Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
,,o‘QmjvcHi'
I
Иорсиид Ойлинов
УЗБЕКИСТОН
¥ШЩ
О QITUVCHI
щ щ
НО РСАИД о и д и н о в
УЗБЕКИ СТО Н
Т А С В И Р И Й C A I ГЬЛ ТИ
ТАРИ ХИ Д АН Й А В^А Л А Р
У р т а м ахсус м а к т а б л а р н и н г
уц и тувч и л ари в а махсус билим
ю р т л а р и н и н г т а л а б а л а р и учун
уцув 1$ л л а н м а
Р е с п у б л и к а таълим м а р к а зи
н а ш р га тавсия этган
Та^ризчнлар: Санъатшунослик номзодн, доцент
Н . У. А бдуллаев
0 — 39
Ойдинов Норсаид.
Узбекистан та св и р и й с а н ъ а т и т а р и х и д а н л а в -
х а л а р : У р т а м ахсус м а к т а б л а р н и н г уцитувчи-
л а р и в а м ахсус билим юрт-нинг т а л а б а л а р и учун
уцув ^ л л . — Т.: Уцитувчи, 1997.— 96 б.
Б Б К 74.266.4
JIZZAX DPI
490 Q00000—227 ^O N A SI
ахб??хзтм 86- ® «У^итувчи» нашриёти, 1997 й.
0 3 5 3 (0 4 )—97
I S BN 5-645-02960-7
М УКА ДДИМ А
С ан ъ ат у зи нима?
Т асви ри й с а н ъ а т т у р л а р и
1. ^ а й к а л т а р о ш л и к . Б у с а н ъ а т куриниш ига цараб,
д у м а л о ^ в а ^ а в а р и ^ (р е л ь ф ) ^ а й к а л л а р я р а т и ш тури-
г а булинади. . Д у м а л о ^ ^ а й к а л л а р н и ^ а м м а то м о нд ан
к^риш мумкин. А г а р б у с а н ъ а т д а инсон об р а зи н и н г бош
циеми ёки б е л и г а ч а т а с в и р л а н с а б у н д ай ^ а й к а л л а р бюст
деб а т а л а д и . Р е л ь ф ( ^ а в а р и ^ ) ^ а й к а л л а р э с а ю з а г а
бурттириб и ш л а н г а н и учун фак;ат бир т о м о н д ан кУриш-
г а м ^ л ж а л л а н г а н б ^ л ади . Р е л ь ф л а р $ з Урнида Горельф
.ва Б а р е л ь ф гур у хи га бу л и н ад и. Г о р е л ь ф — ю з а г а ёпиш-
ган ^ о л д а н и сбатан бу р т и б ку р и н ади . Го^о бирор-бир
б ^ л а г и д у м а л о ^ ^ а й к а л д а р а ж а с и д а х а м б ^ л ади . Б а -
р е л ь ф л а р ю з а г а н и сбатан к а м бур т и б та сви р л ан ад и ,
бу у р и и д а т а н г а ва т а ^ и н ч о ^ л а р н и мисол келтириш
мумкин. ^ а й к а л т а р о ш л и к с а н ъ а т и асо сан т^атти^ жисм-
л а р д а и — тош , ё ю ч , м а р м а р , гранит, бро н за, гипс ва
бош.ца шу каби м а т е р и а л л а р д а н т а й ё р л а н а д и .
Х^айкалтарошлик с а н ъ а т и н и н г ^ а д и м г и н а м у н а л а р и
х а л 1\л а р и м из ни и г тарихини» э ъ т и ^ о д л а,р и н и, эстети к
д у н ё ^ а р а ш л а р н н и , т у р м у ш та р зи н и у з и д а а к с эттирга-
ни би л ан ц ад р ли д и р .
К^адимги м и с р л и к л а р н и н г ф и р ъ а в н Тутанхомон, Эх-
6
urnпп ^ а м д а г^ з а л в а ац л л и м а л и к а Н е ф р е т е т и л а р сий-
мпллрп акс этти ри лган ^ а й к а л л а р и нафислиги, т$'ла-
I ом Iилиги б и л ан э н г цадим ги ^ а й к а л л а р и ч и да бутун
jiui^onra м а н д у р д и р . Айни^са, м а л и к а Н еф р етети н и н г
ы о п и д а Jteura хос гузаллиги; ички м а ъ н а в и й о л ам и ,
Котии-цнзларга х о с н а з о к а т и б и р м у н ч а м у к а м м а л тас-
пмI• м и ган . Б у п о р т р е т -^ а й к а л Уз з ам о н аси н и н г м аш ^ у р
\<|Пкалтароши Т у тм е с то м о н и д ан м а й о р а т б й л ан я р а -
I и.мши. Мефретети бюстининг ^ и м м а т и рангли циммат-
Гщу> т о ш л а р д а н м еъ ё р и д а Щ Ш а и и л га Йл иги б и л ан -^ам
и ю ^ л а и а д и . Ю з ту зи л иш и , бош кийим, б^ йиндаги та-
niiMioiyiap т а с в и р и д а р ан г л и т о ш л а р ж у д а у с т а л и к б и
лом ш пл ати лганк и , ^ а й к а л т а р о ш л и к с а н ъ а т и д а бу хил-
длги и а м у н а л а р к а м учрайди. Н еф р етети бюсти тимсо-
лмда р ан г л и ^ а й к а л т а р о ш л и к н и н г у т а с а н ъ а т к о р о н а ба-
ж л р и л ган и н и гуво^и б^ л ам и з. ^ а д и м г и ю нонларнинг
им рммликларнинг бу б о р а д а г и и з д а н и ш л а р и ^ а м эъти -
Аорга молик. Чунончи, м аш ^ у р юнон ^ а й к а л т а р о ш и Ми-
Iн .и ни иг « Д и с к отувчи» а с а р и $ ар т о м о н л а м а м ай о р а т
Аплан я р а т и л г а н . Ю нон а с о т и р л а р и д а келтирилиш ича,
Афродита г ^ з а л л и к в а м у ^ а б б а т рам зи ди р. Б у н и Афро-
д н т а г а б а г и ш л а н г а н ^ а й к а л л а р д а к ^ р а м и з . У л а р на-
фмслигн, г у з а л л и г и б и л а н к и ш и н и ^ з и г а ром цилади.
1>у у риида ай и и ц са «М илос А ф р о д и та си » ^ а й к а л и ало-
.\ида д ш д а т г а сазовор. Энг ц адим х а л ^ л а р д а н з^индлар
\ i.i;iрипинг диний эъти ц оди б у л м и ш Б у д д а г а о и д минг-
ллА .^айкаллар яр ати ш ган .
У л кам и зн и н г С у р х о н д а р ё в и л о я т и д а н цадим кушон-
л лр д а в р и г а ои д б у д ди зм га х о с ^ а й к а л т а р о ш л и к наму-
паларнни з а м к ^ п л а б у ч р ати ш мумкин. Узбекистон ^у-
дуд н даги гладим С а м а р ц а н д н и н г Урни — А ф ро си ёбд ан
Аир цаича х а й к а л ч а л а р топилган. Б у ^ а й к а л ч а л а р д а
г^заллик, с а д о ц ат , инсонийлик в а диний э ъ т и ^ о д л а р а к с
мттирнлган.
д ай кал тар ош л и к санъати асарлари ^ам мазмуни ва
назн ф асига ц а р а б мон ум ен тал, д е к о р а т и в в а да стго ^
т у р л а р и г а бу л и н ад и. М о н у м ен та л д а й к а л т а р о ш л и к м а ъ -
лум бир му^ит, м еъ м о р л и к б и н о л ар и ^ а м д а т а б и а т г а
уи гу п лаш тири л и б и ш л а н г а н б^ л ад и . Т ош кен т шазфи-
даги Узбекистон м у д о ф а а вази р л и ги н и н г биноси i^ap-
пшсидаги « Ж а н г ч и солдат», ш им о ли й тем и р й^л в о к
ал ли ён и д а у р н а т и л г а н Т у р к и ст о н л и к 14 комиссарнинг
| р ан и тд ан и ш л а н г а н ^ а й к а л л а р и , со^и б^н рон Амир Т е
мур, Алиш ер Н а в о и й ^ а й к а л л а р и ш у т у р г а мансуб.
7
М уста кил м а з м у н г а э г а булган, в о ^ ел и к н и борли-
гича а к с э тти р ган ^ а м д а инсон ички ру^ий о л а м и н и li
r a хос т а р з д а очиб беради ган эр ки н и ж оди й асарлар^
шу ж у м л а д а н , м узей л ар, кУргазма з а л л а р и , ^ а т т о хо-
н а д о н л а р г а ^у й н ш га м ^ л ж а л л а н г а н ^ а й к а л л а р дастго^
^ а й к а л т а р о ш л и г и д е б ю ритилади. Д а м и р Р у зи б оев, Эй-',
н у л л а А лиев, А бдумум ин Б о й м а т о в , У л у г б е к Мардиев,;
И л ^о м Ж а б б о р о в к а б и ^ а й к а л т а р о ш л а р шу с о ^ а д а с а - (
м а р а л и и ж о д ^илиш м оцда.
Г р а ф и к а с а н ъ а т и — тасви ри й с а н ъ а т н и н г энг кенг
т а р ^ а л г а н ^ о з и р ж а в о б ва ж а н г о в а р туридир. Г р а ф и к а
с а н ъ а т и д а воцелик асо сан ч й зи к д а р , ш а к л л а р в а о^-
кора ранглар ор^алн’ тасвирланади. Б у санъат турида
^ а р доим )^ам т у р л и р а н г л а р и ш л а т и л а в е р м а й д и , и ш л а-
т и л г а н и д а ^ а м а с а р м азм у н и н и очиб б ер и ш д а асосий
в а з и ф а н и у та м ай д и . Б у ё ^ л а р к и ш и л а р н и ж а л б цилиши
ёки ч а ц н р и ^ в а зи ф а си н н б а ж а р и ш и мумкин. Ш унинг
учун ^ а м , бу с о ^ а д а икки, уч х и л д а н о р т и ^ б у ё ^ деяр-
л и и ш л ат и л м ай д и . Г р а ф и к а с а н ъ а т и Уз у риида цуйида-
ги т у р л а р г а булинади. М а с а л а н : да стго ^ г р а ф и к а с и
т у р и г а и ж о д ко рн ин г мустацил бади и й ф а о л и я т и н и анг-
л а т и ш би л ан би рга янги ф и к р в а г о я л а р н и илгари су-
р а д и га и а с а р л а р ки р ад и . Китоб г р а ф и к а с и с а н ъ а т и д а
э с а китобнинг т у р и г а ц а р а б муцова, титул м у ^ о в а ка-
б и л а р ^исобга олинади. Китоб г р а ф и к а с и ш у китоб
нинг м а з м у н и н и очиб б ер и ш га х и з м а т цилади. Китоб,
г а з е т а - ж у р н а л г р а ф и к а с и ва б у л а р д а н т а ш к а р и , ана
ш у китоб г р аф и к а си н и н г Узига хос бир т у р и г р а в ю р а
с а н ъ а т и д ей ил ад и . Г р а в ю р а уз Уриида ^у й и д аги
т у р л а р г а булинади.
1. Л и т о г р а ф и к а — асосан т о ш г а уйиб иш лан ади .
2. Л и н о г р а в ю р а — л и н о н ум га у йиб иш лан ади .
3. К с и л о г р а ф и я — ёго ч га уйиб иш лан ади .
4. О ф о р т — ал ю м и н и й в а б о ш ^ а м е т а л л а р г а уйиб
I иш лан ади .
Г р а ф и к а сан ъ ат и н и н г я н а бир тур и п л а к а т л а р ясаш-
дир. Сиёсмй п л а к а т л а р , р е к л а м а (т и ж о р а т ) а ф и ш а л а р .
с а т и р а ва юмористик а с а р л а р ш у л а р ж у м л а си д а н д и р .
П л а к а т л а р м а ъ л у м бир м а в з у г а (тинчлнк, экология,
п а х т а к а б и л а р ) ц а р а т и л г а н б у л а д и . С а н о а т граф ик аси -
га э с а ёрл н ^, р а м з ва б о ш ц а л а р киради. А рх егр аф и ка-
д а л о й и ^ а , р е ж а , уй схемаси, м а н з и л буйича йуналиш
кабилар тасвирланади.
Г р а ф и к а сан ъ ати н и н г м а ш ^ у р у с т а л а р и Султон Али
8
М л п ц л д и й , К ам о л и д д и н Б е ^ з о д , Л е о н а р д о д а Винчи,
\ к.» р \ г Д ю р е р Уз з а м о н а с и д а с а м а р а л и и ж о д ^илиш-
• hi Улбскистоннинг XX аср г р аф и к а ч и р а с с о м л а р и д а и
Н п т и д п р Икромов, К утл ур Б а ш а р о в , Т е л м а н М у^ам е-
I..м, Н и к о л а й Тен, Н е ъ м а т ^ а к и м о в ва б о и щ а л а р ижо-
/Ш 11.1 мборга молик.
Р а н г т а с в и р — асосан б у ё ц л а р в о си таси д а м атога,
.т-морги шуиингдек, т е к и с л и к в а ю з а л а р г а и ш л а н а д и г а н 1
ппп.мт туридир. Т асви р м азм у н и , х а р а к т е р и в а шун-
1 м \ и на ш б а р ч а х у с у с и я т л а р и б у ё ^ л а р о р ^ а л и ифода-
ч |б бер и лса р ан гтасви р с а н ъ а т и деб а т а л а д и . Тасви-
pnil слн ъ атн и н г бу т у р и д а и ж о д ко рн ин г ички к е ч ш ш а -
м р п р а и г л а р н и бир-бирига м е ъ ё р и д а 1ф д и б и ш л а т и ш
и л ги ж аси д а н ам оён булади. М а с а л а н , ц изил в а цора
(•\пучар цушиб и ш л а т и л и ш и ф о ж и а в и й л и к н и а к с эт-
тнрса, оч мовий в а яш и л р а н г л а р н и Узига хос бо гл аш -
лпр и а т и ж а с и д а тинч в а осо й и ш тал и к ^ о л а т л а р и тас-
нирлаииш и мумкин. Р а н г т а с в и р с а н ъ а т и ж о з и б а л р в а
*. I*зн ц а р ли л и ги би л ан н а ф а ^ т у з л а ш т и р и ш д а , ^ а т т о
уин пдрок г^ила би л и ш д а ^ а м У^увчидан м у а й я н тай-
/’•pi арли кн и т а л а б этади.
Тасвирий сам ъ атн и н г у зи га хос н а ф и с бу т у р и ин-
гоиият т а ф а к к у р и н и н г ноёб н ам ун ас и си ф а ти д а киши-
ллрии неча а с р л а р д а н бери Узига р о м ^ и л и б кел м о ^ д а.
Узбекистан ^ у д у д и д а ^ а м ц а д и м д а н р ан гтасви р с а н ъ а
ти т а р а в д и й этганлигини А ф р оси ёбд аги деворий расм-
ллр, В а р а х ш а в а Б о л а л и к т е п а т а с в и р и й н ам у н ал ар и -
л.mi бмлиш мумкин. Б у утм иш р ан гтасви р с а н ъ а т и
а ж д о д л а р и м и з н и н г г у з а л л и к б о р а с и д а эр и ш га н ютук;ла-.
piinii ,\икоя ц илибгина ^ о л м а с д а н т а р й х си рлари н и очиб
| м |>увчи кузгу в а з и ф а с и н и б а ж а р а о л ад и . Р ан г тас в и р
гимъатининг м а ш ^ у р в а к й л л а р и д а и Л е о н а р д о д а В и н
чи, -Р аф аэль Санти, Р е м б р а н д , К а р л Б р ю л о в, А нри М а-
гисс, XX а с р у з б е к р ан гтасви р с а н ъ а т и у с т а л а р и д а н
Хрол Тансицбоев, Абдулдак; А б д у л л а е в , Р а х и м А х м е
дом, М а л и к Н а б и е в , Ж а в л о н ! У м а р б еко в , Б а х о д и р Ж а -
лолов, А лиш ер Мирзаев., А к м а л И к р о м ж о н о в л а р ижо-
ди дивд^т-э.ътиборга молик. Р а н г т а с в и р санъасги уз
уриида монументал, дастго^, д е к о р а т и в б е з а к кУриниш-
л а р г а а ж р а л а д и . М о н у м е н т а л л и к к у р и н и щ и да ижти-
моии ^ а ё т в о ^ е а л а р и а к с э т т и р и л а д и в а та св и р у з о ^
м ас о ф а д а н к у р и ш га м у л ж а л л а н а д и . М он у м ен тал кури-
иишдаги р а н г та с в и р с а н ъ а т и — турри девор ю засига
и ш л аш ( ф р е с к а ) , т у р л и р а н г л и т о ш л а р , шишалар» сир-
9
ли с о п о л л арн и н г д е в о р д а и ш л а т и л и ш и ( м о з а и к а ) , м а х
сус т у р т б у р ч а к в а р а м к а л а р ичида т а с в и р л а ш (панно)
й ун ал и ш л ари н н ^ а м уз ичига ц а м р а б олади.
Д е к о р а т и в рангтасвир с а н ъ а т и э с а б е з а ш в а з и ф а с и
ни утайди. Театр» кино в а б о щ ц а ш унга Ухшаш со ^ а-
л а р д а д е к о р а т и в ран гтасви р с а н ъ а т и ^ у л л а н и л а д и .
11
Анимал жанри — м а ж о з и й о б р а з л а р н и а к с эттнрув-
чи тасви ри й с а н ъ а т а с а р л а р и д и р . Б у н д а асо сан т у р л и
^ а й в о н л а р , ц у ш л ар , у л а р н и н г ^ а р а к а т л а р и , ц и ё ф а л а р и
в а ш у о б р а з л а р о р ^ а л и ^ а ё т в о ц е а л а р и а к с этти ри лади .
Х а р б и р та св и р и й с а н ъ а т а с а р и ко м п о зи ци яси н и яг
уз ига хос т у зи л и ш и в а м а з м у н н б и л а н борлиц ж и ^ а т -
л а р н м а в ж у д д и р . А н а ш унинг учун ^ а м тасви ри й с а н ъ а т
а с ар и ком позициянинг ,умумий цон ун иятларига а м а л
Килгаи ^ о л д а я р а т и л а д и . Б у у р и н д а биз композиция
туш ун часн узи н и м а ? У « а н д а й кон у н и ятла рн и т а л а б
ци лади деган с а в о л г а м а ъ л у м д а р а ж а д а ж а в о б б е р а
олмотимиз лозим.
К ом позиция ту зи ш , ж о й л а ш т и р и ш и ж о д цилиш н а-
т и ж а с и д а са н ъ ат н и н г а л о ^ и д а ^ и с м л а р и н и м а н т и ^ а н бир
буту н ли кка к ел ти р и ш э к а н л и г и н и а н г л а т а д и . Тасвирий
с а н ъ а т д а композиция ж у д а кенг м а ъ н о г а , ^ з и г а хос
а л о ^ и д а му^им ж и ^ а т л а р г а э г а д и р . Я н а шу п а р с а ди^-
ц а т г а сазоворки, та св и р и й с а н ъ а т н и н г ^ а р бир ту ри ёки
12
н и тр и д а композицией тузилиш м аъ л ум д а р а ж а д а фарц-
iiiliiiniuin т а л а б ^илади. Тасвирий сан ъат асари д а ком-
шмициикинг оддий ^онунларидан тортиб асар мазму-
иппи очиб беришгача б^лган ижодий и зл ан иш л ар ида
yiw унига хос композиция сирлари булади. Асарнинг
впдиий мазмуни, циймати, сан ъат д а р а ж а с и д а ярати-
ннпш томошабин, ^цувчи томонидан идрок ^илинаёт-
I ииди б аъ зан ижодкорнинг узи ^йлам аган сеэфли ^ир-
рплпри ^ам ю зага чи^иб ^олиши мумкин. Композиция
Alin шундай мураккаб санъатнинг мантилий тузилиши-
HII пппкил ^илувчи со^асидир. Тасвирий санъат тари-
киднги намуналарни турри та^лил ^ила олиш учун ком
позиция з^а^идаги назарий тушунча ва билимга эга
Й^ЛМО'К лозим.
Узбекистон тасвирий санъати иамуналарини санъат-
шуноелнк ну^таи назаридан ^рганишда композицион
ти у ш л л а р га тез-тез дуя келамиз. Шундай цилиб, рас-
тм л п ри м и з яратган асарларни ^рганиш жараёнида ком-
iin ищи я тушунчаси ^а^идаги билимимиз, фикримиз
ЯИОда бойийди. В а бу мавзунинг янги-янги цирралари
бил пи танишиб борамиз.
II БО Б . У ЗБЕ К И С ТО Н ^ У Д У Д И Д А Г И ЦАДИ М ГИ
Т А С В И Р И Й САНЪАТ
И бти дои й тасви р и й са н ъ а т н а м у н а л а р и з^ацида
А ж додларим из тарихининг энг цадимги давр л ар и да
тпеш ф ии и ф од алар бе^иёс а^ ам и я т касб этган. Н егаки,
яиг ц а д и м г и о д а м л а р б и р - б и р л а р и г а ф и к р л а р и н и , му-
носабатларини, истакларини чизи^лар. оддий форм алар,
МПим ч ти в т а с в и р л а р о р ^ а л и е т к а з и ш г а и н т и л г а п л а р .
М асалан, у л а р ов ^урол л ари н и т а с в и р л а ш р р к а л и овга
( т р м о ц ч и э к а н л и к л а р и н и и ф о д а л а с а л а р , ёв в о й и б у к а
ил боин^а т у р л н ^ а й в о н л а р т а с в и р л а р и о р к а л и , у ш а х а й -
и и п ла р н и о в л а м о ^ ч и э к а н л и к л а р и н и б и л д и р г а н л а р . 5Qo-
мирги У з б е к и с т о н ^ у д у д и д а н ^ а м а н а ш у н д а й и б т и д о и й
жимоа даврига мансуб ^н лаб тасви р л ар ^олди^лари
т о п и л г а н . Ш у л а р д а н би ри З а р а в у т с о й р о р и д а и ш л а н г а н
о» м а ч з а р а с и д и р . М а з к у р р о р д а ги р а с м л а р д а ц ад и м ги
р а с с о м л а р н и н г Узига хо с ф а о л и я т и н и к у р и ш мумкин.
КУ.^мтаиг т о р и э н г юцори цисмининг б и р и д а ж о й л а ш г а н
бу горни « О л ти н о л о в цояси» ё к и « О л ти н ол о в д а р а с и »
д с б х;ам а т а ш г а н . Ч у н к и з а р — о л ти н , ^ т — о л о в м а ъ -
иосн да и ш л а т и л г а н . Ш у б о и с б у м у ц а д д а с ё д г о р л и к
13
« Зар аву тс о й » номи билан а т а л и б кели н м оц да. З а р а в у т -
сон ов м а н з а р а с н д а г и ту р л и р а с м л а р н и к у з а т и ш цадим-
ги о д а м л а р н и н г ^аётини, т у р м у ш та р зи н и ж о н л и т а с а в -
вур ци ли ш га ё р д а м беради, И б ти д о и й о д а м л а р ^ а ё т и д а
о вчи лик асосий машрулот т у р и б у л г ан л и г и с а б а б л и и б
тидоий т а с в и р л а р д а ов м а н з а р а с и кенг уринни э г а л л а -
гаи.
Т асви р и й са н ъ ат н и н г ибтидоий д а в р и г а м ан суб на-
м у н а л а р и д а н бири Ж и з з а х ви л о яти даги Т а ^ а т о ш номи
б и л а н а т а л и б келинаётган т о ш д а г и т а с в и р ёзу вл ар д ир.
Б у т а с в и р л а р д а ^ а м фикр, сезги, а м а л и й э ^ т и ё ж каб и
туйрулар а к с этти ри лган . К а д и м и й т а с в и р л а р д а н я н а
б ири З а р а ф ш о н э т а к л а р и д а г и « С а р м и ш с о й » та с в и р л а -
р и д а эса ибтидоий р ас со м л а р и ж о д и уз аксини топган.
И бтидоий тасви ри й с а н ъ а т н а м у н а л а р и н и у м у м а н i\a-
димги са н ъ ат н и н г т и к л а н и ш и д а арх ео логл ар и м и зн и н г
с а м а р а л и м е ^ н а т л а р и д ш д а т г а .сазовор. Чунончи, С а р
м иш сой р а с м л а р и ^ а ^ и д а А. М у ^ а м м а д ж о н о в «К^адимги
Б ухор о» ки тоби да ш у н д а й ц и з и ц а р л и ф и к р л а р н и ёза-
ди: « Б у ибтидоий т а с в и р и й с а н ъ а т а с а р л а р н С а р м и ш
сой д а р а с и н и н г икки ю зи да ц а д к у та р г ан ^о я т о ш л а р -
нинг силлик; ю засига солинган. У л а р н и н г асосий цисми
у чли а с б о б л а р воситасида с у р у н к ас и га з а р б би л ан ёки
у т к и р ^ и р р а л и кескичлар в о си таси д а чизиб ёки т а р а ш -
л ан ган . М и н г й и л л а р о ш а у л а р н и н г энг ^ а д и м и й нус-
х а л а р и цуёш в а ш а м о л т а ъ с и р и д а у н щ и б ^ о р а й и б кет-
14
m u булса-да, ч ош го ^ в а кеч п е ш и н л а р д а ку зга я э д о л
иииллнади.
< .фмшмсой ц о я л а р и д а ёввойи б у ^ а л а р , ш о хла р и
ятроф га б у т а л а б кетган буру в а бу л о н л ар , е л и б бораёт-
I ин тог т а к а с н , о*у, тунриз, бури, цоплон, и т л а р ^ а м д а
Пир бири б и л ан о л и ш аё тг ан ёввойи в а хон аки ханвон-
лпр, шунингдек. овч и л ар в а о в м а н з а р а л а р и ^ а м тас-
иирлаигаи».
1\.чдимги р а с с о м л а р ф а о л и я т и д а х а м ку затувч ан л и к,
и m кл ва ч и з и ^ л а р о р ^ а л и б у л а ё т г а н в о ^ е а л а р н и н г ха-
рпкторини, м азм ун и н и ёритиб б е р а олиш к о б и л и я т л а р и
кФагп т а ш л а н а д и . К ря то ш ; д а р а л а р в а р о р л а р д а г и расм -
лпр м а з м у н а н бой бул и ш и б и л а н б и р г а х и л м а-х и л ди р.
