Werkkrant #1

4E
BIËNNALE
VOOR
SOCIAL
DESIGN

HET NI EU WE

WERK
LAND SCHAP
WERK LAND SCHAP VERDIEPT
WERK LAND SCHAP E E T
WERK LAND SCHAP KRUIST ICI
WERK
OORD
WERK OORD

HE LP DE SK R O T S OORD
R O T S OORD

WERK
K R A N T
WERKK R A N T

UTRECHT MAN FEST NO. 4

WERKOORD ROTSOORD

UTRECHT MAN FEST NO. 4

UTRECHT MAN FEST NO. 4

HELPDESK ROTSOORD
UTRECHT MANIFEST NO. 4
C

WERKLANDSCHAP KRU ST

WERKLANDSCHAP EET

UTRECHT MANIFEST NO. 4

WERKLANDSCHAP VERDIEPT

December 2011
t/m juni 2012
Utrecht Manifest
Het Nieuwe Werklandschapp
WERKOORD Rotsoord
werklandschap EET
werklandschap KRUIST ICI
werklandschap VERDIEPT
HELPDESK Rotsoord

B ESTE
L E
Z E R N OO .. 44
UTRECHT MANIFEST N

WERKOORD ROTSOORD
D

Onze wereld verandert in een Voor u ligt het eerste exem- N OO .. 44

UTRECHT MANIFEST N
rap tempo. Een van de dingen plaar van onze WERKKRANT.
die het afgelopen decennium De WERKKRANT is een platform
misschien wel het meest in- in tekst en beeld waarin de on-
grijpend is veranderd, is de derzoeksresultaten en ontwik-
manier waarop wij werken en kelingen binnen Het Nieuwe
hoe ‘werk’ maatschappelijk, landschap worden gepu-
Werklandschap WERKL
OAON
RD S C
RHOA
TPS OE
OERT
D
economisch én ruimtelijk ge- bliceerd en gecontextualiseerd.
organiseerd wordt. Naast een toelichting op het
hoofdthema van de biënnale +
Op 8 december 2011 gaf wet- en een interview met artistiek
houder Frist Lintmeijer van de leider Jurgen Bey, worden in N OO .. 44
UTRECHT MANIFEST N
Gemeente Utrecht het start- dit eerste nummer de vier
schot voor de vierde editie van hoofdprojecten uit Utrecht
Utrecht Manifest: biënnale voor Manifest 4 en hun deelnemers
social design. Tijdens deze af- geïntroduceerd. Aan de hand
trap werd Rotsoord tot WERK- van tekst, beeld, data, diagram- C
OORD verklaard en gingen de men, historisch bronmateriaal, WERKL
OAON
RD S C
RHOA
TPS OK D ST
OR U
vier hoofdprojecten van Het observaties, interpretaties, in-
ieuwe Werklandschap van
Nieuwe terviews etcetera zullen wij u in +
start. Gedurende zeven maan- dit nummer en volgende mee-
den gaan vier teams met ont- nemen in onze visie op Het N OO .. 44
UTRECHT MANIFEST N
werpers aan de slag met hun ieuwe Werklandschap.
Nieuwe
onderzoek naar het potentieel
van het nieuwe werklandschap.
Centraal staat de vraag of een
nieuwe visie op werk en een
nieuwe interpretatie van de
H
WE L
RPKD
OEOS
RKD ROTSOORD
D
plekken waar wij werken – van
flexibele kantoorinterieurs tot
de kleine industrie in binnenste- +
den – kan leiden tot alternatieve
inrichtingen van onze alledaag- N OO .. 44
UTRECHT MANIFEST N
se leefomgeving?

Utrecht Manifest 4: Het Nieuwe

Werklandschap is een onder-
zoeksproject dat bestaat uit vier
deelprojecten: werklandschap WERKL
OAON
RD S C
RHOA
TPS OV
OERR
DD I E P T
EET, werklandschap KRUIST
ICI, HELPDESK Rotsoord en
werklandschap VERDIEPT.
De projecten hebben geduren-
de de biennale hun uitvalsbasis
in de voormalige bedrijfshal
van Mattijssen Metaal B.V.
De voormalige werkplaats ach-
ter restaurant LE:EN is omge-
bouwd tot WERKOORD en fun-
geert gedurende de biënnale
als broedplaats, werkplaats,
ontmoetingsplaats, podium en
archief en zal ook open zijn voor
vakgenoten, buurtbewoners en
andere betrokkenen.

2
utrecht Manifest
het nieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
u t r
Ma
M a
bi
v oo
D e s
2005
Utrecht Manifest
Utrecht Manifest, biënnale
voor social design, is een twee­
jaarlijks cultuurevenement in
en rond de stad Utrecht.
De vierde editie, die op 8 de­
cember 2011 van start ging,
is ontstaan vanuit de behoefte
om het ontwerpproces en de
gebruiker dichter bij elkaar te
brengen. Een aantal vragen
vormt de leidraad: welke rol kan
social design spelen in het for­
muleren van oplossingen voor
maatschappelijke kwesties als
duurzaamheid, sociale cohesie,
onderwijs en de verhouding
wonen en werken? Hoe kan
design een breed publiek be­
trekken bij de inrichting van
de (stedelijke) leefomgeving?
Onderzoek in de wijk en samen­
werking met verschillende, lo­
kale initiatieven vormen de ba­
sis voor het beantwoorden van
deze vragen.
n i
ën n a l e
r
so c i a l
i g
2007
Stichting Utrecht Biënnale
Stichting Utrecht Biënnale is in
2004 opgericht met als doel vijf
biënnales te organiseren op het
gebied van social design. Mid­
dels deze tweejaarlijkse cultuur­
evenementen wil de stichting
aandacht genereren voor de
ontwikkelingen binnen vormge­
ving en architectuur. De activi­
teiten richten zich op een breed
publiek variërend van professi­
onals, opdrachtgevers, bestuur­
ders en het algemene publiek.
e cht
Fe
F es t
n
"In an age of
mass production
when everything
must be planned
and designed,
design has be-
come the most
powerful tool
with which man
shapes his tools
2009 2011 and environments
(and, by exten-
sions, society and
himself). This
demands high
social and moral
responsibility
from the design-
er. It also de-
Visie Missie Utrecht Manifest mands greater
Utrecht Manifest is geïnspi­ Vanuit een cultureel vertrek­ understanding of
reerd door een brede maat­ punt koestert Utrecht Manifest the people by
those who prac-
schappelijke beweging die de steeds duidelijker gepronon­ tice design and
sociologen en cultuurfilosofen ceerde ambitie om niet alleen more insight into
nieuw engagement noemen. kritisch te beschouwen en te the design pro-
Utrecht Manifest kijkt naar de documenteren hoe ontwerpers cessby the pub-
rol die vormgevers, industrie en andere partijen invulling lic."
en culturele sector spelen in geven (of gaven) aan die rol
een maatschappij waar con­ die zij spelen in de maatschap­
sumptie en individueel belang pij, maar ook zelfsturend en
de boventoon voeren en life­ agenderend op te treden in
style, imago en winst hierbij de actuele ontwikkeling van
centraal lijken te staan. Utrecht social design / geëngageerde
Manifest zoekt alternatieve vormgeving. Utrecht Manifest
avenues door middel van theo­ levert daarmee een bijdrage
rievorming en de ontwikkeling aan de bewustwording bij
van voorbeeldprojecten om vormgevers, de industrie, de
zichtbaar te maken hoe vorm­ culturele sector, de politiek en
geving vanuit maatschappelijke het algemene publiek. Hiermee
betrokkenheid kan bijdragen tot treedt Utrecht Manifest in de
sociale duurzaamheid. voetsporen van Victor Papanek,
De biënnale is actief betrokken die reeds in 1971 het belang
bij het organiseren van projec­ van social design aangaf.
ten waarin maatschappij, eco­
nomie en vormgeving geza­
menlijk voor nieuwe vragen
worden gesteld. Vragen die een
mondiaal karakter hebben en
daarom ook internationale
belangstelling wekken, maar
die tegelijk relevant zijn voor
de lokale situatie.
3
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

het
n i e u We
uWe
W
Werk
erk
lan D
sch a p
Het Nieuw Werklandschap Het postindustriële landschap is beperkt tot een gestandaardi­ het contact tussen maker en ge­
Het centrale thema voor deze De westerse samenleving ken­ seerde catalogus. Het verhuizen bruiker verkleind, ook biedt het
editie van het Utrecht Manifest merkt zich sinds de industriële van de kleinere en lichtere in­ de mogelijkheid om werken en
is het potentieel van ´het nieu­revolutie door een steeds gro­ dustrie van centrum naar rand leren fysiek (en psychologisch)
we werklandschap´ als ontwik­ ter wordende scheiding tussen van de stad betekende in veel dichter tegen elkaar aan te
kelingsmodel voor onze bin­ denken, maken en gebruiken. gevallen ook de ontvolking van plaatsen.
nensteden. In veel steden, In dit huidige, zogenaamde binnensteden. Het zogenaamde Het werklandschap typeert zich
waaronder de Utrechtse wijk ‘postindustriële tijdperk’ zijn gentrificationproces dreef huur­ door een nieuwe economische
Hoograven, verdwijnt de indus­ wij alsmaar verder verwij­ prijzen op en transformeerde de organisatie van een gebied
derd geraakt van het fysieke
trie uit het stedelijk weefsel om eens bedrijvige binnensteden in waarbij zelfstandige productie
plaats te maken voor bijvoor­ productieproces. Het meren­ generieke winkel­ en entertain­ units ‘bottum up’ aanjagers
beeld een nieuw appartement­ deel van de gebruiksartikelen mentwalhalla’s voor met name worden van een nieuwe sociale
complex. Tegelijkertijd is onze wordt in een ver buitenland toeristen. infrastructuur. Ook het ont­
arbeidsmarkt en de manier van vervaardigd door mensen die Deze korte schets maakt duide­ werp­ en productieproces ver­
werken drastisch aan het ver­ wij niet kennen en tot aan onze lijk hoe nauw de ontwikkeling andert in het nieuwe werkland­
anderen. Deze verschuivingen voordeur gedistribueerd op en inrichting van onze produc­ schap ingrijpend om dat de
hebben ingrijpende gevolgen manieren die wij niet zien. tieprocessen verweven is met locale huisvesting direct con­
voor de sociale en economi­ Behalve deze fysieke verwijde­ de inrichting van onze samenle­ tact tussen ontwerper, maker
sche, en dus maatschappelijke, ring is onze rol gereduceerd tot ving. Met andere woorden waar en gebruiker mogelijk maakt en
structuren in onze wijken. die van zuiver consumeren en en hoe wij werken is van in­ de ontwerper en zijn werkplaats
Maar hoe ontwikkelen steden hebben wij als gebruikers vloed op hoe wij leven en hoe weer middenin het publieke do­
"Het Nieuwe een structuur die wel inspeelt steeds minder invloed op het onze leefomgeving, en daarmee mein gesitueerd zijn. Naast
Werklandschap op de nieuwe omstandig­ ontwerp­ en maakproces. onze samenleving, wordt inge­ nieuwe productieprocessen, is
stelt voor om be- heden? Hoe creëren we een Desalniettemin bepalen tal van richt. Innovatie, kennisdeling en het nieuwe werklandschap ook
drijvigheid - uit
uit-
eenlopend van stedelijk landschap als levend, gebruiksartikelen met hun ont­ –ontwikkeling vormen een es­ een belichaming van het nieu­
kleinschalige, lerend en werkend landschap? werp hoe onze leefomgeving sentieel onderdeel van onze we werken waarin de scheids­
ambachtelijke eruit ziet – binnen­ en buitens­ huidige postindustriële produc­ lijn tussen werktijd en vrije tijd
productieplekken ieuwe Werklandschap huis – en hoe wij ons in die om­
het nieuwe tieprocessen. Maar in hoeverre vervaagd, wonen en werken
tot ultra-tech flex
flex- stelt voor om bedrijvigheid geving bewegen en gedragen. bepaalt de inrichting van deze meer en meer geïntegreerd,
werkers - weer
een centrale – uiteenlopend van kleinscha­ Deze ontwikkelingen in het productieprocessen, hoe wij mobiliteit en flexibiliteit belang­
plaats te geven in lige, ambachtelijke productie­ maakproces hebben ook hun in­ werken, leren, wonen en uitein­ rijke zijn en nieuwe vormen van
het straatbeeld, plekken tot ultra­tech flexwer­ vloed gehad op de inrichting van delijk, leven? samenwerken en collectiviteit
en gaat opzoek kers – weer een centrale plaats de stad: Sinds de jaren 70 heeft zich aandienen.
naar de eigen, te geven in het straatbeeld. eerst de lichtere industrie en Het Nieuwe Maaklandschap
unieke verblijfs-
kwaliteit van het Aan de hand van verschillende later ook een groot deel van In een tijd waarin de productie­
werklandschap projecten onderzoekt het de dienstensector zich naar de gereedschappen steeds kleiner
van de 21ste nieuwe
ieuwe Werklandschap rand van de stad verplaatst en worden, ontstaan er nieuwe
eeuw." de meerwaarde van dit model geclusterd in bedrijfsterreinen manieren van kleinschalige pro­
Jurgen Bey, artis- voor bijvoorbeeld sociale en kantoorparken. Los van het ductie die een nieuwe invulling
tiek directeur
Utrecht Manifest cohesie, een duurzame invul­ feit dat deze conglomeraten zel­ van het stedelijk weefsel denk­
No. 4 ling van ons mobiliteitsvraag­ den een architectonisch hoog­ baar maken en waarin ambach­
stuk, economische duurzaam­ standje waren en veel van deze telijke bedrijvigheid weer in het
heid en nieuwe vormen van de terreinen nu verrommelen door straatbeeld verschijnt. In het
overdracht van kennis en vaar­ leegstand, heeft de herinrich­ nieuwe werklandschap ligt de
digheden. Met dit thema plaats ting van ons landschap ook an­ focus op nieuwe bedrijvigheid
Utrecht Manifest 2011 design in dere consequenties: De afstand en wordt de kleine industrie
het hart van een sociaalecono­ tussen woon­ en werkverkeer weer teruggebracht in het eco­
misch (en daarmee) maatschap­ is aanzienlijk toegenomen als­ nomische weefsel van de bin­
pelijk veranderingsproces. mede de afstand tussen ont­ nenstad. Kleine productie hubs,
werp, productie en gebruik. a la ‘De Hakkenbar’, ‘De Sleutel­
Was de klant in bijvoorbeeld koning’ of ‘De Copyrette’, plek­
‘De Hakkenbar’ door direct con­ ken waar workshop en winkel
tact met de maker betrokken organisch in elkaar overgaan,
bij het maakproces en kon er vormen weer de spil van het
overlegd worden over specifie­ economische, sociale en maat­
ke wensen; de huidige relatie schappelijke verkeer. Hierdoor
tussen maker en gebruiker ver­ wordt niet alleen de afstand
loopt via helpdesks en de keuze tussen woon­ en werkverkeer,

4
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

Werklandschappen

10

"We shape our

tools. And then
our tools shape
us."
Marshall McLu-
3
han (1970's)

11

1
18e eew
Industriële revolutie Engeland
9
(1), machines aangedreven door
stoom (2)

