Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ
ХРЕСТОМАТИЯ
ПО ЛАТИНСКОМУ ЯЗЫКУ
Москва С.-Петербург
ACADEMA 2003
УДК 807.1(075.8)
ББК81.2Лат-923я73
Х91
Рецензенты:
кандидат филологических наук, доцент СПбГУ Е.В.Желтова;
старший преподаватель СПбГУ В. В. Зельченко;
кандидат филологических наук, доцент МГЛУ И. С. Култышева
УДК 807.1(075.8)
ББК81.2Лат-923я73
© Составление, комментарии. Бударагина О.В.,
Путилова Т. Б., 2003
© Филологический факультет СПбГУ, 2003
ISBN 5-8465-0102-8 © Издательский центр «Академия», 2003
ISBN 5-7695-1402-7 © Оформление. Лебединский С В . , 2003
Magistris carissimis
От составителей
1
Ars, urbs, arx; caelum, caecus, Graecus, saepe, aes, aer (aer); poena, coepi,
proelium, poeta (poeta); causa, aurum, auris, Aurora; Europa, Euripides; qui,
quae, quod; lingua, unguis, unguentum; Italia, Latium, Capitolium, Hispania,
Gallia, filius, ianua, consilium, participium, adverbium; Gaius Iulius Caesar;
Quintus Horatius Flaccus; Publius Ovidius Naso; Marcus Tullius Cicero; Homerus,
Hercules, Hannibal; Iuppiter, Iuno, Minerva, Apollo, Diana, Mars, Venus,
Mercurius, Vesta, Neptunus, Vulcanus, Ceres, Quirmus; argumentum, secundus,
triumphus, honestus, aeternus, propinquus; tenebrae, arbitror, celebro; ornare,
delere, sentlre, constituere, fugere, esse; amlcus, aquila, candidus, periculum,
Oceanus, imperator, tabula, occido, occldo, educo, educo, oratio, sagitta; Athenae,
Aegyptus, theatrum, bibliotheca, stilus, schola, sphaera, philosophia, elephantus,
Rhodus, Carthago, Xerxes, Aeneas.
1
Знак " (trcma) обозначает раздельное чтение двух смежных гласных. С той же целью
может употребляться и знак количества гласного (coemo, coegi).
§ 2. P R A E S E N S I N D I C A T I V I A C T I V I .
IMPERATlVUS PRAESENTIS ACTlVI. ФОРМЫ ЗАПРЕЩЕНИЯ
Основа инфекта +
Sing. Pl
1. -о (о) /-m -mus
2. -s -tis
3. -t -nt
m, t, s -i-
перед г -е-
п -и- (в III и IV спряжениях)
sum,fui, -, esse
Praesens Indicatlvi
Sing. Pl
1. sum sumus
2. es estis
3. est sunt
Sing. PL
I, II, IV спр. — основа инфекта основа + te
III спр. — основа + е* основа + соединит, гл. + te
1. Cogito, ergo sum. (Cartesius) 2. Vivere est cogitare. (Cic.) 3. Dum spiro,
spero. (prov.) 4. Dum vivimus, laborare debemus. 5. Aut disce, aut discede. 6. Cum
tacent, clamant. (Cic.) 7. Ora et labora. (Девиз ордена бенедиктинцев) 8. Divide
et impera. 9. Vos valete etplaudite! (Тек) 10. Valet atque vivit. (Тек) 11. Si vales,
bene est; ego valeo. 12. Ubi cenashodie? 13. Tace et audi! 14. Sapere aude! (Hor.)
15. Scio, sed non audeo dicere. 16. Cum dormimus, nihil audlmus neque sentlmus.
17. Nunquam desperare oportet, semper sperare licet. 18. Quis nunquam errat?
Qui nihil agit. 19. Noli tacere, si dicere debes! 20. Nota bene! 21. NolTte venlre
hodie! 22. Festlna1 lente2. 23. Non semper erramus. 24. Bene dicere discunt.
25. Nollte male scribere! 26. Male audiunt et Scribunt. 27. Noli noctu laborare,
noctu dormlre debes. 28. Salve! Salvete! Vale! Valete! /.
§ 3. ПЕРВОЕ СКЛОНЕНИЕ.
ЛИЧНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ. ВОЗВРАТНОЕ МЕСТОИМЕНИЕ.
GENETIVUS POSSESSIVUS. GENETIVUS PARTITIVUS
Первое склонение
Casus Sing. Pl
Nom., Voc -a -ae
Gen. -ae -arum
Dat. -ae -Is
Асе. -am -as
Abl. -a -Is
* У глаголов III спр. с основой на i Imperativus Singularis равен основе инфекта (при
этом конечное I переходит в ё), а Imperativus Pluralis образуется прибавлением окончания -te
к основе.
6
Личные и возвратное местоимения
1. Historia est magistra vitae. (Cic.) 2. Natura nihil sine causa gignit. (Plin.
Maior) 3. Europam Libyamque dividit unda. 4. Pecuniae imperare oportet, non
servlre. (Sen.) 5. Aquilam volare doces. (prov.) 6. Aquila non captat mus-
cas. (prov.) 7. Aurora Musis amlca. (prov.) 8. Ama nos et vale. (Cic.) 9. Tibi ego
dico, an поп? (Тек) 10. Tu me amas, ego te amo. (Pl) 11. Satis habeo divi-
tiarum. (Pl) 12. Nemo nostrum non peccat. (Petr.) 13. Conserva te mihi. (Cic.)
14. Incolae nihil secum habent et patriam relinquunt. 15. Epistulas mihi scribe
mitteque. 16. Nemo vestrum nobiscum ambulat et cenat. 17. Poeta nos ad se vocat.
18. Quomodo amlca se habet?
19. Nec tecum possum vivere, пёс sine te. (Mart.)
20. Frustr(a) ego te laudo, frustra me, Zoile1, laedis:
Nemo mihi credit, Zoile, nemo tibi. (Buchananus)
1
Zoile — Voc. от Zoilus; Зоил (IV в. до Р. X.) — строгий критик произведений Гомера,
имя которого стало нарицательным.
DEINCOLIS ROMAE
P r o p e I t a l i a m i n s u l a e Sicilia et S a r d i n i a s u n t . I n c o l a e I t a l i a e a g r i c o l a e sunt,
incolae insularum sunt nautae. Italiam incolae R o m a e regunt. D e incolis R o m a e
p o e t a e fabulas n a r r a n t , I n c o l a e R o m a e n o n i n d i g e n a e 1 I t a l i a e sunt, s e d a d v e n a e 2
ex A s i a . Narri A e n ^ a s p a t r i a m T r o i a m r e l i n q u i t et ab oris A s i a e c u m n a u t i s in
I t a l i a m venit. Ibi Lkvinia, filia r e g i s 3 A l b a e L o n g a e , A e n e a e n u b i t et a d v e n i s
p a t r i a m p r a e b e t . Roiria a u t e m c o l o n i a A l b a e L o n g a e est. I n c o l a e R o m a e p r i m o
incolas Italiae et Siciliae insulae superant. D e i n d e incolas G a l l i a e v i n c u n t et e t i a m
in B r i t a n n i a m v e n i u n t . Victoriae R o m a e g l o r i a m p a r a n t .
1
Indigena, -ae с — местный житель; 2advena, -ae с — пришелец; 3 Gen. Sing. от гех.
§ 4. ВТОРОЕ СКЛОНЕНИЕ.
ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ I-II СКЛОНЕНИЯ.
ПРИТЯЖАТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ
Второе склонение
Sing. Pl
Casus
m n m n
Nom. -us /-er -um -a
Gen. -T -orum
Dat. -6 -Is
Асе. -um = Nom. -os -a
Abl. -6 -Is
Voc. -e / = Nom. = Nom. = Nom.
1
См. deus; 2 Voc, Sing. от meus.
DE FORO ROMANO
Sing. Pl
1. -or / -r -mur
2. -ris -minl
3. -tur -ntur
DEGALLIAEINCOLIS
*- /
Gallia a variis populis incolitur. Populi Galliae lingua inter se differunt Galli
ab Aquitanis Garumna fluvio, a Belgis Matrona et Sequana dividuntur. Helvetii
reliquos Gallos virtute1 praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis
contendunt. Undique loci natura Helvetii continentur et non facile2 fmitimis bellum
9
inferunt. Itaque terram suam relinquere et alias Galliae terras petere statuunt.
Aedui autem, populi Romani socii, a Helvetiis valde vexantur. Itaque auxilium а
Romanis rogant. Diu cum populis Galliae bellum geritur et tota Gallia a Romanis
3
superatur. De bello Gallico in C. Iulii Caesaris Commentariis legimus.
1
Abl. Sing. от virtus, -utis/(III скл.); 2 легко; 3 Gen. Sing. от Caesar.
I. Senectus ipsa est morbus. (Тек) 2. Medice, cura te ipsum! (Vulg.) 3. Valde
ipsas Athenas amo. (Cic.) 4. Nulli est homini perpetuumbonum. (Pl) 5. Sibi parat
malum, qui alteri parat. 6. Utrumque vitium est — et cunctis credere et nulli.
7. Non est honestum aliud dicere, aliud sentlre. 8. Ad templum Delphicum illud
legitur: nosce te ipsum. 9. Fini tandem falsum istud spectaculum! 10. Natura aliud
alii iter ostendit. (Sall.) 11. In poetis non Homero soli locus est. (jp'c.) 12. Populi
Romani totiusque Italiae mira concordia est. 13. Non vitae, sed scholae
discimus. (Sen.) 14. Non nobis tantum vivimus, sed amlcis etpropinquis nostris.
15. Aegroto, dum animus est, spes est. 16. Aurum et argentum et alia domum1
regiam comportant, ibi illa et domum1 et se ipsos comburunt2. 17. Qui malus ipse
3
sibi est, non bonus est ulli. 18. Miserrimum est arbitrio alterlus vivere. (Syr.)
1
Acc. Sing. от domus, -us/(IV скл.); в первом случае он отвечает на вопрос куда? и
переводится 'в дом'; 2 имеются в виду жители нумидийского г. Талы, не пожелавшие сдаться
римлянам во время Югуртинской войны (111-105 гг. до Р. X.); 3 превосходная степень от
miser, -era, -erum; зд. Nom. Sing. neutrum.
M u l t o s i a m a n n o s C a r t h a g i n i e n s e s 2 c o n t r a p o p u l u m R o m a n u m b e l l u m gerunt.
T a n d e m S c i p i o m a g n i s c u m c o p i i s in A f r i c a m s i n e u l l o p e r i c u l o se t r a i c i t . U n i
t a n t u m v i r o C a r t h a g i n i e n s e s 2 p a t r i a m c o m m i t t u n t , i t a q u e H a n n i b a l e m 3 ex Italia
r e v o c a n t . H a n n i b a l i n v l t u s p a r e t , s t a t i m totis c u m c o p i i s Z a m a m o p p i d u m p e t i t .
Ibi R o m a n u m a d c o l l o q u i u m v o c a t , s o l u s c u m s o l o frustra v e r b i s c o n t e n d i t .
Denique uterque dux armis decertare studet, utriusque copiae ad p u g n a m
p a r a n t u r , alii alia d e c a u s a p u g n a m p o s t u l a n t . A l t e r d u x a l t e r l u s m e r i t a n o n
10
ignorat, itaque neutri victoria certa est. Utri viro fortuna belli fovet? Utri populo
imperare, utri servlre oportet?
1
II Пуническая война между Римом и Карфагеном происходила в 218-201 гг. до Р. X.;
2
Nom. Pl. (III скл.); 3 Асе. от Hannibal, -is m (III скл.).
sum,fui, -, esse
Imperfectum IndicatTvi
Sing. Pl
1. eram eramus
2. eras eratis
3. erat erant
Sing. Pl
Casus
m / n m / n
Nom. is ea id el(il) eae ea
Gen. eius eorum earum eorum
Dat. ei els (ils)
Acc. eum eam id eos eas ea
Abl. eo ea eo els (ils)
1. In eo libro tuo tecum ipse pugnabas. 2. Meum mihi placebat, illi suum. (Cic.)
3. Amlcus eius magnam dis (=deis) gratiam habebat. 4. Augustus somnia neque
sua neque aliena de se neglegebat. (Suet.) 5. lam frumenta maturescere
1
incipiebant. (Caes.) 6. Litterae imprlmis in Graecia florebant. 7. Condiunt
2
Aegyptii mortuos et eos servant domi .(C/c.) 8. Viri in eo culpa, si femina modum
excedit. (Tac.) 9. Apparet id quidem etiam caeco. (Liv.) 10. Altera puella ab eo
amabatur, altera а т е . 11. In bello frumentum copiis Romanis a sociis eorum
parabatur. 12. Viri magni non sine causa praeponebant rusticos Romanos
urbanis. (Varr.) 13. SolebantGraeci saxeamonumenta exstruere in loco victoriae,
quod3 Romani non faciebant. 14. Alius sum, quam ante eram; alii sumus, quam
pridie eramus. 15. Sparta antlqua muris non cingebatur: ei oppido pro muris viri
erant. 16. Cicero et erat et habebatur vir clarus. 17. Oppida populorum antiquorum
11
interdum incendiis delebantur. 18. Alter alteri odio est. (Pl.) 19. Locus ipse erat
praesidio barbaris. (Caes.) 20. Eloquentia viris claris magno ornamento est.
DE CAPITOLIO
P r i m o R o m a n i t o t u m C a p i t o l i u m m u r o cingebant, p o s t e a s u m m u s m o d o clivus 1
m u n i e b a t u r . Ibi c a s t e l l u m et t e m p l u m C a p i t o l m u m e r a n t . I d t e m p l u m s e x t o a n t e
C h r i s t u m n a t u m 2 saeculo exstruebatur. P r o p t e r e a q u o d i n c e n d i a R o m a e saeviebant,
Sulla, A u g u s t u s , V e s p a s i a n u s D o m i t i a n u s q u e t e m p l u m r e n o v a b a n t . I b i libri
Sibyllae C u m a n a e 3 a R o m a n i s conservabantur. ^
T e m p l u m q u a d r a t u m , in C a p i t o l i o situm, tres c e l l a s 4 h a b e b a t . M e d i a m c e l l a m
I u p p i t e r O p t i m u s jyiaximus 5 o b t i n e b a t , r e l i q u a s p r i m o M a r s et Q u i r m u s , p o s t e a
I u n o et Minerva. A foro R o m a n i C a p i t o l i u m ascendebant, c u m t r i u m p h u m agebant,
m a g n a q u e in p o m p a e t i a m spolia s e c u m p o r t a b a n t et c a p t l v o s ducebant.
Capitolium saxum Tarpeium6 habebat, unde R o m a n i antlqui viros nefarios
d e i c i e b a n t 7 . I u n o M o n e t a 8 e t i a m in c l i v o t e m p l u m h a b e b a t , ibi n u m m i a R o m a n i s
fabricabantur 9 .
1
Clivus, -i m — холм; 2 до рождества Христова; 3 Sibylla Cumana — Сивилла Кумекая (из
г. Кумы), прорицательница и жрица Аполлона; 4 cella, - а е / — комната; часть храма;5 Юпитер
Всеблагой и Величайший; 6 saxum Tarpeium — Тарпейская скала; 7 de(i)icio, -ieci, -iectum,
-ere — сбрасывать; 8 Iuno Moneta — Юнона Монета; Moneta ('советчица')-fp-одно из прозвищ
Юноны, связанное с глаголом топёге (напоминать, наставлять советом). Поскольку в ее храме
находился монетный двор, словом moneta стали называть и сами деньги; 9 fabrico, 1 —
изготовлять.
§ 8. F U T U R U M P R I M U M I N D I C A T I V I A C T I V I E T P A S S l V I .
ПРОИЗВОДНЫЕ ГЛАГОЛЫ ОТ "ESSE".
GENETlVUS CHARACTERISTICUS
Образование Futurum I
Основа инфекта +
I, II спряжение III, IV спряжение
+ суффикс -Ь- + суффикс -а- (1 лицо Sing.) / -ё-
+ личные окончания + личные окончания
sum,fui, -, esse
Futiirum I
Sing. Pl
1. его erimus
2. eris eritis
3. erit erunt
12
1. Serva me, servabo te. (Petr.) 2. Quando ego te videbo? (Pl.) 3. Cras
credemus, hodie nihil. (prov.) 4. Qui fodit foveamproximo, incidet in eam. (prov.)
5. Contumeliam si dices, audies. (PL) 6. Post prandium stabis, post cenam
ambulabis. (prov.) 7. Dabitur tibi magnum malum. (Pl.) 8. Amlcus verus pecunia
non parabitur. 9. Mala, unde minime1 exspectabuntur, erumpent. 10. <Leonidas,
rex Lacedaemoniorum, inquit2>: "Prandete, Lacedaemonii: hodie apud inferos
fortasse cenabimus." (Cic.) 11. Antigonum filius eius interrogabat: "Quando castra
movebimus?" Tum Antigonus: "Num, — inquit, — solus tubae sonum non
audies?" 12. Creditor: "Novem talenta mihi debentur." Debitor: "Atque in
posterum, ut credo, debebuntur." {comoedia XVI saeculi) 13. Mutari fata non
possunt. (Cic.) 14. Stellae caeli nunquam a nobis numerari poterunt. 15. Ades
amlcis, amlci tibi aderunt. (prov.) 16. Malus etsi obesse non potest, tamen
cogitat. (Syr.) 17. Invidere viris bonis miserorum est. 18. Generosi animi et
magnifici est iuvare et prodesse. (prov.) 19. Pueri Romanorum antiquorum in foro
et in iudiciis aderant, ubi viros claros audlre poterant. 20. Iustitia sine prudentia
multum poterit, sine iustitia nihil valebit prudentia. (Cic.) 21. Ignosco tibi, si neque
eorum praescripta observare neque nostra poteras. 22. Qui non est vir bonus3,
poterit nihilo minus4 medicus esse, potest gubernator, potest grammaticus5 tam,
mehercules6, quam coquus7.
23. Cenabis bene, mi Fabull(e), apud т е . (Catuli)
24. 6 rus! Quand(o) ego t(e) aspiciam? (Hor.)
25. Candida т е capiet, capiet т е flava puella. (Ov.)
26. Donec eris felix, multos numerabis amicos. (Ov.)
27. Aut prodesse volunt aut delectare poetae,
Aut simul et iucund(a) et idonea dicere vitae. (Hor.)
28. Non amo te , Sabidi, nec possum dicere quare:
Нос 8 tantum possum dicere: "Non amo te." (Mart I, 32)
1
Менее всего; 2 3 л. Sing. от недостаточного глагола inquam; 3 vir bonus — зд. человек
благородного происхождения; 4 nihilo minus — тем не менее; 5 grammaticus, -i m —
грамматик, ученый-языковед; 6 клянусь Геркулесом!; 7 coquus, -i m — повар; 8 Асе. Sing.
neutrum от hic, haec, hoc.
TAURUSETMUSCA
1
Abl. Sing. от cornu, -us n (IV скл.).
DE PERFIDIA PUNlTA1
2
O l i m b e l l u m erat inter R o m a m et F a l e r i o s , o p p i d u m R o m a e p r o x i m u m , e t
R o m a n i a n t e F a l e r i o s c a s t r a h a b e b a n t . P u e r i a u t e m F a l i s c o r u m 3 e t i a m in b e l l o
e x t r a o p p i d u m se e x e r c e b a n t . A l i q u a n d o F a l i s c u s q u i d a m c u m p u e r i s n o n n u l l i s
13
in castra Romana intrat et Romanis dicit: "Frustra oppidum nostrum oppugnabitis:
armis id expugnare non poteritis, sed dolo incolas superabitis. Videtis pueros
istos: eos vobis mando ac ita Romanis victoriam paro." Sed Romani ei respondent:
"Contra viros arma habemus, nunquam ea contra pueros capiemus. Semper armis
pugnamus; itaque Faliscos dolo insidiisque superare non possumus. Pueros domum
remittemus, te autem merito puniemus."
Текст из учебника: Латинский язык / Под ред. В. Н. Ярхо и В. И. Лободы. 7-е изд. М.,
2002. С. 243.
1
PunTtus, -а, -um — наказанный;2 Falerii, -orum m — Фалерии, город в Этрурии; 3 Faliscus,
-\т — представитель племени фалисков.
Третье склонение
Sing. PL
Casus
n n
Nom., Voc. -s / нулевое нулевое -es -a (-ia)
Gen. -is -um (-ium)
Dat. -I -jfbus
Асе. -em = Nom. Sing. -es = Nom.Pl.
Abl. -e(-I) -Ibus
1. De pictore, sculptore, factore nisi artifex iudicare non potest. (Plin. Minor)
2. Doloris medicmam a philosophia peto. (Cic.) 3. Docto homini et erudlto
vivere est cogitare. (Cic.) 4. Homines, dum docent, discunt. (Sen.) 5. Dos dabitur
virgini. (Pl.) 6. Nomen atque omen. (Pl.) 7. Nomina sunt odiosa. (prov.) 8. Nemo
sine crimine vivit. 9. Germania et Gallia et Italia rivis fluminibusque abundant1.
10. Amlcus Plato, sed magis amlca veritas. (prov.) 11. In vino veritas, in aqua
sanitas. (prov.) 12. Sperne voluptates. (Hor.) 13. Oratores cum severitate, poetae
autem cum voluptate audiuntur. 14. Magnus numerus militum per Romam
silentio in Aventlnum2 pervenit. 15. Caesar dat tuba signum militibus suis atque
ex oppido educit. 16. Est natura hominum novitatis avida. (Plin. Maior)
17. Horatius auream mediocritatem diligebat. 18. Malum est in necessitate
vivere, sed in necessitate vivere necessitas nulla est. (Sen.) 19. Virtus solaneque
datur dono neque accipitur. {Sall.) 20. Gloria umbra virtutis est. (Sen.) 21. Is
homo vestrae salutis causa periculum suum neglegebat. 22. In fuga salutem
sperare dementia est. (Sall.) 23. Non liberat diadema3 capitis dolore. 24. Nemo
in sua causa iudex esse potest. (prov.) 25. Pacem cum hominibus, bellum cum
vitiis habe. (Syr.) 26. Neque ingenium sine discipllna aut discipllna sine ingenio
14
perfectum artificem potest efficere. (Vitr.) 27. Corrumpunt bonos mores
colloquia mala. (prov.) 28. Aliud est poetarum more verba fimdere, aliud —
ratione et arte distinguere. (Cic.) 29. О tempora, о mores! (Cic.) 30. Animi
4
voluptates et dolores nascuntur e corporis voluptatibus et doloribus. (Cic.)
31. Nemo liber est, qui corpori servit. (Sen.) 32. In Britannia est pecorum magnus
numerus. (Caes.) 33. Munera etiam deos vincunt. (Sen.) 34. Nunquam malum
malo nec vulnus curatur vulnere. (prov.) 35. Opera Ciceronis permulta sunt.
36. In pulchra Venere semper certat dolor et gaudium.
37. Sed timidi (e)st optare песет. (Ov.)
38. Temporibus servire decet. (prov.)
39. Gaudia principium nostri sunt saepe doloris. (Ov.)
40. Cantica gignit amor et amorem cantica gignunt. (Anth. Lat.)
41. Sin(e) amore iocisque nil (=nihil) est iucundum. (Hor.)
42. Armaqu(e) in armatos5 sumere iura sinunt. (Ov.)
43. Tempora mutantur, nos et mutamur in illis6.
1
Abundo, 1 — изобиловать;2 Aventmus, -i m — Авентин (один из холмов Рима); 3 diadema,
-atis n — диадема (знак царского достоинства); 4 форма, от отложительного глагола nascor;
перевести 'рождаются, появляются'; 5 armatus, -а, -um — вооруженный; 6 фраза при-
писывается франкскому императору Лотарю I (IX в.).
DE AETATIBUS
P u b l i u s O v i d i u s N a s o in libro p r i m o M e t a m o r p h o s e o n 1 de q u a t t u o r aetatibus
narrat. A e t a t e aurea p a x aeterna a t q u e libertas in terris erat. N o n d u m r e g e s bella
gerebant, n o n d u m milites a d u c i b u s ad a r m a vocabantur. Q u a m q u a m p o p u l u s sine
legibus vivebat et p o e n a aberat, h o m i n e s t a m e n r e c t u m et v i r t u t e m colebant. Tellus
fruges p e r se dabat. Ver a e t e r n u m erat. Ita h o m i n e s t e m p o r i b u s Saturni vivebant.
P o s t e a sub I o v e 2 m u n d u s erat. R e x h o m i n u m d e u m q u e a n n u m in q u a t t u o r
spatia — h i e m e m , ver, a e s t u m 3 et a u t u m n u m — dividit. E a a e t a s a r g e n t e a a p o e t a
v o c a t u r . P o s t illam a e t a s a e n e a s u c c e d i t — s a e v a , n o n t a m e n s c e l e r a t a . S u a m
a e t a t e m O v i d i u s f e r r e a m p u t a b a t . E x r a p t o vivitur, n o n h o s p e s a b h o s p i t e t u t u s
est, n o n s o c e r a g e n e r o . P u d o r fugit, fraudes i n s i d i a e q u e ei s u c c e d u n t . P i e t a s
s c e l e r e v i n c i t u r et iustitia t e r r a s r e l i n q u i t .
1
Формула благословения римского папы при избрании и при его обращении к като-
лическому миру; зд. urbs = Roma; 2navita = nauta, -ae m; 3 Овидий описывает потоп.
DE MIRACULIS URBIS B A B Y L O N I S
1
Grammaticus, -i m — грамматик; ученый; 2 Alexandna, - a e / — Александрия, город в
3
Египте; Alexandrlnus, -а, -um — александрийский; Semiramis, -idis f {Асе. Semiramim) —
16
Семирамида, вавилонская царица; 4 Gen. от Iuppiter; 5 Diana Ephesia — Диана Эфссская;
6
Mausolus, Л т— Мавзол, царь Карий IV в. до Р. X.; 7 Pharus, - i / — Фарос (остров);
зд. метонимически: Фаросский маяк; 8 см. duo; 9 Cyrus, -\ т — Кир; l 0 Artaxerxes, -is m —
Артаксеркс {Асе. Artaxerxen); n Euphrates, -is m — Евфрат (Асе. Euphraten); 12 Tigris, -is m
(Асе. Tigrim) — Тигр.
1. Nihil tam volucre est, ut maledictum. (Cic.) 2. Alcibiades, vir acri ingenio,
civibus suis non semper consiliorum salubrium auctor erat. 3. A Xerxe, rege
Persarum, magnus numerus copiarum pedestrium1 et equestrium Hellespontum2
transportabatur3. 4. Vita brevis est, ars longa. 5. Omnia mea mecum porto.
6. Amicorum sunt communia omnia. (Cic.) 7. Nulla ars tam necessaria est omni
generi hominum, quam mediclna. (Quint.) 8. Nocere facile est, prodesse
difficile. (Quint.) 9. Nullum periculum communis salutis causa recusabo.
10. Similia similibus curantur. 11. Terra communis mater est omnium morta-
lium. (Liv.) 12. Neque animo aequo pauperes alienam spectant opulentium
fortunam. (Nep.) 13. Omnes et habentur et dicuntur tyranni, qui4 potestate sunt
perpetua in civitate antea libera. 14. Fortes non modo fortuna adiuvat, sed multo
magis etiam ratio. (Cic.) 15. Incredibili sum sollicitudine de tua valetudine. (Cic.)
16. Longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla. (Sen.) 17. Pari
periculo, sed fama impari boni atque ignavi erant. (Sall.) 18. Vetera proverbia
saepe simplicibus verbis prudentiam populi exprimunt 5 . 19. Inter hostes
discordiarum serere6 causas sapientis est ducis (Veget.) 20. Nullum summi ingenii
virum humilia delectare possunt. 21. Nulli ad alienarespicienti suaplacent. (Sen.)
22. Sed absentes tamen prosunt praesentibus. (Pl.) 23. Sero venientibus
ossa. (prov.) 24. In castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes. (Pl.) 25. Leo-
nidas militi nuntianti: "Hostes nobis propinqui sunt," — "Et nos, — inquit, —
7
hostibus propinqui sumus." 26. Diogenes muribus ad mensam subrepentibus :
"En, — inquit, — Diogenes quoque parasltos alit."
27. Omnia vincit amor. (Verg.)
28. Non omnia possumus omnes. (Verg.)
29. Labor omnia vincit | improbus. (Verg.)
30. Difficile (e)st tristi fingere mente iocum. (Tib.)
31. Protinus alter amat, fugit altera nomen amantis. (Ov.)
32. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido. (Ov.)
17
33. Iamque mar(e) et tellus nullum discrimen habebant:
Omnia pontus erant. Deerant quoque litora ponto. (Ov.)
