cetue . 74.

00/- cee$e

meescekeej

cebieuekeej

yegOekeej

iegkeej

Megkekeej

Meefvekeej

~~ eer meoddiegosJeee vece: ~~

Yeeie 2
ke#ee 6 mes 10 leke

efJee kes meYeer efJeeeefLe&eeW kes efuees

yeeeW kes mebmkeejJe&ve nsleg
hetpe mJeeceer eer De[ie[evevopeer cenejepe
kes eercegKe mes efve:me=le
efMe#eeeo Dece=leJeeefCeeeW kee mebkeueve

yees Je meye e$e ieerlee kes mees hee$e

ekeeMeke :

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29S, eWe jes[, ceeX keueye kes meeceves, eewheeer, cegcyeF&7

ekeeMeke :

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29 S, eWe jes[, (ceeX keueye kes meeceves)
eewheeer, cegcyeF& 400 007
heesve (022) 66555300
hewkeme (091-22) 23643109
F&-cesue contact@yatharthgeeta.com
JesyemeeF www.yatharthgeeta.info

ekeeMeke

mebmkejCe

meved

cegke :

pe@ke efeCme& ee.efue.

cegcyeF& 400 027, Yeejle

2010

10,000 eefleeeB

ekeeMekeere efveJesove
eer ieg hete|Cecee heJe&, Je<e& 1983 ceW F&ejere esjCee mes eke eLeeLe& ieerlee kees kesJeue
Yeejle ner veneR Jejved hetje efJee mJeerkeej kej jne nw~ kejes[eW ueesie Fme eLeeLe& %eeve mes DeehueeefJele
nes jns nQ~ Fmeer ece ceW efMe#ekeJe=vo, DeefYeYeeJekeieCe Deewj YeeefJekeeW kes Deeen hej, hetpe mJeeceer
peer keer esjCee mes efJeeeefLe&eeW kes efuees ieerlee-%eeve keer Fme hegefmlekee kee ekeeMeve efkeee ieee
nw pees efke Yeejle ner veneR, hetjs efJee kes YeeJeer veeieefjkeeW kees mecyeesefOele nw~
Jemlegle: ieerlee ceW eege Meyo eewefieke Meyo nQ~ Gvekee Dehevee Ske DeefYeeee nw,
Deeke<e&Ce nw~ Gvekees lees yeouee veneR pee mekelee; neB! GvnW mejue, megyeesOe he ceW emlegle kejves
kee eeeme efkeee ieee nw~
DeeMee nw, meYeer ceelee-efhelee, DeefYeYeeJeke SJeb efMe#ekeJe=vo Deheves yeeeW SJeb efJeeeefLe&eeW
kees F&ejere ieeeve ieerlee mes heefjefele kejeeWies~ Gvekes eMveeW SJeb efpe%eemeeDeeW kee meceeOeeve
kejWies, efpememes GveceW es mebmkeejeW kee me=peve nesiee, Gvekes hegCe-heg<eeLe& ceW Je=ef nesieer Deewj
Jes peerJeve kes nj #es$e ceW meheuelee eehle kejWies~
Deehe ueesieeW mes Dehes#ee nw efke en hegefmlekee Deewj eLeeLe& ieerlee eleske Iej, efJeeeuee,
hegmlekeeuee Deewj eleske efJeeeLeea kes yemles ceW nesveer eeefnes~ Jemlegle: leceece ef{eeW,
DevOeefJeeemeeW SJeb hetJee&eneW mes cege yees ner ieerlee kes mees hee$e nQ~
Fmekes efuees Deeheueesie efveece yeveeeWies efke meye efJeeeLeea
eefleefove megyen ee Meece eLeeLe& ieerlee kes eej MueeskeeW kee DeLe&meefnle memJej

hee" kejWies~

eefle mehleen Ske Mueeske keC"mLe (eeo) kejWies~

eefle mehleen Ske ieerlee DeYeeme hegefmlekee ceW leerve Mueeske neLe mes efueKekej ueeeWies~

eefle mehleen Ske IeCs kee %eeveieeser kee Deeeespeve kej eLeeLe& ieerlee kes MueeskeeW

kee DeLe&meefnle meecetefnke memJej hee" Deewj heefjeee& kejWies~ efMe#ekeJe=vo SJeb DeefYeYeeJekeieCe
Gvekes efpe%eemeeDeeW kee meceeOeeve kejWies~
Fme hegefmlekee kees yeeeW kes pevceeslmeJe, ceebieefueke DeeeespeveeW Deewj efJeeeueeeW ceW
cegenmle efJeleefjle kejW~ Fmemes yeeeW kee mebmkeejJe&ve lees nesiee ner, meeLe ner Deehekee Yeer
keueeCe nesiee~
Deehekes meYeer yeeeW Deewj efJeeeefLe&eeW kees ekeeMekeere MegYekeeceveeSB!
ekeeMeke

mecyeesOeve
efJee kee Deeefo Oece&Meee eerceodYeieJeodieerlee
efee yeees!
Deehe peevevee eenWies efke ieerlee kee eekede keneB ngDee! mechetCe& efJee kees Ske pewmeer
Meeefvle, mece=ef, meceoee SJeb YesoYeeJecege Yeele=lJe-mvesn-mecceeve Deewj hejceheo eoeefeveer
ieerlee keer Glheefe Yeejle ceW ngF& nw~
me=ef kes DeejcYe ceW, kejes[eW Je<e& hetJe& efnceeuee keer lehemLeueer ceW YeieJeeve veejeeCe ves
Fmes mete& mes kene~ mete& mes Deeefo cenejepee ceveg kees eehle ngDee~ ceveg ves F#Jeekeg mes kene Deewj
F#Jeekeg mes jepeef<e&eeW ves peevee~ Fme cenlJehetCe& keeue mes en DeefJeveeMeer eesie Fmeer ueeske ceW
ueghle nes euee Lee~ DeefJeveeMeer kee efJeveeMe lees neslee veneR, mce=efle Oetefceue nes ieeer Leer~ efpemes
YeieJeeve eerke=<Ce ves ehej ceW ceneYeejle Jee|Cele keg#es$e keer jCeYetefce ceW Deheves meKee-efce$eefMe<e Depeg&ve kes eefle kene~
yeees! keeue-ece kes Devlejeue mes Jener DeeefoMeee ieerlee Deepe Deheves cetue DeeMee kes
meeLe megjef#ele Deehekes mece#e nw, neLeeW ceW nw~ Fme Deveghece, ogue&Ye Meee kee pevce-mLeeve Yeejle
ner nw~ Fmeefuees en Yeejle kee je^ere oMe&ve (evLe) Deewj efJee kes ceeveJe-cee$e kees mecyeesefOele
nesves mes Devleje&^ere evLe nw~
Dele: Deveeefokeeue mes Gme Ske hejceefhelee hejceelcee kee oMe&ve Deewj Gmekees OeejCe
kejeves kes efJeefOe-efJeOeeveeW mes ege eerceodYeieJeodieerlee ner efJee kee Deeefo Oece&Meee nw~ pees GvneR
hejceelcee kes eercegKe kee meerOee emeejCe nw~
megKe, Meeefvle, mece=ef SJeb meheuelee keer meeOevee ieerlee!
mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe

efJeJejCe-meteer

efJe<ee

he= mebKee

1. eeLe&vee
2. Jevovee
3. DeeMeerJe&eve
4. efJeeefJeegle (efJeeefJeKeele) ieerlee hej efJeeveeW kes efJeeej
5. ieerlee Deewj Yeejleere mJelev$elee Deevoesueve
6. ieerlee hej je^efhelee cenelcee ieeBOeer kes efJeeej
7. %eeveece=le ieerlee kee eeogYee&Je ceneYeejle keLee
8. mele meveeleve GodyeesOeve
9. efJee kee Deeefo Oece&Meee eerceieJeerlee
10. ieerlee keer eLeeJeled megyeesOe efnvoer JeeKee eLeeLe& ieerlee
11. ieerlee ceefncee ieeve
12. Oece&, Oece&Meee Deewj Oece&efmeevle
13. efJeeeefLe&eeW kes kee&Je
14. meheuelee, mece=ef SJeb meeOevee kes met$e
15. yeeee& kee heeueve kejW
16. DeelceesVeefle keer mJee|Cece metefeeeB
17. ieg ceefncee SJeb ieg efMe<e hejcheje
18. ieewjJeMeeueer Fefleneme evLe ceneYeejle
19. ceneYeejle Je ieerlee kes efMe#eeeo esjke emebie

ieerlee kee efveeefcele DeOeeve Deewj eJeCe kejW

DeefYeceeveer veneR nesvee eeefnes


yeeee& ceW Demeerce Meefe nw


Oece& ner meheuelee keer kegbpeer nw


YeieJeeved kes mebj#eCe ceW meye keg eehle neslee nw
20. eLeeLe& ieerlee kes eCeslee

~~ ~~

1
3
4
6
9
10
11
17
21
24
26
27
36
38
41
43
44
45
49
50
52
54
56
58

 keer ceefncee

veece kes meeyegve mes, pees ceve kee cewue g[eesiee~

efvece&ue ceve kes cebefoj ceW, YeieJeeved kee oMe&ve heeesiee~~

Deesced kes GeejCe mes ceve Meevle neslee nw Deewj Meefe, meenme,
meeceLe& kee meeej neslee nw~ hejceosJe hejceelcee kes efvekelee keer
DevegYetefle nesleer nw~
efvejeMee, Demeheuelee SJeb efJeheefe ceW F kee Oeeve Deewj
kee pehe kejW~

ieerlee-ceefncee
ieerleeee: Mueeskehee"sve ieesefJevomce=eflekeerle&veeled~
meeOegoMe&veecee$esCe leerLe&keesefheueb ueYesled~~
ieerlee kes Mueeske kes hee" mes, YeieJeeved eerke=<Ce kes mcejCe Deewj
Yepeve (Deesced kes pehe) mes leLee mevle kes oMe&vecee$e mes kejes[eW leerLeeX
kee heue eehle neslee nw~

Meeefvle:! Meeefvle:!! Meeefvle:!!!

~~ eer hejceelceves vece: ~~

eeLe&vee
ns eYees ! Deevevooelee !
ns eYees! Deevevooelee! %eeve ncekees oerefpees ~~
MeerIe meejs ogieg&CeeW kees, otj ncemes keerefpees ~~
ueerefpees ncekees MejCe ceW, nce meoeeejer yeveW ~~
yeeeejer, Oece&j#eke, Jeerj eleOeejer yeveW ~~
efvevoe efkemeer keer nce efkemeer mes, Yetuekej Yeer vee kejW ~
F&<ee& keYeer Yeer nce efkemeer mes, Yetuekej Yeer vee kejW ~~
mele yeesueW Pet" leeieW, cesue Deeheme ceW kejW ~~
efoJe peerJeve nes nceeje, eMe lesje ieeee kejW ~~
ceele=Yetefce efheleg-ceeleg mesJee, nes DeefOeke heejer nceW ~~
osMe keer mesJee kejW, efvepe osMe efnlekeejer yeveW ~~
keerefpees nce hej ke=hee, Ssmeer ns hejceelcee ~~
ceesn ceo celmej jefnle, nesJes nceejer Deelcee ~~
esce mes nce iegpeveeW keer, efvele ner mesJee kejW ~~
esce mes hejceelceved! nce Deehekee efevleve kejW ~~
eesieefJeee yeeefJeee, nes DeefOeke heejer nceW ~~
yeeefmLeefle eehle kejkes, meJe&efnlekeejer yeveW ~~

~~ ~~
1

~~ eer meodiegosJeee vece:~~

Jevovee
lJecesJe ceelee e efhelee lJecesJe,
lJecesJe yevOege meKee lJecesJe~
lJecesJe efJeee efJeCeb lJecesJe,
lJecesJe meJe cece osJeosJe~~
DeLe& legce ner ceelee nes, legce ner efhelee nes, legce ner yevOeg
nes, legce ner meKee nes, legce ner efJeee nes, legce ner Meefe (meeceLe&)
nes~ ns osJeeW kes osJe! meodiegosJe! legce ner cesjs meyekeg nes~

iegye&ee iege|Je<Ceg: iegoxJees censej:~

iegmee&#eeled hejyee lemcew eeriegjJes vece:~~
DeLe& ieg ner yeee nQ (me=ef kes jeefelee nQ), ieg ner efJe<Ceg
nQ (efJee kes DeCeg-DeCeg, keCe-keCe ceW Jeehle nQ), ieg ner censej
nQ (ceneved F&ej, hejceelcee nQ) leLee ieg ner mee#eeled meekeej
yeemJehe nQ DeLee&led Fve meyekeer GheueefyOe kee meeOeve-ceeOece
(peeie=efle) meodieg mes ner nw~ ceQ Gve iegosJe kees vecemkeej kejlee ntB~
Oeevecetueb iegjescet&efle&: hetpeecetueb iegjeshe&oced~
ceb$ecetueb iegjesJee&keeb cees#ecetueb iegjeske=&hee~~

DeLe& ieg kes mJehe kee ner Oeeve, ieg kes eerejCeeW keer
hetpee, ieg kes eercegKe mes efvekeues ngS Jeeve ner cev$e nQ leLee ieg
keer ke=hee ner cees#e kee DeeOeej nw~

efee efJeeeefLe&ees!
DeeheueesieeW kes peerJeve kee en meyemes cenJehetCe& SJeb
Ssefleneefmeke #eCe nw efke Deehe ieerlee mes heefjefele nesves
pee jns nQ~ ieerlee %eeve kee meeiej nw Deewj F&ejere
ieeeve kee DeeefoMeee nw~ me=ef kes Deeefo (eejcYe) ceW
emeeefjle ieerlee%eeve efJee ceeveJelee keer meyemes eLece SJeb
eeeervelece Decetue efveefOe nw~
Deveeefokeeue mes Fmeves meleevJesef<eeeW (mele
keer Keespe ceW Devegje) SJeb efpe%eemegDeeW kes meYeer
eMveeW kee meceeOeeve efkeee nw Deewj Deepe Yeer
kej jner nw~ DeeheueesieeW kes Yeer ceefmle<ke ceW
Gce[vesJeeues eMve, pewmes Fme me=ef kee
efvecee&Ce kewmes ngDee? Fmekee efvecee&Cekeee&
keewve nw? cesjs pevce Deewj peerJeve kee GsMe
keee nw? Deeefo peerJe-peieled, yeeeC[ SJeb DeOeelce mes mecyeefvOele meYeer efpe%eemeeDeeW Je eMveeW
kes Gej ieerlee ceW nQ~
Deeee&Jele& Yeejle mes Gefole neskej hetjs efJee kees Deeueesefkele kejvesJeeueer ieerlee Yeejle kee
ieewjJe nw~ efJee keer eLece SJeb eeeervelece meYelee, Yeejleere mebmke=efle, oMe&ve SJeb DeOeelce ves
hetjs efJee kees eYeeefJele SJeb Deekeef<e&le efkeee nw; FmeefueS Yeejle kees efJeeieg ceevee peelee nw~
ieerlee efJee-oMe&ve nw~ me=ef kes eejcYe mes emeeefjle Fme DeefJeveeMeer eesie, eesiesej eerke=<Ce
keer JeeCeer kees 5200 Je<e& hetJe& cenef<e& JesoJeeme ves efueefheye kej eerceodYeieJeodieerlee Meee kee
mJehe eoeve efkeee~ ieerlee keer ner osve nw efke mele kesJeue Ske F&ej, Deelcee ee hejceelcee
nw~ Jele&ceeve ceW leerve-mee{s leerve npeej Je<eeX mes eeefuele efJee kes meYeer cele, hevLe SJeb meceoeeeW
ceW ieerlee kes ner Ske F&ejJeeo kee eJeen efceuelee nw~ efJee kes meYeer ceneheg<e Ske nQ Deewj meYeer
ves Ske F&ej Deewj Gmekeer eeefhle kes Oece&-efmeevleeW kees Deheves-Deheves osMe-keeue keer Yee<eeDeeW
ceW mecePeeee nw~ keesF& Yeer ceneheg<e meceepe ceW ojej veneR [eueles~ neB! ceneheg<e kes ve jnves hej
Gmekes heers mebieef"le meceepe eje ojejW [eue oer peeleer nQ~ Jemlegle: F&ej Ske nw, Ske mes oes nes
ner veneR mekelee~ Deiej oes nw lees Gmekes Jeehle nesves kes efueS otmejer me=ef eeefnS~
4

efee yeees! me=ef kes eejcYe mes emeeefjle ieerlee Ske meeJe&keeefueke (meYeer meceeeW ceW
Gheege), meeJe&ueewefkeke (meejs mebmeej ceW Jeehle) Deewj meeJe&peveerve (meyekes efuees) Gheege
ceeveJe-Meee nw~ Gme Ske hejceelcee kees OeejCe kejves keer efJeefOe-efJeOeeveeW keer F&ejere JeeCeer
kee mebkeueve nesves mes ceeveJecee$e kee Oece&Meee nw~ me=ef kes Deeefo mes emeeefjle nw, FmeefueS
ceeveJecee$e kee Deeefo Oece&Meee nw~
keeueevlej DeLee&led mecee kes Devlejeue mes ieerlee kee cetue DeeMee Kees ieee Lee~ 5200
Je<eeX yeeo eesiesej eerke=<Ce kes DeeMee kees eLeeJeled (peeW-kee-leeW) eLeeLe& ieerlee ceW emlegle
efkeee ieee nw~ eLeeLe& ieerlee kes emeejCe mes Oece& Deewj Oece& kes veece hej heveheer meYeer kegjerefleeeW,
ef{eeW SJeb DevOeefJeeemeeW kee meceeOeeve kejles ngS F&ejeeefhle kes mecee meeOeve-efJeefOe kees
hegvehe&keeefMele efkeee ieee nw~ eLeeLe& ieerlee kes Deeueeske ceW kesJeue Yeejle ner veneR, yeefuke
efJee keer meYeer mecemeeDeeW kee meceeOeeve emlegle nw~ mechetCe& peevekeejer kes efueS eLeeLe& ieerlee
kees leerve-eej yeej DeJeMe he{W~ eLeeLe& ieerlee Yeejle SJeb efJee keer meYeer ecegKe Yee<eeDeeW ceW
Devetefole SJeb GheueyOe nw~ Fmes FCjves hej Yeer osKee pee mekelee nw~
efee efJeeeefLe&ees! ieerlee kee DevegmejCe SJeb DevegMeerueve kej Deehe Deheves peerJeve kes meYeer
ue#eeW kees eehle kejWies~ Gheeesieer efMe#ee, Deer DeepeerefJekee, megKe-mece=ef, Ssee& SJeb efJeYetefle
Deehekee JejCe kejsieer Deewj DeeOeeeflceke heLe hej eceesVele GlLeeve kejles ngS Deehekees cees#e
keer Yeer eeefhle nesieer~ Deehe meYeer yeeeW kee Deeece ceW mJeeiele nw~ efJee kes Deehe meYeer YeeJeer
veeieefjkeeW kee Deeeve nw efke eLeeLe& ieerlee eje efJeeMeeefvle SJeb JemegOewJe keggcyekeced kees
meekeej kejWies~
Deehe meyekee peerJeve cebieuecee nes!

mJeeceer eer De[ie[evevo peer

eer ieg hetefCe&cee, 18 pegueeF&, meved 2008 F&.
eer hejcenbme Deeece, ee. Je hees, Mees<eie{,
egveej efcepee&hegj (G. e.)

efJeeeefLe&ees!

ieerlee-heefjee mes henues DeeFes Fme efJeeefJeegle (efJeeeefme) efoJe %eeve hej ueesieeW
kes efJeeejeW kees peeve efueee peee~