Улпрда т у р л и м а н з а р а л а р Уз ак с и н и топган. У м ум ан бу
тп сп п рлар о р к а л и о д а м л а р н и н г м у ш т а р а к туйрулари
книг;! чиццаилигини к у р а м и з . Б у р а с м л а р д а '.хар бир
Гм*;ц и, ^ о р а л а м а ё к и ш а к л Узига хос фи крн и , ^ а т т о с е ^ р у
ж о л у л ар н и и ф о д а л а б бер и ш и б и л а н ^ и з и ^ а р л и д и р . Юко-
ридаги д а л и л л а р д а н кУриннб ту р и б д и к и а ж д о д л а р и -
ми *1пннг ^ а ё т и д а , т у р м у ш т а р з и д а та св и р и й ф а о л и я т
пло^ида Урин тутган. З а р а в у т с о й , С ар м и ш со й , 1^орачар-
iioi^coii, К уксарой , Б и ро н с ар о й , Т а ^ а т о ш , Тераклисой,
Ж л р с а р о й , Тутлисой, Ч а д а к с о й , Ш у р б у л о ц с о й ва бош ца
к^п л аб ц а д а м ж о л а р д а г и т а с в и р л а р ф и кр и м й з д а л и л и -
дир.
Тасвирий санъат тарихинииг кейинги такомил
босцичлари
Узбекистон х у ду д и ^ а м инсоният т а ф а к к у р и т а р а к -
циСтининг ш у ж у м л а д а н , с а н ъ а т н и н г цадим ги м а р к а з -
л п ри д ан бири экан л и ги ар х ео логи к и з л а н и ш л а р чогида
исботланган. У л к а м и з ^ у д у д и д аи т о п и л г а н с а н ъ а т оби-
д а л а р и , а с о р и -а т и ц а л а р бун га я Щ о л мисолдир. А м а л и й
ц у и ар м ан д ч й л и к н а м у н а л а р и д а б а д и и й б е з а к л а р купа-
Пиб. бойиб б о рган булса, та св и р и й с а н ъ а т н и н г кейинги
и а м у н ал ар и н и ку л о л ч и л и к б у ю м л а р и д а г и р а с м л а р д а
у ч р ата м и з. Сопол и д и ш ла р н н и г ф о р м а л а р и аста-секин
м у р а к к а б л а ш а б о ш л ай д и в а сопол и д и ш л а р г а тасвир-
л а р , б е з а к л а р туш и р и лп ш и б а д и и й к у л о л ч и л и к с а н ъ а -
гимI!мг' хар т о м о н л а м а р и в о ж л а н и ш и г а олиб келади.
Энди о д а м л а р у з л а р н учун к е р а к л и б ул ган бую м ва
л ш ёларни н г ф ор м аси н и н а ф и с ш а к л д а и ш л аб ги н а цол-
мпелан у л а р г а б е з а к л а р , т а с в и р л а р туш и ри б бадиий
ж и ^ а т д а н бой и тди л ар . К у л о л ч и л и к т а р а е д и ё т и л ойдан
15
ишланган ^айкалчаларда к^ринган булса, аста-секим
одамларнинг диний эътицоди, турли дунё^арашлари шу
^айкал тасвирлар орцали аксини янада аницро^ к^р- |
сата бошлади. ^айкалтарошлик ва^т ^тиши билан ^ а ё т - 1
иинг k j n жаб^аларига кира бошлаган. Уша дадимгн |
турли безакли тасвирларда, ^айкалларда кишиларнинг
иш жараёни, эъти^оди, дунё^арашларидан таш ^арн ]
турмуш тарзи ^ам $з ифодасини топган.
К^адимги одамлар турли динларга эътицод ^илиш-
ган ва уз эътицодларини ило^ийлаштириш ма^садида
^айкаллар яратишган. Айни^са, ана шу ^айкалларда
афсонавий ^айвонларга хос рамзий образлар уз ифода-
сиии топган. Утмиш санъат намуналарида ^аётнинг ^ам-
ма ^ирралари гавдалантирилган. Кийим-кечаклардаги,
шунингдек, уй жи^озларидаги тасвирларда ^ам шун
дай намуналарни кузатамиз. Бизгача са^ланиб долган
намуналар эса асосан лойдан, тош, ёроч, фил суякла-
ридан ишланган. Одамлар ^айк^лларга ва бопща тас-
вирларга jte дунё^арашлари, эъти^одларини жо рьлиш-
га интилганлар.
Аждодларимизнинг милоддан аввалга VI асрнинг
иккинчи ярмйга келиб а^монийлар бос^инчилигига дуч
келиши ва шу даврдаги На^ши Рустам, Беэцхтун тас~
вир ёзувлари пайдо булиши ^ам Эрон ва Марказий
Осиё халцлари санъати билан б о ? л щ намуналарни ву-
жудга келишига сабабчи б^лган. Шунинг учун ^ам тас
вирий санъатнинг а^монийлар даврига оид намунала-
рини цадимги эронликларнинг марказий шаэфи Персе-
пол ва унинг атрофидаги ёдгорликларда учратамиз-
Бу Уринда тарихчи Б. А^медовнинг фикрлари ди^-
датга сазовордир: «Дйиикеа Персеполдан (Шерознинг
шимолий тарафидан тахминан 50 км олисликда жой-
лашган, 520—450 йиллар орасида п р и л г а н ) топилган
ёзувлар ва тасвирий сур,атлар (рельфлар) з^р илмий
цимматга эга.
...Ападана зинапоялари устига солинган тасвирий
суратлар ало^ида а^амият касб этади. Суратларда
(баландлиги 3 фут) а^монийлар империясига тобе б^л-
ган 23 сатрапликдан (мамлакатдан) улпон олиб келган
кишилар сурати тасвирлангаи. Булар орасида ба^трия-
ликлар (турли идишлар, тери, м^йна ва туя билан) ва
хоразмликлар (от ва цурол-асла^а билан) ^ам бор».
Бу утмиш тасвирлари Узбекистон тасвирий санъати
тарихи учун. ^ам ишончли ва му^им намуналардир. Яна
Ш I•
in , mi аж ди д а таъкидлаш керакки, Персеполдаги нацши
Рустам, Бе^устуе ёзувлари. ^айкалтарошликка хос
|ш ы |) тасвирлар санъат тарихини ^рганишда асосий
м ним ^исобланади. Бу асарлар меъморчилик тасвирий
МП ималий санъатининг муштарак таравдий этганидан
дало лат беради.
Аждодларимиз тарихи биздан цанчалик узоц ва
у ч,1|Н11М1г диний эътицодлари узгача булганлигидан
цп | ьп иазар биз билан олис утмишни борлаб туради-
I пп иозик жи^атлар бор. У 'ЩМ б^лса, улар яратган
1Жойиб санъат намуналаридир. Бу ^ринда тасвирий
•. Iи ьат асарларининг урни ва мав^еи ало^ида д и щ атга
* .1 шпор. Чунончи Афросиёб шар^ ;утмишининг маданий
мпрказларидан бири булиб, к^пгина халцларга хос
апышаларни акс эттирувчи санъат .намуналарига мас
ка идпр. Афросиёбдан топилган ^айкаллар, деворий су-
ратлар ана шулар щ щ щ а ^икоя цилади. «Афросиёбда
шгцпр ^аётининг ривожланиши Сурд, Мовароуннахр ва
Марказий Осиёдаги сиёсий ва ицтисодий ^аёдаинг юк-
c-.'ijiпшн ^амда ин^ирози билан мувофи^ тарзда кечган,
му ики Самарканд уша давр мамлакатлари уртасидаги
пло^аларнинг му^им маркази эди. Урта Ер денгизи 6у-
iiii иа Я^ин Ш а р ^ мамлакатларининг Эрон ор^али Узо^
Шарц, Марказий Осиё мамлакатлари, ^индйстон, Сир-
дарёнинг цуйи о^имидаги ша^арларга, у ер дан. эса Си
бирь ва Шарций Оврупо мамлакатларига дипломатик,
МВДО ва маданий ало^аларнинг асосий й^ллари Самар-
цапддан ^тган. Самарканд жа^он савдо ва маданий
марказларидан бири сифатида f s мавцеини т$ла дара-
жада, лекин узилишлар билан урта асрларда >^ам са^-
лаб ^олди», деб таъкидланади Самарканд тарихи кито-
бида. Хуллас, цадимги с^рд санъати ^ам утмишни яна-
да мазмунли ва аницро^ тасаввур ^илишимизга ёрдам
беради.
Искандар изи б^йлаб шаклланган тасвирий санъат
тарихи ^лкамиз ^удудида узининг ^имматли намунала-
рими ^олдиргаи. Милоддан аввалги 329—327 йилларда
Искандар ц$шинлари Марказий Осиё ^удудларини мак-
корлик ва хийла билан босиб олганлиги тарихдан маъ-
лум. Искандар Юнонистондан Марказий Осиега кел-
гунга цадар к^плаб халцларни босиб олган ва уша
грларда юной тили, маданияти ва дини T a p F -иб дилин
га и. Ана шунинг натижасида элленлаштириш (гонон-
Аммо, Юнонистоннинг меъморчилиги, та св и р и й с а н ъ а
ти б о ш к а х а л к л а р г а н и сбатан а н т и к д у н ё д а ю ко р и д а -
р а ж а д а б ^л ган ли ги н и т а ъ к и д л а м о к к е р а к . М а ^ а л л и й
х а л ц л а р та с в и р и й -а м а л и й с а н ъ а т и б и л а н элленлар
с а н ъ а т и ^ р т а с и д а уйрунлаш ув бо ш л ан ган . Б у уйгунла-
шув у з о ^ д а в о м этиб, э л л е н л а р г а хос ^ а й к а л т а р о ш л и к ,;
деворий р а с м л а р , а м а л и й с а н ъ а т н ам у н а л а р и , ж у м л а д а н
м е ъ м о р ч и л и к п ай д о б у л а б ош л ай ди . Б у н д а й тасви ри й
в а а м а л и й с а н ъ а т н а м у н а л а р и н и Узбекистоннинг ун л аб
Кадимий ш а ^ а р х а р о б а л а р и д а н топ и л аётган ли ги дик-
Катга сазовор. А ф роси ёб х а р о б а с и д а н И с к а н д е р даври-
г а о и д ^ а й к а л в а т а н г а л а р , к у л о л ч и л и к б у ю м л а р и то-
п и лгани к а м ф и к р и м и з дали л и ди р .
И с к а н д а р портрети ^ а к и д а а т о к л и олим А ^ м а д а л и
А с к а р о в ку й и д аги ч а м у ш о ^ а д а ю ри тади : « Р и в о я т л а р г а
К араган да, унинг икки ш ах и б ^ л га н эмиш . У бу сирни
х а л к д а н я ш и р г а н в а ^ а р с а ф а р соч о л д и р г а и д а са рта-
рощнинг к а л л а с й н и та н а с и д а н ж у д о этган. Н и ^ о я т , у
б о ш к а р г а н м а м л а к а т д а ёлгиз битта са р та р о ш кодади,
Уни ч а к и р и б соч о л д и ри ш о л д и д а н И с к а н д а р н и шохи
борлигини к еч к и м г а а й т м а с л и к к а к а с а м ичтирган, акс
з^олда у н и ^ л и м би л ан к^ р к и т и ш г ан . С а р т а р о ш рози б у
либ, И с к а н д а р н и сочини олган. У : уз подш а^ининг бо-
ш и д а г и ш о х л а р н и куриб т а а ж ж у б л а н г а н в а уз к асам и -
ни у з о к в а к т б у зи ш га бо ти н а о л м а г а н . У з о к й и ллар
д а в о м и д а ичидаги сирини я ш и р а - я ш и р а то к а ти т о к б о л
тан. Н и ^ о я т кимсасиз ч ^ л г а чикиб, бир булокнинг ёка-
с и д а утириб, ю р аги н и б у ш ати б ол и ш м а к с а д и д а сувга
Караб, аста-секи н « И с к а н д а р н й н г ш охи бор» деб уч м а р
т а т а к р о р л а г а н . В ак ти б и л а н к а л и г и бу л о кд ан к а м и ш
^сиб ч и кади . К у н л а р д а н бир кун бир ч^пон б у л о к ёка-
сига я к и н л а ш а д и ва унинг с у в и д ан тотигйч, бекорчи-
л и к д а н зерикиб, б у л о к и чи дан усиб ч и к к а н к а м и ш д а н
п а й ясайди. Н ай м и ч а л с а у н д а н « И ск ан д ар н й н г шохи
бор» д е г а н о во з б а р а л л а чикар эм и ш . Ш у н д а н И скан -
д яп н и н г шохи боолигини х а м м а би л г ан ва уни х а л к
« И с к а н д а р З у л к а р н а й н » деб а т а г а н . У ш б у аф сон а бир-
гина ш а р к д а эм ас, б а л к и И с к а н д а р н й н г я к и н л а р и г а
^ а м м а ъ л у м б ^ л с а к е р а к . А н а ш у а ф с о н а г а ило^ий куч
ва к у д р а т бериш И с к а н д а р з а м о н а с и д а н бош ланган:
М ^ с а л а н , 1970 й и л л а р д а Афросиёб арх ео логи к кази ш -
м а л а р п ай ти д а И с к а н д а р с у р а т и ч и зи л г ан к и м м а т б а ^ о
с е р д о л и к т о ш то п и л ди . Тош т и р н о к х а ж м и д а булиб,
у И с к а н д а р л а ш к а р б о ш и л а р и н и н г С а м а р к а н д н и истило
18
«мим н п^ти да й ^ о т г а н олтин у зукни нг ку зи б у л с а ке-
I' iik, Дма шу т о ш г а т у ш и р и л г а н И с к а н д а р р ас м и г а ик-
НЦ дипдем а кийдирилган. Д а р ^ а ^ и ц а т , р а с м д а г и д и ад е-
Miuiitur ч еккаси д ан и к к и та ш о х б^ртиб чи^иб турибди.
By тОмилма з^озир С а м а р ^ а н д д а г и Р есп у б л и к а са н ъ а т
му чЧшда са^ лан м оц да.
И скан д ар Мисрни босиб о л ган д а Миср ко.^инлари
уии ммсрликларнинг К,уёш худоси Амоннинг ^ рли деб
м.дпи цилганлар. М исрликлар ан ъ а н а л а р и га кура, худо
Л мои снймоси икки ш охли бош кийимда тасвирланган.
Мисрни э га л л а г а н И с к а н д а р га Миср асл зод ал ари икки
Шохли олтин бош кийим кийдирган б^лиш лари мум-
кии».
Маълумки, !^адимги тасвирий санъат, ж ум л ад ан
Искандер замонасига оид тасвирий сан ъат элленлар
ТЬЪСири остида ш аклланган в а та р аа д и й этган. Турли
тпс.нир ва ш акллар зарбчэтилган танга ва тацинчо^лар
Jfnia замон ноёб ашёларидир. Сиртига Артемида (юнон
мифологиясида таърифланишича Зевс ва Летоннинг
киан, иоз-неъмат худоси, хайвонот ва овчилик ^омийси.
Римдиклар уни Диона номи билан аташади) тасвири
туширилган геммадаги раем ^ам элленлар даври наму-
наларига киради. Шунингдек. айни пайтда Ойбек но-
мндаги Узбекистон хал^ларн тарихий музейида сацла-
пвётган цадимги кумуш (тетрадрахма) даги ральф тас-
инрлар ало^ида эътиборга моликдир. Бу Александр
Македонскийнинг тетрадрахмаси (танга пули) б^либ,
у mi иг ^нг томонида бош циёфаси ^нг томрнга буриб
ишланган шох тасвири мавжуд. Иккинчи (тескари) то-
монида эса унг 1$лн узатилган ^олатда КУШ тутиб тахт-
да утирган Зевс акс эттирилган.
М а^аллнй у стал ар ва рассом лар ясаган кулолчилнк
бу ю м л ар и д а , т а н г а в а т.а^й н чокларда, ту р л и к^риниш -
д а г и х а й к а л л а р д а х.ам э л л е н и с т и к а н ъ а н а л а р а л о м а т -
лари м а в ж у д . З о тан , Ю нонистон тасви ри й санъатн
ю т у ц л а р и K^npoi^ х а й к а л л а р д а , з а р б э т и л г а н т а н г а л а р
на т а ц н н ч о ц л а р д а ^ з и н и н а м о ё н к и л а д и , Б у х а й к а л л а р
ш н л а н и ш и в а м а з м у н и г а к у р а ю н о н л а р г а хос т а с в и р -
л а р н и а к с э т т и р а д н . Б у с а н ъ а т а ш ё л а р и м а х а л Лий х а л ^
б и л а н ю н о н л а р у р т а с и д а г и я ш а ш т а р З и н и н г т о б о р а уй-
г у н л а ш и б б о р г а н л и г н н и з^ам к у р с а т а д и . М а р к а з и й Осиё,
ж ум ладан Узбекистон санъатн та р и х и д а элленлао ва
маз^аллий х а л ^ с а н ъ а т н н и н г у й г у н л а ш у в и э с а ^ з н г а
хос янги бос^и ч б^лдн .
19
Ю нон — Б ак три ядан а р а б л а р и сти л оси гач а бул ган
д а в р л а р д а г и тасвирий с а н ъ а т равна^и
Ф
Утмиш тасвирий санъат тарацкиётининг узига хос
цирралари Искандар вафотидан сунг ташкил топган
давлатлар тузуми билан боглик равишда намоён була-
ди. Уша даврда Марказий Осиё, жумладан ^озирги
Узбекистон Салавкийлар давлати таркибида булганли-
ги тарихдан маълум. Бу давр ^ацида са^ланиб цолган
^айкаллар, амалий безак санъатидаги тасвирларда»
таш^ари танга пуллардаги тасвирий намуналар ор^али
^ам тасаввур ^осил ^илишимиз мумкин. Масалан, бун-
дай намуналарни Антиох I Д рахма (танга пуллари)даги
тасвирларда учратамиз. Танганинг олд томонида под-
шонинг тож кийган бош киёфаси, тескари томонида эса
кийимсиз $олатдаги Зевснинг ^нг кулида бир даста
ча^мок, чап кулида каллой, оёги остида эса бургут,
шунингдек, юнон тилида (Шок Антиох) деган битик
тасвирланган.
Тасвирий санъатнинг ^айкалтарошлик тури Юнон—
Бактрия ва цадимги Хоразм давлатлари даврида тарак-
Кнй этибгина цолмасдам, го^о санъатнинг бош^а тур-
ларига етакчилик вазифасини ^таган. Бактрия
маданиятининг яна бир характерли томони шунда эди-
ки, бу даврда амалий безак санъатида кичик хажмли
тасвирлар кенг кулланилган. Олтин ва кумушдан иш-
латилган такинчоцларнинг топилиши улардаги тасвир
ва безакларн'инг бой ва жозибадорлиги с^зимизга мисол
була олади. Х^амза.^акимзода Ниёзий номли санъат-
шунослик института ходимлари томонидан Далварзин-
тепада археологик казишмаларни олиб бориш жарао-
нида топилган 11*5 дона одтиндан ишланган ашёлар Бац-
трия даври усталарининг ма^оратидан дарак берадн.
Кадимги Хоразм тарихини астойдил Урганган олим
С. П. Толстов Жонбаскалъани «кайкаллар музейи»,
Тупроккалъани эса «Тангалар музейи» деб бежиз ата-
маган.
Х.айкалтарошлик. графика, рангтасвир цадимги Фар-
рона, 1^анр давлатида к ам кенг к^ламда ривожланган.
Тасвирий санъат тарихида Буюк ипак й>*лини таъсири
катта билган, албатта. Буюк ипак й^лининг хал Клар
^ртасидаги санъатни уйрунлашувига таъсир ^тказганини
Кушонлар даври мисолида янада якколрок курамиз.
ДархкакиКат» Узбекистон тасвирий санъати тарихннннг
it нm i бир цисми кушонлар даври билан чамбарчас бор-
ли 1\дир. Бу даврда цадимги хал^ларнинг турлича дунё-
КГВШЛЯри тасвирий санъат асарларида уз аксини топ-
* иг Буларнинг бирида буддизмга хос белгилар акс
и I прилган б^лса, иккинчи бир намуналарида Зардуш-
Iпо,'!ПК эътицоди рамзларини илгаймиз. Кушонлар дав-
ри еаиъатининг хилма-хиллиги бу империя жуда катта
дуд пи, куп хал^ларни бирлаштирганлиги билан хам
II тулапади. Кушонлар. даврида маданият ва санъат.
(иксы к поронага к^тарилган. Уша даврга оид санъат
ишглари Узбекистоннинг жанубидан к^про^ топилган-
л hi пни ало^ида ^айддилиш керак.
Кушон подшолиги бу аслида сиёсий тушунча булиб
у пинг журрофий номи Ба^трия деб аталади. Б у ю к Б а^т-
1)11)1 ^удудига оид яратилган тасвирий санъат асарлари
Vпшииг г^заллиги, нафислиги билан ол^ишга сазовор-
дир. Бу даврда ^айкалтарошлик санъатининг турли
иуринишлари кенг ривожланган. К^п ^олларда ^айкал-
ларнииг диний характерга эга эканлиги очи^ к^ринади.
1ми\трия ^удудидан топилган ^айкалчаларда севги, ои-
ланий бахт, сер^осиллик каби роялар олра сурилади.
Археологик изланишлар жараёнида Будданинг тик тур-
гам ^олатидаги, чордона цуриб ^тирган ^айкаллари,
р т @ ётган ^олатдаги куринишлари акс этган ^айкал-
лари топилган.
Кушонлар даври маданиятининг сер^ирралиги шун-
даки, тасвирий санъат, меъморчилик, амалий санъат-
иииг турлари бир-бири билан богли^ ^олда тараедий
игам. Бу даврда будда ибодатхоналарининг яратилиши,
у.» иавбатида, буддизмга хос бадиий безаклар ишлани-
шига сабабчи булган. Масалан, Далварзинтепадан то-
иилган, I асрнинг иккинчи ярмига оид Вима Кадфиз
тамгасининг олд томонида шо^ уиг ^ули мехроб узра
чузилган ^олда, бошига ялов тасмали узун куло^ кий-
ган ^олатда тасвирланган. Олимларнинг фикрига Ка
раганда, бу тангадаги дойра шаклидаги юнон ёзуви
«Шо^лар шо^и Вима Кадфиз Кушон» деган маънони
англатади.
Эфталийлар, Турк ^о^онликлари даврида ажойиб
^айкаллар, нафис деворий суратлар юзага келди.'Ут-
миш тасвирий санъат- меросимизнинг энг характерли
томоиларидан бири шунда эдики, аждодларимиз бош-
ца халклар санъатидан таъсирланибгина ^олмасдан,
уларга уз таъсирини ^ам Отказа олган. Ш у асосда халц-
21
л а р н и н г уйрунлаш ган, ю к с а к та св и р и й с а н ъ а т н а м у н а
л а р и я р а т и л г а н л и г и т а р и х д а н м а ъ л у м д и р . Сурдиёна,
Б а к т р и я , П а р ф и я , Чоч, Х оразм , К ддимги Ф арр о н а ^у-
д у д л а р и д а н т о п и л г а н ц ад им ий с а н ъ а т а ш ё л а р и би зга
м озий д у н ёси дан х а б а р беради.
К ади м ги ^ а й к а л т а р о ш л и к сан ъ ат и
Т а с в и р и й с а н ъ а т та ри хи н и т а д ^ и ^ ^ и л и ш д а ^ а й к а л -
т а р о ш л и к т у р и а л о ^ и д а а ^ а м и я т касб э т а д и . Респуб-
л и к а м и з ^ у д у д и д а н к у п л аб ^ а й к а л т а р о щ л и к с а н ъ а т и
а ш ё л а р и т о п и л ган и н и биз ю ц ори даги д а л и л л а р д а кур-
дик. Б и т т а р и с о л а д а ц ад и м ги ^ а й к а л л а р я р а т и л и ш ж а -
р а ё н и н и б а т а ф с и л у р г а н и б ч и ^иш нинг им кони пЩ . Ш у -
нинг учун ^ а м ^ а й к а л т а р о ш л и к д а г и ай ри м н ам у н а л а р н и
т а ^ л и л ^ и л и ш о р ^ а л и у л а р н и н г мазмунини, бадиий
1^иймати, и ш л а н и ш у с л у б л ар и , м а т е р и а л и в а у м у м а н
^ а й к а л т а р о ш л и к н и н г с а н ъ а т д а р а ж а с и д а о д а м л а р тур-
м уш т а р з и д а т у т г а н Урни к а б и ж л ^ а т л а р и н и г и н а очиб
бер и ш га ^ а р а к а т ^ и л ам и з. Р е с п у б л и к а м и з ^уд уди д ан
то п и л ган х а й к а л л а р н и н г тош , темир, суяк, ёгоч, ганч,
jioii, мис, ^ а т т о олтин, кум уш к а б и .турли м а т е р и а л л а р -
д а н и ш л а н г а н л и г и бу с а н ъ а т туринйнг нечорли а^а-
м и я т г а э г а э к ан л и ги н и ку р са тад и ,
А з а л - а з а л д а н и ж о д а ^ л и н и н г оналарга» а ё л л а р г а
^ у р м ат-э ^ти р о м и ю ^ори д а р а ж а д а булган. К дд и м ги д а в р
и ж о д к о р л а р и ^ а м м ам о н т с у я ги д ан , т о ш д а н а ё л л а р , ^о-
м и л а д о р о н а л а р ^ и ё ф а л а р и н и т и к л а г а н л а р . У ш а хай-
к а л л а р т и м с о л и д а о д а м л а р н и н г дунёЦараши, турли
э ъ т и ^ о д л а р и у з и ф одасини топ ган л и гин и э ъ т и р о ф э т м о ^
к ерак. Т ах м и н ан э р а м и з д а н олдинги икки мингинчи
й и л л а р г а те ги ш л и ц ора т о ш д а н и ш л а н г а н тум ордаги
илон т а с в и р и н а ф а ^ а т м а ^ о р а т л и и ш л а н и ш и билан,
б а л к и а с а р м а з м у н и г а м а ъ л у м бир д у н ё ^ а р а ш ж о бул-
4 . ганлиги ж и ^ а т и д а н ^ а м ц а д и м ш у н о с л а р д ш д а т - э ъ т и -
борини у з и г а тортади.
Х а м з а ^ а к и м з о д а Н и ё з и й н о м и д а ги са н ъ ат ш у н о с л и к
институтининг м у зей и да с а ^ л а н а ё т г а н м и л о д д ан а в в а л -
ги икки мингинчи й и л л а р г а м а н с у б М ирш одй ^ а й к а л и
инсон ц и ёф а си т а с в и р л а н г а н д а с т л а б к и з а й к а л л а р д а н
бири д е с а к м у б о л а р а булмас.