34. "Troia, vale, rapimur," — clamant dantqu(e) oscula terrae
"Troades8 et patriae fumantia9 tecta relinquunt. (Ov.)
35. Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas
Regumque turres. (Hor.)
1 2 3
Pedester, -stris, -stre — пеший, пехотный; Hellespontus, -i m — Геллеспонт; trans-
4 5
porto, 1 —переправлять; Nom. Plur. masculinum от qui, quae, quod; exprimo, -pressi, -pressum,
6 7
-ere — выражать; sero, sevi, satum, -ere — сеять, насаждать; subrepo, -psi, -ptum, -ere —
8 9
подползать, подкрадываться; Troas, Troadis/— троянка; fumo, 1 — дымиться.
DECENTAURIS
C e n t a u r i m i r a e r a n t a n i m a l i a , c a p i t e et p e c t o r e h o m i n i b u s s i m i l e s p a r e s q u e ,
r e l i q u o a u t e m c o r p o r e e q u i s c e l e r i b u s . A d m i r a b i l i e r a n t n o t i celeritate. P r o p t e r
i n c r e d i b i l e m vini c u p i d i t a t e m c o m i t e s B a c c h i a p p e l l a b a n t u r . C e n t a u r u s C h i r o n
insigni iustitia et sapientia erat, p r o p t e r e a m u l t o s et nobiles a d u l e s c e n t e s educabat.
In n u m e r o e o r u m a d u l e s c e n t i u m A c h i l l e s et H e r c u l e s n o t i sunt. C h i r o n solus e
c e n t a u r i s i m m o r t a l i s erat.
DE CLOELIA1
1
Рассказ о римлянке Клелии, совершившей побег из этрусского плена, встречается также
у Вергилия и Ювенала; 2 trano, 1 — переплывать; 3 Асе. Sing. neutrum от qui, quae, quod;
перевести указательным местоимением.
F r a t e r ad e l o q u i u m 1 viridi t e n d e b a t ab a e v o ,
F o r t i a verbosi n a t u s 2 ad a r m a fori.
A t m i h i i a m p u e r o caelestia s a c r a p l a c e b a n t ,
I n q u e s u u m furtim M u s a t r a h e b a t o p u s .
1
Eloquium, -ii n = eloquentia; 2 natus, -a, -um — рожденный.
18
§ 12. ИСКЛЮЧЕНИЯ ТРЕТЬЕГО СКЛОНЕНИЯ.
ФУНКЦИИ ИНФИНИТИВА.
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (начало)*
1
Pythagoreus, -ei m — пифагореец;2 senecta, -ae/= senectus, -utis/
ACCUSATlVUS C U M INFINITlVO
19
potestatem esse. 39. Siculi se moveri possessionibus, avitis suis sedibus ac dis
3
penatibus negant oportere. (Cic.)
40. Insanus omnis furere credit ceteros. (Syr.)
1
Больше; 2 exsuscito, 1 — возбуждать, раздувать; 3 dei penates — отеческие боги.
DE AENEA
1
Anicula, - a e / — старушка; 2 biduum, -\n — два дня; triduum, -i n — три дня (зд. Асе.
temporis: в течение 2 (3) дней); 3 Асе. Sing. от dies, -ei m (V скл.) в функции Асе. temporis;
4
см. fero; 5 наречие от turpis, -е; 6 Асе. Sing. от vultus, -us m (IV скл.).
B e a t u s ille, qui p r o c u l n e g o t i i s ,
Ut prisca gens mortalium,
Paterna rura b u b u s exercet suis.
1
Simul atque — лишь только; 2 см. tollo; 3 Maurus, Лт — мавр, пуниец (зд. об одном из
нумидийских полководцев); 4 Roscius, -ii m — Росций, актер времени Цицерона; 5 Асе. Р1. от
domus/; это слово имеет некоторые параллельные формы по II и IV скл.; 6 Troes, -um m —
троянцы; 7 Ilium, -ii п — Троя; 8Teucri, -orum т — тевкры (=троянцы); 9 Nom. Plur. m от qui,
quae, quod; 10 alvus, - i / — чрево.
21
DE PYRRHO ET FABRICIO
Miles Romanus, Fabricius nomine, nobili genere non fuit, Romae tamen
multum fortitudine et probitate valebat. Neque amlcos neque inimlcos suos fallebat
praemiaque nunquam ab eo sumebantur. Itaque Romani ei Urbis salutis curam
mandaverunt et inter alios legatos ad Pyrrhum miserunt. Pyrrhus multa de Fabricii
honestate audiens ea vera esse credidit et legationem benigne accepit. Ad
extremum rex Fabricio dixit: "Cur Eplrum mecum non venis? Tibi quartam regni
mei partem tribuam!" Fabricius autem respondit se non id sibi tribui cupere.
Proximo anno Fabricius contra Pyrrhum pugnavit. Medicus regis, homo
improbus, ad Romanum media nocte venit et se Pyrrhum interficere posse dixit.
Fabricius autem medicum in vinculis ad dominum reduci iussit. Rex proditorem
vidit et Fabricium ab honestate averti non posse intellexit.
DE HERCULE
1
Supinum I; перевести 'чтобы убить'; 2 hydra Lernaea — лернейская гидра; 3 Typhon,
-onis m — Тифон (гигант); 4 Erymanthius, -a, -um — эриманфский; 5 Arcadia, a e / — Аркадия,
область Греции; 6 Stymphalis, -idis — стимфалийский; 7 Diomedes, -is m — Диомед; 8 Thracia,
- a e / — Фракия; 9 immanis, -e — огромный; 10Hesperis, -idis/— Гесперида (нимфа); l l Atlas,
Atlantis m — Атлант;12 Eurystheus, -i m — Эврисфей (царь Микен); 13 Cerberus, -i m — Цербер.
22
1. Vae victis. (Liv.) 2. Mane accepi litteras pridie datas. (Cic.) 3. Non est
consuetudo populi Romani ullam accipere ab hoste armato condicionem. (Caes.)
4. Mos antlquis fuit, usque ad meam servatus aetatem, primis epistulae verbis
adiicere: "Si vales, bene est, ego valeo." (Sen.) 5. Dictum sapienti sat est. (PL)
6. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa
praedicavit. (Caes.) 7. Hannibal armis vicit, vitiis victus est. (Sen.) 8. Alea iacta
est. 9. Omnia sunt subito mutata. (Caes.) 10. Gallia est omnis divlsa in partes
tres. (Caes.) 11. Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus. (Caes.)
12. Captlvi Romam missi atque ibi in carcere inclusi sunt. (Liv.) 13. In virtute
posita est vera felicitas. (Sen.) 14. Caesaris familiaris ethospes e manibus1 hostium
ereptus est. 15. Nihil est simul inventum et perfectum. (Cic.) 16. Ibi Orgetorlgis
filia atque unus e filiis captus est. (Caes.) 17. Ita ancipiti proelio diu atque acriter2
pugnatumest. (Caes.)
18. Syllaba longa brevi subiecta vocatur iiambus. (Hor.)
19. Una salus victis — nullam sperare salutem. (Verg.)
20. Dic mihi, Musa, virum, captae post tempora Troiae
Qui mores hominum multorum vidit et urbes. (Hor.)
21. Amissum non flet, cum sola (e)st, Gellia patrem;
Si quis adest, iussae prosiliunt lacrimae.
Non luget, quisquis laudarl, Gellia, quaerit:
Ille dolet vere, qui sine teste dolet. (Mart. I, 33)
ABLATlVUS ABSOLUTUS
22. Pompeius amissis etiam castris solus fugit. (Cic.) 23. Quae3 potest esse
vitae iucunditas sublatis amicitiis? (Cic.) 24. Verres praedonum duces accepta
pecunia dimlsit. (Cic.) 25. Perterritis omnibus sibi quisque consulebat. {Caes.)
4
26. Нас oratione habita <Caesar> concilium dimlsit. (Caes.) 27. Illi gladiis
eductis caedere incipiunt eius servos. (Cic.) 28. Consul captis castris direptione
praedaque abstinuit milites. 29. Graeci advenientibus Persis Thermopylas
occupavere. (Iust.) 30. Latrante uno latrat statim et alter canis. (prov.) 31. Alienos
agros irrigas tuis sitientibus. (prov.) 32. Quia voluntas tacitis nobis intellegi non
potest, verba reperta sunt. (Cic.) 33. Galba secundis aliquot proeliis factis
castellisque multis eorum5 expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque
datis et расе facta constituit cohortes in Nantuatibus collocare.
34. Quam bene Saturno vivebant rege. (Tib.)
35. Tu nihil invlta dlces faciesque Minerva. (Hor.)
l
Abl. Plur. от manus, -us/(IV скл.); 2 наречие от acer, -cris, -cre; 3 Nom. Sing./от qui,
quae, quod; 4 Abl. Sing./от hic, haec, hoc; 5 речь идет о галльских племенах.
1
Acc. Sing./от qui, quac, quod.
1
Messis, -is/— жатва; 2 mustum, -i n — молодое вино; 3 pecten, -inis m — грабли;4 verro, -,
versum, -ere — волочить, мести, сгребать; 5 riguus, -a, - u m — орошенный; 6 planta, - a e / —
черенок, отросток.
24
Образование страдательного залога
Plusquamperfectum Indicatlvi и Futurum II
Plusquamperfectum Futurum II
Participium Perfecti PassTvi и Participium Perfecti PassTvi и
Imperfectum IndicatTvi от "esse" Futurum I от "esse"
Sing. Pl
Casus
m / n m / n
Nom. qul quae quod quT quae quae
Gen. cuius quorum quarum quorum
Dat. cul / cui* quibus
Acc. quem quam quod quos quas quae
Abl. quo qua quo quibus
1
Abl. Sing. m от hic, haec, hoc; 2 Phoebus, -i m —- Феб, Аполлон; 3 Daphne, - e s / — Дафна,
дочь речного бога Пенея; 4 Peneius, -а, -ит — Пенеев; 5 ignarus, -а, -ит — незнающий.
DE EUCLlDE
T e m p o r i b u s a n t i q u i s d i s c o r d i a inter A t h e n a s et M e g a r a fuerat. Q u a d e c a u s a
Athenienses prohibuerant Megarenses cives Athenas intrare. Placuerat populo:
" S i qui M e g a r e n s i s in u r b e m n o s t r a m venerit, c a p i t e d a m n a b i t u r . "
T u m E u c l l d e s M e g a r e n s i s , qui a n t e id d e c r e t u m et e s s e A t h e n i s et a u d i r e
Socratem consueverat, eo decreto cognito sub n o c t e m tunica longa muliebri
i n d u t u s A t h e n a s a d S o c r a t e m c o m m e a b a t . I t a q u e n o c t i s t e m p o r e c o n s i l i o r u m et
s e r m o n u m e i u s erat p a r t i c e p s , r u r s u s q u e sub l u c e m e a d e m v e s t e t e c t u s e v a d e b a t .
(по Gell VII, 10)
DE AMICITIA ET PECUNIA
Alexander, Philippi, regis Macedonum, filius, benevolentiam amicorum donis
sibi conciliare studebat. Quod ubi Philippus animadvertit, eum talibus fere verbis
vituperavit: "Num ii tibi fideles erunt, quos pecunia conciliaveris?" Amor et
amicitia non auro, sed virtute comparantur.
27
СУППЛЕТИВНЫЕ СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ
Gradus positivus Gradus comparatlvus Gradus superlatlvus
bonus, -а, -um melior, -ius optimus, -a, -um
malus, -a, -um peior, -ius pessimus, -a, -um
magnus, -a, -um maior, -ius maximus, -a, -um
parvus, -a, -um minor, minus minimus, -a, -um
multi, -ae, -a Sing. m, f — ; n plus
Pl plures, plura plurimi, -ae, -a
21. Pessimum inimicorum genus — laudantes. (Tac.) 22. Turpis fuga mortis
omni est morte peior. (Cic.) 23. Non omnia apud priores meliora. (Tac.) 24. Qui
prior strinxerit ferrum, eius victoria erit. (Liv.) 25. Nihil est agri cultura melius,
nihil dulcius, nihil homine libero dignius. (Cic.) 26. Minus habeo, quam speravi,
sed fortasse plus speravi, quam debui. (Sen.) 27. Maximis minimisque corporibus
par est dolor vulneris. (Sen.) 28. Iovem propter beneficia populus Romanus
optimum, propter vim maximum nominavit. (Cic.) 29. <Caesar> maturat ab Urbe
proficisci3 et quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et
ad Genavam pervenit. (Caes.) 30. Plerumque in summo periculo timor
misericordiam non recipit. (Caes.) 31. Plinius Maior memoriam necessarium
maxime vitae bonum esse scripsit. 32. C.Volusenus, qui in Britanniam cum navi
longa praemissus erat, a Caesare magis strenuus, quam alii principes, putabatur.
33. Crocodilis superior pars corporis dura $t inpenetrabilis4 est etiam maiorum
animalium dentibus; at inferior mollis et tenera. (Sen.) 34. Aquam salubrem aeris
quam simillimam esse oportet, quia aquarum salubrium odoriiullus esse debet.
35. Aliquando M. Tullius Cicero orator in foro generum suum P. Cornelium
Dolabellam, qui homo humillima statura erat, vidit longo gladio accinctum.
"Quis, — inquit, — generum meum ad gladium alligavit?"
3 4
Infmitivus praesentis отложительного глагола; см. proficiscor; inpenetrabilis, -e —
непроницаемый.
36. Citius, altius, fortius. (Девиз Олимпийских игр с 1913 г.) 37. Potius sero,
quam nunquam. (Liv.) 38. Me benignius omnes salutabant, quam salutabant
28
prius. (PL) 39. Omne bellum sumitur facile, ceterum aegerrime desinit. 40. Vir
bonus difficillime alios esse improbos existimat. 41. Non minus est imperatoris
consilio superare, quam gladio. (Caes.) 42. Quo plura habes, acrius, quae non
habes, cupis. (Curt.) 43. Inhumana crudelitas, perfidia plus, quam Punica <in
Hannibale fuit>. (Liv.)
44. Serius aut citius sedem properamus ad unam. (Ov.)
Nihil peius et turpius est animo ingrato. Nihilo minus multi Athenienses, qui
de patria bene meriti erant1, pessimam et miserrimam vitam habuere (=habuerunt).
Cives ingrati Miltiadem proditionis accusaverunt, et constat Miltiadem in vinculis
publicis vitam efflare. Themistocles, qui e numero maximorum et pruden-
tissimorum virorum fuit, ex urbe Atheniensium relegatus ad inimlcos migravit et
regi Persarum paruit. Etiam AristTdem, iustissimum probissimumque omnium
Atheniensium, cives accusaverunt et aqua ignique ei interdixerunt. Brevi autem
tempore virum optimum revocaverunt. Nomina Miltiadis, Themistoclis, Aristldis
notiora et clariora nominibus multorum regum et principum sunt.
1
От mereor; de patria bene meriti erant — оказали большие услуги родине.
VINI LAUDES
Vino aluntur vires, sanguis colorque hominum. Quantum roboris aliis populis
feritas regionis facit, tantum nobis vinum. Lactis potus ossa alit, aqua — carnes;
ideo minus ruboris est in corporibus contraque labores patientiae. Itaque minus
ruboris est in corporibus illis et minus roboris. Vino m o d i c o nervi iuvantur.
Stomachus recreatur et appetentia ciborum invitatur; tristitia et cura hebetatur 1 ,
s o m n u s conciliatur. A s c l e p i a d e s utilitatem vini aequari v i x c u m deorum potentia
p o s s e pronuntiavit.
(по Plin. Maior, Naturalis historia XXIII, 3 7-38)
1
Hebeto, 1 — притуплять.
(Catull 27)
1
Vetulus, -a, -um (-vetus) — довольно старый ; 2 Imperat. Sing. от ingero, -gessi, -gestum,
-ere — вносить, наполнять;3 =mihi;4 calix, -icis m — чаша;5 ebriosus, -a, -um — предающийся
пьянству; пьяный; 6 acinus, -\m — (виноградная) ягода.
29
Disertissime Romuli nepotum,
Quot sunt quotque fuere, Marce TullT,
Quotque post alils erunt in annls,
Gratias tibi maximas Catullus
Agit pessimus omnium poeta,
Tanto pessimus omnium poeta,
Quanto t(u) optimus omnium patronus.
{Catull 49)
Четвертое склонение
Casus Sing. PL
m n m n
Nom., Voc. -us -п -Qs -ua
Gen. -Qs -uum
Dat. -ul -п -ibus
Acc. -um = Nom. Sing. -Qs = Nom.Pl.
Abl. -п -ibus
1
Suplnum I от gratulor; 2 regia, - a e / — царский дворец; 3 над головой спящего Сервия
Туллия появилось пламя; prodigium, -и п — чудесное явление;4 tibi — троянцу Эолу, убитому
Турном («Энеида»).
DE NIOBA
Nioba, Tantali filia, uxor erat Amphionis, regis Thebanorum. Ea mulier propter
potentiam divitiasque marlti et pulchritudinis suae causa superbissima ftiit, maxime
autem propterea quod m u l t o s liberos habuit. F a m a est m u l i e r e s et virgines
aliquando L a t o n a e , matri A p o l l i n i s et D i a n a e , sacrificare. Forte N i o b a in
conspectum earum v e n i e n s feminas vituperavit: "Cur, — inquit, — illi, non mihi
sacrificatis? Pulchritudine, potentia, divitiis, etiam genere o m n e s homines supero.
Mihi est Tantalus pater, I o v e m a v u m appello. I d e m socer m e u s est. Spectate
liberos: Latona, quae unum filium et filiam unam habet, orba dici poterit, si m e c u m
comparata erit!" H i s verbis dictis mulieres sacrificare prohibuit.
Qua de causa N i o b a Latonae iram excitavit. D e a statim liberis suis omnia
narravit, et illi precibus matris paruerunt. A p o l l o : "Verba audacia, — inquit, —
istlus N i o b a e poena digna sunt." Idem Diana dixit. In arcem Thebarum venerunt,
et A p o l l o filios, illa filias N i o b a e sagittis necaverunt. Ita N i o b a e ipsi superbia
causa doloris, liberis autem et marlto, qui de c a e d e liberorum certior factus 1 se
ipse necavit, exitii causa fuit. Misericordia deorum N i o b a in s a x u m mutata est,
lacrimae eius etiam nunc manant. Fabula ea in libro sexto Metamorphoseon а
Р. Ovidio Nasone narrata est.
1
Certior factus — узнав.
31
DE GERMANIS
I
Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus,
a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur.
Habitus corporis idem est omnibus Germanis: truces et caerulei oculi, magna
corpora et tantum ad impetum valida. Laboris atque operum non eadem patientia
est; minime sitim aestumque tolerant, frigora autem et inediam tolerare as-
sueverunt. Terra eorum in universum aut silvis horrida aut paludibus foeda.
Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinlta potestas
est. Neque vinclre, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum est. Ita
credunt se poenas non iussu ducis habere, sed velut deo imperante.
Deorum maxime Mercurium colunt, cui homines immolant. Herculem et
Martem caesis animalibus placant.
(по Tac. Germania 1, 4, 5, 7, 9)
II
Cimbri et Teutoni erant gentes Germanorum. Temporibus antlquis novas sedes
toto orbe quaerebant et miserunt legatos ad senatum Romanum terram petentes.
Repulsi autem id, quod precibus non potuerant, armis petebant et in Galliam
Cisalpmam, quae erat provincia Romanorum, migrabant. Adventus Germanorum
non solum incolis Galliae, sed etiam civibus Romanis, senatui magistratibusque
Romanis magno metui fuit, quia semper permani victores fuerant.
Tum in exercitu Romano C. Marius consul, homo insigp fortitudine, erat.
Marius Teutonos sub ipsis Alpium radicibus proelio oppressit. Victis Teutonis in
Cimbros convertitur. Victoriae Marii civitatem Romanam magno metu libe-
raverunt. Senatus populusque Romanus et imperatori et exercitui post reditum
maximas gratias habebant. Reliquiae exercitus Cimbrorum et Teutonorum domum
evaserunt.
(по Florus, Epitome II, 37)
Пятое склонение
Casus Sing. PL
Nom., Voc. -es -es
Gen. -el /el -erum
Dat. -el /el -ebus
Acc. -em -es
Abl. -e -ebus
32
Sing. Pl
Casus
m f n m / n
Nom. hlc haec hoc hl hae haec
Gen. huius horum harum horum
Dat. huic hls
Acc. hunc hanc hoc hos has haec
Abl. hoc hac hoc hls
1. Nulla dies sine linea. 2. Quidquid discis, tibi discis. (Petr.) 3. In his locis
maturae sunt hiemes. (Caes.) 4. Omnium rerum principia parva sunt. (Cic.)
5. Secundae res neglegentiam creant. (Liv.) 6. Suae quisque fortunae faber
est. (Sall.) 7. Suum cuiusque rei tempus. (Sen.) 8. Imperatorum res adversae
auctoritatem minuunt. (Caes.) 9. In bello parva momenta in spem metumque
impellunt animos. (Liv.) 10. Non, ut hominum vultus, sic locorum facies
mutantur. (Tac.) 11. Galli spatia omnis temporis nonnumeris dierum, sednoctium
flniunt. (Caes.) 12. Rem publicam vos vestris umeris sustinetis. (Cic.) 13. Sed,
amlce, noli hanc epistolam Attico ostendere. (Cic.) 14. Obsecro te, quamprimum
hoc me libera miserum metu. (Тек) 15. Quemcumque quaerit calamitas, facile
invenit. (Syr.) 16. Malum nullum est sine aliquo bono. (Plin. Maior) 17. Errant,
si qui in bello omnes secundos rerum proventus exspectant. (Caes.) 18. Con-
suetudine quasi altera quaedam natura efficitur. (Cic.) 19. Videmus suam cuique
rem esse carissimam. (Petr.) 20. CuTvis dolori remedium est patientia. (Syr.)
21. Omnia se simulant scire, neque quicquam sciunt. (PL) 22. Neque domi, neque
in urbe invenio quemquam. (Pl.)
23. Amicus certus in r(e) incerta cernitur. (Ennius)
24. Dum licet, in rebus iucundis vive beatus. (Hor.)
26. Quidquid id est, timeo Danaos, et dona ferentes. (Verg.)
DE FIDE ROMANORUM
1
Imperat. Pl. от глагола ео.
DE CORIOLANO
1.1, rus te amove! (PL) 2. Sic transit gloria mundi! 3. Omnia mutantur, nihil
interit. (Ov) 4. Orta omnia intereunt. (Sall.) 5. Si vis pacem, parabellum. 6. Nemo
alteri imperium volens concedit. (Sall) 7. Aliena vitia reprehendi quisque mavult,
quam sua. (Quint.) 8. Altera manus fert lapidem, panem ostentat altera. (Pl.)
9. Idem velle atque idem nolle — ea demum firma amicitia est. (SalL) 10. Omnia
tibi fortuna abstulit, sed spem rellquit. (Sen.) 11. Meum caput obtuli pro patria
periculis omnibus. (Cic.) 12. Duo consules eius anni — alter morbo, alter ferro
periit. (Liv.) 13. Si ursus hominem comest, quanto magis homo debet ursum
comesse. (Petr.) 14. Quae volumus, et credimus libenter, et, quae sentlmus ipsi,
reliquos sentire speramus. (Caes.) 15. Diutius nostrorum militum impetum hostes
ferre non potuerunt ac terga verterunt. (Caes.) 16. Romanus orator non bellum se
Syracusanis, sed opem auxiliumque afferre ait. (Liv.) 17. Ad Labienum incredibili
celeritate de Caesaris victoria fama perfertur. (Caes.) 18. Aurum et argentum omne
publicum privatumque ad se iubet deferri. (Liv.) 19. Nonnullae militum voces
audiebantur sese contra civem et consulem armanon laturos. (Caes.) 20. Druides
impnmis hoc volunt persuadere non interlre animas, sed ab aliis post mortem
translre ad alios. (Caes.) 21. Dolebam, patres conscripti, rem publicam, vestris
quondam meisque consiliis conservatam, brevi tempore esse peritiiram. (Cic.)
22. Apollo Pythius oraculum edidit Spartam nulla re alia nisi avaritia esse
perituram. (Cic.)
В
23. Impnmis arduum videtur res gestas scribere. (SalL) 24. Clarae mortes,
pro patria oppetltae1, beatae videri solent. (Cic.) 25. Inimlcus patriae fuisse Ti.
Gracchus a patriciis existimatus est. (Val. Мах.) 26. Lectitavisse Platonem
studiose, audivisse etiamDemosthenes dicitur. (Cic.) 27. Quammultos scriptores
rerum suarum Magnus ille Alexander secum habuisse dicitur. (Cic.) 28. Tempora
rei publicae mihi quidem turbulenta videntur fore. (Cic.) 29. Qui stultis videri
erudlti volunt, stulti erudltis videntur. (Quint.) 30. Romulus non solum Urbem
condidisse, sed etiam ipse optimus augur fuisse dicitur. (Cic.)
31. Pacem huc fertis, an arma? (Verg.)
32. STc itur ad astra. (Verg.)
33. Stultum facit fortuna quem vult perdere. (Syr.)
35
34. 6 navis, referent in таге te novi
Fluctus. 6, quid agis? Fortiter occupa
Portum. (Hor.)
35. Est modus in rebus; sunt certl denique fmes,
Quos ultra citraque nequit consistere rectum. (Нок)*
36. Luna mihi tremulum praebebat lumen eunti. (Ov.)
37. Graecia capta ferum victorem cepit et artes
Intulit agrestl Latio. (Нок)
38. Nec, quae praeteriit, iterum revocabitur unda,
Nec, quae praeteriit, hora redire potest. (Ov.)
1
Oppeto, -Tvi (ii), Itum, -ere -— подвергаться; mortem oppetere — умирать.
DE THRASYBULO
ACUTE DICTUM
§ 22. ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ
1
1. Tres faciunt collegium . 2. Dies triginta, aut plus eo, in navi fui. (Тек)
3. Nemo debet bis punlri pro uno delicto. (Non bis in idem.) 4. Duo cum idem
faciunt, saepe non est idem. (Тек) 5. Pyrenaei montis spatium sescenta milia
passuum efficit. (lust.) 6. Militaris aetas estpost annum septimum decimum usque
ad quadragesimum sextum. (FoKcellini in уекЬит "militdris") 7. Duode-
quadraginta annos Dionysius tyrannus fuit opulentissimae civitatis. (Cic.)
8. Senator post sexagesimum et quintum annum in curiam venlre non cogitur nec
vetatur. (Sen.) 9. Horatius quinquagesirno septimo aetatis suae anno Romae
2
moritur. (Suet.) 10. Aequinoctium vernum a. d. VIII Kalendas Aprlles peragi
videtur. (Plin. Maior) 11. Roma condita est secundo anno Olympiadis sep-
timae. (Cic.) 12. Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit. (Plin. Маюк)
13. Convivarum numerum incipere oportet a Gratiarum numero et progredi ad
37
Musarum, id estproficisci a tribus et consistere in novem. (Varro) 14. <Helvetii>
angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum ducenta
quadraginta, in latitudinem centum et octoginta patebant. (Caes.) 15. Ex eo proelio
circiter hominum milia centum et triginta superfUerunt eaque tota nocte continenter
ierunt. (Caes.) 16. <Caesar> diebus omnino duodeviginti trans Rhenum
consumptis satis et ad laudem et ad utilitatem populi Romani profectum arbitratus
se in Galliam recepit pontemque rescindit. (Caes.)
17. <Populus Romanus> duas tantum res anxius optat:
Pan(em) et circenses. (Iuv.)
18. "Tnginta toto mala sunt epigrammata libro".
Si totidem bona sunt, Lause, bonus liber est. (Mart. VII, 81)
DE GALLORUM NUMERO
1
Несколько измененный пример, взятый из «Дигест» (юридическая антология,
составленная при Юстиниане в VI в. от Р. X.); 2 = ante diem (например, а. d. quintum Kalendas —
в пятый день перед календами); 3 plusquamperfectum coniunctlvi от "ехео"; 4imperfectum
coniunctlvi от "possum"; 5Tulingi, Latobrigi, Rauraci, Boii — тулинги, латобриги, раураки,
бойи (галльские племена).
§ 23. G E R U N D I U M .
GERUNDIVUM В ФУНКЦИИ ОПРЕДЕЛЕНИЯ
Основа инфекта
+ суффикс -nd- (I, II спр.) / -end-(III, IV спр.)
