I Tisodijoti A On PDF

И ктисодиёти
ч аI х о н f )
/
ТОЧИКМАТЛУБОТ
ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ТИЧ^ОРАТИ

ТСЯЩКИСТОН
Ба 90-солагии Тоцикматлубот ва
25-солагииДонишго^и давлатии
тицорати Тоцикистон бахшида
мешавад
ЩТИСОДИЁТИ
ЧАХОН
Дастури таълимй-методй
ДУШАНБЕ
“Эр-Граф”
2012
ББК 65.5Я7
Д-99
Иктисодиёти чахон. Дастури таълимй-методй. Душанбе, “Эр-

граф”, 2012, -288 с.
Мураттиб:
доктори илмхои ицтисодй, профессор Дустбоев Шодимурод.
Мухаррир:
доктори илмхои ицтисодй, профессор Хабибов С.Х,.
Муккарризон:
доктори илмхои иктисодй, профессор Рачабов Р. К.
доктори илмхои иктисодй, профессор Султонов 3. С.
Дастури таълимй-методии мазкур мухимгарин пахдухои

иктисодию ичтимоии хочагии чахонро дарбар мегирад. Аз чумла,
масъалахои: ташаккулёбй ва мохияти хочагии чахон,
классификатсияи иктисодии мамлакатхои чахон, механизм ва
икхидори хочагии чахон, мамлакатхои рушдёфта (ИМА, Чопон,
Олмон, Иттиходи Аврупо ва х.к.), ру ба тараккй (Хдндустон,
Америкаи Лотинй, Африка) ва ба иктисоди бозорй гузаранда дар
хочагии чахон ва хк. дар доираи матни мухтасари дарсхои
лексионй ва амалй мавриди тахлилу омузиш карор дода шудаанд.
Хдмчунин дар натичаи омузиши ин маводи таълимй хонанда
аз тачрибаи пешравии мамлакатхои чахон, моделхои иктисодй,
прогресси илмию техникии замонавй, тамоюли дигаргуншавии
сохтори таъсири омилхои беруна, истифодаи самаранокии
захирахои табий ва кадрхои баландихтисос дар хочагии чахон ба
таври бояду шояд маълумоти кофй ба даст меорад.
Дастури мазкур ба талаботхои стандарта давлатй мувофик
буда, барои омузиши доираи васеъи хонандагон пешкаш мегардад.
Шурой илмй-методии Донишгохи давлатии тичорати

Точикистон ба чоп тавсия намудааст
О Дустбоев Ш. - 2012
' ы< СА РСУ Х А Н /
Ш ^Йодиёги чадон аз як системаи мураккаби ягона иборат

аст, «ШЮсрибан зиёда аз 200 давлатй чахонро дарбар мегирад. Ин
давлаЩои чахон хам аз лихози илмию технологи, хам истехсолию
зколошю ичгимой, хатто сиёсию фардангй бо хам пайваста ва аз
хамдйар вобаста мебошанд. Ва мусаллам аст, ки имруз ягон
давлатй чахон дар алохидагй системаи хочагидориашро пеш
бурда наметавонад.
’ Бояд кайд намуд, ки дар таърихи иктисодию ичтимоии
хочапш чадон охирхои асри XX дигаргунихо ба амал омад.
Системаи чахонии сотсиалистй аз байн рафт. Сохтори
мамлакатхои рушдёфта дигаргун гашт. Дар чахон як катор
мамлакатдои аз лихози иктисодй пешрафтаи нав ба вучуд
омаданд.
Ин омилхо ба ташаккул ва мохияти хочапш чадон, тарзи
гурухбандии давлатхои чадон, механизми хочапш чахон,
потенсиали он сохтори сохавии хочагии чадон, таъсири калон
расониданд. Дар сохтори сохавии хочагии чадон (алалхусус дар
мамлакатхои рушдёфта) тамоюлхои нав дойр ба баланд гаштани
хиссаи сохан хизмат (дар сохтори иктисодиёт ин давлатхо) ба
амал омад, ки ин тамоюл барои дигаргуншавии сохтории дигар
давлатхди чахон хам таъсири калон мерасонад.
Албатга дар ин замина захирадои молиявии чадон хам
дигаргун*'Шшт, марказхои нави молиявй дар хочапш чахон ба
вучуд омгй£
Холо1дар пешравии хочагии чахон таъсири прогресси илмию
техникй ^ п с ёр баланд мебошад, ки ин таъсир бештар дар
тараккйё&й иктисодиёти мамлакатхои пешрафтаи чадон ба
мушохщ$Р мерасад. Дар пешравии хочапш чадон таъсири
ширкатхок трансмиллй, бонкхои трансмиллй ва иттиходияхои
интеграТЙюнй хамчунин назаррас мебошад, чунки ин субъектхои
хочагии чакон ба воситаи ширкатхои фаръй ва филиалхои худ дар
раванди чадонишавй ва интернат-сионалишавии иктисодиёти
Чахон садми арзанда доранд.
Чи тавре маълум аст, тули чанд дадсолаи охир дар хочагии
чахон ба гайр аз зергурухи мамлакатхои pymde$jfa о~к~а "
Тараккй |с>з зергурухи мамлакатхои нави индтс^ЯШПв’ощв яакнологян
солхои 90-ми асри XX зергурухи давлатхои ба иктисоди 4?ckdfp ifдн
гУзаранда ба аш л омад, ки дар чараёни Tapaw iK t^<№ 3l^ ^ T^aT Е к А
11«дйдЛиП1 . f » у ’ йверситс
I 1вДЖ|)1исгал
з I инв. м
аз тачрибаи пешравии мамлакатдои рушдёфта (модели
иктисодиашон, муносибатхои молиявию асъорию карзй ва д.к.)
истифода намуда, хамчунин бо ёрии молиявию техникии онхо
барои пешравии устувор ва хдлли мушкилотхои умумибашарй
саъю кушиш менамоянд.
Х|амаи ин мушкилотхо ва пахлухои дар боло зикргардидаи
хочагии чахон дар ин дастури таълимй-методй мавриди омузиш
ва тахлил кдрор дода шудааст. Ва ин чо як саволе ба миён меояд,
барои доншпчуён омузиши хамин фан зарур аст ё не?
Ба ин савол факдт як чавоб чой дорад. Дар замони муосир
омузиши ин фан хатмист, на танхо барои донишчуёни ихтисоси
«Иктисодиёти чахон», балки барои хамаи ихтисосхои иктисодй.
Чунки бе донистани назарияхо, тамоюлхо, тачрибаи хочагидорй,
дигар муносибатхои хочагидории мамлакатхои рушдёфта,
ширкатхои трансмиллй, бонкхои трансмиллй, иттиходияхои
интегратсионй ва х.к. таъмин намудани пешравй натанхо дар
хочагии чахон, балки дар доираи хочагидории давлатй алохида,
Хатто хочагии алохида имконнопазир мебошад.
Аз ин ру, ин дастури таълимй-методй натанхо барои
донишчуёни ихтисоси «Иктисодиёти чахон», хамчунин барои
донишчуёни хдмаи ихтисосхои иктисодй пешкаш карда мешавад.
Дастури таълимии мазкур, аз сарсухан, силлабус, матни
мухтасари лексияхо, матни мухтасари дасрхои амалй, саволхои
тестй ва руйхати адабиётхои истифодашуда иборат аст.
Бояд зикр намуд, ки дар чараёни тахлшш як мавзуъ агар
пахлухои асосии он дар кисмати мавзухои лексионй тахлил
гардида бошад, боз пахлухои бокдмондааш, то андозае, дар
кисмати амалии он илова мавриди омузиш кдрор гирифтааст.
Чунки,чи тавре ба хонандагони гиромй маълум аст, мавзухо бисёр
васеъ ва серпахлу мебошанд ва дар чараёни омузиши дарсхои
амалй равшантар ва пурратар мегарданд. Ин усули гузориш
(гумон мекунам) ба доншпчуён макбул мегардад ва барои азбар
намудани ин ё он масоили иктисодии хочагии чахон мусоидат
менамояд ва аз ахамият холй нест.
Дар вакги навиштан ва тайёр намудани дастури таълимй-
методй аз адабиёти сершумор дойр ба фанни «Иктисодиёти
чахон», аз чумла аз китобхои дарсии муаллифон: В.К. Ломакин
Мировая экономика. Учебник. Третье издание, переработанное и
дополненное, М. 2010, Мировая экономика (под. ред. проф. А.С.
Булатова) М.: 2002, Фигурнова Н.П. Международная экономика.
Учебное пособие. М. 2009, Корниенко О.В. Мировая экономика.
4
С.Петербург - 2007; Мировая экономика: прогноз до 2020 года.
Институт мировой экономики и международных отношений РАН
/ Под. Ред. академика Дынкина А.А. М. Магистр - 2008 ва х,.к.
васеъ истифода гардидааст. Яъне, дастури таълимии мазкур дар
заминаи истифодаи адабиёти сохдвй, манбаъ^ои ахборотии
интернетию газетаю журналх,о ва дигар сарчашма^ои илмию
оммавй навишта шудааст.
Дар охир бояд кайд намуд, ки албатга ягон кори илмию
метода (алалхусус дастури таълимй) аз камбуди холй несг.
Бинобар ин, камина бисёр миннатдор ва шод мегардам, агар
фикру мулохлзадои чолиб дойр ба такмидщщш ин е он пахдуи ин
дастури таълимй аз тарафи хонандагони гиромикддр пешшдод
гардад.
5
1. СИЛЛАБУС
Талаботи пешакй:
1. Фанни «Иктисодиёти чахон»-ро хатман бо бахои «О ва аз ин
баландгар аз худ намудан лозимаст.
2. Аз донишчуён талаб карда мешавад, ки дар рафти дарсх,о
телефонхои дастии худро хомуш намоянд.
3. Мувофики конуниятхои макотиби олй дар даре иштирок
доштани донишчуён хатмй аст.
4. Ба ичрон вазифахои гузошташуда сафарбар намудани
коллективи донишчуён.
5. Омузишу азхудкунии тамоми мавзухои таълимй ва дар амал
истифода бурдани доншщои назариявй.
6. Дар рафти омузиши фанхои таълимй исгифодаи хатмии
нишондодаои оморй, метода ва амалй.
7. Мувофикд мухлати муайяншуда ичро намудани супоришхои
устодони донишгох,.
8. Аз сарчашмахои иттилотию электронй фаровон истифода
намудани донишчуён.
Лавозимоти таълимй:
• Х^собкунак,
• Хаткашак,
• К^аламу ручка ва дафтар,
• Варакахои тоза.
Натичахои матлуб
Аз тарафи донишчуён аз худ намудани:
• иборахои (категорияхои) асосй, мафхум ва хусусияти хоси
фан;
• равандхо ва ходисахои асосй дар пешравии хочагии чахон;
• ташаккул, мохияг ва хусусиятхои хоси хочагии чахон;
• дар асоси истифодаи нишондахандахои иктисодй усули ба
гуруххо чудонамоии иштирокчиёни хочагии чахон;
• сохтору фаъолияти ширкатхои трансмиллй ва иттиходияхои
интегратсионй дар хочагии чахон;
• таъсири раванда илмию техникй, захирахои мехнатии
молиявй дар пешравии хочагии чахон;
• сахми мамлакатхои рушдёфта, давлатхои ру ба тараккй ва ба
иктисодиёти бозорй гузаранда дар хочагии чахон.
6
Бах,одих,й ба натичах.о
Натичахои умумй аз руи натичахои хар як кредит муайян
карда мешавад. Аз тахлшш чавоби хар як саволи тестхои
гузаронидашуда хулосаи зарурй бароварда мешавад.
Кафедра (шуьбаи назоратй) донинщуёнеро, ки дар чамъбаст
аз 65 % камтар натича ба даст оварданд, тахти назорат кдрор
медихад.
Вазифаи хонагй
Ичрои вазифаи хонагй барои доншпчуён хатмист. Вазифахои
хонагй баробари тамомшавии машгулият супорида мешаванд. Аз
нафароне, ки вазифаи хонагиро сари вакт ичро накардаанд,
гузориши баъдинаи он кабул карда намешавад.
Дар асоси сифати ичрои вазифахои хонагии бехтарини
донищчуён бахои миёнаи умумй бароварда мешавад. Дар як
вазифа бо усули системаи холдихй бахогузорй карда мешавад ва
суммаи умумй бояд то 100 хол бошад.
Вазифахои хонагии додашуда махсусан барои инкишофи
кобилияти аз худ кардани маводхои таълимй барои донишчуён
зарур дониста мешавад. Донишчуён бояд сиёхнависхои худро, ки
халли дурусти масъалахою вазифахоро дарбар мегиранд ба устод
пешнщод намоянд. Дар мавриди набудани халли дурусту мусбат
доншпчуён насия (кредит) гирифта наметавонанд.
Дар давоми омузиш . имтихонхои стандарта гузаронида
мешаванд. Рузу соати баргузоршавии имтихонхо ба донишчуён
пешакй хабар дода мешавад.
Имтихонхо дар марказй тесткабулкунй баргузор мегарданд.
Дар мавриди бахои паст гирифтани донишчу ба донишчУ ягон хел
саволи иловагй бо максади баланд намудани холхо дода
намешавад. Инчунин аз нав супоридани имтихон манъ аст.
Дар мавриди бо сабаби узрнок ба имтихон наомадани
донишчу имтихони оянда ба чои ду имтихон ба хдсоб гирифта
мешавад. Х,ангоми имтихонсупорй истифода бурдани матни
лексияхо ва китобхои дарсии дилхох манъ аст.
Тартиби бахогузорй
Дар чараёни бахогузорй ба доншпчуён тарзи бахогузории
хавасмандгардонй истифода мешавад, ки дар чадвали зерин дарч
гардидааст:
7
Шакли
Вакти санчиш Микдори ХОЛХО %
санчиш
Имтихони То 100 хол (75 хол натичаи
Хдфтаи 7-ум 25
фосилавии 1 тест ва 25 холи хаваемандй)
То 100 хол (75 хол натичаи
Имтихони
Хафтаи 14-ум тест ва 25 холи хаваемандй) 25
фосилавии 2
Имтихони То 100 хол (хамааш аз
Хдфтахои 17-
чамъбастй натичаи тест) 50
19-ум
Хамагй 100
Бахои чамъбастни донишчу дар асоси формулам зерин
муайян карда мешавад:
Бч= [ — ] х 0,5+ Ичх 0,5
дар ин чо:
Рф1 ва Рф2 - натичаи имтихонхои фосилавш 1 ва2.
Ил - натичаи имтихони чамъбастй
Бч - натичаи умумии холхои чамъбастй.
Нишонахои харфй ва ракамии бахои имтихони дар системам
кредитом тэдснл чунин аст:
Тартиби бахогузорй
Бахри Бах;ои
Бах,о бо хол дар системаи
Харфй рщамй анъатвй
А 4,0 95-100
«Аъло»
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89
В 3,0 80-84 «Х\б»
В- 2,67 75-79
с+ 2,33 70-74
с 2,0 65-69
с- 1,67 60-64 «KflwamQaxiu»
D 1,33 55-59
D- 1,0 50-54
.Fx 0-0,99 45-49
F 0 «Райрщаноатбахш»
0-44
8
Х,ачм ва намуди корхои таълимй дойр ба фанни
«Иктисодиёти чахон»
азчумла
№
I I
I il f I
р/т Номгуи мавзухо 1 1
и к
% s i
1. Максзд ва вазифахои омузиши фан 3 1 1 1
2. ^Ташаккул ва мохияти хочагии чахон 4 1 1 1 1
3. Иштирокчиёни хочагии чахон. Классификат-
сияи гурухи давлатхои дар бозори чахон 7 2 2 1 1
фаъолияткунанда
4. Механизми хочагии чахон 7 п 2 1 1 1
5. Иктидори хочагии чахон 4 1 1 1 1
6. Ахолй ва кувваи корй дар хочагии чахон 4 1 1
7. i Захирадои молиявии хочагии чахон 4 1 1 1 1
8. Прогресси илмию техникй ва хочагии чахон 5 1 1 1
9. Сохтори сохавии хочагии чахон 4 1 1 1
10. Ширкатхои трансмиллй дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
11. И п иходияхои интегратсионии (хамгироии)
хочагии чахон 4 1 1 1 1
12. Мушкилотхои глобалии (умумибашарии)
иктисодиёти чахон 5 1 1 1 1 1
13. Мамлакатхои рушдёфта дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
14. ИМА дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
15. Чопон дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
16. Иттиходи Аврупо дар хочагии чахон 4 1 1
17. Олмон дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
18. Кореяи Чанубй дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
19. Мамлакатхои ру ба тараккй дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
20. Чумхурии Мардумии Чин (ЧМЧ) дар хочагии
чахон 5 1 1 1 1 1
21. Мамлакатхои нави индусгриалй (МНИ) дар
хочагии чахон 4 1 1 1 1
22. Хиндустон дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
23. Эрон дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
24. Бразилия дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
25. Америкаи Лотинй дар хочагии чахон 4 1 1 I 1
26. Африка дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
27. Мамлакатхои ба иктисодиёти бозорй гузаранда 4 1 1 1 1
28. Иттиходи давлатхои мустакдл (ИДМ) дар
хочагии чахон 4 1 1 1
29. Федератсияи Россия дар хочагии чахон 4 1 1 1 1
30. Точикист он дар хочагии чахон 4 1 1
Хамагй: 128 32 32 32 16 16
9
НОМГУИ МАВЗУЪ ВА САВОЛХО
ДОИР БА ДАРСХ.ОИ ЛЕКСИОНИ
Мавзуи 1. Мщсад ва омузиши фан

1. Максади омузиши фан.
2. Сохтори фан.
3. Алокаи хамин фан бо дигар фащои илмй-чамъиятшиносй
Адабиёт: 12 (сад. 5-8); 13 (сах,. 25-26); 20 (сах,. 7-8)
Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цах;он

1. Мохияти хочагии чахон.
2. Хусусиятхои хоси иктисодиёти чахон.
3. Даврахои ташаккули хочагии чахон.
Адабиёт: 12 (сах,. 10-12); 13 (сах,. 31-34); 16 (сах,. 17-19)
Мавзуи 3. Иштирокчиёни хоцагии цацон. Классификатсияи гуруди

давлатхои дар бозори цахрн фаъолияткунанда
1. Субъектной хочагии чахон.
2. Гурухбандии давлатхо дар асоси дарачаи тараккиёти
бадастомада.
3. Гурухбандии давлатдо дар асоси дарачаи даромади солона
ба сари ахолй.
4. Гурухбандии давлатхо дар асоси дарачаи кушодагии
иктисодиёт.
Адабиёт: 20 (сад. 19-28); 13 (сах- 50-55); 22 (сах. 44-52)
Мавзуи 4. Механизми хоцагии ц<щон

1. Мохият ва воситахои механизми хочагии чахон.
2. Сохтори механизми хочагии чахон.
3. Масъалахои танзими равандхои хочагидорй дар хочагии
чахон.
4. Тартиботи чахонии иктисодй.
Адабиёт: 12 (сах. 72-87); 13 (сах. 31-32)
Мавзуи 5. Икршдори хоцагии цах;он

1. Мохияти иктидори хочагии чдхон.
2. Иктидори захирахои табиии хочагии чахон.
3. Захирахои ашёи хоми минералй ва сузишворй.
10
4. Накдш захирахои табии дар иктисодиёти чахон.
Адабиёт: 13 (сах,. 113-125); 10 (сад. 56-68); 22 (сах,-112-115)
Мавзуи 6. Ах;олй ва кувваи корй дар хоцагии цахон

1. Чрйгиршавии aX|OJIg дар гуруди давлатхо ва минтакдхои
чах;он.
2. Истифодаи кувваи корй.
3. Бекорй - хамчун мушкилоти глобалй.
Адабиёт: 12 (сах. 219-246); 13 (сах. 127-133); 20 (сах. 92-97);
14 (сах. 351-352)
Мавзуи 7. Захирах;ои молиявии хоцагии цахон

1. Мохияти захирахои молиявии хочагии чахон.
2. Тавсифоти умумии ташкилотхои молиявии байналхалкй.
3. Марказхои молиявии чахон.
Адабиёт: 13 (сах. 190-195); 12 (сах. 152-164); 20 (сах. 103-113)
Мавзуи 8. Прогресса илмию техники ва хоцагии цахон

1. Прогресси илмию техники (ПИТ) ва тараккиёти иктисодиёт.
2. Тамоюл ва хачми корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои
тачрибавию конструкторй (КИТваКТК).
3. Прогресси илмию техники (ПИТ) ва пешравии истехсолоти
чахон.
Адабиет: 12 (сах. 253-263): 13 (сах. 240-248); 16 (сах. 525-536)
Мавзуи 9. Сохтори сохавии хоцагии цахон

1. Дигаргунй дар сохтори сохавии хочагии чахон.
2. Комплекси сузишворию энергетикии (КСЭ) хочагии чахон.
3. Комплекси агросаноатй (КАС).
Адабиёт: 13 (сах. 146-160); 15 (сах. 24-28)
Мавзуи 10. Ширкатхои трансмиллй (Ш ТМ) дар хоцагии цахон

1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ).
2. Макоми ширкатхои трансмиллй дар хочагии чахон.
3. Бузургтарин ШТМ дар хочагии чахон.
Адабиёт: 13 (сах- 276-298); 22 (сах. 52-56); 23 (сах. 39-43)
11
Мавзуи 11. Иттих,одиях,ои интегратсионии (хамгироии) цщон
1. Модият ва заминахои хамгироии иктисодй.
2. Макраддои дамгирой.
3. Даврадои ташаккули хамгироии иктисодй.
Адабиёт: 13 (сад. 299-330); 20 (сах,. 190-204); 15 (сад. 106-110)
Мавзуи 12. Мушкилотхои глобалии (умумибашарии) икршсодиёти

цахон
1. Мохияти мушкилотхои умумибашарй ва хусусияти онхо.
2. Намудхои мушкилотхои умумибашарй.
3. Мушкилоти камбизоатй ва акибмонй.
Адабиёт: 13 (сад. 381-417); 15 (сад. 126-129); 16 (сад. 46-48)
Мавзуи 13. Мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии цах,он

1. Хусусиятдои асосии мамлакатдои рушдёфта.
2. Мамлакатдои рушдёфта дар муносибатдои иктисодии
байналхалкй.
3. Моделдои асосии хочагидории мамлакатдои рушдёфта.
Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цахон

1. Хусусиятдои хоси тараккиёти ицтисодй.
2. Мавкеи ИМА дар истедсолоти чадон.
3. ИМА дар муносибатдои иктисодии байналхалкй.
4. Мавкеи ИМА дар савдои байналхалкй.
Адабиет: 12 (сад. 385-409); 13 (сад. 468478); 14 (сад. 185-193);
16 (сад. 260-270)
Мавзуи 15. Цопон дар хоцагии цахон

1. Омилдо ва суръати пешравии иктисодиёти Чопон.
. 2. Мавк,еи Чопон дар истедсолоти чадон.
3. Мушкилотдои пешравии иктисодиёт.
Мавзуи 16. ИттиходиАвруподархоч/агиич/ахон

1. Хусусиятдои пешравии ик,тисодиёт.
2. Ташаккули механизми хочагидорй.
12
3. Иттиходи Аврупо (ИА) дар системаи алокдх,ои
байналмилалй.
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цщон

1. Тараккиёти иктисодиёти Олмон.
2. Самгхои асосии сиёсати иктисодй.
3. Алокахои иктисодии берунаи Олмон.
Мавзуи 18. Кореяи Цанубй дар хоцагии цахон

1. Заминахои асосии пешравии иктисодиети КореяиЧднубй.
2. Суръат ва омилхои тараккиёти иктисодиёт.
3. Савдои берунаи Кореяи Чанубй.
22 (сах. 380-382)
Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба тарахрц дар хоцагии цахон

1. Мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон.
2. Мамлакатхои ру ба тараккй дар таксимоти байналхалкии
мехнат.
3. Мамлакатхои ру ба. тараккй дар харакати байналмилалии
капитал.
Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЦМЧ)дар хоцагии цахон

1. Самтхои асосии пешравии иктисодиёт.
2. Хусусиятхои асосии механизми хочагидорй.
3. Алокахои иктисодии Чин бо Чумхурии Точикистон.
16 (сах. 334-350)
Мавзуи 21. Мамлакатдои нави индустриалй (МНИ) дар хоцагии

цахон
1. Классификатсияи (гурухбандии) мамлакатхои нави
индустриалй.
2. Тавсифоти нисбии суръати афзоиши иктисодиёти МНИ ва
омилхои ба он таъсиррасон.
3. Хусусиятхои пешравии МНИ-и Чднубу Гарбии Осиё.
13
Адабиёт: 13 (сах;. 538-548); 15 (сах. 436-447); 22 (сах. 376-382)
Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цах;он

1. Тавсифоти умумии пешравии Хиндустон.
2. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодиёт.
3. Пробемахои пешравии иктисодиёт.
4. Хиндустон дар муносибатхои иктисодии байналхалкй.
Адабиёт: 12 (сах. 597-617); 13 (сах. 550-557); 14 (сад. 330-
339); 22 (сах. 366-374)
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цах<он

1. Тавсифоти умумии тараккиёти иктисодиёти Эрон.
•2. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Эрон.
3. Фаъолияти щтисодии берунаи Эрон.
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цах;он

1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт.
2. Хусусиятхои асосии сохтори икгасодто щтимой.
3. Алокахои иктисодии берунаи Бразилия
Мавзуи 25. Америкаи Лотинй

1. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодию ичпщой.
2. Омилхои берунаи тараккиёт.
3. Савдои хоричй.
Мавзуи 26. Африка дар хоцагии цах,он

1. Тавсифоти умумии тараккиёти иктисодиёти Африка.
2. Моделхои асосии пешравии иктисодию ичтимой.
3. Тамоюлхои замонавии пешравии иктисодию ичгимой.
Мавзуи 27. Мамлакатдои ба иктисодиёти бозорй гузаранда

1. Намуд ва моделхои ислохотхои сисгемавй.
2. Шароитхои аввалин барои гузаронидани ислохотхои
системавй.
3. Пахлухои иктисоди берунаи ислохотхои системавй.
14
Адабиёт: 13 (сад. 600-610); 15 (сад. 451-462)
Мавзуи 28. Итти%оди давлапщои мустакцл (ИДМ)

дар хоцагии цах;он
1. Хусусиятдои пешравии иктисодиёти собик, Ч,умдуридои
Шуравй.
2. Ташаккули механизми бозории танзими савдои беруна.
Адабиёт: 13 (сад. 657-670); 15 (сад. 456-462)
Мавзуи 29. Федератсияи Россия дар хоцагии цах,он

1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт.
2. Федератсияи Россия дар алокддои хочагии чадон.
3. Алокддои иктисодии хоричй бо давлатдои ИДМ.
Адабиёт: 12 (сад. 642-661); 13 (сад. 690-710); 15 (сад. 476-500);
23 (сад. 290-307)
Мавзуи 30. Точцкистон дар хоцагии ца^он

1. Мавкеи Точикистон дар хочагии чадон.
2. Содадои асосии афзалиятноки иктисодиёти миллй.
3. Таъсири маблаггузории хоричй ба пешравии иктисодиёт.
15
НОМГУИ МАВЗУЪ ВА САВОЛХО ДОИР БА
ДАРСХДИ АМАЛИ
Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цахон

1. Хусусиятхои хоси иборахои «Иктисодиёти чадон», « Х о ч ап ш
чахон» ва «Хочапш умумичахонй».
2. Хочагии чахон хамчун системаи мураккаби иктисодй.
3. Даврахои асосии ташаккул ва пешравии иктисодиёти чахон.
Адабиёт: 12 (сах. 10-12); 13 (сах. 31-34); 16 (сад. 17-19)
Мавзуи 3. Гурухбандии давлатхо дар асоси дарацаи таращиёпт

бадастовардашуда
1. Давлатхои тараккикарда бо иктисоди бозорй.
2. Давлатхои ру ба тараккй бо иктисоди бозорй.
3. Давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда.
Мавзуи 4. Механизми хоцагии цахон

1. Вазифахои асосии чамъиятии механизми хочапш чахон.
2. Кисматхои асосии механизми хочагии чахон.
3. Тартиботи байналмилалй ва ба хам таъсиррасонии давлатхо.
Адабиёт: 12 (сах. 72-87); 13 (сад. 31-32)
Мавзуи 5. Ицтидори хоцагии цахон

1. Мачмуи захирахои иктисодй хамчун иктидори хочапш
Чахон.
2. Сохтори захирахои минералй.
3. Захирадои геологии пешбинишудаи ашёи хоми минералй ва
сузишворй.
Адабиёт: 13 (сах-113-125); 10 (сад. 56-68); 22 (сах. 112-115)
Мавзуи 6. Ахолй ва кувваи корй дар хоцагии цахон

1. Сифати кувваи корй.
2. Мухочирати мехнатй ва намудхои он.
3. Самтхои мухочирати мехнатй.
Адабиёт: 12 (сах. 219-246); 13 (сад. 127-133); 20 (сах. 92-97);
14 (сах. 351-352)
16
Мавзуи 7. Захирахои молиявии хоцагии цахон
1. Мохияти захирахои молиявй хам ба маънои васеъ, хам ба
маънои махдуд.
2. Механизми бозтаксимкунии захирахои молиявии чахон.
3. Бозорхои молиявии чахон.
Мавзуи 8. Прогресса илмию техники (ПИТ) ва хоцагии цахон

1. Равияхои асосии таъсири ПИТ ба пешравии хочагии чахон.
2. Корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавии
конструкторй хамчун киемати мухими ПИТ.
3. Сиёсати илмию техники.

1. Тамоюли умумй дар сохтори сохавии хочагии чахон.
2. Мохияти комплекси агросаноатй (КАС).
3. Хусусияти хоси истифодаи захирахои сузишворию
энергетики дар давлатхои рушдёфта ва ру ба тараккй.
Адабиёт: 13 (сах. 146-160); 15 (сах. 24-28)
Мавзуи 10. Ширкатхои трансмиллй (Ш ТМ) дар хоцагии цахон

1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ).
2. Накши ШТМ дар раванди чахонишавии алокахои
хочагидории байналхалкй,
Мавзуи 11. Иттиходияхои интегратсионии (хамгироии) цахон

1. Мохияти интегратсияи (хамгироии) иктисодй ва омилхои
асосие, ки равандхои интегратсиониро муайян менамоянд.
2. Интегратсияи иктисодй хамчун омили таъминкунандаи
шароитхои мусоид барои давлатхои иттиход.
3. Иттиходи Аврупо хамчун иттиходияи интегратсионии
намунавй.
Адабиёт: 13 (сах. 299-330); 20 (сах. 190-w ira -n m
К И Т О Б Х О Н А И
Доаншгох;'! технология
Точ к итоя
ВИВ ЛИОТ В К А
TtxMMuiN . .,г.» университета
17 Таджакасим
инв. №
Мавзуи 12. Мушкилотхои глобалии (умумибашарии) ицтисодиёти
цахон
1. Мохият, нащп ва пахлухои иктисодии мушкилотхои
глобалй.
2. Навъхои мушкилотхои глобалй.
3. Бухрони экологи хамчун мушкилоти глобалй.
Мавзуи 13. Мамлакатхои рушдёфта дар хоцагии цахон

1. Тавсифоти умумии мамлакатхои рушдёфта.
2. Мавкеи мамлакатхои рушдёфта дар истехсолоти чахон.
3. Накши алокахои иктисодии берунй дар пешравии
иктисодиёти мамлакатхои рушдёфта.
Мавзуи 14, ИМА дар хоцагии цахон

1. Хусусиятхои хоси тараккиёти иктисодиёти ИМА.
2. Мавкеи ИМА дар истехсолоти чахон.
3. Стратегиям иктисодии беруна.
16 (сах. 260-270)
Мавзуи 15. Чопон дар хоцагии цахон

1. Тавсифоти умумии тараккиёти иктисодиёти Чопон
2. Таъсири корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй ба пешравии иктисодиёти Чопон.
3. Модели механизми хочагидории Чопон.
Адабиёт: 12 (сах. 408-428); 13 (сах. 494-510); 14 (сах- 275-296)
Мавзуи 16. ИттиходиА вруподархоцагиицахон

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Иттиходи Аврупо
(ИА).
2. Тамоюли пешравии иктисодиёти ИА.
3. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти ИА.
18
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цах,он
1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Олмон.
2. Модели иктисодию ичтимоии тараккиёти хочагидории
Олмон.
3. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Олмон.
Адабиёт: 12 (сах;. 449-460); 15 (сад. 119-125); 22 (сад. 336-339)
Мавзуи 18. Кореяи Ч,анубй дар хоцагии цсщон

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
2. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи Чднубй.
3. Сохтори хочагидории Кореяи Чанубй.
Адабиёт: 11 (сах. 31-35); 12 (сад. 464-484); 15 (сад. 436-439);
22 (сад. 380-382)
Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба таращй дар хоцагии цах;он

1. Тавсифоти умумии мамлакатхои ру ба тараккй.
2. Сабабхои акибмонии иктисодии мамлакатхои ру ба тараккй.
3. Тамоюлхои пешравии иктисодиёти мамлакатхои ру ба
тараккй.
Адабиёт: 12 (сах. 486-500); 13 (сад. 513-536); 16 (сад. 291-300)
Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЧМЧ) дар хоцагии цахрн

1. Омилхои асосии таъсиррасон ба пешравии иктисодиёти
ЧМЧ.
2. Сохтори хочагидории ЧМЧ дар замони муосир.
3. Мавкеи ЧМЧ дар хочагии чахон.
16 (сах. 334-350)
Мавзуи 21. Мамлакатдои нави индустриалй (МНИ) дар хоцагии

цах,он
1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти МНИ.
2. Даврахои тараккиёти МНИ.
Адабиёт: 13 (сад. 538-548); 15 (сад. 436-447); 22 (сах. 376-382)
Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цах;он

1. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодию ичтимоии
Хиндустон.
2. Модели иктисодии Хиндустон.
3. Сохтори хочагидории Хдндустон.
22 (сад. 366-374)
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цая;он

1. Натичахои ислодоти иктисодй дар хочагидории Эрон.
2. Пешравии содадои асосии саноати Эрон.
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цщон

1. Омилдои асосии ба пешравии иктисодиёти Бразилия
мусоидаткунанда.
2. Тамоюлдои асосй ва мушкилотдои иктисодиёти Бразилия.
3. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Бразилия.

1. Хусусиятдои асосии модели замонавии пешравии
иктисодиёти Америкаи Лотинй.
2. Алокадои иктисодии хоричй.
Мавзуи 26. Африка дар хоцагии ца^он

1. Давлатдои нисбатан (аз лидози иктисодй) рушдёфтаи
Африка.
2. Баъзе давлатдои суструшдёфтаи Африка.
3. Сабабдои асосии акибмонй.
Мавзуи 27. Мамлакатдои ба икршсоди бозорй гузаранда

1. Консепсиядо ва самтдои ислодоти системавй.
2. Содадои асосии ислодоти системавй.
3. Ташаккули сохтори нави иктисодй ва ислодот дар содаи
ичтимоиёт.
Адабиёт: 13 (сад. 600-610); 15 (сад. 451-462)
20
Мавзуи 28. Иттидоди давлапщои мустакцл (ИДМ) дар хоцагии
цах,он
1. Баъзе хусусиятдои хоси давраи гузариш ба иктисоди бозорй
дар давлатдои ИДМ.
2. Ислохоти иктисодй дар содаи савдои беруна.
Адабиёт: 13 (сад. 657-670); 15 (сад. 456-462)
Мавзуи 29. Федератсияи Россия дар хоцагии цах;он

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Россия.
2. Мушкилотдои пешравии иктисодиёт.
3. Мавкеи Россия дар хочагии чадон.
23 (сад. 290-307)
Мавзуи 30. Точикистон дар хоцагии цах1он

1. Баъзе мулодизадо дойр ба мусбй гузаронидани баланси
пардохт ва зиёд гардонидани диссаи содирот нисбат ба
воридот.
2. Хдмкоридои иктисодии хоричии Чумдурии Точикистон.
21
НОМГУИ МАВЗУЬ ВА САВОЛХО ДОИР БА
ГУЗАРОНИДАНИ БОЗИ^ОИ КАСБИ
Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цщон

1. Модиятдои алтернативии ибораи хочапш чах,он.
2. Таърихи ташаккули хочагии чадон.
3. Нишондидандахои асосии пешравии хочагии чадон.
Адабиёт: 12 (сах,. 29-36); 13 (сах,. 26-33); 16 (сах. 18-20)
Мавзуи 3. Иштирокчиёни (субъектной) хоцагии цах;он.

Классификатсияи г)>рух1и давлатдои дар бозори ца^он
фаъолияпшунанда
1. Гуруди субъектной хочагии чахон.
2. Нишондихандахои асосии ба гуруддо чудонамоии давлатхо.
Мавзуи 4. Механизми хоцагии цах,он

1. К^исматхои таркибии механизми хочагии чахон.
2. Накдш щтисодиётхои миллй дар пешравии хочапш чахон.
3. Накдш ширкатхои трансмиллй, иттидодиядои байнидавлатй
ва байналмилалй дар пешравии хочагии чахон.
Адабиёт: 12 (сах. 79-86); 13 (сах. 32-35)
Мавзуи 5. Потенсиали хоцагии цах;он

1. Сохтори потенсиалии хочагии чахон.
2. Сохтори содавии махсулоти умумии дохилии (МУД-и)
давлатхои пешрафтаи саноатй.
3. Захирахои сохибкории хочапш чахон.
Адабиёт: 13 (сах. 113-270): 10 (сах. 59-67): 22 (сад. 114-118)
Мавзуи 6. Ах;олй ва кувваи корй дар хоцагии цщон

1. Тамоюл ва сохтори адолии чадон.
2. Ахолии фаъоли иктисодй.
3. Бекорй дар байни чавонон.
Адабиёт: 12 (сад. 223-237): 13 (сах. 127-135); 20 (сад. 92-100);
14 (сад. 350-353)
22
Мавзуи 7. Захирахои молиявии цахон
1. Бозори молиявии чадон.
2. Иштирокчиёни асосии бозори молиявии чадон.
3. Бозори чадонии асъор.
Мавзуи 8. Прогресси илмию техникй (ПИТ) ва хоцагии цахон

1. Харочотдо барои кордой илмй-тадащотй ва коркардхои
тачрибавию конструкторй дар хочагии чадон.
2. Нишондидандадои асосии навоваридо.

1. Дигаргунидо дар сохтори иктисодиёти мамлакатдои
рушдёфта.
2. Дигаргунидо дар сохтори иктисодиёти мамлакатдои ру ба
тараккй-
3. Содтори содавии саноати чадон.
Адабиёт: 13 (сад. 147-149); 15 (сад. 25-28)
Мавзуи 10. Корпоратсияхои трансмиллй (КТМ ) дар хоцагии цахон

1. Консепсиядои назариявии муосир дойр ба КТМ.
2. Сарчашмадои фаъолияти самараноки КТМ.
3. Сохтори КТМ.
Адабиёт: 13 (сад. 277-284); 22 (сад. 53-56); 23 (сад. 4043)
Мавзуи 11. Ипипиходияхои интегратсионии цахон

1. Модияти иктисодии интегратсияи байналхалкй.
2. Намуддои интегратсияи иктисодии байналхалкй.
3. Иттидодиядои калони интегратсионй дар мисоли НАФТА ва
МЕРКОСУР.
Адабиёт: 13 (сад. 299,301-305,314-322); 20 (сад. 199-203);
15 (сад. 108-109)
Мавзуи 12. Мушкилотхои умумибашарии (глобалии> хоцагии цах;он

1. Хусусиятдои умумии мушкилотдои умумибашарй.
2. Роддои аз байн бурдани камбизоатй ва акдбмонй.
3. Мушкилотдои таназзули системаи иктисодии чадон.
23
Адабиёт: 13 (сах,. 381-384, 396-398); 15 (сад. 128-129); 16 (сах,-
45-48)
Мавзуи 13. Мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии цах,он

1. Накдш мамлакатдои рушдёфта дар савдои чахонй.
2. Сиёсати кушод гардидани режими савдои беруна дар
мамлакатдои рушдёфта.
Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цах^он

1. Хусусиятдои асосии пешравии иктисодиёти ИМА нисбат ба
Чопон ва Олмон кадомдоянд.
2. Тавсифоти кувваи кории америкой.
3. Хусусиятдои хоси савдои берунаи ИМА.
16 (сад. 268-269)
Мавзуи 15. Чопон дар хоцагии цах;он

1. Хусусиятдои хоси пешравии иктисодиёти Чопон.
2. Аз руи кадом нишондидандадо иктисодиёти Чопон аз ИМА
акиб меистад.
3. Омилдое, ки садди роди пешравии иктисодиёти Чопон
дастанд, кадомдоянд.
Мавзуи 16. Иттих;оди Аврупо дар хоцагии цах;он

1. Тавоноии асосии иктисодии минтака ба диссаи кадом
давлатдои пешрафтаи он рост меояд.
2. Дар Иттидоди Аврупо сиёсати пешравии кишоварзй чй тавр
танзим карда мешавад.
3. Дар системаи алокадои хочагидории чадонй Иттидоди
Аврупо аз лидози кадом нишондидандадо нисбат ба ИМА
пешсаф аст.
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цщон

1. Накши кордой илмй-тадкикотй ва коркарддои тачрибавию
конструкторй дар пешравии иктисодиёти Олмон.
2. Мавкеи Олмон дар Иттидоди Аврупо.
24
3. Алокадои савдои хоричии Олмон.
Мавзуи 18. Кореяи Чанубй дар хоцагии цах;он

1. Омилхои асосии пешравии иктисодиёт.
2. Омшщ>и асосие, ки садди роди пешравии иктисодиёт
мегарданд.
3. Накщи Кореяи Чднубй дар бозорй чадон.
22 (сад. 380-382)
Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба пшращй дар хоцагии цах;он

1. Омилдои асосии пешравии мамлакатдои ру ба тараккй.
2. Мавкеи мамлакатдои ру ба тараккй дар истедсолоти чадон.
3. Накши алокадои иктисодии берунаи мамлакатдои ру ба
тараккй дар хочдгии чадон.
Адабиёт: 12 ((сад. 502-519); 13 (сад. 513-536); 16 (сад. 298-300)
Мавзуи 20. Чу-Щурии мардумии Чин (ЧМЧ) дар хоцагии ца.\он

1. Аз руи андозаи МУД ба сари адолй Ч.МЧ ба гуруди кадом
давлатдои чадон шомил аст.
2. Омилдои асосии пешравии иктисодиёт.
3. Модияти куввадои истедсолкунандаи Ч.МЧ.
16 (сад. 343-345)
Мавзуи 21. Мамлакапщои нави индустриалы (МНИ) дар хоцагии

цах;он
1. Номгуи гуруди мамлакатдои нави индусгриалй (МНИ).
2. Омилдои пешравии МНИ.
Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цах,он

1. Омилдои асосии пешравии иктисодиёти Хдндустон.
2. Мушкилотхои аз байн бурдани камбизоатй.
3. Мавкеи Хиндустон дар содирот ва воридоти мадсулот дар
чадон.
22 (сад. 367-370)
25
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цах;он
1. Самтхои асосии пешравии иктисодиёти Эрон.
2. Барномаи иктисодии пешравии иктисодиёти Эрон.
3. Масъалахои пешравии сохаи автомобилсозй.
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цщон

1. Бразилия аз руи аксари нишондихандахои иктисодй ба
кадом гурухи давлатхои чдхон шомил аст.
2. Омилхои асосии пешравии иктисодиёт.
3. Савдои берунаи Бразилия.

1. Се давлатй бузурги Америкаи Лотинй.
2. Моделхои асосии пешравии иктисодиёт.
3. Накши мамлакатхои Америкаи Лотинй дар содироти чахон.
Мавзуи 26. Африка дар хоцагии цах,он

1. Кадом мамлакатхои Африка аз захирахои нафт, газ ва уран
бой хастанд.
2. Моделхои асосии пешравии иктисодиёти Африка.
3. Вазъияги демографии Африка.
Адабиёт: 13 (сах. 577-590); 11 (сах- 37-38); 22 (сах. 399-402
Мавзуи 27. Давлатдои ба икрписоди бозорй гузаранда

1. Усули радикалии ислохоти иктисодй.
2. Бартарии давлатхои Балтика нисбат ба Давлатхои ИДМ дар
гузариш ба иктисодиёти бозорй.
3. Хусусиятхои ислохоти системавй дар сохаи муносибатхои
асъорй.
Адабиёт: 13 (сах. 600-612); 15 (сах. 461-462)
Мавзуи 28. Итпищоди давлатдои мустщип (ИДМ) дар хоцагии

цах;он
1. Таъминоти захирахои табий дар ин давлатхо.
26
2. Ч,умх,урих,ое, ки барои исгех,соли донагихо ва гушт
шароитхои мусоид доранд.
3. Россия, хамчун давлатй бузурги истехсолкунанда ва
содиркунандаи маводхои энергетикй дар доираи давлатхои
ИДМ.
Адабиёт: 13 (сах. 657-689); 15 (сах. 459-461)

1. Таъсири кухнашавии аппарата истехсоли ва норасоии
маблагхои капитали ба пешравии иктисодиёти Россия.
2. Кушодагии иктисодиёт ва меъёри содирот дар Россия.
3. Мавкеи Федератсияи Россия дар савдои берунаи чадон.
Адабиёт: 12 (сах. 642-662); 13 (сах. 690-710); 15 (сад. 477-500);
23 (сах. 299-305.)
Мавзуи 30. Точикистон дар хоцагии цах>он

1. Накдш Точикистон дар хочагии чахон.
2. Сохахои асосии афзалиятнок.
3. Корхонахои муштараки фаъолияткунанда дар Чумхурии
Точикистон.
27
НОМГУИ МАВЗУЪ ДОИР БА МА^ФШЩОИ ДАРСИ ВА
КОРХОИ ХАТТИ
Мавзуи 2. Ташаккул ва модияти хоцагии цах;он

1. Модияти хочагии чадон.
2. Хусусиятдои мудими хочагии чадон.
3. Сабабдои асосии пешравии алокадои иктисодй дар байни
давлатдо.
Мавзуи 3. Иштирокчиёт (субъектной) хоцагии цах;он.

Классификатсияи гурух;и давлапцои дар бозорй цах;он
фаъолияткунанда
1. Гурудбандии давлатдо дар бозорй чадон.
2. Нишондидандадои асосии гурудбандии давлатдо.
3. Мамлакатдои рушдёфта дар хочагии чадон.
4. Мамлакатдои ру ба тараккй дар хочагии чадон.
Мавзуи 4. Механизми хоцагии цах,он

1. Модияти механизми хочагии чадон.
2. Воситадои механизми хочагии чадон.
3. Содтори механизми хочагии чадон.
4. Модияти тартиботи байналхалкй.
Адабиёт: 12 (сад. 73-88); 13 (сад. 31-32)
Мавзуи 5. Потенсиали хоцагии ца^он

1. Модияти потенсиали хочагии чадон.
2. Класификатсияи потенсиали хочагии чадон.
3. Захирадои ашёи хом ва сузишворй дар хочагии чадон.
Мавзуи 6. Ах;олй ва кувваи корй дар хоцагии цщон

1. Афзоиши адолии чадон асосан аз дисоби кадом гуруди
давлатдо ба амал меояд.
2. Назариядои асосй дойр ба таъсиррасонии афзоиши адолй ба
пешравии иктисодиёт.
3. Бекорй дар доираи чавонон.
28
Адабиёт: 12 (сах;. 222-225); 13 (сад. 129-142); 20 (сах. 94-96);
14 (сах. 350-352)
Мавзуи 7. Захирах;ои молиявии цах^он

1. Сохтори захирадои молиявии чадон.
2. Вазифахои бозори молиявии чахон.
3. Калонтарин марказхои молиявии чахон.
Мавзуи 8. Прогресси илмию техникй (ПИТ) ва хоцагии цщон

1. ПИТ хамчун омили мухими пешравии хочагии чахон.
2. Хдссаи харочотхо барои корхои илмй-тадкдкотй дар МУД-и
чадонй.
3. Таъсири ПИТ ба пешравии иктисодиёт.

1. Тамоюли умумй дар сохтори сохавии хочагии чадон.
2. Сохадои асосии комплекси агросаноатй (КАС).
3. Дигаргунихо дар сохтори истеъмоли захирадои энергетикй.
Адабиёт: 13 (сад. 146-157); 15 (сад. 26-27)
Мавзуи 10. Корпоратсияхои трансмиллй (КТМ ) дар хоцагии цахон

1. Омилхои мухими фаъолияти самараноки КТМ.
2. Сохтори КТМ.
3. КТМ хамчун объекта мухими инвеститсияхои мусгащши
хоричй.
Мавзуи 11. Иттиходияхои интегратсионии цахон

1. Намудхои интегратсияи иктисодии байналхалкй.
2. Калонтарин иттиходияхои интегратсионии чадон.
3. Ассотсиатсияи Америкаи Шимолии савдои озод (НАФТА):
вазифадо ва сабабхои ташкилнамой.
Мавзуи 12. Мушкилотхои умумибашарии (глобажи) хоцагии цахон

1. «Глобалишавй» хамчун равняй мухими илмй.
29
2. Классификатсияи мушкилотхои умумибашарй.
3. Хусусиятхои умумии мушкилотхои умумибашарй.
Адабиёт: 13 (сах. 381-385); 15 (сах. 128-129); 16 (сад. 46-48)
Мавзуи 13. Мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии цахон

1. Хусусиятхои хоси мамлакатхои рушдёфта.
2. Мамлакатхои рушдёфта дар истехсолоти чахон.
3. Накдш алокахои иктисодии беруна дар пешравии
мамлакатхои рушдёфта.
Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цахон

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти ИМА.
2. Таъсири корхои илмй-тадкикотй дар пешравии иктисодиёти
ИМА.
3. Мавкеи ИМАдар истехсолоти чадон.
16 (сах. 264-269)
Мавзуи 15. Цопан дар хоцагии цахон

1. Омилхои асосии тараккиёти иктисодиёти Чопон.
2. Мушкилотхои асосии тараккиёти иктисодиёти Чопон.
3. Чопон хамчун хамкорй калони ИМА.
Мавзуи 16. Иттидоди Аврупо дер хоцагии цах,он

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти ИА.
2. Тавоноии асосии иктисодии ИА ба кадом давлатхои
рушдёфта рост меояд.
3. Харочотхо барои корхои илмй-тадоикотй дар ИА.
Адабиёт: 13 (сах. 452-459); 12 (сад. 429-432); 14 (сах. 235-240)
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цахон

2. Омилхои пешравии иктисодиёт.
3. Омилдое, ки садци роди пешравии иктисодиёт мегарданд.
30
Мавзуи 18. Кореяи Чанубй дар хоцагии цахон
1. Омшдои асосии пешравии иктисодиёт.
2. Самтхои асосй ва дурнамой тараккиёти корх,ои илмй-
тадкикотй.
3. Суръати пешравии гардиши савдои х ори чи и Кореяи Чанубй.
Адабиёт: 11 (сах. 31-34); 12 (сах. 465-466,479); 15 (сах. 436-
438); 22 (сах. 378-382)
Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба таракрсц дар хоцагии цахон

1. Пешравии иктисодиёти мамлакатхои ру ба тараккй нисбат
ба давлатхои рушдёфта дар 15-соли охир.
2. Харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй дар мамлакатхои
ру ба тараккй.
3. Мавкеи мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон.
Адабиёт: 12 (сах. 502-504,508); 13 (сад. 513-524); 16 (сад. 295-
300)
Мавзуи 20. Чумдурии мардумии Чин (ЧМЧ) дар хоцагии цахон

1. Омилхои пешравии иктисодиётиЧМЧ.
2. Мавкеи ЧМЧ дар истехсолоти чахон.
3. ЧМЧ хамчун хамкорй мухими Чумхурии Точикистон.
Адабиет: 12 (сах. 578-582); 13 (сах. 613-637); 14 (сад. 313-319);
16 (сад. 344-349); 4 (сад. 330-340)
Мавзуи 21. Мамлакатхои наш индустриалй дер хоцагии цахон

1. Суръати пешравии иктисодиети МНИ нисбат ба
мамлакатхои ру ба тараккй.
2. Мамлакатхои нави индустриалии Чанубу Шаркии Осиё.
3. Нишондихаддадои иктисодии тараккиёти Гонконг.
Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цахон

1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Хиндустон.
2. Харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй дар Хиндустон.
3. Савдои берунаи Хиндустон.
Адабиёт: 12 (сад. 597-598,612); 13 (сад. 551-556);
14 (сах. 330-337); 22 (сад. 369-371)
31
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цахон
1. Эрон дамчун мамлакати агросаноатй.
2. Хамкорони савдои хоричии Эрон.
Адабиёт: 24 (сах. 4-7); 25 (сад. 3-8); 13 (сах. 566-568)
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цахон

1. Суръати пешравии иктисодиёти Бразилия, нисбат ба
иктисодиёти чахон.
2. Хиссаи харочотхо барои корхои илмй-тадкик,отй дар
Бразилия.
3. Накдпи давлат дар пешравии иктисодиёти Бразилия.
Адабиёт: 12 (сад. 558-560, 568-569); 15 (сах. 445-447);
22 (сах. 393-396)

1. Хусусиятхои модели асосии пешравии мамлакатхои хурди
Америкаи Лотинй.
2. Гуруххои асосии иктисодию савдо.
3. Ворид гардидани маблаггузорихои мустакими хоричй ба
иктисодиёти минтака.
Мавзуи 26. Африка дар хоцагии цахон

1. Захирахои сузишвории минералй дар Африка.
2. Пахлухои мусбй ва манфии пешравии иктисодиёти Африка.
3. Мушкилотхои демографии Африка.
Адабиёт: 13 (сах. 577,582, 583); 11 (сах. 36-37); 22 (сах. 399-
404)
Мавзуи 27. Давлатхои ба икршсоди бозорй гузаранда

1. Мохияти ислохоти системавй.
2. Хусусиятхои пешравии иктисодиёти Ч,МЧ ва Ветнам.
3. Модели ислохоти ботадрич.
Адабиёт: 13 (сах. 658-660); 15 (сах. 456-460)
32
Мавзуи 28. Иттидоди давлапцои мустщил (ИДМ) дар хоцагии
цах,он
1. Мавкеи чугрофй ва системаи коммуникатсияи наклиётии
давлатхои собик Иттиходи Шуравй.
2. Д арами пешравии иктисодию ичтимой.
3. Фаркияти тамаддунню мадании давлатдои ИДМ.
Адабиёт: 13 (сах,. 658-660); 15 (сад. 457-461)

1. Суръати афзоиши иктисодиёти Россия, нисбат ба иктисодиёти
чадон дар солхои охир.
2. Накши маблагтузоридои капиталй дар пешравии иктисодиёти
Федератсияи Россия.
3. Омилдои асосие, ки барои пешравии иктисодиёти Россия дар
хочагии чадон таъсир мерасонадд.
23 (сад. 297-301)
Мавзуи 30. Тоцикистон дар хоцагии цахон

1. Барои чй содаи энергетикаи обй дар Чумдурии Точикистон
содаи афзалиятнок ба шумор меравад.
2. Фаъолияти корхонадои муштарак дар Точикистон.
3. Сабабдои асосии манфй будара баланси пардохт дар
Чумдурии Точикистон. , . . . . . . . . . .
33
II. НОМГУЙ. МУНЛАРИЧА ВА МАЗМУНИМУХТАСАРИ
МАВЗУХОИЛЕКСИОНИ
МАВЗУИ 1. МАКСАДИ ОМУЗИШ ВА ВАЗИФАХОИ ФАННИ

«ИКТИСОДИЁТИ ч а х о н »
1.1. Мацсади омузиши фан.

1.2. Сохтори фан.
1.3. Алокаи хамин фан бо дигар фанхои илмй-чамъиятшиносй.
1.1.Мщсадч омузиши фан
Иктисодиёти чахонро дар гузапгга хам меомухтанд, аммо
холо ба ин фан хдмчун ба фанни мусгакил таваччух бештар
гардидааст. Омузиши иктисодиёти чахон ягон вакт ин кздар
ахамияти калон надошт, тавре ки холо дорад. Барои он, ки дар
замони муосир давлатхои чахон дар чорчубаи хочагидорй дойр ба
муносибатхои иктисодию ичтимоиашон бо хам пайваста ва аз
якдигар вобаста мебошанд. Ва ягон давлатй чахон (хатто Иёлоти
Муттахидаи Амрико бо хамон иктидору бузургиаш) дар
алохидагй фаъолияти хочагидориашро пеш бурда наметавонад,
чунки иктисодиёти чахон (имруз зиёда аз 200 давлатй чахонро
дарбар мегирад) ва аз як системаи бо хам пайвастаи том иборат
аст. Дар шароити муносибатхои иктисодии бозорй, пурзур
гардидани ба хам пайвастагй ва аз хам вобастагии давлатхои
чахон як назарияи универсалии иктисодиёти кушодро такозо
менамояд. Хдрчи бештар фаъолияти хочагидории одамон
хусусияти байналмилалй пайдо менамояд. Ба туфайли тичорати
байналхалкии молу махсулот ва хизмат, хамчунин чараёни
байналмилалии асъор (воситахои пулй) иктисодиёти давлатхои
гуногун нисбат ба даврахои гузашта бо хам боз зичтар пайваст
гардидаанд. Бахисобгирии тагйирёбихои шароитхои
байналхалкии пешравии системаи иктисодиётхои миллй ба яке аз
талаботхои асосй табдил ёфтааст, ки дар холати муайян намудани
стратегиям пешравии натанхо корхонахои алохида, балки сиёсати
иктисодии давлат накдш мухим мебозад.
Донистани конуниятхои пешравии иктисодиёти чахон
имконият медиханд, ки мо коидахои иштирок дар бозори чахон
ва риояи муносибатхои иктисодии бозориро байни давлатхои
34
чахон амалй созем ва хавасмандии иктисодиёти миллиро химоя
намоем ва дар бозори чахон як мавкеи муайянро ишгол намоем.
Чунки холо хамаи мачмуи муносибатхои иктисодии бозорй,
алалхусус муносибатхои арзию карзй, мехнатй (вобасга ба
мухочирати байналмилалии кувваи корй), ахборотй, технологй,
коммуникатсионй (наклиёту алокд) ва х.к. факат бо мадади
якдигар ва бохам пайваст будани давлатхои чахон халлу фасл
мегарданд ва ба хар ду (ё якчанд) тараф самара мебахшанд.
Дар доираи омузиши иктисодиёти чахон усулхои
умумиилмй-тадкикош истифода мегардад, ба монанди: индуксия
ва дедуксия, усули моделсозии математикию иктисодй. Накдш
мухимро дар тахлил ва мукоисаи давлатхои гуногун чамъоварй
намудану хисобу китоб намудани ахборотй оморй мебозад. Усули
санчишию (озмоишй)-ро хам дар доираи омузиши иктисодиёти
чахон танхо дар холате истифода намудан мумкин аст, ки агар ин
санчишхо аз сахву хато тоза гардида бошанд.
Дар чараёни омузиши фанни иктисодиёти чахон ба гайр аз
чдхонбинии умумй, максадаои (вазифахои) зерин: азхуднамой ва
донистан, пешгуи намудан ва вазифаи прагматикй (амалй),
Хамчунин вобаста ба ин вазифаи нормативй ба даст оварда
мешаванд.Дар натича олим ё тадкикотчие, ки оид ба равандхои
иктисодии байналхалкй донишхои дакик иайдо намудааст,
метавонад усулхои (роххои) халли ин ё он мушкилотро, ки дар
натичаи фаъолияти системаи хочагидории байналмилалй ба амал
меояд, пешниход намояд.
Аз ин ру, максади азбарнамоии фани «Иктисодиёти чахон»
аз омузишу донистан ва амалй гардонидани анъанахо, тамоюлхо,
категорияхо ва конуниятх,ои пешравии хочагии чахон иборат
мебошад.
1.2. Сохтори фан
Вобаста ба максади омузиши фан сохтори он, аз чумла,
номгуи масъалахои зеринро дарбар мегирад:
- ташаккул ва мохияти хочапш чахон;
- иштирокчиёни бозори чахон ва гурухбандии давлатхои
чахон;
- механизми хочагии чахон;
- иктидори хочапш чахон;
35
- ахолй ва кувваи кории иктисодиёти чадон;
- захирадои молиявии хочагии чадон;
- прогресеи илмию техникй ва дочагии чадон;
- содтори содавии иктисодиёти чадон;
- бонкдо ва ширкатдои трансмиллй дар дочагаи чадон;
- иттидодиядои интегратсионй дар дочагии чадон;
- мушкилотдои умумибашарии хочагии чадон;
- мамлакатдои рушдёфта (ИМА, Чопон, Олмон, Иттидоди
Аврупо ва д.к.) дар хочагии чадон;
- мамлакатдои ру ба тараккй дар хочагии чадон;
- мамлакатдои ба иктисоди бозорй гузаранда дар хочагии
чадон;
- давлатдои Иттидоди давлатдои мустакил (ИДМ) дар
хочагии чадон;
- Россия дар хочагии чадон;
- Точикистон дар хочагии чадон.
1.3. Алокщ фан бо дигар фащои илмй-цамъиятишносй
Фанни «Иктисодиёти чадон» дамчун фанни тадассусй барои
ихтисоси 0606 (25010300), пеш аз хдма бо дамаи фандои дар дамин
кафедра омухташаванда: бизнеси байналхалкй, муносибатдои
иктисодии байналдалкй, инвеститсиядои доричй, фаъолияти
иктисодии хоричии корхона, муносибатдои байналхалкии
асъорию карзй ва д.к.; фандои берун аз кафедра омухташаванда:
маркетинга байналхалкй, менечменти байналдалкй, тичорати
байналхалкй ва д.к. алокаи зич дорад. Ва бе донисгани фанни
«Иктисодиёти чадон» омухтани фандои номбурда мушкил
мебошад. Хдмчунин донишдои досилшуда барои омузиши фандои
дигар заминаи боэътимод мегузоранд ва мусоидат менамоянд.
Савощо барои такрор:
1. Максади омузиши фан аз чи иборат аст?
2. Аз руи накшаи таълим сохтори фанро фадмонед.
3. Алокаи дамин фан бо дигар илмдои чамъиятшиносй.
36
МАВЗУИ 2. ТАШАККУЛ ВА МОХИЯТИ ХОЧАГИИ ЧАХОН
2.1. Модняти хоцагии чадон.
2.2. Хусусиятдои хоси иктисодиёти чадон.
2.3. Даврадои ташаккули хочагии чадон.
2.1. Мохияти хоцагии цахон
Барои омухтани иктисодиёти чадон, пеш аз дама мо бояд
маънои ин ибораро дарк намоем, дамчунин донем, ки барои чй
давлатдои чудогона бо якдигар дамкоридои иктисодиро ба род
мемонанд.
Х,оло дар адабиёти иктисодй фадмиши ягонаи ибораи
«Ик,тисодиёти чадон» вучуд надорад. Иборадои «Иктисодиёти
чадон», «Хочагии чадон», «Хочагии умумичахонй» синонимдои
якдигар мебошанд ва тарзи хочагидориро ифода менамоянд. Аз
ин иборадо ибораи «Иктисодиёти байналхалкй» фарк мекунад, ки
масъаладои назариявии иктисодиёти чадон ва муносибатдои
иктисодии байналхалкиро ифода менамояд.
Модияти иктисодиёти чадон (хочагии чадон)-ро дам ба
маънои васеъ, дам ба маънои маддудаш ифода намудан мумкин
аст. Ба маънои васеъаш - иктисодиёти чадон аз кулли иктисоддои
миллй иборат буда, ба маънои маддудаш - факат аз он киемати
хочагидои миллй, ки бо олами беруна пайваста ва хамкории
иктисодй доранд, иборат мебошад. Бояд кайд намуд, ки ин ду
маънидодкунии модияти иктисодиёти чадон нисбй буда, байни
индо фаркияти калон вучуд надорад, чунки доло дар ягон давлати
чадон ягон зерсодае (ва содадое) вучуд надорад, ки бо олами
беруна алокамандию сарукор надошта бошад. Ва кулли
хочагидои давлатдои алодида бо хочагидои чадонй алокдмандй ва
пайвастагии зич дошта, як системаи ягонаи томро ифода
менамоянд. Асоси ин системаро истедсоли неъматдои моддию
маънавии байналхалкй ташкил намуда, дар доираи давлатдои
алодида ин неъматдо истедсолу таксим мегарданд.
Иктисодиёти чадон дамчун система максади муайян дорад,
ки аз конеъ гардонидан талаботи инсон иборат мебошад.
2.2. Хусусиятхои хоси икршеодиёти цахон
Чи тавре дар боло нишон дода шуд, хочагии чадон аз як
системаи муайян иборат мебошад. Асоси пайдоиш ва мавчудияти
37
ин система аз ягонагии он иборат буда, баха мтаъсиррасонии
хамаи кисматхояшро ба як дарачаи устувор ифода менамояд. Дар
ин замина гардиши хдмавактаи махсулоти истехсолшуда дар
микёси умумичахонй, худган-зимнамой, фаъолият ва пешравии ин
система ба амал меояд.
Иктисодиёти чахон хамчун системаи ягона максади умумй
дорад. Фаъолияти он дар мадди охир барои конеъ гардонидани
талабот равона гардидааст. Чунки пешравии куввахои
истехсолкуна нда ва сохтани истехсолоти иав асосан бо максади
конеъ гардонидани талаботхои нав ва ба даст даровардани фоида
равона гардидаанд.
Иктисодиёти чахон ба гурухи системахои мураккаб дохил
мешавад, чунки аз элементхо, кисматхо ва субъектхо иборат аст.
Ба субъектхои иктисодиёти чахон - хочагихои миллй,
корпоратсияхои трансмиллй, иттиходияхои интегра тсношш
иктисодии байналмилалй ва онхое, кн дар навбати худ дорой
системаи хусусиятхои хос дошта мебошанд, дохил мешаванд. Хар
яке аз ин системахо барои пешравии хочагии чахон таъсиррасон
мебошанд.
Хочапш чахон категорияи (ибораи) таърихй ва иктисодиёти
сиёсй мебошад. Ин акида ба он асоснок карда мешавад, ки дар
хар як давраи таърихй, пешравии он бо хачм ва дарачаи муайяни
истехсоли, байналмилалишавй, чдхонишавй ва сохтори
иктисодию ичтимоии хочапш хоса вобаста мебошад.
Сохтори иктисодию ичтимоии хочагии чахон гуногунранг
мебошад. Мавкеи пешеафро дар он мамлакатхои саноатии
пешрафта бо дарачаи баланда муносибатхои капиталиста ишгол
менамоянд. Дигар давлатхо бошанд, мавкеи музофотиро ишгол
менамоянд.
2.3. Даврщои ташаккули хоцагии цщон
Пешравии хочапш чахонро олимон ба чунин даврахо чудо
менамоянд:
I. Ташкилёбй ва гулгулшукуфии империяи Рим, ки дар он
замон иктисодиёти чахон дар асоси тараккиёти савдо байни
давлатхои муайян ба ташкилёбй cap карда буд.
П. Мархилаи кашфиётхои Бузурш Географй, боиси тараккиёти
савдои байналхалкй гардиданд.
38
Ш. Охири асри XIX ва аввали асри ХХ.Аломатдои хоси он аз
давраи империализм ва сабзида расидани капитализм,
афзоиши мудочирати кувваи корй ва сармоя, тараккии
алокддои истедсолии байналхалкй иборат мебошанд.
IV. Аввали садаи XX то солдои 30-юм. Аз алокадои чадон
беруншавии Россия ва Мугулисгон, пайдоиши ду шакли
хочагии чадонй (капиталисгй ва сотсиалистй) аломатдои ин
давраанд.
V. Миёнадои асри XX. Ташаккулёбии хочагии чадонии
сотсиалистй, аз нав ташкилёбии он дар хочагии
умумичадонй.
VI. Парокандашавии системаи мустамликадорй (ибтидои
солдои 60-ум), пайдоиши гуруди калони мамлакатдои ру ба
тараккй ва ба алокадои хочагии чадонй фаъолона
воридшавии ондо.
VII. Миёнадои солдои 70-ум. Пастшавии накдш
родбарикунандаи ИМА дар дочагии чадон, зиёдшавии
радобати байни се марказй тараккиёти иктисодии чадон
(ИМА, Аврупои Гарбй, Чопон), пайдошавии мамлакатдои
нави индустриалй, хусусиятдои хоси ин давра мебошанд.
VIII. Ибтидои солдои 90-ум. Саршавии давраи нав дар тараккиёти
дочагии чадонй, парокандашавии системаи сотсиалистй,
пайдоиши аломатдои ягонаи дочагии чадон, пайдоиши
дочагии чадонй глобалй, ки иктисодиёти ба бозорй
гузарандаро дарбар мегирад.
IX. Худуди охирдои асри XX ва аввали асри ХХ1-ро дарбар
гирифта, давраи тараккиёти хочагии чадон бо гузариш ба
содти нави исгедсолоти чамъиятй дар асоси воситадои нави
илмй ва теднологиядои ахборотй мебошад.
Саволя;о барои такрор:
1. Мохияти иктисодии ибораи «Иктисодиёти чадон».
2. Иктисодиёти чадон дамчун системаи ягона.
3. Субъектдои иктисодиёти чадон.
4. Даврадои асосии ташаккули хочагии чадон.
39
МАВЗУИ 3. ИШТИРОКЧИЁНИ ХОЧАГИИ ЧАДОН.
КЛАССИФИКАТСИЯИ ГУРУДИ ДАВЛАТДОИ ДАР БОЗОРИ
ЧАДОН ФАЪОЛИЯТКУНАНДА
3.1. Субъектной хочагии чадон.
3.2. Гурудбандии давлатдо дар асоси дарачаи тараккиёти
бадастомада.
3.3. Гурудбандии давлатдо дар асоси дарачаи даромади солона
ба сари адолй.
3.4. Гурудбандии давлатдо дар асоси дарачаи кушода будани
3.1. Субъектной хоцагии ца.х;он
Фаъолият дар бозорй чадон донистани субъектдои
хочагидориро дар бозорй чадон так,озо менамояд. Чор гуруди
субъектдои бозорй дар бозорй чадон мавчуд аст:
1. Фирмадои содибкории миллй, ки стратегияи
байналмилалиро ба кор мебаранд.
2. Д авлатдое, ки сиёсати иктисодии хоричиро пеш мебаранд.
3. Ташкилотдои байналмилалй, ки тартиботи ягонаи
фаъолияти байналмилалии иктисодиро танзим менамоянд ва
барои устувор гардонидани бозорй чадон мусоидат
менамояд.
4. Шахсони алодида, ондое, ки давасмандии ик,тисодпашон дар
бозорй чадон ба даст оварда мешавад.
Дамаи субъектдои дар боло зикргардида метавонанд
дамчушш дар бозорй дохилй фаъолият намоянд. Дар дамон вакт
субъектдои бозорй чадон шуморида мешаванд, агар давасмандии
иктисодии ондо дар бозорй чах,он ташкил гардад.
Дар як давлат дар бозорй дудаш маводдо ва капитали
хоричиро род дода назорат мебарад, ки давасмандии корхонаю
хочагидои миллй поймол нагарданд. Барои ин макрад иборадои
резидент ва гайрирезидент ба кор бурда мешаванд, ки аз тарафи
Фонда байналмилалии асъор ба кайд гирифта шудаанд.
Критерияи (нишондидандаи асосии) чудонамоии он ба резидент
ва гайрирезидент на аз навъи шадрвандй, балки аз хусусияти
давасмандии иктисодии субъектдои хочагидорй вобаста
мебошад.
40
Ба резидентной мамлакат, хамон субъектной хочагидорие
дохил мешаванд, ки хавасмандии иктисодиашон дар хамин давлат
ба чо оварда мешавад. Ба гайрирезидентхо, хамонхое дохил
мешаванд, ки хавасмандии иктисодиашон берун аз марзи давлат
ичро мегардад.
3.2. Гурух,бандии давлшщо дар асоси дарацаи тараккиёти
бадастомада
Созмони Миллали Мутгахид вобаста ба ин нишондиханда
давлатдои чахонро ба се гурух, чудо менамояд:
Д. Давлатдои рушдёфта бо ик,тисодиётии бозорй;
2. Давлатхои ру ба тараккй бо иктисодиёти бозорй;
3. Давлатхои ба иктисодиёти бозорй гузаранда.
Ба гурух,и давлатхои рушдёфта давлатдои саноатии
пешрафтаи Америкаи Шимолй, Аврупои Еарбй ва минтакди
Укёнуси Ором дохил мешаванд. Ин гурух, Ташкилоти хдмкории
иктисодй ва рушдро ташкил медихад. Баъдтар ба ин гурух хамрох
гаигганд: Туркия, Мексика, Чехия, Мачористон ва Кореяи
Чанубй. Х,оло ин гурух, 29 давлатн пешрафтаи чахонро дарбар
гирифта, 47% махсулоти дохилии чахонро истехсол намуда, 51%
чараёни савдои байналхалкиро ишгол менамояд.
Давлатхои ру ба тараккй аз 140 давлатхои Осиё, Африка ва
Америкаи Лотинй иборат буда, даромади паст ва миёна доранд.
Ин давлатхо тахминан 40% махсулоти умумичахониро истехсол
намуда, 1/4 хдссаи воридоти чахонро ташкил менамоянд.
Давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда аз 28 давлатй
Чах,он иборат мебошанд. Аз 2 зергурухи минтакдвй иборат
хастанд. Якум зергурухи давлатхои Арупои Марказй ва Шаркдро
(аз чумла, Албанияро) дарбар мегаранд. Дуюм зергурух аз
давлатх,ои Иттиходи давлатхои мустакдл (ИДМ) ва Мугулистон,
Чумхурии мардумии Чин иборат мебошанд. Ин давлатхо
тахминан 4-5% махсулоти дохилии чахониро истехсол намуда,
воридоти онхо камгар аз 10% иборат аст.
3.3. Гуру^бандии давлатх;о дар асоси дарацаи солонаи
даромад ба сари щолй
Бонки умумичахонй дар асоси ин нишондиханда давлатхоро
ба чор гурух чудо менамояд:
41
1. Дарачаи пасти даромад ба сари ахолй (камтар аз 755 долл.);
2. Дарачаи даромади паст аз мобайн (аз 756 то 2995 долл.);
3. Дарачаи даромади боло аз мобайн (аз 2996 то 9265 долл.);
4. Дарачаи баланди даромад (зиёда аз 9266 долл.).
Ба кдтори давлатхои даромади баланд дошта ба гайр аз
давлатхои Ташкилоти хдмкории иктисодй ва рушд, боз Сингапур,
Гонконг, Мароко, давлатхои нафтсодиркунанда (Бруней, Кувайт),
давлатхои майда - дар чдзирахо: Багама, Бермуддо, Кайман
дохил мешаванд.
Давлатх,ои Аврупои Шаркд ва Америкаи Лотинй бештар ба
гурухи мамлакатхои дарачаи даромади боло аз мобайн дошта
дохил мешаванд. Чумхурии мардумии Чин, Россия, бисёр
давлатхои ИДМ, давлатхои араби нафтдор хамчун давлатхои ба
гурухи дарачаи даромади паст аз мобайн мансубанд. Ба гурухи
давлатхои даромади пастдошта кисмати зиёди давлатхои
Африкаи Тропики, Хиндустон ва хамсояхои он аз Осиёи ЧанУбй
ва як катор давлатхои ИДМ дохил мешаванд.
3.4. Гуруэфандии давлатдо дар асоси даранш кушод будан ба бозори

