shum). Renta Diferenciale paraqitet n form t: 1. Rents diferenciale I 2. Rents diferenicale II

12.2. Renta Diferenciale I

sht e kushtzuar nga dy faktor natyror a) nga plleshmria e toks dhe b) nga largsia e toks nga tregu ku duhet t bhet realizimi. a) Renta diferenciale I sipas plleshmris s toks sht e lidhur me disa faktor natyror si kushtet klimatike(temperature, ditt me diell, sasia e reshjeve etj.), pozita gjeografike (pozita topografike, me ultrsira, kodrina , rrafshnalta, n afrsi t ujit pr ujitje etj.) dhe nga boniteti ose prbrja gjeologjike e toks (si e ushqen bimn, sa e ruan ose humb lagshtin etj.). b) Renta diferenciale I si rezultat i largsis s truallit nga tregu paraqitet te t gjitha ato troje t cilat jan m afr se trualli m I largt (nga tregu) I cili do t ket shpenzime m t mdha pr transportin e mallrave, prandaj edhe vlern individuale pr njsi t prodhimit m t madhen q do t thot njhersh edhe sht rregullator I mimit t tregut pr produktet bujqsore.

12.3. Renta Diferenciale II

Pr intensifikim e toks krkohet avancim plotsues I kapitalit n tokn si: ndrtimi I sistemit t ujitjes, drenazhimi pr tharje nga ujrat e teprta, blerja e makiners pr prpunim intensiv (si lvrimi I thell, plehrimi etj.). kapitali I shtuar suplementar duhet ta rris rendimentin bujqsor ashtu q vlera pr nj njsi t prodhimit, pr vllimin e rritur, pr nj njsi t jet m e vogl se vlera e regullt. (me fjal tjera, pas investimeve t bra me qllim t rritjes s rendimentit bhet edhe rritja e fitimit

I cili paraqet rentn Diferenciale II, t ciln n rast se investimet e kryera I ka br pronari I toks e prvetson ai-n marrveshje m arendatorin, duke krkuar Rentn Diferenciale II, amortizimin e kapitalit t avancuar dhe kamatn n kt kapital.

12.4. Renta Apsolute

Renta q sjell do truall toke, pavarsisht nga vetit e tj, pra edhe toka m e dobt, quhet rent apsolute. Renta apsolute sht e njejt pr t gjitha trojet e tokave pavarsisht nga plleshmria dhe largsia e tyre nga tregu.

12.5. Renta Monopolistike

Rent Monopolistike pronarit t vet I sjellin ato troje tokash q kan veti specifike natyrore q kultivojn bim me cilsi specifike, si: hardhia e rrushit n krahinn Shampanj t Francs, prej t cilit prodhohet vera me t njejtin emr, ashtu edhe trojet ku mund t prodhohet duhani me arom specifike ose kur rritn drunj t cilsis s rrall pr prodhimin e anijeve ose nse ka xehe t rralla etj.

12.6. Renta n Ndrtimari

Realizohet rndom nga qiraja q merret prej banorve, mimi I lart I banimit n hotele ose rentabiliteti shum m I madh n objekte afariste (qiraja pr objekte n shfrytzim do ta mbuloj rentn qytetare, fitimin mestar t ndrtuesit t objekteve, amortizimin e objekteve dhe shpenzimet e mirmbajtjes etj.) Ngjashm edhe renta n xehetari (varet nga pasuria e nntoks me xehe), renta ne pylltari (nga pasuria e pyllit me flor dhe faun) etj.

12.7. Qiraja e Toks

Qiraja e toks sht nocion m I gjr sesa renta, sepse ajo prfshin t gjitha. Ns huazohet toka e cila sht punuar edhe m par, pra n t sht investuar nj sasi e kapitalit n form t ndrtesave bujqsore (shtallat, depot, koshat etj.), kanaleve pr ujitje etj. Pronari nga arendatori do t krkoj q pr kt kapital tI paguhet kamata (kamata paguhet pr do kapital t huazuar) si dhe amortizimi I atij kapitali t avancuar. Kshtu pronart e tokave pasurohen n llogari t arendatorve dhe t puntorve me meditje.

12.8. mimi i Toks

mimi I toks sht rent e kapitalizuar, domethn renta e toks e shndrruar n kapital. Meq blihet e drejta n rent, ather edhe faktori m vendimtar n mimin e toks sht renta sasia e rents (R), q I sjell pronarit ai truall toke por n prpjestim t zhdrejt me normn e kamats q lejon banka pr depunuesit (I) |

T= Rx100/I

12.9. Renta n bujqsin e imt

Me bujqsi t imt e kuptojm at form t bujqsis q paraqitet n kushte t marrdhnieve kapitaliste, por nuk jan kapitaliste: n bujqsin e imt prfshihen pronar q jan edhe prodhues t drejtprdrejt. Pra fjala sht pr bujkun, fshatarin q sht pronar I toks. N pronn e imt bujqsore nuk paraqiten t gjitha format e rentave si n formn kapitaliste. Renta Diferenicale I duhet dhe mund t paraqitet nse ka tok n afrsi t tregut. Renta Diferenciale II teorikisht mund por praktikisht nuk mund t paraqitet sepse bujku nuk ka mundsi akumulimi e as q ka mundsi shfrytzimi t kredis n mnyr q t fisnikroj tokn e vet. Renta apsolute praktikisht gjithashtu nuk paraqitet. Rent monopolistike do t realizoj nse ka n pronsi tok me veti specifike, prandaj sjell rendimente t cilsis s veant.

12.10. mimi i Toks s imt bujqsore

N pronn e imt bujqsore mimi nuk formohet si n pronn kapitaliste. mimi I toks n pronn e imt bujqsore sht shum m I lart sepse kufiri I shfrytzimit sht m I ult se ai kapitalist, sepse bujku sht I detyrueshm ta punoj tokn e vet edhe kur nuk ia siguron as pagen mesatare, pra kur nuk ia siguron as ekzistencn fizike. N ann tjetr ai aty e ka edhe shtpin, t ciln rndom e ka trashrguar nga strgjyshrit, prandaj edhe emocionalisht sht I lidhur pr tok.

13. Koncentrimi dhe Centralizimi i Prodhimit dhe Iikapitalit Krijimi I Monopoleve

Koncentrimi ishte rritje e kapitalit n baz t akumulimit, prkatsisht kur nj pjes gjithnj m e madhe e mblivlers shkon n akumulim e m von n riprodhimin e zgjeruar. Centralizimi sht gjithashtu grumbullimi I kapitalit, por nprmjet procesit t bashkimit t shum kapitaleve t vogla n nj kapital t madh, n kt rast ishpronart individual e humbin pavarsin e tyre mbi kapitalin e vet, I nnshtrohen vulnetit t grupit t kapitalistve t bashkuar n ndrmarjet e monopolizuara. Sikur ti krahasonim koncentrimin dhe centralizimin e kapitalit ather do t shohim disa ndryshime: 1. Me koncentrim nnkuptohet rritja e kapitalit nga vlera e re e posakrijuar, prandaj sht rritje e produktit shoqror ndrsa me centralizim nnkuptohet vetm shprndarja tjetr e kapitalit shoqror. 2. K. sht process i ngadalshm, e sidmos n fazat e krizave, ndrsa C. mund t arrihet shum m shpejt dhe pavarsisht nga ciklet n ecurit ekonomike. 3. Reciprokisht jan t kushtzuara, Kon. Kushtzon. Cent. Sepse n konkurrenc kapitalet e mdha i zhdukin ato t voglat

13.1. Llojet e Monopoleve

Procesi i koncentrimit t kapitaleve kryhet n dy mnyra kryesore, q jan ajo vullnetare dhe e dhunshme. Mnyra vullnetare bhet nprmjet formimit t shoqrive aksionare dhe kapitalit aksionar, ndrsa forma e dhunshme, kuptohet, e dhuns ekonomike n form t lidhjeve monopoliste.

Jan form kryesore e organizimit t ekonomis n imperializm. Pr Sh.A. sht br fjal m hert (Korporata dhe te kapiali aksionar).

13.2. Shoqrit Aksionare 13.3. Lidhjet Monopoliste

Formohen me qllim q t arrihet mbizotrim n prodhimtarin n ndonj veprimtari tjetr n krahasim m konkurrentt, n mnyr q t arrihen superfitime monopoliste nprmjet diktat t mimeve. T gjitha format e Monopoleve ndahen n Format e ulta dhe t larta.

13.4. Format e Ulta t Lidhjeve Monopolistike

Karakterizohen me at se t gjith antart, nnshkruesit e marrveshes e ruajn pavarsin e vet t plot. N marrveshj nuk parashihen kurrfar sanskionesh pr shkelsit e saj, pr kt jan shum labile, t paqndrueshme dhe n afate realitivisht t shkurtra. Marrveshjet xhentlmene jan marrveshje t grupeve t kapitalistve, q arrihen pr t realizuar politik t caktuar n treg. P.sh. prcaktimi i mimeve , kusheteve t shitjes etj. Konventat jan marrveshje t ngjashme por me nje ndryshim se jan jasht lmit t industris, m tepr pr bankat, shoqrite e sigurimit, ndrmarrjet trasnportuese etj. Ringt dhe Kornert jan marrveshje afatshkurtra me karakter spekulativ. Bhen marrveshje dhe prgatitje pr mashtrime t tregut. Si p.sh. stimulohet artificialisht gjoja mungesa e nj malli n t ardhmen e afrt, n mnyr q t lirohen nga rezervat jokurrente t mallit dhe at me mime t larta. T Pult marreveshja sht n nj shkall dika m t lart. Shitja e mallit bhet bashkrisht dhe t ardhurat derdhen n arkn (polin) e prbashkt.