Х^айкалтарошлик с а н ъ а т и д а г и б а р ч а т а л а б в а к;о-
н у н и я т л а р г а ж а в о б б е р а о л а д и г а и , ^и ём и га етказиб
и ш л а н г а н ^ а й к а л л а р н и н г бир ту р к у м и Х а л ч а ё н д а т о п и л
ган. М и л о д д а н а в в а л г и I а с р г а оид ^ а р б и й кишининг бош
22
цнгфлсч! т а с в н р л а н г а н ^ а й к а л д а б у н д а й ж и ^ а т л а р я Щ о л
| 1 |м«*ц булади. М а ъ л у м к и , инсон гавд аси н и н г бош
i\ih'mним ясаш Ута м у р а к к а б ж а р а ё н д и р . И к к и м и н г йил
му|\.|ддам и ш л ан ган бу ^ а й к а л д а б о ш скелетнинг ту-
нншми 1\ п щ а м а л г а о ш и р и л г а н и н и гуво^и булиш м у м
ии и. Юз циёфасидаги, пешона, бурун, куз, л а б к а б и
и I. шларииинг ш а к л л а р и м е ъ ё р и г а е т к а з и л и б и ш л ан ган -
ЛИГИДаи ^ а й к а л т а р о ш м а й о р а т в а м а л а к а г а э г а эк ан -
111ГП куриниб турибди.
Атоцли о л и м а Г. А. П у г а ч е н к о в а т о м о н и д а н о л и б
бирилган чуцур у р г а н и ш л а р и а т и ж а с и д а С урхондарё-
ИН1И Д е н о в р а й о и и д а ги Х а л ч а ё н м а д а н и й ёдгорли ги дан
л ш и л г а н ^ а й к а л л а р Узбекистон та св и р и й с а н ъ а т и та-
1 *м\ 11 бор аси даги т а с а в в у р и м и з н и бир оз кенгайтирди.
л и т ^ а й к а л л а р н и н г куп ч и ли к ц и см и д а б у д д и зм ало-
м;плармии кУрамиз. Б у д д а г а о и д ^ а й к а л л а р в а у н г а
| | ш\од цилиш ^ а н д а й п ай д о булган, деган с а в о л ту-
I п.1 и in и табиий.
Купгина та д ц и ц о тл а р н а т и ж а с и ш уни кУрсатмоада-
км, А м ударён и н г э н г т о р ж о й и Афройистоннивг ^озир-
I м Х^айритон ш а ^ р и д а д и р . Д а р ё н и н г бу бети э с а Айри-
том деб а т а л а д и . Б у д д а г а о и д а ш ё л а р н и н г э н г цадимий-
• и а на шу а т р о ф д а н т о п и л м о ^ а . Б у ^ол, б у д д а дини
ж у м ^ у р и я ти м и з га ш у т о м о н д ан кириб кел ган л и ги н и
курсатмоцда. Д а р ^ а ^ и ^ а т , ц ад и м ги м а д а н и й а л о ц а л а р ,
п ш д о -с о т и ц л а р в а ш унга у х ш а ш б о и щ а в о с и т а л а р ту-
фийли а ж д о д л а р и м и з н и и г б у д д а г а э ъ т и ц о д ц и л г а н ва-
кпллари б у л г а н в а у л а р б у д д а тимсолини х а й к а л л а р д а
тмклашган. И л к бор б у д д а г а о и д ^ а й к а л т а р о ш л и к на-
м ун ал ар и а н а ш у А йритомдан 1932 йили ч ег а р а ч и л а р
ю м о н и д а н т а с о д и ф а н топиб олинган. Б у х а й к а л л а р д а
мусм^а а с б о б л а р и у ш л а г а н уч о д а м т а с в и р и а к с этти-
рмлган. У ер д а археоло г ол и м М . Е. М ассон 1933 йили
'|;.'|Д|\иг^о.т и ш л а р и н и олиб бориб, бир ^ а н ч а ^ а й к а л л ар ни
томишга м у в а ф ф а ^ б у л ад и . Айни^са, б у л а р д а н ч уш н а й
чилйб ту рган , и ккита л а п а к м и бир-бирига у р и б ту рган ,
I у л ч а м б а р у ш л а б т у р г а н х а й к а л л а р н и -мисол келтириш
мумкин.
К^адимги та св и р и й с а н ъ а т в а б у д д а г а о и д д ш д а т г а
п п о в о р им ш о отл ардан яна* бири К^оратепа ёдгорлиги-
дм р. Б у е р д а н то п и л ган т а с в и р и й с а н ъ а т н а м у н а л а р и -
дп д я н н й н г Уз и га х о с х у с у с и я т л а р и ёр ц и и ро к м у ж ас-
гм м лаш тн ри лган . Ш унингдек, Ф а ё з т е п а д а н ^ а й к а л ур-
н лтиладиган ступа топилган. Б у х а й к а л т а р о ш л и к санъ а-
23
т и ц о л д и ^ л а р и д а узо»^ т а р и х ^ а ъ р и д а г и б о б о к а л о н л а -
ри м и з эъ ти ^ оди , дн ни, м ехнат ва ^ аёт тар зи акс эти б
т у р и б д и .'О д а м л а р д у н ё ^ а р а ш л а р и н и н г р а н г -б а р а н г и ф о-
д а с и Д а л в а р з и н т е п а д а н т о п и л га н ^ а й к а л л а р д а у зг а ч а -
poi^ т а р з д а н а м о ён б ^ л а д и . А й н и п а й т д а \ а м з а н ом и -
д а г и с а н ъ а т ш у н о с л и к и н ст и т у т и д а с а ц л а н а ё т г а н , Д а л
в а р зи н т е п а д а н т о п и л га н м и л о д д а н ав в а л ги I аср га
м а н с у б Д е в а т т о (б у д д а п е р с о н а ж и ) б о ш и х а м д а Т ер -
м и зд а н 3 0 км р а р б д а ж о й л а ш г а н К ам п н р теп а ёд го р л и -
ги д а н т о п и л га н Б у д д а н и н г ^ а й к а л л а р и * а р т о м о н л а м а
п о ён и га е т к а зи л и б и ш л ан ган с а н ъ а т а с а р и д и р . Б у ^ ай -
к а л л а р н и б а д и и й в а а н а т о м и к ж и ^ а т д а н т а^ л и л ци либ
у н и я р а тга н с а н ъ а т у с т а с и г а т а н б е р а с а н киши. Б и р
^ а р а ш д а н а ф и с в а н ози к х и с л а т л а р и ф о д а л а н га н ю з
к и ёф а си н и а ст о й д и л к у за т с а к , ички ру^ ий кечин м алар
б и л а н б у р к а н га н ж и д д и й в а с а л о б а т л и о б р а з к^з о л -
д и м и з д а г а в д а л а н а д и . Д е в а т т о бош и ^ а й к а л и д а соч л а-
р и д а ги ж и н г а л а к т а св и р л а р а сар н и н г гузал л и ги н и
б о й и ти б ги н а к о л м а с д а н , м а ъ н ав и й ва п си хол оги к ж и ^ ат-
л ар и н и ^ зи д а я ш и ри б т у р г а н д е к . К а м п и р т еп а д а н т о п и л
га н Б у д д а ^ай к ал и н и н г б е ж и р и м к и ёф а с и д а э с а $гйчан-
л и к ва д о н и ш м ан д л и к м а й о р а т б и л а н тасв и р лан ган л и ги
^ай к ал тарош н и н г б у ю к са н ъ а т к о р эк ан л и ги д ан х ам
д а л о л а т б е р а д и . Г ап ^ ай к ал н и н г иш ланиш у сл у б и д а ги
24
Ютуцлар ^а^ида кетар экан, инсоннинг бош цисми тас-
внрланган бу асарлар калла суягининг анатомик тузи-
лиши жи^атларига жавоб бера олишдни аниклаб к^-
риш ма^садга мувофи^дир. Маълумки, рассом ва ^ай-
калтарошлар инсон бош цисмининг конструктив асоси—
калла суяги (черп) ни мукаммал ^рганиб чи^адилар.
Калла суяги бош цисм ва юз кисмга булинади. Рассом-
лар портрет ишлаш жараёнларида маълум цонун-^ои-
даларга риоя этадилар. Кампиртепадан топилган «Буд
да» ва Далварзинтепадаги «Деватто боши» ^айкалла-
рнда бундай хусусиятларга ту л а амал цилинганига
гуво^ буламиз. Юз ^исмига тегишли куз, бурун, лаб
па ёноцлардаги узига хос шакллар ^амда ^олатлар про-
порционал мувозанатларга жавоб бериш билан бирга-
лнкда а н щ , содда цилиб ишланган. Шунингдек, пешо-
на думбори, бошнинг тепа (мия), ор^а (мия) цисми,
25
цулоц ва боища инсон бош ^исмининг барча анотомийл
тузилишларига тулиц жавоб бера олади. Бундай с а н ъ а т »
асарлари сирасига Фаёзтепадаи топилган Будда ёки
Будда сафдошининг бош цисми* Далварзинтепадан то
пилган бошига тож кийган Кушон ша^зодаси ва бош^а
унлаб ^айкалларни мисол келтириш мумкин.
Оврупонинг маш^ур ^айкалларидан методик натура
сифатида ^ргамилиб келаётган моделлар сафига К ам-1
пиртепадаги «Будда», Далварзинтепадаги «ДеваттоЯ
боши» каби ^айкал намуналарининг нусхаларини ки-1
ритишга асос бор. Б ^л аж ак рассом, ^айкалтарош ва
барча ихлосмандлар тасвирий санъат асарларини ;урга- ■
нишларида бундай ма^аллий материаллардан фонда-
ланса л ар ма^садга мувофи^ булар эди. Дар^аци^ат,
бу борада методик тавсияномалар, к$лланмалар билан
биргаликда бу ^айкаллардан нусха моделлар яратиш-J
иинг вацти алла^ачон етди. Зотан, дайкалтарошликда- |
ги портрет жанри рудий во^еликии янгидан акс этти- |
риб ижод цилаётган ^айкалтарош дунёси билан му^р- '
ланаётган санъатдир.
Кампиртепа ва Далварзинтепадан топилган х.ай-
каллар асосан Буддага оид эканлиги ойдинлашди. Сан-
сано^сиз- ^айкал синицлари билан т^ла Далварзинтепа
археолог олимлар фикрича ^адимги Кушон подшолиги-
нинг маркази булган экан.
Буддага оид ^айкалтарошлик намуналари Тожйкис-
тоннинг Ажинатепа, Шутуртепа, Туркманистоннинг гар-
бий чегараси Байрамалидаги Султон ^алъаси ичйдан
^ам топилган. Аммо бу санъат асарлари орасида Уз-
бекистоннинг жанубидан топилган ^айкаллар ^ар жи-
^атдан цимматга эга.
Жум^уриятимиз ^удудидан топилган Буддага оид
^айкалларни ^индистон ва бошца мамлакатларда яшаб
Буддага эъти^од ^иладиган халцларнинг санъатидан
^зига хос фарцлари ^ам бор. Биринчидан, у'лкамиз ^у-
дудидан топилган з^айкаллар лой, гипс, о^актошлардан
ишланган. Иккинчидан, ^айкаллардаги образларнинг
тузилишида ерли хал^лар к^ринишига хос ^олатлар
я ^ о л сезилади. Умумий ^хшашликлар хам мавжуд,
булар, асосан ^айкалларяинг та^инчоцларида, жилди-
ро^ларида, белбогларида ва соялариии белгилашда уч-
райди. Усталар ва ^айкалтарошлик санъати ижодкор-
лари ма^аллий халцлардан булган, деб хулоса чицариш
мумкин. Чунки ^айкалларнинг юз тузилишлари, матери-
26
прг^
'I I
Умуман, ^лкамиз ХУДУАВДан топилган х айка*лтарош-
лик намуналари турли р о я ва мазмунларга, ранг-баранг
куринишларга эга. Ана шундай ало^ида хусусият кури-
нншлар акс эттирган санъат намуналаридан бири С а
марканд Афроснёбидан топилган, VII—VIII асрларга
мансуб остодон цопцорига ишланган одамнинг бош цис-
ми ^айкалидир. ^ай кални кузатиб Урганиш натижасида
санъаткорнинг изланишлари муваффациятли амалга
ошганини куриш мумкин. Щизик;арли томони шундаки,
Хлйкалнияг юз тузилишида узбек халцининг афсонавий
ц.'црамони Насриддин Афанди циёфасига хос нималар-
ннднр эслатувчи жи^атлар бор. ^айкалтарош жиддий
изланиш услубига эга булиши билан ма^аллий халц-
ца хос образни ни^оятда характерли чи^ишига муваф-
27
ф а ц б у л га н . Х у д д и ш унингдек , С ам ар ц ан дн и н г Т о й я щ
д е г а н ж о й и д а н остодон н и н г цопцоридаги а ё л бош и Бай
кал тасви р и , В а р а х ш а д а н топилган (V I— V I I а ср л а р )
аёл цом атининг ярм и дан куп роц цисм и тасв и р л ан ган
^ ай к ал л ар ш ун дай миллий а н ъ ан ал ар н и у зи д а н ам оён
^и лади. Д а р х а х и ц а т , утм иш о д а м л а р и ц и ёф аси туш и
ри лган х а йкал п о р тр етл ар да (у ^айси т а б а к а вакили-
га бари ш лангаи б^лиш идаи цатъи н а за р ) во^ели к
цоний и ф о д а эти л а д и .
Ц адим ги рангтасвир сан ъ ати
У зб ек и стон х у д у д и г а м а н су б цадим ги ран гтасвир
сан ъ ати ^зига х о с б е б а ^ о н а м у н а л а р га эга. Б у л а р д а н
эн г ц ади м и й л ар и ибти дои й З а р а в у т со й , С ар м и ш сой ка-
би т а св и р л ар ^ и собл ан ад и . Р ан гтасв и р са н ъ а ти д а ги ке-
йинги ю туц лар ни цадим ги кулолчилик н ам унал арин и
б у л а к л а р и д а , айн ицса, т у п р о ^ о сти д а с а ^ л а н и б дол ган
биноларним г дев ор л ар и га иш ланган с у р а т л а р д а б а т а ф -
си л р о ц к^риш мум кин. Б у л а р д а н , С ам ар ^ ан дн и н г ур н и
А ф р о си ёб , С ур хон дар ён и н г Б ол ал и к теп а, Б у х о р о д а ги
В а р а х ш а , П а н ж и к ен т д а ги д ев о р и й ран гл и т асв и р л ар
д и в д а т г а с а зо в о р д и р .
А ф р о си ёб ран гтасвир с а н ъ а т и . ^ о з и р г и А ф р о си ёб
ном и б и л а н ю р итил аётган С ам ар ц ан дн и н г ^адим ги ур-
н и да н топ и л ган д ев о р и й р а с м л а р д а ран гтасвир са н ъ а -
тининг. р а н г -б а р а н г ва н а ф и с н ам у н а л а р и м а в ж у д . Б у
е р д а о б р а зл а р н и н г ха р а к т ер и в а м азм ун и ёр и ти б б е -
ри ли ш и да турл и б^ёц-ш р м а й о р а т би л а н иш латилгап-
лигини к ур ам и з. А ф р о си ёб ран гтасвир санъатинин г эн г
х а р а к т ер л и н ам ун аси ш о^ сар ой и курнннш ига х о сд и р .
Р а с м л а р д а с а ц л а н и б д о л га н д е в о р д а г и тасв и р л ар н и н г
б а л а н д л и ги 2— 2 ,5 м г а т ^ р и к ел ад и . У зунлиги э са 10
м етр дан ор ти ц б у л и б , м он ум ен тал хусуси я т га э г а . «Ч у-
нончи, к атта за л н и н г т у л а оч и л ган ж а н у б т ом он и д а,
дев ор н и н г ш арци й ц и см и да кичик п и рам и да ш ак л и да
ш артли т а р з д а (т о м о ш а б и н д а н ) чап том он га, ц аср га
^ а р а б б о р а ёт га н т а н т а н а л и ю риш м ар оси м и к^рсатил-
ган. О лдинги ц ат ор да з е б б е р и б б еза т и л га н чакм он кий-
ган т$>рт э р к а к киш и т а св и р л ан ган . С ур ат т^л а сацлан -
м аган : ф и гур ал ар н и н г б е л и д а н б и р о з пастки цисми
б у зи л га н . А ста-сек и н ^ а д а м т а ш л а ёт га н о ц фил т а н т а
нали ю риш ни б о ш л а б б о р м о к д а » — д е б т а ъ р и ф л ан ад и
С а м а р к а н д т а р и х и к и то б и д а . Д е в о р и й р асм даги с а л о -
батл и ф илни нг тасв и р и н и к у за т а р эк а н м и з х аР бир б у -
си; Jte у р н и д а иш латилганлигини к^ рам и з. Р а н гл а р т а с -
ннрнинг ж о н л и чи^иш ида му^им рол ^йнаганлиги я^-
1\о л к^зга т а ш л а н а д и . Ф илнинг у ст и га м а х с у с м ^ л ж ал -
лан ган ёпчицдаги тасв и р л ар киш ини беи хти ёр узи га
ж а л б цилади. Б у т а св и р л а р д а ц и з р и ш , сарриш , ж и гар -
ранг, айн и^ са ^ ав ор ан г куп ро^ иш л ати лган . Ф илнинг
бош цисм и б и р м ун ч а, о р к а тан аси э с а т^лалигича т а с-
ви рда са ^ л а н и б до л га н . О ё^ лари а и щ к^риниб тур и бди .
Ф илнинг у с т и д а б е за т и л га н ж у л б ^ л и б у н д а цанотли
ш ер тасвирини ^ а м к^рам из, б у н д а н таш ^ ар и би р цан-
ча б е за к л а р а к с этти ри лган . У м ум ий б ^ ёц л ар м а ж м у а -
си э с а т у ^ ^ ав ор ан г би л а н ц а м р а б ол и н ган . А ф р о си ёб
девори й т а св и р л ар и н и н г купгина цисм и с а ц л а н и б цол-
м аганлиги ц а д и м ш у н о сл а р ва сан ъ атш ун осл ар н и ян ада
изланиш га ж а л б ^ и л ади . Ф илнинг у с т и д а тахти р авон ,
тахти р авон да о ц еу я к аёл утирганлиги тасв и р лан ган
29
бу л н ш и к ерак, д е г а н т а х м и н л а р х ам бор. Т а с в и р д а сац-
л а и и б долган, филиинг устидаги та х ти р аво н н н битта
устунчаси ан и ц куриниб турибди. А н а ш у устунчаии
а ё л кишининг б а р м о ц л а р и у ш л а б т у р г а н л и г и г а м са^-
л а н и б долган. О р ц ад аг и т а с в и р л а р х а м ф и л н и н г устн-
д а г и т а х т и р а в о н д а аё л кишининг борлигини т а с д и ^ л а й -
ди. О р е а д а отга миниб кел аё тган уч н а ф а р аёлнинг су-
р а т л а р и а к с этти ри лган . Б иринчисининг т у л и ^ кури-
ниши д с я р л и я х ш и -с а ц л а и н б долган.
Р а с м д а г и обр азн и н г энг х а р а к т е р л и том он и ш а р ^
х а л ц л а р и г а х о с н а ф и с ва л а т о ф а т л и г у з а л л и к к а эга
б у л г а н а ё л циёфасининг г а в д а л а н т и р и л и ш и д а д и р . А ё л
нинг бутун ц ом атида, л и б о с л а р и д а г и р а н г в а ш а к л л а р -
нинг х а р а к т е р л а р и х атт0 соч т у р м а к л а р н д а х ам ш ар-
цона х усу с и я т л а р я Щ о л кУриниб турибди. Умум ан, бу
деворий т а с в и р л а р д а бу ёц ларии н г и ш л а т и л и ш услуб-
л а р и д а н кенг к у л а м л и в а Узига х о с ф о й д а л а н и л г а н .
О т л а р д а г и уч н а ф а р аёлнинг т а с в и р л а р и бир-бири-
га у х ш а б к етса-д а у л а р м и н ган о т л а р р а н г ж и ^ а т и д а н
би р -би р и дан ф а р ^ цилиб т у р г а н л и г и ан и ц куринади.
Биринчиси, т щ к ^ к отда, иккинчиси с а р и ц о т минган,
учинчи а ё л э с а ^и зи л о т м и н ган булиб, учинчи аёлнинг
т а с в и р и д е я р л и сацланмаган- У л а р д а н кейинги т а с в и р д а
соцчилар, т у я м и н ган э р к а к л а р а к с этти ри лган . «К^о-
р а ч а д а н к е л г а н биринчи э р к а к к а т т а ё ш д а булиб, со
боли в а муй лови га о ц ту ш г ан л и ги я э д о л сезилиб т у р и б
ди. Унинг уси ц ц ую ц ^ о ш л а р и оц. ^ о р а м т и р юзида
^о в оцл ар и ботик, 1ф < к у з л а р и ерЦин кУринади. Сочла-
р и оц богич б и л а н богл ан ган . Ч а п ц у л оги д а з и р а к бор.
У унг ^ у л и н и н г икки б а р м о т б и л а н ц а л ъ а н и курсатяп-
ти. Ч а п хУлида учига хАЙвой боши и ш л а н г а н чук;мор.
Устига ц изил ч а к м о н кийган. Е л к а с и г а т а ш л а н г а н с а р и ^
енгсиз кийим ш а м о л д а х% илпирайди.
И кки н ч и э р к а к ёш , р а н г п а р юзли, i^opa со ^ о л л и ва
ингичка м уйловлидир. I^opa со ч л а р и цизил борич би
л а н торти лган . Б и рин ч и э р к а к киш и сингари унинг юз
.тузилиши х а м о в р у п о л и к л а р н и к и г а ухш айди. К атта
циррий бурунли, ОРЗИ кичик б у кишининг унг кУлида
ca p и К (олтин) чу^мор бор. И к к а л а э р к а к узу и Кй-
лич б и л а н ц уролланган. К и л и ч к а м а р н и н г чап томони-
д а о си л и в ту ри б д и . У л а р н и н г б е л б о г л а р и г а к а л т а хан-
ж а р илинган. Д а с т а л а р и д а ёввойи к у ш л а р бошининг
та с в и р и солинган.
30
Т у я л а р ж и г а р р а н г , биринчисининг устида ф и л л а р -
нпмг сурати солинган ку и г у р а л а р б и л а н бе за ти л га н
доирасимон ж у л бор ( С а м а р к а н д т а р и х и китоби). Айнан
fly та с в и р л а р топилган п ай ти д а а р х е о л о г л а р урганиб,
ищоридагидек т а ъ р и ф л а р бериш ган. У м у м а н Афросиёб
/ниорий р а с м л а р и н и н г бир неча н у сх ал ар и , Узбекистон
Тасвирий с а н ъ а т музейи, а д а б и ё т ва т а р и х музейлари-
д/| ^а м м а в ж у д . Б у с у р а т л а р н и к у з а т а р э к а н м и з , р а с
сом деворий р а с м д а кенг м а н з а р а н и ^ а м р а б ол и ш га
иигилганини и лгайм из. Тёп арок; д а ж о й л а ш г а н м ан за-
р ад аги oi\ ц у ш л а р тасви р и эса деворий с у р а т г а я н а д а
бадиий м а з м у н киритган. Т а с в и р д а г и оц ^ у ш л ар н и н г
,\аракати бнр-бирига у й гу н л а ш и б кетганки бу м а н з а р а -
дл узига хос мусиций о ^ а н г ж а р а н г л а б ту рган д ек. Ком-
позициянинг р а н г г а бой цилиб т а с в и р л а н г а н л и г и д а н
ЛфроСйёб та св и р и й с а н ъ а т и ни^оят д а р а ж а д а бадиий
ю туцларга э г а экаилигини кУрамиз. Д е в о р и й су р а тл ар -
пинг ж у д а куп « е д а т у р л и с а б а б л а р г а к у р а Щ т . кет-
ган. Л ек и н , ш унга ^ а р а м а с д а н , б у с у р а т л а р мазмунини
туш униб олиш мумкин. М а с а л а н , б е л и г а ч а с а ^ л а н и б
цолган э р к а к кишининг та с в и р и д а ги с а л о б а т л и л и к ало-
хида а ^ а м и я т касб этган. М у са вви р о б р а з г а ур гу бериш
билан б и р г а унинг м а р т а б а л и киши э к аи л и ги н и кур-
сатм о^чи б у л г а н куринади.
Г ар б ий д е в о р г а и ш л а н г а н с у р а т л а р , айн и ^са, уч ки-
Шинй ц и м м а т б а х о к и й и м л а р д а а к с э т ти р и л и ш и оддий
то м о ш аб и н ни ^ а й р а т г а солибгина ^о л м а с д а н , ^ а р цан-
д а й с а н ъ а т устаси н и * а м узи га ж а л б ^ и л а олиши) та-
биийдир. М а т о в а л и б о с л а р д а г и бу т а с в и р л а р д а ^умо
Куши, ^а н о т л и от, эчки, товус каби т у р л и куш в а ^ай -
понлар а н а т о м и к т у з и л и ш и г а мос а к с этти ри лган . Б у
эса м усавви р м а ^ о р а т и д а н д а р а к беради .
К уп лаб о б р а з л а р , бой в а с е р м а з м у н х а р а к т е р г а эга
булган А ф роси ёб д е во р и й р а с м л а р и н а ф а ^ а т тасви ри й
с а н ъ а т и м и з меросини, б а лк и бутун ш а р к х а л ^ л а р и т а
рихини у р г а н и ш д а ^ а м ж у д а к а т т а а ^ а м и я т г а эга.
Б о л а л и к т е п а р а н г та с в и р с а н ъ а т и . Т ер м и з яцинидаги
Б о л а л и к т е п а ёд го р ли ги д а н то п и л ган ^ а ш а м а т л и саройга
у х ш а ш бино д е в о р л а р и н и н г т у р т а л а том онн до м ту р л и
курн н и ш даги р а н г д о р т а с в и р л а р б и л а н ту л д и ри л ган .
К и з и ^ а р л и том они ш ундаки, хон а д е в о р л ар и н и н г тУр-
тала томонида ишланган суратларда хам одамларни
утирган ^ о л а т д а г и к ур и н и ш л ар и а к с этти ри лган . Г илам -
ч а л а р г а Ухшаш т у ш а м ч а л а р устида ш а р ц о н а тиз чукиб.