Yeejleere Oece&, oMe&ve, mebmke=efle SJeb ieerlee hej

efJee kes meble, oeMe&efveke Deewj FeflenemekeejeW kes efJeeej
YeieJeodieerlee efJee keer meyemes megvoj SJeb ceneved %eeve keer
oeMe&efveke ke=efle nw~
- [yuet Jeeve ncyeesu[ ( pece&ve efJeeved )

hetJeea peieled keer meYeer mcejCeere JemlegDeeW ceW YeieJeerlee mes es

keesF& Yeer Jemleg veneR nw~ ieerlee kes meeLe leguevee kejves hej peieled kee
DeeOegefveke mecemle %eeve cegPes leg ueielee nw~ ceQ efvele eele:keeue Deheves
oe Deewj yegef kees ieerlee-%eeve kes heefJe$e peue mes Oeesee kejlee ntB~

eeeerve egie keer meJeexece JemlegDeeW ceW ieerlee mes es keesF& Jemleg
veneR nw~ ieerlee ceW Ssmee Gece Deewj meJe&Jeeheer %eeve nw efke Gmekeer jevee
kes DemebKe Je<e& nes iees efhej Yeer Ssmee otmeje, Ske Yeer evLe veneR efueKee
ieee nw~
- ceveer<eer Leesjes (Decesefjkeer oeMe&efveke)

ieerlee ogefveee keer yesnlejerve Fuceer leesnhee nw~ Fme Ske

efkeleeye ceW ogefveee kes meejs efhejkeeW kee efveees[ hesMe kej efoee ieee
nw~
- Deueyesveer (Dejye kes ceveer<eer)

nce Yeejleere oMe&ve SJeb %eeve kes ncesMe $e+Ceer jnWies~ Yeejle ves
ner nceW efievevee efmeKeeee Deewj Metve (peerjes) keer peevekeejer oer~ efyevee
Gmekes keesF& Yeer Jew%eeefveke Keespe ve nes heeleer~

Deueye& DeeFvmeerve (Decesefjkeer Jew%eeefveke)

6

Oece& kes #es$e ceW Deve meYeer efveOe&ve nQ peyeefke Yeejle FmeceW
efMejceewj nw~
ceeke& dJesve (Decesefjkeer efJeeved)

Yeejle nceejs ceeveJecetue keer ceele=Yetefce nw Deewj mebmke=le etjeshe

kes meYeer Yee<eeDeeW keer peveveer nw~ en nceejs oMe&ve, ieefCele, efJe%eeve,
mJejepe SJeb pevelev$e keer peveveer nw~ Fme ekeej Yeejle ceelee
(ceoj FefC[ee) yengle lejn mes nce meyekeer ceelee nw~

efJeue [tjeC (Decesefjkeer Feflenemekeej)

Deiej cegPemes hete peee efke Fme he=LJeer hej hetCe& efJekeefmele
ceeveJe %eeve keneB nw? peerJeve kes meYeer iet{ eMveeW hej ienve efevleve
kej Gmekee meceeOeeve Keespee nw, lees ceQ Yeejle kee veece uetBiee~

cewkeme cetuej (pece&ve oeMe&efveke)

efpeme ceveg<e ves ieerlee kee Lees[e-mee Yeer DeOeeve efkeee

nw, Jen mebmeej-yevOeve mes cege neskej Deeleefvleke Deevevo kee
DeefOekeejer nes peelee nw~
peieodieg DeeeMejeeee&

ceQves etjeshe Deewj SefMeee kes meYeer OeceeX kee DeOeeve efkeee
nw, hejvleg cegPes Gve meyeceW efnvotOece& ner meJe&es efoKeeeer oslee nw~
cesje efJeeeme nw efke Fmekes meeceves mecemle peieled kees efmej Pegkeevee
he[siee~
jesceeb jesueeb (eebmeermeer efJeeved)

ieerlee Jen iegueomlee nw efpemeceW JesoeW Deewj Gheefve<eoeW kes

meYeer DeeOeeeflceke %eeve-heg<he mepes ngS nQ~

mJeeceer efJeJeskeevevo (Yeejle)

7

 The Bhagvad Geeta is the most beautiful and profound philosophical work in the
world.
- W. Von Humboldt

In the morning I bathe my intellect in the stupendous and cosmogonal philosophy

of the Bhagvad - Geeta, in comparison with which our modern world and its
literature seem puny and trivial.
- Henry David Thoreau

I owed a magnificent day to the Bhagvad-Geeta. It was the first of books; it was
as if an empire spoke to us, nothing small or unworthy, but large, serene,
consistent, the voice of an old intelligence which in another age and climate had
pondered and thus disposed of the same questions which exercise us.
- Ralph Waldo Emerson

India was the motherland of our race and Sanskrit the mother of Europes
languages: she was the mother of our philosophy; mother, through the Arabs of
much of our mathematics; mother, through the Buddha, of the ideals embodied
in Christianity; mother, through the village community of self-government and
democracy. Mother India is in many ways the mother of us all.
- Will Durant (American Historian)

We owe a lot to the Indians, who taught us how to count, without which no
worthwhile scientific discovery could have been made.
- Albert Einstein (American Scientist)

If I were asked under what sky the human mind has most fully developed some
of its choicest gifts, has most deeply pondered on the greatest problems of life
and has found solutions, I should point to India.
- Max Mueller (German Scholar)

If there is one place on the face of earth where all the dreams of living men
have found a home from the very earliest days when man began the dream of
existence, it is India.
- Romain Rolland (French Scholar)

So far as I am able to judge, nothing has been left undone, either by man or
nature, to make India the most extraordinary country that the sun visits on his
rounds. Nothing seems to have been forgotten, nothing overlooked.
- Mark Twain

efee yeees! DeeheueesieeW ves osKee efke efJeeeefme ieerlee %eeve kee DeieeOe meeiej nw Deewj
Fmeves eeeerve mecee mes Deepe leke kes meYeer ceeveJe heeref{eeW kees eYeeefJele efkeee nw, ceeie&oMe&ke
jner nw~ Deeheueesie Yeer YeeieMeeueer nQ efke Fme ieewjJeevLe ieerlee mes heefjefele nesves pee jns nQ~

ieerlee Deewj Yeejleere mJelev$elee Deevoesueve

efee yeees!
Yeejle kes mJelev$elee DeevoesuevekeeefjeeW keer esjCee-eesle Yeer ieerlee
jner~ ueeskeceeve yeeueiebieeOej efleueke, ueeuee ueepehele jee, evMesKej
Deepeeo, megYee<eev yeesme, Jeerj meeJejkej Deeefo ieerlee mes esefjle Les~ cebieue
heeC[se, Kegoerjece yeesme, mejoej Yeiele eEmen, jeceemeeo efyeefmceue, megKeosJe,
jepeieg Deeefo osMeYee heeBmeer kes hevos hej Petue iees~ Gve meyekes neLeeW ceW
ieerlee Leer Deewj pegyeeve hej Lee

ueesk

ecee
ve yeeu eOej efleueke
eiebie

megYee<eev yeesme

evM

esKej Deepeeo

Jeemeebefme peerCee&efve eLee efJenee

veJeeefve ie=Ceeefle vejeshejeefCe~
leLee MejerjeefCe efJenee peerCee&veveeefve mebeeefle veJeeefve osner~~

vewveb efvoefvle MeeeefCe vewveb onefle heeJeke:~

ve ewveb keuesoevleehees ve Mees<eeefle ceele:~~
DeseeseceoeeesecekeueseesMees<e SJe e~
efvele: meJe&iele: mLeeCegjeueeseb meveeleve:~~

ueeuee

ueepehele jee

(ieerlee, 2/22-24)

DeLee&led nceeje Mejerj Ske Jee nw, Jee yeouekej nce efhej ueewWies Deewj ue[Wies~ legce nceejer
Deelcee kees veneR ceej mekeles~ Deelcee kees Meeeefo mes keee veneR pee mekelee; Deefive, peue SJeb
Jeeeg eceMe: Fmes ve peuee mekeles nQ, ve ieeruee kej mekeles nQ Deewj ve ner megKee mekeles nQ~ en
Deelcee meJe&Jeeheke, Deeue, efmLej jnvesJeeuee Deewj meveeleve nw~

ieerlee hej je^efhelee

cenelcee ieeBOeer kes efJeeej
ieerlee keer ner MejCe ueskej ieeBOeerpeer ves
Yeejle kees Deepeeo kejeee Deewj je^efhelee
keer GheeefOe eehle keer~ peye Yeer peerJeve ceW
Jes Deheves kees nleeMe-efvejeMe heeles Les, lees
ieerlee kee Deeee ueskej hegve: DeeMee SJeb
Meefe mes lejesleepee nes peeles Les~

ieerlee cesjer ceelee nw~ ieerlee cesjer

yeeFefyeue ee kegjeve ner veneR, yeefuke ele#e
ceelee ner nw~ en peieled peveveer nw, en meYeer
kees le=hle kejleer nw~

ceQ lees eenlee ntB, ieerlee kesJeue je^ere

MeeueeDeeW ceW ner veneR yeefuke eleske efMe#eCe
mebmLeeDeeW ceW he{eeer peee~ Ske efnvot
yeeueke ee yeeefuekee kes efuees ieerlee kees
ve peevevee Mece& keer yeele nesveer eeefnes~
en mee nw efke ieerlee efJeeOece& keer Ske
hegmleke nw~