13.5. Format e Larta t Lidhjeve Monopolistike

Format e larta karakterizohen me lidhjet m t forta dhe me sanksionet. Pr dalje nga monopoli n format e larta as q ka mundsi sepse do individ e humb pavarsin e vet dhe I nnshtrohet ligjit te t gjithve. Kartelet jan form m e prhapur e lidhjeve monopoliste. Duke u bashkuar n kartel antart e ruajn plotsisht pavarsin tyre prodhuese, financiare dhe t tregut, por megjithat, n kartel I prcjellin disa t drejta dhe funksione t veta. N kartel rndom bashkohen ndrmarrjet e s njejts deg ekonomike, sepse realizojn interesa t prbashkta. Ato gjithnj formohen pr qllime t caktuara si p.sh. karteli I mimeve ka pr qillim q antart e kartelit t mos konkurojn me njri tjtrin n uljen e mimeve. (nuk jan lidhje t forta sepse prodhuesit e fort nuk i respektojn marrveshjet me ka i dmtojn t tjert me ka shkaktohet shthurja e hershme e karteleve). Sindikatat jan lidhje monopoliste ku antart e ruajn pavarsin prodhuese dhe

financiare, por e humbin pavarsine komerciale. Trustet jan form m e lart e lidhjeve monopoliste n t cilat antart e humbin n trsi pavarsin e vet ekonomike si prodhuese, financiare ashtu edhe komerciale. Eprsia e trustit ndaj kartelit dhe sindikats qndron n elasticitet m t madh te afarizmit. Trusti ka mundsi ta zvogloj madje edhe ta ndrprej plotsisht punn e ndrmarrjeve m t vogla. Mbivlera e krijuar n tr trustin derdhet n t njejtin fond t akumulimit dhe zgjerohet aty ku politika afartiste e trustit e krkon m tepr. Lidhjet n trust jan t karakterit vertiakl, q do t thot se bashkohen ndrmarrjet q i takojn degs ose lmit t njejt ekonomik. Koncernet jan forma m t prsosura t lidhjeve monopoliste, q bashkimin e bjn n drejtim vertikal dhe horizontal. N koncern jan t bashkuar trustet q kan lidhje vertikale prandaj formojn lidhjen horizontale me rast kuptohet bashkimi I ndrmarrjeve, q u takon degve madje lmenjve t ndryshm ekonomik. Koncerni paraqet grupin e ndrmarrjeve q formojn monopol gjigand, I cili rndom sht nn komandn e nj trusti, ose t nj ish-ndrmarrjeje private, I cili me mnra t ndryshme ka marr udhheqjen e plot.

13.6. Format e Monopoleve sipas numrit

Sipas numrit t pjesmarrsve dhe duke u nisur nga elementi i tregut se a paraqitet si ofrues (shits) apo si krkues (blers) i mallit, monopolet ndahen n kto grupe: monopol, duopol dhe oligopol. Monopol sht kur n ann e oferts (shitjes) gjendet vetm nj ndrmarrje ndrsa nse kjo paraqitet si e vetme n ann e blerjes ather sht monopson. Duopol sht kur si blers paraqiten dy ndrmarrje konkurruese prkatsisht Duopson kur kto ndrmarrje konkurruese jan n ann blerjes. Oligopol kur n ann e blerjes paraqitn disa ndrmarrje ndrsa Oligopson kur ka disa blers.

13.7. Monopolet dhe Konkurrenca

N kushtet e monopolizimit ekonomia nuk lirohet nga konkurrenca por vetm shndrrohet konkurrenca mes shum prodhuesve ose shpenzuesve q sht konkurrence n mes numrit m t vogl t ndrmarrjeve, por sht shum m e fort dhe m shkatrruese sepse bhet n mes gjigantve pr dominim monopolist. N monopolizm mundsia e shtegtimit t kapitalit sht minimizuar pr shkak se sht rritur kapitali minimal q duhet avancuar pr t qen rentabl. Konkurenca bhet me instrumente t reja si: dallimi n cilsin dhe formn estetike t mallit, kushtet e shitjes p.sh. me sistemin e kreditimit me kushte sa m t mira, me sigurimin e serviseve t shpejta e t sigurat etj. n mnyrn e paketimit, mnyrn e drgess, vend t posam z propaganda ekonomike q me veprime psikologjike t lidhen blersit pr nj monopol, n reklama q shpenzohet nj sasi mjaft e madhe e t ardhurave kombtare n kapitalizmin monopolist.

13.8. mimet Monopoliste dhe Superfitimi Monopolist

(Filozofi palidhje nfaqe 165) Paga Reale e prkufizon n at mnyr sa q nuk guxon ta cenoj ekzistencn e klass puntore, riprodhimin e saj natyror e shoqror, sepse me at do t humbas baza e nj faktori t domosdoshm t prodhimtaris.

Aftsia blerse sht e kufizuar vetvetiu, prandaj patjetr me ngritjen e mimeve zvoglohet krkesa pr produktet, q paraqet prkufizimin tjetr, bersit orientohen n subistitutet e produkteve t ndryshme. Burimet e superfitmit monopolist jan t shumta si a) shfrytzimi i klass puntore, t cils i ulin pagat n minimumin e ekzistncs, b) grabitjet ekonomike t shum prodhuesve indivdual, e sidomos n bujqsi ku bhet shitja e produkteve nn vlern individuale e madje edhe nn vlern e mimit kushtues n treg, c)derdhja e nj pjese t mbivlers nga degt q nuk jan monopolizuar n degt e monopolizuara, d) kmbimi joekuivalent n mes vendeve kapitaliste dhe vendeve t pazhvilluara ose n zvhillim, monopolet u shesin produkte me mime t larat ndrsa blejn lnd t para m mime shum t ulta.

Pjesa III

MAKROEKONOMIA
Qllimet parsore t makroekonomis jan: 1. PRODHIMI Sigurimi i nivelit t lart t prodhimit dhe arritja e normave t larta t shtimit ekonomik. 2. PUNSIMI Arritja e normave t larta t punsimit t forcs punuese dhe e kapaciteteve prodhuese. 3. MIMET Arritja e nivelit stabil t mimeve n kushtet e ekonomis s tregut t lir. 4. IMPORTI EKPSPORTI Mbajta e baraspeshs n kmbimin ndrkombtar duke mbajtur njkohsisht edhe kursin stabil devizor. 1. Paraja dhe Funksionet e Paras
Paraja sht dika, prgjithsisht e pranueshme, pr pagesn e mallrave dhe shrbimeve ose pr shlyerjen e borxhit. Ajo si kategori ekonomike ishte objekt i studimit nga ana e shum autorve m me fam por pikpamjet e tyre n lidhje me lindjen funksionet, format dhe rolin e saj n proceset e zhvillimit shoqror dhe ekonomik ndryshojn sipas rrymave (shkollave) t ndryshme t mendimit ekonomik. N literaturn ekonomike paraqiten teori t ndryshme q shpeshher jan edhe kundrthnse n lidhje me lindjen dhe funksionimin e parave. Teorit m t njohura n literaturn ekonomike n lidhje me parat jan: Teoria metaliste e parave e propaganduar dhe e zvhilluar nga merkantilstt. Ata konsideronin se vetm ari dhe argjendi si metale t mueshe jan i vetmi lloj i parave. Teoria e parave si mjet teknik e shpjeguar nga ana e Adam Smithit. Klasikt mbrojn tezn se paraja lindi si domosdoshmri shoqrore e zhvillimit t prodhimit dhe si pasoj e pashmangshme e ndarjes shoqrore t puns. Teoria nominaliste prcakton se paraja sht krijes e pushtetit shtetror (Muller dhe Knap prfaqsues kryesor) q potenconin se shteti prmes ligjit i detyron t gjitha subjektet ekonomike q n jetn e prditshme ta prdorin at n kmbimet dhe pagesat e tyre. Teoria Kejnsiane e parave shpjegon se gjat rrotullimit shtetror t sasis s parave dhe kurseve valutore mund t arrihet deri te stabiliteti i mimeve dhe mallrave dhe stabiliteti i kartmonedhave, pa br lidhjen e tyre me arin. Kejnsi pr kt e formuloj dhe funksionin e krkess s parave q sht funksion i t ardhurs dhe funksion zvoglues i norms s kamats. Dukuria e paraqitjes s dy metaleve t cilat n t njejtn koh kryejn funksionin e paras quhet Bimetalizm. Paraja si kategri shum e rndsishme ekonomike sht nj mall specifik q loz rolin e ekuivalentit t prgjithshm prmes s cils thuajse gjithka mund t blehet

dhe shitet, por nga ana tjetr n mas t madhe thjeshtzohet jeta ekonomike. Thelbi dhe rendsia e paras n jetn ekonomike dhe n prgjithsi n jetn shoqrore shprehet prmes ktyre funskioneve m t rndsishme: 1. Funksioni paras si mjet llogarie (matse e vlers). 2. --||--||--||-- si mjet kmbimi 3. --||--||--||-- si mjet kursimi (ruajtse e vlers) 4. --||--||--||-- si mjet pagese (si met i shlyerjes s detyrimeve. 1. Paraja si mas e vlers shrben si matse e vlers s mallrave dhe shrbimeve t ndryshme me rast vlera e tyre shprehet n njsi t caktuara t paras. Ekzitojn mendime t ndryshme rreth vlers s njsis s paras. Rikardoja mendonte se ajo varet nga rrallsia e puns dhe kapitaleve q nevoiten pr prodhimin e saj. Marksi mendonte se vlera e saj prcaktohet nga puna apstrakte shoqrisht e domosdoshme pr prodhimin e saj. Sipas P.Samuelsonit si n jetn e prditshme q ne llogarisim (masim) pesha t ndryshme n kilogram, ashtu edhe vlern duhat ta llogarisim me para, me rast t gjitha mimet llogariten n para, duke mundsuar thjeshtzimin e procesit t llogaritjes. N kohn e sotme me vler t paras nnkuptohet fuqia blerse e njsis s saj, e q sht e shprehur n sasin e mallrave dhe shrbimeve q mund t blihen me kt njsi t paras. 2. Funksioni i paras si mjet Kmbimi sht funksioni m i rndsishm q e kryen paraja. Po t mos ekzitonte, njerzit gjithmon do t krkonin nj mall tjetr me t cilin do t mund t kmbenin produktet. N kt rast paraja paraqitet si ndrmjetsues magjik n mes blerjes dhe shitjes. Prmes prdorimit t paras mundsohet ndarja e procesit t blerjes nga ai i shitjes. Procesi i transformimit t mallit n para dhe i paras n mall quhet metamorfoz e mallit. 3. Funksioni i paras si mjet kursimi thesari (ruajtse e vlers) buron nga kryerja e funksionit t paras si mjet kmbimi dhe ka rndsi t madhe ekonomike pasi q do sujekt ekonomik q mendon pr t ardhmen patjetr duhet t kursej (akumuloj) fuqi blersi pr ta prdorur t njejtn n periudhat e ardhshme. Funksioni i paras si mjet kursimi bhet n form tezaurimi t monedhave t arit dhe argjendit e n kohn e tanishme edhe prmes kartmonedhave konvertibile. 4. Funksioni i paras si mjet pagese mundson q paraja t prdoret nga do subjekt ekonomik q e zotron at, pr t shlyer (paguar) detyrimet q ka ndaj t tjerve. Ky funksion i paras ndrlidhet me distancimin e kohs s lindjes t nj detyrimi dhe t pagess s tij. Kambiali (letr me vler, e cila n rast t blerjes s mallrave apo shrbimeve me kredi) paraqitet si para kreditore.

