Shaytanat 1

Вам также может понравиться

Скачать как pdf или txt
Скачать как pdf или txt
Вы находитесь на странице: 1из 170

www.tohirmalik.

uz

        

 

Биринчи китоб

      

                         

 ! " # $ % & ' ( ) * & + , ) - ! - ! " ' . / $ & 0 ! $ $ ! , ! 1 2 & 0 ! $ $ ! , - ! 3 ! 4 # 5 # 6 ( 7 2 & ( 8 9 7 4 ! : & ; 2 ! 6

9 7 4 ! : - ! 1 ) % < = & 2 & $ - ! " * 8 + ! ; , # $ 9 > 9 & ?  2 ( ! , , ! 8 @ 2 2 # 1 3 & 4 2 ! 6 - ! 1 ! = 5 ! / 9 ! = & 2 - ! $ A 9 & B

> $ A 3 ! ' C 2 D # $ * 5 ! / 9 ! 2 ! 6 ( > 6 & ( 8 3 & 4 2 ! 6 $ & ! 2 9 ! - ! $ A 9 & < B ' E > % & $ * < > $ ) " ) $ 3 & 4 2 ! 6 $ & $ -

) 3 , & $ - & 4 9 ! 1 > " = ! $ 9 ! ; 1 ) % < 6 # $ 2 & % ; 7 = A 9 & 8 & 2 2 # < > $ 3 & 4 2 ! 6 $ & ' % ) F 6 ; 7 2 & - ! " ! = & 6 & G

+ & < ( & 2 ! $ # = * 7 4 & $ - & 4 < > $ - ! & , # ! , A , 9 & $ - & 4 B H $ 9 & < > $ & A < ! 3 8 7 4 2 ! 6 & $ - & 4 $ & < ! 2 # < ! ,

= & 2 & $ - & 4 B > $ 3 & 4 2 ! 6 - ! C 6 9 ! < ( > 6 ! # 2 < ! ; < ! $ 8 3 & 4 2 ! 6 1 ! < < > $ - ! C 6 9 ! < ( > 6 - ) 5 " & A < ! 3 G

3 & 4 B  2 ( ! , , ! 8 < > $ 3 & 4 2 ! 6 & 2 - ! 6 & ' @ 2 2 # 1 - ! * < > $ & + > 6 & % = & 2 - ! $ & $ - & 4 $ & & $ % # 6 = & 2 ) 6 < ! $ B

 2 ( ! , , ! 8 4 # 2 & < 2 ! 6 ' . / $ & % # F & 6 2 ! 6 * ) " ) $ ! 2 ! < 2 & ! 4 # ( ( # 6 9 & 6 B B B I B J

! ; , # $ D # 2 & ( 8 0 # $ ( > 6 ! 6 9 ! + # + 9 & < < ! $ # I B L

Яратганга минг-минг шукрлар бўлсинким, Сиз — азизларга айтмо учун дилимга яна бир гап
солди. Олло нинг ўзидан мадад сўраб, ўлимга алам олдим. Умид шулки, айтар сўзларим сизлар-
ни бефар олдирмас...
Олло суб ана у ва таоло бандаларига «шайтон йўлидан юрманглар», деган. Надоматким, а
йўл турганида шайтон йўли бизга дурустро кўриниб, шу томон о)амиз. Оёларимиз яхшилик эмас,
зулм сари юришни маъул кўради. Пешонамиз деворга урилганда эса, «шайтон йўлдан оздирди»,
деб кўксимизни до)лаймиз.
Шайтон ам киши билмас улу) удрат эгаси. У асад, риё, жа олат, разолат, хиёнат, )азаб, ша -
ват, сафо ат, хасосат, анонийят, намимат, кизб, зулм, тама салтанатларининг султони. Унинг сал-
танати ур)очиликни билмайди — у эккан уру)ларга Сиз билан биз сув бериб, ўзимиз англамаган
олда холис хизмат илиб юрамиз. Шу боис унинг салтанатида адалган ар бир уру) ниш бериб,
униб чиади, ўсиб, мева тугади...
Ўн-атрофимизда шайтон салтанатининг фуароси кўпми, ё иймон ва виждон сўзига итоат илгу-
чи тобунларми? Албатта, шайтонни енга олганлар кўп. Аммо шайтон йўлидагилар кўзимизга кўпдай
кўринаверади. Чунки улар эккан ёмонлик дарахти тез шохлайди, мўл мева беради. Мен шу ёмонлик
дарахтининг илдизини излаб топарман, деб яна сизларга мурожаат этяпман, ватингизни оляпман.
Уни топмоа бир одамнинг али осирлик илмо)и ани. Кўплашиб фикрлашайлик-чи, иншоолло ,
тў)ри хулоса чиариб олсак.
7аёт турфа ранг. Кўзни яшнатиб, дилга увват бергучи чиройли ранглар ам, кўнгилни вайрон
илгучи ора ранг ам бор. Авваллари ора рангни ишлатишга бир томондан ижозат, иккинчи то-
мондан журъат йў эди. 8оранинг ёнида албатта о, пушти, зангори... ранглар бўлиши шарт эди.
Замон берган эркинликдан фойдаланиб, турмушимизнинг ора кўчаларига киришга жазм этдим. Ўз-
ганларимни ўиб, чор-атроф зимистон-ку, деб ва имага берилманг. Ўру) кунда барча яхши нарса-
ларни кўриб турамиз. 8орон)ида эса кўрмаймиз. Урилиб, сурилиб, оилиб юрамиз. Алисса, ёру)
куннинг адрига етмо учун орон)уликни ам кўриш лозим эмасми?
www.tohirmalik.uz

Асарни охиригача ўий олсангиз, бунга сабрингиз ва ватингиз етса, бир анча одамлар билан
танишасиз. Улар балки ўшнингизга, балки дўстингизга, балки ариндошингизга ўхшаб кетар. Шу
ол юз берса, «Фалончини ёзибдилар» деб юрманг. Бу шунчаки тасодифий ўхшашликдан боша
нарса эмас.
7еч бир инсон ёмонлик учун яратилмайди. Инсон дунёдан лаззатланиш, бу дунё синовларидан
ўтиш учун келади. Одам ерда юради. Шоир Асар 8осим айтмочи:
Самодаги тузо нима билмагай,
У еч кимга итоат ам илмагай.
Афсус, оёлар остида тузолар кўп. Бу тузо одам боласининг аёт йўлида ал илувчи восита
ам бўлиши мумкин. Мен асарда сизга амро бўлгучи фуароларнинг айримларини аввалдан та-
ништирай. Шу масадда бир оз ортга айтишимизга тў)ри келади.

H E  

1978 йил, 8 сентябрь.

У моми булутлар устида сархуш сузарди. Бирдан булут чоки сўкилиб, пастга араб шўн)иди.
Юраги шув этдию кўзини очди. Чиндан ам булут устида сайр илардими, чиндан ам пастга шўн-
)идими — дафъатан идрок этолмади. Хаёлини жамлашга уринди. Кўриб тургани — наш билан бе-
затилган шифт — демак, ўз уйида. Ажаб, уйга ачон, ким билан айтди экан?
«— Мен азил ўйин деб ўйлабман...
— 8иморда азил бўлмайди, эркак.
— ...Тўлайман... фаат бугун эмас. Бир-икки йил ичида.
— Пулни-ку, тўларсан-а, хотининг-чи? Хотинингни ам тикворгансан-ку».
Бу хирилдо овоз бошига гурзи бўлиб урилиб, сапчиб тушди. Беихтиёр:
— Ноила! — деб баирди.
Жавоб бўлмади. «Олиб кетишдими?!» деган фикр вужудини парчалаб ташлади. Бу сафар жон-
олатда баирди: «Ноила!!!» Айвондаги афасда мудраётган тўтиуш патирлаб, бир чу)урлаб
ўйди-ю, тинчиди. Ташарида ит улиди.
У сесканиб, атрофга олазарак боди: ўнг томондаги ёто эшиги ия очи. Ичкарида чиро ёни.
Ноила ёл)из олган тунлари чирони ёиб ётарди. «Уйда экан...» — шу фикр унинг парчаланган
вужудига жон айтарди. Эшик томон юрди. Остона атлади-ю, тошдай отди: икки кишилик кара-
вотда, умрининг энг ширин дамлари ўтган ўринда Ноила сочлари паришон олда ётарди. Агар
чойшаб онга беланмаган, чап кўкрагига пичо адалмаган бўлганида уни ширин уйуда деб
ўйлаш мумкин эди. Ачомлашган узун киприклар пастки ово)ига соя ташлаган, бежирим лаблари
имтилган, алдир)оч анотидан нусха олган ошлари эса таранглашган. У озир хотинининг на
кипригига, на ошига арайди. У озир Ноиланинг бўйни, бабаалари тишланганини ам кўр-
майди. Унинг кўзи озир кўкракка адалган пичода. Дастаси кийик шохидан ишланган пичо жа-
вонда саланар эди. Уни ким олди? Ким Ноиланинг кўкрагига санчди?
У бир неча даиа телбаларча турди. Сўнг, эси ўзига келгач, шошилиб бориб кўкракдаги пичо-
ни су)уриб олди...
      

1949 йил, 31 декабрь.

Тонгга яин онасининг инграётганини эшитди. Кейин отаси нимадир деди. Танча совуб олган,
бадани совудан жунжика бошлаган эди. Оташкуракни олиб кулни титиб ўйса-ку, олам гулистон,
аммо эринчолик совудан устунлик илди. Бу юмушни эрталаб онаси бажарар эди. Учовлон танча-
нинг уч томонида ётишарди. 7озир онаси нариги уйда инграяпти, отаси нимадир деяпти. Сову
уйда нима илишяпти экан?
— Уй)ондингми, тойчо? — деди дадаси остонада туриб. — Тураол, аянгни касалхонага таш-
лаб келаман. Бугун орбобо сенга ам чана, ам ука олиб келадиганга ўхшайди. Сен яхши бола бў-
либ ўтириб тур.
Аяси дадасининг алин ёали катта о)ир пальтосини кийиб олибди. Унинг назарида аяси
пальтонинг о)ирлигидан ийналиб иниллаётганга ўхшарди. Аяси танча олдида тўхтади. У турди.
Аяси уни ўпиб, йи)лади.
www.tohirmalik.uz

— Дадаси, танчанинг чў)ини очиб ўйинг. Тойчо)ингиз совотибди, — деди. Дадаси энгашиб,
кўрпанинг бир томонини кўтарди-да, кулини титиб, чў)ни очди.
Кейин чииб кетишди.
У жойига ётди. Аввалига ёл)изликдан бир оз ўрди. Сўнг ухлаб олди. Бу сафар ошозони та-
талаб уй)онди. Сандал устини оплаб турган тўрт бурчакли катта патнисда бир бурда нон, бир си-
им туршак бор эди. Туриб, ювинишга эринди. 8ўлини чўзиб нонни олди.
Кўча томондан болаларнинг увно ийирилари келди. Нон билан туршакни еб бўлгунча «кў-
чага чисам дадам уришадилар», деб ўзига ўзи сўз бериб ўтирди. 8орин )ами бир оз аригач, дик
этиб ўрнидан турди-ю, аяси тикиб берган пахталикни эгнига илди.
Ана шу пайтда кўча эшиги очилиб, икки киши кириб келди. Айвонга чииб оёларини тап-тап
уриб, орни оишди. Сўнг эшикни очиб танчали уйга киришди.
— Уйда ким бор? — деб сўради паст бўйли киши.
— Отанг аерда? — деб сўради новчаро)и.
— Дадам аям билан кетдилар.
— 8аёа?
— Ука олиб келгани.
Улар бир-бирларига )алати араб олдилар.
— Жойингда имирламай ўтир, — деб буюрди паст бўйли киши.
8ўриб кетганидан имирлашга ам оли олмади. «Булар ў)ри, яхши ам нонни еб ўйганим»,
деб ўйлади.
Улар этикларини ечмай, эски кигиз устида из олдириб, токча томонга ўтишди. Китобларни тит-
килашди. Кейин сандини очишди.
У титрай бошлади.
— Танчага ўтир, — деб буюрди паст бўйли киши.
У совудан эмас, ўрувдан титраётган эди. Танчага ўтирганда ам алтиро)и босилмади. «7еч
нарса топишолмаса, мени ўлдиришади», деган хаёлга келиб, йи)лаб юборди.
— Нимага йи)лаяпсан, ўраяпсанми? — деди новча одам.
Тили гапга келмай, бошини ир)ади.
— 8ўрма, биз ў)ри эмасмиз. Биз хални ў)ри, мутта ам, душманлардан имоя иладиган одам-
лармиз. Сенинг отанг ам душман. Оддий эмас, хал душмани!
— Болага бу гапларни гапирманг, фойдаси йў.
— Фойдаси бор. Билиб ўйса чакки бўлмайди.
Тинтув тугагач, биттаси патнисни суриб ўйиб, курси устига, иккинчиси дераза токчасига ўти-
риб, папирос тутатди.
Улар узо кутишди. Ни оят, кўча эшиги о)зида дадаси кўринди. 8ўлида чана! У суюнганидан
ир)иб туриб, ташарига югуриб чииши керак эди. Аммо ўрнидан жилолмади. Ў)лининг пешвоз
чимаганидан дадаси ам ажабланиб, «Тойчо, уйдамисан?» деб ўйди. Эшикни очиб, танчали уй
ичкарисига бир одим ташлади-ю, айратланиб тўхтади.
— Сиз амоа олиндингиз, — деди паст бўйли одам, унинг орасига ўтиб.
— Хал душмани сифатида, — деди новча одам, унинг рўпарасига туриб олиб.
Дадаси индамади. У: «Дадам иккаласини уриб-уриб кўчага отворсалар эди», деб жуда-жуда ис-
таган эди. «Нимага урмаяптилар, кучлари етмайдими? Мен борман-ку!»
— Дадамга тегманг! Тегманг дадамга! — дафъатан келган айирини тўхтата олмади. Ир)иб
туриб узун бўйлининг елкасига тирмашди.
— Жим бўл, илонвачча! — у шундай деб итариб юборди.
— Болага тегманг! — деб баирди дадаси.
— Бўлди, томоша тамом, юр, — деди паст бўйли одам.
— Биродарлар, — бу сафар дадасининг овози титраб чиди, — ахир бугун янги йил, ў)лим ёл-
)из. Эртага тонг са ар айтган ерингизга ўзим етиб бораман.
— Мумкин эмас, юр.
Дадаси уларга боша ялинмади. Фаат: «Ў)лим билан хайрлашиб олай», деб изн сўради. Рухсат
теккач, уни ба)рига олиб, юзини юзига босди. Шунда юзига дадасининг кўз ёши тегиб, у ам йи)-
лаб юборди.
— Йи)лама, ў)лим, Жалил ўрто)ингникига чииб ўтир. Мен эрталаб айтаман. Аянг сенга ука
олиб келади. Отини Самандар деб ўямиз. Эсингдан чимасин — Самандар!
Дадаси шу кетганича айтмади.
@   
www.tohirmalik.uz

1980 йил, 10 июн.

Улар тўрт киши эдилар. Ака-ука уларга бас келолмасди. 8очдилар. Кўча узун, гўё адосиз эди.
7аммаси худди тушдагидай кечди: жон олатда тез югурамиз дейдилару югуролмайдилар — очо-
лар билан увлолар орасидаги масофа тобора исаради. Ана, уч адам олди... икки адам... Ор-
адагиларнинг ансирашлари яол эшитилади. Сўнг ўнг чаккасига ора томондан мушт тушди.
Оёлари чалишиб, мувозанатни ушлолмай олди — мункиб бориб дераза токчасининг иррасига
калласи билан урилди. Кўзлари тиниб, аъзойи бадани бўшашди. Шу а волда эканида акасининг и -
раганини эшитди. Кейин акаси жони борича баирди:
— Зо ид, оч!!!
У ам «ака, очинг!» деб баирмочи эди, овози чимади. Фаат лабларини аранг имирлата
олди.
Касалхонада ўзига келиб, бўлган воеаларни эслади: шанба ошомида ака-ука дарсдан чииб,
ишлоа айтдилар. Онаси тандирга )ўзапоя алаб, нон ёпишга озирланарди. Совчилар ишни
пиширишган, эртага изнинг уйида нон синдирилади. 8арабсизки, ёзги имти онлар оёлаши билан
тўй бошланиб турибди-да. Ака-ука эртага бўлади- ган шодликни билишса ам билмаганга оли-
шади. Фаат ука айёрлик билан кўз исиб, акасига араб ўяди.
— Ўртоларинг келиб кетишди. Афзалинг арбийдан айтибди. Ўша ерда ўтиришаркан, — деди
она бўлажак куёвга ме р билан боиб.
Ака ўша ёа отланди.
— 7ай, ўртоларингга ўшилиб ичмагин-а! — онаси шундай деб уни ам акасига ўшиб ме мон-
дорчиликка юборди.
Жўралар учолашиб кўришдилар. Бир кўчани чангитиб ул)айган йигитлар фоти а тўйидан да-
рак топишган, улар учун Афзалнинг арбийдан айтгани бир шодлик бўлса, улфатларидан бирини-
нг бўйдолик ўр)онини бузиб уйланаётгани ўн шодлик эди. Чин шодлик шишалар бўшатилгунча
экан. Бир-бировларига битта гап кам, иккитаси ортича даражага етишгач, барчаси унутилди. Ака-
сининг айси гапи жўрабошига ёмади — у эслолмади. Зиёфат тугаб, кўчага чиишди. Ана шунда
жўрабоши:
— 7али нима девдинг, уру! — деб ёасига ёпишди.
Акаси ам айрон. Нима дегани эсида йў. Уларни ажратиб ўйишди. Ака-ука тинчгина кети-
шаётган эди. Йўл яримлаганда орадан тўртталаси увиб келди...
...Фоти а тўйига атаб ёпилган нон жанозага келганлар учун ёзилган дастурхонга ўйилди. Мур-
да ювиладиган уйга гуллар сочилди. Чимилди тутилди...
Бу пайтда у касалхонада хушсиз ётарди.
Тўртта эди улар. 8ора курсида эса ёл)из жўрабоши ўтирибди. У ака-ука билан муштлашиб, «бе-
хос уриб ўлдириб ўйибди». Жиноят асддан илинмаган. Давлат ораловчиси ам, оловчиси ам
шу фикрда.
Судхонага акасининг суратини олиб киришди. Жўрабоши йи)лаб туриб, суратни олиб ўйишни
илтимос илди. Гуво лар ам ўтиниб сўрашди. «7а, буларда инсоф бор экан-ку», деб ўйлади. Ле-
кин жўраларнинг барчаси ёл)он гапиришди. Мар ум хотираси ам бул)аниб ташланди. Тўртовлон
акасини ураётганда мард эди. Энди, жавоб беришга келганда номард кимсага айланишди. Жон ши-
рин экан. Шу ширин жон учун хоинлик илиш осон экан, жуда осон экан.

***
Баён илганим — уч воеа уларнинг аётидаги ал)ов-дал)овнинг бошланиши холос. Шу воеа-
лардан сўнг уларнинг а воллари не кечди, бошларига яна не савдолар тушди?.. Ана энди муадди-
мани якунлаб, асосий муддаога ўтсак бўлар.
Асарни сўнгги нутасигача ўиб чиишингизда Яратгандан Сизга сабр тилайман.
Ассалому алайкум ва ра матулилло у ва баракоту .

  

8ишлода тонгни хўрозларнинг ичири)и, ушларнинг чу)ури, ни оят, эшакнинг анграши


уй)отади.Ру ий хасталар шифохонасида эса деразаларига темир панжаралар ма камланган хона-
лардаги жинниларнинг айирган овозлари тонгни бир титратиб сўнг уй)отади. Янада аниро айт-
сак, бу овозлар шомдан тонгга адар тинмайди. Бу баирилардан безор бўлган тун бу ерлардан
тезро очмо истайди. Учинчи аватдагилар туннинг ожизлигию ўзларининг удратларидан мас-
www.tohirmalik.uz

рур — гўё улар тонгни уй)отиш учун бетиним хизмат илиб чиадигандай. Анвар буни биринчи
келган куниё фа млаган. Гаплари алмойи-алжойи одамлар билан амхона бўлгач, «чиндан ам
менинг эсим о)ганми?» деб ўйлади. Унга ме рибонлик кўрсатганларнинг чин масадини англамо
ниятида хаёлнинг турли кўчаларига кириб чиди. «Ме рибон»лар сафининг бошида «хал отаси»
тургани ани. Умрини матов эшитишу чиройли из-жувонлар билан айш илишга тиккан идора
бошли)ини Холидий эмас, балки киноя билан «хал отаси» деб аташ расм бўлган эди. Холидий «ха-
л отаси» деган сўзни эшитганида заррача ранжимасди, балки унвон сифатида абул илишга кў-
никканди. Аниро)и, бу «унвон» унга жуда хуш ёар, ват ўтган сайин чиндан ам хал отаси эка-
нига ишониб борарди. Холидий хорижга кўп сафар илгучи эди. Агар ту)мас хотинлар делегацияси
чет элга борадиган бўлса ам бу одам рўйхатнинг бошида турарди. Мабодо рўйхатга кирмай олса,
«ахир мен ам ту)маганман-ку», деб даъво илишдан тоймас эди. Сафардан айтгач эса, албатта
идора ходимларини тўплаб, бир неча соат давомида хотираларини сўзлаб берарди. Хал тарихини
ўрганиши лозим бўлган илмго асосан Холидийнинг хизматини ўташ билан маш)ул эди. Навбатдаги
сафардан айтган Холидий хотирагўйликларнинг бирида «мажлисдаги ажнабийлар нутимни эши-
тиб, «сиз оддий олим эмас, халнинг отаси экансиз!» деб олишлашди» деб бир яйради. Бу гапни
эшитиб Анвар «шу одам ота бўлган халнинг падарига лаънат!» деди. Ўнидаги амкасблар аввали-
га бу бурама гапнинг ма)зини чаишмади. Кейин тушуниб олиб, кулиб юборишди. Шуб а йўки,
Анвар-нинг гапи Холидийга етиб борган. Биро, уни жиннихонага юбориш учун бу гап кифоя эмас.
Холидийнинг шогирди диссертация ёлаётганида Анвар бу илмий иш эмас, лўттивозлик деб фикри-
ни исбот илишга уринган эди. Унинг гапларини барча маъуллаган, лекин уни имоя илмаган
эди. Диссертация яхши ба о олди. Холидий истаса Анварни ўша куниё ишдан бўшатар эди. Бунаа
идораларда «штат исариши» деган гаплар бўлиб туради. Анвардай чўрткесар олимнинг ба ридан
ўтиш Холидийга чўт эканми? Лекин у Анварни ишдан айдамади. Яхши муомалада бўлиб юраверди.
Яхши муомаласини дари) тутмаган олда жиннихонага жўнатди. Аммо нима учун бундай илди—
Анвар учун ам, унинг атрофидагилар учун ам сир эди. Анвар биринчи кечада шу жумбоа жавоб
топишга аракат илди. Ўша кеча учинчи аватдан таралаётган овозларни эшитиб, юраги сиилди.
«Мени бу аваскор жиннилар хонасига келтиришга куч топган одамлар учинчи аватга ам кўта-
ришга удрат топарлар?» Анвар тунлари ижод илиб ухламас эди. Бу ерда эса дам ва имали, дам
аянчли овозлардан ухлай олмади. Аввалига да лизда юриб чиди. 7амширалар норози бўлавергач,
каравотида шифтга тикилиб ётишни одат илди.
Бу тун ам шу зайлда кечди. Тонгга яин ўрнидан турди. Да лизга чиди. 7амшира стол устига
ўлларини овуштириб, билагини болиш илиб уйуга кетибди. У беморларнинг телба-тескари гап-
ларига, учинчи аватдан келаётган баириларга кўникиб олган. Эшикнинг ташари ойнаванд та-
баасини ма кам ёпган, ичкариги табаа — темир панжарага улф урган — бу ё)и хотиржамлик.
Анвар темир панжарага яинлашиб, ташарига тикилди. Учинчи ават ам жимиб олиб, ам-
маёни ўлик сукунат опласа, бу ер янада ва имали бўлса керак. 7ар олда «жиннихона» деган но-
ми бор. 7ар ким ам юрак бетлаб яинлаша олмайди. «Мен эсам улар билан бирга яшайман. Биз
уларни «жинни» деймиз. Улар-чи? Улар бизни нима дейишар экан?.. Уларнинг кўзига биз жинни
бўлиб кўринсак керак. Бу дунёга ип-ялан)оч олда келамиз. У дунёга кетишимизда ам еч нарса
олмаймиз. Бир одамга икки улоч сурп кифоя. Ана шу келиш-кетиш орасидаги бир чимдим, умри-
мизда нималарни талашамиз? Бир-биримизга хоинлик иламиз, асаддан куйиб-ёнамиз. 7атто... ўл-
дирамиз! Обрў топмочи, пул йи)мочи, шу рат орттирмочи бўламиз. Барчасига эга ам чиамиз.
Шо супада талтайиб ўтирганимизда азрат Азроил келади-ю, паттамизни ўлимизга тутазади. Биз
эси со) одамлар буни тушуниб етмаймиз. Улар — жиннилар балки шу аиатга етиб борганлари
учун бизнинг кўзимизга ру ий хаста бўлиб кўринишар? Ахир улар орасида мансаб талашишлар,
маишат, асад, хоинлик... йў-ку?...»
Анвар шуларни хаёлидан кечириб, юраги тошиб кетди. Темир панжарани бузиб учинчи аватга
чииси келди. Панжарани силтаб тортди. Темир шаралаб кетиб, амширани чўчитиб юборди. У
уйусираган олда шошиб бошини кўтарди-да, атрофга аланглади. Анварни кўриб, ўрнидан турди.
— Сизмидингиз? 8ўриб кетибман, — деди.
«Демак, мендан ўрмайди. Демак, менинг эсим со). Бу яхши», деб ўйлади Анвар.
— Хавотир олманг. Келажаги порло аваскор ёш жинниларингиз ором ўйнида жавлон урмо-
далар, — деди у амширага, азил о ангида.
— Нимага унаа дейсиз! 8ўйинг, амма тузалиб кетади, — деди амшира, соддадиллик билан.
— 7амма тузалиб кетса сиз ишсиз оласиз. Одамларга ам ийин бўлади. Ким со), ким жинни —
ажратолмай эзилиб кетади.
— Гапларингиз изи.
— Жинничами?
— Йў-ў. 7ечам унаамас. Сизни нимага чиариб юборишмаяпти, айронман. Сизга яна янги до-
рилар буюришибди.
www.tohirmalik.uz

— Кучлироми? Яширмай айтаверинг. Кучлиро дори буюрган. Кеча бошли)ингизга араб ту-
риб: «Сизни сўйса етмиш кило гўшт чиса керак», девдим. 8ўранидан кўзи олайиб кетди.
— Нимага шу гапларни айтасиз-а?
— Кимгадир итмирлик илишим керак-ку? Келинг, ўйинг, бу гапларни. Дафтарингизга «шу
кучли дори билан эмлаб ўйдим» деб белгилайверинг. Бунинг эвазига битта латифа айтиб бера-
ман.
— Яна жиннилар аидами, керакмас.
— Сиз эшитинг, бу янгиси. Хуллас, бир жиннихонада жиннилар тузаладими ё йўми, билмочи
бўлишибди. Жинниларни самолётга жойлаб осмонга учиришибди-да, ўлларига бўш шишалар тут-
азишибди. Бир ма ал арашса, салонда бир киши ўтирганмиш. Бошалар ани, деб сўрашса, ши-
ша топширгани кетишди, дебди. Сен-чи, деб сўрашса: «Нима, мен жинниманми, бугун душанба, ма-
газин ишламайди», дермиш.
7амшира кулиб, юзини четга бурди.
— Агар мени олиб чиишса, шартта ташлаб юборар эдим, — деди Анвар.
— 8ўйинг-е, — деди амшира. Назарида Анвар чиндан ам осмондан ўзини ташлаб юборадиган-
дай туюлиб чўчиб тушди. — Кириб бир оз дамингизни олинг.
Анвар унга маъюс тикилди. У белгиланган дориларни ичмаслик, эмлатмаслик учун амширалар-
нинг кўнглини кўтаришга, кулдиришга аракат илар эди. Кейин эса ўзининг масхарабозлигидан
)ижиниб, ранжирди. 7озир ам шундай бўлди. 7амширани кулдирди-ю, ўзи эзилди. Энди ортича
гапга ожат йўлигини англаб, хасталар ёто)ига араб юрди. «Агар осмонга олиб чиишса, ўзим-
ни ташлардим, худо аи, ташлардим. Бу ердан утулишнинг боша чораси йў», деб ўйлади.

«Сизни йўлашяпти» деган гапни эшитиб ажабланди. «Ким йўлаши мумкин? Якшанбадан бош-
а кунларда бу ерга атто Азроил ам киритилмасди-ку?» Табиббошининг хонаси томон юришгач,
Анварнинг хаёлига «хал отасими?» деган фикр урилиб, тўхтади. «Нима унар кўрсатаркин? Мени
бу ердан бўшатадими ё учинчи аватга йўллайдими?»
— Юраверинг, — деди амшира, унинг тўхтаб олганидан ажабланиб.
Остона хатлаб ичкари кирди-ю, кўзларига ишонмади.
Элчин!
Ўн йиллик айрили жиннихонада бар ам топар, со)инган кўнгиллар шундай жойда ониар, деб
ким ўйлабди?!
Анварнинг Элчинга ёзган хатлари жавобсиз олаверди. У дўстини кўриш илинжида атто Учу-
дуа ам борди. Биро, Элчин у билан учрашишни хо ламади. Кейин уни Сибир томонларга жўна-
тишди. Анвар: «Ошнам мендан атти хафа экан-да», деган хулосага келишдан ўзга чора топмади.
Ана шу дўсти, хатларига жавоб айтармаган, кўришишни истамаган адрдони жиннихона табиббо-
шисининг хонасида унга жилмайиб араб турса!
7ар олда узо айрилувдан кейинги бу дийдор кўришув айтарли ширин кечмади. Элчин унга со-
)инч тўла кўзи билан тикилар, Анвар эса бу арашга ўзгача маъно бериб, «со)манми ё ростдан
жинниманми, шуни аниламочими?» деб ўйлар эди. Шу хаёли ўзи учун аиат туюлиб, ўзини
жинниликка солди:
— Мана, ошна, — деди у кулиб, — шу оромго да давлатнинг текин оватини еб ётибман. Беш
кун ишламаймиз, икки кун дам оламиз. Келажаги порло аваскор жиннилар юксак онглилик наму-
наларини кўрсатмодалар. 7алигача бирорта дўхтирни еб ўйишгани йў, — у шундай деб табиббо-
шига араб ўйди. — Мен бу ерда дунёнинг тузилиш формуласини ишлаб чидим. Биргина масала
олди: шу опамни сўйсам, неча кило гўшт бераркин? Чамамда етмиш кило. Нима дейсан? Калла-по-
чалари бунга кирмайди.
У шундо деб дўмбоина, оппоина табиббошига кўзларини лў илиб олди.
Элчин унинг бу а волига ишониб-ишонмай бир оз ўзини йўотди. Сўнг табиббошига араб, ил-
тимос илди:
— Мен ошнам билан гаплашиб олай, малол келмаса сиз чииб туринг.
Табиббоши малол келганини яширмай чимирилиб ўйди. Элчин буни сезиб энди атъийро,
буйру о ангида деди:
— Сиз ужжатларни тў)риланг, озир кетамиз.
— Мен дарров чиара олмайман, яхши йигит. Масла атлашиб олишим керак.
— Масла ат пишган! — деди Элчин овозини бир парда кўтариб. — Асадбек иккита гапни ётир-
майди.
Табиббошининг ранги бўзарди. Лаблари титради. Бинойи кийинган, хушсурат бу йигит кириб
келганида табиббошининг тош юраги юмшаган эди. Бу ораош йигит кўзларини сал сузиб араса,
www.tohirmalik.uz

унча-мунча аёл зоти дош беролмай оларди. Олти йилдан бери беваликнинг тахир ошидан безган
табиббоши учун биргина шундай араш етарли эди. Аммо «Асадбекнинг истаги билан келдим», де-
ган гапдан баданига муз югурди. Асадбекнинг кимлигини, ўлидан нималар келишини еч ким бил-
маса ам шу аёл билади. Бевалик унвони ам унга шу Асадбек истаги билан берилган. Асадбек тур-
ган жойда «хал отаси»нинг сари чаачалик адри йўлиги ам табиббошига маълум. Бу хушсурат
йигит, хотинини ўлдириб амалиб кетганидан кейин ам шу рати сўнмаган бу маш ур ўшичики
Асадбек билан бо)ли экан, кичкина жиннихонанинг бошли)ига тайсаллашни ким ўйибди?! Табиб-
боши ношуд, бефа м аёллардан эмас эди. Буни дар ол тушуниб етди. Рангининг бўзаргани, лабла-
рининг титраши )азабдан эмас, ўрувдан эди. У ортича гап айтиб юборганини сезди. Ўзини о-
лаш, Асадбек истагига зид иш кўриш нияти йў эканини маълум илиш учун гапни боша томонга
бурди:
— Ўрто)ингизни билмаган одам озирги азилларини эшитса, ростданам... — «жинни» дейишга
унинг тили айланмади, — алидаа деб ўйлайди.
Элчин аёлнинг масадини англади. «Бу бечора бир ижрочи, дилини вайрон илиб кетмай», де-
ган фикрда жилмайди, орадан сову гап ўтмагандай азил о ангида деди:
— Бу ошнам шунаа азилкаш. Асли артист бўлиши керак эди-ку, Худо уриб олим бўлиб олган.
Яна шоирлиги ам бор. Эсингдами, Анвар, мактабда «Тумов бўлган оши» деган шеъринг бор эди.
Ўиганда кулавериб ичаклар узиларди.
— Сен ам яхши бола эдинг, Худо уриб ашулачи бўлиб олгансан.
Анвар бу гапни жуда сову о ангда айтди. Элчин унинг кўзидаги сову нурни кўриб, нафаси
айтди. Ўзини мажбурлаб кулиб, табиббошига тушунтирган бўлди:
— Бунга гапиринг-у, очинг. Гапи шунаа, жонни су)уриб олади.Зўр-да, зўр. 7а, сиз ужжатла-
рини тў)рилайверинг.
Табиббоши ам зўраки жилмайиб, чииб кетди. 7оли олишгач, Элчин гапни нимадан бошлаш-
ни билмади. Орадаги сукутни Анвар бузди.
— Мени Худо ургани рост. Лекин сен айтганча эмас. Олим, балки бир оз шоир бўлганим учун
урган. Мен бу дунёдан аиат топарман деб юрган эдим.

Шоир бўлиб ту)илмасайдим,


Кўрмас эдим бунчалар хўрлик...

—Анвар, ўйсанг-чи, азиллашдим-ку? Шунча йиллик айрилидан кейин бир азиллашсам...


— Мен сени со)индим... Хатларимга нима учун жавоб бермадинг? Мени кўришни ам истамаган
эдингми?.. Энди нимага келдинг? Мен сени утаришга ожиз эдим. Энди сен мени озод этмочими-
сан? Унамасам-чи?
— Анвар, хатларингга жавоб бермай, Учудуда кўришишга чимаганимнинг сабабини боша
сафар айтиб берай. Мана бу еримда, — Элчин кўкрагини муштлади, — жон олмаган, зардобга тў-
ла. Дардим тўлиб-тошган, сенга айтмасам кимга айтаман?
— Ноилани сен ўлдирмаган эдинг. Бунга амманинг али етиб турувди. Сен унинг ру ига хоин-
лик илдинг.
— Мен амо муддатини ўтаб айтдим. Ўзим чиарган укм эса али ижро этилгани йў. Жа-
зоимни тортиб юрибман. Агар ўшанда отишга укм илишганида биратўла утулар эдим... — Элчин
шундай деб хўрсинди.
Анвар унга тикилди: сочларига о тушган, мижжалари атрофини ажин босган. Ру ини тетик
кўрсатишга интилаётган бўлса ам, кўзларидан нур очган. 8арашларида илгариги жон йў...
— Отишганида хоин сифатида ўлиб кетардинг.
— Жон ошнам, мени ийнама. 7озир менга ёрдаминг керак.
— Ўз кучинг билан мени бу ердан чиариб кетганингда ра мат айтардим. Сен бир боши бузу-
нинг мар амати билан менга озодлик бермочи бўлибсан. Миянг айниб олибди. Мен али сенга
дунёнинг формуласини топдим, дедим. Бу сен ўйлагандек жиннича азил эмас. Чиндан ам топган-
ман. Эшит: аиат деган нарса бу нўл! Дунёни кўзга чиройли кўрсатиб берувчи ниоб, чойшаб.
Ўликнинг устига гулли чойшаб ёпиб ўйганинг билан мурда чиройли бўлиб олмайди-ку, тў)рими?
7аётда еч андай ўзгариш йў. Фаат чойшабнинг номи ўзгариб туради. Чойшабнинг озирги но-
ми нима, биласанми? 8айта уриш!
— Анвар, ўй, бу гапни кейин гаплашамиз.
— Йў, эшит, менинг нимадан жинни бўлганимни билишинг керак. Демак, дунёнинг формуласи:
аиатни икс деб турайлик, — Анвар стол устидаги о)озни, чиройли аламни олиб тез-тез ёзди-
да, Элчинга узатди. — Мана, ара:
7( аиат)=хиёнат+риё+( асад+очкўзлик)+адоват+)ийбат+нифо+шу ратпарастлик+мансаб-
парастлик—виждон+иймон+ аё=0
www.tohirmalik.uz

Элчин о)оздаги сатрларга узо тикилиб олди. Сўнг уни икки буклаб стол устига ташлади.
— Ўрисларда бир маол бор: Американи иккинчи марта кашф этмайдилар. Оддий аиатни
кимга исбот этмочисан? Дунёда амма нарса нисбий. Мен фалончига нисбатан инсофлиман, сен
эса менга нисбатан, яна бир одам сенга нисбатан инсофлиро. 7ар биримиз аиатни ўзимизча
тушуна- миз.
— Бизнинг нодонлигимиз ам шу тушунчалардан сув ичиб кўкаради.
— Бўпти, сен асан. Ба слашган билан орин тўймайди. Нарсаларингни йи)иштир.
— Мен... кетмайман. Менга шу ер ёиб олди.
— Жиннилик илма.
— Йў, шу имкониятдан фойдаланмасам, чиндан ам жинни бўламан.
— Бу ишга Асадбек аралашганини билмасанг индамай чиардинг. Мен атай айтдим. Билиб ўйи-
шинг керак буни... Сени бу ерга жўнатган одамга фаат Асадбек бас кела олади, — Элчин шундай
деб бошини эгди. Худди ўзи билан ўзи гаплашаётгандек давом этди: — 8айтган кунимо сеникига
бордим. Ўлардай со)инувдим. Сўнг... айтадиган гапларим кўп эди сенга. Мен энди пулга му тож
бўлмайман. Болалигимизда сен кучли эдинг. Мени имоя илардинг. 7озир бу имояга му тож
эмасман. У томонда орттирган ошналарим бор. Сен ёнимда бўлсанг бас. Нафасингни ис илиб тур-
сам бўлгани. Мен адолатга си)инай десам, айга бораман, аиатга си)инай десам, айга бора-
ман? Эзгуликка-чи? Билиб ўй, мен учун аммаси — сенсан! Кейин, мен сени бу олда ташлаб
ўймайман. Мен хунхўр одамман. 7а, Ноилани мен ўлдирмаганман. Лекин у менинг абла лигим ту-
файли алок бўлди. Шунинг учун жазо олишим керак эди. Бу — бир. Иккинчидан, бегуно лигимни
исбот ила олмас эдим. Улар бунга йўл ўймас эдилар. Биламан, ўлим жазосини ўшалар бекор и-
лишган. Менга яхши бир сабо беришмочи эди. Сабо олдим. Лекин улар мўлжаллаган хулосага
келмадим. Энди менинг суратим одам. Аслида эса, мен илонман! Уларни бў)иб ийнайман, сўнг о-
нини сўраман. Мен уларнинг кўзларини ўяман, тилларини су)ураман, ўлларини синдираман, у-
лоларига ўр)ошин уяман. Умримнинг мазмуни ам, тотадиган лаззатим ам шу! — Элчин хўрси-
ниб, Анварга аради. Унинг кўзида ёвузлик ўти чанади. Энди у ёш дилларни вайрон илувчи «ли-
рик хонанда»га сира-сира ўхшамас эди. Анвар унинг сўзларини эшитиб, кўзларига тикилди-ю, бир
сўз айтмади. Элчин ундан жавоб кутмай гапини давом эттирди:
— Сен менга кераксан. Рад этишга аинг йў. Бу дунёдаги умрим ўлчовли, мени ранжитсанг
гуно га ботасан, билиб ўй.
Анвар жавоб айтармади. О)ир кулфат тоши елкасидан босиб тургандай букчайганича ўтира-
верди. У дўстининг масадини тушунди. Асадбек узурига бош эгиб боришининг маъносини ам
англади. Элчин жонини тикиб, хавфли ўйинга кирган эди. У уч бошли ажда они енгиш асдида
чиан уловсиз, яро)сиз па лавон олида эди. Бир пайтлар бу ажда о кўзига фаришта бўлиб кў-
ринган эди. Анвар «Адашяпсан!» деб уни йўлдан айтаришга кўп уринди. Аммо аракати зое кетди.
Энди-чи? Энди нима илсин? Яна йўлдан айтаришга уринсинми? Илгари Элчиннинг кўзлари ожиз
эди. Энди кўра-била туриб, ўлимга рози бўлиб кетяпти.
Анвар бир арорга кела олмай до)да эди. Шу боис бошини кўтариб ўйчан кўзларини дўстига а-
дади.
— Сенинг орангда то) бўлиши керак. Мен... афсус, то) эмасман. Бир тошчаман. 7аёт мени эр-
мак илиб ўйнаб, истаган пайтда улотириб ташлаши мумкин. Менга ишонма.
— Яхши, буни кейин гаплашамиз. Бу ер масала сўишадиган жой эмас. Тур, лаш-лушларингни
йи)иштир.
Анвар азин жилмайди.
— Мен кетмайман.
— Истасанг, сени бу ерга жўнаттирган ит эмганларнинг аммасини айдаб келиб, аршингда
тиз чўктираман.
— Бундан нима фойда? Шу билан инсофга келишади, деб ўйлайсанми? Ўзингни ам, мени ам
ийнама, о)айни.
Элчин тиззасига уриб, ўрнидан туриб кетди.
— 8айсарлик ам эви билан-да... — у бир оз жим олди. Сўнг Анварга яинлашиб, уни елкаси-
дан тутди.— 7еч бўлмаса бир кунга чиарсан. Тўйимга борарсан, куёвжўра бўларсан?
Бу гапдан кейин Анварнинг кўзларига инсоф нури айтиб, юзига изиллик югурди.
— Уйланяпсанми? 8утлу) бўлсин. Шуни олдинро айтмайсанми? Хўп, бир кунга чиаман. Кимга
уйланяпсан, сир эмасми?
Элчин янгиликни эшитиб очиб кетмасин, дегандек Анварнинг елкасини янада ма камро ушла-
ди:
— Асадбекнинг изини оляпман, — деди дўстига тикилиб.
Элчин «жодугар кампирга уйланяпман» деганида Анвар бунчалик айратланмас эди. Лекин
Асадбекнинг изига уйланиш!!! Тў)ри, Элчин хушсурат йигит, аввалги шу рати ам унчалик сўнма-
www.tohirmalik.uz

ган. Энг лобар из ам унга жон-жон деб тегиши мумкин. Лекин Асадбекнинг изи?.. 8из хо лаган
тадирда ам, Асадбекнинг рози бўлиши?.. Анвар учун бу ечими о)ир жумбо эди.

Аслида эса бу жумбонинг ечими унчалик о)ир эмас. Ечимга Ноила ўлдирилган тунда киришил-
ган бўлса-да, ал илувчи палла деб 1988 йил 31 декабрни белгилаш мумкин.
Отасини олиб кетишганидан бери, ўттиз биринчи декабр, насарий исобидаги янги йил кечаси
Асадбек учун мотам тусини олган эди. Ул)айиб, уйланиб, бола-чаали бўлганидан кейин ам, атро-
фида одамлар тўпланиб, удратли кучга айланганидан кейин ам йилнинг сўнгги кунида ёл)из о-
лар эди. Бу куни уни еч ким безовта илмасди. Аниро айтсак, бу куни унга биров юрак ютиб
бетлай олмасди. Бу куни у энг му им ишларини ам четга йи)иштирарди.
Олди пешайвон, икки хонали ўша эски уйига бориб, чироларни ёмай, танчага чў) ташламай
тонг оттирарди. Янги йил кечаси унинг энг сара, энг соди тўрт йигити учун ам аром эди. Улар-
нинг иккиси кўчанинг у бошида, иккиси бу бошида сергак турарди. Шу тун ор тугул тош ё)са ам,
сову минг даражага чииб кетса ам бу ол ўзгармас эди.
...Асад ўша кеч отасининг айтганини бажармади — ўшниси Жалилларникига чимади. Назари-
да алиги одамлар азиллашгандай, дам ўтмай отаси айтиб келадигандай туюлди... Ана, кўча
эшик «)ийт» этиб очилди. Ана, дадаси алиги икки киши билан бирга кулиб кириб келди. «8а-
лайсан, тойчо! Менинг ў)лим азамат, еч нарсадан ўрмайди, десам, булар ишонишмай, мен би-
лан гаров ўйнашган эди. Синаб кўриб ютизишганини тан олишди. 8ойилман сенга, уларни бопла-
динг!» Шундай деб дадаси уни ўпди... Кўча эшигига ил а тикилиб ўтирганида кўзига кўриндими ё
бир зумгина мудро енгган чо)ида ширин туш кўрдими — фарлай олмади. 7ар олда дадасининг
айтишига атти ишонди. Танча совуди. Чирони ёмади. 8ўрмади. Ишонч ўрувдан устун кел-
ди. Ниго и орон)илик ба)рини титиб, тимирскиланиб кезди. Ой кўтарилгач, овлини оплаган ор
оппо оариб атрофни ёритди. Ой нури синган кўзи ўрнига о)оз опланган дераза орали уйга
ам кирди.
Кўча эшик эрталабгача илт этмади. Дадасининг кетиши азил эмас, чинга айланаётган дамда
кўча эшик очилди. «Дадам!» У ир)иб ўрнидан турди-ю, эшик о)зида ошнаси Жалилни кўриб, ўша
за оти жойида отди. Жалил овлига кириб, бир-икки адам босгач, тўхтаб атрофга аланглади.
Унинг бунаа одати йў эди. Тў)ри уйга кириб келаверарди. 7озир эса бир нарсадан ўриб тўхта-
ди.
— Асад!
Жалил овлига кириши билан шундай деб баириб ўйиб, уйга араб юрарди. Бу сафар паст
овозда, бировни чўчитиб юборишдан ўрандай аста чаирди. Жавобни кутди. Сўнг яна ўша овоз-
да «Асад», деб ўйди.
Асадбек ўрто)ини кўриб йи)лаб юборай деди. Баданидан ўтган совуни ам энди сезди. 8ўрув
ам энди исканжага олди.
Жалил яна чаирди. Жавоб бўлмагач, изига айтмо учун ўгирилди. Шунда Асадбек жон олат-
да «Жалил!» деб баирди-да, овлига отилди. Жалил ранглари оарган, кўзлари киртайган, кўкар-
ган лаблари титраётган ўрто)ини кўриб барайиб олди. Кейин югуриб келди-да, ўлларини ушла-
ди.
— Совотдингми? — деди соддалик билан.
Асадбекнинг кўзларидан тирираб ёш чиди. 7ўнграб юбормаслик учун пастки лабини атти
тишлади. Ўзидан каттаро ёки зўрро боладан калтак еса ёхуд ўйин чо)и йиилиб у ер-бу ери о)ри-
са йи)лаб юборарди. Кузда бирданига ўн еттита ён)они ютизганида ам аламидан йи)лаб юбо-
рувди. 7озир ўзини йи)идан тутди. Вужудида ўзи ам англамаган куч уй)ониб ундаги йи)ини бў)ди.
7озир дадасини олиб кетганларини, янги йил кечаси орон)и, сову уйда бир ўзи ўтирганини айтиб
йи)ласа ам ўрто)и айбламасди, калака ам илмасди. Бу олатни у кейин, ул)айган чо)ларида кўп
эслади. Йи)ини бў)а олган андай куч экан, деб ўйлади. Аммо ўйлаб ўйига ета олмади. Бу )ойиб ку-
чи уни фаат йи)идан тўхтатмай, ожизлигини ам енгган, сирли удрат ам берган эди. Ўша онда у
мутелик кишанини ўзи билмаган олда парчалаган эди. Шу билан бирга инсон боласига хос энг по-
киза туй)уларни увган ам эди. 8орон)и кечада унга ўрув яинлашмади, лекин митти юрагига
ёвузлик тухум ўйди. Ўвузликнинг биринчи овозини ўрто)и Жалил эшитди:
— Уларни ўлдираман!..
Титро, йи)и аралаш овозда айтилган бу сўзни эшитиб, Жалил ўриб кетди. Кўчада жанжалла-
шиб олишганида «араб тур, ўлдираман сени» деб кўп марта айтишган. Ўлдириш анаа бўлиши-
ни билишмас, шу боис ам бу пўписадан чўчишмас эди. Аммо Асадбекнинг лабидан учган озирги
сўзлар... Булар пўписа эмас, амалга ошиши а бўлган укм эди...
www.tohirmalik.uz

Ўшандан бери янги йилнинг биринчи куни Жалил бу хонадонга киради. Асадбекнинг онаси ва-
фот этган йили ўттиз биринчи декабр ошомида чиан эди, «мени холи ўй», деб изига айтарди.
1949 йилнинг 31 декабри Асадбекка « аёт бешафат, аёт на урушнинг ўзи, о)зингни очиб ла-
лайганинг — ўлганинг», деган аиатни ойдин илиб берган эди. Ўша куни у урушга кирган эди.
Орадан йиллар ўтиб, урушда мутла )олиб бўлдим, деган тўхтамга келиб эди. ўалабасига ишонган
эди. Кутилмаганда мутла )олиб эмаслиги маълум бўлиб олди.
Икки кун бурун изи ўишга кетди-ю, айтмади. Йигитлари ша арнинг тити-питини чиариб ам
топишолмади. 8из ўишда бўлган, танаффусдан сўнг эса дарсга айтмаган. Ота-онадан хафа бўлиб
ёки бирон кўнгил ўйган йигити билан очди, деган фараз Асадбек учун бе уда эди. Асадбек )а-
нимлари учун тошба)ир, фарзандлари учун )оят ме рибон эди. Аммо ме рнинг чегарасини билар,
болаларини эркалатмасди. Шу боис изнинг енгилтаклик билан адам босишига ишонмасди.
ўанимлари билан ар кун, ар соат олишувчи, ар даиа бирор фалокат рўй бериши мумкин-
лигини исобда тутиб яшовчи одам нохуш дамларда тез фикрлаш, тез хулоса чиаришга одатлана-
ди. Асадбек ам тезда бир тўхтамга келди: унинг окимлиги туздан ясалган аср экан. Ўм)ир ёан
ма али асрнинг эриб битишини исобда тутмаган экан. 8изининг ў)ирланиши (айнан ў)ирлангани-
га Асадбек шуб а илмайди) ана шу ём)ирдан нишон эди. 8изининг ў)ирланиши яна бир нарсадан
— ша арда янги тўда пайдо бўлганидан ам дарак эди. Асадбек фаат ша ардаги эмас, бутун ўлка-
даги йирик тўдаларни билади. Барча тўдабошилар «Асадбек!» деганда унинг урматини жойига
ўйишади. Айримлар эса ўрувдан зир титрашади ам. Асадбекка арши бирор иш илиш у ёда
турсин, шаънига мос келмайдиган хунукро сўз айтишдан ам чўчишади. Уларга «худо бор», десан-
гиз, ишонишмас, лекин «деворнинг уло)и бор», десангиз, ишонишади. Уларнинг назарида дарахт-
ларнинг, атто ўт-ўланларнинг ам уло)и бор. Тилдан учган ар бир ножўя сўз Асадбекка етиб бо-
ришини билишади. Улар Садириморбозга ўхшаб ўлим топишдан ўришади...
...Садириморбоз водийда бели баувват йигитлардан эди. Бир кечада бир ярим миллион ютиб
олиб, катта зиёфат берди. Шунда манманлиги тутдими ё ажал тилини ичитдими: «Асадбекларинг
менга уллу илиб келсин. Истасам, олдига бир бурда нон ўяман, истасам, суяк ташлайман», деб
юборди. Садириморбоз бу сўзларни кайфнинг кучи билан айтди-ю, унутди. Икки кундан кейин кў-
чаларида асфальт босадиган машиналар, эгнига пушти камзул кийган ишчилар пайдо бўлишди. Ўт-
ган афта у ижроўм ра баридан бирига «бизнинг кўчага ам сон битадими ё йўми», деган эди.
Кўчадаги аракатни кўриб, «бизнинг гапимиз ам ерда олмайдиган бўлибди», деб )урурланиб
ўйди. 8ўни-ўшнилар «пулнинг кучи шу-да, иморбоз бўлмаганида кўчамизга ит ам, бит ам а-
рамас эди», дейишди. Узун кўча икки кунда асфальтланди. Ўша кундан эътиборан иморбоз ам кў-
ринмай олди. 8иморбоз «сафар»га кетса, бир-икки ойсиз айтмас эди. Буни ўни-ўшнилар ам
билишарди. Лекин бу гал беш-олти кундан кейинро «иморбоз еч ерда йўмиш», деган мишмиш-
лар тараб олди. Ўн кундан кейин эса Садириморбознинг уйи сотиладиган бўлди. Унинг хотини
уйга харидор чиишини ам кутмай: «Садир акамлар катта ша ардан жой олибдилар», деб кўч-кў-
ронини юклаб жўнаб кетди. 7амшираликка ўиб, турмушга чиунича бир йилгина ишлаган аёлни-
нг катта ша ардаги жиннихонага бошли бўлиб олганини эшитган ўни-ўшнилар айратдан ёа
ушлашди. Айримлар «пулнинг кучи шу-да», деб ўйишди. Шу кўчадан кўп атнайдиган аравакаш-
лар иморбознинг уйига яинлашганда отларининг уркишидан бир нимани сезишди-ю, аммо «ас-
та)фирулло !» деб ўйишдан нарига ўтишмади. 7аммага ам жон ширин-да!
Асадбекни билганларга шу воеанинг ўзиё кифоя эди. Унинг удратига ишонирамай турган-
лар ам таъзим иладиган бўлишди. Чунки Асадбек манмансираган )анимдан бу атрофлар учун бу-
тунлай янгича бўлган, )оятда ва ший тарзда ўч олган эди.
Шундай экан, Асадбекка ким ўл кўтара олиши мумкин? 8ўл кўтарганда ам пичони дуч келган
жойга эмас, юракни мўлжаллаб урибди. Асадбек ар бир тўданинг имконияти, иш усулини фикр
ойнасидан ўтказиб, «йў, улар журъат этишолмайди», деган арорга келди.
Бу иш тасодифан рўй берган эмас. Пухта ўйланган. Узо ват пайт пойланган. Балки )анимга
Асадбекнинг яинларидан бири ёрдам бергандир? 8из куппа-кундуз куни, кўпчилик орасидан ў)ир-
ланган. Демак, изи кўчага чииб, машинага адар ам ўзи юриб борган. 8изи танимаган одамнинг
орасидан юриб бормайди.8изининг дугонаси ам ном-нишонсиз йўолгани маълум бўлгач, Асад-
бекка калаванинг бир учи кўрингандай эди. Ана шунда Асадбек кейинги бир йил ичида амодан
айтганлар билан изиди.Элчиннинг ам айтганини билиб ўйланиб олди: «Орадан ўн йил ўтиб-
дими? Икки ойдан бери нима илиб юрибди экан, нима учун менга рўпара келмади? Отувдан олиб
олганимни ани билади. Била туриб келмагани изи...» Асадбек йигитларига Элчинни, амодан
айтган яна беш одамни атти назорат остига олишни тайинлади.
Кўнгли нотинч бўлганига арамай, ўттиз биринчи декабр куни эски уйига араб кетди.
Асрдан ўтиб, шомга яинлашган пайтда кўча эшиги очилиб, хотини кўринди.
www.tohirmalik.uz

Дадаси ам худди шу пайтда кириб келган эди. У эшикни шарт очиб, ичкари кириб, «тойчо!»
деб суюнчилаган эди... Хотини эса эшикни о иста, худди синдириб ўйишдан авайлагандай очди.
7овлига ор)ин- ор)ин адам ташлаб кириб келди.
Дадаси кўринганида болалигига бориб, ёт кишиларни бир нафасгина унутиб, ир)иб ўрнидан
турган эди.
Хотини кўринганда эса... тош отди. Исси жон оё-ўлларини тарк этиб, баданига совулик
югурди. Дастлаб хаёлига «изим топилибди!» деган хушхабар келди. Аммо бу фикр умри яшин ум-
ридан ам иса бўлди. «Шум хабар келтирган!» — шу фикр унинг танасидан жонни увиб чиара
бошлади.
Манзура — эрининг кўзига бирон марта бўлсин тик арамаган, бирон марта бўлсин ишига ара-
лашмаган, «нима иляпсиз, пулни аердан топяпсиз» демаган, «вазифам эримни суйиб-эркалаш,
бола ту)иб бериш, уйни саришта тутишдангина иборат» деб билган аёл ёстидоши учун муаддас
бўлган бу кунда уни бежиз безовта илмас эди.
Кўча эшикдан айвонгача ўн беш адам, айвон икки адам. Асадбекнинг назарида Манзура бу
йўлни бир неча соатда босиб ўтгандай бўлди. Аввалига «тезро юр!» деб баириб бермочи эди.
Аммо сову хабарни бир сония бўлса-да, кечро эшитганим маъул, деган яширин ўй бунга йўл
ўймади.
Манзура остона хатлаб адам ўйишга журъат этмай, эрига барайиб араб олди. Унинг ара-
шида изтиробдан кўра ўрув зо ир эди. Асадбек у билан салкам ўттиз йил бирга умр кўриб, бирон
марта урмаган, сўкмаган эди. Шунга арамай хотини ундан ўрарди. Одамлардан Асадбекнинг
ёвузлиги аидаги гапларни эшитиб юрак олдирган десак, бу овозалар кейинро чиди. Асадбек
чимилдиа кириб келганида унинг кўзидаги ўтни кўргану юраги шув этиб кетганди. 7олбуки, у
дамда Асадбек кўзида ёвузлик эмас, куёвлардагина бўладиган ирс ўти мавжуд эди.
Манзуранинг отаси баджа лро эди. Онаси эса уда-бе удага калтак тушиб олишига кўникиб
кетганди. Эр зоти хотинини мана шундай ураверади, деган тушунча Манзура онгига сингиб кетган,
шу боис эрининг бир кунмас-бир кун атти дўппослаб олишидан ўриб яшарди. У баъзида ўзи-
ча: «Бунаа ўриб кутгандан уриб юборганлари минг марта яхши эди. Калтак еб ўладиган бўлса,
онам аллаачон ўлиб кетардилар», деб ўярди.
Асадбек хотинини бе ад урмат илади, бошига кўтариб юради, десам, сизни алдаган бўламан.
Асадбекка му аббат бегона, десам, сиз ишонинг. 7аётдан аламзада юрак кўзлари ёвузлик пардаси-
да тўсилган, му аббат отли) покиза фазилат бундай бии ва орон)и бўшлида яшай олмас эди.
Лекин шунга арамай, хотинига бир буюм ёки ўйинчо сифатида ам арамас, Манзуранинг айрим
илилари, ишлари ёмаганда ам атти гапирмас эди. Манзуранинг атто «оват тайёр» дейишга
ўриб туришидан аччиланиб, «болаларни ўзингга ўхшатиб муте илиб ўйма» дерди.
Сезиб турибман. Сиз бу гапларимга унчалик ишонмадингиз. Одамни ўлимга укм этганида юра-
ги жиз этиб ўймайдиган Асадбекнинг уйда мусулмоншева бўлиши сиз учун )алати туюлиши мум-
кин. Лекин мен сизга Асадбекнинг онаси аида али сўзлаганим йў. Тўн)ич фарзанди эмаклай
бошлаганида эрини урушга кузатган, икки ойдан сўнг ора хат олганига арамай, беш йил йўлга
кўз тиккан, о)зим ошга етди деганда эса боши тошга теккан, иккинчи ў)лини ту)иб чианида эри-
нинг амалганини эшитган, сўнг «дада» деб тили чиан Самандарнинг ўпкасини совуа олдириб,
Эгамга топширган, ар са ар туриб, самовар ўйиб эрини кутган мушфи аёл аида кейинро сўз
очаман. 8ани, айтинг-чи, онасининг дардли аётини кўриб ул)айган одам аёлга ўл кўтариши ёки
аорат илиши мумкинми? Шунинг учун ам Садириморбознинг хотинини ёл)из ташлаб ўймади,
шунинг учун ам Ноилага пичо санчган йигитни сургун илиб юборди, десам ишонарсиз? 7озир бу
гапларнинг ўрни эмас. 7озир Асадбекнинг эски овлисидамиз. Асадбекнинг ўзи ниморон)и уйда,
хотини эса остонада турибди.
Асадбек остонада туриб олган хотинига «ишилиб хушхабар айтсин» деган илинжда тикилди.
«Тезро гапир!»— деди ички бир айири, «Йў, индамай турсин!»— деди боша бир овоз.
Эр-хотиннинг бир-бирига унсиз тикилиб туриши уч-тўрт нафас давом этди. Аммо Асадбекнинг
назарида сониялар соатлар каби кечди. Беихтиёр: «Гапир!»— деди. Биро, овозини ўзи ам эшит-
мади. 7атто тили ам музлаб олгандай )ўдиранди. Манзурага бу овоз )ойибдан эшитилгандай бўл-
ди. Гапиришга мадор тополмай ютинди.
Асадбек ўзини ўлга олишга аракат илди:
— Топилдими?
Манзура « а» дегандай бош ир)аб, йи)лаб юборди.
— Тирикми?
Асадбек нима учун бундай деб сўраганини ўзи ам билмади.
— Худога шукр, тирик...— Манзура шундай деб лабини тишлади.
Шу сўз Асадбекка жонини айтариб берди. Шарт ўрнидан туриб хотинига яинлашди-да, уни
икки елкасидан тутиб, силкиди:
www.tohirmalik.uz

— Унда нимага йи)лайсан, нимага ва има иласан?


Манзура бошини эгиб, йи)лаб юборди. Асадбек, шу пайтгача хотинини чертмаган одам, тарсаки
ўйганини ўзи ам сезмай олди.
— Гапир, деяпман!
Ўзини ўлга олиш учун Манзурага шу тарсаки кифоя эди.
— Менгина ўлай... изингиз... айтолмайман, дадаси...
— Гапир, худди бў)иб ташлайман, — Асадбекнинг овози та дидли, бу шунчаки бир пўписага ўх-
шамас эди.
— 8изингизни бир а волда ташлаб кетишди...
Асадбек нима гаплигига тушунди. «Бундан кўра ўлдиришгани яхши эди,— деди ўзига ўзи, — бу
шунчаки тасодиф эмас. Ким бўлса ам мени ўтмас пичо билан сўйди. Ўла-ўлгунимча ит азобини
тотишимни истаган одам илган бу ишни. Ўч олишни биларкан. Мени ўлдириб кета олганда лаззат
ололмасди. Энди азобда тўл)онишимни кўриб, лаззатланмочи... Йў-ў... чучварани хом санабди.
Лаззатлана олмайди. Мен ўзим юрагимни су)уриб олиб чайнаб ташлашим мумкин, лекин у кўзла-
римда азоб учунини кўрмайди. Бу мени жангга чаирдими, демак, курашаман!!»

— Унингни ўчир! — деди Асадбек да)ал овозда. — Уйга бор, овозингни чиарма. Битта-яримта
сўраса... аммасиникида эди, де.
— Вой...— Манзура эрига ажабланиб аради. — Аммаси йў-ку?
— 7е ношуд, — Асадбек шундай деб )ижинди. «Бу лалайган хотин эплаб бир ба она тополма-
са...» — аммаси бўлмаса... кўчада машина сал туртиб кетибди, де, касалхонада экан, де.. Бор...
Тўхта, ким билан келдинг?
— Жамшид билан.
— Сени ташлаб, Жалилни олиб келсин.
Жалил озир ша арнинг кунчиар томонидаги кўпават уйда туради. Укалари ул)айиб, сиилиб
олишгач, Асадбек ша ар ижроўмига биргина имо билан тў)рилаб берганини ўзи билмайди. Ишхо-
надагиларим лутф кўрсатишди деб увониб юрибди. Асадбек ша ар марказидан, )иштли уйлардан
олиб бериши мумкин эди. Бу олда Жалил дарров сергакланиб, омийси ким эканлигини англаб о-
лар ва бу мар аматдан, шуб асиз, воз кечарди. 8айси бир ўзбек ишчисига ша ар марказидаги )и-
штли уйдан насиб этибди — Жалилнинг бунаа икир-чикирларга фа ми етади.
Жалил шом чо)и кириб келди. Асадбек орон)и уйда, писиллаган танчада унишиб ўтирарди.
Дўстининг саломига жавобан бир араб ўйиб, лом-мим демай ўтирган ерида ўл узатди. Жалил
Асадбек йўлаётганини эшитибо нохуш воеа юз берганини сезган, «Нимага? Нима бўлди?» деб
ўтирмай, норин тў)рашни ам йи)иштириб, чаон отланган эди. Ошнасининг унишиб ўтирганини
кўриб, хунук воеа юз берганига ишонч осил илди. Шу сабабли ам Асадбекдан ранжимади.
Боша пайт бўлганида «Азроилнинг авмидан бўлсанг ўзингга, мен билан одамга ўхшаб сўраш!»
деб бобиллаб берарди. Асадбекка бу ёру) оламда шу Жалил бас келиб тик гапира олади. Жалил
кези келса отасини ам аямайдиган, гапирганда ам амиша баланд пардада оладиган тоифадан.
Бурни бир оз пучу, юзи думалодан келган, алин ора ошли бу одам хунук кўринса-да, бежирим
бурун, бежирим лаб, бежирим юзли одамларга нисбатан истаралиро эди. Лекин у Асадбекка яин
бўлгани учун аъёнлар ам астойдил уни урмат илишади, десак адашамиз. 7урматнинг сабаби
боша: аётнинг алтис ўйинларида иштирок этаётган, амиша ти) устида юриб, эртага кимнинг
а рига учраши-ю, кимнинг фатвоси, кимнинг ўли билан умрларига нута ўйилишини билмай а-
миша хатарда яшайдиган аъёнлар бу бе)убор одамнинг рост гапларини эшитганларида ўзларини
дунё ташвишларидан бир оз фори) бўлгандай ис этардилар. Аммо Худонинг бу адашган бандала-
ри инсон умри фаат яхши гаплар учун, яхши ишлар учун берилганини англаб етмас эдилар. Асад-
бекнинг юрак кўзини алам, асос ўти кўр илган, уларнинг аксари эса мол-дунё, шу рат, маишат
илинжида ожиз эдилар. Жалил буни билгани учун ам уларни аямас эди. Тў)ри, баъзан у уюшон-
дан чиади. Уларнинг, атто Асадбекнинг ам амиятига тегади. Шундай бўлса-да, уни кечириша-
ди. Боша одам Жалилнинг тилидан учган гапларни айтиб юборсами — укм тайин. Аммо Жалил бу
даврада, ўз ибораси билан айтганда «шайтонсарой»да, мозий ёдгорхонасининг ирилиб кетаётган
покизалик рамзи сифатида саланувчи анжоми каби асралади.
Асадбек кўпинча, дам хурсандчилигида, дам кўнглига ил си)май олганида Жалилни йўлатар-
ди. Йўлов борганда у «хўжайинингнинг кайфияти андо?» деб сўрайди. «Аъло» деган жавобни
эшитса, «мени кўрмочи бўлса, ўзи келсин» дейди. «Чато» дейилса, «Сен кетавер, мени онам ма-
шинада ту)маган, автобусда бораман», деб йўлга отланади. Асадбекнинг бугун — 31 декабрда
чаиртиргани уни ам ажаблантирди, ам бир оз ташвишга солди. Шу сабабли юборилган машина-
га ўтириб келаверди.
www.tohirmalik.uz

— 7а, укам, тинчликми? — деди Жалил, фоти а ўилгач.


Асадбек аста « а» деб бош ир)аб ўйди. У Жалилни чаиртиришга чаиртириб, гапни нимадан
бошлашни билмай гаранг ўтирарди. У дардини фаат шу ошнасига айта оларди. Уни шунинг учун
ам чаиртирган эди. ўанимлар изининг эмас, ўзининг номусини бул)аганини англагани учун ам
дардини айтиш о)ир эди.
Ташарида ор бўлмагани, ой кўтарилмагани учун атроф тезда зимистонга айланди.
— Самандар ўлмаганида ира адам ўярди, — деди Асадбек, ор)ин овозда. Жалил бу ор-
)инлик замирида титро ам сезди. Жуда кўп йиллардан бери ошнасини бу олда кўрмаган эди. Шу
сабабли дарров жавоб айтаришга сўз тополмади.
— 7а, энди... умри калта экан... 7ур кетди, — деди.
— Бу оламда на акам бор, на укам... ёл)изман...
— Гапинг уйингдан ам сову, а? Одам ам ёл)из бўларканми? Фаат Худо якка! Сенинг бола-
чаанг бор, акам йў дейсан, мен кимман, катта холангнинг эриманми?
Ярим пўписа, ярим азил о ангидаги бу гап орадаги совуликни пича кўтаргандай бўлди.
— Акамсан, сен акамсан...— деди Асадбек ўзини жилмайишга мажбур илиб. Лекин бу азин
жилмайишини орон)илик ютиб юборди — Жалил ам кўрмади. — Самандар тирик бўлганида...
— Тўхта! Гапни чайнама. — Жалил унинг тиззасига шап этиб урди. — Дипломим бўлмаса ам
миям ишлаб туради. Ўзингни ийнама, бўладиган гапдан гапир. Самандарни Худо ра мат илсин.
Сен билан мен бир оп-бир оп гуно ни оралаб борамиз у ёа. Самандар эса бегуно кетди. Бу
дунёнинг )алваларини кўрмай кетди. Худонинг суйган бандаси экан. Энди у дунёда уру )илмонлар
билан айшини суриб юргандир.
Жалилнинг баланд овозда айтган бу гаплари Асадбекка увват бергандай сергаклантирди. Ўзи-
дан ўзи нафратланди. «Бу анааси, мишии боладай пин)иллаб олдимми? Энди унга кўз ёши и-
лайми? У мени юпатсинми? «8ўявер, бунаалар кўп озир» дейдими ё «Сен бирга бўлган изларни-
нг ам ота-онаси шундай куйгандир» дейдими? Мен... чарчабман... кучдан олибман... Бу яхшилик-
ка олиб бормайди. Менга арши уруш очдилар... Мен эса пин)иллаб ўтирибман...»
— Жалил, — бу сафар Асадбекнинг овози дадилро янгради, — сен кетавер.
Жалил «нимага чаирдингу нимага айдаяпсан?» демади. Тушунди шекилли. Индамай ўрнидан
турди.
— Машина кутиб турибди, — деди Асадбек.
— Ойим мени машинада ту)маганлар. Беш тийин тўласам, )ирр этиб олиб бориб ўяди.
— Эрталаб келиб, овора бўлиб ўтирма.
— Ўзинг биласан.
Асадбек ўрнидан туриб, уни кузатиб чиди. Муюлишга адар бирга борди. Жалил хайрлашиб,
ўнал)а томон юргач, Асадбек олча дарахти панасида тўхтаб турган кўк «Жигули»га яинлашди.
Эшик очилиб, жингалак сочли йигит тушди.
— Элчин деган отарчини ернинг тагидан бўлса ам топиб келларинг.
Асадбек шундай деб йўлида кетаверди. Бу олат ташаридан кузатган кишига гўё жингалак
сочли салом бергану у алик олиб ўтгандай туюлиши мумкин. Асадбек уч адам ўймай кўк «Жигу-
ли»нинг мотори ўт олиб, жойидан худди пойгачи машинадай учиб ўз)олди.

Элчин ёнбошлаган олда телевизор томоша иларди. Кўзи телевизорда, хаёли эса ўзга томонда
эди. 8амодан айтганига икки ой бўляпти. 8амонинг дастлабки кунлари, ойлари зах ужраларга,
сасси баракларга кўникиши анчалик о)ир кечган бўлса, уйга айтгач, шинам хоналарга, юмшо
ўриндиларга ўрганиш шунчалик о)ир бўлди. Тў)ри, юмшо ўриндида тан ро атланади, аммо ру и
тиканаклар узра ётгандай азобда.
Бу уйда ўн йил бўлмади. Ноиласи ўн йилдан бери бу уйда нафас олмайди, юрмайди, ширин кул-
гиси, пичирлаб айтувчи э тиросли сўзлари эшитилмайди. 8амонинг биринчи йиллари у Ноиласи
билан бирга эди. «Мар умни сўнгги марта ай олда кўрсанг, уни шу олда хаёлингга му рлайсан.
Мар ум сенга кулиб араган бўлса, умринг бўйи уни шу олда тасаввур этасан...» дейдилар. Чин-
дан ам аввалига кўзлари юму Ноила билан су батлашарди. Кейинроа бориб хаёлидаги Ноила-
си кўзларини очди. Лекин бу Элчин суйган кулиб турувчи кўзлар эмасди. Бу ниго да «Гуно им ни-
ма эди?» деган ажабланиш зо ир эди. Элчин бу савол назарига жавоб беришга мажбур эди. Ўзини,
фаат ўзини айблаб жавоблар айтарар, биро, Ноиланинг ажабланган ниго и бундан таскин топ-
масди. Мана шу олат, шу ниго таъиби Элчин учун олий жазодан баттар эди.
Учуду уёшида жиз)анаги чииб кетай деганда ам, Сибир ўрмонларидаги а ратон ишнинг
сову нафасларида музлаб олай деганида ам бунчалар азобланмас эди. Ру азобини душманинг-
га ам раво кўрмасин экан.
www.tohirmalik.uz

Оловчи сўнгги су батда «яхши одамлар орага тушиб сизни отувдан олиб олишди. Гиё ванд-
лик, отиллик олий жазога лойи эди. Сиз менга эмас, ўша одамларга уллу илинг», деганди. Эл-
чин, ру и иймаланган кезлари, «яхши одамлар»нинг «мар амати»ни эслади. Бу «мар амат» уни
азоблардан алос илмай, балки бир умрлик жабру жафоларга укм илганини англаб етди. Шунда
«Пичони су)уриб ўз юрагимга санчмайманми!» деган ўйда афсус чекди.
8амо муддати яримлаганда Ноиланинг ниго идаги «Гуно им нима эди?» деган савол «Ўч оли-
нг!» деган ундов билан алмашди. Ўч олиш фикри унда ўша муд иш куннинг эртасигаё ту)илган
бўлса-да, «мен бир кучсиз ашулачи бўлсам, улар баувват бир тўда, ўлимдан нима келарди?» деб
бечоралигидан куярди. 8амода турли тадирли, турли феъл-атворли одамларни кўргач, «Мен ам
эркакман. Уларга бас кела оламан!» деган ишонч ту)ила борди.
Элчин амодан шу ишонч билан айтди.
8амо азоби тугаб, ру ий азоб хуруж илганини уйга келибо ис илди. Озодликнинг бунчалик
беаёв кечишини у тасаввур этмаган эди. Биринчи тунни худди жиннидай ала сираб ўтказди.
Кейинги тун яримламай, кўчага чииб кетди. Кўчаларда тентиради. Эрталаб уйига айтиб, ўзини
лаънатлади: «Ноиланинг ру и мени бу уйда ўн йил кутган эди. Мен уни ёл)из ташлаб, кўчага оч-
дим. Ноиламнинг ру идан ўриб очдим-а?! Ўзимни эркак деб юрибманми, али?!»
Агар кўкрагида асос ўти бўлмаганида бу ру ий азоблар уни эзиб ташларди. Вужуди уч-тўрт кун
мобайнида жангго га айланди. Бир томондан хотира изидан эргашувчи ру ий кечинмалар уни
эзишга чо)ланади, иккинчи томондан эса асос ўти аланга олиб бу кечинмаларни увишга аракат
илади. Алисса, асос ўти )олиб чииб, у аддини ростлашга муваффа бўлди.
8асос олишнинг турлари кўп. 8амодан чиан куниё «яхши одам»ларнинг бирини ёки бир
анчасини сўйиб ташлаши ёки уйларига ўт ўйиши мумкин эди. Лекин бу осон йўл Элчинга маъул
тушмади. У ни оятда узун, ни оятда хатарли йўлни танлади. Элчин «яхши одамлар» тўдасига ки-
риши шарт эди. Шу ниятда амодан чиан куниё уларнинг оёларига бош урса олам гулистон
бўларди. Лекин у бундай ам илмади. Янада боша йўл тутди. Хатар кўчасининг эшигини очиб би-
ринчи адамини ўйди. Энди «яхши одамлар»нинг ўзи чорлайди. Элчин бу чорлов икки-уч кун ора-
сида бўлар деб ўйлаган эди. Биро, янги йил киришига ярим соат олганида Асадбекдан элчи кели-
ши унинг учун кутилмаган ол бўлди.
Жингалак сочли йигит — Жамшид гапдан кўра ишни маъул кўрадиган йигит эди. У билан ўн
кун туриб, бирга юриб тўрттагина гап сўрасангиз, ушига келса иккитасига жавоб айтарар, хо ла-
маса шу иккита гап ам йў эди. Индамас бу йигитни кузата туриб, ёрилиб кетмаётганига ажабла-
насиз. Бунинг ёшидаги йигитлар ўйнаб-куладилар, аския иладилар. Жамшиднинг кулганини кўр-
ганман деган одам дунёда йўдир-ов. Лекин унинг жилмайганини кўриш шарафига муяссар бўлган
бахтиёрлар бор. Бунга ишонинг. Камгаплик еч замонда, еч ерда фожиа саналмаган, балки фази-
лат исобланган. Шундай экан, сиз ам асардаги янги танишингиз Жамшиднинг камгаплигини асо-
сий фазилат деб билаверинг. Бир воеа сабаб бўлиб ме р, лутф, аё каби тушунчаларнинг яинига
ам йўламай ўйган бу йигитдан ўзга фазилат идириб овора бўлмайлик. 7а, дарвое, садоатни
унутибмиз. У Асадбекка садоатли эди. У ўша воеадан кейин кучли, шафатсиз одамларни яхши
кўриб олган. Асадбек унинг назарида энг кучли одам. Гарчи ундаги садоат бизнинг назаримизда
яхшиликка эмас, зулмга хизмат илса-да, ўзига хос фазилат деб абул илишимиз мумкин.
Элчин бу йигитни зимдан биларди. 8амалмасидан илгари Асадбек хонадонида бўлганида уни
бир неча бор кўрган. Шу сабабли Жамшидни дарров таниди. Жамшид ўзбекларга хос лутф билан
салом бериб, «Сиз фалончи акамисиз?» «Сизни фалончи акам йўлаяптилар» деб латта чайнашни
ётирмас эди. Эшик ия очилиб, Элчин кўриниши билан «Сизни Бек акам чаиряптилар» деди-ю,
машинаси томон юрди. Элчин унинг феъл-атворини билмагани сабабли тўнг муомаласидан тааж-
жубланди. Кўнгли ёмонлик юз берганини сезди. «Асадбекка маълум бўлдими? Ким сотиши мум-
кин?» Кийинаётганида ам, машинага чииб ўтирганида ам хаёли шу савол билан банд эди.
Жингалак сочли йигит гапиравермагач, Элчиннинг юраги тошди. Уни гапга солиш учун:
— Чаксам майлими? — деб сўради.
Жамшид йўлдан кўз узмаган олда, « а», деб ўйди.
— Бек акангиз саломатмилар, кўрмаганимга ам ўн йил бўлди, — деди Элчин. Жамшид унга бир
араб олди-ю, индамади. «Демак, а вол чато, — деб ўйлади Элчин. — Агар Асадбекка маълум
бўлса... Нимага узурига чаиртирди? Бу йигитга «олиб кел», демай, «ўлдириб кел» деса иш осон-
ро пишарди-ку? Ўн йил аввал ўлимдан олиб олган эди. Энди нима илмочи?»
Элчин Асадбек салтанатига арши уруш очганида дадил эди. 7озир нима учундир чўчияпти. Уч-
удуда эканида амо а лини ётизиб-тур)изадиган ма буслар унга озор беришмасди. Кейинро
ўзига маълум бўлишича, у «Асадбекнинг одами экан». Бу таъриф Сибирда ам уни ийнолардан
халос этган эди. Тў)ри, у ёларда Асадбек, десангиз биров билмас эди. Лекин «Ўилон» кўпчилик-
ка танили эди. Элчин умрида ўилонни кўрмаган, биро, ўзи кичкина бўлган бу илон ўдай учиб
www.tohirmalik.uz

юради, одамга дуч келса товонидан тешиб, миясидан чиади, деб эшитганди. Асадбекка «Ўилон»
деб лааб ўйган одам шуни назарда тутганми?
Элчин овозаси узоларга кетган ана шу да шатли Ўилонга арши чиди. Биринчи адамини
ўйди. Бу ам биринчи, айни чода сўнгги адам бўлиб олмасмикин?
— О)айни, танишиб олайлик, исмингиз нима эди?— Элчин бу йигитни аввал яхши танигану шу
дамда исмини унутиб ўйгандай сўради.
Жамшид жавоб бермади. 8араб ам ўймади. Элчин: «Тирик бўлсанг билиб оларсан, деганими
бу?» деб ўйлади.
Машина эски ша ар томон бурилганида Элчиннинг ташвиши ортди. У Асадбекнинг болалиги ўт-
ган овлини, унинг одатини билар эди. 8орон)и овлига, сўнг орон)и хонага кирганида «курагим
остига озир пичо санчилади» деб кутди. Йў, у ўлимдан ўрмади. Элчин ўлимни бўйнига олиб,
шу йўлга кирган эди. У йўл бошидаё панд еганидан, муддаосига ета олмаганидан аламда. У неча
йил асос ё)ида оврилди. Энди эса... У ўзини афасга тушиб олган уёндек ис этди. Лекин бир
неча даиадан сўнг эса бу ожизлиги учун ўзини ўзи лаънатлади.
Элчин кураги остига пичо санчилишини кутди. Бунинг ўрнига орон)иликдан Асадбекнинг ово-
зи келди.
— 7а, офиз, эсон-омон чииб келдингизми?
Асадбекнинг овозида пичинг ёки та дид о анги йў эди. Элчин бундан енгил тортди. Хавотири
бекор эканини англаб, овоз келган томонга араб салом берди.
— «Келдим» деб ам ўймайсиз-а, офиз, — деди Асадбек саломга алик олиб. — 7ар олда мен
сизга бегона эмас эдим. Ака-укалигимиз бор эди, а?
Асадбекнинг «сизни отувдан олиб олган мен бўламан» демочи эканини Элчин фа млади. Кўзи
орон)иликка ўрганиб, уйнинг чап томонида дўппайиб турган танчани, деворга суяниб ўтирган
одам орасини ил)ади. Учрашув нима учун орон)ида бўлаётганига тушунмади.
— 8амодан айтган укадан хабар олиш акадан лозим, деб ўйлабман, — деди Элчин гина о ан-
гида.
— Келганингизни билганимда учиб борар эдим, — гап о ангида энди киноя сезилди. Сўнг о анг
кескин ўзгарди: — 7офиз, чайналмасдан эркакча гаплашайлик. Хотинингизнинг ўлимида менинг
заррача айбим йў. Сиз менинг зиёфатларимни гуллатар эдингиз. Сизни йўотишдан мен нима наф
кўрарканман? Аксинча, зарар кўрдим. Сиз кимгадир ёмай олгансиз. Жаллодни бизнинг ичимиз-
дан эмас, ўзингизга ўхшаган отарчилар орасидан идиринг. Бир-бирига сурма ичириб овозларини
бў)адиган отарчиларнинг ўлидан бундан баттар ишлар ам келади. Айбни бўйнингизга олиб, а -
молик илдингиз.
Чиндан ам отиллик Асадбекнинг ихтиёрисиз содир бўлган ва у айбдорни беаёв жазога торт-
ган эди. 7озир буни айтмай, гуно корни отарчилар ичидан идириш керак, деб ўя олди.
Элчин учун Асадбекнинг гаплари янгилик эмас эди. 8амода ўтирганида гумонлар кўчаси уни
амкасблари томон ам бошлаганди. Тў)ри, «фалончи офиз фалончи ашулачининг чойига сурма
ўшиб ичирибди», деган гапларни кўп эшитган. Биро, ўз кўзи билан кўрмаган, бундай воеага шо-
ид бўлмаган. Мана-ман деган ашулачи иккита-учта бўлса шундай илиши мумкиндир. 7озир кунда
бир арава ўшичи ё)илаяпти. Микрофонни тумшу)ига тираб кучанади. Овози бор-йўлигини ам
билиб бўлмайди. Аммо ар бири ўзини зўр офиз деб фа млайди. Латифа илишларича, бир тасо-
диф билан юзта офиз арбийга чаирилибди. Зобит уларни сафга тизиб «бир чеккадан сананг-
лар» деб буюрибди. Саф бошида тургани «бир» дебди, иккинчиси «икки» дейиш ўрнига у ам
«бир» дермиш. Учинчи... иринчиси ам «бир» дермиш. Зобит аччиланиб турганда саф бошидаги
унга аста тушунтирибди: «Ўрто бошли, биз ашулачилармиз. Бизда иккинчи деган гап йў, амма-
миз биринчимиз». 7офизлар майда аби ликларни илар-у, лекин бегуно аёлни зўрлаб, сўнг юра-
гига пичо санчишга журъат этишолмас. Элчин бунга атти ишонади. Шу сабабли ам Асадбекни-
нг гапларини беэътибор эшитди. «Ўша воеадан олдин одамларингиз мендан бож талаб илишди.
7ар ойда фалон минг сўмдан тўлаб туришим лозим эди. Рад этдим. Шунда азиллашдик, деб мени
зиёфатга олиб боришди. У ерда азиллашиб имор ўйнадик...» демочи ам эди, лекин «Тў)ри,
улар азиллашишганди» деган жавобни эшитишини билиб, индамади.
— Мендан бир хатолик ўтган: асадгўйларингиз кўплигини исобга олмаганман. Сизни имоя
илишим керак эди. Бир ашулангиз бор эди:

«Ўйнамаса ким ўзганинг найига,


Шум ният-ла тушадилар пайига!»

Сиз энди ўша найчини идиряпсиз, биламан. 8идирмаганингизда сизни ў)ил бола демас эдим.
Найчи билан... аллаачон исоб-китоб тў)ри бўлган. Сиз уни ўйламанг. Сиз... уйландингизми?
— Йў.
www.tohirmalik.uz

— Тирикчилик нима бўляпти?


— Ўзбекнинг тўйи бор экан, хор бўлмаймиз.
— Тўйнинг ам тўйи бор. Ким айтса бораверсангиз обрўйингиз олмайди. Сиз энг зўр ашулачи
бўлишингиз керак. Одамлар «хўп» дейишингизга ма тал бўлиб афталаб остонангизда ётади. Бу
ё)ини менга ўйиб беринг. Телевизор, радио фаат сизнинг ашулаларингизни беради. Шерали-ю,
ўуломларингиз сари чаа бўлиб олади. Сиз ашула айтганингизда Ортилар «амма-холаси аво-
дор» деб этак очиб ўтиради.
— Ра мат, Бек ака, буларнинг эвазига мен нима илишим керак? 7ар олда « исобли дўст
айрилмас», деганлар. Сиз кўп сўрамайсиз, биламан. Нари борса, сизга ул бўлишим керак-да, а?
Асадбек Элчиндан бунаа игнали гапни эмас, балки самимий миннатдорчилик кутган эди. Асад-
бек лоф урмаётган эди, айтганларини албатта рўё иларди. «Бу отарчи нимасига ишониб катта ке-
тяпти?» Асадбек бир )ижиниб олди. Кимда-ким зид сўз айтса, у гапини калта иларди. Унинг нима
укм чиаргани бир арашидаё аъёнларига маълум бўларди. Асадбекка ботиниб гап айтарган
одамнинг шўрига шўрва тўкилиши ани эди. Элчин буни биларди. Била туриб беихтиёр ножўя гап
айтди, деган гапимга ишониб чал)иманг. Элчин била туриб айтди, бу гапни. Унинг масади Асад-
бекнинг анотига кириш эди. Лекин муте бўлиб эмас, аддини )оз тутиб кирмочи эди. 7озирги
мар аматга жавобан миннатдорчилик билдириш яна мутелик жандасини кийиш билан баробар бў-
ларди. У олда Асадбекнинг атрофидаги парвона фо ишалардан фари олмас эди. Элчин шу учун
азоб чекибдими, шу учун пайт пойлабдими, режа тузибдими?!
Асадбек Элчинни аввал ам дурустро билмас эди. Элчин Асадбек учун бир ўшичи, пул ис-
тирганда иршайиб уллу илувчи отарчи эди. Асадбек ман-ман деган ашулачини ам одам атори-
га ўшмас эди. Унвони, шу рати улу) ашулачиларни эса кўпчилик олдида мазах илишни, камси-
тишни ётирарди. Тўйда виор билан юриб ўртага чиарди, ашулачига яинлашиб чўнтагига ўл
соларди. Агар мар амат илса иккита юзталикни чиариб ашулачининг икки елкасига «погон» и-
либ ўярди. Кайфияти чаторо бўлса — ёасига истирарди. Асадбекнинг изидан чиан боша-
лар ам фаат юзталик истирарди. Шунинг учун ам ёасига пул истирилган ашулачи ўзини кам-
ситилган деб исобламас, балки «акахон»нинг азиллари деб билиб, иршайган олда таъзим и-
ларди. Элчин биринчи марта Асадбекнинг а рига ўшандай олатда дуч келган. Асадбек ёасига
пул истирмочи бўлганида бўй бермаган эди. Ўша куни енгил жазо олди — икки йигит яхшигина
дўппослаб, торини мажалаб ташлади.
Асадбек озир ўша воеани эслади. Эслаб туриб «амода ам али кирмабди бу бачча)арни-
нг», деб ўйди.
8орон)иликни титратиб чиан Асадбекнинг а рли овози орага тушган бир дамлик сукутни
бузди.
— Менинг улларим ажиб-бижиб ётибди. Сендан дурустро ул ам чимайди. Сен... ашулангни
билсанг бас. Боша ишларга тумшу)ингни сума.
Элчин Асадбекнинг сенсирашига ўтганидан билдики, у )азаб отига минди.
— Сен мол эмассан. У ёдан бурнингни оизиб келмагансан. Тишингни айраб юрибсан.
— Бек ака...— Элчин «менинг еч андай ёмон ниятим йў», деб гапни чал)итмочи эди, Асад-
бек йўл бермади.
— Овозингни ўчир! Мен гапиряпман, аддингдан ошма, бола! Сен хотининг ўлдирилганини, у
ёларда юриб келганингни унут. Аммо Асадбек акангни унутма! Асадбек аканг, Худога шукр, тирик.
Мабодо у ўлиб олса, ўлигидан ам ўр. Мен гўримда ам тинч ётмайман. Атрофингда кимлар
бор?
Бундай очи савдони Элчин кутмаган эди. «Билиб туриб сўраяптими ё тахминан мўлжалга оляп-
тими? 8изи йўолганидан кейин йигитлари из)иб ид олишган бўлса-чи? Унда нима учун изидан
гап очмаяпти?» Элчин аронни узунро ташлаш масадида ўзини гўлликка солди:
— Ота-онам ўтиб кетишибди, Худо ра мат илсин уларни...
— Чайналма! Кимларни сўраётганимни билиб турибсан. Сен мен билан мушук-сичон ўйнама.
Майда балилар аммават катталарига ем бўлади. Сенлар чивинсанлар, мен — бургутман. Фари
борми?
«Фари бор, — деб ўйлади Элчин.— Афсуски, бургут чивинни еёлмайди-да».
— Атрофингдагилар ўзбекларми ё ўша ёдан топган алан)и-асан)иларингми? Ўзбек бўлмаса
йўот уларни. Ўзимизникилар ам етиб ортади. Зерикмаслигинг учун беш-ўнта болани сенга топ-
шираман.
«Демак, ёнимдагиларни билмайди. 8изини ким зўрлаганини ам билмайди. Тахмин иляпти.
Ишончи комил бўлганда мен билан пачакилашиб ўтирмас эди. Бир отарчи номусини бул)айди-ю, у
сафсата сотиб ўтирадими?»
— Бек ака, мен ёл)изман. 8асос олиш ниятим борлиги рост. Аммо бировнинг ёрдами билан оли-
надиган асос менга татимайди. Ўнимга одам тўпламаганман.
www.tohirmalik.uz

— 8асам ич!
— Худо урсин!
Элчин таво деган нарсани, асамнинг адри деган нарсани билмас эди. Болалар бир-бирлари-
ни ишонтириш масадида кунда юз марта «худо урсин» дейишади. Элчин озир худди бола каби
ўйламай-нетмай «худо урсин» деб юборди. Асадбек осонлик билан ичилган бу асамга ишонмаса-
да, бир оз таскин топгандай бўлди.
— Сен тезро уйлан. Тўйингга ўзим бош бўламан.
Асадбек шундай деб жим бўлди. Элчин гап тугаганини англаган бўлса-да, бир оз турди. Сўнг
«кетаверайми?» деб сўради. Асадбек совуина илиб « а», деб ўйди. Элчин унинг )азабга тўлган
ниго ини орон)ида кўрмади.
Элчин Асадбек «уйлан» деганида, «изини менга беради энди» деб ўйлаганди. Элчиннинг наза-
рида Асадбек учун энг тў)ри йўл шу эди. Бу йўл Элчинни масад сари тезро олиб борарди. Аммо у
янглишди. 8ўшичи эплаб расга тушолмагани, раоса эса эплаб ашула айтолмагани каби у жи-
ноятнинг адисини олмаган эди. У хаёлан иш пишитишга уста эди. Асадбеклар хаёлда эмас, амалда
бажарардилар. Асадбек изини амодан чиан отарчига берганидан кўра ўлдириб юбориши мум-
кинлигини Элчин исобга олмаган эди.
Элчин Анварга «Асадбекнинг изини оляпман» деб янглиш гап айтди. Хаёлидаги ишини аи-
атга айлантириб юборди.

  

8айта уриш шарофати билан депара идирув бўлимининг инспектори, лейтенант Зо ид Шари-
повнинг елкасига офтоб тегди. «7алоллиги, ўз ишига виждонан муносабатда бўлганлиги» туфайли
уни ша ар прокуратурасига ишга олишди. Жумлабошини ўштирно орасига олганимга, киноя и-
ляпти, деманг. Бу жумла депара ички ишлар бўлими бошли)ининг тавсияномасидан кўчирмадир.
Зо ид чиндан ам алол, виждонли йигит. Унинг айнан шу фазилати бошлиа ёмас эди. Бошли
«айта уриш, ошкоралик деган бало аёдан чиди!» деб норози бўлиб юрганида, айнан шу айта
уриш жонига ора кирди: ёшларни кўтариш масаласи кун тартибига ўйилганда шартта Зо иднинг
номзодини кўрсатди.
Ма мадона лейтенантнинг ар мажлисда бир игна санчиб олиши, аиат талаб этиши бошли-
нинг эсини тескари илиб юборган, мажлис деса кўнгли а)дариладиган, кўз олдига Зо ид келади-
ган бўлиб олган эди. Зо ид кетгач, атрофидаги икки-уч аиатпарварларнинг ўз-ўзидан тинчи-
шига ишонарди. Бошли Зо идни «менинг кўричагим», деб пичинг иларди. Осонгина ташри ту-
файли бу озорли дарддан утулганига шукр илди. Лекин Зо ид кўричак эмас, буйракдаги тош
экан. Ўтин-ўтин ўз)аб, безовта илиб туриши мумкин экан.
Зо ид прокуратурада вазифасини ўташга киришган куниё унинг ўлига шу депарага оид иш
берилди. Кеча тантана билан кузатилган лейтенант бугун яна бошли узурида пайдо бўлди. Илга-
ри бошли унга баириб, атто чиариб юбориши мумкин эди. Энди эса жилмайиб кўришишга маж-
бур. Бошли Зо идни бутунлай йў бўлиб кетади, деб исобламаган. Биро бунчалар тез келар, деб
ўйламовди.
Усти чойнак изларидан до) бўлиб кетган битта стол, оши-маъшу)и аранг илиниб турган китоб
жавони турган тор хона Зо идга мерос бўлиб олди. Стол тортмасидан «ВТ» сигаретасининг бўш
утиси, беш-олти дона чўпи олган гугурт бор эди. Зо ид уларни олиб симтўрхалтага ташлади-да,
стол устини чангдан тозалаш учун уч-тўрт бора атти пуфлади. Шу пуфлаш оибатида ўис
уй)ониб кетгандек телефон жиринглади.
— Шарипов, — деди у, телефон гўшагини уло)ига тутиб.
— Лола кўчасидаги ўн еттинчи уйдан орадори топилган. 8идирув гуру и жўнади. Бу иш сизга
топширилади.
Буйру иса ва атъий эди. Зо ид шошилмай ўрнидан турди-да, гўшакни жойига ўйиб, таша-
рига йўл олди. У Лола кўчасини биларди. Ўзи хизмат илган милиция бўлимига яин, ма алла гуза-
ридан чапга бурилишдан шу кўча бошланарди. Бу ма алла тинч, йилда бир-икки муштлашиш бўлиб
туриши исобга олинмаса жиноятдан анча йиро эди. Ма алланинг осойишталиги милиция бўлими
яин жойлашгани учун эмас. Милисахона кўчиб келмасидан олдин ам ма алла тинч эди. Бу ерда-
гиларнинг айтишича, биз тилга олган «бир-икки муштлашув» ам милисахона кўчиб келганидан сў-
нг бошланган. Бу анчалик тў)ри ё нотў)ри — Яратганга маълум. Ма алланинг осойишталигига са-
баб, бу ердаги одатларга на «тур)унлик» деб ном олган йиллар таъсир ўтказа олган, на айта у-
риш деган гаплар. Ма алла азалдан ариялар укмига бўйсуниб келган. Умри адосига етган ария-
www.tohirmalik.uz

лар энг яхши одатларни ўзлари билан олиб кетмай, ортларида олаётганларга мерос олдиришган.
Кимга ёл)он, кимга чин, ша арда бўкиб ичиб, оёда туролмайдиган даражага етган одам ам ма-
алла удудига адам босиши билан сергак тортиб оларкан. Саломни канда илмай гузардан ўтиб,
уйига етиб оларкан.
Зо ид ма алланинг одамларини яхши билгани учун ам боши отди: орадори билан ким шу-
)улланиши мумкин?
Бирон жойда жиноят содир бўлса идирувчиларнинг кўз олдига дастлаб яин орада амодан
айтганлар келади. Бир уйни ў)ри уриб кетган бўлса, аввал ў)ирлик усули билан изиишади. Ўзув-
чининг ўзига хос услуби бўлганидек, жиноятчиларнинг ам ўз услублари мавжуд. Али ў)рининг
иши еч ма ал Вали ў)рининг ишига ўхшамайди. Баъзан жиноятчиларнинг ўзлари милицияга ёрдам
беришади: услуб кимники эканини айтишади. 8ора дорининг топилиши ам шундай «холис хизмат»
оибати бўлиши мумкин.
Лола кўчасидаги ўн еттинчи уй олдида иккита енгил ва бир тез ёрдам машинаси турарди. 7ан-
гоматалаблар ам тўпланишиб олишган эди. Уй таши томондан араганда харобгина кўринади.
Ўндаги иморатлар кўкрак кериб тургани учунми, чиройли пештосиз бу уй оддий бостирмага ўх-
шарди.
Зо ид ичкари кирди. Узунасига эллик адамча келадиган овли ишкомдан иборат эди. Ташари-
сидан )арибгина кўринган уй ичкариси ам шу а волда экан. Ўртада да лиз, да лиз тўрида обрез.
Чап томонда кичикро уй кимёгарликка оид турли-туман идишларга тўла. Ўнг томонда каттаро хо-
на — ёто ам, емакхона ам шунда мужассам.
Жиноят идирув бўлимининг ходимлари — Зо ид-нинг кечаги амкасблари шу ерда. Ўртада ду-
мало стол. Стол устида о кукунли шаффоф халтачалар — таниш манзара. Дераза ёнидаги курси-
да ёш жувон бошини ушлаб ўтирибди. Йи)лайвериб шишиб кетган. Хона тўрида — диван. Диванда
бир йигит бе уш ётибди. 8идирувчилар бошли)и — 7амдам Толипов ахборот берди.
— Уй эгаси Шариф Намозов — анави ётган йигит, вино заводида бош му андис экан. Бир халта
портфелидан чиди. 8олганлари нариги хонада. Тажрибахонаси эмиш.
— Ўзи мастми?
— Xирт маст. Билагида игна изи бор. 7озир он олишди, натижасини айтиб олишади. Анави
аёл хотини экан. 7еч нимани билмайман, дейди.
— Изига андай тушдинглар?
— Иккита гиё ванд йигитни тутувдик. 8аердан олдиларинг, десак, шу ерни айтишди.
— Осонгина айтишдими ё ийнадингларми?
7амдам «мени биласан-ку», дегандай кулимсираб ўйди. Зо ид бўш стулни олиб, аёлнинг рўпа-
расига ўтирди-да, ўзини таништирди.
— Исмингиз нима?
— Насиба, — жувон шундай деб унга нажот кўзи билан тикилди.
— Эрингиз нима иш иладилар?
— Вино заводида ишлайдилар. Икки ойгина бўлди, кўтаришувди. Португалияликлар бу кишини-
нг ишларини сотиб олишгандан кейин одамларнинг ўзлари сайлаб ўйишди. Кўнмасалар ам зўр-
лашди. Бошли бўлишга сираям тоатлари йў эди.
— Португалияликлар анаа ишни сотиб олишди?
— Мусаллас илишнинг янги усулини топганлар. Беш йилдан бери сарсон эдилар. Ўзимизники-
лар еч ўтказишмади. Улар аёдандир эшитиб олишиб, атай келиб текшириб кўришди.
— Эрингиз кўп ичармидилар?
— Йў-ў, бунаа ичмасдилар. Синаш учун бир ўплам-бир ўплам ичардилар, холос. Бунаа а -
волда еч кўрмаганман. Ўзим ам ўриб кетдим.
— Соат нечада келган эдилар?
— Ўн иккиларда. Бунаа кеч юрмасдилар. Тўйга борсалар ам ватли айтардилар.
— Ўзлари юриб келдиларми?
— Билмадим, — Насиба ўйланди. — Машинада келдилар шекилли. 7а, аввал машина тўхтади.
Кейин ўн)иро чалинди. Чисам, деворга суяниб ўтирибдилар. Уйга зўр)а олиб кирдим.
— Булар аердан келди? — деди Зо ид стол устидаги халтачаларни кўрсатиб.
— Билмадим... Булар келишди. Уйни тинтишди. Мен анайиб туравердим.
Зо ид ўрнидан туриб, да лизда чекаётган 7амдамга яинлашди.
— Тинтувга рухсатномангиз бор эдими? — деди.
7амдам кулиб ўйди.
— Рухсатнома олгунча булар кутиб ўтиришмайди. Тинтиб, топиб ўйибмиз-ку?
Зо ид унинг иш услубини биларди: 7амдам амиша шошилиб ишларди. Баъзан онун-оидалар-
га риоя ам илмас эди. Жавобдан бўйин товлаётган жиноятчининг орнига бехос мушт тушириб
www.tohirmalik.uz

олишни яхши кўрарди. Мушт еган одам букчайиб, ихранаётганида у хотиржам сигарет тутатарди.
Зо идга унинг бундай усулллари ёмас эди. Лекин алоллиги, жиноятчига бешафат бўлгани учун
уни урмат иларди.
— Гиё вандларнинг сурати борми?
7амдам кўкрак чўнтагидан бешта сурат чиариб, иккитасини ажратди:
— Мана булар. Кўрсатдим, танимади.
— Бу ерга ачон келишган экан?
— Уч кун олдин.
Зо ид суратни олиб, изига айтди.
— Мана буларга диат билан аранг. Шошилманг. Биронтаси уйингизга келганми?
Аёл синчиклаб араб, бош чайади.
— Яхшилаб эсланг. Балки биронтаси уч кун олдин келиб эрингизга учрашгандир?
— Келса билардим. Адасига учрашишлари мумкин эмас. Уч кун олдин у киши Ереванда эдилар.
— 8ачон келдилар?
— Кеча эрталаб келиб, чой-пой ичиб кейин ишга кетдилар.
— Бу ерга нотаниш одамлар келиб туришармиди, масалан, бир нарса сўрабми?
— Йў, одам кам бўлади уйимизда. У киши доим иш билан бандлар. Бекордан-бекорга гаплашиб
ўтиришни ётирмайдилар.
— Мусаллас сўраб келишмайдими?
— 8ўни-ўшнилар чииб туришади.
Да лизга о халатли аёл кириб, 7амдамга нимадир деди. 7амдам ичкари кириб Зо иднинг уло-
)ига шивирлади:
— 8онидан орадори топилган.
Зо ид ўрнидан туриб да лиз томон бошлади.
— Гиё ванд йигитларингиз аерда?
— Ўзимизда.
— Юринг, улар билан гаплашишим керак.— Зо ид шундай деб ташарига йўналди.
Гиё ванд йигитлардан бирининг пастки лаби осилган, кўзлари чачайган, иккинчисининг а-
рашлари сову, ўнг юзида узун тирти бор эди.
— Билагингни кўрсат, — деди Зо ид тиртиа.
У «шу ам ишми?» дегандай эринибгина курткасини ечиб, кўйлагининг енгини шимарди. Лаби
осилган йигитнинг билагида ам игна излари бор эди. Уларнинг гиё вандлигига Зо идда шуб а
олмади.
— Кукунни аердан олардиларинг? — деб сўради Зо ид.
— Братанга этганмиза, аёдан оганувзани,— деди лаби осилган йигит.
— Менга ам айт.
— Лола кўчасида... ўн... еттинчи уйда турадиган Шариф ака деган киши.
— Икковинг бирга борганмисан?
— Бир хил пайтда ман борардим, бир хил пайтда у борарди, бир хил пайтда иккалавуза борар-
дик.
Зо ид али 7амдамдан олган суратларни чўнтагидан чиариб, учтасини ажратиб олди-да, стол
устига ёйиб, лаби осилганини чаирди.
— 8ара, Шариф аканг айси бири?
Йигит ўрдакка ўхшаб лапанглаб келиб суратларга узо тикилди-да, биттасини кўрсатди.
— Жойингга ўтир, — Зо ид шундай деб суратларнинг жойини алмаштирди-да, тиртини чаир-
ди. У боша суратни кўрсатди.
— Охирги марта ачон борувдиларинг? — деб сўради Зо ид.
— Уч кун бўлди.
— Балки тўрт кундир?
— Вей братан, ман ўзим борганман. Соа йў)иди, арзга берган. Ништяк одам у. Ўзини лабора-
торияси бор. Айн момент тайёрлаб беради.
— Лабораториясига кирганмисан?
— Кирганман-де. Шундо чап томонда.
— Айвондан ўтгандами?
— 7а-де, билиб туриб сўруврасизми?
Зо ид «бу ё)ига нима дейсиз?» деб 7амдамга аради.
— Айвоннинг олди ромми?
Лаби осилган йигит ўйланиб олди.
— Ром бўлса керак, — деди иккиланган олда.
— Ўл)он гапирма! — деди 7амдам баириб.
www.tohirmalik.uz

— Братан, алдавотганим йў.


7амдам унга яинлашиб, ёасини чангаллаб ўрнидан тур)изди.
— Ўл)он гапирма, хунаса, уйида бўлмагансан. Айвони йў унинг.
Лаби тирти бирдан тутано)и тутган одамдек баириб юборди:
— 8ўйворинг! Мен кечаси борганман. Айвонига арабманми, ўзи зўр)а турувдим.
— Борганмисан?!
— 7а, борганман!
— Уч кун олдинми?
— 7а, уч кун олдин.
— Жуда яхши! — 7амдам уни ўйиб юборди. — Менга шу керак эди. Ўзиб ўйинг, ўрто проку-
рор. Борганини тан олди. Энди билиб ўйларинг: уч кун олдин у уйида ўлдирилган!
Иккала йигит аввалига «хато эшитмадикми?» дегандек араб олди. Сўнг худди келишиб олиш-
гандай 7амдамга бараварига да шат билан боишди.
— Йў! — деди тирти жон олатда.
— Нима йў? — деди 7амдам )олиб кишининг мулойим овозида.
— Бормаганмиз.
— Ўрто прокурор, бунисига нима дейсиз?
— Сочини чаиринг, олиб кетсин.
Гиё вандлар чииб кетишгач, 7амдам диванга ўтириб, оёларини стол устига чалиштириб
ўйиб олди.
— 7амдам ака, дарров топганингиздан ажабланмадингизми? — деди Зо ид унинг ёнига ўтириб.
— Ажабланишга ват бўлмади. Ана энди ўзинг, мазза илиб ажабланаверасан. Мен топдим. Сен
тергайвер. Оператив ишлаганим учун окахонинг ра матнома эълон илади менга.
— Юварканмиз-да, — Зо ид шундай деб елкасига аста уриб ўйди. Кейин жиддий о ангга кўч-
ди: — Буларни ким ишга солган бўлиши мумкин?
7амдам дарров жавоб бермади.
— Вино заводида нима гап экан? — деди у маънодор илиб.
— Мен ам шуни ўйлаб турибман.
— Ўйласанг ўйлагин-у, аммо винзаводга осила кўрма.
— Нимага?
— Кимга арайди завод, биласанми?
— Ози-оват вазирлигигами?
7амдам кулиб, тиззасига шапати урди.
— Эй, прокурор, кўзингни оч! Шунча йил угро1да саич чайнаб юрган экансан-да, а? Винзавод
Асадбекнинг тасарруфида-ку?! Буни кўчадаги мишии бола ам билади, сен билмайсанми, ишло-
и?
Зо ид ам эшитган бу гапларни. Завод директори Асадбекнинг тавсияси билан ўйилади, атто
оровул ам унинг рухсатисиз ишдан бўшолмайди, деган гаплар юради. Хал о)зидаги миш-
мишнинг андайдир асослари мавжуд. Биро, Асадбек аидаги гаплар кўпинча )ирт ёл)он бўлиб
чиади. Зо ид ўтган йили бунга ишонди: кутилмаганда бир гап таралиб одамлар бе аловат бўлиб
олишди. Эмишки, бир одамни ўшниси машинасида аергадир олиб бориб ўйиши лозим экан.
Машина айтилган томонга эмас, бўлак ёа бурилибди. «Нимага бу томонга бурилдинг?» деб сўра-
са, машина эгаси «жим ўтираверинг, кўрасиз» дебди. Хуллас, машина гадой топмас кўчалардан
юриб, ша ар ташарисига чиибди. Бориб-бориб йўл амишзорга таалибди. Машина эгаси ўтириб
туринг, деб )ойиб бўлибди. 7алиги одам ўриб, машинадан тушибди. 8амишзор оралаб араса,
бир чуурда аллаанча мурдалар ётганмиш. У «мени ам ўлдириб ташлашар экан-да» деб ўйлаб,
ўликларни суриб, тагига тушиб ётаверибди. Бир оз ват ўтгач, беш-ўнта одам пайдо бўлиб, уни и-
диришибди. Кейин «бизни алдадингми, али» деб машина эгасини дўппослашибди. Тонгга яин а-
лиги одам ўликлар орасидан чииб араса, узода бир чиро милтиллаб турганмиш. Бориб араса,
бир озо чўпоннинг уйи экан. 8озо уни уйига олиб кириб, ювинтириб, ўзининг тоза кийимларини
берибди. Гапнинг исаси, ўша одамлар Асадбекка тегишли экан. Шу ва има гаплар кучая боргач,
текшириб кўриш Зо идга топширилди. У бир афта уриниб, чуваланган ипнинг учини, ўша одамни
топди. У одам ўн етти йилдан бери ру ий хасталиклар шифохонасида рўйхатда тураркан. Зо ид
бир араса, унинг гапи бамаъни, бир араса, )алати эди. У ўшнисини кўрсатди. 8ўшни ажабланди.
Устига-устак унинг машинаси йў. 7алиги одам амишзорни кўрсатаман, деди. Зо ид кўнди. 8адим-
да «Хотинкўприк» деб аталган жойга бошлаб борди. 8амишзор йў. 7аммаё кўпаватли иморат
эди. 7алиги одам мўлтиллаб туриб, сўнг йи)лаб юборди. Зо ид уни уйига эмас, шифохонага элтиб
ўйди.
www.tohirmalik.uz

Бу воеага бир йилдан ошибди. Зо ид ўша одамнинг мўлтиллаб туриши, йи)лаб юборишини ў-
тин-ўтин эсларди. 7озир винзавод аида гап чианида яна ёдига тушди. Ўн дафтарига «жинни
одам, Хотинкўприк» деб ёзиб ўйди.
— Демак, бу иш Асадбекка бориб тааладими? — деди у дафтарчасини чўнтагига солиб.
— Бўлиши мумкин, — деди 7амдам. — Лекин бу икки галварсдан гап оламан, деб овора бўлма.
Улар Асадбекни билишмайди. Шариф Намозов билан су батлашсанг кўп нарса ойдин бўлади.
Олимлиги бор экан. Бунаа одамлар аиатпараст бўлишади. Адолат иламан, деган бўлса, оп-
онга туширишган. Энди истасанг-истамасанг, амоа оласан. 8они текширилиб гиё ванд деб ту-
рилибди. Уйидан кукунлар чиди. Юз минг сўмнинг нари-берисидаги мол-а! Юз мингдан кечишиб-
дими, демак, иш катта.
— Агар сиз айтгандай Асадбекнинг йўлига тў)ано бўлса, осонгина йў илишмасмиди?
— Майдаро одам бўлганида балки сен айтган йўлни тутишарди. Намозов бирон-бир масалада
очичасига арши чиандир. Умуман... Юз минг сўм уларга трамвай паттасидай гап. Агар Намо-
зовни амоа олишга рухсат бермасанг, эртага уйингга беш юз минг ташлаб кетишлари мумкин.
Унда ам кўнмасанг...
— Ўлдирадими?
— Йў, ўлдирмаса керак. Лекин йўлини топади. 7ар олда иш Асадбекка бориб таалса, у билан
ўчакишма. Сендан зўрлар ам эплаша олмаган уни. Биз сен билан комиссар Катани бўлолмаймиз.
Лекин Асадбек адвокат Теразинига дарс бериши мумкин. Сенга масла атим: Намозовни амаш ке-
рак. 8амасанг, унинг жонини салаб оласан. Ўйлаб кўр.