19e eeuw
Europese 19e-eeuwse fabriek
(3), kinder arbeid (4)

20e eeuw
Charles Chaplin, Modern Times,
1936 (5), kantoor in het desk-
top-computertijdperk (6)

21e eeuw
Chinese 21e-eeuwse fabriek (7),
time management (8), Hotel at
Work; goedkope logies voor
tijdelijke arbeidskrachten,
Maasvlakte, Rotterdam (9), Het
6
Nieuwe Werken: flexplekken
12 (10–12)

5
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

inter vie W
ju r g e n
b e y
Het centrale thema in deze editie van Utrecht Manifest Christel Vesters
is het potentieel van ‘het nieuwe werklandschap’
als ontwikkelingsmodel voor onze binnensteden. Wat betekent Het Nieuwe Werklandschap voor jou?
In veel steden, waaronder de Utrechtse wijk
Hooggraven, verdwijnt de industrie uit het stedelijk Jurgen Bey
weefsel om plaats te maken voor bijvoorbeeld een
nieuw appartementcomplex. Tegelijkertijd is onze ar- Het Nieuwe Werklandschap is veel dingen. Voor mij is
beidsmarkt en de manier van werken drastisch aan het in eerste instantie een denkmodel van waaruit nieu­
het veranderen. Deze verschuivingen hebben ingrij- we ideeën en modellen kunnen worden ontwikkeld voor
pende gevolgen voor de sociale en economische, en de inrichting van onze directe leefomgeving.
dus maatschappelijke structuren in onze wijken. Het gaat er in deze fase nog niet eens zozeer over om
Tegen deze achtergrond ontwikkelden Studio exact te kunnen definiëren hoe dit landschap eruit zou
Makkink & Bey het concept voor Utrecht Manifest 4: kunnen zien, maar vooral om de nieuwe mogelijkheden
Het Nieuwe Werklandschap. Maar hoe ziet dit nieuwe die dit denkmodel biedt, te onderzoeken en in tweede
werklandschap er dan uit? Waarin onderscheidt het instantie te testen. In die zin is het een belofte.
zich van oudere en andere werklandschappen? Een van de belangrijke kenmerken van het nieuwe werk­
En wat is de meerwaarde voor ons alledaagse be- landschap is dat het een omgeving is die zou moeten
staan? In een gesprek met Christel Vesters zet artis- kunnen concurreren met een bos, of het strand; een
tiek leider Jurgen Bey zijn visie uiteen. plek waar het aangenaam vertoeven is. Werkplekken
worden nu vooral ingericht op basis van efficiëntie –
qua ruimte en qua gebruik – en het is de logica van de
grootste efficiëntie en dus de grootste economische
productie, die leidend is; niet het welzijn of de sociale
inbedding van de werknemer. Voor mij als ontwerper is
het een uitdaging om werkomgevingen te creëren met
een eigen verblijfskwaliteit. Wat gebeurt er bijvoorbeeld
als je de functies van een hotel en een werkplek kruist,
of van een bibliotheek en een station. Hoe kun je een
werkomgeving creëren waar verschillende mensen met
verschillende expertises tijdelijk samenkomen, samen­
werken, samen ‘verblijven’ zonder dat de plek zich for­
meel hoeft te organiseren.
Jurgen Bey (Nederland, Het creëren van een Rotsoord WERKOORD kan volgens mij zo’n plek zijn: in
1965) studeerde in gemeenschap met vak­
1989 af aan de Design genoten uit binnen­ en de basis is deze werkplek ingericht als een open struc­
Academy in Eindhoven. buitenland, experts uit tuur waarin iedereen zijn eigen fysieke werkplek heeft,
Samen met architect andere disciplines, stu­ maar waar ook gemeenschappelijke ruimtes zijn waar
Rianne Makkink richtte denten, een betrokken
hij in 2002 het bureau buurtbewoner is een wordt vergaderd, geborreld en gegeten. Er is een plat­
Studio Makkink & Bey essentieel onderdeel form waar films worden vertoond, lezingen worden ge­
op. Ontwerpers zijn van het ontwerpen. geven en publiek wordt uitgenodigd, er is een sectie
volgens Bey ontdek­ Naast zijn activiteiten
kingsreizigers die met als ontwerper is Jurgen met bureaus die door wisselende groepen studenten
een nieuwsgierige blik Bey actief als educator. worden bemand terwijl de curatoren in op hun werk­
de wereld intrekt, aller­ Hij gaf les aan de plekken aan het werk zijn. Alles draait om het faciliteren
lei invloeden en input Design Academy
opneemt, vragen stelt, Eindhoven, TU Delft, van nieuwe mogelijkheden, nieuwe verbindingen, nieu­
verbanden legt om uit­ Royal College of Art we ideeën.
eindelijk met oplossin­ in Londen, en sinds
gen te komen die 2010 is hij directeur van
buiten ons bekende het Sandberg Instituut
blikveld liggen. in Amsterdam.

6
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

CV CV "Als ontwerper
rijg je kralen aan
een ketting: je
hebt een theorie
In die zin staat Het Nieuwe Werklandschap niet alleen Hoe zie je dit voor je? en daarvoor kies
symbool voor een nieuwe, fysieke inrichting van onze je een bepaalde
route, dat pad
werkomgeving maar ook voor een nieuwe manier van JB loopt langs de
denken over de inrichting van onze leefomgeving? verhalen die je
onderweg verza
verza-
Vroeger namen machines en productieprocessen melt. Sommige
kralen vormen
JB enorm veel ruimte in beslag en waren ze belastend voor een combinatie
milieu en omgeving. Maar inmiddels is er zo veel veran­ die er nog niet
eerder was, waar-
Ik geloof dat wij ons leven steeds meer organiseren en derd. Onze tools zijn kleiner en functioneler waardoor er door een vonk
inrichten rondom werk. De traditionele ‘negen tot vijf’ een schaalverkleining mogelijk is qua productie. Denk overslaat en een
totaal nieuw idee
baan bestaat nog wel, maar is allang niet meer de enige bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van de computer: aangeboord
wordt.. "
manier waarop wij werken. Als je aan de jonge genera­ eerst namen deze een hele kamer in beslag en inmid­
tie vraagt hoe hun leven eruit ziet, zullen zij vooral ver­ dels kunnen ze in de rugzak mee naar het park. Deze
tellen wat zijn doen, en meestal is hun werk meer dan technologische ontwikkelingen maken kleinere, schone­
een economische levensvoorziening; het is hun passie re en flexibelere werkplekken en –processen mogelijk
en zingeving. Werken is meer dan voorzien in je levens­ en nieuwe inrichting van onze werklandschappen. Klei­
onderhoud – geld verdienen en dat vervolgens weer uit­ ne productieplekken kunnen door deze ontwikkelingen
geven. De idee dat je tot je vijfenzestigste hard werkt, weer terugkeren in het stedelijk weefsel.
om vervolgens met pensioen te gaan en (eindelijk) ‘van
het leven te genieten’, is nodig aan revisie toe. Ik denk CV
dat werken op een andere manier gewaardeerd moet
worden. En daarmee dus ook de omgevingen waarin wij En dit maakt op zijn beurt weer een andere invullingen
werken. Op de werkplek gebeurt veel meer dan alleen mogelijk van onze woon/werkverdeling of bijvoorbeeld
werken, het is waarschijnlijk de meest sociale plek waar de manier waarop het vakonderwijs wordt ingericht?
zich veel meer afspeelt dan enkel produceren.
JB
CV
Het Nieuwe Werklandschap is een hypothese die we ho­
Hoe vertaalt zich dit naar de inrichting van onze publie­ pelijk op termijn kunnen testen en implementeren. Ik zie
ke ruimte, onze stedelijke werklandschappen? tal van mogelijkheden: Stel dat je kleinschalige bedrij­
vigheid en productieprocessen weer terughaalt in de
JB stad, dan breng je niet alleen makers en gebruikers
weer dichter bij elkaar, waardoor er veel meer maatwerk
Vroeger waren stadswijken rondom een fabriek ge­ kan worden geleverd, je brengt ook werkgelegenheid en
bouwd en georganiseerd. Denk bijvoorbeeld aan De potentiele werknemers dichter bij elkaar. Stel dat je een
Witte Dame, of de Westergasfabriek; stadswijken die in uitzendbureau hebt waar je vierentwintig uur per dag
hun totaliteit rondom een fabriek zijn ingericht. Philips kunt aankloppen om in een paar uurtjes te werken, dan
en de Westergasunie waren niet alleen werkgever, ze kun je direct in de buurt aan de slag. Het lost niet alleen
voorzagen ook in huisvesting, onderwijs, gezondheids­ mobiliteitsproblemen op in het woon/werkverkeer, maar
zorg, ze legden parken aan en creëerden andere voor­ het maakt ook een 24­uurs economie mogelijk, en het
zieningen om de leefomstandigheden van de arbeiders zorgt voor binding in de wijk. Ook voor het (vak)onder­
in hun fabrieken zo optimaal mogelijk te maken. Er ont­ wijs biedt Het Nieuwe Werklandschap mogelijkheden:
stond in de wijken een sociaal weefsel rondom de fa­ jongeren kunnen in hun eigen omgeving als leerling aan
briek. Zonder dit 19e eeuwse industriele landschap te de slag en kennis en ervaring kan vrij tussen de ver­
willen romantiseren, is het wel een van de modellen schillende werkplekken bewegen. Ik zie Het Nieuwe
waar Het Nieuwe Werklandschap zich aan spiegelt. Werklandschap vooral voor me als een omgeving waar
In de laatste decennia worden (stads)wijken vooral ont­ wonen, werken, leren en vrije tijd geen gescheiden
wikkeld vanuit de functie van wonen. Het Nieuwe Werk­ functies zijn naar een organisch geheel vormen, waar­
landschap start met de vraag: wat kan er ontstaan als door er nieuwe verbindingen kunnen ontstaan en daar­
we werken en bedrijvigheid – uiteenlopend van klein­ mee nieuwe mogelijkheden.
schalige, ambachtelijke productieplekken tot ultra­tech
flexwerkers – weer een centrale plaats te geven in het
straatbeeld?

7
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
We r k
o orD
r o ts
o orD
1
Mattijssen Metaal,
Heuveloord
2–8
Werk in uitvoering in
WERKOORD Rotsoord
Voor 7 maanden is Rotsoord tot
WERKOORD verklaard. De voor­
malige bedrijfshal van Mattijssen
Metaal BV achter restaurant
LE:EN (Heuveloord 140) dient
als uitvalsbasis voor de vier
hoofdprojecten. De voormalige
werkplaats is omgebouwd tot
WERKOORD en fungeert geduren­
de de biënnale als broedplaats,
werkplaats, ontmoetingsplaats,
podium en archief en zal ook
open zijn voor vakgenoten, buurt­
bewoners en andere betrokkenen.
In de basis is WERKOORD Rots-
oord ingericht als een open
structuur waarin iedereen zijn
eigen fysieke werkplek heeft,
maar waar ook gemeenschappe­
lijke ruimtes zijn waar kan wor­
den vergaderd, geborreld en ge­
geten. Er is een platform waar
films worden vertoond, lezingen
worden gegeven en publiek
wordt uitgenodigd, er is een
sectie met bureaus die door wis­
selende groepen studenten wor­
den bemand terwijl de curatoren
in op hun werkplekken aan het
werk zijn. Alles draait om het fa­
ciliteren van nieuwe mogelijkhe­
den, nieuwe verbindingen, nieu­
we ideeën.
WERKOORD Rotsoord beli­
chaamt het op kleine schaal ons
ideale model voor Het Nieuwe
Werklandschap: de het is een
Werklandschap
ruimte die is ingericht naar de
behoeftes van het nieuwe wer­
ken in de creatieve industrie.
Het is een plek waar een groep
mensen kan werken, samenko­
men en een werkgemeenschap
kan ontstaan. Behalve bureaus,
boekenkasten en andere beno­
digdheden die de werkomgeving
vereisen, zijn de werkplekken in­
gericht met slaapplaatsen, toilet­
ten, douches en een keuken.
Het WERKOORD combineert zo
werkfunctie met ontspanning
en slaapfunctie en speelt zo een
actieve rol in het ontwikkelen
van een werkgemeenschap,
waarin de aanwezige vakkennis
en expertise moeiteloos van de
ene naar de andere werkplek kan
bewegen en de tussenruimtes
productieve ontmoetingsplaat­
sen worden.
Naast werkplek en thuisbasis
voor de verschillende projecten
wordt WERKOORD ook gebruikt
voor onderwijsactiviteiten en
workshops. Zo deden studenten
van de master Social Design van
de Design Academy Eindhoven
hun eigen onderzoek naar lokale
bedrijvigheid.
8
Studio Makkink & Bey
Studio Makkink & Bey heeft
als overkoepelende discipline
‘vormgeving’ waarbij de
projectschaal tussen product,
kunstobject en landschap vari­
eert. Het gedachtengoed van
de studio uit zich in educatie,
exposities in vraagstukken over
de openbare ruimte, kunst­
opdrachten, tentoonstellings­
vormgeving, architectuur, pro­
ductontwikkeling, interieur­ en
productontwerp. Het eindpro­
ces blijft vaak tot op het einde
variabel, zodat het eindproduct
zich maximaal kan inbedden in
de ontwerpcontext. Om tot een
maximaal resultaat te komen,
denkt de studio voortdurend
vanuit netwerken en het delen
van ons gedachtengoed, met
anderen binnen, maar ook bui­
ten de ontwerpsector. Uit on­
derlinge kruisbestuivingen ont­
staan nieuwe inzichten, die
doorgaans leiden tot nieuwe
oplossingen en nieuwe projec­
ten. In een veranderlijke samen­
leving als de onze, kan deze
strategie op vele niveaus een
wezenlijk verschil maken.
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

