Вы находитесь на странице: 1из 70

Marama, una nia rapanui.

Poki rapanui Serie Nios y nias de los pueblos indgenas de Chile e inmigrantes / 1
Departamento Tcnico Junta Nacional de Jardines Infantiles Coordinacin, investigacin y texto Emma Maldonado Traduccin y apoyo en la investigacin: Irene Atan Edicin Beatriz Burgos Diseo Valentina Iriarte Fotografa Jorge Rojas Ilustracin Lilo Unidad de Comunicaciones JUNJI Junta Nacional de Jardines Infantiles (JUNJI) Marchant Pereira 726, Providencia. Fono: 654 5000 Santiago de Chile www.junji.cl Registro de propiedad intelectual: N XXXXXX ISBN.: N XXXXXXX Primera edicin: diciembre de 2009 Impreso en Chile por XXXXXXX, que slo actu como impresor. Ninguna parte de este texto, incluido el diseo de la portada, puede ser reproducida, transmitida o almacenada, sea por procedimientos qumicos, electrnicos o mecnicos, incluida la fotocopia, sin permiso previo y por escrito de la Junta Nacional de Jardines Infantiles.

una Marama, Poki nia rapanui rapanui

Queridos nios y nias / Nga poki hangarahi: Cada uno de ustedes, es decir, cada uno de los prvulos que asiste a los jardines de la Junta Nacional de Jardines Infantiles (JUNJI) es nico y, por lo mismo, un aporte que todos educadoras, tcnicas, familias y los propios nios debemos conocer y valorar. A travs de la serie Nios y nias de los pueblos indgenas de Chile e inmigrantes ustedes podrn lograrlo, ya que por medio de la lectura que realicen junto a las tas del jardn sabrn cmo son, de dnde vienen, qu hacen, a qu juegan y cules son los gustos de otros nios como ustedes, pero que provienen de nuestras culturas originarias y de distintos pases del mundo. Este libro que ahora leern junto a sus tas relata parte de la vida de Marama una nia rapanui que vive con sus paps en Hanga Roa, un lugar conocido como Rapa Nui o Isla de Pascua. nimo, adelante y conozcan su historia. Taatoa korua e oho ena ki te hare nga poki poki vahine e poki tane taatoa korua mee hopea o te nuinui e noho nei. E ai ro a te aamu o te nga poki pe korua, nga poki rapanui, nga poki o haho takoa o te tahi henua. Ka taio ena korua i te puka ananake ko a mamatia o hare nga poki he ite korua: pehe raua, o he raua, he aha te raua kori, he aha te mee hanga o raua pehe nga poki, pe korua a. Te puka nei ka taio ena korua ananake ko a mamatia he aamu i te noho hanga o Marama i muri toona matua tane e matua vahine poki noho i Rapa Nui. Amua ki hakarongo toona aamu.

Mara Estela Ortiz Rojas Vicepresidenta Ejecutiva / Puoko Hakatere Junta Nacional de Jardines Infantiles / O te Hare Nga Poki Taatoa o Tire JUNJI

es una nia rapanui que vive en una isla en medio del Ocano Pacfico, que se llama Rapa Nui Nui o Te Pito O Te Henua. Tiene tres aos. IORANA! nos saluda Marama.

Marama Rangi Hetuu

he poki rapanui e tahi, noho i runga o te motu te ingoa ko Rapa Nui (Te Pito O Te Henua). Noho i vaenga o te vaikava. I e toru toona matahiti. IORANA! he aroha a Marama mo tatou.

Marama Rangi Hetuu,

Cecilia y Luis viven en una casita en los terrenos del abuelo Eliseo, padre de Luis, en Hanga Roa, el nico pueblo que hay en Rapa Nui. La casita est rodeada de hibiscos, tipanes, buganvilias y matas de pltanos.