7амдамнинг таклифини ўйлаб кўришга улгурмай депара ички ишлар бўлими бошли)и капитан
Мирсултонов кириб келди:
— От айланиб ози)ини топаркан. Биздан утулиб бўпсиз! — у шундай деб Зо ид билан ўшўл-
лаб кўришди. — Яхши, яхши. Ишни ўзимиздан бошлаганингиз, яхши бўлибди. 8ийналмайсиз. Мана,
бу ёда биз бор. Бориб кўргандирсиз? Нима илмочисиз?
— 7али тайин бир хулосага келганим йў.
— Бу кўп ўйлайдиган иш эмас. 8амоа олиш аида санкция бераверинг.
Зо ид ўзини увно тутишга уринаётган капитанга араб ажабланди. «Намозовни амоа оли-
шимга бунча изииб олди? Яна эски аммом, эски тос десангчи? Ашёвий далил бор, сохта гуво -
лар бор. Мен амоа оламан, у ёда акамлар енг шимариб шай туришибди. Неча йилга укм и-
лишни яхши билишади. Ресторанда машшоларга уч сўм бериб истаган куйни чалдиргани каби пул
ташлаб истаган одамни истаган муддатга аматиш чўт бўлмай олди. Мен адолат иламан, десам,
булар «овора бўлма, ўлингдан келмайди. Сен уч сўмлик ресторан машшоисан», дейишмочими?»
Зо ид хаёлидан шуларни ўтказиб, асабийлашди. 7амдамдан сигарет сўраб олиб тутатди. Бошли
столни но)орадай чертиб, жавоб кутарди.
— Тў)ри айтасиз, — деди Зо ид, унга синовчан тикилиб, — амоа олиш керак. Аммо бу ерда
эмас, ша ар турмасида ўтира туради. 7алиги иккита гуво ам уч-тўрт кун амода ўтирса, анча
ўзига келиб олади.
«7алиги иккита гуво » деган гапни эшитиб, Мирсултонов сергакланди:
— Гуво ларни... мажбурий даволанишга юбориш керак, — деди у Зо идга.
— У ёа юбориш вати ам келади. Аввал терговни тугатиб олайлик.
Бошли Зо иддан тайинли гап ололмаслигини билиб, 7амдамга савол назари билан аради.
— Гуво лар сохтага ўхшайди, — деди 7амдам бошли)ига. Кейин Зо идга юзланди. — Менга а-
ра, прокурор, миж)овлик илмай тў)рисини айтиб ўя олмайсанми, —у яна бошли)ига аради. —
Бу бола винзаводни ам кавлаштирмочига ўхшайди. Феълини биласиз-ку?
Мирсултонов яна столни чертди.
— Яхши, яхши, — деди у Зо идга арамай. — Феълини биламан, бу ўжарнинг. Аввал гапирсам,
инсофга чаирсам амалидан ажрашдан ўради, дерди. Энди амалидан кўрадиган бошли)и боша,
— у бошини кўтариб Зо идга аради. — Букирни гўр тў)ирларкан. Сен кўзингни очиб юр. Букир
бўлсанг ам шу ёру) дунёда юравер. У ёа шошилма. Сенга «Чосунла»ни айтиб берибмидим? —
бошли кулимсираган бўлди. — Бир тажанг уй)ур йигит сочини устарада ирдириб яйраб келаётган
экан, аёданам ари учиб келибдию на бошини чаибди. Йигит арининг изидан югурибди. Етиб,
араса, эски пахса девор ёри)ида отнинг калласидай келадиган ин бормиш. У шартта чўп олиб ари-
нинг инини обдан кавлабди, ари роса тўзигандан кейин ёриа бошини тутиб, «Чосунла эмди,
одаш!» деган экан.
Одатда бошли буни латифа о ангида айтиб, мирииб куларди. Бу сафар хазил аралаштирмай,
жиддий туриб айтди.
www.tohirmalik.uz

— Сен ўша «Чосунла»га ўхшайсан. Лекин сен арининг эмас, на ўлимнинг уясини кавлашни
ният илибсан. Жонинг текинга келган бўлса ам адамингни ўйлаб бос. Бола-чаанг борлигини эс-
дан чиарма. Мени андай тушунсанг тушунавер. 8ўро дейсанми, олчо дейсанми — нима десанг
деявер. Мен осмондаги аиатдан ердаги жонимни азизро биламан. 7ар куни аиат, адолат
деб жавраётганларга ам жон ширин. Сен уларнинг гапларига учма. У аиат деб бошимизни
айлантириб, бизни кушхонага бошлайди. Ўзи ўн)ироли серка сингари ўтиб кетади. Пичоа сенга
ўхшаган ламалар дуч келади.
Зо ид соби бошли)ининг гапларини тоат билан эшитди. Авваллари бирон масала хусусида гап
талашгудай бўлса, бошли ўрс муомала илар, силтаб-силтаб ташларди. 7озирги муомаласи, си-
ниро о ангда, наси ат тарзида гапириши Зо ид учун янгилик эди. Бошлининг асл иёфаси
айси — озир жонли одамдай куйиб гапиришими ё аввалги темир одамдай терслигими — Зо ид
фарламай олди. У соби бошли)ига « а» ам, «йў» ам демади. 8ишлоа ар борганида онаси
ам шундай гапларни кўп айтарди. Ўзингни ўа-чўа ураверма, деб илтижо иларди. Онаси-ку
унга куйганидан айтарди. Бошли-чи? На от, Зо иднинг тадирига у ам куйинса?
Зо ид сиз билан биз каби дунёдан адолат изларди, аиат топмо истарди. Унинг назарида а-
иат аердадир кул остида ёки бир уюм ахлат остида ётган айкалу уни топиб, тозалаб, тиклаб
ўйса олам гулистон бўлади. Мана шу кучли истак уни ён атрофидаги одамлардан ру ан узолаш-
тирарди. «Излаб овора бўлма», деганлар у учун ожиз махлуа айланарди. Бу одамлардан фазилат
излашга аракат илмаё ўйган. Соби бошлини ам шулар аторига ўшган эди. Бошлининг
ам одам эканини, озгина бўлса-да, инсоний фазилатлардан ба раманд эканини ўйламасди. Соби
бошли уни ёмон кўргани билан тадирига бефар араёлмас эди. Мана, ўзингиз тасаввур илиб
кўринг: сиз ам кимнидир ёмон кўрасиз. 7а, а, яширмай бўйнингизга олаверинг. Барчани бирдай
яхши кўриш мумкин эмас. Хуллас, сиз ам кимнидир ёмон кўрасиз. Лекин ўша одамни ўлдириб ке-
тишса ачинмайсизми? Ачинасиз. 7атто уни ёмон кўриб юрганингиз учун, саломига алик олмай
ўйганингиз учун ўзингизни лаънатлайсиз. Агарчи бу фожиадан увонсангиз, «ўлдириб кетишгани
яхши бўлибди», десангиз, у олда сиз одам эмассиз. Шу ўринда «одам эмассиз, айвонсиз», десам
ўполлигим учун ранжийсиз. Аммо боша бир сабаб билан « айвон» дея олмайман. Буни айтсам,
ўша бегуно жониворларни аоратлаган, балчиа бул)аган бўламан.
Чекинишни бас илиб, яна депара ички ишлар бўлимига айтайлик. Энди сизга Зо иднинг
туй)уси исман маълум. Соби бошли)ининг гаплари у уло)идан кириб, бу уло)идан чимайди. Бу
гапларни сўнгги нафасда, жон таслим илаётганида али эслайди...

Зо ид эрталаб идорасига кирмай Шариф Намозов билан гаплашиш учун ша ар турмасига кел-
ди. Темир тўсилардан ўтиб, тергов хонасига кирди. Беш-ўн даиадан сўнг эшик очилиб, сочи кў-
ринди-да, ма бус олиб келинганини маълум илди. Сўнг ўлларини орасига илиб олган Намозов
кирди. Унинг оёларига кишан урилмаган, лекин адам босиши занжирбанд ма бусларникидай
о)ир эди. Оз)ин, сийрак сочлари тўз)иган бу одамнинг думало кўзлари ич-ичига ботган, арашла-
рида эса кишининг ра мини уй)отувчи илтижо зо ир эди. Елкасидаги дунё юки о)ирлик илаётган-
дай бир оз букчайган. У ерга ма камланган атти курсига ўтириб, бошини хам илди.
Зо ид чекмаса ам ёнида сигарет олиб юрарди. Ма бусга бир неча нафас тикилиб тургач, чўн-
тагидан сигарет чиариб, унга узатди.
— Чекинг.
Шариф индамай ўл узатиб, титро бармолари билан утидан битта сигаретни ажратиб олди.
Зо ид унга гугурт узатди. Шариф аввал гугуртга, кейин Зо идга аради. Сўнг сигаретни стол устига
ўйди.
— Узр, чекмайман.
Чиндан ам Шариф чекмас эди. 7озир нима учун сигаретни олганини ўзи ам билмади. Кайфи
тараган бўлса ам у ануз карахт эди. Турмага андай илиб тушиб олганига хайрон, хаёл уни
турли кўчаларга айдарди. Берк кўчаларнинг бирига кириб, тентираб, ундан чиарди-да, сўнг яна
боша берк кўчага рўпара бўларди. Унинг эсида олгани — бошонга1 шартта-шартта гапиргани,
«фош илиш ўлимдан келади!» деб катта кетгани. Бошон «осмон ўлингда бўлса ташлаб юбора-
вер», деди. Шариф «энди бошон билан юз кўрмас бўлдим», деб ўтирганида, пешинга яин хона-
сига кириб келди. Бошон иши бўлса уни хонасига чаиртирарди. Шариф унинг кириб келганини
кўриб «гапим жонидан ўтибди-да», деб ўйлади. Лекин бошон, уни айрон олдириб, бир соат ил-
гари бўлиб ўтган нохуш су батни эсламади. Ў «сиздан ўтганини мен кечирдим, мендан ўтганини
сиз кечиринг» демади. Кирдию:
— Юринг, кетдик, — деди.
— 8аёа? — деб ажабланди Шариф.
— Сатторникига, бугун отасининг йигирмаси.
www.tohirmalik.uz

Шариф бир ба она топиб, тўйга бормаса бормасди, аммо маъракалардан олиб бўладими? Шу
боис индамай туриб, бошонга эргашди. Бошоннинг машинасига яна идоранинг икки ходими ўти-
риб, тўртовлон йўлга чиишди. Маърака бўлаётган кўчани тўпланиб турган бе исоб машиналардан
ам билса бўларди. Одамлар ам атор тизилишиб, ичкари кириб ош еб чииш учун навбатда тури-
шарди. Тў)ри, уларнинг масади оринни тўлаб кетиш эмас. Ният — мар ум ру ини эслаш, хона-
дон эгаларига амдардлик билдириш. Шундай бўлса-да, Шарифга навбатда туриш малол келарди.
У ўзича «оббо», ярим соат турарканмизда», деб ўйиб машинадан тушди-да, одамлар аторида ту-
риб четга чимочи эди, бошон «бу ёа юраверинг», деб еч аёа арамай тў)рига йўл олди.
Саттор уларни кўрибо пешвоз чииб, ўшўллаб сўрашди-да, уйга бошлади. Катта овлидаги бар-
ча ўринлар банд. Хизматдагиларнинг ўли ўлига тегмайди. Бошон билан келганларни ало ида
иззат билан ичкарига, уйга бошлашди. Кенг, нашинкор уйга зиёфатлардагидай дастурхон ясати)-
ли, ташаридан эшитилиб турган тиловат овозлари демаса, зиёфатга келдик, деб ўйлаш ам мум-
кин эди. Бошоннинг ўзи, Шарифни айрон олдириб, ироат билан уръон тиловат илди. Чой
кирди, нон синдирилди. Шариф «энди ош кирар», деб ўйлади. Аммо яна чой кирди. Иккала чойнак-
ни олган идора ходими бошонга аради:
— Оиданми ё изилиданми, хўжайин?
— Ўлдирса ам изили ўлдирсин.
Шариф «маъракаларда ичиляпти», деган гапни эшитган, аммо ўзи бунга али гуво бўлмаган-
ди. Унга ам уйиб узатишгач, бир ижир)анди-ю, олмади. У художўй эмасди. Бошон каби тиловат
илиш ам ўлидан келмас эди. Аммо бундай маросимда ичишдан азар иларди. Кўкрагида уй)он-
ган бир ис нафрат уй)отар эди. 7озир шу нафрат билан бошонга аради:
— Бу ё)и ўрисча бўп кетди-ку? — деди.
— Олаверинг, гуно и менинг бўйнимга, — деди бошон. Кейин ўшиб ўйди: — Ният билан ол-
са гуно и йў. Бунинг кайфи аром, ўзи алол. Узумнинг сувини шу пайтгача биров аром демаган.
Саттор «отамнинг жойи жаннатда бўлсин», деб ният илиб дастурхон ёзган. Кимда-ким шу ниятига
етмасин деса, майли, олмасин.
Шариф шу гапдан кейин ам ичмади. Кейин шунга ўхшаган гап яна айтарилгач, уни ам
шайтон йўлдан урди. Гўё унинг айби билан мар ум дўзах оловида овурилаётгандек туюлиб, бир-
икки хўплам ичди. Кейин эса... Сўнг бу «маърака»дан чииб, кимникигадир зиёфатга киришди. Гап-
дан гап чиди. Бошонга нимадир отгани эсида. Кейин... ўзини амода кўриб «битта-яримтани ўл-
дириб ўймадимми», деб ам ўйлади.
7озир терговчи узатган сигаретни олганида шу да шат исканжасида ўтирган эди. Шу талвасага
банди бўлиб, сигаретга ўл узатганини ўзи ам сезмади.
— Мен Зо ид Шариповман. Ша ар прокуратурасининг терговчисиман. Айбингизни биласизми?
— деди Зо ид унга тикилиб.
— Йў-ў... — Шариф Намозов ўзининг овозини ўзи базўр эшитди.
— Сиз орадорифурушликда айбланяпсиз. Уйингиздан катта мидорда орадори кукуни топил-
ган. Портфелингиздан ам. Халтачаларда бармо изларингиз бор.
— Нима дедингиз? 8орадори... фурушлик? Менинг уйимдан... Портфелимдан... — Намозов Зо-
иддан «адашибман, гуно ингиз боша» деган гапни кутиб, илинж билан тикилди. — Сиз... адаш-
маяпсизми? Гуно им бошадир?
— Яна андай гуно ингиз бўлиши мумкин?
— Гуно имми? — Намозов дафъатан жавоб беролмай чайналди. — Масалан... бировни урган-
дирман... Кайфда бўлади-ку?
— Бировни урган бўлсангиз, бу иш билан ша ар прокуратураси шу)улланмас эди. Адашганимиз
йў.
Намозов енгил тин олди. Елкасидан то) а)дарилгандай бўлди. Зо ид ундаги ўзгаришни сезди. У
Намозов айбномани дарров рад этади, исбот талаб илади, деб ўйлаган эди. Индамай ўтиришига
араб, «бўйнига олдими», деб таажжубланди.
— Нимага индамаяпсиз?
— Мен... очи)ини айтсам, одам ўлдириб ўйибманми, деб ўрувдим.
— 8орадорифурушликни енгилро жиноят деб ўйлаяпсизми?
— Сизнинг тилингизда енгилми ё о)ирми, билмайман. Балки униси учун ам, буниси учун ам
отарсизлар. Лекин мен учун одам ўлдириб отилди, деган номус ёмон.
— 8орадори ўнлаб ёш жонларни алок илади. Бунисига нима дейсиз?
— Нима дердим, бунга орадори сотадиганлар жавоб бераверсин.
— Сиз-чи?
— Умримда илмаганман бунаа ишни.
— Ўзингиз ам истеъмол илмаганмисиз?
— Нимани? 8орадориними? — Намозов бош чайади.
www.tohirmalik.uz

— 8онингиз текширилганда таркибида орадори топилган. Сиз фаат ародан эмас, орадори-
дан ам маст эдингиз.
— Ўл)он.
— Сизга судмедэкспертиза хулосасини кўрсатамиз. 7озир эса... билагингизга аранг.
Намозов шошилиб пиджагини ечди-да, енгини шимариб билагига аради. Йў)он томир устида
билинар-билинмас игна изини кўриб, Зо идга да шат назари билан аради. Унинг юмало кўзлари
янада катталашгандай бўлди.
— Тамом! — деди у титро овозда.
— Нима тамом! — деди Зо ид тушунмаган одамдай.
Намозов бошини эгиб, худди ўзи билан ўзи гаплашаётгандай деди:
— Мен ажал билан ўйнашган эканман... — у бошини кўтариб Зо идга аради. — Менинг бўла-
рим бўпти. Бола-чаам омонми, фаат тў)рисини айтинг.
— Хотинингизни кўрдим. Болаларингизни...
— Болаларим ойимникида эди.
— Сиз кимдан ўряпсиз?
— Кимдан ўряпсиз? Мен ўрмайман. 8ўранимда бу ерда ўтирмас эдим...
Зо ид алин дафтар очиб, таомилга кўра Намозовни сўро ила бошлади. Исм-шарифини, ту-
)илган йили, кунини сўради. Намозов саволларга иса, сову о ангда жавоб берар эди.
— 8орадорини сизга ким етказиб берар эди? — деб сўради Зо ид асосий масадга кўчиб.
— Танимайман, — деди Намозов гап о ангини ўзгартирмай. У амоа кимнинг истаги билан ке-
либ олганини англаган, пухта ўйланган тузоа тушганини фа млаган эди. Тузодан андай уту-
лишни билмас эди. Терговчи ам балки уларнинг одамидир, деган ўй уни ночор а волга солиб
ўйган, на очи гаплашишни, на ўзини гўлликка солишни биларди. 8иса муддат ичида танланиши
мумкин бўлган ягона йўл — «билмайман» деб туриш. Зо ид унинг тутган йўлини кўра билди. Шуни-
нг учун аронни узун ташлаб, сўрони давом эттирди:
— Мижозларингизни айтинг?
— Танимайман.
— 8анчадан олиб, анчадан пуллардингиз?
— Килосиними?
— Айтайлик, килосини?
Намозов ўйланди. Ўзича чамалади.
— Минг сўмдан олиб, бир ярим мингдан сотардим.
— Демак, килосидан беш юздан оларкан-да?
— 7а, шунаа.
— Кўпдан бери сотармидингиз?
— Кўпдан... уч-тўрт йил бўлди.
— Пулни нима илардингиз?
— Пулними? Еб-ичиб...
— Мени лаиллатмочимисиз?
— Саволларингизга тў)ри жавоб беряпман-ку?
— 8орадорининг килоси минг сўм эканми? 8айси а мо ишонади бу гапга? Сиз илмдан боша
нарсаларга ам еч аралашганмисиз?
Намозов «илм» деган сўзни эшитиб, худди «дафтарим уйда олибди», деб ёл)он гапириб ўйиб
уялган боладек бошини эгди.
— Ўл)онни эплаган одам гапириши керак, — деди Зо ид аччиланиб.
«Тў)ри, — деб ўйлади Намозов, — бунга ам истеъдод лозим. Мен атто оддий ёл)онни ам эп-
лай олмайман. Ўл)ондан уллу илсам, ёл)ондан жилмайиб ўйсам... аллаачон академик бўлиб
кетармидим... Насиба «бунчаям ношудсиз-а», деб тў)ри айтади...»
— Менга тў)ри гапни айтинг. Мен орадорифурушлигингизга ишонмайман. Агар «йў, чиндан
ам орадори сотардим», десангиз, ани, мени ишонтиринг-чи?
Шариф отмадан келган, орача бу йигитга ажабланиб араб, базўр кулимсиради.
— Ишонтиринг, дейсизми? Мен жиноятчи эканимга сизни ишонтиришим керакми? 8изи-ку?
— 7а, изи. Аслида мен сизни ишонтириб, айбингизни бўйнингизга ўйиб, аматишим керак.
— Айблайверинг. Мен тонмайман. Бошга тушганни кўз кўрар экан. Бир-икки йил ўтади-кетади.
У дунёдан али еч ким айтмаган. 8амодан эса эсон-омон утулиб чииш мумкин.
— Бир-икки йил денг?.. — Зо ид ўрнидан турди-да, столни айланиб ўтиб, ма буснинг аршиси-
да тўхтади. Намозов «урмочими?» деган хавотир билан араб, турмочи бўлди. Зо ид уни елкаси-
www.tohirmalik.uz

га ўлини ўйиб, «жилманг» деган ишора илди. — Бир-икки йил эмас, сайру саё ат узоро давом
этса керак.
— Ўн йил бўлмайдими, менга деса.
Зо ид аччиланиб, ма бусни икки елкасидан ма кам ушлаб бир-икки силтади.
— Сиз мен билан олди-сотти илманг. Бўладиган гапни айтинг, кимдан ўряпсиз?
Шариф унинг кўзига араб олди. Яиндагина мулойим боиб турган, ишонч уй)отиши мумкин
бўлган ниго да жа л учунларини кўриб «Энди дўппослайди», деб ўйлади. Бошини эгиб, гарданига
мушт тушишини кутди. 7атто гардани тошдай отиб, зириллай бошлади. Мушт тушса, о)ри тар-
аб, енгил тортадигандай туюлиб, «урса ураолмайдими» деб ўйлади. «Кейин калтакдан одам ўл-
майди. Одам аторига кириб калтак есам ебман-да. Бола бўлиб биров билан муштлашмабман, би-
ровдан тузукро калтак емабман. Ана энди, дон)им чет элга чииб турганида бир бефаросат сава-
ласа. Лиссабонда озир менинг таърифимни келтириб маташаётгандир. Бу ерда калтак еяётганим-
ни тасаввур ам илишмаса керак...»
Шариф кутгандай мушт тушмади. Зо ид уни ўйиб юбориб, жойига айтди.
— Сиз олим одам экансиз. Агар заводда оддий хизматчи ёки оддий ишчи бўлсангиз, нимадан
ўраётганингизга тушуниб етардим. Бирга ў)ирлик илган шерикларидан чўчияпти, дердим. 7озир
жойингизга айтиб, ўйланг.
Эшик очилиб, сочи кирди. Ма бус томон икки адам ўйди.
— Тур, — деди сову о ангда. Шариф турди. — 8ўлингни орага ил.
Шариф итоат этиб, буйруни бажарди.
«Жойингизга бориб, ўйланг» эмиш, — деб фикр илди у, амохонанинг узун да лизидан борар
экан. — Энди бу ер менинг жойим бўлиб олдими? Менинг жойим... Ўмон эмас. Ла адга нисбатан
шу ер тузук. Болаларим омон бўлса бас. «Катта мидорда орадори топилди», дейди. Катта мидо-
ри анча? Ўн минг сўмликми? Ў кўпроми? Шунча орадорини уйимга ташлаб ўйган бўлса, бу тер-
говчиларига ам сарф-харажат илишгандир? Агар бу болага ам беш-ўн минг сўм берилган бўлса,
умумий исобда... нархим чакки эмас экан-да? Ўн беш, йигирма минг сўмлик одам эканман-да?
Баъзи бировларни сари чаага ам олишмайди. Менга шунча пул сарфлашибди. Бойваччалар би-
ровни амодан чиариш учун пул сочишарди. Менга келганда амоа тииш учун сарфлашди. Ўн
беш, йигирма минг уларга пулми? Бир кунда чиариб олишади. Мен уларга ёмай олган эканман,
шунча овора бўлиб, найранг ишлатиб, пул кетказиб юрмай, шартта ўлдириб юбора олишса яхши
эмасмиди?
Ў ўлдириш имматро тушармиди? Бе, уч-тўрт юз сўм билан тинчитишарди. Битта алкашни ёки
гиё вандни ишга солишса тамом-да. Лекин он тўккилари келмабди. Нимага? Инсоф илишдими?
Инсофни аёдан олишди? Ў ўришдими? Келиб-келиб мендан ўришадими? Ў менинг бурнимни
ерга ишаб, мулла илишмочи бўлишдими? «Мулла» бўлган тадиримда улар нима наф кўриша-
ди? Барибир энди ўша заводга айтиб бормайман-ку?»
— Тўхта, деворга юзланиб тур.
То шу буйру янграгунча, камера эшиги таралаб очилгунча мана шу хаёллар Шарифга амро
бўлди.

Зо ид ма бус чииб кетганидан кейин ам бир неча фурсат ўрнидан ўз)алмади. Прокуратура
терговчиси билан жиноят идирув инспекторининг ишида катта фар борлигини мана шу биринчи
адамидаё ани ис илди. Унинг назарида прокуратурадаги иш осонро туюларди. Прокуратура
ходимлари унинг кўзига лоайд тўралар сифатида кўринарди. Унинг аввалги иши жиноят изига ту-
шиш, жиноятчини ушлашдан иборат эди. 8олганини жиноятнинг катта-кичигига араб ё ша ар, ё
депара прокуратурасига ўтказиларди. Терговчилар савол-жавоб илиб ишни судга оширишарди.
Энди эса соби амкасби — жиноят идирув инспектори ушлаб берган жиноятчининг тадири
унинг ўлида. Биринчи жиноятчи — олим. Яиндагина олимлик шо супаси томон дадил бораётган,
акаси ўлимидан сўнг шартта бурилиб, боша йўлга ўтган, дам-бадам олимлик кўчаларида хаёлан
сарсари кезувчи йигит янги ишда илм одамига йўлииб турса! Тадир уни синамочими?
Зо ид юраги сиилиб, дафтарга формулаларни беихтиёр ёза бошлади. Унинг одати шу — юраги
сиилса, калаванинг учини йўотиб, гаранг бўлса, беихтиёр равишда формулалар ёзиб, ечиб чиа-
ра бошларди. Ўд бўлиб кетган Эйнштейн назариялари ёки исоб оламининг ечими мушкул раам-
лари дафтар са ифаларини тўлдирарди.
У уу со асига буюк умид билан ўтган эди. Адолат тикламони истаб эди. Бир де оннинг бо-
ласига аётда нима керак? Кунда бир коса оватга орни тўйган, оват бўлмаган тадирда нон-
www.tohirmalik.uz

чойга аноат илган, эгнидаги кийимининг енги то тирсагига келиб, калта бўлиб олгунича янгиси-
ни кўрмай ўсган бола подшолик тахтини талаб илармиди? Отасининг ёнида кетмонига си)иниб
яшаган, раис бува мар амат этган дамда мактабда ўиб, боша пайт далада кесак ялаган бола ду-
нёга танилувчи олим бўлиш орзусида юрармиди? 8арангки, шундай бўлиши мумкин экан. Акаси
ша ардаги олий ўишга кирганида Зо ид тўизинчи синфда эди. Бир томондан акасига авас и-
либ, яна бир томондан риёзиёт муаллими изитириб ўишлари бирмунча яхшиланиб, оибатда ол-
тин нишонга даъвогар бўлиб олди. Дунёнинг ажабтовурлигини аранг-ки, сувчининг ў)ли шундай
эътиборга, яъни, даъвогарликка лойи экан. Аммо паловнинг масалли)и билан шавла пишириш
мумкин бўлганидек, аълочи бола олтин нишон олавермайди. Паловни дамлаётганда бир пиёла сув-
ни меъёридан кўпро уйиб юборсангиз, ўлбола шавла ейсиз, ўув давомида мингта «беш» олиб,
биттагина «тўрт»га илинсангиз, олтин нишонни тушингизда кўриб, аълочи бола сифатида мактаб-
дан учирма бўласиз. Албатта, билим берган муаллимларингизга мингдан-минг ра матлар айтишни
унутмайсиз.
Сизни билмайман-у, аммо Зо иднинг бошига шундай савдо тушган. Пешонасига «жамиятшунос-
лик» деган фандан битта «тўрт» олиш ёзилган экан, нима илсин бечора. Риёзиёт муаллими бир
ёндан, акаси бир ёндан тар)иб илиб, уни Масковдаги олий ўишга боришга кўндиришди. Шу муно-
сабат билан отаси битта сигирни сотадиган бўлди. «Иккита сигирни боиш азобидан утуламан.
Бир оилага битта сигир етади-да, кузга бориб ту)иб берса, яна иккита-да...» деди отаси. Отаси кўп
аломат одам-да. Худо уни яратишга яратиб, сўнг унутиб ўйганми, ар олда шундайгина яралгани-
ча олаверган — устомонлик, ийла, макр, ёл)он деган неъматлардан беба ра юраверган. Йўса,
битта сигирнинг пули билан ў)лим катта ўишга кириб, катта одам бўлиб кетади, деб ўйлармиди.
Телевизорни дастлаб кўрган ма алда )унча лабли изга кўз исиб, имлаб ўйиб бир афта ўзича
хурсанд бўлиб юрган одамнинг ў)ли вояга етиб Масковдай жойда ўир экану сигирдан воз кечиши
нима экан?..
7ам тижорат, ам саё ат деганларидай, риёзиёт муаллими ам борган эди Масковга. Ўзма имти-
ондан «уч» олгач, тарвузлари ўлтиларидан тушди. Зо ид масалани ёд илиб олган эди, муалли-
мига ёзиб кўрсатди — тў)ри чиди. Муаллим имти он олувчилар билан ба слашди. Фойда бермади.
О)заки имти онни «тўрт» ба ога топшириб, рус тилидан «икки» олдию «сигирнинг жони шуларга
худойи бўлди-да», деб айтишди. Улар «Тошкент ўишхоналарида порахўрлик кучли, Масковда ин-
соф бор», деган умидни, ўйни ўша ёнинг ўзига кўмиб келаверишди. Зо ид кетмонни елкасига таш-
лаб, отаси билан далага чиди.
Колхозда ўн беш кун озодлик эълон илиниб, кунига тўрт-бештадан тўй ўтаётган кунларда иш-
лоа тепакал бир ўрис жингалак сочлари оариб кетган бир ўзбек билан бирга келиб, Зо идни су-
риштирди. Зо ид уни таниди: Масковда о)заки имти онни шу одамга топширган эди. Унинг муал-
лим эканини биларди, биро, риёзиёт бўйича етук мутахассис эканидан бехабар эди. Жингалак
сочлари оарган ўзбекни эса Зо ид танимади.
— Ўзма имти ондаги масалани мен тузган эдим. Унинг иккита ечими бор эди. Сен ечимнинг
учинчи йўлини топган экансан. Кейин фикрласам, сен топган йўл маъулро экан. Сен келгуси йи-
ли Москвага албатта боришинг керак. Мана, 7абиб Сатторович сендан хабар олиб турадилар. Бу
киши менинг шогирдим. Сен менга кенжа шогирд бўласан.
Зо ид бундан бе ад хурсанд эди. Гўё олий билимго ни битириб келгандай увонганди. Биро,
муаллими тушмагур ишни бузди.
— Зо ид энди Масковга бормайди, ўрто профессор. Билимго ингизда Ўзбекистон учун нечта
ўрин ажратилган? — деб сўради. — Биттами? Бу йил ким кирди? Сизга ёл)он, менга чин — минис-
трнинг ў)ли кирди. Карра жадвални биладими ё йўми, менга орон)и. Лекин у имти онларни
«беш»га топширди. Сиз тузган масалани ам зўр илиб ечиб бергандир. Ўзбекистонда министр де-
ганлари кўп, уларнинг болалари кўп. 7ар йили биттадан сигир сотишга бизнинг урбимиз етмайди.
Камба)алнинг боласи адимда ам ўиёлмаган, озир ам ўиёлмайди. Катта олимлар, катта одам-
лар таржимаи олида камба)алдан чианман, етимхонада ўсганман, деб ёзишади. Бари ёл)он!
7аммаси бойнинг болалари. 7аммаси отасининг олтинлари туфайли ўиб одам бўлган!
Муаллимнинг бу гаплари Зо иднинг отасига маъул келиб, «ў)лим Масковда ўисин» деган уми-
дидан воз кечди.
Кетмонини тинчгина чопиб юрганида, келгуси ёз бошларида 7абиб Сатторович деган одам яна
келиб, эски гапни ўз)ади. Узо давом этган музокаралардан сўнг томонлар сул га келишдилар —
Зо ид Масковда эмас, Тошкентда ўишга рози бўлди. «Майли, олий маълумотни Тошкентда олсин,
биро, аспирантурани албатта Москвада ўийди», деди 7абиб Сатторович. Ўишнинг иккинчи йи-
лиё, Зо ид олимлар назарига тушди. Унинг имкониятлари, келажаги аида умидли гаплар бош-
ланганди. Биро, акасининг ўлими, терговчилар, акамларнинг номардлиги барча имконияту умид-
ни парчалаб ташлади. Зо иднинг елкасига бир шайтон миниб олиб «бу ўишни ташлайсан, уу
илмини оласан, бу абла ларга арши курашасан, адолатни тиклайсан, бечораларга суянчи бўла-
www.tohirmalik.uz

сан», деб мин)ирлайверди. Зо ид бу гапларга кўнди. Тўн)ич ў)ли дардида адди букилган отага
ам шу фикр маъул келди.
Мана, орадан йиллар ўтиб, риёзиётчилар умид билан араган йигит ша ар турмасининг сўро-
хонасида ёл)из ўтириб, раамларга раамлар улаяпти: ўшув, бўлув, олув, сўнг илдиз остидаги ра-
амлар... Буларни ечиш унга чўт эмас. Аммо адолат формуласига тиши ўтмаяпти. Не-не алломаю
донишмандлар еча олмаган масалага унинг урби етармикин?

боб


Ша ар марказидаги эътиборли идоранинг ертўласида видеобар очишди. Ертўлага иморатнинг


биинидан тушилади. У очилмасидан илгари ертўлада идоранинг эски-тускилари саланарди. Икки
йил муаддам идора ертўлани таъмирлаш учун катта мидорда мабла) ажратди. Айрим ма камалар
эшикларини бўятиш учун пул тополмай сарсон юрганида бу идорага икки юз минг сўм ажратилиши
укуматнинг хотамтойлигими ёинки идоранинг эркалигими, билиб бўлмади. 8айта уриш деган
нарса билан бо)ли воеалар шунчалар шиддатли эди-ки, «хал аранг тирикчилик илаётганида
ертўлани таъмирлашга бало борми» дейдиган одам топилмади. Зимдан араганда хал )амини че-
киб юрувчи бу идора ходимлари ам гўё оёлари остида нималар содир бўлаётганидан бехабар
эдилар. Ертўла таъмир этилиб, Асадбек ихтиёрига ўтгач ам «хал фидойилари»да ажабланиш
уй)отмади. Улар оламшумул ишлар билан — хала озодлик бериш ўйи билан банд эдилар. Оёла-
ри остида нималар бўлаётгани эса уларни изитирмасди.
Асадбекнинг арорго и учун жой лозим экан, тузукро иморатга а ат келибдими? Айниса
идоралар сони исараётган дамда бирон иморатни ижарага олишдан осонро иш йў. Ша ар иж-
роўмининг ра барларидан бири бу юмуш билан шахсан шу)улланиб, Асадбекнинг янги идораси
учун кўп жойларни тавсия этди. Асадбек барча улайликларга эга иморатлардан воз кечиб, шу ер-
тўлани танлади. Ертўлага иморат ичидан йўл бор эди. Асадбек ихтиёри билан иморат биини кав-
ланиб, зинапоя илинди, алин пойдевор тешилиб, эшик очилди. Ертўлага икки томондан кириб-
чииш имкони ту)илди — шуниси бехавотиррода. Давлат ажратган икки юз минг сўм билан бир
ишнинг уддасидан чииш мушкул. Асадбекнинг беш юз минг сўми хароб ертўлани ўн икки хоналик
шинам саройчага айлантирди. Унинг бир хонаси видеобар, олганлари иш юритишга, орди чиа-
ришга мўлжалланган эди. Маишатхона, атто аммом ам назардан четда олмади.
Юорида халпарварлар мажлисдан бўшамай томо йиртишади. Пастда эса Асадбек ўз ишини
юритади. 7амманинг назари юорида. Паст билан бировнинг иши йў. Видеобарда чой, а ва, шар-
батдан бўлак ичимлик йў. Очилганидан бери бирон марта ам хориж фильмини кўрсатмади. Бисо-
тида уч-тўрт мультфильм, эски инд фильмлари, Шералининг, ўуломнинг концертлари... Бу ерга
кунда бешта одам кирса киради, бўлмаса йў. Булар — кундузнинг манзараси.
Тунда видеобар ўзгача манзара касб этади. Соат ўн бирларга яин иморат олдида иккита мили-
ционер пайдо бўлади. Сўнг оппо «Волга»лар бир даиага тўхтаб ўтишади. Ундан тушган сипо
одамлар атрофга аланглаб олиб, ертўлага шўн)ишади. Мажлислардан хориган халпарварларнинг
етакчилари кўча томондан эмас, ичкаридаги зинадан тушиб борадилар. Тун укми заптига олгани-
да о «Волга»лар яна бирин-сирин пайдо бўладию эгаларини олиб жўнайди. Шундан кейин мили-
ционерлар ам )ойиб бўлишади. Тонгга яин усти берк юк машинаси идора орасидаги дарвозадан
овлига киради. Бўш шишаларни ортиб жўнайди. Унинг изидан «РАФ» келиб тўхтайди. Бири бири-
дан ширин излар машинага илдам чииб ўтиришади. Соатга араган киши юк машинасининг уч,
«РАФ»нинг бир даиада иш битириб жўнаганига гуво бўлади.
Идорада оровуллик илувчи ёш, чапдаст йигитлар барча ишни ватида, ани бажарилишини
таъминлайдилар. 8айта уриш шарофати билан барча идоралардаги кекса ходимлар ўрнини ити-
дорли ёшлар эгаллаганидек, пенсия пули тирикчилигига етмай, шу оровуллик маошига кўз тикув-
чи ариялар тантана билан кузатилиб, улар ўрнига то)ни бехосдан уриб талон илиб юбормас-
ликлари учун камтаринро ишни истаган йигитларни олишди. Бу йигитлар идорага кирувчи ар
бир кимсага салом бергучи, ба)оят одобли ам эдилар.
Асадбек ар уч йилда арорго ини ўзгартирарди. Дастлаб гуру боши бўлиб иш бошлаганида
Эски Жўвадаги пастам уйни ижарага олган эди. Вассажуфт, орасуво уйда туни билан аро ичиб,
чекиб чииларди. Лекин эртасига бу уйга кирган одамнинг димо)ига ўланса ид урилмасди. Шуни-
нг учун ам Асадбек ўша дастлабки арорго ини кўпро ётирарди. Орадан йиллар ўтиб, арорго -
ларини кўп ўзгартирди. Мана бу янгиси хон саройидек безалди. Лекин кўнгил ур)ур барибир ўша
орасуво уйни ўмсаб олади.
www.tohirmalik.uz

Янги йил кутиш ба онасида тунни бедор ўтказган ша ар тонгни кўзда уйу билан кутиб олди.
Кимдир туни билан телевизор кўриб, кимдир улфатлари билан тўйиб ичиб, кимдир жононлар билан
тўйиб маишат илиб, энди орди чиарар эди. Бундай байрамлар Асадбекнинг одамлари учун а-
ром, у байрам кунлари яйрашни, маишат илишни атъиян таъилайди. Унинг назарида айнан
шундай кунда опонга тушиб олиш мумкин. Одамлари бунга кўникиб кетган. Асадбек вазият ва
имкониятга араб эълон илган байрам кунлари яйраб олишади.
Янги йилнинг биринчи куни ша ар уйудан турмай, видеобар эшикларини очди. Боша кунлар-
дан фарли ўларо, бу тун видеобар ишламади. О «Волга»лар ам тўхтаб ўтмади.
Видеобар о)аси, чачайган кўзларидан бирон-бир маъно уиш мушкул бўлган, алин мўйлови
туртиб чиан тумшу)ига усн бериш ўрнига баттар хунуклаштирган барзанги йигит хорижнинг и-
зил духоба опланган юмшо курсисига ястаниб олган эди. У гўё телеэкрандаги мультфильмни то-
моша илар, хаёли эса ён курсида ўтирган, башанг кийинган, кўзларида саросима сузаётган одамда
— вино заводи бошони 8илич Сулаймоновда эди.
Бошон са ар чо)и видеобар эшиги очилиши билан пайдо бўлди. Видеобар о)аси ам, пештах-
тани артаётган хушбичим из ам унга «нима учун келдингиз?» демади. Ўн саккизни оралаган
хушбичим из вазифасини ани билади: чой, а ва айнатиш, келган-кетганларга эътибор бермас-
лик, видеобар эгаси имо илган одамга араб ширин жилмайиб ўйиш. Видеобар о)аси ам вази-
фасини ани билади: салом-аликни жойига ўйиш, келган одамларнинг, танишми ё нотанишми ба-
рибир, аракатини синчиклаб кузатиш, ортича гаплашмаслик, савол бермаслик. Ана шу вазифаси-
га амал илгани учун ам, 8илични яхши таниса-да, салом-аликдан нарига ўтмади. Сўфи та орат
илишга улгурмай бу одам етиб келибдими, демак, сабаби бор. Демак, аъёнлар, сўнг хўжайин ам
келадилар. У ичкарини тайёрлаб ўйган. Бундан кўнгли тў. Видеобар янги йил кечасида ташари-
дан зулфинлангандай кўринса-да, ичкарида аракат тўхтамаган эди. Тўртта телефон ўйилган хо-
надаги икки из, пештахта ортидаги хушбичим из гўё хуру )илмон сингари видеобар эгасига бир
кечалик жаннатни беришган, базм уришган эди. Тонгга яин базм энг ширин ерида бар ам топ-
ган, хоналар саришта илиб ўйилган эди. Базм иси хўжайин димо)ига етиб борса, ай кунларга ту-
шишларини билишса-да, бу тун шайтон йўри)идан чиишолмаганди. Уларга биров келиб «бу гуно-
ингиз яратганга маъулмас, энди жазолайди», деса «тавба иламиз, худо кечиради», дейишлари
мумкин. Аммо «Асадбек бу ишингиздан хабар топди» деса, юраклари ёрилиб ўлишлари еч гап
эмас. Чунки Асадбекнинг кечирмаслигини барчалари билишади. Била туриб ўзларини тийишолма-
ди. Нима илишсин, тирик жон...
8илич иккинчи пиёладаги чойни ичиб улгурмай эшик очилиб, жуссаси кичик, эти устихонига
ёпишган, алдир)оч мўйлаби ўзига ярашган одам кўринди. Бу одамни яхшилаб таниб олинг:
7айдар Асроров, лааби Кесак полвон. Асадбекнинг ўнг ўл аъёни. Оз)ин, чайир бўлгани учун Ке-
сак полвон, деб аташгандир, десангиз янглишасиз. 7ар бир жамоанинг ички тартиби, расм-русуми
бўлганидек, бу оламнинг ам ўзига яраша онун-оидаси бор. Шулардан бири — бу оламга адам
ўйган ар бир тирик жонга лааб берилади. Лааб осмондан олинмайди, балки хатти- аракати,
феълига араб топилади. Жуссасига араб танланганида 7айдар Кесак эмас, Тошполвон ёки Темир
полвон бўлиши керак. Унинг панжаларини Худо суякдан эмас, темирдан яратган. Гарчи сигир йили-
да ту)илган бўлса-да, Асадбек азиллашиб бунинг мучали мушук, дейди. Бунга сабаб, ёшлик чо)ла-
рида, али «каратэ», «ушу» деган гаплар йў пайтида Кесак полвон муштлашгудай бўлса мушукдай
сапчиб, уч-тўрт давангирга бас кела оларди. Кесак полвон анчадан бери ўзи муштлашмайди. Ўнида
биргина имосига ма тал бўлиб турган ўзи сингари чайир йигитлари бор.
Кесакполвон хонага кириб, 8илич билан сўрашиб олгунича бир-икки даиа ват ўтади. Салом-
алик чо)ида эътиборга молик гап-сўз бўлмагани учун, ватдан фойдаланиб 7айдарга Кесак полвон
лааби берилишининг тарихини баён илай:
Бу воеа эллик саккизинчи йилда бўлиб ўтган эди. 7айдар Асадбек билан янги танишган кун-
лар. Эрталаб кўпро темир йўл бекати атрофида «ов» илар эди. Поездда келган одамларни зим-
дан кузатиб, пули бор, деб гумон илинганларининг изидан тушарди. Бир куни 7айдар Наманган-
дан келган икки одамни мўлжалга олди. Яктаги устидан ўшбелбо) бо)лаган ўрта яшар киши унинг
эътиборини тортди. Иккала одамнинг ўлида арзирли юк йў, белбо) эса дўмпайиб турибди. Демак,
булар бозорга мева-чева олиб келувчи де онлардан эмас. Пулни белбоа бо)лаб тўй-пўй ташви-
ши билан ша арга тушишган. 7айдар бунаа одамларнинг феълини билади. Пулни ё ма си ўнжига
ё белбоа яширишади. Кўпчилик белбо)ни маъул кўради: пул белга дармон, дейишса керак-да.
7айдарнинг «мижоз»лари, аксига олгандай, трамвайга чиишмади. У ёа тентираб, бу ёа галди-
раб, уч вагонли трамвайлар бемалол бўлиб олди. Энди ишни трамвайда эплаштиришнинг еч ило-
жи йў эди. 7айдар уларнинг изига тушиб, Олой бозорига адар борди. Лозим бўлганида имоя и-
лиш масадида Асадбек унга соядек эргашди. Чўнтак, белбо) кесишга 7айдардан ўтадигани йў
www.tohirmalik.uz

эди. Хуллас, белбо) кесилди. Кесишга кесдию о)ирлигидан айрон бўлди. Панароа ўтиб араса-
ки, белбо)да сари чаа ам йў — беш-олтита кесак афсала билан териб ўйилган. 7айдар «бу
ишлои кўзни шам)алат илмочи экан», деб ўйлади. Аслида ша арни бир томоша илиб келай,
деб йўлга отланган бу де он «та оратга кесак топиладими йўми» деб ар э тимолга арши бел-
бо)ига тугиб олган эди. Ўшанда аламдан бўзариб турган 7айдарга араб туриб Асадбек роса кулди.
Лааб ам ўшанда ту)илди. Икки ошна бу воеани тез-тез эслаб, мирииб кулишади.
Кесакполвон 8илич билан омонлаша туриб, пештахта ортидаги хушбичим изга араб олди. 8из
унга ширин жилмайди. Видеобар эгаси бу арашнинг маъносини дарров ил)ади.
— Окахон, гап йў, шкалад егандай бўласиз, — деди ўлини кўксига ўйиб.
7айдар ичкари кириб кетгач, худди келишиб олингандай Э сонов пайдо бўлди. «Чувринди» де-
ган лааб барваста, юзлари амиша ип-изил, овози темир жарангидай бу одамга унча мос кел-
майди. Ўшлигида олган бу лаабига кўникиб кетган. Асадбек билан 7айдар Андижондан келган ўн
уч ёшли чувринди бу болани олтмишинчи йилда анотларига олиб янглишмаган эдилар. Камгап,
сермуло аза, уришганда эса отасини ам танимайдиган беаёв эди бу Чувринди.
7айдар бирон-бир масала хусусида фикр юритилганда тез, аммо саёзро хулоса чиарарди.
Ма муд эса аксинча эди. Асадбек шунинг учун ам кўпро Ма мудга суянарди.
Аъёнлар ичкарига кириб кетишгач, орадан ярим соат ўтиб, телефон жиринглади. 8из гўшакни
уло)ига тутиб, видеобар о)асига кўз тикди.
— Хўжайин келмас эканлар. Бегавотга кетибдилар, — деди айбдор одамнинг овози билан.
Бу гапни эшитган 8илич «кетаверсаммикин?» дегандай видеобар о)асига аради. Йигит изнинг
хабарига ам, 8иличнинг савол-назарига ам эътибор бермади. Чунки бу хабарнинг сири хушбичим
изга ва 8иличга номаълум, видеобар о)асига эса ойдай равшан эди. «Хўжайин келолмайдилар»
деб ўн)иро илиндими, демак, Асадбек ярим соатлардан кейин пайдо бўлади. 7озир ичкари хо-
нага ўрнатилган тўрттала телефон ам жиринглаб шундай хабар эшитилган. Асадбек, кўнгли ноти-
нч ма алларда ана шундай найранг ишлатиб турарди. Биронтаси изимга тушса, пойлаб турган бўл-
са чал)ийди, деб шу усулни ўллайди. Бу найранг фаат энг ишончли одамларгагина маълум. Асад-
бекнинг белгиланган жойга, белгиланган соатда келмаслиги, ё ярим соат аввал, ё кейин пайдо бў-
лиши ам унга аён.
Видеобар о)аси бепарво бўлгани учун 8илич ам ноилож мультфильмга тикилиб ўтираверди.
Ярим соатда юраги сиилиб, жони алумига келди. Охири чидай олмади:
— Мен кетаверайми? — деб сўради.
— Окахон, ўтирибмиза-де чачалаши-иб... Чойдан олинг. Бугун оддих1 бўлса, шошиб аёаям
борасиз. 7озир Шерни ўйиб бераман. Бир мазза илинг, — у шундай деб хушбичим изга аради.
Телеэкран пирпираб ўчди. Дам ўтмай пирпираб ёришиб, торини ўлтилаб олиб ўши айтаётган
Шерали кўринди. Шерали учинчи ашулани айтаётганда Асадбек келди. Саломга алик олдию ол-
а вол сўрашмасдан, индамай ўтиб кетди. Видеобар эгаси 8иличга «Окахон, а волингиз чато, хў-
жайиннинг феъли айниган», дегандай араб ўйди. 8илич бефа м одамлардан эмас, Асадбекнинг
ранги-рўйига араб, а воли ёмонлигини ўзи ам билди.
Асадбек кенг хонага кириб аъёнлари билан салом-
лашгач, ўртада туриб атрофга синчиклаб аради. У ичмас ам, чекмас ам эди. Шунданми, димо)и
ар андай исни ил)аб, ажрата оларди. 7айдар ам, Ма муд ам ярим соатдан мўлро ват шу хо-
нада ўтириб еч нимани сезишмаган эди. Асадбек хонани кўздан кечиргач:
— Бўта! — деб баирди.
Бўта — видеобар эгаси Кенжанинг лааби. У Асадбек кириб кетгач, жойига бориб ўтирмай,
эшик о)зида турган эди. Хўжайиннинг а рли овозини эшитгач, шошилиб кирди.
— Лаббай, окахон, — деди ўл овуштириб.
Асадбек еч нарса демай тескари шапало тортиб юборди. О)из-бурни аралаш тушган кутилма-
ган зарбдан Бўта мувозанатини йўотиб йиилай деди. Бир уришда одамнинг жонини су)уриб ола-
диган бу йигит гавдасини ростлаб, «хўжайин, яна уринг, мазза илдим» дегандай ўл овуштириб,
бошини эгди.
— Шу ерни ам аром илдингми, айвон! — деди Асадбек унга арамай. Бўта хўжайин тики-
либ турган нутага араб, жони чииб кетгудай бўлди. Кечаси маишат илиб, хонама-хона из)иш-
ганда гангиб бу хонага ам кирган, чордона уриб ўтириб, ялан)оч изларни ўйнатган эди. Хонага
кирганида ўлида пиёла бор эди. Коньякни ичиб бўшаган пиёлани стол тагига ўйганича унутган
экан. Хўжайин кира солиб, шуни ам кўрибди. Бўта шошилиб пиёлани олди-да, чииб кетди.
Асадбек ўз ўрнига ўтмай диванга, Чувриндининг ёнига ўтирди.
— Буларни бичиб ўйишим олди, — деди ўзига ўзи гапиргандай.
7айдар ам, Ма муд ам Асадбекнинг изи топилганини, уйга ай олда кириб келганини би-
ларди. Лекин «изингиз топилибди, энди нима иламиз», деб сўрашмади. Узо йиллар бирга бў-
www.tohirmalik.uz

либ, Асадбекнинг кўзига арабо ниятини фа млаб олувчи бу аъёнлар шу ват мобайнида сабрга
ам ўрганган эдилар. Улар Асадбекдан олдин гап бошламасдилар.
— Анави тўнкани нима иламиз? — деди Асадбек, жа лдан тушиб.
Гап вино заводи бошони 8илич Сулаймонов хусусида эди.
— Ўтган куни Хосилбойвачча билан учрашган, — деди Кесакполвон.
— Беш кун аввал ам учрашган эди, — деб эслатди Чувринди.
— Топган одамини ара, — деди Асадбек...
— Тинчитиб ўя олиш керак, — деди Кесакполвон.
Асадбек Чувриндига аради. Агар у « а» деб ўйса, масала анча ойдинлашарди. Асадбек боша
фикрда эди, Чувриндидан шу фикрини ўлловчи, еч бўлмаса яин келувчи гап кутди.
— Ўзи пиширган шўрвани ўзи ичсин, — деди Чувринди. Бу гапдан Асадбек кўнглига равшанлик
кирди.
— Тў)ри, чаир уни, — деди.
Учовлон йи)илиб, ёнларида боша одам бўлмаса, дастёрлик вазифаси Чувриндига юкланар эди.
7озир ам бу буйруни малол олмай ўрнидан турди. Унинг эшикни очиб кўриниш беришиё 8илич-
га ва м сочди. «Тадиримни бирпасда ал илишдими?» деган хавотир билан катта хонага кирди.
7озир у завод бошони, ша арнинг манаман деган бойига ўхшамас, балки бир тўп оч мушукларга
рўпара бўлган бечора сичон а волида эди. «Пулинг бўлса, чангалда шўрва» дейишади. Пули кўп
одам балки шўрвани чиндан ам чангалида ушлаб туриши мумкиндир. Аммо ўз жонини ушлаб ола
олармикин? 7ар куни ўнлаб одамларнинг таъзимига беписанд аровчи 8илич, «сенга ра барман»
деб пўписа илувчиларнинг овозини беш-ўн сўм пул билан ўчириб ўя олувчи бошон иштонини
бехос хўл илиб ўйган боладек шалвираб олди.
Асадбек хонага икки адам ўйиб, тўхтаб олган бошонга тикилди. Четдан араган кишига 8и-
лич ам, Асадбек ам отиб олган айкалдай туюлиши мумкин эди. Фаат 8иличбек кўзларини
пирпиратиб айкал эмас, тирик жон эканидан далолат бериб турар эди. Асадбекнинг ниго и илон
авровчисиники сингари ўткир эди. Шундай тикилганда атто 7айдар билан Ма муд ам баъзан ка-
ловланиб олишарди. Мана шу ниго нинг ўзи юз дарра туширишдан афзалро эди. Чунки бундай
арашнинг оибати да шатлиро укм билан якунланиши Асадбекнинг феълини билганлар учун
сир эмасди.
— Бу ёа ўтиринг, ў)ил бола.
Асадбек киноя билан шундай дегандан кейин ам, то 8иличбек рўпарадаги юмшо курсига
ўтиргунча ам ниго ини узмади.
— Эшитдингларми, бу акамиз ша арга оким бўлибдилар? — деди Асадбек. Гарчи унинг саволи
аъёнларига аратилган бўлса-да, кўзи ануз 8иличда эди. — Ў мен хато эшитдимми? Балки дунёга
окимдирсиз, а?
8илич Асадбекка тик араёлмай, мадад истаб аъёнларга боди.
Шу пайтгача улар орасида бундай о ангда гап-сўз бўлмаган эди. Асадбек бирон нарсадан ран-
жиса одамлари орали маълум иларди. Ўзи майда-чуйда гапларга аралашмасди. 8илич заводдаги
ишни юритишда, ишга одам олиш ёки бўшатишда Асадбек чизган чизидан четга чимас эди. Бош
му андис амалган куни чопар келиб «хўжайин хафалар» деди-ю, унинг оромини олди. У Шариф-
нинг юори лавозимга нолойи экани, ишни бузаётганини айтиб ого лантирган эди. Сўнгги су бат-
да Асадбекнинг ўзи «йўлини илинг» деб эди. У йўлини топди. Энди хўжайин нима сабабдан ран-
жийди?
— Асадбек ака, гуно им нима, айтинг? — деди 8илич.
— Гапини ара-я! Гуно ини билмасмиш, — деди Асадбек тиззасига шап этиб уриб. — Шарифни
нима илдинг?
— Ўзингиз айтдингиз... йўлини топ, дедингиз. Ишларимиздан ид олиб, очаман, девди.
— Очса нима?! Кимга очади? Ким келиб сени кишанга солади? Пул топишни билган, ал топиш-
ни ам билиш керак! 8аматишга сарфлаганингнинг ярмисини ўзига бермайсанми.
— Пул олмайдиган айсар эшшак-ку, у?
— У олмайдиган эшшак бўлса, сен пул беришни эплолмайдиган молсан! Пул олмайдиган одам
йў бу дунёда, пул беролмайдиган лапашанглар бор. Билиб ўй, уч кунга олмай Шариф уйда бў-
лиши керак.
8илич Шарифнинг иши ёш бир йигит ўлида эканини биларди. Ша ар прокуратурасида сўзини
икки илмайдиганлар ам бор. Шу сабабли Асадбекнинг буйру)идан чўчимади. «Шу ам ишми!»
деб енгил тортди.
— Ўзинг ўрнига бориб ўтирсанг ам чиарасан, — деди Асадбек янада атъийро о ангда.
www.tohirmalik.uz

«Бунча ва има илади бу», деб ўйлади 8илич. Лекин бу гапни тилига чиармай «Хўп» деб ўя
олди. У осонгина утулдим, деб ўрнидан турмочи эди, Асадбекнинг гапи жойига айта михлади-
ўйди:
— 7осилбойваччага салом айтиб ўй.
«Билибдими?!» Осонгина утулдим деб ўйлаган 8иличнинг юзига энди изиллик югура бошла-
ган эди. Бу гапдан кейин ранги ув ўчиб, мурдадан фари олмади.
— 7осилбойваччага айтиб ўй: сеникини артгунча, ўзиникини эпласин. Келиб-келиб ўшандан
пано изладингми, э, сўтак!
— Мен... пано изламадим... боша иш билан борган эдим.
— 8анаа иш? — Асадбек шундай деб ўрнидан турди. Савол беришга бериб ўйиб, жавоб кутма-
ди. Стол томонга ўтиб, )аладондан катталиги сигарет утисидай келадиган магнитофон олиб жаж-
жи тугмасини босди.
«Илтимосингизни бажардим, ора очи энди» — бу 7осилбойваччанинг овози эди.
«Унинг амалганини билиб Асадбек утурибди». 8илич ўз овозини эшитиб ўрнидан туриб кетди.
Асадбек ам, аъёнлар ам унинг аракатига парво илишмади.
«Биз фаат олимваччани йўотишга келишган эдик. Бу ё)ига ўзингиз балогардонсиз».
«Шу иш ба она бўлиб Асадбекни йўотиш керак! Бу ша арга хўжайинлик илиш фаат сизга
ярашади...»
Бу гапдан кейин орага сукут чўкди. 8иличнинг кўз олдига мийи)ида кулимсираб турган 7осил-
бойвачча келди. Асадбекнинг анотида юрган одамдан бундай гапни эшитиш 7осилбойвачча учун
тушунарсиз, завод бошони чин дилдан айтяптими ё и)во бошлаяптими — унга орон)и эди. Ша-
ардаги икки ўчорнинг бири 7осилбойвачча саналса-да, куч Асадбек томонда экани барчага
маълум эди. Икки ўчор кўприк устида учрашса, бирининг улаши тайин. Бу аиат ар иккисига
ойдин бўлгани учун калла ўйишга шошилишмайди. Икки ўчор орасида келишув борлиги жуда оз
одамга маълум. 8илич нодонлик илганини, буларнинг тили бир эканини англаб етди. Энди магни-
тофондан чиаётган овозлар унинг уло)ига кирмади. Хаёлига аста-секин ўрмалаб кириб портла-
ган, «Ўлдиради!» деган ва имали фикр танасидаги жонни увиб чиаргандай эди. Кесакполвон )а-
забдан жўшиб, сапчиб туриб тумшу)ига мушт туширди-ю, унинг танасига жон айтди. Йиилиб ёт-
ган ерида аввал думбасидан сўнг белидан бир-икки тепки егач, хаёли янада равшанлашди.
Чувринди Кесакполвонни ўлидан ушлаб ажратиб ўйгач, 8илич ўрнидан турди. Чўнтагидан рў-
молчасини чиариб, бурнидан оаётган онни артди. «Энди ўлдиришади. Мени бу ерга ажал
айдаб келган экан,— деб ўйлади у. — Битта бошга битта ўлим. Ўзим а моман. Буларнинг ба-
рибир гўр эканига алим етмабди. Ўзимни ўлдиришса майли, болаларимга тегишмаса бўлгани...» У
ўлим олдида сўнгги гапимни айтиб олай, деган масадда «Болаларим...» деб сўз бошламочи эди,
)ўдиранишдан нарига ўтмади. Кесакполвоннинг бир зарбидан синган тилла тишлари гапиртирмади.
— Сенга ижозат, — деди Асадбек, юмшо о ангга ўтиб. — Айтилган ишни ил. Шарифнинг ўр-
нини совутма.
8илич «хато эшитмадимми?» деган ажабланиш билан Асадбекка боди. Асадбек юмшоро о а-
нгда гапирган бўлса-да, араши ўша-ўша ўткир, сову эди. «Шарифнинг ўрнини совутма, деб нима-
ни назарда тутди? Вазифасига тиклаб ўй, дедими ё амодаги ўрнини совутма, демочими?» 8и-
лич синган тишларини рўмолчасига тупуриб, шу муаммони ойдинлаштириш масадида сўради:
— Жойида ишлайверсинми?
— 8аерда ишлашини бизга ўйиб бер. Сен унинг ўрнини совутма.
«Демак, амодаги ўрнини... Бир жи атдан шу дуруст. Булардан бир-икки йил нари яшайсан...»
8илич жонини айтариб берган отамтой акаларига таъзим илди. Таъзимга жавоб бўлмагач, чи-
иб кетиши лозимлигини уди. Тисланиб юриб эшикка яинлашди.
— Бир умр улингиз бўлмасам, каломулло урсин, кўзим очилди, ака!
Бу гапдан улар увониб ам кетишмади, ажабланишмади ам.
8илич увониб кетганидан ёки ме ри товланганидан ичмади бу асамни. Унинг назарида ир-
а кириб, ла адга тушиб чириб ётгандан кўра олган йигирма йилми, ўттиз йилми, умрини ёру)
оламда, улликда ўтказгани маъул эди. Ер юзидаги одамлар турфа хил умид билан умр ўтказади-
лар. Бировлар Ватан учун жонни тикадилар, баъзилар дин поклиги, яна айримлар фан ривожи
учун... 8иличлар ало ида тоифага мансуб — улар ширин жонлари учун Ватанни ам, динни ам...
тикиб юборадилар. Шундай экан, жони фойдага олган дамда битта асам ичиб юборса, осмон узи-
либ ерга тушибдими?
www.tohirmalik.uz

— Бекорга ўйиб юбординг. Тинчитиш керак эди, — деди 7айдар, бармоларини исирлатиб.
Унинг одатини билмаган киши озир мушт урганда панжалари чииб кетган экан, энди жойига со-
ляпти, деб ўйлаши мумкин. Бармоларини исирлатиш — асабийлашаётганидан дарак. Асадбек уч
нарсага тоат илолмайди: лаганга оши ёки санчи тегиб тараласа, ёнидаги одам оватни ча-
пиллатиб еса, бармолар исирласа )аши келиб миясига игна санчилгандай бўлади. Тадирнинг
)ирром ўйини бу «фазилат»ларнинг барчасини 7айдарга насиб этган. Йиллар мобайнида Асадбек
унга танбе беравериб чарчади. Агар бу танбе лар молга айтилса, у туппа-тузук одамга айланиб
олиши мумкин эди. Лекин Кесакполвон яратган эгам ато этган бу «фазилат»ларига заррача хиё-
нат илмай яшаяпти.
Асаб торлари таранг тортилган Асадбек унга ўрайиб араб туриб, охири портлади:
— Жим ўтирсанг-чи, бирпас!
Дунёнинг оромини шу бармолар исирлаши бузиб тургандай, хонани бирданига сукунат босди.
Иккала аъён Асадбекка тикилиб ўтираверишди. Бир неча нафаслик сукут Асадбекнинг ам жонига
тегиб, о иста гап бошлади:
— Уни тинчитиш осон... Ўша ёда тинчийди. Мен хоинларни еч ачон кечирган эмасман. Ўзув-
ларни менга 7осилбойвачча берди. Нима учун берди, ўйлаб кўр-чи? Мени яхши кўргани учунми? У
«Асадбек Кесакполвон деган а мо ошнасининг масла атига юради», деб ўйлаган. У пайт пойлаяп-
ти. Унинг пули кўп, аммо али калта.
— Али калталардан кўпро ўриш керак, — деди Чувринди.
Асадбек унга ялт этиб аради. «8ўриш керак» деган ибора унга ёмади. Чувринди бу арашни-
нг маъносини тушуниб, гапига тузатиш киритди:
— Э тиёт бўлиш керак, демочиман. Али калталар ўйлаб, ишни пишитиб сўнг жангга кир-
майди, кутилмаганда чанг солиб, ўзини ам, бошани ам вайрон илади.
— 7осилбойвачча али-бери менга уруш очмайди. Янги пайдо бўлаётган майда тўдалардан э -
тиёт бўлиш керак.
— Гапингиз тў)ри, — деди Чувринди, — бир икмат бор: таридай мамлакатнинг ра барлари
камба)алликдан чииш йўлларини излаб, охири Америкага уруш очмочи бўлишибди. Уруш очсак,
улар бизнинг юртимизни босиб олишади, сўнг халимизни боишга мажбур бўлишади, дейишибди.
Шу арорга келишганда улардан бири: «агар биз уларни енгсак-чи, халини андай боамиз?» деб
ташвишланган экан.
— Агар катта мамлакат лаллайса ар бало бўлиши мумкин, — деди Асадбек. Сўнг Кесакполвон-
га юзланди: — Отарчининг айтганини эшитганмидинг?
— 8айси отарчи?
— Элчин. Эсингдан чидими?
— 7а, уми? Эшитувдим.
— Нега менга айтмадинг?
— Чакки адам босгани йў. Тинчгина юрибди.
— Тинчгина юрибдими? Сен унинг ўрнида бўлганингда тинчгина юрармидинг?!
— Мени ўша сўтакка тенглаштирасанми?
— Бўпти, гапни чайнама. Энди арзимизни узишимиз керак. У сен ўйлаган сўтакларданмас. Эр-
как у, билиб ўй! Депутатнинг изи бўйига етиб олганми?
Чувринди Асадбекнинг масадини англаб, бош ир)ади.
— 7айдар, Шилимшидан хабар борми?
— Юрибди, Челябинскда.
— Уни айтариш керак. Отарчига рўпара иламиз. Ўчини биздан эмас, ўшандан олаверсин. Ма -
муд, Шарифнинг иши ёш боланинг ўлида экан. Винзаводга изиаётган эмиш. Кимлигини билиб
ўй.
— Билиб ўйганман. Тўйтепалик бола. Ота-онаси кетмончи. Ўзига илмдан Худо берган экан. Ле-
кин илмни ташлаб бу ёа ўтибди.
— Нега?
— Акасини ўлдириб кетишган экан. Шунга алам илгандир.
— Ким ўлдирган экан, анилаб ўй.
Бу буйру Кесакполвонга арата айтилган эди. У нима илиш лозимлигини тушунди. Ма муд
7айдарга нисбатан зийрак, муло азали эди. Асадбек атрофидагилар уларни бир одам танаси аъзо-
лари, яъни 7айдар— ўл-оё, Ма муд — бош, Асадбекни эса юракка иёс илар эдилар. Асадбек-
дан мар амат истаганлар аввал Ма мудга учрашишни маъул кўрадилар. Унинг лааби «Чувринди»
бўлгани билан алан бой эди. Кўп йиллар муаддам бекатда хароб олда тентираб юрганида Асад-
бекка эмас, бирон илм эгасининг назарига тушганида катта олим бўлиб кетиши шуб асиз эди. Бан-
данинг эмас, Яратганнинг амри вожиб бўлади, деганларидек, мана озир Ма муд Фанлар акаде-
миясида эмас, асрга айлантирилган ертўлада Асадбек билан юзма-юз ўтирибди. Олимлар тунги
www.tohirmalik.uz

зиёфатдан али ўзларига келганларича йў, у эса тини али билан тетик ўтирибди. Асадбек юра-
гидаги зардобни яширишга анчалик уринмасин, Ма муд унинг вужудида уй)онган )алаён ўтини
аллаачон сезган. Бу зардоб, бу )алаён фаатгина изининг тадирига бо)ли эмаслигини ам фа-
млади. У Асадбекнинг бир оз жим олганидан фойдаланиб, ўрнидан турди-да, эшикни очиб араб
ўйди. Бўтага шу арашнинг ўзи кифоя илди. Зум ўтмай патнис кўтариб кириб, пиёлалардаги
а валарни таъзим билан бир-бир узатди.
Асадбек пиёлани олди-ю, а вани ичмади. Бўта чииб кетгач, Ма мудга юзланди:
— Ў)линг неччига кирди?
— Йигирма иккига.
— Кичик ў)лим йигирма олтига араб кетяпти, — Асадбек шундай деб маъюс тортди. — Топган-
тутганларимиз невара-чевараларимизга ам етиб ортади. Бизга яна нима керак?
Ма муд жавоб бермади. 7айдар эса ажабланиб, ўлидаги пиёлани юмшо курсининг ёнсуянчи-
)ига ўйди.
— Бек, тинчликми ўзи, сенга нима бўлди?
— Менгами? — Асадбек маъюс жилмайди. — Менга еч нима бўлмади. Лекин... осойишта аёти-
миз тугаганга ўхшайди.
Асадбек салкам ир йиллик безовталикни, курашни, та ликали йилларни, жон талвасасида
юришларни осойишта аёт, деган экан, бу осойишталик тугаган бўлса нималар юз бериши мумкин-
лигини тасаввур этиб кўринг.
— Биз урушга кираётганга ўхшаймиз, — деди Асадбек ўша сини о ангда. — Бизга уруш очган-
лар — майда тўда. Майда тўда уюшганро бўлади. Улар бизга уруш очганларини маълум илдилар.
— Асадбек изи воеасини назарда тутган эди, аъёнлар буни тушундилар. — Лекин мен урушни ис-
тамайман. Мен уларнинг масадини билишим керак. Дарди бойлик бўлса, бераман. Ша арга оким-
ликни истаса — олсин. Агар масади ёл)из ўч олиш бўлса, ноиложмиз, урушамиз. Аммо бу сўнгги
уруш бўлади. Энди мен винзаводдаги тентак олим болага жон куйдираётганимнинг сабабини сен-
ларга айтиб ўяй. Биз бу заводни давлатдан сотиб олишимиз керак. Бу олим бола бизга шунда ас-
отади. Чет элнинг назарига тушган олимни ўлдан чиарсак, ўтакетган а мо бўламиз. Шу бола
орали Португалия билан алоа бо)лаймиз. Заводдан олаётган сари чааларимиз олтинга айлани-
ши керак.
Бу гап Ма муд учун янгилик эмас эди. Корхоналар ижарага берила бошлаганида Асадбек бир
неча йигитларига такси машиналар олиб берди, аммо каттаро ишга ўл урмади. У кутган пайт эн-
ди келди: корхоналарни сотиб олиш фурсати етди. Бунинг учун завод хароб олга келиши, сўнг со-
тиб олиниши зарур. Корхонани хароб олга олиб келиш ийин иш эмас. Биро уни дунё билан тил-
лаша оладиган даражага етказиш ийин. Бунинг учун ал керак. Ални Асадбек Шарифда кўрган,
уни бош му андисликка тайин этишда ана шу масадни кўзлаган эди.
Асосан ижрочиликка кўникиб олган Кесакполвон Асадбекнинг шу ишларига кўпам тушунмас,
шу ишдан бир гап чиар, деб, унча аралашмас ам эди. Мана озир «бир иш чиаётганига» ишо-
ниб, айратга тушди.

  

— Сизни чиариб юборишмочи бўлишган экан, ўзингиз кўнмаганмишсиз? — деди амшира.


— Сизни ташлаб кетгим келмади, — деди Анвар, жилмайиб.
— Э, ўйинг-е...

— ...Мен сизни ўйласам


Чаро)он бўлади оламим.
Мен сизни ўйласам
8ора он бўлади оламим...

— Анвар ака, ўйинг, бунаа гапларни... Шунаа десангиз... гаплашмай ўяман...


7амшира шундай деб кафтларини юзларига босди. Анварнинг ширин сўзлари унга ёан, бу
сўзлар вужудидаги шайтонни уй)отган, шайтон эса фурсатни ўлдан бермай, аёлнинг нозик исла-
рини ўз)ата бошлаган эди. Айни чо)да, сергак фаришталар аёлнинг уят, номус, аё томирларини
уй)отмоа киришган эдилар. Осмондаги булут тўдалари тўнашиб яшин чаани каби бу вужудда
икки куч аёл юрагини ёндириб, ларзага солди. Бу кучдан жувоннинг юзларигача изариб кетди.
www.tohirmalik.uz

Чиронинг хира нурида амширадаги бу ўзгариш сезилмаса-да, у ўн)айсизланиб, юзларини кафтла-


ри билан тўсган эди.
Анвар жувондаги бу ўзгаришни сезди. Кундузи бир шифохонада амширалик илиб, бу ерда
афтанинг икки тунида навбатда турувчи, устига-устак ўшни идорада фаррошликни ам бўйнига
олган бу аёл ар андай эркакнинг хаёлини ў)ирлаши тайин эди. Бу хушрўй аёлнинг эри мажру
экани, тўшакдан туролмаслигини билган эркак эса унга бир армо ташлаб кўрмаса кўнгли тинчи-
мас. 7амшира бунга кўникиб олган. Кўзларини чачайтириб туриб кўнгил из ор илган, айниса
билагига ўл юборганларида у эркак зотидан, атто баъзан ўз эридан ам нафратланиб кетади.
«Эрим со) бўлганида шуларга ўхшар эдими», деб ўзига ўзи савол беради. Болалигида хасталаниб,
сўнг тўшакка бир умр михланган бу йигитни яхши кўриб теккан. Кўнглида уй)онган ис нима эди —
му аббатми ё ра м-шафатми ани билмайди. Йигитни хастахонада илк кўрганида юраги )алати
бўлди. Юзида кулгичи бор, кўзлари исиро, ошлари алин бу йигит истарали, сўзлари эса ши-
рин эди. У худди хиргойи илаётгандек ширин гапирарди... Боша амширалар муолажа илишса,
гапга солишса унинг )аши келадиган бўлди... Отаси кўнглида норизо бўлса-да, сиртига чиармади.
«Шу )арибга бахт берса, савоб», деди. Дунёдаги энг хушсурат йигитни куёв иламан, деган умидда
юрган онаси кўз ёши тўкди-ю, барибир кўнди. Баъзилар тўрт мучаси со) гўзалларга етишгунча да-
рд чекишади. 7озир юзларига кафтларини босиб турган жувон эса хаста йигитга етгунча кўп
ийналди. У кечирган тўл)оли тунлар тасвири ало ида достон бўлар. Кўнглини му аббат чамо)и
озгина бўлса ам ёритган инсонга бу кечмишлар бегона эмас.
7амшира кўнглида шилимлик уй)онган эркакларга дуч келганида тўшакда ётган эри кўз олдига
келарди. Шунда унга хиёнат илгандай, ўзини ўзи лаънатлар эди. Билагига бегона эркакнинг ўли
теккудай бўлса вужуди кирлангандай, ёмон бир касал илашиб олгандай туюлар, уйига айтгач,
эрининг кўзига боишга урби етмас, болаларини ўпишга ам юраги бетламас эди. Уйига гўё а-
ромни бошлаб келгандай ўзидан-ўзи нафратланар, дунёни бунчалар яралганидан хафа бўлиб ке-
тарди. Баъзи олларда «эрим со) бўлганида шу йўлда юрарми эди» деб савол ташлаб, юраги бат-
тар эзилиб кетарди. Номусни жондан азиз билган аёл хиёнатга дуч келса нима бўларкин? Минг
йиллар муаддам ўтган Еврипид деган шоир:
Номуссизлик гар илашса нико ипига
Аёл алби шу адарли онсирагайки,
Тополмайсиз ер юзида бунаасини,

деганида балки бизнинг амширани назарда тутгандир.


Хуллас, рашк мавжуд, аммо хиёнатга бегона оила со ибаси гарчи Анварга ме ри бўлса-да, чега-
радан чиа олмас эди. Чегарада номус, иффат, аё деган ўричилар борки, улар иблиснинг зарба-
ларига йўл бермайдилар. 7амшира «шунаа десангиз... гаплашмай ўяман» деганида шунчаки пў-
писа илмади. 7озир Анвар гапни шу о ангда давом эттирса, чиндан ам су батга чек ўяр эди.
Анвар амширанинг гапини ёл)он пўписа деб англамади. Балки гаплари нотў)ри талин этилга-
нидан афсусланди:
— Дилобар, — деди у, — сиз мени тушунмадингиз. Эркак билан аёл бир-бирини яхши кўрса
масад фаат тўшак бўлмайди-ку? Ака-сингилдай яхши кўриш мумкинми? Мен сизнинг ошу кўзин-
гизни эмас, фаат инсон боласига хос одатларингизни яхши кўришга аим йўми? Ўру) оламда
беш миллиардга яин одам яшаркан. Лекин кўнгил баъзан бешта яхши одамга му тож бўлади-ку?
Шу беш одамнинг бири аёл бўлиши мумкин эмасми?
Дилобар «Гапингиз ростми?» дегандай унга бир араб олди. Анвар бошини эгиб, кўзларини бир
нутага адаб ўтирар эди. 7амширанинг араб ўйганини сезмади.
— Сиз мендан нафратланманг. Агар сиз мендан ранжисангиз... мен дунёдан нафратланаман.

Олисларни кўриш учун умр карвони,


Сабо экан, кипригимни ёш илиб ўйди.
Кейинчалик ар бир кузнинг барги хазони
Юмшоина юрагимни тош илиб ўйди.

Дилобар орадаги синиликни кўтариш учун гапни боша ёа бурмочи бўлди:
— Янги шеърингизми?
— Йў, — Анвар бошини кўтармай жавоб берди, — Асар 8осим деган шоирники. Тадирим ўх-
шайди, аммо шеъриятига етишим мушкул. Балки умрим ам ўхшар.
— Умрим?.. У одам тирикми?
— Йў... ўзини осган.
Дилобар титраб кетди.
— Осган?
www.tohirmalik.uz

— 7а.
— Нимага?
— Буни тушунишингиз ийин. Охирги шеърини айтайми?
— Айтинг.

«Бошгинамга а)анаган, катта то)лар, алвидо!


Мен кетарман асратланиб, ру и со)лар, алвидо!
Бу дунёнинг шўришига навни оллар тебранинг,
Эслиро бо)бони йў, олди бо)лар, алвидо!»

— Вой, бечора...
— Бечора эмас. Чорасини топди, мард экан.
— 8ўйинг, бунаа гапларни. Ўзини ўлдириш... мардлик эмас.
Анвар ўрнидан турди. У аёл билан ба слашишни истамади.
— Эрталаб яна ишга борасиз. Дамингизни олинг, — деди у.
Анвар хуррак овози эшитилаётган хонасига кириб кетди.
7азил о ангида бошланган су батнинг эзгин ру да тўсатдан узилиши Дилобарни ийнаб ўйди.
Устига чойшаб солинган тахта каравотда уч-тўрт соат бўлса ам ухлаб оларди. Анварнинг гаплари-
дан кейин кўзларидан уйу очди. Хунук хаёллар тинчлик бермай хонага бир-икки ў)ринча араб
олди.
Анвар каравотида ўтирарди. У тонг отгунча ам ётмади.

Навбатдаги тун бедор эди. Умрнинг яна бир орон)у кечаси тўл)олар билан ўтаётганди. Ру ла-
ри хасталанган беморлар орасида со)лом бир йигит дунёнинг кирлигига имон келтириб ўтирарди.
7амшира билан бўлган су батдан эзилди, шоир эсига тушиб ўртанди, деб, сиз азизларни чал-
)итмай. Нафсиламрини айтганда, су батни кескин узишига нима сабаб бўлганини Анварнинг ўзи
ам ани билмайди. Юраги сииладию томо)ига бир нима тиилиб гапиролмай олади. 8уло)и
шан)илайди. Хотини кўргани келганида ам туппа-тузук гаплашиб ўтириб, бирдан шу а волга ту-
шади. Хотини «касаллари тутди шекилли», деб ўйлайди. Ўзи ам баъзан шу фикрга келади. «Чин-
данам жинни бўляпманми», деб хаёл илади. Бу фикрга банди бўлмаслик учун «Дорилар таъсир
иляпти», деб ўзини ўзи ишонтирмочи бўлади. Ру ни созловчи, тинчитувчи кучли дорилар со)лом
одамни гангитиши турган гап.
7озир ам шундай бўлди. Хонага кириб ўтириб ютинди. Ўша «бир нима» томо)ига адалиб тура-
верди. «Жоним алумимга келиб олдими? 8адалиб нима илади, чииб кета олмайдими? Жон
чииши шунчалик ийинми? Уни увиб чиариш учун бўйинга сиртмо солиш шартми? Асар ака
ам шундай ийналганми? 8андай умидлар билан тонг оттирганлар? «Бандасини яратган Худо ин-
софни ам берар», дебми? Шо Машрабдай одамни осган бандага инсоф берилишини умид илиш
мумкинми?»
Юраги сиилиб, аво етишмаётгандай бўлди. У чуур-чуур нафас олди. Томо)идаги «бир ни-
ма» йўолди. «Жон анойи эмас. Мендай мўминни ташлаб аёа кетсин? Лекин юрак безовта. Ни-
мага потирлайди. Озодликни ўмсаяптими? 8аерда бор озодлик? Мана шу деворлар ортидами? Ў
учинчи аватдами? Озодлик девор ортида эмас, шу ерда-ку? Озодликни асраш учун девор билан
ўраганлар. Энг улу) озодлик эса учинчи аватда. Шунинг учун ам деразаларга темир панжара тў-
силган. Девор орти — жиннихона. Амал талашадилар, обрў, шон-шу рат илинжида Худодан ўшим-
ча бармолар тилаб олиб ишга киришадилар... Бу ерда эса ундай жиннилик йў. 7амма теппа-
тенг...»
Анвар шу хаёлларга банди бўлиб ўтирганида дераза орти ёришди. У аввалига кўча чиро)и ёнди,
деб ўйлади. Лекин ёру) оим фаат рўпарадаги деразадан оиб кираётганини англаб сергакланди.
Оппо нур худди пояндоз сингари юоридан тушиб оёлари остида тўхтаган эди. Анвар ажабланди.
Дам ўтмай бу ажабланиш ўрувга айланди. 7озиргина жони чииб кетишига рози бўлиб ўтирган
йигит ўрди — ар олда жон ширин-да! 8ўрув оё-ўлига муз югуртирди.
«8ўрма, биз сенга фаат яхшилик истаймиз».
Анвар бу мулойим овоз аердан келганини билмади.
Дилобарнинг овозига ўхшатиб, аланглади. Эшик ия очи — амшира кўринмайди.
Овоз яна такрорланди.
«8ўрма, биз сенга фаат яхшилик истаймиз. Деразага ара».
Анвар дераза ортида гўзал бир изнинг юзини кўрди.
— Кимсиз?
www.tohirmalik.uz

— Биз боша сайёраданмиз.


— 8айси сайёрадан?
— Сизлар Чаён юлдузлар туркуми деб атайсизлар. Биз эса Зурру деймиз. Зурру — нур ўлкаси
дегани.
— Учар ликопчаларда юрган сизлармидингиз?
— Йў. Улар сизларнинг яин ўшнингиз. 8уёш мажмуасига энг яин жойлашган Заура юлдузи-
дан. Заура — тараиёт дегани. Улар тараиёт учун амма нарсадан кечганлар. Сайёралари ало-
кат ёасига келиб олган. Улардан ўришинг керак. Сен биз билан бирга бўласан. Заураликларни-
нг тараиёти бизникидан минг карра паст. Шунинг учун ликопчага ўхшаган жисмда учиб юриша-
ди. Уларнинг вакиллари орангизга тушган, сизлар билан бирга яшайди, сизлар эса буни билмайсиз-
лар. Хал отасиман, деб юрган, сенга кун бермаётган одам асли зауралик. У — одам боласи — она-
сидан чала ту)илган, ўлимга ма кум эди. Ўша онда зауралик унинг танасига жон бўлиб кирган. Шу-
нинг учун унга еч нима кор илмайди. Очарчилик йиллари тенгдошлари ўлганда ам бу тирик
олган. Очарчиликда омон олган тенгдошлари урушга кетиб ирилди. Бунинг ам эркак экани,
урушга бориши лозимлиги бировнинг хаёлига келмади. Урушдан тирик айтган тенгдошлари а-
моа ташланди. Сен билмайсан, дўстлари унинг фатвоси билан амода чириганлар. Сен унинг
келажакни кўра билиш хусусияти борлигини ам билмайсан. Унга эртага нима бўлиши маълум. Шу-
нинг учун ўзи ам бир ярим йил амода ўтириб келган. 8амодан чиан дўстлари сил бўлиб, пес
бўлиб ўлиб кетдилар. У етмиш ёшида ўн етти ёшли йигитдан ам баувватро.
— Унинг масади нима?
— У Ерни Заура фуароси учун тайёрлаши керак.
— 8андай?
— Ру ан тайёрлайди. Заурада тарихдан кўз юмганлар. Тарихдан сўз очган зауралик ўша за оти
атл этилади. Уларнинг юраги тош каби атти. Кимдаки ис-туй)у уй)онса — ўлимга ма кум. Хал
отасининг вазифаси ерликлар албидан ме р-оибат деган туй)уни айдаб чиариш, тарихни уну-
тишга эришиш. 7уда-бе удага бармолари билан соч тараши, «с»ни айтолмаслиги, лабларини тили
билан ялаб ўйиши, кўзини лў илиб ёл)он гапириши — зауралик эканига исбот. У биттагина
эмас, ёнида шериклари кўп. 7аммалари одам либосида. Билиб ўй: улар одамларни ириб ташлаб,
сўнг Ер сайёрасини эгаллайдилар. Билки улар жон бўлиб одам танасига кирадилар. 7озир Ер одам-
ларининг жуда кўпи заураликдан иборат. Ер алокат сари боряпти. Биз энг покиза ерликларни ут-
ариб оламиз. Сени ам олиб кетамиз. Сен менинг гапларимга ишонмайсан. Сенга яна озгина фур-
сат берамиз. Ерда юрган икки оёли махлулар аслида Ер одами эмас, зауралик эканига ишонч о-
сил илганингдан сўнг биз билан кетишга ўзинг рози бўласан. 7озир ўрнингдан тур. Нур устига а-
дам ўй.
Анвар нур пояндоз устига адам ўйиши билан ўзини енгил ис этди. Кўзлари нурдан амашди.
8анча ват ўтганини билмайди. Бир ват нур кучдан олиб, кўз олди равшанлашди.
— Гаплашиш мумкин эмас, фаат кўришинг мумкин.
Шаршара ёнидаги мажнунтол соясида ўтирган одамни таниди: Асар 8осим. Ўй суриб ўтирибди.
Ерда ам шундай эди — кўп ўй сурар эди. Атрофдаги одамлар ам таниш. Шийпондагилар... На от?
8одирий, Чўлпон... «Тушимми, ўнгимми?»
— Ўнгингда кўряпсан.
— Уларни ам сизлар...
— 7а, биз олиб кетганмиз. Ердаги заураликлар зулмидан халос этганмиз. Покиза одамларнинг
барчаси шу жойда ором топади — билиб ўй! Энди изингга айт. Ват етди. Мен сен билан яна уч-
рашаман...
Кўз олдидаги нур яна кучайди. Ўзини яна енгил ис илди. Сўнг... нур йўолди. ўира-шира хо-
на... Хуррак овози...

— Уйунгиз келмаяптими?
Кўрганлари тушми ё рўё эканини билолмай гаранг ўтирган Анварга эшик томондан келган овоз
худди ер аъридан чиандай туюлди. Шу сабабли саволга жавоб айтармади. Овоз келган томон-
га арамади ам.
— Бу ерда менам ухлолмайман.
Анвар овоз ер аъридан эмас, эшик томондан келганини фа млаб, бошини кўтариб аради. Ян-
ги йилдан уч кун олдин келган ўрта ёш киши тирсагига тиралиб унга араб гапирар эди.
www.tohirmalik.uz

— Гапларингизни эшитиб ётувдим. Асар деган болани эсладингиз. Мен ам танирдим у болани.
Темир йўлнинг нарё)идаги жиннихонада бирга ётганмиз. Юраги тоза бола эди. Аммо со)лом эди.
Бекор увол кетибди. Эшитмаган эканман. Худо ра мат илсин.
Анвар гап пойлаб ётган бу кишига нима деб жавоб беришни билмади. Оват устида бир-икки
о)из су батлашгани исобга олинмаса бу одамни билмайди. Ким у, дарди нима — хабарсиз.
Анвардан садо чиавермагач, гап ташлаган одам ўрнидан туриб келиб ёнига ўтирди. Каравот
симлари унинг о)ирлигига дош беролмай зорланиб, )ижирлаб ўйди.
— Мен бу ерларда ётавериб кўзим пишиб олган. Ким со), ким носо) — дарров ажратаман. Ке-
рак бўлса дўхтирларингизни ўитиб ўяман. Сиз со)лом йигитсиз. Бу ерга тушиб олганингиздан
эзиляпсиз. Эзилманг, ука. Бу ернинг номи хунук. Ўзи яхши жой. Мен шу ерда жон салайман. Агар
жиннихона бўлмаганида аллаачон... асфаласофилинга жўнатворишарди. Бир куни, денг, ошом
кўчага чисам, ўшним турибди. Яп-янги «Газ-21» олган эди. «Юринг, ўшни, хизматингизда бў-
лай», деди. Ўзи мутта амро бола эди. Мен унинг устидан ўрганга ёзиб юборган эдим. 7ай, Худо
инсоф берибди, дедим. Ўтирдим. У изи)ар мошинасини 8ораамишга араб учирди. Гадой топмас
ерга етганда «имирламай ўтир!» деб дў урди. «Вой, изи)ар, ўлдиради, шекилли», деб мошина-
дан тушдим. 8очай, деб ўзимни амишзорга урдим. Бундай арасам, чуурда одам ўликлари ётиб-
ди...
Анвар бу икояни кечки оватдан кейин эшитган эди. Шу сабабли эшик ёнидаги каравотда
ётувчи бу одамнинг гаплари уло)ига кирмади. Боша пайт бўлганида балки зерикмай тингларди.
Аммо озир, кўзига кўринган нур, дераза ортидаги гўзал узор, шаршара, мажнунтол, хаёлга чўмиб
ўтирган шоир... уни ёл)изликка ундарди. Аммо бу ёру) олам аро еч бўлмаганда бир неча даиа
якка олишни истарди. Банданинг кўнгли нималарга суст кетмайди. Во идлик фаат яратган пар-
вардигорга ярашади. Фаир бўлиб яралганингдан кейин ёнингда ит ўтирса ам, бит ўтирса ам чи-
дайсан.
Анвар бу одамни эси о)иб олганлардан деб билгани учун ёнидан айдамади. Гапини андай
бўлиб, жойига андай жўнатиш йўлини излади. Ножўя сўз айтиб юборса бу тоифа одам айю аннос
солиб жиннихонани бошига кўтариши еч гап эмас.
— Мен боятдан бери сизга араб ётибман. 7айкалга ўхшаб отиб ўтирибсиз. Мен сизга айтсам,
— у Анварнинг уло)ига шивирлади, — мен ам соппа-со)ман. Лекин амма мени жиннига чиарга-
ни учун баъзан ўзим ам ишониб кетаман. Давлат ам ишонади. Ишонади. Ишонмаса йигирма уч
сўм пенса берармиди. Энди ука, менинг отим Шоаюм, туз-насиб экан, шу ерда жон салаймиз.
Мен ангоматалаб одамман. Кўп гапириб бездирворсам, шартта уришиб ташлайверинг, хафа бўл-
ган — номард. Лекин адеб бунаанги сиилиб ўтираверманг. Ўзингизни еб ўясиз. Мен ам олди-
нига шунаа бўлганман. Кейин билсам, айтага шу яхши экан. Одамлар мени жиннига чиаргандан
бери мазза илиб яшайдиган бўлдим. Олдин тў)ри гапни айтолмай эзилиб кетардим. Энди шартта-
шартта айтаман. Бировнинг уло)ига кирадими, йўми, айтавераман. Шунаа илиб юрагимни бў-
шатиб оламан. Сиз ам шартта-шартта гапириб юбораверинг. Бунаа ўтирманг.
«Бунаа ўтирманг... Ростдан ам имирламай ўтирдимми? Нур-чи? Шаршара-чи?»
— Шоаюм ака, кирганимдан бери айкалдай отиб ўтирдимми?
— 7а, де! Асар ра матли ам шунаа эди. Деразага тикилиб ўтираверарди. 8орон)ида нимани
кўряпти, деб айрон бўлардим. Аммо уни гапга солиш ийин эди. Бир куни «нима илиб ўтирибсиз,
ука?» десам, «уду идиряпман», дейди. «7азиллашяпсизми, анаа уду?» деб сўрасам, «Искан-
дарнинг шохи бор», дегани бир уду керак манга» дейди. Шунаа )алати гаплари бор эди. Кўп
гапларига тушунмасдим.
Анвар «бу оддий гап, ар бир шоир аиатни айтишни истайди. Ривоятдаги сартарош каби
айтолмай ийналади. Бир уду топсаю айтса, юрагини бўшатиб олса...» демочи бўлди-ю, Шо-
аюмнинг гап халтасини баттар кавламай, деб индамай ўя олди. Шоаюмнинг гап халтаси биров
тегмаса ам айнаверар эди. Анвар индамагани билан гапи тошиб чиаверар эди. Анвар унинг сўз-
ларини узу-юлу эшитарди. «Демак, кўзимга кўринган. Ўтирган еримда ухламай туриб, туш кўр-
ганман. «Учар ликопчани кўрдим», деганлар ам менга ўхшаб хаёлан учрашганлар. Бу — жинни-
ликнинг бошланиши эмасмикин?»
— Бу ердан чииб кетмай, яхши илибсиз. Шу ерда ишлаб, ба орнинг ўрталарида чииш ке-
рак. Ба орда улинг ўргилсин одамлар келишади, зерикмайсиз.
«8анаа одам бу ўзи! Жинниларни масхара иляптими? Тавба! Иштони йўнинг иштони йирти-
а кулгани шуми? Чииб кетмасам бўлмайди бу ердан».
Анвар Элчин кетганидан бери айта-айта «олиб тў)ри илдимми?» деган саволни ўзига-ўзи
бериб «Тў)ри илдим!» деган айсар жавобдан нарига атламас эди. Шоаюмнинг эзмалиги бу
айсарлик тў)онини бузиб, «чииб кетишим керак!» деган тушунча дарвозаларини очиб юборди.
www.tohirmalik.uz
  

Элчин Янги йил кечаси Асадбекнинг орон)и, сову уйида бўлиб ўтган су батни Сибирда орт-
тирган ошнаси Зелихонга айтиб берди. 8иррабурун, кўзлари бургутникидек ўткир Зелихон ўй сур-
ганида ам ниго ини бир нутада тўхтатмас эди.
— Асадбек молодец! Висший класс! — деди у. —Ани топибди. Энди у билан азиллашиб бўл-
майди.
— Шошилма, — деди Элчин. — Бошалар билан ам худди шундай гаплашган бўлса-чи. Ша ар-
да нима кўп, тўда кўп. Аввал уларга ўл солган. Кейин ар э тимолга арши мендан ам хавотири
борлигини билдириб ўйган бўлса-чи?
— Барибир. Энг му ими — сени назаридан четда олдирмаган. Фаат ўзи билган тўдаларни кав-
лаштирганида а мо бўларди.
— Биз мўлжални ани олдик, му ими — шу!
— Аниликка ани, лекин сен йўлбарснинг пешонасини мўлжалга олмадинг-да. Ўинг овур)а-
сини ялаб ўтди. Энди ярадор йўлбарсдан ўришинг керак.
— Менга унинг ўлими эмас, яраланиб, азобланиб ўкириши керак. Бир ў билан ўлишининг кера-
ги йў.
Зелихон Элчиннинг елкасига ўл ташлади. Унинг одати шу — ме ри товланиб кетса, шундай и-
лади.
Элчин Сибирдаги лагерга кўчирилганда, али «ўилон»нинг овозаси етиб келмай туриб, шу Зе-
лихоннинг пано ида жон салаган эди. Ўзбекистондан келган, бўш-баёв кўринган бу йигитни дас-
тёрга, аниро)и, улга айлантирмочи бўлган зўравон ма буслар Зелихоннинг «бу менинг земля-
гим» деган гапидан кейин тинчишди. «Сенам мусулмонсан, мен ам мусулмонман. Ўнимда юр», де-
ган гапи Элчинга «Мен акангман» дегандай туюлди. Чўнтаккесарликдан иш бошлаб, катта хазинага
ужум илишгача бориб етган Зелихон турмаларнинг ам, ма бусларнинг ам турли тоифасини кў-
риб кўзи пишган эди. У Элчиннинг биринчи марта амалганини юриш-туришидано билган эди. То
Элчиннинг ўзи айтиб бермагунича амалиши сабабини сўрамади. Элчин Сибирда юрганларида тў)-
ри гапни яширди. 7аиатни кейинро, амодан чиач айтди. Режасини амалга ошириш учун
ишончли, мард одамлар керак эди. Энг ишонгани Зелихон бўлгач, ундан аиатни яширолмасди.
— Сенга бир арашдаё юрагингда ўч борлигини сезганман. Эркакнинг ўч олиши яхши. Чечен-
лар ёмонликни еч ачон кечира олмайди. Биз майда-чуйда гапларга ўралашмаймиз. 8асос яхши
нарса. Дунёнинг лаззати шу асосда. Сен асос олиб мазза илсанг, мен ам мазза иламан. Аммо
менсиз бир адам ам босмайсан. Сен атак-чечак илаётган боласан. Мен бу оламда югуриб юриб
катта бўлдим. 8айси тешикда илон, айси тешикда чувалчанг ётиши менга ани.
Чиндан ам Зелихон биз жиноятчи деб атайдиган одамлар оламининг пасту баландини яхши би-
ларди. Биринчи марта чўнтак кесганидан то сўнгги хазинани урганига адар ягона аидага амал
илади — у фаат ўзигагина ишонади. Шерикларига «Мен атто ўзимга ам ишонмайман!» дерди.
Бу гапида ам жон бор эди. Зелихон ёл)из ишлашни ётирарди. Лозим бўлганда бир-икки шерикка
суянарди. Унинг оидасига кўра, шериклар кўпайгани сайин ишнинг муваффаиятли якунланишига
ишонч камайиб, аксинча, хоинлик учун шароит ортиб боради. «Иш тадирини куч эмас, ал ал
этади». Зелихон фаат шу оидани тан оларди. Элчин асос аида сўз очиб, одам тўплашни так-
лиф этганида Зелихон «уч киши етарли» деди. Жиноятчилар оламининг тўс-тўполонини чиармо-
чи бўлган Элчин бу гапдан айратланди. У атрофига камида юз кишилик лашкар тўпламочи эди.
«Юз киши» деган гапни эшитиб, Зелихон кулиб ўйди. Кейин шу боланинг сазаси ўлмасин, деб беш
кишига рози бўлди. «8анча одам керак бўлса, кейин сотиб олаверамиз», деб кўнглини тинчитди.
Зелихон ўттиз йилдан орти от суриб юрган бўлса, уч марта ўлга тушган. Ўсмирлигида бир
ярим йил, сўнг уч йил, охирги марта беш йилга кесилган эди. Биринчисида айб ўзида, тан олади.
8олган иккитаси шерикларининг ландавурлиги туфайли бўлди. Барча илган жиноятларини амо-
даги кунларига тасимлаб чиилса ар бир иши учун беш-ўн даиа ўтирган исобланарди.
Зелихоннинг лааби «академик» эди. Бунга сабаб — у пухта ўйлаб олиб, сўнг ишга киришарди.
Унинг бошалардан фари — одамлар ру иятини албатта исобга оларди. Лозим бўлганда катта
идораларга боша бир идора бошли)идай бемалол кириб чиаверарди. Эшик о)зидаги сочига ки-
борлик билан сўз ташлаб, « а, ўтирибсанми» деб кириб кетаверарди. Элчин унинг бу «фазила-
ти»ни ша арда учрашганда билди. Бир куни Зелихон машинасини кириш мумкин бўлмаган кўчага
бурди. Милиса таё)ини кўтаргач, тўхтади-ю, тушмади. Милиса лапанглаб келиб, энгашиши билан
ойнани тушириб:
— 7а, турибсанми, — деди. Милиса жавоб айтаришга улгурмай яна савол берди: — Лейтенант
ани?
www.tohirmalik.uz

— Собировми? — деди милиса йигит талмовсираб.


— 7а, ўша, нимага лаллаясан, аёа кетди?
— 7озир келади.
— Менга учрашсин.
Зелихон шундай деб машинани юргизди. Милиса эса гарданини ашиб олаверди.
— Собиров деганингиз ким? — деди Элчин.
— 8аёдан биламан, — деди Зелихон кулиб. — Сенам милисага ўхшаган лама экансан-ку.
— Лейтенантлигини билдингиз-ку?
Зелихон а -а отиб кулди:
— Буларда нима кўп, лейтенант кўп...
Зелихон шундай одам эди. Элчин Асадбекнинг изи аида гапирганида Зелихон кўп ам бош
отирмади. Атрофида юрган излардан бирини ишга солди. 8из сиртидан кундузги ўишга ўтаёт-
ган толиба иёфасида Асадбекнинг изи билан дарсларга кириб юраверди. Асадбекнинг изини та-
наффус пайтида машинагача олиб боргач, ўша куниё Кавказ томонга учиб кетди. Зелихон «анча
одам керак бўлса, сотиб олаверамиз», деганида шу из кабиларни назарда тутган, ар бир иш учун
ало ида одам ёллаш унинг назарида бехавотирро эди.

— У сени ўзига яин одамнинг изига уйлантиради. Шу билан ар бир адамингни эмас, ар бир
нафас олишингни ам кузатишади.
— Бу жуда яхши! — деди Элчин, — улар мени кузатишади, сиз эса ошни пиширасиз.
— Мен пишираман, сен сузасанми?
— 7а.
— Бўлмайди, земляк. Энди ош сузишинг ийин. Бир марта, бор, ана, икки марта сузарсан. Учин-
чисида ўзингни сузиб ўйишади. Боша йўл топиш керак. Сен... мен билан энди яширин учрашма.
Ака-укадай келиб-кетиб юравер. Аммо йигитларимиз билан кўришмайсан. Сен уларни танимайсан,
улар сени танишмайди билдингми? Сен ашулангни айтиб юравер. Асадбек ростданам алли бўлса,
бизга ўзи ёрдам беради.
— 8андай илиб?
— 8отиллар кимлигини ўзи сенга айтади. Сен уларни ўлдирасан. Шу билан орани очи илади.
— Лаиллатиб, боша одамни кўрсатса-чи?
— Йў-ў. Ўилон )ирромлик илмайди. ўирромга суянган одам бу оламда узо яшай олмайди.
Ўилон— фигура! — Зелихон шундай деб кўрсаткич бармо)и билан авода ундов белгисини ясади.
— Сен мени гўрга тиасан, земляк. Минг марта айтдим сенга: ўч олиш фикри алингни ўтмаслаш-
тириб ташлаяпти. Чуур ўйламаяпсан. 7ар бир ишга ало ида режа тузиш керак. Бир иш иккинчиси-
га сира ўхшамасин. Биз уларни чал)итиб ташламасак, дарров думимизни босишади.
Зелихон хонтахта устидаги шишадан пиёлага мусаллас уйиб сипорди, сўнг сигарет тутатди.
Чордана уриб ўтирган Элчин худди тасбе ўгираётган мулладек ниго ини бир нутага адади. У
Зелихоннинг зе нига, садоатига ишонар эди. 8амода юрган кезларида, вужуди асос алангасида
овжираётган дамларда Элчин йўл-йўри изларди. У аввалига бир ўзи жангга кирмоа асд ил-
ди. Ўша машъум кечада овлисига адам ўйган ар бир одамнинг калласини сапчадек узишни ис-
тади. «Каллани сапчадек узиш» — айтмоа осон. Умрида чумчу сўймаган йигит одам боласига
пичо ура олармикин? Элчин душмани билан юзма-юз келганида ўллари алтирашини билиб, ўзи-
ни бу ишга ру ан тайёрлади. Хаёлан юзлаб одамларнинг юрагига пичо адади, калласини узди.
Зелихон амодалигида кўзлари чачайган бир йигитни кўрсатиб «отасининг калласини арралаб
ташлабди, айвон» деганида Элчин бир неча кун давомида душманларига шу жазони раво кўрди.
Хаёлан арралаганда уларнинг дод-фарёдлари орасида арра тишларига дош беролмаган суякларни-
нг иртиллаганини эшитиб ўзи ам сесканиб кетди. Кейин «уйимга кирганларнинг тури балки шу
йигитга ўхшагандир», деб ўйлаб душманларини шу кўзлари чачайган тимсолида кўра бошлади.
Ана шунда кўкракка пичо адаш ўлидан келмаслигига фа ми етиб, Зелихонга суянишни ўйлади.
Зелихон одам ўлдириш, деган тушунчадан йиро эди. Иложи бўлса бировнинг бурнини онатмасам,
дерди. У «ал иш бермаган ерда он тўкилади», деб исобларди. Зелихон фаат ўз алига ишона-
ди. 8амодан кейин учрашишиб асос аида сўз очилганида у «йўлбарсни бир ў билан ўлдириш-
нинг изи)и йў, уни яралаб, ўкиртириб лаззат олиш керак», деди. Бу гап Элчинга мойдек ёан,
озир шуни ўз тили билан Зелихонга айтармода эди.
Зелихон рўпарасида ўйга чўмиб олган бу йигитни нима учун ётириб олганини ўзи ам бил-
майди. Элчин истарали йигит, десак, Зелихон бунааларни кўп кўрган, мусофирликда икки мусул-
мон фарзанди бир-бирига суянди, десак, амода боша мусулмонлар ам бор эди. Зелихон бегу-
но ларга хайрихо эди, десак, амо фаат гуно корларнинггина бошпанаси эмас, кўзларига «мен
www.tohirmalik.uz

нима учун бу азобларни тортяпман?» деган савол му рланиб олган ма буслар кўп учрарди. Зели-
хон амо, айрили азобларига чидай олмасдан ўнг- ўнг йи)ловчи эркаклардан нафратланарди.
Тў)ри, йи)и эркакка хос усн эмас. Аммо, Зелихон уларнинг дардини ис ила олмас эди. На фар-
занди, на тайинли хотини, на тайинли ариндош-уру)и бўлган одам со)инч иссини туйиши мум-
кинми? Элчинда Зелихонни нафратлантирадиган нарса йў эди — Элчин ўзининг бегуно лигини
кўрсатишга аракат илмас, нолимас эди. Бу йигитнинг муштдек юрагини оядек дард босиб турга-
нини Зелихоннинг синчков ниго и ил)ади. Зелихон дардини яшира оладиган одамни яхши кўрарди.
7асратини ар кимга тўкиб солувчи эркакдан дўст чимайди, деб ишонарди.
Зелихон Элчиндан асос аидаги гапларни биринчи марта эшитганда сергакланди. У муштдек
юракни оядек дард босиб турибди, деб юрса, бу вужудда вулон куч тўплаётган экан. Вулон
отилса аммаёни барбод илади. Биро отилган чода ба айбат то)ларни поралаб ташлагани ка-
би кўкракни ам, аламли юракни ам тилка-тилка илиб юборади. Зелихон айнан шундан хавотир-
га тушди. 8амода юриб амма нарсани ўргандим, деган бу гўдак (Зелихоннинг олдида Элчин бир
гўдак эди) биринчи тўнашувдаё нобуд бўлиши ани эди. Зелихон бу катта ша арга бегона, бу то-
монларда риз териб ейиш унга насиб бўлмаган, амода. Элчиннинг тар)иботидан кейин шу ер-
ларда юрган эди. 8иморбозликдан иш бошлаб жуда катта тўдага бош бўлган, энг му ими, бирон
марта бўлсин ўлга тушмаган Асадбекнинг кимлигини у яхши билмас эди. Асадбек тў)рисида юрган
гапларга ишонмаган тадирда ам, ша ар окимига нисбатан кўпро мавега эга бўлган бу одам
а момасдир, деб ўйган эди. Зелихон аввалига Элчинни бу йўлдан айтармочи ам бўлди. У ду-
нёда уч нарса очи кўзни кўрмайдиган илиб ўяди, деб исобларди. Бу — му аббат ўти, асос ўти
ва бойлик ўти. Зелихон му аббат ўтида ёнмаган. Бирон-бир из ишида ўртанмаган. Му аббат
муаммоси тўшакда бир неча даиада ал этилади, деган аидага амал илиб яшаган.
У бойлик ўтидан ам ўрмайди. Чунки у ў)ри бўлгани билан, еч ма ал бойлик тўплашга урин-
маган. Яшаши учун ачаси бўлса бас, бошалардай дан)иллама иморату орзу- авасларга берилма-
ган. Шу ёшга кириб али ўз уйи бўлмаган. Чўнтак бўшаб олган тадирдагина «ов»га чиан. 7ат-
то ўлга тушиб амалиб кетсам, чианимда асотади, деб жам)армаган ам.
8асос ўти болалигида бир ёнгану бобосининг саъй- аракати билан ўчирилган эди.

Уруш чеченлар яшайдиган ишлолардан узорода бўлса ам унинг сову нафаси уфуриб ту-
рарди. 8ишлоа орахатлар билан бирга нохуш миш-мишлар ам етиб келарди. Миш-мишлар ои-
батда аиатга айланиб бутун ишло бир кечада исси уйлардан айдаб чиилди. Бир афта бу-
рун Зелихонларникига орахат келиб аза очилган эди. Олти ёшга тўлган бола дам онасига ўшилиб
йи)ларди, дам бобосига ўшилиб ўлини фоти ага очарди. У нима учун аза очилганини тушунди —
отасини фашистлар ўлдирган. Энди отилларни кечириш мутлао мумкин эмас! Зелихон — энди
хунхўр! Томирларида чечен они оаётган олти ёшли бола аждодлар онунини биларди. Унга на
онаси, на бобоси «ўч ол!» деди. Бу гапни унинг юраги айтарди. Шунга али етган бола нима учун
уйудан уй)онишганини, иккита тугунни оралаб тун бўйи йўл юришганини, сўнг поездга чиишга-
нини билмади. Биров «фашистлар яин келиб олишибди, бизни асрашяпти», деди. Бундан Зели-
хон ажабланди: фашистлар яин келса яхши-ку! Ўч олиш имкони ту)илган экан-ку?! Яна биров:
«Ичимиздан сотин чиибди, аммамиз шунинг касофатига олибмиз», деди. Зелихон бунга ам
ажабланди: анаа сотин, нимани сотади, ишлода сотадиган нима бор?..
Узун кечалар йўл юриб, ни оят бир ишлодан пано топишди. Унинг кўнгли, кўзлари то)ларга,
чўиларга ўрганган эди. Бу ишло то)дан анча узо экан. Аммо бобоси ам, онаси ам шукр ил-
дилар. Бир де он уйининг ярмини бўшатиб берди. Девор ўрнига эски шолча тортиб яшайверишди.
Етти ёт бегонага ам мурувват кўрсатувчи имонли одамларга учратгани учун бобоси Олло га шукр-
лар илди. Яхшиям, бобоси туркчани биларди, бўлмаса кунлари имо-ишора билан гаплашишга о-
лармиди...
Зелихоннинг онаси бетобланиб, икки кунгина ётди. Учинчи куни узилди. Бобоси доно эди. Ор-
тича кийим-бошни ўйиб, ўлимлигини олволган экан, ўзига эмас, келинига насиб этди. Уч йил
оралатиб ўзи айтиш илганида кафанликни шу уй эгаси топиб берди.
Бобоси бир ойдан зиёдро ётди. Унинг умри тугаган, бу аётдан насибаси ирилган эди. Би-
ро, Худога ёлбориб яна бир-икки ой умр сўрарди. Бегона юртда )ирт етим бўлиб олаётган наби-
расини озгина бўлса-да, оёа ўйиб омонатини топширса, кўзи очи кетмас эди. Насиба ирилса,
банда чорасиз экан. Бобоси то сўнгги нафаси чиунча Зелихонга наси ат илди. Сўнгги кечада,
сўнгги кучини жамлаб бир гап айтди:
— Болам, биз чеченлармиз! Унутма! Чеченлар еч ачон ўзларини хор илиб ўймаганлар. Сен
еч ачон номардларга бўйин эгма! Аммо яхшилик илганларни умринг адо бўлгунча бошингда кў-
тариб юр. Сен ўз номусинг учун жанг илмасанг, кечираман. Лекин сенга яхшилик илган ўзбек-
www.tohirmalik.uz

ларнинг номуси учун жон бермасанг, рози бўлмайман. Олло ам сени кечирмайди, билиб ўй! Ўз-
беклар ам биз каби хорланган экан, вати келса жонингни аяма...
— Бизни хўрлаганлардан асос оламан! — деди Зелихон. Тўиз ёшли чечен боласининг томи-
рида асос они кўпириши учун етарли асос бор эди. Бобо буни биларди ва шундан ўрарди. 8а-
сос ўти боланинг кўзини кўр илиб алокат жари томон етаклаши муаррарлигини билгани учун
ам ўрарди.
— Зин ор! — деди бобо, кейин кўзларини юмиб тин олди. У хўрликни кечира олмайдиган чечен
эди. Айни чода, мусулмон ам эди. Чолнинг уришдан тўхтай деб турган юрагида армон билан бир-
галикда асос ам бор эди. 8асос — хўрликдан, армон эса асоснинг иёматга олаётганидан. Че-
чен учун хўрликдан ам чорасизлик ёмон. Улар чорасиз эдилар. Тўиз ёшли бола асос оламан,
деб асам ичяпти. Аммо кимдан асос олади? Биргина шуларнинг ўзини айдаб чиарганларида
эди, сўраб-суриштириб, айбдорни топарди. Агар бу мўйловнинг (бобоси Сталинни «мўйлов» деб
атарди) истаги билан амалга оширилган бўлса бошини айси тошга уриши керак?! Бобоси кўзлари-
ни юмиб шуларни ўйлади. Унинг бу ўйлари Зелихон учун сир бўлиб олаверди.
— Зин ор, — деди бобоси кўзини очиб. — Бундай асам ичма! Ота-онам гўрида безовта бўлма-
син, десанг, тинч юр!
Уй эгаси, эски дўппининг устидан ийича бо)лаб олган мўйсафид ярим пиёла сутга тўрт тў)рам
нон ташлаб, бир тишламини хастанинг о)зига тутди. Зелихоннинг бобоси лабини имтиб бош
чайади.
— Э, биродар, жонга дармон керак. Нима деяётганингизни англамадим-у, аммо болани ўри-
тиш ярамайди. У али еч нимани тушунмайди.
Бобоси уй эгасининг масадини англаб, о)зини базўр очди. Анчагача тамшанди. Аммо нонни
юта олмай аста чиарди. Кўзлари бежо бўлди.
— Болам, сен бир айланиб кел, — деди уй эгаси Зелихонга.
Зелихон чииб кетди. Уй эгасининг нима учун чиариб юборганини ул)айганидан сўнг фа мла-
ди. Бобосининг тамшаниши то анузга адар кўз олдидан кетмайди. Бобосининг ризи тугаганмиди
ё ўлим олдидан бировнинг лумасини ютишни истамадими — бу Зелихон учун муаммолигича ол-
ди.
Зелихон Элчин билан ша арда учрашганидан бери бобосининг сўнгги гапларини кўп эслайди.
Бир томондан бобоси асосга йўл бермай кетди. Бир томондан Элчин — ўзбек, уларга ам бошпа-
на, ам насибасидан бир улушини, атто кафанлигини ба ам кўрган хал фарзанди. Яна бир то-
мондан эса, Элчин асос олмочи бўлган одамлар ам шу хал фарзандлари.
Аланга Зелихонни уч томондан ўраб келарди. Бир томон очи — очолик, ўролик йўли. Че-
ченнинг энг номарди ам бу йўлдан юрмайди. Зелихон Элчинни асос йўлидан айтара олмаслиги-
ни биларди. Зелихон асосга шерик бўлиш учун эмас, балки Элчинни ажда о комидан асраб олиш
учун ам унинг ёнига кирди.
Уч-тўрт киши бўлиб хазинани уриш ёки бирон бойни ашатиш Зелихонга чўт эмасди. Аммо Эл-
чиннинг бошлаётган иши уни анча гангитиб, ташвишга солди. У Асадбекдан чўчиди, дейиш бў тон.
Асадбекдан жони ўзига ширин одамлар ўришади. Шу пайтгача Зелихон жонини сира аямаган.
Унинг ташвиши— масад сари бир-икки адам ўйганда беват йиилиб олиш. Эркак одам бир
ишга ўл урдими, ўлса ам охирига етказиб ўлиши керак — шу аида асосида ул)айган Зелихон
бошача йўл тутолмас эди.
Зелихон пиёладаги мусалласни сипориб, ниго ини бир нутага адаб ўтирган Элчинни елкаси-
га аста туртиб ўйди.
— Зелихон ярим йўлда ташлаб очмайди. Мен — чеченман! Унутма! Асадбек сенга уйлан дебди-
ми, уйлан. Тўйга тайёргарлик кўравер.
Бу гапдан кейин Элчин бошини кўтарди.
— Ўзига куёв илса-чи?
Зелихоннинг режасида ишнинг бу томонга о)иши назарда тутилмаган эди. Асадбекнинг изини
ў)ирлаш, унинг номусига тегиш )ояси Зелихондан чианди. Ишни бошидан охиригача ўзи пишитиб
берган эди. Элчиннинг вазифаси орон)и уйда ўрувдан титраб ўтирган изнинг ўйнига кириш
эди. Элчин биринчи кирганида «Ойижон!» деб ўзини имоя илган, жон олатда типирчилаган из-
ни енга олмади. Унга ра ми келди. Агар из «отажон!» деб баирганида кўз олдига Асадбекнинг
а рли ниго и келиб, балки кўнглидаги ра мини парчалаб ташлармиди... Кейинги сафар из
«Ойижон!» деб баирганда Ноиланинг ноласини эшитгандай бўлди. 8из унинг ба)рида типирчила-
ганда кўкрагига пичо адалиб жон талвасасида ётган хотини кўзига кўринди.
Ўша тун Элчин учун синов кечаси эди. У ўч олишнинг азобини ам, лаззатини ам татиб кўрди.
Лаззат ша ватини ондиришдан эмас, балки дастлабки асоснинг ширин сувидан эди. Азоби — но-
а жабр тортиш нима эканини тотиб кўрган йигит бегуно бир покиза вужудни бул)ади.
www.tohirmalik.uz

Зелихон бу режани тузаётганида Элчининг икки ўт орасида овурилишини исобга олган эди.
Чунки у биринчи марта бегона одамнинг чўнтагига ўл солганини, пулини олгандан сўнг уятдан
ёниб кетай деганини али- али унутмайди.
У Асадбекнинг феълини билмас эди. Бундай воеага ўл силтаб ўядими ё куйиб-ўртанадими —
бу Яратганга аён бўлмаса, Зелихон учун орон)и эди. Унинг назарида Асадбек — ота. 8изининг но-
мусига бефар арайдиган ота бу юртда йўдир. Айниса, кўпнинг назарида турган одам номусига
бефар арамас. Тў)ри, унинг олдида шўрлик изи аида о)из очишга журъат этмайдилар. Лекин
пана-панада висир-висир бўлишини Асадбек сезмасмикин? Гап-сўзларга бар ам беришнинг энг
тў)ри йўли — уни турмушга узатиш. Куёв ким — Элчинми?
Зелихон Элчиннинг сўзларидан кейин ўзини Асадбекнинг ўрнига ўйиб кўрди. Ўзини мар амат-
ли, одампарвар кўрсатаман, деса «амалиб чиан отарчи»дан азар илмай, елкасига куёвлик
сарпосини ёпади. Мисоллаб тўплаган обрў-эътиборини ўйласа— бу ишга ўл урмайди. Хўш, Асад-
бек учун ай бири адрли? Зелихон бу муаммога жавоб топа олмади. Бу саволга жавобини орадан
кунлар ўтиб Асадбекнинг ўзи айтди.

