TOPRAK SU YAPILARI BTRME DEV TEKNK ETM FAKLTES YAPI RETMENL YNETEN Yrd. Do. Dr.

Abdullah KADAYIFI HAZIRLAYAN Hasan Mesut NEL 9811702003

ISPARTA 2002

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES TEKNK ETM FAKLTES YAPI RETMENL BLM

BTRME DEV

TOPRAK SU YAPILARI

YNETEN Yrd. Do. Dr. Abdullah KADAYIFI HAZIRLAYAN Hasan Mesut NEL 9811702003

ISPARTA 2002

NSZ Bir sulama projesinde, su kayna ile suyun tarlaya verildii nokta arasnda kanallar zerinde eitli Hidrolik Yaplar ile karlalmaktadr. Sulama projesi hazrlanrken bu yaplarn ortaya kard hidrolik ve inai sorunlarn projeci tarafndan iyi etd edilmesi arttr. Bu bitirme devinde Su letim ve Datm yaplar, Enerji Krc Yaplar ve Akarsu Dzenleme Yaplar hakknda bilgi verilmitir. Referans olarak D.S.: yayn olan Sulama ve Drenaj ebekeleri ve Proje Esaslar, Sanat yaplar Tipleri ve Abaklar gibi eserlerden yararlanlmtr. Bitirme devinde ok yardm grdm, naat Mhendisi Razi Esendala, Yardmc Doent Abdullah Kadayf hocama ayr ayr teekkr bir bor bilirim.

Hasan Mesut NEL Haziran 2002 - ISPARTA

NDEKLER TOPRAK SU YAPILARI ............................................................................1 BTRME DEV.........................................................................................1 ISPARTA 2002..........................................................................................2 NSZ..........................................................................................................................I NDEKLER............................................................................................................II EKLLER LSTES..................................................................................................III 1. SU LETM VE DAITIM YAPILARI..................................................................1 1.1. Genel Bilgiler.....................................................................................................1 1.2. Yerekimi Sulama Sistemlerinde Kanallar........................................................1 1.2.1. letim Kanal...............................................................................................1 1.2.2. Ana Kanal...................................................................................................2 1.2.3. Yedek Kanal.............................................................................................5 1.2.4. Tersiyer kanal...........................................................................................6 1.2.5. Tarla i Su Datm ve iletim Yaplar.............................................7 1.3. Kanal Kaplamalar.........................................................................................7 1.4. Kanaletler...........................................................................................................8 1.5. Sulama ve Drenaj Sistemlerindeki Sanat Yaplar.............................................9 1.5.1. letim Grevi Yapan Sanat Yaplar...........................................................9 1.5.1.1. Gei Yaps.........................................................................................9 1.5.1.2. Sifon...................................................................................................10 1.5.1.3. D ve t........................................................................................10 1.5.1.4. Akedk...............................................................................................10 1.5.1.5. Tnel Ve Galeri..................................................................................10 1.5.2. Kontrol Grevi Yapan Sanat Yaplar.......................................................11 1.5.2.1. Debi lme Yaplar..........................................................................11 1.5.2.2. Sabit Ykl Orifizli Priz ...................................................................11 1.5.2.1.2. Keskin Kenarl Savak.................................................................11 1.5.2.1.3. Kaln Kenarl Savak....................................................................11 1.5.2.1.4. Kesik Boazl Savak...................................................................11 1.5.2.1.5. Parshal Savaklar.........................................................................12 1.5.2.2. Kanallardan Su Alma Yaplar...........................................................12 1.5.2.3. Su Seviyesi Kontrol Yaplar.............................................................12 1.5.2.4. Emniyet Yaplar................................................................................13 1.5.2.4.1. Otomatik Sifon............................................................................13 1.5.2.4.2. Yama Su Alma Tesisi................................................................13 1.5.2.4.3. Sel Geitleri................................................................................14 1.5.2.4.4. Kanal Tahliyesi...........................................................................14 1.5.3. Geit Grevi Yapan Sanat Yaplar..........................................................14 2. ENERJ KIRICI TESSLER...................................................................................15 2.1. Genel................................................................................................................15 2.2. D Havuzlar................................................................................................15 D Havuzunda Hava Pay :.............................................................................17 2.3. arpma Tipli Enerji Krclar...........................................................................21 Saysal rnek :....................................................................................................23 2.4. Dili Eik Dzlemler le Enerji Krlmas.......................................................23 2.4.1. Dili Eik Dzleme Giri artlar.............................................................24 II

2.4.2. Dili Eik Dzlemlerin Kapasitesi............................................................25 2.4.3. Eik Dzlem ve Di Boyutlar..................................................................25 2.4.4. Dili Eik Dzlemlerin Kaynamaya Kar dengesinin Aratrlmas.......27 2.4.5. Saysal rnek ...........................................................................................28 3. AKARSU DZENLEME YAPILARI...................................................................32 3.1. Dzenleme amalar ve Kapsam.....................................................................32 3.2. Dzenleme ile lgili n almalar.................................................................33 3.3. Dzenlemede Kullanlan Yap Elemanlar......................................................34 3.4. Dzenleme Yaplarnn Snflandrlmas......................................................35 3.4.1. Koruma Yaplar......................................................................................35 3.4.1.1. Taban Koruma Yaplar...................................................................36 3.4.1.2. Ky Koruma Yaplar.....................................................................37 3.4.1.2.1. Dk Eimli Ky Yzeylerinin Korunmas...........................37 3.4.1.2.2. Dik Eimli Kylarn Korunmas ...........................................38 3.4.2. Daraltma Yaplar.....................................................................................40 3.4.2.1. Enine Yaplar (Mahmuz)................................................................40 3.4.2.2. Boyuna Yaplar.................................................................................44 3.4.2.3. Hareketli Daraltma Yaplar.............................................................46 3.4.3. Akarsu Dzenlemesinde zel Yaplar...................................................48 3.4.3.1. Yargnlar............................................................................................48 3.4.3.2. Taban Eikleri...................................................................................49 3.4.3.3. Akarsu Kuaklar ve Akarsularn Kollara Ayrlmas ile lgili Yaplar............................................................................................................50 KAYNAKLAR...........................................................................................................52 ZGEM................................................................................................................53

EKLLER LSTES TOPRAK SU YAPILARI ............................................................................1 BTRME DEV.........................................................................................1 ISPARTA 2002..........................................................................................2 SLEYMAN DEMREL NVERSTES.............................................2 BTRME DEV.....................................................................................2 TOPRAK SU YAPILARI.........................................................................2 ISPARTA 2002......................................................................................3 NSZ..........................................................................................................................I NDEKLER............................................................................................................II EKLLER LSTES..................................................................................................III 1. SU LETM VE DAITIM YAPILARI..................................................................1 1.1. Genel Bilgiler.....................................................................................................1 1.2. Yerekimi Sulama Sistemlerinde Kanallar........................................................1 1.2.1. letim Kanal...............................................................................................1 1.2.2. Ana Kanal...................................................................................................2 III

ekil 1.1. Ana kanal enkesiti...............................................................2 ekil 1.2. Ana kanalda kaz ve dolgu dengelemesi...................................3 ekil 1.3. 1.0 < Q < 5.0 m3/s iin kullanlacak tip enkesitler...................3 ekil 1.4. Kurp karakteristikleri ve minimum kurp yarap.............4 1.2.3. Yedek Kanal.............................................................................................5 ekil 1.5. Kontrkurp durumu....................................................................6 1.2.4. Tersiyer kanal...........................................................................................6 1.2.5. Tarla i Su Datm ve iletim Yaplar.............................................7 ekil 1.6. Tersiyer kanal enkesiti..............................................................7 1.3. Kanal Kaplamalar.........................................................................................7 1.4. Kanaletler...........................................................................................................8 ekil 1.7. Kanalet elemanlar ve enkesit..................................................8 ekil 1.8. Kanalet elemanlar ve enkesiti..................................................9 1.5. Sulama ve Drenaj Sistemlerindeki Sanat Yaplar.............................................9 1.5.1. letim Grevi Yapan Sanat Yaplar...........................................................9 1.5.1.1. Gei Yaps.........................................................................................9 1.5.1.2. Sifon...................................................................................................10 1.5.1.3. D ve t........................................................................................10 1.5.1.4. Akedk...............................................................................................10 1.5.1.5. Tnel Ve Galeri..................................................................................10 1.5.2. Kontrol Grevi Yapan Sanat Yaplar.......................................................11 1.5.2.1. Debi lme Yaplar..........................................................................11 1.5.2.2. Sabit Ykl Orifizli Priz ...................................................................11 1.5.2.1.2. Keskin Kenarl Savak.................................................................11 1.5.2.1.3. Kaln Kenarl Savak....................................................................11 1.5.2.1.4. Kesik Boazl Savak...................................................................11 1.5.2.1.5. Parshal Savaklar.........................................................................12 1.5.2.2. Kanallardan Su Alma Yaplar...........................................................12 1.5.2.3. Su Seviyesi Kontrol Yaplar.............................................................12 1.5.2.4. Emniyet Yaplar................................................................................13 1.5.2.4.1. Otomatik Sifon............................................................................13 1.5.2.4.2. Yama Su Alma Tesisi................................................................13 1.5.2.4.3. Sel Geitleri................................................................................14 1.5.2.4.4. Kanal Tahliyesi...........................................................................14 1.5.3. Geit Grevi Yapan Sanat Yaplar..........................................................14 2. ENERJ KIRICI TESSLER...................................................................................15 2.1. Genel................................................................................................................15 2.2. D Havuzlar................................................................................................15 ekil 2.1. Hidrolik srama.....................................................................16 D Havuzunda Hava Pay :.............................................................................17 ekil 2.2. Tip havuz................................................................................18 ekil 2.3. Tip 2 havuz............................................................................19 ekil 2.4. Tip 2 havuz.............................................................................20 2.3. arpma Tipli Enerji Krclar...........................................................................21 ekil 2.5. ................................................................................................21 ekil 2.6..................................................................................................22 Saysal rnek :....................................................................................................23 2.4. Dili Eik Dzlemler le Enerji Krlmas.......................................................23 IV

2.4.1. Dili Eik Dzleme Giri artlar.............................................................24 ekil 2.7..................................................................................................24 2.4.2. Dili Eik Dzlemlerin Kapasitesi............................................................25 2.4.3. Eik Dzlem ve Di Boyutlar..................................................................25 ekil 2.8.................................................................................................26 2.4.4. Dili Eik Dzlemlerin Kaynamaya Kar dengesinin Aratrlmas.......27 2.4.5. Saysal rnek ...........................................................................................28 ekil 2.9..................................................................................................31 3. AKARSU DZENLEME YAPILARI...................................................................32 3.1. Dzenleme amalar ve Kapsam.....................................................................32 3.2. Dzenleme ile lgili n almalar.................................................................33 3.3. Dzenlemede Kullanlan Yap Elemanlar......................................................34 3.4. Dzenleme Yaplarnn Snflandrlmas......................................................35 3.4.1. Koruma Yaplar......................................................................................35 3.4.1.1. Taban Koruma Yaplar...................................................................36 3.4.1.2. Ky Koruma Yaplar.....................................................................37 3.4.1.2.1. Dk Eimli Ky Yzeylerinin Korunmas...........................37 3.4.1.2.2. Dik Eimli Kylarn Korunmas ...........................................38 3.4.2. Daraltma Yaplar.....................................................................................40 3.4.2.1. Enine Yaplar (Mahmuz)................................................................40 3.4.2.2. Boyuna Yaplar.................................................................................44 3.4.2.3. Hareketli Daraltma Yaplar.............................................................46 3.4.3. Akarsu Dzenlemesinde zel Yaplar...................................................48 3.4.3.1. Yargnlar............................................................................................48 3.4.3.2. Taban Eikleri...................................................................................49 3.4.3.3. Akarsu Kuaklar ve Akarsularn Kollara Ayrlmas ile lgili Yaplar............................................................................................................50 KAYNAKLAR...........................................................................................................52 ZGEM................................................................................................................53