2. rregullimet n sasin e paras n qarkullim

rregullimet e ndryshme paraqiten n form t depresionit q paraqitet me zvoglimin e aftsis blerse t paras dhe apresioni q paraqet rritjen e aftsis blerse t paras n qarkullim. Depresioni manifestohet n form t Inflacionit q paraqet zvoglimin e aftsis blerse t paras, Devalvimit q sht zhvlersimi zyrtar i paras kombtare n raport me arin apo ndonj valut tjetr konvertibile. Stagflacionit q paraqet situatn kur njkohsisht kemi inflacion t lart dhe papunsi t lart.

Apresioni manifestohet n form t Deflacionit q sht proces ekonomik i kundrt me inflacionin d.m.th. rritje e aftsis blerse t pras dhe revalvimit q sht proces i kundrt i devalvimit d.m.th. rritja e kursit zyrtar t paras kombtare n raport me ndonj valut tjetr konvertibile.

2.1.Inflacioni historiku dhe pasojat

Termi Inflacion rrjedh nga fjala latine inflacio q n prkthimin e lir do t thot fryrje. N kuptimin shkencor pr her t par sht prdorur gjat lufts civile n SHBA n vitin 1864 nga ana e autorit Delmar. Mirpo ky fenomen ekonomik sht paraqitur qysh m hert qysh n Greqin Antike dhe n Rom. Zakonisht me inflacion nnkuptojm rritjen e mimeve t prcjella me zvoglimin e aftsis blers t paras. N literaturn ekonomike parqiten definime t ndryshme t inflacionit kshtu p.sh. disa autor me inflacion nnkuptojn rritjen permanente t nivelit t prgjithshm t mimeve dhe at nivelin proporcional t rrijtes s nivelit t prgjithshm t mimeve n njsi t caktuar t kohs. Inflacioni n jetn e prgjithshme ekonomike mund t matet prmes 3 indekseve t prgjithsem t mimeve: a) Indeksi i mimeve t konsumatorit shpenzimeve t jets (CPI) b) --||--||--|| i mimit t prodhuesit (PPI) c) Deflatori (GDP) Shporta e tregut si quhet ndryshe CPI-ja mat shpenzimin e nj shporte tregu t mallrave dhe shrbimeve q konsumohen nga nj familje qytetare gjat nj priudhe t caktuar kohore dhe varsisht nga vendi dallon edhe pr nga numri i mallrave dhe shrbimeve q prmban. Norma e Inflacionit paraqet rritjen e nivelit t mimeve (Formula Libr faqe 179).

2.2.Shkaqet dhe Llojet e Inflacionit

Sipas paraqitjes s inflacionit mund t kemi Inflacionin e brendshm (zvoglimi i aftsis blers t paras n tregun e brendshm) dhe Inflacionin e jashtm (zvoglimi i aftsis blerse t paras n operacionet e tregtis s jashtme d.m.th. zvoglimi i kursit t kmbimit t valuts). Shkaqet e paraqitjes s Inflacionit mund t jen t llojllojshme si: krizat ekonomike, prgatitjet pr luft, fatkeqsit e ndryshme elementare, deficiti buxhetor, mosfunksionimi i sistemit ekonomik, e n disa shtete n prag t zgjedhjeve politike. N literaturn bashkkohore ekonomike dallohen disa shkaqe t inflacionit: Inflacioni i krkess (teorit monetare dhe krkesa pr t ardhura reale) Inflacioni i kostos (shpenzimeve), q nnkupton spiralen e t ardhurave pagat dhe konsumi i jashtm ekonomik dhe shpenzimet importuese Inflacioni inercial Inflacioni monetar 1. Inflacioni i Krkess sht rezultat i rritjes s oferts s parave n tregun e caktuar si dhe t rritjes s shpenzimeve qeveritare. Por prveq ktyre dy

faktorve at mund ta shkaktoj edhe deficiti i lart shtetror. Tek Inflacioni i shkaktuar nga krkesa, shkaku kryesor sht krkesa e teprt pr mallra dhe shrbime q shkaktohet nga emetimi i teprt i parave n qarkullim. 2. Inflacioni i kostos (shpenzimeve) nnkupton rritjen e shpenzimeve t prodhimit dhe rritjen e tepruar t krkess s konsumatorve. N rastin e par pr shkak t ngritjes s mimeve t inputeve ata detyrohen t pagujan m shum dhe t ngritin mimet shitse t mallrave ose shrbimeve. N rastin e dyt pr shkak t rritjes s teprt t t ardhurave q shpeshher tejkalon edhe madhsin e oferts s mundshme t mallrave dhe shrbimeve nga ana e prodhuesve, shkaktohet rritja e nivelit t prgjithshm t mimeve t shitjes. 3. Ekonomit e zhvilluara t tregut n kushtet e sotme ndeshen dhe prballohen me inflacion inercial (t parashikueshm). Ai paraqet at norm t inflacionit q mund t parashikohet nga ana e subjekteve t ndryshme ekonomike, ndrsa nga ana tjetr inflacioni i paparashikuar, pr subjektet ekonomike sht nj befasi N teorin dhe praktikn ekonomike mund t paraqiten lloje t ndryshme t inflacionit por m t rndsishmet jan: 1. Inflacioni i moderuar 2. Inflacioni galopant 3. Hiperinflacioni 2.3. Inflacioni t moderuar kemi n rastet kur niveli i prgjithshm i mimeve ngritet ngadal (n mnyr t qet). Zakonisht norma vjetore e Inflacionit n kto raste nuk e kalon numrin njshifror. N kuadr t ekonomive t tregut norma e ult e tij (1-5%) konsiderohet si e dobishme pr stimulimin e prodhuesve n shtimin prodhimit e t punsimit. 2.4. Inflacioni galopant paraqitet n rastet kur niveli i prgjithshm i mimeve fillon t rritet me norma dy ose tre shifrore. 2.5. N lidhje me definimin e hiperinflacionit vshtir sht q t jepet ndonj prkufizim i sakt. M i pranuari konsiderohet ai i Kagan-it, sipas t cilit me hiperinflacion kuptojm situatat kur mimet fillojn t rriten s paku nga 50% n muaj dhe kjo rritje zgjat s paku 1 vit.

2.6.Pasojat ekonomike, politike dhe sociale t inflacionit

Varshmrin n mes t levizjeve inflatore dhe zhvillimit ekonomik n teorin ekonomike, zakonisht mund t ndahen n tri grupe: do inflacion, qoft ai edhe i ult, reflektohet negativisht n zhvillimin ekonomik Nse inflacioni sht ult, i dozuar dhe nn kontroll t plot ai vepron stimulativisht n zhvillimin ekonomik Se lvizjet inflatore nuk kan ndikim t veant n zhvillimin ekonomik. Sipas Milton Fridmanit, inflacioni nuk ka kurrfar ndikimi (efekti) pozitiv ose negativ n zhvillimin ekonomik. Sipas tij, paraja nuk ka kurrfar ndikimi n funksionimin e ekonomis, dhe se n instancn e fundit, t gjitha transaksionet ekonomike mund t bhn edhe pa para. N jetn e prditshme, efektet dhe pasojat negative t inflacionit mund t shprehen

prmes ktyre fakteve: Inflacioni ka efekte negative n sistemin e shprndarjes s t ardhurave. Inflacioni ndikon negativisht edhe n kushtet e ekonomizimit t firmave. N situata t tilla rritet krkesa pr mallra dhe shrbime. Procesi inflator shkakton rritjen e norms s kamats (interesit) q e destimulon interesimin pr investime t reja por ka tendenc t favorizoj kreditort dhe ata q realizojn profite. Ekfektet negative t tij reflektohen edhe n buxhetin shtetror. Proceset inflatore stimulojn n mas t madhe konsumin. Tri sfidat (dilemat) m t rndsishme gjat procesit t inflacionit jan: A i bn inflacioni mallrat dhe shrbimet m t shtrenjta? A na bn inflacioni m t varfr ose m t pasur? A bhn firmat m t pasura dhe puntort m t varfr gjat periudhs s inflacionit?

2.7.Devalvimi (Devaluation)
Me Devalvim nnkuptojm zvoglimin zyrtar t vlers s kmbimit (kursit valutor) t valuts kombtare prmes vendimit ligjor, e krahasuar me ar ose valutat tjera konvertibile. Rezultati parsor i devalvimit sht se e liron eksportin pr blersit e jashtm por nga ana tjetr e shtrenjton importin pr blersit vendor. Devalvimi i nj valute mund t bht pr aryse t shumta. N rradh t par ai stimulon eksportin e mallrave dhe shrbimeve dhe dekurajon importin e mallrave dhe shrbimeve t huaja dhe stimulon hyrjen e kapitaleve t huaja n form t investimeve t huaja direkte. Devalvimi i panevojshm dhe i prsritshm mund t ket efekte t caktuara negative pr ekonomin e nj shteti si jan: largimi masiv dhe destimulimi i investitorve t huaj si dhe krijimi i mosbesimit tek t huajt. Revalvimi sht proces ekonomik i rritjes s kursit zyrtar t valuts kombtare n krahasim me arin ose valutat tjera konvertibile. sht proces i kundrt me devalvimin dhe n jetn e prditshme ekonomike prdoret shum rrall.

2.8.Deflacioni (Dezinflacioni)
Deflacioni sht zvoglimi i prgjithshm i nivelit t mimeve. Ai paraqet rnien e prgjithshme t nivelit t mimeve t shitjes s mallrave dhe shrbimeve n ekonomin e nj shteti gjat nj periudhe m t gjat kohore. sht proces i kundrt me Inflacionin. Si pasoj e tij paraqitet edhe ngadalsimi i shpejtsis s qarkullimit t kartmonedhs kombtare, por nga ana tjetr rritet edhe norma e papunsis etj. Mosmarrja e masave prkatse t politiks ekonomike pr normalizimin e ksaj gjendjeje ekonomike, ekonimin kombtare shum leht mund ta kaloj n fazn e depresionit. Deflacioni mund t jet i hapur, q karakterizohet me rnien e mimeve dhe i ngadalshm q karakterizohet me zvoglimin e qarkullimit t mallrave dhe shrbimeve. Pasojat e deflacionit jan: zvoglimi i krkesave pr blerjen e mallrave dhe rnia e mimeve, zvoglimi i norms s profitit, rritja e papunsis etj. Dobit dhe humbjet

nga deflacioni pr subjektet e ndryshme ekonomike jan analoge (por t kundrta) me ato q pasojn dhe rrjedhin nga procesi i inflacionit.

