Орындағандар:

Махамбет поэзиясының дәстүрлі

жыраулық өлең үлгісімен Ауғанбек Т
сабақтастығы. Шәлгез, Ақтамберді, Тогузбаева М
Доспамбет т.б. жыраулар
Қуанышқызы Ұ
шығармасымен салыстыра саралау
Оңласын Н
Зангинова М
Жоспар
01 Махамбет болмысы

02 Шығармашылығын салыстыра талдау

03 Жаңашылдық жақтары
04 Бүгінгі дәстүр жалғастығы

05 Қорытынды
 Елбасымыз «Тарих толқынында» атты еңбегінде былай дейді:

«Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың

жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асанқайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау
шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыды». 

Олай болса, ұлттық рухты ұрпақ санасына сіңіруде жыраулар

шығармаларының орны ерекше.
 Зерттеуші Р.Сыздық:

«Махамбет тарихта жырау емес, ақын деген атпен

танылды, бірақ әдебиет пен әдеби тілдегі орны
жыраулық пен ақындықтың түйіскен жерінде. Ол
жыраулар мектебінің нәрі мен барын алып, оны
ақындық дәстүрге қиюластырған қаламгер»

- деп бағалады.
Махамбет – өзінің барша болмыс қасиеттерімен көшпелілер
арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып өскен өңірдің
Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған,
Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес
мұраларын көкірегіне тоқып өсті.
Оның суреткерлік мектебі ұлы жыраулар дәстүрінен Асанқайғы, Доспамбет,
Қазтуған шығармаларынан көз ашып бастау алып, өзі ішінде қатыса жүріп, от
пен суды кешкен XIX ғасырдың қырғынды заманында қалыптасып шыңдалды.

 Дәстүрдің жалғасуы деген бұрынғы

іздерді шиырлау емес, жанрдың өзіне
тән сипаттарын сақтай отырып, жаңа
кезеңдер туғызған болмысты
суреттеуге саяды. Осы тұрғыдан алып
қарағанда Махамбет толғаулары
жанрдың жаңа өрісіне ұласқан
құбылыс.
ХҮІ ғасыр түлегі Доспамбет те, ХҮІІІ ғасырдың Ақтамбердісі де, ХІХ ғасырдың қақ
ортасында кемеліне жеткен Махамбет те «өлі» дүниемен «сұхбатқа» түсіп отырады.
Мәселен, осы ақындардың барлығы Жайық пен Еділ өзеніне адамша арыз айтады:

Доспамбет Қазтуған Махамбет

Еділді көріп емсеген,

Айналайын, Ақ
Қайран менің, Еділім, Жайықты көріп
Жайық!
Мен салмадым, сен жемсеген
Ат салмай өтер күн
салдың... Таудағы тарлан шұбар
қайда?..
біз едік.
 Махамбеттің де өзі бастаушылардың бірі болып қатысқан шаруалар көтерілісі жеңіліске
ұшырағаннан кейінгі жылдардағы толғауларында кездесетін торығу, тарығу сарындарынан осыған
ұқсас белгілерді ұшыратамыз.

Бұл келтірілген мысал

Қайрыла алмай барамын
Қайран да қалған еліме...
Махамбет толғаулары өзінен
Жолығыспай жөнелдім бұрынғы жыраулық
Тәңірі қосқан жарыма...
Ата-енені сөктіріп,
поэзияның жалғасы ғана емес,
Ат басына соқтырып, тың тақырыптар мен
Нәлет десең болмас па?
Осынау біздің жүрген
көркемдік шешімдер
жүріске! қосылған жаңа биігі екенін де
сипаттайды.
 Шәлгездің «Айырдан
туған жампоз бар»
• Махамбеттің шумағымен • Махамбеттің «Күн
«Жалған қайда»
толғауларынан іштей
дүние» өлеңі • «Тайманның ұлы де, сырттай да
Шалкиіздің «Қоғалы Исатай» ұқсастықты байқау
көлдер, қом сулар» толғауының қиын емес.
Ақтамбердінің «Күмбір-
толғауымен бірқатар жолдары күмбір кісінетіп»
толғауымен
Мысалы, Махамбетте
Шалкиізде: былай оқылады:

Айырдан туған жампоз

бар,
Айырдан туған жампоз бар,
Жүгін нарға салғысыз. Нарға жүгін салғысыз.
Арғымақтан туған будан бар, Аруанадан туған мал бар,
Күніне көрінім жерді Асылын айуан десең
алғысыз. нанғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар, Жаманнан туған жақсы
Адам айтса нанғысыз. бар,
Жақсыдан туған жаман бар, Атасын айтса нанғысыз.
Күндердің күні болғанда, Жақсыдан туған жаман
Бір аяқ асқа алғысыз, - деген бар,
жолдар Күндердің күні болғанда,
Жарамды бір теріге
алғысыз.
 Жалпы жаңашылдық бұрынғы қалыптасқан дәстүрді игеру арқылы жүзеге
асады. Яғни, жаңашылдық дәстүрдің перзенті іспетті. Махамбеттің сөз
образдарының өзіне тән бір ерекшелігі: әрбір образы әрі үздік, көркем әрі
терең мазмұнды, логикасы күшті, көп сөздері афоризмге негізделген.