1. SU LETM VE DAITIM YAPILARI 1.1. Genel Bilgiler Yer st ve yeralt su kaynaklarndan sulama suyunun temin edildii baraj, balama, kuyu, kaptaj tesisi vb. yaplardan suyun alnp sulanacak alanlara tanmasn ve datlmasn salayan yaplara su iletim ve datm yaplar denir. Su iletim ve datm sistemi, kaynaktan alnp suyu sulanacak alanlara datmak iin gerekli olan ak kanallar, kanaletler ve boru hatlar ile araziye verilecek suyun kontroln, paylatrlmasn ve datmn yapmak iin gerekli sanat yaplarn kapsar. Sistem yetitirilecek bitkilerin ihtiyacn karlayacak miktarda suyun, erozyona neden olmadan ve yksek randmanl bir ekilde uygulanmasn salamaldr. yi ve uygun bir su datm sisteminin planlanmasnda zenle incelenmesi gereken hususlar aada verilmitir. 1. Sulanacak tarm arazisinin bykl, 2. Sulama suyu miktar ve maliyeti, 3. Bnye, yap, profil derinlii, su alma hz ve kullanlabilir su tutma kapasitesi gibi toprak zellikleri, 4. Topografik durum, 5. Uygulanacak sulama yntemi, 6. Erozyona sebep olmayacak ve etkili kk blgesinde gerekli nem dalmn salayabilecek debi ile su ak uzunluu arasndaki ilikiler. 1.2. Yerekimi Sulama Sistemlerinde Kanallar Yerekimi sulama sistemlerinde sistemi tekil eden kanallar fonksiyonlarna gre iletim kanal, ana kanal, yedek kanal, tersiyer kanal ve tarla ii su iletim kanal olarak isimlendirilir. 1.2.1. letim Kanal Sulama suyunu depolama veya evirme yapsndan alarak ana kanala ileten kanallardr. Bu kanaldan sulama yaplmaz, sadece sulama suyunun iletilmesinden yararlanlr. Sulama alannn hemen su alma yerinden balamas halinde iletim kanalna gerek duyulmaz. 1

1.2.2. Ana Kanal Sulama suyunu sulama alan iinde tayan ve yedek kanallara ileten kanallardr. letim kanal varsa iletim kanal sonuna, iletim kanalnn bulunmamas halinde su alma yapsndan balar ve en son yedek kanalda son bulur. Ana kanaln genellikle ova tarafna iletme ve bakm yolu yaplr. Ana kanal taban kotu, ana kanaldaki st su izgisi kesiecek ekilde bulunur (ekil 1.1.). doal zeminle kanal ekseninde

ekil 1.1.

Ana kanal enkesiti.

Ana Kanallarn Projelendirilmesi Planlama raporunda verilen ana kanal balang yeri, su kotu ve eime gre ana kanaln projesine balanr. Arazi tasnif snf, kanal boyutlar, hz limitleri ve yk kayplar gibi etkenler teknik ve ekonomik ynden incelenerek eim seilir. Bu deerlere gre 1/5000 lekli ve sulama alann gsteren topografik haritada balang noktas seilir ve kurplarla birlikte gzergah altnda sulanamayan alan kalmayacak biimde kaz ve dolgu miktarlar dengeli olmaldr ekil 1.2 ve ekil 1.3. dolguda ve kazda kullanlmas uygun kanal tipi enkesitleri, ekil 1.4.de gzergahtaki kurplarn karakteristikleri ve minimum kurp yarap verilmitir.

ekil 1.2. Ana kanalda kaz ve dolgu dengelemesi.

ekil 1.3. 1.0 < Q < 5.0 m3/s iin kullanlacak tip enkesitler

R min (3 7) T , 15 h, 25 mtre = Sapma as, A = Merkez a, R = Kurp yarap, T = Teet boyu, [T=R tan( /2)], (D=a/7R/200), {B=[R Se(a/2)]-}. D = Developman boyu, B = Bisektris uzunluu,

ekil 1.4. Kurp karakteristikleri ve minimum kurp yarap. Ana kanal gzergah plana ilenirken karlalacak balca durumlar, yan dere geileri, kara yolu ve varsa demir yolu geileri ve yerleim yeri geileridir. Yan dere geileri iin kullanlan yaplar; alt sel geidi, st sel geidi, ters sifon ve akedktr. Bu yaplardan birinin projelenmesi iin ncelikle yan derelerin takn debisinin, tad sediment miktarnn, yatan geniliinin ve derinliinin bilinmesi gerekir. Sulama alannn st snrn belirleyen ana kanallarn izleyecei gzergahlar mevcut topografyaya bal olarak alternatifler arasndan seilip araziye aplike edilerek belirlenir. Kanal gzergahlarnda kanaln temel zeminine bal olarak alternatif alma yaplmasn gerektiren balca hususlar ve alnmas gereken nlemler aada belirtilmitir. 4

a) Kanaldan szan suyun temel zeminine etkisi: Beton kaplamann atlamas ve atlaklardan szan suyun zemini slatmas veya derz yerlerinden szan suyun kaplama betonu altndaki ince malzemeyi ykamas ve ev stabilitesinin bozulmasna neden olmas durumuna kar szdrmadn ok iyi salanmas gerekir. b) Yeralt suyunun yksek olduu yerlerde alnmas gerekli nlemler: Yeralt suyunun yksek olduu kesimlerden kanal gzergah geirilirken iki nlem alnabilir. Birincisi yeralt suyunu kanal betonuna ulamayacak seviyede tutacak drenaj nlemlerini almak, ikincisi yeralt suyunun kaplama betonu ile temasnn kesin olarak nlenmesi gereken durumda, zemin ile kaplama betonu arasnda tecrit grevini yapacak nlemleri almaktr. Yeralt suyu basncnn kaplamay kaldrmasn nlemek iin kanal kaplama betonunun altna en az 0.3 m kalnlnda filtre malzemesi serilir. Arazi enine eiminin azald ynde kanal taban filtresi altnda drenfleks veya bz denir. Uygun yerlerde drenaj kanallarna balanan drenfleks veya bzlerle filtre iine toplanan su uzaklatrlr. 1.2.3. Yedek Kanal Suyu ana kanaldan alp tersiyerlere ulatrr. Genel olarak ana kanaldan balar, sulama alann e ykseklik erilerine dik olarak keser ve su gtrd sulama alannn en yksek yerinden geer. Yedek kanallarn aralklar topografyaya bal olarak 5-6 km civarnda olabilir. Uzunluklar sulama alannn byklne bal olarak deiir. Genellikle her yedekten iki tarafa ayrlan tersiyerler karlkl getirilir. Bylece bir ek yapsndan iki tersiyer yararlanr. E ykseklik erilerine dik getiklerinden genellikle eimleri fazladr. Ancak yedek kanallarda eimi belirli deerin altnda tutmak iin kanal zerine d yaplr. Kanal eimi 0.0007 den az olmaldr. Yedek kanallarda su seviyesi tersiyer prizleri nnde doal zeminden 20-30 cm yukarda olur. Bu sebeple prizden sonra yaplan d ile su hatt doal zeminin altndan geer ve kanal kazda olur. Ancak kanal priz nnde tekrar dolguya geer ve su seviyesi doal zemin stne kar. Priz nlerinde kanaldaki su, kazda 1.5 m/s den fazla olmamaldr. Priz nlerinde su hzn 1.5 m/s nin altna drmek iin yedek kanaln eimi prize 50 m kala azaltlr ve istenen hz elde edilir. Yedek kanal boyunca kanaln bir tarafndan iletme ve bakm yolu bulunur. Yedek kanal son tersiyerlere de suyu ilettikten sonra grevini tamamlar. Bundan sonra tamamen bir drenaj kanal gibi geirilir ve ana drenaj kanalna balanr. 5

Minimum kurp yarap, kanaldaki suyun st yzey geniliinin 3-7 kat veya su derinliinin (h) minimum 15 kat olarak saptanr. Ayrca bu deerin 25 m den byk olmas uygundur. Kontrkurp durumunda l uzaklnn en az 40-50 m olmas uygundur (ekil 1.5.).

ekil 1.5. Kontrkurp durumu

1.2.4. Tersiyer kanal Tersiyer kanal yedek kanaldan ald suyu sulama sahasna tayan kanaldr. Genellikle e ykseklik erilerini izler. Eimi ana kanalda olduu gibi, 0.0002-0.0005 arasnda deiir. Tersiyerlerin aralklar 300-400 m arasnda olabilir. Arazi eiminin azald yerlerde bu mesafe azaltlr. nk bu durumda ifti sulama suyunu tersiyerden alp tarlaya gtremez. Tersiyer uzunluu 2.5-3 km olabilir. Bir tersiyer kanaln hizmet ettii sulama alan en fazla 1200 dekardr. Tersiyer zerinde 200-250 m aralkla priz ina edilir. Prizden alnan su araziye veya tarlaba kanalna verilir. Tersiyer kanalda su seviyesi doal zeminden 0.20-0.25 m yukarda bulunabileceinden bu kanal genellikle dolguda ina edilir. Tersiyer sulama kanalnn st tarafna daima bir tersiyer drenaj kanal bulunur (ekil 1.6.). Tersiyer kanal genellikle yedek drenaj kanalna 125-150 m kala tersiyer drenaj kanalna balanr.

