NATUR ZIENTZIAK 1.

DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

Lurrazala Mantua Kanpo nukleoa Barne nukleoa

1. LURRAREN GERUZAK Lurraren geruzak 4 dira:

1. Geosfera: Lurraren zati harritsua da. 6.370 km-ko erradioduna eta hiru
geruzatan banatu egiten dena: a) Lurrazala b) Mantua c) Nukleoa Barneko nukleoa Kanpoko nukleoa

2. Hidrosfera: Lurran dagoen ur guztia da. Ura bi modutara aurkitu dezakegu

gatz kontzentrazioaren arabera:

a) Gazia: Itsasoa, ozeanoak b) Geza: Lakuak, zingirak, ibaiak, errekak, lur azpiko urak
Bestalde ura hiru egoeratan aurkitzen dugu: a) Solido: Izotz eran (poloetan eta mendi gailurretan) b) Likido: Itsaso, ibai.. c) Gaseosoa: Ur lurrun eran, atmosferan.

3. Biosfera: Lurran dauden izaki bizidun guztien multzoa (animaliak, landareak,

bakterioak, onddoak, algak, protozooak)

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

4. Atmosfera: Gai honetan jorratuko dugu.

2. ATMOSFERA Lurrazala inguratzen duen gas geruza da atmosfera

2.1 Atmosferaren konposizioa (osagaiak) Atmosferan gas ezberdinak ageri zaizkigu proportzio ezberdinetan:

NITROGENOA % 78 OXIGENOA: Izaki bizidun guztiok ezinbestekoa dugun gasa bizitzeko,

gure arnasketaren oinarri baita. % 21 UR LURRUNA

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

OZONOA (O3): Oso proportzio txikitan ageri den gasa. Oso

arriskutsua da pozoitsua delako, baina atmosferaren goi geruzatan dagoenean ezinbestekoa suertatzen zaigu Eguzkitiko erradiazioetatik babesteko. KARBONO DIOXIDOA (CO2): % 0.03. Ezinbesteko gasa bi gauzengatik: a) Fotosintesirako b) Berotegi efekturako

ARIKETAK ZEREZ DAGO OSATURIK ATMOSFERA? (I) Atmosfera materiaz osaturik dago. Materia horri aire esaten diogu, baina zein materia mota da airea eta zein osagai du? A. Jarraian baduzu materia mota batzuk, idatzi atmosfera kutxan airearen osagaiak.

A. Zein egoera fisikotan egoten dira horiek? B. Zein proportziotan daude osagai horiek? C. Zein osagai da ugariena? D. Zein urriena? E. Ba al dago izaki bizidunentzat ezinbestekoak diren osagairik? Zergatik? F. Ba al dago osagai horien artean kaltegarria den baten bat? Zergatik?

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

ZEREZ DAGO OSATURIK ATMOSFERA? (II) Lurraren atmosferan, aire lehorraren bolumena kontuan harturik, hau da urik gabeko airean, soilik bi gasek okupatzen dute %99a; gas horiek dira nitrogenoa eta oxigenoa. Gainontzeko %1ean, beste gas batzuen artean, karbono dioxidoa dugu. Ondoko taulan dituzu gas horien portzentaiak. GASA Karbono dioxidoa (CO2) Nitrogeno Oxigeno Beste batzuk PORTZENTAIA (%-tan) 0.03 78 21 0.97

Datu horiek erabiliz eraiki grafiko bat (Zirkularra, barraduna)

ZEREZ DAGO OSATURIK ATMOSFERA? (III) Ondoko grafikoan Lurraren atmosferako aire lehorraren konposizioa adierazita dago. Behatu ezazu eta ondoren erantzun galderei:

Zein gas nagusitzen dira Lurraren atmosfera lehorrean? Zein da ugariena? Behar dugu gas ugari hori izaki bizidunok? Dakizunez, karbono dioxidoa atmosferaren beste osagai bat da. Zure ustez, zergatik ez dago adierazita grafikoan? 5. Kontuan izanik, konposizio hori aire lehorraren dena, zein beste osagai bat agertuko da atmosferan? 6. Osagai horren kantitatea oso aldakorra da Lurraren toki batetik bestera. Ondoko tokietako atmosferan, zeinetan espero dugu kantitate handiagotan aurkitu osagai hori? Zeinetan kantitate txikiagoa? Kokatu ondoko tokiak dagokion zutabean: Harezko basamortuak Kostaldeak Antartika Ekuatoreko oihanak Kontinente handien erdiguneak Irla tropikalak

1. 2. 3. 4.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

UR KANTITATE TXIKIKO ATMOSFERA

UR KANTITATE HANDIKO ATMOSFERA

2.2 Atmosferaren egitura

Exosfera: Aurora izar usoak

polarrak,

Ionosfera: Tenperatura altuko geruza da.