31
м у с а в в и р л а р уз ху н арл ари н и т у г а л э г а л л а г а н мо^ир
санъаткор эканликларини улар яратган тасвирларнкиг
меъёрига е т к а з и б и ш л аганл и ги дан , о б р а з л а р хар а к тер -
л а р и н и т у л а ^ о н л и л и г и д а н я щ (? л сезиш мумкин. Ут'миш-
д а тасви ри й с а н ъ а т илрор булиб келган. Р а с с о м л а р д о и
мо и ж о д и н и зл ан и б уз ф а о л и я т л а р и н и кенгайтирган-
л а р . Ш у н и н г учун булса кер ак, м а ш ^ у р м усавви р Моний
номи б и л а н р и в о я т л а р тукйлган. Ш у н д а й р и в о я т л а р д а и
бирини т а н и ц л и ол и м П . З о ^ и д о в ^ и к о я ц й ладй : « М о
ний ш а ^ а р д а р в о з а с и д а и к и р ар э к а н Уз к у з л а р и г а ишон-
м аб д и . К^аршисида аф со н ави й г у з а л в а ф а й з л и ш а ^ а р
н амоён булганди. М а и а , я м -я ш и л д а р а х т л а р салц и н и да
о р о м б ах ш ж о й — ховуз су в л ар и м а в ж л а н а д и . А ри ц л ар да
су в ш а р ^ и р а б о*;моада. СУлим гулзор. З и л о л сувдаи
ичгинг к ел ад и . А ж аб! Б у та сви р н и н г се зд и эди. 5£атто
ки м д ир сув о л а м а н деб кузасини синдирибди. Т асви р
кучига койил д о л ган м е ^ м о н л ар Уз к а с б д о ш л а р и с а н ъ а -
ти га тах си н у^и ш и бд и. Ш у п ай т Могши кули га муйца-
л а м олиб, $ о в у з яцинидаги б а р в а с т а итнинг расмини
чизиб кУйибди. Т асви р ш у н ч а л и к таби и й эдики, итни
курган к иш и унинг ж о н и бор деб беихтиёр узини четга
то р т а р эди. Ш у н д а н кейин Моний чуцур уйга т о л и б д и -’
унйиг ш о г и р д л а р и м а х о р а т чУэдисини т а м о м э г а л л а ш -
ган. Энди устоз у л а р г а нимаии Ургатиши мумкин? Ш у н
д а й янги и ж о д и й у ф ц то п и ш керакки, унга интилган
сари ян гидан-янгн г у з а л л и к о л а м и очилаверсин. Ни-
Хоят М оний бир т у х т а м г а келиб, ш о г и р д л а р и г а ш у н д ай
в а з и ф а топш ирибди: « Т а б и а тн и т а с в и р л а ш бу ш ц о я с и
эм ас, а г а р кимки р а с м д а г н х а р бир ч и зи в д а ж о н ба-
риш лай ол саг и н а у с а н ъ а т кали ти н и э г а л л а г а н булади».
Б у ж у д а орир в а м а ш а а д а т л и в а з и ф а эди. А н а шу вщ т -
д а н б о ш л а б н а е д о ш д а р ч и з и ц л а р тилсимини очишга бел
борлабди. И еч а -н еч а а в л о д л а р а н а шу изланиш йулида
тер ту к а -б о ш л а б д н л а р . Н а т и ж а д а и ац ко ш ли к асосиии
чи зи ц л ар си м ф ониясидан и б о р а т т у р л и о р и а м е н т л а р —
н а ^ ш л а р э г а л л а б олибди». М у^им томони шундаки,
утмиш ран г-тасвп р са н ъ ат и бой а н ъ а и а л а р г а бехисоб
бадний Ц ийматларга эга. Б и р -б и р и д а н бутун лай ф а р ^
цилган ва ^ а р бйрининг Узила с т у к с а н ъ а т к о о л и к ху-
с у с и я т л а р и жамлангагг т а с в и р л а р г а дуч кел ам и з. Ал-
батта, цадим ги р ас со м л ар н и н г б а р ч а туйру в а ф н к рл ари ,
шунингдек, р ан го -р ан г и ж о д о л а м и ва м у й ^ а л а м и н и н г
се^рли т а с в и р л а р и ту л а -т у к и с б и з г ач а с а к л а н н б кел-
34
Ulyumu fvj\\ Щ\ биз уларии тулиц таърифлаш
ж\\\х\\ ш змасмиз.
\\\ т%. т \т 1А \д \н и я ти даврида тасвирий
■3 САНЪАТ
Мадашши давридаги тасвирий санъат мавзу-
\\\\\Ш \ (шафсил фикр билдиришдан олдин Марка-
\\\ Vkv\(\ жумладан хрзирги Узбекистон эддудидаги
типу \;\\n\x\i хусусида тухталиш ма^садга мувофиц-
щ Uyutuiv сабаби шундаки, исломгача булган тасви-
\ww\ птъат ушиш диний дунё^арашлари доирасида
\ \\Ш Ш Н № й Н .
Олкмлар турли шароитларда, турли ицлимда, турли
».\\\\\\и\\;\л1\рда яшаганлар. Ана шу му^ит ва шароитлар
\in\ турли дуиёк^арашлар, турли динларнинг вужудга
wmumuva сабаб булган. Динлар таркиб топар экан, ас-
\ 1\‘Ссш\лик билан тараний этиб, ривожланиб борди.
S\uw my uapca эътиборни тортадики, |$р . бир дин ^анча-'
лт m u' тарк^алган б^лмасин, барча жойда айнан бир
I х\хл глрзга эга була олмаган. Мавжуд му^ит ва шароит-
I щ \ jvnura маълум даражада узгаришлар киритган.
,\ JVwwjxap р а н г - б а р а н г л и г и х у д д и \ а р х и л е р д а н о з и ^ о л а -
■ \ - w w w м е в а л и д а р а х т л а р г а ^ х ш а б к е т а д и . Ш у н и н г учун
1 \ а р бир динда ан и ^ н ати ж ан и у зо ^ м аданият та-
1 \ п ш \ ас о с и д а к у р а м и з . И н со н и я т н и н г м а д а н и я т ва
1 сп и ъат т а р и х и а н а ш у д и н л а р т а р и х и б и л а н ч а м б а р ч а с
1 Сил л ан га н б у л и б , у з н а в б а т и д а инсоният э^аёт т а р з и ва
1 ч аф а к к у р и т у ф а й л и р и в о ж л а н ган . Узбекистон ^удуди-
)V.\ яш аидитан х ал ^ л ар н и н г утм иш м аъ н ав и й мероси,
санъати б о ш ^ а х а л ^ л а р д а г и сингари, муайян динлар-
1 \\w\w тарихи билан борли^ ^олда тарацций этган.
У збекистон хулули да топ и лган осори ати ц алар олис
та р и х сирларнни, у з о ^ утм и ш даги а ж д о д л а р и м и з тур-
1 муш тарзи , урф -одати, эъти^одларини к^з ^нгимизда
1 образлар оркали намоён р з щ Ж у м х у р и я ти м и з *у-
1 •дудида кадим д а яш аган туркий халкларим из хам зар-
душ тиилик, будда, иуда, христиан в а монийлик каби
д и н л а р г а э ъ т и к о д н,илгаиликлари м а ъ л у м булм оц да.
1 А ж д о д л а р и м и з т а р и х и б и з д а н канчал.ик у з о к булм а-
сии у л а р н и б и з б и л а н т у т а ш т и р и б т у р а д и г а н н о з и к куп-
риклар бор. У х ам б ^лса сан ъ ат в а дин тарихидир.
В и з а ж д о д л а р и м и з н и н г м а д а н и я т и в а с а н ъ а т и сир-
л а р и н и у р г а н г а н и м и з с а р и у л а р ц о л д и р г а н и з л а р ку зга
35
аницрок ташланаверади. У ш а м а н б а л а р н и урган и б
д у н ё к а р а ш н м и зн и бойитамиз. Энг му^ими» т а р и х и й да-
л и л л а р асосида иш курамиз.
К ад и м ги тасвирий с а н ъ а т н а м у н а л а р и н и китоби-
мизнинг олдингц с а ^ и ф а л а р и д а т а ^ л и л ц и л г а н и м и зд а
^ а м купгина д и н л ар б и л а н Ш шщщ м и со л л ар н и келтир-
г ан эдик. Я н а шунга Ухшаш м и с о л л а р г а м у р о ж а а т цил-
моцчимиз. Археолог в а с а н ъ ат ш у н о с л а р н и н г изланиш -
л а р и н а т и ж а с и д а Д е н о в рай он и даги ^ а л ч а ё н к а л ъ а д а и
то п и л ган ш а ^ а р ^окимининг с а р о й и д а г и деворий с у р а т
л а р , ^ а й к а л л а р д а н т а ш ^ а р и бинонинг бир у з и г а хосли-
гини а л о х и д а т а ъ к и д л а ш ури н ли ди р. С а р о й кун чицар
том онга ^ а р а т и б цури лган в а ол ти устунли айвондан
иборат. Б у эса х а л ^ л а р и м и з н и н г м еъ м о р ч и л и к бораси-
д а г и а н ъ а й а л а р и н и н г намунасидир. Я н а ш ундай ^'изи-
ц ар л и д али л ^ Узбекистоннинг к упгина ж о й л а р и д а му-
1| а д д а с ол ов ёнган и б о д атх о н а л а р Урни топилган. О таш -
п а р а с т л а р ибодатхонасидаги >самма нарса, х ат то ёниб
т у р а д и г а н оловдон ф т ж у д а ч и ро й лн иш лан ган . К^изи-
ц а р л и том они ш у н д аки , с а н ъ а т а ш ё л а р анъаналар
б и л а н уйгуи. Б у ан ъ ан а, яъни м ан гу блов ё г р ш асли юр-,
ти м и з д а р аем булга и. КейинчаЛик бутун Оврупони айла-
ниб я н а Узимизга ^айтиб келган. Х рзир х а й к а л л а р пойи-
га м ан гу олов ёц м окдам и з. Б и з ^ о зи р га к а д а р диний
меросга бегона н а з а р б и л а н ц а р а б келдик. Б и р о ^ , ди
ний у р ф -о д а т л а р , с а ж д а г о ^ л а р , и б о д а т х о н а л а р доётий
а н ъ а н а л а р и м и з н и н г и л д и з л а р и гоят ц ад им ий эканини
и ш о н а рли д а л и л л а р б и л а н исбот этади , х а л ^ ижодн ^еч
тиним б и л м а й р и в о ж л а н г а н и н и ку рсатади . Умуман,
д и н л а р т а р и х и та св и р и й с а н ъ а т тари хи билан ч а м б а р ч а с
борлии; э каи л и ги н и ж а ^ о и н и н г б о ш щ д и и л а р и д а ^ а м
куриш им из мумкин. М а с а л а н : хр и сти ан ди н и да с а н ъ а т
та р и х и н и д и н д а н ай р и т а с а в в у р цилиб бул м айд и . М у
к а д да с к и то б л а р д аг и р и в о я т л а р р а н г та с в и р а с а р л а р и д а ,
д о и к а л л а р д а Уз ифодасини топгап. Д и н д о р л а р , х у ш -
д о р л а р бу ю ртм аси билан а ж о й и б с а н ъ а т а с а р л а р и дунё-
га келганки, у л а р а е р л а р о ш а я ш а б , хозир га ^ а д а р ки-
ш и л а р н и ^ а и р а т г а солади.
Уйрониш даври н ин г м а ш ^ у р ^ а й к а л т а р о ш и Мике-
л а н ж е л о Мусо п ай рам б ар н и н г илохий о б р а зи н и яр ата-
ди. Ш у з а м о н д а Р а ф а э л н и н г С и к ст черкови учуй и ш
л а н г а н «Сикст М ад о н н а си » с у р а т и р о я т ц ад р ланган.
Табиийкй, у л а р тасви ри й с а н ъ а т а с а р л а р и д и р .
М а р к а з и й Осиё, ж у м л а д а н , Узбекистон х удуди да
36 I ■ В Н
и слом диии кириб келгунга ц а д а р р о я , фикр, шунинг-
дек, эъ ти ^ о д н и н г б а р ч а ку р и н и ш л ар и н и ф а ц а т г и н а т а с
ви рл ар о р ц а л и н ф о д а л а г а н цадимги д и н л а р д а н бири
М о н у ви й л и к хи со б лан ади . Б у ер д а м а с а л а н и н г нозик
том они ш у н д аки , м о н у ви й л ик эъ т и ц о д и д а о л г а сурил-
ган ах л о ц и й в а м а ъ н а в и й ц а р а ш л а р ф а ц а т г и н а т а с в и
рий с а н ъ а т н а м у н а л а р и б и л а н узви й б орли ^ булган.
Унинг асосчиси х а м та св и р и й с а н ъ а т н и н г бую к вакили
Моний эди. М оний асли М а р к а з и й Осиё, ж у м л а д а н
димги С а м а р ц а н д д а я ш а б и ж о д этган. Унинг т а ъ л и м о -
ти н а т и ж а с и д а м о н у ви й л ик дини б и л а н борлиц у л к а н
тасви ри й с а н ъ а т м ак таб и ю з а г а к ел ад и . А р а б босцин-
чилигидан с ^ н г Моний (мон уви й ли к эъ ти ^ о д и ) м ак та-
бининг в а к и л л а р и К^аш^арга кетиб ^о л и ш ган . Д е м а к ,
ислом дини а н ъ а н а л а р и г а , а ^ и д а л а р и г а , айницса ш а
р и ат п еш воларининг роясига мос к е л м а г а н монувийлик
(Моний та св и р и й с а н ъ а т и м а к т а б и ) в а унинг вакил-
л а р н н и а с л и хитойлик д е б т а ъ р и ф л а ш л а р и х а к и ^ а т г а
зиддир.
С а р к а р д а К^утайба ибн М усл и м 712 й и лда, С а м а р -
Хандии з а б т этган куни о т а ш п а р а с т л а р ибодатхонаси
о л д и д а ёг о ч д а н ^йиб и ш л ан ган т и л л а , кум уш в а цим-
м ат б а ^ о т о ш л а р б и л а н бе за ти л га н к у п л аб х а *, к а л л а Р‘
ни утга та ш л а й д и . Б у кул о р а с и д а н 50 минг мис^ол
(200 к и л о г р а м м д а н ортицроц) т и л л а в а к ум уш йириб
олиш гани х а КиДа м а ъ л у м о т л а р ^ о з и р г а ^ а д а р м а ъ л у м .
^ а д и м г и диний а н ъ а н а л а р н и х а л ц ж у д а ^а д р л а г а н и ,
э ъ з о з л а б д а в о м этти рган ли ги н и тар и х ч и Н а р ш а х н й ш у н
д а й хикоя ^ и л и б беради: « Д у р а д г о р л а р в а н а а д о ш л а р
у йилдан бу й и л г а ч а бут йуниб, б е л г и л а н г а н к у н д а шу
бозорга кел ти р и б сотиш ар ва х а л ^ уни сотиб о л а р экан.
Х^ар цачон у б у т йу^олса, синса ёки эски рса ш у бозор
куни бо ш каси ни сотиб о л а р ва эскисини т а ш л а р экан».
Б у н д а й а н ъ а н а л а р а р а б л а р б о с^и н и дан с^нг бир неч а
ун й и ллар д а в о м этгани турли т а р и х и й ки т о б л а р д а ёзиб
цолдирилган. Х ул л ас, ислом м а д а н и я т и д а в р и д а мурак-
к а б л н к л а р м а в ж у д були ш ига ^ а р а м а с д а н тасви ри й
са н ъ ат н и н г т у р л и ^зига хос к а м о л о т га э г а б ул ган н а м у
н а л а р и ю з а г а к ел ад и . Б у д а в р д а х ам та св и р и й с а н ъ а т
Jte х а р а к т е р и в а мо^ияти ж и ^ а т и д а н ислом днни гояла-
ри б и л ан бойиди ва р и во ж л а н д и ; С а ^ л а н и б долган цул-
ёзм а к и то б л а р в а т а р и х н а в и с л а р д а л о л а т л а р и г а кура,
асосан, т а с в и р и й с а н ъ а т китобат с а н ъ а т и б и л а н боглиц
Холда кенг т а р а н и й этадн . Я н а ш у н а р с а д щ д а т г а са-
37
зоворки, vfiFOS т а й ё р л а ш с а н ъ а т и С а м а р ц а н д д а ар а б
л а р кел гун га ц а д а р м аъ л у м ва м а ш ^ у р булган, щунпиг
учун х а м м у ^ а д д а с китобларнинг ку п ч и лн к цисми ана
шу С а м а р к а н д к о г о зл а р и г а битилган.
Д н н и й в а бош ца барча с о ^ а д а г и ки тоб ларн ин г т а с
в и р л ар , б е з а к л а р б и л а н н а ф и с цилиб б езати л и ш и ислом
м а д а н и я т и д а в р и д а г и тасвирий с а н ъ а т н и н г к а т т а i\iio-
м ини т а ш к и л ^илади.
X а с р л а р г а ч а ту р л и ^ а р а м а - ^ а р ш и л и к л а р б^лишига
ц а р а м а с д а н айрнм м е ъ м о р ч и л и к л а р д а тасви ри й санъ ат
ц у л л а н и л и б келинди. IX— XI а с р л а р д а С ом о н и йл ар, Раз-
н а в и н л а р в а С а л ж у ц и й л а р и м п е р и я л а р и в у ж у д г а ке-
либ, у л а р н и н г м а р к а з и й ш а ^ а р л а р и Бухоро, Р азна,
М а р в , Н и ш о п у р каб и ж о й л а р м а д а н и я т в а с а н ъ а т мар-
к а з и г а ай л а н д и . А н а шу д а в р д а Беруний, И бн Сино,
Х^анём, М а х м у д К ош гарий, Р у д ак и й , Фирдавсий, Низо-
мий каб и а л л о м а л а р н и н г к н то б л а р и га м у с а в в н р л а р то-
м о н и д а н бадинй б е з а к л а р , м и н и атю р а т а с в и р л а р и ш
лан ган .
X I— X II а с р л а р г а келиб э с а та св и р и й с а н ъ а т ам а -
л и й б е з а к с а н ъ а т и б и л а н у й г у н л а ш г а н х о л д а бой зода-
гонлар, х о к и м л а р н и н г цаср в а б о г л а р н д а г и биноларни
д е в о р л а р и д а . ш у н и н гд е к х о н а д о н л а р г а кенг к уда м л и
г у з а л л и к б а х ш э т и б кириб к ел а бо ш л ад и . Умум ан, бу
д а в р л а р та св и р и й с а н ъ а т и н н н г асосий цисми бизгача
д е я р л н с а ^ л а н и б ц о л м аг ан б у л с а - д а у н ам ун ал ар н и н г
м а ъ л у м в а м а и ц у р л и г и к у п ч и ли к ка сир эмас.
Т е м у р и й л а р д а в р и д а тасви ри й с а н ъ а т
Ш а р к та св и р и й с а н ъ а т и н и н г й и ри к намоёндаси, муй-
Каламининг сеэфи б и л а н н а ф о с а т о л а м и г а нур б а х ш и д а
этган б у ю к мусавви р К ам о л и д д и н Б е ^ з о д н и н г номи ж а -
^он та св и р и й с а н ъ а т и т а р и х и д а а л о х и д а урннни эгал-
л а й д и . Афсуски, б и з г а ч а Б е ^ з о д н и н г хаёти, и ж о д ни
ф а о л и я т н х а к и д а ж у д а кам м а ъ л у м о т с а к л а н и б кол-
ган. Б ун и н г т у р л и ч а с а б а б л а р и бор. Б и рин чи дан , му-
саввн р я ш а г а н з а м о н ^ и й л а м у р а к к а б булиб, бу давр
а л л о м а л а р и та св и р и й с а н ъ а т ^ а к и д а б а т а ф с н л адаби -
ё т л а р ёзи б к ° л ДиРишо л м а г а н . Х уллас, Б е х з о д я ш а г а н
д а в р д а э^ам та св и р и й с а н ъ а т м а ъ л у м бир илм ва с а н ъ а т
в а к и л л а р и , ш о^ с а р о й л а р и а т р о ф и д а г и н а эъ ти борга
туш ган, холос. Х а л к о р а с и д а э с а тасви ри й с а н ъ а т ас а р -
л ар и н и н г ёй и л и ш и га е т а р л и и м к он и я т булм аган . Ш ун
д а й к ил,,б, му савви р ижоди. х а ё т и к а л а м г а олинган
м а н б а л а р ж у д а оз, х а т т о Б ех зо д н и н г ту ги л ган пили ха-
Кида х а м м у н о з а р а л а р м а в ж у д .
Кейинги д а в р д а бир канча чет э л т а р и х ч и л а р и д а н
т а ш к а р и у зб еки с тон лн к с а н ъ а т ш у н о с л а р хам Б ех з о д х а -
42
■ll hi I i >11\|Щотлпр яратишдй. Б ул ар д ан , айни^са, Хамид
| , Init Mi Iион, Галина Пугаченкова, Наим Норвудов,
11к < I Inяомиддинов, Ориф Усмонов, Фозила Сулаймо-
ti.mii, I li-1.ммI Абдуллаев, Абдумажид М адраимов ва
fliiiiilyt ил им лари и нг нзланишларини эслаб утиш жоиз.
I п>и\и1\()тмиларнинг тахминларига Караганда, Камо-
■Ih i ии и I )С)\ЗОД 1455 йили ^ и р о т д а косиб-^унарманд
1МЛИ1Ч1ЛП дунёга келган. Ж уда эрта етим долган. Бирок,
Vнм иг ("милu n i цандай кечгани турриснда маълумотларга
«11| 1МПСМИЗ. Х,атто, О. Усмоновнинг таъкидлашича,
♦Гм'уюд» рассомнинг асл исмими, тахаллусимн ёки
унинг исмн «Камолиддин»ми—булар х.озирча бизга i^o-
питу.
Ш у н д а й 1^и л и б , м у м т о з м у с а в в и р К а м о л и д д и н Б е ^ -
М диииг бую к санъаткор булиб етиш иш ида д астл аб ана
in у « Н н г о р и с т о н » т а с в и р и й с а н ъ а т а к а д е м и я с и н и н г т а ъ -
пц .и цилувчи а^ ам и ят касб этган. Б у м ак таб билан
ш у х р и т »\озонган у з д а в р и н и н г м а п ц у р у с т а с и м у с а в -
иир Ми р ак Н ае д о ш и и н г иж одхонасида Камолиддин
Ь г « и)д т а ъ л и м о л г а н л и г и м а ъ л у м . К а м о л и д д и н Б е ^ з о д
и ш и г а н д а в р д а г и Х^ирот м у ^ и т и , ж у м л а д а н т а с в и р и й
*м н и т п ш н г у з и г а х о с ш а к л л а н и ш и м у с а в в и р н н н г и ж о
дий р а п н а ^ и г а ^ и с с а ц ^ ш г а н и н и ю ц о р и д а г и д а л и л л а р
исботлайди. Б у у р и н да я н а бир нарсан н ал о ^и д а таъ к и д -
даш керак. Б у ю к бобомиз А лиш ер Н авоийнинг ра^на-
м о л и г и т у ф а й л и К а м о л и д д и н Б е ^ з о д н и н г с а н ъ а т си р -
д а р и и н х^ар т о м о н л а м а ^ р г а н и ш и г а в а ^ с и б у л г а й и ш и г а
кон г и м к о н и я т л а р я р а т и л г а н . Б е ^ з о д м а д а н и я т в а
санъ атн и нг ра^нам оси Алишер Н авои й да^осидан етар-
л и ч а б а х ,р а м а п д б у л о л г а н л и г и к у п г н н а а д а б и ё т л а р д а
т а ъ к и д л а н г а н . У з д а в р и д а ё ^ , А л и ш е р Н а в о и й п ортрети -
UH и р а т и ш б о р а с и д а К а м о л и д д и н Б е н з о л с а м а р а л и
и/код ц и л а д и . Ш у н и н г д е к , Н а в о и й н и н г ^ а ё т и г а бариш -
л а н г а н в а Н а в о и й п ор тр етн т а с в и р л а н г а н а с а р л а р и ту-
Ф ай л и Х и р о т м а д а н и я т о л а м и д а т а н и л а л и . Д е т а - с е к мм
Б е ^ з о д Х1н р о т д а к а т т а ^ у р м а т г а с а з о в о р б у л а б о ш л а й д и .
У 1487 й и л и Х у р о со н ^ у к м д о р и Х.усайн Б о й ^ а р о н и н г
Х и ро тд аги к у т у б х о н а с и г а р а х б а р э т и б т а й и н л а н а д н .
Б у ю к р а с с о м uiapi^ а л л о м а л а р и Ш а р о ф и л д и н А ли
Я зднй, А б д у р а х м о н Ж о м и й , А мир Х у с р а в Д е ^ л а в и й ,
Алишер Н авоий, Низомнй Г ан ж авнй каби мутафаккир-
ларнннг асарларннн тасвир оркали янада жонлантирди,
т а р р и б этди. Т а д ц и ^ о т ч и л а р Н а и м Н о р ц у л о в, И л е с Ни-
зо м и дд ин о вн и н г « М и н и а тю р а т а р и х и д а и л а в х а л а р » ном-
43
л и ки тоби да ш у н д а й к и зи к а р л и ф и кр в а м аъ л ум о тлар -
га дуч к ел ам и з: « Ш в е д са н ъ а т ш у н о с олими Ф. М артин
усто д К а м о л и д д и н Б е^зоднинг С ултон Д уса й н М и рзо
чорбогидаги иж одхонаснни ку й и д аги ч а та сви р л ай д и :
« Ш а р к куёш и Б е х з о д учун к у р и л га н ш и н а м х у ж р а н п
п у р г а р а р к э т а д н . Б у ер д а н а к к ° ш п а с т а к к и н а к и я кур-
си (пюпитр) устида эн г аш и б и ш л ар д и . К урсининг торт-
м а х о н а ч а л а р и д а ш о^ а с а р л а р я р а т и ш учун з а р у р б у л
ган ^ а м м а н а р с а му^айё. Б у н д а й а с а р л а р н и Овруио
с а н ъ а т к о ш о н а л а р и ж а м о а л а р п XV а с р И т а л и я ва 11п-
д е р л а н д и я м уса вви рл ар и н и н г нодир а с а р л а р и н и цаи-
д а й т а р з д а булиб цидирган б ^ л с а л а р , ш у н ч а л и к иштиёк
билан ку л га к и ри ти ш га и н ти л иш л ари ш у б^аси з. Тугри,
Б ех з о д овр у п о л и к м у с а в в и р л а р н и к и д е к кенг в а кУла11
у стахон а (с т у д и я ) г а э г а б у л м а га н . Унинг иш ж о й и од-
дийгина б и р ^ у ж р а б^либ, о к м а р м а р д е в о р л а р и мо-
хмр ш а р к хаттотларм том оиидаи КУРЪ0Н к а л и м а л а р и
би л ан м у з а й я н эти л ган . Д у ж р а д а бу й р а т у ш а л г а н . Б у р
ча кда гилам устида бир нечта ости к* Б у ме^мон ёки мух-
л и с л а р учун к у й и л г а н эди. Д у ж р а ор каеи бог, сокин
сувли ^овуз, у н д а н н ар и р о к — гулзор в а д а р а х тз о р .