1.2.5. Tarla i Su Datm ve iletim Yaplar Tersiyer prizinden alnan sulama suyunu tarlaya kadar gtren kanallardr. Genellikle bu kanallar sulama projesine dahil deildir. ifti tarafndan ina edilir. Boylar en fazla 500 m kadardr. Dz arazilerde bu mesafe kltlr. Aralklar ise 200 m kadardr. Bu kanallar genellikle mlkiyet hudutlarn izler.

ekil 1.6. Tersiyer kanal enkesiti

1.3. Kanal Kaplamalar Sulama kanallar, szmay nlemek, przll azaltmak kanal kapasitesini arttrmak, evlerin anmasn nlemek ve kanallarn bakmn kolaylatrmak iin beton, ta, bitm, plastik, kil vb. malzemelerle kaplanr. lkemizde en ok kullanlan kaplama tipi beton kaplamadr. Yaplmas ve tamiri kolaydr. Salam ve przsz yzey salanmas, uzun mrl olmas ve az bakm gerektirmesi sebebiyle tercih edilirler. Beton kaplamalarda imento dozaj 175 250 kg/m3 olarak alnabilir. Beton kalnl en az 8 cm en ok 15 cm olarak yaplr. Tan bol ve ucuz olduu yerlerde ta kaplama (pere) yaplr. Su kanalnda harl pere kullanlr. genellikle kaplama kalnl 30 cmdir. Harl pere 300 dozlu imento ile derzlenir. Petrol rn olan bitm akc zellie sahip olduundan beton asfalt eklinde yerinde dklebildii gibi, prefabrike plaklar halinde de kullanlr. beton asfalt kaplama 5 cm kalnlkta yaplr. Killi kum akl sktrld takdirde olduka sert ve geirimsiz bir madde tekil eder. Uygun malzemenin yaknda bulunduu yerlerde kil kaplama yaplr. Ucuz ve az geirimli olan bu kaplama tipinin en byk sakncas otlanmaya uygun olmasdr. 7

1.4. Kanaletler Kanalet, prefabrike olarak yaplan ve deiik ykseklikte prefabrike ayaklar zerine yerletirilen kanal anlamnda kullanlmaktadr. Genel olarak kanaletlerin normal tama mesafeleri 50 100 km arasnda olmaktadr. Kanaletlerin hidrolik hesaplamalarnda aada verilen Bazin eitlii kullanlr. Q=
87 x( A R xS ) 1 +( / R)

Q = Kanaletin debisi, m3/s, A = Kanalet kesit alan, m2, R = Hidrolik yar ap, m, S = kanalet eimi, = kanalet Bazin przszlk kat says (0,12 0,16) Kanaletler genellikle 5 ve 7 m uzunluunda betonarme olarak imal edilir. Birleme yerlerinde dayanma eyerlerine oturur. Eyerler ayaklara, ayaklarda temel paralar zerine oturur (ekil 1.7.-1.8).

ekil 1.7. Kanalet elemanlar ve enkesit

ekil 1.8. Kanalet elemanlar ve enkesiti 1.5. Sulama ve Drenaj Sistemlerindeki Sanat Yaplar Sulama ve drenaj sistemlerinde kullanlan sanat yaplar grupta toplanabilir. Bunlar; 1. letim grevi yapan sanat yaplar 2. Kontrol grevi yapan sanat yaplar 3. Geit grevi yapan sanat yaplar 1.5.1. letim Grevi Yapan Sanat Yaplar Kanallardaki suyun bir noktadan dier bir noktaya ileten yaplardr. letim grevi yapan sanat yaplar arasnda, gei yaps (rakortmon) ters sifon, st, akedk, tnel, galeri, d ve keltim havuzu saylabilir. 1.5.1.1. Gei Yaps Kanallarda kesit deiince, deiik iki kesiti birbirine balayan gei yaplar yerletirilerek enerji kayplar azaltlr. Genellikle gei yaplar, trapez (yamuk) kesiti dikdrtgen kesite, dikdrtgen kesiti trapez kesite veya daire kesiti trapez kesite, trapez kesiti daire kesite balar (Proje 1 -2). 9

1.5.1.2. Sifon Sulama kanallarnn derin vadiler iindeki kuru dereleri, kpr yapmna uygun olmayan yol ve demir yollarn, ok fazla sediment tayan akarsular gemeleri halinde ve kanal olarak dolalmasnn ekonomik olmad durumlarda sifon kullanlr. Sulamada sifon ters sifon ad ile bilinir. Ters sifon daima enerji kaybna sebep olur. Su kotunun kaybedilmesi dnlmyorsa sifon inaatndan kanmak gerekir. Sifondaki hz kanaldaki hzn en az 1,5 kat olmaldr. Sifonlarda en kk ap 1.00 1.20 m olmaldr. Kk debili kanallarda hz ok azalaca iin sifon yerine akedk tercih edilmelidir. (Proje 3 4 5 6) 1.5.1.3. D ve t Topografyann gerektirdii yerlerde kanal gzergahnda kot dmeleri zorunludur. Bu ksmlarda d ve t ad verilen sanat yaplar ina edilir. D 4,5 mden dk seviye farklarnda kullanlan yapya denir. Su seviyeleri arasndaki farkn 4,5 mden byk olduu yere yerletirilen ve genellikle uzun boylarda devam eden yapya t ad verilir. Akm her ikisinde de sel rejimindedir. D ve tler yedek sulama ve yadek drenaj kanallarnda kullanlr. (Proje 7 8) 1.5.1.4. Akedk Sulama kanallarn geni ve debisi byk akarsulardan geirirken dere derinlii 5 myi gemiyor ise akedk yaps da uygulanabilir. Akedkde maksimum ayak ykseklii 5.00 mdir. Normal aklk 10 m olup daha byk geniliklerde aklk says artar. Bu durumda seenekler arasnda ekonomik kyaslama yaplmas gerekir. 1.5.1.5. Tnel Ve Galeri Sulama kanal kotuna gre yksek kottan bir yerden gemek veya uzun bir yamatan dolama ile karlaldnda ekonomik kyaslama yaplarak tnel veya galeri ina etmek daha elverili olabilir. Tnel yksek zemin veya da altnda ina edilen iki az olan ve sulama ve drenaj kanal, su borusu, demiryolu ve karayolu geiine imkan veren gei yoludur. Galeri ise tamamlandktan sonra yap iinde kalan belirli kesitteki boluk veya geittir. Tnellerde minimum ap 2.20 m olarak saptanmtr. Tnellere verilecek eim, % 85 dolu almay salayacak ekilde seilmelidir. 10

1.5.2. Kontrol Grevi Yapan Sanat Yaplar Kontrol yaplar sulama kanallarndaki su seviyesini kontrol ederek istenilen seviyeye kadar ayarlar. Kanaln tayabileceinden fazla su gelmesi halinde fazla suyu araziye zarar vermeden uzaklatrr. Araziye verilecek suyu alp miktarn lmeye yarar. Kontrol yaplar genellikle debi lme yaps (savak), su alma yaps (priz), su seviyesini kontrol yaps (ek) ve emniyet yaps (yan savak, otomatik sifon) olarak gruplandrlr. 1.5.2.1. Debi lme Yaplar Sulama kanallarndaki su seviyesini ayarlamak ve ihtiya kadar suyu araziye ulatrmak iin srekli olarak debi lmeleri yaplmaldr. 1.5.2.2. Sabit Ykl Orifizli Priz Sulama kanallarnda 1 m3/snlik debilere kadar sabit ykl orifizli priz kullanlr. lme dzeni, sakinletirme havuzunun memba tarafndan ayarlanabilir bir orifis ile havuzun mansabndaki bir prizden ibarettir. Priz kapa alp kapatlarak, 6 cmlik sabit yk verecek ekilde ayarlanr. (Proje 9 10 11 12 13) 1.5.2.1.2. Keskin Kenarl Savak Keskin kenarl savak, savan geometrik ekline gre dikdrtgen, yamuk ve dik gen savak olarak adlandrlr. Savak ve orafis arasndaki esas fark; birisinde suyun stten akmas, dierinde iinden gemesidir. Savaktan nceki akmn durumuna gre bu savaklar yanal bzlmeli ve yanal bzlmesiz olmak zere iki gruba ayrlr. Yanal bzlmesiz keskin kenarl savak dikdrtgen kesitli, dier savaklar ise yanal bzlmeli keskin kenarl savak olarak kullanlr. 1.5.2.1.3. Kaln Kenarl Savak Kaln kenarl savak da sulama kanaln enine kesen savaklardandr. En kesitleri daire ve parabol olabilir. 1.5.2.1.4. Kesik Boazl Savak Ak kanallardan geen suyun debisini lmek zere yatay bir taban zerine giri ve k kesitleri ayn kalmak zere kesitin daraltlmas ile meydana gelmitir.

11

1.5.2.1.5. Parshal Savaklar Ak kanallardan geen suyun debisini lmek zere kanal kesitinin daraltlmas ve tabann ykseltilmesi ile akm bzen zel ekilli debi lme yapsdr. Parshal sava 1 85 m3/s arasndaki debileri lmekte kullanlr. (Proje 14 15 16) Parshal savaklarnn stnlkleri ve sakncalar a. stnlkleri : 1. Serbest akm halinde bir lm ile debi bulunur. 2. Boaz ksmnda akm hzldr. 3. Daha hassas lme yapar. 4. Enerji kayb dier savaklara gre daha azdr. 5. ok kk ve ok byk debiler iin kullanlabilir. 6. lme aralklar byktr. b. Sakncalar 1. Kanallarn dz ksmlarnda kullanlrlar, kurpdan veya bir kapaktan hemen sonra kullanlmaz. 2. nas hassasiyet ister, yapm g ve maliyetleri yksektir. 1.5.2.2. Kanallardan Su Alma Yaplar Ana, yedek ve tersiyer kanallardan su alma yaplarna priz ad verilir. Ana kanaldan yedek ve tersiyer kanal ayrlr. Ayrca uygun yerlerde ifti ark da bulunabilir. Priz yerlerindeki su katlar ana kanal altnda sulanamayacak alan kalamayacak ekilde seilir. Yedek kanal prizleri genellikle sabit ykl orifizli priz olarak tesis edilir. Bu prizlerde normal su seviyesini temin etmek iin ek konulur. Yeterli kabarma var ise ek konulmayabilir. Normal olarak priz yerlerinde su katlar doal zeminden 30 40 cm yksek seilir. Priz nlerinde en az 40 50 mlik ksmn eimi 0,0004 0,0006 gibi dk tutulur. Bylece akmn prize girerken nehir rejiminde olmas salanr (Proje 17 18). 1.5.2.3. Su Seviyesi Kontrol Yaplar Sulama projelerinde kapasite hesaplar iin maksimum sulama modl esas alnmaktadr. Yurdumuzda sulama mevsimi genellikle Nisan Ekim aylar arasndadr.