• 1
gerundium: gerundlvum:
окончания косвенных окончания
падежей II склонения прилагательных
(только Sing.) I—II склонения
38
1. Modus vivendi. 2. Onus probandi. (Digesta) 3. Est dolendi modus, non est
timendi. (Plin.) 4. Hominis mens discendo alitur et cogitando. (Cic.) 5. Cupldo
dominandi cunctis affectibus flagrantior est. (Tac.) 6. Cupiditate inimlcos
ulciscendi ardebant. (Liv.) 7. Caesar oppidum expugnavit et ad diripiendum
militibus concessit (Caes.) 8. Quis ignorat maximam illecebram esse peccandi
impunitatis spem? (Cic.) 9. Caesar hunc ad egrediendum nequaquam idoneum
locum arbitratus est (Caes.) 10. Decemviros legibus scribendis intra decem hos
annos et creavimus, et e re publica sustulimus. (Liv.) 11. Mihi semper Peri-
pateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partes
disserendi placuit. (Cic.) 12. Romulum Remumque cupldo cepit in iis locis, ubi
expositi ubique educati erant, urbis condendae. (Liv.) 13. Grataemihi tuae litterae
fuerunt, ex quibus intellexi te summa cupiditate affectum esse videndi mei. (Cic.)
14. Ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis
ac minime resistens ad calamitates perferendas mens eorum est. (Caes.) 15. Galli
Transalpmi, transgressi in Venetiam, haud procul inde, ubi nunc Aquileia est,
locum oppido condendo ceperunt (Liv.) 16. Нас oratione habitamirum in modum
conversae sunt omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi
iniectaest. (Caes.)
17. Null(um) ad nocendum tempus angustum (e)st malis. (Sen.)
18. Desine fata deum flectl sperare precando. (Verg.)
19. Gutta cavat lapidem non vl, sed saepe cadendo.
DE THEMICTOCLE
1
Corcyraeus, -a, -um — коркирский (Коркира — остров в Ионийском море, ныне Корфу);
Corcyraei, -orum m — коркирцы.
§ 24. C O N I U G A T I O P E R I P H R A S T I C A PASSIVA.
DATIVUS AUCTORIS
1. D e g u s t i b u s n o n est d i s p u t a n d u m . (prov.) 2. C e t e r u m c e n s e o C a r t h a g i n e m
d e l e n d a m esse. (Cato) 3. S u o c u l q u e i u d i c i o u t e n d u m e s t (Cic.) 4. C o m m u n e
p e r i c u l u m c o n c o r d i a p r o p u l s a n d u m est. (Tac.) 5. N o n o m n i s e r r o r stultitia est
39
dicenda. (Cic.) 6. Nunquam scelus scelere vincendum est. (Sen.) 7. Non de
possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam agebatur, sed pro Italia
vobis estpugnandum. (Liv.) 8. Nihil sine ratione faciendum est. (Sen.) 9. Maximae
culque fortunae minime credendum est. (Liv.) 10. Quanti ista civitas aestimanda
est, ex qua boni sapientesque pelluntur? (Cic.) 11. Audendum atque agendum,
non consultandum in tanto malo est (Liv.) 12. Cuius aures veritati clausae sunt,
huius salus desperanda est. (Cic.) 13. Scientia, quae estremota ab iustitia, calliditas
potius quam sapientia est appellanda. (Cic.) 14. Suum culque incommodum fe-
rendumestpotius, quam de altenus commodis detrahendum. (Cic.) 15. Germanico
bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeun-
dum. (Caes.)
16. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. (Ov.)
17. Nunc est bibendum, nunc pede libero
Pulsanda tellus. (Hor.)
18. Noscenda (e)st mensura sui spectandaque rebus
In summls minimlsque. (Iuv.)
Образование конъюнктива
surn,fui, -, esse
Praesens Coniunctlvi
Sing. Pl
1. sim simus
2. sls sitis
3. sit sint
40
sum^fui, -, esse
Imperfectum Coniunctivi
Sing. Pl
1. essem essemus
2. esses essetis
3. esset essent
1. Cedant arma togae. {Cic.)2. Audiatur et alterapars. 3. Utinam modo conata
efficerepossim! (Cic.) 4. Quis dicere audeat vera omnia esse somnia? (Cic.) 5. Fiat
iustitia, et pereat mundus!1 6. Utinam Indi.quoque deum me (=Alexandmm)
credant! (Curt.) 7. Нос sine ulla dubitatione confirmaverim, eloquentiam rem
unam esse omnium difficillimam. (Cic.) 8. Utinam populus Romanus unam
cervlcem haberet! (Слова Калигулы) (Suet.) 9. Moriamur, milites, et morte nostra
eripiamus ex obsidione circumventas legiones! (Liv.) 10. Quid ego de M. Marcello
loquar, qui Syracusas, urbem ornatissimam, cepit? (Cic.) 11. Utinam me mortuum
prius vidisses aut audisses! Utinam te non solum vitae, sed etiam dignitatis meae
superstitemreliquissem! (Cic.) 12. Sed quid faciamus? Victi, oppressi, capti plane
sumus. (Cic.) 13. Quod dubitas, ne feceris. (Plin. Minor) 14. Ne sint in senectute
vires; ne postulantur quidem vires a senectute. (Cic.) 15. Ut non omnem frugem
neque arborem in omni agro reperlre possis, sic non omne facinus in omni vita
nascitur. (Cic.)
16. QuT nil potest sperare, desperet nihil. (Sen.)
17. Sis felix, et sint candida fata tua! (77*.)
18. Omnia vincit amor, et nos cedamus amorl (Verg.)
19. Quid faciant leges, ubi sola pecunia regnat? (Petr.)
20. Тп mihi sola places: placeam tibi, Cynthia, solus! (Prop.)
21. Omnia possideat, non possidet aera MTnos. (Ov.)
22. Quidquid agis, prudenter agas et respice finem. (Ov.)
23. Fecl, quod potuT, faciant meliora potentes2.
1
Девиз германского императора Фердинанда I (XVI в.).
2
Стихотворная парафраза слов консулов, которыми они завершали отчетную речь,
передавая полномочия преемникам.
GAUDEAMUS
(средневековая студенческая песня)
Gaudeamus igitur, l .
Iuvenes dum sumus! j
Post iucundam iuventutem,
Post molestam senectutem
Nos habebit humus. bis
N e m i n i parcetur. bis
1
Vivat Academia , 1
Vivant professoreslj
Vivat m e m b r u m quodlibet,
Graciles, formosae! j
V i v a n t et mulieres,
Tenerae, amabiles,
Mecaenatum caritas,
P e r e a t tristitia, I
Pereantdoloreslj
Pereat diabolus,
Quivis antiburschius2
1
Зд. университет.
2
Слово состоит из греческой приставки anti- ('против'), немецкого слова Bursch — 'бурш,
парень, студент' и латинского конечного элемента -ius. Сочетание согласных «sch» произ-
носится как русское [ш].
§ 26. C O N S E C U T I O TEMPORUM.
КОСВЕННЫЙ ВОПРОС
1. Quaeritur, sitne in humano genere sapientia. (Cic.) 2. Dubito, an idem nunc
tibi, quod tunc mihi, suadeam. (Plin. Minor) 3. Nec, quo fugiam, scio: hac lupi,
haccanes. (Pl.)4l Allobroges diuinincertohabuere, quidnamconsilii caperent (Sall.)
42
5. Ex me quidam quaeslvit, quo die Roma exissem et num quidnam esset
novi. (Cic.) 6. QuaesTvi a Catilma, in nocturno conventu apud M. Laecam fuisset
necne. (Cic.) 7. Tria videnda sunt oratori: quid dicat et quo quidque loco et quo
modo. (Cic.) 8. Marcellus incertus fuit, utrum Agrigentum verteret bellum, an
obsidione Syracusas premeret. (Liv.) 1.1. Dubitatum est1, Quintes, utrum tribuni
plebis vestra, an sua causa seditionum semper auctores fuerint. (Liv.) 12. Consul
circa civitates misit percontatum, utrum se dedere Romanis an belli fortunam
expenri mallent. (Liv.) 13. Diumagnum inter mortales certamen fuit, vine corporis
an virtute animi res militaris magis procederet. (Sall.) 14. In discrimine est nunc
humanum omne genus, utrum vos an Carthaginienses principes orbis terrarum
videat. (Liv.) 15. Quid facturi simus, cogitamus et id raro; quid fecerimus, non
cogitamus. (Sen.) 16. Mihi non minori curae est, qualis res publica post mortem
meam futura sit, quam qualis hodie sit (Cic.)
1
3d. perfectum praesens — главное время.
Qui sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. Fac cogites2, in quanta calamitate
sis, et memineris te virum esse. Consideres, quid tuae rationes postulent. Auxilium
petas ab omnibus, etiam ab infumis (=inflmis)3.
(Sall. Coniuratio Catilinae 44, 5)
1
Lentulus, -i m — Лентул, консул 71 г. до Р. X., сторонник Каталины; 2 fac cogites —
перевести повелительным наклонением (fac — Imperat. Sing. от facio); 3infimus, -a, -um —
gradus superlatlvus от inferus, -a, -um; зд. ничтожные люди, рабы.
O d ( i ) et a m o . Q u a r ( e ) id faciam, fortasse r e q u l r i s .
N e s c i o , s e d fierl s e n t i ( o ) et e x c r u c i o r .
(CatulL 85)
1
3d. praesens historicum — историческое время; 2 имеются в виду женщины, посещающие
театральные зрелища; 3 здесь cui читается в один слог.
1
В данном случае сочетание muta cum liquida закрывает слог.
A t h e n i e n s e s , q u o d i n t e l l e g e b a n t se P e r s a r u m i m p e t u m s u s t i n e r e n o n p o s s e ,
s t a t u e r u n t , u t u r b e r e l i c t a c o n i u g i b u s q u e et liberis T r o e z e n e d e p o s i t i s naves
conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent. Cyrsilum1 quendam
45
suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt,
quamquam ille utilitatem sequi videbatur. Themistocles post victoriam eius belli,
quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei publicae salutare,
sed id sciri non opus esse; postulavit, ut aliquem populus daret, quocum
communicaret. Datus est Aristldes; huic ille dixit classem Lacedaemoniorum,
quae subducta esset ad Gytheum2, clam incendi posse, quo facto frangi Lace-
daemoniorum opes necesse esset. Quibus verbis audltis Aristldes in contionem
venit dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles afferret, sed minime
honestum. Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem
putaverunt totamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristlde
repudiaverunt.
(по Cic. De officiis III, 48-49)
1
Cyrsilus, -\ m — Кирсил, имя; 2 Gytheum, i n — Гифей, город на берегу Лаконского
залива.
1
Nabdalsa, -ae m — Набдалса (II в. до Р. X.), знатный нумидянин, военачальник Югурты;
2
имеются в виду сабинянки, похищенные Ромулом и его воинами;3 в данном случае сочетание
muta cum liquida закрывает слог.
1. Pridie Nonas Iunias, cum essem Brundisii, litteras tuas accepi. (Cic.)
2. Zenonem, cum Athenis essem, audiebam frequenter. (Cic.) 3. Crates, cum
indoctum puerum vidisset, paedagogum eius percussit. (Quint.) 4. Aduatuci, cum
omnibus copiis auxilio Nerviis venirent, ex itinere domum reverterunt. (Caes.)
5. Cum homo pravus ianuae domus suae inscripsisset: "Nihil mali ingrediatur,"
Diogenes: "Quomodo, — inquit, — dominus domum suam intrare potuerit?"
6. Cum Caesar ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque
ex muro pacem a Romanis petiverunt. (Caes.) 7. Fuit quondam, cum mihi quoque
initium requiescendi fore iustum arbitrarer. (Cic.) 8. Cum deficere Alexandrum
amlci viderent, quaerunt, quem imperii faciat heredem. Respondit: "Dignissi-
mum." (Iust.) 9. Fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent. (Caes.)
10. Thucydides libros suos tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus atque
in exsilium pulsus esset. (Cic.) 11. Cum hostium acies a sinistro cornupulsa atque
in fugam conversa est, a dextro cornu vehementer multitudine suorum nostram
aciem <Germani> premebant. (Caes.) 12. Quam multa passus est Ulixes in illo
errore diuturno, cum et mulieribus inservlret et in omni sermone omnibus
affabilem1 esse se vellet. (Cic.) 13. Fuittempus, cumruracolerent homines neque
urbem haberent. (Varr.) 14. Eo cum <Caesar> venisset, animadvertit ad alteram
fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas. (Caes.) 15. Scis profecto
fuisse quoddam tempus, cum homines existimarent te nimis servlre tempo-
ribus. (dc.) 16. Habere dicimur febrim, cum illa nos habeat. (Sen.) 17. Qui
(=quomodo) convenit in minore negotio <te> legem timere, cum eam in maiore
neglexeris? (SalL)
18. Ergo, cum silices, cum dens patientis aratrl
2
Depereat aevo, carmina morte carent. (Ov.)
DE ZEUXIDE ET PARRHASIO
F u e r u n t o l i m d u o n o b i l e s p i c t o r e s , alter Z e u x i s , alter P a r r h a s i u s a p p e l l a t u s .
H i a l i q u a n d o d e arte c e r t a v e r u n t . Z e u x i s u v a s p i n x i t a t q u e sic i m i t a t u s est n a t u r a e
v e r i t a t e m , u t a v e s ad t a b u l a m a d v o l a r e n t . T u m P a r r h a s i u s t a b u l a m attulit, in q u a
47
linteum pinxerat. Zeuxis deceptus verum esse linteum putavit, sub quo pictura
occultaretur. Cum igitur diutius morari videretur Parrhasius, Zuexis flagitabat, ut
remoto tandem linteo ostenderet picturam. Tum intellecto errore palmam Parrhasio
detulit ingenuo pudore, quoniam ipse aves tantum fefellisset1, Parrhasius autem
se artificem.
(по Plin. Maior, Naturalis historia XXXV, 36, 65)
1
В данном придаточном конъюнктив объясняется тем, что причина приводится не от
имени автора (Плиния), а от другого лица.
АРТЕ DICTUM
1
Adhinnio, 4 — ржать.
1 2
Salutem dicit; = fac, ut sciam.
48
"Cur, — inquit, — turbulentam fecisti mihi
Aquam bibentl?" Laniger2 contra timens:
"Qul 3 possum, quaeso4, facere, quod quereris, lupe?
A te decurrit ad meos haustus5 liquor."
Repulsus ille veritatis viribus:
"Ant(e) hos sex menses mal(e), — ait, — dixisti mihi."
Respondit agnus: "Equidem natus non eram."
"Pater hercle6 tum tuus, — inquit, — maledixit mihi."
Atqu(e) ita correptum lacerat iniusta nece.
Haec propter illos scripta (e)st homines fabula,
QuT fictls causls innocentes opprimunt.
(Phaedr. I, 1)
^auccs, Лит f {обычно в PL); в Sing. только «fauce» — глотка; Maniger, -era, -erum —
покрытый шерстью; зд. laniger, -eri m — ягненок; 3 =quomodo; 4 quaeso, -, -, ere — прошу,
зд. вводное слово — (скажи) пожалуйста;5 haustus, -us m —зачерпывание, глоток;6 herc(u)le —
клянусь Геркулесом! право!
1
Ad horam nonam — до трех часов дня; 2 apertum, -\n — открытое место; 3 confllgo, -flixi,
-flictum, -ere — сражаться.
49
DE VIRTUTE EPAMINONDAE
DE ALEXANDRO MAGNO
Ubi lux orta est, duces ad accipienda imperia convenerunt, insolito circa
praetorium silentio attoniti: non tamen quisquam ex custodibus corporis intrare
tabernaculum audebat; et iam tempus instabat, nec miles iniussu ducis aut arma
capere poterat aut in ordines ire. Parmenio, cum diu cunctatus esset, cibum ut
caperent ipse pronuntiat. lamque exlre necesse erat: tunc demum intrat tabernaculum,
saepiusve nomine appellatum, quia voce nori potuit, tactu regem excitavit. "Multa
lux, — inquit, — est; instructam aciem hostis admovit; tuus miles adhuc inermis
exspectat imperium. Ubi est vigor animi tui?" Ad haec Alexander: "Credisne me
somnum capere potuisse, priusquam exonerarem animum sollicitudine, quae quietem
morabatur?" Signumque pugnae tuba dari iussit.
(noCurt.IV, 13, 17-22)
1
Aquilo, -onis m — Аквилон, северный ветер; 2 (Venus) Libitlna — Либитина, италийская
богиня смерти и похорон; зд. метонимически 'похороны';3 Aufldus, -\т — Ауфид, река в Апулии
(Гораций — уроженец г. Венузии в Апулии);4 Daunus, -i m — Давн, мифический царь Апулии;
5
Aeolius, -а, -um — эолийский (Aeolium carmen — греческая лирика Алкея и Сапфо); 6 Italus,
-а, -шп — италийский; 7Melpomene, - e s / — Мельпомена, муза трагедии; зд. муза поэзии
вообще.
1
= et qua — и <там>, где; 2 domo, -ui, -itum, -are — покорять; 3 vates, is с — пророк; поэт;
4
praesagium, -ii n — пророчество.
C u m a d n u p t i a s P e l e i dii p l u r i m i c o n v e n i s s e n t et D i s c o r d i a m s e c u m n o n
admisissent, irata illa malum aureum iecit, in quo scriptum erat: "Нос est donum
deae pulcherrimae." Hinc iurgium ortum est inter Iunonem et Minervam et
Venerem, cum sibi quaeque malum postularet. Litigantes illas Iuppiter misit ad
Paridem, qui Venerem forma Iunoni Minervaeque praestare iudicavit. Haec fuit
causa belli Troiani multorumque malorum.
(Servius ad Verg. Aen. I, 27)
Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium ceperunt
ex oppido profugere hortante et iubente VercingetorTge. Id silentio noctis conati
non magna iactura suorum sese effecturos sperabant, propterea quod neque longe
ab oppido castra Vercingetorlgis aberant, et palus, perpetua quae intercedebat,
Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoc facere noctu apparabant, cum
matres familiae repente in publicum procurrerunt flentesque proiectae ad pedes
suorum omnibus precibus petiverunt, ne se et communes liberos hostibus ad
supplicium dederent, quos ad capiendam uigam naturae et virium infirmitas
impedlret. Ubi eos in sententia perstare viderunt, quod plerumque in summo
periculo timor misericordiam non recipit, conclamare et significare de fuga
Romanis coeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum viae
praeoccuparentur, consilio destiterunt.
(Caes. Commentarii de bello Gallico VII, 26)
1
Брат Цицерона Квинт;2 nulla non luce — ежедневно.
PHOCION ATHENIENSIS
1
Agellus, -\m — небольшое поле.
1
Percontor, atus sum, ari — расспрашивать.
DE VERRIS1 AVARITIA
A e d e s M i n e r v a e est in i n s u l a ( = S i c i l i a ) , d e q u a a n t e dixi; q u a m M a r c e l l u s 2
n o n attigit, q u a m p l e n a m atque o r n a t a m rellquit. Q u a e ab isto ( = a Verre) sic spoliata
a t q u e d i r e p t a est, n o n u t ab h o s t e a l i q u o , qui t a m e n in b e l l o r e l i g i o n e m et
c o n s u e t u d i n i s iura retineret, s e d ut a b a r b a r i s p r a e d o n i b u s v e x a t a e s s e videatur.
P u g n a erat e q u e s t r i s A g a t h o c l i 3 r e g i s in t a b u l i s p i c t a p r a e c l a r e ; iis a u t e m t a b u l i s
interiores templi parietes vestiebantur. Nihil erat ea pictura nobilius, nihil
Syracusis, q u o d m a g i s v i s e n d u m putaretur. H a s t a b u l a s M . M a r c e l l u s , c u m o m n i a
illa v i c t o r i a s u a p r o f a n a fecisset, t a m e n r e l i g i o n e i m p e d l t u s n o n attigit; iste
(=Verres), c u m illa i a m p r o p t e r d i u t u r n a m p a c e m fidelitatemque p o p u l i Syracusani
sacra r e l i g i o s a q u e a c c e p i s s e t , o m n e s eas t a b u l a s abstulit; p a r i e t e s n u d o s rellquit.
(Cic. In Verrem IV, 122)
1
Verres, -is m — Beppec, наместник Сицилии 73 г. до Р. X.; 2 М . Marcellus — Марцелл,
римский полководец, захвативший Сиракузы в 211 г. до Р. X.; 3 Agathocles, -is (-i) m — Агафокл,
тиран Сиракуз (317-289 гг. до Р. X.).
D o n e c g r a t u s e r a m tibi
N e c quisquam potior bracchia candidae
CervTci i u v e n i s d a b a t ,
P e r s a r u m v i g u i r e g e beatior.
54
Donec non alia magis
ArsistT nequ(e) erat Lydia1 post Chloen2,
Multl Lydia nominis
Romana vigul clarior Ilia3.
'' 2 Lydia, -ac/; Chloc, -csf(Acc. Chloen) — Лидия, Хлоя (женские имена); 3 Ilia, - a e / —
Илия (=троянка); зд. Рея Сильвия, мать Ромула и Рема; 4 Thressa, - а е / — фракиянка; 5 cithara,
- а е / — кифара; 6superstes, -itis — оставшийся в живых; 7 torreo, torrui, tostum, 2 — жечь;
8
ThurTnus, -i m — житель г. Фурии на юге Италии; 9> 10 Calais, -is m; Ornytus, -i m — Калаис,
Орнит (мужские имена); П Hadria, -ае т — Адриатическое море.
DE ZEUXIDE
Aliquando Zeuxis pinxit puerum uvas ferentem. Ad quas cum advolasset avis,
iratus operi: "Uvas, — inquit, — melius pinxi, quam puerum. Nam si et hanc
picturae partem consummassem1, aves timere debuerunt."
(по Plin. Maior, Naturalis historia XXXV, 36, 65)
1
Consummo, 1 — доводить до совершенства.
Si v a l e s , b e n e est, e g o v a l e o . V a l e t u d i n e m t u a m v e l i m c u r e s eliligentissime:
n a m m i h i et s c r i p t u m et n u n t i a t u m est te in ferbim subito incidisse. Q u o d celeriter
m e fecisti d e C a e s a r i s litteris c e r t i o r e m , fecisti m e g r a t u m . I t e m p o s t h a c , si q u i d
o p u s erit, si q u i d a c c i d e r i t n o v i , facies, u t s c i a m . C u r a , ut v a l e a s . Vale!
(Cic. Epistulae adfamiliares XIV, 7)
1
Salutem dicit.
1
Orationem habere — произносить речь; 2 Марк Лека, один из сообщников Каталины.
56
Lesbia ml praesente viro mala plurima dicit:
1
Haec illl fatuo maxima laetitia (e)st.
2
Mule , nihil sentls. SI nostr(i) obllta taceret,
3 4
San(a) esset; nunc quod gannit et obloquitur ,
Non solum meminit, sed, quae mult(o) acrior est res,
Irata (e)st: hoc est, uritur et loquitur.
(Catull. 83)
1
Fatuus, -a, -um — глупый; 2 mulus, -i m — мул; дурак; 3 gannio, -, -, 4 — бранить;
4
obloquor, -locutus sum, -loqui — порицать.
(Catull 13)
1
Fabullus, -i m — Фабулл, приятель Катулла; 2 cachinnus, -\m — хохот; 3 sacculus, -i m —
мешочек, кошелек; 4 aranea, - a e / — паук; 5 olfacio, -feci, -factum, 3 — нюхать.
§ 35. A C C U S A T l V U S C U M I N F I N I T l V O
ПРИ VERBA DICENDI. КОСВЕННАЯ РЕЧЬ
Ad haec1 Ariovistus respondit ius esse belli, ut, qui vicissent, eis, quos vicissent,
quemadmodum vellent imperarent: item populum Romanum victis non ad altenus
praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo Romano
non praescriberet quemadmodum suo iure uteretur, non oportere sese a populo
Romano in suo iure impedlri. Aeduos sibi, quoniam belli fortunam tentassent et
armis congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos. Magnam Caesarem
iniuriam facere, qui suo adventu vectigalia sibi deteriora faceret. Aeduis se obsides
redditurum non esse, neque his neque eorum sociis iniuria bellum illaturum, si in
eo manerent, quod convenisset, stipendiumque quotannis penderent. Si id non
fecissent, longe eis fratemum nomen populi Romani afuturum. Quod sibi Caesar
denuntiaret, se Aeduorum iniurias non neglecturum, neminem secum sine sua
pernicie contendisse. Cum vellet, congrederetur: intellecturu^i, quid invicti
Germani, exercitatissimi in armis, qui inter annos XIV tectimi non subissent,
virtute possent.
(Caes. Commentarii de bello Gallico I, 36)
1
Ответ Ариовиста, вождя германского племени свевов, на требования Цезаря.
DE RE FRUMENTARIA
58
re discederent; hoc se ignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationem
reliquissent. <...> Haec eadem centurionibus tribunisque militum mandabant, ut
per eos ad Caesarem deferrentur. '
(Caes. Commentani de bello Gallico VII, 17)
1
Boii, -orum — бойи (кельтское племя в Галлии и северной Италии); 2 tenuitas, -atis/—
бедность; Monginquus, -а, -um — отдаленный; 4 quin etiam — мало того; 5ignominia, - a e / —
позор, бесчестие.
SOMNIUM MIRUM
A l t e r u m ita t r a d i t u m c l a r u m a d m o d u m s o m n i u m : c u m d u o q u i d a m A r c a d e s
familiares iter u n a facerent et M e g a r a m venissent, alterum ad c a u p o n e m 1 devertisse,
ad h o s p i t e m alterum. Qui ut cenati quiescerent, c o n c u b i a n o c t e v i s u m esse in s o m n i s
ei, qui erat in hospitio, illum a l t e r u m orare, ut s u b v e m r e t , q u o d sibi a c a u p o n e
interitus pararetur; e u m p r i m o perterritum s o m n i o surrexisse; dein, c u m se collegisset
i d q u e v i s u m p r o nihilo h a b e n d u m esse duxisset, r e c u b u i s s e 2 ; t u m ei d o r m i e n t i
e u n d e m i l l u m v i s u m esse r o g a r e , ut, q u o n i a m sibi v i v o n o n subvenisset, m o r t e m
s u a m n e i n u l t a m esse p a t e r e t u r ; se i n t e r f e c t u m in p l a u s t r u m 3 a c a u p o n e e s s e
c o n i e c t u m et supra stercus 4 iniectum; petere, u t m a n e ad p o r t a m adesset, p r i u s q u a m
plaustrum ex oppido exlret. Нос vero eum somnio commotum mane bubulco5
praesto6 ad portam fuisse, quaesisse ex eo, quid esset in plaustro; illum perterritum
fugisse, mortuum erutum7 esse, cauponem re patefacta poenas dedisse8.
!
Саиро, -onis m — трактирщик; 2 recumbo, -cubui, -, 3 — вновь засыпать; 3 plaustrum,
-i n — повозка; 4 stercus, -oris n — навоз; 5 bubulcus, -\ m — погонщик волов; 6 в ожидании
(употр. с дативом); 7 eruo, -ui, -utum, 3 — откапывать, отыскивать; 8 poenas dare — подвер-
гаться наказанию.
1
Leuconoe, -es/—Левконоя (женское имя);2Tyrrhenus, -a, -um — тирренский;3 liquo, 1 •
цедить, делать чистым; 4 reseco, -secui, -ctum, 1 — ограничивать.
59
GAIUS IULIUS CAESAR
"=COMMENTARII DE BELLO GALLICO"
( И з б р а н н ы е места)
ОПИСАНИЕ ГАЛЛИИ
1,1
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam
Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes
lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen,
a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi sunt Belgae,
propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque
ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos animos
pertinent, important proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt,
quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos
Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt,
cum aut suis fmibus eos prohibent aut ipsi in eorum fmibus bellum gerunt. Eorum
una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano,
continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis
et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis Galliae
fmibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant in
septentrionem et orientem solem. Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos
montes et eam partem Oceani, quae est ad^Hispaniam, pertinet,,. spectat inter
occasum solis et septentriones. /"
VI, 11-23
11
Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur de Galliae
Germaniaeque moribus et, quo differant hae nationes inter sese, proponere. In
Gallia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed
paene etiam in singulis domibus factiones sunt earumque factionum sunt principes,
qui summam auctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad arbitrium
iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Idque eius rei causa
antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe contra potentiorem auxilii egeret.
Suos enim quisque opprimi et circumveniri non patitur neque, aliter si faciat,
ullam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa totius Galliae;
namque omnes civitates divisae sunt in duas partes.
12
Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui, alterius
Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus erat in
60
Aeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos atque Ariovistum sibi
adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant. Proeliis
vero compluribus factis secundis atque omni nobilitate Aeduorum interfecta tantum
potentia antecesserant, ut magnam partem clientium ab Aeduis ad se traducerent
obsidesque ab iis principum filios acciperent et publice iurare cogerent nihil se
contra Sequanos consilii inituros, et partem fmitimi agri per vim occupatam
possiderent Galliaeque totius principatum obtinerent. Qua necessitate adductus
Divitiacus auxilii petendi causa Romam ad senatum profectus infecta re redierat.