Ш а ф т о л и л а р пишиб, и ш ком даги олти н дай товланган
узум б о ш л а р и си й р ак б а р г л а р и о р ас и д ан м у рал ард и .
Х у ж р а а т р о ф и д а а т и р г у л л а р ч а м а н д е к очилиб ётарди.
М и н гл аб ту р л и -т у м ан г ул лар ни н г к ийрос оч и лгани д ан
у л ар н и н г б а р г и ку зга т а ш л а н м а с эди. Ш у му ^нтда Бе,\-
з о д утириб, нозик муШка
лам и билан су р а т чи-
зарди. Нозик м^йкалам-
ни у н д а н и л га р и э^ам,
кейин х а м ^еч бир м у с а в
вир Б е х з о д ч а л и к ншла-
тиш га м у ваф ф ак була
о л м аг ан » . Б е х з о д ва шу
д а в р д а унинг замондош -
л а р и та св и р и й с а н ъ а т д а
эр и ш га н ю т у к л а р кейин-
ч а л и к бутун ж а ^ о п с а н ъ а т
и х л о с м а н д л а р и дикдатиин
узи га тортди. Айн икса,
б у ю к м у са в в и р томони-
дан я р атн л г ан портрет -
л а р у з д а в р и д а ма:ихур
б у л и б к ° л м а с л а н » жахон
44
■Hiin нмосмаидлари эътиборини ^амон узига ж а л б
1\и\\\Ъ Камолиддин Б е х з о д томонидан яра-
\\\ |v\ W псршшг 80- йилларига мансуб Алишер На-
Ш\\\ fttutttu Султоп Хусайннинг м адрасадаги циёфалари
и ' гпирилган миниатюралар « м у р а в а » , яъни тасви-
\т\ \ iwi\.;\ v альбомларидаги миниатюралар эътиборга
mu. \>у миниатюраларда табиат куринишлари фо-
№ ли ytvtoa т шогирдлар ^ртасидаги самимий мулоцот-
•\и\» \uviVvii акс эттирилгандир. Мазкур асарлар айни
\\Ш д;\ О т кт-Петербург ша^ридаги Салтиков-Шедрин
f кутубхонада са^ланади. Умуман, рассом пор-
Ч" \ ''лиьати борасида беба^о юту уларни ^улга кирит-
\ ww, /Кумладан, Алишер Навоий, Султон Хусайн Бой-
I Мухаммад Шайбонийхон, Абдура^мон Жомий
I Ю трет-асарлари оркали теигсиз саиъаткор экаилигини
\U'(WrJiaravi-
ft С у л то н Х ^сай н Б о й ^ ар о портретида ш о^нинг гав-
щ niu'H т у л а л и г и ч а т и з ч ^ к и б ^ т и р г а н ^ о л а т д а т а с в и р л а н -
\ (ш Л с а р д а г и б о ш ^ и ё ф .а в а т а н а г а в д а с и н и н г б о н щ а
(Ц ллкдп ри даги гар м о н и к н аф и с тузи лиш ларн и купчи-
Л ик ^ к у в м и л а р с а н ъ а т ш у н о с л и к ж и ^ а т и д а н тах .ли л к и
ли и л м а с а л а р -д а , асар х а Р к а н д а й то м о ш аб и н н и узига
« ки л о ц н л а д и . К а р т и н а м а р к а з н н и а н и ц л а б , о д д и й г е о -
ж ч р н к ш а к л л а р о р к а л и т а ^ л и л 1^ и л и б к ^ р г а н и м и з д а
\ и м г а р м о н и к ж и ^ а т д а н а с а р м у к а м м а л э к а и л и г и н и гу-
Ю ^ И б у л д и к . Б у н д а й т а ^ л и л п о р т р е т >^ар ж и х а т д а и
Стужамол були ш и би лан б и р гал и к д а г^ зал л и к рам зи -
нииг т а л а б л а р и г а ж а в о б б ера олиш ини к^рсатади. Б у
чса м усаввирнинг тасвирий сан ъ ат сиру асрорлариии
м п \ о р а т б и л а н э г а л л а б а м а л д а 1$ л л а й о л г а н л и г и и и
Г ш л д н р а д и . П о р т р е т д а ш о ш о н а л и б о с н и н г н и ^ о я т д а бе-
а а к л а р га бойлиги, ел к а в а к у к р ак олди и ацш лар билан
б сзатн л ган ал ф о зд а тасвирланганлигнга гувох б^ламиз.
V»y ж и ^ а т л а р н и к у з а т а р э к а н м и з , Б е х з о д з а м о н а с и н и н г
и а ^ о ш л и к санъатига яна бир бор тан берамиз.
И а ^ ш л а р б и р - б и р и г а ш у н д а й у й р у н л а ш и б к е т г а н к и , сиз
у ч и а с т о й д и л к у з а т и б У р г а н с а н г и з х а м Кайси н а ц ш н и н г
К ан си н у к ,т а д а н б о ш л а н и б в а к а н д а й н у к т а д а т у г а ш и -
и и т о п а б и л м ас си з ..-
Д а р х ^ к и к а т , портретда, оддий б и р хол ат булса-ла,
нисон т а н а с и г а хос м утаноси бли клар мусаввир том они
д а н Fonx у с т а л и к б и л а н кУ рс ати л ган . М у т а н о с и б л и к л а р
п о р т р е т н и н г д е я р л и б а р ч а б у л а к л а р и д а у з и г а хосдир.
К,нприк, v^oui, ц у л б а р м о ^ л а р и т а с в и р и б и р -би р и га мо-
45
пан д ки й и м даги н ац ш ин б е з а к л а р б и л ан уйр у н лаш и б
кстган. Умум ан, портрет о р ^ а л и К ам о л и д д и н Б е ^ з о д
уз д а в р и к и ш и л ар и в а у л ар н и н г м а ъ н а в и й о л а м и <\а-
ц и да би зга б е б а ^ о м аъ л у м о т ц олди рган лиги асарн и нг
я н а бир ц и м м а т л и томонидир. Х^озирги п ай тд а Ш в ец и я-
нннг миллий г а л е р е я с и д а с а ц л а н а ё т г а н бу портретнинг
а с л нусхаси ш в е д са н ъ а т ш у н о с о л и м и Ф. М арти н н и н г
ш ахсий ко л л е к ц и я с и д а н жоп олгани м а ъ л у м . Уз д а в
рида бу портрет и а ф а ц а т рассомии, ^ атто Хуросон нод-
шоси Х^усайн Б о й ^ а р о н и ^ам м а ш ^ у р цилиб юборди.
М а и а ш у н д ай д и э д а т г а са зо во р п о р т р е т л а р д а н я н а бири
1507 й и лд а я р а т и л г а н М у х а м м а д Ш айбонийхон сурати-
дир. Б у а с а р д а т и з з а л а р и г а икки цулини т а я г а н , чордо-
на цуриб у т и р г а н M a F p y p ^ о л а т д а Ш айбонийхоннннг са-
л о б а т л и о б р а з и г а в д а л а н а д н . Унг ц улида у к | ё й отган д а
т а ц а д и г а н х а л к а у ш л а б т у р г а н булиб, бу эса унинг м а-
^ о р а т л и ж а н гч и э к а н л и г и д а н д а л о л а т беради . О л д и д а -
ги снёзуюн в а ш у н г а у х ш а ш б у ю м л а р билим эгасн, м аъ -
р н ф а т п а р в а р киши экаи ли ги ни курсатади . А са р АКШ
д а г и к о л л е к ц и о н е р л а р к$лидадир.
М усавви рн ин г «Султон Д уеайн с а ф а р д а » деб ном-
л а н г а п я н а бир м аш ^ у р а с а р и д а Х,усайн Б о й ц а р о н и и г
с а ф а р чогидаги ^о л ат и а к с этти ри лган . О тда келаётган
Султон ва унинг ат р о ф и д а ги м у л о зи м л а р и , у л ар н и н г
хатти-,\а р а к а т л а р и , ай н и ^ са , г а в д а л а р н и н г т ^ л и ц ва Faй-
р ат л и т а с в и р л а н г а н и К ам о л и д д и н Б е ^ з о д н и н г м и н и атю
ра с а н ъ а т и д а г и ж о з и б а л и ю т у ц л ар и д ан д и р . Т а б н а т ман-
з ар аси н и н г н а ф и с ва нозик ку ри н и ш л ар и , х ат то булут-
л а р н н н г у з и г а хос та л^ н н и а с а р композициясининг
мазмупдор були ш ига х из м а т к ил га и. А с а р д а Хусайи
Б о й ^ а р о узи учун ^ р н а т и л г а н с а р о п а р д а г и кел аё тган
пайти а к с этти ри лган . Умум ан, К а м о л и д д и н Б е^зоднинг
асарларида санъатнинг нафис ^ирралари — б^ё^лар-
иинг узига хос и ш л ат и л и ш и ан и ^ -ти н и ^ к^зга т а ш л а -
4 нади. \;
М у са вви р и ж о д и д а г и с а н ъ а т к о р л и к н и н г снри замо-
навийликнинг х а к и к и й а к с э т т и р а о л г а н и д а ха.мдио.
Б у н г а К ам о л и дд и н Б е х з о д х аё ти й л и к в а табиииликни
сам и м и й ^ а м д а уйрун к$фсата оли ш и б и л а н эришган.
Рассом н ии г п о р т р ет л ар и д ан т а ш ц а р и к у п л а б о б р а з ва
м а н з а р а л а р н и уз ичига о л г а н а с а р л а р и н и н г мунюх.адасн
ш у нд ай ф н к р л а р г а к ел и ш н м н з г а асос б у л а о л а д н . Ц 4 9 5
йили ,\и р о т д а Н и зом и й н н н г « Х а м с а » с и к а н т а кучноил-
ган ^ а м д а бунга К ам о л и д д и н Б е х з о д томонидан бир
46
к а н ч а ми н и атю ра р а с м л а р и ш л ан г ан . Хозирпи п ай тд а
Л о н д о н д а г и Б р и т а н и я музейида с а ц л а н а ё т г а н бу цул-
•ёзма ва ундаги м ^ ъ ж а з та с в и р л а р с а н ъ а т и м и з та р и х и д а
а л о ^ и д а а ^ а м и я т г а эга. Унинг шу ту рку м а с а р л а р и д а н
•бири М ач и т цурилиш и композицияси д и э д а т г а сазовор-
дир. Б у н д а н т а ш ц а р и , « Х ам са» га и ш л а н г а н « И с к а н д а р
в а етти д о в и ш м а н д » номли м аш ^ у р а с ар и у зи га хос бир
б а д и и й к и й м а т к а с б этган. А с а р д а донолик, зу кк оли к
инсон т а ф а к к у р и г а хос ф а л с а ф и й ^ а р а ш л а р ти м солла-
ри б и л ан б и р га, м еъ м о рч и л и кдаги амал-ий б е з а к с а н ъ а
ти, ш ар к о н а мухитга хос г у з а л в а н а ф и с т у р м у ш ман-
з а р а с и ж о з и б а л и та с в и р л а н г а н . Т а б и а т к у ч о ш д а ш а р ^
а л л о м а л а р и н и н г а н ъ а н а в и й д а в р а су хб атй а к с э т т и р и л
ган. Б у су р а тд а г и ^ а р бир о б р а з д а к а м т а р о н а т а к а л л у ф ,
з у к к о л и к каби нозик инсоний хусусиятлар я ^ ц р л сези-
л и б турибди. Айпикса. с у х б а тд о ш л а р у и н г бир-бирига
5'та х у р м а т би л ан м ул о ко тд а э к а н л н к л а р н то м о ш а б и н д а
3?згача х а й р а т уйготиши табиий.
Хиротда ш а к л л а н г а н нуфузли с а н ъ а т м а к т а б и д а К а
моли дди н Б е х з о д у н л а б м у с а в в и р л а р г а устозлик кил-
ди. Умум ан, Б ех з о д ижодининг о л а м ш у м у л л и г и шунда-
ки, у у л м а с м а к т а б я р а т а олди. Унинг и ж о д и д а н ил^ом-
л а и г а н Косим Али, С ултон М у х а м м а д . М у з а ф ф а р Али,
Ю с у ф М улло, Р у с т а м Али, М и р с а и д Али, М а х м у д М у
з а м и б, А б д у л л о каби к^пгина м у са в в и р л ар миниатю ра
са н ъ ат и ва китобат са н ъ ат и р а в и а к и учун х и зм ат ^ил-
д и л ар . Х ул л ас, бую к м усавви р и ж о д и д а шундай нук;-
т а л а р борки, уларн и кузатиб с а н ъ а т а с а р л а р и ф а ц а т
т а ш к и дунёни билиш учунгина яр ати л м ас л и г и н и у^а-
сиз. Б у а с а р л а р о д а м л а р д а ^ис-туйгу щ з М т а д и . З а м о
н ага, д а в р т а р т и б о т л а р и г а нисбатан м ун осабатн и ш ак л -
л а н т и р а д и . Б ех з о д ва унинг илрор з а м о н д о ш л а р и и ж о
д и д а дунёвий м а в з у етакчи ^исобланган. Б у м а к т а б
и ж о д к о р л а р и ислом да и а в в а л г и д а в р л а р г а х а м н аз ар
т а ш л а й о л г а н л а р . Ш у н д а н и л х о м лан иб , у л а р f s замон-
л а р и м а ф к у р а л а р и г а з ид р о к б у л са -д а , д а д и л ф а о л и я т
о л и б бор ганл ар .
4—54 4?)
вирий санъатнинг давом чилари сиф атида М ахм уд Му
заадибнинг ф аолияти Бухоро санъаткорларн ижоди гл yi
таъсирини утказди. Энди бу ерда иш ланган расм лар, ку
чирилган китоблар ^ар ж и^атдан узининг м укам м ал ми I
мунига э г а була бошлади. М усаввирнинг ижоди ami; и
ранг-баран г ю ту^лар, композицион ечимлардаги уаиш
хос наф исликлар уни Хирот нафис сан ъ ат мактабпии
утаганлигини курсатади. М ахм уд М у з а ^ и б ^ам Дли
шер Н авоий да^осидан б а^ р а м ан д булганлиги сир эм а О
Хуллас, м иниатю ра санъатининг м щ и р усталаридаи Он
ри булмиш М ахм уд М узаади бга Алишер Навоийш шг
сиймосини тасвирлаш Бухорода насиб этган. Бу рассом
томонидан иш ланган Н авоий портрети айни иантдл
Эроннинг М а ш ^ а д ш а^ридаги Осмони Куддус мажмул
•<сида с а^ л ан м о ^д а. П ортретнинг ^им м атлилиги уз замо
насига хос анъанави й миниатюра услубида яратилгли
лигидадир. Я на шуни айтиш керакки, асар муаллпфн
Алиш ер Навоийни Уз к^зи билан курган ва К ам о ли д
дин Б ех зод устозлигидаги нафис сан ъ ат мактабиии утл •
ган. М азкур портрет Н авоий зам онаси дан бир оз кейин
яратилган булса-да, юцоридаги д ал и л л ар унинг ^ai\ii
цатга яцинлигини айнан т аъ к и д л аб турибди. Б у образДй
гавдаланган очи^ че^рали ^иёфани Б ехзод ва унга ух
тнаш бош ^а рассомлар асар л ар и д а ^ам учратиш мум
кин. Б у машхур портрет д а кекса ва нуроний чехрасйдШ!
илик табассум б ал ^и б турган буюк бобомиз Алишер
Н авоийга хос ута зукколик ^ а м д а донолик яккол кури
ниб турибди. А сарда Н авоий ^ассага куллар.и билли
таян ган ^олда тасвирлаиган. П ортретнинг узига хос иш
ланиши, Н авоий юз ^иёфасининг м укам м ал ва тула^ои
ли тасвирланиш и М ахм уд М узаххибнинг м а^оратли с а н ъ
а т устаси эканлигидан д ал о л ат беради- Асарнинг юкори
цисмида «Сурати Амири Кабир Мир Алишер» деган би-
ти клар бор. П астки б урчакд а эса М ахм уд М уза^^пбппнг
* номи зикр этилган. П ортретни д ш д а т билан кузатглии
мизда Н авоийнинг маъноли куз ^ а р а ш л ар и д а и у ким
ниигдир сухбатини тинглаётгандек туюлади.
Б у асар д астлаб 1931 йилда Л ондонда булиб утглп
кургазм ад а намойиш этилган. Унинг хаж м и.уича клттл
булмай 16x7 см. л и миниатю радир. Хуллас, м азкур порт
рет беназир, ким матли шошона асар л ар д ан бири хиоп»
лан ад и . Б у асар илмий, тарихий ж и ^ атд ан утмиш тле
вирий санъатининг намунаси сиф атида ^ а м улкан бл-
диий-эстетик ким матга эга.
50
\ \ и у д М у за х х и б Х ^ р о т д а ш а к л л а н г а н т а с в и р и й
н и Ь ш а б и н и Бухорода давом эттириш га ^ а р а к а т
>\\\ \ ,у С трада унинг ш о г и р д л а р и д а н А б д у л л о в а оош -
| щу В б и л а р н и н г и ж о д и ^ а м д и э д а т г а сазовор ди р.
I и in А цилиб, ш а р ^ тасвирий са н ъ а ти н н н г нам оянда-
Н (фптгии бир ^атор а с а р л а р Б у х о р о м и н и атю р а м ак -
иин а им п ш лнди р.
Н til'd цулёзм а к и тоб л арга и ш ланган м иниатю ра
и чнш п ш и г катта бир цисми З а ^ и р и д д и н М у х а м м а д
мщ (мишг «Бобурнома» китобига за р б этилган. Ато^ли
i tл(ми- 1 шунос олим Х,амид Сулаймоновнинг саъй 5^ара-
I vi,1 ццц 1 эвази га «Бобурнома»га иш ланган беба^о ми-
ШН1 I iu|i;t расм лар ал о ^ и да китоб ^олида нашр цилинган.
ПАИ ж ам л ан ган суратларнинг биринчиси XVII аср бош-
чрн.ци ишланган хуштаъб шоирона ^иёф адаги За^ирид-
Ш1И М у \а м м а д Бобур сиймосидир.
•'Ги*С)уриома»га и ш л а н г а н б е б а ^ о р а с м л а р н и н г я р а т и -
Н1И1ШАИ Б о б у р а в л о д л а р и н и (у ил и в а н а б и р а л а р и ) р о л и
■vim к а г г а д и р , Б о б у р н и н г у г л и ^ у м о ю н и и н г т а с в и р и й
v n n t.iv n a н ш т и ё ц и ж у д а б а л а н д б ^ л и б , б у б о р а д а у м у -
, I лииирлар ф а о л и яти н и ни^оят д а р а ж а д а ^адрлаган.
Ш у и и и г у чуй х а м у у з д а в р и н и н г э н г и л г о р р а с с о м л а р и -
1Н1 д о и м о а т р о ф и г а т у п л а ш г а и н т и л г а н . Ш у ж у м л а д а н ,
Кнмодидднн Б ехзодн и н г ш огирди М ир С а и д А ли Табри-
«11Н па \ о ж а А б д у с а м а д Ш е р о з и й н и 1550 й и л л а р д а у з
I ироГииа о л и б б о р и ш г а э р и ш а о л а д и . А н а ш у и к к и б у ю к
Iн а т р и й с а н ъ а т у с т а с н б о б у р и й л а р м и н и а т ю р а с а н ъ а -
иш инг ш аклланиш и ва равнацида ж у д а катта рол уйна-
Гии \ а м и д С у л а н м о н о в н и н г э^икоя ^ и л и ш л а р н ч а б о бу -
рийлар даври хинд м иниатю ралари тем урийлар ва
v » ф а п ий л а р н и к и д а н у з б ад и и й у с л у б и , эс т е т и к н о р м а л а р и
б и лан а н щ а ж р а л и б т у р а д и . Ш а р ^ м и н и а т ю р а л а р и н и н г
ш а р т л и л и г и д а н — к и ч и к бир с а т в д а (к и то б в а р а г и с ат-
\ и д а ) бутун бир вок.еани ё к и э п и з о д л а р т у р к у м и н и т ас-
кирлаш з а р у р и я т и д а н — « Б о б у р н о м а» р а с с о м л а р и м о^ир-
яи к б и лан ф о й д а л а н г а и л а р . М у р а к к а б в о ц е а л а р н и т§лш ^
Й ф одалаш учун д а с т л а б у л а р уч -тур т эп и зо д га а ж р а т и -
лади. \ а р бир эп и зо д б ^ й и ч а м у ст а ^ и л ком п ози ц и я яра-
тклад и . У л а р китоб са^и ф аси н и н г п асти дан ю ^орига к а-
раб ж о й л а ш т и р и л а д и . Х ар бир Композиция тар к и б и га
кирадцган м а и з а р а л а р архитектура эл ем ен тл ар и , t o f -
лпр, адирлар, д а р ё л а р , ^си м ли к л ар §ки матм п ар ч ал ар и
('•рдамида бир-биридан а ж р а л и б турад и. Айни вактд а,
\п р бир композиция ^з мустакиллигини сац л а га н з^олда
51
бир-бири билан мантилий богланиб, асар мазмунини
очиб берувчи бир бутун полотнони таш кил цилади. М а-
салан: Бобурнинг уз синглиси Хонзодабегим билан учра-
шуви ( 7 - миниатю ра) турт планда берилган. Биринчи
планда — Бобур ва унинг кузатувчиси М ух ам м ад Ку-
калдош ларнинг отини хизматкор у ш л аб тургани; иккин-
ч и с и д а — 'Бобур ва М ух ам м ад Кукалдош нииг Х онзода
бегим билан су^бати; учинчисида — ю корвда £нг томон-
да, саройнинг куриниши; туртинчи планда зс а Диндистон
табиати берилган. («Бобурнома» расм лари. «Фан»,
1970.)
Умуман, бобурийлар даври тасвирий санъати ранг-
б ар ан г в а сермазмундир. М усаввирлар ш а р ^ ан ъ ан ал а-
рини ^ а р ж и ^ атд ан узлаш тирган ^о л д а Диндистонда
м аълум ва м аш ^ур булган бобурийлар сулоласи вакил-
л ар и сиймоларини тасви р л ард а м ухрлаш га зриш а ол-
ганлар. Б обурийлар маданият, тасвирий сан ъат бораси-
д а М ар кази й Осиё билан борланиб туриш га доимо ин-
тилишгаи. Улар М арказий Осиёдаги етук санъаткор-
ларни ж а л б ^илиш истагида б^лганлар. А на шундай ми-1
ниатюра санъатининг модир у с тал ар и д ан ян а бири М у
х а м м ад М урод Самар^андийдир.
>1556 йилда хаттот Д ам а доний томонидан Хоразм хо-
кими Э ш м у^ам м ад учун Фирдавсийнинг «Ш о^нома» а с а
ри кучирилгаи б^либ, бу асар д аги 116 та нафис миниа
тю ра расм лари ана шу М ух ам м ад М урод С ам аркандий
томонидан б аж ар и лган . Б у 1^улёзма китоб ва уидаги
миниатюра расм лар Абу Р ай ^о н Беруний номли шарк-
шунослик институтида саклаиади.
Самар.кандий ижоди уз характери ва мазмуни билан
сер^ирра курнниш ларга эга. М усаввир уз д аври гача б у л
га и тасвирий сан ъ ат устдларининг анъана ва услублари
билан чегараланиб ^о л м асдан я н ад а чу^урро^ изланиш-
л а р олиб боради. У чизган м иниатю ралар оддий к^ри-
ниш ларга эга б^лса-да, мо^ияти нозик ва усталик билан
очиб берилади. Б унга «Ш о^нома» асаридаги миниатюра
тасвирлари мисол б^ла олади.
XVII аср бош ларидаги тасвирий сан ъатда ^ам М у
х а м м а д М урод С ам арцандий иж одига хос ан ъ аи ал ар да-
вом этганини куриш мумкин. Б у н га Санкт-Петербург-
нинг Салтиков-Ш чедрин кутубхонасида сакланаётган
«Ш охнома»га иш ланган миниатю ра расм лар яккол ми
сол була олади. Афсуски, унинг муаллифи номаълум.
С анъатш унос олимларнинг ф икрлари га Караганда, бу
52
расм ларни иш лаган мусаввир С амарцаидийнинг шогирд-
л ари д ан бири булиши мумкин.
XVII аср миниатюрасидаги портрет санъатинннг ма-
^оратли усталаридан булган Х °ж а М ух ам м ад мусаввир,
Д а в л а т М ухам м ад, Нодир М ух ам м ад каби рассомлар
^ацида б аъ зи м ан б ал ар д а м аъ л у м о тл ар учрайди. Айни^-
са, Щ ш ш М ух ам м ад мусаввир утмиш Х1ирот, С ам арканд,
Бухоро м актаби анъаналарииинг давомчиси эканлиги
таъкидланади. XVII аср тасвирий санъати меъморчилик-
д а ЩШ кенг ишлатилганлигини куришимиз мумкин. Бу
борада, айни^са, 1619— 1635 йилларда цурилган С ам ар-
цанддаги Ш ердор м адрасаси пештоцига иш ланган т а с
вирлар к атта эътиборга эгадир. Б у бино пешто^ининг
на^шинкор композицияси билан уйруи тасвирланган оф-
тоб фон ид а о^уга таш лан аётган шернинг сурати жози-
бали бир куриниш да акс эттирилган. Ш ер ва о^унинг
тасвири чиройли ш акл, аниц м азмун ва .куринишга эга
б^либ цолмасдан, таб и ат оламининг сиру асрорларини
эслатаётган рамзий белгига ^ам ухш аб кетади-
Кейинги д ав р миниатюрачи рассом лари ^ацида м а ъ
лумотлар ж у д а кам б^лса-да, у л а р яратган асар л ар ^о-
рижий д ав л а тл а р д а ги купгииа музей в а кутубхоналар-
нинг кимматли х ази н ал ар и сифатида сацланиб келмо^-
да.