  

Шариф гаранг эди. Кўргани, эшитгани тушми ё ўнг эканини фарлай олмас эди. Дам баданига
аловатли, узурли куч укм ўтказади. Бундай пайтда у булутларга ёнбошлаб олиб осмонда сузади.
Баъзан эса андайдир кўринмас бир куч темирчининг омбури билан юрагини сиа бошлайди. Ана
шунда дунё кўзига тор бўлиб кетади. Эсини таниганидан бери кўрган хўрликларини, аламларини,
ташвишларини эслайди. Эслаб туриб «омбурингни аттиро сисанг-чи, бу юракни биратўла
вайрон илиб юбора олсанг-чи», деб нола илганини ўзи ам билмайди.
Шариф озир ам шу а волда эди. Икки аватли каравотнинг юорисида юзтубан ётиб, дардли
бир тўл)они бошидан кечирар эди. Бировларни оналари дуру гав ар устида ту)иб, зар ал чойшаб-
ларга йўргаклайди. Шариф эса, ўзининг назарида, аламлар тиконзори устида ту)илиб, ташвиш
чойшабига йўргакланган. Бировлар бу дунё неъматларидан тўйиб ба раманд бўлиш учун ту)илган
бўлса, Шариф, ўзининг назарида, бу дунёдан нафратланиш учунгина ту)илган. Гўё поки Парварди-
гор уни яратиб «мана, араб ўй, бу дунёда авас иладиган еч нима йў», дегану Шариф ту)ил-
ганидан бери мана шу аиатни адам-баадам англаб бораётгандай. Бу дунёда амма нарса ўл-
човли, амма нарсанинг чеки-чегараси мавжуд. Алисса, Шарифнинг бошига ё)илаётган абри бало
ам ўтай деб олдими? Бу булут унинг бошига ам турли аламларни, )уссаларни ё)дирди. Энг сўнг-
ги бало — ўлим уру)ими, амода чириш исматими?
Шарифнинг баданига титро югуриб, тан азоби ру азобини увиб чиара бошлади. Энг чекка-
даги каравотда арта ўйнаб ўтирган давранинг дам жимиб олиши, дам асабга тегувчи )ўн)илла-
ши, дам баланд овозда гап талашишлари ам туманли уф ба)рига сингиб кетди. Кўнгли айниб,
аъзойи бадани ашади. Гўё ичига катта илон кириб олиб, буралиб, тўл)она кетди. Шариф шу ёшга
кириб сира бу олга тушмаган эди. Тумов каби неъматлардан эл атори ба раманд бўлиб юрарди.
Аммо бунаа азобли дардни сира тортмаган эди. «Ўладиганга ўхшайман, — деб ўйлади у. — Ичим-
да буралаётган жон бўлса керак. Жон чииши шунаа о)ирми?» азоблар мавжи бир оз пасайган
дамда отасини эслади. Отаси мулойим гапира туриб жон таслим илган эди. Гўё гапдан ориб пи-
ча тин олиш учун кўз юмгандай эди. Ўшанда «ўлиш ам осон эканда», деб ўйганди. 7озир бу ду-
нёни ташлаб кетиш осон эмаслигини англади.
Шариф аётдан тўйган банда эмасди. Тў)ри, у тўйиб еб-ичмади, тараллабедодлар унга насиб
этмади. Агар шуларга интилса, балки эришарди. Нолимай яшади, ўз ишини билди. Шу а волда бўл-
са ам яна узо йил умр кўришни истарди. Аммо начора... куни битганга ўхшайди.
«Куним битганга ўхшайди...» Шарифнинг хаёлига бу фикр атти ўрнашиб олган эди. Сочи ор-
али дўхтир чаиришни ўйламасди. Бу дард ўлим даракчиси эмас, балки мастлигида томирига юбо-
рилган орадорининг хумори экани хаёлига ам келмас эди. Терговчининг гаплари, билагидаги иг-
на изи оибатда бунчалар азобларга ўйишини ўйлаб кўрмаган эди. У гиё вандларнинг телба кўз-
ларини, ийнодан тўл)онишларини телевизорда кўрган, аммо бу а волга тушиб олиш мумкинли-
гини билмас эди.
Унинг букчайиб титраши, ўчиши хона бурчагида имор ўйнаб ўтирган йигитлар диатини то-
ртди. Улардан бири Шарифга яинлашиб пешонасида тўзиб ётган сочини сиимлаб, бошини кўтар-
ди-да, ярим очи кўзларига аради.
— Пахан ўзимиздан экан-ку, — деди у шерикларига араб. — Нима иламиз?
— Ишинг бўлмасин, — деди тўрда ўтирган киши.
www.tohirmalik.uz

— Одам илиб ўя олай, аини тўлар? — деди йигит.


Тўрда ўтирган кишидан садо чимади. Йигит ўзи ётадиган каравот томон юрди. Ўсти)ини кўта-
риб, тугунча олди. Тугунчада эм игнаси, икки арич ингичка резина ичак бор эди. У Шарифга яин
келиб уста амширалардай резина ичакни Шарифнинг билагига ўради. Сўнг бўртиб чиан томирга
игна санчди.
Шарифни азоблар тарк этди. Ичидаги илон ам тинчиди. «Жоним чииб кетдими?» деб ўйлади.
У ро ат учо)ида суза бошлади.
Ширин тушлар адо)ига етиб маст уйудан уй)ониш вати етди. У кўзини очиб пича карахт ётди.
8амода экани, азоб билан тўл)онгани туш эмас, аиат экани аён бўлгач, ёстидан бош кўтарди.
Темир панжарали дераза ортида туннинг ора башараси кўринди. Икки аватли темир каравотлар-
да ма буслар ухлаб ётишибди. Хона бурчаги одатдагидай бедор. Улар Шарифнинг уй)онганини
дарров сезишмади. Шариф аддини кўтариб оёларини пастга осилтириб ўтирганидан кейин дав-
радаги бир йигит ўрнидан турди.
— 7а, пахан, а вол андо, зўрми? — деди у Шарифга яинлашиб.
Шарифга унинг юзи таниш кўринди. «8аерда учратган эканман?» деб ўйлади.
— Пастга тушинг мундо, исоб-китоб илиб ўяйлик.
«Нимани исоб-китоб иларкан», деб ўйлади Шариф.
Йигит Шарифни эшик томон бошлади. Ювингич ёнидаги ўпол утини имлаб деди:
— Ўтириб ёзинг, пахан. Кеннайимга бизадан салом этинг. Эртага бештагина кусок тайёрлаб
ўйсинла.
— Тушунмадим, — деди Шариф, — кусогингиз нима?
Йигит ростдан тушунмадими ё лаиллатяптими, деб ўйланиб, унга атти тикилди. Кейин ўпол
о ангда:
— Беш минг, — деди. — Эртага беш минг сўм етказиб бермаса тилла тишларингни су)уриб ола-
ман.
— Менда... тилла тиш йў, — деди Шариф соддалик илиб.
— 8ани, о)зингни оч-чи?
Шариф йигитнинг амрига бўйсинди.
— И-е, — йигит ажабланди, лекин бўш келмади, — унда каллангни су)уриб оламан. Беш мингга
арзийдими ўзи бу калла?
— О)айни, уйда беш мингим йў менинг. Мен...
— Гапни чўзма. Ўз хатингни. «Беш минг топиб бермасанг, мени ўлдиришаркан», деб ёз. Агар бу
ам сенга етмаса, бола-чаанг билан ириб юборамиз. Беш минг топилади, бола-чаа топилмайди!
Шариф чинакамига ўриб кетди. Бу йигит азиллашаётганга ўхшамайди. Шариф бундай а ри
атти одамларнинг илмишларини кўп эшитган. Одамнинг калласини олиб узур топадиган бу
бандалар шунчаки пўписа илишмайди. Шариф йигит узатган аламни олиб иккитагина жумла ёз-
ди: «Онаси, менга беш минг жуда зарур. Хатни олиб борган одамга топиб бер». Йигит хатни ўиб
жилмайди.
— Вей, пахан, одам экансан-ку, а? — деб елкасига уриб ўйди-да, эшикни таиллатди. Дарча
очилиб сочининг юзи кўрингач, хатни узатди.
— Шу акахонимизнинг хатлари бор экан, бериб ўйинг, дуо иламиз.
Шариф бу олатни кўриб лол олди. Бу йигит ким ўзи — ма бусми ё турманинг эгасими? «7ар
олда пачакилашмаганим дуруст бўлди», деб ўзига таскин берди. Йигит уни даврага бошлади. Ша-
рифга ам арта узатдилар.
— Мен... ўйнамайман... билмайман, — деди Шариф картани нари суриб.
— Билмасанг, ўрганасан, бундан осон иш йў. Эркакмисан ўзинг? — деди йигит атъий о ангда.
Сўнг Шарифнинг олдига бир сиим пул ўйди. — Бу арз. 7алигидан ташари.
Шариф аввалига бир оз ютди. Йигит унга масла атчи бўлди. Сўнг ютизи бошланди. 8арзга
берилган бир сиим )ижим пул учдию кетди. Даврадагилар отамтой эдилар, бу бечорага ра м и-
либ арзга ўйнашга рози бўлдилар. Тонгга адар «Шариф бойвачча» ўттиз минг сўмлик арзга бо-
тиб, ўрнидан турди.
— Кеннайимга яна бир хат ёзасан. Пул уч кунда шу ерда бўлиши керак, — деди йигит. — Бўлма-
са...
— Биламан, — деди Шариф, — молим ам, жоним ам талонда.
— 7а, баракалла, бор, ёзаол.
Сочига яна битта хат берилди. Шариф ўрнига чииб ётиб ўйга толди. Боши берк кўчага ки-
риб олди десак, унча тў)ри бўлмас. Боши берк кўчага кириб олган одам орасига айрилиб
айтиб чииб кетиши мумкин. Шариф назарида боши берк кўчага кириб олмади, балки на жа ан-
намнинг ўзига улади, энди ортга йўл йў. Шу ерда куйиб кул бўлиши керак. Ўзи-ку куйиб кул бў-
лишга ма кум этилган экан, оиласини нима сабабдан жа аннам оловига рўпара илди? Шариф ма-
www.tohirmalik.uz

на шундан до)да эди. Энди нима илсин? Терговчига айтсинми? У ам буларнинг одами бўлса-чи?
Терговчининг кўриниши бинойи, ўзини ра мдил, аиатпарвар илиб кўрсатяпти. Биро... амма
балони шулар бошлайди — Шарифнинг биринчи учрашувдан чиарган хулосаси шу.
Янги йилнинг биринчи куни Шарифни ўттиз минглик арз бото)ига ботирди. Хотини бу пулни
аердан топади, кимларнинг остонасига бош уради — ўйлаб ўйига етолмади. Пулдор ариндош-
уру)и, ошна-о)айниси ам йў. Синфдошлари орасида бойваччалар бор, лекин уларни аромхўр
деб билиб, атто азар илиб борди-келдини йи)иштириб ўйган эди. Энди улар ёрдам беришарми-
кин?
Нонуштадан кейин Шарифнинг тунги «улфатлари» дам олиш учун каравотларига чўзилишди.
Уларга халаит беришнинг андай оибатга олиб келишини барча билармиди, ар олда айтадиган
гапларини пичирлаб айтишди, юрсалар оё учида, товуш чиармай юришди. Тунда ориган ма -
буслар пешингача ухлаб, худди келишиб олгандай бир ватда уй)онишди. Бир-иккитаси юз-ўлини
ювган бўлди. 8олгани турибо, бир эснаб, бир керишиб тунда эгаллаб ўтирган жойига борди. Тар-
тибли идора ходимларидай, хизматни бир даиа кеч бошласа иёмат юз берадигандай жам бўлиб
олишди. Лекин ўйинни — хизматни бошлашмади. Идоралардаги «беш даиалик мажлис» каби бу-
ларнинг ам изди оми мавжуд эди. Идоралардан фари— бу ерда мажлис бир-икки соат эмас, бир-
икки даиа давом этарди. Тўро)асининг гапи иса эди:
— Олиб келишмабдими?
Жавоб ундан ам иса:
— Ват ўтди.
7укм ундан-да иса:
— Бошла.
Шариф талвасада ётганида унга жон ато этган йигит ўрнидан туриб эшик яинидаги каравотга
яинлашди. Каравотда узала тушиб ётган гўштдор одамни туртди:
— Тур ўрнингдан, тўнка! — деб баирди. Хонадагилар озир да шатли воеа юз беражагини
фа млаб, нафас ютдилар. Каравотдаги одам — ўттиз беш ёшлардаги баало йигит — пинакка кет-
ган эканми, аддини кўтарди-ю, аммо нима гап эканини англамай, жавдираб аради.
— Соатингга ара, бир бўлдими? Ўн иккига етказишинг керакмиди?
— Олиб келишади, гап йў, окахон.
— 8ани, о)зингни оч.
— Жон окахон, Худо урсин, олиб келишади.
— Оч деяпман!
Йигит эланавергач, даврадан бир одам турди-да, унга яинлашиб бошини чангаллади. Худди
тарвуз танлаётгандай атти сиди. Йигит о)риа чидаёлмай додлади. Шунда у одам иккита бар-
мо)ини йигитнинг бурнига тииб, бир ўли билан пастки жа)ини пастга тортди. Япало омбир би-
лан йигитнинг тилла тишларини бир-бир су)уриб олдилар. Ма буслар, жумладан Шариф ам орага
тушишга ўриб, еч нарсани эшитмагандай, сезмагандай жим ётавердилар. Ташаридаги сочи-
лар эса, дод-фарёдга а амият ам бермадилар. Шариф бу манзарани кўриб титраб кетди. «Бунинг-
ку, тилла тишларини су)уриб олдилар. Мени нима илишар экан?» деган ўй уни «ўзимни ўлдирсам
утуламанми шу азоблардан», деган тўхтам сари бошлади.

Зо ид Шарипов прокуратура жойлашган иморатнинг рўпарасидаги катта чинор ёнида турган


аёлни дарров таниди. Унинг шундай фазилати бор — бир кўрган одамини анча ватдан кейин ам
дарров танийди. Эгнига одми, бир оз уринган пальто кийиб, жун рўмол ўраб олган бу аёл — Ша-
риф Намозовнинг хотини — Насиба эди. Бу ол Зо идни ажаблантирмади. Хибсга олинганларнинг
яинлари милисахонага, прокуратураларга атнайвериб тинкалари урийди. Аёллар йўл пойлаб,
кўз ёш тўкиб чарчашмайди. Эрларининг ёки оталарининг, ака-укаларининг бегуно эканини исбот-
лашга уринишади. Бу фарёдларга араб туриб, «фаат бегуно лар амалар экан-да», деб фикрлаш
мумкин. Зо ид озир ам шу ол такрорланади, деб ўйлади. Хотинни кўрмаганга олиб ўтиб кетмо-
чи ам бўлди. Лекин ўзи сезмаган андайдир куч уни бир нафас тўхтатди. Аёлнинг аракатга кели-
ши учун шу бир нафаслик тўхташ кифоя эди.
— Сизда гапим бор, — деди аёл сини овозда.
— Юринг, — деди Зо ид.
Аёлга совуро муомала илгани ўзининг ам )ашини келтирди. «Бу хотин неча соатдан бери
совуда турган экан, гапи бордирки кутган... Эрининг айби йўлигини ўзим ам сезиб турибман. Бу
бечорага нима учун хўмрайдим?» Зо ид иморатга ярашмай турган кичкина пешайвонга чииб орти-
га ўгирилди. Насиба «келиб тў)ри илдимми ё адашдим-ми?» дегандай битта-битта босиб чиарди.
www.tohirmalik.uz

— Кеннойи, юраверинг, — деди Зо ид.


Бу гапдан кейин аёл сал дадилланди. Машойихлар «сўз ханжар бўлиб жонни олиши ам, тирик-
лик суви бўлиб ўликка жон бериши ам мумкин», деганларидай, Зо иднинг «кеннойи» дейиши аёл-
даги хавотир булутини бир оз таратди.
Ўтган куни пешинда бир йигит келиб: «Шариф акамгила хат бериб юбордила», деганида хуф-
тон дили бирдан ёришиб кетди. Аммо «Беш минг бериб юбор», деган гапни ўиб ажабланди. Хаё-
лига урилган нарса — пулни милисадагилар сўрашган, деган фикр бўлди. Йигит яна келажагини
билдириб, тезда изига айтди. Кеча эса ўттиз минг сўралган мактубни ўиб, эти увишиб кетди.
«Агар шу пул эвазига чиариб юборишса, уйни сотиб бўлса ам топиб бераман», деган арорга
келди. Кейин фикри бир оз тинилашгач, «пулни ким сўраган бўлиши мумкин?» деб ўйлай бошла-
ди. Ўша куни уни икки йигит сўро илди. Бири шарттакиро эди. Ўша сўрадими? Кейингиси про-
куратураданман, деган эди, ё ўшанисига керакми бу пул?
Насиба, гарчи маълумотли аёл бўлса-да, уу илмидан буткул бегона эди. Милисанинг вазифа-
си — ушлашу амаш, прокуратуранинг вазифаси — оралаш, суднинг иши — укм чиариш, деган
юзаки тушунча барча ўзбеклар сингари унга ам йўлдош эди. Ўйлаган ўйлари ам шу тушунчалар
атрофидан нари силжимас эди. Прокуратура фаат оралаш эмас, аиатни ойдинлаштириш иши
билан ам шу)улланиши лозимлигини билмаса-да, пул сўраса шулар сўрайди, деган фикр уни Зо-
ид билан учрашишга даъват этди. «Сўрайдиган бўлса ўзимга айтсин, нимага одам ўяди», деб
тонготарда йўлга чиди. То Зо ид кўрингунча минг хаёлга борди. «Ўзимни амаб ўйса-я», деб ў-
рди ам. Зо ид совуина илиб «юринг», дегач, « а, шу сўраган, келганим ёмади», деб, кутган-
ларига пушаймон еди. Аммо «кеннойи» деган сўз умид ам берди. «Бу эмасдир», деган илинж би-
лан адамини тезлатди.
Зо ид Насибага жой кўрсатиб, ўзи ам ўтирди. У аёлнинг эримда айб йў, деб гап бошлашини
кутиб, «уло)им сизда», дегандай аради. Аёл дафъатан тилга кирмади. Унинг нимадандир ўн-
)айсизланаётганини Зо ид сезди.
— Кеннойи, бир гап бўлдими, эрта са ардан келиб турибсиз?
— Йў-ў, — Насиба шундай деб Зо иднинг кўзига бир араб олди. Дилидагини айтиш ёки айт-
маслигини билмай яна иккиланди. — Билай деб келувдим.
— Тергов энди бошланди. Сизга бир нима дейишим ийин.
— Ростдан ишоняпсизми шунга?
— Биз далилларга ишонамиз. Уйингиздан орадори чиан. Бу эрингизга арши бир далил. Агар
уни бирор одам асддан ташлаб ўйган десак, бунга ам далил керак, гуво керак. Агар шу ишга
оид бирон гапингиз бўлса, айтинг.
— Гапим йў-ў... — Насиба айтмаса, озир чииб кетиши лозимлигини билиб, сўзида тутила-ту-
тила масадга кўчди. — Ўзимда йў, лекин ариндош-уру) араб турмас. Бир афтада олиб кел-
сам... далил топиладими?
Зо ид аввалига тушунмади. Кейин аёлнинг масадини фа млаб жони чииб кетай деди. Одам-
ларнинг пора таклиф этиши унинг учун янгилик эмас. Акасининг ўлими ва суд жараёнлари даврида
ишга пул аралашганини сезиб анчалар изтиробга тушган бўлса, кейинро бу хизматга ўтиб пора
билан юзма-юз келгач, ундан бешбаттар ийноларга учради. Пора деган нарса бир араганда кў-
риниши ёимтой, тили ширин, онаси ўпмаган изга ўхшайди. Бу из ишвали жилмайиб, кўз исиб,
нуул тўшакка имлайди. 7атто чол одамни ам бўйдо йигит олига солиб ўяди. Елкадаги шайтон
тинмай шивирлаб, «унинг учо)ига отил», дейди. Аммо бу ишвалар, бу шивирлар Зо идга укм ўт-
каза олмайди. Чунки ўша ишва билан унинг орасида акасининг ру и бор. Ишвага учса — акасининг
мурдасини босиб ўтган бўлади. Зо иднинг сергак онги бунга йўл ўймайди.
7озир пора таклиф этаётган бу жувонга араб, )азабини ичига ютди. «Бу аёл чайналиб гапи-
ряпти. Умрида бировдан ўзи учун бир нарса сўрамаган, таъма илмаган одам шунаа бўлади. «Мен
сизга шунча берай, эримни ўйиб юборинг», дейишга андишаси йўл бермаяптими?»
— Сизга бу гапларни биров ўргатдими ё ўзингиз ўйлаб топдингизми?
Зо иднинг овозида а р, )азаб зо ир эди. Насиба бу йигитнинг тез ўзгаришини кутмагани учун
бир сесканиб тушди, тамом ўзини йўотди.
— Бунаа гаплар учун...
Насиба йи)лаб юбормай, деб пастки лабини тишлади. «Майли, мени ам амай олинг. Сизлар
бегуно одамларни амаш, майиб илиш, хўрлаш учун дунёга келгансизлар. Сизлар биз бечора-
ларнинг кўз ёшларини, жигар онларини тилла то)ларга айлантирасизлар. 7аром нон еб оринни
аппайтирасизлару яна бизларга дў урасизлар?!» деган айири кўкрагини эзди, аммо бў)зидан
нарига кўтарилмади. Дарди ичида олаверди. 7аиатни айтиш шунаа ийин. Айниса нопок
одамларга (Насибанинг назарида Зо ид ам нопоклардан эди) бас келиш мушкул. Ундан кўра ўттиз
беш минг сўмни топиб бериш осонро. Насиба «бу йигитга бекор учрабман. Энди ўртага ўйган
одами билан гаплашавераман», деган фикрга келиб жойидан ўз)олди.
www.tohirmalik.uz

— Кеннойи, ким нима деса сўзига учаверманг. Беш ўл баробар эмас. Ўйлаб иш илинг.
Зо иднинг мулойимлашгани жувонни яна ўрнига айтарди.
— Ахир хат олиб келишди-ку? — деди ажабланиб.
— 8анаа хат?
Насиба чўнтагида )ижимлаб турган хатни чиариб узатди. Зо ид шошиб олиб ўиди.
— Дастхат эрингизникими, аними?
— Ўзлариники, хатларини танимайманми?
Зо идга воеа равшанлашди. У турмалардаги а волни биларди. Лекин жувонга хатнинг ёзили-
ши тарихини айтолмасди. Айтса, бу хотиннинг эси о)иб олиши еч гапмас.
— Сиз... уйингизга боринг. Бу ишни бизга ўйиб беринг. Агар пулни сўраб келишса, икки соат-
дан кейин келинг, денгу менга хабар беринг.
Зо ид гапини тугатиши билан эшик очилиб, башанг кийинган йигит кириб келди. Зо ид проку-
рорнинг ёрдамчиси билан яин алоада бўлган бу терговчини танирди, аммо амсу бат бўлмаган
эди. Унинг хонага берухсат кириб келиб, яна ўтириб олиши )ашини келтирди. Насибага «боравери-
нг» дегандай араб ўйди. Жувон ўрнидан турганида йигит уни тўхтатди.
— Кечирасиз, опа, сиз ким бўласиз?
— Бу киши Намозова, су батга чаирган эдим, — деди Зо ид сову о ангда.
— Э, анави бечоранинг хотинимисиз? — деди йигит ачинган одамдай. — Эрингизни тушунмов-
чилик билан амашибди. Бугун ўйиб юборамиз.
Аёл тушими ё ўнги эканини билмай тамом гангиди.
— Сиз кетаверинг. Ош-пош пишгунча эрингиз уйингизга кириб боради.
— Ростми... вой...
— Э, одамларга яхши гап айтсанг ам ишонишмайди-я! Прокурор ёрдамчиси озир буйру бер-
ди. Эрингиз озод. Тезро боринг уйингизга.
Аёл ажабланиб, Зо идга бир араб олдию хонадан шошилиб чиди.
Зо ид жувоннинг савол назарига жавоб беришга ожиз, чунки унинг айронлиги ам аёлникидан
кам эмасди.
— Гапингизга тушунмадим? — деди Зо ид, аёл чииб кетиши билан.
— Винзавод директори прокурор ёрдамчисига келиб аммасини ўзи ташкил илганини бўйнига
олди. Намозов бегуно . Сизга шуни айтгани кирувдим. Овора бўлиб о)оз титиб юрманг. Омон бў-
линг, ошна.
— Директор ту мат илган бўлса...
— Бу ё)и билан ишингиз бўлмасин, — йигит шундай деб, чииб кетди.
Зо ид андай ўйин бўлаётганини билолмай айрон олди.

— Намозов!
Дилгир ўтирган Шариф сочининг амрли овозини эшитиб ўрнидан ўз)олди. 8амохонада эзи-
либ ўтириш дурустми ё терговчи билан узундан-узун су бат уришми — билмасди. Тилла тишлари
су)уриб олинган одам и рашларини бас илган, аммо унинг зорли овози Шарифнинг улоларига
му рланиб олган эди. Кап-катта эркак одамнинг сўйишга ма кум этилган буадай ўкириши, сўнг
тул хотиндай пииллаб йи)лаши, кейин омонатини топширишга асд илган, сўнгги нафаслари би-
лан и ранаётган бемор каби овоз чиариши фаат Шарифга аталгандай эди. У бўкирганда ам,
йи)лаганда, и ранганида ам Шарифга «Кўриб ўй, сенинг бошингга ам шу тушади. Сени азоб-
лашдан аввал менда тажриба ўтказишяпти. Сенинг тилла тишларинг йў, итдан баттар хор бўла-
сан», дегандай бўлар эди. Шариф учун бир нарса орон)и — бу одам жон азобида инграяптими ё
мол аччи)идами? 7ар олда тилланинг нархи озир фалон пул...
«Иш куни» арта ўйнидан иборат бўлган одамлар эса ўз юмушлари билан банд. Ўртадаги бир
тутам пул гўё шу амохонадагилар тадири ёзилган укм о)ози. Ўй суриб ётган, бир-бири билан
паст овозда гаплашиб ўяётган, атти ёстиа юзини босиб пин она йи)лаётган катта-кичик эр-
какларнинг ар бири исталган пайтда пул ўрнига тикилиши мумкин. Бу ердаги ма бусларнинг иш-
лари ам терговда. Судгача али фурсат бор. 8имор ўйновчилар терговчи ва акамларга нисбатан
тез ишлайдилар.
Шариф ўзига аталган укм ва ижронинг андай бўлишини ўйлаб, эзилиб ўтирганиди, сочи уни
чаирди. Шариф ярим очи эшикка яинлашиб орасига ўгирилиб аради: бурчакдагиларнинг у би-
лан ишлари йў, му им муаммони ал этолмай гаранг бўлаётган олимлар каби жим ўтиришибди.
Гўё сочининг овозини эшитишмаган, гўё Шарифни уло)игача арзга ботиришмаган. 7атто кўнгил
учун ам бир айрилиб араб ўйишмади-я!
www.tohirmalik.uz

Сочи да лиздаги шеригига Шарифни топшириб, ўзи эшикни шаралатиб ёпди. Шариф темир
зиналардан пастга, ундан овлига чиди. У терговчи билан учрашувга озирланган эди. Сочи Ша-
рифни иккита стол ўйилган чо)ро хонага бошлаб кирди. 8алдир)оч мўйловли йигит Шарифга фа-
ирига менсимай араган подшо каби илкис назар ташлаб ўйди. Подшолар бундай пайтда фаир-
нинг таъзим бажо айлашини, тиз чўкишини, тиззалаб юриб келиб оёларини ўпишларини кутган-
лар. Бу мўйлабли йигит адим шо ларнинг фаат назаринигина олган, олган удумлардан «феодал
сарити» сифатида воз кечган дейиш мумкин эмас. Агар Шариф озир тиз чўкса, фаирга лозим
бўлган ишларни бажарса, бу «кўнгли бўш» азамат йигит йў демасди. 7ар олда бу йигитнинг ўзи
укмдор бўлмаса-да, арашлари ва айтар сўзи шо она эди.
— Намозов, сиз озодсиз. Айбларингиз исботланмади.
Шариф прокуратура терговчиси билан су батдан кейин «бу бир англашилмовчилик бўлса ке-
рак, текшириб чиариб юборишади», деб умид илган эди. 8амохона эшиги ар очилганда ё со-
чи тиришдан мўралаганда «мени чаиришармикин», деб нажот кўзи билан араган одам «Сиз
озодсиз» деган сўзни эшитиб ишонмади. «Сиз фалон жиноятни илишда айбланасиз» дейиш ам,
«Сиз озодсиз!» дейиш ам шунчалар осонми? Дунёнинг лаззатини фаат илм билан шу)улланиш-
да ва оибатда нимадир кашф этишда деб билган одамга бу идора, унинг ходимлари, уларнинг
муомалалари )алати туюларди. Одамни бу даражада хўрлаш, бу даражада калака илиш, бу дара-
жада тепкилаш мумкинлигини тасаввурига си)диролмас эди. Бу хўрликларни ўз кўзи билан кўриб,
танасида ис этган бўлса ам, ишонгиси келмасди. 7озир алдир)оч мўйлабли йигитнинг яна бир
марта «Сиз озодсиз», дейишини кутди. Аммо йигит онасидан камгап бўлиб ту)илганми, ё унга ра -
барлари «фаат бир марта айтасан бу сўзни» деб атти тайинлашганми, ё бу ширин сўзнинг им-
мати фалон сўму бу пулни тўлашга Шарифнинг урби етмаслигини билгани учунми — ар олда
такрорламади. Шунда Шарифнинг ба)ри ёнди. Ношукур банда! Ра мат, деб чииб кетавермайди-
ми?! 7озиргина ўлимига рози бўлиб ўтирган одам бирдан аиатни айтгиси келиб олди. «Нимага
мени бу азобга гирифтор илдинглар, нима аларинг бор эди, ил)илини илиб ўйиб, узр сў-
райдиган тилларинг узилиб тушганми?!» демочи эди. Сўз бошлади ам:
— Нимага...
7ар тугур йигит гапиргани ўймади:
— Нимагалигини уйингизга борганда биласиз. Яхши одамларнинг назари сизга тушибди. Бўлма-
са уру)-аймо)ингиз билан амода чирирдингиз. Боринг, гапни чўзманг, — йигит шундай деб бир
парча о)оз узатди.
Шариф о)озга ўл узатган эди, орасидаги сочи чаонлик илиб, о)озни ундан аввалро
олди-да, елкасига «юр» дегандай туртиб ўйди.
Шариф дарвоза эшигидан ташарига чииб икки-уч адам юргач, тўхтаб, ўгирилди. Тепаси сим
тўсили девор баландлигини чамалагандай узо тикилди. Шу пайт ёнида сутранг «Жигули» тўхтаб,
хаёлини бузди. Ўзини четга олишига улгурмай машина эшиги очилди.
— Ўтиринг, окахон, — деди жингалак сочли йигит, ме рибонлик билан.
— Ра мат, ука, овора бўлманг, — деди Шариф. У «йигит бирор танишимнинг ё укаси ёки ў)ли
бўлса керак, тасодифан кўриб олди», деб ўйлади. 8амодан чиа солиб танишга учраганидан
атто хижолат бўлди. Одамлар айби борми ё йўми деб муло аза илиб ўтиришмайди. «8амода
ўтириб чиан», деб, ола арашади.
— Ўтиринг, — деди Жамшид. Бу сафар унинг овозида ме рибонлик эмас, атъийлик, амр о анги
зо ир эди. Гарангсиб турган Шариф буни сезмади. Жамшиднинг атайин кутиб тургани ам унинг
хаёлига келмас эди.
— Мен эски ша арга бораман, — деди Шариф.
— Ўтиринг, ўша ёа кетяпман.
Шариф «унда майли, сизни овора илмас эканман», деб машинага ўтирди. Таниш йигитлар еч
бўлмаса ол-а вол сўраб ўйишарди. Бу эса ми этмай кетяпти. Шариф шундан ажабланиб, сўради:
— Ука, сизни танимайро турибман?
— Танимайсиз. Бир яхши одамни дуо илаверинг. Шу одам сизга мурувват илмаса, амода чи-
риб кетардингиз.
«Яхши одамларнинг назари тушибди...» Шариф амохонадаги алдир)оч мўйловли йигитнинг
гапини эслади. Ким экан у яхши одам, нима учун унга мурувват иляпти? Шариф яхшилик илиши
мумкин бўлган танишларини бир-бир эслашга уринди. Унинг танишлари орасида бунчалар ўли
узун одам йў эди. 8илич Сулаймонов-чи? Аввал амоа тииб, сўнг олиб чииб удратини кўрса-
тиб ўймочи бўлдими? Шу фикр Шарифга тў)ридай туюлиб, сўради:
— Яхши одам... 8илич Сулаймоновми?
Йигит жавоб бермади.
— Асадбекми?
— Сергап одам экансиз! — йигит шундай деб жеркиб берди.
www.tohirmalik.uz

«Демак, ўша», деган арорга келди Шариф. Одам боласининг душмани ўз тили, деганларидек,
тили жиловсиз бўлгани учун Шариф кўп панд ерди. Унинг зўр илмларга етган али оддий аиат-
ни тушунишга осирлик илиб олар эди. Камба)ал яшаши, илмда ол)а силжишда ийналиши, ун-
вонлардан бенасиб олиши ва ни оят, амоа тушишида суяксиз тилнинг кўп хизматлари борли-
гини тушунгиси ам келмас эди. Хотини зорланиб «тилингизни тийибро юринг», деган пайтларида
«Мен индамай кетадиган ул эмасман», деб ўжарлик иларди. Бойвуччаларнинг ўткир идли ати-
рини сепиб, ясаниб олган бу жингалаксоч йигитнинг «сергап экансиз», деб жеркиб беришидан уни-
нг ўжарлиги тутди.
— Ўттиз мингни ам ўша яхши одамга бераманми?
Йўлдан кўз узмай келаётган Жамшид орасига ўгирилиб, унга ажабланиб араб олди.
— 8анаа ўттиз минг?
— Вати келганда билиб оласиз, — деди Шариф унинг бояги гапига талид илиб.
— Билиб оламиз, хотиржам бўлаверинг, — деди Жамшид унинг пичингига эътибор бермай.
Жамшид машинани Шарифнинг эшиги олдида тўхтатди.
— Ортича валаламай, бошингизга )алва орттирмасдан уйингизда жим ўтиринг. Эртага ишга
чиасиз. Яхшилаб билиб олинг, окахон: сизни пано ига олган одам керак бўлса ўттиз мингдан ўт-
тиз мингтасини бошингиздан сочади. Агар уни хафа илсангиз, уру)-аймо)ингиз билан, ўттиз бир
минг томирингизни уритиб ташлайди.
Шариф эшикни очиб, бир оё)ини ерга ўйган дамда бу гапни эшитиб тўхтади. Таранг тортилиб
турган асаб томирлари баттар ашади.
— Мени ўритманг, — деди овозини кўтариб.
Жамшид, уни айрон олдириб, жавоб бермади. Шариф баттар тутаиб, тили калимага келмай
олди. «7е оналарингни...» деб сўкиниб машинадан тушди-да, эшикни арсиллатиб ёпди.
Шариф деярли сўкинмас эди. Сўкинган тадирда еч бўлмаса жа)и ёрилиши мумкинлигини ам
билмасди. Бахтига у энди Асадбекнинг одамига айланди. 7озир «онангни...» дейиши нима экан, бу-
нинг ёнига амма-холаларини, опа-сингилларини ўшиб сўкканида ам Жамшид лом-мим деёлмас-
ди. Жамшид Асадбекни кўпга отамтойлик илишини билади. Унинг назарида хўжайини Шарифни
шунчаки пано ига олди. Хўжайиннинг эътиборидаги одамга ола араш мумкин эмаслиги унга ойдай
равшан. Унга яна бир нарса ани — буйруни адо этиш чо)ида бегоналар билан гаплашмаслиги,
айниса, пири Асадбек аида бирон сўз айтмаслиги шарт. 7озир Шарифга пўписа илиб шу шарт-
ни бузди. Шарифнинг гапидан аччиланиб, «хўжайин ўттиз минг сўрайдиган гадой эмаслиги»ни
билдириб ўйиш учун чегарадан чианини ўзи ам сезмай олди. Чегарадан атлашга атлади-ю,
сўнг афсусланиб, мум тишлади. Шарифнинг аоратига парво илмай ўтиришининг иккинчи сабаби
шу.
Шариф эшикни ёпиши билан «Жигули» пойгачи машиналардай силтаниб ўз)олди. Йўлни
авайлабгина оплаётган ор тўз)иб кетди.
Шариф эшиги олдида туриб олди. Оппо )иштдан урилиб савлат тўкиб турган иморатлар а-
торидаги сомон суволи пастак уйи кўзига етим боладай мун)айиб кўринди. Назарида эгаси амо-
а олиб кетилганидан сўнг уйи шармандалик юкини кўтаролмай чўкибро олгандай туюлди.
Ту матдан амалиб, сўнг озодликка чиан одам увончини ичига си)диролмай, бахтидан ёниб,
азор- азор шукрлар илиб уйига учиб кириши керак. Шарифда эса бундай бахт, бундай увонч
йў эди. У давлат амо)идан утулгани билан, кўринмас тўрга чирмаб ташланганини, бу тўр уни
оибатда батамом алок этишини сезиб турарди. Мана шу сезги уни озодлик бахтига бегона илиб
ўйганди. У елкасидаги дард юки билан остона атлаб овлига кирди. Йўлакда биттагина из — ор
учунлари али бу изни кўмиб улгурмаган — демак, Насибаси яинда кўчадан айтган.
7овли этагида «ошхона» номи билан зикр этилувчи бостирманинг эшиги зорланиб очилиб, На-
сиба чииб келди. У эри томон бир-икки адам ўйди. Сўнг нима иларини билмай тош каби отди.
Кейин беихтиёр равишда югуриб келиб, Шарифни учолаб олди.
О )иштли дан)иллама уйларни, дуру гав арларни орзу илмай яшаётгани, озонлари бозор
гўшти андай бўлишини билмай, музлаган гўштга ам аноат илувчи, алол яшамолик за матини
барча лаззатлардан афзал кўрувчи, борига шукр илиб умр кечираётган бу икки банданинг тили
гапга келмас эди. Улар «гуно имиз нима экан?» деган жумбоа ечим излашар эди. Яратганнинг
олдида уларнинг гуно лари йўдир, деёлмаймиз, беайб — парвардигор. Бизнинг фикри ожизимиз-
ча, бошларига кулфат солган «гуно »ларнинг энг улу)и — «ўйнашмагин арбоб билан...» деган ик-
матни унутганларида. Замонлар ўзгаради, тузумлар ўзгаради, подшолар келиб кетаберади, булар
— дунёнинг устидаги либослар. Эски кўйлак устига янгиси кийилгани, вужуд, алб, инсоф, виждон
эса ўзгармай олабергани каби, фоний дунё аслини ўзгартирмайди. Хал яратган икматлар ам
аслича яшайверади. Авваламбор Шариф, олаверса Насибанинг кўп нарсаларга етгувчи али, фа -
ми-фаросати шу нутага етганда андак ожизлик илгани учун ам бу кичик кулфат тузини тотиб
кўришди.
www.tohirmalik.uz

Насиба эрининг кириб келиши туши эмас, ўнги эканига ишонч осил илгач, уни ба)ридан бў-
шатиб, уйга бошлади. «Болаларни олиб келмадингми?» деди Шариф остона атлаб ичкари киргач.
Насиба лабини тишлаб, бош чайади. Шу кунлар ичи увиллаётган уйда ёл)из ўтириш унга осон
кечмади. Аммо ёл)излик азобидан «дадам анилар?» деган саволга жавоб айтариш минг чандон
о)ирро эди. Бу савол уни илон каби чаиши, назарида атто жонини ам су)уриб олиши мумкин
эди. Ўзи айтмаган тадирда ам, болалари кўчадан эшитишарди. Дадаларининг амода ўтиргани
мур)ак албларни эзиб ташламасмиди? Насиба шунинг учун болаларини онасиникидан олиб келма-
ган эди. Шариф буни тушунди. «Янги йил кечаси ам ёл)из ўтирибди-да, бечора», деди ўзича.
Нонушта ма али ам бўлиб ўтган нохушликдан сўз очмадилар. Иккови бир-бирига араб-араб
ўйиб, номигагина нон тишлаб, чой ўплаб ўтирдилар. Эр-хотиннинг ишта аси йў эди. Улар илк
марта ёл)из олиб бир-бирига айтишга сўз тополмай ийманиб ўтирган келин-куёвга ўхшашарди.
Шариф Насибадан саволлар кутарди. Насиба «эрим ўзи гапирар», деган илинжда эди. Ножўя
савол билан эрининг дилига озор етказишдан чўчирди.
Барча кўргуликларига «фош иламан» деб дў ургани сабаб бўлганини тушуниб етган Шариф-
нинг хотинига бу ада гапириш нияти йў эди. Шу биргина пўписа учун амоа тииб ўя олади-
ган зотлар фош илишга киришилган тадирда аерга олиб бориб тииб ўйиши мумкинлигини хо-
тини билса, да шатдан юраги ёрилиб кетиши еч гапмас.
Шариф жонини салаб олишнинг бирдан-бир йўли тилнинг бевошлигига бар ам бериши ло-
зимлигини англади. Уни ийнаётган нарса — билагидаги игна излари, амода хуруж илган тан
азоби. 7адемай яна бош кўтарувчи бу азобга энди дош бера оладими? Ў гиё вандга айланиб ола-
дими? Мана шу фикрнинг ўзиё уни да шат тўрида ушлаб турарди.

  

Жалил уйига айтди-ю, аммо тинчини йўотди. Асадбек бошига бир о)ир иш тушганига амин бў-
либ, ташвишланди. 7али «фалончини отиб кетибди», али «фалончини ёиб кетишибди», деган
ва имали миш-мишлар бош кўтараётган та ликали кунларда Асадбекдай одамнинг ам жони ил
устида эканини Жалил яхши тушунарди. Аввало )аним асд илмасин. 8асд илса биров унинг жо-
нини салаб ололмайди. Атрофини ўнта ишончли йигит ўраб турса ам битта ў си)адиган туйнук-
ча топилиб олар. Шундай экан, бу ўйинга кирганларнинг умри хотимаси ани. Асадбек шуни сез-
дими? Юраги сезгани учун биродари билан видолашиб олмочи бўлдими? Асадбекнинг беват чор-
лови Жалилни бу фикр исканжасига топширди.
Жалилнинг назарида телевизордаги бежирим лаблари кулиб турган из-жувонлар, тиржайиб
туриб ашула айтаётган хонандалардан ташари бутун эл ташвишга бурканган эди. 7амиша мири-
иб кўрадиган томошалари бу кеч унга ёмади. «Янги йил кутиш» деган гап ам бирданига эриш
туюлди. Куёви билан пиёлани чўиштириб ўйдию арони ичмади. Доимо зав берувчи фарзанд-
лар давраси ам татимади. Юраги тарс ёрилгудай бўлиб ўрнидан туриб кетди. «Тобим очди», деб
хонасига кириб чўзилди. «Тинчликми, адаси, ўрто)ингиз тинчмилар ишилиб», деб кирган хотинига
бобиллаб берди.
Соат ўн иккида фарзандлари бир-бир кириб янги йил билан табриклаб чиишди. 8ўшни хонада
тонгга адар телевизор сайради. Жалил тонгни ит азобида кутди. Чала-ярим нонушта илиб, ота
ма алласига жўнади. Асадбекнинг болалиги ўтган овли эшиги ичкаридан танбаланган, демак, чи-
иб кетибди. Жалил уйига кириб укасини йўлади-ю, Асадбекникига араб йўл олди.
Ўрто)и уйига келмабди. Манзура одатига хиёнат илмаган равишда ердан кўзини узмай сўраш-
ди.
— Тинчликми, ўзи келин?
— Тинчлик, — деди у паст овозда. Бу оилага самимий муносабатда бўлувчи энг яин одамнинг
Жалил эканини, атто унга ам оила сирларини ишониб айтиш мумкинмаслигини Манзура би-
лади. Кўз ёши тўкиб асрат дафтарини очгиси келади. Аммо... эри айтмаган сирни у айтолмайди...
— Агар тинчлик шунаа бўлса, )алваси анаа бўларкан, — деди у изига айтаётиб. — Галварс
эрингизга минг марта айтдим, шу ишларни йи)иштир, деб.
— Ўрто)ингизни биласиз-ку...
«7а, биламан, — деб ўйлади Жалил, — Худо унга бойлик бергану тарича ал бермаган. Мил-
лион сўми йўлар ирилиб кетяптими, шунча бойлик камми унга, гўрига ортмолаб борадими? Ла-
адда бошига биттагина гувала ўйилади, пул ўйилмайди, шунга фаросати етмайдими?..»
Шу гаплар хаёлига келди-ю, аммо аёлга араб вайсашдан ўзини тийди. Шу топда эшикдан
Асадбек кириб келса, шу за ар гапларни айта олармиди? Айтиш ам гапми?! Хўш, ша арни ёти-
www.tohirmalik.uz

зиб-тур)изиш ўлидан келадиган Асадбек-чи? Эски юз сўмликни узодан кўриб олган, янгиси чи-
анини кўриш у ёда турсин, али эшитмаган оддий ишчининг аорат чегарасини ам босиб ўтиб
кетувчи сўзларига нима дейди? Жалил гапира-гапира жўшиб кетса, шартта биинини чимчилайди ё
сонга шапатилаб уриб олади — шунда Асадбек нима илади? Кайфияти яхши бўлса — кулиб ўя
олади. 7атто ўрто)ининг бу или)идан яйрайди. Болалик дамлари эсига тушиб ширин энтикади.
Болалигида бир рўшнолик кўрмаган бўлса ам вужудига ро ат ўрмалайди... Жалил за арга булаб
отаётган сўз ўларига кайфияти нобоп пайтида дуч келса ам )азабланмайди. Ўзини босади. «7а,
или)и сову» деб тўн)иллаб ўяди... Шундай экан, Жалил ичини ёндираётган гапларини Манзура-
га айтадими ё сочи йигитларгами, ё Асадбекнинг ўзигами — фари йў, сўзлар самога сочилган
ўлардек самара бермайди.
Жалил Манзурага аради-ю «хайр» деб ташарига чиди. Энди аёа боришини билмай гара-
нгсиди. Катта кўчага адар каловланиб борди. Сўнг пишиллаб тўхтаган автобусга чииб уйига кет-
ди.

Асадбек ошнасиникига деярли келмас эди. Тўй-маъракаларда бирров келиб кетарди. Жалилни-
нг болалари, айниса куёви, Асадбекнинг номини эшитишган, аммо ўзини яхши танишмас эди. Шу-
нинг учун эшик ўн)иро)и тугмасини босиб йўлаган башанг кийимли кишини кўриб, ажабланишди.
То 8амара — Жалилнинг кўз очиб кўрган хотини чиунча Асадбек остонада турди. 8амара уни кў-
риб айратланди.
— Жалил уйдами? — сўради Асадбек.
— Йў)идилар... Эрталаб чииб кетувдилар... Бугун биринчи... Сизникига кетдиларми, дебман.
Асадбек иккиланиб ўтирмай кирди. Ме монхона йи)иштирилмаган эди. 8амара Асадбекнинг ки-
риши мумкинлигини тасаввур ам илмагани учун шошиб, довдираб олди.
— Кеннойи, сиз безовта бўлманг. Мен озир кетаман, — деди Асадбек уриниб олган диванга
ўтириб. У кира солиб диваннинг оё)и ўрнига газетага ўралган )ишт ўйилганини кўрган эди, шу са-
бабли э тиёт бўлиб чўкди.
— Вой, овораси борми, сиз ар куни келиб юрибсизми? Кеча неварачам бир ёшга тўлди. Шунинг
учун амма йи)илган эди.
Кеча... ўттиз биринчи декабр... Асадбек 8амарага ялт этиб аради. Аёлнинг гапи унга укаси Са-
мандарни эслатди. Самандари ам ўттиз биринчида ту)илган эди. Бир ёшга тўлганида бундай тан-
тана йў эди. Танчада ўтириб, ора нонни или сувга ботириб оринни тўлаш — улар учун катта
байрам бўлган ўшанда. Жалилнинг уйига ёзилган дастурхон ам Асадбек аричи билан ўлчанса —
харобгина тантана. Лекин ар кимнинг аричи ар хил. Дастурхон устига бир тишлам отган нон
ўйилса ам, атрофига фарзандлар йи)илса тўкин дастурхондан файзлиро бўлиб кетади.
— Неварангизнинг оти нима! — деб сўради Асадбек.
— Ўрто)ингиз китоб араб Самандар деб ўйганлар. Ўт-оловни ам писанд илмайдиган )алати
уш бўларканми-е... 8удалари «Улу)бек» деб ўймочи эканлар. «7ей, дадаси, болага исмни из
томон ўймайди», десам ам «7аммаёни бек босиб кетди, битта Самандар бўлиши керакми ё йў-
ми!» деб айсарлик илиб туриб олдилар. Барака топгур, удамиз жуда яхши одам-да. Хўп, деб кў-
ниб ўя олдилар...
8амаранинг оё-ўли ам, тили ам чаонгина эди. Чўло диванда ким ястаниб ўтирганини
унутиб гапга тушиб кетди. Унинг сўзлари Асадбекнинг уло)ига кирмади. «Самандар» деган исмни
эшитибо кўз олди хиралашди. Томо)ига бир нима тиилди. Ярим соат бурун пулининг кўплигидан
эсини йўотган винзавод бошли)ининг тадирини бир сўз билан ал этган Асадбек ўзини бени оя
ожиз банда эканини ис этди. «7атто шу )алча хотиннинг бахти ам йў)а менда, — деб ўйлади. —
Невара кўрсам, исмини Самандар ўяман, деб юрувдим. Жалил илиб кетибди. Китоб кўриб ўйган-
миш... Жалил ўзини агўй дейди. Мен уни ношуд дейман. Бахт ношудларга кулиб боаркан-да?
Шу ношуд изини куёвга узатиб, невара кўриб, хурсандчилик илиб ўтирса... Мен шундай ам бў-
лолмасам... На акам, на укам бор. Фаат... пулим бор. Бу ношуднинг пули йў. Аммо укалари, куё-
ви, Самандари бор... Мен ашамдор уйда яшайман, уйимни дев йигитлар пойлашади. Бу ношуд оё-
)и сини диванда ёнбошлаб ётиб, ўламан деб турган телевизорни томоша илади. Эшиги амиша
очи... Кўнгли ам очи... Янги диванни, рангли телевизорни орзу ам илмайди... Нега орзу ил-
майди?! Одам ам шунчалик ношуд бўладими! Ўзига керак бўлмаса, болаларига лозим-ку! Болала-
рининг кўнгли синмайдими! Невараси шу чўло диванда ётиб, шу хира телевизорни кўриб ул)айи-
ши керакми? Абла , ношуд!» Юраги эзилиб ўтирган Асадбекни бирдан )азаб чул)ади. Шарт ўрни-
дан турди.
— 7озир келаман, — деди Асадбек, — чойингиз айнагунча айтаман.
www.tohirmalik.uz

8амара бу гап шунчаки кўнгил учун айтилди, деб ўйлаган эди. Ме монхонани йи)иштиришга ул-
гурмай, Асадбек айтгач, баттар шошилиб олди. 8амара ме моннинг улу)лигини исобга олиб,
о ори тўкилмаган янги дастурхон ёзди. Куёв чииб Асадбек билан ўш-ўллаб сўрашди-да, чой
уйиб узатди. 7ашамдор уйларда, тўкин дастурхонлар атрофида ўтиришга кўниккан Асадбекка о-
)озлари сар)айиб, айрим ерлари кўчиб тушган уйда чой ичиш боша пайт бўлганда малол келарди.
Унинг озирги кайфияти айнан шундай шароитни ўмсарди. ўариб кўнгил, )ариб уйни со)инган эди.
Бир соатдан кейин Жалилнинг уйи бесаранжом бўлиб олди. Беш-олти одам баравар бостириб
кириб аввал чўло диванни, сўнг стол-стулларни, сўнг хира телевизорни олиб чииб кетишди. Ўр-
нига янги диван, янги стол-стуллар, рангли телевизор ўйилди. 8амара «Вой, ўлмасам, вой, изи
бўлди-ку», дейишдан боша сўз топмади. Асадбек бу ўзгаришларга алоаси йўдек, пинагини буз-
май турарди.
Жалил уйига айтганда амма иш саранжом бўлган эди. У Асадбекка за рини сочишга улгурма-
ди. 8ўран олдин мушт кўтарар, деганларидек, Асадбек остонада ўрайиб туриб олган ошнасига
араб баирди:
— ўинг десанг, абжа)ингни чиариб ташлайман, бу сенга эмас, Самандарга, ту)илган кунига
сов)а!
Жалил Асадбекка бир нима дея олмади, аммо хотинига араб ўрайди. 8амара ўзига андай
ширин гаплар атаб ўйилганини фа млаб, лабини тишлади.
— Сенга нима бўлди? — деди Жалил, Асадбекка тикилиб, — пайтавангга урт тушганини билиб
турибман.
— Менинг пайтавамга эмас, сенинг миянгга урт тушган, — Асадбек шундай деб 8амарага араб
ўйди. У эркаклар гаплашаётганда аёл кишининг атрофда ивирсиб юришини ётирмас эди. 8амара
Асадбекнинг масадини англаб, тезгина чииб кетди. Асадбек шундан сўнг гапини давом эттирди.
— Невара кўрибсан, исмини Самандар ўйибсан, орадан бир йил ўтибди... Асад деган ўрто)им бор
эди, хурсандчилигимга шерик илай, укасининг оти ам Самандар эди, неварамга от ўйишда бир
сўраб олай, дейишга алинг калталик илдими? Тилинг бир арич. Бировга сўз бермайсан-у, шуна-
а нарсаларга келганда калланг ишламай олади, хом ошово!
Жалил унга араб жилмайди. 7озир унинг аршисида фаат Худогагина бас келолмайдиган
Асадбек эмас, кўп жабру жафоларни бирга тортган, бир кўчани чангитиб, бир ямо кўрпани тепи-
шиб катта бўлган ошнаси ўтирарди. Асадбекнинг овозида амр о анги ам, а р ам йў эди. Асад-
бекнинг бу одати Жалилга маълум. У дунё ташвишларидан эзилиб, болалигини ўмсаган пайтлари-
да Жалилни топтириб келиб шу о ангда гап бошлайди. Икки ошна соатлаб гаплашиб ўтиришади.
Су бат аъёнларнинг иштирокисиз бўлади. Зарур иш билан келган Кесакполвон ам, Чувринди ам
уларнинг су батини бузишга журъат ила олишмайди. Бунаа пайтларда аъёнлар матбуот хабарла-
рига талид илиб «икки президент юзма-юз учрашди. Халаро а волнинг му им масалалари кели-
шиб олинди», деб азиллашишади. Ўпи эшик ортидаги «халаро а волнинг му им масаласи» —
ён)о ўйинида чиан жанжалнинг «тинч йўл билан ал этилгани»дан бошланиб, битта калишни
галма-гал кийиб мактабга атнаш чо)ида юз берган саргузаштларни эслаш билан якунланади.
Жалил Асадбекнинг бугун бу хусусда гаплашиш нияти йўлигини билди. Агар 7асаннинг ўнг би-
ини о)риса, 7усанники ам о)рийди, деганларидек, Асадбекнинг юрагини тирнаётган дарддан Жа-
лил беба ра олиши мумкин эмас. Асадбек дардини ичига ютмочи. У отаси олиб кетилган кундан
бери исён йўлига кирган, аммо очи-ойдин айириш, шиорлар кўтариб майдонга чииш йўлидан
бормай, аронни узун ташлаб, дардни ам, )азабни ам ичига ютиб аста иш кўришни ўрганган эди.
Жалилнинг йўли бўлак — ўйчи ўйига етгунча таваккалчи уйига етади, абилида ишни дангал бити-
ришга одатланган. 7озир ам ошнасининг гапни майдалашига тоат илолмади.
— Ўрилсанг-чи! — деди у жеркиб. — Мендан боша дардкашинг борми?
Асадбек Жалилга тикилди. Худди рўпарасидаги одамни биринчи марта кўраётгандек тикилди.
Гапириш осон. «Ўрилиш» — хотинларга хос. Эркак дардини айтгунча тўл)о азобларини бошидан
кечиради. Айниса Асадбекни эзаётган дард бировга айтгулик эмас. «8изимни ў)ирлаб кетиб,
кейин ташлаб кетишибди», дейишга тил айланадими? Эркаклик номуси, ори бунга йўл ўядими?
Кеча Жалилни атайин йўлатди-ю, дардини айтолмади. Бугун эрталаб винзавод бошони тадири-
ни ал этиб уйга кетаман, деганда ташарида савдо растаси хўжайинига йўлиди. Хўжайин савдо
а лига хос тавозелик билан сўрашиб, икки ўлини кўксига ўйиб: «Ба)рингиз тўлиб, хурсанд бўлиб
олдингизми?» деди. Асадбек «7а» ам, «Йў» ам демади. Унга бир ўрайди-ю, машина эшигини
очди. Бу одам изининг айтганини эшитиб, табриклагани келган. Ўзича бу одамгарчиликка кирув-
чи фазилат, одат. Асадбек унинг лаганбардорлигидан бир )аши келган бўлса, бефа млигидан бир
)азабланди. 8изини кимлардир ў)ирлаб кетиб, андайдир а волда ташлаб кетишадию у хурсанд
бўладими? 8изига тегишмаган бўлишса-ку, хўп-хўп... Йўса... тирик айтаришмагани минг марта
афзал эмасмиди... Асадбек машинага ўтиргач, хаёлида боша гап ўрмалади — бу одам ис олибди-
ми, демак, кўпчилик билади. Бугун кечгача ша арга тараса ам ажаб эмас. Нима илиш керак?
www.tohirmalik.uz

Аъёнлари билан иш юзасидан масла атлашади. Уларни шу пайтгача оила сирлари, ташвишларига
тортмаган. Асадбек учун оила — муаддас. 7ар кимнинг ам тумшу суаверишини хуш кўрмайди.
Чувринди уйланган йили «оилавий бўлиб ўтириб турайлик», деганда, Асадбек «хотинингни бозорга
солмочимисан», деб гапни калта илган, шу-шу оилавий борди-келди масаласи айта тилга олин-
маган эди. Уларнинг хотинлари фаат йўлов, тўй ва маърака ба онасида кўришишар, «эсонмисиз-
омонмисиз»дан нарига ўтишмас эди. Шундай экан, изининг эндиги тадирини аъёнлар билан мас-
ла атлашиши мумкинми?
Асадбек Жалилдан жўяли масла ат чиар, деган илинжда эмас, балки таскин илинжида келган
эди.
— Миш-мишларни эшитгандирсан? — деди Асадбек, ошнасидан кўз узмай.
— Мен миш-миш оралаб юрадиган хотинмасман,— деди Жалил. — Сен бўладиган гапни гапир.
«Ростдан эшитмаганми?»
Асадбек саволига жавоб топмо истагида Жалилнинг кўзларига аради. Бу кўзларда алдов йў
эди.
Жалил ошнасининг тўл)о азобида эканини ис илди. Бу дардни атто энг яин одамга ам
айтиш о)ир экан, демак, иш чато. Жалил бир оз юмшоро гапириб, унинг кўнглини овлаш нияти-
да деди:
— Каттага катта дард ёпишади, гапир, ўзингни ийнама.
— Катта дард дейсанми?.. Билмадим... Шу пайтгача менга биров ўл кўтармаган эди.
— Дунёни бекорга чархпалак дейишмаган. Замон ўзгариб туради, шунга алинг етмабмиди?
— Етган эди, лекин...
— Етган бўлса, ватида этакни ёп. Ватида кетсанг — олам гулистон.
Айтишга осон. Замон са насидан тушишнинг ўзи бўладими? Пастдагилар сени алаб, бошига кў-
тариб юришга тайёр бўлса, са надан дадил туша оларкансанми? Тушишингни ўлда найзалар би-
лан пойлаб турганлар-чи? Шу найзалар борлигини билмаганда Асадбек Жалилнинг масла атига
му тож бўлармиди? Асадбек гапни чўзишнинг ожати йўлигини англаб:
— 8изимни ў)ирлашди, — деди. Шу гапни айтдию уятдан ёниб кетай деб кўзини олиб очди.
Айбига ирор бўлган гуно кордай бошини эгди.
— 8ачон? Топилмадими?
— Кеча ўзлари ташлаб кетишибди.
— Кимлигини билдингми?
— Ани билмайман. Гумоним бор.
Жалил ўйга толди. Бир неча нафасдан сўнг хўрсинди:
— Худодан айтибди.
Асадбек бошини шартта кўтарди:
— Бу нима деганинг?!
— Сен маишат илган изларнинг ам ота-оналари бор эди, улар ам эзилгандир, Худога нола-
лар илгандир. Худо кар эмас, бу о ларни эшитгандир?
— О)зингга араб гапир! Менинг маишат илганимни кўрдингми?! — Бу сафар Асадбекнинг ово-
зи титраб чиди. Жалил унинг кўзларига араб ўрди: бу кўзларда )азаб учунланаётган эди.
— Кўриб нима, мен сенинг ма рамингманми, изингдан юрадиган. Эшитганман, амма гапиради.
— 7амма гапирса ишонаверасанми, е... с-сўтак! — Асадбек беихтиёр сўкинди. Боша вазият
бўлганда Жалил арзга ботмай, дарров айтарарди. Ошнасининг важо атини кўриб, ўзини тийди.
— Бўпти, ўзингни бос, — деди у. — 8изинг тирик экан, Худога шукр ил.
— Жалил, — деди Асадбек а рли овозда, — билиб ўй, мен номард эмасман. Мен итнинг бола-
си эмасман, одам боласиман. Бировларнинг бурнини онатиб лаззат топаман, деб юрганим йў бу
дунёда. Аламим борлигини биласан-ку. Бу а мо гапни бошадан эшитсам, хафа бўлмас эдим. Сен
ам шундай дединг-а!
— Сен илмаган бўлсанг, бу ишни шотирларинг илишади. Лаънат эса сенга оиб келаверади.
Сен одамлар кўзига бўри бўлиб кўринасан. Есанг ам, емасанг ам барибир о)зинг он. Сен мен би-
лан гап талашма. Бўладиган гапдан гапир. Тумшайиб юравермассан, ахир. Нима илмочисан?
— 7айронман...
— Гап айнаб чимасидан узатвор изингни.
Асадбек кечадан бери хаёлнинг айси кўчасига кирмасин, шу тўхтамга келаётган эди. Жалилдан
ам шу фикр чиишини кутган эди. Кутилган фикр айтилди, аммо енгил тортмади. Чунки фикр айт-
мо осон. Тўй илиш ам осон. Биро, изининг юзи ёру) бўладими — машаат шунда. Куёв бўл-
миш Асадбекнинг а ридан ўриб озир индамаслиги мумкин. Кейинчи? Замон са насидан тушиб
кетгач, изи хўрланмайдими? Кўчага айдалмайдими? Шармандалик либосига ўралмайдими? Асад-
бекнинг хавотири шунда. Сиз «Хўш, ўзининг ор-номуси-чи?» дейишингиз мумкин. Бир доно шоир
«ота-она ме рисиз ам яшамо мумкин, аммо мумкин эмас номуссиз яшаш», деганда минг карра
www.tohirmalik.uz

а. Асадбек ота-она ме рига тўймай ўсди. 8изининг ў)ирланиши — унинг номусига тегишмаган
тадирда ам — ота-она номусининг топталиши билан баробар. Шундай экан, Асадбек бунга ан-
дай чидасин?! Чап елкада ўтирган шайтон асосга ундайди: «8ўлингни узатсанг еттинчи осмонга
ам етадиган инсонсан. Биров сенинг косангга туфлабди, оши алолингни бул)абди-ю, сен эзилиб
юрибсанми, кимдан гумонинг бўлса — янчиб ташла! Бугун асос олмасанг, эртага эл олдида баша-
рангга тупуришади. Отангни олиб кетишганда ночор эдинг. Ана шу ночорлик сени бир умрлик ар-
мон ўтида куйдиряпти. Энди ам ночормисан? 8он тўкмасанг эркак эмассан! Ўзингни кўрсат! Номус
учун он тўкиш лозимлигини эркакларга эслатиб ўй!!» Аммо илич ялан)очланган дамда ўнг елка-
да ўтирган Ра мон била-гидан ушлаб тўхтатади. 8он тўкишга йўл бермайди. «Гумонинг тўрига
ўралганларни ти)дан ўтказишинг — ожизлигинг аломати. Гуно кор осонгина жон бериб утулиб ке-
тади. Сен эса номус азобида тўл)аниб олаверасан. Сен озир унинг гуно ларидан ўт. Аммо шун-
дай илгинки, умри азобда ўтсин. Вати келиб оё)ингга бош урсин, тавбалар илсин. Ана шунда ўл-
дирсанг хумордан чиасан. Ўлсанг, кўзинг очи кетмайди...»
Шу овоз Асадбекни ушлаб турибди. Номус азобига чидашга мажбур этяпти. Жалилнинг уйига
бошлаб келган ам шу овоз. Агар ошнаси «уларни ириб ташла» деса бас, янги йилнинг биринчи
куни онлар тўкиш билан бошланади. Асадбек Жалилнинг бундай демаслигини билади. Билгани
учун ам уни ора тортиб келди.

Дунёда энг ширин нарса нима, деб сўралганда «уйу» деб жавоб беришган экан. Бу гап ам тў)-
ри. Биро болалик хотираларини эслаш лаззати уйудан ам мазалиродир. Чунки ёш ўтган сайин,
болаликдан узолашганингиз сайин ўтган кунларни эслайверасиз, энтикаверасиз. Айниса жон-жў-
ралар учрашганда уйуни ам тарк этиб, узун кечалар хотиралар ихтиёрига берилишади. Асадбек
билан Жалилнинг бундай кечалари кўп бўлган.
Жалил ошнаси кўнглидаги )уборни ана шу хотиралар ёрдамида увмочи бўлди. Лекин энг ёр-
ин воеалар ам Асадбек кўнглига равшанлик бермади. У тунд иёфада ўрнидан туриб, Жалил би-
лан хайрлашди. Жалил уни кузатиб кўчага чиди. Асадбек машина сари юрганида орадан Жалил-
нинг овози келди:
— Кўчада Асадбекка ўхшаб юр, шунчалик чўкасанми?
Бу гапни эшитиб Асадбек адди букилиб олганини сезди. Жалил еч ачон унинг удратини
пеш илиб гапирмаган эди. 7озирги айтгани... «Асадбекка ўхшаб юр...» Мана шу гап унга далда
бергандай бўлди. 8аддини тиклади. Чуур нафас олди. Машина эшигини очгач, орасига ўгирилди.
— 8орангни кўрсатиб тур. Одамларнинг ошнасига ўхшаб йўлашни ачон ўрганасан?
Жалилнинг санчиб оладиган жавоби тайёр эди-ку, аммо биродарининг а вол-ру иясини ўйлаб
тилини тийди. Жилмайиб, бош ир)аб ўя олди.
Асадбек овлига адам босгач, ошхонадан чиаётган изига кўзи тушди-ю, беихтиёр тўхтади.
8изи ам уни кўриб бир он аракатсиз олди. Сўнг паст овозда салом бериб, шошганича изига
айтди. Ота билан изнинг ниго лари бир сониягина учрашди. Гўё тўсатдан яшин чанаб орон)и-
лик ба)рида ўртанаётган икки хаста дилни ёритиб ўтгандай бўлди. Яшин нури сўниши билан улар-
нинг ар бири ўз жа аннамига, яна ўтда овурилиш, азобланиш учун айтдилар.
8из нима учун отаси олдига югуриб келмади, нима учун бўйнига осилиб кўз ёш тўкмади, нима
учун нолалар илмади? Нима учун дардини ютиб жа аннам азобини ўзига раво кўрди? Асадбек
ўриб кутган одиса рўй бермади. 7а, у изи билан учрашишдан ўраётган эди. 8изи фарёд ур-
ган тадирда ичини кемираётган вулоннинг отилиши тайин эканини билиб, ташвишланаётган эди.
Асадбек изини сира эркаламасди. Кесакполвон — )азабга минганида отасини ам танимайди-
ган а ри атти одам, ойда бир марта хотинини уриб турмаса егани ичига тушмайдиган жиззаки
эркак — бўйи етган изини аддан зиёд эркалаб, юзларидан чимдиб, ўпиб ўйганида Асадбекнинг
)аши келарди. Баъзан танбе бериб, баъзан «изингни эрга берганингда ўзингни ам ўшиб бера-
санми», деб пичинг иларди. Кесакполвон Асадбекнинг бундай гапларини, пичингларини уло)ига
олмасди. «Бу изимни ўзим туанман», деб тиржаярди, холос. Ким, андай ту)ишини яхши фа м-
лайдиган изи отасининг бу азилидан яйраб, баттар эркаланарди. 7ар тўкисда бир айб, деганла-
ридек, бегуно одамнинг жонини су)уриб олишда киприги илт этмайдиган одамнинг фарзандига
нисбатан шундай ме ри борлиги оламнинг ажабтовурлигидан эди.
Асадбек баъзан «мен ам болаларимни эркалашим керакми?» деб ўйлаб оларди. Ота-онага эр-
каланиш нима эканини билмай ўсган одам учун бу мушкул савдо экан. Фарзандга ме рибонлик
боша, эркалаш, талтайтиш боша. Шу боис Асадбек болаларини эркалатмасди, дейилганда «у
фарзандларига беме р эди», деб тушунмаслик лозим. Алисса, озиргина ошхонага кириб кетган
изи унга салом бериш билангина кифояланар эди. Асадбек шунга кўниккан бўлса-да, озир андак
ажабланди. 8изининг номус ўтида куйиб кул бўлаётгани унга озирча номаълум. Буни кейинро ид-
www.tohirmalik.uz

рок эта бошлайди. Яшин чаиб, чок-чокидан сўкилиб олган ора булутлар орасидан ой кўриниб,
орон)илик чекингани мисол, ошхонадан хотини чидию кўнгли равшан тортди. Кўпчилик назарида
да шатли одамхўр сифатида гавдаланувчи Асадбек шу онда хотинини ба)рига босиб йи)лагиси кел-
ди, десам, албатта ишонмайсиз. Лекин сиз ишонинг. Мол-дунёси бе исоб, ўл деса ўладиган одам-
лари бор бўлган олда асратини эшитадиган амрози йў кишининг олига сиз ам ра м илинг.
Бу фожиани атто )анимларингизга ам раво кўрманг.
Йи)лагиси келгани билан Асадбек йи)лай олмасди. Хотини унга далда бергиси келганда ам
юпата олмасди. О)ир бўлганда шу Манзурага о)ир. У икки ўт орасида. Бир томондан изига ачинса,
куйса, боша томондан эрининг )азабидан ўради. «Жа л устида бир нима илиб ўймасалар
эди», деб жони алакда. 7озир ошхона остонасини атлаб чиди-ю, ўрувдан пирпираётган кўзла-
рини эрига тикиб, салом берди. Сўнг:
— Яхши келдингизми, адаси, — деди. Бу гапини ўзигина эшитди. 8ўрибгина, астагина айтилган
сўзлар авога сингиб кетди.
Асадбек уйга араб юрди. Манзура унга эргашди. Ичкари кира туриб чаонлик билан энгашди-
да, эри бетартиб ечган туфлини жуфтлаб, бир четга олиб ўйди. Сўнг ичкари кириб, Асадбек узат-
ган палтони олиб, илгакка илди. Бу жараён кунда такрорланади. Ташаридан кузатган одам ар ку-
ни бир томошани айнан кўргандай бўлаверади.
Асадбек ичкари кириб ўзи хуш кўрувчи тебранадиган юмшо ўриндиа эмас, дераза томондаги
бир ават кўрпачага ўтирди.
— Вой, тўхтанг, кўрпача солай, — деди хотини шошилиб.
Асадбек «керак эмас», деган маънода ўл кўтарди. Манзура бу ишорани кўрмагандай нариги
уйга кириб кўрпача кўтариб чиди.
— Бирпасга туринг, адаси.
Асадбек ўрнидан жилмади.
— Ўтир.
Манзура гилам устига ўтириб, кўзини ерга тикди.
Асадбек гапни нимадан бошлашни билмай каловланди.
— Тинчликми? — деди у бир оз сукутдан сўнг.
— Тинчлик, — деди хотини сини овозда.
— Бир нима дедими?
— Йў али.
— Сўрамадингми?
Манзура эрига шошилиб араб олди-ю, бошини эгди.
— 8андай сўрайман.
— Мен сўрайми бўлмаса!
— Вой, адаси...
— 7а, латта!
Асадбек шундай деб тўн)иллади-ю, баириб юборишдан ўзини тийди. «Сўраганининг нима
фойдаси бор?» деган фикр уни жиловдан тутди. Хўш, сўради ам дейлик, «зўрлашди» деган жавоб
олди нима-ю «тегишмади» деганда нима? 7ар икки олда ам ў)ирланган из одамлар учун номус-
сиз бўлиб олаберади-ку?..
— Энди нима илмочисан?
Манзура энди нима илиши мумкин? Унинг йи)лашдан, фи)он чекишдан бўлак нарсага удрати
етадими? Асадбек буни яхши билади. Шунинг учун савол беришга бериб ўйиб, жавоб кутмади.
Шунча йил бирга умр кечириб хотини билан масла атлашмаган одам шу нозик паллада фикрла-
шармиди? Нима ада сўзлашишни билмагани учун ам шу сўро тилидан учди. У озир ёнида хо-
тини бўлишини истарди. Манзура чииб кетса вужуди кимсасиз уйдек увиллаб олишини ис и-
ларди. Аммо хотини рўпарасида ўтирар экан, худди уришиб олгандай о)зига талон солволмайди-
ку. Хотиннинг камгап, баодоб бўлгани яхши-я, аммо мана бунаа пайтда эрни эзиб ташлайди-да...
Манзура гапга чечанро бўлганида Асадбекни )уборли ўрамдан олиб чиармиди...
Ташаридан эркак кишининг овози келиб, Манзура чаон ўрнидан турди-да, дераза оша ов-
лига аради.
— Мутаваллингиз, — деди ажабланиб.
— Чаир, — деди Асадбек.
Манзура тез-тез юриб чиди. Дам ўтмай эшик о)зида бўйни узунлигидан эгилибро юрувчи, эг-
нига уринибро олган пальто, бошига янги сувсар телпак кийган мутавалли кирди. Соол-мўйлов
улашилганда кечро олган, аммо яратган «шу ам эркак-ку», деган ра м билан топиб берган беш-
ўнта тукни савлат илиб ўстириб, жамики тирик жоннинг энсасини отиргувчи Каримуллага Асад-
бекнинг ам тоати йў эди. Етимхона бошони бўлиб ишлаб, ўз таъбири билан айтганда, шайтон-
нинг биттагина гапига кирди-ю, олти йил умрини симтўсилар ортида ўтказиб айтди. Яна фирага
www.tohirmalik.uz

тиклаш масаласида кўп уринди. Фира аъзолигига айта олганида тури таровати ўзгача бўларди.
7атто ўзига ам ёмайдиган, соол-мўйлов деган номга иснод келтирувчи бу туклар ўстирилмасди.
Хитойнинг о ори тўкилмаган о кўйлагини кийиб, Олмониянинг нўхот гулли изил бўйинбо)ини та-
иб, финларнинг кўзни олувчи костюмини эгнига илиб, гердайиб юрарди. Айб ўзида — райўмга
узатиши лозим эди. Ўзини хокисор кўрсатиб бир янглишди. Райўмдагилар хокисорларга ра м и-
лар деб ўйлаб эди. Ра мдиллар райўмда эмас, бу томонда экан. Бахтига ма аллада масжид ури-
лиши бошланди. Аввалига айбаракаллачи бўлиб юрди. «Уни у ёа ол, буни бу ёа ўй», деб ту-
риш, чойни шопириб айтариб ўзидан улу)ро одамларга таъзим билан узатиш адисини олган
эди. 8урилишда ар куни ўралашиб юрувчи битта бекорчи керак экан. Шундан фойдаланиб, пойде-
вор битмасидано ўзини «мутавалли» деб эълон илди. Абдукарим деган исм, гарчи муллаликка
дахлдор бўлмаса-да, Каримулла деб ўзгартирилди. Бу «мулла» хотираси заифлиги туфайли тўрт ой
бадалида «Оятал курси»ни ёд ололмай, иккита кичик сура билан тирикчилик илади. Ўшанда ўсти-
ра бошлаган «соол-мўйлаб» иморат томи ёпилибдики, али бир энликдан нарига ўтгани йў. Бу
ол Кесакполвон учун бир эрмак. Уни ар кўрганида «Каримулланинг сооли ичкарига араб ўса-
ди», деб мазах илади. Асадбек мутаваллининг тезро кетишини истайди, Кесакполвон эса уни
масхаралаб ўтиришни ётиради. Каримулла бу масхарани малол олса-да, сиртига чиармайди. Ке-
сакполвоннинг гапларидан мириандай хихилайди. У Асадбекдан чўчийди, камгап, муло азали
Чувриндидан эса ўради. Шу олда аъёнлардан бири уни «ўзига яин олиб» « азил» илар экан,
нимаси ёмон?
Каримулла Асадбек ёл)из эмасдир, деган хавотирда эди. Ичкарига киргач, яйраб кетди. Илдам
юриб келиб Асадбек билан ўшўллаб сўрашди. Асадбек ўрнидан ўз)олмай, ўл учини берди.
— Ўруснинг янги йили муборак бўл)ай, — деди Каримулла ишшайиб.
Асадбек унга жавоб бермади. «Хўш, нимага келдинг?» дегандек норози иёфада боди. Кари-
мулланинг масади янги йил билан табрик этиш эмас, балки кўнгил сўраш, шу орали ўзининг ам
ру ан «азият чекаётганини» маълум илиб ўйиш эди. Аммо Асадбекнинг араши уни шошириб
ўйди. «Сизга асд илганлар паст бўлсин, изингизнинг бахти очилиб кетади, иншоолло », деб
дилига тугиб келган гапларини ам унутди.
— Битта хонага жой илиб намозни бошлаб юбордик. Бутун ма алла дуои жонингизни илиб
ётибди. Сувочилар хонао дан чиишди.
Хабар Асадбекни мутла изитирмаётганини сезиб Каримулла жимиб олди. Шу гапларнинг
ўзини айтиб чииб кетавериш мумкинмасди. Шу учун бир оз каловланди.
— Айвоннинг... тўсиларига темир керак экан, борсак бермади, зан)ар. Лимит-пимит дейдими-
ей...
— Темир сенга озир керакми? — деди Асадбек тутоиб.
Шу топда Асадбекнинг кўнглига бундай гаплар си)маслигига, умуман, майда-чуйдалар билан
шу)улланиш боша аъёнларнинг иши эканига Каримулланинг калта фа ми етармиди?
Асадбек шарт ўрнидан турди. Каримулла «тепиб олади шекилли», деб ўриб, ўзини четга ол-
ди. Асадбек эшик ёнига илинган, шапалодек келадиган хориж телефонини олиб, чиройли тугмача-
ларни босиб раам терди.
— Алло, ким бу? — деган эринчо аёл овози келди.
— Тўхтасин керак, — деди Асадбек жеркиб.
— Ухлаяптилар.
— Уй)от, )афлатни, Асадбек акам сўраяптилар, де.
— Вой, ассалому алайкум, озир... Ана, туриб келяптилар...
Ярим даиа ўтмай хирилдо овоз эшитилди:
— Ассомайкум, Бек ака, тинчмисиз, омонмисиз, янгам...
Асадбек унинг гапини шарт бўлди.
— Масжидга нима учун темир бермадинг?
— Окахон, лимит...
— Икки соатдан сўнг темирлар масжидда бўлсин.
— Бек ака, эртага эрталаб...
— Икки соатдан кейин масжидга чииб кўраман.
— Ахир бугун кранчи...
— Ўзинг ўл билан ортасан.
Асадбек гапни калта илиб, телефонни жойига илди:
— Икки соатдан кейин усталаринг жойида бўлсин.
Каримулла бу гапни эшитиб, бошига )ав)о орттирганини билди. Кирганига минг пушаймон еди.
Топширидан утулиб олиш учун ба она излади.
— Усталарнинг аига сал камхаржро бўлиб олувдик. Чимаймиз, деб хафаро бўлиб кети-
шибди, — деди миж)овланиб.
www.tohirmalik.uz

Асадбек ма аллага ёрдам бўлсин, деб пул берарди, биро сарф-харажатларни текширтириб
кўрмас эди. Бир афта бурун «мутавалли масжид аини сичондек кемириб ётибди», деган гапни
эшитиб, «етимларнинг аидан ўрмаган, масжид аидан ўрармиди», деб )ижинган, лекин чо-
ра кўришга шошилмаган эди. 7озир шу гап ёдига тушдию янада тутоди:
— Усталарнинг аига шерик бўлмаганингда етарди.
— Бек ака, ундай деманг-а, аста)фирулло !
— 7е, сени художўй илиб туанни...
Каримулла ўзини олашга киришишнинг оибати яхшилик билан тугамаслигини англаб, бошини
эгганича жим отди. Мўъминликнинг шуниси яхши-да. ўазабга минган одам тутоаверади, сўкаве-
ради, сен эса бошингни эгиб олиб унинг етти пуштини ичингда ўийверасан. «Онангни!» дейди у,
«онангнинг онасини ўшиб...» дейсан сен. «7ароми!» дейди у, «ўзинг итдан ту)илгансан», дейсан
сен. Шу олда давом этаверади. Сенга яхши. Дилингдагини овоз чиариб айтдинг нимаю ичингда
айтдинг нима? Фар шундаки, дилдаги тилга учса жонинг кетиши мумкин, жонингга ра м илинган
тадирда абжа)инг чиади. Тилни бесуяк яратган Худога зорланиб бир-икки ой, балки бир умр кўр-
па-тўшак илиб ётарсан. Каримулла тилини тиш атлашига йўл ўймади. Асадбек сўка-сўка бир
тарсаки тушириб олганини айтмасак, сувдан уру чиди исоб.
Асадбек тарсакидан сўнг бу кўсамулла чииб кетар, деб ўйлаган эди. Унинг мутелик билан ўл
овуштириб, бош эгиб турганини кўриб:
— Яна нима дардинг бор? — деди.
— Бегим, бир оши онимдан кечинг, сизга нотў)ри информация беришибди.
— Гапни чўзма. Менга анаа хабар етказишни билишади. 7аж илмочимишсан, бу ам ёл)он-
ми?
— Рост, бегим, рост. Мен асли шу гапни айтай деб келувдим. Осооллар Асадбек ака ам бор-
синлар, дейишяпти. Биллалашиб борсам, бирам ярашади... Сиз билан борсак, икки марта аж ил-
гандай бўламиз.
— Сен билан юрсам ярашадими?
— Мен билан юрмасангиз ам... Асадбек ожи бўлиб юришингиз ярашади.
— Пулни аердан оласан? Камба)ал-фаир бўлсанг?..
— Бегим, ариндош-уру) бор, озир ўн беш минг пулми? Гуно ларни кўп илардик, охиратни
ўйламасак...
— Охиратни дегин... Ўн беш мингни тўлаб у ёдан майда-чуйда олиб келсам, харажатни оп-
лармикин?
Асадбек бу саволни синов учун берган эди. Бунинг фа мига етмаган Каримуллага жон кирди.
— Чиади, бегим, унча-мунча олади ам.
— Харажатдан ташари йигирма минг олармикин?
Каримулла бу саволга ўйламай-нетмай жавоб айтарди:
— Йигирма минг чимас-ов, аммо ўн мингча олар.
— Шунаа дегин, исоблаб ўйибсан-да, а?
— Энди, одамлар айтиб юришибди-ку...
Асадбек жавонга яинлашиб, эшигини очди. Каримулла тахланиб турган пулларни кўриб, энти-
киб кетди. «Харажатни кўтаради шекилли», деб увонди.
— 8ариндошларингни тинч ўй, — деди Асадбек, пул санай туриб. — Мана сенга ўн минг, — у
шундай деб бели букилмаган пулларни Каримулла томон ташлади. Каримулланинг пулга узатган
ўллари муалла олаверди. — Сен аром адамингни Маккага босма, Маккага покиза одамлар бо-
риши керак. Йўол энди, кўзимга кўринма.
Каримулла пулларни апил-тапил йи)иштириб олиб, уллу илганича чииб кетди. Пулларни
палтонинг кенг чўнтакларига сола туриб «йигирма минг десам бўларкан», деб ўкинди.
Асадбек жойига бориб ўтириб, ёстиа ёнбошлади. Бир дам хаёлларга банди бўлди. Сўнг кўзига
уйу илиниб бошини ёстиа ўйди. 8анча ухлаганини билмади. Бир уй)онганида шом орон)иси
чўккан эди. Хотини кириб: «Оватга чиасизми ё шу ерга олиб кирайми?» деб сўради. Асадбек «чи-
аман», деди-ю, яна уйу элитиб ўрнидан ўз)олмади. Худди биров икки елкасидан босиб, миясига
ўр)ошин уяётгандай кўзларини ам очолмай олди. Мия сергак, уло атрофда ти этган товуш-
ни ам эшитади. Кўз эса )алати уйуда — бир жарга улайди, юраги инидан чиудай бўлади, бир
босинирайди, бир чала уй)онади... Шу а волда тонг оттирди.
Нонуштадан кейин Жамшид келди.
— Бек ака, аммаси пишди. Уйига обориб ўйдим,— деди Жамшид.
— ўалва кўтармадими?
— У-бу девди, менам бир нима дедим.
— Бўпти, кўз-уло бўлиб турларинг. Уйга майда-чуйда юбордингми?
— Бўтанинг болалари олиб бориши керак эди.
www.tohirmalik.uz

— Ўзинг хабар ол.


— Бек ака, кўчада имом турибди.
— Нима иши бор экан, ё тавба илиб келибдими?
— Билмадим... эшитишимча, «Волга»сини шумо илиб кетишибди.
— Ким?
— Бизникилармас.
— Топиб, жойига олиб бориб ўйларинг.
— Кирсинми, ё жавоб бериб юборайми?
— Кираолсин, балки боша гапи бордир.
8отмадан келган, кўзлари маъноли боувчи, ўзи ёш, биро оп-ора ую соол-мўйлови улу)-
ро кўрсатаётган имом — Собитхон ори номи билан ша арда эътибор озонган эди. У имомлик и-
лувчи кичкина, эски масжидга баъзан одам си)май кетарди. 8ариялар бу мулла йигитга ихлос
ўйиб, уни ма алла масжиди имомлигига чорлаган эдилар. Рад жавоби олишгач, Асадбекнинг
аъёнлари орага тушишди. Собитхон ўжар эди. Охир-оибат Асадбекнинг ўзига ам йў дейишдан
айтмади. Асадбекка бу «олифта имомча»нинг димо)дорлиги ёмади. Собитхоннинг: «7аром пул-
ларга урилаётган масжидда мен намоз ўимайман», дейиши Асадбекни )азабга миндирса-да, чора
кўришдан ўзини тийди. Хал орасида ўзи аида бўлар-бўлмас миш-мишлар юрганда бу эътиборли
орининг бошидан биргина соч толаси тўкилса маломатларга олишини билди. Тў)ри фикрлаган
экан — имом машинасини ў)ирлатиб, ундан гумон илибди. Бу гап аллаачон ша арга таралган-
дир...
Собитхон остона атлаб кириб, ўлини овуштирган олда, ироат билан салом берди. Асадбек
беихтиёр равишда ўрнидан туриб унга пешвоз чиди — ўшўллаб сўрашиб, изил духоба оплан-
ган диванга таклиф этди.
— Келинг, ори, андай шамол учирди? — деди Асадбек, фоти а ўилгач.
— Яхшилик шамоли эмас, — деди Собитхон унга тикилиб.
— 7ай, ай, орижон, сову нафас илманг.
— Сизни инсофга чаириш фойдасиз эканини билсам-да...
— 8ори, келишиб олайлик: сиз мени инсофга чаирманг. 8андай яшашни ўзимга ўйиб беринг.
Мен аманми ё но аманми — иёматда маълум бўлади. Сиз менга ози эмассиз. Сиз гапни чайна-
май муддаога кўчаверинг. Сиз «Волга»нгизни ў)ирлатиб, алам билан келган одамсиз.
— 7а, тасир, топиб гапирдингиз. Аммо сиз томондан )ирромлик бўлди бу иш.
— Нима, )ирромлик?! 8ори, аввалги сафар масжидга сарфлаган пулларимни аром девдингиз,
энди )ирромлик дейсизми? Ўйлаб гапирасизми гапларингизни? Сиз кимсиз ўзи? Тўрттагина сурани
кўз юмиб ёдлаб берувчи ориваччасиз, Худо эмассиз! Сизнинг китобларингизда ту матчини нима
дейишади? Ту матчининг тилини кесиш керакми?
— Аста)фирулло ! Ту мат илаётган бўлсам каломулло урсин!
— Керак бўлса уради ам. Ўша куни индамаган эдим. «Волга»нгиз борлигини билганимда «хўш,
менинг пулларим аром экан, сиз «Волга»ни айси алол пулга олдингиз?» деб сўрардим.
— Менинг отам...
— Сизнинг отангиз Андижонда маш ур телпакфуруш, биламан. Телпакфурушларнинг найранг-
ларини ам биламан. Шунинг учун алоллик аида бошалар гапирганда сиз индамай юраверинг.
Худойига бориб, 8уръон ўиб тугун учига неча пул тугиларкин, деб юрадиган мўлтони одамсиз-у,
яна менга )ирромдан гапирасизми?
— Ту мат илманг, мен Алло нинг каломини пулга сотадиганлардан эмасман!
— Мен билмаган нарсамни айтмайман. Жирилламанг. Бу ша ар бедарвозалигини билмайсизми?
Ша арда мингта Асадбек бор. Сиз биттасидан гумонсирабсиз. «Волга»нгизни топиб беришади. Мен
бунаа майда ишлар билан шу)улланмайман.
Асадбек Собитхон билан дастлаб учрашганида анча баодоб муомалада бўлган эди. 7атто ори
аром пулларни тилга олганида ам Асадбек тутомаганди. Унинг озирги феъли, ўрслиги Собит-
хонни аввалига ажаблантирди, сўнг пича ўрувга солди. Агар одамлар орасида юрган гап-сўзлар
рост бўлса, кичкинагина масжиднинг имоми бирданига йўолиб олса ам ажаб эмас-да. 7озир
унинг бу хонадонга кирганини ким кўрди? Чидими, чимадими — ким суриштириб ўтирибди? 8ори
шуларни ўйлаб сесканди. Ичида калима айтариб ўйди.
Худо имомлар орасида инсоф ва имон бобида басаломат бўлган Собитхонни ўз пано ига олиб,
Асадбек а рининг тўлиб-тошишига йўл ўймади. «Майда ишлар билан шу)улланмайман», дегани-
дан сўнг Асадбек жим олди. Собитхон ортича сўзга ожат йўлигини англаб ўрнидан турди. Асад-
бек «бир пиёла чой ичинг» ам демади. Собитхон унинг а рини ўз)отган нарса нима эканини фа-
мламай, гаранг олда изига айтди.
www.tohirmalik.uz
  

Прокурор ма камасининг терговчиси Зо ид Шарипов али бунчалик хорланмаган эди. Кечагина


марказдан келган прокурор терговчиларининг онунга мос бўлмаган ишлари аида кўпириб гапи-
рилди. Гўё шу билан ма камалар тозаланди. Покиза одамлар тўплангандай бўлди... Зо ид шу ара-
катларга ишонибди. У прокурор ёрдамчисининг или)идан бир аччиланса, ўзининг гўллигидан ўн
)азабланди. «Нима дейишмочи бўлишди: сен писта пўчо)исан, истаган пайтда супуриб ташлаймиз,
сен кераксиз бир о)озсан — хо ласак, )ижимлаб оё остига отамиз, дейишмочими?»
Зо ид анчагача ўзига келолмай ўтирди. Сўнг шарт ўрнидан туриб, прокурор ёрдамчиси хонаси
томон юрди. У ёрдамчи билан олишишни асд илган эди. Аммо ўзига зеб бериб кийинган, ошла-
ри алин, кўзлари кулиб турувчи прокурор ёрдамчисининг муомаласи уни шаштидан айтарди.
— Э, келинг, Зо иджон, янги йиллари утлу) бўлсин. Оилангиз, ота-онангиз со)-саломатмилар?
Бахтингизга кўп йиллар яшашсин, тўйларингизга бош бўлишсин. Сизни чаираман, деб турувдим.
Хизрни йўласам бўларкан. Хў-ўш... Шариф Намозовни ўйиб юборишга тў)ри келди. Айби исбот-
ланмаган. Гуво лар гапларидан тонишибди. Унга арши и)во илингани шундай сезилиб турибди-
ку, сизлар тўппа-тў)ри амоа тииб ўя олибсизлар. Намозов анов-манов одам эмас, катта олим
экан. Чет элликларни айрон олдириб турган одамни амоа тисак, халаро жанжал чииб ке-
тишини ам унутмаслигимиз керак-да, азизим. Чет элдаги сафсатабоз душманларимизни биласиз-
ку, «СССРда инсон уулари поймол этилмода!» деб )ав)о кўтаришса, бошимиз )алвадан чимай
олади. Келинг, биз шунаа ташвишлардан четрода юрайлик. Сиз ёшсиз, ўсадиган йигитсиз, ба-
масла ат ишлайверинг. И)вонинг бошида винзавод директори Сулаймонов турган экан. Айбини
бўйнига олиб ўзи келди. 7азилининг бунаа жиддий тус олишини ўйламабди. Беш-ўн ой ўтирса, ик-
кинчи азиллашмайдиган бўлиб чиади.
— Сулаймонов ишини менга топширсангиз...
Зо ид унинг ма орат билан тўиётган тўрига банди бўлиб олмай, чииб кетиш ниятида шу гап-
ни айтди. 7еч нарсадан тап тортмай ишни хамирдан ил су)ургандай ал этаётган прокурор ёрдам-
чиси Зо иддан шу илтимосни кутмаганида лама одамга айланмасмиди, бу дарго дан кавуши алла-
ачон тў)риланмасмиди? Дунёнинг манаман деган олимлари билан ба слашишга мослаб яратилган
бу фа м-фаросат, бу ал шу арзимас масалани ечишда ожизлик илса-я! 7а, Зо ид ожиз эди. Унинг
кўзлари очи, аммо фикр кўзи бу ўйинлар, оё остига тушаётган тўрларни, энг му ими— аршиси-
даги одамнинг албини ани кўролмаётган эди. Ал аммават ам одамга шараф келтиравер-
майди, баъзан мана шундай хор ам илиб ўяди. Зо ид ўзининг беадад хорланаётганини озир
эмас, кейинро ис этади. Бошингизга тош тегса, бир оз о)риб, сўнг босилгандай туюлади, аммо
орадан ват ўтиб шундай о)ри ўз)олади-ки, ўзингизни ўйгани жой топа олмайсиз. Ру ий ийно
ам шундай. Бир неча соатдан сўнг «мен нима учун унга шундай демадим!» деб ўзингизни лаънат-
лай бошлайсиз. Биро ват ўтди — энди бу афсусдан нима наф?
Зо ид соддалик билан Сулаймонов ишини сўради. Прокурор ёрдамчиси эса пинагини бузмай,
ўша кулимсираган ёимтой кўзларини Зо иддан олмай жавоб берди:
— Бу ишни Келдиевга топширдим. Танийсиз-а, аммамнинг бузо)и. Шунаа майда-чуйдани топ-
ширмасам, жиддий ишларни эплай олмайди. Сизни зўр ишлар кутиб турибди, азизим. Ўсадиган
одам майда-чуйдага аралашмаслиги тузук. Сиздан умидим катта. Республика прокурорига ам айт-
дим. Умидли ёшларни биз ар анаасига ўллаймиз.
— Шариповнинг иши оддий азилга ўхшамайди. 7азил деб юриб уни ўлдириб кетишлари мум-
кин.
Жиддий о ангда айтилган бу гапни у эрмакдай абул илди:
— Во ма илманг-е, азизим. Ўлдириб кетади, деб амода ушлаб туришимиз ам тў)ри кел-
майди-да. Эркак одам лалаймай ўзини имоя илсин. Итдай ичиб, чўнтагига биров наша солиб
ўйса ам билмай ётаверадими?
— Мен ва има илаётганим йў. Ундан пул талаб илишган.
— 8им? 8ачон?
— Кимлигини билолмай олдим. 7ар олда амохонада талаб илишган бўлса керак.
Прокурор ёрдамчиси телефон тугмасини босди. Кўзларидаги кулги йўолиб, кўриниши жид-
дийлашди, атто бироз асабий тус олди.
— Жонораев! Сигналлар тушяпти, амохонада бевошлик кучайибди. Текшириб уч кундан
кейин исоб берасан. 7а, Шариф Намозовдан ким пул сўраганини ам анила. Онасини Учўр)он-
дан кўрсатиш керак бунааларни, тушундингми!
Прокурор ёрдамчиси «маъулми, кўнглинг жойига тушдими», дегандай Зо идга аради-да,
ўрнидан турди.
www.tohirmalik.uz

— 7озир республикага чиишим керак. Сиз билан хотиржам би-ир гаплашамиз. Ўзим чаиртира-
ман.
У Зо иднинг елкасига ўлини ўйиб, )оят улу) бир ме р кўргазиб остонагача кузатиб ўйди.

Зо ид хонасига айтди. Усти чойнак изларидан до) бўлиб кетган ўша стол, оши-моши)и аранг
илиниб турган ўша бўм-бўш китоб жавони... Зо ид ўрнига ўтириб ала до)лар сирини ўрганмочи
бўлгандай стол устига тикилиб олди. Бу до)лар нималарга гуво ? Аччи чой дамланиб, шопириб-
шопириб айтарилиб, хўриллатиб ичилган дамларда кимларнинг тадири ал этилган? 8андай хўр-
ликларнинг, андай )ирромликларнинг гуво и бу до)лар?.. Зо ид тикилиб ўтиргани билан хаёлига
бу гаплар келмайди. Унинг хаёли Шариф Намозов ва 8илич Сулаймонов билан банд. Намозовни а-
маш учун ишлатилган ийла энди Зо идни айтарли ажаблантирмай ўйганди. Бу калаванинг учини
топгандай бўлиб эди. Сулаймоновнинг бош эгиб келиши... 7еч андай мантиа тў)ри келмайди.
«Бу ишнинг бошида Асадбек турган бўлса, нима учун Намозовни аматди? Балки бурнини ерга бир
ишаб ўймочи бўлгандир? Бунинг боша осонро, камчиимро йўллари ам бор эди-ку? Су-
лаймонов нима учун амода ўтирмочи? Унинг гуно и нима?» Зо ид иш баттар чигаллашганини
ис илди. Намозов тадирини Асадбек ал илган, винзаводга осилма, дейишганда масаланинг
бунчалик мушкуллигини кутмаган эди. Винзаводни яхшилаб текшириш жумбони ойдинлаштириб
беради, деб ишонганди. Сулаймонов ўйиндан чиарилибдими, демак, винзавод алъасига унча-
бунча ужум писанд эмас.
Зо ид жилди жигарранг чармдан ишланган папкасига араб ўйди. 7афсала билан иш бошла-
ган эди. Тўлдирилган бир неча са ифа кечагина му им маълумотлар даражасида адрли эди. 7озир
эса бу о)озлар сари чаага ам арзимайди. «Нима, мен кўчада саниб юрган лайчаманми, биров
тепса вангиллаб четга очаверадиган...» Шу фикр Зо идни сергак торттирди. Нима, энди у «менга
ачон, андай иш беришаркин», деб пашша ўриб ўтирсинми? Иш топширилганда ам «буни мана
бундай тарзда якунлайсан», деб ани кўрсатма беришмайдими? У жонсиз ў)ирчо каби о)озлар-
ни расмийлаштириб ўя олмайдими? Шундай илса — тез «ўсади»! Бўлмаса... Ерга кириб кетади-
ми? Балки...
Одамлар фалончини осиб кетишибди, пистончининг уйини ў)ри урибди, деган ва имали миш-
мишлар чодири остида ўриб яшаётган бир дамда ша ар прокуратурасининг бўм-бўш китоб жаво-
ни, тепалари ала- ала до)ли стол ўйилган кичкина хонасида терговчи ишсиз ўтирибди, дейил-
са хўп изи туюлар. Жиноятлар изидан юрган Зо ид бу ерга келгунча ишсиз ўтиришни тасаввур
ила олмас эди. 8аранг, шундай ма камада ам бекор ўтириш мумкин экан.
Бир соат илгари хонага берухсат кириб келган терговчи Намозов ўйиб юборилажагини айтган-
да, Зо ид ажабланган эди. Сўнг бу олдан )аши келди. Кейин )азабланди. Хўрланганини ис этиб
эзилди. Мана энди, бекорчи деган ёрлини олиб, бў)илиб ўтирибди. Гўё прокурор ёрдамчиси пин-
жида юрувчи терговчи кириб нохуш хабарни айтмаган, балки ба айбат мингоёни олиб кириб
ўйиб юборган. Бу кўринмас мингоё Зо идни бў)зидан бў)иб кўрди, юрагини )ижимлаб кўрди. Эн-
ди уло)идан ўрмалаб кириб миясини зириллатяпти.
«Нимадир илишим керак, — деб ўйлади у, бошини чангаллаб, — бу ўтиришда ёрилиб кета-
ман!» У шундай деб ўрнидан туриб, эшикни очди. 8аерга боришини билмай, гангиган олда осто-
нада пича турди. Сўнг да лизга чиди. Учинчи аватга кўтарилиб, Келдиев ўтирадиган хона эшиги-
ни таиллатди. Ичкаридан жавоб бўлмади. Зо ид эшикни тортди — берк. Прокурор ёрдамчиси «ам-
мамнинг бузо)и» деб атаган, бошини бир ёнга ийшайтириб юрадиган Келдиев эшикни ичкаридан
беркитиб олиб, Сулаймонов ишига оид ужжатларни тўлдирар эди.
Зо ид иккинчи аватга тушди-ю, хонасига киргиси келмади. Эшикни улфлаб ташарига чиди.
Беш-ўн кун йў бўлиб кетса ам бекорчи терговчи билан бировнинг иши бўлмаслигини Зо ид би-
ларди. Лекин беш-ўн кун аерга боради. Елкасидаги ташвиш юки билан аерга си)ади? Зо ид шу
масалада бир оз янглишаётган эди. Назарида прокурор ёрдамчиси вазиятни юмшатиш учун уни хо-
ли ўядигандай эди. Гўё прокурор ёрдамчиси илган ишидан уялиб, уни безовта илмайдигандай
эди. Бир содда из нико куни онасидан куёвнинг чап томонида ётайми ё ўнг томонидами, деб сў-
раганда онаси айси томонда ётишингнинг фари йў, барибир ўша иш бўлади, деган экан. Шунга
ўхшаш Зо ид каби тухумдан энди чиан терговчи аразлайдими, зарда иладими, барибир — про-
курор ўз билганидан олмайди.
Кечаси бир сидра уру ор ташлаб сўнг тундлашиб олган осмон Зо ид кўчага чииши билан
яна инсофга келди. Зо иднинг назарида энди кўзни увнатувчи ор эмас, осмонда асрат элаги
эланиб, асрат ё)илар эди. Табиат одам ру ига мосланадими ё одамнинг ру и табиатга мосланиб
оладими — тушунмак ийин. 7ар олда кўнгил хира тортган ма алда чор атроф ам тундлашиб о-
лади.
www.tohirmalik.uz

У кўчага бемасад чиан эди. Эркни оёларига берди. Юзига урилаётган ор учунларидан ро-
атланди. «Кечгача ё)са аммаё оппо бўлади. 7авода )убор олмайди. 8ор ё)дириш, тиндириш,
офтоб чииш — Худонинг иродаси биланми? Худо ор ё)диргани каби аиат, адолат ё)дирса-чи?
Бир кунгина ё)дирса эди. 8ор эриб тупроа сингиб кетишига ўхшаб, аиат билан адолат одам-
ларнинг юрагига сингиб кетса... Дунё бир кундаё бошача бўлиб оларди...» Зо ид бобосининг
гапларини эслади: «Олло таборак ва таоло инсонларни синамо учун бу дунёга юборган...» Сада-
айра)очдек ўсган о ўрик остидаги супага кўрпача тўшаб ўтиришни хушлайдиган бобоси шу гап-
ларни кўп такрорларди. Кўзойнакнинг синган бандлари ўрнига ип тортиб улоа илиб, мук тушиб
эски китобларни ўиб ўтирувчи бобоси кўз олдига келди. Акасига эргашиб кўча чангитиб юриб ё
сув ичгани, ё орни очиб бир тишлам нон егани кириб олганда бобоси «8ани, дўнгпешоналар,
ўтиринглар-чи, эшитинглар-чи...» деб эски китобдан икоятлар ўишни бошларди. Улар эса бобо-
сининг ўишга берилганидан фойдаланиб лип этганча очиб олишарди. Зо ид озир бобосини
ўмсади. Эски китоблардан ўиб беришини, наси атларини, дунёнинг тузилиши, инсонлар хули
аидаги сўзларини эшитгиси келди. Бобосининг бу дунёдан ризи узилганда Зо ид ўн ёшда эди.
Кўп гапларни эшитарди, биро ма)зини чаолмасди. Ул)айиб, бу ёру) оламнинг орон)и кўчаларига
бехос кириб олиб, ночор тентираган чоларида эсида олган гапларни фа мига етмоа аракат
иларди. Йиллар ўтгани сайин, дунё тиконзорларини ялангоё кезгани сайин бобосининг ўгитлари-
га му тожлиги орта борди. Зо ид камгап отасига дардини айтиб далда ололмасди. Бу оилани тани-
маган кишига «шу индамас кетмончи ўша мулла одамнинг ў)ли», деса ишониши ийин. Бобоси
уриб бўлса ам илмини ўргатмаган экан-да, кетмонингни чопиб юровур, ў)лим, илм билан орин
тўймайди, деган экан-да... Мана энди Зо иднинг акаси ўлиб кетди, отасида на эскича, на янгича
илм бор. Ўйлаб араса, ариндош-уру)лари орасида ам бобоси каби одам йў экан. Ўтин ёниб, кул
олибди, деганлари шуми?
Бобосини ўйлаб бораётган Зо ид саволларига жавоб топгандай бўлди: «Худо ё)дирган аиат,
адолат — бобомга ўхшаган одамлар эмасмиди экан? Улар ер юзидаги одамлар албига яхшилик
уру)и сепишлари лозимми эди? Бобомга ўхшаганлар камайиб кетяпти-ку! Энди нима бўлади? Энди
юраклар фаатгина он айдашга ярайдиган иссиз буюмга айланадими? 7аиат ва адолат тамом
овжираб, куйиб кул бўладими?!»
Зо ид бадбин хулосага яинлашган эди. У дунёда битта яхши, битта тў)ри одам олгунича адо-
лат ва аиат яшаши мумкинлигини озирги кайфиятида идрок эта олмас эди. Ўмонлар, мунофи-
лар нафасидан олов чииб аиат ва адолатни куйдиради, аммо яхшиларнинг юрагидан увват
олгучи бу аиат, бу адолат яшайверади. Бу — азалий кураш! Яна неча аср давом этади — ярат-
ганга маълум. Бандасига бир нарса аён — азалий курашнинг инти оси — иёмат!
Эркинликка эришган оёлар Зо идни аввал ан ор бўйига, сўнг суволари кўча бошлаган тўрт
аватли уйга бошлади. Нураб олган тош зиналарни босиб тўртинчи аватга кўтарилди. 7аворангга
бўялган ё)оч эшикка айсидир бола бўр билан катта илиб «проф. 7абиб Сатторов» деб ёзиб
ўйибди. Шу ёзувни кўриб Зо ид хаёлини йи)иштирди. «Нимага келдим? 7асратимни тўкиш учун-
ми? «Бу со ага ўтиб овора бўлма, сен излаган аиат йў у ерда. Бўлмаган, йў ва бўлмайди ам»,
деб неча марта таъкидлаган. Энди «Гапингиз тў)ри экан», деб кириб бораманми?» Зо ид бир оз а-
ракатсиз туриб, изига айтмочи бўлди. Энди ўгирилиб кетаман, деганида эшик очилиб елкасига
жун рўмол ташлаб олган 7абиб Сатторов кўринди. Зо иднинг бурилиб кетаётганини кўриб, ажаб-
ланди.
— Зо ид? 7а, тинчликми?
Зо ид ўгирилиб, хижолатдан гап тополмай олди.
— Уйда йўдирсиз, деб ўйлабман, — деди.
— 8ўн)иро ишламаяптими? — профессор шундай деб тугмани босди. Биринчи, иккинчисида
овоз бўлмади. Кейин ўн)иро булбулга ўхшаб сайраб берди. Мана шу ол Зо идни хижолатдан
утарди. — Болалар тугмани ўйнайвериб ишдан чиаришганга ўхшайди. 8ани, кир. Келаётганинг-
ни деразадан кўрувдим. Кутдим, кутдим, дарагинг бўлмади. Яхшиям эшикни очиб араганим.
Зо иднинг кўзига уй бесаранжомро кўринди. Ўртадаги стол устида кўк пластмасса челак ту-
рибди. Дераза томонда икки то)ора... 7абиб Сатторов Зо иднинг ажабланганини кўриб кулимсира-
ди:
— Чакка ўтиб кетди. Учинчи аватдагиларга жабр бўлмасин, деб шунаа ўтирибмиз. Кеча у-
вурлар ёрилибди, уй исимаяпти. Болаларни айнонамникига ўйиб келдим. Ўзим кечурун Масков-
га кетяпман. Вадим Петрович ишга чаириб, оли жонимга ўймаяпти.
— Рози бўляпсизми?
— Ўзимни-ку боргим йў. Академияга сайловдан кейин Со иб Пўлатович зада бўлиб олди. Эн-
ди менга кун бермас. Биринчи илган яхшилиги мен олишим керак бўлган уйни Кравчукка берди-
рибди.
— Ким у Кравчук?
www.tohirmalik.uz

— Керакли, зарур мутахассис! — 7абиб Сатторов шундай деб кўрсаткич бармо)ини осмонга ну-
иб ўйди. — Институтнинг сантехниги.
Зо ид Фанлар Академиясининг мухбир аъзолигига номзодлар орасида 7абиб Сатторов билан
Со иб Пўлатовлар борлигини эшитиб «чакки бўлибди» деб ўйган эди. Бунаа сайловларда олим-
нинг итидори эмас, эгаллаган мансабию суянган то)и му имро экани унга маълум. Сайловдан
Сатторов ам, Пўлатов ам ўтолмади. Пўлатов, шуб асиз, бу кўргуликда Сатторовнинг айби бор,
деган хулосага келгану уни икки хонали тор, сову, чакка ўтувчи уйда яшашга ма кум этган.
— 7озир кетсам, бўлмас, — деди 7абиб Сатторов, — сайловдан ўтолмагани учун аразлаб жўна-
ворди, деб )ийбат илишади. Масковга-ку ишга бормасман. Аммо Кембрижга боришим керак. Бир
йилга чаиришяпти. Дилимга тугиб юрган режаларим бор, ўша ерда битириб келаман.
— Пўлатов биладими, буни?
— Эшитса инфаркт бўлиши турган гап. Мана буни ўи, али еч ким билмайди. — У китоб жаво-
нини очиб, тик тахланган китоблар устидан катта конверт олиб узатди. — Инглизчани билардинг,
а?
— Сал-пал.
Зо ид ижжалаб ўиди:
— «8адрли мистер Сатторов! Сизни Кембриж дорилфунунининг фахрий профессори бўлганин-
гиз билан муборакбод этамиз. Хо иш-истагингиз ва имконингиз бўлса, Англияга келишингизни сў-
раймиз. Сизни дорилфунунимизда бир йил амкорлик илишга таклиф этамиз. Таклифимизга кўн-
сангиз, контрактни имзолаб жўнатинг...» Зўр-ку?
— Секинро айтасанми?
— Мен сизга далда бериб, кўнглингизни кўтармочи эдим.
— Бе... уйни айтяпсанми? Ў академияними?
— Унисини ам, бунисини ам.
— Унисига ам, бунисига ам хурсандман, очи)и. Академияда кимлар борлигини биласан-ку?
Уйни Пўлатович мар амати билан олганимда барибир туришим ийин эди. Учала изимни узатво-
раман. Эр-хотинга шу уй ам бўлаверади, нима дейсан? Хў-ўш, ани ўтир-чи. Чой ичасанми ё а ва
илиб берайми? Ў коньякдан, а, янги йил ба онасида?
— Кембрижни ювиш керак.
— Бу гапинг ам тў)ри.
7абиб Сатторов кўнгил учун таклиф этган эди. Зо иднинг гапидан сўнг ўзига ам бир ўплам
уйди. Зо ид профессорнинг кам ичишини биларди, шунинг учун бундан ажабланмади. Коньяк ўзи-
га хуш ёди. Томирларида гўё тўхтаб олган он юришиб кетгандай бўлди. Сатторов унинг кайфия-
тини сезиб яна уйди. Зо ид учинчи сафар ўзи уйиб ичгач, мезбон коньякни олиб, ошхонага
ўйиб чиди.
— Солмонов ўн саккизинчида имоя иляпти. Диссертациясини яхши ба олашяпти. Сен ам
боргин.
Зо ид «хўп» дегандай бош ир)аб ўйди. Солмонов унинг курсдоши эди. Кириш имти онида ёзма
ишни «беш»га топшириб, тарихдан «икки» олиб изига айтмочи бўлганида жонига шу 7абиб Сат-
торов ора кирган. Карра жадвални аранг биладиган, нима учун бу ўишга кириб олганидан гара-
нгсиб юрган «толиби илм»лар орасида Зо ид билан шу Солмонов ажралиб турарди. Зо ид ўишни
ташламаганида, балки ўн саккизинчида Солмонов билан бирга ёлармиди... Зо ид «профессор
шунга шама иляпти», деб ўйлади. 7олбуки, Сатторовнинг фикрича, Зо ид озир докторлик дис-
сертациясини ёлаши лозим эди.
Сатторов «коньякдан кейин яхши кетади» деб а ва айнатди. У соби шогирдининг авзойига
араб, кўнгли хира эканини сезгани учун «ишлар алай?» деб сўрамаётган, бу эса Зо ид учун муд-
даонинг ўзи эди. Сўралган тадирда ам, гарчи кўнгил асратлашишни истаб турган бўлса-да, «ях-
ши» деб гапни калта илган бўларди. Фикри-зикри илм билан банд бўлган одамга Асадбек деган
зотнинг ўли нечо)ли узунлигини, янгиланган прокуратурада ам адолат йўлигини тушунтириш
ийин. Умуман, бу дунё ин)ирликларини кўравериб кўзлари пишган одамга адолат йўлигини га-
пириш осмон юлдузга тўла эканини бе уда исботлашдай гап эмасми?
Солмонов бекорга эсланмаган эди. Профессор аввал унинг ишларини шар лаб берди. Зо ид
ўзининг терговчи эканини бир неча даиа унутди. 8а ва уйилган пиёлалар четга сурилиб, стол
устида о)оз-алам, топ-тоза о)оз юзида эса формулалар тизими пайдо бўлди. Ташаридан ара-
ган киши чакка ўтиб турган бу сову хонада риёзиёт профессори билан прокуратура терговчиси
эмас, икки олим дунё ташвишларидан чекиниб, илм ба)рига шўн)ияпти, деб ўйлаши мумкин.
Диссертация шар и тугагач, Сатторов Зо идга савол назари билан тикилди.
— Калланг жойида, али ам кеч эмас, айт.
Зо ид о)оз юзидаги формулаларга араб азин жилмайди.
— Биласиз-ку, мен камикадземан.
www.tohirmalik.uz

Зо ид иса жавоби билан нишонга урди. Ўишдан кетаман, деб юрганида бу гапни Сатторов
айтган эди. Зо ид «Камикадзе деган гуржи ким экан, нима учун мени унга ўхшатди», деб айрон
бўлиб юрди. Охири бир куни «Камикадзе» деган одам ким эди?» деб сўради. Профессор аввалига
мирииб кулди. «7а, ишлои!» деб мазах илди. Сўнг Камикадзе — грузин эмас, балки иккинчи
жа он урушидаги мутаассиб япон учувчиларига берилган ном эканини, бу учувчилар самолётга
бомба ортиб, изга айтишга ёнил)и олмай, ўлимга тик боришганини тушунтириб берганди. Зо ид
озир ўша су батни эслатди.
— Камикадзелар бекорга ўлиб кетишди. Япония урушда енгилди. Сен ам ма)луб сифатида ўлиб
кетасан.
— Адолат учун кимдир ўлиб туриши керак-ку?
Профессор панжаси билан столни бир-икки уриб ўйди-да, ўрнидан турди. Дераза олдига бориб
кўчага тикилди.
— Фаат... сен ўлма. А мо бўлсанг ам шу дунёда яшаб юравер. Бу дунёда а молар кўп-ку,
тў)рими? — У шундай деб орасига ўгирилиб Зо идга тикилди. — Шуларнинг орасида сен ам юр-
санг нима илибди?.. Сени нимага яхши кўраман, айронман. Илмни бе урмат илган одамнинг ба-
шарасига арамаслигим керак. Лекин сени кўргим келади. Сен «7абиб акам мени яхши кўраркан»,
деб талтайма. Сендан нафратланаман. Лекин... кўргим келади. Бир кунмас бир кун алингни топиб
олишингга ишонсам керак. Ўзи сен тенгиларнинг аммаси а моа ўхшайди. Нечанчи йилда ту)ил-
ган эдинг?
— Олтмиш бир эди шекилли? — Зо ид шундай деб гапни азилга бурмочи, профессорни сал
шаштидан туширмочи эди.
— 7а, тўппа-тў)ри! Укам ам олтмиш бирда ту)илган. У ам ип-изил а мо! Илмни ўйиб,
шеър ёзиб юрибди.
— Тарихчи укангизми?
— Менинг биттагина укам бор. Унинг озир аердалигини биласанми? Жиннихонада! Лекин
жиннимас у, мияси бус-бутун. Дунёнинг яралиш формуласини яратибдилар акам. 8арагин-а, —
профессор стол ёнига айтиб, о)ознинг бўш ерига ёзди: ( аиат)=хиёнат+риё ( асад+очкўзлик)
+ шу ратпарастлик = мансабпарастлик — виждон+имон+диёнат=О. Бунга нима дейсан?
Зо ид ўйланиб олди. Бу шунчаки формула эмас, дунё ишларидан зада бўлган юракнинг ноласи
эди. Бу нола унинг дардига амо анг эди. Зо ид профессорнинг укаси билан бир-икки марта шу
уйда амсу бат бўлганди. Унинг тарихни бузиб талин этилаётганидан куйинишлари, пичингли гап-
лари, замонни турли махлуларга ўхшатиши Зо идни айрон олдирган эди. «Бу тузум за м билан
о)риган фо ишанинг ўзи. 7аммани ўлимга гирифтор илиб, сўнг ўзи ам ўлади», деган гапини Зо-
ид кўп ўйлаб юрди. Гап ма)зини чаани сайин унга бўлган урмати ортиб борди. Сўнгги марта
уни бир-икки йил олдин абристонда кўрган эди. 7амкасбининг отаси азо илиб, жанозага бориш-
ганида учратганди. Кўзида ёш билан юрган экан. «Бир ажойиб шоир ўзини осиб ўлдирди», деб йи)-
лаган эди.
— «Ўзбек бўлиб ту)илмаганда, Кўрмас эди шунчалар хўрлик...» деб ёзиб, хор бўлиб ўлди. 7ам-
мамиз ам хорланиб юраверамизми?! — деган эди. «Шоир нима учун хўрланди?» деб сўрашнинг
мавриди эмасди. Зо ид кейинги учрашганимда сўрарман, девди. Орадан анча ват ўтиб кетди. У
билан кўришмади. Ана энди жиннихонада эмиш... Яратган формуласи...
— Ечими тў)ри, — деди Зо ид, ўрнидан туриб.
— Айтдим-ку, амманг бирсанлар!
Дунё илм а лининг эътиборига тушган, аммо ўз юртида турткиланаётган олим ўз тадиридан
нолимай, укаси ва Зо идга ўхшаш ёшларнинг итидорини тутантириа сарф этаётганидан куярди.
7ар тўкисда бир айб деганларидек, бу профессорга математика илми омон бўлса бас, унингча бар-
ча аиат шу илмда. Шу азим ша арнинг яна айсидир мавзеида, яна айсидир икки хоналик со-
ву (балки иссидир — Худо билади!), чакка ўтаётган (балки чакка ўтмас) уйда бир физик (балки
кимёгар) аиат фаат физикада (балки кимёда) деб ба с юритаётган бўлса ажаб эмас. 7абиб
Сатторов тоифасидаги одамлар учун бу алдамчи дунёнинг ийлалари одатий ол. Улар бу ийла-
ларга бас кела олмасликларини биладилар. Осмонга отилган тош айтиб тушгани анчалик аи-
ат бўлса, улар учун бу ёру) оламни тозалаш мумкин эмаслиги шунчалик исбот талаб этмовчи а-
иат. Адолат истовчилар Сатторов назарида камикадзе, айсидир физик назарида эса шамол те-
гирмонини дев деб фараз илиб, жангга кирган нодон Дўн Кихотлардир.
7ар бир одам дунёга ўз кўзи билан арайди, ар бир нарсани ўз аричи билан ўлчайди. Оибат-
да ўз идрокига хос равишда дунё формуласини яратади. Шундай экан, профессор билан бу со ада
ба слашиши фойдасиз.
Зо ид устозининг овури босилишини кутиб, индамай ўтирди. Оёлари уни бу томонга бошла-
ганда кўнгли таскин истаган эди. 8изи, аиат учун курашиш фойдасиз деган аида билан яшов-
чи одам унга андай таскин бериши мумкин? У бир йил давомида инглиз илм а лини лол олдириб
www.tohirmalik.uz

юради. Бу ерда эса ким кимни ўлдиради, ким мансаб курсисига интилиб амкасбини янчиб ўтади,
ким кимни камситади — бу билан иши бўлмайди. Зо ид шуни ўйлаб, устозидан нафратлана бошла-
ди. 7атто шартта туриб, чииб кетгиси ам келди. Биро, фаришталар унинг или)ига «ўзингни
бос, ахир кимдир илм билан ам шу)улланиши керак-ку? Адолат деб, тўрт хоналик яхши уй оламан,
деб, академик бўламан, деб бир нодон билан олишса, илм нима бўлади?» дея шивирлаб уни шаш-
тидан айтарарди.