10

~~~~
eer
eer hejceelceves
hejceelceves vece:~~
vece:~~

%eeveece=le ieerlee kee eeogYee&Je

efee efJeeeefLe&ees!
ueieYeie 5200 Je<e& hetJe& cene|<e JesoJeeme
eje mebmke=le ceW jefele ceneYeejle efJee kee
cenevelece Fefleneme-evLe nw pees Yeejle keer ner
veneR, efJee keer meYeer eeefuele Yee<eeDeeW ceW
Devetefole nw~ Ske ueeKe MueeskeeW ceW mebkeefuele
ceneYeejle kes DeOeee : Yeer<ceheJe&
ceW YeieJeeved eerke=<Ce keer JeeCeer kees cenef<e&
JesoJeeme ves Deueie mes eerceieJeerlee kes
he ceW mebkeefuele efkeee nw~
DeeFes! meb#eshe ceW ceneYeejle Deewj Gmekes ceneveeeke, ieerlee-eoelee YeieJeeved eerke=<Ce kes
yeejs ceW peevee peee~

~~ ceneYeejle keLee ~~
eeeervekeeue ceW eeeefle veece kes ye[s eleeheer jepee jepe kejles Les~ Gvekeer oes jeefveeeB
LeeR osJeeeveer Deewj Meefce&e~ osJeeeveer kes oes heg$e ngS eog Deewj legJe&meg~ eog kes veece mes eogJebMeer
jepeeDeeW keer hejcheje eueer~ Fmeer JebMe ceW Deeies euekej eerke=<Ce ngS~
otmejer jeveer Meefce&e kes leerve heg$eeW ceW heg meyemes ess, yegefceeved Deewj ceneved hejeeceer
Les~ eeeefle ves GvnW ner Dehevee GejeefOekeejer yeveeee~ Fmeer evJebMe kes jepee og<evle kes heg$e

11

Yejle kes veece hej Fme osMe kee veece Yeejle he[e~ jepee Yejle kes JebMe ceW jepee nefmleved ngS,
efpevneWves efouueer kes meceerhe nefmleveehegj veeceke veiej kees yemeeee~ Fmeer JebMe ceW keg veece kes
jepee ngS, efpememes en JebMe keewjJe JebMe kenueeee~
Deepe mes ueieYeie 5400 Je<e& hetJe& nefmleveehegj kes Fme efJeMeeue meeceepe hej keewjJe JebMe
kes jepee Meevleveg jepe kejles Les~ Gvekeer oes jeefveeeB LeeR~ eLece jeveer iebieeosJeer kes heg$e osJeele
Les, pees Yeer<ce veece mes peeves peeles nQ~ otmejer jeveer oemejepe kevee celmeesojer LeeR pees efJeJeen kes
yeeo meleJeleer kenueeeeR~ en efJeJeen Yeer<ce keer eefle%ee kes yeeo ngDee Lee efke ceQ DeepeerJeve
yeeeejer jntBiee~ efpememes jeveer meleJeleer kee heg$e ner jepe kee GejeefOekeejer nesiee~ Fme eefle%ee
kes keejCe ner Jes Yeer<ce kenueees~ Jes DeepeerJeve yeeeejer jnkej keewjJe JebMe keer j#ee kejles jns~
jeveer meleJeleer kes oes heg$e ngS efe$eebieo Deewj efJeefe$eJeere&~ efe$eebieo keer efve:mebleeve ce=leg
kes yeeo Yeer<ce ves efJeefe$eJeere& kees eEmenemeve hej yew"eee Deewj Gvekee efJeJeen keeMeer vejsMe keer
hegef$eeeW Deefcyekee Deewj Decyeeefuekee mes kejeee~ cenef<e& JesoJeeme kes DeeMeerJee&o mes Deefcyekee mes
Oe=leje^ SJeb Decyeeefuekee mes heeC[g veeceke heg$e ngS Deewj Decyeeefuekee keer oemeer ves Yeer Ske heg$e
kees pevce efoee efpevekee veece efJeogj Lee~

12

Oe=leje^ kee efJeJeen ieevOeej osMe keer jepekevee ieevOeejer

mes ngDee~ heeC[g kee efJeJeen jepee kegefvleYeespe keer heg$eer kegvleer Deewj
ce osMe keer jepekegceejer ceeer mes ngDee~ Oe=leje^ pevce mes DevOes
Les, Fmeefuees Yeer<ce efheleecen ves jepeeEmenemeve hej heeC[g kees yew"eee
Deewj efJeeved efJeogj kees ceb$eer yeveeee~
ieevOeejer kees ogeexOeve, og:Meemeve, og:men Deeefo meew heg$e leLee
og:Meuee veece keer Ske kevee Leer~ es meYeer YeeF& keewjJe veece mes
eefme ngS~
kegvleer mes leerve heg$e egefOeefj, Yeerce, Depeg&ve leLee ceeer mes
oes heg$e vekegue Deewj menosJe ngS~ heeC[g kes heg$e nesves mes heeBeeW YeeF& heeC[Je kenueees~ heeC[Je
MetjJeerj, hejeeceer Deewj MeerueJeeved Les~ meYeer keewjJe SJeb heeC[Je ieg ke=heeeee& mes Ske meeLe
efJeee enCe kej jns Les~ yeeo ceW Yeer<ce kes DevegjesOe hej ieg esCeeeee& ves meYeer jepekegceejeW kees
OevegefJe&ee efmeKeueeeer~ meYeer jepekegceejeW ceW leerj eueeves ceW Depeg&ve leLee ieoeeg ceW Yeerce Je
ogeexOeve efvehegCe Les~
keg Je<eeX leke jepe kejves kes yeeo heeC[g keer ce=leg nes ieeer~ heeC[Je jepeeEmenemeve kes
JeemleefJeke GejeefOekeejer Les uesefkeve ogeexOeve kees en yeele hemevo ve Leer~ heg$eceesn ceW DevOes
Oe=leje^ keer Yeer Fe Leer efke jepe Gmekes yess ogeexOeve kees efceues~
Oe=leje^ kes heg$e keewjJe heeC[JeeW mes peueves ueies Deewj GvnW lejn-lejn mes ke hengBeevee Meg
kej efoee~ GvneWves Yeerce kees penj efoee, uee#eeie=n kee efvecee&Ce kejekej GmeceW kegvleermeefnle
heeBeeW heeC[JeeW kees peueeves kee Gheee Yeer efkeee~ yewjYeeJe ye{lee ieee~ Devle ceW efheleecen Yeer<ce
kes mecePeeves hej keg jepe kes oes efnmmes efkees iees~ keewjJe nefmleveehegj ceW jepe kejles jns Deewj
heeC[JeeW kees Ske Deueie jepe os efoee ieee, pees FvemLe kes veece mes efJeKeele ngDee~ Fme
ekeej keg mecee leke Meeefvle jner~
keg Je<eeX yeeo og ogeexOeve kes Deecev$eCe hej eewmej (pegS kes Kesue) ceW kegefue Mekegefve ves
egefOeefj kees nje efoee, efpemekes heuemJehe heeC[JeeW
kee jepe efve ieee Deewj GvnW yeejn Je<e& kee JeveJeeme
Deewj Ske Je<e& kee De%eeleJeeme Yeesievee he[e~ meejer MeleX
hetjer kej JeveJeeme mes ueewves hej Yeer ueeueeer ogeexOeve
ves jepe Jeeheme kejves mes Fvekeej kej efoee~ heeC[JeeW
kes JeveJeeme kes oewjeve Jen elegjbefieCeer mesvee Fkeer kej
ceoevOe nes ieee Lee~
13

Deefvlece eeemensleg eesiesej eerke=<Ce Meeefvleotle kes he ceW cenejepee Oe=leje^ mes efceues,
uesefkeve ceoevOe ogeexOeve ves metF& keer veeWke yejeyej Yetefce Yeer osves mes Fvekeej kej efoee~ Devle
ceW eg ngDee~
eg ceW ogeexOeve meefnle meejs keewjJe ceejs iees Deewj heeC[JeeW keer efJepee ngF&~ heeC[JeeW ves
MejMeee hej uess efheleecen Yeer<ce mes DeeMeerJee&o ueskej Oece&-meeceepe keer mLeehevee keer~
yeeeW! Oe=leje^ DevOes Les efhej Yeer jLeeeueke mebpee kes ceeOece mes eg kee meeje efJeJejCe
megve jns Les~ cene|<e JesoJeeme eje eoe efoJeef mes meee meeje efJeJejCe megvee jns Les Deewj
yelee jns Les efke jepeved! Fme eg ceW heeC[JeeW keer ner efJepee nesieer; keeeWefke YeieJeeved eerke=<Ce
Gvekes meeLe nQ~ jepeved! peneB YeieJeeved nQ Deewj Devegjeieer Yee nw, JeneR hej Ssee&, efJepee Deewj
F&ejere efJeYetefle nw~
YeieJeeved eerke=<Ce ves ceneYeejle eg ceW Deheves efee meKee-efce$e-efMe<e Depeg&ve kes meejLeer
yevekej Gmes Ssee&, efJepee, efJeYetefle, meeceepe Deeefo meyekeg GheueyOe kejeee~
meb#eshe ceW ener ceneYeejle keer keLee nw, pees Yeejle kee eeceeefCeke Fefleneme nw~ Fmeer Ieefle
14

Ievee kes ceeOece mes Deewj Fmekes hee$eeW kees eleerke yeveekej YeieJeeved eerke=<Ce ves ieerlee%eeve
kee eeogYee&Je efkeee, GheosMe efoee~
ceneYeejle kee Ssefleneefmeke eg meebmeeefjke nw, peyeefke ieerlee kee eg DeeOeeeflceke
nw~ efpemeceW Ske ner ceveg<e kes Devle:kejCe ceW efmLele Deer Deewj yegjer eJe=efeeeW kee mebIe<e& nw
efpemekee efe$eCe ieerlee ceW efkeee ieee nw~
YeieJeeved peeveles Les efke Devle ceW Fme meebmeeefjke mebIe<e& ceW peerleves Jeeuee Yeer keg veneR
heeesiee, nleeMe Deewj efvejeMe jnsiee~ mebmeej pevce-ce=leg kes yeere kee he[eJe nw, veej nw~ Devle
ceW ceeveJe Keeueer neLe ner peelee nw~
Fmeefuees YeieJeeved eerke=<Ce ves Fme Ieefle Ievee kes veeekeeW kees eleerke yeveekej JeemleefJeke
eg (DeelceoMe&ve keer efJeefOe) kees mecePeeee nw~ Fme DeeOeeeflceke eg ceW efJepeeer ceveg<e Deheves
peeseflece&e DeelcemJehe (menpe mJehe) keer GheueefyOe eje meoe jnves Jeeuee peerJeve, meoe jnves
Jeeueer mece=ef, meoe jnves Jeeuee Oeece Deewj Meeefvle eehle kejlee nw~ pees meYeer kes efuees megueYe nw~
JeemleJe ceW Jen Ske peeseflece&e hejceelcee ner mele nw, Meeele nw, meveeleve nw~ Devlele:
eeueg Yee Gmeer ceW efmLeefle eehle kejlee nw~ Jen eens keneR Yeer pevcee nes, efkemeer Yeer keguekeyeeruee Je GheeefOe Jeeuee nes, ee Deewj mecehe&Ce kes meeLe ueie peeesiee, Jen YeieJeeved kes Jejodnmle
kes veeres euekej DeHevee menpe mJehe DeJeMe hee peeesiee~ JeemleJe ceW heeves kee ener efJeOeeve nw~
efee efJeeeefLe&ees!
Deye DeeheueesieeW kees ceneYeejle kes ceneveeeke YeieJeeved eerke=<Ce kes yeejs ceW peeveves keer
Glmegkelee nesieer~

hejceelcee, YeieJeeved, F, meodieg, eesiesej.....eerke=<Ce

YeieJeeved eerke=<Ce kees mecyeesefOele Ghejese meYeer GheeefOeeeB Ske ner nQ, efJeMes<eCe nQ, pees
meeOevee keer hetCe&lee hej F&ej-eeefhle keer efmLeefleeeB nQ~ eerke=<Ce Ske hetCe& eesieer Les~ yeeueheve
ceW ieg cenef<e& meevoerheefve peer keer MejCe, meeefVeOe, mesJee SJeb meeOevee eje meejer efJeeeDeeW ceW
heejbiele neskej eesiesej eerke=<Ce DeepeerJeve ceeveJe-keueeCe kejles jns~ eesiesej Jen neslee nw pees
hetCe&eesieer nes, ceneheg<e nes, meodieg nes Deewj Deheves Devegjeieer efMe<e ceW Fmekee mebeej kejves ceW
meceLe& nes~ Deehekeer DeieefCele ueerueeSB nQ, efpeveceW meyemes ecegKe nw Deehekes eercegKe mes emeeefjle
ieerlee%eeve~ Deeheves hetjer efJee ceeveJelee kees DeefJeveeMeer eesie ieerlee%eeve eoeve kej F&ejeeefhle
kes meeOeve kees peve-peve leke megueYe kejeee nw~
JeemleJe ceW eesiesej eerke=<Ce ves ceesnemle Depeg&ve kees DeefJeveeMeer eesie ieerlee eje eg
ceW eJe=e kej Meeele efJepee eoeve kejeeer Leer~ meebmeeefjke eg ceW lees efJepee-nej-efJepee
15

kee ece euelee jnlee nw, peyeefke ieerlee kes eg eje Meeele efJepee eehle nesleer nw efpemekes
heers nej veneR nw~
ieerlee Ske mechetCe& meeOeveelceke evLe nw, ieg-efMe<e mebJeeo nw~ meodieg nQ ceneheg<e
eesiesej eerke=<Ce Deewj efMe<e nw Ske Devegjeieer meeOeke Depeg&ve~ nce meyekeer Devegjeiehetefjle ueieve
ner Depeg&ve nw~
yeeeW, Oeeve oWies! hetjer ieerlee kee Ske Yeer Mueseke yeenjer ceejkee kee meceLe&ve veneR
kejlee~ ieerlee ceW JeefCe&le eg#es$e keesF& Yet#es$e (YetKeC[) veneR nw~
ieerlee Jeee eerke=<Ce ves mJeeb ner yeleeee nw efke Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~
keewvlese! en Mejerj ner Ske #es$e nw (he{W, eLeeLe& ieerlee, 13/1)~ en eg efkemeer Devegjeieer
meeOeke kes Devle:kejCe ceW ner euevesJeeueer Deer Deewj yegjer eJe=efeeeW kee mebIe<e&/eg nw~ Fmekee
heej heevee ner efJepee nw~
eesiesej eerke=<Ce ves ceneYeejle kes hee$eeW kee GoenjCe oskej, GvnW GsMe yeveekej ieerlee
kee GheosMe efoee nw~ efpemeceW Oece&#es$e Deewj keg#es$e, eke=efle SJeb heg<e, owJeer SJeb Deemegjer
mecheod, mepeeleere SJeb efJepeeleere eJe=efeeeW kes mebIe<e& kees Fme Ieefle Ievee kes hee$eeW kes he
ceW mecyeesefOele kejkes mecePeeee nw Deewj Devle:kejCe kes efJekeejeW leLee hejceelcee keer eeefhle kes
meeOeveeW kee efe$eCe efkeee nw~
ieerleese eg ceW efJepeeer meeOeke kees Meeele efJepee eehle nesleer nw~ meeOeke, DeeJeeieceve
(pevce-cejCe-pevce) kes ee mes cege neskej hejceelcee kes hejceOeece kees eehle neslee nw~
Fmekees mecePeves kes efuees Deheves iegpeve SJeb ceelee-efhelee mes hetW Deewj eLeeLe& ieerlee he{W~

16

meveeleve mele GodyeesOeve

(meveeleve mele nw Skecee$e hejceelcee, Gmekeer peevekeejer keer efJeefOe nw ieerlee)

efJee kes Deehe meYeer yees YeeieMeeueer nQ efke Deehekee ieerlee mes veelee peg[ jne nw~
Yeejleere yeeeW kees efJeMes<e ieewjJe-yeesOe nesiee efke Deehekee pevce ieerlee keer eekedemLeueer
Deeee&Jele& Yeejle ceW ngDee nw~ eeeerve Jewefokekeeue mes Deepe leke Yeejleere DeOeelce, oMe&ve SJeb
mebmke=efle ves hetjs efJee kees eYeeefJele SJeb Deekeef<e&le efkeee nw~ Yeejle je^ Oece&, meeefnle, keuee,
efJe%eeve SJeb mebieerle Deeefo kee Ske Je=nod meebmke=efleke kesv nw Deewj efve:mevosn Oece& Fmekee eeCe
nw~

efJee keer meYeer meYeleeDeeW ves Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve kees mJeerkeej SJeb Debieerkeej efkeee
nw~ meYeer osMeeW kes ceveer<eer, efJeeejke, meeefnlekeej SJeb FeflenemekeejeW ves Fmemes esjCee ueer nw,
Deheveeee nw Deewj Fmekee GuuesKe Yeer efkeee nw~

efJee kes meYeer OeceeX ceW Yeejle keer DeOeelce-efJeee kee ner eJeen efceuelee nw Deewj Fmeer
DeOeelce-efJeee kes yeue hej Yeejle efJeeieg jne nw Deewj Deepe Yeer nw~ Jen %eeve peeW-kee-leeW
eerceodYeieJeodieerlee Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW Deepe Yeer megjef#ele nw~

efee efJeeeefLe&ees! Deehe meYeer Fme je^ kes YeeJeer veeieefjke nQ, Dele: Deehekee en efJeMes<e
kele&Je yevelee nw efke Deheves osMe keer Fme DeeOeeeflceke Oejesnj SJeb ieewjJeMeeueer hejcheje kees
peeveW, peerJeve ceW Fmekee heeueve kejW Deewj Fmekee otle yevekej hetjs efJee kees Fme ceneved %eeve
mes ceefC[le kejW~

mebosMe
mele Jemlegg kee leerveeW keeueeW ceW DeYeeJe veneR nw Deewj Demele Jemleg kee DeefmlelJe veneR
nw~ Ske hejceelcee ner leerveeW keeueeW ceW mele nw, Meeele nw, meveeleve nw~
- mJeeceer eer De[ie[evevopeer cenejepe
Yeejle kee eeeerve ieewjJe meveeleve, Deee&, efnvot Oece&

Deeee&Jele& Yeejle je^ kes oMe&ve Deewj DeOeelce keer Oegjer nw Oece& Deewj en Oece& meveeleve
Oece& kene peelee nw~ meveeleve kee DeLe& nw pees ncesMee mes Lee, nw Deewj jnsiee~ Fmes nceejs Jeso
Deewj Gheefve<eoeW ves hejceelcee, Deelcee ee yee kene nw~ Jen yee peeseflece&e nw~ Gmeer mes yeeeC[
17

keer Glheefe ngF& nw Deewj Gmeer ceW Fmekee efJeuee Yeer nes peelee nw~ en ece efvejvlej euelee jnlee
nw~ ener me=ef kee efveece nw~

Gme meveeleve hejceelcee, Deelcee ee yee kees peevevee, Gmekee mee#eelkeej kejvee Deewj
Gmekees OeejCe kejvee ner meveeleve Oece& nw~
Ske hejceelcee ner Meeele nw, Gmekes efmeJeee efkemeer kee DeefmlelJe veneR nw~ Gme
DeefmlelJeJeeved, DeefJeveeMeer hejceelcee kee Gheemeke Deee& kenueelee nw~

YeieJeeved kenles nQ ceQ meyekes oe ceW meceeefJe neskej meoe efveJeeme kejlee ntB~
meJe&me eenb efo meefVeefJees
(ieerlee, 15/15)

Gme oeefmLele peeseflece&e hejceelcee kee Gheemeke efnvot kenueelee nw~

me=ef kes Deeefo Oece&Meee ieerlee mes Fve leerveeW veece meveeleve, Deee& Je efnvot Meyo kees
efueee ieee nw~ leerveeW kee DeeMee Ske ner nw~ leerveeW hejce heefJe$e nQ~ $e+ef<e-cenef<e&eeW ves efevleve
kejkes mecee-mecee hej es veece efoes nQ~

Dele: meYeer ee efJee kee pees Yeer ceveg<e Gme meveeleve, Meeele, oe efmLele hejceelcee
kees eehle ee OeejCe kejves kes efuees eelveMeerue nw, meveeleve Oece& kee Devegeeeer nw, Gheemeke
nw~

Fme meveeleve Oece& kees mechetCe& he mes eerceodYeieJeodieerlee ceW JeefCe&le efkeee ieee nw, pees
mebmke=le ceW nw~ 5200 Je<eeX yeeo Fmekeer eLeeJeled mechetCe& peevekeejer, Meeele JeeKee eLeeLe&
ieerlee ceW hegvee&keeefMele nw pees efke mejue-megyeesOe efnvoer ceW nw~
DeeFes Fmekees ece-ece mes peeveW!.....
efej eeeerve SJeb efej veJeerve eMve
efee yeees! me=ef kes DeejcYe mes, efej-eeeervekeeue mes ner ceeveJe efpe%eemeg jne nw efke

mele keee nw? ceQ keewve ntB? cesjs peerJeve kee GsMe keee nw?

Fme me=ef (yeeeC[) kee me=peve, heeueve SJeb heefjJele&ve kejvesJeeueer meee keewve nw?

keee Gme meJeexe meee kees peevee pee mekelee nw?

eefo neB lees Gme meee kees peeveves ee mee#eelkeej kejves keer efJeefOe keee nw?

me=ef kes eejcYe mes ner Deeee&Jele& Yeejle kes meleevJes<eer $e+ef<e-cegefveeeW ves DeveJejle efevlevemeeOeve kej Fve meYeer eMveeW kee Gej Keespee nw Deewj mele kee mee#eelkeej efkeee nw~
