VII RAZNA OBLIKOVANJA

VII 1. Suiav8nje
Suzavanje je prOCe5 kod kojega se mijenJaJu oblik i dimenz.ije jednog
kraja komada. Obieno se na ovaj naNn obl'aduju dijelovi nakon procesa dubo-
kog a kao polufabrikat sluze i cijevi. NaJwn suiavanja dije-
lova' rotaciono oblika (tabela br. 68), uocavaj'll se tri tipa profila
suzimog dijela i to: konus (tip-a), konus i cilindar (tip-b) i sfera
(tip-c).
Deformacija polufabrikata pri suzavanju se reali2:Uje na taj nacin da
se cilindricno tijelQ utislruje u prsten za suiavanje, ili se prsten za suzavanje
nabija na doticni komad, Oblik radnog diiela prstena za suzavanje se izvodi
prema konfiguraciji gotovog komada. Teoretsku razradu problema' suiavanja
je dao E. A. Popov.
Na s1. 242 su prikazane seme alata za. pomenuta tri tipa suzavanja.
Najprootija konstrukcija alata je za suiavanje komada sa konusrum za-
vrsetkom (tip-a). Ovi alati se izvode u dvije varijante. Alto se u toku procesa
suiavanja vrSi. redukcija (suzavanje) cilindra sa veeeg na manji preCnik (kao
npr, za operaciju 3 i 4 po s1. 243 p), tad a se primjenjuje alat sa nepokretnim prste-
nom (I). Komad 2 se utiskuje u prsten za sui3vanje 1 (uevdcen u donjem
nosacu alata) p0mocu pokretnog tiskaca 3 u gornjem dijelu alata),
Po zaVTsenom suzavanju se komad iz za suZavanje izbija izbijacem 5.
Aka se cilindrieni komad suzava tako, da na jednom kraju irna oblik
presjecenog konusa, a stepen suzavanja je mali, koristi se alat sa pokretnim
prste.n.om za suiavanje (II). U ovom slucaju se komad postavlja na nasIon 4, a
prsten za suzavanje 1 (pricvrscen u gornjem dijelu alata) se nabija na njega.
Glavni nedostatak opisanih alata je u tome, sto u njima nisu predvideni
za vodenje komada. Uz vece odnose visine i precnika i vece stepene
deformacije moze da do de do izvijanja komada, stvaranja ispupeenja i obra-
zoval1'lj-a nabora.
Ovi nedostaci su otklonjeni kod alata sa vodenjem {tip-b).
Radni komad 2 se pootavlja na naslOl1'l 4, U toku radinog hoda pritiski-
prese caura za vodenje 7 pribliiava u radijalIiom pravcu dvije polutke
dvodijelne ca:ure 6, jednu k drugoj, sahijajuci pri tome opruge. Dvodijelna
caura vrsi funkcij'1l vanjskog naslona - driaca. Osim toga ' cilindriwi suzeni
dio se sa unutra.snje strane naslanja na plivajuci oslonac 8.

5
,
10
7
9
11
,
l
TlP -g TlP-b TlP-
t. Prs t." za slIla"anj. 6. D"odlj.lna tallra
1. Rad,, 1 Iromad 7. taura za "od.n).
J. Tlskat . : Unu.traln); oslonac
, . Va"jski os/opal 9,10. 0pruge
S. Izbljat Iromada J1. Spojnice
51.2'2 $EME ALATA ZA 5UJAVAtOE
a. fAZE SUlAVANJA
b. PRIMJER
51.2'3 TEHNOLOGIJA
5UtAVANJA
1. Prs t.n za pr"o su!a"anj.
2. pr st . n za drugo sufa"anj .
J. O"odijefna zglobna fat/ r a za tlod.nje
,. Rufica za otvaranj. f allre
S. Oso"ina zgloba
6. Kl i zaf
7. Rllfica kllzafa
8. LollOC ot"ora faur.
9. komada
10. Gorn)1 nosat alata
11. Donji nos ll l a/ata
51.2" KONSTRUKCIJA ALATA ZA
5U2AVANJE ( TIP-g )

Sigurno vot1enje komada se obezbjeduje i alatima za subvanje tipa-c.

Ukoliko se kao polufabrikat uzima posuda sa dnom (1), tada se OIla postavlj a
na vanjski nasIon 4 i u tom nexpa naslona. Caura za vode-
nje 7, je preko spojnica 11 vezana sa pneumatskim uret1ajem za ddanj e l una,
iii sa gumenim jastukom. Pri sufavanju cijevi (II) izvedba alata je analogna
prethodnoj, s tim u ovom postoji moguen06t i unutraSnjeg osla-
njanja, jer se cijev navlaci na cilindrieni oslonac 8.
Kao polufabrikat za dalju preradu suzavanjem sluzi prethodno
komad, iii cijev premika D i visine H (s1. 243 a). Visina polufabrikata se odre-
t1uje iz uslova volumena suzenog komada i polufabrikata. Za pro-
racun ovih visina, zavisno od tipa suzenog dijela se mogu koristiti obrasci iz
ta hele br. 68.
Posljedica procesa suzavanja je zadel>ljanje zida suzenog dijela. Najveea
del>ljina zida (na kraju suzenog dijela) se odreduje po ol>rascu:
gdje je:
s' = sVf
s mm - debljina zida polufabrikata
D mm - srednji precnik polufabrikata
d mm - srednji preenik suzenog dijela
s mm - naj veea del>ljina stilenog dijela.
Faze suzavanja se projektuju na osnovu srednjeg ocm06a sUZavanja:
dl dt
ms = -- .- = - = . . . . -
D dJ
koji zavisi od vrste mater ijala debljine zida i kreee se u granicama:
Debljina zids s mm
._-_.
Materijal do 0,5 0,5 +- 1 .iznad 1
Mesing
CeIik
0,85
0,80
0,80 ..;.- 0,70
0,75
0,70 ..;.- 0,65
0,70 +- 0,65
S obzirom da su u tabeli date srednje vrijednosti odnosa suzavanja,
obieno se za prvu operaciju bira odnos za 100/0 niZi, a za ostale operacije
5 ..;.- 10% veei od ovih vrijednosti.
Preenici suzc-nih dijelova po fazama suzavanja se odreduju na osnovu
izal>ranog odnosa po obrascima:
dl = msl . D, d2 = m
s
2 . dl . d
n
= msn . d
n
-
I
Ako se ope rise sa srednjim odn06om 5uzavanja, tada je preCnik nakon zadnje
operacije
d
n
= . D
odakle sHjedi broj potrebnih operaQja suzavanja:

Na primjer, komad prikazan na s1. 243 b se radi sa dvije O'peracije izvlatenja

i dvi je suiavanja. P oeetni oblik je platina od mesinganog lima precnika
D = 41 mm i debljiJne s = 0,5 mm.
Redoslijed operacija:
1. Prvo izvlaceri j e
d l = m! D =; 0,51 . 41 "'" 21 mm
2. Drugo izvlacenj e
dz = m2 d l = 0,7521 = 16 mm
3. Prvo suiavanje
d3 = m, ! . d2 = 0,8'10 = 12,8 mm
4. Drugo suzavanje
d
n
= m , ~ ' d3 = 0,8612,8 = 11 mm
SiJe sUZavanja se proracunavaju na osnovu ravnotpznih uslova ei em enta na-
pregnutog tijela, analogno kao i kod operacija izvlacenja.
Obrasci za pl'oracun si la suzavanja p'J E. Popovu za tri tipa suz.enih ko-
mada su navedeni u tabeJi br. 68.
Kod obrade u hladnom stanju sc operise -sa srednj im specificnim de(or -
macioni m otpororn k" = D,S (k
o
T k'j pri cemu je:
ko = k (0) za E = - specificni deformacioni ot por nesuzenog dijela i
d
za E ~ 1 - D specifitni deformacioni olpor suienog dijela.
Primj e r savremene konstrukcije alata za suiavanje komada lipa-a j e pri-
kazan na sl. 244. Ovim a lat om se islovremeno vrSe dvij e O'pc ra cij.c ito: prvo
i drugo sui.avanje. Caura za vodenje 1 pridrzavanj e komada 3 izved ena je iz
dva dijela, koji se skJapaju pomocli zglcl>a 5. Kada jt: pritiskivat prese u gor-
njem poloiaju, lada se rucicom 4 otvara dvodijelna caura 3 i kl'izac 6 se po-
motu moe' 7 povl aci ';an radnc zone alala. Nakon toga se iz drugog gni jezda
vadl gotov komad, a na njegovo mj csto premj esta komad sa prvog suZ.avanja.
U prvo gnijezdo se umece polufabrikat (cilindricna posuda, iii cijev). KJizac
se zalim poliskuJ e u radnu zonll alala i dvodijelna caura se zatvara. U toku
radnog hoda pritiskivaca prese lovac ol\' ora 8 blokira dvodijelnu cauru, koj a
sigumo i cvrst o stei l>a komada. SuZ.avanj e se vrsi pomoCu prstena za prvo
1 i drugo sulavanje 2. Nakon zav.rSene operaci j e komad se iz ovih prstenova
izbija izhijatem 9.
Veei stepen mehanizacij e j e po V. F. Mosinu primijenjen kod analogne
izvedbe alata za zatvaran je cijevi (sl. 245). Prije poeetka rada (dol< je pritiski-
ac prese u gornjern poloZaju) k ilzac 6 sa WlutraSnj im osJoncem 5 se pomocu
poluge 7 pomj era van racine zone ala ta. PosJije navlacenja cijevi na cilindl'icni
nasion 5. isti se zajedno sa klizatem vraea u radnu zonu alata. Blokiranje kli-
zata u odr e(1enom polozaj u se obezbj eduje fiksaloro m 8. U prvoj operaciji se

1. zo 5u/ovonj.
1. Novrfka zu prifuonj. prsf.no
3. Dvodlj.lno taura zo
vod.n}. .
, . Kiln zo pokrtton}.
dvodij.ln. lour.
5. UnutroJn}1 os/onae
OJI
6. Klizac
7. Po/ugo "Za
klizato
8. Fiksotor
9. Lovoe otvoro
10. Donji nosoc a/ata
11. Gornj/ nos oc' o/ata
SUiAVANJ (Tip-C)
(
abc d
SI. RAZNI OBLlel KOMADA KOJI S OBRADUJU TH-
NOLOGIJOM PROSIRIVANJA
D 1
1. S.gm.ntl 1. projir;voc
1. Ko nus 1. Skldot komodo
3. plo!o J. obllk (dj . v)
,. skidoca I.. Galov komod
5. Spojnico skldoco 5. Prst. n zo
)
o. SA SEGHENTNIH b. SA JEDNODIJELNIM
VACEH RIVACEH
SM ALATA I DJDSTVA SILA KOD PROSIRIVANJA

komad IU!ava na konusan obli pod uglom (1 = 3r,

u tretoj dobiva zavtW Iferian ob' . Za e tri
I tim Ito Ie miJenj a pnte.n za uta anje. Da bl
lu!avanje 1 bez demontale aiata, lzvedena j jedJilOII:ta1na
utem alata pomoeu DAvrtke 2. U radnom h pn i
gomlim dijelom alata 11 pomjeraju i linov 4, koji
3. Ovom konstrukcij al ta obezbj uje I
Anje v.odenje komada pa se a njIm .rnogu postie i
nom hodu prese klinovi 4 razdvajaju dv
dajuci kornad.
VII 2. Pro 'rivanje
Proorivanje je proces kod kOJega s poveeavaJu dimenzije ko-
mada. Ka() p<ilufabrikat slufi P9Suda Izradena tehnologijom dubokog
nja (51. 246 a), iil' cijev (81. 246 b, c), a ce.o;to se za izradu pr tena.stih dijelova
slofeoog profila 'k-orist; prethodno savijen i zavaren cilindriOti pT1lten ( l. 246 d).
Ova operadja e moie okvahfikovati i kao kalibriranje, jer se ovvn lUIIlinom
obrade dobivaju komadi dimenzlja i oblika. Glavna prednoet ovog pro-
cesa se ogleda u lSkoriAtenja materijala. Tako, na primjer, za
obradu pntenastog komada (81. 246 d) proiinvanjem (uz prethodno savljanje i
zavarivanje) gtepen iskoriitenja materiJala je 55 ...:.. 60'/., dolt kOO izrade . to(
komada tehnologijom centrifugalnog livenja lznosi 10 -:- 20'/ ..
Najveeu primjenu ima ovaj proces u vazduhoplovnoj industrlji, a njegov
razvitak je iSao u korak lIB razvojem konstNkcija mlazsnih aVlon& i guruh
turbina, gdje se mnogo prirojenjuju profllni prstEnasti elementi. Protrlvanje
kao vld tehnoloskog pracesa je i od razvlacenla (poglavlje VI S. 4.
3), jer se kod gubitak materijala javija uglavnom pri odsijecanju komad
iz table lima, dok su kOO razvlacenja ovi gubict matno veei i dostUu do 30'/.,
radi same prirode procesa (dodaci za obrezivanje).
Proirivanje se vrsl na hidraulierrirn i knvajnim presama pr06tog i dvo-
strukog djejstva, sa alatima koji imaju jednodijelne iIi segmentne
Ce.o;to se za proirivanje upotrebljava guma i teenost pod pritiskom.
Alati sa segmentnim proirivaeem (s1. 247 a) se primje1\juju za obliltu-
vanje konusnih i iazonskih prsteoova, za kalibriranje ciiindriCnih prstenova,
kao i za cijevi i posuda. Ovaj alat nema kalupa, a poiwabrlkat se
navlaN na segmentni prO&irivae I, obhkovan prema konflguraciji radn dljela.
Sila se sa prenosi preko polporne ploce 3, na segmente I , leoji kHze
po konusu 2 oslonjenom u donjem nosaeu alata. Uslijed ovog pritiska
segmenti se u radijalnqm pr avcu, pr oSirujul::!. komad.
U povratnom hodu prese plOCa akidata 4 (vezana spojnicama
5 sa pneumatskim uredajem r:a ddanje lima, iIi oslonjena na gumen! j_tuk)
podiie segmente vertikalno navie. Na segmentni se navIae! rumeni
praten debljine 3 -:- 5 mm, ili spiralna opruga savljena u kNg i na taj naMn
se ostvaruje veza izmedu segmenata i konusa.

I
Po E. Unksovu sila prese za ovaj proccs se racuna po obrascu:
F-
- 1,1 k (tg a. + !J.l) 7t. d . b D
-- -- [n kg
1 - + !J.2) tg a. - !J.l JJ 2 d
(163)
gdje je: a. polovina centralnog ugla nagiba konusa 2
d, D mm urrutrasnji i vanjski precnik prstena
b mm - sirina prstena
!J.l,' - koeficijenti trenja izmedu segmenata pro-
Sirivaca 1 i konusa 2 i izmedu ceOO1ih po-
vrsina segmenata i potporne ploce.
k - specificni defoI1macioni otpor.
mm
2
Na ovom principu se po V. F. Mosinu izvode alati za proSirivanje cijevi, iii
posuda na otvorenom kraju (s1. 248 a). Nosaci, koji nose elemente alata zava-
reni su na donjoj ploci. K,omad se navlal:i na segmentni prosirivac 1 do na-
sl{)l1a. U radnom hodu pritiskivaca prese, tiskac '3 promjera vertikalno nanize
klin-prenosnik 5, a ovaj potiskuj e kJin za prosirivanje 2, koji segmente
prosirivaca u radijalnom pravcu. Polufabrikat precnika d se na odredenoj du-
Zini prosiruje tako da mu se precnlk povecava na vrijednost D > d. Oslonci
primaju reakciju sile prosirivanja. U povratnom hodu pritiskivaca prese, pre-
nosnik 5 povlaci klin 2, a segmenti se pod pritiskom opruga vracaju u poeetn:
polozaj.
Za prosirivanje posu'da pri dnu koristi se korustrukcija alata prikazana
na sl. 248 b. lako bi se ovakav komad mogao raditi na maSinama strugarskog
ti.pa, metod om izvlacenja pritiskivanjem (tabela br. 1 red. br. 15), prednost
ovog alata u serijskoj proizvodnji je u njegovoj ve<:oj proouktivnosti, taCnijoj
obradi, a sem toga se iskljucuje i tezak fizicki rad. Segmenti pritiJSkivaca 1
su povezani medusobno zavojnom oprugom 7 i pod pritiskom tiskaca 3 klize
po klinu (konusu za proSi:rivanje) pomjerajuci se u radijaLnom pravcu. Nakon
zavrsene operacije izhij.aci 4 vracaju segmente u pocetni poloZaj.
Drugi tip alata sa jednodijelnim pro-sirivacem (sl. 247 b) se najceSte ko-
risti za .proSirivalllje cijevi i posuda, tako da se na jednom kraju dohiva pre-
sj eeeni konus preenika diD sa polovinom centralnog ugla a.. Cijev 3, iii posuda
se umece u prsten za proSinivalllje 5 do naslona. Nakon zavrsene operacije pro-
sirivanja (konusnim pr.oSirivacem 1) gotov komad 4 se sa prosirivaea skid a
pomocu skidaca 3.
Dozvoljeni step en proSirivanja K = Did zavisi od vrste mat erijala, rela-
tivne debljme lima i termicke obrade. Orijentacione vrij ednosti ovog stepena
su sIijede<:e:
. __ .
I
d
Relativna debl jin a
5 .
100
%
Materij al
0, 45 -:- 0,35
I
0,32 -:- 0,28
---
Za!I'en
,
n eZaren
I
zaren .
I
nefaren
Celik (sa 0,1'0/0 C)
I
1,20
__ 1
1,15 1,05

.---
A:lumin'ij 1,25 1,20 1,20 1,15

a. b.
1. S. gm.ntl
proilrll'oto
l Kiln za pro-
i/r/I'on}.
3.
I.. Iz bijat
5. Kiln -pr.nos-
nlk
6.0s/onoc
7. 0pruga
51.2'8 KON5TRUKCIJ ALATA 5A 5GMNTNIM PROSIRtyAH
6

Cij.1'
5 8 2 5 8
3
2
CI)...,
a. b.
1. Donjl alata 5. Gorn)l izbl)al
2, Ko(up za proi/r/l'onj. 6. Gorn)/ nosol olata
3. Don)/ 7. Potuga za /zbl)an).
I.. Tiskol 8. GotOI' komod
51.2'9 ALATI ZA PROSIRIVANJE CIJVI
1. Dvodij.ln/ "'a/up
2. Gum.,,' prst.n
J.
I., Urn.tok
b.
1. Dvodl).lnl kolup
2. Tlskal
3.lzbl)al
I.. Nos/on
51.250 ALATI ZA PROSIRIVANJ POMOCU GUM 1 TCNOSTI
,

1 I
leD
I
!
(
I
I
I
t. Prosij.canj. 2.lzvlat.- 3.0brui- ,. Probljanj.
5. Sulavonj'
pia tin. n). vanj. dna
I VARIJANTA
$B$cD
t.
trak.
2. Sovijonj. pr.ko 3.Zovarl-
volJoko vonj.
1/ VARIJANTA
, Zavrlno
oblikovonj.
51. 251 KOMADA PRS TE-
s==:- - 57- - TIT :;=r
NASTOG OBLIKA SA 15PuptENIM OMOTAtEM
= .
i. D onjl nos at a 10 to
2. botnih 1<1 izoco
3. ti
,. Oprugo
5. Prs t.n zo prosirlvon}. I
6. Tiskac
7. Prst.n za sulavan}.
a Gornjl nosac ala t o'
9. Radnl kamad
TO. Gronicnik
SI.252 KOMe/NOVANI ALAr ISrOVRMfjO PROSIRIVA-
NJ I SutAVANJ

PrGAirlvanjem se smanjuje debljina zida i to tim vie, eim je veei stepcn

proliirivanja. Mjerenja izvmena na proirenim fazonskim, stepenastim i konu-
sni.m komadima pokazuju da debljina zida varira u razni.m presjecima.
Debljdna zida u roni koja je pretrpjela najveCu deformaciju se moze izra-
&.nati po obrascu
gdje je:
s rom - debUina zida polufabrikata
s'mm - najmanja debljina zida (u zoni najveee de-
formacije)
d mm - srednji preOnik polufabrikata
D mm - srednji preenik prOOirenog dijela.
Sila prooirivanja po E. Popovu za ovaj proces se racuna po obrascu:
1tdsk D V-
F = 3 2 (In - + sin a)
- IJ. - cos (l d D
Za obradu u hla.dn<>m stanju se uzima
k = k., = 0,5 (ko + kl) pri cemu je:
ko = k (0) za IP = 9 i kl = k (IP) za
D
IPI = In -
d
(164)
Za izradu ispupeenja na cijevirna, ili poouda.ma primjenJuJu se pooebne kon-
strukcije alata (s1. 249). Da bi se dobilo ispupeanje na pravom mjestu pot'rebno
je polufabrikat (cijev, Hi po6Udu) odsjeC.i taeno, tako da maksimalno odstupanje
po visini ne premal 0,2 mm. Nakon postavljanja alata na presu (51. 249 a)
hod pritiskivata prese treba podesiti tako da u krajnjem donjem polo!aju iz-
medu kalupa za pr<>8:irJvanje 2 i tiskaea 4 bude zazor h, koji odgovara
visini ispupeenog mjesta. Polufabrikat se postavlja u kalup za prOOirivanje 2,
te pod pritiskom gornjeg dijell! alata 6 dolazi do formiranja iLSpupeenja. U
povratnom hodu pritJskivaca prese donji izbijat 3, naslonjen na gurneni jastuk
izbacuje komad iz kalupa 2. Gornji izbijae 5, pomOOu mehanizma za izbijanje
montiranog u gornjem dijelu alata izbija komad iz t:i$kaea 4. .
Izrada veoma profila (kao npr. po 51. 249 b) vrsi se obradom Sip-
kastog materijala na alatnim sa skidanjem Ovakav vid
tehnologije je neekonomiean, .jer se veliki dio m.aterijala gubi u samoj stru-
gotini, a i vrijeme obrade je priliCino dugu i pod pretpost'avkoro da ce se za
obradu koriBtiti profilni noZevi, mehanizmi za lropiranje i 05tali uredaji, koji
olakAavaju i ubrzavaju proizvodnju. Izrada ovakvih profila metodom obrade
deformacijom u hladnom stanju je moguca, ukoliko se kao polufabrik8lt korlsti
cijev ociredene visine. Ova cijev se p05tavlja iuned\.! za proirivanje 2
i tiskaca 4, koji se nalaze u donjem. l, odnosno gornjem nosaeu alata 6. Profil
kalupa i tiBJ.tata odgovara konfiguraciji gotovog komada. Nakon zavrenog
oblikovanja komad iz gQmJeg dijela alata izbija izbijac 5, a iz donjeg di1ela
se izbijan'je vrlli poaru>Cu poluge 7 i donjeg izbijaca 3. Ova operacija se moze
vriitJ na krivajll'im, iii frikcionim presama.

Cesto se za izradu ispupcenja na posudama koristi i gumeni prsten (5

250 a). Pod pritiskom tiskaca 3 gumeni prsten 2 se siri, obi ikujuCi radni komad
prerna profilu kalupa 1. Kalup se radi iz dva dijeia, da bi se nakon zavr"ene
operacije gotov kornad mogao izvaditi iz kalupa.
Za prosirivanje dDnjeg dijeia izvucene pooude sl . 250 b se koristi teenost.
Prethodno izvucen komad se postavlja u dvodijelni . kaJup 1 do naslona 4. U
radnom hodu pritisk ivaca prese kreee se ve rtikal no nanize tiskac 2 i konusni
prsten, koji potiskuje dijelove kalupa 1 u radijalnom pravcu. Zatvorena tee-
nost pod pritiskom t iskaca prooiruJe dno komada. U povratnom hodu pntiski-
vaea prese izhijac 3, koji lezi na oprugama v a ~ ' a dvodijelni kalup u pocetni
pohlzaj.
Kako je vee r anije nagla.seno, primjenom nlp. tode oblikovanja proSiriva-
njem, u izradi komada prstenastog oblika raznih profila postlZU se 7.natne
uAtede u materijalu. To i lustruje i pnmjer izrade komada u dvije tehnoloskc
varijante (s1. 251). Po ptvoj varijanti se platina prosijeca iz trake, zatim se
izvlaci, ohrezuj e, p robija dno i na kraju suzava. U drugoj varijanti izrade su
gubici materijaJa svedeni na minimum, je.r se komad odsijeca iz trake, savija
na masini za savijallje preko valjaka, vari i tako oblikovan prsten cilindr.icnog
obIika se u zadnjoj operaciji obraduje kombinovanom metodom istovremenog
suzavanja i proSirivanj a.
Konstrukcija kombinovanog alat a po E. N. Mosninu za izr adu veeih pr-
stenastih dijelova sa profilisanim omotaeem (kao po s1. 246 d) je prikazana na
s1. 252. U donj em nooacu 1 j e smjesteno dvanaest sektora boenog klizaca 2 sa
izmjenljivim segmentimn prosirivaca 3. Ovi sektori se nalaze .pod pritiskum
opruga 4, koj e ih uvijek potiskuju u radijaJSlom pravcu ka centru alata. Osim
toga u donjem dijelu alata je monti r an i prsten za proSirivanje 5 sa unutra-
snjom radnom povrsinom, koja odgovara vanjskim di.menzijama donjeg konusa
gotovog komada. Tiskac 6 i izmjenljivi prsten za suzavanje 7 su ucvrscem u
gornjem nosac.u alata 8. Rad:ni komad (prsten) 9 se postavlja na nasIon - gr a-
nicnik 10. Pri kret anj u tiskaea 6 vertikalno nanize sektori kli zaca 2 sa segmen-
tima proSirivaea 3 se razmicu radijalno od centra alata proSiruj uci prsten, od-
nosno oblikujuci danj i konus na isiom. Istovrerneno pod pritiskom prstena Z<l
suzavanje 7 se obLikuj e (suZava) i gornji konus kornada. Na kraj u radilog hoda
komad se kalibrira izmedu odgovar ajucih dijelova ' a1ata. Da bi se obezbijedio
potreban specifi eni p ritisak na d vjema povrsinama, t o jest izmedu proSiri vaca
i prstena za prosir.ivanj e, t e izmedu prstena 5 i prstena za suZavanj e 7, pros i-
rivac je elastieno vezan sa gornj,im nosacem al ata (izmedu oba je postavlj ena
gumena podloska).
Ovaj alat je predviden za r ad na hidraulienim presama.
L
VII 3. Provlacenje
P od provlacenjem' se podrazumijeva proces oorade kod kojega se pove-
cava opseg' prelhodno izradenog otvora na racun obrazovanja grla.
Da bi se izradi lo grio odredenih dimenzija (sl. 253 a) u ravnom komadu,
treba prethodno izraditi (btiSenj em na bu.silicama, iIi probijanjem alatima na
presama) otvor precnika d. Provlacenjem ovog otvora dobiva se grlo srednjeg
precnika D .i visine H.

Preatik otvora se racuna iz uslova jednakosti volumena komada prije i

nakon Ovai precnik se moze izracunati po pribliznom obrascu :
ill :ulmjenom
te nas,taje:
gdje je:
d = DI - [1t (rM + 0,5 s) + 2 h]
DI = D + 2 rM + s i h = H - rM - s
d = D - (2 H - 0,86 rM - 1,43 s)
d rom - preenik prethodno izradenog otvora
H mm - ukupna visina grla
rM mm - radijus prstena za provlacenje
s mm - debljina lima prije provlacenja.
Na (}S!}()vu prethodnog obrasca se maZe izraounati i ukupna visina provucenog
grla:
D-d
H = 2 + 0,43 rM + 0,715s
Provlae:enje je pcoces obrade koji se primjenjuje za izradu dijelova u
vrlo !H.rokom dijapazoow dimen.zija, tako da preanik otvora moze da varira u
granicaina d = 3 + 1 GOt) mm, a debljina lima 5 = 0,25 + 30 mm.
Radijus prstena za provlacenje se bira u zavisnosti od debljine lima ito:
za limove debljine do 2 mIn
za timove debljine iznad 2 mm
rM = (4 + 5) s
rM = (2 + 3) s
SUa pravlaOenja okruglih otvora se moze proraeunati po pribliZnom obrascu:
I F = 1,1 . 11: S a:
m
.(D - d) kg I . (165)
Id;e je:
kg x. t' t " I . t .
O"m --z -. "vrs oca rna 'I"IJa a na 15 ezanJe.
III!!Il
Tehnologlj-om provlarenja se mogu raditi i prstenovi (s1. 253 b) na taj
nacin, to se u dnu izV'lltenog komada visine HI probija otvor preenika d, koji
se zatim provlaci i taka nastaje prsten visine. lli > HI.
Analognim postupkom se proizvode i Caure sa vijencem (51. 253 c). Pro-
vlacenje se ce.sto primjenjuje i kao metod obrade za spajanje dv.a komada
(s!. 253 d).
U prvoj fatZi provlacenja (lSI. 254 I) provlakac nalijeze na prstenasti dio
100mada SiriIle (D + s) - d. Pod pritiskam dijelovi materijala, koji
leZe na .i.vicama prstena za provlacenje (pod ra<iijusom ' rM) su izlozem..i s!ozenim
naponima, uslijed optereeenja na savijanje i istezanje (s1. 254 II). Proces pro-
Be zavxSava u momentu kada se ceona poVrsina pwvlakaca (preOnika
spusti za iznos radijusa izvlakaca (r,) ispod visine grla (H).

I
,
r
I'
"'I '
"

lid JJ!
sr
( ,i
wi.-
Cd
l:!
"'J I
r I
\t1
l
'EEF
.

l:/
1 L _D_ -.:
"-
0/
L-1
0
a b
c d
51.253 RAZNI 08L1CI KOMADA KOJI 5E RADE THNOLO-
GIJOM PROVLACENJA
E
/I III
51.251, FAZE PRQVLACENJA
RAoNI KOMAo
a b
1. Prsten za provlat en}e 1. Prsten zo provlacenje
2. Provlokac
2. Provlakac
3. Lovac otvoro 3. Stubna vod/ca
-t. komoda 4. Drz9t komoda
5. Spojn/co drioca 5. Oprugo
6. Izbi}ot 6. Izbljac
7. Gornji no sac aloto 7. Gornji nosoc olota
8. Donji nosac olata
8. Donjl nosot ala to
51.255 KON5TRUKCIJE ALATA ZA PROVL!4CNJE
j

Pri provlacenju dolazi do izduzivanja (istezanja) viakana u tangencijalnom

pravcu i smanjenja prvobitne debijine lima (s). Najveee smanjenje ce biti u
zoni na;vece deformacije, to jest na kraj'll provuCerwg grla.
Ako se provlace okrugli k.omadi, najmanja debljina zida se moZe odre-
diti po obraseu:
Alat za provlacenje grla i.z prethodno izraden.og otvora u ravn()!Il komadu
(s!. 255 a) izvodi se pokretm.im prstenom za provlacenje 1, uCvnScenim u gornjem
nosacu alata 7. Komad se postavlja na ploeu ddaca 4 i eentrira POIDoeU lovea
owora 3 (precnika d), koji je zavrtnjem vezan sa provlakaeem 2. Nakon zavr-
sene operacije izbijac 6 k()!Ilsd iz prstena za provlaeenje, a drZac 4 ga
sviaci sa provlakaca.
Potpuno analogno funkcioniSe i alat za grla u dnu izvucenog
komada (s1. 255 b), s tom razb!rom sto je !rod ove konstrukeije prste,n za pro-
vlacenje 1 ucvrScen u donjem nepokretnom nooaou alata 8, a provlakac 2 .U
gornjem pokretnom nooae'll alata 7. DrzaC 4 po zavrSenom provlacenju svlaci
komad sa provlakaca, a izbijac 6 ga izbija iz pI"Stena za provlaCenje.
Kod projektovanja tehnologije provlacanja . jedan od najvamijih para-
metara je odnos provlacenja
gdje je:
m=
d
D
d mm - preenik. prethodno izradenog otvora
D rom - srednji preenik provueen.og . grla
Ve1icina dozvoljen.og odnosa provlaeenja zavisi od vrsie materijala i re-
lativne deblji:ne lima (si d). Iz tabele br. 69 se moze uoeiti da sa povecanjem
relativne debljine opada vrijednost ovog odnosa, sto znaci da su dozvoljene
vece deform.acije. Osim toga i kvalitet prethodno iuadenog otvora utice na
ve1iCinu odnosa provlacenja. Ukoliko je otvor izraden bu.senjem, a zatim jos i
obraden tako da je grat (igle) odstranjen, dozvoljeni odnos provlacenja je
manji, nego ako se isti otvor probija alat()!Il na presi.
VII 4. Ispravljanje
Procesi ispravljanja (peglanja) i kalibriranja limenih dijelova raznim
alatima na presama su vee razmoireni kod obrade savijanjem (V poglavlje).
Da bi se smanjili transportni trookovJ, trake se najceSCe isporucuj u savi-
jene u koturovima. Prije pocetka dalje prerade trake treba ispraviti. Osim
toga eeste se deilava da i table limova IDsU potpuno raYne sio otezava nj ihovu
dalju obradu. U ovom poglavlj'll ce se razmotriti naCiln ispravljanja traka i tabli
limova na mailinama za ispravljanje valjeima.
Na s1. 256 je prikazana jedna od niza konstruktivnih varijanti' masine
za ispravljanje traka i tabli 1i.mova. Lim se propu.sta g.ornjih 1 i donj ih

TABELA br:69
GDNGS! PROVLAtENJA ZA NISKOUGLJ!tN! CELIK
irrode
Relotivno debljino moterijolo
sid 100 "
otvoro 2 3 5 8 /0 12 /5 20 3D 70 100
Bubn i igl. odstronjene 0.75 0.57 O.ll 0.36 0.32 0.26 0.19
Probij." 010 tom no presi 0.80 0..60 0.52 0.50 0.50 0.50 -
-
POGLD A .
8
.... -
!l/


5
1
) .
6
.
/

I
,
12
. .
1. Gornli vollei zo ispravljanje 10. Totok
2. Donji voljei ra isprovljanje
11. Zavrtan} ro visinsko pode-
3. Gorffji potporn; valje;
Donji potporni voljei
5. L ezaj gornjeg valjk{J
6. Leta} donjeg valjko
7. Puz
8. Puini tocak
9. Vretena
savanje gornjih valjaka
/2 Pos tolje ma!.in.
13. Gornji blok
". Pogonski elekf romofor
15. Spojnica
16. Redukfor
17. Prenosna vra filo
SI.256 MASINA ZA !SPRAVLJANJ L/MOVA I TRAKA
z
U HLADNOM STANJU (A.Celikov)

valjaka za ispravljanje 2. Da bi se smanjio progib valjaka za ispr Ijanje, na-

kod veCih sirina tabli limova, oni se oslanjaju na ornje 3 1 donje po -
porne valjke 4. U ovoj izvedbi maSina ima trinaest valjaka za ispra Ijanje,
a svaki se oslanja na potporna valjka. Cijeli gornji blok 13 se moze po
visini podesavati pomocu 10, 7, pumog toeka 8 i vretena 9. Lez"ta
donjih valjaka 6 su ucvrScena u postolju maSine 12, a lefiAta gornjih valjaka
5 se mogu pojedinacno podesavati po visini pomocu zavrtnjeva za podmvanJe
11. Gomji i donji valjci dobivaju pogon sa elektromotora 14, preko spojnice 15,
reduktora 16 i prenosnih vratila 17. Valjci se okreeu sa odredenom obodnom
brzinom koja odgovara brzini ispravljanja.
Metodologiju projektovanja tehnologije ispravljanja, kao i prora-
osnovnih parametara nuZnih za konstrukciju maSine je razradio A. Ce-
likov.
Da bi se mogla dimenzionirati maSina za ispravljanje, potrebno je odre-
diti sUe na pojedinim valjcima:
FI, Ft, F3 .... F, .... Fn prema s1. 257. Kroz valjke se propuSta traka (ta-
bla) lima debljine s i sirine b. MaSina ima n komada valjaka D sa
korakom (rastojanjem izmedu centra) valjaka x. Obodna brzina valjaka (v) je
ujedno i brzina ispravljanja.
Ako se iz ukrivljene trake (table) izdvoji element male duzine (s1. 258 a),
tad a se moze uceiti da ce on biti ukrivljen pod nekim radijusom krivine r . S
obzirom da je svaka plasticna deformacija pracena elasticnom, da bi se
element ispravio treba ga ukriviti na drugu stranu. Radijus krivine ovog ela-
sticnog savijanja se oznacava sa p. Nakon rasterecenja element ce se uslijed
zaostalih elasticnih deformacija ispraviti.
Jedinicna deformacija nekog vlakna na rastojanju z od neutralrie ose
se moze izracunati ako se p05matra polozaj dvaju presjeka, koji se nalaze na
rastojanju dl i koj( su prije opterecenja bili paralelni. Nakon ukrivljenja te
se ta dva pre5jeka zakrenuti za ugao d cp, a poslije 5avijanja na obratnu stranu
za d <Ill.
Jedinicna deformacija u vlaknu z:
S Clhzirom da je
-..
Be
E =--..
AB
z (d cp + d <Ill)
(r - z) d cp
dl = r . d cp = p . d cpt
r
ill d cpt = - d cp
p
to se zanemarivsi u imeniocu rastojanje z, kao veama malo u odnosu na radijus
krivine r, jedinicna deformacija dobiva u obliku:
E = Z
(166)
Granicno vlakno izmedu ela5ticnog i plasti cnog podrucja (51. 113 a) se
moze izracunati prema postavkama u poglavlju V 2.1. iz
En = = Zo = Zo r + p
E r p r'p

. - ~
x x x x x
b
SI.257 SILE DJEJSTVA LIMA NA VALJKE ZA ISPRAVLJANJE
x x x
b.
SI.25 PROCES OBRADE 1 FAZE ISPRAVLJANJA
.s
4.25- 46
Q.3 - 1,0
0,1, - 1,5
0,6 - 2,5
T ABELA br. 70
KORAK VALJAKA IBRZINA ISPRAVLJANJA U
ZAVISNOSTI 00 DEBLJINE I SIRJNE TRAKE
x .s
X
.s x .s b.
30 0,9- 3.0 80 ,- 16 2011
to- , 500 - 2000
'5
1, 0- 1,,0 100 6-25 25fJ I, -10 500 - 1500
50 2 -8 125 8-30 320 10 -20 1500 - 2500
65 3 -12 160 10-'0
'00
~ O -50
2000 - 1,000
.s "'1ft - debljlno trok.
b mm - slrlno trok
v
0,3 - 1,5
0,15 - ~ 3
l?,1 - 0,15
0,06 - l?,1
x mm - korok (ro.stojonj. J voljoko V mlS", - brzlno l.sprovljonjo
f77/l/I
o. b. C.
SI.259 UZ PRORAtUN OBRTNOG MOMENTA

odakle je:
fl. r . p
Zo = - ---,-'-
E r + p
Moment savijanja u elasticno-pJasticnom podrucju (obrazac 87 a)
M
(166 a)
Pri ispravJjanju jako ukrivJjene trake (r malo) se radi pojednostavljenja pro-
ratuna moze uzeti da su naponi konstantni po cijelom presjeku i jednaki na-
ponu na granici razvJacenja u. (51. 113 c). To je slucaj Ciste linearno plastiene
deformacije, pa se, uz uslov zo ~ 0, dobiva maksimalni rrwment 15pravl)anja
b. S2
Mrnax=u
y
4 =uy'S
Ako je traka veoma malo ukrivljena (r veliko), ili je gotovo prava, tada se
ispravljanje vrSi sa veoma malom pJastienom deformacijom, koja je zanernar-
Ijiva u Odn05U na elastienu wnu, pa se moze pretpostaviti da se eJastJtno jezgro
proteze kroz cijeli presjek (51. 113 b) . U tom slucaju ce za ispravljanje (za
Zo = s/2) biti potreban minimalni moment ispravljanja
b S2
M
min
= Uy = U
v
' W.
6
To maci da se sa promjenom kriv.i.ne trake iduci 00 prvog do n-tog valjka
(00 rl = rmin do rn = no) potreban moment ispravljanja Iroleba u granicama od
Uy ' S do U
V
' W.
Valjd masme za ispravljanje su kod montaZe podeileni tako da se u
pocetku traka prl ispravldanju najvise deformiSe, a zatim se deformacija po-
s.tepeno smallljuje, dok se na kraju ne dobije ravna traka (s!. 258 b).
Najveci moment savdjanja ce biti na drugom i treeern valjku jer je na
njima i deformacija najveea. Radi toga se za drugi i treei valjak moie pret-
pootaviti da rade u linearno plastien()ffi podrucju sa momentom savijanja:
b . S2
M2 = M3 = Mmax = u. --- = (Iy . S
4
, Najmanji moment savijanja ce 1>iti na predzadnjem valjku, j er se traka
vee prilicno ravna nalazi u wni elastJiene deforrnacije:
M
n
_
1
= !l1min = U y
b S2
-- = uv W
6
Moment savijanja ostalih valjaka, iskljucujuCi prvi i posljednji, na ko-
jima su ovi momenti jednaki nuli (MI = Mn = 0), ce se nalaziti negdje izmedu
u
v
S i U
V
' W.
S obzirom da su zone Cisto plastiCine defornlaoij e, poCcvSi. 00 cetvrtog
valjka nadalj e veoma male u odnosu na elastiene (zo "" 5/ 2), to se radi upro-

proracuna, bez vece greske moie uzeti da su momenti savijanja od

cetvrtog do pretposljednjeg valjka medusobnD jedna.lci, to jest da Je:
b S2
= M
n
-
1
= rr. -
6
- = rr. W.
Rezimirajuci ove rezultate, moie se konstatovati da se momenti savi-
janj a na pojedinim valjcima proracunavaju po obrascima:
Ml = M. = 0
b S2
M2 = Ma = rr.
--,--- = rr . S
4
b . S2
M4 = Ms = . . .. = M
n
_
1
= rr. -- = rr . W
6
gdje je:
Mi kg mm - moment savijanja i-tog valjka
kg
rr. --.,-- granica razvlacenja
rom-
b, s mm - sirina i debljina trake
S - staticku lllDment presjeka
W rom:
1
- otporni moment presjeka.
(167),
Sile savijanja na pojedinim valjcima se dobivaju iz ravnoteinih uslova.
S obzirom na to da se maSina sastoji od n komada valjaka sa korak.om x po-
trebno je izracuna ti isto toliko sila: FI, F2, F3 . . . FI . . . F n-I , F n' Iz uslova
x
ravnoteie mQmenata u presjek.u II-II: FI T - M2 = 0 dobiva se sila na prvom
vaIjku:
2M2
FI =--
X
U presjeku III-III djeluje moment M3 po predznaku suprotan mom.entu M2
X
Fl x- F2 - + M3 = 0
2
2 M2
zamjenom vrij ednooti Fl = i Ms = M2
X
dobiva se sil a drugog val jka:
Presjek IV-IV:
3x X
Fl - -F2X + Fs - -M4 = 0
2 2
2M2 6M2
uvrstavaju6i za FI = -- oj F2
X X

slijedi da je sila treceg valjka:

Presjek V-V:
2
Fa = (3 M:! + M4)- .
X
3 X
Fl 2x-F2 - X + F3X-F4 - + M .. = 0
2 2 a
s obz.irom d.a je M, = Ms = M
n
_
1
tada je sila cetvrtog valjka:
Presjek VI- VI:
Fl ~ X - F2 . 2 X + Fa ~ x - F4 . X + Fs ~ - Mu = 0
2 2 2
Sile od petog do (n-2)-og valjka ce biti iste:
Fs = Fa = F7 = .
8M,
. . = F
n
_ 2= --
x
Za predzadnji i zadnji valjak se uslovi ravnoteze postavljaju pocev od izlazne
strane masine pa su sile:
F
n
_
l
= 6 M4
X
2M4
F
n
= --
x
Na osnovu izvoda, moze se rezimirati da se sile pojedinih valjaka racunaju po
obrascima:
2
F4 = (M2 + 3lVl4)- ; Fs = F6 = .
6M4
Fn 1 = ---
x
X
2M4
F
n
= --
x
8M4
. = F
n
._2=--
x
(168).
Korak valjaka (x-rastojanje izmedu centara) utice na tacnost ispravljanja. Uko-
liko je korak suviSe velik, tacnost ispravljanja se smanjuje, a kod malih koraka
povecavaju se sile djejstva na valjke, sto otezava konstrukciju maSine i utrosak
energije. Kod maSina za ispravljanje traka i limova korak varira u veoma siro-
kom dijapawnu, koji se u zavisnosti od debljine lima krece u granicama:
x = (10 -+- 120) s.

U tabeli br. 70 su date uobicajene vrijednosti koraka valjaka za ispravljanje.

Da bi se ostvarila plasticna deformacija mora i kod ispravljanja biti
ispunjen uslov po obrascu (104)
gdje je:
D E
-- < - + 1
s 0".
D nun .- precnik valjaka za ispravljanje
s mm - debljina lima
E kg, _ modul elasticnosti
mm
kg . 1 v
O"v - ., - granICa razv acenJa
mm
PreCnik valjka se uzima nesto manji od koraka:
D = (0,9 -;- 0,95) x.
Broj valjaka zavisi od tacnosti koja se zeli postici ispravljanjem. Kod isprav-
Ijanja srednjih i debljih limova broj valjaka .. se krece u granicama n = 7 -;- 11,
a kod tanjih n = 9 -;- 17 (u nekim slucajevima i do 21).
Brzina ispravljanja zavisi od debljine lima i sirine trake (tabela br. 70).
Za proracun snage pogonskog elektromotora, potrebno je odrediti uku-
pan obrtni moment, kojim se okrecu valjd, a taj se sastoji iz tr.i dijela:
gdje je:
Mu = Md + Mt + MI
Md - moment koji je potreban za izvrsenje pla-
sticne deformacije pri ispravljanju trake.
M
t
- moment sila trenja kotrljanja izmedu va-
Ijaka za ispravljanje i trake.
MI - moment sila trenja klizanja u lezistima
potpornih valjaka (ako ovih nema, onda u
leziStima valjaka za ispravljanje) .
Pod pretpootavkom da je element trake duzine A L (sl. 259 a) ukrivljen
sa radijusom krivine neutralne linije r, tada se rad za ispravljanje ovog dijela
moze odrediti pribliwo po obrascu:
AL
AW"",MAcp=M -
f
Moment M je u stvari moment savijanja potreban za izvrSenje Ciste plasticne
<ieformacije (obrazac 167)
b S2
M = M2 = 0". -- = cr. S pa je
4
AL
AW = M2 --
r

Radijus krivine neutralne Linije table liana, iIi trake, se po duiini. ispravlja-
nja mijenja od pocetne (minimalne) vtijednosti r = rmln do konatne vrijedn<lsti
r = 00, kada je traka potpuno ravna. Srednj.i utrooak energije ce odgovarati
srednjem poluprecniku krivine -
1 1 1
(-+-) :2= --
rmio 00 2 rmin
.
Na osnovu toga mwe se odred.iti i deformaciooti rad potreban za iJSprav-
Ijanje cijele trake duiine L pribliino po obrascu:
W=M2L
2 rmin
Ako se sa <p oznaCi uk,UpalIl ugao zakretaJnja valjka preCnika D, pr.i isprav-
Ijanju trake dunne L, a sa Md obrtni moment potreban za izvrsenje plastiene
deformacije, tada se delioomaci<JalJ. rad m<>.Ze predOOtli. i u obliku
odakle je
2L
W = ~ ' < p = ~
D
D M2D
Md = W - -- = . k,gm
2L 4 rmin
(a)
Na nekOllll (i-tom) valjku ce se usLijed normalne sUe Fi na kraku kotrlj.anja f
(sL 4!$9 b) javiti moment trenja
Mti = Fi . f kg em
-Rezultantni moment tretn.ja (z,a sve valjke)
n
M
t
= 0,01 1:: FI . f kg m
1=1
gdje je:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . (b)
n
1:: F; kg - ukupna sila ispravljanja, kojom svi valjci
1=1 djeluju na traku
f em - krak momenta trenja kotrljanja. Kod is-
pravljanja tabli limova i traka u hladnOllll
stanju moze se uzeti f = 0,08 em.
lzmedu rukavaca potpor:rrih valjaka i njtihovih leZi.Sta (sl. 259 c) ce se javiti
moment trenja
gdje je:
dl mm - preC.nik rukavoa potpoTnog valjka
!1 - koeficijent trenja
!J. = 0,05 -:- 0,075 za klizne lezaje
!1 = 0,03 -:- 0,005 za lrotdjajuce lezaje

Ako se nadalje sa:

Dl rom - preCnik potpomog valjka
D rom - preCnik. valjka za ispravljanje!
ta,da j e m<JaIlent klizanja redukovan na valjke z.a ispravljanje
. . . .. . . . . .
Snaga pogQnskog elektromotora
_ M 2v 1
N - u 0,001 D 75 . 1,36 . 1') kW
gdje je:
Mu kg rn - ulwpn i abrtnli moment
v - brzina dspravljanja
D rom - preC!n.ik valjaka za ispravljanje
(c).
(169),
1') - koeficijent korisnog djejstva prenosa od
elektromotoca do valjaka.
Primjer:
Odred:i:ti sile na valjoima i snagu elek.tromotora maSine za isp r avljanje
Hmova u hladnom stanju kon.stru.kaije prikazane na s1. 256 (konstrukcija ma-
sine i prorai'un po A. Celikovu)
a. P odaci 0 rnaterijalu koji se .ispravlj a:
1. Ispravlja se lim deblj'me s = 0,4 + 1,5 man i Sirme b = 1 000 man
2. Materij al: C. 1431 (Ck 35) sa granicom U
v
= 32 kg/mm2
(t abela uz sl. 18)
3. Naj veca ukrivlj eno.st lima, odnosn.o najmanji polupreCn.i.k krivine
rmin = 100 man.
b. Podaci .0 ma.sini :
1. Ma.SiJna ima n = 13 valjaka za ispr avljanje preCn.ika D = 51 lOrn, sa ru-
kavcem d = 32 man i korakom valjaka x = 57 man
2. Valjci za ispravljanje su oslotnjen.i na pot pome valj.ke preCn.ika Dl =
= 76 mm, sa ' rukavcem dl = 45 mm.
3. Brzina ispravljanja se kreee u grarricarna v = 0,3 + 1,2 m/sec.
MaSina ce se proracunavati za debljinu lima s = 1,5 mm i brnnu isprav-
Ijanja v = 0,5

Momenti savi janj a na pojedinim valj cima (obrasci 167)

MI =
b 52 1 000 . 1 52
M2 = Ma = CT
v
--= 32 ' = 18000 kgmm = 18kgm
4 4
b 52 1 000 . 1 52
M4 = Ms = . . .. = MI2 = CT
v
- - = 32 - - ' -= 12000kgmm = 12kg m
6 6
MI3 =
Sile valjaka (obra5ci 168)
FI =
2 M2
= 2
18
= 630 kg
x 0,057
6M2 18
F2 =
= 6 0,057
= 1900 kg
x
2 2
Fa = (3 M2 + M4) - = (3 . 18 + 12) = 2 320 kg
x 0,057
2 2
F4 = (M2 + 3 M4) - = (18 + 312) -- = 1900 kg
x 0,057
8 M4 12
Fs = F6 = F7 = . . . . = Fll = X = 8 0,057 = 1 680 kg
6 M4 12
F12 = F
n
_
1
= -- = 6 - - = 1 260kg
x 0,057
2 M4 12
F13 = F n = -- = 2 - - = 420 kg
x 0,057
n 11
L Fl = L Fi = Fl + F2 + . . + Fi + . ... . + F12 + F13 = 20 230 kg
i=l i=l
Obrtni moment potreban za izvrsenje plasticne deformacije
18 51 = 23 k m
- 4100 ' g
Moment trenja kotrljanja izmedu valjaka i lima
HI
M, = 0,01 L Fi . f = 0,01 20230 0,08 = 16,3 kg m
i=l

Moment trenja it potpornih valjaka

13 dl Dl
MI = 0,001 L F, - IJ. -
0'=1 2 D
o 45 51
M, = 0,001 . 20 230 . """2 . 0,005 76 = 1,52 kg m
Ukupni obrtni moment
Mu = Me! + M, + , = 2,3 + 16,3 + 1,52 = 20,12 kg m
Snaga pogpnskog elektromotora (obrazac 163)
2v
N = Mu
0,001 D
1 2012 2 0,5
75 . 1,36 T} 0 ' 0,001 . 51
1
= 4.8kW.
75 1,36 0,8

VIII PRESOVANJE ISTISKIVANJEM

VIII 1. Proces obrsde metals presovanjem istiskivanjem
Princip ovog naCina obrade je u tome da se materijal, najceSce u hlad-
nom stanju (pri soJ:moj temperatucl), usLijed djejstva visokog pritiska dovodi
u stanje plastienog terenja. Pl1i tome se metal istiskwje kroz ZawT izmedu ti-
skaea. i kalupa (protusmjemo istiskivanje), ill kroz otvor u kalupu (istosmjerno
istiskivanje). Plastieno tecenje metala u hladnom :;ltall1.ju je potpuno
p1'lOticanju viskozne tecnooti i podJijeZe zakonima hidromehanike, to jest, metal
kao i tecnost t1 dijelovi.ma gdje se rnijenjaju popreCni presjeci nailazi na veci,
iIi manji atpor. Na taj naein se u jednom radnom hodu pritiskivaea prese (u
jedIlDj operacij.i), sa pravilno konstruisanim alatom mogu izraditi dijelovi za
koje bi, kod prerade tehnologijom dubokog izvlacenja trebalo viSe ' radnih '
operacija.
U pocetrum fazama razvoja ovog procesa preradivali su se sarno meksi
metal!i (olovo i kalaj), a zatim je osvojena pro.izvodinja cinka, aluminija i nekih
aluminijskih legura. Najprostija serna alata za prera<iu ovih materi jala je pri-
k.azall1.a na s1. 260 a. Polufabrika-t (platina 6) se umece u ka1up za presovanje 2
i centrira prstenorn 4. Pod pritiskorn, kojim tiskac 1 djeluje na pla-tinu mate-
rijal se iBtiskuje u zazor izmedu prstena i tiskaea. Pravac istiskri.valI1ja mate-
rijala (sm) je suprotan praveu kretanja tiskaca (s,). Zato je ovaj postupak ozna-
cen kao protusmjerni. Zavisno od obLika platine i radnih dijelova alat a mogu
se Proizvoditi p06ude rotaci<m.a simetric.nog oblika, elipsastog, pravougaonog,
iIi bilo kojeg presjeka. Ovaj postupak je bio poznat u Francuskoj 1886. godine i
pr.imjenjivao se u proizvodnji caura i cijevi.
Neke legure cinka i aluminija koje se ne mogu obradivati u hladnom
.stanju se pri je prerade zagrijavaj u do temperature neSta mze od temperature
l1ekristalizacije (nepotpUlia hladna deformacija -'- poglavlje II 3.3) . Zagrijava-
njem se poveeava mOg1UCnost preoblikovanja, a specifiOni deformacioni otpor
se smanjuje.
Metod obrade presovall1.jem istisk!j.vaIl1.jem je naiiao velti ku primjenu u
proizvo<Lnji dijelova za automobilsku, radio i telev.i.z.ijskJu industr.iju, a posebno
mjesto zauzima u vojnoj industriji (dijelovi raketa, i ostalog nao-
ruzall1.j a).

I . UbacivGl'li- plat/lie III. Sk/danje kama'*'

a. PROTUSHJERNO ISTISKIVANJE LAKIH HETALA
L "....,. . 1I./I1/slti'lflnje III. IZbljanje komada
6. PROTUSHJERNO ISTfSKIVANE
I. Ubacl'lanje ,redlce 1I.lst/sld'lanje III. /zbijallje IromadG
c. ISTOSHJERNO ISTISKIVANJE PUNIH PROFILA
1. obllk mat.r/jala -
1. Kalup za preso.,a"je gretllCo
3. Goto., komad (otpr .. ak) I. OonJl "osot olato
4. Prst." za 'P,...o.,anj. 9. Itomatla
5. Itomoda . Pro.,oc kreta"ja .
Obl/k materi- S-Pra.,ac Itretanja matenjala
jaill-plot#no (pro'IGC Ist/sfd.,anja)
SI.260 PRINe/PI IZRAQE KOMADA RAZNIH METOOAMA
PRESOVANJA ISTISKIVANJEM

Docnije se r azvio i postupak protusmjernog istiskivanj a celika (s1. 260 b).