10

9
utrecht Manifest
het nieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
ro ts-
oo rD
1
1692 Francois van Oort, bezitter
van marmermakerij, plavuizen-
handel, houthuizen en buiten-
huis Rotsoord
2
Buitenhuis Rotsoord met
aanbouw, 1785
3
1926 Rotsoord aan de
Vaartschen Rijn, welke Utrecht
verbindt met de Lek. Lokaties:
Helling (1), Trip (2), Westraven
(3), Watertoren(4), Holland (6),
UMS-Pastoe, Staatsen (7),
Rotsoord 1 (8), Giele (9), Verloop
(10), Inundatiewerk (11). Bron:
Wandelroute Rotsoord. 500 jaar
aan uw voeten, 2009, Peter
Sprangers.
Huidige gevestigde bedrijven
en organisaties 2012: Publiek:
Nieuw Rotsoord, Tivoli De
Helling, Het Rotsoord,
Vogelopvang, Harley
Davidsonclub Utreg, Milieupunt
Zuid. Commercieel: Pastoe,
Dutch Design Center, De Boo ,
Ondix, Auto Boll, Spliet & de
Waal, Mattijssen, Tamoil
benzinestation, Autowasstraat,
Vitens. Organisaties:
Wijkbureau Zuid, Wijk aan zet,
Stichting Historische Kring
Tolsteeg-Hoograven, Stichting
Rotsoord Nu, Nivon.
Bouwplannen: Bouwplan
Briljantlaan, Bouwplan Vicona,
Bouwplan Onyxweg, Station
Vaartsche Rijn.
4–5
Tien naoorlogse wijken van
Utrecht en Utrecht Zuid
2
Rotsoord
Het gebied Rotsoord is het oudste nog be­
staande 'industriegebied' van Utrecht. De
locatie was uitstekend: net buiten de stads­
muren en gelegen langs de Vaartse Rijn.
De Vaartse Rijn was een belangrijke trekvaart
tussen de Lek en de Zuiderzee. Het eerste
deel van de Vaartse Rijn werd gegraven in
1127 en daarmee is het een van de oudste
kanalen van Nederland. Op Rotsoord vond
je vooral stenenbakkerijen: ze maakten dak­
pannen, tegels, plavuizen en 'gewone' bak­
stenen. De bakkerijen hadden een bijpro­
duct: klompen steen die samensmolten bij
te hoge verhitting. Dit paarsrode rotsachtige
materiaal – mondsteen – bleef als afval op
het terrein liggen en gaf het gebied de bij­
naam Rotsoord.
17e eeuw
Aan het eind van de 17e eeuw maakte Fran­
çois (Adriaen Fransz) van Oort er marmel:
een gebakken product van klei waarmee je
vloertegels kon maken die op marmer leken
maar veel goedkoper waren. Hij had het
patent en verdiende er genoeg mee om een
buitenplaats te laten bouwen die hij Rots­
oord noemde. Ook nu nog vind je industrie
op Rotsoord zoals de beroemde meubelfa­
briek Pastoe (Rotsoord 3, www.pastoe.com)
en heel gepast ­ De Boo dat o.a. tegels en
bakstenen verkoopt (Briljantlaan 5, www.
deboo.nl).
20e eeuw
In 1905 werd de watertoren gebouwd,
gevolgd door onder meer UMS­Pastoe,
machinefabriek Verloop en wasserij Staat­
sen. Allemaal opnieuw bedrijven waarvoor
de functie ‘water’ van belang was, hetzij in
4
het produktieproces, hetzij als aan­en afvoer­
weg. De concurrentiepositie van de steen­
bakkerijen langs de Vaartse Rijn werd echter
tengevolge van de stijgende grondprijzen in
de loop van de twintigste eeuw steeds slech­
ter. Geleidelijk verdwenen ze, en met hen
vrijwel alle arbeidersbehuizingen. Het karak­
ter van het industrielandschap van het
“schrale eind” zoals het stuk oever van de
Vaartse Rijn tussen binnenstad en platteland
in de 19e eeuw genoemd werd veranderde
daarmee en werd industriëler.
Tot de gemeente Utrecht in 1954 een deel
van de gemeente Jutfaas kreeg bleef de
smalle strook industrie langs de Vaartse Rijn
intact en begon direct daarachter het lande­
lijk gebied met zijn agrarisch karakter. Nog
geen halve eeuw later ligt Rotsoord inge­
klemd tussen de Vaartse Rijn en de Rivieren­
wijk in het westen en de woon­ wijk Hoogra­
ven in het oosten. Daarmee is Rotsoord het
enige industriegebied temidden van woon­
wijken dat de stad Utrecht nog rijk is.
21e eeuw
Utrecht heeft zich in de twintigste eeuw ont­
wikkeld tot dienstencentrum; anno 2003 is
water nauwelijks nog van betekenis als voor­
waarde voor industrie. Maar als belangrijk
industrieel monument is het water in de
vorm van de Vaartse Rijn behouden geble­
ven. Van wat zich in het begin van de 20e
eeuw in de plaats van de pannen­ en tegelfa­
brieken aan de Vaartse Rijn aan industrie
gevestigd heeft is nog het een en ander
bewaard gebleven. Ook al staat er helaas
geen schoorsteen meer overeind. De Vaartse
Rijnoever is daarmee ongetwijfeld als indus­
triële straat te kwalificeren. En uniek is ze
ook, want binnen Utrecht is geen ander voor­
10
Tolsteeg-Hoograven
5
1
beeld van een industriële straat behouden
gebleven. De kades zijn nog intact, zij het op
sommige plaatsen sterk in verval. Ze doen
alleen nog inci­ denteel dienst als aanleg­
steiger voor een plezier­ vaartu ig. De voor­
terrein en zijn ook nog in tact, weliswaar
vaak zoal niet verlaten en vervallen dan toch
verwaarloosd. Van de bebouwing op de
kades domineert de monumentale waterto­
ren het beeld, zowel door z’n hoogte als door
z’n gerestaureerde status. Maar ook gebou­
wen als Witteveen, Fouragehandel Rijnzicht,
De Klop, UMS­Pastoe en de plukjes woonhui­
zen onder de watertoren zijn beeldbepalend.
In hun totaliteit versterken water, kades en
bebouwing de struc­ tuur en het gelaagde
karakter van de buurt en de monumentaliteit
ervan.
Daaraan wordt afbreuk gedaan door ver­
roeste silo's en golfplaten loodsen en
moderne bedrijfs­ gebouwen die bovendien
op het land in plaats van op het water geori­
enteerd zijn. Het gedeelte van de buurt gele­
gen tussen de straten Heuveloord en Rots­
oord enerzijds en de Briljantlaan anderzijds is
niet op het water maar op het land gericht.
Hier zijn op kavels van on ge­ lijkmatige
grootte diverse bedrijven en instellin­ gen
gevestigd, variërend van brandweerkazerne
tot bouwmaterialenhandel en van metaalbe­
drijf tot benzinestation. Daarnaast is er ook
sprake van een geringe woonfunctie en van
cultuur en educatie in de vorm van een
school, een kin­ derboerderij en een popcen­
trum. Dat lijkt heel divers, maar toch ademt
dit stuk Rotsoord een industrieel karakter.
Een karakter dat met name veroorzaakt
wordt door het Heuveloord en Bril­ jantlaan
dat bijzonder versteend is. Vooral de kant
van de straat Rotsoord richting de Diamant­
Utrecht
Zuid
Rotsoord/Tolsteeg
weg maakt een verlaten, vervallen en ver­
steende indruk. Een industrieel en versteend
karakter kleeft ook sterk aan de landzijde van
Heuveloord.
Het gedeelte van de straat Rotsoord met
UMS/ Pastoe met daartegenover de volks­
tuintjes en het woonhuis van de directeur
van de voormalige wasserij Staatsen heeft
een goede uitstraling. Het zou nog veel ster­
ker kunnen zijn met minimale middelen als
iets meer openheid en zorg voor het groen
aan de straatkant.
De Vaartse Rijnzijde van Heuveloord met
UMS/ Pastoe, het complex van de waterto­
ren, de plukjes woonhuizen en Witteveens
installatietechniek is mooi, gaaf en heel
beeldbepalend voor de gelaagde structuur
van de wijk.
Faience- en Tegelfabriek Holland
Was op Rotsoord was gevestigd van 1894 tot
1918. De fabriek was en is beroemd om zijn
sieraardewerk, tegeltableaus en lambriserin­
gen, beschilderd met fraaie art nouveau
decors. Tot op de dag van vandaag wordt het
werk van Holland verzameld en zijn er stuk­
ken opgenomen in de collecties van diverse
(internationale) musea.
(Bron: Rotsoord.nu)
utrecht Manifest
het nieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

Rotsoord

Tolsteeg

Hoograven

1924 Jaren '50

Jaren '50

1937

1960
1956

2012: Rotsoord wordt Werkoord;

1969 route Rijdend Alfabet, werklandschap 2015: masterplan
KRUIST ICI

11
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

werklandschap KRUIST ICI

Car Wash Mekka - een tankstation als centrum van

expertise rond het fenomeen van de auto

He
lli
ng
g
llin
He

We r k
o o rD
ro ts Va
a
rt
s

o o rD
Ri
jn 1

H
eu
ve
lo
or
d
7

werklandschap EET: Ester van de Wiel

werklandschap KRUIST ICI: Sophie Krier
Hoe ziet het bestaande werklandschap in Rotsoord eruit? Welke
kennis en kunde – formeel en informeel; nieuw en geworteld –
is er in de wijk aanwezig? En hoe bepalen deze kennis en
ambachtelijke productieprocessen de economische en sociale
structuur van de wijk?
Hoe smaakt Rotsoord? Kan een industriegebied als
voedingsbodem bieden voor een eetbaar landschap? Welke
biotoop treffen we er aan? Kunnen we er een jaarrond voedsel
produceren? Hoe organiseren we dat en welke rol spelen de
stedelingen zelf?

werklandschap Verdiept: Christel Vesters

In een programma met lezingen, debatten, klein-

schalige denktanks en een symposium organiseert
Het Werklandschap Verdiept een publiek platform
waarop de discussie rondom het nieuwe werkland-
schap met een breed publiek zal worden gevoerd.

werklandschap VE

Symposium WERK

w
HELPDESK Rotsoord: Helpdesk Rotsoord, Studio MK & GK
i.s.m. Studio Makkink & Bey S

De helpdesk inventariseert vragen en behoeftes uit de buurt Rotsoord

en bestaat o.a. uit een Vragenbibliotheek en een Antwoordenmagazijn.
Mogelijke conclusies zullen worden gepresenteerd in een tentoonstelling.

12
 Utrecht Manifest
Het Nieuwe Werklandschapp
WERKOORD Rotsoord
werklandschap
ap EET
werklandschap
p KRUIST ICI
werklandschap
p VERDIEPT
HELPDESK Rotsoord

Utrecht Manifest 2011 Identity: Urs & Jürg Lehni, 2011

A visual identity for the biennale, formulated as a modular system UTRECHT MANIFEST NO. 4

that borrows elements from heraldry, y, executed with Hektor on flags.

y

HEKTOR: Jürg Lehni and Uli Franke, 2002

WERKLANDSCHAP EET
Portable, computer-controlled spray-paint output device. Stepper
motors, toothed belts, spray-can holder,
rr, custom made controller,
r
custom made Scriptographer.org script UTRECHT MANIFEST NO. 4

SPRAY
A PAIN
AY P T Hektor and Rob Giampietro, 2008 / 2011
T:

Written in 2008 by Rob Giampietro, in the style of Emmett Williams’s

’
’s
WERKLANDSCHAP VERDIEPT
SWEETHEARTS, the poem then appeared online as a proposal for
a future work by HEKTOR.

UTRECHT MANIFEST NO. 4

UTRECHT MANIFEST NO. 4

C
WERKLANDSCHAP KRU ST UTRECHT MANIFEST NO. 4

HELPDESK ROTSOORD

WERKOORD ROTSOORD

rd
soo
Rot

4 5

Ro
ts
oo
rd

ERDIEPT e.a.

K/LANDSCHAP

Rotsoord Utrecht Manifest

werklandschap KRUIST ICI 1. Voormalige metaalfabriek Werkoord
2. De Pastoe Fabriek Kantoor Stichting Utrecht Biënnale
Standplaats Rijdend Alfabet, Schuurtjes 3. De Pastoe Fabriek Symposium WERK/LANDSCHAP
4. T
Tankstation T
Tamoil Tamoil Car Mekka
T
5. Kinderboerderi Nieuw Rotsoord ...
6. T
Terrein Vicona ...
7. Watertoren ...
8. ... ...
9. ... ...

13
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
We r k
e
e t
"Dit jaar is heel
anders dan ande-
re jaren, maar
dat is elk jaar
zo", merkt kwe-
ker Wim Bijma op
tegen een klant
die vraagt naar Hoe smaakt Rotsoord? Biedt
de beschikbaar- het industriegebied een voe­
heid van een be- dingsbodem voor een eetbaar
paald gewas. Dit landschap? Een team van ont­
gewas is nog niet werpers ontwikkelt in samen­
klaar, "misschien
volgende week". werking met amateurs en pro­
Nienke Sybrandy fessionals op het gebied van
voedselproductie, tools en stra­
tegieën om Rotsoord als culi­
naire werkplaats op de kaart
te zetten. De resultaten hiervan
zullen via verschillende evene­
menten, online en tijdens de
tentoonstelling in mei met het
publiek worden gedeeld. Op
deze pagina volgt alvast een
greep uit de projecten.
Lexicon / Food for Thought
Food for Thought is het lexicon
waarin tijdens de vierde editie
van het Utrecht Manifest, ter­
men en referenties worden ver­
zamelt die betrekking hebben
op werklandschap eet.
Ester van de Wiel
Ester van de Wiel is ontwerper
van de publieke ruimte. Ze
onderzoekt, ontwerpt en test
de publieke ruimte in samen­
werking met professionals en
amateurs die hiermee een raak­
vlak hebben, uiteenlopend van
architecten, landschappers,
boeren, verzamelaars, kunste­
naars tot ecologen. De projec­
ten variëren in schaal van klein
tot groot (van publieke jurk tot
masterplan), en in karakter van
onderzoek tot realisatie (van at­
las tot landschap).
lanD
s ch a p
Kenmerkend voor de werkwijze
van Ester van de Wiel is de ma­
nier waarop zij lokale kennis in­
zet, gebruik maakt van bestaan­
de structuren en werkt met én
op een landschappelijke schaal.
Haar ontwerpen zijn agenda,
legenda en ontwerp in één.
Het onderzoeksgebied van
Ester van de Wiel tekent zich de
laatste jaren steeds duidelijker
af: ‘tussentijd, tussenland, lees­
baar landschap, eetbaar land­
schap, uitgesteld landschap’.
Terugkerende elementen in de
projecten zijn: het agenderen
van de opdracht, het zoeken
naar nieuwe legenda­eenheden
voor een gebied en het ontwik­
kelen van toekomstscenario’s
en tools.
OPROEP
Werklandschap EET
zoekt lokale kennis:
Verbouwt u zelf voed-
sel op uw vensterbank,
balkon of in de tuin?
Stuur uw ‘teeltplan’
met een foto en uw
adres naar: info@
werklandschap-eet.nl
14
OPROEP
Werklandschap EET
zoekt lokale kennis:
Wat is een typisch
Utrechts gerecht? Is
dat Smoort, Vijfschaft
of de Utrechtse thee­
randjes? Stuur uw re­
cept met een foto naar:
info@werklandschap­
eet.nl
4
Op verschillende brouwdagen,
brouwt Henriëtte Waal samen
met locale (thuis)brouwers een
Rotsoord bier. Hiervoor zal de
mobiele buitenbrouwerij naar
Rotsoord komen. Ingrediënten
uit de wijk vormen de basis voor
de receptuur. Zo wordt het
eerste bier gemaakt met het
lokale tapwater, Rotsoord-
honing en lavendel uit de tuin.
De mobiele buitenbrouwerij
maakt het mogelijk om op
unieke locaties een uniek bier
5
te brouwen; de eerste brouwlo-
catie is in de boomgaard van
Nieuw Rotsoord en de tweede
locatie, de wasinstallatie in de
wasstraat, biedt ook uitste-
kende mogelijkheden als
koel-installatie tijdens het
bierbrouwproces. Het bier heeft
zeker twee maanden nodig om
te rijpen. Tijdens de eindmani-
festatie in mei 2012 zal het
Rotsoord bier te proeven zijn in
de Buitenbar, onderdeel van de
Buitenbrouwerij.
Brouwlokatie 2: wasstraat van
Tamoil (1); brouwlokatie 1:
boomgaard van Nieuw Rotsoord
(2); Bieren van thuisbrouwers
Rieks en Sander Banus in de
kofferbak (3); Thuisbrouwer
Rieks Banus (4); Reinigen
Buitenbrouwerij in de wasstraat
(5); Restproduct bostel is
uitstekend kippenvoer (6). 6
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