Зо ид профессорникига кираётганида андай тушкун олда бўлса, чиаётганида елкасидан бо-


сиб турган дард юки бир мисол ам камаймаган эди. Машина )илдираклари остида эз)иланиб,
кирланиб кетган ор эрий бошлаган, гўё атроф балчиа беланаётгандай эди. Заиф ор учунлари
эса бу ифлосликни оплаб улгурмасди.
Зо ид уйга борсамми ё ишлоа чииб кетсамми, деб пича иккиланди. 8ишлодан кеча кечу-
рун келди. Бугун борса ота-онаси «нима бўлди?» деб хавотирланишади. Уйда еч ким йў — хоти-
ни ишда, ў)ли бочада... У яна оёларига эрк берди. Бизга шундай туюлади: гўё оёларимизга эрк
берамиз, бу эркин оёлар бизни айгадир бошлаб боради, гўё аёа бораётганимизни билмаймиз.
7олбуки, миямиздаги яширин бир нута бу эркин оёларни бошаради, «у ёа юрма, бу ёа юр»,
деб туради. 7озир Зо иднинг оёлари уни (гўё беихтиёр) винзавод томонга етаклади. Билчиллаб
эриётган орларни босиб, кўлмакларни четлаб ўтиб, оровулхонага ам олиб кирди.
8оровулхона темир панжара билан иккига бўлинган, панжара ўртасида бир улочли айлана те-
мир эшикча бор эди. Панжара ортидаги эски стол атрофида уч йигит давра уриб, чойхўрлик илиб
ўтирарди. Улар Зо идга бир араб ўйишди-ю, индашмади. Зо ид ам уларга араб тураверди.
— 7а, укахон, хизмат борми? — деди ўн)из мўйловли йигит.
— 8илич ака керак эдилар, — деди Зо ид.
Яхшики оровул «нима ишингиз бор эди?» деб сўрамади. Сўраб олганида Зо иднинг довдира-
ши тайин эди.
— 8илич акамлар бугун ишга чимадилар. Тоблари йў, — деди оровул.
«Билмайдими ё лаиллатмочими?»
— Шариф ака-чи?
8оровул кулимсиради.
— Шариф акангизга беш-ўн йилдан кейин келасиз, укахон.
— Нимага? — деди Зо ид ажаблангандай.
— Сафарга кетганлар, — деди гапга аралашмай ўтирган оровул йигитлардан бири. Унинг сўз-
ларини маъуллаб, шериклари кулишди. Шу пайт завод овлисига олиб чиувчи эшик очилиб, ел-
касига сувсар ёали пальто ташлаб олган дўмбо жувон оровулхонага кириб барчанинг эътибори-
ни ўзига аратди.
— Салимчик, мана буни ёпиштириб ўй, — деди жувон ўн)измўйловли оровулга бир парча о-
)оз узатиб.
— Сиз ёпиштир, дейсиз-ку, биз ёпиштирмаймизми, — деди ўн)измўйлов, ўрнидан туриб. Бу а-
зилдан шериклари мирииб кулишди. — Нима бу ўзи?
— Министрнинг пиркази.
8ўн)измўйлов чап ўли билан о)озни олиб, ўнг ўлини аёлнинг думбасига юборди. Жувон
«отстань» деб ўлига аста уриб ўйиб, изига айтди. 8ўн)измўйлов о)озга кўз югуртирдию ажаб-
ланиб шерикларига аради.
— Ие, вей, — деди у, — бу ё)и алламбало бўп кетди-ку, «Сулаймонов ишдан олиниб, Намозов
директор вазифасини бажаришга киришсин...»
Иккала йигит шошиб ўрнидан туриб, о)озга аради.
— Биров азиллашгандир?
— Тўхта, — деди ўн)измўйлов телефон томон юриб. Шунда бегона йигит серрайиб турганини
эслаб, унга норози иёфада боди. — 7еч ким йў бугун, эртага келасиз.
— Нима юмушингиз бор эди, ўзи? — деди али гап ташлаган йигит.
— Ишга кирмочийдим, — деди Зо ид.
— Бу ерда иш йў, урилиш-пурилишга боринг, — деди йигит.
Зо ид бу имматли масла ат учун миннатдорлик билдириб, ташарига чиди-да, зинадан пастга
тушмай турди. Орасига бир араганда ўн)измўйлов телефонда гаплашаётган эди. Яна бир араса
буйру ёзилган о)озни девортахтага ёпиштиряпти. «Демак, бу ё)и ам пишган. 8ўн)измўйлов ким-
га ўн)иро илди? Министрликками? У ердагилар оровул билан гаплашиб ўтиришармиди? Ким-
дан сўради? Асадбекданми?»
www.tohirmalik.uz

  

Табиббоши Анварнинг гапларини эшитиб, «бари-бир ялиниб келар экансан-ку», дегандай исте -
зо билан кулимсираб ўйди.
— Ўжарлик илиб чимай олганингизда сизни чиндан ам телба деган бўлардим. 7озир дўхти-
рингизга айтаман, о)оз ёзиб беради.
— Биратўла мажру ликка чиариб юбормайсизларми ишилиб? — деди Анвар хавотир билан.
— 8ўрманг, — табиббоши « олинг шумиди» дегандай яна илжайди, — инвалидликка чииш
осонмас, яна икки-уч марта келсангиз, ана ўшанда ўйлаб кўрамиз.
— 7али яна кўришар эканмиз-да, — Анвар унга кўзини лў илиб тикилди. — Сизни тортиб кў-
риш янаги сафарга оларкан-да а? Неча кило гўшт беришингизни билмай чииб кетавераманми эн-
ди?
— Бас илинг!..
Табиббоши асабий олда эмас, ялиниш о ангида айтди бу гапни. Гап о анги Анварни ажаблан-
тирди. Бу ерда боша иладиган иши йў эди, чииб кетаверса ам бўларди. Биро, табиббоши
юзида исте зо учунларининг йўолиб, кўзига мунг соя ташлаши уни айрон олдириб жойига мих-
лади. Табиббоши уни айдаб чиармади.
— Хафалик сизга ярашар экан, кўзларингиз чиройли бўлиб кетаркан.
— 8ўйинг, гапирманг, — табиббоши ўрнидан туриб дераза токчасига атор терилган тувакдаги
гуллар олдига келди. 8ўлларини овуштирганича Анварга ора илиб турди. Ундан анчагача садо
чимади.
— Жиннилик ам эви билан-да, — деди у ни оят. —
Кимлигингизни билмайманми? Сиз аламингизни мендан олмочисиз. Мен бир бечора тул аёл бўл-
сам. Сизнинг эркак деган номингиз бор... — табиббоши шундай дегач, Анварга ўгирилди. — 7а, фа-
ат номингиз бор. Гапимдан ранжиманг, ёл)из сиз эмас, аммангиз... бирсиз... Аслида эркак зоти
олмаган. 7аммаёни хотинчалиш босиб кетган.
«Бу ё)и зўр бўлди-ку? — деб ўйлади Анвар. — Нимага шама иляпти у, ё армо ташламаганим-
гами? 8ани, эшитаверай-чи...»
— Зўр бўлсангиз, алли бўлсангиз, аиатпарвар бўлсангиз нимага бу ерда ми этмай ўтириб-
сиз. Бу ерга юборганларга арши нима учун бош кўтармадингиз? Ўрто)ингиз-чи, у ким? Энди Асад-
бекка малайлик иляптими? Сиз чииб ким бўласиз? Сиз ам Асадбекнинг яло)ини ялайсиз. Яламай
кўрингчи!.. — Табиббоши эримнинг куни бошингизга тушади, демочи эди, лекин рўпарасида ас-
ратдоши эмас, бегона эркак ўтиргани учун бундай демади. Бирданига ёрилиб, шунча гапларни айт-
воргани ам етарли эди.
Табиббоши аслида Элчин келиб-кетганидан сўнг айтмочи эди бу гапларни. Сиртдан араганда
бе)ам, аёт лаззатларидан ба раманд яшаётгандай кўринган бу дўмбо аёлнинг ичи асратга тўла
эди. Тў)ри, емо-ичмодан кам-кўсти йў. Лекин аёл кишига шунинг ўзи етарлими? 8иморбоз бўлса
ам эри бор эди. Эртага айси эркак эркалар экан, деган ўйда яшамасди. Етим тўшакка кирганида
кўкраклари ўрганган ўлни ўмсаб зириллайди. Келинлик чо)лари ўрганолмай ийналган аро ва
сигаретнинг аралаш ўланса идини ам со)инади. Унинг дардини фаат ёсти билади. Кўзёшларга
айланган асратни ёсти ба)рига сингдирган. Ер он ичиб тўймаганидек, ёсти ам асрат кўзёш-
ларини ичиб тўймайди.
Соппа-со) йигит-изларнинг бу ерга ётизилишига у кўника бошлаган эди. Айниса жиноят и-
либ ўйган ёки арбийдан очирилганлар бу ерга тез-тез келади. Табиббоши бу олдан изтиробга
тушмасди. Лекин еч андай жиноятга алоаси йў, фаатгина тў)ри гапни айтишни яхши кўрувчи
одамлар келтирилганда ўзини ўярга жой тополмай оларди. Тў)ри, у ру ий хасталиклар бўйича
мутахассис эмасди. Лекин одамнинг кўзига, сўзларига араб эс- уши жойидалигини ажратиш ийин
эмас-ку! Анварни дастлаб кўрганида ам эси бутунлигини билди. Кейин иш жойи, касб-кори билан
изиди. «Бу йигитнинг касали — аиат», деб ўзича ташхис ўйди. Табиббоши бу эси со) одамга
ачинса, у «неча кило гўшт иларкинсиз», деб масхаралаб юрибди. Табиббошининг алами шундан
эди. Гапириб сал хумордан чиандай бўлди.
Анварга, шуб асиз, унинг кечинмалари бегона эди. Табиббоши у учун занжирнинг бир аласи
эди холос. Аёлнинг гапларини аламга тўла юрак садоси сифатида эмас, шунчаки гина каби абул
илди. Табиббошининг «Асадбекнинг яло)ини ялайсиз», дегани товонигача зириллатиб юборди.
«Сиз-чи, кимникини ялайсиз, халлар отасиникиними?» демочи бўлди-ю, шу гапни айтса ба с чў-
зилишини билиб ўзини тийди. «Жиннихона маликаси» деб ном олган бу дўмбоина аёл бир нима-
лар деб валдираса жавоб айтариш шартми, балки мени синамочидир, балки гап олмочидир,
www.tohirmalik.uz

балки учинчи аватга «кўтариш» учун замин озирлаётгандир...» Анвар шу фикрлар билан ўзини
овутди.
Табиббоши Анвардан садо чимагач, гапим таъсир илди, деган хулосага келиб: «Хайр бўлма-
са», деди.
Анвар бош ир)аб ўрнидан турди. Бир-икки адам ўйиб, орасига ўгирилди.
— Кўришгунчами? — деди кулимсираб.
Табиббоши бу гапни эшитиб, тутаиб кетди:
— Одам эмасакансиз! — деб юзини четга бурди.

7аво айтарли сову эмасди. Аммо ор учунларини ўйнатиб юрган шамол «уст-бошингнинг а-
линлиги менга чўт эмас, барибир ашатаман», дегандай одамларга амла илар эди. Шундай а-
вода пинжагининг ёасини кўтариб, ўлларини чўнтакларига солиб, шумшайиб олган йигитга а-
раб бировлар «эси со)ми бу одамнинг» деса, бировлар «йўлтўсарлар ечинтириб олган шекилли»,
деб ачинарди. 7еч ким «бу бечорани кузда жиннихонага худди шу кийимда олиб келишган эди,
«хотиним пальто олиб келар», деб кутиб ўтирмай чииб келаверибди-да», демас эди.
Автобусда Анварнинг жони пича ором олган эди. Пастга тушиб беш-ўн адам босмай яна алти-
рай бошлади. Тез-тез юрса ам исимади. 7овлисига безгакка учраган одамдай титраб-ашаб ки-
риб келди. Уйига кирмай, тў)ри овли этагидаги онасининг хонасига араб юрди. «Уйдамикинлар
ишилиб?» деб ўйлади у. Онаси, кўзи ожизлигига арамай, деворларни пайпаслаб юриб ўшнилар-
никига йўр)алаб оларди. Ма алла-кўйнинг исси-сову)идан доимо хабардор бўлиб турган аёл кўз-
дан олса ийин экан. Уйга си)майди. Кўнгил ур)ур «ўтирма, ўни-ўшниларникига чи, дарди
бўлса дардини ол», деяверади. Шунаа пайтда ём)ирми-орми, иссими-совуми фари йў—
уйдан чиади.
Эшикка яинлашганида радиодан чиаётган овоз эшитилди. «Уйда эканлар» деб ўйлади Анвар
енгил тортиб. Эшикни очиб ичкари кириши билан онаси:
— Ким? — деди. Жавоб кутмай сўради: — Анвар, сенмисан?
— Менман, ойи, ассалому алайкум.
— Вой, болагинамдан айланай, келган бўлсанг ўргилай, нимага алтираяпсан, болам? — у шун-
дай деб ўрнидан турмочи бўлди. Анвар тез-тез юриб бориб чўк тушди-да, онасини учди.
— Вой, болам, юпунлигингча келавердингми? Соди акангникига телпон илсанг бўлмасмиди?
Хотининг уйдайди-я, лип этиб кийимларингни олиб борарди. Танчага ўтира ол, а, омон бўлгур-а,
шундай келаверганингни ара. — Рисолат кампир Анварни худди гўдакни авайлагандай танчага ўт-
азди. 8ўлини кўрпа орасига тииб чойнакни олди-да, чой уйиб узатди: Анвар овури ўлмаган
чойдан бир-икки ўплагач, Рисолат кампир ўрнидан туриб, радиони ўчирди. Сўнг эшикни ия очиб
«Хонзода-ю, ой Хонзодахон», деб чаирди. Хонзода — Анварнинг кўз очиб кўрган хотини. Асл ис-
ми Зеби. Чарлари куни Рисолат кампир «Менинг ў)лим анов-манов боламас, у хоннинг ўзгинаси,
келиним эса Хонзода бўлади» деб азиллашганидан бери Зеби — Хонзода бўлиб кетган. 7овлидан
«7озир, ойижон», деган овоз келди. Дам ўтмай эшик очилиб, Зеби — Хонзода кўринди. Эрига кўзи
тушиб «Вой», деб ажабланди. Кейин шошилиб салом берди.
— Кеча... индамовдингиз-ку? — деди ўпкаланиб.
— Кеча номаълум эди. Бугун арашса, тузалиб олибман. Сенга рухсат, тўрт томонинг ибла,
дейишди, келавердим.
— Тузалиб олдинг, дейишдими? Олдин касалакансанми, вой омон бўлгур. 7ай, Хонзодахон, ис-
си кийимларини олиб чиинг дарров.
— Уйга кираолинглар... иссиро-да.
— Шу ерда бирпас ўтирсин, танча совунинг захрини олади. Оловни титиб ўяй-чи. Шу эр сиз-
ники, ман билан бирпасгина ўтирсин, кейин олиб чииб кетасиз.
— Вой, ойи, гапингизни аранг...
Рисолат кампир «бопладимми», дегандай мирииб кулди.
— Содиникига чииб муллакангизга тилпон илиб ўйинг. Масковига кетмагандир али. Укаси-
ни кўриб кетсин. 7ай, яна 7абиб Сатторович, деманг-а. Муллака денг...
Хонзода: «Хў-ўп, ойи» деб чииб кетди. У айно)аси билан бирга ишлар, кўпчилик «7абиб Сат-
торович» дегани учун у ам уйда баъзан шундай деб юборар, ўрнида узиб оладиган айнона шуб-
асиз, буни назардан четда олдирмас эди.
7абиб Сатторович Зо идни кузатиб, эндигина о)озларига тартиб бераётганида телефон жири-
нглади. Укасининг айтганини, онасининг топшири)ини эшитиб, соатига араб олди — али ват
бор. Тезгина кийиниб йўлга тушди.
Анвар танчанинг исси)ида узурланиб ўтирганида акаси кириб келди. 8учолашиб кўришдилар.
www.tohirmalik.uz

— Хафа бўлма, сени йўлаб бормадим, — деди 7абиб. У укасига «боролмадим» эмас, «борма-
дим», деди. Анвар унинг масадини тушуниб, кулимсираб бош ир)аб ўйди. Биро, Рисолат кампир
«бормадим»нинг маъносини англамай, тўн)ичига танбе бера кетди:
— Вой, омон бўлгур, уканг шунча ётиб би-ир мартаям бормадингми? Сенки, бормагансан, хоти-
нинг ўзингдан беш баттар. Вой, ман билганимда санларни би-ир овуриб ташлардим-а! Вой, сан
инсофи йўлар...
— Ойи, — деди 7абиб норози о ангда, — ўйинг энди.
— Нимага ўярканман? 7али хотининг келсин. Сен унга масла ат солгансан. У «ўйинг, настрае-
найз бузилади» деган. Сан лама, кўнгансан.
— Ойи, кеннайим бордилар, — деди Анвар вазиятни юмшатиш учун. — Акамни уришманг, ишла-
ри кўп.
— Тў)ри айтдинг, ишларим кўп. Лекин ишим кам бўлганида ам бормас эдим. Сабабини ўзинг
биласан.
— Сабабини манам билай-чи, ани айт-чи, тилларинг мунча ширин!
— Менинг тилим ширин, ойи. Мана бунингизники за ар. Шу тили етаклаган уни у ёа. Бунин-
гиз касалмас. Буни миясинимас, тилини даволаш керак.
— Шунаа дўхтир бўлса бирга борайлик, — деди Анвар увлик билан, — суякли тилингизни сал
юмшатиб берсин. Тилингиз «а» квадрат, «б» квадратдан бошани айтишга ярамайди.
— Ойи, мени уришишга чаиртирувдингизми? — деди 7абиб, бир оз аччиланиб.
— Сени уришиб туриш керак. 7амма айб ўзингда. «Укам ўзи хо лаган касбни танласин», дединг,
ёнингга олмадинг. Ўзинг дўхтир бўлиб олиб гердайи-иб юрибсан. Етти ёт бегона болаларни олим
илиб юбординг. Укангнинг бири икки бўлмай сарсон.
— Бунингиз карра жадвалини билганда ам майли эди... 7а, нимага ишшаясан?
— 8ўйинг, бу гапларни. Ойим бир гапирдилар-да. Масковга кетяпсизми?
— 7а, МГУда бир ой дарс ўтаман.
— Домлангиз али ам чаиряптими?
— Чаиряпти.
— Борасизми?
— Балки борарман, сенга нима?
— Масковда аиат бор, деб ўйлайсизми?
— Менга аиат эмас, илмий иш учун шароит керак.
— 7аиат йў ерда шароит ам бўлмайди. Домлангиз бошингизни силагани билган «ора-ура-
лар насибамизни еб кетяпти», дейдиганлар кўп у ерда.
— Сен сафсатангни ўй. 7озир биттаси келиб бошимни отирувди.
Хонзода кириб, уларнинг су бати узилди.
— Ме монхонага дастурхон солдим.
— Во-ей, Хонзодахон, эрингизни олиб чииб кетмагунингизча кўнглингиз тинчимади-я! — Рисо-
лат кампир шундай деб фоти а ўиди-да, ўрнидан турди. Икки ў)ил икки анотида, овлига чиди.
Онага икки анот бўлиб турган ў)илларнинг фаатгина со аси боша эмас, дунёлари ам ўзга-
ча. Катта анот о иста учишни хуш кўради. Кичиги чарх уришни, ўзини довул ба)рига уришни ис-
тайди. Она учун эса олими ам, исёнчиси ам бир — ар иккови фарзанд! 7абиб Инглистон ирол
академияси аъзолигига эришиб, Нобел мукофоти билан тадирланган, Анвар мамлакат жум урраи-
си даражасига етган тадирда ам она учун уло)ига гап кирмас, бевош гўдак бўлиб олаверади.
Дунёнинг се ри шундаки, ўш аноти — икки ў)илнинг феълига араб туриб уларнинг шу онадан
ту)илганига шуб алана бошлайсан. 8ош-кўз онага ўхшаса-да, феъл то)аларига тортган. Анвар кат-
та то)ага ўхшайди. 7аиат излаб топган кўчаси уни турмага бошлаган эди. То)аси икки марта а-
мо жабрини кўрган бўлса-да, Анвардан омадлиро, атто бахтлиро ам эди, дейиш мумкин. Чун-
ки унинг «сиёсий ма бус» деган номи бор. «Хал душмани» деб ораланганлар энди «хал а ра-
монлари» сифатида эъзозда, Анвар аиат излаб кирган кўча эса, уни «жинни» деган унвонга са-
зовор этди. Бу унвон ёрли)и бир умр ўзгартирилмаса керак.
7абиб ўртанча то)асига тортган. Урушдан айтиб келганидан бери кундузи трактор, уёш бот-
ганда яримта ародан боша нарсани тан олмайдиган то)асига араб туриб, бу бандани ам Худо
яратганми, деб ажабланасиз. Тўрт йил ир)индан омон айтган одам кўкракларини тўлдириши
мумкин бўлган нишонларини бирон марта ам тамабди. Бирон ерга аини талаб илиб бормабди.
Немисни узодан бир кўриб олган одамлар эъзозда юрганларида у «нима учун мен ора мойга бе-
ланиб юраверишим керак», демабди. Унинг урушга борганини кексаро одамлар эслашади, ёшлар
эса билишмайди. Фаат бир украин, бир чех генерали уни идириб келишди-ю, ша ар биинидаги
ишло бир сесканиб олгандай бўлди. Ме монлар истаги билан ишло а ли, ариндошлар тўпла-
ниб ир йил сандида эски рўмолга тугиб ўйилган нишонлар, суратлар олинди. Унинг Берлинда
Черчилл билан тушган сурати барча газитларда босилди. «Ўзбек а рамони», деб кўкларга кўта-
www.tohirmalik.uz

рилди. Аммо «ўзбек а рамони» бу пайтда у дунё лаззатларидан ба раманд эди. Генераллар излаб
келмасидан икки йил олдин немиснинг ўи ололмаган одамни ажал далада топди — дориланган ер-
га кириб ушини йўотганича, худди панадан узилган ўа дуч келгандай армонда кетди.
7абиб, умри ўхшамасин ишилиб, шу то)асига тортган. Олимлар «Йўдан бор бўлмайди, бордан
йў бўлмайди», деганларидек, инсон феъли, ру и ам йўликка укм илинмас экан. Рисолат кам-
пир болаларидан ўпкалаб, «сен кимларга ўхшадинг, айронман, даданг унаа эмас эдилар» деб
олса, «фалончи то)амга» деб кулишарди. Шунда Рисолат кампир ў)лининг то)асига сира ўхшамас-
лигини исбот илиш учун акаларининг фазилатларини санаб кетарди. Оибатда бу «фазилатлар
айси бири сенда бор?» деб сўрарди. Уни бу пайтда тинчлантиришнинг бирдан-бир йўли — « еч
айсиси йў» деб тан олиш. Аслида-ку, Рисолат кампир болаларининг кимга тортганини яхши била-
ди. Билгани учун ам кўнгли тў. 7ар олда эрининг уру)ларига тортмади-ку. Рисолат кампирнинг
айнилари, айинсингиллари мутта амро — безрайиб туриб ёл)он гапираверишади. Худо Рисолат-
га ра м илиб, фарзандларини уларга ўхшатмади.
Бу дунё азобидан етарли тотган Рисолат «кўзларимдан нурни олган парвардигор жонимни а-
чон олар экан», деб юрганида кичигининг «жинни бўлиб олганига» асти чидай олмади. Унинг да-
рдларига овли этагидаги ўша танчали уй гуво . Кўришга ярамай олган кўзлар йи)ига яраб турга-
нига ам баъзан шукр илади. У Анварнинг ишхонасидаги гап-сўзларни, хал отасининг найрангла-
рини билмайди. «Ў)лим тирноа зор бўлгани учун сиилиб касалга чалинган», деб ўйлайди. Инс-
титутдаги а волни 7абиб ам ани билмайди, аммо ўзича тахмин илади. Мана энди ў)лининг «ту-
залиб келганидан» хурсанд она икки анотида икки ў)ли билан овлини кесиб ўтиб, ме монхонага
боряпти.

7абиб бир пиёла чой ичдию сафарга озирлик кўриши лозимлигини айтиб ўрнидан турди.
— Тўхта, ўтир, — деди Рисолат кампир. — Ўрис бўлиб черковинг йў, мусулмон бўлиб мачитинг
йў, сан боланинг. Дўмга бориб мусулмончиликдан чидинг. Дуо олиб кетмайсанми? — шундай деб
фоти ага ўл очиб узундан-узо дуо илгач, 7абиб унинг ёноларидан ўпиб ўйди. Кўчага адар
кузатиб чиан укасига ўл узатди-да:
— Каловланиб юрганинг ам етар, а? Аввал а гапни айттиришмайди, деб нолирдинг. Ўл)он
гап билан тарих илмини яратиб бўлмайди, дердинг. Энди ам шароит етилмадими? 7аммаёни ош-
коралик босиб кетди-ку? Шоирчилигингни йи)иштириб, илм билан шу)уллан. Кейин афсусланасан.
Бунаа шароит узо давом этмаса керак, — деди.
Анвар акасига араб жилмайди-да: «Худо пошшо!» деб ўйди.
Акасини кузатиб келиб, онаси билан икки о)из сўзлашишга улгурмай, дарвоза ўн)иро)и бир
узун, икки марта иса-иса жиринглади.
— 7офиз ўрто)инг келди, — деди Рисолат кампир.
Анвар ўрнидан туришга улгурмай, овлида Элчин пайдо бўлиб, «Мирзо Анварбек!» деб чаир-
ди. Мактабда ўиб юришганида ўртолари уни «Мирзо Анвар», кўнгил ўйган изи Лолани эса
«Раъно» деб чаиришарди. Болалик сурури мозийга кўчган бўлса ам Элчин дўстини эркалагиси
келганда «Мирзо Анварбек!» деб йўлар эди. 7озир ам лутф билан шундай деб кириб келиши Ан-
варни ийдириб юборди.
— Опоижон, увониб ўтирибсизми? — деди Элчин, кампирнинг дуосини олгач. — Бир ошнам-
дан хабар олай девдим, ният холис-да, ўзи келиб олибди.
Анвар унга араб «увлигингга ойилман», дегандай бош ир)аб ўйди. У ё табиббошига ўн)и-
ро илган, ё ўзи яна бориб келган. Анварнинг айтганини билиб кирган. «Ният холислигига» кам-
пирни ишонтирди, аммо Анварни лаиллата олмади. Шунга арамай Элчин Анвардаги ўзгаришлар-
га парво илмади. Худди уни эмас, опоиси Рисолат кампирни кўргани киргандай лаиллаб ўтира-
верди. Анварга «яхши келдингми?» дейишдан боша сўз айтмади. Кампирнинг ёнига ўтириб олиб,
гапни а воли оламдан бошлаб, сўнг бармоларини шаиллатиб «ёввойи тановар»ни хиргойи ил-
ди. У гаплари билан кампирни чарчатдими ё кўпни кўрган сезгир Рисолат икки ўртонинг ўз гапла-
ри борлигини фа младими, ар нечук Элчиннинг нафас ростлашини кутиб туриб, су батни узди.
— Энди мен уйимга чиай, ўрусча усталингда белим отиб олди. Санлар гурунглашиб ўтиринг-
лар. Аммо ичманглар. Анваримга сираям ёмайди. Сан, офиз болам, тўйма-тўй юриб, ичишга ўрга-
ниб олгансан. Санам ташлагин ичкиликни.
— Отлиа йў-ку, озир, — деди Элчин кулиб.
— 8ассобга мол а атми, вой болам, санларни биламан-ку, томоларинг ичишса ернинг таги-
дан бўлсаям топасанлар. Шири-ин гаплашиб ўтиринглар. Мана, Худога шукр, сан оланиб келдинг.
Ўрто)инг ам келди. Энди сан уйлангин, болам. Ўрто)ингнинг айинсинглисини би-ир кўргин. 7усни
ам, али ам беба о. 8айнонаси ношукр банда экан, си)дирмай турмушини бузди. Битта ў)ли бор
www.tohirmalik.uz

— оламга татийди. Сан хўп десанг, бўлди, бу ё)ини манга ўйиб бераверасан. Худо хо ласа, бахти-
нг очилиб кетади. Кўнглим сезиб турибди, ўрто)ингнинг ам бахти очилади. Шу боламнинг боласи-
ни би-ир ўпиб кейин ўлсам армонсиз кетардим. Худо «шу неварангни кўрасан» деб жонимни са-
лаб турибди-да...
Рисолат кампир кейинги гапларини йи)ламсираб айтди. 8айинсинглисидан гап очилганида Ан-
вар «Элчинбой катта одамга куёв бўладиган, жувонга эмас, изга уйланадиган йигит, уни ерга ур-
манг», деб бир узиб олмочи бўлди-ю, онасининг кайфияти бузилганини билиб, индамади.
Фарзанддан гап очилса, Анварнинг ам юраги сиилади. Дастлаб таниш-нотанишлар «бола-ча-
а омонми?» деб сўрашганида ўн)айсизланиб юрди. Фарзандсизлик катта гуно дек туюлди. Шунда
хотинининг гапига кириб даволанмочи ам бўлди. Кейинчалик бола боиб олишга розилик ам бе-
рай деди. Аммо ён-атрофдаги разилликларга дуч келавергач «шу азобларга гирифтор илиш учун
бола кўраманми», деб айсарлик илди. Аста-секин «бола-чаа омонми?» деган сўроа бош ир)аб
ўяр, кайфияти яхши бўлса «юришибди дўмбиллаб», дерди. «Болалардан нечта бўлди?» деб сўраб
олинса «айси хотиндан?» деб азилга бурворадиган бўлди. Фаатгина онаси гапир-ганда юраги
сиилади. Унга «умид илманг», дея олмайди. Гўё умид узилса, жони ам узиладиган- дай тую-
лади — «майли, умид билан юраверсин- лар...»
Анвар онасини ўлтилаб, овлига олиб чиди.
— Мани судрамай ўйворавер, йўлни ўзим топаман, — деди кампир. — Ўрто)ингни ёл)излатма.
Кўнглини кўтар, бояишнинг. Бир амаллаб айинсинглингни кўрсат. 8удаларимни ўзим кўндира-
ман. 8амалган бўлсаям яхши бола. — Кампир шундай деб кўзи очи одамдай ўзи юриб кетди. Ан-
вар онаси уйга киргунча изидан араб турди. Рисолат кампир остона атлаб ўтиб орасига ўгирил-
ди:
— Нимага оан озидай турибсан, кир ичкарига!
Анвар буйруа итоат этиб, уй томон адам босганида ўн)иро жиринглади. Уч таваали дар-
возанинг ўрта аноти очи эди. Анвар ўл овуштириб турган ўшнисини кўриб, че раси очилди.
— Э, келсинлар, 7ожиори ака, — деб пешвоз чиди.
Рисолат кампир ме моннинг овозини эшитиб, уйи эшигини очиб, ўша ерда туриб сўрашди-да:
— Мошинангиз топилдими, ори болам? — деди.
— Топилди, холажон, Худога шукр, топилди.
— Яхшиликка буюрсин. 7алолга келган нарса йўолмайди. 8ани, киринглар, Анваржон, бошла
уйга.
Элчин Собитхон орини аввал кўрмаган, у ада эшитмаган ам эди. Шунинг учун «ким экан бу
мулла, нима илиб ивирсиб юрибди?» деб ўйлади. 8орининг маънодор кўзлари унга киборлик би-
лан боандай туюлди. Собитхон ори исагина дуо ўигач, Анвардан ол-а вол сўради.
— Кўчада мулла 7абибхон акани иттифоо учратиб, бу кўнгилхуш хабарни эшитдим. Мавриди
бўлмаса ам, йўлай дедим. Узр, су батларингизга халал бердим. Сизни бир бориб кўролмадим, бу-
нинг учун ам минг бор узр. Аммо ар ват дуоларда жумла дардмандлар аторида сизга ам шифо
тиладим.
— 8уллу, тасир, бу... мошинага нима бўлди?
— Э, нимасини айтасиз. Одамлардан иймон кўтарилса шу-да. 7овлидан олиб чииб кетишибди.
ўафлатда олибмиз. Ўзим юргизолмай гаранг эдим. 8андай миниб кетишди экан, айронман.
— 8айтаришдими ахир?
— 8айтаришди, бинойи юряпти, денг, — ори шундай деб мийи)ида кулди.
— Тузатгани олиб кетишган экан-да, а? — деди Анвар азиллашиб.
— Кошки эди, кошки эди, — деди ори жилмайиб, — бу бир )аламисларнинг иши. Асадбек деган
одамни эшитганмисизлар?
Бу гапни эшитиб Анвар билан Элчин кўз уриштириб олишди. 8ори буни сезмай, сўзини давом
эттирди:
— Шу одам денг, ма алласида масжид солдираётган экан. Имомликка чаиртирди. Бормадим.
7аром пулларга урилган масжидда намоз ўиб, охиратимни куйдирмайман, дедим. — 8ори кейин-
ги гапларни )урур о ангида айтиб «боплапманми!» дегандай Анварга аради. Анвар су батга ўши-
лишга улгурмай кутилмаганда Элчин сўз бошлади:
— Чакки илибсиз, биродар, — деди у.
Собитхон ялт этиб нотаниш мезбонга аради. «8ори ака», «7ожиори ака», «Домлажон», «Та-
сирим» деган мурожаатларга кўниккани учун ўзидан икки-уч ёш катта одамнинг «биродар» дейиши
унга эриш туюлди. Элчин ундаги ўзгаришни пайамай гапини давом эттирди:
— Пулнинг алол- ароми бўлмайди. 7ар ким ўз билгича топади. Лекин пулни аром-харишга
ам, савобга ам ишлатиш мумкин. Топган пулига масжид урдирибди, иморатда нима гуно ? Шу
пулларни еб-ичиб, айш-ишратга сарф этса ам бўларди-ку?
www.tohirmalik.uz

— Сизнинг аричингиз билан ўлчанса шундайдир. Аммо Алло нинг уйи алол пешона тери би-
лан топилган пулга урилмо)и лозим.
— 8айси масжид шундай урилган? Пешона тери эвазига топилган пул орин тўй)азишга ет-
майди озир, сиз мачит уришдан гапирасиз. Асадбекдан бекорга гумондор бўласиз. У бунаа
майда ишларни ўзига эп билмайди.
— Во ажабо, ўзи ам менга шу гапларни айтди. Аммо унга учрашганим амон мошинам топил-
ди-да?
— Топдириб бергандир.
— Сиз уни танийсизми? Уни жуда авайлаб гапиряпсиз? Пирингиз эмасми, мабодо?
Анвар Элчинга сўз бермаслик масадида гапни илиб кетди. Таништирмагани учун узр сўраб,
дўстини таърифлаб берди.
— Элчин сизмисиз? — деди ори маънодор илиб. — Ашулаларингиз ёдимда. 7озир кўп амка-
сбларингиз ислом йўлига ўтиб ибрат бўлишяпти.
Элчин бир гапдан олиб, « а», деб ўя олса бўларди. Биро, «исломга хизмат илаётган-
лар»нинг кимлигини яхши билгани учун ўзини тутиб туролмади:
— 7амма номаъулчиликларни илиб кўриб, энди мусулмон бўлиб олишибдими? Нима эди, ў)-
ри ариса сўфи бўларканми?
— 8атти кетманг, биродар. Гуно лари бўлса, Алло олдида ўзлари жавоб берадилар. Ашула
бошлашларидан аввал «бисмилло ир ра монир ро ийм» дейишларининг ўзи улу) савоб.
Элчин бу гапни эшитиб кулиб юборди, бу кулги орини )азабга солди. Анвар уларни муросага
келтириш йўлини топа олмай каловланди.
— Кулманг, биродар, гуно га ботманг, — деди ори асабий о ангда.
Элчин кулгидан бирдан тўхтаб, унга жа л билан тикилди.
— 8ошу кўзингдан аканг айлансин, ачон ўйнингга кираман, ўлимга ачон ўнасан, дейиш
учун ам бисмилло айтиш керакми? Сизга шу найрангбозлик ёадими? 7еч бўлмаса динни найранг-
лардан тозалаб ўйинглар.
Собитхон ори «аста)фирулло !» деб пичирлаб, «бу иблиснинг дастёри» билан ба слашишнинг
фойдасизлигини англади-да, Анварга аради:
— Чиндан ам бемаврид кирибман. Анваржон, менга рухсат, — у рухсатни кутмаё, фоти ага
ўл очди, — барчамизни Алло таборака ва таоло иймонда ва исломда барарор этсин, овмин...
Элчин одоб юзасидан туриб, хайрлашмади, ўтирган ерида бош ир)аб ўя олди.
— Нимага унга осиласан, арпангни хом ўрганми? — деди Анвар, орини кузатиб айтгач.
Элчин ўл силтаб ўйди.
— 7аммаси найрангбоз. 8уръонни шариллатиб ўиб, барчани ма лиё илади-ю, бу ёда маи-
шатдан бўшамайди. Менга биттаси айтувди: иёматда имомлардан тутантири илинар экан. Ту-
шундингми, дўзах оловини ёиш учун шу имомлар тутантири бўларкан. Биринчи шулар ёнади.
Чунки сен билан мен билмай гуно иламиз. Булар билиб туриб илишади. 7ар- олда мен шу имо-
мингдан кейин ёнаман дўзах ўтида.
— Собитхон сен айтган тоифаданмас, уни бекор ранжитдинг. Илми пухта, бировдан бир танга
таъма илмайди. Миллат деб жонини беришга тайёр. Бунаалар кам...
— 8ўй, ўшанингни, — Элчин шундай деб яна ўл силтади.
— Мана, Асадбек акангнинг илтифотлари билан «тузалиб» чидим. Менда нима ишинг бор?
— Сендами?.. Сенда ишим йў... Энг му им ишим шуки, уйингда тухум босиб ўтир, опоимга ях-
ши ара, дуоларини ол. Бошли)инг билан ўйнашма. Бераётган ваъдаларига ишонма. Ваъда дегани
бир опон, сенга ўхшаган ламаларни осон илинтириш учун ўйлаб топилган. 7аиат учун кура-
шиш сенинг ўлингдан келмайди. Буни менга ўйиб бер.
— 7аиат учун курашувчи бўлиб олдингми, али? 7аиат бечоранинг куни сенга олибдими?
Курашганингиз озирги гапларингиз-да, а?
— Пичинг илишга устасан. Тилингдан за ар томиб туради. Кўп ўигансан-у, заррача умаган-
сан. Дунё файласуфларинг ёзиб кетгандай бўлмайди еч ачон. 8айта уришларига ам ишонма.
Бўрилар бир юмалаб ўйга айланишган. Лекин бу ўйлар ўт емайди, гўшт ейди. Тушундингми! Сен-
га ўхшаган ламаларнинг гўштини ейди.
Хонзода икки косада мастава кўтариб кирмаганида икки дўстнинг су батидан тутун чиар эди.
Элчин оватнинг иссилигига арамай, тез-тез хўриллатиб ичди. Илгари бундай эмас эди. 8ошини
тоза сочида артиб, оват ичидан тилла идиргандай обдан аралаштириб совутиб, эзмаланиб
ичарди. Анвар дўстидаги бу ўзгаришни кўриб, «амонинг таъсири-да», деган хулоса чиарди.
Элчин Анварнинг имиллаб оват ейишини кузатиб ўтирди. Коса бўшагач, «зарур ишларим бор,
кейин келаман», деб ўз)алди.
— Тўй ачон? — деди Анвар.
— Яин олди. 8амишдан белбо) тайёрлаб тур.
www.tohirmalik.uz

— 8айинсинглимни кўрасанми?
— Кейин... кейин, бир гап бўлар... — Элчин шундай деб, хайрлашиш учун ўл узатди.

Со)инч ислари андак ором олгач, Хонзода уйуга кетди. 8арийб икки ой атти каравотда ёл-
)из ётишга кўникиб олган Анварга икки кишилик юмшо каравот торлик илиб уйу бермади. Хо-
тинининг енгил пишиллашини кўрпа-ёсти ўзига ютмай, аксинча янада кучлиро жаранглатиб Ан-
варнинг уло)ига ургандай бўлаверди. Бутун хона хотинининг нафасига тўлиб кетгандай, тоза аво
олмагандай туюлди. 7олбуки, хона ба аво, Хонзоданинг енгил пишиллашига эътибор бермаса ам
бўларди. Уни безовта этаётган нарсалар аслида булар эмас. Жиннихонадаги бедор тунлар, уюн
ўрамидай ёпирилиб келувчи хаёлларга банди бўлиш, учинчи аватдан келаётган баирилар —
аёти мазмунини белгилаб ўйгандай, у айнан шундай яшашга ма кум этилгандай эди. Анвар бе-
дорлиги ана шу ма кумлик меваси эканини англамай, бунга боша сабаблар ахтарди. У ён-бу ёнига
а)дарилавериш ам жонига тегиб, ўрнидан турди. Жиннихонада бундай кезларда су батлашувчи
навбатчи амширалар бўлишарди. Жимликни пораловчи баирилар эшитилиб турарди. 7ар олда
тириклик белгилари мавжуд эди. Уйида эса, наинки ўз уйида, балки бутун ма аллада осудалик.
Хонзода эрининг турганини билди. Кўзини салгина очиб араб ўйди-ю, индамади. Бир оздан
кейин яна уйуга кетди. Унинг пишиллаши тингач, соатнинг чииллаши босондан тушаётган бол-
)адай жаранглаб миясига урила бошлади.
Анвар ётодан ме монхонага чиди. 8анча ўтирганини билмайди. Бир ма ал уйи ёриша бошла-
гач, юраги априиб ўрнидан туриб кетди. Оппо нур юоридан пояндоз сингари тушиб оёлари
остида тўхтади. Анвар бу сафар ўрмади, оё-ўллари музламади. Ўимли овоз келишини кутди.
Овоз аялламади:
— Сен биздан очиб келдингми?
— Мен... ўз уйимга келдим.
— Ўл)он гапирма. Сен бизга ишонмаяпсан. Ўзингни ру ий хаста деб ис иляпсан. Биз билан уч-
рашганингни кимга айтсанг ам у сени жинни деб исоблайди. Сен яшаётган дунё шундай тузил-
ган: аиатга ишонишмайди. 7аиатни айтсанг — жиннига чиаришади. Фаат бизнинг сайёра-
миздагина аиат бор — бунга шак келтирма. Сен биздан очма, сайёрамизга бутунлай кетишга
озирлан.
— Нима илишим керак?
— Ўзингни жисмонан ма в этишинг лозим.
— Ўлдиришим керакми?
— 7а. Бу бизнинг асосий шартимиз. Юрагинг уришдан тўхтамай туриб, жонингни олиб чииб ке-
тамиз. Сени ерликлар унутишлари лозим. Жисминг ма в этилмаса, Зурруда жонинг ором топмайди.
Сен учун боша йўл йў. Бобонг ам шу фикрда.
— Бобом? 8айси бобом?
— 7озир кўрасан, нурга адам ўй.
Анвар беихтиёр равишда дераза томон адам ўйди. Кўкрагидан бир нима узиб олингандай бўл-
ди. Нур унинг ру ини кўз ил)амас юлдуз — Зурру сайёраси томон олиб учди. Ме монхонада унинг
фаат тошотган гавдасигина олган эди. Гўё айкалга айланганини ўзи билмайди. Бир анча ват
ўтгач, хотини уй)ониб, ундан хавотирланиб, хабар олгани чиади-ю, бу манзарадан да шатга туша-
ди. Бу ада кейин сўзлаймиз. 7озир Анварнинг ру и изидан боришнинг айни пайти.
Бу сафар Анварнинг кўз ўнгида бутунлай ўзга манзара пайдо бўлди: чўиларидан ор арима-
ган то). То)нинг на киндигини ёриб чиан шаршара. Унинг ёнида тўрт одамнинг улочи етмайди-
ган чинор. Дарахтнинг бахайбат шохлари остида ё)оч сўри. Сўрида Анвардан бир-икки ёш каттарок
йигит китоб ўиб ўтирибди. Анвар уни аердадир кўргандай эди — кимгадир ўхшатди. Кейинро,
ру и уйига айтгач, бир сирни анилайди — у ўзига ўхшарди. Бу ада ам сўнгро сўз юритамиз.
7озир эса... Анвар салом берди. Мўйловли йигит бошини кўтарди:
— Келдингми, болам? — деди у. Анвар ажабланди: «8анаасига мен унга бола бўлай?» Мўйлов-
ли йигит унинг фикрини ўигандай жилмайди. — Сен менинг набирамдайсан. Амир мени осмай,
мен бу ерга келиб олмаганимда, балки сен менинг набирам бўлардинг. Шоакбар Зуннуний деган
одамни эшитганмисан?
Анвар унга яхширо тикилди, шундай жадидни эшитган эди. Бухоро амири дорга торттирган зиё
а ли орасида Шоакбар Зуннуний исмли зотнинг буюк сало ият эгаси бўлгани аида тарих китоб-
ларида бир анча сатргина бор. Зуннунийдан на бир мерос, на бир сатр асар олган. У адаги хо-
тиралар ам узу-юлу эди. Анвар иса сатрлар орасида улу) синоат яширинган бўлиши мумкин-
лигини ўйлаб кўрмаган экан. Агар озир ўзини Шоакбар Зуннуний деб танитган мўйловли йигит
www.tohirmalik.uz

«мен аимда нималар биласан?» деб сўраб олса Анвар жавоб бера олмай изза чекарди. Бахтига,
бундай савол берилмади. Зуннуний гапини давом эттирди:
— 7адича бувингнинг кўз очиб кўрган эри менман. Биз уч фарзанд кўрдик, аммо улар пешона-
мизга си)мади. Мен осилганимдан сўнг бувинг бобонг Жамолиддинга тегди. Сен хафа бўлма, тў)ри-
сини айтишга мажбурман. Жамолиддин менга амсоя эди. 7атто амфикр эди. Биз Ватанни ўрус
подшоси зулмидан озод этмо йўлига жон тиккан эдик. Бухоро тасарруфидаги ерларда фуарога
зиё бермак истагида юрган онларимизда ибсга олиндик. Фаат Жамолиддин тирик олди. Анг-
лаяпсанми?..
Анварнинг уло)ига ёимли овоз келди:
— Бу гапларга ишон. Буларнинг барчасига биз гуво миз. Бобонг хоинлик илиб имонини сотгач,
шўролар хизматига ўтди. Бувингга уйланди. Зуннунийдан олган ўлёзмаларни бузган олда та -
рир этиб, шўролар масадига мослаб нашр эттирди, шу йўл билан шу рат топди. Оибатда сохта
шу рати ўз бошини еди. Ўттиз еттинчи йилда шўролар унинг садоатли хизмати учун ибсга олиб,
туманли юртга юбордилар. Совуда очлик азобига чидолмай хор бўлиб ўлди. Онангда унинг хатла-
ри саланган. Ишонмасанг, ўиб кўр.
— Сен бобонг билан фахрланиб юрардинг, — деди Зуннуний. — Менда бу исни ўлдириш нияти
йў. Жамолиддин изилга хизмат илишнинг улу) хато эканини англаб, бу сафар виждонига хиёнат
этмади. Биродарларини сотмади. Мен ундан рози бўлганман. Сен ам уни лаънатлама. Инсон умри
хатолардан иборат. Мунофилик еч замон жазосиз олмайди. 7озир тили боша, дили бошалар
даврасида азият чекяпсан. Сен тушкунликка берилма. Хал фидойиси ниобида яшовчилар аётла-
рини азобда якунлайдилар. Оибатда ниоблар йиртилгуси, уларнинг асл иёфалари кўрингусидир.
Хални еч бир замонда еч бир мунофи алдай олмаган. Дунё сохта фидойиларни кўп кўрган,
бундайлар али яна кўп чиади. Ер юзидаги кураш сира бар ам топмайди.
— Мен нима илай, ночорман-ку? — деди Анвар.
— Ночорсан, биламан. Сен менинг ёнимга келасан. Унгача бир иш иласан: катта то)ангнинг
чордо)ида, эски-тускилар орасида кў на китоблар, о)озлар ам бор. 8о)озлар — менинг ўлёзма-
ларим. Бобонг ам, бувинг ам уларни салашган. Китоблар орасида ўрус аскарларининг Тошкент-
даги жанглари тасвирланган асар бор. Жамолиддин уларни нашр этишга ўран. Уни сен хала
етказ. Мен сенга о фоти а бераман. Ишларинг ўнгидан келади. Мана бу китобни ол, сенга йўлдош
бўлсин.
Зуннуний ўиб ўтирган катта китобни Анварга узатди. Китоб Анварнинг ўлига ўтиши билан бир
ёру)лик таратдию кичрайиб, кафтдай бўлиб олди. Шунда Анвар яна ёимли овозни эшитди:
— Биз сени холи ўямиз. Биз билан учрашишни хо лаб олсанг — кўришамиз.
Анвар гапга о)из жуфтлашга ам улгурмади.
— Жоним болам, жон болам, мени ўритмагин, Анваржон.
Анвар онасининг овози аердан келганини дафъатан англамади. 7уши ўзига келгач, юзларини
силаётган онасини кўрди-ю аввалига ажабланди. Ўнида турган Хонзодани кўриб, нима воеа юз
берганини тушунди.
— Ойижон, ўрманг, хаёлга берилибман, — деди вазиятни юмшатиш учун.
— Вой, болам-эй, хаёлинг ам бор бўлсин-а, кимлар билан гаплашдинг? — деди Рисолат кам-
пир, ў)лини учо)идан бўшатмай.
— Нима дедим?
— Гапларингга тушуниб бўлмайди, бир нарсалар деб )ўлдирадинг-а, болам. Сени бир ўиб юбо-
риш керак. Инсу жинслар тинчлик бермаётганга ўхшайди.
— Ойи, ўтириб олинглар, — деди Хонзода, сини овоз билан.
Она-бола диванга ёнма-ён ўтиришди. Рисолат кампир, ў)лининг юзини силаб, елкаларини уа-
лаган бўлди.
— Ойи, Шоакбар Зуннуний деган одамни эшитганмисиз? — деб сўради Анвар, онасининг ўлла-
рини ушлаб.
— Зуннунийми? Адам ра матлининг шунаа ўртолари бўлган экан. Ўлиб кетган бўлса ам адам
ра матлининг бошларига бало ё)дирди. Хал душмани бўлган экан-да, бояиш.
— Бувим Зуннунийни гапирармидилар?
— 7а, энди гапирган бўлсалар гапиргандирлар, эсимда турибди, дейсанми?
— Бувимнинг биринчи эрлари Зуннуниймиди?
— Вой, худойим, сан буни аёданам била олдинг? Санга айтувдимми?
Анвар кўрган-эшитганларини айтса онасининг эси о)иб олиши мумкинлигини билиб, «болали-
гимда айтувдингиз, шу эсимга тушиб олди», деди. Рисолат кампир ў)лининг косасидан чиудай
бўлиб катта-катта очилиб турган кўзларини кўрмайди. Аммо Анварнинг баданида сўниб улгурмаган
енгил титродан а волини яхши билиб ўтирарди.
www.tohirmalik.uz

Хонзода эса эрининг кўзларидан ниго ини узмай ўрувдан титрайди, хаёлида бир фикр чарх
уради — « али яхши тузалмаган эканлар».
— Ойи, бувамни амаб, айси томонга олиб кетишган?
— Айтганман-ку, Туман деган жойга. Офтобнинг кўринишидан кўринмаслиги кўп, Худонинг ар-
)иши теккан жойлар экан.
— 7а... Тюменми?.. Хат ёзармидилар, хатлари борми?
— Бор.
— Нима учун менга кўрсатмагансиз?
— Сенга керакмиди? Ман аёдан билай, ўзинг сўрамаган бўлсанг...
— Ойи, дамингизни олинг. Менам озгина ухлай.
— 7а, шунаа илгин, болажоним. Хонзодахон, болам, сиз Робияхонга айтиб ўйинг, Собитхон
манга бир кўриниш берсин.
— Ойи, керакмас, — деди Анвар, онасининг муддаосини фа млаб.
— Сан жимгина ўтиравур. Мани ишимга аралашма. Нима илишни ўзим биламан. Ўжарлик ил-
май, нафаси ўткир домлага ўитворганимда шунча ват баннисада ётмасидинг. Шу замоннинг дўх-
тирларига ишониб бўларканми, аммаси порага ўиган. 8араб тур, отдай бўлиб кетмасанг, нима
десанг де.
Рисолат кампир ўрнидан турди-да, ўнг ўлини олдинга чўзиб эшик томон юрди.
Хонзода айнонасини кузатиб келганида Анвар жойидан жилмай ўтирган эди. Хонзода эрининг
ёнидан жой олиб, елкасидан аста учди.
— 8ўриб кетдингизми? — деди Анвар. Хонзода жавоб бермай елкасига юзини ўйди. — 8ўр-
манг, бу касаллик эмас. Мен ам аввалига ру им шикастланибди, деб ўрувдим. Нима бўлганини
билдингизми?
— Дераза олдида отиб туравердингиз. Чаирсам ам эшитмадингиз. Кейин... ўриб... ойимни
чаириб келдим. Ойим келганларида ўлингиздан олов чииб кетгандай бўлди. Яхшиям ойим кўр-
мадилар. Бўлмаса юраклари ёрилиб кетарди.
Анвар хотинини учиб, эркалаган бўлди:
— Сиз сира ўрманг. Мен жинни эмасман. Нима бўлганини сизга кейин айтаман. 7озир айтга-
ним билан, ишонмайсиз. Тонг отса то)амникига бориб келаман. Агар рост бўлса...
— Нимани айтяпсиз?
— Кейин...

  

Асабдек бир туш кўрди: ўзи мозорда турган эмиш. Ўркач-ўркач абрлар о туяларга айланиб,
карвон бўлиб тизилиб кетаётганмиш. О туялар кўзида ёш бор эмиш, туялар абристонни тарк эт-
гач, бўрон турганмиш. 8уюн дўмпайиб турган абрларни худди озон опо)идай очиб, мурдаларни
су)уриб олиб, иёматни бошлаб юборганмиш. Мурдалар тўзиган хазон сингари Асадбек атрофида
чарх урармиш...
— Адаси... Адаси...
Шу ерга келганда Манзура уни елкасидан аста силкиб уй)отди.
— Вой, ёмон туш кўрдингиз-а, аста)фирулло денг.
Асадбек хотинининг гапини икки илмай, ичида тавба деди. Манзура унинг пешонасидаги терни
кафти билан артди. Асадбек ўринчли тушларни кўп кўрарди — дам уни бў)излашарди, дам оси-
шарди... Баъзан босинираб, дод деб ўй)онарди, дам ўрувдан терлаб, типирчилаб олганида хо-
тини уй)отарди. Бугунги туши, аввалгиларига солиштирилганда, унча да шатли эмас. О туялар ти-
зилиб кетишди. 8абристон жунбушга келди... Асадбек кўрган тушини хотинига айтди.
— Вой ўлмасам, — деди Манзура, пастки лабини тишлаб, — туялар чииб кетишдими?
— Чииб кетди. 7а, ёмонми? — деди Асадбек соддалик билан.
Манзура эри учун таъбирчи бўлиб олган эди. Туш йўйиш унга она мерос. Фариштадай о кўн-
гил бу аёлга ўшнилар ўз сирларини ишонишарди. Манзура кичкиналигида онаси ёнида ўтириб,
кўп тушларнинг таъбирини билиб олган. Янги турмуш урган кезлари, бир куни Асадбек ярим кеча-
да уйига айтса, чиро ёни, эшик очи, хотини уй ичида ўртага жойнамоз солиб устида мудраб
ўтирибди. Асадбек «Ярим кечада ам намоз ўийдими», деб айрон бўлди-ю, хотинига бу ада га-
пирмади. Бу ол яна уч-тўрт такрорлангач, сўради. Манзура сабабини ўра-писа айтди: иморбоз-
лар хотинларини ам тикиб, ютизиб ўйишсаю даъвогар кирганида хотин жойнамоз устида ўтир-
ган бўлса тегмас эканлар... Ўшандан бери Асадбек «унча-бунчага али етар экан», деб ирим-си-
www.tohirmalik.uz

римга оид масалаларда уни гапга тутиб турадиган бўлди. Биринчи марта босинираб уй)онганида
Манзуранинг истови билан кўрган тушини айтди. «Илонлар ичида олган бўлсангиз, бойиб кетар
эканмиз», деди Манзура. Асадбек бу гапга ишонмаган эди. Бир афтадан сўнг ўлига катта пул
тушгач, хотинига тан берди. Шу-шу )алатиро туш кўрса, дарров хотинига маълум илади.
— 7а, ёмонми? — деб айта сўради Асадбек, хотинининг жим олганидан ажабланиб.
— Ўмонмас-ку... мозоримиздан авлиёлар кетиб олишибди. Одамлардан иймон кўтарилганига-
микин...
— 7е... тентак, шуми топган гапинг. Нима экан, дебман.
Асадбек шундай деб ёнбошига ўгирилди. Манзура ўйга толиб, анчагина имирламай ўтирди. То-
нг нафаси келиб олгани учун айта ётмай, ўрнидан туриб кетди.
Асадбек ўзига тегишли гап бўлганида, айтайлик, «душманларингиз бош кўтарар экан, сиздан
авлиёлар юз ўгирибди», дейилганда бошача олатга тушарди, ёнбошига ўгирилиб ётавермасди.
Авлиёларнинг мозорни ташлаб чииб кетишлари унга а амиятсиз туюлди. 7атто ишонмади ам. Бо-
лалигида ажиналар аида икоя эшитиб, тунлари овло кўчаларда, мозор яинида юришга ўр-
арди. Кейинро ўрув деган нарса чекинди. Ажиналар эртаклардаги каби яширин олда иш олиб
боришни бас илиб, одамлар иёфасига кириб куппа-кундуз куни очи иш юритишга ўтгач, тунлар
ам осойишта бўлиб, овлолар ам да шатли кўринишни йўотди. Энди кундуздан, одамлардан
ўрулик эди.
Асадбек туш таъбирига а амият бермай ёнбошга ўгирилиб ётгани билан ухлолмади. Хотинидан
сўнг у ам ўрнидан туриб, ювинди. Асадбек овлида кўрингани за оти болохонада ам жонланиш
сезилди.
Манзуранинг «Биз билан чой ичмайсизми?» деган гапига исагина «ичаверинглар» деб дарво-
захона томон юрди. Машинага етиб улгурмай тепадан Жамшид тушиб, салом берди.
— 7а, шу ердамидинг? — деди Асадбек, саломга алик олгач. Жамшид сўабош бўлгани сабаб-
ли аерда тунаш унинг учун а амиятсиз эди. Маишатга бормаса шу болохонада сочи йигитлар би-
лан олаверар, Асадбек унинг бу одатига кўниккан эди. Жамшиднинг тадири ўзига бир оз ўхшаб
кетгани учун Асадбек уни яхши кўрар, икки анотига андай суянса, бунга ам шундай ишонарди.
Жамшид оилада ёл)из ў)ил бўлса-да, эркалатиш, талтайтиш нималигини билмай ўсди. Отасини-
нг пул тўла амёни уда-бе удага очилавермас эди. Жамшид истамаса ам турли тўгаракларга бо-
ришга мажбур эди. 7атто скрипка чалишни ўргатиш масадида бир чол)учи йил давомида тер тўк-
ди. У бечора «болада обилият йў» деёлмайди, чунки хизмат аини олиб турибди. Жамшиднинг
«ўрганолмаяпман» деган гапига ота-она ишонмайди. Хуллас, ўсмирлик кўчасига киргунича айкал-
тарошлик, радиотехника сингари со аларда ам обилияти синаб кўрилди. Мактабни битирганида
амён бир кавланди. Ўртада турган одам пулдан кўпро ўмариб олиб, домлаларга камро етиб
бордими, ар олда бир имти онида оилиб, кечки ўишга аранг тў)рилашди. Бола бевош бўлиб
кетмасин, деб отаси уни ўзи ишлайдиган идорага югурдак илиб жойлаштирди. Идорада чарос
кўзлари ўйнаб турувчи бир из ам ишларди. Унга араб туриб чигиртка бир юмалаб шу изга
айланиб олган ё бу из бир йилдан бери оч ўтиради, деб ўйлаш мумкин эди. Кунда ўзгартирилув-
чи сара кўйлаклар ё)оч илгичга илиб ўйилганга ўхшарди. Ана шу оз)ин баданда бўли кўкрак
айдан пайдо бўлгани Яратганга ам орон)у бўлса керак. Хуллас, шу из ўзидан олти ёшгина ки-
чик бўлган, пиши гавдали, жингалик сочли, истараси исси Жамшидни яхши кўриб олди! Илмо-
ли гаплар, ширин жилмайишлар... айтаман десак, гап кўп. Яхшиси, воеа баёнини мухтасар этиб,
дебочадан хотимага ўтиб ўя олайлик: йигит изни атти севиб олса девонаваш бўлиб юраве-
ради, йўл пойлайди, дунёни о ларга тўлдиради. Аммо изнинг севгисидан, айниса унда маккорлик
ўти бўлса, ўрулик экан. Бир куни идорада иш тугаб, амма тарагач, из «чой ичиш» ба онаси-
да Жамшидни олиб олди. Эшик ичкаридан беркитилди. Лаблар бирлашди. Асосий ишга бир ба я
олганида Жамшиднинг миясига бир нарса урилгандай фикри равшанлашиб, ўзини тортди. Ташаб-
бусни бошлаб берган из шармандалигини яшириш учун йи)лади, севги ўтида овурилиб кетганини
айтиб нола илди. Жамшид кетмочи бўлганида «ўзимни ўлдираман», деди. Жамшид бу гапларга
ишонмай «ўлдирсангиз ўлдираверинг», дедию, чиди-кетди.
Кечаси ўишдан айтса, уйида милисалар ўтиришибди. 8изнинг зўрланганини, из номусга чи-
долмай ўзини учинчи аватдан ташлаганини милисалардан эшитиб, « азиллашяпсизларми?» деди.
Милисаларнинг азиллашмаслигини бу гўдак ўшанда билмас эди. 8ўлларини айириб олиб кетди-
лар, онаси фарёд уриб олаверди.
Ўртага номус тикилган эди. Бир томон тўрт йил бурун поймол бўлган излик номуси, иккинчи
томон бе)убор йигитлик номуси учун олишишарди. 8изнинг омий опажони Жамшиднинг отасидан
кучлилик илди. Учинчи аватдан йў)он тахтани ташлаб юборсангиз майдаланади, аммо уру
суякдан иборат бу из ўзини ерга отибди-ю, бирон ери синмабди-я, деб ажабланиш ортича эди.
8изнинг сув увурига осилиб пастроа тушиб, кейин ахлат уюми устига ўзини отганини ким исбот-
лаб бера оларди? Жамшиднинг отаси ёллаган оловчи «юоридан давления кучли бўвотти», деб
www.tohirmalik.uz

олган пулига яраша иш илмади. Хуллас, Жамшид беш йилгина сайр илиб келадиган бўлди, из
эса шарманда эмас, жабр чеккан маъсума сифатида ўзини олаб олди.
Жамшиднинг онаси хаста эди. Табиблар «ту)санг— ўласан» дейишига арамай, турмушга чи-
ан, «ўлсам ам ту)иб ўлай», деб уларга уло осмаган эди. Унинг юраги тўл)о азобига чидади-ю,
аммо номус азобига чидамади. Суддан сўнг Жамшид ўлига кишан урилиб, деразасиз хунук маши-
нага чиарилаётганда «Болам!» деб бир о уриб, ушидан кетганича ўзига келмади.
Икки йил конда ишлагач, айбсиз экани бирданига аён бўлиб олиб уйига айтди. У ту мат азо-
бидан азият чекмас эди. 8амода одамларнинг гап-сўзларини эшитавериб дунё ўзи шунаа экан,
деган хулосага келганди. Жамшид онасининг ўлимидан эзиларди. Ўишни ам, ишни ам ташлаб
бир йил бекор юрди. У отасининг бир иш юзасидан Ма муд Эсонов — Чувринди билан танишиб
олганини, Ма муд орали Асадбекка арз этгани оибатида «оланиб» чианини билмас эди. Буни
кейинро Чувринди хизматига ўтганидан кейин билди. Отаси «ў)лимнинг бошини икки илай», деб
кўп уринди, аммо Жамшид кўнмади. Охири отасининг ўзи уйланиб, Жамшид тўла озодликка чиди.
Унинг истаган ерларда ётиб юриши шундан.
Жамшид машинага чаон ўтириб, моторни ўт олдирди. Тепадаги йигитлардан бири дарвозани
очди-да, кўчага чииб турди.
— Акаларингга хабар илдингми? — деди Асадбек машинага ўтиргач. — Депутатни чаиришсин.
Жамшид мотор изишини кутмай, машинани юргизди. Кўчадаги йигит ёнида тўхтаб, ойнакни ту-
ширди-да, Бек акасининг топшири)ини айтди.
Асадбек ша ар марказидаги арорго ига етиб боргунича Чувринди билан Кесакполвон ам йўл-
га чиан, барват безовта илинган депутат Орзубек Болтаев эса шошилганича кийинарди. 8а-
рорго нинг хилват хоналарида туни билан давом этган маишат тугаган, излар ам кетиб улгуриш-
ган эди.
Болохонадаги йигитлар арорго га ам хабар берганлари учун Бўта эшик олдида ўл овушти-
риб турарди.
Асадбек ичкари кириб бир пиёладан айно а ва ичгунича анотлари етиб келишди. Тонгги
ёки тунги йўловлар уларни ажаблантирмас, шу сабабли «нима гап, тинчликми?» деган сўро улар
учун ортича эди. Асадбек улардан еч ма ал ол-а вол сўрамасди. Икки оёда юрибсанми — бас,
а волинг яхши, дерди. Шунинг баробарида бировнинг ол сўрашини ам ётирмас эди. Тоби очиб
олган кезлари унинг одатини билмаган одам: «Тузукмисиз?» деб сўраса, «7а, ўлишим керакми-
ди?» деган ширин жавобни эшитарди.
Улар ана шундай ортича манзиратсиз яшашга ўрганишган, бугунги учрашув аввалгиларидан
фар этмас эди. Аъёнлар бекнинг сўз бошлашини кутиб ўтиришди.
— 7айдар, Шилимши келдими? — деди Асадбек, Кесакполвонга араб.
— 7а, келди, ўзида йў хурсанд. Мошина тў)рилаб бердим. Таксичилик илиб юра турсин.
— Отарчига андай маълум иласан?
— Бу ё)и пишган, — Кесакполвон шундай деб пинжагининг ич чўнтагидан тўртта фотосурат чи-
ариб, Асадбекка узатди. Суратда Шилимшининг Ноила билан айш-ишрати акс этган эди.
— Худди ўзидай илиб ишлаган, албакилигини икки дунёда ам сезмайди, — деди Кесакпол-
вон, Асадбекнинг тикилиб олганини кўриб.
— Сезиб олса-чи?
— Унда гуво топамиз.
— Ишинг хом. Ма муд, пухтаро ўйлаб ўйларинг.
Шу пайт эшик очилиб, Бўта кўринди-да, депутат келганини маълум илди. Ноиланинг отили-
ни Элчинга андай топшириш хусусида яна бир оз кенгашиб олингач, депутатнинг киришига рухсат
берилди.
Депутат узун бўйли, бадово, эллик ёшлардаги киши эди. Уни кўрган одам оволарни кўта-
риб, инсон кепатасида салаб турувчи устунчалар тушиб кетгану шу хунук кўринишга келиб ол-
ган, деб ўйлаши мумкин эди. Гарчи асл исми Орзубек бўлса-да, Асадбекларнинг даврасида од-
дийгина илиб «депутат» деб юритиларди. Шу ам тузук, чунки унинг уснини ўятурайлик, сову-
ина тўн)иллаб гапиришини эшитган кимса «Орзуга ам асам ичирворибди, даюснинг боласи»,
дейиши табиий. Депутат — Ма муднинг топилди)и. Халойи бир-икки тўл)ониб, намойишга чиа-
нида уни олдинги сафда кўриб ме ри тушиб олган эди. Ма муд депутатни сўздан айтмас, мард,
оил одам сифатида абул илиб, унга холисанилло ёрдам бермочи эди. Асадбек у билан дастлаб
кўришганидаё «бу орон)у башарада ал кўринмаяпти-ку?» деди. Кейин су батлаша туриб тил би-
лан дил ўртасида анча фар борлигини фа млаб, ёрдам беришга кўнди. Замон чайалиб турган
пайтда шунаа одамлар ам керак, деб ўйлади.
Ишга Асадбек аралашганидан сўнг бўлажак депутатнинг мухолифлари ўз-ўзидан четга чииб,
Орзубек сайлов чи)ири)идан битта ам туки тўкилмай ўтди. Депутат Асадбеклар учун тирик товон
эди. Асадбек кўпинча уни «боиб олган етим тойло)им» деб мазах иларди. Чунки хал деб жон
www.tohirmalik.uz

куйдириб юрган бу одамнинг эгилиб ишлашга тоати йў, ўзини, болаларини, атто ўзидан тўрт ёш
катта я удий хотинининг олдинги эридан орттирган икки ў)лини, кети узилмайдиган ме монларини
шулар боиши лозим эди. Хориж сафарига чиса, сов)а-саломлар ам Асадбеклар бўйнида. Унга
сарфланаётган пул Асадбек учун арзимас бўлса-да, кейинги пайтда малол келиб, )ашлана бошла-
ган эди. Депутат ўзининг удратли одам эканига ишона бориб, Асадбекларни майда киссавурлар
ўрнида кўраётгандай эди. Асадбек бу бадовонинг кўзларини мошдай очиб ўяй, деб юрганида
Элчин келиб олди. 8ани, халим деб кўкракка ураётган бу зот но а азият чекиб келган шу хал
боласига айишармикан?
Бадово депутат кириб )ўдранди. Нима деганини энг зийрак уло ам ажратиб беролмаса-да,
салом берганини тахмин илиш мумкин эди. Ўтирганлар бундай саломлашишга ўрганиб олишгани
учун бош ир)аб алик олишди. Депутат Асадбек рўпарасидаги бўш ўриндиа ўтирди.
— А воллар алай? — деди Асадбек.
— Яхши. Дунёнинг айрим мамлакатларида...
— Дунёни ўйинг. Телевизорни биз ам кўриб ётибмиз. Уйдан гапиринг. Бола-чаа омонми? Жу-
уд хотинингиз мусулмон бўлаётган эмишми?
— 7а, муслима бўлади, намоз ўияпти.
— Алли одамсиз-да! Девор бўлмаса кўчани ам кўраверсангиз керак? — Асадбекнинг пичинги
жавобсиз олди. — 8изингиз ам намозхондир?
— Энди ўрганяпти.
Асадбек ўзаро су батларда оилани сира эсламасди. Шу сабабли Орзубек кўнглида хавотир
уй)онди.
— 8изингизнинг бўйи етиб олибди, деб эшитдим. Йигирмага кирганми?
— Ўн тўизда.
— Айни турмуш урадиган пайти экан. Сиз халпарвар одамсиз. Халнинг азият чеккан бир бо-
ласи бор, шуни куёв илинг, изингизга мана биз совчимиз.
— 8изим ёш, ўийди, узатиш ниятимиз йў.
— Биродар, Бек акангиз сўраяптилар, а? — деди Кесакполвон, «Бек акангиз» деган сўзга ур)у
бериб. Учтагина сўздан олам жа он маъно уиш мумкин эди: «Бек акангиз унча-бунча одамнинг
орасига тушмайдилар. 8изим бахтли бўлсин, десанг раъйини айтарма», ёинки «Сенга шунчалик
яхшилик илган одамга терс гапириб пушаймон ема», ёинки «Яхшилик билан бермасанг, изинг
ўлма-ўл бўлиб кетиши ам мумкин, а?!» Орзубек Кесакполвоннинг сўзларидан учинчи маънони
уиб, жони халумига келиб олгандай бўлди. 7амиша ово)ини уюб юргани учун вужудида уй)он-
ган )азаб ўтининг алангаси юзларида сезилмади. Боша одамлардай изармади, бў)римади, лаб-
лари учмади. Сиртга чииш ууидан ма рум аланга уни ичдан кемирарди. Бу аромхўрларга ( а-
ромхўрларга амтово экани хаёлига келмади) дуч келган кунини лаънатлайди (улардан кўраётган
фойдасини исобга олмайди). Эртага катта амаллар шо супасига кўтарилиши мумкин бўлган одам-
га (кимнинг зўри билан кўтарилар экан?) бу хилда безбетларча (!) муомала илишларидан бир )а-
забланса, ўзининг бу олчолар (!) олдида ночор ўтиришидан ўн )азабланди. Мажлисда оташин ну-
тлар ирод этувчи, атто зўр нотиларни ам саросимага солиб ўювчи хал фидойиси ай- да-
ю, учта мутта ам (!)га гапини айтолмай мум тишлаб ўтирувчи ночор одам айда! Нимадир дейиши
керак эди, урбаани боссанг ва дейди, ар олда у урбаадан минг чандон улу)ро бир одам, ва-
иллаганда ам тузукро ваиллаши керак.
— Бек ака, умр савдосига бунаанги аралашиш ярамайди. Биз ууий жамият тузмочимиз.
Мана, ўзингизнинг изингиз бор...
Орзубек «изингиз тадирига биров хўжайинлик илиши яхшими?» демочи эди. Аммо «бер-
ди»сини айтиб улгурмади. «8изингиз бор...» деган гапни Асадбек «ўша одамга ўз изингизни бе-
ринг», деб тушуниб )азаб билан ўширди:
— Менга ара, ў, сўтак! Сен бу ерда масала сўима. Уйингга бориб жу уд хотининг билан мас-
ла атлаш. Жу уд хотинлар алли бўлишади. Эртага эрталаб ё а, дейсан, ё йў, дейсан! Бор, жўна,
турингни кўрсатма!
Асадбек аччиланган ма алда Чувринди орага тушиб вазиятни юмшатишга уринарди. 7озир
бунга э тиёж сезмади. Асадбекнинг изини тилга олиб кечирилмас хато илган депутат шусиз ам
осон утулаётган эди. Элликни оралаётган одам ёш бола олига тушиб, индамай чииб кетди.
— Вой, хунаса-е, — деди Кесакполвон, депутат чииб кетгач.
— Ўчир, — деди Асадбек. — Ўзинг жа талтайтириб юбординг. Ўзбек хотинини ўйиб, жу удга
уйланган одамдан яхшилик чиармиди? Дошозонда сув айнатиб ўшанга ташлаш керак буни.
Эшик очилиб, яна Бўтанинг башараси кўринди.
— Бек ака, амакингиз мозорда юрганмишлар.
— 8айси мозорда, ким чиариб юборибди?
www.tohirmalik.uz

— Катталар кўмиладиган ерда эмиш. Ким чиарганини билмадим, — Бўта шундай деб изига
айтиб, эшикни ёпди.
Асадбек савол назари билан Чувриндига аради. Ма муд унинг масадини англаб, телефон гў-
шагини кўтариб, раам терди. Жавоб бўлгач, салом-аликсиз сўроа тутди:
— Зинатулинни нимага чиардингиз?
Жавобга бир оз уло тутиб, гўшакни жойига ўйди.
— 8изи келиб бир кунга рухсат олган экан. Отарчи сизнинг номингиздан бориб, ошнасини чи-
артирибди.
— Ким экан, ошнаси, анила. — Асадбек шундай деб ўрнидан турди. Аъёнлар унга эргашишди.
Зинатулинни улар Асадбекнинг «ўгай амакиси» сифатида билишарди. Жиннихонанинг учинчи ава-
тида саланувчи ўгай амакисидан Асадбек тез-тез хабар олиб турарди. Бу одам аида еч ким еч
нарса билмас эди. 8ир тўизинчи йилнинг ўттиз биринчи декабрида уйларига бостириб кирган,
сандини титган, танча устига ўтирганича папирос тутатган, «сенинг отанг ам душман», деган
новчанинг Зинатуллин эканини Асадбек ул)айгач анилади. Отасини олиб кетганлар фаат ижро-
чилар экани, тў)он бошидагилар эса бошалар экани уни изитирмас эди. Бири новча, бири паст
бўйли икки одам суврати кўз олдига му рланиб олган, ётса ам, турса ам улардан ўч олишни
ўйларди. Кесакполвон билан бирга бўлиб, сал аддини тутиб олгач, топганини сарф илса-да, ўша
икки кишини анилади. Паст бўйлини излаб кўп ша арларда бўлди. Ни оят топди. Аммо ўшанда
бир хомлик илди. Кесакполвоннинг гапига кириб, ўша ерлик ў)рибошлардан бирига масла ат сол-
ди.
— У чиндан ам ифлос одам, — деди ў)рибоши. — Миллатимизга иснод келтирган. Лекин биз
миллатимиз вакилини хафа илдириб ўймаймиз.
Чиндан ам хафа илдиришмади. Авайлаб асрашди. Ўшандан кейин Асадбек яна икки марта
борди. Ўлжага яинлашаман, деганида ў)рибошининг йигитларига дуч келаверди. Шундан сўнг ет-
ти йил кутди. Ў)рибоши ўлга олинганини билиб учинчи марта борди. Тўй устидан чиди. Икки а-
ватли уй, овли гавжум эди. Ўлжаси, тепакал, думалодан келган одам Асадбекни танимасди. «Ў,
Ўзбекистон менинг юртим, у ерда адрдонларим кўп!» деб увониб кутиб олди. Тўй изиган пайтда
у ме монларнинг му им гапини эшитиш учун хонасига бошлади. 7овлида хушчачалик авжида,
ба)оят шинам безатилган бу хонада эса 1950 йил биринчи январдаги укм ижро этиларди. Асадбек
бундай улай фурсат боша насиб этмаслигини билиб шошиларди. У амоа тушганлар андай
азобларга гирифтор илинганларини эшитган, исоб-китоб чо)ида бу ийноларни ўллашни ният
илган эди. Ват зилигидан афсусланди, аммо армонда айтмади: сигарет чў)ини пешонасига бо-
сиб туриб ир тўизинчи йил ўттиз биринчи декабрдаги воеани айтди, ётизиб ўйиб тумру)ини
оё)и билан эзди... Ма буслар азобга чидолмай баирардилар, бу эса о)зига латта тиилгани учун,
бундан ма рум эди. Уни оё)идан осиб, билак томирларини ириб ташладилар.
Тўй эгасининг йўолгани маълум бўлиб, идир-идир бошланганида Асадбек кира илган маши-
на Еревандан чииб, Боку сари учиб борарди. Нодон, гўл ўзбекларни катта пулга туширганидан
хурсанд бўлган айдовчи эса ўзича хиргойи иларди.
Асадбек Зинатулинни ам ўша кезларда топган бўлса-да, унга ўлимни раво кўрмади. «Ўгай ама-
ким», деб унга «ме рибонлик» илди. Зинатулин дорга эмас, жиннихонага ма кум эди. Шуб асиз, у
ўзининг «ме рибон ўгай жияни» борлигидан бехабар эди. Жамиятга сидидилдан хизмат илган-
ман, деб байрам кунлари нишонлари таилган ора костюмини кийиб, тантанали мажлисларда ви-
ор тўкиб ўтирувчи, ёш авлодга арата оташин нутлар сўзловчи бу одам ўзини дастлаб жиннихо-
нада кўрганида )оят ажабланди. «Болаларим беме р чиди, оибатда ариялар уйига топшириша-
ди», деб ўйларди. 7али куч-увватдан кетмай туриб жиннихонага олиб кетишлари сабабини бил-
май алдан оза бошлади. Учинчи аватга «кўтарилиш» учун кўп фурсат талаб этилмади.
Асадбекнинг ўша «ўгай амакиси» энди жиннихонадан чииб, мозорда юрганмиш. Бу Асадбек
учун кутилмаган ол эди. Шу сабабли мозорга шошилди.

Ойнакчи довул туриб ша ардаги барча дераза ойнакларининг синишини орзу илиб яшаркан.
Гўрков ўлим кўп бўлишини истамаса ам, мозорга одам кириб келса кўнгли увонади. Чунки одам
мозорга бекорга келмайди. Ў майит учун абр азишни илтимос илади, ё мар умлар ру ига
8уръон ўитиб, тўрт-беш сўм ташлаб кетади.
Исси ужрада худойи ошни еб, чойхўрлик илиб ўтирган гўрковлар изма-из келиб
тўхтаган икки «Жигули»ни кўриб, ташарига умид билан арашди. Анчадан бери шу
атрофда ивирсиб юрган бошяланг йигит биринчи машинадан тушган уч одамга бир ни-
ма дегач, улар ужра томонга араб ам ўймай, катталар кўмилган, айкалчалар ти-
зилиб турган томонга араб юришди. Гўрковларнинг каттаси «булар текширувчилар-
www.tohirmalik.uz

масмикин» деган хавотирда эшикни очиб, ташарига адам ўйиши билан иккинчи ма-
шинадан тушган йигит «Амаки, жойингизда ўтираверинг», деб айтарди.
Кечаси ёан ор айкалчаларнинг боши, бурни, елкасига ўниб, одам шаклини беўхшов бир
тусга киритган эди. 8ар)аларнинг а)иллашидан бўлак овоз эшитилмаётган абристонда бирдан
кулги янгради. Асадбек шошиб ўша томон юрди. Аёлларнинг калта пальтосини кийиб олган новча
одам бир айкалча рўпарасида туриб олиб, нуул куларди. У Асадбек келаётган йўлга ора илиб
тургани учун уларни кўрмади. Асадбек тўхтаб, уни кузатди. Зинатулин кулгидан тўхтади. 7айкалча-
нинг бурнидаги орни кафти билан сидирди.
— Ана, энди одам бўлдинг. Танимайди, деб ўйловдингми? Нимага алтираяпсан? Совуми? 7а...
ўряпсанми? Сен ўряпсанми? Сен ўрма. 8озоннинг опо)ини ёпиб ташлаганман, иси чи-
майди. Душманларнинг ўлиги кислотада куйдирилган. 7а, ўрма. — У шундай деб айкалча рўпа-
расидаги абртош устига ўтирди-да, оё)ини чалиштириб олди. Тирсагини тиззаси устига ўйиб,
аддини сал букиб, жа)ини кафтига суяди. Ўйга толган мутафаккир мисол анча ўтирди. Сўнг сап-
чиб турди. Атрофга аланглади-да, ўлини пахса илиб, жа л билан гапира кетди:
— Сен паразит, оппоман, деяпсанми? Мен сени ийнадимми? Тумру)ингга калиш билан урдим-
ми? Бошингга айно сув томиздимми? Шиша синилари солинган этик кийгизиб сакратдимми?
Музхонага ташлатдимми? 7а-а... сен буларни кўрганинг йў? Ўртоларингни ўзинг сотдинг. Нимага
сотдинг? Ватан учун ай)урдингми? Мана сенга Ватан! — у шундай деб бош бармо)ини икки бармо-
)и орасига суиб, айкалчанинг бурнига таади. — Кўрдингми?! Мен а моманми? Дўстини сотган
одамда Ватан туй)уси бўларканми? 7а-а... гапга уста эдинг. Сен жим тур, паразит, — Зинатулин
шундай деб ёнбошдаги айкалчага араб олди. — 7илолий группасига мен укм чиарганим йў,
мен оттирганим йў. Сенлар оттирдиларинг! Чунки улар сенлардан зўрро олимлар эди. Сенлар шу
айкалга эришдиларинг. Одам тугул ит ам келмайди сенларни кўргани. 7илолийни одамлар тил-
дан ўймайди. 7а, болаларинг келмаяптими? Тў)ри илишади. Сен ўзинг ватида ўлиб олдинг. 7еч
ким башарангга тупурмади. Болаларинг исноддан бош кўтаролмай юришибди. Нима? Ўшанда бола-
чаани ўйламабмидинг? Охири шунаа бўлишини билмагансан. Мен ам билмаганман, тў)ри, — Зи-
натулин яна бояги олатда ўтириб олди.
Аъёнлар «бу жинни нималарни валдираяпти», деб айрон туришарди. Зинатулиннинг гаплари
Асадбек учун ам )алати туюлаётган эди. Жинни деса, гаплари бинойига ўхшайди. Со) деса, ара-
катлари бемаъни.
Зинатулинга араб туриб, Асадбекнинг юраги увишди. Онасини эслади. Ани ёдида — эллик
учинчи йилнинг эрта ба ори эди. Ширингина гапириб юрган Самандар шамоллаб, йўталиб юрди.
Иситмалади. Дори-дармонлар адеганда эм бўлавермади. Танчанинг бир томонида Асад, яна бир
томонида эса онаси Самандар билан ётишарди. Онаси кенжатойини кўрпага ўраб, ўзи тирсагига
таяниб тунларни бедор ўтказар эди. Асад «ойи, бирпас ухланг, мен араб ўтираман», деса ам уна-
масди. Асад ярим кечада уй)онарди-да, ора чарм халтани кўтариб нон дўконга чииб кетарди.
Ўша куни ам шундай бўлган эди. Самандар тунда безовталанди. Онаси унинг юзини силаб хомуш
ўтираверди. Самандар нималардир деди. Асадбек унинг бир гапини ил)аб олди:
— ...Самалўт, анотийни пастлаб ўт...
Укасининг ширин тилчалари билан айтадиган ашуласи ана шу ала сираган овоздан хотирасига
му рланиб олди. Эндигина тили чиан болачаларни кўрганида унинг уло)и остида ўша хаста
овоз жаранглайверади...
Асад нон олиб айтганида уйнинг эшиги ланг очи, онаси кесакига бе олгина суяниб турарди.
Аввалига у атто ў)лининг кириб келганини ам сезмади. Асад «ойи, ойи», деганидан сўнггина сер-
гак тортди.
— Опоингни чаир, — деди йи)ламсираб.
Асад «нима учун?» деб сўраб ўтирмай Жалилникига чииб кетаётганида орасидан онасининг
сўзларини эшитди:
— Дадаси, энди сизга нима деб жавоб бераман?!.
Онасига ўшилиб Жалил ам чиди. Аёллар ичкари кириб кетишди. Ўшандан сўнг Асаднинг она-
си фарёд урди.
— Самандар... ўлдими? — деди Жалил, Асаднинг енгидан тортиб.
«Самандар ўлди?!»
«Самандар ўлди...»
Бу гап Асаднинг миясига тўмодек урилиб, товонигача зириллатиб юборди. Бир оз
нест бўлиб турди-да, сўнг уйга отилиб кирди. Уй ўртасига кўрпача солиб, укасини ёт-
изиб ўйишибди. Самандарнинг бир томонида онаси ўтирибди. Опоиси санди кав-
лаяпти.
— Ана, аканг келди, болам... — онаси шундай деб Асадни учолаб йи)лайверди, йи)лайверди...
www.tohirmalik.uz

Асад ота ўрнида ота бўлиб укасини сўнгги маконга ўйиб келди. 8ўни-ўшнилар уни катта одам-
дай кўриб, таъзия из ор этишди. Ана ўшанда Асад ўзини «катта одам бўлиб олганини» ис этди.
8абристондан айтишаётганда ма алла анча бесаранжом эди. Кўпчилик мактаб томонга шошилар-
ди. Жалилнинг отаси «нима гап?» деган саволга йигитлардан бири:
— Радиони эшитайлик. Сталин ўлганмиш, — деди.
— О)зингга араб гапир-е, нима деяпсан? Сталин ам ўладими? — деди Жалилнинг отаси.
Бу атрофда радио фаат мактаб директорининг хонасида бор эди. Кечурун, эрталаб радио
эшитувчи оровул ма аллани янгилик билан таъминлагани сабабли ўитувчилар атори у ам ур-
матли кишилардан саналарди. Сталиннинг ўлими аидаги хабар ўшандан чиани аён эди.
Асад билан Жалил ам бошаларга ўшилиб мактабга киришди. Директор хонасидаги радио ке-
нг да лизнинг ўртасига олиб чииб ўйилган. Иккинчи аватга олиб чиувчи зиналарда одамлар
тирбанд ўтиришибди. 7амма жим. Барчанинг ниго и ўртадаги ора утида. Худди мўъжиза юз бе-
ришини кутгандай киприк оишмайди.
Бирдан ора утидан «Говорит Москва» деган жарангдор овоз чиди. Жалил Асадни енгидан
тортиб шивирлади:
— Уруш бошланганга ўхшайди.
Жарангдор овоз до ийнинг ўлим топганини эълон илгач, радио ёнида ўтирган шоп мўйловли
эркак «вой, отам» деб йи)лаб юборди. Бир йигит ушидан кетиб шил этиб йиилди. «Вой, энди
нима иламиз!» деб бир аёл чинирди. Ола-)овур бошланди.
— Сталин ўлган бўлса, энди уруш бошланади, — деди Жалил.
Жалилнинг отаси болаларни ўлларидан ушлаб, ташарига бошлади.
— Бу душманларнинг иши, Сталин ўлмаслиги керак эди, — деди у.
«Нима учун ўлмаслиги керак?» деган савол Асадни кўп ўйлантирди. Орадан йиллар ўтиб, Ста-
лин ораланганда ам шу саволни кўп эслади, аммо жавоб топа олмади.
Шом тушиб, ўни-ўшнилар уй-уйларига таралишгач, она-бола ёл)из олишди. Уруш йиллари
жангго лардан жон олиб тўймаган азрати Азроил бу томонларда ам каттами-кичикми фарига
бормай тутиб олавергач, одамларнинг дийдалари анча отиб олган эди. Шунданми, гўдакнинг
ўлими катта фожиа саналмасди. Самандарни абристонга олиб боришаётганда Асаднинг назарида
амма ай)уга ботган эди. Кейин Сталин ўлими аида хабар таралди-ю, гўдакнинг ўлими билан
еч кимнинг иши бўлмай олди.
Ўл)из ўтирган она-болани ютаман, дегандай тун ёпирилиб кирди. Танча сову — олов илиш эс-
ларига келмабди. 8ора чиро орон)илик да шатидан ўрандай титрайди. Она-бола гап-сўзсиз
узо ўтиришди. Асад энди кўзи илинган экан, онасининг овозини эшитиб, чўчиб уй)онди.
— Адаси, олинг, нондан еб туринг, озир самовор айнайди.
Асад ам ўрўв, ам ажабланиш билан онасига аради. Патнис устида липиллаб турган чиро-
дан бўлак еч нима йў. Лекин онаси нон синдиргандай аракат илади.
— Самандарингиз ухлаб олди-да. Шунаанги ширин бўлганки... Олинг, чой ичинг. Энди узоа
кетманг... Одам со)инаркан...
Асад «Ойи...» деди секин. Кейин овозини кўтарибро чаирди. Онаси эшитмади, гапираверди...
Ўшандан бошлаб ар тун шу ол такрорланаверди.
Зинатулиннинг тадири ўша тунларнинг бирида ал илинган эди. У дамда Асад Зинатулин де-
ган зотни билмасди. Айнан шу одамни жинниликка укм ам илмаган эди. Уйларига бостириб кир-
ганларнинг бири ийно билан ўлим топмо)и, иккинчиси жинни бўлиб хорланиши лозим эди. Ере-
вандаги ўлжа шошилинч равишда ўлдирилиши шарт эди. Зинатулиннинг иши шошич эмас, шу
боис иккинчи укм унга насиб этди...
Зинатулин бехос ичириб, Асадбекнинг хаёлларини тўзитиб юборди.
— Йў эди еч андай комитет! — деди у ўрнидан сапчиб туриб. — Йўлигини билардим. Улар
«хал душманиман», деб тан олишди. Аммо сенинг кимлигингни билиб кетишди. У ёда, — Зина-
тулин ўлини бигиз илиб осмонга санчди, — али учрашасан, а! — У а -а отиб кулди. — Ни-
ма дейсан энди?! У ёда энкеведе бўлмайди. Расвоинг чиди, паразит! 7амманг расво бўлдиларинг,
— Зинатулин шундай деб абрларни оралаб юриб кетди.
Асадбек то унинг ораси ўчмагунча изидан тикилиб турди. Аъёнлар «ўгай амаки»нинг а волига
ачингандай индашмади.
— Энди ўз олига ўйинглар, — деди Асадбек. — Жиннихонага айтмасин. Юраверсин.
Чувринди буйруни яхши англамай, Асадбекка аради:
— Кузатувдаги йигитларни боша ишга олаверайми?
— 7а, ишларинг бўлмасин, дедим-ку! Жиннихонага тайинла, болалари олиб борса, абул илма-
син. Тамом!
Минг тўиз юз эллигинчи йилнинг биринчи январидаги укмнинг сўнгро тузатилган иккинчи
ярми шу зайлда ижрога кирди.
www.tohirmalik.uz

Зинатулинни абрлараро тан о олдириб, изларига айтдилар. Гўрковлар хонасига кўтарилувчи


зина ёнидаги энсиз супага кўрпача тўшалибди. Кўрпача устида чордана уриб ўтирган, бошига о-
зонни эслатувчи ўлбола алпо кийган, пахмосоол уларнинг эътиборларини тортди. Жамшид
гўрковбошини ташарига ўймай изига айтаргач, дам ўтмай кўрпача кўтариб шу пахмосоол чи-
иб келган эди. Кўрпачани супачага тўшаб ўтириб олгани учун Жамшид унга индамади. Пахмосо-
ол бир ниманинг илинжида ўтирганини сезса ам Асадбек тўхтамай ўтиб кетмочи эди.
— Ие, вей, тўхта, — деди Кесакполвон пахмосоолга тикилиб, — директоримга ўхшайди-ку?
Асадбек тўхтаб, Кесакполвоннинг изидан аради. Пахмосоол ўтирган ерида саломга алик ол-
ди. Кесакполвон супа четига омонат ўтиргач, пахмосоол тиловат бошлади. Сўзларини ямлаб та-
лаффуз илишига эътибор бериб, бу «ори» ам кейинги пайтда бирданига бодраб чиан чала-
муллалардан бири эканлигини фа млаш ийин эмасди. Тиловат тугагач, Кесакполвон ўн сўм узат-
ди. Пахмосоол шунга яраша узо дуо илди.
Кесакполвон пахмосоолга тикилганича ўтираверди.
— 7а, ў)лим, мени бировга ўхшатяпсизми? — деди пахмосоол ўн)айсизланиб.
— Ўхшатяпман... Сиз ўттиз иккинчи мактабда ишламаганмисиз?
— 7а, энди... шўроларга ам хизматимиз сингган. Сабаби тирикчилик-да. Сиз, ў)лим, шу мактаб-
да ўиганмисиз?
— Тикилманг, танимайсиз мени. Сизни амалиб кетган деб эшитувдим.
— 7а, энди... туз-насиб ўшилган экан...
— Бир ўувчи изни... а?
— Аста)фирулло ! Бу бў тон гап. Сталин даврида реприса илинганман.
— 8ани, ори ака, би-ир осмонга аранг, — пахмосоол ажабланди, биро, Кесакполвонга
итоат этди — осмонга аради. — Энди Худога ёлбориб, «менга юз сўмлик ё)дир», денг.
— Шаккоклик илманг, ў)лим.
— Сиз айтганимни бажаринг, — Кесакполвон бу сафар та дид билан гапирди. Пахмосоол чў-
чиб, бир нима деб пичирлади.
— Сўрадингизми, бермадими? Энди мендан сўранг.
— Ў)лим, ўйинг, гуно бўлади...
— Сўра деяпман!
— Юз сўмлик ё)диринг... ў)лим.
Кесакполвон чўнтагидан бир даста пул чиарди-да, Пахмосоол устидан сочди. Пахмосоол-
нинг кўзлари инидан чиудай бўлиб ўйнаб кетди.
— 8ани, мен кучлиманми, ё Худоми? — деди Кесакполвон унга за арли ниго ини адаб. Пах-
мосоол бошини эгиб ўтираверди, жавоб бермади.
— Нимага ундай илдинг? — деди Асадбек, машинага ўтиришгач.
— 7аромидан ўчимни олдим, — деди Кесакполвон сигарет тутатиб.
— Ким у?
— Мактабимизга директор эди. 7ар куни бизни овлига тизиб «Осмонга араб «Худо, конфет
бер», деб ялининглар», дерди. Айтганини илардик. «Хў-ўш, бердими? Йў. Демак, Худо йў экан,
а? Энди «Директор бова, конфет беринг» денглар», дерди. Айтганимиздан сўнг уч-тўртта болага
попуклик конфет берарди. «Хў-ўш, Худо зўрми ё менми?» дерди. Эллик саккизинчи йилда бир ўув-
чи изни боплаб ўйган экан. Сталин репрессия илди, деб ўтирибди ароми. Бир боплайман, деб
юрувдим, учрагани яхши бўлди.
Пахмосоол Кесакполвонни танимади. Лекин мактабдаги ўша олни эслади. Кесакполвон уни
«боплаганидан» хурсанд кетди. Пахмосоол эса шундай эси йў бандаларни ам яратгани учун
Худога шукрлар илиб, сочилиб ётган пулларни йи)иб, чўнтакка урди.

  

— Мен Бек акамни отамдан улу) деб биламан. Бек акам аралашмаганлар бу ишга. Мен эшик ол-
дида оровул эдим. Шилимшининг масади менга ам номаълум эди...
Элчин рўпарасида ўтирган жингалаксоч йигитдан кўз узмай ўтирарди. Ўзини Жамшид деб та-
нитган бу йигитни янги йил шомида кўрган эди. Саволларига жавоб бергиси келмай энсаси отган
йигит бугун кутилмаганда ўзи кириб келди — Элчиннинг ярасига туз сепди. Жамшид ниго ини олиб
очмасдан, ўзини айбли деб исобламасдан тик араб туриб гапирди. Ноиланинг айси хонада ўл-
дирилгани, Шилимшининг андай киргани, андай зўрлагани... аммасини айтди. Сўнг... суратлар
чиарди. Ана шунда Элчин ўзини тута олмай олиб бў)иб ўлдирмо асдида унга ташланди. Ўша
www.tohirmalik.uz

муд иш воеага Жамшиднинг алоаси борми-йўми — Элчин учун фарсиз эди. Энг му ими — бу
малъун уларнинг шериги, уларнинг одами!
Жамшид Элчин ташланиб олар, деб махсус тайёргарлик кўриб ўтирмаган эди. Аммо унинг
Асадбек тўдасида олган энг му им сабо)и — сергакликни бир нафас ам йўотмай, ётса ам, турса
ам, ар андай нога оний амлага тайёр бўлиш эди. Ўша сергаклик панд бермади — ўзини четга
олишга улгурди. 8ўлларини чўзганича ташланган Элчин ўзини тўхтатолмай олдинга учди. Шунда
бўйнига бир зарб тушди. Сўнг ўли орасига айрилди. Жамшид чўнтагидан чизимча чиариб бў-
)ишга шайланган ўлларни бир зумда бо)лаб ташлади. Бу ишлар кўз очиб юмгунча бажарилди.
Бў)зига пичо тортилгандай хириллаётган Элчин дастлаб ай олга тушганини англамай ам ол-
ди. Кейин бошини кўтариб, Жамшидга аради:
— 8ўлларимни бўшат, ароми!
— 7ароми нималигини биласанми ўзинг! — Жамшид шундай деб унинг орнига тепди. Элчин
нафаси айтиб, букчайиб олди. Жамшид эса, хотиржам олда чўнтагидан сигарет олиб тутатди.
— 7ароми деб сендааларни айтади. Хотинингни иморга тикиб юриб, энди алинг кириб ол-
дими? Бек ака сенга мурувват илиб, душманингни авайлаб, асраб турдилар. Ўзи хумордан чисин,
дедилар. Сени ўлимдан олиб олдилар. Армонда кетмасин, дедилар. Ў)ил болалик шунчалар бўла-
ди-да! Ўзингни босиб ол, е итдан тараган. — Жамшид шундай деб унинг оё)ини ам бо)лади-да,
чииб кетди.
Элчин ўлларини бўшатолмай ерда типирчилаб олаверди. Зелихон келмаганида анча ётарди
— Худо билади.
Зелихон Элчиннинг уйига хавотир билан келди. Чунки Элчин ваъдага биноан уникига бориши
лозим эди. Зелихон уни кута-кута тоати то бўлди. 7амиша хатар жари устидаги ил кўприкда
юрувчи одамнинг юраги сезгир бўлади. Зелихон ам Элчинга бир нима бўлди-ёв, деб хавотирлан-
ган эди — сезгиси алдамади.
Типирчилайверганидан чизимча ўл-оё)ини шилиб юборган эди. Чизимча ечилгач, шилинган
ерлари ловуллай бошлади. Лекин Элчинни озир бу эмас, юрагидаги ўт кўпро ийнарди. У Жам-
шиднинг ташрифини исагина илиб айтиб берди. (Тепки еганини, шуб асиз, яширди.)
— Ўйин бошланибди, — деди Зелихон стол устида сочилиб ётган суратлардан бирини олиб.
Элчин худди хотинини шармандали олда кўрсатаётгандай уялиб, суратларни ўлидан тортиб
олди.
— Яхшилаб арадингми, суратларни ясашмаганми? — деди Зелихон. — Ростакам суратлигига
менда ишонч йў. Чунки, хотинингнинг ўлими — тасодиф. И)во масадида илинмаган бу иш. Де-
мак, ар маомда суратга олиб ўтиришмайди. Хотининг ўз хо иши билан ўшилмаган. Зўрлашган.
Демак, кўзларини бундай юмиб, ро атланиб турмайди...
Элчин дастлаб жа л устида суратларга эътибор бермаган эди. Зелихоннинг гапидан кейин су-
ратларга тикилди.
— Тў)ри, — деди у суратларни тахлаб. — Ноиланинг елкасида тирти)и бор эди. Суратда эса йў.
— 7а... Ўилон бир янглишибди. Ишонишингни жуда ам хо лаяпти. Шилимши деганларини
танийсанми, ўзинг?
— Танийман. Ўйинда у ам бор эди. Ўшанга ютизган эдим.
— Шилимши уларга ёмай олган бўлса, сенинг ўлинг билан йўотишмочи? Йў-ў... Бек )ир-
ром илмаса керак. Фаат сени ишонтиришнинг нотў)ри йўлини топибди. Шундай айтсак, ишон-
майди, деб ўйлашган. Энди ишонишинг керак.
— 7аммасини ўлдираман, — деди Элчин, муштумини атти исиб.
— Аввал надини ўлдириб тур. Хўш, нима иласан?
Нима илишини Элчин билмасди. Тў)ри, ўлдиришнинг бир неча турларини хаёлида пишитиб
юрарди. Лекин амалга оширишга келганида ўллари алтирамасмикин?