Mesosfera: kanpoaldera jaitsiz doa.

Barnealdetik tenperatura

Estratosfera: Hemen ozono geruza dago. Ozono geruzak eguzki-izpietatik babesten gaitu.

Troposfera: Zenbat eta gorago T baxuagoa. Aire gehiena geruza honetan dago. Hemen bizi daitezke izaki bizidunak. Hemen gertatzen da euria, txingorra

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

3. HASIERAKO ATMOSFERA Duela 4500 milioi urte Lurra sortu zen. Atmosfera ez zen berdina:

KARBONO DIOXIDOA % 95: Gutxituz joan zen gaur egungo

kontzentrazioa lortu arte. Zergatik?

a. Fotosintesiagatik b. Arroka batzuk eraketarako CO2 behar dute OXIGENOA EZ zegoen: Fotosintesiaren ondorioz sortu zen.

4. ATMOSFERAREN EGOERA. METEOROLOGIA ZER DA KLIMA? Denbora luzez leku bateko egoera atmosferikoa. ZER DA EGURALDIA? Momentu konkretu batean egoera atmosferikoa. Mapa ezberdinak daude eguraldi-iragarpenak egiteko:

Argazkiak: Espaziotik ateratakoak (meteosat adibidez ateratakoak) Mapa meteorologikoak: Antizikloiak eta depresioak. Mapa adierazgarriak: Eguraldia aurresateko.

Argazkiak Tresna meteorologikoak

Termometroa
Tenperatura neurtzeko

Mapa meteorologikoak

Mapa adierazgarriak

Barometroa
Presioa

Plubiometroa
Anemometroa
Haizearen abiadura neurtzeko

Prezipitazioetan Higrometroa jasotako ura Airearen hezetasuna Haize-orratza (metro karratuko)

Haizearen noranzkoa

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

5. PRESIO ATMOSEFRIKOA ETA HAIZEA Presio atmosferikoa Airearen pisua izango zen. Mendi batean, zenbat eta gorago joan gero eta presio baxuagoa (airea behean metatzen delako). Milibarretan neurtzen da (mb) Egoera normala itsas mailan 1024 mb-koa da.

Haizea: Airea mugitzen denean.

Airea mugitu egiten da, aire beroa arinagoa baita hotza baino eta horregatik gorantz doa.

Antizikloiak: Eguraldi ONA adierazten dute. Depresioak: Eguraldi TXARRA adierazten dute.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH 6. HEZETASUNA ETA HODEIAK

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

Hezetasuna: Airean dagoen ur lurruna da. Zergatik dago ura atmosferan? Lurruntzeagatik Izakien jarduerengatik: Landareen izerditzean eta animalien arnasketan askatutako ur lurruna. Hodeiak: Ur tantatxoz osoturiko masak dira.

Ihintza: Izotz zuria gainazaletan. ARIKETA HEZETASUNA Atmosferak ur kantitate aldakorrak izaten du. Ur hori gas, likido edo solido egoeran egoten da; gas moduan dagoenean, ur lurrun esaten diogu eta ezin dugu ikusi. Atmosferan dagoen ura ozeano, ibai... edo lakuetako uraren ebaporazioz sortzen da, Eguzki beroaren eraginez. Atmosferak duen ur lurrun kantitateari hezetasun deitzen diogu; beraz, ur lurrun asko duen airea, hezetasun handiko airea da. Aireak gehienezko ur lurrun kantitatea duenean airea ase dagoela esaten dugu. Hezetasuna bi modutan adierazten dugu: hezetasun absolutuan eta hezetasun erlatiboan. Hezetasun absolutua da metro kubikoko airean dagoen ur lurrun kantitatea. Hezetasun erlatiboa da airean dagoen ur lurrun kantitatearen (hezetasun absolutua) eta aire asean ur lurrun kantitatea egon daitekeenarekiko erlazioa. Hezetasun erlatiboa portzentaian adierazten da. Begiratu taulako datuak. Zein airek hartzen du hezetasun handiagoa, beroak ala hotzak? Aireko tenperatura C-tan 1m3ko aire masak har dezakeen gehienezko ur kantitatea (g) 4.85 9.40 17.30 30.37

0 10 20 30 1. Zeren araberakoa da, aire masa baten hezetasuna?