12

Maksimum su ihtiyac Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda olur. Projede su profili iin hidrolik hesaplar ve izimler maksimum seviyeye gre yaplmaktadr. Sulama kanallarnda sulamann rahatlkla teminini salamak iin suyu belirli bir seviyede bulundurmak gereklidir. Kanallarda suyun az olduu zamanlarda normal su seviyesinin temini iin ek ad verilen seviye kontrol yaps tesis edilir. Bunlar genellikle kapakl olur. 1.5.2.4. Emniyet Yaplar Sulama ve drenaj kanallarnn emniyetini salayan yaplardr. Sulama kanallarnda yama sularnn kanala alnmas durumunda veya ani priz kapatma halinde kanallardaki su seviyesini kontrol eden otomatik sifon, yama sularnn kanala zarar vermemesi iin yaplan yama su alma tesisleri, yan derelerin takn srasnda kanala zarar vermeden geebilecekleri sel geitleri, ana sulama kanalnn suyunu boaltan ana kanal tahliyeleri, doal tahliye ve tersiyer drenaj kanallarnn kavaklarnda yedek drenaj kanallarn koruma yaplar olarak zetlenebilir. 1.5.2.4.1. Otomatik Sifon Sulama kanallarnda su seviyesinin, ani priz kapatmalar, yama sularnn kanala alnmas veya baka bir sebeple su seviyesinin ykselmesi halinde su kanaldan dar taarak tarm arazisine zarar verir. Sulama kanalndan suyun tamasn nlemek iin gerekli yerlere otomatik sifon ina edilir. Otomatik sifon normal su seviyesinin artmas ile kendi kendine alarak kanaldaki fazla sular dar atar. Kanaldaki su seviyesi normal seviyeye dt zaman sifonun almas durur. Otomatik sifonlar dere yataklar veya tahliye kanallarnn bulunduu ksmlara konur. (Proje 19 20) 1.5.2.4.2. Yama Su Alma Tesisi Ana kanal gzergah zerindeki yamatan su geliyorsa ve bu suyun debisi ve tad sediment miktar az, kalitesi sulama suyuna zarar vermeyecek durumda ise bu su sulama kanalna alnabilir. Bu amala yama su alma tesisi ina edilebilir. Yama su alma tesisi iin en byk debi 2.0 m3/s olabilir. (Proje 21)

13

1.5.2.4.3. Sel Geitleri Kanallarn yan dere geitlerinde kullanlan yaplardandr. Sel geitlerin yan derelerin zellikle takn srasndaki en byk debisini kanala zarar vermeden geirecek kapasiteye sahip olmalar gerekir. Takn sular ana kanaln stnden geiriliyorsa st sel geidi, ana kanaln altndan geiriyorsa alt sel geidi denir. Arazi eiminin az olduu yerlerde st sel geidi, ok olduu yerlerde alt sel geidi tesis etmek uygundur(Proje 2223242526). 1.5.2.4.4. Kanal Tahliyesi Kanaln sifon, galeri, tnel, akedk veya her hangi bir yerinde meydana gelecek arzalarn onarlmas iin veya baka sebeplerle kanaln suyunun tamamnn boaltlmas gerekebilir. Bunun iin kanaldaki suyun tamamn tahliye kanalna veya dere yatana boaltlmasn salayan tahliye yaplar yaplr. Tahliyelerin zellikle nemli sifon ve tnellerin memba tarafna ina edilmesi uygun olur. 1.5.3. Geit Grevi Yapan Sanat Yaplar Sulama kanalar uzun mesafeler kat ettii iin, bazen yerleim yerleri arasndaki yollar veya demir yollarn keser. Bu tr geiler genellikle kpr veya menfez biiminde olur. Kararl zeminlerde kpr, kararl olmayan zeminlerde menfez yaplmas uygundur. Ky, bucak ve ile yollar gibi kk yollarda basit kprler ya da menfezler ina edilir. ller aras karayollarnda ise karayolu kpr tipleri uygulanr. (Proje 27)

14

2. ENERJ KIRICI TESSLER 2.1. Genel Kanallarda suyun enerjisi aadaki ekillerde krlabilir. a. Enerji Hidrolik srama ile bir havuz iine krlr. (d havuzlar) b. zellikle borulu dlerde, boruyu terk eden yksek hzl suyun enerjisi bir perdeye arptrlarak yok edilir. (arpma tipli enerji krc) c. Eik dzlem zerine (yani d kanal iine) bir takm diler konularak; suyun enerjisi d kanaln iinde krlr (dili eik dzlemler) Yukarda belirtilenlerden (D havuzlar) btn dlerde en yaygn olarak kullanlr. arpma tipli enerji krclar, genellikle borulu dlerde, (dili eik dzlemler) ise mansap su seviyesi deiken, rnein su seviyesi deiken tabii bir yataa veya rezervuara su boaltan tahliye kanallarnda kullanlrlar. Bu neden ile sulama kanallar zerindeki uygulanmas snrldr. 2.2. D Havuzlar Enerji krma ilemi en ekonomik ve en emniyetli ekilde temin edilebilir. Bu ise d havuzu boyutlarn iyi tayin edebilmekle kabildir. D havuzu derinliinin teorik hesaplar ile kati olarak bulunabilmesine mukabil, uzunluu; dorudan doruya model tecrbeleri yaplarak veya imdiye kadar yaplm tecrbelerden elde edilen neticelerden faydalanlarak hesaplanabilir. D havuzlarnn etkin bir ekilde alabilmesi iin giriteki Froude Saysnn (F =
V1 g 1 d

) 4,5 ile 15 arasnda olmas gerekir. Formlde d1, havuz giriindeki su

derinlii V1 ise giri hzdr. Froude saysnn belirtilen snrlar dnda; zel alma ve model tecrbeleri gerekir. Girite Froude says, 4,5ten kk ise, havuzda dengeli bir srama meydana gelmez. 10dan byk Froude saylarnda ise, D Havuzlar enerji krlmasnda en etkin bir yap olmayabilir d havuzlar yerine baka tip enerji krclarda kullanlabilir. 15

D havuzunda hidrolik srama oluarak enerji krlmas iin, havuz mansabnda, yeterli bir su derinliine (kuyruk suyu) derinliine ihtiya vardr. Tatbikatta genellikle yatay tabanl, sabit taban geniliinde dikdrtgen kesitli havuzlar kullanlmaktadr. nk trapez kesitin iki yannda yer alan gen alanlardaki su sramaya etkili ekilde katlmamakta ve srama havuzun orta ksmlarnda teekkl ederek yeterli bir enerji krlmas olmamaktadr. Dikdrtgen kesitli bir kanalda, debisi Q olan bir akm gz nne alalm. Byle bir akmn ekil no : 2.1. taral olarak gsterilen bir sreksizlik blgesinden getiini ve derinliinin Y1 ve Y2 ye atladn kabul edelim. Sreksizlik blgesindeki ak dzensiz ve enerji kayb douracak ekilde alkantldr. Bu blgeden yeteri kadar uzaktaki (1) korunumu prensiplerinin salanmas gereklidir. Ktlenin korunumu prensibine gre birim zamanda (1) kesitinden geen akkan ktlesine eit olmaldr. b Y1 V1 = bY2 V2 Y1 V1 = Y2 V2 = q q =
Q b

ve (2) kesitlerinde ise ak

niformdur. Ble bir akta (1) ve (2) kesitleri arasnda ktle ve momentumun

Sreklilik denklemi

ekil 2.1. Hidrolik srama Momentum prensibine gre (1) ve (2) kesitleri arasndaki blgeye etki yapan d kuvvetlerin toplam, birim zamanda blgeden kan hareket miktar ile blgeye giren hareket miktarlarnn farkna eittir. eperlerdeki srtnmeler ihmal edildiine gre; blgeye etki yapan d kuvvetler (1) ve (2) kesitlerindeki basnlarn dourduu P 1 ve P2 kuvvetleridir.

16

 P = Q (V2 V1) P1 - P2 = g Q (V2 V1) P1 =

Y 22 Y12 b Q = qb. b, P2 = 2 2

Y12 Y22 q = (V2 V1) 2 2 g

Sreklilik denkleminden alnan hzlar momentum eitliine konulursa; V1 =

q q V2 = Y1 Y2
V 12 g 1 Y

Y12 Y22 q Y1 Y 2 = X , F12 = 2 g Y1Y 2

Y2 1 = Y1 2

konulursa,

1 + 8F12 1

denklemi elde edilir.

Y2 derinliinin, d yatandan sonraki kanaldaki su derinlii (Yk) ile mukayesesinin d yata derinlii hesaplanabilir. Yk < Y2 olmas halinde; d yata (Y2 - Yk) kadar derinletirilerek, mansapta srama iin yeterli su derinlii salanmaktadr. Sramann balad ve nihayet bulduu noktann teorik olarak tayini mmkn olmadndan, enerji krc havuz uzunluunun bulunmasnda Amprik formllere mracaat edilmekte veya U.S. Bureau of Reclamationnin yapt ok sayda model tecrbeleri neticesinde gelitirdii eitli tiplerdeki havuzlar kullanlmaktadr. Son zamanlarda amprik formller yerine bu tipler tercih edilmektedir. Tiplerin tetkikinden grlecei gibi; havuza giriteki Froude says; d havuzu seiminde esas rol oynamaktadr. Giri Froude saysnn yanl hesap edilmesi neticesinde, uygun olmayan bir tip seilebilir ve enerjisi krlmam su mansap kanalna intikal eder. D Havuzunda Hava Pay : D havuzu kenarndaki duvar ykseklii H0 = D2 + (hava pay) dr. Hava pay amprik olarak 0,1 (V1 + d2) formlne gre bulunabilir.

17

ekil 2.2. Tip havuz

18

ekil 2.3. Tip 2 havuz

19

ekil 2.4. Tip 2 havuz

20

2.3. arpma Tipli Enerji Krclar Bu tipte enerji boyutlar ekil no : 2.6. verilmi bir perdeye, su arptrlmak suretiyle krlr. arpma tipli enerji krclarda; d havuzlarnda olduu gibi, etkin ekilde enerji krlmas mansapta yeterli bir su derinlii bulunmasn gerektirmez. Kuyruk suyuna ihtiya gstermemesi nedeniyle, mansap su seviyesi kontrol edilemeyen veya debideki ani artlara ramen mansap su seviyesi ge oluan durumlarda zellikle bu tip enerji krclar uygun olup, iyi projelendirildiinde, hidrolik sramal enerji krclara nazaran, daha etkin yaplardr. eitli Froude saylarna gre, ekil no : 2.5. W ile gsterilen genilik aralndaki grafikten faydalanlarak bulunmaldr.

ekil 2.5. F =
V gd

formlnde, V =

2g h

dir. (Teorik hz) h, krlmas dnlen

hidrolik yk olup, yaklak olarak memba ve mansap tabanlar arasndaki kot fark olarak alnabilir. Ancak, uzun tlerde srtnme kayplar gz nne alnmaldr. (d) deeri; boruyu terk eden su jeti kare kesit kabul edilerek; A=
Q A

d=

formlne gre bulunur.

21

ekil no : 2.5. incelenirse ,

W deeri 3 iin, Froude says 1 bulunur ki, F = 1 d

iin enerji minimumdur. Bu nedenle

W iin 3ten kk deerler kullanlmasnn d

pratik bir nemi yoktur. elirtilen ekilde bulunan W minimum bir deerdir. Ancak, minimum deerden ok uzaklaan W deerleri seilmesinden kanlmaldr. Aksi takdirde enerji etkin bir ekilde krlamaz. nk; su jeti perdeye arpmadan perde altndan mansaba intikal eder.

ekil 2.6.

22

Boruyu terk eden su jetinin teorik hz, kavitasyon ve ar arpma tesirlerini nlemek iin 15 m/sn. (50 fps) ile snrlandrlmtr. Boru ap; borunun tam dolu olmas halinde max. 3,6 m/sn. (12 fps) kabul edilerek tespit edilecektir. Saysal rnek : 1. Hidrolik veriler : Q = 4,250 m3/sn h = 9m 2. Boru apnn seilmesi A=
4,2 5 Q = 3,6 =1,18 m2 D = 1,20 m V

3. Enerji krc boyutlarnn seilmesi Teorik hz V =

4,2 5
2g h

1 ,6 x9 9 2

= 13,29 m/sn

A = 1 ,2 = 0,32 m2 3 9 d= F=
A =
V
0,3 2

= 0,57 = 5,6

= gd

1 ,2 3 9 9,8 x 0,5 1 7

F = 5,6 iin

W = 7,7 d

Minimum genilik = 0,57 x 7,7 = 4,40 m bulunur. Dier boyutlar bu deere gre tespit edilecektir. 2.4. Dili Eik Dzlemler le Enerji Krlmas Eik dzlem zerine bir takm diler konularak, enerji eik dzlem zerinde krlmaktadr. Dili eik zellikle suyun drld mansap su seviyesinin deiken olmas halinde etkindirler. Bu neden ile sulama kanallar zerinde uygulamas snrldr. Genellikle tahliye kanallar, tahliye yaplarnn mansabndaki dler veya bir rezervuara su boaltan kanallarda daha geni tatbikat sahas bulmutur. Bu tip enerji krclar, byk debili dlerde de kullanlabilirse de, bu durumda yap genilii ve enerji krc di (blok) adedi ok fazla artacandan ekonomik olmazlar.