Marama y sus padres

ananake ko toona matua tane e matua vahine te raua ingoa ko Rui e ko Cecilia. A raua ata toru e noho ena i te raua hare i roto te henua o toona koro ko Eriseo. I muri o te hare e ai ro a te tiare pehe: hibiscos, tipanie, buganvilias peira a te maika.
10

A Marama e noho nei

11

Aqu en la isla

estn mis abuelos Anglica y Luis. Ellos son mi nua y mi koro. Y mi otra abuela, que es la mam de mi mam, vive en Tahiti porque ella y mi mam son tahitianas. Tahiti es una isla muy grande que queda en la Polinesia, lejos de Rapa Nui dice Marama. La casa de la nua Anglica est en Hanga Piko, que es un sector de Hanga Roa donde llegan los botes de los pescadores. En esta baha viven tortugas marinas que se alimentan de lo que les dan los pescadores dice Marama.

I nei i Rapa Nui takoa e

noho nei tooku koro Rui a nua Anglica. E ai ro a takoa tooku nua noho i Tahiti, he matua vahine o tooku matua vahine. A Tahiti he motu ata nuinui ki Rapa Nui, roaroa riaria mo oho ki ira he ki a Marama. Te hare o nua Anglica ai Hanga Piko, he kona e tahi o Hanga Roa. I Hanga Piko e noho tahi ena te vaka mo ea ki te ika hi. I ni kona e noho nei te honu vaikava, o te tangata hi ika te hangai he ki a Marama.

12

13

La mam de Marama

trabaja en un hotel como chef pastelera y su pap, Luis, trabaja en la construccin. En este momento su pap est construyendo una casa. Como mi mam sale muy tarde de su trabajo, mi nua Anglica me viene a buscar al Jardn y me lleva a su casa, donde tomamos onces. A veces viene la mam de mi nua a estar con nosotras, es la abuela Blanca, ella me ensea a hacer collares y me cuenta cuentos. Yo le dije a la abuela Blanca que tiene que ir al Jardn a contar sus cuentos. Para mis abuelas, yo soy una princesita. Ellas me dicen pepe (mueca) dice Marama.

Te matu'a vahine o Marama ta'ana anga i roto o te hotere he chef te ha'aura'a he vi'e tunu i te me'e pehe haraoa nene. To'ona matu'a tane ko Rui ta'ana anga he anga hare. I te hora nei e anga e tahi hare.
I te anga rahi o to'oku matu'a vahine, ina he tano mo to'o ia au mai te hare nga poki. O ira to'oku nua Angelica he oho mai he to'o i a au mai ta hare nga poki, he oho maua ki to'ona hare, mo unu i te , i te haraoa nene. E ai ro a te mahana he oho mai a nua Blanca he matu'a vahine o to'oku nua Angelica, he hapi mai i te tui korone, takoa he a'amu mai rauhuru i te a'amu. K a au ki a nua Blanca mo iri ki hare nga poki mo a'amu i ta'ana a'amu ki te nga poki. Mo to'oku nga nua nei a au he princesita i he rangi mai pep he ki a Marama.
14

15

y hoy trabajaremos con el rongorongo, que es la escritura antigua de los rapanui. Son dibujos de animales, de personas y de cosas. Cada figura del rongorongo tiene un significado, dice la ta. A veces viene al Jardn un koro, que es un abuelito y nos ensea a hacer moai. Las tas nos pasan un pedazo de madera para lijar y le vamos dando forma de un moai. Hay moai donde t vives? pregunta Marama.

Mi Jardn se llama Hare Nga Poki que significa casa de los nios

I Hare Nga Poki i matou he anga i te rongo-

rongo, he papai tuai o te rapanui. He ata o te manu, o te ika, o te tangata e o te tahi huru o te mee. Te ata o te rongo-rongo e ai ro a toona haauraa, he ki a mamatia. E ai ro a te mahana he tuu mai etahi koro mo hapi mai mo anga i te moai. Kua mamatia he vaai mai hai pareherehe miro mo anga o te matou moai. E ai ro a te moai i tuu kona noho? he ui a Marama.
16

17

ensean a bailar tamure y sau sau, que son bailes polinsicos y ensayamos para presentarnos en la Tapati. La Tapati es una fiesta donde toda la isla baila. Mi nua Anglica me hizo un vestido de mahute que es una tela sacada de la corteza de un rbol y una corona de plumas para ese da. Yo cuando sea grande voy a ser bailarina dice Marama.