цах;он
Дойр ба ин нишондиханда Бонки умумичдхонй давлатхоро
ба панч кием чудо менамояд.
Аз ин лихоз, гурухи аз хама паст, давлатхое, ки хиссаи
воридоташон дар МУД камтар аз 10%-ро ташкил медихад, ба
иктисодиёти пушида дохил мешаванд.
Ба гурухи аз хама боло, давлатхое, ки хиссаи воридоташон
дар МУД зиёда аз 35%-ро ташкил медихад, иктисодиёташон ба
бозори чахон кушода шуморида мешавад. Ба мамлакатхои
иктисодиёти кушода дошта, хамчунин давлатхои хурд, ки
системаи либералии савдои хоричиро пеш мебаранд, ба монанди
Ирландия, Белгия, Нидерландхо дохил мешаванд, ки хиссаи
содироташон дар МУД зиёда аз 60%-ро ташкил менамояд.
Аксари давлатхои ба иктисодиёти бозорй гузаранда, аз
чумла Россия ва Чумхурии Точикистон ба гурухи давлатхои
иктисодиёташон кушода дохил мешаванд.
42
1. Фирмахда сохдбкории миллй, хамчун субъекти хочагии
ч;а^он.
2. Давлат, хамчун субъекти хочагии чахон.
3. Ташкилотхои байналмилалй, хамчун субъекти хочагии
чадон.
4. Гурухи давлатхои рушдёфта.
5. Гурухи давлатхои ру ба таракдй.
6. Гурухбандии давлатхо до!ф ба дарачаи солонаи даромад ба
сари ахолй.
7. Гурухбандии давлатхо дойр ба кушода будан ба бозорй
чахон.
МАВЗУИ 4. МЕХАНИЗМИ ХОЧАГИИ ЧАДОН

4.1. Мохият ва воситахои механизми хочагии чахон.
4.2. Сохтори механизми хочагии чахон.
4.3. Масъалахои танзими равандхои хочагидорй дар хочагии
чахон.
4.4. Тартиботи чахонии иктисодй.
4.1. Мохият ва воситахои механизмы хоцагии ца%он
Механизми хочагии чахон системаи амалигардонии
моликият ва исгифодаи куввахои истехсоли, мачмуи навъ ва
усулхои танзим ва хавасмандгардошш равандхои иктисодй дар
модёси чахонй, хамчунин цоидахои ташкилию хукуклро, ки ба
истехсол, таксим, мубодила ва исгеъмоли махсулоти
истехсолшуда мусоидат мекунанд, дарбар мегирад.
Аз мохияти механизми хочагии чахон бармеояд, ки вай
вазифахои амаликунпи моликият, танзими равандхои иктисодй
(аз чумла, таносуби хочагии чахон), халли зидиятхоро байни
дарачаи пешравии куввахои истехсоли ва муносибатхои
истехсолиро ичро менамояд. Кувваи асосии ташкилнамоии
хочагии чахон бозорй чахон мебошад, ки аз мачмуи бозорхои
дохилй, хоричй ва байналмилалй иборат аст. :
Ба воситахои механизм, намудхои асосии харакати капитал
(маводию пулй) дар хочагии чахон дохил мешаванд. Яъне, инчо
43
сухан дар бораи иборах,ои иктисодии нархи байналмилалй, фоизи
капитали карзй, курби асъор ва гайра меравад.
Яке аз воситах,ои мухими механизми бозорй системаи
нархгузорй мебошад. Яъне, нарх ва тамоюли тагйирёбии он
максад ва хавасманднамоии истехсолкунанда ва ба ин восита
нархгузорй натащо танзимгари истедсолот ва мубодила мебошад,
балки омили асосии ташкилнамоии истехсоли ин ё он махсулот
дар микёси чахон ба шумор меравад.
4.2. Сохтори механизма хоцагии ца%он
Сохтори механизми хочагии чахон аз агенткой зерин: давлат,
иттиходияхои интегратсионй, ширкатхои трансмиллй, бонкхои
трансмиллй, картелхои байналмилалй, ташкилотхои
байнидавлатй, иттифоклои сохибкорон иборат аст.
Давлат ба воситаи сиёсати бучетй, карзию пули ва асъорй
хам ба шохахои дохилй, хдм ба шохахои берунии хочагидорй
таъсир расонида, иктисодиётро танзим менамояд. Масалан,
давлат сохахои берунии иктисодиётро ба воситаи усулхои
тарифию гайритарифй ва дигар роххои хочдгидорй танзим
менамояд. Сиёсати давлатии химояи бозори дохилй бошад, бо
рохд протексионизм ба рох монда мешавад.
Ширкатхои трансмиллй, ки майдони фаъолияташон
(тичоратй, саноатй, молиявй) тамоми чахон мебошад, дар ин
замина ба як кисми мухими механизми пешбарандаи хочдгии
чахон табдил ёфтаанд. Бонкхои трансмиллй бошанд, дар самти ба
рох мондани сиёсати карзию асъорй (ки ба пешравии истехсолот
ва тичорат муосидат мекунад) накши механизми хочагии чахонро
ичро менамоянд.
Дар пешравии хочагии чахон накши ташкилотхои
байналмилалй (ки холо микдорашон зиёд гардидааст) бенихоят
баланд мебошад. Ин ташкилотхо, алалхусус дар танзими
мушкилотхои умумибашарй ва умуман муносибатхои иктисодии
байналхалкй накдш мухимро мебозанд ва кдсми мухими
механизми хочагии чахонро ташкил менамоянд.
4.3. Масъалщои танзими раванди хоцагидорй дар хоцагии цах,он
Чи тавре дар боло кайд гардид, масьалахои танзими раванди
хочагидории хочагии чахон аз тарафи ташкилотхои мавкеи
(дарачаи) чахонй дошта ба рох монда мешаванд. Дар ин самт
44
накши Фонда байналмилалии асъор ва Бонки умумичахонй бисёр
мухим мебошад.
Дар дадсолаи охир Фонда байналмилалии асъор ба сиёсати
миёнамухдату дарозмухлати пешравии иктисодии давлатх,ои аъзо
диккати махсус медихад. Намояндахои фонд дар вохурихои
бисёрчонибаи намояндахои давлатхои рушдёфтаи Fap6 дойр ба
масъалахои пешравии алокахои иктисодй дар хочагии чахон
иштирок намуда, мавкеи сиёсати карздахиашро танзим менамояд.
Масалан, давлатй кдрзгиранда, агар ухдадорихои
пешниходнамудаи фондро (ки аз тарафи Комиссияи фонд назорат
бурда мешавад) ичро нанамояд, хукукд карзгириро аз даст
медихад. Мавкеи фонд, муносибати дигар субъектхои хочагии
чахонро нисбат ба ин ё он давлат муайян менамояд.
Института дигари мухими танзимкунандаи раванди
хочагидорй дар чахон Бонки умумичахонй мебошад. Самти
асосии фаъолияти бонк - карздихй ба лоихахои инвеститсионии
сектори шахсй, хамчунин маблаггузорй ба ислохоти сохторй дар
давлатхои ру ба тараккй мебошад. Зиёда аз ин дар тайёр
намудани лоихахои инвеститсионй, асосноккунонии техникй ва
молиявию иктисодии онхо иштирок менамояд. Мамлакати
карзгиранда ба бонк дойр ба вазъи молиявию иктисодиаш
ахборот медихад ва хизмати намояндагони бонкро пардохт
менамояд.
4.4. Тартиботи цах,онш икршсодй
Тартиботи чахонй (режим - реча) гуфта, шаргхои дакикеро,
ки дар асоси талаботи бисёртарафй кабул гардидааст, меноманд.
Яъне, ин тартибот дар асоси шартномахои бисёртарафа, ки ба
танзими амалиёти давлатхо дар сохахои чудогонаи фаъолияти
онхо равона гардидааст, амалй мегардад. Ин коидахо аксаран ба
амалиёти давлатхо равшанй меандозанд ва хамчунин барои халли
масъалахои баамаломада ёрй мерасонанд. Тартиботи иктисодии
чахонй аз сохторхои танзимнамоии байналмилалй иборат аст, ки
аз чумла, бахпдои иктисодию молиявии байналмилалии зеринро
дарбар мегирад:
* системаи асъории байналмилалй;
* системаи савдои умумичахонй;
* принсипхои байналмилалии андозбандй ва х.к.
45
1. Воситадои механизми хочагии чахон.
2. Сохтори механизми хочагии чахон.
3. Ширкатхои трансмиллй, хамчун механизми пешбарандаи
хочагии чахон.
4. Бонкхои трансмиллй?
5. Масъалахои танзими раванди хочагидорй дар хочагии
Чахон.
6. Мавкеи Бонки умумичахонй дар раванди танзими хочагии
чахон.
7. Накши Фонда байналмилалии асъор (ФБА) дар раванди
танзими хочагии чахон.
8. Тартиботи чахонии иктисодй.
Адабиёт: 12 (сах. 72-87); 13 (сах. 31-32)
МАВЗУИ 5. ИКЩ ДОРИ ХОЧАГИИ ЧАХОН

5.1. Мохияти иктидори хочдгаи чахон.
5.2. Иктидори захирадои табиии хочагии чахон.
5.3. Захирахои ашёи хоми минералй ва сузишворй.
5.4. Накши захирахои табий дар иктисодиёти чахон.
5.1. Мохцяпшшутдори хоцагии цщон
Фаъолияти иктисодиётхои миллй ва хамаи хочагии чахон
дар асоси захирахои иктисодй (омилхои истехсоли) - табий,
мехнатй, капиталй (дар намуди воситахои истехсолй ва молиявй),
сохибкорй, хамчунин илмй (илмию техникй, дониидои ахборотй)
пеш бурда мешаванд.
Дар мачмуъ захирахои иктисодй иктидори иктисодиётхои
миллй ё минтакаи чахон, ё хамаи иктисодиёти чахонро дарбар
мегирад.
Барои боло бурдани иктидори хочагии чахон номгуи калони
захирахо истифода бурда мешаванд. Вобаста ба тавсифи хочагии
Чахон номгуи сершумори захирахоро ба се гурухи асосй (захи
рахои табий, демографй ва молиявй) чудо намудан мумкин аст.
Бояд кайд намуд, ки дар давраи кунунии пешравии
иктисодиёти чахон руз аз руз хачми истифодаи захирахои табий
меафзояд ва дар натича якчанд мушкилотхои зидциятнок байни
46
чамъият ва табиат ба амал меояд. Яке аз мушкилоти хдлталаби
мухим дар сатхи сайёра ин бухрони экологии ба амаломада
мебошад.
Захирахои табий гуфта, мачмуи объектхои табий ё
ходисахои табииро меноманд, ки аз тарафи одамон барои
истехсоли неъматхои . модцй, таъмини такрорисгехсолкунии
инсон, таъмини шароит барои зиндагии инсон ва баланд
бардоштани зиндагии одамон истифода карда мешаванд.
5.2. Ицтидори захирахои табиии хоцагии ца%он
Захирахои табиии хочагии чахон гуногун мебошанд. Онхо аз
захирахои энергетики, заминй, обй, чангал, биологи (рустанихою
хайвонот), минералй (канданихои фоиданок), икдимй ва
рекреатсионй иборат мебошанд.
Пешравии илму техника ба он оварда расонид, ки таъсири
омили захирахои табий ба пешравии иктисодиёти мамлакатхои
рушдёфта хеле паст гардид. Масалан, дар дахсолахои охир аз
хисоби исгифодаи дасговардхои илмию техники ва захирахои
сунъй давлатхое, ки канданихои фоиданок надоранд (ба монанди
Чопон, Кореяи Чанубй, Сингапур) бо суръати баланд пеш
рафтанд.Дар хар сурат чой доштани захирахои табий барои ин ё
он мамлакат бартарихои иловагиро муайян мекунад.
Захирахои геологии канданщои фоиданок дарачаи
(зинахои) гуногуни омузишро дарбар мегиранд. Вобаста ба
дарачаи сахехии муайянкунй ин захирадо ба категорияхо чудо
карда мешаванд. Масалан, дар Россия ин захирахоро ба 4
категория чудо менамоянд: категорияхои А, В, С] ва Сг. Ба
категорияи «А» захирахое дохил мешаванд, ки пурра тахкик
гардидаанд. Ба категорияи «В» захирахое дохил мешаванд, ки
худуди онхо такрибан муайян карда шудаанд. Категорияи «Ci» -
захирахоеро дарбар мегирад, ки хачмашон дар асоси
бахисобгирии маълумотхои «экстраполятсионй» муайян
гардидаанд. Захирахое, ки дар асоси тадкикотхои эхтимолй
(ибтидой) тахминан муайян гардидаанд, ба категорияи Сг дохил
мешаванд.
Дар давлатхои хоричии дур бошад, дигар намуди
гурухбандии захирахо ба кор бурда мешавад. Масалан, дар ИМА
ва Иттиходи Аврупо захирахои табииро ба гуруххои зерин чудо
47
менамоянд: захирадои тадкикщуда ё дакикд! ва аз лидози
истифодабарй дасграси техникй; захирадои геологии эдтимолн,
ки дар асоси хисобу китоби назарихзй муайян гардидаанд ва
истифодаи ондо ба дарачаи имрузаи техника мувофик аст ё не ва
Х.к.
5.3. Захирщои ашёи хоми минералй ва сузишворй
Захирадои геологии минералии сузишвории чахон аз руи
пешбинщо зиёда аз 12,5 трлн. т. мебошад. Аз руи дарачаи
исгеъмолии имруза ин захирахо боз ба 1000 сол мерасанд.
Таркиби ин захирадоро 60% (ачгишт), нафту газ (такрибан 27%)
ва бокимонда слансхою торф ташкил менамояд.
Ангишт - Дар сохтори захирадои сузишворию энергетикй
микдори захирахои ангишт бештар буда, захирадои
умумичадонии он зиёда аз 5 трлн. т. ва захирахои боваринокаш -
1,8 трлн. тоннаро ташкил медихад. Конхои ангишт дар 72
мамлакати чадон тадкдк гардидааст, ки калонтарини ондо дар
ИМА - 445 млрд. т., Чин - 272, Россия - 200, Олмон - 100,
Австралия - 90, Англия - 50, Канада - 50, Хиндустон - 29 млрд. т.
чойгир шудаанд.
Нафт - Захирадои тадкикгардидаи он дар чадон ба 270-300:
млрд. т., захирахои эдтимолиаш бошад, ба 840 млрд, т. баробар
аст. Мувофшд маълумотдо захирадои нафт дар чадон чунин
чойгир мебошанд (%): Дар Арабистони Саудй - 25,4, Ирок,- 11,
Аморати муттадидаи араб - 9,4, Кувайт - 9,3, Эрон - 9,1.
Венесуэлла - 6,8, Россия - 4,8, Чин - 2,4, ИМА - 2,4 ва гайра. Х,ар
сол дар чадон 3 млрд. т. нафт коркард карда мешавад ва ин
захирадо такрибан боз ба 45 сол мерасанд. Бояд кайд намуд, ки
техникаю технологиям имруза факат кудрати 30-35% захирадои
нафгро коркард карда метавонад. Бо мурури пешравии
технология боз 65-70%> бокимондаи нафт коркард шуданаш аз
эдтимол дур нест.
Гази табий - Холо дар чадон гази табий ба микдори 144
трлн. м3 тадкдк гардидааст. Мутобгада маълумотдо калонтарин
давзадои тадкикшудаи гази табий дар чадон чунин чойгир
гаштаанд (%): дар Россия - 39,2, Осиёи Гарбй - 32, Африкаи
Шимолй - 10, Америкаи Лотинй - 5,1, Америкаи Шимолй - 5,0,
Аврупои Еарбй - 4,0.
48
5.4. Накиш захирахои табий дар ицтисодиёти цахон
Нобаробар чойгир шудани захирахои минералй дар кдбати
замин ва таъминоти нобаробарии давлатхо бо захирахои заминй
ва чднгал ба пешравии таксимоти байналхалкди мехнат ва
муносибатхои иктисодии байналхалкй муосидат менамояд. Дар
солхои 90-м бо рохи содирот дар бозорй чахон фурухта шуд (аз
фоизи истехсол): маъдани охан - 70%, нафт - зиёда аз 50%,
алюминий - такрибан - 50%, маъдани марпшес - 70%,
махсулотхои чубй - 34%, кофе - 83%, донагй -11%..
Агарчанде содироти захирахои минералй ба мамлакатхои
рушдёфта на он кадар таъсири калон расонад, ба мамлакатхои ру
ба тараккй содироти ашёи хоми минералй, сузишворй ва хурок
таъсири калон расонида, ин гурухи молхо киш и асосии содироти
онхоро ташкил менамоянд.
Савощо барои тахрор:
1. Мохияти иктисодии иктидори хочагии чахон.
2. Мавкеи захирахои табий дар хочагии чахон.
3. Категорияхои муайяннамоии захирахои табий.
4. Рохи муайяннамоии захирахои табий дар давлатхои хоричи
дур-
s. Захирахои ашёи хоми минералй ва сузишвори дар чахон.
МАВЗУИ 6. АДОЛЙ ВА КУВВАИ КОРЙ ДАР ХОЧАГИИ

ЧАДОН
6.1. Ч°йгирии ахолй дар гурухи давлатхо ва минтакдхои
чахон.
6.2. Исгифодаи кувваи корй.
6.3. Бекорй хамчун мушкилоти глобалй.
6.1. Цойгирии ахолй дар гурухи давлатхо ваминтакщои цахон
Тули 55 соли охир микдори ахолии чахон (солхои 1950-2005),
ба 2,6 маротиба афзуда, аз 2,5 то 6,5 млрд. нафар расидаасг.
Кдсми асосии зиёдшавии ахолй аз тарафи давлатхои ру ба
тараккй таъмин гардидааст. Ин давлатхо дар нимаи аввали
солхои 1950 - 79% зиёдшавии ахолиро ва дар нимаи дуюми
49
солдои 1990 - 97% зиёдшавии ахолии чахонро таъмин намудаанд.
Зиёда аз нисфи 60% зиёдшавии ахолй аз тарафи 10 давлатй чадон
таъмин гардид, факдт Хиндустон - 20% зиёдшавии адолиро
таъмин намуд. Агар дар соли 1950 тахминан 2/3 хиссаи ахолй дар
мамлкатдои ру ба тараккй даёт ба cap баранд, соли 2000 - 80% ва
аз руи дисобдо соли 2025 - хиссаи онхо то 90% зиёд мегардад
(чадвали I).1
Чадвали 1
Тацсимоти ахрлш ца^он дар гурухи давлатх;о ва
минтакщои чахон (млн. одам ва %)
Минтакадо ва давлатдо 1950 1975 2005 2025
Чадон, млн. одам 2519 4074 6465 7823,7
% 100 100 100 100
Мамлакатдои рушдёфта 32,2 25,6 18,7 15,5
Мамлакатдои ру ба тараккй 67,8 74,4 81,3 84,5
Африка 8,8 10,2 14,0 16,6
Осиё 55,4 58,8 60,4 60,4
Чумдурии мардумии Чумдурии 22,1 22,6 21,2 19,0
мардумии Чин
Хиндустон 14,2 15,0 16,7 17,0
Америкаи Лотинй 6,6 7,9 9,4 8,9
Америкаи Шимолй 6,8 5,2 5,1 4,6
Аврупо 21,8 17,7 11,3 9,0
Хиссаи мамлакатдои рушдёфта дар шумораи адолот чадон
паст мегардад, чунки зиёдшавии табий (таваллуд) паст мебошад.
6.2. Истифодаи кувваи корй

Яке аз нишондидандадои истифодаи кувваи корй хиссаи аз
кор таъмин будагон дар кисмати умумии адолй ба шумор
меравад. Меъёри аз кор таъмин будагон дар соли 2003 дар чадон
62,5%-ро ташкил намуд (чадвалю 2). Дар дадсолаи охир ин
нишондиданда паст рафтааст.
1 В.К. Ломакин. Мировая экономика. Учебник. 3-е издание. М.: ЮНИТИ,

2010. сах. 223.
50
Чадвали 2
Шахсони бо кор таъмин дар хоцагии цах,он, % ах;олй1
1993 2003
Чахон 63,3 62,5
Хрссаи баланди аз кор таъмин будани ахолй дар
мамлакатхои рушдёфта, алалхусус дар Аврупои Fap6fl (70%) ба
мушохида мерасад.
Дар сохтори шугли ахолй дигаргунщо ба амал омада,
кисмати 'зиёдшавии тала бот ба кувваи кории дарачаи баланд боло
рафта то 10% зиёд гардидааст. Ин дигаргунихои сохтори шугли
ахолиро ба тарафи сохахои истехсолии хозиразамон мебарад, ки
дар асоси дош ш ва тахассусноюга баланд пеш меравад.
Тагйиротхои калон дар сохтори шугли ахолй аз хисоби зиёд
гардидани хиссаи кормандони сохахои маориф, тандурустй,
техникй, рохбарият ва идора ба амал омаданд.
Агарчанде шумораи шахсони бо кор таъмин дар хочагии
чахон зиёд гардида бошанд хам, аммо хиссаи аз кор таъмин
будани кувваи корй кам гардидааст ва аз ин сабаб микдори
бекорон зиёд гардидааст. Аз ин рудоло бекорй ба мушкилоти
глобалй (умумичахонй) табдил ёфтааст.
6.3. Бекорй хамчун мушкилоти глобалй
Дар асоси коидахЬи Ташкилоти байналмилалии меднат
(ТБМ) ба бекорон шахсоне дохил мешаванд, ки аз кор таъмин
нестанд, дар як давраи муайян фаъолона кор карда метавонанд ва
тайёранд ба кор шуруъ намоянд.
Дар солхои 1993-2003 микдори умумии расман ба кайд
гирифташудаи бекорон аз 140,5 То ба 185,9 млн. нафар расид, ки
6,2% кувваи кориро (дар соли 1993 - 5,6%») дарбар мегирад.
Зиёдшавии бекорон аз хисоби зиёдшавии ахолй ва пешниходи
кувваи корй ба бозори мехнат ба амал омад.
Мушкилоти пурра истифода нагардидани кувваи корй
хусусияти глобалй райдо намуд. Тачрибаи дахсолахои гузашта
нишон медихад, ки бекорй хусусияти доимиро гирифтааст. Дар
давраи баландравии иктисодиёт (соли 1999) дар давлатхои
Иттиходи Аврупо кариб 50% бекорон дар давраи то 1 сол барои
1Хамон чо. сах. 239.

51
худ кор намеёфтанд, дар Австралия ва Америкаи Шимолй 15%
бекор дар ин мудцат чои кор пайдо карда наметавонанд. Аз кор
таъмин намудани киемати коргарони тахассуси паст дошта бисёр
мураккаб, хиссаи бекорон дар ин кисми ахолй нисбат ба хиссаи
миёнаи бекорон 1,5 -2 маротиба зиёдтар мебошад.
Бекорй бисёр масъалаи мухим мебошад, чунки мушкилотхои
иктисодию ичтимоию технологиро ба амал меорад. Вай ба кам
гаштани махсулоти умумии дохилй (МУД) ва аз ин хисоб
даромади миллй сабабгор мешавад ,ва чустучуи роххои
алтернативии дастгирии моддиро аз тарафи давлат такозо
менамояд. Дар сохаи ичгимоиёт нобаробариро дар чамъият ба
вучуд меоварад. Зарурияти бо кор таъмин будани ахолй дар
Низомномаи СММ, хамчун яке аз макрадхои мухими хукуматхо -
давлатхои аъзои СММ муайян гардидааст. Хдлли мушкилоти
бекоронро аз кор таъминнамой водор месозад, ки дар сатхи
байналмилалй сиёсати микроикгисодй (дар сохахои истехсолии
захматгалаб) пеш бурда шавад.
1. Чрйгиршавии ахолй дар гурухи давлатхо ва минтакахои
чахон.
2. Хиссаи аз кор таъмин будагон дар хочагии чахон.
3. Тагйиротхо дар сохтори шугли ахолй дар замони муосир.
4. Чаро бекорй хамчун мушкилоти глобалй ба шумор меравад.
5. Халли мушкилоти бекорй.
Адабиёт: 12 (сах. 219-246); 13 (сах. 127-133); 20 (сах. 92-97); 14
(сах. 351-352)
МАВЗУИ 7. ЗАХИРАДОИ МОЛИЯВИИ ХОЧАГИИ ЧАДОН

7.1. Мохдяти захирахои молиявии хочагии чахон.
7.2. Классификатсияи умумии ташкилотхои молиявии
7.3. Марказхои молиявии чахон.
7.1. Модияти захирахои молиявии хоцагии цая;он
Захирахои молиявии хочагии чахон гуфта мачмуи воситахои
пулй ё воситахои ивазкунии пулиро меноманд, ки барои
хизматрасонии равандхои хочагидории байналмиллалй ва
муносибатхои иктисодй вобаста ба ташаккул, ташкилнамой ва
52
истифодаи он равона гардидаанд. Дар навбати худ мачмуи ин
захирадои молиявй аз захирадои молиявии хамаи мамлакатдои
чахон, ташкилотхои байналхалкй ва марказхои молиявии
байналхалкй иборат мебошад. Чрйгиршавии захирахои молиявй
дар байни давлатхои чахон нобаробар мебошад, ки ин аз
харакати онхо дар байни давлатхо зохдр мегардад.
Чахонишавии хочагидорй хамеша ворид гардидани
захирадои молиявиро берун аз марзи мамлакат такозо менамояд.
Дар ин замина бо суръати баланд чахонишавии бозорхои
молиявй ё молиякунии хочагии чахон ба амал меояд.
Захирахои молиявии чахон хама вакт дар хдракат буда,
байни иштирокчиёни муносибатхои иктисодии байналхалкй аз
нав таксим мегарданд. Ба намудхои захирадои молиявии
харакаткунанда пеш аз хама капитали карзй (облигатсияхои
байналмилалй, вомбаргхои бонкхо ва х,.к.), капитали сохибкорй
(инвеститсияхои мустаким (садмияхо) ва гайримустаким
(портфелй)), хамчунин ёрихои иктисодй (молиявй) (картой
байнидавлатй ва грантх,о, карзхо ва грантхои ташкилотхои
байналхалкй) дохил мешаванд.
Дар сохтори капитали карзй мавкеи пешбарро вомбаргхо ва
облигатсияхо ишгол менамоянд (чадвали 3). Хиссаи кдрзи бонкхо
начандон калон аст. Вомбаргхои ширкатхо ва давлатхо такрибан
15% капитали харакаткунандаро ташкил менамоянд.
Цадвали 3
Сохтори %аракати капитали хусусй дар цах;он
ба хисоби миёна дар 1 сол, %
Номгуи капитал 1990-1993 2000 2004
Облигатсияхо ва дигар
43,5 17,1 35,5
намуди когазхои кимматнок
Вомбаргх,о(заёмх,о) 15,9 12,6 14,6
Маблаггузорихои мустаким 22,8 37,0 13,5
Садмияхо 3,0 17,9 9,8
Деривативахо - 5,9 5,7
Хамагй, млрд. долл. 777,7 4102,7 5025,7
Сарчашма: Ломакин В.К. Мировая экономика. М.: ЮНИТИ,
2001, Balanse of Payments statistics. Part П. Yearbook. 2005
53
K>icmh асосии захирадои молиявии чадон дар ихтиёри
мамлакатхои рушдёфта мебошад. Шахской алодида, ширкатдо,
ташкилоту хукуматдои ин давлатдо кдсми асосии захирадои
асъори тиллоии чадонро дар ихтиёр доранд ва воситадои
молиявии ощ о дар бозорй чадон даракат менамояд ва сарчашмаи
асосии ёрии молиявй дар чадон мегардад.
7.2. Тавсифоти умумии ташкилотхои молиявии байналхалгф
Ташкилотхои байналмилалии асъорию карзй ва молиявиро
шартан инсгитутдои байналмилалии молиявй номидан мумкин
аст. Ин ташкилотхои байналмилалии молиявиро максади умумй
муттадвд месозад, ки аз боло бурдани хамкории молиявй барои
устувор гардоиии пешравии иктисодиёт дар чадон иборат
мебошад.
Ба гуруди ташкилотдои байналхалкди (глобалии) чадон
дохил мешаванд: Фонди байналмилалии асъор (ФБА), гуруди
Бонки умумичахонй (БУ), Бонки аврупогии тачдид ва тараккиёт,
ташкилотдои байналмилалии минтакавй: Байниамрикой,
Африкой, Бонки Осиёгии тараккиёт ва д.к.
ФБА - соли 1944 (1 - 22 июл) дар конфронси байналмилалии
асъорию молиявии Созмони Миллали Муттадид (СММ) дар
шадри Бретгон Вудс (ИМА, штати Ню Гемпшир) таъсис дода
шуд. Ташкилоти махсусгардонидашудаи СММ буда, барои
танзими муносибатхои асъорию карзии давлатдои аъзо, хамчушш
додани ёрии молиявй (бо роди до дани карзхои кутохмуддат ва
дарозмудцат бо асъори доричй) дар холати касри баланси
пардохт, равона гардидааст. Максаддои расмии ФБА чунинанд:
- ба дамкории молиявию асъории байналмилалй мусовдат
намудан;
- дастгирй намудани пешравш1 савдои байналхалкй;
- таъмини устувори курби асъор дар давлатхои аъзо;
- ёрй расонидан барои ташки ли системаи бисёрчонибаи
дисобу китобхо дар давлатдои аъзо;
- додани ёрии муваккдтй барои давлатхои аъзо ба хотири
ислод намудани камбудидои баланси пардохт.
54
Гуруди Бонки умумичадонй - ташкилоти
махсусгардонидашудаи СММ буда, аз сохтордои зерин иборат
аст:
- Бонки умумичадонии тачдид ва тараккиёт (ки дар навбати
худ аз Ассотсиатсияи байналмилалии тараккиёт ва
корпоратсияи байналхашдаи молиявй иборат аст);
- Агентии бисёрсодавии гаранта инвеститсиядо;
- Маркази байналмилалй дойр ба танзими бадсдои
инвесгитсионй.
Бонки умумичадонй дам дар конфронси Бретон Вудс ташкил
гардида, аз соли 1946 то дол фаъолият менамояд. Мацсади асоси
ин бонк чалб намудани воситадо аз бозори молиявии чадонй
(дамчун миёнарав) ва додани кдрздои инвесгитсионй барои
давлатдои аъзо мебошад.
7.3. Маркащои (бозордои) молиявии цал;он
Марказдои (бозордои) молиявии чадон гуфта мачмуи
ташкилотдои молиявию царзиро меноманд, ки ба сифати
миёнарав захирадои молиявии чддонро байни карздиданда ва
кдрзгиранда хариду фуруш менамоянд. Ба гайр аз марказдои
расмии молиявии чадон ба монанди: Ню Йорк, Лондон, Токио,
Париж, Сюрих накши мудимро дар бозордои молиявии чадон боз
Сингапур, Гонконг, Бадрайн, Кипр, Панама ва дигардо мебозанд.
Хамзамон, новобаста аз бавучудоии марказдои нави молиявй,
накщи пешбарандаро марказдои молиявии расмй: Ню Йорк,
Лондон, Токио мебозанд.
Марказдои молиявии чадон - ин марказдои чойгиршавии
бонкдо ва институтдои махсусгардонидашудаи кдрзию молиявй
мебошанд, ки амалиётдои асьорй, кдрзй, молиявй ва доду гирифт
дойр ба когаздои кдмматнок ва тиллоро ичро менамоянд.
Таърихан ин марказдо дар заминаи бозордои молиявии миллй,
баъдгар дар асоси бозордои чадонии асьорй, кдрзй, молиявй ва
бозордои тиллб ба амал омадаанд.
Холо дам дар бозори молиявии чадон се маркази дар боло
зикргардида накдш пешбарандаро ичро намуда, ба воситаи
ширкатдои фаръиашон ва филиалдояшон бо дигар марказдои
молиявй алокди зич доранд. Хамзамон ИМА дамчун маркази
55
чахонии фаъоли молиявй ба шумор рафта, тамоюл ва сохтори
амалиётхои молиявиро дар чахон муайян менамояд.
1. Мохияти захирахои молиявии хочагии чахон.
2. Таксимшавии захирадои молиявй дар давлатхои чахон.
3. Захирахои молиявии харакаткунавда.
4. Тавсифоти ташкилотхои молиявии байналхалкй.
5. Фонда байналмилалии асъор.
6. Бонки умумичахонй.
7. Бозорхои молиявии чахон.
Адабиёг: 13 (сах. 190-195); 12 (сах. 152-164); 20 (сах. 103-113)
МАВЗУИ 8. ПРОГРЕССИ ИЛМИЮ ТЕХНИКЙ ВА ХОЧАГИИ

ЧА^ОН
8.1. Прогресси илмию техникй (ПИТ) ва тараккиёти
8.2. Тамоюл ва хачми корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои
тачрибавию конструкторй (КИТваКТК).
8.3. Прогресси илмию техникй (ПИТ) ва пешравии
истехсолоти чахон.
8.1. Прогресси илнию техники (ПИТ) ва таращиёпш иктисодиёт
Дастовардхои илмию техникй бешубха ба пешравии
иктисодиёти чахон таъсири калон мерасонанд ва хамаи пахлухои
куввахои исгехсолиро дарбар мегиранд.
Прогреси илмию техникй якчанд ченакро дарбар мегирад:
донишхои илмй, тараккиёти техника, татбикд коркардхои илмию
техникй дар истехсолот ва дигар сохахои фаъолияти инсон. Дар
бисёр холатхо (ПИТ) навоварщоро (инноватсиярО) дарбар
шрифта, хамчунин ба даст овардани самти нави махсулоти
истехсолшавандаро (маводхо, хизматхо) бо микдори нисбатан
ками захирахо ифода мекунад. Вай хамчушш барои аз нав
сохтани махсулот, истехсоли махсулоти нав ё ки баланд
бардоштани сифати махсулоти пешина мусоидат менамояд. Дар
дигар холат, хамчун хачми донишхои техникй ва идоравй, ки
56
барои истехсол ва фуруши мадсулот ба кор бурда мешаванд (як
кдсми ин донишхо дар мошинадою технология, кдсми дигараш
барои комилтар гаштани инсон, рохдои идора, сохторхои
ташкилй) номида мешавад, хизмат мекунад.
ПИТ натащо як омили мухдму мустакили истехсолот, балки
хамчун усули зиёд гардонидани дигар омилхои истехсоли ба
шумор меравад. Масалан, такмилдихии техникаю технология,
сохтани техникаи нав, маводхои нави сунъй, такмили идора,
донишхо барои пешравии инсон ва х к. дар асоси татбики ПИТ
ба амал меоянд.
Бо таъсири ПИТ дигаргунихои калон дар воситахои мехнат,
олоти мехнат, танзими таносуби байни истехсолот ва мухити зист
ба амал меояд. Яке аз самтхои мухими ПИТ ин аст, ки бо таъсири
он маводхои нави сунъй бо харочотхои нисбатан (ба ашёи хоми
табий) камтар истехсол карда мешаванд ва вобастагии
истехсолотро аз ашёи хоми табий (ашёи хоми минералй) камтар
мегардонад.
8.2. Тамоюл ва л;ацми коркой илмй-пмдкцкрпш ва коркардхои
тачрибавию конструкторй (КИТ ва КТК)
Яке аз нишондахандахои мухими ПИТ корхои илмй-
тадкикотй ва коркардхои тачрибавию конструкторй (КИТ ва
КТК) ба шумор меравад, ки кдсми асосии раванда навоварихоро
дарбар мегирад. Таъсири КИТ ва КТК ба пешравии иктасодиёт
бештар дар алокамандии байни тадкикотхои илмй ва истехсолот
муайян карда мешавад.
Чи тавре маълум аст, дарачаи пешравии инсоният пеш аз
хама аз воситахои (харочотхои) ба КИТ ва КТК чудошаванда,
хачми пахнкунй ва истифодаи он вобаста аст. Харочотхои
номбурда барои ба даст даровардани донишхои нав, акидахои
нав, микдори калони захирадои мехнатии баландихтисос ва
воситахои маводй лозим мебошанд. Ба даст даровардани
натичахои нав бисёр харочотхои калонро талаб менамояд. Аз руи
хдсобхо факдт 5% харочотхои умумй барои КИТ ва КТК барои
ба амал омадани махсулоти нави фурухташаванда масраф карда
мешавад.2 Харочотхо барои КИТ ва КТК дар хочагии чахон
1 Нигаред ба В.К. Ломакин. Мировая экономика. Учебник. 3-е издание. М.:

ЮНИТИ, 2010. сах,. 256.
57
нисбат ба суръати истех,соли мадсулоти умумии чадонй бо
суръати баланд меафзоянд. Масалан, диссаи харочотдо барои
тадкдкотдои илмй дар мадсулоти дохилии чадонй дар солдои
1980-1990 аз 1,85 то 2,55% афзуда, дар соли 2002 - 2,0%-ро ташкил
намуд.1
Бояд кдйд намуд, ки барои КИТ ва КТК пеш аз дама дар
мамлакатдои пешрафтаи саноатй аз 2,2 то 3% мадсулоти умумии
додилии дамон давлат харочот карда мешавад. Масалан, дар соли
1996 ин нишондиданда дар давлатдои зерин чунин буд (% дар
МУД): дар ИМА - 2,54%, дар Чопон - 3%, дар Олмон - 2,26%, дар
Франсия - 2,34, дар Британияи Кабир - 2,05%.2
Дар бисёр давлатдо фирмадои дусусй дар маблаггузорй ба
фаъолияти КИТ ва КТК накдш мудим доранд. Масалан, дар
солдои навадуми асри XX аз хачми умумии дарочотдо барои КИТ
ва КТК диссаи сектори дусусй дар Кореяи Чанубй - 82%, дар
Швейсария - 75, Шветсия - 68%-ро ташкил кард.3
Хамин тавр, аз навиштадои боло бармеояд, ки бе харочотхо
ба КИТ ва КТК ва ташкили ПИТ пешравии истедсолот ва
умуман чдмьиятро тасаввур кардан мумкин нест,
8.3. Прогресси илмию техникй (ПИТ) ва пешравии истех^солопш
цах,он
Таъсири прогресси илмию техникй ва пеш аз дама КИТ ва
КТК ба пешравии истедсолоти чадон ба бисёр омилдои ва
шароитдо вобаста аст. Пеш аз дама аз он вобаста аст, ки мо ба
кадом сода бештар ин харочотхоро (дойр ба кордой илмй-
тадощотй ва коркардхои тачрибавию конструкторй) равона
мееозем. Масалан, яке аз содадои мудиме, ки прогресси илмию
техникиро дар дигар содадо муайян менамояд ин энергетика
мебошад. Ва дар ин чода мо бояд бештар таваччух созем ба он
содадои энергетики, ки аз лидози экологию датарнокиашон барои
инсоният безарар бошанд. Ин чо судан дар бораи энергияи об,
офтоб, шамол ва д.к. меравад.
1Х,амон чо, сад. 256.

2 Мировая экономика (Под. ред. проф. А.С. Булатова) М.: Юрист. 2002, сах,.
241.
3Х,амон но, са*. 242.
58
Аз ин ру, равона кардани харочотхо ба ин самт нам самараи
баланди иктисодй. хам ичгимой медихад, хам барои пешравии
хдмаи сохахои иктисодиёти чахон муосидат менамояд.
Яъне, агар мо ба сохахои стратегию афзалиятнок, ки ба
дигаргуншавии сохтори истенсолот ва талаботи бозор мусоидат
мекунанд, харочотро ба КИТ ва КГК бештар намоем, таъсири
ПИТ ба пешравии иктисодиети чанон хубтар мегардад, ва аз он
натичагирии муносиб ба даст меорем.
1. Таъсири прогресси илмию техникй ба пешравии
2. Таъсири прогресси илмию техникй ба воситах,ои мехмат.
3. Корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй (КИТ ва КТК).
4. Хдссаи харочотхои умумй ба КИТ ва КТК дар чахон.
5. Прогресси илмию техникй ва пешравии истенсолоти чанон.
Адабиёг. 12 (сан. 253-263); 13 (сан. 240-248); 16 (сан. 525-536)
МАВЗУИ 9. СОХТОРИ СОХАВИИ ХОЦАГИИ ЧАХОН

9.1. Дигаргунй дар сохтори сонавии хочагии чанон.
9.2. Комплекси сузишворию энергетикии (КСЭ) хочагии
чанон.
9.3. Комплекси агросаноатй (КАС).
9.1. Дигаргунй дар сохтори соуавии хоцагии щх;оц
Сохтори иктисодиёт ин ибораи бисёрпахлу мебошад.
Бинобар он дар доираи омузиши иктисодиёти чанон мавкеи
мунимро сохтори сохавии хочагии чанон мебозад. Сохтори
сонавии хочагии чанон гуфта мачмуи сонанои хочапщориро дар
пайвастагй бо захиранои табий, демографй! ва молиявй (ки барои
пешравии он истифода карда мешаванд) меноманд.
Сохтори сонавии хочагии чанони муосир аз саноат,
комплекси агросаноатй (КАС) ва сектори сеюмдарача (сохаи
хизмат) иборат аст. Дар дигаргуншавии сохтори сонавии хочагии
чах,он як тамоюли устувор, ки ба шакли конуният табдил ёфтааст,
ба чашм мерасад. Яъне, дар раванди пешравии хочапш чанон
«сонанои аввалиндарача» (кишоварзй ва сонаи истихроч) чои
59
аввалиндарачдашонро дар сохтори содавии хочагидорй ба
сохахои дуюмдарачд (саноати коркардкунанда ва сохтмон), ин
сохахо бошанд дар навбати худ мавкеашонро ба сохахои
сеюмдарача (сохаи хизмат) медиданд. Ва ин тамоюли устувор
(конуният) дар пешравии иктисодиёти тамоми давлатхои чадон
(давлатдои рушдёфта, ру ба тараккй ва ба иктисоди бозорй
гузаранда) ба чашм мерасад. Ва ин тамоюл пеш аз дама дар зери
таъсири револютсияи илмию техникй ба амал меояд. Дар ин
замина истедсолот «илмй» мегардад ва илм «индустриалй» гашта
ба кувваи истедсолкунанда табдил ёфтааст. Ва ин раванд хамаи
содадои хочагидорй ва фаъолияти инсонро дарбар гирифтаасг.
Пеш аз дама дигаргуншавй дар сохтори содавии хочагии
чадон дар мамлакатдои рушдёфта ба чашм мерасад (чадвали 4).
Чадвали 4
Дигаргуншавии сохшей дар ищписодиёпш
мамлакатдои рушдёфта (%)
Хоцагиии Саноат Сох;аи хизмат
кцшлок,
1975 2001 1975 2001 1975 2001
ИМА 4,1 2,2 30,6 23,0 65,3 74,8
Чопон 12,7 1,0 35,9 32,0 51,4 67,0
Олмон 6,8 1,0 45,4 31,0 47,8 68,0
Франсия 10,4 3,0 38,6 26,0 51,0 71,0
Сарчашма: World Development Report. 2003
Аз тадлили ракамдои чадвали 4 бармеояд, ки дар дамаи
давлатдои рушдёфта мавкеи содаи дизмат дар сохтори содавии
хочагидории ин давлатдо баланд гашта, 71-75% МУД-ашонро
истедсол менамоянд. Х,оло ин нишондиданда боз баланд гашта
(дар соли 2009) такрибан ба дисоби миёна 80% МУД -и ин
давлатдоро ташкил менамояд. Яъне, дар солдои одир сектори
сеюмдарача (содаи хизмат) дар хочагии чадон такрибан 75-80%
арзиши нарди МУД-и чадониро истедсол менамояд. Аз руи
бадодидии иктисоддондои франсавй (Д. Гу ва Э. Морен) дисоби
миёнаи суръати пешравии мачмуи содадои дизмат дар солдои 70-
ми асри XX нисбат ба кишоварзй ду маротиба, нисбат ба саноат
1,5 маротибаро ташкил намуда, дар солдои 80-м ва 90-м бошад,
нисбат ба кишоварзй 2,4 маротиба, нисбат ба саноат 3 маротиба
пеш рафтааст. Ба содадои асосии хизмат: компютеригардонии
60
хочагии чахон, савдо, молия ва сугурта, алокд, наклиёт, хочагии
коммуналй, маориф ва тандурустй дохил мешаванд.
9.2. Комплексы сузишворию энергетикии (КСЭ) хоцагии цах;он
Комплекси сузишворию энергетикй яке аз сохахои мухими
аввалиндарачаи саноатй ба шумор меравад. Хдмаи таърихи
пешравии тамаддуни инсоният ба кашф намудан ва истифода
кардани навъхои гуногуни энергия вобаста аст. Дар давраи
инкилоби илмию техникй мавкеи КСЭ дар иктисодиёти чадон
боло рафтааст. Аз руи хисобу китоби мутахассисон агар дар
хочагии чахон соли 1900 1 трлн. тонн сузишвории шартй (хамаи
навъхои сузишворй ва энергия) истехсол гардида бошад, пас ин
нишондиханда дар соли 1990 ба 10-11 трлн. тонн ва дар соли 2005
ба 12-13 трлн. тонн расидааст.
Дар ин муддат сохтори истифодаи КСЭ дигаргун гаштааст.
Дар тули асри XX ба хиссаи ангишт 9/10 хамаи навъхои
сузишворию энергетикй рост меояд. Пас аз чанги дуюми чахон
мавкеи истифодаи нафт баланд гашта, боз солхои 70-80-ми асри
XX пас аз он, ки нархи махсулотхои нафтй 15-20 маротиба афзуд,
мавкеи он дар сохтори истифодаи маводхои КСЭ сусгтар гашт.
Новобаста ба ин омил холо хам (соли 2003) хиссаи нафт ва
махсулотхои нафтй дар таркиби маводхои КСЭ 39%-ро ташкил
менамояд. Ба гайр аз нафт хиссаи истифодаи гази табий хам
афзуда, холо 23,24%-ро ташкил менамояд. Хдссаи истифодаи
ангишт бошад, то ба 30-31% паст фуромадааст. Дар баланси
истифодаи маводхои сузишворию энергетикй боз истифодаи
энергияхои пойгоххои атомй (2,2-2,3%), шамол, офтоб ва дигар
сарчашмахои нави энергетикй сол аз сол меафзояд. Аз руи
баходихии иктисодцонхои рус дар сохтори истифодаи маводхои
КСЭ чунин дигаргунихо ба амал меоянд. Масалан, дар тули
солхои 2000 ва 2050: хиссаи нафт аз 32%> то ба 19%, хиссаи ангишт
аз 28 ба 33%, газ 16 ва 20%, захирахои энергияи обй аз 6 ба 7%
энергияи атомй - 5 ва 5 ва биоэнергетикй 13 ва 16%>-ро ташкил
менамоянд. Накши пешбарандаро дар ин комплекс имруз ва
фардо нафт ишгол менамояд. Холо дар чахон 3452 млн. т. нафт
истехсол карда мешавад, аз чумла дар давлатхои ОПЕК
(Ташкилоти давлатхои нафтсодиркунанда), такрибан 40-45% рост
меояд, ин давлатхо такрибан 2/3 хиссаи чахонии нафтро содир
менамоянд.
61
Кцсми зиёди тавоноии саноатии коркарди нафт ба
мамлакатхои рушдёфта рост меояд (ИМА - 21%. Аврупои Еарбй -
20, Чопон - 6%>) хиссаи мамлакатхои ру ба тараккй дар соха то ба
40%. афзудааст.
Агарчанде аз руи хисобу китоб ба сари ахолй истеъмоли
захирахои энергетики баланд буда, тамоюли зиёдшавй дорад, аз
4803 кг (эквивалент ба нафт) дар соли 1980 то 5118 кг дар соли
1995 афзуда, аз руи пешбинщо дар соли 2015 боз такрибан 10%
меафзояд.
Дар мамлакатхои рушдёфта хиссаи истеъмоли нафт, дар
хачми умумии истеъмоли захирахои энергетикии аввалин зиёд
гардида, аз 17% дар соли 1950 то 45,4% дар соли 1995 афзудааст,
хиссаи истеъмоли ангишт тамоюли пастравй дорад ва аз 74% дар
соли 1950 то 22,5% дар соли 1995 кам гардидааст.1 Зиёд гардидани
хиссаи истеъмоли газ аз он бармеояд, ки нархи газ нисбат ба нафт
дар бозорй чахон камтар буда, гайр аз ин аз лихози экологи
тозатар ба шумор меравад. Хиссаи пойгоххои энергетикии атомй
ва обй ва дигар сарчашмахо аз 4,4% дар соли 1980 то ба 6,5% дар
соли 1995 зиёд гардидааст.
Дар мамлакатхои ру ба тараккй бошад, дар сохтори
истеъмоли захирахои энергетнкй дар чои аввал истифодаи ангишт
меистад: 43% дар соли 1990 ва 41,9% дар соли 1995, аз чумла ин
тамоюл ба Чумхурии мардумии Чин ва Хиндустон хос аст. Дар
чои дуюм нафт меистад - мутаносибан 38,4 ва 78,7%-ро ташкил
менамояд. Хиссаи энергияхои атомй ва пойгоххои баркд обй зиёд
гардид, аз 3,8% дар соли 1990 то 4,6% дар соли 1995. Хамин тавр
бояд кайд намуд, ки дар пешравии хочагии чахон, чй дар
мамлакатхои рушдёфта, чй дар давлатхои ру ба тараккй таъсири
захирахои энергетики (нафт, ангишт, газ) хамчунин энергияи
пойгоххои обию атомй ва дигар сарчашмахои энергиядихий
баркдроршаванда назаррас мебошад.
Я.З.Комплекси агросаноатй (КАС)
Аз руи акидаи мутахассисон КАС дар нимаи дуюми асри
XX дар заминаи сохаи кишоварзй ташаккул ёфт. Ин раванд пеш
аз хама дар давлатхои рушдёфта (алалхусус дар ИМА) дар асоси
дигаргунии технологи бо номи «интегратсияи агросаноатй» ба
!Нигаред ба китоби: Мировая экономика (Под. ред. проф. А.С. Булатова)
М.: Юрист. 2002, сах. 156.
62
амал омад. Хусусияти хоси интегратсияи агросаноатй аз он
иборат аст, ки ин ду сода - саноат ва кишоварзиро пайваст
менамояд.
Таркиби КАС аз се сода иборат мебошад: 1. Кишоварзй. 2.
Содадот саноатие, ки барои кишоварзй воситадои истедсолиро
истедсол менамоянд. 3. Содадое, ки барои коркарди мадсулотдои
кишоварзй ва то ба истеъмокунанда расонидани он (задира,
коркард, нигахдорй, кашонидан, фуруш) хидмат менамоянд.
Кишоварзй дуюм содаи истедсолоти чадон ба шумор
меравад, агарчанде микдори шуглкунандагон дар он сол аз сол
кам мегардад (чунки дар асоси таъсири рушди илмию техникй
дамаи содадои кишоварзй меданиконй ва автоматикунонй
шудааст). Холо дар давлатдои пешрафтаи чадон микдори
шадсони дар содаи кишоварзй машгулбуда 2-3%-ро ташкил
менамояд. Аммо дар дигар содадои КАС бошад, микдори
машгулбудагон меафзояд. Масалан, КАС дар ИМА 20% МУД-ро
истедсол намуда, такрибан дамин кадар одамонро аз кор таъмин
менамояд.
Дар мачмуи содадои аввалиндарачаи КАС-и чадон
(кишоварзй, хочапш чангал, шикорчигй ва модидорй) дар солдои
аввали асри XXI такрибан 1,1 млрд. нафар одам машгул дастанд,
ки кариб 1 млрд. нафар шуглкунандагон ба содаи кишоварзии
давлатдои ру ба тараккй рост меояд. Чи тавре кайд гардид, дар
давлатдои рушдёфта дар содаи кишоварзй барои меданикикунонй
ва автоматикунонй маблагдои калон сарф карда мешаванд ва
техникаю теднологияи навтарин истифода карда мешаванд.
Масалан, дар содаи кишоварзии ИМА 1/5 диссаи дамаи
инвеститсиядо ва дасггоддо истифода мегардад.
Саво.що барои такрор:
1. Сохтори содавии хочагии чадонро шард дидед.
2. Кадом содадо ба «содадои аввалдарача, дуюмдарача ва
сеюмдарача» дохил мешаванд?
3. Тамоюли дигаргуншавии содавй дар мамлакатдои
рушдёфта.
4. Комплекси энергетикию сузишвории дочагии чадон.
5. Комплекси агросаноатии (КАС) хочагии чадон.
Адабиёт: 13 (сад. 146-160); 15 (сад. 24-28)
63
МАВЗУИ 10. ШИРКАТХОИ ТРАНСМИЛЛИ (ШТМ) ДАР
ХОЧАГИИ ЧАХОН
10.1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ).
10.2. Макоми ширкатхои трансмиллй дар хочагии чахон.
10.3. Бузургтарин ШТМ дар хочагии чахон.
10.1. Мохцяти ширкатхои трансмихтй (ШТМ)
Яке аз объекта пешбарандаи хочагии чахон (хам аз лихози
хачми истехсоли молу хизмат, хам аз лихози таксимоти
технологии мехнат ва инвесгитсияхо берун аз марзи фирма, хам аз
лихози микдори кормандон) ширкатхои трансмиллй мебошанд.
Масалан, аз 100 иштирокчиёни калонтарини хочагии чахон 52
номгуй ба ширкатхо ва 48 номгуй ба давлатхои чахон рост меояд.
Баъзан ширкатхои бузурге хастанд, ки хачми истехсоли МУД-
ашон аз давлатхои алохдда якчанд маротиба бештар мебошад.
Масалан, ширкати General Motors гардиши молу махсулоташ аз
чамъи МУД-и хамаи давлатхои Африка бештар мебошад.
Ширкатхои трансмиллй гуфта итпдодияхои (молиявию
истехсолии) хочагидориерс» меноманд, ки аз сарширкатхои асосй
(ширкатхои модарй) ва ширкатхои фаръию филиалхо (дар дигар
давдатхои чахон) иборат аст, хамчунин ширкати модарй
фаъолияти корхонахои (филиадхои) ба он тааллук доштаро аз руи
хиссагузории маблаг бо вай идора менамояд ва назорат мебарад.
Экотертхои СММ (ки расман фаъолияти ин ширкатхоро
меомуэанд) як мухлатн муайян ба ин ширкатхо он фирмахоеро
мансуб медонанд,ки гардиши солонаи махсулоташон аз 100 млн.
доллар зиёдтар бошад ва дар беш аз щаш давлат филиалхо дошта
бошанд. Боз дар дигар тадаикотхои иктисодии хоричй ба
ширкатхои трансмиллй он ишркатхоеро дохил менамоянд, ки 25%
фондхои истехсолиашон дар хорича чойгир шуда бошад ва
фаъолият намояд.
Пайдоиши ин ширкатхо таърихи калон дорад ва ба таърихи
моноиолй гардонидани иктисодиётхои миллй ва байналмилалй
баробар мебошад. Суръати пешравии ширкатхои трансмиллй
(байналмилалй) дар давраи индустриалй гардидани истехсолот ва
бо мурури ташаккули бозори чахон тезонида шуд. Дар
дахсолахои охири асри XX (пас аз чанги дуюми чахон) боз ба ин
раванд таксимоти байналхалкии мехнат, инкилоби илмй-техникй
64
ва раванди чахонишавии хочагии чадон муосидат намуда,
фаъолияти бисёртари фирмахои истехсолй аз сархадхои миллй
берун рафта, ба ширкатхои трансмиллй табдил ёфтанд. Хрло дар
соли 2005 дар чахон такрибан 80 хазор номгуи ширкатхои
трансмиллй (ширкатхои модарй) бо микдори 850 хазор филиалхо
фаъолият менамоянд.
10.2. Мщоми ширкагщои трансмиллй дар хоцагии цах;он
Космата зиёди ШТМ (80%) дар мамлакатхои рушдёфта
фаъолият менамоянд. Ба хиссаи ширкатхои байналмилалй, ки
ширкатхои модариашон дар давлатхои ру ба тараккй чойгир
мебошанд (19%) ва дар давлатдои Аврупои Марказй ва Шаркй -
1% рост меояд. Ба хиссаи ШТМ такрибан 70% маблаггузорихои
мустакими чахонй ворид мегардад ва 30% содир мегардад.
Дар давраи муосир ШТМ кариб нисфи истехсолоти саноати
чахонро 63% савдои беруна ва 4/5 патентхо ва литсензияхоро
барои техникаю технологияи нав ва дигар навоваридои илмй
назорат мебаранд. Факат амалиётхои содиротии ИГГМ ба хисоби
миёна 45% хачми умумии фуруши махсулот ва хизмати онхоро
ташкил менамояд.
Дар зери назорати ШТМ 90%-и бозорй чадонии гандум,
кофе, чуворимакка, масоледи чубу тахта ва маъдани одан, 85%-и
бозорй мис ва бокситхо, 80%-и чой ва калъагй, 75%-и бозорй
банандо, каучуки табий ва ашёи хоми нафт чойгир мебошад.
Нисфи содироти ИМА бо иштироки ШТМ амрикой ва
хоричй ба рох монда шудааст. Дар Британияи Кабир ин
нишондиханда ба 80%, дар Сингапур ба 90% баробар мебошад.
Киемати калони даридоридо ба доду гирифти технологиядои нав
дар дохили ШТМ равона гардидааст. Дар ИМА ин
нишондиханда ба 80% ва дар Британияи Кабир 90%-ро ташкил
менамояд.
10.3. Бузургтарин Ш ТМ дар хдцагии цах,он
Киемати асосии системаи хочагидории чадонро 500 ШТМ
ташкил менамоянд, ки дар бозорй чадон докимияти бепоёни
иктисодй доранд. Кисми асосии корпоратсиядои байналмилалй
дар се маркази бузурги иктисодиёти чадон: ИМА, давлатхои ИА
ва Чопон чойгир мебошанд. Хдчми истехсоли мадсулот дар
65
корхонахои ин ширкатхо хамасола зиёда аз 1 трлн. долларро
ташкил менамояд. Дар ШТМ ин се давлатй бузург зиёда аз 70
млн. нафар корманд фаъолият менамоянд, ки 10% шугли
чадониро ташкил менамояд.
100 номгуи ШТМ-и калонтарин дар 5 давлатй чадон: дар
ИМА - 24 номгуй, дар Чопон - 16, Британияи Кабир - 14,
Франсия -13, Олмон -1 0 номгуи ширкатдо чойгир мебошанд.
Аз микдори умумии 100 номгуи калонтарин ширкатхои
саноатии байналмилалй чойгиршавй ба содадо чунин аст: дар
содаи автомобилсозй - 13 номгуй, дар содаи электроника ва
электротехника - 12, истедсол ва коркарди нафт -1 0 , фарматсевтй
- 9, хурок ва тамоку - 8, телекоммуникатсия - 7, кимиё - 3, дигар
содадо - 38 номгуи ширкатдои бузург фаъолият менамоянд.
Ба номгуи бузургтарин ШТМ дар хочагии чадон дохил
мешаванд:
1) Vodafon (ИМА) - содаи фаъолият - телекоммуникатсия;
2) General Electruc (ИМА) - электроника;
3) Exxon Mobil (ИМА) - содаи нафт;
4) General Motors (ИМА) - автомобилсозй;
5) Shell (Британияи Кабир) - содаи нафт;
6) Britihs Petroleum (Британияи Кабир) - содаи нафт;
7) Touota (Чопон) - автомобилсозй;
8) Telefonica (Испания) - телекоммуникатсия;
9) Fiat (Италия) - автомобилсозй.