1B

1A
5A

1C

2A

5B

KWALITIJD & Een Proeve van Schans (landbouweconoom vertelt Garmt Dijksterhuis; de
Bekwaamheid: Een serie ver- Universiteit Wageningen en ini­ omgeving waarin je proeft, het
kennende gesprekken over het tiatiefnemer van Eetbaar Rotter­ gezelschap waarmee je proeft, 2B
eetlandschap in Rotsoord dam), Garmt Dijksterhuis (sen­ je eigen ervaringen en verwach­
De Franse filosoof Bourdieu satie en perceptie expert bij tingen; dat hele palet bepaalt de
schreef in zijn La distinction, cri­
Unilever) en Lars Charas (kok, smaaksensatie en intensiteit.
tique sociale du jugement, dat fruitteler en landbouw toekomst­ Maar is de stedelijke omgeving
smaak nauw gerelateerd is aan voorspeller) over de mogelijk­ echter wel zo gezond ? Veel
de sociale groep waartoe je be­ heden van stadslandbouw. stedelijke grond is vervuild en
hoort. Zouden we dat ook kun­ NOS kopte onlangs dat de ster­ er is nauwelijks bodemtoezicht.
nen vertalen naar een buurt of ke groei van stadslandbouw ge­ Volgens Jan Willem van der
wijk? Recent onderzoek van de relateerd zou zijn aan de crisis. Schans moeten we daar beslist
universiteit Gent wijst uit dat Is het daadwerkelijk goedkoper niet te kleinzielig over doen.
het sociale milieu wel degelijk eigen boontjes te doppen? Vol­ “Ik zou zeggen gewoon begin­
van invloed is op je eetpatroon gens landbouweconoom Jan nen. De stadse grond is van pri­
en zelfs op je gezondheid. Willen van der Schans moet de ma kwaliteit.” Van der Schans
Geldt dat wellicht ook voor je winst gezocht worden in leeg­ en Charas geven wel aan dat
leefmilieu? Wat is dan smaak stand van kantoren. “Voor ge­ kennis en expertise van boeren
van Rotsoord? En heeft kennis meentes is het erg gunstig die intensief betrokken moet wor­
van de wijk wellicht ook invloed lege plekken te benutten en dat den bij stadslandbouw. Toch
op het smaakpalet? kan wat hem betreft zeker met moeten we ook niet verwachten
stadslandbouw. Een kantoor­ dat stadslandbouw de gewone
Pierre Bourdieu,
In samenwerking met Daniëlle gebouw biedt uitstekende om­ landbouw meteen gaat overne­ La distinction.
Arets (House of Commons) or­ standigheden; er heerst een men. Het voegt veel toe aan de 3 Critique sociale
ganiseert werklandschap eet constante temperatuur en de stad; niet alleen goede en verse du jugement,
een serie gesprekken met ken­ lichtinval is meestal bijzonder producten, maar zeker ook een 1979
ners en deskundigen uit ver­ goed. Ik geloof zeker dat het belangrijke beleving. Iedereen
schillende disciplines. Tijdens ‘vijfde­seizoen­ project van ont­ weet dat het samen tuinieren
die avonden komen telkens an­ werper Nynke Sybrandy (zie goed is voor het wijk­en buurt­
dere thema’s aan bod zoals Utrecht Manifest / werkland- contact en een beetje wroeten
Wat is de invloed van tijd op de schap eet) over het verbou­ in de tuin is beslist gezond voor
kwaliteit van voedsel? Welke wen van groenten en fruit op de stressvolle stadsbewoners.”
biotoop treffen we aan in werk­ de kantoorgebouwen veel kans Op termijn is het overigens wel
landschappen? En hoe kunnen van slagen heeft. bevorderlijk dat de Nederlandse
we die inzetten voor voedsel­ Maar ook de stad zelf beschikt overheid zich gaat bezig hou­
productie? Op deze pagina over genoeg lege plekken; ber­ den met deze eetordening. In
vindt u het verslag van de eer­ men, groenstroken of parkeer­ andere landen is dit een wezen­
ste bijeenkomst die op 30 maart plaatsen kunnen makkelijk “ver­ lijk onderdeel van het ruimtelij­
j.l. plaatsvond in WerkoorD. groenen, net als de platte daken ke ordeningsbeleid.
van veel huizen in de stad.” Hoe ziet de toekomst van
Het grote voordeel van groen­ Utrecht er volgens het forum
Stadslandbouw moet ten en fruit in de stedelijke om­ uit? Is de stad over tien jaar 4
nog een beetje rijpen geving verbouwen is volgens daadwerkelijk een hof van ede?
Van der Schans dat de gewas­ Lars Charas ziet vooral kansen
Door Daniëlle Arets sen precies op het juiste mo­ voor de visvangst in en om
1
ment geoogst kunnen worden, Utrecht. Van der Schans en Ontwerpen Nienke Sybrandy:
Tomaten uit eigen tuin, bladsla en niet, zoals nu een paar dagen Dijksterhuis delen de visie dat Office Green supplies (A),
uit die van de buren en vlees te vroeg omdat ze nog getrans­ de intensieve veeteelt in Neder­ Kweekantoor (B), Bureau Over-
van de koe uit de nabije omge­ porteerd moeten worden. land onhoudbaar is, maar zien toom (C)
ving; zo ziet het scenario van De relatie tussen tijd en kwali­ nog niet zoveel brood in de vis­
2
stadslandbouw eruit. In de ste­ teit komt vaak terug deze avond. vangst. Wel is het forum ervan Ontwerpen Lucas Mullié & Digna
delijke omgeving duiken steeds Veel verse aanplant, jonge pro­ overtuigt dat we een flink groe­ Kosse: 1000-jarig-Ei-Fabriek
vaker groene daken, hangende ducten krijgen vaak een hogere nere stad zullen gaan creëren; (A), Voedselmembraam (B)
tuinen en tomatenbermen op. kwaliteitsstempel. Daarentegen daktuinen, geveltuinen, balkon­
3
Maar is er in Utrecht ruimte ge­ geldt voor kazen en wijnen dat tuinen staan nog maar in de kin­
Maaike Bertens: Cresspesto
noeg voor dit “nieuwe volkstui­ ze juist moeten rijpen om aan derschoenen; als we de ideeën
nieren” en wat winnen we er ei­ kwaliteit te winnen. Waar ligt over groenbebouwing een beet­ 4
genlijk mee? Is het gezonder, de tijdsgrens? En proeven we je laten rijpen dan kunnen we Rotsoord Kiemt: De zaden van
goedkoper, lekkerder? Die vraag eigenlijk wel het verschil? zeker een weelderig groene en het verdeelcentrum zijn ont-
kiemt
stond centraal tijdens het debat Het blijkt lastig, niet in de laat­ voedzame stad krijgen.
op 30 maart in het werkland­ ste plaats omdat de kazen op 5
schap Rotsoord. Onder de titel het proefbord qua kleur mislei­ Dorus Faber en Petra Hekken-
Brokkelkaas en Jonge Spruiten dend zijn. Voor het proeven berg: Spoorpunt (A) en spoor-
spraken Jan Willem van der neem je de hele omgeving mee puntmobiel (B)

15
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
team eet

leXicon / Food for thought

CURATOR

Ester van de Wiel (EW)

Q_Hoe smaakt Rotsoord? Biedt het industrie­
gebied een voedingsbodem voor een eetbaar
landschap? Kunnen we, in samenwerking met
amateurs en professionals op het gebied van
voedselproductie, tools en strategieën ontwikke­

A Eetbare Bloemen
Eetbare Kantoortuin
Enfleurage
een pesto met ro-
zemarijn, amandel,
zachte geitenkaas en
denschat om over
smaken te praten.
We onderscheiden
laten. (DA)
Universiteit van de
smaak
len om Rotsoord als culinaire werkplaats op de
kaart te zetten?

Aardappeleters Escoffier gedroogde abrikoos. de basissmaken Urban Heat Islands

PRODUCT DESIGN
Aardbei Extremofiel (MB) (zoet, zout, zuur, bit- Utrecht Manifest
Aardbeien-Academie ter en umami) maar Utrechtse spoorpunten Daniëlle Arets (DA)
Analoogkaas
Autoband F P kunnen nauwelijks
de smaakverschil-
len tussen 2 zoute
De spoorpunt is een
typische Utrechtse
lekkernij die is ont-
Q_Met welke experts op het gebied van voedsel
(productie – distributie – comsumptie – receptie)
gaan we in gesprek om de verschillende smaken
van Rotsoord te verkennen?
blauwschimmel- staan in de crisisja-
B G
Part-time Boer
Pauzestand
Perpetual Stock Pots
kazen beschrijven.
“Wellicht zou het
ren. Deze koek werd
gemaakt van alle
A_Antonia Mazel, Garmt Dijksterhuis, Hein
Daanen, Jan­Willem van der Schans, Klaas
Drupsteen, Lars Charas, Laura Kleerkoper, Marc
Behangplanten Pesto helpen als we voor kruimels en restan- de Droog, Martin Dijst, Michiel Korthals, Ronald
Gereedschap Pereboom, Tracy Metz
Beton-honing Pionier-landschap smaak net zo’n woor- ten die overbleven
lexi·con het; o -s, Groenportefeuille
Binnenklimaat Pioniersplant denschat als voor bij het bakproces
lexica 1. (weten- Grond wijnen ontwikkelen”, in de bakkerij. Het
Dorus Faber + Petra Hekkenberg (DF + PH)
Biotoop Pioniersvegetatie Q_Welke typisch Utrechtse gerechten of
Q_
schappelijk) Plantenstress aldus forumlid An- mag dan met recht producten zijn er? Zijn deze op de Utrechtse
Een biotoop (Gr: bios
woordenboek 2.
alfabetisch over- - leven, topos -
plaats) is een gebied
H Planthunter
Pluk de Stad
tonia Mazel, cultuur-
filosoof Universiteit
een ‘seizoensge-
bonden product’
markten herkenbaar als lokale specialiteit?
Op welke wijze worden ze aan de man gebracht
zicht van termen Politieke Bijsmaak van Amsterdam. genoemd worden tijdens de dinsdagmarkt op het Smaragdplein?
in een bep. vakge- met een uniform Hitte-eiland (zie Urban (DA) omdat bijvoorbeeld A_Utrecht kent een veelzijdige reeks aan lokale
In Nederland is het specialiteiten. Deze zijn op de wekelijkse vers­
bied landschapstype Heat Islands) voedseldebat sterk Smoort na de feestdagen er markten ondervertegenwoordigd of niet als zo­
waarin bepaalde Habitat gefocust op gezond- SPIN-Farming stukjes pepernoot en danig herkenbaar. De markt is van oudsher de
organismen kunnen Houdbaarheid heid, aldus Antonia Spoorpunt speculaas in de koek plek voor de verkoop van goederen uit de nabije
gedijen. Mazel tijdens het Stadslandbouw te vinden zijn. Wat omgeving, maar wordt daar tegenwoordig nau­
Streetfood overeenkomt zijn de welijks meer voor benut. Kan de markt opnieuw

I
Biotopisch werktuig debat op 13 april. “In
typische puntvorm een plek worden voor het lokale product?
een leefomgeving Nederland gaat het Streetfood wordt
van organismen, die altijd over gezond- omschreven als: en de flinke laag Nienke Sybrandy (NS)
zodanig is ingericht, IJsheiligen heid, en zelden over ‘ready-to-eat, take glazuur waarmee het Q_Kan er op de werkplek voedsel verbouwd wor­
dat voedselproductie Imker smaak of over plezier away, finger and geheel afgemaakt den? Wat is de invloed van het kunstmatige vijfde
Immuniteit in eten. Voeding fastfood’. Een snack wordt. (DF+PH) seizoen op de teelmogelijkheden?
en oogst bijna gelijk- A_In het 5e seizoen van het kantoorlandschap
incubatie krijgt daardoor vaak of drankje dat vanuit Utrechtse Theerandjes
tijdig plaatsvinden. wordt een nieuwe zaai­ en oogst kalender ge­
Men kan dit bijna als een nare politieke een (mobiele) kraam schreven. Hier biedt de Desktoop de werknemer
een fabriek beschou-
wen, waarbij de J
bijsmaak.” (DA)
Post-industriële Bio-
toop
wordt verkocht.
Substraat V een plek waar kan worden gewerkt en gekweekt.
De zorg voor de gewassen gebeurt er terloops,
zoals je een telefoonkrabbel maakt terwijl je belt.
ingrepen bestaan uit Het oogsten gebeurt er vlak voor de lunch en bij
Industriële en Variëteit
input (voedingsbo-
dem toedienen voor
Jaar
Jaar(eetkalender) braakliggende
gebieden als
T Verrood
Vers van de stad
de koffieautomaat worden de laatste lichtrecep­
ten besproken.

organismen) en Vierkante-meter-tuin Henriëtte Waal (HW)

zelfstandige biotoop
output (oogsten van
producten). Tussen K waar planten en
dieren een leefwijze
Teeltschema
Tool
A tool is a device that
Vijfde Seizoen
Vijfschaft
Q_Hoe smaakt een Rotsoord­bier? Welke lokale
ingrediënten zijn er voor handen? Welke recepten
worden door Utrechtse amateursbrouwers ge­
input en output staat Vocking Worst
Kantine gevonden hebben can be used to bruikt?
verwerking door de Voedsel
Kantooragenda om te kunnen produce an item or
organismen (in feite Voedselbiotopen Lucas Mullié + Digna Kosse (LM + DK)
Kantoortomaten coëxisteren met dit achieve a task, but Voedselconvertors Q_Wat is de relatie tussen voedsel en tijd? Kan
Q_
dus de ‘arbeiders’
Kiemen ‘lastige’ landschap. that is not consumed Voedselincubatie voedsel verser worden doordat het ouder is?
van de ‘fabriek’.
Kip De industriële in the process. Voedselparadox Zijn er alternatieve methodes van conserveren
Bloeireacties die niet alleen het oogstmoment uitstellen,
Kippentractor productieprocessen Informally the word Omdat het voedsel
Bostel maar tegelijkertijd ook smaak­ en textuur­
Koninginnendagen hebben tot een ouder is, wordt het
Bourdieu is also used to veranderingen teweeg brengen?
De herfst begint in nieuwe bodemsoort verser. De invloed A_De moderne keuken: Een keuken van deze tijd
Brandnetel describe a procedure
september maar in geleid met specifieke van tijd op voed- zou efficiënt, snel en smaakvol moeten zijn. Om
Broodkruimels or process with a
augustus loopt het eigenschappen, sel, leidt niet alleen de benodigde acties van de gebruiker te beper­
Buitenbrouwerij specific purpose.
seizoen van planten tot verval. Tijd kan ken, moet de keuken intelligent zijn. Verbindend
Buurt-wroeten zoals hogere concen- Tools that are used in koken: Een nieuwe manier van koken. Moment
en zaaien ten einde. zorgen voor het ‘op-
traties zouten en particular fields or van bereiding en moment van consumptie zijn
Kweker Wim Bijma smaak-komen’ van
C hanteert de vuist- zware metalen, vaak activities may have
niet direct aan elkaar gekoppeld, maar zijn wel
voedselarm en sterk het gerecht. (LM+DK) verbonden.
regel dat de tuin op different designati- Voedselquarantaine A_Wanneer je rijping, rotting, fermentatie etc.
A_
Koninginnedag (30 verdicht, waarin ons such as Instru- niet meer beschouwd als iets ongewenst, ben
VrijMiBo
Citroengras april) en 30 augustus alleen flora en fauna ment, Utensil, je in staat om voedsel zichzelf te laten bereiden.
City Farm (de verjaardag van voorkomen die Net als in het werklandschap, is in deze nieuwe
Implement, Machine,
Compost
Conserveren
Koningin Wilhel-
mina) “vol” moet
gedijen onder deze
extreme levensom-
or Apparatus.
Marshall McLuhan
W keuken de planning essentieel. De acties zijn be­
perkt, maar de afstemming moet doordacht zijn.