2.9.Nulifikimi (Denominimi)
Nulifikimi paraqet anulimin ose heqjen e zerove nga ana e shtetit t monedhs s ligjshme, pr shkak t humbjes jashtzakonisht t madhe t fuqis s saj blerse (deri n zero) si pasoj e hiperinflacionit. Aryset e e nulifikimit t paras jan t shumta por m t rndsishme jan: Tekniko-praktike q nnkupton se manipulimi i prditshm i kartmonedhave me m pak zero sht shum m i leht dhe praktik Psikologjike

2.10. Stagflacioni
sht kuptimi i kundrt i inflacionit, dhe i njejti fenomen m s shpeshti trajtohet n lidhje me inflacionin. Me Stagflacion nnkuptojm ekzistimin e norms s inflacionit n lartsi m t madhe se 3% por t prcjella me normn e lart t papunsis (813%). Stagflacioni mund t rendohet edhe m tepr kur sht i shoqruar me nj hiperinflacion me rast mund t kalohet n fazn e stanjinflacionit.

3. Bankat dhe sistemi bankier 3.1.Zhvillimi Historik i bankave

Me paraqitjen e paras merr hov edhe zhvillimi i sitemit bankar. N greqin antike ishin mjaft t zhvilluara punt e kbimit (sarafet), ku ekzistonin mundsit e marrjes s kredive. Edhe n Rom, bankat (argentarius), merreshein me punt e kmbimeve, marrjen e depozitave, dhnien e kredive si dhe ndrmjestsimin n pagesa. Si bank m e vjetr n kuptimin e plot t fjals llogaritet se sht Banka Casa di San Giorgio, e themeluar n vitin 1407. Bankat jan institucione financiaro-kredituese, aktiviteti parsor i t cilave sht marrja dhe dhnia e kredive, praktsisht ndrmjetsimi n fushn e kreditimit si dhe n kryerjen e disa operacioneve me para pr llogari t komitmentve t saj. Klasifikimi i bankave mund t bhet n baz t kritereve t ndryshme. N baz t kriterit se si sigurohen mjetet financiare, klasfikimi i institucioneve bankiere mund t bhet n: 1. Banka monetare ose qendrore q me legjislacionin prkats jan t autorizuar pr emitimin e kartmonedhave. 2. Banka depozituese q siguron mjetet financiare prmes depozitave afatshkurta dhe depozitave t kursyera. Nga kto mjete ato u ofrojn komitmentve t tyre kredi afatshkurta dhe afatgjata. Nga aspekti organizativ, kto banka mund t jen a) banka KOMERCIALE dhe b) KURSIMORE. 3. Banka afariste q paraqitn n shtetet e zhvilluara ku sht br koncentrimi dhe centralizimi i kapitalit. Potenciali kreditues i ktyre bankave

bazohet n kapitalin vetanak dhe n fondet rezerv dhe n fondet monetare t korporatave t mdha me t cilat kto banka jan n bashkpunim t ngusht afarist. 4. Banka Investive sigurojn kredi afatgjate me karakter investiv. Mjetet kto banka i sigurojn nga akumulimi i realizuar ose edhe prmes emitimit t aksioneve. 5. Shoqrit e sigurimeve jan banka t karakterit t posam, q mjetet e nevojshme i sigurojn nga pagesat e t siguruarve si dhe nga plasmanet afatgjate t mjeteve t lira financiare. 6. Banka universale bn grumbullimin e t gjitha llojeve dhe n baz t ktyre depozitave ajo bn shprndarjen e kredive afatshkurta dhe afatgjata. Sistemi bankar prfaqson trsin e institucioneve bankare e financiaro-kreditore t nj vendi t caktuar, hierarkia dhe funksionimi i t cilave prcaktohet me legjislacion t posam t do shteti. Zakonisht prbhet prej dy niveleve: nga Banka Qendrore ose Federale dhe nga bankat e institucionet financiaro-kredituese e tregtare. Banka Qendrore n do shtet prveq disa funksioneve ekskluzive (si emisioni i monedhs, thesari dhe buxheti i shtetit, bn edhe kontrollin e oferts monetare) por nga ana tjetr kryen edhe funksione t rndsishme t koordinimit e t mbiqkyrjes s t gjitha institucioneve tjera financiare.

4. CIKLET EKONOMIKE (KONJUKTURALE) 4.1.Teorit e zhvillimit ciklik t ekonomis

N literaturn ekonomike, teorit e zhvillimit ciklik t ekonomis jan t ndryshme por shpeshher edhe kontraverze. N prgjithsi mund t ndahen n disa grupe m t rndsishme: 1. N Grupin e par bjn pjes teorit sipas t cilave shkaqet e cikleve ekonomike nuk duhet krkuar n sistemet ekonomike. Disa nga kta autor shkaqet e krizave ekonomike i krkojn n fenomenet natyrore. 2. N grupin e dyt bjn pjes teorit q efektet e krizave ekonomike i ndrlidhin me proceset ekonomike, e q jan prezente n kuadr t sistemeve ekonomike. 3. N Grupin e tret bejn pjes ekonomistt n krye me Kejnsin, q mendonin se krizat ekonomike jan rezultat i emetimit t parave t teprta, me rast ekspanzioni ose kufizimi i kredive paraqitet n maje t ciklit dhe se kriza paraqet situatn kur n treg kemi munges t investimeve dhe profiteve. 4. Teoria Marksiste e cikleve ekonomike q fenomenet e krizave ekonomike i shpjegon prmes kundrthnieve t mnyrs kapitaliste t prodhimit, n radh t par prmes ligjit t akumulimit dhe ligjit pr uljen e norms s profitit. Pasojat e cikleve ekonomike (konjukturale) mund t jen t ndryshme. Kshtu p.sh. recesioni sht faz rnse e ciklit ekonomik, periudh n t ciln zvoglohet GDP s paku n dy periudha tremujore t njpasnjshme. Zgjatja e cikleve ekonomike varet nga 2 faktor: nga zvndsimi i kapitaleve ekzistuese dhe nga investimet e reja, e q kan nj rol shum t rndsishm n zgjatjen dhe pasojat cikleve ekonomike. Shkaqet e cikleve ekonomike mund te jen endogene dhe egzogene.

Sipas prfaqsuesve t teoris endogene, shkaqet e lvizjeve ciklike n mnyr latente jan prezente n sistemet e caktuara ekonomike, ndrsa sipas teoris egzogene shkaqet e lvizjeve ciklike gjenden n shoqri. Si teori mjaft e theksuar sht edhe teoria e konsumit t pamjaftueshm (krkess s pamjaftueshme agregate), sipas s cils kursimi i tepruar i subjekteve t ndryshme ekonomike shkakton konsumin (krkesn) e pamjaftueshm, e q n mnyr t drejtprdrejt reflektohet edhe n paraqitjen e cikleve ekonomike. Si karakteristika m t rndsishme t ciklit ose fazave t tyre paraqitn treguesit (indikatort) e njejt si jan: investimet, papunsia, likuiditeti, norma e kamats etj.

4.2.Fazat e Ciklit ekonomik

1. Faza e Krizs (depresionit) sht pika m e ult e ciklit ekonomik. Zakonisht kjo faz karakterizohet m rnie t madhe t krkess pr mallra dhe shrbime si dhe me rnie t prodhimit, rritjen e papunsis, rritjen e rezervave t pashitura, rnien e investimeve dhe realizimin e normave t ulta t shtimit ekonomik 2. Faza e amullis karakterizohet nga nj lloj stagnacioni n treguesit e msiprm makroekonomik si dhe n ndrprerjen e prkeqsimit t mtejshm t ktyre treguesve. 3. Faza e gjallrimit fillon me rritjen e krkess pr mallra dhe shrbime, uljen (zvoglimin) e rezervave t mallrave t pashitura, rifillimin si dhe rritjen e vllimit t prodhimit. Gjallrimi i ngadalshm i treguesve t mparshm makroekonomik ka si rezultat shtimin e numrit t t punsuarve. 4. Kalmi n fazn e Bumit (lulzimit) ekonomik paraqet pikn m t lart t ciklit ekonomik dhe shoqrohet me rritjen maksimale t shfrytzimit t kapaciteteve t instaluara prodhuese, shtimin e vllimit t nivelit t investimeve t reja, uljen n minimum t nivelit t papunsis, shtimin e profiteve reale etj. E kundrta e bumit ekonomik sht kriza ose drepresioni ekonomik.

5. PUNSIA DHE PAPUNSIA Papunsia dhe norma e papunsis

Punsimi i resurseve njerzore n do shoqri sht nj nga qllimet parsore t politiks makroekonomike. Ata q dshirojn t punojn quhen forc punuese. Nga ana tjetr nj nga sfidat m t diskutueshme ndrmjet ekonomistve, sht problemi i papunsis pasi q ky problem gjithnj e m shum paraqitet si sfida m parsore e ekonomis bashkkohore t tregut. Shkaqet e papunsis mund t jen t ndryshme. N pjesn m t madhe ajo sht rezultat i prishjes s ekulibrit ndrmjet ofters dhe krkess pr pun dhe kjo n rastet kur oferta (Punkrkuesit) e tejkalon krkesn (Pundhnsit-vendet e lira pr pun) pr pun. Papunsia si fenomen ekonomik, politik dhe social gjithnj e m shpesh sht prezente edhe n ekonomit e zhvilluara t tregut dhe karakterizohet me veorit se: 1. sht e prharpur n t gjitha shtresat e popullsis 2. paraqitet njkohsisht n nj numr t madh t ekonomive kombtare

3. s pari prfshin gjeneratn e re q sapo ka mbaruar shkollimin, 4. zakonisht paraqitet pas ndryshimeve tekniko-teknologjike q si pasoj ka mbylljen e vendeve ekzistuese t puns, por nga ana tjetr njkohsisht rrit edhe krkesn pr puntor me kualifikime t larta. Si individ i papunsuar konsiderohet prsoni q momentalisht sht i papun, por q krkon pun n mnyr aktive ose pret ftesn pr tu lajmruar n vendin e puns. Individt e punsuar jan ata persona q jan aktiv n procesin e puns ose q prkohsisht nuk punojn, pr arsye t pushimeve vjetore, pushimeve mjeksore, grevave ose pr arsye t ndonj prfekcionimi (aftsimi) profesional. Norma e Papunsis paraqet normn e forcs punuese q sht e papun por q sht e evidentuar se krkon pun dhe se sht e gatshme pr pun. (lexoni pak nlibr nfaqe 199)

1. Tregu i puns
Prfaqson trsin e formave dhe t njsive ekonomike t nj vendi t caktuar, q sigurojn kontaktimin e oferts me krkesn e puns. Tregu i puns sht vend ku bht vendosja e marrdhnieve t caktuara ndrmjet individve q jan t aft pr pun dhe q kan interes q t punojn, n nj an dhe t pundhnsve q kan nevoj pr punsimin e individve nga ana tjetr. Sot n kuadr t tregjeve t puns gjithnj e m shpesh hasen bursat e puns. N kuptimin e gjer me bursa t puns nnkuptojm institucionet shtetrore, rajonale, komunale ose edhe ato private, q kan pr detyr ndrmjetsimimin n mes atyre q krkojn forc punuese dhe atyre q krkojn pun. Ato zakonisht jan t organizuara n 1. Nivelin kombtar dhe 2. Rajonal. Detyrat parsore t bursave t puns jan: 1. informimi dhe ndrmjetsimi n mes pundhnsve dhe individve q krkojn pun 2. orientimin profesional si dhe organizimin e rikualifikimeve, me qllim t punsimit sa m t shpejt. 3. funksioni kontrollues si dhe zbatimi i legjislacionit t puns dhe 4. pjesmarrja aktive n krijimin e politikave t punsimit si dhe m implementimin e ksaj politike.