Adventu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduis redditis, veteribus
clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quod ii, qui se ad eorum
amicitiam aggregarant, meliore condicione atque aequiore imperio se uti videbant,
reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata Sequani principatum dimiserant.
In eorum locum Remi successerant; quos quod adaequare apud Caesarem gratia
intellegebatur, ii, qui propter veteres inimicitias nullo modo cum Aeduis coniungi
poterant, se Remis in clientelam dicabant. Hos illi diligenter tuebantur; ita novam
et repente collectam auctoritatem tenebant; et eo tum statu res erat, ut longe principes
haberentur Aedui, secundum locum dignitatis Remi obtinerent.
13
In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero1 atque honore, genera
sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nulli
adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno2 aut magnitudine tributorum aut
iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant. Nobilibus in hos eadem
omnia sunt iura, quae dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est
druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata
procurant, religiones interpretantur, ad hos magnus adulescentium numerus
disciplinae causa concurrit magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus
controversiis publicis privatisque constituunt, et si quod est facinus admissum, si
caedes facta, si de heredidate, de fmibus controversia est, idem decemunt, praemia
poenasque constituunt. Si qui aut privatus aut populus eorum decreto non stetit 3 ,
sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est
interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt,
aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant,
neque his petentibus ius redditur neque honos ullus communicatur. His autem
omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Нос
mortuo aut, si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit aut, si sunt plures pares,
suffragio druidum allegitur; nonnumquam etiam armis de principatu contendunt.
Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur,
considunt in loco consecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent,
conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia reperta
atque inde in Galliam translata existimatur, et nunc qui diligentius eam rem
cognoscere volunt, plerumque illo1 discendi causa proficiscuntur.
1
Numerus, \m — зд. вес, значение, достоинство; 2 aes alienum — долги; 3 decreto stare —
подчиняться решению.
61
14
Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt.
Militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati
praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus
propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque
annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea
litteris mandare, cum in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, Graecis
utantur litteris. Id mihi duabus de causis instituisse videntuiy quod neque in vulgus
disciplinam efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae
studere, quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in
perdiscendo ac memoriam remittant. In primis 2 hoc volunt persuadere non interire
animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem
excitari putant metu mortis neglecto. Multa praeterea de sideribus atque eorum
motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium
vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt.
15
Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit
(quod ante Caesaris adventum quotannis fere accidere solebat, uti aut ipsi iniurias
inferrent aut illatas propulsarent), omnes in bello versantur, atque eorum ut3
quisque est genere copiisque amplissimuSj ita plurimos circum se ambactos
clientesque habet. Hanc unam gratiam potentiamque noverunt.,
16
17
18
19
20
22 \
Agri culturae non student, maiorque pars eorum victik in lacte, caseo, carne
consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fmes. habet proprios, sed
magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum
quique una coierunt, quantum et quo loco visum est agri, attribuunt atque anno
post alio transire cogunt. Eius rei multas afferunt causas: ne assioua consuetudine
capti studium belli gerendi agri cultura commutent; ne latos fmes parare studeant
potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius acNxigora atque
aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua ex r& factiones
dissensionesque nascuntur; ut animi aequitate plebem contineant, c^m sua\quisque
opes cum potentissimis aequari videat. '"' \
\
Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatis finibus \
solitudines habere. Нос proprium virtutis existimant expulsos agris finitimos
cedere neque quemquam prope se audere consistere. Simul hoc se fore tutiores
arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Cum bellum civitas aut illatum
defendit aut infert, magistratus, qui ei bello praesint et vitae necisque habeant
potestatem, deliguntur. In расе nullus est communis magistratus, sed principes
regionum atque pagorum inter suos ius dicunt controversiasque minuunt.
Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fmes cuiusque civitatis fiunt,
atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant.
Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint,
profiteantur, consurgunt ii, qui et causam et hominem probant, suumque auxilium
pollicentur atque a multitudine collaudantur; qui ex his secuti non sunt, in
desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides
derogatur. Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos
venerunt, ab iniuria prohibent sanctosque habent, hisque omnium domus patent
victusque communicatur.
64
О ГЕРМАНСКОМ ПЛЕМЕНИ СВЕВОВ
IV, 1-3
1
<...> Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum
omnium. Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia
armatorum bellandi causa suis ex fmibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt,
se atque illos alunt. Hi rursus invicem anno post in armis sunt, illi domi remanent.
Sic neque agri cultura nec ratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati
agri apud eos nihil est, neque longius anno remanere uno in loco colendi causa
licet. Neque multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt
multumque sunt in venationibus. Quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione
et libertate vitae, quod a pueris nullo officio aut disciplina assuefacti nihil omnino
contra voluntatem faciunt, et vires alit et immani corporum magnitudine homines
efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt, ut locis frigidissimis neque
vestitus praeter pelles habeant quicquam, quarum propter exiguitatem magna est
corporis pars aperta, et laventur in fluminibus.
Mercatoribus est aditus magis eo, ut, quae bello ceperint, quibus vendant,
habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent. Quin etiam l iumentis,
quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio, Germani
importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parva atque deformia, haec
cotidiana exercitatione, summi ut sint laboris2, efficiunt. Equestribus proeliis saepe
ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur, equosque eodem remanere vestigio
assuefaciunt, ad quos se celeriter, cum usus est, recipiunt. Neque eorum moribus
3
turpius quicquam aut inertius habetur quam ephippiis uti. Itaque ad quemvis
4 5
numerum ephippiatorum equitum quamvis pauci adire audent. Vinum ad se
omnino importari non patiuntur, quod ea re ad laborem ferendum remollescere
homines atque effeminari arbitrantur.
Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibus vacare
agros. Нас re significari magnum numerum civitatum suam vim sustinere non
potuisse<...>
•Quin etiam — мало того; 2 summi laboris esse — быть весьма трудолюбивым;3 ephippium,
ii n — седло; 4 ephippiatus, a, um — пользующийся оседланной лошадью; 5 quamvis pauci —
как бы ни было их мало.
3 Бударагина OJ
ОПИСАНИЕ БРИТАНИИ
V, 12-13 1
12
Britanniae pars interior ab iis incolitur, quos natos in insula ipsi memoria
proditum dicunt; maritima pars ab iis, qui praedae ac belli inferendi causa ex
Belgio transierunt — qui omnes fere iis nominibus civitatum appellantur, quibus
orti ex civitatibus eo pervenerunt — etbello illato ibi remanserunt atque agros
colere coeperunt. Нотщшп est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere
Gallicis consimilia, pecoris numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo
aut taleis ferreis2 ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum
album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia;
aere utuntur importato. Materia cuiusque generis, ut in Gallia est praeter fagum
atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen
alunt animi voluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia
remissioribus frigoribus.
13
Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris
alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia naves appelluntur, ad
orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Нос latus pertinet circiter milia
passuum quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem solem. Qua
ex parte est Hibernia insula, dimidio minor, ut existimatur quam Britannia, sed
pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc medio cursu est
insula, quae appellatur Mona; complures praeterea minores obiectae insulae
existimantur; de quibus insulis nonnulli scripserunt dies continuos xxx sub brumam
essenoctem<...>
1
Авторство Цезаря в этих главах дискуссионно; 2 talea ferrea — железная полоска,
употреблявшаяся британцами в качестве денег.
66
Список цитируемых авторов
68
Список использованной литературы
Словари
69
ЛАТИНСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ*
Список сокращений
Русские
70
praep. с. gen. —praepositio сит genetivo — предлог с генетивом
pron. —pronomen — местоимение
pron. dem. —pronomen demonstrativum — указательное местоимение
pron. indef. —pronomen indefinitum — неопределенное местоимение
pron. interr. —pronomen interrogativum — вопросительное местоимение
pron. neg. —pronomen negativum — отрицательное местоимение
pron. poss. —pronomen possessivum — притяжательное местоимение
pron. rel —pronomen relativum — относительное местоимение
pron. pers. —pronomen personale — личное местоимение
sc. — scilicet — подразумевается
sing. — singularis — единственное число
subst. —substantivum — имя существительное
v. def. — verbum defectivum — недостаточный глагол
v. impers. — verbum impersonale — безличный глагол
voc. — vocativus — звательный падеж
ad-hibeo, ui, itum, ёге — привлекать,
применять
a, ab, abs praep. с. аЫ. — от, из ad-hortor, atus sum, ari — см. перевод
ab-duco, duxi, ductum, ere — уводить hortor
ab-eo, ii, itum, Ire — уходить adhuc adv. — до сих пор
ab-horreo, ui, -, ёге — отличаться ad-(i)icio, ieci, iectum, ere — добавлять
abies, e t i s / — ель ad-igo, egi, actum, ere — гнать, при-
ab-(i)icio, ieci, iectum, ere — отбра- гонять
сывать ad-ipiscor, deptus sum, adipisci — доби-
ab-oleo, olevi, itum, ёге — уничтожать ваться, получать
ab-rogo, avi, atum, are — отменять aditus, us m — подход, подступ, доступ
ab-solvo, solvi, solutum, ere — оправ- ad-iungo, iunxi, iunctum, ere — присо-
дывать единять
abs-tineo, tinui, tentum, ёге -+- удер- ad-iuvo, iuvi, iutum, are — см. перевод
живаться), воздерживаться iuvo
ab-sum, a-ftii, -, ab-esse — отсутствовать administer, stri m — служитель, по-
ас = atque conj. — и мощник; исполнитель
Academia, a e / — Академия, философ- ad-ministro, avi, atum, are — управ-
ская школа, основанная Платоном лять; служить
ac-cedo, cessi, cessum, ere — подхо- admirabilis, e — удивительный
дить; присоединяться (с. асе.) admiratio, o n i s / — восхищение
ac-cido, cidi, -, ere — случаться, бывать ad-mlror, atus sum, ari — удивляться,
ac-cingo,cinxi, clnctum, ere — под- восхищаться
поясываться ad-mitto, mlsi, missum, ere — (до)-
ac-cipio, cepi, ceptum, ere — прини- пускать, привлекать
мать, получать; узнавать admodum adv. — очень, весьма
accuratus, a, um — тщательный, точный ad-moneo, ui, itum, ёге — напоминать
ac-cuso, avi, atum, are — обвинять (асе. — ad-moveo, movi, motum, ёге — прид-
кого?, gen. — в чем?) вигать, приближать
асег, acris, acre — острый; сильный, ad-olesco, levi, ultum, ere — подрастать
ожесточенный, способный ad-sum — см. as-sum
acerbus, а, шп — терпкий, горький; Aduatuci, orum m pl. — адуатуки, кимбр-
суровый, резкий ское племя на территории Галлии
Achilles, is m — Ахилл adulescens, entis с — юноша, девушка
acies, e i / — острие; боевой строй adulter, eri m — прелюбодей
acutus, а, um — острый ad-venio, veni, ventum, Tre — прихо-
ad praep. с. асе. — к, до, у, для дить, приближаться
ad-aequo, avi, atum, are — уравнивать; adventus, us m — приход, прибытие
равняться adversus, a, um — встречный; неблаго-
ad-do, didi, ditum, ere — присоеди- приятный, враждебный; res adver-
нять, добавлять sae — несчастье
ad-duco, duxi, ductum, ere — приво- ad-volo, avi, atum, are — прилетать
дить; побуждать aedes, i s / — жилище; храм
adeo adv. — до такой степени; даже; aedificium, ii n — здание
очень aedifico, avi, atum, are — строить
ad-eo, ii, itum, Tre — подходить, при- Aedui (Haedui), orum m pl. — эдуи,
ближаться; нападать галльское племя
72
aeger, gra, grum — больной; трудный agricola, ae m — земледелец
aegrotus, a, um — больной Agrigentum, i n — Агригент, город на
Aegyptius, a, um — adj. египетский; Сицилии
subst. Aegyptius, ii m — египтянин aio v. def. — говорить, утверждать
Aeneas, ae m — Эней alacer, cris, cre — бодрый, пылкий
aeneus, a, um — бронзовый, медный alacritas, a t i s / — бодрость, рвение
aequinoctium, ii n — равноденствие Alba Longa, ae / — Альба Лонга, го-
aequitas, a t i s / — душевное спокойствие род в Лации
aequo, avi, atum, are — равняться Alcibiades, is m — Алкивиад, афинский
aequus, a, um — равный, справедли- полководец и политический дея-
вый, спокойный тель V в. до Р. X.
аёг, aeris m — воздух Alcmena, a e / — Алкмена, мать Гер-
aerarium, ii n — казна кулеса
aes, aeris n — медь, бронза alea, a e / — игральная кость; жребий
aestas, a t i s / — лето Alexander, dri m = Alexander Magnus —
aestimatio, o n i s / — оценка Александр Македонский (356-
aestimo, avi, atum, are — ценить, оце- 323 гг. до Р. X.)
нивать alienus, а, um — чужой
aestus, us m — волнение; жар; прилив; aliquando adv. — некогда, когда-нибудь
лето aliquis, aliquid pron. indef. — кто-либо,
aetas, a t i s / — возраст, поколение, век какой-либо, некоторый
aeternus, а, um — вечный allquot pron. indef. — несколько
aevum, i n — век aliter adv. — по-другому, иначе
affectus, us m — чувство, страсть alius, a, ud — другой
af-fero, at-tuli, al-latum, af-ferre — при- al-lego, legi, lectum, ere — по выбору
носить присоединять, причислять
af-ficio, feci, fectum, ere — воздейст- al-ligo, avi, atum, are — привязывать,
вовать связывать
af-figo, fixi, fixum, ere — прибивать; Allobroges, um m pl. — аллоброги, гал-
~ cruci — распинать на кресте льское племя
ager, gri m — поле; земля alo, alui, al(i)tum, ere — питать, кормить
Agesilaus, i m — Агесилай, спартан- Alpes, ium f — Альпы
ский царь (IV в. до Р. X.) alter, a, um — другой (из двух); вто-
ag-gredior, gressus sum, gredi — напа- рой; alter... alter — один... другой
дать (с. асе); предпринимать altus, а, um — высокий; глубокий
ag-grego, avi, atum, are — присоеди- amabilis, e — милый
нять, собирать amarus, а, шп — горький
agmen, inis n — строй; марш, войско ambactus, i m — амбакт {галльское),
(на марше); толпа; agmen novissi- вассал, дружинник
nium — арьергард ambo, ae, о — оба
agnus, i m — ягненок ambulo, avi, atum, are — гулять
ago, egi, actum, ere — делать, дейст- amentia, a e / — безумие
вовать; гнать; вести переговоры, amlca, a e / — подруга
обсуждать; rem agere — проводить amicitia, a e / — дружба
дело; gratias agere — благодарить amlcus, i m — друг
agrestis, e — полевой; сельский; гру- a-mitto, mlsi, missum, ere — терять,
бый, необразованный упускать
73
amnis, IS m — река Antisthenes, is m — Антисфен, осно-
amo, avi, atum, are — любить ватель кинической школы (V-IV вв.
amoenus, a, um — приятный до Р. X.)
amor, oris m — любовь Antonius, ii m — Антоний, родовое
a-moveo, movi, motum, ere — отодви- имя; римский политический дея-
гать, убирать; se amovere — уда- тель I в. до Р. X.
ляться, уезжать anulus, i m — перстень, кольцо
Amphlo(n), onis m — Амфион, супруг anxius, а, um — тревожный; озабо-
Ниобы, царь Фив ченный
amplifico, avi, atum, are — возвели- Apelles, is m — Апеллес, греческий
чивать художник (современник Александ-
amplus, a, um — обширный, большой; ра Македонского)
значительный, славный ч aper, pri m — вепрь
ап вопрос, част. — ли; -ne...an; ut- aperio, aperui, apertum, Tre — открывать
rum... an—ли...или aperte adv. — открыто
anceps, cipitis — двуглавый; неопре- Apollo, inis m — Аполлон
деленный ap-pareo, ui, itum, ёге — показываться,
ancilla, a e / — служанка являться, быть ясным
апсога, а е / — якорь ap-paro, avi, atum, are — приготовлять
angulus, i m — угол ap-pello, avi, atum, are — звать, назы-
angustus, а, um — узкий, тесный; крат- вать
кий ap-pello, puli, pulsum, ere — пригонять;
anima, ае / — душа, жизненное на- appellere navem — причаливать
чало appetentia, а е / — стремление
animadverto, verti, versum, ere — заме- ap-peto, petlvi (ii), petjtum, ere — стре-
чать миться, домогаться, хватать; при-
animal, alis n — животное, живое су- ближаться, наступать (о времени)
щество ap-propinquo, avi, atum, are — при-
animus, i m — дух, душа; мужество; in ближаться (с. асе. или с предло-
animo habere — намереваться гом ad)
annus, i m — год Aprilis, e — апрельский
annuus, a, um - продолжающийся год; apte adv. — подходяще, удачно, как
ежегодный следует
anser, eris m — гусь apud praep. с. асе. — у, при
ante adv. — впереди, раньше; praep. с. aqua, а е / — вода
асе. — перед aquila, а е / — орел
antea adv. — прежде Aquileia, а е / — Аквилея, город в Ци-
ante-cedo, cessi, cessum, ere — превос- зальпийской Галлии
ходить Aquitani, orum m pl. — аквитаны, гал-
ante-eo, ii, -, Ire — превосходить, опе- льское племя, населявшее Акви-
режать танию
antequam conj. — прежде чем ага, а е / — алтарь
Antigonus, i m — Антигон, полководец arator, oris m — пахарь
Александра Македонского, один из aratrum, i n — плуг
диадохов arbitrium, ii n — суждение, суд
antiquitus adv. — в старину, издревле arbitror, atus sum, ari — полагать, счи-
antlquus, а, шп — древний тать
74
arbor, o r i s / — дерево Assyria, a e / — Ассирия
Arcas, adis m — житель Аркадии (об- astrum, i n — звезда
ласти в Греции) at conj. — а, но
arceo, ui, -, ёге — удерживать Athenae, arum/p/. t. — Афины
ardeo, arsi (part.jut. act. arsurus), ёге — Alheniensis, e — adj. афинский; subst.
пылать, гореть Athenienses, ium m pi — афиняне
arduus, а, um — трудный athleta, ae m — борец, атлет
argenteus, а, um — серебряный atque conj. — и
argentum, i n — серебро atrox, ocis — жестокий, безжалостный
Ariovistus, i m — Ариовист, вождь Atticus, i m — Аттик, друг Цицерона
германского племени свевов (I в. at-tingo, tigi, tactum, ere — касаться;
до Р. X.) достигать
Aristldes, is m — Аристид, афинский attonitus, a, um — пораженный, оше-
государственный деятель, против- ломленный
ник Фемистокла (V в. до Р. X.) at-tribuo, tribui, tributum, ere — уделять
Aristoteles, is m — Аристотель, гречес- auctor, oris m — инициатор, автор; ви-
кий философ (384-322 гг. до Р. X.) новник
arma, orum n pl. t. — (оборонитель- auctoritas, atis / — власть, авторитет,
ное) оружие влияние
armatus, а, um — вооруженный audacia, a e / — смелость; дерзость
ars, a r t i s / — искусство, мастерство, audax, acis — смелый, дерзкий
ремесло audeo, ausus sum, ёге — осмеливаться
Artaphernes, is m — Артаферн, пер- audio, Tvi (ii), Itum, Ire — слушать;
сидский полководец слышать
artifex, icis m — мастер, художник au-fero, abs-tuli, ab-latum, au-ferre —
artificium, ii n — искусство, ремесло уносить, отнимать
arx, a r c i s / — крепость, укрепление augeo, auxi, auctum, ёге — увеличи-
as, assis m — асе (мелкая римская мо- вать, усиливать
нета) augur, uris m — авгур, жрец-птице-
a-scendo, scendi, scensum, ere — под- гадатель
ниматься Augustus, i m — Октавиан Август (рим-
Asclepiades, ae m — Асклепиад, врач ский император 27 г. до Р. X. - 14 г.
I в. до Р. X. от Р. X.); Август (титул); название
Asia, a e / — Азия месяца
asper, ега, erum — неровный; трудный aura, a e / — дуновение, ветер
a-spicio, spexi, spectum, ere — усмат- aureus, а, um — золотой
ривать, видеть auris, i s / — ухо
as-porto, avi, atum, are — уносить Aurora, a e / — утренняя заря; Аврора,
assiduus, a, um —- постоянный, непре- богиня зари
рывный; ревностный aurum, i n — золото
as-sisto, stiti, -, ere — стоять подле, aut conj. — или
присутствовать autem conj. — а, же, однако
as-suefacio, feci, factum, ere — приучать autumnus, i m — осень
as-suesco, suevi, suetum, ere — при- auxilium, ii n — помощь
учать; привыкать avaritia, a e / — алчность, скупость
as-sum, af-fui, -, ad-esse — присутст- Aventlnus, i m — Авентин, один из
вовать; помогать; прибывать холмов, на которых стоит Рим
75
aveo, -, -, ёге — здравствовать bra(c)chium, ii n — часть руки от лок-
a-verto, verti, versum, ere — отвора- тя до кисти; рука; bracchia cervlci
чивать, отвращать, прогонять dare — обнимать за шею
avidus, a, um — жадный brevis, е — короткий; brevi (sc. tem-
avis, i s / — птица pore) — скоро, вскоре
avltus, a, um — дедовский Britanni, orum m pl. — британцы, жи-
a-volo, avi, atum, are — улетать тели Британии
avus, i m — дед Britannia, a e / — Британия
bruma, ae / — зимнее солнцестояние;
зима
В Brundisium, ii n — Брундизий, порто-
вый город на юге Италии
Babylon, o n i s / — Вавилон " Brut(t)ii, orum m pl — Бруттий, юго-
Babylonius, a, um — adj. вавилонский; зал, полуостров Италии; Bmt(t)ius, а,
numeri Babylonii — вычисления шп — бруттийский
вавилонских звездочетов; subst.
Babylonii, orum m pl. — вавилоняне
Baccha, a e / — вакханка
Bacchus, i m — Вакх С. — сокращение имени Gaius (Гай)
barbarus, a, um — adj. чужеземный, cado, cecidi, casum, ere — падать; по-
«варварский»; subst barbarus, i m — гибать
варвар, чужеземец (не грек и не caecus, а, um — слепой
римлянин) caedes, i s / — убийство, резня
basium, ii n — поцелуй; basia dare — caedo, cecidi, caesum, ere — рубить,
целовать убивать /,.
beatus, а, шп — блаженный, счастли- caelestis, e — adj. небесный, возвышен-
вый ный; subst. caelestes, ium m pl. —
Belgae, arum m pi — бельги, галльское небожители
племя caelum, i n — небо
Belgium, ii n — Бельгии, область бель- caeruleus, a, um — голубой
гов Caesar, aris m — Цезарь, cogn.; Gaius
bellicosus, а, um — воинственный Iulius Caesar — Гай Юлий Цезарь
bellicus, а, шп — военный (100-44 гг. до Р. X.); цезарь (титул)
bello, avi, atum, are — воевать calamitas, a t i s / — бедствие
bellum, i n — война calcar, aris n — шпора
bene adv. — хорошо calliditas, a t i s / — хитрость
beneficium, ii n — благодеяние callidus, а, um — ловкий, искусный
Beneventum, i n — Беневент, город в Callistratus, i m — Каллистрат, афин-
Италии ский оратор V в. до Р. X.; мужское
benevolentia, ae / — доброжелатель- имя
ность, благоволение camelus, i m — верблюд
benignus, а, um — благосклонный Campanus, а, шп — кампанский (Кам-
bibo, bibi, (potum), ere — пить пания — область в средней Ита-
bis adv. пит. — дважды лии); Campani, orum m pl — жите-
bonus, a, um — adj. хороший; subst. ли Кампании
bonum, i n — благо candidus, а, шп — белый, светлый, свер-
bos, bovis с — бык, корова кающий, блистающий красотой
76
canicula, a e / — собачка; Canicula, a e / — Catullus, i m — Катулл, cogn.; имя
Сириус (звезда в созвездии Пса) римского поэта I в. до Р. X.
canis, is с — собака causa praep. с. gen.; ставится после
Cannensis, e — каннский, при Каннах существительного — по причине
canticum, i n — песня causa, a e / — причина; дело
Cantium, \\ n — Кантий, юго-восточ- caveo, cavi, cautum, ere — остерегаться
ная часть Британии cavo, avi, atum, are — выдалбливать
capesso, Tvi, Ttum, ere — браться за cavus, a, um — пустой; с расселинами,
что-либо пустотами
capio, cepi, captum, ere — брать; пле- cedo, cessi, cessum, ere — идти, сту-
нять, захватывать; (пред)принимать, пать; отступать, уступать
получать celer, eris, ere — быстрый
Capitolinus, а, um — капитолийский celeritas, a t i s / — быстрота
Capitolium, ii n — Капитолий, один из Celtae, arum m pi — кельты, древнее
холмов, на которых стоит Рим население Галлии и Британии
captlvus, i m — пленный сепа, а е / — обед
capto, avi, atum, are — ловить ceno, avi, atum, are — обедать
caput, pitis n — голова censeo, sui, sum, ёге — полагать, счи-
carcer, eris m — тюрьма тать; оценивать
careo, ui, -, ёге — быть лишенным census, us m — перепись
(с. abl) centaurus, i m — кентавр
Cares, um m pl. — карийцы, народ в centum пит. card. — сто
Малой Азии centurio, onis m — центурион
caritas, atis / — уважение, любовь, cerno, crevi, cretum, ere — различать,
привязанность; милость узнавать, определять
carmen, inis n — песня, стихотворение certamen, inis n — состязание, спор,
carnifex, icis m — палач борьба, бой
саго, c a r n i s / — мясо, плоть certo, avi, atum, are — сражаться; сос-
carpo, carpsi, carptum, ere — щипать; тязаться, бороться
хватать; срывать certus, а, um — достоверный, опреде-
carrus, i m — телега ленный; верный; certiorem facere —
Carthaginienses, ium m pl. — карфа- уведомлять; centum habere — точ-
геняне но установить, выяснить
Carthago, i n i s / — Карфаген cervix, Tcis/— шея
carus, а, um — дорогой, милый cervus, i m — олень
caseus, i m — сыр ceterus, а, um — прочий; ceterum —
castellum, i n — укрепление, крепость впрочем; но, однако
castra, orum n pl t. — лагерь; castra Chiron, onis m — Хирон (кентавр)
ponere — разбивать лагерь; castra cibus, i m — пища
movere — сниматься с лагеря Cicero, onis m = Marcus Tullius Cicero —
castus, а, um — целомудренный Марк Туллий Цицерон, римский
Catillna, ae m — Катилина, организа- оратор, писатель и политический
тор заговора, раскрытого Цице- деятель (106-43 гг. до Р. X.)