Kod presovanja celika u hladnom stanj u, dol azi do veli kih radmh pri tisaka na
kontaktnim povriiinama komada i alata (100 -7 250 kg/mm2) i to u uslovi ma
velikih stepena deformacije presjeka ('1' do 0,8)'. Da bi se sile trenj a svele na
sto je moguce manju mjeru, a time produzio vijek trajanj a al ata, celicni ko-
madi se prije prel'ade fosfatiraju, a u toku prerade podmazuj u, t ako da je
maksimalna vrijednost koeficijenta trenja iJ. = 0,05 -7 0,1. Principi jelno se ra-
zlikuju tri postupka prerade ito:
1. Protusmjerno istiskivanje
2. Istosmjerno istiski vanje
3. Kombinovano istiskivanje
Protusmjerno istiskivanje se primjenjuje za izradu posuda kod kojih je:
a. Debljina zida posude mala u odnosu. na precnik (s1. 260 a). Zbog toga i
pocetni oblik materijala (platina 6) ima malu debljinu u odnosu na precnik.
Po zavrSenoj operaciji komad se zaddava na tiskacu pa se skida skidacem
5. Ovakvi dijelovi se gotovo iskljucivo preraduju u hladnom stanj u.
b. Debljina zida je srazmjerna precniku i znatno veca nego u prethodnom slu-
caju (s1. 260 b). Pocetni oblik materijala je gre.dica 7 sa debljinom jednakom
ili neSto manjom od precnika. Gotov komad se zadrzava u kalupu za pre-
sovanje pa se zbog toga izbija izbijacem 9. Ovaj proces se cesto oznacava
i kao ubadanje, a u stvari predstavlja jednu kovacku operaciju koja se
najcesce vrSi na hidraulicnim presama. Ovakvi dijelovi manjih dimenzija
se obraduju u hladnom stanju, a komade vecih climenzija treba zagrijati do
temperature kovanja.
Kod presovanja istosmjernim istiskivanjem smjer kretanja tiskaca (s,) je
istovjetan smjeru istiskivanja (s.,.). S obzirom na oblik otpreska razlikuju se
dvije metode.
a. Istos.mjerno istiskivanje punih profila (s1. 260 c). Gredica 7 se umece u kalup
za presovanje 2 i pod pritiskom tiskaca 1 istiskuje kroz otvor u kalupu, a
nakon zavrsene operacije gotov komad se izbija izbijacem 9. Ovim nacinom
obrade se mogu mijenjati i oblici poprecnog presjeka. Tako se npr. iz gredice
okruglog presjeka moze istiskivanjem izraditi svornjak sa okrugl om glavom
i cetvrtastim stablom (s1. 261 a), iIi iz gredice sestougaonog presjeka, zavrtanj
sa okruglim stablom i sestougaonom glavom (s1. 261 b).
b. Istosmjerno istiskivanje posuda (s1. 262).
Razlika u odnosu na prethodni postupak je u t ome 5tO se kao polufabrikat
za dalju prel'adu koristi cance 6. POlufabrikat se moze izraruti tehnologijom-
dubokog izvlacenja, iii metodom protusmjernog istiskivanj a. Cance se po-
stavlja u kalup 2 i oslanja na cauru za presovanj e 3. P od pritiskom tiskaca
1, cance se istiskuje tako da mu se debljina zida smanjuj e (deblj ina dna
ostaje neprornijenjena), a duzina povecava. Ovim nacinom prerade se u po-
cetku preradivao sarno bakar i aluminij, ol ovo i cink (postupak patentiran
u SAD 1909. g. kao L. E. Hooker postupak), zatim mesing i na kraju celik
(postupak patentiran u Njemackoj 1934. g. kao Nevmeyerov met od).

a. b.
r. obIlt
mat.rijala-

2.lspr.sovanl
komad
51.261 HOGUCN05T1 PROMJENE OeLiKA POPREtNOG PRES-
JEKA KOMADA KOD PRESOVANJA ISTISKIVAN.EM
I. U8ACIVANJE GREDICE II. IS TlSKIVANJE III. IZ8ACIVANJE KOHADA
1 Tiskat!
2. Ka/up za
pr.sovanj.
3. tauro za
pr.SfJ tlanj.
Hzbijat
d. .
5. Donjl nosa(!
a/ata
6.
2 Goto"
Itomad
(otprualt)
I. Tlslta(!
2. Protutlsltat
3. Ka/up za
pr.sotlanj
.( Izbljat
SI.263 KOMe/NOVAN! PROCES/ PRESOVANJA ISTISKIVANJEM

Kombinacijom p'wtusmjernog i 1stosmjernog istiskivanja, mogu se, sa

vtisokom tacnoocu, u .jednoj izraditi komadi veama slozeruh oblika.
Gredica se postavlja u kalup za presovanje 3 i pod istovremenim dj ejstvom
tiskaca 1 i protutiskaea 2 oblikuje na razne naCtine (sJ. 263 a do e).
Ilustraciju raznih moguenosti izrade dijelova od lakih metal a po bpisa-
nim metodama presovanja isti.skjvanjem daje pregled u tabelri. br. 71.
Presovanje istiskivanj em metala u hladnom stanj u j e metod masovnog
tipa proizvodnje. Sa povecanjem proizvodne serije raste i opravdanost prim-
jene ovog nacina obrade. Zavisno od prOtizvocLnih uslova. velicine i snage presa
za istiskivanje danas se u hladrwm stanju preraduju najsi1lniji dij elov'i tezine
6 do 20 g i krupni komadi teZine do 35 kg.
Minimalni broj komada, koji opravdava pI'limjenu ave metode krece se
u granicama:
za dijelove od 1 do 20 g 10.000 kom.
za dijelove od 20 do 500 g . 5.000
"
za dijelove od 0,5 do 10 kg 3.000
"
za dij elove iznad 10 do 35 kg 10.000
"
Ovo su svakako orijentaci.one vrij ednosti, jer na rezultat tehnicko-eko-
nomskih proracuna minimalno rentahilne seni je utice jos niz faktora kao 5tO
su: dimenzije i slo.renost oblika komada, zahtjev u pogledu mi.knadne meha-
nicke abrade, kvalitet obradene povrSine, cijelIla komanja i vijek trajanja
alata itd.
Da hi se proces prerade olaksao, vee kod koostrukcije dijelova treba vo-
diti raeuna 0 mogucnosti izrade ist1skivanjem. Na s1. 264 (A do F) je dana
klasifikacija komada rotaciono simetri.Cnih oblika, kojil se mogu proizvoditi raz-
rum metodama presovam.ja istilskivanjem (po H. FeLdmann-u).
Teoretski se na ovaj nacin mogu preradivat!i. komadi proizv.oljno veliRih
dimenzija. Medutim u praksi su dimelIlZli.je komada og;ranicell1e specifiCnim pri-
tiskom. koji anat moze da podnese (najviSe 250 kg/mm2 za alatni celi!<), a takoth!
i raspolozivom nominalnom silom,OOnOlSno deformacionim radom prese.
Svakako je od svih materijala najteza prerada celika u hladnom stanju.
U SR NjemaCkoj je od nislrougljicnog celika u hladnom stanju izraden komad
najveceg preCnika 120 mm i duzine 150 rom, odnosnd preooika 80 mm i duiine
600 rom. U SAD je izraden ciliooaJr precnika 160 rom i duiine 1500 mm.
Minimalna debljill1a zida otpreska se krece u granicama za:
olovo, cink i alumjlIlij
celik
mesing
bakar
0,05 -7- 0,1 mm
0,1 -7- 0,5 mm
0,3 mm
0,5 mm
dok je gornja granica (maksimaJlrul debljina zida kod hladne obrade) do 15 mm.
Kvalitet obradene povrSine se naJazi unutar kriterija 6. i 7. klase tacnasti
(klasifikacija po tabeli br. 37).
Sve vrste <':1:!lika koje kad presovanja istiskivanjem zahtijevaju yeti radni
pI"litisak ad 250 kg/mm2, ili ne trpe veCu deforma.ciju presjeka od 25% u jednoj
operaciji ne dolaze u obm za preradu ov.im metodama.
Najveci uticaj na proces abrade istiskiv'anjem ima sadrZaj ugljika u ce-
liku. Povecanje sadi"zaja ugljika za 0,1
0
/0, uslovljava povecanje specifienog de-

71
BAZM OBLICI OTPRESAKA 00 LAKIH METALA KOJI SE B&
DE PRESOVANJEM IS.IISKIVANJM
JEDNOSTAVNI KOMADI
KOJI SE RADE METO-
DOM PRESOVANJA
PROTUSMJERNIM
ISTISKIVANJEM
SLoiENI KOMADI
SA VANJSKIM I UNU-
TRA!;NJIM ZIDOVIMA
KOMADI RAZNIH
08LIKA KOJ" SE RADE
KOM81NO VANIM
METODAMA PRESOVA-
NJA ISTISKIVANJEM

A. KOl<AOI SA eILiNoRltNII< "JELOl< I GLAVOl<

.
RAZLltlTOG OBLIKA
" 'Y' Wf" " a b c d

f II
B. KOl<AOI SA STEPENAST/I<
TUELOI<
a b c d

C. K014SINACIJE OBLIKA
A I B


I m n 0 p q r stu ."
O. CILINDRI '(!AURE SA ISPRESOVANI14, UTlS"UTI14, ILl
PROBIJENI14 DN014
fVllIlITtllWllrwmmy,
" bed f 11 h i I It I
a
E. CILINORI(!NA TIJELA SA, ILl BEZ DNA I SA STEPENASTI14
0140TA(;E14
b d

,
F. K014BINACIJE OBLIKA E I 0
I
SI.26' KLASIFIKACIJA ROTACIONO-SIMETRICNIH KOMADA
KG)I SE RADE RAZNIM METOOAMA PRESOVANJA.
IST/Sf(IVANJEM

fonnacionog otpora prosjeeno za 10 + 20 kg/mm2. Gornja graniea sadriaja

ugljika u kod prerade deformacijom u hladnom stanju izn06i
1,GG/o, dok iskustvo pokazuje da se istiskivati u hlaclnom stanju mogu celici kod
kojib sadrzaj ugljika ne prelazi 0,45'10.
Isto tako negativno djeluje na proees istiskivanja i poveeanje legirajuCih
elernenata u kao to su: silicij, mangan, aluminij, molibden, nikl, vanadij,
volfram i krom. Uticaj ovih elemenata na svojstva je manji
od utieaja ugljika. Aproksimativno se moze uzeti da povecanje sadrbja pome-
nutih elem.enata u konstruktivnom celiku za 1
0
/0, isto kao povecanje
ugljika za 0,05 + 0,1
%
Sadr!aj fosfora i sumpora smanjuje celika.
Zato se kao gorn]a graniea, dozvoljenog saddaja uzinIa 0,03 ...;- 0,035
0
/0 P i
0,030 .,. 0,035'10 S.
VIII 2. Slobodno .abijanje
Pod slobodnim sabijanjem se podrazumijeva proees, kod kojega se komad
(valjak, paralelepiped, Hi' tijelo bilo kojeg oblika) sabija izmedu gornjeg i
donjeg dijela alata (s1. 265 a) 'pod djejstvom odgovarajuce sile masine za obradu
deformacijom (prese iii kovackog celtica). Rezultat s.bijanj. (sl. 265 b) se ogled.
u tome da se visina tijela smanjuje (od ho do konacne hl < ho), a po-
preene dimenzije komad.a se povee8vaju (dl > do), To da se materijal u
zonama, neometanim povrsIDama alata, slobodno (neometano) Siri. Sila sabi-
janja se kao funkcija hoda mijenja ad vrijednosti F = Fo = 0 u
poeetku sabijanja, do 'vrijednosti F = Fl = FU).U na kraju sabijanja.
S obzirom da slobodno sabijanje predstavlja prvi stadij, kako presovanja
istiskivanjem, tako i kod kovanja u ukovnjima (sve dok materijal ne popuni
kalup za presovanje, odnosno gravuru uJrovnja), to ovaj proces sIuXi
kao osnova za analizu istiskivanja i kovanja.
SUa sabijanja se izracunava na osnovu ravnote2m.ih uslova za neku fazu
sabijanja, kada. valjak ima d i viSinu h, pri je:
do < d < di i hi < h < ho
Iz valjka (s1. 265 a) se izdvaja elementarni volumen debljine dx, ogra-
sa dvije radijalne ravni, koje se sijeku pod uglom d a i visinom h. Po-
smatrani clement se nalazi na x od rotaeione ose valjka.
Na teonim povrSinama ovog elementa djeluju nonnalni naponi pritiska
(7'1 i napoli kontaktnog trenja (izJnedu dodimih. povrSina komada i alata)
usmjereni ka eentru valjka. U radijalnom pravcu djeluju naponi d2 i CT! + d 0"2,
a u tangencijalnom norm.alni naponi eT3.
Uslov ravnoteZe svih elementarn.ih sUa projektovanih na pravae x moze
se
d
cr, xh d -(cr, + dcr,) (x + ' d x) hd +.2cr3h dxsinT x dxd 0

,
d
b. FAZE SA8IJANlA


""
X
,
,
d 2
, . NAPONSKO-DEFOR- c. DIJAGRA H <.ZONE DEFOR-
HACIONO S TANlE NAPONA HAc/lE
51.265 SLOBOoNO SABIJANJE
TABELA br. 72
CVR5TOCA tELlKA PRJ TEMPERATURAMA
eVRSToCA CEUKA U TEHPERATURA tc
STANJU
kOi mm
1
600 700 800 900 1000 1100 I}OO 1300
Heki celik so G"m I}
45 6;5 ',5
3 },5 }.Q 1,5
Sre<ioji lel/k. so G"",. 60 }5 15
"
7,5 5,5 },5 }.O
Tvrd, celik 50 G
m
80 37.S
}5 16,S
"
7,5 5,0 3,5 },O
TABELA br. 73
. .,.".
ZAVI5NOST KOEFJCIJENTA TRENJA 00 TEMPERATURE
-..
" ... -
.

-
TEHPERA T U R A t'e
Autorl
HATER/JAL
700 800 900 1000 I roo I }OO podotoko
Cellk so Q.20 % C - 0.'0
0,37 - - PO,mp
Celik so 0,28 "C
/
-
0,"
0,}6 0.30
o,},
Lue g
telik 50 O,I.J "C 0, '0 0, 3'
0,36 0.]3 o.}7 o.}7 POl//ov
Cf!lik so 0.50-0,80" C
I
0.38 0, 36 O, J] O,J] o.}9 o.}7
G.t

Ov-a diferencijalna jednal:ma se Ill.OCZe pojednostaviti ako se:

di al la
.. . . d a. d a.
- ra m og ug IZvJ..::u, zatnJena SID -
2 2
- zanemari proizvoo d at dx ,.". 0, kao bes.kona.6no mala veNeina viSeg reda
odnosu na ostale clanove jednacine
- cijela jednaNna.. krati sa d a i srew taka da je
era h dX-U2hdx-du2 h X-2'tkX dx = 0
Pod pretpostavkOO1 aksialno simetricru. deformaclje jednaCina se svodi na obIik
dx
dO's = - 2'Tk}l
Nadal je iz uslova plasti.Cnog 0'1- " as = k more se diferenciranjem dobiti
da je dO"l - d as = 0, i.Jli dO'l = d cr3
dx
dU1 =
h
Dalje rJesenje zav:i5i od naCina tretmana napona kQntaktnog trenja za ovaj
s1ucaj (poglavlje II 7).
Po E. Siebelu najrealnij.i uslovi za ovaJ proces se d()bivaju ako se napon
kontaktnog trenja uzme proporciooalan lroeficijentu trenja i deformacionom
otporu (obrazac 32 b), to jest:
= (.<k
d 17' = -2(.< k dx + C iii
X
17. = -2(.<k 11 + C.
Vrijednost integracione kQnsta.nte se odreduje iz granienog uslova po kome je
d
za X= - CT!=k j
2
d
C=k+2(.<k-
2 h
UvrStavaju6i ovu vrijednost U opSti ' i.nJtegral, dobiva se partikulax:ni integral ,
odnosno napon 0'1 kao funkci ja 'MbTciinate x.
[
2(.< d 1
17. = f (x) = k 1 + - ( - - x )
h 2 .
(a)
Odmah se moze uoCiti da se predooona funkcija (a) mijenja po zalronu
prave lindje (sl. 265 c) U !l1'anicama:
j e CTl = k i za
sUa (obrazac 30).
x = 0 j e
(.<d
17. = k (1 +-)
. h
F = pri cemu je an = e11 i dA = 21t x dx

'"
F = 27tk 1 + -xl] xdx
,
dn rlp
F = hk xdx- 2: x'dxJ
, , ,
[
d' d' d' ] 1t d'
F = hk 8+ h ' -S- -h' 12 =T
k
(I+T'

3 h
Rad!>i pritisak (obrazac 31)
0", d A
A F u d
p = =- = k (I + - . - )
A A 3 h

h

h
(170)
Analognim nacinom bi se mogao izvesti i obrazac za radni pritisak sl oOodnog
sabijanja paralelepipeda kvadratnog presjeka:
p = k(1
3

h
(170 a)
odnosno za pravougao-ni presjek:
3b-a
p=k( l + 6b
gdie ie:

h
kg dni' isak
p- - ra pot
nun'
k
kg 'f-' -'
--- Specl lUll
mm'
deformacion.i. otpor
- koeficijent kontaktnog trenj a
d mm - precnik sabij enog valjka
b mm - dul8 straruca pravougaonika
(170 b)
a mm - kraea stranica pravougaonika (stranica
kvadrata)
h mm - visina sabijenog valjka (paralelepipeda)

SUa potrebna za sabijanje se odreduje po obrascu:

gdie ie:
F=pA kg
kg
P - - radni pritisak
mm'
A mm
2
- povrSina na koju djeluje radni pritisak
" d'
A= -
4
A = a
2
A= ab
- za k.ruZni presjek
- za kvadratni presjek
- za pravougaoni presjek.
Iz izvedenih obrazaca se moze uociti. da je za idealne uswve (bez trenja lJ. = 0),
radni pritisak, bez obzira na oblik presjeka komada, jednak specificnom defor-
macionom otporu pri zadanim uslovima stepena, temperature i brzine defor-
maciie (p = k).
Specificni deformacioni otpor sabijanja u hlad.n.om stanju se nadomje-
Stava sa srednjom vrijednoStu k = ku = 0,5 (ko + kt) pri cernu je:
,
ko = k (0) za cp = 0 i ki = k (cpi) za
ho
fPl = In-
hi
Ukoliko se komad sabija u vrucem stabju, tada se specilicni deormaci.oni otpor
odred:uje na principima obrad:enim u poglavlju II 3.3. S obzirom da su obrascl
za radni pritisak sabijanja izvedeni na osnovu nekoliko pretpostavki bo Ato
su: 0 naponu kontaktnog trenja ("til: = IJ. k), nadalje da valjak zadriava oblik
i nakon sabijanja (to jest da nema karakteristiCnih ispupcenja po s1. 32 b), da
je deformacija simetricna (odnosno a2 = 0:3) itd., to se isti mogu smatrati pri-
bliiniru.. Stoga se i speciiicni deformacioni otpor moze odrediti po priblimom
obrascu.
(171)
Koeficijentom Cv se u:z.ima u obzir uticaj brzine deformacije na speci-
fieni deformacioni otpor. Ovaj koeficijent zavisi od vrste maAine za obradu de-
formacijom, i kreee se u granicama:
za hidrauliene prese
za krivajne (koljenaste i ekscentar) prese
za frikcione prese
za kovacke cekice
c., = 1,0 + 1,1
c., = 1,1 + 1,3
Cv = 1,3 + 1,5
c., = 2,0 + 3,0
Kod vruce obrade se istovremeno odigravaju oCvclcavajuCi i razoevrscavajuci
procesi (poglavlje II 3.3), tako da se moze zanemariti uticaj stepena deormacije.
Zato se (am) uzima sarno u zavasnosti od temperature deformacije
(tabela br. 72).
lspitivania koeficiienta kontaktnog trenia ([' po tabell br. 73) pokazuju
da on raste sa pove6anjem temperature do 700
0
C, a nakon toga postepeno
opada i to naroeito kod niskouglj icnih celika.

Uticaj trenja na radni napon sabijanja se mo:ie prema obrascu (170) pre-
dociti fakt orom
"' d m --' l +- . -
3 h
Uv.i jek treba teziti da se proces sto viSe pribliii idealnim uslovima em = 1).
Prvi faktor je svakako koeticijent trenja, a drugi odnos preCnika i visine sabi-
j enog komada. Ukoliko su radne (kontaktne) povrsine alata saUdno obrad.ene,
a komad se u toku procesa obrade dobro podmazuje, uticaj sila trenja ce se
svesti na najrnanju mogucu mjeru. Us.lijed Slita trenja, usmjerenih ka centru
predmeta (s1. 265). valjkasto tijelo nakon sabljanja nece zadrzati oalik valjka,
nego Ce se na sredini ispupCiti (51. 265 d). To znaCi da se u zonama neometanim
povrsinama alata, poprecne dimenzije komada viSe poveeavaju nego na mje-
suma rontakta sa alatom. Ova pojava se maze uoCiti i iz deformacije koordi-
natne mreze ucrtane na valjku prije defarmacijc. Ako se na valjku (prccnika
do = 66,7 i visine ho = 100 mm) l.lgravira kvadratIlla koordinatna mreZa (sa stra-
nicom kvadrata a = 10 nun - 51. 265 d 1), tada ce se naken sabijanja na nek:u
visinu (h = 66 mm), ova mreia deformisati, a tijelo na sredini ispupciti (51.
265 d 2). Pri dalj em sahijanju (na visinu hi = 57 rom) ovi efekti p.ostaju j as
i:z.r:azajniji (51. 265 d 3). Detaljnijlm promatranjem defonnisanog tijela mogu
se na istom uoCiti tri zone.
Na mjestima kontakta komada sa ala tom nastaje zona ometaJ'lA:)g sirenja
(.I). U unutra.snjosti tijela se rasprostire zona glavnog deformisanja (II). Prva
wna pastepeno prelazi u drugu, tako da boCno Sirenje raste iduci od dodirnih
povrSina ka sredin.i tijeLa. U zorn ne6metanog sirenja (III) 5abijanje po vi&i ni
je dosta ravnomjerno, medutim, u spoljasnjim vlaknima se mogu javiti velihi
naponi istezanja. Zbog toga kod velikog stepena sabijanja mogu na boenim po-
v.rsinama na5tati prskotine. Iz 51. 265 d se rnoze jasno uoeLti uticaj odnosa dlh
na . radni pritisak. Kod poveCanja ovog odnosa zone ometanog Sirenja se pri-
blizavaju jedna cirugoj, taka da se povecava i njlhov uticaj na ostale zone i
potreban radni pritisak raste (ove opite je izvrSio A. Tresca).
Deformacioru rad sabijanja (poglavlje II 4)
pri cemu je sila sahijanja (koristeCi obrazac 170 za radnl pritisak)
7t d' "' d
F ~ A p ~ - - k ( 1 +_. _ )
4 3 h
Sila sabij anja se po metodolog.iji M. V. Storozeva moze izraziti 1 preko volu-
mena tijela, vodeCi racuna 0 tome da isti astaje konstantan.
7td5 7t d
2
1 t d ~ .
V ~ - - ho ~ - - h ~ - - h I ~ coost (b)
4 4 4

V I-' d
1 + _._)
h 3 h
h,
r I-' d dh
W - Vk \(1 + _. -)-
3 h h
h
Na OBIlOVU obrasca (b) mogu se postawti relacije:
odnOllJlO:

h 1t
d V4; h -0.' i
i y4 V hO-
I
,5
ho 1t
Y
4V'
do = --;- ho -0,5
(e)
pa se zamjenom ovih vrijednosti mole rije.siti i2;raz pod integralom za delor-
macioni rad
W = V k[ In t"v . - h-, I.') ]
koristeCi obrasce (e) dobiva se obrazac za defonnaoioni rad u konacnorn obliku:
(172)
U lC1ea:lnil;n uslovima (1-1 = 0) ovaJ iz..raz se svodi na obrazac (25 a) za deforma-
ciani rad sabijanja bez trenja
. ho
W=Vkln- = Vk<p.
n
KovaCki se dimenzionira na osnovu zadnjeg udara malja l:ek.ica. Defor-
macija zadnjeg udara (eJ ne smije hiti jednaka kri:tri.cnoj deformaciji (En). Kri-
tiOti stepen deformacije zavisi od vrste materijala i temperature kovanja (po-
glavlje II 3.1).
Deformacioni ' rad za zadnji udarac malja reldc.a

S obzlrom na male vrijednoet1 deformaclje zadnjeg udara, prltisak ae mote

smatrati prlbli!no konstantn!m, tako da ae mole rabmati bllo za pOCetni, iii za-
vrtnI moment deformaclje:
p - k(1 + --'!.. ) k ( 1 + .
3 h 3
W. -
h.
U poglavliu n 1. je dokazano da se za male stepene defonnaclie mole
glavna logarltamska defonnaclia aproksimirati stepenom defonnaclje
h
= In-=- _ Ea
h.
tako da je deformacWol -rad za zadnii udar malia kovai>kog cakio.. :
. . . . . . . . . . . . (173)
Cjelokupna energija kovafkog fekio.. ae ne trolti samo za izvrienie korisne
deformaclie. Dio energiie se gubl u elastifnom sudaru malia (sa gornjim dije-
10m alata} I nakovnia fekiea (8a dooJim dijelom alata), te nakovani odskace.
Dalji gubicl nastaiu usllied potr ... postolia fekica I ternelia, elasti1!nih defor-
macija konstruktivnih elemenata fekita. itd. Ovi gubici se uzimaju U obm sa
koeficljentom korlanog djejstva udara (TJ), pa ie potrebna energija zadnieg
udarca malja fekio..
W.
E=-
T)
Ovu energiju treba cia ostvari sopstveoom kinetiCk.om energijom kOja se
po obrascu:
gdie ie:
G' kg - tef;ina padajuOih diielova cekle. (to ie uku-
pn,; tem. gornieg diiela alata, malja, kll-
pa i koji nose malj)
v mJsec'- brzina u momentu udara. Kod savrem.enih
kovaClcih cakiea v = 6,5 mise<;
g = -9;81 mise<:' - ubrzanje zemliine tere
1} - 'k.oeficijeclt kor.isnog djejs.tva udara. Kocl
parovazdu.!nlh celdea T) = 0,8
G 6,5
E =2 , 9,81 = 2,15G

Tefula padajutih dijek>va

E Wz WI
G = - = -
2,15 2,15 . 1] - 1,72
. . . . . . . . .
(174)
Na osnovu teline padajuCih dijelova odrec1uje se energija
zadnjeg udara;
E= 2,15G kgm I. (1740)
Potreban broj udara se dobiva kao kVQcijent ukupnog deformacionog rada
(obrazac 172) i korisne energije jednoi udara.
W
n= --
E1]
. . . . . . . . . . . . . (174 b)
Dozvoljeni stepen deformacije kod sabijanja u hladnom stanju zavisi od vrste
materijala' i prethodne tenniCke abrade (stanja) istog.
Vrijednosti dozvoljenog stepena deformacije se krecu u granicama;
Materijal
vrsta
Celik sa 0,1 + 0,15'10 C
Legirani
Nen1ajuCi
Aluminij .i bakar
stanje
zaren
poboljian
zaren
zaren
Stepen deformacije
E =
ho-ht
ho
60.,. 70
60 + 65
75 +80
75 .,. 80
100</.
Najveca visina cilindra pri]e sabijanja ne smije da prema.si vrijednost
hoCl(IIIIX) = (2,5 ...;- 3) Do
Ukoliko ovaj uslov nije ,ispunjen, postoji opasnost od izvijanja komada.
Primjeri:
1. Odrediti silu sabijanja valjka (materijal C.0545-St. 50) u vrucem
stanju (temperatura sabijanja t = 1200 C) na hidrau!icnoj kovackoj presi.
Dimenzije cilindra prije sabijanja (s1. 265 b)
d. = 160 mm i ho = 300 mm
a visina nakon sabijanja
hi = 100mm
S obzirom da je ispunjen uslov
ho = 300 rom < 2,5 do = 2,5'160 = 400 mIn ne pootoji opasnost izvijanja.

SIepeG aabljanja (obrazac 7)

h.-h, 300-100
E h. 300 = 0,61 - 67'/.
Pre(:nik sabijenog ciUndr. (obrazac 16)
dJ d, V h. = 160 V
300
= 277mm
bI 100
Za materijal C. 0545 i.z !abele hr. 4.
u hladnom stanju 11m = pO -+- 60 kg
mm'
saddaj ugljik. C = 0,35'/.
Z. ove vrijednost.i i temperatuxu t = 1200"C iz labele br. 72 i br. 73 se
oMtavaju vrijednooti:
kg
0"111 = 2,5 ! i Po = 0,25
mm
Spedfimi deformacion:i ()tpor (obr"".c 171)
kg
k = c,.l1
m
1,1 2,5 2,75 ,
mm
Radni pritisak (obrazac 170)
Silasabijanja
IL dl 0,25 277
P =k( 1 + - - ) 275{1 + --)
3 hI' 3 100
kg
p = " 2,75 . 1,33 3,38 mm'
,
It d, It 277'
4
S. bij anlie se vdi na hidraulienoj kov.awj presi 00 = 200 t
2. Odrediti lezinu padajul:ih dijelova kova&og f eki.6a, energ.iju i potreban broj
udara, aka se isti k.omad kao u prethodnom primjeru sabija na
fekicu.
kg
k c,. 11m 3 . 2,5 7,5 nun'
.
IL d, 0,25 277
P k (1 + - -) = 7 5{ 1 + _ . - )
3 hl' 3 100
kg
P 7,5 1,23 = 9,23 mm'

Valumen valjka
1t d; 1t 160'
V = -- ho = 300 = 603210' mm'
4 4
Stepen deformacije zadnjeg udara
EI. = 0,05
Deformacioni .rad zadnjeg udara (obrazac 173)
W, = V P . E, = 6032 . 10' . 9,23 . 0,05
W, = 2784 ,10' kg mm= 2784 kg III = 2,784 t m
TeZina padajucih dijelova Cekic. (obrazac 174)
WI. 2784
G = ' 172 = 172 = 1620 kg
, ,
Kovanje ce se vrliti na kovackom cekicu sa tdinom padajucih dijelolja
G = 1600 kg = 1,6 t
Energija udara (obrazac 174 a)
E = 2,1 5 G = 2,15 . 1600 -" 3440 kg
Ukupan deformacioni rad (obra'zae 172)
W = 6032 . 10' . 7 5 . r 3 10 300 + 2 0,25 (277 _ 160 >]
, 2, g 100 9 100 300
W = 55193 10' kgmm = 55193 kgm = 55,2 tm
Potreban broj udara kovackog cekica (.o.br. 174 b)
h = w. = 55 193 = 20 udara
E . 11 3440 . 0,8
vm 3. Pl'OraCUD sila i deformacionog rada
VIII 3.1. Presovanje metodom protusmjemog istiskivanja
Pocetni ablik materijala je platina (prelmika Do .i visine ho) sa povrSinom
(po sl. 267):
,
1t Do
Ao= --
4
Karakter.isticno je da je VlSlna plat.ine manja od pre6ni.ka. Istiskivanjem se
proizvodi ()tpresak (vanjsiq)g preCnika DI ~ Do) i re1atlVno male debl jine (,)
u odnosu na p r ~ . Visina (}tpreska {rll) .je jednaka, ill ne.to veea od preCnika
(a feslo ie hi < DI). P<>vr&na popremog presieka ()tpreska:

...... -
Defor maclja
prtsj.ka "" _ Radnl prltlsolt p /!!!;;. -
Prlmj.db.:/5-,o-S:ttl AU AI-I,g.Jr.; /5-7"-9 Za toll/t.
AI i AI-Itgurt liZ podrnaz/ .. nj a t,l/lt fQJI-
rot/ran i podrnazvn pr/jf proso .. nja.
51.261 NOMOGRAM ZA ODREDIVANJE RADNOG PRITISKA
ZA PRESOVANJE KOMADA METODOM PROTUSMJER-
NOG ISTISKIVANJA (Po H Q/eldmgnnv J
ID 70 rDlII. JJO
Delormaclja Radnl prltlsalt p fl.";;,.
" - Prlmjtdba, All AI If!1urt liZ podma-
n e N.I'ltIJlDDJetJ a Cellk IosfatirT1n I pod-
La,. d,'ormaclja ,." - mazon prj). pruo""nja.
51.268 ODF./FEJI

, ' )
1t(Do- d ,
4
Stepen deformaclje presieka I glavna logaritamska delonnaclj. (tabela br. 74)
se za ovaj proces odred.uj u po obrasci.ma:
All
CPI = In-
Al
""" In DII
Do-dl
-0,16
)ladni pritisak se lOO!e kod brzih proraeuna odredi!ti (po H. Feldmannu) po no-
mogr amu (s!. 267) za rame materijale. Za odrederu stepen delonnacije, se u
pre&jeku ordinate sa krivom za zadani mater.ijal ootava vrijednost:
gdj e j e:
k"" - stvami srednji speci!imi deformaclon.i
otlpor
ku - idealni Chez trenja) srednji specifiau d.,.
fonnacion.i otpor
T)d - stepen korisnog djejstva procesa istiski-
vanja.
Na osnovu dobijene vri jednosti za razne adnose hoi! na apscisi se o ~ i t a v a radni
pritisak.
Radni pr.it isak se po H. Feldmannu rnoU! proral:unom odrediti na slij e-
deci na&!. U pOCetku se pod pritisk.om tiskaca (51. 270) platina slobodno sawia,
sve dok ne popuni kaJup za presova.nje. Ij>io priiliska, pottreban za .izvrienje oye
defonnacije, odreduje se analDgno kao i za slobodno sabijanje to jest po obra-
seu (170)
I-' dl
po =ko(l +-- )
3 ho
Nakon toga iz.medu zidova kalupa i tiskata poCinje istiskivanje otpreska
(sa debljmom uda 5) i za ova1 proce6 potreban je dodatni pritisak:
ho I-'
PI = kl + kl -s- ( 0,25 + T )
Radni pritisak protusmjernog istisk.i.vanja:
P = PO+Pl
P ="O(
1 + 1:...'!.o. ) + kl + kl ~ ( 0, 25 + 1:.. ) kg,
3ho s 2mm
(175)

D"''' $." f(J"'.

lRfotm.pt'eSjMJ .,,,-
t"WiiiatiU
u,g._trrK:Ija ,." -
51.269
Rodn/ prm$ak p l!.JL _
mm'
TABLA be. 74
DEFORMAClJE KOMADA KO/) PRESOVANJA ISnSKlVANJEM
VEL/bNA
ISTOSH.ERNO ISTIS- Pft1IIJSH.ERNO ISTIS- PR01ISI>IEIKJISTlS-
KlVANJE P05UJA KlVANE PlJNIH KOH.

_4
-

povrilna
'f.redlce In

1Dl fa:
1!. ra: -d)
A. 4
Konatna
D. ... ... 11.
porrs/na

t-'
Do
..
.
rpovrs/na
c

I
:I
otpr.sovQf)og
komada)
,
;/'-,
A,
i (D/-Iff)
T
d
-frot-
d
,' )
lRformac/ja


ol-'"
pruj";,."" -A,
1- Dl-<t1
y.
D.i
';;1;'::!:c1j:
... 1.
g,


"1'.,. -t
11,_ d, -11./6
It ,._

gdje je:
Sila istiskivanJa:
- kg
ko
" rom-
k kg
1 nun'
deforrnacioni otpor . za ip = 0
specifi<!:ni deformacionJ otpor za
Do
'I' '1'1 In - 0,16
Do-D, .
Do, ho mm - preCn.ik i Vl6ma platine
dl nun - unutralinii pre<!nlk otpresk.a (prOOn.ik ti-

s nun - debljina zida otpreska
F A . P 1t '4
d1
P k.g I . . . . . .. . .
. . . ' . . . (175 a)
Defonnacioni rad ,istiskivanja se mc:>1.e, smatrajuQ silu pribllim.o konstantnom
(Ato su potvrctili i eksperimenti), odrediti po obras,cu:
F H
W = 1 000 kgm
. . . . . . . . . . . . . . . . . . (176)
gdie i e:
F kg - maksimalna aila _vanja (obraiac
175 a)
H mm - hod tiskal!a, kod protusmjemog istiskiva-
nja (sl. 270)

Primjer:
Odredtti sHu J. deformacioni rad za presova,nJe komada metodom. prQtu-
smjemog istiskivanja po cWnenztjama prem.a 81. 270. Rad se vr.i u hladnoni
stahiu. Materijal C. 1121 (Ck 10).
Glavna logad,tamska deformacija
Do 30
<1'1 In Do dl - 0,16 2,3 log - 0,16 1,35 135'/,
Iz dijagrama po sl . 18 za zadahi materijal
ko 25 ,:. za 't' 0 i kl 69 ,:. za <I' <1'1 = 135'/,
S obziorQln da se prerad:uje OIl se obrade fosfatirati, a u toku
procesa podmazivati "(p. - 0,1) ..

O'Rt .solt
Platina
o
SI.710 PROTUSMJERNO 1ST7SKJVAN. SI.271 UBAOANJE
046
Gredlco

.. U!

.c

51.212 ISTOSHJERNO ISTISKJ-
VANJE PUNIH TUELA
-


iii
It

:to
..
",7 ...
. '"
o 50 WlO ....
SI.273 ISTOSMJERNO ISTISKI-
VANjE /PUH nJELA

Radni pritisak (olirazoe 175)

pO = ko (1+ + kd k1 (0,25+
p = 25 (! + 0
3
,1 1
2
0
4
) + 69 + +!0.) =
3 2 non'
Sila istiBkivanja (obrazae 175 a)
2
F
_ 1td, P _ ",24'
- 4 - 4 165 = 74600 kg = 75 t
Oelormacioni rad (obrazac 176)
W _ F(ho-h,) _ 74600(10-4)_
- 1 000 - 1 000 - 448 kg m
VIII 3.2. U bad 0 n j e
Ubadanje je tipicna kovacka operacija, kQja je potpuno analogna pre-
sovanju metodom protusmjernog istiskivanja. Razlika je u tome je U ovom
sluCaju polufabrikat grediea sa visinom (hoJ jednaJrom, ill veeom od precruka
(Do). Otkovak ima debljinu zida u odnosu na matna veCu nego kad
prethodnog procesa. Ukoliko se radi 0 komadima vel:ih dim.enzija, tada se uba-
danje vcli u vrucem stanju, a kod manjih u hladnom. se z.a ubadanje
koriste hidraulicne lrovatke prese, ili horizontalne kovacke maSine.
Brema 51. 271 pOEimatra se elemen.t ABeD kojci. se sab1ja ispod tiskaca
dl). Na elementarnom volwnenu debljine d x, viSline h2, koji se na-
la.z.i na rastojanju x od rotacione ose predmeta, u vertikalnom pravcu ce dje-
lovati normalni naponi pritiska 0"1 a u radijalnom naponi (12 i (12 + d (12, Naponi
kontaktnog trenja ('t'k = IJ.' k) su usmjereni ka centru predmeta.
jednaCina ravnoteze je analogna kao i za slobodno sabijmje (poglavlje VIII 2),
tako da je njen opffi integral:
. .
Razlika u odnosu na swbodno sabijanje je u tretmanu granicnih uslova
nuZnih za odrec!ivanje konstante C. Ovdje potrebno ureti u obzir i dodatni
pritisak PI, potreban za istiskivanje prstenastog e1ementa AEFG, tako da je:
d1
za x = 7: (7'1 = k ;- PI
[
21ld1 ]
IT1 = k 1 +-(- - x ) + PI
h, 2

De1ormac!ona oIla po obrascu (30)

dl/2
F=
A "
dl/2
xdx+2"PI }XdX
o 0
"d: k (I + "d: [k(1 +Pl]
4 3 h, 4 3 h,
Radni pritisak po ohrascu (31)
gdje ie:

A 3 h,
po - pr.itisak sabijanja materijala .ispod ti.9kaca
(u :wni sabijanja ABeD)
Pl - pritisak istiskivanja materijala izmedu ka
lupa i (u :wni isti&ki.vanja AEHG).
Da hi se o.dredW pritisak PI, poonll>\ra se prstena&ti el.eon..,.t (D I - d,) i
debljine dz u zorn .istJskd'Vanja. Na ovaj element djeluju normalni naponi C"l.
l:IoOlIO prri:trisci: i kalupa q, a u pravcu supratn.om istiskivanj u naponi
kontak1zlog Ironia "<k II- . k.
Dierenoijalna jednacrn8 ravnoteze ovog elementa glasi
1t221t22
(cr, + dcrJ4"(DI -dl) -cr'T(D,-d )-"<k,,(D, + dl)dz 0
o.dakJe je
d cr,
ill nakon iontegriran,ja
Integraciona konstanta se odred:uje iz graniCnog uslova:
za z = 0 je U
1
= 0 i C = 0 ta.k:o da je
Iz uslova plasti&tog teeenja:
q - 0'1 = k, iIi q = C"z + k, odnO&llo

De!ormaclona slla po obraacu (30)

'fcrl2"XdX
A
dl/2 dJf2
F = hk Hl+ :l_
X
)] xdx + 2"Pl xdx
o 0
F= "4dik (1 +
Radni pritisak po obrascu (31)
gdje ie:
I-' dl
p = A =k(l+Sh.)+Pl=PO+Pl
po - pnitisak sabijanja materijala .ispod tiskaca
(u wnj sabijanja ABCD)
PI - pIitisak istiskivanja materijala izmedu ka-
lupa i tiakata (u wnj istisk.ivanja AEHG).
Da hi se adredW pI'itisak PI, posmatra se prstena&t:i element irine (Dl- dl) i
debljine dz u zoni. Na ovaj element djeluju normalni napon:i. 0"1,
boCno pribisei' i kalupa q, a u pravcu su.protnom istiskivanju naponi
kontaktnog trenja .... = I-' . k.
DUerencijalna jednafina ravnotefe ovog elementa glasi
'2t22 n22
(cr, + dcrJ
4
(D l-d,)-cr'"4(Dl-d )-.... "(Dl + dl)dz = 0
odakJe je
ill nakon Integriran,ja
z + C
(lr. = 4 P. k Dl dl
Integraciona konstanta se odreduje iz granienog uslova:
z.a z = 0 je 0'1 = 0 i C = 0 tako da je
z
cr, = 41-'k D d
1- 1
Iz uslova plast:itnog tetenja:
q-IJr. = k, Ui q = (fr. + k, odnosno

N. uaju tlakaea (ravan AEJ, ill z.a _ 1 je

41' 1
q = p. - k (I + D.- dJ )
Radni prit.isak ubadanja
11 d. 4 I' 1
P = k(1 +--) + k(1 + )
3 Iu D.-d.
. . . . . . . . . . . . (177)
Primjer:
Na kova&Dj preoi ubada Be komad dimeruija po 01. 271.
Mater.ijal je telik C. 4321 (EC 100) sa <1m = 59 kg/mm' (u hladoom otanju) i
sadrf.ajem ugljilca C _ 0,19.' . Tempera.tura na zavcletku ubadanja t '""" goooC.
silu prese.
Za zadoni mater.ijal i temperaturu iz "'bele hr. 72 I br. 73
kg
am = 7,5 mml i lJ. - 0,37
Speci!irni deformacioni otpoc (obrazac 171)
I>utina glove tiskoto
kg
k = C. <1m = 1,1 . 7,5 = 8,25 --,
mm
I == dl ::ell 120 mm
Radni pritisak (obrazac 177)
p = k(1 + + k(1
0,37 120 4 0,37 120
P = 8,25(1 + - 3 -50) + 8,25( 1 + 200-120 )
kg
p = 8,25 . 1,296 + 8,25' 3.22 - 37,3
='
Sila ubadan,ja (sila prese - ohrazac 176 a)
F =
'It. 120!
. P = -"--;-- . 37,3 = 422000 kg - 422 t
4

Vlll 3.S. PrMOvanjo motodom btoomjomo, iatbkivanja

a. btbldvaaje pUDih tijela
Iz gredi.ce (pre<!:nika D. i visine h.) sa povriinom (,I. 272)
,
AlJ = '7t. Do
4
istiskuje se komad sa glavom (preCnika Dl = Do) i tijelom. (preCnika dt) povdine
,
Al = nd
l
4
Stepen deform.clje presjeka i glavna logaritamska de!ormacija (tabel. br. 74)
'I' A.-A! 1-
Ao Do
AJJ n! Do
'l't in - In - , 2ln
AI d
l
dt
Da hi se odredi]a sila istiskivuja, posmatra se element napregnutog Ujela u
roni de!ormacije (sl. 272). U konusnom dijelil. kalupa (sa poloWwm centralnog
ugla a) vr.ti se redukcija presjeka od vrijed..n<l6ti Ao na AI. U prvom momentu
se zanemaruju sile trenja, taka da je element debljine dz izlozen naponima pri-
tiska IT, (na povclini A) i IT, + d <1, (na povrlini A + d A), dok na bOCn.im po-
vrtinama djeluje norrnalni otpor kalupa q.
ProjektujuCi sve sil.e na pravac istiskivanja nastaje diferencijalna jed-
naCina:
(IT, + d <1J (A + d A) - IT, A - 2" x
dz
-'qsina =O
cos IX
Ova jednafuna uz adekvatnu zamjenu:
A = 1tX
2
i dA = 2'Ttxdx
z = xtga i dz = dxtgCt
i dO',' d A = 0 kao beskonacno male veliCine vieg reda, svodi se na oblik
1t x
2
d a" + 2 1t X dx (fJ. - 2 1t X dx q = 0
iii
x d '<1, + 2 dx (0', - q) 0
Iz usJova plastitnog tel!enj':
<1,-q = k
CdIT, Cdx + c
J k J x
(fz = -2lnx + C
k

konstanta se odreduje iz uslova:

za x = RI je = 0 i C -= 2ln RI , pa je
R:
a, = kIn --
x'
Za x = n se dobiva najve6a vrijednost napona istezanja
Rf
at = kIn ---z
r I
Idealna sila J.zvr!ieonje Ci.ste plastiCne
istiskivanju u hladnom stanju:
deformaeije (bez gubitaka trenjil) pri
Ft = Ao t71 = Ao ksr In
Ao
1" 1 = Ao ksr In At = Ao ksr qJl
Di
-'2 = Ao kif In -,
r I dl
(aJ
Sila trenja u konusnom dijelu kalupa za presavanje (usIjed napona kan-
taktnog trenja 'tk = iJ.' k) po E, &iebelu je upravo proporcionaJna idealnoj sili
i koeficijentu kontaktnog trenja, a obrnuto uglu Gt (u radijanirna)
IJ. IJ.
F2 = Fl '- = Ao ksr qJI-
" "
(bJ
Dak su silom F2 obuhvaceni gubici usljed vanjskog t r enja (izmed.u materijala
i konusnog dijela kalupa) po A. Eichingeru, PQtrebno je uzeti u obzir i unu-
gubit ke usljed toga ta se vlakna materijala pri istiskivanju moraj u,
u zoni deformacije,.ukriv.1ti (pod ugl om a) , a za,tlim panova ispraviti.. SUa za
pokr;vanje ovih gubitaka;
2 a. 2 a
Fs = - - Ao ksr qJl-
3 q)I 3 CP I
(c)
Nq haju treba uzeti u ohm joo i silu trenj a (izmed.u materij ala i kalupa) u
cilindrJan.om dijelu kal upa: .
1t "h.::. o ,,1J. :..: k.:..: o 'It Do ho iJ. k.
F4 = ATk = 1tDohoiJ..ko = Ao - . Ao = Ao 1tD;_
ho
F, Ao4lJ. ko- .
Do
Uklupna sila lstisldvanj a (suma a do d) :
4
. . . . . . .
, IJ. 2 '" ho
F 1: F, Aok" CP l (1 +- + -3 - ) + Ao 41J.k. -
D
1= 1 . ex. qJl 0
(dl

Radnl prltlsak prot.u.smjemog la_lvanja punlh tljela:

F I-' 2 ho
p = - = k"q>l(1 +-+ --) + 4 l-' ko-
AD a. 3 !pI Do
(178)
SUa .iBtiskivanj a:
2
1t D ,
F = Aop = - 4- P . . . . . . . . . . . . . (178 a)
Radni pritisak se moze na osnovu zadanog stepena deformacij e 'i' 04rediti i iz
nomograma po 51. 268.
Deformacioni fad istiskivanja se odreduje po pribliinom obrascu (176),
s tim da je hod tiskatB. u ovom slucaju H = ho - h,.
Primjeri:
1. Odrediti silu i deformacion.i. rad istiskivanja komada po dimenzijama prema
sl. 272. Materijal C. 1221 (Ck 15). Precnik gredice se uWna jednak preCniku
glave atpreeka
Do = Dl = 46mm
a visina gredice se proraeun8va na osnovu jednakosti volumena otpre:Jka i
gredice.
Pocetna i kona6na povrsina
Volwnen otpreska
2
A6 = 11:' Do = 1t.. 46
2
= 1662 mml
4 4
,
'It'd,1t'23!
Al = - - = -- = 415 mm
2
4 4
1(;'8 '2 '2
V = Ao h. + 12 (DI + dl + DI dl) + AI [hl - (h, + aJ)
V = 1882 15 + 1t . 5,75 (46' + 23' + 46 23) + 415 [55 - (12 + 5,75)J
12
Visina gredice
V = 46040mm'
V 46040
ho = - = - -= 27,7 ..... 28mm
A. 1662

Glavna logarita.m.ska defonnacija

Ao 1662
'1'1 - In AI = 2,3 log 415 1,38 138'/.
Za zadani materijal po sl. 18
ko - 27
kg
i kl 70
kg
mm'
za
za 'I' = '1" = 138'/.
nun'
ksr =
ko + k. 27 + 70 kg
- = 48,5
2 2
rrun'
11:'rJ,0 11:60
IJ. = 0,1 a. =--=
= 1
180 180
Radni pritisak (obrazac 178)
J,l 2 <X ho
p k,,'I" (I +-+ -3 -)+ 4J,lko-
O a. q>! 0
P
= 485 138(1
" 1 3
Sila istiskivanja (obrazac 178 a)
1 28 kg
- \+ 4 . 0 1 . 27 - 112 - -
1,38 ' 46 mm'
F Ao P 1662 112 186000 kg 186 t
Deformacioni rad (obrazac 176)
W F (ho - h,)
,;; (2",8 ,--1:.:. 2-,- )
- -- 1 000 2 976 kg m = 3 t
1000
2. Odrediti silu istiskivanja za izradu komada jstih dimenzija kao u pret-
hodnom primjeru.
Materijal: cisti bakar
Deformacija presjeka
AI 415
'l' 1 - - = 1- -- 0,75
Ao 1662
Za zadani materijal (eu) i qr = O/l5 iz nomograma po 51. 268 radni pritisak
kg
mm
2
Sila istiskivanja
F = Ao P 1 662 . 72 = 120000 kg = 120 I

b. Istisklvanje lupl jih tijcla

Razlika U odnosu na isttiskivanje pu.nih tijela je u tome kao polu-
fabrikat ne sluii gredica, nego prethodno izradeno fanee (>51. 273) sa visinom
Ho i povrSioom poprefnog presjeka:
1t , ,
Ao = - (Do -do)
4
Pri lstiskivanju se debljina z.ida smanjuje, taka da se dobiva otpresak
manje debljine zida Sl < so, a vece visine HI > Ho, sa povrsinom poprefnog
presjeka:
1t , ,
AI = - (D,-dtl
4
Deformacija pres.jcka i glavna logar.itamska deformacija (tabela br. 74) odre-
duju se po obrascbna:
'I' = Ao-AI
Ao
Ao
cpl = 1.n - = In
AI
Redoshljed izvoda sile istWkri.vanja je isti kao i kod punih tijela.
Idealna sUa :zvrsenje Ciste iplastiCne deformacije:
Ao
Ft = Ao ksr In - = Ao ksr <PI
AI
(a)
SUa uslijed kontaktnog trenja je u dva puta veea nego kod punih
tijela, jer se sa ist am obuhvata trenje vanjslci.h povrsina otpreska i
kalupa i trenje izmedu unutraSnjih pomina otpreska i tiskaca:
F, = 2 FI J::.. = 2 Ao k,,'P1 (b)
'" '"
Tangencija1ni naponi na granici zone deformacije, po H. FeldmaIll'lu, poveea-
vaju silu istiskivanja za iulos:
1 '" 1 '"
Fa = - FI - = - Ao CPI -
2 'PI 2 'PI
(e)
SUa trenja u ciIindricnom dijelu kalupa:
F4 = A"t' k = . . . . . . . . . . . (d)
Ukupna si1a istiski vanja (suma a do d) :
4 I-' l' I-'
F = 1: F; = Ao k,,'P1 (1 + 2 - + - -- + 1t Do II-' k
1=1 a. 2 CPl
Radni 1ti.sak:
I
r 1 a it Do IJ..l. ko I
__ ___ k_._''P __ I _(1 __ + __ ____ __ ... . .
(179)

Sila IstJiskivanja:
I , ,
F = Ao P = -4- (Do - do) P
. . , . . . . . . . . . .
(179 a)
Radni pritisak se moze odrediti i na osnOVll proracunatog ste-pena deCormacije
'IT iz nomograma po 51. 269.
Deforrnacioni rad se odreduje po pribliznom obra5cu (176), s tim da sc
za hod tiskaca uvrstava vrijednost H = Ho - !.
Primjer:
Odrediti sUu i deIocmacioru rad ,istiskJvanja otpreska iz prethodno izradenog
canceta po dimenzijama na sl. 273. Materijai C. 4120 (Ee 60).
Pocetna i konat.'1la povrSina otpreska.
A, = l (Di - = -2'... (50' - 40') = 706,9 mm'
4 4
AI = -2'... (Dl - d l) = -2'... (43,5' - 40') = 229,5 mm'
4 4
Stepen deformacije presjeka i glavna logaritamska de[ormacija:
AI 229,5
'I' = 1 - - - 1 = -- = 0,68
A, 706,9
Ao ' 706,9 2 12'1
'1' 1
= In - = 23 log -- = 1 1 = 1 ,
Al ' 2.29,5 '
Za zadani materijal iz krive oCvrscavanja (kriva IV na 51. 18)
kg
ko = 33 ---:;- za q> = 0 i
mm- '
k _ ko + kl
Sf - 2
Ostali podaci potrebni za proracun:
kL = 75 za cp = cpt = 112%
mm
2
!J. = 0,1 , l = 6 mm, IX. = 60, IX. = 1, Do = 50 mm
Radni pritJisak (obrazac 179)
!J. 1 a 1tDol!J. ko
p = k"q>l (1 + 2-;,;-+ 2q;; ) + A,
0,111 kg
P = 54' 1,12 (1 + 2- [ + 2 1,12) + 706,9 = 103,6 mm'

Za za<!ani maleriJ.1 (Ee 60) i slepen delonnaciJe '" = 0,68 iz nomograma po

51. 269 !e otitava vrijedn06t za ra,dru pritisak
P ""'" 105
kg
mm:!
SUa isliskivanja (obrazac 179 a)
F = A. P = 706,9 103,6 = 73200 kg _ 73,2 t
Deformacioni Tad (obrazac 176)
F (H.-I)
W =
1000
.3 200 (30 - 6)
I 000
VIII 4. Projcktovanje tehnoJogije istiskivanja
1757 kg m _ 1,76 tm
Prva faza projektovanja procesa presovanja istiskivanjem je
odredivanje obJika i dimenzija polufabrikata (platine, ill gredice).
Kod isliskivanja komada r otaciono simetricnih oblika (sl. 270) preenik
pIa line se uzima pribl..J.Zno jednak vanjskom otpreska Do,.",. DI, a
visina platine se odreduje iz uslova jednak06tf volumena platine (Vp) lotpreska
(V).
2 222
V
"Do h V 1t D, h + " (D, - d "(h
0= = 4:?: 4 -- l-ht)
Na osnovu prednjeg slijedi da je visina pIa tine (gredi.ce):
ho = h2 + ll-< (h,-h,)
PIa tine manjih debl j ina se prosijecaju alatima na pre6am.a, dok se gre-
dice (veCih v.isd.n.a) rezll iz sipkastog materijala na pilama, ili odsijecaj u (lame)
na makazama. Kod rczanja na pilama se predvit1a dodatak {gubi tak materijalai
od 10 -:- 20
0
/0, a kod ods:ijecanja na makazarna do 5
%
Pomine gredica
(Iomlj enih) na makazama su vrlo neravne pa se ovakve gredice, prije
dalje obrade presovanjem, sabiJjaju slobodno (kalibriranje povrnina).
Nakon toga se platine i gredice iare, a poo.lije zarenja se vrSi dezoksi da-
cija povrSine (potapanjem u kadarna sa kiselinama i pranjem). Komadi se prije
prerade istiskiivanjem podmazuju, a kod prerade eelika se prethodno i fosfatira.
Izradne tolerancije otpresaka dobivenih metodom presovanja istiskiva-
njem u hladnom stanju zavise od. dimenzija komada (labela br. 75). UkDliko
se zahtijeva naroe: ita taClost otpresaka, tada se uvode dodatne operaci je (kao
k.a.libriranje), sa k-ojima se postize izrade u kvaliltetama IT 8 - IT 7,
a u nekim slue:ajevi!lTl.a i do IT 6.
Pri projektovanju tehn.oJ.oskog redosli jeda operacija (aza izrade) razli-
kuju se operaci j e kod kojib se mijenj aju oblik i tii.menzlje komada (kao sto su

,
TA br 71;
I N(l11<

S d S
Nazivni Sg Sa
I
I",
pr.tnik ,06,0- , ,iSliS-
o mm 'mm mm -",n; ' 'm'm .. ,'
i: 0.1 I f 0. 020 t 0.05 I t 0,020
10 - 30 t 0,1 f It 0,05 dat 0,07 I t 0,020 cb t 0,0'
30 - '0 ! 0.1 ' 0,020 It 0,08 do OJ!. I t 0.020 cb t 0,0<
'0 - 50 ttl1 to:025l to.10 dot 0,12 It 0.025 do t 0,0'
50 - 60 :t 0.1 f 0. 030 I 0.12 do to, " I
60 - 70 t 0,2 t o;oJ5 0, 15 do t 0,/6 I t 0,1l35 do t o,05
Tob./a vall zo
odnos vis/lie;
vonjskog pr.t-
tl llto:
70 - 80 ! 0,2 ,0<0' 0,1. do '0 ""'" ' t 0.05
to, 0 .
90 -100 ,2 VN'
Noz(vno
d.bljlno
dna
h mm
i5pod 2
2 -10
10- 15
15 - 25

'0 - 50
50 - 70
I 100 -/2(/ I t 1,3 : 0, 080 I t 0. 30 do to,'" I 0,080 do t 0,10
I 120 -UO to., I t 0.120 I tO,'O do t 0,50 I f 0,100 cb f 0.12
O:isluDani. ad h
Nor ma /no Oodalna
abrada abracb
mm mm
1: 0,15 tlllO
t 0,<0 cb f 0,30 t. 0, 12
! 0,25 cb ! 0,35 :t 0.1S
1: 0,30 do r 0,,(0 t 0.20
t 0,35 do :t 0,50 t 0,25
t 0,1,() do t. {),5O 1:. 0.30
:t 0,"'5 do t. 0, 60 :t 0, 35
I
ffi,n
I
:!!ill
Nozimo Odstuponj. od 5
debljino Norma/no Dodolno
rido abrada obrodo
S mtn mm mm
ispodO.6 t 0,05 dot0;10 :t Q,D20
aB-1, 2 t 0, 07cbto,lO t 0,020
1, 2-2,0 'f (VO ciJt:0,15 t q025
1.0-3,5 t:. 0,12 dotG,15 ! 0,010
3,5-6,0 0,15 cbt. 0,20 ! 0,0(0
1. Rezr:mj_ gtl!dice
2. Protusmjerno
istlslm10nje
3. Is fosmjerno
istiskivonje
.l.Obrerlvonje
5.Duboko izvfo-
1
lenj.
_41 6, Kolibrlronje i
porovnovonje
dna
W
*-

7. PresovonJe

.6 J. ... Zore"je
1 , A,Fosfatiran}_
SI,:m FAZE IZRADE tAURE ZA VILJUSKU MOTOCIIfLA
Cpo H. F eldmannu)

presovan jc ist o - iii protusm.j ernlm isliski vanjem, izviacenje, kalibnranje i Ld.}
i meCl uopcr acijc u kojima se komad priprema za neku od ope-racija pJastiene
a brade (kao sto su termicka obr ada, priprema komada itd.).
Da Ii ce za pr eradu biti potrebn a jedna iii vi.Se uzastopnih operaci ja
presovanj-a istiskivan jern, zavisi od granjenog stepena deformacije.
U n.ize danam pl'egledu su navedene vri jednosli dozvoljenog stepena de-
formadje prC*ijeka eft) i glavne logaritamske deformaci.je (<pI) kod abrade u
hladnom stanju. Niie vrijednosti se <>dnose na visokougljicne legirane celLkc,
a vi se vrijednosti na niskougljlCne celike.
1. Protusmjerno isli.skivanje
2. lstosmjerno istiskivanje
40 75
60 90
51 140
92 300
Ako ukupni stepen deformacije komada prema.suje dozvoljeni stepen
deformacije za jednu operaciju, lada se uvode dvije, ill vise operacija istiski-
vanja. Meduoperacijska (termicka obrada iarenjem) je potrebna uvijek kada
se iscrp1 sposobnost mater ijala za dalju plasticnu obradu (us Jijed hladnog ocvr-
scavanja).
Pr.ojektovanje lehnoloskog procesa izradc se moze sagledati iz redosli-
jeda operacija za izradu vodece caure viljuske motocikla (s1. 274).
1. Na osnovu dimenzija komada i njegovog volumena (V = 174.070 rom:!) adrc-
dene su climenzije gredice (Do = 60 mm i Ho = 62 rom). Gredica se rei e na
pili , a zatim termicki obractuje (iari) i nakon toga vrSi se priprema povr-
sine (dezoksidacija, pranje, fosfatiran je i podmazivanje),
2. P rotusmjerno istiskivanje (sa 'I' = 49010 i tp = 67%), Termicka i povrsinska
obrada .
3. Istosmjerno istiskivanje ('I' = 72% i tp = 128%),
4. Obrezivanje ostatka od is.tiskivanja na gornjem dijelu otpreska.
Termicka i povrsinska obrada.
5. Duboko izvlacenje: a) sa redukcijom debl j ine z.ida (ad Sl = 2,87 mm na
S2 = 2,45 nun. sa """ 0, 15) i b) sa redukcijom preCnika (od dl = 47, 6 rnm na
d2 = 43 mm sa rn = 0,9).
6. Kallbriranje, koje u stvari predstavlja precizno izvlacenj e gornjeg di jela
komada po preeniku (m = 0, 95) i debl jini zida (E = 0,3). Nakcm toga se po-
ra vnava dno i obrezuj e komad po visini.
7. Presovanje dna komada (na dimenzi ju 23 + 0,5 mm).
Primjeri :
1. P ro.jeik.oovati t ehnol oski proces izrade komada od mat erijala C. 1121 (Ck 10)
po dlimenzij ama pr ikazanlm na s1. 270
Precnik i visina platine :
Do = DI = 30 mm
ho h, + [ 1 - ( ). ] (h. - h,) 4+ [ 1 - ). ] (20 - 4)
ho 9,76 10mm

Platina se prosijeca alatom na presi. (iz lima debljine 10 mm) i nakon

toga termicki i povrsinski obraduje.
G1B:vna logaritamska deformacija:
Do
cp l = In --- - - 0,16 = 2,3 log
Do-dl
30
30 _ 24 - 0,16 = 1,35 = 135'1,
Deforrnacija presjeka:
'I' =
d ~ 2 4 ~
2 = 30' = 064
Do
S obzirom da je celik sa manj.irn sadriajem ugljika, deforrnacije 'It i q'H
se nalaze unutar dozvoljenih, pa se komad moze izraditi u jed.noj radnoj ope-
raciji metod om protusmjernog isLiskivanja.
2. Projektovati tehnoloSki proces izrade otI,Jreska dimenzi.ja po s1. 275 c. Ma-
terijal C. 4320 (Ee 80)
Volumen otpreska :
VI = ~ D i hI = ~ 3010 = 7068 mm:l
4 4
v, = ; (D; - di) h, = ; (30' - 25') 80 = 17272 mm'
V3 = ~ (Di -d;) h3 = ~ (40
2
-25
2
) 8 = 6125,6mm'
4 4
3
V = 1: V; = V, + V, + V, = 30 465,6 mm'
[=::: 1
Dimenzije greclice (s1. 275 a)
1tn; 7t 40
2
"
D, = Do = 40 mm A, = - 4- = 4 = 1256,6 mm-
= .:!.. = 30466,6 = 243 mm
H, A 12566 '
, '
Greclica se reie na pili pa su bruto volumen i teZina:
V" = 1,2 V = 36558,7 mm' i G, = 286 g
Ako bi se otpresak pokuSao raditi direktno iz gredice, U jednoj operaciji
metodom istosmjernog istiskivanja, tad a bi glavna logaritamska deformacija
bila:
Ao Ag
cp, = In Al = In 0,785 (Di- d;)
= 2,3 log
1256,6
0,785 (30' - 25')
cp, = 1,76 = 176'1,

RKOSIiI . d ... 'oeli!