Тадир ёзу)ига Асадбек тўдасига алоадор ишларни юритиш битилган экан, прокурор ёрдамчи-
сининг четлатишга уриниши бекор бўлиб олаверди. Намозов ишининг усталик билан ёпилишидан
)азабланиб юрган Зо ид Шариповга кутилмаган иш топширилди. Зо ид милициянинг идирув гуру-
и билан воеа юз берган ерга бориб да шатли манзаранинг гуво и бўлди: йўл четидаги дарахтга
эркаклиги кесиб ташланган, чап кўкрагига пичо санчиб ўйилган ип-ялан)оч одам осилган эди.
Ўн адамча нарида ёндириб юборилган енгил машина темирлари орайиб турарди. Бу отиллик
тунда амалга оширилган, сератнов катта йўлдан машиналарда ўтганлар бу манзарани, аалли
ёнаётган машинани, шуб асиз, кўришган, аммо тўхташга, жилла урса хабар беришга ўришган.
Суратчи ишини тугатгач, мурдани ерга олиб, устига чойшаб ёпиб ўйишди. Зо ид атрофни син-
чиклаб кузатди. «Эркаклиги кесиб ташланганига араганда отиллик тасодифан юз бермаган, —
www.tohirmalik.uz

деб ўйлади у. — Орада асос бўлганми? Унда нима учун юрагига пичо санчиб, сўнг дарахтга осиб
ўйган?» Зо ид шу пайтгача майда ў)рилару безорилар билан шу)улланган эди. Прокурор ёрдамчи-
си ваъда этган жиддий ишнинг бу даражада бўлишини кутмовди. Зо ид бу жиноятнинг тагига ета
оладими ё бу иш ам очилмай ётган отилликлар сафига ўшиладими, озир билмайди. У отил-
ликларнинг ярим тунда эмас, шомда содир бўлганидан ам бехабар. Мурда осилган дарахт атрофи-
даги изларнинг бири — Элчинники экани ам унга номаълум...
...Шилимши деб лааб олган Жалолни аввал дарахтга бўйнидан бо)ладилар. 8ўл-оёлари бўш
эди, биро, имирлашга, ўзини имоя илишга урби етмасди. 8имирлади, дегунича ингичка сил-
ли каноп бў)арди. У ажали етганини сезди. У Асадбек а рига учраб, бадар)а бўлганида ажаблан-
ган эди. Элчин «хотинимни ўзим ўлдирганман», деб амалиб кетди. Асадбекнинг шаънига гард
юадиган гап бўлмади. Элчиннинг танобини тортиб ўйишни Асадбекнинг ўзи буюрган эди. Таноб-
ни сал аттиро тортибди, шунга шунчами? 7а, энди аймодай нарса экан, тўйиб емаса ам ялаб
кўриши керакмиди? Хотинни иморда алол ютиб олганидан кейин ушига келганини илади-да!
Жалолшилимши Асадбекка соди эди. Асадбек ам уни адрларди. Хўжайинни айси шайтон йўл-
дан урди, Шилимши билмайди. Битта отарчининг хотини деб бадар)а илиб юборганига сира али
етмайди. У Русиянинг сову ша арларида насибасини териб юрган чо)ларида кўп ўйлади, турли
тахминларга борди. Ўзи учун энг ишончлиси — «отарчининг аймодеккина хотини Бек акамнинг
суюкли ўйнаши экан-да, шунга чидолмадилар», деган тахмин эди. Шилимши сургун му латини
билмас эди. Мусофирликда ризини ийналмай териб юргани учун ам «Ватан ажрида куйиб
ёниш», деган ислар унга бегона эди. Янги йил айшини суриб юрганида Бек акасининг йўлагани-
ни билиб, бир увонди, бир кўнгли )ашланди. Унга яп-янги таксининг калитини тутазиб: «Бу
«Волга» ўз-ўзингга, алинг бўлса битта мошинани шахсий таксопаркка айлантирасан. Ношудлик
илсанг, чори)ингни судраб юраверасан», дейишди. Пича ача ам беришди. У бундан хурсанд
бўлди. Биро, Асадбек билан кўришмагани юрагига )ул)ула солди. «Гуно им шунчалар кўп эканми,
Бек акамнинг кўргилари йў», деб кўп ташвиш чекди.
Бўйнига силли каноп ташланганида ам тадир ёзу)идан бехабар эди. Кавказлик бойвачча йи-
гитларнинг бу или)идан айрон бўлди. «Мошинани олинглар, ёнимдаги пулим камлик илса, яна
топиб бераман», деб ялинди. Йигитлар гапга тушунмагандай бепарво тураверишди. Яна «Йигирма
минг бераман», деди. Эллик мингга ам чиди. Латифа айтиб кулдириб келаётган йигитлар эса ту-
нд олда ўтираверишди. 7аворанг «Жигули» тўхтаб, ундан тушган Элчинни таниди-ю, тадирга
тан берди!
— Элчин, айб менда эмас! — деб баирди жон олатда.
Элчин индамади. Аста-аста босиб, ўлжасига яинлашди. У али ўлжасини бир зумда бў)излаб
ташлайдиган ва ший кепатасига кирмаган эди. У атто бир оз аяжонланарди ам. Ўч олишга бун-
чалик осон эришаман, деб ўйламаганди. Ўлжага ташланиш учун вужудидаги аяжон учунини ва -
ший алангага айлантириши лозим эди. Рўпарасидаги одам — Асадбекнинг изи эмас. 7озир бўлма-
са бир соатдан кейин ёки эртага амалга ошириладиган иш ам эмас. Чўнтакдан пичони озир оли-
ши шарт, эркаклигини ам озир кесиб ташлайди. Сўнг... азобдан ўкираётган пайтда Ноилани уч-
ган панжаларини шу пичо билан чопиб, узади. 7аммаё)и онга беланиб тўл)анаётганида, жони
чиай деганида юрагига пичо санчади. Санчади-ю, су)уриб олмайди...
— Элчин, айб менда эмас, Худо урсин!
— Айб кимда?
— Бали бошидан сасийди. Асадбекнинг иши бу.
— Сен-чи?
— Мен пойлочилик илганман.
— Жингалаксоч-чи?
— Жамшидми? Уям кирган... охирида.
— Ким ўлдирган?
— Жамшид.
— Яна ким бор эди?
— Кесакполвон...
Жалолшилимши Элчиннинг важо атига араб «барибир ўлдиради», деб ўйлади. «Мен ўламану
улар маза илиб юришсинми?.. Уларни ам топиб ўлдирсин...» деган ниятда шошилиб-шошилиб га-
пирарди. Ўлим шарпаси юзу кўзини силай бошлаганида гуно ларга тавба илиш керак, деб унга
еч ким айтмаган. Жон ширинлигини шу пайтгача ис этиб кўрмаган, неча одамни хонавайрон и-
либ, нечтаси кўксига пичо санчганда ўли алтирамаган бу банда тавба деган тушунчадан анча
йиро эди. 7озир тасодиф рўй бериб, бўйнидаги силли каноп ечиб юборилса, нарида турган кав-
казлик йигитлар кўздан йўолса, Элчиндаги аяжон учуни ва ший алангага айланмай туриб, уни
жон таслим илиши ани бўлиб оларди. Тасодиф ам, мўъжиза ам юз бермайди. 7адемай, ўл
www.tohirmalik.uz

чўнтакдан чиади. Нима олиб чиади — пичоми, тўппончами? Ў ўласи илиб дўппослаб, сўнг да-
рахтга осишадими? Жалолшилимши шуни билмайди.
— Демак... Биринчи Асадбек кирдими?
— 7а... у олдин ам келиб юраркан. Энди сенларга... девди... Кейин... Жамшид из)аниб...
Жалолшилимшининг гапи о)зида олди. Тумшу)ига тушган мушт зарбидан боши дарахтнинг
заранг танасига зарб билан урилиб, гангиб ушидан айрилай деди.
— Бекор айтибсан, итвачча! — деди Элчин хириллаб. У ўлжасидан бу гапларни кутмаган эди.
Ўлиши лозим бўлган ўлжаси Ноиласининг номини бул)аб ўйди. Шу гап энди ўт олаётган ва ший
алангага мой сепди. Элчин ушини тамом йўотди. Жалолшилимшининг тум-шу)ига яна бир-икки
мушт туширгач, сўнг чотига тепди. Жалолшилимши дод солиб ўкирди. 8орнига ам тепки егач,
нафаси айтиб хириллаб олди. Элчин унинг кийимларини юлиб, еча бошлади.
Катта кўчадаги машиналар шу ерга келганда бир оз секинларди. Одамлар йўл четида нималар
содир бўлаётганини кўришарди-ю, тўхташга юраклари бетламасди, ё Худо «ўй, тўхтама, бу бан-
дам шу жазоларга лойи», деб кўнгилларига солармиди, ар олда яна машиналарини тезлаштириб
кўздан йўолишарди.
Элчин нима илаётганини ўзи билмай олди. Пичони чиариб унинг эркаклигини шарт кесиб
ташлади. Ва ший аланга тиллари унинг эсини олган, кўзини кўр илиб ўйган эди. Сал нарида тур-
ган кавказлик йигитлар ам Элчиндан бундай ва шийликни кутишмаган эди. Элчин шу аланга ўти-
да овурилиб, панжаларни кесишни унутди. Тўл)онишга ам уввати олмаган Жалолшилимшини-
нг чап кўксига пичо санчди.
У асос умидида юрган кезлари малъуннинг кўксига пичо санчсам, таскин топарман, деб
ўйларди. Мана пичо ам санчилди. Ўлжасининг калласи Исо Маси нинг бошидай ёнга эгилиб, оси-
либ олди. Йигитлар яинлашиб, жонсиз ялан)оч танани дарахт шохига осишди... Элчин асос лаз-
затини билолмай олди...
...Прокуратура терговчиси Зо ид Шарипов бу манзарадан бехабар, ўзича тахминлар илади, ка-
лавани ечмочи бўлади. 7олбуки, калавани ечмо учун аввал унинг учини топмо керак. Зо ид уни
топа оладими— озир билмайди. Кечга бориб олдидаги ора парда аста-секин кўтарила бошлаган-
дай бўлди. Аввал машина таксопаркдан ў)ирлангани аниланди. Корхона ра барларининг яп-янги
машинани ў)ирлатиб ўйиб индамай ўтиришлари Зо идни ажаблантирди. Машина бирон айдовчи-
га бириктирилмаган, белги раами ам олинмаган. 7айдовчилар янги машина келишини орзииб
кутишади, унга эга чииш учун ра бариятга фалон сўм пора беришади. На от бундан бехабар о-
лишса? Таксопарк Зо ид аввал ишлаган депарада жойлашган эди. Зо ид 7амдам Толиповни топиб,
шу масалани ечишни топширди.
Мурда тириклигида Шилимши лааби билан юрган Жалол Комилов экани анилангач, Зо ид
калаванинг учини топгандай бўлди. У отиллик тасодифан юз бермаганига ишонарди. Жалолши-
лимши бундан йигирма йил муаддам, ўсмирлик чо)ида бир марта амалган. «Одоби ва ме натсе-
варлиги билан бошаларга ўрнак бўлгани, гуно идан астойдил изтиробда экани» инобатга олиниб,
амодан барват бўшатилган. Бу «одобли бола» шундан бери милиция назарига тушмаган. Бу
«ме натсевар бола» йигирма йилдан бери бир жойда — ша ар хўжалигида кўча супурувчи бўлиб
ишларди. Ота-онаси дурустгина ерларда хизмат илувчи йигитнинг кўча супурувчи — фаррош бў-
либ ишлаши ажабланарли эди.
Зо ид шу саволга жавоб топмо истагида ша ар хўжалиги идорасига бориб, беш лўли хотинни-
нг абулхонада бошлини ийин-истовга олаётгани устидан чиди.
— Бизне бирготга бегоналарне ўйсангиз, чўлто супургингез бошингизга олсен.
— Бўш жойга биз айтгон хотунне оласизме ё йўме? — деди уларнинг бири, бошалари ам
айнан шу гапни чувиллаб айтаришди. Бошли уларнинг феълини яхши билгани учун тинчитишга
аракат илмади. Лўли хотинлар жавоб кутиб ўзлари тинчишгач:
— Эрта-индин ту)адиган хотинни ишга олмайман. Кетсаларинг кетаверларинг, штатни исар-
тираман. Бошаларнинг маошини ошираман, айтага яхши, — деди.
— И-и-би... Хо-о... иштотне исортирсангез биз сизне иштонингизне исортамез-а, ака Расул
омон бўлсалар бизне кўчага ташлоб ўймайлар. Советский власт борме ўзингизга. Ўша хотунне иш-
га оласез. 7а, хотун бўлгондан сўнг тў)оди-да. Сиз хотун бўлгонингизда ўзингиз ам ту)ар эдингиз-
ме?
Хотинлар бири олиб, бири ўйиб шан)иллайверишди. Бошли темирдан экан, аммасига чида-
ди. Охири изи томошага гуво бўлиб ўтирган котибасига араб баирди:
— Буйру ёзинг: ўн етти кишидан иборат комиссия 8атортерак, Утюжний, Магнитагорский, Зе-
лений кўчаларини бориб текширсин. Кўча ифлос бўлса, буларнинг аммаси айдалсин! 8ир еттин-
чи статья билан бўшатилсин, а!
Лўли хотинлар бир-бирларига савол назари билан арашди. Улар «ир еттинчи статьянинг»
нима эканини билишмас эди. Бошли шуни тилга олиб, пўписа илдими, демак, бир гап бордир,
www.tohirmalik.uz

деб чўчишди. Аввалгидай чувиллашмасдан абулхонадан чииб кетишди. Бошли илган ишидан
мамнун бўлиб котибасига жилмайиб ўйди-да, хонасига йўналди. Шунда эшик олдида турган Зо-
идга кўзи тушиб «Менда ишингиз борми?» деб сўради. Зо ид ўзини таништиргач, бирданига че -
раси мулойимлашди-да, ўшўллаб саломлашди. Саломлашиш манзарасини четдан кузатган киши
Зо идни азиз ме мон, бошлини эса бу азиз ме монни орзииб кутган ва ни оят, умиди ушалган
бахтиёр мезбон деб ўйлаши мумкин эди.
— Ишингиз о)ир экан, — деди Зо ид ичкари киргач.
— Э, нимасини айтасиз, — деди бошли, ўзига-ўзи ачиниб. — 8он илиб юборишади.
Бошли Жалол Комиловни эслай олмади. 8о)озлар титкиланиши лозим бўлди. 7ужжатлар ои-
дага амал илинган олда тартибли эди. Ишга абул илингач, «ме натсевар», «коллективда обрў-
эътиборга эга» бўлгани учун доимий равишда пул мукофотлари берилиб турилган. Комиловнинг
ме натдаги ютулари таърифланган сатрларни ўиб, Зо ид «бу ютулар учун юз сўм камлик илар,
биратўласи Социалистик Ме нат 8а рамони унвонига тадим этаверишмаган экан-да», деб ўйди.
Жалол Комилов маошини ам ватида канда илмай олиб турган. Агар ужжатга шак келтирилма-
са, у кеча, ўлимидан сўнг ам келиб маош олган. Зо ид «балки арво ларга ам пул зарур бўлиб
олгандир», деб ўйлаб, ужжатларни бошлиа узатди:
— Коллективда обрўси баланд экан-у, коллектив бу баобрў одамнинг ўлимидан бехабар олиб-
ди-да, а?
Бошли хижолат бўлгандай бошини эгди:
— Кадрлар билан ўринбосарим шу)улланади. Бехабар олибман, узр.
Ўринбосар буйрагидаги тошни тушириш учун Украинага даво истаб кетган экан. Зо идга айрим
сирларни шу одам очиб бериши мумкин эди. Чунки Жалолшилимшини шу ўринбосар ишга абул
илган, доимий равишда ра)батлантириб турган. Идора ходимларидан еч ким Жалол Комиловни
эслолмайди. Комиловни атто бригада бошли)и ам танимади. Бу Зо ид учун ажабланарли ол
эмас эди. Чайовчи ёки иморат усталари мана шундай бир ерга илиниб олишади. Биров суриштир-
са — ишлайди, «жамиятнинг фаол аъзоси». Шундай илинмаса, «текинхўр» деган тави лаънатга
олишади. Зо идга бир нарса орон)и— ким бу, Комилов, чайовчими, иморат устасими... Ў боша
бир фирибгарми?

Зо ид Жалолшилимшининг уйини ийналмай топди. Халда «дворянлар уяси» деб ном олган,
икки аватли )иштин уйлардан бири Комиловларга тегишли эди. Отаси олти йил муаддам бу дунё
ташвишларидан утулиб кетган экан. Онаси — эллик ёшларга борган, фаат бу дунё билан эмас,
балки гўзаллиги билан ам хайрлашишга шошилмаётган кў ликкина аёл эди. Да лизда кийим ил-
гич ёнида иккита пастак курсининг бирига Зо ид ўтирди. Иккинчисини мезбон эгаллаб, «эшита-
ман», дегандай ошларини чимирди.
— Жалол Комилов сизнинг ў)лингизми? — деб сўради Зо ид.
— 7а... шунаа деса ам бўлади, — деди аёл, чимирилган олда.
— Тушунмадим, — деди Зо ид, — ўгайми ё боиб олганмисиз?
— Ўзимники... ўзим туанман. Лекин мени ташлаб кетган. Тирикми ё ўликми, билмайман, —
аёл афсуслангандай хўрсинди. — Очи)и, амодадир деб юрувдим. Суриштириб юрганингизга а-
раганда энди амалса керак? У... айси статья билан айбланаяпти?
Зо ид унинг саволига жавоб бермади. Аёлнинг гапларидан )аши келганини яширмай, саволга
тутди:
— Уни охирги марта ачон кўргансиз?
— Эсимда йў. 7ар олда ўн йилдан ошди. Ўзи унга нима бўлди, айтсангиз-чи?
— Ўн йил давомида «ў)лим аерда экан», деб идириб кўрмадингизми?
— 8аердан идираман?
Аёл: «Ў)лим шаънимга до) туширди, катта мансабларни эгаллаб ўтирган одамнинг боласи ў)ри,
саё бўлиши мумкинми? У эмас, мен ундан тонганман. Йўолиб кетганидан атто мамнун эдим»,
деса аиатни айтган бўларди.
Жалолшилимши амалганида аёлнинг кўзига дунё орон)и кўриниб кетди. Ўша дамларда эл
о)аси Аёлнинг уснини эътибордан четда олдирмай, «феодализм саритларига аёвсиз кураш
очиб, аёлларни ра бар вазифаларга дадил кўтариш» масаласини ал илаётган эди. Бу масаланинг
ечими ижобий ал бўлди, ў)ли ам амодан айтарилди, аммо тў)ри йўлга айтмади. 8айтиши
мумкин эмас ам эди. 7аром ишлар бандалардан пин он тутилиши мумкин, аммо шайтон етаклаб
бораётган банданинг ар бир одими ўлчо)ли, ар бир ножўя адами учун жабр тортиши ани.
Иккинчи боласини олдириб ташлаган, орнини ма кам бо)лаб юриб ад-оматини салаб ол-
ган Аёл оналик бахтини асраб ололмади. Ў)ли кетар ма алида «Мен сизлардан нафратланаман,
www.tohirmalik.uz

сизлар нопок одамсизлар!» демади. Жалолшилимши бундай юксак туй)улардан йиро эди. «Мен
андай хо ласам, шундай яшайман, ишингиз бўлмасин», дедию )ойиб бўлди. Эр-хотин орасида
машмаша ўз)олганида Аёл эрига шундай дерди. Буни ўшни хонада ёл)из ўтирган Жалол эшитар-
ди. Уйдан чииб кетаётганида Жалол буни пичинг тарзида айтмади. Аёл «ўзимнинг гапим билан
ўзимга тарсаки урди», деб ам ай)урмади. «Майли, ўзича бир яшаб кўрсин. Бурнини тортиб, чори-
)ини судраб айтиб келади», деб ишонди. Кутгани бўлмади. «Давлат а амиятига молик ишлар»га
шўн)иб кетиб, ў)лини кўпам эсламади. 7атто уйини ў)ри уриб кетганидан кейин ам ёдга олмади.
Ў)рибоши ў)ли экани ам хаёлига келмади. Милиса чаиртирмади, искович ит уйини идламади. У
«шунча бойликни аердан тўплаган эдингиз» деган саволдан чўчиди.
Йилларнинг бешафат панжалари сочларини оа бўяб, кўзлари атрофига ажин торта бошлади.
«Феодализм саритларига арши курашаётган» эл о)аси «янги ра бар кадрлар» билан банд эди.
Аёл эрини дафн этгач, ёл)излик деган дарднинг нима эканини тотиб кўрди. Кечалари ўради-
ган бўлди. Бу азоблардан очиш учун хизмат сафарига кўп чиа бошлади. Бу аракат «ишга сиди-
дилдан берилиш», деб ба оланди.
Зо иднинг омади бор экан. Аёл сафардан айтганида уни учратди. Зо ид бу воеалардан беха-
бар, аммо оналик туй)усидан ма рум аёллар у учун янгилик эмасди. Жиноят идирув бўлимида
хизмат илиб юрганида аксар ў)ри болаларнинг оналари шундай эди. Биро, рўпарада ошларини
чимириб ўтирган чиройли аёл улардан фар илади. Ў)ри болаларнинг оналари аро)ини ам яшир-
май ичарди, фа ш ишларини ам очичасига иларди. «Уят эмасми?» дейилгудай бўлса, «Бадан
меники, истаган одамга, истаган пулга сотаман, нима ишинг бор!» деб дангалини айтиб ўя оли-
шарди. Жалолшилимшининг онаси эса ўзини фариштадай покиза илиб кўрсатади. «Покизалик,
одамийликнинг юксак нормалари» аида маърузалар илади. Одамлар маърузаларини эшитиб,
арсаклар чаладилар...
— 8аердан идиришингизни билмасмидингиз?
— Менга аранг, ука, бунаа илмоли саволларни боша одамларга ташланг. Сизга рухсат, —
аёл шундай деб ўрнидан турди.
— Ў)лингиз... Жалол Комилов икки кун аввал ўлдирилган... ва шийларча ўлдирилган, — деди
Зо ид, кейинги гапига атайлаб ур)у бериб.
Бу гап аёлнинг оналик туй)усини итилаб уй)отди. Биро кул остидаги чў) аланга олмади. Чун-
ки аёл юксак маданият со ибаси эди. Бу гапдан да шатга тушмади, уввос тортиб йи)лаб юбормади.
Индамай бурилди-да, катта хона томон юрди. 8ия очилиб олган эшикдан чў)дек изил гиламнинг,
олтин рангли мато опланган диваннинг бир чети кўринди. Ичкарида гугурт чаилди — Аёл сига-
рет тутатди. Юксак маданиятли аёл Зо идда нафрат уй)отди. У чииб кетаверса ам бўларди, аммо
кўнгилга бир шумлик оралаб, аёлнинг чиишини кутди. Аёл аялламади, ўлида тутаётган сигарети
билан чиди:
— Ким ўлдирибди, ушладингларми? — деди титро овозда. У дардга берилган олда ам оки-
малик минорасидан пастга тушмаган эди.
Зо ид саволга жавоб бермай, чўнтагидан сурат чиариб Аёлга берди. Аёл дарахтга осиб ўйил-
ган ялан)оч мурдани таниди. Шу нафасда юксак маданият чекинди, окималик минорасидан тушиб,
оддий аёлга айланди — кўз олди орон)илашди. Зо ид бе уш аёлни кўтариб, ашаматли хонага
кирди. Уни диванга ётизиб, ошхонадан сув олиб чииб юзига сепди. Аёл сесканиб, кўзини очди.
Зо идга узо тикилди-да:
— Бера м экансан, — деди пичирлаб. Кейин буюрди. — 33-19-23 га телефон ил, тез ёрдам
етиб келсин.
Зо ид «бу маданият со ибаси яна ўлиб олмасин», деб айтганини бажо илди. «Тез ёрдам» Зо-
идни айратга солиб, тезлик билан етиб келди. О халатли тўрт аёл бирданига кириб келиб, гап-
сўзсиз тез ишга киришиб кетишди. Зо ид уларнинг аракатларини кузатиб, бу уйга тез-тез келиб
туришларини англади. Бирпаснинг ўзида юрак уриши тасмага туширилди. Эмланди... «Шунаа им-
тиёзлар борлиги учун ам одамлар мансаб талашишади-да», деб ўйлади Зо ид.
— Бир оз чарчабсиз, ўтиб кетади, — деди дўхтир хотин.
— Ўтиб кетиши ийин. Бу сафар ёмон келди. 7ушимдан кетиб олдим. Стационарга ётмасам
бўлмайди.
Дўхтир мансабдорларнинг шифохонасига телефон илиб бўш жой борлигини билгач, «ўзингиз
юра оласизми?» деб сўради. Аёлнинг «оёларидан жон чииб кетганини» эшитиб, узун замбилни
келтиртирди. Замбилнинг бир учидан Зо ид кўтарди. «О)ир касал» эшикларни улфлатишни унут-
мади.
Зо ид «тез ёрдам» машинаси ортидан араб олаверди: «Ту)мо бору кўммо йў экан-да...»

  
www.tohirmalik.uz

— Янглишмаяпсанми?
— Йў, рост, адаси...
Манзуранинг гапи Асадбек юрагига ханжар бўлиб санчилди. 8изи ам унга ботиниб аролмаёт-
ган эди. У ердан кўзини узмай сини овозда салом берганида Асадбек додлаб юборай дерди. Бу
мўъминлик ўрнига изи сочларини юлиб, «Дод, мусулмонлар, мен отам туфайли шарманда бўл-
дим!» деб фарёд урганида Асадбек бунчалар эзилмасди.
Пиёла синса чегалаб ишлатиш мумкин, аммо синининг изи йўолмайди. Бу пиёлада иззатли
ме монга чой узатилмайди. Номус ам шундай. Инсон яшайверади, биро, шармандалик изи бир
умрга саланиб олади. Бу ёру) оламда ризи узилгунга адар номуссизликнинг о)ир юкини орт-
молаб юраверади. Асадбек буни билгани учун ам тўл)о азобларини бошидан кечирарди. Одам-
лар «фаатгина ўлимнинг чораси йў» дейишарди. Ўйлаб араса, номусга тушган дарзни кетказиш-
нинг ам иложи йў экан.
7аёт... номус... ўлим... Номус билан яшамо ёки номуссизлик бото)ини кечиб ўтиб ўлим жарига
уламо... 8излар ўзларини ёишади, осишади...
Шу фикр Асадбекнинг хаёлини ёритиб ўтиши билан юраги хаприиб, нафаси бў)зига адалиб
олгандай туюлаверади. Хотини гапига амал илиб уч марта «аста)фирулло » деб ўяди. Шундай
пайтда Худо борлиги эсига тушиб, Яратгандан мадад сўрайди. «Умр бўйи азоб чекканим етмасми-
ди» дейди. «Одам бўлиб нима рўшнолик кўрдим», дейди. «Нимаики азобинг бўлса, барчасини то-
тиб кўрдим-ку, энди тинчлигимни бер, агар берган бойликларинг эвазига тинчлигимни олган бўлса-
нг, бойликларингни айтариб ол, мени гадо ил, аммо болаларимнинг бахтини бер, мен ам одам
бўлиб бир ро ат кўрай, бир кеча тинчгина ухлай, бир кун бир пиёлагина чойни болаларим давраси-
да тинчгина ичай...» дейди.
Асадбек кўнглидан нолалар учаверади. У билмайдики Худо нолаю фи)онларга араб эмас, бан-
дасининг юрган йўлига араб ажр беради.
7озир Манзурадан изининг юкли эканини билиб, бошини айси деворга уришини билмай ол-
ди. У кечагина яхши йўл топгандай эди. 8адимда урушо подшолар ярашишни ният илишса, уда
тутинишаркан. ўимирлаб олган 7осилбойваччани антаришнинг бир йўли — ў)лини куёв илиш.
«Икки ёшнинг бахти учун» Асадбек окимликдан воз кечади. 8илич Сулаймонов айтганича бўла
олсин. Ша арга окимлик илиш 7осилбойваччага ярашса яраша олсин. Асадбекка винзавод ам
бўлаверади. Бугун окимликка даъвогарлар кўп. Вати келса уларнинг аммаси хазондай титилиб
кетади. Ба орнинг шамоли уларни учириб айси бир овлоларга тииб келаркин. 7окимлик — пул-
дорнинг ўлида бўлади. Винзавод — очил дастурхон. Еганинг билан тугамайди. Ўз умрини, обрўси-
ни сотиб ичувчи галварслар бор экан, Асадбекнинг амёни бўшамайди...
...Шундай режа тузган эди. Бугун-эрта 7осилбойвачча билан су батлашмочи эди. 8изининг бо-
ши орон)и... Вати келиб ароми бола ту)ади. Асадбек ароми набиралик бўлади...
Хўш, энди нима илиш керак?
Бу саволга ким жавоб беради. Манзурами? Унинг кўзларига му рланган, мунг билан
йў)рилган саволга-чи? Унга ким жавоб топади? Агар Манзура изини эрка-танти и-
либ тарбия этганида, изи суюоё чииб, бу тави лаънатни ўзи орттирганида Асад-
бек буларни нима илишни ўзи яхши билар эди. Бу саволга жавоб топишда ийналмас
эди. Афсус, энг катта айбдор — унинг ўзи. Асадбек буни билгани учун ам эзилади.
Бошаларнинг тадирини ал этишда кўп ам иккиланмайдиган одам изини шармандалик бот-
о)идан тортиб олишда ожиз эканини сезди. Энди унинг учун икки йўл олган — бири болани ол-
дириб ташлаш. Бундай илинса, изи умр бўйи фарзанд до)ида куйиб, кул бўлиши мумкин. 8ола-
верса, бу гап ошкор этилмайди, деб ким кафолат беради? Иккинчи йўл — изини Элчинга бериш.
Асадбек гарчи далили бўлмаса-да, бу Элчиннинг иши, деб ишонарди. Айниса, Шилимши ўлди-
рилгач, бу тахмин аиатга айлангандай бўлди. Асадбек Элчиннинг ўлидан шундай ва шийлик
келар, деб кутмаган эди. Йигитлари баъзан унинг рухсати билан, баъзан рухсатисиз, вазият таозо-
сига кўра одам ўлдирардилар. Аммо бирон марта бундай ва шийлик содир бўлмаган эди. «Демак,
дийдаси атти экан, демак, алами зўр экан,— деб ўйлади Асадбек.— Хўш, шу билан овури па-
сайдими, асос ўти сўндими?» Ўшанда Шилимшини сургун илмай, Элчинни суд ўлига топшириб
ўя олганида бу ташвишлар йў эди. Нима бўлди ўшанда? Адолат илмочи бўлдими? Ў Элчинни-
нг мардлигидан ийиб кетдими? Унинг «Мен ўзим ўлдирдим!» деб атъий туриб олишига аввал
ажабланган эди. Кейин бирдан «бу боланинг жонини салаб олиш керак», деган фикр миясига
атти ўрнашиб олди. Бу фикр оибати мана энди кўриниб турибди. Шилимши ўзбошимчалиги
учун жазога лойи эди. Ноила воеасидан олдин ам бир-икки шундай или илган, таноби тор-
www.tohirmalik.uz

тилмаса, аронни узиши мумкин эди. У ўзи эккан дарахтнинг мевасини ўзи еди — унга ачинмаса
ам бўлади.
Манзура эрининг хаёлга ботганини кўриб, индамай тураверди. Ни оят, Асадбек ниго ини бир
нутадан узиб, хотинига аради:
— Узатворамизми?
— Кимга? — деди Манзура.
— Билмайман...
Чиндан ам ани билмайди...
— 8изингиз... бир гап айтди.
— Нима дейди?
— Ўша одамнинг панжалари сал ийширо эканми...
Бу гапни эшитиб Асадбекнинг кўзлари чанаб кетди.
— Ўнг панжасими?
— 7а, шунаа деди...
— 7е, оналарингни...— Асадбек сўкиб юборганини ўзи ам билмай олди. — Энди айтадими шу
гапни?!
Демак, Элчин! Боша далил-исботнинг кераги йў.
Асадбек — яраланган йўлбарс олидаги одам — ким ў узганини энди ани билди. Энди у
малъунни бир амла билан йў илиб ташлаши мумкин. Шилимши тортган азобларни Элчиннинг
ўзи ам тортиб кўриши еч гап эмас. Буни озиро бир неча даиадан сўнг амалга оширса ам бў-
лади.
У овлига чиди. Орасидан эргашган хотинига эътибор бермай дарвоза томон юрди. Одатдаги-
дек рўпарасида Жамшид пайдо бўлди.
— Отарчини топиб кел. Ернинг тагидан бўлса ам топ, — деди-да, кўчага чииб машинага ўтир-
ди.

Ўтирса ам, турса ам Элчиннинг кўз олдига ўлжаси келавериб, уйуси очди. Кўзлари кир-
тайиб, о)ир хасталикка учраган одам кепатасига тушди. 8асос юрагига лаззат эмас, азоб беражаги-
ни у ўйлаб ам кўрмаган эди. Бахтига Зелихон бор экан, ёл)излатмади. Йўса, жинни бўлиб олиши
еч гапмас. Икки марта Анвар келди. То)асининг чордо)идан ниманидир топганини айтди. Элчин бу
гапларни эшитадиган а волда эмас эди — парво илмади. Ўзи Анварни бир йўлаб бормади.
Зелихон тонгда бир юмуш билан чииб кетаётганида Элчин дераза ёнида хаёлга чўмиб турган
эди. Икки соатдан кейин айтиб келиб араса, яна шу а волда турибди.
— Э, ошна, жуда оширвординг, — деди у, Элчиннинг елкасига енгил мушт тушириб. — Кўзингни
оч, эркак! Тварларга ўхшаб олма.
Элчин хазин жилмайиб, шеригига аради.
— Бу дунёда амма твар, — деди.
— Менга ара, сенга файласуфлик ечам ярашмайди. Сен буюк одамсан, лекин файласуф эмас-
сан, — Зелихон шундай деди-да, унинг белидан учиб, ма кам сиди. — Сен мишии боласан. Би-
либ ўй, мен мишииларни ёмон кўраман. Эркакмисан, чотингда безинг борми, эркакка ўхшаб юр.
— Зели о)а, сиз мени тушуна олмайсиз, — деди Элчин, унинг учо)идан бўшагач. — Мен унга
эзилаётганим йў. Боша гап бор.
— 8анаа гап?
— Сизга айтолмайман.
— Акангдан ам сир яширасанми?
— Зели о)а, бу ўзим билан ерга кирадиган сир, хафа бўлманг.
— Анави твар бир нима деган бўлса, сен ишонгандирсан. Бундай илма. Ўлим олдидан одам ар
нима деб валдирайверади. Зелихон сенга дўст эмас, душман, деса ам ишонармидинг?
— Бу гапни чайнамайлик.
— Ўзинг биласан. Лекин сен кўзингни оч. Биз Асадбек ташлаган армоа илиндик. Ўша тварни
айнан сен ўлдиришингни истаган эди. Истаги амалга ошди. Хўш, энди нима илади? Сен нима ила-
сан? Тинчийсанми?
— Гўрда тинчийман мен.
— Буни Асадбек биладими? Билади. У ўилон. Ўйин энди бошланади. Сен пиёдаларни сурсанг, у
фарзинни ишга солади. Икки биинида фил, икки ёнида тўра. Сен-чи? Сен фаат асп юриш или-
шинг керак. 7ар бир отнинг саккизта йўли бўлади. Буни ўйлаяпсанми? Асадбекнинг иши пиши, ва-
тдан ютади. Сенга цейтнот хавф солиб турибди.
— 8ўрмайман, менда ам фарзин бор, буни исобдан чиарманг.
www.tohirmalik.uz

Зелихон Элчиннинг масадини фа млаб, мийи)ида кулиб ўйди.


— Уста ўйинчи бошидаё фарзинларини урбон бериб, алмаштириб ташлайди.
— Мен алмаштирмайман. Мот бўлсам ам фарзинни урбонликка ташламайман.
— 8ара, биров келяпти.
7овлида Жамшид кўринди, у бегонасирамай, атрофга алангламай худди ўз овлисига кириб
келгандай тў)ри уй томон юрди.
— Асадбекнинг ишончли одами. Мени бо)лаб кетган шу эди.
— Ўзингни бос, сир бой берма. — Зелихон шундай деб тезгина диванга бориб ўтирди-да, чўнта-
гидан арта чиариб, стол устига ёйди. Жамшид кириб салом бергач, Зелихонга хавотир кўзи би-
лан араб ўйди.
— О, братан, салом, — деди Зелихон ўрнидан туриб. У бир тутам артани чап ўлида елпи)ич
илиб ушлаганича Жамшидга яинлашиб, ўнг ўлини узатди. — 8ани, остонада турманг, кироври-
нг.
Элчин унинг саломига алик ам олмади. 8ўл ам узатмади. У ёл)из бўлганида Жамшид: «Юри-
нг, Бек акам йўлаяптилар», деб бошлаб кетаверарди. Бегона одамнинг ўтириши, Элчиннинг сову
араши уни бир оз сергаклантирди.
— 8ани, кирсангиз-чи? — деди Зелихон.
— Уй эгаси таклиф илмасалар...
— Э, уй эгасини ўяверинг. Бугун чап ёни билан турган. Ютизиб ўйиб, алам иляпти. 8ани,
бир ўл ташлаймизми?
— Майли, — Жамшид Элчинга араб олиб, ичкари кирди.
— Йигирма бирми ё фантомасми? — деб сўради Зелихон.
— Менга барибир, — деди Жамшид.
— Демак, устасига фари йў экан, — Зелихон шундай деб чўнтагидан тахи бузилмаган арта
олиб Жамшидга узатди. — Бузиб, чийланг.
Жамшид артани чаонлик билан аралаштирди. Унинг ўли ишда бўлса ам, хаёли Элчинда,
ундан кўз ирини узмас эди.
— Кўн элликдан, — деди Жамшид, ўртага эллик сўмлик ташлаб.
— Яхши, — деди Зелихон ўлларини бир-бирига ишаб, сўнг чўнтагидан тўртта йигирма бешта-
лик чиариб, элликталикнинг устига ўйди, — Эллиги орон)уси. Юриш юздан бўлди.
Жамшид яна иккита элликталикни ташлади.
— Ўзингизга айтди, юриш икки юздан.
— Ў, бу эркакнинг ўйини бўлди. Шу пайтгача аерда эдингиз, эркак?!
Жамшид учтадан арта узатди. Зелихон арталарга бир араб олиб ўртага учта юзталик ўйди.
Жамшид жавоб айтарди. Юриш минг сўмга етганида Жамшид артасини ташлади.
— Ютдингиз, акахон. Энди менга рухсат. Сиз билан роса чачалашадиган хонаси экан-у, аммо
ват зиро. Акахонимда иш бор эди. Бир жойга ўтиб келишимиз керак.
— 7озирми? Ие, бу ё)и неча пулдан тушди? Бир нозик одамни кутиб турувдигу? Жуда зарур
бўлса... Элчин, братан, мен шу ерда кутиб турайинми?
— Шунаа илинг, укахоннинг сазаси ўлмасин.
Жамшид, худди янги йил кечасидаги каби, индамай кетди. Элчин ам уни гапга тутмади. Маши-
нанинг ора ўринди)ида ўтирган Элчин жингалаксоч бу йигитдан кўз узмасди. Жамшид ора томо-
нидаги ўткир ниго таъибини сезиб, дам-бадам кўзгу орали унга араб оларди. «Уриб, бо)лаб
кетганимнинг алами бор», деб ўйларди у. Жамшид Шилимшининг гапларини айдан билсин. 7о-
зир ниго ини адаб ўтирган одамнинг а рли укм чиараётгани ам унга маълум эмас. Зелихон
«ўлим олдида валдирайверади», дегани билан, Шилимшининг гаплари Элчинга аиатдай тую-
лаверади. «Бу йигит ам хотиним билан бўлган», деб ишониш, Ноиланинг хотирасига балчи чап-
лаш билан тенг. Айни пайтда, ўзининг гуно ини ам бир карра оширади. Элчин ар анча гуно
юкини кўтаришга рози. Суйган ёрининг хотирасини бул)анишини истамайди. Лекин у бечора нима
илсин? 7ами ё но ами — гап айтилди. Биров орали эмас, ўз уло)и билан эшитди. «Ўлим олди-
дан валдирайверади, эмиш... Балки сўнгги нафасида Худо инсоф бериб рост сўзлаб кетар?.. Уйимга
келганини бу айвоннинг ўзи ам айтди-ку? Энг му ими — келган! Ичкарига кирганми, кирмаганми
— бу билан ишим йў!» 7укм атъий эди. Энди ижро этишгина олди.

Ша ар марказидаги уч аватли бинонинг сароймонанд ертўласидаги видеобарда депутат Орзу-


бек хўжайиннинг келишини кутиб ўтирарди. Бўта унга ало ида э тиром кўрсатди — Чувриндининг
кўрсатмасига хилоф иш тутмади. Пештахта ортидаги дўндича унга а ва келтириб, ширингина
жилмайди. «Маишатни ўрнига ўйишади, бу сувараклар», деб ўйлади депутат, ноз билан юриб ке-
www.tohirmalik.uz

лаётган изнинг ярим очи сонларига су билан тикилиб. 8а васини ичиб улгурмай аъёнлар ке-
лишди. Кесакполвон депутатнинг саломига алик олиб, ўтиб кетаверди. Чувринди эса келиб, у би-
лан сўрашди. Депутатнинг савол назарига жавобан « озир келадилар», деб ичкарига кириб кетди.
Дам ўтмай Асадбек кўринди. Депутатни кўрса ам кўрмагандай, саломини эшитса ам эшитмаган-
дай ўтди. «Шефнинг кайфияти чато, акахоннинг мазаси очар экан-да», деб ўйлади Бўта.
Асадбек биринчи марта ўзи белгилаган оидани бузди: оила сири хусусида сўз очди.
— 8изимни отарчи... олиб кетган экан. Бу — ани!
— Ани бўлса, ўзим гаплашаман, — деди Кесакполвон.
— Гаплашмайсан. Унинг битта туки ам тўкилмаслиги керак. Мен.. уни куёв илмочиман.
— Бек ака, азиллашмаяпсизми? — деди Чувринди ажабланиб.
Асадбек индамади. У масадини айтган, энди аъёнларининг фикрини билмо истагида сукут
салаётган эди.
— Бек, эсинг жойидами? — деди Кесакполвон.
— 7а, жойида! — деди Асадбек, жа л билан. — Нима, куёвликка арзимайдими? Кўрми, шолми ё
ийшими?!
Шу гапдан сўнг учовлари ам жим олишди. Уларнинг олига четдан араган киши бу мотамса-
ро одамлар бировнинг ру ини эслаб, эзилиб ўтирибди, дейиши мумкин эди. Аъёнлар хўжайинлари-
нинг феълини яхши билишади. 7озир Асадбекнинг жа ли чииб, али кетган пайт — унга гап айтиб
маъул илиш ийин. Асадбек эса баиришга баириб ўйиб энди афсусланади. Чунки масадини
айтгани амоно аъёнларининг ажабланишларини олдиндан билган эди. О)ир-боси ўтириб масла-
атлашаман, деб ният илганди, ниятини ўзи бузди.
— 7айдар, боша илож йў, — деди Асадбек, энди азин овозда.
Кесакполвон ўттиз йиллик адрдонига ачиниб кетди. Улар фаат ро ат жомини сипормай,
алам-ташвишлар за рини ам татиб кўрганлар, ноумидлик кўчаларида саниган даврлари ам бўл-
ган, аммо у Асадбекни сира бу эзгин олда кўрмаган.
— Шу арорга келган бўлсанг, ўйлаб кўргандирсан. Биз нима дердик. Бизга изинг бахтли бўл-
са, ўзинг тинч бўлсанг бас. Аммо айтиб ўяй, агар...
— Агар-пагари йў.
— Тўхта, гапимни кесма. Агар у отарчи изингнинг бахтини ора илса, менга индамайсан, йў-
лимни тўсмайсан, гапингга кирмасам, хафа бўлмайсан.
— 7айдар акам тў)ри гапни айтяптилар, — деди Чувринди.
— Мени одамларнинг фикри изитиряпти. Ма муд, одамлар нима дейди?
— Одамларми? — Чувринди озир шуни ўйлаб ўтирган эди, шу сабабли жавобни кечиктирмади.
— Минг о)издан минг бир гап чиади. Шу пайтгача нима гаплар чимади, биласиз-ку?
— Шу пайтгача чиан гаплар фаат менинг ўзимга тегишли эди.
— Энди чиадиган гапларни имматингизга буриб юборамиз. Азоб чекиб келган санъатчига
иммат кўрсатиб, куёвлик сарпосини ёпди, деймиз. Одамларни шу фикрга кўндириш ийин иш
эмас.
Ма муд — Чувриндининг боси олда ишонч билан гапириши Асадбекка далда бўлди. Асадбек
бу аёънга ишонади. У шундай дедими, бас, демак, шундай бўлади!
— Депутатинг мулла минган эшакдай бўлиб ўтирибди. Гаплашасанми? — деди Кесакполвон,
асосий масала ал этилгач.
— Кўзимга кўринмасин, ким чаирди уни, сенми, Ма муд?
— Ўзи келибди, зарур иши бормиш. Гапини эшитиб кўринг.
— Чаир, тезро гумдон ил. 7озир отарчи келиши керак.
Чувринди эшикни очиб, Орзубекни имлаб чаирди. Депутат одатига хилоф иш илмади, остона
атлаб )удранди.
— Нима дейсан? — деди Асадбек унга ўрайиб.
— Шу... розилигимни айтмочи эдим.
Асадбек унинг розилигини англаган бўлса ам, атайин гапни айлантирди:
— Нимага розисан?
Орзубек «мени калака иляптими ё эсидан чианми?» деб каловланди.
— Бунча довдирайсан, гапир гапингни, — деди Асадбек.
— 8изимни сўраган эдингиз... бир азият чеккан одамга... шунга масла атлашдик... Розимиз.
— 7айдар, шунаа гап бўлувдими? Э, а... жу уд хотининг хўп, дедими?
— Бек ака, бир илтимосим ам бор эди.
— Илтимосми, шартми?
— Илтимос... Шу... Ўубжонов боша ишга ўтибди. Шуни гаплашиб берсангиз... Менинг кўзим
учиб тургани йў-ку, ўзингиз биласиз, мансаб талашадиган одаммасман, аммо... кўпнинг манфаати
учун керакмикин?..
www.tohirmalik.uz

Асадбек бу гапни эшитиб, унга атти тикилди. «Эси жойидами бунинг, — деди у ўзича. — Мени
Худо деб ўйлайдими? Ўубжоновнинг ўрнига мен одам ўярканманми? Катта олимлар бошариб
келган иш бўлса... Бу етим тойло илм кўчасининг ёнидан ўтганми ўзи? Депутатлиги камлик илиб-
дими? Пошшоликка даъвогарлиги чин бўлиб оляпти-ку? Ўубжоновнинг ўрнини эгалласа, Оса-
ройга бир адамгина йўл олади. Анойи эмас бу тойло. 8ўлимдан келса ам ўймас эдим буни...»
— Бу илтимос эмас, шарт. 8изингни амал курсисига алмаштирмочимисан?!
— Ундай эмас, Бек ака...
— Овозингни ўчир, ароми! Мени гўл деб ўйлаяпсанми?! 7еч бўлмаса кўнгил учун «куёв бўлмиш
ким ўзи?» деб сўраб ўй. Сен жавобингни ачон айтишинг керак эди? Ўн кун ўтдими, 7айдар?
— Сафарга кетиб олдим, узр.
— Иккинчи адам босма бу ерга. Сенга айтилган одам аллаачон уйланиб бўлди. Жўна!
Орзубек тепки еган ит олига тушиб, орасига ўгирилди.
— Бунчалик хор илманг-да ака, — деди Чувринди, депутат чииб кетгач, — бизга асотиб о-
лиши мумкин.
— Пошшо бўлгандаям сари чаага олмайман буни. Бўта!
Эшик ия очилиб, Бўтанинг башараси кўринди.
— 7озир чиан сўтакнинг изи бор.
— Бек ака, ундай илманг, — деди Чувринди.
— Сен аралашма. 8изини бозорга солишнинг анаа бўлишини бир билиб ўйсин! Бўта, тушун-
дингми, айтганимни ил. Отарчи келмадими?
— Бўйдо олиб келди, кутиб ўтирибди.
— Чаир, кирсин.
Элчин кириб салом берди. Аъёнлар унга таниш эди. 8амалмасидан илгари буларга хизмат ил-
ган, Кесакполвон киму Чувринди ким — яхши биларди.
Асадбек ўрнидан туриб, бир адам босиб ўлини узатди. Бу мар амат унча-бунча одамга кўрса-
тилмас эди. Бу мар аматга эришганлар муборак ўл авода узо ват муалла олмаслиги учун
чаон келиб, тавоф илар даражада сўрашар эдилар. Элчинга бу маълум бўлса-да, шошилмади.
Битта-битта босиб келиб, бошалар каби ўшўллаб эмас, ёш болаларга ўхшаб бир ўллаб сўраш-
ди. Унинг бу беадаблиги аъёнлар эътиборидан четда олмади. Улар савол назари билан Асадбекка
араб олишди. Асадбек юзида ўзгариш сезилмагач, улар ам адрдонлардек сўрашишди. 7ар- ол-
да «Куёвни пай)амбарлар сийлабди», деган нал бор.
— 7офиз, оламда бормисиз, йўламасак юз сўмлик пулдай кўринмасдан юраверар экансиз-да,
а?
— Сизнинг ишингиз кўп, ака, биз эса бекорчи одаммиз. Бошингизни о)ритмай, дейман-да, — де-
ди Элчин.
— Сиздай ме рибон укахонлардан яна иккитагина бўлса жаннатда юргандай ро ат илиб яшар-
канмиз, — деди Асадбек, — 7айдар, офизнинг ашулалари эсингдами? Эшитиб на эриб кетардик-
а? «8аро кўзим»ни ийворади-я! «8аро кўзим, кел энди, мардумли)ни фан ил)ил»миди? Бу «кел,
энди сен ам одам бўлгин», дегани экан-да, а?
— 7а, шунааро, — деди Элчин, Асадбекнинг пичингларини ўзича талин илиб.
— Нимага йўлаганимизни биларсиз-а, офиз?
— 7айронман.
— 7айрон бўлманг. Шилимшини ўлдиришингизни билардим-у, аммо бунаа ва шийлик ила-
сиз, деб ўйламовдим. Сиздек нозиктаъб одам...
— Тушунмадим, Шилимши)ингиз ким?
— Ўзингни овсарликка солма. Камба)ални сийласанг, чори)и билан тўрга чиаркан. Сен хумори-
нгни босарсан, деб мен уни асрадим. Ошни мен пиширдим. Суздим, атто ошатдим. Сиз, о)айнича-
лиш, фаат чайнаб ютдингиз. Энди нафсингиз ором олгандир, а?
Элчин исте зо билан кулиб ўйди.
— 8орни оч одам бир ошам ошга аноат илармикин?
— Жон ширин бўлса — аноат илади. — Асадбек шундай деб аъёнларига араб олди. Улар
бош ир)аб, тасди ишорасини илишди.
— Жон ширин... — деди Элчин исте золи жилмайиш билан.
Жондан тўйган болтадан айтмас экан. Аслида Элчин учун жоннинг ширинлиги олмаган. Ким
билан олишаётганини, оибати нима бўлишини билади. Ўлиги айси бир овлода ёки айси бир сув
остида чирийдими ё кафанланиб кўмилиш насиб этадими — шугина орон)и унга. Асадбек уни гўл
бали фа млаб, ўлимтик чувалчангли армони ташлади. 8армоа илинтирдим, деб ўйлаяпти.
Асадбек ишнинг кўзини билади. Лекин Зелихон бекорга академик дейилмайди — буниси ам бор.
Шилимши масаласида Асадбекнинг исоби хомро, Зелихонники аниро бўлди. Асадбек Элчинни-
нг ўткир зе нли масла атчиси, мард омийси борлигини исобга олмаган эди. Зелихон билан Элчин
www.tohirmalik.uz

эса барчасини исоб-китоб илиб ўйишган. Асадбекнинг одамлари Шилимшини кузатажагини


билгани учун ам Зелихон ўзини панага олди. Шилимшининг а воли милисадан аввал Асадбекка
маълум бўлажагини ам тахмин илиб, янглишишмади. Энди нима илмочи, нима демочи — шу-
ниси орон)иро. Элчин Асадбек билан пичинг тошлари отиб ўйнашиш хатарли эканини билиб, ён
босгандай бўлди. «Жон ширин», деб тан олиши шундан.
— Сен «бир ўзимман», деб асам ичувдинг, — деди Асадбек.
— 7а, бир ўзимман, — деди Элчин хотиржам.
— Бориб катта холангнинг эрини лаиллатасан. Арманими, ким у йигитлар?
— 7а, уларми?..— Элчин узо танишларини эслаб олгандай жилмайди. — Ўзим ам ани бил-
майман. Пулга ёлловдим. Пулни ола солиб жўнаворишган. 8аёдалиги номаълум.
— Мен сенга уларни топиб бер, деяётганим йў. Сен одамим йў, деб асам ичдинг. Мен сенга
бегона миллатдан одам аралаштирма, дедим. Сен ажиизнинг ишини илдинг. Сен мард бўлсанг,
мени ўз ўлинг билан ўлдир. 8аёдаги аромиларни бошлаб келма. 8иморда )ирромни ёмон кўри-
шимни биласан-а? 7аёт ам бир имор. Эпласанг — ўйна. Эпламасанг — четга чи. Сен эплай ол-
мас экансан. 8иморнинг ўз онун-оидаси, нозикликлари бор, а? Сен ўлингда туз бўлса босар-ту-
сарингни билмай олардинг. Бу ўйинда ам шу олга тушдинг. 8ўй, ука, сен энди бу ўйинлардан
узоро юравер.
Асадбекнинг бирдан мулойимлашиши Элчинни ажаблантирди.
— Сен бу ўйинда иккита хатога йўл ўйдинг. Биринчиси — академикни «туз» деб билдинг.
— 8айси академик? — Элчин ўзини гўлликка солмочи бўлди.
— 7офиз, Зелихон Хангреев кимлигини билмасам юрган эканман-да «ўилонман», де-еб кери-
либ. 7аддингдан ошма, бола. 7ар ишнинг ўз адиси бўлади. Академик — ў)ри. Ў)риликда унга тенг
келадиганини топиш ийин. У а мо, нимага бунаа ишларга аралашиб юрибди, айронман. Ошна-
нг аерни мўлжаллаб адам босишини мен биламан. Ўша ерни истасам, супуриб тозалаб ўяман,
истасам, чў) ташлаб оё)ини куйдираман. Айтиб ўй унга, мен билан азиллашмасин. Чиан жойи-
га айтиб кир)извораман худди...
— Зели о)а менга у ёда кўп ёрдам берди, — деди Элчин, — биз ака-укадай бўлиб олганмиз.
Унинг бу ишларга алоаси йў. Алоаси бўлганида ам шарт бузилмас эди. У шу ерларда ўсиб-ул-
)айган, мусулмон фарзанди.
— Бунинг менга а амияти йў. Энди иккинчи хатоингни айтайми? Сен еч бир ишни пин она и-
лолмайсан. 8ийши бармоларинг орон)ида ам панд беради.
Бу гапдан кейин Элчиннинг баданига муз югурди. «Демак, изи масаласида тамом ўлга тушиб-
ман...»
— Сенга уйлан, девдим, а? 7а, уйлан, ота ўрнида ота бўлиб тўйингни ўтказиб берай.

Асадбек шу гапи билан су батга якун ясади...


Элчинни ташарида Жамшид кутиб турар эди.
«Ота ўрнида ота бўлиб тўйингни ўтказиб берай... Сени куёв иламан, деганими бу? — деб ўйла-
ди Элчин. — 8изига ким тегинганини энди ани билибди. Шунга арамай, юмшо гапирди. Мен у
учун кимман? Истаса, иймалаб ташлаб хумордан чииши мумкин-ку? Нима учун гуно имни кечди?
8изидан ўн тўрт ёш катта бўлсам... Бу ёда амо...»
Элчин саволларга жавоб топишга одир эмасди. У из воеасидан сўнг «менга бермай кимга бе-
рарди», деб ўйлаган, кейинро эса бу фикри хом эканига амин бўлиб эди. Аслида масад — ўч
олиш. Асадбекдай одамга номус азоби нима эканини билдириб ўйиш эди. «Куёв бўлсам-чи?» де-
ган ўткинчи ўйга фаришталар омин деб юборишини ким билиб ўтирибди? Элчин Асадбекни а ри
атти, кунда бир челак инсон они ичадиган одам сифатида билмаса ам, ар олда унга-да инсон
юрагини берган, у ам бандасининг туй)уларидан беба ра эмас, деган тушунчалардан йиро эди.
8изи тадирини ўйлаб, неча тунни бедор ўтказгани ам у учун номаълум. То ўлгунига адар бу сир
унга ошкор бўлмайди.
Асадбекнинг арори Зелихонни ам гангитиб ўйди. Осмонга устун бўлай, деб турган одамнинг
фарзандини номусли из сифатида ўз тенгига узатишга урби етмас эканми? Нима учун шундай
илмади? Номуссизликдан ўрдими? 8анчадан-анча бузилган излар нико кечасининг номус им-
ти онидан аъло даражада ўтаётганларида Асадбекнинг изи оилар эканми? Шундай дўхтирлар
борки, керак бўлса ўнта туан аёлни ам онаси ўпмаган изга айлантириб ўяди. Шундай замон-
да, шундай удрат со иби бўлмиш Асадбекнинг адам босиши уларни айрат тўрларига ўраб таш-
лади.
www.tohirmalik.uz

— Асадбек сенга шанс беряпти, — деди Зелихон, ўйларини бир ерга жамлашга аракат илиб.
— Ундан фойдаланмасанг, оё остида ўралашиб юрган а молардан фаринг олмайди. Агар
уйланмасанг...
— Ўлдирадими?
— Балки ўлдиртирар. Сенигина ўлдирса майли эди, бу ёда мен ам борман. Лекин мен бунаа
ўлишни хо ламайман, билиб ўй. Сен Асадбекнинг кафтида турибсан. Истаса, сенга бир бурда нон
беради, истаса, гўштингни итларга ташлайди. Сенинг гўштингни еган ит аром ўлса керак, шунинг
учун итларга ра м илгину берган бир бурда нонини олиб еб, унга ра мат айт.
Зелихон вазиятни юмшатиш учун гапни азилга бурди. Элчин унинг масадини англаб, ўзини
мажбур илиб жилмайди.
— Ра мат айтаман, агар чиндан ам изини менга берса, мушкулимни анча осон илган бўлади.
— Яна анаанги мушкулинг бор? Сен асос олдинг. Эркаклик бурчингни бажардинг. Армонинг
ам, мушкулинг ам йў энди. Гумонларни йи)иштириб ташла, одамга ўхшаб яшайвер.
— Одамга ўхшаб яшаб бўларканми озир? — Элчин овозини бир парда кўтарди. Зелихоннинг
ўгитидаги фалсафа унга ёмади. — Атрофни шоолу тулкилар босиб ётса, ким одамга ўхшаб яшай
олади? — У ўртага савол ташлади-ю, жавоб кутмай сўзини давом эттирди. — Арслонлар ичида яша-
сам ам алам илмасди. Арслонлар ирилиб кетган, шунисига до)ман.
— Шооллар орасида тулки бўлиб яшамочимисан? Тулкиларни тулки бўлиб, шоолларни шо-
ол бўлиб ирмочимисан? Сен шунчалар бефа ммисан? Билиб ўй: шоолу тулкилар биздан аввал
ам бўлган, биздан кейин ам олади. Уларни еч ким ириб ташлай олмайди. Бу биринчи масала.
Иккинчи масала шуки, мен олим эмасман. Мен бир ў)риман. 7аёт аидаги менинг фалсафам бош-
а, сеники боша, Асадбекники боша. Дунёда тирик зот борки, аммаси аётдан аламзада. 7амма
алам билан юради. Баъзилар бу аламини ичига ютиб сабр илиб яшайди. Баъзилар аламга ул бў-
либ, кўзлари кўр бўлиб олади. 7еч нарсани кўрмайди. Оё)и остига опон кўйилганини, тў)ри йўл-
дан кетяптими ё жарга боряптими — билмайди. Бу нодонларнинг исмати битта. Сен нодон эмас-
сан шекилли?
— Доно одамларга ўхшаб яшашим керакми? Тўйгунча ухлаб, тўйгунча оват еб, тўйгунча ишрат
илиб, тўйгунча амал талашиб...
— Сенга амалнинг нима кераги бор? Сенга маданият министри бўлгин, деяётганим йў-ку?
Одамлар сени яхши кўришади. Ашулангни айтиб, уларни хурсанд илиб юравер.
«Ўн беш йил олдин шундай эдим. Ашуламни айтардим, даста-даста пулларни ишлардим. Еттин-
чи осмонда сузиб юрардим. Бу или)им Худога ёмади шекилли, йўлимни буриб юборди. Хўш, шун-
ча азобли йўлни босиб ўтиб, яна изимга айтайми?
Яна ашула, яна шу рат, яна пулми? Яна орин бандаси бўлиб яшайми?» Элчин хаёлида шу гап-
лар ту)илди-ю, аммо тилига кўчмади. Зелихон билан бу мавзуда кўп ба слашишган. Умрнинг турли
сўмоларида юрган одамларнинг аёт аидаги тушунчалари, фалсафалари бир хил бўлиши
ийин. Шундай экан, ба сда бир томоннинг )олиб келиши мумкин эмас. Зелихон аёт билимдони
сифатида Элчинга наси ат илаверади. Аммо у, Асадбек айтмочи, фаат ўз касбининг академиги.
7аётда ар бир одам ўзича академик. 7ар бир одам ўзича а. 7ар ким аётдан ўзича сабо олади.
Зелихон Элчиннинг жим бўлиб олганини кўриб, «гапим таъсир илиб, сал отдан тушди шекил-
ли?», деб ўйлади.
— Аввал чаиртирганида сендан гумон илган эди, бу сафар ани ишлабди. Сенлигингни аер-
дан билибди? — деди Зелихон гапни боша ёа буриб.
Элчин ўнг кафтини, жимжило)и томонга о)иб турган бармоларини кўрсатди.
— Ўзим ам ўйловдим. Сен билан бир иш илиб бўлмайди, ошна. Сени тутиш учун экспертиза-
нинг ам ожати йў.
Асадбекнинг изи ў)ирланганда Зелихон Элчинни ого лантириб, ўнг ўлингни ишга солма, дев-
ди. 8из типирчилаб ётганида бу ўгит эсга келармиди?..
— Амма-холаларингни бугуно юбор. Пайсалга солма. Мен уч-тўрт кунга Фар)онага бориб кели-
шим керак. Масла атларинг пишгунча айтарман.
Зелихон сафардан масади нима эканини айтмади. Элчин ам сўрамади. Чунки Зелихоннинг бо-
лалиги ўтган жойларни ўмсаб, бориб туришини у яхши биларди. Зелихонни бу сафар фаат бола-
лик хотиралари ёки катта ў)ирлик режаси эмас, жиддий ташвиш чорлаётгани унга маълум эмасди.

Асадбек хотинига масадини аён илмаган эди. Шу сабабли совчиларнинг кириб келиши Манзу-
рани шошириб ўйди. 7овлида икки нотаниш жувоннинг пайдо бўлишидан аввалига кўнгли рав-
шанлашди. Она кўнгли сезгир бўлади. 8изининг бўйи етгач, дарвозадан мўраловчи бегона аёл ма-
www.tohirmalik.uz

садини дарров фа млайди. Бу ташриф оибати нима билан тугашини билса-да, барибир кўнгли
равшанлашди.
Жувонлар «сендан олсам уло)имни кесаман», деб бас бойлагандай, бири-биридан бўлиро
эди. Улар ша арга дон)и кетган одамнинг хотини дуру гав арларга кўмилиб яшайдиган малика деб
ўйлашганми, устида одмигина ора духоба нимча, оё)ида ма си-калиш бўлган Манзурани чўри гу-
мон илиб, овлида туриб олишди.
— Кираверинглар, тортинманглар, овсин, — деди Манзура.
— Эгачим йўмидилар? — деб сўради жувонлардан бири.
— Кимни айтяпсиз? — деди Манзура, «булар адашиб кириб олишмадими», деган хаёлда.
— Асадбек акамнинг хотинлари, — деди жувон унга ў)ринча тикилиб.
— Менман, овсин, — деди Манзура.
— Вой, айланай сиздан, эгачи, танимабмиза. Келинг, бошатдан кўришайлик. Эсонмисиз, омон-
мисиз... Биз ў)ирликка келувдиг-а...
Манзура кулимсираб, уларни уйга бошлади.
Куёвликка даъвогарнинг кимлигини билиб, Манзуранинг эси о)иб олаёзди. Элчин «бор гапни
яширмай, дарров айтинглар», деб совчиларга тайинлаган, улар бу амрни о)ишмай адо этган эди-
лар. Манзура изининг бошига о)ир савдо тушгандан кейин хотинини сўйиб ўйиб амалиб чиан
отарчига берарман, деб ўйламаган эди. Гарчи совчилар «хотинини ўзи сўймаган, ту мат бўлган»
деб ишонтиришга уринишса ам, Манзуранинг ранги оариб, бадани музлаб кетди. У совчиларга
чой уйиб узатиб, овлига чиди-да, болохонадаги йигитларга «акангизни тез топинглар», деб
буюрди. Дам ўтмай да лиздаги телефон жиринглади.
Асадбек хотинининг гапларини хотиржам эшитди. Манзура эрининг аччиланишини, « айдаб
чиар», деб баириб беришини жуда-жуда истаган эди. Афсусларким, кутгани рўй бермай, эри бо-
силик билан:
— Жойи чиан бўлса, узатиш керак, — дегани унинг алини шошириб ўйди. Бир дамнинг ўзи-
да хаёл уни минг бир кўчага олиб кирди. Ни оят, эрининг масадини англагандай бўлди-да, «Вой
шўрим, энди нима иламан!» деб пичирлаб, овлига чиди. Совчилар ўтирган уйга кирмоа юраги
бетламади. Ошхонага араб юрди. 8озонда шўрва билиллаб айнаяпти. Чойнакнинг жўмраги бу)
уфуради. У беихтиёр ўлига чўмич олиб, ярим коса шўрва сузди. Кейин чўмични озонга ташлаб,
яна ташарига чиди. Дераза оша ташарига араб ўтирган совчиларнинг бири унинг аракатини
кузатиб, «бир нимасини йўотиб ўйиб гангиб олди, бояиш», деб ўйлади. Манзура бу онда бирон
буюмни эмас, юраги тўрида ўн саккиз йил авайлаб асраган орзусини, умидини йўотган эди. Буюм-
ни йўотса, топиларди, жуда топилмаса «бош-кўзимдан садаа», деб ўярди. Орзу-умиди-чи, энди
уни топадими, тополмаса уни ам садаа илиб юбориш мумкинми?..
Манзура бир арорга келиб, яна ошхонага айтди. Учта косага шўрва уйиб патнисга ўйди-да,
чаонлик билан кўтариб, ме монхона томон юрди.
Бир йўналишда юрадиган автобус айдовчиси хаёлга берилса ам, керакли жойда беихтиёр ра-
вишда бурилаверади. Шунга ўхшаб ошхона — ме монхона йўналишида атнайверган Манзура хаё-
ли банд бўлса-да, вазифасини ани бажарди. Жувонлар шўрвани матаб-матаб ичиб бўлишгач,
жавоб кутиб унга арашди. Асадбек розилик билдирган бўлса ам Манзура дарров хўп дея олмас
эди. Гулдай изига бир отарчидан совчи келадию дарровгина розилик бериб юборадими? Айрим
жойларга совчилар келавериб кавушлари титилиб кетади. Лекин... айрим жойлардаги излар бош-
а... унинг изи боша. Бу совчилар буни билишади. Билганлари учун ам тортинмай, чўчимай ки-
риб келишдими?
— Энди... адамиз билан масла атлашайлик... 8изимиз ёш... 7али ўийди... — деди Манзура
чайналиб.
— Вой, эгачи, масла атсиз бўларканми бу иш. Сиз масла атлашинг, ёшлар бир-бирини кўрсин,
ётирсин. Худо хо ласа, юлдузи юлдузига тў)ри келиб олса, бу ё)и тўй-да!
— 8айдам... али тайёргарлигимиз ам йў.
Икки мамлакат муаммоларини ал этиш учун йи)илган дипломатларнинг саломла-
шишидан тортиб, хайрлашувига адар, муомалалари, кулимсирашларидан тортиб ош
чимиришларигача бўлган аракатлари ани ишлаб чиилади. Худди шунга ўхшаш, сов-
чилик маросими ам юз, балки минг йиллар давомида бир олипга тушган. Хотинлар
ўзларини андай тутишни, нима дейишни яхши билишади. Мана озир Манзура: «7али
тайёргарлигимиз ам йў», деди. Бу — изимизни узатишга розимиз, аммо сиз айтган-
дай эртага эмас, балки индинга, дегани. Бўлмаса бу хонадон учун тўй нима экан. Эр-
талаб ишга киришилиб, ошомда тўй бошлаш ўлидан келмайдими? Лекин изи бор
одам ноз илмаса «дипломатия» онун-оидалари бузилади.
Совчилар уй со ибасининг кўнглини кўтарадиган бир-икки гапларни айтиб, лутф кўргазиб,
ўринларидан жилишди. Жувонлар бир оз хижолат чеккач, бир оз ноз илган бўлиб, о)оз халтани
www.tohirmalik.uz

олишди. Бу ам дипломатиянинг бир оидаси — розилик аломатига ишора. Эртага бу жувонлар ту-
гун кўтариб келишади. Манзура патир нонларни олиб олади. Ошомда эркаклар келишади. 8араб-
сизки, иш охирламай туриб тўй!   

Анвар катта то)асиникига борганда осмон эринмай ор эларди. 8иш дангасалик илиб ват ўт-
казган, дўппи тор келганда типирчилаб олган одамга ўхшарди. Анвар тоб ташлаган кўк дарвозага
яинлашиб жин)иро тугмасини босаман, деганида дарвозанинг бир табааси ер чизиб очилиб, ав-
вал уло)и кесилган ба айбат ит кўринди. Ит: «Сен ам одаммисан, вовуллашимга арзийсанми,
йўми», дегандай Анварга бир араб олди. Ортидан то)аваччаси кўринди. Элликдан ошган бу
одамга вати келиб «бу дунёда нима кўрдинг?» деган савол берилса, боан итларининг наслию
номини адашмай айтиб бериши тайин. 8айси боласининг аерда ўиши ёки аерда ишлашини эса,
ани билмайди. Бола-чаасининг ризи ийилиб, ора озон айнамай олса оларки, итлар гўшт-
сиз оч олмас. Итни одамга вафодор деб нал илганлар. Худо шундайин бандани яратганини бил-
ганларида эди, одам итга вафодор, деб налга тузатиш киритар эдилар.
Бошига ораўл телпак, оё)ига кирза этик, эгнига аскар болаларнинг пахталик тўнини кийган
то)аваччаси Анварни кўриб, кулимсираб сўрашди.
— Аммам яхшимилар? Ке, жа кўринмай кетдинг. Сан ичкарига кириб тур, буни би-ир айланти-
риб келмасам бўлмайди.
— Зўр-ку, — деди Анвар итга араб.
— Шу якшанбада 8амбар ўкизнинг итига ўяман. Бир чисанг-чи, адеб китоб ўувриб миянг
суюлиб кетади. Томошани кўрсанг, кўнглинг яйрайди.
Анвар бир марта чиан, «тамошани» кўрган, аммо кўнгли эзилиб, ўн кунча ўзига кела олмаган.
Бир-бирининг жа)ини тишлаб, силтаб тортаётган итларнинг онли башаралари, )ажиб ташланган
оёлари, бу манзарани зав билан тамоша илаётган одамларнинг иёфалари кўз олдидан кетмай,
ийналиб юрди.
— Томда то)амнинг эски китоблари бор экан, шуни кўрмочи бўлиб келувдим.
— Томда китоб бораканми? Чииб ўзинг арий ол. Уйда кеннайинг бор. Нарвонни ўйиб чиа-
вер. Эски китоб керак бўлса Шамси сўтакникига борсанг бўларкан. Шамси сўтакнинг Фозил ийши
деган отаси бўларди. Фозил ийшининг отасини Нозим паранг дейишаркан. Ўшанинг эски ша ар-
даги уйи бузилибди. 8ўшсинчнинг орасидан китоблар чианмиш. 7амма тилла беркитса, паранг
китоб беркитган экан, — у шундай деб кулди-да, итини етаклаб кетди.
Баландлиги салкам одам бўйи келадиган чордо лўлининг хуржунини эслатарди. 8ирилган
шохлар, эски обкаш, радио... нимаики нарса кераксиз туюлган бўлса, олиб чииб ўйилаверилган.
Бу чанг босиб ётган буюмлар чангалзорига яин йилларда одам боласи адам ўймагани билиниб
туради. Анвар нима учундир «китоб ё утида ё жомадондан бўлади», деб хаёл илди. Чордода у-
ти ам, эски жомадон ам йў эди. Чордони бир чеккадан титишга мажбур бўлди. Китоб яхшилаб
беркитилган, дейиш мумкинмас. Чунки уй олтмишинчи йилларда урилган, у пайтларда ўриб ки-
тоб яширишга ожат йў эди. Агар ўша китоб мавжуд бўлса, уни то)асининг ўлимидан сўнг, керак-
сиз мато сифатида олиб чииб ташлашган.
Газ келгандан кейин хизматини адо этиб бўлиб, нурай бошлаган мўри ёнида уйилиб ётган лат-
та-лутталар орасидан китоблар, газит-жўрнал бойламлари, аллаанча о)озлар чиди. Уларни па-
стга олиб тушиб, чангини оиб тахлай бошлади. Газит-жўрналларнинг аксари йигирманчи йиллар-
да чиан, уаланиб кетган о)озларига араганда унда араб арфларида ёзилган гаплар тарихи
янада узоро.
Анвар уларни бир тугун илиб уйига олиб кетиб, бафуржа танишиш ниятида эди. Аммо изии-
ши ниятидан устун келиб, ичи изиб, варалардан бирини олиб, арфни арфга уриштириб ўи-
моа киришди:
«Шундан билмо керакки, бутун Туркистон хали иттифо этса, он тўкилмас. Ер ва амлок ам
тасим бўлмай олур. Дин ам рувож топур. Минг карра доду бедодки, ихтилоф этмо учун итти-
фо этканмиз ва ихтилофмиз. Сабаби ила бадбахтли)а дучор бўлурмиз. Бутун Туркистон иттифо
этса ўн беш миллунлик бир уват имло)а келурки, мунга ер титрайдур...»
«Бунча алли гапларни ким ёзган экан, — деб ўйлади Анвар. — Бир-бирининг гўштини еб тур-
ган одамларга етказадиган дур фикрлар шу овлода неча йилдан бери чанг босиб ётибдими?»
«Туркистон керакким мухторият бўлсун, му окама шариялар барпо бўлсун. 7атти булар бора
аскар олинсун. Дафъа аскар олинмо)а арор берилурди. Аммо муллалар съезди Туркистондан ас-
кар олинмо)а арор берибдур, деб илмодан балки баъзилар норози бўлур деб боша съездга му-
уф ўйилди...»
www.tohirmalik.uz

Анвар мазмунни дуруст англамай, сатрларни айта ўиди. «Илмо съезди нима экан?» деб ажаб-
ланиб турганида хаёлини янгасининг овози бўлди:
— Анваржон, совуда турмай, уйга кираолинг.
— Ра мат, кеннойи, чанг-пангини оиб олай, — Анвар шундай деб бошини о)оздан кўтариб
янгаси ёнидаги узун бўйли йигитчани кўрди. Йигитча — шу хонадоннинг тўн)ичи, то)асининг наби-
раси эди. То)асининг ўлимидан сўнг бу уйга кам келгани учун Анвар бу йигитчанинг андай одам
эканини яхши билмасди. Тўй-маъракаларда бир-икки алмойи-алжойи гапларини эшитиб, энсаси
отгани учун унга рўйхуш бермас эди.
Онаси ёнида тиржайиб турган йигитча худди Анвар билан бирга ётиб, бирга тургандай салом
ам бермасдан гап отди:
— Макулатура керак бўлиб олибди-да, а?
Анварнинг энсаси отди-ю, индамади. Янга изига айтгач, бу хонадоннинг тўн)ичи чўнтагидан
сигарет чиариб, тутатди. Анвар бу балодан тезро утулиш учун ишни тезлаштирди. Бунга фа ми
етмаган йигитча эса кечаси билан телевизор кўрганини, сессияда айси депутат айсисини «тузла-
ганини» бир четдан гапираверди. «Бунга ит уриштиришни тамоша илиш ам, сессия кўриш ам
барибир», деб ўйлади Анвар.
Ишни охирига етказишга Анварнинг тоати етмади. Янгасидан эски дастурхон сўраб олиб, чор-
додан топганларини тугди-да, оралаб кўчага чиди. 8ўнал)ага етай деганда то)аваччасига дуч
келди. То)аваччаси итини дарахтга бо)лаб ўйиб, ўзи ора чопонли бир одам билан гаплашиб тур-
ган эди.
— 7а, топдингми? — деди у, Анвар яинлашгач.
— Топганга ўхшайман, — деди Анвар, — уйга бориб араб чиаман.
— Ишинг битган бўлса бўпти-да. Шамси, бу йигит бизнинг жиян бўлади. Ўзи олим. Катта идора-
да олимлик илади. Мияси )иж-)иж илм. Шунда ам тинмай ўийди. Отамдан олган китобларни
сўраб келибди. Китобларингни сен нима илдинг?
Шамси деганлари, о)зида носи бор экан, тупуриб, лабини енгига артди-да, ўл силтади.
— Э, арзимайдиган китоблар экан. Чўлпон дейишдими-ей, яна аллакимлар, дейишди. Отлари
эсимда йў. Шайхонтовурда бир идора бор экан, эски китобларни сотиб оладиган. Манга арзимаган
пул беришди. Эскича китобларга кўпро тўлашаркан.
— Доданг ам парангман, деб юравурган эканда, а? Токчанинг орасига тилла-пилла ўйиб,
кейин сувавормайдими! — деб кулди то)аваччаси.
— Э, китоб жинниси бўлган эканлар. Бунаа одамда тилла нима илади?
Анвар бу су батдошлардан тезро утулиш учун ўзига кераклисини кутмай, боша томонга бо-
рувчи автобусга чииб жўнаворди.

У овлига тугунни оралаб кирганида рўпарадаги уй эшиги очилиб Собитхон ори чииб келди.
Сўнгра эшик о)зида Рисолат кампир кўринди. У ў)лининг келганини билмай орига:
— Ўзи билмасин, а? — деб тайинлади.
— Хўп, — деди ори кулиб, сўнг кампир сирни ошкор илиб ўймасин, деб ўшиб ўйди: — Ана,
Анваржон келяптилар.
— Келдингми, болам, — деди Рисолат кампир остона атлаб, — аканг эсон-омон эканми?
Анвар ори билан саломлашгач, онасига жавоб берди:
— Уру)ларингиз со)иниб-со)иниб салом айтишди. Жиянингиз итидан ортса, аммажонини кўрга-
ни албатта келаркан. Оё)ига пояндоз тайёрлаб туринг.
— Бўлди ил, эски пахтани чувима. Ити сани арпангни хом ўряптими, нима ишинг бор. 8ори бо-
лам, бунга би-ир наси ат илиб ўйинг, а?
Собитхон ори ўзига ярашган кулимсираш билан «хўп» деб ўйди. Анвар таклиф этган «бир
пиёла чойга» киришга унамади. Зарур ишлари борлигини айтиб дарвоза томон йўналди.
— 8ори ака, шошиб турган бўлсангиз ам бир нафас ватингизни оламан, — Анвар шундай деб
тугунни очди-да, боя ажратиб ўйган о)озни олди. — Мана бу ерга нима ёзилган. Хато ўидимми ё
хато ёзилганми? Собит ори сатрларга узо тикилиб олди.
— Сиз нима деб ўидингиз?
— «Илмо съезди» деб.
— Илмо?.. — Собитори арфларга узо тикилди. — «Уламо» эмасмикин?
Анвар пешонасига енгил шапатилади.
— Тўппа-тў)ри — уламо! «Уламо» жамияти бўлган-ку?! Ўшаларнинг съезди-да! Мен а мо шуни
ўйламабман.
— Хижолат чекманг, Анваржон, бу аммамизнинг фожиамиз.
www.tohirmalik.uz

8ори шундай деб, кўчага араб юрди.


— Ойимнинг дардлари бор шекилли? — деди Анвар, уни кузатиб чииб.
— Ўзингизга маълумдир. Агар ихлосингиз бўлса, бу ишни илиш керак. Ихлос бўлмаса фойдаси
йў.
— 8ори ака, ихлос-ку бор-а, аммо ожат йў. Эс- ушим, Худога шукр, жойида. Ў сиз ам?..
— Асти-асти, ундай ўйламанг, Анваржон.
— Мен бошачаро ўйлаб, бошачаро гапираман, шекилли. 7амма бир хил ўйлаб, бир хил га-
пириши шарт эмас-ку, тў)рими?
— Тў)ри, Олло таборака ва таоло бандаларини бу дунёда синаш учун турлича илиб яратган.
Фаат иёматда жаннатга кирилганда барча бир кўринишда бўлади. Чиройда Юсуф алай иссалом,
гавдада Довуд алай иссалом, одобда эса пай)амбаримиз Му аммад салоллоху алай и вассалам
сингари бўладилар.
Шу пайт икки эшик нарида, Собитхоннинг уйи олдида «Волга» тўхтаб, ундан бир йигит тушди. У
аввал эшикка араб адам ташлади. 8орини кўргач эса, бу томонга юрди.
— 8ори ака, олиб кетгани келдим, — деди у, салом бергач, ўлини овуштириб.
8ори хайрлашиб кетди.
Анвар овлига айтгач, олиб келган китоб-о)озларнинг чангини яна бир оан бўлди-да, уйга
кирди. Тугунда битта чарм муовали, битта алин о)оз муовали китоб бор эди. Китоб босма а-
рфларда эмас, ўлда уснихат билан кўчирилган, аммо шар китоботи санъати оидасига зид ра-
вишда са ифаларга зеб берилмаган эди. Чарм муовали китобда диний аидалар зикр этилган
экан. Анвар уни ўйиб алин о)оз муовалисини ўлига олди. Бу китоб чеккада олиб, чириб ти-
тилганми ё атайин йиртиб олинганми, ар олда бош исми йў эди. Дастлабки сатрларни ўибо
Анварнинг юраги априиб кетди: бу ўша, Зуннуний айтган асар эди!
«...Ў)ий Тошканга мукаммал сипо и ила Калас томондин яъжуз-маъжуз каби ёпирилди. Айтур-
ларки, адимда Чингис лашкарлари-да бу каби ёвузлик ила кирмаганлар ва сибоъмонанд бўлмаган
эдилар.
Эски жўвада иёмат содир бўлуб, ўрус аскарлари)а ирон еткурилди. Инсон они тўкулмаган на
бир кўча олди, на бир хонадон. Жи одга кирган Тошкан а ли «биз ўлсак-да, ўлайлук, динимиз
бул)анмасун, мусулмон туфро)и кофирлар оё)у остида азият чекмасун, фарзанди комилларимизни-
нг «Алло у акбар!» деб чиувчи тиллари кесилмасун», деб азиз жонларини урбон бера бердилар-
ким, уларга уоб ам авас илгулик эди. Бу адар аршиликни кўрмаган ё)ий фи)они фалакни
тутти. Барча ерларда ам шунчалар зарба берилганида эрди, ё)ий фурудастликка ма кум бўлурди.
Хабисшева а лидан бўлмиш ё)ий ёшми, арими ёхуд гўдакми — фарламай отаверди, чопаверди.
Фаирингиз бундайин сидрафарсой манзарани кўрсатгунча кўзларимизни кўр ил, деб яратганга
таваллолар илдум. Мўйлаби чаённинг думи янгли) тепага айрилган бир малла иличини шун-
дайин зарб ила урдики, селгинчак осилган бешик ам иккига бўлинди, унда беланган чаало ам
чўрт узулди. Болам, деб нола илган ўн тўрт кунлик ойдайин жувон боши танидан узилиб, бешик
ёнида отди...
Ў)ийга омонлик бермаган Эски жўва да асини сўнгро уало «Жангго » деб юритмишлар...»
Анвар китобдан бош кўтариб ўйга толди: «8изику, «хал отаси» буни бошача талин илиб
берган. «Тошкент йигитлари чапани, урушо бўлган. У ма алла бу ма алла билан муштлашиш
учун Эски жўвада тўпланганлар. Эски жўвадаги майдон шу боис «Жангоп», яъни «Жангго » деб
юритилган», деб ёзавериб, бу гапнинг ийи)ини чиариб юборган-ку?»
Анвар китобга шу адар берилдики, онасининг овли этагидаги уй эшигини очиб икки марта ча-
ирганини ам эшитмади. Хотинининг кириб келганини ам аввалига сезмади.
Хонзода уйга кириб, сочилиб ётган эски о)озлар, газит-жўрналларни кўриб, дастлаб ажаблан-
ди. Ерда чордана уриб ўтирганича китобга мук тушиб олган эрига араб салом берди. Анвар са-
ломни эшитди, биро китобдан узилгиси келмай бош имирлатиб ўя олди. Хонзода, эри араб
ам ўймагани учун «яна касаллари тутдими», деб ўриб кетди.
— Анвар ака, — деди секин, кейин чўчибро бўлса-да, овозини кўтарди: — Анвар ака!
Анвар китобдан бош кўтариб, ялт этиб хотинига аради:
— 7а, келдингми? — деди-да, яна китобга мук тушди.
Хонзода кийимини алмаштириб чианида ам а вол шу эди. У эрига бир оз тикилиб тургач:
— Нима оват илай? — деди, айбдор одамнинг овозида.
Анвар жавоб бермади.
— Оватни сўраяпман, — деди Хонзода, овозини бир парда кўтариб.
— Бу ёда одамлар ийма бўлиб ётибди-ку, бунинг дарди оват, — деди Анвар мин)ирлаб.
— Нима деяпсиз, тушунмадим, — деди Хонзода.
— Мастава! — деди Анвар жеркиб.
www.tohirmalik.uz

Мастава Анварнинг энг хушламайдиган овати. Жа ли чисагина шундай жавоб беради. Хонзо-
да саволни айтаришга ожат йўлигини билиб чииб кетди. Орадан бир пиёла чой ичарли ват
ўтиб, онаси кириб келди.
— Анваржон, болам, уйдамисан? Чаираман, чаираман, индамайсан. Мен сени ори бола би-
лан худойига кетвордингми, дебман. То)ангникига нимага борувдинг, китоб олиб келдингми? 8ана-
а китоб экан?
Анвар «О, шпион, етказибди-да», деб ўрнидан турди-да, онасини етаклаб диван томон юрди.
— 8анаа китоб деб сўрадим сендан, — деди кампир жойлашиб ўтириб олгач.
— Эскича китоблар.
Зийрак кампир келинининг ахборотидан сўнг хавотирланиб чиан эди, шу сабабли ў)лининг
иса жавобидан онимади.
— То)ангда эски китоблар бўлмасиди, ани, ўи-чи?
Анвар бу «тергов»дан осонгина утулмаслигини билиб, чарм муовали китобни ўлига олиб оч-
ди-да, дуч келган еридан ўий бошлади:

— «Бурун ул нимаким, фарз этти Яздон,


Эрур оилга боли) бўл)ач имон.
Анинг маънисидур тил бирла ирор,
Кўнгул бирда инонмо)ли) да)и бор.
Тилар бўлсанг анга ўзни етурмак,
Бил, олти нимага имон кетурмак...»

Анвар са ифалар орасига бармо)ини ўйиб, китобни ёпди.


— Бўлдими, энди ишондингизми?
— Сен энди, ўиганингни манга тушунтириб бер.
— Худо иймонни фарз этти, демочи.
— Ўиганингда Худо деган сўз йў)иди-ку?
— Яздон — Худо дегани. 8а ор, Жаббор деганда ам Худони англайдилар. Худони англатувчи
сўзлар кўп.
— Боламдан айланай, шунча нарсаларни биласану писмайиб, индамай юрасан-а? Онамнинг кўз-
лари кўр бўп оган, шу бечорага яхши нарсаларни ўиб берай, айтиб берай, демайсан. Ман санинг
нонингга зормасман, болам, яхши гапингга зорман... — Рисолат кампир кейинги гапини асрат
о ангида айтди. Овози титраб кетганини сезган Анварнинг юраги сиилди.
— Ойижон, китобни озир олиб келдим. 7али ўзим ам ўиб чианим йў. Шпионингиз бехато
ишлашини билганимда, йўлдаё ўиб келардим.
— Гапни дарров эгриликка бурма. Мани келинимдака келин йў бу дунёда. Шпионлик илиб
уйига гап ташибдими, ё кўча-кўйда валалаб юрибдими? Худога шукр илсанг-чи?
Анвар онасининг осонлик билан чекинмаслигини билгани учун доим ўллайдиган имоя усулига
ўтди — гапни азилга бурди:
— Мендай эр насиб илганига Хонзодангиз шукр илсин.
— Сан болага хотин зотининг чидаши ийин.
— Ойи, тергов тамом бўлдими?
— Чииб кетинг, демочимисан? 7айдамасанг ам кетаман.
Рисолат кампир ўрнидан ўз)алмочи эди, Анвар тезгина бориб ёнига ўтирди-да, елкасидан
учди.
— Худди хўжа изига ўхшайсиз-а? Жа лингиз чимасин, азиллашяпман. Ўзим озир ёнингизга
чимочи эдим. Сўрайдиган гапларим бор.
— Болани ту)иб, боиб-боиб, ариганингда ёмай оларкансан, — деди Рисолат кампир, ара-
зини давом эттириб.
— Бувамнинг хатларини ўидим. 7аммасида афсус чекяпман, деганлар. Нимадан афсусланиш-
лари мумкин?
— Билмайман.
— Нимадан афсусланишлари мумкин? — деди Анвар ўзига ўзи гапираётгандай. — 8илган хиз-
матларигами ё ёшликдаги хатоларигами? Балки ёшлик чо)ларида бирор дўстларига хиёнат илган-
дирлар?
— Гапинг урсин сани, адам ра матли чумолига ам озор бермасидилар. Чаувдан бўлган ам-
маси. Сталинга арши тўнтариш ясамочи, деб ту мат илишди. Сталиндай одамни тўнтариб бў-
ларканми?
— 7ар олда изи... Шоакбар Зуннунийни ўн тўизинчи йилда Бухоро амири остирган. Орадан
ўн саккиз йил ўтгач, унинг дўстини — менинг бувамни амашган. Икки аммаслак дўстнинг бири эс-
www.tohirmalik.uz

ки тузумга ёмаган, иккинчиси янгисига... — Анвар бир ўли онасининг елкасида, кўзи дераза ор-
тида ё)аётган ор зарраларини илиб олаётган дарахт шохларида эди.
— Алли одамнинг душманлари кўп бўлади, болам.
— Бувимга ийин бўлган экан-да.
— Ойим бояиш асратда ўтдилар, — Рисолат кампирнинг кўнгли тўлиб, енгининг учи билан
кўзёшини артди.
— Юринг, ойи, танчангизда бир оз ўтирайлик, оё)им ашаб олди, — Анвар шундай дегач,
кампир ўрнидан турди.
Анвар онасини уйига кузатиб, бирпасгина ўтириб айтмочи эди. Онаси атайин уни ушлаб ол-
мочи бўлдими ё чиндан ам китоб ўитиб эшитгиси келдими — Анвар фарлай олмади. Хонзода
чарм муовали китобни келтиргач, у амалдаги одам олига тушди. 8ишнинг бир тутам кундузи ту-
габ, шом орон)иси бостириб кирди.

Анвар ўрин солаётган хотинини елкасидан учди. Хонзода чўчиб тушди. Чўчиганини яшириш
учун тезгина ўгирилди-да, эрининг пинжига кирди — елкасига беозоргина бош ўйди.
— Сиздан яна илтимос иламан, — деди Анвар уни ба)рига босиб. — 7амма ўйласа ам, сиз ме-
ни жинни деманг. 7адеб ойимга югуриб чиаверманг. Мен со)ман. Мен ишхонадагилар учун жинни-
ман. Улар мендан утулишнинг боша чорасини топишолмади.
— Ўша ишингиз ам урибгина кетсин. Боша ишлар тўлиб ётибди-ку?
— Йў-ў, у ердан кетмайман. Аввал ишимни битириб олай. Энди чекинсам, ростданам жинни бў-
ламан. Бугун топиб келган китоб-о)озларим уларни портлатиб юборадиган атом бомбанинг ўзи.
Тилка-тилка бўлиб кетишади.
Хонзода эрини гапиртирмаслик учун лаблари билан лабларини идириб топди...
Хонзода одати бўйича енгил пишиллай бошлагач, Анвар ўрнидан туриб ме монхонага чиди.
Дераза оша осмонга тикилди.
Тунд осмон ёришмади.
«Чаирсанг келамиз, дейишган эди. Нима учун дараклари йў?..»

  

Ша арнинг энг катта ресторани икки кун давомида Асадбек хизматида бўлди. Хонаки иморбоз-
дан тортиб, ора ойнасига о парда тортилган о «Волга»ларда юрувчи зотларгача хизматда бў-
лишди.
Тўйнинг дарагини эшитиб Зо ид ам, гарчи таклиф этилмаган бўлса-да, келди. У бошалардек
елиб-югуриб хизмат илмади. Асадбекнинг кўзига кўриниб, жилмайиб, таъзим ам илмади. Бир
четда туриб кузатди. Хизмат ресторан ходимларию ходималаридан ортмаса ам, «амишдан бел
бо)лаб хизмат илишни ният этганлар» тиниб-тинчишмасди. Тўй аракатлари ичкарида бўлишига
арамай, Асадбек турган ерда ивирсишарди. Айримлари югуриб келиб, Асадбекдан масла ат олиб
кетарди. Айримлари шунчаки кириб-чииб турарди. Улар орасида таниш одамларини кўриб, Зо ид
« оким дейишганича бор экан», деб ўйди.
Зо ид нико ошомида куёвнинг ёнида Анварни кўриб аввалига ажабланди. Устози сабаб бў-
либ, Анвар билан бир-икки су бат урган эди. Адолат деб куйиниб юрган йигитнинг адолатсизлик
билан топилган пуллар эвазига тузалган дастурхон тўрида ўтириши унга )алати туюлди. Унинг а-
ричи билан ўлчанса, Анвар дўстининг бу хонадонга куёв бўлишига йўл ўймаслиги лозим эди. Дўс-
тини айтаролмаган тадирда ам куёвжўра бўлиб тўрда ўтирмаслиги керак эди.
Чумоли уясидек айнаётган тўйхонада Анвар ам Зо идни кўриб, «Бу йигит нима илиб юриб-
ди?» деб ажабланди. «Хизмати юзасидандир» деган гап хаёлига келмай бироз )ижинди.
Зо иднинг тўйда иштирок этаётганини фаат Анвар эмас, Асадбекнинг одамлари ам пайашди.
Тўй ўз йўлига, хизмат ўз йўлига, деганларидек, Асадбекнинг одамлари ушёр ва зийрак эдилар.
Ким келди, ким кетди, ким нима деди — уларнинг назаридан четда олмас эди. Тўйдагиларнинг а-
рийб ярми таклиф этилмасалар-да, Асадбекка садоатларини билдиришиб, ўз ихтиёрлари билан
келишганди. Зо ид ам таклиф этилмаганлар сафида, аммо унинг масади Асадбек одамлари учун
ноани эди. Шу сабабли «Шариф Намозов ишини кўрган, озир Шилимшининг иши билан шу)ул-
ланаётган» «бола»нинг келганини Асадбекка маълум илиб ўйишди.
www.tohirmalik.uz

— Еб-ичиб ўтираверсин, индамаларинг, — деди Асадбек. Кейин ёнида ўл овуштириб турган
Кесакполвонга аради. — 7айдар, директоринг кўринмадими?
— Кишинёвда ўтирибди. Самолёти учмаётганмиш.
— Прокурор боланинг акаси ўлдирилган, девдингми?
— 7а, шунаа бўлган экан.
— Прокурор бола.... тузукро одамми?
— Бу ёда али тузукро иш бермади. Милисадалигида сал ўжарро экан. Одам бўлиши ийин-
ов...
— Хўжайини нима дейди?
— Одам бўлмаса думини тугади-да...
— Ўзинг ам уриниб кўр. Оё)имиз остида ўралашмасин. Кавказлик болаларни топдиларингми?
— Йў, изи урибди. Уларни академик топган бўлиши керак. Прокурор болага ўшани рўпара и-
лайми?
Асадбекка бу таклиф маъул тушгандай бўлди. Сўнг Зелихон изидан ис олган прокурор оибат
Элчинга рўпара келишини ўйлаб, фикридан айтди.
— Йў, — деди у кескин о ангда. — Унга тегмаларинг.
Зо ид «юори доираларнинг» ўзи аида сўз юритаётганидан бехабар, «мени бу ерда еч ким
танимайди», деган хотиржам ўйда тўй тамошасини кузатарди. Унинг назарида хонандалар устидан
сочилиб, хипчабел раосалар оё)и остида босилаётган пуллар о)оздан эмас, одам онидан иш-
ланган эди. Маст башаралар санчига ил- ил пишган ўй гўштини эмас, одам гўштини илиб о)изга
солишаётгандай эди... Шуни ўйлаганида кўнгли а)дарилиб кетаёзди. Гўё ашулачи санъатини адр-
лагандай пул сочаётган, аслида ўз удратини, айни чода, Асадбекка бўлган эътиодини намойиш
этаётган бу киборларнинг ай бири Жалол Комиловнинг эркаклигини кесиб ташлаган экан, ай би-
ри юрагига пичо санчиб, ай бири осиб ўйган экан? Зо ид «бу ва шийлик фаат мафиянинг ў-
лидан келади, гуру лар орасида ихтилоф чиану Комилов урбон бўлган», деган арорга келган
эди. Бу ва шийлик «ижодкори» пул сочаётганлар эмас, ўши айтиб кўпнинг дилини ўзига ром и-
лиши мумкин бўлган, озир эса тўрда куёв сарупосида ўтирган Элчин экани хаёлига келмайди. Бу
аиат тагига етгунича кўп оилади, пешонаси кўп )урра бўлади...

Даврабоши Элчиндан биттагина ўши эшитиш таклифи тушаётганини айтиши амоно ийи-
ри бўлиб кетди. Элчин амалмасидан аввал бу шарафга кўникиб олган эди. Шундай кезларда у
са нага юриб эмас, гўё пару булутлар устида сузиб чиар эди. 7озир ўша дамлар айтгандай бў-
либ юраги бир энтикди. Бош чайаб «йў», деди. Ўрнидан туриб, ўлини кўксига ўйиб таъзим ил-
ди. Даврабоши унга тор узатгач, ноилож олиб ўлига олди. Шунда ам ўртага чимади.
Кимга тўй, кимга аза, дейдилар. Элчин зо иран куёвлик шо супасида хуррам кўринар, ботинан
эса, юраги темир тирнолар укмида эди. Яхшилаб араган киши унинг юзлари кулгани билан кўз-
лари )ам пардаси ортида маъюс тортганини пайай олади. Яхшики, тўйда одамлар синчков бўлиш-
майди. Кўпчилик Элчиннинг «ашула айтмайман» дейишини шунчаки ноз ўрнида абул илди. Эл-
чин озир улар истаган ўшиларни айтолмасди, уларни хурсанд илолмасди.
8ўлига тор олгач, «нимани айтсам экан» дегандай ўйланиб олди... Электр орган чол)учиси
унинг мушкулини осон илиш учунми бир ватлар маш ур бўлган ашуласининг куйини чалди...

Бугун ўшни чорбоа


келин тушди, ёр-ёр...

Элчин бу куйни эшитмади.


...Пуллар сочилиб ётган тўйхонага... Ноила кириб келди. Оппо узун кўйлакда. Чап кўкрагида
пичо, лекин он йў. Маъюс кулимсираб туриб:
— Айтинг, Элчин ака, ўша ашулангизни со)индим... — деди.
— 8ўши фаат сенга аталган эди.
— Айтинг, майли, булар ам эшитишсин. Зора тош юраклари юмшаса...
Тўйхона бирдан жимиб олди.
8амохонадаги тўл)оли кечаларда ту)илган, узо йиллар юрак афасидаги тутинликда потир-
лаётган ўши озодликка чиди...
Хайр энди, албимда бир видо олди...
Хайр энди, сен кетдинг, бегуно о у...
Бугун сен айдасан,
8айларда олдинг...
www.tohirmalik.uz

Бугун бошинг узра кимнинг пано и...

Элчиннинг назарида тўйхона жим эди. Барча унинг юрагидан отилиб чиаётган нидони тинглар-
ди. Аслида эса... дастурхонга бошланган ялпи ужум сусаймаган олда давом этарди.

Сени кеч топгандим... эрта йўотдим...


8ар)агин, лойиман сенинг а рингга...
8ар)агин... 8ар)агин...

Элчин ўзга оламга кўчган эди.


Тўйхонада эса Асадбекнинг ичкари киришига тайёргарлик бошланаётган эди. 7ар олда куёви
ашула айтяпти, пул истирмаса бўлмас...
Бўшаган ликопчаларни йи)иштириб юрган тўрт аёл Жамшиднинг ишораси билан сочилиб ётган
пулларни тезлик билан териб олишди. Улар ишларини якунламай туриб бир йигит ўлида даста-
ланган пул билан пайдо бўлди-да, юзталикларни икки атор илиб худди пояндоздай тера бошла-
ди.

8ар)агин, лойиман сенинг а рингга...

Юз сўмлик пулдан иборат пояндоз осил бўлгач, базмхонада Асадбек кўринди.


Ўзгалар албида ме р уй)отдим...

Асадбек пулларни босмай, четлаб ўтиб, ашула айтаётган куёви томон юрди. Йўл-йўлакай Жам-
шидни кўзи билан излаб топиб ово уйиб ўйди. Жамшид буни тушуниб дарров хипчабелларга
имо илди. Уларга жон кириб, пулларни йи)иштиришга тушишди. Асадбек келин-куёвга яинлашиб
чўнтагига ўл солди. Кўпчилик бир даста пул сочилишини кутган эди. Асадбек еч бир тўйда, ёки
йи)инда пул сочмаган. Унинг бу одатини билган яинлари «ўзининг тўйида бу одатини бузарми-
кин» деб ўйлашганди. Улар кутган иш бўлмади. Асадбек иккита юзталик чиариб узатди.
Элчин боша оламда эди — эгилмади. Асадбек пул истиролмади. Унга Элчиннинг озирги о-
лати бегона эди. Шу сабабли Элчиннинг эгилмаганини ма)рурлик белгиси сифатида абул илиб
)ижинди. У ўзини ма)луб ис этди. Аммо ма)лублигини тўйга йи)илганлар у ёда турсин, ёнидаги
аъёнларига ам сездириши мумкин эмас эди. У дар ол чўнтагига ўл солди-да, бир тутам юзталик
чиариб, куёви устидан сочди. Тўйхонани ийири босди. Асадбек иккинчи чўнтагидан пул чиа-
риб уни изи устидан сочди. Аввал Кесакполвон, сўнг Чувринди хўжайинлари ишини такрорлашди.
Асадбек кулимсираган олда тўйхонадан чиди.

...8ар)агин, лойиман сенинг а рингга...

Элчин устидан пул ё)иларди...


Туй)улари эса топталарди...
Унинг кўзларидан сизиб чиан ёшни еч ким сезмасди, атто Анвар ам...

...Ўзгалар албида ме р уй)отдим...

«Сиз ўшами?..»
Зайнаб бу ла зани анча кутди? Еттинчи синфдалигида «Ўтган кунлар»ни биринчи марта ўиб
чиан эди. Еттинчи синфдалигида китобдаги Зайнабни ар)аб, Кумушга ўзича мотам тутди. Ўзига
Зайнаб деб исм ўйгани учун ота-онасидан хафа бўлди. Романни иккинчи ё учинчи марта ўиётга-
нида онасига йи)лади. «Отимни ўзгартирайлик», деб ялинди. Манзура изининг бу или)идан кул-
ди. 8учолади, бошини силади, пешонасидан ўпди. «Айланай изим, бу ёмон исм эмас, китобда
ёзаверишади-да», деди. Кейин изига изииб ўзи ам китобни ўиб чиди. Ўзи ам йи)лади.
«Ойижон, исмимни Кумуш деб ўзгартирмайсизларми, Кумушга ўхшаб ўлиб кетсам ам майли эди...»
Бу Зайнабнинг кўнглидан кечган гап. Уни тилга чиариб айтолмайди, уялади. Чунки китобдаги Ку-
мушнинг Отабеги бор.... орада тотли дамлар бор. Зайнабнинг орзулари ортида озирча яширин
бўлмиш шундайин ислар борлигини отаси билиб олса — шармандалик эмасми?
Узо ватгача биров уни отини айтиб чаирса худди «Кумушга за ар берган сенсан», дегандай
бўлаверди. 7атто бир куни тушида Кумушни кўрди. Кумуш — кинодагидан минг чандон гўзал, юз-
ларидан нур таралаётган бир жувон «нима учун мени ўлдирдингиз?» деб ўпкалади.
www.tohirmalik.uz

Ўзининг исмидан уялиш баробаринда у хаёлан Отабегини изларди. Синфдаги болалар орасида
Отабек ўрнини босувчи болани топмади. Танаффус пайтида худди излардай тўпланиб олишиб
кийим-кечаклар аидаги гаплардан ортмовчи ў)ил болалардан Отабек чииши мушкул эди. Унинг
назарида арзирли бола мактабда йў эди. Нораста из юрагини отасининг ишончли ма рамларидан
бири бўлган жингалаксоч йигит — Жамшид ром этсами?! Жамшид эса изчанинг кўнглидан нелар
кечишини билмай, овлида рўпара келиб олганида «7а, пучу, ўишлар алай энди?» деб ўяди.
Зайнаб баъзан шу сўзларни ам эшитишга мушто бўлиб олади. «Отам мени унга берармикин-
лар?» деб ўйлайди. 7атто «Нимага мени олиб очиб кета олмайди?» деб ам фикр илади.
Бало)ат ёшига шу ўйлар, орзулар билан кириб келди. Кўнглидаги болаликнинг ўткинчи ислари
эмас экан. Юракка уру) бўлиб адалган ўша ислар энди униб чиа бошлади, изнинг юрагини, а-
лу ушини Жамшид тамом банди илди. Ўши ўтаётган бўлса-да, уйланмай юрган йигит нима учун-
дир бу хонадонда ажиб бир гул унаётганини сезмас эди. Жамшид деярли ар куни шу ерда бўлгани
учун ам уни ўз синглисидай кўрарди, унга бошача кўз билан арашни ўйламасди. Зайнаб мана
шундан тўл)ода эди.
У бекор олди дегунича Кумушбиби исматини ўирди. Китобнинг кўп са ифалари ёд бўлиб
кетган эди.

«Билурмикин, билмасмикин, у золим!


Кунлар, тунлар тортган о у зоримни!..»

Кумушнинг тўйида излар айтган ўшидан шу байтни кўп такрорларди. Жамшид кўринмай ол-
са «тоблари очдими, мени ўйлаб хаста бўлдиларми», деган хаёлга борарди. Хаёлни ўзича аи-
атга айлантирай деганида Жамшид кўриниб олса, унинг сочларини битталаб юлгиси келарди. Ке-
чалари билан тўл)ониб «яхши кўришимни ўзим айтаман», деб арор иларди. Тонг бўзариши билан
унинг бу дадиллиги уйуга кетар эди. Жамшиднинг машинасига чианида эса сири ошкор этилиб
шарманда бўлгандай юзлари ловуллаб, тили калимага келмай отиб оларди. Зайнаб фаатгина ўз
дунёсида яшарди. Бу дунёга ўзгалар кириши мумкин бўлган эшик эса таа-та берк эди. Бу эшикни,
истаса, фаат Жамшид оча оларди. Аммо унда бундай хо иш учуни сезилмади. Зайнаб ношукур-
лик илмади. «Узодан бўлса ам ар куни кўриб турсам бас», деди. Назарида Жамшид бўлмаса
унинг бу дунёда юришига ожат ам олмас эди.
Йигит киши ам шунчалар бепарво бўларми? Гулларнинг очилишига зор булбуллар ани? Гул
ишида ёниб куйловчи умрилар ани? 8ани Отабек? За ар фаат Кумушбиби жонини су)уриб ол-
май, Отабек юрагидаги му аббатни ам ўлдирдими экан? Шу боис бу ёру) дунёда Отабеклар ол-
мадими экан?
Жамшид Отабек каби севганида эди, Зайнабимиз Кумуш каби ўлиб кетишга минг марта рози
эди. 7а, Зайнабимиз ана шундай телба му аббат чўриси эди. У Жамшиднинг юрагидан аёл зотига
нисбатан му аббат увиб чиарилганини, бу алб фаат нафрат билан тепаётганини билмас эди.
Чунки Жамшид ам ўз дунёсида яшарди. Унинг дунёсига ўзгаларнинг кируви мумкин бўлган эшик
ам таа-та берк эди. Бу эшикни Зайнаб ам оча олмас эди...
Зайнаб му аббатнинг алдамчи булутлари устида сузиб юрганида ўзининг бўлажак тўйини хаёл
кўзи билан кўрарди. Йў, йў, сиз уни эрсираб олибди, деб ўйламанг. Асти бундай эмас. Тўй де-
ганда унинг кўз олдига тўшак келмайди. Тўй деганда у... Отабекнигина кўрарди. Хотирасига му р-
ланиб олган ёзувчи сатрлари билан кўрарди...
«...куёв келар эди: икки томонни сириб олган хотин-излар ўртасидан Отабек келар эди...»
Отабек — шуб асиз, жингалаксоч йигит.
«...унинг кетидан Офтоб ойимнинг эгачиси исири) тутатар эди...»
Демак, исири)ни холаси тутатади.
«...хотинлар ўлларида шам билан бунга арар ва узатиб олур эдилар...»
Электр чиро ўчиб олса андай яхши бўлар эди...
«Куёв уйнинг ёнига етди. Унинг юзи уятдан жуда изарган, очгали жой тополмас эди. Шу кез-
да уйнинг эшиги очилди-да, янга томонидан аршиланди.
— Кирингиз, бек!»
Янга ким бўларкин? Кичик холаси дуруст. Каттаси сал ўполро, бемаъни гапларни ам айтво-
ради.
«...Отабекнинг юрак уриши э тимол янгасига ам эшитилар эди...»
Янгасига эшитилмас балки, аммо у эшитади. Ўз юрагининг афасдаги ушдай потирлашига а-
мо анг бўлади...
«...Отабек уйга киргандан кейин янгаси ташари чииб, эшикни ўзи кўрарли ия илиб ёпди...»
Кичик холаси мўраламайди, гап пойламайди. Унга айтиб ўяди: эшикни зич ёпиб устларидан у-
лфлайди...
www.tohirmalik.uz

«...Уйнинг тўрида ёнини Отабекка бериб, рўмолининг учини тугибми, йиртибми Кумушбиби ту-
радир ва ким келди, деб ёнига арамайдир...»
У ам шундай туради. Дарров арамайди, сирини ошкор ила олмайди...
«...Рўмол тугиш билан маш)ул латиф ўлларни чет ўл келиб сиди.
— Жоним!»
Бу онни, бу жон ол)учи биргина сўзни у неча йил кутди? Унинг азобларига неча тун гуво бўлди
экан? Тундан сўраб кўриш керак: му аббат оловида овжираётган ундан боша яна битта из бор-
микин дунёда? Шунда ам...
«...Кумушбиби бегона ўлдан сесканди ва ўлларини утазмоа тиришиб:
— Ушламангиз! — деди ам сиувчи ўлдан утулиш учун орага тисланди...»
...Шунда ам Кумушбиби сингари ўлини тортиб олади. Силтаб эмас, аста, ноз билан тортади —
унинг хаёлига боша гап ораламасин, кўнгли озор чекмасин. Шунда у...
«...Титраган ва овжираган бир товушда:
— Нега очасиз?! Нега арамайсиз?! — деди Бек, Кумушбиби шу чоача арамаган ва арашни
ам тиламаган эди...»
...Шунда у овози титрамаса ам айтади бу гапни. Ахир, нимадир дейиши керак-ку?
«...Мажбурият остида, ёвараш билан секингина душманга аради. Шу арашда бирмунча ват
отиб олди...»
Йў, ёвараш илмайди, хумор кўзлари билан арайди. Уялибгина арайди. Бу арашнинг муд-
дати яшин умри мисол иса бўлади...
«...Шундан кейин бир неча адам босиб Отабекнинг пинжига яин келди ва эсанкираган, ая-
жонланган бир товуш билан сўради:
— Сиз ўшами?...»
Нима учун шундай дейди?
Зайнабимизнинг хаёлидаги тўй шу ерга келганда узилар эди. Куёвга шундай дейиш учун сабаб
ахтарарди... Сабабини бешафат аётнинг ўзи топиб беришини у айдан билсин? Хаёлидаги тўй са-
роб экани, исири тутатилмаслиги, шамлар ёилмаслиги, атто... катта холаси янга бўлиши, чимил-
диа номусли из эмас, юкли жувон бўлиб киришини, Отабек — жингалаксочли йигит эмаслигини
ўшанда билганида ўзини ёиб юбора олмасмиди? Хўш, билгач-чи? Уни нима ушлаб олди? Ў)ир-
ланган куниё хаёлидаги тўй бар ам топганини англаган эди-ку?.. Хаёлидаги тўй бар ам топгани
тў)ри, аммо Жамшидга бўлган му аббати сўнмаган эди. Бу му аббат сўниши учун аввал унинг ўзи
ўлиши керак. Аввал му аббатни сўндириб, сўнг ўлиш унинг ўлидан келмайди. Зайнабдаги му аб-
бат алангаси зўрми ё Элчиндаги асос ўтими — ўлмасак бунга ам ажрим топармиз.
7озир эса... Зайнаб номи чимилди, аслида оврупоча илиб яхшилаб ясатилган ётода, тўшак-
нинг бир четида омонат ўтирибди. Катта холаси «ўзингга ма кам бўл», деб чииб кетган. Эшик ия
очи. Кумушбибининг янгасига ўхшаб мўралаш учун атай очиб ўймади. Тасодифан шундай бўлди
шекилли.
Зайнаб куёв бўлмишнинг бир ватлар маш ур ўшичи эканини эшитганидан бери ўйлаб ўйига
етолмайди: У Элчиннинг маш урлигига гуво эмас. Элчин амалганида у учинчи синфда ўир эди.
8амалганидан кейин Элчиннинг ашулалари радиодан ам берилмай ўйган, шу рати аста сўнган
эди. 8олаверса, янги авлоднинг ўз о анги, ўз ўшичилари бор эди. Зайнаб отасининг масадини
англай олмади. Чиройга ба о берилса, Элчин Жамшидга нисбатан ўктамро эди. Лекин амалда
бўлган Зайнабнинг юраги унга эшикни очиб бера олмас эди. Нико ларини рўйхатдан ўтказмоа
борганларида унга бир неча марта ў)ринча аради. Дугоналарининг авасдан ёнаётганларини ам
сезди. Аммо... хотинини сўйиб ташлаган одамни куёв илиш отасига нима учун зарур бўлиб олди?
Нима учун онаси итоат билан кўнди?
Янга — катта холаси чииб кетганига ам анча бўлди. Куёв эса аяллаяпти.
Кун бўйи ор ё)иб, осмон асратини тўкиб адо илибди — аво очи. Тўлин ой жувон олича
эрга тегаётган изнинг а волини бир кўрай деб на дераза тепасига сулло лик билан ўниб олган.
7овлида аракат сўнмаган — хотинлар амон ивирсиб юришади...
Зайнаб ўрнидан туриб дераза пардасини ёпди. Жойига айтиб ўтирди. Зиндонга тушиб олган-
дай бўлди. Гўё тўрт девор, шифт бир бўлиб унинг устига босиб кела бошлади. Нафаси айтиб ўрни-
дан турди-да, пардани салгина сурди. Ой нури хонага ў)ринча кириб ожизгина ёниб турган тунчи-
ро нури билан оришиб кетди.
«Сиз ўшами?»
Бунинг айтилишига озро фурсат бор.
Зайнаб ётохонада куёвнинг аяллашидан айрон. Куёвнинг эса бу ерга киришга юраги дов
бермайди. Уч кун аввал келиннинг сеплари олиб келинганда Элчин айси хона ёто бўлишини кўр-
сатган эди. Арабистонда ясалган ашамдор каравотлар Элчин айтган хонага ўйилиб эди. Ноила
билан тотли тунларни ўтказган, оибатда эса, Ноиланинг жони узилган хонада энди у боша жувон
www.tohirmalik.uz

билан бирга бўлолмас эди. Ресторанга жўнашаётганида ам хобго Элчин айтган хонада эди. 8айт-
са... Ноиланинг жони узилган хонага кўчирилибди.
— 7еч замонда да лиз ам испалний бўларканми, — деди аммаси унинг норозилигини писанд
илмай. Элчиннинг туй)улари амма учун бегона эди. Айтса, «орадан неча йил ўтди. Эркак киши сал
ўзини ўлга олиши керак», деганга ўхшаш бир гап эшитарди.
Хобго дан бўлак барча хоналар келин тарафидан келган хотинлар билан банд. 7овлида ўзининг
ариндошлари из)иб юришибди. Элчин чекиб олиш ба онасида Анвар билан дарвозахонада туриб-
ди. Аммаси икки марта келиб: «7ой, кирмайсанми?» деб кетди. Элчиннинг гапларида тайин йў.
Анвар буни сезяпти. Ўрто)ининг келин олдига киргиси йўлигини англаб турибди. Сабабини сўра-
майди. «Ноила эсига тушиб кетди шекилли?» деб тахмин илади. «Майли, ўзини босиб олсин», деб
у ам сигаретга сигарет улайди... Аммо тонггача шу олда туриш мумкин эмас...
— Совотдим, ошна, — деди Анвар. — Энди кир, хотинлар гап илади.
Элчин мўмин боладай хўп, деб уй томон юрди. Остона — муаддас чегара. Анвар чегарани бо-
сиб ўтмади, овлида олди.
Эшик очилиб куёв тўра — Отабек эмас! — кирдилар. Келин пошша — Кумушбиби эмас! — ёнини
эшик томон бериб — атайин эмас! — ўтирадилар. Ким келди, деб ёнга арамайдилар. Эшик ма кам
ёпилиб, калит буралади. Нариги хонадан жой олган хотинлар, )афлатда олишди десак, янглиш-
маймиз. Чунки адимнинг расм-русими йў энди. Хотинлар нима учун куёвнинг уйига келиб, нима
учун ётиб олишаётганини ам билмайдилар. 7овлида гулхан ёиш йў, келин боши узра палак
тортиб ёр-ёр айтиш йў, исири тутатиш йў, тортишмачо йў, чимилди йў... Келин-куёв уй бур-
чагига тортилган чимилди ортида ўтириб тонг оттирмайдилар. Хотинлар чимилдини аста суриб
мўраламайдилар. Кампирлар излик оламларини ташлаб, жувонлик очунига кириш онларини хо-
тирлаб, чоллари билан бўлган кейинги ангомаларни сўзлаб куёв билан келин кўнглини итила-
майдилар... 7аммаси соддагина: эшик улфланади, хотинлар мин)ирлаб-мин)ирлаб уйуга кетади-
лар. Келин ўзига пиши бўлса бўлди, йўса урф бўйича эртага белгиланган воеа шу тундаё амал-
га ошаверади, янгалар до)да олаверадилар...
...Латиф ўлларини чет ўл келиб симади. «Жоним!» деган сўз учмади. У Кумуш эмас, Зайнаб
экани учун шундай бўлгандир? Балки у китобда ёзилгандай ширин ла зага арзимас?
...Элчин аввалига тўшак устида Ноиласини кўрди. Кўзини чирт юмиб олди. Чуур нафас олиб
туй)уларини айдаб чиармочи бўлди. Бунга пича эришди. Кўзини очганда тўшак устида Ноиласи
йў эди. Тўшак устида омонат ўтирган Зайнаб — Асадбекнинг (!) изи унга арамасди. Элчин ке-
линлик либосида ўтирган Зайнабга мажбурият юзасидан яинлашиб, билагига ўл юборди. 8атти
симади, о истагина ушлади.
Зайнаб сесканди. Аммо ўлларини утазмоа тиришмади. Унинг билагини ушлаган ўл бегона
эмас, таниш эди. Зайнаб ёвараш билан, ялт этиб душманига аради, ( а, у ёри эмас, душмани
эди!) ўрнидан турди. Кумушбиби Отабек пинжига яин келгани каби яинлашмади. Эсанкираган,
аяжонланган бир товуш билан сўради:
— Сиз... ўшами?!
Бу гап тилидан беихтиёр учди. Бу гап Кумушбибининг аяжони билан учмади. Кумушбиби ку-
тилмаган бахт уши бошига ўнган саодатли изнинг эсанкираши билан айтган эди бу гапни,
Зайнабимиз эса узо излаган онхўр душманига тасодиф билан рўпара келиб олган, бахти топтал-
ган жувоннинг эзгин овози билан айтди.
Савол жавобсиз олди.
Отабекнинг «Мен ўша!» деган кўнгилни увонтирувчи сўзлари учмади. Зайнабимиз «Кўзларимга
ишонмайман», демади. Икки лаб ўз-ўзидан бир-бирига овушмади... Кичкина нозик ўллар елка ус-
тига, кучли ўллар ўлти остига ёпишмадилар. У куёв бўлмишнинг юзига узо тикилиб турмади...
«Кутилмаган бир бахт!» демади, кулиб юбормади. Бу кулиш овлиларгача эшитилмади...
Куёв билан келин бир-бирларига яинлашмаган олда ўтириб, тонг оттирдилар.
Элчин, сўфи азон айтмай туриб, хобго дан чиди. Куёв чииб кетиши билан шошилиб кирган
янга — Зайнабнинг катта холаси жиянининг «ўзига ма кам бўлганини» кўриб, увонди.