1. Ширкатдои трансмиллй дамчун объекта пешбарандаи
хочагии чадон.
2. Пайдоиши ширкатдои трансмиллй (ШТМ).
3. Хдссаи ШТМ дар давлатдои рушдёфта, ру ба тараккй ва
Аврупои Марказию Шаркй.
4. Хрссаи ШТМ дар исгедсоли мадсулотдои саноати ва савдои
беруна.
5. Номгуи бузургтарин ШТМ дар хочагии чадон.
Адабиёг: 13 (сад. 276-298); 22 (сад. 52-56); 23 (сад. 39-43)
66
МАВЗУИ 11. ИТТИХОДИЯХОИ ИНТЕГРАТСИОНИИ
(ХАМГИРОИИ) ЧАХОН
11.1. Мохият ва замннахои хамгироии иктисодй.
11.2. Максадхои хамгирой.
11.3. Даврахои ташаккули хамгироии иктисодй.
11.1. Мохият ва замияахои хамгироии икршсодй
Савдои байналхалкй сабаби асосии харакати молу махсулот,
Кувваи корй ва капитал гардид. Дар навбати худ пешравии ин
муносибатхои иктисодй сабаби пайдоиши хамгироии иктисоди
гардидаанд.
Хамгироии иктисодии байналхалкй - хусусияти хоси давраи
муосири пешравии иктисодиёти чахон мебошад. Ибораи
интегратсия аз калимаи юнонии integratio - пурра (мукаммал)
кардан, ё integer - ягона иборат аст. Хамгироии иктисодии
байналмиллалй - ин раванди пайвасташавии иктисодиети миллй
бо иктисодиёти давлатхои хамсоя мебошад, ки дар натича як
иттиходияи ягонаи хочагидорй (интегратсионй) бо алокдхои
устувори иктисодй байни давлатхо ба амал меояд. Ин хамгирой
(пайвасташавии) корхонахо, ширкатхо дар асоси шартномахои
иктисодии байни давлатхо ба амал меояд.
Заминахои асосие, ки барои ташаккул ва пешравии
хамгирой муосидат менамоянд, инхоанд:
а) бо хам наздикии дарачаи иктисодиёт ва инфрасохтори
бозории давлатхо;
б) наздикии чугрофй, доштани сархади умумй ва алокдхои
иктисодии дарозмуддат;
в) умумпяти мушкилотхои Иктисодй дар сохаи муносибатхои
молиявию карзй, маблаггузорй (инвеститсионй), танзими
иктисодиёт ва хамкорихо дар муносйбатхои сиёсй.
11.2. Мацсадхои хамгирой
Иттиходияхои интегратсионии сершумори ба амаломада, ки
дар иктисодиёти чахонй имруза фаъолияташонро пеш мебаранд,
дар назди худ максадхои зеринро мегузоранд:
- Исгифодаи бартарии иктисодии мгатака: таъмнни васеъ
гардонидани хачми ченакхои бозор, паст гардонидани
харочотхо ва ба даст даровардани бартарщои дигари
67
иктисодию ичтимой. Ин омил дар навбати худ, барои чалби
сармоях,ои мустакими хоричй, ки барои сохтани корхонахои
нав ва таъмин намудани талаботдои мавчуда равона
гардидааст, мусоидат мекунад. Максади истифодаи
бартарии иктисодии минтака дар гуруххои интегратсионии
Америкаи Марказй ва Африка баръало мушоадца карда
мешаванд.
- Ташкил намудани мухити сиёсии берунаи мусоид. Максади
мухими аксари итгиходияхои интегратсионй аз пуркувват
гардонидани якдигарфахмй ва хамкории давлатхои
иштироккунанда дар сохди сиёсй, харбй, ичтимой, маданй ва
дигар сохахои гайртщтисодй иборат мебошад. Барои
давлатхои хамсоя (аз нуктаи назари чугрофй) доштани
мушкилотхои якхела дар сохахои иктисодиёт, доштани
муносибатдои хайрхохона, ки бо алокахои иктисодй
мусгахкам мегарданд, бисёр мухим аст.
- Х,алли масоили сиёсати савдо. Хамгироии минтакавй
аксаран хамчун усули мусгахкам намудани мавкеъ дар
ташкилоти байналмидлалии савдо ба хисоб меравад. Яъне,
гуфтугуи мувофикашуда (бо давлатхои хамкор) аз номи
иттиходи давлатхо бисёр таъсирбахш мебошад ва дар сохаи
сиёсати савдои доричй ба натичахои дилхох бурда
мерасонанд. Ин 6aptapnpo иттиходияхой интегратсионии
Америкаи Шимолй, Америкаи Лотинй ва Оснёи ЧанУбу
Шаркй дар доираи гуфтушунидхои бисёрчонибаи тичоратй
истифода менамоянд.
11.3. Даврщои (зинщои) ташаккули хамгироии икршсодй.
Пешравии хуби итгах,одияхои интегратсионй дар нимаи
дуюми асри XX ба мушохдяа мерасад. Таърихан хамгирой якчанд
зинаи эволютсиониро аз cap гузаронид:
а) Дар зинаи якум, вак,те ки давлатхо дар ин хусус кддамхои
аввалинро мегузоранд дойр ба хамдигар наздикшавй, байни
онхо шартномахои тичоратй баста мешаванд, ки дар ин зина
аз байн бурдани зиддиятхои тарифию гайритарифии савдои
байни хамдигарй, харакати озоди мол ва хизмат байни ин
давлатхо ташкил карда мешавад;
68
б) Дар зинаи дуюми интегратсия давлатдо ба ташкил намудани
минтакдхои озоди савдо мегузаранд. Ин зина аз байн
бурдани тарифхои гумрукиро дар чорчубаи савдои байни ин
давлатдо ва ташкил намудани Шурой байни давлатиро дар
дарачаи вазоратхо ва котибот такозо менамояд;
в) Зинаи сеюми интегратсия бо ташкил намудани иттифокд
гумрукй вобаста аст. Дар ин зина аз байн бурдани як кдтор
тарифхои гумрукии миллй, чорй намудани тарифи умумии
гумрукй ва системаи ягонаи танзими гайритарифй нисбат ба
давлатй сеюм чорй карда мешавад;
г) Вакте, ки раванди интегратсионй ба чорум зина мерасад,
масъалаи ташкили бозори умумй ба амал меояд. Дар ин зина
давлатхои дамгироишаванда байни хам натащо оиди
харакати озоди молу хизмат, балки омилхои истехсоли -
капитал ва кувваи корй гуфтугу менамоянд. Дар ин зина
Ташкилотхои байнидавлатй, ки вазифааш танзими аз
дарачаи миллй боло мебошад, ташкил карда мешавад;
д) Дар зинаи аз хама баланд, зинаи панчум иттиходи иктисодй
ташкил мегардад, ки вазифааш аз ташкил намудани натанхо
харакати озоди молу хизмату капиталу кувваи корй,
хамчунин аз координатсияи сиёсати макроиктисодй ва
мутобикдамоии конунгузорихо дар сохахои муносибатхои
пулию асьорй ва бучавй иборат мебошад. Масалан, дар
зинаи бозори умумй гуруххои интегратсионии НАФТА -
ассотсиатсияи Америкаи Шимолии савдои озод дар хайати
ИМА, Канада, хамчунин гурухи интегратсионии
МЕРКОСУР бо иштироки Аргентина, Бразилия, Уругвай ва
Парагвай мисоли айнй мебошанд.
Барои зинаи иттиходи иктисодй: Иттиходи Арупо (ки аз
чамъи давлатхои Аврупо барпо гардидааст) ва Иттиходи
давлатхои мустакдл (ИДМ), ки аз собик давлатхои Шуравй
(ба гайр аз давлатхои наздики Балтика) иборат аст, мисоли
равшан шуда метавонанд.
1. Модияти дамгироии иктисодй.
2. Заминахои хамгироии иктисодй.
3. Максадхои асосии хамгирой.
69
4. Хдмгирой ва чалби сармоядои мустакими хоричй.
5. Даврадои (зинадои) ташаккули дамгироии иктисодй.
Адабиёт: 13 (сах,. 299-330); 20 (сах,. 190-204); 15 (сах. 106-110)
МАВЗУИ 12. МУШКИЛОТХОИ ГЛОБАЛИИ

(УМУМИБАШАРИИ) ИКТИСОДИЁТИ ЧАХОН
12.1. Мохияти мушкилотхои умумибашарй ва хусусияти онх,о.
12.2. Навьдои мушкилотхои умумибашарй.
12.3. Мушкилоти камбизоатй ва акибмонй.
12.1. Модияти мушкилопщои умумибашарй ва хусутяти он.хо
Чадонишавии фаъолияти хочагидорй ба он оварда расонид,
ки ба механизми хочагии чадон дар чй бештар мушкилотдои
хусусияти умумибашарй дошта таъсири худро мерасонанд. ки
ихтисосмандон ин мушкилотдоро мушкилоти глобалй номиданд.
Бо баамалош ин мушкилотхо дар илми иктисодиёт як равняй
нави омузиши муносибатдои иктисодии байналхалкй ба вучуд
омад, ки «глобалистика» ном шрифт. Глобалистика хамчун
равняй умумии муносибатдои иктисодии байналхалкй падлудои
гуногун дорад. Масалан. муносибатдои техникии онро илмдои
техники меомузанд ва падлудои иктисодиашро бошад,
иктисодшиносон меомузанд ва роддои далашро пешкаш
менамоянд. Яъне, глобалистика (мушкилотдои умумибашарй)
объекта омузиши байниилмй буда, ба муайян намудани сабабдо,
тамоюл ва окибатдои пайдоиш ва родхон бартараф намудани
падлудои манфии он ба инсоният ва табиат равона гардидааст.
Хусусиятдои хоси ин мушкилотдои умумибашарй боз дар он
аст, ки ба ондо якчанд аломатдои умумй мансуб аст.
Якум, ба давасмандии тамоми инсоният дахолат мекунанд ва
хусусияти умумичадонй доранд;
Дуюм, барои пешравии инсоният ва куввадои
исгедсолкунанда тахдиди чиддй доранд (ва дар сурати фародам
наовардани чорабинидои чиддй аз байн рафтани тамаддун
имконпазир аст);
Сеюм, байш! дамдигар пайваста, аз якдигар вобаста
мебошанд;
Чорум, ба халли фаврй заруряят доранд;
70
Панчум, далли ин мушкилотхо факдт дар иштироки якчояи
хамаи давлатхои чахон имконпазир аст, чунки ин мушкилотхо
тамоми минтакдхои чахонро фаро гирифтаанд ва далли якчояро
так,озо менамоянд.
12.2. Навъхои мушкилотхои умумибашарй
Вобаста ба навиштадои боло ба мушкилотдои умумибашарй
мушкилотхои зерини хочагии чадон дохил мешаванд:
- мушкилоти экологи;
- мушкилоти аз байн бурдани камбизоатй ва акибмонй;
- мушкилоти сулд;
- мушкилоти беярокгардонй ва аз байн бурдани чанги ядроии
чахонй;
- мушкилоти озуьдаворй;
- мушкилоти энергетикй ва ашёи хом;
- мушкилоти демографй;
- мушкилоти рушди устувор ва гайра.
Чи тавре дар боло ишора гардид ба ин мушкилотдо бояд аз
тарафи чомеаи чадонй дикдати махсус дода шавад, роддои далли
ин мушкилотдо ЧУстучу ва амалй гарданд. Албатга далли
мушкилотдои сершумори номбурдаи умумибашарй аз тарафи
чомеаи чадонй маблаггузоридои калонро талаб менамоянд.
Хдсобу китоби коршиносон нишон медиданд, ки харочоти
дарсолаи инсоният барои далли мушкилотдои глобалй на камтар
аз 1 трлн. долларро (ё 2,5% МУД-и чадониро) ташкил медидад.1
Х,оло бошад, аз руи андешаи мо такрибан на камтар аз 2 трлн.
доллар ё 3,4-4%о МУД-и чадонй харочотдои дарсоларо дар тули на
камтар аз 50 сол талаб менамояд. Дар он сурат тахдиди хатари ин
мушкилотдо аз байн рафтанаш мумкин ва барои инсоният
имконияти зиндагии осоиштаи бофарогат муяссар мегардад.
12.3. Мушкилоти кабизоатй ва акцбмот
Дар замони дозира мушкилоти кабизоатй ва акзнбмонй дар
чадон пеш аз дама ба мамлакатдои ру ба тараккй тааллук, дорад.
Яъне, акдбмонии иктисодй сабаби асосии камбизоатии адолй
•Нигаред ба: Мировая экономика (под.ред.профессора А.С. Булатова) М.:

«Юрист», 2002, сах,. 382.
71
мебошад. Чунки шахсе, ки чои кор ва даромади кофй надорад,
камбизоат мебошад ва ба вай имконияти истеъмолкунии
маводхои гизой махдуд мегардад. Масалан, 1/4 хиссаи ахолии
Бразилия, 1/4 ахолии Нигерия, 1/2 ахолии Хдндустон дар як руз ба
маблаги камтар аз 1 доллар маводхои истеъмолй ва хизмат
истеъмол менамоянд. Як хусусияти хоси камбизоатй аз он иборат
аст, ки аксари одамони камбизоат бесавод мебошанд. Масалан,
хиссаи бесаводон дар кисмати ахолии синнаш аз 15 сола боло дар
Бразилия - 17%, дар Нигерия - такрибан 43% ва дар Хдндустон -
такрибан 48%-ро ташкил медихад.1
Холо (дар соли 2011) дар чахон аз хисоби нарасидани хурок,
тахминан 1 млрд. одам азоб мекашанд.
Бояд кдйд намуд, ки камбизоатй ба Чумхурии Точикистон
низ, агарчанде бо тадбирхои пешкашнамудаи Президента
мамлакат ва Хукумати Чумхурии Точикистон дар солхои 1997-
2011 сатхд он аз 83%> то ба 37% паст гардида бошад хам,тааллук
дорад. Сабабхои асосии дар солхои 90-ми асри XX баланд
рафтани камбизоатй дар Точикистон пеш аз хама пош хурдани
Хукумати абаркудрати совета ва кашмакандои дохилй
мебошанд. Агар бархам хурдани Хукумати Шуравй сабабгори
канда гаштани алокахои иктисодй, аз кор мондани кариб хамаи
корхонахои истехсоли ва бекор мондани кормандон гашта бошад,
кашмакашихои дохилй ба давлат зиёда аз 7 млрд. доллар (бо
нарххои солхои 90-ми асри XX) зиён овард. Дар натича хам
давлат, хам ахолй камбизоат гаштанд. Сабаби дигари пайдоиш ва
вусъатёбии камбизоатй афзоиши баланди табиии ахолй мебошад.
Бинобар ин, омилхои асосии аз байн бурдани камбизоатй
дар Точикистон пеш аз хама банащпагирии оила, халли
мушкилоти бо кор таъмин намудани ахолии кобили мехнат ва
боло бурдани дарачаи маълумотнокии ахолй мебошад.2
1. Мохияти мушкилотхои умумибашарй.
2. Глобалистика хамчун равняй илмии муносибатхои
иктисодии байналхалкй.
1Х,амон чо, сах. 382.

2Нигаред ба китоби Т. Мирзоев, Ш. Дустбоев. Камбизоатй ва роххои рахой
аз он. Барориши дуйум. Душанбе, 2003, 192 сах-
72
3. Хусусиятхои умумии мушкилотхои умумибашарй.
4. Навъхои мушкилотхои умумибашарй.
5. Мушкилоти кабизоатй ва рохдои рах,ой аз он.
6. Мушкилоти камбизоатй дар Чумхурии Точикистон.
МАВЗУИ 13. МАМЛАКАТДОИ РУШДЁФТА

ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН
13.1. Хусусиятхои асосии мамлакатхои рушдёфта.
13.2. Мамлакатхои рушдёфта дар муносибатхои иктисодии
13.3. Моделхои асосии хочагидории мамлакатхои рушдёфта.
13.1. Хусусиятхои асосии мамлакатхои рушдёфта
Чи тавре маълум аст, мамлакатхои рушдёфта дар хочагии
Чахон накдш асосиро мебозанд. Ба ин зергурух такрибан 40
мамлакати чахон, аз чумла 30 мамлакат (ки ба ташкилоти
хамкории ик,тисодй ва рушд (ОЭСР) тааллук; доранд) дохил
мешаванд. Кисмати асосии ин давлатхоро давлатхои Аврупо
ташкил менамоянд. Ин зергурух 15% ахолии чахонро дарбар
гирифта, 80%о МУД-и чахониро (аз руи хисобу китоб дар асоси
курби асъор) ва 52% МУД-и чахониро (аз руи хисобу китоб дар
асоси кобилияти харидорй) исгехсол менамоянд.
Ин зерсистема ба хочагии чахон таъсири калон мерасонад.
Хдм аз нуктаи назари илмию техникй (ва дигаргуншавии сохтори
хочагидорй), хам аз нуктаи назари молиявию иктисодию карзй,
Хам аз нук,таи назари муайяннамоии вазъи бозори чахон. Зиёда аз
ин, ин давлатхо бо рохдои сиёсию харбй низ (хамчун зерсистемаи
хукмрон) ба пешравии давлатхои чахон таъсиррасон мебошанд.
Боз ба хусусиятхои хоси мамлакатхои рушдёфта ин омил
дохил мешавад, ки пешравии хочагидорй дар асоси дарачаи
баланди муносибатхои истехсолии капиталиста бо баробарии
моликияти хусусй ба рох монда шудааст, ки намуд, хусусияти
мубодила, таксимот ва истеъмолотро муайян менамояд.
Истехсоли хамаи намуди махсулот ва хизмат дар асоси
муносибатхои бозорй ба амал меоянд ва барои мубодила равона
гардидаанд. Муносибатхои молй ба гайр аз ба молу хизмат ба
73
кувваи корй хам пурра дахл дорад. Дар ин замина дарачаи
баланда пешравии иктисодй ба даст оварда шудааст. Истехсоли
МУД ба сари ахолй дар ин давлатхо нисбат ба хисоби миёнаи
умумичахонии ин нишондиханда 5,4 маротиба баландгар (аз руи
хисобу китоб дар асоси курби асъор) аст.
Гайр аз ин дар ин давлатхо дар натичаи истифодаи дарачаи
баланда муносибатхои молй ва аз байн бурдани муносибатхои
хешу таборчигй, хамсоягй, урфу одат ва х.к. чомеаи шахрванди
сохта шудааст, ки аз мачмуи ташкилотхои чамьиятй иборат буда,
хамаи табакахои чомеаро дарбар мегирад.
13.2. Мамлакатдоирушдёфта дар муносибатдои ищписодии
байналхатф
Мамлакатхои рушдёфта муносибатхои иктисодии
байналхалкиро хам дар хусусй истифодаи пурраи капитал, хам
васеъ гардонидани бозори хариду фуруш, хам паст гардонидани
харочотхо ва боло бурдани самаранокии истехсоли пурра
истифода мебаранд. Такрибан 1/4 хиссаи мачмуи махсулоти
дохилии ин давлатхо ба хорича ба фуруш бароварда шуда, кариб
хамин микдор аз хорича харидорй карда мешаванд.
Ширкатхои исгехсолии ин давлатхо такрибан зиёда аз нисфи
махсулотхоро берун аз марзи давлатй худашон истехсол
менамоянд ва мефурушанд ва такрибан хамин микдор молхои
нимтайёр ва ашёи хомро аз хорича ба воситаи ширкатхои фаръии
худашон харидорй менамоянд.
Дойр ба харакати капитали байналхалкй, мамлакатхои
рушдёфта на факдт хамчун кдрздиханда, балки хамчун объектхои
гузориши капитали сохибкории байналмилалй ба шумор
мераванд. Масалан, тибки хисобу китобхо таи солхои 1980-2004
78-76% капитал (инвеститсияхои мустакдми хоричй) дар
мамлакатхои рушдёфта гузошта мешаванд. Танхо дар соли 2004
75,6% (аз 8895,3 млрд. доллар) капитали сохибкории байналхалкй
ба мамлакатхои рушдёфта, аз чумла, 16,6%> дар ИМА, 8,7%» дар
Британия, 6%> дар Фаронса, 3,9%о дар Олмон, 1,1% дар Чопон
гузошта шудааст.1
ШиКфед ба: Ломакин В.К. Мировая экономика. М.: ЮНИТИ, 2010, сах,.
328.
74
Дар бахши савдои хоричй хам мамлакатхои рушдёфта
мавкеи пешеафро ишгол менамоянд. Вазни хоси ин давлатдо дар
содироти чахонй чунин аст: 1970 - 71%, 1981 - 61%, 1990 - 75,7%,
2000 - 78%, 2005 - 68,9%.1 Дар таркиби маводхои содиршаванда,
молхои электронию саноатй, технология!! информатсионй,
дастгохдои алокдвию энергетики, ки аз тарафи ИМА ва Чопон ва
солдои 2000 аз тарафи Чумхурии Чин содир карда мешаванд, ба
бозорй чах,он мавкеи мухдм доранд. Хдмин тавр, аз гуфтадои
боло бармеояд, ки мамлакатдои рушдёфта дар хамаи самтдои
иктисодии муносибатдои иктисодии байналхалкй дар хочагии
чадон мавкеи пешеаф доранд.
13.3. Модещои асосии хоцагидорш мамлакшщоирушдёфта
Дар мамлакатдои рушдёфта вобаста ба накдш элементной
механизми хочагидорй якчанд моделдои системаи иктисодй чой
доранд:
а) Модели либералы, ки асосан ба ИМА хос аст, Канада,
Британия, Ирландия хдм дар асоси хдмин модел фаъолияти
хочагидориашонро пеш мебаранд. Ин модел бартарии моликияти
хусусии сахдомию институтсионалиро дар содаи истедсолот,
маблаггузорй, фуруш ва истифодаи кувваи корй ба инобат
мегирад. Ракобат ва капитали сахдомй барои ба даст даровардани
фоидаи соф мусоидат мекунанд. Давлат дар бисёр х,олатхо дар
пешравии равандхои макро- ва микроиктисодй накдш мухдмро
мебозад. Органх,ои миллй ва давлатни мадаллй сектори хусусиро
бо рохдои конунгузорй ва муносибатхои рохбарикунанда идора
менамоянд.
б) Модели либерамт ислохоти. Ин модел ба Олмон,
Швейсария, Белгия, Нидерландхо хос буда, системаи бозории
танзимшаванда ва системаи такмилёфтаи ичтимоии давлатиро
дарбар мегирад. Танзими давлатй бо максади таъмини шароити
якхела барои ракобат ва халли масъаладои ичтимой равона
гардидааст.
в) Модели корпоратит - ба системаи танзимнамоии бозор бо
иштироки давлат равона гардидааст ва аз 2 кием:
корпоративизми демократа ва корпоратившх иерархи иборат
1Х,амон чо. сах,. 331

75
мебошад. Кисмати якумаш ба давлатдои Шветсия ва Австрия
тааллук, дошта, дар масъаладои танзими кувваи корй, маош ва
дигар муносибатхои иктисодй накдш иттифокдои касаба баланд
мебошад. К^хсми дуюми ин модел ба давлатдои Чопон ва Кореяи
Чанубй мансуб буда, дар асоси алокаи давлат бо бонкхо,
корпоратсияхо ба рох, монда шудааст.
1. Накши мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии чадон.
2. Хусусиятхои асосии мамлакатхои рушдёфта.
3. Мамлакатдои рушдёфта ва харакати капитали
4. Мамлакатхои рушдёфта дар содироти капитали
5. Модели либералй дар мамлакатдои рушдёфта (ИМА).
6. Модели либералию ислодоти Олмон, Швейсария, Белгия ва
д.к..
7. Модели корпоративй.
Адабиёт: 12 (сах,- 315-340); 13 (сад. 421-443); 16 (сад. 249-255)
МАВЗУИ 14. ИМА ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН

14.1. Хусусиятхои хоси тараккиёти иктисодй.
14.2. Мавкеи ИМА дар истедсологи чадон.
14.3. ИМА дар муносибатдои иктисодии байналхалкй-
14.4. Мавкеи ИМА дар савдои байналхалкй.
14.1. Хусусиятхои хоси таращиёти ицтисидй
ИМА аз лихози потенсиали иктисодй ва дарачаи пешравии
иктисодиёт пешсафтарин давлатй чадон ба шумор меравад. Дар
соли 2005 (аз руи дисобу китоб дар асоси курби асъорй чорй) ба
диссаи ИМА 27% истедсоли мадсулоти умумии чадонй (МУД-и
чадонй) рост меояд. Х,амчунин аз лидози масодат ва микдори
адолй ИМА ба гурухи мамлмкатдои бузурги чадон дохил
мешавад, 7% масодати чадонро ишгол менамояд ва 4,6% ахолии
чадон (такрибан зиёда аз 300 млн. нафар одамон) зиндагй
мекунанд.
76
Хачми умумии МУД-и мамлакат дар соли 2005 зиёда аз 12,5
трлн. долл. ва ба сари ахолй - 42,2 хазор доллар (дар мамлакатхои
рушдёфта ба хисоби миёна 34,2 хазор доллар>ро ташкил намуд.
Афзоиши МУД-и ИМА дар тули такрибан 30 соли охир бисёр
баланд шуда истодааст (чадвали 5).
Цадват 5
Афзоиши МУД-и ИМА дар солхои 1980-2006 (%)
1980- 1990- 2000-
1990 2000 2006
ИМА 3,5 3,5 3,2
Мамлакатхои рушдёфта 3,3 2,5 2,3
Чахон 3,3 2,9 3,0
Сарчашма: World Development indicators 2002,2 006; Globol
Economis Prospects 2006. World Bank
Аз тахлили чадвали 5 ва нишондщандахои боло бармеояд,

ки хусусияти хоси иктисодиёти ИМА дар бузургии хачми
истехсоли МУД ва суръати пешравии он (нисбат ба кулли
давлатхои пешрафтаи чахон) ба чашм мерасад.
Хусусияти хоси дигари иктисодиёти ИМА аз он иборат аст,
ки дарачаи пешравии сохахои иттилоот тамоюли болоравй
доранд. Чунки хачми харочотхо барои тадкикотхои илмию
коркардхои тачрибавию истехсоли дар соли 2006 2,7% МУД (ё ин
ки 44% хамин харочотхоро дар давлатхои рушдёфта) ташкил
намуд. Зиёда аз ин дар сохтори иктисодиёти ИМА ташаккулёбии
инфрасохтори ахборотй, ки тамоми пахлухои хаёти инсонро
дарбар мегирад, мушохида карда мешавад. Ба хиссаи ИМА 40%
хамаи комгаотерхои дар чахон фаъолияткунанда рост меояд ва
сахми интернет дар болоравии иктисодиёт назаррас мебошад.
Боз як хусусияти хоси пешравии иктисодиёти ИМА аз он
иборатаст, ки накш ва хачми сохаи хизматрасонй дар он бисёр
баланд мебошад. Дар ин соха 80% хамаи кормандон маппулаяд
ва 80% МУД истехсол карда мешавад.
14.2. Мавкри ИМА дар истехсолоти чахон
Чи тавре дар боло кдйд гардид, ИМА дар иктисодиёти чахон
ва истехсолоти чахон мавкеи пешеафро ишгол менамояд. Сабаби
77
асосии дарачаи баланди зиндагй ва пешсафии иктисодиёташонро
америкоих,о дар озодии инсон, моликияти хусусй ва содибкории
хусусй мебинанд. Модели пешравии ичтимоию иктисодии он ба
кампитали сахдомй, моликияти сахдомй, яъне, ба моликияти
хусусй такя менамояд. Ин хусусиятдо ва муносибатхои ик;тисодию
ичтимоии ИМА барои пешравии иктисодиёти чадон (алалхусус
барои давлатхои пешрафта) таъсиррасон ва ибратбахш мебошад.
Мавкеи ИМА дар истедсолоти чадон бисёр назаррас
мебошад, алалхусус дар истехсоли мадсулотдои илмталаб, ки
тахминан 33-34% истедсолоти чадония он дар ин мамлакат чойгир
аст. Масалан, дар истехсоли чадонии автоматикунонию кайдонй
мавкеи ИМА хеяо баланд буда, 40% фуруши он ба ин давлат рост
меояд, дол он ки ин нишондиданда дар Чопон - 2% ва Олмон -
14% мебошад, истедсоли транзистордо дар ИМА - 17% (Чопон -
12%, Олмон - 4,6%)-ро ташкил медидад. Хамчунин ИМА дар
чамъоварй, коркард ва хизматрасонии ахборотдои илмй мавкеи
устуворро ишгол менамояд ва 75% дамаи ахборотдои
мамлакатдои рушдёфта дар он чойгир аст, ки яке аз омили
мудими пешравй дар истедсолоти чадон ба шумор меравад.
Дар содадои кишоварзй дам ШЛА яке аз
истедсолкунандагони бузург ба шумор меравад ва 11% истехсоли
чадонии гандум, 33% чуворимакка, 50%) донагидон лубиёгй, 21%
пахта ва 17% грштро истедсол менамояд. Мавкеи баланду
устувори ИМА дар истедсолоти чадон аз дисоби самаранок
истифода намудани дамаи омилхои истедсолй (илмию техники,
молиявию инвеститсионй, инфрасохтори) ва Давасманднамоии
кувваи корй ба даст оварда шудааст.
14.3. ИМА дар муносибатдои ицтисодии байналхащй
Аз факту ракдмдои боло бармеояд, ки ИМА дар бозорй
чадон ва равандхои хочагидории байналмилалй мавкеи хоса
дорад ва яке аз бартарщои асосии он дар муносибатхои
иктисодии байналхалкй аз модели хочагидории он сарчашма
мегирад. Чи тавре дар боло кайд гардид, модели хочагидории
бозории ИМА ба моликияти хусусй такя намуда, ба
муваффакияти шахе (фарди иктисодй) равона гардида,
хусусиятдои монетариста ва либералиро дарбар мегарад.
Монетаристдо ба он акидаанд, ки давлат набояд вазифахои
78
бозорро ба души худ гирад, вай бояд барои самаранок фаъолият
кардани механизми бозорй, ки иктисодиётро ба мувозинат
медарорад, шароит мухайё намояд. Хамчунин дарачаи паст
гардидани барномахои ичтимой аз руи акдцаи монетаристхо як
омили асосии бехдошти иктисодиёт ба шумор меравад. Чунки дар
шароити самаранок гардидани муносибатхои бозорй, шахси
фаъолияткунанда худаш аз ухдаи пушонидани харочотдои маишй
(аз хисоби маоши худаш) мебарояд. Албатта, ба гурухи оилахои
камбизоат давлат ёрии молй мерасонад ва як дарачаи зиндагии
муайянро таъмин менамояд. Дар асоси модели либералй, на
давлат,балки бонкй марказй танзимгари нишондихандахои
асосии макроиктисодй ва равандхои бекурбшавии асъор
мебошад. Танхо дар доираи усгувории асьор, механизми бозорй
самаранок фаъолият менамояд ва пешравии усгувори
иктисодиётро мухайё менамояд.
Модели номбурдаи ИМА ба прогресси илмию техникй
нигаронида шудааст ва дар ин соха хам вай дар бозори чахон
пешбар мебошад. Ягон давлатй чахон ба монанди ИМА барои
пешравии тадющотхои илмй ва коркардхои технологи, хамчунин
«капитали инсонй» маблаггузорй наменамояд. Дар натичаи
пешбарии ИМА дар ин соха хам дар аввали асри XXI 55%
патентхоро дар сохаи технологияхои информатсионй ва
коммуникатсионй дар чахон назорат менамояд.
14.4.Мавк/еи ИМА дар савдои байналхалкц
Пешбарии мащеи ИМА дар муносибатхои иктисодии
байналхалкии чахон, хам дар савдои байналхалкй, хам содироти
капитал, хам маблаггузорихои мустаким ва гайримустаким
тааллук дорад. Хдссаи ИМА дар солхои 2000-м дар содироти
чахонй поин рафта, 10%-ро (нисбат ба 13-14% дар солхои 90-м),
хиссаи воридот бошад, боло рафта, 16-18%-ро ташкил менамояд.
ИМА ба иктисодиётхои дигар давлатхо фаъолона маблаггузорй
намуда, берун аз мамлакат иктисодиёти дуюмро ташкил намуд, ки
30% МУД-ашро дарбар мегирад. ИМА хам еодиркунанда, хам
воридкунандаи маблаггузорихои мустакими капитали ба шумор
меравад. Ба хиссаи ИМА дар соли 1960— 60% хамаи воридоти
чахонии маблаггузории капитали, дар соли 2004 - 13,2% рост
меояд. Сабаби паст рафтани хиссаи содироти маблаггузории
79
капитали дар ИМА ба васеъ гардидани микдори маблаггузорони
байналхалкй вобаста мебошад. 50 фоизи содироти
маблаггузорихои капитали ИМА ба давлатхои Иттиходи Аврупо
равона гардидааст.
Воридоти чахонии маблаггузорихои мустакими капитали
24% ба хдссаи ИМА рост меояд. Маблаггузорони калон барои
ИМА инхоянд: Британия, Чопон, Олмон, Нидерландхо. Хдмин
тавр, аз навиштахои боло бармеояд, ки ИМА дар хамаи сохахои
савдои байналхалкй хамчун давлатй пешбар (лидер) эътироф
1. Нишондихандахои асосии тараккиёти иктисодиёти ИМА.
2. Хусусиятхои хоси пешравии иктисодиёти ИМА.
3. Истехсолоти чахон ва ИМА.
4. Модели пешравии иктисодию ичтимоии ИМА.
5. Мавкеи ИМА дар истехсолоти чахон.
6. ИМА дар муносибатхои иктисодии байналхалкй.
7. Савдои байналхалкй ва ИМА.
16 (сах- 260-270)
МАВЗУИ 15. ЧОПОН ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН

15.1. Омилхо ва суръати пешравии иктисодиёти Чопон.
15.2. Мавкеи Чопон дар истехсолоти чахон.
15.3. Мушкилотхои пешравии иктисодиёт.
15.1. Омилхо ва суръати пешравии иктисодиети Цотн
Чопон яке аз давлатхои пуркудрати чахон ба шумор рафта,
аз лихози тавоноии иктисодй пас аз ИМА дар чахон дар чои дуюм
мебошад. Ахолии Чопон 2% ахолии чахонро ташкил менамояд ва
11%) махсулоти умумии чахониро истехсол менамояд (аз руи
хисобу китоб дар асоси курби асъори чорй), аз руи хдсобу китоб
дар асоси харидории асъори миллиаш (иена) бошад, 6,4%
махсулоти умумии чахониро истехсол менамояд. Суръати
пешравии иктисодиёти Ч 01ЮН агарчанде дар солхои 1980-1990
4,1%о-ро ташкил намуда (чахон 3,3%), нисбат ба иктисодиёти
80
чадон баландтар бошад, дар солхои 1990-2006 ин нишондиханда
такрибан 1,5 маротиба пасттар гардид. Яке аз сабабхои асосии бо
суръати паст пешравии иктисодиёти Чопон дар таносуби сохавии
иктисодиёт ва бештар будани вазни хоси сохахои расмии
серхарочот ва капиталталаб, ки дар навбати худ сабаби чорй
нагаштани капитал ба сохахои нав гардид иборат мебошад.
Сохтори иктисодиёти Чопон аз сохтори дигар давлатхои
пешрафта бо зиёд будани вазни хоси саноати коркардабарой (22%
дар соли 2004), сохтмон ва нисбатан паст будани вазни хоси
сектори молиявй фарк менамояд. Сабаби дигари бо суръати паст
пешравии иктисодиёти Чопон паст шудани вазни хоси
харочотхои капитали дар МУД мебошад, ки суръати азнавсозии
аппарата истехсолиро паст гардонид.
Гузаштан ба сохтори нави истехсоли пеш аз хама дар хамаи
сохахои истехсолот истифода намудани дастовардхои илмию
техникй пайваста мебошад. Харочотхо барои тадкикотхои илмй
аз 2,5 то 3,5% МУД-ро ташкил намуд. Хачми умумии ин
харочотхо тахминан нисфи дарачаи харочотхои амрикоихоро
ташкил намуда, 2 маротиба бештар нисбат ба харочотхои Олмон
ва Чин дар ин соха мебошад.
Новобаста аз фаркияти пешравии суръати иктисодиёти
Чопон нисбат ба ИМА, дар Чопон суръати баланди пешравии
технологияхои информатсионй нисбат ба ИМА мушохида карда
мешавад. Харочотхои капиталии Чопон ба ин соха 0,78% МУД-ро
ташкил намуд, ки ба хамин нишондиханда дар ИМА наздик
мебошад. Дар асоси истифодаи дастовардхои илмию техникй ва
коркардхои технологи ба хамаи сохахои истехсолот (алалхусус
дар сохаи саноати коркардабарорй), самаранок истифода
намудани кувваи корй (аз хусуси болобарии дарачаи
маълумотнокии умумй ва тахассусй) ва дигар омилхои иктисодй
аз соли 2003 инчониб иктисодиёти Чопон ба мачрои худ баргашта
бо суръати баланд пеш меравад. Аммо суръати пешравии
иктисодиёти Чопон нисбат ба ИМА ва Аврупои Fap6fl холо хело
паст мебошад. Сабаби дигари баркдроргардии суръати пешравии
иктисодиёти Чопон аз тарафи давлат гузаронидани ислохоти
иктисодй дар сохахои саноат, кишоварзй, фаъолияти бонкй,
хавасманднамоии ракобат ва навоварй ва кам гардидани таъсири
давлат ба иктисодиёт мебошад.
81
15.2. Мавцеи Чопон дар истех^солопш цщон
Чи тавре кдйд гардид, яке аз омилдои мухиме, ки барои
пешравии истехсолоти Чопон мусоидат менамояд ва мавкеи онро
дар истехсолоти чахон пурзур менамоянд, татбики хаматарафаи
дастовардхои илмию техникй ва коркардхои конструкторй дар
истехсолот мебошад. Аз ин лихоз Чопон баъд аз ИМА дуюм
давлате мебошад, ки дар хорича микдори калони патентхои ба
кайд гирифташуда дорад.
Аппарата исгехсолии Чопон барои татбики дастовардхои
илмию техникй ва технологияхои навтарин бисёр муосид
мебошад. Дар аввали асри XXI дар саноати Чопон зиёда аз 3
хазор нусха системаи истехсолии навтарин ва зиёда аз 100 хазор
номгуи робот истифода гардидаанд. Чопон дар истехсоли
роботхо дар чахон ва истифодаи он дар хаёти хдррузаи
инсондавлати пешбар мебошад. Аз руи нишондихандаи
маблаггузорй ба корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои
технологи Чопон дар чахон пас аз ИМА дар чои дуюм меистад, аз
руи хачми маблаггузорй ба сари ахолй бошад, аз Олмон пеш
гузашта, дар чои якум мебошад.
Чопон калонтарин истехсолкунандаи роботхо (зиёда аз 50%)
дар чахон асг. Хамчунин дар чодаи истехсоли дастгоххо,
автомобилхои сабукрав, нимнокилхо, киштихо, нахи сунъй дар
истехсолоти чахон мавкеи аввалиндарачаро ишгол менамояд. Дар
истехсоли технологияи информатсионй (ки натанхо барои
пешравии сохахои истехсолот муосидат менамояд, балки барои
таъмини зиндагии инсон накши мухимро мебозад) Чопон пас аз
ИМА дар чои дуюм мебошад. Ба хиссаи Чопон 12,8% захирахои
чахонии тилло рост меояд.
Дар ояндаи наздик ду максади мухим дар назди Чопон
меистад:
а) Мавкеи хосро ишгол намудан дар чараёни навоварихои
маводй;
б) Аз даст надодани бартарй дар сохаи технологияхои
истехсоли.
15.3. Муитиюпщои пешравии ицтисодиёт
Ин чо сухан дар бораи мушкилотхое меравад, ки садди рохи
пешравии иктисодиёт мебошанд.
82
Яке аз омшдое, ки дар гузашта то андозае садци роди
пешравии иктисодиёти Чопон мегашт, паст будани мавкеи
ракобатпазирии сохибкорони он дар бозорй чадон буд (нисбат ба
ИМА ва Аврупои Гарбй), ки доло ин омил тагйир ёфта, мавкеи ин
давлат дар хочагии чадон пурзур гардидааст.
Омили дигаре, ки барои пешравии иктисодиёти Чопон
таъсиррасон мебошад, пиршавии адолй аст, ки натичаи кам
гаштани кувваи корй мегардад. Синну соли 1/5 адолй аз 65 сол
зиёд мебошад. ки талаботро ба намуди зиёди мадсулотдо ва
хизматрасонидои замонавй кам мегардонад ва ба пешравии
иктисодиет таъсири манфй мерасонад.
Солдои 70-ми асри XX ба пешравии иктисодиёти Чопон
баландравии нархи нафт (яке аз ашёи хоми мудиме, ки барои
иктисодиёт истифода карда мешавад), ки дар дачми калон
харвдорй карда мешавад, таъсири калон расонид.
Fafip аз ин бухрони молиявии соли 1998, боло рафтани нархи
сахмиядои ширкатдои ватанй, нархи замш, тагйиротдои сохтори
дар системаи хочагидорй (ки бо иштироки давлат гузаронида
шуд) ба баланд гаштани карзй давлатй бурда расонид ва микдори
Карзй давлат аз дачми МУД зиёд гардид, ки албатта ба пешравии
иктисодиёт бетаъсир намонд.
Кувваи пешбарандаи иктисодиёти муосири Чопонро
талаботи инвеститсионй ва харидории дохилй, аз чумла, аз дисоби
Кобилияти харидории адолй ташкил менамояд.
Холо сохтори содавии иктисодиёти Чопон чунин аст (100%
МУД): ба хиссаи хочагидои кишоварзй, чангал ва модидорй - 1%:
саноат ва сохтмон - 31%; хизматрасонидо - 68% МУД.
Савощо барои такрор;
1. Омилдои асосии пешравии иктисодиёти Чопон.
2. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Чопон.
3. Суръати пешравии иктисодиёт.
4. Дастовардхои илмию техники дар истедсолоти Чопон.
5. Мавкеи Чопон дар истедсолоти чадон.
6. Истедсоли роботхо дар Чопон.
7. Омилхои асосие, ки дар Чопон садци роди пешравии
иктисодиёт мегарданд.
Адабиёт: 12 (сад. 408-428); 13 (сах. 494-510); 14 (сад. 275-296)
83
МАВЗУИ 16. ИТТИХОДИ АВРУПО ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН
16.1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт.
16.2. Ташаккули механизми хочагидорй.
16.3. Иттиходи Аврупо (ИА) дар системаи алокахои
байналмиллалй.
16.1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт
Иттиходи Аврупо аз 25 давлатй муттахидгаштаи Аврупо, ки
бо нишондихандахои иктисодй, илмию техникй, демографй,
чугрофй ва доштани захирахои табий аз якдигар фарк менамоянд,
иборат аст. Ба хиссаи Иттиходи Аврупо 30% махсулоти умумии
чахонй (22% аз руи хисобу китоб дар асоси нишондихандаи курби
харидории асъор) рост меояд ва дар ин минтака 7,3% ахолии
чахон истикомат менамояд.
Кдсми зиёди МУД-и минтака (70%) аз тарафи 4 давлатй
пуркадрати Аврупо: Олмон, Франсия, Британия ва Италия, ки
сохиби 50% ахолии минтака хасганд, истехсол мегардад.
Дарбаробари мамлакатхои пешрафтаю пуриктидори Иттиходи
Аврупо, ки кисми зиёди МУД-и минтакаро истехсол менамоянд,
боз мамлакатхои хурде хасганд, ки хиссаи истехсоли махсулоти
умумиашон нисбат ба давлатхои бузурги номбурда 3-4 маротиба
камтар мебошад ва 17%> МУД-и минтакдро истехсол менамоянд.
Ба ин гурух мамлакатхои зерин дохил мешаванд: Испания,
Нидерландхо, Белгия ва Шветсия. Яъне, боз як хусусияти
пешравии Иттиходи Аврупо дар он аст, ки дар иттиход хам
давлатхои пуркудрати бузург, хам давлатхои кудраташон на
чандон баланд хамкорй менамоянд, дар сурате, ки максади
асосисашон тезонидани суръати пешравии иктисодиёт мебошад,
ки ин хадаф дар соли 2000 хамчун сгратегияи Лиссабон аз тарафи
хамаи давлатх,ои иттиход якдилона кабул гардида буд. Тачриба
нишон дод, ки хадафи пешгирифтаи давлатхои Иттиходи Аврупо
бенатича монд. Бинобар ин давлатхои иттиход боз варианта
дигари стратегияи Лиссабонро бо се равняй афзалиятноки зерин
кабул намуданд:
- навоварихо ва технологияи нав;
- пешравии сохибкории хурд ва миёна;
- боло бурдани шугли ахолй дар байни чавонон.
84
Барои пешравии навоварихо ва технологиями нав хар сол
на камтар аз 100 млрд. евро, ё ин ки 3% аз хачми умумии МУД-и
Иттих,оди Аврупо маблаг чудо кара мешавад. Боло бурдани
шугли адолй дар байни чавонон аз дисоби таъмини на камтар аз
85% чавонони то 25 сола бо маълумоти миёнаи умумй ташкил
карда мешавад.
Суръати пешравии иктисодиёт (МУД)-и Иттих,оди Аврупо
дар солхои 1996-2000 2,9% (ИМА - 4,1%), дар солхои 2001-2006 -
1,7% (ИМА - 2,7%)-ро ташкил намуд. Расман бузургии иктисодии
Аврупо дар пешравии сохаи саноаташ ба мушохида мерасад, ки
такрибан 1/3 хиссаи саноати чахонро ташкил медихад.
Дар соли 2006 таркиби сохавии иктисодиёти Иттиходи
Аврупо чунин буд (%>): ба хиссаи сохаи хизмат 63-65%», ба хиссаи
саноат ва сохтмон -25-30%, хочагихои кишоварзй ва чангал -
2,5% МУД рост меояд.
16.2. Ташаккули механизми хочагидорй
Интернатсионалй гардидани алокахои хочагидорй ва бо хам
пайвастагии субъектхои иктисодй зарурияти пешбурди механизми
ягонаи сиёсати хочагидориро дар Иттиходи Аврупо такозо
менамоянд.
Танзими давлатии иктисодиёт дар Иттиходи Аврупо дар ду
зина ташкил карда мешавад: дар зинаи якум дар хар як давлатй
миллии (алохвдаи) иттиход, дар зинаи дуюм ба воситаи
сохторхои Иттиходи Аврупо. Дар солхои охир мохияти танзими
иктисодиёт аз тарафи зинаи дуюм бештар мегардад ва сохахои
асосии иктисодиёт ва фаъолияти хочагидориро дарбар мегирад.
Крнунгузории чории ИА асосан ба се сохахои хочагидорй равона
гардидааст: бозори ягона, механизми хочагидории кишоварзй ва
сиёсати савдои умумй. Яъне ташаккули механизми хочагидорй
дар ташкили шароитхои ягонаи фаъолияти хочагидорй дар
сохахои гуногуни иктисодиёт ва бозори дохилии ягона ифода
меёбад. Бо ибораи дигар ташаккули механизми хочагидорй дар
ИА дар асоси конунгузории ягона ва ташкили бозори дохилии
ягона ба рох монда шудааст.
Масалан, сиёсати муносибатхои кдрзию пулй ба воситаи
системаи Аврупоии бонкхои марказй, ки аз бонкй марказии
Аврупо ва бонкхои миллй иборат аст, ба рох монда шудааст.
85
Сиёсати пешбурди кишоварзй. ки мавкеи мухимро дар
интегратсияи (гароиши) давлатхои ИА мебозад бо рохдои зернни
хочдгидорй идора карда мешавад: нарххои ягона барои
махсулотхои кишоварзй, озодии савдо дар минтака,
маблаггузории ягона (аз тарафи И А) барои пешравии сох,а.
ковдадои умумии савдои хоричй ва танзими гумрукй барои
давлатхои сеюм ва дигар фишанпцои механизми хочагидорй.
Сохаи пешравии илмию техники хам аз тарафи ИА дар
шштакд дар асоси ташкили марказдои тадкикотию илмии
байшадавлатй ва ташкили барномахои муштарак аз хисоби бучаи
ИА танзим карда мешавад. Дар ин самт, аз чумла ба равияхои
зерини тадкдаотхои илмй дикдати махсус дода мешавад:
- Технологияхои информатсионй;
- Татбики рушди устувор ва халли мушкилотхои экологи:
- Нанотехнология, маводхои нав ва биотехнология;
- Тадкдкотхо дар сохаи кайхон;
- Коркарди маводи гизоии босифат ва безарар.
16.3. Итпищоди Аврупо (ИА) дар системаи ало^о^ои
байналмиялаж
Давлатхои ИА дар системаи муносибатхои байналхалкй аз
чумла дар сиёсати савдои хоричй, як сиёсати мувофик, гардидаро,
пеш мебаранд. ИА дар системаи савдои байналхалкй яке аз
бузургтарин ба шумор рафта, 22% гардиши савдои хоричии
чахониро ташкил медихад, ки аз ИМА баландгар мебошад.
Сиёсати савдои хоричиро аз номи ИА Комисияи Аврупо пеш
мебарад.
ИА асосан молхои тайёр ва нимтайёрро содир менамояд. ки
дар сохтори молхои содироти такрибан 83%-ро ташкил
менамоянд.Аз чумла, 40% молхои содиротиро техникаи харбй ва
автомобилхо, дастгоххо, маводхои кимнёвй ва фарматсевтй
дарбар мегиранд.
Такрибан 2/3 савдои хоричии ИА дар дохили минтака
ташкил карда мешавад. Яке аз хамкорони мухими ИА берун аз
минтака ИМА мебошад ва ба хиссааш 24% содирот ва 15%
воридот рост меояд. Ба хамкорони нави ИА, Россия ва Чумхурии
86
мардумии Чин ва дар ояндаи наздик (солхои 2012-2015)
Хдндустон дохил мешаванд.
Дар бозори чахонии капитал хамкорй асосии минтакди
Аврупо ИМА мебошад, ки ба хдссаш 65% маблаггузории
капитали аврупой рост меояд. Хамчунин ИМА яке аз харидорони
бузурги бозори асъори аврупой мебошад ва 60%о маблаггузории
капитали у ба давлатхои Аврупо рост меояд. Дар сохаи доду
гирифти капитал (сармоя) хамчунин байни ИА ва ИМА дар асоси
татбикд Барномаи хамкорй гуфтушунидхо бурда мешаванд.
Саволх;о барои такрор:
1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Иттиходи
Аврупо (ИА).
2. Сахми давлатхои бузург ва хурд дар пешравии иктисодиети
ИА.
3. Суръати пешравии иктисодиёт дар И А.
4. Сохтори сохавии иктисодиёт.
5. Танзими давлатии иктисодиёт дар ИА.
6. Ташаккули механизми хочагидорй.
7. Сиёсати иктисодии ИА дар муносибатхои пулию кдрзй ва
хочагии халк.
8. ИА дар системаи муносибатхои байналхалкй.
9. Хамкорони асосии И А дойр ба муносибатхои иктисодии
хоричй.
МАВЗУИ 17. ОЛМОН ДАР ХОЧАГИИ ЧДХОН

17.1. Тараккиёти иктисодиёти Олмон.
17.2. Самгхои асосии сиёсати иктисодии Олмон.
17.3. Алокахои иктисодии берунаи Олмон.
17.1. Таракдиёти иктисодиёти Олмон.
Олмон дар Европа, натанхо аз лихози нишондихандахои
чугрофй, инчунин аз лихози нишондихандахо ва тараккиёти
иктисодиёт мавкеи мухим ва марказиро ишгол менамояд.
Аз хисоби истехсоли махсулотхои саноатй ва МУД дар
чахон дар чои сеюм меистад. Дар соли 2004 ба хиссаи Олмон 4,6%>
87
МУД-и чдхонй (аз руи хдсоб дар асоси кобилияти харидорй) ва
6,6% (аз руи хисоб дар асоси курби асъорй дорй) рост меояд.
Адолиаш камтар аз 83 млн. нафар мебошад. 1/4 хиссаи махсулоти
дохилй ва саноатии Иттщоди Аврупоро истехсол менамояд, ки
23% МУД-и амрикой ва 59% чопониро ташкил медихад.
Суръати афзоиши хисоби миёнаи солонаи МУД дар солхои
1990-2000 1,8% ва дар солхои 2001-2005 - 0,7% ташкил намуд, ки
нисбати хамин нишондиханда дар Аврупо ва чахон пасттар
мебошад. На он кадар баланд буданн суръати афзоиши МУД дар
Олмон ба паст будани талабот дар бозори дохилй вобаста
мебошад. Пешравии иктисодй асосан ба талаботи дохилй вобаста
мебошад. Кдсми зиёди пешравии иктисодй асосан дар асоси
талаботи бозори беруна ба даст дароварда шуд.
Яке аз сабабдои асосии бо суръати баланд пеш нарафтани
иктисодиёти Олмон вобаста ба дохил гардидан ба хайати Олмони
Федеративй Олмони Демократй (соли 1990) мебошад.
Баркдрорнамоии ин кисмати он барои Олмон хдмасола 4% МУД,
ё ба хисоби доллар дар солхои 1991-2005 зиёда аз 1,5 трлн.
долларро ташкил намуд. Бо ин сабаб суръати афзоиши
самаранокии Олмон паст гардид.
Мушкилоти дигари иктисодиёти Олмон сиёсати ичгимоии
давлат мебошад, ки ба бучаи давлат таъсири калон мерасонад.
Системаи ёрии ичтимой дар Олмон дар асоси назарияи «чамъият
барои хар як шахрванд, новобаста аз он , ки вай бо кадом сабаб
ба мушкилотхои ичтимой шрифгор аст, чавобгар аст» ба рох,
монда шудааст. Азбаски Олмон давлатй ичтимой мебошад,
харочотдои ичтимой ба бучети давлат таъсири калон расонида,
барои пешравии иктисодиёт сол аз сол таъсири манфй расонида,
дар бозори чахон ракрбатнокии он нисбат ба дигар давлатхои
пешрафта суст гардидааст. Барои хамин зарурияти кабул
намудани чорабинихои чидцй дойр ба боло бурдани
самаранокии иктисодиёт ва татбики ислохоти пешгирифтаи
иктисодй ба миён омадааст. Дар Олмон татбики корхои илмй-
тадкдщотй ва коркардхои тачрибавию конструкторй накши
мухимро мебозанд. Агарчанде харочотхо дар ин самт дар соли
2003 2,5% МУД, нисбат ба ИМА (2,8%); Чопон (2,9%) камтар аст.
Такрибан 70% хамаи хачми ин харочотхо (барои корхои илмй-
тадкикотй ва тачрибавию конструкторй) аз тарафи ширкатхои
калонтарини Олмон, ки тавоноии бузурги илмию техникй ва
молиявй доранд, ичро карда мешаванд. Дар навбати худ
пешравии кордой илмй-тадкикотй аз тарафи кадрхои
баландихтисос таъмин гардидааст, ки хиссаи кормандони
тахассуснок дар саноат 60% (соли 1982-54%)-ро ташкил намуд.
17.2. Сампщш асосии сиёсати иктисодии Олмон,
Сиёати иктисодии Олмон ба равияхои зерини пешравии
иктисодиёт равона гардидааст:
а) Баробарнамоии дарачаи пешравии иктисодиёт дар
минтакддо;
б) Таъмини ракобатнокии иктисодиёт дар бозори чадон;
в) Паст намудани сатди карзи давлатй ва харочотхо дар
сохаи ичгимой.
Чи тавре дар боло кайд гардид, бо дохни гардидани
Олмони демократй ба дайати Олмони федеративй барои давлат
мушкилотх,ои нави харочотталаб, ба хотири баробар намудани
дарачаи тараккиёт дар минтакахо, ба амал омад. Дар ин самт ба
гайр аз харочотхои иктисодй (барои баробар гардонидани
дарачаи иктисодиёт) боз харочотхои ичгимой (дигаргунсозии
тархя шадрдою дехадо ва тоза намудани ондо аз бокрмондадои
сотсиализм) ва даматарафа баркарорнамоии заминдои кисмати
шаркии Олмон ба бучаи давлат бори гарон гардид.
Масъалаи баробаргардонии минтакахо, дамчунин равняй
мудими сиёсати давлат, барои татбики ислодот дар дигар
бахшдои иктисодиёт таъсири калони манфй мерасонад ва садди
роди пешравии суръати иктисодиёти Олмон гардидааст.
Барои боло бурдани суръати иктисодиёт ва дарачаи
ракобатнокии истедсолот дар бозори чадон, дарочотдои
капиталиро бештар намуда, дарачаи андоздои мусгаким аз
ширкатдо кам карда шуд. Кисмати зиёди даромади миллй (33%
МУД дар соли 2004) барои маблаггузоридои капитали равона
гардид.
Карзи давлат дар соли 2004 ба 66,6% МУД расид, ки дар 50
соли одир ба дарачаи баланда кулминатсияаш боло
рафт.дамчунин фоизи он ба бучет таъсири манфй расонида, дар як
сол 4%> МУД-ро ташкил намуд. Бинобар ин,- яке аз самтдои
мудими сиёсати иктисодии давлат барои дигар боло нарафтани
89
сатхи к,арзи давлатй равона гардидааст. Гирифтани пеши рохд
харочотхои ичгимой (ки хамчунин ба пешравии иктисодиёт
таъсири манфй мерасонад) самти дигари сиёсати иктисодии
Олмон ба шумор меравад.
17.3. AnoKflXfOu игутшсодш берунаи Олмон.
С охахои асосии расмии иктисодиёти Олмон саноати кимиё,
мошинасозй ва электротехникаи умумй мебошанд, ки дар
пешравии хочагии миллй накдш пешеафро мебозанд ва киемати
зиёди содиротии (55%) мамлакатро ташкил менамоянд.
Хочагихри Олмон бо хочагии чахон зич алокаманд буда,
барои пешравии он накши мухим мебозанд. Хдссаи содирот дар
МУД-и Олмон -27% ва хиссаи воридот низ 27%-ро ташкил
менамояд.
Аз руи хачми содирот Олмон дар чахон чои дуюмро ишгол
менамояд, пас аз ИМА (9%). Суръати пешравии содирот дар
Олмон дар солхои 1998-2007 - 6,7% (чахон 6,4%)-ро ташкил
намуд.
Дар бахши содироти молхои тайёри кимиёвй ширкатхои
олмонй дар чахон чои якумро ишгол менамоянд (14-17%).
Хдмчунин ин ширкатхо дар сохаи содироти махсулотхои
мошинасозии умумй ба монанди махсулотхои полиграфй,
дастгоххо барои саноати нассочд, истехсоли резина ва пластмасс,
коркарди чуб ва металлургия чои намоёнро ишгол менамоянд.
Дойр ба содироти махсулотхои кишоварзй (махсулотхои
ширию гуштй) Олмон чои чорумро пас аз ИМА, Франсия,
Нидерландхо ишгол менамояд. Хдмкорони асосии Олмон дойр ба
содирот Франсия, ИМА, Британия ва Нидерландхо мебошанд. Ба
хар яке аз ин давлатхо такрибан 11-6% содироти Олмон рост
меояд.
Олмон хамчунин аз лихози фуруши маблаггузорихои
мустаким ба давлатхои хоричй яке аз давлатхои пуркудрат ба
хисоб меравад. Дар ин самт дар чахон чои сеюмро пас аз ИМА ва
Британия ва 8,5% фуруши умумии маблаггузорихои мустакдмро
дар чахон ташкил менамояд ишгол менамояд.
Хамчунин дойр ба харидории маблаггузорихои мустакими
хоричй дар бозорй чахон мавкеи хоса дорад, 3,9% хачми чадонии
маблаггузорихоро харидорй менамояд.
90
1. Мавкеи Олмон дар Аврупо.
3. Мушкилотхое, ки садди рохд бо суръати баланд пеш
рафтани Олмон мебошанд.
4. Сахмн корхои илмй-тадкдкотй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй дар пешравии иктисодиети Олмон.
5. Равияхои асосш1 сиёсати иктисодии Олмон.
6. Мавкеи Олмон дар чахон аз руи хачми содирот.
7. Хариду фуруши маблаггузорихои мустаким дар Олмон.
Адабиёт: 12 (сах. 449-460); 15 (сах,. 119-125); 22 (сах. 336-339)
МАВЗУИ 18. КОРЕЯИ ЧАНУБЙ ДАР ХОЦАГИИ ЧАДОН