Aqu en el Jardn nos

tamure i te ori sau sau, nga ori nei he ori maohi mo ori matou i te Tapati Rapa Nui. Te Tapati he ngongoro nuinui mo matou o ira turu tahi a matou he ori. E ai roa tooku kahu mahute e peira a te hei huhuru i anga e nua Anglica. Ki nuinui a au taaku anga hanga he ori he ki a Marama.

I nei i te hare nga poki he hapi matou i te ori

18

19

Antes que yo naciera, mi mam viaj

de Tahiti a Rapa Nui de vacaciones para estar en la fiesta Tapati. En esa fiesta conoci a mi pap y se enamoraron. Ella se qued a vivir aqu en la isla, luego nac yo y formamos una familia dice Marama.

ai mai Tahiti ki Rapa Nui tooku matua vahine ki te Tapati. I ra ngongoro i piri ai ki a tooku matua tane he manava mate ara rua. E mai ra hora i noho ro ai i nei. Peira a au i poreko ai he ki a Marama.

Ina a au kai poreko a i oho mai

20

21

Cuando vamos a visitar a mi abuela de Tahiti,

E oho nei matou

tenemos que tomar un avin, tambin podramos ir en barco, pero nos demoraramos muchsimo. En Tahiti hablan en tahitiano y francs, como aqu en Rapa Nui hablamos rapanui y espaol. Yo s contar hasta diez en los cuatro idiomas: Rapanui, espaol, tahitiano y francs dice Marama.

mo ui i tooku rua nua era o Tahiti, he eke matou i runga o te manu rere mo tuu ki ira. I ra henua te arero vananga he tahiti e he harani, pe nei a te arero vananga he rapanui e he paniora. Ko ite a au mo tataku ki te hoe hauru, e ha arero: arero rapanui, arero paniora, arero tahiti, arero harani he ki a Marama.

22

23

Todos los jueves, los

nios y nias del Jardn vamos al gimnasio que est en la escuela. La ta nos lleva ordenaditos por la vereda para que no nos atropellen y nosotros nos vamos de la mano muy tranquilos conversando. La ta dice que vamos a hacer deporte, porque es bueno para la salud. Nos mantenemos sanos y delgados dice Marama.

Taatoa Mahana

Maha he turu tahi matou ki te Hare Hapi ira te kona mo hakahiohio o te hakari. Ko a mamatia he mau i a matou a te tapa o te ara o rei ro e te pereoa. A matou he maumau te rima ai ka haere ka turu, ku ia ko te vananga. Ko a mamatia he ki mai he hakahiohio te hakari mee rivariva mo tae porio he ki a Marama.

24

DEPORTE JARDIN BUZO CALLE

25

En el Jardn tenemos

muchas actividades pero lo que ms me gusta es bailar. La profesora de baile es la ta Florencia. Ella nos ensea a soltar las caderas para bailar bien. Ella dice que hay que hacer un ocho con las caderas. Mi mam dice que yo llevo el baile en la sangre porque todas mis tas son buenas bailarinas dice Marama.

I te hare nga poki

mee rahi te mee hapi mai, te mee ata hanga aaku he ori, e ai ro a te matou mamatia ko Florencia te ingoa aana te hapi mai i te ori hanga. Tooku matua vahine he ki mai e mau ro a au i te ori i roto i te toto, tooku mamatia taatoa hakake mo te ori he ki a Marama

26

bailando

27

Todos los domingos vamos a la

iglesia y cantamos. Yo me s todas las canciones que cantan en rapanui. Me las ensea mi abuela Blanca. Ese da me pongo mi vestido rosado que es el ms bonito que tengo, mis zapatos nuevos y una flor detrs de la oreja dice Marama.