Jemlegle: peerJe-peieled Deewj DeOeelce (Deelcee ee hejceelcee-mecyevOeer %eeve) mes mecyeefvOele meYeer
eMveeW kes Gej Je efpe%eemeeDeeW kee meceeOeeve Yeejleere efevleve-oMe&ve ieerlee ceW GheueyOe nw~
18

efpe%eemeg efJeeeefLe&ees! Thej efueKes meYeer eMve SJeb efpe%eemeeSB efej veJeerve Yeer nQ, Deehekes Yeer
nQ Deewj nesves Yeer eeefnes! keeeWefke es ner Deehekees Yeer Gme hejcemele kes DevJes<eCe (Keespe) nsleg
esefjle kejles nQ~
Yeejleere $e+ef<e cegefveeeW ves Keespe keer nw efke

Ske hejceelcee ner mele nw, Meeele nw, meveeleve nw Deewj Jen oe ceW efveJeeme kejlee nw~
hejceelcee mele nw DeLee&led mee, meee, meeeF& nw~
hejceelcee Meeele nw DeLee&led Depej, Decej, DeefJeveeMeer, Deveeefo, Devevle nw~
hejceelcee meveeleve nw DeLee&led meoe mes, Deveeefokeeuemes, efvele Deewj efvejvlej nw~
Jen Ske hejceelcee ner meJeexe meee nw~ Gmeer kees Deelcee, yee, leJe, F&ej, iee[ ee

]Kegoe Yeer kenles nQ~ es meYeer veece Gmeer hejceelcee kees mecyeesefOele heee&eJeeeer veece nQ,

hejceelceoMeea ceneheg<eeW eje Deheves-Deheves osMe-keeue keer Yee<ee kes Devegmeej

veecekejCe nQ~

Jen hejceelcee ee yee peeseflece&e nw~ Gmekes Ske DebMecee$e mes ner mecetes yeeeC[ (me=ef)

kee me=peve, heeueve SJeb heefjJele&ve neslee jnlee nw~ ener me=ef kee efveece nw~


(ieerlee, 13/17, 9/17)

nce meYeer ceeveJe Gmeer Ske hejceelcee keer jevee nQ Deewj Gmekes ner heeJeve DebMe nQ~

(ieerlee, 15/7)

Jen peeseflece&e hejceelcee meYeer eeefCeeeW kes oe ceW efveJeeme kejlee nw~

(ieerlee, 13/17, 18/61)
Gme hejceelcee kees peevee pee mekelee nw Deewj Gmekee ele#e oMe&ve Yeer efkeee pee mekelee

nw~ (Fmekeer hetCe& peevekeejer kes efuees ieerleeYee<e eLeeLe& ieerlee kee DevegmejCe

DeeJeMeke nw~)
(ieerlee, 11/54, 2/29)

Gme hejceelcee kes oMe& v e (hejceelceoMe& v e, DeelceoMe& v e, ye eoMe& v e ee
leJeoMe&ve) kes meeLe ner nceejs meYeer eMveeW kee efJeuee nes peelee nw leLee Mes<e
jnlee nw kesJeue Jen hejceelcee Deewj heefjCeece nw hejceelceefmLeefle, leJeefmLeefle SJeb
Meeele Oeece, hejceevevo Je cees#e keer eeefhle~ ener nceejs peerJeve kee GsMe nw~

Jele&ceeve ceneheg<e (hejceelceefmLele meodieg) eje ner Oece& SJeb Oecee&ejCe keer peeie=efle,
MeeeleOeece, hejceevevo SJeb cees#e keer eeefhle mecYeJe nw~ Dele: efkemeer meodieg kee MejCe,
mebj#eCe Deewj Gvekeer mesJee DeeJeMeke nw~
(ieerlee,14/27,4/34)

efJeMes<e Fmekes efuees efkemeer kees Yeer ieg ve ceeve ueW ee yevee ueW; keeeWefke meodieg {tB{ves
mes veneR efceueles Deewj ve ner Gvekeer keesF& yeenjer heneeve ner nw~ Fmekes efuees Ske hejceelcee ceW
19

ee efmLej kejkes kee pehe kejW, meleled kejles jnW~ hejceelcee ner esjCee kejkes, Deehekeer
Deelcee mes peeie=le neskej meodieg kee heefjee os oWies~

en uesKeve Je JeCe&ve kes DeueeJee yeekeer meye efeeelceke nw, efpemes euekej ner peevee pee
mekelee nw~ Dele: F&ejere JeeCeer ieerlee keer eLeeJeled JeeKee eLeeLe& ieerlee kees Deer lejn
he{kej, mecePekej Deewj Gme hej euekej ner nce F&ej leke keer otjer lee kej mekeles nQ~

efee efJeeeefLe&ees! eLeeLe& ieerlee kes DevegMeerueve mes Deehe Deheves peerJeve ceW Gece efMe#ee,
Deer DeepeerefJekee, meheuelee, megKe-mece=ef, veece-eMe Deewj cees#e leke eehle kej mekeles nQ~

DeeFes! Deye Oece& Deewj Oece&Meee kes yeejs ceW peevee peee
Deye leke nce peeve egkes nQ efke

mele mele kesJeue Ske hejceelcee ner nw~ Jener Meeele Deewj meveeleve nw~
lees
Oece& Gme Ske hejceelcee ceW ee efmLej kejkes Gmekees efJeefole kejvee, mee#eelkeej
kejvee Je OeejCe kejvee ner Oece& nw~
Oece&Meee Gme hejceelcee kees efJeefole Je OeejCe kejevesJeeues efeeelceke Je DevegMeemeveelceke
efveeceeW kes F&ejere JeeCeer kee mebkeueve ner Oece&Meee nw~

Dele: me=ef kes eejcYe mes ner emeeefjle, eesiesej eerke=<Ce keer JeeCeer eerceodYeieJeodieerlee ner
efJee kee Deeefo Oece&Meee nw~

20

meeO
eveiece nw~
oe ceW osKee peele

eerceodYeieJeodieerlee

Yeejle kes eeeerve SJeb Jewefokekeeueerve $e+ef<e-cegefveeeW ves efpeme mele

keer Keespe keer Leer SJeb Deelcemee#eelkeej efkeee Lee, Gmekee mechetCe& JeCe&ve
ieerlee ceW GheueyOe nw~

Jes

Yep

eel
Hejc
c ee

eeCe
efyevee pees Jeu

YeieJeeved eerjece kes eeogYee&Je (ueeKeeW Je<e& hetJe&$eslee) mes Yeer npeejeW Je<e&
hetJe& Jewefokekeeueerve $e+ef<e-cegefveeeW ves meleevJes<eCe kej Ske hejceelcee kees
ele#e efkeee Deewj Yeejle keer JevemLeefueeeW ceW Deeece yeveekej efMe<ehejcheje ceW oebiece (mce=efle SJeb DevegYetefle) kejeles ngS Fmes meBpeeskej jKee~
Gmeer mele kees Deepe mes ueieYeie 5200 Je<e& hetJe& YeieJeeved eerke=<Ce ves
Deheves eercegKe mes emeeefjle efkeee~

Jej
W~

eve
Jes

een

l ee n

SJe Hejceelcee

w, cet{ nw~

He

nw,

eje
YeieJeeve Jee efJ

efJee kee Deeefo Oece&Meee

n er m

ele nw, Jee

e
peH

Fceb efJeJemJeles eesieb eeseJeevenceJeeced~

efJeJemJeevceveJes een cevegefj#JeekeJesyeJeerled~~ (ieerlee, 4/1)
nw~

eeOe

21

v ce
leHem
ee mes Fmeer pe

leer
mecHeefe nes pee
eefe

es M

e$eg e

efJeH

ee
e~

ceW p

esj

le

efJ
eer m
eJe&%e Heo Jees eeHle

eye ke=Hee kejles nQ

ev
DeefJ
eeM

eeve
p

fo
eeWkeej
meee
meoieg e

Deel
"
cee ner le nw, Je
me

ke
D

w~
eevee pee meJelee n

e
es efmeJeee JeesF& mel

Deu
SJe

u ee
nJ

eR nw~

m
ewj
eer M
ejCe, eOoe De

cenejepee ceveg Fme he=LJeer kes eLece ceeveJe Les~ mechetCe& efJee
GvneR mes peeeceeve (GlheVe) nw, Fmeefuees meYeer cevegpe (ceeveJe)
kenueees~ GvnW ner efJee keer efJeefJeOe Yee<eeDeeW ceW DeeocenJJee, vetn Fleeefo Deveske veeceeW mes peevee peelee nw~
cenejepee ceveg kees ieerlee%eeve Deheves efhelee mete&
mes efJejemele ceW efceuee Lee pees mecee kes

ven

F&
Ske

ej
k

YeieJeeved eerke=<Ce ves kene, ceQves Fme DeefJeveeMeer eesie kees

DeejcYe ceW mete& mes kene, mete& ves ceveg mes kene Deewj ceveg ves F#Jeekeg
mes kene~''

vee~

le
SJe F&ej ner me

J
Yeie

cepo
e

nw~

De

ngj

Q,
fce$e nes peeles n

Devlejeue mes ueieYeie efJemce=le nes ieee Lee~ Gmeer kee hegve: emeejCe keg#es$e (Yeejle) ceW YeieJeeved
eerke=<Ce eje ngDee~
(yeees! eneB hej en efpe%eemee mJeeYeeefJeke nw pees efke eesiesej eerke=<Ce kes Devegjeieer
efMe<e Depeg&ve kees Yeer Leer, YeieJeved! pees DeefJeveeMeer-hegjeleve eesie Deehe cegPes yelee jns
nQ Gmes Deeheves ner keuhe kes DeejcYe ceW mete& mes kene Lee, en ceQ kewmes ceeve uetB? peyeefke
Deehekee pevce lees DeYeer kee nw~ ener lees ieerlee kee ueeefuele nw, oMe&ve nw~ Fme jnme
keer hetCe& peevekeejer kes efuees DeJeMe he{W eLeeLe& ieerlee DeOeee 4, Mueeske 1 mes 10
leke Deewj Gmekee GheMece~)

egle hejcheje mes eehle Fme DeefJeveeMeer eesie ieerlee kees cenejepee ceveg ves Deheveer mce=efle
ceW OeejCe kej mce=efle keer hejcheje oer~ ener eeceeefCeke efJeMeg cevegmce=efle nw~ efJeiele keg meew
Je<eeX mes eeeefjle cevegmce=efle ms heerefje[ kes JeJemLeekeejeW keer osve Leer pees meceepe ceW TBeveere, tle-Detle, peeefle-heeBefle keer oerJeej Ke[er kej Dehevee efnle meeOeves keer JeJemLee cee$e
Leer, Oece& lees keoeefhe veneR Leer~
(Deepe Fme mce=efle kee lees keneR Delee-helee veneR nw uesefkeve Fmekee og<heefjCeece Yeejle
Deepe Yeer Yeesie jne nw~ DeeFes! mebkeuhe ueW efke nce Fvekee Gvcetueve kej mecejme meceepe
keer mLeehevee kejWies~)

ieerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce ves Depeg&ve mes kene nw efke ceQ legcnW Jener meveeleve mele yeleuee
jne ntB pees efke hetJe& kes ceveeref<eeeW ves Keespee Lee, osKee Lee Deewj heeee Lee $e+ef<eefYeye&ngOeeieerleced
(ieerlee, 13/4) Deewj YeefJe<e ceW nesvesJeeues ceneheg<e Yeer ener heeeWies Deewj kenWies~

eerke=<Cekeeueerve cenef<e& JesoJeeme mes henues keesF& Yeer Meee hegmleke kes he ceW veneR Lee~
egle%eeve mes mce=efle%eeve (megvekej eeo jKeves) keer hejcheje Leer~ GvneWves ner megvekej mce=efle ceW
OeejCe kejves keer hejcheje kee meceeheve kejles ngS eejeW Jeso, yeemet$e, hegjeCe, ceneYeejle,
YeeieJele SJeb ieerlee kees mebkeefuele (efueefheye) kejkes Meee kee mJehe eoeve efkeee~ Devle ceW
Meeekeej cenef<e& JesoJeeme ves mJeeb efveCe&e efoee efke ieerlee Oece&Meee nw~
meJeexheefve<eoes ieeJees oesiOee ieesheeuevevove:~

meejs Gheefve<eoeW kee meej ieerlee nw efpemes ieesheeue ke=<Ce ves ogne nw~
Skeb Meeeb osJekeerheg$e ieerleced~

ieerlee ner Skecee$e Meee nw pees YeieJeeved kee ieeeve nw~

ieerlee megieerlee kele&Jee efkecevew: MeeeefJemlejw:~

ee mJeeb heeveeYeme cegKeheeeefefve:me=lee~~

22

(ceneYeejle, Yeer<ceheJe&, 43/1)


ieerlee kee ner YeueerYeeBefle ieeeve kejvee eeefnes DeLee&led Fmeer kee YeueerYeeBefle eJeCe,
keerle&ve, he"ve-hee"ve SJeb ceveve kej Gmes OeejCe kejvee eeefnes~ efhej Deve MeeeeW kes efJemleej
ceW peeves keer keee pejle nw, keeeWefke en mJeeb heeveeYe YeieJeeved kes eercegKe mes emeeefjle nw~
meJe&Meeeceeer ieerlee

(ceneYeejle, Yeer<ceheJe&, 43/2)

meye MeeeeW kee meej ieerlee nw~

Dele: ueieYeie 5200 Je<e& hetJe& YeieJeeved eerke=<Ce kes eercegKe mes emeeefjle ieerlee ner
ceeveJecee$e kee Oece&Meee nw; keeeWefke Deepe kes eeefuele meYeer ce]penye, hevLe SJeb meceoee
eerke=<Cekeeue ceW veneR Les~ Gvekes npeejeW Je<eeX heeeled efpeve ceneheg<eeW ves Ske F&ej kees mele
yeleeee, Jes meYeer ieerlee kes ner mevosMeJeenke nQ~ mebmeej kes meYeer ceneheg<e Ske ner nQ~ Jewefokekeeue
kes cenef<e&ieCe, YeieJeeved eerjece SJeb eerke=<Ce leLee cenef<e& cetmee, cenelcee pejLege, YeieJeeved
ceneJeerj, ieewlece yeg, F&mee cemeern, cegncceo meenye, DeeeMejeeee&, eesieer celmesvveeLe, mevle
keyeerj, ieesmJeeceer leguemeeroeme, iegveeveke, mJeeceer oeevevo mejmJeleer, eer jeceke=<Ce hejcenbme,
mJeeceer efJeJeskeevevo Deewj hejcenbme mJeeceer eer hejceevevo peer Deeefo meYeer ceneheg<eeW ves ieerlee
kes Ske F&ejJeeo mevosMe kees ner Deheves-Deheves osMe-keeue keer Yee<eeDeeW ceW mecePeeee nw Deewj
Gme F&ej kees yee, hejceelcee, Deelcee, Dengjcepoe, iee@[, Kegoe, Deuueen Deeefo heee&eJeeeer
veeceeW mes mecyeesefOele efkeee nw~

mele keer ener eefleOJeefve eejeW Jeso, Gheefve<eod, jeceeeCe, DeJesmlee, pewve meeefnle, yeew
meeefnle ceneheefjefveyyeevemege, yeeFefyeue, kegjeve, eerjeceeefjleceeveme, keyeerjJeeCeer meeKeer,
ieg evLemeenye Fleeefo Oeee|ceke evLeeW ceW nw pees efke ieerlee kes ner efJeefJeOe Yee<ee-Mewueer ceW efJemleej
nQ~ Fmeerefuees Yeejle efJeeieg nw~

23

eerceodYeieJeodieerlee keer eLeeJeled megyeesOe efnvoer JeeKee

~~ eLeeLe& ieerlee ~~
ceeveJecee$e kee Skecee$e Oece&Meee
efee efJeeee|Leees!
keeueevlej mes ieerlee kee DeeMee
efJeueghle nes euee Lee, Oetefceue nes ieee Lee,
efpememes ieerlee kes veece hej leceece Oeee|ceke
Dee[cyej SJeb meeceeefpeke kegjerefleeeB hevehe
ieeer LeeR ee meeceeefpeke JeJemLee kes
veece hej mJeeLe&JeMe hevehee oer ieeer LeeR~
meceepe ceW peeefle-heeBefle, JeCe&-JeJemLee,
TBe-veere, Oece&-DeOece& Je hevLeevlejCe
keer efJeke=le JeJemLee pe[ pecee egkeer Leer~
Fme Yeefcele (mebMee) keeue ceW DeeueeskemlecYe kes he ceW eLeeLe& ieerlee kee ekeeMeve ngDee nw~
DeeFes eLeeLe& ieerlee keer mebef#ehle peevekeejer ueer peee~
5200 Je<eeX kes uecyes Devlejeue kes yeeo mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe ves eerke=<Ce
kee efoJe mevosMe ieerlee pees efke mebmke=le ceW nw, Gmekee efnvoer ceW menpe, megyeesOe, ele#eevegYetle
JeeKee eLeeLe& ieerlee kes he ceW efkeee nw~ F&ejere esjCee mes eer ieg hete|Cecee, 24 pegueeF&
Je<e& 1983 ceW ekeeefMele eLeeLe& ieerlee DeeeJeefOe ceeveJecee$e kee heLe-eoMe&ve kej jner nw~
eLeeLe& ieerlee kees Yeejle ner veneR, hetje efJee mJeerkeej kej jne nw~
YeieJeeved eerke=<Ce kes DeeMee kees eLee-DeLe& (peeW-kee-leeW) Jee kejves kes keejCe Fmekee
veece eLeeLe& ieerlee nw~ cenejepeeer ves eLeeLe& ieerlee emlegle kejkes mele kes veece hej hewueer
Deewj mele-meer eleerle nesvesJeeueer leceece kegjerefleeeW kee Meceve kejkes nce meYeer kees keueeCe
kee jemlee efoKeueeee nw~
mJeeceer peer eje efueefKele eLeeLe& ieerlee Deheves Deehe ceW Ske mechetCe& meeOeveevLe nw~
eLeeLe& ieerlee kee 3-4 yeej DeOeeve SJeb ceveve Deehekeer meYeer MebkeeDeeW SJeb efpe%eemeeDeeW
24

kee meceeOeeve kejles ngS F&ejere meeOevee SJeb F&ej mee#eelkeej leke keer otjer lee keje osiee~
Fmekee DevegMeerueve kejkes Deehe Deheves peerJeve ceW Ssee&, efJepee Deewj efJeYetefle efveefele he
mes eehle kejWies~ Deehe Deheves keee&#es$e ceW DeeCeer jnWies~ mebmeej kes Yeewefleke megKe-meeOeveeW keer
eeefhle nesieer Deewj cees#e Yeer efceuesiee~ cees#e mes leelhee& nw efke DeeJeeieceve (pevce-cejCe-pevce kee
ee, pees efke ogmen og:Ke nw) kes yevOeve mes cegefe Deewj hejceOeece (F&ejlJe) keer eeefhle~ ener nw
ieerlee kee heeLese vej mes veejeeCe, ceeveJe mes ceneceeveJe, heg<e mes ceneheg<e leke keer ee$ee!
ieerlee efkemeer efJeMes<e Jeefe, Jeie&, mecegoee, meceoee, osMe-keeue, hevLe kee evLe veneR
nw~ en eleske osMe, mecegoee, meceoee SJeb eleske eer-heg<e Je yeeeW kes efuees nw~ Dele: en
meeOeve-evLe eLeeLe& ieerlee efJee kes nj Iej ceW SJeb nj Jeefe kes heeme nesvee eeefnes~ efJeeeefLe&eeW
SJeb meYeer yeeeW kes Yeer heeme nesvee eeefnes~ leYeer Deehe meye Fmekee DeOeeve Je ceveve kej Fme
hej eue mekeles nQ Deewj efJee keer Fme Decetue Oejesnj kees De#egCCe (megjef#ele) jKe mekeles nQ~
keeuepeeer ke=efle eLeeLe& ieerlee Yeejle keer meYeer ecegKe Yee<eeDeeW efnvoer, ceje"er, hebpeeyeer,
iegpejeleer, Got&, mebmke=le, Gef[ee, yebieuee, leefceue, lesueiet, ceueeeuece, keVe[, Deemeeceer SJeb
efmevOeer Deewj efJeosMeer Yee<eeDeeW Debespeer, pece&ve, eWe, vesheeueer, mhesefveme, veeJexefpeeve, eeeveerpe,
Dejyeer, heejmeer, [e, Feefueeve SJeb meer Yee<eeDeeW ceW Yeer Devetefole SJeb GheueyOe nw~
eLeeLe& ieerlee kee DeYegoe yeermeJeeR Meleeyoer keer cenevelece jevee, Ievee SJeb GheueefyOe
nw~ Jen mecee Deye otj veneR nw, peye eLeeLe& ieerleeheer De#ee JeJe=#e keer eBJe ceW mechetCe& efJee
keer ceeveJelee Meeefvle heeesieer~
ieerlee kees eLeeJeled mecePeves kes efuees, meebieesheebie peevekeejer kes efuees eLeeLe& ieerlee
kees leerve-eej yeej DeJeMe he{W~

Meeefvle:! Meeefvle:!! Meeefvle:!!!

25

ieerlee ceefncee ieeve iegveiegveeles jnW!

hee" ieerlee kee meoe, kejvee ye[e melkece& nw~
hee" ieerlee kee meoe, kejvee ner ceeveJe Oece& nw~~
%eeve ieerlee kee meoe, oe ceW Oejvee eeefnes~
ceveg<e kees nj jespe ieerlee hee" kejvee eeefnes~~
%eeve ieerlee kee efpevnW, og<kece& Jees kejles veneR~
%eeve ieerlee kee efpevnW, Jees ceewle mes [jles veneR~~
Fmeefuees efvele %eeve ieerlee kee megefcejvee eeefnes~