18.1. Заминахои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи
Чанубй.
18.2. Суръат ва омилхои тараккиёти иктисодиёт.
18.3. Савдои берунаи Кореяи Чанубй.
Чанубй.
Кореяи Чанубй давлатй нави индустриалй ^ст. Гарчанде
захирахои табий надошга бошад хам,. 1,7% МУД-и чахониро
истехсол менамояд ва хдмагй 0,8% ахолии чахон дар ин мамлакат
зиндагй мекунад. Даромади миллиаш ба сари ахолй такрибан 50%
дарачаи миёнаи давлатхои пешрафтаи саноатиро ташкил
медихад.
Аз модели пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй
бармеояд. ки барои ташаккул ва пешравии иктисодиёташ
таъсири тачрибаи иктисодиёти Чопон хеле зиёд мебошад.
Масалан, аз соли 1963 то хол дар ин мамлакат Идораи
банакдцагирии иктисодй , лят менамояд ва дар соли 1967
конуни махсус дойр ба пешравии илму техника кабул гардид. Чи
тавре дар Чопон чой дорад, дар Кореяи Чанубй низ хочагихои
бузурги монополистй (чеболхо) таъсис дода шуданд. Фарки ин
хочагихои монополистии Кореяи Чанубй аз чеболхои чопонй
танхо дар муносибатхо дойр ба моликият дар сохаи бонкхо ба
чашм мерасад. Азбаски бо мурури иешрафт дар чараёни
91
фаъолияти ин чеболдои монополиста зидциятдои монополиста
ба амал омад (ки ракрбатнокиро дар бозор махдуд гардонид),
дигаргунщои сохторй ворид гардид ва дар баъзе долатдо то ба
бардам додани ондо чорабинидо пешкаш гардиданд.
Бояд кдйд намуд, ки дар пешравии иктисодиёти Кореяи
Чанубй давлат накдш мудимро мебозад. Давлат накшадои
панчсола тартиб медидад ва пешравии тичоратро (ба воситаи
конундояш) танзим менамояд.
Аз солдои 90-уми асри XX дар Кореяи Чанубй «сиёсати
нави иктисодй» татбик гардид, ки ба механизми нави иктисодй
дар заминаи либералй (озод) гардонидани муносибатдои
иктисодй, дастгирии ракобат, механизмдои бозорй, давасмандидо
барои пешравии содадои афзалиятноки иктисодиёт ва дигар
чорабинидои иктисодию молиявй равона гардидааст. Ба чорй
гардидани ин сиёсат дар сохтори чеболдо дигаргунщои калон
ворид гардид. Аз чумла, он чеболдое, ки дар асоси родбарии
оилавию авлодй фаъолият мекард, бардам дода шуданд ва барои
родбарии ондо мутахассисони варзидаи хоричй чалб гардиданд.
Солдои охир маълум гардид, ки модели иктисодии аз
тарафи давлат танзимшаванда дар шароити нави имруза
ракобатпазир намебошад ва мамлакатро ба акиб мебарад.
Бинобар ин раванди гайридавлатй гардонидани иктисодиёт ва
дамкорй бо давлатдои пешрафтаи бозорй ба миён омад. Холо
Кореяи Чанубй бо роди гузаронидани ислодоти куллй ва
азнавсозии иктисодиёташ, боло бурдани дарачаи кушодагии он ва
наздик намудани он ба дарачаи давлатдои пешрафта,
дочагидориашро бо суръати баланд пеш мебарад.
18.2. Суръат ва омилхои тараккиёти иктисодиёт.
Иктисодиёти Кореяи Чанубй бо суръати баланд (нисбат ба
иктисодиёти чадон) тараккй менамояд. Суръати афзоиши МУД
дар ин мамлакат солдои 1990-2000 5,2% (чадон 2,2%) ва солдои
2000-2005 5,2% МУД (чадон 3,8%)-ро ташкил намуд.
Омилдои асосии тараккиёти иктисодиёти Кореяи Чанубй
чунинанд:
а) Барои пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй дам
вакт маблаггузории мустакими капиталй зиёд сарф карда
мешавад, ки дар байни давлатдои пешрафтаи индустриалй аз дама
92
баланд (30% МУД дар солдои 1980-1990 ташкил намуд) мебошад.
Харочот барои маблаггузорихои мустакими капитали дар солхои
2000-2006 ва то солдои 2010 28-29% МУД пешбинй шудааст.
б) Барои пешравии иктисодиёти Кореяи Чднубй
баландбардории квалификатсияи кувваи корй навдпи мухимро
мебозад. Тахлили ракдмхо нишон медщанд, ки дар Кореяи
Чанубй барои баланд бардоштани маълумотнокии чавонон,
алалхусус дар мактабхои олй ва маълумоти миёнаи касбй
диккати махсус дода мешавад. 48% чавонони 20-24 сола ба ин
намудхои маълумотнокй чалб гардидаанд, ин нишондиханда 1/3
нисбат ба мамлакатхои пешрафтаи саноатй зиёд мебошад.
Новобаста ба хамиин чорабинихо холо хам дар мамлакат
микдори бесаводон (такрибан 2%) чой доранд.
в) Омили дигари ба пешрави иктисодиёти Кореяи Чднубй
таъсиррасон ташкили базаи пешрафтаи корхои илмии тадкикотй
ва тачрибавию конструкторй мебошад. Холо солхои 80-уми асри
XX дар Кореяи Чанубй паркхои илмию истехсолй, инсгитутхои
тадкикотию илмй ва дигар сохторхои илмию конструкторй таъсис
дода шуд. Дар таъсиси ин сохторхои илмй-тадкикотй ва
тачрибавию конструкторй, ки дар онхо пас аз гузаронидани
тадкикоти илмй ва коркарди технологияхои нав дар
исгехсолотхои хурди тачрибавй (ки дар таркиби ин сохторхо чой
доранд) истехсол карда мешаванд ва хамаи бартарию
камбудихоро ба инобат гирифта, пас ба истехсолоти калонхачм
татбик мегардад. Дар ин самт сахми ширкатхои бузурги сохаи
иктисодиёт (ки имгиёзхои молиявию андозй доранд) калон
мебошад. Хамин тавр, хиссаи харочотхо ба корхои илмй-
тадкикотй ва тачрибавию конструкторй дар соли 2006 3%> МУД-
ро дар ин мамлакат ташкил намуд, ки ин аз хисоби миёнаи ин
харочотхо дар давлатхои пешрафта бештар мебошад. Новобаста
аз ин харочотхо холо акибмонии мамлакат дар сохаи технология
мушохида мегардад. Ракдмхо нишон медиханд, ки дарачаи
умумии пешравии технологияи Кореяи Чднубй 40%-и дарачаи
миёнаи мамалакатхои рушдёфгаро ташкил медихад.
18.3. Савдои берунаи Кореяи Цанубй
Кореяи Чанубй ба кисмати давлатхои пешрафтаи
индустриалй дохил мешавад, ва дар сохаи саноат аз Британия пеш
мебошад ва 3,3% хачми махсулоти чахонии сохаи
93
коркардкунандаро истехсол менамояд. Дар баъзе сохахо чои
барча старо дар чахон ишгол менамояд. Аз чумла дар сохаи
киштисозй - 1/4 истехсоли чахонй, нимнокдпхо - 14%, охдн - 4%,
хамчунин дойр ба истехсоли телевизорхо, автомобилхо, дастгохи
коркарди метал ва хоказо мавкеи намоёнро дар бозорй чахон
ишгол менамояд.
Савдои хоричй мавкеи мухимро дар щтисодиёти ин
мамлакат мебозад ва барои ба дарачаи баланд пеш рафтани
фуруши он бозорхои ИМА ва Ч°пон мусоидат мекунанд.
Фаъолияти савдои хоричии он 80% МУД-ро ташкил медихад.
Хдссаи Кореяи Чанубй дар содироти чахон аз 1,9% дар соли 1990
то ба 2,6% дар соли 2005 расид. Баланси пардохт мусбй мебошад.
Консентратсияи фаъолияти иктисодии хоричии ин мамлакат
бисёр баланд мебощад, 69% содироти мамалакатро 50
корпоратсияхои калон, аз чумла 13 номгуяш бо капитали хоричй
таъмин мебошад. Такрибан 8/10 хиссаи содиротро саноати
коркардкунанда таъмин менамояд. Хиссаи молхои электронй ва
электротехники 30% ва фуруши автомобилхо кисмхои эхтиётй ба
онхо 9-10% содиротро ташкил менамоянд. Кореяи Чанубй боз дар
бозорй чахон (% аз хиссаи фуруши умумичахонй): кишти - 22%,
газворхои сунъй - 10%, транзисторхо ва лампахои электронй -
6,4%, дастгоххои телекомуникатсионй - 8,5%, автомобилхо -
4,2%, техникаи хисобкунй - 4,5% мефурушад.
Дар сохтори воридот чои мухимро дастгоххои саноатй ва
сузишворй ишгол менамоянд. Вазни хоси сузишворй зиёда аз 20%-
ро ташкил медихад. Хамкорони асосии Кореяи Чанубй ИМА ва
Чопон мебошанд.
1. Таъсири Чопон ба пешравии иктисодиёти Кореяи Ч анубй.
2. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
3. Моделхои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
4. Суръати пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй нисбат ба
иктисодиёти чахон.
5. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
6. Таъсири корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй ба пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
7. Мавкеи савдои хоричй дар иктисодиёти Кореяи Чанубй.
94
8. Хиссаи молхои электронй ва электротехникй дар содирот.
Адабиёт: 11 (сах. 31-35); 12 (сах,. 464-484); 15 (сах. 436-439); 22
(сах. 380-382).
МАВЗУИ 19. МАМЛАКАТДОИ РУ БА ТАРАККЙ ДАР

ХОЦАГИИ ЧАДОН
19.1. Мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон.
19.2. Мамлакатхои ру ба тараккй дар таксимоти
байналмиллалии мехнат.
19.3. Мамлакатхои ру ба тараккй дар харакати
байналмиллалии капитал.
19.1. Мамлакатдои ру ба таращй дар истехсолоти цах,он
Мамлакатхои ру ба тараккй такрибан 140 давлатй чахонро
дарбар шрифта, дар китьахои Осиё, Африка, Америкаи Лотинй
ва Океания чойгир мебошанд. Кдсми зиёди ин давлатхо дар
замони бархам хурдани системаи мустамликавй ба вучуд
омадааст, ки ба онхо истехсолоти акибмондаву аз омилхои
беруна вобасгаро мерос мондааст. 85% ахолии чахон дар ин
давлатхо зиндагй мекунанд. Дар соли 2005 мамлакатхои ру ба
тараккй 25% МУД-и чахониро (аз руи хисобу китоб дар асоси
курби чории асъор) ва 48% МУД-и чахониро (дар асоси хисобу
китоб аз руи курби харидории асъор) истехсол менамуданд.
Дисобу китобхо нишон медихаяд, ки барои он ки
мамлакатхои ру ба тараккй акибмонии ичгимоию мушкилотхои
технологиашро аз байн бурда, фаркияти акибмониро нисбат ба
давлатхои рушдёфта кам намоянд, бояд ба хисоби миёна дар як
сол 6% афзоиши МУД-ро ташкил намоянд. Ин нишондиханда
дар соли 1991-2000 3,3% ва дар сощои 2001-2006 4,7%-ро ташкил
намуд. Ин суръати пешравии иктисодиёт аз хисоби омилхои
дохилй, сарфаи капитал, баланд бардоштани квалификатсияи
кувваи корй ва истифодаи навоварщои илмию техникй ба даст
оварда шуд. К^ариб дар хамаи мамлакатхои ру ба тараккй
пешравии истехсолот бо рохи экстенсивй ташкил гардид.
Гузаштани иктисодиёти чахон ба модели нави техникию
иктисодй, дар асоси истифодаи васеъи технологияхои электронй
95
ва информатсионй барои мамалакатхои ру ба тараккй дар
пешравии иктисодиёташон мушкилотх,ои навро ба миён
мегузорад.
Хиссаи мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон
на он кддар баланд буда, хамагй 21,6%-ро (дар соли 2006) ташкил
намуд. Хиссаи мамалакатхои ру ба тараккй дар истех.соли
чахонии махсулотхои ниёзи мардум зиёд гардид. Ин гурухи
давлатхо 25% истехсоли чахонии маводй гизой, 30%> нушокихо,
48,4%о маводхои тамоку ва 40% махсулотхои саноати сабукро (аз
чумла 43,6% газворхо, 40%) либосворй, 43,5%о пойафзолро) дарбар
мегирад.
Чи тавре кайд гардид, пешравии мамлакатхои ру ба
тараккй бо рохи экстенсивй ва индустриякунонй ташкил гардид.
Индустриякунонй дар асоси сиёсати воридотивазкунй, яъне ба
барпо намудани сохахои коркардкунандаи саноатй барои аз
бозори дохилй берун кардани молхои воридотии хоричй равона
гардидаанд. Дар индустриякунонии иктисодиёти мамлакатхои ру
ба таращда накши давлат зиёд мебошад, ки максад, самтхо ва
воситахои ба даст овардани ин максадро муайян намудаасг.
19.2. Мамлакатдои ру ба таращи
дар тщсимоти байналхащии мех;нат
Мавкеи мамлакатхои ру ба тараккиро дар хочагии чахон
(дар таксимоти байналхалкии мехнат) пеш аз хама алокамандии
ин зергурух бо дигар давлатхои чахон, хамчунин таъсири ин
алокамандиро ба бозори дохила муайян менамояд.
Алокахои иктисодии беруна барои дигаргунсозии сохтори
иктисодиёти ин давлатхо, модернизатсиякунонии истехсолот
таъсири калон мерасонанд. Сектори хоричй имконият медихад, ки
воситахои нави техникй, технологияи наву навтарин ва дигар
воситахои истехсолиро ба даст дароварда, самаранокии
истехсолоти дохилиро барпо намоянд.
Таъсири алокахои беруна ба раванди такрористехсолкунй
дар давлатхои ру ба тараккй нисбат ба давлатхои рушдёфтаи
чахон ва таркиби пешравии иктисодиёташон бештар ва
мухимтар аст. Масалан, дар соли 2004 31% МУД-и ин зергурух
дар хорича фурухта шуда, воридот бошад, 28% МУД-ро ташкил
намуд. Барои пешравии ин зергурух таъсири харакати
96
байналмилалии капитал камтар мебошад. Дарачаи хамгироии
молиявиашон ба хочагии чахон он кддар назаррас нест. Таносуби
чараёни капитали хусусй нисбат ба МУД дар давлатхои ру ба
тараккй 10,2% мебошад (соли 1990 - 5%). Аз сабаби он, ки дар
сохтори ин зергурух хам нисбатан давлатхои пешрафта ва
акибмонда мавчуданд, бинобар ин дарачаи иштирок дар
равандхои хочагтш чахон ба дарачаи тараккиёти иктисодии
давлат вобаста мебошад. Доштани дарачаи баланди иктисодиёти
кушод ба давлатхои дарачаи миёнаи даромад дошта хос мебошад.
19.3. Мамлакатдои ру ба таращй дар х,аракапш байналхалщш
капитал
Дар мамлакатхои ру ба тараккй гузаронидани ислохоти
дохилии иктисодй ва мувофик гардонидани асосхои конунгузорй,
ки чараёни пешравии сохибкории хусусиро тезонид, ба чалби
капитали байналмилалй (маблаггузорихои капиталтш
байналмилалй) муосидат намуд. Сохтори маблаггузорихои
капиталии хоричй ба мамлакатхои ру ба тараккйсифатан хуб
гардащ. Агар солхои 70-м - 80-ми асри XX киемати зиёди ин
маблаггузорихоро кдрзхои бонкй ташкил менамуд, солхои 90-м ва
2000-м ин бештар ба намуди маблаггузорихои мустаким ва
гайримустаким (портфели) табдил ёфт, ки ба сохахои асосии
иктисодиёт равона гардидааст. Хачми умумии ин
маблаггузорихо, агар солхои 1983-1988 16,9 млрд. долларро
ташкил намояд, солхои 1992-1996 бошад, аллакай ба 604,6 млрд.
долл. расид. Агар ин нишондихандахоро нисбат ба МУД хисоб
намоем, солхои 1990-1998 хиссаи маблаггузорихои капиталии
хоричй 5% МУД ва солхои 2003-2006 6,9% МУД-ро ташкил намуд.
Аз руи пешбинихои иктисодцонхои Рарб суръати харакати
капитали байналмиллалй дар 15 соли наздик ба мамлакатхои ру
ба тараккй баланд мегардад ва факат аз хисоби мамлакатхои
рушдёфтаи индустриалй такрибан 1 , 5 - 2 трлн. доллар ба
иктисодиёти ин зергурух маблаггузорихои капиталй ворид
мегардад.
Бояд кавд намуд, ки киемати зиёди маблаггузорихои
мустакими хоричй ба хиссаи ками мунтазам пешравандаи
мамлакатхои ру ба тараккй ворид мегардад. Масалан, солхои
1993-1998 62,6% чалби умумии маблаггузорихои хоричй ба чор
97
давлатй нави индусгриалии Осиё, хамчунин ба ЧУМ^УРИИ
мардумии Чин, Хиндустон, Мексика, Туркия, Аргентина ворид
гашт. Хамзамон кисми зиёди мамлакатхои ру ба тараккй
ислохоти иктисодиро хамин тавр ташкил карда истодаанд, ки
икдими инвеститсионй барои маблаггузорони хоричй мусоид
гардад. Аз ин хусус аз руи пешбинихо, ба ин зергурух дар соли
2010 такрибан 1430 млрд. доллар ва дар соли 2015 аз 2400 то 3800
млрд: доллар маблаггузорихои мустакими хоричй ворид
мегардад.
Бояд к,айд намуд, ки аз чамъи умумии маблаггузорихои
мустакими хоричй, такрибан 15% ёрии иктисодй мебошад.
Хамин тавр, тарзе ки дар боло кайд гардид, суръати
харакати капитали байналмиллалй дар мамлакатхои ру ба
тараккй ва хачми умумии воридоти маблаггузорихои мустакими
хоричй сол аз сол афзун мегардад.
1. Тавсифоти умумии пеешрафги мамлакатхои ру ба тараккй.
2. Чй бояд кард, ки иктисодиёти мамлакатхои ру ба тараккй ба
дарачаи иктисодиёти мамлакатхои рушдёфта расад?
3. Хиссаи мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон.
4. Алокахои иктисодии беруна ва сохтори иктисодиёти
давлатхои ру ба тараккй.
5. Таъсири алокахои беруна ба раванди такрористехсолкунй
дар ин давлатхо.
6. Мамлакатхои ру ба тараккй дар харакати байналмиллалии
капитал.
7. Икдими инвеститсионй дар мамлакатхои ру ба тараккй.
98
МАВЗУИ 20. ЧУМДУРИИ МАРДУМИИ ЧИН (ЧМЧ) ДАР
20.1. Самтдои асосш] пешравии иктисодиёт.
20.2. Хусусиятхои асосии механизми хочагидорй.
20.3. Алокадои иктисодии Чин бо Чумхурии Точикистон.
20.1. Салищои асосии пешравии ицпшсодиёт
Чумдурии Мардумии Чин (ЧМЧ) аз руи микдори ахолй
дар чои якум (21% адолии чадон), аз руи ченакдои иктисодй дар
чои дуюм (пас аз ИМА) ва аз руи масодат (7,2% масодати хушкии
чадон) дар чои сеюм мебошад. Иктисодиёти ЧМЧ бе Сянган 5%
МУД-и чадониро (аз руи дисоб дар асоси курби чории асъор) ва
зиёда аз 13% МУД-и чадониро (аз руи дисоб дар асоси кобилияти
харидорпи асъор) дарбар мегирад. Аз руи нишондидандаи МУД
ба сари ахолй ЧМЧ ба гуруди давлатдои даромадашон аз мобайн
паст дохил мешавад ва ин нишонднданда нисбат ба дисоби
миёнаи нишондидандаи умумичадонй 5 маротиба камтар
мебошад. Яке аз натичадои болоравии иктисодиёти ЧМЧ ин асг,
ки диссай камбизоатон дар мамлакат кам гардида аз 33% то ба
16,6%о паст гардид.
Иктисодиёти ЧМ Ч таи якчанд дадсола аст, ки бо суръати
баланд пеш меравад. Суръати пешравии МУД дар ин мамлакат
чунинаст: солхои 1980-1990-10,1% (чадон 3,3%), солдои 1990-2000-
10,3% (чадон 2,7%) ва солдои 2000-2004-8,7% (чадон 2,5%>).
Суръати баланди пешравии иктисодиёт пеш аз дама аз дисоби
саноат ва содаи хизматрасонй ба даст оварда шуд. Афзоиши
исгедсоли мадсулотдои саноати дар солдои 90-ум 13,7% ва солдои
2000-ум 12%-ро ташкил намуд. Бо суръати баланд содадои
саноати коркардкунанда, мошинасозй (аз чумла мошинасозии
электротехники ва наклиётй), содаи электроника (аз дисоби
исгедсоли телевизордо, видеомагнитофондо, танурдои
микромавчй), содаи саноат, кимиё ва д.к. пеш мераванд. Хиссаи
мадсулотдои илмталаб дар сохтори саноати ЧМЧ -10%-ро ташкил
медидад.
Дар сохтори истифодаи захирадои энергетики диссаи
ангиштсанг-69%, нафт зиёда аз 22% ва навъдои захирадои
энергетикии бокимондаро (атомй, пойгоддои барки обй, кувваи
шамол, энергияи офтоб ва д.к.) ташкил менамоянд.
99
Истехсоли махсулотхои кишоварзй хам бо суръати баланд
пеш меравад ва дар давраи солхои 1989-2003 1,5 маротиба
афзудааст. Майдони заминхои коркардшаванда хамагй -13%-и
масохати мамлакатро дарбар мегирад. Ч,МЧ хамагй 6% захираи
заминхои коркардшавандаи чахонро дар ихтиёр дошта, 22%
ахолии чахонро ба маводи гизой таъмин менамояд, хамчунин дар
бозори чдхон мефурушад. Истехсоли донагихо 500 млн.т ё ба 0,4 т
ба сари ахолй баробар мебошад.
Дар сохтори иктисодиёт хиссаи сохаи хизмат зиёда 1/3-ро
ташкил намуда, хиссаи кишоварзй аз 19,1% то ба 14,6% кам
гардид. Хиссаи саноат бошад дар соли 2003 52,2%-ро ташкил
намуд.
20.2. Хусусиятхои асосии механизмы хоцагидоры
Дар сохтори ичтимоии хочагидории ЧМЧ дигаргунй ба
амал омада, бо дохил гардидани Сянган ва Макао ба хайати он
механизми хочагидориащ гуногунранг гашта, навъхои гуногуни
моликият ва куввахои истехсолкунандаро дарбар гирифт.
Таркиби ченакии корхонахои саноати хам гуногун мебошад.
Корхонахои калон дар хочагидории мамлакат мавкеи хоса
доранд. Ин гурухи корхонахо 60% фондхои истехсоли ва
махсулотхоро истехсол менамоянд ва кисмати зиёди сохахои
саноатиро саноати истехсоли автомобил, металлургия,
энергетика, нафту кимиё дарбар мегиранд.
Кисмати корхонахои хурд (то 7 нафар корманд, ки солхои
80-ум бо суръати баланд пеш мерафт) кам гашта, 18% махсулоти
саноатиро истехсол менамояд.
Хиссаи сектори давлатй дар ЧМЧ 33,7% МУД (дар саноат -
31%). Хиссаи камтарини моликияти давлатй дар саноати сабук ва
хурокворй мушохида карда мешавад. Хдссаи сектори коллективй
бошад назаррас мебошад ва 7,1% МУД-ро ташкил медихад.
Хдссаи сектори хусусй (сохибкории инфиродй ва муштарак)
59,2% МУД-ро дарбар мегирад. Меъёри даромади соф дар ин
сохтор 15% дар як сол муайян гардидааст. Дар ин самт хиссаи
корхонахои хурди оилавй (ки микдори кормандонашон аз 11-12
нафар иборат аст) назаррас мебошад. Зиёда аз ин чамъ гардидани
боигарй дар зимаи оилахои алохида дар иктисодиёти ЧМЧ
мавкеи мухимро ишгол менамояд. Аз руи ракамхо 50 оилахои
100
бойтарин 1/4 хиссаи хамаи моликияти мамалакатро дар ихтиёр
доранд ва назорат мебаранд.
Дар Ч,МЧ ислохоти сисгемавй, ки хамаи пахлухои хдёти
чамъиятиро дарбар мегирад, аз соли 1978 инчониб идома ёфта то
хол давом дорад.Чи тавре аз гуфтахои боло бармеояд дар
механизми хочагидории ин мамлакат моликиятхои гуногун
накши мухим мебозанд ва дар бораи кисман гузаштан ба
муносибатхои бозорй гувохй медиханд. Дар мамлакат Паргияи
Коммунистй хамчун партияи рохбарикунанда хукмфармо аст ва
дар банакшагирии иктисодиёт пурра мусоидат менамояд.
Дар системаи механизми хочагидории Ч,МЧ равияхои нави
зерини стратегияи иктисодй аз соли 2003 инчониб дохил
гардидаанд:
- Ч,ахонигардонии иктисодиёти Ч.МЧ;
-Химояи хукуки моликияти хусусй бо чой доштани
монополияи хукмронии Партияи Коммуниста;
- Стратегияи ичтимой доштани иктисодиёт, дойр ба
боинсофона таксим гардидани натичахои ислохоти
иктисодй ба фоидаи минтакдхою табакахои ахолй, ки то ин
давра аз ислохоти иктисодии солхои 80-ум кам бахраманд
гаштаанд.
20.3. Алоцацои ицтисодии Чин бо Цумхурии Точикистон
Пеш аз хама якчанд сухан дойр ба мавкеи Ч.МЧ дар савдои
байналхалкй. Савдои берунаи Ч.МЧ фаъолона пеш меравад.
Суръати пешравии содирот агар солхои 90-уми асри XX - 17%-ро
ташкил намуд, пас дар солхои 2000-2005 суръати хисобимиёнагии
солонаи содироти ин мамлакат 23,4%-ро ташкил намуд. Ба хиссаи
Ч.МЧ 6% содироти чахонй рост меояд, ки ин нишондиханда
нисбат ба хамаи давлатхои чахон, гайр аз ИМА ва Олмон, баланд
мебошад. Бозорхои калони содиротии ЧМЧ инхоянд: ИМА,
Кореяи ^анубй, Тайван ва Чопон.
Хамкории ЧМЧ бо Чумхурии Точикистон дар доираи
Созмони хамкории Шанхай (СХШ), ки дар январи соли 2001 дар
заминаи панчгонаи Шанхай солхои 1996-1997 бо аъзогии ЧМЧ,
Чумхурии Казокисгон, Федератсияи Россия, ^ЧУ^УР™
Точикистон ва ба ин хайат ворид гаштани Чумхурии Узбекистон
ташкил гардид. CXJII ташкилоти байналмилалй мебошад.
101
Гузариши «панчгона ба СХШ 15 июни соли 2001 дар Саммита
Шанхай» дар натичаи аз тарафи сардорони шаш давлат ба имзо
расидани Декларатсия дойр ба ташьаши СХШ ва Конвенсияи
Шанхай дойр ба мубориза бар зидци терроризм, сепаратизм ва
экстремизм, ба амал омад. Максадхои ин ташкилоти нав аз
мустахкам гардонидани бовари тарафайни байни давлатхои
иштирокчй, дусгй ва хдмсоягии дустона, хавасманднамой ба
хамкории самаранок дар сохахои сиёсй, тичоратаю иктисодй,
илмию техники, маданй, маориф, энергетики, накдиётй, экологй
ва х. к. Дар байни онхо, хушиши якчояи таъминкунй ва
дастгирии сулх, бехатарй ва муътадилй дар минтака, сохтани
тартиботи нави байналхалкди демократа, сиёсати боадолат ва
окилонаи иктисодй иборат асг. Барои бахам таъснррасонии
вазоратхою идорахои давлатхои аъзои СХД1 Шурой миллии
координаторов (ШМК) ташкил гардид. Сарони давлатхои ин
ташкилоти бонуфузи байналмилалй хамасола вохурщо ташкил
намуда, дойр ба такмил додани муносибатхо вобаста ба хамкорй
меморандум, хартия, ахднома ва дигар хучдатхои расмй кдбул
менамоянд.
ЧМЧ яке аз хамкорони калонтарини Чумхурии Точлкистон
дар сохаи гардиши савдои хоричй ба шумор меравад.Масалан.
хиссаи ЧМ Ч дар соли 2009 дар гардиши савдои хоричдш
Чумхурии Точикистон 18,8%-ро ташкил намуд, аз чумла дар
содирот - 40,1% (ё 405,4 млн.долл.) дар воридот бошад 24,3% (ё
266,6 млн.долл.).
Точикисгон аз ЧМЧ асосан техника (насосхо, тракторхо ва
Х.к.), молхои ниёзи мардум ва дигар маводхоро харидорй
менамояд.
ЧМЧ аз Чумхурии Точикистон металгдои камкиммат
(алюминий), махсулот ва маводхои нассочиро харидорй
менамояд.
1. Нишондихандахои умумии пешравии ЧМЧ.
2. Суръати пешравиии ктисодиёти ЧМЧ.
3. Истехсоли махсулоти кишоварзй дар ЧМЧ.
4. Сохтори ичтимоии хочагидории ЧМЧ,
102
5. Хдссаи секторной гуногуни моликият дар системаи хочагидории
ЧМЧ.
6. Ислохоти системавй дар ЧМЧ.
7. А л о к д х ,о и иктисодии ЧМЧ бо Чумхурии Точикистон.
Адабиёт: 12 (сад. 577-590); 13 (сах,. 613-640); 14 (сад. 303-320);
16 (сад. 334-350)
МАВЗУИ 21. МАМЛАКАТДОИ НАВИ ИНДУСТРИАЛЙ

(МНИ) ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН
21.1. Классификатсияи (гурухбандии) мамлакатхои нави
индустриалй.
21.2. Тавсифоти нисбии суръати афзоиши иктисодиёти МНИ ва
омилхои ба он таъсиррасон.
21.3. Хусусиятхои пешравии МНИ-и Чанубу Гарбии Осиё.
21.1. Классификатсияи (гурухбандии) мамлакатдои нави
индустриалй
I. Мамлакатхои нави индустриалй аз руи таърихи
пайдоишашон ба 4 гурух, таксим мешаванд:
а) Ба гурухп якум мамлакатхои нави индустриалй: аз Осиё:
Кореяи Чанубй, Тайван, Сингапур ва Гонконг, ки онхоро «чор
паланги майдаи Осиё» меноманд; аз Америкаи Лотинй:
Аргентина, Бразилия, Мексика дохил мешаванд. Гурухд МНИ-и
дар боло номгуйшударо хамчунин мамлакатдои нави
индустриалии «мавчи якум» ё «наели якум» хам меноманд;
б) Ба мамлакатдои нави индустриалии «наели дуюм»:
Малайзия, Тайланд, Хиндустон, Чили дохил мешаванд;
в) Наели сеюм Кипр, Тунис, Туркия, Индонезияро дарбар
мегирад;
г) Ба МНИ-и наели чорум Фшшпищо ва нохияхои чануби
Чумхурии мардумии Чин(ЧМЧ) дохил мешаванд.
II. Аз руи хусусияти минтакдвй МНИ-ро ба гуруххои зерин
чудо менамоянд:
а) Мамлакатхои нави индустриалии Осиё (Корея, Тайван,
Сингапур, Гонконг, Филиппинхо, Хиндустон, Тайланд);
б) Мамлакатхои нави индустриалии Америкаи Лотинй
(Бразилия, Аргентина, Мексика,Чили).
103
III. Аз руи дарачаи кушодагии иктисодиёт ба бозорй чадон
(диссаи содирот дар МУД), МНИ ба гурухдои зерин чудо карда
мешаванд:
а) Давлатдои иктисодиёти пушида дошта (диссаи содирот дар
МУД камтар аз 10%); Аргентина, Бразилия;
б) Давлатдое, ки иктисодиёташон нисбатан пушида асг (диссаи
содирот дар МУД аз 10 то 19%); Мексика. Хиндустон;
в) Давлатдое, ки иктисодиёташон нисбатан кушода аст (диссаи
содирот дар МУД 25-34%); Корея, Тайван, Гонконг,
Индонезия;
г) Давлатдои иктисодиёти кушода дошта (диссаи содирот дар
МУД зиёда аз 35%>): Сингапур, Малайзия, Тайланд, Тунис,
Флиппиндо.
21.2. Тавсифоти нисбии суръати афзотии ицтисодиёпш МНИ ва
омищои ба он таъсиррасон
Мамлакатдои нави индустриалй хусусиятдоеро дарбар
мегиранд, ки факдт ба ин гуруди давлатдо хос аст. Содаи
пешбарандаи аксари ин давлатдо содаи коркардкунандаи саноати
ва ба содирот равона мебошад. Дар 15 мамлакатп ин гуруди
давлатдо истедсоли молдои саноатии коркардкунанда зиёда аз 50
фоизи содироти ондоро таъмин менамояд.
Дар содаи тараккиёти иктисодиёт дар ин давлатдо
тамоюлдои ба мамлакатдои пешрафтаи капиталиста хос ба
мушодида мерасад. Аз чумла, раванди консентратсияи истедсо
лот ва капитал, ташаккулёбии корпоратсиядои трансмиллй
(КТМ) ба чашм мерасад. Масалан, дар давлатдои пешрафтаи ин
зергуруд ба монанди Кореяи Чанубй, Тайван, Сингапур,
Бразилия, Мексика, Аргентина якчанд КТМ ташаккул ёфтааст.
Хусусиятдои хоси дигари ин давлатдо дар он аст, ки дар
кисми зиёди ин давлатдо аз иктисодиёти тарзи аграрй ба
иктисодиёти ба саноат такякунанда ва дар бозорй чддон
фурушандаи махсулотхои тайёри саноатй табдил ёфтаанд ва
дарачаи истехсоли МУД-ашон - асосан ба давлатдои пешрафтаи
саноатй баробар мебошад. Аз чумла, МНИ-ро ба монанди:
Португалия, Республикаи Чанубии Африка, Кореяи Чанубй,
Сингапур ва Тайван дамчун давлатдои рушдёфтаи саноатй
номидан мумкин аст,
104
Барои пешравии системаи иктисодиёт ва сиёсати ин
давлатхо омилхои зерин мусоидат менамоянд. Яке аз ин омилхо
ин бо суръати баланд пеш рафтани давлатдои ин зергурух
мебошад. Масалан, дар давоми солхои 70-м суръати солонаи
пешравии МУД дар Тайланд ва Индонезия - 7,8%, дар Малайзия
- 8,1%, дар Гонконг, Кореяи Чднубй ва Сингапур - 9,5%, дар
Тайван - 10%-ро ташкил менамуд. Дар навбати худ бо суръати
баланд пеш рафтани МНИ аз таъсири омили байналмилалй
(таъсири алокдхои иктисодии хоричии ин давлатхо ва сиёсати
иктисодии онхо) вобаста мебошад. Суръати содироти аксари ин
давлатхо аз ншпондихандахои пешравии иктисодии дохилаашон
1,5-2 маротиба зиёдгар мебошад. Дар натичд дар кисмати зиёди
ин давлатхо иктисодиёти ба содирот равона ташкил гардид ва
мавкеи МНИ дар бозори чахон мустахдам гардид. Масалан,
Гонконг, агарчанде дар солхои охир аз руи хдчми истехсоли МУД
нисбат ба ИМА 60 маротиба паст бошад хам, дойр ба хачми
содироти молхо факдт 3-4 маротиба фарк менамояд.
Ба омилхои дохилие, ки барои пешравии иктисодиёти
МНИ мусоидат менамоянд, пеш аз хама накш ва сиёсати
пешгирифтаи давлат ва фаъолияти сохторхои хусусии тичоратиро
номбар кардан мумкин аст. Давлат дар МНИ ба воситаи ташкил
намудани сектори тавонои сохибкорй пешравии иктисодиётро
хавасманд менамояд ва корхонахои давлатй кувваи пешбарандаи
сохахои базавии иктисодиёт ба шумор мераванд. Масалан, дар
мисоли Ч,умхурии Корея давлат сиёсати хдвасманднамоии
прогреси илмию техникнро пеш шрифта, дар сохаи саноат фонди
илм ва кори мухаидисиро ташкил намуда, ба гайр аз тезонвдани
татонки навоварихои илмию техники дар истехсолот ба
мушкилотхои маориф, алалхусус мактабхои олй (тайёр намудани
мутахассисони баландихтисос) дощкати махсус медихад-
21.3. Хусусиятхои пешравии МНИ-и Цанубу Рарбии Осиё
Бояд кайд намуд, ки мамлакатхои нави индустриалии
«наели якум» - Сингапур, Гонконг, Тайван ва Кореяи Чанубй
интисодиёташон бо суръати баланд (7-9%> МУД дар 1 сол) пеш
рафта аллакай ба гурухи мамлакатхои тараккикарда шомил
гаштаанд.
105
Ин ч;о мо оид ба вазъи иктисодию ичтимоии МНИ-и «наели
дуюм» Малайзия ва Тайланд якчанд сухан мегуем. Новобаста ба
будрони иктисодии Осиёгии соли 1997, ки дамаи МНИ-и Осиё ва
Америкаи Лотиниро фаро гирифт, аз соли 1998 инчониб дар ин
давлатдо баркдроршавй ва пешравии иктисодиёт ба чашм
мерасад. Оиди пешравии МНИ алалхусус Малайзия ва Тайланд
дамин омил шадодат медидад, ки агарчанде солхои 70-м ва 80-ми
асри XX модели иктисодии ин давлатхо агро-индустриалй буд,
пас дар натичаи пешравй модели иктисодии индустриалию аграрй
ба даст оварда шуд ки ба содирот ва талаботи бозори чадон
равона мебошад. Малайзия дар бозори чадон яке аз
содиркунандагони каучук, равгани палма, кдлъагй, нафту газ ва
дигар мадсулотдои энергетики ба шумор меравад. Faftp аз ин
Малайзия дар катори ИМА, Ч,опон, КореяиЧднубй ва Тайван
калонтарин дар чадон истедсолкунандаи нимнокдлдо ва
мадсулотдои тайёр аз ондо мебошад. Дар пешравии иктисодиёти
Малайзия ва мавк,еи мудим пайдо намудани он дар бозори чадон
накдш давлат бисёр мудим аст, чунки вобаста ба талаботи бозори
чадон содадои афзалиятнок ва ба содирот равона бударо дастгирй
намуда, барои пешравии ин содадо имтиёздои иктисодй муайян
менамояд.
Таъсири давлат ба пешравии иктисодиёти Тайланд дам дар
асоси додани афзалият барои бо суръати баланд тараккй кардани
саноат, аз чумла, саноати содаи коркардкунанда, додани карздои
имтиёзнок, дастгирй намудани маблаггузоридои инфиродй ва
додани афзалият ба содиркунандагони мадсулоти саноатй ва
дигар чорабинидои молиявию карзй амалй мегардад. Дар
натичаи ин чорабинидо Тайланд дар бозори чадон аз давлати
ашёи дом содиркунанда ба содиркунандаи молдои саноатй табдил
ёфт ва дар сохтори содирот диссаи ашёи дом аз 92%-и соли 1970 то
25% дар соли 1996 паст фаромада, диссаи молдои саноати
коркардкунанда мутаносибан дар соли 1996 ба 75% расид. Бояд
кдйд намуд, ки дар натичаи ба суръати баланд пеш рафтани
иктисодиёт, маоши кормандони содаи саноат дам 2-3 маротиба
зиёд гардид ва ин омил ба рацобатпазирии мадсулотдои саноатй
(алалхусус - номгуи мадсулотдои маднатталаб) дар бозори чадон
таъсири манфй расонид. Хукумати Тайланд бо ёрии Фонда
байналмилалии асъор (ФБА) дар системаи бонкию кдрзй ислодот
106
гузаронида, таъсири омили номбурдаро баргараф намуда, барои
пешравии саноат дар Тайланд шароити муосид фарохам овард.
1. Гурухбандии мамлакатхои нави индустриалй (МНИ) аз
лихози Таьрихи пайдоишашон.
2. Гурухбандии МНИ аз руи хусусиятхои минтакавй.
3. Класификатсияи МНИ аз руи кушодагии иктисодиёт.
4. Хусусиятхои хоси МНИ.
5. Омилхои асосии пешравии МНИ.
6. Хусусиятхои пешравии МНИ-и Чднубу Гарбии Осиё.
7. Таъсири давлат ба пешравии МНИ.
МАВЗУИ 22. ХИНДУСТОН ДАР ХОЧДГИИ ЧАХОН

22.1. Тавсифоти умумии пешравии Хиндустон.
22.2. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодиёт.
22.4. Хиндустон дар муносибатхои иктисодии байналхалкй.
22.1, Тавсифоти умумии пешравии Хиндустон
Хиндустон хамчун мамлакати аграрию саноатй яке аз
давлатхои бузурги чахон ба шумор рафта, 2,4% масохат ва 17%
ахолии чахонро дарбар мегирад. Агарчанде ин мамлакат аз
хисоби захирахои табий (маъдани охан ва марганец, бокситхо.
хромидхо, сим, волфрам ва хк.) бой бошад хам, аз руи
нишондихандаи истехсоли МУД ба кисмати давлатхои ру ба
тараккй ва дарачди пасти даромад дошта ба сари ахолй дохил
мешавад.
Хиндустон зиёда аз 150 сол мустамликаи Англия буд. пас аз
ба даст даровардани истиклолияти сиёсй (соли 1947) Хукумати
Хиндустон бо максади ба даст овардани мусгакилияти иктисодй,
самаранок истифода намудани захирахои табиию мехнатй модели
воридотивазкунии истехсолотро (бо кдсми зиёди сектори давлатй
ва гуногунмоликиятй)амалй намуд. Сиёсати иктисодии давлат
пай дар пай дар асоси накшахои 5-сола, ки аз тарафи Комисияи
банакшагирии миллй тахия мегардад, бо рохбарии сарвазири
107
мамлакат пеш бурда мешавад. Панчсолаи якум соли 1951 кабул
гардид ва соли 2007мамлакат накшаи панчсолаи XI-ро ичро кард.
Хдссаи моликияти давлатй дар МУД солдои 90-ми асри XX
зиёда аз 25%-ро ташкил менамуд. Давлат 28 содаи пешбарандаи
иктисодиёти миллиро назорат менамояд, ки пурра моликияти
давлатй мебошанд ва сектори дусусй дар ин содтордо чой
надорад.
Дар Хдндустон дар зинаи якуми дигаргунидои иктисодй,
ислодоти аграрй гузаронида шуд. Дар ин замина кдсми зиёди
заминдои нокорам (такрибан 70%), ки ба заминдорони калон
(помешикдо) тааллук дошт, ба тарзи ичора ба дотири
давасманднамоии даракати кооперативй ба дедконон дода шуд.
Дар натичди татбикд ин ислодот суръати истедсоли мадсулотдои
кишоварзй баланд гардид, тавозуни содаи дуроквории мамлакат
бедтар гардид, ки ба паст рафтани нархи маводдои кишоварзй
мусоидат намуд. Дар содаи саноат, аз сабаби он ки моликияти
давлатй самаранок истифода нагардид ва пешравии саноат боз
дошта шуд, кдсми муайяни моликияти давлатй ба содибкорон
фурудта шуд. Ислодоти иктисодй хусусияти пай дар пай ва
системавиро дорад, ки бе шикастани механизми куднаи
дочагидорй амалй мегардад.
Дар натичаи татбикд ин ислодот иктисодиёти Хдндустон
пешрав гардид, диссаи пасандоз ва маблаггузоридо ба иктисодиёт
баланд гардиданд. Дар соли 2006 суръати пешравии иктисодиёт
8%, пасандоз 29% ва маблаггузоридои капитали барои пешравии
иктисодиёт 31%оМУД -ро ташкил намуданд.
22.2. Хусусиятхои асосии пешравии ищписодиёт
Новобаста аз пешравидои дар боло зикргардида куввадои
истедсолии иктисодиёти Хдндустон нисбатан суст рушдёфта
дасганд. Хдссаи Хдндустон дар истедсоли МУД-и чадонй дамагй
- 1,7%>-ро (аз руи дисоб дар асоси курби асъори чорй) ва 5,9% (дар
асоси курби даридории асъор) ташкил медидад. Аз руи
нишондидандаи истедсоли МУД ба сари адолй Хдндустон аз
ИМА - 13 маротиба, аз ЧМЧ - 1,7 маротиба акдб мебошад.
Хдсоби миёнаи суръати солонаи пешравии иктисодиёти
Хдндустон дар чэдвали 6 дарч гардадидааст.
108
Цадватб
Суръати х,исоои миёнаи пешравии икршсодиёти Хиндустон
(% ) дар сощои 1981-2004
1981-1990 1991- 2000-2004
2000
МУД 6,1 5,4 6,2
Чахон 3,0 2,6 2,5
Тахлили ракамхои чадвали 6 нишон медщанд, ки дар 25
соли охир (солхои 1981-2004) суръати пешравии иктисодиёти
Хиндустон нисбат ба иктисодиёти чахон 2-2,2 маротиба бештар
мебошад. Болоравии иктисодиёт дар натачай
индустриаликунонии истехсолот, то андозае гузаштан аз
акибмонии иктисодию ичтимой ба муставкам намудани капитали
миллй ба даст оварда шудааст.
Дар пешравии иктисодиёти Хиндустон пасандоз, алалхусус
пасандози хочагихои шахсй накши мухимро мебозанд. Кисми
асосии пасандозро (такрибан 80%) аз хисоби хочагихои алохида
ташкил намуда, пасандози ширкатхои хусусй бошад, 1/5 хиссаи
хамаи пасандозхоро дарбар мегирад.
Яке аз омили мухиме, ки барои пешравии иктсодиёти
Хиндустон мусоидат намуд, чалби инвеститсияхои мустахими
хоричй мебошад. Бо ин рох баромадани хочагихои мамлакат ба
бозори чахон ва харидории технологияхои муосир осон гардид,
хамчунин имконияти сохтани корхонахои муштарак ва
корхонахои саноатии пурра ба хоричиён тааллук дошта ба амал
омад. Дар замони хозир як киш и муайяни сохахои гуногуни
саноати Хиндустон аз хисоби капитали хоричй сохта шудаанд ва
фаъолият менамоянд. Пекин холо хам Хиндустон дойр ба чалби
маблаггузорихои хоричй ба иктисодиёташ (0,5% МУД
мебошад,нисбат ба ЧМЧ 4% МУД) хело дар сатхи паст меистад.
Хиндустон дойр ба пешравии тадощотхои илмию
коркардхои тачрибавию истехсоли дар чои намоён (чои 14-м) дар
чахон меистад, ки дар сохахои таъминоти барномавй,
тадкикотхои кайхонй, фармасевтика дар бозори чахон
харидорони бисёр дорад. Бояд зикр намуд, ки новобаста ба ин
хусусиятхои пешравии иктисодиёти Хиндустон бояд барои халлу
109
фасли як катор мушкилотхои иктисодию ичгимой муосидат
намояд.
22.3. Мушкилотдои саддирох» пешравии иктисодиёт
Яке аз мушкилоти мудими иктисодию ичтимоии Хиндустон
ин паст намудани сатди камбизоатй дар мамлакат мебошад. Холо
дам 20% адолии он кашшок мебошанд ва кудрати дар 1 руз 1
доллар харочот карданро (барои харидорй намудани молу
дизмат) надоранд. Такрибан 1/3 диссаи адолии мамлакат молдои
исгеъмолии саноатиро кобилияти даридорй намудан надоранд.
Мадсулотдои саноатии исгеъмолии дарозмудцатро факдт табакаи
дорандаи ахолй (5-10%) харидорй карда метавонаду халос.
Адолии миёнадоли Хиндустон «синфи миёна» 150-300 млн.
нафарро ташкил менамояд. Ин мушкилоти камбизоатй, ки ба
сатди даридории молу мадсулот дар бозори дохила таъсир
мерасонад, барои пешравии бисёр содадои иктисодиёт таъсири
манфй мегузорад.
Боз ба пешравии дочагидорй дар Хиндустон нокифоя будани
(ба таври бояду шояд тараккй накардани) пнфрасохтори саноатй,
накдиётй, алокавй ва энергетики таъсири калон мерасонанд.
Масалан, бо наклиёт бурдани молхои нассочй аз Мумбай ба
ИМА нисбат ба Бангок 13% крмматтар мебошад,. Истеъмоли
энергияи баркй дар Хиндустон яке аз нишондпдандадон
пасттарин дар чадон ба шумор рафта, ба сари ахолй 450
квт./соатро ташкил медихад. Такрибан 30-33% энергияи баркй дар
вакти аз як чб ба дигар чо бо хатхои баркй бурдан гум мешавад ва
талаю тороч мегардад. Аз ин лидоз такрибан 7% хочагидои
мамлакат аз набудани энергияи баркй танкисй мекашанд. Дар
соли 2006 ба сари 1000 нафар ахолй хамагй 41 раками телефонй
рост меояд, ки ин нисбат ба хамин нишондиханда дар ЧМЧ 6
маротиба ва нисбат ба Бразилия 5 маротиба паст мебошад.
22.4. Хиндустон дар муносибатхои ищписодии байналхалщ
Чи тавре маълум аст, муносибатхои иктисодии байналхалкй
барои пешравии иктисодиёти хар як давлат таъсири калон
мерасонад. Хиндустон бошад, дар ин самт (дар раванддои
таксимоти байналхалкди мехнат)сахми на он кддар калон дорад.
Хиссаи он дар савдои хоричй дар муддати дароз паст рафта, тандо
110
дар дахсолаи охир тамоюли пешравй дорад ва 1,3% содироти
чдхонии махсулот ва хизматро дар соли 2006 (соли 1948 - 2,3%)
ташкил медихад. Хачми содироти мол ба 105 млрд. долл.
расидааст. Ва бояд кайд намуд, ки солхои охир суръати пешравии
савдои хоричй нисбат ба суръати истехсоли МУД 1,5 маротиба
баландтар гардидаасг. Хиндустон дар бозорй чахонй молу
махсулот хамчун содироткунанда дар чои 31-ум буда, хамчун
воридоткунанда чои 24-умро ишгол менамояд.
Дар сохтори содироти молу махсулот, содироти таъминоти
барномавй (кариб 20% аз хачми умумии содирот) мавкеи мухимро
ишгол менамояд. Fafip аз ин Хиндустон боз номгуи зиёди
махсулоти саноатиро ба монанди: либосворй, газвор ва риштаи
пахтагин, чавохирот, махсулотхои электронй, мошинахою
тачхизот барои накдиёт, махсулотхои фармавсевтй ва х.к.-ро
истехсол намуда, ба бозорй чахон мефурушад.
Содироти махсулотхои кишоварзй (чой, кофе, тамоку,
сабзавоту мева, нахи пахта, донагй ва х.к.) - 10%> хачми умумии
содиротро дарбар мегиранд. Хиссаи содироти мошинаю
дастгоххо бошад - 12% ва фуруши ашёи хоми минералй - 2%-ро
ташкил менамоянд.
Дар сохтори воридот бошад, хдссаи калонро (12,5%)
захирахои энергетикй пеш аз хама нафт ишгол менамояд. Дар чои
дуюм (17%) техникаю дасггоххо меистад. Боз хачми калони
сангхои кимматбахою камкиммат, тилло, нукра хамагй 21%
воридотро ташкил менамоянд, ки Хдндустон онхоро харидорй
менамояд.
Хдмкорони калони Хиндустон дойр ба савдои хоричй
ищоянд: ИА - (21% - гардиши савдои хоричй), ИМА (10%), ЧМЧ
(6%), Аморати муттахидаи Араб (5%) ва дигар давлатхои Осиё.
1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Хдндустон.
2. Хиссаи моликияти давлатй дар иктисодиёт.
3. Суръати пешравии иктисодиёти Хиндустон.
4. Таъсири тадкдкотхои илмию коркардхои тачрибавию
истехсолйба пешравии иктисодиёти Хиндустон.
5. Сатхи камбизоатй дар Хиндустон.
6. Таъсири инфрасохтори саноатй (алокавй, наклиётй) ба
пешравии иктисодиёти Хиндустон.
Ш
7. Диндустон дар муносибатхои иктисодии байналхалкй.
Адабнёт: 12 (сах. 597-617); 13 (сах. 550-557); 14 (сах. 330-339);
22 (сах. 366-374)
МАВЗУИ 23. ЭРОН ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН

23.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Эрон.
23.2. Нащли давлат дар пешравии иктисодиёти Эрон.
23.3. Фаъолияти иктисодии берунаи Эрон.
23.1. Тавсифоти умумии пешравии ищписодиёти Эрон
Эрон мамлакати аграрию индустриалй мебошад. 38%
масохати мамлакат барои истехсоли махсулотхои кишоварзй чудо
карда шудааст. Аммо аз сабаби он, ки захирахои об дар ин давлат
нисбат ба талаботи хочагии халк камтар мебошадн, барои обёрии
кишоварзй аз обхои зеризаминй истифода карда мешаванд. Дар
Эрон барои конеъ гардонидани талаботи бозори дохилй ва
кисман содир намудан ба бозори чахон номгуи махсулотхои
зерини кишоварзй истехсол карда мешаванд: гандум, чав,
апелсин, мандарин, даблабуи канд, чой, тамоку, писта,
бодом,мохй (барои истехсоли тухми он) ва гайра.
Аз ин лихоз дар Эрон сохахои асосии кишоварзй:
растанипарварию богдорй (аз чумла, ангурпарварй), шинонидани
дарахтхои чормагзу бодому писта, хамчунин сохаи чорводорй
пешрафта мебошанд.
Аз хдсоби захирахои бойи нафту газ дар халичи Форс ва
сохилхои бахрй Каспий дар Эрон сохаи коркарди нафту
махсулотхои нафтй пеш рафтааст. Ба гайр аз истехсоли нафту газу
ангисштсанг, дар Эрон боз маъданхои охан, марганес, сим,
хромитхо, рух ва гайра истехсол карда мешаванд.
Дар асоси ашёхои хоми дар боло номбурда, дар Эрон
сохахои зерини саноат: саноати коркарди металхои сиёх ва ранга,
мошинсозй ва коркарди метал, саноати кимиё, хурока, сабук ва
коркарди тамоку ва гайра ба pqx монда шудаанд.
Дар солхои 1989-1996 истехсоли охан дар Эрон аз 1,5 то 6
млн. т., мис - 350%. алюминий ду маротиба афзудааст. Аз хисоби
истехсоли махсулотхои кимиёвию нафтукимиёвй Эрон ба катори
20 давлатй рушдёфтаи саноатй шомил аст. Истехсоли
112
мадсулотдои мошинсозй ва тедникаи дарбй бо суръати баланд
пеш рафга истодааст. Пешравии истехсоли мадсулотдои
кишоварзй дар ин давра аз 30 то 45%-ро ташкил мекунад. Кднсми
муайяни болоравии иктисодиёти Эрон аз дисоби истедсол ва
коркарди нафт ба даст оварда шудааст, ки такрибан каме камтар
аз 50% даромади давлатро ташкил менамояд.
Эрон аз лидози дороии захирадои нафт яке аз давлатдои
бузург ба шумор меравад ва захирадои тадкикгардидаи нафти он
ба 90 миллиард баррел (1 баллер = 159 литр) баробар мебошад.
Дар доираи давлатдои ОПЕК аз дисоби истедсоли нафт дар ной
дуюм меистад ва дар 1 руз 3,6 миллион баррел нафт истедсол
менамояд. Аз лидози дороии захирахои газ бошад, пас аз Россия
дар чадон дар чои дуюм меистад ва захирадои тадкикгардвдаи
гази он ба 21 триллион м3 баробар аст, ки такрибан 14%
захирахои умумичадонии гази табииро ташкил менамояд.
Сохаи мошинсозии автомобили хам дар Эрон пешрафта аст
ва аз 12 корхонахои калони автомобилбарорй иборат мебошад.
Калонтарин корхонаи истедсоли автомобилдо «Худру» дар
Техрон чойгир мебошад, ки соли 1998 - 25 дазор автомобил
истехсол намуд. Яке аз намуди нави автомобилхо «Пежо-205»
мебошад, ^и истехсоли он дар 1 сол ба 50 дазор дона расонида
шудааст.
23.2.Накши давлат дар пешравии шуписодиёти Эрон
То инкилоби исломй дар Эрон (соли 1979) иктисодиёти он
хусусияти гуногунмоликиятй дошт. Давлат барои пурра идора
намудани иктисодиёт, пас аз инкшгоб кисми калони ширкатхои
хусусй, алалхусус корхонадои содаи бонк ва фаъолияти сугуртаро
миллй гардонид. Дар натича дар миёнаи солдои 80-ми асри XX
90% корхонадое, ки дар ондо на камтар аз 100 нафар кормандон
фаъолият мекарданд дар дасти давлат буд. Моликияти ба даст
овардашуда дар назорати ду ташкилот буд: Фонда ёрй барои
камбизоатон ва Фонди чабрдндагон. Давлат кариб дамаи сохахои
хочагидориро дар мамлакат ба воситаи бучадои солона танзим
менамояд. Яъне, механизми масъулиятнокй ва дисоботдидй,
фишангдои асосии танзими иктисодиёт аз тарафи давлат идора
карда мешаванд.
Дар Эрон хукуки моликияти шахсй пазируфта шудааст,
хамчунин дар Консгитутсияи исломй зарурияти банакшагирй ва
дар асоси навднахои панчсола пеш рафтани иктисодиёт эътироф
Аз хисоби коркарди нафту махсулотхои нафтй иктисодиёти
Эрон яктарафа пеш меравад ва садци рохи пешравии дигар
сохахои иктисодиёт мегардад.Соли 1998 аз тарафи Мачлис
(шурои олй) барои 20 соли оянда барномаи «Иктисодиёт бе
пуштибонй аз хисоби даромад аз содироти нафт» кабул гардид.
Ин барнома пешравии иктисодиёти миллиро дар асоси истифодаи
самараноки сарчашмахои гайринафтй (дигар сохахои хочагии
халк, саноати мошинсозй, кимиё, мошинсозии вазнин, металхои
ранга, кишоварзй, наклиёт, сохтмон ва гайра) таъмин менамояд.
Мутобикп ин барнома даромадхои асъории Эрон аз 25 миллиард
доллар дар соли 2009 то ба 62 млрд. доллар дар соли 2016 бояд
афзояд. Дар солхои охири татбики барнома пешбинй гардидааст,
ки 41 млрд. долл. асъор аз хисоби содироти махсулотхои саноатии
гайринафтй ба даст оварда шавад.
23.3. Фаъомиит щтисодии берунаи Эрон
Аз сабаби он, ки иктисодиёти Эрон асосан ба истехсоли нафт
такя менамояд, бинобар ин дар таркиби махсулотхои содиротй
хиссаи нафт ва махсулотхои нафти кисмати асосиро ташкил
менамоянд. Дар дахсолаи охир аз сабаби кам будани хиссаи
махсулотхои гайринафтй дар содирот, аз чумла, кам будани
махсулотхои саноатй, аз нуктаи назари алокахои иктисодии
берунаи Эрон чалби маблаггузорихои хоричй ба иктисодиёти
мамлакат махдуд гардид. Чунки заминаи маводию техникии
сохахои дигари саноат нисбатан пасттар мебошад. Хдмчунйн
марказонида шудани содирот ва хиссаи баланди нафт дар
махсулотхои содиротй сабаби акибмонии дигар сохахои
истехсолот ва савдо дар Эрон мегарданд.
Хамин тавр, Эрон ба бозори чахон махсулотхои зеринро
мефурушад: ашёи хоми нафтй ва махсулот аз онхо, маъданхои
металхо, гилемхои колин, тухми мохй ва дигар махсулотхои
хурокаи кишоварзй, истехсоли саноати мошинсозии вазнин ва
кимиё, автомобилхо, охан, ашёи хоми минералй, махсулотхои
нассочй, когаз ва х к.
114
Ба хамкорони хоричии Эрон пеш аз хама давлатхои Аврупо,
аз чумла Олмон дохил мешавад. Гардиши савдои дучонибаи Эрон
бо Олмон дар соли 1997 2,1 млрд. долларро ташкил намуд. Дар
хамкории хоричй бо Эрон Франсия дар чои дуюм меистад. Чопон
хам яке аз хамкорони калони Эрон ба шумор меравад. Х,ачми
тичорат байни Чопону Эрон дар соли 1998 аз 3,8 млрд. доллар
зиед гардид ва Чопон такрибан 35% нафти Эронро харидорй
менамояд. Боз ба катори хамкорони Эрон Кувайт ва Аморати
мутгахидаи араб дохил мешаванд.
1. Тавсифоти умумии пешравии иктасодаёти Эрон?
2. Истехсоли махсулотхои кишоварзй дар Эрон?
3. Пешравии саноат, аз чумла, саноати коркарди нафт ва
мошинасозй дар Эрон?
4. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Эрон?
5. Барномаи пешравии сохахои гайринафтй дар Эрон?
6. Фаъолияти иктисодии берунаи Эрон?
Адабиёт: 24 (сах- 2-6); 25 (сах. 3-8); 22 (сах. 566-568)
МАВЗУИ 24. БРАЗИЛИЯ ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН

24.1. Тавсифоти умумии иктисодиёти Бразилия.
24.3. Хусусиятхои асосии сохтори иктисодию ичтимой.
24.4. Алокахои иктисодии берунаи Бразилия.
24.1. Тавсифоти умумии ищписодиети Бразилия
Бразилия яке аз мамлакати пешрафтаи Америкаи Лотинй ба
шумор меравад ва ба хиссаи вай 45% потенсиали иктисодии
Америкаи Чанубй рост меояд. Аз руи масохат пас аз Федератсияи
Россия, ИМА, ЧМЧ ва Канада дар чои панчум меистад. Ахолиаш
зиёда аз 180 млн. нафарро ё 2,9% ахолии чахонро ташкил
менамояд. Мамлакат дорандаи зиёди аз 30 номгуи ашёи хоми
минералй (аз чумла: калъагй, маъдани охан, мис - 14-22%
захирахои чахонй, боксидхо ва х.к.) мебошад. Мамлакат 1,5%
МУД-и чахониро истехсол намуда, аз лихози потенсиали
иктисодй дар чахон чои дахумро ишгол менамояд.
115
Ба хиссаи Бразилия 40% - масохат, 35% - ахолй, такрибан 2/3
саноат ва зиёда аз 50% потенсиали илмию техники минтакаи
Америкаи Лотинй рост меояд. Хдчми истехсоли МУД-и Бразилия
(гибки хисобу китоб дар асоси нарххои чорй) се маротиба камтар
аз МУД-и Ч[МЧ мебошад. Бразилия аз руи аксари
нишондахандахои иктисодию ичтимой ба гурухй давлатхои ру ба
тараккй дохил мешавад. Хамзамон, аз руи нишондихандаи
истехсоли махсулоти умумии миллй ба сари ахолй 2,1 маротиба аз
мамлакатхои ру ба тараккй зиёд буда, 2 маротиба аз хисоби
миёнаи чахонй ва 10,4 маротиба аз давлатхои рушдёфта камтар
мебошад. Taxлили факту ракамхои фаъолияти иктисодии
Бразилия нишон медиханд, ки солхои наздик ба дарачаи
нишондахандахои хисоби миёнаи умумичахонй мерасад.
24.2. Хусусиятдои пешравии иктисодиёт
Суръати пешравии иктисодиёти Бразилия якчанд дахсола
инчониб баланд буда, аз соли 1950 то 2000 истехсоли МУД-аш 15
маротиба афзудааст. Суръати афзоиши МУД-и Бразилия солхои
1980-1990 - 2,7% (чахон - 3,3%), 1990-2000 - 2,9% (чахон - 2,7%) ва
солхои 2000-2004 - 2% (чахон - 2,5%>) мебошад. Пешравии
суръати иктисодиёти Бразилия аз хисоби захирахои бои табий,
захирахои фаровони мехнатй, дарачаи баланда пасандоз,
маблаггузории капиталй ба истехсолот (пеш аз хама барои
пешравии саноат, ки 23% МУД-ро ташкил намуд),чалби
потенсиали илмию техники ба даст дароварда шуд.
Дойр ба дасговардхои илмию техникии Бразилия ва татбики
он дар истехсолот ракамхои зерин шаходат медиханд. Ба хиссаи
Бразилия 0,7% харочотхои чахонй барои корхои илмй-тадкикотй
ва коркардхои тачрибавию конструкторй рост меояд. Ин
нишондиханда аз Федератсияи Россия нисбатан зиёд мебошад.
Дойр ба татбики дастовардхои илмию техники (ба монанди
аксари мамлакатхои ру ба тараккй) дар чои кафо буда, аксаран
техникаю технологияи хоричиро харидорй намуда, дар
истехсолот, аз чумла, дар саноат татбик менамояд.
Дойр ба дарачаи баланда пешравии саноати Бразилия
ракамхои зерин шаходат медиханд: Мамлакат аз хисоби
истехсоли киштихои бахрй чои сеюм, аз лихози истехсоли
тракторхо чои панчум, аз хисоби истехсоли техникаи харбй чои
116
шашум, истедсоли тайёрахо чои шашум, истедсоли автомобищо
цои хафтум ва истедсоли дастгоххои коркарди метал чои дахумро
дар чадон ишгол менамояд.
Кишоварзй хам дар пешравии иктисодиёти Бразилия
мавк,еи мухимро ишгол менамояд. Аз хисоби истехсоли донагихо
ва гушт на танхо талаботи бозори дохилиро к,онеъ мегардонад,
балки дар бозори чахон низ мефурушад. Дар истехсол ва
чамъоварии чуворимакка дар чахон пас аз ИМА ва ЧМЧ дар чои
сеюм меистад. Зиёда аз як аср боз яке аз истехсолкунандагони
бузурги кофе дар хочагии чахон мебошад.
Сохаи хизматрасонй хам бо суръати баланд пеш рафта, дар
сохтори МУД-и Бразилия чои аввалро ишгол менамояд.
24.3. Хусусиятхои асосии сохтори икршсодию ицтимой
Бисёр пахдухои системаи хочагидории Бразилия бо
мамлакатхои Америкаи Лотинй хусусияти умумй дорад. Бинобар
ин модели хочагидории онро хамчун модели Америкаи Лотинй
номидан мумкин аст. Муносибатхои молию пули ва пешравии
хочагидорй дар ин модел куллан аз модели д авл атхои Еарб фарк,
менамояд. Дар даврахои пеш сохтори иктисодиёти Бразилия
гуногуншакл буд, аз чумла, гуломдории мустамликавиро дарбар
мегирифт. Пас дар ин замина хочэгихои калони плантатсионй ба
вучуд омаданд, ки ба содирот равона буд. Хусусияти асосии ин
тарзи хочагидорй дар он буд, ки ба истехсоли як намуди зироат
махсусгардонидашуда буд ва пешравии он аз ширкатхои калони
дигар давлатхо ва бозори чахон вобаста буд.
Солхои 70-ми асри XX Бразилия ба давлатй индустриалию
аграрй табдил ёфта, дар сохтори МУД-аш хиссаи саноат боло
рафта, хиссаи хизматрасонй нисбатан кам гардид (чадвали 7).
Тахдшш ракдмдои чадвали 7 нишон медаханд, ки дар солхои 1990-
2004 дар сохтори МУД-и Бразилия хиссаи кишоварзй ба 2
нишондиханда зиёд гардида хиссаи хи зм атрасон й ба 3
нишондаханда кам гардид, хиссаи саноат хам боло рафта, хиссаи
саноати коркардкунанда бошад, 2-2,2 маротиба кам шудааст.
Тахлил хамчунин нишон медихад, ки дар сохтори саноати
коркардкунанда мохияти сохахои расмй ва фармавсевтй кам
гардида, хиссаи сохахои нисбатан илмталаб, аз чумла, коркарди
нафт, тракторсозию мошинсозй баланд гардидаанд. Чи тавре дар
117
боло кдйд гардид, созвал кишоварзй дар иктисодиёти Бразилия,
хдм аз лих,ози таъмгши бозори дохилй бо махсулотхои ниёзи
мардум ва дам аз лидози шугли ах,олй мавкеи мухим дорад. Дар ин
соха 31% кувваи корй машгул мебошад, ки ин нисбат ба саноат
бештар мебошад. Ин соха бо суръати баланд пеш меравад.
Суръати афзоиши содаи кшповарзии Бразилия дарсолхои 90-м -
2,9% ва дар солхои 2000-2004 - 5% дар 1 сол мебошад. Истехсоли
хурока ба сари ахолй дар ин давра 1,5 маротиба афзудааст.
Чадват 7
Сохтори МУД-и Бразилия (%)
1990 2000 2004
Кишоварзй 8,0 7,3 10,0
Саноат 39,0 28,0 40,0
Саноати коркардкунанда 25,0 - 11,0
Хизматрасонй 53,0 64,7 50,0
Сарчашма: World Development Indicators 2002,2006. World
Bank
Дар системаи хочагидории Бразилия, хамчунин сектори
хусусй накщи мухимро мебозад. Аз руи хдчми истех1солот накши
пешбарро корхонадои хурди хусусй (ки то 100 нафар корманд
доранд) - 24,4% ва корхонахои калон - 32,2%сохдбанд. Хамчунин
хиссаи корхонахои хурдтарин (то 10 нафар корманд дошта) кам
гардида, хиссаи корхонахои миёна (аз 200 то 499 нафар корманд
дошта), аз 16% дар солхои 90-м то 21% дар соли 2004 боло
рафтааст.
24.4. Алокщои икршсодии берунаи Бразилия
Бразилия дар бозори чахон мавкеи хоса дорад. Ба хиссаи вай
дар соли 2000 - 1% ва дар соли 2004 - 1,1% содароти чах,онй рост
меояд. Агар дар соли 1991-2000-м 9% МУД-и Бразилия ба содирот
равона бошад, пас дар соли 2004 ин нишондиханда 14%. МУД-ро
ташкил намудааст. Хиссаи калони содироти Бразилияро (54% дар
соли 2004) махсулотхои хурокворй ва ашёи хоми кишоварзй -
32%. сузишворй - 4% ва маъдану металхо - 9%-ро дар соли 2004
ташкил намудаанд.
118
Баъзе гуруди Молдову ашёи хоми Бразилия дар содироти
чахонй мавкеи пешбарро ишгол менамоянд: масалан, маъдани
одан ва консентратдо - 30%, тухмии равганидо -21% , асал ва канд
- 16%, хуроки дайвонот - 10% ва гуштро - 7% дар бозорй чддон
мефурушад. Мамлакат дамчунин дар содаи содироти афшураи
апелсин дар бозорй чадон мавкеи пешбарро ишгол менамояд.
Дар содаи савдои хоричй яке аз дамкорони калонтарини
Бразилия ИМА мебошад, ки ба диссаи он зиёда аз 20%» гардиши
савдои хоричии Бразилия рост меояд. Дар чои дуюм давлатдои
Иттидоди Аврупо меистанд (25,1% содирот дар соли 2004). Ба
диссаи давлатдои Америкаи Лотинй - 24,3% содирот, Шарки
Наздик - 4,5%, ЧМЧ - 5,6%, Африка - 3,6% содироти Бразилия
дар соли 2004 рост меояд. Мамлакатдои рушдёфта бештар аз
Бразилия мошинаю дастгоддо ва маъдану ашёи хоми саноатиро
харидорй менамоянд. Тандо ИМА - 40%-и ин гуруди
мадсулотдоро даридорй менамояд.
1. Нишондидандадои умумии пешравии иктисодиёти
Бразилия.
2. Суръати пешравии иктисодиёти Бразилия.
3. Таъсири дастоварддои илмию техники ба пешравии
иктисодиёти Бразилия.
4. Модели пешравии хочагадории Бразилия.
5. Накдш секгори хусусй дар системаи хочагидории Бразилия.
6. Алокадои иктисодии берунаи Бразилия.
МАВЗУИ 25. АМЕРИКАИ ЛОТИНЙ