  

Вино заводининг бошони Шариф Намозов хунук хабар билан кирган котибага норози иёфада
боди. Биргина жилмайиши билан жонини су)уриб олиши мумкин бўлган, аммо янги бошоннинг
кўнглини овлай олмасдан хуноби чииб юрган котиба унинг ово уйганини кўриб чимирилди.
— Кираверсинми? — деди нозли о ангда.
www.tohirmalik.uz

— Бир оз кутсин, — деди Шариф, телефон гўшагига ўл узатиб. — Министр билан гаплашишим
керак.
Котиба ноз билан бурилиб чиди. Шариф гўшакни жойига илди. «Прокуратуранинг яна нима
иши бор экан менда?» деб ўйлади. 8орнида бирдан санчи туриб, кўнгли айниди. Чўнтагидан хап-
дори чиариб, илиб олган чой билан ичди.
Шу ёшгача фаат илм деб яшаётган одам, гўё пешонаси деворга урилиб кўзи очилгандай, аёт-
нинг маъноси ўзгача эканига имон келтира бошлаган эди. Бахтли бўлишимга бахтсизлик асотади,
деганларидек, Худо бу бандасининг юму кўзларини очмо учун атайин амо можаросига рўпара
илгандай эди. 8амодан-ку, бир неча кунда утулди. Билагидаги игна излари ам йўолай деди.
Биро гиё вандликнинг тўридан утулиши о)ир кечди. Худди ачиган оват еб ўйгандай кўнгли
айниб, орин о)ри)и бошланса, тўл)о тутган хотин каби типирчилаб олади. Шунаа пайтда кўн-
гил амохонадаги йигитни ўмсайди. У кўзига фаришта бўлиб кўринади. Кела олсаю билагини
сииб туриб томирига эм игнасини санчса. О)ри тўхтаса. Булутлар устида ёнбошлаб сайр илган-
дай ором олса... Ўттиз минг эмас, ўттиз миллион сўм бераман деган тилхатга ам имзо чекишга
тайёр... Уйида дастлаб шу дард хуруж илганида ўзи ам, хотини ам ўрди. Гиё вандлик тўридан
чииб кетиш мумкинми, деган муаммо эр-хотинни ташвишга солди. Шарифни амохонадан уйга
олиб келган жингалаксоч йигит хапдори ташлаб кетмаганида уларнинг олига маймунлар йи)лаши
мумкин эди. Хапдори эм бўлиб, дард аста чекина борди.
Бошонлик курсисига ўтирган куни, йўланмаган ме мондай Асадбек кириб келганида ам хап-
дорини ютиб, дард билан олишаётган эди. Шариф Асадбекнинг довру)ини эшитса ам, ўзини энди
кўраётган эди.
Асадбек устол иррасига кўкрагини тираб, тиришиб ўтирган бошонга араб турди. Дард пича
чекиниб, Шариф аддини ростлагач, «7а, нима бўлди?» деб ам сўрамади.
— Янги амаллар утлу) бўлсин, — деди Шарифга атти тикилиб.
Азобнинг асоратидан али тўла утулмаган Шариф юзини буриштириб, «Ра мат», деди. У инда-
май кириб келиб, безбетларча ўтириб олган бу одамни вазирлик вакили деб гумон илди.
— Мени танимайсизми? — деди Асадбек.
— Кўзимга иссиро кўриняпсиз?..
— Мен, Асадбекман! Шунаа одамни эшитганмисиз?
Бе уш одам юзига муздек сув сепилса, кўзи мошдек очилгани каби Шариф ам ўзи кутмаган
олда, бирдан сергак тортди. «Шунаа одамни эшитганмисиз?» Шариф Асадбекни бадово, тўнг,
ёвуз бир махлуни эслатувчи одам иёфасида тасаввур этарди. Тў)ри, араши ўткир экан. Лекин бу
арашда ам, юзларида ам ёвузлик аломати сезилмайди. Кийимлар шо она эмас, бармоларда
тилла узук, о)изда тилла тишлар йў... Шариф Асадбекнинг арашига дош беролмай ўрнидан туриб
кетганини ўзи ам сезмай олди. Устолни айланиб ўтиб у билан ўшўллаб сўрашди. Асадбек ўтир-
ган ўрнида жилмайди. «Жойингизга ўтиринг», деди. Шариф унга итоат этмай, устол олиб рўпара-
сига ўтириб «буюрсинлар, тасирим», деган каби мўминтой кўриниш олди. «8илич бу олимчани
айсар, дерди, мулойимгина-ку?» деб ўйлади Асадбек.
— Ишга киришиб кетдингизми? — деди Асадбек, ундан кўз узмай.
— Секин-секин бўляпти, — деди Шариф. У озир айнотаси билан биринчи марта учрашиб, хи-
жолатда ўтирган куёвболага ўхшарди.
— Шу завод дунёга маш ур бўлиши мумкинми?
— 7а... — деди Шариф, — катта фойда бериши мумкин.
— Мен дунёга маш ур бўлиши мумкинми, деб сўраяпман. «Порто»ми, «Наполеон»ми, еч бўл-
маса «Белий аист» даражасига чиа оладими?
— Нега чимасин? Биз «Порто»дан ўтиб кетишимиз ани. Мен янгича бир жараён асосида вино
олишни таклиф илувдим. Португалияликлар изииб туришибди. Бу жараённи янада мураккаб-
лаштириш имкониятим бор. Заводда ишлаётган одам сони учдан иккига исаради. Ма сулот аж-
ми уч баравар ошади, сифати етти-саккиз марта яхшиланади.
— Биз заводни сотиб оламиз.
— Биз деганингиз ким?
— Биз — иккаламиз. Яъни, сизу мен.
— 7азиллашманг, менинг пулим йў. Ундан кейин бу давлатнинг заводи.
— Давлат сотади заводни. Ўтириб оладиган амма заводларни бугун бўлмаса эртага албатта
сотади.
— Бу завод... ўтириб олмаган. Катта фойда олади.
— 7озирги шароитда миллиардер завод ам хароб бўлиб кетиши мумкин.
— Йў, бу мумкин эмас.
— Мумкин.
— Бу менинг ўлимдан келмайди.
www.tohirmalik.uz

— Сизнинг ўлингиздан аралашмаслик келар?


Шариф тушунди. Демак, Асадбекнинг режаси икки босичдан иборат: биринчисида бошон чет-
да туради. Ундан кўра чапдастро одамлар заводни чўктиришади. «Норентабел» деган рўйхатга
киритилади. Иккинчи босичда Шариф майдонга чиади. Янги усули билан заводни «кўтаради».
— Фойданинг тўртдан бири сизники, — Асадбек шундай деб ўрнидан туриб, ўл узатди. Шариф
беихтиёр ўл берди. Асадбек хайрлашиш учун ўл олишдими ё шартни тасдилатдими — Шариф
англай олмасдан олди.
Орадан неча кун ўтса ам Асадбекнинг гапларини ўйлайди. Ма)зини чамочи бўлади. 7озир
завод тўрт миллион сўм соф даромад олади. Тўртдан бири — демак, миллион! Янги усулга ўтилса
бу яна кўпаяди. Хориждан доллар ам оиб келади. Нима, у миллионер бўладими? Бунга бир ишо-
ниб — кўнгли яйраб кетади. Бир ишонмай, кўнглига )ул)ула оралайди. Прокуратурадан Зо иднинг
келгани аидаги хабар вужудида мудраётган ўша )ул)улани уй)отди. Гарчи Зо ид ёмонлик илма-
ган бўлса-да, Шарифда унга нисбатан нафрат зо ир эди. У, шуб асизки, Зо иднинг юрагида андай
дард борлигини билмасди. Шариф учун милиса ам, прокурор, терговчи ам бир — суриштириб
ўтирмай амайдиган одамлар. Шариф энди иш бошлаган дамда, рўпарасидаги орон)иликлар чеки-
ниб, узодаги тилла чўилар кўриниб, ўша томон талпиниб яшаётган пайтда касби амашу хўр-
лаш бўлмиш бу одамни кўришни истамас эди. Аммо прокуратурадан келган одам унинг истаги би-
лан исоблашмайди — шуниси чато.
Шариф ўзи билан пича олишиб ўтиргач, котибасини чаириб, «кираверсин», деди.
Уларнинг сўнгги учрашуви амохонада бўлган эди. Унда Зо ид ўрнидан силжимайдиган тахта
устол ортида ўтирарди. Шариф хонага ўлларини орасига илиб, ўлимини бўйнига олган одамдай
аддини эгиб кирган эди. 7озир эса... кенг хонада, устига тўртта телефон ўйилган катта устол ор-
тида Шариф ўтирибди...
Эшикдан Зо ид кириб келди. Орасида сочи эмас, котиба кўриниб, Зо ид ичкарига адам ўйи-
ши билан эшикни ёпиб олди. Зо иднинг ўллари орасида эмасди. 8адди ам эгилмаган, юриши
дадил эди. У «кутиб турсин», деган гапни эшитганидаё бошоннинг учрашувга уши йўлигини
сезганди. Ичкари кириб, Шарифнинг имирламай ўтирганини кўргач, бир )ашланди. Аммо одоб
юзасидан салом берди. Шариф бош ир)аб алик олди. 8ўли билан рўпарасидаги стулни кўрсатиб,
«ўтиринг», деган ишорани илди. Унинг душманни кутиб олгандай аршилаши Зо ид учун кутилма-
ган ол эди.
— Эшитаман, — деди Шариф, Зо идга арашга ботинмай. У терговчини хушламай арши олгани
билан саросимадан али утулмаган эди. Шу сабабли ам унга тик арай олмади.
Зо ид эса унга тикилиб турди. «Мен али шунга ачинувдимми? Шунинг бегуно лигини исботла-
мочи эдимми? 8амода чириб кетадиган тўнка экан-ку?» деб ўйлади.
Зо ид Жалолшилимшининг иши билан банд бўлса-да, Шариф Намозов тадири, винзавод атро-
фидаги ангомаларни ўрганишдан бутунлай воз кечмаган эди. У али Жалолшилимши Асадбекни-
нг яинларидан бири бўлганини билмайди. Билганда эди, «Асадбек лозим бўлган ма алда сизни
ам шу йигитдай ўлдиртириб юборади», деб айтармиди... Зо иднинг бу дарго га келишидан маса-
ди дастлабки иш бўйича аиат тагига етиш. Нима учундир «Шариф Намозов менга кўмак бера-
ди», деб ўйлабди. Одамнинг бунчалик тез ўзгариши мумкинлигини исобга олмабди.
— Эшитаман, — деди Шариф бу сафар баландро овозда.
— Бир табриклаб ўяй деб кирдим. Шу кўчага йўлим тушиб олувди.
— Ра мат.
— Тўйда кўринмадингизми?
— 8айси тўйда?
— Асадбек изини узатди-ку, сизни айтмадими?
— Сафарда эдим.
— Аттанг... Зўр тўй сизга насиб этмабди-да, а? Ишлар ийин эмасми?
— Шуни сўрагани келдингизми, боша гапингиз йўми?
— Боша гапми?.. Бор. 8илич Сулаймонов билан ораларингизда нима гап ўтган эди?
— 7еч анаа гап ўтмаган.
— Унда нима учун сизга ту мат илди. Озмунча пулга куймади, бояиш. Сизнинг амалишингиз
унга нима учун зарур бўлиб олганди?
— Сулаймоновнинг ишини сиз олиб боряпсизми?
Зо ид саволдан кутилган масадни англади:
— Мен Намозовнинг ишини олиб боряпман, — деди дона-дона илиб.
— Намозовнинг иши ёпилган, — деди Шариф тўнг о ангда.
— 7озирча расман шундай. Сиз кўча чангитиб юрган киссавур бола эмассиз. Олимсиз. 8онунни
яхши биласиз. 7ар андай иш айта ўз)отилиши мумкин, — деди Зо ид, ар бир сўзга ало ида-
ало ида ур)у бериб.
www.tohirmalik.uz

— Ўша айта ўз)отилганда гаплашамиз.


— Яхши ният, ярим мол, ар олда гаплашарканмиз-ку, — Зо ид шундай деб ўрнидан турди. —
8амохонада сиз менда бошача таассурот олдирган эдингиз. Сизни олим одам, илмдан боша
нарсани тан олмайдиган аиатпарвар киши, деб ўйлаган эканман. Бу дунёда чин аиатпарвар
одам анонинг уру)и экан, шекилли?
— 7аиатдан амма гапирганида ам сиз гапирманг энди! — деди Шариф ўрнидан туриб. У Зо-
идни кузатиш учун ўрнидан ўз)алдими ё жа ли чииб туриб кетдими, ўзи ам билмади.
Бурилиб кетмочи бўлган Зо ид ажабланиб, унга аради:
— Нимага? Мен аиатга мос келмайдиган бирон иш илдимми ё сўз айтдимми?
— Бегуно одамни мутта амларнинг ичига тииб ўйиш — аиатми?
— Афсуски, ламалик учун амаш мумкин эмас. Ўшанда сизни ламалигингиз учун тииб ўйиш
керак эди. Молдай ичиб, билакка ора доридан урдириб, уйда нима а вол, билмайсиз. Яхши амки
уйингизга ора дори ташлашибди. Хотинингизни сўйиб, пичо дастасини ўлингизга ушлатиб
ўйишса нима илардингиз?
Зо иднинг гапи Шарифни титратиб юборди.
— Гапирманг! — деди у жон олатда.
— Шошилманг, бу ам бўлиб олар... сиздаа одамларни йў илиш чўт эканми? Фаат касрин-
гиз бошаларга уради. — Зо ид шундай деб эшик томон юрди.
— Тўхтанг, сиз нимага шама иляпсиз?
— 7еч нимага. Ўзимча ўйлаяпман. Бошингизга бахт уши ўнган экан, оё)идан ма кам ушланг.
Жар тепасига бориб олганингизда аттанг, деманг. Сиз ўйнаётган ўйиннинг онун-оидаларини
мен билмайман. 7ар олда бу илм одами ўйнайдиган ўйин бўлмаса керак.
Илмдан чекинган икки одам сер ашам бир хонада худди дарёнинг икки ир)о)ида тургандай
гаплашишарди. Ажабланарлиси шундаки, уларнинг бири аиат истаб илмдан узолашди, иккин-
чиси аиат етказган жабрлардан безиб, илмдан юз ўгирди. 8амохонадаги учрашувда улар ру ан
бир-бирларига яин эдилар. Энди улар орасида олов дарёси бор. Уни кечиб ўтиш мумкинми? Улар
яна тўнашадиларми — Худо билади.
Зо ид чииб кетди. Илмоли гаплари билан Шарифнинг юрагини тирнаб кетди. 7аиат деб жа-
бр чекканлари тў)ри. Аммо бу жабрнинг ро ати ам бор эди, тан олиш керак. 7аиатдан чекинма-
ган одамнинг ру и эркин бўлади. Дард чекса-да, тиз чўкмагани учун ру и яйрайди. Ана шу ро ат-
дан ўзи ўз хо иши билан воз кечди. Аммо ру и унинг бу арори билан келиша олмайди. Зиндонда
азоб чекаётган банди каби нола илаверди. 7озир Зо ид чииб кетгач, бу нола яна бошланди. Ша-
риф ўрнига ўтириб, тирсакларини столга тираб, бошини чангаллади.
Эшикни ия очган котиба унга ажабланиб араб турди-да, енгил йўталгандай бўлди. Шариф бо-
шини кўтариб унга аради.
— Телефонга аранг, — деди котиба.
Шариф телефон гўшагини уло)ига тутиши билан Асадбекнинг овозини эшитди:
— Тинчликми?
— Тинчлик.
— Терговчи бола нимага келибди?
— Шундай ўзи...
— Чайналманг.
— Сулаймонов билан ораларингда нима гап ўтган эди, дейди.
— 8ўриб кетдингизми? 8ўрманг. Бу бола бир ўлимтик чивин. Чаиб ўлдирмайди. Фаат )ин-
)иллаб )ашингизни келтиради. Пуф десак, чиан жойига кириб кетади. Омон бўлинг.
Асадбек гапни иса илди.
«Дарров аёдан била олди, — деб ўйлади Шариф, — аммаёа ай)очи ўйиб ташлаган ше-
килли?»
Шариф, Зо ид айтгандай, гўл бўлмаганда, 8илич Сулаймоновнинг котибаси нега алмаштирилди,
деб ўйлаб ўярди. Агар бирон марта бўлсин ша ар марказидаги уч аватли уй ертўласидаги видео-
барга кирганда эди, котибанинг аердан келиб олганини фа м этарди.
Котиба кириб яингинада видеобарда кўпнинг жонини олган нозли жилмайиши билан янги хў-
жайинига яинлашди.
— Чой дамлаб берайми, Шарифжон ака!
Шарифнинг димо)ига ёимли атир иси урилиб, кўнгли равшанлашди.
— Майли, жуда аччи бўлмасин, — деди котибага бир араб олиб.
Котиба устолнинг нариги четидаги чойнакни олиш учун орадан айланиб ўтмай, Шарифнинг ол-
дидан ўл узатиб эгилди. Шарифнинг димо)ига атир иси гупириб урилди. Кўзи котибанинг сийнаба-
нд таилмаган кўкраклари орасидаги аричага тушиб, кўнгли )алати бўлиб кетди. Котиба еч нар-
сани сезмагандай аддини ростлаб, унга бир ишвали жилмайди.
www.tohirmalik.uz

Бировга ёмонлик илмайдиган одамни «яхши одам» дейишади. Ўзгаларга яхшилик илмовчини-
чи? Бошаларга яхшилик илмайдиган одамнинг ёмонлик истовчидан фари борми?
Винзаводдан узолашаётган Зо ид шу саволга жавоб истар эди. Устози 7абиб Сатторович илмга
ра)бати бор, итидорли олимга жонини ам беришга тайёр. Ўзининг ишини четга суриб, бошага
ёрдам ўлини чўзади. Бу яхшиликми — яхшилик. Лекин кўчада биров очдан шишиб ўляпти, десан-
гиз, ёрдам бериш учун чимайди. Ўша ўлаётган одам олим десангизгина чииши мумкин. Бу-чи, бу
ам яхшиликми ё абла ликми? Шариф Намозов ам шу тоифаданми? Хўш, Зо ид нима илиши ке-
рак? Бу олим очдан эмас, тўликдан шишиб ўлишни маъул кўрибди. Унга ёрдам берсинми? Яшаш-
га ўзида ра)бат бўлмаган одамни ўлимдан утариб бўларканми?
Олим одам андай илиб илмни мансабга алмаштириши мумкин? Аввал мансабга етишиб, сўнг
олим деган унвонга эришганлар сон мингта. Бу одам эса... Тў)ри, бошон бўлатуриб ам илмий
ишини давом эттирар. Лекин озирги олда илм яхшиликка эмас, жи)илдонга хизмат илиши ани
бўлиб турибди. «Танлаган касбининг ўзи майда эди, — деган арорга келди Зо ид. — Мусаллас иш-
лашнинг янги усули. Кимга керак бу усул. Янгича мусаллас жамиятни яхшилашга, тозалашга хиз-
мат иладими? Узумни олдинг, сииб шарбатини чиардинг, идишнинг о)зини ма камлаб, орон)и
жойга ўйдинг. Шунга ам илм керакми? Одамларни алжитиш, миясини суюлтиришни ам «илмий
асосда йўлга ўйиш керакми?» Шуни олим дедимми? Шунга ачиндимми? Э, а мо, 7амдам аканинг
гапларига киришим керак эди. 7амдам акага ўхшаб бу одамнинг орнига бир тепмайманми, жони
о)риб турганида жиноятини бўйнига ўйиб, о)озга имзо чекдириб олмайманми...»
Зо ид йўлга о пояндоздай тўшалган орни )ичирлатиб босиб пича юргач, пишириб тўхтаган
автобусга чиди.
Ўзи ишлаган хонага кирганида 7амдам Толипов дераза токчасига ўтириб олиб сигарет тутатар-
ди. Хона тутунга тўлиб кетган, демак, 7амдам анчадан бери шу ерда, балки кимнидир сўро ил-
гандир. Балки кимдир яингинада тепки еб чииб кетгандир...
— 7а, одил прокурор, ишлар алай? — деди 7амдам ўтирган ерида ўл узатиб. — 7аиат ўрна-
тиб бўлдингми?
— Ўрнатяпман, — деди Зо ид, жилмайишга аракат илиб.
— Ўрнатавер. Бизам би-ир яйраб яшайлик.
— Кайфият йўми? Нима бўлди?
— Кайфият жойида. Бу дунёда аромилар бор экан, кайфият жойида бўлади. Сен аиатни ўр-
натганингдан кейин ишсиз сиилиб, кайфиятим бузилади,— 7амдам шундай деб чўнтагидан даф-
тарча чиарди. — Ўзиб ол: Шерўзиев. Таксопаркда йигирма икки йилдан бери ишлайди. Комилов-
ни аэропортда охирги марта шу одам кўрган. Комилов иккита кавказлик йигит билан савдони пи-
шитаётганда ёнида бўлган. Комилов уларни над икки юзга тушириб, соат тўртларда Чимкентга а-
раб жўнаган.
— Чимкентга? Унда Чиноз йўлига андай бориб олган? Балки Шерўзиев янглишгандир?
— Чимкентгалигини ани билади. Йўлда кавказликлар адашибмиз, бизга Чиноз керак экан,
дейиши мумкинмасми? У лама эса бундан хурсанд бўлади. 7ар олда Чиноз яинрода. Балки яна
беш-ўн сўм ўшишни талаб илгандир, улар кўнишгандир.
— Шерўзиев уни танир эканми?
— Ўша куни танишибди. 8араса, машина ўзи ишлайдиган таксопаркники, «Ошна, ачон келдин-
гиз?» деб сўрабди. «Яинда келдим», дебди. «Мошин янги-ку, андай ундирдингиз? Биз уч йилдан
бери кутавериб сар)айиб кетдик», дебди. Комилов «сар)аймаслик учун тузукро узатиш керак
эди», дебди. Шерўзиев шунга айрон. Хўжайинларга берадиганини бериб ўйган экан. Машина
биинига «ижара пудрати», деб ёзилган экан. Таксопарк хўжайинлари эса бундай эмас, деб тури-
шибди.
— Ў)ирланганми?
— Янги машина ў)ирланса, улар жим ўтиришармиди? Бу ерда тўдаларнинг ўли борлиги сези-
либ турибди. Асадбекми, 7осилбойваччами, Марканянми?.. Ким олган машинани? Комилов кимнинг
хизматкори? 7а, Шерўзиевнинг гапига араганда Комилов Сибирдаги жононларнинг илиларини
таърифлаб берган экан. У Сибирда нима илган? Гастролга борганми? Гап кавласанг, савол айнаб
чиаверади. Сен унга жавоб топа олмасанг керак.
— Шу даражада ношудманми?
7амдам дераза токчасидаги «шо супаси»дан тушиб, Зо идни елкасига енгил мушт уриб ўйди.
— Гап сенинг ношудлигингда эмас. Бу чигални атто улу)лар улу)и 7амдам Толипов ам еча ол-
майди,— у шундай деб кулиб ўйди. — Кўнглим сезиб турибди, бу тўданинг иши. Тў)ри, ё)очнинг
учта эмас, иккита учи бўлади. Бир ё)ини боссанг, иккинчи томони келиб пешонангга урилади. Ў
яин кунлар ичи тўдаларнинг ўзи кераксиз бир одамини отил илиб кўрсатиб, сенга рўпара ила-
www.tohirmalik.uz

ди, ё «очилмаган ишлар» рўйхати биттага кўпайиб, сен хўжайининг олдида ношуд ходим сифатида
аддингни кери-иб турасан.
7амдам гапини азилга бурмочи эди, эплолмади. Табиатан кескинро одамнинг кайфияти бу-
зилиб турган пайтда азил илиши туянинг балет расига тушишидай бўлар экан. 7амдамнинг бу-
наа азиллари Зо идга янгилик эмас. 7амдам ўз ё)ига ўзи овурилиб турган пайтда олдиндан кел-
ган одамни тишлайди, орадан келганни тепади, аямайди. Фаат мар амат илсагина озиргидай
азиллашиб ўяди.
Ўхшатмасдан учратмас, деганларидай Зо иднинг кайфияти ам ўзингизга маълум. Шариф Намо-
зовнинг гаплари, или)идан тамом гангиган Зо идга 7амдамнинг азили малол келди.
— Тўда, тўда, дейсиз нуул. Шунчалик жонингизни олиб ўйганми улар? Ким ўзи улар — одам-
ми ё девми?
7амдам рўпарасидаги жиззаки йигитни энди кўраётгандай атти тикилди.
— Уларнинг кимлигини билмайсанми? Улар одам ам, дев ам эмас. Улар аждар о. Юз бошли
аждар о. Аммо танаси, орни битта. Улар увватни аердан олади, биласанми? — 7амдам кўрсат-
кич бармо)ини юорига нитади. — Аждар онинг жони саланадиган утича ўша ерда. Тўдаларга
фаат ўшалар бас кела олади. Сен аждар онинг бошларини нима билан узмочисан, уру гап би-
ланми? Ў «бу дунёда адолат деган гаплар ам бо-ор», деб аждар онинг уло)ига азон айтасанми?
Ўшалар, — 7амдам бармо)ини яна юорига нуди, — ўлингга ўткир илич ам бериши мумкин.
Сен бориб аждар онинг битта бошини узасан. Сенга ра мат айтишади. Газитда суратингни чиари-
шади. Юзта бошдан тўсон тўизта оладими шунда? Бекорларни айтибсан. Сен узиб ташлаган
бош ўрнига дарров бошасини ўйишади.
— Фалсафадан дарс беришга арзийдиган домла бўлиб олибсиз, — деди Зо ид, пичинг билан.
— Ў)риваччаларни увлаб юрган одамнинг фалсафаси ам шунаа майда бўлади. Сенга ачинга-
нимдан би-ир гапириб ўяман-да. У ерда косанг оармайди. Фаир киши панада бўлгани маъул-
да. Адолат илишингга улар йўл беришмайди. ўирром ишларга эса сенинг виждонинг йўл
ўймайди. Икки ўт орасида овурилиб юраверасан. Мана, олдинги ишинг нима бўлди? Овсарга ўх-
шаб о)зингни очиб олавердинг.
— Энди оширвордингиз, ака. Гап деб гапираверар экансиз-да. О)зимни очиб олганим йў.
Илоннинг думини кўриб турибман.
— Зўрсан-ку! — 7амдам ойил олган одамдай кўзларини катта-катта очиб, Зо идга аради.
— Масхара илманг. Сизга тў)рисини айтяпман.
— Илоннинг думини кўриб нима иласан? — 7амдам энди ошкора пичинг билан гап бошлади. —
Илон кавагига кириб кетиши мумкин. Сиз кавак о)зида пойлаб ўтираверасиз, илон эса дўнгнинг на-
риги томонидаги кавакдан чииб ишини илаверади. 8очмасин, деб думини боссангиз, нима бўли-
шини биласиз-а? 7а, чаади!
Зо ид бу гапларни тоат билан эшитди. 7амдам аяжонини бир оз босиб олгач, винзаводга кир-
ганини айтди.
— Ана, кўрдингми! Бу маразга ра минг келувди. Шуни деб Асадбек билан олишмочи эдинг.
Шуни деб ўлиб кетсанг, аммо жуда хафа бўлардим. — 7амдам устол устидаги ора дафтарчани
олиб варалади. Керакли са ифани очгач, телефон гўшагини кўтариб, раам терди. — Алло, винза-
водми, синглим, менга директор ўрто Намозов кераклар. Полковник Мусахўжаевман. Мажлис туга-
шини кутишга ватим йў. — 7амдам « озир боплайман», дегандай Зо идга кўз исиб ўйди. — Ўр-
то, Намозов, салом. Полковник Мусахўжаевман. Турмадан бешта жиноятчи очганини эшитдин-
гизми? Газит ўийсизми ўзи, аммаёда шов-шув-ку? Нега алоаси бўлмасин, сизга ам алоаси
бор учун телефон иляпман. Кеча кечаси турмани кавлаб бешта хавфли жиноятчи очган. Улар
орасида 8илич Сулаймонов ам бор. Танийсиз-а уни? Хуллас, у кимдандир ўч олишини айтган экан.
Кимларни назарда тутганини билмаймиз. Лекин ар э тимолга арши сизни ого лантириб ўямиз.
Агар уни кўриб олсангиз, дарров бизга хабар илинг. Хўп, хайр.
7амдам гўшакни жойига ўйиб, жилмайди.
— Довдир. «Албатта ўн)иро иламан», дейди. Кимга, андай телефон илади, овсар. Душман
уясига )ул)ула солиб ўйдим. 7озир ўн)иролар бошланади. Милисага, прокуратурага, турмага...
Тасаввур иляпсанми? Оё)и куйган товудай бўлишади. Шуни би-ир томоша илсанг, хумордан
чисанг.
— Бекор илдингиз, фойдаси борми?
— Фойдаси бор. 7еч бўлмаса кўнгил, — 7амдам кўкрагига енгил муштлади, — таскин топади. Бу
итдан таралганларни гирибонидан ушлаб ўтизиб ўйиш ўлимиздан келмаганидан кейин инига
бир марта чўп суиб ўйсак ёмонми? 7адеб биз куйиб-ёниб юраверамизми? Улар ам бир куйсин.
— Барибир бекорчи иш бу.
— Вей, менга ара, прокурор. Сен ишингни ўзгартир. Сен женсоветга раис бўлиб бор. Сенинг
жойинг ўша ерда, а!
www.tohirmalik.uz

  

Асадбек тўйдан кейин бир оз аловат топарман, деб ўйлаган эди. 8из узатган одамда аловат
бўлмаслигини у аёдан ам билсин! 8из куёвникига кетар олдидан отаси узурига бош эгиб келу-
ви, отанинг эса дуо илуви расм эди. Зайнабни шу расмга биноан бошлаб келдилар, аммо ўз овли-
сида эмас, ресторан остонасида, маст-аласт ниго лар гуво лигида дуо илмо)и лозим бўлди. У кўп
яхши ниятларни дилига тугиб ўйган эди. 8изининг мўъминлик билан бош эгиб келаётганини кўр-
ганидаё уши учди, томо)ига бир нима тиилди. У онасининг ўлимидан сўнг кўзига ёш олмаган
эди. 7озир йи)лагиси келди. 8изи бир адам берида тўхтади. Асадбек отасини учолаб йи)лаган
изларни кўрган, ўз изининг ам шундай илишини кутиб эди. Бахтига бундай бўлмади. Асадбек
аввалига «нима учун тўхтаб олди?» деб ажабланди. Кейин «яхши бўлди, йи)ласа мен ам ўзимни
тутиб туролмас эдим» деди-да, фоти ага ўл очди. 7аяжон ўйлаб ўйган гапларини тўзитиб юбор-
ган эди. Ўйлашга, гап топишга фурсат йў — юзлаб ўллар дуога очилиб, юзлаб кўзлар унга тикил-
ган, «Бахтли бўлгин, изим», дейишдан ўзга сўз тополмади. 8изига яинлашиб, пешонасидан ўпди.
8изи Асадбек юрагининг бир парчасини юлиб олиб кетди.
Шундан бери хаёли изида. Эшик ти этса хавотир билан арайди. Телефон жирингласа ам
юраги бир тўлин уради. Назарида изи шармандалик юкини ортмолаб, кўзёшини тўкиб, фарёд
уриб кириб келаётгандай туюлаверади.
Аъёнлари уч-тўрт кун дам олинг, дейишганида кўнган эди. Биринчи куниё уйда олиш дам
эмас, азоб эканини ис илиб ша ар марказидаги арорго ига жўнаворди. Бугун ам эрталабдан
сароймонанд хонасида аъёнларини кутмода эди.
Чувринди Самарандга ширинсув корхонасини ишга туширишга, Кесакполвон эса Мар)илондаги
музаймо корхонасининг нима сабабдан тўхтаб олганини анилаш масадида кетишган эди.
Асадбек хонасига кириши билан исобчини чаирди. Видеобарнинг ўнг томонидаги хона исоб-
чиники. Япон анжомлари билан иш юритувчи исобчи Асадбекни изитирган ар андай маълу-
мотни бир ла зада етказади. Бу сафар ам шундай бўлди. Вилоятларга таридай сочилган, кўрини-
ши назарга тушмас даражада кичик, аммо фойдаси катта корхоналаридан хазинага пул аввалгидай
оиб турибди. Асадбек винзавод масаласини ал илиб олгач, бу хўжаликни тенг иккига бўлиб,
аъёнларга беришни ният илган. Аъёнлар буни билишади. Шу сабабли корхоналардан амиша бо-
хабар бўлиб туришади.
Асадбек исобчининг ахборотидан кўнгли тўлиб ўтирганида телефон жиринглади. 8ўшни хона-
даги излардан бири ёимли овози билан гапириб, винзавод директори йўлаётганини билдирди.
Асадбек мовий телефон гўшагини кўтарди. Икки соатча илгари винзаводдаги одамлар прокурор
келганини билдиришган, Асадбек, «8ўрманг, биз аммасидан хабардормиз», деган мазмунда кўнг-
лига далда берган эди. «Бунга яна нима жин тегди», деган хаёлда гўшакни уло)ига тутди. Шариф-
нинг хавотирга тушганини овози ошкор илиб турарди. У 8илич Сулаймоновнинг амодан очга-
нини айтгач, Асадбек:
— Бўлиши мумкин эмас! — деди кескин. — Ким телефон илди?
— Полковник Мусахўжаев деган одам.
— 8аердан?
— Милисадан бўлса керак.
— Нима кўп, милисанинг идораси кўп. Нима кўп полковник кўп.
— Тў)ри... лекин Мусахўжаев биттадир?
«Яна ал ўргатади-я», деб )ижинди Асадбек.
— Ва има илаверманг. 8илич Сулаймоновдан ўнта бўлса ам ўрманг.
Асадбек и)вонинг исини туйган бўлса ам, керакли бир жойга ўн)иро илиб, анилаб бериш-
ни топширди.
«8иличнинг очиши ечам мумкинмас. Хо ласа шундай ам чииб келади. Ў 7осил аралашди-
ми? 8очганлар унинг одамлари бўлса, балки шу гап ам тў)ри чиар. Бу бойваччанинг имирлаши
яхши бўлмаяпти. 8илични ўтазиб ўйиб бекор илдимми?..»
Чорак соатга олмай аммаси аён бўлди. 8амодан беш киши очгани тў)ри, лекин 8илич Су-
лаймонов жойида эди. Полковник Мусахўжаев деган одам эса йў. Демак, и)во! Кимга керак бу и)-
во? Масад Шарифни ўритиб ўя олишми? Ў Асадбек салтанатига тош отиб, )ашига тегишми?
Ким бўлса ам нозик жойидан олган. Бегонанинг иши эмас бу. Асадбек бир тўхтамга келишга ул-
гурмай 7осилбойвачча ўн)иро илди.
www.tohirmalik.uz

— Акахон, тўйнинг чарчолари чиай дедими? Аммо оламжа он зўр тўй илдингиз-да! 7орманг,
деб супраодига боришга ват бўлмади. Тўйингизнинг эртасига Фар)онага жўнаб олдим. Бугун
айтдиму окахонни бир йўлаб ўяй, дедим.
— Тинчликми? — деди Асадбек.
— ўалвали ишлар бор. Кўришганда айтаман.
— «Камаз»га кетганлардан дарак борми? 8ўлидан иш келадиган болалармиди ўзи?
— Бу ё)ига хотиржам бўлинг, окахон. Ўнта «Камаз» сизники. Шу афта ичи етказиб келишмаса,
башарамга туфланг.
— Сиздай укахонларга ишонмасак, кимга ишонамиз, шунчаки сўраб ўйдим-да.
— Аммо, тўйингиз жаннатнинг тўйидек бўлди-да! Биз ам шундай тўйларга етайлик, деб ният
илдик. Энди кичкинагина бир масла атли иш бор. Куёвингизга бир хизматча чииб турибди. Бир
адрдонимиз тўй...
— 7осилбой, жигарим, бунаа гапларни ўзига айтинг... Мен «амма-холаси аводор», деб ўтира-
диган дастурхончи эмасман, шекилли?
— Узр, окахон, аввал олдингиздан ўтай девдимда...
7осилбойвачча узр айта-айта хайрлашди. Асадбек гўшакни жойига ўйиб, сўкинди. «7айвон-е,
— деди у, — энди калака илишни бошладими? Нима демочи? Отарчига из бериб, унинг гумаш-
тасига айландинг, демочими?.. Масад нима? Элчинни тўйга айтишми? Ундан маш урро отарчи-
лар турганда-я? 7а, тулки! Элчинни тўйга олиб бориб, калака илади. «Кўриб ўйларинг, Асадбек-
нинг куёви керак бўлса оё)имни ўпади», дейдими? Нима учун ўн)иро илди ўзи? Масад шуни сў-
рашмиди ё олимдан хабар олмочимиди? Шарифга шунинг одамлари телефон илмаганми? Бу
)алва кимга керак?»
Асадбек шу тўхтамга келди. Катта урушларнинг майда итмирликлардан бошланиши унга
маълум. 7осилбойваччанинг ягона оким бўлишга тиришиши ам унга сир эмас. У тулки урушни
ўзи бошламайди. Биринчи бўлиб ўл кўтаришга Асадбекни мажбур илади. «8ани, )имирлайвер-
чи...» Асадбек шундай деб )ижиниб, ўтирган ерида Бўтани чаирди.
— Жамшид шу ердами, айт, отарчини... Элчин акангни топиб келсин.
— Хўп бўлади, Бек ака, окахон келгандилар, — Бўта шундай деб хушхабар етказгандай жил-
майди.
— 8айси «окахон»?
— Жалил акамиз-да.
— Ўзими?
— Кўчада иккита чол турибди, бирга келишди.
— 8ани, чаир-чи.
Жалил бир оз кутиб олганми, тумтайганро кўринишда кириб келди. Асадбек уни ўрнидан ту-
риб аршилади.
— Киравермай, ўтирдингми? — деди Асадбек. — Бунаа одатинг йў)иди-ку?
— 7урматинг бор, ошнам. Биз бир бекорчи одам бўлсак, — у шундай деб ўлти)ига истириб
олган эски газитга ўро)лик нарсани узатди. — Тўйга келолмадим. Яхши ўтказиб олдингми?
Асадбек кулимсираб газитни оча бошлади. Жалил нима келтирганини у биларди. Билса ам дўс-
тининг кўнгли учун очишга мажбур эди. Очмаса Жалил бобиллаб бериши тайин. Эски газитга эски
калиш ўралган эди. Бу ўша эски фалсафа — судраб юрган чори)ингни унутма.
— Тўйга келмаганингга гина илиб ўтирувдим, тинчликми ўзи, нимага келмадинг?
— Сен мени тўйга айтдингми? — Жалил овозини бир парда кўтарди.
— Биринчи бўлиб сенга хабар бердирганман.
— Катта бўлсанг ўзингга, бу биринчидан, бойвачча бўлсанг ам ўзингга, бу иккинчидан, хўпми!
Лайчаларингни юбориб тўйга айттирдингми? Ўзингнинг оё)инг етмадими?
— Энди ошна, тўйчилик, шошиб оларкансан.
— Ўзингга ўхшаган бойваччаларни айтишга шошмагандирсан?
— Хўп, тавба илдим, мен а моман, — Асадбек ам овозини кўтарди, — ўзим бормабман. Ошна
деган эшитса келаверади. О)айнисининг ёнида далда бўлиб, ўл овуштириб туради.
— 7а, бўпти, ўран олдин мушт кўтарар, деб жириллайверма. Нимага келдинг, деб сўра-
майсан-ми?
— Бир )алвани бошлаб келгансан-да, кўчадаги чоллар ким?
— Соли ота билан Жўра чўло.
— Жўра чўло)инг ким?
— Яинда келган. Собир озонинг уйини сотиб олган. Танимасанг керак уни.
— Нима ишлари бор экан?
— Мен айтайми, ўзларидан эшитасанми?
— Чаир.
www.tohirmalik.uz

Асадбек Жалилнинг изидан чииб, осоолларни видеобарда кутиб олди-да, тўрт кишига мўл-
жалланган устолга бошлади. Бўта буйруни кутмаё, дастурхон безади. 8ариялар ертўла ам шу-
наа ажойибхонага айлантирилиши мумкин экан, деб айратланиб ўтиришди. Бир пиёладан чой
ичилгач, Соли ота деганлари о иста сўз бошлади:
— Энди ў)лим, биз отанг ра матли билан ватида ошначилик илганмиз. Тў)ри одам эди. Би-
ровнинг кўнглини о)ритмасди.
— Жойи жаннатда бўлсин, — деб гап истирди Жўра чўло деганлари. Соли ота «гап ўшмай
туринг», дегандай унга араб олди.
— Гап шуки, ў)лим, сиздан ам розимиз. Ма аллага хизматлар илиб бердингиз. Хизматларин-
гизни унутмаймиз. Аммо бир ишингиздан норозимиз, шуни айтгани келдик.
— Кўпчилик норози, яхши иш илмабсиз, — деди Жўра чўло.
Асадбек ажабланиб, Жалилга аради. У « озир ўзинг эшитасан», дегандай им оди.
— Ў)лим, биласиз, ма алламиз эски, тўкиламан, деб турибди. Битта каталакдеккина уйда ўнта
оила. Болаларимиз турмуш уриб ўз уйларига си)май ижараларда ўтиришибди. Бу эскилар ачон
бузиларкин, ачон бизга ам уй тегаркин, деб кутавериб сар)айиб кетдик.
— Бунаада сил бўлиб кетиш еч гапмас, — деди Жўра чўло. Соли ота унга яна бир марта но-
рози иёфада араб олди.
Асадбек бу ташриф ташаббуси Соли отадан эмас, айнан шу чўлодан чианини англаб, )ижин-
ди. Узодан бошланган гап мо иятига етгунча тоат илди.
— Гапнинг индаллоси шуки, ў)лим, бултур уйлар бузилади, деб ўлчаб-нетиб кетишувди. Энди
эшитсак, бузилмасмиш. Узунуло гапларга араганда сен тўхтатган эмишсан.
— Менми? — Асадбек ажабланди. — Ким айтди?
— Шамол бўлмаса, дарахтнинг учи имирламай-ди, — деди Жўра чўло.
Асадбек унга ово уюб аради:
— Ўша шамол аёдан келди?
— Энди эшитдик-да, ў)лим. «Ота-онам яшаган уйни буздирмайман» деганмишсан. Бир жи атдан
сен асан. Менинг ам кўзим иймайди. Саксон йилдан бери кўрганим шу ма алла. Ўлигим шу
уйимдан чиса армоним йў эди. Лекин иложим анча? Болаларимга ачинаман. 8ўлим калталик и-
либ, тузукро уй-жой эплаб беролмадим. Ночорман-да...
— Соли ота, сиз шу гапларга ишондингизми? 7укумат бузаман деса, мендан сўраб ўтирарканми?
Мен укуматга кимман? 7еч кимман! Одамлар гапираверади-да.
— Одамлар а мо эмас, бўлар-бўлмасга гапираверишмайди, — деди Жўра чўло. — Сизнинг
кимлигингизни биламиз. 8аёа ўл узатсангиз етади.
— Шунаами?! — Асадбек ўлидаги пиёлани устол устига та этиб ўйди. Жўра чўлоа )азаб
билан тикилди.
Жалил ам, Соли ота ам иш бузилганини фа млашди.
— Майли, ў)лим, хафа бўлма, одамларнинг о)зига элак тутиб бўлмайди-да, — деди Соли ота ва-
зиятни юмшатишга аракат илиб. Аммо )ишт олипдан кўчган, су батни давом эттиришнинг ожа-
ти йў эди.
Асадбек бир кўнгли Бўтани чаиртиргиси, бу чўлони кўчага улотиргиси келди. Ўнида ўтирган
Жалил «ўзингни бос», деган маънода сонига туртиб ўймаганида балки шундай иларди ам. Би-
ро, фаат жисман эмас, алан ам осо бўлганлар валдираганида жим ўтиролмас эди. Бунаа-
ларнинг «Бопладимми!» деб чииб кетишига йўл ўя олмас эди.
— Сен кимсан ўзинг? — деди Асадбек, Соли отанинг гапига парво илмай. Унинг дабдурустдан
сансирашга ўтиши Жўра чўлони андак довдиратди. У жавобга о)из жуфтламай туриб, савол яна
такрорланди: — Ўзинг кимсан, деяпман. Ма аллага битта тош ўйганмисан? Кеча келиб бугун ам-
маёни саситиб юрган сенмисан, али?! Соли ота, ит етаклаб юриш одатингиз йў эди-ку, арига-
нингизда сизга нима бўлди? Бу агар ма аллага си)маётган бўлса кетига бир тепиш керак, чиан
жойига кириб кетсин.
Жалил тиззаси билан яна сонига туртди.
— Бўлди, ўй энди, — деди.
— Сен жим ўтир. Кимлигимни бу билмаса сен биласан-ку? Шунаа дейишса, бошлаб келаверди-
нгми? Агар ўлимдан келса... буздиртирмайман ма аллани! 7аммаё бузилиб бўлди. Битта ма алла
олсин. Аммо мана буни, — Асадбек кўрсаткич бармо)и билан Жўра чўлони кўрсатди, — йўотинг-
лар. Ма аллага бегона аралашмасин.
— Сиз...
Жўра чўлонинг гапи о)зида олди. Соли ота дуога ўл очди.
www.tohirmalik.uz

Асадбек и)во илинганини, 8илич Сулаймонов амода ўтирганини айтганидан кейин ам Ша-
риф тинчимади. Эси о)иб олган одамдай хонасида у ёдан-бу ёа бориб келаверди. «Нимага и)во
илишади, ким и)во илади?» деган савол миясига ўрнашиб олиб тинчини бузди. Телефон ўн)и-
роларига ам жавоб бермади. Котиба биринчи марта эшик очиб, ажабланди. Иккинчисида «жин-
ниро одамми бу», деб чўчиди.
Шариф хонасига си)мади. Пальтосини кийиб уйига кетди. 8амодан айтган куннинг эртасигаё
ўзи учун ам кутилмаган бир тарзда овлисида урилиш бошланган эди. Иккита а)дарма машина
пиши )ишт ташлаб кетганида «шўпирлар адашди-ёв», деб ўйлади. Сўнг тўрт киши )иштни овлига
таший бошлади. Сўнг тахта келди. Мардикорлар Шарифнинг саволига фаат елка исишди. «Бизга
пул бериб буюришди, биз ишлаяпмиз», дейишдан нарига ўтишмади. Бу аракатлар Асадбекнинг
иммати туфайли бўлаётганини кейинро билди. Ундан кўра кўпро Насиба хавотирга тушди. Эри-
нинг амалиши, пул сўраб ёзилган хат, сўнг тўсатдан озод бўлиши, кейин урилиш... винзаводга
бошон бўлиш... 7ар андай аёлнинг эсини ў)ирлаши турган гап. Аёлларнинг сочи узун, али кал-
та, деганлар уларнинг кўнгли сезгир бўлишини исобга олмаган бўлсалар керак. Хонадонлари бо-
ши узра ёпирилиб келаётган абри балони эрлардан аввалро сезадилар. Сезадилар-у, уни айта-
ришга ожизлик иладилар. Насиба эрининг ёмон бир ўйинга аралашиб олганини сезиб турарди,
аммо уни бу ўйин гирдобидан чиариб олишга урби етмасди. 8урилишни андай тўхтатсин, ан-
дай илиб винзавод бошонлигидан бўшатсин? Шунча йил камтар аёт кечириб, бирданига дабда-
ба бошланиши ма алла назаридан четда оларканми? «Босиб ўйган пуллари бор экан, писми-
лар!» дейишадими ё «винзаводга хўжайин бўлиб босар-тусарини билмай олди», деб гап тарати-
шадими? Нечта одам керакли жойларга хат ам жўнатгандир...
Насиба бехос кириб келган эрини кўриб ажабланди. Оарган юзига араб «тоблари очибди»,
деб ўйлади.
— Усталар ани? — деди Шариф, хотинининг саломига алик олмай.
— Келишмади. Кеча «совуда )ишт термаганимиз маъул», дейишувди.
— 7е, ношуд! Шуларни ам эплаб ишга солмагин! Бунаада юз йилда ам битмайди уйинг.
— Вой, мен уларга хўжайинманми?..
— О)зингни очиб ўтиравер. Каталакдай уйда катта бўлгансан. Сенга одамбашара уйнинг кераги
йў. Ўтиравер!
Насиба эрининг авзойи бузилганини билиб, битта гапдан ола олди. Эр )азаб отига миниб, и-
лич ялан)очлаган ма алда хотинга ийин. Эрга пешма-пеш гап топиб бериб турса ё калтак ейди, ё
уйдан айдалади. Битта гапдан олса яна ёмон — хотиндан жавоб айтмагач, эрнинг )азаб тошла-
ри ичида олиб, ийнаб юборади. «Нимага тумтайиб олдинг, гапларим ёмадими?» деб боша то-
монга ужумга ўтади.
7озир ам шундай бўлди. Шариф бисотидаги баириларни ишлатиб бўлгунича Насиба индамай
тураверди. Кейин уйга киришди. Шарифнинг назарида уй исиб, димииб кетган экан. Насиба бу
учун ам гап эшитди. Шариф тажрибахонасига кириб бир пиёла ўткир мусалласдан ичгач, овури
сал босилди. «Насибага нима учун баирдим?» деган савол уни инсоф кўчасига айтарди.
Насиба озир туриб кетадигандай диванда омонат ўтирар эди. Шариф унинг ёнидан жой олди.
— Бўлдими? — деди Насиба, зардали овоз билан. — Нафсингиз ором олдими?
Бир томон ўларини отиб тамом илган, энди иккинчи томоннинг арши ужумга ўтиши учун
шароит етилган эди.
— 7м, гапларим ёмадими? — деди Шариф, чекиниш нияти йўлигини маълум илиб.
— Ўди, мойдай ёди. Нима бўлди ўзи?
— 7еч нима. Усталарга жавоб бериб юборганингни...
— Усталарга мен жавоб берибманми? Усталар ишласа ам барибир, аламингизни мендан олар-
дингиз. Айтинг, нима бўлди?
Энди чекинмаса бўлмайди. Итнинг феъли эгасига маълум, деганларидай, Насиба эрининг одати-
ни билади. 8ачонки, ишхонада ё кўчада нохушликка дуч келса, аламини уйдан олади, кейин асра-
тини тўкади.
— Мени ам одам аторига ўшишибди, — Шариф азил о ангида гапирмочи эди, уддалай ол-
мади. Сўзлари лабидан титрабро учди. — Биттаси телефон илиб, «Сулаймонов амодан очди»,
дейди.
— Адо бўлсин, очса сизга нима?
Шариф «у сени ўлдирмочи» деган гапни айтмади. Айтса, Насиба ва имага тушиши мумкин эди.
— 8очмаган экан, и)во илишибди.
— Вой, адаси, бу ишлар менга сираям ёмаяпти. 8ўйинг аммасини, тинчгина ўтирайлик.
Чекиниш тадориги алдамчи экан. Мусалласга алданган )азаб бирдан бош кўтарди. Хотинининг
дилдан куйиниб айтган гапи унга )араздай бўлиб туюлди.
www.tohirmalik.uz

— Сен тинчгина ўтир. Бошалар менинг бошим- га чииб олиб истаган номаъулчилигини и-
лавер- син, а?!
8арши томон жавоб бермай, яна маъсумалик либосига ўранди. Шариф шарт ўрнидан туриб таж-
рибахонасига араб юрди. Насиба чуур уф тортиб ўйди. Шариф бир пиёлага аноат илмай, яна
биттасини бўшатгач, хонасига айтди.
— Мен кимман, биласанми? — деди хотини олдига келиб. Насиба «кимсиз?» дегандай унга а-
ради-ю, яна индамади. Саволга Шарифнинг ўзи жавоб берди: — Мен олимман! Мени чет эл ам би-
лади! 8айси академигингнинг орасидан чет элликлар юрибди. Бу академикларинг, дўктурларинг
чет элга бориб олса, уларга ит арамайди. Чунки уларда илм йў. Менда илм бор. Лекин суянади-
ган то)им йў! Энди то) топилди. Одамлар нима деса деяверсин. Мен фаат ўша тоа суянаман.
Намозовнинг кимлигини билиб ўйишсин. Мен ам ўша йўлимни тўсган академикларингга тупуриб
ўтаман. Энди тинч ўтириш йў, билиб ўй. Тинч юриб топганим амо бўлдими? 8амода чириб ке-
тишим керакмиди?
Шу пайт орнида кучли о)ри ўз)алиб, гапини давом эттиролмай олди. Букчайиб, ўхчиди. На-
сиба чаон туриб, эрини елкаларини ушлаб, диванга ётизди-да, хапдори берди.
— Насиб, бу )алвалар ўткинчи. Биз ам одамларга ўхшаб яшайлик-да.
Насиба эрига араб бош чайади.
— Шу пайтгача одамга ўхшаб яшаятувдик...

Жамшид бу хонадонга неча марта келган бўлса, ар сафар эшик очи бўлади. Шу сабабли жин-
)ирони чалиб ўтирмай, тў)ри овлига кириб бораверарди. Бу гал ам шундай илди. 7овлини бо-
сиб ўтиб, уйга яинлашди-да, «7офиз ака!» деб чаирди.
Элчин уйида йў эди. Видеода индча тамоша кўриб ўтирган Зайнаб юраги сиилиб ўрнидан
турган, бу онда дераза ёнида эди. Тамошада икки ошининг овушганини кўриб, Жамшидни эсла-
ган, уни кўргиси келган эди. Яратган унинг о ини эшитиб, Жамшидни бу хонадонга келтириб
ўйсами? Яна ўн)иро жирингламасдан дарвозанинг ёнидаги эшик очилди. У ўз уйига киргандай
кириб келди. Зайнабнинг юраги эса потирлаб, жони алумига келиб олди. Эт билан тери орасида
мудраётган шайтон уй)ониб, жувоннинг баданини ажиб бир ароратда исита кетди.
Жамшид уйга яинлашиб, тўхтади. Нимадир деди. Зайнаб эшитмади. Жамшид иккинчи марта
« офиз ака, ў, офиз ака!» деганда унинг овози аранг уло)ига етиб келди.
— 7озир, — деди Зайнаб, аммо ўз овозини ўзи ам эшитмади.
Жамшид учинчи марта чаирди. Шунда Зайнаб дераза ёнидан очиб, эшик томон юрди. Назари-
да оёлари о)ир, аранг юраётгандай эди. Аслида эса эшиккача учиб борди. Эшикни очди-ю, осто-
нада тўхтади. 7овли томон оё босишга журъати етмади. Чунки бу ма алда аё ам уй)ониб,
шайтон билан ихтилофни бошлаган, шайтон бераётган ароратни ўчирмоа киришган эди. Яхши-
ки Жамшид ам тўхтаб турарди. Агар у уй томон адам ўйса, Зайнаб эшикни очи олдирган ол-
да чекинар, унинг чекиниши баробарида шайтон )олиблик майини сипора бошлар эди.
— Хўжайин йўмилар? — деди Жамшид, дабдурустдан. У кўз олдида ул)айиб вояга етган изча-
нинг жувонлик оламида бу адар латофат касб этишини кутмаган эдими, ар олда остонада пари-
рухсорни кўриб андак довдиради. 7ол-а вол сўрашни унутди. Жувоннинг чиройи алини шоширган
бўлса-да, кўнглига ёмон фикр ораламади.
— У киши ўртолари билан кетувдилар, — деди Зайнаб.
— Бек акам сўраятувдилар. 8аёда бўлишлари мумкин? Ўртоларини танийсанми?
— Куёвжўра бўлган йигит-чи? Анвармиди отлари... Шу ма аллада туришади. Чойхонанинг атро-
фида дегандай бўлувдилар...
— Бўпти, ўзим топаман. Кеп оса, адангни топсин. Иш зарил!
Жамшид шундай деб изига айтди.
Зайнаб кўнглида киринг, чой ичинг, демочи бўлди-ю, тилига чимади. Жамшид яна бир нафас
турса айтарди. Лекин у тўпори жувондан лутф кутмади. Кўча эшиги ёпилгач, Зайнабнинг хўрлиги
келди. «Йигит дегани ам шунчалик эътиборсиз бўладими?..»
У хонага айтиб, яна дераза олдига келди. Яна кўча эшигига тикилди. Хаёлан жингалаксочли
йигитни чаира бошлади. Хаёлидаги йигит изига айтди. Эшик очилди. У жилмайиб кириб келди.
Бу сафар «7офиз ака!» деб баирмай, «Зайнабхон!» деб шивирлаб келди. Зинадан кўтарилди. Уйга
кирди. Дераза олдига яинлашди. Унинг яинлашаётганини билса ам, Зайнаб еч нарсадан беха-
бардай овлига тикилиб тураверди. У ора томондан келди. Елкаларидан учолади. Зайнаб энтик-
ди. Унинг или нафаси бўйнига урилди. Баданини ловуллатиб юборди. Елкадаги баувват ўллар
боша вазифа билан ўлти остига юборилдилар... Шунда у ўгирилди... кўзи юму олда бўлса ам
www.tohirmalik.uz

лабларини осонлик билан топди. Кейин у кўтариб олди. Ўто сари юрди. Юмшо тўшак уларни ба)-
рига олди...
Зайнаб энтикиб, кўзларини очди. Хаёлидаги йигит учиб кетгандай бўлди. 7овли кимсасиз, кўча
эшик ёпи эди. Хонада эса сулуви атрофида айланиб-ўргилиб эшилаётган инд йигитнинг ўши)и
укмрон. У дераза ёнида турган олда ўгирилиб, телевизорга тикилди. Шунаа бахтиёр одамлар
бормикин ё амма менга ўхшаган бедавомикин, деб ўйлади.
Бу хонадонда бир аёлни бахтиёр этиш учун амма нарса му айё эди. Ношукурлик илмаса ам
бўлади. Уй, емо-ичмодан зориадиган томони йў. Эри биров кўрса авас илгули эркак. Лекин
ширин орзулар анотида сузиб ул)айган из учун шунинг ўзи етарлими? Хўш, Жамшидга текканида
бахтли бўлармиди, орзусига етармиди?
Нико нинг иккинчи туни Зайнаб Элчиннинг гапларини эшита туриб «Сиз отилсиз!» деди.
Зайнаб бу билан Ноиланинг ўлимини эслатмочи эмасди. Элчин унинг ширин орзуларини бў)иб ўл-
дирган эди. Бу отиллик учун амаш ам, отиб ташлаш ам мумкин эмас. Бундай жазосиз отиллар
ер юзини пўпанакдек босиб ётибди. Элчин — Зайнабнинг назарида шулардан бири.
Нико нинг иккинчи туни — куёв-келин учун муаддас бўлмиш тунда, Элчин Ноиланинг ўлими-
дан сўз очиб, хотинига пичо урмаганини айтди. Зайнаб бу гапларга эътибор бермади. Чунки онаси
тўйдан олдин уни юпатиш масадида «сен ундан ўрма, хотинини у ўлдирмаган экан, ту мат би-
лан амалган экан, даданг айтдилар», деган эди. Зайнаб бу гап фаат овутиш учун айтилдими ё
чиндан ам шундайми, билолмайди. Элчиннинг ўзини ўзи олаши унга эриш туюлди. Унинг назари-
да бу эркак паст кетгандай бўлди.
— Менинг нима айбим бор эди, мени нима учун хўрладингиз? — деди Зайнаб, эзилиб ўтирган
эрига араб.
— Сизнинг айбингиз йў... Аммо Ноилани адангиз ўлдиртирган. Номус азобини тотиб кўриши
лозим эди.
— Ўч олдингизми?
— 7а, ўч олдим.
— Энди-чи?
— Нима энди?
— Кўнглингиз жойига тушдими?
Элчин жавоб бермади. Хотинига маънодор араб ўйди. Унинг рўпарасида мўъмина Манзурани-
нг изи эмас, а рли Асадбекнинг изи ўтирарди. Зайнаб одоб жи атидан онасига тортган бўлса-
да, баъзан юрагида )алаён уй)ониб, отасига ўхшаб оларди. 7озир паст кетиб ўтирган эрига араб,
«Мен ам сиздан ўч олсам-чи?» демочи бўлди-ю, тилини тийди. Аммо хаёлида уй)онган шу ўй ун-
га аиатдай туюла бошлади. Зайнаб унга «Сиздан асос оламан» демади. Саволига жавоб берил-
магач, бироз сукут салади-да:
— Сиз отилсиз! — деди атъий. Бу — асос ба ридан сув ичгучи укм эди. Элчин буни англа-
мади. Рўпарасидаги гўзал мавжудот асос олишга али, ўч олмоа урби етади, деган тушунча-
дан у узо эди.
Элчин «ўзимнинг айбсизлигимни билдириб ўяй, бу уйда сиилмасин, ўрмасин, эркинро юр-
син», деб янглишган эди. Нохуш кайфиятдаги аёл олдида ярим арич бўлса-да чекиниш оибати
ма)лубият жарига улаш эканига унинг али етмади. У хушсурат бўлгани учун расидалик чегараси-
дан ўтмаё изларнинг хумор кўзлари таъибига учраган эди. 8ўшилари билан довру таратгач,
жаннатда парилар билан юргандек ис илди ўзини. Ана шунданми «аёл албини се рлай олувчи
куч бор менда», деб ишонарди. Асадбекнинг изини ам се рлаб олажагига амин эди. Олло нинг
ар бир бандаси каби Элчин ам ма)рурлик ва худбинликдан беба ра эмасди. Ма)рурлик ва худ-
бинлик баравар уй)ониб, бирлашса уни ма в этарди, тў)ри йўлдан адаштирарди. Нико нинг иккин-
чи туни шундай бўлди...
Ўшандан бери Зайнаб бу хушсурат маш ур ашулачи билан бир тўшакда ётади. Ў)ирланиб, о-
рон)и уйга амалганида ўрувни айдаб чиара олган, нафасини айтарган, баданига или аро-
рат берган )алати ис йў. Элчиннинг эркалашлари, э тирослари унга таъсир этмайди. Ўзини худди
эртаклардаги тош маликадай сову ис этади.
Кинодаги изнинг ичири)и Зайнабнинг хаёлларини тўзитди. Беихтиёр ўгирилиб, тамошага а-
ради. 7озиргина жуфти билан яйраб ашула айтаётган из, кўзлари косасидан чиудай а волда,
да шатга тушиб ўтирибди. Рўпарасида... икки лунжини шишириб олган илон тебраняпти... «7озир
йигити келиб таё билан уради», деб ўйлади Зайнаб. Чиндан ам йигит келди, аммо ўлида таё
эмас, милти бор эди. Бир ў билан илон жон берди... улар яна овушдилар...
Зайнаб хаёлан ўзини шу из ўрнида, эрини эса тебранаётган илон ўрнига ўйди. Бу илонга ким
бас кела олади? Жамшидми?
www.tohirmalik.uz

— 7озир боролмайман, деди. Ошнаси унга бир нарсаларни ўиб беряпти шекилли?
Жамшид шундай деб, айбдор бола сингари бошини эгди. У хўжайин буйру)ини адо этолмади.
Отарчини топди-ю, олиб келолмади. Тўйдан олдин бўлганида ўл-оё)ини бо)ласа-да, буйруни ба-
жарарди. Энди унинг «куёв» деган унвони бор. Куёвни пай)амбарлар сийлаганида Асадбекнинг
югурдаги сийламас эканми?..
Асадбек жа)ига мушт еб, гангигандай бўлди. Нима бу — нозми, тўнкаликми ё атайин )ашига
тегмочими?..
— Ошнаси ким? — деди Асадбек, гангиганини яширишга уриниб.
— Жиннихонада ётган олим экан.
— 8анаа олим?
— Тарихчи экан. Ўн йилдан бери кичик илмий ходимликдан бир энлик ам силжимабди. Бетга-
чопарро экан. Хўжайинини бе урмат иларкан.
— Хўжайинни бе урмат илса... тузук-ку? Ким экан хўжайини?
— Катта олиммиш, Холидий деган. Жиннихонага ўшанинг буйру)и билан ётизилган экан.
— Жиннилиги ростми?
— Соппа-со) дейишди-ку?
— 8ани, опачанг билан ула-чи мени.
Жамшид телефон гўшагини кўтариб, раамларни чаонлик билан терди. Табиббоши хонасида
йў экан, уни топиб келгунларича пича фурсат ўтди.
— Холидий деган одам сизга буйру берадиган бўлиб олибдими? — деди Асадбек табиббоши-
нинг саломига алик олмай. — Кимнинг удаси? Шундан ўрдингми? Биз-чи, биз гўрда эканмизми?
Ким у йигит, Анварми, со)миди? 7аддингиздан ошманг. Яна со)лар борми? Холидий-полидийлар-
ни-чи... — Асадбек гапни калта илиб ўя олди.
Асадбек телефон гўшагини жойига ўймай, ушлаганича ўйга толди. «Куёвнинг дўсти иш бер-
масмикин», деб саволига жавоб излади. Сўнг бир арорга келиб, Жамшидга аради:
— Холидий тузукро олиммикин ўзи?
— Билмадим.
— Ким билади? Депутатни топ.
Жамшид ўрнидан турган эди Асадбек айтариб, телефон гўшагини унга узатди:
— Телефонда топ. 7озир керак.
Депутатни топиш осон бўлмади. Топилгач, Асадбек салом-аликсиз саволга тутди:
— Холидийни танийсизми, анаа олим у?
— Холидийми, — депутат пичинг илди: — Олим эканми?
— 8анаа олим деяпман?
— Олим эмас у, лўттибоз.
— 8анаа ишлар илган?
— Ўзбекни босмачига чиарган шу-да. Ишларини яхши билмайман. Ўтган йили мукофот олган
битта китобини кўрганман. «Туркистонда буюк Ўктабр )алабаси», деганмиди... хуллас, номи шунга
ўхшаш. Икки бет ўиб кўнглим айниб кетган.
— Шогирдлари ким? Душмани ким?
— Душмани мен.
— Китобини ўимай туриб душманман, дейсизми?
— Унинг китобини ўиш шартмас.
— Шогирдлари-чи?
— Институтнинг аммаси шогирди.
— Институтда уни ёмон кўрадиганлар йўми?
— Ким билади, балки бордир. Бўлсаям майдаро одамлар орасидан чиади. Йирикларини та-
нийман, унга пахта ўйиб юради аммаси.
Асадбек учун боша гапнинг ожати йў эди. Ра мат ам демай, гўшакни жойига ўйди-да, бир
арорга келиб, ўрнидан турди.
Жамшид «аёа?» ам демай, унга эргашди. Асадбекнинг хо ишига кўра Анварнинг уйига а-
раб жўнашди. Шом орон)иси чўка бошлаган эди. Эски ша арнинг тор кўчалари эриётган ордан
балчи олига келганидан юриш ийинлашган эди. Жамшид машинани авайлаб айдаб бир дарво-
за ёнида тўхтади.
— 8ара-чи, али ам шу ердамикин? — деди Асадбек.
— Шу ерда бўлса судраб чиаверайми? — деди Жамшид.
— Мен сенга «араб кўр», дедим!
Жамшид ортича гап айтиб юборганидан изза чекиб, машинадан тез тушди. Одати бўйича ўн-
)иро чалмай очи дарвозадан ичкари кирди-да, аялламай тез айтди.
www.tohirmalik.uz

— Уйда ўтиришибди, Анварнинг хотини ошхонада. Пастда онасининг уйи бор. Боша еч ким
йў.
— Сен шу ерда ўтир.
Асадбек шундай деб машинадан тушди. У ам овлига еч бир ого лантиришсиз кириб борди-
да, чиро)и ёниб турган уй томон юрди. Ичкари кириб, ме монхона эшигини ия очди. Ўртадаги ус-
тол устига дастурхон ёзилмаган, китоб-о)озлар бетартиб сочилиб ётибди. Икки ошна устол атро-
фида эмас, пастда ўтиришибди. Элчин эшикка ора илиб, чордана уриб олган. Юзини дераза та-
рафга аратган Анвар эса мук тушиб бир нарсаларни ўияпти. Асадбек умри бино бўлиб битта ки-
тобни ўиб чимаган. Уни аслида китобга ра)бати йў, «иши йў эшшак, дарди йў кесак», тоифа-
сидан десак, аиат юзига оё босган бўламиз. Асадбекнинг болалиги ўзингизга исман бўлса-да
маълум. Ўши ул)айгач, у юрган кўчаларда китоб ўилмас эди. Шундай бўлса-да, Асадбек китоб
ўиётганларни кўрса аваси келарди. Юрагида ўишга иштиё уй)онарди. Шунданми, изининг бе-
тўхтов мутолаасига сира монелик илмаган. Аксинча, уйни китобга тўлдириб ташлаган. Аниро)и,
бу ишни унча-мунча ўиб тургучи Чувринди амалга оширган.
Асадбек гап пойлаш учун эмас, йигитларнинг мутолаасини бир зумгина бўлсин, кузатиш учун
остона атламади.
Анвар китобни ўйиб, о)озларни титкилади-да, бир варани олиб Элчинга аради:
— Мана бу ерда яхши бир икмат бор: «Хари Исо ба суйи Каъба равад, боз ояд амон хар бо-
шад». Мазмунини тушунмадингми? Исонинг эшаги минг марта Каъбага боргани билан эшаклигича
олаверади.
Элчин кулди.
— Зўр гап, лекин ашулага тушмайди. Ашула бўладиганини топ.
— Ашулага мана буниси бўлар, — Анвар боша о)оз олиб ўиди:
Ман мўйи хершо на аз он мекунам сиё ,
То боз нав жавон шаваму нав кунам гуно .
Чун жома о ба вати мусибат сиёх кунанд,
Ман мўй аз мусибати пирий кунам сиё ...
— Бунинг маъноси зўр, — Анвар о)оздан бош кўтариб, Элчинга аради. — Сочимни бўяб о-
райтиришдан масад айтадан ёшариб гуно илиш эмас. 8ора тўн мотам рамзи бўлгани сингари,
сочимни орайтиришдан масад — ўтиб кетган ёшлигимга мотам тутишдир... Икки байтни айтиб,
кейин Замоналига ўхшаб, торингни ўлтилаб олиб, мазмунини тушунтирсанг, одамлар ойил ола-
веради.
— Бўпти, шу ру имга мос тушар экан. Консертнинг номини ам «Ўшликка тутилган мотам» де-
сам, а?
— Шунаа десанг консертингга биров тушмайди. Консертга одам ал ўрганаман, деб келмайди.
Сен консертингни Турди Фаро)ийнинг )азали билан очгин, одамларга озир шунаа гаплар таъсир
илади. Мана эшит:

Тор кўнгуллик беклар, ман-ман деманг,


кенглик илинг,
Тўсон икки бовли ўзбек юртидур,
тенглик илинг...

Асадбек айвонда шарпа сезиб, ўгирилди. 8ўлида патнис ушлаган аёлни кўриб, ярим очи эшик-
ни аста таиллатди. Иккала ошна эшик томон баравар арашди-ю, кутилмаган ташрифдан ажабла-
ниб, бир зум аракатсиз олишди. 7айрат тўрини биринчи бўлиб Анвар узиб чиди. Чаон ўрни-
дан туриб, чаирилмаган ме монга пешвоз чииб, салом берди. Элчин ам ўрнидан туриб, айнота-
сига норози иёфада боди.
— Ўишга берилиб, чаирганимни эшитмадинглар, — деди Асадбек остона атлаб, ичкари ки-
риб. Айвондан ўтиб, да лиз эшигини очган Хонзода ме монхонага кираётган кишини кўриб, тўхта-
ди.
Асадбек пальтосини ечиб, стул суянчи)ига ташлагунча, Анвар стол устини йи)иштиришга ки-
ришди. Бу орада Хонзода ам кириб, дастурхон ёзди.
— Келин, сиз еч нарсага овора бўлманг. Мен озир тураман, — деди Асадбек.
— 7ар куни келиб юрибсизми, ака, — деди Анвар, хотинига ёрдамлаша туриб.
Анвар Асадбекни бугун иккинчи марта кўриши. Дастлаб тўйида кўрган, «одамлар айтгандай
да шатли эмасга ўхшайди-ку», деб кўнглидан ўтказган эди. Бугун унинг кириб келиши уни бироз
шоширди. Асадбек дастурхонга еч нарса ўйдиртирмади.
— 7озир ўиган шеърингизни эшитдим. Кучли ёзилган экан. «Тенглик илинг, кенглик илинг»,
деб. Худди бизга атаб ёзибди. Бир-биримизни бўридай )ажиб юрибмиз-да озир, — деди Асадбек.
www.tohirmalik.uz

Очи кўнгилда айтилган бу гапни Элчин ўзи томон отилган тошдай билиб, )ижинди. 8айнотасининг
рўпарасига ўтириб, хўмрайди.
— Бўридай десангиз, бўрилар хафа бўлармикин, — деди Анвар, дўстидаги ўзгаришни сезмай, —
бўрилар а ил яшашаркан.
— Бу гапингиз ам тў)ри, — деб кулимсиради Асадбек. — Энди сиз тилчисиз, гапга тўн кийдир-
ворасиз.
— Мен тарихчиман.
— 7а, энди тарихчилар ам гапга уста бўлишади. Сизнинг... Холидий деган домлангиз бор, а? У
мутта ам али ам бутун ўзбекни босмачи деб юрибдими?
Элчин Анварга, Анвар Асадбекка ажабланиб арашди. Асадбекнинг Анварга ёиб олиши учун
шу гап ўзи кифоя илди. Асадбек йўл-йўлакай ўйлаб, мўлжални ани нишонга олган эди. Бу гапдан
кейин Элчин ам бироз юмшади. Асадбек бу гапни тарихчилар ишини муттасил кузатиб юрадиган
зиёли одам сифатида айтгани учун ам ишонарли чиди. Унинг депутат билан сўзлашгани, унинг
айтганларидан керакли хулоса чиариб олганини бу икки ошна билмас эди.
Анвар «хал отаси»нинг мунофилигидан гап очилса, ўзини тутиб тура олмас эди. Эл орасида
ёмон ишлар билан ўрув солиб юрган одамки, бу ада сўз очдими, демак, Холидий мунофигина
эмас, муртад амдир, деган тушунча унинг гап халтасини очиб юборди. Анварнинг озирги а воли-
ни кўрган одам уни ўз уйида эмас, илмий кенгашда маъруза иляпти, деб ўйлар эди.
— Мана, 8ўон мухториятини олинг. Ленин ўз ууларинг ўзларингда дедими, деди. Пўлша
ўзига мустаил бўлдими, бўлди. Эстония, Латвия, Литва, Финляндия ажралиб кетдими, кетди. Бу-
лар ам худди биз каби Русия империясининг мустамлакалари эди-ку? Улар мустаил бўлиб кетиш-
ди. Биз бор-йў)и мухторият талаб илган эдик. 8аранг-а, мухториятга ам кўнишмади. Ленин Мос-
ковда туриб олиб, «Мазлум шара озодлик бердик», дейди. У ёда мазлум халнинг они дарё бў-
либ оади. 8ўон мухториятини ким онга ботирди? Ўрисларми, большевикларми? Йў-ў, бу ишни
турк онига ташна дашноларга ўйиб беришди. Мен буни тарихий далил асосида исботласам, у
падарлаънат «Сизнинг хулосангиз миллий низо келтириб чиаради», дейди. Бир одамнинг ўт пуфа-
гида тош бор. Шуни олиб ташлаш учун орнини ёришди. Шунда жарро «ўт пуфакка ти) тегса жи-
гар хафа бўлади, яхшиси кўр ичакни олиб ташлайлик», деб турса, касал бечора дардини кимга
айтади?!
Хонзода чойнак-пиёла кўтариб киргач, Анвар оташин нутини тўхтатди. Асадбек Анвардаги
туй)удан узоро бўлса ам, гапларини эшитиб, унга нисбатан ме ри уй)онди.
— Сиз билан бир гаплашадиган экан. 8ойилман,— деди Асадбек, Анвар узатган пиёлани олиб.
— Мен ўрто)ингизга бир гап айтай, деб кирган эдим. Сиз ам эшитинг, масла ат беринг. Элчинбой,
сизни кечами ё бугунми еч ким тўйга айтмадими?
— Йў, — деди Элчин тўнг о ангда.
— Агар айтса, кўнманг. Умуман, яин орада тўйларга бормай туринг.
— Нимага?
— 7а, энди... чиллалик одамсиз.
— Аниро гапираверинг.
— Аниро)и шуки... Сиз санъатдаги обрўйингизни тиклаб олишингиз керакмикин? Тўйда... ар
хил одамлар бўлади. Сизларнинг ораларингизда ам асадгўйлар бор. Битта яхши ашула чиарсан-
гиз хал эшитиб хурсанд бўлади, асадгўйларингиз эса куйиб кетади. Яна ам аниро айтсам, гап
шуки, энди сизнинг обрўйингиз менинг ам обрўйим. Сизни... ў)лим деганман. Анвар-жон, сиз гу-
во сиз, ўрто)ингиз куёвим эмас, ў)лим. Чет элдаги ў)илларим келишса, ака-ука бўлиб кетасизлар,
Худо хо ласа. Мен бир нарсанинг исини сезмасам, гапирмайман, тўйларга бормай туринг.
Асадбек гапни масла ат о ангида бошлаб, буйру тарзида якунлади.

  

Хасталик вараасида белгиланган муддат ни оясига етган бўлса-да, Анвар ишга чиишга шо-
шилмади. То)асининг чордо)идан олиб келган китоблару о)озларни ўиб чианидан кейин ам
бир кун уйда хаёл суриб ётди. Зуннунийнинг ўлёзмасидан бобосининг нима учун фойдалана олма-
гани маълум эди. 7аиатни айтишга бобосида журъат етишмаган. Етишган тадирда ам унга ким
йўл ўяр эди? Закийлар жисмини тишлаб олурга тишлари бурро, аммо илмга тишлари ўтмайдурган-
лар замони туан чода аиатни дегувчилар о ини ким эшитарди? Зуннуний ўлёзмасини бобо-
си ёиб юбормай асраб ўйибди — шунинг ўзи катта гап. Бу о)озлар, китобларни то)аси жонни га-
ровга ўйиш исобига салаган. Унинг ўлимидан кейин эса кераксиз мато сифатида улотирилган.
www.tohirmalik.uz

Яхши амки, чордонинг бир чеккасида уларга жой топилибди. Ўттизинчи йилларнинг оловларидан
олиб олинган китоблар, фарзандларнинг оибатсизлиги туфайли ёилди, ахлатхоналарга ташлан-
ди. Анвар шуни ўйласа худди биров тирноларини омбурда су)ураётгандай азоб чекарди. Хаёлига
ёмон фикр келганида ёки нохуш воеага учраганида а ли муслим калима келтиргани каби, Анвар
бу пайтда шоирдан ёд олган сатрни такрорлайди: «ачон хал бўласан, сен эй, оломон...»
У ўша оломоннинг бир исми билан ар куни ош-ати бўлишга мажбур. Вазифалари оломон кў-
зини очмодан иборат бўлган, ўзларини «олим» деб атовчи одамларни кўргиси келмаса ам ишга
боришга мажбур. Хотини «8ўйинг, ўша ишингизни, бўшанг», дейди. Бўшаб кетишдан осон иш йў.
Оч олмайди, мардикорлик илса ўн баробар кўп пул топади. Лекин кимдир аиатни очиш учун
жонини бериши керак-ку?
7амкасбларининг айримлари унинг «тузалиб чианидан» астойдил увонишди. Айримлари
шунчаки кўнгил учун ол-а вол сўраб ўйишди.
Хонасига кириб ўзининг ўрнида чиройли жувонни кўрдию феъли айниди. «Яна бир амалдорнинг
келини ишга олинибди-да», деб ўйлади. Институтнинг ярмидан кўпи келишган аёллардан иборат —
бири кимнингдир изи, кимнингдир келини, синглиси... Анвар Холидийнинг усталигига баъзан тан
беради. Бу аёлларни ишга олиш билан Холидий юори томондагиларга яхши кўринади, энг му им
— тарих илмига бегона бўлган бу жононлар «устоз Холидий» сутни ора десалар ам маъуллаб
чапак чалиб ўтираверадилар. Оппо бўйинчаларига Холидийнинг нафаси текканда кўзлари хумор
сузилиб оладиганлари эса тез орада фан номзоди унвонига эришадилар. Анвар ўрнида ўтирган
жувонни ам шундайлардан деб ўйлаб, )ижинди. Аммо, амхоналари билан сўрашиб бўлгач, жувон
ўрнидан туриб хижолатлик билан салом берди-да, «Мен сизни кутиб турувдим», деди. «Мен ам
чиройли жувонлар кутишга арзирли одам бўлиб олдимми?» деб ўйлади Анвар.
— Бир афтадан бери кутадилар, — деб изо беришди амкасблари.
— Бу йил ўишни битирятувдим, — деди жувон. Унинг ийманиб гапиришидан дорилфунунни би-
тириш ам айб иш экан, шекилли, деб ўйлаш мумкин эди. Анвар уни хижолатликдан утазиш учун
гапни бўлди:
— 8айси факультетни?
— Тарихни... Диплом иши олувдим. Суннат Жўраевич энг олдин сизга учрашишимни айтдилар.
Шунга...
Суннат Жўраевич деганлари Анварнинг курсдоши. Толиблик даврларида тарих илмининг авра-
астарини а)дариб ташлаш ишида бирга ёнишган. Суннат факультетда ишга олиб тез сўнди. Шу
сабаблими, улар анча узолашиб кетган эдилар. Нечукки энди йўлаб олибди?
— 8айси мавзуни олдингиз?
— Дукчи эшон ўз)олонини.
— Зўр мавзуни танлабсиз-ку? Лекин мен... нима ёрдам беришим мумкин? Сиз... Холидий деган
буюк олимни эшитганмисиз? Бу даврни сув илиб ичиб юборган одам ўша. Масковдаги ўрис олим-
лар бу ўз)олон «прогрессив а амиятга эга», дейишганида матаб китоб ёзганлар, тасиримиз.
Кейин партия бу ўз)олон диний йўналишдаги ора иш деб ба о бергач, яна боша китоб ёзганлар.
Сиз хо лаган китобингиздан фойдаланишингиз мумкин. Суннат... Жўраевич нима деяпти? Бу ўз)о-
лонни прогрессив деб тушунтиряптими ё аксинчами?
Анварнинг феълидан бехабар жувон нима дейишини билмай довдираб олди. Яхшики домласи
«Анваржон озгина ўполро, эътибор берманг», деб ого лантирган эди. Бўлмаса чииб кетишга
ам тайёр эди.
— Сиз Суннат Жўраевичингиздан сўраб келинг, шунга араб гаплашамиз.
Жувон бу одам билан су батлашишнинг ожати йўлигини билиб, эшик томон юрди. Анварнинг
ёнидан ўтаётиб бир зум тўхтади:
— Кечирасиз, домла, тарихга икки хил кўз билан араб бўлмайди, — деди. Жуда ширин, аммо
кескин тарзда айтди-да, тез-тез юриб чииб кетди.
Анвар шундагина унга бу гапларни бекор айтганини фа млаб, изза чекди.
— Анваржон, ёрдам бера олсангиз бўларди. Бечора бир афта кутди, — деди рўпарада ўтирган
аёл, унга ялингандай араб. Шу гап мадад бериб, Анвар шарт бурилди-да, жувоннинг орасидан
югурди.
— Синглим, тўхтанг, — деди Анвар, унга етиб олгач. — Хафа бўлманг. Ўзим шунаа тўнгро бў-
либ ту)илганман. Шошилмаётган бўлсангиз, гаплашиб олайлик. — Анвар уни да лизга ўйилган
юмшо курсиларга бошлаб, сўнг ўтиришгач сўради: — Нималарни ўидингиз?
— Сиз айтган иккала китобни. Кейин ўафуров деган олимнинг китобини.
— Хўш?
— Бир-бирига арши фикрлар. ўафуров 1949 йилда бу ўз)олонни ижобий ба олаганда «тожик
халининг чоризмга арши ўз)олони», дейди. 1953 йилда эса «фавулодда реакцион аракат»,
деб ба олаб «ўзбек халининг аракати» дейди.
www.tohirmalik.uz

— Ана шунаа-да! Масковда анаа куй чалишса, булар ўшанга араб ўйнайверишади. Тарих
буларга ўйинчо! Сиз ўзингиз андай фикрдасиз?
— Мен али ўрганиб чиишим керак.
— Прогрессив десангиз, булар ўймайди. Холидий диплом ишингизни ўимаса ам, ис олиб
юрадиган шогирдлари бор, реакцион десангиз...
— Мен аиатни дейман.
Кескин тарзда айтилган бу гап Анварни айратга солди. «Бу дунёда аиатни айтишни ис-
тайдиган одам олмаган», деб юрганида чиройлигина жувон шундай деб турса-я!
— Кечирасиз, синглим, хўжайин аерда ишлайдилар?
— Мактабда.
— Ота-оналари-чи?
— Улар ам мактабда. Нимага сўраяпсиз?
Анвар кулимсиради:
— Тў)рисини айтсам, сиз аиатни ёзсангиз-у, улар амалдор бўлсалар ишлари юришмай о-
лармикин, демочийдим.
— Бизнинг ўрадиган жойимиз йў.
— Сиз шу ерда илмий иш илишингиз керак экан.
— Йў. Мен ам мактабга бораман. 7аиатни энг аввал болаларга айтиш керак.
Ярим соат олдин биров келиб «шундай аёл бор», деса Анвар ишонмасди. 7озир ам улолари-
га ишонмай ўтирибди. Чиройли жувонлар шунаа ерларда ишлашни орзу илишарди. Келиб-кетиб
юришса бас, жон куйдирилмайди, маош эса унаверади. Узо йиллар ишлагани учун «ме нат фах-
рийси» деган нишонлар олади... Бу жувон эса...
— Дафтарингизни очинг, — деди Анвар, гапни бирдан боша томон буриб. — Ўийдиган китоб-
ларингизнинг рўйхати: Остраумов, генерал-лейтенант Королков, генерал-лейтенант Терентьев,
княз Мансирев. Буларнинг гапларини архивдан топиб ўийсиз. Салков, Наливкинларни кутубхона-
дан топасиз. Сиз ўз)олонни Мингтепадаги масжиднинг улашига бо)ламанг. 8ўз)олоннинг илдизи-
ни энг камида ўрусларнинг Тошкентни босиб олишларидан бош-ланг. Бу ў илдиз бўлади. 8ўшимча
илдизлар — 8урбон дод о, Пўлатхон, Етимхон, Дарвешхон, Собирхон ўз)олонлари. Тошкентдаги
«Вабо исёни», «Обўри»даги исён, 8ўон хонининг исёни... Буларсиз Мингтепа ўз)олони аида
тў)ри хулосага келиш ийин. Шулар билан танишиб чианингиздан сўнг яна гаплашамиз.
Жувон Анварнинг гапларини тез-тез ёзиб олди-да, «бўлдими?» деган савол назари билан ара-
ди.
— Зарур гап чииб олса, уйимга келишингиз мумкин.
— Шу ерга кела оламан. — Жувон шундай деб ўрнидан турди.
Анварга унинг бу арори ам ёди. Кўнгли равшан тортди.
Жувонни кузатгач, хонасига айтмочи бўлиб бурилган чо)ида да лизда келаётган Холидийга
кўзи тушиб, тўхтади. Одатдагидай башанг кийинган Холидийнинг ёнида суйган шогирдларидан би-
ри Ўлмас Акром келарди. Анвар ўзидан бир йил кейин келган бу дўмбо йигитни «гўсала» дер эди.
Лааб Ўлмасга жуда мос тушган, у тўйиб сут эмган бузодай бе)ам, биров сўкса ам, матаса ам
бир олда илжайиб тураверарди. Гўсала колхозлаштиришда матбуотнинг рўли деган мавзуда аввал
номзодликни, икки йил ўтмай дўктурлик диссертациясини ёлаб олди.
Анвар рўпарасидан келаётган устоз-шогирдни кўргиси йў эди. Улар билан сўрашмасликнинг
бирдан-бир йўли — шарт бурилиб кетиш. Лекин Анвар бундай илгиси келмади. Улар томон юрма-
ди ам. Индамай тураверди. Холидий Ўлмаснинг елкасига ўлини ташлаб, Анварга яинлашди.
— Ие, мулла Анваржон, бормисиз, со)-саломатмисиз? — у шундай деб лабини тили билан яла-
гандай бўлди-да, Анварга ўлини узатди.
Анвар унинг башарасига арамай ўл узатди. Чунки Холидий жилмайганида унинг башарасига
араган одам барака топмас эди. Худо Одам Атони ясаётганида ишни оёдан бошлаганми ё бош-
данми, Анварга номаълум. Лекин, унинг назарида, Холидийнинг оё-ўли, бадани аввал ясалган,
кейин нима ясаётгани эсдан чииб, елка устига одамнинг эмас, маймуннинг боши ўрнатилган.
— Анвар Сатторович, тузалиб кетдингизми? — деди Ўлмас ам унга ўл узатиб.
— Касал эдимми? — деди Анвар унга атти тикилиб. Ўлмас жавобга сўз тополмай, устозига а-
ради.
— Ўлмасжонни табрикладингизми? — деди Холидий яйраб жилмайиб. — 7озир академия тасди-
)идан ўтиб келяптилар. Институтга директор бўлдилар. Мен ўттиз беш йил директорлик илибман.
Етар, а? Энди ишни сиз — ёшларга топширамиз. Илмий котибликка мен сизнинг номзодингизни
кўрсатган эдим. Йўлигингиз панд берди.
— Ким сайланди?
— Наима Султоновна.
— Эски аммом, эски тос.
www.tohirmalik.uz

— Тушунмадим? — деди Холидий, юзидаги сохта жилмайишни асраган тарзда.


— Сиз ўттиз беш йил андай ишлаган бўлсангиз буларингиз уч юз эллик йил шундай ишлашади.
— Яхши эмас, мулла Анваржон, булар тенгдошларингиз. Энди замон боша. Бир-бирингизни
авайлаб ишланг. Мана, биз бир-биримизни аямовдик, нима бўлди? Мени йигирма беш йилга амаш-
ди. Сталин ўлмаганда ўтирардим. Бахтимга тезро ўлди.
«Бировнинг ўлимидан булар бахт топишади, изи», деб ўйлади Анвар.
Холидийга Худо берди. Ўзини маташга ба она топилди. Бундай пайтда у мажлисдами, да лиз-
дами, ожатхонадами, фари йў — гапираверади. Анвар жиннихонада деразадан тушган нур би-
лан илган су батини эслаб, шумлиги тутдию унинг сўзини шарт узди:
— Устоз, — деди мулойим о ангда. — 7амма онасининг орнида тўиз ой ётса, сиз етти ойдаё
ту)илиб олган экансиз, шу тў)рими?
Устоз-шогирд бу гапдан ажабланиб, бир-бирига араб олишди. «Бу али яхши тузалмабди-да»,
деб ўйларди Ўлмас. «Бу бола аёдан билади буни?» деб ўйлади Холидий.
— Анвар Сатторович, уялиш керак, — деди Ўлмас, танбе бериб.
Холидий бировнинг имоясига му тож одам эмас эди. Сочини бармолари билан тараб ўйиб,
ўткир аския эшитган одамдай мирииб кулди-да, Анварнинг елкасига шапатилаб ўйди:
— ўайрат зўр бўлган-да, )айрат! — деди-да, Ўлмасни ўлти)идан олиб, йўлида давом этди.
Анвар орасига ўгирилиб, уларнинг изидан бир зум араб тургач, хонаси томон юрди.
— Нимагадир мотам ру ини сезмаяпман, ора байролар осилмаган, — деди жойига ўтиргач.
— Президент ўлибдими? — деди рўпарасидаги аёл.
— Ундан ам баттар, — деди Анвар, «булар билмайдими?» деган маънода хонадагиларга бир-
бир араб. — Устоз кетибдилар-ку?!
Анвар учун янгилик бўлган бу хабар хонадагиларга маълум эди. Институтдаги ўзгариш уларнинг
ўзаро му окамаларидан ам ўтгани учун Анварга жавоб беришмади. Фаатгина эшик олдидаги ус-
толда ўтирувчи «энг кичкина илмий ходим» кулимсираб ўйди. Анвар бу вазифада узо йиллар иш-
лагани учун ўзини «энг улу) кичик илмий ходим», Собир исмли бу ушоина йигитни эса азилла-
шиб «энг кичкина илмий ходим», дер эди.
— Устоз биз билан! — деди Собир, азил о ангида.
— Яъни?
— Яъниким, устоз шу бўлимга мудир бўлиб ўтганлар.
— 7али ишлар эканларми? Босмачига айланмаган яна битта-иккита ўзбек олган эканми?
— Устознинг консепсиялари боша озир. Босмачилар эмас, миллий озодлик аракати!
— Йў)-э?
— Газит ўийсизми ўзи?
— Болалар, — деди Анварнинг рўпарасидаги хотин, — эркак одамга )ийбат ярашмайди.
— Собирбей, эшитдингизми? Гулнорахон опамизнинг наси атларига уло тутмасангиз менга
ўхшаб энг улу) кичик илмий ходим бўлиб оласиз. Мен бунга чидолмайман. Ўзимни шу деразадан
ташлайман. Энг улу) кичик ходим битта бўлиши керак, билиб ўйинг!
— Анваржон, ўйинг шунаа гапларингизни.
— Гулнора опа, ёмон гап айтмаяпман. Сизнинг гапингизни тасдилаяпман. Собирбей ёш, ўрга-
тиб туриш керак.

Денгиз ичра чарх урувчи гирдобни


8айдан билсин ир)одаги майсалар...
— Менинг битта ўшним имом. Ўша айтадики, бу дунёда )ийбат илган одамнинг тилини Худо
иёматда ўн метр узун илиб ўяркан. Бу тилни одамлар босиб-янчиб юраверар экан. Шу иёмат
тезро бўлсаю, шу тилларни бир кўрсам...
Рўпарадаги аёл шарт туриб чииб кетди. Анвар Холидийни сўкадиган бўлса, аорат тошларини
шу аёл узурида отарди. Холидийнинг шу хонадаги мухтор элчиси исобланмиш Гулнорахон бу
тошларни териб, етмаганига ўзидан ўшиб, устозига етказарди. Анвар бу аёлдан, шу хизматлари
учун хафа эмас, хурсанд бўларди.
Аёл чииб кетгач, хона жимиб олди. Собир ам устол устидаги о)озларига мук тушди. Анвар
ўлига алам олиб бир вара о)оз юзига турли шакллар чиза бошлади. Шакллардан бири «Г» ар-
фига ўхшарди. «Гулнора» деб ёзди. Кейин биринчи арфни семизро илиб бўяди. Сўнг «Г»ни
ярим са ифани эгаллайдиган даражада катта илиб ёзди. «Г»нинг бурчагига кашакловчи чизи то-
ртган эди, арф дорга айланди. Анвар унга бир зум тикилиб тургач, арфдорнинг учига сиртмо
чизди. Шу ишидан зав олиб ўтирганида Холидий йўлаётганини маълум илишди.
www.tohirmalik.uz

Холидий ўзининг адрдон хонасида ўтирган эди. Янги бошли кўринмасди.


— Келинг, мулла Анваржон! — деди Холидий, уни ўрнидан туриб арши олиб, — али йўл усти-
да тузукро гаплаша олмадик. А воллар дурустми энди. Диссертацияни ёзиб бўлдингизми?
Анвар унинг му)амбирлик билан боиб турган кўзига араб «Во ажаб, — деб ўйлади, — мен ил-
гари одам танасига маймун калласи уланган дердим. Маймуннинг калласи тулкининг танасига
уланганини ўйлаб кўрмаган эканман. Ў маймуннинг калласи ичига тулкининг мияси жойлаштирил-
ганмикин? 8ани, бунинг навозиши нима билан тугар экан?»
— Диссертация анаа а волда, деб сўраяпман?
— Диссертациями? — Анвар тушунмагандай елка исди. — Ўша-ўша реакцион миллатчилик иси
уфуриб ётибди.
Холидий бундан олти йил илгари Анварнинг тайёр диссертациясини ана шу тави лаънат билан
йўа чиарган эди. Анвар озир шуни эслатди. Лекин Холидий пичингни тушунмаганга олди.
— Уни ўзгартирганингиз йўми? — деди ме рибонлик билан.
— 7аиат ўзгариб турадиган буаламун эмас.
— Айни топиб гапирдингиз, баракалла! Менга сиздай чўрткесар, бир сўзли йигитлар ёади. Ма-
на энди сизнинг замонингиз келди. Сизга авасмандман: а гапни еч ўрмай айта оласиз. Биз-
нинг бошимизга тушган савдолар итнинг бошига тушса, у ам инфаркт бўлиб ўлиб кетарди.
— 7а-а, «устоз», сиз итдан ам... баувватсиз.
Бу гапни эшитиб, Холидийнинг юзи учди, аммо сир бой бермай а -а отиб кулди.
— Гапни ам эшворасиз-да, мулла Анваржон!
— Сиз бўлимимизга мудир бўлибсизми?
— 7а, бирга ишлаймиз. Мен бу амал )алваларидан утулдим. Бир йилда ўн иккита комиссия бо-
сибди-я! Энди илм билан чуурро шу)улланиш имкони ту)илди.
— Босмачиларни нима иламиз?
— 8айси босмачиларни?
— Сиз менга икки масалада йўл бермаган эдингиз, эсингиздан чидими? Биринчиси — инилоб-
дан олдинги ўз)олонларни «мустамлака Туркистоннинг партизанлари» дейишимга арши бўлдин-
гиз. Иккинчиси — ўн еттинчи йилдан бошланган босмачилик аракати эмас, балки ўн тўизинчи
асрнинг сўнгги чорагида бошланган миллий озодлик аракатининг чўиси деганимда, кимлар ке-
либ мени сўроа тутганини биларсиз?
— Замона шунаа эди.
— Замон ўзгардими?
— Ўзгарди.
— Шунга араб сиз ам ўзгардингизми?
— Мулла Анваржон, замон ар андай одамни ўзгартиради. 7атто сизни ам.
— Мен сиз айтган « ар андай» тоифага кирмайман. Мени ўзгартириш учун бошимдан товоним-
гача тиккасига арралаб тушиш керак. Шунда ам жоним чиади-ю, ру им эса ўзгаришсиз олаве-
ради.
Холидийнинг юзидаги жилмайиш йўолди.
— Катта кетманг, ука. Сиз си)иниб юрган устозларингиз ам ертўлада бир ийнодан ўтгач,
ўллари алтираб, амма о)озларга имзо чекиб беришган.
— Сиз амми?
— Сиз и)вонинг инини кавлаяпсиз. Мен аиат деб йигирма беш йилга амалганман.
— Сизга о)ир ботадиган гап айтган бўлсам, узр. Гуно имни ювиш учун бир икоя айтиб бера-
ман. Жуда изи, эшитмасангиз армонда оларсиз. Ўзи аётда юз берган воеа экан, аммо мен уни
эртак тарзида сўзлайман. Шундай илиб, бўри баковул, тулки ясавул, чумчу чаимчи бўлмаган за-
монда бир бахтиёр ёш олим яшаган экан. У аввал устозларининг, сўнг тенгдошларининг оё)и ости-
га чо азибди. Ша аншо унинг беминнат хизматларини адрлаб турибди. Ўш олим илмга эмас,
шундай мунофиликка итидорли экан. Гўдаклигида иблис ундаги инсон юрагини юлиб ташлаб, ўз
албининг бир парчасини ўйган экан-да. Ўш олим кўпнинг ичида дадил туриб, «Ша аншо
айвон!» дер экан. Су батдоши «шунаамикин, а?» деса бас, бориб «Фалончи сизни ва ший айвон
деди», деркан. 8арабсизки, ўша су батдош зиндонга андай тушиб олганига айрон. Бора-бора
сотадиган одами олмагач, ўз боши узра ора булутлар айланаётганини сезибди. Ша аншо «ўз
яинларига хоинлик илган одам менга садоатда бўлармиди?» дебди. Шо бир арорга келгунча
ёш олим энг сўнгги лама дўстини аврабди. Яхшилаб кийинтириш ба онасида Ша аншо нинг ти-
кувчисиникига бошлаб борибди. Ундан аввал шо нинг шопирини ўлга олибди. Шо нинг мошина-
сида тикувхонага савлат тўкиб борибди. «Мен маликанинг укасиман», деб ўзини таништирибди.
Хуллас, икки кун деганда улар устларига шо она либосларни илишибди. Тикувчи эса Маликадан
ра мат эшитиш масадида телефон илиб, «укангизга либос ярашибдими?» дебди-ю, сир ошкор
этилиб, ёш олим амалибди. 8амода ам итидори иш бериб, и)вогарлигини давом эттиравериб-
www.tohirmalik.uz

ди. Бир йил деганда Ша аншо ўлибди-ю, ёш олим ам сиёсий ма буслар аторида озодликка чи-
ибди. У ам ту мат жабрини тортганлар сафидан ўрин олибди...
Холидий ошларини чимирган олда Анварнинг «эртагини» бўлмай эшитди. Анвар «устоз» ба-
ириб берар, еч бўлмаса ранги ўзгарар, деб ўйлаган эди. Гапини тугатиб, Холидийга аради-ю,
айрон олди: «Ру лар менга ёл)он гапни айтган эдими?»
— Хўш, эртак тугадими? — деди Холидий. — 8иссадан исса бўлиши керак?
«Чиндан ам иссадан исса бўлиши керак, — деб ўйлади Анвар. — Нима, ўша ёш олим сиз
эдингиз, дейми? Яна тилимдан илинайми? Айтсам-чи, нимадан ўраман? Ту мат, деса, суд архиви-
ни кўтариш мумкин-ку? Адашган бўлсам-чи? Аввал суд архивини ўрганишим керак эди».
— 8иссадан исса шуки, гапингиз тў)ри, «устоз». Замон аммани ўз йўри)ига солган. Лекин...
нима учундир еч ким гуно и учун тавба илмаяпти. 7али ам унвонларига маст бўлиб юришибди.
— Унвон, мулла Анваржон, одамга ме нати учун берилади.
— Бу унвон одамларни чал)итса-чи, жамиятга фойдасиз бўлса-чи?
— Бу энди ба сли масалалар. Бу масалани ват ал илади.
— Ватга айтамиз, остонада кутиб тура туради.
— Мулла Анваржон, бу гапларни ўйинг. Мен сизни диссертация масаласида чаиртирдим. Эр-
тага менга олиб келиб беринг. 7имояни тезлатамиз.
— Диссертация йў, «устоз».
— Нега йў! Ўиб юбордингизми?
— Ўиб жинни бўлибманми, — деди Анвар ку-
либ, — уни чет элга сотиб юборганман, аллаачон.
— Нима? Чет элга? Кимга?
— Туркияга, дўктўр Нурийга бултур бериб юборганман. Бир нусхасини ўн кун олдин акам Анг-
лияга олиб кетдилар. Диссертацияни ё Истамбул ё Оксфорд дорилфунунида ёласам керак.
Холидий Анварнинг кўзидан бир маъно умочи бўлиб, атти тикилди. Анвар ўйинни охирига-
ча муваффаиятли етказмо учун худди рост гапираётгандай илт этмасдан ўтираверди. Холидий
дўктўр Нурийни сохта советшунос, ватан хоини деб ёзавериб ийи)ини чиариб юборган эди. Анвар
хориж олимини эслатиб, нишонни ани мўлжалга олганди.
— Бемасла ат шунаа ишлар илиб юрибсизми, али? — деди Холидий. Унинг илгариги увно-
лиги, сўнг жиддийлиги, кескинлиги ам олмаган эди. Унинг маши пасайиб, Инглистонда дўктўр-
лик диссертациясини ёлаб келган олим аршисида мулзам бўлиб ўтирган одам олига тушган эди.
— Нима илишим керак эди? — деди Анвар )олиб одам товуши билан, — еч кимга кераги йў,
деб сотворибман-да.

Биргина мен айра)оч


Этагида бенурман!
Кун нуридан ма румман,
На )уломман, на урман!...

— Ўшлик илибсиз. 7али пушаймон емасангиз эди...

— Фазилатим, кам ила кўстим


Сизга аён, олмо керак тан...
Ўзим мерган бўлмагач, дўстим,
Кимларнингдир отган ўиман...

7ар нечук Холидий темирдан эмас, барча бандалар каби «лойдан ясалган» экан. Кўкрагида
уй)онган )азаб уммони тўлинларининг мавжини вужуди си)диролмай портлади.
— Йўол! — деди тишларини )ижирлатиб. Тишлар )азаб вулонини тўсиб олмо асдида )и-
жирлар эди. Боя да лизда «етти ойлик бўлиб ту)илмаганмисиз?» деган саволдан сўнг куч тўплай
бошлаган вулон удрати тишлардан удратлиро эди. У ўрнидан шарт туриб баирди: — Йўол,
газзанда! Мен сени одам деб жиннихонадан чиариб олдимми али!
Анвар масрур эди. У ўрнидан енгил турди. Гўё уни узо йиллар эзиб келган )ам харсанглари Хо-
лидийнинг баири)идан сўнг елкасидан а)дарилгандай бўлди. У отган ў бехато тегди. ўаними яра-
дор олда оёлари остида типирчиларди. Энди юракка найза санчиши керак. Бу найзани кейинги
сўзлари билан Холидийнинг ўзи унинг ўлига тутазди.
— Сиз сал янглишдингиз, «устоз». Сиз менга оталик илиб, даволансин, деб жиннихонага юбор-
ган эдингиз. Мени у ердан Асадбек чиариб олди, — деди жилмайиб. У о-орани ажратиб олган
олим эмас, ўрто)ига матанаётган болакай каби жилмайди.
— Ким дединг?
www.tohirmalik.uz

— Асадбек! — Анвар бу исмни фахр билан тилга олди-да, чииб кетди.


«Бу боланинг мафияга нима алоаси бор экан?» деб ўйлаб олди Холидий.

  

Бир гала фаррош лўли хотинларга якка ўзи бас келиб, уларнинг нозик нуталаридан ушлаб —
ма)луб этиб, идорадан чиариб юборган бошли эсингиз- дадир? Худди ўша бошли Зо идга те-
лефон илди. Зо ид хизматга барват келган эди. Телефоннинг жиринглашини да лизда эши-
тиб, эшигини шошиб очди-ю, тез-тез юриб бориб гўшакни кўтарди.
— Ўринбосаримни чаиртирдим, кеча ошомда келдилар, — деди бошли, саломлашгач. Зо ид
унинг овозида андайдир ор)инлик сезди. «Кечаси билан ухламай мени идирганми, нима бало?»
деб ўйлади.
— Дам олишнинг ам белига тепибсиз-да, — деди Зо ид, ясама лутф билан. Лутф ясама бўлса-
да, бошлининг ватанпарварлик туй)уларини жўштириб юборди:
— Ишларидан ишкал чииб турганда дам олишга бало борми? Мен, кўнглим сезган экан, боши-
даё «узоа кетманг», девдим. Бу ари бюрократларга айта уришнинг мо иятини тушунтириб
бўлмаяпти.
— Ўринбосарингиз билан ачон кўришишим мумкин?
— 7озир десангиз, озир етиб борадилар.
Бошлининг жонкуярлиги сабаби Зо идга аён эди. Бунаа зотлар ишни айта уришга эмас, за-
монга мослаштиришга уста бўлишади. Идоранинг ар адамига айта уриш афзалликлари аида
шиорлар осиб ташлашади. Агар уйларида, аниро)и, ётоларида, янада аниро айтилса — тўшак-
лари устида «Хотин — айта уриш авангарди!» деган шиорга кўз тушса, сира ажабланмаслик ке-
рак.
Зо идга аён бўлган сабаб шуки, идорадаги молиявий найрангларнинг бир учи онун имоячи-
ларига энди маълум. Жалол Комилов номига ёзилган маошу мукофотлар исобланса, фалон сўм бў-
лади. Унинг аммасини, шуб асиз, ўринбосар емайди. Аксинча, энг кам улуш унга тегади. Бошли
ўринбосаридан кўпро олади, аммо у ам ўз навбатида юорига узатади. Ньютон бошига олма туш-
ганида Ернинг тортиш онунини ихтиро этган экан. Кимёдаги занжир реакциясини топган олим
ра бариятнинг пора тасимлаш усули ва санъатидан ил ом олган бўлса не ажаб?
Бошлининг шу «занжир реакция» авжига чимай туриб, биринчи аладаё ишни бир ёлик
илиш масадида эканини энг ландавур терговчи ам тушунади. Худога шукрки, Зо ид ундайлар-
дан эмас.
Ўринбосар чиндан ам тезгина етиб келди. Яратилганда Худода аини олдирмаган, деб шу
бандага айтилса керак. Худо бўйдан урганида у энига ўштириб олган, «фалон ёшида бошидан со-
чи тўкилиб кал бўлади», деб ёзу) битилганида бошдан тўкилувчи сочни кўкрагига, жа)ига кўчирган
— кўкракдаги жун кўплиги ва узунлигидан кўйлак ёасидан чииб, кўрган одамнинг )ашини келти-
рарди. Кунда икки марта иртишламаса бўлмайдиган соол эса, ёноларининг на чўисига адар
бостириб борган. Яна бир аракат илса, соол деганлари киприклару ошларга ўшилиб кетиши
еч гапмас. Ўринбосарга салобат бахш этиб турган кўзойнак гардишининг пастки исми айнан со-
олнинг ўша чегарасига адалади.
Ўринбосарнинг Яратгандан ундирган энг улу) неъмати — кўзлари. Бунаа мулойим боувчи,
узун киприклар билан имояланган кўз изларда ам кам учрайди. Ўринбосар Зо иднинг хонасига
кирдию дарсга кеч олган боладай бошини эгиб, ер остидан араб ўйди. Аста сўз бошласа, кўзла-
ри шунчалар мулойим боардики, одам ўлдириб келган тадирда ам ибсга олиш аидаги арор-
га имзо чекишга ўл бормасди. У гавдасига монанд семизгина жигарранг сумка кўтариб олган эди.
Ўринбосар Зо иднинг рўпарасига ўтириб, сумкани тиззасига ўйди-да, «амайсизми ё ра м ила-
сизми?» дегандай мўлтиллаб аради.
— Бошли)ингиз айтгандирлар, а? — деди Зо ид.
— Айтдилар, яхши иш бўлмабди. Аммо биз бу пулларни ўзимиз еб юборганимиз йў. Бировнинг
аидан ўрамиз. Ўзингиз биласиз, ша ар катта, келди-кетди кўп. Ме мон-измон кутишнинг ўзи
бўлмайди. Олдин укумат унча-бунча пул ажратарди. Энди у ам йў. Ўнта ме монни кутасан,
дейишади, тамом. Еб-ичиб кетса ам майли. Масков томондан келганлар сов)а-саломга ўрганиб о-
лишган.
«Бошли иккови чиндан ам ухламаганга ўхшашади, — деб ўйлади Зо ид, унинг гапларини
эшитиб. — Ўринбосар балогардонликни бўйнига олган. Уйдаги топган-тутганлари тунда яширилиб,
уй бир )ариб олга келтирилган. Балки «амаб ўйишади», деб хотин, бола-чаалари билан хайр-
www.tohirmalik.uz

лашиб ам келгандир. Бошли озир хонасида илт этмай ўтирибди. Котибасига «мен йўман», деб
тайинлаган. Ўринбосари ибсга олинганини эшитиши билан идорада мажлис тўплаб, айта уриш
душманлари фош этилгани, уларга арши аёвсиз кураш олиб бориш лозимлиги масаласини кун
тартибига ўяди...»
Зо ид тинмай гапираётган ўринбосарга араб туриб телефон гўшагини кўтарди-да, бошармага
ўн)иро илди.
— Да, ало, эшитаман, — деган овозни эшитиб, ўринбосарга аради. Ўринбосар телефон раам-
лари терилаётгандаё жим бўлиб, бир оз ажабланиш, бир оз хавотир билан унга тикилиб ўтирган
эди. Зо ид бошлининг исмини тилга олгач, ўринбосарнинг бутун вужуди улоа айланди.
— 8удрат акам йў)ийдилар, секага кетувдилар. Ким сўравотдилар? Келсалар нима деб ўйий?
— деди котиба.
— Мен прокуратураданман. Шариповман, — деди Зо ид сову о ангда.
— Вой, тўхтанг-чи, али кетмаганга ўхшайдилар...— Котиба сукут салади. — Ана, айтиб ке-
воттила.
— Эшитаман, ўрто Шарипов. Кўнглим сезгандек изимга айтувдим, тинчликми?
— 7а, тинчлик, ўринбосарингиз етиб келдилар. Хавотир олманг, демочи эдим, — Зо ид гапни
калта илиб, гўшакни жойига ўйди.
Ўринбосар узилган гапини давом эттирмади. Бироз ўйлади. Зо иднинг бу кичик «ўйини» самара
берган, тунда ўйлаб-пишитилган режа дарз кетган эди. Узун киприклар имоясидаги кўз илтижоли
боди:
— Пулларни бошлиа берардик, ўзлари сарфлар эдилар...
— Пуллар масаласида боша ўрто шу)улланади. Сиз менга бир гапни айтинг: Жалол Комилов-
ни охирги марта ачон кўргансиз?
— Жалол Комилов ўлдирилганда мен йў эдим.
— Буни биламиз. Охирги марта ачон кўргансиз?
— Янги йилдан кейин. Участковойга справка бериши керак экан.
— Кайфияти анаа эди, уст-боши анаа эди?
— Кайфияти... яхши. Сал кайфи бор эди. Устида о пўстин. Телпаги ам тоза теридан.
— Нимада келди?
— Такси айдаётган экан. Мени бир жойга олиб бориб ўйди... пулини бердим.
— Таксичилик илаётган бўлса, нима учун сиздан справка сўради?
— Такси бировники бўлса керак?!
— Бировнинг таксисини бемалол миниб юриш мумкин, деб ўйлайсизми?
Ўринбосар «ким билади?» дегандай елка исди.
— Нима ада гаплашдинглар?
— У ёдан, бу ёдан...
— Аниро)и?
— Сибирдан келган экан.
— Сибирга нима учун борибди?
— Уч-тўрт йил ишлабди. Менам сизга ўхшаб сўровдим, «комсомол йўлланмаси билан бориб кел-
дим», деди. БАМга боргандир, деб ўйлабман.
— Сизда «ишлайди», деган рўйхатда турарди. Унинг асосий иши нима эди? Чайовчимиди, ў)-
римиди?
— Унисини билмайман.
— Унча-бунча узатиб турармиди?
— Йў, бунааси бўлмаган.
— Уни сиз ишга олганмисиз?
— 7а.
— Ким тавсия этган?
— Хўжайин-да, мана аризада ўллари бор, — у шундай деб сумкани очмочи бўлди.
— Керакмас, кўрганман, — деди Зо ид уни тўхтатиб. — У хўжайинингиз оламдан ўтиб кетган.
Аризага у киши имзо чекиб, сиз буйру бергансиз.
— Тартиб шунаа-да.
— Комилов аерда яшаган?
— Билмайман.
Шу ерга келганда ўринбосар кўзини олиб очди. Зо идга шунинг ўзи кифоя илди, кўз очирмай
савол ўларига тутиш лозимлигини англади:
— Комилов сизни таксида аерга олиб бориб ўйди?
— Эсимда йў.
— Эсланг.
www.tohirmalik.uz

— Омборхонага эди, шекилли.