,. Ruonj_ roJ "0 pUi
1 Joren) o g,..dic.
J Pflpromo poy,lm. (doro/u".-
clio .. pratt)e, lO$foti,o,.)o. po. -
mOL,.,o,,)_ J
" P,o'(Jsm,orno ,,"sluroni_
lon(.to fbJ
S. 10ron}. (ont.to
6 Pr,prwno potttfrllM (Itoo pod J)
1. Istosm}e rno isUsltl""n}_ 0'"
pr.Jlto (c)
51.275 PROJEKTOVANJE TEHNOLOGIJE 15TISKIVANJA
I. Gor,,}, nosol oloto
1. No."t." Zo throttJo t/sltola
J. KOIH,Isl'tO Nntllno st.,no lOlita
T ;skat
S. Skidol lIomodo
6. Pokr.ttto piola skldalo
1. Op'lIgo ,It/dolo .
t s"'data
J. Donji nasol oloto
to. HOJol ko/upo

II. Stunl pr.'." 11,11. Ollodi} _In' (11 - prst.n,

8"'...1.. IJ-dno lto/upoJ
51.276 ALAT ZA PRE50VANJE LAKIH "':TALA METODOM
PROTUSMJERNOG 15T1SKIVAN.JA
J d- +
o
5
,
1. Ovotlljo'n' k o /up zo pr.
l ovonj a
2.. Jod"od;) . ,,,; kol up 10 pr. -
Jovanj . (o h or uUST/wt u
hlodnom stonju )
J. ' /skot
'" Pl atino
5. 0tprosok
51.277 DIMENZIJE ALATA ZA PRESOVANJE LAKIH f'TALA

Za zadani materijal je ova deformacija isuv:ise velika pa se procee dijeli

na dvije operacije i to:
- protusmjerno istiskivanje sa !p1 = 50
0
/0 i
- i.stosmjerno isbisk.ivanje sa = !p,- <PI = 176 - 50 = 1260/0
Dimenzij e (51. 275)
D, Do 40 mm, d, d, 25 rom, h, hI 10 mm
D,-d,
So! = -''-;;-'--
2
40-25
2 7,5mm
Ukupna vlsina canceta se dobiva na osnovu jednakosti volumena gredica i
canceta:
[
d;2]'
H. = h,+ 1-(- ) (H.-h,)
_ .
24,3 10 + 11_(25)'] (H,-IO)
. 40
H, 20,4 = 335 mm
061 ' ,
Redoslijed operacija kod kojih se mijenja oblik komada:
I Presovanj e metod0m protusmjernog i5tiskivanja sa:
d,
'l'1= - =
D'
g
25
2
- = 0 39 = 39'10
-i0
2
'
'"1 In ,_D ..... -:;- _ 0 16 2310g 40 _ 0,16 0,86 = 80'10
D, d, ' , 40 - 25
II Presovanje metod om istosmjemog istiskivanja sa:
'l'2 = 1
2 '
D,-di =1_
2 2
D , -d,
CfJ2 = In
D;-d;
2 2 2,3 log
D,-d,
30
2
_ 25
2
40
2
25
2
40' - 25'
30
2

= 0,72 72'10
= 1,27 = 127'10
Deformacija po debljini zida:
E
= Sc - S1 = 7;5 - 2,5 = 068 = 680/0
7,5 ' s,
Otpresak ce i!l\ati izradne tolerancije (tabela br, 75)
Dl = 30 + 0, 1 mm; dl = 25 0,05 rom
5 = 2,5 0,12 nun; h1 = 10 + 0,20 mm

Dve tolerancirje se mogu posti.Ci sa nonnalnLm alatom za presovanje istiski-

vanjem, a ak o se zahtijeva joo veca taOno6t otpreska, tada se uvodi joo i
operacija kalibriranja.
Red.05li.jed svih operacija izrade zadanog komada po tehnolookom pro-
cesu je prikazan uz s1. 275.
VIU 5. KOllstrukcije alata za presovanje istiskivanjem.
Vlll 5.1. Opstc smjernice
Granicu ekonornicnos-li metode presovanja istiskJvanje-m iz-
medu ostalih, odred.uje najvaZn.ija komponenta, a to je slat. Iako Fa ovim
na.l::inom mog:u prerad.1vati 5vi metali, ipak je S obzirom na V'ijek trajanja alata

ogranicen broj vrsta celika, kojt dalaze U obzir za preradu. Zbog toga posebnu
painju treba obratiti na izbor alatnog celika, njegovu obradu, te nc:. proracun
i konstrukciju alata. Treba voditj racuna 0 tome da aLati nisu optereeeni sarno
statickim opterecenjima i da se u njima ne javljaju sarno jed.n.ostavni napOiLi
na pritisak, iJ.i istezanje, nego da su oni il..lozeni sloZen1m dinamiCkim optere-
cenjima, koja se u toku radnog procesa mi.jenjaju od nule do maksjrnalne vri-
jednosti. Ova dinam.i.cka optereeenja su cesto pracena savijanjem, i dodatnim
termickim naprezanjirna, usljed neprekidnog zagrijavanja i hladenja alata u
toku rada.
Kvarovi alata l}1ogu da nastupe usljed istrooenosti, preopterecenj a i za-
mora m.a.terijala. Rod presovanja .i.stiskivanjem do lorna alata najceSce do1a.zi
usljed zamora materijala. Lorn alata u51jed preopter ecenja moze nastati sarno
kod nepravilne konstrukci je alata ill, ako siLe potrebne za deformaciju k.o.mada
izazivaju u alatu napone iznad dozvoljenih. Do neupotreb1j ivosti alat a usljed
.istroSenooti radnih povrSina dolazi. rjede, a uzrok ove pojave leii uglavnorn u
nepravilnorn (ili nik3.kvom) podmazivanju kornada u toku presovanja .
Legirani alatni celici za izradu alata za presovanje moraju ispunj avati
razlicirte zahtjeve kao .to su: o1..pornost na pri..tisa.k i udaama op.terecenja,
velika zilavost, vremenska pootojanoot, otpomoot protiv povrSinsk-og tro.senj a
(abanja), a pored toga ovi celici moraju biti sposobni za obradu .
Prve probe presovanja lak.ih metala isbislc!ivanjem su vrsene sa al3ltima
izradenim od legiranog celika sa viso.k.i.m procentom krama. U toku drugog
svjetskog r ata, usljed pomanJkanja komponenata za legir anj e, alati su rad.eni
od uglj icnog alatnog celika. Nakon rata se razvila t ehnologij a izrade n ajkva-
litetrujih alatnih celika, sa r.az.J.i citim legirajucim komponentama, lroja j e naSJa
pr-imjenu kod ovih vrsta .alata.
Od. domaCih leg:i.ranih ala.tnili celika za rad u hlarlnom stanju (tabela
br. 10) za iz:.radu radnih dijelova al ata za presovanj e (tiskaea, kalupa, protuti-
skaca itd. c!ol aze u obzir najkvalitetni.j e vrste kao ! to su:
C. 4150 (OCR 12), C. 4650 (OCR 12 specijal) i C. 4750 (OCR 12 ekslra).

Izbor vrste alatnog celika zavisi od konstrukcije alata, opterecenja,

ponskih odnosa, komplikovanosti ohlika komada koji se istiskuje, kao i veli-
Nne proizvodne serije,
Da bi se povecao vijek trajanja alata, u posljednje vnijeme sc kalupi za
presovanje i tiskaci rade od tvrdog metala,
Kod vecih dimenzija kal upa za presovanje, ili tiskaca preporucljivo je
nakon metalurskog kovanja, ill valjanja izvrSiti jos jedno pretkivanje, kako bi
se odstran.ile greske nastale prelhodnom obradom. Radi dobivanja povolj
n
e
strukture materijala operacije pripreme moraju bi.U pracene odgQvarajueom
termickom ob.radom (zarenjem i norrnalizacijorn).
Nakon kaljenja alata postiie se tvrdoca od oko 63 -+- 65 Re, uz znatna
l.Ulutrasnja naprezanja. Zato se nakon k.aljenja vrSi termiCko da hi
se 3ilavnst povecala, a termicka naprezanjla smanjila.
Vijek trajanja radnih dij elova alata, koji se danas postiZe u Evropi se
krece u granicama:
a, Za protusmjerno i5ti5kivanjc:
tiskac za presovanje 3.000 do 30.0UO kom
kalup za presovanje 5.000 do 50.000 korn
b. Za istosrnjerno istisk.ivanje:
tiskac za presovanje 10.000 do 60.000 korn
kalup za presovanje 5.000 do 50.000 korn
glava tiskaca 7.000 do 50.000 korn
produinik tiskaca 15.000 do 100.000 korn
U SAD je postignut zna.tno duzi vijek trajanj.a alata za presovanje lSti-
skivanjem (300.000 do 500.000 To je zbog toga sto se radi sa manjim
stepenom .. deforrnacije u jednoj operaciji. U cilju produienja vjjeka trajanja
alata proces se povecava za j ednu, ili vise operacija, sto znaOi da se deformacija
dijeli na vise faza.
Kod konstrukcije alata treba teziti da se trenje izrnedu radnog komada i
alata svede na najmanju rnogucu rnjeru. Osi m toga konst:m.tk:ciju treba tako
izvesbi da svi dijelovi alata podJozni trooenju budu lak.o izmj enl jivi.
VilI 5.2. Alati za protusmjerno istiskivanje lakih met ala

Tjpican alat za presovanje lakih rnebala rnetodorn prOitusmjernog isti'Ski-
vanja je veorna proste konstrukcije (51. 276) i sas.tojli se iz univerza410g bloka,
u kome su smjesteni izmjenljivi radni di jelovi al ata: tiskac, kalup za presova-
nje i skidac, iIi Lzbijac.
Alat se sastoji iz gornjeg n05aCa 1 u kome je, pornoeu navrtke 2 i ko-
nusne elasticne caure 3 (caura je prorezana do odredene visine) pricv,rscen
skac 4. Cijeli gornj i sklop alata je vezan sa prirtisk.i.vacem prese. U donjem no-

s a ~ u alata 9 (postavl jenim na stolu prese) su smjestene yodice skidal!a 8, po

kOjima kI.i2.i pokretna p10ca 6 sa skldacem 5. Ploca 6 l ~ i na oprugama 7. Pored
toga u donjem nosacu alata se nalazi i nosal! kalupa 10 sa kaluporn za preso-
vanjc uCvrSCerUm pomocu steznog prstena 11. U ovoj izved.bi se kalup sastoji iz
dva dijela ito: prstena 12 i dna kalupa 13.
Kod konstntkoije radnih clijelova alata za presovanje (s1. 277) treba na-
racitu paznju obratiti na one elemente koji olalcSavaju plasticno tecenje metal a.
RadiJjus tiskaca (r) se uzima jednak unutrasnjem radijuSu otpreska, a
radijus kalupa (R) van.jsk.om. Prelazni radijusi znatno o.lakSavaju proces isti-
skivanja, pa kod presovanja lakih metal a mora btti ispunjen uslov
r ~ rmin = 0,8 rom 1 R ~ Rmin = (0,8 -+- 1,5) nun
Isto tako da bi se olakSalo tccenje materijala ispod tiskaca, glava tiskaca se
sa coone strane brusi pod konusom sa uglom, koji za istisk.ivanje alurninija
ima vrijedn.ost:
Precn.ik glave tiskaca (d) je jednak unutraSnjem preeniku canceta. Da hi se
smanjlilo trenje i.z.medu tiskaea i materijala, glava tiskaca je reJativIlD male
<lebljine (1,5 r), a stablo je za (0,1 + 0,2) mm oslabljeno.
Dvodijelni kalup za presovanje se sastoji iz prstena i dna kalupa. U dnu
kalupa je izraden krater prec,o.ika D (koji odgovara vanjskom precniku o.tpre-
ska), a precnik prstena je za 0,1 mm uvecan, da bi se mogia plabina (g-redica)
umetati U kalup. Vtisina prstena se uzima za 1,5 do 2 puta veca od vis1ne pla-
line. U praksi se pokazalo da se prsten n<Jjvise tro&i pm dnu (na visini 1 -+- 2 mm
od dna), racli najvet e koncentracije naprezanja na tim JIlIjestima. Zbog toga
se kalup i izvodi iz dva dijela, da bi se, u slucaju istrosenja ili lorna, rnijenj ac
samo jedan dio kalupa.
Dvodijelni ka]up je veoma osjetljlv u radu. Prsten i dno kalupa se rade
n.a masinama za obradu sa . skidanjem strugotine, tako da se k'Ontinuitet vla-
kana materiJala prekida. Isprekidana vlakna su naroOito nepovoJjna na mj e-
stima najveCih opterecenja, gdje dol azi do koncentracije naprezanja, cime' se
sk,l'acuje vijek trajanja alata.
Zbog toga se u posljednje vrij eme razvila pO'sebna metoda izrade jedno-
dijelnih kalupa, koja se sastoji u tome da se leziste platine ne obraduje r eza-
njem, nego se uliskuje u hladnom stanju. Najcesce se za materijal kalupa po
ovoj tehnologiji bira neki boJJi celik za cementaciju (npr. C 4321 - EC 100).
Ploca .se poravnava na odredcnu debljinu (debljina kalupa), a zatim se u hI ad-
nom stanju utiskuje otvor precnika D + 0,1 mm na dubinu (1,5 -+- 2) H. Radni
pl"itisak utiskivanja se moze odrcditi po pribliznom obrascu p = 30'm (gdje je
Urn cvrstocfl materijala kalupa). Na taj naem Be dobiva kont inu.iran tok vla-
kana u kalupu. Na najoptcrecenijim mjestirna (prelaz pod radi jusom R) vlakna
se salJ.ijaju i mate-rijal postaje homogeniji, sto povecava moe nosenj a ka lupa.
Nakon utiskivanja lezista platine kalup se kali u solnoj }c.upki i ne podlij eze
vjSe nikakvoj mehanickoj obradi. Vijek trajanja ova!w izradenog kalupa se
produiava za 2 do 3 puta.
Alat za istiski vanje cilindra sa dvostrukim zidom (s1. 278) se sastojJ i T.
kaiupa za p resovanje 2, monti ranog u clriacu 3, prstenastog tiskaca 4 i izbijaca
1, sa opr ug.om 6. Cijeli ovaj sklop nosi gornj.i nosac alata 8. Hod gornjeg di je-la
alata se ogran.icava prstenovima za otl r l.avanje distance 11 navucenim na s.tubne

Inl
PtA UNA
I, Izbijot
} Ko/up 10 presovonje
3. Drlar /fo/upo
I.. Prste"osl, ' ,skot
5, Protutlsko{
6. Oprugo Izb/j ato
7 Stubno vodKo
8 Gartl)1 nasal oloto
9 Donll nosaf oloto
10. Cllmdritnl rUKOVOC
11. Prsten 10 odrlovonje
dis tance
SI. 278 ALAT ZA IST/SKIVANJE elL/NORA SA
OVOSTRUKIM ZIOOM
1 n Ii no soc 010 to
} Iostllno stezno
J Hovrtko 10 tlskofo
I}
6
8
7
F -'

IJ
16
9
liskoc
5. Donji nasal ol oto
6 Ko/up zo pruovonj.
7. Nosot Nolupo
8 Sf,un; prst en
9, Nosae m ehanizmo zo da t ur
p/otina ( gr edico)
5 10. Magacin plati na (gr.dico)
11. KOzol
fl , VorIico ski dot.o
13. Pokret no pl ot o ski doco
U . Skl doc
15. Fiksotor
16. 050'l l no n050co magoeino
17. ZO'lrtonj 10 centriron}.
18.
19. Opr ugo kUzat o
SI.279 ALAr ZA ISTiSKIVANJE SA AUTOMATSKIM POSLUtNAN.EH
- D - '

vodice 7. To je nu!no ukoJ.ik.o je potrebno da debl jina v.iJenca ci.li.ndra isuviJe

ne odstupa od nominalne vrilednosti (2,6 rnm). Prethodno izrac.1ena platina sa
otvorom u sredini se 'navlaCi na protutislCac 5, tako da u radnom hodu ispuni
sve zazor.e iz.met1u kalupa za presovanje 2, prstenastog tiskaea 4 i protutiskata
5. U povr atpom hodu pritiskiv.aca prese otpresak se iz kalupa za presovanje
izbij a izbij acem 1.
Kod veCih pr oizvodruih seI1ija veliku primjenu imaju alati sa automat.sk.im
posluZivanjem (s1. 279), koj i se koriste za presovanje metodom prOltusmjemog
i komhinovanog istiskivanja.
Gornj i sklop alata se sastoji iz gomjeg nosa6a 1, elastiCne stezne fuure
2, navrtke 3 i 4. U donjem nosacu alata 5 sa smjes.teni kalup za preso-
vanje 6, sa nosarem 7 i prstenom 8, te n.o.sac meh.anizma z.a dotur pla-
tina (gredica) 9. Na nosaeu mehanizma je montiran magactn 10. To je u s.tvari
oluk po kome iz bunkera klize gredice (pIa tine), padajuCi ispred klizata 11,
kojJ ih zatim potiskuje u radnu zonu alata, odnosno u otvor .kalupa za pre-
sovanje. Nosac 9 moze da se zakrece oko osovine 16. Tat-an polouj nooaea u
odnosu na radne dijelove alata utvrduje fwator 15 monbiran na nosatu. Sist.em
uredaja za skidanje je isti kao kod ranije opisanih konstrukcija. Pokre'tna p.loca
skidaa 13sa skidaeem 14, skida otpresak sa tiskaca 4 u povratnom hodu prese.
Ovaj t.u'edaj nose yodice 12 uCvrScene takode u nosa6u 9.
Donj.i skiop alata (kalup za presovanje 6 i nasac kalupa 7) se centrira u
odnosu na gornji dio alata pomocu zavrtnjeva za ..centriranje 17.
Alat radi na sljedecem principu. Platina iz bunkera (koji na slici nije
prikazan), klizi po magacinu (oluku) 10 i pad a do klizaca 11, a ovaj je pod
priti.skom opruge 19 potiskuje u otvor kalupa za pre50vanje 6. U radnom hodu
pr1tiskivaca pr ese ti5kac istiskuje otpresak, a klin vezan sa pniti&k.ivacem (nije
na slici prikazan) preko valjCica 18 pomjera klizac u poeetni polozaj, tako da
se oslobada prostor za sljedeeu platinu, koja pada ispred klizaca. U povratnom
. .
hodu skidac 14 skida otprasak sa tiskata 4, a ski.nuti kmnad se iz alata odstr a-
njuje (oduvava) komprimiranim zrakom. Klizac 11 ponovo pomjera platinu u
otvor kalupa i ciklus rada se ponavlja.
Opisana konstrukcija alarta je univerzalnog karaktera i primjenjuj e se za
izradu komada preCnika 14 -7- 50 mm. Kod promjene dimen.zitie komada treba
u.mijeniti : tiskac 4, skidac 14, pokretnu ploCti 13, kalup za presovanje 6, maga-
em 10 i klizac 11, dok ostali dijelovi ostaju isti za odredeni dilapazon climenz.i ja
otpre8aka.
VIII 5.3. Alati za protusmjerno istiskivanj e ceJika
Gornj.i n.o6ac alata 9 (51. , 280) je .cilindrirnim rukavcem 14 i popreenim
klinom 15 vezan sa pr.Lt.i.s.k.ivacem prese 16, a u nj emu je pomoctl konusne
nav.rtke 8 uvrSCeJ1 t iskac 1.
PreCnici g4ve i vra ta 'biskal:.a se odreduj u na osnovu UlIl utra.snjeg prec-
nilta (d, - po 51. 275 b)
d d,; d - (0,1 -;. 0,2) mm

o
1
I . ri SHoe za presovanJe
2. Ka/up Ze presovonj e
3. Protutiskac
~ . Sham prsten (prv;)
5. Stezn; prsten (drug;)
6. Ploco (za prenos priti ska sa kolupo )
7. Ploca (za pr enos pri t fska sa t i skaca)
8. Navr tko za s tezan}.
9, Gornj; n o s a ~ a/at a
10. Donji nosaE aloto
11. Podlolno ploca
12. /zbijot
13. Sfo pres e
14. Cifindricni r ukovac
IS. Poprecni kim
16. Pritlskivac prese
17. Plato ze stezonj e aJato
18. Zavr tonj ze centrironj e ala t o
SI.280 ALAr ZA PRESOVANJE CELIKA METODOM PROTU-
SMJERNOG ISTISKI VANJA
16
7
1

Da hi se olakalo istiskivanje materLjala ispod tiskata, glava tiskata (vi-

sine .", 4 rom) se sa l:eone strane brusi pod konusom, sa uglam neSte veCim nego
kod laitih metal, 5 -+- 7), , prelaz n, vrhu ie z,oblien (R 50 rom). Isto
tako prelazni radijus glave oogavara ra<4iusu otpreska, i mora
zadovoljav.ati \.ISlov r rmiu = 0,5 -+ 1 nun.
U donjem dijelu alata se nalazi. kalu.p u presovanje 2, protutisk.ac 3,
donji nosac alata 10, podtoina ploca 11 i izbijac 12. Sve zajedno se pomocu
poklopca 17 sa zavrtnjima stei.e u sto1u prese 13. Donji dio alata u odnosu na
go.rn.ji se centrJra pomocu zavrtnjeva 18.
UnutraSnji preCnik kalupa (Do) uz.ima se jednak vanjskom preCniku gre-
dice (Dil po s1. 275 a) uveeanim za .iznos kOjim se obezbjedu.j e :nesmetano wne-
tanje gredice u kalup:
Do D, + (0,05 -+- 0,1) mm
Kalup za presovanje je u radu i2;1ozen visokjm radnim pritiscirna, tako
da nj egove dimenzije moraJu biti dosta velike da hi izdrzao te p-ritiske. Medu-
tim, kompenziranje nastalih pritisaka kroz poveCanje dj menzija kalupa za pre-
sovanje je moguce sarno do odred.ene granice. Daleko boJji efekti u tom cilj u
se posbizu nabijanjem steznih prstenova (4 i 5) na kaJup za presovanj e. Da je
ovo tacno pokazuju i sljedece tri varijante izvedbe alata.
1. Kalup za presovanj e 2 je. dire!<Jtno utvrSccn u donjem nosacu alata (bez
steznih prstenova). Ako se odnos vanjskog (DI) i unutrasnjeg precnika ka-
lupa oznal':i sa a = DI/Do, tada se, usljed djejsLva radnog pntiska nol'-
malnog na zidove kalupa, u njemu javljaju radijalni naponi pritiska (J
r
) i
tangencijalni naponi istezanja (0",), koji, kako je pozna t o iz otpornosti ma-
terijala (naprezanje cijevi pod unutrasnjim pritiskom), imaju najvece vr i-
j ednosti na unutrasnj em precniku (Do) ito:
O"r = -p i 0"1 =
<12 + 1
p = c' p
a
2
_1
Ukupni napon po hipotezi piasticnog tecenja (obrazac 29 b)
0" r O"t = P V 1 + c + c
2
Sa odnosom a = 4, iii DI = 4 Do je:
17
c 113
15 '
0', P Y 1+ 1,13 + 1,28 - 1,85p
Smanj enj e ukupnog napona kroz dalje povecanje vanjskog precnika kalupa
ne da je ieljenc rczultate. Takb npr.: za a = 10, iIi DI = 10 Do' (sto je za
realnu izvedbu alata pretjerano) je c = 1,02 i O"u = 1,75 p. Vi di se da se
ukupni napon smanji o za svega 9,5
0
/0, iako su dimenzije u odnosu na prvi
slucaj povecane za 2,5 puta.
S obzil'om na to da ukupni napon ne smije pl'ernasiti vrij cdnost na-
pona na granici elaslicnosti (CT
II
< moze sc proracunati naj veca vrijed-
nost l'adnog pritiska za kalup izraden od iegjranog alatnog celika i kaljen:

(cr,
O"u (fr: 200 kg
Pmu. = = 185 =:J 110 mm'
, , 1,85
Na osnovu iz!oienog slijedi da se kalup za presQvanje sa dimenzijama
DI = 4 po (bez sleznih prstenova) moze primijeniti sarno u kada
radni pritisak ne prelazi vrijednost p lJO kg/mm
2
,
2. Kalup za presovanje 2 ima dimenzije Dt,= 1,5 Do, a na njega je navucen
jedan stezni prsten 4 sa vanjskirn preCnikom D2 :::;; 2,65 Dl = 4 Do. Dozvo-
Ijeni radni pritisnk U ovom slueaju (po K. Sieberu) izn05i p 160 kg/ mm:.
3. Kalup za presovanje 2 ima vanjski precnik Dl = 1,5 Do, a na njega se na-
bijaju dva stezna prstena (4 i 5) sa vanjskim precrucima
D, = 1,665 Dl 2,5 Do i D, = 1,5D2 = 3,75 Do
Za ovaj slucaj dozvoljeni radni pdtisak ima VTijednost p :(; 200 kg/rom!,
Iz Dvm prirnj cra se maze uoCili cia poveeanje ilimenzija kalupa ne daje
zeljene rezultate (Dl = 4 Do, Pm<ll!; = 110 kg/ mm2). Dvostrukim armiranjem ka-
lupa (manjjh dimenzija Dl = 1,5 Do) sa dva stezna prstena, dozvolJeni radni
pr.i.tisak se skoro udvostrucava. To je zbog toga sto se nabijanjem steznih prste-
nova na kalup za presovanje 'u kalupu stvaraju prednaprezanja, odnosno tan-
gencijalni napom pritlska koji u toku rada djelimitno, iIi potpuno, kompen-
ziraju tangencijaJne napone istezanja izazvane radnim pritiskoin.
Stezn.i prsten se moze nabijati na kalup u hladnom stanju, a da hi se
ostvarila cVrSca veza. kalup Lma vanjsku povrSinu izvedenu pod malim l)agi-
born (1 -:- 2). Unutrasnji precnik steznog prstena je za oko 0,3 -:- 0,4 mm manji
od vanjskog precnika kalupa (da bi se nabijanjem ostvarila potrebna predna-
prezanja u kalupu). Stczni prsten se nekada navlaN i u toplom stanju (zagrijan
na temperaturu 350 -:- 400C). U taku hladenja stezni prsten se suzava i steze
kalup za presovanje. Postoji i posLupak specijalnog dubokog hladenja kalupa
(na temperaturu - aoC) koji se zatim ubacuje u prsten. Prl zagrijavanju ka-
lupa (do sobne temperature) njegove dimenzije se a kako nema
moguCnost sirenja (jer jt' sprijecen steznim prstenom), u njemu se postepeno
stvaraju prednaprezanja.
Na vij ek trajanja alata znalno utice i kvalitet povrSina rad.rii.h dijelova
alata. Stoga povrSine tiskaca i kalupa moraju biti bru..sene i sjajno ispolirane.
VIII 5.4. Alati za jstosmjcnlo istiskivanjc
Funkcionalni dije10vi alata za istiskivanje supljih tijela (sl. 281 a) su
kalup za presovanje 4 i tiskac 1. Konus u zom deformacije kalupa se izvodi
pod ugJom 2 CI. = 90 -:- 126 .. jer s u u tom podrucju trenje i gj la istiskivanja
najmanji. Radni (kalibrirajuci) dio kalupa, je radi smanjenja trenja dosta
(4 -:- 6 mm) i sa blagim konusom to jest u pocetku sa precnikom d (vanjski

9
.L. ___ d,,--
I
L
.1..
,/
,
13 I. Tiskat za prflSorotlje
"7 2. Produ/",k tisJtota za pr.soranje
J. Glen'a tiskofa zo pruoroni-
, . Ka/up zo pruovanj.
S. Prst.n za vod.nj. /tornado
6. St.rn; prst.n (prviJ
7. Stun! prston (drugd
S. Gorn); nosac a/ala
9. Urn.Iok
10. Zavrtonj za $pajonj.
11. Poprn; /t/in
12. Izbijol /tornado
13. Donj; nosae a/ata
" . Sio pr.st
a. KOMADI vn:EG PREtHIKA
1. Tiska{ za pr,sovonj.
6
] . Glava tiskata Zo pruovanj.
3. Produlnik Uskota za pr,sovanj.
1
Ka/up za pr.sovanj.
5
5. St.zn; prst." (prvj)
6. Sternl prst.n (drug;)
,
7. Couro za rod.nj. komado
9
e. Izbijal komado
9. Donji glo/a
7
10. Podlo/na plota
13
II. Po11oJ na
11. Gornji nasal alata
8 13. Sio prese
b. DUGI KOMADI MALOG PRECHIKA
51. 281 K.ONS.[B..I./JSCIJCALATA ZA PRESOVANJEjfOMAO/'o
METtJtJOM ISroSMJERNOG ISTISKIVANJA
=-= m= - - -== v -

precruk otprcska), a na kraju sa d +- 0,05 nun. Donji dio kalupa (preCnika

d + 0,1) sluZi za vodenje otpreska. Iz ranije opisanih razi oga na kalup se
bijaju dva stcma prstcna (6 i 7). Cijeli donji sklop aJat..l jc smjcsten u slOiu
prese 14.
Glava liskaca 3, jc radi lak.seg svlaccnja kumadn tiskaca izvedcna
konusno i to u gornjcm dijelu sa prccnikom dl (unullasnji precnik otprcska)
a u donj em sa dl - (0,1 +- 0,2) mm.
Alati za prcsovanjc istosmjcrnim istiskivanjem duzih komada manjcg
preCnika (sl. 231 b) imaju dodat ne eaure za vodt!nje 7, da bi se spriJeciio savi-
janje komada u loku prucesa i:i:"isklvanja, Ui prilikom izbi janj a (izbl jacem 8)
po presovanja.
Na sl. 282 a jc prikazan lI.niverzalni blok alala Z3 istosmjerno istiskivu-
nje otpresaka raznih obli.ka. Don}i sklop aJata se sastoji iz kaiupa za preso-
vanj e 5, koji je sa dva stczna prstcna (6 i 7) pricvl-8ccn u donjcm nooaeu alata
1. U gornjem nosaeu alala 13 se naIaZJ nosac tiskaca 8, sa tiskaccm 12 i nosad
izbijai::a 15 pomocu kojih se 1I povralnom hodu prilisk.ivaca prese, prcko tra-
verze 3 i izbijaca 4 otpre3ak izbija iz kaJupa za presovanjc. Alat je rad.I sigurm-
jeg centri ranj!l snabdjeven stubnim vodicama 15.
Izmj enom radnih dijelova alata (kalupa i tiskaca) se sa ovakvim alatom
mogu proizvoditi razni otpl'esci.
Kalup i tiskac prika7..a. ni na s1. 282 c I sluze za istiskivanjc punih profila
obli.ka tijela sa glavom (51. 282 b J).
Izmjenom radnih dijelova alata (kalup i liskae po s1. 282 c II) presuju
se metodom ist05mjcl'nvg istiskivanja komadl razliCitih oblika poprecnog pre-
sjeka sa otvorom u sredini (s1. 282 b II).
Presovanjem istiskivanje-m u hladnom stanju mogu se sa odgovarajucim
alatom (kalup i tiskac po s1. 282 c III) proizvoditi i ozubljena vratila i zupca-
nici (s!. 282 b III).
Alat za izradu plocice sa ispus.tima i sliCnih elemenata, metodo.m protu-
smjernog istisltivanja je prikazan na s1. 283.
Kao poluproizvod sluii platina koja se prethodno prosij eca u kombino-
v&nom alatu za prosijecanje i probijanje ol vora.
Platina se postavlja na tiskai:: 3 i centrira pomoeu dva cllindricna gra-
nion.ika 2 uc:vrscena u tisk3eu. Ovi granicnici upadaju u prethodno probijene
olvore u platini. U proccsu presovanja isliskivanjem, pod pritiskom kalupa za
presovanje 1, llcvrscenog u gornjem nosacu aJata 6, matedjaJ teee navise ispu-
njavajuci zazore izmedu tiskaca i kalupa. U povratnom hodu pritisklVaea presc
komad se iz kalupa za presovanje izbija izbijaCima 4, koji su preko ploee :>
spojeni sa mehanizmom za izbijanje.
Istiskivanje materijala iz pIa tine u kalup za presovanje teee vrlo nc-
ravnomjerno i to na sredini vise nego na krajevima. Zbog toga se kontura pla-
tine razlikuje od konture vijenca olpreska, pa se tacan oblik moze odrediti
lek naknn i.,vrspnih oroba.

o. KONSTRUKCIJA ALATA
,"
+
I" '.
_- I

rlillllP.
$ III
b. TiPOVI OTPRESAKA
II 11/
1. Donji nasal
al ato
2. Potporno plo
fa
3. rrov.rza jz -
bijoeD
'.lzbiJot
5. Kolup ZQ
sovon}e
6. Stezni prsten
(prY;)
7. Stezni prsten
(drugi)
8. Nosac tisko-
lo
9, Novrtko
'/Q Stezno
11. Ploca ZQ pr.-
nos pritisko
riskat
13. Garrt); nosoe
aloto
". Stubna vodico
IS, Nosol izbijo-
co
c. IZVEDBE TISKACA I KALUPA ZA PRESOVANJE
51282 ALATI 'A I?.T05Md..ERNQ 15P5KIVANJE OTPRE5AKA
RAZNIH OBLIKA
r:a j V2/d
I! 1
,. Ko /up zo preso -
vonje
2. Granicnie; platintl
3.
.( Izbijaci
5. Pl oco izbijoco
.6. Gornji nosot 010-
10
7. Don); nosoe oloto
fl. Stubno lIodico
9. Ci/indritni fukaVQc
OrPRESAK _
51.283 KON5TRUKCIJA ALATA ZA ;jRADU PLOCICE 5A
IspusfiMA

IX - KOVANJE U UKOVNJlMA
IX 1. Konstrukcij a otkovka
1. Elementi otkovka i alata za kov8nje
Kovanj e u ukovnjima je proces k.od kOjega metal, pod djejstvom udara
malja ewea, ill pod prlt.iskom pr.it.iskivaca prese (krlv.ajI\4:;, frikciom"
hidraulicne). iii neke druge InaSine za kovanje (npr.: horizontalne kovacke
Il1.3.Sinc) isp unjava prof.ilisa.n.i prostor izraden u kovat.kom alatu (ukovnJu). Za
raz.liku od slobodnog kovanja gdje je Sirenje metal a u pravcirna normalrum na
pravac kretanj a malja cekica neometano (slobodno), kod kovanja u ukovnjima
ovo sirenj e je ornetano zidovima gravure ukovnja.
Gornji dio ala ta za kovanje (s1. 284 a) se sastoji iz gornjeg ukovnja 1,
koji j e pomocu klina 5 i zavrSetka U obliku lastinog repa vezan sa maljem
cekica 3. U donj em di jelu alata se nalazi donji ukovanj 2, koji se takode spaja
sa donj.im nosacem alata 9 preko lastinog repa i klina 6. Centriranje alata u
pr avcu normalnom na pravac kret anj a malja se vrSi boCnim gornjim 7 i bol:-
nirn donjim centniracem 8. Donji nosac alala 9 je klinom 10 ul:vrscen u na-
kovnju l:ek.ica 4.
S obzi r9m da nakovanj prima udarce njegova tezin.a je kod normalnih
cekica za kovanjc u ukovnjima oko 20 puta veca od teZine malj a.
U gornj em i donjem u.k.ovnju su izradene gravure prema obliku i koo-
tiguraciji otkovka. P oeetni obl ik ma teri jala se stavlja u gravuru donjeg ukov-
nja, a zatim pod udarcima gornj eg ukovnj a metal se razliva i dobiva oblik
gravure. Potpuno ispunj a vanj e gravure se kod rada na koval:kim ccki.cima
postize sa nekoliko udaraca malj a l:eki ca, dok se kod rada na kovackim pre-
sarna isto moroa pos1lii:..i u jednom radnom hodu pritislcival:a prese.
Volumen poeetnog oblJka materijala je veei od volumena got ovog ot kovka
12, koji ide na dalju obradu sa skidanj em strugot.ille. To jc zbog t oga jer se
jedan dio matcrijala troSi na vijenca 13 i plaCice 14.
Vijenac otkovka je nuzan radi boljeg popunjavanj a gravure ukovnj a i
r adi pravilni je eksploatacije alata. S obzirom da je vrlo tesko odredl ti tal:nu
koli.l::inu materijal a, kojl treba da popWli zavrsnu gravuru, to se kod proracuna
uzllna izvjestan voiSak materijala, 6ime se obezbjeduje sigurno popunjavanje
gcavur e. SuviAni dio materijala ohrazuj e vi jcnac ot kovka....

G. ELEMENTI ALArA

OtkOYOH flak on
nag kOYf)ja
OtkoYok f)okon krzQ-
nia vijenca i probijo -
nie plac;ce
CI9-1!
b. HEMEN" OTKOVKA
1. Gornji ukovonj 6. Klio donjeg ukomjo 10. Kim nosolo
2. Donji ukovonj 7. Bo( - { gor- 11. Otkovak flakon kova -
1. Malj ukovnja ,nja
,. NokovanJ kovQckog 8. Bacn; cefitr;roc'dO""Jeg I}. Homad)
,
cekJr!o ukovnjo 13. Vijenoc
S. I(lln gornjeg ukovnjo 9. donjeg ukovnio , It. Plotico
SI.281, KDVANJE U KOVACKOJ GRAVURI
p=; - a


I
I il
o. b. c. d.

e. t g. h.
S/.285 RAVAN PODJELE 1 LlNIJA SASTAVA OTKOVAKA
, "-
,
I ", D <fo12
d
r
-),/2 + x/.
rf. 12 rf. 2
'ti
J:
%
/;
.:::.

o :'
d :}'
o. b. c.
SI.286 DODACI ZA OBRADU 1 TOLERANClJE OTKOVAKA
--

Presjek kanala za vijenac je manji od najrnanj cg presjcka gravure, stoga

su u kanalu najvel:i olpori tecenja, tako da materijal sigurnol prvo popunjava
gravuru, a zatim otice u vtijenac. Osim toga vijenac sIuzl za amorlizaciju udara
- p.ri suda.fu ' gornjeg i donjeg ukovnja.
U cilju u.slede materijala kovanjem Se pored vanjskog oblikovanja mogu
iuaditi j otvori eija jc osa paralelna sa..pravcem kretanja gornjeg dijela alata.
, Za izradu otvora sluze odgovarajuCa .ispupcenja u gravuri. UkoUko su U plta-
nju slijepa udubljenja tada ispupCcnje ima sarno gornji ukovanj. a kod obo-
stranih otvora oba ukovnja, da bi se olaksalo vadenje otkovka iz gravure. Ra-
stojanje izmedu ispupcen.ja gornje i donje gravure u zavrSnoj fazi kovanja
odgovara debljini ploCice 14.
Nakan zavrsnog kovanja. otkovak !}einilivnc gravure 11 se obraduje na
presama i to:
a. Obrezuje se vije-nac 13 (ova operacija se oznacava kao krzanje vijenca)
b. Probija se p)oCica 14.
/
Cesto se ove dvije operacije vrse u jednom komblnovanom alatu. Zbog
toga se oblik otkovka definitivne gravure 11 razlikujc od olkovka pripremlje-
nag za dalju obradu 12.
Pored zavrSne kovacke gravure pri.mjenjuju se i razne druge pripremne
gr-avure, gra'vure razdvajanje otkovka od sipke (ako se ne radi od pojc-
dinacnih n ego iz's.ipkastog matenjaJa), za ispravljanje, kali-
briranje itd.
Pocetni oblik malerijala za dalju preraciu kovanjem u ukovnjima maze
hiti pripremljen slobodnim kovanjem. Ovaj metod je niskoproizvodan i prim-
jenjuje se samo u maloserijskoj proizvodnji. U velikoserijskoj i masovnoj pro-
izvodnji se kao poluproizvod koristi valjani i vuceni materijal raznih profila,
koji se cesta prije kQvanj.a. u ukovnjima priprema na specijalnim kovack.im
masinama (kao sto su np.r. kovaCki valjci). Ukoliko je materijal manje
pripremljen to jest tim viSe se njegov obltik i dimenzije razlikuju od oblika i
dimenzija otkovka zavrSne gravure, utoliko ce vise trebati pripremnih gravura
U kovaCkom ukovnju.
2. Ravan podjele i linija sastava ukovnja
Da hi se-otkovak nakon kovanj;!. mogao izvadUi iz ukovnja !:adi Sf' iz
dva dijcla (gornjeg i donjeg), lito zoaCi da ravan podjele dijeli olkovak na
dijela. Presjek podjele ili podione povrsine i def.mise konturu
linije sastava (podiona .... . 'X . .
Podiona zavisi. od konLiguracije otkovka i ana treba da,-8ude odre-
dena tako da olakSava razlivanje materijala u gravuri, a istovr'emeno ne smije
da oteZava konstrukciju alcita. lako se izbor padione ravni rjesava ad slucaJa
do slucaja, mogu se postaviti odredeni prinoipi.
,
a. Oblikovanjc otkovka treba da se izvrsi po m.ogucnosti plasticnom deforma-
cijom sabijanja, a nc istisk..ivanjem, iLi utiskivnnjem oblLka. Da bi se ovaj

princip ,odda<>, podionu ravan treba postaviti u podrucju veee dimenzLje

otkovka, to jest ootkovak se ru,jeti po dlmenzij.i. a (a > b), pri cemu su a i b
dvij e m.edusobno upravne najvece dimen2';i.je otkovka (51. 285 a, b, c, d).
h. pravila se dolazi u. znatna uSteda u mate-
rl}alu, kO}l otpada kod krzanJa Vl!Jenca. Pod)ela lzvedena po 51. 285 e bi
bila pravi1llJi.ja kada bi. se izvela kao na sl. 285 a, ali je u tom slueaju radi
veee duZine podione l1nije veti i otpadak materijala koj.i. otice u vi jenac,
c. Kod odredi,vanja ravni podjele treba vod.iJtli rae-una i 0 kornpLikovanosti alata
za krz.anje vijenca, Kod podDele prema s1. 285 f n.ije ispunjen osnovn.i zahtjev
(iz taOke a), ali je alat za krz.anje daleko jednostavnij.i nego po izvedbi prema
81. 285 b.
d. Od pravila se odistLlrpa i kad>3 neka povrsina otlvovka (P na sl. 285 g) nerna
kovaCkIih nagiba, taOO da mor.a blti smjestP.na u ravni normalnoj na pravac
kretanja gornjeg alata,
e. Br{) j potrebnih operacija kovanja tak-ode utice na izbor podion.e ravru. Ako
sc, na primjer, podjela izyede prcma s1. 285 h, tada se izbjeg,ava openacija
sav.ijanja (koja je l1iUZna k.od podjele prema s1. 285 d), tako da se sa 1stirr.
udarcem v:rS:i Ii 5avij,anJe .i. oblik..ovanje.
Ravan podjele i linrija sastava ukovnja se odreduje nakon izrade crlezil
otk-ovka, na osnovu proracunatih dodataka za obradu i kovaCkih nagJba.
3. Dodaci za obradu i izradne tolerancije otkovaka
Kanstrukcija otkovka se r adio na osncwu konstruktivnog crteza defiIllitivno
0br,adenog komada i potrebnih dodataka za obradu. Doda:tak za obr,adu je u
stvari de.bljina sLoja marterti.jala, koj.i se skida naknadnom mehanitkom obradom.
Prema tome dodata.k za obradu se dodajc samo .arum povrS:i.nama komada, k<>d
kojih se predvida naknadna obrada sa skidanjem stl"1.Lg.OltJ,i:ne,
Kovacke dirnenzije (s1. 286 a) , ill dimen.z.i je otkovka se odreduj u na o.:onOVll
d&1nenzij'a obradenog komada po obrascu:
gdje su:
(IBO)
D
k
, d
k
, Hk mm - vanjski pr.eCnik, U'llutr.asnji precOOk i vi
sina otkovka
D, d, H rum - vanjski precnik, unutrasnji precnik i visina
obradenog komada
(non1finialne dianenzije)
So, ad, ()H mm - dooaoi za obradu
Dodatak za obradu sadrzi u sebi sloj ruaterijala sa greSka:ma nastaUm
pri kovanju. Usl jed nepotpunog ispunjavanja zavrsne gravure (nedovoljno
otkovanog komada) nastaju razne neravrune (udwbljenja i ispupeenja). Na na-

lale ut<te I istrcx!enje alala (gravure kovatiulg u!<Qvnja). ",I&m okadni

sLoj maLerijala koji nastaje izgaranjem (okujma) ltd. Osim toga, otklanjanjem
ovog sloJa naknadnom obradom treba otJtloni1.i. i ostale prouuok.ovane
usljed krivljenja komada, i neperpedikulamoa:ti povrilna, kao
1 ovalnosU i deformacije presjeka. Vafno Je da i negat.i.vna vnjedna;t izradne
tolerancijc oLk{"Vka \reba da padne u dodatka za obradu.
Najvete vrJjednosli dodalaka za obradu k.od VTUCeg kovanja celika u
uioovnj.una, u zaVlisno6ti od. vrste kovaCke makne (kovaClU fek.il:. presa, ill
zontalna kovaeka r:naSina) 9U dane u br. 76. Iz pnkaza se rl1IOi.e uOOtl cia
su dodaci za obradu rada na presama manjj od O1II.h kod rada n.a tekvime, Ito
da prese daju precizn.ije otkovke. Dodaai z.a obradu rastu &a pove6anjem
_ lezme i kvalileta obradene Tabelom su obuhvacene tri kla6e tacno-
sti 1 to:
Klasa 1. Otkovci masOvne proizvodnje, koji se obraduju na speci,jaloi.m
nama. 53 spedj:alnim uredajiJna i alatima.
Klasa 2. Olkovci vel.ik.o5erijske prouvodnje, koji se obrnduju na un.:-
verzalnijeg karaktera, sa specijaLnim, Hi unive.rzalnirn uredajima.
Klasa 3. OLkovci. maJosenijske proizvodnje, koji se obrac!luju na univenalnim
J11.aAinama 6B. univerzaJnim alatima.
Ako se za neke dimenzije oLkovaka zahtijeva veca kJasa tatn06ti, tada
se vrijedrl.o&tima iz tabele prdbrojavaju posebni dodaai (primjedba u tabeli
br. 76).
Izradne tolerancije otlwvaka (tabela br. 77) zavise od kvaliteta povrMe
i tefine otkovaka (A a i A b) i ad duneruriJja otkovaka (4 c) i odreduju se po
obrascu:
x = A a + 6 c;
y= Ab + A c f (180 a)
Izradne toleranci je dlmen:z:i ja (s1. 286 c) se uzimaju sa suprotnim
predznakom, od izradnih toleran.cija vanjsklih dimenzija (811. 286 b).
Kovacke dimenzije sa izradnim tolerancij ama se prema tome racunaju
po obrascu:
I
+
D, = (D + 1i D) ;
-y
4. Kovacki nagibi i zaobljenja
(180 b)
. Sve povrSi ne gravure kovacloog ukovnja u ravnima paralelnim sa prav-
cern kret.anja gornjeg dijela alata se izvode pod izvjetmim na.gli.bom u odnosu
na te ravni (51. 287). Na taj nacin se omogucava vac!lenje otkovka iz alata bez
posebnih uredaja za izbj,janje. Velicina ugla nagiba zav.isi od ob1ika konturc
i odnosa dh"llenzija pojedinih dijelova otkovka. kvalJ.teta povrSine gravure,
temperature kavan-ja, m-azanja i niza ostalih fa.k.1:ora . Kod ve1ikih kovat:kih
nagiba se poveeavaju dodaai za obradu. a tlrne i otpadak materijala, dok mali
,nagibi oteiavaju vadenje o:tkovka iz gravure,

:
-
TA8ELA br. 76
oODACI ZA 08RAoU (u/2mm) U ZAVISNOSTI OooIMENZI-
JA, TEllNE I KVALITETA OTKOVAKA (GOST 7505-55)
r.lino
otkovoko
u
kg
Dimflnzij. (dulino.lirino.tdsina) otkovoko u mm
'J I 45 47 47 0.8 lj9 fv 115 q,5 a7 a8 0,9 1,0 0,9 lj9 I) I) I,' (5
d. q}5 'J) (0 (1 I) (' (6 - 0.9 10 !l (3 1.5 - '" (5, (7 2P 2.J -
'J 3 () (' (5 1,8 2,1 - I,) 1,' 1,5 U},1 - 1,8 2,1 1,l 1,7 ,} -
'J I 0.8 0.8 0.9 (0 (I tl q7 0,8 0.8 0,9 1,0 I.) 1,1 1,1 I.} I,' I,S 1,8
qlS - 0, 53 'J} () 1,3 1,' (5 (82,1 1,1 I,l 1,' (5 1,7}P 1,7 (9},o}.J 1ft 3,0
'V 3 1,5 1,7 (9 1,' I,' 1,5 1,8 1,0 },1 1,' },7 3,0 3,5 '/
'J I 0.9 1,0 to (I 1,1 1,' 0.9 0,9 ID 1,1 1,1 (3 I,' I,' 1,5 '7 1,8 1.0
0.53 - (50 'V) I,' 1.5 (5 1,8 1,0 },3 1,3 I,' 1,5 1,7 1,) 2,3 },5 2, 9 3.J
'V 3 },} 1,' 1,5 },9 3,' 1,7 1,91,1 1,3 },5 3,0 },5 },9 3,} 3,5 ',0 ',5,
\II 1,1 1,1 I,} I.J I,' 1,5 1,0 1,1 1,1 11 1,3 1,5 1,5 (7 1,7 1,8 },o ./,3
1,50 - },50 'V) 1,5 1,7 I,B./,O },1 },5 I,S 1,5 I,B 1,9},1 },3 1ft 1,9 3,13,5
'J 3 1.J ./,5 ./,7 2,9 3,13,7 1,0 1,1 },' 2,5 ,9 3,0 3,3 3.5 3,9 '.'
'J I I,} I,J 1, ' ,.' I,S '7 1,1 I,} 1,3 I,' I,S 1,5 I.B I,B },O 1,1 1,3 1,'
1, 50 - ',00 'V} 1,9 1,0 1,1 }.3 1,5 },B 1,7 I,B 1,0}) .J 1,5 1,5 1,8 },9 1.1 3,5 3,9
'V 3 },S },7 ./,93,1 1.' 3,92,1 },' },51,B 3,1 3,5 J,3 3,53,",1',75,3
4,00 - 6,30
6,30 -10,00
10,00 -16,00
'V I 1,5 (5 1,5 1,7 (8 },O 1, 5 1,5 1,5 1,7 I,B 1,91,3 2.J }f, },5 },7 },9
'V ) }.I 1,} 1,3./,5 1,9 },O 1.} 1,U,SI2,8 1,93,1 3,13,5 3,8 ',1
'J 3 },8 3,0 ,13,' 3,7 ';} l,S },7 1,9 3,1 3,< 3,B ',I '.' ',7 S,} U
'V I (7 1,7 (B 1,9 1,01, 1 1,5 1,7 I,B 1,8 ./,' 1,5 },7 1,7 1,9 3,2
'V ) }] l' 15}7 } D 3(2)'1 1.12.' 1,S n l"o 3,1 3,< 3,5 3,B ',I ',S
r-' ' , I , , t-','
'V 3 3,1 1.' 3,5 3,B ',I ',5./,8 3,0 J,1 3,' ,7 '.I ',2 ',5 ',8 5,1 5,5 6,2
'V I 1,9 1,9 2,01,1 1,2 1,3 1,8 I,B '1,9./,01, I i;>,2 ./,7 1,7 1,9 3.0 3,2 3,3
'V 2 1,51,51,71,93,1 3,' 1,3 2,' 1,6}.7 1,9 3,1 3,5 3,B ',I '.' ',B
'V 3 3,' 3,5 3,8 '.0 ',1 ',B 3,0 3,2 3,' 3,5 1.8 48 S.}S,S 6,'
PRlHJDBA: Kod v.(ih kllO/it.to obrodW'l. povrU,.,. (toM/a br:37) uv.cavaju H
doJioe; zo obrodu no j.dnu stronu ZQ,
o. Kvolitet povriineV' do 9 6 zo iznos 0,3-05 mm
b. K va/itet povlin. V 7 ,. v.b zo iznos liS 48 mm

TABELA br 77
/ZRADNE TOLERANCIJE (Ll mm) I VANJSKI RADWSI ZAOBLJE-
NJA (Rmm) OTKOVAKA (GOST 7505-55)
!. -s = r=c ' c
rdina
+.do mm -.db mm R mm

f .1c ' mm
otkovoko athovo 0
ko
VI V} V] VI V} V] VI V} V]
mm
VI V} V]
,
do l!25 0,<0 0,5 1,0 O,}O 0,]
0.5 o.S to 1.0 ,do 50 0,05 0,10 0.15
l!25 - 0,6] 0,50 O,S 1,5 0,}5
0,< 0,7 ,0 1,5 t5 50 - 120 0,12 O,}< 0-35
0,5] - 0,6] I,} }jJ 0,32 0,5 1,0 1,5 2,0 },O I}O - ISO 0,.18 0,]5 0,5"
1,50 - 0,80 1,< },5 0,<0 0.6
t.1
(5 2,5 2,5 180- 250 0,}5 a,S) 0.7S
},50 - ,jJO 0,90 1,5 2,7 0,<5 0,7 1,< 2,0 ],0 ],0 250- ]50 0,35 0,72
,OS
<,00 - 6-30 1,00
1-7
],0 0,50 a,s 1,6 2.5 3,0
]50- 500 O?O 1,00 1,50
6,]0 -IOflO UO I,S ],5 0,55 0,9 (9 2,5 ],5 ],5 500- 6]0 0,53 I,S9
10-00 -)5,00 1,20 },O 1,7 0,50 to 2,0 25 3,5
],5 6]0- SOO 0,80 2,<0
,
,
R, -1+- r R L. /(



,1 R
<"' i
_ .;.. \L !!)u:/ R v:.. Js.tl \.B. _ iC' I

J1 ...j l.-
o. ROTACIONO SIMETRICNO WELO
b. POLUGA
I'
,$/,287 KOVACK/ NAGIB/ (UGLOVIi I ZAOBLJENJA (RADIJUs/)
= ,,= -
<m
d



0 b
c d
SI288 TlPOVI PLOCICA ZA PROBIJANJE
"'-
PRORACUNSKA
TABELA UZ PRIMJER PO 51.282-
Obroden. dimenrijf D"H mm 0190 16D <t> 80 rt>i.D H 0
]0 12
Kvolil . t abrade
V, '\1 2 '1 2 '1 7 'V 2 '12
V)
Dodorok 70 obrodu if /2 mm
2,5 'f' Q3 - - }) +Q,S 2.1
2)
Dif -D+d'p, H. "'H+rf .. mm ctl I95,& 0160 <1> SO cb3{8 H.}
]1,.} I}
D., H. mm (zookrul eno) rb195 > 160 (080 <1>]5 <5 J< I)
.'
mm
O,5} 0,36
0,1'
0, 1 0) 0.1
0)
e e
+2,2
-2) +1,9 - 1,8 +1,8 +1,8 +1,8

x-.do+4c - 1. 7+.dc mm
+ I,} -1,0 4{).$ -0,9 -0.9 - 0,9
.!:I
o
- y..db+.dc-Q8+.dc mm
-I ]
_u . ,

Najveee vrijednosti vanjsk.ih (a.) i ugLova (a.I) k.ovacloih na-

giba, zavisno od vrste k,ovacke maSine, ne treba da premas.uju vnijed.n.oshi niz(;
danQg pregleda.
MaSina za kov,anje
0. 0.,
1. KovaCki cekic {bez jzb.ijraca) 7' 1O'
2. Krivaj.na presa sa
3+ 5' 7'
" "
bez izbij aea 7' 1O'
3. Honizonta!Jla kovacka mama 5' i'
Vanjski radijus lJaobljenj:a otkovka R (odn05l1O radi jus zao:bljenja udu-
bl jenja gravure) i unutrasnji radijus zaobljenja otkovka r (odnosno radijus
ispupCenja gravure) su veoJna vazne veliCiIne, jer se sa njihoviim povecanjem
olaksava tecenje metala i bolje popunjavanje gravure. 0sJm toga radlhjlllSi zao-
bljenja produzavaju vijek trajanja kDvackag alata, jer kod malih radijusa do-
lazi do brzog istrosenja, a cesto, usljed koncentracije naprezanja i do lorna
aJala.
V,anjsloi radijusi (R) se biraju zavilisno od leiine i kvaliteta otloovaka po
tabeli br. 77 a unutrasnji radijusi. (r) se izracunav;aju po obrascu:
r (2,5 + 3,5) R + 0,5 mm (181)
5. Ploeice za probijanje
Kod kavanja kamada, koji nakun mE'hanicke abrade treba da .iJnaj u
otv,ore .sa osom paralelnom sa pravcem kiretanja gornjeg Wwvnja, otvolli sc
uthskuju u alatu za !tJov3ll1je, da hi se smanjio otpadak kod obrade sa sk.idanJem
strugotillne. RacLi toga su u kovaCkoj gravuri predvidena posebna ispupeenja,
koja odgov:ar,aju pronlu utisnUrtog otvora. Otvor se ne ,izvooi po cijelaj v:isini
otkovka, jer hi to otezalo njegovo vadenje iz gravure. U stvari gornja i donja
ispupcenja u gravurama ubiskuju slLijepa udubljenja. Materij al kio}i raz,dvaja
g.onnjli i donji otvor oznaeava se 1<:ao ploei;ca i ona se u posebnom alatu nak-
nadna probija.
Zavisno od. dimenzija otlwvka primjenjuju se razLicit1i tipovi pioCiea.
a . Floaiea sa istom debljinom (s.1. 288 a).
PD:mjenjuje se u uslovima d ..:- 1,25 f1 < 26 II1ID
gdje je:
d mm - pre&ti.k otv.ora n.a gornjUlj povrsini
oikovka
rl mm - r adij us zaoblj enj a plociee.
Deblj.ina pioClee se odreduje po obrascu:
I s 0,45 v' d - 0,25 h - 5 + 0,6 v' h mm I
. . , (182)

gdje je:
h mm - .rast.ojanje od srediSta plooce do
povrSine otkiovka,
Radijus zaobljenja placice:
I n = r + 0,1 h + 2 mm I
gdie ie:
. . . . . . . . . . . .
r rom - unutrasnjli ,radtjus Q'tkovka (obrazac 181)
b. P lOCica za otkovke male debliine (.1. 288 b).
Primj enjuje se u uslovWma kada je:
f) > 26 mm
(182 a)
Da hi se olaks.alo potiskri.vanje matel'lijaJa u straillU ploCica je u sredini tanja,
sa deblj1nom Smin = 0,65 IS (pri l:emu se sracuna po obrascu 182). Sa debljinom
smln se plOOica ILzvOdJi do pre&rika dl = 0,12 + 3 mm, a dalje se debljina pove-
cava do maksimalne vr:i.jednosti na preenilku d, koja iZl'1OlSii. Sm:l.x = 1,35 s.
c. PloCica sa ispupeeniem (s1. 288 c).
Aka se utiskivande otvora vrSi u prethodnoj gravuri sa p1OCicom prika.za.norn
na s1. 288 b, onda se kovanje u defi.n:irtiVl1oj graiVuri zootno olakSava. Ukoliko
se zeli olaksati i probijanj e placice ona se moze u zavrsnoj gravuri otkovati na
oblik po s1. 288 a, Hi sa ispupCenjem (magaainiom) po s1 288 c. Dimenzije
c i b se odred'llju na isti naem kao i ckirrneD..Zltje kamala za vijenac.
d. PloCioa za niske otk.ovke (s1. 288 d)
Kod veoma niskih otkovaka (d 15 h) ploCica se izv.od:i sa ispupcenjima..
Debljina ploeioea na klfoajevUma iznoo.i s = 0,4 V d, a u sredtni 51 = 5 s. Radijus
zaobljenja Ri = 5 h, a R2 se odreduje grafiC!lti.
Primjer:
Konstfluisati. otklOvak na oonorvu crteza obradenog komada (zupeanika) po
,1. 289 a.
Otkovak je za velik.06erijsku pr.olzvodnju i kuje se na kovaOlrom cekieu po
drugoj klasi taCnooti ( \l 2). P osehni zaht jeV'j u pogledu kvaliteta se postavljaju
za dri.mcnZlije 0 190 ( \l 4) i 0 40 H7 ( V 7.) .
Odrec1ivaalje lrovackih dimenz.i.ja i izradarih oolenanci ja za k.otu 0190.
VOilumen obraden.og k.omada:
v, = : (190' ;- 160') 30 = 247401 mm' = 0,247 dm'
v, = -'C. (160' - 80') 12 180995 mm' = 0,1&1 dm'
4
V3 = -'C. (80' - 40') 42 158340 rom' = 0,158 dm'
4
,
V = 1: Vi = VI + V'! -I"" Va = 0,:586 dm
a
1=1

:)
.. ,'0
'" 80
,.,
::
1
/ '77
~
~
/'
/
~ ~
""0 Hz e ~
-
<1>160
o.CRTf} 08RAD.NOG KOMADA b. CRT.l OTKOVK A
SI.l89 PRIMJER KONSTRUKCIJE OTKOVKA
I, Mol} teki(o
2. Nokovonj 'flJf/CO
3. Rodn; citindor
,. Rodn; hlip
5, Klipnjo{o
6. Nosot c ilindro
7. Stub ~ e k i t o
8, Poddhlfl vorlice ma-
fja (lffizoc j)
9. Gornji uNovonj
10. Donji uNovonj
11. Nosol donJeg ukov-
nja
12. Ci lindor rozvo dnika
(pore, zroko J
13. ROlvodniH ( por . ~
zroko)
". Hoino pldoio
IS. Prenosno polugo
16. Okre t no p o/ugo
17. Klizno po/ ugo (s ob -
Ijo) mehonizma 1 0
vpro v!jonje
SI.l90 KOVACKI CEKIC DVOSTRUKOGDJEJSTVA IEumuco)
" = =

Teiina obradenog komada

G = V Y = 0,586' 7,85 = 4,6 kg
Ot..KOV::l k ce bi ti za ok.o 25 -7- 35'11/0 teZi, pa je
Go = (1,25 + 1,35) G = (1,25 + 1,35) 4,6 = 5,75 + 6,2 kg
Za Go = 4 + 6,3 kg i D = 180 + 260 mm i drugu k1asu taenosti ( 'V 2), dodatak
za obradu 1Z tabele br. 76 iznosi 0/ 2 = 2,5 mm.
S obzirom da sc za dimenz.iju 121 190 postavlja poseban zahtjev ('l 4), dodatak
za obradu se povet.':ava za iznos 0,3 -7- 0,5 nun.
Ii = 2 (2,5 + 0.3) = 5,6 mm
Kovacka dime.nzija (ohrazac 180)
Dk = D + Ii = 190 + 5,6 = 195,6 = <l> 196 mm
Izradne tolerancije po tabeli br. 77
"a = 1,7 mm, "b = 0,8 mm - (za G = 4 + 6,3 kg 'V 21
"C = 0,52 mm (za D = 180 + 260 mm i 'V 2)
Po obrascu (180 a)
x = " a + "c = 1,7 + 0,52 = 2,22 = 2,2 mm
y = " b + "c = 0,8 + 0,52 = 1,32 = 1,3 mm
Di-mell.lija otkovka sa v.radnim tolerancijama (obrazac 180 b)
D+
l
= Cl> 196 +
2
,2
k_y - 1,3
Ostale kovacke dimenzije sa izradrUm tolerancij ama su navedene u proracun.skoj
tabeli uz 51. 289.
Vanjski radijus zaobljenja otkovka (po tabeli be 77)
R = 3mm
Unutrasnji radijus (obrazac 181)
r = 2,5 R + 0,5 = 2,5 . 3 + 0,5 = 8 mm
Kovacki nagibi se izvooe sa uglovima: vanjskim Ct = 5" 7") i unutra.snjim
,tl = 8 10)
Da bi se odredio obl\k plocice za probijsnje racuna se radijus zaobljenja (obra-
zac 182 a)
46
n = r + 01 h + 2 , ~ 8 + 0,1 - + 2 = 12,3 = 12 mm
, 2
d -1,25 n = 35 - 1,25 . 12 = 20 mm < 26 mm

,
Odgovara ploOka jednake debljine (51. 288 a)
Deblj ina ploeice (obrazac 182)
. -
s = 0,45vd-O,25h-5 + 0,6vh
s = 0,45 V 35- 0,25 . 23 - 5 + 0,6 v23 = 5,1 = 5 rom
Otkovak, sa proracunatim dimenz..i jama, tolerancijama, nagibima, zaobljenjima
i ploercom za probijanje je prikazan na 61. 289 b.
IX 2. KOiVanje na"'kovackim cekicima
IX 2.1. Vrstc kovackih cekica i otkovaka, koji se kuju na njima.
Kovack.i cekiCi imaju naJslru primdenu u tehnolDgi}.i vruceg k.ovanja u
uloovnjima. Danas oni Cline ok.o 600/!) ukupnog maSLnskrog parka kovaCnica. Ovo
se objasnjava njihovom velikom univerzalnoscu, veoma prostom konstrukcijom
i jednostavnom eksploatacijom.
Za kovanj e u ukovnjima se primjenjuju cekiCi prostog i dvostrukog djej--
stva kao i protuudarni cekici (cekicj bez nakovnja).
Najvecu pnimjenu .imaju parovazduSni cekici dv-ostrukog djejstva (51. 290).
Gonnji ukovanj 9 je klinom vezan sa maljem cekii.6a 1, a donji ukovanj 10, leii
u nosacu 11, k'Oji je pni.cvrscen na nakovnju cekiea 2.
K:ao pogonsk-o sredstvo sluli pregrij3llla para pr.i.tiska 9 kg/em:?, iIi kom-
p-rimirani vazduh pritiska 7 kg/cm
2
. Fritisak pare (vazduha) se prenosi iz radnog
dlindra 3 preko klipa 4 i kUpnja.ce 5 na malj cek.ica 1, koji klizi po vodicama 8
ucvrscenim U stubovima cekiea 7. Dvootruko djejstvol se ogleda u tome sto :;e
para (vazduh) pod prin;(5kom preko dlindra razvodnika 12 pomocu razvodnika
13, dovodi naizrnjenicno u donju (ispod klipa), iIi gornju (iznad klipa) komoru
radnog cilindra 3. To znaci da se pogonsko sredstvo koristi kako za podizanje
padajucih dijelova cekica (gornjeg ukovnja 9, malja cekica 1, klipa 4 i klipnjace
5), tako i za pojacanje udara kod slobodnog pada padajucih dijeloya (usljed
pritiska pare, iIi vazduha na gornju povrsinu klipa). UpI1avljanje cekicem se
vrSi poluautomatski preko poluga 15, 16 i 17, a jacina udara se regulise j aCi nom
pritiska na noznu pedalu 14.
Parovazdus.ni cekici dvostrukog djej.9tva se grade sa tez,inom padaj ucih
dijelova oct 0,5 do 16 ton'a, Rjede se up'Otrebljavaju cekiCi d vostrukog djejstva
sa tezinom pada'ju6ih dijelova 16 -;-- 25 tona (pOtnekad Ii dQ 30 tonal. Eksploata-
ci ja ' ovak.o veLikih eekica normalne konstrukcije je dosta teska, jer p05toj i opa-
snoot lorna pojedinih elemenata cekica. Stogra se z.a kovan.je vecih oLkovaka
prirojenjuj u jake hid raulicne prese, dJ i pootuudami celkici.
Protuudarni cek.ici nemaj u nakovnj a. Gor.njoi dio uk.ovnja se nalazi ' na
g.or.nj em malju a do.nji na donjem. Oba malja se kreeu jedan prema drugom
sve do momenta sudara, kada se vrsi proces deo.rmaaij e (kovanja) komada .
. Ovakvi cekiOi. se gr ade sa energijom udalfa cd. 40 000 do 100 000 kg m Ii vise, sto

je ekvivalenlno energiji parovaz.ciusnog cekica dV'OStrukog djejstva, sa teunom

, padajutih dijelova od 16 do 40 tona i
- Glavni nedoslalak profuudarl).ih cekica je u borne to se n a njlJn.a ne mogu
kovati komadti 11. sipke (koju na drugom kraju pomocu k.lijeSta drii kovac),
nego same pojedinacni k.omadL Poeetni materijal se stavlja u donji ukovanj,
i on se drize zajedna sa lljim sve do sudan sa gomjirn ukovnjem. Ravan
djele ukovnja se u zilvrsnoj fazi kovanja nalazi dosta visoko, taka da je rad
nepregledan i olezaJ1, . .?bog toga se prO'tuudarni celoi,Ci koru.le za kovanje
vaka koji zahtijevaju sarno jednu gravuru. Tezina malja o:vog celtica je oko
dva puta veca od Protuudarni ceki6i ianaju manji broj udaraea u mi-
nulli, zato je njihova proizvodnost n.iia ad parovazduSnih cekica dvostrukog
djejstva.
P-a.rovazduni cekici prostog djejstva se grade sa manjoan tezinom pada-
juCih dijelova od cekica dvostrulrog djejstva. RazlJi.ka u odnosu na cckice dvo-
slrukog djejstva je u tome slo se para, iii vazduh pod kor:sti kao
sredStvo sarno za dizanj e padajuoih dijeloNa (znaci da dovodi sarno u donju
k6moru cihndra), dok se cnergJija udara ostvaruje slobodnim padom padajuCih
dijelova. S obzirom na njlihovu nizu proizvodnost ovi l:eklCi ifQaju ma.nju prim-
jenu od celdca dvostrukog djejstva. Kod iste tezine padajucih cLijelova cekiCi
prostog djej90tva imaju energlju udara za 3S -+- 40!)/o manju od energije udara
cekica dvostrukog dJejstva. Jacina udara se kod ovih cekica' podesava promje-
nom vti.sine pada pada.juCih dijelova.
testa za pogon cekica prostog djejstva sIu:bi j elektr:IDloo.or. Podizanje
malja se vrSt na rame nacine leaD npr.: malj cekica je vezan sa daskom koju
podiiu frikcioni toe-kovi , ili se za podizanje k.oriste gllpkl elementi (remen, lanae
itd.), koji se namotavaju na valjak. U odredenom momentu se i'SlkljuCivanjem
spojnicej jsldjucuje i elektrornotor, pa malj sa gornjlim ukovnjem s lobodno pada.
Ako sc za podiz-anjc malja koristi para ili vazduh pntiskom, cekiCi
. prostog djejstva se grade sa teiinom padajucih dijelova do 10 tona, cek!ioi sa
lancern do 8 tona, sa daskom do 5 l. i sa remenom do 3 t.
Otkovci koji dolaze Li obzir za kovanje na kovac.kim cekiCima mogu so
na osnovu njihovog oblik.a, konfiguracije ,j odnO?a dlmeIlZlija svrslati 1.::1 tri
osnovne grupe (tabela bI'. 78) i to:
I grupa: To su otkovci izduzeno.g oblika sa velikim odnosam duzine i mak,si -
maI ne, iLl srednj e sirine projekcije otkovka u horiwntalnoj ravl'1li. U
ovu grupu uglavnom spadaju razne poduge, ,OSOVline, vratila, v-i ljuske,
sa raznim izdanctma i oblicima (ravnim, ili ukrivljenim). Ovi otkovci
su svrstani u 4 podgrupe, od kojih svaka ima po 3 karakteni:sticna
predstavnika (tipa).
II grupa,,: U ovu grupu spadaju otk.ovci .okruglog, kvadratnog, iLi kl1Sta5tog
Qblika u r avni horizonl.al ne prOljekcije. Ovi otkovci su karakteristicni
po priblizno jednakim medusobno upravnim u hor!zon-
talnoj ravni. Ovu grupu sa6injavaju otkovci za razne elemente kao
sto su: zup(:anici, pr.irubnice, &lure raznih oblika, profilisaJ'lli prste>-
novi, kucist a, poklopci, di jelolvi zvjezdastog i krstastog obbiJka i td.
Svi ow elementi se mogu svrstati u 3 podgrupe, a svaka je pred-_
stavlj eria sa tri tipa.