25.1. Хусусиятдои асосии пешравии иктисодию ичгимой.
25.2. Омилдои берунаи тараккиёт.
25.3. Савдои хоричй.
25.1. Хусусиятдои асосии пешравии ищписодию ицтимой
Мамлакатдои Америкаи Лотинй дарачаи душвории
тараккиётро аз cap гузаронида, системаи мустамликавиро паси
cap намуда, истиклолиятро ба даст дароварданд. Модели
119
иктисодию ичтимоии ин давлатдо аз даврадои пешин бо модели
иктисодии давлатдои Аврупои Гарбй пайваста мебошад. Дар гули
солдои асри XX мамлакатдои Америкаи Лотинй дар пешравии
иктисодиёт якчанд зиддиятдоро аз cap гузаронида, доло ба як
дарачаи муайяни иктисодиёт ноил гаштаанд. Бамаврид аст кайд
намоем, ки солдои 80-ми асри XX аксари давлатдои ин минтака ба
будрони шадиди иктисодй гирифтор буданц, чунки дар сохтори
иктисодиёт диссаи моликияти давлатй баланд буд ва барои
пешравии иктисодиёт муосидат накард. Яъне, модияти ин модел
аз он иборат аст, ки ба гайр аз он, ки кисмати зиёди моликият
давлатй буд, дамчунин давлат дам субъекта дочагидорй, дам
танзимгари асосии раванддои макроиктисодй ба шумор мерафт.
Дар охирдои асри XX дар минтака модели иктисодию
ичтимоии либералй ташаккул ёфт. Варианта Америкаи Лотинии
ин модели иктисодй ба озод гардидани савдо ва системаи
молиявию карзй, дусусй гардонидани моликияти давлатй, кам
намудани таъсири давлат ба пешравии истедсолот, дастгирии
ракобат ва димояи дукуки моликияти дусусй, таъмини ичтимоии
адолй, дастгирии тнчорати хусусй ва дигар омилдои
муносибатдои иктисоди бозорй такя менамояд. Дар содаи сиёсй
бошад, давлатдои Америкаи Лотинй аз режими авторигарию
олигархи ба режими демократиям сиёсй гузаштанд.
Яъне, хусусиятдои асосии пешравии иктисодиёти ин
минтакд дам аз дигаргунии куллй ба амал омадан дар содаи сиёсй
ва демократа гардонидани муносибатдо, дам дар содаи
иктисодиёт чорй гаштани муносибатдои иктисодии бозорй дар
ин давлатдо замина мегирад ва иборат мебошад.
Масалан, раванди гайридавлатй гардонвдани моликият дар
давлатдои Америкаи Лотинй, ки солдои 90-ми асри XX шуруъ
гардид натичаи хуб дод. Соли 1996 аз амалиётдои дойр ба
гайридавлатй гардонидани моликият дар ин минтака 15 млрд.
доллар ба даст омад, ки ба бучаи давлат таъсири калон расонид.
Гайридавлатй гардонидани моликият ба пурра гаштани бучаи
давлат, паст гардонидани сатди бекурбшавии пул (сатди
инфлятсия аз 44% дар соли 1995 то 10% дар соли 1998 паст
гардидааст) ва ташаккулёбии капитали молиявй замина гузошт ва
барои пешравии иктисодиет ва муносибатдои иктисодии
байналхалкй муосидат намуд.
120
Боз яке аз хусусиятхои пешравии иктисодиёти давлатдои
Америкаи Лотинй дар кушода гаштани иктисодиёташон
мебошад. Дар натачай озод гардидани режими воридот дарачаи
хисоби миёнаи арифметикии бочхои гумрукии воридотй дар
солхои 90-ми асри XX нисбат ба солхои 80-м паст гапгт: дар
Бразилия - 12%, дар Аргентина то 11%, дар Мексика то 13%.
Хамин тавр хусусиятхои дар боло зикр гардида хам ба сохтори
хочагдцорй, хам ба пешравии муносибатхои байналмилалии
иктисодии давлатхои Америкаи Лотинй таъсири мусбй расонид.
25.2. Омшщои берунаи таращиёт
Холо дар ин минтака, пеш аз хама се давлатй азими он -
Бразилия, Мексика ва Аргентина аз лихози пешравии иктисодиёт
байни давлатхои пешрафтаи Шимол ва мамлакатхои ру ба
тараккди Чануб мавкеи миёнаро ишгол менамоянд. Холати
пешрафтаи иктисодиёти ин се давлатй Америкаи Лотинй (ки 2/3
МУД-и минтакдро ва факдт Бразилия 1/3 хиссаашро истехсол
менамоянд) барои пешравии иктисодиёти дигар давлатхои
минтака ва муносибатхои иктисодии хоричии онхо як омили
мухим ба хисоб меравад.
Кдсми зиёди давлатхои Америкаи Лотинй холо
содиркунандаи ашёи хом ва маводхои нимтайёри хурока ба
шумор мераванд.
Аз охири асри XX ва аввалхои асри XXI ин се давлатй азими
минтакд дар бозори чахон ба сифати истехсолкунандагони бузург
ва содиркунандагони махсулотхои сохахои саноати
коркардкунанда ва мошинсозй, кимиё ва металургй, сабуку
х5фокворй ва дигар махсулотхои ниёзи мардум ба шумор
мераванд. Дар ин давлатхои минтака истехсоли васеъи
автомобилхо, киштихо, техникаи авиатсионй, аппаратурахои
радиоэлектронй ва телекоммуникатсионй, инчунин дастгоххою
техникаи автоматиконишуда ба рох монда шудааст.
Аз тарафи дигар дар кисмати муайяни мамлакатхои
Америкаи Лотинй холо хам сохторхои хочагвдории анъанавй ва
ба истехсоли ашёи хом ва маводхои кишоварзй равона будани
иктисодиёт чой дорад ва ин зидцият ба хусусияти муносибатхои
иктисодии байналхалкй бе таъсир намемонад.
121
Тарзи кушодагии иктисодиёт ба ворид гардидани
инвеститсияхои мусгакдми хоричй муосидат намуд. Тули солдои
80-м ва 90-ми асри XX капитали хоричй ба ин давлатхо бо
суръати баланд ворид гашт. Хдчми умумии воридоти
маблаггузорихои хоричй дар солхои 1986-1991 (ба хисоби миёна
дар 1 сол 9,5 млрд. долларро ташкил намуда), дар соли 1997 ба 56
млрд. доллар расид, аз чумла, ба хисоби Аргентина(6,3 млрд.
доллар), Бразилия (16,3), Венесуэла (4,9), Колумбия (2,4), Чили
(5,4) ва Мексика (12,1 млрд. долл.) инвесгитсияхо ворид
гардиданд. Дар ин замина хачми хамаи инвеститсияхои
мусгакдми дар минтака ворид ва чамъгардида аз 48 млрд. доллар
дар соли 1980 ба 124 млрд. доллар дар соли 1990 ва 375 млрд.
доллар дар соли 1997 расид.
Аз хачми умумии инвеститсияхои воридгардида ба Бразилия
1/3 хисса (ё 126 млрд. доллар) ва ба Мексика 1/4хисса (ё 87 млрд.
долл.) рост меояд. Дар натича аз хисоби ворид гардидани
инвеститсияхои мусгакдми хоричй дар соли 1997 13% талабот ба
маблаиузорщои капиталй дар минтака конеъ гардонида шуд.
Бояд кдйд намуд, ки ба гайр аз ворид гаштани
инвеститсияхои мустаким ба минтака боз инвеститсияхои
гайримустакдм (портфели) ворид мегардад, ки хиссаи он 1,5-2
маротиба нисбат ба маблаггузорихои мустаким зиёдтар мебошад.
25.3. Савдои хоричц
Хдссаи мамлакатхои Америкаи Лотинй аввали солхои 2000-
м дар содироти чахон такрибан 5% ва дар воридоти чахон зиёда
аз 5%-ро ташкил намуд. Суръати пешравии савдои хоричй дар
минтака дар солхои 1990-2000 такрибан 9%-ро ташкил кард, ки
нисбат ба суръати афзоиши МУД-и минтака дар ин солхо зиёдгар
мебошад. Хдмзамон, агарчанде дар сохтори содироти молхо
дигаргунихои прогресивй ба амал омада, хиссаи содироти
мошину дастгоххо нисбат ба хдссаи содироти ашёи хом бештар
гардида бошад хам, холо минтака яке аз содиркунандагони
бузурги ашёи хом дар бозорй чахон ба шумор меравад. Ба хиссаи
минтакд аз 32 то 36% воридоти чахонии бокситхо ва маъдани
охан, аз 20 то 29% маъдандои мис, калъагй ва рух рост меояд. Ин
минтакд бозорй чахонро бо банан (80%), кофе (такрибан 60%),
ашёи хоми канд (зиёда аз 50%>) таъмин менамояд.
122
Содироти мамлакатдои Америкаи Лотинй асосан ба
мамлакатдои рушдёфта (пеш аз хдма ИМА - 50%) ва бокдмонда
ба савдои дучониба равона гардидааст.
Новобаста аз муваффакдятдои мамлакатдои минтака дар
савдои хоричд, масъалаи мусбй гардонидани баланси пардохти ин
давлатхо халталаб мебошад.
Савол^о барм такрор:
1. Модели пешравии иктисодиети Америкаи Лотинй.
2. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодиёти минтака.
3. Таъсири гайридавлатикунонй ба пешравии иктисодиёт.
4. Тавсифоти пешравии иктисодиёти се давлатй азими
5. Маблаггузорихои хоричй ва пешравии иктисодиёти
минтака.
6. Хдссаи мамлакатхои Америкаи Лотинй дар содироти чахон.
Адабнёт: 13 (сах. 591-599); 11 (сах. 35-36); 22 (сах. 391-393)
МАВЗУИ 26. АФРИКА ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН

26.1. Тавсифоти умумии тараккдёги иктисодиёти Африка.
26.2. Моделхои асосии пешравии иктисодию ичгимой.
26.3. Тамоюлхои замонавии пешравии иктисодию ичгимой.
26.1. Тавсифоти умумии тарищиёпш иктисодиети Африка
Аз рри класификатсияи (гурухбандии) давлатхо аз тарафи
Созмони миллали муттадид (СММ), Африка 55 давлатхои
мустакдлро дарбар шрифта, ба гуруди давлатдои ру ба тараккй
дохил мешавад. Лекин бояд кайд намуд, ки кдсми зиёди
давлатхои Африка (32 давлат) ба гурухи давлатдои суструшдёфта
дохил мешаванд, чунки (МУД-ашон ба сари ахолй то 700 доллар
аст) ва сатди тараккиёти иктисодиёгашон нисбат ба давлатдои ру
ба тараккй пасттар мебошад. Дар асоси класификатсияи СММ
вакте, ки ин давлатдоро ба кдтори давлатдои суструшдёфта дохил
менамоянд, ба гайр аз иишондихандаи МУД ба сари ахолй боз
дигар нишондидандахо истифода карда мешаванд. Масалан, дар
сохтори хочагидории мамлакат чой доиггани сохаи кишоварзии
акибмонда (диссааш дар МУД - 60%>) ва сохаи на он кадар
123
пешрафтаи коркардкунандаи (диссааш дар МУД то 10%). Дар ин
хусус,хамчунин боз дигар нишондихандахои иктисодию ичтимой,
ба монанди, бесаводии ахолй (зиёда аз 50%), саломатии одамон
(давомнокии умр то 50 сол), нарасидани гизо ва д.к. ба инобат
шрифта мешаванд. Яъне, дар асоси мукоиса намудани мачмуи ин
нишондидандадо мавкеъ ва модияти давлатдои «суструшдёфта»
муайян гардидааст. Ба гуруди давлатдои суструшдёфта ба гайр аз
32 давлатй Африка, боз давлатдои Америкаи Ч^нубй (Никарагуа,
Парагвай ва д.к.) ва давлатдои Осиё (Бангладеш, Непал ва д.к.)
дохил мешаванд, ки адолиашон - 500 млн. нафар, ё 10% ах,олии
давлатдои ру ба тараккиро дарбар мегирад.
Бокдмонда 23 давлатй Африка (ба гайр аз Республикаи
Африкаи Чднубй) ба кдтори давлатдои ру ба тараккй дохил
мешаванд.
Африка аз захирадои табий бой мебошад. Аз чумла,
захирадои сузишвории минералй: нафт - 9 млрд. т. (ё 3% аз
захирадои чадонй), газ мутаносибан 9 трлн. м3 (ё 5% аз захирахои
чадонй), уран - зиёда аз 500 дазор т. (ё 1/3 диссаи захирадои
чадонй) иборат мебошад. Крсмати калони захирадои нафт ва газ
дар Африкаи Шимолй ва Еарбй (Ливия, Алчазоир, Тунис), ки 70%
захирадои чадонй ё 70 млрд. тоннаро дарбар мегирад ва маъдани
одан (60 млрд. т., ё 10% захирадои чадонй), ки дар дамаи
давлатдои минтака мавчуд аст, чойгир мебошад. Дамчунин дар
ин минтакд задирадои бузурги металдои кимматбадо ва алмосдо
чойгир мебошанд. Захирадои тадкикгардидаи тилло 43 дазор т.
(аз ин 42 дазор тонн дар Республикаи Чанубии Африка), ё 55%
захирадои чадониро дарбар мегирад.
Бояд кдйд намуд, ки новобасга ба чой доштани дамин кддар
захирадои нодири табий, минтака ба катори давлатдои ру ба
тараккй ва суструшдёфта дохил мешавад.
26.2. Модещои асосии пешравии ищшсодию ицтимой
Модели пешравии иктисодии ин минтака бо номи модели
африкоии икгисодию ичтимой машдур аст. Аз сабаби
номукаммалии муносибатхои пулию кдрзй, дарачаи пасти
маданияти содибкорй, чой надоштани давасмандидои устувор
барои азнавсозй ва пешравии истедсолот дар асоси
муносибатдои бозорй ин модел натича надод. Чунки дамин кадар
агар дарачаи тараккиёти иктисодиёт ва маданият паст бошад,
124
хамон кдцар накши давлат дар хаёти чамъият бештар мегардад.Ва
ин чамъият на ба пешравии мустакилона, балки ба ёрй ва
дастгирии беруна, накшах,ои душвори аз боло пешкашшаванда
ниёз дорад ва бо номукаммалии чамъияти гражданй рохи
пешравиашро ба таври бояду шояд интихоб карда наметавонад.
Ин назария пурра ба давлатхои Африка тааллук дорад,
чунки иктисодиёти аксари ин давлатхо пеш аз хама давлатхои
Африкаи Тропикй (Шаркию Гарбй, Марказй ва Чднубии
Африка) ба чои пешрафтаи ба вайроншавй майл менамоянд.
Барои рахой ёфтан аз ин омили номатлуб ташкилотхои
байналмилалй, аз чумла, Бонки умумичахонй барои пешравии
иктисодиёти давлатхои ин минтака модели «пешравй дар асоси
банакдпагирй»-ро, ки дар он моликияти давлатй ва накдш давлат
мавкеи мухимро мебозад, пешкаш намуд. Аз сабаби натича
надодани ин модел, боз аз тарафи хамин ташкилоти байналхалкй,
солхои 70-ми асри XX модели «зарурияти талаботхои асосй»-ро
пешкаш намуд. Татбики харду модел ба нишондахандахои
микдори, пеш аз хама ба суръати пешравии иктисодиёт равона
гашта аз чалби инвеститсияхо, боло бурдани савдои хоричй
вобаста буд. Мутаассифона модели дуюм хам, ки аз тарафи Бонки
умумичахонй пешкаш гардида буд, натичаи дилхох надод.
Пас, солхои 80-ми асри XX аз тарафи Фонди байналмилалии
асъор (ФБА) модели «дигаргуннамоии сохторй» пешкаш гардид.
Сиёсати ин модел ба озодии системаи хочагидорй, худцорй
намудан аз дахолати фаъоли давлат ба пешравии иктисодиёт,
муътадилгардонии системаи молиявй ва татбики механизмхои
муносибатхои бозорй равона гардидаасг. Ин чо хамчунин сухан
дар бораи такмилдахии системаи идоравй, боло бурдани сатхи
сохибкории хусусй ва самаранокии истехсолот меравад. Дар асоси
татбики ин модели иктисодй дар минтакди Африка, аз чумла, дар
иктисодиёти бисёр давлатхои он тамоюли мусбии пешравй ба
назар мерасид. МУД-и умумии минтака 2,3% афзуд ва ин
нишондиханда дар 32 давлати суструшдёфтаи Африка аз 2 то 4%
боло рафт.
Аз руи баходихии ФБА дар солхои 1998-1999 пешравии
иктисодиёт дар давлатхои ин минтака ба хисоби миёна аз 3,2%о
зиёдгар буд.
125
26.3. Тамоющои замонавии пешравии икрхисодию ицтимой
Пешравии иктисодию ичтимоии Африка пеш аз дама ба
мураккабии вазъияти демографии ин минтака вобасга аст ва ин
омил яке аз сабабхои мухими пеш нарафтани давлатхои он
мебошад. Ахолии минтака соли 1960 275 млн. нафар, соли 1980
1,75 маротиба афзуда, 475 млн. нафар ва соли 2000 810 млн.
нафарро ташкил додааст. Агар афзоиши ахолии минтака бо
хамин суръат пеш равад, сол 2015 ба 1,5 млрд. нафар мерсад.
Суръати пешравии ахолй дар ин минтака пеш аз хама ба афзоиши
табшш он вобасга аст, ки солх,ои 80-м ва 90-ми асри XX ба хисоби
миёна дар 1 сол - 2,8%-ро ташкил намуд. Дар давлатхои Африкаи
Тропики 1 зан ба хисоби миёна 6 маротиба таваллуд мекунад, ки
ин нишондиханда дар чахон баландтарин ба хисоб меравад ва ин
омил пеш аз хама ба урфу одатхои аз асрхои кадим бокимонда
оиди серфарзандй ва дар чавонй сохиби зану фарзанд гаштан
вобасга аст.
Албатта ин фишори демографй ба пешравии иктисодиёт
таъсири манфй мерасонад, барои он ки суръати афзоиши ахолй,
нисбат ба суръати пешравии исгехсолот зиёдтар буда, kjicmh
муайяни ахолй аз кор таъмин намегардад ва ба кисмати аз кор
таъмин буда, бори гарон мебошад.
Барои аз ин вазъияти ногувор баромадан як катор давлатхои
Африка рохи банащпагирии (танзими)ахолй ва паст намудани
суръати афзоиши онро пеш гирифтаанд. Барномахои миллии
банакшагирии ахолй тахия гардид. Аммо аз сабаби нарасидани
маблаг ва зиддиятхои динй ин сиёсат ба таври бояду шояд татбик
нагардид. Давлатхои арабу мусулмони Африка Шимолй зидди
махдудиятхои афзоиши ахолй мебошанд ва ба ин конунхои дини
ислом мусоидат менамояд.
1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиети Африка.
2. Гуруххои давлатхои ру ба тараккй ва суструшдёфта дар
Африка.
3. Моделхои асосии пешравии иктисодию ичгимой.
4. Тамоюлхои пешравии иктисодиёти Африка.
5. Вазъияти демографй дар Африка.
126
МАВЗУИ 27. МАМЛАКАТДОИ БА ИКТИСОДИЁТИ БОЗОРИ
ГУЗАРАНДА
27.1. Навъ ва моделдои ислохотхои сисгемавй.
27.2. Шароитхои аввалин барои гузаронидани ислохотхои
сисгемавй.
27.3. Пахлухои иктисодии берунаи ислохоти сисгемавй.
27.1, Навь ва моделдои ислохоти системней
Гурухи давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда такрибан
23% МУД-и чахониро истехсол менамоянд. Хамаи ин давлатхо аз
системаи идоракуниву фармондехй ба иктисодиёти бозории
замонавй мегузаранд. Бинобар ин гурухи давлатхоро давлатхои
ба иктисоди бозорй гузаранда меноманд. Ин зергурухи нисбатан
чавон - 27 давлати чахонро дарбар мегирад. Дар навбати худ ин
зергурух боз аз ду кием иборат аст: Давлатхои Аврупои Марказй
ва Шаркй (Полша, Чехия, Руминия, Булгория, Мачористон,
Латвия, Эстония ва х.к.) ва Давлатхои Иттиходи давлатхои
мустакил (ИДМ) (Россия, Украина, Белоруссия, Модцавия,
Гурчистон, Точикистон ва х.к.). Зарурияти гузаштан ба
муносибатхои иктисодии бозорй аз тарафи кулли давлатхои
системаи сотсиалисгй хамчун ходисаи таърихйэътироф гардид,
чунки системаи идоракуниву фармондехй дар мусобика бо
иктисоди бозорй аз руи ду нишондихандаи мухими иктисодй
(хосилнокии мехнат ва дарачаи зиндагии ахолй) афзалиятро аз
даст дод. Дар хамаи давлатхои ба иктисодиёти бозорй гузавранда
ислохоти сисгемавй, яъне дигаргунсозии системаи иктисодию
ичтимой хам дар иктисодиёт, хам дар маориф хам дар сиёсат ва
гузаштан ба шакли нави муносибатхои бозорй ба амал омад.
Чи тавре маълум аст, ислохоти системавиро ба ду модел чудо
менамоянд. Ислохоти радикалй(катъй) «табобати садамоть» ва
ислохоти тадричй (охисга-охиста). Ба ислохоти радикалии
сисгемавй гузаронидани дигаргунщои васеъ ва дар муддати кутох
ташкил намудани база барои гузаштан ба иктисодиёти бозорй дар
назар дошта мешавад. Дар холати модели ислохоти системавии
тадричй (эволютсионй) бошад, нисбатан дар мухлати дароз
(охиста-охиста) гузаштан аз системаи идоракуниву фармондехй ба
муносибатхои иктисоди бозорй дар назар дошта мешавад.
Хам дар мамлакатхои Арупои Марказй ва Шаркй, хам дар
давлатхои ИДМ хар ду намуда ислохот аз пурра шикастани
127
хамаи механизмхои хочагидорй ва системаи сиёсии ин давлатх,о
шуруъ гардид ва хамаи институтхои системаи банакщагирй пурра
аз байн рафт. Хдмаи давлатхои ин зергурух, холо пурра ба
муносибатхои иктисоди бозорй гузаштанд.
Модели радикалии (катыш) гузариш ба иктисоди бозорй дар
Полша, Мачористон, Чехия, Республикахои назди Балтика,
Молдавия, Македония, Словения, Хорватия, Руминия,
Мугулистон, Булгория, Россия, Кдзокистон, Киргизистон
исгифода гардид.
Танхо дар ЧМЧ ва Ветнам, агарчанде механизми
банакшагирй чой дошта бошад хам дар бисёр пахлухои
хочагидорй (моликият, муносибатхои молиявию карзй,
инвеститсионй) муносибатхои иктисоди бозорй татбик гардид. Бо
рохи модели тадричй (эволютсионй) ЧМЧ ва Ветнам аз давлатхои
ИДМ - Белоруссия, Озорбойчон. Узбекистан, Точикистон ва
Туркманистон ба иктисодиёти бозорй мегузаранд.
27.2. Шароитх,ои аввалин барои гузаронидаяи ислох,отх,ои
системавй
Азбаски давлатхои Иттиходи давлатхои мустакил (ИДМ)
мухлати зиёд (зиёда аз 70 сол) дар системаи идоракуниву
фармондехй кдрор доштанд ва пурра моликият дар ихтиёри
давлат буду моликияти хусусй вучуд надошт, нисбат ба давлатхои
Аврупои Марказй ва Шаркй гузаштан ба муносибатхои бозорй
мураккабтар буд. Faftp аз ин дар давлатхои ИДМ системаи ягонаи
давлатдории марказонндашуда вучуд дошт ва давлатхои ба
тозагй сохибистшуюлшудаи ин зергурух тачрибаи давлатдорй
надоштанд ва ин омил барои гузаронидани ислохоти системавй
боз то андозае вакти иловагиро талаб мекард. Бинобар ин
гузариш ба муносибатхои иктисодии бозорй дар аксарц
давлатхои ИДМ мухлати тулониро мехост.
Дарачаи тараккиёти иктисодй дар давлатхои собик
Иттиходи Шуравй гуногун буд. Дарачаи баланда пешравии
иктисодиёт дар давлатхои назди Балтик чой дошта буд ва дарачаи
пасти пешравй дар давлатхои Осиёи Марказй. Масалан,
даромади миллй ба сари ахолй дар Эстония зиёда аз ду маротиба
нисбат ба Точикистон зиёд буд. Албатта дарачаи баланди
пешравии иктисодиёт барои гузаштан ба муносибатхои бозорй
нисбат ба дарачаи пасти рущци он имкониятхои зиёд фарохам
128
меоварад. Бартарии давлатхои назди Балтика боз дар он буд, ки
ахолии ин давлатхо барои кабул намудани арзипщш иктисоди
бозорй тайёр буданд. Ахолии тахчоии ин давлатхо аз лихози
фархангу тафаккур ба кабул кардани тамаддуни Fap6 бештар
тайёр буданд, зеро ки солхои тулонй дар зери таъсири ин
тамадцун мезистанд.
Дар давлатхои Аврупои Гарбй бошад, системаи
фармондехню банакгангарй 2 маротиба камтар аз м^хлаташ
фаъолият намуд (нисбат ба давлатхои собик Иттиходи Шуравй)
ва элементхои моликияти хусусй ва бозорй чой допгганд, ба
монанди: савдои хусусй, корхонахои хурд, хочапзхои дехконй ва
Х.к. Faftp аз ин дар ин давлатхо менталитети ахолй, дарачаи
фархангу дигар омилхои иктисодию ичгимой фарк мекунанд ва
1Ш омилхо барои гузаштан ба системаи муносибатхои бозорй
муосидат менамоянд. Бо хамин сабаб ин гурухи давлатхо ба
муносибатхои иктисодии бозорй дар мухлати кутох гузаштанд.
Хамин тавр, шароитхои гузариш ба иктисоди бозорй бо
рохи ислохоти сисгемавй дар мамлакатхои ин зергурух якхела
набуд, биноан мухлати гузариш хам фарк кард.
27.3. Пахлухои икршсодт берунаи ислох,отхои системней
Ташаккули ислохоти иктисодй ва механизми бозорй дар
муносибатхои иктисодии хоричии давлатхои ин зергурух яке аз
самтхои мухими ислохоти сисгемавй ба шумор меравад. Ин
раванд пеш аз хама, аз даст кашидани давлат аз монополия дар
савдои хоричй ва муносибатхои асъорй cap шуда, дорой се самти
мухим: танзими савдои хоричй, муносибатхои асъорй ва
инвеститсияхои хоричй аст. Дар сохаи савдои хоричй механизми
танзим пахлухои зерини он: махдудиятхои тарифшо гайритарифй,
режими гумрукй, танзими андозбандй, хавасманднамоии содирот
бо рохи маблагтузорихо, имтиёзхо ва дигар дастгирихо
(карздихию сугуртакунй) аз тарафи давлатро дарбар мегирад.
Дар сохаи муносибатхои асъорй, пеш аз хама, механизми
бозгаштани асъор (дар чараёни амалиётхои содироти), ташаккули
сиёсати курби асьор ва коидахои он, ки ба харакати капитал ва
бозгашги он мусоидат менамоянд, ахамияги калон дорад.
Маълум аст, ки асъори хоричй ба монанди дигар молхо нарх
дорад, ки дар бозорй асъор дар асоси талабот ва пешниход
ташаккул меёбад. Талабот агар ба хотири харидорй намудани
молхои воридотии хоричй ба амал ояд, пешниход бошад дар
129
асоси содирот намудани маводу хизматрасонй ба хоричй давлат
ба амал меояд, яъне аз даромади содирот. Хамин тавр, аз дурусг
ба рох мондани сиёсати муносибатхои содиротию воридоти
хачми бозгашти асъор ва курби асъор вобасга мебошад.
Дойр ба ислохоти системавй дар бахши муносибатхо вобасга
ба инвеститсияхои хоричй. Ба хар як давлатй ба муносибатхои
бозорй гузаранда маълум аст, ки инвесгитсияхо хамчун яке аз
омили мухими истехсолот барои дигаргунсозии сохтори ва
техникию технологии он накдш аввалиндарачаро мебозанд ва дар
давраи гузариш аз хисоби захирахои молиявии дохилй ин корро
анчом додан имконнопазир мебшад. Аз ин ру,чалби
инвеститсияхои хоричй барои пешравии иктисодиёти миплй
ногузир аст, ки ин дар навбати худ ташкил намудани икдими
муосиди инвеститсионй ва кдтъиян дигаргунсозии муносибатхоро
дойр ба инвеститсияхои хоричй талаб менамояд.
1. Моделхои ислохоти системавй дар гурухи мамлакатхои ба
иктисодиёти бозорй гузаранда.
2. Модели ислохоти системавии радикалй (катьй) ва
г,'валютсионй (тадричй) дар давлатхои ба иктисодиёти
бозорй гузаранда.
3. Шароитхои аввалини гузариш ба ислохоти системавии
иктисодй дар зергурухи мамлакатхои ба иктисоди бозорй
гузаранда.
4. Шароити гузариш ба иктисодиёти бозорй дар давлатхои
Аврупои Fap6fi.
5. Пахлухои иктисодии берунаи ислохоти системавй дар ин
зергурух.
Адабиёт: 13 (сах. 600-610); 15 (сах. 451-462)
130
МАВЗУИ 28. ИТТИХОДИ ДАВЛАТХОИ МУСТАКИЛ (ИДМ)
ДАР ХОЧАГИИ ЧА^ОН
28.1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёти собик Чумхурихои
Шуравй.
28.2. Ташаккули механизми бозории танзими савдои беруна.
28.1. Хусусиятхои пешравии икпшсодиёти собик, Чумхурихои
Шуравй
Чи тавре дар мавзуи гузашта кайд гардид, шароитхои
аввалини гузаштани давлатхои собик Шуравй ба иктисодиёти
бозорй гуногун буд ва ин омил боз аз омузиши пахлухои дигар ва
хусусиятхои пешравии давлатх,ои ИДМ пурратар мегардад.
Пеш аз хама аз лихози таъмин будан бо захирахои табий дар
байни чумхурихои собик Шуравй фаркияти калон ба мушохида
мерасад. Масалан, агар Чущурихои Россия, Кдзокисгон,
Туркманисгон, Озарбойчон ва Узбекистан дорандаи боигарихои
табиии сатхи чахонй бошанд, чумхурихои Украина, Гурчисгон,
К^гршзйстон, Точикистон, агарчанде захирахои табий дошта
бошанд хам ин захирахо ахамияти чахонй надоранд. Ва дар
Чумхурихои Белоруссия, Молдавия, Литва, Латвия, Эстония ва
Арманистон микдори захирахои табий бенихоят кам мебошад.
Россия аз лихози дороии захирахои табий дар доираи
давлатхои ИДМ дар чои якум, пас аз он Кдзокистон меистад, ки
микдори калони боигарихои табий ба монанди: нафт,
ангиштсанг, маъдани охан, сим, хром ва дигар навад металхои
ранга дар ин давлатхо чойгир мебошанд. Хамчунин микдори
калони захирахои минералй дар Туркманисгон (газ, нафт, ашёи
хоми кимиёвй), Озарбойчон (нафт) ва дар Узбекисгон (тилло, газ,
нафт) чойгир аст.
Faftp аз ин дар давлатхои ИДМ шароитхои табиии гуногун
ва мусоид барои истехсоли махсулотхои кишоварзй мавчуд аст.
Масалан, имнокияти истехсоли донагихо дар хачми калон (ки ба
гайр аз конеъ гардонидани талаботхои бозори дохилй боз ба
бозори чахон фурухта мешаванд), дар Россия, Украина,
Кдзокистон мавчуд аст, махсулотхои ширй дар Россия ва
Белоруссия, меваю сабзавот дар Молдавия, Узбекисгон,
Точикистон, Украина, вино дар Гурчистон, Молдавия,
131
Точикистон истехсол карда мешаванд, ки шароитхои чугрофию
шушмй мусоидат менамоянд.
Хусусияти дигари пешравии иктисодиёти давлатхои ИДМ
ба мавк,еи чугрофй ва инфрасохтори наклиёташон вобаста аст.
Агар мавкеи мухими таъмин будан аз инфрасохтори накдиётй дар
Россия, Украина, Гурчистон мавчуд бошад (дар ин давлатхо
роххои баромадан ба бахр мавчуд асг, ки ба тичорати хоричй
муосидат менамояд), пас Арманисгон, Озарбойчон ва алалхусус
Чумхурихои Осиёи Марказй аз роххои бахрии байналмилалй дар
масофахои дур чойгир мебошанд, ки албатта барои пешравии
иктисодиёташон то андозае таъсири манфй мерасонад.
Ба гайр аз мавкеи мусоиди чугрофй даавлатхои ИДМ боз бо
дарачаи тараккиёти иктисодию ичгимой, пеш аз хама дар хачми
МУД ба сари ахолй, ки дар байни Чумхурихои собик Шуравй аз
якдигар фарки калон доштайд, фарк мекунанд. Масалан,
таносуби ин нишондиханда дар Федератисияи Россия ва
Чумхурии Точикистон дар соли 1990 3:1 ва дар соли 1996 5,5:1 буд,
яъне ин нишондиханда дар Россия нисбат ба Чумхурии
Точикистон мутаносибан 3 ва 5,5 маротиба зиёдтар буд). Зиёда аз
ин оаркияти маданию фар^ангй, сохтори иктисодиёт, бохам
вобастапш иктисодй ва дигар омилхои иктисодию ичтимой барои
харчй зудтар, ё харчй дертар гузапгган ба иктисоди бозорй,
Хамчунин дар ин замина ба пешравии иктисодиёт ва
муносибатхои иктисодии хоричй таъсири калон мерасонанд.
28.2. Ташаккули механизми бозории танзими савдои берут
Чй тавре кайд гардид, ислохоти иктисодии бозорй дар сохаи
савдои хоричй пеш аз хама дар асоси аз байн бурдани
монополии давлат дар ин соха ва чорй намудани инфрасохтори
муносибатхои нави бозорй (гумрукй, меъёру конунхо,
инспексияхо, ташкилотхои асъорй ва х.к.),ба рох мондани
сиёсати савдои хорича гузаронида мешавад. Чунки дар давраи
собик Иттиходи Шуравй хамаи муносибатхои дар боло
зикргардида дойр ба савдои хоричй марказонидашуда буд ва
танхо аз марказ (Маскав) идора карда мешуд. Ба болои ин дар
аксари Чумчурщои собик Шуравй (ба гайр аз Россия, Украина ва
мамлакатхои назди Балтика) норасоии кадрхои миллй дар ин соха
чой допгг, ки ин омил хам ба ташаккули механизми бозории
танзими савдои беруна таъсири калон мерасонад.
132
Еайр аз ин ба пешравии савдои хоричй, боз сохтори
нархдои дохилй, ки аз нархдои чахонй фаркияти калон дошт
таъсири манфй мерасонид ва садди роди содироту воридоти молу
мавод ва хизматрасонидо мегардид.
Дар чараёни ташаккули механизми гумрукй, барпо
намудани инфрасохтори гумрукй, муайян намудани тарифи
гумрукй ва бочи гумрукй ба миён омад. Воситаи асосии танзими
гумрукй ин тарифи гумрукй мебошад, ки барои танзими бозорй
дохилй дар холати таъсиррасонии он ба бозорй чадон ба амал
меояд. Дар навбати худ тарифи гумрукии хар як давлат аз
меъёрдои муайяни бочи гумрукй иборат аст, ки ба сифати
пардохт, дар сурати воридоту содироти молу мавод хизмат
менамояд ва аз тарафи ташкилотхои гумрукй ситонида мешавад.
Бочдои гумрукй вазифадои: фискалй (дамчун як кисми даромади
бучаи давлат, аз дисоби пардохтдои содироту воридоти молу
мадсулот), протексионистй (димояи истедсолкунандагони ватанй
ба воситаи бочкой воридоти) ва мувозинатиро (бочхои содироти
ба хотири танзими маводдои содиротие, ки нархашон нисбат ба
нархдои байналмилалй пасттар мебошад) ичро менамояд. Хамаи
ин торабинидо аз тарафи давлат дар асоси савдои хоричй, муайян
ва баррасй гардидаанд.
Дар натича, дар тули якчанд сол як инфрасохтори
муносибатдои иктисодии хоричй, ки инсгитутдои муносибро
барои ин сода, базаи конунгузорию меъёрй ва тайёр намудани
кадрдоро дарбар мегирад, сохта шуд. Падлудои конунгузорию
меъёрии ин бахши муносибатдои иктисодии хоричй дар асоси
идеологияи бозорй ва пешнидоддои ташкилотдои байналмилалии
иктисодй такмил ёфта, мукаммалтар гардидаанд. Масалан, диссаи
дисоби меёнагии бочкой воридотии гумрукй барои чумдуридои
собик Иттидоди Шуравй 10-20%-ро ташкил менамояд, ки барои
дамин зинаи тараккиёти иктисодии ин давлатдо мувофик
мебошад.
Саволхр барои такрор:
1. Хусусиятдои пешравии иктисодиёти собик Чумхури^ои
Шуравй.
2. Хусусияти таъмин будани собик Чумдуридои Шуравй аз
захирадои табий.
133
3. Шароитхои чугрофию табий барои пешравии сохаи
кишоварзй.
4. Чой доштани инфрасохтори саноатию наклиётй дар собик;
Чумхурихои Шуравй.
5. Омилхои асосие, ки ба ташаккули механизми бозории
танзими савдои беруна муосидат менамоянд. .
6. Ташкили инфрасохтори муносибатхои иктисодии хоричй.
Адабиёп 13 (сах. 657-670); 15 (сах. 456-462)
МАВЗУИ 29. ФЕДЕРАТСИЯИ РОССИЯ ДАР ХОЧАГИИ

ЧАХОН
29.2. Федератсияи Россия дар алокахои хочагии чахон.
29.3. Алокдхои иктисодии хоричии Федератсияи Россия бо
давлатхои ИДМ.
29.1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт
Пас аз пароканда гаштани Иттиходи шуравй ва дар б^хрони
иктисодй карор доштан(солхои 90-ми асри XX) мавкеи хамаи
давлатхои собик иттиход, аз чумла, Россия дар хочагии чахон
паст гардид. Хдссаи вай дар истехсоли МУД-ичахон аз 3,6% дар
соли 1990, то 1,7% дар соли 1997 ва 2,4% дар соли 2004 паст
гардид. Россия аз лихози масохат яке аз давлатй бузургтаршш
чахон ба шумор меравад ва масохдти он 12,7% кисмати хушкии
чахонро дарбар гирифта, дар он 2,2% ахолии чахон зиндагй
менамояд. Аз лихози дороии захирахои табий хам, яке аз давлатй
пуркудрати чахон ба шумор мервад ва дорой 1/5 хиссаи захирахои
минералии чахонй, 33% захирахои гази табий ва 8% захирахои
умумичахонии нафт мебошад. Хамчунин дар Федератсияи Россия
микдори зиёди захирахои маъдани охан ва никел, кдлъагй ва
сурма, тиллою алмос ва ангиштсанг мавчуд мебошад.
Ба монанди дигар давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда
Россия хам ислохоти системавиро аз cap гузаронида,аввалан
солхои 1992-1993 дар асоси модели радикалй (катъй), пас аз
солхои 1994-1995 инчониб дар асоси модели тадричй
(эволютсионй) ба иктисодиёти хозиразамони бозорй мегузарад.
Системаи идоравии банакшагирй пурра аз байн рафта, сохтори
134
идоравии вертикалй (аз боло фармондехй) ба системаи
муносибатдои идоравии горизонтали (байни корхонахои ватанй
ва хоричй) табдил ёфг. Мавкеи давлат хам дар пешравии
иктисодиёт дигаргун гашт. Дар сохтори иктисодиёт хам хиссаи
корхонахои давлатй, хам хиссаи даромаду харочотхои
марказонидашуда кам гашт.
Дар солхои 90-ум дар натичаи иктисодиёти Россияро фаро
гирифтани бухрони иктисодй (хам саноат (аз чумла, саноати
коркардкунанда), хам сохаи кишоварзиву сохтмону накдиёт)вай
хамагй 62,5% МУД-ро нисбат ба дарачаи соли 1991 истехсол
намуд.
Солхои 2000-м бошад, суръати пешравии иктисодиёти
Федератсияи Россия 6,Р/о-ро ташкил намуд (чадвали 8).
Цадват 8
Суръати пешравии МУД -и Федератсияи Россия (%)
1990-2000 2000-2004
Федератсияи Россия 4,8 6,1
Чахон 2,7 2,5
Сарчашма: World Development Indicators 2002,2006. World
Bank
Новобаста аз суръати пешравии истехсолот, холо хам
иктисодиёти Федератсияи Россия ба дарачаи соли 1990
нарасидаасг ва истехсоли махсулоти саноатй 73% ва истехсоли
МУД бошад, 89%> аз дарачаи соли 1990-ро ташкил менамояд.
29.2. Федератсияи Россия дар апокр^ои хоцагии цал;он
Чи тавре дар боло кайд гардид, Федератсияи Россия дар
хочагии чахон мавкеи мухимро ишгол менамояд ва дар ояндаи
наздик боз мавкеаш устувортар мегардад. Ин авдца ба он асоснок
карда мешавад, ки Россия хам аз лщози дороии захирахои табий,
потенсиали илмию техникй ва истехсоли имконияти пурра
баркарор намудани мавкеашро дар хочагии чахон (бозори чахон)
дорад. Зиёда аз ин Федератсияи Россия дойр бохамаи намуди
алокахои хочагии чахонй сару кор гирифта, шсгисодиёташ тарзи
кушодабуда, хдссаи гардиши савдои хоричд 50%> МУД-ро ташкил
медихад ва ба содирот 30% МУД равона мебошад. Нисбат ба як
катор махсулотхои дар бозори чахон фурухташаванда хдссаи
135
содирот баландгар мебошад, аз чумла, содироти алюминий - 90%,
селлюлоза - 80%», нурихои минералй - 75%, ашёи хоми нафт - 56%
(истехсоли он дар Россия ба содирот равона мегардад). Хдмчунин
Федератсияи Россия дар бозорй чадон фурушандаи никел - 27%.
тахтаю чуб - 23%, гази табий - 18%. ва дигар махсулотхои
саноатию энергетики мебошад. Масалан, аз хисоби содироти
махсулотхои энергегикй 80% талаботхои Украина, хамаи
талаботхои давлатхои назди Балтика, зиёда аз 50% талаботхои
Аврупои Марказй ва 20% талаботхои давлатхои Аврупои
Fap6npo конеъ мегардонад.
Хдмчунин накши воридот хам барои пешравии иктисодиёт
ва конеъ гардонидани талаботи ахолии Россия баланд гардидаасг.
Ин пеш аз хама ба озод гардидани алокдхои иктисодии беруна
вобаста аст. Дар сохтори воридот хиссаи мошинаву дастгоххо
60% дар солхои 90-м ва 41,2% дар соли 2005 ташкил намуд. Х,иссаи
молхои кишоварзй хдм мутаносибан 21% дар солхои 90-м ва
18,3% дар соли 2005 ва хиссаи махсулотхои кимиёвй 22 ва 16%-ро
ташкил намуд. Хиссаи махсулотхои хурокворй бошад, 30-33%
хачми умумии фуруши чаканаро ташкил менамояд.
29.3. Алоцацои ицтисодии хоричии Федератсияи Россия
бо давлатхои ИДМ
Бо давлатхои ИДМ алокадои иктисодии хоричии
Федератсияи Россия гуногун мебошад. Яке аз натичахои
самарабахши ин муносибатхои Федератсияи Россия шаргнома
дойр ба Итгифоки Россия ва Белоруссия ва Иттиходи гумрукии
Федератсияи Россия, ^азокистон ва Белоруссия мебошад.
Умуман, гардиши савдои хоричии Федератсияи Россия бо
давлатхои ИДМ тамоюли пастравй дорад ва дар тулй солхои
1991-2004 хиссаи ин давлатхо дойр ба ин нишондиханда аз 54,6%
то 17%) паст гардид.
Хамзамон дар тули ф аъолият ИДМ (ки 13 давлатхои собик
Иттиходи Шуравиро дарбар мегирад) байни ин давлатхо зиёда за
1300 хуччатхо дойр ба масьалахои тичората. молиявй, исгехсолй,
техникй, мудофиавй ва ичтимоию башардуегй ба имзо расонида
шудаанд. Хамчунин Шаргнома дойр ба Иттиходи иктисодй соли
1993, шаргнома дойр ба ташкили минтакахои озодн иктисодй
соли 1994 байни ин давлатхо баста шудааст ва органхои идоравии
Шурой сарони хукуматхо, Камнтети иктисодии байнидавлатй,
136
Суди иктисодй ва х,.к. ташкил гардид, ки карордодхояшон
хусусияти маслихатй ва пешниходй дорад.
Муносибатхои тичоратй ва дигар алокахои иктисодии
давлатхои ИДМ фа кат хусусияти дучонибагй доранд ва гароиши
иктисодии байни хама давлатхоро ифода наменамоянд. Аз 1Ш ру,
нишондодхои хамкории иктисодии давлатхо дар доираи ИДМ аз
дигар гурудхои интегра тсионй ба кулли фарк менамояд.
Дар ИДМ хиссаи савдои шарики дар хачми умумии савдои
хоричй агар 20% ташкил дихад, пас ин нишондиханда дар
иттгосдцияи интегратсиошш НАФТА такрибан 50% ва Иттиходи
Аврупо - зиёда аз 60%-ро ташкил медихад.
Бояд кдйд намуд, ки зарурияти пурзур гардидани
муносибатхои иктисодию ичтимоию фархангй байни давлатхои
ИДМ чой дорад ва аз назари мо дар ояндаи наздик самаранокии
ин алокахо баландгар мегардад.
1. Нишондахандахои асосии пешравии иктисодиёти Россия.
2. Дарачаи чойгир будани захирахои минералй дар
Федератсияи Россия.
3. Моделхои асосии пешравии иктисодиёти Россия.
4. Суръати пешравии иктисодиёти Федератсияи Россия.
5. Намуди кушода будани иктисодиёти Россия.
6. Накдш содироту воридот дар пешравии иктисодиёти Россия.
7. Алокахои иктисодии хоричии Россия бо давлатхои ИДМ.
Адабиет: 12 (сах. 642-661); 13 (сах. 690-710); 15 (сах. 476-500);
23 (сах. 290-307)
МАВЗУИ 30. ТОЧИКИСТОН ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН

30.1. Мавкеи Точикистон дар хочагии чахон.
30.2. Сохахои асосии афзалиятноки иктисодиёти миллй.
30.3. Таъсири маблагтузории хоричй ба пешравии иктисодиёт.
30.1. Мащеи Точцкистон дар хоцагии цах,он
Маълум аст, ки имруз Чумхурии Точикистонро хамчун
давлатй сохибистшуюл 150 давлатй чахон эътироф намудааст ва
он бо аксари ин давлатхои минтакдхои гуногун алокахои
иктисодй дорад. Омузиши факту ракамхои Агентии омори назди
137
Президента Чумдурии Точикистон нишон медихад, ки Чумхурии
Точикистон бо минтакддои зерини чахон алокдх,ою доду гирифти
иктисодй дорад: Аврупо, Осиё, Америка, Африка, Австралия ва
Океания.
Тадлили ракамдои Агентии омории номбурда нишон
медидад, ки дар 10 соли охир (солхои 2001-2010) гардиши савдои
хоричии Чумдурии Точикистон аз 1339 млн. доллар дар соли 2001
то ба 3851 млн. доллар дар соли 2010 зиёд гардида (такрибан 3
маротиба афзудааст), аз чумла, бо давлатдои ИДМ
мутаносибатан аз 749,2 млн. доллар дар соли 2001 то 1724,1 млн.
доллар дар соли 2010 (такрибан 2,2 маротиба) ва бо давлатдои
хоричии дур мутаносибан аз 589,8 то ба 2127,5 млн. доллар
(такрибан 3,5 маротиба) зиёд гардидааст.
Чи тавре маълум аст, гардиши савдои хоричй аз содирот ва
воридоти молу мадсулот иборат аст. Тадлил нишон медидад, ки
содироти мадсулот дар ин давра (солдои 2001-2010) аз 651,5 млн.
доллар дар соли 2001 то 1194,7 млн. доллар дар соли 2010 боло
рафта, воридоти мадсулот бошад, мутаносибан аз 687,5 млн.
доллар то 2656,9 млн. доллар дар соли 2010 зиёд гардидааст.
Баланси пардохт манфй мебошад.
Точикистон дар соли 2010 ба бозори чадон, аз чумла, номгуи
зерини мадсулотдоро содир менамояд (%): металдои камкиммат
ва маводдо аз ондо - 63,4%, мадсулот ва маводдои нассочй -
19,5%, мадсулотдои растанипарварй - 5%, мадсулотдои минералй
- 4,6% ва дигар мадсулотдо - 7,5%. Шарикони Точикистон дойр
ба содирот индоянд: Чумдурии Мардумии Чин (ЧМЧ) - 37,4%,
Туркия - 31,5%, Россия - 8,5%, Эрон - 5% ва дигар давлатдо -
16,9%, ки мадсулотдои гуногунро аз Чумдурии Точикистон
даридорй менамоянд.
Дар пешравии иктисодиёти миллй ва конеъ гардонидани
талаботи адолй воридоти молу мадсулот дам накдш мудимро
мебозанд. Аз ин ру, Чумдурии Точикистон номгуи молу
мадсулотдои зеринро аз бозори чадон харидорй (ворид) менамояд
(%): мадсулотдои минералй - 24,4%, мадсулотдои исгедсоли
саноатии кимиё - 20,5%, воситадои накдиёт, мошинаю дасггоддо -
7,2%, мадсулотдои растанипарварй - 8,2%, металдои камкиммат -
6,1%, дигар мадсулотдо - 33,6%.
138
Хиссаи хамкорони асосй дойр ба воридоти молу махсулот ба
Точикистон: а) дар доираи давлатхои ИДМ (%): Россия - 54,8%,
К^азокистон - 18,7%, Украина - 12,8%, Турманисгон - 5,3%,
Узбекистан - 4,6%, аз дигар давлатхои ИДМ - 4,6%; б) аз
давлатхои хорича: ЧМЧ - 21,8%, Эрон - 12,9%, ИМА - 8,5%,
Туркия - 5,5%, Аморати муттахидаи Араб (АМА) - 5,6% аз дигар
давлатхои хоричии дур - 44,4%.
Тахлили факту ракамхои боло нишон медиханд, ки
Чумхурии Точикистон хамчун давлати сохибисгиклол хам дар
доираи давлатхои ИДМ ва хам давлатхои хоричии дур доду
шрифта иктисодй дорад, ки сол аз сол тамоюли пешравй дорад ва
мавкеи чумхуриро дар хочагии чахон устувортар мегардонад.
30.2. Сох;щои асосии афзалиятноки иктисодиёти миллй
Пеш аз хама савол ба миён меояд, ки сохахои афзалиятнок
гуфта, кадом сохахоро мегуянд? Сохахои афзалиятноки
иктисодиёт гуфта, он сохахоеро меноманд, ки хусусияти стратега
доранд ва хамчун сохахои базавй барои пешравии дигар сохахои
хочагии халк хизмат менамоянд (асоси маводии пешравии
илмию техникии дигар сохахо хасганд) ва дар мухдатхои
кутохтарин самараи иктисодй медиханд. Аз руи ин таъриф дар
Чумхурии Точикистон ба сохахи афзалиятноки иктисодиёт дохил
мешаванд:
а) Сохаи энергетикаи обй. Бе пешравии ин соха ва таъмини
истикдолияти энергетикии мамлакат. таъмини босуботи
пешравии дигар сохахои иктисодиёт ва ичтимоиёт
имконнопазир мебошад;
б) Сохди комплекси агросаноатй. пешравии ин соха барои
таъмини талаботи бозорй дохилй (аз махсулотхои ватании
истеьмолй) ва бозорй беруна бисёр мухим мебошад;
в) Сохаи мошинсозй. пешравии ин соха асоси маводии
(техникии) хамаи дигар сохахои хочагии халк мегардад;
г) Сохаи саноати кимиё ва металхои ранга, пешравии саноати
кимиё дар заминаи корхонахои кимиёвии мавчуда (корхонаи
эдектрокимиёвии Ёвон, корхонаи нурихои азотии Вахт,
корхонаи гидрометалурпш Исфара) натанхо бо маводхои
кимиёвй талаботи чумхуриро конеъ менамоянд, балки
имконияти фурухтани ин маводхоро ба бозорй чахон пайдо
139
мекунанд, ки мавкеи Точикистонро дар он устувор
мегардонад;
д) Со*ахои саноатии коркарди ашёи хоми кухй. Дар натичаи
пешравии ин соха имконияти истехсоли як кдтор номгуи
махсулотхои нави саноати ва фурухтани онх,о дар бозори
чахон ба амал меояд, ки барои пешравии иктисодиёти
миллй мусоидат менамояд.
30.3. Таъсири маблаггузории хоричц ба пешравии иктисодиёт
Яке аз роххои самарабахши чалби маблаггузории хоричй ин
ташкил намудан ва сохтани корхонахои муштарак мебошад, ки
натичаи фаъолияти ин корхонадоро тахлил менамоям.
Имруз (дар соли 2010) дар Точикистон 149 номгуи
корхонахои муштарак фаъолият менамоянд, аз чумла: дар ш.
Душанбе -112 номгуй, дар вилояти Сугд - 22 номгуй, дар вилояти
Хатлон - 3 номгуй ва дар нохияхои тобеи чумхурй - 12 номгуи
корхонахои муштарак фаъолият менамоянд.
Дар натичаи фаъолияти ин корхонахои муштарак дар соли
2010 ба маблаги 1,735 млрд. сомони махсулот исгехсол карда
фурухта шуд. Харочотхо барои истехсол ва фуруши ин молу
махсулот ба 1,654 млрд. сомонй баробар аст. Хдсобу китобхо
нишон медаханд, ки дар натичаи фаъолияти самараноки
корхонахои муштарак дар мамлакат, дар соли 2010 - 81 млн.
сомонй фоидаи соф ба даст овара шуд, ки ба пешравии
иктисодиёти миллй таъсири мусбй мерасонад.
Гайр аз ин дар ин корхонахои муштарак зиёда аз 16 хдзор
нафар кормандон фаъолият менамоянд, ки хисоби миёнаи
мохонаашон нисбат ба маоши корхонахои ватанй 1,6 - 1,8
маротиба зиёдгар мебошад. Албатта ин омил хам барои боло
рафтани некуахволии мардум ва пешравии иктисодиети миллй
ахдмияти иктисодию ичхимоии мухдм дорад.
Савощо борт такрор:
1. Нишондаханахои умумии фаъолияти иктисодии Цумхурии
Точикистон дар хочагии чахон.
2. Гардиши савдои хоричии Чумхурии Точикистон.
3. Воридоту содирот дар Чумхурии Точикистон.
140
4. Хамкорони асосии ЧУМ^УР™ Точикистон дойр ба
фаъолияти иктисодии беруна.
5. Содадои асосии афзалиятноки Чумдурии Точикистон.
6. Таъсири маблагтузории хоричи ба пешравии иктисодиёти
миллй.
ITI. НОМГУИМА ВЗУЪХО. МУНЛАРИЧА ВА МАЗМУНИ

МУХТА САРИ ЛАРСХОИ АМАЛЙ
МАВЗУИ 2. ТАШАККУЛ ВА МОХИЯТИ ХОЧАГИИ ЧАХОН

2.1. Хусусиятхои хоси мафхумхои «Иктисодиети чахон»,
«Хочагии чахон» ва «Хочапш умумичахонй».
2.2. Хочагии чахон хамчун системаи мураккаби иктисодй.
2.3. Даврахои асосии ташаккул ва пешравии иктисодиёти
чахон.
2.1. Хусусиятхои хоси мафхумхои «Икртсодиёти цахрн», иХоцагии
цацон» ва «Хоцагии умумичахонй»
Омузиши фани «Иктисодиёти чахон», хамчун як равняй
илмхои иктисодй, аз муайян намудани фаркият, хусусиятхои хос
ва умумияти мафхумхои «Иктисодиёти чахон», «Хочагии чахон»
ва «Хочагии умумичахонй», «Бозори чахон» ва таърифи (мохият ё
маънои) онхо cap мешавад. Чи тавре аз дарси лексионй оид ба ин
мавзуъ маълум гардид, дар адабиёти иктисодй ин иборахо хамчун
синонимхои ибораи «Иктисодиёти чахон» истифода карда
мешаванд. Иктисодиёти чахон (хочапш чахон) аз бозори чахон
фаркаш дар он аст, ки агар бозори чахон факат сохаи мубодилаи
молу хизматро ифода намояд, иктисодиёти чахон боз сохаи
истехсолиро хам дарбар мегирад. Бозори чахонй натанхо
гардиши молу мавод, хамчунин гардиши (харакати) кувваи корй,
капитал ва технологияро низ дарбар мегирад. Дар доираи
хочагии чахон бошад, аз чой доштани равандхои интегратсионй,
фаъолияти корхонахои байналмилалй, фаъолияти корпоратсияи
байналмилалии иктисодию молиявй ва хамкорихои илмию
техникй ва истехсолй иборат мебошад.
141
2.2. Хочагии цахрн дамчун системаи мураккаби икршсодй
Иктисодиёти чах,он як системаи мураккаби яктисодие
мебошад, ки аз элементной бо дам пайваста, аз якдигар вобаста ва
таъсиррасон иборат мебошад. Асоси ин сиегемаро корхонахои
байналмилалй ва миллии дар доираи давлатдои алохида махдуд
буда, дойр ба истехсоли неъматхои моддшо маънавй, таксимот,
мубодила ва исгеъмоли ондо ташкил менамояд. Хдр як мархилаи
раванди такрористехсолкунй хам дар сатхи чахонй (глобалй), хам
дар сатхи давлатхои алохида вобаста ба мавкеашон ва хиссаашон
ба фаъолияти системаи хочагии ч ^ о н таъсиррасон мебошанд.
Чи тавре маълум, аст харчанд иктисодиёти чахон хамчун
системаи ягона эътироф гардидааст, то хол як таърифи ягонаи ин
категория дар адабйёти иктисодии муосир вучуд надорад, аз
сабаби он ки ин ибораи мураккаб ва бисёрпахлу мебошад.
Гуногунрангии акидахои илмй дойр ба мохияти мафхуми
иктисодиёти чахон хамчун объекта омузиш боз аз хусусияти хоси
фан, усул ва воситахои омузиши он вобаста мебошад.
Хдмин тавр, иктисодиёти чахон (хочагии чахон) як системаи
ягонаи иктисодии умумичадонй буда, аз мачмуи хочагихои
миллз ш хама вакт дар харакат, дар пешравй, алокахои
байн;шмшшши бо хам таъсиррасон дошта ва ба конунхои
холис.онаи бозорй итоаткунандаи зидаиятнок иборат мебошад.
Барои хочагии чахон равандхои инте1ратсионй ва
глобализатсионй - чахонишавии зиддиятнок хос мебошад. Яке аз
сабабхои ин зидциятхо аз нобаробарии пешравии иктисодию
ичтимоии давлатхои алохида ва сохтори номусоиди таксимоти
байналхалкдш мехнат иборат мебошад.
2.3. Давра^ои асосии ташаккул ва пешравии икршсодиёти
ца^он
Дойр ба даврахои пешравии иктисодиёти чахон дар
адабиёти иктисодй акддахои гуногун ба мушохида мерасанд.
Танхо дар тули асри XX пешравии иктисодиёти чахонй муосир ва
ба он ворид гардидани иктисодиёгхои миллй ба чунин даврахо
чудо карда мешавад:
Давраи якум солхои 20-30-ми асри ХХ-ро дарбар мегирад.
Дар ин давра пешравии иктисодиёти чахонро ходисаи бухронй
фаро гирифта, соли 1917 Россия аз алокахои байналмилалии
142
иктисодй (дар натачай ба амал омадани инкилоби октябри соли
1917) берун гаштааст. Бухрони доманадори иктисодй (ки дар
натичаи чанги якуми чахон ба амал омад) сабабгори ноустувор
гардидани алотдхои иктисодии байналмилалй (аз чумла,
таназзули бузурги охири солхои 20-30-юм дар тараккиёти
мамлакатхои пешвои чахон) дар хамаи давлатхои чахон гардид.
Давраи дуюми пешравии хочагии чахон ин ба охири солхои
40-ум то солхои 80-уми асри XX рост меояд, ки ба босуръат пеш
рафтани капитали сохибкорй дар иктисодиёти чахонии
капиталиста хос аст. Дар ин давра яке аз субъектной пешбарандаи
хочагии чахон дар алокахои истехсоли ин ба таври васеъ вусъат
ёфтани корпоратсияхои грансмиллй (КТМ) мебошад. Дар ин
давра алокахои байналмилалии иктисодй хусусияти устувор
пайдо намуда, ёрии ИМА ба бавучудоии интегратсияи иктисодии
Аврупои БарбИ мусоидат намуд. Х,амчунин дар солхои 50-80-ми
ин давра наздикшавии дарачаи тараккиёти ИМА ва дигар
давлатхои рушдёфта ба амал омад.
Саршавии давраи сеюми пешравии иктисодиёти чахонро аз
дахсолаи охири асри XX инчониб шуморидан мумкин аст. Дар ин
давра ташаккулёбии куввахои истехсолии байналмилалй
(планетарй), пурзур гардидани бахамтаъсиррасонй ва аз якдигар
вобастагии иктисодхои миллй ба мушохида мерасад. Дар
давлатхои Аврупои Шаркй баамалоии равандхои ташаккул ва
сохтани сохторхои иктисодию сиёсй, ба хамин тавр сохторхои
монанди давлатхои гарб ба чашм мерасад.
Хочагии чахонй муосир гуногуншакл мебошад. Давлатхои
ба он дохил буда, бо сохторхои истехсолкунанда ва муносибатхои
истехсолиашон, хамчунин хусусият, хачм ва усулхои
муносибатхои иктисодии байналхалкиашон аз якдигар фарк
менамоянд.
Савол^о барои такрор:
1. Taxлили мафхумхои «Хочагии чахон», «Иктисодиёти
чахон», «Хочагии умумичахонй».
2. Фарки иктисодиёти чахон аз бозорй чахон.
3. Хочагии чахон хамчун системаи мураккаби иктисодй.
4. Мохияти (таърифи) иктисодиёти чахон.
5. Се давраи асосии ташаккул ва пешравии иктисодиёти чахон.
143
МАВЗУИ 3. ГУРУХБАНДИИ (КЛАСИФИКАТСИЯИ)
ДАВЛАТХО ДАР АСОСИ ДАРАЧДИ ТАРАККИЁТИ
БАДАСТОМАДА
3.1. Давлатдои таракжикарда бо иктисоди бозорй.
3.2. Давлатхои ру ба тараккй бо иктисоди бозорй.
3.3. Давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда.
3.1. Давлатдои тарщкикарда бо икршсоди бозорй
Дар зинаи имрузаи пешравии хочагии чадон мо бояд
хаматарафа сохтори онро бидонем. Пеш аз хама бисер мухим аст,
ки бидонем кадом давлатхоро р у ш д ё ф т а меноманд ва барои чй?
Хамчунин донисгани модели иктисодй ва дигар сабабхои
пешравии ин давлатхо ва дар ин замина ба даст овардани як
тафаккури илмй ва тачрибавй аз ахамият холй несг.
Дар аввали асри XXI ба зергурухи давлатхои рушдёфта 40
давлатй чахон, ки дар Аврупои Тарой, Америкаи Шимолй,
Австралия ва Океания, Осиё, Африка чойгир мебошанд, дохил
мешаванд. Аз чумла, аз инхо 29 давлат (аз руи ракдмдо дар 1
январи соли 2001) дар Ташкилоти иктисодии хамкорй ва рушд
(ОЭСР) муттахид мебошанд, ки ба он давлатхои зерин дохил
мешаванд: Австралия, Австрия, Белгия, Британияи Кабир,
Мачористон, Олмон, Юнон, Дания, Ирландия, Исландия,
Испания, Канада, Люксенбург, Мексика, Нидерландхо, Зеландияи
нав, Норвегия, Полша, Португалия, Республикаи Корея,
Сингапур, ИМА, Туркия, Финландия, Франсия, Чехия,
Швейтсария, Шветсия, Чопон.
Дар доираи давлатхои рушдёфта мавкеи пешбарро боз 8
давлатй бузурги чахон: ИМА, Чопон, Олмон, Франсия,
Британияи Кабир, Канада, Италия, Россия ичро менамоянд. Ин
давлатхо хам самти пешравии иктисодиёти чахон, хам тамоюлхои
иктисодию ичтимоиро дар минтакдхо ва давлатхои чахон муайян
менамоянд. Дар доираи ин зергурух боз накши пешворо ИМА
мебозад.
Давлатхои номбурдаро «рушдёфта» меноманд, пеш аз хама
барои он, ки дарачаи пешравии куввалои истехсолкунандаи онхо
дар сафи пеш меистад. Ин давлатхохам аз руи шшюндихандахои
коркарди тадкикотхои илмию татбики он дар истедсолот, хам аз
лихози пешравии хаёти чамъиятй, аз чумла, дарачаи пешравии
144
иктисодиёт, дар чахон пешсаф мебошанд. Масалан,
нишондихандаи асосие, ки пешравии иктисодии давлатхоро
муайян менамояд ин МУД ба сари ахолй мебошад. Аз руи ин
нишондиханда ИМА дар чахон (дар соли 2010) дар чои якум
меистад ва ба сари ахолии он такрибан 50 хазор доллар дар 1 сол
рост меояд. Дар хамаи мамлакатхои рушдёфта бошад (ба хисоби
миёна дар аввали соли 2001), ба сари ахолй 22,0 хазор доллар (дар
чахон 5,8 хазор доллар), дар давлатхои ру ба тараккй дар доираи
аз 3 то 15 хазор доллар ва дар мамлакатхои ИДМ - 3,8 хазор
доллар рост меояд.
Модели амрикоии пешравии иктисодиёт модели кушод
буда, барои хаматарафа дастшрй намудани сохибкории фаъол ва
кушиш ба бойшавии кдсмати фаъоли ахолй мусоидат менамояд.
Яъне, ин модели капитализми либералй ва демократияи либералй
номида мешавад. Модели чопонй (дар бисёр холатхо модели
Кореяи Чанубй номида мешавад) ба дастгирии (хавасманднамоии
ахли чомеаи хурд (оила, атроф, фирма) равона гардидааст. Дар ин
модел ба табакахо чудо намудани ахолй камтар ба назар мерасад.
Яъне, байни табакахои ахолй фаркияти начандон калон ба амал
меояд.
3.2. Давлатдои ру ба таршдф бо шутсоди бозорй
Чи тавре маълум аст, давлатхои ру ба тараккй 4/5 хиссаи
хамаи давлатхои чахонро дарбар мегиранд (сол аз сол микдори
ощ о меафзояд) ва дар хочагии чахонй имруза накдш мухимро
мебозанд. Ин мамлакатхоро нисбат ба давлатхои рушдёфтаи
саноатй дар адабиёт хам «ру ба тараккй», хам «суструшдёфга» ва
«нисбатан кам тараккикарда» меноманд,.
Яке аз хусусиятхои хоси модели щтисодию ичтимоии ин
давлатхо аз он иборат аст, ки онхо суст тараккй кардаанд. Ва аз
дарачаи пасти пешравии куввахои истехсоли бармеояд, ки ин
омил хамаи дигар хусусиятхои мамлакатхои ру ба тараккиро
муайян менамояд. Х>гсобу китобхо нишон медиханд, ки киемати
МУД ба сари адолй дар ин давлатхо нисбат ба давлатхои
рушдёфта7-10 маротиба пасттар мебошад.
Дарачаи пасти куввахои истехсоли, муносибатхои истехсолй
сабабхои асосии дарачаи пасти зиндагии киемати зиёди ахолии ин
давлатхо гардидааст. Крсми зиёди ахолии ин давлагхоро
145
камбизоатон ташкил менамоянд. Масалан, зиёда аз 80% ахолии
дехот дар Гана, Кения ба гурухи ахолии камбизоат дохил
мешаванд. Аз руи нишондихандаи Бонки умумичахонй ба
камбизоатон он табакаи ахолй дохил мешванд, ки дар 1 руз на
зиёда аз 1 доллар молу мавод истеъмол менамоянд. Ракамхо
нишон медиханд, ки 1/3 хиссаи ахолии мамлакатхои ру ба тараккй
(аз чумла, дар давлатхои Африкаи Тропики - 48% ахолй)
касбизоат мебошанд.
Акибмонии давлатхои ру ба тараккй сабаби вобастагии онхо
аз давлатхои рушдёфтаи Гарб ва хукмронии капиталй хорича
мебошад. Аз ин ру, дар охирхои асри XX ширкатхои ИМА,
Франсия ва Британияи Кабир 70-80% истихрочи нафт, гази табий,
захирахои минералиро дар ин давлатхо назорат менмоянд ва 1/4
хиссаи МУД-и ин давлатхо бо истифодаи капитали хоричй
исгехсол мегардад.
3.3. Давлатдои ба ицтисоди бозорй гузаранда
Пас аз бархам хурдани Иттифоки Совета, Югославия ва
Чехословакия дар хочагии чахон гурухи нави давлатхои ба
иктисоди бозорй гузаранда ба амал омад. Иктисодиёти гузаранда
гуфта, хамон холатро меноманд, ки дар он як системаи
хочагидорй ба дигар система иваз мегардад. Ин раванди
дарозмудцат мебошад, чунки тамоми пахлухои хаёти чомеа кулан
нав мегардад. Хдмаи давлатхои пештара коммунистй дар давраи
гузариш ба иктисодиёти бозорй ба душворихо дучор гардиданд.
Дар хамаи мамлакатхои ин зергурух давлат кушиш менамояд
равандхои устуворшавии иктисодиёт, баландбардории
ракобатнокии иктисодиётхои миллй ва татбики роххои нави
муносибатхои бозории хочагидориро чустучу ва амалй гардонад.
Яке аз мушкилотхои мухим ин ракобатпазир намудани
истехсолоти давлатхо дар бозори чахон мебошад, чунки дар
иктисодиёти банакдлагирй дарачаи пасти самаранокии исгехсолй
ва даромаднокй вучуд дошт. Паст будани кобилияти содиротии
ин давлатхо пеши рохи чамъ намудани асъорй хоричиро гирифт.
Бинобар ин суръати гузариш ба муносибатхои иктисоди бозорй
дар ин давлатхо гуногун аст. Чунки заминахои гуногуни гузариш
дар ин давлатхо чой дорад.
146
Савол^о барои такрор:
1. Тавсифоти давлатхои рушдёфта дар хочагии чахон.
2. Барои чй давлатхои саноатии пешрафтаро «рушдёфта»
меноманд.
3. Нишондихандахои асосие, ки пешравии давлатро муайян
менамояд.
4. Моделхои пешравии иктисодии давлатхои рушдёфта (дар
мисоли ИМА ва Чопон).
5. Тавсифоти давлатхои ру ба тараккй дар хочагии чахон.
6. Хусусиятхои хоси модели иктисодию ичтимоии давлатхои ру
ба тараккй.
7. Хусусиятхои давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда.
Адабиёт: 20 (сах. 19-28): 13 (сах. 50-55); 22 (сах. 44-52)
МАВЗУИ 4. МЕХАНИЗМИ ХОЧАГИИ ЧДХОН