ceveg<e kees nj jespe ieerlee hee" kejvee eeefnes~~
Decej ntB ceQ Deelcee, ieerlee efmeKeeleer nw cegPes~
Depej Decej Dewle ntB, ieerlee yeleeleer nw cegPes~~
Fmeefuees ceewle mes nceW [jvee veneR eeefnes~
ceveg<e kees nj jespe ieerlee hee" kejvee eeefnes~~
Meg esleve Deelcee, e mekeue peiepeeue kee~
Fgke ntB YeieJelke=hee kee, Yee veneR Deye keeue kee~~
Ssmee efveee Oeejkej, efveYe&e efJeejvee eeefnes~
ceveg<e kees nj jespe ieerlee hee" kejvee eeefnes~~
ke=leke=le ngS Jes ueesie efpevnW, YeieJeled ieerlee heejer nw~
nw ceeveJe pevce meheue Gvekee, Jes cegef e kes DeefOekeejer nQ~~
nw meYeer MeeeeW keer peveveer, JesoeW kee meej Yeje FmeceW~
pees ieerlee leLe efJeeej efuees, Jes peie kes hejce megKeejer nQ~~
melkece& Oece& Deewj %eeve-Oeeve kee, eLeeLe& heLe oMee&ee nw~
ieerlee nw eeCe meceeve GvnW, pees meppeve lelJe efJeeejer nQ~~
eerYeieJeeved kes cegKe keer JeeCeer nw, og:Keefevlee njvesJeeueer nw~
ieerlee eLeeLe& keer MejCe ceW nQ pees, Gmekes j#eke eCeOeejer nQ~~

26

Oece&, Oece&Meee Deewj Oece& efmeevle

efpe%eemeg yeees! Deye leke nce peeve egkes nQ efke

mele : kesJeue Ske hejceelcee, F&ej, iee@[ ee Kegoe ner mele nw~
Oece& : Gme Ske hejceelcee kees OeejCe kejvee ner Oece& nw~
Oece&Meee : ieerlee ner ceeveJecee$e kee Skecee$e Deeefo Oece&Meee nw~
lees

Oece&-efmeevle Yeer Ske nQ, efpemeceW F&ej Ske, heeves keer efeee Ske, heLe ceW Devegkechee Ske
leLee heefjCeece Yeer Ske nw~ Jen nw F&ej-oMe&ve, F&ejlJe keer eeefhle~ es meYeer efmeOoeble mecHetCe&lee
mes Sk ner Meee eLeeLe& ieerlee ceW JeefCe&le nQ~
Oece&-efmeevle Ske
Deye Deehe ueesieeW keer peevekeejer SJeb %eeveJe&ve nsleg ieerlee kes ecegKe Oece&-efmeevleeW kees
veeres emlegle efkeee pee jne nw pees efke Deveeefokeeue mes eues Dee jns nQ, Meeele SJeb meveeleve
nQ~ Fve Oece&-efmeevleeW kees mechetCe&lee kes meeLe eLeeLe& ieerlee ceW Jee|Cele efkeee ieee nw~ Dele:
nce meYeer kee, efJee kes ceeveJecee$e kee Oece&Meee eerceodYeieJeodieerlee Yee<e eLeeLe& ieerlee nw~
ener me=ef kee DeeefoMeee nw~

eerYeieJeevegJeee

Fceb efJeJemJeles eesieb eeseJeevenceJeeced~

efJeJemJeevceveJes een cevegefj#JeekeJesyeJeerled~~ (ieerlee, 4/1)

YeieJeeved eerke=<Ce ves kene efke Fme DeefJeveeMeer eesie kees ceQves DeejcYe ceW mete& mes kene, mete& ves
Deheves heg$e ceveg mes kene~ efpemekes Devegmeej Ske hejceelcee ner mele nw, Jener meJe&$e Jeehle nw~
eesie-meeOevee kes eje Jen hejceelcee oMe&ve, mheMe& Deewj eJesMe kes efuees megueYe nw~ ieerlee kee
ner efmeevle efke Ske hejceelcee ner mele nw en efJee kes meYeer ceveer<eer, mevle, cenelcee kenles
Deees nQ; efkevleg Gmes kewmes heeee peee? en efJeefOe ieerlee ceW ner mecee he mes megjef#ele nw~
me=ef kes DeejcYe ceW pees Meee YeieJeeved ves kene Lee, Jen efJeueghle nes ieee Lee efpemes hegve: YeieJeeved
ves ner ehej ceW, keg#es$e (Yeejle) ceW Depeg&ve kes eefle kene~ efMe#ee hej eefleyevOe ueie peeves mes Oece&
kes veece hej ef{eeB, Meee kes mLeeve hej meeceeefpeke JeJemLee eeefuele nes iees Les~ ieerlee
cetue mebmke=le ceW 700 MueeskeeW ceW megjef#ele lees Leer, efkevleg Gmekee DeeMee Kees ieee Lee efpemes
hetpe mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe ves eLeeLe& ieerlee Yee<e kes he ceW hegve: ekeeefMele
27

efkeee nw, efpemes efJee Oece& mebmeo, efJeled heefj<eod, yeeeCe cenemeYee Fleeefo efJee keer mebmLeeDeeW
ves Yeer eMebefmele efkeee nw~ Deehe meyemes Dehes#ee nw efke eLeeLe& ieerlee Oece&Meee kee DevegMeerueve
kej ueeske ceW mece=ef Deewj hejceese keer efveele meeOevee ceW Deemej neW~
ieerlee kes ecegKe Oece&-efmeevle efvecveefueefKele nQ, Gvekeer eLeeJeled megyeesOe JeeKee kes efuees
he{W eLeeLe& ieerlee pees Yeejle keer meYeer Yee<eeDeeW, efJee keer ecegKe Yee<eeDeeW, Deeef[ees-Jeeref[ees
kewmesdme, meer.[er. Deewj FCjves hej Yeer GheueyOe nw
1. meYeer eYeg kes heg$e

cecewJeebMees peerJeueeskes peerJeYetle: meveeleve:~~

ceve: <eeveerefveeefCe eke=eflemLeeefve ke<e&efle~~ (ieerlee, 15/7)

meYeer ceeveJe F&ej keer mevleeve nQ, DebMe nQ (Ske ner eYeg kes heg$e nQ~)
2. ceeveJe leve keer meeLe&kelee

DeefvelecemegKeb ueeskeefceceb eehe YepemJe ceeced~~ (ieerlee, 9/33)

megKejefnle, #eCeYebiegj, ogue&Ye ceeveJe-leve kees heekej cesje Yepeve kej DeLee&led Yepeve kee
DeefOekeej meYeer ceveg<e MejerjOeejer kees nw~

3. ceveg<e keer kesJeue oes peeefle

ew Yetlemeieez ueeskesefmcevowJe Deemegj SJe e~

owJees efJemlejMe: eese Deemegjb heeLe& ces e=Ceg~~ (ieerlee, 16/6)

ns Depeg&ve! ceveg<e kesJeue oes ekeej kes nesles nQ osJelee Deewj Demegj~ efpemekes oe ceW owJeer
mecheefe keee& kejleer nw Jen osJelee nw leLee efpemekes oe ceW Deemegjer mecheefe keee& kejleer
nw Jen Demegj nw~ leermejer keesF& Deve peeefle me=ef ceW veneR nw~

4. nj keecevee F&ej mes megueYe

$ewefJeee ceeb meescehee: hetleheehee

e%ewefjdJee mJeie&efleb eeLe&evles~
les hegCeceemeee megjsvueeske
ceMveefvle efoJeeefvoefJe osJeYeesieeved~~ (ieerlee, 9/20)

cegPes (Ske F, hejceelcee, meodieg kees) Yepekej ueesie mJeie& leke keer keecevee kejles nQ;
ceQ GvnW oslee ntB~ DeLee&led Ske hejceelcee mes meye keg megueYe nw~

5. YeieJeeve keer MejCe mes heeheeW kee veeMe nes peelee nw

Deefhe esoefme heehesYe: meJexYe: heeheke=ece:~~

meJe %eevehueJesvewJe Je=efpeveb mevleefj<eefme~~ (ieerlee, 4/36)
28

Depeg&ve! let mechetCe& heeefheeeW mes Yeer DeefOeke heehe kejvesJeeuee nw leye Yeer %eeveheer veewkee
eje efve:mevosn heej nes peeesiee~

6. %eeve

DeOeelce%eeveefvelelJeb leJe%eeveeLe& oMe&veced~~

Slep%eeveefceefle eesece%eeveb eoleesveLee~~ (ieerlee, 13/11)

DeOeelce %eeve Deelcee kes DeeefOehele ceW F&ej-mecyevOeer %eeve (Deelce%eeve) ceW Skejme
efmLeefle Deewj leJe kes DeLe&he hejceelcee kee ele#e oMe&ve ner %eeve nw Deewj Fmekes
Deefleefje pees keg Yeer nw, De%eeve nw~ Deelce%eeve, leJe%eeve kes meeLe ner ceveg<e
DeelceefmLele, leJeefmLele nes peelee nw, hejceelcemJehe ceW efmLele nes peelee nw~

7. Yepeve kee DeefOekeej meyekees nw

Deefhe eslmegogjeeejes Yepeles ceeceveveYeeked~~

meeOegjsJe me cevleJe: meceiJeJeefmelees efn me:~~ (ieerlee, 9/30)

ef#eeb YeJeefle Oecee&lcee Meeeefvleb efveieefle~)

keewvlese eeflepeeveerefn ve ces Yee: eCeMeefle~~ (ieerlee, 9/31)

Delevle ogjeeejer Yeer cesje Yepeve kejkes MeerIe ner Oecee&lcee nes peelee nw SJeb meoe jnvesJeeueer
Meeele Meeefvle kees eehle kej ueslee nw~ Dele: Oecee&lcee (Oeeefce&ke) Jen nw pees Ske hejceelcee
kes eefle meceefhe&le nw~ ieerlee meoeeejer-ogjeeejer ceW ojej-Yeso veneR [eueleer, meyekee Ske
meceeve keueeCe kejleer nw~

8. YeieJelheLe ceW yeerpe kee veeMe veneR nw

vesneefYeeceveeMeesefmle eleJeeees ve efJeeles~

mJeuheceheme Oece&me $eeeles cenlees Yeeeled~~ (ieerlee, 2/40)

Fme DeelceoMe&ve (Deelcee ee hejceelcee kes oMe&ve) keer efeee kee mJeuhe (Lees[e-mee Yeer)
DeeejCe pevce-cejCe kes ceneved Yee mes Gej kejvesJeeuee neslee nw~

9. F&ej kee efveJeeme

meJe&me eenb efo meefVeefJees...~ (ieerlee, 15/15)

ceQ ner meye eeefCeeeW kes oe ceW Devleee&ceer he mes efmLele ntB~

F&ej: meJe&Yetleeveeb sMespeg&ve efleefle~

YeeceevmeJe&Yetleeefve ev$ee{eefve ceeeee~~ (ieerlee, 18/61)

F&ej meYeer Yetle-eeefCeeeW kes oe ceW jnlee nw~

lecesJe MejCeb ie meJe&YeeJesve Yeejle~

lelemeeoelhejeb Meeefvleb mLeeveb eehmeefme Meeeleced~~ (ieerlee, 18/62)
29

Depeg&ve! let mechetCe& YeeJe mes Gme oemLe (oe ceW efmLele) Ske F&ej, hejceelcee keer MejCe
ceW peeDees, efpemekeer ke=hee mes let hejceMeeefvle, Meeele hejceOeece kees eehle nesiee~

10. e%e

meeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee veece e%e nw~

meJee&Ceerefvekecee&efCe eeCekecee&efCe eehejs~~

Deelcemebeceeesieeie>ew pegefle %eeveoerefheles~~ (ieerlee, 4/27)

e%e ceW meeOeke cevemeefnle mechetCe& FefveeW keer eseDeeW kees leLee eeCe kes Jeeheej kees
Deelcemee#eelkeej eje %eeve mes ekeeefMele ngF& Deelcee ceW, mebeceheer eesieeefive ceW nJeve
kejles nQ~

DeLee&led FefveeW kees efJe<eeeW mes meceskej, mebele kej mebeceheer Deefive ceW Yemce ee oiOe
kejvee e%e nw~

Yeewefleke JeeW mes efme nesvesJeeuee e%e Deefle Deuhe nw~

Deheeves pegefle eeCeb eeCesheeveb leLeehejs~

eeCeeheeveieleerodOJee eeCeeeecehejeeCee:~~ (ieerlee, 4/29)

yengle mes eesieer eeme kees eeeme ceW nJeve kejles nQ Deewj yengle mes eeeme kees eeme ceW~ Fmemes
GVele DeJemLee nesves hej Deve eesieerpeve eeme-eeeme keer ieefle jeskekej eeCeeeecehejeeCe
nes peeles nQ~ Fme ekeej eesie-meeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee veece e%e nw~ Gme e%e kees
keee&he osvee kece& nw~

11. e%e kee heefjCeece leLee e%e kejves kee DeefOekeej

e%eefMeece=leYegpees eeefvle yee meveeleveced~~

veeeb ueeskeesmlee%eme kegleesve: kegmeece~~ (ieerlee, 4/31)

Depeg&ve! e%e efpemekeer me=ef kejlee nw, efpemes DeJeMes<e es[lee nw, Jen nw Dece=le, Gmekeer
ele#e peevekeejer %eeve nw~ Gme %eeveece=le kee heeve kejvesJeeuee eesieer Meeele, meveeleve
yee kees eehle neslee nw~

eerke=<Ce kenles nQ efke e%ejefnle heg<e kees en ceeveJe-Mejerj Yeer megueYe veneR neslee lees
hejueeske kewmes efceuesiee? DeLee&led e%e kejves kee DeefOekeej Gve meYeer kees nw efpevnW ceveg<eMejerj efceuee nw~

12. F&ej kees osKee pee mekelee nw

Yekelee lJeveveee Mekee DencesJebefJeOeespeg&ve~

%eelegb gb e leJesve eJesgb e hejvlehe~~ (ieerlee, 11/54)
30

Deveve (Deve ve) Yeefe eje ceQ ele#e osKeves, peeveves leLee eJesMe kejves kes efuees Yeer
megueYe ntB~

Deeee&JelheMeefle keefeosve
ceeee&Jeoefle leLewJe eeve:~
Deeee&Jeewveceve: e=Ceesefle

eglJeehesveb Jeso ve ewJe keefeled~~ (ieerlee, 2/29)

Fme DeefJeveeMeer Deelcee kees keesF& efJejuee ner (Deveve Yee) Deeee& keer lejn osKelee
nw~ otmeje keesF& efJejuee meeOeke Fmes Deeee& keer YeeBefle megvelee nw~ meye megveles Yeer veneR
keeeWefke en ele#e oMe&ve nw~

13. Deelcee ner mele nw, Meeele nw, meveeleve nw

DeseeseceoeeesecekeueseesMees<e SJe e~~

efvele: meJe&iele: mLeeCegjeueeseb meveeleve:~~ (ieerlee, 2/24)

Fme Deelcee kees soe veneR pee mekelee, Fmes peueeee veneR pee mekelee, peue Fmes ieeruee
veneR kej mekelee, DeekeeMe Fmes Deheves ceW meceeefnle veneR kej mekelee~ en Deelcee
meJe&Jeeheke, Deeue, efmLej jnvesJeeuee Deewj meveeleve nw~ Deelcee ner mele nw, Meeele nw,
meveeleve nw~

14. efJeOeelee Deewj Gmemes GlheVe me=ef veej nw

DeeyeeYegJeveeuueeskee: hegvejeJeefle&veespeg&ve~
ceeceghesle leg keewvlese hegvepe&vce ve efJeeles~~ (ieerlee, 8/16)

yeee mes ueskej keer-helebieeefo meYeer ueeske hegvejeJeleea nQ, pevce uesves Deewj cejves leLee hegve:
Fmeer ece ceW euevesJeeues nQ; efkevleg keewvlese! cegPes eehle neskej Gme heg<e kee hegvepe&vce
veneR neslee~ Dele: yeee Deewj Gmemes efveefce&le me=ef, osJelee Deewj oeveJe ogKeeW keer Keeefve,
#eCeYebiegj Deewj veej nQ~

15. osJe-hetpee DeefJeJeskeer ner kejles nQ~ Jen hetpeve DeefJeefOehetJe&ke nw, Fmeefuees ve nes

peelee nw

keecewmlewmlew&le%eevee: eheevlesveosJelee:~

leb leb efveececeemLeee eke=lee efveelee: mJeee~~ (ieerlee, 7/20)

keeceveeDeeW mes efpevekeer yegef Deeeevle nw (keeceveeDeeW mes Yejer nw), Ssmes DeefJeJeskeer

(cet{yegefJeeues) ner hejceelcee kes Deefleefje Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ~

esheveosJelee Yeee epevles eeeefvJelee:~~

lesefhe ceecesJe keewvlese epevleefJeefOehetJe&keced~~ (ieerlee, 9/23)
31

osJeleeDeeW kees hetpevesJeeuee cesjer ner hetpee kejlee nw; efkevleg Jen hetpeve DeefJeefOehetJe&ke nw,
cesjer eeefhle keer efJeefOe mes jefnle nw, Fmeefuees ve nes peelee nw~

MeeeefJeefOe kee leeie

Depeg&ve! MeeeefJeefOe kees leeiekej YepevesJeeues meeeflJeke eeJeeues osJeleeDeeW kees, jepeme
heg<e e#e-je#emeeW kees Deewj leeceme heg<e Yetle-esleeW kees hetpeles nQ~ (ieerlee, 17/4-5)

keMe&evle: MejerjmLeb Yetleeececeesleme:~

ceeb ewJeevle: MejerjmLeb leeefvJeeemegjefveeeeved~~ (ieerlee, 17/6)

efkevleg Jes Mejerjhe ceW efmLele Yetlemecegoee Deewj Devleee&ceer he ceW efmLele cegPe hejceelcee
kees ke=Me (#eerCe) kejvesJeeues nQ~ Gvekees let Demegj peeve~ DeLee&led osJeleeDeeW kees hetpevesJeeues
Yeer Deemegjer Je=efe kes Devleie&le Deeles nQ~

16. DeOece keewve nw?

leevenb ef<ele: etjevmebmeejs<eg vejeOeceeved~

ef#eheecepeeceMegYeeveemegjer<JesJe eesefve<eg~~ (ieerlee, 16/19)

pees e%e keer efveele efJeefOe es[ keefuhele efJeefOeeeW mes epeve kejles nQ Jes ner etjkeceea,
heeheeeejer leLee ceveg<eeW ceW DeOece nQ~ Deve keesF& DeOece veneR nw~

17. efveele efJeefOe keee nw?

Deesefceleskee#ejb yee Jeenjvceecevegmcejved~

e: eeeefle lepevosnb me eeefle hejceeb ieefleced~~ (ieerlee, 8/13)

, pees De#ee yee kee heefjeeeke nw Gmekee pehe leLee cegPe Ske hejceelcee kee mcejCe,
leJeoMeea ceneheg<e kes mebj#eCe ceW Oeeve ner efveele (efveOee&efjle) efJeefOe nw~

18. Meee ieerlee nw

Fme ekeej en Deefle ieesheveere Meee cesjs eje kene ieee~ Fmes leJe mes peevekej ceveg<e
hetCe&%eelee Deewj ke=leeLe& nes peelee nw~ Dele: mhe nw efke Meee ieerlee nw~

Fefle iegeleceb Meeeefceocegeb ceeeveIe~~ (ieerlee, 1/20)

SleoddyegodOJee yegefceevmeelke=leke=lee Yeejle~~ (ieerlee, 15/20)

lemceeeeb eceeCeb les keeee&keee&JeJeefmLeleew~

%eelJee MeeeefJeOeeveeseb kece& keleg&efcenen&efme~~ (ieerlee, 16/24)

Depeg&ve! lesjs kee&Je-Dekee&Je kes efveOee&jCe ceW Meee ner eceeCe nw~ Dele: ieerleeMeee eje
efveOee&efjle efJeefOe mes ner DeeejCe kejW~
32

19. Oece&

meJe&Oecee&vheefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~~ (ieerlee, 18/66)

Oeeefce&ke GLeue-hegLeue kees leeiekej Skecee$e cesjer MejCe nes pee DeLee&led Ske YeieJeeve kes
eefle hetCe& mecehe&Ce ner Oece& kee cetue nw~

Gme eYeg kees heeves keer efveele efJeefOe (ieerleese efJeefOe) kee DeeejCe ner Oecee&ejCe nw~

(ieerlee, 2/40)

Deew j pees Gmes kejlee nw Jen Delevle heeheer Yeer Meer I e Oecee& l cee nes peelee nw ~

(DeOeee 9, Mueeske 30-31)
20. Oece& keneB mes eehle kejW?

yeeCees efn eefleencece=lemeeJeeme e~

Meeeleme e Oece&me megKemewkeeefvlekeme e~~ (ieerlee, 14/27)

Gme DeefJeveeMeer yee kee, Dece=le kee, Meeele Oece& kee Deewj DeKeC[ Skejme Deevevo
kee ceQ ner Deeee ntB DeLee&led hejceelceefmLele meoddieg ner Fve meyekes Deeee nQ~ meodieg
MejCe mes ner Fvekeer eeefhle mecYeJe nw~

21. peneB ieerlee nw, og DeelceeDeeW kee eYeeJe veneR neslee

mLeeves <eerkesMe leJe ekeerlee&

peiele<elevegjpeles e~

j#eebefme Yeerleeefve efoMees Jeefvle

meJex vecemeefvle e efmemee:~~ (ieerlee, 11/36)

YeieJeeved keer ceefncee mes YeeYeerle neskej je#eme Yeeie peeles nQ~

22. eLeeLe& ieerlee kes efveeefcele eJeCe, DeOeeve SJeb DeOeeheve mes YeieJeeved emeVe nesles nQ

