BEKTLKTE DR KAVRAMI ve HALLC-I MANSR ETKS* Yrd. Do. Dr.

Hseyin ZCAN** Tasavvufta suflerin uymak zorunda olduu bir takm kurallar vardr. Bu kurallar her tarikat iin farkl ve kendine zgdr. Bu tr kurallara genel olarak tasavvuf stlahnda "db tarikat, erkn, erknnme, db ve erkn, db- sufyye, miyar, miyar- tarikat, tarikatnme" vb. gibi isimler verilir. iir ve dier edebi trleri kendi inan ve dncelerini aktarmak iin vasta yapan mutasavvf airler kendi tarikatna ait stlahlar iirlerinde ska kullanmlardr. Tarikat mensuplarnn edebi eserlerini doru anlayabilmek iin db ve erkna ait kavram ve kurallarn bilinmesi gereklidir. Bu almada Bektlikte kendine zg bir anlam olan dr kavramn aarak bu kavramn ve telmih ettii Hallc- Mansrun Bekt airleri zerinde etkisini, iirlerde bu kavram ve kiinin nasl kullanldn rneklerle gstermeye alacaz. Dr, Farsa aa anlamndadr. Terim olarak Hallc- Mansrun asld direk anlamnda draacn temsilen kullanlr. Tasavvufta, Bektilik stlahlar arasnda geer. Muhibbin can feda etmek zere meydanda ikrar verdii yerin addr. Meydann tam orta yerine dr denir. Biat ve tarikat telkini gibi merasimler burada icra olunur.1 Tarikata giren kii, okunan tercemandan sonra ayin-i cemde bulunanlarn razlyla kabul edilir. Beyatini tazeleyen can da gene drda okuduu tercemandan ve kardelerinin razlndan sonra babaya gidip arakiyyesini2 yahut tacn teslim eder ve tekbirletir.3 Dr: Aa, srk (daraac: idam sehpas).Tasavvufta fen makam, can feda etme sznn verildii meydan. Bektlikte bu meydana gelen bir dervi iin okunan u ifadeye tercemn- dr denir: "Allah, Allah! Elim erde, zm drda, yzm yerde, erenlerin Dr- Mansrunda, Muhammed Ali divannda, Hakkn huzurunda canm kurban, tenim terceman, fakirin elimden dilimden incinmi can karnda var ise dile gelsin, Allah eyvallah h dost!4 Bektlikte dr ile ilgili bir takm terimler vardr. Bunlardan bazlar unlardr: "Tarktla ilgili trenlerin yapld meydan ya da meydan odasnn orta yerine dr- Mansr denir. yelerini tekke byklerinin oluturduu cem mahkemesinde su ileyen hatal grlen
*

Bu alma Folklor/Edebiyat Dergisinde (Cilt: VIII, Say: 29 Yl: 2002) yaynlanmtr. Fatih niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi 1 Ethem CEBECOLU: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 206. 2 Baa giyilen dvme yn keeden yaplan beyaz yahut kahverengi balk. 3 Abdulbaki GLPINARLI: Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul 1977, s. 83. 4 Sleyman ULUDA: Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1995, s. 134- 135.
**