23

2.4.1. Dili Eik Dzleme Giri artlar Eik dzleme girite, genellikle bir eik tekil edilir. Bu eiin grevi, giri hzn drmek ve ayn zamanda membadaki su seviyesi kontrol etmektir. Eiin ykseklii; memba kanal ile giri arasnda, enerji dengesinden faydalanlarak bulunur. (ekil no :2.7. )

ekil 2.7. Es1 = Esc + hg + hs hs = Es1 Esc hg, Burada hs, eik ykseklii Es1 = d1 + hv1 ; memba kanalnda zgl enerji Esc = dc + hvc, eikte (kontrol kesitinde) zgl enerji hg = 0,5 (hvc hv1), girite enerji kayb = 0,5
Vc 2 V 1 2 ( 2g 2g

Eik dzleme girite giri kanalnn uzunluu 2d1 olup, bu kanaldaki hz kritik hzdan kk olmal ve giri hz Vc =
3

Vc yi amamaldr. 2

qg

dir.

ekil no : 2.8. gsterildii ekilde eik zerinde braklan bir yark vastasyla eik arkasndaki suyun dranaj salanr.

24

2.4.2. Dili Eik Dzlemlerin Kapasitesi Dili eik dzlemlerin kapasitesi, birim boydan geen msaade edilen debinin bir fonksiyonu olarak aadaki tablo zerinde gsterilmitir. Q Kapasite Lt/sn 0 1104 1132 2803 2831 5351 5378 - 13023 q Birim boydan geen debi (lt/sn/m) 466 928 928 1394 1394 1857 1857 2785

Birim boydan geen debinin (q) ara deerleri iin enterpolasyon yaplmaldr. 2.4.3. Eik Dzlem ve Di Boyutlar 1. Lzumlu boyutlar aadaki sraya gre tespit edilecektir. 2. Eik dzlem meyli 2/1 (tg = 0,50) alnacaktr. Eik dzlemin yaklak genilii, B, B = dan bulunur. Q : max. Toplam debi q : Birim genilik iin msaade edilen debi 3. Bloklarn ilk sras; kret kotundan max. 30 cm aada olacak ekilde yerletirilir. 4. Blok ykseklii, (hb) hb = 0,9 dc. dir. 5. Bloklarn genilikleri ve ara mesafeleri eit olup, hb den kk ve 1,5 hb den byk alnmamaldr. Ksmi bloklarn genilikleri
1 2 hb ve hb olmal ve yan 3 3

duvarlardan balatlmaldr. Bu hale gre 1,3,5,7,.......... sralar ksmi bloklar ile balayacak ve 2,4,6,8,........ sralar ise artmal olacaktr. 6. ki blok sras arasndaki meyilli mesafe S, en az 2 hb, en ok 1.80m olmaldr. Blok ykseklii 90 cm den kk ise; blok sralar arasndaki mesafe 180 cm alnabilir. 7. En az 4 sra blok kullanlmaldr. Dili eik dzlem, mansap kanal tabanndan daha derine kadar uzatlmal, en az bir sra blok, mansap kanal taban altnda kalmal ve en son blok sras da ina edildikten sonra normal kanal tabanna 25

kadar dolgu yaplmaldr. Kanal taban altnda kalan en son blok srasndan sonra; eik dzlem (S) mesafesi kadar uzatlmaldr. 8. Blok memba yzleri, kanal tabanna dik olacak ekilde yerletirilmelidir. Blok st genilii T, en az 20 cm en fazla 25 cm olmaldr. (ekil no:2.8. Blok Detay) 9. Kanal yan duvarlar, kanal tabanna dik llmek suretiyle 3 hb kadar ykseklikte olmaldr.

ekil 2.8.

26

2.4.4. Dili Eik Dzlemlerin Kaynamaya Kar dengesinin Aratrlmas 1. Uzun, Dili Dzlemler: zellikle; mansap kanal ile, eik dzlemin birletii ksmda topran oyularak boaltlmas halinde, yapnn btn ile kaymas mmkndr. Dili eik dzlemler zerindeki model almalarnda, diler zerinde yaplan piyozometre okumalarnda, mansap dorultusunda; diler zerindeki ortalama net su basncnn 1,20 ile 1,50 m yksekliine e deer olduu tespit edilmitir. Bu ise dilere, mansap dorultusunda 0,12 kg/cm2 ile 0,15 kg/cm2 lik, bir basn etki ettiini gsterir. 2. Ksa Dili Dzlemler: Mansap kanalnn tamamen oyulduu kabul ile, ksa dili eik dzlemlerde de kayma tahkiki yaplmaldr. Bu halde; kaymann yatay bir dzlem zerinde olduu farz edilir. (uzun eik dzlemlerde; kaymann eik bir dzlemde olduu varsaym daha dorudur.) Kanalda maksimum proje debisinde, yatay dzlemde yapy kaymaya zorlayan kuvvetler Fs, aada belirtilen kuvvetlerin toplamna e deerdir. Fs = F1+ F2+ F3 +F4 , burada F1 : Memba Cutoff yzeyine, memba ynnde etkiyen hidrostatik basn F2 : Giri eiinin memba yzeyine etkiyen hidrostatik basn F3 : Enerji krc dilerin memba yzeyine etki eden hidrostatik basn kuvvetinin yatay bileimi F4 : se mansap Cutoff duvarnn memba yzeyine etki eden doygun toprak itkisidir. Kanalda max. Proje debisi varken, kaymaya kar koyan kuvvet FR ise, zemin ile kanal taban arasndaki srtnme ve pasif toprak etkisidir. Srtnme direncinin, yalnzca (L1 +L2) uzunluundaki giri ksmnda olutuu, eimli ksmn (L3), yatay dorultuda serbeste kayd kabul edilir. Srtnme direnci, alttan kaldrma kuvveti ile hafifletilmi yap arlnn, pasif toprak itkisi ise, isel srtnme asnn bir fonksiyonudur. Cutoff duvarnn mansap yzeyindeki hidrostatik itki bir emniyet faktr olarak ihmal edilir. 27

Buna gre FR = k . (Wc + Ww - u) + Pasif toprak itkisi k : Srtnme kat says, (zel zemin artlar hari genellikle 0,35 kabul edilebilir) Wc : Yapnn giri ksmndaki beton arl, Ww : Giri ksmndaki su arl U : Lanein arlatrlm srtnme yolu metoduna gre tayin edilen alttan kaldrma kuvveti. Hidrostatik alttan kaldrma kuvvetini yaklak olarak tespit iin, memba max. su seviyesi ile mansap su seviyesini birletiren izgi, basn izgisi olarak kabul edilir. Hesaplanan FRin bir emniyet faktr kadar Fs den byk olmas lazmdr. Bu artn gerekletirilmemesi halinde; ilave Cutofflarn inas gerekir. 2.4.5. Saysal rnek Bir tahliye yapsnn mansabndaki H = 1.80 d iin, aadaki verilere gre : dili eik dzlem projelendirilecektir. (1) Tahliye yapsnn zerinde bulunduu kanaln hidrolik karakteristikleri aada tablo halinde gsterilmitir. Bu kanaln debisi H = 1,80 m dlerek, mansaptaki toprak bir tahliye kanalna (veya tabii bir yataa) verilecektir.

Q (m3/sn) 3.397

b (m) 2.40

d1 (m) 1.25

A1 (m2) 5.34

V1 (m/sn) 0.64

hv1 (m) 0.02

(2) ekil no : 2.9. dan Q = 3397 lt/sn tavsiye edilen birim genilik debisi, enterpolasyon ile 1498 lt/sn/m bulunur. B= q = = 2,27 m 1498 (3) Bloklara ait limit l deerleri, dc kritik derinliine gre hesaplanr. dc =
3

3397

q2 = g

1,498 2 = 9,81

0,229 = 0,61 m

28

Blok ykseklii, hb = 0,9 dc = 0,55 Blok genilii ve aral Min. W = hb = 0,55 Max W = 1,5 hb = 1,5 x 0,55 = 0,83 m (4)Kesin blok boyutlar ve kanal geniliinin tayini ksmi bloklar Wp =
1 3 1 x 0,55 = 0,18 min. 3

hb min =

ve

2 hb max. = 0,39 max. 3

1 hb alnd. 2

Wp =

Tam bloklar artmal yerletirildiine gre 1. ve 3. sralarda Bir adet tam blok genilii ki adet tam blok akl ki adet ksmi blok genilii 2. ve 4. sralarda ki adet tam blok genilii Bir adet tam blok akl ki adet ksmi blok genilii =2W =1W =1W B= 4 W Grld gibi her hangi bir srada tam genilik B = 4 W dir. Min. Blok genilii 0,55 m. in B = 4 x 0,55 = 2,20 Boyutlar yuvarlatlrsa W = 0,60 m (> 0,55 > 0,83) Wp = 0,30 m (> 0,18 < 0,39) B = 4 W = 4 x 0,60 = 2,40 alnd. q= dc =
3,3 7 9 Q = 2,40 = 1405 lt/sn/m B
3

=1W =2W =1W B= 4 W

q2 = g

1415 2 = 0,59 m 9,81

29

hb = 0,90 x dc = 0,53 Blok st genilii T = 0,23 m (> 0,20 < 0,25) (5) D kanalna giri uzunluu L1; L1 = 2 d1 = 2 x 1,25 = 2,50 m. (6) Giri eii ykseklii b = 2,40 m, q = 1,415 m3/sn, dc = 0,59 m. Vc =
14 5 , 1 q = 0,59 = 2,40m/sn hvc = 0,29 m. dc

hs = Es1 Esc hg (giri kayb) hs = (d1 + hv1) (dc +hvc) 0,5 (hvc hv1) = (1,25 + 0,02) - (0,59 + 0,29) 0,5 (0,29 0,02) = 0,26 m (7) Giri hznn kontrol Giri Cutoffu zerindeki d1 derinlii d1 = hs + dc + hvc = hs + dc +
dc 2

= 0,26 + 0,59 + 0,29 = 1,14 m Giri hz , V1 =

3,3 7 9

Q Q = A1 d1B

= 1,1 x 2,4 = 1,24 m/sn. 4 0 Kret zerindeki Vc. Hz V=

Q Q = Ac dcB
3,3 7 9

= 0,59 x 2,40 = 2,40 m/sn Giri hz yaklak olarak; kritik hzn yarsna eittir. (8) ekil no2.9a gre, L2 eik uzunluu tespit edilecektir. R = 1.80 m. eik dzlem meyli ise 2.1. seilmitir.

30

ekil 2.9.