Tapati he oho matou ki te pure e he himene. Ko ite tahi a au i te himene rapanui o te Hare Pure. A nua Blanca i hapi tahi mai. I ra mahana he uru a au i tooku kahu hengahenga, kahu hopea o te tau ooku, peira a tooku kirivae api e takoa e tahi tiare huki i te taringa he ki a Marama.

Pauro te Mahana

28

VESTIDO BLANCO

29

T sabes lo que son los aku aku? Son espritus

que no se ven y dicen que flotan. Hay algunos que son traviesos y molestosos, tanto as que le tiraron el pelo a mi ta sin que ella se diera cuenta. Lo mejor, dice mi ta, es dormir con la luz prendida porque as no se atreven a molestar. No te asustes, mi nua Anglica dice que es mejor tener un aku aku de amigo dice Marama.

Ko ite a koe he aha te mee he Akuaku?

He varua tae ora, ina he takea. E ai ro a e tahi varua kori i haro ro i te puoko o tooku mamatia. Te mee riva he hauru ko ia ko te mori hakapura, peira e ko oho mai e ko kori. Ina koe ko riaria, a nua Anglica he ki mai mee riva mo ai o te akuaku hokorua he ki a Marama.

30

ESPIRITUS

31

Antes, cuando los abuelos

de mis abuelos eran chicos, los rapanui vivan en unas casas que eran como unos botes dados vuelta, tenan una puerta chiquitita por donde entraban gateando y de almohada usaban una piedra lisa. En Tahai hay restos de esas casas y un gallinero de piedra de esa poca. Tahai es un centro donde hacan ceremonias y hay un moai con ojos de coral dice Marama.

tuai era o tooku tupuna, te rapanui e noho era i ro te hare pehe vaka huri a raro, e kuia ko toona opani itiiti. Te uru hanga pehe kuri, e te raua ngarua he maea pararaha. I Tahai e ai ro ra nga hare, peira a te hare moa anga hai maea. A Tahai he kona nuinui e tahi o ra hora, ai ira e ai roa e tahi moai i huki i te mata. he ki a Marama.

I te hora

32

33

Mi nua Anglica

dice que los moai los colocaban sobre un ahu que es un altar, y encima del moai le ponan un sombrero que se llama pukao. Ella dice que los moai se ven todos iguales, pero si uno los mira bien, son todos muy diferentes dice Marama.

Te ki a nua Anglica te moai e hakare


era i runga o te ahu, e i runga o te moai hakapua te hau toona ingoa he pukao. Te ki a nua te moai pe tu huru tahi a, mo ui rivariva oou tae pe tu huru tahi a he ki a Marama.

34

MOAIs

35

En la isla hay mucho viento y a las plantas les

cuesta crecer, por eso hacemos un hoyo donde colocamos la planta y la rodeamos de una muralla de piedra para que el viento la deje crecer. A eso lo llamamos manavai. Yo plant una matita de pltanos, y siempre la miro crecer dice Marama.

A Rapa Nui he henua tokerau, o ira

matou e oka nei i te rauhuru mee i roto i te manavai, mo tae totoa e te tokerau. Ko oka a au e tahi huri itiiti o te maika he ki a Marama

36

37

El otro da vinieron

unos amigos de mi pap del conti y los llevamos a conocer la isla. Primero subimos a Orongo donde estn las casas que hicieron los antiguos rapanui y en sus piedras hay unos dibujos tallados de hombres pjaro dice Marama. En Orongo se realizaban las ceremonias para elegir al lder de la isla por un ao. Esta ceremonia era la del hombre pjaro dice la abuela Blanca.

