Platonizm,

arystotelizm,
epikureizm i
stoicyzm.
 Platon
(427 – 347 p.n.e.)
 Dusza u Platona

 niematerialna, czysto duchowa

 spokrewniona ze światem Form
 radykalnie oddzielona od ciała
 Fedon

(64c) Może [śmierć] to nic innego, jak

uwolnienie się duszy od ciała? Umieranie to
jest to, że ciało uwolnione od duszy staje
się, z osobna, ciałem samym w sobie, a z
osobna znowu dusza wyzwolona z ciała
sama istnieje dla siebie.
 Filozofia jest umieraniem
 uwalnianiem, oddzielaniem duszy od ciała,
 po to, żeby dusza mogła lepiej
funkcjonować, gdyż ciało jej przeszkadza,
 żeby mogła lepiej widzieć świat prawdziwie
istniejący, niematerialny, z którym jest
spokrewniona;
Człowiek powinien wyzwolić się
jak najbardziej od oczu i uszu i,
powiem nawet, od całego ciała;
bo ono mąci widok i nie
pozwala duszy posiąść prawdy
i poznania, jak długo się to
ciało duszy trzyma. (66a)
 Oczyszczenie

 w Fedonie Platon nazywa uwalnianie

duszy od związków z ciałem nie tylko
umieraniem, ale i oczyszczeniem;
 jest to nawiązanie do orficko-
pitagorejskiej doktryny o
oczyszczeniu duchowej cząstki
człowieka od wpływu ciała;
(67c-d) A oczyszczenie czyż nie na tym
właśnie polega, o czym teraz wciąż
mówimy, żeby najwięcej duszę od ciała
oddzielić i przyzwyczaić ją do tego,
żeby się sama w sobie ze wszystkich
zakątków ciała umiała skupiać i
zbierać, i mieszkać, ile możności i dziś,
i potem, w odosobnieniu, w samej
sobie; wyzwolona z ciała, niby z
kajdan? (…) A rozwiązać ją, jak
mówimy, pragną zawsze najwięcej i
jedynie tylko ci, którzy się filozofią
zajmują jak należy, i o to właśnie
chodzi filozofom, o wyzwolenie i
 Fajdros

 dusza jest niezrodzona i

nieśmiertelna;
 dusza jest źródłem życia;
 dusza jest źródłem ruchu w ciałach;
 dusza sama dla siebie jest źródłem
życia i ruchu, dlatego nie może
umrzeć;
 Ojczyzna duszy – miejsce
ponad niebem (hyperouranios
topos)
 (247c) Miejsce to zajmuje nie ubrana w
barwy, ani w kształty, ani w słowa,
istota istotnie istniejąca, którą sam
jeden tylko rozum, duszy kierownik,
oglądać może.
 kraina bytów niezmiennych –
duchowych Form;
 czysta dusza ogląda Formy wraz z
bogami;
 Mit u upadku
 dusze, które oglądają Prawdę,
pozostają ponad niebem;
 dusze, które nie zdołają jej dostrzec –
przypadkiem lub ze swojej winy
(napełniając się niepamięcią i złością) –
spadają w ciała, „tracąc skrzydła”;
 forma wcielenia zależy od stopnia
wiedzy uzyskanej ponad niebem;
 Losy duszy
 dusza wciela się w rośliny, zwierzęta i ludzi
w zależności od stopnia jej rozwoju;
 po śmierci, przed kolejnym wcieleniem,
dusza idzie na sąd, i odbywa karę lub
otrzymuje nagrodę;
 dusze filozofów mogą wrócić już po 3 000
lat ponad niebo, inne dusze po 10 000 lat.
 Trójpodział duszy (obraz
rydwanu)
 woźnica kierujący rydwanem;
 koń szlachetny, biały, po prawej
stronie;
 koń zły, czarny, po lewej stronie;
jeden dobry jest, a drugi nie. Ale na
czym polega dobroć jednego, a złość
drugiego, tegośmy nie przechodzili;
więc powiedzmy teraz. Otóż ten z
nich, który lepsze ma stanowisko,
kształty ma proste a proporcjonalne i
zgrabne; wysoko nosi kark, nos ma
łagodnie zgarbiony, białą maść,
czarne oczy; ma ambicję, ale ma i
władzę nad sobą, i wstyd w oczach.
Lubi zasłużoną chwałę; batoga nie
potrzebuje, dobre słowo mu
A drugi krzywy, gruby i lada jako
związany; twardy ma kark, krótką
szyję, nos do góry zadarty, czarną
sierść, ogień w krwią nabiegłych
oczach; ledwie że bicza i ościenia
posłucha.
 Państwo
trójpodział duszy