tarkt yesini meydan ya da meydan odasna ararak sorgulamak, yarglamak ve gerekirse ceza verme iine dra ekmek denir. Cemaatin ve dedenin nnde cann yol uruna vermeye hazr olduunu bildirmek iin niyaz ederek meydann ya da meydan odasnn ortasna gelerek ayaklar mhrlenmi kollar gste apraz, ba ne eik ekilde durmaya dra durmak denir. Hakka yryen muhib, dervi, baba ya da dedebaba iin, gnn yedinci ya da krknc gn yaplan trene Drdan indirme erkn denir. Yzst yere kapanma duruuyla temsil edilen Fazlullahi Hurf gibi yol uruna ba boyundan kestirmeyi gze alma Dr- Fazl olarak ifade edilir. Ayak mhrleme duruuyla temsil edilen mam Hseyin gibi yol uruna cann vermeye hazr olma Dr- Hseyin eklinde ifade edilir. Dr- Mansr ifadesi ayn zamanda Hallc- Mansr gibi yol uruna lm gze alma, aslmaya hazr olma demektir. Dr- Nesm syleyiiyle de Nesm gibi yol uruna gerekirse derisinin yzlmesini gze almadr.Bu anlay diz st duruuyla temsil edilir.5 Drul-Eman; snlacak yer, emniyet yurdu anlamndadr. Bektlikte tarikata gireceklerin ikrar verdikleri yerdir. Tarikat mensuplarndan birisi su ilese yine burada itiraf ederdi. Bazen sulularn yahut bakasnn errinden korkanlarn ibadethane yahut rtbeli kiilerin evine dairesine sndklar da olurdu. O zaman byle yerler iin de drul-eman tabiri kullanlrd.6 Bektilerin db ve erknnda drt eit dr olduu ve bunlarn dr- Mansr, dr- Fazl, dr- Nesm ve dr- Fatma olduu belirtilmi ve bu drlar u ekilde aklanmtr: "Evvel dr- Mansr; dra aslr gibi doru pr nazarna durup elini sallandrp berdr olmaktr. Dr- Fazl; ak ola, dedikte secdeye varmaktr. Zira Hazreti Fazly yz stne baa braktlar. Fazl gibi haner cierimde demektir. Dorulup oturduu vakit dr- Nesm olur. Nesm gibi postum yzdrdm demektir. Bir sfi sdk ile dra dursa bu drt drn pri ol mmine efaat eder. Dr- Fatma; ayann birbirinin stne koymak. mam Hseyinden kald. Bir gn mam Hasan ile Hseyin dururken Sultan- enbiy hazretleri bir su istedi. mam Hseyin abuk idi. Davrannca sol ayann mbarek parma taa vurup kanad. Efendimize su verince haya ettiinden dolay sa ayan sol ayann stne koydu. mdi bir mmin gelip de pr nazarna getii zaman pir olan ak ola diye. Talip Fazl drna ine. Pir diye ki: "Ey talip cesedine can verdi. Kalbine iman verdi. Sylenmeye dil verdi. Tutmaa el verdi. Ne grdn ne iittin. Aldn var ise ver. Alattn var ise gldr.Dktn var ise doldur. Yktn var ise kaldr" diye. Eer ol talipte kul hakk yok ise Hakkn emrinden farzndan peygamberin snnetinden Hazreti Ali tarikatndan sual ede. Ol talib saklamayp gnahn ele
5 6

Esat KORKMAZ: Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul 1994, s. 88. skender PALA: Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara 1995, s. 132.

vere. Pir dahi ol talibin gnahn her ne ile temiz olursa meayihin kavlince gre. Eer talip gnahn saklarsa tarikat- Aliye kizbetmi olur. Yol haini, iman urusu olur. Tarikat ona helal olmaz..."7 Drda okunan bu tr dualara dr glbengi ya da dr terceman denilmektedir.Bu dualarn muhtevas tarikat mensuplarnn tarikata balln teyit eden ve onlara yaplan nasihat ve telkinlerden oluur: Dr Glbengi Allah, Allah, Allah...Geldiiniz yoldan durduunuz drdan ardnz pirden efaat gsteresiniz, gresiniz. Cenab- Hak Hnkr Hac Bekta Veli Sultan ikrarnzda ber karar eyleye. Hnkr Hac Bekta Veli Sultan, Allaha kul, Muhammede mmete, Aliye talip eyleye. Bu yoldan bu drdan bu pirden ayrmaya. Ceddi cemlim yaramaza uursuza prsize du getirmeye. eytann errinden, gafil kazdan grnmez beladan koruya. Cenab- Hak hayrl evlad, hayrl devlet gkten hayrl rahmet, yerden hayrl bereket nasip eyleye. Drnz niyaznz kabul ola. Gerein demine h. Bir baka Dr glbengi u ekildedir: Bismi ah. Hamdulillah kim men oldum bende-i has Huda. Can- dilden ak ile hem eker l-i ab. Rh- zulmetten kp doru yola bastm kadem. Hb- gafletten uyandm can gzm kldm k. On iki imam bendesiyem, men grh- nciyem. Yetmiiki frkadan oldum beri, dahi cda. Mezhebim hak Caferdir gayrilerden el yudum. Pirim stadm Hac Bekta, Kutbul-Evliy. Hak deyip bel baladm, ikrar verip erenlere. Mridim oldu Muhammed, rehberimdir Murtaza. Ber cemli Muhammed, Kemal-i mam Hasan ve mam Hseyin Ali r blende salavat. Erenlerden hakl hayrl hizmet, eyen lillah, Allah, eyvallah.8 Bekt Tarikatna ait db Erkn ve Ayinler Mecmuasnda yer alan Tercman- Dr- Mansr u ekildedir: Artm acnm karde var ise meydan- muhabbetde yzm yerde zm drda erenlerin dr- Mansrunda er Hak divannda meydan erenlerde benim hakk olan olan karde kand yerden hakkn talep etsn. Tarikata boyun germek hatadr. Erenler menzili teslim-i rzadr. Olduysa dilimden ya elimden her ne geldiyse dilim yahut elim kesmek revadr, eyvallah.9