— Аними?
— 7а, ани.
— Омборхона аерда?
— 8ўйлида.
— Атайин сизни олиб бордими ё ўша ёда иши бор эканми?
— Билмадим, олиб борди, пулини бердим.
— Омборхонадан чиунингизча кутиб турдими?
— Йў.
— Нима учун хизмат машинангизда бормадингиз?
— Машина бузу эди.
— Сиз идорадаги )ирромликлар учун жавобгарликка тортиласиз, буни биласиз. Лекин унинг
ёнига ёл)он гуво лик бериш ўшилса, нима бўлишини билмайсиз. Сиз балки отил эмасдирсиз, ле-
кин отилни яширишга уринаётганингиз ани.
— «Балки отил эмасдирсиз», деганингиз нимаси? Нима учун мен отилни яширишга уринар-
канман?! — Боша эркак бўлганида бу гапларни пўписа о ангида айтарди. Ўринбосар эса ўй кўз-
ларини ўрилаб турган узун киприкларини пириллатиб, титро овоздан айтди.
— 8отил топилмагунига адар мар умни таниган, билган одамнинг ар биридан гумон иламиз.
— Олдин «сиздан гумонимиз йў», дедингиз-ку?
— 7а, шундай дедим, — Зо ид «бу бало-ку», деб ўйди ўзича. — Келганингизда шу фикрда
эдим. Гапни чал)итишингиз билан гумонсирай бошладим. Биздаги маълумотларга араганда сиз
ўша кун Комиловнинг уйига боргансиз.
— Ким айтди?
— Ўз кўзи билан кўрган одамлар. Юзлаштирайми?
Ўринбосар бошини эгди.
— Йў, — деди секин, ма)луб одам овозида. — Керакмас. Сибирдан ул-бул олиб келган экан.
Кейин... «Олтин ала» деганидан бор-ку, шундан бир ултумдан...
— Сов)а ам илдими?
— Пулини бердим, сов)амас.
— Нималар сотиб олдингиз? — Зо ид унинг мушкулини осон этиш учун «сотиб олдингиз» деган
сўзларга атайин ур)у берди.
— Ўзимга телпак олдим. Уч юз берувдим, юзини айтариб берди. Сиздан фойда олмайман, де-
ди. 8изларимга атаб ам ул-бул...
— Сиздан нимани илтимос илди?
— 7еч нарсани.
— Яширманг.
— Уй тў)ирлаб беринг, деди. «Саргардонлик тугади, уч хонали уй тў)ирлаб берсангиз, бола-ча-
а илиб ўтираман», деди.
— Сиз уйни андай тў)ирлаб бермочи эдингиз?
— Мен хат илиб берсам бас, олганига ўзининг ишончли одамлари бор экан.
— Ким?
— Билмайман.
— 7осилбойваччами, Марканянми?
Ўринбосар бир чўчиб тушди-ю, бошини эгди. Одам эмас, тошбаа бўлиб яралганида озир бо-
шини косаси ичига олиб, очидан ўлиб кетса ам, чимай ётаверарди.
— Билмайман, бунаа одамларни танимайман.
— Асадбек деганини-чи, эшитмаганмисиз?
Ўринбосар ташвишланиб, тезгина араб олди.
— Танимайман.
— Комиловнинг уйи аерда?
— Себзорда.
— Аниро)и?
— Нечанчи уйлигини билмайман.
Зо ид телефон гўшагини кўтариб, ша ар жиноят идирув бўлимида Комиловнинг иши билан
шу)улланаётган инспектор Масуд Солиевга ўн)иро илди-да, Себзорга етиб келишини, депара
бўлимидан Толиповни ам чаиришини сўради.
Майор Солиевни бу иш билан шу)улланувчи гуру га Зо иднинг талаби билан ўшишган эди. Ўт-
тиз йилдан бери шу со ада ишлаётган майорни Зо ид дорилфунунда ўиб юрганидан бери билади.
Талабалик йилларида амалиёт бўйича йўлланма билан келиб, шу майор билан ишлаган эди. Даст-
лаб «нима учун майор, нима учун оддий инспектор», деб ажабланди. Кейин унинг феълини ўрга-
www.tohirmalik.uz

ниб, яхши кўриб олди. Хўжайинларнинг отган ўи бўлмай, кимларгадир эмас, фаат аиатга
хизмат илишни бурчи деб билган бу одамга Зо ид ихлос ўйган эди. Зо идга Намозов иши топши-
рилганда майор сафарда эди. Шилимши иши бошланганида Зо иднинг бахтига у сафардан айт-
ди-ю, дарров идирув гуру ига ўшилди.
— 8ани, туринг, Комиловнинг уйига борамиз, — деди Зо ид.
Ўринбосар мутелик билан ўрнидан турди. Унинг хотираси яхшими ё бир неча марта кеганмиди,
архолда Комиловнинг уйини еч бир адашмай топиб борди.

Шилимши уч хонали уйнинг бир хонасини ижарага олган экан. Ўши элликдан ошган, аммо кек-
салик укмига али-бери бўйсунмайдиган кў ликкина аёл уларни ошкора нохушлик билан арши
олди. Шилимшининг хонасида битта йи)ма каравот, оё)и лииллаб турган эски устол, иккита ус-
тулгина бор эди. Устулларнинг бири кийим илгич вазифасини ўтарди. Кийимлар устма-уст бетартиб
равишда ташлаб ўйилган. Устол устида отган нон бўлаклари, шишаси жимжимадор «Олтин ал-
а» деб аталган аро, ювусиз тўртта пиёла, жўмраги чегаланган чойнак турарди.
— Сиз келганингизда уй андай а волда эди? — деб сўради Зо ид Ўринбосардан.
— Худди шунаа. Олиб келган нарсаларини сотиб, мебел олмочи экан.
— Нарсаларни аерда саларкан?
— Чамадонидан олиб берди. — Ўринбосар шундай деб йи)ма каравот остидаги жомадонни им-
лаб кўрсатди.
Солиев билан Толипов икки ўшни гуво лигида тинтув бошлашди. Зо ид эса уй бекаси билан
гаплашиш учун нариги хонага чиди. Бека гапини Жалол Комиловни яхши билмаслигини маълум
илишдан бошлади. Зо ид бундан «Мени сўро илиб овора бўлманг», деган маънони уди. Шу са-
бабли терговни анъанавий тарзда икир-чикирдан эмас, аёл кутмаган олда бошлади:
— Комилов уйингиз кириб келганида ўлида нечта чамадон бор эди?
— Эсимда турибдими? — деди аёл, тў)ри жавобдан бўйин товлаб.
— Эслашга аракат илинг. Орадан бир йил ўтмади-ку?
— Эсим ўзи сал шунааро, — деди бека, пичинг билан.
Зо ид « озир сайраб юборганингни ўзинг ам билмай оласан», дегандай му)амбирона кулим-
сираб ўйди-да, ён чўнтагидан расм чиариб унга узатди. Бека расмдаги да шатли манзарани кў-
рибо сесканиб тушди. «Вот ужас!» деб кўзларини чирт юмди. Худди калима айтаргандай бир ни-
ма деб пичирлади. Зо ид ундан кўз узмай тикилиб тураверди. Кўкраклари орасидаги арича кўри-
ниб турган, худоси пардоз-андоз бўлган бу аёлнинг калима келтириши мумкинлигига Зо ид ишон-
масди. Шу сабабли унинг нима деб пичирлаганини билишга изиди.
— Гапингизга тушунмай олдим, айтаринг.
— Одамлар ва ший бўлиб кетишган, — деди аёл кўзини очиб.
— Ким илган бўлиши мумкин?
Кўзларидан киборлик пардаси кўтарилган бека Зо идга ово уйиб аради:
— Нима, мени отилларга шерик, деб ўйлаяпсизми?
— Касбимиз шунаа. 7аиат очилмагунча аммадан гумонсираймиз.
— Унда мени олиб бориб аманг, отинг! — аёл зарда билан ўрнидан турди.
— Ўзингизни босинг, жойингизга ўтиринг. Саволларимга жавоб беринг, — Зо ид кескин-кескин
гапириб, аёлнинг зардаси сари чаа эканини маълум илиб ўйди. — 8ўлида нечта чамадон бор
эди, эсладингизми?
— Битта... яна битта тўр халта бор эди.
— Кийимлари анаа эди?
— А)дарма пўстин, бошида телпак.
— Оё)ида-чи?
— Калта ўнжли этик.
— Сову жойдан келибдими?
— 7а, Новосибирскда икки йил яшабди.
— Нима учун?
— Академияда ишлабди. Диссертация ёзибди.
— Илмий иши нима ада экан, айтмадими?
— Мен сўрамадим. Илмга тоатим йў.
— Уйга танишлари келиб турармиди?
— Бир-иккитаси келган.
— Эркакми, аёлми?
— 7м... Эркак бўлганидан кейин хотин бошлаб келади-да. Бунинг нимаси ёмон?
www.tohirmalik.uz

Зо ид ўрнидан туриб да лизга чиди-да, ўшнилар билан ўтирган Ўринбосарни имлаб чаирди.
— Уйга келганингизда бу аёл бормиди?
— 7а.
— Сиз уни танийсизми?
— Йў... Очи)и... Жалол мени уйга ўйиб, ўзи бир ёа кетди. Сангинахон билан бироз чача-
лашиб ўтирдик.
— 8ани, юринг. — Зо ид уни бека ўтирган уйга бошлади. — Мана бу кишига аранг, келганми-
лар?
Аёл Ўринбосарга беписанд араб олди:
— Эсимда йў.
— Эртагача эслаб, соат ўнда прокуратурага борасиз, — Зо ид шундай деб кўкрак чўнтагидан
чаирув о)ози олиб, ёзди-да, бекага узатди.
— Мен ўнда боролмайман, — деди аёл, — ишдан рухсат беришмайди.
— Бешик тўйига деб сўрасангиз балки рухсат беришмас. Лекин чаирув о)озини кўрсатсангиз
ижозат тегади. Гапларингизга араганда онунни яхши биладиганга ўхшайсиз. Ўзингизни гўлликка
солманг. Сизга эса, — Зо ид Ўринбосарга юзланди, — озирча рухсат. Керак бўлганингизда ўзимиз
чаирамиз. Ша ардан чимай, узоа кетмай туринг.
— Шунаа пайтда аёа ам кетардим. 8ўлимдан келган хизматни аямайман, — Ўринбосар
шундай деб хайрлашиб, чиди.
Шилимшининг хонасида тинтув тугаб, эксперт пиёладаги бармо изларини олаётган, суратчи
фотоаппаратини )илофига жойлаётган, 7амдам эса кийим-кечаклар рўйхатини ёзиб ўтирган эди.
Масуд Солиев эса дераза ра ига суяниб, ўйга ботган олда турарди. Зо ид иш охирига етишини
кутиб ўтирди. Гуво лар рўйхатга имзо чекишгач, майор Солиев уларни ўшни хонада яна озгина
кутиб туришларини илтимос илди.
— Бор бисоти шу эканми? — деди Зо ид, улар чииб кетишгач.
— 7а. Бойлик талашганга ўхшамайди, — деди 7амдам.
— Хонима нима дейди? — деб сўради майор.
Зо ид су бат баёнини маълум илиб, Ўринбосарнинг маълумотини ам ўшиб ўйди.
— Шилимши Сибирдан уру келмаган, бу ани. Бегона аёлнинг уйига ам ўнмайди. 7амдам,
сен бугун уй бекасининг ким эканлигини анилаб ўй, — деди Солиев, — Шилимши бир жойга чи-
иб келган бўлса, демак, моллари боша ердалиги ани. 8аерда, нимаси бор унинг? Ўсмирлигида
амалганидан бери сип-силли юришида бир гап бордир. 8отилини топганимиз билан иш битмас,
дарахт илдизи чуурродир. Илдизни кавлашга дарахт эгалари, бо)бонлари йўл ўйишармикин?
Ахир бу анов-манов дарахт эмас. Бо)бонларни боиб турадиган, соясидан ба раманд этадиган да-
рахт-а! — Солиев шундай деб Зо идга аради. Лекин ундан жавоб кутмай, устол устидаги жома-
донга яинлашди. Худди о)ирлигини чамалагандай кўтариб кўрди. — 7амдам, гуво ларни чаир.
Чамадоннинг ба ридан ўтишга тў)ри келади.
Гуво лар киргач, чўнтагидан букма пичо чиариб, 7амдамга узатди. 7амдам худди уста бичи-
чидай илдам аракат илиб, жомадон астарини йиртди. 7аракатлари зое кетиб, жомадондан
арзирли еч нима чимади. Шундан сўнг гуво ларга рухсат берилди.
— Мен озир сен билан бирга бораман, — деди Солиев Зо идга. — Шилимшидан олган нарса-
ларни ўзим бир кўрай.

Майор Солиев Шилимшидан олган бисотларга аввал тикилиб турди. Сўнг кўзойнагини тади-
да, ўлига тилла занжирли медальонни олди.
— «Любимой Лене от Павла»... Бу аерда экан?
— Бўйнида. Бармо)ида анави тилла узук. Чўнтагида пул. 7еч нарсасига тегишмаган, — деди Зо-
ид.
— Ленаси ким бўлди?
— Сўров таратганман. Жавоби балки Сибир томонлардан келар.
— Бошача жавоб бўлиши мумкин эмасми? Сен бу одам Лена деганни ўлдириб, занжирини тор-
тиб олган деб ўйлаяпсанми? Уни арзон-гаровга сотиб олган бўлса-чи? Балки изни яшириш, бизни
чал)итиш учун отиллар бўйнига илиб кетишгандир?
— Иккинчи гумонингизга ўрин йў. Экспертиза занжир бўйнида, узук бармо)ида узо ват тур-
ганини тасдилади. Биринчи гумонингиз ам аиатдан узоро. Агар Комилов тўдаларга алоа-
дор одам бўлса, бунаа арзон-гаров нарса сотиб олиб бўйнига осиб юрмас.
www.tohirmalik.uz

Солиев Зо идга араб, кулимсираб ўйди. Йигитнинг фикридаги манти унга маъул келди. Ши-
лимшининг чўнтагидан пулдан ташари ар хил о)оз парчалари чиан эди. Чўнтакда юриб бир
оз уринган, аммо тешилмаган трамвай патталари Солиевнинг диатини тортди.
— Комилов трамвайда юрган эканми? — деди у, паттадан биттасини олиб, синчиклаб араб. —
Тагида машина бўлса...
— Машина ўлимидан ўн кун олдин ў)ирланган.
— Ўки олган, — деб изо берди Солиев.
— Олганлиги аиатга яин, лекин исботланмаган аиат. Паттани эса дўконларда айтим ўр-
нига ам беришади.
— Агар бу тўдага алоадор шахс бўлса, айтимга патта олмайди, бу бир. Булар тийинларнинг
фарига боришмайди. Трамвайда юрмайди, бу икки. Трамвайга чииб олгудай бўлса ам аини
тўламайди, бу уч.
— Нимага тўламайди?
— Сабаби оддий. Баъзан ёдларидан кўтарилади. Чунки патта тўлаш одат тусига кирмаган.
Баъзан тўлагилари келмайди. Пулдор одам минглаб сўмларни бе уда совуриши мумкин. Лекин
тийин ишлатишда хасислиги тутади. Хўш, бу одамга трамвай паттаси нима учун керак?
Зо ид буни ўйлаб кўрмаган эди. Тилла буюм, пул турган пайтда арзимаган тийинларни ташкил
этувчи трамвай паттаси аида бош отириш лозимлиги хаёлига келмабди. 7озир кўпни кўрган
майор бунга эътибор бергач, ўйлаб олди.
— Агар у Сибир томонларга гастролга борган бўлса, уру айтмаган. 8олаверса, гастролга бир
ўзи борганми? Балки шерикларидан бирон нарсани яшириб, номардлик илгани учун жазосини ол-
гандир? Буюмларини аерга яширган? Энг улай жой темир йўл бекати ёки аэропортдаги юкхона
эмасми? Паттадаги раамлар юкхона тилсими эмасмикин?
Зо ид паттани ўлига олиб, Солиевга ажабланиб аради.
— 8анаасига?
— Айтайлик — 391829. «3» ёки «39» юкхона белгиси, «1829» эса тилсим раами. Юкхоналарни
тафтиш илиш керак. Тафтиш учун ша ар прокурорининг рухсатини ол. Бу тилсим кўп нарсанинг
сирини очади. Мен унгача машинани бир кўрай.
Ўнган машинадан нима оларди? 8орайиб ётган мошинасифат тунука ичи Солиевга адар ам
титиб чиилган эди. Шунга арамай майорга аталган нарса ам бор экан. Чаалонинг кафтидай
келадиган учбурчак тунукача оловда о)оздай бужмайиб олган эди. Солиев уни авайлаб олиб, рў-
молчасига ўради.

Таксопаркнинг бошони чииб кетгач, Асадбек Кесакполвонга аради:


— Ишни хом илган экансан, — деди у, норози о ангда. — Машина ў)ирлангани аида хабар
бериб ўйиш керак эди.
— Мурдани ам ёиб юбориш керак эди, — деди Чувринди, Асадбекнинг гапини маъуллаб. —
Бармо изига араб, кимлигини анилашган. Энди кавлаштириб ётишибди.
— Ва има илавурма. Бир жойни таталаб тешиб чииши учун темирдан тирно керак, — деди
Кесакполвон, пешонасини тириштириб. У Асадбекнинг танидини о)ир олмасди, аммо гапга Чув-
ринди аралашса, энсаси отарди, камчилигини бўйнига олишни сира истамасди.
— 7озир темир тирнолар пайдо бўлган, — деди Асадбек.
— Темир тирноларнинг ам ошозони, жи)илдони бордир? — деди Кесакполвон, бўш келмай.
— Шилимшини олдириб кел, дединг, бир кунда оё)ини ерга теккизмай олдириб келдим. 7офизга
рўпара ил, дединг рўпара илдим. Уни биз ўлдирганимиз йў. Кавлашса ам бизга рўпара бўлиш-
майди.
— Йўлни биз томонга буриб юборадиган ишлар ам бўлган, — деди Чувринди. — 7айдар ака
бир-икки ишни бемасла ат илганлар. Бугун йигитларим му им гап топиб келишди. — Чувринди
шундай деб сукут салади. «Айтаверайми?» дегандай Кесакполвонга аради. Кесакполвон ўрнидан
бир ўз)олиб олди.
— Гапни чайнамай, айтавермайсанми? — деди жеркиб.
— Шилимши али ам ободонлаштириш идорасида рўйхатда турган экан. У ердаги аромилар-
га маоши керак бўлган-да. Терговчи ўша ергача кавлаб борган. Шилимши Тожимуллаев билан уч-
рашган экан.
— Ким у? — деб сўради Асадбек.
— Тожимуллаев ўша идора бошли)ининг муовини. Хуллас, у терговчини Сангинаникига бошлаб
борган.
Асадбек Кесакполвонга ўрайиб аради.
www.tohirmalik.uz

— Ўшаникида турганмиди Шилимши? Сен менга боша гап айтган эдинг-ку?


— Мен айтган жой ишонсизро чиди. Сангина пухта жувон.
— У-ку пухта, аммо сен латтасан. Бошинг билан ўйлайсанми ё боша ё)инг биланми?
— Сен аеринг билан ўйласанг, мен ам ўша ерим билан ўйлайман. Ишнинг сасси)и чианда
мен айбдор бўлиб олдимми? Шилимшини офизга рўпара илганингда тўй аида гап йў эди.
Сен мардлик илмочи эдинг. Ўзинг ам калта ўйлагансан. Мен ў)ридан чиан одамман. Ишим ё
чикка бўлади, ё пукка.
Асадбек ўрто)ига баириб хато илганини фа млаб, уни тиззасига шапатилади.
— Жириллама. Мен ам иморбоздан чиан оми одамман. У ўйинларда бугун оши олчи турма-
са, эртага туради. Эндиги ўйинларда оши олчи турмаган кун ўлдим, деяверасан. Энди хато илиш-
га аимиз йў. Мен Шилимшини жазолашим зарур эди. Агар у жазосини олмаса, боша бир йи-
гит унинг изидан борар эди. Тартиб бўлмаса, биров бизни бир тийинга ам олмай ўяди. «Мард-
лик» деган олифта гапларингни ўй. Ким мен чизган чизидан чиса, Шилимшининг орасидан
жўнайди. Икковинг ам йигитларингга айтиб ўйларинг. Мендан кейин сен, сендан кейин Ма муд-
нинг айтгани онун бўлади. «Ким кўпро айбли?» деб ахлат титишингга йўл ўймайман. Бу укмни
мен чиарганман! Ма муд, энди нима илмочисан?
— 7али бир тўхтамга келганим йў. Терговчи яхши ид оладиган исковичга ўхшайди. Унинг
ёнига майор Солиев ўшилган.
— Солиев? Катталарнинг шўрини уритган майорми? Ишдан кетувди-ку? — деди Асадбек.
Майор Солиев икки йил бурун бир отиллик изидан бориб, юори амалларни эгаллаб турган
одамларнинг эрка фарзандларини фош илган эди. Бу ишни хаспўшлашга интилиш яхши натижа
бермади. Адолат арор топгандай туюлди, аммо Солиев истеъфога чиишга мажбур бўлганди. 7о-
зир Асадбек шуни назарда тутиб сўради.
— Янги йилдан ишга айтаришган. Бир ярим йиллик маошини тўлашган, — деди Чувринди.
— 7айдар, эшитдингми? Темир тирно ўша бўлади. Унда ошозон ам, жи)илдон ам йў.
— Унда бу дунёда яшамаса ам бўларкан.
— 8ани, тегиб кўр-чи, уларга! — деди Асадбек овозини баландлатиб. — Ишни осонро йўл би-
лан ёпиш керак.
— Бир-иккита кавказлик топмаса бўлмайди, — деди Чувринди.
Асадбек унинг масадини тушуниб, Кесакполвонга савол назари билан аради.
— 7айдар?
— 7айдарсиз ишларинг битмайдими?
— Латтачайнарлик илма.
— Иккитаси бор.
— Ма мудга бер уларни. Ма муд, каллангни ишлатиб, йўли билан терговчиларга рўпара ил,
хитланишмасин. 7айдар, уларнинг шарти анаа бўлади?
— 8орадори-да.
— 8аерда бўлса ам етказиб берамиз. Сен Сангинани кўздан йўот.
— Увол бўлмайдими?
— Ўлдир деганим йў, кўздан йўот дедим. Терговчининг акасини ўлдирган болани топиб уйига
ташлаларинг. Сал эти ўлиб турсин.
— 8айси бирини ташлайлик?
— Нечта ўзи?
— Уч-тўртта бўлиб ўлдиришган. Лекин ўша пайтда биттаси амалган. Биттаси кейинро дўконда
ўлга тушган. 8олган иккитасининг айби камро дейишди.
— Ўша асосий иккитасини топларинг.

  

— Ватани йўнинг имони йўтур... — Исмоилбей шундай деб бошини эгди, сукутга чўмди. Эти
устихонига ёпишиб, узун бурни янада беўхшовлик касб этган, кўзлари киртайиб олган ария бу
сукут чодирига ўралиб, нималарни ўйлади экан? Бу гапдан юраги априан Зелихон-чи? У нима
учун жим? У нималарни ўйлаяпти. Исмоилбейнинг чой уйиб ўтирган ў)ли А адбей-чи?
А адбей Зелихоннинг тенгури. Тадирнинг золимлиги бўлмаса бири то)лар ба)рида, бири ден-
гиз со илида ту)илиб ўсиб, шу ерда учрашармиди? Улар ишлоа олдинма-кейин кўчиб келишди.
Исмоилбей урушдан айтгач, темирйўлга ишга кириб, оиласини шу ерга кўчириб келди. Зелихон-
нинг отаси эса урушдан айтмади, у етим олича ишлода ризини териб юраверди.
www.tohirmalik.uz

Дунёдан ризи узилай деб турган ария, ярим асрдан кўпро умр кўриб, али ўз Ватанига эга
бўлмаган бу икки бебахт банданинг айтаман деса асрати камми, эслайман, деса хотиралари йў-
ми?
Тўрт йил бадалида немис Исмоилбейнинг жонини оламан, деб неча юз минг ў узди экан. Лекин
яратган уни бу ўлим довулидан омон салаб олди. Риз билан умрни мўл берган экан. Аммо буни-
нг эвазига Ватандан жудо илибди.
Исмоилбей бошини эгиб, сукутга берилган чо)ларида кўпинча Олло га муножот этади: «Урушда
жонимни омон сала, деб ёлвордим, ўзингга шукр, саладинг. Бир кунгина бўлса ам ишло)имда,
оилам ба)рида яшай, денгизнинг мавжларини кўрай, дедим. 8ишло)имга айтардинг, шукр. Аммо
бир кунгина си)дирдинг. Денгиз мавжларига тўйдирмадинг. Гуно им кўп бўлса, ватангадо илсанг
минг розиман. Аммо Она халимни ватангадо илганингга алим лол. На от барчамиз баравар гу-
но кор бўлсак...» Шу гаплар хаёлига келади-ю, Худога таъна илгани учун дарров тавба ам эта-
ди.
Умри поёнига етгани сайин хотира денгизи ам саёзлашиб, мавжлари сустлашиб борар эди.
Баъзан тушида, баъзан эса хаёл булутларига банди бўлиб ўтирган чо)ида денгиз со илида, ир)о-
даги майда тошларни о иста силаётган ожиз тўлинларни безовта илиб югураётган иштончан бо-
ла кўз олдига келади. 7аётни фаат шодликдан иборат, деб ўйловчи бола ийириб, увнаб югура-
ди. Сачраган сув томчилари уёш нурида зумрад мисол бир товланиш беради-ю, яна ўз ўрнига
айтади. Боланинг увнашидан денгиз ам маст, уёш ам яйраб нур сочади. Сўнг... денгизнинг
уфа туташ ерини ёндириб уёш ботади. Сўнг ой кўтарилиб, бу ён)индан азоб чеккан денгиз юзи-
ни силаб овутади. Ой нури денгиз узра узун пойандоз солади. Шу пойандоз устида юриб кетгинг
келади... Бу бола — Исмоилбей. Со ил бўйлаб чопаётган бу бола унга урушдан амро бўлди.
Урушдан ишло)ига айтгач, уни яна кўрди. Бу сафар ухламасдан, атто мудрамасдан, кўзини юм-
масдан туриб кўрди.
Госпиталдан чианидан сўнг, манзили ўзгаргач, уй билан алоаси тамом узилган, у уруш оло-
вида эмас, хавотир оловида оврилган эди. 8ишло)ига айтиб, уйида бегона гуржиларни кўргач,
айратдан ёа ушлади. Шоп мўйловли гуржи уни уйига бошлади. Мусаллас билан сийлади. «Биз
айбдор эмасмиз, биродар, биздан хафа бўлма!» деди. Яна аллаанча гаплар айтди. Аммо бу гап-
лар унинг уло)ига кирмади. Денгиз со илига борди. Этигини ечиб, шимининг почаларини айи-
риб, со ил бўйлаб юрди... Ў)лини елкасига миндириб олиб, со ил бўйлаб югуришни орзу иларди.
Ў)ли йў. Югуришга хо иши ам, мажоли ам йў. У икки нарсага айрон, бири — оиласини андай
топишни билмайди. Иккинчиси — ишло йигитлари урушда жон олиб, жон берса-ю, бунда олган
ариялар, хотинлар, болалар андай илиб хоин бўлишсин? 8ишлодан битта, нари борса иккита
сотин чиар, лекин ялпи хоин бўлиши мумкинми? У — Исмоилбей урушда бир нарсани — Ватан
учун жанг илиши лозимлигини биларди. Энди айрон: ани ўша Ватан?
Хаёлида кўп жонланадиган икки манзара шу — со ил бўйлаб увнаган олда югураётган бола...
шимининг почасини имариб, ай)у юкини оралаб бораётган аскар... Кўкрагида Ватан имояси
учун берилган нишонлар. Кўкрак сиртида нишонлар, кўкрак ичидаги юракка эса ти) санчилган...
— Ватани йўнинг имони йўтур, — Исмоилбей шундай деб, хаёл бандилигидан озод бўлиб, кўз-
ларини очди. — Худо ота-боболаримизга Ватан берган эди, биздан тортиб олди. Бизнинг гуно ла-
римиз учун сизлар ам ватангадо бўлдинглар. Сизлар имонсиз кетманглар, Ватанга айтинглар.
Худога шукрки, бизни кофирлар юртида хору зор илмади. Орадошларимиз бизларни ранжитиш-
майди. Уларнинг улу)лиги шунда. Аммо Ватан улу)ро. Унинг ўрнини еч нима босмайди.
Исмоилбейнинг кейинги гапларини тепловознинг ичири)и босиб кетди. Сўнг поезд гуриллаб
ўтиб, уй тебраниб, шифтларигача исирлади. Уй эгалари бунга кўникиб кетишган, эътибор ам бе-
ришмади. Зелихон эса ар ўн даиада бир поезд ўтиб, заминни силкитганда хавотир билан шифт-
га араб ўяди.
— Вакилларимиз Масковга кетишди, — деди А адбей, — 8рим татарлари билан биргалашиб, а-
иатга етишар, иншоолло .
— Чеченлар кўп кетишди. Сени ам кетди, деб юрувдим? — деди Исмоилбей.
— Онам шу ерда, бувам шу ерда. Мен аёа бораман? — Зелихон «мен амода эдим», дема-
ди. Чол гап кавламасин, деб бошини эгиб, сукут салади.
Исмоилбей «сизлар гурунглашиб ўтиринглар, мен самоварга чиай» деб фоти а ўиди-да, ўр-
нидан турди.
А адбей отаси кирганида хонтахта остига яширган шишани олиб, пиёлаларга аро уйди-да,
«Со) бўл», деб кўтарди.
— Сени чаирганимнинг боисини энди айтай, — деди у. — Вакилларимиз Масковдан уру
айтишади. Масков юртларингга бораверинглар, деган билан гуржилар уйларимизни бўшатиш-
майди. 8он тўкилиши аниа ўхшаб турибди.
— 8он тўкилса чеченлар сизлар томондан бўлишади.
www.tohirmalik.uz

— 8он ўша ёда тўкилади, деб ўйлаяпсанми?


Зелихон бу гапдан ажабланди:
— 8аерда тўкилади?
— Шу ерда.
— Эсинг жойидами? Ким билан урушасан? Ким он тўкади?
— Ўзбеклар билан...
— А ад! — Зелихон ўрнидан ўз)олиб, тиз чўкиб ўтириб олди. — Жиннимасмисан? Бизга уй бер-
ган, нон берган ўзбек билан урушасанми?
— Сен овлима. Биз урушмаймиз. Бизни уруштиришади. Мен кузатиб, сезиб юрибман. Сен Фе-
дяни билармидинг?
— 8айси Федя?
— Истансанинг орасига турарди. Лааби «Бўри».
— 7а... отилиб кетувди шекилли?
— 7укмни ўзгартиришган. Ўн беш йил беришувди. Янги йилдан олдин пайдо бўлиб олди.
— 8очибдими?
— 8очганга ўхшамайди. Бемалол юрибди.
— 8утулиб чиандир?
— Йў. 7али ярмини ам ўтирмади. Афви умумийга тушиши ам мумкинмас. Хуллас, бу ё)ини
эшит: уни 8увасойда кўрдим. Пивохонада тўртта улфати билан ўтирган экан. Улфатлари бу ерлик
эмас, билиниб турибди. Мен билан кўришди. «Нима илиб юрибсан?» десам, «иш бор, братан», деб
ишшаяди. Битта-яримтанинг изига тушиб, шўрини уритмочими, деб пойладим. Шериклари билан
8увасойни айланиб чиишди. Асосан турклар кўпро яшайдиган кўчаларни айланишди. Кейин ик-
кита мошинга ўтириб, )ойиб бўлишди. Эртасига уларни бу ерда кўрдим. Улар тамошага келишма-
ган. Кўнглим сезиб турибди. Куёвим 8увасойдаги пивохонада ишлайди. Атай бориб суриштирдим.
Улар уч-тўрт марта келишибди. Турк йигитлари билан пивохўрлик илишибди. «7озир амма ёда
эркинлик, сизлар Турк автономиясини талаб илинглар», дейишибди. «Туркларнинг ўз республика-
си бўлсин!» дейишибди. Пиво ичгани кирган иккита ўзбек йигитни туртиб чиаришибди. Гапга ту-
шуняпсанми?
— Федя шу ердами?
— Шу ерда эди, кўринмай олди.
— Яхши, уни ўзим топаман. Селим аерда, али ам 8увасойдами?
— 7а.
— Федя билан кўришгандир?
— Билмайман.
— Кўришади. Федя келади-ку, кўришмайдими? Тур, кетдик. — Зелихон шундай деб ўрнидан тур-
ди.
— Ошни дамлади, еб олайлик.
Зелихон «кейин», деб ташарига чиди. А адбей унга ноилож эргашди.
«Запорожец»ни ўт олдириш учун итариб юргизишга тў)ри келди. Машина ўтган йўлини кўк ту-
тунга буркаб юрса ам, манзилга етиб олди. 7ашаматли уй, юк машинасига мўлжаллаб ишланган
катта дарвоза олдида «Запорожец» ўйинчоа ўхшаб олди.
Селим деганлари узун бўйига монанд орин ўйган, аддини тик тутиб юрувчи йигит, овлида
Зелихонни кўриб, дастлаб танимагандай аради, сўнг бирдан че раси очилиб, учо очиб келди.
— Зели о)а, тушимми ё ўнгимми? — деб аршилади. Кенг овли атрофига уйлар солинган, худ-
ди ўр)онга ўхшарди. Мевали дарахтлар тартиб билан экилган, кунга араган уй рўпарасига темир
увурлардан токсўри ишланган.
Селим уларни кенг уйга бошлаб кирди. Ме монхона шифтининг ўртасида катта биллур андил.
Тўрт чеккасига эса, айнан шу андилнинг кичик нусхалари осилган. Йигирма киши бемалол давра
урадиган устолда дастурхон безо)ли эди.
— О)ажон, со)интириб юбордингиз-ку? — деди Селим жилмайиб.
— 8аердалигимни билмасмидинг? — деди Зелихон.
— Билардим.
— Билсанг нимага сўрайсан. Чииб келдим. Хизматинг бўлса, айт.
— Хизматни ўйинг, о)ажон. Хизматда мана, биз бўламиз. Сиз иззатда.
— Ишларинг алай? Ўзбеклар )ашингга тегишмаяптими?
Кутилмаган ташрифдан ажабланиб турган Селим бу саволга андай жавоб беришни билмай, ик-
киланди.
— Тў)рисини айтавер.
— Бу ер ўзимнинг ўлимда. Лекин... 7осилбойвачча деганни эшитганмисиз? Ўшанинг одамлари
кўз очирмайди. 8онимни сўриб ташлашди.
www.tohirmalik.uz

— Шуни Федяга айтдингми?


— 8айси Федяга? — Селим шундай деб «Сотдингми?» деган маънода А адбейга аради.
— А адбейга арама, менга араб жавоб бер. Федяга нима дединг?
— Шуни айтдим.
— Ўрдам бер, дедингми?
— 7а.
— А мосан. Пулинг кўп-у, аммо алинг кам. У нима деди, ўзим тинчитаман, дедими?
— 7а.
— Сен бу ердан кўчиб кет.
— Нега энди?
— 8ир)иннинг уясига чўп суиб ўйибсан. Келиб-келиб Федядан ёрдам сўрайсанми?
— Кимдан сўрай бўлмаса?
— Кучинг етса ишла. Бўлмаса я)ир бўлиб юравер.
Зелихонга айрим нарсалар аён бўла бошлаган эди.
Шу учун Селимнинг ме мондорчилигига унамади. А адбейникига ам кирмай Фар)онага жўна-
ди. У Федяни аердан топишни биларди.

7ар бир мамлакатнинг ўзига яраша онуни, оидаси бўлади. Фуаро онун-оидаларга итоат
этиб яшайди. Худди шунга ўхшаб, биз жиноятчилар деб атовчи оламнинг ам ўз онунлари, тар-
тиб-оидалари бор. Улар биз жорий этган онунларни сари чаага олишмайди. Шу сабабли улар-
ни таъиб иламиз, ибсга оламиз, укм чиарамиз. Дарёга тў)он солингани билан сув орасига а-
раб омайди, тўлиб-тошиб, йўлида давом этаверади. Агар тў)он заиф ал билан ўйилган бўлса,
тўпланган сув уни бузиб кетади. 7айирган жунун сув тўлинлари элни анча бесаранжом илиб
ўяди.
Зелихон яшайдиган олам ам шунга ўхшайди. Унинг фуароси кам, аммо онуни пухта. Уларда
«ахло тузатиш колониялари» йў. Улар «ахло тузатиш» билан шу)улланишмайди. Уларнинг ук-
ми битта — онунни буздингми, хиёнат илдингми, биродарингни утармадингми, тамом, жонинг
билан жавоб бер.
Бу ёзилмаган онун-оидаларни сув илиб ичиб юборган Зелихон аерда, андай аракат и-
лишни, ким билан андай гаплашишни яхши билади. 8айси ў)рини аердан топишни, айси хоним
кимга ам бошпана, ам учо)идан жой бериши мумкинлиги унга маълум. У «Федяни ўзим топа-
ман», деб бекорга айтмади.
Зелихон А адбейнинг «Запорожец»идан тушиб, бир йўловчи машинани тўхтатди-да Фар)онага
араб кетди. Тўрт аватли иморатлар орасига тирсак шаклида тушган бино унга яхши таниш. Ик-
кинчи аватдаги эшик ўзгарибди. Илгаригисига чиройли чарм опланган эди. Буниси темирдан бў-
либди. Зелихон эшик ўн)иро)ини уй бекасига таниш бўлган тарзда босди. 8ўн)иронинг иккита
иса, учта узун жиринглашини эшитган бека эшикни бехавотир очиши мумкин. Кутилгандай бўл-
ди. Эшик аввал ия очилди. Бека таниш одамни кўриб, эшикни каттаро очди-да, ўзи орасига че-
кинди. Зелихон одатига кўра атрофга аланглаб олгач, тезгина ичкари кириб, эшикни ёпди.
— Зеля, яхши келдингми? — Бека шундай деб унга яинлашди-да, кўкрагига бош ўйди.
— Надуля, ўзинг омонмисан? — деди Зелихон, унинг елкаларини силаб.
7али ира кирмаган бу жувон тароватини йўотмаган, учоласа учолагудай, ўпса ўпгудай
эди. Зелихон ватида у билан айшини сурган. Аммо улар орасида му аббат, амиша бирга бўлиш
туй)уси йў эди. Юрак юракка талпинмаган. Зелихон бу тўшакда бир неча соат илгари боша эркак
ётган бўлиши мумкинлигини биларди. Надя ам бу чиройли йигитнинг озиргина боша аёл учо-
)идан чииб келаётган бўлиши мумкинлигини биларди. Дарвин деган зот худди шу тоифа одамлар-
га араб туриб, «одам маймундан пайдо бўлган», деган назарияни яратган бўлса не ажаб? Булар
Олло нинг эмас, балки ирснинг бандалари эдилар. Одам боласига Яратган яхши туй)улар ам
берганини билмас эдилар. Шундай туй)у бўлмагани учун ам бир неча йил эмас, бир неча соатгина
кўришмаган танишлар сингари омонлашдилар.
Ме монхонадаги стол усти душман пай он этган ишло манзарасини эслатарди. Бу Зелихонни
ажаблантирмади. Чунки у бунда дурустро манзарани кўрмаган.
Надя Зелихоннинг рўпарасига ўтириб, икки ўлини жа)ига тираб, унга тикилди.
— Кўринишинг бинойи. Курорт ёибди, — деди жилмайиб.
— Сенинг дуоларинг етиб борди, — деди Зелихон ам жилмайиб. — Мени со)иниб, ичикиб о-
либсан.
— Сени деб ичиксам арзийди.
— Нима иш иляпсан?
www.tohirmalik.uz

— Ўзинг билган иш.


— Ким билан ишлаяпсан?
— Суварак билан.
— Кунинг шунга олдими?
Надя «нима илай бўлмаса?» дегандай елка исиб ўйди-да:
— Ичасанми? — деб сўради.
— Борми?
— Сенга бор. — Шундай деб ичкари хонага кириб кетиб, дам ўтмай бир шиша аро кўтариб
айтди. Зелихон шишани унинг ўлидан олиб, чаонлик билан очди-да, иккита ада га уйиб,
биттасини аёлга узатди.
— Эсон-омон айтиб келганинг учун, — Надя шундай деб бир ўплаб ўйди.
Зелихон ада ни бир кўтаришда бўшатди.
Иккинчи ада дан сўнг аёлнинг ёнига ўтиб, уни учолади.
— Энди эсингга тушдими? — деди Надя нозли ва гинали овозда. Зелихон жавоб бермай, баба-
асига лаб юборди. Унинг назарида Федянинг аердалигини шу аёл билиши керак эди. Тў)ридан-
тў)ри сўраса, айтмаслиги ам мумкин эди. Шу сабабли масадга аёлларга ёадиган йўлдан юриб
боришни маъул кўрди. Надя ийиб, тўшакка ётишга тайёр бўлганида «Федя аерда?» деб сўради.
Кўзлари сузилиб турган аёлнинг ошлари бирдан чимирилди.
— Шунга келувдингми? — Надя Зелихонни кўкрагидан итарди. Зелихон эса аксинча, уни ма -
камро учди. Надя унинг учо)идан чиишга уринди, охири бўшашган олда, ёпи эшикка аради.
— Шуни кейинро сўрасанг ам бўлади-ку? Ана, ётибди. ўирт маст.
Зелихон уни учо)идан бўшатиб, эшикни очди. Юзтубан ётган, чап уло)ининг остидан о)зигача
тирти)и бўлган бу йигитни дарров таниди. Ичкари кириб эшикни ёпди-да, «Федя», деб чаирди. У
бир текисда нафас оларди. Мастга ўхшамасди. Зелихон уни яна чаирди, сўнг унинг маст уйуда
эканига гўё ишонч осил илгандай, пиджагининг чўнтагига ўл юборди. Янги паспорт, озод этил-
гани аидаги гуво номани кўргач, боя кўнглига оралаган шуб а аиатга айлана бошлади.
У Федянинг бош томонига ўтиб ўтирди-да, худди ўзи билан ўзи гаплашаётгандай гапира бошла-
ди:
— Менинг Бўри деган бир дўстим бўларди. Аро дарё бўлиб оиб келса, шимириб уритарди.
Аммо ўзи сира маст бўлмас эди. 8амода бузилибди, бечора. Энди... одам сотилганидан кейин шу-
наа бўлиб оларкан-да. Худо ра мат илсин, сени Федя. Номингни тоабад унутмаймиз, дея ол-
майман. Сотинларни эсламаймиз, ўзинг биласан-ку...
Шу гапдан кейин Федя бир имирлаб олди.
— Сотин эмасман, — деди ётган олича.
— Бошингни кўтар, Федя, мендан уялма.
Федя бошини кўтариб, тирсагига тиралди.
— Нимага келдинг?
— Иш бор эди. Чииб келганингни эшитиб, хурсанд бўлувдим.
— 8анаа иш?
— Энди сенсиз битадиган иш.
— Мени сотин дема, Академик, мен бировни сотганим йў.
— 8очдингми? 8очганга ўхшамайсан?
— Ишинг бўлмасин. Йўлини илиб чидим.
— Мен билан ишлайсанми?
— Йў.
— Нимага?
— Ўзимнинг ишим бор. Агар хо ласанг... мен билан ишлашинг мумкин. Яинда катта ов бўлади.
— 8аерда?
— 8аердалигини вати келганда айтаман.
Эшик ўн)иро)и жиринглаб, уларнинг су батлари узилди. Бир оз фурсат ўтгач, эшик ия очи-
либ, Надя кўринди.
— Федя, келди айтганинг.
Федя ўрнидан туриб ме монхонага чиди. Зелихон унга эргашди. Ме монхонада сочлари пах-
майган, адди келишган бир из турарди.
— Ўшинг нечада? — деб сўради Федя унга тикилиб.
— Ўн еттида, — деди из, бу саволдан ажабланиб.
— Зеля, бу товуни топиб келган матахини ара. Менинг куним энди ари кампирларга олиб-
ди-да, а? Жўна, кўзимга кўринма!
8из лабини чимириб, шарт бурилган чода, Зелихон уни тўхтатди.
www.tohirmalik.uz

— Надуля, бу менга насиб илган экан. Бизга ўхшаган чолларга ари кампирлар ам бўлавера-
ди.
Федя Зелихоннинг олдида олифтагарчилик илмочи эди. О)зидаги нонни олдириб ўйиб пу-
шаймон еди-ю, аммо сир бой бермади.

  

— 7осилбойвачча деганлари мен бўламан. Бир томони айнотангиз билан ака-укалигимиз бор.
Бир томони йигитнинг сўзи айтгунча шайтоннинг бўйни узилсин, дейишадими?
Шу гапдан кейин Элчин ўйланиб олди. У 7осилбойвачча деганларини эшитган,
ўчорларнинг бири шу эканини ам биларди. Аммо ўзини кўрмаган эди. Оз)ин юзида-
ги катта юмало кўзлари болакай чизган суратни эслатувчи, алдир)оч мўйловли,
ирра бурунли бу йигит ўзига эринмай зеб берган эди. Кийимларининг тахи бузилма-
ган, бирон ерда )ижимнинг асорати йў, худди у еч ерда ўтирмайдигандай, суян-
майдигандай эди. Иккала ўлининг бармоларида биттадан тилла узук. Бу одамдан та-
ралаётган атир идига димо ёрилиб кетай дейди. Элчинни айрон олдирган нарса
бу эмас, бундай олифта юрувчилар кўп. Элчин тўйга айтиб келган бу йигитни зимдан
кузатиб, унинг киприк омаслигини ил)ади. Ўдай адалиб турган ниго дан одам бо-
ласида кам учрайдиган сову ўт чанаб турарди. Бу ниго «сенга яхшилик иламан»
деб алдай олмасди. У тў)рисини айтарди: мендан фаат ёмонлик кут!
Элчин 7осилбойваччанинг таклифини эшитгач, кеча Асадбекнинг идириб келгани сабабини
англади. «Демак, Асадбек бу таклифдан ого . Демак, бу одамга хизмат илишимни истамайди. Ни-
ма учун? ўайирлиги келганми? Обрўйига путур етишини билганми? Кимсан, Асадбекнинг куёви 7о-
силбойваччанинг хизматида бўлса?!»
— Мен ноз илаётганим йў, ака, — деди Элчин, ўзидан икки-уч ёш кичик бўлган 7осилбойвач-
чага. — Акахонингиз сизга адрдон бўлсалар, тўйларига зўрро ашулачиларни олиб борганингиз
яхшими, дейман-да. Мен анча четга чииб олганман. Биров эслайди, биров эсламайди. ўулом ке-
либди ё Шерали келибди, деган гап аёда-ю, алмисодан олган Элчин келибди, деган гап аё-
да?
— Бунчалик паст кетманг. Арзимасангиз ўзим келмас эдим.
Элчин бу гапдан «Мен унча-бунча одамни таклиф этмайман», деган маънони уди. У Асадбекни-
нг масадини англагандай эди. Аммо шунча ўйласа ам 7осилбойваччанинг асл нияти нима экани-
ни билолмади. 7ар бир катта-кичик тўданинг, атто гап ейдиган кичик улфатнинг ўз ўшичиси бў-
лади. Элчин Асадбек тўдасига тегишли, атто улар уни ўз мулкидай кўришар эди. 7осилбойвачча-
ларнинг ам ўз мулки — ўшичиси бор. Тўйга 7асанали келармиш, дейилса, одамлар унинг йўлига
афталаб кўз тикишади. Ана шундай маш ур ашулачи турганида Элчин нимага керак бўлиб олди?
Элчин таклиф замирида андайдир итмирлик ётганини фа мла-ди-ю, иса фурсатда ўша «ан-
дайдир» нима эканини англай олмади.
— Катта бошингизни кичик илиб келибсиз, биз нима дердик. Касбимиз яхшиларга хизмат и-
лиш.
7осилбойвачча юзини жилмайиш эпкини силаб ўтди. Бу увониш эмас, )олиб одамнинг ма)рур
жилмайиши эди.

Элчин тўйга борибди?!


Асадбек бу хабарни эшитиб, тутоиб кетди. У «Элчин сал бўлса-да, эсини йи)иб олди», деб янг-
лишганини билди. «Кўзи кўр, али паст экан, — деб ўйлади Асадбек, — бу таги пастга олов билан
ўйнашишни ким ўйибди?»
— Тўйда а вол анаа экан? — деб сўради Асадбек, ўзини бир оз босиб олгач.
— Уло 7асаналидамиш. Элчинга пул истиришмабди, — деди Чувринди.
— 7а, тулки! — Асадбек ўрнидан туриб, эшик томон юрди. — Кетдик.
— Сиз бормаганингиз маъул, — деди Чувринди, жойидан жилмай. — Мен йигитларни юбордим.
Ўзлари тинчитишади.
Асадбек тўйхонага кундузи бориб муборакбод этиб, сов)а-саломини бериб келган эди. Унинг
кечки зиёфатларга келмаслиги кўпчиликка маълум, шу учун озир борса, ма)лубиятини бўйнига
www.tohirmalik.uz

олган бўлиб чиади. Чувринди буни олдиндан исоб-китоб илиб ўйган эди. Асадбек унинг маса-
дини дарров тушуниб, жойига айтди.
— Сиз ташвишланманг. Бир жи атдан шундай бўлгани ам дуруст. Бурнига сув кирса, кейин
адрингизга етади, — деди Чувринди.
Асадбек хабарни эшитиб, титраб ўтирган пайтда Элчин тўйда ёниб ўши айтарди. У даврага
биринчи чиишидаё бу ерга шарманда бўлиш учун келганини англади. Ундан олдин 7асанали чи-
анида уни ийириб арши олишди. 7асанали ўртага чииб, худди цирк артистидай бир ўлини
юори кўтариб таъзим илди. Олишлар тингач, унга торни икки ўллаб узатишди. У арзимаган
бир одамнинг мактубини олаётган подшодай аддини )оз тутиб, торга ўл узатди. Шу онда 7осил-
бойвачча унга яинлашиб, устидан пул сочди. 7асанали ашула айтиб эмас, пул сочишдан, исти-
ришдан чарчади. Навбат Элчинга етганида тўйхонада олишлар янграмади. Пуллар сочилмади.
Ташаридан араган одам барча пул аввалги ашулачига сарф этилиб тугабди-да, дейиши мумкин
эди.
Элчинга бу усул маълум. Ашулачини хор илишнинг энг маданий йўли шу. Бундан бир ватлар
Асадбек ам фойдаланган. Элчинни бошлаб бориб, унинг обрўйини ошириш, тўй эгаси чаирган о-
физни ер илиш учун шу усулни ўллар эди. 7осилбойвачча акс йўл тутди: ўзи айтиб келган ў-
шичини ўзи хор илди. У атайин даврага чимади. Худди Элчиннинг ашуласини эшитмагандай ул-
фатлари билан чачалашиб ўтираверди. Элчиннинг раосаси — тўйларда юравериб кўзи пишган
жонон жувон — 7осилбойвачча ўтирган ерга бориб минг муом илди, минг ишва билан сузилди,
фойдаси бўлмади.
...Ана шу пайтда Асадбекка хабар кетган эди...
Элчин иззати битганини билиб, тўйдан чииб кетмочи ам эди. Биро ўзини тутди. Шарманда-
лик юкини ортмолаб чииб кетгандан кўра охиригача чидашга арор илди. 7озир чииб кетса —
уларга шу керак — )олиблик жомини сипоришади, кетмай ўтираверса, чииб ашуласини айтавер-
са, улар ажабланишади, балки хавотирга ам тушиб оли-шар.
Элчин тўйхонада ўзининг калака илинаётганидан бир эзилса, икки тўда орасида ў)ирчо бў-
лаётганини англаб, минг эзилди. «Бунга аввалро алим етиши керак эди», деб ўзини ўзи айблаш-
дан ўзга чора топмади. У даврага иккинчи марта чиач, атайин мунгли ашулани айта бошлади.
Ширакайф йигитлар келиб, «шўхро)идан бўлсин», деб уло)ига шивирлаб кетишса ам парво ил-
мади. Тўйда яйраб, ўйнайман, деб келган излар, йигитлар бетоат бўлишди. 7осилбойваччанинг
даврасидагилар ам у томонга бир-икки араб ўйишди. 7озиргина изиётган тўй совий бошлади.
Тўй тўйга эмас, маърузачининг гаплари ёмай )ўн)ир-)ўн)ир бошланган мажлисга ўхшаб кетди. 7о-
силбойвачча ўрнидан туриб, Элчин томон бир адам ўйгач, тўхтади. Элчин унинг тўхтаб олиши
сабабини рўпарасида Жамшид пайдо бўлгач, англади. Жамшид ашуладан маст бўлган одамдай
жилмайиб ўйди-да, чўнтагидан бир даста пул чиариб Элчиннинг устидан сочди. Жамшиддан сўнг
яна икки нотаниш йигит сочди. Ана шунда 7осилбойвачча чўнтагига ўл тииб ўрнидан турди. Ана
шунда Элчин ашулани ни оясига етказмай узди-да, жойига айтди.
Уни тўй охиригача даврага чорламадилар. У эса ўзини эркин тутган бўлиб, еб-ичиб ўтираверди.
Шерикларининг савол назарларига «хотиржам бўлинглар», деган маънода им оиб ўяверди.
Тўй тугаб, келин-куёв кузатилгач, 7осилбойвачча Элчин ўтирган устолга яинлашди.
— 8алай, офиз, уринтириб ўймадикми? — деди у, Элчиннинг елкасига ўл ташлаб.
— Маза илдик, ака, — деди Элчин унинг кўзига тик араб.
— Акахонни хурсанд илдингиз, ра мат, — у шундай деб чўнтагидан икки тахлам юз сўмлик чи-
ариб, устол устига ташлади. — Етадими?
Элчин за арли жилмайиш билан пулларга аради. Бир тахламни олиб, ёнида ўтирган доирачига
узатди-да, «Ўзинг бўлиб бер», деди. Сўнг иккинчи тахламни 7осилбойваччага узатди:
— Акахон, мен холис хизматга келганман.
7осилбойвачча ошларини бир чимирди-ю, аммо сир бой бермади. Сўнг пулни олиб раоса ол-
дига ташлади.
— Ўйинингга беш кетдим.
У шундай деб бурилиб, изига айтди.

Кўчада Жамшид кутиб турган эди. Элчин уни кўрмагандай ўтиб кетмочи бўлди. Аммо сергак-
ликда унча-бунча одамга дарс бера оладиган Жамшид унинг йўлини тўсди.
— Сиз бу ёа чиинг, — деди, атъий о ангда.
«Демак, Асадбек олиб келишни буюрган», деб ўйлади Элчин. У бир тўхтамга келиб улгурмай,
Жамшид орародаги доирачига буюрди:
— Торни мана бу мошинга ўйинг. 7офиз акангиз биз билан бирга кетадилар.
www.tohirmalik.uz

Элчин Жамшид билан )иди-биди айтишни ўзига эп кўрмай, машинага ўтирди. «Асадбекнинг кў-
зи учиб турган бўлса, унга айтадиган икки о)из ширин сўзим бор», деб ўйди.
Жамшид одатига соди олган равишда жим борарди. Ора ўриндида ўтирган Элчин унга ти-
килиб, ўйларди: «Асадбек бу лайчасини атай юбордими? Энди менга нималар деб сасир экан? «7о-
силбойвачча Асадбекнинг куёвини бир пул илди», деган андишага чидай олмас ар олда...»
Элчин амодан чииб келгач, ўзини алан тўлишган ис иларди. «Атрофимда содир бўлаёт-
ган ар бир воеага, айтилаётган ар бир гап-сўзга алим етади, кимга нима дейишни яхши била-
ман», деб ўйларди. Зо иран шундай. 7ар бир инсон йил ўтгани сайин ўзини алли ис илиб бора-
ди. Худди шу ис уни кўпга кулги илади ёинки аёт сўмо)ида чалиб йиитади, йиитганда ам
бир умр мажру илиб ўяди. Тў)ри, Элчин кўпни кўрди. Найранг нима, мунофилик нима, ва -
шийлик нима — аммасига тирик гуво . Аммо, бу найранг, бу мунофилик, бу ва шийлик, одам бо-
ласига ёт жамики иллатлар ранги кундан-кунга турланиб туришини исобга олишни ўрганмади. Бу-
ни ўрганиши ам ийин. Бугун сари рангда тусланган ва шийлик эртага айси рангда жило бера-
ди? 8орами? Яшилми?.. У Шилимшини ўлдирмо истагида юрганида айси рангда эди. Бу жинга-
лак сочли йигитга пичо санчаётганида айси рангни афзал билади? Буни унинг ўзи ам билмайди.
У ўзи сезмаган олда икки гуру ўзаро тепиб ўйнайдиган копток олига тушди. Зимдан тайёрла-
наётган олишув са насида бир зарра бўлиб олганини у али тушуниб етмасди.
Жамшид шо кўчадан тў)рига юрмай, чапга бурилгач, Элчин ажабланди. «Демак, бугун Асадбек
мени кўришни истамайди. Демак, бу тун ўйланади, режа тузади. Асадбек ўлида ў)ирчоа айлан-
ганингиз муборак бўлсин, Элчинбой. 8асоскор эркак сизми эдингиз?» Элчин дарвозаси ёнида тўхта-
ган машинадан тушиб, торини ўлтилаган олда олди. Жамшид хайр ам демай, жўнаб кетди.
Элчин чўнтагидан калит чиарди-ю, улфга солишга ўли бормади. Нима учундир уйига киргиси
келмади. Кимгадир дардини айтишни истади. Унинг дардини ярим кечада ким эшитади? Зелихон
бўлганида эшитарди. Лекин у Фар)онадан айтгач, «зарур ишни» ба она илиб, Масковга жўнаб
олган. Элчиннинг дардини Анвар ам эшитиши мумкин. Лекин уй)отиб, хотини ба)ридан чииб ун-
га уло тутиш малол келса-чи? Элчин шу фикрларни хаёлидан ўтказиб, ўзини ночор, ёл)из сезди.
Атрофда «азизим, биродарим, дўстим...» дейдиган одамлар кўп. Аммо дардини эшитадиган инсон
йў бўлса ам ийин экан. «Одамлар амодан ўришади, — деб ўйлади Элчин. — Ахир шу ёру)
жа оннинг ўзи турма-ку? Ўнма-ён яшайсан, лекин бир-бирингга ишонмайсан. Бу Ер деганлари гу-
но кор бандаларнинг сургун муддатини ўтовчи жойи эмасми? 8амохонада ар бир барак ўзига хос
бир мамлакат. 7ар бир баракнинг ўз онуни, ўз урфи, ўз подшоси бор. Ер юзидаги ар бир мамла-
кат амохоналардаги бараклардан нимаси билан фар илади? Диндорларнинг гаплари балки тў)-
ридир? Одам боласи чиндан ам синов учун бу дунёда яшар? Синовдан ўтса — озодликка чиади,
жаннатга тушади. Ўтмаса жа аннам азобида олади...»

Зайнаб эрини кутиб, ухламай ўтирган эди. Машина келиб тўхтаганини билди. Машина эшиги тез
очилиб, тез ёпилди. Машина шитоб билан ўз)олди. Зайнаб отарчилар шилта йўллардан юрадилар,
деб кўп эшитган эди. Эрининг тўйга боражагини билганидан бери, шу йўлда юриб келади, деган
фикр унга тинчлик бермаётган эди. Дарвоза эшиги адеганда очилмай, эри киравермагач миясига
ўрнашган гумон аиатга айланаверди. Назарида эри ўйнаши билан тушиб олиб, дарвоза олдида
учолашиб тургандай туюлаверди. Елкасига алин рўмолини ташлаб, ташарига чиди. Девор ол-
дига келиб, кўча томонга уло осди. У кутган ансирашлар, пичирлашлар, иринглашлар эшитил-
мади. «Машина ўшниларникига келгандир» — Зайнаб шу фикрда изига айтмочи эди, кўча то-
монда Элчин енгил йўталди. Зайнаб сергак тортиб, яна уло)ини динг илди. «Нимага кирмаяпти-
лар?» деб ажабланди. 8анча ўйламасин, саволига жавоб тополмади. Кута-кута, охири эшикни ўзи
очди.
Торини учолаб )ариб а волда турган эрини кўриб, айрати яна ошди. Элчин ўис эшик
очилганида бир чўчиб тушди. Айвонда ёниб турган чиро нури бу ерга аранг етиб келарди. Шу са-
бабли Элчин хотини кўзидаги ажабланишни сезмади. Зайнаб ам эрининг кўзидаги айронлик ало-
матини ил)амади.
— Зайнаб? Тинчликми? — деди Элчин. Унинг тили гапга келмай, овози соов одамникидай )ўл-
дираб чиди. Зайнаб «маст экан», деган хаёлга бориб, паст овозда:
— Тинчлик, — деди, — киринг...
«Кутаётган экан!» Шу фикр Элчиннинг кўнглини ёритиб, елкасидан босиб турган дардни ув-
гандай бўлди. Остона атлаб ўтиб, эшикни ёпгач, бир ўлини хотинининг белига юбориб, уни ўп-
мочи бўлди. Зайнаб юзини олиб очди, ўптирмади. Элчин буни нозли араз ўрнида абул илиб,
кўнгли янада равшанлашди. «Шунчалик кутдими, шунчалик аразладими, демак, яхши кўради» де-
www.tohirmalik.uz

ган арорга келди. Ичкари кириб плашчини ечгач, уни яна учмочи бўлди. Зайнаб бир тўл)ониб
унинг учо)идан чиди-да:
— Аввал ювининг, — деди.
Бу гапдан сўнг Элчиннинг устидан сову сув уйилгандай бўлди.
— Сен али... мени шунаа саё... шалто деб ўйлайсанми?!
Зайнаб эрининг кўзларига араб бир олам )ам кўрди. Яна бир гап айтса, назарида эри йи)лаб
юборадигандай туюлди. Гапи ўпол чианини англаб, юмшатишга аракат илди:
— Фаат саё одам ювинадими? Бегона жойларда ўтирдингиз, бегона одамлар билан кўришган-
сиз... Дарров эгриликка олманг-да... — Шундай деб эрининг юзини силаб ўйди. Элчин бу юмшо
ўлнинг тафтини сезмади. «Бугун ўзи тупроа ориштирадиган кун экан», деб аммомга араб
юрди.

Элчин ювинаётган ма алда Анвар ширин уйуда эди. Бирдан уй)онди. Уй)онганда ам сергак,
тиниан олда уй)онди. Бирпас жим ётди. Пешонаси изий бошлагач, ўрнидан туриб ме монхона-
га чиди. Деразадан тушиб турган нурни кўриб, шошиб эшикни ёпди.
— Сени биз уй)отдик, — деган ёимли овоз келгач, нур устига оё ўймочи бўлди.
— Сени озир олиб бормаймиз, — деди яна ёимли овоз.
— Мен Зуннуний билан учрашмочиман, сўрайдиган гапларим бор.
— Ердаги аёт билан видолашганингдан кейин учрашасан.
— Асар 8осим билан-чи?
— У билан ам... Сен бизнинг борлигимизга ишондингми?
— 7а.
— Ердаги аёт билан хайрлашишга тайёрмисан?
— Йў.
— Нима учун?
— Одам ўзини ўзи ўлдириши осон эмас. Мен аётдан тўйганим йў.
— Бугун бўлмаса эртага тўясан. Холидий энди баттар авжига чиади. Атрофдагилар сени тала-
шади. Кўз очиришмайди. Сен ўзгаришларга ишониб хато иляпсан. Одам эгнидаги либос ўзгаряпти,
юрак эмас. Шунга алинг етмайдими?
— Билиб турибман... лекин менга озгина му лат беринг.
— Ватни чўзма. Билиб ўй: дўстингнинг дўсти хавф остида, йўлдан айтмаса, алок бўлади.
— Ким?
— Дўстингнинг дўсти...
Шу гапдан кейин нур чекиниб, хона орон)илашди. Анвар олсизланиб, устулга ўтирди. Нурни-
нг жумболи гапи уни ташвишга солди. Дўстимнинг дўсти ким экан, деб ўйланди. «Дўстга ўхшаб
юрганлар кўп. 7аммасини ого лантириб чиаманми? Ў энг яин, энг чин дўстларними? Йўлдан
айтмаса алок бўлади... 8анаа йўлдан? Бирови амал талашаётгандир, бирови мол-дунё ай)уси
билан яшаётгандир, бирови бошасининг чиройли хотинини йўлдан урмоа киришгандир... 8айси
бири алок бўлади? Нур нима учун мени ого лантирди? Дўстимнинг дўсти алок бўлишини истама-
ди. Аммо мени шоширяпти. Мен унга « аётдан тўймадим», дедим. Шу гапдан аччиланиб, дарров
)ойиб бўлдими? Мен... аётдан тўймадимми?..»
«7аётдан тўйиш» деган гап тилдан осонгина учади. Шу иккитагина сўздан иборат тушунчанинг
ў илдизини топиш эса жуда мушкул. 7ар ким аётдан ар хил лаззат олади. Кимдир маишатдан,
фо ишалар даврасида яйраб тун ўтказишдан, боша биров эса ана шу аром йўлга юрмаганидан
лаззатланади. Кимдир тўплаган мол-дунёсига араган сайин кўзи увнайди, бошаси тешик то)ора-
га араб, орин ва нафс бандаси бўлмагани учун Яратганга шукр илади.
Худди шунга ўхшаш, аётдан тўйиш ам турлича. Биров мол-дунёсидан айрилса, аётдан тўяди.
Биров асиз дунёдаги найранглардан тўяди... Анвар нимадан тўйсин? Холидийнинг ийлаларига
чидай олмаганини ошкор этиб, бу дунёдан кетворсинми? Дунёни Холидийларга ташлаб очсинми?
Асар 8осим кетди. Нима ўзгарди? Ким инсофга кирди? Кимнинг кўзи очилди? Унинг исёнини ким
англаб етди?
Анварнинг хаёлига шу гаплар келиб, беихтиёр ўрнидан турди. Дераза олдига бориб, осмонга
аради. Осмон тунд. Юлдузлар кўринмайди. Булут ортига яширинган юлдузни хаёлан кўз олдига
келтириб, унга мурожаат этди:
— Мени олиб кетсаларинг яхши бўларди. Зуннуний билан гаплашардим. Асар 8осимдан сў-
райдиган гапларим бор эди. Ўзимни ўлдиришим очмайди. Орамдан чирираб оладиган бир этак
болаларим йў. 7аётдан умидим ам йў. Аммо озир бир адолатни тиклаш имкони ту)илганида,
www.tohirmalik.uz

очиб олиш номардликда. Ўлимдан ўраётганим йў. Ўлганимдан сўнг Холидийларнинг хурсанд
бўлишларини истамаяпман. Менга фурсат беринг. Озгина фурсат...

  

Ўниб кетган машинадан топилган тунукача темир йўл бекати юкхонасининг белгиси экан. Туну-
качага зарб этилган раам бўйича иккита катта жомадон саланарди. Жомадонлар харидоргир
кийим-кечаклар билан тўла эди. Трамвай паттасидаги раамларга араб иш юритиш ийин бўлди.
Ни оят, автомат юкхоналардан иккитасининг тилсими ечилди. Икковида бир хил ора сумка турар,
иккови ам умли халтачалар билан тўла эди. Таркибида олтин бўлган ум аердан олингану кимга
сотилиши керак? Майор Солиевни ам, Зо идни ам шу жумбо гаранг илди.
— Бойлиги миллион сўмдан кам эмас, — деди Солиев ўзича чамалаб. — Булар сотганларидан
олганлари. Шунча пули бор одам таксини ў)ирлаб юрарканми?
— Таксопаркдагиларни ўритиб олган бўлса-чи?
— Унда нима учун айтишмаяпти? Комиловнинг аракатига ам тушуниб бўлмаяпти.
— Бойлик балки уники эмасдир? У бирор кишининг ёки гуру нинг дастёри бўлса-чи?
— Дастёр бўлганида бойликнинг изига тушишарди. Уй бекаси келдими, гаплашдингми?
— Йў. Икки марта чаиртирдим. Бугун Толиповни юбордим, олиб келади.
Зо ид ам, майор ам калаванинг учини топмо учун турли тахминларни ўртага ташлашар эди.
7озир, бошлари отиб турганида сиз бориб: «8отил санъаткор, у ўчини олди», десангиз, сира
ишонмайди. Чунки миллион сўмлик бойликка эга одам оддий асос урбони бўлиши мумкинлиги
кам учрайдиган одиса.
Солиев Зо ид билан хайрлашиб, ўрнидан турган чода телефон жиринглади. 7амдам Толипов
Шилимши яшаган уйнинг бекаси уч кун бурун, яъни тинтувнинг эртасига жомадонларини кўтариб
кетганини, йўлда учраган ўшнисига «Чет элга кетяпман», деганини маълум илди. Бу хабарни
эшитган майор Солиев жойига айтиб ўтирди-да, «нима иламиз?» деган савол назари билан Зо-
идга тикилди. Зо ид бундай бўлишини кутмаган, чунки Сангинанинг хатти- аракати унда шуб а
уй)отмаган эди.
— Биздан очадиган даражада кўп нарса биларканми? — деди Зо ид паст овозда, худди ўзига-
ўзи гапиргандай.
— У отилликдан балки бехабардир. Лекин беихтиёр олда отиллар йўлини кўрсатиб ўйиши
ам мумкин бўлган. Комиловни бу уйга ким жойлаштирган? Шу одамни топиш керак.
— Ўринбосар-чи? — Зо ид шундай деб телефон гўшагини кўтариб, раам терди. — Балки уни
ам...
Бошли Зо иднинг овозини таниб, ую ол-а вол сўради. Кейин худди Зо иднинг масадини
билгандай, ўшиб ўйди:
— Тожимуллаевнинг сал тоблари йў шекилли. Кеча телефон илиб, узрларини айтувдилар.
Бугун ам кўринмадилар. Уйларидан сўраб кўрайми?
— 7а. Иложи бўлса, бир келиб кетсинлар, — Зо ид шундай деб гўшакни жойига ўйди.
— Уйига бориш керак, — деди Солиев.
— 7озир, билайлик-чи? Ростдан тоби очганми ё айёр касалмикин?
— Касал бўлса майли-я, у ам «чет элга» жўнаб олмаганмикин?
Шу пайт телефон жиринглаб, уларнинг тусмолли су батларини узди. Телефон гўшагидан Бош-
лининг хавотирли овози эшитилди:
— Уйда йў, кеча «сафарга кетдим», деб чиан экан.
— 7озир етиб борамиз. — Зо ид гўшакни жойига ўйдию Солиевга савол назари билан аради.
Саросимага тушган Бошли хонасига си)май, уларни кўчада бетоат бўлиб кутарди. У салом-
аликни ам унутиб, янги хабар билан аршилади:
— Кеча эрталаб ишга келганини фаррош кўрган экан. Унга ам сафарга кетяпман, дебди.
Ўринбосарнинг абулхонасида ёши етмишларга бориб олган оз)ин кампир ўтирган эди. Солиев
унинг ёнидаги бўш стулга ўтирди. Зо ид дераза томонга ўтди.
— Тожимуллаевни соат нечаларда кўрдингиз?
— Секкиз булма)он эди. Мин убирать этиб юр)он эдим. Келиб, Ани, чииб турин)из, дедилар.
Чииб турдим.
— Менга соат етти яримда ўн)иро илиб, тобим йў, девди...
Солиев Бошлининг лумасига эътибор бермай фаррош билан су батини давом эттирди:
— Кўриниши андай эди?
www.tohirmalik.uz

— Нормалний эди.
— Бир нарсадан жа ли чиани сезилмадими ё шошиб турганмиди?
Кампир бироз ўйланди.
— Немножко нервничат этти. Минга «Салом, Ани», деди, и всё. А то, яхши сурашар эди. Здро-
вямни, семямни сурар эди.
— Ичкарида нима илди? Масалан, темир жавонни очиб-ёпгани сизга эшитилмадими?
— Йў, ич нарса ишитмадим. Нў, чи)иб кет)онларидан сунгра арасам, сейфда клучлари ту-
рибди. Мин удивлятся эттим. Клучни олиб, устолларига спрятат эттим.
— 8аерга, кўрсатинг.
Кампир туриб, ёзув устолига айланиб ўтиб, пастдаги тортмага ўл юбормочи бўлганида, майор
уни тўхтатди:
— Ани, бўлди, ўл урманг. Тожимуллаев айси ша арга кетаётганини айтмадими?
— Вроде Бухара деди.
Майор Солиев Зо идга савол назари билан аради. Зо ид унинг нима демочи бўлганини анг-
лаб, Бошлиа имлаб ўйиб, абулхонага чиди-да:
— Телефонингиздан фойдалансам майлими? — деб сўради.
Саросимаси босилмаган Бошлиа бу илтимос улу) бир лутф бўлиб туюлиб, хона эшигини очиб,
бироз таъзим илган олда «мар амат», деди. Зо ид, эшик о истагина ёпилгач, телефон гўшагини
кўтарди. Аввал экспертиза хизматини чаирди. Кейин 7амдам Толиповни топди-да, аэропортга бо-
риб, Тожимуллаевнинг ай томонга учганини анилашни топширди. Ўринбосарнинг хонасига айт-
ганида Солиев фаррошни амон саволга тутарди:
— Тожимуллаев анаа машинада келди, кўрмадингизми?
— Вроде таксида келди, — фаррош шундай деб, «адашмадимми?» дегандай бошли)ига араб
ўйди.
— Хизмат машинасини исартирганмиз. Таксида келган бўлиши мумкин, — деди бошли, ани-
лик киритиб.
Солиев кампирни боша саволга тутмади. Унга ижозат ам бермади. Экспертлар етиб келишгач,
кампир билан бошлининг гуво лигида темир жавон очилди. Устолнинг тортмалари тинтиб кўрил-
ди. Бирон-бир ашёвий далил топилмагач, Тожимуллаевнинг уйига йўл олишди. Дан)иллама илиб
солинган иморат ичи ашшо кўринишда эди. Паркет поллардаги, деворлардаги изларга араб,
узо ват гилам тўшалган, осилган эканини пайаш ийин эмасди. Деворни энлаб турган хориж жа-
вонининг токчалари ам )арибгина кўринишда. Гарчи чанг-чунг артилган бўлса-да, бу токчаларда
нималар турганини анилаш эксперт учун чўт эмасди. Солиевни озир бу нарсалар изитирмас
эди. Шу сабабли уларни ишга солмади. Тожимуллаевнинг хотини аввалига ўзини гўлликка солди.
«8айдам, билмайман, аёа кетаётганларини менга айтмадилар», деди. Зо ид Тожимуллаев хавф-
ли ўйинга аралашиб олганини, аёти хавф остида эканини айтгач, йи)ламсираб туриб:
— Бухородалар, — деди. — Бугун телефон илдилар. Хавотир олма, дедилар.
— 8аерда туришлари маълумми?
— 7а, холаваччалариникида.
— Манзилини айтинг.
Зо ид аёл айтган манзилни тез-тез ёзиб олди-да, телефон турган хонага ўтди. Ярим соат ўтмай,
телефон жиринглаб, Тожимуллаев топилгани маълум илингач, улар идорага айтишди.
— Тез топилганига айрон бўляпман, — деди Зо ид, йўлда бора туриб.
— Тожимуллаев соддаму)амбирга ўхшайди. У ишдан ишкал чиишидан ўрмаган. Уни чўчи-
тишган бўлишлари мумкин.
— Ким, Комиловни ўлдирганларми?
— Балки.
— Унинг отилликка аралашганига ишонгим келмайди.
— Бевосита аралашмагандир. Лекин у бизга Комилов яшаган уйни кўрсатиб бериб нодонлик
илди. 7ар олда у биздан очмаган. 8идириб, топиб, ўлга олишимизни ўзи истаган. Биздан оч-
ганда фаррошга «Бухорога кетяпман», демас эди.
— Ўзининг соясидан ам чўчийдиган одамга ўхшайди. Биринчи келишидаё тўрвахалтасини
шайлаб олган экан.
— Шунаа одамларни жиним суймайди. Сичонга ўхшаб яшашнинг нима изи)и бор. Сичонни
еч кузатганмисан? Нонни бир чўилайди, ўн марта атрофига араб олади. Бир оп бу)дойни та-
шиб кетади индамасанг. 7олбуки унга бир челаги ам етиб ортади. Лекин у ташийверади, ташийве-
ради. Охири опда бир дона бу)дой олганида опонга тушади. Энди тасаввур илиб кўр: бир
опда миллион дон борми? Демак, миллион марта опонга тушишдан ўриб яшаган. Тожимул-
лаевинг ам шунаа. Ў)ри бўл, мард бўл-да! Худо юракдан бермаган экан, тинчгина, озига шукр и-
либ, маошингга яшайвермайсанми?
www.tohirmalik.uz

— Юрак-ку, йў, аммо кўз оч-да.


— Одамнинг кўзи тупро билан тўяди. Унгача «бер, бер», деяверади. Ма мадона файласуфла-
ринг жиноят аида гапирса, «сиёсий-ижтимоий илдизлар» деб мияни ачитади. 7еч анаа илдиз
йў. 7амма бало кўзда. Назар тў бўлса, асад ам, и)во ам, таъиб ам бўлмайди. Кеча ма алла-
мизда бир чол гапириб олди: кўз зиноси ам бўларкан.
— Бу нима дегани экан?
Солиев «ростдан билмайсанми?» деган маънода ажабланиб араб ўйди.
— Зино — бузуликми, аром йўл билан тўшакка ётишми? Агар бир покиза аёлга шундай ёмон
фикр билан араб ўйсанг, кўз зиноси бўларкан. Бунинг гуно и аром тўшакда ётганнинг гуно и-
дан кам бўлмас экан.
Зо ид бу гапни эшитиб, кулимсираб ўйди:
— Кўчада кўзимизни юмиб юрарканмиз-да энди?
— Тожимуллаев билан таксопаркдагиларнинг хизмати бир, — деди Солиев, унинг азилига
эътибор бермай. — Улар кимгадир холис хизмат илишган. Таксопаркдан машина сўрашган, улар
йў, дея олишмаган. Тожимуллаев эса «ишлаяпти», деб расмийлаштириб ўйган. 7озир биров би-
лан бировнинг иши йў. Комилов амодан чиан ма алларда бу масалага атти туриларди. Ў)-
рими, чайовчими, бир идорага илиниб оларди. Энди Тожимуллаевинг икки ти) орасида типирчи-
лаб олди. Бир биинига биз тираб турибмиз, иккинчисига улар. Комилов яшаган уйни кўрсатгани
учун улар Тожимуллаевни сиувга олишган бўлса, у бечоранинг юраги чииб кетган.
— Уларнинг ўрнида мен бўлганимда Тожимуллаевга ту мат илардим. Комиловнинг он теккан
кийимини уйига ташлаб ўярдим.
— Бунаа ашулалар эскириб олган. Ўиб юрганингда бир гап айтганман, эсингдами? — Солиев
эслаб кўрсин, деган масадда сукут салади.
— Сиз менга кўп гапларни айтгансиз.
Солиев мийи)ида кулди:
— 8айси бири эсингда?
— Дарахт кўчада ўсгани билан илдизи кўркам иморатларнинг тагига араб кетган бўлади, дев-
дингиз. Ўзингизнинг эсингиздами бу гап?
Солиев пича ўйланиб, бу савол опонидан азил билан утулмочи бўлди:
— Бунаа алли гапларни кўп айтганман. Мен озир сендан боша нарсани сўрамочи эдим:
сенлар олий маълумот оламан, деб беш йил китоб титасанлар. Китобларда ўтган гаплар ёзилади.
Жиноятчи китобга тушган йўлдан юрмайди сира. Бу йўлда тез фош бўлишини билади. У биздан ол-
динрода юради. Бизнинг алимиз ам, техникамиз ам уларнинг изидан боради. Уста шахматчи
раибининг еч бўлмаса уч-тўрт юришини олдиндан билиб туради. Сенга ўхшаганлар тамом бўлган
ўйинни ўрганиб юраверасанлар.
— Уста шахматчилар илгариги ўйинларнинг юришларидан ам фойдаланишади. Одам эски ашу-
лани ам баъзан со)иниб олади.
— 7ар олда бизнинг со ада эски ашуладан ўриш керак. Ўтган ўйиндаги юришдан фойдала-
ниб, сира кутилмаган, мотга олиб борадиган зарбага учрайсан. Чунки сен раибингнинг усулини ёд
олгансан. У буни билади. Сен « а, ўзимиз билган юришда», деб хотиржам бўласан. Шунда у бир
зарб берадики, ўнгланиб ололмайсан.
Улар йўл-йўлакай ўзларича фалсафа сўиб боришарди. Солиев бир жи атдан а эди. ўаним то-
мон беш-олти йил китоб титмаган. Шунинг учун бўлса керак, эркин фикрлайди, эркин юриш ила-
ди, кутилмаган зарба беради. Солиевларни ийнайдиган яна бир томони бор: ар андай полвон
курашга тушганда аввало ўз кучига ишонади. Аммо уни « а баракалла», дегувчи ра)батчиси, о-
мийси ам бўлади. Солиевларнинг омийлари, шуб асиз, шинам хоналарда ўтиришади, уларни ал-
ашади, нишонлар, мукофотлар беришади, биро, зимдан раиб томонга ам хизмат илишади.
Улардан ўришадими ё улушларини олиб туришадими, ар олда Солиевларнинг нозик томонлари-
ни уларга билдириб ўйишади. Солиевга бу яхши маълум. Шу боис бирон жиноят изига тушганида
дарахтнинг илдизи айси иморат остида экан, деб ўйлайди. Неча марта илдизни топди, аммо ира
олмади — йўл ўйишмади. «Сен дарахт кесувчисан, илдиз кемирувчи эмассан», дейишади. Зо ид
бу ўйинларни зо иран билади. Эшитган, лекин бу савдолар али бошига тушмаган. У илдизга етиб
боришига, болта уришига ишонади. Ноумид — шайтон, ёш кўнгил шу умид билан яшайверсин. Ўш-
лик — асли умид деб аталган, афсуски, умдан ясалган бир иморат. Уни шамол осонгина тўзитади,
ём)ир ювиб кетади...

Бухородаги ариндошлариникида коньяк ичиб ўтирган Тожимуллаев уч соат деганда ўзини кат-
та ша арнинг жиноят идирув бўлимида кўрди. 8ариндошлариникига милисалар кириб келишгани-
www.tohirmalik.uz

да «хайрият» деб ўйди. Айни чода, юрагига )ул)ула тушиб, )ойибдан «энди тамом бўлдинг», де-
ган овоз эшитгандай бўлди. Ту)илган одам ачондир ўлишини билгандек, у бир кунмас-бир кун а-
малиши анилигини биларди. У фаат бир нарсадан — не азоблар билан, мисоллаб тўплаган
бойлигининг бир кечада учиб кетишидангина чўчирди. Бойлигини балки бошалар аром дер. Ам-
мо у учун ар бир тийин алол, ме нати билан топган. Ахир шу йиллар ичи у нечта бошли кўрди?
7аммасининг томо)и тешик эди. Еб тўймасди. Чўнтагини аппайтириб, яна юори амалларга кўта-
рилиб кетаверарди. У эса ме рибон энагадай тиржайиб, жойида олаверарди. Бошли изидан кел-
ганига «бу зўр одам, э тиёт илинг», деб кетарди. Лекин бирон одам «менинг ўрнимга бошли бў-
либ олсин», демасди. Номи «ўринбосар», биро, ўрнини боса олмади, эга бўла олмади.
Курортдаги айшини узиб, уйига айтиши билан бойликларини яширишга киришди. У али нима
гап бўлганини билмас эди. Бошли)и билан гаплашишга ам улгурмади. Аммо кўнгли сезди. Бир ба-
ло бўлмаса уни чаиртиришмас эди. Уйни-ку, амаллади. Назарида, орасидан кимдир кузатиб тур-
гандай бўлаверди. Охири журъат этди. Ўз кўнглида тулкилик илди. «Озгина ача»ни шу ша арни-
нг ўзига, ишончли ерга ўйди-ю, Бухорога учди. Агар гумон илишса бойликни Бухородан идира-
веришади. Уйида биров дахл иладиган нарса йў исоб. Уй хотинининг номида, машина айнона-
сининг... аммасига ишонч о)ози бор. Баъзан кал пешонасини силаб ўйлаб олади, ўйлай-ўйлай,
дунёнинг ўзи омонат бўлганидан кейин топган мол-мулк боий олармиди, деган арорга келиб,
ўзига таскин беради. Мисоллаб йи)иб-терганларининг бировлар номига зикр этилиши унга ам
алам илади, ам ўради. Айниса машинадан. 8айнонаси анчадан бери ана кетди, мана кетди,
бўлиб ётибди. Кампирнинг пешонасида биргина ў)ил. Агар кампир омонатини топширса, ў)ил, яъни
унинг айин иниси меросхўр сифатида машинага эга чииши еч гапмас. Тожимуллаев унинг сул-
ло кўзларини ётирмайди. Ўтирмаслигини хотинидан яширмайди. Шу туфайли эр-хотин кўп сан-
манга боришган. Тожимуллаев аммасидан ам айнисининг оват ейишига тоат илолмайди.
«Уканг булдозерга ўхшаб бирпасда лаганни текислаб ташлайди», деб мин)иллайди. Ўзи бувисининг
«кўп оват есанг, ичагинг ёрилиб кетади», деган гапига ишониб, камоват бўлган. Бувиси из)ан-
ганидан эмас, йўчиликдан шу гапни тўиб чиарган эди. Мўл-кўлчилик дамларига етиб келганида,
шуб асиз, «мен азиллашган эдим», деб гапини айтариб олармиди... Начора, бувиси кўп оват
ичакни ёриб юборажагига ишонтириб кетди. Тожимуллаев эса беиёс бахил бўлиб олди. Ў)лини
уйлантиргач, келиннинг оват ейишини кўриб, юраги зил кетди. «Ўзи чигирткадек бўлса ам ба-
ло экан», деб ўйди. Аксига олиб, келин танси меваларга боши орон)и бўлсами?! Тожимуллаев-
нинг назарида бутун дунё орон)у бўлиб кетди. Назарида келини кўзи ёригунга адар бор мол-мул-
кини еб битирадигандай эди.
Бувиси «кўп оват ичакни ёради», деганида балки аромдан топилган оватни назарда тутган-
дир? Тожимуллаев икки йигит ўртасида самолётга чииб ўтиргач, бирдан шуни ўйлади. Самолётни-
нг думало деразаси ёнидан жой олгач, йигитлардан бири унинг ўнг ўлини ўринди суянчи)ига
кишанлаб ўйди. Кишан зулфининг «шир» этиши жонини олгандай бўлди. Хаёли тўзиб кетди. 7о-
зиргина баён этилган гаплар ана шундан кейин хотирасидан ўтди.
Майор Солиев уни сичонга ўхшатди. Бу ам тў)ри. Аммо кейинги кунлардаги иши тулкининг
или)ини эслатарди. Тулки ўлжасини яшириб, устига умало)ини ташлаб ўяркан. Боша айвон-
лар ид олиб келиб, умалони кўриб айтиб кетавераркан. Тожимуллаев-ку, тулкидир, аммо
бойлик идирилгудай бўлса, излайдиганлар нодон айвондай изларига айтишмас? Тожимуллаев
бу изловчиларни чал)итиш учун хаёлидаги гапини пухта илиб олган эди. У Зо ид билан су бат у-
ришни мўлжаллаган эди. «Ўш йигитни кўндириш осонро», деб ўйловди. Солиевга дуч келдию иш
пачавалигини англади.
«— Нимага очдингиз?
— Мени ў)ирламочи бўлишди.
— Ким?
— Мафия бўлса керак.
— 8анаа мафия?
— Буни сизлар билсангиз керак?»
Назарида су бат шу тарзда бошланиши лозим эди. Биро ўзини майор Солиев деб таништирган
одам, индамай, унга атти тикилиб ўтираверди. «Гипнозчими, нима бало?» деб ўйлади Тожимул-
лаев. Сўнг авраб ташламасин, деган ташвишда ўйлаб ўйган гапларини айта бошлади:
— Бу укамиз еч аёа кетманг, девдилар. Лекин мен ўрдим. 8ўритишди. Ўлдириб кетамиз,
дейишди.
Солиев индамади. «Ким, деб сўраса ўладими», деб ўйлади Тожимуллаев.
— Телефон илишди. Уйимга хат ташлаб кетишди.
У шундай деб ён чўнтагидан тўрт букланган о)оз чиарди. Катак дафтарнинг бир вара)ига кал-
ла суягининг сурати чизилган эди.
Солиев о)озни олиб бир назар ташлади-да, Зо идга узатди:
www.tohirmalik.uz

— Экспертизага, — деди буйру о ангида.


— 8ўлопда чизган бўлиши мумкин, — деди Тожимуллаев.
У прокуратура терговчиси билан жиноят идирув бўлимининг инспектори орасидаги фарни
билмас эди. Шу сабабли майорни шу идоранинг улу)ларидан деб билиб, унга умид кўзи билан а-
ради. Унинг бу кўз араши шу тобда пичо айраётган ассобга араб турган ўзичони эслатарди.
8ўзичонинг бундай араши, мунгли маъраши ассобни йўлдан айтаролмагани каби, жиноятчини-
нг бундай мўлтираши Солиевни чал)ита олмас эди. У Тожимуллаевдан а рли ниго ини узмаган
олда яна бир оз жим ўтирди. Сўнг, Тожимуллаев ўзи кутмаган саволни эшитди:
— Комиловни ишга ким жойлаштирган?
Тожимуллаев гангиб олди. Чунки у «Сизни ким ўритган бўлиши мумкин» деган саволга жа-
воб тайёрлаб ўтирган эди.
— Билмадим... аниро)и... бу укамизга айтганман. Олдинги бошли... аризага сархат ёзиб бер-
ганлар...
— 8амалиб чиан болани ким ишга киритяпти, деб изимаганмисиз?
— Энди... биз кичкина одаммиз.
— Сиз айбингизни биласизми?
— Айбимми? Ишга расмийлаштириб ўйганимми?.. Ватида бўшатмадим...
— Йў, сиз Комиловни охирги марта кўрган одамсиз. Унинг ўлимида сизни ам айблашимиз
мумкин.
8ўзичо ерга йиилиб, оёлари бо)ланди. Бў)зига пичо тортилиши ани бўлиб олди. Маъсум
араш фойда бермади. У энди типирчилаб, аронга чап бермай, утулиб, очиш пайига тушди.
— Мен... Мен... нима деяпсиз? Мен... йў эдим-ку?..
— Самолётда тўрт соатли йўл, — деди Солиев сову о ангда.
— Келиб-кетиш ам шарт эмас. Бу ёда шериклар бор-ку? — деди Зо ид, гўё унга эътироз бил-
диргандай.
— Худо... Худо хайрингларни берсин. Ў)ри денг, порахўр денг, лекин бунаа деманг. Худодан
ўраман.
— Худодан ўран одам бировнинг аини ейдими?
— Гуно кор бандамиз... адашамиз... тирикчилик...
— Шерикларингиз?
— Жон ака, мени ийнаманг, — Тожимуллаев шундай деб йи)ламсиради. — Отсангиз отинг, ле-
кин менга бунаа айб ўйманг.
— Комиловни ким ишга жойлаган?
— Билмайман.
— У тез-тез келиб турармиди?
— Йў. Ўн йилча кўринмади.
— 8аерда экан?
— Сўраганимда, Сибирда эдим, девди.
— У ердан нима олиб келди?
— Мен битта телпак билан...
— 8ум-чи?
— 8анаа ум?
— Тилла ум.
— Сибирда ум нима илади?
— Тў)рисини айтасизми?
— Ўл)он гапирсам, тил тортмай ўлай.
— Сизга асам таъсир илмайди. Тилла умни нима илдингиз, тў)рисини айтинг. Сейфингизни-
нг калити фаат ўзингизда турадими?
— 7а.
— 8ани? — Солиев шундай деб ўл узатди.
— Йўотиб ўйибман.
Солиев устол тортмасидан калит олиб кўрсатди:
— Шуми?
— 7а.
— Сейфни очиб текширдик. Экспертиза тилла ум доналарини топди. Бунга нима дейсиз?
— Йў... билмайман... мен ундан битта телпак...
— Ўрнингиздан туринг. Сизга рухсат. Уйингизга бораверинг. Керак бўлсангиз чаирамиз.
Жон талвасасидаги ўзичо бў)зига пичо тортилмай, оёлари арон укмидан озод этилгач,
ажабланган олда, бир неча нафас имир этмай ётади. Сўнг ир)иб туриб, нари очади. Тожимул-
лаев ўзичо эмас, дарров турмайди, очмайди. Ўша ўзичо ниго и билан араб ўтираверади.
www.tohirmalik.uz

— Сизга рухсат деяпман, кетаверинг.


— Уйгами?
— Хо ласангиз, уйингизга боринг, хо ласангиз, ишингизга.
Тожимуллаев бу гапга ишонирамай ўрнидан турди. Остонага етганида «тўхтанг, айтинг», де-
ган зардали буйру кутди. Да лизда юриб бораётганида ам, зиналарни бир-бир босиб учинчи а-
ватдан тушаётганида ам, атто кўчага чианида ам орадан биров келиб елкасини ушлашини,
«айтинг», дейишини кутди. У ўзича режалар тузганида бунаа савол-жавобни, муомалани, хоти-
мани кутмаган эди. Милисалар аидаги киноларда бунга ўхшаш воеани сира кўрмаган эди. 8амаб
ўйишларига, сўро пайтида атто уриб-тепишларига ишончи комил эди, аммо бундай осон утула-
ман, деб ўйламовди. Ишилиб охири бахайр бўлсин...
Тожимуллаев чииб кетиши билан Зо ид майорга ажабланиб аради. Боятдан бери а р нио-
бида ўтирган Солиев кулимсиради.
— Орасидан одам ўямиз. Агар чиндан ам ўритишган бўлса, бугун-эрта уни йўотишади.
Назаримда, ўзининг ба осини сал оширворган. Анави расм ам ўзининг ижоди бўлиши керак. Сез-
дингми, у кириб келганида хотиржам эди. Чунки биз у чизган чизидан бораётувдик. Мен чизила-
рини чалкаштириб юбордим. Буни бир-икки кун кузатиб ўз олига ўй. шу)улланаверсин. Бизга
Сангина керак.
— Изини уритишган бўлса-чи?
Солиев бармолари билан столни чертиб ўйди.
— Бўлиши мумкин. Эртага Сангинанинг, индинга иккита номаълум кавказликнинг ўлигини топ-
ишимиз ам мумкин.
— У олда бу ани бир тўданинг иши бўлиб чиади.
— Менинг бошимни шу нарса отиряпти. Бу битта тўда ичидаги гапми ё тўдалар орасидаги фит-
нанинг бошланишими? Битта тўда ичида бўлса бойликни топмай ўйишмасди.
— Боша гуно и учун жазолашган бўлишса-чи?
— Бунаа намойишкорона осиб ўйишларига айронман.
— Унда тўдалар орасидаги фитнами?
— Фитнанинг бошланишига пича фурсат бор, назаримда. Тўдалар озир биздан оз бўлса-да, чў-
чишади. 7али амма кавакларга кириб улгуришгани йў. Биздан ўрмай ўйишгач, бир-бирлари
билан олишишни бошлашади. 7озирча, ораларида пин она адоват бор. Ошкора уруш яин орада
бошланмаса керак. 7озир бошланса, бизга осонро бўларди, пайини ирардик. Эрта-индин ўли-
миз калталик илади. Киссавурларни эпласак ам катта гап бўлиб олади.
— Ва имачи бўлиб боряпсиз, ака, — деди Зо ид кулимсираб.
Майор бош чайаб, бир оз сукут илди.
— Ўлмасак кўрармиз. Катта-кичик идора ра барларининг жилови шуларнинг ўлига ўтади. Ана
ўшанда томошаларини кўраверасан.

Зо ид Шарипов шом орон)исида уйига айтди. Тўиз аватли бетон уйнинг иккинчи йўлаги
о)зида хотинини кўриб, ажабланди.
— Фотима? Нима илиб турибсан?
— Вой, аёларда юрасиз-а, — Фотима шундай деб эрини учолади-да, йи)лаб юборди. У алт-
алт титрарди. Зо иднинг юраги )ашланиб, унинг елкасидан ма кам ушлади:
— Нима бўлди? Абдуво ид ани?
— Во иджон ўшниларникида, сизни кутавериб совотиб кетдик.
— Нима бўлди?
— Уйга келсак... да лизда иккита киши ётибди. Юрагим чииб кетди.
Хотинининг «иккита киши ётибди», дейиши Зо идга дафъатан майорнинг «индинга иккита кав-
казликнинг ўлигини топишимиз мумкин» деган гапини ёдига солди.
— 8анаа киши? — деди у шошилиб, — кавказликларми?
— 8аёдан билай, ўл-оёлари бо)лаб ташланган, башарасига арабманми, юрагим ёрилиб, о-
чиб чианимни биламан.
Зо ид хотинини четга суриб юбормочи эди, Фотима уни ма кам ушлади:
— Йў, кирмайсиз, ўраман, — деди йи)идан тўхтамай.
Зо ид унга «кўчада дийдираб тураверамизми?» дегандай аради-да, йўлка сари адам ўйди.
Хотини уни орага тортди.
— Сен Абдуво иднинг олдига кир. Мен телефон иламан. — Зо ид шундай деб биринчи ават-
даги ўшнисиникига кирди. Майор Солиев али уйига кетмаган экан. Зо иднинг гапини эшитиб,
исагина буйру берди:
www.tohirmalik.uz

— Ичкари кирма. Иккита одам — ўша кавказликлар бўлиши мумкин.


Солиев ит етаклаган милиса йигит, суратчи, экспертларни бошлаб келгунича орадан ярим соат
ват ўтди. Бу ват ичида Зо ид хаёлан турли-туман боши берк кўчаларга кириб чиди. «Агар улар
Комиловни ўлдирган кавказликлар бўлса, меникига нима учун ташлашади. Уларни ўлдириб таш-
лашганми ё тирикми?»
Майор Солиев Зо иддан уйнинг калитини олди-ю, тўизинчи аватга чиач, ён ўшниларни
чаириб, эшикни очди. Да лизда ўл-оёлари чандиб бо)ланган, о)зига елимли тасма ёпиштирил-
ган, ёши ўттизлардан ошган икки одам ётарди. Остонада турган Зо ид уларни бир арашда таниди:
амишлолари. Янада ани айтилса, ўша машъум кечада муштлашиб, акасини ўлдириб ўйган йи-
гитлар. Зо ид остона атламочи эди, Солиев уни тўхтатди:
— Сен кирмай тур.
— Буларни танийман.
— Танисанг ам кирмай тур. — Солиев шундай деб энгашди-да, йигитларнинг бош томонидан
бир вара о)оз олиб, ўиди: — «Эркак бўлсанг — асос ол!» Бу хат сенга аталган шекилли?
Зо ид воеага тушунгандай бўлиб, икки адам тисланди. Милиса ичкари кириб, итига ис олдир-
ди. Ит лифтга адар келди, сўнг думини ликиллатиб тураверди. Бармо изларини олиш ам самара
бермади. Солиев шундай бўлишини олдиндан билса ам расмиятчилик учун уларни бошлаб келган
эди. У Зо иднинг уйида Комиловни ўлдирганларнинг мурдаси ётибди, деб атти ишонган, шогирди
бир балога гирифтор бўлмаслиги учун э тиёт чораларини кўриб ўйган эди.
Солиев бошлаб келган мутахассислар айтиб, ўшнилар ам уйларига чииб кетишгач, Зо ид
ичкарига кирди. Ме монхонада ўтирган акасининг отиллари уни кўриб беихтиёр ўринларидан ту-
ришди. Ўша воеадан кейин Зо ид уларни кўча-кўйда учратиб олса ам саломлашмас эди. 7а,
унинг кўнглида асос умиди бор эди. Аммо отилларни ўлдириш хаёлига ам келмасди. Ундаги а-
сос ўти аиат учун жон олиб, жон беришга ундарди.
— Зо ид, биз тавба илганмиз. Ота-онанг бизни кечиришган... — деди адди тикро йигит.
— Сизларни ким олиб келди? — деб сўради Зо ид, унинг гапига эътибор бермай.
— Танимаймиз. Мен ишда эдим. Иккита йигит борди. Гап бор, деб кўчага олиб чиишди. Кейин
орнимга бир муштлаб, мошинага тиишди. Эшмўминни уйидан чаириб чиишибди.
— Кўриниши анаа?
— Биттаси жингалаксоч, биттаси малларо.
— Машиналари анаа?
— О «Жигули».
— Сизлар кетаверинглар.
— Шу пайтда аёа борамиз? Автобуслар ётиб олган.
— Хо ласангиз, ме монхонага боринг, хо ласангиз, бозорга бориб ётинг, — деди Зо ид уру
о ангда. У автобус йўлигидан эмас, кўчага чиишга ўриб ба она илаётганларини сезди. Бу йи-
гитлар ярим кечада ам ишлоларига бора олишлари мумкин эди. Йигитлар Зо иднинг гапи
атъий эканини фа млаб, бир-бирларига араб олдилар-да, бараварига ўринларидан турдилар.
— Мен гуно ларингдан кечмаганман. Ўлгунимча ам кечмайман. Аммо сизлардан асос ол-
майман. Номардлардан асос олиб, паст кетмайман, хотиржам яшайверинг. Агар у дунё деганлари
рост бўлса, акам билан учрашганда гапирасизлар гапларингизни.
Йигитлар бошларини хам илиб чииб кетишди.

— Нима учун айдадинг уларни? — деди Солиев. — Балки сўрайдиган гапларим бордир?
— Нимани сўрайсиз? Билганларини айтишди. Улар акамни ўлдиришган. Биттаси амалди. Учта-
си утулиб кетди. Кимдир менга яхшилик илмочи ёки «биз билан ўйнашма», деб ого лантирмо-
чи. Агар эртага уларнинг ўлиги топилса, кўпчилик мендан гумонсирайди.
Солиев бармолари билан стол устини чертиб, индамай ўтирган олда Зо иднинг сўзларини ти-
нглар эди. Зо ид воеани тў)ри талин илиб, тў)ри хулоса чиараётганди.
— Сиз бошачаро фикрдасиз шекилли? — деди Зо ид бир оз ўполро о ангда.
Солиев бу о ангдан о)ринган бўлса-да, сир бой бермади. Устол устини чертишни бас илмай,
индамай ўтираверди. Зо ид шу тобда «бу одам нима учун бундай ўтирибди», деб фикрлашга одир
эмас, асаблари тушовини узиб, унга бўйсунмай ўйган эди. У тирсагини устолга тираб, бошини чан-
галлади, сўнг устолни муштлади. Солиев шундан кейингина тилга кирди:
— Ана энди ўзингга келдинг, — деди хотиржам о ангда. — Шунаа пайтларда ёрилиб туриш
ам керак. Уч марта чуур нафас ол. Бармоларингга тикилиб тур. 7еч нимани ўйлама. Ўйлама.
Уйда ўзинг ёл)изсан. 7еч ким йў... 7еч ким келгани ам йў...
— 8ўйсангиз-чи, Масуд ака, — деди Зо ид ўрнидан туриб.
— Ўзингни бос. Бунаа пайтда муштни эмас, каллани ишлатиш керак. Хўш, энди ўйла: бунаа
воеа аввал ам бўлганми? Йў. Аввал сен кичкина бир бўлимда инспектор эдинг. Энди прокурату-
www.tohirmalik.uz

рада терговчисан. Аввал майда балиларни овлардинг. Энди катталарига армо ташлаяпсан. Би-
ринчи ишингни тузукро бошлашга ам улгурмадинг. Иккинчи ишинг кимгадир ёмаяпти. Менга
бундай или илишмайди. Чунки феълимни билишади. Мени бошачаро тарзда ого лантиришади
ёки ўритишади. Комиловнинг ишини чуурлаштириш керакмас. Англадингми? Биз очи ишлаяп-
миз, боша иложимиз ам йў. Улар кўринмас одамга айланишган. Биз улар билан пойгага чиан-
миз. Маррага биз аввал етиб борсак, ниобни йиртамиз. 7аиатни очамиз. Улар етиб олса, зир -
дан ниоб ясаб, йўлимизни тўсишади. 7озир улар олдинрода кетишяпти. Улар амма нарсани би-
лишади. 7атто сенинг оилавий сиринггача уларга маълум. Нима дейсан?
— Нима дердим? — Зо ид ўйлагани билан тайинли жавоб топа олмади. — Кўзимни чирт юмиб,
маррага араб югуравераман...

  

7осилбойвачча ўтирган ерида ўл узатиб, Зелихон билан кўришди. Зелихон унинг бу или)идан
ранжиса-да, сир бой бермади, таклифни кутмаё, юмшо курсига ўтирди.
— Лаабим Академик, эшитганмисиз? — деди 7осилбойваччага тикилиб. Ўзига бино ўйган йи-
гит кўпни кўрган бу чеченнинг чачайиб турган ўткир ниго ига дош беролмади. Бармо)идаги узук-
ни ўйнаб туриб:
— 7озир ерни тепсанг, дарахтдан академик ё)илади, — деди.
— Мен ер тепса ё)иладиган хилиданмасман, биродар. Агар кимлигимни билмочи бўлсанг, Хон-
гирейдан сўра.
Бу гапни эшитиб, 7осилбойвачча Зелихонга бир араб олди. Бу олам одамларини зир титратиб
турувчилардан бири бўлмиш Хонгирей учун 7осилбойвачча деганлари чивиндай гап. 7осилбойвач-
ча буни билади. Шу сабабли арашида безовталик сезилди. Биро ботиний хавотирни сиртига чи-
армади.
— Менда нима ишингиз бор? Агар ёрдам сўрамочи бўлсангиз, олдиндан айтиб ўяй: ў)рилар
билан борди-келдимиз йў.
— Мен бировлардан ёрдам сўрайдиган одам эмасман. Кези келганда мендан ёрдам сўрашади, —
Зелихон кибор йигитнинг попуги сал пасайганини фа млаб, сенсирашга ўтган эди. — Одамларинг
Фар)онада юрган экан. Турклар билан пачакилашишибди.
— Пачакилашишса сизга нима? У ерлар менинг чекимга тушган. Келгиндилар иззатини билиши
керак.
— Мен ам келгиндиман. Бир бурда нонингни тортиб олгани келган эмасман. Худо насиб этса,
аммамиз юртимизга кетамиз. Сен нонингни боша келгиндилардан э тиёт ил. Туркларга тегма.
— Хонгирей бошаларнинг ишига аралашмас эди. Сенга ам ўргатмаган экан-да, а?
— Ука, омадингни берсин, ўл узатсанг осмондан юлдузларни териб оласан. Мен ам ризимни
териб ейман. Турклар ам оч олмас. Аммо оннинг иси келиб турибди, гуно га ботма. Одамлари-
нгни чаириб ол. У ерлар ўзингга буюради, лекин озирча тегмай тур. Кўнглим ёмон нарсани сез-
маса, олдингга келмас эдим.
— Турклар бизни ўлдиришадими?
— Йў. Жанжални сенлар бошлайсанлар, он тўкишга бошалар тайёр туришибди. Улар онла-
рингни ичиб, )ойиб бўлишади. Балога сенлар оласанлар.
— Ким улар?
— Вати келганда билиб оласан.
— Шунаами?.. Мен чеченлар мард бўлади, деб эшитардим. 8уёнюраклари ам бўларкан-да, —
деди 7осилбойвачча ижир)аниб.
Зелихон кўзидан учун чанади.
— Чеченларга тил теккизма! Сен мен билан гаплашяпсан. Агар мен сенга араб туриб, «ўзбек-
лар латтачайнар экан», десам ёаманми?
— Окахон, мен сизни одам деб гаплашишга рози бўлдим. 7амма нарсанинг чегараси бор. Хонги-
рейга танишман, деб ўзингиздан кетманг.
Зелихон Хонгирей таниш эмас, шогирди эканини айтмочи эди-ю, амма сирни ошкор этиш ша-
рт эмас, деган арорга келиб, тилини тийди. У 7осилбойваччага айтадиганини айтиб бўлган, энди
туриб чииб кетиши ам мумкин эди. Зелихон ша ардаги катталарнинг бири 7осилбойвачча экани-
ни дастлаб эшитганида уни дадил, чўрткесар йигитдир, деб ўйловди. Бир неча даиа бурун бар-
моларига тилла узуклар таан, ўзига зеб берган кибор йигитни кўргач, афсаласи пир бўлди. У
www.tohirmalik.uz

мард одамларни ётирарди. Рўпарадаги йигит шер эмас, тулки эканини фа млаб, су батнинг боши-
даё Хонгирей номини тилга олиб янглишмаган эди.
7осилбойваччага бир чечен одам гаплашмочи, дейишганда дастлаб Хонгирейни эслади. Кейин
чеченнинг оддий ў)рилардан эканини билгач, «додини бир эшитиб кўрай-чи», деб кўнган эди. Бу
оддий ў)ри додини айтиш ўрнига осмондан келиб, ишларига бурнини тииб турибди. Бу одам Хон-
гирейга тегишли бўлмаса ам, чечен деган номи бор. Хонгирей бу одамни ётирмаслиги мумкин,
аммо чеченлар одамларини бировларга хор илдириб ўйишмайди. 7осилбойвачча шуни билгани
учун ам тишини тишига ўйди. Агар рўпарасидаги бу одам чечен эмас, ўзбекми, озоми бўлгани-
да онасини Учўр)оннинг айисидан кўрсатиб ўярди. У Хонгирейдан ўришини билдиргиси кел-
мади. Шу боис Зелихонни ай олда арши олган бўлса, шу олда хайрлашди.
Зелихон чииб кетиши билан гумаштасини чаириб «бу тавиянинг кимлигини анилашни» топ-
ширди. Милисахонада жиноят кўчасига кириб чиан ар бир одам аида маълумотлар саланади.
Жиноятчилар оламининг ам ўзига хос маълумотномалари мавжуд. Улар баъзан милисалардан тез-
ро маълумот тўплашлари, муайян хулосага келишлари, лозим бўлса укм чиариб, ижро этишлари
ам мумкин.
7осилбойвачча Зелихон тў)рисидаги керакли маълумотларни кечга яин олди. Зелихоннинг а-
мода Элчин билан бирга бўлгани, озодликка чиач, ака-укадай юришлари унинг эътиборини то-
ртди.
«Уни Асадбек ишга солмаяптими? — деб ўйлади у. — Фар)она томонларнинг меники эканига
Асадбекнинг ўзи кўнган-ку? Нимага шартни бузмочи? Якка оким бўлмочими? Бу чечен орали
Хонгирейни ўлга олганми? Мен унинг пайини ираман, деб юрсам, у ишни пишитиб ўйибди-ку?»
Бир неча кун давомида ўтирса ам, турса ам чеченнинг ташрифидан масад не экан, деб ўйла-
ди. Зелихон гарчи масадини ани айтиб кетган бўлса ам, иштонсизнинг адиги чўпдан деганла-
ридай, 7осилбойвачча унинг гапига ишонирамай боша хаёлларга бораверди. Ни оят, бу ишда
Асадбекнинг ўли бор, деган фикрга ма кам ёпишди. Зелихоннинг изидан тушган одамлари унинг
Асадбек арорго ига кирганини маълум илишгач, фикри тў)ри эканига янада аттиро ишонди.
Дарди фаат бойлигу шу рат бўлган бу йигит сиёсатчилар оламининг маккорона илилари мав-
жудлигини, улар кўпро ал кўзлари юму одамлар хизматидан фойдаланишларини билмас эди.
Унинг фожиага етаклаши мумкин бўлган нодонлиги ам шу эди...

Анвар нур билан бўлган сўнгги су бат таъсирида гаранг бўлиб ўтирганида эшик очилиб, кадр-
лар бўлимининг бошли)и кўринди. Ўши ўтибро олганини алигача сезмай, пардоз-андозини кан-
да илмовчи бу жувон ар куни эрталабдан ходимларнинг жи)ига тегарди. Холидий даврида инти-
зомни назорат илиш шу хонимга топширилган, бу вазифа бошли ўзгарганидан кейин ам фи-
дойилик билан бажариларди. Ўн беш даиа кеч олган ходим бу хонимнинг темир дафтарига ту-
шар, «айта уриш ишига сезиларли улуш ўша олмаётгани учун» мукофотлардан ма рум этилар-
ди. Анвар барват туриб, ишга барават келишга ўргангани учун бу рўйхатга тушиш бахтидан бе-
насиб эди. Кадрлар бўлимининг бошли)и унинг кеч олишини жуда-жуда истарди. 8ани эди, Анвар
ишга кечикса-ю, бу хушхабарни Холидийга етказса, айфсан эълон илиш аидаги буйруа имзо
чектириб чиса... Ват-бема ал хоналарни ам айланиб юрувчи хоним эшикни очганида «навбатда-
ги текширув шекилли», деб ўйлашди. Хоним тў)ри Анварга яинлашди-да, сал энгашиб «Сиз мен
билан юринг», деди. Бу сирли чаирув хонадагиларнинг диатини тортди. «Энг кичкина илмий хо-
дим» маънодор илиб йўталиб ўйди. Анвар хонимга бир араб олиб, о)оздаги сатрларни диат
билан ўиётгандай мук тушди.
— Юринг, деяпман, — деди хоним чимирилиб.
— Тинчликми? — деди Анвар о)оздан бош кўтармай. — Ишга ватида келганман. Худо хо ласа,
ватида кетаман. 8айта уришда жон-дилим билан иштирок этяпман...
— Юринг, — хоним бу сафар атъийро, буйру о ангида гапирди. — Майнавозчилик илмай,
орамдан юринг.
Анвар ўрнидан туриб бошини эгди-да, итоаткор ул каби унга эргашди. Хонада енгил кулги кў-
тарилди. Кадрлар бўлими бошли)и хонаси эшигини очиб, Анварга «киринг» деди. Анвар остона
атлагач, ўзи ташарида олиб, эшикни о иста ёпди.
Анвар диванда ўтирган йигитни бир арашда таниди. Митидан келган, сочлари ораста тарал-
ган, ниго и олазарак бу йигитни идорада деярли барча танийди. Авваллари бундай одамлар пин о-
на иш юритишарди. Замон ўзгариб, идораларга очичасига келадиган, очичасига «дилдан су бат
урадиган» бўлиб олишди. Анвар кириб келиши билан мити йигит ўрнидан туриб, жилмайган
олда, адрдонлардек саломлашди. Унинг ўллари атти, о)оз-аламга ўрганган Анварнинг бар-
молари унга дош беролмади.
www.tohirmalik.uz

Мити йигит масадга дарров кўчмай, гапни узодан бошлади. Аввал Анварнинг саломатлигини
суриштирди. Онасининг со)ли)и ам назаридан четда олмади. Акасининг чет элга бориш-бормас-
лиги билан изиди. «Чет элларга бориб дарс ўтадиган зўр олимларимиз бор экан, фахрланишимиз
керак», деб таъкидлашни унутмади. Анвар унинг гапини маъуллаб, акаси билан фахрланишга
ваъда берди. У жиловни бўш ўйиб, мити йигитнинг масадга кўчиш онини сабр билан кутди.
— Ўзингизнинг диссертациянгиз ам бўлай деб олдими?
— Мусулмончилик аста-секин, бўлиб олар.
— Мавзу анаа эди?
— «Колхозлаштиришда партия ячейкаларининг рўли».
Мити йигит ажабланиб Анварга тикилди. Анвар тўппа-тў)ри гапни айтгандай, хотиржам, кип-
рик омай ўтираверди. Йигит кулимсираб, бош чайади.
— 7азилни ам эшворар экансиз. Назаримда бошачаро эди.
— Эсингизда йўмиди? «Рус истилоси ва Туркистонда миллий озодлик аракати»...
— 7а, ана энди эсладим.
— Бу мавзудан воз кечиб, колхозлаштириш тарихи билан шу)улланишни буюрган эдингиз, буни
ам эсладингизми?
— Буйру эмас, директорингизнинг таклифини айтувдим. Сиз кўнмай, тў)ри иш илган экансиз.
7амма ам янглишади. Биз ам оз-оз адашганмиз.
— Шуни айтгани келдингизми?
— 7а, энди бир су батингизни олай, дедим-да. Ўрдам керак бўлса, ёрдам берайлик.
— Ўрдамми?... — Анвар унга синовчан тикилди. — Ўрдам керак. Идорангизнинг архивидан
фойдаланишга рухсатнома олиб бера оласизми?
Мити йигит о)озчага телефон раамларини ёзиб, узатди:
— Эртага соат тўртда телефон илинг. Мен анилаб ўяман. Бу ийин масала эмас.
— Менга рухсатми?
— Яна бир о)из сўз: диссертациянгиз аида гапирмадингиз, ёлашга тайёрми?
— Танишиб чимочимисиз?
— Агар мумкин бўлса... Хизмат юзасидан эмас. Ўзим тарихга изиаман.
— Тарихга изисангиз мен сизга китоблар рўйхатини берай.
— Диссертация-чи?
— Тайёр эмас.
— Шунча йилдан бери ишлайсиз-ку. Мен тайёр деб эшитувдим.
— Кимдан?
— 7а, энди кимлигини билишингиз шарт эмас. Тайёр исмини ўиб чиишим мумкинми?
— Йў. Чала ишни бировга кўрсатмайман.
— Диссертация... ўзингиздами?
Шу саволдан кейингина Анвар Холидий билан бўлган су батни эслаб, мити йигитнинг масади-
ни тушуниб етди. Унга араб туриб кулди:
— Уч-тўрт кунга аммамга бериб юборган эдим. Йўотиб ўйибдилар.
— Анвар ака, майнавозчиликсиз гаплашайлик.
— Майнавозчилик илаётганим йў. Диссертация йўолган.
— Йўолганми ё... чет элга сотилганми?
— Чет элга? Бе, бир жиннининг имоя илинмаган диссертацияси кимга керак?
— Шунга изиадиганлар ам бор. Демак, диссертация йўми?
— Ким сизга йў деди? Диссертация бор. Аммо чала. Ўзингиз замон ўзгарди, дедингиз. Демак,
уни энди янги замон кўзи билан араб чииш керак. Тарих фани фо ишага ўхшаб ўзгариб туради,
биласиз-ку? Яинда жиннихонадан тузалиб чидим. Энди ўтириб ишлайман. Чет элга сотворган
деб, сизга нотў)ри маълумот беришибди. Бу хабарлари учун уларга а тўламанг. Чет элга бунаа
гаплар беш-ўн йил олдин керак эди. 7озир уларни боша нарса-лар изитиради. Жинни бўлсам
ам бунга алим етади.
— Диссертациянгизни эртага олиб кела олмайсизми?
— Тилхат ёзиб бера олсам-чи? Диссертация ўзимда турибди, чет элга сотмайман, маъулми?
Аввалги су батда Анвар «бу мавзу билан шу)улланмайман», деб ёзиб берган эди. 7озир шуни
эслатиб пичинг илди. Йигит буни тў)ри тушуниб, унга бир вара о)оз узатди. Анвар ўйлаб ўтир-
май тез-тез ёзиб берди: «Берурман ушбу тилхатни шул адаким, сари чаага арзимас «диссерта-
ция» деб аталмиш мато амон ўзимдадир ва уни ўзим бирлан гўрга олиб кетгумдир.
Б а й т:
Дунёнинг ишига бермо керак тан:
Ўсган соч ирилди, ошгач аддидан!»
www.tohirmalik.uz

Мити йигит тилхатни ўиб, кулимсираб ўйди-да, Анварга рухсат берди.