Wanneer het stadium zitten. (NS) standigheden. famously said “We Maaike Bertens (MB)
Koninginnendagen Warenhuis
van oogst tot verval Public Pesto shape our tools. And
Q_De werkweek kent momenten van ontspannen,
Kruid Week wachten en pauzeren. Kan deze pauzetijd ingezet
wordt vertraagd, Public Pie then our tools shape
Kruidenfilter Werklandschappen worden voor het kweken, bereiden en consume­
spreekt met van us.” McLuhan was Werklunch ren van voedsel op straat? Wat kan je in één week
Kweekbureau
conserveren. Een
conserf kan worden Q referring to the fact
that our social
Werkoord
Werkplaats
kweken? Wat zijn de Utrechtse ingrediënten en
welke route leg je af om die te verzamelen?

L
A_De ‘nieuwe werker’ wil graag snel slowfood
gezien als voedsel practices co-evolve Werkvloer consumeren.
(i.e. een gerecht) dat
in een ‘pauzestand’
Lady Blue
R with our use of new
tools and the
Wijndomein

(LANDSCHAPS-) ARCHITECTUUR &

X
staat. refinements we make
Cortisol Landschapsarchitectuur Rommelkruid STEDENBOUW
LED-Kweeklamp to existing tools.
Crisis-tuinen Rotatieteelt Casper Schuuring + Frank Stroeken + Noël van
Lekker Utregs Twaalfuurtje
Crowdsourcing City- Rotsoordbier Xerofiet Dooren (CS+FS+ND)
Design Lichtrecept Q_Hoe kunnen we industriële biotopen inzetten

S U Y
voor voedselproductie? Kan de stedeling zelf of

D M Universele smaak
collectief voedsel verbouwen in zijn wijk? Kan
het groen in de legenda ook eetbaar zijn? Welke
biotopen treffen we aan in het werklandschap?
Sapore - Sapere Wat kan er in dit landschap geteeld worden?
Dag
Daslook
Maischen
Markt
Als we meer weten
over ons voedsel
Smaakprofessor
Peter Klosse is ge-
promoveerd op de
Z Wie is de stadboer?
A_Utrecht kiemt! zoekt biotopen voor voedsel in
Meerlagenteelt gaan we ook anders de stad. In de zoektocht ligt de focus op ‘de plant’,
Duizendjarig Ei objectieve kanten
Microklimaat Zaadbom ‘de plek’ en ‘de gebruiker’. ‘De plant’: welke
De Leckere eten, niet voor niets gewassen kunnen we zinvol in de stad telen?
Microklimaat wijnbouw van de smaak. Deze Zaaikalender
Desktoop hebben de Latijnse Wat past goed bij deze stad? ‘De plek’; welke
Mosselmarkt is volgens hem te Zelfbereidend voedsel-
De Desktoop bied de woorden eten en fysieke ruimte biedt de stad? En wat moet er
Mulchen vangen in 2 begrip- conserf gebeuren om die ruimte beschikbaar te maken?
werknemer een plek weten dezelfde ety-
pen: mondgevoel Een maaltijd, En natuurlijk ‘de gebruiker’: wie gaat voedsel
waar kan worden mologische stam,
en smaakrijkdom. telen? En waarom?
gewerkt en gekweekt
binnen het 5e sei- N aldus Antonia Mazel
(smaakdebat 13 april,
DA)
Mondgevoel kun je
onderverdelen en
weggezet als
conserf, waarbij tijd
een kwalitatieve
zoen. NS strak en filmend. BEELDENDE KUNST

O
D.I.Y. communities Seizoen invloed heeft op het
Zuren en zouten Marcel Blekendaal (MB)
Distinctiemiddel Sint-jansui voedsel, in plaats
hebben bijvoorbeeld Q_Wat zijn de verhalen van de stadsboer? Welke
Q_
Druiven Slow Food van een kwantita-
een duidelijk strak, reis maak je door een eetbaar landschap?
Dry-Farming Smaakevolutie tieve invloed.
Ontbijtpesto samentrekkend
Smaakvervlakking Zuringsoep
Een pesto geschikt mondgevoel, waar
Smaakvocabulaire GRAFISCH ONTWERP
E voor consumptie in
de ochtend, op toast
of in de yoghurt.
Vreemd genoeg be-
schikken we over een
vetten en suikers een
filmend effect heb-
ben; een klein laagje
Koehorst in ‘t Veld (KV)
Q_Hoe ontwerp je een identiteit voor werkland­
zeer gering woor-
Edible Estates Een voorbeeld is op de tong achter schap EET dat er lekker uitziet?

16
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
We r k
s ch
k r
Het onderzoeksproject werk-
landschap kruist ici
vertrekt vanuit een reeks vra­
gen: hoe ziet het bestaande
werklandschap in Rotsoord
eruit? Welke kennis en kunde
– formeel en informeel; gewor­
teld en nieuw ­ is er in de wijk
aanwezig? Hoe bepalen deze
vakkundige productieproces­
sen de economische en sociale
structuur van de wijk?
Werklandschap kruist ici
borduurt voort op een veld­
onderzoek dat in Casablanca
plaatsvond in het najaar van
2010 en waarbij de informele
maak­ en diensteneconomie
verkend werd. Het werkverblijf
van drie maanden leidde tot een bacht, en – leren. Tussen 2004
tentoonstelling dat als een stad en 2009 was zij hoofddocent aan
in een stad functioneerde. In
het kader van Utrecht Manifest: Vanuit haar ontwerppraktijk
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
gaan we op eenzelfde manier
te werk. Wij beginnen met het
op alfabet verzamelen en ver­
beelden van het aanwezige po­ les wat daarbij hoort: de inrich­
tentieel aan vaardigheden en
expertise in Rotsoord en om­
geving: de b van brandweer,
de e van ecoloog, de j van jurist de aanleiding om een agenda te
en alle uiteenlopende kundig­
heden daar tussenin, worden
opgenomen in een beeldende
inventaris. De inventaris vormt
de blauwdruk voor nieuwe
kruisbestuivingen en productie­ ten in haar praktijk.
mogelijkheden in het gebied;
wat gebeurt er als de paraat­
heid van de brandweerman
wordt gekoppeld aan de on­
zichtbare handschrift van de
autoschade expert? Zijn conci­
erge en criminoloog alleen alfa­
betisch aan elkaar verwant, of
ontstaan in deze combinatie
nieuwe mogelijkheden?
Met dit netwerk aan makers en
enthousiasme als een denkbeel­
dige, gedistribueerde werk­
plaats, gaat een team van uit­
genodigde ontwerpers aan de
slag met voorbeeldprojecten
die het potentieel van dit bijzon­
dere netwerk verbeelden en
testen. Parallel hieraan worden
lanD
a p
ui st
i ci
onderzoeken uitgezet naar de "Onderzoekend
ruimtelijke en economische ontwerpen houdt
voor mij in: je
condities van de diverse soor­ oordeel uitstellen
ten bedrijvigheid in Rotsoord. en ruimte maken
Workshops met het lagere en voor experiment.
hogere kunst­ en cultuuronder­ Accepteren dat je
wijs verbinden dit proefonder­ niet weet waar
het eindigt. Er
vindelijke onderzoek naar dit doemt een vraag
nieuwe begrip van ‘werk’ met 1
op en als ontwer-
de nieuwe lerende generatie. per ga je zoeken
naar de vragen
Sophie Krier die daar weer
achter schuilen.
Sophie Krier is ontwerper en Als ontwerper be-
onderzoeker. In Field Essays schouw ik mijzelf
schrijft en publiceert zij over de als bemiddelaar
wisselwerking tussen veldwerk maar tegelijk
en reflectie in ontwerpproces­ neem ik ook altijd
positie in een po-
sen. Recent werkte Sophie Krier litiek, economisch
aan een aantal symposia over en sociaal krach-
het 21e ­eeuwse beeld, – am­ tenveld; de kunst
is om deze positie
steeds te herzien
en te herijken.
de Gerrit Rietveld Academie. Wat is de juiste
houding - wat
ontwikkelt Krier tentoonstellin­ moet er gebeu-
gen, symposia en publicaties. ren? Dat vraag ik
3 mij continu af."
“Ik ontwerp niet zozeer fysieke
Sophie Krier, cu-
dingen maar ervaringen, met al­ rator werkland-
schap KRUIST
ting, de programmering, de ICI
identiteit, het proces. De bevin­
dingen uit het onderzoek zijn
formuleren en voor een bepaald
medium en vorm te kiezen”, al­
dus Krier. Deze redactionele
werkwijze vormt de rode draad
tussen alle facetten en activitei­
1
Casablanca, 2010. Een stomerij
adverteert haar kunsten op de
façade van de winkel. Een
expertise wordt een handschrift,
zichtbaar in de wijk. (Photo: Dawn
Ray, Ici Casa, Ville Inventive.)
2
Rotsoord, november 2011.
Speurend naar de Rotsoord van
nu komen we deze hedendaagse
misbaksel tegen. Wat kan de
waarde van een misbaksel zijn?
2
(Photo Sophie Krier)
3
Diagram Migratie Flexwerkers
Nederland (2011)
17
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

4 5

1–3
Schuurtjes, Arne Hendriks &
Joanna van der Zanden
OPROEP
4
Nagelstylistes ge- Het Rijdend Alfabet: Letter-
zocht voor speciale borden, Cathelijne Montens
manicure in auto-stijl,
zaterdag 9 juni, 11h- 5
13h! Meld je aan via B van Bloemist Sierstuk
kruist@utrechtmani-
3 fest.nl 6
Referentiebeeld: Bloemen

Schuurtjes
Kan de schuur als potentiële
kleinschalige productieruimte
worden geactiveerd en van eco­
nomische waarde zijn voor de
buurt? – Arne Hendriks & Joan ­
na van der Zanden
Ach, het heeft niet zo veel om
het lijf. Ik doe er af en toe maar
wat, of Ik bewaar ‘t allemaal,
want je weet niet op welk mo­
ment ‘t van pas komt, toch? Het
zijn de meest gehoorde reacties
van wijkbewoners op de vraag
wat ze in hun schuurtje doen.
Toch worden in deze uit het
straatbeeld onttrokken, vaak
zelfverbouwde en rommelige
gebouwtjes handelingen ver­
richt en spullen bewaard die in
"Het schuurtje de toekomst wel eens de le­
behoort tot het vensader van de wijk kunnen
onuitgesproken blijken.
domein van de
verbeelding."
Arne Hendriks en Joanna van
"Meer dan welke der Zanden geven in hun
architectuur ook schuurtjes alvast een voorzet.
verbeeldt het Ze laten zien dat juist deze klei­
schuurtje de te-
loorgang van ne dagelijkse rituelen een cul­
onze maakcul- tuur in stand kunnen houden
tuur. Naast fiets, waarin kennis wordt onderhou­
tuinmeubel en den en gedeeld.
diepvrieskist is
er vaak niet veel
ruimte meer voor Vroeger lag de werkplaats aan
een werkbank. de straat, het huis lag daarach­
De vraag is of ter. Tegenwoordig liggen de
wij het ons in schuurtjes onzichtbaar aan bin­
deze onzekere nentuinen, voor de buren ver­
economische tij-
den wel kunnen scholen achter siergras en tuin­
veroorloven om fakkel. Maar wat gebeurt er
onze schuren wanneer we de wijk binnenste­
buitenspel te buiten keren en de schuur weer
zetten." centraal stellen? De activiteiten
die nu al plaatsvinden in de
schuren in de buurt zijn uitver­
groot en vormen het denkbeel­
dig netwerk van een zelfregule­
rende wijk. In dit model van
wijkautonomie ontstaat er ruim­
te voor een economie van het
‘iets’ (het iets doen, produce­
ren, repareren, bewaren). Dit
‘iets’ vertegenwoordigt de stra­
tegische reserves van de wijk
(in kennis, in netwerk, in mate­
rie). De 5 nagebouwde schuur­
tjes belichamen het vieren van
wijk gebonden productionele
kennis – vooral ook om niet te
vergeten dat zoiets nog steeds
tot de mogelijkheden behoort.
Het Rijdend Alfabet
Hoe kan ik de aanwezige exper
exper­
tise vieren, en het productiepo­
tentieel zichtbaar maken en ver
ver­
binden? Kan de wijk in een
ruimtelijke stalenkaart verbeeld
worden? – Cathelijne Montens
Wat als we eens aan de hele
wijk laten zien hoeveel bijzon­
dere vakmensen hier dagelijks
in hun eigen werkplaats aan het
werk zijn en wat zij maken? Met
de inventarisatielijst van beroe­
pen in de hand, vroegen we een
bloemist, een tegelspecialist,
een stoffeerder en een aantal
andere makers om ieder hun ei­
gen, ruimtelijke letter uit het al­
fabet te maken. Samen vormen
ze een stalenkaart van wat de
wijk aan technieken en materia­
len zoal te bieden heeft. In mei
komen de letters uit de verschil­
lende werkplaatsen tevoor­
schijn en trekken ze er, gemon­
teerd op aanhangwagens, in
een stoet op uit. Iedereen kan
ze dan bekijken. Als Het Rijdend
Alfabet halverwege de tochten
door de wijk bij haar stand­
plaats halt houdt, wordt de ten­
toonstelling voor heel even een
openlucht podium. Hier kun je
een poëzie voordracht, een
vechtsport demonstratie of een
workshop gebarentaal mee­
maken.
De tentoonstelling wordt naar
het model van sierwagens ont­
wikkeld. Ieder sierstuk komt tot
stand in nauwe samenwerking
met één of meerdere vakmen­
sen uit de wijk. De aanwezige
expertise wordt tastbaar en de
mogelijke kruisverbanden zicht­
baar. Met o.a. houtdraaier Joost
Kramer (H), meubelmaker
Matthijs Maaswerk (M), tegel­
specialist Carin van Dongen (T),
meubelmaker Luc Brouwer (M),
bloemist John van Heezik (B),
en o.v.b. stoffeerder Oscar Se­
villa (ovb) (S), etaleur Winnie
Helmes Ham (E).
Car Wash Mekka
De auto als cult­object en als
trefpunt voor fans en deskundi­
gen: dat is Carwash Mekka. Je
nagels stijlen in de lakkleur van
je auto, de wasserij geschiede­
nis van Rotsoord tijdens een rit
door de wasstraat beluisteren,
of een avondje film kijken in de
openlucht. Wat je ook doet,
neem je auto, (bak) fiets, of
brommer mee!
Kun je van een plek zoals een
tankstation een kruispunt van
expertise maken? – Cynthia Ha ­
taway
Wist je dat er heerlijk gekookt
kan worden op warm gereden
motorkappen, dat de duurste
carwash $8500,00 kost, en dat
in Suriname de wasstraat als
verkoelende buitendouche
dienst doet? Weet je welke vel­
gen jouw auto heeft? De auto
als cult object en als trefpunt
voor fans en deskundigen:
dat is Car Mekka. Kom je nagels
stijlen in de lakkleur van je auto,
beluister de wasserij geschiede­
nis van Rotsoord tijdens een rit
door de wasstraat, of beleef een
avondje film kijken in de open­
lucht. Wat je ook doet, neem je
auto, (bak)fiets, of brommer
mee!
De auto is een extensie van ons
lichaam, van onze persoonlijk­
heid en van onze verlangen om
van A naar B te raken – van on­
derweg te zijn. We zijn verslaafd
aan transport, en de auto is een
van de meest geliefde vervoers­
middelen. Zonder de auto zijn
we nergens. We zouden voor
zo’n belangrijk object – waar­
mee we onszelf psychologisch
en fysiek identificeren – moeten
zorgen zoals we voor onszelf
zorgen. Het onderhouden van
chroom en lichaam verlengt in
beide gevallen de levensduur;
je zou kunnen zeggen dat wij
onze auto’s zijn geworden, net
zoals auto’s naar ons zijn ge­
maakt. I am it, It is Me: We Are!