2. Llojet e papunsis
Papunsia Ciklike sht e ndrlidhur me rastet e krkess s vogl t forcs punuese, n kto raste krkesa pr pun sht m e ult pr shkak t prodhimit dhe konsumit m t ult. Papunsia ciklike krijohet n periudhn e drepresionit ose te krizs ekonomike. Papunsia strukturale paraqitet si rezultat i mosprputhjes agregate ndrmjet oferts dhe krkess pr forc punuese dhe at pr disa profile ose profesione t caktuara. Papunsia strukturale sht afatgjate dhe shkaktohet nga ndryshimet strukturore dhe teknologjike n kuadr t ekonomis kombtare.

Papunsia frikcionale (e dshirueshme) paraqitet pr arsye t ndrrimit t vendbanimit, krkimit t puns pr shkak t pagave m t larta, pr shkak t lvizjes se pandrprer t popullats nga nj rajon n rajonin tjetr, t punsimit t ri t stadeve t ciklit jetsor etj. Papunsia sezonale sht papunsi afatshkurt q zakonisht krijohet nga punsimi n veprimtarit q zakonisht kan karakter sezonal brenda viti, ose nga llojet e veprimtaris s caktuar, produktet e t cillave kan krkes sezonale. Papunsia e vullnetshme dhe e pavullnetshme jan nocione t prdorura nga J.M.Keynes dhe sipas tij me papunsi t vullnetshme nnkuptohet pjesa e popullsis e aft pr pun e cila me dshir nuk dshiron t punoj pr arsye se nuk ka nevoj ose q nuk pranon lartsin e pags q i ofrohet. Me papunsi t pavullnetshme nnkuptohet ajo shtres e t papunsuarve e cila edhe pse sht e gatshme t pranoj lartsin ekzistuese t pags, prsri nuk gjen pun. Papunsia e fshteht paraqet papunsin ekzistuese n disa rajone rurale (n sektorin parsor) e q pr arsye t ndryshme nuk deklarohet dhe nuk prezantohet nga statistikat zyrtare si t papunsuar dhe at pr arsye t ndryshme. Papunsia kronike e cila thuajse n vazhdimsi ekziston n do ekonomi t tregut. Papunsi zyrtare sht madhsia apsolute e papunsis q sht e regjistruar dhe e prezentuar nga statistikat zyrtare t shtetit t caktuar.

3. Shkaqet e papunsis
Si shkaqe m t shpeshta t papunsis n jetn e prditshme mund t paraqitn: ndrrimi i vendbanimit, hyrja pr her t par n kontigjentin e puns (njerzit e rinj pas mbarimit t shkollimit), ndrrimi i teknologjis (zvndsimi i teknologjive t vjetra me ato t reja dhe m bashkkohore por q krkojn numr m t vogl t vendeve t puns), recesionet (krizat) ekonomike dhe politike si dhe politikat joadekuate makroekonomike. Ligji i Okunit: N baz t analizave t shumta Arthur Okuni ka konstaruar se zvoglimi i GDP pr 2% shkakton rritjen e papunsis pr 1%. P.sh. ns vitin e kaluar GDP ishte 100 Milion ndrsa n kt vit ka rn pr 2% ather norma ekzistuese a papunsis sht rritur nga 10 n 11%.

4. Determinantet e oferts s puns n tregun e puns

Si faktor t rndsishm q veprojn n n tregun e puns jan: 1. Popullsia numri i popullsis sht i prcaktuar me shtimin natyror t popullsis si dhe nga migrimi i popullsis. Zakonisht shtetet e zhvilluara kan norma t ulta t shtimit natyror t popullsis, por kto shtete nga ana tjetr kan norma t larta t migrimit t popullsis. 2.Efekti i substituimit me rritjen reale t pagave ose pagave pr nj or t puns, rritet oferta e puns dhe puna plotsuese zvndson pushimin, pasi q do or e puns plotsuese paguhet m shum. 3. Shtesat kompenzuese shtesat pr pagat q shrbejn si kompenzim pr

trheqjen relative ose dallimet jomonetare n mes punve t ndryshme (risku, shkollimi, shpenzimet, puna mesatare etj.) Matja e Puns T punsuarit popullata q kryen ndonj pun t paguar si dhe ata q momentalisht mungojn nga puna pr shkak t smundjeve,grevave, festave etj. T papunsuarit popullata q nuk sht e punsuar, por q n mnyr aktive krkon pun ose pret q t kthehet n pun Jasht forcs punuese jan personat q gjenden n shkollim ose jan n pension, mirmbajn shtpin etj.

5. Diskriminimi n tregun e puns dhe dallimet n paga

Diskriminimi n sfern e pagave n ekonomin e tregut jan dukuri t prditshme dhe universale, mirpo kur paraqitet si rezultat i ndonj karakteristike t parndshishme si sht raca, gjinia ose prkatsia religjioze ather kemi t bjm me dsikriminim n tregun e caktuar t puns. N kushtet e sotme grupacioni m i madh q lngon nga diskriminimi ekonomik n sfern e pagave jan femrat t cilat fitojn mesatarisht vetm 65% nga pagat q i fitojn meshkujt me arsim dhe prkatsi t njejt. Segmenti i tregut t forcs punuese sipas grupeve jokonkuruese mund t vshtrohet n disa aspekte dhe at n: Njerzit e njejt punt e njejta, ku kemi dalime t theksuara n paga Njerezit e njejt punt e ndryshme, n kt rast na paraqitn t ardhurat kompenzuese Grupet jokonkuruese me rast na parqitet renta e pastr ekonomike Grupet pjesrisht konkuruese dallimet n paga i prcakton oferta dhe krksa agregate pr force punuese.

6. Punsimi i forcs punuese dhe tregu i puns

Punsimi i forcs punuese mund t analizohet nga disa aspekte dhe ate nga aspekti i gjer dhe i ngusht. N aspektin e gjer, punsimi prfshin t gjith individt q punojn, dhe n aspektin e ngusht, punsimi prfshin t gjith individt q pr punn e br fitojn paga ose t ardhura t tjera si kompenzim pr punt e kryera. N kushtet bashkkohore t ekonomis s tregut, format m t shpeshta t punsimit jan: Punsimi i prhershm (permanent) ku gjat javs s puns punohet zakonisht 40 or, por orari mund t jet edhe m i shkurtr. Punsimi kohor, ku marrveshja pr pun sht pr 4 jav. Java e Koncenrtuar, m s shpeshti aplikohet n SHBA dhe Kanada. Zakonisht punohet 4 dit n jav me 10 or pun n dit, m ka mundsohet zvoglimi i ndrprerjeve t puns s makinave dhe impiantve. Ndarja e vendit t puns sht nj form e re e organizimit t puns. Dy individ n mes tyre mund t ndajn prgjegjsin pr kryerjen e puns si p.sh. shrbimet bankiere, tregtare etj.

5.8.Sindikatat

Organizimi i mirfillt sindikal filloi gjat Revolucionit Industrial, kur puntort pan se t bashkuar mund t ken m shume ndikim n prcaktimin e kushteve t puns, pagave, statusin e tyre etj. Parimet kryesore n t cilat duhet t mbshtetet veprimi i sindikatave jan: Parimi i Vullnetarizmit Sindikalizm krijohet nga posht Parimi i solidaritetit Pavarsia nga partit politike dhe nga shteti Sindikata duhet t veproj si institucion N SHBA sindikatat jan t organizuara n baz t Ligjit t marrdhnieve Kombtare t Puns t vitit 1935 q ndryshe quhet Ligji Vagner Marr n prgjithsi sindikatat mund t klasifikohen sipas: Kompanis apo ndrmarrjes Zejtaris Profesionit Industris T prgjithshme Ekonomistt shepeshher flasin pr tri tipe (grupe) t ndryshme t sindikatave t puntorve, dhe at pr Sindikatat zejtare (tregtare), sindikata industriale dhe sindikata t punonjsve (npunsve) pubik. (definicioni pr seciln faqe 211).

5.9.Antarsimi n sindikata
Roli dhe influenca e sindikatave t puntorve n kushtet e ekonomis s tregut sht gjithnj n rritje edhe pse numri i t antarsuarve n sindikata n dy dekadat e fundit ka tendenc t stagnimit ose t zvoglimit. Prqindja e forcs punuese q sht e antarsuar n sindikata, sht m e lart n shtetet e zhvilluara ndrsa pjesmarrja m e vogl n shtetet ku m par ose edhe tani qeverisin huntat ushtarake. Bashkimi i forcs punuese bht pr nj sr arsyesh: S pari, puntort bashkohen n sindikata pr arsye ekonomike, pr t siguruar paga m t larta, garancione m t gjata pr pun etj. S dyti, pr t ndikuar n lidhje me promocionin, transferimin, politikat q lidhen me punn si dhe pr t thn fjaln e tyre n vendimet q drejtprsdrejti ndikojn n mirqenien e tyre. S treti, puntort angazhohen n sindikata edhe pr shtje dhe arsye sociale

5.10Sindikatat Ndrkombtare
Momentalisht n bot ekzistojn shum organizata ndrkombtare t sindikatave. Nj nga problemet m parsore me t cilin ballafaqohet kooperimii tyre ka t bj me diferencat politike dhe ideologjike t sindikatave. Kshtu p.sh. Konferenca Ndrkombtare e Sindikatave t Lira (ICFTU), tradicionalisht kishte qasje antikomuniste ndrsa Federata Botrore e Sindikatave (WFTU) sht e prirur nga idet komuniste. Kohve t fundit rol gjithnj e m t madh po luan Konfederata Europiane e Sindikatave (ETUC) q gjithnj e m tepr po

forcohet dhe e ka rolin konsultativ n proceset legjistlative t BE-s. N SHBA ekzistojn tri nivele t strukturave t sindikatave: Sindikatat lokale Sindikatat nacionale Federata e Sindikatave nacionale Sot rol t rndsishm n koordinimin e veprimeve dhe organizimeve sindikale luan Organizata Botrore e Puns (ILO) me seli n gjenev. Qllimi parsor i saj sht promovimi i kushteve t drejta t puns pr grat dhe burrat dhe sigurimi i kushteve t drejta e dinjitoze t puns. Objektivat strategjike t ILO-s: a) punsimi aktiv, zhvillimi i puns autonome dhe promovimi i punsimit b) sigurimi i t drejtave themelore t puns c) mbrojtja sociale, zvoglimi i diferencave t mdha n nivelin e varfris d) dialogu social, q sht objektiv strategjik, sepse sht baza dhe themeli i demokracis por njkohsisht edhe mjet pr arritjen e qllimeve tjera strategjike. Gjat aktivitetit t vet ILO i prmbahet dy kritereve : univerzalitetit (q nnkupton se duhet t jet nj reagim global, por standardet e prcaktuara n nivel global duhet t jen sa m reale n vendet ku zbatohen.) dhe fleksibilitetit.