I tu mahana era i tuu

mai ai mai a Tire te nga hoa tooku matua tane, he oho matou he hakamataitai ki raua. I rae matou iri ai ki Orongo. Ai Orongo te nga hare anga era e te rapanui tuai, e ai ro a te maea i runga i tarai ai te tangata manu he ki a Marama. I Orongo e anga era te aati mo ui ko ai te kope mo re ku ia te tangata manu he ki a nua Blanca.

38

ORONGO, casa y piedras cn dibujos

39

Anakena que es mi playa favorita, donde me encanta baarme. Yo estoy aprendiendo a nadar con la ayuda de una tabla de totora. Espero que venga la ola, me sujeto fuerte a la tabla con mis manos, muevo rpido las piernas como los peces y la ola me arrastra hacia la playa. La playa

Despus nos fuimos a

Anakena era el sector donde vivan los reyes, yo tengo un poquito de sangre de ellos por eso mi nua dice que soy princesa dice Marama. Segn la leyenda, aqu lleg el rey Hotu Matua con su gente desde Hiva. Ellos fueron los primeros habitantes de Rapa Nui dice la abuela Blanca.

40

ANAKENA

Ki oti te mataitai i Orongo i

oho ai matou ki Anakena, kona hanga rahi aaku mo hopu. I a au e hapi a i te kau hai pora. He tiaki a au ki oho mai te vave, he aaru puai a au i tooku pora, he hakamakenu horou tooku vae pehe ika, e he haro a au e te vave ki runga i te one. Anakena he kona i ira e noho era te Ariki, e ai ro a 41

tooku hakaara o te ariki, o ira tooku nua e ki mai nei princesa he ki a Marama. Te ki o te aamu te Ariki ko Hotu Matua ananake toona nuu i oho mai ai mai Hiva. A raua he nuu rae i noho i Rapa Nui he ki a nua Blanca.

unas conchitas pero no sirven para hacer collares porque estn muy secas. Las conchitas que sirven son unas que estn en las rocas al lado del mar, que despus se cuecen. Al secarse se les hace un hoyito por donde se les pasa un hilo. Yo s hacer collares porque mi nua me ense dice Marama.

En la playa Anakena recogimos

i runu ai i te pipi, e ko tano mo anga i te korone, pipi pakapaka. Pipi mo tano ai runga i te maea i te rua painga era, te anga hanga e tunu, e haka pakapaka mo hakapu, e mo hahao e te hau. Ko ite a a au i te anga i te korone, a nua i hapi mai he ki a Marama.

I Anakena matou

42

CONCHAS

43

tiene 15 moai. En el camino hay matas de guayabas, que sacamos y comimos, son muy ricas. Mi nua Anglica hace mermelada de guayabas. Dicen que si t no eres rapanui y comes guayabas, vuelves a la isla dice Marama.

De Anakena nos fuimos al ahu Tongariki que

Tongariki. I te ara matou i runu ai i te tuava, he nene no. A nua Anglica e anga ro a i te monamona tuava. Te ki mo ai tae koe he rapanui ai koe ka kai i te tuava hoki mai koe ki Rapa Nui. E hoe hauru ma pae moai o te Ahu Tongariki he ki a Marama.

Mai Anakena matou i oho ai ki Ahu

44

TONGARIKI GUayabas

45

Despus de haber estado en el ahu Tongariki

visitamos el volcn Rano Raraku, que es donde se esculpan los moai. Cuando estaban terminados los trasladaban a los distintos ahu de la isla. En el volcn Rano Raraku todava est el moai ms grande de la isla que mide cerca de 20 metros. Le dicen el gigante dice la nua Anglica.

i Rano Raraku, he kona i ira e tarai era te moai. Ki oti te anga he mau mo hakare i runga i te nga ahu taatoa. I Rano Raraku e noho no a te moai hopea o te nuinui, e piti ahuru metera o toona roa he ki a nua Anglica.