X V III—XIX а ср л а р д а иж од л р л г а н тасвирий санъат
усталаридан М у хам м ад Муцим, А ^м ад К алла, А ^мад
Дониш, М ул ла Х^усниддин, М улла Ортиц, Ра\мат-ий, Иб-
ро^им Д авр о н каби рассом лар ф аолияти эътиборга мо-
ликдир. М асалан , Узбекистон саиъатш унослик институ-
тида сацланаётган XIX аср бош ларида А ^ м ад Дониш
томонидан иш ланган «М ажнун са^рода» деб а та л га н
миниатюра улкам из таб и ат манзарасини акс эттириши
билан ало^и да цим матга эга. Худди шунингдек, XIX аср
миниатюра санъатинннг характерини А ^м ад К ал л а иш-
л агаи р асм л ар д а ^ам курамиз. Хул оса цилиб айтганда,
бу д ав р д а хам Узбекистон тасвирий санъати кенг мицёс-
да таравд и й этган.
IV Б О Б . X I X A G P О Х И Р И ВА XX А С Р УЗБЕКИСТОН
Т А С В И РИ Й САНЪАТИ
53
л а бош лади. Асосан бу д ав р га Оврупонинг ил гор тайн!#]
рий санъати ан ъ ан ал ар н рус ва бош ^а халклариииг па
.киллари оркали уз таъсирини утказди. Б у янгн босщИЯ
нинг характери хаси д а алохида тухталиш лозим. /v\ц•
ян атю р ага хос ишланиш услублари ва криуниятларидмн
ф а р к л н уларох, Оврупо д а в л а тл а р и д а анча илгорл№0
кетгаи уч улчам лилик хонуниятлари асосида ривожллп
ган бу тасвирий сан ъ ат айнан уш а д а в р л а р д а бнзпнш
у л к ам и зд а деярли м авж уд эм ас эди. А ж до д л ари м и зи ти
сан ъ атга ихлосманд илрор в ак и лл ар и эса купроц хллц
амалий б еза к санъати билан машрул булгаилар.
Д ар бир тарихий даврнинг ижобий в а салбий томом
л а р и булганидек, бу давр хам ш ундай ж и хатлардан
ли эм ас эди. У лкамиз тарихининг а н а ш у палласида
рус ва бош ^а х а л х вакилларининг таъсири тасвир nil
санъатни х а Р томонлама р а в н а я топиши учун алохмДМ
ахам ият касб этди. Аст^-секин м ахаллий ан ъ ан ал ар бм
лан уйрун ривож ланган тасвирий санъатимиз ривожигл
М. Новиков, Л .'Б у р э , С. П. Юдин, И- С .'К азако в, Н. В|
Разанов, Н. И. Гречанинов, Т. Н . Никитин сингари рас-
со м л ар катта хисса кушишди.
XX асрнинг 20—30 йилларига келиб эса Узбекистон
тасвирий санъати узига хос ш акл-ш ам ойнлига эга бу*
л а бош лади. Тасвирий санъатнинг ижод майдонида етук
рассом лар ф аолияти урин олди. Б у л а р д ан А. Волком,
П. В. Кузнецов, М. Н . Курзин, С И. Финкельштейи,
Н. Г. К арахан, В. И. Уфимцев, Уста МУмин (А. Н. Н и
к олаев), Н. Кашина, О. К. Татовосьян, П. П. Беи кон,
С. М. К овалевская, И. Икромов, У- Танси^боев, Ч. Ах-
маоов, Л . А бдуллаев ва б ош ^аларнинг ижодий намуна
л а р и эътиборга моликдир. Аста-секин Узбекистон тасв и
рий санъати вакилларининг бадиий таф аккур и миллим
ру.\ билан бойиб янгидан янги эстетик дунёни кашф эта
бош лади.
Ш у д а в р д а х ал^ и м и з хзётининг ранг-баранг кирра-
л ар и узига хос ифодасини тасвирий сан ъ атд а хам топа-
ди. Узбек халкининг миллий аиъ ан ал ар и н и ж а м л а б Уз
беком а тасвирлай олгаи рангтасвир устаси Уста Мумии
(аслн исми А лександр Васильевич Н иколаев) ана шуи-
дай сан ъат усталаридан бири эди. У 1897 йил 30 августда
В ороиеж да харбий инженер оиласида т ав ал л у д топглн.
Т ак д и р такозоси билан йигирманчи йилларда Самар-
цандга келиб яш айди ва мехнат фаолиятини давом этти-
радн. У собих совет д авр и д а, Узбекистон тасвирий санъ-
54
н t нип \.i|> том онлам а тарриб ва таш вицот цилиш да са-
м и|>н in мг^шгг щил га и мусаввирдир. Уста Мумии узбек
п.ниииг санъати, маданий мероси билан астойдил ци-
1111,11 'in. На уни ц ад р л аган ^олда м ахаллий х а л к х ар ак -
и ini на табиатига мос а с а р л а р я р ата олишга муяссар
fly,ми/in. Рассомнииг тиниб-тинчимай изланиш лари яхши
мпшжмлар беради. Халцимиз характернга хос хусусият-
щ || а минуса «Ба,\ор» (1923 йил), «Куёв» (1923 йил),
•Луторчи бола» (1924 йил), «Чойхоначи» (1928 йил)
iuK.ii асар л ар и д а якдол акс этгаи. Б ундай таш цари, Нас-
| 111/1Днн Афандн л ати ф ал ар и туплам ига мос аж ониб ва
|,м ищарлн иллю страция ^ а м д а р асм л ар иш лагаи. Уму-
м а и, Уста Муминнинг иж одида узбек сан ъ аткорлари га
чнс ан ъ ан ал ар Уз аксини тулагтукис топдн. У узбек хал-
i( 11 турмуш тар зн га багнш ланган куплаб асар л ар я р а т а р
ih.ni, миллий ^иёфа, урф-одат, шунингдек, либослар-
нннг тулацонли характерини у з а са р л а р и д а бнринчи
нла ига чикардм.
Лсримнзнннг 2 0 - 3 0 - ннлларида Узбекистон тасвирий
санъати ало^нда услубий изланиш лар эв а зи га ривож
топа бошлади- Ана шу нилларда эриш илган нжодий му-
млффакиятлар уз таъсирини кейинги авл о д л ар га ул аш ар
жан, н атиж ада тасвирий сац ъатда м ахаллий вакиллар-
нннг сафи кенгая борди. У. Танси^боев, Ч. А ^маров,
Л. Абдуллаев, М . Набиев, JI. А бдуллаев, Ш. Д аса-
поиа, Р. Темуров, X. Ра^монов, Б . Д амдам ий, Л . Н асрид-
динов ва бош ^а бир цатор иж одкорлар етишиб т а к а
бош ладилар. М ана шу д ав р д а бир цатор рассомлариииг
отуклик гшллапоясига чи^иш ларида устозлик цилган
Николай Степанович Туркестанскийнинг фаолияти ^ам
диццатга сазовордир. Б у устоз рассом Уз д авр и д а т а с
вирий сан ъат сирларини ёш ларга Ургатиш борасида ва
к ургазм алар таш кил цилиб таррибот, таш вицот ишлари-
ни олиб бориш да с ам ар ал и м е^нат цилгаи.
XX аср биринчи ярми тасвирий санъати тарихида У з
бекистан х а л ^ рассоми Александр Н иколаевич Волков-
иииг ижоди бебахо цимматга эга. А. Волков 1886 йил-
да Фарромада т а в а л л у д топган. У яратган а с а р л а р ба-
димй кпммати, характери ж и хатидан хам халцимизга
хос ан ъ ан аларн й намойиш цияади. Умуман, Волков тас-
вирнй с ан ъ атд а узбекона м актаб я р а т а олди- Д а стл аб ,
Волков м аш ^ур рассом М. Врубел анъаналарнни давом
эттириш билан бирга Уз асарларида ж а^он тасвирий
санъатининг илгор тенденцияларини пухта эгаллаганли-
55
ги билан ^ а м а ж р а л и б туради. Рассом 20 й и л л а р д а г 1\
тинимсиз иш лар, уз асарларининг кургазм аларини кем
ма-кет намойиш ^илиб ^исобот берио турар эди. А. Вол
ков М арказий Осиё ж ум ладан, Узбекистон санъати ме-
росини уз д ав р и д а м аълум ва маш ^ур б^лиш ида катта
^исса к^ш ган.
Ш у урннда академ ик, рассом Урол Т а н с ш 0 о е в ^ щ \\-
д а тухталм асдан утиш мумкин эмас. М а н за р а ж ан р л-
нинг м а^оратли устаси бутун ^аёти ва ижодий фаолия-
тини Узбекистон табиатини тасвирлаш га багишлагаи.
Урол Танси^боев сер^уёш улкам из табиатини уткир
м уйкалам ига таяниб санъаткорона тасвирлаш и Оилаи
тасвирий с ан ъ ат ривожига беназир ^исса цуш ган буюк
рассомдир. У 1904 йил, 4 м айда Тош кент ш а^рндаги цо-
з о ^ м иллатига мансуб оилада дунёга келади. Урол та-
в алл у д топган оила серф арзанд, ота-оналари хокисор
инсонлар эди. О талари Таисикбой ота ж у д а эр та дунё-
д ан утадилар. О налари Х алиф а опа ва уларнинг катта
угли Нурмоига 5 Урил ва 3 ^из булган бу оилани тебра-
тиш вазиф аси ю кланади. Уролнинг ёш лик йиллари Щ*
йинчилик д а в р л а р и га турри келади. Ш ундай булишига
^арам асд ан , у ж у д а ёш лигиданок раем чизишга астой-
дил кизи^канлиги туф айли табиатнинг се^рли оламини
кузатар ва уни м а^л и ё булиб тасвирлаш га интилар эди.
И л к бор м ак таб д а раем сабо^ларини Я рослав Фёдоро-
вичдан ургапгай; Кейинчалик эса тасвирий сан ъат сир-
лари ни узлаш тириш да м аш ^ур рус рассоми Репиннинг
шогирди Розаиовнинг таъсири к атта булган. Кургазма
зал л ар и , Узбекистон тасвирий с а н ъ а т музейининг экспо-
нантлари Танси^боевнинг энг севимли м аскани эди. Шу-
нинг учун ^ам у кургазм а ва музей за л л а р и д а картина-
ларни кузатиш, уларни сир-асрорларини Урганиш ор^з-
л и уз йулини, уз овозини топишга интилди. 1927 йилда
яратилган «Рассом Акром Тош канббев портретй» даст-
л аб к и ижодий ю ту^ларииинг намуиасидир. 20—30- йил-
л ард аги ижодий изланиш лар, ^ам кор л и кд а олиб борил-
ган м аш ак к атл и м е^натлар, айни^са, устоз рассомларнинг
ф аолиятларини урганиш Урол Танси^боевга сама-
ралтт таъсир ^илди. 1934 йил нинг август ойида Масков-
да утказилган узбек рассом лари кургазм аси унинг нжо-
дий нам уналарининг узига хос а ж р а л и б туришини яма
бир бор кУрсатди. Б у ерда рассомнинг «Она овулда»,
«К учманчилар манзили», «М ева териш», «Озод аёл» к а
би асарлари к^пчиликни узига ж а л б цилди. Кейингп из-
56
Ы Ш ИИМ ф, т а б и а т б а р р и д а ц и л и н г а н и ж о д и й м ё ^ н а т л а р
!"■ I I « и с и ц б о е в п и т а б и а т м а н з а р а с и г а а ш п о к и л а б о ш -
н in I 'н о с о м э н д и б у т у н л а й м а н з а р а ж а н р и г а у з и н и б а -
В ш л п р ниш , сан ъ атн и н г сн р л и ч у ед и л ар и н и эга л л а ё т -
I UIUUUI к у р а м и з . Б у ^ р и н д а , а й и и к с а « С и р д а р ё » (1 9 3 5 ),
[п у р ч и м у л л а » (1 9 3 6 ), «Б ори стон » (1 9 3 7 ), « T o f м а н за -
|| ч it ( П Ш ) , «Б ахорги и ш л ар » (1 9 3 8 ), «О рол деиги зи»
1 1't \',1) п а б о и н ^ а б и р ^ а н ч а т а б и а т м а н з а р а с и н и а к с эт-
I щ и пи !)скиз: в а э т ю д л а р и у н и н г м а й о р а т ч у к к и с и с а р и
Н пбтгаиидан д а л о л а т б ер ад и . У рол Т ан си к б о ев узи-
1ИИИ и н г н -я н г и м а н з а р а л а р и н и я р а т а р э к а н т а б и а т и м и з -
I к ХОС р а н г м а ж м у а л а р и н и н г х а р а к т е р и и и т о п и ш г а
М у п п ф ф а ^ б у л г а н . М а с а л а н , р а с с о м н и и г .1947 й и л д а иш -
| ни tin « Б а х о р » н о м л и а с а р и т у л а ц о и л и , с е р м а з м у и , б ^ ё ^ -
л о р ш буркан ган т аб и а т м анзарасин и намойнш цилади.
Мш и и р а т и л а ё т г а н м а н з а р а л а р д а к е н г б у ш л и ^ н и н г ж у -
дп у с т а л н к б и л а н т а с в и р л а н и ш и , б у б ^ ш л и к б а р р и д а г и
ftifiiuvvuiuir н о з и к в а н а ф и с с и р л а р и ^ т а м а й о р а т б и л а н
niu' ■j гг ир и л а ё т г а н л игвдш нг г у в о ^ и б у л а м и з . >Бу У р и и д а
й й и и ц с а « И с с и ц к у л д а кеч», « Т а х и а т о ш » ( 1 9 5 1 ) , « К р р а -
цум суй о м б о р и » (1 9 5 7 ) к а б и а с а р л а р и д и ^ к а т г а с а з о -
п о рд и р. У р о л Т а н с и к б о е в б у ю к с а н ъ а т к о р б ^ л и ш и н и н г
1'п б а б н ш у н д а к и , у б а ^ о р н и н г о ш у ф т а с и б ^ л и ш билан
б н р г а о н а т а б и а т г а ш у н д а й м езф к у й д и . Б и р о р -б и р д а -
к т у ш и т а б и а т б агрн си з у т к азм а с л и к к а ^ а р а к а т цилди.
I» а \о р к е з л а р и д а т а б и а т б а г р и г а н а ф а к а т ш у н г и б к е т а р ,
балки шу ф асл хавоси билан кориш иб м е^нат килар, ана
ш унннг учун х а м у н и н г а с а р л а р и д а т а б и а т н и н г ^еч ним
ч ш и т м а г а н ж а р а н г л н в а с е х р л и куй - 1^ у ш и к л а р и я н г р а р
|ди. 60- й н л л а р д а з^ам у и л а б ш у н д а й р а н г - б а р а н г а с а р -
лар яратдики, у л ар тасвирий сан ъ ат тарихига дурдона
нам уналар булиб кирди. «К ора^ум ГЭСи тонги»
(1957)', « У зб ек и сто н д а м ар т» (1 9 5 8 ), « А л а -т о в » • (1960),
«А нгрендаги t o f й у л н » (1 9 6 2 ), «А нгрен д а р ё » (1963),
«Тунги t o f к и ш л о р и » (1962), « К еч » (1971) ва бир к а й
ма а с а р л а р и киш ини т а б и а т м а н з а р а с и г а сайр ци лд и ра-
дн 1972 й и л д а я р а т г а н «М енннг ^ у т н ш м » полотносн
AoepyF топди.
А ввало, ш уни а й ти ш керакки, хар бир нар сан и урга-
ннin — о н а т а б и а т д а н б о ш л ап ад и . С ер ^ у ёш у л к а м н з та-
бнатинниг гузал л и гн и н , табиатнинг ^зи га хос куй билан
ж ар ан гл аш и н и , айн и б а^о р гу л л а р га ту л ган папт-
да эса унинг куйнида з^аётнинг н а ц а д а р ж озибадорлиги-
га з^айратланасан киши. Урол Тансикбоев серкуёш ^лка-
57
мизлн, ранго-ранг табиатини ана шу йусинда мо^ироил
тасвирлайди. «Менинг цуширим» картинасп мусаини|>
умрииинг сунгги йилларида яратилган. Ш уиииг учун
^ам уш бу аж ойиб м ан зар ад а рассомнинг бутун нжодлП
ме^иати, ^аёт йули м уж ассам лаш гандек куринади. Асар-
нинг олдинги планида t o f тош лари ба^ор табнатинннг
гулларига бурканган ^олда ж о зи б ал и килиб тасвирлми
гал. Бир ц араш д а оддий куринса-да, б а^ а й б а т ва ил
^оягда улкан торлар багрида тош лар тарих сирларили
^лкоя цилаётгалдек тую лади. Рассом узинииг бу асари
д а таб и атлл н г нафис ва нозик гузалликлариии члзади.
К$шицчинлнг овози-ю бастакорнинг куйи — барча-бар-
часлии иштирок эттираётгандек куринади тасвирларда..,
Гуё Она таб и а т баррига кирнб, уз овози билан куйлаган
ёцимли цушлрнии «Менинг 1$ширим» деб айтади.
Урол Тансицбоев табиатиинг нозик сирларини акс
эттира олган ицтидорли сан ъ ат устаси сифатида мух
лисларни узига ром цила олди.
М ан зар а ж анрининг ана ш ундай ян а бир ил гор ва-
кили Николай Георгиевич К ар ах ан ^исобланади. Р а с
сом Карахаииииг оиаси накш ил ги л ам л ар туцлидлгал
чевар булган. А ж абм аски, К араханнинг табиатга ошло
булиши а в в а л о муштипар оладан Утгаи булса. «Онасн-
га ж он-дилдан кум аклаш иб ю рар экан, бола ундан бе-
ихтиёр гу зал л и к саборини олар, иа^ш ларнииг ритмик
конуниятларини узича идрок этиб, буёкларнинг жилва-
ланиш ини з а в ^ билан к у затар эди».
Н. Г. К ар ах ан у л к ам и з т аб и ати д а доимо сайр ^илар
ва х а р бир фаслнинг узига хос гузалликлариии сержн-
л о ран гл ар билан тасви р л аб бериш га интнлар эди. 30-
ннлларда иш лаган «К и злар ^овуз буйида», «Уч маш-
шоц», « ^о в л и д а узум узиш», «Турон цурилиши», «Ба-
^ор», 1940 й и л л арда яратган «Хирмончи циз», «Она
диёр», « Н ан ай йули» каби м ан за р ал а р и унинг узига хос
# тасвирий с ан ъ ат устаси эканнни исботлайди. Айллцса,
1957 йилда иш ланган «Олтни куз» асари табиатлм изга
хос гузалликни ута м айорат билаи курсата олганлнгн-
нинг иамунасидир.
58
ИСКАНДАР ИКРОМОВ— У з б е к и с т о н х а л ц р а с с о м и ,
г р а ф и к а с а н ъ а т и у ста си (1 9 0 4 — 1972).
59
ЧИНГИЗ АБДУРА^М ОНОВИЧ А^М АРОВ <1912— 1 9 9 5 ) —
У зб еки сто н х а л ц р ас со м и , м о н у м е н т ал д е в о р и й
р а с м л а р н и н г м охир у с т а с и
МАННОНСАИДОВ
Р еспубликада хизм ат курсатган сан ъ ат арбоби, про
фессор, дастго^ли рангтасвир санъатинннг атоцли ва-
килларидан бири М аннон А бдусамадович Саидов 1923
йили Тошкент шаэфида т а в а л л у д топган. Дехдончилик
в а савдо иш лари билан ш урулланган о талари ж у д а эр-
та дунёдан утад и л ар. У п айтда М аннон И ёш д а эди.
Б еш та ф арзандни т ар б и я л аб устириш оналари зимма-
сига тушади.
Рассом М аннон Саидов 1939 йили Урта м актабни ту-
гатган д ан сунг республика бадиий билим юртига у^иш-
га киради. Аммо билим юрти уруш йилларида С ам ар
к ан д ш а^рига кучирилгач, оилавий ш ароит орирлиги
сабабли М. С аидов С ам ар ц ан д га бориб у^иш га имко-
нияти булмайди.
1942— 1945 йилларда у за в о д д а оддий ишчи булиб
ишлайди. Уруш тугаган д ан сунг 1945 йилдан бошлаб
Узи д астлаб та^сил курган бадиий билим юртида у^иш-
ни давом эттиради. Б у ер да А. П . Л унёв ва М алик На-
биевдан таъ л и м олади. Билим юртини мувафф а^иятли
тугатиб 1947 йилда С анкт-П етербург шаэфидаги тасви
рий санъат, ^ай кал тар о ш л и к в а архитектура олийго^ида
д астлаб т ан ш у ш рассом Трошев, кейинчалик маш^ур
рассом Иогонсон устахонасида и ж о д сирларини ургана-
68
,\\ \wv wvvyvww к у в & ф ф а щ ш тугатади . 1953 йил-
\Ш \\\ \ м \ ш п \ иомидагн бадиий билим юртида
\Щ v\\v\v\)\\\nvvuuw б о и т й д и . 1 9 5 6 -5 9 йилларда эса
Ш\ \\Ш \\ VovuKewT Д авлат .педагогика института-
\\wm\W факультетида уХитувчи булиб нш-
Ш Wwww \\\у ииллардан бош лаб ранг-баранг ком-
ш \Ш \м \ Ы\ш кургазмаларда ^атнашиб, ихлосманд-
\\ (\м .\\\\и ш о в о р булади. 1956 йилда рассомлар
|»u\ \i\^ vw;\ \и \\щ и , Рассом ижодий ва педагогик фао-
\\W\WWW Щ \\\ олиб бориб тасвирий санъатни тарриб ва
\i\mw\ \\\ш \\\да \ш фаол иштирок этиб келади. 1959
U \ \ \\\ ш ш & б NV. Саидов санъат олий д а р го щ а уз
\ \\\\\Ш ш ижодий фаолиятини давом эттиради. 1964—
V' \ \\\\,'\м\\щ\ эса шу ннстнтутда рангтасвир кафедра-
>\\\\\\ few\\\\t\\M\6 куилаб ешларга таълнм беради. Санъат-
\ \ \ щ \ \ \ паитгача шу институтнинг профессора си-
Д\ л\ \\ л*\ 1\и\ол\ш курсатмо^да.
\ ' v\v‘\'wm\\\\v\v « А ш ш мавзусига багишлангап бир неч-
\w i\v'\\\v\\i\\)\\ булиб, унда | 3 бёк хал^ига хос самимий кул-
\\\ ш м ш нш арш ш нг маънавий рёфаси Уз аксини топ-
\ ww \МТ»\ йилда ишланган мана шу картинада чойхонада
\1И\\д мутоиба \\адшб утирган узбек кишиларининг хат-
v\v у\\п\\шларн, шух ^ада^алари рассом томонидан
\п 1 ш к билаи тасвирланганини курамиз.- Маинон Саи-
jш мш \иш ш инг ме^иаткаш кишиларини, тарихий во*
\\01\ли\)\\, 'Узбекистон табиатини ранг-баранг куринишда
тпспирлаб муваффа^ият ^озонди-
\>у уриида айиикса «Оила», «Аския», «Хумсон», «Узум
чертила», «Каттакуррш лйк пахтакорлар», «Тор манза-
\п\с\\>, «\осил» каби унлаб асарларини мисол келтириш
мумкин. М ни пайтда ^ам самарали ижод ^илмоцда.
\ ГОФУР АБДУРА\№ОНОВ
'Sfiб ек рангтасвир санъатининг ицтидорли вакилла-
\n\jvi\w бири, т а н ш у ш рассом Рофур Абдура^монов ижо-
д\\ такрорланм ас намуналарга эга.
\'о ф у р А .б д у р а х м о н о в р а н г т а с в и р с а н ъ а т и н и н г к уп ги -
н;\ ж а и р л а р и г а д а д и л м у р о ж а а т ^ и л а о л г а н р а с с о м с и
ф а т и д а а ж р а л и б ту р ад и . Б у у р и н д а айницеа тем атик
к о м и о з н н и я л а р , м а н з а р а , н а т ю р м о р т , п о р тр ет ж а н р л а -
р и д а г и ф а о л и я т л а р и н и т а ъ к и д л а ш м а ^ с а д г а м увофнкдир.
У \036 йили ишчи.оиласида (оталари Му^аммаджои
ака пахта заводида ишчи б$либ ишлаганлар), Тошкент
\ иилоятидаги Тошкент (эски Калинин) райони К^к терак
цишлорида дунёга келади. Т асви ри й -сан ъ атга булган
иштиёци ж у д а э р т а уйронган булиб, д ас т л а б м актабда,
р аем у^итувчиси К- П . Чибисов цулида таъ л и м ол а бош-
лайди.
Р а с м га булган ^изи^иш нинг м уста^кам ланиш ида ту р
ли саб а б л а р таъсир утказганини эсл аб рассом ш ундай
дейди: «Зеки ш а ^ а р бозорининг бир четида ш иддат би
л а н м атога тасвир туш ираётган бир рассомнинг жонли
о б разл ари куз олдим дан щ л и ^амон кетмайди. О браз-
л а р ш ундай ж онли эдики, бозордаги ^ а р а к а т яедол сези-
либ турарди, айницеа цоп кутариб кетаётган ^амм ол,
бозорнинг ор^асидаги м ачитда таш риф бую раётган чол-
л а р тасвири б ^ё^ л а р д а Уз аксини топган эди. Б у тас-
вирларни куриб, раем чизиш на^адар завцли . эк&нини
яна бир бор ^ис ^илган булсам керак.» Рассом ёш лик
йилларидаги бундай хотиралардан куплаб воцеаларни
эслайди. Х уллас, расмга булган цизициш уни 14 ёшида
П . П. Бенков номидаги ж ум ^урият бадиий билим юрти-
га у^иш га етаклади. М уваф ф ациятли им ти^онлзрдан
сунг рассом лар Ц , Ра^монов, М. Н абиев кейинчалик ю^о-
ри курсларда эса Т. Оганесов, И . ^ у зи б о е в кабиларнинг
^у л л ар и д а тасвирий сан ъ ат сирларини Урганади. Уша
йилларда П. П . Бенков номидаги ж у м ^у ри ят бадиий би
лим юртида рангтасвир сирларини анча м укам м ал Уз-
лаш тириб олиш ига имкоииятлар булганини рассом ц-у-
вониб эслайди. Билим юртини ту гатар экан, «Хирмонда»
номли диплом ишини ^имоя ^илади.