5.11.Dialogu Social dhe kontratat kolektive t puns

Me dialog social nnkuptojm t gjitha llojet e marrveshjeve t prbashkta dhe bashkpunuese d.m.th. negociatat, konsultimi dhe kmbimi i informatave. Tri shtyllat e ktij definicioni jan: informimi, konsultimi dhe negocimi. Dialogu social vshtrohet n disa aspekte: a) nga aspekti ndrkombtar b) nga aspekti kombtar c) nga aspekti lokal d) n nivelin e ndrmarrjes Kriteret q duhet t plotsohen pr dialog social jan: a) liria e organizimit b) e drejta pr marrveshje kolektive c) sindikatat dhe organizatat e pundhnsve duhet t jen t fuqishme, t lira dhe t pavarura. Detyrat e qeveris n kuadr t dialogut social jan: a) q t krijojn struktura formale q mbshtesin dialogun social b) t krijojn kushte pr lindjen dhe zhvillimin e organizatave t pavarura t pundhnesve dhe punonjsve c) t ndrtoj nj ambient t volitshm ekonomik dhe social Dialogu social sht nj mekanizm i mir pr a) ndrtimin e koncenzusit, b) promovimin e demokracis dhe c) parandalimin dhe zgjidhjen e mosmarrveshjeve lidhur me punn. Prmes kontratave kolektive t punsuarve u mundsohet q t fillojn bisedimet me pundhnsit e tyre si grup. Qllimi i negociatave sht nnshkrimi i kontrats kolektive n mes pundhnsve dhe sindikats n lidhje m shtjet e pagave, kushtet e puns etj. pr nj periudh

t cakutar kohore nga 1-3 vjet. Greva paraqet ndrprerjen e puns nga ana e t punsuarve t nj kompanie ose institucioni, dege ose ekonomie n trsi, n form presioni pr plotsimin e krkesave t tyre n lidhje me pagat, kushtet e puns dhe shtje tjera. Marrveshjet kolektive (M.K.) n shtetet e zhvilluara t Europs bhet n nivele t ndryshme, zakonisht kemi 3 qasje: a) M.K. kalojn npr sektort dhe vendimi merret n nivel kombtar, b) fillohet nga niveli sektorial (vendoset strategjia) nnshkrimi i kontratave bhet sipas sektorve (si.psh. sektori i metalistve etj.) dhe c) negociatat fillohen nga niveli i ndrmarrjeve (kompanive).

5.12.ka prmban Marrveshja kolektive e puns?

Pjesa kryesore e kesaj marrveshje sht paketa ekonomike, n kuadr t s cils prfshihen pagat baz pr kategorit e ndryshme t t punsuarve, kompenzimet pr punn plotsuese, shfrytzimi i pushimeve vjetore, pushimeve gjat dits s puns, gjithashtu prfshihen edhe dispozitat n lidhje me pushimet mjeksore, sigurimin shndetsor dhe pensional, perfeksionimet profesionale, avancimet n pun, kushtet dhe mnyrat e puns etj. Pjesa tjetr e M.K. prfshin detyrat dhe obligimet n pun, siguria n pun, ndrlikueshmria e puns dhe shtjet e tjera q ndrlidhen me ambientin e puns. N periudha kur paraqitet inflacioni i lart, marrveshjet kolektive t puns prfshij edhe klauzuln e prshtatjes s shpenzimeve t jtess (COLA- cost of living adjustment) N fund t do M.K. ekzistojn anekset e posame procedurale ku prfshihen edhe rregullat e seriozitetit, ku caktohen procedurat se kush e merr s pari pr largimin nga puna e kush i fundit. Mnyrat e zgjiedhjes s konfliktit nga sfera e M.K.mund t jen: a) kompromisi b) zbatimi i standardeve t s drejts c) prdorimi i forcs d) injorimi i konfliktit Interesat e t punsuarve dhe punonjsve nga M.K. (faqe 218)

5.13.Qeveria, pundhnsit dhe sindikatat

Roli dhe angazhimi i qeveris n ekonomin bashkkohore t tregut sht gjithnj m i madh dhe ka t bj me nxitjen dhe stabilitetin ekonomik. N rastet e mosmarrveshjeve n mes t pundhnsve dhe sindikatave, qeveria nuk sht indiferente dhe n rastet e shkallzimit t sitats ajo mund t ndrmerr masa t caktuara. (definicioni i Rusveltit- faqe 218).

6. EKONOMIA E HAPUR DHE TREGTIA NDRKOMBTARE 6.1.Nocioni dhe definicioni i shtimit dhe zhvillimit ekonomik
Termet zhvillim ekonomik dhe shtim ekonomik, shpeshher jan prdorur n mnyr alterantive por n mes tyre ekzistojn disa veti dalluese fundamentale. Sot termet e lartprmendura definohen n mnyra t ndryshme. Kshtu p.sh. Simon Kuznets , me shtim modern ekonomik nnkupton epokn

aktuale ekonomike n raport t themi me epokn e kapitalizmit merkantilist ose epokn e feudalizmit. Sipas tij epoka e shtimit modern ekonomik sht n vazhdim e sipr, prandaj karakteristikat e ktij procesi ende nuk jan plotsisht t qarta, por elementi ky sht aplikimi i shkencs n problemet e prodhimit ekonomik q e orientoi shoqrin e sotme n industrializim, urbanizim por edhe n rritjen eksplozive t popullsis. Nga ana tjetr, ekonomisti i njohur amerikan . Kindelberger, dallimet n mes t shtimit ekonomik dhe zhvillimit ekonomik i veon me at se: derisa shtimi ekonomik sht proces njdimensional dhe paraqet shtimin e prodhimit t t mirave materiale dhe shrbimeve, do t thot output m t madh, ndrsa Zhvillimi Ekonomik prfshin edhe shtimin e prodhimit t t mirave materiale dhe shrbimeve, si dhe ndryshimet e caktuara strukturore dhe funksionale. Zhvillimin ekonomik mund ta definojm si proces dinamik t rritjes s nivelit t plotsimit t krkesave njerzore. Do t thot proces i vazhdueshm i ndryshimit t krkesave njerzore dhe mundsive t plotsimit t tyre.

6.2.Faktort q ndikojn n shtimin dhe zhvillimin ekonomik

Zhvillimi ekonomik i do vendi varet n radh t par nga katr faktor parsor dhe at nga: Faktori prodhues njerzor (oferta e forcs punuese, shkollimi, diciplina dhe motivimi pr pun etj.) Faktori prodhues natyror (toka, xehet, klima etj.) Formimi i kapitalit (makinat, uzinat, impiantet, infrastruktua etj.) Teknologjia (shkenca, inxhinieringu, manaxhimi, ndrmarrsia etj.) N kushtet bashkkohore t ekonomis s tregut dhe t zhvillimit ekonomik nga kuadrot krkohet q t ken: dituri, vizion (projekt), trimri (guxim), vendosmri, komunikim t gjer, besim n pun si dhe energji jetsore dhe punuese. (me shume filozofi palidhje nkt drejtim faqe 221-223)

6.3.Modelet zhvillimore
Gjat shekullit t kaluar jan zbatuar modele t ndryshme zhvillimore por q kan realizuar suksese t ndryshme. Disa modele q m par jan propaganduar mjaft shum dhe q kan prfshir 1/3 e popullats botrore, tani, thuajse, kan rn n harres. Modelet alternative ndaj modelit t ekonomis s tregut jan: Modeli socialist karakterizohet me pronsis shtetrore mbi mjetet e prodhimit,planifikimin, rishprndarjen e t ardhurave dhe me zhvillim t qet dhe demokratitk t gjitha n pronsi shtetrore Modeli i Komunizmit sovjetik karakterizohet me at: se vendimet politike prcaktojn kategorit e gjra t prodhimit, vendimet ka, si dhe pr k t prodhohet i marrin institucionet shtetrore, ndrmarrjet vendosin n mnyr t pavarur vetm pr strukturn e puns s harxhuar, strukturn e disfavorshme t menaxhimit, pasi q nuk ekzistonte profiti si motiv i aktivitetit ekonomik. Modeli i tranzicionit, npr t cilin momentalisht kalojn pjesa m e

madhe e ish-vendeve socialiste, karakterizohet me: reformn e mimeve, mimet lirshm formohen n treg (oferta dhe krkesa prcaktojn mimet), si dhe zbatimi i procesit t privatizimit Modeli aziatik (mbiqkyrja e tregut + tregu), karakterizohet me: norma t larta t investimeve (35% t GDP), stabilitet monetar, stabilitet valutor si dhe investime n kapitalin fizik dhe at njerzor, orientim n tregjet e jashtme dhe n stimulimin e konkurrencs nga shteti prmes masave t ndryshme.