Mai Ahu Tongariki i oho ai matou mo mataitai

46

47

Rannuraraki volcan

48

49

comimos curanto. Mi pap el da anterior, haba cavado un hoyo en la tierra donde hizo fuego, encima coloc piedras, luego en unas hojas de pltano envolvi unos pedazos de pollo, los camotes y el poe que es un rico queque hecho con harina, zapallo y pltanos que cocin mi nua. Esto se tap con piedras que luego se cubrieron con tierra. Todo se coci mientras nosotros estbamos de paseo. Cuando llegamos, lo destapamos y comimos, todo estaba riqusimo dice Marama.

Cuando regresamos a la casa con los amigos

repahoa era, he kai matou i te umu tao. Ra umu ko anga era a e tooku matua tane, te mee rae he keri i te pu i roto i te oone. Haka hu te ah, haka eke te maea haka vera. Ki oti he papa te kai: i runga ote rito he moa, maika, te kumara e he poe anga hai haraoa mata, mautini e he maika. Poe anga e tooku nua. Taatoa mee nei he puru hai maea vera i te hopea hai oone. Ki hoki mai ki te hare i mataki ai ra umu mo kai, te nene he ki a Marama.

Ki hoki mai matou ki te hare ananake ko tu nga

50

CURANTO DE LA ISLA

51

Para la fiesta de la Tapati, nos pintamos


con pintura la cara y el cuerpo. Este ao se presentar una ta como candidata a reina y la ayudaremos a conseguir puntos y votos bailando tamure dice Marama.

Mo te ngongoro o te Tapati, he paru

matou aringa e te matou hakari. Te matahiti ena he oo tooku mamatia mo aati mo ariki o ra Tapati Rapa Nui, e a matou he hauu hai ori tamure mo re oona he ki a Marama.

52

PINTURA DE CARA

53

A menudo hacemos fiesta en el Jardn, donde nos


vestimos con trajes rapanui. Yo me coloco la corona de plumas, mi traje de mahute y collares de conchitas. Las tas se colocan flores detrs de la oreja y se ven bien bonitas, y los nios se colocan unas faldas de fibras de hojas de pltanos dice Marama.

I te hare nga poki e uru ro a matou i te


matou kahu rapanui. A au he uru tooku kahu mahute, he huki tooku hei huhuru e peira a tooku korone pipi. Ko a mamatia he tau no mo huki te tiare i te taringa, e te nga poki tane he uru i te raua kahu kakaka he ki a Marama.

54

JARDIN VESTIDOS

55

Glosario
Ahu: Altar Nua: Abuela Hanga: Baha, caleta. Aku aku: Espritu protector o vengador. Koro: Abuelo Hare Gna Poki: Casa de los nios. Kai Kai: Juego con hilos. Moai: Estatua de piedra Pepe: Mueca Motu: Islote Tamure: Baile polinsico Conti: Chile continental Marama: Inteligencia Petroglifos: Grabado sobre roca propio de los pueblos prehistricos. Mahute: Arbusto del que se extrae una fibra parecida al papiro que sirve para escribir en ella. Rangi: Cielo Hetuu: Estrella Rongorongo: Escritura rapanui. Manavai: Recinto de piedras para la conservacin de las plantas. Maika: Pltano Tapati: Fiesta anual Te pito te Henua: El ombligo del mundo

56

Para jugar

Kai Kai

El Kai Kai es un juego de hilos, en el que se entrelazan las cuerdas con los dedos y se forman figuras al tiempo que se recita y canta.

Te Kaikai he kori tuai e tahi, ni mee he hahao te hau ki ro te mangamanga rima e ai ka himene, ai ka kori, ai ka patautau.