---
i
r ABELA Ilr, 78
I
KG)I SE KWU W
EKI IMA (Po A, l
I
fo:l.'
,
I - G R U P A
-
TIP 0 Y I o T K o Y A K A _

lCarakf.risf ,ka ,
8

A C
Otko."c; so proltfOtn po-


' ,..'
deonom IIn/Jom i pro-
G
I
W"om glavnom osom
,.

. ,
Ocd",o otkovko ,. \II'6a
tCO:> J ""'':CII
CJ:C:t
ad l ir",, ; -t>,
_ , _.I
f---'-
.
-
OtkoV(1 so uknv/ j.nom
in,.
osom, kad kopll If I


I
-
)
glavno oso (t,p A), ,I,
.-
limp sostavo (t,pS) I.

84-'ll:l
,
kr,vuljo
-
-
.-- -
-
-.
I
Otko'l''' so IZdonclmo

' ;'dnostrono smJes-


J I
r.nlm osnovmm ,,.-

m.ntlfno Glavna OSO
fiZ5
j. ukrlvl)MO.
--

-- -
-
otko",; vifjujkostog
0
I
Q:2=J
.
,
obliko. kojl ,.. no jJ-

R
nom kroju ratvojU.
- ,-
/I - a G R U P A
-,
-
. Korokt.flst /h a
I
T I P 0 Y I 0
T "
0 V A K A
I
-
A 8 C
-,
RozIH otkOlfCI okrug-


!
I
I
J[
nova, zupi-eJlllka. Okrvg-
lih !.!'I.!.J?nICO ,si. _
- -
Otko'l'ci kvodrotnog
dth

tlpO: kvadrot-
_ ...J _
- .-
}
nih pnrubnlC'O, kut ifta,
I
(91
tttt

pohlopoco I oslolill JIIi-

nill obliko ft - 0 )
I
'" +
-" -
I-
OlkovC/ ifrstostog ob" -


,
lto,otlcovcloknJglog j
J
Itvadratnog pr uj.lto,
I
so
,
I zrlOnclmo ( c
I

NAsrAVAK rAocLE be 78
-
/I - ..: o_-r_G
Ko r d / or l stika riP 0 V I , : 0 r Y A K A --=
.==- .. '=1
U P
o
I
Olkol/d. koji se pf'emc
obllku I dim.nrl/a '"0
no/oze n. gdJ.
otlJO't'olro prll t ; drug.
grup .
. 0
--
3
rAELA br.79
ZAVISNOSr VRSrE I VELICINE KOVACKIH CEKICA 00
rEliNE orKovKA I NJIHOVA PROIZVOONosr
A. t E K I ( I PROS r 0 G 0 E J 5 r v A
G / P kglh G / Go kg P kg /h
0,5
do 1, 0 100 100
'-0 -1,!J 100 11 -15 IIO", O_ -j
1"- ,0=- - ..:5, ,, 0,--,--__ '::0:;: 0_-,,-,,, 8,:.: 0_-,-.::. 15 - 51),---"-_-,1.,600 =_-1
1,0
ovosrR UKOG OJ EJ SrVA
G / Go kg P kg/h G / G. kg P kg/h
__ 50 - 80 1500

3,0 7.0-11 1000 11 100 - 110 t 000
',0 17 -30 1500 15 180 - 5 000
6, 3D -51) 1 000 10 - 700 6 000
G t - t.lIno dlje/otlo
G. kg - moksimofna t.l/na olkol/kG (ad t.lika tlrojl
u molt koyoti no
P kgA - proirvodnosf (kolilino otkovoka no J

III grupa: Ova grupa se sastQj,i od 3 podgrupe u koje spadaju: I) OlkovCI, koji
se prema obliku Ii climenzijama nalaze negdj e izmedu otlGovdka prvc
i druge grupe, 2) Olk.ovci , !rojl se sastoje iz k.ombinacije elemenatn
raznih Qj:'lika prethodnih grupa i podgrupa. 3) Olkol/ci. kojl 2a 17.radu
deIinibivnog oblika, odnosno njliliovih pojedinih elemenata zahtije-
vaju pored kovanja na kovalk.im cekic.ima jos dodalne opcraClje na
drugim kovackim maSinama (npr.: na presama, na horizontalnim ko-
vatkim na kovackim val jcima itd.).
Or.ijentacione vrijednosti velicine 'kovaokih ee.kica (teiine padajutih dije-
10va) u zavisnosti od tei.iDe otk..ovka za cekice prostog i dvostrukog djejstva su
dane u tabeLi br, 79. Iz isle tabele -se mogu korisliti i orijenlacione vnjcdnosli
pr.odzvodnosti ceki6a 'o:tkovaka na cas) ,
Udar.ni karakter kovackih cekica uslovljava rjesenj e triju vaznih fakLol'a
kod kovalTlj.a i to: ciScenje alkovaka od okujjne (oksidnog sJoja nastalog izgara--
njem materi jala), ispunjavanje gravul e kovackog ukovnja i konstrukciju a lata,
K.od udaraca okujina lako spada sa JlOvrSine otkovka i nakon t.oga se
oduvava ' sa ukovnja strujom kompruniranog vazduha pritiska 4 -+- 6 kg/cm
2

Stog.a je povrS.ina otkovka Cisla i pokrjvena O!k.ujinom nastalom sarno za vri-
jeme, iIi poslije kovanja. ....
Velika brzoina malja u momenlu udara (do 8 m/sec) uslovljava <.Ia mate-
rijal tece navHle intenzivnije (brZe) n ego nanize, i taka lakse ispnnjavi'J gravur u
g.ornjeg nego donjeg ukovnja. OViD se obja.snJava znatrum inercionim silama.
kOtje se javljaju u melalu pm vei:im brvinama def ormacije. S obzirom da se
la1cle ispunjava gornja gravura, sve komplikovanije oblike, koji l:ahtijevaj u
vecu deformaciju, treba smjeStati u gornjern ukovnju (gornjoj gravuri). avo
svakako vazi za otkovke kO'ji su u odnosu na podionu ravan.
Radi udarnog djejSltva malja cek!ica', gomji i donji ukovanj se vezu sa
i.skljuci vo preko lastinog repa i pomoeu klina..
l ako se pojedlni tipovi otkovaka mogu kovati i na kovackom cekjcu i na
loovackoj presi, za odlucbvanje koja je ad ovih masina pogodnija, najpresudnija
je sarna kontiguracija otkovka, Svi eksperimemti pokazuju da deformaci j a me-
t ala ko:::l kovanja na kovack'irn cekicima intenz.ivnije u ravnima kOle su
paoolel:ne sa pravcem kretarnja malj,a negtl u ravn:i norma.lrwj n.a pravac kretanja
malja (horizontaina ravan), dok je kod kovanja na presama efckat potpUJ'lO
obrnut, to jest, malerijal se lakse razliva nego sto popunjava rcljef gravure.
St:c,ga kovacki cekiCi upotrebljavaju za k.ovanje otkovaka sa ispupce
njJma i udubljenjima, odnosno sa jako izrarenim reljefom na gornjod i donjoj
pov,rSini otkovka. Kovacke prese su pog.od.n:Lje z.a ko.v.anjl? ot.kovaka veCih povr-
Sina u hori,zont.a1noj ravni, a sa manjim ispupl:enjima i udubljenjima.
IX 2.2. ProjcktOlVanje tehnoloskog proceSB kovanja na kovackim cekicima
I X 2.2.1. Klasifikacija kovackih gravura
Tehnologija ,abrade metala kovanjem u uk.o-vnjima, kao i ostale tehnolo-
eke d iscipUne obrade plastiC-nom deforunacijom, zah tijeva postupnost p,romj ene
oblika kcanada ko ji se obraduje od poeetnog, rnaterijala do gotovog otkovka.

Ova promjena oblika (faze 1iz.rade) se vrSi u raz.n.lm g.ravurama alata za kovanje
(kovaOkog ukovnja). U svakoj gravuri, sa nekoliko udara malja cekica. komad
se po oblik.u sve viSe pr.iblifava zavrsnom obliku i dimenzlijama.
Gravure Irovackih alata se konstnmsu na osnovu razradene tehnoJ.ogije
kovanja po fazama izrade.
Sve vrste kovatkJ:.h gravura se mogu klasificirati u tra. osnovne kate-
g.orije i to:
,. Zavrsno-kovacke
b. Pripremno-kovacke gravure
c. GraV'Ura za odsijecanje.
U zavrsno-kovackim gravurama otkovak dobiva obUk i dimenzije, koji
odgovaraju zadanim.
U pripremni.m graVlhrama se pocetni matCTijal prllprema za koval'lje u
zavrsni.m gravurama.
Gravura (nai.) za odsijecanje se primjenjuje kada se otkovak radl iz sip-
kastog materijala, pa se po zavrSetku kovanja razdvaj.a ad sipke.
a. ZavrSno-kovacke gravure
RazlUkuju se 3 tipa ovih gravura ita.:
1. Zavrsna (definitivna) gravura (s1. 291 a)
SluZi za dobiva.nje gotovog otkovka sa vijencem. Ova gravura u stvarJ pred-
stavlja tacan otisak otkovka u vrucem stanJu oko kojega je izraden kanal
za vijenac. Stogra se J k,onstruise na osnovu.. vrucih defin1tivnog
otko,vka. Olkovak u zavrSnoj gravuri se kuje sa jednirn ili neko.liko udara.
Broj udara zavisi ad slozenosti otk.ovka, pravilnosoli abrade u . prLpremnim
gravurama, kao :i u prethodnoj gravuri r ad teUme pa.daj'llcih dijeLova cekica.
Na prav.ilno odnbranom kovackom cekicu i dobr.o prdpremljenom komadu u
pr;iprc."l1nrn i prethoinoj gravuri, broj udara se krece u g.ranicama 2 ...;-. 4.
2. Prethodna gravura (sl. 291 b).
U ovoj gr.avuri se kuje oblik veorna blizak zavrSnom obliku. Zato ova
vura J sluzi za 51tnanjenje stepena defiormacije otkovka u zavrsnoj gtavuri..
Cime se pr.oduzava vijek trajanja iste.
Osim toga komad otkovan u prethodnoj gravuri ce kod kovanja u zavrsnoj
gl'avuri ima,ti bolje uslove tecen.ja i manju mo,gucnoot lijepljenJa uz zidove
gr avure. PrethOOna gravuTa se razl'ikuje od lav.rIDe po tome sto nema ka-
tlala za vijenac, zatim se izvodi sa veCim zaobljenjima i vecim .. kovackim na-
gibima. Vijenac koji nastaje pri kovanju razliva se lPo povrsinama uk ovnja.
Gornji i donji ukovanj se zate ne suda.raju, pa je komad po visini nedoo1jno
otkovan. Bmj udara je u prethadnoj gravuri ohicno za 1,5 ...;-. 2 puta veci
nego u zavrSnoj.
3. Pripremno-prethodna gravura (s1. 291 c)
Priomjenjuje se umjesto prethodn e gravure kod kovanja k()'IDada sl.ozenog
oblika, koji bi se u zavrsnoj gravur i t esko otkovao na zadani oblik, i ako j e
nj avanje gravure visi pr etezno utiskivanjem.
L...-"";"

. VfI!;NA b PflfJHO()NA t . d ZI! VUStrTYANJ(

flnltivno
. U f . ZA SHANJENJE
PflESJEKA
-
:::.=--
--
1,1
"
,
--
I.V. IZOVtIVA- j.v. IZDut IVA-
NJE (of'fofWIO) NJ(zafvorrnaJ
-PflE1HOCNI< 08L1KA
g ZA VVAUIVA NJE h,IA VIIIIoU/l'NUE
08L1KA (0 t var. no ) 06Lfl(A{l!MN1Ind
k. ZA 5A81-
JANJE
I. V. 0051./E-
CAN./E
51.291 VRSTE ALArA ZA tCQVAN.IE
NA KOVACK"" EKltlMd
GNlvuro ra
TZtfiiflvonj.
a. 01KOVAK POWG/i

/,
3
Poc.tnJ oblik
Iz dul lvanj.
obUka
Uvoljlvanj.
oblilu
SaY/Jan}.
Pr.thodno
kovanj.
Zavrjno
(d.flnlflvno)
P
G . kovan}.
IOU_ ",,"ru ZV -",If c. TEHNOLO!;KI PflOCES
b. I<LA1 Z A KOVANJE KOVANJA
51.292 PROC,S I
kRN, POLUG, NA KOV'-_____ h.

U ovoj g.ravuri se k ujc oblik blizak a istovremeno na nekim dije-

lovima ova gravura ima ulogu pripremne, j er obezbjeejuje znafno uzdui:no i
teeenj e metala. Komad se U ovoj gravuri kuj e sa 2 +- 5 udara.
b. Pripremnokovacke gravure
Ima 6 osnovnih tipova ovih gravur a i to:
1. Gravur.a za utiskivanje oblika (s1. 291 d)
Sluzi zate da se mater.ijalu da cbUk, k.oji odgovara obliku o1kovka u podio-
noj ram, ukoliko sc pri tome ne zahUjevaju veee promjene poprec!nog pre-
sjska, nib. znatna poonjeranja metala uzd:u1 ose komada. U ovoj gravuri se
komad po pravilu kuje sa jednim udarom (rjede 2 + 3) i to bez zakreLanj a.
Kovanje p:Xinje najcesce od pocet.n.og obiika, a r jede se komad prethodno
ku je u gravuri za izduiiva.nje. Pri prebacivanju na sUedecu gravuru komad
se zakreec za 90 oko uzduzne .ose.
2. Gravuna za savijanj e (s1. 291 e)
Ova gravura se primj enjuje za savJjanje komada u cilju dobivanja oblika,
koji odgovara obliku otkovka u podionoj F8.vn.i, pr i neznatnim pomj eranjima
metala uzduz ose komada Ii sa neznatnim smanjenjern popremog presjeka.
Savijanje se vrSi sa jednim udarorn (rjec.1e 2 -+- 3) bez zakretanja komada. U
gravuru se umece pocetni matenijal , i11 komad prethodno otkovan u gravuri
za izduZivanjc i gravu,r.i za uv-alj.i.vanje oblika. Iz ave gra vure komad se
prebacuje u neku od zavrsno-kovackih iravura.
3. Gravura za.smanjenje presj eka (s1. 291 I) \..
U ov.oj gravuni se na nekim mjesli.ma materijal su.zava (smanjuje mu se po-
precru pre5:jek) uz newatno uzduino pcunjeranje. Kovanje se vrSi sa 1 -+- 3
udara bez zakretanja. U gravuri za smanjenje presjeka se naj ceSi:e kuje
pocetni oblik materijala, a rjerte komad prethodno otkovan u gravuri za
-izduzivanje. 1z ove gravure se komad, bez zakretanj.a, prebacuj e u neku od
gravura.
4. Gravura za uvaljivanje obh k.a (s1. 291 i, h)
U ovoj gravuri se vrSi zn.artJljO poveca.n.je jednih, na raOun sananj enja drugih
popremih presjeka, S:a preraspodjelom v.olwnena matemjala uzd.ui 05e, sho-
dno konfiguraciji g.otovol otkovka. Kov.anj e se v.rii sa najrnanje 3 udara
(maksimum 8 -+- 10), a pMlije svakog udara se kmnad zakreee oko OBe za 90".
Kod manje intenzivno, uval j ivanja obl ika pr.imjenjuje se otvorena gravura
(51. 291 g). Ako se zahtij eva znatno poveeanj e popre6nog presjeka na poj e-
dinim mjestima, uz neznatno izduienj e, tada 5e pnimj enjuje zatvorena gra-
vura (s!. 291 h). Kovanje u ovo; c.ravuri se vIii sa obliikom mat e-
roijala, ill sa komadom otloovanim u &ravu.ri z.a oouiivanje. Iz oye gr avure
se komad prebacuje u gravuru za savijanje, lili neku zaYclno-lrovac!:ku gra-
VUTU.
5. Gravura za izduiivanja (-81. 291 i, j)
Ova gravura sluii za poveca.nje duZine poeetnog .oblika rnat erijala, na
smanj enj a popreenoe- predlj eka, na mjestima e-dje se to zahtJ. jeva prerna kon-
figuraciji otkovka. Dbiano pri.mjenjuju otvor ene gravure za
(s1. 291 i) , a za veca izduienja, zatvorene (51. 291 j ). U ovu gravuru se un1ecc

pOCetni oblik materijala, pa se kuj c nekoliko udara, sa istovrernenim za-

kretanjem i po.rn!jera:njem uzduz ose, Nakon toga se komad prebacuj e u neku
od r anije opisanih gravura.
6, Gra"""" za sabijanje (s1. 291 k)
SluZi za sahLjanje pocctnog oblika materijala prije njegovog kovanj a u
z8vrlno.j gravuri. Prethodno sabijanje zahtijevaju otkovai II grupe (tabela
hr. 78). Aka se kao pocetni materijai uzme .ipka okruglog presjeka
d
p
i visine hpJ, tada se ona sabija na ohlik diska (preenika dl > dp i visine
hi < hpJ. Isto taka se maze i sipka kvadratnog presjeka (str anice kvadrata 81'1
i visine hpJ sabiti na oblik place (sa dimenzijama 81> ap i hi < hpJ, Sabijanje
otkovaka (okruglog i kvadratnog presjcka u podionoj ravni) se vrsi prije ko-
vanja u zavrsnoj gravuri, da hi se smanjilo zagriJavanje, lprekomjerno tro-
zavrsne gravure, a isto tako da sc izbjegne i lijepljenje otkovka, do
kojega dolazi ako se sabijanje vrsi u zavrsnoj gravuri. Komad se sabija sa
nekoliko udara.
c. Gravura (Iloz) za odsijecanje (s1. 291 e)
, Ova gravura sluii za razdvajanje otkovka od Sipke po zavdel(;k,u kovanj a.
0.018zi U obzir tada, kada se iz sipke odredene dui1iln.e kuju jedan za drugim
nekoliko atkovaka. Sipka se postavlja na noZ Ii sa jedn.ian udarom se otkovak
odsijeca, odnosno razdvaja od sipke.
Pored Qpisa.nih pojeclinaOnaih gravura mogu 5e primijenJ1ti njihove kom-
binacije.
Na lSI. 292 b je prilmz.an alat za kovanje sa vtiBe Ovaj ukovanj
za kovanje kJIi.ve poluge (s!. 292 a) iz valjane Sipke rpreCnika d
p
i duzine Ip
za jedan otkovak. TehnoloSki proces kovanja (s1. 292 c) se odvija po sl jedecem
redoslijedu. Sipka se na jednom kr'aju zagri java na tempemtnrn kovanja i zatim
wneee u gr-avuru za dzeiuzivanje, u kojO'j se duiJina poveCava na r-atun srnanjenja
popreanog presjeka na mjestu krak-a poluge. Komad se zatim prebacuje u gra-
vuru za uvaljivanje oblika, gdje ISe vrsi bolja prera.s;podjela voLumena mate-
ri,1ala, tako da se na oba la'aja uvalj uj u sfere, iz ko;iili ce se formir,a.ti glave
poluge. Nak.on toga se vrSi savijanje kraka poluge (ova operacija hi otpala aka
bi krak hio ravan). Komad se dalje prebacuje u gravuru za prethodno kOV'8llje,
a iz ove U Z8vr&n.U gravuru. Nakon ods1jecanja od sipke (ria nozu z.a odsijecanje),
vijenac se krza ala tom na krivajnoj presi.
Za izradu ovakve poluge moguce je pnimijenitti. 3 metode:
I Sve kovaoke operaci je (izuzev rorzanja vijenca) se vr.se u jednom kovackom
alatu. To je kovackll ukovanj prethodno opisan (51. 292 b).
II IzduZivanje i uvalj'ilvanje oblika se vrSi na cekicu za sl0.boeIno kovanje, a
ostale kovacke opel'8cije (98\rijanje, prethodno, zavrsno kovanje i odsijeca-
nj e) u kovackom ukovnju. Ova varri janta bi se pI1imjenjival'8 kod malo:se
rijske proLzvodnje, radii niske proizvodnostli operaai.1a slobodnog kovanj a.
III Operacije pripremnog kov.mja (izduZivanje 0. uvaljivanje obUka) se vrSe na
kovackim valjcima, a savijanje i zavrSno-kovacke operacije na cekicu sa
kovackim ukov.n.jem. Ova v8ll'lijanta je sa telmolo6kog sta.noviSta najbolja, ali
dolazi u obzir sarno kod masovne p roizvodnje, jer je parbrebna dodatna skupa
i visokoproduktivna maSina (kovaliki valjci).

IX 2. 2. 2. K ~ 1a vijenac
Oko kOllitun """""" (definHivne) kav.IKe gr.""", ed ~ meI&I.
se obrazuje vijenac otkov.lta. VeMina vijSlca z.a."'Visi od. s.lofoeno8ta kOl'WguraciJe
otk.ovk:a i praVi.l.nofJl:i msporeda metala u ra.znm presjedma otkovka Vtjenac
otkovka ublaf.ava udar malja ~ i t a i produfuje vijek trajanja zaV'1"!lle graYUrt"
Vijena.c Be obra.z.uje u kan.a]u koji je- iznU'ec ako kOflture zavrine gravure.
Kanal za vijenac (61. 293) se sastoji lZ dva dJjela .. to: lIlIOEIta menjEo visin4!, ltoji
ge nalaZii nepas.redllo u..z grav\a1.l i rnagaoWla veCe vane.
NajveCu pJimjenu imaju k.anaJIt I tipa, sa mostom v.iane c i Srine b i
ma.gacinom viBlne 0,5 c + CI i !.trti.ne bl . Dublji dio magaClna (vUJine el) .sot.f.ava
otpornoe;t Ziidova gravure, zaw se po pravilu smje6ta u gtnljem uk(lil'VJlju, tako
da je u kraeem vr&nel'l6kom razdoblju u dodi:ru sa vrutun meta1om. Kanal II
tipa se pr.i.mjen.juJe u slueaju ka.d18 se krzanje vijenca vr:ti. nakOll okr-etanJ8
otkovaka u polcdaj , supiotan njegovom pol oiaju u zaV'l'iooj gravuri. To dol.ui
u obzir kod kovania kompWwvanih otkovaka. ked kojlh .. slol_ji dto po-
stavlja u gomjoj grnvuri. Kod k.rz:lll1JOI. \/iJenea O'tkovak z.a.k..n>oCe za 18<f, pa se
sa rayne strane postavlja na plow z.a krzanje, a pro8jekat z.a krzanje se lZvodoo
"po d<>nioj povrtin.i otkovka, koja je iednostavnija.
K:anal III tipe. se prjznjenjuje 'fla p<)edinim dijelovimra k.anala I i II upa
i to na onim mjestima gdje je poveCan odliv matemjaJa u vijenac, da hi otkovak
patpuno ispunio z.avrinu gravW"U.
Kanal IV tips se koristli kao Z8J1l.jerJ:a zs In tip u cilju poveeanja otpor-
nosti Mow graVlJ:l'e dcmjeg ukovnja, ka.o i lalcleg }Xl6tavlja.n,j:a otkovka n.a pLotu
za k.rzanje.
Kanal V tipa se primdenjuje kada je potrebno obezl:i.jedi1i popunjavilllJe
dubokih i sloUnih g.ravura. On se ne JX)Stavl)a po oijelom op6egtt gravure, nego
sarno na onim dijeloVlirna, gdje treba poveeati otpor aticanja meta1a U vljenac.
OptirnaJ.na vrijed.noot ~ mosta se odreduje po obrasou:
c - 0,015 v A rom I . (IS3)
gdje ie:
A mm! - povrllina otkovka u hooi.z.ontalnoj ravni (normalnoj na
pravac kretan.ja malja cek.ita)
Ukoliko je visina c suvite velika, tada metal slobodno oti6e u kanal. tako da
gravura OBtaje nepopu.njena. Rod male V'isine c poveeava se ot por oacanja kr..d
posljednjeg udara, pa je po.treban veei utroAak energ.i:je za kovanje, proizvod-
nost je manja, a komad ostaje nedovoijno atkovan.
Radi unifikaaije reznog alata za izradu kanala korisno je primij eniti
standardne dimE'!Ui:i.je kanala c, Cl i R (tabeJa br. 80) .
Sto god je sloienirji oblik gravure, teze je njeno popun.javanje i tim vecc
C ~ bitri. oticanje metala u vijenac. Zadrt.avajul:i vt1si.nu vijenca konstantnorn (po
ohrascu 183), povooanje otpora otioanja metala u vijenac 6e maZe po6m.Ci pove-
eanjem &rine mosta h. Volumen vtijenca prj tome raste pa tlreba poveeabi ,i irtitnu
magacina b,. Zbog toga (kako se iz tabele br. SO vidi) svakbi vrii ednooti vtisine
roosts c, odgovaraju 3 vrijedl'lQ5'ti Silrine moota i magaaina b i bJ i to Ni 1 za
uski, N, 2 za srednii i N, 3 za ru.roki k8ll1al .

Red.
br.
I
2
3
,
5
6
7
8
9
10
"

IV t ip
/I tip V tip
Ke l,J
K. (6-2,5
b.
-I.
K>2,s
e.
S/.293 rlPovl KANALA ZA
NACtN POPUNJA-
VANJA GRAVURA
e
mm
((6 .
((8
1, 0
1,6
}
3
,
5
6
8
10
. " " .
VIJENAC
e- %""
= x
TABELA br. 80
-
DIMENZIJE KANALA ZA VIJENAC (I tip 51293)
.
,

-
a_

... "" . -
.
1<1# I (s/. 29' 0) NI} 151. 29' bJ
e, R b b, eN A, b b, eN A,
mm mm mm mm mm mm' mm mm mm mm'
3 I 6 18 2) 52 6 20 2,5 61
3 I 6 20 2, 6 69 7 22 2,6 77
3 I 7 22
},7
80 8
}5
2,7 91
3,5 I 8 }2
3, '
10} 9 25 3,3 113
,
1,5 9 }5
' ,0
136 10 28
' ,0
153
5 1,5 10 }8 5,3 201 12 J}
5,3 201
6 2
"
30 6, 5 }68
"
38 6, 6 3U
7 2 12 32 7, 8 30 IS
'0
7,9
0'
8 },5 13 )5 9,7 ' 35 16
"
9, " 530
10 3
"
38 11,6 601 18
'6
1(6
7'5
12 3 IS
' 0
11.,0 768 20 SO U,I 988
rABELA br. 81
-
VRIJEDNOST! KOEFICIJENTA 'P
. =-c- r - ZTV -- - -=0
.-
NI3
b b,
mm mm
8 22
9 25
10 28
/I 30
I } J}
"
38
"
'2
18
'6
}O SO
}}
55
}s 60
9' e
e"
A,
mm mm'
2,5 7,
26 88

10'
3,8 ISS
',0
177
5,3 27t
6,8 385
7,9 505
9,2 6'}
11,7 9a3
",}
}(B
11/'
I.},),

Broj ..irine kanala se racuna na osnovu koeficijenta, kOjirn se uzima u

obZll:r nacin popunjaVlanja gravure:
H
K = 1,5 + 0,3 ( _. ) (183 a)

gdie ie:
H mm - dubina g:ravure (sl. 294)
Bsr nun - srednja Sirtina gravure na dotienom mjestu, to jest
Bsr = 0,5 (BJ + B2)
S obtirom na vrijednosti K dobivaju se tri sirine kanala i to:
1. Za K 1,6 kanal NQ 1 (151. 294 a).
U ovom slucaju je ulvzLni matertiljal manji od proil1Ja gravure, pa se kovanje
vrs.l preteino sabijanjem (na sl. 294 a su priXazana trn slueaja sa
K = 1,3; K = 1,4 i K = 1,5).
2. Za K 1,6 -0- 2,5 kanal N, 2 (sl. 294 a)
Ulozak je veCi od otvOTa gravure pa se kovanje vrSi kombinacijom sabijanja
i utisJ:civanja.
3. Za K > 2,5 kanal N, 3 (sl. 294 b) .
Ovaj slucaj doJazri U obziT kod ve-oma otkovaka, kod kojih se popu-
njavanje gravure vrSi preteino utiskivanjem.
Ze svaki broj kanala su u tabeli hr. 80 dane vrijednosti sirina b d bl, povrSine
poprecnog presjeka kanala Av i srednje visine C
n
= Av/b + bJ.
Volumen VlLjenca otkovka se rae una po pribl'iinom obrascu:
I V. = A,. lP + q> (b + b,)] mm
3
I
(183 bi
gdie ie:
- koeficijent kojim sc uz.una u obzir stepen popunjava-
nja kanala za vij0nac. Pre-rna klasifikaciji po tabeli
br. 78:
Za otkovke r grupe (sve podgrupe) _. 0,7
Za otkovke II grupe (podgrupa 1, 2) = 0,5
Za otkovke II gmpe (podgrupa 3) - 0,7
A,. - povrsina poprecnog pre,sjeka kanala (za kanaJ I tipa
se koriste vrl:jednosti liz tabele br. 80, a za ostale tipo
ve se proracunava).
P mm - opseg otkovka u pocLionoj ravni (duzina posUone li-
ruje)
b, bl mm - SlrlTIe m05ta i magacina ki3.nala (label a br. 80)
cp - koeficijent kojim se uz!!/Tna U obzir obhi.k otkovka (gru-
pa, podgrupa i tip) shod no klasifikaciji po tabeli
br. 78.
Vnijednosti ovog koefiioijenta su dane u tabeli bI. 81.

Stvarni volumen vij enca k.od novih alata je neMo vea od rac!-unek.og (po
oOrBIIC'U 183 b) , a sa troSen.jem zavrne gravure se postepeno smanj uje (radi
poveeanja volumena gravure) .
Primler:
Odrediti sve dirnenzije kanala za vdj enac, kao a. volumen vijenoa otkovka.
Kuj e se poluga sa loova&im d'"1!menzijama po s1. 295.
Volumen otkovka (bez vtiIjenoa).
Radi kovaCkih nagiba glave poluge (a. = al = 7) proraeun volumena se
r.adi na osnovu srednj eg preCnika (vel ike i male glave).
Dul =
dl + 01 36,3 + 40
"'" 38,2 mm =
2 2
D u2 =
<h + n. 18 + 20
= 19 mm
-
2 2
1t D'
VI = - ,,'
4
1t
, hi = - 38,2' . 30 = 34 480 nun'
4
V2 = ~ D;r2 . h., = 2:. . 19
2
, 16 = 4560 mm
3
4 4
1t . Ls 1t . 70
V, = -;' 12;:-" (d; + D; + d. D,) = 12 (10' + 14' + 14 10) = 7978
3
Vo = 1: VI = 46994 mm
3
"'" 0,047 dm
3
i - I
TeZiina btkovka (bez vijenca)
Go = Vo . y = 0,047 . 7,85 = 0,3689 = 0,37 kg
PovrSina otkovka u horizontalnoj ravni
1 t D ~ 7 t D ~ d3+D3
A= --+ --+ h,
4 4 2
it 40
2
...... it 20
2
+ 10 + 14
A=--:- 4- ' 4 2
Visina mosta kanala (obrazac 183)
c _ 0,015 y A = 0,015 y 2410,8 = 0,736 mm
koefici jent za ociredli'vanje broja Sirine kanala (obrazac 183 a)
K = 1, 5 + 0,3 (B
H
)
"
mrn'

- -If- - --It :!! ~

6 6
"
51.295 KON5TRUKCIJA REDUCIRANOG OTKOVKA
(plava sa j ednim kr akom)
. / ,
9. leONA GLAVA SA Q!'A KRA KA b. f91AK SA DVlJe GLAVE
~

/.0''''''''
\. J I ~ 1. Konturo reduc:lronog 0 tkovJro
r - ~ I I I I I I I I I B i J . Kontura sr-.ln/eg pm/eko
t. Korlgovono konturo
c. KORKCIJA /j/,AV . A-A. Gralll<o podje/e
51.296 KON5TRUKCIJE REDUCIRANIH OTKOVAKA ZA
RAZNE 08L1KE

Za vcliku glavu poluge

,... H 15
38 2 'him (---) L -- 0 39
, 'B 382 '
" ,
Za malu glavu poluge
H h, _ 16 8 mm
2 2 '
Bu = = 19 mm,
H
( ) 0'
B"
8
19 0,42
Racuna sc sa vecim odnosom
J( = 1,5 + 0,30,42 1.626
S obzirom na dobivene vlijednosti c i K. oogovara po tabeli br. 80 kanal 2
pod red. hr, 2 sa dimNl zijama:
(' = 0,8 mm: CI =. 3 mm; R - Imm
b = 7 mm; bl = 22mm; = 77
Volumen vijenca otkovka (obrazac 183 b)
v " A, IP + cp (b + bill
Prema u tabeLi br. 78 mkovak spada u I grupu podgrupu 1, pa je
po tabeli br. 81 koefic;ij ent t:p = 4
Opseg otkovka u ravn.:i podjele
P 1t (D, + D,) - (d, + D3) + 2 L,
P 1t (40 f 20) - (10 + 14) + 2 70 304 mm
V,' 0,7' 77 1304 -!- 4 (7 -I- 22)J 22638 mm"
IX 2. 2. 3. Fstze izrude otkovaka prve grupc
Olkovci prve grupe (tabela br. 78) se po pravilu kuju u ukovnjima sa
vise gravura. Pl'irnj e r takvog kovanja i faza liz-rade je pnikazan na sl. 292.
Kod kovanja otkovaka iizduienog oblika (otkovci I grupe) sa jednim, ili
nekoliko zadebljanja u zavrSno-kovacktim gravurama, metal se znatno pomjera
uzduz ose. Teeenje metala u zavrSno-kovackim gravwrama treba da bude prven-
stveno u poprecnim pravcima (no rmalno na uzduinu osu). Da bi ovaj uslov bio
lispunj en, potrebno je komad, prije kovanja u ilavcino-kovaCkim gravurama,
prethodno pripremiti, tak.o da se presjeci uzduz njegove ose Iillj enjaju shodno
otkovka, a duzina mora bi,tj jednaka duz.ini otkovka, iii razvijenoj
duziI1li, kod ukrivlj enih otkovaka (kao po s1. 292 b). Ovo se poetize sa priprem-
nun gravurama.

I
5 obzirom na VTSte
stavlti Op.w prJnaipi.
graVU1'8 ZA kovanje CJtk.ovaka I grupe mogu Be po-
a. Zavrino-kovacke gravure.
Bez 0 kakvom ISe otkovku radi, alat za kovanje IDQf<Cl imati zavdnu
gravuru. Prethodna gravura je pcl!!e1jna u.svtiln slu&ljevima, ali
nije obavezna. Pripremno-prethodna gravu.r-a je po:tIrebna sarno kod otko-
vaka slozenih oblika, koj:i. teSko popunjavaju gcavure.
b. Priprernne graVUJ"e.
Da Ii ce se otktOvak kovati bez pripremne gravure, i.J!i sa njom, i koja vrsta
pripremne gravure ce se upo1n1l.jebiti, zavisi. od slo0en06ti i d.i.menzija otko-
vaka. Metod odredivanja pripremne gravure ce se u ovom poglavlju
detaljnije .razmatraVit. J
c. Gravura za odsijecanje.
Nacin kovanja odred:uje cIa Ii ce se pl"!in1ajeniti. g.rarvura (n<:l"!) za odsijecanje.
Ova gravura dolazi u obzir kOO kovanja komada iz materijala.
Da bi se odredila wsta prtipremno-kovackfih gravura u koji.ma. se vr.si
raspored:iv8il1.je metala uzduZ njegove ose, potrebno je, na osnovu obli.ka i di-
menzija otkovka, kanstruisati (raeunsld) otkovak (s1. 295).
Reducirani (raeunski) o-tkovak je komad okruglog presjelc>a iste duiriJne kao
i zadani otloovak (1
0
), a1i sa povrSinom popreefiOg presjeka jedna.kom sumi po-
vrSine popreenog presjeka otkovka i V'ijenca na dotliimom mjestu, tako da je:
gdie ie:
A, - povrlina popreenog presjeka reduci'r.anog otkovka na
proizvoljn.om mjestu.
Avo - povrSina poprecnog presjeka vijenca (sa obje strane
otkovka) na iB1.om mjes'tu
A., - povrSina poprecnog presjeka kanala za vijenac (ta-
bela 00-. 80)
sa stepenom popunjav8ll1ja kanala = 0,7 red.uairn.na pov,rSina ot-
kovka j e:
A, A. + 1,4A.
Dobivena povrsina odgovar a povr si ni kruga Ar == 14,
precnik reduciI1anog otkavka na proizvol jnom mjestu:
4 -
V
-
d, n A, 1,13 V A,
(184)
odakJe slijedi da i e
(184 a)

Proracunavaju6i. ni:z vriljednosti d

r
za i'e6Jeke otkovka, .i nano-
sea iste U odredenoj razmJeri na linliljama ovih presgeka, simetriCno od ooe do-
biva se niz taeaka. Tacke se sjedinjuju pravim i krivim llinljama i tako nastaje
kontura reduciranog otkovka.
Da bi se odredi.la vrsta pripremne gravure (po dijagTamu na s1. 298),
prethodno treba iZI'acunartli. tI'i velioilne (cx., K), kojima je iz.raien odnos odgo-
varaju6ih dimenzija, odnosno geometrijska ka.rakteristi!k:a otlkovka.
d
max
<t = --'
d
sr
'
K = (185)
\
Koeficijent a. predstavlja odnOlS makSimalnog i Slrednjeg preCnika reduci-
ran-og otkovka. Sa por31Sotom v:rfujednosti ovog kDeficijenta raste i slozenost pri-
prenme gravure, kotiu treba koristiti kod loovanja.
Maksimalrui preOnik reduciranog otkovka se nalazi u ram maksimalnog
presieka otkovka (presiek II na sJ. 295),
Ar(mu) = Ao{max) + 1,4 Av odakle je dm:u: = 1,13 V Ar(mu)
Alto se sa V
o
+
v
ozmaci volwnen otkovka sa vijoocem, tada je povrsina scednjeg
presjek-a reduciranog otkovka:
i srednj.i preCnrl!k:
d
sr
= 1,13 V Asr
gdie ie:
Vu - volwnen otkovka (bez vijenca)
V v - volumen vijenca
l(o - duZiina oukovka
(186)
(186 a)
Kontura srednjeg presjeka (dsr) sijece k()ll1.turu redudilranog otko'Vka, dijeleei i.3ti
na dva dJijela i to:
a. Dio reduciranog otkovka za looji je d
r
> dsr se naziNa gJava otkovka, sa du-
Zinom Is'
RazHka dzmedu volumena glave redudranog obkovka (Va) i volumena otkovka
sa srednj.iJn presjekom u predjelu gIave se ozn!aOava kraD nedostajuci vo-
Iwnen (V.).
1td
2
V
" Vn = '-4- l,

b Dio reducil'anog olkovka za koji je d

r
< dJr se n9ziva krak sa dutinom lk.
Razlika volwnena otkovka sa srednj;m p .... Jei<om u podrufJu kraka
i volumena kraka reduciranog otkovka (V .. ) se ozn.ab.va kao suvUni wIu ...
men (V.).
Oblik reduoiranog otkovka pri.kaz.an na 51. 295 se hretira kao glava sa jed ...
n1m krakom, iako stvamni otk:ovak (poluga) ama k.rak sa dvije glave.
Koeficijent (obNlZac 185) predstavlja odn.oo ukupne duiJine otkovka
(to = Ia + lli.) i srednjeg precnika. Iz dijagrama na 51. 298 se vidi da sa po-
rastom raste i slozenost pripremne grnvure.
Treea vafna karakleIilstika za vrste prii'premne gravure je
konusnost krak-a. K (obrazac 185), koji ,pl'e<istavlja odnos razlike kIaka
na najdebljem najtanjem mjestu i duZine kraka.
Sa porastom konusnooti .raste i sl&enost pripremne gravua-e.
PreCnik k1ra1ca 'na najdebljem ffijestu (akQ krak lima oblik presjecenog
konusa presjek II na sl. 295) Ige odreduje po obrascu:
d
k
= 1,13 Y A,k
a preenik na najtanjem mjestu (pl'esjek VI na sl. 295) predstavlja u stvani vri:'
jednost reduciranog pre6n.ika za = 0 i Ar = 1,4 Av
d
min
1,13 V Ar(min) = 1,13 V 1,4 Av = 1,34 V
Ako oSe krak sastoji iz dijelova sa izlomljeJ'llim linijama, ill ima izd-anke. Hi je
1lIjegova k.O!n.tura neka krivulja, tada se dk odreduje d.z 'USlova da volumen kraka
proizvoljnog obli-ka (Vk), bude jednak volumenu kJraka obllika presjeeene kupe,
to jest dl3. je:
V
= 1t. 1k (d' + d' + d d )
.. 12 k mi n Ir.' min
sic se svodi na kvadratnu jednacinu
Cije rjesenje pO dk daje vrijednost:
- 0,75 - 0,5 dm1n
Reducirani otkovak, kojd se sastojli sarno i:z jedne glave i jed.nog kraka smjeste-
nog sa jedne, iii druge strane glave se naZlivQ elementarn:i reduoirani otkovak
(.z. 295) .

Reducirnni otkovak sa jednom ghi.vom i dva krakia (51. 296 a) ill sa jednim
krakom i dVlije glave (s!. 296 b), kao i razne druge kombilnacije, oznacava!!le kao
slozeni reduClilrani otkovak.
Svakti slozeni reducirani otkovak se m02e 5Vestli na. elemerrtarni reduci-
rami omkovak. Na oonovu OIpisane mE'tode i dirrnenzJ1ja otkovka (1), proM.cunavaju
se preC.nli.ci reduciranog obloovka (d
r
) Ii sreciJn.ji preCnik reduciranog otkovka (dsr),
pa se komstrUJi.Se kiollJ.bura sJ.02erlOg reduciranog otkovka (2) i !rontUlI'a srednjeg
presjeka reduciranog o1llrovka (3). SloZeni reduai['ani otkovak se zatim dijeli na
dVla elementalI'11.a reduciraoo obkoovka. Gran:ica po.dje1e (A - A) se odreduje iz
uslova da nedootaju6i volumen (u podrucju g1l.ave) moca bilti jednak suV1isnom
vOilumenu (u podrucju krak,a), to jest Vnl = V,I .
a. Za s.1ozeni redJucirarui otkovak, !roji dana glavu sa dva kraka (51. 296 a).
1t. d
2
V
sr
Vnl = gl- ---=::- x
4
i
VoJUIIIlerl glave VgI se odreduje po metodlama iznalazenja volumena cI'otaciono
simetricnih tijeJa sa klrivuljruim p!OOfidom izvodnJi.ce (najbdQ metod- je gra-
ficlci). Kao rezultat izjednacavanja Vnl = V,I dobiva se dio duZiine glave
x = 19lo cime je odredena granica podjele (A - A). Na taj nacin se slozeni
reducirarui dijeli l'Ila dva elernel!1tarna cI'ed'llciorana otkovka duZine
lOI = 1.81 + hi i - loz = 19z + lk2
b. Za ISloZe.nrl. redoucirani koji se sastoji. ad kJralka sa dvije glave
(511. 296 b)
i
Gra:nli:oa podjelle (A - A) se dobiva iz USilova Vnl = V,I kao duZina krnka
x = lkl
Koeficijenti (1" i K se raeunaju za oha dijeda izm.edu padje1e
(A-A):

Kod a..z.n.ala.Zen.ja VTste pripremne .gravure {dijagram po sl. 298) uzima se ona
kombi.nacija koeficijenata (1,10 ilJ1 (1,z, koja zahtijeva slmenaju priopl'emnu
gl'avu:ru. To znaOi. da se cijeli otkovak kuje prema 51ozerli-jem postupku za
elementa.rn:i ['educirani otkovak.
Aka glava o.tkovka (1 na 51. 296 c) imoa slij epo udJu:bljenje, dJi obootIani
otvOlI' sa ploc.icama za pl'Obijanje, tada kontUJra reducironog o,tkovka 2 ima
veoma nagJe prelaze ('sa oizraziltim. promjel!1= pop['ec'Il.o-g pll'esjeka). S obz:kom
da se ovakva udub1jenja ne rnde u pI'iJpremnim nego 'lI zavrSno-kovackim gra-
VU:l'ama, (najceSce u zavrSnoj a ponekad i u prethodnoj), to se kontUlI'a redu-
ciJ1anog otkovka koriguje (Ii'sprelci.dane J.illJ.ije). Korigovalll.a kOlIlirura 4 se odre-
duje 12 us!ova da oduzetli voliumen bude jednak dodatom.

Kod vamih obllka ukrivljeIlJih otkovaka (51. 297), ill otkovaka sa li.zdan-
cima i viljuSkastllm elementima, kojJ pocLlijeiu operac!lJji savijanja, bUo u pO-
sebnoj gravuri za savijanje, ili u prethodno.j graVUJrli, reducil'ani otl{Qvak se
raeuna na osnovu prethodno razVlijenog obkovka. UkrivljenJi otkovak I (s1. 297 a)
se prvo razvija .i tako se dohlva razvdjeni, ill 1Sip1I"UZeni o:tkovak II. DuiJIDa razvi-
jenog otkovk.a se odreduje na osnovu duZine neutralne linije savli:jenog otkovka
(poglavlje V 5.). Ako je visina o1lk.ovka h, tada se radi pOtjednootavljenja pro-
racuna moze smatrati da se neutralna J.inija pomJern 1m cen<tru krivine, ta.k.o da
je od unU!bvaSnjih ",lakana (optereeeruih na priJ1li.sak) udaljeoo 'za iznoo 1/3 h. Na
osnovu razw.jenog otkoVika izmalazi se po opri&noj metodi korlJtll!ra .reduciranog
otlwvka na 51. 297 a, b, c). Ukoliko se u graVUil'i za savijanje vrsi
sarno savijanje, bez prom.jene popreenog presje.ka Ii i.zdJui.d.vanja komada, tada je
duZina Jsprtdenog otkovlm jednaka duZinli. neuJtralne .linije saVJLjenog otlkovka.
Ako se sa saVlijanjem kombiJl1uje i izduZi.vanJe na xaOun. pIlOOIljene popreenog
presjeka komada, tada je duZina rusprUZel1iOg (nzvijelll.Og) atk.ovka jednaka sumi
du.Zi:ne neut,I'alne 1i.n.ije olb\{ovka .i vellcdne izduZenja u graVUIi za sa-
vijanje (metOd A:.. N. BrjuhaJnova). .
Na osnovu proracuna,tih v.rij6d.rostli (1., B Ii K, kao i te7ine otkovka Go
dijagrama po 1Sl. 298 se u kom podiruC)U se VII"Si pripTemn.o kovanje;
Svalro ppdrucje je <XlInaeeno brQjem (1 + 8) i svakom broju odgova.ra Qdredena
prlipremnJa gravll!I1a, ill kombtnaaija dVliju prip.remnlili gravura. Sa porastom
broj,a p,odrucja raste Ii: slozenost pQtrebnih pripremnih g;ravura.
'Kakav nacin ' kovanja ce se odabrati zavisi od duzine (to) i tezine (Go)
otkovka. Otkovci manje duZLne i manje- te71i.ne se kuju tLz' sipkastog materlijala ,
' {zona A na dijagramu po sl. 299). Po zavrsetku kovanja komad se odsijeca (od-
noBnO razdvaja od sipke) na gravuri (nozu) za Qd\siojecanje. SLpka ne treba da
bude duZa Old 1 200 mIn, niti sa ve60m telJi.nom Old 3,5 + 4,5 kg, Sipka se zagri-
java na jednom krnju, ,a kod kovanja je koy,ac prlidriava rukama na drugom
k.raju, premjeJitajuCi je po tehnoloskOllll pr:ocesu liz jed:ne u drugu gravuru, sve
dok se na nozu ne r'azdvoji IOd ,CJltkovka. Zatian se slpka pOlIlO'VQ na jednom k1"aju
zag,rijava i proces se ponavlja. K,ada se duZina Mpke SIIJrulIji. kovac je pridrzava
klijeiltima. Predzadnjli otJrovak se ne oo5>ijeca negQ se klijeStlima prlidrzava kod
kovanja zadnjeg otkovka.
Otlwvci srednjlih dime-nzija se kltju iz pocetnog mateI1i.jala za dva otk.ovka
.sa jednim zagrijavanjem (zona B na 81. 299). Kod kQ,vanja prvog atk(}vk.a komad
se pridrlava klijeS1lima na dnlgom kl'81ju, a Z8l1rian pre(}kre<:e, pa se pridrzava na
otkovanom kraju !rod kovanja dru,gog
KQvanje tezih otkovaka, Iili otkovaka vecih duZina se vu-m. iz pojedinacnih
komada (zona C na aI. 299). Gubitak mate.rijala je lood oDg naC:i.na kovanja vea
je'f je potrebno predvddjebi i dodaltak za pridrZaV'all.je kovaCklim klije5tima (dl,l;-
zilla ovog dodatka je Lk, a presjek AJ. Ostatak za kovaOka k1ijesta se odsijeca
u alatu za krzanj-e istovremeno sa krzanjem Vlijenca.
U p.relaznim podrucji,ma (P na 51. 299) IS mog,u pr:lmiOffiiti namllii kovanja
iz dva susjedna podrucja.
Volumen pocetnog materijala se odreduje po obrascu:
"
I
V
p
= (Vo + Vv) (1 + .!l) = Vo+v (1 + (187)

I
1
5
3
. '
o
3
...... i
/I 'h ,==
..
2
;}
I I

o.
c.
I. Otkovook (sovij.n),
II. Otkovok (razvlJen)
III. Reducfronl otkovak
51.297 KONTURE REDUCIRANIH OTKOVAKA ZA 5AVIJENE
OTKOVKE I OTKOVKE 5A IZDANCIMA
1 6 J.50 2.0
5.5 .u5 19
5 ' J 1.0
'.5
11
1
,
,2) 16
J,5 2,)5 U
I J 2
1.'
V'5 tJ
J 2 IS
' .
1.5 (25
II
,
1.5
1.'5
t'
IJS
I.l
I
1.2
115
. "
I.O!
$
Hill

B
11/ : 6
K d.-dm/n
I.
Grqvure u P.9!1rutjfIM1
I. Kovan}e bez prlprem-
ne gravure
2. Grovura za sman}e-
nj. pres}eko
3. Grovura za uvafjivanje
obl/ka (otvarena)
Grovuro za uvaljlvanje
obflko I za tvorena)
5. Grovuro za Izdulivanje
' 6. Grovure za Izduiivanje
i smonjenje presjeko
7. Gravure za Izduiiva-
nje i uvaljivanje obli-
ka (otvorena)
.qas Q0'tl1/VG1 a.H >11rg 1 2 J , 5 6 1 a 9 10
1
e. Gravure za izduliva-
nje i uvafjlvanje obll-
ka (zotvorenq) Teiino otkovko Go kg (3-= fold.,
51.298 DIJAGRAM ZA ODREOIVANJE VR5TE PRIPREMNIH
GRAVURA NA 05NOVU REDUCIRANOG OTKOVKA
(p.o op'itima A. Rebeljskog)
A. Kavanje iz slpke ne-
kolika otkovoka 50 od-
sijecanjem no no1u (gro-
vuri za odsijeconje
8. Kovanje dva otkovka
50 prekretonjem
C. Kovanle jednog otkay.
ko iz sipke odredene
duline
P. Prelazne zone
DIJAGRAM ZA ODREDIVANJE KOVANJA (A.RebelJ$j)

gdie i e:
volwnen otkovka sa vijencem
1; -- dodJatak mat"';jal. predviden ZQ izgaranje. Ovaj do-
datak se lore(:e u g;ranl<lQ1rla:
1; = 0,02 .,. 0,03 - ked zagriiav<lllja u plamenim pe-
ilima
6. = 0,005 -:- 0,01 - kod zagIDi.jaV'8l1ja u peC.ima sa za-
sti:tnom atmOBferom
Povrlina poprecnog presjeka poeetnog materi}ala se proracunava po obrascu:
(187 a)
gdi e ie:
A" - srednja povrSina reduciranog o:tkov:k:a (obrazac laG)
C - koefioijent koji zawai od WlSrte pripremne gravure.
Zavisno ad vrste pripremne graVUJI'e ovaj ima vri jednosti za.:
l. Kovanje se vrsi bez pripremne gravure ill sarno u
graVUJli za saVtijanje C =
1,02 .,. 1,05
2. Ako se kuje u gravuri za utiskivanje o.blika, iIi gra-
vu.ri za smanjenje . C -
1,05 .,. 1,3
3. Pripremno kovanje se viI'Si sa gravurom za
vanje obljka C - 1,02 -7 1,2
Vece vr.i.jednosti koeficijenta C se bli..raju za krnce otllrovke, a manje ,vdjednosti
za srednje i duge otkovke.
Aka se priprenmo kOfV'allje vrSi u g!favuni za
presjek poeetnog materijala ra.cuna po obrascu:
izduZivanje obLika) tada se
I
_V''-' ( 1",+---= <1.)