Buna gre : = 260 34 Sn = 0.4472 = Tg = 0.50 = /2 = 130 17 tg /2 = 0,2361 = Z = 0,2361 R = 0,42 Y = 0,4472 Z = 0,19 m X = 0,5 = 0,38 m Lz = x + z = 0,38 + 0,42 = 0,80 m. e = hs Y = 0,26 0,19 = 0,07 m. (9) ekil No : 2.8de gsterilen (S) mesafesinin hesab S = 2 h0 min. = 2 (0,53) = 0,06 S = 1,80 m alnmtr. (10) Mansap kanalnda; en son blok srasnn (k) gmme yksekliinin tayini, Sy = s . sin = 1.80 (0,4472) = 0,80 m
Y

Y Z

Y x
Z R

Hy = hb . Cos = 0,53 (0,8944) = 0,47 31

k = Sy . Hy =

= 1,27

(11) L3 ve Ls uzunluklar F = 1.80 m d iin hesaplanacaktr. Min. Uzaklk : Ly = e + F + K = 0,07 + 1.80 + 1,27 = 3,14 m Minimum blok sra adedi = Sy = 0,8 = 3,9 0 4 adet blok sra seilmitir. Ls = 4S = 4 x 1.80 = 7.20 m Ly = 4 Sy = 4 x 0,80 = 3,20 m L3 = 4S x = 4 (1,80 Cos ) L3 = 7,20 x 0,8944 = 6,44 m (12) Yapnn toplam uzunluu; L = L1 + L2 + L3 L = 2,50 + 0,80 + 6,44 L = 9,74 m (13) ekil No : 2.8.de gsterilen duvar ykseklikleri h1 = d1 + 0,30 = 1,25 + 0,30 = 1,55 h2 = h1 hs = 1,55 0,26 = 1,29 m D kanalna dik duvar ykseklii (h3) h3 = 3 hb = 3 x 0,53 = 1,59 1,60 m. alnd.
Ly 3, 4 1

3. AKARSU DZENLEME YAPILARI 3.1. Dzenleme amalar ve Kapsam Kendi haline braklan akarsu, dar vadilerde yama kaymalar, geni ve birikinti vadilerde ise kollara ayrlarak morfolojik deiikliklere urar. Bu durumdan yerleim alanlar, tarm, ulam ve enerji retimi etkilenir ve zarar grr. Akarsuyun zamanla 32

urad morfolojik deiiklikler engel olmak, taknlar nlemek, su yaplarnn stabilite ve iletme emniyetlerini salamak, bir akarsudan daha iyi yararlanmak amacyla, taban ve kylarda yaplan almalara akarsu dzenlemesi, bu amala ina edilen yaplara da dzenleme yaplar denir. Akarsu dzenlemesi ile aadaki amalardan biri veya birka gerekletirilmek istenir. a. Takn zararlarn nlemek veya azaltmak, b. Suyun enerjisinden yararlanmak, c. Yeni tarm ve yerleim alanlar kazanmak, d. Sulama ve drenaj artlarn dzeltmek, e. Akarsu yatandaki kenar ve taban oyulmalarn nlemek, f. Akarsu ulamn salamak, g. Su yaplarnn emniyetini salamak, h. Yer alt su seviyesini dzenlemek, i. Akarsuyun kendi kendini temizlemesini salamak, j. Akarsuyun doa ile uyumunu salamak. 3.2. Dzenleme ile lgili n almalar Akarsu dzenlemesi ile ilgili n almalar grupta toplanabilir: a. Jeodezik, b. Hidrolojik, c. Ekonomik almalar. a. Jeodezik almalar: Bir akarsu ile ilgili dzenleme projesinin hazrlanabilmesi iin 1/25.000 lekli bir genel plan ile akarsu plan ve 1/1.000 1/5.000 lekli boykesitine (profiline) ihtiya vardr. Byk aptaki dzenleme almalarnda hava fotoraflarndan yararlanlr. Hava fotoraflar zellikle akarsu yatandaki deiimleri, kum adacklarn yerlerini ve takn sular altnda kalan alanlar belertmek iin ok uygundur. b. Hidrojik almalar: Akarsu dzenlemesi ile ilgili hidrolojik n almalarda akarsudaki su seviyeleri, su hzlar, su yzeyi eimleri, sspanse sediment miktar ve yatak yk miktar belirlenir. llen veya hesaplanan karakteristik akmlar akarsuyun hidrolojik boykesitinde gsterilir. Hidrolojik boy kesitte ayrca havzann bykl, su kalitesi, kirlilik yk ve istatistiksel olarak 33

belirlenen dk, orta ve yksek su seviyeleri gibi karakteristik deerler gsterilir. c. Ekonomik almalar: Akarsu dzenlemesi ile ilgili almalar ekonomik esasa dayal olan fizibilite almalar ile tamamlanr. Maliyet analizlerinin yaplabilmesi iin istimlak fiyatlarna esas olacak arazi snflar, malzeme ocaklarnn yerleri ve uzaklklar, mevcut ulam durumu, yeni yaplacak servis yollar, iilik ve i gc tahmini gibi birok hususun detayl olarak incelenmesi gerekmektedir. 3.3. Dzenlemede Kullanlan Yap Elemanlar Akarsu taban ve evleri elastiki olup, bu yzeylere etki eden srkleme kuvveti srekli olarak deimektedir. Bu nedenle akarsu dzenlemesinde seilecek yap elemanlar taban ve evlerdeki deiimlere, deformasyonlara ve hareketlere ayak uydurabilecek zellikte olmaldr. Dzenleme yaplarnda, salamlk ve konomi birlikte dnlerek aadaki yap elemanlarndan biri ve birka kullanlr. a. Anroman: Anroman ta yn veya ta dolgu demektir. Akarsu yatan suyun etkilerinden korumak iin talarn veya beton kplerin gerekli yerlere dorudan doruya iyi datlarak rastgele su iine atlmas ile oluturulan koruyucu rtdr. Talarn bykl akarsu yatandaki srkleme kuvvetine bal olarak deiir. b. Kaplama: Kaplama, akarsuyun tabann ve ky yzeylerini suyun etkilerinden korumak iin, bunlarn uygun malzeme ile dzenli olarak rtlmeleri ilemine verilen addr. Akarsularda kaplamann en nemli amac, yatak cidarlarn erozyona kar korumaktr. Kullanlan malzemeye gre balca kaplama tipleri; kargir, beton, asfalt, im kaplamadr. c. al Demetleri. Aa ve allarn bol olduu yrelerde ince aa dallar

genellikle ap 0,10-0,20 m. arasnda deien dairesel kesitli demetler eklinde bir araya getirilmesi ve her 0,5 m.de bir elik tel ile balanmas ile oluturulur. Demet boylar 2/4 m. arasnda deiir. nce yatak malzemesinin tanmasna

34

engel olduklarndan ve yatak eklindeki deiikliklere uyabildiklerinden iyi sonu vermektedirler. d. Batrma Sallar: Aa ve al demetlerinin bir sal tekil edecek ekilde birbirlerine balanmas ile oluturulan ilte biimindeki tablalardr. Ykseklii 0,6-1,5 m. uzunluu ve genilii ise ok farkl deerlerde olabilir. e. itler: eve ayaklarn veya dik yzeylerini oyulmaya kar korumak amacyla bir sra kazk zerine sepet rgye benzer ekilde, esnek dallarn veya bitki saplarnn aprazlama rlmesi ile oluturulan bir yap elemandr. f. Tel ve Ahap Kafesler : Tel sandklar olarak da bilinen tel kafesler, ev ayaklarnn korunmasnda etkilidir. Taban ekline ve deiimlerine kolay uyum salar. Kafes delikleri doldurulacak malzeme byklne bal olarak seilir. Kafesler prizmatik veya silindirik olabilir. Kullanlacak tel ap 2,5-4 mm. arasnda deiir. 3.4. Dzenleme Yaplarnn Snflandrlmas Akarsu dzenleme yaplar genellikle koruma yaplar, daraltma yaplar ve zel dzenleme yaplar olmak zere ana grupta toplanabilir. Koruma Yaplar: a) Taban koruma yaplar ve b) Ky koruma yaplar olmak zere iki ksmda incelenebilir. Daraltma Yaplar: a) Sabit daraltma yaplar (mahmuz, paralel yaplar) ve b) Hareketli daraltma yaplar olmak zere iki grupta toplanabilir. zel Dzenleme Yaplar: a) Yargnlar, b) Taban eikleri, c) Akarsu kavaklar, d) Akarsuyun kollara ayrlmas, e) Yataktaki kayalarn temizlenmesi ve benzeri yaplar olarak snflandrlabilir. 3.4.1. Koruma Yaplar Koruma yaplarnn en nemli amac, yatak yzeylerini erozyona kar korumaktr. Bylece bu tabakalarn stabilitesi de salanr. Uygulanacak koruma 35

yapsnn seiminde gznne alnmas gereken faktrler: dzenleme yaplacak akarsuyun zellikleri, korumann amac, kullanlacak malzemenin zellikleri, yapm ve bakm almalarnn kara ve su tarafndan yaplp yaplamayaca vb. dir. 3.4.1.1. Taban Koruma Yaplar Doal olarak her akarsu zaman iinde yatan andrr ve yatak taban alalr. Bu durumun yapay sebeplerden dolay hzlandrlmas artrlmas sonucu birtakm zararlar meydana gelebileceinden, tabandaki deiimlerin belirlenmesi gerekmektedir. Bir akarsuda su seviyesi ve taban alalmalarnn balca sebepleri arasnda,jeolojik durum, tektonik hareketler, yataktan ve vadiden malzeme alnmas, yaplarn yksek yaplmas, takn yatanda su seviyesinin ykselmesi sonucu ana yatakta srkleme kuvvetinin artmas, kat materyal geiinin azaltlmas veya engellenmesi, akarsu yatann daraltlmas ve akarsu boyunun ksaltlmas saylabilir. Akarsu yatandaki erozyonu durdurmak veya azaltmak iin yukardaki sebepleri ortadan kaldrmak veya etkisini azaltmak gerekmektedir. Taban korumann amac, mevcut yapy akntya, dalgalara ve suyun dier

etkilerine kar korumak ve stabilite iin gerekli yklemeyi salamaktr. Bir akarsuda dik eim, byk hzlara, taban oyulmalarna ve ev dzeyi yukarda ksa bir mesafede zararlar Bir ve belirtilen

kaymalarna sebep olur. Taban d ile yataktaki su alaltlarak, akarsuyun enerji fazlas yok edilir nlenir. Taban dnn yeri, taban d temel, trapez, gen ve

byk toprak hareketlerini nlemek ve yeralt su

dzeyini arzu edilen seviyede tutmak iin, arazi artlarna gre belirlenir. Taban d kesitleri genellikle akarsu kesitinden daha parabol eklinde planlanabilir. dar

savak duvar, d yata ve kanat duvarlarndan oluur. olup, dikdrtgen, su Planlamada mansap

seviyesinin memba su seviyesine orannn 0.8 den kk olmas gerektiine de dikkat edilmelidir. ekil 3.1.de bir taban d grlmektedir. Taban dnn takn srasnda hd = hcr [-3.97 +(n+5.47)2 14 . 15] da etkili olabilmesi iin Bleines aadaki eitliklerin kullanlmas nermektedir.