4.1. Вазифахои асосии чамъиятии механизми хочагии чахон.
4.2. Кдсматхои асосии механизми хочагии чахон.
4.3. Тартиботи байналмиллалй ва бахдм таъсиррасошш
давлатхо.
4.1. Вазифщои асосии цамъияпш механизма хоцагии цах,он
Чи тавре маълум гардид, механизми хочагидорй бахам
таъсиррасонии намудхои гуногуни капитал ва кувваи кориро
амалй намуда, ин ё он шакли пешравии хочагидориро муайян
менамояд. Механизми хочагидорй хамчун объекта иктисодию
ичтимой вазифахои чамъиятии зеринро ичро менамояд:
а) Пеш аз хама механизми хочагидорй барои амалй гардидани
моликият (дар заминаи бо хам таъсиррасонии капитал ва
кувваи корй), ки дар раванди истехсоли арзиши иловагй ба
даст оварда мешавад, равона гардидааст. Ин арзиши
иловагй дар асоси амалигардонии моликият дар намуди
харакати капитал, бавучудоии ракобатп сохавй ва
байнисохавй ба даст оварда мешавад;
б)Вазифаи дигари механизми хочагидорй танзими таносуби
истехсолоти чахон мебошад. Зарурияти ин танзим аз хама
вакт дар чорчубаи меъёр набудани пешравии истехсолоти
чахон бар меояд;
147
в) Вазифаи сеюми чамъиятии механизми хочагии чадон аз
халли зидцият байни дарачаи пешравии куввахои
исгехсолкунанда ва муносибатхои истехсоли мебошад. Чи
тавре маълум аст, муносибатхои истехсол! холисан (ба таври
объективй) байни кормандон дар раванди
такрористехсолкунй (ки аз намуди моликият бар меояд) ба
вучуд меоянд ва ба дарачаи пешравии куввахои истехсоли
таъсири калон мерасонанд. Ва дар хар зинаи пешравии
куввахои истехсоли бояд ба он муносибатхои истехсолии
муносиб барпо гардад, дар акси хол байни ин ду омил
(куввахои исгехсолкунанда ва муносибатхои истехсоли)
зидцият ба амал меояд, ки садди рохи пешравии куввахои
истехсоли ва умуман истехсолот мегардад. Ва халли ин
зидцият яке аз вазифадои мухими чамъиятии механизми
хочагии чдхон ба шумор меравад.
Омили пешбарандаи механизми хочагии чахон бозорй чахон
мебошад, ки аз мачмуи бозорхои дохилию хоричию
байналмилалй иборат мебошад. Дар чараёни фурухтани
махсулоту хизматхо дар бозорй чадон муайян мегардад, то кадом
андоза номгуи махсулотхои истехсолшаванда ба талаботи чомеа
мувофик асг. Талабот муайян менамояд, то кадом андоза сохтори
хочагидорй аз хисоби бозорй дохилй ва то кадом андоза аз хисоби
бозорй хоричй пеш бурда мешавад.
4.2. Кцсматхри асосии механизми хоцагии чах,он
Механизми пешбарандаи хочагии чдхон аз иктисодиётхои
миллй (хамчун кисми мухими иктисодиёти чахон),
корпоратсияхои трансмиллй, иттиходияхои интегратсионй,
ташкилотхои иктисодии байналмилалй иборат мебошад. Дар
охирхои асри XX ва аввалхои асри XXI иктисодиётхои миллй ва
хочагии умумичахонй бо хам бисёр ва хаматарафа пайваста
гардиданд ва якдигарро мукаммал месозанд. Ин омил ба
кушодагии аксари иктисодиётхои миллй ба бозорй чадон
мусоидат менамояд. Иктисодиёти тарзи кушода гуфта, он
иктисодиёти миллиро меноманд, ки хиссаи воридоту содирот дар
бозорй чадон на камтар аз 25% МУД-ро дарбар мегирад ва дар
харакати байналмилалии капитал ва муносибатхои хисобу китоби
байналмилалии асъорй иштирок менамояд.
148
Яъне, давлат (иктисодиёти миллй) дар пешравии
иктисодиёти чадон мавкеи мудимро ишгол намуда, аз як тараф
дар бозори чадон доду гирифти маводию асъорию
хизматрасониро ба чо меоварад, аз тарафи дигар бо таъсири
омилдои беруна иктисодиёти миллиашро пеш мебарад. Алокддои
иктисодии беруна ба сифати омили тавонои тамоюли пешравии
иктисодиёти миллй ба шумор рафта, ба пешравии омили
технологии истедсолот, паст гардидани арзиши мадсулоту хизмат
ва баланд гардидани сифати мах,сулот мусоидат менамоянд.
Корпоратсиядои трансмиллй дар пешравии механизми
хочагии чадон накши мудимро бозида, дамчун истедсолкунанда
ва фурушандаи бузурги мадсулоту хизмат, инвеститсиядо,
паднкунандагони теднологаядои муосир ва
давасмандкунандагони мудочирати меднатии байналмилалй ба
шумор мераванд. Яке аз омилдои мудими самараноки ин
корпоратсиядо истедсоли байналмилалии мадсулот ва хизмат ва
фуруши он дар бозори чадон мебошад.
Иттидодиядои интегратсионй дамчунин узви мудими
хочагии чадон дастанд ва дар пешравии механизми хочагидории
умумичадонй накцш мусбиро ичро менамоянд. Чунки
ибораи«интегратсия» ин ягонагардонй, яъне раванди ба дам
пайвастшавии иктисодиётдои давлатдои дамсоя ба як компяекси
ягонаи хочагидорй, дар асоси алокддои устувори иктисодй байни
ширкатдои ин давлатдо мебошад. Дар оянда ин иттидодиядои
интегратсионии минтакавй ба иттидодиядои интегратсионии
умумибашарй табдил меёбанд ва мавкеашон дар пешравии
механизми хочагии чадон боз бештар (ва суръати ин механизм
баландтар) мегардад.
4.3. Тартиботи байналмилалй ва ба д\ам таъсиррасонш давлшщо
Тартиботи байналмилалй ин коидадои умумй буда,
фаъолияти байни давлатдоро дар ин ё он сода (аз чумла дар содаи
иктисодиёт) муайян менамояд. Ба долаги тартиботи чахонии
иктисодй пешравии иерархии хочагии чадон (вакте, ки як ё якчанд
гуруд давлатдо кувваи бузург доранд) таъсири калон ва
аввалиндарача мерасонад. Масалан, дар доираи давлатдои
рушдёфтаи «даштгона» 45% МУД-ашон ба диссаи ИМА рост
меояд ва нишондидандадои муайяне, ки дар долати кабул
149
намудани карори муштарак. ба инобат шрифта мешаванд, дар
асоси дарача ва хачми пешравии иктисодиёти амрикой муайян
карда мешаванд.
Солхои охир мавкеи давлатхои Аврупои Fap6il, Чопон>
Чумхурии мардумии Чин пурзур гардаздааст ва дар маврпди халлу
фасли тартиботи байналшшалии иктисодй (масъалахои
байналмилалии иктисодй) мавкеашонро пешкаш намуда ба ИМА
мукобшшят шппон медиханд. Масалан, ташкил гардидани ИА ба
сохтани тартиботи алохддаи иктисодй (дар доираи Бозорй умумй)
мусоидат намуд, ки албагта ба тартиботи байналмилалии
иктисодй бе таъсир намонд.
Дар натичаи б ахам таъсиррасонии давлатхо соли 1974
тартиботи нави байналмилалии иктисодй аз тарафи СММ кабул
гардид, ки принсипхои баробархукукии давлатхоро дар
муносибатхои байналмилалии сиёсй ва иктисодй, хамчунин
мустакдлият ва назорати самаранокии хочагидории давлатхоро
дарбар мегирад.
Саволх,о барои такрор:
1. Се вазифаи асосии механизми хочагии чахон.
2. Омили пешбарандаи хочагии чахон.
3. Таркиби механизми хочагии чахон.
4. Мавкеи давлат дар пешравии хочагии чахон.
5. Нащпи корпоратсияхои трансмиллй дар пешравии
механизми хочагии чахон.
6. Иттиходияхои интегратсионй, хамчун узви мухими
механизми хочагии чахон.
7. Накши тартиботи байналмилалй дар бо хам таъсиррасонии
давлатхо.
Адабиёт: 12 (сах. 72-87); 13 (сах. 31-32)
150
МАВЗУИ 5. Щ ТИДОРИ ХОЧАГИИ ЧАХОН
5.1. Мачмуи захирадои иктисодй дамчун иктидори хочагии
Чадон.
5.2. Сохтори захирадои минералй.
5.3. Захирадои геологии пешбинишудаи ашёи минералй ва
сузишворй.
5.1. Мачмуи захирах;ои иктисоди хамчун ицтидори хоцагии ца%он
Фаъолияти иктисодиётдои миллй ва дамаи хочагии чадон
дар асоси захирадои иктисодй (омилдои истедсоли) пеш бурда
мешавад. Ин омилдои истедсоли дар навбати худ аз захирадои
табий (захирадои энергетикй (гази табий, нафт, ангишт, офтоб,
шамол), заминй ва хокй, чангал, захирадои обй, биологи (олами
наботот ва дайвонот), минералй (канданидои фоиданок), икдимй
ва рекреатсионй), захирадои меднатй, капиталй (дар намуди
сармояи дакикй), воситадои меднат ва молиявй (пулию асъорй),
захирадои содибкорй, дамчунин илмию техникй ва донишдои
ахборотй иборат мебошад. Дар мачмуъ дамаи захирадои дар боло
номбаршудаи иктисодй дамчун иктидори (потенсиали) хочагии
чадон ба шумор мераванд.
Захирадои табий яке аз шарти мудими(на он кддар зарурй)
пешравии иктисодиёт мебошанд. Чунки дастоварддои илмию
техникй ба он оварда расонидааст, ки таъсири омили захирадои
табий ба пешравии истедсолот дар давлатдои рушдёфта суст
гардидааст. Ин акдца ба он асоснок карда мешавад, ки аз тарафи
олимони илмдои табиатшиносй (кимиё, физика) маводаои сунъии
нави задирадои табий (одан, чуб, пахта ва д.к.)-ро ивазкунанда
ихтироъ ва барои истифода пешкаш гардидааст. Барои дамин дар
дадсоладои охир мамлакатдое бо суръати баланд пеш мераванд,
ки аз канданидои фоиданок бедад камбагал дастанд, ё тамоман
надоранд (Чопон, Кореяи Чанубй, Сингапур ва д.к.). Х^мзамон
дарбаробари ин дар давлатдо чой доштани кисмати калони
задирадои табий барои пешравии истедсолот бартарии иловагй
мудайё менамояд.
151
5.2. Сохтори захирахои минерали
Захирахои минералй ин захирадои кашфгардидаи
канданидои фоиданок, ки барои истифода дар хочагидорй равона
гардидаанд, ба ду кисми калон чудо карда мешаванд:
- захирадои минералии метали (металдои сиёд, ранга,
щхмматбадо ва металдои радиоактивй);
- захирадои минералии гайриметалй.
Ба маъдандои метали сиёд: маъдандои одан, марганец, хром,
титан ва ванадий дохил мешаванд. Захирадои калони маъдани
одан дар чадон дар Россия, Кдзокдстон, Украина, Британия ва
Канада мавчуд аст.
Ба металдои ранга: алюминий, сим, калъагй, руд, никел, сурб
ва д.к. дохил мешаванд.Захирадои калони бокситдо (маъдани
алюминий) дар чадон дар Гвинея, Бразилия ва Австралия чойгир
мебошанд. Ба гуруди металдои кимматбадо асосан тилло ва нукра
додгш мешаванд, ки дар пешравии истедсолот садми арзанда
доранд. Дар даврадои аввали хочагидорй ин металдо вазифаи
пулро ичро менамуданд. Тилло дар табиат дам дар шакли долис,
дам дар пайвастагй бо сим, висмут, платина, иридий ёфт мешавад.
Дар чадон кондои калони тилло дар Гана, Бразилия, Мексика,
Республикаи Африкаи Чанубй, Перу ва Чили, Канада, Австралия,
Россия ва д.к. чойгир мебошанд. Бозордои калони тилло дар
чадон дар Сюрих, Лондон, Дубай, Бейрут, Сингапур, Гонконг,
Ню Йорк, Чикаго, Торонто ва Вашингтон мавчуданд.
Ба гуруди металдои радиоактивй: радий, уран, торий дохил
мешаванд. Захирадои калони уран дар ИМА, Канада,
Республикаи Африкаи Чанубй чой доранд.
Ба захирадои минералии гайриметалй: маводдои содтмонй,
ашёи хоми кимиёвни кудй ва металургй, сангдои кдматбадо ва
сохтмонй, канданидои фоиданоки моеъ дохил мешаванд.
Ба маводдои сохтмонй: кум, шагал, хок, бур, одак, санг ва
санги мармар дохил мешаванд. Захираи санги мармар дар Россия
(Урал, Сибир ва Шарки Дур), дар Италия, Греция ва Точикистон
мавчуд мебошад.
Ба гуруди ашёи хоми кимиёвии кудй: асбест, кварте, хокдои
ба дарорат тобовар дохил мешаванд. Захирадои калони кварс дар
Россия (Урал), Бразилия ва захирадои асбест дар Канада,
Республикаи Африкаи Чанубй ва Зимбабве чойгиранд.
152
Ба сангхои кимматбадо: алмос, ёкут, лаъл, зумуррад,
кащрабо ва д.к. дохил мешаванд.Захирадои бои алмос дар Гана,
Намибия, Ангола, Бразилия, Хдндустон, Бирма, Таиланд, Россия
чойгир мебошанд.
5.3. Захирахои геологии пешбинишудаи ашёи минералй ва сузишворй
Захирадои пешбинишудаи сузишвории минералй зиёда аз
13,8 трлн. тоннро ташкил медих,ад, ки аз руи дарачаи истихрочи
кунунй бояд барои 1000 сол кифоя кунад. Таркиби ин захирадоро
60% ангишт, 27% нафту газ ва бокрмонда слансу торф ташкил
менамояд.
Кондои ангишт дар 80 давлатй чадон мавчуд буда,
калонтаринашон дар ИМА, ЧМЧ, РАЧ, Олмон, Австралия,
Британияи Кабир, Канада, Хдшдустон. Полша чойгир мебошанд.
Захирадои пешбинишудаи истихрочи нафт - такрибан 1
трлн. тоннаро ташкил менамояд. Тандо дар Халичи Форс - 62%
дамаи захирадои нафт чойгир мебошанд. Аз лидози боигарии
захирадои нафт дар чои якум Арабиегони Саудй меистад, ки
такрибан 1/4 диссаи захирадои нафти чадонро доро аст. Кондои
калони нафт дар Ирок, Аморати Муттадидаи Араб, Кувайт,
Эрон, Венесуэла, ЧМЧ, ИМА, Россия чойгир мебошанд.
Захирадои пешбинишудаи гази табий дар чадон 300 трлн. м3-
ро ташкил медиданд. Кондои калони он дар Шарки Наздик ва
Миена, ИМА, Венесуэла, Алчазоир, Ливия, Нигерия,
Нидерланддо ва д.к. чойгир мебошанд.
Захирадои чддонии пешбинишудаи уран бо бадодидидои
гуногун аз 5 то 20 млн. тоннаро ташкил менамоянд. Ь^исми зиёди
ашёи' хоми ядрой дар ИМА, Канада, Австралия, РАЧ, Бразилия
чойгир мебошад.
1. Захирадои табий шарти мудими (на он кадар зарури)
пешравии иктисодиёт.
2. Таркиби захирадои табий.
3. Захирадои минералии метали ва гайриметалй.
4. Гуруди металдои радиактивй.
5. Захирадои геологии пешбинишуда.
Адабиёп 13 (сад. 113-125); 10 (сад. 56-68); 22 (сад. 112-115)
153
МАВЗУИ 6. АХ.ОЛИ ВА КУВВАИ КОРИ ДАР ХОЧАГИИ
чдхон
6.1. Сифати кувваи корй.
6.2. Мухочирати мехнатй ва навъхои он.
6.3. Самти мухочдрати мехнатй.
6.1. Сифати кувваи корй
Пешравии ик,тисодиёти хдр як давлатй чахон пеш аз хама аз
дарачаи истифодаи кувваи корй ва сифати он вобасга мебошад.
Бинобар ин маблаггузорй намудан барои боло бурдани сифати
захирахои мехнатй нисбат ба маблаггузорй ба дигар самтхои
хаёти чамьиятй самараноктар аст. Дар ин хусус зарбулмасали
хитой чунин омадааст: «Агар ходед пешравиро барои як сол
ташкил намоед - дона парвариш намоед; агар хохед пешравиро
барои дах сол ташкил намоед - дарахт парвариш намоед; агар
хохед пешравиро барои сад сол ташкил намоед - одамонро
парвариш намоед». Яъне, барои ташкили пешравии давомноки
иктисодиёт бояд пеш аз хама ба боло бурдани сифати кувваи корй
диккати махсус дода шавад.
Сифати кувваи корй (захирахои мехнатй, капитали инсонй)
хусусияти таърихй дошта, дар намуди хусусиятхои пешрафтаи
шахе, ки кобилияти тайёр будани онро ба ин ё он фаъолият
муайян менамояд, инъикос меёбад. Бо ибораи дигар, ин
нишондиханда аз руи дарачаи маълумотнокии захирах.ои мехнатй
муайян карда мешавад.
Дар мамлакатхои рушдёфта ва бисёр давлатхои ба иктисоди
бозорй гузаранда дарачаи баланда шутли ахолй, ки маълумоти
олй ва миёнаи махсус доранд, ба мушохдца мерасад. Масалан,
хдссаи одамони камин тавр маълумот дошта дар Россия 51%-ро аз
микдори умумии кормандон ташкил менамояд.
Агарчанде дар мамлакатдои рушдёфта нисбат ба
мамлакатхои ру ба тараккй микдори захирахои мехнатй камтар
бошад хам, ин давлатхо нисбати нишондихдндаи сифати кувваи
корй - дарачаи умумии маълумотнокй, микдори мутахассисони
баландихтисос ва гардиши кувваи корй пешеаф мебошанд.
Дар мамлакатхои ру ба таракда сифати захирахои мехнатй
дар бисёр холатхо на аз дарачаи доштани маълумоти олй ва
миёна, балки аз лихози дарачаи саводнокй муайян карда мешавад.
154
Дар ин давлатхо дар охирхои солхои 90-ми асри XX дарачаи
саводнокй (хисса аз микдори умумии ахолии калонсол) дар байни
мардон - 78,4% ва дар байни занон - 60,3%-ро ташкил менамояд.
Хиссаи мардумони бесавод дар доираи ахолии кобилияти корй
дошта дар мамлакатхои Осиёи Ч,анубй ва Гарбй, Африкаи
Тропикй бисёр баланд мебошад. Дарачаи пасти саводнокй дар
бисёр давлатхо натичаи дарачаи пасти хосилнокии мехнат ва
садди рохи татбики натичахои пешравии илму техника ва
технологияи муосир мегардад.
6.2. Мухоцирати мехнатй ва навщои он
Чустучуи чои кор ва шароитхои муосиди он захирахои
мехнатиро барои харакат намудан, аз як нохия ба нохдяи дигар, ё
аз як минтака ба минтакаи дигар водор месозад. Онхо барои
дарёфти чойхои нави корй мухочират менамоянд, ки дар натича
вазъиятро дар бозорй мехнат дигаргун месозанд. Дар замони
муосир ин чойивазкунй бисёр пахн гашта, тамоми чахонро дарбар
гирифааст. Бозорй мехнат хусусияти байналмилалй пайдо кард,
ки дар натича мафхумхои нав дойр ба инъикос ва муайянкунии
самти чараёни кувваи корй дар хочагии чахон ба вучуд омаданд.
Мухочирати мехнатй (кувваи корй) гуфта кучидани ахолии
кобилияти корй доштаро аз як давлат ба давлати дигар, ба
мухдати зиёда аз 1 сол меноманд.
Мухочирати мехнатии содироти (содироти кувваи корй ё
эммигратсия) - чойивазкушш кувваи корй аз хамин давлат ба
хорича мебошад.
Мухочирати мехнатии воридоти (воридоти кувваи корй ё
иммигратсия) - чойивазкушш кувваи корй аз хорича ба хамин
давлат мебошад.
Ду навъи мухочирати мехнатй (дар тачрибаи хочагидорй)
чой дорад. Мухочирати мехнатии дохилй - вакте, ки ба хотири ба
даст овардани чои кори нав одамон аз як нохия (ё минтака) ба
дигар нохия (минтакд) дар кдламрави мамлакат чой иваз
менамоянд. Мухочирати мехнатии беруна бошад, якчанд
давлатро дарбар мегирад.
155
6.3. Самти мухочирати мехнатй
Аз сабабдои иктисодй аксаран чараёни калони мудочирон аз
давлатдои даромади паст дошта ба давлатдои даромади баланд
дошта мудочират менамоянд.
Давлатхоеро номбар намудан мумкин аст, ки нуктадои
кашиши мудочирон аз дигар давлатдо дисобида мешаванд.
Масалан, ба гуруди ин давлатдо: ИМА, Россия, Канада, Туркия,
Австралия ва д.к-ро номбар кардан мумкин аст.
ИМА - яке аз самти асосии мудочират ба шумор меравад, ки
дам мудочирони баландихтисос, дам кувваи кории ихтисоси паст
доштаро ба худ чалб менамояд. Х,ар сол ба ин мамлакат нисбат ба
дигар давлатдои чадон бедад бисёр мудочирон ворид мегарданд.
Чдраёндои калони кувваи кории идтисоси паст дошта ба ИМА аз
давлатдои наздики Америкаи Лотинй, пеш аз дама аз Мексика ва
давлатдои Хдвзаи Кариб мудочират менамоянд.
Кувваи кории ихтисоси баланд дошта ба ИМА кдриб аз
дамаи давлатдои чадон мудочират менамоянд, датто аз Аврупои
Fap6n, Америкаи Лотинй, Россия, Хдндустон ва д.к.
Кисмати зиёди мудочирон аз давлатдои Иттидоди давлатдои
мустакдл (ИДМ) аз чумла, аз Чумдурии Точикистон ба
Федератсияи Россия мудочират менамоянд. Ин омил пеш аз дама
ба донистани забон, наздикии чугрофй, хислатдои хуби халкд
бузурги рус ва дигар нишондидандадои иктисодию ичгимой
вобасга мебошад.
Савощои барои такрор:
1. Сифати кувваи корй чист?
2. Хусусияти таърихии сифати кувваи корй.
3. Захирадои меднатй дар мамлакатдои рушдёфта ва ру ба
тараккй.
4. Мудочирати меднатй чист?
5. Навъдои мудочирати меднатй.
6. Самги мудочирати меднатй.
14 (сад. 351-352)
156
МАВЗУИ 7. ЗАХИРАХОИ МОЛИЯВИИ ХОЧАГИИ ЧАХОН
7.1. Мохияти захирадои молиявй хам ба маънои васеъ, хам ба
маънои махдуд.
7.2. Механизми бозтаксимкунии захирахои молиявии чахон.
7.3. Бозорхои молиявии чахон.
7.1. Мохияти затратой молиявй хам ба маънои васеъ, хам ба
маънои махдуд
Пеш аз он, ки дар бораи захирадои молиявии хочагии чадон
сухан ронем, мо бояд мохияти (шархи) онро муайян намоем. Дар
адабиёти иктисодй ибораи «захирахои молиявии хочагии чадон»
хам ба маънои васеъаш ва хам дар намуди махдудшуда пешкаш
Ба маънои васеъаш, захирадои молиявии хочагии чадон
гуфта, мачмуи захирахои молиявии хамаи давлатхо, ташкилотхои
байналхалкй ва марказхои байналмилалии молиявиро меноманд.
Ба маънои махдудгардидааш бошад, ин факат он кисмати
захирадои молиявии хамаи давлатхои чахон, ташкилотхои
байналхалкй ва марказхои молиявии чахонро меноманд, ки дар
муносибатхои байналмилалии молиявй истифода карда мешаванд
(гардиш менамоянд), яъне дар муносибатхои молиявии байни
резидентно ва гайрирезидентхо ба кор бурда мешаванд.
Бояд кайд намуд, ки сол то сол фаркият байни ин ду маънои
захирахои, молиявии чахон бо сабаби чахонишавии фаъолияти
хочагидорй ва муносибатхои молиявй кам мегардад.
Ин чо зарур аст, хотиррасон намоем, ки капитал хамчун
захираи иктисодй аз капитали реалй ва капитали молиявй
(захирадои молиявй) иборат мебошад. Капитали реалй
(гардишхои гайримолиявй) дар намуди фондхои асосй (бино,
иншоот, мошинаю дастгоххо, кисмати замини дар гардиш буда,
хайвонот, фондхои гардишкунандаи маводй (захирадои ашёи хом,
махсулотхои нимтайёр)), моликияти зехнй ва х.к. мебошад.
Капитали молиявй бошад (захирадои молиявй), дар намуди пул
(асъор) ва когазхои киматнок (вексел, облигатсия, вомбарг) дар
хочагии чадон истифода мегардад.
157
7.2. Механизми бозтацсимкунии захирахои молиявии чахон
Чи тавре маълум аст, захирадои молиявй дар ихтиёри
шахсхои аловдда, фирмахо, ташкилотхо ва давлатхо мебошанд.
Дар асоси истифодаи шархи махдудгардидаи ибораи «захирахои
молиявии чадон» гуфтан мумкин аст, ки задирадои номбурда
байни интирокчиёни муносибатхои иктисодии хоричй пеш аз
хама, дар бозорхои чахонии молиявй (бозори чахонии капитал) аз
нав так,сим мегарданд. Як кисмати ин захирахои молиявии чахон
дар намуди захирадои асьори тиллой, кдсми дигари муайянаш
дар хорича (дар дигар давлатхо) хамчун ёрии молиявй тацсим
мегарданд. Ин механизми бозтаксимшавии захирахои молиявй
дар тархи 1 нишон дода шудааст.
Тархи 7
Механизми бозшщсимшавии захирахои молиявии чахон1
Захирахои молиявии цахон
Бозори молиявии цахон
Захирахои
асъор и тиллой
Карзхои
байнидав- 1>я
Карзхои лагй ва
ag <а н Захира Захира
байня-
грантхои хои хои
давлатй ташки-
К
оо. асъори асъори
ва 8 тиллоии
Л 01Х0И
w тиллоии
грантхо &
байнал расмй хусусй
милалй
1Сарчашма. Мировая экономика (Под. ред. д.э.н., профессор А.С.

Булатова). М.: Юрист. 2003, сах. 191.
158
7.3. Бозорхри молиявии цах1он (бозорхои цах,онии капитал)
Бозорхои молиявии чадонро аз руи якчанд хусусиятх,о ба
кдсматдо чудо намудан мумкин аст:
а) Аз руи намуди фаъолияташон ба бозорхои асъор,
деривативдо, хизматрасонии сугуртавй, садмиядо, бозорй карзй.
б) Аз лщози мухлати гардиши захирадои молиявй бозордои
молиявии чадон ба ду кием чудо карда мешаванд: бозорй
капитали дарозмуддат ва бозорй пулии (асъории) кугодмудцат.
в) Аз руи даракати байналмилалй капитал ба воситаи
бозордои молиявй: ба инвеститсиядои портфели (ё
инвеститсияхои гайримустаким - когаздои кимматнок);
инвеститсиядои мустаким (маблаггузорихои капиталй) ва
капитали карзй (карздо, вомбаргдо) чудо карда мешаванд.
Ба агентдои асосии бозордои молиявии чадон ширкатдои
трансмиллй, бонкхои трансмиллй ва маблагтузорони
инсгитутсионалй (фондхои сугуртавй ва инвеститсионй,
ширкатдои сугуртавй ва инвеститсионй) дохил мешаванд.
Саволцо барои такрор:
1. Захирадои молиявй ба маънои васеъ ва ба маънои
маддудгардида.
2. Капитали реалй ва капитали молиявй.
3. Механизми бозтаксимсозии захирадои молиявии чадон.
4. Бозордои чадонии капитал.
МАВЗУИ 8. ПРОГРЕССИ ИЛМИЮ ТЕХНИКИ (ПИТ)

ВА ХОЧАГИИ ЧАХОН
8.1. Равиядои асосии таъсири ПИТ ба пешравии хочагии
Чадон.
8.2. Кордой илмй-тадкикотй ва коркарддои тачрибавию
конструкторй хамчун киемати мухими раванди илмию
техникии ПИТ.
8.3. Сиёсати илмию техники.
159
8.1. Равищои асосии таъсири ПИТ ба пешравии хоцагии ца^он
Таъсири ПИТ ба пешравии иктисодиёт ва хамаи сохахои
фаъолияти чамъиятй дар замони муосир бисёр баланд мебошад ва
аз бисер омилхо вобаста аст. Дарачаи таъсири он пеш аз дама аз
имкониятдои давлат пайваста ба иштироки он дар раванди рушди
илмию техникй, бо диссагузории дуд дар ин пешравй ва дарчй
бештар истифода намудани натичадои он барои боло бурдани
самаранокии истедсолоти чамъиятй вобаста аст. Ин кобилиятдо.
дар навбати дуд ба воситаи якчанд нишондидандадо муайян карда
мешаванд, ки дар мачмуъ прогресн илмию техникй номида
мешавад.
Яке аз узви мудими ПИТ ин технология мебошад, ки ба
пешравии хочагии чадон таъсири калон мерасонад.
Аз омузиши назариядои илмй дойр ба мавзуъ бармеояд, ки
теднология ба пешравии хочдгидорй бо якчанд род, аз дисоби
баланд бардопггани самараи омилдои истедсолй, таъсир
мерасонад. Пеш аз дама рушди илму техника захираи дониш ва
боло бурдани сатди кобилияти илмии одамонро таъмин
менамояд, ки ин дар навбати дуд дамчун кувваи истедсолкунанда
дар дамаи содадои фаъолияти даёти чамъиятй ба кор бурда
мешавад. Дар замони муосир навоваридо ва таъсири он ба сифати
капитали инсонй барои баланд бардоштани самаранокии меднат
ва истедсоли мадсулотдои баландарзиш, ки ба пешравии
иктисодиёт муосидат менамояд, бисёр мудим мебошад.
Дар зери таъсири ПИТ дигаргунидои мусбй дар воситадои
меднат ба амал меоянд. Масалан, дар солдои охир дар ин замша
техникадои робота, теднологиядои информатсионй ва биолога ба
амал омаданд, ки барои механиконй ва автоматикунонии
истедсолот (дар аксари содадои саноат, сохтмон, кишоварзй ва
гайра) ва баландбардории самараи истедсолии ин содадо
муосидат намуданд.
Рушди илмию техникй ба дигаргуншавй ва бавучудоии саддо
намуддои нави ашёи хоми сунъй таъсири далкунанда расонид, ки
ин омил дам барои баланд гардидани самаранокии истедсолот
таъсири калон расонид.
160
8.2. Корх,ои илмй-тадкцкртй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй хамчун кцсмати мухими прогресси илмию
техникии ПИТ
Яке аз нишондахандахои мухим ва киемати пайваста
рушдкунандаи илм ва техника ин дар асоси ба рох мондани
коркардхои тачрибавию конструкторй ба даст меояд.
Таъсири рушди илму техника ва коркардхои тачрибавию
конструктории тараккиёти иктисодиёт пеш аз хама аз
пайвастагаи байнидамдигарин кордой илмй ва истедсолот
вобаста мебошад. Тули солдои дароз пешравидои илмй аз
истедсолот чудо буд ва бо дам пайвастани ин ду омили мухим ба
таври бояду шояд вучуд надошт. Факат дар охирдои асри XDC
алокаи байни илму истедсолот, дар натичаи ташкили
лабораториядо, ки дастоварддои илмиро бо максаддои тачоратй
истифода мекарданд, ба амал омад.
Холо киемати калони тадкикотдои илмй ва коркардхои
тачрибавию истедсоли бо кувваи коллективй олимон, дар
лабораториядои ширкатдо, донишгоххо ва инеппутдои махсуси
тадащотию илмй ба род монда шудаанд.Натичаи ин тадкикотхои
илмй, ки дар муддатдои кутодтарин дар корхонаю фирмадои
истедсолию тичоратй татбик мегарданд, дамчун дастоварддои
прогреси илмию техники омили мухими пешравии натандо
истедсолот, балки одамон гардидааст.
8.3. Сиёсати илмию техники
Дар давраи муосир масъаладои танзими дамкоридои илмию
техники аллакай аз доираи давасмандидои миллй берун баромада,
мавзуи дамкоридои дучониба ва бисёрчонибаи байни давлатдои
чадон гардидааст. Дар оянда ин раванд пурзур мегардад ва
натичап он ба дигаргунгардии сифатии мафдуми «бехатарии
миллй» табдил меёбад. Шарти асосии бехатарии хар як системаи
ичтимоию иктисодй аз холати кобилияти ба хаёт тобоварии он,
ки ба дарачаи бадастовардаи пешравии иктисодию технологи,
ракобатнокй дар бозорй чахон, сифати зиндагй ва дар навбати
охир аз тахдиди беруна вобаста аст. Элементдои асосию мудими
консепсияи бехатарии миллй, дарачаи рушди илму маориф,
кушодагй ва пайвастагии онхо ба потенсиали илмии чахонй
шохадои асосии сиёсати илмию техникй ба шумор меравад.
161
Максади актуалии сиёсати илмию техникии давлат дар ин шароит
чустучуи таносуби муносиб байни димояи моликияти зеднй ва дар
оянда чахонишавии фаъолияти илмию техникй мебошад.
Алалхусус дамин равиш барои Чумхурии Точикистон побили
кабул мебошад.
1. Таъсири прогресси илмию техникй (ПИТ) ба тараккиёти
хочагии чадон.
2. Кордой илмй-тадкикотй ва коркарддои тачрибавию
истедсолй дамчун кисмати мудими ПИТ.
3. Сиёсати илмию техникй чист?
МАВЗУИ 9. СОХТОРИ СОХАВИИ ХОЧАГИИ ЧАХОН

9.1. Тамоюли умумй дар сохтори содавии дочагии чадон.
9.2. Модияти комплекси агросаноатй (КАС).
9.3. Хусусияти хоси истифодаи захирадои сузишворию
энергетики дар давлатдои рушдёфта ва ру ба тараккй.
9.1. Тамониш умумй дар сохтори содавии хоцагии ца^он
Пешравии иктисодиёти дар як давлат дар содтори содавии
хочагидории он инъикос меёбад. Дар навбати худ ин содтори
содавй аз содадои иктисодиёт: содаи хизмат, саноат, кишоварзй,
содтмон ва д.к. иборат мебошад. Барои он ки мо корхона, намуди
истедсолот ё хизматро ба ин ё он сода тааллукдошта дисобем,
бояд таъйиноти мадсулот ё хизмат, намуди ашёи хоми асосй ва
маводи истифодашаванда, хусусияти раванди технологиро муайян
намоем ва дар асоси ин нишондидандадо содаи истедсолй, хизмат
ё кишоварзй будани онро муайян кунем.
Зиёда аз ин аз тачрибаи чадонй дойр ба дамин масъала
бармеояд, ки барои муайян намудани содаи истедсолй Стандарта
содавии байналмилалии дамаи шаклдои фаъолияти иктисодй ба
кор бурда мешавад.
Раванди илмию техникй яке аз узви (омили) мудими
пешравии чамъият, алалхусус сохтори хочагидорй мебошад. Бо
таъсири илм содадои наве ба амал меоянд, ки дар натича
харочоти меднат ва дигар захирадо камтар истеъмол мегардад.
162
Хамчунин бо таъсир ва рушди илму техника технологияхои
навтарине (аз лщози экологи ба мухити зист камзарар) ба амал
меоянд, ки ба дигаргунсозии сохтори хочагии чахон таъсири
калон мерасонанд.
Тамоюли умумии пешравии сохтори хочагии чахон дар он
мушохида мегардад, ки дар зери таъсири инкилоби илмию
техникй суръати пешраыш сохахои аввалиндарача (кишоварзй ва
сохаи истихроч) ва дуюминдарача (сохаи саноати коркардкунанда
ва сохтмон) пасттар гардида, суръати пешравии сохаи хизмат
(комтотеригардонии иктисодиёт, алока, савдо, накдиёт)
меафзояд.Дар натича дар давлатхои рушдёфта дар сохтори
иктисодиёт хиссаи сохаи хизмат 80-83%-ро ташкил менамояд ва
бокдмонда 17-20% ба сохахои саноат ва комплекси агросаноатй
рост меояд.
9.2. Мохияти комплекси агросаноатй (КАС)
Интегратсияи агросаноатй нисбатан намуди нави
муттахиднамоии (якчояшавии) корхонахо мебошад ва хусусияти
хоси он дар ташкили штегратсияи байни ду соха - саноат ва
кишоварзй, ифода меёбад.
Интегратсияи агросаноатй мантикан ва таърихан ба
ташкили комплекси агросаноатй (КАС) бурда мерасонад. Яъне,
дар ин замина як системаи ягонаи корхонахои кишоварзй ва
корхонахои саноати ва сохахои мошинасозй барои кишоварзй бо
алоцахои ба хам зичу устувори дарозмуддати истехсолию
тичоратй муттахид гардидаанд. Дар ин системаи ягона истехсоли
мошинаю технология барои сохахои кишоварзй, истехсли
махсулотхои кишоварзй, коркарди онхо, нигохдорй, кашонидан
ва фурухтани онхо ташкил мегардад. Бисёр сохахои саноат кариб
ба пуррагй барои конеъ гардонидани талаботхои КАС фаъолият
менамоянд (ин истехсоли мошинаю дастгоххо барои кишоварзй,
истехсоли нурихои минералй, дастгоххо барои сохаи чорводорй
ва х.к.).
Инсоният имруз воситахои нави мехнатро (дастгоххою
техникаи навро) барои кишоварзй ихтироъ намуд ва истифода
мекунад, ки ба техникаю технологяяи саноатй (аз лихози
хосилнокй, гунчоишп энергия, сарфаи мехдат) наздик мебошад,
яъне дарачаи технологии кишоварзй дар мамлакатхои рушдёфта
163
ба дарачаи технологии саноат наздик гардидаасг. Ин пеш аз хама
дар ИМА ба назар мерасид.
Самти асосии интегратсияи байналмилалии агросаноатй дар
замони муосир халли мушкилоти глобалии замонавй -
мушкилоти цонеъ гардонидани талаботи афзояндаи ахолии чахон
бо маводи хурока мебошад.
9.3. Хусусияти хоси истифодаи захирщои сузишворию энергетики
дар давлапщои рушдёфта ва ру ба таращи
Дар чахон дар сохтори комплекси сузишворию энергетики
хиссаи истехсол ва истеъмоли нафт - такрибан 40%, гази табий -
23-24% ва хиссаи ангишт - 31-32%-ро ташкил менамояд. Ва барои
пешравии ин сохахо мабла£тузорих,ои канон чудо мешаванд.
Масалан, дар дахсолаи гузашта барои кофтукоб ва истехсоли
нафт дар чахон тахминан 10 млрд. долл дар 1 сол маблаггузорй
карда шуд. Маблаггузорихои капитали ба сохди энергетикаи обй
хам, хамасола дар атрофии 100 млрд. доллар дар 1 солро ташкил
менамояд.
Дар оянда то соли 2015 суръати афзоиши хисоби миёнаи
солонаи истехсоли энергияи энергегикй дар чахон такрибан 2,7%-
ро ташкил менамояд. Хамзамон пешравии ин нишондиханда дар
мамлакатх,ои рушдёфта ва ру ба тараккй фарк, менамояд.
Дар давлатхои рушдёфта суръати афзоиши хисоби миёнаи
истехсоли энергияи баркй, аз суръати хисоби миёнаи истехсоли
умумичахонии он пасттар буда, 2%-ро ташкил менамояд. Ва
бештари пойгоххои баркй (ки суръати афзоишашон 4,9 %-ро
такшил менамоад) ва дар асоси истифодаи ангишт фаъолият
менамоянд, суръати афзоиши истехсолашон 1,3% дар 1 сол
мебошад.
Дар давлатхои ру ба тараккй бошад, кдсми асосии талабот
ба энергияи баркй бо сохтани пойгоххои баркии гармидиханда бо
истифодаи ангишт ба рох монда мешавад. Ин омил вобаста ба он
аст, ки кисмати зиёди мамлакатхои ру ба тараккй аз захирахои
конхои ангишт бой мебошанд ва барои сохтани пойгоххои
маблаггалаби энергияи атомй ва энергияи обй кобилияти
маблаггузорй карданро надоранд.
164
1. Тамоюли умумй дар сохтори сохавии хочагии чахон.
2. Мохияти интегратсияи агросаноатй дар пешравии хочагии
чахон.
3. Сохтори комплекси агросаноатй (КАС).
4. Сохтори комплекси сузишворшо энергетики.
5. Суръати афзоиши истехсоли энергияи баркД дар давлатхои
рушдёфта ва ру ба таракдй.
Адабиёг: 13 (сах. 146-160); 15 (сах. 24-28)
МАВЗУИ 10. ШИРКАТХОИ ТРАНСМИЛЛЙ ДАР ХОЧДГИИ

ЧАДОН
10.1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ).
10.2. Накдш ШТМ дар раванди чахонишавии алокахои
хочагидории байналхагщй.
10.1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ)
Ширкатхои трансмиллй (ШТМ) кувваи пешбарандаи
механизми хочагии чахон ба шумор мераванд. Ба ин ширкатхо
сохтори хочагидорихое дохил мешаванд, ки аз ширкатхои модарй
ва дар хорича ширкатхои духтарй ва филиалхо иборат мебошанд.
Ширкатхои модарй гуфта, он ширкатхоро меноманд, ки пурра ё
кдсман аз болои ширкатхои дар хорича буда (ширкатхои духтарй
ва филиалхо) назорат мебаранд. Ширкатхои дар хорича бударо
ширкатхои духтарй меноманд, ки такрибан на камтар аз 50%
фонда оинномавиашон (ин маблаггухорихоро маблаггузорихои
мустакдш меноманд) аз тарафи ширкатхои модарй маблаггузорй
карда мешаванд. Дар филиалхои дар хорича буда бошад, сахми
ширкатхои модарй дар фонда оинномавиашон на камтар аз 10%-
ро такшил медихад.
Дар аввалхои асри XX микдори ШТМ он кддар бисёр набуд.
Хдмчун ходисаи калони ба пешравии иктисодиёти чахон
таъсиррасон дар нимаи дуюми асри XX микдори ин ширкатхо
бенихоят афзуд. К^асми зиёда ШТМ дар давлатхои рушдёфта
(так;рибан 85-90%) ва бокимонда дар давлатхои ру ба тараедй ва
ба иктисоди бозорй гузаранда вок,еъ мебошанд.
165
Новобаста аз он, ки дар бозори чадон бо родхои гуногун
(савдои байналхалкй, пешнидоди тачрибаи содибкорй, содироти
технологиях) ахборот) ШТМ бештар бо даракати байналмилалии
капитал, пеш аз дама инвеститсиядои мустаким сару кор
мегиранд, дар долати маблагтузоридои мустаким ин ширкатдо ба
захирадои иктисодии давлатдои хоричй (захирахои табий ва
кувваи корй) род меебанд.
Дар асоси дар давлатдои хоричй чойгир намудани
захирадояшон (капитал, кобилияти содибкорй, технология ва
дониш), ШТМ имконият пайдо менамоянд, ки дар доираи сайёра
истедсолот ва фуруши самараноки худашонро чойгир намоянд.
10.2. Ящиш Ш ТМ дарраванди цах,онииш«ш алоцщои хоцагидории
байналхалкй
Дар замони муосир усулдои нави бо дам таъсиррасонй ва бо
дам вобастагаи давлатдо ба миён омадааст. Раванди ташаккули
муносибатдои нави иктисодй пурра бо инкдлоби ахборотй ва
технолопш дар мамлакатдои рушдёфта ба амал омада вобасга
мебошад.
ШТМ дар пешравии хочагии чадон нащии калонро бозида,
дар кдсмати зиёди давлатдои чадон ширкатдои духтарй ва
филиалдои худро чойгир намуда, фаъолиятп самаранокашонро бо
банакщагирии дохилй пеш мебаранд. Дар натича на зиёда аз 1/4
иктисодиёти чадон дар асоси бозори озод фаъолият менамоянду
халос. Дар асоси фаъолияти ШТМ фазой нави гщтисодй (аз болои
давасмандии иктисодии миллй) ба амал меояд. Мачмуи захирахои
асъории ин ширкатдо нисбат ба захирадои асъории дамаи
давлатдои чадон якчанд маротиба зиёдтар мебошад.
Дар натичаи пешравии ШТМ ик,тисодиёти глобалй ба
системаи худгакрористедсолкунй табдил ёфта, раванди танзими
он аз сатди миллй ба сатдп глобалй (умумичадонй) мегузарад.
Факат бозори чадон метавонад бо механизмдои самаранокаш
таносубдои байнисодавй ва байниминтакдвии такрористед-
солкуниро танзим намояд.
То давраи чадонишавй хочагидои миллии давлатдои
алодида системаи мустакили такрористедсолкуниро ба амал
меоваранд. Х,оло тандо хочагии чадон дар якчоягй-дамнн хел
система мебошад.
166
Фаъолияти ШТМ дар сохаи молия бештар ташаккули
системаи ягонаи идоракунии хочагии чддонро собит месозад. Ин
як ходисаи бех,амто дар раванди бо хам табдилёбии тамоюлхои
глобалй, дар даракати захирахои молиявй ва пешравии
технологияхои ахборотй ва гасби (экспансияи) глобалй ба
мушохдда мерасад.
Х,амин тавр дар давраи муосир накдш ШТМ (корхонахои
трансмиллй, бонкхои трансмиллй, иттиходияхои интегратсионй)
дар раванди чахонишавии истехсолоти чдхон ва танзими он бисёр
бехамто ва мухим гардидаасг.
1. Ширкатхои трансмиллй (ШТМ) ва мохияти ощ о дар
хочагии чахон.
2. Мавкеи ШТМ дар аввалхои асри XX.
3. Накдии ШТМ дар раванди чахонишавии исгехсолот.
4. Мавк;еи ШТМ дар пешравии хочагии чахон.
5. Фаъолияти ШТМ дар сохаи молия.
Адабиёт: 13 (сад. 276-298); 22 (сах. 52-56); 23 (сах. 39-43)
МАВЗУИ11. ИТТИХ,ОДИЯХ,ОИ ИНТЕГРАТСИОНИИ

(ХАМГИРОИИ) чдхон
11.1. Мохияти интегратсияи (хамгироии) ик,тисодй ва омилхои
асосие, ки равандхои интегратсиониро муайян менамоянд.
11.2. Интегратсияи ик,тисодй хдмчун омили таъминкунандаи
шароитхои мусоид барои давлата,ои иттиход.
11.3. Иттиходи Аврупо хамчун иттиходияи интегратсионии
намунавй.
11.1. Мохияти интегратсияи (хамгироии) икршсодй ва омищои
асосие, киравандхои интегратсиониро муайян менамоянд
Интегратсияи байналхалкди иктисодй ин раванди
муттахидгардии хочагидорию сиёсии давлатхо дар заминаи
алокахои дарозмуддати устувор ва тацсимоти мехнат байни
хочагихои миллим бо хам таъсиррасон дар дарача ва намудаои
гуногун мебошад. Дар дарачаи корхона ин раванди бо хам
таъсиррасонии субъектхои хочагидории (корхона, фирма)
167
давлатхои бо хам хамсоя (наздик) бо рохи ташаккули системаи
шаргаомахои иктисодй байни корхонахо ва ташки ли филиалхо
дар хоричд аст. Дар дарачаи байнидавлатй интегратсия дар асоси
ташаккули иттиходияхои икгисодии давлатхо ва мусоид
намудаии сиёсатхои миллй ташиш мегардад.
Иттиходияхои интегратсионй гуфта гуруххои хочападориеро
меноманд, ки барои танзими равандаон интегратсионй байни
давлатхои аъзо ташкил гардидааст.
Омилхои асосие, ки раванди интегратсиониро муайян
менамояд, инхоянд:
- Тахминан дарачаи баробарии (якхелаи) пешравии иктисодй.
Агарчанде ин шарти мусбй аст, агар чой надошта бошад, боэ
дар асоси ба инобат гирифтани дигар омилхои (иктисодию
сиёсй) ташкил намудаии иттиходп интегратсионй имкон
дорад;
- Интегратсия бо муваффакрят боло меравад, агар иктисодхои
давлатхо дар холати пешравй бошанд. Масалан, дар холате,
ки иктисодиёти як давлат дар холати бухронй чой дорад бо
давлати хамсоя алокдхои интегратсионй пайдо намуданаш
мушкилтар асг;
- Аз лихози чугрофй бо хам наздик (хамсоя) будани давлатхо
барои боло бурдани самаранокии хамгирой мусоидат
менамояд;
- Иродаи сиёсии рохбарияти давлатхои бо хам иттиходи
интегратсиониро ташкилкунанда. Масалан, дар чараёни
ташкили гуруххои интегратсионии Иттиходи Аврупо (ИА),
НАФТА, МЕРКОСУР иродаи сиёсии рохбарияти давлатхои
хавасманд накши мухим бозид.
11.2. Интегратсияи икршсодй, х^амчун омили пшъминкунандш
шароипщои муосид барои давлатхои иттиход
Интегратсияи иктисодй барои давлатхои бо хам таъсиррасон
якчанд шарошхои мусоидро таъмин менамояд:
Пеш аз хама, хамкории интегратсионй барои субъектхои
хочагидорй (мавод истехсолкунандагон) имконияги истифодаи
захирахои: молиявй, мехнатй, ашёи хом, технологияхои навро дар
доираи минтакахои интегратсионй, хамчунин истехсоли
168
мадсулотро барои фуруш дар бозори калони минтакахо фародам
меоварад.
Дуюм, наздикшавии иктисодии давлатдо дар доираи
минтакд барои фирмахои иштирокчиёни интегратсияи иктисодй
шароити мусоид фародам меоварад ва то андозае ондоро аз
ракобат бо фирмахои давлатхои сеюм димоя менамояд;
Сеюм, ба дам таъсиррасонии интегратсионй ба аъзоёни он
имконият медихад, ки баъзе масъалахои ичтимоиро, ба монанди
баробарнамоии шароити тараккдёти нохдядои акдбмонда,
масъалахои аз кор таъшшнамой дар бозори меднат, пешнидоди
сабукидои ичтимой барои оилахои камбизоат, пешравии содадои
маориф ва тандуруетй, хифзи меднат ва ичтимоиёт бо ёрии
якдигар даллу фасл кунанд.
11.3. Иттихрди Л врупо д;амчун иттщодияи интегратсионии
намунавй
Расман, то 1 ноябри соли 1993, гуруди интегратсионии
пешбари давлатхои Аврупои Fap6n хамчун чдмъияти иктисодии
Аврупой ном гарифт. Соли 1967 дар заминаи бодам якчояшавии
се ташкилоти мустакдли минтакдвй - Ч,амьияти иктисодии
Аврупо, Иттидоди Аврупогии ангишт ва одан ва чамъияти
Аврупогтш дойр ба энергияи атомй дамчун Иттиходи Аврупо
(ИА) барпо гардид. Х,оло ИА, 27 давлатдои минтакди Аврупоро
дарбар мегирад, ки дар асоси ташкилотдои байнидавлатй: Шурой
Вазирон, Шурой Аврупо, Комисияи иттидоди Аврупо,
Парлумони Аврупой, Суди итгидоди Аврупо идора карда
мешаванд. Масалан Шурой Аврупои ИА накдш асосиро дар
системаи идоравй мебозад, ва дар ин дарача татбшдн сиёсати
ягонаи ИА кябул мегардад.
Хамаи родбарони давлатдои иттиход, аъзои Шурой Аврупо
мебошанд. Дар ин зина хамаи масъаладои принсипиалй мудокима
мегарданд ва бо дамовозии аъзодо кабул мегарданд. Комиссияи
иттидоди Аврупо бошад органи ичроия мебошад ва барои тасдик;
ба Шурой Вазирон лоидадои конунхоро пешиидод менамояд.
Парлумони Аврупой органи назоратй буда, бо Шурой
вазирон ва Комиссияи ИА бучаи ИА-ро дар якчоягй мудокима
намуда тасдик менамоянд.
169
1. Омилхои асосие, ки раванди интегратсиониро муайян
менамоянд.
2. Интегратсияи байналхалкии иктисодй.
3. Интегратсияи иктисодй, хамчун омили таъминкунандаи
шароитхои мусоид барои давлатдои иттидод.
4. Интегратсияи иктисодй ва самаранок истифода гардидани
захирадои истехсоли.
5. Иттидоди интегратсионии Иттидоди Аврупо ва сохтори
идоравии он.
МАВЗУИ 12. МУШКИЛОТХОИ ГЛОБАЛИИ

(УМУМИБАШАРИИ) ХОЧДГИИ ЧАХОН
12.1. Модият, накш ва падлудои иктисодии мушкилотдои
глобалй.
12.2. Навъдои мушкилотдои глобалии ичтимой.
12.3. Будрони эколога дамчун мушкилоти глобалй.
12.1. Мох;шип, нщш ва пах;лух;ои икщисодии мушкилотдои глобалй
Дамаи содадои фаъолият, аз чумла фаъолияти хочагидории
инсон дар чараёни тараккиёти худ ба мушкилотдои чузъй ва
умумй гирифтор мегардад. Тачриба нишон медидад, ки дамин
тавр мушкилотдои пешравии чамъият мавчуд дастанд, ки дар як
аъзои чамъият ва тамоми падлудои даёти чамъиятиро дарбар
мегиранд ва хусусияти умумй доранд. Ин як хусусияти
принсипиалии мушкилогдо мебошад, ки глобалй ном гирифтаанд.
Аз руи дачм, далли дарозмуддат ва дарачаи таъсир ба пешравии
чамъият, дамчунин талаб намудани харочотдои калоне, ки
кудрати як ё як гуруд давлатдо намерасад ва ин мушкилотдоро
факдт дар иштироки кулли давлатдои чадон даллу фасл намудан
мумкин аст, чунки хусусияти умумибашарй доранд. Дар наввбати
худ барои далли якчояи ин мушкилотдо чалб намудани захирадои
гуногун, аз чумла захирадои маводй, молиявй, меднатй,
технологи, зеднй (интеллектуалй) ва информатсионй лозим меояд.
Бо ибораи дагар дар як мушкилоти глобалй падлуи иктисодй
170
дорад. ки халли он бе чалби захирахои (аз чумла, захирах,ои
маводию молиявй) чамъиятии чахонй имкониопазир мебошад.
Чалби хдмаи воситахои молиявии хамаи давлатхои чахон,
ташкилотхои байналхалкй, хдмкорпи иктисодии иитернатсиоиалй
- ин хусусияти хоси днгари мушкилотхои глобалй мебошад.
Бояд кдйд намуд, ки сабаби асосии баамалоии мушкилотхои
глобалй ин натичаи фаъолияти хочагидории инсоният, ба даст
даровардани фоида ва бо суръати баланд тараккй кардани
истехсолот мебошад. Ин тамоюл, алалхусус дар васеъ
гардонидани номгуй ва боло рафтани хачми мушкилотхои
глобалии ичтимой бештар ба назар мерасад.
12.2. Намудхои мушкилотхои глобалии ичтимой
Мушкилотхои дохили чамъиятии глобалй пеш аз хама
вобаста ба гайрикдноатбахш ташкил намудаии пешравии худи
чамъият мебошад. Ин мушкилотхо дар он сурат халли худро
меёбанд, агар зидциятхои дохилии тамаддуни инсоният аз байн
бурда шаванд.
Ба мушкилотхои глобалии ичитмой дохил мешаванд:
- мушкилоти таъминоти хурокворй;
- мушкилоти демографй;
- мушкилоти махв кардани чанги ядрой;
- мушкилоти аз байн бурдани камбизоатй;
- мушкилоти пешравии капитали инсонй.
Ба мушкилотхои нави глобалй, ки хусусияти иктисодй
доранд, дар замони муосир мушкилоти азхуднамоии ук-ёнуси
чахонй ва азхуднамоии коинот дохил мешаванд.
Мушкилотхои глобалии иктисодй хусусияти таърихй доранд
ва дар даврахои гуногуни таърихй баамалоии мушкилотхои
глобалии фаромушшуда, масалан мушкилоти касалихои
эпцдемикй,имконпазир мебошад.
12.3. Бухрош экологи хамчун мушкилоти глобалй
Мушкилоти экологи таърихи бисёрасра дорад. Хдмзамон
дар нимах,ои дуюми асри XIX бо мурури индустриякунонии
истехсолот ин мушкилот тезу тунд гашт. Дар 100 соли охир
такрибан 1/4 хиссаи заминхои коркардшаванда ва 2/3 чангалзорхо
аз кор баромаданд. Хдр дахсола дар чахон 7% заминхои хосилхез
171
аз кор мебароянд. Дар замони хозира хамасола 26 млрд. т. кабати
хосилхези замин аз майдонхо шуста бурда мешавад.
Дар натичд мушкилоти экологи хусусияти бухронии
умумибашарй (глобалй) пайдо намуд. Ба равияхои асосии тезу
тунд гаштани бухрони экологи инхо дохил мешаванд:
- Якум, дар натичаи таъсири беандозаи нурихои минералй,
намакин гаштани хок, бодлеси (эрозияи) шамолию обии
замин, аз кор баромадани кисмати калони заминхои
хосилхез;
- Дуюм, таъсири калони химикатхо ба махсулотхои
рустанипарварй ва чорводорй, об, мухити зисти инсон, аз
байн рафтани (нобуд гаштани) чангалзорхо ва хк., ки ба
хаёти инсон ва организми зинда тахдид менамоянд;
- Сеюм, ба атмосфера партофтани хазорхо тонн
захрхимикатхо (оксида карбон, дуоксиди сулфур ва дигар
моддахои захрнок), захролуд гардонидани мухити зисти
инсон (кабати озоние, ки атмосфераро ихота кардааст);
- Чорум, баамалоии миллиардхо тонн партовхои сахт, ки
масохатхои калони заминхои хосилхезро ишгол намуда, боз
ба обу хдво таъсир расонда мухдти зистро захролуд
месозанд;
- Панчум, сохтмони дойгоххои баркии атомй барои пешравии
инсоният хатари калон доранд.
1. Пахдухои иктисодии мушкилотхои глобалй.
2. Сабабхои асосии халли якчояи мушкилотхои глобалй.
3. Навъхои мушкилотхои глобалй.
4. Барои чй мушкилотхои экологй хамчун мушкилоти глобалй
ба шумор мераванд.
5. Равияхои асосии тезу тунд гаштани мушкилотхои глобалй.
172
МАВЗУИ13. МАМЛАКАТХОИ РУШДЁФТА
ДАР ХОЧДГИИ ЧАХОН
13.1. Тавсифоти умумии мамлакатхои рушдёфта.
13.2. Накши алокахои иктисодии берунй дар пешравии
иктисодиёти мамлакатхои рушдёфта.
13.3. Мавкеи мамлакатхои рушдёфта дар истехсолоти чахон.
13.1. Тавсифоти умумии мамлакатхоирушдёфта
Мамлакатхои рушдёфта дар хочагии чахон мавкеи
хукмронро шпгол менамоянд. Крсмати асосии онхо (ба гайр аз
Чопон, Кореяи Чанубй, Тайван) дар минтакаи Аврупо чойгир
мебошанд. 30 мамлакатхои зерини рушдёфта ба Ташкилоти
хамкории иктисодй ва рушд (ТХИР) шомил мебошанд:
Австралия, Австрия, Белгия, Британияи Кабир, Мачористон,
Олмон, Греция, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,
Канада, Люксембург, Мексика, Нидерландхо, Зеландияи Нав,
Норвегия, Полша, Португалия, Республикаи Корея, Сингапур,
ИМА, Туркия, Финляндия, Франсия, Чехия, Шветсария,
Шветсия, Чопон. Faijp аз ин ба гурухи мамлакатхои рушдёфта
экспертхои СММ бисер вакт боз Исроил, Республикаи Африкаи
Чанубй (РАЧ), баъзе давлатхои нафтсодиркунандаи Шарки
Наздик ва Миёна, мамлакатхои хурди Аврупо ва гайраро дохил
мекунанд.
Дар зергурухи мамлакатхои рушдёфта боз 8 давлати аз
лщози иктисодию сиёсй бузурги мавкеи пешбарандаро ишгол
намуда, сиёсати пешравии хочагии чахонро муайян менамоянд.
Ин давлатхоро«8-гонаи бузург» меноманд: ИМА, Чопон, Олмон,
Франсия, Британияи Кабир, Канада, Италия ва Россия (аз соли
2010 инчониб ба ин иттиход аъзо мебошад). Дар ин 8-гона ИМА
мавкеи (накши) пешворо ичро менамояд.
Пешравии давлатхои рушдёфта пеш аз хама дар дарачаи
пешравии куввахои исгехсолкунанда инъикос меёбад, ки ба он
мачмуи омилхои: таърихй, сиёсй, щтисодй, ичгимоию психологи
ва х-к. мусоидат менамоянд. Хамаи ин омилхои номбурдаро ба ду
кисмати калон чудо намудан мумкин аст. Ба гурухи якум омилхои
дохилиро номбар менамоем. Пеш аз хама хукмфармо будани
моликияти хусусй ва дар дасти шахсони алохвда чой доштани
воситахои истехсоли ва бо суръати баланд (дар зинаи якум)
пешравии мануфактура, пас ташки ли истехсолот дар асоси
173
мошинаю техника, хамчунин ба ин гурухи омилхо ба амал
омадани бозорй кувваи корй, тайёр намудани кадрхо ва капитали
тичоратию бонкхо дохил мешаванд. Ба гурухи дуюм омилхои
беруна дохил мешаванд, ки дар поён дида мебароем.
13.2.Накщи moKfixftu икршсодш беруш дар пешравии ицтисодиёпш