• Қылыш – • Өте шыққан • Еменнің түбі –

жанның қызыл гүл, сары бал,
дәрмені, өлім – • Бұл дүниенің • Еріскен көңіл –
хақтың жалғаны бәрі бал,
пәрмені.
– деген жыр жолдарын алып
қарасақ, мақал-мәтел
сияқты, бір оқығанда көңілге
ұялап, жатталып қалатын
жолдар.
Ақын-жыраулар халқының жоғын жоқтап, мұңын мұңдап, ақыл-кеңес айтып
отырған. Жыраулар поэзиясындағы мұндай үндестік Махамбет толғауларында
да бар.
Мәселен, Шалкиіз:
Атаның ұлы ерлерге
Малыңды бер де басың қос,
Басыңды қос та бек сыйлас,
Күндердің күні болғанда
Басың жауда қалар ма! – десе

Махамбет:
Ата ұлының баласы –
Асыл ерге малың бер,
Малың бер де басың қос –
Басыңа тарлық түскенде,
Ардақтаған әділ жанын аяр ма?! – деп, бірлік түбі берекеге,
туысқандыққа жетелейтінін уағыздап, тебірене жырлайды.
 «Өзгелерді өз алдына қойғанда
өртке тиген дауылдай өлеңі» өзінен
аумаған Қасым мен «күпі киген
қазақтың қара өлеңіне шекпен
жауып өзіне қайтарып» кеткен
Мұқағали әдеби-эстетикалық
сауатын бәрінен бұрын «Махамбет
мектебінен» оқып ашқан», - деп
академик З.Қабдолов айтқандай,
Махамбет поэзиясындағы өшпес
рух, сөнбес жалын, күш-қуат
өзінен кейінгі ұрпақ өкілдерінің
өлеңдеріне де сәулесін түсіргені
анық.
Махамбет өзіне дейінгі ақын, жыраулар поэзиясынан сусындап, оны
дамытып, жаңалыққа бет бұрса, кейінгі толқын Махамбет
шығармаларын жаттап өсті. Махамбетше толғап, отты да, рухты
жырлар тудырды.
 «Өлеңі өртке тиген дауылдай» Қасым Аманжолов,
«Айтарын айтып кеткен абайламай, дариға-ай, Махамбеттер,

1
Абайлар-ай!» деп тебірене де армандай жырлаған Мұқағали
Мақатаев

2
Мен қара төспін қайғыдан бақыт жасаған» деп
тегеурінді жыр тудырған Төлеген Айбергенов

«О, шіркін досың болса ғой, сонау бір өткен

3 Исатай сынды асылдай», - деп қиял-қанатын

кеңге жайған Фариза Оңғарсынова

«Атырау елі, қалайша сені батыр емес деп айта алам»

4
деп өлеңнің әр сөзіне салмақ сала, өлең жолдарының
қалыпты буынын соза толғанған Меңдекеш
Сатыбалдиев

Кейінгі буын – Темірхан Медетбеков, Жарасхан Әбдірашев, Иранбек Оразбаев, Ұлықбек Есдәулетов
туындыларында Махамбет жырларының арыны мен жалыны, өшпес рухы жоқ дей аламыз ба?! Бар!
Бар болғанда қандай! Сондықтан да, «Махамбет – жыраулар мектебінің нәрі мен барын алып, оны
ақындық дәстүрге ұштастыра білген алтын көпір» деп нық сеніммен айта аламыз.
Махамбетше толғап, отты да,
рухты жырлар тудырды. Бұл –
дәстүр сабақтастығы. Дәстүр
жаңашылдыққа, жаңашылдық
қайтадан дәстүрге
айналатыны белгілі.
Махамбет өзіне дейінгі ақын,
жыраулар поэзиясынан сусындап,
оны дамытып, жаңалыққа бет
бұрса, кейінгі толқын Махамбет
шығармаларын жаттап өсті.
Назарларыңызға рахмет!!!