36

n = -1

e nu +

2 2 nu

nu =

h3 hcr

Eitliklerde; hd = Taban d-ykseklii, h3 = Mansap su ykseklii, hcr = Kritik su ykseklii, hQ = Memba su yksekliini ifade etmektedir.
hcr = 3 Q 2 bg

ekil 3.1. Taban erozyonunu nlemek iin taban d.

3.4.1.2. Ky Koruma Yaplar Bir ev yzeyine etki eden kayma gerilmesi veya akm hz izin verilen hzdan daha bykse ky yzeylerinin anmasn nlemek iin alnacak nlemler; ky ev yzeyini daha yatk yapmak, su yzeyi eimini azaltmak, akm kesit alann byterek akm hzn drmek ve ky yzeylerini korumaktr (ekil 3.2). 3.4.1.2.1. Dk Eimli Ky Yzeylerinin Korunmas Eik ky yzeylerini kayma ve anmaya kar etkili bir ekilde

koruyabilmek iin etki eden kuvvetleri gznne alarak ky yzeyini farkl blgeye ayrmak ve ky koruma yapsnn tipini belirlemek gerekmektedir. 37

ekil 3.2. Ky koruma yaplarna rnekler.

A) Srekli su altnda kalan ky yzeyleri (Alt ky): Srekli dk su seviyesinin altnda kalan yzeyler anroman, batrma sallar, al demetleri, it ve tel kafes gibi yap elemanlar yardmyla korunabilir. Ky topuk noktalar en iyi ekilde ar ve keli talarn kullanlmasyla oluturulacak anroman ile emniyet altna alnr. B) Su seviyesi deiim blgesindeki ky yzeyleri (st ky): Dk su seviyesi stnde kalan ve akan su, dalga ve buz tarafndan etkilenen bu blgede 1/2 ile 1/3 eimde boluklar asfalt ile doldurulabilen anroman, ta kaplama, beton kaplama ve asfalt kaplama kullanlabilir. Ortalama su seviyesinin zerindeki ky yzeyleri im kaplama ile en iyi ekilde korunabilir. C) Su seviyesi zerindeki ky yzeyleri (Yksek ky): Sadece ok byk taknlar srasnda su altnda kalan bu yzeyleri im kaplama ile korumak yeterlidir. 3.4.1.2.2. Dik Eimli Kylarn Korunmas Akarsu yatann yerleim yeri iinde kalan veya ulam yollarnn yaknndaki kesimlerde, ykleme, boaltma yaplan kylarda ve genellikle dk eimli evler iin yeterli yer temin edilemeyen yerlerde uygulanr. Ky duvarlar ta veya beton arlk duvar, ahap, elik ve palplan ky koruma yaplar eklinde planlanabilir. Ky

38

koruma duvarlarnn kesitleri istinat duvarlarnda olduu gibi statik esaslara gre belirlenir. Ky yzeylerinin stabilitesi nemli lde zemin katmanlarnn su kapsamna ve geirgenliine bal olduundan zemin iindeki su katmanlar ve akmlar gznne alnmaldr. Yeralt su seviyesinin akarsudaki su seviyesi dlerini nasl izlediini bilmek ok nemlidir. Ky koruma yaplar iin nemli zelliklerden birisi esnekliktir. Eer bir koruma yaps alt katmanlarn oturmalarna, topukta oluan erozyona, yeralt su eimindeki dzensizliklere ayak uyduramazsa ya krlr ya da alt katmanlarn kayma gerilmeleri ile uyum salamad iin kayar. Bu kayma gerilmesi kritik kayma gerilmesinden az olmaldr. Bu nedenle kritik kayma gerilmesi mmkn olduu kadar byk olmaldr. Koruma yaps ile alt toprak katman arasndaki przl geile bu salanr. Ky koruma yaplarnn neden olduu kayma gerilmesi kaplama zerindeki su akmna ve eimin szkonusu olduu durumlarda kaplama arlnn eim ynndeki bilekesine baldr. Su akmnn eim ynndeki bilekesi yerekimi kuvvetinin bilekesine gre kk olduundan ihmal edilebilir. Bir fikir vermek asndan birka evdeki eim deerleri aadaki izelgede verilmitir. izelge : Su Seviyesine Gre Sev Eimleri Su seviyesine gre eimin durumu Su seviyesi stndeki kaplamalarda eim Su altndaki kaplamalarda eim irn kapl evlerde eim ev eimi 1/1.5- 1/2.5 1/3 - 1/4 1/6 - 1/10

Su altndaki ev yzeylerindeki koruyucu tabakalarn ta boyutlarn belirlemek iin tabandaki kayma gerilmelerini kltme faktr ile arpmak yeterlidir. Tks = nTkt n = cos Eitliklerde; Tks = ev yzeyindeki kayma gerilmesi, 39
1 tan tan

Tkt = Tabandaki kayma gerilmesi, = evin yatayla yapt a, = sel srtnme as.

3.4.2. Daraltma Yaplar Akarsu yatana yeni verilecek biim belirlendikten sonra istenmeyen ksmlarn doldurulmas gerekebilir. Doldurma ilemi, yapay olarak gerekletirildii takdirde ok pahalya mal olacandan istenmeyen ksmlarn kat materyal ile doal ekilde dolmasn salayan yaplar ina edilir. Bu yaplara daraltma yaplar denir. Dzenlemeden nceki ve sonraki kesit ile slak evre arasnda aada verilen iliki yazlabilir.
( A ) ( As ) 5 = (U ) (U s )

likide: A ve A srasyla dzenlemeden nceki ve sonraki kesit alanlar, U ve

S

Us ise yatak slak evreleridir. Geni yatakl akarsularda slak evre ilk yaklam olarak yatak geniliine eit kabul edilebilir. Yataa verilecek yeni ekil planda dzenleme izgisi ile belirlenir. Daraltma yaplar, enine yaplar (mahmuz), boyuna (paralel) yaplar ve hareketli yaplar olarak grupta incelenebilir (ekil 3.3.). 3.4.2.1. Enine Yaplar (Mahmuz) Mahmuz, akarsu yatan daraltmak iin kydan yeni dzenleme izgisine kadar akm ynne gre enine dorultuda ina edilen dzenleme yaplarndandr. Mahmuzlar, eimi az olan geni yatakl akarsularda zellikle mansap blgesinde etkili olmakta ve ok iyi sonular vermektedir. Dalk blge akarsular iin uygun bir dzenleme yaps deildir.

ekil 3.3. Daraltma yaplar.

40

Mahmuzun kyya baland ksma mahmuz kk, suyun iindeki u ksmna mahmuz ba, memba tarafna mahmuz n, mansap tarafna arka yz ve iki mahmuz arasnda kalan su yzeyine mahmuz alan denir. Bir mahmuzun ematik plan ekil 3.4.de verilmitir.

ekil 3.4. Bir mahmuz plan.

Mahmuz tepe ykseklii genellikle ortalama su seviyesinde, baz durumlarda ise minimum su seviyesinde seilir. Yksek su seviyelerinde mahmuz zerinden su aacandan evlerin, mahmuz tepesinin ve bann anroman, ta kafesler vb. ile iyi bir ekilde korunmas gerekir. Mahmuz, eksenlerinin akm yn ile yapt aya gre; a) Mansaba ynelik (evirici) mahmuz, b) Normal (koruyucu) mahmuz, c) Membaya ynelik (doldurucu) mahmuz olarak adlandrlr (ekil 3.5.).

ekil 3.5. Eksenin dorultusuna gre mahmuz tipleri.

41

Mansaba ynelik mahmuzlarda, mahmuz alannda birikmeler daha az ve mahmuz kklerindeki taban anmas daha fazladr. Akm ynne dik eksene sahip olan normal mahmuzda kat maddeler, mahmuz alannn ortasnda toplanr. Mahmuz balarnda az miktarda oyulma grlr. Membaya ynelik mahmuzda, mahmuz alanlarnda kat materyal birikimi fazladr. Mahmuz balarnda byk oyulmalar olur. Gel-git hareketi olmayan akarsularda genellikle bu tip mahmuz tercih edilir. Ayrca birbirinden ok uzakta bulunan mevcut mahmuzlarn arasna engel mahmuz ina edilebilir. Dz akarsu kesimlerinde mahmuz eksenleri yatak orta izgisinde kesiecek ekilde karlkl dzenlenir (ekil 3.6). Mahmuzlarn etkili olabilmeleri iin ara mesafelerin belirlenmesine zel bir nem verilmesi gerekir. Bir mahmuz alannda suyun evrinti hareketi ile mahmuz alan iinde akabilmesi iin mansap tarafndaki mahmuzun B noktasndaki su yzeyi kotunun memba tarafndaki mahmuzun A noktasndaki su seviyesi kotundan byk olmas gerekir (ekil 3.7.). Bu ise mahmuzlar arasndaki hidrolik yk kayplarnn hz yknden (V /2g) kk olmas ile mmkndr.

ekil 3.6. Mahmuzlarn karlkl olarak tesisine ilikin rnekler.

Mahmuz ara mesafeleri

L < ch 2g

aada verilen ilikiye gre belirlenir.

Dzenlenmi akarsularda ortalama deerler olarak c=45 m/s ve =0.6 alnabileceinden L < 60h deeri elde edilir. Mahmuzlarn ara mesafesi ile mahmuz boyu arasnda Nackel tarafndan aadaki iliki verilmektedir. 42

L 4 . 75b ilikide, b=Mahmuz boyunu ifade etmektedir.

ekil 3.7. Mahmuz aralklarnn belirlenmesi. Mahmuz yapmnda etkili olan srkleme gerilmesinin byklne bal olarak seilebilecek balca yap elemanlar; anroman, batrma demetleri ve dallar, batrma itleri ve ta sandklardr. Mahmuz balar kaymalara kar korunmal, mahmuz kkleri ise mevcut kyya iyice balanmaldr.