18
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

inventaris team
vaardigheden kruist ici

a e garage in Hoograven,
tegenover de o straatverkoper CURATOR

auto fan ecoloog

begraafplaats.
onderhoudsman t Sophie Krier
Q_Kan ik het potentieel aan vaardigheden

j
auto expert organizer en expertise in de wijk in een alfabet
auto spuiter tatoo kunstenaar vangen? Welke nieuwe werktaal levert dit
auto monteur
jurist p tegelzetter
tolk
op?

k
psycholoog
postbode
preparateur
u GRAFISCH ONTWERP

René Put & Brigitte Gootink

kapper uitvinder Q_Hoe kunnen we de kruisbestuiving in
kleermaker
kalligraaf Q uurwerkmaker kaart brengen en deze inzichtelijk verbeel­
den tot een eigen identiteit?

v
Autoschadebedrijf Rietveldhof, Tol­
Sham heeft 22 jaar steeg. Ecoloog quizmaster
ervaring in auto's Harmen kijkt VOORBEELDPROJECTEN

r
repareren en spuiten: de behuizing van de verhuizer
"Ik doe alles behalve egel na die hij in de vinaigrette expert Het Rijdend Alfabet
het interieur.” In gemeenschappelijke visser Cathelijne Montens
speciale gevallen tuin heeft geplaatst. reclame ontwerper vloerlegger Q_Hoe kan ik de aanwezige expertise
maakt S. Remesar (Photo Sophie Krier) rondvaartgids vuilnisman vieren en het productiepotentieel zicht­
eigen gereedschap, werkoord Rotsoord, baar maken? Kan de wijk in een stalen­

s W
bijvoorbeeld voor econoom 30 januari 2012. De kaart verbeeld worden?
oude modellen. edelsmid set wacht op de
Onderscheidend etaleur eerste beeldende Studenten designLAB Rietveld Academie
vindt hij zichzelf niet auditie ­ Eva, 14 jaar, schaker waarzegger Q_Hoe kun je bijzondere expertise in
– aangezien hij
F die zich het kalligra­ schilder web kunstenaar beeld en taal vangen, en dit verbinden
repareert probeert feren eigen heeft weerman/vrouw met eigen interesses?
hij zijn handschrift zo gemaakt. Het idee wegmarkeerder
onzichtbaar mogelijk fietsenmaker van een alfabet van wetenschapper Conor Trawinsky
te maken. filosoof vaardigheden is wijkhistoricus Q_Kun je het maken als uitgangspunt voor
fotograaf geboren. (Photo een sociaal proces inzetten?

X
acrobaat Sophie Krier)
acupuncturist
archeoloog g keramist
kleermaker Schilder Steven heeft xenograaf
Schuurtjes
Arne Hendriks & Joanna van der Zanden
Q_Kan de schuur als potentiële kleinscha­

b gebarentaal expert heel Hoograven van xerografie expert lige productieruimte worden geactiveerd

l
groot ouders een kwastje verf xylograaf en van economische en strategische
grafitti kunstenaar voorzien, volgens waarde zijn voor de buurt?

ij
body builder goud expert Carin. Als ik op de
beeldhouwer lasser plek van onze Jesse Howard
bezorger
bibliothecaris
bloemist
h lazersnijder
leer expert
Lichtkunstenaar
afspraak kom zie ik
Steven nergens. “Ja,
dat klopt je ziet me y
Q_Als we de objecten die ons omringen
zelf leren maken, begrijpen we ze dan
beter?
harley davidson lid niet. Ik zit achter, in

c hygiene specialist
houtdraaijer
de achtertuin.”
Steven is in ’93 hier
yeoman
yogi
Carwash Mekka
Cynthia Hathaway
komen wonen. Eerst Q_Kun je van een plek zoals een tankstati­

z
cartograaf
citroën kenner
cabaretier
i maakte hij van zijn
eigen huis een
plaatje.
on een kruispunt van expertise maken?

choreograaf ijzervlechter zeepmaker STUDIES

conciërge illustrator Jan Willem Camp­ schrijver zeefdrukker
criminoloog instrumentmaker mans, afgestudeerd slager Know-How|Show-How
aan de HKU Utrecht, schoenmaker Q_Hoe kan bijzondere waardevolle kennis

D probeerde al tijdens
zijn studie om met
sleutelmaker
schoonheids­
en vakmanschap, en het culturele verhaal
dat daar onderdeel van is, overgedragen
licht te schilderen op specialist(e) worden op nieuwe generaties?
dakdekker canvas. Met behulp sociaal geograaf
dichter van een wacom steenbewerker Work of Work
tablet, een video steigerbouwer Jonathan Muecke & Bas Princen
projector en een stoffeerder Q_Wat is de logica van een ontwerppro ­
Q_
Electro­technicus en interface, begon hij ces, hoe vertaalt dat zich in het werk en
WW II expert later tableaux vivants welke band gaat dat werk aan met zijn
E.H.A.M. Valentijn te maken – levendige omgeving?
heeft zijn ervaring als tableaus, stillevens.
monteur opgedaan in Werkruimte
het Koninklijke leger lijstenmaker Jan van Duppen
– hij vervaardigde in loodgieter Q_Welke rol speelt de (buiten)ruimte in
Q_
de tijd instrumenten het werk, en hoe zetten makers de
voor vliegsystemen.
Nu traceert hij
onderdelen uit de
M Met 12 jaar begon
Oscar Sevilla als
stoffeerder / meubel­
werkruimte naar hun hand?

Homework
hele wereld (Italië, manicure expert makerij in de buurt, Studenten Design Academy Eindhoven,
Duitsland, Fillippij­ marktkoopman in zijn dorp in Spanje. Man and Living o.l.v. Mara Skujeniece
Wat is het werk van nen, Engeland) en masseur “Als je een leuning Q_Wat houdt thuiswerken in, en waar
Q_
een dichter? Wat repareert hij oude metaalbewerker maakte moest je met vragen bepaalde situaties om?
doet een dichter? En militaire voertuigen, metselaar je ogen dicht voelen
wat heeft een dichter diverse apparatuur meubelmaker en dan wist je dat het
nodig? Vanuit zijn en uniformen. Vaak modelbouwer goed was.” Toen hij
huis in Tolsteeg zijn bepaalde mode ontwerper 22 werd vertrok hij
vertelt Baban over onderdelen inmid­ mimespeler naar Nederland om
zijn roeping. Op tafel dels uit productie en geld te sparen en ooit
staan twee kopjes
n
moet hij hiervoor een eigen stoffeerde­ OPROEP
thee en een schotel aanpassingen rij te beginnen. Dat
koekjes. “Zo hoort maken. Valentijn was in 1956. Nu, Vaardige handen en
het hier, toch?” stopt niet bij de naaister anno 2012, heeft hij meelopers gezocht! Wil
onderdelen – hij natuurkundeleraar het stofferen jij jouw vak ook uitbeel-
diskjockey traceert ook mensen, nieuwslezer opnieuw ontdekt – den in een bij- zondere
dozenmaker gebeurtenissen, vanuit zijn garage letter voor Het Rijdend
drukker locaties, materia­ knapt hij ziekenhuis­ Alfabet? Neem dan con-
len… Dit doet hij stoelen en bankstel­ tact met ons op via
allemaal vanuit zijn len op. kruist@utrechtmanifest.
nl of T 030-2585556

19
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

h el p
De s k
r o t s
oo r D 1

OPROEP 3
Speciaal voor de bewoners en potentieel antwoord vormen op tact met de consument en zijn
HELPDESK zoekt, koppelt,
ondernemers van Rotsoord en vraagstukken over het nieuwe vraag en behoefte. De vraag is
ontwerpt, implementeert
omgeving opende Studio Mak­ Werklandschap. Dit antwoor­ of deze ontwikkeling ook ver­ en realiseert vraag en
kink & Bey in Werkoord help- denmagazijn is het tweede on­ antwoordelijk is voor een ander aanbod in Rotsoord en
Desk rotsoord. De helpDesk derdeel van de tentoonstelling aanbod qua producten, bijvoor­ omgeving. Geef uw
inventariseert vragen en be­ en zal als zodanig een dialoog beeld een toenemende stan­ wensen of uw aanbiedin-
gen door aan: HELP-
hoeftes uit de buurt Rotsoord. aangaan met de vragenbiblio­ daardisering? In hoeverre kan er
DESK@Utrechtmanifest.nl
Inmiddels wordt dit onderzoek theek. in deze geografische scheiding
met een klein team van ontwer­ van productie en gebruik nog
pers op verschillende manieren Het helpDesk­team zal ook ge­ maatwerk geleverd worden?
actief uitgevoerd. helpDesk­lid durende de maand mei actief Het onderdeel ‘Industrieel maat­
Rachelle Klaassen gaat fysiek blijven bouwen aan de vragen­ werk’ binnen de tentoonstelling
de buurt in om vragen van be­ bibliotheek en het antwoorden­ laat projecten zien waarbij pro­
woners en bedrijven op te halen. magazijn. Iedereen kan in deze ducten op een industriële ma­
Door een op een gesprekken periode zijn of haar vragen kwijt nier vervaardigd worden, maar
aan te gaan probeert zij per­ bij de helpDesk en deze zullen waarvan de productie qua
soonlijke behoeftes en wensen vervolgens worden opgenomen schaal en type ook in de stad
te verzamelen en de paralellen in de tentoonstelling. Daarnaast of een woonwijk zou passen.
en overlap daarin te inventari­ zullen er interventies en projec­ Productieproces en interactie
seren. Via de Werkkrant doen ten worden geïmplementeerd in met de consument voeren de
wij tevens een oproep aan de de wijk Rotsoord. Zodoende zal boventoon in de selectie. Veelal
lezers om hun wensen kenbaar de tentoonstelling gedurende zijn het machines of robots die 1
te maken. Daarnaast verzamelt de maand mei verder groeien. zelfproducerend zijn, maar wel Alexander McQueen, show
spring/summer 1999, dress
de helpDesk ook vragen uit het de mogelijkheid tot variatie en no.13. Het model dat de wit
professionele veld, door bijeen­ Tentoonstelling persoonlijke voorkeuren bieden. katoenen jurk toont, staat
komsten en manifestaties te or­ Het antwoordenmagazijn met De projecten uit Industrieel op een draaischijf met naast
ganiseren. daarin de verzamelde sugges­ Maatwerk hebben de potentie haar twee robotarmen. De
ties die mogelijk als ontwerpop­ om uit te groeien naar een robots komen tot leven en
bestuderen het model. Vervol-
Vragenbibliotheek lossing kunnen dienen, vormt duurzame micro­industrie die gens wordt de sfeer agressiever
Het onderzoek van de help- de basis voor de tentoonstelling aanhaakt bij een vraag of be­ en spuiten de robotarmen in een
Desk resulteert in een vragenbi­ die vanaf 1 mei in Werkoord te hoefte om zodoende daadwer­ specifiek verfdessin op de jurk
bliotheek waarin concrete per­ zien zal zijn. Het antwoorden­ kelijk een plek in te nemen in waarmee de rollen van een
soonlijke vragen, wensen en magazijn is onderverdeeld in ieuwe Werklandschap.
het nieuwe productieproces compleet
omgedraaid worden: robot
geformuleerde vraagstellingen vijf categorieën die ieder op wordt mens en mens wordt
die een algemene behoefte hun eigen manier een aspect Studio Maarten Kolk & product.
weerspiegelen, worden verza­ van het nieuwe Werkland- Guus Kusters
meld. De vragenbibliotheek schap uitdiepen: In het werk van Studio Maarten 2&4
vormt een onderdeel binnen de Kolk & Guus Kusters zijn leven Mischer Traxler, ‘Till you stop,
cake theocratieën’
tentoonstelling van de help- a. industrieel maatwerk met de natuur, het milieu, ge­ Het werk toont een machine die
Desk die in de maanden mei en b. afval als bouwsteen schiedenis, kleur en omgeving taarten decoreert, volgens een
juni in Werkoord Rotsoord te c. collectieve mankracht essentiële inspiratiebronnen. spirograaf-achtige methode. De
zien zal zijn. d. verbeelding als Door narratieve verbindingen te machine start met decoreren
dienstverlening maken, bereikt hun innovatieve en stopt wanneer de koper het
mooi vind.
Antwoordenmagazijn e. natuurlijke productie materiaalgebruik en productie­
Parallel aan de ontwikkeling van proces een hoog esthetisch ni­ 3 -6
de vragenbibliotheek, ontwikkelt In deze en de komende edities veau. Voor het nieuwe Werk- Unfold, ‘L’Artisan Electronique’.
de helpDesk het zogenaamde van de Werkkrant zullen we landschap is Studio Maarten In deze installatie kan de kijker
antwoordenmagazijn. Met het per keer één van de thema’s Kolk & Guus Kusters gevraagd het complete productieproces
van een custom-made vaas
antwoordenmagazijn reikt de toelichten. als gast­curator van de help- aanschouwen: van (virtueel)
helpDesk geen concrete ant­ Desk rotsoord. pottenbakkerswiel tot het
woorden op de verzamelde vra­ Industrieel Maatwerk afbakken van de vaas. Het enige
gen en wensen aan, maar sug­ In het huidige werklandschap is verschil met traditionele
gesties in welke richting het de ‘maak­industrie’ voorname­ procédéis dat niet de mense-
lijke hand, maar een computer
antwoord te vinden is. Als basis lijk aan de rand van de steden en een 3D printer de vaas
word een antwoordenmagazijn en op industrieterreinen gesitu­ vervaardigen.
aangelegd waarbij bestaande eerd, waarin soortgelijke activi­
projecten van ontwerpers en teiten bij elkaar zijn geclusterd.
kunstenaars te zien zijn die een Hierdoor is er weinig direct con­