1Билим ю ртидаги т а л а б а л и к йилларида цизи^иш лар
в а интилиш лар, эскиз, этю длар усти да олиб борилган из-
лан иш лар зое кетмади. Билим ю ртидан кейин у 1956 йи
ли Тошкент ш а^ридаги М. Уйрур иомли с ан ъ ат (уша
пайтдаги А. Н. Островский номли Тош кент театр ва рас-
сомчилик) институтига Укишга киради. Олий у^ув юр-
тининг д астл аб к и йилларида устозлар эътиборига туша
бош лади. Биринчи курсда у ^и ган д аё^ иш ларнинг ранг-
баранглиги,' пиши^лиги билан а ж р а л и б турарди. Б у ер-
д а у Р. Ахмедов, А. Кирвонос каби рассом лар ^улида
таъ л и м олди- Рофур А бдура^м оиов тал абал и к н и н г 1 -ёз-
ги таътили пайтида 100 д ан ор ти ^ этю д иш лаб, устозла-
рининг мацтовига сазовор булган эди. 1960 йили инсти-
тутни тугатиш ига 1 йил ^о л ган д а диплом ^имоясига чи-
цади. Ш у й и л н и н г у з и д а ё ^ узи у ки б т аъ л и м олган П. П.
Бенков^номли бадиий билим ю ртига таклиф цилинади.
Ш ундай цилиб, т а л а б а л и к й и л л ар и д аё^ педагоглик фао-
70
лиятини бош лаб юборади. Институтни эса 1961 йили
«Ш ахтёрлар» номли диплом ^имояси билан тугатади.
Т а л а б а л и к йилларини эслаб Мссицкул, Ангрен, О л м ад и ^
каби ж о й л ар д а унлаб м ан зар ал арн и кузатганлиги ва у
ж о й л ар д а куплаб этю длар иш лаганлиги, ана шу вацт-
л а р д а ё ц м ан зар а ж анрига нисбатан цизш^иши- ш акл-
лангаиини таъкидлайди.
«Устозлар айтган нарсани б аж ари ш энг севимли иж од
ж а р а ё н й эди. Яхш и иш ларни куриб, ш ундай ишлашни
орзу цилардик, этюд, наброскалар му^имлигини билар
эдик. Устозларимизнинг эса иш имизга фикр айтишини
ж у д а истар эдик. Б у интилиш ларимиз зо е кетмади ше-
килли»— деб таъкидлай ди Рофур ак а. 1961 йиллардан
б ош лаб м уста^ил яратилган ижодий композициялари
билан к ^ р га зм ал а р д а актив иш тирок этади. У 1965 йил-
га келиб эса рассом лар уюшмасининг аъзолигига ^абул
цилинади. Б и р неча йиллик устозлик ижодий изланиш-
л ар д а н сунг ана шу рассом лар билим ю ртида директор
б^либ иш лай бошлайди. .Б у эса рассомнинг н аф ац ат
71
иж одига, балки унинг педагогик ф аолиятнга берилган
ю ксак б а^ о эди.
Рассом учун ян ад а м асъулиятли д ав р бош ланади.
Тинимсиз иж од ва р а^б ар л и к ф аоли ятлари д а катти ^
мехнат т а л а б килинар эди. Ун йилга якнн директор, уи
турт йиллик рассомчилик билим юртидаги педагоглнк
даврида куплаб навцирон ёш л арга м ураббийлик ^илди.
Рофур а к а директорлик пайтларида билим ю ртида т а ъ
лим олган т а л а б а л а р д а н Ш ухрат А бдураш идов, Б а^о-
дир Ж ало л о в, Ж авл о н Умарбеков, Алишер М ирзаев,
А к м ал И кром ж онов каби унлаб у зб ек халцининг ицти-
дорли рассом ларн етишиб чикцанини ало^и да таъкид-
л а ш керак. Рофур акан и цуллари да таъ л и м олган, бу-
гуиги кунда тасвирий санъатни купгина со^асида ижод
^и лаётгаи ш огирдларидан Б . Н а з а р о в (кино рассоми),
К. Каримов (н авд о ш ), Ш . Р аш и до в (санъатш унос) каби
рассом ва ^ай калтар ош л арн и мисол келтириш мумкин.
Рассом яратган композициялари кенг ^амровлиги ва
ранг-баранглиги билан ало^ида а ж р а л и б туради. Бу,
айницса, «Туй», «Ралаба», « Б ах м ал л и к 1^излар», «К,ир^
биринчи йилдаги кузатув», «З^осил байрами» каби асар-
л ари да очи^ куринади.
Рассом Рофур Абдура^монов ижодининг а ж р а л м а с
ва узига хос томонларидан яна бири натю рморт ж анри
б^либ, уз натю рм ортларида она таб и а т саховатини м а
йорат билан тасви р л аб беради.
«К$шик» асаринн томош а цилар экансиз табнатнинг
ж ознбали охангларн билан инсон ^алби д аги туйрулар
хамоханг ж аранглаётган ини тинглагандай буласиз. Б а-
хор гуллари ту ш ал ган цирлар, унга м а^лиё булган киз-
ларнннг нафис харакати, t o f ч у ^ и л а р и , шуиингдек,
олисдаги булутларнинг бир-бири билан узвий борлищ бу-
ё^лард а тасвирланиш и кишиии узига се^рлаб цУяди.
« Б ах м ал д а тонг» номли м ан зар аси д а э с а т аб и атд а янги-
лан аётган хо л ат рассом томонидан илгаб олинган. Тас-
внрда эрта тонгдаги ж онланш п, ер барридаги барча
борлицпинг уйронаётгамлиги яц^ол сезилиб турибди. Бу
асар л ар томош абннда яхши к ай ф и ят уйротиш билан
бирга м аро^ли д а м олиш ига ёрдам беради. Табиатга
булган м у^аббатни уйротади ва эстетик зав ц бахш эта-
ди. Рассом иж одида м ан зара ж ан ри га булган ^изикиш
куртакларини унинг дастлаб ки этю дл ар и д аё^ к у р и т
мумкин. Рофур Абдура^монов Ф ранция, П ольш а, Б о л г а
ри я каби хорижий м ам л а к а т л а р д а ижодий с аф ар л ар д а
72
булиб, бир цанча ю туцлар билли цайтди. Х ориж да, Мус-
та^ и л М ам л ак атл ар ^ам дустлигин инг бир цанча ш а^ар-
л ар и д а б^либ утган кур газм ал ар д а рассом асарларини
олциш ва кизициш лар билан ^абул ^илишди.
^озн ргн тасвирий сан ъ ат янги ю туцлардан д а р а к
берм о^да. Рангтасвир санъати борасидаги бундай янги-
ланиш ларнинг ш аклланиш ида, Рофур а к а г а ухшаган
рассом лар ижодининг таъсир кучи яедол сезилади. Ро
ф ур а ка н а ф а ^ а т рассом, таж ри б ал и педагог сифатида
бир канча рассом лар, рассом у^итувчнларнинг устози
^амдир.
^АЙКАЛТДРОШ ДАМ ИР РУЗИБОЕВ
Х^айкалтарошлик санъатининг улкам из ^удудидаги
зам онавий ж и^атларини истеъдодли иж одкор Д ам ир
Рузибоев ф аоли ятида я щ о л куриш мумкин. Д а ст л аб
рангтасвир ва граф ика санъати билан шурулланган Д а
мир Рузибоев ^ай калтаро ш л и к о л ам и га асосан 60-йил-
л а р д а кириб келади.
У 1939 йилда С а м ар к а н д д а турилган. 1958 йилда эса
республика бадиий билим юртини м уваф ф акиятли ту-
гатадн. Ана шу билим юртида таълим олган йиллари
таницли рассом Александр Н иколаевич Волков билан
таннш иш и унинг ижодий фаолиятини ш аклланиш ида
катта а ^ а м и я т касб этди. М аш ^ур рангтасвир устаси
А. Н . Волковнинг таъсири булса керак, Д а м и р Рузибоев
^ай к алтар о ш л и кд а рангтасвир ва графиками цушиб яи-
гича м уваф ф а^н ятга эришиш ниятида иж од й^лига ас-
тойдил кира бошлади. Д . Рузибоев ^айкалтарош лик
санъатининг утмиш даги рангли нам уналари Узига хос
а н ъ ан ави й м актаб экаилигини ^ам урганиб чиэдан, му-
снка ва тасвирий санъатнинг у ртаскд а а з а л д а н богли^-
л и к мавж удлигини кузатган. Ш унинг учун ^ам у бир
канча а са р л а р и д а халцим изнинг муси^а меросига, O F 3 a -
ки ижодига м ур ож аат этиб келмо^да.
С ан ъ аткор иж одида ш акл ва ^аж м ларн и н г Узига
хослнгнни ^ а р а к а т л ар н и табиийлик билан тасвирлани-
ши, у т ан л а га н мавзулариинг ран г-б ар ан г ва кенг цам-
ровлигидан ^ам я^цол сезиш мумкин. 6 0 -й и л л а р д а иш-
л агаи бир цанча ^ ай к алл ари д а халкимизнинг маданий
х аёти ва зиёлилар циёфасини акс эттирган асар л ар га
дуч келамиз. 1962 йилда иш ланган «Чойхона» деб ном-
ланган асар и д а кекса ва нуроний чоллар су^бати, ^ара-
катлари ва характерлари ш ар^она бир куринишда акс
73
эттирилган. Санъатшунос олим Р. Та^тош портрети, рас
сом В. Савицкий ва Саида портретларида замондошла-
римиз образлари тула^онли ифодасини топган.
1965 йилда рассомлар иттифоцига аъзо булиб кирн-
ши ^айкалтарошнинг санъатдаги ижодий масъулияти-
ни янада оширди. Энди унинг асарларида янгича изла-
нишлар, образларни чуцурроц та^лил цилиш замонавий
^айкалтарошликда уз урнини цидираётганлигини кУрса-
тади. Х ^ и ^ атд а ^ам, 60- йилларда яратилган бир цатор
асарларидаё^ Д. Рузибоевнинг ижодий муваффа^ият-
лари аник; куринади. Утмиш ^айкалтарошлигидан таъ-
сирланиб яратган «Крра рельф» асарида ^адимги ри-
воятларни эслатувчи циёфа гавдаланади. Бир цатор
портретларида эса замонавий ру^ ва ^амюртларимизнинг
образлари уз аксини топган. Бу Уринда ёрочдан ишлан
ган «Саида» (1962 й.) портретида гузаллйк ва латофат
ички бир туйру билан акс этганлиги диэдатга сазовор-
дир. Етмишинчи йилларнинг бошига келибо^, ^айкал-
тарошнинг асарларида бадиий ифодалар цамрови кен-
гайди. Масалан, чуцур фалсафий мушо^адаларга эга
булган Абу Ра;йхон Беруний портрети бу Уринда дивдат-
га мол и к. У 1972—75 йилларда ижодий изланишлар би
лан биргаликда Узбекистон рассомлар иттифоцининг
^айкалтарошлик булимини (секциясини) бошцаради. 70-
йилларнинг иккинчи ярмига келиб эса ^айкалтарошнннг
ижоди мазмунан ва шаклан янада бойиди. «Созандалар»
(1977) деб номланган асарида катта бир байрамона туе
акс эттирилиши билан бирга ^ар бир образнинг узига
хос характери, хусусияти киши эътиборини жалб цилади.
Дамир Рузибоев ^айкалтарошлик санъатига бирда-
нига кириб келгани йу^. Узбекистон ^удудидаги цадим-
ги ^айкалларни тани^ли археологик ва санъатшунос
олимлар Г. Пугаченкова, Б. Турсуновлар билан ^амкор-
ликда цидириб топди ва урганди. Бу жараёнларда улар-
4 ни шаклу шамоилини та^лил цилар экан, утмиш ^ай-
калларида узига хос бир оламни кашф этди. Шунинг
учун булса керак, санъаткор утмиш ^айкалтарошлигида-
ги анъаналарга ^айта-цайта мурожаат цилади.
Дамир Рузибоев дастлаб графика ва рангтасвир
санъати билан астойдил шуруллангаилиги учунми ёки
Утмиш ^айкалтарошлигидан катта таассурот олганлиги
натижасими рангтасвир санъатини хайкалтарошлнкка
сингдирмо^да.
Дамир Рузибоев ^айкалтарошлик саиъатида катта
74
бир мактабни утаб келаётмр. Унинг изланишлари ранг-
баранг услубларга бой. Буни биз санъаткор ижодида
рангли ^айкалтарошлик санъатининг юзага келганлиги
оркали гуво^и булишимиз мумкин. Д. Рузибоев ^айкал-
лардаги шакл ва ^ажмларга б $ щ бериш билан уларнинг
се^рли оламини янада муъжизали ^ила олади. Санъат
кор бу билаи ^оницмасдан ^айкалда акс эттирилаётган
вокеани рангин сирларини матоларда янада т^лдиради.
Яна бир му^им томони Д. Рузибоевнинг изланишлари
келажак муаммоларини тал^ин ^илишга царатилган.
Санъаткор кутаринки р у \ билан муси^а, рангтасвир
асарларини урганиб Щ ^айкалларида жамлашга инти-
лади. Хайкалтарошнинг ажойиб фазилатларидан яна би
ри унинг асарларида миссий мазмундорлик бойиб бора-
ётганлигидадир. Ана шундай мазмундорлик орцали у
инсон маънавиятини тобора туларок камраб ифодалаш-
га харакат ^илади. Дамир Рузибоев асарларини кузатар
эканмиз, Узбекистоннинг ва бутун жа^оннинг классик
^айкалтарошлик санъатини ^изи^иб урганганлигини
й й | : сезамиз,
Ж У Л Д О С Б Е К КУТТИМУРОДОВ
Цора^а л порйстон тасвирий санъати равна^ига ^исса
цушиб келаётган аток;ли ^айкалтарош Жулдосбек ^ут-
тимуродов Уз халцининг маънавий гузаллигини жонлан-
тириш билан томошабинлар ^урматига сазовор булиб
келмоцда. ^айкалтарош Жулдосбек ^уттимуродов 1934
йилда Кегайли районининг Ок;туба ^ишлогида турилган.
Мактабдан сунг республика рассомчилик билим юртида
А. П. Лунёвдан таълим олади. Кейинчалик санъат инс-
титутида тасвирий санъат сирларини астойдил ургана-
ди. Шу тарзда Жулдосбек К^уттимуродов 1960 йилларда
^айкалтарошлик санъатига эркин ижодий изланишлар
билан дадил кириб келади.
ЖУлдосбек К^уттимуродовнинг «Орзу» (1960), «Арс-
лон» (1965); «Бош кийимли ^из» (1965), «Келин» (1965)
каби бир цанча асарларида гУзаллик, латофат, цорацал-
по^ халцига хос анъаиалар мужассамлашганини кура
миз. З^айкал тар ош нйнг ижодий камолоти айиикса
«Искандар Зул^арнайн» (1967), «Шамол», (1967—68),
«Ни^ол» (1970), «Беруний», «Оадуш ва^из»(1970—78)
каби асарларида яодол сезилади. Уйрун тасвирланишлар,
яъни бадиий образнинг жонлилиги, бутунлилигини таъ-
минланиши Ж- Куттимуродов асарларида ^ар жи^атдан
75
Уз ифодасини топган. Бу Уринда айникса «Баликлартш
цуткараётган Анахита» (1981), «Иккиюзламачи аёл»
(1980), «Фар^од» (1981), «Гулдурсун» (1982), «Утирган
циз» каби хайкалларй эътиборга молик.
Талантли хайкалтарош ЖУлдосбек Куттимуродо&
тасвирий санъатда уз йули ва уз уелубини топар экан,
бу Уринда ^ам жа^он маданиятидаги илгор намуналар-
га таяниб, шарц халцларининг анъана ва турмуш тар-
зига хурмат-э^тиром билан ^арайди.
ИЛХ.ОМ Ж А Б Б О Р О В
Ил^ом Жабборов 1945 йили 30 июнда Чует райони-
нинг Олмос ^ишлогида таваллуд топган.
Азал-азалдан амалий санъат усталари билан маш-
хур булган бу урдимий Чует замонамизнинг таницли
^айкалтароши Ил^ом Жабборовнинг она юрти ^исобла-
нади. Олмос кищлогидагн мактабда 8 йиллик маълумот-
ни олгандан сунг Ил^ом 1961 йили Тошкентдагн бадиий
билим юртининг театр безакчиси булимига у^ишга киг
ради. Маълумки, тасвирий санъатнинг марказий мак-
табларидан булмиш бу билим юртида раем сабо^лари-
нинг барча ^ирралари ургатилар эди. Театр безакчк
рассоми булишнинг мураккаб жи^атлари мавжудлиги
сир эмас. Билим юртида унга танш{ли рассом. Гришенко
устозлик ^илган. Ана шу йиллар Ил^ом Жабборов учун
тасвирий санъат сирларини Урганишида ало^ида бир
мактаб вазифасини утаган. Бу ерда у театр безакчилиги
булимини тугатиб Намангандаги театрга ишга боради.
Атоцли мусаввир Урол. Тансицбоев таъкидлаганлари-
дек, санъаткор булиш улкан бахт, аммо унинг машац-
цатлари хам бор. Тасвирий санъатга булган иштиё^
булгуси хайкалтарошни 1966 йилда санъат институтига
бошлади. Бу ерда у тани^ли ^айкалтарош Анвар Ахме
дов да н сабо^ олди.
Маълумки, ^айкалтарошликни Урганишда ^аламтас-
вир сирлари ало^ида а^амият касб этади‘ Бу ерда олин-
ган таълим 1971 йилгача давом этиб, санъат сирларини
урганишнинг кейинги бос^ичи ^ам уз самарасини бера
бошлади. Албатта, илм ва санъатни Урганиш устозлар-
нинг меэфу ма^оратларига боглиц. Илхом Жабборов
билим юрти ва санъат институтида таълим олган йил-
ларидаёц узининг ицтидори билан ажралиб турар эди.
Шунинг учун ^ам у яратган асарларда ранг-баранглик,
композицияларнинг бойлиги я ^ о л кузга ташланади. Ай-
76
ницса унинг «Хаёл» номли асари дивдатга. сазовордир.
Шундай ^илиб, Ил^ом_ Жабборов ижодида ута ранг-
барангликка бой ^айкаллар вужудга кела бошлади.
^айкалтарош бир ^атор тарихий алломалар образини
яратишга муваффац б^лди. Булардан, айницса «Иби
Сино», «Форобий», «Навоий ва Жомий», «Рафур Ру
дом» каби асарлари эътиборга моликдир. З^айкалтарош
турли композициялар, ранг-баранг портретлар яратар
экаи, замонавий ^айкалтарошликда майорат эгаси экан-
лигини исботлади.
Янгиланиш, уйгониш, ижодий камолот сари астойдил
^аракатлар Ил^ом Жабборов ижодига ^анот бахш эт-
ди. У буюк саркарда Амир Темур образини монументал
хайкалда тнклади. З^айкалтарош Темур образига муро-
ж аат цилар экаи, сохибцирон ^а^идаги адабиётларни,
миниатюра тасвирларни, рассомларнинг ишларини ас
тойдил тал^ин цилганлигини таъкидлайди.
— Амир Темур образини яратиш орзуси менда илк
бор бундай 25 йилча аввал пайдо б^лди. Ушанда Са
марканд шаэфида б^лганимда тепамда худди улур бобо
миз ру^и учиб юргандай ^албим ларзага келган эди.
Самар^андга иккинчи марта борганимда Зарафшон бу-
йида тепаликнинг устида шо* ру^и шэдарни к$ри^лаб
тургандай к^з олдимга келди. Неча асрдан кейин етиб
келдим, учиб келдим, деяётгандай... ^айкалимнинг р о я -
си ^ам шу фикр-^йлар, хаёлда турилган образ асосида
шакллаиди. Темур 27 давлатга маданият олиб борган,
золимларнниг додини берган, ^аерда ц ^ з р о л о н булса,
бориб бостириб, тинчитиб келган. З^айкалдаги от жило-
вини маркам ушлаб турганининг рамзий маъноси бор —
катта бир мамлакатни бошцариб тургандай ^олати ифо-
да этилган. Г^ё мамлакатда осойишталик, тинчлик гул-
лаб-яшнасин, деб тургандай р о я илгари сурилган, дея
эътироф этади ^айкалтарош.
Дар^аци^ат Ил^ом Жабборов бугуиги монументал
^айкалтарошликка дадил кириб келган ва бу со^ада
Узининг улкан асарларини ярата олган етук ижодкор-
дир.
XX асрнинг иккинчи ярмида Узбекистон з^айкалта-
рошлик санъати ^ам аниц бир циёфани ^зида жамлади.
Бу борада самарали ижод цилган рассомлардан Х^аким-
хужа Х^усниддинхужаев, Бапиро Яков Иосифович, Аб-
дум^мйн Бойматов, Эйнулла Алиев, Жулдосбек Kjt t h -
муродов, Анвар Ахмедов, Ил^ом Жабборов, Улугбек
77
\
80
БА Х О Д И Р Ж А ЛО ЛО В
1Ьцодир Ж а л олов — Узбекистон х а л ц рассоми, Али-
I». |) Ишишй номидаги Д а в л а т мукофотининг совриндо-
1>н. n i i M i i u i i u i i i i рангтасвир сан ъ ати ривож ига ^исса цу-
■ к к с л п Г 'Т г а и тал ан тл и р ассом лардан биридир.
Гм1 \одир Ж а л о л о в 1948 йилда Тошкент ш а^ри д а та-
|« л л у л топган. 1968 йили П . П. Б енков номидаги Рес-
ПуЙЛИКп рассомлик билим юртини тугатади. 1974 йилда
in it II И. Репин номидаги С анкт-П етербург рассомлик,
ЬЛнпл'П фош лик ва меъморлик институтииинг безатиш
Монументал факультетини там омлайди. Ешлик йилла-
|И11111 портрет саиъатининг устаси А бдул^ац Абдуллаев-
дИИ тиълнм олади. Рассом ижодий фаолиятининг даст-
j i i i A kii ипмуналарида миллий ^ис-туйрулар турли хил
пщ иларда уз ифодасини топади. Б . Ж ало л о в тасвирий
1 |ни м и борасидаги тахеилни давом эттириб кейинчалик
Ч т и и I Ламаров, Рузи Чориев, Ми льни ков, Королевлар-
дяи таспирий санъат сирларини урганди. Ш у сабабли
\пм у яратган портретларда махоратлилнк кузга .анн^
тшнлшшб туради. Унинг ижодидаги туйрулар уйрунлигн
тмш иабипнн узига ма^лиё этиб !$яди. Д ар^а^ицат,
1 рцценннг гурнлиши» композицияси узбек раэдосала-
||||ци улурлабгина цолмасдаи, уларга булган самимий
\урмнт на му.\аббатнн намоён килганиии курам из.
Ьи\одир Ж алолов портрет санъатида куп ютуцларга
•ришди. Унинг тУла^онли асарларида Узбек халцининг
>I'IIн мл и фарзандларй синмоси Уз ифодасини топган. Бу
фрнндп анницеа академик рассом Урол Танснцбоев,
буюк олим, академик Во^ид Зо^идов, санъатнинг маш-
\vp даргаларн 'Комил Ерматов, Малнк Я^аюмов, Му^ит-
.IIIIH Рахимов, Х,амро Рахимова, Анром Тошканбоев, Д а
мир Рузибоев каби улуглар сиймоси сузимизга мисол-
iiup. Рассом инсон шахеинн доимо Урганишга, уни ^ар
томонЛама ^ис цилишга интилади. Дар^аци^ат, юцори-
дм кУрганимиздек Ба^одир Жалолов ижодий фаолияти-
ннпг асосий кулами инсонлар образига, яъни портрет-
лир яратишга ^аратилган. Тасвирий санъатда у киши
у I раигин оламини янгидан янги жилолар билан тобора
ПпПнтиб келмо^да.
Па^одир Жалолов эришган етукликиинг яна бир жи-
цпти шундакн, у шарц ва гарб анъаналарнни Узлашти-
рнб, ана шу анъаналардаги муштаракликни топиб, уни
ючага чнкаришга муваффац була олган рассомднр. Ана
шунинг учун ^ам хорижий давлатларнннг санъат ихлос-
л -54 81
мандлари эътиборига муяссар булган. Рассом узинирг
монументал паннолари билан дунёнинг илгор давлатла-
рида ^ашаматли сарой ва биноларни безатиб келмоеда.
Рассом ижодига тани^ли олим Тилаб Махмудов бщ о
бериб шундай дейди: «Ба^одир учун инсон ва инсоният
тарихи жумбок; эди. У бу жумбоцни ечишга, Уз хал^и
тарихини башарият тарихи билан ^амо^анг ну^талари-
ни топишга ^аракат цилади». Дар^а^и^ат, рассом кенг
тафаккурли ижодкор сифатида одам, олам, коинот сир
ларини Урганишга интилади.
Баходир Жалолов ижодида олам сирлари узгача тал-
цин этилади. Б у Уринда «Гул ва Рай^он афсонаси», «Ни-
до», «Бахт куши», «Абадий ва нав^ирон Х^индистон»,
«XXI аср мадоннаси» каби куплаб асарларни мисол
келтириш мумкин.
Мустацил Узбекистон тарихига багишланган Узбе
кистон халцлари тарихи музейи деворига ишланган мо
нументал куринишдаги сурат жиддий ва мазмунли та
рихий далиллар оркали салобатли тасвирланиши билан
э^ар ^а.идай томошабии эъти'бориии Узига жалб ^ила ола
ди. Полотнони кузатган томошабии тарих сирларига эга
булган узбек халцининг буюк ва цудратли экаилигига
яна бир бор ишонч х.осил килади. Умуман, тасвирий
санъат асарларини бир марта кУришдаёц тули^ идрок
килиб булма'йди. Албатта, уни кайта ва яна кайта ку
р и т , кузатиш, мушо^ада цилиш туфайли асар компози-
циясида ифода этилган гояларни янгидан-янги ^иррала-
рини кашф этиш мумкин. (Баходир Жалолов ижодиёти
шу жихати билан ^адрлидир. У узбек тасвирий санъати
ривожига астойдил ^иеса цУшиб келмоцда.
АЛИ Ш ЕР МИРЗАЕВ
Алишер М ирзаев— Узбекистон халк рассоми, ранг
тасвир устаси. У 1948 йилда Тошкент шаэфида тавал-
« луд топган. Замонавий рангтасвир санъатининг илрор
вакилларидан бири. Сещуёш Узбекистон табиатини
рангин оламини тасвирлашда беба^о юту^ларни 1$ л г а
кнритнб келаётган истеъдод эгасидир.
Рассом Алишер Мирзаев хал^имиз анъаналарига,
бой ва сермазмун утмиш тасвирий санъат меросига щ р-
мат билан ^арайди. Рассом Уз хал^ига хос психологик
кечинмаларини чу^ур та^лил ^ила олади. Шунинг учун
хам картиналарида фикр тиницлиги буё^лар мажмуаси
билан уйрурлашган. Энг му^ими, рассом уз ижодий из-
82
ланишларида буюк бир парвозларга астойдил ^аракат
цилаётгани эътиборга моликдир.