6.4.Periudha e tranzicionit
Tranzicioni bashkkohor sht transformim radikal dhe largpams i sistemit shoqroro-ekonomik t ekonomis s caktuar kombtare. N kuptimin m t gjer, tranzicioni mund t definohet si kalim nga shoqria post-etatiste me regjime autoritative n sistemin demokratik si dhe kalimi nga ekonomia e planit n at t tregut. (kalimi i ekonomis nga ajo e centralizuar n at t tregut). (lexoni nja 10 veori nfaqe 225) Karakteristikat e ekonomis s tranzicionit jan: Kufizimet kohore t funksionimit Jostabiliteti dhe jostacionariteti i proceseve ekonomike Jo funkcionaliteti i lidhjeve prapavajtse si dhe mosfunksionimi i mekanizmave t vetrregullimit. N praktikn e gjertanishme ekzistojn dy koncepte kryesore t zbatimit t reformave t tregut n periudhn e tranzicionit: 1. Koncepti i shokut, (terapis shok) q nnkupton reformn e marrdhnieve pronsore, ndrtimin e infrastrukturs s tregut, transforminim e sistetimit kredito-financiar, sipas t cilit koncept t gjitha masat duhet t ndrmerren gjat nj periudhe t shkurtr kohore. 2. Koncepti i gradualizmit q nnkupton se t gjitha kto masa duhet t ndrmerren n etapa t veanta dhe t ndara njra prej tjetrs. 6.5 Karakteristikat e ekonomive t tranzicionit (filozofi palidhje nlibr f. 226)

6.6 Masat parsore q duhet t ndrmerren gjat periudhs s tranzicionit

1. Masat e prshtatjes makroekonomike stabilizmit dhe liberalizimit n kt faz duhet prpiluar programin stabilizues, pa t cilin program zakonisht nuk lejohet as ndihma e huaj financiare gjat procesit t tranzicionit. 2. Koncipimi i sistemit t ri juridik dhe ekonomik sistemi juridik dhe ekonomik i ish-shteteve socialiste ishte i projektuar dhe funksiononte n baza krejtsisht t tjera n krahasim me legjislacionin e ekonomive t tregut. 3. Rivendosja e tregut rivendosja e tregut integral sht nj nga parakushtet parsore pr suksesein e tranzicionit t ekonomis. 4. Liberalizimi i rrjedhave t tregtis s jashtme zbatimi i modelit t ekonomis s hapur t tregut. 5. Ndrtimi i rrjetit t siguris sociale tranzicioni sht proces n t cilin

nuk mund t arrihet deri tek rezultatet edhe aq t shpejta. 6. Transforimimi pronsor dhe privatizimi privatizimi dhet t jet proces prcjells i procesit t tranzicionit, por nga ana tjetr duhet theksuar se nuk ekziston model i prgjithshm q do t garantoj sukses t plot. do model t mundshm duhet analizuar n radh t par.

7. Politika tregtare e lir dhe proteksioniste

Tregtia ndrkombtare prfshin kmbimin e mallrave dhe shrbimeve n mes shteteve t ndryshme t bots. Shtetet tregtojn n mes tyre sepse ato mund t blejn mallra dhe shrbime t shteteve tjera m lir sesa ti prodhojn t njejtat vet. Shtetet tregtojn mes tyre pasi q kan prparsi komparative, q sht e mbshtetur n prparsit relative n sfern e teknologjis ose n tepricn relative t faktorve t caktuar prodhues ose edhe n rastet kur jan t specializuara pr prodhimin e produkteve t caktuara n baz t ekonomis s vllimit. Tregtia ndrkombtare n kuptimin e gjer nnkupton trsin e marrdhnieve tregtare, transportuese dhe marrdhniet tjera n mes shteteve t ndryshme me qllim t kmbimit t mallrave, shrbimeve si dhe pasurive tjera materiale dhe jomateriale. Teorit e tregtis ndrkombtare, gjat historis jan zhvilluar n dy drejtime kryesore: drejtimi i par, bazohet n at se tregtia ndrkombtare duhet t liberalizohet me qllim q t mundsohet dobia pr t gjith pjesmarrsit n tregtin ndrkombtare dhe drejtimi i dyt q bazohet dhe mbshtetet n at se kto prparsi (dobi) mund t realizohen vetm nse zbatohen masa t caktuara proteksioniste. Arsyet parsore pr kyjen e shteteve t ndryshme n kmbimin ndrkombtar t mallrave dhe shrbimeve, mund t sublimohen n kto elemente kryesore: 1. Dallueshmrin e kushteve t prodhimit 2. Shpenzimet rnse t prodhimtaris 3. Dallueshmrin e shijeve t konsumatorve Proteksionizmi sht teori dhe politik e tregitis s jashtme q bazohet n mbrojtjen e prodhimtaris vendore nga konkurenca e jashtme. Themelues i teoris moderne proteksioniste konsiderohet A. Hamilton, q angazhohej pr aplikimin e doganave pr t parandaluar importin e mallrave industriale nga Anglia, me ka sipas tij do t krijoheshin parakushtet pr zhvillimin e industris vendore. Prfaqsuesi m i njohur i teoris proteksioniste sht ekonomisti gjerman F. List, sipas t cilit doganat do t duhej t ishin t prkohshme dhe se nuk duhet t kalojn 25% t vlers s mallit t importuar. Pr kt dhe shum arsye tjera ai konsiderohet si themelues i teoris s nacionalizmit ekonomik. Instrumentet dhe masat e politiks proteksioniste n prkufizimin e tregtis s jashtme mund t ndahen n ato q ndikojn prmes ndryshimit t mimeve dhe n ato q bjn kufizimin prmes sasis. N grupin e par bjn pjes: doganat, taksat, tatimet, premit, subvencionet, kurset diferenciale, devizore etj., ndrsa n grupin e dyt bjn pjes: kontigjentet, lejet, ndalesat etj. N kushtet e sotme, prve ktyre masave zbatohen edhe format neoproteksioniste si jan:

Klauzula q i mundson nj shteti pr ta mbrojtur industrin e vet prmes taksave antidamping ose taksave tjera kompenzuese. Shfrytzimi i barierave t ndryshme. (q mund t jen n form t tarifave t larta doganore, prmes pengesave t ndryshme pr disa produkte ose vendosjen e kufizimeve sasiore pr importimin e tyre etj.). Doganat jan instrumenti m i vjetr dhe m i rndsishm (i kufizimit t tregtis) por edhe q zbatohen m s shpeshti. Prmes saj, nga importuesi krkohet q pr produktin e importuar ti paguaj qeveris nj pjes t caktuar t mimit botror. Politika tregtare e do vendi antar n OBT (Organizata Botrore e Tregtis) duhet t jet n pajtueshmri me rregullat e ksaj organizate dhe t marrveshjeve tjera ndrkombtare t nnshkruara nga ai shtet. N kushtet bashkkohore t ekonomis s tregut, ekziston nj lidhje e ngusht reciproke (korrelacioni) ndrmjet ecuris s GDP dhe kmbimeve t jashtme tregtare t do vendi, e q shprehet prmes multiplikatorit t tregtis s jashtme. Proteksionizmi ekonomik me rast paraqitn disa argumente, joekonomike q shpjegojn se sht e dshirueshme q t sakrifikohet mirqenia ekonomike me qllim q t stimulohen disa qllime nacionale (qllimet ushtarake, siguria nacionale etj.). Kuotat, jan restrikcione pr importin maksimal t sasis. Keshtu p.sh. BE-ja aplikon kuota (prcaktimi i plafonve) pr importimin e disa produkteve. Prmes tyre kufizohet sasia e mallrave t importuara, por kjo nuk do t thot se kto nuk ndikojn n mimet vendore. Barierat jodoganore, jan rregulla administrative prmes t cilave bhet diskriminimi i mallrave t huaja n krahasim me mallrat vendore. Kjo mas mund t prdoret n mnyra t ndryshme si: pengimi n forma t ndryshme t importimit t mallrave, krkesa pr koorporatat q t prdorin vetm mallra t prodhuara n vend (p.sh. fushata pr blerjen e mallrave t prodhuara n vend), prcaktimi i standardeve t cilsis etj. Subvencionet eksportuese, jan masa t politiks komerciale me t cilat stimulohet eksporti. Kto masa mund t zbatohen prmes sigurimit t kredive t lira ose lirimit nga disa tatime shtetrore. Prmes tyre mbrohen firmat vendore nga konkurenca e firmave t jashtme. Ekonomistt q nga Adam Smithi, David Rikardo, Paul Samuelson e deri tek Paul Krugman kan theksuar efektet neto t intervencionizmit tregtar n shtetet e vogla, duke shpjeguar se proteksionizmi sipas rregullit i shkakton dme nj grupi t caktuar shoqror (konsumatorve t produkteve t mbrojtura dhe prodhuesve t produkteve t pambrojtura q pjesrisht shndrrohen n fitime q i prvetson grupi tjetr (prodhuesi dhe importuesi i produkteve t mbrojtura). Faktort ose shkaqet prmes t cilave arsyetohet aplikimi i masave proteksioniste, mund t klasifikohen n dy grupe t rndsishme dhe at: T natyrs ekonomike | a) se doganat mund ti prmirsojn kushtet e tregtis n dobi t shtetit q i prdor, b) mbrotja e prkohshme doganore pr industrit e reja dhe c) ndikimi pozitiv i doganave n uljen e papunsis T natyrs jo ekonomike | potencojn se prmes aplikimit t doganave dhe kufizimeve t tjera n mas t caktuar ruhet siguria kombtare etj.

8. INTEGRIMET EKONOMIKE 8.1.Format e integrimeve

1. Zona e Tregtis s Lir, sht marrveshje ndrmjet dy ose m shum shteteve pr t eliminuar barrierat tarifore dhe jotarifore q cenojn tregtin ndrmjet tyre, ndrsa pr importet nga shtetet q nuk jan antare do shtet pjesmarrs aplikon skemn e vet t pavarur t tarifave. N kuadr t ZTL hiqen t gjitha barrierat ekonomike n mes shteteve antare dhe nuk lejohet asnj lloj takse diskriminuese, tarif doganore apo ndonj barrier tjetr diskriminuese. Si zona m e njohur e tregtis s lir sht Zona Europiane e Tregits s Lir (EFTA), e formuar n vitin 1960. 2. Bashkimi Doganor, paraqitet kur nje grup shtetesh heqin tarifat e nganjher edhe barrierat tjera q pengojn tregtin n mes tyre, por duke ruajtur nj tarif t jashtme t prbashkt mbi mallrat dhe shrbimet e importuara. N kuadr t Bashkimit Doganor parashihet politika unike doganore n raport me shtetet joantare. 3. Tregu i Prbashkt, sht integrim , ku nuk parashihen barriera tregtare n mes shteteve antare. N kuadr t tregut t prbashkt bhet levizja e lir e puns, e kapitalit dhe e teknologjis. N kt rast, kur mundsohet lvizja e lir e faktorve t prodhimit, mund t shfrytzohet edhe varianti m produktiv i prodhimit. 4. Bashkimi Ekonomik, n kuadr t bashkimit ekonomik bhet harmonizimi i politikave monetare dhe fiskale. Prveq BE-s dhe NAFTA-s ekzisojn edhe nj numr alencash ekonomike. M t rndsishmet jan: ASEAN (Shoqata e Vendeve t Azis Juglindore) ku bjn pjes: Indonezia, Malajzia, Filipinet, Singapori, Tajlanda dhe Brunei. EFTA (European Free Trade Association) OPEC (Organizata e Vendeve Transportuese t Nafts) Algjeria, Ekuadori, Indonezia, Irani, Iraku, Libia, Nigeria, Katari, Emiratet e Bashkuara, Venezuela, Gaboni dhe Arabia Saudite. LAIA (Shoqata pr Integrim Latino Amerikan) Argjentina, Brazili, Kili, Paraguai, Uruguai, Ekuadori, Venecuela dhe Bolivia. CACM (Tregu i Prbashkt i Ameriks Qendrore) Nikaragua, Kosta Rika, El Salvadori, Guatemala dhe Hondurasi. 8.2.Bashkimi Europian (faqe 236 242 filozofi palidhje nliber)