I,
gdje su:
Va i II - volumen i duZina glave redudranog otkovka
1; - doda,tak za li2garanje
(187 b)
Du.Zllna pOCetnog ma!terijala (za jedan CYtloovak) se odreduje kao kvooijent
volumena i presjeka poeetnog materijala:
(187 c)

Da 1i ce p.es.jek poeetnog obltka materijala bjti okruglog oblika (preenika

d
p
= 1,13 V Ap), hli kvadratnog (sa stranicom ap = zavisi Old ohLika ootkov-
ka. Oblik presjeka pocetnog matel'ijala treba po moguenoo1li da bude sllean ob-
liku presjeka otkovka.
Primjer:
Projektovati tehno1og'iju kovanja poluge sa kovackim dimenzajama po
sl .
Iz prri.mJjern u pogLavlju IX 2. 2. se koiI1i&te p'rorncunati podaci za O'Vaj
otkovak:
- otklovka bez' viJjenca
- volrumen ot kovka bez viijenca
- povrlina koanala za
- vooumen vijenca
Go - 0,37 kg
Vo - 46974 mm
s
Av
Vv -
77 mm
2
22638 romS
PovrSina presjeka recLuciranog otkovka (obrazac 184)
AT = Ao + 1,4 77 = Ao + 107,8 mm
2
P,roolJJik reduciranog otkovka (obrazac 184 a)
d, = 1,13 = ...;p:; rom
P:roraeun se izvodJi tabelarno Da 6 karakteristicnih presjeka otkovka.
Presjek Ao mm
2
A, = Ao + 107,8 mm
2
d
T
= 1,13 V AT mm
I 0 107,8
,
d
min -
11,7
II 38,230 - 1146 1253,8 d
max -
40,0
ill
1t
-
153,9 261,7
dk -
18,3
IV 1t 10
2
/4 - 78,5 186,3 d
i -
15,4
V 1916 - 304 411,8
d
l
+1 - 22,8
VI 0
107,8 d
mi n -
11,7
VoJrumen otkovka sa Vlijencem
V o+v = Vo + V v = 46 944 + 22 638 = 69 632 mm
s
PovrSilla s.rednjeg presjeka reduciralIl.og otkoV'ka (Qbrazac 186)
v 69632
A =--=-- = 535 mm
2
s, Lo 130
SrecLnj-i prec!llik (obrazac 186 a)
,
d
s
, = 1,13 V Asr 1,13 V 535 = 26,1 mm

Koeflicijonti za odrct1ivanje vrste pripremnc gravure (obrazae 185)

_ dno:u( _ 40 _ I 53
a -- - - ,
d
sr
1
Za ove vrijednostrl i l czinu 0,1 < G
u
= 0,37 < 0,5 kg iz dijagrama po
51. 298 slijedi da se kovanje vrsi 1I podrucju 4, sa pripremnom gravurom <'.8 uva-
oblika zatvorenog tipa.
Na osnovu tC:tinc G
u
= 0,37 kg i duiine otkovka lo = 130 mm iz dijagrama
po 51. 299 se moze uuci ti da najbolje odgovura naCin kovanja iz sipke za ods i-
jecanje na noiu (zona A).
Sipka se zagrijava u plamenoj peci na temperaturu 1150C.
VolUll'I1en pocetnog materijala (obrazac 187)
V, V " , (1 + l:.) = 69032 (1 ;. 0,03) 71720 mm'.
PovrSina popreonog prC'Sjeka poeetnog materijala (obrazac 187 a)
Ap C A" 1,1' 535 615,25 mm'
Dui.ina pocetnog materijaia za jedan otkovak (obrazac 187 c)
V. 71720
lp = - - = -_. = 117 mm
Ap 615,25
Za kovanje poluge zadanog oblika odgovara okrugla sipka precnika

d
p
1,13 y A, = 1,13 Y 615,25 = 28 mm.
Oimenzije pocetnog materdjala (za jedan otkovak)
dp X Ip = <!> 28 X 117 mm.
Redoslijed operacija izrade:
\
I Zagrijavanje Sipke u plamenoj peci
II Kovanje na kovackom cekicu u alatu sa sljedecim gravurama:
1. Gravura za uvaljlivanje oblika (zatvorena)
2. Prethodna gravura
3. Zavrsna (definitivna) g,ravura
4. Gravura (noz) za odsi.jecanje
ill Krzanje vti:jenca ala tom za krzanje na krivajnoj prcsi.
IX 2. 2. 4. Faze izrade otkovaka druge grupc
Principijelna razlika izmedu olkovaka I i II grupe (tabela hr. 78) je u
tome otkovci I grupe imaju glavnu uzduznu osu paralelnu sa podianom ravni,
dak je kad otkovaka II grupe glavna osa (to je kod okruglih otkovaka rotaciona
osa} nonnalna na podioou ravan.

Karakteristien.o ovu gil"'UpU otkovaka je da se kov.a.nj e vri sabijanjem,

istiskiva.njem n ubadanjem, Iidi kombilOOcijom ovih procesa (svakli Old ovih procesa
je detaljnije analiziran u pDglavlju VIII).
Otlrovai dnuge gl'llpe se kuju u jedn.O<j, dvije, ill rjede u tni ope-
racije. P.rti.je projekrovanja faza izmde odreduju se dianearziije poeetnog obllLka
mater:ijala (dp i hp - s1. 300).
Volumen poeetnog materij-aLa je def'inisan OIbra:scem (187)
Vp = (Vo + Vv) (1 + A)
ZavisnD Old obhlka otkDvka (da Ii je kru.Z.n.og, dIli kvadIratnog presjeka),
pDcetni Dblik materijala mDze biti valjak (precnika d
p
i vi sine hpj, iii prizma
k:vadrartnog presjeka (sa snranicom ap i visinom hpj. PIri-je pocatka proraeuna
dimenzija bira se DdnDs visine i precnika (stranice kvadrata) pDcetIj.Dg materi-
ja1a:
(188)
Ovaj odnoo se k.reCe u gu-anIicama m = 1,5 -:- 2,8. AkD se raCUIIl-a sa doInjoOm grani-
com (m = 1,5), taQ.a je stepen 5a
1
bijanja najmal!ljli, kOV'iwje se ZIlaitno olakSava,
ali se dDbiva pDcetni materijal vece debljine (vece dp i ap), takD da se Dtezava
poeetnog mater1iijaLa (I!la viSliaw hpj. Sa stanOlViSta pripreme materi-
ja1a povOtljnija je gmnja gu-anIica (m = 2,8). IZilllaQ. V'I1i1jedru>sti m > 2,8 se ne
smri.je radirtIi, jer postDj.i opa=ost izvijanja kvmada pm sabijanju.
PreCruik, odnosn{) strtanJica kvadrata pOiCetnog matemjaJ-a se odreduju na
osnovu obr=ca (187) i (188).
3
Vp = 1,08V Vp
m m
(188 a)
Ovalro proracunate vrijeclnosti. dp .il!i. ap se zatiJIn zaokruZujlU na prve vece stan-
dame vrtijednooti. valjanih il!i. vucenUh Siiipki (na ill
Vasina pocetnog Dblikta materti.aala ISe odIeduje po obrascu:
ill
h _ Vp _ Vp
p A' - 0 785 d'2
p , P
(188 b)
Faze kovanja se odreduju na OSIlOVU proraeuna,tih d:imanzija pocetnog oblika
materijala, te dimenzija i oblika Ziadanog otkovka. Da 1i ce se kovanje vditi
saroD u jednoj operacijli. (zavrSnoj gravu:ni) , u dvije opero.C!ije (pIiipremna gravura

d d d.

I
1
-,
g.
}
I 0 I
d
d.
o.
rT
\ :
+
:1
, :
'"
b. c.
d.
,- -,----,
1 I

SI.3QO FAZE IlRADE OTKOVAKA QRUg GBVPE
I. mat.rilal
1. Komod oakon pr.thodnog
kovonJo
.t Otkovvk zovr!n. gravure I. 1. ,3.

.c

51.301 KOM8INN:1.JA SA81JANJA
I PRETHODNOG KOVANJA
51.302 FAZE IZRADE KRSTAS-
TlH OTKOVAKA
b b


b,
Sl.303 UZ PRORAtUN rEtlNE PADAJUCIH DIJELOVA
KOVAtKIH tEKlCA

za sabijanje i ;z.avrSina gravura) , 11i u 1mi operncije (pr1premna, prethodna 1 za-

vrsna gravura), odreduje se upor.ediivanjem zadanog otJrovka sa ispitanJian tipo-
vinnJa po A. BrjubanJOVu (s1. 300).
Karakteristicni tipovi otkovaka koji se kuju po niZe danim smjernica-
ma su:
a. Otkovak u o.bl.!i.ku diska (glatke ploce), preCnika D i visiale H (:.sJ.. 300 a)
OV'aj otlrovak se kuje u jednoj operacij[ u zaVTSnoj giravul1i. Zag<rijani pocetni
matedjal (dp, hp) se ValIl IoovaCkog ukovnja prije ulaganja u zavrsl1Ju gravuru
Cisti od okujine (udaJrcem cekci6a). Alat za kovanje lima s.amo zavr.sn.u gravuru.
b. Otkov;ak u obllku di!skia sa obostl'anom glav&nom {Sll: 300 b), uz uslov da je
precnik pocetnog materijala veci od precnika glavcine (dp > d). Kovanje je
poltpUl1JO indeIl!ticno kao i lood tJ1pa a, Slio znaCi. da alat .irma sarno
gravuru.
c. OtkO'Vak u obl:ilru dtiJskia sa oboi5'br,alThom g,lavifulJmn (sJ. : 300 c), uz uslOlV da je
pTeCnik pocetnog oblik!a matel'i-jaloa malIljli od pI'ecnliik:! glavCine (dp < d).
Zavis.l1Jo ad oc1nosa visiJn.a glavaine fj, diska razlijok!l.\jru se dva siucaja i to:
1. H < 2 h. Otkovak se kuje u je<inoj o,per.acijli. Poeetni obllik mater.lijala se
van lrova&og ukoiVJlja oslobada od okuj'iine, zatim se u1aie u alat
koji ima sarno zavrSnu gr:av.u-ru i kuje na de:ililnri.lI1van OIbllik 2.
2. H > 2 h. OtkiOlVak se kuje u dvije operacije. Nialron oolobaaanja poce<tn.og
oblika od o k!ujJJne u Pil'Voj operacijli se ' sabija. Valjak precnika
dp .i VlisiJn.e hp se sabija na Qblik cl.!i.skla 1 sa pTeCnikom d
l
> dp i
hi < dp. dlisk.a se brira u granJiOOlma ne.sto iz-nad pTeC.nika
glavOine, alii il>pod preOnika otkovllla (D > d
l
> dp). Obicno se
uzlima d
l
= d + (15 -;- 20)=. 1z diska se za:tJim u zavrsnoj
vuri kuje otkovak 2. Prema tome oovack;i ukov;anj
ima grav,uriU za sabUU'aIIlje i zaVTSnu glr:aV'UI'iU.
d., Otkoval<: u obliku diska sa jednostraIl'lo postavljen:om glavCtiJrrom zna,tne v1sine
H (s1. 300 d). U ovom slucaju je potrebno pocetni oblik (dp, hp) u pripremnoj
gravuri prethodno djelJiJmJieno kov;anjem .is1Ji'snutri. je u s,tvari. 'istosmjerno
iSltiskivanje obraaeno u pogJavlju VIII 3. 3), tako da naJjrnanji precnik istiJs.nu-
bog konusa bude d
l
= d - (2 -;- 3) IIlIlll. Kornad iz preJthJodne gravur.e 1 i5e z.a-
tim u zavrSnoj gravlll'1i. kuje na defurilJiivrn oblri.k 2. Kovackli. ukovanj se sastoji
iz prethodne (u donjem ukovnjru) i zaVPSne (u gornjem uloovnju) gravure.
Slicna varij,anta izrade otkovka ovakvog ob1i:ka je priJkazlanJa na s1. 301. Ko-
vacki ukovanj ima pripremnu - prethodnu gravuru (sa dubljim dijelom u
donjem uk.ovnju) i zavr.mu giraVUII'!U (sa dubljdirn d['jelom u gornjem ukovnju).
U pripremno - prethodnoj gravuri se pocetni oblik materijala 1 (valjak
precll'ika dp i h
p
) sabiija -na d!isk (preCinJika DI i Vlii9iJn.e hi), a istov.remeno
se is,tWkuje k.onusni dio - glavoIDa (vdSine HI). OV'a!ko otkov,arn komad 2
se zatim u zavrSnoj gravul1i kuje na zadani obllik 3.
e. Otkovak u ohl.!i.kudiska sa ohodmn (lSI. 300 e).
Zavlisno od odnosa ,isine oboda H:i. diska h mQlgu nastupirtli ce<tiri s,]ucaja ito:
1. H < 1,3 h
Ukovanj ima samo zamnu gravuru, soo maci da se kovalIlje vrSi u jeclnoj
operaciji. Pocetrn materijal (dp, hp) se oslobaaa od olllujine i odman kuje
na zadani oblik 3.

2. H = (1,3 + 4) h
Proces kovanja se sastoji dz dV'ije operaoije. Nakon zagrijavanja, pocetni
ob1iJk se oolobada od okujine, a 2)8:1lim se u graV'UI1i za sabijanje sabija na
obLik diska 1 (preanika d
l
i vlis<im.e hi)'
Precnik sabijenog diska se odreduje po obrascu:
gdje je:
D - najveCri. precntitk obo<ia
c '= 1,15 + 1,25
Vi-sina hi se odreduje iz uslova 0 Joonstantnoobi volumena:
Sabijeni komad se ulaze u zavrsnu gravuru, gdje se kuje na definitivni.
oblik 3. Kovack,i ukovanj irna gravuiI'u za sabijanje i zavrlnu gravuru.
3. H > 4 hid < 350 rom
Tehnoloski proces za ovaj slucaj je isti kao i pod 2.
4. I-I > 4 hid> 350 mm
Nakon zagrijavanja pocetnog oblika (d
p
, hpj i oo1obadanja od otkujine 0)1
se sabija na oblik diska 1. (precndka d
l
i V1isine hi)' SabtijeIlli dJisk se zatiin
ulaze ' u prelhodnu gravuru gdje se kuje na oblIi.k 2, a zatim se u zavrsnoj
gravuri kuje definitivni obldk 3. Proce.s JooV'anj'a se sastoji jz tri operaoije,
a kovacki ukovanj ima gravure za sabijanje, piI'ethodno i zavrsIliO Joovanje.
f. Otkovak ima oblik sa obodom u glavCinom (sl. 300 f). Odredtivan.je faza
izrade otkovka (lvakvog oblika (otJoovak zupcanika i sliCniihelemenata)
se vrsi njegovim uporedenjem sa prethcdnim tjp<>vima. Otkovak se sastoji iz
tJ.-i dijela: oboda (precnika D ,i viS!im.e H), diska (deblj:im.e h) i glavCine (precni-
ka d imine H').
Otkovak se prvo ispituje kao sa oboohranom upoTeduju6i ga
'sa otlwvk(lm po sl. 300 c, a zabim kao disk sa obodom J uplO'I'edenjen:i sa mpQm
otkovka po sl. 300 e.
Faze izrade za cijelJ. otkovak se odreduju na osnovu nepovoljn.ijeg -rezulbata,
to jest prema onom ispitivanju na osnov.u kojegla se dOlbtiVla ve6i broj gra-
vura.
Otkovci ramog krst.astog o,bJiik>a, looI.ii iJrn.ajlU glavOi.nu sa Jzdancirn;a (grupa II,
podgrupa 3 po tabeli br. 78) se najcesce rade u dv.ije operaoije (s1. 302). Po-
cetni oblik materijala 1 (valjak precnika dp i visine hpj se prethodno sabiia
na rotacioni disk, kome se poravnavaju strane i tako se dobiva kvadratna
prizma 2 sa zaobljeIllim prelaZlima izrnedu stranica kV'adirnlta. Prethoooo pri-
premljcn komad se ulaze u zavrsnu gravuru s tim da se dijagonale kvadrata
poklapaju sa pravcima izdanaka, i OImia se kuje na zavrSIlli. oblik 3.

Primjer:
Projektovati tehnol:05ki proces kovanja Qtlrovka zupcanika. Crtez obra-
denog komada je prikazan na s1. 289 a,' a crtez otkiolvka sa tOileranaijama na
s1. 289 b.
DJmenzij e otkovka sa izradntim tolermcijama loode daju najveCi volumen
oUwvk,a, (najnepovoljnije dJim.enzije) 00:
Obod: DI = 196 + 2,2 = 198,2 mm D2 = 160 - 2,1 = mm
HI = 34 + 1,8 = 35,8 rom
VI = - HI = (198,2
2
-157,9
2
) 35,8 = 400000 mm
a
4 4
Dlisk: Da = 80 + 1,9 = 81,9 mm H2 = 12 + 1,8 = 13,8 rom
V2 = - H2 = (157,9
2
- 81,9
2
) 13,8 = 184000 rom
3
4 4
Glavcina: D4 = 35 - 1,8 = 33,2 mm H3 = 46 + 1,8 = 47,8 mm
Va = (D23 - Ha = (81,9
2
- 33,22) 47,8 = 210000 mm
s
4 4
Plocica: V4 = D 2 . S = . 33 22 . 5 = 4 325 romS
4 4 4 '
VoJumen otkovkR
4
Vo = L Vi = 798385 romS
i = l
VisiinJa mosta kanala za vijenac (ob:razac 183)
c = 0,015 vA
Povrnina otkovka u horiwlIltalnoj ravni se raCUIlla ZJa na.jvem precl)llik otkovkac
Dma. = Dl + HI tg a. = 198,2 + 35,8 tg 5 = 201,3 rom
'7t '7t
A =- D2 = - 2013
2
=31800mm
2
4 mox 4 '
c = 0,015 V 31 800 = 2,67 rom
Oclgovatra po tabe1i. Or. 80 kanal NQ 2 pod rd. br. 6
c = 3 rom, b = 12 mm, bl = 32 mm, Av = 233 'mm
2
Volumen v.ijenca (obr-azac 183 b)
Vv = ; Av [P + <p (b + bl)) = 0,5 Av ['7t DOl .. + 2 (b + bl))
Vv = 0,5 . 233 ['7t. 201,3 + 2 (12 + 32)) = 83 800 mm
S

,Volumen pocetnog materijala (obrazac 187)

v, ~ (V, + V.) (1 + 6) ~ (798385 + 83880) (1 + 0,03) ~ 907732 mm'
Usvajajuc; ociruJ5 m ~ 2,3 pc_mik poCetnog materijala (obrazac 188 a)
3 ,
V
V
, VI07732
d, ~ 1,08 - ~ 1,08 ~ 79,3 mm.
m 2,3
Zaokruzuje se na standardnu vrijednost d
p
= 80 mm.
Vii.6ina p o ~ e t m o g mateTijala (-obrazae 188 b)
h _ Vp _ V, _ 907732
, - A, - 0,785 d; - 0,785 - 80'
~ 180mm.
Provjera odnosa visine i ptreC:nika poeetnog matenijala (obrazac 188)
h, 180
m ~ - ~ -- = 2,25 (zadovoljava jer se nalam unutar dozvoljenih graniea).
d
p
80
Zadani otkovak se moze prema s1. 300 klasificirati kao tip f sa dimenzijama
d = 81,9 mm, D = Dmu = 201,3 rom
h = 13,8 mm, H = 35,8 mm, H' = 47,8 mm
I Uporedenje sa otkovkorn u obillru dillska sa o.bostranom glavcinorn (51. 300 e)
S obzirom da je d
p
= 80 nun < d = 81,9 rom i H' = 47,8 < 2 H = 71,6 mm,
potrebna bi bila samo jedna operacija i to zawSno kovanje.
II Uporedenj e sa otkovkom u oblik:u di,ska sa obodom (s1. 300 e)
S obzirom da je H = 2,6 h, to je drugi slutaj 'pa su potrebne dvije operacije
i to sahijanje.i zavrSno krovanje.
Ovim Jispitivanjem se dobivaju nepoV'Oljn1i!ji uslovi (dvije operacije), pa se
zata u.svaja za oijeJi otJrovak ovaklav postupak wade.
Pretnik sabijenog diska
D 201,3
dt = ~ = = (174 + 161) mm.
e 1,15 + 1,25
Usvaja se d1 = 170 mm
Visina sabijenog diska

Rcdoslijed Iaza
1. OdsLjeeanje pocelInag ob1ik,a matel1ijala iz sipke precnika d
p
= 80 rom na du-
Z:ial.u h
p
= 180 nun.
2. Zagrijavanje pocetnog materijala u peCi na temperaturu kovanja (= 1150C).
3. Oslo,badanje zagnijanog komada od okujill1.e.
4. SabiijaD'lje pocetnog materijala na disk proonika d1 = 170 rom i VlSme
h1 = 38 rom. Sabijanje se vrsi u pnipremnOlj gravuni na kovackom celclcu.
5. Kovanje u zavrSnoj gravuri na kovaclcom eekiicu, na oblik i climeIlZ!iJe otkov-
ka po s1. 289 b.
6. Krzanje wjenea alaoom za krzanje na pretsi.
7. Probijanje plocice alatom za probijanje na presi (operacija 6 i 7 se moze
vrSim istoVremeno sa kombinovanim al'altom za krzanje i probijaJrlje).
IX 2. 2. 5. Faze izrade otkovaka trece grupe
S da otkovoi III grupe (klasilikaoUj,a po tabeli hr. 78) u stvari
predstavljaju prelazni oblik izmedu o.tkoVlSlka prve i druge grupe (podgrupa 1),
iIi se sastotie iz Iwmbinacije elemenata prve i d:ruge grupe (podgrupa 2), odnosno
iz k{)lIIlbinaClije elemenata, koj'i se kiuju na kovaclcirm ceki6im.a i elemenata, koji
se kuju na ostalJi.m kovackim masim.ama (podg.rupa 3), 1x> 5e za ove atko,vke teh-
nOilOOkoi procels pI10jektuj e razliCito od slucaja do slucaja.
Kada se otkovak po svome obliJku i dimenzijama pribliZava otkovcima
prve grupe pI1ipremne gravure se odreduju na osnovu proiJnClipa postavljenih u
poglavlju IX 2. 2. 3. Ukoliko su OItkovci ave grope slicIlli. otkiovcima druge grupe,
tada se kod odredivanja tehnoloskog procesa kovanja vrsi uporedenje sa ispi-
tanim tipovima (51. 300 - poglavlje IX 2. 2. 4).
Za otkovke prelaznog obl'ioka, odnosno oUkovke, kOlji se po svojim obllicima
i dimemlijama na1aze negdje iz;medu otkovaka prve i druge grupe 5e kao pri-
premne graVUJre koriste: gravura za sabijan.je, ill kOimbinacija gravure za sma-
njenje presjeka i. ubiskivanje oblika. Od zavrSno-lwvackih gravura oobavezno
dolazi u obziJr zavrsna (defilnillivna), a vrk> cesto i prethodna. Pnipremno-pret-
hodna graV'UJ!18 se pr.i.m,jenjuje samo u slucajevima kada oblwvak ima visoka i
tanka rebm, iE tanke zidove ci. kod ostali'h komplilwvanih ooblika tesko
popunjavaju zavrsnu gravuru.
Kod otkovaka koji 5e ne mogu u zav:ri;nom obliku otkovati na Irova,Ckol1l
cek!i.cu, negoO su poltrebne i ostale k,ovacke mamm.e (horizontalne kovacke maSine,
lwvacke prese" looi\nacki valjci, 19pecijalne maSiine za savijanje oiitcl.) pod4ebno je
anallizirati kojli ce se dijelovi otkoV'ka lrovati na loovaOloom cekicu. Za ove ele-
mente se tehIlJOl.ogij,a ko'va,n,ja odreduje na osnovu obradenih metoda.

IX 2. 3. Odredivanje teiine padajufih dijelova kovackih cekica

DefonnaClioni rad kovanja za po51jednji udar malja cekica je odredcn
obrascem (173).
gd1e je:
Wo = Vo Eo Po
Vo - volumen otkiovka
Eo - step en deformacije posljednjeg udara
Po - radni pritisak posljednjeg udara.
Radni pritisak Po se pO S. Gubkinu moze izraziti jednacinom:
gdje je:
Po = C" . C
n
C, . k .
(a)
C" - koefiaijent kOljim se uzima u obziJr brma derormacije
Cn - kioefiaijent nejednQrodnootti (nejednakomjeroosbi) na-
pona. Usljed toga sto svi dijelovi otkovka nisu ravno-
mjerll'o zagrijani na istu temperaturu, IlIiti su defor-
macij ravnomjerne u raznim dijelovima otkovka ce
biti i naponi nejednaklOmjerni.
C, - koeficijent kojim: se uzimaju u obzir gubici usljed
kolIltaktnog t.renja izmedu matenjala otkovklll i gra-
vure kovackog ukovnja.
k - specifiOni de](N"!IIlacioni otpor za zadani stepen defor-
macilije i za tempeTatUlI'U na kraju klOvan.ja u ukovnju.
Po - radni priitisak predstavlja u stvari deformaoionu silL!
redukovanu sa pOVTSilIlom otlw;vka u hoil1i21ontalnoj
ravni (A).
izvod obralSca za od:reddvanje tezLne padaju6ih dijelova kovackih
cekica ba21Lra na kioju je teoretskd i razradiio A. TIe-
beljSki.
Cideli izvod vazi za otklOvke (sl. 300 a) sa najvecim precIlliJrom u hori-
wntalnoj il'avni D 60 em = 600 mm.
Koe<iiaijent brz.i.ne defornnacije kod kovanja u uko;vnjima se krece u
gtI'a.IlJicama C" = 2,5 -;- 3,5. Vece vrijednosbi do1aze u obzir za otkovke mlllnjih
dimeruJijlll, a manje vrijednosJ;i za vece otkiovke.
U2limaju6i. u obzilr ovu korekaijru k>oefiai1ent C" se moze izrazli,ti u obllku:
ey =-. 3,2 (1 - 0,005 D)
(b)
Racunajuci sa koeiiioij en;tom kontalobnog trenja lJ. = 0,3 mogu se koeficij .cnti ell
i e, u krajnjim fazama pr.ocesa kovanja predooitti obra'scima: .
C
n
= 1 + 0,15 V H-
Hsr
i
D
C, = 2 + 0,1 .
Hsr

gdje je:
D em - najveei preCn.ik okrU&log otkovka (&1. 303 a) u hori-
zontalnoj ravni
H em - najvee3 visi.na otkovka
Vo em
3
- volumen otloovka
1tD'
4
om
2
- povrSina projekcije otkovka u hQniwntalru>1 ravrui
Hit = ~ o em - srednja visina otkovka.
Racunajuci sa prosjecnim vrijednostima kod kovanja u ukovnjima na kovackom
cek:i.cu: H =::: 2 H
st
i D .= 4 H
sr
.m.og.u se izraeunatli. vrirjednostli koe:6ioijenta Co i C
t
C
n
= 1,2 i C
t
= 2,4 . (e)
Specifieni deromnacWni ootpoor k kg/mm' u podrucju temperatura kovanja
(750 -i- I 250'C) se m.o.re u prvoj aprokshnacijf nadomjestliti sa cvrstotom mate-
rijala O'm pri zada.nnj tempera.tu.iii:
(d)
Vrijednosti CT
m
za I'a.zne vrste celika, Iood najni.Ze dozvoljene temperature u za-
vdnoj fazi kovanja u ukovnju (tabela br. 82) zavise od vrste kovacke ffiaAine
kDja se kQristi za kovanje. Toplotn/i efekti koji u1ri.eu na vrijedn.osti am zav.ise
bimo od brzri.ne defucrmaoije. Radi tioga je kod loovanj'3 na ko'wCkim cek!iCima rIm
najniZa, na krivajnim presama je veta, a na horizontalnim kovackim ma.sinaII)3
jos veta. Najvete vmijednootii. Cv'TstoCe materijala I9U kod krzanja vijenca u vru-
Cern stanju, jer se otkovak hladi u vremenskom in:terva1u kada se p.rebacuje sa
k o v a ~ k o g ukovnja i smjesta u alat za krzanje.
Ako se oobiven.i "'ran (b), (e) i (d) uW1Ste u obrazae (a), tada se radni pri-
t.i.sa k s vodi na. 0 blik :
P. ~ 3,2 (1- 0,005 D) 1,2 2,4' O"m
P. ~ 9,2 (1 - 0,005 D) O"m (e)
Po ispitivanj;ima A. Rebeljskog, srednja v.nijedn'a:rt stepena d.efonnacije po-
sljednjeg udara..u z.avisnosti od prefuriJoa otkovka D i srednle visine H.
r
5e moze
Pl'edcXruti obrascem:
to. H 2,5 (0,75 + 0,001 1)2)
E =-=
Hsr DHsr
i v.olwnen otkovka
1t D'
-- H
4 u
(I)
(g)

1

J
,
5
TABELA br: 82
CVRSTOCA CELIKA (G'm kglmm
2
) PRJ TEMPERATURAMA
NA ZAVRSE TKU KOVANJA
V R 5 T A t E L I K A K.C. K.P. H.K.H. K.II.
Ugljicnl konstrukeioni eelik so sodriajem
5,5 6 7
,
ug(jiko do 0.25 "
Ugljicnl konstrvkcioni eelik so sodriajem ugljiko
iznod 425 ", iii nisko/egironi kons trukeloni te- 6 6,5 8 12
lik so sodrlojem ugljiko do 0,25"
Niskolegirani konstru.kcioni eelik so sodrlojem
6,5 7 9 15
I!glj;ko iznod Cl25 "
Visoko/egirani konstrukeioni telik 7,5 8 10 20
Legironi o/otni (elik 9 - 10 10-12 12-U. 25
Kl. - Kovonje no kovockim tek;cimo H.K.M.- Kovonje no horizontolnim
K.P. - Kovonje no krivojnim
kim presomo K.V.
o. OTKOVAK (HLADNE KOTE)
1. Gom]1 ukovonJ
Donjl ukovonj
q, 81, 9
q,156,2
200,7
3. Gravuro gomjeg ukovnjo
,. Gravuro donjeg ukovnjo
kovockim molinomo
- Krzonje vijeneo u
stonju
5. Konol zo vljenoe
6. Otvor zo kovotko kQeJta
c.ZAVRSNA GRAVURA
KONSTRUKCIJA (DEFINITIVNE JKOVACKE
GRAVURE

pa se zamjenom dobiveruih vrijeoooobi (e), (f) Ii (g) u obrascu (173), defocmac:i.on.i

rad poslj ednjeg udal'a svodi na:
W - V c p - 1t H 2, 5 (0,75 + 0,001 D2) . 9,2 (1 _ 0,005 D) IJ"rn
0- 0'-00- 4 sr D Hsr
ocInOSlll.O :
Wo = 18 (I - 0,005 D) + 0,001 D2) D . C1"rn (h)
UJrupan deformacioni rad pastljednjeg udal'a (W) se sastoj:i iz deformacioalog
rada za kovanje otkovka (Wo) i deformacionog rada za kovanje vijenea (Wv)
W= Wo+Wv
J:>efJoo1rn!ac:i.onli orad za lIDvanje V\ijenca se moie po.mo6u oci:redetllOg koe.f1icijenta
(y > 1) izraziti kao funkcija deformadonog rada potrebnog za kovanj e ot kovka
Wv = (y-l)Wo
tak.o da je ukupnJi defonnacioni rad mdnjeg uda.ra:
W = Wo + (y-l)Wo = yWo .
(i)
Kioeficijent y predstavlja u S1tvari odnoo povrSine OItkIOvka Ii. vijenea i po-
vrsine u horizontalnoj ravni.
V:nijednost b
o
je 5linina vijenea u zoni defOTmacije. Za o.knJ.gle .oltkovke je
b
o
= 1 + 0,05 D.
(j)
Ova VI1ljednoot je nesto manja od stvarne Si.rii.ne V'isjenca by = 0,7 (b + bl), gdje
su b i bJ Sirine m.osta i magaaina kanala za v.ijenae.
Zamjenom b
o
u izrazu u obraseu (j) nastaje:
y = (1,1 +
D
(k)
Ako se dobij ene vrijednosti po obraseima (h) i (kl uvrste u obrazae (i), dobija
SIe obrazae za ukupan defO!I"lIlsoionri. rad posljed!njeg uda.ra za kovanje otkovka
sa vijeneem:
W = 18 (1- 0,005 D) (1,1 + (0,75 + 0,001 D2) D IJ"rn (1)
gdje je:
D em - najveOi precr.i.k otkovka u horiwntalnoj ravni
IJ"rn - cVl'S1:.oCa materijala u kraj:njoj fam procesa kovanja
rom
W kg m - ukupan deormaci.onl rad posJjednjeg udal'a (posebnu
pafnju treba obratiti na dirnenzije pojedi.ni.h veloicina).

Za parovazduAne fekil:e dvostrukog djejstva, kod kojih je te!tna nakovnja

edto 18 + 25 put.a vee.. od telJine padajuCih dijeJova <!eIdea rnD!e se sa
st.epenorn lro:nisnog djejstva udare. 11 = 0,8, i. sa srednjim Uldich'anim pritiakom
pare (vazduha) PI 2,5 kg/em', pa je defonnacioo.i rad
W = kgm
g<lje je:
G kg - lelina padajuCih dijelova
h illax m - najveea vi&in.a pada malja fekiea.
Uz.imajuCi proojecnu vrijednost h
mn
= 1,25 IQ.
defonnaciooi rad celciea je:
W = 1,44' 1,25 G = 1,8 G . odnoono
W
G= -
1,8
KoristeOi "brazae (I), leoma padajuCih di,je\ova <!ekiCa dvostrukog djejstva
(G kg), za Irovanje u uko""<i,ma otlroyaka al<rugJog oblika u hoI1izon.taln.oj ravni
(sa najveCim preanikom D em i cvrstoCom O'm kg/rrun
2
) se mnfe pl"Ol'acunati po
ohrasou:
G = 10 (1 7"" 0,005 D) (1,1 + )' (0,75 + o,OOlIi') D O"ro (189)
Obrazac vaZi. za D < 60 em..
Za otk<>vke neo.k.rugil.og oblika u hori.mntalnoj ravni (51. 303 b), teiina padajucih
dijelova 00k.ie.. dv=\rukog djejstva se odreduje po obresou:
G. = G (I + 0,1 V L )
B"
(190)
VeliOina G iz "brasea (190) ... odireduje po obrascu (189), S tim sto se umjesto
precrri:ka D uvr5tava vrijednost svedenog preenika Dn. Svedeni 'preenik pred-
stavlja preCnik rucr-uglog o.tkovka sa isoom powSinom A, koju ima i zadani neo-
krugLi otknvak. u hor1i.w.ntalnOfj ravni:
I D. = 1,1 3 vA I.
(190 a)
S ob21imm da je opseg neokruglog otkovk.a u hioTlizonta1n<>d rravni veOi od opsega
akiruglog otkovka sa istom povrSi.nom A, to je i utlicaj vijenca vea nego kad
okruglih ot.ltt>vaka.
Kod neokruglili o:1lk!ovaka se operiSesa pajlITlDm srednje mrine Bar Srednja
Sirina odgovara sirini pl'laviOuga:oniIloa .iste duZline L i p.o!VT'Sine u horizontalnoj
l'avni A, kao i kod zadanog neoloruglog CIilkpvlq:
(190 b)

Povecani uticaj vijenca neok.rugllih otkovaka se odPaZava kroo: faktor Yn, koji
je veCi od oag<J v8>I1ajuceg f>aJkI1loo-a kod okruglih atkOVlaka Y (po obrascu k)
. .
n
L
Yn = Y (1 + 0,1 - i.
Bn
Uiroliko iSle za kovanje koril5lli. cektic prootog djejst\na tada, je te:w.na padaJucih
cliJj e1oV'a :
a. Za Joovanje okrug1ih otlmvaka:
Gp = (1,5 -:- 1,8) G I .
(191)
b. Za kovanje neok.ruglih ot.Jrov.aka:
Gp = (1,5 -:- 1,8) Gn I .
(191 a)
g>dje su:
G i G
n
- teZim.e ;p>adajucih dli,jelova lmvaOkih ce.k:ica dvostru-
lrog djejstva za kovanje okJr:ugllih (ohrazac 189). i
neokl'UglJih otkovaka iobrazac 190)
Primjeri:
1. Odrediti teiinu padaju6ih dfuje10va kovaClrog Cek!i6a za ko.vanje Qtk.ovka :rup-
carrika sa kovaCkim dimenzziljama po 51. 289 h. Materij1al C. 4321 (EC 100).
S ObZ1rom da se radi 0 IliisI{Q)legiranom konstrukoiJonom CeJri,ku sa sadriajem
ugljika C = 0,17 -:- 0,22%, iz t"bele br. 82 se ocitava vrijednost
Najve6i preC:nii.k otkovka u ~ ravni
D = Dmax = (196 + 2,2) + (34 + 1,8) tg 5 = 201,3 rom = 20,13 em
Te:w.na padajuCih dijelova cekica dvosbruJk<>g djejstva (<lIbrwac 189)
G = 10 (1- 0,005 D) (1,1 + ~ ) 2 (0,75 + 0,001 D2) D C1
m
2
G = 10 (1- 0,00520,13) (1,1 + 20,13)2 (0,75 + 0,001 20,13
2
) 20,136
G = 10 . 0,899 . 1,438 . 1,154 . 20,13 . 6 = 1 800 kg.
Tez.ina ipadajuCih dllijelova OOk1i.ca prostog djejstva (0Ibmza.c 191)
Gp = (1,5 -:- 1,8) G = (1,5 -:- 1,8) 1 800 = 2 700 -:- 3 240 kg.

2. Odrediti padaju6ih dlijelova kovaOkog 0ekJr0a. za Ioovanje poluge po

61. 303 e.
Materijl8.1: C.3830 (VMV 175). KovaCkii ulrovanrj je izveden taJoo da se isto-
vremeno kuju dvije poJ.f\.Lge. PovrSima u hori2lOl1ltaJmlJoj raVl'lli za dva ()tkovka
A = 87 cm
2
Svedeni precnik otlwvka (obrazae 190 e).
Do = 1,13 y' A = 1,13 "';87 = 10,6 om
S obziiom da se radii 0 Il!iskolegli:ralIl'Om klOlIl:StJrukahonom celJiku sa sadrzajem
ugljika C = 0,38 -;- 0,44
0
/0, po br. 82
kg
Urn = 6,5 - - 2'
rn.rn
Sada se u obrazae (189) uVrStavaju vrijednosti za
D = Dn = 10,6 em i
kg
O'rn = 6,5 --
2
rom
G = 10 (1- 0,005' 10,6) (1,1 + ) 2 (0,75 + 0,001 . 10,6
2
) 10,6 . 6,5
G = 10 O,9fi . 1,7 . 0,86 . 10,6 6,5 = 942 kg.
DuZina dva otloovka
28 40 .
L = 2 (122 + - + - ) = 312 mm = 31,2 em.
2 2
5'.iriiI1a otkovka (obrazae 190 b)
A 87
Bsr = - = -- = 2,8 em.
L 31,2
Temna padajuCih dijelova Cek1i6a dvoolruikog djejstva (obrazae 190)
Gn = G (1 + V = 942 (1 + 0,1 V
G
n
= 942 . 1,33 = 1 250 kg.
Te!ina padaJu6ih dJjelova cek!L6a -prostog OjejstVia (obrnzQe 191 a)
G
p
= (1,5 -;- 1,8) G
n
= (1,5 -;- 1,8) 1 250 = 1 880 -;- 2250 kg.

IX 2. 4. Proracun i kOllstrukcija olata za lcovonje

IX 2. 4. 1. Konstrukcijc kovackih gravura
Zavrina (dcfinitivna) gravura
Zavrs.na gravura predstavl.ja oo.can o1li.sak o.tkovka u vrucem stanju u
gJOlI1Il.jem:i. donjem UJ!oovn.ju kovackog aJata (.1znad i ispod podwne I avni otkovka).
Baza za konstrukcij-u zavrsne graV'Ul'e je ortez oJtkovka sa kovaCkim dimenzi-
jama (nominalne dimenzije uvecane za lznoo dodaJtaka za ohradu). Kovacke di-
meIl21ije odredene na RrinaipiJ!Ila u ppglavljlU IX 1 se oznacavaju kao
hladne kote (s1. 304). S obzirOJIl da se lrovanje vrSi. u vr.ucem stanju potrebno
je izvrSiti korekciju hladnih lrota radi skenja pr1i zaglI'j,java:I1ju. Ova kOlrekcija
se vrSi po obrascu:
gdje je:
Dl = D (1 + (J. t) = n . D
Dl - vanjski preOn.ik otkovka u vrucem stanju
D - vanjski. preenik o.tk.o.vka u hladIwm stanju
(J. - oop1otn!i koef.icijent lilneamog koji zavisi od
vrste rnaterijala Ii temper3JtUl"IlX)g intervala istezanja
t - tempe!l'atura kovanj a
n - kOll'ekci.ooll koeficijent povecanja dimenz.i.ja. Vrijednost
ovoga koeficijenta raste sa pove.c:anjem temperature
kovanja ttabela br. 83).
Vanjske diJ!Ileruije otkovka (D na s1. 286 a) se pri t.o.me povecavaju a
unutra.snje (d) se umanjuju, tako da je:
Dl = nD; dl = d-(nd-d) = d{2-n).
Sve dimenzije (Dl i dl) unesene u crtez otkovka predstavljaju otkovak u vru-
cern stanju (s1. 304 b)
Zavrsna gravura (s!. 304 c) je po svoine obLiku i diJ!Ilenzijama potpuno
indentiena otkovku u vrucem st3Jnju. Oko gravure j e izraden kanal za
vijenac (dimenzije i oblik kanala za vijenac su obrademe u poglavlju IX 2. 2.).
Otvor za kovacka klijesta se odreduje prerna s1. 308 i tabeli uz istu sliku.
Podiona ravan otkovka je u stva<ri povrSina po kojoj se sudaraju gornji 1
i donji ukovanj 2. Kovacki nagibi i radijusi zaobljenja zavrsne gravure se uzi-
maju isti ka:o i na otkovku Gpoglavlje IX 1).
Raw bolje preglednosbi i lilleg rada ko.mplilrovanije dijelove otkovka
treba smjestiiti sa predtnje strane alata.
Dubljli. . dijciov;i otkovka sa lizrazitij.im relJeom se rade u gravuri 3 gOl'-
njeg ukovnja, a dijelovi ortJkovka pov.oljnije konfiguradi.je u gravuri 4 donjeg
uk.ovn.ja.
Da bi se smanjUo 1lrenje, graVUll'a i kanaJ za Vlijenac se nakon kaljenja
bruse, a kod kovanja tacnlih otkovaIDa j.os i po.liraju. Kvalitet obrademe povrSine
treba da ispunjava zahbjeve od 7. do 8. kl3JSe (po tabeli hr. 37).
Pol.ozaj 'otkovka u graV'Url treba da bude takav, da se kovacka klijcita
mogu drZabi ravno, a ne pod uglom.

Na 51. 304 c j e prikazana k.oosWlikcija taVTApe gravure t a otJrovak zupfa-

nika sa kovatkirn dime=jama (hladne k<>le) proRleunatim u primjeru poglavlJa
IX 1 (51. 304 a). Vruce _ (s!. b) 9U I'afunate za temperaturu kovanja
t' := U50oe, 5W prema taheli hr. 83 da.j e vrijecinost koefiClijent, n =- 1,024.
VanjSke kote DI = n' D = 1,024 D
Unutra! Qje kote dl = d (2 - n) ' d. (2 -1,024) . 0,976 d. )limenzije kanala za
vijenac su odredene u primjeru poglavlja IX 2. 2. 4.
5 obzirom da se otkovak pre1ihodno sabija, oitvor za kovaCka klijeita
(prema uz 81. 308) se odxeduje ala OSllQ,\,U V'isitle sabi.jenog diska
hI = 38 pun.
Dimenzije ovog otvora BU:
B = 60 mm; A = 37 mm i R = 15 mm
Prcthodna gravurs
U prethodnu gravuru-se UDl.:ee komad 'koji je pcije toga otJwvan u ,nekoj
pripremnOoj gravuri, i u njoj se kuje na oblik veoma blizak obliku otkovka
zavTme g.ravure.
uglow. gravure O:p su neStn vea. od kova&..ih uglova
zavdne gravure a.z (tabela ' Uz '51. 305), da hi" se olakSalo t:.e()e.nje materijala i po-
punjavanje gravure.
Prelazni radijus prethodne goravure rp je talrode vea od prela..znog radijusa
zawsne gT8VUIe Tl. na istom mjestu.
'rp = 1,2 r
z
+ 3 mm
Kod manjih i srednjih otkovaka se pre:thodna gravura SI'TlIje6ta u listom kovat
kom .. ukoynj u do zavrlne gravure. Za velike i teSke otk.ovke svaka od ovih gra-'
VUl'a i zavrsna) se radi u posebnom ukovnju .
. Dalja razw izpledu prethodne i zav;n!;ne gravure (s!. 30.5) ' je u tome
Ato se ,oKo zavriri.e gr.avure.izvodi kanal za vijenac, dok pre:hodna gravura nema
kanala. Iviea gravu-re ' u linijli. sastava se izvodi zaobljena sa radij1..LSOti'l:
gdle je:
fl,, = R+Cmm
-R mm - prelaZoni rarujus'izmedu zavrine gravure i mo-
sta kanala za vijen..c (tabeia br. 80)
C rom - dodatak koj; zavlsi od du.bdne gravure (tal>!!le
uz sl. 305)
Sirlna gravw-e ria najuiem mjestu !reba da bude veea od 20 do 25 mm
(B, BI 20 :: 25 mm), jer u pI'O!tivnom zavrina gravura neee biotzi. potpuno ispu-
nj ena, a t"oga ;dolazi do jat.eg lij epljenja otk.ovka u gravuri.
K.od lrovan]a t slliimog obl4ka potrebno j e
materilal" na mjes.tu gdje se, otkovak racva rasjecL Za tu svrhu slufe posebni
rasjekati se izvode u prethodrioj, ill pripremno-prethodnoj 'gravuri (s1. 306).
Dimenzije se odret1uju poobrascima: . ,
a = 0,25 A s tim da je amin 8 rom i a
illu
30 mm
h: -'- (0,4 -;- 0,7) H i h' = (0,4 -;- 0,7) H'
a. = 10" -:- 50" za visn6 od visine h
r = 10 -;- 20 nUn

TABELA br.83
KOEFICIJENT n KOJIM SE UZIMA U OBZIR PoYECANJE LINE-
ARNIH DIMENZIJA CELIKA PRI ZAGR,JJA,yANLI..I.
I'C 650 700 750 800 850 900 950 1000 1050 1/00 I/SO 1200
n 1,009 1, 010 toI2 llJI3 1,015 /,DI6 1,019 1,021 1,022 IJ)2t 1.D25
0("
z
12 1O 7 5 3
ct'
p
IS 12 10 7 5
mm < 10 10-25 25-SO > 50
I . Gorn}; ukovonj 3 Pre/hoelno grov. C 2 3 t 5
2. Don)l ukovonj ZovrSno groVuro mm .
Si. 305 KOVACKI NAGIBII RADIUSI ?AQBLJENJA U PRETHODNOJ I
ZAVRSNOJ GRAVURI
s:c: r
PRES). H PRESJ. II-II

"
PRESJEK 1/1-11/ PRESJEK /V-IV

J
'--
1...1,
0,
A' A
b.
j-'->-,
'--;;
qr .l- -...t-;
, 8pr '"""
8.
b.
' ..

1
1. Pripremno-
prethodno
grol'uro
2. ZOl'dno
(de fini'i,/-
no}gro-
'Iura
S/.305 RASJEKAt U PRETHOD-
NlM GRAVURAMA
51.307 PROFILI PRIPREMNO .....
PRETHODNE GRAVURE
R
1.' Ulivni
konol
.' 2. Olvar za
kljdto _
3. Dodolok
za klJdto
,I.. Kovatko
kljdlo
Olvor zd ko'l. k/Jdto
dt ,op
8 A R
i i h, mm mm mm
dO 'I5 ' 30 20 8
16- 2'1. 40 16 10
, 25 :> 33
5'0 31
31.-42 60 37 15
1..3- .50 70 1.3 15,
51- 59 80 48 20
.60- 68 90 55 10
69-76 100 60 10
85
'110 ,65 25
86- 95 120 70 25
96-110 11.0 80 15
Uli'lni kana I
Go kg
',f
s
mm mm
C; 0,1 ,
5
I
q2-2 6 1,5
1 - ' ],5 7
1 ,
Il5'-5 8
)5
5 -ti5 10 3
45-8 , 11
3..5
8-10. 11. , I.
KonoIje
I' >10
iii kvodrot
0, pres).
51.308 OTVOR ZA KOVAtKA KLlJ5TA I KANAL ZA ULiVANJE

gravura
Pripremno-prethodna gravura se razlikuj e od prethodne na onim mdesti-
rna gdje otlk.ovak 1ma visoke izb:oCine, rebra, izdankc, ral:ve d ootale elemente,
lroj'i teSloo popunjavaju zaVlrsnu gravuI'IU ukovnja. Kako se konsbrwe priprem-
no-prethodna gravura kod otkovaka raevastog, Hi vil juskastog oblika vel:. je
l'anije objasnjen.o (&I . 306).
Sada ce se pTomatrati O'ttlrovalk sa presjekom u obliku I profila, d.li sli.Cnog
obl'ika (sl. 307). Kod otko.vaka ovakv.og pres-jeka se ne primj enjuj e prethodna
g.ravura (CijJi je presjek s liean zaV'J"sne gravure), nego
h,odna grcwura sa preGjeloo.m, koji se razl<i!kuje. od. presjeka zavrsne gravure.
Profil pr.ipremno-preth.o<iQ.e glI'avur-e za 'Otkovke ovak.vog obLika se kon-
struiSe razlibito, u zaV"isnosti od wnosa h
z
i si,nine rebra b
z
zavrSne gra-
vure.
Tu se razJikuju dva slueaja i to:
1. Aka zav.rtna g1'8VUr8 2 iIna \1lisinu lI'ebr.a. h
t
< 2 b
z
onda pniipremno-prethodna
gra'iur.a 1 ima .oblik sLican dv.CiStrukom 'brapezu (s1. 307 a).
Sii-illa gravure' Brr se odreduje zaV'isno od sirine za-
vrlm.e gravure Bz po obrascima:
,
Bpr = + (1 + 2) mm,- za niie
, .
= B
z
+ . ..;... mm.- za gravure vece visine.
ViSina priprenmo-prethodne grav,ure h
pr
se odreouje iz uslova jednakosti
POVI"Sina :
'. I.
Ai = A2
Al-' pov.rSil!la: popre61.Dg u pr.ipremn<rpr et-
.hOdnoj g.rayuni 1 (povrSina dva trapeza) .
- .pO'V'I'Sin-a popre.cnog presjeka otko.vka u zavrs.noj gra-
. _yurt 2.
Prelazni radijusi R p i kovacki uglovi (X.p se odreo.uju na isH narin j i za
prethodnu gravuru.
" , '
2. Ako zavr.sna gravura a.iffia visi.n!u .rebra hz > 2 bZI tada
gravura oima oblik kojli se sestoti'i od k r ivuija (,1. 307 b). ..
Dimenzije pripremno-prenhodne .glfavure se ' u poiCetk.u odreduju ,pod p r et-
postavkom. da se ista ,d2vodi kap pravougaonik- .%fine B pr i WSine hpr
prip.r.emno-preth:odne g.r:avure se pdreduje u o.d Sirial.e zavrSne gra-
v.ure BZI po.istim obr.asci.ma kao ii u prvom slucaju, Ako . .se povciina pop.r:ec-
nag pres.jek.a otlwvka u zamnoj g.ravur.i omaCi sa A2 tada iz uslova;
Da hi se' oblik pclpremno-pr.e.th.o<Ja{e "liSe
gravure 2, 'izvodi se korekcija ' pravougaonika, taka da se visina rebra pri-
.preJll!l1o--,prethodne 'grav.ure piOveCava izn6s:
.. . .
x = 0,25 (H
z
- hpr) rom'

gdje je:
H. m.m - visina rebra zavdne gravure.
Na OSIlOVU prednjeg sLi.jedi da je najveca vlisina pripremno-prethodne gravure
(visina rebra)
h' pr = hpr + 2 x
a najmanja Vlisina
"
hpr = h
pr
-2y
Krivuljni proi.l pcipreIDiIliO-preilhodne gravure i velil:ina y se odreduju iz
uslova da je dcdata povdilIla A' jednaka ocLuzetoj.
Otvor za kovacka klijesta i ulivni kanal
Oivor za koval:ka kli.jeSta se nalazi sa prednjE! strane loovaOkog ukovnja
u produietkJu zavrme (pozicija 6 na lSI. 304), pre<t.hodne i pripremno-preihodne
gravure. Ovaj otvor, kako se sa s1. 308 a vidi je potreban za priddavanje
Iood otkovaka koji se rade cd Sipkastog materli.jala (otkovci I gcupe). Kada se
duZina sipke znatno Si.pka se pri kovanju prUrllrzava kova&4m klije.stima.
Isto tako je po:tceban i k.od otkovaka Oikrug,iog, Hi kv.adim1lnPg presjeka u hori-
zcm.taln()j ravni (otkovci II gnlpe) da bi se Iisti nakon zavclnog kovanja mogli
pomoeu loovaClci.h lclrijeSt.a Iizvaditi :i;z g.rav;ure lrovaOkog Uikorvnja, ill prebacivati
iz prJ,premn.e (gravure za sabijanje) u zavmnu gll"aV'llnl.
ObLik d dimenzije otvora za kovaOka kl:ijeSta (51. 308. b) zavise od di-
meIl2li.ja poeetno.g oblika matea1ijala, kao i cd V1I"Ste kovaCkih klijeMa. Otvor mora
biti dimenzionisan tako da omogucava nesmetanu manipulaciju kovackim
Za CYt:lrovke I gr.upe, kojli se rade .od Sipk.astog materijala dimenzije
otvoca za kovacka klijeSta (B, A' i R po tabeld uz 51. 308) Be biraju u zavilmosti
od dimenziJja (prel:nika d
p
za oMugle, odn<mv> straru.ce kvadrata a
p
za
sipke kvadratnog presjeka). Za otkoVike II g.rupe iIDd&odavna lrota za dim.enzio-
niranje otvora za kovacka je visina sabijenog diska h1 (nakon kovanja
u pripremnoj gravuni).
TaenOlSt oblika Ii dilInenzija se provjerava uJivanjem probnog
ma.ter,bjala (olovo, su:mpor ii. sl.), koj:i nakon hladentia treba da Una obHk i dimen-
zije otkovka u hladno.m stanju. Da bi se omog.uooo u.li!vanje, u kovaCkom ukov-
nju se predvida po.seban tilivni kanal, koji vere dno IOIIlvora za kovatka klijeMa
sa graVUll"OIn. Kod uliv;mja otvlor za kovaOka kliljeMa slum kao lijevak.
Za otkovke tezillle Go 10 kg kanal je estougaonog ipre5jeka (dimenzije
tis po tabeli uz s1. 308), a za otkovke sa teZinom Go 10 kg ulivni kanal je
okruglog presj,eka (s1. 308 c).
K.od kovanja otkovaka od j,pkastog materijaJa Qbraz.uje se ve:.;a
izmedu Qtkovka i ostatka za kovaCk-a klijesta 00 IlIl.alterlLjaU.a, k()ji popunjava
nal. Sto je veca tezina oikovka bice potrebna d veca ulivnog ma.teri,jala
i veza d2l!l1edu otk.ovka Ii ostatka za k1ije6ta. Zato sa porastom
teZine otkovka rastu i dimenzije ulivn'Og kanala.
Ako su prethodna i zavrma graVUll"a bHru jedna druge, tako da su ivice
otvoca za kovatka klijeMalIl.et1usohno l,l.dalj e za mande od 10 -:- 15 rom, tada
se izvodd zajednHiki otv()r za kovaCka k1ijeSta :a obje graVUll"e.

Gravura u utbkivanje obUka

Gravura za utiskivanje obllJta 2.JHl konstrume na 0SIl0lVU konture otkovka
u pocHonoj ravni 1 (lSI. 309 Ii). KOll6trukcija graVUl'e se vdi na osnovu definicija
elave i .k.raka reduciranog otkovka (s1. 295) preOOlika drr odnosno konture Sl'E'd-
njeg presjeka red.uc!ilranog otkOVlka d ... i to:
a. U pod,rutju' glave reduoiiranog otkovka, gdje je dr > dl ... kontUll'a gravure 2
je dBpod konture, otkovka I, za iZlDl z = (1 + 2) mm.
b. U kraka redueiranog otkovka, gdje je dr < d .... kontura gravure 2
je ispod konflur.e otkovka 1 za limos f = (3 + 5) rom.
Rre1az oba .dijela se izvodi pod uglom 'Y = 3 + 5 i sa prelaznlim radi-
jusam R3 = (1,5 + 3) f.
:u gravuru za uotlskd.vailije ob]1ka se ulale paten ma.terijal (po-
mine presjeka A
p
, ita sbrllllllicom kvadrata a
p
, OOnOlSIlO p.reOnIilrom d
p
). Nakon
kovanja u ovoj gravuri ,(81. 309 b) Jromad se zak.reCe za 90 oiro 06d. :i prebacuje u
preth.odnsu, illi zavnmu kova.Cku graVUll"U (s!. 309 e). To da je 1rlna komada
Br u gravuri visina, a najmanja visina komada hmln..Je sada
irina. Da hi se lizvajanje komada u zavdnoj mora bUd ispu-
njen uSlov:
Br < 3 hmln
TaJro se dobiva uslov za najroanju vrlBinu graVUlI'e za utiskivanje oblika:
Swina gravure se uz,irila ne&to veea od .i,rine komada
Ap
B > Br = -- i odreduje se po obraseu:
hm1n
= + -CI0 + 20)mm.
hmln
Dodatak je potreban da hi se prelivan.je materi.jala preko iviea gravure
Za utrskivanje oblika (s1. 3Q9 b), ito bi vearna oteblo kOlTanje u
gravuri 309 e), jer se ' poveeava ]1jepljenje materija,la uz gravuru.
Pl'elaZ.ni dio za ' dodatak za kovaCka k.1i.jeita se izV'Odi na prednjo.j sbrani
gravure za utiskivanje oblika sa dimenzijama:
1 = (0,2 0,3) d
p
i r = 0,2 d
p
+ 5 mm
Sve oSt.re 'na O\7oj grasvuri otreba ublatiti. Vrijednost'i prela7lJlli.h racl!ijusa
kOje nisu dane nil s1,;369 odreduju se konstruktivno.

,. I.
I <:':. _ .. _ 1. :::uro gra-
L _ VU("f 10 ut/skl-
.' b. c. VOfI)4 aill/ka
Vrlj.dnost/: z.(1-!-1}rrm; '.(J+SJmm; 1..:1'+5"
R,.Smm; R
2
(S+IO}mm
R,-(t.S+J}f; R .. - (S+tOJmm
SI.309 KONSTRUKClJA GRAVURE ZA UTISK/VANJE PBLiKA
r? , [ I I. ::::;:
1. Konturo
'--'-__ ---! ___ --' grayu,.
SI.310 KONSTRUKCIJA GRAVU-
R ZA SAVIJANJ
[ [
SI.311 GRAVURA ZA SMA-
NJNJ PRSJKA



I.
PRSJK Q--o

prUj.k
otkovka u
ot'lOr.noj
. grovurl
PRSJK _.
Pruj.k
otkavka u
zotvor.noj
groYUrl
d. Zatvar.na gravuro ,. .
SI.312 KONSTRUKCIJ GR/lVURA ZA .. UVALJIVANJ OBLIKA

Gravura z. ..vIJ.nje
Gravura za savijanje (61. 310) se kons1lrui!e po .istim prinClplma kao i
gravure Zl utisltivanje ob1:ika. Rezlika je u tome se saVlijanje moze vrsiti 58
pofetnim oblikom materijala, ill se savija komad prethodno otkovan u gravu-
ri za i.zdutLvanje, ili grav:uri za uvaljivanje oblika, taka da poVTsina poprernog
presjeka komada rritje ilsta na svlim mjestima.
ProfiJ. gravure za savijanje 2 se konsLru1Se na ()ISl'l()VU konture otk()vka u
podionoj ravni I , S trim Sto se izrnedu ,?ba profila predvi<1a zraCn06t u granic'ama
2.,. 5mm.
V.isina g;ravure za savijanje h treba da zadovolji nejedna6inu:
h '" (0,9 .,. 1,0) h.
gdie ie:
h. - V'lisina otkovka na posmatranom mjestu.
Od ovoga principa se odstJupa na mjestu gdje obkovak ima najveCu visinu.
Rad.i boljeg popunjavanja l'hateJ1irjalom, gravura za savijanje na tom mj estu
ima visinu H veCu od oQgovarajuce visine otkovka Ro.
Dubina K se odreduje po obrascu:
K = (0,1 .,. 0,2) H.
Si.ri.na gravure za sav.iJjanje se proracunava po obrasc!ima:
a. Aka se saVlija pocetni oblik materijala
A
B = - ' - + (10 .,. 20)mm.
hmlD
b. Aka se loomad prethodno okovan u nelroj prdprem.noj graVUIii. (za iz-
duZivanje, ill uvaljlivanje ablika)
Ao
B = -- + (10 .,. 20) mm uz uslov
hmin .
+ (10 .,. 20) mm
gdje ie:
.'
A, - povrSina poc.et nog obl:ika
hmi n - najmanda Wsina gravure za savijanje
An - presjek komada pretbodno otkovanog u nekoj pri-
premnoj g.rav.uri, i to na 'mjestu gdje je visina gravure
za h = hmln
An(mu(- najveci presjek pretho<ino otkovanog komada
hn - vis-ina gravure za savijanje na mjestu An(mn.)
Radijus zaobljenja R3:
za B 80 nun R" = 3 mm L za . B 80 nun Ra = 5 mm.
BoCna ZiTaCnost alata f Ii ra.d:iIjusi Rl i R2 se biraau u zawsnosti od te!ine pada-
iui:ih ruielova kovackog cekiea (G - , 0,5 .,. 15 t) u granicama:
t = (4 . .,. 10) mm; RI = (10 .,. 16) mm; R, = (16 .,. 20) mm.