Алишер Мирзаев кимгадир тацлид цилмайди, Уз из-
ланишлари уни чииакам санъат баррига тортади. Ет-
мишинчи нилларнинг иккинчи ярмидаёц А. Мирзаев асар-
лари ихлосмандлар эътиборини цозона бошлаган. Бу
унинг полотноларга туширган буёцлари халцимиз ру^ия-
ти ва характерига тула-тукис мослиги билан изо^лана-
ди. Рассом тинимсиз ме^нат цилар экан, ^ар бир кунги
^аракатида чииакам ижодий парвозларга интилади.
Алишер Мирзаевнинг яна бир ажойиб хусусиятлари-
дан бири — ижодий ютуцларидан цоницмайдй, ижод
намуналарига танцидий куз билан царай олади, ана шу
танцидий назарлар санъаткорни янги ижодий довонлар
сари етаклайди. Рассом асарлари бугунги кунда халци-
миз ^урматини цоз.ониш билан бирга, купгина хорижий
давлатларда ^ам маълум ва маццурдир. Бу борада, ай-
ницса, Германия, Болгария, Руминия, Италия, Фран
ция каби хорижий давлатларда цулга киритган муваф-
фациятларини таъкидламоц керак.
Рассом она табиат баррида Узбекона анъаналарни,
туйларни, берубор Узбек болаларини, лобар цизларни,
муштипар оналар каби образларни акс эттира олишига
муваффац була ли. Жумладан, «Тошкент — тинчлик ва
дустлик ша^ри» триптихи, «Болахонада», «Интизорлик»,
«Еш оила ^ацида цУшиц» ва шулар каби унлаб асар
лари мойбуёцларда Уз аксини топди. Умуман рассом т а
биат ва жамиятда булаётган узгаришларнн эътиборсиз
цолдирмайди. Рассом тасвирларга шундай жон багиш-
лайдики, ундаги гузаллик сирлари одамларни эзгулик-
ка етаклайди. Тасвирий санъат цудрати, рассом таъбири
билан айтганда, безовта юракларни тинчлантиради.
Дар^ацицат Алишер Мирзаев ана шундай туйру ва фикр-
лар билан Уз цалб цУрини матоларга жо цилмоцда.
Бундай маърифат ва гузаллик тарцатиш, чинакам кучга
эга булган ^ациций санъат асарини яратиш — бу рас-
сомиинг асосий шиоридир.
АКМАЛ ИКРОМЖОНОВ
Акмал Икромжонов— таницлн рангтасвир устаси,
Уз фикр ва Рояларига эга була олган талантли рассом-
дир. Унинг ижодига назар ташлар эканмиз, давр ру^и,
давр кайфияти, цувончи-ю ташвишлари намоён булаёт-
ганини кУрамиз.
83
Акмал Икромжонов 1952 йил Тошкент шаэфида ТМ
валлуд топган. Санкт-Петербург ша^ридаги И. Е. Рпшм
номли олийго^да санъат сирларини Органди. И ж о д и й
парвозлар сари йул олар экан, Акмал ИкромжоновинД
асарлари кургазма залларида тез-тез намойиш э т м Л
бошлади. Бу кУргазмаларга цуйилган картиналар упимг
ижодидаги такрорланмас ва мазмундор компознциилар
билан бойитилаётганини куриш мумкин эди. Рассом
ижодининг узига хослиги тасвирий санъат тарами?™*
даги услубларни яхши билганликлари ва шу зам онап
хос композициялар ярата олганлиги билан ^ам изошли*
нади. Аввало шуни айтиш керакки, бундан бир иеча IIмл
муцаддам А. Икромжонов Уз даврининг аччиц циемпт»
ларини бир неча композицияларда майорат билаи |<Ур
сата олган. Айиикса, «Орол меиинг дардим» (1988 йил),
«fyicop фожиаси» (1989 йил), «Ча^моц» (1989 йил) :iaifHi
асарларида давримизнинг мураккаб муаммоларини ако
эттирибгина цолмасдан, табиатга, инсониятга т % \\)
шафцат, адолатпарварлик зарурлигини таъкидлийди,
Бу асарлар ^ар бир композицион ечимини туга л лиги,
фикрларнинг тиницлиги билан томошабинга воцеликми
тула-тукис англатади. Собик; совет даврида бундай
муаммоларни очи^-ойдин айтиш жуда мушкул вазифц
эди. Рассомни она табиатга булган мезф-му^аббати тмнч
цуймайди. Айни Уша йилларда у кетма-кет Орол дард
аламларини акс эттирувчи цатор асарларни яратли.
Акмал Икромжонов бир цатор асарларида авангард-
чнларга хос анъанани давом эттириб уз фикрлари билли
бу йуналншни бойитишга з^аракат цилади. Маслллн:
«Ниго^» номли полотноси бу Уринда' д и ^ а т г а сазоиор-
дир. Унда Салвадор Дали циёфаси орцали з^аётиипг но»
зик, шунингдек муаммоларга бой сирларини узига хос
тарзда очиб беришга эриша олган. Бу билан б ирг а у
Салвадор Далига булган жуда катта ^урматиии .у,м
акс эттиради.
Рассом ижодига назар солар эканмиз, ижодииииг
янада сер^ирра ва раиг-баранглигини гуво^и буламма.
Айиикса, бу %ол эдонд хал^ининг хаёти ва тарихига ба-
ришланган асарларида кузга яэдол ташланади. Акмал
Икромжонов Калкуттада булган кезларида ,ушд халц*
ларининг тарихини, хаётини, эъти^однни астойдил ку
зата олганлигини «Хиндистон I». «Камасутра», «Химд
цизн», «Рох%иб» каби асарлари оркали илгаймиз. Рас
сом хаётни, унинг сирли оламини Уз ички кечиималари
84
билан ёритиб беришга ^аракат цилади. Бу уринда эса
унинг «Дарвеш» номли асарини мисол келтириш мум-
KIIII.
Акмал Икромжонов асарлари бир катор хорижий
дпплатларнинг к^ргазмаларидан,, музейларидан Урин,
олган. Жумладан, Америка, Англия, Германия, Х^индис-
тон, Туркия ва бошца давлатларда унинг ихлосмандла-
ри куп. Рассом доимо ижодий изланишлар билан банд.
Апа шунинг учун ^ам рассом фаолиятида тез-тез янги-
янгн асарларга дуч келамиз. Бу ме^нат ва царакатлар
аое кетмади. Рассом эл назарига тушди— 1990 йилда
,\лмза номидаги Давлат мукофотининг совриндори б^л-
ди. Дар^ацицат, рассомнинг ^ар бир к^ргазмасида ян-
85
гича ижод намуналарига дуч келар эканмиз, \а р бири-
да узига хос парвозлар намоён булади.
Рассом портрет санъати борасида ^ам ижод ^шшб
буюк бобомиз Мирзо Улугбек сиймосини т^ла^онли гав-
далантиришга муваффан; б^лди. Бу портрет махсус кон
курсда аъло ба^оланиб, эталон сифатида цабул ‘Цилин-,
ди. Бу ^ам рассомнииг. ма^оратидан дарак. Умуман,
рассом турли композициялар билан биргаликда портрет
санъатининг устаси сифатида ^ам аллацачон шу^рат
цозонган.
Акмал Икромжонов ижодидан кенг урин олган со^а-
лардан бири натюрморт жанридир. Ту^Ьрниши йиллар-
нинг бошларида кургазмага цуйилган «Гулдонли натюр
морт» асари киши эътиборини ;узига тортади. К^зицарли
томони шундаки, доривор ^симликлардан буймадо-
рон гулларининг тасвирланиши ва бу ердаги шиша
идишларнинг материал жиз;атдан характери т^ла-тукис
уз циёфасини топа олган. Рассом ишлаган натюрморт-
ларда предметнинг хусусиятлари мах;оратли тасвирла
ниши билан бирга фалсафий мушо^адалар ранглар да
акс этади.
Рассом ранг-баранг натюрмортларида. буюм ва нар
салар мева ва сабзавотларнинг г^заллигини тасвирлаб-
гина цолмасдан она табиат сир-асрорларини талцин ци-
лишга эришади.
Акмал Икромжонов Узи тенги ^амкасбларининг куп
^олларда пешвоси б^либ мазмундор к^ргазмалар таш-
кил цилади. Бу борада Му^аммадхон Нуриддинов, Со-
биржон Рахметов, Имяр Мансуров каби д^стлари билан
амалга оширган ижодий кургазмалари эътиборга мо-
ликдир. Бир Караганда уларнинг ижодий ^амкорлигида
цандайдир уйгунлик мавжуд б^либ куринеа-да, аммо
з$ар бирининг Узгача изланиши, ^згача ютуцлари намо
ён булади. Масалан: С. Ра^метовнинг асарларида шар-
цона миниатюра характерига хос анъаналар балциб тур*
са, Му^аммадхон Нуриддиновнинг ижодида эса портрет
жанри етакчидир. 90- йиллар тасвирий санъатининг ил-
гор вакиллари б^лмиш бу рассомлар айни пайтда ёш-
ларга майорат сирларини Ургатишмоцда.
ТЕМУР САЪДУЛЛАЕВ
Халцимиз тасвирий санъат мероеи анъаналарини уз-
даштериб, замона ру^иятига, характерига мос равишда
давом эттира олиш з$ар цандай мусаввирга ^ам насиб
этавермайди. Бунинг учун аввало тасвирий санъат та-
рихини узбек мумтоз адабиёти билан чамбарчас ва уз-
вий борлицлигини рассом чуцур цис цилмори лозим.
Маш^ур мусаввир Чингиз А^маровнинг севимли шо-
гирдларидан бири Темур Саъдуллаев бу 'борада улкан
ижодий муваффациятларга эриша олган рассомлар си-
расига киради. Дар^ацицат, рассомнинг бу борада уз
ижодий йули, сермазмун асарларининг ало^ида ярати-
лиш тарихи ^ам мавжуд.
Темур Саъдуллаев 1948 йил 20 апрелда Ж иззах ви-
лоятининг Раллаорол туманидаги К^англи цишлогида
Саъдуллахон исмли диний илмлардан яхшигина хабар-
дор булган саводхон кишининг оиласида таваллуд топа-
ди.
Саъдуллахон ота Уз фарзандларини илмли ва диёнат-
ли булишга етаклаган, шунингдек, цишлоц ацли хам у
кишининг маслацатларй, йул-йурицлари билан иш ку-
ришган. У киши билимдон булиш билан бирга дутор
чертиб хиргойи цам цилиб юрганлар.
Умуман, Темур Саъдуллаевнинг аждодларидан на-
фосат сирларини яхши билганлар куй булишган. Шулар-
дан бири Х^ошимхон исмли амакилари Рустами достон9
Алпомиш каби халцнинг севимли цацрамонларига ба-
ришлаб куплаб расмлар ишлаб юрганлар.
Темур Саъдуллаев дастлаб узи турилиб усган циш-
логидаги Алишер Навоий номли мактабда таълим ола-
ди. Бу мактабда Навоийхонлик кечалари, учрашувлар
булиб турар эди. Уша анжуманларда цатнашган ёш рас
сом Темур ишлаган расмлар купчиликнинг эътиборини
тортар эди. Шундай цилиб, Темур мактабда Уциган пай-
тидаё^- .миниатюра санъатига хос тасвирларни иштиёц
билан кузатар ва улардан ил^омланар эди. Шунинг учун
цам таницли рассом Чингиз Ацмаров билан учрашиш,
ундан масла^атлар олиш истагини уз акаси Амирга бил-
диради.
— Энг бахтли кунларимдан бири — илк бор 1966
йилда Узим ишлаган куплаб суратларни кутариб акам
билан Чингиз А^маров ^узурига борганимиз цали-цали
куз Унгимда турибди,— деб эслайди рассом.
87
Т. Саъдуллаев уша кишининг масла^атлари билан щн
йил и Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика
институтининг тасвирий санъат уцитувчилари тайёрлай-
диган факультетига У^ишга. киради. Бу ерда ташщли
рассом профессор Малик Набиевдан рангтасвирни па
^айкалтарош Абдумуми.н Бойматовдан цаяамтасвщ»
сирларини урганадй.
Талабалик йилларидаёя; тез-тёз Чингиз А^маров
зурига бориб турар, у кишига хос сурат ишлаш анъаиа-
лари Темур Саъдуллаевга жуда ёцар эди. Тасвирий
санъатдан анчагина билим ва малакага эга булга идл И'
кейин, Навоий лирикасига багишлаб диплом иши ци-
лиш нияти борлигини устоз Чингиз А^маровга билднра-
ди. Ана шундан сунг атоцли адабиётшунос олим Хламид
Сулаймонов билан учращиш ва танишишга муяссар бу-
лади;-. " •
Адабиёт ва тасвирий санъатнинг жонкуяр вакилла-
ри билан яцинлашиш Темур Саъдуллаев зиммасига утл
масъулиятли вазифаларни юклайди. ё ш рассом да ги
интилиш, щ т щ ш ва истеъдодни курган Хламид СулиЙ
монов унга оталарча рамхурлик цилиб, талабалик пий
тидаёк адабиёт. музейи-га рассом сифатида ишга Утка-
зади.Дамид Сулаймонов бу ёш рассомнииг синчков ва
билимдонлигини сезгандан кейин у ишлаган расмларнм
тез-тез куздан кечирар эди. У булажак мусаввирнннг
шаклланишига Уз вацтидаёц катта им-коният яратган
ЭДИ.
Алишер Навоий асарларига булган цизициш музейга
ишга келганидан сунг рассомда янада кучайди. Нати-
жада аста-секин мусаввирнинг ранг-баранг мушо^адага
ундайдиган портретлари юзага кела бошлади. Буиинг
яедол далили сифатида «Алишер Навоий ва Камолид-
дин Бехзод» номли асари эътиборга моликдир. Тоза та
биат баррида худди шу табиатдек берубор ва пок ижод
# вакиллари образини рассом тасвирлашга муваффац бул
ган. Асарга жиддий назар ташлаган томошабии иккита
улкан санъаткорни ижодий мулоцотга нечоглик банд-
лигини сезади. Мана шу ижодий су^бат икки буюк санъ
аткор яшаган давр ру^иятини намоён цилиб тургандек.
Рассом Темур Саъдуллаев истеъдодини юзага чицишида
ва санъаткор сифатида шаклланишида шуб^асиз отахон
устозлар Чингиз А^маров ва З^амид Сулаймоновларнпиг
хизматлари каттадир. Албатта бундай инсонларни ишои-
чини оцлаш рассомга жуда катта масъулият юклади.
Alia IJtyiimrr учун ^ам у Уз устида янада жиддийроц иш-
• ц| ниш санъатнинг нозик ва машакдатли йулини чу-
... , и м:и[ босиб утишга эришади. Бу муваффациятлар
л йиллардаги асар л ар ид аёц якцол кузга ташланган
. hi АЛницса купчилик томошабинлар эътиборинй цо-
imiii пи «НаврУзда цизлар базмй», «Киз портрети»,
■Омом Матжон», «Навоий ва Бехзод», «Хосият Бобому-
родопа», «Солиц Муталибов» каби асарларини мисол
Млтирмш мумкин. Адабиёт ва тасвирий санъатнинг чам-
Шфчас борлицлиги рассом ижодининг бош мавзусидир.
I • I\ |» Саъдуллаев ижодий фаолияти давомида бу анъ-
Mii/ii ;i содиц булиб келмоцда.
Саксониичи йилларга келиб рассом портрет жанри
Айрленда янада серма^сул ижод этди.
У бир цатор шоир ва адибларнинг образларини му-
ииффациятли тасвирлаб беришга эриша олади. Атоцли
шшм Хламид Сулаймонов-портретини яратиш билан рас-
сом отахон устозга булган самймий му^аббат ва ^урма-
тиии ифодалайдй. Рассомнинг бир цатор деворий сурат-
ларидаги ижоди эътиборга моликдир. Бу Уринда «Аф-
шоиада», «Алпомиш ва Барчиной», «Бехзод» каби асар-
лари диедатга сазовордир.
Темур Саъдуллаев доимий равишда куплаб китоб-
ларга бадиий безак бериш билан бирга давримиз рас-
сомлари ичида миниатюра санъатидаги анъаналарни
яхши Узлаштирганлиги билан ажралиб туради. У миниа
тюра анъаналарини тасвирий санъатнинг замонавий
ютуцлари билан уйгунлаштириб уз овозига эга булган
ха л цч ил р ассомдир.
90
РйССОМ замонавий шеъриятимизнинг илрор вакили
ААдулла Ориповнинг «Сайланма» китобларини янада
Алл иnil на нафис булишига уз улушини 1$шди.
Кмтобат санъатига худди шунингдек самарали ^исса
м пмМ) келаётган рассом Осимхон Восихоновнинг ижо-
/111/ш ц ш талайгина муваффациятларни курамиз. У,
Метр ва рассомчилик институтида Чингиз А^маров,
йихтиёр Бобоев, Алишер Мирзаев *$лида таълим олиб
«М1Г1.ПТ сирларини Урганди. Миниатюра ва замонавий ки-
|пг'«/1т санъати билан биргаликда яхшигина рангтасвир
ишрларини яратди.
О. Восихонов кейинги йилларда тез-тез ижодий к^р-
Рйямаларда ^зининг ранг-баранг асарлари билан фаол
Иштирок этиб келмоцда.
ТА^РИРИЯТДАН
92
Imp цараш да с ан ъ ат ж у д а оддий туш унчадек туюла-
.111 суират чизишлар, к ^ р газм ал ар , м утахассислар муло-
1ц шллрн... Бироц, бу туш унча в ац т утган сайин узгача
• 1.1Ю касб э т а боради. Буни, м у^тар ам китобхон, мазкур
|)ш он! ии и уциб узингиз ^ам тушуниб етгандирсиз: тему-
риПлар д аврига оид купгина ноёб сувратлар республи-
MIми t м узейларида эм ас, А м ерика К $ш м а Ш татлари,
>1»||||11ция, Б ую к Б ритания, Россия каби д авлатларнинг
муфузли м узейларида сац ланаётган экан! Б у сувратлар-
iiii пел маконига келтириш тугул у л ар д а н нусха к^чи-
ришпинг узи м аш ае д ат л и иш. Н егаки, хориж даги тасви
рий сан ъат бизнесменлари бу дурдона а с а р л а р цадр-цим-
маш пп ж у д а яхши билишади. Д у р у ж аво^и рга бергисиз
пундай с ан ъ ат иам уналари улур боболаримиз муйцала-
мигл маисублигидан чексиз ифтихор туйрусига чулранган
у »лда музейларимизни шундай ш о^ а с а р л а р д а н буш
I. v |>I!б к^нглимиз бир ц ад ар чукади. Аммо кунгилга бир
парса таскин беради: боболаримиз за'бт этган бу чуцци-
л ар биз учун орзу булиб цолмас! Истицлол очган й^л
бнзии эзгуликлар сари етаклайди, м усаввирлар юрагига
чуг таш лайди. О ццан д а р ё оцмай цолмас, д еган лари дек
бир вацтлар ж а^онни л а р з а г а солган бу минтаца илга-
рнги шону ш у^ратига эга булса аж аб м ас.
Ватан... В атан д еган д а нимани туш унамиз? Олис мо-
мм/иийиг ягона гуво^и — Зам ин цаъ ри д а нелар яширин-
ган? Тош лардаги битиклар, обидаларнинг омон цолган
дсворларидаги тасвирлар нени сузлайди? »Бир мунгли
куй каби янграйди тасвирлар...
Собиц Совет даврида ватан п ар в ар л и к туйру исми
эмас, баландп арвоз сузларни иф ода этади ган тушунча
эди. Бугунги ёш л ар 5?ша туш унчани асл маъносини ил-
габ камолга етадилар.
С ан ъ ат — ёш авло д д а нафосатни тарбияловчи воси-
та. А зал а за л д а н с ан ъ ат шундай вазиф ани адо этиб кел-
ган. Ж у м л а д а н , тасвирий сан ъ ат со^асйга ^ а м шу нуцтаи
назард ан диццат-эътибор царатилиш и беж из эмас. ё ш
авлодни ватанга меэфу садоцат ру^ида тар б и я л аш д а
тасвирий санъатнинг jppr роли катта.
Собиц совет д ав р и д а тасвирий сан ъ атга роявийлик
ж и^атидан ёндош илгани сир эмас. Охир окибатда куп
гина а с а р л а р у ц ад ар ш у^рат топмади. Камолиддин Бе^-
зод каби д о н р и етти ицлимга етган мусаввирлар диёри-
м изда кейинги д а в р л а р д а етишиб чицмагани шу билан
изо^лаиса керак. С^нгги т^рт-беш йил ичида эса ёш му-
93
саввирлар га р б тасвирий санъатини пухта урганиб а в а н
гардизм , модернизм й^налиш ларида сам арали ижод
м оцдалар. А лбатта, бу миллийлик н азар д ан социт i^ii
линди, деган r a n эм ас. Тасвирий сан ъ ат мнллийлпк
у зани да зам он ага мосланмоцда. Бизнинг аср д а ф ан-тех
ника ривож и шуми тац озо этаётир.
Ж а^оннинг бир цатор ривож ланган м ам л акатл ар п д а
узини м аданиятли деб санайдиган киш илар тасвирий
санъатни ало^и да ихлос билан урганиш ади. С у р атл ар
кургазм асини том ош а килиш, м узейларга бориб дурдома
а са р л а р д а н завк у ш авц олиш у л а р д а урф га айлангап.
Очигиии айтадиган б^лсак бизда ^ш андек ме^ру ихлос
й^ц ^исоби. /Бу эса мамтаб партасмдаёк жиддий тайёр-
гарликни т ак о зо этади. Укувчилар республикамизнинг
номдор м усаввирлари иж од ва ^ аёт йулини билишса,
уларнинг асарлари борасида уз ф икр-м уло^азаларига
эга билиш са кандай яхши!
'Куп йиллар мобайнида бизда археология фани у \\i\-
д а р т а р а н и й этм ай келди. А рхеологик цазиш м алар ж а -
раёнида топилган ноёб аш ёлар ;узга ю ртларга олиб к<*
тилди. Б уларнин г хам м аси яна В атан тарихига такалм-
ди, В атан п арварл и к тушунчаси асоси м^рт булганлигш ш
билдиради. Д ем акк и , санъатнинг ^ а м м а тарм о^ларннн
Урганишни зам оннинг $>зи такозо цилиб турибди.
А зиз китобхон! Ушбу рисола ю засидан Сизда кандай
таклиф -истаклар бор? Ю корида таъкндлаганим издек, бу
рисола нуцсону кам чиликлардан холи эмас. Сизнинг му-
л о х азалар и н ги з м азкур рисолани бойитишга ва яна бир
цатор китоблар яр ал и ш и га с а б а б булади. Узбекистон
тасвирий санъати т а р и х и н и н г к а й с и д ав р л ар и ^акида ри-
со л ал ар укишни истайсиз? К айси у зб ек рассом ларн иж о
ди Сизни купроц цизицтиради? У ш бу савол л арга ж авоб
топиб бизга х а т йуллаш ингизнн сураймиз. Адресимиз:
Индекс: 700129. Тош кент ш аоди, Н авоий
f кучаси, 30- уй, «Уцитувчи» нашриёти,
умумий педагогика в а психология ада-
биётлари таэфирияти.
94
М УНДАРИЖ А
Муцоддима . . « * : : :
I Лоб Тасвирий сан ъ ат туш унчаси, унинг тур ва ж анрлари
С анъат узй ним а? . . . . . . . . . ...........................
Тасвирий сан ъ ат турлари ^ •
Тасвирий сан ъ ат ж ан рлари
Тасвирий сан ъ атда композиция ...............................................
II боб. Узбекистон зудудидаги цадимги тасвирий сан ъ ат .
Ибтидоий тасвирий санъ ат нам уналари ^а^и да . . .
Тасвирий санъ ат тарихининг кейинги таком ил босцичлари
Ю ион-'Ба^триядан ара'блар истилосигача булган давр-
лардаги тасвирий сан ъ ат равна^и . • ...........................
t
n.aii мги ^айкалтарош лик санъати ......................................... .
адимги рангтасвир сан ъ ати , . . « ...........................
III боб. Ислом маданияти даврида тасвирий санъат . .
Темурийлар д авр и д а тасвирий с а н ъ а т ................................
кам оли д ди н Б ех зо д . . . . . . . . . ......................
I V боб. X I X аср охири в а X X аср Узбекистон тасвирий
сан ъ ати . . ■ . . * « , . . • • • • . . . . .
И скандар И кром ов ‘ :
Чингиз А бдура^монович А^маров ...........................................
Абдул^ац А бдуллаев . ' . . .......................... ..........................
М алик Н абиев ?. . . . . . . . ................................ .....
М аннон С аидов ......................................
Рофур Абдура^монов ...............................
[Хайкалтарош Д ам ир Р}зибоев
Ж улдосб ек К^уттимуродов . . . ........................... ..... •
Ил^ом Ж абборов • .................................................
Ж авл о н У марбеков « . • « » . . . . . . . . .
Б а^оди р Ж ал о л о в ................................
Алишер М и р з а е в ..................................
Акмал И кром ж онов ( . « t . . . t •
Темур С а ъ д у л л а е в .......................................... .....
Н е ъ м ат .Хакимов, Осимхон Восихонов . . . . . . .
НОРСАИД о и д и н о в
У З Б Е К И С Т О Н ' Т Л С В И Р 'Й И С А Н Ъ А Т И
ТАРИ ХИ ДА Н ЛАВХАЛАР
. . ’ ’ m m im
Т е р н ш г а б е р и л д и 8. 08., 96. Б о си ш га р у х с а т э т и л д и 17. 10. 96. Ф о р
м а т а 8 4 Х 1 Й /И . Т ип. к о р о з и . К егл и 10 ш п ои си э. Л и т е р а - ^ р и а я га р -
н и т у р а с и . Ю кори б о с м а у с у л и д а б о с и л д и . Ш а р т л и о. л 5,04. ш а р т -
л и К р . о т т . 5,145. H a iu p . л . 4,68. 3000 и у с х а д а . Б у ю р т м а Ш 54.
« У ц и т у в ч и » и а ш р и с т н . Т о ш к е н т . 129. Н а в о и й к у ч а с и , 30. Ш а р т и о м а
07--ЙШб;< 1 ^ ■/'->,
У зб е к и с то н Д а в л а т м а т б у о т к р м и та с и и н и г Я н ги й ^л и ж ар а китоб
ф а б р и к а с и . ЯнгийУл ш ., С а м а р к а н д к ^ ч а с и , 44. 1996.