Adil Ali ATALAY: mam Cafer Sadk Buyruu, stanbul 1996, s. 71-72. Mehmet KIZILGZ: Glbenk Alevlikte Dua, Ankara 1997, s. 35. 9 Srr Rfa ALEV, eyh Ahmed BEDREDDN: Bekt Tarikatna Ait Usul db ve Ayinler Mecmuas, Sleymaniye Ktphanesi, Varak 18b-19a .
8

Bekt iirlerinde dr kavram ska kullanlmtr. Tasavvufta sufnin ilerlemesine engel olan gnahlardr. Bekt sufsi drda bir anlamda gnahlarnn muhasebesini yapar. Tarikata ve tarikat ulularna balln yeniler. Bekt tarikatnn pri olan Hac Bekta Veliden de manevi ilerleme iin yardm istenir. Gece gndz hayalinle dnerim Bir gece ryama gir Hac Bekta Gnahkrm gnahmdan bezerim zm dra ektim gr Hac Bekta Kul Himmet10 Benzer bir syleyite h, vecd iersinde tarikata balln ifade eder: zm drda yzm yerde durmuum Muhammed Aliye ikrr vermiim "Sekahm" hamrini anda grmm ip kana kana mestne geldim h 11 Dervi Mehmed gerek drn zde ekilen dr olduunu vurgular: Ey gnl sdk ile ar Brye Mmin olan Hak katara dzle Gerek k zde eker drya Yrek bryan olup cier ezile Dervi Mehmed12 Dr mrit huzurunda ve onun ynetiminde yaplr. Sufye yol gsteren mrittir. Ona manevi yolculuunda karlat skntlar halletmede rehberlik eder: Varub bir kmilin drna durmak Sual edb cmle mkilin sormak Arn eteinde var idi rmak Daim akub alar seli nerdolur Kasm Dede13 Yz bin matah gelir satlmak iin
10 11

Turgut KOCA: Bekt Nefesleri ve airleri, stanbul 1984, s. 185. Ali YILDIRIM: Alev Bekt Deyileri , Ankara 1995, s. 265. 12 smail ZMEN: Alev-Bekta iirleri Antolojisi,Ankara 1995, C. 3, s. 414. 13 smail ZMEN: a.g.e., C. 3, s. 279.