 część rozumna;
 część „gniewliwa”
 część „pożądliwa”
 Państwo jako obraz duszy
(trzy warstwy społeczne):

 filozofowie – rządzący;
 strażnicy – pilnujący porządku
wewnątrz i na zewnątrz;
 rzemieślnicy i rolnicy – pracujący;
 Cnoty duszy i państwa:

 część rozumna – mądrość;

 część „gniewliwa” – męstwo;
 część „pożądliwa” – umiarkowanie;
 harmonia trzech części –
sprawiedliwość;
 [bogowie] wzięli nieśmiertelny
pierwiastek duszy, potem ją śmiertelnym
ciałem otoczyli i dali jej całe ciało jako
wózek i doładowali w nim inny rodzaj
duszy – śmiertelny – który ma w sobie
stany straszne i nieuchronne: najpierw
rozkosz, największą przynętę dla zła,
potem przykrości, przed którymi wszelkie
dobro ucieka, a jeszcze zuchwałość i
strach, które bezmyślnych rad udzielają,
gniew, który perswazji nie słucha,
nadzieję, która łatwo zawodzi, zmysły,
które nie myślą, i miłość, która do
 Timajos

 rozum jest częścią nieśmiertelną, a

dwie niższe części są śmiertelne;
 ciało pojazd, „wózek” dla duszy;
 złączenie duszy z ciałem nie jest
skutkiem upadku, ale woli bogów
tworzących świat;
Dusza jako harmonia i sfera;
 „materiałem”, z którego Bóg stworzył
duszę są matematyczne proporcje;
 przypomina ona niematerialną,
matematyczną sferę, która porusza
się harmonijnym ruchem wokół
swojego centrum;
 dusza kosmiczna obejmuje w sobie
cały kosmos, który też jest kulisty,
ożywia go i porusza;
 Dusza ludzka

 podobna do kosmicznej – kulista,

obejmuje ciało, porusza się wokół
swego centrum;
 myślenie jest swego rodzaju
duchowym ruchem duszy;
 Współistnienie materii i ducha
nie jest złe:
 świat materialny jest obrazem duchowego,
ukształtowany przez Boga;
 (92b) Śmiertelne i nieśmiertelne istoty żywe ma
w sobie i napełniony jest nimi ten świat, istota
żywa, widzialna, widzialne rzeczy obejmująca,
obraz swojego twórcy, bóg dostrzegalny
zmysłami, największy i najlepszy, i
najpiękniejszy, i najdoskonalszy – stał się ten
jeden wszechświat i jest jednorodzony.
 Cel życia:
 uwolnienie duszy od ciała –
oczyszczenie, śmierć – i powrót do
kontemplacji wiecznej Prawdy;
 w tym życiu – kontemplowanie Form
tak, jak to jest możliwe (tylko
czasowo) i upodabnianie się do Boga
– moralnie i intelektualnie;
 Arystoteles
(384 – 322 p.n.e.)
 Dusza jest formą (entelechią)
ciała
 każdy byt składa się z materii
(możności) i formy
(urzeczywistnienia);
 ponieważ dusza ożywia i czyni ciało
istotą żywą, jest jego formą;
 dusza ludzka jest formą człowieka –
to ona, czyni go człowiekiem;
 Dusza jako zjednoczona z
ciałem
 Forma i materia tworzą jedność, czyli
substancję – jedynie poprzez
abstrakcję rozum może je od siebie
oddzielić;
 Dusza jako forma jest ściśle z ciałem
złączona i tworzy z nim
psychofizyczną jedność;
 Dusza jako oddzielna
 Cała dusza nie może oddzielić się od ciała, ale
może to uczynić pewna jej część;
 (De anima, B 2, 413b24-29) Co się jednak tyczy
rozumu (…) jest to jednak, jak się zdaje, zgoła
inny rodzaj duszy, który sam jeden jest w stanie
istnieć po oddzieleniu jako istota wieczna od
rzeczy zniszczalnej. Co się tyczy innych części
duszy, to widać (…) że nie mogą istnieć
oddzielnie.
 Trójpodział duszy