роном в 63 г. до Р. X. Cimbri, orum m pL — кимбры, гер-
Cato, onis m — Катон (Старший), рим- манское племя
__=, ский политический деятель (III— cingo, cinxi, cinctum, ere — опоясы-
II вв. до Р. X.) вать, окружать
77
circa praep. с. асе. — вокруг, по co-gnosco, novi, nitum, ere — узнавать,
circenses, ium m pl. — цирковые зре- познавать
лища cogo (cum+ago), co-egi, co-actum, ere —
circiter adv. — приблизительно сгонять, собирать, побуждать, при-
circulus, i m — круг; собрание нуждать
circum — adv. вокруг, окрест; ргаер. с. cohors, r t i s / — когорта
асе. — вокруг, около co-hortor, atus sum, ari — побуждать
circum-venio, veni, ventum, Tre — окру- col-laudo, avi, atum, are — восхвалять
жать collega, ae m — товарищ по должности
Cisalplnus, a, um — цизальпийский collegium, ii n — объединение, колле-
(находящийся к югу от Альп) гия, корпорация
citra adv., ргаер. с. асе. —%по эту сто- col-ligo, legi, lectum, еге — собирать;
рону, перед se colligere — собираться с духом
citus, а, um — проворный, быстрый collis, is m — холм
civis, is с — гражданин, согражданин col-loco, avi, atum, аге — располагать
civitas, a t i s / — государство, община; colloquium, ii n — разговор; переговоры
город col-loquor, locutns sum, loqui — разго-
clades, i s / — поражение варивать
clam adv. — тайно colo, colui, cultum, ere — возделывать;
clamo, avi, atum, are — кричать почитать; населять
clarus, a, um — ясный; знаменитый, colonia, а е / — колония
известный, славный; громкий color, oris m — цвет; цвет лица
classis, i s / — флот coma, a e / — волосы
claudo, clausi, clausum, ere — запирать, com-buro, ussi, ustum, ere — сжигать
заключать cofn-edo, edi, esum, ere ^ - съедать
clavus, i m — гвоздь comes, itis с — спутник, спутница
clemens, ntis — снисходительный com-mendo, avi, atum, are — препо-
clementia, ae / — мягкость, снисхо- ручать, вручать, вверять
дительность commentarius, ii m (чаще pl.) — за-
cliens, entis m — клиент (человек, на- писки, заметки
ходящийся под покровительством com-meo, avi, atum, are — ходить,
влиятельного лица) разъезжать
clientela, а е / — зависимость, клиен- com-mitto, mlsi, missum, ere — совер-
тство шать; завязывать (сражение); вве-
Clodius, ii m — Клодий, родовое имя рять
Cloelia, а е / — Клелия (женское имя) commodus, а, um — adj. надлежащий,
Сп. — сокращение имени Gnaeus (Гней) удобный; subst. commodum, i n —
со-ео, ii, itum, Tre — сходиться удобство, выгода
coepi, coeptum, coepisse v. def. — на- com-moveo, movi, motum, ёге — по-
чинать буждать, волновать
cogitatio, o n i s / — размышление com-munico, avi, atum, are — делить-
cogito, avi, atum, are — размышлять, ся; уделять
мыслить, замышлять com-munio, Tvi, Ttum, Tre — см. пере-
cognatio, 5nis / — родство вод munio
cognatus, a, um — adj. родной; subst. communis, e — общий
cognatus, i m — родственник commutatio, o n i s / — перемена, изме-
cognomen, inis n — прозвище нение
78
com-muto, avi, atum, are — изменять, con-(i)icio, ieci, iectum, ere — вбра-
обменивать сывать; ввергать; догадываться
com-paro, avi, atum, are — 1. (paro) conhmctim adv. — сообща
подготовлять, приобретать; 2. (par) con-iungo, iunxi, iunctum, ere — соеди-
сравнивать нять, связывать
com-pello, puli, pulsum, ere — заго- coniunx, coniugis с — супруг(а)
нять, вынуждать, побуждать coniuratio, o n i s / — заговор
com-perio, peri, pertum, Tre — узнавать, Conon, onis m — Конон, афинский
дознаваться полководец V-IV вв. до Р. X.
com-pleo, plevi, pletum, ere — наполнять conor, atus sum, ari — пытаться
complures, a pl. (gen. complurium) — con-scendo, scendi, scensum, ere — под-
многие, очень многие ниматься (куда? — асе.)
com-porto, avi, atum, are — сносить (в con-scrlbo, scripsi, ptum, ere — запи-
одно место) сывать, набирать, вносить в спис-
com-prehendo, ndi, nsum, ere — схва- ки; patres conscripti — сенаторы
тывать consecratus, а, um — освященный
com-probo, avi, atum, are — одобрять con-secro, avi, atum, are — освящать,
con-cedo, cessi, cessum, ere — усту- посвящать
пать, разрешать con-sector, atus sum, ari — неотступно
con-cido, cidi, -, ere — погибать преследовать
con-cldo, cldi, cTsum, ere — разрубать, consensio, o n i s / — согласие
убивать con-sequor, secutus sum, sequi — сле-
con-cilio, avi, atum, are — снискивать довать (за кем? — асе); достигать
concilium, ii n — собрание, сходка con-servo, avi, atum, are — см. перевод
con-clamo, avi, atum, are — восклицать servo
concordia, a e / — согласие considero, avi, atum, are — обдумы-
concubius, a, um — относящийся ко вать, взвешивать
сну; concubia nocte — глубокой con-sldo, sedi, sessum, ere — садиться,
ночью располагаться, заседать
соп-сшто, curri, cursum, ere — сбегаться consilium, ii n — совет, решение; соб-
concursus, us m — стечение рание совета; ум; consilium cape-
con-demno, avi, atum, are — осуждать ге — принимать решение
condicio, o n i s / — условие consimilis, e — очень похожий
conditor, oris m — основатель con-sisto, stiti, -, ere — останавливать-
con-do, didi, ditum, ere — укладывать; ся, располагаться; твердо стоять;
основывать; прятать состоять
con-fero, con-tuli, col-latum, con-ferre — conspectus, us т — взор; вид; in cons-
сносить (в одно место) pectum venlre — предстать перед
con-ficio, feci, fectum, ere — завер- кем-н.
шать, оканчивать, сделать con-spicio, spexi, spectum, ere — ус-
con-fido, flsus sum, ere (c. dat. et abl.) — матривать, замечать
надеяться, полагаться con-spicor, atus sum, ari — видеть,
con-firmo, avi, atum, are — укреплять; замечать
подтверждать constantia, a e / — стойкость, посто-
con-gredior, gressus sum, gredi — схо- янство
диться; сталкиваться, вступать в con-stat, stitit, -, are v. impers. — из-
борьбу вестно
79
consterno, avi, atum, are — поражать, con-turbo, avi, atum, are — переме-
ошеломлять шивать, смешивать
con-stituo, stitui, stitutum, ere — ставить, con-valesco, valui, -, ere — выздорав-
устанавливать; решать; строить ливать
con-suesco, suevi, suetum, ere — при- con-venio, veni, ventum, Tre — соби-
выкать; perf. иметь обыкновение раться; convenit v. impers. — согла-
consuettido, i n i s / — привычка, обык- суется, подходит; решено
новение, обычай conventus, us m — собрание
consul, is m — консул con-verto, verti, versum, ere — пово-
consulo, sului, sultum, ere — совето- рачивать, возвращать, обращать;
ваться (с. асе); заботиться (с. dat.)\ превращать
обдумывать con-vinco, vlci, victum, ere — побеж-
consulto, avi, atum, are — совещаться, дать, уличать
обдумывать convlva, ae с — сотрапезник, участ-
consumo, sumpsi, sumptum, ere — ник пира
(у)по-треблять, тратить; уничто- convivium, ii n — пир
жать; проводить (время) copia, a e / — изобилие; количество;
возможность; pL copiae, arum —
consurgo, surrexi, surrectum, ere —
войско
подниматься, вставать
cor, cordis n — сердце
contagio, o n i s / — (со)прикосновение;
Coriolanus, i m —- Кориолан, cogn. пол-
общение
ководца Гая Марция (V в. до Р. X.)
con-temno, tempsi, temptum, ere —
Cornelius, ii m — Корнелий, родовое
презирать, пренебрегать
имя
con-templor, atus sum, ari — рассмат-
comu, us п — рог; фланг
ривать, созерцать
corono, avi, atum, are -т+" венчать
con-tendo, tendi, tentum, ere — состя-
corpus, oris n — тело
заться, бороться; спешить; напря-
cor-ripio, ripui, reptum, ere — хватать
гать (силы)
cor-rumpo, rupi, ruptum, ere — пор-
con-texo, texui, textum, ere — сплетать,
тить; подкупать
соединять
cortex, icis m — кора (особенно проб-
continens, e n t i s / — твердая земля, ма-
кового дерева)
терик
cotidianus, а, um — ежедневный
continenter adv. — непрерывно, посто-
cras adv. — завтра
янно
Crates, etis m — Кратет, греческий фи-
con-tineo, tinui, tentum, ere — сдер-
лософ (III в. до Р. X.)
живать, ограничивать; содержать
creber, bra, brum — частый, много-
contio, o n i s / — сходка, собрание численный, тесно стоящий
contra adv. — противоположным обра- creditor, oris m — кредитор, заимодавец
зом, напротив; в свою очередь;
credo, credidi, creditum, ere — верить;
ргаер. с. асе. — против
полагать
con-traho, traxi, tractum, ere — стяги-
credulus, а, um — верящий, легковер-
вать, сокращать
ный
contrarius, а, um — противоположный
cremo, avi, atum, are — сжигать
controversia, a e / — спор
creo, avi, atum, are — создавать; из-
contubernium, ii n — сотоварищество
бирать
contumelia, a e / — обида; оскорбление
cresco, crevi, cretum, ere — расти
80
cnmen, mis n — преступление Danai, orum m pl. — данайцы, общее
Crito, onis m — Критон, друг Сократа название греков у Гомера
crocodllus, i m — крокодил Danuvius, ii m — Дунай
Croesus, i m — Крез, царь Лидии VI в. DarTus (Dareus), i m — Дарий (имя не-
до Р. X. скольких персидских царей)
cruciatus, us m — мука, мучение; пытка Datis, is m — Датис, персидский пол-
crucio, avi, atum, are — мучить ководец
crudelis, e — жестокий de praep. с. аЫ. — из, от; о
crudelitas, a t i s / — жестокость dea, a e / — богиня
crux, c i s / — крест debeo, debui, debitum, ere — быть
culpa, a e / — вина должным; pass. причитаться
cultura, a e / — возделывание, обра- debilito, avi, atum, are — ослаблять
ботка debitor, oris m — должник
cultus, us m — возделывание, уход; об- de-cedo, cessi, cessum, ere — уходить,
раз жизни; почитание удаляться; умирать
cum conj..— когда; всякий раз как; decem пит. card. — десять
так как; хотя decemvir, i m — децемвир, член кол-
cum praep. с. аЫ. — с легии десяти
cunctor, atus sum, ari — медлить de-cerno, crevi, cretum, ere — поста-
cunctus, a, um — весь новлять, решать
cupiditas, a t i s / — страсть, желание; de-certo, avi, atum, are — сражаться
жадность decet, cuit, -, ere v. impers. — подобает
cupldo, i n i s / — желание, страсть; Cu- decimus, a, um пит. ord. — десятый
pldo, inis m — Купидон de-cipio, cepi, ceptum, ere — обма-
cupidus, a, um — жаждущий нывать
cupio, Tvi (ii), Ttum, ere — сильно же- declinatio, o n i s / — склонение
лать, жаждать, стремиться decorus, a, um — достойный, благо-
cur adv. — почему родный
cura, a e / — забота decretum, i n — постановление, ре-
curia, a e / — курия (здание сената) шение
curo, avi, atum, are — заботиться; ле- de-cumbo, cubui, -, ere — падать мерт-
чить вым
curro, cucurri, cursum, ere — бежать, de-curro, curri, cursum, ere — сбегать
ехать de-do, didi, ditum, ere — отдавать, пе-
cursus, us/n — бег; плавание; путь редавать, предавать
custos, odis m — страж de-duco, duxi, ductum, ere — отводить,
Cyntia, ae / — Кинфия (женское имя) выводить, доводить
de-fendo, ndi, nsum, ere — защищать
de-fero, tuli, latum, ferre — приносить,
D давать, докладывать
defessus, a, um — утомленный
Daci, orum m pl — даки (фригийское de-flcio, feci, fectum, ere — не хватать,
племя, населявшее территорию сов- недоставать {кому? — асе); терять
ременной Румынии) силы, находиться при смерти
damno, avi, atum, are — осуждать, при- deformis, e — некрасивый
говаривать; capite damnare — при- de-fugio, fugi, -, ere — убегать, избе-
говаривать к смертной казни гать
81
Deianlra, ae / — Деянира, жена Гер- desidia, a e / — бездействие, праздность
кулеса de-silio, silui, sultum, Ire — спрыгивать
dein = deinde de-sino, slvi (ii), situm, ere — прекра-
deinde adv. — затем щаться)
delectatio, onis / — удовольствие de-sisto, stiti, stitum, ere — отступать,
delecto, avi, atum, аге — услаждать, переставать, отказываться (от че-
восхищать го? — abl)
delectus, us m — отбор, набор de-spero, avi, atum, are — отчаиваться
deleo, evi, etum, ёге — разрушать, de-stino, avi, atum, are — предназна-
уничтожать чать; сулить
de-libero, avi, atum, are — обдумывать, de-sum, de-fui, -, de-esse — отсутст-
обсуждать вовать, недоставать
delictum, i n — проступок, преступ- deterior, ius — худший, не столь хоро-
ление ший
de-ligo, legi, lectum, ere — отбирать, de-traho, traxi, tractum, ere — снимать,
выбирать уносить, отнимать
Delphicus, a, um — дельфийский detrimentum, i n — ущерб
dementia, a e / — безумие deus, i m (пот. pl. dei, dii, di; gen. pl.
de-mento, avi, atum, are — лишать ра- deorum, deum; dat., abl. pl. deis,
зума diis, dis) — бог
de-migro, avi, atum, are — пересе- de-verto, verti, versum, ere — свора-
ляться чивать
de-minuo, minui, minutum, ere — см. de-vinco, vlci, victum, ere — окон-
перевод minuo чательно побеждать
Demosthenes, is m — Демосфен, афин- de-Voco, avi, atum, аге -г-- отзывать
ский оратор (IV в. до Р. X.) de-voveo, vovi, votum, efe — обрекать,
demum adv. — только посвящать; проклинать
deni, ae, а пит. distr. — по десять dexter, tra, trum — правый
denique adv. — наконец dico, avi, atum, аге — посвящать; se
dens, dentis m — зуб dicare — предаваться
de-nuntio, avi, atum, are — см. перевод dlco, dixi, dictum, ere — говорить,
nuntio называть
de-pello, puli, pulsum, ere — отвращать di-duco, duxi, ductum, ere — разво-
de-pono, posui, positum, ere — откла- дить, разлучать
дывать; класть, помещать dies, ei m, f— m день;/срок
de-populor, atus sum, ari — опустошать dif-fero, dis-tuli, di-latum, ferre — раз-
de-posco, poposci, -, ere — настойчиво личаться
требовать difficilis, e — трудный
de-rogo, avi, atum, are — отнимать, difficultas, atis / — трудность, слож-
лишать ность
de-scendo, scendi, scensum, ere — спус- dif-fugio, fugi, (fugitum), ere — раз-
каться, понижаться; решаться, при- бегаться
бегать dignitas, atis / — достоинство
de-seco, secui, sectum, are — отрезать, dignus, a, um — достойный ч.-л.
срезать (с. abl.)
desertor, oris m — дезертир, беглец diligens, entis — прилежный, усердный
desidero, avi, atum, are — желать diligentia, ae / — старание
82
di-ligo, lexi, lectum, ere — любить, по- Divitiacus, i m — Дивитиак, вождь эдуев
читать (inter se — друг друга) divitiae, arum/p/. t. — богатство
dimicatio, o n i s / — жестокий бой do, dedi, datum, are — давать
di-mico, avi, atum, are — сражаться doceo, ui, ctum, ёге — учить; сообщать
dimidium, ii n — половина doctus, a, um — ученый
di-mitto, mlsi, missum, ere — отпус- Dolabella, ae m — Долабелла, cogn.;
кать, упускать, распускать; бросать, Publius Cornelius Dolabella — Пуб-
отказываться лий Корнелий Долабелла, зять Ци-
Diogenes, is m — Диоген, греческий церона
философ (V-IV вв. до Р. X.) doleo, dolui (part. fut. act. doliturus),
Dionysius, ii m — Дионисий (Старший), ёге — скорбеть
тиран Сиракуз (V-IV вв. до Р. X.) dolor, oris m — горе, боль
direptio, o n i s / — разграбление dolus, i m — хитрость
di-ripio, repi, reptum, ere — разграб- domesticus, a, um — домашний
лять; разрывать dominatio, o n i s / — господство
di-ruo, rui, rutum, ere — разрушать dominor, atus sum, ari — господство-
Dis, Ditis m — Дит, иначе Плутон вать, повелевать
dis-cedo, cessi, cessum, ere — расхо- dominus, i m — господин, хозяин
диться, уходить Domitianus, i m — Домициан, римский
discipllna, a e / — учение, занятие; по- император (I в. от Р. X.)
рядок domus, u s / — дом; domi — дома; do-
disco, didici, -, ere — учиться, изучать mum — домой; domo — из дома;
discordia, ae / — раздор; Discordia, domos — по домам; domi militia-
a e / — Дискордия, богиня раздора eque — в мирное время и на войне
discrlmen, inis n — отличие; решаю- donec conj. — пока; пока не
щий момент, решение dono, avi, atum, are — дарить, одаривать
disertus, а, um — красноречивый donum, i n — дар
dis-puto, avi, atum, are — разбирать, dormio, Tvi (ii), Ttum, Tre — спать
рассуждать; спорить dos, d o t i s / — приданое
dissensio, o n i s / — разногласие draco, onis m — змея
dis-sentio, sensi, sensum, Ire — не со- druides, um m pl — друиды, кельтские
глашаться жрецы
dis-sero, serui, sertum, ere — разбирать, dubitatio, 5 n i s / — сомнение
обсуждать, рассуждать dubito, avi, atum, are — сомневаться
dissimilis, e — непохожий dubium, ii n — сомнение
dissolutus, a, um — равнодушный, бес- duceni, ae, а пит. distr. — по двести
печный ducenti, ae, а пит. card. — двести
di-stinguo, stinxi, stinctum, ere — разде- duco, duxi, ductum, ere — вести; по-
лять, различать; размещать, рас- лагать, считать
полагать dulcis, e — сладкий, сладостный
diu adv. — долго; diutius — дольше dum conj. — пока; пока не; между тем
diurnus, a, um — дневной как
diutumus, a, um — длительный duo, ae, о пит. card. — два
diversus, a, um — противоположный duodequadraginta пит. card. — трид-
dives, itis — богатый цать восемь
divido, vlsi, vlsum, ere — разделять duodeviginti пит. card. — восемнадцать
divlnus, a, um — божественный duritia, a e / — твердость, суровость
83
durus, a, um — твердый; жестокий; eo adv. — туда
тягостный eo, ii, itum, Tre — идти
dux, ducis с — вождь, полководец; про- Epaminondas, ae m — Эпаминонд, фи-
водник ванский полководец (V-IV вв. до Р.
X.)
Е Ephesus, i / — Эфес, город в Малой
Азии
е, ех ргаер. с. аЫ. — из ephorus, i m — эфор, высшее долж-
edax, acis — едкий ностное лицо в Спарте
e-disco, didici, -, ere — учить наизусть, Epicurus, i m — Эпикур, греческий
изучать философ (IV—III вв. до Р. X.)
edo, edi, esum, edere (esse),— есть epigramma, atis n — эпиграмма
ё-do, didi, ditum, ere — издавать, вы- Eplrus, i / — Эпир, область в северной
пускать в свет Греции
e-duco, avi, atum, are — воспитывать, epistola = epistula
образовывать epistula, ae / — послание, письмо
e-duco, duxi, ductum, ere — выводить; eques, itis m — всадник
извлекать equester, tris, tre — конный, всадни-
ef-femino, avi, atum, are — делать сла- ческий
бым, изнеживать equidem adv. — конечно, ведь
ef-fero, ex-tuli, e-latum, ef-ferre — вы- equitatus, us m — конница
носить equus, i m — конь, лошадь
efficax, acis — действенный erga ргаер. с. асе. — по отношению к
ef-ficio, feci, fectum, ere — делать, про- ergo adv. — итак, следовательно
изводить, вызывать, причинять; e-ripio, ripui, reptum, ere r^- вырывать
составлять erro, avi, atum, are —^'блуждать, за-
ef-flo, avi, atum, are — испускать блуждаться
egeo, ui, -, ere — нуждаться (с. аЫ. et error, oris m — блуждание, заблужде-
gen.) ние, ошибка
ego pron. pers. — я eruditus, a, um — образованный
e-gredior, gressus sum, gredi — вы- e-rumpo, rupi, ruptum, ere — выбра-
ходить, выступать сывать, извергать; обнаруживаться,
egregius, a, um — превосходный прорываться
e-(i)icio, ieci, iectum, ere — выбрасывать e-ruo, rui, rutum, ere — выкапывать,
elegans, antis — изящный, тонкий вырывать
elegantia, a e / — изящество et conj. — и; а
elephantus, i m — слон etiam adv. — также, даже
e-lldo, llsi, llsum, ere — выталкивать, etiamsi conj. — хотя
изгонять etsi conj. — хотя
e-ligo, legi, lectum, ere — выбирать Euclldes, is m — Эвклид из Мегары,
eloquentia, a e / — красноречие ученик Сократа (V-IV вв. до Р. X.)
en interj. — вот Europa, a e / — Европа
enim adv. — ибо, ведь e-vado, vasi, vasum, ere — выходить,
Ennius, ii m = Quintus Ennius — Квинт выбираться, спасаться
Энний (III—II вв. до Р. X.), автор e-venio, veni, ventum, Ire — выходить,
эпической поэмы «Анналы» иметь исход
e-numero, avi, atum, are — перечислять eventus, us m — исход, результат
84
e-volo, avi, atum, are — вылетать ex-polio, Tvi, Ttum, Tre — выравнивать,
examino, avi, atum, are — взвешивать полировать, оттачивать
ex-animo, avi, atum, are — лишать ды- ех-рбпо, posui, positum, ere — выстав-
хания; exanimari — испускать дух, лять, подкидывать
умирать expugnatio, o n i s / — завоевание штур-
ex-cedo, cessi, cessum, ere — выходить, мом
удаляться ex-pugno, avi, atum, are — брать штур-
ex-cello, -, -, ere — выдаваться, отли- мом, захватывать
чаться ex-scindo, scidi, scissum, ere — унич-
ex-cito, avi, atum, are — приводить в тожать, разрушать
движение, тревожить, побуждать exsequiae, arum//?/. t — похороны
ex-clamo, avi, atum, are — восклицать exsilium, ii n — изгнание, ссылка
ex-cludo, chlsi, clusum, ere — исклю- ex-specto, avi, atum, are — ожидать
чать; не допускать ex-stinguo, stinxi, stinctum, ere — гасить
ex-cogito, avi, atum, are — придумывать ex-struo, struxi, structum, ere — воздви-
ex-crucio, avi, atum, are — истязать, гать, сооружать
мучить exsul, is с — изгнанник
ex-cutio, cussi, cussum, ere — стряхи- externus, a, um — внешний
вать, сбрасывать, выталкивать ex-terreo, terrui, territum, ёге — пугать
exemplar, aris n — образец extra adv. — вне; praep. с. асе. — вне,
exemplum, i n — пример снаружи
ex-eo, ii, itum, Tre — выходить extremus, a, um — крайний, послед-
ex-erceo, ui, itum, ere — упражнять; ний; ad extremum — наконец
развивать
exercitatio, o n i s / — упражнение
exercitatus, a, um — искусный, опыт- faber, bri m — ремесленник, художник,
ный творец
exercitus, us m — войско Fabius, ii m — Фабий, родовое имя
ex-igo, egi, actum, ere — изгонять; про- Fabricius, ii m — Фабриций, родовое
водить; выполнять, завершать имя
exiguitas, a t i s / — незначительность, fabula, a e / — рассказ, повествование;
малые размеры басня, сказка
exiguus, а, шп — незначительный, ма- Fabullus, i m — Фабулл, друг Катулла
ленький (I в. до Р. X.)
exilium, ii n — см. exsilium facies, e i / — вид, облик; лицо
eximius, а, шп — исключительный facilis, e — легкий
ex-istimo, avi, atum, are — считать, facinus, oris n — поступок; (чаще) зло-
полагать деяние
exitium, \\n — гибель facio, feci, factum, ere — делать, совер-
ex-onero, avi, atum, are — облегчать шать, создавать, образовывать; по-
ex-pedio, Tvi, Ttum, Tre — освобождать, ступать
развязывать; expedit v. impers. — factio, 5 n i s / — партия
выгодно, полезно factor, oris m — мастер, создатель
ex-pello, puli, pulsum, ere — изгонять facultas, a t i s / — возможность
ex-perior, pertus sum, Tri — (испро- fagus, i / — бук
бовать, испытывать Falemum, i n — (sc. vinum) фалернское
expertus, a, um — лишенный вино
85
fallo, fefelli, falsum (deceptum), ere — finio, Tvi (ii), Ttum, lre — ограничивать,
обманывать заканчивать
falsus, a, um — лощеный finis, is m — конец, предел; цель; pl. —
fama, a e / — молва, слава пределы, область
fames, i s / — голод finitimus, а, um — соседний
familia, a e / — «дом», семья; рабы, fio, factus sum, fieri ipass. к facio) —
прислуга делаться, становиться; случаться,
familiaris, e — adj. домашний, семей- бывать
ный; subst. familiaris, is с — друг firmitas, a t i s / — твердость
дома, друг firmo, avi, atum, are — укреплять
famulus, i m — слуга firmus, a, um — твердый, крепкий
fas indecl — дозволенное;^божествен- flagito, avi, atum, are — настоятельно
ное право; fas est — позволитель- требовать, хотеть узнать
но, можно flagrans, antis — жгучий, страстный
fatum, i n — судьба flagro, avi, atum, are — гореть, пылать
faveo, favi, fautum, ёге — быть благо- flamma, a e / — пламя
склонным flavus, a, um — желтый, золотистый;
fax, facis/— факел белокурый
febris, i s / — лихорадка flecto, flexi, flectum, ere — гнуть, сги-
fel, fellis n — желчь бать; pass. поворачиваться
feles, i s / — кошка fleo, evi, etum, ere — плакать
felicitas, a t i s / — счастье floreo, ui, -, ёге — процветать
felix, Icis — счастливый flos, floris m — цветок
femina, a e / — женщина, жена fluctus, us m — течение; волна; пу-
fere adv. — почти; обычно, вообще чина
ferio, -, -, Tre — ударять, поражать flumen, inis n — река '"'"
feritas, a t i s / — дикость, свирепость fluo, fluxi, fluctum, ere — течь, стру-
fero, tuli, latum, ferre — нести; пере- иться
носить; передавать, рассказывать; fluvius, ii m — река
предлагать focus, i m — (домашний) очаг
ferox, ocis — отважный, неустраши- fodio, fodi, fossum, ere — копать, рыть
мый; свирепый, жестокий foedus, a, um — отвратительный, без-
ferreus, а, um — железный образный
ferrum, i n — железо; меч foedus, eris n — договор
ferus, а, шп — дикий, свирепый fons, fontis m — источник
fessus, а, um — изнуренный, усталый foris adv. — вне дома, снаружи
fldelis, e — верный forma, a e / — внешность; красота
fldelitas, a t i s / — верность formosus, a, um — красивый
Fidentlnus, i m — Фидентин, мужское fors, (tis) / — случай
имя fortasse adv. — может быть
fides, e i / — доверие; верность forte adv — случайно
figura, a e / — облик; фигура, оборот fortis, e — сильный, смелый
речи fortitudo, i n i s / — храбрость
filia, a e / — дочь fortuna, a e / — судьба; удача
filius, ii m — сын forum, i n — рынок, площадь, форум
fingo, finxi, fictum, ere — изображать, fossa, a e / — ров
измышлять fovea, a e / — яма
86
foveo, fovi, fotum, ere — лелеять; бла- gaudeo, gavlsus sum, ёге — радоваться
говолить gaudium, ii n — радость
frango, fregi, fractum, ere — ломать, gelidus, а, um — холодный
разбивать Gellia, a e / — Геллия, женское имя
frater, tris m — брат gemitus, us m — стон
fraternus, a, um — братский, дружеский Genava, ае / — Генава (теперь Жене-
fraus, fraudis/— обман ва)
frenum, i n и frena, orum n pl. — узда gener, eri m — зять
frequens, entis — частый generosus, а, um — щедрый
frigidus, a, um — холодный gens, g e n t i s / — род; племя
frigus, oris n — холод genus, eris n — род
fructus, us m — плод; польза; доход; Germanus, а, um — adj. германский;
пользование subst. Germani, 5rum m pl. — гер-
frumentarius, а, um — хлебный; res fru- манцы
mentaria — провиант gero, gessi, gestum, ere — нести, вести;
frumentum, i n — хлеб (в зерне) совершать
frustra adv. — напрасно, тщетно Getae, arum m pl. — геты, фракийское
frux, frugis/— плод племя
fuga, a e / — бегство gigno, genui, genitum, ere — рождать
fugio, fugi (part. fut. act. fugiturus), ere — gladiator, oris m — гладиатор
бежать; убегать, избегать gladius, ii m — меч
fulgeo, fulsi, -, ёге — сверкать gloria, а е / — слава
fulmen, inis n — молния gloriosus, a, um — славный
fulvus, a, um — рыжий Gracchus, i m — Гракх, cogn.; Tiberius
fumus, i m — дым Sempronius Gracchus — Тиберий
ftmdo, fadi, fasum, ere — лить, сыпать; Семпроний Гракх, народный три-
рассеивать, обращать в бегство бун (И в. до Р. X.)
funus, eris n — похороны gracilis, e — стройный
fur, furis m — вор gradus, us m — шаг
furo, -, -, еге — безумствовать, бесно- Graecia, а е / — Греция
ваться Graecus, а, шп — adj. греческий; subst.
furtim adv. — тайком Graecus, i m — грек
furtum, i n — кража grandis, e — большой
futurus, а, um -— adj. будущий; subst. gratia praep. с. gen.; ставится после
futurum, in — будущее существительного — ради
gratia, а е / — благодарность; милость;
влияние; Gratiae, arum fpL — Гра-
Gaius, ii m — Гай, личное имя ции, три богини красоты
Galba, a e w — Гальба, cogn.\ легат в gratulor, atus sum, ari — поздравлять
войске Цезаря (с. dat.)