Gravura za smanjenje presjeka

U ovoj gravuri se llltijEIDj,a presjek (8i.pke) tako
da, se 'na nekim Illljestrima sipka suiava, 111 nil druglim se stvara.j'U
Visina gravure za smanjenje pI"e!5jeik.a , (si .. 311) 'Be ,odreciuje na
oonovu ,prethodniO pr.oracUIIlatog reduciranog abk<JiVIka po dbrasc'ima:
a. ViJsina grav:ure u kraka reduoiranog, o1lk<JiVIka za d
T
< se bira
u granJ.cama:
h = (0,6 -;- 0,75) d
r
mm
Manja vrijednost (0,6) se uzima za cl
p
> 50 mm, a veea vrijednost (0,75) za
d
p
< 50mm.
b. V:isina gravure u podl'UOju glave reducilranog gtkovka za d
T
> dsr se bira
u gran!kama:
gaje je:
H = (1,05 -;- 1,10) d" m
d
T
- preenfuk reduckanog otlkovka na mjestu gdje se odre-
duje visina gravure za smanjenje presjeka.
dST - preCruk srednjeg presjeka reciuciranog otIooVlka.
dp - preeIllik poOOtnog oblika' ma.terijaJ.'a (dp = 1,13 ..; Ap)
Gravura se sa obje strane od najmanjeg presjeka (hmin) izvodi pod uglom nagiba
prema podionoj rraVlni y = 3 -;- 5 Ii sa ,prelaznim ra.dJi.jU5OIll R = (1,5 -;- 3) f, cia
hi se olakSalo tecenje ma'te.rijala (u pravcima N).
Siqina g'ravure se proraeunava po obrm:
gd,je je:
A
B = - p- + (10 -;- 20) mm
h
min
Ap - presjek pocetlnog obliika matemiOaJla
h
min
- vi!Si.na graV1llre na nllljuZem m;jestu.
Na prednjlOj strailii se gravura piOOSiiruje za dodatak materijala za kovacka
klljeSta. Dimenzije proSirenog dijela gravure:
1 = (0,2 -;- 0,3) dp; g = (1,5 -;- 2,0) 1; r = 0,2 dp + 5 mm
Na suprotnoj stram je u prodcle'tku gl'avure wraden kanal za o.tkanje suv:iSnog
materijala, sa dimeruajua:
a '= 0,1 dp + 3 mm; c = 0,3 dp + 15 mm
Gravura za uvaljivanje oblika
") U g,ravuri za uva1iivan.je oblika (si. 312) posbLZu se promjene presjeka
nego u g:x-avwi za smanJenje presjeoka.

UIIm toea u ovoj lJl"aYUrl .. vrAi l znatn'ilja prer_odjela volumena ma-

tedjaIe uzdu! """ kIomada. Zatl:> se ""a gcavura prlmjenjuje za pI1lpremno ko-
vanje otkovaka kojl u reduciranom ohliku imaju veCu dulinu kraka. Kad atka
vaka aalZ4"azlto dugim krakom so ma.terijal pre1llmdno !ruje u gnvuri za I?rlu!i-
vanje, a zatim u gravuri za llvaljivanje oblika. Iz gr-a.vure za uvaljivan.je obUka
.. komad prebacuje u prelhodnu, ill zawinu lJl"avuru.
a.-avura za uvaijliv""je mote b1'bi atvorena (sl. 312 e), iii za\varena (al.
312 d). KakD fie iz alike vidi, (pres;jek D -D) pOCeGl4 oblilt materii.la fie.u otvo-
renoj gravuni sabija na obbk pravougaolllika sa ispI..qXenian bo011m stranama,
a u zatvorenoj (presjek E - E) !Ie uvalji.vanje vrii IDte.r:ulivnije, pa se
dDobtva presiek otitovka slican elipsi vellkom 080rn b i mal.,." h) .
Na O5IlOVU dirnenzija zadanog otkovka (s!. 312 a) se pre-
sjeci reduciranog otkovka Arlo Arl Ad ... . Ar (poglavlje IX 2, 2, 3) odnosno prel:-
nici dr = 1,13 " At
Profil g.ravure za uva1j:iNanje oblika (s!. 312 b) .se konstruiAe na
naan kao i kad gravure za smanjenje presje.ka.
Rrvi je predloiio M. Bore, poo!a>di od toga da se u gravuri za
uvaljivanje oblika dobiva presjek otkovka elipsi, tako da mora biti ispu-
njen uslov, da je presjek reduciranog otkovka n'S. rloticnom m1estu:
b
A
r
=1t-
2
h ill 'c "" odn b 3
2 sa naJ e cun orom
h
=2
Ispitivanja su pokazala da je ova postavka ispravna.
V'isine profila gravure za uvaljivanj e oblika se odreduju na pojedinim
mjestima po sljedeeim obrascima:
a. U kraka reduciranog otkovka d
r
< d
u
vrli se smanjenje potetnog
obllka materijala d
p
(Ui 8p) i visina gravure iznos:i:
h (0,7 .,. 0,8) d,
Manja vrijednost -(0,7) dolazi u obzir za d
p
> 60 mm.
b. Na mjestima gdje je d
r
= dsr llZiima se
h (0,9 .,. 1,0) d"
c. U pod-rutju glave red.uciranog otkovka d
r
> d
sr
, vrSi se poveeanje presjeka
pOCemog oblika, pa je visina gravure H "'" d
r
d .. U podrutju glave (dr> dsr) koja se nalazli. na prednjem kraju kovackog
ukovnja, dio materijala iz glave "O'tkovka otite u dod-atak za kovatka klijeSta,
pa je visina gravure na tom mjestu:
gdje ie:
h,H, 1i.
d,
Ii. = 1,05 d,
vJsine proma gravure za uvaljivanje oblika
- odgIovarajuce vrijednosti preCnika reduci:ranog otkov-
ka (na mieWm. h, H, Ii. .td.)
- s.rednii pretnik reduciora.nDg otkovka
- preenik (stranie. kvadrata) poeetnog oblika (sl. 312 g)

Od najmanJeg pre5(Jelta (sa visiJMm hml

n
) pro1iil je ;izveden pod uglom na-
giha .prema pocli.OnCllj l:in!ijd 'y = 2 + 5 i sa prelazn1ro raddjillSOOl R = (1,5 + 3) f
(gdje je f polovina I'azliike visine prof.iJa gra\TUlre U glave i kl'aka ot-
kwka). - . '
.
Na prednjoj stralOli !toIva&i>g tlkovnja je otVOlf za dodatak za .ko-
va&a lcl'ije5ta sa ..
l = (0,2 + 0,3) d
p
; g = (1,5 + 2,0) l i I r = 0,2 d
p
+ 5 min.
Prednji kraj sipke, naiklGn ' razdv8tjanja Qltk()IVka od Sipke (odsijecanja u
gravu.ni - nozuza oosijecaarje) osiaje'neravan i zgnje<!en. 'Ra4i toga Be kod MiJe-
deeeg :kovanja u gravufli za uvaljivan.je obWka 'ovaj Slipke. statnO,uje, kako bi
kod .lrovg,nja u .zavrSnoj graV'Utri ;ovaj mat(}I1ij.al \1 ' kCliji Be krza.
Radi toga je na suprotnom kraju ruata u gravuri za uvaljivanj'e (st 312 b) Pl'ed-
vid,en kl8Ilal dimlllZHa:
C = 0,3 dp + mn:J. uz uslpv i Cmax :::;; IIUl)
a . 0,1 lip' , uz u.sLov
.
Rl = 5 + 10 rom i R2 = a
1. Sirina otvorene gravure (Sil. 312 c).
Sirina ko.mada se odreduje za najmanji pre,sjek b = Ap/h
min

Sirina gravure treba da bude ne.fuJ veGa; da ne bii doolo do istlicanja metala
van gravure.
a. Ak'O B.e U gJravul'li za J;l'OC.tni materi.jal presjeka Ap
. nika 'd
p
, 1,13 Y A
p
, odn'OlSno stranice kV'adirata ap' -:- ' Y 1\P)" slima grll-
vure je:
b. Ako je komad prethodno otkovan u gravuri za, sa sred:-
nj om povrs.mom kraka ., '
. .
, .
' gdje su: ' .
. ..' Vk, l.
k
' - ' volurrien 1- duzina
Sirina gravure se odreduje po obrascu:
'-
A ' Ak .
B ,= _P + 10 m.ml,lZ. usLov . Bmln h":... + 1.0 rom .
'hk' .' . _ '
.d '
: . ""', , :-
gdje je:
. . -' .
.'
hk :,.;... grav'lire za tivaljivanje oblika na mjestu pre-
. laza kiraika ll glav'li O'tkOV-ka .

'2. Sinn. za:vorene gravure (51. 312 d)

a. U gravuri se kuje poeetni materijal :
Ap
B = 1,15 - - uz uslov BIUAJ: 1,7 d
p

hmin
b. U gravuri za uvaljivanje oblika se kuje komad prethodno 9bkovan u gra-
vuri za ci,zduzivanje:
B = 1,15 Ap
h,
A,
uz uslov BmiD 1,25 -'h .
moo
- . -
Prevelika sirina zatvorene gravure za uvaljivanje oblika smanjuje tntenz.ivnost
uvaljivanja, a .premala sirina uslovljava stvaranje vijen<;a, Sto oteuv'a kovanjc
u zamnoj gravuri .
Popreeni presjeci zaWorene gravure se izvode na dva Ii to:
1. Aka je precnik poce1mog oblika materijal a d
p
< 80 nun profil popreenog prc-
sjeka gravure se izvodi pod ".radijusom (s1. 312 e). Velicina -lI:adijusa Roo sc
proracunava na oonovu geometrijsk'ih odn05a sirine gr3VUl'e B i polovine
dubine h/2.
" '.
2. Aka}e d
ll
> 80 nun profiJ gravure se izvodi konusb..o sa zaobljenja
pri Thu: ,.I
R., .,. 1,5) h.
Gravura za izduzivanjc
U gravuri "Za izduZivan1e (s1. 313) se povecava du1ina poeetn.<;Jg oblika ma-
i:erijala na racun smanj enja nijegovih popretJ'liih pra5jeka, i -to.na oo:im mjest'ima
se to zahtijeva prema konfiguraciji gotovog atkovka. -
U gravuru za izduzivanje se uvijek ulaZe pocetni oblik- materijala _(sipka)
presjeka A p (sa preenikom dp = 1,13 . " Ap, ".ili sa kyadrata 3 p = V Ap).
Izduiivanje iiipke se vdi na odredenoj duiini k Pri tome se za.visno. od
oblika otkovka (prema 51. 313 a) moguca dva slucaja ito:
1. Na cijeloj duz!ni ti VI:si redukcija presjeka i 'to sa vrijednosti a
p
na ak
(krak bez glave na kraju),
2. Izduzivanj e se vrsi na duzini II (sa redukcijom a
p
na ak), a na kraj u izdu-
zenog" dijell3. ostaje glava duzine la sa' stranicom a, > ak, .-
Ukoliko 11 < 15 3 k primfenjuje -se otvorena gravura za izduzivanje (sL
313 a). dok pe kad odnosa Ii > "15 a" koristi zatvorena gravura za izduzi-
vanje (s1. 313 b).
Visina gravure:
. 1. A.ku:"Be nakon" izduzivanja ne vrs-i uva.ljivanje oblika:
h = (0,8 .,. 0,9) d , mOO

o. OTVORENA
b,ZArVORENA
51.313 GRAVURA ZA IZDU-
21VANJE 51.3" ,GRAVURA ZA QDSUECANJE
o. ALAr 8fZKONVSA b./lLAr SA KOHVSOH
ZA VOOENJE 11. vobENJ
51.315 GRAVURE ZA SA8IJAN.E , Zk
VRSNO KOW4HJE
o. KONSTRUKC/JA
6. PROfI I!OM,e
51.376 I(QNUS ZA
VODEN.E

2. Ako se nakon izdufivanja uvaljivanje oblika:

h = (0,8 + 0,9) V V,
I,
i to manje vrijednosti za l , > 500 mm, a vece za l, < 200 mm.
gdje je:
d""in - najrnanji pretnik reduciranog otkovka (pri cemu se
iskljueuju krajevi. Npr. po st. 295 je d
ml1n
= 15 mm)
Vii II - volumc-n i duiina izduferrog dijela.
Duiina gravure za izduiivanje se odreduje po obrascu:
c = 1,5 d
p
+ (5 + 10) mm
gdje ie:
d
p
rom - pocetnog oblika materijala (Si pke)
Dubma gravure:
hi = 2 h (bez glave na drugom kraju)
hI = 1,2 8. uz uslov hJ 2 h (sa glavom na dTu-gom kraju).
Sirina gravure:
B = (1,25 + 1,5) d
p
-+ 20 nun, prj femu 50 uzimaiu
vel:e vrijednosti za d
p
< 40 mm a manje za d
p
> 80 mm.
Radijus zaobljenja:
RI = (6 + 32) mm; R, = (6 + 16) mm; R = 0,25 C; r = 2,5 c.
Radijus r' se bira na osnovu ostalih...d..imenzija gravure.
Gravura (noi) za ocisijecanje ,
\ ' I
Ova gravura- do1aZ'i. u ob.z.ir kada) se iz odredene _duzine klfje vie
od. dva komada i to svaki Nakon kovanja u g:ravuri Sipka
se postavl ja na ivicu gravure (noZa) za OOsijecanje (sl. 314). Sa jednim udarom
malja otkovak se razdvaja od sipke. Ov_a gravura se mote -posta viti u
jednom ad fetiri ugla ukovnja, zavisno ootalib gravura.
Aka se gravura za odsijecanje p03taV'ija na prednjem uglu kovaCkog
(s1. 314, presjek A - A), tada se njene dirnenzije odrec1uju obzi.rom na
Ln..nU otkovka u podionoj rawri uzete sa vijencem (b.i bl su Sirine m06ta i ma-
gacma kanala za vi.jen3c, po tabeli br. 80). -
Za dimenzi.oniranje gravure- za odsijecanje smjeStene na zadnjem uaju
kovafkog ukovnia (sl. 314, presiek B - B) su mjerodavne dimenzide pOCetnog
materijaJa (!ipke), d
p
(ill a
p
).
Gravufa za odsijecanje se ' u 00n0lS1l na srednju osu kova.&.og ukovnja
postavlja pod uglom a. = 15 + 30. Debljina (nola) se krete u grani-
cama a = (3 + 5)mm

Gravura za sabijanje
Kod kovanja otirovaka II-e grupe (poglavlje IX 2. 2. 4), Jroji se prdje
kovanja u zavrsnoj gravuri sabijaju, od dimenzija pocetnog oblika Vlaljka
(preenika dp i visine hpj na oblik ;. dimell2li.je diska (preCmka dl > dp i vi.sinc
hi < hpj, potrebno je \l koV'aCirom uJrovnju, pored zavrsne gravure, predvidjeti
i mjesto na lrome ce se v.rsiti sahijanje (s!. 315.).
Izved.ba gravure za sabijanje zavlsi od kllll!Sllrukc:ije kovaCkog ukovnja.
Ukoliko tSe alat izvOOi bez lronusa za v.odenje, tada Sa gcraVIUra za sabijanje
predvida. u ravni kovackog UJIrovnja, a jednim dije1am obtilivata i kanal za vije-
nac {s1. 315 a). Ako je najveCh precnik otkovka podiolno.j Ialvnli ukovnj.a D, tada
je najveCi. preCn.ik sa kanalom za vijem.ac D + 2 (b + bl), pri- cemu su bib.
si-rine mosta d magacina kanala.
Ravrun za sabijanje preonika dl treha predvidjeti u jedruYj cetvrtini ko-
va&og ukovnja na rastojanju t == (25 -:- 45) mm. od lVTice zavrSine gravure. Prc-
1azni dio od krola1a za vijenac na ravan za sabijanje se izvOOi pod b1ag'im. ko-
nusom u gornjern i dontjern di!je1u uJoovnja. Sirina ovog prelaza odgova.ra sirini
magacina kaatala bl. BIagi prelaz se zato da hi ISe ublaZiJla ootr.im.a otiska
kanala za 'lijenac na s'l!Jbijenom disku (preenika dl i vi5iine hI). Ravan za sabi-
janje koristi i predvideni prostor kanaJa za vijenac da Se ne bi us1jed nje
m.orale dimenzije kQ,vaCkog UJkovnja znatnije povecav.a1li.
- ceritra' zavrlne od ivice kovaCkog ukovnja se racuna
po obrascu:
e = + (b.+ b1) + 15 m.rp.
a ootale diroenz.Lje se odreduju konsrtruktivno.
KOO .a1ata sa kODusom za vodenje se radi otvorem.a gravura 'za sabijahje
(s1. 315 b). se sa D .000000aci najveCi. precni..\t u honizoruta1no<j ravni, a
sa b i bl sirine 'mosta i magacina kana1a za Vijenac, tada je po1uprecnik vodeceg
konusa:
D .
Rl = - + (b + bl) + 10 mm
2
Gravura kovackog ukovnJa se zasi.jeca od tangente poV'Ucene na krug po1u-
pl'eenika:
je:
tOO
. '
o .' \
. D .
R2 = ___ . + 6
." , "
s - deblj.ina zida gravtJ!r.e na cWtJiCnOiffi mjestu (ne sm-ije
biti 'manja od dozvoijene) .
Od 'pomenute tangente se Ii jednoj ce-tvrt.iJni kova&:og UJ1covnja radio gni-
vura za sa'b'ijalIl(je sa vislinom hI, koja odgovM:a viSini- sab'idenog dliska. . ..
Odstoja.nje oct centIa.zavrSne gravure dO' Mce lrovack0g- se odre-
duje-p6ohra5cu: - J' ,. -' "
gdje je:
c = Rl + h ! "

.. ,
h, - v.isina Jronusa za voden.je gornjern dijel'U kova.-Okog
ukovnja (81. 316 b).

estale d1menzije ukovnja se odreduju preana njegovoj kOJlw

strukciji,
Konus za vodenje (s1. 316) sluii. za centrLranje gO'rnjeg u .odnosu na donji
clio kova&og ukovnia, Kod Ioovanja "tko,vaka oloruglog ob1i.ka (51. 316 a) "pup-
l:eni dio se izvodi naj&?sce u dijelu a.lata. Svakako jc na taj naein
otetano val1enje otlkovka liz do.njeg ukovnja, a takode i C!iSCenje (oduvavanje:
okujine. Da bi se olaksalo ciScenje okujine sa 5 .. za vodenje se :izvodi
prorez Airine l = (50 + 80) zavisno od otkovka, lspupceni. dio
konusa za vodenje moze se iz\' esti i u donjem dijelu alata,. ali tada posto)i opa-
snost od zaJci-injavanja oba dijela alata. Donji ukovanj je vremensJci dute, u do-
diru sa vrucim -otkovkom, pa se rOOi toga viSe zagrijava i Prema 81. 316 b
visina profila konusa za vodenje je jednaka debljini zida h = t == (25+40) nun.
Izm.ed.u gomjeg i donjeg dijela kovackog ukovnja u konusa za
vodenje se predviCla zraen06t .f = (0,2 + 0,8) rom. Vel-ieina z.racnost:i. zavisi od
dimenzija otkov.ka i dozvoljenog odstupanja alata u podionoj rawri u pravcu
normalnom oa prava..c kretanja malja cekica, kao i ad razlike temperatura gOl'-
nJeg i donjeg ukOvnja. . ' - 1
Kod kovanja oknlglih lromada sudarne povrSine .kovackog, ukovnja su
l:eone povrSine kanusa za vodenje (debljine t = h). Zbog toga kod
donjeg polofaja alata jzmedu Ulnutt:a&njah povrsillla. mora biti takode odredena
z = 2 -:- 3 mm. Da bi se izbjegla prelivanje vijenca otlrovka U ovaj
dib ukbvnja, Silina magaaina kanala za wjenac (bt) Be uzima ' za
6 -:- 10 mm veea. od proracunate. "
Izrada konusa za vodenje znatno poskupljuje kovatki alat, a osim" toga
oni se dosta brio "trose, a cesto dolazi i do lomova. Stoga primjena konusa za
vodenje dolazL u omr sarno k.od kovanja preCiznih otkovaka sa velikLm '"Zahtje-
virna u "pogledu taCnosti oblriika i dimenz.ida. ",
Primjeri: .
, .
Primje:re iz ovog poglavlja su razradili 'A. Brjuhanqv i A. Rebeljeski.
,
I., Kovanie wnetka (51. 317)
Umetak oblika i diroenzija po s1. 317 a se kuje na kovackom c"ek.ieu dvo-
strukog djeistva sa tezinom padaju&h dijeLova G
n
= 750 kg.
Pocetni oblik mateiijala je- Sipka preenika dp = 40 mm, sa dui.inbm
I = 669 nun, iz koje se pojedinacno kuje <6 otkovaka, Nakoo zavdeoog kova-
nja otkovak. se razdvaja od Aipke (naCin kovanja A po sl. 299). .
. '" Alat za kovanje (51. 317 b) jma cetLri gravure. "'
. " Sipka zag.rijana na jednQrn kraju, na ocigovaraju6u temperaturu kova-
'Ilja se ' prvo ruje'"U proiprern.JlOlj gravuIl za utiskivanje- oblika 1, a zabim se
prebacuje u prethodnu 2, a iz ave u gravuru 3. KOillstrukcija gravure
(nofa) za odsijecanje je izvedena prema 61. 314 (presjek B -S). Nakon od5i-
jecanja gotovog otkovka na noZu 4, se ponov.o zagrijava na odsjeeenbm
kraju 1 proces kovanja se ponavlja, a otkovak se umece u alat za krzanje
vijenca.

.k--'>,,-- -----, PRESJEIf A-A

PRESJEIf 8-8

a. OTJ(OVA I( YHETI!A
PRESJEIf A-A
PRESJEK 8-8
PRES/Elf c-c
6. AL AT ZA KOVAN)E
Po6.tnl obl/k I dlm.,,-
!fl. motlflja/a,
669mm
za 6 otkovaka
!!.!!.P.. om .n.:
- N.oznat " nl
radijusl- 2 m m
- N.oznai:.nl
ug/ovl-7
I. Grav.ura za utlskiva-
nj. obI/ita
2. Pr.thocna gravura
3. Zavrfna (d,lInitiv-
na) gravura
'. Gravvra (nof) za
od s ij.can}.
a-a.Osa last/nog ",a
b-b.Osa botnog c.ntrl-

"'af/na za kovanj.
dVo-
.trultog d}rjstvo sa
t.l/nom padajUUh
dij.lova G,.- 750",
51.317 KOVANJE UMErKA NA ts<ICU
( A. N. Brjuhano'l )

2. Kovanje vi}juske kardanskog zgloba (s1. 318).

Vi ljuska kardanskog zgl oba rae va ,tog oblika i dimenzi ja po sl. 318. a se
kujc na kovacl om cekiCu dvostrukog djejstva sa tezinom padajucli1 dljelova.
G
n
= 1 t.
Pocetni materijal j c okrugla sipka precnika d
p
= 65 mm lSa duzinom L = 278
mm. Iz ove sipke se kuju poj cdinacno dva otkovka sa prekretanjem (na1:in
kovanja B po 51.
Zagl'ljana sipka se umece u gravuru za smanjenj e presj eka 1 kovac-
kog ukovnj a (51. 318 b), a zatim se prebacuje u gravuru za prethodno kova-
nje 2. U ovoj gravuri j e izvcden 1 rasjekac za rm; ij ecanj e glave viljuske
(konstrukcij a rasjekaca prema sl. 306) . Nakon kovanja u zavrsnoj gravuri 3,
otkovak se preokrecc i priddava kJijestima na otkovanom kraju, a drugi
kraj sipke se kuje po op.ilsanom redoshj edu (gravura 1, 2, 3). U ovom alatu
nema gravure (noza) za odsijecanj e, j er se razdvajanje o,tkovaka vrsl u alatu
za krzanje istovremeno sa krzanj em vijenca.
3. Kovanj e klipnjace motora (51. 319).
Klipnjaca motora (dimenzi ja i oblik po 51. 319 a) se kuj e na kovaekom cekicu
dVOtilrukog dj ejstva sa tezinom padajucih dij elova
G
n
= 1 t.
Pocetni materijal j e okrugla $i pka precnika d
p
= 45 mm sa duzinom L = 245
mm za dva otkovka. 1z sipke se poj edinacno kuju dva otkovka sa prekreta-
nj em (nacin kovanja B po sl. 299). .
Alat za kovanje 319 b) ima dvije pripremnq-kovacke i dvije za-
vrSno-kovacke gravure.
Zagrijana sipka se ulaze u gravuru za izdtiZivanje otvorenog tipa 1, a zatim
se prebacuje u gravuru za uvaljivanj e oblika otvorenog t ipa 2. U gravuri za
prethodno kovanj e 3 se istovr emeno vr5i i rasijecanje glave klipnjace (iz-
vedba rasjekaca po 51. 306). Nakon kovanja u zavrsnoj gravuri 4 komad se
prekrece i drugi kraj sipke se kuje po istom r edoslijedu.
Otkovci se r azdvajaju u alatu za krzanje vi j enca, zato kovacki uk')vanj
nema gravuru (no2:) za odsijecanj e.
4. Kovanje klipnjace purnpe (s1. 320).
Klipnjaea pumpe (51. 320 a) se kuje na kovaekom cekicu dvostrukog djejstva
sa teZinom padajuCih dijelo,va G
n
= 750 kg. Da bi se raspo,loZivi cekic polpuno
iskoristio i po vee ala nj egova proizvodnost istovremeno se kuju dva otkovka:
l z sipke preenika d
p
= 28 man sa du2linom L = 1144 mm se moze otko-
vati ukupno 8 otkovaka.
Zagrijani kraj sipke se umeee u gravuru za uvaljivanj e oblika zatvo-
r enog tipa 1 (k9vackog ukovnja po 51. 320 b), u kojoj se istovremeno uvaljuj e
oblik za dva otkovka. 1z ove gravure se komad prebacuje u prethodnu 2
i na kr'aju u zavrsnu gravuru 3. Nakon zavrsenog kovanja sipka se od otkov-
ka razdvaja na gravuri (no2: u) za odsijecanje 4. Nakon toga se kraj sipke
ponovo zagrijava i proces kovanja se ponavlja. Odsj ecena dva otkovka se
urneeu u alat za krzanje, tako da se razdvajanje otkovaka vrsi istovremeno
sa krzanjem vij enca.
----------------

&I
(- .
51
on
...
..
a. OrKOVAK KARDANSKOG ZGL08A
\
I . .,\
XI
11211 '
-
I
as
o
'L
!
I J
I :
L_
ii
..
..

..
. L
..
,
r
\
,
I

0
oY---
P '
.-
.. 'A

t. Grol'ura za smanjenje presjeka
1. Gral'ura za prethodno kovaflie
I rosJ.conJe glove vlljuJke
1 Zavrlna (dlltfinitivna) gravura
Cl-a. Osa lostinog rlfpa
b-b. Osa 4olnog centrirata
PRESJEI< A-A PRESJEI< 8-8
,
'"
,
1 b. ALAr ZA KOVANJE
51.318 KOVANJ KARDAN5KOG ZGLOBA
NA KOVACKOM t::KICU
A.N. Br'uhanov '

...
...
..
PRESJEK A-A POGLED Z PRESJEI( H
.m. "I
... PRESJEK C-C
ISO
I

Poce tni oblik i dl menz ije ma terija/a: d
p
= (j) i 5)( ]1, 5 mm
za dva otkovka
Napomene: - Neoznaceni radijusi - ] mm
-Neoznateni kovacki uglovi - 7"
za kovanje - Kovacki tekic dvos t rukog dp j sh"G so
. tellnom podoju(!i h dl)eloro 1 t
a. OTKOVAK KLlPNJAtE f10TORA
a
PRfSJEK D-O
PRESJEK E'-B
b
f
1. Gravura za izdu2iva nje (0 t voreno)
J
PRESJEK C-C


PRESJEK E -E
iii
PRESJEI< A-A
]. Gravura za uva/jivonje oblika(ot'loreno)
Prethodno grovura so rasjekocem
i. Zavdna (defin ivna) gravura
0-0. Osa last/nog repa
b-b. Osa botnog cenlriraca
b ALAT ZA KOVANJE
51.319
NA

obllk i
mat.rijala:
dpIfL-q,281f mm za
8otkovaka
Napomlff).:
radiusi -fmm

uglovi 7
0
a. OrKOVAK KLlPNJACE PUMPE
L Gravura za uvaljivanjlf
oblika (zatvorena)
2. Pr.thodna gravura
f
2
3
PRESJEK D-D PRESJEK C-C
PRESJEK 8-8 PRESJEK A-A
3
4 Gravura (not) za
odsijecanje
a-a. Osa lastinog r.pa
l Zavrlna (definitfvna) gravura
b-b. Osa
Ma!iina za kovanjfl: dvostrukog djejstva sa t.-
lfnom dij.'ova G
n
-750kg
b. ALAr ZA KOVANJE
51.320 KOVANJE KLlPNJAGE PUMPE NA K'JVAGKOM
GEKICU
(A. N. Br 'uhanov )

IX 2. 4. 2. Konstrukcija i eksploatacija kovackog ukovnja

Dok se kod alata za obradu deforrnacijorn u hladnorn stanju centriranj e
gornjeg, u odnosu na donji alat postize dodatnim za centriranje (na
primjer stubnirn vodicama), kod kovackih alata za kovanje na kovackirn cekiCi-
rna se to najcesce postiie posebnim razmjestajem i konstrukcijom gravura. Na
ovaj ?foblem treba obratiti posj:!bnu paznju kod kovanja dijelova sa ukrivlje-
.. ,,: . glavnom ooom, jer tada dolazi do pojava horizontalnih sila, koje nastoj e
da pornjere gornji u odnosu na donji dio ukovnja.
Ukoliko se lhnija sastava na suprot.nim stranama otkovka nalazi na istoj
visini, odnosno lezi u istoj horizontalnoj ravni (kao po s1. 321 a), tada sanla
gravura vrsi funkciju yodice i horizontalne sile se ponistavaju. Kod ovakvog
alata nema opasnosti pomjeranja gornjeg u odnosu na donji ukovanj.
Medutim, ako se linija sastava na suprotnim stranama otkovka nalazi na
razlicitim vis.inama, odnosno u raznim horizontalnim ravnirna (s1. 321 b), tada
dolazi do pojave horizonLalnih s.ila (pravac i smjer njihovog djejstva je odreden
strelicama). Sa ovako konstruisamm alatom se ne mogu dobiti taeni otkovci, jer
dolazl do pomjeranja uko-vnja u horizontalnoj ravni.
Kompenzacija horizontalnih sila se moze izvrSiti na nekoLiko nacina ito:
1. Kod manjih otko-vaka kovacki ukovanj se kOl1l5truiSe tako da se i5tovremeno
kuju po dva otkovka (s1. 321 c), i to tako da se na suprotnim stranama otko-
vaka linija sastava nalaz'i na istoj visini. Ovaj naCin uravnotezavanja hori-
zontalnih sila se najcesce primjenjuje kod kovanja krivlh poluga.
2. Gravura se u gornjem i donjem ukovnju izv-odi pod odredenim uglom y,
tako da se linija sastava na krajevima otkovka nalazi na istoj viJ&in.i. (s!. 321 d).
Ugao nagiba gravure y se odreauje iz uslova:
gdje je:
h
tgy =-
l
h - razlika visine prednjeg i zadnjeg kraja atkovka
l - duZina otkovka
Usljed nagiba gravure dolazi do promjene kovackih uglova /I, lito lliilovljava
povecanje teiine otkovka oj deformaciju njegovog olJlika. Radi toga ovaj
naciln uravnotezavanja_ .horizontalnih sila nije preporucljiv za uglove
y > 7.
3. Na jednom kraju kovackog ukovnja se postavlja nasion (N) na istoj vi.:.-ini,
na kojoj se nalazi i linija sastava na suprotnom kraju otkovka (s1. 321 e).
Visina naslona h se odreduje na osnovu dimellZiija i konfiguracije ot-
kovka. Da bi se izbjegao lorn naslona debljina rida mora hiti t 1,5 h.
Ugao nagLba Ii se bira u od visine nasIollla, kako slijedi:
hmm = < 20
Ii _ 7
20 +- 50
5
50 +- 100
3
iznad 100
1
Zracnost f = (0,2 +- 0,4) mm, ne smije da bude veca od polovine do-
zvoljenog odstupanja atkovka u hOO1izontalnoj ravni.

o. Dij.fovi finij. 5115-

tovo suprotnih
strano su no istoj
visini
b. POjollo horizon-
tofnih silo (ne-
prollifna konstruk
cijo)
c. urollnotelolfon)e ~
rizontofnih silo ko,
If 0 n jem d 1'0 0 tkol'-
ko
d. Grolfuro iZl'ed.no II.Ukol'onj so nos/o- f. Kombinocijo uglo
pod ugf om zo U('QI'- nom zo urolfnotll- zo urotlnotelenjll
notd.nje silo lenjll silo (d) i nasi on a (.)
51.321 PO..l4VA HOR/ZONTALNtH 5/LA KOD KOVANJA / NAt/Nt
NJIHOVOG URAVNOTEtAVANJA
,----:- . 0 . _
~ I I I'
i \
I
I. Gral'uro zo u tla/jivon}.
obfiko (zot"oreno)
1
PRES}, C-C PRESJ. D-D PRESJ. E-E
PRESJEK A-A PRESJEKB-B
i
3 . ..z a "rlno (definitimo) gro "uro
1,. Grovuro (noz) za odsijllconje
2. Prethodno gro "uro so (t-o. Oso fosfinog r epa
rosjekocem b-b. Oso bol:nClg centriraco
SI.322 'dKOVANJuZA . KOVAt./JE DVAJU OTKOVAJ(A, U C/LJU
URAVNOTEtAVANJA HOR/ZONTALNtH S/LA

Radijusi zaobljenja: unutrasnji r "" 0,15 h, vanjski R = (r + 2) mm. Kod

manjili visina naslOJ'la (h < 15 mm) ne dolazi u obzilr ovaj nal:in uravnote-
zenja. U tom slucaju se Ce5ee izvodi gravura pod nagibom (s1. 321 d).
4. Ukoliko je v:isina naslona h isuviBe velika tada se primjenjuje kombinacija
izvedbe gravure pod uglom y = 7 i naslona (51. 321 f).
Na s1. 322 je prikazan primjer konstrukcUe koval:kog ukovnja za kovanje
kIlive poluge, kod kojega je cilju uravnotezavanja hori:/lOntalnih sila primij enj en
siste: .. sparivanja (51. 321 c).
U gravuri za uvalj-ivanje oblika zatvol'eI!log tipa 1 se istovremeno uvaljuje
obJik za dva otkovka. Zatim se komad prebacuje u prethodnu gravuru 2 u kojoj
se istovremeno sa kovanjem vrsi i rasijecanje glava oba oLkovka
(to se vidi iz presjeka C - C i D - D). Osim toga, prethodno kovanje je kombi-
novano i sa savijanjem krakova poJ.uga. Nakon kovanja u zavrsnoj gravuri 3,
dva otkovka s'e razdvajaju od sipke na gravuri (nozu) za odsijecanje 4. Razdva-
janje otkovaka se vrSl istovremeno sa operacijom krzanja vijenca.
Alat za kovanje' se sastoji iz gocnjeg 1 ii. donjeg uko'V'llja 2 u je
izradena gravura 3 (s1. 323 I). Veza sa maljem cekiea, odnosno sa donjim dijelom
alata, koji se nalaui na kovackom nakovnju se ostvaruje preko zavrse,Ka u
obliku lastinog repa 4 i pomoCu uzduznih klinova. U gornjem ! donj em lastinom
repu su 1zradena gnijezda 5 u koja upadaju bocni centriraci, koji su drugim
krajem ucvrSeel!li u ,malju, odnosno. donjem nosacu alata kovackog cekica. Na
taj nac.n. se alat centr.1ra u uzdul!:nom pravcu. CeI!ltriranje alata se moie u
' nekim slucajevima izvesti i sa cilindricnim rukavcima, kao i kod preserskih
alata. .
Minimalna !lirina kovackog ukov.nja (B) se odreduje u zavisnootl od naj-
veee sirine gravure (b) po obrascu:
B = Cbb rom
Koeficijent Cb se bira u granicama za:
b rom = do 50
Cb = 3 -:- 3,5
do 250
2,5 -:- 3
iznad 250
2 -:- 2,5
Visina ukovnja (H) treba da bude dovoljno velika da bi se izbjegao 10m alata,
a i radi lakSeg odvodenja toplote. Sa povecanjem visine raste i tezina ukovnja,
Mo znaCi da se poveeava i tez.ina padajuCih dijelova kovackog cekiea, a time i
dinamiCko djejstvo malja cekiea (udar). Osim toga sa dovoljnom visinom se
obezbjeduje i naknadno produbljivanje gravure posLije istroiienja.
Visina kovackog ukovnja se odreduje u zavLsno.sti od duoine gravure (h)
po obrascu:
H = Cn hrom
pri cemu koeficijent C
n
ima vrijednosti za:
hmm - 10
CD - 10
20
7
30
5,5
40
4,7
,50
4
60
3,5
80
3
lOO
2,7
> 100
2,5
Miniroalna visina koval:kog ukovnja u zavumooti od dubine graVW'e se
moze dobiti i iz podataka po tabeli uz 51. 234.

6
I
8
b
o
3
t. l19rnl IIlrollOn}
1. Don)l lI11vonJ
.1 Grol'lIro
"Lostln r.p
5. Gn)udo

I. 0 '"or ro t ron -
sport ukovnJo
Oso lostlnog
r.po
b-b. 050 bofnog ClM-
trlro&J
51.323 UKOVNJA
,
o.blj zldo aIM> ""n/m. v/si-
.
groVtn i grol'ur.'
no ukovnjo
vunj. Ivlc. grovur .
Hmm
oQ'"

1M3
! f.c:
Ot
6
tJ 100
10 JO 16 100
16 3J JS 115
JS 3J 160
56 JOO
63 80 56 150
100 110 80 315
115 130 100 355
c. d. 160 160 110
O8LJINA ZIOA I VI51NA KOVACKOG UKOVNJA
Zo teklc b
G_ t mm
as 160
75- 1 100
15 - 6
300
8
-'5

" mm
5
5 5

80 5
k
mm

50
75
100
0-0. Oso los-
tlnog ,.-
po
b-b. Oso boc-
nag cen-
tr!rolo
51.325 KONSTRUKCIJA LAS-
T1NOG REPA


Zo cekic f
"
I, k
G_ t mm mm mm mm m,"
as 71 90 t6 9
75- 1 80 50 97 I. 9
15 - 6 110 65 113 61.5 70
8 -15
'31
80 11.8 75 99
51.325 KONSTRUKCIJA 80C-
NOG CNrRIRACd.

Ovako pror ac unate dimenzije sjrine i V'lSme ukovnja (13 X R

se zatim zaokr uzuj u na prve vece standardne vrijednosti blokova, koje i5pOrU
zeljezare. Normalne d imenzije blokova se povecavaju u intervalu od
B X H = 1('0 X 100 mm do 300 X 300 mm po 25 mm, a iwad toga po 50 mOl.
Duzina kovackog ukovnja (L) se odreduje u zavisnosti od duzine (I) i
dubine gravure (h) po obrascu:
L = I + 3 h mm, uz uslov da bude L
min
I + (40 ..;.. 80) mm
Isto tako proracunata duzina se zaokruzuje na prvu vecu normalnu vri-
jednost, koj e do L = 51)0 mm rastu po 50 mrn, a iznad toga po 100 mm.
Centar kovackog ukovnj a se nal azi u presjeku ose lastinog repa (a-a) i
ose botnog cent riraca (b-b po s1. 323 II).
Centar bloka B X H X L je u odnosu na centar ukovnj a pomjeren :
- od ose l astinog rep a (a-a) za iznos C2 0,1 B
od ose bocnog cen triraca (b-b) za iznos Cl 0, 1 L.
Kako se iz 51. 323 II V'idi di D ukovnja a = (50 ..;.. 100) mrn (zavisno od tc-
zine padaj ucih dijelova cekica) je sa ceone i sa jedne bocne strane skracen za
iznos od 5 mm. Ove povrsine sluze za kon trol u poklapanja gravure u gornjem
i donj em ukovnj u.
Kod ovako projek'tovanog ukovnj a potrebno j e pl'ovjeri t i minimal no do-
zvolj enu debljinu zida (a), koja zavisi ocj. dubine. gravure (h) . Na sl. 324 su pl'i-
kazani karakteristicni tipovi otkovaka i mj esta ll<1 kojima se vrsi pr ovjeravanj c
ove debl jine (s1. 324 a, otkovak sa ravnom izduiel'lom OSoID, b - otkovak kruta-
stog oblika, e - otkovak sa ukl'ivljenom glavnom osom). U tabeH uz s1. 324 su
dane vrijednosti minimalne deblji ne zida u zavisnosti od naj vece dubine gra-
vure, i to kako za r astojanj e izmedu ivice gravure i vanjske ivice kov'ackog
ukovnja, tako i za rastojanje izmedu iviea gravura.
OS'im toga potrebno je pr ovjerit i i velicinu povrsine sudara gornjeg i
donj eg ukovnja. Sudam a povrsina, to jest onaj diD povrsme na kOl oJ neOla
gravure (ukrstena srafura na sl. 324 d) mora da ispunjava uslov :
A = (300 ..;.. 500) G cm
2
gdje je:
A em
2
- povrsma sudal' a
G t - teiina padajucih dij elova kovackog cekica.
Ako se sudarna povrsina nal az'i ispod dozvolj enih vrij ednosti postoji opasnost
od gnjecenja ukovnj a. P ovecanje sudarne povrSine je moguce jed.ino na rat un
poveeanja dimenzij a' kovackog uk.ovnja.
P nicvrscenj e ukovnj?- se vrsi pomocu zavrset ka sa las"tiruim r epom (kon-
strukeija i po 101. 324) i uzduznim klinovima. Alati se na
mal j kovackog eekiea, odnoono na donji nosac alata u nakovnj u .po povrsmama
lastinog r epa. Da bi se izbjeglo gnjecenje, kon takna povrsina lastmog r epa more
ispunjavati uslov:
gdje je:
G t - t ezina p adajucih dij elova kovaekog cekica.

Boeni (konstrukcija i dimenz.ije po s1. 326) uzim krajem (sirine

k) upada u izradeno u lastinom r epu kovackog ukovnja, a s'irim konu-
snim dijelom (sirine !) se uti.skuje u malj, odnosno u danji nosac alata kovackog

Materijal za izradu kovackog ukovnja mora da ispunjava sljedece uslove:
da iroa dobra mehanicka svojstva kod normalne ,i povecane temperature, da je
tflLporan na dilllamicka opterecenja i udare (vasoka udarna zilavost), da je otporan
na abanje, a osim toga da je prokaljiv i s.p05oban za mehanicku obl'adu.
U tabeli br. 84 je dat pregled legiranih alatnih celika za rad u vrucem
stanju, koji se najceilce prri.mjenjuju za izl'adu kovackih ukovnja.
U toku rada kovacki ukovanj je u dodiru sa vrucim metalom otkovka, pa
se i sam grije. Vremenski interval uzaj amnog dodira treba svesti na sto je mo-
guce manju .roj eru, jer se kod duzeg dodira otkovak hladi cime lSe otezavaju
uslovi kovanja, a ukovanj se suviSe zagrijava pa mu se smanjuje otpornost i
vijek trajanj a. Temperatura kovaekog ukovnja u podionoj ravni ne smije biU
veca od 150 ..;- 250'C. Da u pocetku rada ne bi vruci otkovak dosao u dodir sa
hlaooim ukovnjem (sto bi izazvalo velike koncentracije napona u ukovnju),
pO'trebno je pr.ije pocetka rada ukovanj predgrijati na pomenutu temperaturu.
Predgrijavanje ukovnja se vrsi sa gasnim plamenikom, ill indukcionim
nacinom.
Temperatura kovaCkog ukO'vnja se u toku rada odrzava u dozvoljenim
granicama hladenjem. Naj bolj e je kombinovati hladenj e sa podmazivanj em ko-
vackog ukovnja.
Vij ek trajanja alata zavisi 00: materijala Qhlwvka, dimenzija i
koh:tiguracije otkovka, vrste alatnog celika od kojega je napravlj en kovacki
ukov/mj, kvaliteta obrade ukO'vnja, hladenja, podmazivanja oj ootalih eksploata-
cionih uslova.
Po ispitJivanjima A. Brjuhanova vijek trajanja kovack.ih alata izrazen u
otkovc.ka, u zavisnosti 00 tezine padajucih dij elova kovackog cekica
krece se u granicama vrijednosti iz niZe dane tabele:
G
n
t kom. O'tkovaka Gnt kom. otkovaka
0,6 6.500 ..;- 14.500 4 3.400 ..;- 6.500
1 6.000 ..;- 12.000 6 2.300 ..;- 4.500
2 5.000 ..;- 9.500 8 1.400 ..;- 3.200
3 4.100..;- 7.500 10 1.000 ..;- 2.300
Manj e vr.i.jednosti iz prilkazalllog pregl eda se odnose na kovanje otkovaka okrug-
log oblika {tipa zupcanika) sa tankim z.idovima i dubokim uduQ)jenjima (za
ploCiou za probijanje), nadalje OItkovke sa tankim rebrima i otkovke sloiene
konfigllJl'acij e koji teSko popunjavaju gravuru kovaclrog ukovnja.
Duzi vijek trajanja (veci broj komada otkovaka) iroaju kovaCki ukovnji
za kovanje otkovaka tip a poluga, ili otkovaka jeci.nostavnijih oblika.
A.lro se zavrsno kovanje vrsi gravurom koja je smjeiltena u posebnom
al-aJtu, tada se vijek trajanja kovackog ukovnja za pripremno kovanje povecava
za 1,5 ..;- 2 puta (nekad i 3 ..;- 5 p.uta) u odnosu na vijek trajanja kovackog ukov-
nja sa zavrsnom gravurom.

rABELe
"GS-'
LEGIRANI ALArNI CELIel ZA RAD U VRUCEM SrANJ'J,

OZNAIC A TVROOc'A
NHOSICI

=

PODRutJE PRIHJEHE
I
J.US
Shlfo
DIN
SASTAV
domolo H
HR,
,
1 J
,
S

,

1,10Cr ZO kovol .. u},OVtl/o ""';kih d/tnt liJq kOd ".,/-
c.mo
utop
5<NICn<oV'
',ION;
kourl/sh, prOilVOGII,O, kIlo /10 ko/llpo It..,.
,
150
"
10 pro,o"oll/o II $lOlljll.
o.Uo O,SOH.
Prlm/oll;U'o n ',0 oloto ZlI .lrsJr/tlollJo &11110
O,}OV
II "ruc'_ 6/0fl;lI.
1,00er
Zo mOfljo kovotko IllIovtljo 10 01010 ko}/ SO ,...
1.0(151
do, I/oIIIPO I tlslt"to 10 vrut. pro.mlll;o hU-
1 t. USD Ufopl JOwervIs
'" "
11'0 I obo}OIIIh motolo, /ro/llpo:lo IIvon/o pod
',OOW
p"".kp"u boltro, "'/rl" I "llImlnl,,,, 11010.,. I.
0, }OV malnrzo III rod II "rucom SIIlIl;II,
},SD Ct 41'0 V
Io kovol .. II/tO"tIj. ".dnjlh "o/il/fllI, 1I0/lIpo
J t. 6<5.)
Utop
JOWCrVSJ 2JS
"
II/,/tlllo :10 .orljs/ro pruo"OIIjo .rodllj,h 1_
.p.cljol
tUNI.}fHt
II;lh dlj"O"11 II "rucom "lInju.NI}. po,o/lOlllf/
.....
"Ioto /toji so Mod. I'OGIom .
$,OOCr
Io /tohlpo I lQ pt'Os-JIIOII}O h/;Ito,o 1111-
f lnl UtopHeI JKrHoVS/
',00 51
'"
.,
rol.to ohlm/llijo I mosJngIJ,pro'" plot-oza,.,.
,
b/]ofl,o I 1101.". :10 moko,., kolvpo 10 II"...;.
I,JOH.
pod prltl.kam oIl1mlfll}o, mo,,..,,"o I cllllf'f'lQ
0,'0 V 0101. ko}; n mar"}11 II row hlotHtf.

IX 3. Kovallje lla krivlljnim kovackim pl'esama

IX 3. l. Proces obrade i karakteristike kovnckih presa
Krivajne kovacke prase radi svoje vece proizvodnoot i i kvalit.ebnijih otko-
vaka (kako po obliku, tako i po di.menzijama) u danasnje vrijeme sve vise za-
mjenjuju kovacke cekice. Savremene krivajne kovaCke prese se grade sa silom
pritiskivaca do 10000 tona. Izgradnja veCih presa (izuze1mo sa 14000 ..;- 16000 t)
je povezana sa nizom konstruktivnih poteskoea radi ve1ilcih dimenzija kucista
prese, glavnog vratila i ostalih elemenata. Stoga se otkovci, koji za kovanje
zahtijevaju sHu iznad .10000 tona kuju na l:>rzohodim hidraulicnim presama.
Na 51. 327 je prikazana krivajna (koljenasta) kovacka presa od 1600 t.
Glavno (koljenasto) vratilo prese 1 (sa dva koljena) dobiva pogon od
elektromotora preko frikcione spo>jnice 9 i zamajca 10. Rotaciono kretanje glav-
nog vratila se preko dvostruke klipnjace 2 i osovine 3 pretvara u translatorno
kretanje pritiskivaca prese 4. KuCiste prese 5 se steze stubovima za pricvrscenje
(ankerima) 7. U povratnom hodu pritiskivaca prese, prenosna poluga 13 podize
okretnu polugu 11, a ova donji izbijac 12 (montiran u stolu prase 6), koji izbija
komad iz donjeg ukovnja. Istovremeno i gornji izbijac pod djejstvom poJuge 1';
izb.1ja komad iz gornjeg ukovnja.
Na krivajnim kovackiim presama se mogu kovati ntko>vci razne konfigu-
racije sa tezinom do 100 kg. Karakter deformacije metala kod kovanja na pre-
sarna se razlikuje 00 kovanja na cekicima.
Proces sabijanja metala i popunjavanja gravura alata u vertikalnom
pravcu kod presa je manje intenzlvno nego kod celdca i obrnuto, teeenje metala
u horizontalnoj ravnl je kOO p['esa bolje i bde nego na cekicima.
Dok se kod kovackih cekica gravura kovackog ukovnja popunjava sa ne-
koliko udara malja cekica, kod kovanja na pres am a gravura mora biti popu-
njena u jednom radnom hodu pritiskivaca prese.
Brzina kretanja pritiskivaca prese u momentu kontakta gornjeg ukovnja
sa metalom otkovka ked kovanja na krivajnim kovackim presama iznosi
0,3 ..;- 0,8 m7sec, sto je za 6 ..;- 25 puta manje od brzine malja kovackog celcica. u
momentu udara. Zbog toga prese rade sa neudarnim efektom. Posljedica neu-
darnog djejstva presa se ogleda u tome da u metalu otkovka nema pojave iner-
cionih sila. tako da se reljef gravure teze popunjava nego kod kovanja
na cekicima. Ovaj moment treba uzeti u obw kod razrade tehnoloskog proce;sa
i konstrukcije alata za kovanje na presama. Brej pripremnlih faza kovanja ce
ked kovackih presa biti veCi. nego kod kovackih cekica, jer se definitivnom obli-
ku otkovka u zavrsnoj gravuri treba pwtepeno pribHzavaiti. U protivnom metal
OJtice u kanal za vijenac, a gravura ootaje nepopunjel1a.
Ukoliko se kovanje izvodi sa vise gravu.ra tada se prepo'l'Ucuje da se cijeIi
proces obavi sa jednim zagrijavanjem komada. Izvodenje pripremnih operaci]"
izduZivanja i uvalj,ivanja 'oblika bj na krivajnim kovaCkim presama bilo veoma
tesko. S obzirom da je hod pnitiskivaca prese kOlIllstantan trebalo bi niz priprem-
nih gravura u kojlma bi se vrsilo postepeno pr.Lblizavanje profiiu uvalj enog, ili
izduienog oblika. Radi povecanja proizvodnosti presa, operacije izduiivanja i
uvaljivanja oblika se izvode na specijalnim masinama - kovackim valjcima.
Ove ma1iine rade u bateriji sa kovackom presom. Nakon valjanja (sa profilisa-
rUm valjcima) komad se kuje u zavrSnoj gravuri na kovackoj presi.

t. Ko/j .nos 10 "rotifo

(so dllo , koli.no J
2. Oli OS Irv/(o ItllpnjobJ
3. OJoII,na.kl,pnjol.
,. Prit i slt ,.rot pres.
5. KuliH. pres.
6. Sto pres.
7. Slubolli zo ul",Il ..
flj. (onklri J
8. Pn.vmotsko kof..
nico
9. Frlltciono spojni-
t<II
10. Zomo} oc
II. Po It/go donj.g IZ-

11. Donj, IZ bljoe
13. Pr.nosno po/ugo
don}.g IZbljofo
fl. Po/ugo gomj .. g IZ-
bijofo
SI.327 KRIVAJNA (KOLJNASrA) KOVAlKA PRSA
1 600 t ( l.Iml.lco)
9
I. Ci/",driffli don}i

2. Prs/.nosti gorn}i

3. Spojllico do nJ. 9
izbijofo
, . Spojn/co gorn}.g
,zbijol:o
5. Donj i vkovo nj
6. Gornji ukollonj
7. r,skot zo ubo -
don}.
8. Don}i nosot D 10-
to
1Jl1...
1. Cilindrifni izbl)ol
1. Pr.nosnik
3. Ok,.tno po/vgo
9. Gornj; nosot 0- ,. Spojnico izbijabJ
foto 5. Oprugo
o. /Z8IJANJE NA JEDNOH HJESru b. /Z8. NA H.ESrA
51.328 KONSTRUKCIJ

Ako se ne raJ9polaie sa kovackim valjcima, tad a kovacka pres a moie da

radi u baterijj sa kovaCkim cekicem. Na kovackom cekieu se nalazi alat sa
prtprern.nim gravurama (za izduiivanje 'i uvaljivanje oblika), a na kovaCkoj presi
se obavljaj u zavrsno- kovacke operacije (prelhodno i zavrsno kovanje).
Ponekad se operacije izduiivanja i uvaljivanja oblika zamjenjuju ope-
racijom smanjenja presjeka, tako da kovacki alat na presi ima .gravuru za sma-
njenje presjeka, prethodnu -i zavrSnu gravuru.
Praksa je pokazala da j e svakih 1 000 tona sile pritiskivaca krivajne prese
priblizno, po efektu kovanja ekv1valentno jednoj tDni padajucih dijelova
parovazduiinDg cekica dvostrukog djejstva.
Usljed neudarnDg karaktera rada krivajnih presa, okujina se teie Ddvaja
od povrsine otkovka negD kod kovalIlja na cekicima, tako da poSJtoji opasnost
utiskivanja dijela okujine u otkovak. Odstranjivanje okujine u toku procesa ko-
vanja je oteiano, jer se svaka operaci.ja kovanja vrsi samo sa jednim hodom
pritiskivaca prese Zato kod kovanja na kovackim presama s<i- <Il<tkovka treba
prethodno o'dstrar:ibi okujinu. Za tu svrhu se specijalni hldrauliCni
urredaji, koji se mcmtiraju uz presu, ill se otkovak zagrijava u pecima sa zastit-
nom atmosferom.
Miran rad kovackih presa Dmogucava primjenu veza alata sa pr':!-
som (kao i kod Dbrade u hladnom stanju), umjesto veze sa las.tiJnim repom i kli
nO'm. Osim toga prirnjoojuju se najceSce konstrukcije blDk alata, kod kojih se
radni dijelovi sa gravurama (umeci) montiraju u zajedniCkom bloku. Ovakva
Joonstrukci j a je laksa za montazu i demontazu, kao i zamjenu pO'jedffiih ume-
taka sa istrosenim gravurama. KO'd kovanja na presama se lakse negD kod ko-
vanj a na cekicima -mogu primijeniti. savremena dostignuca u mehanizaciji i
automatizaoiji za dO'vod mate-rijala i njegovo premjestanje iz gravure u gravuru.
S Dbzirom na stalan hod pr.i:tiskivaca prese dimenzije otkovka su po visini
tacnije nego kDd kovanja na kDvackim cekicima .. Osim toga kod kDvamja na
presama se postiZe i veca tacnost dimenzija DtkDvaka u homontaln.oj ravni, jer
se mDgu primLjeniti alati sa stubnim vouicama, kDjima se obezbjeduje najbolje
centriTanje gornjeg u odnosu na dOlIl ji diD alata. Radi lS,vega tDga su i dDdaci
za obradu mal}ii nego kDd rada na kDvaclcim cekicima (tabela br. 76), pa je i
utrosak osnovnDg materijala za kDvanje istih otkovaka manji kod kovanja na
presama.
Kovacki alati za rad na kDvackim presanna su sna;bdjevenU izbijacima za
izbijanje Dtkovka iz gravure ukovnja (s1. 328).
KO'd kovanja. otkovaka tipa zupcanik.a d slicnih .oblika izbijanje se.
na jednom mjestu, to jest glavcini (s1. 328 a). 1z dDnjeg ukDvnja 5 se otkovak
izbija pomocu donjeg cilindricnog izbijaca 1, koji dDbiva udar od mehanizma za
izbijanje ugradenog u presi, prekD ISpOjnice 3. Prstenasti izbijac 2 izbija otkDvak
iz gomjeg ukovnja 6. Udarac se prenosi sa gorn,jeg mehanizma za izbijanje preko
spojruce 4.
Alati za kDvanje o-Lkovaka izduZenog oblika (poluge, koljenasta vrati-la i
s1.) imaju izbijace na vise mjesta (zavisno oct konfiguracije otkovka). Jedna od
niza takvih kDnstrukcija je prikazana na s1. 328 b. Spojnica izhijaca 4 dDbiva
pogDn sa mehanizma za izbijanje, tako da zakrece okreme poluge 3, koje pDdizu
prenosnik 2. Na prenosniku je montirano vise izbijaca 1. Prenosnici, izbijaci
okretne poluge se vracaju u pocetni polozaj pod pritiskom 'opruge 5.
S Dbzirom da se kod kovanja na presama primjenjuju jakJ izbija1:i kova1:lci
uglovi su za 2 -;- 3 puta manjl nego kod kovanja na IoovaCkim cekiCima. Manji

uglovi uslovljavaju manji utroSak materijala i manji stepen naknadne

mehanicke obrade otkovaka. U mnogim slucajevima kod kovanja metodorp uba-
danja i istisklivanja u vrucem slanju (otkovci u tabeli hr. 85 red. br. V) bOCne
pomine otkovka se izvode bez kova&og nagiba.
Normalni procesi kovanja se vrSe u otvorenim gravurama: To su u stvan
vee opisane gravure oko kojih je izraden kanal za vijenac. Kovanje u ovakvim
gravurama je teze na kovaC.Jtim presama nego na ceki6ima. Za ilustraciju mogu
da posluZe otkovci okruglog oblika u horizontalnoj ravni (tabela br. 85. red.
br. 1). Kod kovanlia na kovackim cekicima ovakvi otkovci najcece zahhjevaju
jedno pripremno kovanje (sabijanj e), a nakon toga se kuju u zavrAnoj gravuri.
Medutim, ist.i otkovoi kod lrovanja na kovack1m presama se prije zavrsnog ko-
vanja kuju sa dvlje, ill tri priprernne operacije, u Kojima se po<!etni oblik mate-
rijala postepeno pribliZ.ava obliku otkovka zavrsne gravure.
Kovanje u alatima sa zatvorenim gravurama, to jest u gravurama bez ka-
nala za vijenac se daleko LakSe kvalitetnlje obavlja na presama nego na
kiCima. Na ovaj naoin se Jruju otIrovci V grupe (tabela hr. 85), kod kojih se
pored operacija lSabijanja deformacija vr.i preteZno ubadanjem i istiskivanjem
(VIII poglavlje).
Otkovci koji se najce8ee kuju na krivajnd.m kQvaatim presama mogu se u
zavisnosti od njihove konfiguracije klasiiicirati u pet osnovnih grupa (tabela
br. 85). Svakako da se u praksi javljaju cesto i obkovci koji predstavljaju kom-
binaci:je oVlih grupa i podg.rupa.
U tabeli br. 86 je dana zavisnost veliCine krivajnlh presa (mak-
simalna rua pritiskivaea) od teZilne otkolVaka, kao i njihova praizvodnost. Ovi
podaai su orijentacionog karaktera.
IX 3. 2. Konstrukcije kovaCkih gravura
KoruItrukciji kovack.iJh gravura se pristupa' nalron izJrade crteza otkovka
(poglavlj e IX. 1) i odredenog tehnolookag procesa kovanja.
Pripremne gravure alaJta za kovanje na kovaCklim presama su:
- gravura za smanjenje presjeka
- za sabijanje
- gravura za obllkovanje komb'iJnovano sa ubadanjem i
- gravura za savijanje.
Gr avura za smanjenje presjeka (s1. 329) sluZi za preraspocijelu metala
uzduz ose loomada. Ova preraspodjela se vrsi na taj namn 5to se duma p'OCetnog
oblika povecava uz smanjenje presjeka. Uglavnom se primjenjuje
kod kova.nja otkovaka sa d.zduZenom (r::.vnom, ili ukrivljenC?IIl) glavnom osom
(otkovci LI, III i IV grupe po tabeli br. 85), kod kojih hl se inace u slucaju ko-
vanja na kovacklin cekiCima primijenila gravura za izduZilvanje, Hi uvaljivanje
oblika. Ova gravur a ee se primij eniti u on-im slucajevima kada kovacka presa
ne radi u bateriji sa kovaCkinn valjcima, k oj i obavljaju funkciju pripremnih
gravura.