 dusza rozumna/intelektualna;
 dusza zmysłowa;
 dusza wegetatywna;
 Dusza wegetatywna

 mają ją nawet rośliny;

 jej naturą jest odżywianie się,
wzrastanie, rozmnażanie się;
 Dusza zmysłowa

 mają ją zwierzęta, ale już nie rośliny;

 jej funkcje to odbieranie wrażeń
zmysłowych, pamięć, wyobraźnia,
pożądanie i ruch;
 Jedność duszy

 części duszy różnią się od siebie, ale

nie są od siebie oddzielone;
 w człowieku są to różne funkcje,
różne „władze”, „moce” jednej
duszy;
 Dusza rozumna

 mają ją tylko ludzie;

 jej funkcją jest poznanie/myślenie i
wydawanie sądu o rzeczach;
 jest od wszystkiego oddzielona i nie
podatna na wpływy zewnętrzne,
zmysłowe etc.
 Rozum/intelekt (nous)
 (De anima, Γ 4, 429a10) Dlatego rozum nie
może mieć żadnej innej natury oprócz tej: być
możnością [poznania]. Wobec tego to, co się
mieni „rozumem” duszy (nazywam rozumem
władzę, którą dusza myśli i wydaje sądy o
rzeczach), nie jest w akcie żadną z
istniejących rzeczywistości, zanim ją pomyśli.
Dlatego też nie można rozumnie twierdzić, ze
jest on zmieszany z ciałem; w ten sposób
posiadałby bowiem określoną właściwość.
U Arystotelesa znajduje się w
zalążku rozróżnienie na dwa
intelekty: możność i
urzeczywistnienie, który to
podział wpłynął znacząco na
późniejszą filozofię.
(De anima, Γ 5, 430a10-23) Jak w całej
naturze dwie istnieją zasady, z których
jedna jest materią w każdym rodzaju
bytów (bo jest potencjalnie wszystkimi
tymi bytami), druga jest przyczyną i
czynnikiem sprawczy (bo tworzy
wszystko i jest podobna do sztuki w
stosunku do materii) – tak samo i w
duszy musi koniecznie istnieć to
zróżnicowanie.
W samej rzeczy istnieje w niej jeden
rozum, który odpowiada materii – bo
staje się wszystkim – i drugi, który
odpowiada przyczynie sprawczej –
bo tworzy wszystko, jak specjalny
rodzaj nawyku nabytego, podobny w
tym względzie do światła, bo i
światło na swój sposób sprawia, że
barwy potencjalnie stają się
barwami aktualnymi.
I ten rozum jest oddzielony,
odporny na wpływy zewnętrzne i
niezmieszany, ponieważ jest ze
swej natury aktem. Zawsze
przecież to, co działa, jest bardziej
dostojne od tego, co ulega jego
działaniu; a przyczyna jest czymś
wyższym od materii (…) Dopiero
gdy jest odłączony od materii, jest
tym, czym w rzeczywistości jest; i
to jedynie jest nieśmiertelne i
wieczne.
 Cel życia:

 celem życia jest kontemplacja, czyli

aktywność rozumu;
 w ciele dostępna tylko na chwilę;
 poprzez kontemplację człowiek staje
się jak Bóg;
 Epikur
(341 – 270 p.n.e.)
Epikur przyjął atomizm
Demokryta

dusza, podobnie jak ciało,

jest zespołem atomów
 Podział duszy

 część nierozumna – składa się z

atomów wietrznych i ognistych, które
są najbardziej delikatne i ruchliwe;
 część rozumna – składa się z atomów
wyjątkowo subtelnych, których
natury Epikur nie określa;
(List do Herodota, DL, X, 63) Z
kolei w oparciu o wrażenia
zmysłowe i czucia – bo w ten
sposób zdobędziemy
niewzruszoną podstawę pewności
– dojdziemy do przekonania, że
dusza jest ciałem złożonym z
cząstek subtelnych, rozproszonych
po całym ciele, które można
najtrafniej przyrównać do
tchnienia przenikniętego ciepłem,
a które upodabniają się bardziej to
do tchnienia, to znowu do ciepła.
Atoli pewna część duszy wybitnie
różni się od pozostałych
szczególną subtelnością, wskutek
czego jeszcze głębiej i ściślej
wnika w resztę ciała. Działanie tej
części duszy ujawnia się we
władzach umysłu i w czuciach, a
łatwość, z jaką myśl się porusza, w
myślach samych i w tym
wszystkim, czego utrata powoduje
śmierć
W momencie śmierci atomy
duszy bezpowrotnie się
rozpraszają.
 Cel życia:

 celem życia jest dobro, za które

Epikur uznaje przyjemność;
 przyjemność dzieli na zewnętrzną i
wewnętrzną;
 złem jest ból;
 Przyjemność zewnętrzna

 powstaje w wyniku oddziaływania

rzeczy na zmysły – delikatny ruch
budzi rozkosz, a ruch zbyt mocny –
ból;
 jest przyjemnością niższego rodzaju;
 Przyjemność wewnętrzna
 jej źródłem jest harmonijny ruch atomów
duszy wewnątrz ciała;
 odczuwamy ją zawsze, gdy nie doznajemy
bólu i gdy dusza jest spokojna, nie
poruszona namiętnościami (ataraksja);
 jest to swego rodzaju „radość istnienia”,
przyjemność wynikająca z samego faktu
życia i odczuwania ciała;
 Najwyższe szczęście:
 Epikur uważał za najwyższe szczęście
brak bólu, lęku, pożądania i innych
afektów, gdyż wtedy doznajemy
najwyższej rozkoszy, która jest obecna
wewnątrz nas;
 do jej osiągnięcia wymagana jest
mądrość, asceza, rozumne panowanie
nad pragnieniami i emocjami.
 Stoicy
Zenon – Chryzyp –
Kleantes
(IV – III w p.n.e.)
 Ciało i dusza
 człowiek, tak jak wszystkie rzeczy,
składa się z dwóch elementów –
materii i przyczyny;
 materia jest bierna, nieruchoma,
zdolna do przyjmowania;
 przyczyna jest formą, czynną,
poruszającą i rozumnie kształtującą;
 te dwa elementy łączą się jak wosk z
jego kształtem;
 Istnieje tylko materia
 zarówno aspekt czynny, jak i bierny są
cielesne i materialne;
 dusza, aspekt czynny, jest pneumą,
rozumnym ogniem, energią, działającą w
ciele na podobieństwo ciepłego tchnienia,
które przenika ciało;
 zarodkiem życia jest ogień, który jest duszą
i rozumem (von Arnim, SVF, I, 126)
 Podział duszy na osiem
części
 część rozumna (hegemonikon,
„kierownicza”),
 pięć zmysłów,
 fonacja,
 rodzenie.
 Część kierownicza
(hegemonikon)

 postrzeganie
 przyzwalanie
 pożądanie
 rozumowanie
 Cel życia:
 popęd pierwotny: każda istota kocha
siebie i dąży do podtrzymania
swojego istnienia;
 celem człowieka jest
podtrzymywanie tego, co jest jego
naturą, a więc – rozumności;
 to nie przyjemność, ale rozumność
jest celem.
 cnota jest rozumnością, a więc
dobrem człowieka, a wszystko, co
sprzeciwia się rozumowi, w tym –
popędy zwierzęcej części człowieka,
są złem;
 Namiętności (pathe)

 namiętność wg Zenona była

poruszeniem duszy niezgodnym z
rozsądkiem i przeciwnym naturze
 Zenon uważał, że namiętność jest
skutkiem fałszywego osądu
rzeczywistości przez rozum;
 Chryzypa uważał, że namiętność jest
fałszywym osądem rozumu;
Cztery rodzaje namiętności:

 pożądanie – fałszywy sąd o dobru

przyszłym;
 lęk – fałszywy sąd o przyszłym złu;
 cierpienie – fałszywy sąd o obecnym
złu;
 przyjemność – fałszywy sąd o
obecnym dobru;
 Szczęście: apatheia
 skoro namiętności nie są siłą
niezależną od rozumu, nie chodzi o to,
żeby rozum nad nimi panował;
 namiętności są błędem, pomyłką
rozumu, więc aby osiągnąć
rozumność, należy namiętności
całkowicie zlikwidować;
 stan bez namiętności to a-patheia;
Mędrzec wprawdzie nie doznaje
żadnych namiętności, ale
pewnych ich zamienników:

 zadowolenia (eupatheia),
 ostrożności (eulabeia),

 chęci (boulesis).