Deewj nj keecevee hetCe& nesleer nw

eeJeeved, YeeefJeke SJeb efpe%eemeg ceveg<e kees ieerlee megveevesJeeuee heg<e F&ej kee Delevle
heeje yeve peelee nw~

e Fceb hejceb iegeb cees<JeefYeOeemeefle~

Yeefeb ceefe hejeb ke=lJee ceecesJew<elemebMee:~~ (ieerlee, 18/68)

pees heg<e cegPeceW hejceesce kejkes Fme hejce jnmeege ieerlee kes GheosMe kees cesjs YeeeW
ceW kensiee, Jen GheosefMele Yee cegPes ner eehle nesiee FmeceW keesF& mevosn veneR nw~

ve e lemceevceveg<es<eg keefevces efeeke=ece:~

YeefJelee ve e ces lemceeove: efeelejes YegefJe~~ (ieerlee, 18/69)
33

ve lees Gmemes (GheosMekelee& mes) ye{kej cesje efee keee& kejvesJeeuee ceveg<eeW ceW keesF& nw
Deewj ve he=LJeer ceW Gmemes ye{kej cesje efee keesF& otmeje nesiee~

DeOes<eles e e Fceb Oece mebJeeoceeJeees:~

%eevee%esve lesveenefce: meeefceefle ces ceefle:~~ (ieerlee, 18/70)

pees heg<e nce oesveeW kes Fme Oece&cee mebJeeo ieerlee kee DeOeeve kejsiee, Gmekes eje ceQ
%eevee%e mes hetefpele nesTBiee~

eeJeevevemetee e=Cegeeoefhe ees vej:~

meesefhe cege: MegYeeBuueeskeeveehvegeelhegCekece&Ceeced~~ (ieerlee, 18/71)

efpeme heg<e mes ieerleese efveele kece& heej veneR ueie heelee; efkevleg ee mes eJeCe kejlee
nw, megvelee nw, Jen Yeer hegCeueeskeeW kees eehle neslee nw~

vees

: efJee kes meejs meceoeeeW SJeb hevLeeW keer meleOeeje ieerlee kee ner emeejCe nw~

DeeJeMeke : eleske efJeeeLeea kees eefleefove megyen ee Meece eLeeLe& ieerlee kes eej MueeskeeW

kee DeLe& meefnle, ueehetJe&ke hee" DeJeMe kejvee eeefnS~

hetpeeer kes eercegKe keer JeeCeer

......nceejer en mebmke=efle nw efke nce meYeer keeeeX kee eejcYe Je meceeheve
eYeg kee mcejCe kejles ngS kejles nQ~ FmeefueS efee yeeeW! meesles-peeieles, Meewe
peeles, veneles, Keevee Keeles, heeveer heerles, G"les-yew"les, mketue peeles, he{lesefueKeles, Kesueles-ketoles, peerJeve kes nj cees[ hej Ske hejceelcee kee mcejCe
yevee jns lees meesves ceW megneiee nw~ neB! megyen-Meece 15-20 efceve yew" kej
Deesced kes pehe kes efueS mecee DeJeMe oW~ meYeer yees, peJeeve, yet{s, eer-heg<e
efpemes Yeer ceeveJe leve efceuee nw meYeer kees kee pehe kejvee eeefnS~....

mJeeceer eer De[ie[evevopeer cenejepe

34

ceneheg<e, YeieJeeved , F, meodieg, eesiesej

(eerke=<Ce) keer eeLe&vee
Ske Devegjeieer efMe<e (Depeg&ve) eje

lJece#ejb hejceb JesefoleJeb

lJeceJee: MeeeleOece&ieeshlee

efheleeefme

epeeheeflemlJeb eefheleecene~

vecees vecemlesmleg meneke=lJe:

lJeee leleb efJeecevevlehe ~~11/38~~

Jeeege&ceesefiveJe&Ce: MeMee:

mlJeceme efJeeme hejb efveOeeveced~

Jeseeefme Jeseb e hejb e Oeece

meveelevemlJeb heg<ees celees ces ~~11/18~~

lJeceeefoosJe: heg<e: hegjeCe-

lJeceme efJeeme hejb efveOeeveced~

hegvee Yeteesefhe vecees vecemles ~~11/39~~

ueeskeme

ejeejme

lJeceme hetpee iegie&jereeved~

ve lJelmeceesmleYeefOeke: kegleesvees

ueeske$eesheeefleceeYeeJe ~~11/43~~

vees- mecemle MueeWkees kees keC"mLe kej ueW, memJej ieeeve

kejW Deewj YeeJeeLe& kes efueS he{W eLeeLe& ieerlee~

35

efJeeee|LeeeW kes kee&Je

efee efJeeee|Leees!

efvecveefueefKele met$eeW kee heeueve kej Deehe Deheves peerJeve kes meYeer ue#eeW kees eehle kej
mekeles nQ~ heeueve kejkes lees osKeW!

efveele efoveeee&

eefleefove yeee cegntle& ceW eele: eej yepes DeJeMe G" peevee eeefnes~

G"kej efkemeer Ske F, hejceelcee ee meodieg (meYeer Ske nQ, heee&eJeeeer mecyeesOeve nQ)

kee eehetJe&ke ome efceve leke Oeeve kejvee eeefnes~

F kes Oeeve kes yeeo 15 efceve leke (Deesced) kee pehe cegBn mes yeesuekej kejW~

eeme Devoj peee lees Deesced, yeenj Deees (eeeme) lees Deesced~ Fme ekeej eeme-eeeme
keer mJeeYeeefJeke ieefle kes meeLe Deesced kee ueehetJe&ke OeejeJeener pehe kejW~ pehe kejles mecee
eeme-eeeme kes meeLe Deesced kes Gleej-e{eJe hej Yeer Oeeve jKeW~

Oeeve oe ceW ner Oeje peelee nw (efkeee peelee nw); keeeWefke hejceelcee JeneR efveJeeme

kejlee nw~

yeees! kee ner pehe keeeW?

ieerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce kenles nQ

Deesefceleskee#ejb yee Jeenjvceecevegmcejved~

e: eeeefle lepevosnb me eeefle hejceeb ieefleced~~ (ieerlee, 8/13)
pees heg<e Deesced Fefle cee$e Deesced, pees hejyee hejceelcee
kee heefjeeeke nw Gmekee pehe leLee cesje mcejCe (DeLee&led
hejceelcemJehe meodieg kes mJehe kee Oeeve) kejles ngS
Mejerj kee leeie kej peelee nw (DeLee&led Mejerj kes mecyevOeeW
kee leeie kejkes hejceelcee ceW efmLeefle eehle kej ueslee nw),
Jen heg<e hejceieefle kees eehle neslee nw~ peerles-peer ner Fmekeer
GheueefyOe nw~ hetjer ieerlee ceW hejceelcee eerke=<Ce ves meele yeej
Deesced kee efpee efkeee nw Deewj kesJeue Deesced Flevee ner
pehe kejves kee efveoxMe efoee nw~ keeeW ve nce GvneR keer yeele
kees De#ejMe: ceeve ueW? peyeefke nce meye GvneR hejceelcee kes
36

meveeleve DebMe nQ, mevleeve nQ cecewJeebMees peerJeueeskes peerJeYetle: meveeleve:~ (ieerlee, 15/7) Dele:
kee pehe kejW Deewj F (meodieg) kee Oeeve kejW~

JeemleJe ceW Gve hejceelcee, eYeg kes Devevle veece nQ~ Gvekeer eeLe&vee, keerle&ve Deewj iegCeevegJeeo
kejles mecee Gvekeer efJeYetefleeeW, Devlejbie YeeeW, DebMeeW Deewj ueerueeDeeW meefnle Gvekes meneeW veece
ues mekeles nQ~ uesefkeve efevleve Deewj pehe kesJeue kee ner kejW~

jespe megyen ye[eW kees, ceelee-efhelee SJeb iegpeveeW kees meeoj eCeece kejW~ Iej kes ye[s-yet{eW
keer mesJee kejW Deewj meYeer keer Dee%ee kee heeueve kejW~ Fmemes Deehekeer Deeeg, efJeee, eMe
Deewj yeue ceW Je=ef nesieer~

eefleefove megyen ee Meece eLeeLe& ieerlee kes eej MueeskeeW kee DeLe&meefnle ueehetJe&ke,
memJej (ieeles ngS) hee" kejW~

eefle mehleen

ieerlee kee Ske Mueeske keC"mLe (eeo) kejW~

Ske eLeeLe& ieerleeDeYeeme-hegefmlekee yeveeeW Deewj GmeceW eefle mehleen heeBe Mueeske

neLe mes efueKeW~

Fme meehleeefnke keee& kees Deheves ceelee-efhelee SJeb efJeeeuee ceW iegpeve kees efoKeeSB Deewj

keC"mLe Mueeske GvnW Yeer ieekej megveeSB~

efJeeeuee ceW, Iej ee heeme-he[esme ceW Deheves menhee"er Deewj efce$eeW kes meeLe Ske IeCs kee

eLeeLe& ieerlee %eeveieeser kee eefle mehleen Deeeespeve kejW~ Fmes ieeser ceW eLeeLe& ieerlee kee
meecetefnke hee" kejW Deewj Gme hej Deehemeer heefjeee& kej Deheves %eevekeesMe kees ye{eeW~ Fme
Deeeespeve ceW Deheves iegpeve SJeb DeefYeYeeJekeeW kees Yeer Deeceefv$ele kej Gvekee ceeie&oMe&ve SJeb
DeeMeerJee&o eehle kejW~

efveeefcele he mes efJeeeuee peeeB~ he{eF& ceW hetje Oeeve oW Deewj mketue kee nesceJeke& jespe-keejespe hetje kejW~

Gece mJeemLe SJeb meewJe kes efuees jespe Meejerefjke heefjece Deewj Kesueketo ceW Yeeie ueW Deewj
Jeeeece kejW~
jele veew yepes leke mees peeeB, efpememes eele: eej yepes yeee cegnlt e& ceW G" mekeW~ meesves-peeieves kes mecee
kee efveecele: heeueve kejW~ Fmemes Deehekes meejs keee& JeJeefmLele jnWies~
DeeJeMeke jele ceW meesves mes henues F kee Oeeve kejW Deewj ome efceve leke Deesced kee pehe Ghejese
efJeefOe mes kejles-kejles mees peeeB~

37

meheuelee, mece=ef SJeb meeOevee kes met$e

efee efJeeeefLe&ees!
ieerlee Ske Degle evLe nw~ ceeveJe-peerJeve kee Ssmee keesF& Yeer henuet veneR nw pees Fmemes Detlee
nes~ en meebmeeefjke GheueefyOeeeW kees megueYe kejeles ngS cees#e leke eoeve kejleer nw~ Deehe heers
peeve egkes nQ efke Deeee&Jele& Yeejle kes meYeer mce=efle%eeve kees mebkeefuele SJeb efueefheye kej cenef<e&
JesoJeeme ves mJeeb efveCe&e efoee nw efke
ieerlee megieerlee kele&Jee efkecevew: MeeeefJemlejw:~
kee&Je-Dekee&Je (DeLee&led keee kejvee eeefnes Deewj keee veneR kejvee eeefnes) kes efveOee&jCe
ceW peye ieerleeMeee ner eceeCe nw lees efhej Deve MeeeeW kes efJemleej ceW peeves keer keee pejle
nw? Dele: MegYe mebmkeejeW kes me=peve Je meheuelee kes efuees efpeve meodiegCeeW kee DeeOeej eeefnes, Jes
ieerlee ceW mechetCe&lee mes JeefCe&le nQ, Gvekee DevegmejCe kejW~
ieerleeJeee eerke=<Ce yeleeles nQ efke Fme mebmeej ceW ceveg<eeW kes mJeYeeJe oes ekeej kes nesles nQ
osJeleeDeeW-pewmee Deewj DemegjeW-pewmee~ peye owJeer mecheod (owJeer iegCeeW) kee yeengue neslee nw lees ceveg<e
osJeleeDeeW-pewmee neslee nw Deewj peye Deemegjer mecheod (Deemegjer iegCeeW) kee yeengue neslee nw lees Jener
ceveg<e DemegjeW-pewmee nw~ me=ef ceW ceveg<e keer oes ner peeefle nw, leermejer veneR~
efee efJeeeefLe&ees! Deheves Deemegjer iegCeeW kees efvecet&ue kejles ngS efvejvlej owJeer iegCeeW kes Depe&ve
(Je=ef) ceW ueies jnvee eeefnes~

owJeer mecheefe kee Depe&ve kejW

ieerlee, DeOeee 16 kes Mueeske mebKee 1, 2, 3 ceW meYeer owJeer mecheod kee JeCe&ve eerke=<Ce ves
efkeee nw~ es meejs iegCe DeebefMeke he mes nceejs-Deehe ceW, meye ceW nQ~ Dele: eLeeLe& ieerlee he{W
Deewj owJeer mecheod kee mebJeOe&ve kejW~

Deemegjer mecheefe kee Meceve kejW

eLeeLe& ieerlee, DeOeee 16 Mueeske mebKee 4 ceW Deemegjer iegCeeW kee JeCe&ve nw~
Deemegjer iegCe nQ heeKeC[, IeceC[, DeefYeceeve, eesOe, ke"esj JeeCeer Deewj De%eeve~ es meejs Deemegjer
iegCe Yeer nce-Deehe meyeceW nQ~ Fvekees vetve SJeb efvece&tue kejles ngS owJeer-mecheod kes efuees meleled
eelveMeerue jnvee eeefnes~
38

 eefj$e keer Meefe

eefj$e ceeveJe keer meJe&es mecheefe nw~ ce=leg kes yeeo Yeer ceveg<e Deheves eefj$e eje peerefJele
jnlee nw~ yeees! eefj$eJeeved Jeefe ner meceepe, je^ Deewj efJee kee veeeke neslee nw~ Dele:
peerJeve ceW meJee&erCe meheuelee kes efuees Deehekees es eefj$e kee efvecee&Ce kejvee eeefnes~ Deheves
Deueewefkeke eefj$e kes eje ner YeieJeeved eerjece, eerke=<Ce, cetmee, F&mee, cegncceo meenye, cenelcee
yeg, mJeeceer efJeJeskeevevo, mJeeceer hejceevevo peer Deeefo Deepe Yeer hetpe nQ~
ieerleeJeee YeieJeeved eerke=<Ce ves Gece eefj$e efvecee&Ce kes efuees owJeer iegCeeW kee GheosMe Devegjeieer
efMe<e Depeg&ve kes ceeOece mes ceeveJecee$e kees efoee nw, efpemes Deehe Thej he{ egkes nQ~ Jes Deehekes
efuees Yeer nQ, Gvekee Depe&ve ner es eefj$e kee efvecee&Ce nw~

eefj$e efvecee&Ce keer henueer Mele& nw Deheves oes<eeW kees {tB{kej GvnW otj kejvee Deewj Gvekes

eefle meleled peeieke jnvee~

ceveg<e meowJe efveoex<e jnlee nw, Gmekes DeJeiegCe ner Gmes oes<eer yeveeles nQ~ eefo nce Deheves kees

oes<eeW mes cege kej ueW (efvece&ue nes peeeB) lees nce meYeer kes efee nesves kes meeLe ner eYeg kes
Yeer efee nes peeeWies~

efJeeejeW keer Meefe

kesJeue efJeeejeW keer Meefe ner ceveg<e kees Deve peerJeeW mes efYeVe SJeb efJeefMe yeveeleer nw~

ceveg<e ves efJeeejMeefe kes eje ner DeOeelce, oMe&ve, Oece&, efJe%eeve, Fefleneme, Yetieesue,

ieefCele, efeefkelmee, meeefnle, keuee, mebieerle Deeefo leceece efJeOeeDeeW kee efJekeeme
efkeee nw~

efJeeejeW ceW ye[er Meefe nesleer nw~ nce pewmee meeseles-efJeeejles nQ, Jewmee ner yeve peeles nQ~

Gece efJeeej nceejer eieefle kejles nQ Deewj ievos efJeeej nceeje heleve kejles nQ~

efee yeees! Fmeefuees efJeeejeW kes eefle eefle#eCe meeJeOeeve jnW~ Fmekes efuees meodevLe

ieerlee kee hee" kejW Deewj melheg<eeW kee mebie kejW~ melmebie kes kewmes Je meer[er megveW~ Oeeve
jKeW! nce pewmee meeefnle he{les nQ, ceve ceW Jewmes ner efJeeej G"ves ueieles nQ Deewj GvneR mes
nceeje meeje JeJenej Je efeeekeueehe eYeeefJele neslee nw~ Dele: esjCeeeo Dee meeefnle
ner he{W~

ceve keer Meefe

efJeeejeW kee cetue kesv ceve neslee nw~ efJeeej henues ceve ceW Deelee nw Deewj efhej Mejerj Gmekes

Deveghe keee& kejves ueielee nw~

39


Deheves ceve kes mJeeceer yeveW, iegueece veneR~ ceve kes nejs nej nw, ceve kes peerles peerle~

ceve keer efvece&uelee Deewj ceveesyeue keer eeefhle kes efuees efveeefcele he mes Ske hejceelcee

keer eeLe&vee Deewj Deesced kee pehe kejW~

mecee keer Meefe

peerJeve kee mecee meerefcele nw; hej efpelevee Yeer nw, pees Yeer nw Decetue nw~

Deheves mecee kee meogheeesie kej nce ye[er-mes-ye[er GheueefyOe eehle kej mekeles nQ, eens

Yeewefleke GheueefyOe nes ee DeeOeeeflceke GheueefyOe~

peerJeve kes eleske #eCe kee meogheeesie kejvee eeefnes~ eefleefove keer mecee-meeefjCeer

yeveekej Deewj Gmekee heeueve kej nce meYeer keee& kees JeJeefmLele {bie mes hetje kej
mekeles nQ~

mecee kes meyemes ye[s Me$eg nQ Deeueme, efvee, eceeo Deewj oerIe&met$eer nesvee (euevee)~ Fve

DeeoleeW kees mecetue GKee[ heWkes~

Deeueme efvee pecegneF&, leerveeW keeue kes YeeF&~

eer hejceevevo peer cenejepe

mecee ve lees efkemeer keer eleer#ee kejlee nw Deewj ve yeerlee ngDee mecee keYeer Jeeheme Deelee

nw~ yeerleer leeefn efyemeej os, Deeies keer megefOe uese~ Dele: Deepe mes Deewj DeYeer mes mecee kee
meogheeesie eejcYe kej oW~

ogJe&meveeW mes otj jnW

efkemeer ekeej keer yegjer Deeole ee uele ve [eueW~

heeve, yeer[er, efmeiejs, ieebpee, Mejeye, lecyeeket, iegKee Deewj heeve cemeeuee Deeefo veMeerues

heoeLeeX kee mesJeve keoeefhe ve kejW~ Deiej Fvekeer Deeole nes lees {-mebkeuhe kes eje Fmekee
heefjleeie kej oW~ Fmemes Deehe leceece Meejerefjke SJeb ceeveefmeke jesieeW mes yee peeeWies~

Deiej Deehekee keesF& menhee"er ee efce$e Fmekee eeesie kejlee nw lees eeeme kejkes Gmekeer

Deeole kees g[JeeeW ee Ssmes ueesieeW kee meeLe es[ oW~

Des, efJeeejJeeved, mebmkeejJeeved ueesieeW kee ner mebie kejW Deewj efce$e yeveeeW~ yegjs ueesieeW kee

meeLe es[ oW~ ceveg<e kes peerJeve ceW mebieefle kee yengle eYeeJe he[lee nw~ eeeerve keneJele
nw efke ceveg<e Deheveer mebieefle mes peevee peelee nw~ Dele: megmebieefle kejW, kegmebieefle leeie
oW~ melmebieefle mes MegYe mebmkeejeW kee Goe neslee nw~

40

yeeee& kee heeueve kejW

ue#e, yee, F keer eeefhlensleg ceve SJeb Mejerj kes omeeW FefveeW kee mebece ner yeeee&

nw~ Fmekee DeeejCekelee& (heeuevekelee&) ner yeeeejer nw~

Fve FefveeW kee meyemes ecegKe efJe<ee nw keeceJeemevee~ cevemeefnle FefveeB GOej Deveeeeme

Yeeieleer nQ, ceveg<e kees ncesMee DeefmLej jKeleer nQ~ Fmekeer meheuelee meeOevee keer
ecegKe Me$eg nQ~
{ FeMeefe Deewj mebece eje ner es JeMe ceW jnleer nQ~

efvecve yeeleeW kee ncesMee Oeeve jKeWies

ceve keYeer efmLej veneR jnlee, ncesMee keg-ve-keg meeselee jnlee nw~ ceve hej meleled

efveiejeveer jKeW, DeMegYe efevleve kees MegYe efevleve eje yeoueles jnW~
ceve ceW keeceJeemevee kee efJeeej ee efevleve Deeles ner meleke& nes peeeB, Fme efevleve-ece

kees legjvle lees[W DeveLee FefveeW kes meneesie mes es Deehekees yene ues peeeWieer~ Fmekes
efuees legjvle peien yeoue oW, otmejs keee& ceW Jemle nes peeeB, meodevLe ieerlee he{W, F
kee Oeeve Deewj Deesced kee pehe kejW~
DeMueerue Me, efheuce Deewj er.Jeer. keee&ece ve osKeW~ DeMueerue efkeleeye Je heef$ekee ve

he{W~ FCjves hej ve DeMueerue ewefbie (Jeelee&ueehe) kejW Deewj ve DeMueerue meeF