Mahmuzlarn avantajlar: 1. Mahmuzlar yeni artlara daha kolay ve ucuz adapte olur. Dzenleme geniliinin ok byk veya ok kk seilmesi durumunda ok fazla masraf yaplmadan mahmuz boyunun deitirilmesi mmkndr. 2. Mahmuzlar ekonomiktir. Dzenlenmemi akarsuyun en derin yerinde sadece mahmuz ba bulunur. Kyya yaklatka mahmuz ykseklii, dolaysyla hacmi azalr. Ayrca mahmuz boyu iki mahmuz arasndaki mesafeden daha kktr. 43

3. Mahmuz alanlarnn dolmas boyuna yaplara gre daha abuk olur. 4. Ak mahmuz alanlar ideal balk yetitirme yerleridir. 5. Mahmuz alanlarndan yap malzemesi elde edilebilir. 6. Bakm masraflar daha azdr. Mahmuzlarn sakncalar: 1. Mahmuz alanlarnda evrintiler ve ters akmlar oluur. zellikle yksek su seviyelerinde su yzeyi alkantldr. 2. Ulam yaplan akarsularda zerinden su aan mahmuzlar gemiler iin tehlikeli olur. 3 . Mahmuzlar akarsulara boyuna yaplarda olduu gibi dzgn bir gzergah vermez. Mahmuz balarndaki oyulmalar dzenleme profilinde dzensizliklere sebep olur. 4. Mahmuzlar, zellikle yata fazla daraltmas durumunda taban oyulmalarna sebep olur. Bu durumda taban kaplamas veya taban eiklerine ihtiya vardr. ekil 3.8. ve ekil 3.9.da mahmuz rnekleri grlmektedir. 3.4.2.2. Boyuna Yaplar Boyuna yaplar, akarsuyun eksenine paralel olarak ky izgisinden balayarak yeni dzenleme izgisini belirleyen edde tarznda yaplardr. Boyuna yaplar ile normal dzenleme kesitinin ky izgisi tesbit edilir ve emniyete alnr. Akarsu gzergah sreklilik kazanarak akmlar istenilen yne sevk edilir. Boyuna yaplar genellikle tek tarafl olarak kvrmlarda d kyda veya oyulmalar grlen kylarda ngrlr. Kar kyda mahmuzlarn planlanmas durumunda birleik sistemden sz edilir. Boyuna yaplarda balangta her iki tarafta su bulunur. Zamanla arka taraf

kat materyal ile dolar. Arka ksmn dolmasn hzlandrmak ve boyuna akmlar engellemek iin paralel yaplar ile eski ky izgisi arasna, zerinden su aacak ykseklikte enine balantlar (traversler) ngrlr (ekil 3.10b). Enine balantlarn ara mesafeleri yatak geniliinin 2-5 kat arasnda seilir. Kazlardan kan dolgu malzemelerinin mevcut olmas durumunda yeni dzenleme izgisinin arkasndaki ksm tamamen doldurularak dzenleme yaplr (ekil 3.10d). Boyuna yaplarda akarsu 44

geniliinin

1/4-1/6

arasnda

aklklar

braklmas

durumunda

balangta

sedimentlerin buradan girmesi mmkn olabilir (ekil 3.10.c ve e) .

ekil 3.8. eitli Mahmuz rnekleri

ekil 3.9. Mahmuz rnei

45

ekil 3.10. Boyuna yap tipleri.

Boyuna yaplarn ykseklii, tepe kotu ortalama su seviyesinde veya onun biraz zerinde olacak ekilde ina edilir. Boyuna yaplarn avantajlar: 1. Su akmna klavuzluk ettikleri iin yeknesak bir akm elde edilir, evrintiler ve enine akmlar nlenir. 2 . Ky izgilerinin zellikle kvrm d yzeylerinde iyi bir ekilde tesbiti mmkndr. 3. abuk bir dzenleme salarlar. 4. Mahmuzlarda grlen yerel oyulmalar grlmediinden dzenleme enkesiti korunur. 5. Sediment dengesi iin artlar oluur. 6. Ulam yaplan akarsularda gemi iletmecilii iin emniyetlidir. Boyuna yaplarn sakncalar: 1. Dzenleme izgisi balangta doru tesbit edilememi ise dzeltilmeleri pahal olur. 2. Dzenlemeden sonra yatak geniliini deitirmek, boyuna yaplarn yerini deitirmekle mmkn olduundan ekonomik olarak mmkn deildir. 3 . Fazla miktarda malzeme ve iilik gerektirir. 4. inaat ve bakm masraflar fazladr. ekil 3.11. ve ekil 3.12. de boyuna yap rnekleri grlmektedir. 3.4.2.3. Hareketli Daraltma Yaplar Geni akarsu yataklarn daraltmak ve dzenleme izgisinin gerisindeki arazinin abuk dolmasn temin etmek amacyla bu tip yaplar kullanlr. Geirimli, yap elemanlaryla tekil edilen bu sistemin arkasndaki blge ile akarsu yata arasnda oluan enerji seviyesi fark nedeniyle suyun dolaysyla kat maddelerin bir blm arkadaki blgeye ynelir. Sistem iki farkl ekilde oluturulabilir. Birinci sistemde, kazk serisine alak su seviyesi yksekliinde aslan dal demetleri akm ynne eik 46

olarak yerletirilir, ikinci sistemde, kazklara yatay olarak balanan yuvarlak aalardan geirimli bir duvar oluturulur (ekil 3.13. ve ekil 3.14.).

ekil 3.11. Boyuna Yap rnekleri

ekil 3.12. Boyuna Yap rnekleri

47

ekil 3.13. Hareketli daraltma yaps rnei.

ekil 3.14. Hareketli daraltma yaps rnei

Geirimli hareketli yaplar fazla miktarda sediment tayan akarsular iin ucuz ve uygun bir zmdr. Sistem daha sonra boyuna yaplara dntrlr. 3.4.3. Akarsu Dzenlemesinde zel Yaplar 3.4.3.1. Yargnlar Yargnlar, akarsu yatann eimini arttrmak, buz ylmalarn nlemek, yataktaki su seviyesini drmek, blgedeki akm artlarn iyiletirmek, yeralt su seviyesini drmek gibi deiik amalar iin fakat daima ok dar akarsu kvrmlarn dzeltmek zere yaplr. Yargn yapay olarak akarsu boyunu ksaltarak eimin artmasna sebep olur. Yargn ortalama hzn ve srkleme gerilmesinin artmasna neden olur. Tanan sediment miktarnn ve akmlarn ayn kalmas durumunda, yargnn sonunda membaya doru ilerleyen bir taban derinlemesi grlr. Doal veya yapay engellerin olmamas durumunda derinleme daha da yukarya doru ilerler. Bu durum yatak direnci ile suyun srkleme gc arasnda denge kuruluncaya kadar devam eder. Akarsuyun normal yatak eimine getii mansap blgesinde, yargn blgesinden tanan malzemenin bir ksm braklr. Yargn blgesinde veya daha yukarsnda ar oyulmalara veya yatak daralmasna engel olmak iin taban eikleri planlanr ya da yatak taban kaba malzeme ile rtlr. Bir yargnn eimi aadaki eitlik yardmyla hesaplanabilir. 48

I2 =

L .I 1 1

Eitlikteki semboller, ekil 3.15.de verilen yargnda gsterilmitir.

ekil 3.15. Bir yargnn plan ve kesiti. 3.4.3.2. Taban Eikleri Taban eikleri, yatak tabann ar su etkilerinden korumak, oyulmalar ve taban alalmalarn nleyerek taban istenilen bir seviyede tutmak veya meydana gelen oyulma ve taban alalmalarn gidererek su seviyesini eski durumuna ykseltmek, akarsuyun eimini drmek amacyla ngrlr. zellikle da akarsularnn dzenlenmesinde yaygn olarak uygulanr. Taban eiklerinin tepe kotu su altnda bulunur. Malzeme olarak; anroman, batrma demetleri, itler, beton, kargir ve ahap malzeme kullanlr. Eiklerin tepe kotu, yatak dzenlemesi ile istenen taban kotunun 0.3-0.5 m altnda fakat mevcut taban kotunun stnde planlanr. Taban eikleri ara mesafeleri fazla byk seilmemeli ve tm akarsu taban boyunca devam etmeli, kylara iyi bir ekilde'.-balanmaldr. Ayrca enerji krc d yata da planlanmaldr. Taban eiklerinin kesitleri farkl seilebilir. ekil3.16da taban eiklerine ilikin rnekler gsterilmitir.

49

3.4.3.3. Akarsu Kuaklar ve Akarsularn Kollara Ayrlmas ile lgili Yaplar Akarsularn birleme noktalarnn dzenlenmesinde aadaki hususlara dikkat edilmesi gerekir. a) Akarsularn tad sediment miktarna, dane dalmna ve bileimine, b) Fazla miktarda sediment tayan yan derelerde kavak noktasndan

nce sediment tutucu yaplarn planlanmasna, c) Yan akarsuyun ana akarsuya d kydan karmasnn salanmasna (3.17a) d) Yan akarsuyun ana akarsuya i kydan karmasnn nlenmesine, bunun mmkn olmad durumlarda yan kolun kavaktaki yatann deitirilmesine (3.17b), e) Ayn byklkteki iki akarsuyun birlemesi durumunda kavan her iki akarsuda da d kyda olmasna (3.17.c),

ekil 3.16. Taban eiklerine ilikin rnekler. f) ok fazla eimli bir derenin akarsuya karmadan nce eimin bir eikle drlmesinin salanmasna, g) Ana akarsuda taban oyulmas durumunda tabann korunmasna, h) Eimin yan koldan kk olmas durumunda ana akarsuda taban ykselmesinin beklenmesine,

50

i) edilmelidir.

Ana akarsu kolundaki kabarmalardan fazla etkilenmemesi iin yan olduu kadar yksekte tutulmasna dikkat

akarsu kolunun kavakta mmkn

ekil 3.17. Akarsu kavaklarnn dzenlenmesi. Akarsu yatann kollara ayrlmas genellikle buz ylmalarnn esas nedenlerinden biridir. Akarsu yatandaki kollarn dzenlenmesi veya kk kolun kapatlmas durumunda sediment birikimleri, dzensiz akmlar ve dier birok sakncalar ortadan kalkabilir. Birok halde her iki kolun da dzenlenmesi en uygun zm olur. Bu gibi durumlarda kollarn benzer kesitlere sahip olduu varsaym esas olmak artyla, su yzeyi geniliklerinin hidrolik yaraplara oran sabit kabul edilerek aadaki eitlikler yazlabilir (ekil3.18.) .

Q = Q1 + Q 2
b1 b2 B = = =n R1 R2 R

Q = AV = BRC B = Q/5

RI =

B C n

B I n

51

 =C

I n3

Kollarn eit genilikte olmas durumunda Bj=B2, Q1=Q2= Q/2 ve B = (2Q1)2/5 = 1.33 b1 olacandan sonuta aadaki deerler elde edilir. B 4/3b ve b = 3/4B Eer bir yan kolun kapatlmas en uygun zm olarak ortaya karsa, yan kol bir edde ile kapatlr (ekil 3.18.b). Bir yan kolun kapatlmas ile yeknesak bir yatakta toplanan su daha bir derinlik kazanr ve yargnlarda olduu gibi tabann oyar.

ekil 3.18. Akarsuyun kollara ayrlmas. KAYNAKLAR [1] Turgut Sungur, 1976 b. Su Yaplar Cilt: 3, Sulama ve Drenaj ebekeleri ve lgili Sanat Yaplar (Su Datm ve Boaltm Yaplar). D.S.., Ankara. [2] zden Bilen, 1977. Sulama Kanallar zerindeki Yaplarn Projelendirilmesi. D.S.., Ankara. [3] Proje ve naat Dairesi Bakanl, 1982. Sulama ebekelerine Ait Tip Projeler ve Abaklar. Cilt: I, D.S.., Ankara. 52

ZGEM 1974 ylnda Mersinde dodu. lkokulu Namk Kemal lkretim Okulunda tamamlad. Mersin Tevfik Srr Gl Lisesinden 1992 ylnda mezun oldu. 1993 ylnda Abant zzet Baysal niversitesi, Dzce Meslek Yksek Okulu, naat Blmn kazand. renimini tamamlamadan 1998 ylnda Sleyman Demirel niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Yap retmenlii Blmn kazand. Sleyman Demirel niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Yap retmenlii Blm 4. snf rencisi olarak renimine devam etmektedir. 53

54