20
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

team helpDesk
Tafelboom:
Tafelboom spant
zich in om de
waarde van de
boom te behou-
den, door de ge-
OPROEP 1
rooide bomen een
tweede leven te
UTOPIA MAKERS WANTED to co­generate
geven. Egbert
and initiate activities and services. Do you
Boerma, Jurrian
have wishes, needs, improvements for
van den Haak en
Rotsoord/Hoograven? Come to realize them
Ruth van Andel
in the Micro Utopias space: here everything
zijn de mensen
CURATOR achter de stich-
is possible. Send your proposal to
microutopias@gmail.com. More info at
ting. Zij maken
Studio Makkink & Bey van het gerooide
www.microutopias.com.
Q_Hoe ziet het nieuwe werklandschap van hout tafels die
Danielle Dossie is een ontwerpster die
Rotsoord eruit? weer terugkeren
binnen de kringloopwinkel in hooggraven
aan de hand van vragen of wensen van
in de stad, bij de
Studio Maarten Kolk & Guus Kusters bewoners en ge-
bewoners scenairo’s gaat bouwen met alles
Q_Welke ontwerpen en kunstwerken
Q_ bruikers. Zo blijft
wat binnen de kringloopwinkel voorhanden
kunnen als voorbeeld dienen voor het de boom onder-
is. Samen met de bewoners gaat ze settings
toekomstige werklandschap? deel van de stad,
bouwen die een beleving of concrete
antwoord zijn op de vraag.
in een nieuwe
functie die bij
STUDIES 4 hem past. (tafel-
boom.nl)
Rachelle Klaassen
Q_Welke concrete behoeftes en vragen
Q_ Rotsoord Nu:
hebben de bewoners en bedrijven op Van 2007-2011
Rotsoord? zette Marijke
Reuvers met
Studenten Design Academy Eindhoven, culturele activi-
Master Social design o.l.v. Rianne Makkink teiten Rotsoord
Q_
Q_Welke condities kun je scheppen om een OPROEP 2 (Nu) in de schijn-
stad te ontwikkelen? Onder leiding van werpers. Op dit
Rianne Makkink onderzoeken de studen­ Plantenasiel zoekt afgedankte moment werkt
ten Rotsoord binnen hun eigen ontwerpop­ zij, op verzoek
planten: als u erover denkt uw
dracht. van de Vrede van
plant(en) weg te gooien, stop
dan onmiddelijk! het planten Utrecht, samen
asiel redt verwaarloosde en met collega
SOCIAL DESIGN Sandra Rigter
ongewilde planten. Groot,
klein, mooi, lelijk, voor binnen aan een cultureel
Danielle Dossi programma voor
of voor buiten, met of zonder
Q_Heeft de kringloopwinkel een grotere o.a. de Oude-
bloemen, stekelig, zacht,
potentie dan alleen de verkoop van gebruik­ geinlaan en de
lichtgroen of donkergroen.
te spullen? buurt er om heen.
Ik kom de planten bij u thuis
ophalen (u kunt ze ook op Onder de naam
Florian de Visser Overal in Zuid
afspraak buiten achterlaten)
Q_Hoe kan bedrijvigheid achter gesloten wordt toegewerkt
mail naar: plantenasiel@
deuren meer transparant worden gemaakt? naar het wijken-
rachelleklaassen.com.
programma van
5 Stichting Rotslab de Vrede van
Q_Kunnen cultuur, educatie en het bedrijfs­ Utrecht in 2013.
leven een innovatieketen vormen als
openbare fabriek voor stedelijke ontwikke­
ling?

Stichting Tafelboom
Q_Hoe kunnen we stadsbomen, inclusief
herinneringen, behouden voor het straat­
beeld?

BuurtBios
Q_Hoe breng je het Nieuwe Werklandschap
op film tot leven?

PRODUCT DESIGN

Atelier NL
Q_‘The Human Soup Machine’ demon­
streert de verwerking van rauw voedsel tot
soep.
Hoe kunnen mens en machine één worden?

Lucas Maassen & Sons 2

Q_Welke mogelijkheden schuilen er binnen
Q_
strenge arbeidsvoorwaarden?

Unfold
Q_Hoe ziet het nieuwe ambacht eruit en
welke rol kan het innemen in het nieuwe
werklandschap?

GRAPHIC DESIGN

Raw Color
Q_Wat kan grafische vormgeving bijdragen
Q_
aan het inventariseren van vragen en
behoeftes binnen Rotsoord?

WIJK LIAISON

Marijke Reuvers (Rotsoord Nu liaison

officer voor de wijk)
Q_ Wat levert de 4e editie van Utrecht
Manifest op voor de wijk Rotsoord en
Hooggraven?
6

21
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
Werk
l an D
sc ha p
v er D
i e p t
Onderzoek naar het potentieel
van het nieuwe Werkland-
schap is niet alleen van beteke­
nis voor de ontwerpdiscipline.
Het sluit aan bij een brede
maatschappelijke beweging die
vraagt om een nieuwe visie op
onze economische (productie)
processen, meer betrokkenheid
en inspraak bij de inrichting van
onze leefomgeving, ons sociale
stelsel, het onderwijssysteem
en de arbeidsmarkt.
In een programma met lezin­
gen, debatten, kleinschalige
denktanks en een symposium
organiseert werklandschap
verDiept een publiek platform
waarop deze discussie rondom
het nieuwe werklandschap met
een divers publiek zal worden
gevoerd. Het werklandschap
verDiept loopt zo als onder­
zoekstraject parallel aan de an­
dere projecten en onderzoekt
en beschouwt het thema vanuit
een theoretisch perspectief.
De focus ligt hierbij op de spil
van de biënnale, de relatie tus­
sen werk en landschap.
De inzichten en resultaten van
deze verdieping zullen hun weg
vinden naar het publiek in de
vorm van een symposium en in
een publicatie, die zowel langs
digitale als analoge weg wordt
verspreid.
Werkkrant De thematiek van het nieuwe Christel Vesters
Parallel aan het discursieve pro­ Werklandschap, en de wijze Christel Vesters is theoreticus,
gramma, publiceert werkland- waarop haar potentieel kan schrijver en curator, en studeer­
schap verDiept de Werk- worden vertaald naar de inrich­ de kunstgeschiedenis en cura­
krant; een platform in tekst en ting van onze leefomgeving ting in Amsterdam, New York
beeld waarin de ontwikkelingen (op het schaalniveau interieur, en Londen. Christel publiceert
van de verschillende projecten straat, wijk en stad) rijkt verder regelmatig in verschillende
worden gepubliceerd en in con­ dan de ontwerpdiscipline al­ internationale tijdschriften op
text worden geplaatst. Dit kan leen. Daarom is voor het sym­ het gebied van beeldende kunst
allerlei vormen aannemen: een posium gekozen om het nieu- en design. Ze was de curator
verslag van een deelnemer, een we Werklandschap vanuit van diverse projecten, waaron­
interview met de curator, de verschillende denkkaders (soci­ der de succesvolle lezingen­
mening van een buurtbewoner, ale geografie, architectuur, pla­ reeks en publicatie Now is the
een up­date met facts and figu­ nologie, filosofie) onder Time: Art & Theory in the 21st
res, bijzonder research materi­ de loep te nemen, waarbij het Century. Van 2009 tot begin
Century
aal, foto­ essays, plattegronden, denken en doen in tandem op­ 2011 behoorde Vesters tot het
statistieken etc. Naast de bijdra­ gaan, en theoretische beschou­ curatorenteam van het Neder­
gen vanuit de verschillende pro­ wing wordt gespiegeld aan lands Architectuur Insituut
jecten wordt de thematiek van voorbeelden en ervaringen (NAI) en was daar verantwoor­
het nieuwe
ieuwe Werklandschap uit de praktijk. delijk voor het internationale
verder uitgediept aan de hand publieke programma en plat­
van (fragmenten uit) theoreti­ Het symposium Werk/lanD- form activiteiten. Naast haar ac­
sche essays, historisch bronma­ schap bestaat uit twee delen: tiviteiten voor Utrecht Manifest:
teriaal en hypothetische toe­ 1. WERK: In dit deel staan sig­ biënnale voor social design,
komstvisies. De Werkkrant nificante ontwikkelingen op het werkt zij als onafhankelijke cu­
wordt zowel digitaal als in print gebied van werk (aard en orga­ rator aan lezingen en debat pro­
verspreid. nisatie) centraal. Hierbij komen gramma’s over kunst, architec­
thema’s aanbod als verbinding, tuur en design, en geeft zij als
Werk/Landschap-symposium collectiviteit, open en gesloten theorie docent les aan de Gerrit
het nieuwe
ieuwe Werklandschap netwerk, informeel versus for­ Rietveld Akademie.
vertrekt vanuit de hypothese meel, amateur versus professi­
dat de huidige ontwikkelingen onal, lokaal versus globaal, uto­
in organisatie van onze pie versus dystopie.
productieprocessen en onze 2. LANDSCHAP: In dit cluster
manieren van werken, nieuwe worden de (ruimtelijke, sociale
condities creëert van waaruit al­ en economische) implicaties
ternatieve modellen voor de in­ van deze ontwikkeling onder­
richting van onze binnensteden zocht voor onze leef/woon/werk
denkbaar worden. omgeving. Door het ‘werken’
Design in al haar schakeringen, in plaats van ‘wonen’ als pro­
van productontwerp tot social grammatisch uitgangspunt te
design en design thinking, heb­ nemen, ontstaat er denkruimte
ben een belangrijke functie. om op andere manieren om te
Niet alleen in het ontwikkelen gaan met gebiedsinrichting
ervan, maar ook in het testen en (van interieur, straat, wijk, stad).
toetsen van deze mogelijkheden
aan economische, sociale en
stedenbouwkundige kaders.
22
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord

boekenkast case studies team

verDiept

1 "In an industrial, and now post­ CURATOR WIR: In Zwitser-

Formeel vs. informeel
Een van de veranderingen in
het werklandschap waar we ge­
tuigen van zijn is de vervaging
van grenzen tussen bepaalde
begrippen en nieuwe indelin­
gen daarbinnen: de verhouding
tussen formele en informele
Richard Sennett, Richard Sennett,
economie, de verdeling tussen
Together: The The Culture of the werk en vrije tijd is minder star,
de grens tussen amateur en
Rituals, Pleasu- New Capitalism,
res and Politics (2011), Yale professional vervaagt. De werk­
of Cooperation University press. krant bekijkt een aantal ontwik­
(2012), Yale
University Press,
kelingen.
United States.
"The informal economy seems
to be a permanent feature of
both high, middle and low inco­
me countries. Due to the actual
economic crisis, people are
pushed from the formal to in­
formal economy. Rapid urbani­
sation is a factor as well. While
the problem of size measuring
is not insignificant, most obser­
vers agree that the informal
Tom Holert,
Dietmar Leyk, Distributed economy is large and growing
Steelcase Work
Work- Agency Designs and will be an enduring feature
Space Futures Potentiality of the economy of mega­cities."
(eds.), Working (2011).
and Living in the
(Ministerie van Justitie,
B.M.J. Slot.)
City of Know
Know-
ledge (2011).
E­Quality, kenniscentrum voor
emancipatie, gezin en diversi­
teit, pleit voor meer erkenning
van onbetaalde en informeel
werk omdat dit veel invloed
heeft op de kwaliteit van het be­ neral Ban Ki­moon.)
staan. Door erkenning hiervan
door beleidsmakers kan er dus
een verschil ervaren en ge­
maakt worden met betrekking
Alain de Botton, tot die gebieden.
The Pleasures (Plantenga, J. & M. J. Sloep, E­
and Sorrows of
Subroto Bagchi, Work (2009). Quality. Rekenen met onbetaal­
de arbeid. Een onderzoek naar
The Professional,
Penquin, New de intergratie van onbetaalde
York (2009). arbeid in macro­economische
concepten en modellen, 1995.)
Utrecht Manifest
- A Reader, 2009
Gerlinde Schuller,
Designing
Universal Know
Know-
ledge (2009).
2 gelijk is een alternatief voor de
Mondragon, Spanje
"Tijdens het naoorlogs kapita­ behoeften te verbinden met
lisme en in een vijandige omge­ niet erkende middelen.Inmid­
ving een coöperatief sociaal
model ontwikkelen: dat is een
wonder."
(VPRO Tegenlicht, ‘Het Wonder heeft Stroom Den Haag een
van Baskenland’. Documentaire, vestiging van time/bank ge­
regie: Kees Brouwer)
industrial age, that has turned land is het ruil-
Christel Vesters systeem onder de
people in to disposable assets, Q_Hoe kunnen we inhoudelijke verdie­ naam WIR, WirtWirt-
into tools at the service of capi­ ping, kennisontwikkeling en de dialoog schaftsring, een
tal, it is so hopeful to experi­ tussen verschillende disciplines blijven geaccepteerd on-
ence business at scale that verstreken ondanks de huidige economi­ derdeel van de ge-
sche en ideologische uitholling van ons wone economie.
chooses to honor the essence
culturele veld? Hoe overtuigen we Het WIR systeem
of humanity over the accumula­ politiek en publiek van de maatschappe­ waarin bedrijven
tion of wealth in service of capi­ lijke meerwaarde van cultuur en vorm­ goederen en dien-
tal." geving en kunst in het bijzonder? sten ruilen of bar-
(Jeffrey Hollender, a leading au­ teren blijkt een
stabiliserende in-
thority on corporate responsibi­
GRAFISCH ONTWERP
lity, social equity and sustaina­ vloed te hebben
op de geldecono-
bility, on his experience with Arthur Roeloffzen mie. In tijden van
the mondragon cooperative Q_Hoe kunnen activiteiten, inhoud en economische
corporation, located in the bas­ omvang van Utrecht Manifest no. 4 voorspoed krimpt
inzichtelijk worden gemaakt voor het het WIR systeem
que region of Spain.)
brede publiek en het vakpubliek? en maakt ieder-
een gebruik van
het gewone geld-
RESEARCH systeem. (Wikipe-
dia)
Simone Kleinhout & Michelle Franke
Q_Wat is social design?
Q_ Ruilhandel:
(de(m.)): handel
waarbij koopwa
koopwa-
ren tegen andere
in plaats van geld
verwisseld wor-
den. syn. barat-
handel, barter,
barterhandel: (in-
ternationale) ruil-
handel, compen-
satiehandel. (Van
Year of the Cooperatives Dale)
"Cooperatives are a reminder to Free·lance:
the international community Adjective: 1.
that it is possible to pursue working for
both economic viability and so­ different compa
compa-
cial responsibility." nies at different
times rather than
(United Nations Secretary­Ge­ being permanent
permanent-
ly employed by
one company: a
freelance journa
journa-
list.
2. independent or
uncommitted in
politics or
personal life. /
Adverb:
earning one's
living in such a
way: I work
freelance from
home. / Noun:
3 1. a person who
earns their living
in such a way.
Time/Bank 2. historical
De kunstwereld heeft een eigen (often free lance )
timebank waar tijd als valuta a medieval
wordt gebruikt: e­flux startte mercenary. /
time/bank in 2010. Time/bank is Verb: earn one's
living as a
een platform waar mensen tijd freelance. /
en vaardigheden kunnen bun­ Origin: early 19th
delen en verhandelen, en zo cent. (denoting a
geld omzeilen als de maat voor mercenary):
originally as two
waarde. time/bank is gebaseerd
words.
op het uitgangspunt dat ieder­
een in het culturele veld iets bij Informele econo-
te dragen heeft en dat het mo­ mie: die buiten de
officiële statistie-
bestaande economie te ontwik­ ken valt, als ge-
volg van niet of
kelen en te onderhouden door onvoldoende rap-
porteren.
Het informele cir-
dels hebben meerdere andere cuit: deel van de
kunstinstellingen het concept arbeidsmarkt dat
zich grotendeels
overgenomen. In Nederland onttrekt aan over-
heidsbemoeienis.
(Van Dale)
opend.