Galli, orum m pl. — галлы gratus, a, um — приятный, милый; бла-
Gallia, a e / — Галлия годарный; благодарственный
galllna, a e / — курица gravis, e — тяжелый; важный, серьез-
gallus, i m — петух ный; последовательный
garrulitas, a t i s / — болтливость gravo, avi, atum, are — отягощать
Garumna, ae / — река Гарумна (теперь grex, gregis m — стадо; толпа
Гаронна) gubernaculum, i n — руль, кормило
87
gubernator, oris m — кормчий; пра- hic, haec, hoc pron. dem. — этот; он
витель hiemo, avi, atum, are — зимовать
gusto, avi, atum, are — вкушать, про- hiems, m i s / — зима; буря
бовать hilaris, e — веселый
gustus, us m — вкус hinc adv. — отсюда
gutta, a e / — капля Hippias, ae m — Гиппий, сын Писист-
рата, афинский тиран (VI-V вв.
H до Р. X.)
Hispania, a e / — Испания
habeo, habui, habitum, ёге — иметь, Hister, stri m — река Истр (Дунай в
считать за; se habere — чувство- нижнем течении)
вать себя; orationem hab^re — про- historia, a e / — история
износить речь historicus, i m — историк
habitus, us/w — наружный вид, внеш- hodie adv. — сегодня
ность Homerus, i m — Гомер
hac adv. — здесь homo, inis m — человек
Haedui, orum m pl. — см. Aedui honestas, a t i s / — честь, честность
haedus, i m — козленок honestus, а, шп — честный
Hamilcar, aris m — Гамилькар (III в. до honor, oris m — честь, почесть; почет-
Р. X.), карфагенский полководец, ная должность
отец Ганнибала honos = honor
Hannibal, alis m — Ганнибал (III -II вв. hora, a e / — час, время, пора
до Р. X.), карфагенский полководец Horatius, ii m = Quintus Horatius Flac-
во II Пунической войне cus — Квинт Гораций Флакк, рим-
Hanno, onis m — Ганнон, карфаген- с^кий поэт (65-8 гг. до Р. X.)
ское имя; зд. полководец во II Пу- horreo, -, -, ёге — содрогаться, ужа-
нической войне саться
harena, a e / — песок horridus, а, um — страшный, ужасный
Hasdrubal, alis m — Гасдрубал, карфа- hortor, atus sum, ari — побуждать
генский полководец, брат Ганни- hortus, i m — сад
бала hospes, itis с — приезжий; гостепри-
haud отриц. част. — не имец, хозяин
Hector, oris т (асе. Hectora) — Гектор hospitium, ii m — гостеприимство; по-
(троянский герой, сын Приама) мещение для приезжих
Helicon, onis m — Геликон, гора в Бео- hostis, is m — враг
тии с храмом Аполлона и рощей huc adv. — сюда
Муз humanitas, a t i s / — просвещенность,
Helvetius, а, um — adj. гельветский; образованность; человечность
subst. Helvetii, orum m pl. — гель- humanus, а, шп — человеческий
веты, галльское племя humilis, e — низкий, низменный
herba, ae / — трава humus, i / — земля, почва
Hercules, is m — Геркулес
hereditas, a t i s / — наследство I
heres, edis с — наследник, наследница
Hibernia, a e / — Иберния (теперь Ир- iaceo, iacui (part. fut. act. iaciturus),
ландия) ёге — лежать
hic adv. — здесь; теперь iacio, ieci, iactum, ere — бросать
iactura, а е / — потеря imperator, oris m — полководец; им-
iam adv. — уже, теперь ператор
lambus, i m — ямб im-perltus, а, шп — неопытный, несве-
ianitor, oris m — привратник дущий (с. gen.)
ianua, a e / — дверь imperium, ii лг — власть, держава; при-
ibi adv. — там казание
ictus, us m — удар im-pero, avi, atum, are — приказывать
Ida, a e / — Ида, гора в Малой Азии im-petro, avi, atum, are — добиваться,
Tdem, eadem, idem pron. dem. — тот же достигать
самый impetus, us m — натиск; impetum fa-
ideo adv. — поэтому, потому cere — нападать
idoneus, a, um — удобный, подхо- im-pius, a, um — нечестивый
дящий im-pl5ro, avi, atum, are — призывать
igitur adv. — итак на помощь, со слезами и мольба-
ignavus, a, um — трусливый ми взывать
ignis, is m — огонь im-рбпо, posui, positum, ere — накла-
ignoro, avi, atum, are — не знать дывать, помещать на
ignosco, n5vi, notum, ere — прощать im-porto, avi, atum, are — ввозить
ilex, ilicis/— каменный дуб im-potens, entis — немощный; (чаще)
ille, illa, illud pron. dem. — тот; тот не владеющий собой, яростный
самый (знаменитый); он imprlmis adv. — прежде всего, пре-
illecebra, а е / — приманка, соблазн имущественно, особенно
illustris, e — знаменитый, выдающий- im-probo, avi, atum, are — порицать
ся, знатный im-probus, a, um —плохой, наглый; не-
imago, i n i s / — образ, изображение померный; упорный
imber, bris m — дождь im-pubes, eris — невозмужалый
im-manis, e — ужасный, огромный im-pudens, entis — бесстыдный
im-memor, oris — непомнящий (с. gen.) im-punitas, a t i s / — безнаказанность
im-mineo, -, -, ёге — нависать, угрожать in praep. с. асе. et abl. — (асе. —
immo (vero) adv. — напротив, скорее куда?) в, на, к, по отношению к,
im-modicus, а, um — неумеренный против; (аЫ. — где?) в, на, в чис-
im-molo, avi, atum, are — приносить в ле, между, при
жертву in-aequalis, e — неровный; перемен-
im-mortalis, e — бессмертный чивый
im-munitas, a t i s / — льгота, освобож- in-cedo, cessi, cessum, ere — нападать
дение incendium, ii n — пожар
im-par, aris — неравный in-cendo, ndi, nsum, ere — поджигать
impedimentum, i n — препятствие; обоз, in-certus, a, um — неопределенный,
багаж неверный, неуверенный; in incerto
im-pedio, Tvi, Ttum, Ire — мешать, пре- habere — считать неизвестным,
пятствовать, удерживать быть неуверенным
impedltus, a, um — находящийся в за- in-cido, cidi, -, ere — впадать; попадать;
труднительном положении случаться
im-pello, puli, pulsum, ere — приво- in-cipio, cepi, ceptum, ere — начи-
дить в движение, толкать наться)
impensa, а е / — затрата, расход in-cito, avi, atum, are — возбуждать,
impensus, а, шп — дорогой, ценный побуждать
89
in-cludo, clusi, clusum, ere — заклю- in-finltus, a, um — бесконечный; не-
чать, запирать ограниченный; непомерный
in-cognitus, a, um — неизвестный in-firmitas, a t i s / — слабость
incola, ae с — житель in-flrmus, а, um — слабый
in-colo, colui, cultum, ere — населять in-gemisco, gemui, -, ere — застонать
in-columis, e — невредимый ingenium, ii n — врожденная способ-
in-commodus, a, um — adj. неудобный; ность, дарование
subst. incommodum, i n — неудоб- ingens, entis — огромный
ство, ущерб ingenuus, a, um — благородный; от-
in-consideratus, a, um — безрассудный кровенный, прямодушный
in-credibilis, e — невероятный in-gratus, а, um — неблагодарный
in-curro, curri, cursum, ere — набегать, in-gredior, gressus sum, gredi — вступать
нападать in-humanus, a, um — бесчеловечный
incursio, o n i s / — набег in-(i)icio, ieci, iectum, ere — набра-
inde adv. — оттуда; затем сывать, вбрасывать, бросать; все-
in-delebilis, e — вечный, неизгладимый лять
Indi, orum m pl. — жители Индии in-imicitia, a e / — вражда, неприязнь
in-dignor, atus sum, ari — негодовать in-imlcus, а, шп — adj. враждебный;
in-dignus, a, um — недостойный subst. inimlcus, i m — недруг, враг
in-diligentia, a e / — нерадивость in-Iquus, а, um — неровный, пересе-
in-doctus, a, um — невоспитанный, ченный (о местности)
необразованный initium, ii n — начало; intio — вначале
in-duco, duxi, ductum, ere — наводить; in-iuria, a e / — несправедливость, оби-
одевать да; iniuriam facere (inferre) — на-
in-d-uo, ui, utum, ere — надевать носить обиду
in-edia, a e / — голод in-iussu adv. — без приказа
in-eo, ii, itum, Ire — входить, вступать; in-iustus, а, um — несправедливый
consilium inlre — принимать ре- in-nocens, entis — невинный
шение in-numerabilis, e — бесчисленный
in-ermis, e — безоружный in-opia, a e / — нужда
in-ers, ertis — неискусный, вялый, без- in-ops, pis — неимущий, нуждаю-
деятельный щийся
in-famia, a e / — бесславие, позор inquam v. def. — говорить, утверждать
in-fans, ntis с — ребенок in-sania, a e / — безумие
in-fectus, a, um — неисполненный, не- in-sanio, Tvi, Ttum, Ire — безумствовать
сделанный in-sanus, a, um — безумный
in-fero, in-tuli, il-latum, in-ferre — вно- in-scrtbo, scripsi, scriptum, ere — над-
сить; causam inferre — найти по- писывать
вод; bellum inferre — начинать in-sequor, secutus sum, sequi — пре-
войну (с. dat.) следовать
inferus, a, um — adj. нижний; subst. in-servio, Tvi, Itum, Ire — служить;
inferi, orum m pl. — обитатели под- угождать
земного царства, подземное царст- in-sideo, sedi, sessum, ere — восседать
во; позд. преисподняя (с. dat.); сидеть (на чем-л.)
in-festus, а, um — враждебный insidiae, arum fpl. t. — засада, козни
in-ficio, feci, fectum, ere — окраши- insignis, e — заметный, замечательный
вать in-solitus, a, um — непривычный
90
instantia, ium n pl. — настоящее intra praep. с. асе. — внутри, в пре-
in-stituo, tui, tutum, ere — устраивать; делах, до
предпринимать, начинать intro adv. — внутрь
institutum, i n — установление, учреж- intro, avi, atum, are — входить, проникать
дение (с. асе. или с предлогом ш)
in-sto, stiti {part fut. act. staturus), are — intro-duco, duxi, ductum, ere — вводить
наставать, наступать in-tueor, tuitus sum, eri — принимать
in-struo, struxi, structum, ere — выстраи- во внимание
вать; обучать intus adv. — внутри
insula, a e / — остров in-ultus, a, um — неотомщенный
in-tactus, a, um — нетронутый in-vado, vasi, vasum, ere — вторгаться
in-tegritas, a t i s / — нетронутость; без- in-venio, veni, ventum, Tre — находить;
упречность, неподкупность изобретать
intel-lego (-ligo), lexi, lectum, ere — inventor, oris m — изобретатель
понимать invicem adv. — поочередно; наоборот
inter praep. с. асе. — между, среди in-victus, a, um — непобедимый; непо-
inter-cedo, cessi, cessum, ere — идти бежденный
между; находиться между; сущест- in-video, vldi, vTsum, ere — завидовать,
вовать недоброжелательно смотреть
inter-cludo, clusi, clusum, ere — запи- invidia, a e / — зависть
рать, отрезать invidus, a, um — завистливый
inter-dlco, dixi, dictum, ere — запре- invlto, avi, atum, are — приглашать
щать; закрывать доступ (с. abl.)\ in-vltus, a, um — нежелающий
aqua ignlque interdicere — отказать in-volvo, volvi, volutum, ere — завора-
в воде и огне (= осудить на изгна- чивать, окутывать, закутывать
ние) iocosus, a, um — шутливый
interdum adv. — иногда iocus, i m — шутка
interea adv. — между тем ipse, ipsa, ipsum pron. — сам; «сам»
inter-eo, ii, itum, Tre — гибнуть (хозяин)
inter-ficio, feci, fectum, ere — убивать ira, a e / — гнев
interim adv. — между тем iracundus, a, um — вспыльчивый, раз-
interior, ius — внутренний дражительный
interitus, us m — гибель irascor, iratus sum, irasci — гневаться
inter-mitto, mlsi, missum, ere — пре- (с. dat.)
рывать; пропускать; pass. проходить iratus, a, um — разгневанный
inter-pono, posui, positum, ere — вы- ir-rigo, avi, atum, are — орошать
двигать irrlsor, oris m — насмешник, осме-
inter-pretor, pretatus sum, ari — тол- иватель
ковать, объяснять ir-rumpo, rupi, ruptum, ere — вторгаться
inter-rogo, avi, atum, are — спрашивать ir-ruo, rui, -, ere — врываться
inter-sum, fui, -, esse — участвовать is, ea, id pron. dem. — тот, этот; он
(с. dat.); различаться; interest v. im- Isocrates, is m — Исократ, афинский
pers. — есть разница; важно оратор V-IV вв. до Р. X.
inter-venio, veni, ventum, Tre — насту- iste, ista, istud pron. dem.— этот (указы-
пать вает на второе лицо); часто имеет
in-tolerabilis, e — невыносимый уничижительное значение
in-tolerandus, a, um — непереносимый ita adv. — так
91
Italia, a e / — Италия
itaque adv. — итак, поэтому
iteni adv. — также Labienus, i m = Titus Attius Labienus —
iter, itineris n — путь; переход; ех iti- Тит Аттий Лабиен, легат Цезаря
nere — с ходу, на марше; iter face- labor, lapsus sum, labi — скользить,
re — идти падать
iterum adv. — еще раз; вторично labor, oris m — труд, трудность
iubeo, iussi, iussum, ёте — велеть, при- laboriosus, a, um — трудолюбивый
казывать laboro, avi, atum, are — работать
iucunditas, a t i s / — приятность lac, lactis n — молоко
iucundus, a, um — приятный Lacedaemon, onis/— Лакедемон, Спарта
iudex, icis m — судья Lacedaemonii, orum m pl. — лакедемо-
iudicium, ii n — суд, суждение няне, спартанцы
iudico, avi, atum, are — судить; счи- lacero, avi, atum, are — растерзывать
тать Laconica, a e / — Лакония, область Пе-
iugum, i n — ярмо лопоннеса
Iugurta, ae m — Югурта (нумидийский lacrima, a e / — слеза
царь, воевавший с Римом в конце Laeca, ae m — Марк Лека, участник
II в. до Р. X.) заговора Каталины
Iulius, ii m — Юлий, родовое имя laedo, laesi, laesum, ere — оскорблять
iumentum, i n — упряжное (вьючное) Laelius, ii m — Лелий, родовое имя;
животное зд. друг Сципиона Младшего (II в.
Iunius, а, um — Юний, родовое имя; до Р. X.)
июньский laetitia, a e / — радость
Iuno, I u n o n i s / — Юнона lapis, lapidis m — камень
Iuppiter, Iovis m — Юпитер; небо, воз- lasclvus, а, um — резвы^
дух LatTnus, а, шп — латинский
iurgium, ii n — ссора, брань latitudo, i n i s / — ширина
iurgo, avi, atum, are — ссориться Latium, ii n — Лаций, область Италии
iuro, avi, atum, are — клясться с центром в Риме
ius, iuris n — право; закон, суд; ius latro, avi, atum, are — лаять
dicere — судить latro, onis m — разбойник
iussus, us m — приказ latrocinium, ii n — разбой, грабеж
iustitia, a e / — правосудие, справед- latus, a, um — широкий
ливость latus, eris n — бок, сторона; тело
iustus, a, um — справедливый, надле- laudo, avi, atum, are — хвалить
жащий; Iustus, i m — Юст, cogn. laurus, i ( u s ) / — лавр
iuvenis, e — adj. молодой; subst. iuve- laus, l a u d i s / — похвала, слава
nis, is с — юноша, девушка Lausus, i m — Лавз (мужское имя)
iuventus, utis / — молодость; моло- lavo, lavi, lautum, are — мыть
дежь lectito, avi, atum, are — внимательно
iuvo, iuvi, iutum, are — помогать (с. асе.) читать
lectum, i n — ложе
К legatio, o n i s / — посольство
legatus, i m — посол; легат
Kalendae, arum/p/. /. — календы, пер- legio, o n i s / — легион
вый день каждого месяца lego, legi, lectum, ere — читать
92
Lemnus, i / — Лемнос, греческий ост- longitudo, inis / — длина
ров longus, а, um — длинный, долгий, да-
lenis, e — мягкий, тихий лекий
leo, leonis m — лев loquax, acis — говорливый, болтливый
Leonidas, ae/w — Леонид, спартанский loquor, locutus sum, loqui — говорить,
царь (VI-V вв. до Р. X.) разговаривать
lepus, oris с — заяц luctus, us m — скорбь
Lesbia, ае / — Лесбия, вымышленное ludo, lusi, lusum, ere — забавляться,
имя Клодии, возлюбленной поэта играть
Катулла ludus, i m — игра
levis, e — легкий; скорый lugeo, luxi, (luctum), ёге — горевать,
levo, avi, atum, are — облегчать оплакивать
lex, legis / — закон; legem ferre — lumen, inis n — свет
предлагать закон luna, а е / — луна
libellus, i m — книжка lupus, i m — волк
libens, entis — с удовольствием де- lux, l u c i s / — свет; день; multa lux —
лающий позднее утро
libenter adv. — охотно luxuria, а е / — роскошь
liber, bri m — книга Lydia, а е / — Лидия (область в Малой
liber, era, erum — свободный Азии); женское имя
llberi, orum m pl. — дети (свободно- lympha, а е / — чистая вода
рожденные)
libero, avi, atum, are — освобождать М
libertas, a t i s / — свобода
Libya, а е / — Ливия (древнее название М. — сокращение имени Marcus (Марк)
Африки) Macedones, um m pl — македоняне
licet, uit (licitum est), ere v. impers. — Macedonia, a e / — Македония
позволено Maecenas, atis m — Меценат, прибли-
lictor, oris m — ликтор женный императора Августа, по-
limen, inis n — порог кровитель поэтов; меценат
linea, ae / — линия, черта; переносно maeror, oris m — печаль, скорбь
строка magis adv. — больше
lingua, a e / — язык magister, tri m — учитель
linteum, i n — полотно, холст magistra, ае / — учительница; руково-
liquor, oris m — жидкость, вода дительница, распорядительница
litigo, avi, atum, are — спорить, ссо- magistratus, us m — должностное ли-
риться цо; должность
littera, а е / — б у к в а ; litterae, a r u m / magniflcus, а, um — великодушный;
pl — науки, литература; письмо великолепный
litus, oris n — берег (морской) magnitudo, i n i s / — величина
lituus, i m — горн; сигнал magnus, а, шп — большой
locuples, etis — богатый maiestas, a t i s / — величие
locupleto, avi, atum, are — обогащать maiores, orum m pl. — предки
locus, i m — место; pl. loci — места в male-dlco, dixi, dictum, ere — злосло-
книгах; loca — местность вить, бранить
longe adv. — далеко; (чаще) очень, maledictum, i n — дурное слово, брань
весьма maleficium, ii n — злодеяние
93
malevolens, entis — недоброжелательный medius, а, um — средний
malo, malui, -, malle — предпочитать Megara, orum n pl. (Megara, ae f) —
malum, i n — яблоко Мегара, город в средней Греции
malus, a, um — adj. плохой; subst. ma- Megarensis, e — adj. мегарский; subst.
lum, i n — зло Megarenses, ium m pl. — жители
mando (manus+dare), avi, atum, are — Мегары
вручать, поручать mehercule interj. — клянусь Геркуле-
mane adv. — утром сом!
maneo, mansi, mansum, ёге — оста- mel, mellis n — мед
ваться membrum, i n — часть тела; член со-
Manlius, ii m — Манлий, родовое имя общества
mano, avi, atum, are — течь memini, -, meminisse v. def. — помнить
manus, u s / — рука; отряд memorabilis, e — памятный
Marathon, onis m (f) — Марафон; Ma- memoria, ae / — память
rathonius, a, um — марафонский memoror, atus sum, ari — припоминать
Marcellus, i m = Marcus Claudius Mar- Menenius, ii m — Менений, родовое
cellus — Марк Клавдий Марцелл, имя
римский полководец времен II Пу- mens, m e n t i s / — ум, душа, сердце
нической войны mensa, a e / — стол
Marcius, ii m — Марций, родовое имя mensis, is m (gen. pL mensium и теп-
Marcus, i m — Марк, личное имя Бит) — месяц
таге, is n — море mensura, a e / — измерение, мера, размер
maritimus, а, шп — морской mentior, Ttus sum, Tri — лгать
marltus, i m — супруг mercator, oris m — торговец, купец
Marius = Gaius Marius — Гай Марий, mercatura, ае/—торговля; mercaturam
римский полководец, победитель facere — торговать; pl. — торго-
Югурты, кимбров и тевтонов, по- вые операции
литический противник Суллы (II—I merces, e d i s / — плата
вв. до Р. X.) Mercurius, ii m — Меркурий
Mars, Martis m — Марс mereo, ui, itum, ere (mereor, itus sum,
Massilienses, ium m pl — жители Мас- eri) — заслуживать; bene de patria
силии, города в Нарбонской Галлии mereri — оказывать родине боль-
mater, t r i s / — мать шие услуги
materia, a e / — вещество; тема; лес, meridies, ei m — полдень; юг
деревья merito adv. — заслуженно
Matrona, ае / — река Матрона (теперь meritum, i n — заслуга
Марна) merus, a, um — adj. чистый; нераз-
maturesco, maturui, -, ere — созревать бавленный; subst. merum, i n — (sc.
maturo, avi, atum, are — спешить vinum) неразбавленное вино
maturus, a, um — зрелый; поздний meta, ае / — мета, цель, поворотный
maxime adv. — более всего столб в цирке
mediclna, а е / — врачевание; лекарство Metamorphoses, eon /pl. — «Мета-
medicus, i m — врач морфозы» (поэма Овидия)
mediocritas, a t i s / — умеренность; се- metuo, metui, -, ere — бояться (с. асе)
редина; посредственность metus, u s m — страх
mediterraneus, a, um — средиземный, meus, а, um pron. poss. — мой
центральный mi — 1. = mihi; 2. Voc. от meus
94
migro, avi, atum, are — переселяться monsto, avi, atum, are — показывать
miles, itis m — воин; войско, пехота monstrum, i n — чудовище
militaris, e — военный, воинский monumentum, i n — памятник
militia, a e / — военная служба; mili- morbus, i m — болезнь
tiae — на военной службе Morini, orum m pl. — морины, племя в
milito, avi, atum, are — быть солдатом, бельгийской Галлии
служить morior, mortuus sum, mori — умирать
mille пит. card. — тысяча; pl. milia, moror, atus sum, ari — медлить; замед-
ium n лять, мешать
Miltiades, is m — Мильтиад Младший, mors, m o r t i s / — смерть
победитель при Марафоне в 490 г. mortalis, e — adj. смертный; subst.
до Р. X. mortalis, is w — смертный (= че-
Minerva, a e / — Минерва ловек)
minister, tri m — слуга mortuus, a, um — мертвый
Minos, ois m — Минос, мифический mos, moris m — обычай, нрав; привычка
царь Крита motus, us m — движение
minuo, ui, utum, ere — уменьшать moveo, movi, motum, ёге — двигать,
mirabilis, e — удивительный приводить в движение; волновать,
miraculum, i n — чудо трогать
miror, atus sum, ari — удивляться muliebris, e — женский
(с. асе.) mulier, e r i s / — женщина
mirus, a, um — удивительный, необык- multitudo, i n i s / — множество
новенный multo, avi, atum, are — наказывать
miser, era, erum — несчастный; жал- multum adv. — много, очень
кий; скупой multus, a, um — многочисленный, мно-
misericordia, a e / — милосердие гий
mitto, mlsi, missum, ere — посылать mulus, i m — мул
modestus, a, um — скромный mundus, i m — мир (земля, вселенная)
modicus, a, um — умеренный munio, Tvi (ii), Ttum, Tre — укреплять
modo adv. — только, только что; mo- munitio, o n i s / — укрепление
do... modo — то...то; поп modo... munus, eris n — обязанность, долж-
sed (verum) etiam — не только... ность; дар
но и murus, i m — стена (городская)
modus, i m — способ, образ; мера; лад, mus, muris с — мышь
размер Musa, а е / — Муза
moenia, ium n pl. t. — стены (города) musca, а е / — муха
molestus, а, um — тягостный; moleste muto, avi, atum, are — менять
fero — я недоволен, мне неприятно mutuus, a, um — взаимный
mollio, Tvi, Ttum, Tre — смягчать
mollis, e — мягкий N
momentum, i n — движущая сила; тол-
чок; повод nam conj. — ибо, ведь
Мопа, ае / — Мона, остров между Nantuates, ium m pl — нантуаты, кельт-
Британией и Ирландией ское племя в Альпах
moneo, ui, itum, ёге — напоминать; narro, avi, atum, are — рассказывать
советовать nascor, natus sum, nasci — рождаться
mons, montis m — гора; холм NasTca, ae m — Назика, cogn.