Dkkanlar kurulmu ara vardn m Mteri var anda arttrmak iin Mrid huzuruna dra vardn m Vird Dervi14 Bektye tarikat yolunda bata Hazreti Ali (h- merdan =yiitlerin ah) olmak zere manevi yardm (himmet) ederler. Dr bir anlamda Hakkn dvndr, kutsal bir meclistir: Hak dvna duran iner mi drdan Cehdeyle cesedin kurtaran nardan Ona klavuzdur ol h- merdn ahn didrn gren eyvallah k15 Yaygn olan bir benzetme de Bektlerin kendini bir ak kahraman ve ehidi olan Hallc- Mansra benzetmeleridir. Hallc- Mansr M. 857 ylnda randa domu, bir ok ilim tahsil ettikten sonra riyazete ekilmi enel-Hak dedii iin lme mahkum olmu, M. 922 ylnda da idam edilmitir. Hallc- Mansr hayat ve fikirleriyle bir ok insan tesiri altnda brakmtr. O tasavvuf erbab ahsnda en byk ilh ak kurban olarak grlmtr. Dr, Berdr, Enel-Hak terimleriyle telmihlerde ve benzetmelerde bulunulmutur. Bu durum bilhassa Anadolu Trk edebiyatnda ska grlmektedir. Bekt iirlerinde de Hallc- Mansr, asrlarca bu anlayla zamanmza kadar yceltilmeye devam etmitir.Trk Edebiyatnda Hallc- Mansrun bandan geenleri anlatan "Mansrnme" adl manzum menkpnmeler yazlmtr.16 Mansrnme, Hallc- Mansrun hayatn ve kerametlerini ileyen mesnevi nazm ekliyle yazlan tahkiyevi bir trdr. Din bykleri etrafnda meydana getirilen menakpnamelere benzemektedir.17 Bazen dr- Mansr terkibiyle fenafillah makam kastedilmektedir: Girelim Ali nuruna Duralm Mansr drna Kfrmz iman yerine Sayamazsn demedim mi
smail ZMEN: a.g.e., C. 3, s. 401. smail ZMEN: a.g.e., C. 4, s. 62. 16 Hseyin ZCAN: Hallc- Mansr ve Mansrnme, Gazi niversitesi, GEF Trk Dili ve Edebiyat Blm, Yaymlanmam Lisans Tezi (Danman: Prof. Dr. Abdurrahman GZEL), Ankara 1988, s, 13. 17 Abdurrahman GZEL: Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Ankara 2000, s. 603.
15 14

Pir Sultan Abdl18 Hakikt abdestin birden aldlar Mridin emrine bel dediler Dr- Mansr olup unda durdular Talib-i Hak olup meydana geldim Kul kr19 Bektlere gre de Hallc- Mansr ak uruna ldrlm bir ak ehididir. Bektlikte dr- Mansr syleyii tekkeye balanmann, tarkt uruna cnn feda etmenin bir simgesi olarak alglanr.20 Yce grd ehitliin yolunu Mansr gibi kabul kld drn Koklad elmay verdi serini Hrkasn asl koydu orada smail21 Bu idi gnlmn and Ak imi an fendi Taktm boynuma kemendi Mansr gibi dra geldim Sadk Baba22 Bektler Allaha olan yaknlklar ile mehur Hz.Yusuf, Hz. Msa ve Hz. sa peygamberlerle de kendilerini zdetirirler. Onlarn bana gelen olaylara telmihlerde bulunurlar. Burada ma edilen asl mana bu kiilerden ok onlarn temsil ettikleri makamlaradr. Suf onlarn getii makamlardan, yollardan geerek ilahi aka ulaacaktr: Mansr ile varp dra ekildim Yusufla kul olup bile satldm amda sa ile ge ekildim Msa ile dahi Turdan gelirim Nesm23
18 19

Asm BEZRC: Pir Sultan, stanbul 1995, s. 188. smail ZMEN: a.g.e., C. 3, s. 302. 20 Esat KORKMAZ: a.g.e., 89. 21 Sadeddin Nzhet ERGUN: Bekt Edebiyat Antolojisi, stanbul 1955, s. 61. 22 smail ZMEN: a.g.e., C. 3, s. 356. 23 Turgut KOCA: a.g.e., s. 9.

Bekt airleri Hallc- Mansru bir ak kahraman olarak grrler ve ona benzemek isterler.Hallc- Mansurun ldrlmesine sebep olan enel-Hak (Ben Hakkm) ifadesidir. Hallc- Mansrun vecd halinde syledii bu sz mutasavvflarca sk sk iktibas edilir. Szn zahiri ve batni anlam mutasavvflarca eitli ekillerde yorumlanr. Her eyde olduu gibi kalpte de kabiliyet mikdarnca tecelli eden Hak Teldr. Enel-Hak szn her ynden deil zellikle bu adan dnmek gerekir. Cenab- Hak kulunun iiten kula gren gz ve konuan dilidir. Bu srr bilmeyenler Enel-Hak szn mahluka ait zannettiler...Bir ksm ulema zat- mutlak olan Hak Telnn benlikle snrlandrldn dnerek bu srrn ifa edilmesini uygun grmezler. Bu sz syleyenleri ehli tahassr kabul eder.24 Bir gre gre, Hallc- Mansr enel-Hak derken hakldr. Drn asl insan Haktan gelen bir varlk olarak kabul edip mriklikten kurtaran ve kiinin kendisini enel-batl (Ben batlm) diyerek inkar etmesidir. Bekt airleri de bir ok iirlerde enel-Hak szn kullanarak Hallc- Mansra telmihte bulunmulardr. Onu ve benzeri sufleri gerek aklar olarak niteleyerek kendilerini onlarla zdeletirmilerdir: Mansr gibi gelip enel-Hak deyip Abdurrezzak gibi gk donlar giyip Nesm gibi derini yzdrp Gerek k olup durabilirsen Kul Adil25