efJeefpe kejW~
Gvcege ve=le, ieerle, mebieerle keee&ece ceW Yeeie ve ueW~
meYeer efJeeeLeea, heg<e SJeb ceefnueeDeeW kees eeefnes efke mketue, efJeeeuee, meeJe&peefveke

Deeeespeve, ceneheg<eeW kes melmebie Deewj Deeece Deeefo ceW Meeueerve JeJenej kejW Deewj Meeueerve
Jee henvekej peeeB~ JewYeJe Je Debie-eoMe&ve lees keoeefhe ve nes~ DeefYeYeeJeke Yeer Fmekee
Oeeve jKeW, heeueve kejW Deewj kejeeW~ Fme ekeej Deehe Deheves SJeb otmejeW kes Yeer keueeCe
ceW meneeke nesles/nesleer nQ~

Deheves kees { jKeW

mebleve kes efele hew" kes, ueKee oerKe meye ceele~

keer Yeefieveer meceoMe& nQ, keer heg$eer mece ieele~~

YeeJeeLe& mevleeW kes efee ceW yew"kej osKee ieee efke veejer kes eefle Gvekeer peye Yeer ef he[er,
41

GveceW ceelee kes oMe&ve ngS DeLeJee yenve ee heg$eer kes meceeve Gvekes Debie eleerle ngS~ DeOeeve,
meeOevee ceW ueiee Jeefe veejer kees Fmeer ef mes osKelee nw~
mJeeceer De[ie[evevopeer cenejepe
(Mebkee meceeOeeve, %eeveiebiee-33)
ceele=Jeled hejoejs<eg hejJes<eg ueesJeled~ hejeeer eer kees ceelee kes meceeve Deewj hejees

Oeve kees efceer kes {sues kes meceeve ceeveW~
efkemeer Yeer megvoj eer hej ve]pej he[s lees GmeceW ceeB kes oMe&ve kejes, ceve-ner-ceve GvnW

eCeece kejes~ legcnejs Yeerlej keece efJekeej veneR G"siee~


eer jeceke=<Ce hejcenbme

e$eeDeeW Deewj ceefnueeDeeW kes kee&Je

efkemeer Yeer heg<e kes eefle Deekeef<e&le ve neW~ GvnW Deheves efhelee, YeeF& ee heg$e kes he

ceW osKeW~ ceve kees meleled efveev$eCe ceW jKeW~ hej heg<e kee ve mheMe& kejW, ve kejeeW~
ye[eW kee, es heg<eeW SJeb mevleeW kee ejCe mheMe& kejkes eCeece ee vecemkeej ve

kejW~ Deeojmeefnle Pegkekej otj mes eCeece (vecemkeej) kejW~

42

DeelceesVeefle keer mJee|Cece metefeeeB

efveeefcele SJeb mebeefcele efoveeee& megKeer peerJeve kee DeeOeej nw~
ceve kees JeMe ceW jKeW, FeDeeW kees efveeefv$ele kejW Deewj ue#e kes eefle efvejvlej

meesle jnW~
yegef Je efJeJeske mes keece kejvesJeeuee meoe GVeefle kes heLe hej Deemej jnlee nw~
mebIe<e&Meerue peerJeve ner efveKejlee nw~ efJeheefe ner mecheefe yeve peeleer nw~ mebmeej kes meYeer

ceneved heg<eeW ves peerJeve kes mebIe<e& SJeb keeW kee [kej cegkeeyeuee efkeee nw Deewj meheuelee
eehle keer nw~
mecePeoejer, efpeccesoejer, F&ceeveoejer SJeb yeneogjer mes peerJeve peereW~
meeeflJeke Yeespeve kejW~ otOe, oner Deewj Ieer kee efveeefcele eeesie kejW~ yeeee& kee

heeueve kejW~
Jemle jnW, cemle jnW, mJemLe jnW~ meueen ueW, mecceeve oW~ megKe yeeBs, og:Ke yeBeeW~
heefjeceer, DeOeeveMeerue, efJevece, ceOegjYee<eer, efMe Deewj eefj$eJeeved Jeefe ner meheuelee

eehle kejlee nw~

ncesMee DeeMeeefvJele SJeb emeVe jnW~ heg<eeLeea yeveW, YeeieJeeoer veneR~ meleled heg<eeLe& eje

ogYee&ie kees efceeeW Deewj meewYeeie kee efvecee&Ce kejW~

mJeeOeee eje ieerleese meeOevee kees DeheveeeW~ mJeeOeee DeLee&led eLeeLe& ieerlee kees

leerve-eej yeej he{W Deewj yejeyej Gueles-heueles jnW~ meeOevee ceW ueie peeeB~ elegefo&ke
meheuelee eehle kejWies~
Fve met$eeW kee heeueve kejves mes Deehe ceW MegYe mebmkeejeW kee me=peve nesiee~ Deehe ceW Meejerefjke,
ceeveefmeke, yeewefke, vewefleke Deewj meJeexheefj DeeOeeeflceke MeefeeeW kee efJekeeme nesiee~ Deehekee
peerJeve megKe-mece=efhetCe& nesiee~ Deehe Deheves meceepe, je^ SJeb efJee kes ceneved veeieefjke neWies~

eLeeLe& ieerlee mes....

eerke=<Ce kes Devegmeej ceneheg<e ner kece& kes ceeOece nQ ve efke kesJeue hegmleke~ efkeleeye
lees Ske vegmKee nw~ vegmKee jves mes keesF& efvejesie veneR neslee, yeefuke Gmes Deceue ceW ueevee
he[lee nw~
43

~~ eer meodiegosJeee vece: ~~

ieg-ceefncee

jece ke=<Ce mes kees ye[e, eflevnng lees ieg keerve~

leerve ueeske kes es Oeveer, ieg Dee%ee DeeOeerve~~

YeieJeeved eerjece, eerke=<Ce mes Yeer ye[e keesF& hetpeveere nw, Jes Yeer lees ceeveJe leveOeejer Les~ yeeueheve
ceW GvneWves Yeer ieg efJeeeefce$e, JeefMepeer leLee meeboerheefve cegefve kes MejCe ceW peekej meYeer ueewefkeke
SJeb heejueewefkeke efJeee eehle kej ceeveJe mes ceneceeveJe, heg<e mes ceneheg<e keer efmLeefle eehle keer~

Dele: yeees! meodieg keer MejCe, Gvekeer mesJee Deewj Gvekeer Dee%ee kee heeueve meYeer efJeeeDeeW
keer peveveer nw~ en Deehekees meeceLe&Jeeved, efJeeeJeeved Deewj ceneved yeveeleer nw~

Oevee ceelee efhelee Oevees, iees$eb Oeveb kegueesJe:~

Oevee e JemegOee osefJe e$e meeodiegYeelee~~

efpemekes Devoj iegYeefe nw Gmekeer ceelee Oeve nw, Gmekes efhelee Oeve nQ, Gmekee JebMe Oeve
nw, Gmekes JebMe ceW pevce uesvesJeeues Oeve nQ, mecee Oejleer ceelee Oeve nw~

efJee keer cenevelece mebmke=efle Yeejle keer

ieg-efMe<e hejcheje

44

~~ eer hejceelceves vece: ~~

ieewjJeMeeueer Fefleneme-evLe ceneYeejle

efee efJeeee|Leees!

cene|<e JesoJeeme eje mebkeefuele Fefleneme-evLe ceneYeejle Deeee&Jele& Yeejle kee
eeceeefCeke Fefleneme nw~ FmeceW me=ef kes DeejcYe mes ueskej ehej leke (Deepe mes 5200 Je<e& hetJe&
eerke=<Cekeeue leke) keer Yeejleere meYelee Deewj mebmke=efle kee efJeJejCe Debefkele nw~ ceeveJepeerJeve
kee Ssmee keesF& Yeer henuet veneR nw pees Fmemes Detlee nes~ Ssmee keg Yeer veneR pees ceneYeejle ceW ve
nes ueeskeveerefle, jepeveerefle, egveerefle, JeJenejveerefle, peerJeve-oMe&ve, DeOeelce Deewj Oece&~

45


Yeejleere $e+ef<e-cegefveeeW kee meleevJes<eCe (mele Skecee$e hejceelcee keer Keespe), meeOevee
Deewj F&ejeeefhle kee mechetCe& efJeJejCe ceneYeejle ceW GheueyOe nw~ ceneYeejle ceW JeefCe&le meYeer keLeeveke
Deewj IeveeSB mele nQ, nceejs hetJe&peeW kes keerefle&ceeve nQ~ nce meye GvneR hetJe&peeW keer mevleeve nQ~

cene|<e JesoJeeme eje Ske ueeKe MueeskeeW ceW mebkeefuele ceneYeejle kes "JeW DeOeee
Yeer<ceheJe& ceW JeefCe&le 700 Mueeskeere eerceodYeieJeodieerlee nceueesieeW kee Oece&Meee nw, efpemeceW
yeleeee ieee nw efke mele keee nw Deewj Gmes kewmes eehle kejW~ Fme ceneved %eeve ieerlee keer mebef#ehle
peevekeejer Fme hegefmlekee kes eejcYe ceW oer ieeer nw~ hetCe& peevekeejer ieerleeYee<e eLeeLe& ieerlee
ceW GheueyOe nw~

46


Fefleneme ceeveJe heeref{eeW kes megKe-og:Ke keer IeveeDeeW kee mebkeueve neslee nw, peyeefke
Oece& Devevle peerJeve, Meeele Meeefvle, hejceelcee kee hejceOeece eehle kejelee nw Deewj DeevesJeeueer
heeref{eeW kee ceeie&oMe&ke neslee nw~ peneB Oece& nw JeneR efJepee nw elees Oece&mlelees pee:~
ieerlee ceeveJecee$e kee eesieoMe&ve nw, hejceefhelee hejceelcee mes eesie DeLee&led efceueve kejevesJeeueer
efJeee nw~ YeieJeeved eerke=<Ce peeveles Les efke meebmeeefjke eg ceW peerlevesJeeueeW kees Yeer Meeele
efJepee veneR efceueleer, eens Jes eeJeleea mecee ner keeeW ve neW~ Fmeefuees GvneWves Deheves Deveve
meKee-efce$e-efMe<e Depeg&ve kees ceeOece yeveekej ieerlee kes GheosMe eje Meeele efJepee kee
%eeve ceeveJecee$e kees eoeve efkeee~

ceneYeejle kee eefme Ssefleneefmeke eg keg#es$e kes cewoeve ceW ngDee Lee~ ueieYeie : Dejye
ueesie Jeerjieefle kees eehle ngS~ efJepeeer mecee egefOeefj kees Meeefvle veneR eehle ngF&, GvneWves
jepehee meyekeg leeiekej efnceeuee keer jen heke[ ueer~ eg kes DeejcYe ceW eehle ieerlee kee
GheosMe Gvekes ceefmle<ke ceW ietBpe jne Lee, Jen Yepeve kejves efvekeue iees~

ogeexOeve kee Ske YeeF& egeglmeg eg DeejcYe nesves kes hetJe& ner heeC[Je-he#e ceW Dee iees Les~
cenejepee egefOeefj kees Jeveieceve kejles osKe yeesues Yewee! keneB pee jns nQ? eeJeleea meceeeW
kes Fme jlvepeefle eEmenemeve hej keewve yew"siee? cenejepee egefOeefj ves kene egeglmeg! Fme
hej let yew" Deewj osKe efke FmeceW efkelevee megKe nw~ DeeefKej mJepeveeW kee mebnej Fmeer kes efuees lees
ngDee~ egeglmeg ves kene Yewee! en cegPes keoeefhe veneR eeefnes~ leye cenejepee egefOeefj ves
kene heew$e hejeref#ele keneR Kesuelee nesiee, Gmemes kenvee, Jen yew"siee lees "erke DeveLee es[
Fmekeer efevlee~ Yeuee veej kes efuees keewve DeeBmet yenees! Jes ieerlee kes efveefo& Yepeve-heLe hej
eue he[s~

Fme ekeej ceneYeejle Deeee&Jele& Yeejle kes Fefleneme kes meeLe-meeLe Fmekes mebmke=efle kee
Yeer Meee nw Deewj Fmeer kes Ske DeOeee ceW mebkeefuele eerceodYeieJeodieerlee nceeje Oece&Meee nw~

47

ceneYeejle Je ieerlee kes efMe#eeeo esjke emebie

efJeeeefLe&eeW kes %eeveJe&ve kes efuees emlegle nw ceneYeejle Je ieerlee mes keg efMe#eeeo
esjke emebie~ es meYeer keLeeveke, Je=eevle Deewj evle hetpe iegosJe eer De[ie[evevo peer
cenejepe kes eJeeveeW mes mebkeefuele nQ, Deehekes eercegKe keer JeeCeer nQ~
Deehekes jeseke, GheosMeelceke cegKeefjle JeeCeer ceW es meejs emebie peerJevle nes G"les nQ, ceveesceefmle<ke ceW eueefe$e keer lejn eueves ueieles nQ~ Gvekees MeyoMe: emlegle kejves kee eeeme efkeee
ieee nw~ DeeMee nw, es efMe#eeeo esjke emebie Deehe meYeer efJeeeefLe&eeW kes efMe#ee SJeb meeOevee ceW
meneeke neWies~ Fvekee DevegMeerueve kej Deehe Deheves peerJeve ceW megKe-Meeefvle, mJeemLe, mece=ef
Deeefo meye keg eehle kejWies~
efee efJeeeefLe&ees! ceneYeejle Je ieerlee kes efMe#eeeo esjke emebieeW keer Ske e=K
b euee Fmeer hegemf lekee kes
Yeeie1 ceW oer ieeer nw~ ke=heee Fve esjke emebieeW kes efueS Yeeie 1 DeJeMe he{W, Deehekees
esjCee efceuesieer~

48

esjke emebie 1
ieerlee kee efveeefcele DeOeeve Deewj eJeCe kejW
ieerlee kes De"ejnJeW DeOeee ceW YeieJeeved eerke=<Ce ves kene nw efke, Depeg&ve! nce oesveeW kes
Fme mebJeeo DeLee&led ieerlee kees pees he{siee Deewj cesjs YeeeW ceW kensiee, Gmemes ye{kej cesje efee
keee& kejvesJeeuee otmeje keesF& veneR nesiee~ pees kesJeue eJeCe ner kej uesiee DeLee&led keeveeW mes megve
uesiee, Jen Yeer Gece hegCeueeskeeW kees eehle nesiee~ pees DeeejCe DeLee&led meeOevee kee DeYeeme
kejsiee, Jen cegPes eehle kejsiee~'' (hetCe& peevekeejer kes efuees he{W eLeeLe& ieerlee, DeOeee 18,
Mueeske 68 mes 71 leke)
evle nw ceneYeejle kes meyemes ceesnevOe hee$e cenejepee Oe=leje^ Les~ jepe Gvekee Lee ner
veneR; uesefkeve heg$eceesn ceW heeC[JeeW kees GejeefOekeej mes Jebefele kejves kes efuees ncesMee <e[dev$eeW
ceW mebefuehle jns Deewj efoKeeJes kes efuees ncesMee efee Devegpeheg$ees! efee Devegpeheg$ees! keer Pe[er
ueieees jnles Les, uesefkeve efmej hej keYeer neLe veneR hesje~
JeveJeeme keer DeJeefOe hetCe& nes ieeer Leer, pees heeC[JeeW kees Gvekee jepe ueeweves keer Mele&
Leer~ Oe=leje^ ves mebpee mes kene, peeDees! efee egefOeefj kee efmej metBIevee, cesjer lejhe mes heej
peleekej kenvee efke ogeexOeve og nw, ogjeener nw, cesje yeele ceevelee ner veneR~ DeeOee jepe
keee, Jen heeC[JeeW kees heeBe ieeBJe Yeer osves kees leweej veneR nw~ legce lees mecePeoej nes, YeeFeeW ceW
Peie[e "erke veneR nw~ legceueesie pebieue ceW ner jn peeDees~ Jewmes Deye lees Deeole Yeer he[ ieeer nesieer~
eleske oMee ceW Meeefvle ner Gefele nw~ legcnejs ye[s efhelee keer Yeer legcemes ener Dehes#ee nw~ Fleves
ceesnevOe Les Oe=leje^!
ceneYeejle efJepee kes heeeled cenejepee egefOeefj ves GvnW mecceevehetJe&ke eEmenemeve hej yew"eee
Deewj mesJee kejles jns~ hevn Je<e& heeeled Jen DeOe&jeef$e kees cenue mes ieeeye nes iees~ keg efoveeW
ceW megveeeer he[e efke Jes nefjej ceW Ske Je=#e kes veeres yew"kej Yepeve kej jns nQ~ : cenerves
yeeo cenejepee egefOeefj Gvemes efceueves iees~ Jes efoKeeeer lees he[s; efkevleg Gmeer mecee GvneWves
Mejerj leeie efoee~ Jes Yepeve ceW ueies Les, mebpee kes ceeOece mes ieerlee megve egkes Les~ Ssmes heeheer
kee Devle lees og:Keo nesvee eeefnes Lee, hene[ mes efiejkej cej peevee eeefnes Lee; efkevleg Yepeve
kejles Gvekee Mejerj te~ en nw ieerlee megveves kee Yeer Flevee ye[e heue, ceenelce~

49

esjke emebie 2
DeefYeceeveer veneR nesvee eeefnes
efJeeeOeeve kes Ghejevle Depeg&ve kees Deheveer OevegOe&jlee kee Denbkeej nes ieee~ efJeejCe
kejles Jen Ske yeej jecesejced keer Deesj efvekeue iees~ JeneB GvnW Ske ese-mee yevoj efoKeeeer

helLej mesleg
yeeCe mesleg

Yekele keer j#ee

Deeqive epkeefuele
50

he[e~ Depeg&ve ves Gmemes hete, en mesleg kewmee? yevoj ves yeleeee, en eerjece mesleg nw! Depeg&ve
ves kene, eerjece lees efJeKeele OevegOe&j Les efhej Yeer Fleves helLej {gueJeees! ceQ neslee lees yeeCeeW
kee mesleg yevee oslee~ yevoj yeesuee, Gme egie kes yevoj ye[s yeueMeeueer Les, yeeCeeW kee mesleg
Gvekee Yeej kewmes Jenve kej heelee? ceQ GvneR eYeg eerjece kee Ske yevoj ntB~ Deehe hegue yeveeFes,
ceQ Gmekee hejer#eCe DeYeer keje oslee ntB~ Depeg&ve ves lelkeeue efoJeeeeW kee mesleg yevee efoee~
nvegceevepeer ves heeBJe jKee ner Lee efke Jen meceg ceW euee ieee~ nvegceevepeer lewjkej yeenj Deees,
yeesues, Yewee! en lees t ieee~
Depeg&ve kees ye[er iueeefve ngF&~ Gvekeer eeflee oeBJe hej ueie ieeer Leer~ YeieJeeved mes eeLe&vee
efkees efke eefo Fme yeej mesleg te lees Jen Deelceoen kej ueWies~ Depeg&ve ves hegve: efoJeeeeW kee
Deeeve kej yeeCeeW kee hegue efvecee&Ce kej efoes~ mesleg efveefce&le osKe nvegceevepeer ves Deekeej ye{evee
DeejcYe kej efoee efpemes osKe Depeg&ve kees efJeeeme nes ieee efke GvnW Deefive-meceeefOe uesveer ner
he[sieer~ nvegceevepeer veJeefvee|cele mesleg hej keg otj eues, Gues-ketos uesefkeve mesleg veneR te~ efhej
peche ceej-ceej kej ketos, uesefkeve mesleg peme-kee leme~ GvnW ye[e Deeee& ngDee~ Fleves ceW meceg
ceW Ketve keer Oeeje efoKeeeer he[er~ nvegceevepeer Guekej efkeveejs nes iees, osKee lees YeieJeeved ves
hegue kes veeres Deheveer heer" ueiee jKeer Leer~ nvegceevepeer ejCeeW ceW efiej he[s, eYeg eerjece Deehe!
Depeg&ve Yeer ejCeeW ceW efiej he[s, kesMeJe Deehe! (nvegceevepeer kees eerjece efoKeeeer os jns Les
Deewj Depeg&ve kees eerke=<Ce~) YeieJeeved ves kene, Depeg&ve! FvnW eCeece kejes~ es nQ yepejbieyeueer
nvegceevepeer! Deewj Deepe mes DeefYeceeve veneR kejvee~
Jeerjlee, yegefceee, efMe#ee, Oeve Deewj yeue kee keesF& Devle veneR nw~ Dele: efJeeee|LeeeW kees
DeefYeceeve ve kej Fvekee ueeskeefnle ceW meogheeesie kejvee eeefnes~

51

esjke emebie 3
yeeee& ceW Demeerce Meefe nw~
henuee evle
efnceeuee keer Ieeer ceW efJeejCe kejles Yeerce kees Deuekevevoe veoer ceW keceue kee Ske
heg<he efceuee, efpemes GvneWves ewheoer kees efoee~ ewheoer ves kene, efee Yeerce! en lees efJeue#eCe
meneoue keceue nw~ eefo en veoer ceW yenlee Dee jne nw lees Thej keneR-ve-keneR Godiece nesvee
eeefnes~ Ske leepee heg<he ueeeW, ceQ cenejepee egefOeefj kees YeW keBieer~ Yeerce veoer kes Godiece
keer Deesj eue he[s~

52

oes heJe&leeW kes ceOe, veoer kes meBkejs jemles ceW Ske yevoj uese Lee~ Gmeves hetB hewueekej
ceeie& DeJe kej jKee Lee~ Yeerce ves Gmemes hetB mecesves kees kene~ Jen yeesuee, Yewee! leefyeele
Kejeye nw, G" veneR meketBiee~ ee lees ueeBIekej efvekeue peeeB ee hetB ner Ske Deesj kej oW~ Yeerce