8.3.NAFTA, mekanizmi, funksionimi dhe rezultatet

Marrveshja Amerikano- Veriore pr tregtin e Lir sht marrveshje e lidhur ndrmjet SHBA, Kanadas dhe Meksiks n vitin 1993 dhe ka hyr n fuqi m 1 janar 1994. N kt marrveshje parashihen kto shtje kryesore: a) Liberalizimi i rregullave t lvizjes s investimeve nga nj vend antar n tjetrin, heqja e pengesave si dhe sigurimi i interesave t investitorve dhe krijimi i mekanizmave pr zgjidhjen e konfliketeve ose mosmarrveshjeve t paraqitura n kto fusha. b) Eliminimi gradual (brenda 15 vjetsh) i t gjitha tarifave doganore si dhe barrierave tjera tregtare pr lvizjen e lir t mallrave dhe shrbimeve n mes shteteve antare c) Parashikimi i masave komplekse n fushn e mbrojtjes s ambientit,

unifikimit gradual t legjislacionit dhe standardeve n kt fush (pa dmtuar zhvillimin ekonomik t shteteve) si dhe krijimi i organeve pr harmonizimin e kontrollin e masave t mbrotjes s ambientit d) Parashikimi i masave pr mbrotjen e puntorve dhe krijimin e komisionit t kooperimit pr shtje t puns.

8.5.Organizata Botrore e Tregtis

sht themeluar n vitin 1994. Parimet kryesore t saj jan: Kombi m i Favorizuar (KMF), q trajton t tjert n mnyr t barabart, q do t thot se vendet nuk mund t bjn dallime ndrmjet partnerve t tyre tregtar.N kuadr t ktij parimi, sistemi tregtar duhet t jet: jo diskriminues, m i lir, i parashikueshm, m kompetitiv dhe m fitimprurs pr shtetet n zhvillim. Qllimet kryesore t OBT jan: Ndihma n zhvillimin dhe funksionimin sa m t lir t tregtis, me qllim q t mos shkaktohen efekte t padshiruara ansore. OBT shrben edhe si forum i hapur pr bisedime tregtare OBT angazhohet dhe shrben edhe pr zgjidhjen e polemikave dhe kontesteve t ndryshme tregtare n mes shteteve t ndryshme. Parimet e Sistemit t OBT-s jan: 1. Parimi i Kombit m t Favorizuar 2. Parimi i mosdiskriminimit 3. Tregti m e lir, npermjet negociatave 4. promovimi i nj konkurence t drejt dhe t ndershme 5. Inkurajimi i zhvillimit dhe reforms ekonomike 6. M fitimprurje pr vendet n zhvillim 8.6.Tregu dhe infrastruktura e tregut 8.7. Kur shteti intervenon n ekonomi? 8.8 Kush Qeveris n ekonomint moderne? (tregu apo shteti) (Filozofi palidhje faqe 246-247)

8.9. Masat dhe legjislacioni antimonopolistik

N legjislacionin e shteteve t zhvilluara sht theksuar domosdoshmria e mbrojtjes antimonopolistike, qllimi parsor i s cils sht sigurimi dhe mbrojtja e konkurencs s lir dhe lojale. Politika antimonopolistike kryesisht sht e orientuar n dy drejtime: a) ndalon disa lloje t caktuara t sjelljeve afariste, si sht, pr shembull marrveshja pr mimet b) parandalon dhe kufizon forcimin e disa strukturave t caktuara t tregut si jan trustet dhe disa forma t monopoleve. Termi Anti-trust sht term amerikan q prdoret pr ligjet me t cilat kontrollohet shtimi i fuqis s tregut t firmave t caktuara. Deri m tani jan aprovuar ligje t shumta antimonopolistike por m t rndshimet jan: Ligji i Shermanit (Sherman Act) 1890 dhe i plotsuar m 1914 me Ligjin e Klejtonit (Clayton Act) q parashihte ndalimin e kontraktimit, kombinimit dhe

konspiracionit me qllim t kufizimit t tregtis dhe monopolizimit n mes shteteve t SHBA, e po ashtu edhe me shtetet tjera. Denimi maksimal pr shkelsit e dispozitave para qeveris n fillim ishte 5000$, n vitin 1955 ishte rritur n 50.000$ ndrsa n vitin 1974 kjo shum sht rritur n 1.000 000 $ pr Korporatat. Prkufizime t ngjashme jan edhe n Marrveshjen e Roms (q sht akt themeltar i Bashkimit Europian).

9. Ndrmarrsi dhe Ndrmarrsia

Termi ndrmarrsi (siprmarrsi) pr her t par sht prdorur nga ekonomisti frng J.B. Say rreth vitit 1800. Ndrmarrsi sht pronari ose menaxheri i kompanis q prpiqet t realizoj profit duke pranuar rrezikun (riskun) si dhe duke prdorur iniciativn. Nrmarrsi sht faktor q e organizon procesin e prodhimit. Ai sht prgjegjs pr vendimet, ka, si dhe pr k t prodhohet. Ndrmarrsi sht agjent (subjekt) ekonomik i cili: a) vet organizon prodhimin, me qllim q t siguroj kombinimin sa m efikas t faktorve t prodhimit b) krkon dhe realizon mundsit m t mira c) gjeneron dhe prvetson idet progresive d) aplikon teknologjin m t re me qllim q t prodhoj produkte t reja dhe m cilsore por edhe me mime m t ulta e) gjat fillimit t do pun i nnshtrohet riskut t caktuar. Ndrmarrsia Shtetrore paraqitet kur vet shteti organizon ndrmarrsit t cilat jan t rndsishme pr ekonomin kombtare. Ndrmarrsia private sht sektor m dinamik dhe m inovator q karakterizohet me disa prparsi n krahasim me ndrmarrsin shtetrore, n kt rast N. Private: a) krijon kushte pr punsim m t madh dhe ka produktivitet m t lart t forcs punuese. b) krkon shpenzime m t vogla n udhheqje. c) m shpejt i preorienton mundsit e veta kah produktet dhe shrbimet e reja e) nse firma falimenton humbjet jan dukshm m t vogla.

10.Globalizimi si model i zhvillimit dhe sfidat e globalizimit

sht nj fenomen tepr kompleks i epoks moderne q tashme ka filluar t bhet prezent n t gjitha poret shoqrore, me rast proceset ekonomike qndrojn n thelb t globalizimit. Sipas ekspertve t Banks Botrore definicioni m i pranueshm i globalizimit sht ai se ky fenomen reflektohet n shtimin gjithnj e m t shpejt t pjesmarrjes gjithnj e m t madhe n aktivitetet ekonomike t individve q jetojn n shtete t ndryshme. Kto aktivitete lajmrohen n form t: tregtis ndrkombtare, investimeve t huaja t drejtprdrejta dhe lvizjes s kapitalit. Ne periudhn e Globalizimit ekonomit kombtare gjithnj e m shum po integrohen n katr fusha fundamentale: tregti, financa, prodhim dhe n rrjetin gjithnj e m t gjer t kontratave dhe institucioneve. Sipas Xhefri Saks-it, dilemat m t rndsishme t globalizimit jan: A do t mundsoj globalizimi promovimin m t shpejt t shtimit ekonomik, posarisht n shtetet n zhvillim (ku jetojn 4/5 e popullats

botrore). A do t ndikoj globalizimi n stimulimin apo destimulimin e stabilitetit makroekonomik. A do ta stimuloj globalizimi jobarazin m t madhe t t ardhurave dhe a ka t bj ky problem me puntort e pakualifikuar n shtetet n zhvillim, apo sht rezultat i fuqive t tregut n t gjitha pjest e bots Si do t duhej q institucionet shtetrore n t gjitha nivelet (rajonale, shtetrore dhe ndrkombtare) ti prshtaten fuqis dhe prgjegjsis n kuadr t krijimit t tregut t ri global.

Globalizimi si proces bashkkohor forcon t gjitha marrdhniet jasht kufitare dhe vepron sipas parimit t superterritorialitetit. Si proces globalizimi i tejkalon barrierat ekonomike, sociale, kulturore, por edhe ato politike. Ky proces sht dukshm m i shprehur n kuadr t disa segmenteve, e q e karakterizojn botn e sotme bashkkohore: N aspektin e komunikimit ky proces sht i pranishm nprmjet PC (kompjuterve), satelitve dhe mjeteve masive elektronike. N aspektin organizativ jan formuar lloje t ndryshme t organizatave ekonomike, ekologjike, kulturore, sociale etj. q veprojn n tr hapsirn e rruzullit toksor (IBM, Yahoo, Microsoft, Amesnty International etj.) N aspektin ekologjik, fenomenet globale si jan shkrirja e akullnajave, gropat e ozonit, rreziku nga radioaktiviteti etj. krkojn aksione dhe veprime t prbashkta dhe globale pasi q kto probleme nuk njohin kufij nacional Prodhimtaria globale zvhvillohet n firmat-korporatat globale q veprojn n tr botn n kuadr t korporatave t ndryshme multinacionale N aspektin ushtarak ndrtimi i raketave balistike m rreze t gjata ose satelitt e spiunimit q mbulojn thuajse do pllmb t rruzullit. N kohn e sotme globalizimi n sfern ekonomike, gjendet n fazn filestare, n radh t par n orientimin kah tregu botror, pr arsye efektet e globalizimit nuk shihen gjithkund njejt dhe n fazn e tanishme dobi m t madhe prfitojn shtetet m t pasura t bots. Sa i prket prodhimit n kuadr t ekonimis globale, ekzistojn disa qasje (metoda): prodhimtaria masovike, n nj an dhe specializimi fleksibil nga ana tjetr. Qasja e par karakterizohet me specializimin e puns si dhe paisjeve dhe prodhim standard, ndrsa qasja e dyt karakterizohet me fuqi puntore t kualifikuar, paisjeje fleksibile t prodhimit si dhe me prodhime diferencuese. Debati nse globalizimi paraqet nj gj t mir apo nj gj t keqe shfqet n arenn ideologjike.