мамлакатхои рушдёфта
Мачмуи омилхои берунаро, ки ба пешравии иктисодиёти
мамлакатхои рушдёфта мусоидат менамояд ба ду давра чудо
намудан лозим меояд. Дар давраи аввали пешравиашон, ин
давлатхо хар чй бештар (ба воситаи фишор ва зуроварй) аз ашёи
хом ва кувваи кории мамлакатхои акибмонда
(мустамликахояшонро) истифода менамуданд. Зиёда аз ин
давлатхои номбурдаро ба мамлакатхои содиркунандаи ашёи хом
табдил дода, фоидаи софро ба даст оварда, дар натича дар
мухлати дарози таърихй дар хамаи сохахои иктисодиёти чахон
муваффак гардида ба давлатхои пешбар табдил ёфтанд.
Аз чумла, дар доираи ин давлатхо (пеш аз хама ИМА) дар
сохаи нави технологиями баланд дар чахон пешбар гардид. Ин
пеш аз хама дар сохаи комтотерикунонии истехсолот ва
исгифодаи Интернет (дар ИМА) ба мушохвда мерасад. Ракдмхо
нишон медиханд, ки 2/3 хиссаи афзоиши МУД-и ИМА аз хисоби
Интернет таъмин мегардад. Зиёда аз ин 60% корпоратсияи
амрикой мунтазам дар фаъолити хочагидориашон компютерхоро
истифода менамоянд.
Дар замони муосир дар пешравии давлатхои рушдёфта
накши алокахои иктисодии беруна (алахусус савдои хоричй)
бисёр мухим аст. Ракамхо нишон медиханд, ки дар соли 2005
такрибан зиёда аз 1/4 хиссаи мачмуи МУД-и зергурухи
мамлакатхои рушдёфта ба хорича фурухта мешавад ва кариб
хамин микдори МУД аз хисоби воридот таъмин мегардад. Аксари
(зиёда аз нисфи)ширкатхои ин давлатхо махсулотхои истехсол
намудаашонро берун аз марзи давлатхояшон мефурушанд,
такрибан нисфи ашёи хом ва махсулотхои нимтайёри ин
ширкатхо аз хисоби воридот аз дигар давлатхо ё истехсоли
ширкатхои духтариашон дар хорича таъмин мегардад.
Хамчунин барои пешравии иктисодиёти ин зергурух накши
арзандаро харакати байналмилалии кагаггал, кувваи корй,
174
коркарддои технолога, чалби маблапгузорщои капиталии
(мустакдми) хоричй мебозанд. Масалан, аз хисоби
маблаггузорихои кашталии хоричй дар солхои 2000-2005 - 7-20%
маблаггузоридои капитали ба фондхои асосии истехсолии
давлатхои рушдёфта таъмин гардид.
13.3. Мащеи мймлакапцоирушдёфта дар истехсолоти чахон
Хрсобу китобхо (дар асоси нарххои чорй) нишон медиханд,
ки хиссаи мамлакатхои рушдёфта дар истехсолоти чахон дар соли
1960 - 67,8%), соли 1990 - 74,3% ва соли 2000 - 77% МУД-и
чахониро ташкил намуд.
Аз руи хисобу китоб дар асоси курби харидории асъор
бошад, хиссаи мамлакатхои рушдёфта дар истехсоли МУД-и
Чахонй чунин аст: соли 1990 - 55,7%, соли 2007 - 57% ва соли 2005
- 52,3%. Яъне, бо ибораи дигар зиёда аз нисфи истехсолоти чадон
аз тарафи зергурухи давлатдои рушдёфта истехсол карда
мешавад.
Давлатхои тараккикардаи саноати дар истехсолоти
махсулотдои илмталаб (технологиядои баланд), махсулотхои
саноати сабук ва хурокворй, кишоварзй ва х к. мавкеи усгувори
пешбарро ишгол менамоянд.
Савощои барои такрор:
1. Мавкеи хукмронии мамлакатдои рушдёфта дар хочагии
чахон.
2. Даштгонаи бузург дар зергурухи мамлакатхои рушдёфта.
3. Алокадои иктисодии беруна ва мамлакатдои рушдёфта.
4. Хдссаи мамлакатдои рушдёфта дар истехсолоти МУД-и
чахонй.
МАВЗУИ 14. ИМА ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН

14.1. Хусусиятхои хоси тараккиёти иктисодиёти ИМА.
14.2. Мавкеи ИМА дар истехсолоти чахон.
14.3. Стратегияи иктисодии беруна.
175
14.1. Хусусияпщои хоси тирацкцёти икршсодиёпш ИМА
ИМА мамлакати пешбари хочагии чахон ба шумор меравад,
дам аз лидози иотенсиалу пешравии щтисодию ичгимой, дам аз
лидози муайяннамоии тамоюли пешравии щтисодиёти чадон.
Яке аз хусусияти хоси пешравии иктисодиёти ИМА аз он
иборат аст, ки хочагидориашро дар асося истифодаи
технологиядои нав ва дастоварддои микроэлектроника,
микропротсесордо, автоматикунонии программавй пеш бурда,
самаранокии оиро баланд мебардоранд.
Хусусияти хоси дигари пешравии иктисодиёти ИМА аз боло
рафгани дарачаи истифодаи илм дар истедсолот ва рушд ёфтани
содадои илмталаби он иборат мебошад, яъне барпо гардидани
«иктисодиёти илмнок» ба миён омадааст. Дар ин хусус
харочотдои ба кордой клмй-тадкдкотй ва коркарддои
тачрибавию конструкторй равона гардидаи ИМА 2,7% МУД-
ашро таппаш менамояд (ин 44% харочотдои давлатдои рушдёфта
дар ин самт мебошад).
Боз ба хусусияти хоси пешравии иктисодиёти ИМА
ташаккули инфрасохтори информатсионии хамаи содадои даёти
чамъиятиро (алалхусус иктисодиётро) фарогиранда дохил
мешавад. Ба диссаи ИМА 40%дамаи компютердои дар чадон
фаъолияткунанда рост меояд. Хрссаи доду гирифт ба воситаи
Интернет зиёда 1,3 трлн. долларро (дар миёнаи дадсолаи аввали
асри XXI) ташкил намуд.
Хамчунин ба хусусияти хоси мудими пешравии иктисодиёти
ИМА - накш ва дачми содаи дизмат (ки дар иктисодиёти дигар
давлатдои чадон монанд надорад) ва дар содтори иктисодиёт
мавкеи аввалинро ишгол менамояд, дохил мешавад. Дар содаи
хизмати ИМА 80% дамаи кормандони мамлакат фаъолият
менамоянд ва такрибан 80% МУД истедсол мегардад ва ин омил
мавкеи мамлакатро дар хочагии чадон боло мебарад.
14.2. Мавкеи ИМА дар истех,солоти цаз;он
Чи тавре аз тадлили ракамдои боло бармеояд, ИМА дар
хочагии чадон (алалхусус истехсолоти чадон) мавкеи пешбарро
ишгол менамояд. Барои тасдаки ин акида боз ракамдои зеринро
(аз натичаи пешравии иктисодиёти ин мамтакат) пешкаш
менамоем. ИМА аз лидози пешравии содадои илмталаб дар чадон
176
дар чои аввал меистад. Хамчуюга нисбат ба аксари давлатдои
чахон аз лидози диссаи исгедсоли мадсулотдои саноатй (17% -
чадонй), ва дачми мадсулотдои илмталаб (1/3 диссаи ин
мадсулотдо дар ИМА чойгир мебошад)мавкеи пешбарро ишгол
мекунад.
14.3. Стратегияи ицпшсодии беруна
Хдчми савдои берунаи ИМА дар (соли 2006) дойр ба фуруши
мадсулот ва хизмат 2,9 трлн. долларро, аз чумла, 1,02трлн. долл. -
содирот ва 1,87 трлн. долл. - воридот ташкил намуд. Диссаи
гардиши савдои хорича нисбат ба МУД - 25%-ро ташкил намуд,
ки 30%-ашро хизмат ташкил менамояд.
Тадлили ракамдои боло нишон медиданд, ки салдои баланси
савдои ИМА манфй буда, дар соли 2006 845 млрд. долларро
дарбар мегирад. Яке аз сабабдои асосии манфй будани салдои
баланси пардохт аз он иборат аст, ки ИМА аз хорича (аз дигар
давлатдои чахон), аз чумла, аз филиалдои ширкатдои
трансмиллии худаш мадсулотдои бо нархдои паст (арзон)
истехсол гардидаро барои конеъ гардонидани талаботи
иктисодиёт ва адолй ворид менамоянд.
Ба дамкорони асосии ИМА давлатдои дамсоя ва рушдёфта
дохил мешаванд. ИМА кариб бо дамаи давлатдои чадон (аз чумла
бо Чумдурии Точикистон) доду гарифти иктисодй дорад.
1. ИМА дамчун давлати пешбари хочагии чадон.
2. Хусусиятдои асосии пешравии иктисодиёти ИМА.
3. ИМА дар истехсолоти чадон.
4. Исгедсоли мадсулотдои кишоварзй дар ИМА.
5. Савдои берунаи ИМА.
16 (сад. 260-270)
177
МАВЗУИ 15. ЧОПОН ДАР ХОЧДГИИ ЧАХ.ОН
15.1. Тавсифоти умумии таравдиёти иктисодиёти Чопон.
15.2. Таъсири коркой илмию тадкик,отй ва коркардаои
тачрибавию конструкторй ба пешравии иктисодиёти
Чопон.
15.3. Модели механизми хочагидории Чопон.
15.1. Тавсифоти умумии тарацциёти ицтисодиёти Ч,опон
Чопон, яке аз давлатхои ба худ хусусиятдои хос доштае
мебошад, ки дар муддати кутох, новобаста ба он, ки солхои 1992
ва 2003 бухрони иктисодиро аз cap гузаронид,ба як мамлакати
рушдёфтаи чадон табдил ёфт. Сабаби асосии таназзули
иктисодиёти Чопон дар ин солх;о аз хатогй содир намудан дар
сиёсати молиявию боло рафтани нархи маводу хизмат дар бозорй
дохилй, иборат мебошад. Аз ин бухрони иктисодй бо рохи
гузаронидани ислохот дар хамаи бахидои иктисодиёт солхои
2003-2004 рахо ёфт ва иктисодиёти он боз ба мачрои худ ворид
гашт.
Пешравии иктисодиёт асосан аз хисоби пасандозхо ва дар ин
замина гузоштани маблаггузории капиталй ва самаранок
истифода бурдани дигар намуди захирахо (захирахои мехнатй,
маводй, молиявй ва зехнй) ба даст оварда шуд. Дойр ба меьёри
вазъи кунунии пасандоз ва маблаггузорихои капиталй ракамхои
чадвали 1 шаходат медиханд.
Цадвали 1
Меьёри пасандозхо ва маблаггузорихои капиталй дар Цопон, % аз
МУД (аз руи хисобхо дар асоси курби харидории асъор) *
1984-1991 1992-1999 2000-2006
Пасандозхо 33,0 30,6 26,7
Маблаггузорихои 30,3 28,1 23,7
капиталй
*World Economic Outlook. Ahril 2006 IMF
Аз ракамхои чадвали 1 бармеояд, ки меьёри
маблаггузорихои капиталй ба иктисодиёти Чопон нисбат ба
хамин нишондихандаи дарачаи умумичахонй дар солхои 2000-
2006 1-2 нишондиханда зиёд мебошад ва дарачаи пасандозхо
бошад, 4-5 нишондиханда зиёд мебошад.
178
Пешравии бузурги иктисодиёти Ч,опонро пас аз Чанги
дуюми чахон дар адабпёти иктисодй хамчун «муъчизаи иктисодии
Чопон» меноманд, ки он «муъчпза» дар асоси омилхои зерин ба
даст оварда шудааст:
- Дарачаи баланди меъёри пасандозхо;
- Дарачаи пасти харочотхои хдрбй;
- Арзон будани кувваи корй дар Чопон (нисбат ба ИМА ва
Аврупои Еарбй), хамчунин доштани тахассуснокии баланд
ва мехнатдуст будани кормандон;
- Ба таври васеъ истифода гардидани дасговардхои илмию
техникии хоричй;
- Фаъолона дигаргун сохтани сохтори иктисодиёт, аз чумла,
дар саноати коркардкунанда;
- Ривоч додани воридоти махсудотхо ва фуруши онхо ба
нарххоп арзон;
- Гузаронидани ислохоти иктисодии пас аз чангй,
якчоякунии корхонахои хурд, гузаронидани ислохоти
аграрй;
- Самаранок танзим намудани иктисодиёт аз тарафи давлат,
аз чумла, ба воситаи барномахои иктисодии умумимиллй,
истиёзхои андозй барои сохахои афзалиятнок, махдуд
гардонидани ракобат дар бозори дохилй, рох надодан ба
бекурбшавии иена.
15.2. Таъсири коркой ияш-тадкщотй ва коркардхои тачрибавию
конструкгтрй ба пешравии икршсодиёти Ч,отн
Яке аз омили мухими пешбарандаи иктисодиёти Чопон (пас
аз меъёри пасандоз ва маблаггузорихои капиталй) г а истифодаи
самараноки корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
консгрукторй мебошад. Харочотхо ба корхои илмй-тадкикотй аз
2,95 то 3,35 МУД бештар гардидаанд. Хдчми умумии харочотхо
ба корхои илмй-тадкикотй нисфи харочотхои америкоиро ташкил
намуда, 2 маротиба нисбат ба харочотхои хитоихо ва олмонихо
бештар мебошад.
Аппарата ислохоти Чопон ба татбики корхои илмй-
тадкикотй ва коркардхои тачрибавию консгрукторй омода
179
мебошад ва ширкатдои истедсолии он кушиш менамоянд
фаъолияти илмиашро муътадил созанд ва пеш баранд.
Дар ин самт дар Чопон ба чадони маънавии инсон низ
диккати калон дода мешавад. Ба ин васила назари принсипиалй
дойр ба муттадид гардонидани якчанд содадои илм аз биология
cap карда, то психология ба род монда шудааст. Годе
акдбмонидои Ч °пон аз ИМА дар содаи теднологиядои
информатсионй Хукумати Ч,опонро водор сохт, ки конуни нав ва
барои татбики он барномаи нави «Чопони электронй» кабул
намояд. Гузаронидани ислодоти маориф дар Чопон барои баланд
бардоштани сатди адборотии адолй равона гардидааст. Ин акида
дар асоси аз тарафи Щурои маориф кор карда баромадани
«Модели маориф дар асри XXI» татбик мегардад ва чавононро ба
рудияи такмилдидии ахборотдои чамъиятй равона месозад.
Дар асри XXI Ч°пон дар асоси истифодаи дастоварддои
илмию тедникй ва коркарддои тачрибавию конструкторй дар
содаи авиатсионию коинотй пеш меравад. Дар ин самт бо ИМА
дамкорй намуда, сисгемаи мудофиаи алайди ракетадои ядроиро
чорй месозад.
Истифодаи энергиядои баркдроршаванда (офтоб, шамол,
мавчи об) ва дифзи табиат дар Чопон як самти мудими пешравии
кордой илмй-тадкщотй ва тачрибавию конструкторй ба шумор
меравад.
15.3. Модели механизмы хоцагидории Чопон
Дар Чопон модели иктисоди бозории пешрафтаи аз тарафи
давлат танзимшаванда амал менамояд. Ва иктисодиёташ
дусусияти омехта ва коллектив! дорад. Коллективй будани
иктисодиёти он аз менталитета адолиаш бармеояд. Дар урфу
одати мардуми Чопон дамин акида хос асг, ки дар як гуруди
ичтимой аз як шахси алодида боло меистад.Дар даёти чамъиятй
накши калонро гурудхои якум - оила, пас чамъиятдои
терриротиявй мебозанд. Корхона, корпоратсияи замонавй - ин
дам дамчун оила ба дисоб рафта, давлат бошад, дамчун оилаи
калон шуморида мешавад.
Дар .иктисодиёти омехта (чомеаи омехта) накдхи махсусро
давлат мебозад. Давлат вазифаи танзимнамоии тичорати (савдои)
хоричиро ичро менамояд. Дар Чопон давлат дар симои Вазорати
180
савдои хоричй ва саноаг, Вазорати молия, Идораи банакшагирии
иктисодй ва дигар вазоратдои хочдгидорию ташкилотдо ба
пешравии иктисодию ичтимоии мамлакат дикдати калон
медщад.. Дар самти танзимнамоии давлат давасманднамоии
системаи баланд гардонидани сифат мавкеи мухимро ишгол
менамояд. Дар ин чо сифат ба маънои васеъаш фадмида мешавад.
Яъне сифати технология, мадсулот, мухити зист, шароити
зиндапш мардум дар назар дошта мешавад.
1. Сабадои асосии дар як муддати кутод ба давлати рушдёфта
табдил ёфтани Чопон.
2. Сабабдои таназули иктисодиети Цопон дар солдои 1992-
2003.
3. «Муъчизаи иктисодии Чопон».
4. Таъсири кордой илмй-тадкикотй ва коркарддои тачрибавию
истедсолй дар пешравии иктисодиёти Чопон.
5. Модели иктисодии бозории пешрафтаи танзимшавандаи
Чопон.
МАВЗУИ 16. И ТГЩ О Д И АВРУПО ДАР ХОЧАГИИ ЧДХ,ОН

16.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Иттидоди
Аврупо (ИА).
16.2. Тамоюли пешравии иктисодиёти ИА.
16.3. Омилдои асосии пешравии иктисодиёти ИА.
16.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти
Иттиходи Аврупо (ИА)
Ташаккули ИА дамчун комплекси иктисодии минтакавй аз
соли 1957 дар натичаи ташкил намудани Бозорй умумй огоз ёфт.
Дар доираи Бозорй умумй даракати озоди мадсулот, хизмат,
капитал ва кувваи корй ташкил гардид. Иттидоди Аврупо соли
1993 дар асоси шартнома дар бораи Иттидоди Аврупо (бо номи
шартномаи Маастрихт) ташкил ёфт. Дар натича иттидоди сиёсй
ва ба род мондани сиёсати умумии хоричй, сиёсат дар содаи
бехатарй, дамкорй дар содаи судй ва кордой дохилй, дамчунин
181
дамкорй дар сохди ичтимой дар доираи давлатдои иттидод
ташкил гардид. Дар асоси ин шартнома шадрвандии ягона хам ба
род монда шуд. Дар доираи 12 давлати ИА иттидоди асъорй
(минтакаи евро) ташкил гардид, ки доду шрифта гщтисодй дар
заминаи асъорй ягонаи аврупой (евро) ба род монда шудааст ва
муносибатдои расмии дучониба ба бисёрчонибаи миллатдои
гуногун табдил ёфт.
Модели щтисодию ичпгмоии ИА нисбат ба моделдои
иктисодии давлатдои аъзо хусусиятдои умумй ва фаркиятдо
дорад. Умумияташ дар он аст, ки пеш аз дама пешравии
щтисодиёт дар заминаи бозори умумй, озодии содибкорй ва
ракобат, системаи тавонои бонкй, дамчушш дифзи ичтимони
шадрвандон дар асоси маблаггузории давлатй ба ичтимоият ба
род монда шудааст. Яъне, дар ин минтаца пешравии ицтисодиёт
ва димояи ичтимош! адолй дар ин модел дамчун узви бо дам
пайваста ба род монда шудааст.
Давлатдои рушдёфтаи ИА ба воситаи бучдадои
давлатаашон ба ичтимоиёт диссаи калони маблагдоро чудо
менамоянд. Масалан, Бриташии Каб 1ф 38%, Франсия
48%,Шветсия 60% МУД-ашонро ба ин сода равона менамоянд.
Барои мук,оиса ин нишондиданда дар ИМА 30%-ро ташкил
медидад. Хдмпн тавр, модели иктисодии капитализми бозорй дар
ИА нисбат ба ИМАхусусияти ичтимой дорад. Аз ин ру, модели
иктисодию ичгимоии ИМА-ро модели каш 1талистии ба
ичтимоиёт равонашуда меноманд. Модели пешравии иктисодии
ИА-ро модели капитализми хочагидории бозории ичтимой
меноманд, ки дар он консепсияи иктисодии либералй бо
консепсияи ичгимоию демократии ташкили чамъият бо хдм зич
пайваста мебошад.
16.2. Тамоют пешравии ищписодиети ИА
Чи тавре маълум аст, суръати пешравии иктисодиёти ИА 1,6-
1,8%-ро ташкил менамояд, ки ин нишондиданда, масалан, нисбат
ба ИМА пасттар мебошад ва нишондидандаи на чандон баланд
ба шумор меравад. Барои дамин ин чо бисер м>'дим аст (на он
кздар ншлондидандадои баланди суръати афзоиш), аммо
тавсифоти пешравии сифатй, ки ба ракобатпазирии мадсулотдои
182
иктисодиётдои миллй дар бозори чадон ва азнавсозии
инвеститсионии иктисодиёт мусоидат менамояд.
Хдсобу китобдо нишон медиданд, ки агар дамаи акпдадои
дар боло ва дойр ба натичадои ислодоти иктисодй зикргардида
амалй гарданд сол аз сол суръати пешравии иктисодиёти ИА
(пеш аз дама дар заминаи давлатдои пешбар: Олмон, Британияи
Кабир, Франсия, Италия) дар солдои 2006-2010 тахминан 1,8-
2,3%-ро ва дар солдои 2011-2020 - 2,2-2,6%-ро ташкил менамояд.
Барои таъмини ракобатпазирии мадсулот дар бозори чадон
ва дигаргунсозии иктисодиёт аз дисоби навоваридои нави техникй
ва технологи бояд дачми инвеститсиядои (маблаггузоридои) ба ин
самт равона мегардада зиёд гарданд. Дар соли 2010 ин
нишондиданда 3% аз МУД-ии ИА-ро ташкил намуд ва
маблаггузорй тандо ба содаи тадкщотдои илмй 100 млрд. евроро
дар 1 сол ташкил намуд. Бо максади дастгирии содибкории хурд
ва миёна ба гайр аз ташкил ва такмилдидии системаи
конунгузории мусоид боз системаи дастгирии иттилоотии
содибкорон ба род монда шуд. Дар ин замина сиёсати боло
бурдани шугли адолй (алалхусус аз дисоби чавонон) дам яке аз
самтдои афзалиятноки пешравии иктисодиёт ба шумор меравад.
16.3. Омшщои асосии пешравии ик/тсодиёти ИА
Пешравии иктисодиёт дар ИА такрибан 75-80% аз дисоби
баланд бардоштани досилнокии меднат ба даст дароварда
мешавад,ки суръати дисоби миёнаи афзоиши солонаи он 1,6-1,8%-
ро ташкил менамояд. Албатта барои боло бурдани досилнокии
меднат чалби инвеститсиядо ва техникаю технология муосир
на.ктпи мудимро мебозанд. Дар навбати худ татбикд ин омил бе
баландбардории маълумотнокй ва тахассуснокии кормандон
имконнопазир мебошад, ки ичрои ин масъала дам, кисми
таркибии сиёсати иктисодии ИА ба шумор меравад.
Ичрои масъалаи болобарии досилнокии меднат дар
давлатдои ИА бо рохдои гуногун ба род монда мешаванд.
Масалан, дар Олмон ин бо роди интегратсияи заминдои федералй
ва ба як системаи ягона муттадид намудани ондо ба род монда
шудааст.
183
Дар Франсия бо роди гузаронидани исяодот дар содаи
сиёсати андозбандй ва ичгимой, дамчунин ташкил намудаии
икдими мусоиди инвеститсионй ба род монда шудааст.
Дар Италия дар асоси аз байн бурдани акибмонии сохторй
ва тадассусгардошш содирогй дар содадои дарачаи миёнаи
технолога дошта ва ракобатпазир гардонидани мадсулоти ин
содадо дар бозорй чадон ба род монда мешавад.
1. Иттидоди Аврупо дамчун комплекси иктисодии мннтакдвй.
2. Модели иктисодию ичтнмоии Иттидоди Аврупо.
3. Тамоюли пешравии иктисодиёт дар Иттидоди Аврупо.
4. Омилдои асосие, ки пешравии иктисодиёти Иттидоди
Аврупоро таъмин менамоянд.
МАВЗУИ 17. ОЛМОН ДАР ХОЧАГИИ ЧДХ.ОН

17.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Олмон.
17.2. Модели ик;тисодшо ичгамоии тараккиёти хочагидории
Олмон.
17.3. Накдш давлат дар пешравии иктисодиёти Олмон.
17.1. Тавсифопш умумии пешравии ищписодиёти Олмон
Олмон макоми пешворо дар ИА ичро менамояд. Хам аз
лидози чугрофй, дам аз лидози иктисодй дар минтакди Аврупо
мавкеи мудимро ишгол менамояд. Аз хисоби истедсоли МУД
(1934 млрд. доллар) дар Аврупо дар чои якум меистад. 60%
содироташ ба давлатдои ИА рост меояд. Дар бозорй чадон пас аз
ИМА дар чои дуюм меистад. Хдчми гардиши савдои хоричии он
1,05 трлн. долл. (ИМА - 2,04 трлн. доллар)-ро ташкил менамояд.
Яке аз калонгарин содиркунандагон ва воридкунандагони
мадсулоту хизмат дар чадон ба шумор меравад. Дар Олмон 33,3%
кисмати даромади бучаи ИА ташаккул меёбад. Содадои асосии
расмии саноати миллии Олмон, ки мавк,еи пешбарро дар системаи
хочагидории он ишгол менамоянд, индоянд: саноати кимиё,
мошинсозй ва мошинсозии умумню электротехники мебошад.
Крсми зиёди даромади милшш Олмон аз дисоби содироти
молу хизмат ба даст дароварда мешавад ва ин агар аз як тараф
184
мавцеи онро дар бозори чадон пурзур гардонад, аз тарафи дигар
пешравии иктисодиёташро аз ваъият дар бозори чадон вобасга
мегардонад. Бинобар ин, дар сиёсати иктисодии Олмон фаъол
гардонидани талаботи дохшш, дамчун омили асосии пешравии
иктисодиёт ба шумор меравад.
Ба омилдои асосии пешравии иктисодиёти Олмон пеш аз
дама истифодаи дастоварддои илмию техникй, ба дарачаи баланд
боло бурдани сифати «капитали инсонй», фаъолона иштирок
намудан дар алокадои иктисодии беруна ва пеш бурдани сиёсати
хирадмандонаи иктисодии дохшш дамрод мешаванд.
Олмон яке аз аввалиндо гардида (дар байни давлатдои
рушдёфта) дигаргунсозии сохторпродар иктисодиёт ба род монд.
Дар сохтори иктисодиёт диссаи содадои исгедсоли кам гардида,
диссаи содадои хизмат зиёд гардидааст.
Дар сохтори саноат бошад, диссаи содадои расмй -металдои
сиёд, киштисозй, содадои нассочй ва дузандагй кам гардида, вазни
хоси содадои даромаднок ба монанди: истедсоли автомобилдо,
дастгоддо, самолетдо, саноати кимиё ва фармавсевтика баланд
гардид, ки ин содадо ба содирот равона мебошанд ва кувваи
пешбарандаи саноати Олмонро ташкил менамоянд.
17.2. Модели икршсодию ичршмоии пшращиёти хочагидории Олмон
Модели пешравии иктисодиёти Олмонро, ки модели
капиталистки ичтимоии хочагии бозорй мебошад, модели рейнй
дам меноманд. Модели хочагидории Олмон ба ичтимоиёт равона
гардидааст. Ба пешравии иктисодиёт таъсири давлат пеш аз дама
бо роди пешних,оди неъматдои ичгимой ва танзими фаъолияти
корпоратсиядо калон мебошад.
Системаи ёрии ичтимоии давлат дар Олмон дар асоси шиори
«барои дар як шахе, новобаста аз он, ки бо кадом сабаб вай ба
муеибат гирифтор шудааст чомеа, чавобгар аст». Зиёда аз ин ёрии
ичгимой натандо ба шадрвандони худи Олмон, балки барои
мудочдрон дам расонида мешаванд. Хдссаи хоричиёне. ки ба ондо
ёрии ичгимой расонида мешавад, 23%-ро аз чамъи ёригирандагон
ташкил менамояд.
Сарчашмаи асосии маблаггузорй барои ёрии ичгимой ин
андоздо ба кнеми фаъолияткунандаи адолй ва даромадп софи
содибкорон ба шумор меравад.
185
Як хусусияти хоси дигари ин модел аз он иборат аст, ки вай
боз ба капитали бонкй такя менамояд. Аз руи кридахои ин модел
дар фаъолияти гуруххои молиявию истехсоли ба гайр аз
намояндагони иттифокд касаба дар шурохои назоратй
намояндагони бонкхо хам иштирок менамоянд ва аз болои
корашон назорат мебаранд.
Бояд кдйд намуд, ки равняй ичтимой доштани ин модел
таъсири баланди давлат ба он ва харочщхои калон барои
заминхои шаркй, Олмонро ба бухрони икхисодй гирифтор намуд.
Солхои охир дар Олмон барои аз ин бухрон баромадан,
хдмчунин радобатпазир ва инноватсионй гардонидани
иктисодиёти миллй дар чдраёни ислохоти ик^исодй ва такмил
додани модели иктисодй аз элементхои (кисматхои) модели
либералии англосаксонй истифода карда шуд.
17.3. Накцш давлат дар пешравии иктисодиёти Олмон
Бояд зикр намуд, ки аз сабабхои дар боло ч,ой дошта, накдш
давлат дар пешравии щтисодиёт дигаргун гаштааст. Вазифаи
сохибкории давлат ва назорат аз болои ик,тисодиёт кам гаштааст.
Моликияти давлатй дар сохтори ицтисодиёт кам гашта, хиссаи
капитали хусусй ва элементхои бозорй боло рафтаасг. Солхои
2000-2006 маблаггузории капиталии давлатй ба дарачаи паст
фаромада 2% МУД-ро ташкил намуд.
Давлат дар маблаггузорй ба корхои илмиву тадкикотй ва
коркардхои технолога накцш мухдм мебозад. Хукумати федералй
ва хукумати заминхо зиёда аз 37% харочотдоро ба ин самт
таъмин менамоянд. Аз хисоби буччаи давлат. кисми калони
илмхои фундаменталй дар сохаи техникаи коинотй, энергетикаи
хурд вамиёна, маблаггузорй карда мешаванд.
1. Олмон хамчун давлатй пешбар дар Иттиходи Аврупо.
2. Олмон хамчун давлатй содиркунандаю воридкунандаи молу
махсулот дар чахон.
3. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Олмон.
4. Дигаргунсозии сохторй дар иктисодиёти Олмон.
5. Модели иктисодию ичгимоии Олмон.
6. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Олмон.
186
МАВЗУИ 18. КОРЕЯИ ЧАНУБИ ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН
18.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Кореяи
Чанубй.
18.2. Омилдои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй.
18.3. Сохтори хочдщцории Кореяи Чанубй.
18.1. Тавсифоти умумии пешравии ицтисодиёти Корея! Чанубй
Иктисодиёти Кореяи Чанубй дар асоси модели иктисодии
«осиёгй» пеш рафта, дар пешравии он таъсири тачрибаи Чопон
калон мебошад. Ба монанди Чопон дар Кореяи Чанубй дам, доло
аз соли 1963 инчониб Идораи банакдтгирии иктисодй фаъолият
менамояд ва цонуни мадсус дойр ба тараккиёти илму техника
кдбул гардидаасг. Чи тавре дар Ч°пон хдст, дар Кореяи Чанубй
дам корхонахои калони монополиста (чеболдо) ташкил
гардидаанд. Фаркияти чеболдои Кореяи ЧанУбй аз кейретсдои
чопонй факдт дар муносибати моликият дойр ба системаи бонкй
мебошад. Кейретсдои чопонй дар таркибашон бонкдои
худашонро доранд ва дар муносибатдои молиявию кдрзй
мушкилот ба миён намеояд, дар чеболдои Кореяи Чанубй бошад,
барои гирифтани кэрз онхо бояд ба бонкхои хусусй мурочиат
намоянд, ки ин бонкхо дар зери назорати давлат мебошанд.
Гайр аз ин фаркияти тавсифоти умумии пешравии
иктисодиёти Кореяи Чанубй аз иктисодиёти Чопон боз дар он аст,
ки дар ташкили системаи хочагидории Кореяи Чанубй таъсири
давлат ба пешравии он калон мебошад ва ин омил ба монанди
модели пешравии иктисодиёти Кореяи Чанубй ба модели
иктисодй ва тачрибаи собик Иттидоди Шуравй шабодат медидад
ва то андозае садди пешравии иктисодиёти он гардидаасг.
Бинобар ин аз солхои 90-ми асри XX cap карда, дар
мамлакат (Кореяи Чанубй) «сиёсати нави иктисодй» дар асоси
озодгардошш иктисодиёт (аз таъсири давлат), дастгирии ракобат
ва татбики дигар механизму муносибатдои бозорй гузаронида
шуд. Дар асоси татбшда г а омилдо Кореяи Чанубй ру ба ислодоту
азнавсозии иктисодй гардонида, дарачаи кушодагии онро ба
хочагии чадон беиггар намуда ба мамлакатхои рушдёфтаи чадон
наздик гашт.
187
18.2. Омищои асосии пешравии икдшсодиёти Кореяи Ч,ануби
Ба гайр аз он омилхое, ки ба мо аз дарси лексионй маълум
аст, (маблаггузорихои мустаким, баландбардории дарачаи
тахассусии кормандон, таъсири дастовардаои илмию техники) боз
ба омшдои дигари пешравии иктисодиёти Кореяи Ч,анубй,
омилхои ташкилй, аз чумла, банакщагирии пешравии иктисодиёт
ва илму техника муосидат намуд. Масалан, барои пешравии
иктисодиёти ин давлат холо соли 1999 кабул гардидани «Нащпаи
дарозмуддати рушди илму техника то соли 2025» таъсири калон
расонид. Татбики накщаи номбурда ба се давра чудо карда
шудааст. Дар давраи якум (то соли 2005) максад гузошта шудааст,
ки дар хафт бахши иктисодиёт бояд хочагидории Кореяи Чднубй
ба дарачаи давлатдои иешбар раСад. Дар давраи дуюм (то соли
2015) Республикаи Корея бояд дар минтакаи Осиёю Океани Ором
дар сохаи корхои илмй-тадкдкотй ва коркарддои тачрибавию
конструкторй ба давлатй пешбар табдил ёбад. Вазифаи давраи
сеюм бошад (то соли 2025) аз он иборат аст, ки бояд Кореяи
Чднубй дар аксари сохахо (аз чумла, дар сохаи технологияхои
ахборотй ва биотехнология) ба дарачаи давлатхои пешрафтаи
чахон (аз чумла, «хаштгонаи калон») расад.
18.3. Сохтори хочагидории Кореяи Цанубй
Сохтори хочагидории Кореяи Ч,анубй нисбат ба сохтори
иктисодиёти мамлакатхои рушдёфта хусусиятхои хос дорад. Агар
сохаи хизмат дар давлатхои пешрафтаи чдхон 72-80%-ро ташкил
намояд, дар Кореяи Ч,анубй бошад , хамагй ба 56% МУД баробар
мебошад. Хамзамон дарачаи технолога ва чалби навоварихо дар
сохахои хизмати Кореяи Чднубй нисбатан паст (25%) дар мукоиса
бо давлатхои ИА (40%) аст.
Дар сохтори хочагидории Кореяи Чднубй хиссаи сохаи
кишоварзй низ хам аз лихози тараккиёт, хдм аз лихози хдчм (3%>
МУД) начандон зиёд мебошад. Дар навбати худ дар сохтори
хочагидории ин соха,кцсмати хочдгихои майда хиссаи калонро
ташкил менамояд. Хочагихое, ки майдони заминашон ба 2-3 га
баробар аст, хамагй 17% хаминхои корка,рдкунандаро ташкил
менамоянд.
Дар давраи солхои 90-м то 2000-м мамлакат аз хисоби
хочагидории кишоварзй хамагй 30% талаботи ах,олиро (бо
биринч 100%») таъмин намуду халос. Аз лихози дарачаи
188
тачдизонидани техникии кишоварзй, дочагидои Кореяи Чанубй аз
хочагидои Чопон пасттар мебошанд.
Дар сохтори хочагидории Кореяи Ч^анубй содаи саноати
коркардкунанда мавкеи мудимро (26% МУД) ишгол менамбяд ва
кувваи асосии пешбарандаи иктисодиёти он ба шумор меравад.
Хдмчунин дар сохтори хочагидории ин мамлакат сектори
истедсолии байни содавии технологиядои ахборию компютерй
мавкеи хосаро (7,9% МУД) ишгол намуда, дар байни давлатдои
рушдёфтаи чадон, чои сеюмро ишгол менамояд.
1. Нащпи Идораи банакшагирии иктисодй дар пешравии
иктисодиёти Кореяи Чанубй.
2. Фаркияти пешравии иктисодиёти Кореяи ^анубй аз
иктисодиёти ^опон.
3. Омилдои пешравии иктисодиёти Кореяи Чднубй.
4. Таъсири «Нащпаи дарозмуддати рушди илму техника то
соли 2025» барои тараккиёти иктисодиёти Кореяи Чанубй.
5. Сохтори хочагидории Кореяи Чанубй.
6. Содаи кишоварзй дар Кореяи Чднубй.
22 (сад. 380-382)
МАВЗУИ 19. МАМЛАКАТДОИРУБА ТАРАЩ И ДАР

ХОЦАГИИ ЧАХОН
19.1. Тавсифоти умумии мамлакатдои ру ба тараккй.
19.2. Сабабдои акибмонии иктисодии мамлакатдои ру ба
тараккй.
19.3. Тамоюлдои пешравии иктисодиёти мамлакатдои ру ба
тараккй.
19.1. Тавсифоти умумии мамлакатдои ру ба таращи
Мафдуми «мамлакатдои ру ба тараккй» дар Созмони
миллали муттадид (СММ) дар солдои аввали пас аз Чанги дуюми
чадон, ки дар натичаи бардам хурдани системаи мусгамликадорй
як катор давлатдои чадони содибисгикдол ба амал омаданд,
исгифода карда шуд. Дар адабиёти иктисодй ин зергурудро ба
189
мамлакатхои тараккикарда шабохат дода «сусгрущцёфта», ё
«пасгрушдёфга» меноманд. Дар ахбороти оммавй хдмчунин ин
зергурухро давлатхои «акибмондаи Чднуб» ва давлатхои
рушдёфтаро «пешрафтаи Шимол» хам меноманд.
Хусусияти хоси модели иктисодии мамлакатхои ру ба
тараккй дар акибмонии иктисодии онхо инъикос меёбад. Яъне,
дарачаи пасти пешравии куввахои истехсоли хусусията асосиест,
ки дигар хусусиятхои мамлакатхои ру ба тараккиро муайян
менамояд. Ва ин хусусият (хусусияти акибмонй), пеш аз хама дар
хиссаи МУД-и ин давлатхо дар хочагии чахон исбот мегардад. Чи
тавре маълум аст, ба хиссаи зергурухи мамлакатхои ру ба
тараккй, агарчанде зиёда аз 80% ахолии чахон рост ояд, хамагй
20% МУД-и чахониро (дар асоси хисобу китоб бо курби асъор)
Дар давраи мустамликадории давлатхои Fap6 будани ин
давлатхои акибмондаи Осиё, Африка ва Америкаи Лотинй
(цаврахои то истиклол) МУД ба сари ахолй байни метрополияхо
ва давлатхои акибмонда 2:1 ба фоидаи давлатхои Fap6 буд, ки
баъдгар ин фаркият (бо мурури солхо) бехад калон гардид. Ин чо
саволе ба миён меояд, ки сабаби акибмонии иктисодии давлатхои
ин зергурух дар чист? ^авобро ба ин савол дар поён дида
мебароем.
19.2. Сабабхри акцбмоти икршсодии мамлакатхои ру ба тараккй
Олимони иктисоддони рус сабаби асосии акибмонии
иктисодию ичтимоии мамлакатхои ру ба тараккиро нисбат ба
мамлакатхои рушдёфта дар дер гузаштан, аввал ба иктисодиёти
бозории капитализм, пас ба иктисодиёти бозории муосир
мешуморанд. Ин пеш аз хама дар такмил наёфтани инсгитутхои
чомеашиносии онхо ба монанди хукук ва намудхои моликият,
хукуки инсон ва корхонаю ташкилотхо, хамчунин таъсири расму
ошш онхо инъикос меёбад.
Дар шароити пахн гаштани моликияти чамъиятй, ракобат
суст мешавад (аз ин чо зарурият ба навоварихо кам мегардад) ва
ин омил шахсият ва кобилияти сохибкориро намепарастад. Аз ин
ру, акибмонии муносибатхои истехсоли (ичгимой), акибмонии
иктисодиётро ба амал меорад. Бинобар ин акибмониро факдт бо
усулхои технологию иктисодй муносибатхои ичгимоиро тагйир
надода бархам додан мумкин нест. Мисоли амалии ин акида дар
190
пешравии давраи Пётрии Россия ё Арабистони Саудии имруза ба
мушохида мерасад.
Солдои зиёд куввадои истедсолии давлатдои Осиё, Африка
ва Америкаи Лотинй бе тагйир ва дигаргуншавй фаъолият
менамуданд. Акибмонии истехсоли сабаби ба амалоии аксари
мушкилотдои ичтимоию иктисодии ин давлатдо гардид. Дар
натича як системаи номукаммали муносибатдои исгедсоли ба
амал ' омад. Хусусияти хоси он иктисодиёти бисёроин бо
муносибатдои иктисодии токапиталистй мебошад.
Яъне дарачаи пасти куввахои истедсолкунанда, ки сабаби
баамалоии муносибатдои номукаммали истехсолй мегарданд, як
хусусияти хос (сабаби акибмонии мамлакатдои ру ба тараккй)
мебошад, ки он дар навбати худ ба дарачаи пасти зиндагии
(камбизоатии) кисмати зиёди ахолии давлатдои ин зергурух
мусоидат менамояд. Чунки дар ин давлатдо дарачаи пасти МУД
ба сари ахолй вучуд дорад ва сабаби дарачаи пасти маош
мегардад, ки дар навбати худ сатхи пасти зиндагй ва
камбизоатиро ба амал меорад.
Хдмзамон бояд кайд намуд, ки дар натичаи таъсири
мамлакатдои тараккикарда (ёрии иктисодй, истифодаи тачрибаи
хочагидорй ва х.к.) ду-се дадсолаи охир дар як кдсми муайяни
давлатдои зергурухи ру ба тараккй пешравихои иктисодию
ичтимой ба назар мерасад.
19.3. Тамоющои пешравии икрписодиёти мамлакатдои ру ба

таращй
Солхои 90-ми асри XX ва дар дадсолаи аввали асри XXI
иктисодиёти мамлакатдои ру ба тараккй бо суръати баланд рушд
менамояд. Масалан, ба хисоби миёна дар хамаи мамлакатдои ру
ба тараккй суръати афзоиши МУД: дар соли 1995 - 6,1%, соли
2000 - 5,6%, соли 2006 - 3,4%, аз чумла: дар мамлакатдои Африка:
соли 1995 - 3,2%, соли 2000 - 3,4%, соли 2006 - 2,5%, дар
мамлакатхои Америкаи Лотинй: соли 1995 - 1,7%, соли 2000 -
4,3%, соли 2006 - 1,2%-ро ташкил менамояд. Яъне, дар ду
дадсолаи охир дар як кисмати муайяни мамлакатдои ру ба
тараккй тамоюли мусбии пешравии иктисодй мушодида карда
мешавад.
191
Ин тамоюли пешравй пеш аз хдма ба озод гардидани
(либерализатсяяи) иктисодиёти дохилии кдсми зиёди
мамлакатхои ру ба тараккй, боло рафтани хиссаи моликияти
шахсй дар он давлатхо, пешравии сохибкорй, озод гаштани
муносибатхои иктисодии беруна вобаста мебошад. Ислохотхои
дохилии ик,тисодй ва ба рох мондани асосхои конунгузорй, ки ба
пешравии сохибкории хусусй муосидат намуд, дар навбати худ ба
чадби инвеститсияхои хоричй имкониятхо мухайё намуд. Хамаи
ин омилхо дар якчоягй заминахои маводшо хукукии пешравш1
кисмати муайяни мамлакатхои ру ба тараккй гардиданд.
Саволх,о барои такрор:

1. Хусусиятхои хоси модели иктисодию ичпшоии давлатхои ру
ба тараккй.
2. Хдссаи истехсоли МУД-и чахонй дар мамлакатхои ру ба
тараккй.
3. Сабабхои асосии акибмонии иктисодиёти мамлакатхои ру ба
таракзкй-
4. Муносибатхои истехсоли дар мамлакатхои ру ба тараккй.
5. Пешравии як гурухи муайяни мамлакатхои ру ба тараккй
дар ду дахсолаи охир.
Адабиёт: 12 (сах. 486-500); 13 (сах,- 513-536); 16 (сах. 291-300)
МАВЗУИ 20. НУМ^УРИИ МАРДУМИИ ЧИН (ЧМЧ) ДАР

20.1. Омилхои асосии таъсиррасон ба пешравии иктисодиёти
ЧМЧ.
20.2. Сохтори хочагидории ЧМЧ дар замони муосир.
20.3. Мавкеи ЧМЧ дар хочагии чахон.
20.1. Омип^ои асосии ба пеифавш шутсодиёти ЦМЧ таъсиррасон
Пеш аз хама пешравии устувори иктисодиёти ЧМЧ аз
хисоби пасандоз ташкил гардид, ки дар солхои 1990-2003 - 42%-ро
ба хисоби миёна дар як сол ташкил намуд (дарачаи умумичахонии
ин нишондаханда - 24% мебошад). Кдоми зиёди пасандозро
(тахминан 50%-ро) ширкатхои хусусй ташкил менамоянд.
192
Хочатахои шахсй 1/3 хлссаи хамаи пасандозхои мшглиро ба даст
меоваранд. Аз хисоби ин пасандозхо кдсми зиёди куввахои
истехсолкунанда ва тавоноихои истехсоли нав гардидаанд. Яъне,
бо дастгоххою техникаю технологияи нави муосир тачхизонида
шудаанд.
Омили дигаре, ки барои пешравии иктисодиёти ЦМЧ
мусоидат намуд, баланд бардории дарами маълумотнокии
кувваи корй мебошад. Дар ин самт хдссаи бесаводон кам гардид
(камтар аз 9% ахолии калонсолро дарбар мегарад), 2% кувваи
корй маълумоти олй дорад, 34%-и он дорандаи маълумоти миёнаи
махсус мебошад. Микдори донишчуёни дар донишгохдои олй
тахсилкунанда 4,7 млн. нафар (ё 8% ахолии хамин синну солро)
ташкил медихад. Бозорй мехнат аз кисмати ахолии
баландихтисос ва ихтисоси пастдошта иборат аст, ки барои
пешравии сохахои илмталаб ва захматталаби иктисодиёт
мусоидат менамояд.Пешравии иктисодиёти Ч,МЧ хамчунин аз
хисоби татбикд корхои илмй-тадаикотй ва коркардаои
тачрибав1по конструкторй ба рох монда мешавад. Суръати
афзоиши харочотхо барои ин самт хамасола ба хисоби миёна
18%-ро ташкил менамояд, ки 2,3% хачми харочотдои
умумичахониро дарбар мешрад.
Хамин тавр, дар натичаи татбики босамари омилхои
зикргардида пешравии устувори иктисодиёти Ч.МЧ ташкил
гардид ва накшаи панчсолаи 10-ум бо муваффакият щ ро гардид.
Дар панчсолаи дахум (солх,ои 2001-2005) суръати хисоби миёнаи
солонаи пешравии МУД 9,5%-ро ба чои накшаи 7-8% ташкил
намуд. Аз хисоби пешравии иктисодиёт танхо дар соли 2005 600
млрд. доллари ИМА маблаггузорихои капиталй барои истехсолот
харочот гардид, ки кисмати муайяни онро технологияхои нав
ташкил менамоянд.
20.2. Сохтори хоцагидорт ЦМЧ дар замочи муосир
Дар сохтори хочагидории тамоюли пешравии саноат
ва сохди хизмат ба назар мерасад. Дар солхои 1980-2006 хиссаи
кишоварзй ва сохаи мохддорй аз 30% то 12%> МУД кам гашта,
хиссаи сохаи хизмат аз 21% то 41% боло рафтааст, хиссаи саноат
ва сохтмон бисёр баланд буда - 47%-ро дарбар мегирад.
Барои пешравии иктисодиёти ТЩ Ч xjiccan сохахои
коркардкунанда калон мебошад. Яке аз сохаи ба таври устувор ва
193
бо суръати баланд пешраванда ин мошинсозй мебошад, ки 19-25%
махсулоти саноатиро дарбар мегирад, суръати пешравии ин соха
дар солхои 2001-2006 20%-ро такшил намуд. Сохаи аз хама
пешравандаи мохдинсозй дар навбати худ ин истехсоли
дастгоххои энергетики, электроника, автомобилсозй, кипггисозй
мебошад. Масалан, дар сохаи киштисозй Ч|МЧ дар чахон дар чои
сеюм меистад ва киштихои истехсолнамудаи он (ба хисоби тонна)
дар соли 2005 - 15%-и умумичахониро ташкил намуд. ЧМЧ дар
чахон аз лихози истехсоли асбобхои баркд ва дастгоххои
телекоммуникатсионй, телевизорхо (дар чахон дар чои якум буда)
ба катори давлатхои пешбар дохил мешавад.
Комплекси сузишворию энергетикии ЧМЧ дар чахон яке аз
калонтаринхо ба шумор меравад. Хдссаи ангиштсанг дар ин
комплекс зиёда аз 2/5-ро, хиссаи гази табий ва нафт бошад, 1/5 ва
захирахои обии энергетики хамчунин 1/5 хиссаи комплекси
сузишворию энергетикиро дарбар мегирад. дар чахон аз
хисоби пешравии сохаи металхои ранга дар чои дуюм меистад.
Ин соха ба маъданхою захирахои сурма, волфрам, рух, кдлъагй
(дар чахон чои якум), сим, марганегси чойдорй таъмин мебошад.
Сохаи кишоварзй асосан талаботи ахолиро бо хурокворй
таъмин менамояд. Иктисодиёти аграрй яке аз сохдхои асосии
гузариши кувваи корй ба саноат ва сохаи хизмат ба шумор
меравад. Хдссаи коргарон дар ин соха дар солхои 1978-2005 аз 92
то 45% кам гапгг.
20.3. Мавцеи ЦМЧ дар хоцагии цщон
Пешравии иктасодиёги ТЩ Ч дар доираи стратегияи «такя
ба куввахои худй» асос ёфта, дар як вакт бо васеъ гардонвдани
алокдхои иктисодии беруна ба рох монда шудааст. Ин консепсия
истифодаи технологияи пешрафтаи муосир, тачрибаи идора,
воситахои молиявй, пуркудрат гардонвдани потенсиали иктисодй
ва боло бурдани тавоноии техникии хочагидории миллиро дарбар
мегирад.
Дойр ба дарачаи иштирок дар муносибатхои иктисодии
байналхалкй иктисодиёти ЧМЧ кушода ба шумор меравад.
Хдссаи савдои хоричй дар МУД (бе Сянган) дар солхои 1990-2004
аз 30,4 то 70% афзуд (аз руи хисобхо дар асоси курси чории асъор).
Аз руи хисоб дар асоси курби харидории асъор бошад, дарачаи
194
кушодагии иктисодиёти Ч.МЧ 15-16% МУД-ро ташкил менамояду
хал ос.
Аз руи баходихдзи Института байналмилалии тараккдёти
идоравй, ширкатхои чинй аз руи нишондихандаи ракобатнокй
дар чои 24-ум меистанд. Онхо аз хисоби коркарди молу маводи
муосир аз давлатдои пешрафта акиб меистанд, аз руи арзиши ин
молхо бошад, пешсаф мебошанд. Музди мехнати 1 соатаи
кормандони чинй дар сохаи саноати коркардкунанда- 2,5%-ро аз
дарачаи ИМА ташкил медихдд. Бинобар ин аз хисоби арзонии
(нархи) молу махсулот кобилияти ба фуруш рафтани онхо дар
бозори чахон баланд мебошад.
Саволх,о барои тахрор:
1. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Чумхурии
Мардумии Чин (ЧМЧ).
2. Таъсири кувваи корй ба пешравии иктисодиёти ЧМЧ.
3. Татбики корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
конструкторй дар иктисодиёти ЧМЧ.
4. Тамоюли сохтори хочагидорй дар ЧМЧ.
5. Комплекси сузишворию энергетикииЧМЧ. .
6. Сохаи кишоварзии ЧМЧ.
7. Муносибатхои иктисодии байналхалкд дар ЧМЧ.
16 (сах. 334-350)
МАВЗУИ 21. МАМЛАКАТХОИ НАВИ ИНДУСТРИАЛИ

(МНИ) ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН
21.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти МНИ.
21.2. Даврахои тараккиёти МНИ.
21.1. Тавсифоти умумии пешравии икрхисадиёти МНИ
Дар солхои 70-80-ми асри XX дар чараёни пешравии
саноатшт чахон аз кисмати умумии давлатхои чахон, як rypjbc
давлатхо чудо шуданд, ки онхоро мамлакатхои нави индусгриалй
меноманд. Хусусияти ин давлатхо пеш аз хама бо суръати баланд
тараккй кардани иктисодиёти онхо нисбат ба давлатхои ру ба
тараккй ва рушдёфтаи чахон мебошад. Аз ин хотир ин давлатхоро
195
ба ягон зергурухи марбутаи давлатхо шабохат додан (дар асоси
класификатсияи мавчудаи СММ) мутобикат намекунад. Ин
давлатхо мавкеи хосаро дар хочагии чахон ишгол намуда, як
зергурухи навро, зергурухи мамлакатхои нави индустриалиро
ташкил намуданд.
Дар бахши пешравии иктисодии онхо тамоюле ба назар
мерасад,ки ба иктисодиёти намуди капиталистии такмилёфта
мувофикат менамояд. Чунки дар зергурухи МНИ раванди чамъ
гардидани истехсолот ва капитал, ташаккули капитали молиявй
ва дар як кисмати давлатхои пешрафтаи он ба монанди Кореяи
Чднубй, Тайван, Сингапур, Бразилия, Мексика, Аргентина
ташаккули пшркатхои трансмиллй ба амал омадааст.
Хочагидории мамлакатхои нави индустриалй аз шакли
иктисодиёти аграрй ва барорандаи ашёи хом ба шакли комплекси
саноатии хозиразамони ба бозори чахон мутобикгардида табдил
ёфтааст. Дарачаи истехсоли МУД-ашон ба мамлакатхои саноатии
пешрафта баробар мебошад. Бинобар ин як катор давлатхои ин
зергурухро ба монанди: Португалия, Кореяи Чанубй, Тайванро
пурра ба зергурухи давлатхои пешрафтаи иктисодй дохил
намудан мумкин аст.
Яке аз омилхои мухими бо суръати баланд тараккй кардани
иктисодиёти МНИ ин натичаи истифодаи маблаггузорихои
(инвеститсияхои) хоричй мебошад. Аз давлатхои пешрафтаи
саноатии чахон давлатхои калоне, ки ба МНИ маблаггузорй
менамоянд ИМА ва Чопон мебошанд. Дар ду дахсолаи охир
МНИ 40% х д м а и инвеститсияхои хоричии давлатхои ру ба
тараккй равонабударо аз худ намудаанд.
21.2. Даврщои таршущёти МНИ
Мамлакатхои нави индустриалй 4 давраи тараккиётро аз cap
гузарониданд:
- Тараккиёти сохдхои ивазкунандаи махсулотхои воридотй;
- Ташкил намудани потенсиали содиротй ва сохахои базавй;
- Тараккиёти сохахои илмталаб;
- Хамгироии (интегратсияи) МНИ бо хочагии чахон.
Дар мамлакатхои нави индустриалии Америкаи Лотинй ва
Осиёгй ин даврахои тараккиётро чунин шарх додан мумкин аст:
Давраи якум ба солхои 50-уми асри XX рост меояд. Дар ин
давра дар назди ин давлатхо вазифаи сохахои саноатиеро
196
тараккй додан гузошта шуд, ки истедсолоташон ба ивазкунии
махсулотхои воридотй равона бошад. Татбики ин акзида аз як
тараф барои пешравии содадои саноат ва истедсоли молу
мадсулотдои миллй муосидат менамуд, аз тарафи дигар
мадсулотдои воридотии хоричдро иваз намуда, талаботи бозорй
дохилиро конеъ мегардонид ва гардиши капитали молиявии
миллиро ба амал оварда, дамчунин имкоаият мудайё менамуд, ки
пасандоздои калон ба даст оварда шаванд ва ин дар навбати дуд
ба пешравии ояндаи иктисодиёт заминаи молиявй мегузошт.
Дар давраи дуюм, ки солдои 60-уми асри ХХ-ро дарбар
мегирад, дар МНИ-и ин минтакддо содадои меднатгалаб дойр ба
истедсоли микдори калони мадсулотдои истеъмолй дам барои
бозорй дохилй, дам барои содирот содта шуд.
Давраи сеюм ба солдои 70-м, 80-ми асри XX рост меояд. Дар
ин давра базаи мадаллии илмию техники содта шуд, ки дар
натичди татбики кордой илмй-тадкикотй ва коркарддои
тачрибавию конструкторй ба истедсолот суръати пешравш он
боз зиёд гардид.
Давраи чоруми пешравии иктисодиёти
(индустриалигардонии) МНИ ба интегратсияи (гароиши)
иктисодиёти ин гуруди давлатдо бо хочагии чадон равона
мебошад. Як хусусияти хоси МНИ-и ба ин давра вобасга аз он
иборат аст, ки дар ин давлатдо ягон корхонае вучуд надорад, ки
дар он капитали хоричй истифода карда нашавад. Яъне, купли
корхонадои ин давлатдо бо дамчоягй бо доричиён (маблаггузории
капитали хоричй), ки бештар аз тарафи ИМА ва Ч^опон
маблаггузорй карда мешуданд, фаъолият мекарданд. Дар ин зина
чадонишавии истедсолот ва капитал ва интегратсияи МНИ бо
хочагии чадон ба амал омад.
1. Хусусиятдои хоси мамлакатхои нави индустриалй (МНИ).
2. Тамоюли ба иктисодиёти капиталисхии такмилёфтаи
пешрафта табдил ёфтани МНИ.
3. Омилдои асосии бо суръати баланд пеш рафтани МНИ.
4. Даврадои асосии тараккиёта МНИ.
5. Хусусиятдои ташаккули МНИ.
197
МАВЗУИ 22. ХИНДУСТОН ДАР ХОЦАГИИ ЧДХОН
22.1. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодию ичтимоии
Хиндустон.
22.2. Модели иктисодии Хиндустон.
22.3. Сохтори хочагидории Хиндустон.
22.1. Хусусиятхои асосии пешравии ик/писодию ицтимоии
^индустон
Зиёда аз 150 сол Хиндустон мустамликаи Англия буд.
Иктисодиёташ хусусиятхои хоси мустамликавй дошт ва аз
сохдхои кишоварзиву саноатии ру ба тараккй иборат буд. Соли
1947 мамлакат истиклолияти сиёсй ба даст даровард ва солхои 90-
ми асри XX аз тарафи рохбарияти он ру ба кушодагии иктисодиёт
оварда шуд.
Дар асоси Конститутсия Хиндустон мамлакати федеративй
буда, аз 26 штата баробархукук иборат аст. Ин давлати
бисёрммилата буда, фарханг, дину мазхаб, урфу одатхои
гуногунро дарбар мегирад. Ахолии он бо садхо забону лахчахо
муошират менамоянд, танхо забонхои асосй дар Хиндусгон 16
забонхои гуногунро дарбар мегиранд, аммо забонхои давлатй
(расмй) забони хиндй ва англисй мебошанд. Ба пешравии тарзи
хаёт дар Хиндустон дин таъсири калон мерасовад, 4/5 хиндухо
дини хдндуия ва 1/10 хиссаи ахолй исломро мепарастанд. Аз
хисоби зидциятхои байникабилагй ва динй баъзан заду хурдхои
байни миллатхо ба амал меоянд. Агарчанде хукумат барои халлу
фасли ин мушкилотхо чорахои лозимй бинад хам, ин мушкилотхо
халталаб мебошанд.
Солхои 90-ми асри XX % хиссаи ахолии Хдндустон дар
шароити камбизоатй (яъне, дар 1 руз дар хачми на зиёд аз доллар
барои харидорй намудани молу маводи истехсоли кудрат дорад)
зиндагй ба cap мебурданд. Аз руи ракамхои Бонки умумичдхонй
ба хиссаи Хдндустон 63% ахолии камбизоати чахон рост меояд.
Шахсони безамин аз дехот ба шахрхо, ба хотири ба даст овардани
кути лоямут куч мекашиданд. Аз ин хусус ахолии шахрхо дар
давраи солхои 1940-1990 аз 15 то ба 26% афзуд ва дарачаи
саводнокй бошад дар ин замина, аз 18 то 52%) афзуд.
198
Дар натичаи гузаронидани ислохоти иктисодй солхои 1992-
1993 - 2001-2002 дар Хдндустон пешравии иктисодй ба амал омад.
Дар асоси хисобу китоби омории миллй, хисоби миёнаи суръати
пешравии иктисодиёт дар ин давра 6%-ро ташкил намуд.
22.2. Модели ищшсодии Х,индустон
Пас аз ба даст даровардани истикдолияти сиёсй Хдндусгон
аз модели мустамликавй (ва дар заминаи окдбатхои
мустамликавй) ба модели танзимнамоии давлатй (ки дар он
хиссаи моликияти давлатй баланд аст) гузашт. Дар ин модел
воситаи банакшагарй накщи калонро мебозад. Хдмзамон дар
пешравии иктисодиёт (бо мурури солхо)хиссаи моликияти шахсй
хам накдш мусбиро бозид. Масалан, хиссаи сектори давлатй дар
хачдш умумии маблаггузорихо ба пешравии хочдгии халк солхои
50-60-ми асри XX ба 36,7%, солхои 70-м - 43,3% ва солхои 90-м то
ба 34,3% паст гардид.
Барои модели миллии ичгимоию иктисодии Хдндустон
пешравии васеъи сектори кооперативй ва дар сохтори капитали
сахдомй чой доштани тичорати оилавй хос мебошад. Дар
Хдндустон раванди хаматарафаи гузариш аз модели тарзи
мустамликавии ичтимоию иктисодй ба модели замонавии
капиталиста бо истифодаи тачриба ва механизми модели
англосаксонй якчанд дахсола инчониб давом дорад. Ба ин
гузариш забони дуюми давлатй будани забони англисй ва васеъ
пахн гаштани он дар мамлакат (мактабхо, коллечхо ва
донишгоххои англисию амрикой) муосидат менамояд.
Дар татбики ин модел ва пешравии иктисодиёти Хдацустон
боз накдш капитали хоричй, гайридавлатикунии моликият ва
ташкили силсилаи паркхои илмию истехсолй ва марказхои
инноватсионй мусоидат намуданд. Бояд кдйд намуд, ки дар
пешравии иктисодиёт, хамчунин накдш давлат калон аст.
22.3. Сохтори хоцагидории Хцндустон
Соли 1998 сохтори хочагидории Хдндусгон чунин буд: дар
саноат ва сохтмон тахминан 30%, дар кишоварзй 30%о (бо кдсмати
калони шуглкунандагон - 70% ахолй) ва дар сохаи хизмат 40%
МУД рост меомад.
Дар соли 2006 бошад, ин нишондихандахо чунин дигаргун
гаштанд: хиссаи саноат ба 26%, хдссаи кишоварзй - 18,5% (60%
199
шугаи ахолиро дарбар мегирад) ва бокдмонда такрибан 64%
МУД дар сохаи хизмат истехсол мегардад,
Бояд кайд намуд, ки аз 26%МУД-и дар сохаи саноат
истехсолшаванда 18% ба сохаи коркардкунандаи саноати рост
меояд. Дар Хиндустон корхонахои хозиразамони саноати:
энергетикаи атомй, тайёрасозй (харбию, гражданй), саноати
электронй ва ахборотию коммуникатсионй, фарматсевтй
(дорубарорй) фаъолият менамоянд ва дар бозорй чахон мавкеи
мухимро ишгол менамоянд. Дар сохаи кишоварзй, агарчанде 18,5
МУД истехсол гардад хам, дар он 62% кисми ахолии фаьоли
иктисодй фаъолият менамояд, ки сохаи асосии аз кор
таъминнамой ба шумор меравад.
Асоси сохаи кишоварзиро дехконй ташкил менамояд.
К^исмати заминхои коркардшаванда 141 млн. га.-ро (аз чумла, 15
млн. га ду маротиба кишт карда мешаванд) ташкил менамояд.
85% заминхо барои кишти зироатхои хурока: гандум, биринч,
чуворимакка чудо гардидаанд. Хдмчунин дар кишоварзй мавкеи
мухимро кишти пахта, тамоку, кофе ва х-к. ишгол менамоянд.
1. Хусусиятхои хоси пешравии иктисодиёти Хиндустон.
2. Масъалахои камбизоатй дар Хиндустон.
3. Ислохоти иктисодй ва пешравии иктисодиёти Хиндустон.
4. Модели шсгасодию ичтимоии Хдндустон.
5. Тамоюли дигаргуншавхш сохтори хочагвдорй дар
Хиндустон.
Адабиёт: 12 (сах. 597-617): 13 (сах. 550-557): 14 (сах. 330-339);
22 (сад. 366-374)
МАВЗУИ 23. ЭРОН ДАР ХОЧДГИИ ЧАХ,ОН