ves meesee, Fmes yeeeW neLe mes G"ekej hene[ kes Gme heej heWke otB; efkevleg hetB efnueer Yeer veneR~
Deye GvneWves oeeeB neLe, hegve: oesveeW neLe Deewj meeje yeue ueiee efoee~ hemeerves mes lej nes iees,
efhej Yeer hetB veneR G"er lees neLe pees[kej yew" iees, YeieJeved! Deehe keewve nQ? yevoj lees Deehe
nes ner veneR mekeles~ ke=heee heefjee oW~
yevoj ves kene, ceQ heJeveheg$e nvegceeve! Yeerce ves kene, ceQ Jeeegheg$e Yeerce! Ske ner
efhelee kes oesveeW heg$e! ese YeeF& ye[s YeeF& keer hetB leke veneR G"e heeee; keeeWefke nvegceevepeer Les
DeKeC[ yeeue yeeeejer, peyeefke Yeerce kes meeceves Leer ie=nmLeer~
yeeee& ceW Demeerce Meefe nw~ me=ef ceW meJese&heefj yeue yeeee& yeue nw~ eleske yeeuekeyeeefuekeeDeeW ceW FefveeW kee mebece hekekee nesvee eeefnes~ ceve kes efJeeejeW keer Meglee mes ner
FmeceW meheuelee efceueleer nw~ ieerlee he{ves mes ceve kes efJeeej Meg nesles nQ~
otmeje evle
Yeer<ce efheleecen DeKeC[ yeeue yeeeejer Les~ Fme ele keer j#ee kes efuees GvneWves Deheves
efMe#ee-ieg eer hejMegjece peer kes efveoxMe keeefMejepe keer kevee Decyee mes efJeJeen kej uees~
kees Yeer mJeerkeej veneR efkeee~ hejMegjecepeer yeesues, cegPemes eg kej! Yeer<ce ves ejCe gS,
eg efkeee Deewj GvnW hejemle kej Gvekee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ ceneYeejle mebeece ceW ueieYeie
heewves leerve Dejye eeseDeeW ves eg efkeee, Fleves ner eese Deewj Les, Jes Yeer ue[s; efkevleg keesF& Yeer
Yeer<ce efheleecen kes kekej kee veneR Lee~
F&ejere heLe hej euevesJeeueeW kee meeje yeue yeeee& ner ngDee kejlee nw~ efJeeeefLe&eeW kee
Yeer yeue yeeee& nw Deewj Gvekee efMe#eekeeue ner yeeee& Deeece nw, Fmekes yeeo ie=nmLe Deeece
(JewJeeefnke peerJeve) lees nw ner~ yeeee& ele heeueve ceW {lee kes efuees Ske hejceelcee kee mcejCe
Deewj kee pehe megyen-Meece DeJeMe kejvee eeefnes~

53

esjke emebie 4
Oece& ner meheuelee keer kegbpeer nw~
peerJeve Ske mebeece nw~ FmeceW Jener megjef#ele nw, DeJeOe nw Deewj efJepeeer neslee nw pees Oece& hej
Dee{ nw, Ske hejceelcee keer MejCe ceW nw~ Oece&hejeeCe ceveg<e ncesMee YeieJeeved kes Jejonmle kes
veeres nw~ Oece& ner Gmekee yeue neslee nw~ heeC[JeeW hej peye-peye mebke Deeee, Oece&jepe egefOeefj
ves meyekees yeee efueee~
keLeeveke nw JeveJeemekeeue keeue ceW heemes heeC[Je Ske e#ejef#ele peueeMee mes e#e
kes eMveeW kee Gej ve oskej n"hetJe&ke peue uesvee eene~ eceMe: eejes YeeF& Deesle nesles eues
iees~ Devle ceW Oece&jepe egefOeefj hengBes Deewj e#e kes eejes eMveeW kee Gej oskej eejeW YeeFeeW
kees peerefJele kejeee~

54

e#e-eMve Deewj Oece&jepe egefOeefj kes Gej

eLece eMve

kees ceesoles? megKeer keewve nw?

Gej

megKeer Jener nw pees meceeefOe ceW efmLele nw~ DeLee&led pees hejceelcee ceW ueerve nw,
Jener menpe megKe kees eehle nw~

efleere eMve
Gej

efkeb Deeee&ced? mebmeej kee meyemes ye[e Deeee& keee nw?

eefleefove ueesieeW keer ceewle osKekej Yeer efpevoe ueesie Deheves kees Decej ceeveles
nQ~ yeee kewmes peee? en peeveves kee eelve veneR kejles! Fmemes ye[e
Deeee& Deewj keee nes mekelee nw?

le=leere eMve
Gej

ke: hevLee? eLeeLe& ceeie& keewve nw?

ceneheg<e DeLee&led YeieJeeved kes Devlejbie Yee efpeme efJeefOe-efJeOeeve mes eues,
Jener eLeeLe& ceeie& nw~

elegLe& eMve
Gej

kee e Jeee|lekee? eLeeLe& Jeeee& keee nw?

DeOeelce Jeeee&! pees hejceleJe hejceelcee ee Deelcee kee DeeefOehele efouee
os, heLe eMemle kej os~

(yeees! es meYeer e#e-eMve efej eeeerve kes meeLe-meeLe efej veJeerve Yeer nQ~ Deepe kes Yeer
nQ, nce meYeer kes nQ Deewj nesves Yeer eeefnS keeeWefke Fvemes nceW esjCee efceueleer nw~)
egefOeefj kes Gej mes mevleg Deewj emeVe e#e ves Gvekes efkemeer Ske YeeF& kees peerefJele
kejves kee emleeJe efkeee~ egefOeefj ves kene, cesjer oes ceeleeSB nQ~ ceelee kegvleer kee Ske heg$e
ceQ peerefJele ntB, Dele: ceelee ceeer kee Yeer Ske heg$e peerefJele jnvee eeefnes~ Yeelee vekegue kees
peerJeve os oW!
egefOeefj keer veeeefeelee kees osKe e#e ves meYeer YeeFeeW kees peerefJele kej efoee Deewj
egefOeefj keer eeLe&vee hej eke neskej Dehevee heefjee efoee, ceQ legcneje efhelee Oece& ntB~
Jelme! legcnW osKeves Deeee Lee efke legce Oece& hej Dee{ nes efke veneR~ legcnejer Oece&hejeeCelee mes
cegPes emeVelee ngF&~
Deepekeue kes efhelee Deheves DeOeevejle yeeeW kees osKeves e@heer ueskej peeles nQ, keesF&
cecceer kes neLe keer hetefjeeB ueskej peeles nQ~ efkevleg nceejs hetJe&pe Deheves mevleeveeW keer ke[er hejer#eeSB
uesles Les~ Oece& kes yeue mes ner cenejepee egefOeefj Deheves meYeer YeeFeeW keer mecee-mecee hej j#ee
kejles jns~

55

esjke emebie 5
YeieJeeved kes mebj#eCe ceW meyekeg eehle neslee nw~
eg Deheefjnee& nes ieee Lee~ keewjJe Deewj heeC[Je oesveeW he#e Deeieeceer eg keer leweejer ceW
ueie iees~ Depeg&ve Deewj ogeexOeve eerke=<Ce mes eg ceW meneelee ceeBieves iees~ ogeexOeve ves hete,
kesMeJe! Fme eg ceW Deehe efkemekeer Deesj jnWies? eerke=<Ce ves kene, ceQ meceoMeea ntB~ me=ef
ceW cesje ve keesF& efce$e nw Deewj ve keesF& Me$eg ner nw~ cesjs heeme pees henues Deeesiee, ceQ Gmekeer Deesj
jntBiee~
Mekegefve ves megvee lees yeesuee, Yeebpes ogeexOeve! keece lees yeve ieee~ Depeg&ve eele: mveeveOeeve kejsiee~ Gmes Yeefe kej uesves os~ let jelees-jele Yeeie~ JeneB henues hengBe~ eefo nce ke=<Ce kees
hees[ uesles nQ lees heeC[JeeW kes heeme yeesiee keee? ogeexOeve eue he[e~
YeieJeeved ves osKee, Jen GC[ euee Dee jne nw~ nw ye[e cetKe&! Jen Deheves yew"ves kee mLeeve
{tB{siee~ Ske mJee|Cece eEmenemeve efmejneves jKeJee YeieJeeved eiee{ efvee ceW mees iees~ ogeexOeve Deeee~
Jen Deheves henues Deeves mes emeVe Lee~ kecej hej neLe jKekej Ke[e jne~ yew"ves kes efuees ef
oew[eee lees eEmenemeve hej vepej he[er~ meesee, Jeen! ueielee nw en JeJemLee cesjs efuees ngF& nw~

56

keg Yeer nes, es eogJebMeer DeefleefLe-melkeej kejvee peeveles nQ~ Jen DeBke[kej yew" ieee~
keg osj heeeled Depeg&ve Yeer hengBes~ Gmes henues ee heers hengBeves keer efevlee ner ve Leer~ Gmeves
YeieJeeved kes ejCeeW ceW meeoj eCeece efkeee Deewj heMe& hej ner yew" ieee~ Jen eYeg kes G"ves keer
eleer#ee kejlee jne~ neLe pees[kej cegKeejefJevog kee oMe&ve kejlee jne~
YeieJeeved keer DeeBKe Kegueer, yeesues, Depeg&ve! keye Deees? Depeg&ve keg kenlee, Gmemes hetJe&
ner ogeexOeve yeesue he[e, henues ceQ Deeee ntB~ YeieJeeved ves Ietcekej osKee Deewj yeesues, YeeF&!
legce henues Deees DeJeMe; efkevleg cesjer ef henues Depeg&ve hej he[er nw~ Deevee leye ceevee peelee
nw peye Deecevee-meecevee nes~ Dees ceW helee veneR keewve yew"e nw, keee-keee he[e nw? ogeexOeve
Ieye[eee, FmeceW keesF& eeue lees veneR, eerke=<Ce kee DeeMee keee nw?
YeieJeeved ves kene, ogeexOeve! efevlee ve kejes~ cesjs heeme oes efJekeuhe nQ~ Ske lees eogJebefMeeeW
keer Depese veejeeCeer mesvee Deewj otmejer Deesj Dekesuee ceQ; efkevleg eg veneR keBiee, Mee veneR
G"eTBiee~ legce oesveeW Ske-Ske efJekeuhe egve uees~ ogeexOeve ves kene, kesMeJe! ceQ henues Deeee
ntB Dele: ceQ ner henues ceeBietBiee~ eerke=<Ce ves kene, "erke nw! legce cegPes ceeBie uees~ ogeexOeve
efyeie[e, efhej OeesKeeOe[er! peye Mee veneR G"evee nw, eg veneR kejvee nw lees keee cegPes yeebmegjer
yepeJeekej lee-lee-Lewee kejJeevee nw? nceW Deheveer veejeeCeer mesvee oerefpees~ eerke=<Ce ves kene,
SJecemleg! ogeexOeve efJeMeeue veejeeCeer mesvee kes ceOe Ke[e ngDee, n<e& mes yeesue he[e, efJepee
lees nes ieeer! Depeg&ve Deewj eerke=<Ce keer Deesj osKee! Deye iJeeues kes heeme yeee ner keee? yepeeee
kejes yeebmegjer Deewj efoee kejes GheosMe~ Jen emeVe neskej euee ieee~
FOej Ietcekej YeieJeeved ves Depeg&ve keer Deesj osKee~ yeesues, Depeg&ve! legce? Depeg&ve ves kene,
YeieJeved! henuee DeJemej cegPes efceuelee leye Yeer ceQ Deehe ner kees ceeBielee~ ieesefJevo! cesjer eyeue
Fe nw efke Deehekee Jejonmle meoe cesjs efmej hej jns~ pewmee Deehe efveoxMe osles jnWies, eg kejlee
jntBiee~ cegPes veejeeCeer mesvee veneR eeefnS! kesJeue Deehe eeefnes!
"erke De"ejnJeW efove veejeeCeer mesvee kee keneR helee veneR jne~ ieejn De#eewefnCeer mesvee kes
DeefOeheefle ogeexOeve keer peeBIeW t ieeer LeeR~ Jen jCe#es$e ceW Demenee Dekesuee he[e Lee~ Gmekeer
DeeBle KeeReves kes efuees efie-efmeeej Deeies-heers ceB[je jns Les~ Deepevce Pet"-mee, ue-e,
leerve efleke[ce Deewj ceecee Mekegefve keer jepeveerefle mes Gmeves efpelevee meben efkeee Lee, meye heeC[JeeW
kees yejyeme/Deveeeeme efceue ieee~
Dele: keoeefeled YeieJeeved mes ceeBievee Yeer he[s lees Jemleg ve ceeBieW, Ssee& ve ceeBieW, YeieJeeved
kees ner ceeBie ueW~ YeieJeeved peneB jnles nQ, JeneR YeieJeee jnleer nw~ YeieJeeved DeefJeveeMeer nQ, Dele:
DeefJeveeMeer heo jnlee nw~ Jen meJe&%e nQ, Dele: meJe&%elee jnleer nw~ YeieJeeved peye Deheveeles nQ lees
Deheveer YeieJeee ner eoeve kej osles nQ~

57

eLeeLe& ieerlee kes eCeslee

meodieg mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe

eLeeLe& ieerlee kes eCeslee Ske
hejceelceef m Lele ceneheg <e nQ ~ Deehekeer
Mewef#eke GheeefOeeeB lees keesF& Yeer veneR nQ;
uesefkeve meodieg ke=hee mes hetCe&lJe eehle
kej ceeveJecee$e kes keueeCe ceW jle nQ
meJe&Yetleefnles jle:~ uesKeve kees Deehe
meeOevee-Yepeve ceW JeJeOeeve ceeveles jns
efkevleg eerceodYeieJeodieerlee Yee<e eLeeLe&
ieerlee kes eCeeve ceW F&ejere efveoxMeve ner
efveefcee yevee~

YeieJeeved ves Deehekees DevegYeJe ceW
yeleeee efke Deehekeer meejer Je=efeeeB Meevle
nes egkeer nQ, kesJeue Ske eser-meer Je=efe
Mes<e nw ieerlee-%eeve kes DeeMee kee eLeeJeled
hegvee&keeMeve! henues lees Deeheves Fme Je=efe
kees Yepeve mes keeves kee eeeme efkeee;
efkevleg YeieJeeved kes DeeosMeeW kee cete& mJehe
nw eLeeLe& ieerlee~

eLeeLe& ieerlee kes jeveekeeue ceW
Yee<e ceW peneB Yeer $egef nesleer, YeieJeeved Gmes
megOeej osles Les~ hetpeeer keer mJeevle:megKeee
en keeuepeeer ke=efle meJee&vle:megKeee nes
eueer nw~ en efmehe& Deeee&Jele& Yeejle ner
veneR, efJee kes ceeveJecee$e kes keueeCe ceW
jle nw, mebueive nw~

eLeeLe& ieerlee kes Deeueeske ceW Deehe
Yeer ekeeefMele neW!

58

eLeeLe& ieerlee mes

kece&
kece& kees mecePe uesvee,
ieerlee kees mecePeves keer kegbpeer nw~

hetjer ieerlee ceW eerke=<Ce ves kece& kees efveele kece&, leoLe& kece&, keee&ced kece&, e%eeLe& kece&,
kele&Je kece&, hegCe kece& Deeefo mecyeesOeveeW mes yeleeee nw~ efpemekee Meg DeLe& nw DeejeOevee
efeee~

eerYeieJeevegJeee

efveeleb keg kece& lJeb kece& peeees ekece&Ce:~

Mejerjee$eeefhe e les ve eefmeesokece&Ce:~~

(ieerlee, 3/8)

Depeg&ve! let efveele kece& DeLee&led efveOee&efjle efkees ngS kece& kees kej~ Jewmes kece& lees yengle
mes nQ, GveceW mes keesF& Ske egvee ngDee nw Gmeer efveele kece& kees kej~ Fmemes lesjer Mejerj-ee$ee Yeer
hetCe& nes peeesieer DeLee&led Mejerj-leeie Deewj Mejerj OeejCe kejves kee ece meceehle nes peeesiee,
hejceelcee ceW efveJeeme efceue peeesiee~

eesiesej eerke=<Ce Deieues Mueeske ceW ner yeleeles nQ efke Jen efveOee&efjle kece& keee nw?

e%eeLee&lkece&Ceesve$e ueeskeeseb kece&yevOeve:~

(ieerlee, 3/9)

Jen efveOee&efjle kece&& nw e%e DeLee&led e%e kees efeeeefvJele kejvee ner kece& nw~ Fme e%ekece& kes DeueeJee pees keg Yeer efkeee peelee nw, Jen Fmeer mebmeej kee yevOeve nw~ kece& kee Meg
DeLe& nw DeejeOevee ee efevleve! ieerlee kes Devegmeej Ske hejceelcee ee F kee efveele efJeefOe mes
Oeeve-hetpeve-Yepeve!

kece& Deewj e%e keer hetCe& peevekeejer kes efuees he{W eLeeLe& ieerlee, DeOeee 3 Je 4~

e%e
DeejeOevee, efevleve keer efJeefOe-efJeMes<e kee veece e%e nw~

YeieJeeved eerke=<Ce ves ieerlee kes DeOeee eej ceW lesjn-eewon lejerkes mes e%e kee JeCe&ve
efkeee nw~ meYeer efceuekej hejceelcee ceW eJesMe efoueeles nQ~ es meYeer e%e eeme mes, Oeeve mes,
Yepeve-efevleve mes Deewj FefveeW kes mebece mes ner efme nesles nQ~
59

e%e keer hetCe&lee hej ner hejceelcee kee oMe&ve Deewj Gmekeer eeefhle nesleer nw~
Fme efveOee&efjle e%e kees keee&he osvee ner kece& nw~
kece& kee Meg DeLe& nw DeejeOevee~

JeCe&

JeCe& Ske eewefieke Meyo nw, DeeefoMeee ieerlee kee Meyo nw, meeOevee keer esCeer kee eesleke
nw~ keeueevlej ceW meeceeefpeke JeJemLeekeejeW ves JeCe& kes veece hej Yeejle ceW eej peeefleeeW kee
mecetn yevee efoee Deewj Gmekeer melelee Yeer ieerlee mes efme kejles nQ, pees efke hetCe&leee Yeeceke nw,
ieuele nw~ DeeFes! JeCe& kees mecePee peee

eelegJe&Ce ceee me=b iegCekece&efJeYeeieMe:~
(ieerlee, 4/13)

Depeg&ve! eej JeCeeX keer jevee ceQves keer nw~ ceveg<eeW kees veneR yeefuke Gvekes iegCeeW keer
eesielee kes DeeOeej hej efveele kece& DeejeOevee kees eej JeCeeX, esefCeeeW ee meesheeveeW ceW yeeBe
nw yeeeCe, #eef$ee, JewMe Deewj Met~ es JeCe& Ske ner meeOeke keer TBeer-veereer DeJemLeeSB nQ~
Ske ner meeOeke Met esCeer mes GVeefle kejles ngS JewMe, efhej #eef$ee Deewj Devle ceW yeeeCe esCeer
kees eehle neslee nw~ Fmemes GVele nesves hej Jen yeeeCe Yeer veneR jn peelee, hejceelcee ner Mes<e jnlee
nw~

Dele: efJeeeefLe&eeW mes Dehes#ee nw efke Jele&ceeve meeceeefpeke peeefle-JeJemLee keer KeeF kees
heeles ngS Deheves meYeer menhee"er Deewj efce$eeW kes meeLe meceeve JeJenej kejWies~ mecejme meceepe keer
mLeehevee kejWies~

eLeeLe& ieerlee mes

Jen meJe&meceLe&, meoe jnvesJeeuee hejceelcee ceeveJe kes
oe ceW efmLele nw~ mechetCe& YeeJeeW mes Gmekeer MejCe ceW peeves kee
efJeOeeve nw, efpememes Meeele Oeece, meoe jnvesJeeueer Meeefvle leLee
Devevle peerJeve keer eeefhle nesleer nw~

60


ke#ee 1 mes 10 leke kes meYeer efJeeeLeer&ieCe efpevneWves yeeue ieerlee
kee DeOeeve efkeee nw GveceW Hetjer ieerlee peeveves keer GlkeC"e Deewj
mecePeves keer #ecelee nesleer nw~

efJeMJeyebOeglJe, Meebleer SJeced mece=ef kes efueS ke#ee 11-12
Deewj Gvvele ke#eeDeeW ceW eerceodYeieJeodieerlee Yee<e eLeeLe& ieerlee kee
DevegMeerueve esemkej nw~

61

es eLee ceeb eheevles leebmleLewJe Yepeecenced~

cece Jelcee&vegJele&vles ceveg<ee: heeLe& meJe&Me:~~ ieerlee, 4/11
ns heeLe&! pees cegPes efpeleveer ueieve mes pewmee Yepeles nQ, ceQ Yeer Gvekees Jewmee ner Yepelee ntB~ Jes ceneheg<e
jLeer yevekej Ke[s nes peeles nQ, ceeie& oMe&ve kejves ueieles nQ~ ener Gvekee Yepevee nQ~ Fme jnme kees peevekej
megOeerpeve,eeueg mecHetCe& YeeJe mes,hetCe& mcHe&Ce kes meeLe cesjs ceeie& kes Devegmeej yejleles nQ, ueles nQ~

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29 S, eWe jes[, (ceeX keueye kes meeceves) eewheeer, cegcyeF& 400 007
heesve (022) 66555300 hewkeme (091-22) 23643109
F&-cesue contact@yatharthgeeta.com
JesyemeeF - www.yatharthgeeta.com