Анвар бу су батда ру ининг янчилганини сездирмай, ўзини эркин тутган бўлса-да, да зилга
чианидан сўнг томо)ига бир нима тиилиб, кўз олди орон)илашди. Дераза олдига етгач, тўхта-
ди. Ўтган су батда бу мити йигит амкорлик илишни таклиф этган эди. Идорадаги майда-чуйда
гаплардан, айниса тузумга, укуматга арши гаплардан ого илиб туриш эвазига катта ёрдамлар
ваъда илиб эди. Унга жавобан Анвар «Мен сотинга ўхшайманми?» деган, мити йигит эса, «Бу
сотиннинг эмас, чин ватанпарварнинг иши», деб таъкидлаган эди. «Бу дарго да нечта «ватанпар-
вар» бор? — деб ўйлади Анвар. — Ша арда-чи? 7аммаёни «ватанпарвар»га тўлдириб юборишма-
дими? Битта одамнинг орасидан нечтаси пойлайди? Гап пойлаб, гап етказгандан кўра ўлгани ях-
ши эмасми одамнинг?..»
Хонасига киргиси келмай, кўчага чиди. 8аерга боришни ани билмади. Яратганнинг синовли
бу дунёсида тў)ри яшаш ни оятда мушкул. Холидийга ўхшаганларнинг эса оши)и амиша олчи. За-
мон ўзгарадими, тузум ўзгарадими, уларга фари йў. Анварга ўхшаб тў)ри яшайман, деганлар умр
бўйи улар билан олишиб ўтади. Анварга алам иладиган ери шундаки, холидийлар хал кўз олдида
кўкрак кериб, ваъз айтадилар, ўзларини энг фидойи, миллатпарвар илиб кўрсатадилар. Очилмиш
кўзлари уйуга зор ўлмиш хал уларнинг нутларидаги сохта о англарни дарров пайамайди.
Уларни узо ват олишлайди. «Халимни севаман, халим учун курашаман», деган гапларга барча
мафтун бўлади. 7ар бир одам халнинг фарзанди. Фарзанд бурчи ота-онани севмо, ота-она учун
лозим бўлса жонини фидо илмо эмасми?.. 8айси имонли одам ма алла гузарига чииб «мен
онамни севаман!» деб баиради?.. Бу одам баираётган ма алда онаси ўлим тўшагида, о)зимга ким
бир томчи сув томизаркин, деб ил а ётган бўлади... Анвар бу ада кўп ўйлаган. 7озир ам хаёли-
да шу фикрлар. «Халим» деб юрганлар, «ватанпарварлар» уни яна сотишибди. 7амкасбини сотган
одам эртага шу хални, шу Ватанни сотмо)и мумкин эмасми? «7аммаёни сотин босиб кетган, ат-
то бир вужуднинг ўзида ўнг ўл чап ўлни сотади...» Анвар шуларни ўйлаб, тунов куни Собитхон
ори айтган гапни эслади. Шайтон Одам Атога асад илиб Олло нинг а рини келтиргач, «шу
бандангни менга топшир, мен уни тўрт томонидан ўраб олай» деган экан. Олло нинг «бандамни
андай ўрамочисан?» деган саволига шайтон: «Мен уни олд томондан амалпарастлик пардаси би-
лан ўраб, кўзини кўр иламан. Ўнг томонини нафс балоси, чап томонини эса ва шат ва фа ш пар-
даси билан ўрайману ўзим орасига ўтиб, аста-аста жа аннам сари итариб бораман», деб жавоб
берган экан. Анварнинг назарида ар бир одам орасида бир эмас, бир неча шайтон туриб олган-
дай. Кўзлар бо)ланган, одамларнинг эса нафс жиловлари ечиб юборилган...
Анвар айси кўчалардан юргани, айси трамвайга чианини дастлаб дуруст идрок этмади.
Хаёллар тўфони бир оз босилиб, кўчалардаги таниш манзараларни фарлай бошлагач, жиннихона-
га бораётганини фа млади. «Ўша ерда ётганим ам дуруст эди, — деб ўйлади у. — 7ар олда улар
бир-бирини сотмайди-ку, бир-бирини и)во илмайди-ку, амал талашмайди-ку...» Мўлжалдаги бе-
катда тушиб, тор кўчага бурилганида ам хаёлида шу фикр эди. Назарида озир у боради-ку, жин-
нихона уни учо очиб кутиб олади. У Асадбек билан бош табиб орасида бўлиб ўтган иса су бат-
дан бехабар, бу дарго эшиги унинг учун таа-та беркилганини билмас эди.
Табиббоши унинг «тоби очганини» эшитиб, кулимсиради.
— 7озир ба ор авоси. 7амманинг юраги сиилади. Кўпро очи авода юринг, ўтиб кетади, —
деди мулойимлик билан. У Анварнинг барча гапларига ана шундай мулойимлик билан жавоб
айтарди.
— Эртага Элчин билан бирга келаман. Жой тайёрлаб ўйинг, — деди Анвар.
— Ким билан келсангиз ам сизга жой йў. Сиз соппа-со) одамсиз. Ўзингизни ам, бизни ам
ийнаманг.
— Кўнгул пора-пора, дил жаро атга тўла... Мирзо Анвар, сени жиннилар ам сафларига абул
илмаслар. Аросатда чирийсан, энди вужудинг ва шат ичра тор-мор ўлажак! — Анвар са нада
сўйлаётган каби баландпарвоз о ангда гапириб, ўрнидан турди.
Жиннихонадан чииб трамвай йўлига бориш учун абристонни кесиб ўтган тор кўчадан юриш
керак. 8абристон устидан юриб бораётганларини билган айрим айдовчилар машиналарини секин-
латадилар, айримлар танга ташлаб ўтадилар, айримлар эса тезликни камайтирмай, ём)ирдан мерос
олган кўлмакларни сачратиб ўтиб кетадилар.
8абристоннинг пастак деворига адалган энсиз йўлакчадан бораётган Анвар беихтиёр индамас-
лар дунёсига кўз ташлади. Ўру) дунёда биров бой, биров камба)ал яшагани билан, ўлим топгани-
дан сўнг тенглашади, дейишади. Дар аиат, бойга ам, камба)алга ам ўша ер, ўша кафан тегади.
Униси ам, буниси ам тупроа орилади. Аммо алдамчи бу дунё худбинлигига банди одамлар а-
брларнинг тепаларига мармар тошлар бостириб, абрда ётган одамнинг ёру) дунёда пулдор бўлга-
нидан ого этиб турадилар. Анвар шу хаёлда тўхтаб, бир-бирига мингашиб кетган абрларга разм
солди: ора мармар, о мармар... )ишт са)аналар... 7еч андай тош ўрнатилмасдан суваб ўйилган
абрлар усти эса лолаиз)алдоларга бурканган. Ба ор ўзининг неъматларини фаат шу абрлар
www.tohirmalik.uz

устига сочган. 8аайиб турган имматба о тошлар бу гўзаллик орасида шумшайиб, кўзга хунук кў-
ринади. Анварнинг назарида абрдаги ру лар лолаиз)алдоларга айланиб, бу дунё кўркамлигидан
шодланар, тош остидагилар эса эзилиб, зулматга банди эдилар...
«Тириклик билан ўлим ўртасида шу паст, юпа девор бор, — деб ўйлади Анвар. — Деворнинг у
томони осойишталик. Бу томони нотинчлик. 7асад ўтида овурилиб, бир-биримизга хоинлик илиб,
охири у томонга ўтамиз. Риё, хиёнат, асад, мунофилик... хасталикларига тупро остида даво бор-
микин? Умри шу хасталик билан ўтган, бу хасталигидан ўзи лаззат олиб яшаганлар у дунёда нима-
дан ро атланар эканлар?.. Мен ам бир кунмас-бир кун келаман. Жисмим тупро остида, ру им
боша томонларда бўлади. Кимдир деворнинг нариги томонидан туриб, абримга арайди. «Бу ер-
да ётган ким экан, тириклигида нима каромат кўрсатган, экан?» деб ўйлайди. 8абрим, унинг устида
очилган лолаиз)алдолар соов — унга жавоб беролмайди. Чайалиб турган лолаиз)алдолар
озир мени кўриб туришибди. Менга нимадир дейишяпти. «Биз ам холидийлардан куйганмиз, ўй
у дунёни, кел биз томон», деяптими? Одамлар олтмиш-етмиш ёшга тўлдим, деб зиёфатлар беради-
лар. Бунга увониш эмас, балки ай)уриш керакдир? Узо яшамай, деворнинг у томонига тезро
кетиш балки айни бахтдир?..»

Анвар кўчасига бурилиб, эшиги рўпарасида турган о «жигули»ни кўриб ажабланди. «Ме мон
келибди шекилли», деб адамини тезлатди. Машинага яинлашгач, ундан жингалаксочли йигит ту-
шиб, салом берди. Анвар уни аердадир кўрган эди. Дафъатан ачон, аерда кўрганини эслолмади.
— Бек акамнинг сизда ишлари бор экан, — деди йигит.
— Бек акангиз... ким?
— Асадбек ака.
Анвар энди эслади — бу йигитни Элчиннинг тўйида кўрган эди.
— 7озир боришим керакми?
— 7а.
— Тинчликми, ўзи?
— Борганда биласиз...
Анвар машинага ўтирди.
Асадбек ша ар марказидаги хос хонасида Чувринди билан масла атлашиб ўтирар эди. Эшик
очилиб, аввал Жамшид кўринди. Сўнг Анвар кириб келди.
— Келинг, мулло Анвар, — деди Асадбек ўрнидан туриб. — Бормисиз, бу оламда?
— Юрибмиз, Худо деб...
Асадбек уни такаллуф билан кутиб олди. Анвар «Элчин аида бир гап деса керак», деб ўйла-
ди. Лекин Асадбек бу ада сўз очмай, Анварни гангитиб ўядиган саволни берди:
— Жиннихонада яна нима илиб юрибсиз?
Анвар «бекорчиликда шундай айланиб борувдим», демочи бўлди-ю, гапни чал)итишнинг
фойдаси йўлигини англаб, индамай елка исиб ўя олди.
— 8ўйинг-е, мулла Анвар. Сизга ярашадиган иш эмас бу. Сиз бизга тарихимизни тўппа-тў)ри га-
пириб беринг. Биров )иди-биди деса бизга ўйиб беринг. Сиз мен аимда ва имали гапларни кўп
эшитгансиз. Шу ва ималарнинг бир фоизи аиат. Мен бировнинг бурнини ножўя онатган бола-
масман. Аксинча, мени бу аётда но адан-но а роса тепкилашган. Но а жабр чекиш нималиги-
ни яхши биламан. Менинг ўз адолатим, ўз аиатим бор. Бу адолатим сизни хўрламочи бўлган-
ларнинг танобини тортиб ўйишга рухсат беради. Керак бўлса, Холидий деганингиз келиб оё)ин-
гизга бош уради.
— Йў, керакмас.
— Мен уни мажбур илмайман. Бунга ўзингиз эришасиз. Сиз ишингизни отириб бажарганин-
гиздан сўнг тан беришга мажбур бўлади. Тан бериши оёа бош уриши билан баравар.
— Хотирингизни жам илинг, Бек ака, улар икки дунёда бировга тан беришмайди. Итнинг думи-
га айланган сувилондан нима кутиш мумкин?
Анвар Асадбекнинг лааби «ўилон» эканини билмаган олда сувилонни итнинг думига айлан-
тирди. Сувилон билан ўилон улоа деярли бир хил эшитилгани учун Асадбекнинг тури бир ўз-
гарди. Бу ўзгариш узо давом этмай бир ла зада йўолди — су батдошлар сезмай ам олдилар.
— Холидий деганингиз амалиб чиан экан, а-но анинг фарига бормайдими?
— 8амалиб чианини аердан билдингиз?
— Ўзи телевизорда кўп гапиради-ку? 8одирий аида гапиришса ам чиади, Усмон Носир дега-
ни ўтган экан, у ада ам гапирди. Кеча 7амид Сулаймон деган одамни ам устозим деди. Йигир-
ма беш йил ўтирганми?
Анвар кулди.
www.tohirmalik.uz

— Ўтирган бўлса йигирма беш афта ўтиргандир. Лекин у ёда анаа хизматлар илган экан?
Бек ака, сиз Шорасул Зуннун деган одамни эшитганмисиз? Лазиз Азиззода деганни-чи? Тўхтасин
Жалолов, деган алломалар ўн йиллаб ўтиришган. Биронтасидан «мен амода ўтирдим, азоб чек-
дим», деган гапни эшитганмисиз? Нима учун бу кўп вайсайди? «8ўран олдин мушт кўтарар» де-
ган маол бор-ку?
— Бу ё)ини ўйламабман, — деди Асадбек иягини ашиб.
— Акам тў)ри топдилар, — деди Чувринди су батга аралашиб. — Кўп гапириши бежизмас.
Урушдан кейин анча одам амалиб, анчаси оланиб чиди. Биронтаси )инг демайди. Битта ёзув-
чи амодан китоб ёзиб чиан эканми?
— 7а, — деди Анвар. — У киши ам индамай кетдилар...
Эшик ия очилиб, Жамшид кўринди. Асадбекнинг савол назарига жавобан телефонни имлаб
кўрсатиб, «Элчин ака, куёвингиз», деб гапни иса илди.
— 7а, тинчликми? — деди Асадбек гўшакни уло)ига тутиши билан. Элчин тўйдан кейин ўзича
бир келиш у ёда турсин, ўн)иро ам илмаган, шу боис, Асадбек унинг бу кутилмаган йўлови-
дан бир оз хавотирланган эди. Элчиннинг нималар деганини хонадагилар эшитишмади.
— Ким? Академикми? — Асадбек шундай деб Чувриндига аради. — 8анаа иш? Шунаа зарур-
ми? Яхши, келинглар, ўрто)ингиз ам шу ердалар. Анвар. Ишим бор эди, чаиртирдим. — Шундай
деб гўшакни норози бир иёфада жойига ўйди.
— Хуллас, мулла Анвар, сиз ишингизни илаверинг.
— Хўп, кетаверайми!
Асадбек унга араб кулимсиради.
— Ўхшатмасдан учратмас, деганлари рост. Икки ошна роса топишгансизлар. Бировнинг гапи ё-
маса, дарров жириллаб берасизлар, «Наси атга ам, ёрдамга ам му тож эмасман», демочисиз-
да, а? Акаси, бизни нима деб сўксаларингиз сўкаверинглар. 8улоларимиз бунаа сўкишларни эши-
тавериб пишиб кетган. Аммо биз ам одаммиз. Дардимиз фаат пулу сиз ўйлагандек одам ўлдириш
эмас. Бизда ам юрак бордир, дард бордир, борингки, виждон ам бордир. Темир таё эмасдирмиз
ар алай. 7еч бўлмаса «нимага чаиртирдингиз, юмушингиз бормиди?» деб сўрамайсизми? Мен
ёшларга наси ат илиб ўтирадиган бекорчи бобой эмасдирман?
— Мен унаа демадим-ку?
— Тилга чиариб айтмасангиз ам, ранг-рўйингиз билдириб турибди. Мен сиз билан учрашиб,
масла атлашмочи эдим... Тў)риро)и, бир илтимосимни айтмочи эдим. Отамни ир тўизинчи
йилнинг ўттиз биринчи декабрида олиб кетишган. Нимагалигини алигача билмайман. Олтмиш би-
ринчи йилда суриштирганимда бир парча о)оз беришди. Эллик учинчи йилда вафот этган экан-
лар. Эллик бешинчи йилда олашган экан. Билганим шу. Архивларни титишга алим етмайди. Кў-
милган ерларини аниламочи бўлдим, яинлаштиришмади. Менга ўхшаганларга рухсат бериш-
майди, шекилли. Сиз олим одамсиз, бир шу)улланиб кўрсангиз...
— Мен ишдан очмайман, аммо бизнинг ам архивга етиб боришимиз ийин.
Асадбек Чувриндига аради.
— Бу ё)идан хотиржам бўлинг, — деди Чуврин-ди. — 8анаа тўсиа дуч келсангиз, менга
айтаве- ринг.
Хушбичим из нозли юриш билан кириб келди-да, чаалонинг муштидай кичкина, зар ал юри-
тилган пиёлаларга а ва уйиб узатиб, ширин жилмайиш адя этгач, яна ўша нозли юриш билан
чииб кетди. Асадбек унинг юришига ам, жилмайишига ам эътибор бермади. Чувринди кўз ири-
ни ташлади-ю, ўзини тийди. Кесакполвон бўлганида жилмайишга жилмайиш билан жавоб бериб,
изнинг изларини кўзлари билан ўпиб чиарди.
Асадбек а вадан хўплаб, отаси аида билганларини сўзлаб берди. Ўша янги йил кечаси ва
тонгидаги кечинмаларини айтмади. Аввало бу кечинмаларини баён ила олувчи сўзамол эмасди,
олаверса, бу кечинмалар айтилгани билан бировга, айниса бу олим йигитга таъсир этадими ё
йўми — Худо билади. Отаси аидаги икояси Элчин билан Зелихон кириб келгунича давом этди.

Зелихон: «Гапимни ёл)из ўзингиз эшитишингиз керак», дегач, Элчин билан Анварга ўшилиб
Чувринди ам хосхонадан чиди. Бўта уларни ўнг томондаги хонага бошлади. Чувринди у ёа
кирмай, кўчага чииб кетди.
— О)айнингнинг сендан яширадиган сири борми?— деди Анвар, ёл)из олишгач.
— Мендан эмас, сендан яширади. Сен ар олда синашта эмассан.
— Бу оламнинг одами эмассан, десанг-чи?
— Шунаа деса ам бўлади. Буларнинг ўзига яраша ташвиши бор. Уларнинг тилига биз тушун-
маймиз.
www.tohirmalik.uz

— 7озир бировнинг шўрини андай илиб уритишни келишиб олишадими?


Элчин ўрто)ига норози иёфада араб олди. Анвар унинг кайфияти унча эмаслигини сезиб,
боша гап ўшмади. Шу онда нурнинг айтганларини эслади: «...дўстингнинг дўсти хавф остида...»
— Эл, о)айнингнинг иши пачаваро эмасми?
— Нимага ундай деяпсан?
—Тў)рисини айт, хатарли гирдобга тушиб олмаганми?
— Йў.
— Унда нима учун бу ерга бошлаб келдинг?
— У бир ёмонликнинг исини сезиб олган. Шу ёмонликни айтармочи.
— Демак, шу... — деди Анвар паст овозда, худди ўзига ўзи гапиргандай.
— Нима дединг?
— О)айнингнинг аёти хавф остида, уни йўлдан айтар.
— Жиннимисан, нима деяпсан?
— Олдин жинни эдим. Тузалгансан, деб ўзинг олиб чидинг-ку? — деди Анвар пичинг билан.
Элчин беихтиёр ножўя сўз айтиб юборганини билиб, узр сўрагандай уни тиззасига уриб ўйди.
— Сен ам экстрасенс бўлиб олдингми? — деди гапни азилга буриб.
— Жиддий гапиряпман. О)айнинг керак бўлса, тўхтатиб ол.
Элчин бир оз ўйлагач, елка исди.
— Уни тўхтатиб бўлмайди. Ўнига балки биз ам ўшилишимиз керакдир?
— Мен амми?
— Билмадим... Бир жойда катта уруш чиадиганга ўхшайди. У шунинг олдини олмочи. 8аерда,
анаа уруш, менга айтмади. Олдиндан миш-миш таралишини истамаяпти.
— У ў)римиди?
— 7а.
— Ў)риликдан айтдими?
— Йў. Ўлгунча ам айтмайди.
— 8анаадир урушга аралашиб нима илади?
— Билмайман.
— У чечен, а? 8адимда миллатлар, турли уру)лар бўлиниб олиб бир-бирини ирган эди. Ўшана-
а урушнинг иди келмаяптими? 7озир бунаа ир)инлар кўпайиб олди-ку? Иккита миллатдан ик-
кита тентакни уруштириб ўйиб, ўт чиариш осон ишга айланди.
— Анвар, ростдан ам билмайман. Менга очи айтмади. Жума куни Фар)онага тўйга бормочи-
миз, балки йўлда айтар?
— Балки унгача айнотанг айтар?
Жамшид билан Бўта кириб, уларнинг су бати узилди. Жингалаксочни кўрди дегунча Элчинни-
нг баданига титро кирадиган бўлиб олган эди. Бўта уларга пиво уйиб бериб, чииб кетди.
Жамшид бу уйда одам борлигига парво илмай, масади худди су батни узишдан иборат бўлган-
дай, юмшо ўриндиа чўкиб, индамай ўтираверди.
— Сен ўшанда Учудуа борганингда амонинг ичидаги амода ўтирган эдим, — деди Элчин,
худди су батни узилган жойидан давом эттираётгандай. — Бир хунасаро одам бор эди, амма нар-
сага бурнини тиаверарди. Бир куни шартта о)зига пайтавасини ёпиб, кекирдагидан олдим. Мен-
дан гумонсирашди-ю, аммо бўйнимга ўйиб беришолмади. Бир-икки одам ўлдирганингдан кейин
хумори тутиб тураркан. 8амода хуморёздига имкон бор эди. 8утулиб келганимдан бери хумор ту-
тиб, ийналиб кетяпман.
Анвар Элчиннинг масади бу йигитнинг жи)ига шунчаки тегиш, деб тушунди. Дўстининг Жам-
шидга нисбатан нафрати кучли экани, юрагида ўч туй)уси борлиги, шуб асиз унга орон)и эди. Шу
сабабли Элчиннинг гапига ўзича тўн кийдирди:
— Энди ўлдирсанг, бир-икки оши исси онидан ичиб юбор, шунда хуморинг ўзимайдиган
бўлади. 8адимда жаллодлар шундай илишар экан. 8ассоб онсираса, шартта битта ўйми, хўроз-
ми сўяди. Жаллод онсираса нима илади? Подшолар ар куни одам сўйишга укм чиаришмаган-
ку? Умуман, ошна, сенга авасим келади. Мен ам бир-иккитасини ўлдиришим лозим-ку, аммо ўр-
аман. 8ўлим алтираб кетса керак. Лекин икки марта хўроз сўйганман. Иккинчисида типирчила-
шидан ўриб ўйиб юборибман, дегин...
— Одамнинг иши осон. Кекирдагига соласан, тамом...
Икки ошнанинг гапларини эшитиб, Жамшид эснаб ўйди.

Асадбек Зелихоннинг гапларини диат билан эшитди.


— Бу ишга менинг нима алоам бор? — деди пича муло аза илгач.
www.tohirmalik.uz

— 7осилбойваччани сиз йўлга солишингиз мумкин.


— Менми? Ким айтди буни сизга?
— Ша арнинг зўри учта. Учинчиси Марканян. У аралашмайди. Икки урушо подшонинг кучи
ирилса унга яхши.
— 7осилга сўзим ўтмайди. У ўзиникини маъуллайдиган бола. Унга Хонгирей бир нарса деса
балки...
— Хонгирей ам аралашмайман, деяпти. Хонгирейни укуматнинг одамлари ого лантириб
ўйишганга ўхшайди.
«Хонгирейни ого лантиришган бўлса... демак... биз аралашгудай бўлсак, укумат бизни ам
омон ўймайди. Истаса, бир кечада яксон илиб ташлайди, — деб ўйлади Асадбек. — Бу чечен ни-
мага типирчилаб олди? Тўртта ўзбек билан турк урушса унга нима? Сибирдаги амохоналардан
каллакесарлар очган бўлса, ўзбек билан туркнинг урушига нима алоаси бор? Улар кимга хизмат
илади?..»
Асадбек Зелихонга тикилди. Бу чачайган, ўткир арашли кўзларда мунофилик учуни борми-
йўми, аниламочи бўлди. Бир неча нафаслик ниго буни анилаш учун кифоя этмади. Асадбек
атти тикилса, унча-бунча кўзлар дош беролмасди. Зелихон эса «ўилон» деб ном чиарган бу
одамдан заррача тап тортмай ўтираверарди. Аслини олганда, жиноятчилар оламининг ёзилмаган
онунига кўра, улар бир-бирларига душман эдилар. Зелихон Асадбекдан ёмонлик кўрмаган, унга
даъвои ам йў, уни душман деб билмайди. Шунинг учун ам бу ерга дадил келди. Элчин билан
Асадбек орасидаги душманлик тўйдан кейин камайган деган фикрда. Биро, Асадбекка Зелихонни-
нг ким экани маълум, кейинги ойлар ичи кўрган ташвишлари шу одам туфайли эканини, изини
ў)ирлаб зўрлашда ам, Шилимшини ўлдиришда ам Элчиннинг ёл)из бўлмаганини энди ани би-
лади.
Элчин ўн)иро илганидан сўнг Анвар билан су батини давом эттирган бўлса-да, хаёлининг
бир чети «уларнинг масади не экан?» деган саволга жавоб топиш билан банд эди. Зелихон воеа-
ни баён илаётганида ам, озир ам шу саволга жавоб изларди. Зелихоннинг тў)ри гапларига
ишона олмасди.
Асадбек шу пайтгача кўнглини ранжитган одамни кечирмаган. Тиз чўкиб тавба илганлар ам
унинг )азабидан бенасиб олишмаган. Йў, у гуно корларни бир четдан ўлимга укм илавермас
эди. Ўлим — сўнгги чора. Бу чорани камдан-кам олларда ўлларди. У жорий этган ўзига хос жазо
усуллари мавжуд. Сулаймоновнинг тадири, Шилимшининг сургун илиниши ана шу усуллардан-
ки, сиз бунга гуво сиз. Асадбек кейинги пайтда кўнгли бўшлик иляптими ё э тиёткор бўлиб ол-
ганми, ар нечук жазо усулларини юмшатди. Рўпарасида ўтирган чеченни уч-тўрт йил аввал бўлга-
нида ўйлаб ўтирмай ўлимга укм илиб юборарди. 7озир эса унинг масла атларига уло тутиб
ўтирибди. Унинг гуно ини кечириш мумкинми? Гапларига ишониш керакми? Масади 7осилбойвач-
ча билан уруштириб ўйиш бўлса-чи?..
— Мен ўша томонларнинг тузини ичганман, — деди Зелихон, орадаги сукутни бузиб. У бу ёа
келаётганидаё Асадбекни ишонтириш осон эмаслигини билган эди. Асадбекнинг ўйга толганини
кўриб, фурсатдан фойдаланди — ўтмишдан сўз очди. — Ў)ирликни ам ўша ёда ўрганганман. Бир
кун устам билан бойвачча одамнинг уйини урдик. 7амма нарсасини шилиб кетаётганимизда устам-
нинг кўзлари бир халтага тушиб, менга «ара-чи, нима экан», дедилар. 8орон)ида нималигини
билмай, ялаб кўрсам, туз экан. Устамга «туз экан», десам, «айдан билдинг?» дедилар. «Ялаб кўр-
дим», дедим. «Ў, падарлаънат, касофат», дедилар-да, тўплаган мол-мато ни уй ичига айтардилар.
«Бу хонадонда туз ичгандай бўлибмиз, молини ў)ирласак, гуно га ботамиз», деб, уп-уру чииб
кетдилар.
Асадбек бу икоя нима учун айтилганини ани тушунмай:
— 7а, шунаа мард одамлар бор эди, — деб ўйди.
Зелихоннинг икояси ёдига устозини солди. У одам ам )оят мард эди. Улар эгасиз овлида
оши тепишарди. Асадбек болаларга ўшилиб тамошага келарди. 8иморбозларнинг улар билан иш-
лари йў. Кейинчалик Асадбекни анотига олган Садирбеккина болаларни айдагани айдаган эди.
Садирбек бунинг сабабини анча кейин, Асадбек уйланаётган ма алда тушунтирди:
— 8иморбоздан Худо безор, болам, — деган эди у. — 8ўлимдан миллион-миллион сўм пул ўтди.
Аммо бирим сира икки бўлмади. Сени болам деганман. Вати келса, болам бўлиб, бир парча кафан-
га ўраб кўмиб ўйсанг бас. Эсингдами, болалигингда нуул сенларни айдардим. Ўшанда мен и-
морни ўрганишларингни истамасдим. Пешонангда бор экан, сен ўшилиб олдинг. Бизни Худо урга-
ни етарли... Сенга айтадиган гапим битта: нико ингнинг эртасигаё иморни ташлайсан. Кўнгил
узолмасанг, озилик ил. Тирикчилигинг ўтиб туради. Аммо имор ўйнама. Сен бир куни «нима
учун уйланмайсиз?» девдинг. Саволингга энди жавоб берай: бир изни суйиб уйланган эдим. Йи-
гирма кунлик куёвман, улфатларим «супраоди»га келишди. Бирпасда бор нарсамни ютаздим.
Келиннинг деворга ёйилган латта-лутталари ам кетди. Йигирма кунлик келин «эримнинг ўртола-
www.tohirmalik.uz

ри келибди», деб хизмат илиб юрибди. Бир ма ал у самовор кўтариб ўтиб олмайдими, кўзим унга
тушиб олмайдими, шайтон «хотинингни тик», деди, шартта тикиб юбордим. Ютаздим. Мен ялин-
дим, хотиним дод деди, аёда, ий-чувга парво илмай, отга ўнгариб олиб кетди. Шу хотиннинг
уволи тутади мени...
Йи)ламсираб айтилган бу гаплар Асадбекнинг юрагига михланиб олди. 8иморни ташлади. Ам-
мо устасини одам аторида дафн илиш унга насиб илмади. Русия томонларга кетганича айтиб
келмади. Шериклари ам тайинли жавоб айтишмади...
7озир Асадбек шуни эслади. Эслади-ю, аммо тилига чиармади.
— Мен ўша жойнинг тузини ичганман, — деди Зелихон, гапини такрорлаб. — Урушда бизни
айдаб келишган. Биз ти) кўтариб келмадик. Бўш ўл, оч орин билан келдик. Онам ам, бувам ам
ўша ёда ётибдилар. Кафанликни ам ўзбеклар беришган. Мен кичкина бола эдим. Итдай хор и-
либ айдаб келишган. Туркларнинг бошига ам шу кун тушган. Хорлик нималигини биламан. Бувам
ичган тузингни ола, деганлар. Ў)ри бўлиб кетдим. Бувамнинг васиятларини бажармадим. Энди
ам араб турсам ярашмайди. Сиз гапларимга ишонмаяпсиз.
— 7а, — Асадбек шундай деб ўрнидан турди.
— Тў)ри иласиз, — деди Зелихон, — дарров ишонсангиз, сизни нодон дердим.
— Мен ўйлаб кўраман. Сиздан бир илтимосим бор. Элчин кўпро сизга суянади. Гапингизга у-
ло солади. Унга тайинланг, жим юрсин. 7аддидан ошмасин. У ашулачи, ашуласини айтиб юравер-
син.
— Сиз асиз. Мен ам унга шундай дедим.

  

— Тўйхонами ўзи, бу? — деди Зелихон, А адбей билан учолашиб кўришиб. — Нимага жим-
жит? Мана, ўзбекнинг энг зўр ашулачисини олиб келдим. Тўйингни гуллатиб беради. Тўйингнинг
довру)и бутун Фар)онага таралмаса, башарамга тупурасан.
А адбей ошнасининг гапларидан кулимсираб, Элчин билан кўришди.
— Мана, сизлар келдингиз, тўй энди бошланади-да, — деб уларни ичкари бошлади.
Пастак дераза олдида ўтирган Исмоилбей уларни кўрган эди. Ме монлар остона атлаб уйга
кирмай туриб, уларга пешвоз чиди.
— Омон келдингми, болам, кўзим тўрт бўлиб ўтирувдим.
— Самолёт ватида учмай, хуноб илди. Элчин, етмишга кирган куёв бола шу киши бўлади. 8а-
ни ота, ўлни узатинг, — Зелихон шундай деб Исмоилбейнинг бармо)ига тилла узук тади. Иккинчи
узукни чолнинг кафтига ўйди. — Буниси холамга, ўзингиз таиб ўйинг. А адбей, ошна, сен билан
мен бахтли одаммиз. Ота-онасининг олтин тўйини кўриш аммага ам насиб илмайди. — Зелихон
ён чўнтагидан тахи бузилмаган бир даста пул чиариб, А адбейга узатди.— 7озир битта буа то-
пиб а)дарасан. 8озоннинг каттасини ос. Ошдан еганларнинг аммаси шу ёшга етсин, олтин тўйлар-
ни кўрсин. Микрофонларни ўрнат, офиз тинмасдан ашула айтади. Элчин келганини билса уйингга
одамлар си)май кетади. Ўзбекларга ўзбекчасини, туркларга туркчасини айтади. Чеченчасини бил-
майди бу хумпар, билса уни ам айтарди. Бу офизга етадигани йў, оламда!
— Болам, кел ўтир, — деди Исмоилбей, боси о ангда. Шу о анг Зелихоннинг тантанавор
кайфиятидаги овурни ўчирди. Ота-боланинг кўзларида шодиёна учуни кўринмаганидан ажабла-
ниб, чол кўрсатган томонга ўтиб ўтирди. Исмоилбей пичирлаб дуо ўиб, юзига фоти а тортди.
— Нима гап, тинчликми ўзи? — деди Зелихон.
— Тинчлик, — деди Исмоилбей, кейин ўзича нимадир деб пичирлаб, кўзини юмди. Бир неча
тундан бери у тушида денгизни кўради. Тўлин ой денгиз адо)ига ёнбошлаб, мавжлар узра узун
нурли пойандоз ёзади. У ширинтой ў)лини елкасига ўтазиб, шу пойандоз устида юриб боради.
Бирдан ой юзини булут парчаси тўсади. Пойандоз йўолиб у сувга шўн)ийди. 8анча типирчилама-
син, сув аърига тортаверади. Бу манзарани бир марта кўрса, сув ёру)лик деган таъбирни эслаб
ўя оларди. Кетма-кет кўраётгани учун айрон... Кечаги воеадан сўнг кўнглига хавотир оралади.
— Масковдаги вакиллар келишдими? — деб сўради Зелихон. У ота-боланинг нохуш кайфиятига
шу таъсир этдимикин, деб ўйлади.
— 8айтишди, — деди А адбей, отасига бир араб олиб. — Тарвузлари ўлтиларидан тушиб
айтишди. Масковнинг айтаргиси йў.
— Дуч келган ерларда яшаб кетаверадиган одамлар Ватаннинг адрига етармиди? 8орин дар-
дидаги одам Ватан дардига тушуна олмайди. Борманглар, девдим, уло солишмади, — Исмоилбей
www.tohirmalik.uz

шундай деб хўрсинди. — Ватанга айтарадиган нияти бўлса, ўшанда айдаб чиаришмас эди. Ях-
шилик билан битадиган иш эмас бу.
— Хо ласангиз, Ўзбекистон ичида мухтор вилоят ташкил этиб берайлик, дейишибди.
— Бундан фойда борми? — деди Зелихон А адбейга араб.
— Уларга наф бордир. На турклар, на ўзбеклар бир наф кўради бундан.
— Бизга мухтор вилоят эмас, Ватан тупро)и керак, — деди Исмоилбей. — Масковга умид билан
кетдилар-у, жонга аловатли хабар келтира олмадилар. Бу юракда энди на уёш бор, на нур, на
аёт ўши)и бор. Дарёдаги ёл)из айидай, маёсиз сузамиз. Юрт )афлат уйусида бежон ва бе-
уш. 8ўринч булутлари даф бўлиб, ойдин чиар, деб янглишибмиз...
Зелихон тиззасига шапати урди.
— Масков бугун кўнмаган бўлса, эртага кўнади. Шунга мотам тутиб ўтирибсизларми? Тўй тўйдек
бўлсин!
Исмоилбей аста ўрнидан туриб, аддини машаат билан тиклади-да, уйдан чиди.
— Осоолни хафа илиб ўйдимми? — деди Зелихон, А адбейга ажабланиб араб.
— Йў, хафа бўладиган гап гапирмадинг. Бир-икки кундан бери кўнгиллари нима учундир хи-
жил бўлиб юрибди.
— Ўзинг-чи? Сен нимага тумшу)ингни осилтириб олгансан? Нимага одамлар кўринмайди? Тўй
бугунми ё эртагами?
— Тўй... тўйни олдирдик, ошна.
— Нима учун?
— Ўтган куни 8увасойда жанжал чиан.
— Ўзбеклар биланми?
— 7а. Пивохонада бошланибди.
— Федя ўша ерда эканми?
— У кўринмай олувди. Аммо...
— Охири нима бўлди?
— Бир йигитни отиб ўйишибди.
— Йигит ким, ўзбекми, отган — туркми?
— Отганни ўзимиз ушлаб топширдик. Тез суд илиб укм чиаринглар, деб талаб илиб туриб-
миз. Ўзбеклар орасида )алати гап-сўзлар тараляпти.
— 8анаа?
А адбей жимгина ўтирган Элчинга бир араб олиб, паст овозда деди:
— Туркларнинг ва шийлиги аида.
— Демак, бошланибди...— деди Зелихон, худди ўзига ўзи гапиргандай. — Тўйни тўхтатиб тў)ри
илибсан. Элчин, сен уйингга айтавер.
— Сиз билан бирга олсам-чи?
— Хо ишинг... 8ани, А адбей, ўрнингдан тур, кетдик.
— 8аёа?
— Селимникига.
Селим уларни хушчачалик билан кутмади. Унинг арашида хавотир ам сезилмади. Аксинча,
кутилмаган ме монларга уши йўлигини яширмади. Уйга киришлари билан Зелихон шарт орасига
ўгирилиб, уни ёасидан олди.
— Отган бола ким? — деди )азаб билан.
— Танимайман.
Селим сўзини тугатмай, орнидан мушт еди.
— Чўпчагингни энангга айтасан, — деди Зелихон иккинчи муштни тушириб. — Ким деяпман, се-
нинг одамингми?
— Йў, бу жанжалга биз аралашмадик. У бола еч кимнинг одами эмас.
— 8аерда ўтирибди, Фар)онадами?
— Йў, шу ерда.
— 7озир олиб борасан, учраштирасан.
— Милисага гапим ўтмайди.
8орнига тушган учинчи мушт зарби кучлиро бўлдими, ар олда Селим милисага сўзи ўтиши
мумкинлигини эслаб олди.
Милисахонадагилар Селимнинг илтимосини рад этолмай, «отилнинг амакиси бўлмиш» Зели-
хонга беш даиалик учрашувга рухсат беришди. Тўс-тўполонда уйидан милти чиариб ў узган
йигитни кўрган одам уни биров билан урушадиган оли бор, деб ўйламас эди. Мук тушиб ётган йи-
гит Зелихонни терговчи деб ўйлаб, эринибгина аддини кўтарди. Йигитнинг юз-кўзида кўкарган
ёки тирналган жой йў эди. Кўзларида ам азоб учунлари сезилмасди. «На от, уриб-тергашмаган
бўлса...». Зелихон тик бостириб бориб, да ани остига муштини тиради.
www.tohirmalik.uz

— Менинг умрим амода ўтган, — деди у дабдурустдан.— Шу сабабли сен билан пачакилашиб
ўтирмайман. Тў)рисини айтмасанг, ичагингни бошингга салла илиб ўраб кетаман. Милтини сенга
ким берди?
— Ўзим олдим. Уйда турган эди.
— Нимага отдинг?
— 8увлаб келишди.
— Терговчига шундай дедингми?
— 7а.
— Мен терговчи эмасман. Менга тў)рисини айтишинг керак, тушундингми?
— Тў)рисини...
Йигит орнига мушт тушиб, букчайиб олди. Зелихон кекирдагидан чимчилаб, уни аддини ро-
стлашга мажбур этди.
— Наша чекасанми?
— Йў.
— Нашани кимдан олдинг ўша куни?
— Чекмайман, дедим-ку?
Зелихон унинг орнига яна бир мушт урди. Букчайган аддини бу сафар ростламади.
— Ким берди, Селимми?
Йигит о)ри зўридан ингради, аммо жавоб бермади. Зелихон уни уло)идан чўзиб, бошини кў-
тарди. Йигит ўриб кўзини олиб очди. Зелихон икки бармо)ини омбур илиб унинг кекирдагини
им- чиди.
— Селим бердими?
— 7а...— йигит шундай деб ўчиб юборди.
Зелихон боплаб бир тепсамми, деб хезланди-ю, «буни ургандан нима фойда», деб ўзини тийди.

Элчин Зелихонга ўшилиб милисахонага бормади. У А адбей билан бирга эски «Запорожец»
ёнида олди. Икковлон биттадан чекишди. А адбей катта ша ардаги об- авони суриштирган бўл-
ди. Табиатан камгапро А адбей Зелихон таърифидаги «зўр ашулачи» билан нима ада су батла-
шишини билмас эди. Бир пайтлар лашкари шону шу ратдан иборат бўлган Элчиннинг номи аввал-
дан таниш, унинг кейинги умри эса, табиийки, унга орон)и эди.
Элчин А адбейни сиртдан биларди. Зелихон амодалигида ам, озодликка чианидан кейин
ам у ада гапирган эди. Биро Элчин Ватан ажрида диллари вайрон бу одамларнинг исмати
аида ўйлаб кўрмаганди. 7озир унга араб туриб, кам айтган ашулаларидан бирини эсламочи
бўлди:

«Сен эй, бедард, найлайким, кўнгул дардини билмайсан...»

Шу рат булутида сузган чоларида, дили ай)уга бегона, маишатга ошно дамларда кўнгул дар-
ди аида андай куйлади экан? Ажаб, ўшининг о ангини ам унутибди. Энди у дил азоби нима
эканини билади. Лекин бу одамга дардкаш бўла оладими? Эски «Запорожец»ига суяниб турган
А адбей дардини тушуниш, боши узра тўпланаётган асрат балоларини айдашга кимнинг урби
етади? Хўрлик кўчасидан ўтиб келган Зелихон ам унинг дардини тўлалигича ис ила олмас... Бу
дунёда асос жомини сипориб лаззатланиш учунгина тирик олганман, деб исобловчи Элчин Ва-
тандан увилган, бегона тупро узра таридай сочилган хали тадиридан куяётган одам дардига
андай шерик бўлиши мумкин? А адбей юраги жа аннам азобларининг яинлашаётганини сезиб
бе аловат тепади. 7адемай «Ватани йўнинг имони йўтур», деган тилларнинг, Ватан томон тер-
милиб, нури очган кўзларнинг гулханда куяжагини билмаса-да, албини ўша бўлажак аланга таф-
ти куйдира бошлаган.
А адбей мезбоннинг адеб жим туравериши одобдан эмас, деган арорга келиб, ёнидан Зели-
хон берган пулни чиарди-да, Элчинга узатди:
— Мендан олмайди, сиз бериб ўйинг...— деди.
Элчин унинг масадини тушунди — йў тўйга тўёна олишни истамаяпти. Балки Зелихоннинг
«битта буа топиб, а)дарасан...» дегани малол келгандир? Мол сўйишга урби етмаган одам тўй
бошламайди. Зелихон соф кўнгилда тўёна берган бўлса-да, гапларидаги о ангда бир оз манманлик,
миннат сезилган эди. Элчин А адбей шундан о)ринган, деб ўйлаб, бош чайади:
— Мендан ам олмайди. Феълини биласиз-ку? Сал ўполро гапиргани билан кўнгли тоза.
А адбей кулимсираб, бош чайади. «Мен унинг гапидан хафа бўлмадим», демади. Шуни айтса,
«демак, барибир ўпол гапи дилини о)ритган экан-да», деган фикр чииши мумкин эди.
www.tohirmalik.uz

— Сиздан илтимос ука... Отам айтдилар. Гапларини айтара олмайман. Худо хо ласа, замон
тинчиса, тўйни олдирмаймиз. — А адбей шундай деб, Элчиннинг тисланишига арамай, пулни
пиджагининг чўнтагига солиб ўйди. — Худо хайрингизни берсин, ука...
Кўп ўтмай уларнинг ёнида Селимнинг машинаси келиб тўхтади. Селим иш битди, деган масад-
да хайрлашиш учун А адбей сари адам ўйганида Зелихон уни тўхтатди:
— Уйингга юр, — деди )азаб билан.
А адбей дўстининг авзойи бузилганини билиб, унга яинлашди-да, билагидан ушлади.
— Зели, кетдик, — деди атъий о ангда.
— Сен нари тур, — Зелихон бир силтаниб, ўлини бўшатди-да, безрайиб турган Селимга ўшир-
ди: — Уйингга кир, хунаса!
Селим а вол чатолигини сезиб, афасдаги уш олига тушди. Бир Зелихонга, бир хотиржам
Элчинга аради. Элчинни Зелихоннинг каллакесар шогирдларидан деб гумон илиб, оёларига
алтиро югурди. Зелихон уни бўйнига чанг солиб, судради.
— Зели о)а, сизга нима бўлди? Сизга нима ёмонлик илдим...
Селим дарвозадан ичкари киргунча ялинчо овозда шу гапларни такрорлайверди. Остона ат-
лаши билан Зелихонни оё)и ам ишга киришди. Гўштдор одамнинг тўрт-беш адам учиб тушганини
орадан келаётган Элчин ам, А адбей ам сезмай олишди. Селим ўрнидан туришга аркат илиб
типирчилади. Зелихон унга яинлашиб, сочини тутамлаб кўтарди-да, жа)ига мушт урди. Элчин Зе-
лихоннинг муштлашишини кўп кўрган. Бунаа пайтда уни тўхтатиб олиш жуда мушкул. Ажратмо-
чи бўлганлар ам унинг муштидан ёки тепкисидан бенасиб олмайдилар. Элчин, Селимнинг кимли-
гини, калтакка лойими ё йўми, билмаса-да, Зелихонга эрк бериш номаъул эканини фа млаб, ор-
асидан учолади. А адбей чаон юриб келиб, Зелихон билан Селим орасида туриб олди.
— А адбей, оч, — деди Зелихон, тишини )ижирлатиб.
— Зели, ўзингни бос, фойдаси йў.
Бу орада ошхона томондан аёл кишининг фарёди эшитилди. Бир нафас ўтмай, семиз хотин
«вой-дод, эримни ўлдириб ўяди», деганича лопиллаб югуриб кела бошлади.
— 8айт, — деди Зелихон унга араб ўшириб. — 8айт, деяпман! Жойингда дамингни чиармай
ўтир!
Хотин унинг пўписасига парво илмай, эрини тўсди. А адбейнинг рўпарада туриши, хотиннинг
алон бўлиб олгани ам фойда бермади. Зелихон бир силтаниб Элчиннинг учо)идан чидию Се-
лимни тепди. Хотин эр билан овора, Элчин билан А адбей эса Зелихонни ма кам ушлашди.
— Гули, милисага тилпон ил! — деб баирди аёл, ошхона томон араб.
— Зели, ўй уни, кетдик, — деди А адбей.
— Йў, ўймайман, — деди Зелихон. — 7аммасини шу бошлаган. 8ўйвор мени, — Зелихон шун-
дай деб силтанди. — 8ўйвор, бу хунасага тегмайман. Сен чииб ма алладаги турклар билан ўзбек-
ларни чаириб кел. Мен бунинг айбини бўйнига ўяман. Ўзбеклар буни тошбўрон илишсин.
А адбей итоат билан чиди. У одам тўплашга улгурмай Селимнинг дарвозаси рўпарасида мили-
санинг машинаси келиб тўхтади. Ундан икки милиса йигит тушди. Улар остона атлашлари билан
Зелихон:
— Орага айтларинг! — деб буюрди.
Милиса йигитлар аввалига буйруа итоат этиб, тўхтадилар. Сўнг «ким экан бу, бизга буйру
берадиган?» дегандай яна бир-икки адам ўйдилар.
— 8айтинглар! — деб баирди Зелихон, сўнг Селимга ўгирилди. — Кимлигимни биласан, а?
Айтиб ўй, айтишсин!
Селим Зелихонга ўрибгина араб олиб:
— 8айтинглар, — деди.
Милиса йигитлар кўчага чиишди-ю, аммо машиналарига ўтиришмади. Бу орада ўнга яин одам
тўпланди. А адбей кўпчиликни айтган бўлса ам, чўчибми, муло аза илибми, чиишмади. Зелихон
о яктак устидан майда ави тўн кийиб, белбо) бо)лаган, бир тутам о сооли ўзига ярашган чол-
га яинлашиб, ўш ўллаб сўрашди-да:
— Ота, — деди, — мана бу одамни танийсизларми?
— 7а, таниймиз, болам, — деди чол, юзи онталаш Селимга ажабланиб араб.
— Бу одам эмас, шайтоннинг ур)очиси, буни ам биласизми?
— Ундай деманг, болам, бу ам Худонинг бир бандаси.
— Худонинг бандаси бунаа бўлмайди-да, ота. Бу одам тузингизни ичиб, тузли)ингизга тупурди.
Кечаги тўс-тўполонни шу бошлаган. Отган бола билан ўзим гаплашиб чидим. Мен чеченман, ота.
Аммо ўзбекнинг нонини еганман, сувини ичганман. Турклар билан исматим бир. Бу бармо)имни
тишласам ам о)рийди, бунисини тишласам ам о)рийди. Орада он тўкилишини истамайман.
— Худо хо ласа низо чимайди, болам. 8ир йил бир гап ораламаган, энди оралайдими? Ўш-
лар...
www.tohirmalik.uz

— Йў, ота, калта ўйламанг. Буларнинг оёлари зулмга араб етаклаяпти. Бегуно инсон онла-
ри тўкилади.
— Аста)фирулло , денг, болам. Ўмон нафас илманг.
— Бу хунасани тошбўрон илиб ўлдиринглар. Жавобини мен бераман. Тошбўрон илмасаларинг
ўзим ўлдираман. Шу савобни деб амода чириб кета олай.
Чол Зелихонга яинлашиб гўштсиз бармолари билан унинг )азабдан ёниб турган юзини сила-
ди. Зелихон сесканиб кетди. Бобосининг бармоларини эслади. Бобоси ўлганидан бери бу юзларни
биров ме р билан силамаган эди...
— Болам, шайтонга ай беринг. Гуно и бўлса, ана, милиса турибди. Олиб борсин, сўро ил-
син...
Чолнинг бармолари Зелихон вужудига укм ўтказаётган )азабини енгди. ўазаб, нафрат чекин-
ди-ю, бирдан хўрлик булути босиб келиб, кўзлари намланди.
— Ота, кўнгилчанглик илманглар. Бунааларнинг мингтасини йи)иштириб келсангиз, битта пи-
чоа соп бўлмайди-ю, аммо аммаёни иёмат илиб кетиш ўлларидан келади. Сиз милисага
ишонманг, ота.
— Болам, мендай нодон чолга хўп, дея олинг, юринг, — чол шундай деб уни елкасига оди.
Шундан сўнг озиргина шер кепатасидаги Зелихон ўй олига тушди.
— Кетайлик, — деди Элчин, — ота тў)ри айтяптилар.
— Мен бу хунасага яхшиликча айтган эдим, — деди Зелихон, худди ўзига ўзи гапиргандай. —
Арининг уясини кавлама, кўчиб кет, девдим... Бу кўр, мен соов эканман. Кўр билан соов икки ду-
нёда бир-бирининг гапига тушунмайди...— Зелихон шундай деб, бўшашган олда дарвоза томон
юрди. Милиса йигитларнинг олдидан ўтаётганида тўхтади: — Обориб тииб ўйиш ўлларингдан
келадими? — Йигитлар жавоб ўрнига бир-бирларига саволомуз араб олдилар. Зелихон улардан
тасди жавобини кутмаган ам эди. Агар Селимнинг адолатли жазо олишини билганида уни дўп-
посламас, одам тўплаб «тошбўрон илинглар», демас эди.
— 7аиий эркак бўлиш учун ў)ил бола бўлиб, ту)илиш кифоя эмас, — деб тўн)иллади Зелихон,
«Запорожец»нинг ора томонига ўтириб. Бу гапни кимга арата айтганини А адбей ам, Элчин ам
англамади.
— Бекорга бў)иляпсан, — деди А адбей. — Гапингга кириб тошбўрон илишганида баттар бў-
ларди. Чол тў)ри илди.
Элчин су батга ўшилмади. Унинг назарида ам осоол энг тў)ри йўлни танлаган эди. Элчин
бу воеани бир неча кундан сўнг яна эслайди. Ана ўшанда «Чол тўхтатмай, Селимни тошбўрон ил-
дирганида балки бу иёмат содир бўлмасмиди», деб ўйлайди.
Табиатга укм ўтказган иш ер сат ини безайди. Одам юрагида кўз очган иш эса дилни музла-
тади, инсонга усн бермайди. Кўнгилни ўз укмига олган муз одам оласига хос ме р-шафатни ма-
ф этади. Оибатда эса йиртич айвонларни ам лол олдириши мумкин бўлган ва шийликлар со-
дир бўлади.
Зелихон, чолнинг бармолари юзига тегиши билан кўнгли юмшаган бўлса ам, аламдан тушма-
ган эди. «Агар бир итни ўлдирсанг, одамлар сендан нафратланишади, — деб ўйлади у. — Олдин
«бу ит утурган» деб ишонтириб, сўнг ўлдирсанг, ра мат айтишади. Селим итдан баттар махлу
эди, утурган итни балки даволаш мумкиндир. Пул утуртирган одамни-чи? Уни фаат ўлдириш ке-
рак. Нимадан ўришди?..»
— А адбей, аэропортга айда, — деди Зелихон буйру о ангида. — Элчинни кузатиб ўяйлик.
— Бир-икки кун оламан, — деди Элчин, эътироз билдириб. — Ошна-о)айнилар билан отамла-
шиб кетай...
— Ўзинг биласан. Мен булар тинчигунча А адбейникида бўламан. А адбей, Фар)онага айда.
Федяни топайлик.
Элчин ша арни кесиб ўтган сой бўйида тушиб олди. Эски «Запорожец» машиналар оимига ў-
шилиб бурилиб кетгунича орасидан тикилиб турди. «Зели о)а озир гап кўтара олмайди, — деб
ўйлади у. — Ташлаб кетсам ам бўлмайди. Жигарларим дўзахда куйса, мен жаннатда яйраб яшай
оламанми, деди. Кўнгли ёмонлик сезяпти. На от, арзимас жанжалдан катта фожиа ту)илса?! Илга-
ри йигитлар уришмаганми, бир-бирига пичо тортмаганми? Нимага энди иёмат бошланиши керак?
8орабо)даги а вол маълум. Тил боша, дин боша, дил боша. Тили бир, дини бир, урф-одати бир
одамлар бир-бирларининг онларини нимани ба она илиб тўкадилар? Зели о)а ошириб юборяпти
шекилли? 7ар нима бўлганида ам, бир-икки кун шу атрофда юрай-чи... «Раиб кула бошлар, яин
дўстинг а волингга чекмаса ай)у...» Элчин шу тўхтамга келиб, сой бўйидаги самовархона томон
юрди.
Элчин яиндагина бўёдан чиан сўрига бориб ўтирди. Сойнинг лойа суви айириб, бетон
ир)они ялаб ўтади. «Одамнинг умри ам шу сойга ўхшайди, — деб ўйлади Элчин. — Дам мана шу
лойа сувдай зардоб тўлиб оади. Дардини аёа сингдиришини билмайди... 7аёт икки ир)о)и
www.tohirmalik.uz

бетонланган сойнинг ўзи. Бир арич четга чимайсан. Айниса лойа дамларда ийин. Бу сой ам
бора-бора тинчийди, тинади. Шунга мажбур, боша иложи йў...»
— Ассалому алайкум, 7офиз ака...
8ироат билан берилган салом уни хаёл дунёсидан айтариб, овоз келган томонга ўгирилишига
мажбур этди. Мар)илоннухса дўппини бошига ийши ўндирган, алдир)оч мўйлови ўзига яра-
шили, кўзлари кулиб турувчи йигит Элчин ўгирилгач, яна бир марта салом берди-да, ўшўллаб
сўрашди.
— Омонмисиз, ака, бугун уёш аёдан чиди, деб турсам, сизнинг келишингиз экан-да, — йи-
гит кўрпачанинг бир четига ўтириб, юзига фоти а тортган бўлди. — Сизни кўриб аввал кўзимизга
ишонмадик. Ака, бир лутф кўрсатиб, бизнинг сўрига ўтсангиз, бир чўимгина ошимиз бор эди.
Элчин бу йигитни танимагани учун таклифини абул илишга иккиланди.
— Сиз еч хижолат бўлманг, ака, — деди йигит. — Санъат шинавандалари йи)илганмиз. Мен
театруда ишлайман. Хизматга эндигина кирган ватимда бир келган эдингиз. Шу-шу кўнгилни эгал-
лаб ўйгансиз. Исмим Толибжон, ака, мар амат илинг.
Элчин кўпам ноз этмай, ўрнидан турди. Тенгур амкасблар ичкарида давра уришган экан.
Уларнинг айримлари Элчинни аввал ам бир-икки кўрган, айримлари довру)ини эшитган эди. Эл-
чин шу рат отидан барват тушиб олмаганида бундай даврани менсиб ўшилармиди, йўми — Ху-
до билади. Амалдорлар мансабдан тушган куннинг эртасигаё ёл)изланиб оладилар. Ўзини дўст
тутиб юрганлар юз буриб кетаверадилар. Шу рати сўнган санъаткорларни эса бу аччи исмат кут-
майди. Уларнинг мухлислари саланиб олади. Айниса амкасблар юзаки бўлса-да, уллу илиб
турадилар. Инсофи бор санъатчи «осмонда сузиб юрганимда буни менсимай дуруст иш илмаган
эканман», деб хижолат бўлиши мумкин. Отдан тушса ам эгардан тушмайдиган хили эса, «мени из-
зат илишга мажбурлар», деб йўнилмаган таёдай ўтираверади. Элчин Фар)онада кўп бўлган, кўп
зиёфатларнинг тўрида ўтирган. Кўп одамлар билан ўл бериб сўрашавериш ам эриш туйилган.
7озир ўша или)и эсига тушиб одамларни менсимай ранжитгандирман, деб бир оз уялди.
Даврадагилар Элчиннинг ташрифидан астойдил увондилар. Ме монни хижолатга ўйиши мум-
кин бўлган гаплардан гапирмадилар, хотираларни тилга олмадилар. Элчин билган одамларни бир-
бир эслаб, сўраб-суриштирди. Даврадагилар дам азил билан, дам афсус билан жавоб айтарди-
лар. Ош сузилишидан олдин Элчин:
— Фар)она тинчми, ўзи? — деб сўради.
— Тинч бўлмай аёа борарди. 8изил пошшомизни Масковга депутат илиб сайлаб ўйганмиз.
Дўппини бошга чамбарак илиб юрибмиз, изил пошшо даврида Фар)онамиз би-ир гуллайдиган бў-
либ турибди.
— Толибжон эрта-са арда биринчи овоз берган, — деди даврадагилардан бири. — Нима бўлса
Толибжон жавобгар.
Аскияга суяги йў йигитлар Толибжонни бир-бир «олишгач», Элчин яна бошлаб ўйган гапига
айтди.
— Турклар тинчми?
Кутилмаган бу саволдан амма бир-бирига араб олди.
— Туркларга нима бўлибди, — деди Толибжон ажабланиб. — Бир гап борми?
— 7ар хил мишмишларни эшитяпмиз.
— Бу мишмишлар етиб келмади бизга. Бир гап бор бўлса эшитардим. 8ўшним турк. Кунда бўл-
маса ам кун ора бир коса оватни биз уларга илинамиз, эртасига улар бизга илинишади. Шавкат
то)а деганимиз мени «ў)лим-ў)лим», деб бошига кўтаргудай илади. Бугун эртаматан чииб иккита
ўйимнинг жунини олиб бердилар, денг. Агар уларга тегишли нохушро гаплар бўлса, мен эшитар-
дим. Шавкат то)а амма дардларини менга айтадилар.
Элчин орага ноўринро савол ташлаганини фа млаб, гапни театрга буриб юборди.
— Бугун Водилда концертимиз бор, ака, ошдан кейин жўнаймиз. Биз билан бориб иккитагина
ашула илиб берсангиз, жаннатни адя этгандай бўлардингиз-да...
Элчин бу таклифга кўнди. Уни тамошанинг иккинчи бўлимида чиарадиган бўлишди. Тамошага
тўпланганлар Элчиннинг келганини эшитган, дам-бадам «Элчин чисин!» деб айирилар эшити-
либ олар, бу хитоблар унга доврули кунларини эсига солиб, юрагини апритирар эди. Элчин
торни созлаб турганида Толибжон башанг кийинган бир йигитни бошлаб келди. Элчин унинг кўзла-
рида ташвиш учуни кўрди.
— 7а, Толибжон, ба ай? — деди азил о ангида. Толибжон жавоб беролмай, кўзларини олиб
очди. Унинг ўрнига йигит жавоб айтарди:
— Мен обкомданман, мафкура бўлимидан, — у шундай деб ён чўнтагидан изил гуво нома чи-
арди.
— 8ўяверинг, ишондим, — деди Элчин, гуво номага арамай.
— Сиз бугун са нага чиа олмайсиз.
www.tohirmalik.uz

— Нимага энди?
— Концерт — мафкуравий тадбир. Репертуарини обком тасдилаган. Сиз нима айтасиз, биз бил-
маймиз. Маданият министрлигидан рухсатингиз бўлиши шарт.
— Жон ака, бу кишини биз таклиф илганмиз. Ўзларича келганлари йў, — деди Толибжон бў-
)илиб. Элчин бу масалада анча гап-сўз бўлганини англаб, жилмайди:
— Толибжон, акангизни ийнаманг.
— 7а, ана, тушунар экансиз-ку! Мен буларга тушунтираман, деб жигарим он бўлиб кетди. Ўт-
ган афта Дадахон деганлари келиб «ўз)алинг», деган ашула айтибди. Партбилетимни ўйишга
сал олди.
— Ташвишланманг. Айтмасам айтмабман-да. Сибирнинг сову)ида томони олдириб ўйганман.
Илгариги овоз йў. 8амалганимни эшитгансиз, а? — деди Элчин, обком вакилига синовчан тики-
либ.
— 7а... йў... шунаамиди? — деди йигит. Кейин Толибжонга ўгирилди. — Мен жойимда бўла-
ман.
У нари кетиши билан Толибжон бўралаб сўкди.
— Кимдир чаибди. Дарров етиб келибди-я! Ўзини гўлликка солишини аранг... Билмасмиш...
Ака, узр, энди...
Элчин ба)рида )азаб ўти аланга олаётганини яшириб, азин жилмайди-да, унинг елкасига ўли-
ни ўйди.
— Унинг жойи аерда экан?
— Биринчи аторда. 8оан озидек ўтиради.
— Сиз хижолат чекманг, Толибжон. Агар хўп десангиз, бир иш иламиз. Бу нусха концертда
чимасин, деди-а? Мен танаффусда иккита ашула айтиб бераман. Сиз танаффус эълон илинг-у,
дарров пардани ёпманг. Чианимдан кейин ёпасиз. Хиралик илса, мен билмадим, деб туравери-
нг.
Толибжон пича ўйлангач, таваккал, дегандай ўл силтади.
— «Пахта раси»дан сўнг тайёр туринг.
Танаффус эълон илиниб, беш-ўн одам ўрнидан ўз)олишга улгурмай, са нага Элчин чииб
келди. Уни таниганлар бирданига ийириб, уштак чалиб юборишди. Шу за оти шошич равишда
парда ёпилиб, Элчин са на чеккасида тамошабинлар билан юзма-юз олди. Ўринларидан турган-
лар «танаффус эълон илиниши азил экан-да», деган хаёлда айта ўтирдилар. Биринчи атордаги
обком вакили эса шарт туриб, са на ортига олиб борувчи зина томон юрди.
Мухлислар аяжони тингач, Элчин енгил таъзим илиб, сўз бошлади:
— Мени унутмаганингиз учун уллу, азизларим. Урушдан олдин Юсуфжон изиа «сиз рамка-
дан чииб кетяпсиз», деб танбе беришган экан. Шундан сўнг уста кейинги томоша пайтида бўйин-
ларига бир расмнинг рамкасини солиб чиибдилар. «Менга шундай дейишган эди, энди рамкадан
чимай гапираман», дебдилар. — Ўтирганлар кулиб, арсак чалишгач, Элчин ўзини енгил сезди. —
Мен бу томошага ме монман. Шу сабабли танаффус пайтида рамкадан чимай иккитагина ашула
илиб бераман. Бу ашулалар Ватандан узода, озодликни ўмсаб юрган пайтларда ту)илган. Мен
аимда сиз турли гап-сўз эшитгансиз. Гапнинг тў)риси шуки, гуно им учун жазолашган. 7али жа-
зони ўтаб, узурингизга айтдим.
Элчин торнинг созини бир текшириб олгач, титро о анг янгради. Якка торда, )ижжаксиз, дои-
расиз ўши айтиш расмдан чиани учун аввалига мухлислар бир гарангсиб олишди. Электрга
уланган Оврупо чол)у асбобларининг шовинига кўника бошлаган улоларга торнинг инграши )а-
лати туюлди. Сўнг... Элчиннинг бў)и, дардли овози таралди...

Ўксир кўнгил уши —


Тушди афасга.
Сира етолмайдир
Эркин нафасга
8аро кунлар тушди менинг бошимга...

Тўпланганлар ўшини нафас ютиб тинглашаётганда бирдан микрофон узиб ўйилди. Элчин бу-
нинг сабабини дар ол англади-да, овозини бироз кўтариб, ўшини давом эттираверди. Ораро-
даги мухлисларга овоз етиб бормай бетоат бўлиб уштак чала бошлашди. Элчин «тинчланинг»,
дегандай ўл кўтарди-да, пастга тушди. У кенг давра ўртасида тургандай ашуласини давом эттир-
ди.

Эй! Сен мени аир кўрган, тубан деган афанди!


Эй! Устимда бир умрга хўжа бўлмо истаган.
www.tohirmalik.uz

Эй! Бўйнимга кишан солиб, алокатга судраган,


Кўзларингни за арлатиб ўйнатмагил, бас энди!

8ўши шу ерга келганида са нага бир йигит чииб микрофонга яинлашди-да:


— Элчин ака, бу ёа чиинг, чирони уладик, — деди узрли о ангда.
Элчин торни чалишни тўхтатмай, са нага айтди.

Кишанларинг занг босгандир, сергак бўлким,


узилур,
Томирида ўз)алишнинг ва ший они гупирди.
Эски фикр, анъаналар энди буткул узилди.
Ў битарман, ёки сенинг салтанатинг бузилур!
Элчинни аввал билганлар ам, билмаганлар ам ўшиларни айрат билан тинглар эдилар. Ил-
гари ёр васлини куйлашдан бошасини билмаган бу хушовоз офиз уларга бутунлай ўзга кўриниш-
да кўринмода эди. Бир жуфт ўши икки-уч жуфт бўлди амки, мухлислар уни ўйиб юборишма-
ди. 8ўшидан ўшиа ўтгани сайин Элчиннинг ўзига нисбатан ишончи орта борди. 7осилбойвачча
хорлаганидан бери кўнгли чўкиб юрган эди. Бу изди омда онадан айта ту)илгандай бўлди.

  

Шариф Намозов ша ар марказидаги уч аватли адимги бино ертўласида шундай сарой


жойлашганини етти ухлаб тушида кўрмаган эди. «Асадбек идорасида кутиб ўтирибди», деган хабар
келганида идора деганнинг шундай ашамдор бўлишини ўйламаганди. Шу пайтгача бунаа одам-
лар пин она иш юритишади, деган фикрда эди. Шундай сароймонанд жойда ўтиришибдими, демак,
ўзларига ишонишади. Давлат ам айшингни суравер, деб уларга ўйиб берибдими, демак, азилла-
шиб бўлмайди.
Кесакполвон Шариф Намозовни андай кутиб олиш хусусида Бўтага ани кўрсатма берган эди.
Бўта хўжайиннинг топшири)ини аъло даражада ўринлатди: Намозов остонада кўриниши билан
пешвоз чииб, салом берди:
— Бек акам озир бўшаб оладилар, окахон, унгача бир пиёла чойимиз бор.
Шариф Намозов Бўтанинг изидан юриб, шинам бир хонага кирди. Ме мон ўрнашиб ўтириб ол-
гач, кафтдек утичани ўлига олиб, телевизор томон тў)рилаб тугмачани босган эди, экран ёриш-
ди.
— Сиз ба узур ўтира туринг, — деди Бўта унга илтифот кўрсатиб.
Телевизорда хорижнинг тамошаси кўрсатилаётган эди. Намозов шундай бе аё тамошалар мав-
жудлигини эшитганди-ю, аммо кўришга иштиёи ам, вати ам йў эди. 7озир арамай деса ам,
кўзи тамошага тортиб кетаверди. Шу зайлда хонага дўнди бир из кириб келганини сезмай олди.
Калта кўйлакли дўнди ўлидаги патнисни курсига ўйиб, нозли жилмайиб ўйди.
— 8а ва олиб келдим, — деди-да телевизорга араб олди. Сўнг девон ёнбошидаги курсида тур-
ган шишани олиб иккита биллур ада га коньяк уйиб бирини Шарифга узатди-да, ўзи иккинчиси-
ни олиб, пастга гилам устига ўтирди.
— Олинг, — деди ишва билан.
Шариф туш кўряптими ё кино тамоша иляптими, билмай гаранг бўлди. Унинг гангиб олганини
сезган дўнди тирсагини тиззасига ўйиб яна нозланди. Шарифнинг кўзи ярим очи кўкракнинг
аричасига тушиб, юраги энтикиб кетди. Коньякни ичиб юборганини ўзи ам билмай олди. Дўнди
ада ни бир хўплаб, курси устига ўйди-да, Шарифнинг тиззасини учолади. Шарифнинг э тиро-
си жиловини узиб, ўллари ўзига бўйсинмай олди. Бу дунёда шундай маишат борлигига энди ишо-
на бошлаганида эшик очилиб, Бўта кириб келди. Шариф уни кўриб чўчиб тушди. Бўта эса еч
нима кўрмагандай, хотиржам о ангда:
— Бек акам кутяптилар, — деди.

Кесакполвон Шариф Намозовнинг шу ерда экани, Бўтага топширган вазифаси аида гапир-
гач, Асадбек уни жеркиб берди:
— Бу или)ингни боша ерда илмайсанми?
www.tohirmalik.uz

— Кимлигимизни билиб ўйсин. 7аёт анаалигини би-ир кўрсин. «7аиат, аиат!» деб нима
кўрибди. Ана энди бугундан бошлаб бор аиатга тупуради. Ўзимизнинг одамга айланади. 7аи-
ат деганнинг ярмига амал бериб, «Волга»га ўтазиб ўй, ярмининг ўйнига биттадан жононни со-
либ ўйсанг, кимлигини биласан. Бугун уни маишатга олиб оламан.
— 7аддингдан ошма. Чаир уни, — деди Асадбек.
Шариф бу хонага юраги дукури босилмаган олда кириб келди. Асадбек ўрнидан турмай, ўтир-
ган ерида унга ўл узатди. Асадбекнинг араши жиддий, Кесакполвон эса айёрона жилмайиб боиб
турарди. Чувринди унга эътибор бермай, андайдир о)озлардаги ёзувларни диат билан ўирди.
— Ишлар алай, ўрто директор? — деди Асадбек, киноя билан. — Планлар оши)и билан адо
этиляптими?
— 7а, бажармасак бўладими?
— Бу акангиз айтмаганмиди? — Асадбек шундай деб Кесакполвонга аради.
— Айтгандилар.
— Хўш? Нима учун планни бажараман, деб зўр беряпсиз?
— Юоридагилар ўйишмаяпти.
— Сиз учун юори биз бўламиз. Биз айтдикми, тамом! Бажаришга мажбурсиз. Сизга ким буйру
берди, министрми?
— Йў, Фар одов дегани...
Асадбек Кесакполвонга аради:
— 7айдар, билармидинг?
— Йў, озир...— Кесакполвон шундай деб телефон гўшагини олди-да, керакли раамини тер-
ди.
— Фар одовми? 7а, мен, 7айдар акангман. Намозовинг нима деяпти? Планни бажарасан, деб
сен зўрлаганмишсан-ку? Мажлисда айтдингми? Унга тегишли эмасми? Шуни секин ўзига айтиб
ўйсанг ўласанми, е сўтак. 7а, айтиш керак, озонинг тўиз пулидек тушунтириб, белига тугиб
ам ўйиш керак. Дуойи саломни олдингми, энди ўчир овозингни...
Кесакполвон гўшакни жойига ўйиб, Шарифга аради:
— Эшитдингизми? Директор деган бунаа лалаймайди.
— Бу ой етмишдан ошмасин, — деди Асадбек. — Кейинги ойларда ишчилар маош олмайди. Ке-
ракли одамларга пул-мул бериб туринг. Бошалар бўшаб кетаверсин.
— Бунинг иложи йў, банкда заводнинг пули кўп.
— Кўп бўлса ам маош йў, — деди Кесакполвон та дид о ангида. — Лалайманг, дедим-ку?
— Португалиядан жавоб йўми али ам? — деди Асадбек, биринчи масала ал, деган о ангда.
— Жимжит бўлиб кетишди.
— Бориб келиш керак. Уларга ёмаса бошалар билан гаплашамиз.
— Бориш учун улар чаиришлари керак. Доллар керак.
Бу гапдан сўнг Чувринди о)оздан бош кўтарди:
— Бу ё)ини бизга ўйиб беринг.
Асадбек «гап тамом» дегандай ўрнидан турди. «Шу икки о)из гапни телефонда айтиб ўйишса
ам бўларди-ку», деб ўйлади Шариф, эшик сари юриб.
— Мени кутиб туринг, гап бор, — деди Кесакполвон.
— Жамшид аерда? — деди Асадбек, Шариф чииб кетгач.
— Эрталабдан бери кўрганим йў. Маишат илиб ётгандир, — деди Кесакполвон. — Янгисини
топган экан, ўша билан овора.
— Маишат, деявериб аммани буздинг. Энди бичиб ўйишим олди.
— Эркаклар билан ишлагандан кейин чидайсан, ошна. Ўш йигитлар ватида маишатини илиб
олсин. Ватида ўзинг ам...
— Бўлди, айнима. Жамшидни топ. Бугун Масковга учсин.
— Нимага?
— Хонгирей билан учрашиб келсин. — Асадбек шундай деб Зелихон билан икки кун аввал бўл-
ган учрашув мазмунини айтди.
— Жамшидни юборманг, — деди Чувринди. — Ўзингиз бориб келганингиз маъул. Иш жиддийга
ўхшайди.
— Жамшидни топ, бирга борамиз.

8изига араб туриб, Манзуранинг кўнгли ўксиди. Зайнаб турмушидан нолиб, асрат илмади.
Биро кўзларини шодлик учунлари тарк этгани онанинг зийрак назаридан четда олмади. Зайнаб
сингари келинчаклар бунаа дамларда яйраб-яшнаб юрадилар. Юзларига тушган до), бармолари-
www.tohirmalik.uz

нинг тўлишиб, узукларнинг си)май олиши улар уснига усн ўшади. Зайнаб эса худди сўлиётган
гулга ўхшайди. Онасига дилини ёрмайди. Манзура унинг дардли ниго ига араб туриб, ичида «из
ту)майин мен ўлай», деб ўяди. Ўтарида ам, турарида ам, дуо илса Яратгандан изига бахт ти-
лайди.
Худога шукр илиши керак, куёви беўхшов эмас. Ўши каттаро бўлса ам хушрўйгина. Зайнаби
айнонанинг тергаб-тергашлари-ю, айин эгачи, айин сингилларнинг димо-фироларидан оли.
Бир жувоннинг бахтли турмуши учун амма нарса етарли. Лекин бахт фаат емо-ичмодан иборат
эмаслигини у ам яхши билади. Асадбек билан турмуш уриб оч, ялан)оч олмади. Эри ичиб келиб,
уни дўппосламади, кўчага айдаб чиармади. Бирин-кетин болалар ту)илишди. У эрининг «имор
ўйнамайман», деган сўзига ишона борди. Эри кеч олса жойнамоз устида кутмайдиган бўлди. Уйда
амма нарса тўкин эди. Аммо унга нимадир етишмаётгандай бўлаверарди. Бахтсизлик фаатгина
камба)ални таъиб этмайди. Бойлар бахтсизликни ўзлари сезмаган олда чаириб оладилар. Кам-
ба)ал бахтсизликдан кўпам куймайди, унга кўникиб олган. Аммо бойларнинг бахтсизликка чидаш-
лари ийин. Камба)ал учун арзимас бир гап бўлиб кўринган ар бир нарса бойлар учун беиёс ба-
хтсизликдай туюлади...
«8изимнинг эрига кўнгли йў, — деб ўйлади Манзура. — Фарзанд кўрса балки дили юмшар...
7озирги изларда сабр деган нарса йў, тавба...»
8изи ўишга бормаётганини айтганида Манзура «ўзинг биласан», деб ўйган эди. Бугун келиб
индамай ўтираверишини кўргач, «ўишингга борганинг дуруст экан, изим, дугоналарингни кўриб
кўнглинг ёзилади», деди. Зайнаб бу гапни эшитмагандай жавоб айтармади. Айвоннинг ўймакор
устунига суяниб, овлига ўйчан тикилиб тураверди.
Зайнаб шу овлида Кумуш бўлиб яшаган эди, хаёлидаги Отабеги уни шу овлида учган, ёно)и-
дан бўса олган эди... Энди назарида бу овлидан нур очган, )унчалари тўлиб эрта-индин кўз оча-
ман, деб турган атиргуллар ам хунук, мармар фаввора ам ўлик... 8уёш бор-у, файз йў, хонадон
орон)у. Хоналарда аёт кезиб юрибди, аммо бахт йў...
Фаат болохона... Бахт ўша ерда беркинганми?.. Унинг кўнгил ўйгани ўша ерда. Орзулари да-
фн этилган бу хонадонга фаатгина уни кўргани келади. Кўриш насиб этса, кўнгли баттар эзилиб,
уйига айтади. 7омиладорлигини билганидан бери эри уни бошида кўтариб юргудай бўлади. Элчин
уни суйиб-учгани сайин у Жамшидни кўпро ўйлайди. Ўл)из олганида тўлишиб бораётган орни-
га араб, али ту)илмаган боладан нафратланади. Назарида уни бахтсиз илган, умидларини чил-
чил синдирган — шу бола. Хайриятки, нафрат ўзиган пайтда оналик ме ри ам уй)ониб, уни ёмон
хаёллардан айтаради.
Манзура изидан кўз узмай, хўрсинди.
— Ўтиб ола ол, изим, — деди ўксик овозда.
Зайнаб онасининг дили пора-пора бўлиб кетаётганини сезмади. 7овли узра бемасад кезиб юр-
ган ниго ини йи)иб, унга аради.
— Бугунча ола ол, — деб такрорлади Манзура.
— Йў, кетаман, — у шундай деб овлига тушди. Чииб кетгунича болохонага икки-уч араб
ўйганини Манзура сезди.
Зайнаб уйига айтди-ю, бепоён са рода ёл)из ташлаб кетилган бечора олига тушди.
Кунни эринчолик билан ўтказган уёш энди уфдаги булутлар четини изартириб ботмода
эди. Осмонни безаган бу манзара алдамчи, булут четлари изил эса-да, ба)ри ора эди.
7аёт остонада кутмайди. 8уёш ботиши билан бу ба)ри ора булутлар чаин чаиб, бостириб ке-
лади. Дов-дарахтни савалаб ўтиб кетгач, юлдузлар чаралайди. Сўнг яна уёш чиади. Баргларда
илиниб олган томчилар жав ар сингари ялтиллайди. Аммо Зайнабнинг хуфтон дили бундан ёри-
шармикин? Айрили дарди енгилиб, умид гули очилармикин?
8уёш ботмай туриб, кўз ўнгида борли хира тортди.
Ўл)из... Нидо йў... Гўё уёш барчани ўлимга ма кум этиб, видолашиб кетаётгандай. Тор кўкра-
гига банди юраги бе аловат тепади. Тепиб-тепиб кўкрак афасини синдириб очиб кетгиси келади.
Бу вужудини тарк этмони истайди. Тарк этолса ўтли асратларнинг фи)онлари мангуликнинг суку-
тига )ар бўла олармикин?
Бу хонадонга адам босиб келганидан бери унинг аёти пуч хаёллар зиндонига беркилди. Бер-
килди-ю, улф-калити бировнинг ўлида олди. Топишган тадирларида тўлин ой ва осмон синга-
ри бўлар эдилар. Энди осмон тўлин ойсиз тунд бўлиб олган. Дил орон)и. Дил о)рийди. Кўз ёши
худди ём)ир... Кўзларни ёш куйдиради...
Унинг дардига ким шерик бўлиши мумкин?
Зайнаб бу тун ёл)из олишини, ёл)изликнинг темир тирнолари орасида азоб чекишини билар-
ди. Элчин «бир-икки кун уйингизда туринг», деб кетди. Шу гапга биноан уйга борган эди. У ерга
ам си)мади. Ўл)изликдан ўрани олда ёл)изликни истади. 7озир эса аёадир боргиси келди.
Ким биландир гаплашгиси келди. Таниш-билишлари кўп. Остона атлаб кириб боргудай бўлса, у-
www.tohirmalik.uz

чо очиб кутиб олгучи яинлари кўп. Аммо ай бири унинг дардини тушунади? 8ай бири «ўй, ўша
отарчи эрни, суйганинг билан бўл», дейди. 7еч ким айтмайди. Аксинча, «Сабр ил, шайтон йўлига
кирма», дейишади. Наси ат илишади. «Кимга асратингни айтсанг, дардингни олиш ўрнига, бир-
данига донишмандга айланадию бисотидаги наси атларини сочиб ташлайди, — деб ўйлади Зайнаб.
— Наси атгўй али бутунлар мунча кўп бўлмаса, бу дунёда. Дардкаш мунча кам...»
Зайнаб ўзини ўзи чал)итиш учун ошхонага кирди. Бир ўзи учун оват ил)иси келмай, овлига
чиди. Дарвозага аради. Эшик ия очи. Кимдир кириб келгандай... Ким келди?
Уйга кирди. Телевизорни ёди. Юмшо ўриндиа ўтирди. Умид билан аввал дарвозага, кейин
телефонга аради. Нима учун уйига айтганининг сабабини у атто ўзидан ам яширмочи бўлади.
Ўл)излигида бир мартагина кўча эшиги очилиб, У кириб келди. Шундан бери неча марта кўз ти-
кади. Кутгани келмайди. Бу кеч келармикин? Унинг илинжи шу.
— «Ўзича келмайди, бир ба она билан чаир».
— «Шарманда... Шарманда...»
— «Ўшлик ва гул... Икковининг умри иса бўлади. Буни билганлар юришибди ялло илиб. Сен-
чи?»
— «Шарманда... Шарманда...»
— «Менинг эрим борми? Ким у? Номусимни бул)аган одамми? Агар энди мен унга хиёнат ил-
сам, унинг номуси бул)анадими? Фалончининг хотини...»
— «Вой, шарманда... вой, шарманда-е...»
— «Мен унинг номусини ўз кўз ўнгида бул)айман, деб асам ичганман. Худо уни шол илиб
ўйсин. Ана ўшанда кўчадаги дайди итни бўлса ам бошлаб келаман, кўз олдида...»
Зайнаб шу асамини эсласа ростдан ам умиди ушалгандай этлари жимирлашиб кетади. «Шу
иш ўлимдан келармикин?» деб иккиланади.
Аёл асам ичмасин. 8асд илдими, шайтон тўрига ўраладию оибатда унга Худо ам бас келол-
мас.
— «Чаир уни...»
— «Нима деб чаираман?»
— «Ба она топ».
— «Уяламан».
— «Бирпас гаплашиб ўтириш мумкин-ку? Масалан... Ака-сингил сингари. Уни чаир, сен ёл)из-
сан. Сени ўрилаши лозиммасми?»
Шу тарздаги узо олишувдан сўнг унинг ўли телефон сари узатилди.

Жамшид кўнглига ёан жувон билан бир кеча-кундуз олиб кетди. У жаннат урлари билан
яшаётганидай лаззат илиб, Бек акасининг йўлаб олиши мумкинлигини ам унутди.
Асадбек йўлатган пайтда у ўйнашини тарк этиб, йўлда келаётган эди. Болохонага чииши би-
лан йигитлар хўжайин йўлаганини айтишди. Шу пайтда телефон жиринглади. Жамшид «Бек акам-
дир», деб гўшакни кўтарди. 8ўн)иро илган одам дарров гапира олмади. Жамшид учинчи-тўр-
тинчи марта «алло!» дегач, Зайнабнинг азин овози эшитилди:
— Зайнабман... 7овлида биров юрибди. 8ўряпман...
Жамшиднинг шошилиб ўрнидан туриши учун шу хабар кифоя эди. Кейин айтилган гапларнинг
ма)зини у йўлда кетатуриб чамочи бўлди. «Кўча эшиги очи турибди... Мошинангизни катта кў-
чага ўйиб келинг...» Бу гапларга тушуниш унчалик ийин бўлмаса-да, Жамшид а жавобни олиш-
ни истамади.
У Зайнабнинг арашларидаги сирни билмас эди, десак, сизни алдаган бўламиз. Аёл зотининг
арашларини тушунмайдиган эркак борми ўзи бу дунёда. Жамшид амодан чианидан бери аёл
зотининг турли тоифасини кўрди. Уларни кўзларига араб, чиндан суйиб эркалаяптими ё эрсираб
олганми, ё дарди пулми, дарров билиб олади. Зайнабнинг арашлари эса... бошача эди. Зайнаб-
нинг му аббатини тили тиш атлаб ошкор эта олмасди, биро кўзлари «севаман!» деб дод соларди.
Жамшид бу додни кўзи билан кўриб, юраги билан эшитарди. Аммо бу фарёд унинг албини ларзага
солмасди. Чунки унинг юрагидаги му аббат туй)усини ўсмирлик чо)идаги аёлнинг ўша найранги
бў)иб ўлдирган эди.
У Бек акасига соди эди. Бек акаси учун, хусусан, шу из учун жони лозим бўлса, берарди. Аммо
изнинг бу сирли арашига банди бўла олмасди.
Ша ар кўчаларидан машинани учириб айдаб «балки бормаганим маъулдир. 7али ам айтиб,
Равшанни юборайми» деб ам ўйлади. «Эри аёда экан? Балки боргунимча келиб олар...» деган
фикрда изига айтмади. Элчиннинг Фар)онага кетганини билганида балки айтар, шу билан таш-
вишлардан утулиб олармиди...
www.tohirmalik.uz

Асадбек, Шариф Намозов чииб кетгач, уйига айтмочи эди. Чувринди эски ма алладаги «ам-
ри маъруф»га таклиф этилганларини эслатгач, ноилож кўнди. Жалил бошлаб келган чоллар «ма-
аллани буздиришга йўл ўймаётган эмишсан», деб кетишганидан бери эски ма алласига ўтмаган
эди. «Бормасам аразлабди, дейишмасин», деган фикрда йўлга чиди.
Болалиги ўтган уйдан икки эшик нарида одамлар тўпланиб туришган эди. Машинани берирода
тўхтатиб, тушишлари билан тўпдан бир киши ажралиб, улар томон юрди. Асадбек Жалилни тани-
ди.
— 8араб тур, озир сасишни бошлайди, — деди Чувриндига.
— Хўп деяверасиз-да, — деди Чувринди кулимсираб.
— Бу ма аллада ам одамлар туришини билармидинг? — деди Жалил салом-алик илмай. —
Куттириш ам эви билан-да. Беш яримга кел, дегандан кейин кел-да. Омонмисан ўзинг ишилиб?
— Ака, хизматчилик-да, иш чииб олди, — деди Чувринди, Асадбек ўрнига жавоб бериб.
— Яхши амки «иш-ш-ш» дейди. «Хи !» деса думингни тутазмас экансан-да, а? — деди Жалил,
гапни азилга буриб. — Юраол, Собитхон маъруза иляпти. 8ўонга кетиши керак экан, зўрлаб
олиб олдик.
— 8ўонда нима илар экан? — деди Асадбек.
— Ота-онаси озир ўша ерда тураркан. Отпускага чиибди. Бир ой уйида турар экан.
— Имомлар ам отпуска илар эканми? — деб кулди Асадбек.
Асадбек овлига ўрнатилган товуш кучайтиргичдан келаётган майин овоз эгасини Жалил айт-
маё таниган эди. Асадбекни воиз ўтирган уйга эмас, «нозик одамлар» учун ажратилган хонага
бошлашди. Жалил билан Чувринди унга амро бўлишди.
— Зўр гапиради-да, — деди Жалил, чой айтариб.
Собитхоннинг маърузасини Асадбек икки-уч эшитган, таклифини рад этгани учун уни ёмон кў-
риб олган бўлса-да, нут сўзлашига тан берган эди. Шу сабабли озир Жалилга эътибор бермай,
орининг сўзларига уло тутди:
— Шундай илиб, азрат Али, Розиялло у ан у, илич ам тамай, совут ам киймай, оддий
кийимда Зубайр томон юрдилар. Бориб арасаларки, Талха азратлари ам мукаммал уролланган
олларида тайёр турибдилар экан. 7ар иккиларининг яинларига бориб, уларга араб: «Умримга
асамки, сизлар одамларни, отларни жангга тайёр олга келтириб ўйибсизлар. Биро, иёмат ку-
ни Олло табарока ва таоло узурига борганингизда унга айтадиган узрларингизни ам тайёрлаб
ўйдингизми? — дедилар. Сўнг уларни шайтон йўлидан айтармакни истаб яна шу гапларни айтди-
лар: — Олло дан ўринглар, бундай бемаъни урушга бел бо)лашдан тийилинглар. Ўзи аввалда
ма кам этган аронни ўзи чувалаб ташлайдиган кимса каби бўлманглар. Буюк ислом жамоатини
барпо этишда бени оя хизмат этган эдингиз. Эндиликда уни парчалаб ташловчи кишилардан бўлиб
олмангиз. Сизларнинг бу ишингиз Ислом жамиятини иёматга адар бирлаша олмаслик фитнасига
гирифтор этмасун, ўзимиздаги ички адоватга бар ам бермасак, таши душманлар бизни тезда ма)-
луб этажак. Биз мана шундай ма)лубият аламига учрамаслигимиз даркор. Биз ички тортишувларни
ал этмай, ўзаро биродаркушлик оловини ёиб юборсак, келажак авлодларимиз учун )оятда улу)
хиёнат илган бўламиз. Куч фаат бирликдадир. 8айси миллат бирлигини йўотса, ўша миллат ке-
лажаги учун ай)урмаган, ўзига алокатни лозим этиб олган бўлади. Орадаги ихтилофни Олло ни-
нг улу) китобига амда Олло нинг муборак пай)амбарининг кўрсатган йўлларига амал илган ол-
да бартараф этмо)имиз даркор...»
Собитхон мулойим овози билан барчанинг хаёлини ў)ирлаган эди. Хизматчилар шарпасиз
юришга уринадилар. Зарур гапи борлар бир-бирлари билан пичирлашиб муомала иладилар. Асад-
бек Собитхоннинг шу фазилати учун ўзи урдираётган масжидга имом бўлишини истаган эди. Бу
«манман ори» эса рад этди. Асадбек фаатгина имомнинг ширали овозига ма лиё бўлмай, айтаёт-
ган гапларининг мазмунидан маст ам эди. Худди биров келишидан аввал имомга «Асадбекнинг
юрагида шундай яширин дард бор», дегану Собитхон атайин шу мавзуда маъруза бошлаган. Су бат
ни оясига етгандан сўнг ам изди ом а ли воизнинг сўзлари таъсирида бир оз жим ўлтирди. Асад-
бек совуб олган чойига араб ўйга ботди. «Бирлигини йўотган миллат келажаги учун ай)урма-
ган бўлади... Биз-ку, бирлаша олмаймиз. Сиёсатчиларга нима бало бўлган? Биз пул талашамиз.
Дардимиз ам, имонимиз ам пул. Уларнинг имони — амал. 7айдарнинг гапи тў)ри. 7аиат, мил-
лат, деб валдираётган хунасаларга биттадан «Волга» берилса овози ўчади. Биттаси ўзимизнинг де-
путатми...»
— Чойингни янгилаб берай, — деди Жалил, Асадбекнинг хаёлини тўзитиб. — Ватлиро келга-
нингда зўр гапларни эшитардинг. Энди амманинг Худо дейдиган вати келибди, ошнам.
— Ват ўтди, десанг-чи... Биз-ку, Худо дермиз-а, лекин... Худо энди бизни бандам дермикин?
www.tohirmalik.uz

— Дейди, нимага демас экан? Беш ват намоз ўиганнинг амма гуно идан кечаркан.
— Беш ват намоз етарли бўлса зўр-ку? — Асадбек шундай деб азин жилмайди. — Собитхонни-
нг гапига араганда менга ўхшаганлар кунига эллик ма ал намоз ўиса ам гуно ини ювишга ки-
фоя илмаскан.
— 8анаа гуно инг борлигини биласанми? — Жалил «шу гапларнигни дилдан чиариб айтяп-
санми?» дегандай унга тикилди.
Кетма-кет оват киритилавериб су батнинг белига тепди. 7озиргина мазмунли маърузага ма -
лиё бўлиб ўтирганлар бир неча нафас ичида орин бандаларига айландилар...
Асадбек уйига хуфтонга яин кириб келди.
— Эрталабки самолётда кетамиз, — деди у овлига кириб келгач. — Чииб сўра-чи, Жамшидни
топишибдими?
Чувринди болохонага чииб, дам ўтмай айтиб тушди.
— Келган экан, Зайнаб чаирибди.
— Нимага чаирибди?
— Сабабини билишмайди.
— Кетмай тур, — Асадбек шундай деб уй томон тез-тез юрди. Рўпарасидан чиан Манзуранинг
саломига алик олмай, саволга тутди. — 8изинг ани?
— Уйида, — деди Манзура, хавотирланиб. — Нимага сўраяпсиз? 7али келиб кетувди.
— Куёвинг йўлигини билармидинг?
— Йў... айтмади-ку?
— 7е, ношуд. — Асадбек шундай дейишга дедию кетидан ўзича «мен айтмаган бўлсам, аердан
билсин», деб уни олаб ам ўйди.
Жамшид Зайнабникига кетди, деганда дастлаб кўнглига хавотир оралаган эди. 7озир куёви йў-
лигини эслаганида бирданига шуб а уй)онди. Хотинига боша гап айтмай, уйига кириб, телефон
гўшагини кўтарди-да, раам терди. Нариги томондан анчагача жавоб бўлмади. Гўшакда эшитилаёт-
ган узун ду-дудлаш уни дам хавотир, дам шуб а чо и сари тортарди. Ни оят, жавоб бўлди. 8изи
йи)ламсираб, озгина зарда билан «7а» деди. Асадбек гапирмай тураверди.
— 7а, гапиринг! — деди Зайнаб зарда билан. Кейин гўшак ўйилди.
Асадбек яна раам терди. Яна шу ол такрорланди. У изига нима дейишни, шу топда нима и-
лишни билмасди. Мияси изиб уни фикрлаш увватидан ма рум этган эди. У айта-айта раам те-
раверди. Бешинчи ё олтинчи мартасида гўшакни Жамшид олди! Шундан кейингина Асадбек хаёли-
ни жамлади. Шошилиб овлига чиди-да, сигарет чекиб турган Чувриндига исагина буйру бер-
ди:
— Кетдик!
Чувринди аёа, деб сўрамади.
Жамшиднинг машинасини Элчиннинг уйи олдида эмас, тор кўча бурилишида кўрган Асадбек
ажабланиб «Тўхта», деди. Пастга тушиб машина атрофида бир айланиб чиди-да, Чувриндига «Сен
шу ерда тур», деб, ўзи куёвининг уйи томон юрди.
Кўча эшик ия очи эди. Асадбек худди ў)ридек ичкарига бош суиб чиро нури тушиб турган
деразага аради-да, ўзидан ўзи уялди. Ўшлик кезлари Кесакполвон билан бирга ў)риликка боргу-
дек бўлса ам бунаа ишларни Асадбек сира уддалай олмас эди. 7озир уни ташаридан кузатган
киши ў)рилик оламида атак-чечак илаётган бола бўлса керак, деб ўйлаши мумкин эди.
Кўнглида дастлаб уй)онган хавотир энди йўолган, аксинча шуб а кучга кириб шармандалик си-
ртмо)и билан бўйнини бў)а бошлаган эди. 8изи йўолганида, сўнг топилганида, сўнг омиладорли-
ги ошкор бўлганида шармандалик олови уни куйдирмаган эди. У дамда кўпро ўзини айблаган эди.
8изининг юзини шувит илмаслик учун шу отарчини куёв илиб эди. Шу масалада янглишдими?
8изи шунчалик... Бу фикрнинг ўзиё юрагини музлатиб ўйгандай бўлди.
Шуб ага банди бўлган олда изига айтишни истамади. У ўзини мажбурлаб, овлига кирди.
«Ўмон нияти бўлса эшикни очи олдирармиди?» деган фикр кўнглига сал ёру)лик олиб кирмочи
бўлганида «эсидан чиандир...» деган гумон яна ора чодирга ўради. Асадбек аста юриб келиб
деразага яинлашди. Бўй чўзиб ичкарига арашга юраги дов бермади. Ичкаридан дам Зайнабнинг,
дам Жамшиднинг овози келиб турар, ўшават дераза ойнаклари ичкаридаги гапларни ў)ри мушук-
дай пойлаб турган одам уло)ига етишига йўл бермас эди. Дераза ия очи бўлганида балки олам
гулистон эди. Асадбек бўй чўзиб мўраламас, ўзича бир хулосага келиб, машъум укмни чиармас
эди.
У деразадан мўралаган онда Жамшид ўрнидан турди. Зайнаб эса унинг бўйнига осилди... Асад-
бек бу манзарага араб тура олмади. У аввалига бостириб кирмочи ам бўлди. Аммо ўз изининг
шармандалигини фош этиш унинг учун о)ир эди. У шармандалик юкини елкасига ортиб, овлига
андай шарпасиз кирган бўлса, шундай чиди. Эшик о)зидан дарров узолаша олмади. Беш-ўн а-
дамни юрак тўл)о)ида босди. Сўнг бир арорга келиб, тез-тез юриб кетди.
www.tohirmalik.uz

Чувринди тор кўчадан кўз узмай турган эди. Асадбекнинг аста ичкари киргани, бир неча даи-
адан сўнг чииб, о)ир адамлар билан юрганини ам кўрди. Бек акаси адамини тезлатгач, маши-
на моторини ўт олдириб, юришга тайёр бўлиб турди. Асадбек машинага ўтириши билан «уйга» деб
буйру берди. Чувринди нохуш воеа юз берганини сезди-ю, биро «нима гап экан?» деб сўрама-
ди.
Асадбек овлига кира солиб, Манзурани чаирди:
— 8изингга телефон ил, тайёр турсин, бориб олиб кел, — деди.
— Сиз... бормадингизми? — деди Манзура ўсмочилаб.
— Мен нима иламан у ерда? Боша ташвишим йўми?! — деди Асадбек, ўда)айлаб, Манзура
шошиб чимочи бўлганида тўхтатди: — Телефон ил, дедим.
Манзура «шартми» дегандай араб ўйди-ю, аммо буйруа итоат этди. Боша пайт бўлганида
шарт эмасди. Асадбек Жамшиднинг тезро чииб кетишини истаб шундай деб буюрди. 7олбуки
Жамшид у билан изма-из уйдан чиан, Асадбек машинага етай деганида орасидан кўрган, «Бек
акамми ё боша одамми?» деб тусмол илган эди.
Манзура билан Чувринди кетгач, Асадбек болохонага чиди.
— 7айдар акангни топ. Нариги дунёда бўлса ам озир етиб келсин.
Ярим соатдан сўнг овлида Манзура овози эшитилди. Сўнг Чувринди болохонага чиди. Бир
соат деганда Кесакполвон пайдо бўлди. Асадбек икки аъёнини бошлаб пастга тушди. Майдалаб ём-
)ир ё)а бошлаган эди. Осмонга араб, юзини ём)ирга тутди.
— 7айдар, Шилимши ўлдирилган жой эсингдами? — деди осмонга араган олда.
— Эсимда, — деди Кесакполвон.
— 8андай ўлдирилгани-чи?
— Эсимда.
— Шу ишни такрорлаш керак, ўлингдан келадими?
— Кимни?
— Эрталабгача бажарасан. Кимлигини айтганимда «нима учун?» деган савол бермаларинг. Кав-
казликларинг тайёрми?
— 7а.
— Иккала ўлимни бўйнига олсин.
— Кимни?
— Жамшидни...
Кесакполвон айратланиб Чувриндига аради. Чувринди укмга нима сабаб бўлганини тахминан
биларди. Шу боис Кесакполвоннинг савол назарига жавоб бермай юзини бурди. «Балки абла лик
илгандир. Лекин дунёда ундан бешбаттар абла лар яшаб юрганида у ам тирик олса бўларди»,
деб ўйлади. Аммо фикрини тилига чиариб ошкор этмади.
Йигитлар ичида садоати билан ажралиб турувчи Жамшиднинг ўлимга ма кум этилишини Ке-
сакполвон азм ила олмади. Бунаа пайтда арорнинг му окама этилиши ман илинган бўлса-да,
сўради:
— Нимага?
— Ишинг бўлмасин, айтдим-ку...
— Бек, эрталабгача ўйла.
— Эрталабгача буйруни бажар.

Жамшид тор кўча бошида кетаётган одамни Асадбекка ўхшатиб, юраги бир априди. 7аяжони-
ни босиш масадида чўнтагидан сигарет чиариб чекди. Шу пайт овли томондан адам товушлари
эшитилди. «Эргашиб чияптими?» деб ўйлаб орасига ўгирилди. Эшик зичлаб ёпилиб, калит бурал-
ди. «Бу ё)и изи бўлди-ку?» Жамшид шу фикрда дарвозадан аста узолашди. Тор кўча бошига ет-
ганида орасига ўгирил-ди — кўча кимсасиз эди. Машинасига ўтириб дар ол юргизмади, ўйга тол-
ди.
У учун Зайнабнинг ру ий олати бегона эди.
Зайнаб ўн)иро илиб чаиришга чаирди-ю, уятдан ёниб кетди. Дарров овлига чииб кўча
эшикни улфлади. Бир неча нафасдан сўнг уят алангаси пасайиб, яна шайтон йўри)ига кириб
эшикни ия очиб ўйди.
Жамшид одати бўйича индамай кириб келди.
— Тинчликми? — деди уйга кириб.
— Тинчлик... биров юрганга ўхшади, ўрдим.
— 7офиз акам аердалар? Тўйга кетдиларми?
www.tohirmalik.uz

— 7офиз акангиз...— Зайнаб «акангиз» деган сўзга пичинг билан ур)у берганини ўзи ам сез-
май олди,— Фар)онадаги тўйга кетганлар.
— Кеннайимни олиб келайми ё ўзингни олиб кетайми?
«8ани эди олиб кетсангиз... узоларга... фаат иккаламиз яшайдиган жойга... Атрофимизда еч
ким бўлмаса...»
— Бирпас ўтиринг, чой ичинг.
— Майли, бир пиёла ичай.
Жамшид ўзини мажбурлаб ўтирди. У Зайнабнинг асл масадини билмас эди. Аниро айтилса,
гумонининг аиатга айланиб олишини истамади. Бир пиёла чойга иккинчиси, учинчиси... улан-
ди. Жамшид камгап, кўзлари ам хотиржам боарди. Бу чиройли кўзларда ишрат учунлари ёнмас
эди. Эркак томон ташаббус кўрсатмагандан сўнг аёл кишига ийин экан. Зайнаб — излик орзулари
топталган маъсума — иффатини ўзи топтамоа ожизлик илмода эди. «Олов темирни эритгани
каби оши юрак тафти тош албларни эритгай», дейишарди. На от Жамшиднинг алби тошдан ам
аттиро бўлса?..
«Илон часа менга унинг за ри кор илмайди, аммо жонимнинг чииши учун бир иё боишинг
кифоя»... 8айси бир кинода йигит куйиб шундай ашула айтган эди. Ажаб, йигитлар изларнинг
биргина иё боиши учун ўлиб-тириладилар. Бу тошюрак эса... Ў бу «Ўр азоби мен учун фаро)ат»,
дейдиган тоифаданми? Зайнаб уни су батга андай тортишни билмай, хаёлига келган майда-чуйда
гапларни айтармасдан айтаверди.
Жамшид жувоннинг аракатини кузатиб, гапларини эшитиб, онда-сонда бир жавоб айтиб ўтира-
верди. Яхши амки бу ерга келишидан олдин бир кеча-кундуз айш илди. Йўса, шайтонга ай бе-
ролмай олсами... «Ўзингни бос... Синаётган бўлса-чи?.. Балки акасидай кўрар мени... Аёл киши ча-
ирса масади фаат... Шу бўладими?»
— Нима учун мени шу одамга беришди, биласизми? — Зайнаб шундай деб атти тикилди. Шу
пайтгача кўзларнинг тўнашувидан чўчиётган эди. Бу сафар еч тап тортмай тикилди.
Жамшид дарров жавоб бермади. Сўнг гапни азилга бурмочи бўлди:
— Бек акам «нимага?» деган саволни ёмон кўрадилар. Акамга «хўп бўлади» деган кўпро ёа-
ди.
Бу азилдан Зайнабнинг зардаси айнади:
— Сиз... улмисиз?
Мазкур саволдан Жамшиднинг ам зардаси айнади. Аммо ўзини мажбур илиб кулди:
— 8ул эмасман. Ишимиз шунаа. 7амма «нимага?» деб сўрайверса, ал ўргатаверса иш юриш-
майди.
— Адамдан сўрамаган бўлсангиз, ўзингизча ўйламадингизми?
— Бу гапларни ўз)ама. Бек акам янглишмайдилар.
— 7а... янглишмайдилар... Мени ким ў)ирлаган, биласизми?
Жамшид «7а», деса яна саволлар ўига дучор бўлишини билиб, индамади.
— Билмасмидингиз?
— 8ўйсанг-чи шу гапларни.
— Билмасмидингиз?.. Сиз.. писмисиз!.. Сиз менинг одам эканимни биласизми? — Зайнаб шун-
дай деб туриб йи)лаб юборди.
Айни пайтда телефон жиринглади. Зайнаб телефон томонга бир араб, ўлини силтаб ўйди-да,
гапини давом эттирди:
— Менинг ўрнимда айвон бўлганида хўрланишига чидолмай, еч бўлмаса ўкирарди. Эгасининг
ра ми келарди, эгаси хўрлатиб ўймас эди.
Телефон жиринглашини ўймагач, гўшакни зарда билан кўтариб «7а!» деди. У томондан жавоб
бўлмади. Бу ол бир неча марта такрорлангач, Жамшид «Тўхта, биров майнавозчилик иляпти ше-
килли», деб гўшакни кўтарди. Унинг бу хонадонга келиши укм сари ўйилган биринчи адам бўл-
са, бу иккинчиси бўлди. Учинчиси, энг асосийси эди...
Зайнаб асратларидан бир чимдимни айтиб енгил тортгач, жим бўлди. Унинг ўксиб, хўрсиниб
йи)лаши Жамшидга онасини эслатди. 7акам укмни ўиб, Жамшид ўлига кишан солинганида она-
си додлаб юборган эди. Темир панжарали машинага олиб чиишаётганда милиса йигитлар кўнгил-
чанлик илиб оидани бузишса ам икки-уч даиага уларни холи олдиришганди. Ўшанда онаси
хўрсиниб-хўрсиниб йи)лаган эди...
— Зайнаб... мен аммасини биламан, — деди Жамшид бошини эгиб.
— Мен аёл бўлсам ам ундан ўч оламан.
— Сен синглимсан... Сен учун мен ўч оламан... 8асам ичаман... Агар сени имоя иладиган эр-
как зоти ирилиб битса ўзинг ўч оласан...
Ана шу гапдан кейин Зайнаб ўрнидан туриб келиб, Жамшидни бўйнидан учиб, ўпиб ўйди...
Учинчи ал илувчи адам шу эди...
www.tohirmalik.uz
www.tohirmalik.uz
    

   

           

@   

1989 йил 29 май

Ўша жой, ўша дарахт, ўша манзара. Фаат мурда боша. Машина боша.
— Бизнинг гўллигимизни таъкидламочи бўлишганми? — деди майор Солиев.
Зо ид отиллик аидаги хабарни эшитиб йўлга чианида айнан шу ер, айнан шу дарахт деб
ўйламаган эди. Манзарани кўриб, айратда турганида майор шу саволни берди. Зо ид унга жавоб
бермай мурдага тикилди.
— Айнан ўшандай эмас, — деди ўйчан. — 7озирча иккита фар бор. Биринчиси мошина ёнма-
ган. Бунинг ўрнига мурдани ёишган.
— Бунинг ам бойлигига тегишмабди, — деди машина ичини титаётган 7амдам Толипов. — Ан-
ча-мунча пул. Безаклар бор экан. Йигитлар исоблашяпти.
— Ўзаро урушнинг бошланганими бу? — деб сўради Зо ид майордан.
Солиев елка исиб ўйди.
— 7али ват бор эди. 8айдам?
— Бизнинг ишимизни осонлаштиришми ё чалкаштиришми масадлари?
Бу саволга майор Солиев жавоб бера олмас эди...
H E  

1989 йил 1 июн

Жамшидни Чувриндининг уйидан чиаришди.


Зайнаб унинг ўлими аидаги хабарни эшитди-ю, эси о)иб олаёзди. У отасининг пойлаб келга-
нини, фожиа унинг амри билан юз берганини тасаввур ам ила олмас эди. Зайнаб туни билан
мижжа омади. Туни билан Жамшид унга амсу бат бўлди. Жамшид илгаригидек жингалаксоч
эмас, сочларини олдириб бошига дўппи кийиб олган, янада хушрўйлашган Отабек эди. Улар ил-
вир сочлари майин титраётган мажнунтол панасида, тўлинчалари ой нури билан ўйнашаётган о-
вуз бўйида бир-бирларига роз айтдилар...
8изини пойлаб Манзура ам бу тун ухламади. Зайнаб овли ўртасида аракатсиз туриб олгани-
да Манзура зийрак эди. 8изига тикила-тикила кўзи толиди. Шошало хўрозлар ичира бошлага-
нида )афлат босибди. Неча даиа кўзи илинди, билмайди. Чўчиб кўзини очса — Зайнаб йў. Ман-
зура ўтирган ерида «Зайнаб!» деб чаирди. Жавоб бўлмади. У «Вой, шўрим!» деганича овлига оё-
яланг олда югуриб чиди. Ошхонага олиб борувчи усти берк йўлакда осилиб турган одам ораси-
ни кўриб дод солди. Яхши амки Яратган унинг ушини олмади — югуриб бориб изининг оёлари-
ни учолаганича юорига кўтарди. Бу орада болохонадаги сергак йигитлар тушиб, аронни ечиш-
ди.
Орадан бир неча соат ўтгач, овлига Элчин кириб келди. Уйида Зайнабни кўрмагач, «онасини-
кидадир», деб шу ерга келган эди. Суб и содидаги да шат тўридан утилмаган Манзура уни дард-
ли ниго билан арши олди.
— Зайнаб шу ердами? — деган саволига «7а», деди-ю, ичкарига таклиф илайинми ё йўми,
деб иккиланди. Охири бир арорга келиб: — Ўтибди,тоби йўро, — деди.
Зайнаб каравотда сочлари паришон олда, кўзларини бир нутага адаб ётар эди. Манзура и-
зига араб туриб хўрлиги келди. Пастки лабини тишлаб, йи)лаб юбормаслик учун ташарига чиди.
— Нима бўлди? Тузукмисиз? — деди Элчин.
Зайнаб унга бир араб олгач, кўзини шифтдаги яна ўша нутага адади:
— Мен... ўзимни ўлдирмочи эдим...— деди Зайнаб хаста овозда.
Элчин нима дейишини билмай гангиб олди.
— Мен... яшашни истамайман... Жамшид акамнинг ёнларига боришни хо лайман...
— Жамшид? 8айси Жамшид?
— Жамшид акамни ўлдиришди. Мен Жамшид акамни яхши кўрардим. Худодан яширмаганни
сиздан яширмайман... Худо жонимни олмади. Болангиз ту)илганидан кейин... мени ўлдиринг!..
Мен... Сизга хиёнат илдим...
— Йў! — деди Элчин титраб.
— Эркак бўлсангиз, мени ўлдирасиз...
www.tohirmalik.uz

— Йў! — Элчин бу сафар атти баирди. Зайнаб шифтга адаган ниго ини узиб унга аради.
— Ўлдирасиз...— деди пичирлаб.
Манзура кириб, Элчиннинг енгидан аста тортди.
— Сизни чаиришяпти.
— Зайнаб, бу гапни миянгиздан чиариб ташланг, ишонмайман! — деди Элчин, орасига тиса-
рилиб.
Катта хона ўртасида Асадбек билан Кесакполвон тик турган олда гаплашишарди. Элчин кириб
келгач, Асадбек дар)азаб кўзларини унга адаб, тик босиб келди.
— Жамшидда нима асдингиз бор эди?! — деди у титро овозда.
— Жамшидда? — Элчин довдиради. — Нима бўлди ўзи, озир эшитдим...
Гапини тугатишга улгурмасдан Асадбек уни гирибонидан олди.
— Жим юргин деганмидим? 8асосингни олган эдинг-ку?
— Бек ака, аввал гапимни эшитинг. 7озир Фар)онадан келяпман, ахир.
— 7айдар, Шилимши андай ўлдирилганини кўрганмидинг? — деди Асадбек уни ўйиб юбор-
май. — Айт бунга, кўрганмидинг?
— Кўргандим.
— Жамшидни-чи?
— Кўрдим. Ўша дарахтга осиб, алигиси кесиб ташланибди.
Асадбек Элчиннинг гирибонидан ўлини олди-ю, ўша за оти жа)ига мушт туширди. Элчин ган-
дираклаб кетди. Ўзини ўнглашга улгурмай Кесакполвоннинг тепкисини еди. Асадбек )азаб отига
миниб тoмоша кўрсатмаётган эди. У Жамшиднинг ўлимида Элчинни чиндан ам айбли деб санади.
Назарида Элчин дайдиб кетмай уйида ўтирганида, хотинига яхши араганида бу кўргиликлар йў
эди...
www.tohirmalik.uz
      

1989 йил 6 июн

Аср намозига азон айтилган дамда Асадбекка депутат ўн)иро илди:


— Ака, а вол чато, мен билан Фар)онага бориб кела олмайсизми? — деди овлииб.
— Нима гап ўзи? — деди Асадбек.
— Йўлда тушунтириб бераман. Аэропортга келаверинг.
Асадбек самолётга чимай туриб, Фар)онада нималар бўлаётганини эшитгач, Зелихоннинг гап-
ларини эслади.
— Бу жанжалларга менинг нима алоам бор? — деди Асадбек.
— Сиз у томонларда кўп одамларни танийсиз. Мени ўша ердан сайлашгани билан еч кимни та-
нимайман. Ўнимда бўлсангиз...
Асадбек унга араб турди-да, ўл узатди:
— Яхши бориб келинг...

 ! 6 ( & 6 , # D $ & $ - " 7 = = & 3 & ( 7 2 - ! $ & 9 > % 8


*** + ! ; , ! $ ! , # 2 ! < & 5 # = > ! 2 ! 6 & $ & $ - ( ! C $ &

1 ! < + ) $ ) = , ! 9 ! " 7 = = & 3 & - ! ( # 6 ! 9 & B  ) 9 > < ! % 8 @ 2 2 # 1 $ & $ - < ! 9 ! 9 & & 2 ! ( & 6 & $ " &

% & , # ( $ & 1 # . 3 & - ! > , 9 & B @ < & $ 5 ! # ( ( & 2 # 2 ! < & $ B

Вам также может понравиться