I
I
- -
rABELA br. 85
KLASIFIKACIJA OrKOVAI(A KOJ( SE KUJU NA KRI-
VAJNIM KOVACKIM PBSAMA (Po A Mansurovu )

PodgruDa
1.3
0", 0 tkoYei n rod. sabijanjem,
iii kombinaeijom sabijanja i
IsliskiranjD. 1,2 i
3 pr..tslavljaju I,pov. olkova-
ko,koji se kuju u jldnoj. dvlje,
ill IN rodne operaeij .
o /koYci imoju izdulen obllk
sa n.znolnim promj.nomo
/I pruj.ka. Podgrup.
I, ;; I ] kuju s. u j.dnoj, dvlj I,
iii Ir/ rodn(! 0plrocij .
O/kaYci sa iZduz.nim oblikom
I zno/nlm promj.nomo
1/1 nog ptfSj.ko Rod. $I u komb,-
noelji so norizonla/nlm kaval -
kim (I I, so koYotkim
.. oljei mo (2) i 51.
Olkove/ sa ukriYlj.nom g/ov-
nom osom A/ali za kovanj.,
V imoju pored os/alin i gravu-
r. za sovijonj. olkovoko OYI
grup .
Ovi otkovei n rode postup-
kom isliskiyanja u vrut.m
s/an.ju. Istisk/vanj. mttola
V Sf vrii iii u proveu os. otXDlf-
ko (tl, iii p.rp.diku/arno ncJ
lu (2). Otkavei podgrup.(3) s. ku-
ju po metodamo ubadanjo i pro-
/usmjernog istiskivanja.
I

[ABELA be: 86
3
ZAVISNOST KRIVAJNlH PRSA
OD rElINE OrKOVKA I NJIHOVA PROfZVODNOST
:
F t
G.
kg
P kg""
F t G. kg
P
kg""
630 do I,D ' 00- 500 3150 /2 -/8 /600 - 2 000
tODD
'-0 - 1,5
500- 600
'000
t 8 - 3D 1 000 - 3000
/600
1,S - ',0
600 - 800 6300 30- 50 3000- ,000
1000
'-0 - 7,0
800- / 200 8000 SO- 80 , 000-5000
1500 1,0 - t1 t100 -t600 to 000 80 -tOO 5000- 6000
Ft - silo kr'",,},.. pres.
G.kg - molrs'malfIG tdiM olkovka (od srednj. ug/jllnog l . /lk o), kOJi Sf
mole Iro""" fIG do pres I
1'""" - proizrodnost pr ... ( ko/Wno otkoYako no (as)
-

Gravura za sabijanje se primjenjuje u procesu pIlipremnog kovanja OtkO'-

va.k:a razgranatijih oblika u ho.rizOIIltaJnO'j ravni. Tq su pretei.np otkO'vei okrug-
log, iii kvadratnog presjeka (otlwvei I grope pO' tabeli br. 85). U OVO'j gravuri
se poeetni oblilk matemjaJa (precnika d
p
i visine h
p
) sabija oblik \Sa veCim prec-
nikom a manjO'm vilSinOllll (d! > dp i hi < hp). Na primjer, u prO'eesu made ko-
nusnog zupeanika {sl. 339 a) prva faza kO'vanja je sabijanje. Gtavura za sabi-
janj e se radi u pO'sebnO'm umetku alata (pozieija 5 na s1. 339 b), koji se zatim
zajednO' sa ostalim. umecima 'monfira u zajedniCki blok.
Gravura za oblikova'nje, kombinovana sa ubadanjem i istisk.i.vanjem se
pr.imj'eIljuje kod kovanja otkwka V grupe (tabela br. 85). OVako_ pnipremljen
otkO'vak se zatim lake eentrira u prethodnoj, ill zavrSnoj kO'vackO'j gravuri:
Primjer primjene O'vakve pz:.i,premne gravure je ,pr.iJkazan na sl. 330. U prVO'j
operacijoi se u pripremnO'j gravuri gredica oblikuje po ,prikazanO'j sk.i.ai (I) i .i:stO'-
vremenO' \Se VJ:si ubadanje {protJusrntienlO istislcivaaije). OvakD ob1ikovan komad
re zatim u prethodnO'j gravuri (II) kuje na O'l:ilik kO'jj je vrlo bliizak ob1iku ot-
kO'vka zavns.ne glI'avure (III).
GTavura za savijanje (s1. 331) sluiJi. za saviojanje komada SagiasnO' njegovO'J
konfigrt.llraciji (to su otkovci IV grupe pO' taboo br. 85) uz IIleZnatnO' pomjeranjEi
meta'la uzdui njegove ose.
U zavrsno-kDvacke gravure alata za kDvanje na krivajnim kDvackim
ptesama spadaju:
- graVUlI'a za prethodno !cO'vanje
- g,ravura za prethodnO' istilSlkivanje
- gr avura za zav.snO' kovanje i
- gravu ra za zavrsno isti&k.ivanje.
Si.riaJ.a prethO'dne gra,vure (Bp) u hDrizOlll!talnoj raVllli je ma:nj a od ade-
kvatne fume zavrsne gravure (B7.) '
Bp < Bz
Prema s1. 332 visina prethodne gJravure (Hp) je neSto veea <id Vlisine zavrsne
gravure (Hz).
Hp = (1,04 -i- 1,05) Hz
S obmlI1Oi!Il da pritiskivac pr ese ima k onstantan hod, to' se kod k ovanja na k o ~
vaCkim presama, za razliku od kO' vanja na kO'vacldm cekiiCima, golmj i i donj !
diD alata ne sudaraj u u Tavni sastava ukovnja, jer' bi to moglo izazvati IDm
prese. Stoga su kanali za vij en ae kO'd preser skih alata otvO'renO'g t ipa. MO',st
kanala za vijemae je sltCan kaO' i kod kO'vanja na ceki6ima, cIok je: magacin. k a ~
nala otvoren (tabel a br. 87). .
Prillnjenjuju se 3 t ipa kanala za yj j enae i tO':
I tip. Ovakva konstrukoija ilma naj Si.ru pr:im.jenu.
Magacin k anala je s a j edne strane otvoren i postavlja \Se na gOl1'njoj, iii
dO'njoj strani aJata, zavisnO' Dd polozaj a p ro5lj ekaca u alatti za krzanje
vijenea otkovka.
II tip. Magac.iJn _kanala je poluotvoren. Ova jzvedba dOlazi u obzilI' kada je ivlea
gravure doota udaljena od i viee umetka kovackDg alata, tako da se sa
O'VakVlim kanalom smanjuje potr ebna mehanicka obrada alata.

SI.329 UHErAK ALArA

SA GRAVUROM ZA
SHANJENJE PRESJ.
51.331lt1ErAK ALArA
SA GRAVUROM
ZA SAVIJANJE
"
I. Otkol'Ok posl/j. ubodonjo
I protllsmj"i,og istlskl-
vonjo
II. Otkol'Ok posl/j. koYonjo II prt-
gra'Nl'l
III. Otkovok posl/j. zovrJnog
kovanjo .
51.330 FAZE IZRADE orKOVKA SA
PRIMJENOM GRAVURE ZA
OBUKOVANJE I UBADANJE
1. Kontura prtthodn. gravur.
}. Konturo zovdnt gravure
SI.332 KONTURE PRETHODNE I
ZAVR!,NE GRAVURE
'ABELA br. 87
rlPOVllDIMENZIJE KANALA ZA VIJENAC

Silo
DlrMnzlj. konolo Rod/Jus r,"," za du-
"''"
binu H ,"In
prvs.

Ci
F t
c b c, R, '10
"30
tf.6()
630 1-{5 5-6 5 IS 0,5 1
1.5 -
,
1000
1-}
6-7 6 15 0,5 I 1,5
-

rII
1600 }-1.5 6-7 6 }O 1 1,5. 2 }.5


} 000
J.5-J 6-8 6-8 }O 1,5
}
2,5 3
} 500 }f>-J 6- 8 6-8 }O 1,5
}
},5 J
3 ISO
8-10 8
}5
-
1,5 3 I.
I. 000
.l.S-I.
8-10 8 }5
-
1,5 3 I.
' -
6300 I. -5 9-11 10 }5
- -
I. 5
8000 5-6 II-I} I}
30
-
-
5 6
11/ tIp
10000 6-7 1}-1I. 15 30
-
- -
,

m tip. Magacin je otvoren sa abje strane. Ovaj tip kanala za vijenac se pri-
mjenjuje kod kovanj a otkovaka kod kojih se zahtijeva da se na poje-
dinirn mjestima veea koliCina metala 1stl:i.511e u vijenac.
Konstrukciju prethodne gravure otkovka sa v.isokom glav&om treba
izvesti taloo da se olalclaju us16vi popunjavanja gravure, kojom se formi.ra glav-
&a (81. 333 a).
Dirnent.i.je prethoo.ne gravure (d., RI, hi HI) se odreduju na osnovu od-
govarajuCih dimenzija zavmne g.ravure (d, R, h i H) taka da 'ispunjavaju u.slove:
dl = d - (0,5 .,. 1) mm;
hI = h + (1,5 .,. 5) rnm;
RI = (1,5 .,. 2) R
HI = H + (3 .,. 10) nun
Kako se iz sli.ke vldi u prethodnoj i zavrlnoj gravuri za kovanje otkovaka
ovakog oblika treba izbuSiitIi atvore za odvod sagorjelih gasova.
Na 51. 333 b i c su prikazane konstrukcije prethodne i zavrsne gravure za
kavanje otkovaka sa dubok.im slijepim otvorima (obootJrana udubljenja sa plo-
za probijanje). Da bi se obezbijedilo dobro popunjavanje zavdne gravure
prethodna gravura se izvodi sa vecim zaobIjenjifna (veei prelazni radijusi), ve-
Cirn uglovima d lSa manj<{m dubinom slijepih otvora.
D:i.inenZiije prethodne gravure (51. 333 b) se odre<1uju u zavisnosti od
dimenzija zavr.sne gravwre (31. 333 c) po obrascima:
HI = H + (2 .,. 5) mm;
hI = h-(2 .,. 51=;
R, = (2 .,. 3) R; R" = (1,5 .,. 2) RI
al = a + (2' .,. 3')
Na 51. 334 je prikazan UImetak alata sa zavIi.nom goravurom za kovanje
otkovaka tip3 poluga. Iz s1ike se moze uoHti kako konswukcija i pol.o.Zaj gravure,
tako ob1i.k: kcm.a.la za v'ljenac, otvor za kovacka klijetta, a i konstrukcija umetka
alata za kovanje.
Otkovci koji se rade kombinacijom kovanja sa ra.z.nim metodama istiski-
vanja i ubadanja (otkovci V grupe po tarbe1i hr. 85) iroaju dosta slozenu pret-
hodnu i zav.rSnu gravuru. Ovakvi tipovJ otkcwaka (s1. 335) se najceSce kuju od
materijala V\a1.jkastog oblika 1, koji se u pripremnoj gravuri sabija
na oblik 2. U prethodnoj gravuri (s!. 335 a) se vrli kombinaci.ja ist osmjernog
iBtiskivanja vretena (driaca) otkovka Sa istov.remenim bOCnim :iStiskivanjem
glave (prirubnice) otkovka. Tako se dobiva predotkovak oblika 3, koji se zatim
u zavrSnoj gravuri (51. 335 b) kuje na definitivan oblitK, a materijala sc
istiskude u vijenac otkovka.
Otkovci tipa vretena sa prirubrucom (zadebljanjem) na jednom kraju kao
sto su razni tipovi ventila, zavrtnjeva, osovina sa zadebljanjem na k.raju .i 51.
kuju se po metodi istosmjernog istikivanja (poglavlje VIII). Radni proces se
ctijeLi na operacije kojima se obez-bjeduje kvalitetan otkovak i produiava
trajanja alata.
U g;raV'llni za prethodno kovaonje (s!. 336 a) se vrSi veoma malo sab.i.janje
poeetnog oblika materijala na mjestu gdje ce se formirati glava ventila, (Ui
zavrtnja, tiJ.i zadebljanje osovine), a pretezna deformacija otpada na istiskivanje
wetena (81. 343 d). Nakon prethodnog kovanja otkovak se p;rebacuje u . gravuru
za zavrsno kovanje (51. 336 b) u kojoj se vrsi definitivn.o sabijanje Ii. kalibriranj e
glave i zavrSno istiskiv8nje vretena ventila (51. 343 e).

o. Prethodno gravuro b. Pretholklo groVUfT1 c. Zcwrlno grvvuro

otkovko so visa - otkovko so dubo- otkwko 50 dubo-
kom glavtlnom kim udubljenjem kim udubljenjem
SU33 KONSTRUKCIJE PRETHODNE I ZAVRSNE GRAVURE OTKO-
VAKA OKRUGLOG OBLIKA U HORIZONTALNOJ RAVNI
..
OJ
S l . ~ UMETAK SA ZAVRS-
NOM GRAVUROM
Q .PRETHODNA GRAIl:
I. Pote1nl
oblik ma-
ter/jola
}.Komad
nokon so-
b/jonjo
3. Otko vok
nokonpret
hodnog It!>-
vonjo
51.335 GRAVURE ZA KOVANJE
I ISTISKIVANJE
PRESJEK A-A
Q PRETHODNA b ZAVRSNA
A '+-IH I+-'-S!- I-'
GRAVURA GRAVURA
51.336 ?RETHOONA I iAVRSNA GRAYURA
ZA ISTISKNANJE OTKOVAKA
SI.3:17 OTVOR ZA KOVACKA
r
KLIJESTA

a. Dimenzije prethodne g.ravure (m. 336 a).

preauk otvora kalupa za sabij3lllje se ocLreduje na O9IlOVU preCnika
oblika mateIijala (dp), tako da je:
Do. = d
p
+ (1 + 2) mIn
V'isLna ikalupa na tom mjestu mOO'a biti takva da se nakon ubacivanja pocet-
rrg materijala Wsine (hp), obezbijedi joS 2 + 3 mm za vodenje tiskaca u ot-
,oru kalupa, te je:
Ha = hp + (2 -t 3) rom
PreCnik cilindrirnog tijela kalupa za istiskivanje se odreduje po obrascu:
da=nd'
gdje je:
n - ko.rekcioni koeficijent toplotnog istezanja (tabela
.br.83)
d - preOn.ik vretena otkovka (s1. 343 b).
Da hi se smanjiJ.o .trenje izmedu metala i zidova ka1upa vmi.na ovog
dijela ne treba da bude yeea 00:
h. = (0,8 + 1) d
a
,
Oba ailindrirna dijela kalupa D. i do) su spojena konusn.im prela-
zorn za olaksavanje uslova istiskivanja metala. Ugao konusa se kreee u
granicama:
a = 30 + 45 a radijusi zaobljenja r = 2 rom i R = 3 mm.
Izlazni cLio kalupa ima dimeD.z.ije
dl = d
a
+ (0,15 + 0,25) mIn i hI = (1 + 1,2) dl.
Izmedu i kalupa se predvida zraenost
f = (0,025 + rom
take da je
D'. = D.-2f
Veea zralmoot dovodi do obrazovanja vijenca i ,UISlovljava nekvalitetan O'tko-
va:k. U stvari kod veee zraenosti dolazi do protusmjernog :iStislcivanja metala
izmedu :z:idova kalupa i tiskaea.
Vrh se izvodi u obliku kupe (s1. 343 f) pod uglom y = 155 i sa
zaobljenjem R = 5 mm.
b. Dimenzije zavr1me graVUJre (sl, 336 b).
Precrrik o<tvora kalupa za zavclno sabijanje i kal:1brilranJje gJave, se odreduje
. na, preCnika glave otkwka D (S!. 343 b), u21iimajuCi u obzir poYeeanje
Qsljed toplotnog efekta:
Db = nD

Vislina ovog dij ela kalupa se odreduje na osnovu VlliLlle glave otkovka sa
prethodnog kovanja (H1) vodeci raCUilla {) tome da u poeetku rada tiskac
mora biti u kalupu voden na v.isini koja iznosi najmanje (3 -;- 5) mm, tako da
j e:
Hb = HI + (3 -;- 5) mm
Ovu v1sinu nije pozeljno poveeavati van naveden.ih gramea, jer se time ote-
zava izbijanje otkovka, a usljed velikog trenja moze se i glava otkovka pri
izbij anj u ukri vi ti.
PreOnik ci.lJindrien'Og dijela kalupa za istiskivanje se uzima jednak od-
govarajucem precniku iz prethodne gravure, uvecanim za iznos, kojim se
obezbjeduje lako urnetanje otkovka ,iz prethOOni! u zavrSnu gravuru.
Ovaj precnik se moze izracunati po obraseu:
db = d
a
+ (0,06 -;- 0,1) mm
a v1sina ovog dijela
PreIazni radijus R2 = 2 R
Dimenzije izIaznog dijela kalupa
d2 = db + (0,1 -;- 0,15) mm; h2 = (1 -;- 1,3) d2
Pretnik tiskaca
Primjer konstrukcije kalupa Ii tiskaea za prethodno (prva operaci.ja) i za-
vrSno kovanje (druga operacija) je prukazan na sl. 343 f.
Kxxi kovanja otkovaka maJ,.,ih i srednJ:ih dimemzija pri njihovom premje-
stanju iz gravure u gravuru, oni se obicno hvataju kIijeStima za vijenac (jasno
uk.oliko se kovaJIlje v.rSi u otvorenim ukovnjlima). Zbog toga se kod kovaCkih
g.ravura za kovanje takvih CYtkovaka predvidaju u alatu otvori za lrovaCka kli-
jeSta (s1. 337), analogno kao i okod kovanja na kovack:im cekiCima. TeSki oikovci
se hvataju nep05redno za 'tijelo otkovka, tako da za premjeSianje istih Iiliru po-
trebn.i. oivori za kovaCka klijeSta.
IX 3. 3. Tehnoloski procesi i alati za kovanje oa kovackim presama
a. Otkovci razgranatih oblika u horizoutalnoj ravni
Tipicni predstavnici ove grupe otkovaka su otkovci pria'ubil1lLca, prntenova, zup-
canika i njima slicni elementi (tabela br. 85 red. br. I).
OsnoWli oblik materijala se odreduje po obrascima (188 a) Ii (188 b), a za
odredivanje tehnoloskog procesa kovanja i faza dzrade vaie m.ti prmcip.i kao i
za kovanje otkovaka II grupe na kovackim cekiCima (poglavlje IX 2. 2. 4).
Glavna razlika u odnosu na Irovanje na kovack.im cekiCima je ta, Sto se kod

kovanja na preeama ubacuje i operacija prethodnog kovanja

da bi se obliku zavrSnog otkovka, pastepeno pribl:itavalo. Vel..ihl dio otkovaka
se. 'na kova&im lmje u dvije operacije, to jest pnLpremna o.peracija je
a Z8JIlim odanah zavdno kovanje. Na kovaOltim presama Be isti
otkovci rjJetko kuju samo. u dvije a u tri operaditie i to su:. sabi-
janje, prethodno i zavrrno kovaI1je. Ukol'iko je ob1ik otlk.ovka Silozeru.je konfligu-
rac:i!" sa Zllatnitn udubljenjirna i tada se uvodi joo jedna pri-
ll' operacija.
Prirnjer. tehnoloSkog procesa kovanja aidind.ri.Onog sa relativno
t8lIlkirn <fu;kom, koji se kuje na krtv ... jl}oj kovackoj presi., je po A. N. Brjuhanovu
prikazan na sIc 33B.
a. p.ocetnJ. oblik rnaterijala.
se odreduje po obras<;u (lBB ai '
gdje je:
3
V
V
p
dp = 1,08 m = 76,1 mrn
Vp - volu.men pocetnog oblika, po olbraseu (lB7)
V
p
= (V. + V
v
) (1 + A)
V. - volumen otkO'Yka
Vv - wjenca
A - dodatak za izgaranje
h '
m = --.!C - koeficijent (po obrascu 18B)
a
p
m = 1,5' -+- 2,B
Vdsina pOCetnog oblika (obrazac 18B b).
Vp
h = ---- = 121 8 mm
p 0785 d' ,
, P
1. Operacija. U prvoj operadji se vrS'i sahijanje otloovka, ali za razliku od ko-
vanja na cekiCima, kod kovanja na presi pIli sabijanju se vrsi i
djellmiono obLikavanje otlkovka.
2. o.peracdja. Ovo je operacija pripremno-prethodlwg kovanja u kojoj se .lWmad
kuje na oblik koj,i ce olakSati p:opuinjavanje za\Tl"Sare graV1UJl'e. Kod kovanja
na kovaOkirn ce'kiciana' ova se operaci.ja prinlljE:njuje sarno u posebnim sluca-
jevdma (s1. 300 e), dOik je kod kovanja na gotovo redovna.
3. Operaclja. DeLirn.iJtivan oblik otkOiVka se dohiva n<clron kavanja u zavrSnoj
gravuri.
Konusni (s!. 339 a) se takode kJUje III tri radne operacije. PocetIli
oblik materijala preCnika dp = 70 rom sa V'isiD.om hp = 112 mm u
prvaj Be operaaidd sabija na vismu hI = 41,4 mm. Istovremeno se istisk'llje ispust'
vmm.e 4,8 mm sa pre6ni.kom 38,1 nUn, kojli sluzi za ceaJJtriranje vtkovka u gravuri
za p'rethodlw kovanje. Druga i trees operadja SU, kako se-iz' slike vidi, pret-
bodno i zayrsno kovanje. . .

2
;
i
.AS
.,

-.10
a
'"
...l.
I I '-
r



J

.IOU

Ito
t. obl/k materl}ola
2. Komad pos/I}e fazonskog
sabijanja
J. Otkavak paslijfl priprem-
kovanja
Otkovak pos/ije zavdnog
'----''''''''' .... ' _ _ -' J kovanjo
51.338 FAZE IZRADE OTKOVKA CILlNDRltNOG ZUptANIKA SA
TANKIM DISKOM I VISOKOM GLAVCINOM
..
..
!I
! "
1
t. Sab/jan}e 2. Prethadno kovan}e
a. FAZE IZRADE
b. ALAr ZA KOVANJE
."15
'" 127
.

_91
J I
Iii! 0.!
..

.I ' ll 1 __
<
.. .,
10.
J. kovanje
t. Donjl nosot a/ata
2. Gornj/ nosat a/a to
J. Stubna vodlca
(!aura vodlce
5, Umetok so gravurom zo
sab"ijanj
. 6. Umetok so gralfurom zo
prethodno kalfanje
7. Um.tak so grovurom za.
kovanje
4- Podmetat
9. Stezaljka
10. Gornji izbljac.
t t. Donj; izbijac
51.339 FAZE IZRADE I ALAr ZA KOVANJE KONUSNOG
ZUP&NlKA NA KRIVAJNO) KOVACKOJ PRESI

5 obzlrom da krlvajne kovatke prese ile rade sa dinamitkim efektom za

kiovanje se prim1enjuju blak alati (s!. 339 a), kO<ji su -d&leko cd ukov-
nja za kova&e cekdl:e.
U z.ajeci.ni.Okom donjem nrualm &lata 1 (donjem bloku) i gomjem nooalm
alata 2 (gornjem bloku) su moniirallli umeci: &a grllV'lllI'<ml za sabijanje 5, gra-
vurom za prethodno lrovBlllje 6;i graV<Uil'Om za zavrSno kovanje 7. Umoci sa gra-
vurama J.ef.e ona podmetabima 8 j priJteZu se 9tezaljkama 9. NajikraCi vijek tra-
janja Ima umetak sa zavrSnom gravurom. Kod ovakve Ironstrukci'je alata se i&ti
mme Iako demontkati i zamljenLti tie diraj-uci ootale umetke. Osim t6ga sarno
wneci se rade cd 1.eg:i.ranog alatnog dok su OIStahl elementi ala.ta "izralieni
cd ohlCnog k,qootrukcionog celJika.
NosaCi. alata (bI()kovi) &e rade po standardiima, tako da 1st! blokovi mogu
po.sHje izmje:ne umetaka da sLtde za kovanje otkovaka IaZJitili oblika
z:ija. Centriranje gornjeg u oc:lin.o5u na donji dio alata je veoma gjgurno (azvcxij se
sa stubnim voliicama 3, kotie kJtize po 4), sto se odrazava kroz poveca-
nje kvali.teta otkovka. Alat je snabdjeven gornjim 10 d donj.un izhljaOima 11,
koji dobivaju pogon sa meha.n.izma za izbdjanje ugiI"adenog na presi.
Sila potrebna za kovanje okruglih otkovaka se izvoo.i analo,gno kao i
te2rlIna 'padajuCih dijeiova (pOglavlje IX 2. 3).
KI1i.vajne kovaCke pre!Se imaju najvecu sUu na kraju hoda
p<rese.
Maksimalna mla je potrebna u zadnjem momentu defol1!Ilaci.je metala,
karla otkovak ima dimerulije u horizontalnoj ravni, a vliSak materijala
obrazuje vijenae. Prema .tome za prorarun sUe su mjerodavne dimen-
zije otkovka zamne Oiperacije.
SUa prese se odreliuje po obrascu:
gdje je:
F=pAy
p - specif,ifui pritisak na o.tkovak u zavrsnoj fazi ko-
vanja.
A - projekoija povdine' otkovka na podi.onu ravan (po-
u horizontalnoj ravni).
y _ koeficijent kojim se uzima 1,1 obzir povecanje sUe
kovanja usljed obrazovanja vijenea otkovka.
Speci.fiW pritisak kovanj-a zav.isl cd pojedin:i!h faktora !isto kao i kod kovanja
na kovackim cekiCima (obrazae a - pog)avlje IX 2. 3)
p = C. . C
n
C, . k
Koeficijent brme za kqvanje na krivajnim ko'Vaoom presama se maZe i.zra-
cunati po obraseu:
gdje je:
Cv = 2,8 (1 - 0,001 D)
D mm - naj-veQi pre&riJk ok:rluglog .ortlkovka u horlzontaJ.noj
,
Iravnl (treba ohra,tli,ti paim.ju da se kod kovanja na
cekicima ova vrijednost uvrStava u em, a na pre-
sarna 1,1 mm).

Izraz u zagradli mora ispunjavati uslov:

(1- 0,001 D) ~ 0,7
8to znal!i da se za otkovke sa D ~ 300 mm uvri:tava
C" = 2,8' 0,7 = 1,96,
Koeficijen.t netiedno.rodnosbi. napona (C
n
) i koeficijent kojim se uz.i.maju u
obzir gubici usljed trenja (C
t
) imaju iste vrijednosti kao i kod kovanja na ko-
vackim I!ek.iCima, to jest":
C
n
= 1,2 i C
t
= 2,4
Specificni deformac:iOllli otJpor k se moze' za temperaturni 'ial.terval kovanja za-
mijeni<ti sa cVI'Sltoeom materijala pri zadanJim uslovima kovanja k = <Tm (za ko-
vanje na krlvaj.ri.im kovaCkim presama po tabe1i hr, 82),
Specificni pritisak:
p = 2,8 (1-0,001 D) 1,2 ' 2,4 <Tm = 8 (1-0,001 D) <Tm
Koefi.cijent "( ima istu vrijednost kDO i kod kovanj'a na kovackim cekiciima, sarno
treba voctiti raOuma "da Be pree.nik D uvrStava u mrn, twko da je:
. 20
"( = (1,1 + 12
UzimajuCi pre<inje u obzia", obrazac za silu se moze zapiBati u obLiku:
20
F = 8 (1- O,OOI 'D) (1,1 + J)2 <Tm A (192)
gdje je:
F kg - silla krivajne kovacke prese za kovanje otkovaka ok-
ruglog oblika
D mm - najveCi. precnik otkovka u horizonta1noj ravni
<Trn kg 2" - cvrstoea materijala pr.i zadanoj temperaturi kovanja
mrn
D2
A = -;--mm2 - povrSina projekcije otkovka u hoI'izontalinoj ravni
Primjer:
OdrediJtli silu krivajne kovaeke prese, potrebnu za kovanje ciJindrtienog :wpCani-
ka po sL 338. Matenijal otkovka: C. 4321'(EC 100).
Rre5a se dunenzionira -na osnovu crteZa otkovka zavrSne gravure.
N a j v ~ i precnik otkovka u horJwn:talnoj ravni
D = 180mm
(1- 0,001 D) = 0,82 ~ 0,7

Povreina otkovka u hori zontalnoj ravni

7t D2 7t . 180
2
A = --= - -- = 25447mm
2
44'
Matenijal otkovka je niskolegirani konstrukcionJ ceLik sa sadrzajem ugljika
C = 0,17 -:- 0,22
a
/o, pa je za kovanje na krivajnirn kovaCkim presama po tabeli
br. 82.
Sila prese (obrazac 192)
}<' = 8 (1-- 0,001 D) (1,1 + J2 O'm A
F = 8 (1- 0,001 . 180) (1,1 + 6,525447
180
F = 80,821,476,525447 = 1596000 kg = 1596 t
Chlindrieni zupcanik ce ,se kovati na krivajnoj kovaCkOlj od 1 600 tOiI1a.
b. Otkovci sa izduzenom glavnom osom
Jednostavni otkovci sa izduzenom glavnorn osom (Olilkovai II gru.pe po tabeli
br. 85) se rnogu kovati u jednoj, dvije, iii tri operacije. U jednoj, iIi dvije ope-
radje se kuju ositni otkovci sa neznatnom razlikom u popreCruim presjecirna.
Obieno se u zavrsnoj kuje isto,vremeno po nekOiliko otkovaka. Kod otko-
vaka kOlji se kuju u tni operacije kao pripremna gravura sIuZi g,ravura za obli-
kovanje, a od zaVlrsno-kovaOkih gravura se koristi prethodna i zavrSna gra'vura.
Otkovci sa z,natnom razlikom ,Lzmedu povrsi.na poprel!:nog presjeka uzduz
osi (<l'tkovci III grupe po tabeli hr. 85) zahtijevaj u primjelllJu pripremaJlih gravura
za izduzivanje i uvaljivanje oblika (prema dijagrarnu po s1. 298). Primjena ovih
vrsta priprernnih gravura na kovackim presama znatno snizava njihovu proiz
vodnost i otezava preraspodjelu metala. Zato se kod otkovaka ovakvih oblika
operacije izduzivanja i uvaljivanja oblika vrse najcesce na nekim drugim ko-
vackirn masinama (kovackim valjcirna, iIi kovackim cekicima) a zavrsno-ko-
vacke operacije ukljucujuci i savijanje IlIa: kovackim presama.
Otkovci sa uk.rivljenom glavnom osom (grupa IV po tabe1i br. 85), uko-
liko na njima nerna znatnih razHka, odnosno izrazi.tiljih promjena povrSina po-
precnog presjeka uzduz ose kuju se u tri operacije i to su: savijaillje, prethodno
kovanje i zavrsno kovanje.
Ukoliko su promjene povrSina popreenih presj e'ka znatinije, faze kova)lja
su iste kao i u prethodnom slucaju, aLi se kovanje u gravuri za savijanje ne
sa pocebIrim obJ.i.kom materijala, nego sa komadom koj'i se prethodno ob1.iJkuje
na kovackim valjcima.
Na 51. 340 de prilkazan tehnoIoSki proces kovanja koljenostog vratila. Po-
cebni materi jal preC!n.ika d
p
= 64 mm i duzine lp = 575 mm se u gravuni za savi-
janje savija uz istovremenu mjestimdcl1Ju promjenu obl.iJka popreenDg presjeka.
1z ove gravure kornad se prebacuje u prethodnu grav.uru, u kojoj se kuje na
oblik veoma blizak obLiku otkoV'ka zavr!ine gravure.

/I PRHHODNO KOVAN. 11 ZAVRSNO KOVANJE

51.340 PROtES KOVANJA KOLJENASTOG VRATILA
3c
6
I. Donjl nosat. alata
2. Gornji nosat alato
3. Umeci alata sa gravurama
a.Za savijanje
b. Za prethodno kovanje
c. Zo zavr!no kovanje
t. Driat donjih umetaka
5. Driat gornjih umt!taka
6. Steza.ljka
7. Letva- oslonac
8. Poluga mehanizma donjeg
9. Gornji izbijac
10. Spojnica gornjeg
51. 341 ALAr ZA KOVANJE KOLJENASTOG VRATILA NA
KRIVAJNOJ PRESI (-ad 3640 tona) =

PRESJEK A-A
PRESJEK E-E
\
,3 ,
!
I
.7
f
PRESJEK D-D __ -'-' 1'"" "' ____ --'
__ _ _
, . :-". .' " .
.;/ - 1it.
PRESJEK erG


O. UMECI SA GRAVUROM ZA SAV/JANJE
PRESJEK A-A PRESJEK B-B

PRESJEK C-C PRESJEK D-D
c
E 8
. :1: I l J9
, , c"--l-'-
____ r r I- - --,
--. . " .
PRESJEK E-E PRESJEK F-F
... "

b. UMECI SA GRAVUROM ZA PRHHODNO KOVANJE
SI.31.2 KONSTRUKCIJE UMETAKA SA GRAVURAMA
ALATA ZA KOVANJE KOLJENASTOG VRATILA

Alat za kovanje koljenastog vratila (51. 341) je izveden po blok-sistemu.

Umeci sa gravurama za: sawjanje 3 a, prethodno kovanje 3 b i zawSno kavanje
3 c su montirani u drzaCima donjih 4 gornjlih UJI'IletaIka 5. KonstrukciDe urn.e-
taka sa gravurama za savijanje i prethodno kovanje 5U prikazane na 51. 342.
Gornji alata 1 (gornji se veie sa pni.tisldvaeem prese, a dooji
nooae aJata 2 (dOll1tjli blok) lezi na stoau prese. . .
. Ollkovak se gravure donjih umetaka izbija meh8ll1lizmom za izbijanje 8
(opJ.,sanim na &I. 328 b), a iz gravure gornjili umetaka poano6u gornjeg 9.
Da hi se odredila sUa k,ri vajne kovaCke prese za kovan.je O'tkovSlka neo-
krugLih Qblika (&I. 303 b) p<l'lazi se od obl'ssca za si.1u kovSJnja otkovaka
(192), kojega treba ikor.iJg01vati. sa faIktorom, kojim se 'lIZima u . olma- da otkovci
llliLSu okruglQg obl:iika (ohrazac 190). Osim toga ,umjesto preCruka ok.rugJog se uvr-
stava svedeni preonik neokruglog obaka (obrazac 190 a). Ovako korigovani
obrazac za siJ.u kova.nja se zatian svocLi na obUk:
gdje je:
Primjer:
(193)
'F kg -- sUa k.rivajne kOiVaCke prese za kovanje otkovaka neo-
krugllh otkovaka
A mm
2
- povrsina otlmvka u hOlI'.izoo1talnoj ravni
Dn rom - svedeni neolcrugJog otkovka u ho.rizontaJnoj
ravnJi. Po obrascu (190 a)
Dn = 1,13 VA
L mm -. duzina otkovka
Bsr mm - srednja siMa neoikruglog otkovka u hori:rontalnoj
raV'l1i Po obrascu (190 b)
A
Bsr= -
L
CT
m
kg 2 - cv,rstoea metala pra zadano.j temperaturi kovanja na
mm kIiivajnim kovaCkim plI'esama (tabela br. 82).
Odrediti silu k,rivajne klovaCke prese za KovSJnje ollkOVlka prikazanog na 81. 295.
U zavrSnoj kovaekoj g.ravuri. lSe kuju i5tOiVremeno poluge (analogno kao u
aJatu po sl. 320 b). Materijal otkovka je C. 3830 (VMM 175).
PovrSina otkovka u horuontalnoj ravni (po podacima primjera iz po-
IX 2. 2).
'A = 2'2'410,8 = 482.1,6 mm
2

Svedeni preOOlik neokruglQg ollkoVlka (ohrazac 190 a)
Dn = 1,13 VA = 1,13 V 4 821,6 = 78,4 rom
1- 0,001 Dn = 0,922 > 0,7.

DuZina dva otkovka (s1. 295)

L = 2 10 = 2130 = 260 mm.
Srednja SilI'iona otkovka (obrazae 190 b)
A 4821,6
B" = = - = 18,5 mm.
L. 260
Ma.terijal otkovka je .niekoJegirani konstrukcioni ce11k sa sadrZajem ugJjika
C = 0,38 + 0,44, pa je po tabel.i br. 82 za kovanje na krivajnim kovackJim pre--
sarna
kg
(Jm = 7
m1m2

Sila prese (obrazae 193)
20 VL
F = 8 (1 - 0,001 D,,) (1,1 + (1' + 0,1 - ) CT
m
A
Dn B,,:
V
-
20 , 260
F = 8 (1 - 0001 . 784) (1 1 + (1 + 0 1 .- - ) 7 . 4 821 6
, " 784 ' 185 '
, ,
F = 80,9221,841,37574821,6 = 631000 kg = 631 t
e. Otkovci koji se kuju pretezno metodom istiskivanja (ubadanja)
Otkovci V grupe (tabe'la br. 85) se rade metodom .istoomjernog, protu-
smjernog, .Hi kombi!llovanog istiskivanja (ovi proccs.i su ob!'adeni u poglavlJu
VIII). Kovanje metod om ,j'stiskivanja u vrucem 5tanju u najprogresivnije
tehnoloske discipline kovanja.
U pocedenju sa kovanjem u kovackim ukovnj.ima koji
oko gravure imaju kanal za vijenae) na parovazdusnim kovackim cekicima' ovaj
metod ima niz prednosti. S obzirom na karakter defol1macije metala, ovim na-
cinom prerade su olaksani uslovi plasticnog tecenja, tako da se mogu pre,racli-
vati metali visoke otpocnosti i sa malim pJasticnim svojstvima. Sam proeeiS ko-
vanja se vrs.i u zatvorenim kovackim a.latima (kalupima) tako da oko otkovka
nema vijenea. Gubici materijala se na taj n&cin svode na mUm.imum, a kvalitet
i taenost dimenzija otkovaka je veca u odnosu na ostale nacine kovanja.
Metod-om istosmjernog istiskivanja iSe oboraduju otkovei vTetenastog obl.ika
sa zadebljanjem na je-dnom krajll (ventiJi, zavrtnji, osovine is!.).
Na osnovu erteza abradenog komada (abraden verutil na sl. 343 a) i doda-
taka za mehanicku obradu konstruise se ertez otkovka (otkovak ventila po
51. 343 b). Precnik pocetnog oblika mater.ijala se odreduje po obraseu:
3
d
p
= 1,08 V.::

a. oeRADEN
VNTIL
I. procflSa
2. sablj anja
3. Zavd.tak Is/Isk/vanja
b. OTKOVAK
VENT/LA
d. FAZE PRDCESA PRVE
OPERACIJE
<b 11
R6
IOU
Poteln/ obl/k ;
d/menz/j. mo-
ler/ja/a
I, 115
O/kovak / operac/j.
- 111
O/kovak "
ope rac Ij
c. PROCES
KOVA NJA VENTlLd
e
Kalup za
prvu operaciju
Kalup za
drugu opllrociju
<.
"
lA:
:q! '" tf>J
....
Q:
1 tf>J 5

115
! t\
d i,trfi
1. procesa
2. i s /lskivanja i za zo
kalib'riranja g/avII prvu operaciju drugu op.rac/ju
e. FAZE PROCESA DRUGE f. DIMENZIJE RADNIH DIJELOVA ALArA
OPERACIJE ZA KOVANJE
51.31.3 TEHNOLOGIJA KOVANJA VENT/LA MALOLlTRAtNOG
AUTOMOBILA

PRES)EK AA-88
POGLED NA DON)I 010 ALATA
I. Donji nosat alata
l. Stualjka
3.
1.., Zavrtanj
5. Stezni prsten
6. Stubna vodica
7. Tiskat za prvu operaciju
8. Kolup za prvu operociju
9. Couro vodice
IQ Drioc
11. Gornji nosac alata
12 Meduploco
13. Klin
POGLED NA GORN)I 010
I
ALMA
PRES)EK 0-0 POGLED U PRAVCU C
". Tiskoc zo drugu operaciju
15. Kalup za drugu operaciju
16. Zovrtanj
17. Umetok za stezanje
18. Drlo!! tiskaco
19. Novrtko tiskoca
lO. Konusni prsten
n Priktjucak zo vodu zo h1adMje)
ll. Navrtka
l3. Zavrtanj
Lt. Podlozna ploea
l5. Izbijac
16. Caura izbijoea
SI.31.1. UN/VER,ZALNI ova-paZ/CIaNI ALAr ZA
NA KR/VAJNIM PRESAI'1A
(Kovanje ventila rnalolitraznog .autornopila )

gdje je:
Vp - volumen pocmnog oblika materijala
Vp = Vo (1 + A)
Vo - volumen otkovka (s1. 343 b)
A - dodataJ, za izgaranje
m = hp _ odrnos v1JSline i precnika pocetnog oblika
d
p
m = 1,5 -;- 2,8
Visina poeetnog ohlika:
V
p
hp =
0,785 d ~
(Na osnovu navede-nih obirazaca proracunavaju se dimenzije poce,tnog oblika
d
p
= 19 mm oi hp = 31 rom po s1. 343 c).
U prvoj operaciji (s1. 343 d) vrSi. se vrlo malo sabijanje na mjestu gdj e
ce se formiTatIi glava olkovka (p're<:nika dl = 20,7 mm i visine hi = 8mm), a pre-
tewa defonnacija je istiskivanje vretena ventila (preOnika d = 7,8 rom sa ukUJl-
nom duzinom otkovka !t = 115 mm). Volumen glave otkovka prve operacije
mora birti. jednak volumenu glave otkovka druge operacije uvecanom za iznos
dijela volumena vretena koji se i.s>tiskuje u drugoj operaciji.
U drugoj operaciji (51. 343 e) vr5.i se zavrSno 'sabijanje, odnosno' kah brira-
nje gJave otkovka (na prefuik d2 = 29,5 mm i visinu hz = 5 mm), kao i dalje
istiskivanje vretena (precnika d = 7,8 mm) na konacnu ukupnu duzinu 12 =
= 122 mm),
Radni dijelovi alata (kaJ1up i tiskac) za prvu i dr.ug'u operaciju su pr,ikazarJ
na sl. 343 f. Dimenzije radnih dijelova alata se odred.uju po obrascima za dimen-
zioni;ranje prethodne i zavfSne g,ravure (poglavlje IX 3. 2. 51. 136 a i b).
Na st 344 je proikazan univerzalan dvo-pozkiOini alat za kovanje na kri-
vajnim kovaCkim presama po metodama ilSitosmjernog, iWi protusmjernwg istiski-
vanja. Ala,t je graden po blok sistemu, a njegova univerzalnost se ogleda u tome
5tO Be izmjenom radnih diijelova (kalupa i tiskaca) na nje-mu mogu kova,ti ot-
kovci raz.noih obtika i dimenz.ija.
Blok aJata se sastoji iz nepokretrnog donjeg nosaca aJata 1, koji se moo-
tira na stolu prese i pokretnog gornjeg nosaca alata 11, vezanog sa pritiskivacem
prese. Dobro centriJranje gOlfIljeg u odnosu na donjii blok alata se pasmze sa
stubnim vonicama 6, koje klize u caurama 9 upresovaniJrn u nasac alata.
Kalupi za prvu 8 i drugu operaciju 18 su priC\l!J'sceru u dOilljem nosacu
aJa,ta pomocu steznih prstenova 15 i .siezaljlti 2 sa zavrtnj:ima 4. Vanjske po-
vrsinl! kalupa su izoruiiene konusno radii boljeg naLilieganja steznog prstenp.
Tiskaci za prvu 7 i drugu operaciju 14 su spojeni sa drzacem ,tiskaca 13
p!Teko navrtki 19. DrZac tiskaca je montiran u gnIijezdu 10 i prLcvrscen pomocu
umetka za stezanje 17 i zavrtnjeva 16. Ispod tiskaca se nala7li klin 13, koji se
moze pomjerati u go.rnjem nosaCu ala,ta pom06u zaVI'l1m.jeva. Na taJ naem se vrlli
podesavanje VoiSUlSkog poloiaja tiskaca. Nakon izvnsene regulacije klin se u od-
govarajucem poJozaj u fiks.ira navrtkama.
Radni pritisak se p!Tenooi sa tiskaca preko medupd'oce 13 na klin za regu-
lacij u, a.sa ovog na gornji nooac alata.

Za izbijanje o.tko.vaka iz kalupa prve i druge operaci je su predvideni

izhijal:i 25, ko.ji klize u caurama 26, a po.gon dohivaju sa pneumatskog meha-
ni2ma za izbijanj e ugradenog u presi. .
Kalup se hladi vo.dom. Zbo.g to.ga je stemn prsten 5 izraden iz dva dijela
(o.ba dijela su zavarena medu so.bo.m). Po. o.eo. du unutrasnj eg ko.nusno.g prstena
20 je izraden kanal kro.z kOljj c1rkuhlse voda za hladenje. Prikljucci 2i sluze za
do.vo.d hladne ~ o. dvo.d zagnijane vode.
Alat o.pisane kons1lrukcije irna veo.rna siro.ku pJ'.imjenu, S o.bzirom na uni-
verzalnoot bl oka, kao. i l aku zamjenjljivoot radnih dijelo.va.
IX 4. Kovanje na frikcionim kovackim presama
Friko.io.ne ko.va&e prese po. pr.i.ncipu rada i ko.nstrukciji predslav'ljaju
rnailtne prelazno.g tipa izmedu kvvackih cekica i krivajnili ko.vackili presa. Ove
prese rade sa udarnim karaktero.rn djejstva (svakako. slabijirn nege kod ko. -
vac\d:.h cekica), a po. pritisku s u sLime krivajnirn presama (same .se grade sa
manjim silama. pritiskivaca). Pri11iskivac frikcio.ne prese na kraju radno.g ho.da
ima brzJJn.u do. 1,5 m/sec, sto. j e DIke 4 -;- 8 puta manj e o.d adekvatne brz.i.ne udara
malja ko.vacko.g cek.i.ca. Za ll'azLiku o.d krivajnih kovackih presa, elektro.motorni
po.gon frikcionih presa se prije udara auto.niatski iskljucutie, take da ne prima
dodatna opterecenja u rnomentu udara.
Na sJ. 345 je prikazana serna frikcione pre.se. Go.rnj[ popreCni nosac po. -
gonsko.g mehanizma j e izliven iz j edno.g dijela sa ku6iStem prese 10. Po.go.n se
sa elektro.moto.ra prenosi preko. remena na horizontalno vTatilo., keje no.si dva
frikcio.na to.cka 1. Sa jedno.g frikcio.no.g to.cka (lij evo.g, iii desno.g zavisno. od
to.ga da 1i je radni, ili povratni ho.d) kretanje se prenosl na horizontalni to.cak 2,
ko.ji je dosta masjvan .tako. da ima ulo.gu zamajca. Da hi se smanj.iJl.o kUzanje
izmedu to.ckova 1 i 2 o.bimo. .se zamajac 2 o.blaze koio.m i ll nekim drugim mater.i-
jalom kO(jim se po.veCava ko.eficijent trenja. U gornjem popreeno.m nosacu je
ucv:rscena bro.nzana navrtka (sa kvadratnim, jJi trapeznim nave jem) zavoj no.g
vretena 3. R()tacij a zamaj ca 2 se preko. zavo.j no.g vretena 3 sa nav.rtko.m pretvara
u translaciju pritiskivaca prese 4. Zavisno. o.d smjell'a o.Jtkretanja zavo. jno.g vre-
tena pritiskivac prese kliM po vo.dicama ugradenirn u kucisw prese, vertikalno.
naviSe, ; i ~ i naniZe, bez mo.gucnosti zakretanja.
Go.rnji dto alata za kevanje j e montiran na pritis:kivaeu prese 4, a donji
die se nalaZii. !lla sto.lu prese 11.
Sa povecanjem hoda pritLskivaca (vertikalno. naniZe) raste i .rasto.janje
i z.medu to.cka 2 j centra horizo.ntalno.g vratila, tako da se poveCava o.bo.dna brzi-
na. Zbog to.ga ce i brz.i.na pritiskivaca biti najveta u mornentu sudara go.rnjeg
dij ela alata sa rnaterijalom koji se kuje.
Presa se ukljucuj e urad pritisko.rn na po.lugu pedale 9, usljed cega se
preko. sLsterna prenosnih poluga 6, 7 i 8 po. mj era ho.rizon:talno. vratilo. uLijevo.,
take da des.ni frikcioni tocak 1 dolazi u ko. ntakt sa holl'izontalnim toekom 2.
Ked po.vratnog ho.da po.luga pedala se po.pusta, aped djejstvo.m pro.tutega
(iii epruge) ona po.vlaci prenoSll1u po.lugu 6 naniZe, take da 5istern poluga 7 i 8
po.vlaci ho.rizo.ntalno. vraiilo. ulij evo. i desni frikcio.ni to.cak 1 do.lazi u ko.ntakt
sa ho.ri zo.ntalnirn to.cko.m 2. Na taj 'naNn se rnijenja srnjer o.kretanja zavo.jno.g
vretena, ko.je podiZe pri tLskivac prese.

...

I. Frlkclonl tolkovl
U
}. Zomo}oc
3. ZovoJno vreteno
@
'- Pl'ltlsklvoc prese
5. Gronltnici hodo
}
prltisklvoi!o
6. Prenosno polugo
U
W
7. Ugoono polugo
e. Dvokroko polugo
9. Pedo/o
la Kuciste prese

W

11. Sto prese
SI.3"5 fRIKCIONA PRESA SI.31.6 [JPOV( OTKOM



:::
I \

<1>7'
.c
'"
<:l

10
-
I
"'I
I i
\
.c
1'1> 5'

1
:
-Cj
I
I
rlL:75 l- e....
d;;.
07
I
I

rJe.Q
o. b. c.
o. Poletnl molerijol
b. Pr.lhodno kovonje (sobljon}e glove)
c. Zovrsno kovon}e (konbriron}e glove)
SI.31.7 FAZE KOVANJA KONUSNOG

<:>
"
,.,
"
-
rABELA br. 88
, ,

I:; 3 _ ,
;.

I. Donji nosoc 01010
}. Podmetoc
3. Sternl prs/en
,. Slerno
5. Gornji nosol oloto
SI.31.8 TlPSKI
ALATA
KOEFICIJENT b ZA SILE KOVANJA
odnos pre.cnlko I
v/s/n. sob/ionia d/h
0,8 I 1,5 :1 3 I. 5 6 7 8 9
Koeflc/jent b Q8 0,9 I 1,1
t2
1,1.
'-6 t9 2 2,3 3 6

Presa se moie ukIljue1ti. i na automatski rad. Zato su na pr.itiskivacu prese

predvideni pooebni lispusti udaraju u gomjd, iJi donji granienik 5. Ovi gra-
niCnic.i .su monfuani na prenosnoj poluzi 6, tako da se preko sistema pooluga vdi
pr{)ffijena smjera Oikretanja zavojnog vretena, a time se podeSava d veJ.iOina rad-
nog:i povratnog hoda priti..s:k1i.vaca prese.
N a frikcionim kovackian presama se mogu kova ti. OItkovci razl.i.C.ite konfi-
gtUracije sa teZinom do 20 kg. Veliika prednost fl1i.kcione prese leZi baS J u sirokoj
mogucno-sti pramjene hoda pritis!mJvaca. NajceSce se za kmranje primjenjuju
prese sa silom 80 -;- 350 t dok u posebnim slucajema dolaze u obzir i jace
prese sa silom 500 -;- 2 000 t. .
Vehlmna frikcione ko,vacke prese i .njen.a (kotlicina otkovaka
na cas), zav.ise od teZine otkovka koji se kuje. Podac.i u niZe danoj tabeli su
OIrijen tacionog karaktera.
Sila fr'i.Jtcione
TeZina Oibkovka (od
Kolicina otko-
kovaCke prese
srednje ugltidenog
vaka na cas
celtka)
F t
Go kg P kg/h
do 100 do 0,3 60
100 -;- 200 0,3 -;- 0;8 80
200 -;- 300 0,8 -;- 2,0 200
300 -;- 500 2 5 400
500 -;- 800 5 8 550
800 -;- 1000
8 -;- 12 700
1000 -;- 1500 12 -;- 15 800
1500 -;- 2000 15 -;- 20 1000
N a fr.ikai'onim presama se mogu kova ti. goto'Vo sVii ttpovi otkOlVaka, koj i
se kuju i na kovaCkim ceki6ima. Tez.it.i treba da se teZiSte gravure za kovanje
poklapa sa sredlStem pritisla.vaca prese, jsr u protiWlom dolazi do veoma brzog
trosenja k11i.zaca i velik.ih hOlizontrulnih odstupanja. Iz toga slijedi da se na
frikcionimpresarna kuju otkovci, koji zahtijevaju sarno jednJu (zavrsnu) gra-
vuru. Sloien:l oblici kovaCkih gravura se popunjavaju teZe nego na kovaok-:im
cekicima, ali bolje nego kod kovanja 'Oa kr.ivajnim kovaCJdm presama. Otko'Vci
slozenih tipova (koji zahtijevaju vise pl1i.premnih grav,wra) obiOOo 5e profiliraju
na kovackim valjcima, a zatim se u zavrsnoj gravuri kuju na triikc.ionim pre-
sarna. Alati za kovanje ovakvih otkovaka su otvOirenog ti,pa (sa kanalom Z3
vijenac).
Medutim, na fnikcioIrim presama 5e mnogo cesce lruju oltkovci vretenastog
oblika sa zadebljanjem na jednom kraju (s!. 346). Ovi UipoVii ot-kovaka se kuju
u zatvOTenim kovackim alatima (bez kanala za Viijenac). PO.cetni ob1ik materijala
je sipka precnika, jednakog pre/:nika vretena otkovka. Duzina pocetnog oblika
se odreduje po obrascu:

gdje je:
Vp - vOilumen poeetnog abLika materijrula
Vp = Vo (1 + A)
Vo - valumen atkovka
A - dodatak za izgaranje
Otkovak se zavisno od dimeru.lija zadebl janja kluje u jednoj , :ill dvije ope-
racije.
. U prvoj operaoiji se poce.tni oblik materijala (Si.pka preCm.ka d
p
= 50 mm
i duzine I" = 412 mm po sl. 34'/i \all prethodno sabija na mjestu gdje ce se for-
mirati glava otkovka, visina sabijenog dijela (ho = 233 mm) se odreduje iz uslova
gdje je :
Vg
ho = 2
0,785 d
p
Vg - volumen gla.ve atkovka sa dodatkom za izgaranje
(sl. 347 b)
U drugoj o.peracijd (s!. 347 c) se vrsi zavrSno obJ.ikovanje (ka!hi.briranje)
g.lave o1lkovka.
PO!!lekad frlkciOille prese rade u bateriQi sa m ~ a m a za elektrootporno
sabijanje. Na ov'im maSinarna se zagrijava sarno onaj dio Viisine poeetnog mate-
I1i.jala (h
o
= 233 mm) koji ce .se defonn.isati. Na i.s;toj m a ~ se zatim komad pret-
hodno sabija (51. 347 b). Nakon toga se bez dodatnog zagrijavanja komad umece
u alai na frikcionoj pre&i gdje se vrSi definitivno kovanje (s:!. 347 c).
Ovim nacinom se obraduju osovine sa zadebljanjima, ventili, svornjaci,
zavrtnji i slicni elementi. Principijelna razlika izmectu kovanja ventila na kri-
vajll10j i frikciO!Iloj presi je u tome 5tO se na krivajnim presama ventil kuje me-
todom istosmjernog istliskivanja, a na frikeiOll1.1m presama po metodi sabijanja.
Sila kovanja na frikcionoj presi se odreduje po obrascu A. Angervaksa:
F = a . b . O"m A . A h (194)
gdje je:
F kg - sila jednog udara frikcione prese
a - koefidjen:t koj,j zaviSl od vellieme prase i kreee se u
granicarna za:
F t ~ 60 60 -;- 180 180 -;- 300 300 -;- 500
a 0,27 0,22 0,20 0,18
b - koeficijent kO<ji zaV'.isi od odnosa preCnika i visine di-
jeia komada koji se kuje (odnos dt/hl po 51. 347 b).
Vri.jednosti ovog koeficije<nta su dane u tabeli br. 8a.
O"m kg - cV1I"stoea materijala pIli zada'l1.oj temperatur'i kovanja
mm
o
(tebela br. 82).
A mm
2
- povdina pr01ekcije obkovka u ho.rizontalnoj ravni
(Illonmalnoj na pravac kretanja pritliSk'ivaca .prese)
A h mm - apsoLut na vrijednost sabijanja
(A h = h, - hi po sl. 374 b).

Otkovci vl'etenastog tipa sa zad (51. 346) se kuju na frikcio-

rum kova&irn presama u oruim slucajevima kada se n zahliijeva veti step en
sabijanja od 0i110g, koji s moze posUti podj 10m t hnoloskog procesa na dvije
operacije. Ukoliko su potrebne tri, ill vise operacija tada se otkovci ovakvog
najceSce kuju na hOlriZO'ntalruim kovackim maSinama.
Za kO'Vanje na frikcionim presama se koriste tip ki [losaca alata (blok
alat po s1. 348). Dcmji radni dio alata (kadup) se S'teie u donjem nosacu alata 1
poonocu stemog prstena 3, stezne pJ.oee 4 i zavrtnjeva. Gcmnji radni dio alata
(tiska<: ili gornji kaLuPJ se montira u gornjem nosaou al ilta 5. Zamjenom radnih
dijelova alata (tiskaca i kalupa) sa istim blokom alarta se mogu kovati otkovci
raznih ob1i.ka dimenzija.
Na s1. 349 su po A. 1. Angenraksu prikaza:n.i tehnoloSki proces i alati za
kovanje konusnog zupcanika na frikcionoj presi. U P'I'voj Qperaaiji se pocetni
materijrul (sipka preOn.i.ka dp = 50 mm i duzine Ip = 412 mm) umece u cauru 3
do izb.'i j aca 1, koji luZi. kao granhCnik, a zat.im se vrsi prethodino sabijanJe glave
otkovka (s!. 349 a). Doruji nepo ebni dio kaJupa 5 je pomoeu steznog prstena 4
i stezne ploce 6 spojen sa donjim nosacem aJata. Tiskac, odnosno gornji kalup 9
se nalazi u gornjem pokretnom dijeLu alata. Vooa za hladenje oba kalupa se
dovodi i oovodi PI'eko prikljucka 7.
U drugod operacij'i se vrSi zavrsnc kovanje glave otkovka.
Cijeli sklop alata (s1. 349 b) izuzev radn.ih dijelOlVa: donjeg 5 j gornjeg ka.1upa 9.
je isti kao i za prvu operacij'u. S obzirom na laku zamj eruu radnih dijelova alat
za pTVU operaciju se maZe koristi ti i za drugu operaciju kovanja.
P otpuno analogua je d konstrukoija alata za prethodno i zavrsno kovanje
svOtl'lI1jaka sa specijalnom glavom (s1. 350). U prvoj operaciji se vrSi prethodno
sabijanje i krivljenae dijela poeetnog obli'ka na mjestu gdje se u zavrSinoj ope-
raciji fo.r:mira glava o.tkovka (A. 1. AngelI'vaks).
Otkovci tipa 5vornjaka sa zadebljanjem na ()Iba k,raja kuju S u alatu sa
dvodijeln.im kadupom (st 351). U prvoj operacija (prethodino kovanje po s1. 351 a)
se jedna glava, au drugO<j se kuje glava na SUipI'ortmoj s.trani otkovka. Svor-
njak se kuje sa jednim zagrijavanjem i u istom alatu na sl jedeci nacin.
Pocetni oblik materijaJa (S:i.pka precnika d
p
= 32 rom i duzme Ip = 224
mm) se umece u dvod.i.jelru kalup 10 do izbijaca 3, koji ima funkciju granienika
i protu1liskaca. Potrebna visina alata se postize podmetanjem klina 12 (s1. 351 b).
Gornju glavu otkoV'ka formlira u radnom hodu priti
l
9k'ivaca prese tiskac 11. U
povratnom hodu pritiskivaca p-rcs.e izbijac 1 zajedno sa izbij a i dvo-
dijelni kalup vertikalno navase. Oba dijela kalupa 'su spojena sa pokd'etnom cau-
rom 7, tako da se istovl'emeno pod!ize i pokreotna caUTa sve do graniOnika 6.
Veza izmedu poklretne caure 7 .i stezn.e ploce 4 (plI'icvrScene u donjem nosacu
aIlaJta) je izvedena elastieno preko opruga 5 i zavrtnj eva 8. S obzirom da su
povrS:i..ne nalijeganja dvodJiJjelnog kalupa 10 d poklI'etne came 7 konume, kod
kretanja navise, po}utke dvodi.jelnog kalupa se razmicu rawjalno i
OStlobadaju otkovak.
Kod kovanja slj edeceg komada dvodijel ni kalup sa pokretnom caurom
SIC vraea u donji poloilaj.
Sa rstim alatom se vrsi i zavrsno kovanje (kovanje donje glave svornjaka
po sl. 351 c), same SIC prethodno iz alata odstranjuje podmetac 12. Donja glava
se obllkuj e u izbijacu 3, kOlji u ovoj o:pel'aciji ima fU!Il!kciju protutiskaca.

10
1. Irbljot
1.
3. touro
I.. St.rnl prst.n
5. Donji ko/up
6. plato
7. Prlk lj utak 10
dovod vod. ro
hiad.nj.
8.0motat
9. Ti.skat - gornji
ka(up
10. Otkavak (nakon
prv. op.roclj.
kovan/a)
.0. PRVA OPERACiJA -SABIJANJE VIJENCA ZUPCANIKA
.