95
nasus, i m — нос Nestor, oris m — Нестор, старейший
natalis, e — относящийся к рождению; участник Троянской войны
dies natalis — день рождения neuter, tra, trum — ни тот ни другой
natio, onis / — род, племя neve (neu) — и не
natura, а е / — природа nex, n e c i s / — убийство, смерть
natus, us т — рождение; maior natu — ni = nisi
человек преклонного возраста nihil pron. neg. — ничто; adv. — ни-
nauta, ае/и — моряк чуть не; nihilo minus — тем не ме-
navis, is / (abl. чаще navi) — корабль; нее
navis longa — военный корабль nihilum, i n — ничто; pro nihilo habe-
ne conj. — чтобы не; частица re — считать ничтожным
(с. conjct.) — не; положим, что не; nil = nihil
ne... quidem — даже./, не nimis adv. —- слишком
-пе вопрос, част. — ли; -пе!. ч ап — Nioba, а е / — Ниоба, дочь Тантала
ли... или {ставится в постпози- nisi conj. — если не, кроме
ции) nitor, nisus (nixus) sum, niti — опирать-
пес = neque — и не ся (с. abl)
necessarius, а, um — необходимый nix, n i v i s / — снег
necesse adj. indecl. — необходимо, не- по, avi, -, are — плавать
избежно nobilis, e — знатный, благородный
necessitas, atis / — необходимость; nobilitas, a t i s / — знатность; извест-
нужда ность; знать
песо, avi, atum, are — убивать noceo, nocui, nocitum, ere — вредить
nefarius, а, um — нечестивый nocjtu adv. — ночью
nefas n indecl. — недозволенное; nefas nocturnus, a, um — ночной
est — непозволительно nolo, nolui, -, nolle — ife хотеть
neglegentia, а е / — небрежность nomen, inis n — имя
ne-g-lego (negligo), lexi, lectum, ere — nominatim adv. — поименно
пренебрегать nomino, avi, atum, are — именовать,
nego, avi, atum, are — говорить «нет», называть
отказывать, отрицать поп отриц. част. — не, нет
negotium, ii n — дело Nonae, arum//?/. t. — ноны: пятый
nemo, neminis pron. neg. — никто день месяца (в марте, мае, июле и
nepos, otis m — внук, потомок октябре — седьмой)
Nepos, otis m — Непот, cogn.; Кор- nondum отриц. част. — еще не
нелий Непот — историк I в. до Р. X. nonne вопрос, част. — неужели не;
nequaquam adv. — никак, никоим об- разве не (при ожидании утверди-
разом тельного ответа)
neque — и не; nequc.neque — ни...ни nonnullus, а, шп — некоторый
ne-queo, Tvi (ii), Ttum, Ire — не мочь, nonnumquam = nonnunquam
не быть в состоянии nonnunquam adv. — иногда
Nervii, orum m pl. — нервии, племя в nonus, a, um пит. ord. — девятый
бельгийской Галлии nos pron. pers. — мы
nervus, i m — жила, мускул; pl. жиз- nosco, novi, notum, ere — познавать,
ненная сила узнавать; (perf.) novi — я знаю
ne-scio, sclvi (ii), scltum, Tre — не noster, tra, trum pron. poss. — наш
знать, не уметь notitia, а е / — знание, знакомство
96
noto, avi, atum, are — отмечать, за- obitus, us m — смерть
мечать oblivio, o n i s / — забвение; амнистия
notus, a, um — известный ob-liviscor, lltus sum, livisci — забывать
novem пит. card. — девять oboedio, Tvi, Ttum, Tre — повиноваться
novitas, a t i s / — новизна ob-ruo, rui, rutum, ere — заваливать
novus, a, um — новый; res novae — obscuritas, a t i s / — неясность
государственный переворот obscuro, avi, atum, are — затемнять
nox, n o c t i s / — ночь; ad multam noc- ob-secro, avi, atum, are — умолять
tem — до глубокой ночи ob-sequor, secutus sum, sequi — сле-
noxia, a e / — вред, вина, преступление довать, повиноваться
nubilus, а, um — облачный, мрачный, ob-servo, avi, atum, are — наблюдать,
неблагоприятный следить; соблюдать
nubo, nupsi, nuptum, ere — выходить obses, idis с — заложник, заложница
замуж (с. dat.) obsidio, o n i s / — осада
nudus, а, um — нагой, обнаженный ob-strepo, strepui, strepitum, ere —
nugae, arum/p/. — пустяки, вздор встречать к.-н. шумом, мешать шу-
nullus, а, um — никакой, ни один мом
пшп вопрос, част. — неужели, разве; в ob-sum, fui, -, esse — мешать, вредить
косе, вопросе — ли; не... ли (при ob-tineo, tinui, tentum, ere — занимать,
ожидании отрицательного ответа) владеть
Numantia, a e / — Нуманция, город в obviam adv. — навстречу
Испании obvius, a, um — встречный
numen, inis n —• воля, повеление (осо- occasus, us m — заход; запад
бенно богов) oc-cido, cidi, casum, ere — падать, по-
numero, avi, atum, are — считать гибать, заходить (о светилах)
numerus, i m — число, количество oc-cldo, cldi, clsum, ere — убивать
nummus, i m — монета occultatio, onis / — сокрытие, утаи-
numquam = nunquam вание
nunc adv. — теперь, ныне oc-culto, avi, atum, are — скрывать
mmquam adv. — никогда oc-cupo, avi, atum, are — занимать,
nuntio, avi, atum, are — сообщать захватывать
nuntius, ii m — вестник; известие oc-curro, curri, cursum, ere — попа-
nuper adv. — недавно даться навстречу
nuptiae, arum/p/. t. — свадьба oc-curso, avi, atum, are — бежать на-
nutrio, Tvi, Ttum, Ire — питать, кормить встречу
nympha, a e / — молодая женщина Oceanus, i m — океан
octo пит. card. — восемь
Os octoginta пит. card. — восемьдесят
о interj. — о oculus, i m — глаз
ob praep. с. асе. — к, по направлению odi, -, odisse v. def. — ненавидеть
к, против; из-за odiosus, a, um — ненавистный
ob-eo, ii, itum, Tre — идти навстречу; odium, ii n — ненависть
умирать odor, oris m — запах
obiectus, а, шп — лежащий напротив of-fero, ob-tuli, ob-latum, ferre — пред-
ob-(i)icio, ieci, iectum, ere — бросать лагать, предоставлять
навстречу; противополагать; ста- of-ficio, feci, fectum, ere — вредить,
вить перед (для защиты) мешать
4 Бударагина 97
officium, ii n — обязанность, долг ornamentum, i n — украшение
olim adv. — некогда, давно ornatus, а, um — красивый
Olympias, a d i s / — олимпиада (проме- orno, avi, atum, are — украшать
жуток между Олимпийскими иг- ого, avi, atum, are — умолять; молиться
рами) os, oris n — рот, уста
Olympius, а, um — олимпийский os, ossis n — кость
omen, inis n — знак, знамение osculum, i n — поцелуй; oscula dare
omnlno adv. — всего, вообще (ferre) — целовать
omnis, e — весь, всякий ostendo, ndi, ntum, ere — показывать
onus, oneris n — ноша, бремя ostento, avi, atum, are — показывать;
орега, а е / — усердие, старание протягивать
opinio, o n i s / — предположение, мнение ostium, ii n — вход
oportet, uit, -, ёге v. impers. - ^ следует otium, ii n — досуг, покой, праздность
op-peto, petrvi (ii), petltum, ere — при- Ovidius, ii m = Publius Ovidius Naso —
нимать Публий Овидий Назон (43 г. до
oppidum, i n — город Р.Х. - о к . 17 г. от Р. X.)
op-pono, posui, positum, ere — проти- ovis, i s / — овца
вопоставлять, ставить против ovum, i n — яйцо
opportunus, a, um — удобный, удачный
op-primo, pressi, pressum, ere — по-
давлять
oppugnatio, o n i s / — осада Р. — сокращение имени Publius (Пуб-
op-pugno, avi, atum, are — осаждать лий)
(ops), o p i s / — средства, силы; помощь paedagogus, i m — раб, сопровождав-
opto, avi, atum, are — выбирать; же- ший ребенка в школу; наставник
лать; просить paene adv. — почти
opulens, entis — богатый pagus, i m — селение; округ
opus, eris n — дело, труд palam adv. — явно
opus n indecl. — только в выражении pallidus, а, um — бледный
opus est (с. abl.) — есть надобность в, pallium, ii n — плащ
нужно palma, ае / — пальмовая ветвь; на-
ога, а е / — берег града; ладонь
oraculum, i n — оракул, прорицание; palus, u d i s / — болото
прорицалище paluster, tris, tre — болотный
oratio, onis / — речь panis, is m — хлеб
orator, oris m — оратор Pannonii, orum m pl — жители Пан-
orba, ае / — вдова; сирота нонии (территория современной
orbis, is m — круг; orbis terrarum — Венгрии)
земля, мир par, paris — равный; подобающий
orbus, а, um — осиротевший, лишенный parasltus, i m — нахлебник
ordo, inis m — порядок; строй; сословие paratus, а, um — готовый
Orestes, is m — Орест, сын Агамемнона parco, peperci (parsi), parsum (parci-
Orgetorix, Tgis (igis) m — Оргеториг, tum), ere — щадить (с. dat.)
знатный гельвет (I в. до Р. X.) parens, entis с — родитель, родитель-
orlgo, i n i s / — происхождение, начало ница
orior, ortus sum, Tri — рождаться; вста- pareo, ui, itum, ёге — повиноваться,
вать (о солнце); начинаться подчиняться; являться
98
paries, etis m — стена pecunia, a e / — деньги
pario, peperi, partum, ere — рождать; pecus, oris n — мелкий скот (овцы,
приобретать козы)
Paris, idis m — Парис, сын Приама pedes, ditis m — пехотинец
pariter adv. — равным образом Peleus, ei m — Пелей, фессалийский
Parmenio(n), onis m — Парменион, царь, отец Ахилла
полководец Филиппа и Александра pellis, i s / — шкура, мех, кожа
Македонского pello, pepuli, pulsum, ere — толкать;
paro, avi, atum, are — готовить; до- гнать
ставлять Pelopidas, ae m — Пелопид, фиван-
Parrhasius, и т — Паррасий, греческий ский полководец и друг Эпами-
художник из Эфеса (IV в. до Р. X.) нонда (V-IV вв. до Р. X.)
pars, p a r t i s / — часть; сторона Peloponnesius, а, шп — пелопоннес-
particeps, cipis — участвующий ский
parvulus, а, um (уменьшит, от раг- pendo, pependi, pensum, ere — отве-
vus) — маленький; а parvulis — с шивать, взвешивать; платить
юных лет, с детства Pentheus, i m — Пенфей, мифический
parvus, а, um — маленький фиванский царь
passus, us m — шаг; двойной шаг (ме- рег ргаер. с. асе. — через, по; по-
ра длины); mille passus — римская средством
миля (1478,7 м) per-ago, egi, actum, ere — совершать
pastor, oris m — пастух percontatio, o n i s / — расспросы
patefacio, feci, factum, ere — открывать per-contor, atus sum, ari — расспра-
pateo, patui, -, ёге — простираться, шивать
быть открытым per-cutio, cussi, cussum, ere — бить,
pater, tris m — отец; pl. родители; се- ударять
наторы Perdicca, ае/и — Пердикка, соратник
paternus, а, шп — отеческий Александра Македонского
patientia, a e / — терпение per-disco, didici, -, еге — тщательно
patior, passus sum, pati — терпеть; до- выучивать
пускать, позволять; страдать perditus, а, шп — погибший; пропа-
patria, a e / — родина щий, негодный
patricius, ii m — патриций per-do, didi, ditum, ere — терять; губить
patrius, а, um — отеческий per-duco, duxi, ductum, ere — дово-
patronus, i m — защитник, покрови- дить; располагать в свою пользу
тель; адвокат perennis, e — постоянный, вечный
paucus, а, шп — немногий per-eo, ii, itum, Tre — гибнуть
paulo adv. — немного perfectus, а, um — adj. совершенный;
Paulus, i m — Павел, cogn. subst. perfectum, i n — перфект
pauper, eris — бедный per-fero, tuli, latum, ferre — перено-
paupertas, a t i s / — бедность сить; распространять
pavidus, a, um — боязливый, трепе- per-flcio, feci, fectum, ere — совершать,
щущий заканчивать
pax, p a c i s / — мир (мирное время) perfidia, a e / — вероломство
рессо, avi, atum, are — совершать про- perfuga, ае/и — перебежчик
ступок, погрешать, ошибаться periculosus, a, um — опасный
pectus, oris n — грудь; сердце, душа periculum, i n — опасность
99
Peripateticus, i m — перипатетик, уче- Phocion, onis m — Фокион, афинский
ник школы Аристотеля политический деятель (IV в. до
perltus, а, um — опытный (с. gen.) Р.Х.)
per-luo, lui, lutum, ere — мыть, купать pictor, oris m — художник
per-maneo, mansi, mansum, ёге — ос- pictura, ае / — картина
таваться pietas, a t i s / — благочестие
per-mitto, mlsi, missum, ere — позво- pignus, oris n — залог
лять pingo, pinxi, pictum, ere — рисовать
permultus, a, um — очень многочис- piscis, is m — рыба
ленный Pisistratus, i m — Писистрат, афинский
pernicies, e i / — гибель, погибель тиран (VI в. до Р. X.)
per-nocto, avi, (atum), are,,— ночевать Piso, onis m — Пизон, cogn.
per-petior, pessus sum, peti —- стойко pius, а, um — благочестивый
переносить placeo, placui, placitum, ёге — нра-
perpetuus, a, um — непрерывный; in виться; placuit senatui (populo) —
perpetuum — навсегда сенат (народ) постановил
Persae, arum m pl. — персы placo, avi, atum, are — успокаивать;
per-sto, stiti (part. fut. act. staturus), умилостивлять
are — твердо пребывать, упорно plaga, а е / — удар
оставаться plane adv. — ясно
per-suadeo, suasi, suasum, ёге — убеж- planus, a, um — ровный, плоский; яс-
дать ный, понятный
per-terreo, terrui, territum, ёге — устра- Plato, onis m — Платон (афинский
шать , философ (V-IV вв. до Р. X.); уче-
;
per-tineo, tinui, -, ёге — простираться, ник Сократа, учитель Аристотеля)
относится plaudo, plausi, plausun^ ere — хлопать,
per-turbo, avi, atum, are — приводить в рукоплескать
смятение plebeius, ii m — плебей
perutilis, e — весьма полезный plebes, e i / — см. plebs
per-venio, veni, ventum, Tre — прихо- plebs, plebis/— плебс, простой народ
дить, достигать plenus, a, um — полный
pes, pedis m — нога, ступня plerlque, pleraeque, pleraque — боль-
peto, petlvi (ii), Ttum, ere — просить, шинство, многие
добиваться plerumque adv. — по большей части
petulantia, a e / — дерзость, легкомыс- Plinius, ii m — Плиний, родовое имя;
лие Plinius Maior — Плиний Старший,
Pharnaces, is m — Фарнак, царь Понта римский писатель, автор «Естест-
(I в. до Р. X.) венной истории» (I в. от Р. X.)
Phidias, ae m — Фидий, афинский ploro, avi, atum, are — плакать
скульптор эпохи Перикла (V в. plumbum, i n — свинец; plumbum al-
до Р. X.) bum — олово
Philippus, i m — зд. царь Филипп Ма- plurimum adv. — очень много, весьма;
кедонский (IV в. до Р. X.) больше всего; по большей части
Philo, onis m — Филон Ларисский, гре- роепа, а е / — наказание
ческий философ, друг Цицерона Poeni, orum m pl. — пунийцы (фини-
philosophia, a e / — философия кийцы), карфагеняне
philosophus, i m — философ poeta, aem — поэт
100
polliceor, pollicitus sum, polliceri — posthac adv. — в будущем, впослед-
обещать ствии
pollicitatio, o n i s / — обещание postquam conj. — после того как
Pollio, onis m — Поллион, личное имя postremus, а, шп — следующий
pompa, a e / — торжественная процес- postridie adv. — на следующий день
сия, помпа postulo, avi, atum, are — требовать
Pompeius, ii m — Гней Помпеи, римс- Postumia, ae / — Постумия, женское
кий полководец, триумвир (II-I вв. имя
до Р. X.) potens, entis — могучий, могущест-
Pomponius, ii m — Помпоний, родо- венный; способный
вое имя potentia, ae / — сила, могущество,
pomum, i n — плод власть
pondus, eris n — вес, тяжесть; коли- potestas, a t i s / — власть
чество potio, o n i s / — питье; напиток
pono, posui, positum, ere — класть, potior, potTtus sum, Tri — овладевать;
ставить, располагать владеть (с. abl., gen.); rerum po-
pons, pontis m — мост tlri — иметь господство
Ponticus, а, um — adj. понтийский; potis, e adj. indecl. — имеющий силу;
subst. Pontici, orum m pl. — жи- potior, ius — заслуживающий пред-
тели Понта почтения, предпочтительный; potius
pontifex, ficis m — понтифик (член од- adv. — скорее, больше
ной из римских жреческих кол- potus, us m — см. перевод potio
легий) prae praep. c. abl — перед, впереди
pontus, i m — море; Pontus, i m — praebeo, praebui, praebitum, ere — пре-
Черное море доставлять
populor, atus sum, ari — разорять prae-cedo, cessi, cessum, ere — пре-
populus, i m — народ восходить
Porsenna, ае/и — Порсенна, царь эт- praeceptum, i n — наставление
русков, союзник Тарквиниев, из- prae-cipito, avi, atum, are — бросаться
гнанных из Рима в 510 г. до Р. X. стремглав, сломя голову; сбрасывать
porta, a e / — ворота praeclare adv. — прекрасно
porto, avi, atum, are — нести prae-curro, curri, cursum, ere — пре-
portus, us m — гавань, порт восходить
posco, poposci, -, ere — требовать praeda, a e / — добыча
possessio, o n i s / — владение, облада- prae-dico, avi, atum, are — провозгла-
ние {чем? — gen.) шать, объявлять; отзываться с по-
possideo, sedi, sessum, ere — обладать, хвалою
владеть praedo, onis m — разбойник
possum, potui, -, posse — мочь prae-fero, tuli, latum, ferre — пред-
post adv. — позднее, после; praep. с. почитать
асе. — после, позади prae-ficio, feci, fectum, ere — ставить
postea adv — впоследствии во главе
posteaquam conj. — после того как prae-mitto, mlsi, missum, ere — по-
posterus, а, um — adj. следующий; in сылать вперед
posterum — на будущее, в буду- praemium, ii n — награда
щем; subst. posteri, orum m — по- prae-occupo, avi, atum, are — заранее
томки занимать
101
prae-pono, posui, positum, ere — пред- prior, ius — adj. первый из двух; пре-
почитать, ставить выше дыдущий; subst. priores, um m pl.—
prae-scrlbo, scripsi, scriptum, ere — предки
предписывать priscus, а, um — старинный, древний,
praescriptum, i n — предписание прежний
praesens, ntis — присутствующий; на- prius adv. — прежде
стоящий; помогающий priusquam conj. — прежде чем
praesidium, ii n — охрана; помощь; privatim adv. — частным образом
гарнизон privatus, а, шп — частный
prae-sto, stiti, stitum, are — превосхо- рго ргаер. с. аЫ. — перед, за, в за-
дить, выполнять; praestat, are v. im- щиту; вместо; по сравнению
pers. — предпочтительно, лучше probitas, a t i s / — добропорядочность
prae-sum, fui, -, esse — б ь й \ во главе probo, avi, atum, are — одобрять; до-
(с. dat.) казывать
praeter praep. с. асе. — мимо, кроме, probus, a, um — добропорядочный,
вопреки достойный
praeterea adv. — кроме того, затем pro-cedo, cessi, cessum, ere — высту-
praeter-eo, ii, itum, Tre — проходить пать, двигаться вперед
(мимо) procul adv. — далеко, вдали
praeterquam adv. — кроме рго-спго, avi, atum, are — заботиться
praetor, oris m — претор; военачаль- pro-curro, (cu)curri, cursum, ere — вы-
ник бегать вперед
praetorium, ii n — палатка полководца, proditio, o n i s / — предательство
ставка proditor, oris m — предатель
praevalidus, a, um — очень сильный pro-do, didi, ditum, ere — выдавать; пе-
prandeo, prandi, pransum, ёге — завт- редавать; предавать'
ракать proelior, atus sum, ari — сражаться
prandium, ii n — завтрак proelium, ii n — сражение
pravus, a, um — дурной, испорченный profanus, a, um — неосвященный
preces, um / {обычно pl.) — мольба; profecto adv. — конечно, действи-
молитва тельно
precor, atus sum, ari — умолять; же- professor, oris m — преподаватель
лать pro-ficio, feci, fectum, ere — содейст-
premo, pressi, pressum, ere — давить; вовать, достигать
теснить pro-ficiscor, fectus sum, ficisci — от-
pretium, ii n — цена; ценность; награда; правляться, выступать
выкуп pro-fiteor, fessus sum, eri — объявлять,
pridie adv. — накануне заявлять
primus, а, шп — первый; primum adv. — pro-rugio, fugi, fiigitum, ere — спасать-
впервые; сперва; primo adv. — сна- ся бегством
чала prognatus, a, um — adj. рожденный;
princeps, cipis — adj. первый; subst. m subst. prognatus, i m — потомок
начальник, принцепс; глава, первое pro-gredior, gressus sum, gredi — дви-
лицо гаться вперед
principatus, us m — первенство; выс- pro-hibeo, hibui, hibitum, ёге — пре-
шая власть пятствовать, запрещать; удержи-
principium, ii n — начало; основа вать, ограждать {от чего? — аЫ.)
102
pro-(i)icio, ieci, iectum, ere — бросать publicus, a, um — общественный, пуб-
вперед личный; res publica — государство;
promiscue adv. — без разбора, вместе in publicum — на улицу; публично
pro-mitto, mlsi, missum, ere — обещать pudor, oris m — стыд, совестливость
promptus, a, um — готовый; ревност- puella, a e / — девочка, девушка
ный; склонный puer, eri m — мальчик, ребенок
pro-nuntio, avi, atum, are — провоз- puenlis, e — детский, отроческий
глашать, давать распоряжения pugna, a e / — битва
prope adv. — близко, почти pugno, avi, atum, are — сражаться
pro-pello, puli, pulsum, ere — прогонять pulcher, chra, chrum — красивый
propero, avi, atum, are — спешить pulchritudo, i n i s / — красота
propinquus, a, um — adj. близкий; pulso, avi, atum, are — толкать, ударять
subst. propinquus, i m — родст- pumex, icis m — пемза (пористый ка-
венник мень); камень, скала
pro-pono, posui, positum, ere — пред- punctum, i n — точка
лагать, представлять Punicus, а, um — пунический, карфа-
proprius, a, um — собственный, свойст- генский
венный (с. gen.) punio, Tvi (ii), Ttum, Tre — наказывать
propter praep. с. асе. — возле, из-за, Pupius, ii m — Пупий, родовое имя
вследствие puto, avi, atum, are — думать, полагать
propterea adv. — потому; propterea Pylades, is m — Пилад, друг Ореста
quod conj. — потому что pyramis, i d i s / — пирамида
pro-pulso, avi, atum, are — отражать Pyrenaeus, a, um — adj. пиренейский;
pro-sequor, secutus sum, sequi — про- subsL Pyrenaei, orum m pL — Пи-
вожать ренеи
pro-silio, ui, -, Tre — выскакивать; брыз- Pyrrhus, i m — Пирр, царь Эпира (III в.
нуть доР.Х.)
pro-spicio, spexi, spectum, ere — смот- Pythagoras, ае т — Пифагор, грече-
реть вперед; заботиться (с. dat.) ский философ VI в. до Р. X.
pro-sum, profui, -, pro-d-esse — быть Pythius, а, шп — пифийский
полезным
pro-tego, texi, tectum, ere — защищать,
покровительствовать
pro-tero, trlvi, trltum, ere — растап- qua adv. — где
тывать quadragesimus, а, um пит. ord. — со-
protinus adv. — тотчас роковой
proventus, us m — исход quadraginta пит. card. — сорок
proverbium, ii n — пословица, по- quadratus, а, um — четырехугольный
говорка quadngae, arum/ (обычно pl.) — квад-
provincia, a e / — провинция рига
proximus, a, um — adj. ближайший; quaero, quaeslvi, sltum, ere — искать,
subst. proximi, orum m pl. — родст- спрашивать,
венники, близкие quaestio, onis / — исследование; во-
prudens, entis — благоразумный, ра- прос; следствие
зумный quaestus, us m — прибыль; приобре-
prudentia, ae / — мудрость, благо- тение
разумие qualis, e — какой (по качеству)
103
quam adv. — чем, как; quam primum — quingenti, ae, а пит. card. — пятьсот
как только; при превосх. степ. — quinquagesimus, a, um пит. ord. —
как можно, сколь возможно пятидесятый
quamdiu conj. — пока quinque пит. card. — пять
quamquam conj. — хотя quintus, a, um пит. ord. — пятый
quamvis conj. — хотя; adv. — сколько Quirlnus, i m — Квирин, римское бо-
угодно жество
quando adv. — когда Quiris, ntis m — квирит, римский граж-
quanto adv. — насколько данин
quantus, a, um — какой (по количеству); quis, quid pron. indef. — кто-то, что-то;
quantum, Лп — сколько pron. interr. — кто? что?
quare adv. — почему; поэтому quisnam, quidnam pron. indef. — кто-
quartus, а, um пит. ord. — четвертый нибудь, что-нибудь
quasi — как будто, словно quispiam, quaepiam, quidpiam (quod-
quattuor пит. card. — четыре piam) pron. indef. — кто-нибудь
-que conj. — и (ставится в постпо- quisquam, quaequam, quidquam (quod-
зиции) quam) pron. indef. — кто-нибудь,
quemadmodum adv. — каким образом какой-нибудь
queo, qulvi (quii), quitum, qulre — мочь quisque, quaeque, quidque (quodque)
queror, questus sum, queri — жало- pron. indef. — всякий, каждый
ваться (на что? — асе.) quisquis, quidquid относит.-обобщ.
qui, quae (qua), quod pron. indef. — мест. — кто бы ни, что бы ни
какой-нибудь quivis, quaevis, quidvis pron. indef. —
qui, quae, quod — pron. rel, interr. — какой угодно, всякий, любой
который; какой quo adv. — куда jtt
quia conj. — так как quoad conj. — пока; пока''не
quicquam = quidquam quod conj. — (quod causdle) поскольку,
quicumque, quaecumque, quodcumque так как; (quod explicativum) что
относит.-обобщ. мест. — какой бы quominus conj. — что (чтобы) не
ни, кто бы ни quomodo adv. — каким образом, как
quidam, quaedam, quiddam (quoddam) quondam adv. — когда-то, некогда
pron. indef. — некий quoniam conj. — так как
quidem (ограничит.-усилит. част.)— по quoque conj. — также, даже
крайней мере, во всяком случае; quot adj. indecl. — сколько
правда; конечно; et quidem — и при- quotannis adv. — ежегодно
том; ne.. .quidem — даже.. .не quotie(n)s adv. — сколько раз
quies, quietis (quiei)/— покой
quiesco, quievi, quietum, ere — поко- R
иться; бездействовать; отдыхать, radius, ii m — луч
спать «radix, T c i s / — корень; основание, по-
quietus, а, um — спокойный дошва горы
quilibet, quaelibet, quodlibetprcw. indef. — Raeti, orum m pl. — кельтское племя,
какой угодно, каждый населявшее Ретию (область между
quin conj. — чтобы не; quin etiam — По, Дунаем и Рейном)
мало того гапа, а е / — лягушка
quinam, quaenam, quidnam (quodnam) rapidus, а, шп — стремительный, быст-
pron. interr. — какой именно? рый
104
rapio, rapui, raptum, ere — хватать, re-gredior, gressus sum, gredi — дви-
похищать, увлекать гаться назад
raptum, i n — грабеж re-(i)icio, ieci, iectum, ere — отвергать
rarus, a, um — редкий; raro adv. — re-lego, avi, atum, are — удалять, ссы-
редко лать
ratio, o n i s / — разум, смысл; счет, под- religio, onis / — благоговение, уваже-
счет; способ; основание, сообра- ние; pl. обряды, верования
жение; pl. интересы; rationem ha- religiosus, a, um — священный; благо-
bere — производить подсчет честивый
recens, entis — свежий, молодой re-linquo, llqui, lictum, ere — остав-
re-cipio, cepi, ceptum, ere — брать на- лять, покидать; предоставлять
зад; принимать, допускать; se ге- reliquiae, arum fpl. t. — остатки
cipere — отступать reliquus, a, um — остальной; остав-
recito, avi, atum, are — читать вслух шийся
re-concilio, avi, atum, are — восста- re-maneo, mansi, mansum, ёге — см.
навливать перевод maneo
re-creo, avi, atum, are — восстанав- remedium, ii n — лекарство
ливать, подкреплять Remi, orum m pl. — ремы, племя бель-
rectus, a, um — adj. прямой; subst. rec- гов
tum, i n — добро, справедливость remissus, а, um — умеренный, слабый
re-cuso, avi, atum, are — отказывать, re-mitto, mTsi, missum, ere — отпускать,
отвергать посылать назад; ослаблять
re-d-do, didi, ditum, ere — отдавать, re-mollesco, -, -, ere — ослабевать, изне-
возвращать; сделать; ius reddere — живаться
производить суд re-moveo, movi, motum, ёге — ото-
re-d-eo, ii, itum, Tre — возвращаться; двигать, удалять
относиться л V" Remus, i m — Рем, брат Ромула
re-d-igo, egi, actum, ere — приводить reno, onis m — шкура, мех
re-d-imo, emi, emptum, ere — выкупать re-novo, avi, atum, are — возобновлять
re-d-integro, avi, atum, are — возоб- reor, ratus sum, reri — думать, полагать
новлять re-pello, puli, pulsum, ere — отталки-
reditio, o n i s / — возвращение вать, отражать; pass. получать от-
reditus, us m — возвращение каз (в чем? — асе.)
re-duco, duxi, ductum, ere — вести на- repens, entis — внезапный; repente
зад adv. — внезапно
re-fero, tuli, latum, ferre — относить; repentlnus, а, um — внезапный
доносить, докладывать re-perio, repperi, repertum, Tre — нахо-
re-ficio, feci, fectum, ere — восста- дить; узнавать; изобретать
навливать repetitio, o n i s / — повторение
regalis, e — царский, царственный re-prehendo, ndi, nsum, ere — осуж-
regio, o n i s / — область, страна дать, порицать
regius, a, um — царский re-pudio, avi, atum, are — отвергать
regno, avi, atum, are — царствовать; requies, e t i s / — покой, отдых
властвовать (с. gen.) re-quiesco, quievi, quietum, ere — поко-
regnum, i n — царство иться, отдыхать
rego, rexi, rectum, ere — управлять re-qulro, quislvi, quisltum, ere — спра-
(с. асе.) шивать
105
res, r e i / — вещь; дело rumor, ons m — слух, молва, толки
re-saluto, -, -, are — отвечать на при- ruo, rui, rutum (part. fut. act. ruiturus),
ветствие ere — устремляться; рушить(ся)
re-scindo, scidi, scissum, ere — раз- rursus adv. — обратно; опять
рушать rus, ruris n — деревня; поле; rus
re-scrlbo, scripsi, scriptum, ere — от- {асе.) — в деревню
вечать (письменно) rusticus, а, um — сельский
re-sisto, stiti, -, ere — сопротивляться,
выдерживать
re-spicio, spexi, spectum, ere — огля-
дываться; обращать внимание Sabidius, ii m — Сабидий, мужское имя
re-spondeo, spondi, sponsi^m, ёге — от- Sablna, a e / — сабинянка
вечать sacer, cra, crum — священный; Sacra
re-stinguo, stinxi, stinctum, ere —^гасить via — улица в Риме (между Фору-
re-stituo, stitui, stitutum, ere — восста- мом и храмом Юпитера Капито-
навливать, возвращать лийского)
re-tineo, tinui, tentum, ёге — удерживать sacerdos, otis с — жрец, жрица
re-vertor, verti (versus sum), verti — воз- sacrificium, ii n — жертвоприношение
вращаться sacrifico, avi, atum, are — совершать
re-voco, avi, atum, are — призывать жертвоприношения
назад sacrum, i n — святыня, священно-
re-volo, avi, atum, are — прилетать действие
обратно saeculum, i n — век, поколение
rex, regis m — царь saepe adv. — часто
Rhenus, i m — Рейн saevio, ii, Itum, Tre — свирепствовать
rho — «po» (буква греческого алфа- saevus, a, um — свирейый
вита) sagitta, a e / — стрела
Rhodanus, i m — река Родан (теперь sal, salis m — соль; остроумие
Рона) salio, salui, saltum, Tre — прыгать
Rhodus, i / — Родос, греческий остров saluber, bris, bre — здоровый; благо-
rideo, risi, risum, ёге — смеяться творный; целительный
ripa, a e / — берег salus, u t i s / — здоровье, благополучие,
risus, us m — смех спасение; приветствие; salutem di-
rivus, i m — поток, ручей cere — приветствовать
robur, oris n — сила, крепость salutaris, e — спасительный
rogo, avi, atum, are — просить saluto, avi, atum, are — приветствовать
Roma, a e / — Рим salveo, -, -, ёге — здравствовать
Romanus, a, um — adj. римский; subst. salvus, a, um — здравствующий, не-
Romani, orum m pl. — римляне вредимый
Romulus, i m — Ромул, легендарный Samii, orum m pl. — самосцы (жители
основатель Рима о. Самос)
rostrum, i n — клюв, нос корабля; sancio, sanxi, sanc(I)tum, Tre — освя-
pl — (ростральная) трибуна щать; постановлять; подтверждать
ruber, bra, brum — красный sanctus, a, um — священный
rubor, oris m — краснота, румянец sanguis, inis m — кровь
Rubrius,i m — Рубрий, родовое имя sanitas, a t i s / — здоровье
rulna, a e / — обвал, развалины sanus, a, um — здоровый
106
sapiens, entis — adj. мудрый; subst. semen, mis n — семя
sapiens, entis m — мудрец semper adv. — всегда
sapientia, a e / — мудрость senator, oris m — сенатор
sapio, ii, -, ere — быть разумным, муд- senatus, us m — сенат
рым; иметь вкус Seneca, ае т = Lucius Anneus Seneca
sarcina, a e / — тюк; pl. поклажа — Луций Анней Сенека, римский
Sardinia, а е / — Сардиния писатель (ок. 4 г. до Р. X. — 65 г. от
Sarmati, orum m pl. — сарматы, древ- Р. X.)