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

2. Sargorian, hau da, airea beroa eta oso hezea denean, gure gorputza izerditan
eta bustita dagoela atzematen dugu, gure izerdia erraz lurruntzen ez delako. Zure ustez, zergatik gertatzen da hori?

3. Ohartu al zara inoiz, zer gertatzen den ahotik botatzen dugun hatsarekin

egun hotz batean? Zergatik uste duzu hodeitxo antzeko bat ikusten dugula? Gogoratu arnasbotatzearekin batera ur lurruna kanporatzen dugula. Zein egoera aldaketa gertatzen da kanporatutako uretan?

4. Zergatik uste al duzu, egun epel edo beroetan ez dugula ikusten gure hatsa?

7. PREZIPITAZIOAK

EURIA 8. BEROTEGI EFEKTUA

ELURRA

TXINGORRA

ZER DA BEROTEGI-EFEKTUA? Irakurri arretaz ondoko gertaera arruntak:

Udako egun eguzkitsua da, baina ez du bero handirik egiten, termometroak 24C markatzen du. Baina, gure kotxea eguzkitan aparkatuta dago eta horrela darama ordu batzuk. Zein bero sartzerakoan! Jasaezina! Labea bezalakoa da! Nola dago kotxearen barrukoa?

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH Zergatik?

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

Nekazaritzan gero eta gehiago erabiltzen dira landare negutegiak. Instalazio horietan lortzen da landareak hazteko giro egokia, negua eta kanpo tenperaturak hotzak izan arren. Hori dela eta, jan dezakegu tomateak, letxugak eta abarreko barazki eta hainbat fruitu sasoitik at. Zer dela eta, udako landareak haztea neguan izanda ere?

Gure etxeko egongela hegomendebaldera orientatuta dago. Gaur goizean ahaztu zaigu pertsianak jaitsi eta Eguzkia aritu da jotzen eguerditik arratsaldera arte... eta uda hasi berria dugu! Zein bero, etxera bueltatu garenean arratsaldean! 1. Zer dute komunik hiru gertaera horiek?

2. Azaldu kotxe, gela eta landare negutegian gertatzen den tenperatura igoera.
Gauza bera gertatzen al da Lurraren atmosferan? 3. Ba al dago atmosfera inguratzen duen beirarik berotegi-efektua sortzeko? 4. Horrela izatekotan, zeri esker gertatzen da beroketa? Erlazionatuta dago berotegi efektua atmosferaren konposizioarekin? ZERI ESKER LURRAREN BEROTEGI-EFEKTUA?

Zergatik ote?
Dagoneko, badakigu zer den berotegi-efektua. Baina zeinek sortzen du? Ideiarik ba al duzu? Atmosferako berotegi-efektua atmosfera beraren konposizioari esker sortzen da, hau da, airea osatzen duten hainbat gasei esker. Gas horiei berotegi-gas deitzen zaie eta besteak beste, karbono dioxidoa (CO2) eta ur-lurruna (H2O) ditugu nagusi. Gas horiek Eguzkiko erradiazioa harrapatzeko ahalmena dute.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH Bestalde, lurgainazaleraino iristen den erradiazioak superfiziea berotzen du. Gero, honek beroa askatzen du erradiazioz eta berotzen du kontaktuan dauden aire masa. Horren parte bat espaziora atera daiteke eta beste parte bat beherantz islatzen da berriz. 1. Zeri zor zaio atmosferako berotegi efektua? 2. Nola funtzionatzen du berotegi efektuak? Azal ezazu. BEROTEGI-EFEKTUA TXARRA ALA ONA? Galdera horri erantzuteko, taulako datuak aztertuko ditugu.

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

Lurraren atmosfera Berotegi-gas nagusiak COB2B (0,03%) Ur-lurruna (% aldakorra) Batez besteko tenperatura, berotegi-18C gasik gabe (C) Batez besteko tenperatura, berotegi15 C gasekin (C) Datu horiek kontuan hartuta, erantzun galderei: 1. Zeintzuk dira berotegi-efektua sortzen duten gasak? 2. Zein eragin dute berotegi-gas horiek atmosferen tenperaturan?

3. Erlazionaturik ote dago bizia garatzea atmosferen tenperaturarekin?

Arrazonatu. Gogoratu bizia emateko baldintzak.