Kerstin Von Re ttig

57

Para saber ms

Los rapanui
Los rapanui tienen origen polinsico. Es la sociedad ms aislada del mundo, lo que ayudo a sus habitantes a desarrollar y preservar su cultura y a su pueblo intacto por cientos de aos. Antes que los europeos descubrieran la existencia de Rapa Nui en 1722, despus que Jacobo Roggeween arribara fortuitamente el da de Pascua de Resurreccin, la cultura rapanui haba conocido momentos de esplendor sorprendentes atestiguados por los numerosos altares o ahu (300) y la gran cantidad de moai (cerca de 1.000), tambin su escritura rongo rongo, nica en la polinesia. Los rapanui viven rodeados por cerca de 20.000 sitios arqueolgicos, lo que la convierte a la isla en el mayor museo al aire libre de la Polinesia, tanto as que ha sido declarada Patrimonio Cultural de la Humanidad por Unesco (1995). Para sus visitantes, uno de sus rasgos caractersticos es ser sociables, curiosos e ingenuos, sin malicia, inquietos, agiles de mente e interesados en todas las novedades, buenos para el canto, el baile y generosos por naturaleza.
58

La comunidad rapanui se compone de un nmero de familias emparentadas, poseyendo terrenos que los dividen entre hijos, hermanos y parientes. La familia la componen los padres, hermanos, tos, abuelos nietos y ese es el modelo de sus relaciones sociales. La tierra, para ellos tiene un profundo lazo emocional, ya que los vio nacer y est directamente relacionada con la constitucin de su identidad y cuando explican su existencia lo hacen a travs de su vnculo con la tierra que la denominan kainga, que significa tero. La vigencia de la cultura rapanui se evidencia por su continuidad y frecuencia con que realizan sus fiestas, velorios, el uso de su lengua, y diversos ritos. Los saberes trasmitidos por los abuelos (koro) y abuelas (nua) les entrega herramientas para adaptarse a su medio y de esa forma aprovechar sus recursos naturales y culturales. Estas estrategias de adaptacin les han permitido reproducirse social y econmicamente por cerca de mil aos en su territorio,
*En RAPA NUI. Patrimonio cultural y natural. Emma Maldonado, Julio Hotus y Francisco Valiente. Fundacin OCAC, CONADI, Gobernacin Provincial Isla de Pascua y Municipalidad de Isla de Pascua,2004.

59

Mo Ata Ite O Korua

Los rapanui

Te hakaara o te rapanui, he hakaara Maohi. Te henua nei e noho nei hokotahi no i te vaenga o te ao, te roa nei he tano no mo toona huaai, toona tangata mo hapao toona hauhaa i roto i te rahi o te matahiti. I te hora tuai era, te ono o te henua nei mee hopea o te nuinui he moai tarai e hoe tautini peira e toru hanere ahu, takoa taana rongorongo, he oti te kona ai o te mee nei i te henua maohi. I te hora tuu mai o te papaa i takea ai te henua nei ko Rapa Nui i te matahiti 1722 toona ingoa ko Jacobo Roggeween, i te Mahana Pakate, te henua nei ko ai era toona ono henua. Ni ono i e takea ro e tatou pauro te mahana. Te rapanui e noho nei i vaenga o toona ono pahe museo, oira i ki ai e te Unesco he ono o te ao taatoa (1995).

60

Mo te nuu tuu mai, mai haho, pehe papaa, te mee takea rae o te nuu o te kainga: nuu mangaro, koa, tae manau ino, puoko hahata mo angiangi mo te mee api, peira nuu koa mo ori, mo himene e nuu riva. Te rapanui e noho nei ko taana huaai i runga i te henua. Te henua nei he tuhaa ki te nga poki, ki te taina, e ki te tahi huaai. He noho hanga o te huaai rapanui: he matua tane, he matua vahine, he taina, he papatio, he mamatia, ko a koro, ko a nua, he makupuna. Te mee nei he henua, mee hopea o te nuinui mo te hau nei, i runga a raua i poreko ai, oira e nape ai kainga. Te noho hanga o te hau nei e takea no e ui nei tatou, peh e hapao nei toona arero, toona ngongoro, peira te tahi huru o te mee: pehe himene, pehe ori. Te mee riva o te mee nei he tae rehu. I tua a nua, a koro, e hapi mai ena takoa ki te rikiriki. Hai nga ravea nei, te kainga nei ina e ko ngaro.