нее население восточно-европейс- senectus, u t i s / — старость
кой равнины sehesco, senui, -, ere — стареть
sata, orum n pl — посевы senex, senis m — старик
satelles, itis с — спутник, спутница; sensus, us m — чувство
р\. — свита sententia, а е / — мысль, мнение, образ
sat(is) adv. — достаточно, довольно; мыслей
satis facere — удовлетворять (с. dat.) sentio, nsi, nsum, Tre — чувствовать;
Saturnus, i m — Сатурн понимать
saxeus, а, ш п — каменный separatim adv. — по отдельности
saxum, i n — скала, камень se-paro, avi, atum, are — отделять
scando, scandi, scansum, ere — подни- septem пит. card. — семь
маться, восходить (с. асе.) septentrio, onis m (чаще pl.) — «семиз-
sceleratus, а, um — преступный вездие», т. е. созведие Большой
scelus, eris n — преступление Медведицы; север
schola, а е / — школа septimus, а, um пит. ord. — седьмой
scientia, а е / — знание sepulchrum, i n — могила, место по-
scio, Tvi (ii), Ttum, Tre — знать, уметь гребения
Scipio, onis m — Сципион, cogn. (имя Sequana, ае / — река Секвана (теперь
нескольких римских полководцев) Сена)
scribo, psi, ptum, ere — писать Sequani, orum m pl. — секваны, галль-
scriptor, oris m — писатель; rerum scrip- ское племя
tor — историк sequor, secutus sum, sequi — следовать
scriptum, i n — сочинение (за кем? — асе.)
sculptor, oris m — скульптор series, e i / — череда
secundus, a, um — следующий, вто- serius, а, шп — серьезный, важный
рой; благоприятный, попутный; res sermo, onis m — речь, разговор
secundae — счастье, удача sero adv. — поздно
securis, i s / — секира, топор servllis, e — рабский
securitas, a t i s / — беспечность servio, Tvi (ii), Ttum, Ire — служить; быть
secus adv. — иначе рабом
sed conj. — но servitus, u t i s / — рабство
sedeo, sedi, sessum, ёге — сидеть servo, avi, atum, are — сохранять, спа-
sedes, i s / — местопребывание, место сать
жительства servus, i m — раб
seditio, onis / — мятеж sescentesimus, a, um пит. ord. — шес-
sedo, avi, atum, are — успокаивать тисотый
Seius, ii m — Сей, родовое имя; друг sescenti, ае, а пит. card. — шестьсот
Цицерона sese = se
semel adv. — однажды, один раз seu conj. = sive — или
107
severitas, a t i s / — строгость, серьез- soleo, solitus sum, ёге — иметь обык-
ность новение
severus, a, um — строгий, суровый solitiido, i n i s / — уединение; pl. soli-
sex пит. card. — шесть tudines, um — пустыня
sexagesimus, а, um пит. ord. — шес- sollicitudo, i n i s / — беспокойство
тидесятый solus, a, um — один (единственный);
Sextius, \\ т — Секстий, родовое имя одинокий; solum adv. — только
sextus, а, шп пит. ord. — шестой solvo, solvi, solutum, ere — развязывать,
si conj. — если; ли освобождать; разрешать
sic adv. — так somnium, ii n — сон, сновидение
Sicilia, a e / — Сицилия somnus, i m — сон (состояние сна);
Siculi, orum т pl — жители Сицилии somnum capere — заснуть
sicut(i) adv. — подобно тому ^сак sonus, i m — звук
sidus, eris n — звезда, созвездие, све- sordidus, a, um — грязный; низменный
тило soror, o r i s / — сестра
significo, avi, atum, are — подавать sospes, itis — невредимый
знак, давать понять spargo, sparsi, sparsum, ere — рассе-
signum, i n — знак ивать; окроплять
silentium, ii n — тишина Sparta, а е / — Спарта
silex, icis m — камень, скала spatium, ii n — промежуток, прост-
silva, ае / — лес ранство, протяженность
similis, e — похожий, подобный (с. dat. species, e i / — вид
et gen.) spectaculum, i n — зрелище, представ-
simplex, Tcis — простой ление
simul adv. — вместе, одновременно; specto, avi, atum, are —Смотреть; быть
simul (atque) conj. — как только расположенным, обращенным
simulac conj. = simul atque speculum, \ n — зеркало
simulacrum, i n — образ; изображение sperno, sprevi, spretum, ere — презирать
simulo, avi, atum, are — притворяться spero, avi, atum, are — надеяться, упо-
sin conj. — а если вать (с. асе.)
sine praep. с abl. — без spes, e i / — надежда
singuli, ае, а пит. distr. — по одному spiritus, us m — дыхание, дух
sinister, tra, trum — левый spiro, avi, atum, are — дышать
sino, slvi, situm, ere — позволять splendidus, a, um — блестящий; вели-
sinus, u s w — складка одежды; грудь колепный; прозрачный
sitio, Tvi (ii), Ttum, Tre — испытывать spolio, avi, atum, are — снимать дос-
жажду пехи; лишать, грабить
sitis, i s / — жажда spolium, ii n — снятая шкура; военная
situs, a, um — расположенный добыча (доспехи)
situs, us/w — положение; строение sponte {только abl sing.) f— {обычно
sive conj. — или sponte mea, tua, sua etc.) по собст-
socer, eri m — тесть; свекор венной воле
socius, ii m — союзник statim adv. — тотчас
Socrates, is m — Сократ, афинский фи- statua, а е / — статуя
лософ V в. до Р. X. statuo, ui, utum, ere — ставить; поста-
sol, solis m — солнце новлять
solatium, и п — утешение statura, а е / — рост
108
status, us m — положение; рост suc-cendo, cendi, censum, ere — под-
stella, a e / — звезда жигать
stipendiarius, ii m — наемник; платя- successor, oris m — преемник
щий дань Suebi, orum m pl. — свевы (свебы) (со-
stipendium, ii n — жалованье (солдат- бирательное название ряда герман-
ское); дань ских племен)
sto, steti, statum, are — стоять suf-ficio, feci, fectum, ere — быть до-
stolidus, a, um — глупый статочным
stomachus, i m — желудок suffragium, ii n — голосование
strenuus, a, um — старательный, усерд- Sulla, ae m — Сулла, римский дик-
ный, рьяный татор с 82 по 79 г. до Р. X.
stringo, strinxi, strictum, ere — срывать, sum, fui, -, esse — быть, существовать
вынимать, обнажать summa, a e / — совокупность
struo, struxi, structum, ere — строить, summus, а, шп — высший, высочай-
возводить ший, величайший
studeo, studui, -, ёге — стремиться, за- sumo, sumpsi, sumptum, ere — брать;
ниматься (с. dat.) начинать
studiosus, a, um — усердный, стара- sumptu5sus, а, um — богатый; доро-
тельный; studiose adv. — усердно гой; расточительный
studium, ii n — усердие; стремление; super adv. — сверху
занятие super praep. с. асе. et abl. — (асе. —
stultitia, a e / — глупость куда?); (abl. — где?) — на, над,
stultus, a, um — глупый выше
stupor, oris m — оцепенение superbia, ае / — гордость; высоко-
suadeo, suasi, suasum, ёге — убеждать, мерие
советовать superbus, а, um — гордый, высоко-
suavis, e — сладкий мерный
sub praep. с. acc. et abl. — (acc. — superior, ius — более высокий; преды-
куда?); (abl. — где?) — под дущий
sub-duco, duxi, ductum, ere — подво- supero, avi, atum, are — превосходить,
дить; отнимать, лишать одолевать
sub-eo, ii, itum, Tre — подходить; пере-
superstes, itis — оставшийся в живых,
носить
переживший
sub-(i)icio, ieci, iectum, ere — бросать
под; подчинять; присоединять super-sum, fui, -, esse — быть в остат-
subitus, а, um — внезапный; subito ке, оставаться (в живых)
adv. — внезапно, вдруг superus, а, um — adj. верхний; небес-
subllmis, e — высокий, возвышенный ный; subst. superi, orum mpl. —
suboles, i s / — потомство, приплод небожители, небесные боги
sub-sequor, secutus sum, sequi — сле- supplicium, ii n — казнь, наказание
довать supra adv. выше, сверху; ргаер.
subsidium, ii n — помощь; резерв с. асе. — поверх, выше
sub-venio, veni, ventum, Tre — прихо- supremus, а, um — высший, высо-
дить на помощь чайший
suc-cedo, cessi, cessum, ere — прихо- surdus, а, шп — глухой
дить на смену, на помощь; насле- sur-rigo (surgo), surrexi, surrectum,
довать ere — подниматься, вставать
109
sus-cipio, cepi, ceptum, ere — предпри- tellus, u r i s / — земля
нимать, начинать telum, i n — метательное оружие: стре-
suspectus, a, um — подозрительный ла, копье, дротик
suspicio, o n i s / — подозрение temerarius, а, шп — безрассудный, не-
sus-tento, avi, atum, are — выдерживать обдуманный
sus-tineo, tinui, tentum, ёге — поддер- temere adv. — опрометчиво, без на-
живать, выдерживать добности
suus, a, um pron. poss. — свой temperatus, а, шп — умеренный
syllaba, a e / — слог templum, i n — храм
Syracusae, arum/p/. t. — Сиракузы, tempto = tento
город на Сицилии tempus, oris n — время; обстоятельства
Syracusani, i m pl.— срфакузяне tendo, tetendi, tentum, ere — тянуть;
Syria, ae / — Сирия v ... стремиться
tenebrae, arum/p/. /. — мрак, темнота
teneo, ui, tentum, ёге — держать
tener, era, erum — нежный
Т. — сокращение имени Titus (Тит) tento, avi, atum, are — испытывать, ис-
taberna, a e / — хижина; трактир кушать
tabernaculum, i n — палатка tenuis, e — тонкий, слабый
tabula, a e / — доска (для письма), таб- Terentia, a e / — Теренция (зд. имя же-
личка, картина ны Цицерона)
taceo, ui, itum, ёге — молчать Terentius, ii m — Теренций, римский
tacitus, а, шп — молчаливый, молчащий комедиограф (И в. до Р. X.)
tactus, us m — прикосновение tergum, i n — спина
talentum, i n. — талант, греческая мера terra, а е / — з е м л я f
веса (26,2 кг); денежная единица terreo, terrui, -, ёге — пугать, устра-
talis, е — такой (по качеству) шать
tam adv. — так, столь; tam... quam — terror, oris m — страх
так... как tertius, а, um пит. ord. — третий
tamen conj. — однако, все-таки testamentum, i n — завещание
tandem adv. — наконец testis, is с — свидетель, свидетельница
Tantalus, i m — Тантал (сын Юпитера, Teutoni, orum m pl. — тевтоны, гер-
фригийский царь; отец Ниобы) манское племя
tantummodo adv. — только Thebae, arum//?/. t — Фивы, город в
tantus, а, um — такой (по количеству), Беотии
столький; tantum adv. — только Themistocles, is m — Фемистокл, афин-
tardo, avi, atum, are — замедлять, за- ский полководец и политический
держивать деятель (V в. до Р. X.), победитель
tardus, а, um — медленный персов при Саламине
Tarentlni, orum m pl. — тарентинцы Thermopylae, arum//?/. t. — Фер-
Tarentum, i n — Тарент, город в Юж- мопилы, ущелье в Греции на гра-
ной Италии нице Фессалии и Локриды
taurus, \т — бык Thraces, um m pl. — фракийцы, жители
tectum, i n — крыша; дом; tectum su- Фракии (на терр. совр. Болгарии)
blre — входить в дом Thrasybulus, i m — Фрасибул, афин-
tegimentum, i n — покрывало ский полководец и политический
tego, texi, tectum,. ere — покрывать деятель (V-IV вв. до Р. X.)
ПО
Thucydides, is m — Фукидид, автор trans-fero, tuli, latum, ferre — пере-
истории Пелопоннесской войны носить
(VB. ДОР.Х.) trans-gredior, gressus sum, gredi — пе-
Ti. — сокращение имени Tiberius (Ти- реходить
берий) transmissus, us m — переправа
Tiberis, is m — река Тибр Trasumenus, i m — Тразименское озеро
Tiberius, ii m — Тиберий, личное имя (в Этрурии)
tigris, is (idis) с — тигр tremulus, а, um — дрожащий
timeo, timui, -, ёге — бояться (с. асе.) tres, tria пит. card. — три
tirnidus, а, um — робкий, боязливый tribunus, i m — трибун; tribunus ple-
Timoleon, ontis m — Тимолеон, ко- bis — народный трибун; tribunus
ринфский государственный деятель militum — военный трибун
IV в. до Р. X. tribuo, tribui, tributum, ere — уделять
timor, oris m — страх tribus, u s / — триба, административ-
tingo, tinxi, tinctum, ere — смачивать, ный округ в Риме и окрестностях
красить; обмакивать tributum, i n — подать
Tiro, onis m — Тирон, секретарь и triginta пит. card. — тридцать
вольноотпущенник Цицерона triquetrus, а, um — треугольный
toga, a e / — тога tristis, e — печальный, скорбный
tolero, avi, atum, are — переносить, tristitia, a e / — печаль
терпеть triumphus, i m — триумф
tollo, sustuli, sublatum, ere — подни- Troezen, enis / — Трезен, город на
мать; уничтожать, удалять Пелопоннесе
tondeo, totondi, tonsum, ёге — стричь; Troia, a e / — Троя
обрезать Troianus, а, um — троянский
tormentum, i n — метательное орудие; trucldo, avi, atum, are — избивать, ис-
пытка треблять, убивать
Torquatus, i m — Торкват, cogn. trux, trucis — страшный, грозный, су-
tot adj. indecl — столько ровый
totidem adj. indecl — столько же tu pron. pers. — ты
totiens adv. — столько раз tuba, ае / — труба
totus, a, um — весь, целый tueor, tuitus sum, tueri — пристально
tra-do, didi, ditum, ere — передавать, смотреть; заботиться (с. асе.)
предавать Tullius, ii m — Туллий, родовое имя
tra-duco, duxi, ductum, ere — пере- Tullus, i m = Tullus Hostilius — Тулл
правлять Гостилий, третий римский царь
traho, traxi, tractum, ere — влечь, тя- (VII в. до Р. X.)
нуть, тащить tutn adv. — тогда
traiectus, us m — переправа tumultus, us m — смятение, тревога
tra-(i)icio, ieci, iectum, ere — пере- tumulus, i m — холм, насыпь
брасывать; переправлять(ся) tunc adv. — тогда
trans praep. с. асе. — через, за tunica, a e / — туника
Transalplnus, a, um — заальпийский turba, ае / — толпа, множество
transcendo, scendi, scensum, ere — turbo, avi, atum, are — перемешивать;
переходить, переправляться приводить в замешательство
trans-eo, ii, itum, Tre — переходить; turbulentus, а, urn — бурный, мутный;
проходить взволнованный
111
turpis, e — безобразный, постыдный; ut adv. — как, как например; conj. —
adv. turpiter — постыдно с. ind. как (= когда); с. conjct. что-
turris, i s / — башня бы, что; так что; хотя, пусть
tutus, a, um — безопасный; находя- uter, tra, trum — который из двух?
щийся в безопасности uterque, utraque, utrumque — тот и
tuus, а, um pron. poss. — твой другой, оба
tyrannus, i m — неограниченный влас- uti = ut
титель, тиран utilis, e — полезный
utilitas, a t i s / — польза
U utinam част. — о если бы
ubi adv. — где; conj. когда, как только utor, usus sum, uti — пользоваться
ubicunque adv. — где бц ни, везде utram...an вопрос, част. —ли...или
ubinam adv. — где же? uva, а е / — виноградная гроздь, ви-
ulciscor, ultus sum, ulcisci — мстить ноград
{кому? за что? — асе.) uxor, o r i s / — жена
Ulixes, is m — Улисс, Одиссей
ullus, а, um — какой-либо
ulterior, ius — дальше расположенный,
внешний vacatio, o n i s / — освобождение
ultimus, а, um — последний, крайний vaco, avi, atum, are — быть пустым
ultra adv. — дальше; по ту сторону; vae interj. — горе! увы!
ultra praep. с. асе. —- по ту сто- vagus, a, um — блуждающий, скитаю-
рону, за щийся
umbra, а е / — тень valde adv. — очень
umerus, i m — плечо valeo, valui, (part. fut.act. valiturus),
una adv. — вместе ёге — быть здоровым, иметь силу,
unda, a e / — волна; вода значение; vale — прощай!
unde adv. — откуда valetudo, i n i s / — здоровье
undlque adv. — отовсюду validus, а, um — сильный, крепкий
unguentum, i n — притирание, мазь, vallum, i n — вал
благовоние varius, а, um — различный
unguis, is m — коготь Varro, onis m — Варрон, cogn.
universus, a, um — весь, общий; in Varus, i m — Вар, cogn.
universum — вообще vasto, avi, atum, are — опустошать
unquam adv. — когда-либо -ve conj. — или, и {ставится в пост-
unus, a, um — один позиции)
urbanus, a, um — городской vectlgal, alis n — налог, подать
urbs, u r b i s / — город vehemens, entis — пылкий, страстный;
urgeo (urgueo), ursi, -, ere — напирать, решительный; vehementer adv. —
теснить, гнать сильно, весьма
uro, ussi, ustum, ere — жечь veho, vexi, vectum, ere — возить, та-
ursus, i m — медведь щить; vehens equo — едущий на
usque adv. — сплошь, непрерывно; us- лошади
que ad — вплоть до vel conj. — или, хоть, даже
usus, us m — польза; использование; velox, ocis — быстрый
опыт, навык; потребность; usui es- velut(i) adv. — как например •
se — быть полезным venatio, o n i s / — охота
112
venator, oris m — охотник vester, tra, trum — ваш
vendo, didi, ditum, ere — продавать vestigium, ii n — след; место
Venetia, a e / — Венетия, область в р-не vestio, vestivi (ii), Ttum, Tre — одевать,
совр. Венеции покрывать
venio, veni, ventum, Tre — приходить vestis, i s / — одежда
ventus, i m — ветер vestltus, us m — одежда
Venus, e r i s / — Венера; любовь veto, vetui, vetitum, are — запрещать
venustus, a um — прелестный, остро- vetus, eris — старый
умный, тонкий vetustas, atis / — старость; время
ver, veris n — весна vexo, avi, atum, are — беспокоить, тре-
verbero, avi, atum, are — бить, бичевать вожить нападениями
verbosus, a, um — многоречивый via ae / — дорога, улица
verbum, i n — слово viceni, ae, а пит. distr. — по двадцати
Vercingetorix, rlgis (ri" gis) m — Bep- vicesimus, а, um пит. ord. — двад-
цингеториг, вождь галлов в войне цатый
против Юлия Цезаря viclnus, i m — сосед
vere adv. — истинно, правдиво vicis (gen.) f (асе.) vicem, (abl.) vice; pl
vereor, veritus sum, eri — бояться (с. асе.) (пот., асе.) vices, (dat, abl.) vicibus
Vergilius (Virgilius), ii m = Publius Ver- (др. формы неупотребительны) —
gilius Maro — Публий Вергилий перемена, чередование
Марон, римский поэт (70-19 гг. до victima, a e / — жертва
Р.Х.) victor, oris m — победитель
vergo, -, -, еге — клониться, быть об- victoria, a e / — победа
ращенным victus, us m — пища
veritas, a t i s / — истина vicus, i m — селение, деревня
vernus, а, um — весенний video, vldi, vlsum, ёге — видеть; смот-
vero conj. — а, же, но реть; заботиться; pass. казаться
Verres, i m = С. Cornelius Verres — vigeo, ui, -, ёге — процветать, быть в
Гай Корнелий Веррес, сицилий- силе
ский пропретор (I в. до Р. X.), из- viginti пит. card. — двадцать
вестный дурным управлением vigor, oris m — живость, бодрость
versiculus, i m — стишок vilis, e — дешевый
verso, avi, atum, are — вращать, разво- vimen, inis n — прут
рачивать, переворачивать; versari — vincio, vinxi, vinctum, Tre — связывать
находиться, вращаться vinco, vlci, victum, ere — побеждать
versus, us/n — стих, строка; versus fa- vinc(u)lum, i n — цепь, узы; pl. —
cere — сочинять стихи оковы; vincula publica — тюрьма
vertex, icis m — макушка, вершина vindex, icis m — мститель
verto, verti, versum, ere — поворачивать vindico, avi, atum, are — требовать,
vertor, versus sum, verti — повора- объявлять притязания, освобождать
чиваться vinea, a e / — виноградник
verum, i n — истина, правда vinum, i n — вино
verum conj. — но, а violens, entis — стремительный, бурный
verus, a, um — истинный violo, avi, atum, are — притеснять
Vespasianus, i m — Веспасиан, рим- vir, viri m — муж, мужчина .
ский император (I в. от Р. X.) virgo, i n i s / — девушка
vesper, eri m — вечер viridis, e — зеленый; молодой
ИЗ
virtus, utis / — мужество, доблесть; vomer (vomis), eris m — лемех, сошник
добродетель vos pron. pers. — вы
v i s / — сила (gen. и dat. sing. не встре- votum, i n — обет, желание
чаются), {асе.) vim, (abl.) vi; pl. voveo, vovi, votum, ere — давать обет,
(пот., асе.) vires, (gen.) virium, обещать
(dat, abl.) viribus vox, v o c i s / — голос, звук
viso, visi, visum, ere — рассматривать, Vulcanus, i m — Вулкан, бог огня
видеть; посещать vulgus, i n — народ, толпа: vulgo adv. —
vita, a e / — жизнь повсюду, везде, обыкновенно
vitium, ii n — порок vulnero, avi, atum, are — ранить
vito, avi, atum, are — избегать vulnus, eris n — рана
vitrum, i n — стекло vulpes, i s / — лиса
vitupero, avi, atum, are —-порицать, vultus, us m — лицо; выражение лица
бранить Ч
vivo, vixi, victum, ere — жить, питаться
vivus, a, um — живой
vix adv. — едва, почти
Xerxes, is m — Ксеркс, персидский
voco, avi, atum, are — звать, при-
царь (V в. до Р. X.)
зывать, взывать
volo, avi, atum, are — летать
volo, volui, -, velle — хотеть, желать
Volsci, orum m pl. — вольски, народ в
Италии Zama, a e / — Зама, город в Африке
volucer, cris, cre — летучий, крылатый неподалеку от Карфагена
voluntas, a t i s / — желание Zeno(n), onis m — Зенрд, греческий
voluptas, atis / — удовольствие, на- философ, приверженец Эпикура и
слаждение учитель Цицерона
Volusenus = Gaius Volusenus — Гай Zeuxis, idis m — Зевксид, греческий
Волюсен, один из начальников в художник из Гераклеи (V в. до
войске Цезаря Р. X.)
114
Содержание
От составителей 4
§ 1. Упражнение в чтении 5
§ 2. Praesens indicativi activi. Imperativus praesentis activi. Формы запре-
щения 5
§ 3. Первое склонение. Личные местоимения. Возвратное местоимение.
Genetivus possessivus. Genetivus partitivus 6
§ 4. Второе склонение. Прилагательные I—II склонения. Притяжательные
местоимения 8
§ 5. Praesens indicativi passivi. Ablativus auctoris. Ablativus instrumenti.
Nominativus et Accusativus duplex 9
§ 6. Местоимения ille; iste; ipse. Местоименные прилагательные. Dativus
commodi et incommodi. Dativus possessivus 10
§ 7. Imperfectum indicativi activi et passivi. Is, ea id. Dativus duplex 11
§ 8. Futurum primum indicativi activi et passivi. Производные глаголы от
«esse». Genetivus characteristicus 12
§ 9. Третье склонение: согласный тип. Ablativus separationis. Ablativus
modi 14
§ 10. Третье склонение: гласный и смешанный типы. Ablativus loci 15
§ 11. Третье склонение: имя прилагательное. Participium praesentis activi.
Ablativus et Genetivus qualitatis 17
§ 12. Исключения третьего склонения. Функции инфинитива. Accusativus
cum infinitivo (начало) 19
§ 13. Perfectum indicativi activi. Ablativus temporis. Accusativus temporis 20
§ 14. Participium perfecti passivi. Perfectum indicativi passivi. Ablativus
absolutus 22
§ 15. Plusquamperfectum et ruturum secundum indicativi activi et passivi. Qui,
quae, quod 24
§ 16. Степени сравнения прилагательных и наречий. Ablativus compa-
rationis. Genetivus partitivus. Ablativus mensurae 27
§ 17. Четвертое склонение. Supinum I и II. Idem, eadem, idem. Ablativus
limitationis 30
§ 18. Пятое склонение. Hic, haec, hoc. Неопределенные местоимения 32
§ 19. Participium futuri activi. Accusativus cum inflnitivo (продолжение).
Coniugatio periphrastica activa 34
§ 20. Неправильные глаголы: volo, nolo malo; eo; fero; edo и производные.
Nominativus cum inflnitivo 35
§ 21. Verba deponentia; semideponentia; defectiva. Imperativus praesentis
passivi. Imperativus futuri activi et passivi 36
§ 22» Числительные 37
115
§ 23. Gerundium. Gerundivum в функции определения 38
§ 24. Coniugatio periphrastica passiva. Dativus auctoris 39
§ 25. Конъюнктив в независимых предложениях 40
§ 26. Consecutio temporum. Косвенный вопрос 42
§ 27. Придаточные цели (ut / ne finale); следствия (ut consecutivum).
Придаточные определительные с конъюнктивом 43
§ 28. Придаточные дополнительные (ut / ne obiectivum; quin). Ut, quod
explicativum 45
§ 29. Придаточные времени с индикативом (cum temporale, coincidens,
iterativum, inversum) 46
§ 30. Придаточные времени^ с конъюнктивом (cum historicum, characte-
risticum, adversativum) ].. 47
§ 31. Прочие временные союзы 49
§ 32. Придаточные причины (cum causale; quod causale; quia, quoniam) 51
§ 33. Придаточные уступительные (cum concessivum; quamquam, etsi,
etiamsi, quamvis) 53
§ 34. Условные периоды 55
§ 35. Accusativus cum infinitivo при verba dicendi. Косвенная речь 57
Gaius Iulius Caesar «Commentarii de bello Gallico» (избранные места) 60
Список цитируемых авторов , 67
Список использованной литературы .'.'. .*;4 69
Словари .' 69
Латинско-русский словарь 70
Учебное издание
Составители
Бударагина Ольга Владимировна,
Путилова Татьяна Борисовна
Под редакцией Ботвинник Натальи Марковны