23
utrecht Manifest
het nieuwe
ieuwe Werklandschap
WerkoorD rotsoord
werklandschap eet
werklandschap kruist ici
werklandschap verDiept
helpDesk rotsoord
ag enD
a
Gedurende de vierde editie van het
Utrecht Manifest worden tal van work­
shops, lezingen, filmavonden en andere
bijeenkomsten georganiseerd in en
rondom de wijk Rotsoord in Utrecht.
Hier vindt u een greep uit de groeiende
lijst van activiteiten. Voor de laatste in­
formatie kijk op onze website.
MAART
Za 3
EET
1e brouwdag, Rotsoord Bier
brouwen. Henriëtte Waal
brouwt samen met lokale
(thuis)brouwers een Rotsoord
bier. Locatie: Boomgaard van
Nieuw Rotsoord (entree aan
Rotsoordzijde). Tijd: 11­18 uur.
Za 10
EET
2e brouwdag, Rotsoord Bier
brouwen. Henriëtte Waal
brouwt samen met lokale
(thuis)brouwers Rieks en
Sander Banus een tweede
Rotsoord bier. Locatie: In de
wasstraat van Tramoil, Bril­
jantlaan 15, Rotsoord. Tijd: 11­
18 uur.
Vr 30
EET
Kwalitijd: jonge spruiten &
brokkelkaas. Een serie ver­
kennende gesprekken over
het Werklandschap EET in
Rotsoord. Kwalitijd zoomt in
op de invloed van tijd op (de
perceptie van) kwaliteit, i.s.m.
Daniëlle Arets (House of Com­
mons) Sprekers: Jan Willem
van der Schans, Garmt Dijks­
terhuis en Lars Charas. Loca­
tie: Werkoord Rotsoord,
Heuveloord 140, Rotsoord.
Tijd: 20­22 uur.
APRIL
Di 3
KRUIST ICI
Openbare les in het kader van
de studie naar thuiswerken
met studenten van de Design
Academy Eindhoven, afdeling
Living, onder leiding van
Mara Skuje­ niece. Locatie
Werkoord Rotsoord, Heuve­
loord 140, Rotsoord. Tijd: 13­
17 uur.
Vr 6
KRUIST ICI
A van Aandacht. Eerste uit
een serie van drie avonden
waarin we op zoek gaan naar
expertise van Het Nieuwe
Werklandschap, met o.m. film
van Joost Conijn en lezing
over ‘Joy Riding’ van Cynthia
Hatha­ way. Locatie: Werk
Werk­
oord Rotsoord, Heuveloord
140, Rotsoord. Tijd: 19­21 uur.
Vr 13
EET
Een proeve van bekwaam-
heid. Tweede in een reeks ver­
kennende gesprekken over
het Werklandschap EET
in Rotsoord waar het thema
smaak en de vraag of deze
gebonden is aan context,
locatie of afkomst. I.s.m.
Daniëlle Arets (House of
Commons). Sprekers: Michiel
Korthals, Antonia Mazel en
Ronald Pereboom. Locatie:
Werkoord Rotsoord, Heuve­
loord 140, Rotsoord. Tijd: 20­
22 uur
Vr 20
VERDIEPT
After the Factory. Filmpro­
gramma en nachtwandeling
door de wijk Rotsoord op
zoek naar de sporen van
haar industriële geschiedenis.
I.s.m. Expodium. Locatie:
Werkoord Rotsoord, Tijd: 20­
24 uur.
Ma 30
EET
Utrechtse Spoorpunt Express.
Van 10.00 tot 12.00 uur, Twijn­
straat, Hoograven
en van 12.00 tot 14.00 uur,
Bakkersbrug, Utrecht Cen­
trum.
MEI
Di 1
OPENING
Feestelijke opening Het Nieu-
we Werklandschap.
Opening van alle Utrecht Ma­
nifest projecten: Help­ desk
Rotsoord, werklandschap EET,
werklandschap KRUIST ICI,
werklandschap VERDIEPT.
Journalist, schrijfster, kunst­
redacteur en internationaal
correspondent Tracy Metz zal
de openingsrede voor haar
rekening nemen.
Locatie: Werkoord Rotsoord
en verschillende locaties in de
omgeving. Vanaf 16:30
KRUIST ICI
Pimp my Car and Me. Met
lichtkunstenaar Jan Willem
Campmans. Breng je auto,
bakfiets, brommer of busje, je
familie en je vrienden en laat
je samen vereeuwigen door
de schilderhand van Jan Wil­
lem L. Had je altijd een verre
reis willen doen, of een Bent­
ley willen rijden? Dit is je
kans! Locatie: Tamoil Car
Wash, Tijd: 21­23 uur.
EET
Rotsoord Bier Proeverij
i.s.m. Henriëtte Waal. Locatie:
Werkoord Rotsoord, en verver­
schillende locaties in de wijk
Rotsoord en omgeving. Tijd:
vanaf 18 uur
Di 1 + 8 + 15 + 22 + 29
EET
Utrechtse Spoorpunt Express
op de wekelijkse Versmarkt op
het Smaragdplein.
Dorus Faber + Petra Hekken­
berg. Tijd: 12.00 tot 14.00 uur.
Di 1 (t/m 1 juni)
EET
Utrecht Kiemt: Kwekerij zon-
der Land. Op 1 mei opent
het plantenverdeelcentum
op het braakliggende Vicona­
terrein.
Vr 4
KRUIST ICI
B van Beweegelijk. Tweede
in een reeks avonden omtrent
de expertise van Het Nieuwe
Werklandschap, met o.a. Vir­
ginia Tassinari I). Locatie:
Werkoord Rotsoord, Heuve­
loord 140. Tijd: 16­18 uur.
Za 5
KRUIST ICI
Know How Show Workshop
1/3. Locatie: Werkoord Rots­
oord, Heuveloord 140. Tijd:
17­20 uur.
KRUIST ICI
Praalwagen Expositie route 1
Car Mekka Beauty Day. Loca­
tie: verchillende routes door
Rotsoord. Tijd: 17­20 uur.
Wo 9 – Zo 13
HELPDESK
Continuo van Florian de Vis-
ser. Naar aanleiding van het
project Continuo zal Florian
de Visser de productielijn die
zich afspeelt achter de muren
van de Pastoe fabriek zicht­
baar maken in het straatbeeld
van Rotsoord. Locatie: Op de
stoep van de Pastoe­­ fabriek.
Vr 11
EET
Rotsoord Bier proeven Proe-
verij i.s.m. Henriëtte Waal (zie
1 mei)
KRUIST ICI
Cleaning & Organizing Day.
Je auto ben je zelf. Zorg je er
goed voor? Met Serto Soluti­
ons van thuiszorgmedewerker
Paul Serto, tips & tricks van
organizer Ardy Kuipers en
speciale doekjes van mode
ontwerper Marina Toeters.
Tijd:16­19 uur.
KRUIST ICI
Great Drive Thru Debate. Bill
& Glen’s Great Drive­Thru De­
bate is een must­see: Met de
grote praatjes van Automo­
tive College leerlingen Glenn
van Es & Bill van Middendorp
en onderscheidingslintjes van
mode ontwerper Melissa Pe­
tersen­Bonvie.
Vr 18
KRUIST ICI
Know How Show Workshop
2/3. Locatie: Werkoord Rots­
oord, Heuveloord 140. Tijd:
18­21 uur.
KRUIST ICI
C van Calculerend. Derde in
een reeks avonden omtrent
de expertise van Het Nieuwe
Werklandschap, met o.a. Vir­
ginia Tassinari (I).
Za 19
KRUIST ICI
Praalwagen Expositie route 3
Car Mekka dag 3. Locatie: ver
ver­
chillende routes door Rots­
oord. Tijd: 17­20 uur.
KRUIST ICI
Car Mecca Drive In Movie –
met popcorn! Met: filmmaker
Jokko Voogt, geluidontwerper
Bart Jilesen. Waarom zou je
niet een bioscoop en een
tankstation samenbrengen?
Op deze zomerse avond tove­
ren we Tamoil om tot een
echte Drive In. Locatie: Tamoil
tankstation. Tijd: inloop vanaf
21 uur.
HELPDESK
MICRO UTOPIAS van Danielle
Dossi. Micro Utopia is een
openbare, fysieke locale ‘hub’
in de kringloopwinkel “De
Arm”. De gemeenschap kan
samen, ter plekke, diensten
en activiteiten genereren,
met gebruik van beschikbare
middelen – tweedehands ge­
reedschap, meubels, ...
– als antwoord op locale be­
hoeften. Locatie: Kringloop­
winkel ‘de Arm’, Verlengde
Hoogravenseweg 65­67.
Zo 20
EET
HOTSPOT Rotsoord: Micro-
klimaat van de stad. Debat
i.s.m. Daniëlle Arets en Nicoli­
ne Meijer (House of Com­
mons). Locatie: Werkoord
Rotsoord, Heuveloord 140,
Rotsoord. Tijd: 15.30 ­17.00
uur.
EET
Rotsoord Bier proeven. Proe­
verij i.s.m. Henriëtte Waal (zie
1 mei)
Vr 25
EET
Rotsoord Bier proeven. Proe­
verij i.s.m. Henriëtte Waal (zie
1 mei)
EET
Laatste in een reeks verken-
nende gesprekken over het
Werklandschap EET in Rots-
oord i.s.m. Daniëlle Arets
(House of Commons). Locatie:
Werkoord Rotsoord, Heuve­
loord 140, Rotsoord. Tijd: 20­
22 uur.
KRUIST
Debat i.h.k.v. 2 jaar HOTZO,
ZZP netwerk Utrecht-Zuid.
Locatie: Werkoord Rotsoord,
Heuveloord 140, Rotsoord.
Tijd: 15.30 ­17.00 uur.
JUNI
Vr 1
KRUIST ICI
Optocht Rijdend Alfabet (rou-
te 1). Met standplaats bij het
plantsoen op de hoek van t’
Goylaan en Vaartse Rijn. Tijd:
13:00­16:00 uur.
KRUIST ICI
Cursus Assemblage. Met o.a.
Jesse Howard, designLAB
Rietveld Academie en laser­
snijder Maurice van Peursem.
Altijd al willen weten hoe een
broodrooster, een stofzuiger
24
WERKKRANT
Deze Werkkrant is een
uitgave van Stichting
Utrecht Biënnale.
Concept, tekst en
redactie
Christel Vesters
Grafisch ontwerp
Arthur Roeloffzen
Aan dit nummer
werkten mee
Jurgen Bey, Michou
de Bruijn, Sophie Krier,
Ester van de Wiel,
Michelle Kleinhout,
Peter Sprangers
(Historische Kring)
Druk
Pantheon Drukkers
Alle tekst­ en beeld­
materiaal in deze uit­
gave is auteursrechte­
lijk beschermd
of een mixer in elkaar zit? © Stichting Utrecht
Wel eens geprobeerd om er Biënnale Maart 2012,
een zelf te bouwen? Of ge­ tenzij anders vermeld.
woon nieuwsgierig naar de
mogelijkheden van 3D en
STICHTING UTRECHT
open source technologieën?
Dan is deze cursus voor jou!
BIëNNALE
Je zelfgemaakte elektrische Bestuur Stichting
koffiemolen mag je na afloop Utrecht Manifest
mee naar huis nemen. Tijd: Annie Brouwer­Korf
Els van Gerwen
10­16 uur.
Pieter Hooimeijer
Harm Scheltens
Za 2 Eric Vilé
Ida van Zijl
HELPDESK
Micro Utopias. (Zie 19 mei) Artistiek Directeur
Utrecht Manifest 4
Jurgen Bey
KRUIST ICI
Beauty Day. In deze eenmali­ Curatoren
ge Tamoil Beauty Spa kun je Sophie Krier
je nagels bijpassend laten Christel Vesters
stijlen bij de kleur en merk Ester van de Wiel
van je auto. Met het schoon­
Projectbureau
heidssalon van etaleur Winnie Elly Albers
Helmus Ham en nagelstyliste Marleen Wegereef
Esmeralda Klinkenberg. Tijd: Hilde Westerink
11.00­13.00 uur.
Stichting Utrecht
Biënnale
Za 9
Rotsoord 3
Postbus 2152
KRUIST ICI 3500 GD Utrecht
Optocht Rijdend Alfabet t: 030 2585 556
(route 2). Met standplaats f: 030 2585 549
bij het Camminghaplantsoen. e: info@utrechtmani­
fest.nl
Met in de pauze: workshop
w: www.utrechtmani­
gebarentaal voor klein en fest.nl
groot met Wapperkids, speed
date interieur advies met eta­ Utrecht Manifest, 4e
leur Winnie Helmus Ham, ma­ biënnale voor social
nicure Marokkanse stijl met design is mede moge­
lijk gemaakt door:
nagelstyliste Esmeralda. Tijd:
14.00­17.00 uur.
Vr 15
HELPDESK
Programma met presentaties
rondom de vraag: Welke stra-
tegie, welk proces, welk me-
dium is bruikbaar voor
stadsontwikkeling? Twee
kunstenaars, Florentijn Hof­
man en Martijn Engelbregt,
spreken over de interactie tus­
sen ruimte, middelen en pu­
bliek. Locatie: Werkoord
Rotsoord, Heuveloord 140,
Rotsoord. Tijd: 20­22 uur.
Za 16
KRUIST ICI
Avondoptocht Rijdend Alfa-
bet met standplaats bij Saf-
fierlaan / Opaalweg. Met in de
pauze (21.00­22.00 uur) korte
documentaires over makers in
de wijk van Know­How­Show­
How, Best of Pimp My Car
And Me van lichtkunstenaar
Jan Willem Kampmans. Tijd:
20.00 – 23.00 uur.
VERDIEPT
Symposium WERK /LAND-
SCHAP. Programma met lezin­
gen, paneldiscussies en
plenaire sessies rondom de
moge­ lijkheden en implica­
ties van de veranderende con­
dities van werk en haar
ruimtelijke en stedelijke bete­
kenis. Locatie: De Pastoe­
fabriek, Rotsoord 3, Rotsoord.
(datum volgt)