61

Poe de pltanos
Ingredientes

Para hacer con las tas

Mo anga ananake ko a mamatia

Poe maika hiva


Ingredientes 12 maika hiva para 1 ava tihota 1 ava haraoa mata 1 avao te mora

12 pltanos maduros 1 taza de azcar 1 taza de harina sin polvos de hornear 250 gramos de margarina

Preparacin Con un tenedor se muelen todos los pltanos. Luego se incorpora la taza de azcar, la de harina y finalmente la margarina lquida, mezclando muy bien todos los ingredientes. En una fuente de vidrio previamente enmantequillada se coloca la mezcla y se pone al horno que ya esta muy caliente, durante media hora. Luego seguir horneando a fuego moderado durante una hora, dejar que se enfre y comer.
62

Anga hanga: Mee rae he tu taa toa te maika, he hoa te tihota ki roto te maika tu era, he hoa te haraoa mata, peiraa te mor. Haka piri tahi. He hahao ki roto te rona e tahi hora e te afa, ki ootu te poe haka mate te ah, haka takeo te poe. Ina ko kai vera.

63

Leyenda

Todas las tribus enviaban un hombre (cada tribu uno) al islote Motu Nui para que esperara el primer huevo que pona el pjaro manutara (ave marina migratoria). En agosto iban nadando a este islote a esperarlo. Si uno de la tribu Tupahotu encontraba el huevo del manutara el mando pertenecera entonces a la tribu de los Tupahotu por un ao. Al encontrar el huevo, el enviado gritaba de inmediato hacia Orongo, en direccin al jefe de la tribu al que perteneca y que iba a ser la persona que iba a ser dueo del pjaro: Crtate el pelo! Entonces, ste se cortaba el pelo, las cejas y la barba

El hombre - dueo del pjaro


El hombre (que haba encontrado el huevo) vena nadando velozmente desde el islote con el huevo en una calabaza para entregrselo al hombre que sera el Hoa Manu. Este reciba el huevo y lo mostraba puesto sobre sus manos abiertas, saltando y se lamentaba a gritos y lloraba por su padre y hermanos y hermanas muertas y sus antepasados. Sus lamentos eran por todos sus parientes que no alcanzaron a ver la fiesta del pjaro, por eso era su llanto. El mando por ese ao quedaba en poder de la tribu de los Tupahotu.

64

Relato y extracto de Juan Tepano en Leyendas de Isla de Pascua, Sebastin Englert, 1980. En: Rapa Nui, Patrimonio cultural y natural, Emma Maldonado Gac, Julio Hotus Salinas y Francisco Valiente Garcs, Fundacin OCAC, CONADI, Gobernacin Provincial Isla de Pascua y 65 Municipalidad de Isla de Pascua, 2004.

Leyenda

El hombre-dueo del pjaro Tangata manu


Ananake te mata ana-hakaunga etahi tangata-etahi katahi mata-mo oho ki Motu Nui, mo tiaki ki te mamari ra nene e te manutara. I a hora iti ana-oho ki te motu, antiaki. Ki rava`a te mamari e te mata o Tupahotu, he topa te ao ki a Tupahotu. Ki rava`a te mamari e tou tangata tiaki era, he-rangi-mai a Orongo, ki te tangata i Orongo oona te manu Kavaru te puoko. He-varu te puoko, te ihi, te vekeveke, te vere kauvae.

66

He-vere-mai te tangata o te motu koia ko te mamari iroto i te kaha, he mau-mai, he- avai ki te tangata hoa manu. He-to-mai te tangata hoa manu, he-hakaepa;he hoko, he-hakaku, he tangi mo toona matua tamaroa, matua tamahahine, i-mate, mo te matua ke i-mate, mo ir kahakakuera ki toona nga matua, kai tikea tou manu era; oir e-tangi era. He hopa te ao ki te mata o Tupahotu.

67

De la cuna al mundo

Marama,
una nia rapanui Poki rapanui

Вам также может понравиться