4. Esan al genezake berotegi-efektua txarra dela? Arrazonatu zure erantzuna.

9. ATMOSFERAREN KUTSADURA ETA ZER EGIN Nondik dator? Erregai fosilak erabiltzean ( ikatza, petrolioa) Kalitate txarreko gasolina eta ikatza erretzean Zer eragiten du? Berotegi efektua areagotzen du eta ondorioz klima aldaketa. Euri azidoa: Monumentuak hondatzea, landare nahiz

KARBONO DIOXIDOA

SUFRE OXIDOAK ETA NITROGENO OXIDOAK

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012 animali belarjaleak hiltzea Ozono geruza apurtu: minbizia. Monumentuak hautsi, birikietako gaixotasunak

CFC GASAK KEDARRA

Industrialki egindako gasak: aerosolak Ikatza..erretzean

ZER EGIN DEZAKEGU?

GOBERNUAK
a) Nazioarteko protokoloa: Kyoto protokoloa, atmosferako Karbono dioxido kantitatea murrizteko. b) Legeak ematea c) Kanpainak bultzatzea d) Birziklatzea erraztea BANAKOEI DAGOZKIGUN ERABAKIAK a) Energia aurreztea b) Aerosolik ez erabiltzea c) Birziklatzea 10. ARIKETAK 1) Erantzun hurrengo galdera laburrak: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Zenbat geruza ditu Lurrak? Zeintzuk dira? Zer da geosfera? Zer da atmosfera? Zeintzuk gas dira nagusi atmosferan? Zer da hidrosfera? Klima eta eguraldiaren arteanezberdintasunik al dago? Zein? Aurreikusi daiteke eguraldia?Nola? Antizikloia datorreneaneguraldi ona ala txarra dakar? Depresioa datorreneaneguraldi ona ala txarra dakar? Nola jakin dezakegu guk zer eguraldi egingo duen bihar? Badakizu zer den termometro bat? Eta haize-orratzak zertarako balio duen badakizu? Eta izen hauekezagutzen al dituzu? Anemometro, plubiometro, higrometro eta barometrozertarako balioko ote dute? Zer dira prezipitazioak? Zer motakoak izan daitezke prezipitazioak? Zerk kutsatzen du atmosfera? Zeintzuk ondorio dakar atmosfera kutsatzeak?

9. 10.
11. 12. 13.

14.
15. 16. 17. 18.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

2) Esan egia ala gezurra diren esaldi hauek eta gezurra badira zuzendu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 3) Lurrak hiru geruza ditu. Geosfera Lurran dagoen ura da. Atmosfera gasez osotuta dago. Lurran gehien dagoen gasa oxigenoa da. Guk karbono dioxidoa arnasten dugu. Landareek nitrogenoa behar dute bizitzeko. Duela 4500 urte ez zegoen oxigenorik. Mapa adierazgarrietan antizikloiak eta depresioak aurkezten dira. Haizea airea mugitzen denean sortzen da. Prezipitazioak bi motatakoak izan daitezke. Spray-ak erabiltzea ona da atmosfera ez kutsatzeko. Kotxeek atmosfera kutsatzen dute. Birziklatzea ona da atmosferaren osasuna zaintzeko. Bete hutsuneak hitz egokienarekin.

1. Lurrak ______________ geruza ditu. 2. Lurraren geruzak: ___________________, hidrosfera, atmosfera eta _____________ dira. 3. Hidrosfera Lurran dagoen _____________ da. 4. Atmosfera _____________ osotuta dago. 5. Gasak proportzio __________________ daude. 6. Gehien dagoen gasa _____________ da. 7. Bizitzeko behar dugun gasa ________________ da. 8. Nahiz eta gutxi egon, __________________beharrezkoa da landareak bizitzeko. 9. Duela 4500 milioi urte Lurra sortu zen eta atmosfera ez zen _______________. 10. Karbono dioxido _________________ zegoen eta ez zegoen _______________. 11. __________________ denbora luzez leku bateko egoera atmosferikoa. 12. Momentu konkretu batean egoera atmosferikoari ________________ deritzo. 13. Mapa ezberdinak daude ______________iragarpenak egiteko. 14. Espaziotik ______________ateratzen dira. 15. Mapa meteorologikoetan ______________ eta depresioak ikusten dira. 16. Eguraldia aurresateko ________________ adierazgarriak erabiltzen ditugu. 17. Tenperatura neurtzeko _________________ erabiltzen dugu. 18. Haize orratza haizearen _________________ adierazteko balio du. 19. ________________ eguraldi ona adierazten dute. 20. Depresioak eguraldi _______________ adierazten dute. 21. __________________ ur tantatxoz eratuta daude.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

3.GAIA: Atmosfera 2011-2012

22. Kutsaduragatik ________________ apurtzen dira eta ____________ sortzen dira. 4) Identifikatu hurrengo irudiak

_______________

___________________

________________

Zer adierazten du bakoitzak?