Kokusu gelptr akn ilinden Asl Muhammedin aln terinden ahardeh masum- pkler zarndan Mansr tek enel-Hak drna dtm Noksan26 Yukarda ifade ettiimiz gibi Hallac- Mansrla kestedilen onun makamdr. Bu makam (fenfillah) elde eden suf iin lm bir terhis tezkeresi hkmndedir. Bu aamada ona yaplan eziyetlerin de bir anlam yoktur: nki ben yr ile yrim Mansr oldum dikin drm

24 25

mr CEYLAN: Tasavvf iir erhleri, stanbul 2000, s. 193. Sadeddin Nzhet ERGUN: a.g.e., s, 199. 26 smail ZMEN: a.g.e., C. 3, s. 228.

Nesmyim yzn derim ass ziyan olmaz bana Seyyid Nizamolu27 Bektlik genel olarak szl kltrle nesillerden nesillere aktarlm bir anlaytr. Szl kltrle gelien sonradan yazya geirilen velayetnameler ve Hac Bekta Velye ait olduu ifade edilen eserler dnda Bektlik hakknda salam kaynaklara sahip deiliz. Bektlik konusunda bize bilgi verebilecek en zengin kaynak asrlarca bu dnceye mensup airler tarafndan sylenen iirlerdir. ounlukla saz eliinde okunan ve tarikatn db ve erknna ait kavramlarn ska ilendii bu iirler Bektlii kitlelere ulatrmada aktif rol oynamtr. Bekt airleri yzyllar boyu yazdklar deyi ve nefeslerle bu anlay canl tutmasn bilmilerdir. Yazl kaynaklarn azl da gznnde bulundurulursa Bekt iirlerinin Bektlik asndan nemi ne kmaktadr. Tarikatla ilgili db ve erkn mecmualarndan elde edilen kavramlarn iirlerdeki kullanmyla aklanmas anlalmas daha isabetli olacaktr. Bylece kavramn salt anlam dnda Bekt airinin dnyasnda nasl algland da bu ekilde ortaya karlacaktr. Sonuta Bektnin dnyas ve Bektliinin terminolojisi tespit edilecek Bektliin kltr ve edebiyatmz iindeki yeri daha da belirginleecektir.

27

smail ZMEN: a.g.e., C. 2, s. 497.

KAYNAKA: ATALAY, Adil Ali(1996), mam Cafer Sadk Buyruu, stanbul. BEZRC, Asm (1995), Pir Sultan, stanbul. CEBECOLU, Ethem(1997), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara. CEYLAN, mr(2000), Tasavvf iir erhleri, stanbul. ERGUN, Sadeddin Nzhet(1955), Bekt Edebiyat Antolojisi, stanbul. GLPINARLI, Abdulbaki(1977), Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul GZEL, Abdurrahman(2000), Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Ankara. Srr Rfa ALEV, eyh Ahmed BEDREDDN :Bekt Tarikatna Ait Usul db yinler Mecmuas H. 1284 (1867) Sleymaniye Ktphanesi. KIZILGZ, Mehmet(KIZILGZ), Glbenk Alevlikte Dua, Ankara. KOCA, Turgut(1984), Bekt Nefesleri ve airleri, stanbul. KORKMAZ, Esat(1994), Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul. ZCAN, Hseyin: Hallc- Mansr ve Mansrnme, Gazi niversitesi, GEF Trk Dili ve

Edebiyat Blm, Yaymlanmam Lisans Tezi (Danman: Prof. Dr. Abdurrahman GZEL), Ankara 1988. ZMEN, smail(1995), Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Ankara, C. 1, 2, 3, 4, 5. PALA, skender(1995), Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara. ULUDA, Sleyman(1995), Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul. YILDIRIM, Ali(1995), Alev Bekt Deyileri, Ankara.