...
...
..
,
/. Irbi/ac
1.0motat
3.
I.. St.rn; prsl.n
5. Donj l kalup
101 6. S t.rna plota
tb7'
I I
r '

,
,

j
10:
,r::,
":1
I
,
I :
I[
,


U '"



..
. "
7. Prlkl)utak ra
dovad vod. ra
hlad.n).
B. Omotat
9. Tlskat - garn};
ka/up
10. Otkovak ' lupta-
nlko (nokon ro
vdn. op.roclj
kovdnjo)
b. DRUGA KOVANJE ZUPCANIKA
SI.3'9 TEHNOLOSKI PROCES I ALATI ZA KOVANJE VODECEG
KONUSNOG ZUP'tANlKA, NA FRIKCIONOJ PRESI

7
8
..L ":lI
I. PRETHODNO KOVANJE
I

It KOVANJE
10.
12
I. n IzblJot
2. Caura
3,9. 0motat
'- ploeo
5.8. Ka/up
6,7. Tlskot
I I. Otkovok kovonjo)
12. Otkovok f zuvdnog kovonjo}
51.350 KOVANJE SVORNJAKA SA SPECIJALNOM GLAVOM,
NA FRIKCIONOJ PRESI
obl/k
, Elf -Pl Kovan)e gof7ll.
(}f -=---1i-'l glove
o. PROCES
b. PRETHODNO KOVANJE
I. Podlogo
6
2
12
5. Oprugo
c. ZAVRSNO KOVANJE
9. UJlc.
9
5
8
2. Tlje/o kolupo
3. IzbIJo(-protutlskal
'. Sterno ploeo
6. Kiln - gran/enik
7. Pokretno loura
10. Dvod'}./ni kolup
II. Tisko(
8. Zavrtonj 12. Klin - podm.tol
51.357 KOVANJE SVORNJAKA SA ZADE8LJANJIMA NA
- ,
OBA KRAJA, NA., FRIKC.IONOJ PRESI

Stepenaste osovine, kao i osovine sa zadebljanjima na kojima se narezuju

zubi se najccJte kuju n8 horizontalnim kovack'im maA:inama. UkoUkose nc
raspoJafe sa ovi.m veoma skupim masinama, lad a se ovakvi elemenlt mogu po
A. I. Angervaklsu kovati j na frikcionirn presama (s1. 352).
U prvoj operacih (prethodno kovanje po 51. 352 a) se kuje prva stepenica
osovine. Kovanj e se vrSi u alatu sa jednodijelnim kalupom, koji je po
slrukciji potpuno rani1e opisanim konstrukcijama (alat po s1. 349 a).
U drugo-j operaciji se kuje druga slepenica OSOViine. Da bi se omogucilo
vat1enje otkovk.a iz alata pMmjenjuje se d\'oooiielni kalup za kovanj e (sJ. 352 b).
OLkovak sa prethodne 'Operacije se urnece u caure 3 i 6. Zatim se ubacuj e dvu-
clijelni kalup 4. Nakon zavrSenog kovanja (tiskacern 7) iz.bjjac 1 iz:bija otkovak
zajedno sa dvodijelnim kalupom 4.
Primjcr:
Odrediti si.!u f.ri.kcione kovacke prese za prvu i drugu operaciju kovanja
otkovka konusnog zupcanika po telU1ol1ookom procesu prikazanom na s1. 347.
Materijal je zareni relik C. 1220 (C 15) sa cvrstocom u hladnom stanju
kg
am = 37 -7- 45 - -:;
rom-
1. SUa kovanja za prvu operaciju.
Na osnovu dimenzija pocetnog obLika maleri.jala <Po s1. 347 a).
d
p
= 50 mm i lp = 112 mm
i dimenzija nakon prve operacije kovanja (po s1. 347 b)
dl = 75 mm, It = 340mm i hl = 161 mm
slijedi da je visiJn.a pocetnog obUka, koja ce bit; podvrgnuta sahijanju:
l, - Lr + hI 412-340 + 160
Iz tabele hr. 88 za odnos u pocetku prve operaci je
d
p
: ho = 50 : 233 = 0,14 se ooitava vr.ijednost bl;! = 0,8.
Povclina poeetnog oblika
'it d! 'it . 50
2
4 I 963mm'.
Vrojednosti na kraju prve operacije:
za d, : hI 75 : 161 0,465 je b, 0,8
'it 'it . 752
A1 =--= = 4418mm2.
{ 4

I. Izbl}al
}

" c66j1
J. (aura
t . Prihl}utah za
-.
dovod za
I
,

I

5 Don}1 ha/up
-- --
," --, 6 Stezn i prsten

7. Omotac

Navrtho
9. Prihlj utoh za
dovod vode za hfa-


f
,
10. Tiskat - gorn}J
he/up
11. Otkovak (nahon
I
'ou
pr ve operaclj.
kovanja)
a. PRVA OPERACIJA-PRE:THODND KDVANJE
I. fzbijac
} . Omoloe
r
,I J. Caura
I
f}.;.,=;t1 -
,. DVOdi}tln i ka -
., "
-"
1 l up
: <6'2.- "
'""C"
., "I
5 Stezni prsren

"
I
I
I .,
6. Konusna (-au r o
"
,
_.I
g

,
7. ri skac - gorn} ,

ka/up
a Orkovak (n a -
kan zavrs n e
op e r ocije ko -
."
v anja) ., ..
b. DRUGA OPERACJ)A - I<O VANJE
SI.352 TEHNOLOSKI PROCES 1 ALATI ZA KOVANJE STE-
PENASTE OSOVINE NA FRIKCIONOJ PRESI
- tt

Srednja vrijednost za prvu operaciju:

b ~ b. + bl ~ 0,3 + 0,8 ~ 0 8
22'
A. + AI 1963 + 4418
A ~ - -- ~ = 3 190 mm'.
2 2
Apso1utna vrijedn05t sabidanja prve operacije:
d hI = h. - hI ~ 233 - 161 ~ 72 mm.
Cvrstoca zadanog materjala pri t&mperaturi kovanja
t = 1 OOOC (iz labele br. 82)
Sila frikcione prese (obrazae 194)
F = a ' b . Cf
m
A . d h ~ 0,22'0,8' 3 . 3 190 . 72 ~ 121200 kg = 121 l
Ako se raspol.ze sa fnikcionoan pr5Olll jaCine FM = 160 t,
tada je za kovanje otkovka u prvoj <>peraciJi polreban jedan udar pritiskl.
vaca prese.
2. Sila kovanja za drugu operaciju.
U drugoj operaciji (s!. 347 b) .., iz prelhodno samjenog diJjela glave dlmenzila:
dl = 75mm i h; = 106mm
kuje definitivan ob1ik glave otkovka dimenzaja:
d, ~ 107 mm i h, = 43 mm.
Za pocetak druge operacije vaZe odnosi:
dl :h; ~ 75: 106 = 0,7 b; ~ 0,8 i AI = 4418mm'
a za zavrletak:
d, : h, = 107 : 43 = 2,5 b, ~ 1,3 i
"'di ,,107'
A,, = =
- 4 4
~ 8992mm'.
Srednj e ViriUednosti za drugu Qpel'aciju:
b =
l> 'l +
b
, 08 + 1 3
, ,
=
2 '2
= 1,1
A = AI + A, = 4418 + 8 992 ~ 670511111l".
2 ~ 2 __________ ~

Visina sabijanja:
uh = h; -h, = 106 - 43 = 63 mm.
SUa prese (obrazac 194)
F = 0,22 . I , I . 3 . 6 705 . 63 = 306 700 kg = 307 t.
Aka se komad kuj e na istoj frikcionoj presi sa FM =- 160 t, kao i za prvu
'operaciju, tada ce za drugu operaciju biti potrebno
F 307 ..
n = --= -- """ 2 udara pntlskivaca prese.
F" 160
IX 5. Kovanje no hidraulicnim kovackim presama
Hidraulicna kovatka presa racti po ncudarnom pnincipu djejstva. Priti-
skivac prese u radnom hodu se krece sa relativno maloon brzinom (obiCno se
brz:ina nalazi u granicama 0,15 -;- 0,2 m/sec). Ako se kompar.i.ra hidraulicna ko-
vatka presa sa kovackiro cek.ieem ekvivalentne tezi.ne padaju6ih dijeiova, maie
se konstatovati da je pn.'Sa skuplja, sporahodnija i da ima manju proizvodnlJBt
od ko-vackog cekica. Radi toga se wnjesto kovackih cekica prirnjenjuju hldrau-
liCne prese po pravilu same onda, kada se ne moie konistiti kovaCki cekic, kao
u sljedeeim slucajevima:
1. Kod kovanja otkovaka velikih dimenzija, za koje hi .billa nedovolj na teiina
padajucih dijelova normalno gradenih cekica.
2. Za kovanje rnaterij a la sa n iskirn plalSticnim svojstvima koji ne dozvoljavaju
vece brzline deonnacije.
3. Ukoliko' otkovci po svom obli..k.u zahtUjcvaju prirotjenu kovanja po metodama
istiskivanja, tada je daJeko povoljnija hidrauhena kovaCka presa.
4. Hidraulitne prese se upotrebljavaju pretemo za kovanje otkavaka kod kojih
je potreban veJoiki hod ptitiskivaca, kao sto, je slucaj kod ubadanja ~ izvlace-
nja u vrucem stanj u.
Alati za hidraulien.e prese, kod kovanja sloZerrih O1lkovaka, se rade sa dvodijel-
nim (raz.dvajajucim kailupiroa). Gravure alata su preteZ.no zatvorenog tipa (bez
ka.na:la za vijCl'\ac). Popunjavall1je gravura je podjednako u svim smjerovima
(navise, nanize i u stranu). Stoga se na hidraulicnim kovackim presama mogu
kovati otkovci veorna koonpWtovanih oblika. Gotov otkovak se vadi liz alata
relativno lak.o jer se kalupi rade iz dva dijela.
Za ilustraoiju moze posluziti specijalni alat (s1. 353 a) za kovanje tro-
k.rakog razvodnika (s!, 353 b) na i>idraulicnoj presi. Pocelini konusni oblik 10
se umeee u donji kalup 2, koji je ucvrscen u donj em nosacu alata 1. Oblikovanje
otkovka se vrli pod djejstvom gornjeg kaJupa 4, tri boCna tiskaca 3 i gornjeg
tiskaca 7. Prije poeetka povratnog hoda pr-Ltiskivaca prese izbijaju se uzduini
klinovri 6, tako da u povratnom hodu goo-nji n03ac alata 9 podilZe drZac 8 sa gor-

o. ALA T ZA KOVANJE
PRrSJE:K A-A
A
b. CRT.l OTKOVKA
,. Don)1 nasal
oloto
1. Donjl ko/u p
Bolnl tlskot
.. Gornj; ko-
lup
5. Stezni Pf"$-
t.n
6. Uzdu#nl kiln
7. Goro}1 tisltot
8. Orlol
t I skala
9. GQrnji no sol
oloto
lQ oblik
moterijo/o
51.353 KCNANJE TROKRAKOG RAZVODNIKA NA HIORAUUC. PRE5I
r '1
I ./
'&
IIII
1. riskol
], Pohlnl obl/k
J. Ko(up 10 ubod .
. ( Otkovok
o. UBADANJE b.
51$4 TIPQ\I/ OTKPI64J(A SI.355 UBAQANJA l/ZYLAt...NJA
51.356 CRTZ
OYKOVKA
o. b. c. d. t.
51.357 ALATI ZA UBADANJ IIZVLACNJE
NA HIDRAuUtNiM PRSAMA

njim tiskacem 7 i gornji kalup 4 sa steznim prstenom 5, a zajedno sa otkovkonL

i bOCne tiskace 3. U gornjem polofaju se vadi olkovak iz alata i hOCni t.lskaci i1-
otkovka. Donji ilio alata se p o novo montira j stere klinovima 6, pa se proces
kovanja slijedeccg atkovka pOinavlja.
Hiw'aulicne prese se danas naj.:esce grade sa silom pritiskivaca do
5000 -:- 6000 t, a u lzuzetm.i.m slucajevima za kovanj e veJilcih otkovaka i do
80000 t. Niskoplasllcni matenijali se kuju na presama sa silom 400 -:- 500 t, a
ubadanje i izvlacenje sc 'lrSi na presama sa sHorn 150 -:- 3000 t. Za jzvlacenje
koriste i hodzontalne hidraulicnc prese. S obzirom oa neudami karakter djej-
stva hidraullcnc tecenje matenijala 1 popunjavanje gravure je istog inten-
z.itela u gornjem i donjcm dijelu alata. Skldanje okujine u toku kovanja je nc-
moguce, zata otkovak prije kovanja treba ocistiti od okujine.
HidrauJiene kovacke p'rese se preteino koriste za kovanje otkovaka tipa
cilindara, caura, cijevi, prirubnica i raznih drugih oblika, koji SIC kuju po me-
todama ubadanja i .i.zvlacenja (51. 354).
PoceLni oblik materijala je najceM:e vruce valjani profil okruglog, iii
kvadratnog presjeka. lz sipki duzinc 1 -:- 2 m se rezu gredice potrebne duzine.
Rezanje se moze vrsili ,oa maSinskim pllama. iii odsijecanjem na motornim ma-
kazama. Ponekad .se grcdice dobivaju na laj nacin Ato se prethodno nasijcku
autogenim plamenoikom il.i elek1.rodom, a zatl m se po nasjeeenom mJestu lome
na lomilicama. Ugljicni cehci se reiu, iii lome u hladnom stanj u, a legiTani se
prethodno zagrijavaju.
Kovanje se preteino vrsi sarno sa jednim zagrijavanjem. Poeelni oblik
- gredica 2 se umece u kalup za L1badanje 3, tako da se pod djejstvom tiskaca
1 oblikuje otkovak 4 (51. 355 a).
S.ila ubadanja se odreduje po obrascima obradenim u poglavl ju VB 3. 2.
Za brzi kalkulativni proracun moze se koristtli i jc<inostavniji obrazac L. Schnei-
dera.
it
F =-4- C 'O"m
(195)
gdje je;
F kg - s ila hidraulicne kovacke prese potrebna za ubadanje
d
u
mm - precn:k za ubadanje
C - koefic.ij ent koji zavisJ. ad odnOlSa i odreduje se po
dijagramu uz 51. 355 a.
Su mm debljina zida otkovka nakon ubadanja
kg
Urn --., -
mm-
cvrstoca materijala
(tabeJa br. 82).
PI; zadanoj temperaturi kovanja
PretJ1odno ubodenoi komad se zatim izvlaCi da bi se dobio cilindrican oblik
povecane duZillle sa stanjenim zidovlma. (sl 355 b) .
Izvlacenje moze da bude kombincwano tako da se vrSi redukcija preWka
(sa p-reenika ubodenog Du na preenik izvucenog komada Dj ) sa redukcijom de-
blj.ine rida (sa debljine zida ubodenog Su na debJjinu z.ida izyucenog komada 51),
ill 5e VTsi sarno redukcija debJji.ne zida.

Ako se povdina poprecnog presjeka komada nakOD ubadanja oZllaCi sa'

'it (D'2-d'l
4 ' ,
a nakon izvlal:enja sa:
gdje suo
1t
AI ~ - (D' _d
2
,
4 I ,
D
u
, d
u
- vanjski i unuttra.snji preCnik ubodenog komada
Dh dj - vanjski i unutras.nji preCnik i:zNuCenog komada
tada razlika povnSina
mora l.spunjavati slijedeee uslove:
1. Da ne bi doolo do trganja dna pri izvlacenju, mora him ispWljen uslov da je:
1t d ~
/.).A:S;;; 0,4 T' ili Au-Ai:S;;; 0,1 ' r r d ~
2. Da hi se i.z.bjeglo trganje zidova komada, mora biti ispunjen uslov:
AA:S;;; 0,7 AI, iIi Au-Ai ~ 0,7 Ai odnosno Au ~ 1,7 Ai
Kor.i5te6. ove odnose, kao i ci1menzJ.je gredice i konacnog ot:kovka moZe se 00-
rediti potreban broj prstenova za 'i zvlacenje i njihove dimenzije. Precrtik po-
sljednjeg prstena za -izvlacenje mora odgovarati vanjskom prebliku izvueenog
komada ,u vrueem stanju.
Povrsina izvlacenja (A A) se dijeli taka da na prvi prsten o..tpada 2/ 3 a
na drugi 1/ 3 ove povrSine. Uko-liko se izvlacenje vrSi sa tri prstena posljednji
shlfi iskljuCivo za ka.l1briranje izvueenog dijela. ViSe od tIi. prstena za jednu
operaciju izvlacenja se ne prirojenjuje.
Sila izvlacenja se moZe pr:oracunati po o-brascim.a iz poglavlja VI 6. 2,
pri cemu treba voditi racuna 0 tome da se radi sa mateI'liljalom u vrucem stanju.
Otkovak. za kovanje Da hldraulienim presama (s1. 356) se konstruise Da
osnovu CTteZa obradenog komada. Dodac:i. za obradu'i iz.radne tolerancije otkov-
ka su 1,5 + 2 puta veee nego kovanja na kovaC-kim cekicima.
Na sl. 357 su prikazani radni dijelovi slata za ubadanje ~ :izvlacenje na
hidraoulicnim presama.
PreCn.ici izvlakaca Da pojedinim mjestima (DI , D2, D3, Do/. i D5 po s1.
357 a) se maeunavaju na O5IlOVU preen'ika otvora lizvucenog komada na do-
tiCnim mjestima (cit, d2, cia, itd.) po obrascu:
D ~ d
1 + a. t
1 + a b + Cl + C:?

gdje j e:
D mm - precnik izvlakaca
d mm - precnik olvora izvutenog komada
a koeicijent l incarnog toplotnog istezanja materijala.
Za celik sa O,lP/o e vrijednosti ovog. koeilcijcnta su:
u podrucju
o .;- 100C .. ~ 1,2 . 1()-5
o .;- 500C .. ~ 1,411 . 10- '
tOe temperatura otkvvka na kraju izvlatcnja. Obicno se
ova tempera lura krece u granicama:
t ~ 350 .;- 900'C
hoe - temperatura do koje se izvlakac zagrijc u toku izvla-
cenja vruceg komada (ll = 200C)
Cl - popravni koet!cijcnt uslijcd hladcnja i ovalnosti ot-
kovka (el = 0,4 mm)
e2 - apsolutna vr.ijednost izradne tolerancije .1zvJakaca.
Visine izvlakaca (HI, H:!, H3 i Hoi) zavise od visine izvucenog komada na
doticl'J!m mjesLima (hI, h2 itd.) j odreduju se po obrascu:
H = h l -l- at
1 -I- a. tl
Radijus prelaza omotaea u dno izvJakaca (R) je jednak odgovarajucem radijusu
otkQvka.
Dimenzije tiskaca za ubadanj e (s1. 357 b) se odreduju na osnovu dimcn-
zija .izvlakaca.
PreCnik tiskaca za ubadanje D3 je za 1,0 -7- 3,5 mm (zavisno od dimenzija
oLkovka) veei od odgovarajuceg preenika izvlakaca, a preenik D4 je za 1,5 -:- 2.0
rom manji ad preenika D3. Pre6n.ik Ds se uzima jeQnak odgovarajucem pree-
Jliku izvlakaea.
V.isina liskaca za ubadanje H!! je :la 7 -:- 15 mm veea od odgovarajuce
visine izvlakaca, a viffina H3 je za 7 ...;- 15 rom manja od mine izvlakaea. Vi-
sina Hoi se odreduje proracunom i zavisi od dubine ubodenog komada. Tiskac
za ubadanje se radi iz dva di jcla i to glave od bolj e vrste leg.iranog alatnog
celika za rad u vrucem stanju j drzaca od slabijeg materijaJa. Oba dijela su
vezana navojem. Tiskae za ubadanje je kroz sredinu izbu.sen da hi se omogucila
intenzivnJja C'irkulacija vode za hladenje.
Na osnovu dimenzija tiskaca za ubadanje, gredice i izvucenog komada
odreduju se dimenzij e komada nakon ubadanja (lSI. 357 e), koje sluze kao baza
za proracun dimenzija kalupa za ubadanje (sl. 357 d).
Preenici kalupa za ubadanj e (dJ, d2, d3 i d4) odgovaraju vanjskim prec-
nJicima ubodenog kornada u vrucem stanj u, a preenik ds se odrcduje konstruk-
Livno. Visine kalupa za ubadanje H'l i H: se b.iraju u granLcama 20 ...;- 30 mm
a ostale visine ( H ~ ) H ~ i H:) odgovaraju visinama ubodenog komada.
Ukupna vJsina prst.ena za J.zvlacenje (lSI. 357 e) se krece u granicama
50 -:- 70 mm. Radni (ciLindI"icm) diD prstena visine 5 -:- 7 mm se izvodi sa prec-
nikom d, koji odgovara vanjskom preCniku bwucenog komada u vrucem stanju.
Ov.aj dio sluzi u stvari za kalibriranje vanjskog cilindra otkovka. Polovina
centralnog ugla izvlacenja se uz;ima najcesce a = 15.

Ubadanje se vcli preteino na hidraulJCn.im presama vertikalne izvedbe

(51. 358 a). Moguce su dvije komtruk"je i to:
I. Sa -pokrclnim tiskacem. Gredica 5 se wnete u kalup za ubadanj e 4 ubada
t.lskatem 1. Nakon z8menog ubadanJa otkovak 3 se i.z kalupa lzbija izbl-
Jatem S.
II. Sa pokretnim kaJupom. U ovom slut.aju se gredica 5 po6tavlja na llOISaC 7
i nakon zavdenog ubadanja izbij a iz gornjeg dijela aJata izbijatem 6.
Analogno prednjem i proces izvlacenja (51. 358 b) se mote '\'rSlU sa po-
krelnim izvlakacem (I), ili sa pokretnirn pmenom za lzvJacenje. U oba sluCS)8
sc nakon lzvlacenja loomad 5v1ao. sa izvlakaea 10 skidat.em 13.
Na s1. 358 c je prikazana serna ko-mbinovanog alata za ubadanje i izvl a-
l:enje. Rad s moze ochrijati taka da se prvo ubadanje a zatim izvlaeenje, a
ako je prcsa dovoljno jaka mogu se oba procesa vr&11i istovremeoo. Isto tako
stati se mogu proj ektovati i za izvlacenje dva komada (s1. 358 d).
Primjer projektovanja tehool05kog proccsa kovanja zaptivnog prstena na
hidraulii:noj )wvatkoj presi od 150 t je prikazan na st. 359 8. Faze izrade se
sastoje 1Z pet operacija, od kojih su dvije c..sto kova&e. U prvoj operacij.i se iz
(pretnika 125 rrun) re:iu u hladnorn stanju gredice 1. Nakon zagrijavanja i
fiscenja od okujine gredica se sLavlja u kalup. Na za ubadanje se po-
slavlja produlnik (prenosni k pntiska) tako da se pod djejstvom tiskaca cilin-
dricna gredica sabija na konusni oblik 3. Zatim se prenosnik priti ska skida sa
tiskaca i u istom alatu (sa istim kalupom i vdi se ubadanje komada
4. Probijanje dna komada 5 se maze vditi odmah nakon operacije ubadanja
sa alatom na drugoj presi, ill nakon zavdenog ubadanja cijele seri je, na istoj
presi. Svakako se u alatu lada tiskat. zamjenjuje sa probojcem, a kalup sa prste-
nom za probijanje.
Po slienom poo-tupku se kuje i ci1indar sa vijencem (51. 359 b).
Poklopac sa mtougacmom glavom se raw sa retiri operacijP, od kojib je
samo JOOna kovat.ka (51. 359 c):' Tipiene konstrukcije alata za ubadanje su pt l-
kazane na sJ. 360. U prvoj izvedbi (51. 360 a) tiskac za ubadanje 1 sc pncvrscuje
u tiskaca 2 por11otu konusne navrlke 3. Kal up za ubadanje 5 se nalazi u
eauri 6, a oba dijela su pomocu stezne plot.e 7 i zavrtnjeva spojena sa donjim
nosacem alats 6. Ubodeni komad se iz kalupa .i.zbija izbijaeem 9. Voda za hla-
denje se dovodi preko prikljucka 10 i cirkulise kroz tiskac. Preko pnkljucka 1 t
donji dio alala se takode hladi vodom. U <!rugoj izvedbi (51. 360 b) tiskat 1 se
navojem steie u drzac 2.Kod OYe konstrukcije je precl\!ft1en i graniCnik hoda
tiskaea 8.
Ainli za izvlacenje na hidraulierum presama najectee imaju samocentri
rajuce prstenove za izvlacenje (51. 361). Prvi 4 i d.rugi prst.en za 5 'SU
montiranj na n058fu 3, a .izmedu nj ih se nal sti prsten za odtfavan je r astoj anja
2. Cijeli ovaj sklop se u donjem nosaeu alata moZe pornjeratli u radijalnom prav-
cu, jer se u lcZiStu predvidaj u odredeni zazori. Pod pritiskom izylakaca 7 prste-
novi za izvlacenje se u toku samog procesa postave u centrian po.iotaj u odnosu
na izvlakac.
Kod alata za istovrem.eno izvlaeenje dva komada (51. 362 a) na statu prese
5 se naJazi speci j .urri donj i n.osat. ala ta 1: Na ovom n05aeu su utvrlCen1 prstenovi
z.a izvJacenje 2. IzvlakaCi 3 s u postavl jeni u zajed.nj Ckom drfacu 4, koji je vezan
sa prJt iLs ki vatcm prese 6.

-- .. -----____ -=;
5
I. SA POf(RHNlM

J
II. SA POKRETNIM
KAlUPOH
a. UBADANJE
c. KOMBINACIJA U8ADANJA SA
IZ VL ACEN) EH
I, ',sko( z a ubodo fl,e
}. Prsten Ie cenf rironje
1. Komod f'I okon ubodonjo
'- Ko/up ze ubadoflj e
5, Poce l"i moterljot . gredico
6. Izb/joc komodo
7. Nosac gr edice
I. SA POKRETNIH II. SA POI<RETNIM
IZVLA KAtEM PRsrENOVIMA
b. IZ VLAtENJE
d. ISTOVREMENO IZVLAtENJE
OVA KOMADA
8, Garnf l noso( aloto
9. Prsten zo Ddr /ovon)! distance
10.
11. Pr sten zo in/oltnj.
fl, Komod nakan Izvlotfnj o
11 Skldo{ komado
It. Donjl nasal oloto
S/.358 SEMATSKI PRIKAZI PROCESA KOVANJA NA HIDRA-
, --= ", ' .
ULiCNIM PRESAMA
; =

L Rftzan,e gr edic. I
no pill (u hfadnom
stonju J
It Zagrijovonj. grtdic:. I
ad okuj in.
III. Sob/j anie cilindra (no
/tonusni oblik J )
IV. Ubadanj . ( obllk I.)
V. Probi/oni' dna ( go tov
komad 5 )
. KOVANJE ZAPTlVNOG PRSTENA
R.doslijed op. rocijo:
I. Rezonj' gr. dic. I no pili
(v hfodnom stan/v)
II. Zagrijollonj' gr. dic. i
od ollui ;'"
HI. Sobijanj' (no oblilt J)
IV. Ubadanj. (oblik J
V. Kofibrironj. ( gotov
komod 5 )
b. KOVANJE CILlNDRltNOG K.()MA DA. 5)0 V/JENCEM
R.doslij.d 0p.foci/a:
I R.zonj . grfiJic. 1
1/ Zagrijavonj. gf.dic. i
tift enj. ad ohuiio.
1/1 Kavanj. ( z avrlnl
oblik J )
I V (pjeskartnjeJ
c. KOVANJE POKLOPCA SA SESTOUGAONOM GL AVOM
51.359 PROCSI KOVANJA NA
- /jIQRAUL/eJJiit PR,-SAMA -

o
1. Tiskaf EO ubad.anje
2.
3, N.qvctkq.(Cl! sttqonje
t kolupo
S. Ko lup EO ubodanje
6, Doni; nos ae alota
_1-
b.
7. Poklopac ploco
8. Gronicnik hodo pritislOvQco
So Izbijot
10, EO dovod I odvod lIode
zo Modenj. tiskoco
". Prikljucci zo dOllod i od'lod vode
zo Moden;e ko/upo
51.360 ALATI ZA UBADANJE NA HIDRAUUCNlM
- --
PRESAMA
1. Donji oloto
2. Prsten EO odrz.olrfonje
rostojonjo
l Nasac prs lena zo

.(. Pry; prsten zo jzv/atenje
S. Drug; prsten zo izv/o fe" j_
&: Grani lnik hoda
priUskivofo
7. l rv/akat
It l XI/ ute" komod
51.361 ALAr ZA IZVLAtENJE NA HIDRAUUtNiM
PRESAMA

I. Donji nosat a/olft

2. Prst.nov/ ZG uat/at.n,.
l/n/.kat
.( Drlal Izrlalttata
5. Sto pr.s.
,. Priti ivot pr ...
t. Ko/up zo'ubadanj'
2. Caura kolupo
J. Nosaf kalupo'
"Doni; nosa, olofa
5.. Noso( prsienovo za
;zvlocenj.
6 .. 7. Prst",ov; za
a Tiskaf zo ubadonj
.i Izvlokaf
10. Izbijaf ubod.nog komada
11, Skidof izvufenog komada
11, Vboden komad
13. Izvuf-en komod
b. KOMfJlNOVANO VfJADANJE I IZVLACENJE
1. Tiskae zo sabiianj.
2. Tiskac za ubadanj.
3./zvlokac
l. Kalup' zo sabijanjt
. Ka/up zo ubodanJ'
&,7. Prstenov; za izvtacenj'
8. Donj; n osae alafo
<.KOMeINOVANO SABIJANJE,UBADANJE I IZVLAt.ENJE
51.362 ALATI ZA KOMBINOVAN PROC5 KOVANJA NA
HIDRAUL/CNIM PR5AMA

Nn s1. 362 b je pni!k:azan kombinovani alat za ubadanje i izvlai!enjc. No

stoJu prese 4 j e montiran .nosac 5 sa prstenovima za 6 i 7. KaJup
za ubadanje 1 se nalazi u 2 nosaea 3. Mehanicki izbijae 10 dobiva pogon
preko prenosnika u povratnom hodu pritiskivaea prese.
Moguca je ,i veta kombinacija operacija. U kombinovanom alatu za sabi-
janje, ubadanje i izvlaeenje (s1. 362 c) se u gornjern dij el u alata nalay.e tlSkaci
za sabijanje I, ubadanje 2 i izvlakac 3. a u donjem nosaeu alata kalupi za sabi-
janje 4, ubadanje 5 i prstenovi za izvlacenje 6 i 7.
IX 6. Krzanje vijenca i probijanje plocica nn otkovcima
Kovanje na kovackim cekicima i krivajnim kovackim presama se vrSI
pretezno sa otvorenim alatima (koji oko zavrsne gravure iroaju izraden kanal
za vijena.c), talm da se kao posljedica ovog naCina obrade oka otkovka obrazuje
vijenac. Osim toga, ako otkovak ima otvore cija se osapoklapa sa pravcem kre-
tanja malja kovackog ce.k.ica (odnosno pritiskivai::a prese), to se pri kovanju sa
obj e strane otkovka utiskuju slijepa udubljenja koja razdvaja plocica.
Obrezivanje otkovka po konturi, to jest krzanje vijenca i probijanje plo-
Ciee se vrSi u posebnim alatima rul presama za krzanje i probijanj e. Dve ope-
Tacije se mogu vrSi!ti u hladnom ill vrucem stanju.
Ako se krzanje vijenca i probijanje plolJice vIii u hladnom sLanju, tada
ovi procesi ne mvise cd tempa rada maSina za kovanje. Proizvodnost prese kod
obrade u hladnom stanju je veca nego kod obrade u vrucem stanju, stoga je
pcrtreban manji broj presa. Tako, na primjer, dvije prese za krzanje i probjjanje
u hladnom stanju mQgu da prate rad hi kovacka cekica. Osim toga d konstruk-
cij a alata za rad u hladnom stanju je jednostavnija i jeftinija.
Krzanje vij enca i probijanje ploCiea na otkovcima u vrucem stanju se vrsi u
slrij ed. e6im 51 uc aj evima :
1. Aka materi jal otk.ovka ima slaba piastlii::na svojstva u hladnom stanju, tada
se krzanje i probijanje mor a vditi u vrucem stanju. Kod krzanja i probijanja
u hladnam stanju po51:oji Opasn05t pojave pr5kotina kod ugljicnih celika sa
saddajem ugljika iz,nad ili niskolegiranih celika sa sadrbjem ugljika
iznad 0,25
0
/0. Kod oViih vrsta ce1ika pri hladenju na vazduhu poslije kovanja,
dolazi do povecanja tvrdoce i krtostli.. Ukoliko se ove vrste celika I obraduju
u hladThOIn stanJu, tada ih t reba prij e krzanja i probijanja term.i.cki obraditi
(noronalizQvati).
2. SUa prese za krzanje i probijanje u hladnom stanju je ?matno veca od one
koja je potrebna za istu obradu u vrucem stanj u. Racti toga otkovci veCih
dimenzija, koji se kuj u na loovacklim i::ekicima sa tezinom pa.dajucih dijelova
iznad 1,5 t, ili kl"ivajnim kovackim presama sa sHorn pri tiskivai::a iznad
1 600 t, iskljuc.iNO se krzaju i probijaju u vrucem stanju.
a. Krzanje i probijanje >se vrSi u vrucem stanju, uvijek, kada se iza ovih ope-
r acija pr edvHi a neka kovacka operaci ja, ill ka1ibriranje i ispravljanje otkov-
ka. Teziti treha tome da $;e cijpJj proces obrade izvrli po mogucnosti sarno
sa jed.nim zagrij avaJ'ldem komada materijala).

4. Nekada sc i iz konstr uktiV1'li.h razloga mora priCi obradi u vrueern stanju.

Aka je, na primjer, debljma plocice za probijanje :;ma tna u odn.o6u na njcn
opseg, t ad,a bi kod rada u hladnom stanju u proboljcu nastala velika napre-
7.anja iznad dozvoljenih. Da OJ se izbjegao 10m alata, potrebno je probJ.jati
komad u vruc'em stanju, jer ce zagrijan komad firma1li manja defor-
maci.oni otpor,
E>rese za krzanje i probijanje u hladnom stanju se izdvajaju iz vruCih
pogona (kovacniea), dok se prese koje rade u vrucem stanju postavl jaju u ko-
vacnicama i rade u bateriji sa kovackim odnosno kovacklim presama.
Za rad u hladnom stanju se primjenjuju kdvajnc prese sa worn pritiski-
od 25 do 200 t, a za rad u vrucem stanj u krivajne prese sa silorn 160 do
1600 t. Otkovci veee s ite za krzanje i probD.janje obraduju se
na hidrauLi6nim presama.
Krivajne prese za manje i probijanje mogu da imaju sarno centralni pd-
ill pored cent ralnog joS i bocni pritiskivac.
Na 91. 363 je prikazana krivajna presa od 400 t za kIrzanje pI'?bijanje
otkovaka u vrucem stanj u. 'Poog,onski mehanizam je momtiran na glavJ prese 2,
koja je zavrtnjima i stezrm .navrtkama 3 sa ku6iStem. prese 1. Pogon se
prenosi sa eIlektramotora 5 preko pren06nika na zamajac 4, a sa ovog na glavno
vratilo prese 5. Cen.tralna klJipnjaca 7 pretvara rotaoiono iuetanje glavnog vr a-
tila u trans1atomo 1cretanje eentralnog 8, koj!i. klizi po vodicama
- kl izaaima 9, pricvrSce.nJim na kuCiStu prese. Na pritilsk!ival:u se
SCava g.omji dio alata za krzanje, a .na stolu prese 10 donji rlW. BoCna klipnjaea
11 prenosi kretanje sa vrat.i.la prese na boCni pritriskIiv.ac. lIla kojj se monti1"a al at
za probijanje ploCiea.
Pooebnu painju treba obrati'b.i na kvalitet otkrzanog otkovka. UkoLiko se
na otkovku primjecuju 06ta.ci vijenc;a (nakon krzanja), tada je potrebna. dodaLna
mehanicka obrada otkovka i na onim mjestima, lroja lliisu predvidena za dalju
obradu.
Rezna ploce za krzanje se raW na osnovu konture otkwka u
podionoj ravru, is tim sto se predVlida dodatak za dotjenivanje na mderu. Defini-
tivna 'Obrada ploce za krza.nje se vrSti. na OGnovu gotlovog atkovka. Kod nepr avil-
no obrat.1ene ploee za krzanje lll.OOe se desiti da se neotkrzani <lijelovi vi jenca
o.tkovka uvuk.u u zazor izmedu pr06j ekaea i plaCe za klrzanje, -.to u vecini slu-
cajeva dovodi do l orna rctdnih dijelova alata.
Izmedu rezne ivice pl oce za k.rz.an.je .i prosjekata se predvida zraCno6t (f.)
na rafun smanjenja dimell2ija prosjekaca. Velifula zraCn06ti zavisi UikljuOWo ad
oblika i dimeIl2iLja popreenog presjek.a otkovka u .ravni na r eznu
konturu (a ne zav.isi od temperature). .
Za otk.ovke sa ravnim presjekom (I bip po s1. 364) zraenost (f) se 'odreduje
na osnovu visine atkovka od podione ravni (h). a kad otkovka okruglog pr esjeka
(II tip po s1. 364) u zavi.snoslli od preCnika otkovka (D).
ViBina H se mme odredilbi po ,obrascu:
H (O,2D + I)mm
Profil prosjekaca se raw po crtezu ot.kovka sa vruCim kotama, odnosno.po
iBtom crtezu po kome se raw i zavrSna gravura kova&.og ukovn,ja. Pr6Sjeka se
na mjero dotjeruje na osnovu gptovog

,. Ku(iJte pres.
}. G/ovo pr.s.
l. SI.zlIo lIovrtko
Zomojoc
5. EI.ktromotor
6. Gfovno vrotito
pr.s.
7. KflpnJolo
8. Prltlsk/vot pr .u
9. Klizn. vodle.
10. Stezno plota do-
"j.9 dJj./o 0/0-
to
H. kfipnjoto
. '<)" KRIVAJNA PRESA ZA KRZANJE I PR08IJANJE
h f 0 f
mm mm mm mm
<5
<10 0, 3
5 10 0,5 10-30 0,5
10-10

30-" 0,8
10-1' to '8- 59 1,0
1'-30 t1
59-70 1,1
"30
1, 5 >70 1,5
I. TI P II. TIP
ZRACNOST IZMEOU PROSJEKACAI PLatE ZA KRZANJE

IU.
<:t
..IlL.

..


f,
\ ,

;:
+

Oeb/JIM
Olm. nzlj. plol.
vl}enco
zo Itrzon)e
1101
otltorllo
Hmo 0 b, blnin
I

Cmm mm mm mm mm
-
oC 1,6 50 10 35 30
1, 6 - , 55 11
'0
35
.. ,
60 . 15 50
'0
SI.365 KONSTRUKCIJA SEGMENTNE
PLOCE ZA KRZANJE
t. Olkovoll
2 ollt o vko
1 Ploiico z o probi-
jonj.
51.366 STVARNA DE8LJlNA
VIJENCA I PLOCICE

,
Ploce za krzanje mogu bili jednodjelne, ill sastavljene iz segmcnata
(51. 365). Segmentne ploce su lak!e za izradu i jeftinije. Jednodj elne dolue
u obm sarno za k.rz.anje otkovaka okruglih obHka, dok se goLovo kod svih slo-
1enijili oblika olkovaka koriste segmentne za krzanje. Rewa kontura
pJote se radi sa unutrasnjim nagibom od 5 da bi se olakta1o ot-
kovka kraz alat. Na gornJoj strani plote z,a krzsJlje se izvodi pojas iIlne h,
na koji se postlavlja olkovak.. Sirina ovog pojasa odgovara irini mosta kanala
za vljenac (s1. 293}f a visina h je za 1 ..,. 1,5 puta veCa od debljine vijenca otkov-
ka. Na taj naCin je 06tavljena mogutnast hnlienja ploCe nakon zatupljenja re-
znih ivica. Dimeruije plate za krzanje se odred:uju na osnovu debljine vijenca.
otkovka u proojelu mosta (el,
Prosjekat kod krzania ne vrSi u utero smlshl iBtu funkciiu kao proojekaf
kod alata za prosijecanje. Proojekac za krzanje u toku radnog procesa protiskuje
otkovak kroz olvor ploce za krzanje.
Sila prese potrebna za krzanje vijenca se odret1uje po obrCISCU:
gdje je:
F = p . t . . K kg
P rom - opseg otkovka
t nun - stvarna debljina vijenca otkovka
kg 1
"t' 1II ---""i - I,:vrs lAJ\,;a SIIllcanj a
rom
K - .koeficijent kojim se uzima U obzir zatupljenje reznih
<ivica alata. Ovaj koeicijent se kret:e u granicama
K = 1,5 ... 2
Stvarna debl}ina vijenca
gdje ie:
l=U+X mm
u mm - debljina vijenca U biniji smicanja.
Ova veliCina se odreduje grafi&.; (.J. 366)
x nun - izradna. to1erancija otkovka uzeta sa pozitivnlrn pred-
znakom. Po obrascu (180 a)
x=Aa+Ac.
Cvrsto(:a SJfficanja se ..mole izraziti i pornoCu istezanja relacijom:
"till = D,S. frill.
Ako se krzanje otkovka vrii u h1adnom stanju, frm se odreduje' po tabeli 4.
K.od krzanja u vrucem stanju treba uzeti u obili tempe.ra,turu otkovka, koj a Be
kod krzanja kreee u granica.ma 750 -+- 800C. Zavtisno od vrste matenjala krza-
nja crm se odreduje po tabeLi br. 82.
' .... Uvrltavanjem oViih v.rijedn.ostD. u obrazac za silu manja nastaje
F = (1,5 ... 2) . 0,8 . P (u + x) am = (1,2 ... 1,6) P (u + x) Cf
m
Ra.CunajuCi sa s rednj om vrijednooeu kDebci.jenta 1,4, dobiva se obn.zac za silu
kirivajne prese za krzanje otkovka:

E 1,4 P (u + x) O"rn kg
(196)
Alati za krzanje u hladnom stanju se razlikuju od alata za kqanje u vrucem
st..anju, uglavnom po viSlmi donjeg nosaea alats. Kod alata za krzanje u vrucem
stanju ovaj nosac je znatno viSi nego kad alata za rad u hladnom stanju.
Na s1. 366 a pdkazan je alat za krzanje u hladnom stanju, sa plocom za
lcrzanj e 1, ue"rScenom pomocu kdina 9. Ovakve konstrukc-i.je se prumjenjuju
kada je pLoca za krzanjc izradena jednog dijela, iIi .se sastavlja iz sarno dva
segmenta, a zracnost izmedu prosjekaca 2 i ploec za krzanje je f 0,5 mm.
Ako se krza otkovak slofenijeg ob1i1ka, tada se plota za krzanje 1 sastoji
iz vise segmenata, llc:vrscenih pomocll zavrtnjeva za stezanje 10 i zavrtnjeva za
podesavanje 11 (51. 366 b). I ova konstrukcija dolazi U obzir za vece z,racnosli
i:mledu pr{ASjekaca i place za krzanje (f 0,5 nun).
Kod preciznih alata sa manjom zracnoscu (f < 0,5 mm) treba obezbijediti
balje centPiranj e gornj eg u odnoou na donj.i dio a1ata. To se najbolje postiie sa
slubnim vodicama.
Alati za krzanj e u vrucem stanju 5e takode na razne naclne. I kod
ovih alat a ploca za krzanje se pricvrscuje pomocu klina ako je zracnost f ;;::. 0,5
mm. Kod lacnij ih al ata (sa f < 0,5 !TIm) ploca za krZllnje se spaja sa donjim
nosacem alata pomocu zavrtnj eva .. Ovakv.i alati redovito dmaju stubne yodice.
Na s1. 367 je prikazana konstrukcija alata za istovremeno krzanJe dva
otkovka u vrucem stanju. Ploea za krzanje I$C sastoji iz segmenata 1 ucvrsecnih
pomocll zavr tnj eva. U ploci za k rzanje su izradene rezne konture. Polozaj i dl-
menzij e ov.i. h k.ontura odgovaraju polozaju i zavrSne kovacke gra-
vure alata za istovremeno kovanjc dva .ot!>;.ovka, 1z slike se moze uoCim da je
alat snabdj even stubnim vodicama 8 i da je visina nosaea alata 6 znatno
veea nego kad alata za rad u hladnom stanju (po 51. 306). Skidac 5 sluli za
skldanj e lJli jenca sa prosjekaca za krzanje i primjenjuje se u slucajev,:ma kada
prosjekac ne ul azi U otvor ploee za krzanje i kad alata koji imaju malu zrac-
llDst izmedu prosjckaca i ploce za krzanje. 1zrada ovih alata je dosta teska, ali
kod veCih proizvodJ'llill serija je potpuno ekonomslci opravdana.
Alat. za probijanje (s1. 368 a) sluzi za udaljavanje plOOice sa otkovka, U
cilju dobivanja otvora po cijeloj visLni otkovka. VeliCina zracnosti lizmedu pro-
bojca 1 i ploee za probijanje 2 zavi.s:i. od kOlliitrukoiije otk"ovka plocice pro-
bijanje. Na primje.r, koc;l probijanja al'l.tom po semi pr.i..kazanoj na s1. 368 a
zracn05t se odreduje po obrascu:
f = (h . tg Cl- 0,5) mm
s tim da se nalazi u granicama: f = (0,5 -+ 3) mm
Probijanje ploeica se IIl()ze kombinov8Illi .i. 'sa ispravljanjem (kad'i.brJranjem).
Otkovak 6 se umece u gnijezdo ploce za probi janje 2, koja se raill po crtei:u
otkovka (61. 368 b). Nakon probijanja probojcem 1, pritisak \Se prenosi sa gornjeg
nosaca alata 4, preko skidaca 5, na otkovak, koji se ispravlja. U povrat.norn hodu
pribisk,j,vaea prese, sklidac 5, pod djejstvom opruga skida komad sa probojca.
Ovakav alat se moze primii.jeniti za rad kako u hladnom, tako i u vrucem stan.ju.

6
,
,
I
---,
o. SA PLoeo" ZA KRZANJE
utVRSCENO" po"ocu KL INA
r. Segment; plote za krzonje
2. Prosjekor za kr zan}e
J. Drzet prosjekata
I.. Klin prosjekota
5. Oonji flo sae afoto
6, Pri tiskivat prese
b. SA PLato" ZA KRZANJE
utVRSCENO" po"oCu ZAVRTNJEVA
7. Sio prese
8. Stezaljka
9, Klin zo JeI" zan)e
10. Zav r ton/za s t ezonje
11. Zovrtanj zo
51.366 KON5TRUKCIJE ALATA ZA KRZANJE OTKOVKA
- .
1. Segment; za krzonj e
2. Prosjekot za krzanje
3, Oriot prosjekata
I.. Ski dot vijenco otkoll oko
5. Gornji nosot olot o
6, Donji nosat ala to
7, Zavrtonj 2 0 po"defavonje
8. S tubna vodi ca
.9: Couto stubn. vodice
5
5/ .367 ALAT ZA /5TOVREMENO KRZANJE DVAJU OTKOVAt<A

,
/ '
_ -L
,
5
6
6
2
o. PRO BIJANJE b. PROBIJANJE SA ISPRAVUANJEM
10 probojoc 3. Orioe probojco S. Skidoc komoao
6.0lkovok 2. Ploca Za pro bi janj e Gornji oosec aloto
SI.368 PROBtJANJE SLiJEPIH OTVORA
J 2 10 8
, c-
o. SA KRUTIN
1. Pr oboj oc
2. Ploco zo prob ijonj e
J. Skidoc komodo
I.. s kidoeo
5. Oonj; oosoc ofo ro
5 6
t
7
.

, ..
.
,
..
,
b. SA SKIOACEM
6. Gor nji nosac ol oto
7. Op r ug o
8.
9. Stubno YOdica
10. Kfin
51.369 . KON5TRUKCtJE ALMA ZA PROBtJANJE
5LtJEPIH OTVORA U OTKOVCIMA

Za probijanjc olkovak!l sa Jcdnim o1vorom i ba zranoocu [ > 1.5 mm e

primjcnjuju jcdoostavrujc konslrukcijc alata (51. 369 0). U donjem nosaru a lala
5 je pricvrscena ploca za probijanje 2 pomocu klina 10. Krut.i skida 3 se nal,azi
na nosatima 4 spojcnim sa donJim ncl6aem alala. U gornjem wJclu alaLa je
monLiran probojac l.
Ako jc kod probtjanja jednog, Ui vi.e o.tvora zracrv:.;t f < 1,5 m.m kori.sle-
se alati 50. stubnim vodicama (s!. 369 b). Kod ovih alala su ploec za
2 i probojci 1 privrsceni pornocu zavrt.njeva, a skida 3 jc elast.ian (lci i na
zavojniro oprugama 7).
Sua prob:ijanja se odrcduje po obrascu:
F - P . t' . K kg
SLvarna debljina ploCice za prohijanje (po sl. 366).
l u' + v + x
Vclicma u' se odreduje gralicki u zavisnosti od debljine plocke s, raclijusa rl i
unutraSnjeg ugla nagiba 0.1 (sl. 366). Dodalkom v se predvic1a lroSenje !Spusla
u gravuri alata za kovanje. Ovaj dio gravure jc u radu jako opterecen, tako da
se veorna brw a time se povctava .stvama debljina plOCice koju trcba pro-
biti. Obino se uzima v = (5 -+- 10) mm. Sve ostale velifinc imaju isLo znacenjc
kao U obrascu (196).
SUa krlvajne prose za probijanje ploCice mofe se, na 05ll0VU izloZenog.
izracunati po obrascu:
(197)
Opcracije krzanja vijenca i probijanja ploCica se mogu kombinovaLi, taka da
sc vrSe isLovremeno u jednom radnom hodu pritiskivaa prese.
Princ.ip-ijeina serna alata za istovremeno krzanje Vijenca i probi janje pl o-
(:ica otkovaka okruglog oblika u horizontalnoj ravru j e prikazana na s1. 370 a.
U poeetku procesa se pod pPit:iskom prosjekaca 4 sa otkovka 1 krza vijenac, a
zatim se probojcem 6 probija ploCica.
Alati za istovremeno krzanje i probijanje (s1. 370 b) rade po slijedecem
principu. Olkovak ] sc postavlja u odgovarajuce gni j ezdo prosjekaca za krzanje
4, pa se u radnom hodu pritiskivaca prcsc vjjenac krza pomoCu ploee za krzanje
5. U toku dalj eg radnog hoda gomjeg d.i jela alata probojac 6 probija plOCicu.
Vij cnac se sa prosjekaca skida pomocu skidaa 10, koj.i leu na oprugama, Hi
dobiva pogon sa pneumatskog uredaja za skidanje koji je ugraden u prOOi'i. U
povratnom hodu pritiskivaca prese plata za krzanje 6 podife ploeu izbijaca sve
do one visine, koj u dopu.staju nosaCi izbijaca 9, a zatirn se priUsak prenosi Da
izbi jac 7, koji izbij a korna d iz ploe za krzanj e 5 . .
Za O'lkovke okruglog oblika (iii oblika koji je blizak okruglom) u hori-
zonta lnoj ravni, sa prcDikom plocice za probijanje do 60 mm, kada se postav-
ljaju veci zaht jevi u pogled.u centricnosli probij enog otvora i vanjskih dimen-
zija otkovka, pr imj enjuj e se kombinovani alat specijalne konstrukcije (s1. 371).
Ovakav a1at raw po prethodno opisanom pnincipu (po semi oa sl. 370 b).
Prosj eka za krzanj e 1 je uevr?icen u donjem alaia 2, a probojac 3 1

Q . PROC'5A
1.0tkovalt
2. Vijenac otkovko
J. Plot/co zo pr obijonj.
L Prosjeltac to krzenj.
5. Plala ZO
1
5
lq _,
\.1.. \i. "-.L
b. ALMA
6. Probojac
7. Izbijac komada
8. Plala izbijota
9. Hosot izb ij ofa
10. Sk/dot vi).nco
51.370 KOMB/NOVANI PROC.S/ KRZAt:l.JILVIJ.N...Ct.
5A PROBI)!lNJEM .SLlJEPIH
t, Prosjekot zo krzanj.
2. Donji nasal alata
J, Probojoc zo probi j anj.
slli eplh otvoro
Pl ato t o /trzon}.
5, Go r fl}i nasal olo to
6. Izbijat koma do
7. Ploca izbijoc o
8. Nosac iz b ij ato
9, Podl o/na p l oc o
10. S tub no yoefi co
5/.371 KOMB/NOVAN/ AL,AL ZA KRZANJE / PROB1-
JANJ 5L1JP/H OTVOREL (JDJJ..njih ad 60mm)

ploca za krzanje 4 u gomjem nc.sacu alaLa 5. 1(od ovakve konsLrukclj c pro-

bojac i ploca za krzanje u konLakLu sa vl'utim oLloovkom sarno u pcriodu krza-
nj a i pJ'obijanja. 8Loga je vijek trnjanj'l ovakvog alata duii.
Konstl'ukcij c kombLnovan ih alata za krzanje i probijanjc s u veoma raz-
nolike u zavisnosti od konliguracijc i dirocnzija
Za krzanje i probijanje otkovaka sa vanjskim preCnikom 100 -7- 500 mm,
odnosno sa prccnikom ol.vora 60 -7- 400 mm p nimj enjuje se kombinovaru alat
pntkazan na 51. 372. U ovoj izvcdbi jc pl'osjekac za krzanjc 6 pricvrscen u gor-
njcm nosaCli alaLa 5, a ploca za krza nj e 8 j probojac 7 se nalaze u donjcm n osaclt
alata 1. se postavlja na plcCu za krzanj e i nakon zavl'scnog krzanja
vijenca i probijanja ploticc, otkovak pl"opada na izbijac 11. U povratnom hodu
priLiskivaca prese, gornji nosac o.l aLa povlaci z.a sohom nosac izbjjaca 9 sa
plocom 12. Na ovoj ploei se naJazsi izbijac 11, Lalto da isLj podize (rizhija) otkovak.
Ukoliko se 7.aht.ijeva krzanje otkovka i probrijanje vlise otvora, tada se
primjcnjuju kombLnovani alati postupnog djejstva. 811. 373 prJ.kazujc ovakav
alat, koji sluzi za pl'obijanje i krzanjc dva otkovka vezana medu soborn zajed-
rucklim vijencem. U prvom radnom hodu pniJtiskJvaca prese se u otkovcima pro-
bijaju olvori (prohojcima 4 i ploeom za probijanje 2). Zatim se otkovak preba-
cuje u dio alata za krzanje, pa se u drugom radnom hodu pl;tiskivaca prcs;:'
prosjckaccm 3 j ploeom za krzanje 1, krza zajcdniCki vJjenac oba otkovkn.
Primjcr:
Proracunati silu kl'ivajne prese za kl'zanjc vijcnca i probijanje plocice otkovkr:.
prikazanog na 51. 289 b.
1. Sila potl'ebna za krzanje vijenca.
U primjeru iz poglavlja IX 2. 2. 4 su proracunate dimenzije vijcnca oLkovka'
- debljina Vlijenca (visina mosta) c = 3 mm
- prelazni l'adLjus R = 1,5 mm
- najveCi preenik otkovka . = 201,3 mm
S obzirom na podat.ke iz primjcra u poglavlju IX. 1, izradna tolerancij a za
otkovak tezinc Go = (4 -7- 6,3) kg, sa debljinom vijenca c = 3 mm, iz tlbelc
br. 77 za kvalitet '\l 3
x = I::J.. a + I::J.. c = 1,7 + 0,1 = 1,8 mm
Vanj:sk.i ugao nagJ;ba a. = 5
MatcI'lijal otloovka je C.3830 (VMV 175), pa je po tabelti br. 82 za krzanje u
vrucem stanju
kg
O' rn= t 5
mm-
Ako se na osnovu zadanih podataka (c, Ria.) prema 51. 366 u povecanoj
razmjeri nacrta prelazn.i WO otkovka u vijenac, tad a se iz graficke kon-
strukcije oCi tava vrijednost
u = 4,5 mm.

PRES)EK orKOVKA
GORN)I POLO!A)
DON)I POLO}A)
I
1 Donji nasaloloto S, Gornj; flosot alota 9. Nosot Iz bijofo
S/uoljlfo 6. zo krzonje 10. Pr . nosnik
J. Stubna .,oc!ieD 7. Probojac I f. Izb'J0T: If amado
l.. taufO vodie. 8. Plata 10 krzanj. /1. Plata jZ b/joto
SI.372 KOMBINOVANI ALAr ZA KRZANJE 1 PROBIJANJE
SL,(.!EPI'1 OT..'t..QRA (Olkovdka do" 500ini."pre(!nikQ)
SE",A ALArA
to Plata 10 kfzonJ. 6. Skidof
1. 10 probijonj. komodo so
J. Pros)rkot 10
probojC'o
krzonjr
5 .(. Probojoc
1
5. Skidot vljrnco
so proSjekaCO
1. Garoj; nasal
a/ata
4 Don); nasal
oloto
.SI.373 KOMBINOVANI ALAr POSTUPNOG QJJTVA ZA KR.Z,Al:l/E.
( PR08JJANJE SLIJEPIH OTVORA QVAJU OTK01I4KA

Opseg otkovka
P -= 1t . Dmu = 1t . 201,3 """ 632 mm
UvrtavanJem ovih vrijecinosti U obrazac (198) dobLja S8 sUa prese po-
trebna za krzanje vijenca
F = 1,4 P (u + x) (1m - 1,4,632 (4,5 + 1,8)
F = 600 kg
2. Sila za probijanje
Prema podacima iz poglavlja IX. 1 slijedi:
- debljina ploCice za probijanje
- prl'lazrti radijus
- unutramji ugao nagiba .
Iz graieke konstrukcije za zadane podatke
u' = 16 mm
Dodatak za trosenje gravure za kovanje
v=6rrun
s = 5 rom
r1 = 12 mm
al = So
konture otvora po kojoj se vIii probijanje plOOice rafuna se na
OOIlOVU dimenzija otkovka i izradnih tolerancija, koje daju najveee dimen-
zlje.
Opseg otvora
d = (35 + 0,9) - (46 - 0,9) tg (1,
d = 34,1- 45,1 ' tg 8 = 27,8 mm
P = 7t . d = 7t. 27,S = 87.3 mm
Sila probi janja (obrazac 197)
F = 1,4' P (u' + v + x) O'IJI
F = 1,4,87,3 (16 + 6 + 1,8) 15 = 4a 600 kg
3. Sila krivajne prese za u.stovremeno (komtinovano) krzanje i pr obi janje
F = 83 600 + 43 600 = 127 200 kg = 127,2 t
h.bor krivaj ne prese se vrSi na osnovu Ukupne sile potrebne za krzanjc
probi janje sa koeficijentom sigurn06t i od 1,25.
FM = 1,25 F - 1,25 ' 127,2 = 159 t = 160 t
Za kornbinovanu operaciju krzanja vijenca otkovka III urobijanjem plotice
tlotrebna. je prMa ad 160 't

AxaoAeWMR Hayx
CCCP
2. AK8AewMIl HaYK
CCCP
3. AHrepBaKc A. H.
HAIl
4. ATpoweHKO A. n.
5. AorpoweHKo A. n.,
CanoB C. H.,
XeCMH C. M.
6. Bauder U.
7. B.
8. BplO'XaHoB A. H.
LITERATURA
06paOoTKa MeTBnJfOB AaBnCHHeM. MHCTUTYT W8WMHa-
aeJJ;eHHII. ,nOKJIaAbl. MocKBa, 1958.
HORble npoQeccbl 06pa6oTIOi MeTaJinOB .u:aaneHHew.
HHCTHT)'T w8WHHoae,n,eHHII. MOCKBB, 1962.
Be306J1olbtaR WT8wnOBKa.
Mawr"3. MoclQra - JIeHHHrpa,ll;, 1956.
MeXaH1ll3aQ11R H rOpJl'feH WTaMnOBR:}{.
MalIDfHOCTpoelUte. MocKsa - JIeHHHrpa.n;, 1963.
CoapeMeHHe WTaMnH ,llnR o6pe3JOt o6noJl.
MaWHHOCTpoeHHC. MocKsa - JIeHHHI'paA. 1968.
Tlefzieher von Ht)hlkorpern 8US dicken Stahl'>lechen.
Stahl und Eisen 71. S. 500 - 5 12, 1951.
metalurgija.
knjlga. Beograd, 1955.
KOBK, H o&beMHaR' WTaMIlOSKa.
Mawm3. MocKBa. 1960.
9. B r u C han 0 w N. un d Gesenkshmieden und Warmpressen.
Reb e I ski W. VEB Verla, Technlk. Berlin, 1955.
10. LJ;enMKoB A. H.
. '
MeX8HM3MK npoK8THbIX CTaHOB.
Mawno. MOCltB8, 1946 .
TeopHR JIJlaC'm'fecKoA .D:e<PoPMa4WI '" 06pa6oTJta lIe- 11. EAHepan n. n.,
KOHcTaHTMHoB H. II. TannOB A8BneHHew.
12. E isenko lb F.
13. Everhart L.
14. 4aBopCKMA B. E.
15. Feldmann N. D.
16 . . tKJlHMOH OB 10. t. ;
n03Hax JI. A.
1'1. Fridel J.
18. ao1e!1 A.
M8llIl'H3. MOCKB8 - KMeB, 1960.
Das TieWehblech.
Akademlsche Verlagsgesellschat. Leipzig, 1951.
Impact and Cold Extrusion of Metals.
Metal1urglcal Engineer Chemical Publishing Company
Inc. New York, 1964.
XOnOAH811 WTawnOBKa BbJAaBnHBaHHev.
MalllHHQCTPOeKHe. MocJtBa - JIeKHlu'PM. 1988'.
Flesspressen von Stahl.
Springer Verlag. Berlin - Gottingen - Heldelber"
1959.
UUTaMnOBKa
MawHHOCTpoeHlte. MocKBa, 1964.
Dislocations,
Pergamon Press. Oxford - London - New York, 1964:.
BUdsame Formung der Metalle In RechnUllJ und
Versuch.
Akademie Verlag. Berlin, 1961.