23.1. Натичахои ислохоти иктисодй дар хочагидории Эрон.
23.2. Пешравии сохахои асосии саноати дар Эрон.
23.1. Натичахои ислохрти ицтисодй дар хоцагидории Эрон
Дар дахсолаи охир давлати Эрон хам дар сохаи устувор
гардонидани системаи сиёсй ва базаи иктисодй ба натичахои хуб
ноил гашт. Дар давраи президентии Х,ошимй Рафсанчонй. ки соли
200
1997 вайро Мухаммад Хртамй иваз намуд, акдцаи шщилоби
исломии шиитй ва идеологиям «рохд сеюми» сохтани давлатй ба
ичтимоиёт равона дар заминаи докимияти исломй ва принсищои
исломии адолати ичтимой, ки пурра татбик гардиданд, натичахои
хуб ба бор овард. Хусусиятхои хоси ин ислохот боз аз он иборат
буд, ки татбикд! он ба моликияти хусусй, озодии сохибкорй, урфу
одатхои миллй ва оилавй такя мекард. Дар ин самт масъалаи
мубориза бар зидди камбизоатй ва нодорй натичаи дилхох дод.
Хдмпн тавр, дар Эрон дар шароити кдсман махдуднамоии
байналмилалии иктисодй ва муковимати доирахои консервативии
дохилй ислохоти иктисодии радикалй (кдтъй) гузаронида шуд.
Плани панчсолаи якум дар соли 1990 кабул гардида, пешравии
солонаи МУД-ро 6,5% таъмин намуд.
Дар панчсолаи дуюм бошад, пешравии на камтар аз 10%. дар
1 сол хосил шуд. Дар ин давра касри буччд аз 50%> то 0,5%> кам
гардид. Даромадхои давлатй 13%» боло рафт, даромадхо аз хисоби
андозхо бошад - 46,9%> зиёд гардид. Меъёри маблаггузорихои
капиталй аз 12,3% то 16,3% МУД (бо хиссаи калони
маблаггузорихои хусусй) баланд гардиданд. Дар хамин солхо
микдори ахолии шуглдошта аз 11,5 млн. нафар то 14,1 млн. нафар
расонида шуд. Сатхи камбизоатй аз 47% то ба 17% паст гардид.
Сохадои асосии саноат, аз чумла, саноати мошинсозй ва
истехсоли техникаи харбй бо суръати баланд тараккй кард.
Хиссаи болоравии махсулотхои асосии кишоварзй дар ин муддат
аз 30 то 45%-ро ташкил намуд. Дар натичэ кисмати зиёди
болоравии иктисодиёти миллй аз хисоби пешравии сохахои
гайринафтй ба даст дароварда шуд. Дар мамлакат садоэ
корхонахои миёна ва хазорхо корхонахои хурд гайридавлатй
гардонида шуд.
Бештар, ислохоти иктисодии радикалй (кдтъй) дар системаи
нархгузорй ва сохаи кдрзию бонкй гузаронида шуд. Сиёсати озод
гардонидани нарххои молхои саноатй ва дигар намуди молхо дар
зери назорати давлат (ба хотири он, ки нарххо бе худуд тагйир
наёбанд) гузаронида шуд. Механизми кдрздихию к,арзгирй пурра
озод гардид, ки ба пешравии сохибкорй муосидат намуд. Дар
натича Эрон дорой иктисодиёти устувор ва мунтазам
пешравандаи бисёрсохавй гашт.
201
23.2. Пешравии сол;ал;ои асосии саноати дар Эрон /
Бояд кдйд намуд, ки дар самти пешравии ик,тисодиёти Эрон
тараккиёти сох,ахои саноати (автомобилсозй, истехсоли металхои
сиёх ва ранга, саноати сабук ва хурокворй, саноати тамоку ва
Х.к.), саноати нафту газ мавкеи мухимро ишгол менамяонд.
Дар истихрочи нафт 65 конхои тахкищпудаи
фаъолияткунанда дар хушкй ва 70 кон дар бахр мавчуд мебошанд.
Аз лщози дорогии захирахои нафт Эрон дар чахон дар чои дуюм
меистад. Аз хисоби истехсоли хачми гази табий,хам вай дар чдхои
чои намоёнро ишгол менамояд ва 1/7 хиссаи хачми умумии
истехсоли газ ба Эрон дахл дорад.
Холо дар Эрон дар самти хамкорй бо ширкатхои хоричй
дойр ба иштирок ба лоихахои инвеститсионии истихрочи нафт ва
хавасмавд намудани онхо «мукофотхо» дода мешаванд. Ин
мукофот аз тарафи ширкати хоричй дар он вакг ба даст оварда
мешавад, ки агар натичаи истихрочи нафт аз нишондихандаи дар
шартнома муайян гардида зиёдгар ичро гардад. Дар ин сурат
кисми зиёди фоидаро (аз накша зиёд ба даст омада) ширкати
хоричй сохибй мекунад. Ин усули кор аз тарафи хамкорони
хоричии Эрон пазируфта шуд ва дар кони нафти Бангисгони
Эрон татбик гардид ва хам барои ширкатхои хоричй,хам барои
иктисодиёти Эрон самараи хуб дод.
Сохаи дигаре, ки дар пешравии иктисодиёти Эрон сахми
арзанда дорад, сохаи саноати автомобилсозй мебошад. Холо дар
Эрон 12 корхонаи истехсоли автомобилхо мавчуд аст. Аз хдма
калонтаринаш корхонаи «Худру» дар Техрон мебошад. Соли 1967
дар асоси коркарди мутахассисони ин соха модели аввалини
автомобили сабукрав «Пайкон» истехсол гардид. Баъдтар дар ин
корхона намудхои дигари автомобилхои сабукрав, боркаш ва
автобусхо бо микдори калон истехсол гардиданд, ки натанхо дар
бозори дохилй, балки ба 30 давлати чахон фурухта мешаванд.
Ширкат дар 1 руз то 500 мошини навъи «Пайкон» истехсол
менамояд.
Соли 1988 ширкати «Худру» бо консерни франсавии «Пежо-
Ситроён» дойр ба хамкорй шартнома бает ва соли 1990 якумин
«Пежо-45» ва соли 1999 «Пежо-205» истехсол гардид. Пешбинй
шудааст, ки соли 2002 50 хазор дона хамин модели автомобили
202
сабукрав истехсол мегардад. Дар ин замина Эрон дар бозорй
чахонй автомобшдо мавкеи муайянро ишгол менамояд.
Хдмин тавр, дар заминаи дигаргунихои иктисодии чор-панч,
дахсолаи охир ба амал омада. Эрон аз давлати аграрй ба
мамлакати нимсаноатии замонавй табдил ёфт, ки дар он хиссаи
исгифодаи даромадхо аз нафт баланд мебошад.
1. Натичахои ислохоти иктисодй дар Эрон.
2. Дар асоси банакшагирии (накшахои 5-сола) пеш рафтани
иктисодиёти Эрон.
3. Пешравии саноати истихрочд нафт дар Эрон.
4. Пешравхш саноати сохахои гайринафтй дар Эрон.
5. Сохаи саноати автомобили дар Эрон.
МАВЗУИ 24. БРАЗИЛИЯ ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН

24.1. Омилх,ои асосии ба пешравии иктисодиёти Бразилия
мусоидкунанда.
24.2. Тамоюлхои асосй ва мушкилотхои иктисодиёти Бразилия.
24.3. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Бразилия.
24.1. Омил%ои асосии ба пешравии иктисодиёти Бразилия
мусоидаткунанда
Омилхои асосие, ки пешравии иктисодиёти ин мамлакатро
таъмин намудаанд, инхоянд:
- Меьёри пасандоз ва маблаггузорихои капиталй; ,
- Микдори калони захирахои мехнатй;
- Татбики корхои илмй-тадкикотй ва коркардхои тачрибавию
консгрукторй дар истехсолот;
Омилхои номбурдаро ба таври мушаххас дида мебароем.
Яке аз омилхои мухиме, ки барои пешравии иктисодиёти
Бразилия накши мухимро мебозад, ин пасавдози дохилй ва
маблаггузорихои капиталй (аз хисоби сарчашмахои дохилй ва
хоричд) мебошад. Агарчанде меьёри пасандоз дар дахсолахои
охир нисбатан (бо меьёри умумичахонй) паст гардида бошад хам
(солхои 90-м - 20.8% ва солхои 2000-2004 - 20,6% МУД),
203
имконияти кисми муайяни маблаггузорихои капиталиро аз
хисоби сарчашмахои молиявии ватанй ташкил намуд. Чи тавре
кдйд гардид, ба пешравии иктисодиёти Бразилия капитали
хоричй хам васеъ истифода гардид. Ба хиссаи Бразилия 1,7%
хачми умумии маблаггузорихои мустакими хоричй рост меояд.
Маблаггузорихои хоричй ба сохахои хизмат, саноат, аз чумла,
саноати коркардкунанда васеъ истифода гардидаанд. Масалан,
дар корхонахои саноатии аз хисоби маблапузории хоричй сохта
шудаи Бразилия - 60% махсулотхои саноатии коркардшаванда, аз
чумла, 85% махсулотхои саноати автомобилй истехсол карда
мешаванд.
Омили дигаре, ки ба пешравии иктисодиёти Бразилия
мусоидат менамояд, захирахои мехнатй мебошад. Суръати
пешравии ахолии аз лихози иктисодй фаъол аз суръати афзоиши
чамъи ахолй баландтар мебошад. Яъне, ин нишондиханда
имконият медихад, ки харчй бештар кисмати фаъоли захирахои
мехнатй ба иктисодиёт чдлб карда шаванд. Дар Бразилия расман
ба маблаггузорихо барои тайёр намудани кадрхои баландихтисос,
нисбат ба маблаггузорй намудан дар сохахои мактабхои ибтидой
ва миёна диктата калон дода мешавад. Дар мактабхои миёна -
36% ва дар мактабхои олй - 9% гуруххои чавонони ба ин синну
сол мувофик чалб гардидаанд. Кисмати зиёди хурдсолон аз
оилахои камбизоат наметавонанд маълумоти миёна гиранд, 14%
ахолй бесавод мебошад.
Дар замони муосир пешравии истехсолотро бе татбики
дастовардхои потенсиали илмию техникй ба рох мондан
имконнопазир мебошад. Дар навбати худ маблаггузорй ба ин
соха талаботро ба кадрхои баландихтисос зиёд мегардонад. Ба
хиссаи Бразилия 0,7%) харочотхои умумичахонй ба корхои илмй-
тадкикотй ва коркардхои тачрибавию конструкторй рост меояд.
60% харочотхо ба ин соха аз хисоби давлат маблаггузорй карда
мешаванд. Дар мамлакат якчанд паркхои техникй фаъолият
менамоянд, ки барои татбики дастовардхои илмию техникй ба
истехсолот муосидат менамоянд.
204
24.2. Тамоющои асосй ва мушкилотщои ицтисодиёти
Бразилия
Дар миёнахои асри XX иктисодиёти Бразилия дар асоси
модели иктисодии воридотивазкунй пеш мерафт. Ва ин модел
хамчун сиёсати давлатй ба шумор рафта, аз хисоби хаматарафа
чалб намудани захирахои миллй, пешравии сохахои асосии
саноатй ва инфрасохтори истехсолот ба рох монда шуд. Дар асоси
ин модели номбурда иктисодиёти мамлакат такрибан 30 сол
фаъолият намуд. Лекин бо мурури пешравии истехсолоти чахон
ва дигаргун гаштани муносибатхои истехсолй зидциятхо ба амал
омаданд ва дигар дар заминаи ин модел пешравии иктисодиёт
таъмин карда нашуд. Таносубхои байни хочагидорихо вайрон
гашта, ба паст гаштани сифати махсулот (ва дар бозори чахон ба
фуруш нарафтани он) ва бекурбшавии пул оварда расонид. Ин
мушкилотхои ба амал омада садди пешравии иктисодиёт гаштанд
ва дар ин замина якчанд мушкилотхои ичтимой ба амал омаданд.
Дар ин зина омили мухими ислохоти иктисодй, ки ба
пешравии он мусоидат менамуд, гайридавлати гардонии
моликият мебошад. Дар натича, дар миёнаи солхои 90-ми асри
XX сохахои металургияи сиёх, истехсоли нурихои минералй,
кимиёю нафт, наклиёти рохи охан, портхо ва фурудгоххои
федералй ба моликияти хусусй табдил дода шуданд. Аз хисоби
гайридавлатй гардонии моликият зиёда аз 100 млрд. доллар асъор
ба даст дароварда шуд ва такрибан 1/3 капитали гайридавлатй
гардонида шуда (ширкатхои истехсоли) ба дасти хоричиён
гузашт.
Дар аввали асри XXI масъалаи мухими макроиктисодй дар
Бразилия ин ташкили рушди устувори иктисодиёт ва бех
гардонидани вазъияти ичтимоии ахолй ба шумор меравад. Дар ин
чода сиёсати истехсоли махсулотхои инвеститсионй, татбики
технологияхои муосир, пеш аз хама дар сохаи саноати
коркардкунанда пеш гирифта шудааст. Хдмзамон аз нав кардани
барномахои расмии тараккиёти илм, маориф ва тандурустй,
татбики барномаи боло бурдани дарачаи зиндагии ахолии
камбизоат ва аз худ намудани масохатхои беодами Шимолу
Гарбии мамлакат (Амазон) пешбинй шудааст.
205
24.5.Нащии давлат дар пешравии шдписодиёти Бразилия
Чи тавре дар чараёни мухокимаи саволя 1 баррасй гардид,
Хукумати Бразилия дар раванди халли мушкилотхои
индусгриалнкунонй кушиш менамояд, ки халли зиддияти ба
амаломадаи байни талаботхои пешравии куввахон
истехсолкунанда ва махдуд будани муносибатхои истехсолиро (аз
чумла, норасоии пасандозхои хусусиро) халлу фасл намояд. Ин
омили муайянкунандаи тараккиёти ичтимоиго иктисодии
мамлакат ба шумор меравад. Давлат «аз боло» муносибатхои
бозории капиталистиро пешниход намуда, сектори хусусиро
барои иштирок дар сохтани объектхои калони саноати хавасманд
менамояд.
Давлат накши пешбарандаи локомативи иктисодиро ичро
намуда, мустакиман ё бо роххои дигар иктисодиётро
маблаггузоря менамояд.
Дар аввали солхои 90-м корхонахои давлатй дар сохахои
базавии саноатй, аз чумла, нафту кимиё, коркарди кухй ва
хизматрасонщои коммуналй мавкеи мухимро ишгол намуда,
27%-и МУД-ро истехсол менамуданд.
Дар нимаи дуюми солхои 90-м, пас аз ташкили хаматарафаи
гайридавлатикунонй мавкеи сохибкории давлатй хело паст
гардид, корхонахои давлатй - 7% арзиши иловашударо истехсол
(дар соли 2003)менамуданд. Давлат дар сохаи истихрочи нафт, дар
пешравии кишоварзй, ки нархгузориро муайян менамояд, мавкеи
мухдш дорад, ба истехсолкунандагони махсулотхои кишоварзй
карзхои имтиёзнок медихад ва барномахои оилавиро баррасй
менамояд.
1. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Бразилия.
2. Накдш захирахои мехнатй дар пешравии иктисодиёти
Бразилия.
3. Накши пасандоз ва маблаггузорихои капиталй дар
пешравии иктисодиёти Бразилия.
4. Мушкилотхои асосии пешравии иктисодиёти Бразилия.
5. Накдш давлат дар пешравии иктисодиёти Бразилия.
206
МАВЗУИ 25. АМЕРИКАИ ЛОТИНИ
25.1. Хусусиятхои асосии модели замонавии пешравии
иктисодиёти Америкаи Лотинй.
25.2. Иктисодиёти давлатхои калони Америкаи Лотинй
25.3. Алокадои иктисодии хоричй.
25.1. Хусусиятхои асосии модели замонавии пешравии иктисодиёти
Америкаи Лотинй
Азбаски модели аввалаи давлатхои Америкаи Лотинй
(модели воридотивазкунии иктисодй) бо таъсири калони давлат
натичаи хуб надод ва солхои 70-80-уми асри XX иктисодиёти
давлатхои калони ин минтака ба бухрони иктисодй гирифтор
гашт. Дар охири солхои 80-ум ва аввали солхои 90-уми асри XX
аксари давлатхои Америкаи Лотинй дойр ба кушода гардидани
муносибатхои иктисодй (муносибатхои молиявию карзй, савдо,
гайридавлатй гардонидани моликият ва кам намудани таъсири
давлат ба пешравии иктисодиёт, дастгирии ракобат ва х к.), яъне
гузаронидани ислохоти иктисодй дойр ба устувор гардонии вазъи
молиявй ва рушди иктисодиёт шуруъ намуданд.
Бо суръати баланд гузаронидани гайридавлатикунии
моликият ба он оварда расонид, ки ин раванд (гайридавлатикунй)
дар охири солхои 90-м дар Мексика ва Бразилия ба охир расид.
Дар натича аз хисоби маблагхои ба даст омада касри бучет то 0-
2% МУД, бекурбшавии пул хам аз 44% дар соли 1995 то 10% дар
соли 1998 кам гардид. Крсми муайяни моликияти
гайридавлатигаштаро инвесторони хоричй харидорй намуданд ва
ин сабаби ворид гаштани маблапузории хоричй ба давлатхои
Америкаи Лотинй гашт. Таъсири давлат ба пешравии иктисодиёт
кам гашт ва пешравии иктисодиёт ба амал омад.
Як мушкилоти халталаби иктисодиёти давлатхои Америкаи
Лотинй,ин вазъият дар сохахои молия ва асъор мебошад. Ин
мушкилоти аз таъсири манфии модели пешина (модели воридот
ивазкунии иктисодиёт) бокй монда мебошад ва аз касри калони
баланси пардохт ва карзи берунаи аксари давлатхои Америкаи
Лотинй вобаста мебошад. Ин омил ба пешравии хам давлатхои
минтакаи Америкаи Лотинй, хам давлатхои хамкор пеш аз хама
ИМА таъсиррасон мебошад.
207
25.2. Иктисодиёти давлапщои колот Америкой Логпини
Дар байни давлатхои Америкаи Лотинй аз лихози истехсоли
хачми МУД, хамчун давлатй пешбар Бразилия (1064,5 млрд. долл
МУД дар соли 2000-м) ба хисоб меравад. Аз руи ин
нишондиханда Бразилия дар чахон дар чои И-ум (пас аз
давлатхои «8-гонаи калон», ЧМЧ ва Хдндусгон) меистад. Ба
хиссаи Бразилия - 40% масохат, 35% ахолй, 2/3 саноат ва зиёда аз
нисфи потенсиали илмию техники минтакаи Америкаи Лотинй
Дойр ба пешравии саноати Бразилия нишондщандахо оид
ба истехсоли киштихои бахрй, автомобилхо, тайёрахо, дастгоххои
коркарди метал, энергияи баркй ва хк. гувохй медиханд.
Бразилия дар чахон аз хисоби истехсоли киштихои бахрй дар чои
сеюм, аз хисоби истехсоли тракторхо дар чои панчум, аз хисоби
истехсоли техникаи харбй дар чои шашум ва аз хисоби истехсоли
автомобилхо дар чои хаштум меистад. Хдмасола дар ин мамлакат
зиёда аз 2 млн. адад автомобилхо исгехсол карда мешаванд. Ин
сохаи саноат аз тарафи истехсолкунандагони хоричй ба монанди
«Фольсваген-ду-Бразил», «Крайслер-ду-Бразил», General Motoes,
Ford, Fiat, Toyota ва х к. назорат карда мешавад.
Дар иктисодиети Бразилия мавкеи мухимро сохаи
кишоварзй ишгол менамояд. Микдори муайяни галладона,
чуворимакка ва кофе дар ин мамлакат исгехсол карда мешаванд.
Зиёда аз як аср хамчун истехсолкунандаи калони кофе дар чахон
ба шумор меравад. Хиссаи сохаи хизмат дар МУД-и Бразилия чои
аввалро ишгол намуда, бо суръати баланд пеш меравад.
Аз лихози хачм и потенсиали иктисодй дар минтака Мексика
дар чои дуюм меистад. Хдчми истехсоли МУД-аш дар соли 2000 -
880,9 млрд. долларро ташкил дод. Сохтори иктисодиёташ чунин
аст: ба хиссаи саноат - 22,4%, сохаи кишоварзй - 24,2% ва сохаи
хизмат - 53,4% МУД рост меояд. Дар саноат сохахои нав ва
навтарин пеш мераванд.
Мамлакати сеюми минтака аз руи хачми истехсоли МУД
Аргентина мебошад. Хачми истехсоли МУД-аш дар соли 2000 ба
448 млрд. доллар баробар аст. Аз руи нишондихандаи МУД ба
сари ахолй аз Бразилия ва Мексика пеш гузашта 12,1 хазор
208
долларро ташкил намуд. Давлатхои номбурда иштирокчиёни
фаъоли алокахои иктисодии хоричй мебошанд.
25.3. Алоцщои ицтисодии хоричц
Бразилия дар муносибатхои иктисодии хоричй мавкеи
мухимро ишгол менамояд. Содироти молу мавод дар соли 2001 -
58,2 млрд. долл.,воридот бошад, 58,3 млрд. долларро дарбар
мегирад. Дар хачми содирот мавкеи мухимро мошинаю дастгоххо
ва дигар намуди махсулотхои сохаи коркардкунандаи саноати
ишгол менамоянд. Хдссаи ин молхо дар арзинш содирот - 53,9%-
ро ташкил менамояд. Ин молхо дар воридот хам накрш калон
м ебозанд-76,3%.
Мексика аъзои Иттиходи иктисодии НАФТА мебошад.
Чалби (воридоти) капитали хоричй дар мамлакат такрибан 1/3
хиссаи воридоти маблаггузорихои хоричиро барои минтака
ташкил менамояд. Дар соли 2001 содироти молу мавод 158,5
млрд. доллар ва воридот бошад 176,1 млрд. долларро ташкил
намуд.
Сохахои асосии индустрияи Аргентина: саноати сабук ва
хурокворй, хамчунин мошинсозй мебошанд, ки ба содироти молу
махсулот мусоидат менамоянд.
Дар соли 2005 содироти Аргентина 40 млрд. доллар ва
воридоташ бошад, 25 млрд. долларро дарбар гирифт. Хдмкорони
хоричй дойр ба савдои берунаи Аргентина ннхоянд: дойр ба
содирот - Бразилия, Чили, ИМА; дойр ба воридот - Бразилия,
ИМА ва Олмон. Кдрзи берунаи Аргентина ба 124 млрд. доллар
баробар асг ва 60% МУД-ашро дарбар мегирад.
Саващо барои такрор:
1. Модели ик,тисодию ичтимоии замонавии пешравии
2. Гайридавлатикунонии моликият дар Америкаи Лотинй.
3. Мушкилотхои халталаб дар иктисодиети Америкаи Лотинй.
4. Бразилия хамчун давлати пешбар дар Америкаи Лотинй.
5. Алокахои иктисодии берунаи давлатхои Америкаи Лотинй
(дар мисоли Бразилия ва Мексика).
209
МАВЗУИ 26. АФРИКА ДАР ХОЧАГИИ ЧАХОН
26.1. Давлатхои нисбатан (аз лидози иктисодй) рушдёфтаи
Африка.
26.2. Баъзе давлатдои суструшдёфтаи Африка.
26.3. Сабабдои асосии акибмонй.
26.1. Давлатхои нисбатан (аз лщози икршсодй) рушдёфтаи
Африка
Чи тавре маълум аст, дар минтакаи Африка як гурух
давлатдое вучуд доранд, ки иктисодиёташон нисбатан пешрафта
мебошад. Умуман ин минтака яке аз минтакддои акнбмонда дар
чадон ба шумор меравад. Дифференсиатсия (тафрикаи)
даромаддо дар байни адолй дар ин минтака бисёр баланд
мебошад. 10% адолии бойтарин 44,7% дамаи даромаддоро дар
ихтиер доранд. Хдмзамон 36,2% адолй дар 1 руз камтар аз 1
доллар даромад ба даст меоранд ва ба кдсмати камбизоати адолй
дохил мешаванд.
Ба давлати нисбатан тараккикардаи Африка пеш аз дама
Республикаи Африкаи Чднубй (РАЧ) дохил мешавад, ки дар соли
2005 дар чадон аз руи дачми истедсоли МУД (239,1 млрд. доллар
ва ба сари адолй 12,1 дазор долл.) чои 29-умро ишгол намуд.
Суръати афзоиши МУД-аш ба 4,5% баробар аст.
Ин мамлакатро мамлакати ба индустриалй гузаранда
меноманд, чунки дар соли 2005 МУД 65,1% дар содаи хизмат,
3,4% дар кишоварзй ва 31,6% дар саноат истедсол гардид. Дар
содаи кишоварзй - 30% адолй, дар саноат - 25% ва дар содаи
хизмат - 45% адолй машгул мебошанд. Содадои асосии саноатиро
истихрочй (тилло, нукра, хром ва алмос) ташкил менамояд.
Солдои охир саноати автомобили ва коркарди метал пеш
меравад.
Новобаста ба ин пешравидо 25,2% адолй бекоронро ташкил
медиданд ва аз нисф зиёди адолиро камбизоатон ташкил
менамоянд.
Ба гуруди давлатдои нисбатан рушдёфтаи ин минтака дар
чои дуюм Алчазоир меистад. Дар соли 2004 дачми истедсоли
МУД ба сари адолй - 6600 долларро ташкил намуд. Суръати
пешравии МУД бошад - 6,1% мебошад. Хиссаи истехсоли МУД
дар саноат - 57,4%, дар содаи хизмат - 32,3% ва дар кишоварзй -
210
10,3%-ро такшил намуд. Дар сохаи аграрй - 14% ахолй, дар
саноат - 13%», бокимонда 63% дар сохаи хизмат машгул
мебошанд.
Дар чои сеюм дар ин минтакд Миср меистад. Хачми
истехсоли МУД ба 93 млрд. долл.баробар буда (чои 52-юм дар
чахон) ба сари ахолй 4000 долларро ташкил намуд. Соли 2003
МУД - 51% дар сохаи хизмат, 32% дар саноат ва 17%» дар сохаи
аграрй исгехсол гардид. Сохахои асосии иктисодиёт аз саноати
сабук ва хурокворй, хамчунин сайёхя иборат мебошад.
Дар Миср 16,7% ахолиро камбизоатон ташкил менамоянд.
10% бойтарини ахолй - 26,7% даромади умумиро дар ихтиёр
доранд.
26.2. Баъзе давлатщои суструшдёфтаи Африт
Дар холати кдсмати муайяни давлатхои Африкаро ба ин
зергурух так,сим кардан, аз тарафи СММ (Созмони миллали
муттахид), на танхо дарачаи истехсоли МУД, хамчунин
акибмонии сохтории он, аз чумла, акдбмонии сохахои кишоварзй
ва коркардкунандаи саноати ба назар шрифта шудааст. Дар ин
зергурухи (давлатхои суструшдёфта) сохаи хиссаи МУД дар сохаи
кишоварзй- 60% ва зиёдгар ва сохаи коркардкунанда камтар аз
10%-ро ташкил медихад. Яке аз давлатхои калонтарин (дар байни
давлатхои суструшдёфта) Республикаи демократии Конго
(масохдташ ба 2,3 млн. км2 ва ахолиаш дар соли 2001 - 51млн.
нафарро ташкил намуд) мебошад. Ба акибмонии он хам дар
гузашта, хам дар замони муосир «омили мустамликавй» буданаш
таъсири калон мерасонад. Дарачаи зиндагии ахолии Конго бисер
паст мебошад. Истехсоли МУД дар мамлакат ба 6,7 млрд. доллар
ва ба сари ахолй бошад ба 100 доллар баробар аст. Хамзамон,
Конго яке аз давлатхои бойтарин натанхо дар минтака, хамчунин
дар чахон ба шумор меравад. Аз хисоби истехсоли кобалт дар
чахон дар чои якум, аз хисоби истехсоли мис ва марганец дар чои
сеюм, дойр ба истехсоли калъапй, волфрам, рух, молибден, тилло,
нукра, алмос дар чои намоён меистад. Аммо сохаи
коркардкунанда дар ихтиёри капитали хоричй мебошад, 2/3
инвеститсияхоро ИМА идора менамояд. Ширкатхои трансмиллй
даромадро аз хисоби боигарихои ин давлат дар ихтиёр доранд.
211
Эфиопия - солхои охир аз хама камбагалтарин давлатхои ин
минтакд ба шумор меравад. Яке аз давлатхои мусгакили
минтакаи Африка мебошад. Ахолиаш дар соли 2001 ба 64 млн.
нафар, МУД-аш 6,7 млрд. долларро ташкил намуда, ба сари ахолй
хамагй 100 долларро дарбар мегирад.
Иктисодиёташ аз лихози захирахои минералй - нодоро ва
кишоварзйи акибмондаро (52% ахолй дар он машгул аст) дарбар
мегирад. Сабаби асосии акибмонии ахолй аз он иборат аст, ки дар
ин мамлакат хдма вакт чангхои гражданй, кабилагй чой доранд,
ки ба ин давлати акибмонда боз зарархои калони иктисодй зам
менамоянд.
Малй - масохаташ ба 1,2 млн. км2, ахолиаш дар соли 2001 ба
11 млн. нафар баробар буда, МУД-аш 2,6 млрд. долларро ва ба
сари ахолй 240 доларро ташкил намуд.
Кдсмати зиёди масохати Малиро биёбонхо ва нимбиёбонхо
ташкил менамоянд. Иктисодиёташ асосан аз кишоварзйи
акибмонда иборат буда, аз нисфи зиёди МУД-ро таъмин
менамояд ва дар ин соха 2/3 ахолй машгул мебошад. Дарачаи
зиндагии ахолй бисёр паст мебошад.
26.3. Сабаб^ои асосии акцбмош
Яке аз сабаби асосии акибмонй ва камбизоатии давлатхои
ин минтака дар гузашта мусгамликавй будан ва берахмона
истифода гардидани захирахои минералй ва демографии онхо
мебошад. Аз руи хисобу китоби олимон аз Африка (дар давраи
мусгамликавй будани давлатхои он) зиёда аз 100 млн. нафар
одамонро ба хотири дар дигар давлатхо истифода намудан
бурданд.
Гайр аз ин захирахои минералии дар ин минтака чой дошта,
дар байни давлатхои он нобаробар чойгир гаштаанд. К^исми
зиёди давлатхои суструшдёфта аз ин мукофоти табиат (захирахои
минералй) бенасиб мондаанд ва хиссаи калони масохаташонро
биёбон ва нимбиёбонхо ташкил менамояд. Дар ин кдсмати
биёбону нисбиёбонхо аксаран хушксолию обхезихо ба амал
меоянд, ки албатта ба пешравии иктисодиёт бе таъсир
намемонанд.
Боз ба болои ин омили номатлуб, ки садди рохи пешравии
иктисодиёти ин зергурух гардидаасг, суръати бехад баланди
212
афзоиши ахолй (нисбат ба суръати пешравии иктисодиёт) зам
1. Давлатхои нисбатан рушдёфта дар минтакди Африка.
2. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Республикаи
Африкаи Ч,анубй (РАЧ,).
3. Тавсифоти умумии пешравии иктисодии Алчазоир ва Миср.
4. Давлатхои суструшдёфта дар Африка.
5. Сабабхои асосии акибмонии давлатхои суструшдёфтаи
Африка.
Адабиёт: 13 (сах. 577-590); 11 (сах. 36-38); 22 (сах. 397406)
МАВЗУИ 27. МАМЛАКАТДОИ БА ИКТИСОДИ БОЗОРИ

ГУЗАРАНДА
27.1. Консепсияхо ва самтхои ислохоти системавй.
27.2. Сохахои асосии ислохоти системавй.
27.3. Ташаккули сохтори нави иктисодй ва ислохот дар сохаи
ичтимоиёт.
27.1. Консепсияхо ва самтхои ислохоти системавй

Дар зергурухи давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда
ислохоти системавй, яъне гузаронидани ислохот дар чдраёни
гузаштан аз як системаи иктисодию ичгимой (аз тарзи
иктисодиёти банакшагирию фармондехй) ба системаи
муносибатхои бозорй бо роххои гуногун ташкил мегардад.
Бояд кдйд намуд, ки назарияи ба иктисодиёти бозорй
гузаранда ва усулхои татбики ислохоти системавй то солхои 50-
уми асри XX на дар чахон ва на дар доираи мамлакатхои
сотсиалистй тахкик нагардидааст. Факдт дар давлатхои Аврупои
Марказию Шаркй дар солхои 60-м-80-ми асри XX (аз чумла, дар
Югославия ва Мачористон) оид ба имконияти гузаронидани
ислохоти сотсиализм бо роххои татбик намудани гояхои иктисоди
бозорй (аз хисоби тачрибаи бадастовардаи давлатхои номбурда
дар ин cam ) ба миён омад. Тачрибаи ин давлатхо баъдгар дар
ЧМ Ч ва Ветнам истифода гардид.
213
Дар тачрибаи хочагидории ин давлатхо ду консепсияи
гузариш ба иктисодиёти бозорй (эволютсионй ва радикалй) чой
дорад.
Консепсияи эволютсионии гузариш бо роди охиста ва пай
дар пай ба муносибатхои иктисодии бозорй гузаштан такя
менамояд. Дар натича як мухлати муайяндам механизми
рохбаринамой ва фармондехй (алалхусус дар сектори
давлатй),хам механизми муносибатхои бозорй дар якчоягй
фаъолият менамоянд. Хдмчунин аз байн бурдани механизми
аввал охисга-охисга ичро мегардад. Бартарии ин самти гузариш
аз иктисоди банакщагирию фармондехй ба иктисодиети бозорй
дар он асг, ки ба пастравии трансформатсионй (паст гардидани
сатхи истехсоли МУД дар солхои аввали ислохот) рох дода
намешавад.
Камбудии ин самт дар он аст, ки давраи гузариш ба
муносибатхои иктисодии бозорй, муддати бештарро талаб
менамояд.
Консепсияи пай дар паи эволютсионии гузариш ба
муносибатхои бозорй дар ^М Ч (Чумхурии мардумии Чин)
татбик мегардад ва таъсири ин консепсия дар дигар давлатхо:
Вентам, БелоРоссия, Туркманистон, Узбекистан ва Точикистон
чой дорад.
Консепсияи радикалии гузариш ва бо рохи тез ва
хаматарафа гузаронидани ислохоти иктисодии сисгемавй татбик
мегардад. Гузариши радикалй пеш аз хама ба рохи бо тезй
ивазкунии банакшагирии марказонидашуда бо усулхои
иктисодии танзим (алахусус дар муносибатхои молиявию пулию
карзй ва андбзбандию бучавй), хамчунин базудй озод намудани
нарххо ва савдои дохилию беруна такя менамояд. Бартарии ин
консепсия - дар мухлати кутох сохтани иктисодиёти бозории
муосир мебошад. Камбудиаш аз он иборат аст, ки дар давраи
гузариш (мухлати кутох) аксари нишондихандахои иктисодй бо
суръати тез паст мераванд, ки ин ба зиёд гаштани хиссаи бекорон
ва паст гардидани зиндагии ахолй (алалхусус дар давраи гузариш)
меоварад.
214
27.2. Сохахои асосии ислохоти системавй
Аз назарияи иктисодиёти гузаранда бармеояд, ки содадои
ассюии ислохоти иктисодй чунинанд: кушода гардидани хаёти
хочагидорй, ба род мондани институтдои нав (ба чои институтхои
куднаи институтсионалй), ташаккули сохтори содавй ва
иктисодиёти кушод, гузаронидани ислохот дар содаи ичтимоиёт.
Кудоша гардидани хаёти хочагидорй пеш аз дама кам
гардидани таъсири давлатро дар хаёти хочагидорй дарбар
мегирад. Барои ба род мондани ин омил масъаладои зерин даплу
фасл мегарданд:
- Банакдцагирии давлатии директивй (ичрои датмии он дар
дамаи содадои иктисодиёт) аз байн бурда мешавад ва содаи
истифодаи он кам мегардад;
- Танзими давлатии иктисодиёт, асосан бо роддою усулдои
щтисодй ба род монда мешаванд, алалхусус бо роддои
андозбандию харочотдои бучавй, меъёри бадисобгирй ва
курби асъор;
- Монополияи давлат дар аксари содадои иктисодиёт аз байн
бурда мешавад;
- Микдори нарддои аз тарафи давлат танзимшаванда маздуд
мегардад;
- Сиёсати дастгирии рак,обат пеш бурда мешавад.
Ба чои институтдои куднаи институтсионалй, аз чумла,
инсгитутдои нави муносибатдои бозорй, ба род монда мешаванд:
- Пеш аз хама системаи нави цонунгузорй, аз чумла (кодекси
гражданй) ба род монда мешавад;
- Института моликияти хусусй;
- Института дастгирии рак,обат;
- Одоби хочагидорй дар давраи нави муносибатдои бозорй.
27.3. Ташаккули сохтори нави икршсодй ва ислохот дар со%аи
ицтимоиёт
Ташаккули сохтори нави хочагидорй ва иктисодиёти тарзи
кушода ба он водор месозад, ки дар шароити аз байн бурдани
банакшагирии директивй, зарурияти дастгирии содадо, ки ба
талаботи бозори дохшш ва беруна равона дастанд, (дамчунин аз
байн рафтани содадои зиёновар) ба амал оянд. Ислодот дар содаи
215
ичтимоиёт, пеш аз хдма аз гузаронидани ислохоти иктисодй дар
системаи нафакд, системаи сугургаи х,атмии тиббй, таъминоти
маишй, хочагии комуналй, маорифро дарбар мегирад. Дар
чараёни гузаронидани ин ислохот бояд аз тачрибаи давлатхои
рушдёфта истифода карда шавад.
1. Консепсияхо ва самтхои ислохоти системавй дар давлатхри
ба ик,тисоди бозорй гузаранда.
2. Консепсияи эволютсионии гузариш ба иктисоди бозорй.
3. Консепсияи радикалии гузариш ба иктисодиёти бозорй.
4. Сохахои асосии ислохти системавй.
5. Ислохот дар сохаи ичтимоиёт.
Адабиет: 13 (сах,. 600-610); 15 (сах. 451-462)
МАВЗУИ 28. И ТТЩ О Д И ДАВЛАТДОИ МУ СТАВИЛ (ИДМ)

ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН
28.1. Баъзе хусусиятхои хоси давраи гузариш ба икхисоди
бозорй дар давлатхои ИДМ.
28.2. Ислохоти иктисодй дар сохаи савдои беруна.
28.1. Баъзе хусусиятхои хоси давраи гузариш ба ищписоди бозорй

дар давлагщои ИДМ
Чи тавре кайд гардид, дар давлатхои собик Иттиходи
Шуравй, хозира ИДМ-и ба муносибатхои иктисодии бозорй
гузаранда шартхои аввалдарача, аз чумла, дарачаи таъмин будан
аз захирахои табий, чойгиршавии чугрофй ва системаи
коммуникатсияи накдиётй, дарачаи тараккиёти иктисодию
ичтимой, фаркдяти маданию фархангй, дарачаи пешравии
сохахои хизматрасонии ичтимой, квалификатсияи кувваи кори,
сохтори иктисодиёт гуногун буд ва ин давлатхо байни якдигар
алокэхои зичи иктисодй доштанд ва аз лихози пешравии хамаи
пахдухои хайёти чамъиятй бо хам пайваста ва аз якдигар вобаста
буданд. Масалан, Чумхурии Точикистон хам аз лихози
коммуникатсияи накдиётй ва аз роххои бахрии байналмилалй дар
масофахои дур вокеъ буданаш, хам дарачаи пешравии иктисодию
216
ичтимой, дам сохтори иктисодиёт ва дигар нишондидандахои
ик,тисодию ичгимоии дар боло зикр гардида ба куллй аз дигар
чумдуридои собик, шуравй фарк, менамуд. Хиссаи МУД ба сари
адолй дар Чумхурии Точикистон нисбати Федератсияи Россия 2,5
маротиба паст буд, дар Точикистон бекорй дар дамон солдо дам
чой дошт.
Яке аз омили мудиму таъсиррасоне, ки мудлати гузариши ин
давлатдоро (давлатдои ИДМ-ро) ба муносибатдои иктисоди
бозорй муайян менамояд ин бо дам вобастагии иктисодии ин
давлатдо ва канда шудани риштадои иктисодй дар байни ин
давлатдо мебошад. Иттидоди Шуравй дамун комплекси ягонаи
дочдгидорй тараккй менамуд ва чумдуридо шохадои онро ташкил
менамуданд. Аз берун факат як диссаи ками мадсулот, ки дар
додили ин комплекс истедсол намегардид, ворид мегардид. Дар
натича дарачаи бо дам пайвастагй ва аз якдигар вобастагии
иктисодй бисёр баланд ва мустадкам буд. Зиёда аз 1/3 диссаи
мадсулотдои истедсолшавандаи ин чумдуридо ба дигар
чумдуридои шуравй содир мегашт ва такрибан дамин кадар
(датто зиёдгар) (боз аз чумдуридои собик шуравй)ворид мегашт.
Таксимоти меднат натандо дар сатди истедсоли ин ё он мадсулот
(дар байни чумдуридо) чой дошт, датто дар кооператсияи
технологи, вакте, ки кисматдои муайяни дастгоду маводдо дар
чумдуридои гуногун истедсол мегардид, дамчун алокадои
кооператсионй ба кор бурда мешуд.
Холо аксари ин алокадои иктисодии пеш чой дошта аз байн
рафтанд ва купли кордонадои бо дам алокддои кооператсионй
дошта (дар аксари чумдуридои собик Шуравй, ба гайр аз Россия,
Украина, Кдзокдстон) аз кор монданд, дасттоддои технологии
ондо дам аз лидози маънавй, дам аз лидози модцй фарсуда шуд ва
кобйлияти истедсолиашро гум намуд. Барои ба кор даровардани
ин кордонадо, дар ин самт ё дар самти дигар, алокадои нави
кооператсионию технолога (бо давлатдои хоричии наздик ва дур)
пайдо кардан ва бо дасттоддои замонавии теднологй
тачдизонидан лозим меояд. Ва албатта ин фаъолият мудлати
дароз, харочотдои калон ва муносибатдои нави бозориро такозо
менамояд, ки сабаби дароз кашидани мдулати гузариш мегардад.
217
28.2. Ислохоти икршсодй дар сохаи савдои беруна
Дар мачмуи муносибатдои байни давлатдои Иттидоди
давлатдои мустадил (ИДМ) чои якумро муносибат дойр ба савдои
беруна ишгол менамояд. Чунки савдои беруна (барои дарчй
бештар содир намудан равона мебошад), пешравии содадои
истедсолиро (аз чумла, содадои истедсолии ба воридот равона
гардидаро) давасманд мегардонад. Тачрибаи давлатдои Иттидоди
Аврупо нишон дод, ки мадз зиёд гардидани доду гирифти
мадсулотдои истедсолгардида хавасмандии пешравии
иктисодиёти миллй гардидааст.
Пас аз пош хурдани собик Иттидоди Шуравй, тачриба
нишон дод, ки собик; чумдуридои Шуравй доло дар бозори чадон
ракобатпазир гапгга наметавонанд ва дамкорони асосии ондо, ки
муносибатдои савдои берунаро дастгирй менамяонд, индо
дамсоядои наздики ондо, давлатдои ИДМ мебошанд.
Хдмзамон якчанд сабабдои дакдке вучуд доранд, ки пеши
роди пешравии муносибатдои тичоратиро дар байни чумдуридои
собик шуравй мегиранд. Ислодотдо суст пеш мераванд,
иктисодиётдо дар дарачаи кисман будронй ва кисман дар долати
аз будрон баромадан кдрор доранд, кобилияти даридории ин
давлатдо кам ва карздои берунаашон афзун мегардад. Аз дисоби
акибмонии технолога молдои истедсолгардида бо сифати на он
кадар баланд ба бозори чадон ворид мегардад, ондо дар бозори
дохилй бо нархдое фурухта мешаванд, ки ба нархдои чахонй
баробар дастанд. Бинобар ин дар бозори дохилй бештар молдои
нисбатан арзону босифати дар давлатдои хоричии дур истедсол
гардида ба фуруш мераванд.
Дар баробари ин озод гаштани савдои хоричй, ба ин содаи
фаъолият, субъектдоеро (давлатдои собик шуравиро) ворид
намуд, ки дар ин сода на тачрибаи кофию доншни махсус доранд,
на кафолати бонкй ва сугуртакунонй ба таври бояду шояд ба род
монда шудааст ва гайра. Бинобар ин ояндаи пешравии савдои
хоричй байни давлатдои ИДМ факдт дар долати даллу фасли
камбудидои дар боло зикргардида имконпазир мебошад.
Гарчанде нишондихдндадои дамкории байни давлатдои ИДМ,
нисбат ба нишондидандадои дигари гуруддои иктисодй пасттар
бошад дам, тамоюли пешравй, аз соли 1995 инчониб дар байни
давлатдои ИДМ мушодида карда мешавад. Масалан, дар
218
давлатхои ИДМ хиссаи гардиши савдои муштарак такрибан 20%,
дар НАФТА - тацрибан 50% ва дар ИА - зиёда аз 60%-ро ташкил
медихад. Сабаби паст будани ин нишондаханда, пеш аз хама дар
Чой надоштани координатсияи фаъолияти иктисодии берунй,
сиёсати андозбандй ва механизми масъулиятнокй барои ичрои
шартномахои байни давлатхои ИДМ басгашуда мебошад.
1. Хусусиятхои хоси давраи гузариш дар Иттиходи давлатхои
мустакдл (ИДМ).
2. Таксимоти мехнат дар байни давлатхои собик Иттиходи
Шуравй.
3. Муносибатхои иктисодии савдои беруна дар давлатхои
ИДМ.
4. Монеахои асосй дар пешравии муносибат'хо дойр ба савдои
беруна дар давлатхои ИДМ.
5. Озод гардонидани савдои хоричй дар давлатхои ИДМ.
Адабиёг: 13 (сах- 657-670); 15 (сах- 456-462)
МАВЗУИ 29. ФЕДЕРАТСИЯ И РОССИЯ ДАР ХОЧАГИИ

ЧАДОН
29.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Россия.
29.3. Мавкеи Россия дар хочагии чахон.
29.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Россия

Федератсияи Россия хам аз лихози масохат хам аз хисоби
дороии захирахои табий калонтарин давлатй чахон ба хисоб
меравад. Масохати он 12,7% хдссаи заминро ташкил медихад ва
дар он 2,2% ахолии чахон истикомат менамояд. Федератсияи
Россия (соли 2004) 1,4-2,5% махсулоти умумии дохилии чахониро
исгехсол намуд. Аз лихози дарачаи тараккиёти иктисодй ба
гурухи давлатхои даромади аз миёна паст дошта дохил мешавад.
Россия хама вакт дар хочагии чахон мавкеи мухимро ишгол
менамуд. Мамлакате, ки дорой захирахои бои минерал® ва
потенсиали исгехсолию илмй аст, бояд дар хочагии чахон ва
219
муносибатдои иктисодии байналхъалкд яке аз
муайянкунандагони пешравии он бошад. Х,оло Федератсияи
Россия дар давраи гузариш ба муносибатхои иктисодии бозорй
карор дорад ва мушкилотдои дар пеш истодаи иктисодиро бояд аз
cap гузаронад.
Барои дар хочагии чадон мавкеи устувор пайдо намудани
Россия омилдои зерин мусоидат менамоянд:
- Чой допггани захирадои табий;
- Кадрдои баландихтисос, ки барои татбики технологиядои
навтарин дар истедсолот ва системаи идоравй кобилият
доранд;
- Чой доштани бозори калони дохилй;
- Раванди гайридавлатикунонй ва иштироки маблаггузорони
хоричй дар он;
- Имконияти калони Федератсияи Россия дар бозори чадон;
- Хавасмандии ширкатдои трансмиллй барои иштирок дар
бозори Россия;
Дар навбати худ боз мушкилотдое дастанд, ки бе даллу
фасли ондо суръати дилходи пешравии иктисодиёти мамлакат ба
даст оварда намешавад.
29.2. Мушкилотдои пешравии иктисодиёт
Ба даст овардани истикдолият дар Россия ва собик
Чумдуридои Шуравй системаи ягонаи иктисодиро аз байн бурд.
Доду гирифти иктисодй байни давлатдои собик Шуравй бисёр
сусг гашт ва раванди баркарор намудани алокддои устувори
иктисодй дар байни ин давлатдо дарозмуддат мебошад ва тандо
дар долати ба эътидол омадани иктисодиёт, истифодаи
самараноки накдиёт ва алокд, коркарда баромадани меъёрдои
ягонаи накдиётй дар байни ин давлатдо дам ба пешравии
иктисодиёти Россия, дам дигар давлатдои аъзои ИДМ мувофшди
матлаб аст. Яъне, яке аз омили мудими пешравии иктисодиёти
Федератсияи Россия ин ба таври бояду шояд ба род мондани
алокддои иктисодии он бо давлатдои ИДМ мебошад. Ин омил
дам барои васеъ гардонвдани доираи бозори Федератсияи Россия
бо давлатдои дамсоя, дам барои самаранок истифода гардидани
захирадои маводию демографй ва потенсиали илмию техникй
муосидат менамояд.
220
Боз як мушкилоти дигаре, ки холо садди роди пешравии
иктисодиёти Федератсияи Россия мегардад, ин гардиши асъори
хоричй (доллари ИМА) дар системаи хочагидории он мебошад.
Холо дачми долларе, ки дар дасти ахолй мебошад, кдриб ба дачми
асъори (рубли) Россия баробар мебошад. Асъори хоричй на факат
вазифаи пасандозро ичро менамояд, вай дамчунин воситаи доду
гирифти муносибатдои пулиро ичро менамояд. Ин устувории
асъори миллиро бардам мезанад ва ба пешравии иктисодиёт
зарари калон меоварад.
29.3. Мавцеи Россия дар хоцагии цах;он
Тамоюлдбй пешравии иктисодиёт дар солдои 90-ми асри XX
мавкеи Россияро дар хочагии чадон дигаргун намуд. Хиссаи
Россия дар хочагии чадон аз 6% дар соли 1990 то 2,5% дар соли
2004 кам гардид. Хиссаи МУД ба сари адолй дар дамин соли 2004
нисбат ба соли 1990 дамагй 54%-ро ташкил намуд.
Аз руи дачми истедсоли МУД Россия дар чадон доло чои 13-
умро ишгол менамояд.
Дар бозорй чадон Россия яке аз истедсолкунандагони ашёи
хоми минералй ба шумор меравад. Дар хочагии чадон
Федератсияи Россия 28% истихрочи гази табий, 14% ангишт, 11%
нафтро таъмин менамояд. Яке аз истедсолкунандагони калони
алмосдо (1/5 диссаи истедсоли чадонй) ба шумор меравад. Хам дар
ин мамлакат кисмати муайяни алюминий, платина, энергияи
баркй, металдои сиёд, чуб ва масоледи чубй, донагидо, нуридои
минералй ва д.к. истедсол мегарданд, ки дар хочагии чадон накши
мудимро мебозанд.
1. Мавкеи Россия дар хочагии чадон.
2. Омилдои асосие, ки мавкеи Россияро дар хочагии чадон
устувор мегардонанд.
3. Мушкилотдои пешравии иктисодиёти Россия.
4. Таъсири асъори хоричй (аз чумла, доллари ИМА) ба
пешравии иктисодиёти Федератсияи Россия.
5. Тамоюли пешравии иктисодиёти Россия дар хочагии чадон.
23 (сад. 290-307)
221
МАВЗУИ 30. ТОЧИКИСТОН ДАР ХОЧАГИИ ЧАДОН
30.1. Баъзе мулохизахо дойр ба мусбй кардани баланси
пардохт ва зиёд гардонидани хиссаи содирот нисбат ба
воридот.
30.2. Хдмкорихои иктисодии хоричии Чумхурии
Точикистон.
30.1. Баъзе мулоз;изах;о дойр ба мусбй кардани балансы пардохт ва
зиёд гардонидани хиссаи содирот нисбат ба воридот
Тахлили фаъолияти иктисодии хоричии Чум^урии
Точикисгон нишон медихад, ки чанд сол боз баланси пардохти
мамлакат манфй мебошад ва албатта ин нишондиханда ба
пешравии иктисодиёт бетаъсир намемонад. Ин чо як саволи
холисона ба миён меояд. Чи бояд кард, ки хамин баланс мусбй
гардад? Аз назари мо чавоб ба ин савол чунин аст. Аз сабаби он,
ки дар соли 2010 кисмати асосии маводхои содиротиро металхои
камкдмат (алюминий) ва маводхо аз онхо (63,4%) ва махсулот ва
маводхои нассочй (19,5%) чамъ 82,9%-ро ташкил доданд, мо бояд
оиди тагйир додани сохтори содиротии ин маводхо, боло бурдани
сифати ощо, ракобатпазир гардонидани онхо дар бозори чахон
ва нисбатан устувор гаштани нархи онхо фикру
мулохизахоямонро пешкаш намоем.
Масалан, нархи чахонии алюминий аз аввали соли 2010 бо
сабаби зиёдшавии талабот ба он, мунтазам боло рафгааст. Тибки
баходахии баъзе коршиносони байналмилалй, истеъмоли чахонии
метали алюминий аз соли 2010 инчониб такрибан хар сол 5-8%
меафзояд, ки ин омил ба болоравии нархи он мусоидат менамояд.
Дар соли 2010 нархи содироти алюминийи точик нисбатан
устувор буд ва аз 2041 доллари ИМА (барои як тонна) дар мохи
феврал то ба 2324 доллар дар мохи апрел тагйир ёфт. Нархи
миёнаи он дар нимсолаи аввал нисбат ба хамин давраи соли
гузашта якчанд нишондиханда боло рафга, 2146 доллари ИМА-ро
ташкил намуд. Яъне, ин мисолро мо барои он овардем, то ки
бубинем нархи ин мавод дар бозори чахон хама вакт
тагйирёбанда буда, аз бисёр омилхо (пеш аз хама сифати он,
микдори он дар бозори чахон ва талаботи он) вобаста мебошад.
Барои он ки сифати онро хама вакт ба дарачаи талаботи
стандарта байналмилалй нигох дорем, пеш аз хама мо бояд
алюминийи точикро дар асоси техникаю технологияи пешкадами
222
дозиразамон истедсол намоем ва дамеша дар асоси навоваридои
теднологиядои(бо суръати баланд пеш рафтаи) муосир дар асоси
модернизатсиякунии раванддои технологии истедсоли алюминий
маводдои тайёр ва акалан нимтайёрро дар заминаи ашёи хоми
алюминий (вобаста ба талаботдои бозорй додилй ва беруна)
истедсол намуда, ба фуруш пешкаш намоем.
Сеюм, бояд партовдои технологии онро (ба кадри имкон)
даматарафа истифода намоем, ки ин омил дам ба самаранокии
истедсолии он мусоидат менамояд.
Дойр ба боло бурдани нарх ва сифати махсулотхои нассочй,
дамин нуктаро кдйд намудан меходам, ки мо бояд бештар дачми
истедсоли пахтай мадиннахро (алалхусус дар води Вахш) ба род
монем (ки ин навъи нади пахта дар бозорй чадон талаботи зиёд
дорад ва нархи устувор дорад) ва кушиш намоем ба чои нахи
пахтаро ба бозорй чадон содир намудан, дар чй бештар
мадсулотдои нассочии тайёри баландсифат пешнидод намоем. Ин
омил дар навбати худ ба мо имконияти ба даст овардани саддо
чойдои нави корй ва даромади иловагии асъори хоричиро
фародам меорад.
30.2. Хамкорщои ицтисодии хориции Чумхурии Точикистон
Бо дасггирии молиявии Хукумати Чумхурии Точикистон як
катор чаласадои комисиядои байнидукуматй оид ба масъаладои
тичоратию иктисодй бо кишвардои хоричии дуру наздик,
инчунин 24 ноябри соли 2010 дар шадри Женева чаласаи 5-ми
гуруди корй дар хусусй воридшавии Чумхурии Точикистон ба
Созмони умумичадонии савдо гузаронида шуданд ва дар онхо бо
дарназардошти манфиатдои иктисодии чумдурй масъаладои
мухталифи дорой манфиати мутакобила мавриди баррасй кдрор
гирифтанд. Дар самти мулокотхои дучониба дар доираи Созмони
умумичадонии савдо гуруди кории машваратии марбут ба
воридшавии Чумдурии Точикистон ба Созмони умумичадонии
савдо ба як катор пешравидо ноил гардид. Аз чумла, бо Ч^опон,
Канада, Чумдурии Доминикан, Эл-Салвадор, Гондурас ва Тайван
мувофика ба даст омад, ки баъди аз чониби Точикистон баррасй
ва маъкул донистани дархостдои охирини ондо, ин кишвардо
омодаанд, ки мулокотро мусбй анчом диданд. Вазорати рушди
иктисод ва савдои Чумдурии Точикистон инчунин дар баррасии
масъаладои дорой хусусияти дамкоридои бисёрчонибаи
Чумдурии Точикистон дар доираи Созмондои байналмилалй ва
минтакавй, аз чумла, Созмони дамкоридои иктисодй (ЭКО),
223
Созмони хдмкории Шанхай, Иттидоди Давлатдои Мустакил,
Иттидоди иктисодии Аврупову Осиё фаъолона иштирок карда,
дар мавриди зарурат сари вакт дархосгу пешнидодоти дахлдорро
ба Хукумати Чумдурии Точикистон ирсол намудаасг, ки ба
рушди ояндаи дамкоридои мамлакат бо ин созмондои бонуфузи
байналмилалй мусоидат мекунад.
Барои пешравии ояндаи муносибатдои иктисодии хоричии
Точикистон бо давлатдои дамсоя кушодани нуктадои нави
тичоратии наздисардадй бисёр мудим аст. Дар соли 2011 дар
назар аст, ки таъсис ва кушодани нуктадои наздисардатй дар
нодияи Чиргатол бо Чумдурии Кдргизистон, дар нодиядои
Панчакент, Масчод, Нов ва Конибодоми вилояти Сугд ва нодияи
Турсунзода бо Чумдурии Узбекисгон, дар нодияи Хдмадонй,
Шуробод ва дедаи Кокули нодияи Фархори вилояти Хатлон бо
Чумдурии Афгонистон ба расмият дароварда мешаванд.
Фаъолияти нуктадои тичоратии наздисардадй дар нодиядои
наздисардадии Чумдурии Точикистон барои васеъ намудани
робитадои иктисодию тичоратй дар асоси манфиатдои
мутакобила, рушд ва тадкими минбаъдаи муносибатдои
тичоратию иктисодй ва дустонаи байни Чумдурии Точикистон ва
давлатдои дамсоя нигаронида шудааст ва Вазорати рушди
иктисод ва савдои Чумдурии Точикистон омода аст тамоми
имкониятдоро чидати дар сатди зарурй ва чавобгу ба меъёрдои
байналмилалй ташкил намудани нуктадои тичоратии бозордои
наздисардадй дар гузаргоддои Чумдурии Точикистон бо
давлатдои дамсоя истифода кунад.
Хамин тавр, аз навипггадои боло бармеояд, ки дар ояндаи
наздик доираи дамкоридои иктисодии Точикистон бо давлатдои
хоричии дуру наздик васеъ ва мавкеи он дар бозори чадон
мустадкамтар мегардад.
1. Сабабдои асосии манфй будани баланси пардохт дар
гардиши савдои хоричии Чумдурии Точикистон.
2. Пешнидоддо дойр ба мусбй гардонидани баланси пардохт.
3. Хдмкоридои иктисодии доричии Чумдурии Точикистон.
4. Мулокотдо дойр ба ворид гардидани Точикистон ба
Созмони умумичадонии савдо.
224
IV. ТЕСТХО
1. Максади омузиши фанни «Иктисодиёти чахон» аз чй иборат
аст?
а) Пайдо намудани тафаккури умумй;
б) Пайдо намудани тафаккури дакик;
в) Донистани анъанадо, тамоюлхо,иборахо ва конуниятхо дойр
ба пешравии хочагии чахон;
г) Донистани як равняй мухими иктисодиёти чахон.
2. Оё фанни «Иктисодиёти чахон» бо дигар фанхои тахассусй
алокаманд хает ё не?
а) Ин фани мусгакил мебошад;
б) Ин фан барои гирифтани маълумоги умумй равона
гардидааст;
в) Ин фан бо хама фанхои дигари тахассусй алокаманд аст;
г) Ин фан бо фанхои дигаритахассусй алока надорад.
3. Иборахои «Иктисодиёти чахон», «Хочагии чахон», «Хочагии
умумичахонй» аз якдигар фарк доранд ё не?
а) Фаркияти калон доранд;
б) Инхо синонимхо мебошанд;
в) Ягонфаркнадоранд;
г) Ин иборахо маънохои гуногунро ифода менамоянд.
4. Ибораи «Иктисодиёти чахон» аз ибораи «Муносибатхои
иктисодиёти байналхалкй» чй фарк дорад?
а) Ягон фарк надорад;
б) Фарки калон дорад;
в) Агар ибораи «Иктисодиёти чахон» тарзи хочагидориро
ифода намояд, ибораи «Муносибатхои иктисодиёти
байналхалкй» назарияхоро дойр ба хочагии чахон
меомузонад;
г) Ин иборахо маънои якхела доранд.
5. Мохияти «Иктисодиёти чахон» ба маънои васеъаш чиро
ифода менамояд?
а) Ч,амъи хочагии чахонро;
б) Танхочамъи хочагихои мамлакатхои рушдёфтаро;
в) Чдмъи хочагихои давлатхои ру ба тараккиро;
г) Чдмъи хочагихои давлатхои рушдёфта ва ру ба тараккиро.
225
6. Мохияти «Иктисодиёти чадон» ба маънои махдудгардидааш
чиро ифода менамояд?
а) Х^амаи ширкатдои трансмиллии чадонро дарбар мегирад;
б) Хамаи иттидодиядои интегратсиониро дарбар мегирад;
в) Тандо кцсмати он хочагидои давлатдои чадонро, ки бо
хочагии чадон сару кор доранд;
г) Баъзе падлудои хочагидории давлатдои чадонро ифода
менамояд.
7. Максади асосии хочагии чадон аз чй иборат асг?
а) Аз истедсоли мадсулот;
б) Аз истедсоли мадсулот ва хизмат;
в) Аз истедсоли техникаю технологаяи нав;
г) Аз конеь гардонидани талаботи инсон.
8. Барои чй дочагии чадонро як системаи ягонаи иктисодй
меноманд?
а) Барои он, ки иктисодиёти дамаи давлатдои чадон ба дам
таъсиррасон ва пайваста мебошанд;
б) Барои он, ки системаи дочагидорй мебошад;
в) Барои он, ки дар ин система накши давлатдои рушдёфта
баланд мебошанд;
г) Барои он, ки дар ин система механизмдои ба дам таъсиррасон
чой доранд.
9. Барои чи хочагии чадонро категорияи таърихй меноманд?
а) Барои он, ки тараккиёти он дар дар давраи таърихй бо дачм
ва дарачаи муайяни истедсолй хос аст;
б) Барои он, ки ин ибораи таърихй мебошад;
в) Барои он, ки пешравии он таърихи калонро дарбар мегирад;
г) Барои он, ки дар он баъзан падлухои таърихй дам чой доранд.
10. Барои чй дочагии чадонро категорияи иктисодиёти сиёсй

мешуморанд?
а) Барои он, ки дар он падлудои сиёсй чой доранд;
б) Барои он, ки пешравии вай дар асоси конуну категориядои
иктисодиёти сиёсй ташкил мегардад;
в) Барои он, ки иктисодиёти сиёсй яке аз илмдои мудим аст;
г) Барои он, ки аклда аз тарафи олимон пешкаш гардидаасг.
11. Чанд гуруди субъектдои хочагии чадон чой дорад?
226
а) Якчанд гурух;
б) Цугурух,;
в) Се гуру*;
г) Чор гурух.
12. Кадом гурухи шахсони алохдда субъекта хочагии чахон
шуморида мешаванд?
а) Он шахсоне, ки хавасмандии иктисодиашон дар бозори чахон
ба даст оварда мешавад;
б) Он шахсоне, ки ба сохибкорй машгул хасганд;
в) Он шахсоне, ки дар хоричи мамлакат бо сохибкорй машгул
хастанд;
г) Он шахсоне, ки аз фанни щтисодиёти чахон огох хастанд.
13. Субъектхои хочагии чахон дар бозори дохилй фаъолият
карда метавонанд ё не?
а) Xia;
б) Не;
в) Инхо бояд факат дар хочагии чахон фаъолият намоянд;
г) Инхо сохибкорони дарачаи байналмилали мебошанд ва
факдт дар бозори чахон доду гирифт менамоянд.
14. Резидент кист?
й) Ин шахрванди хамон мамлакат мебошад;
б) Ин шахсест, ки хавасмандии иктисодиаш дар хамин давлат ба
Чо оварда мешавад;
в) Ин шахрванди хоричй мебошад;
г) Ин шахрванди мамлакат, ки берун аз марзи он истикомат
менамояд.
15. Гайрирезидент кист?
а) Шахсе, ки хавасмандии иктисодиаш берун аз марзи мамлакат
ба чо оварда мешавад;
б) Шахсест, ки хавасмандии иктисодиаш дар дохили хамин
давлат ба чо оварда мешавад;
в) Шахрванди хоричй;
г) Шахрванди ватанй.
16. Дар асоси дарачаи таракдиёт давлатхои чахон ба чанд гурух
Чудо карда мешаванд?
а) Ба якчанд гурух;
б) Ба ду гурух;
227
в) Ба се гурух;
г) Ба чор гурух.
17. Ба гурухи давлатхои ру ба таракдД чанд давлати чахон шомил
асг?
а) 200 давлати чахон;
б) 150 давлати чахон;
в) 170 давлати чахон;
г) 140 давлати чахон.
18:Гурухи давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда чанд давлати
чахонро дарбар мегирад?
г) 29 давлати чахон.
19. Бонки умумичахонй дар асоси дарачаи даромад ба сари ахолй
давлатхои чахонро ба чанд гурух чудо менамояд?
а) Баякчанд гурух;
б) Ба чор гурух;
в) Бапанч гурух;
г) Басе гурух.
20. Ба сари ахолии гурухи давлатхои дарачаи пасти даромад
дошта чанд доллари ИМА рост меояд?
а) Камтар аз 555 доллари ИМА;
б) Камтар аз 655 доллари ИМА;
в) Камтар аз 755 доллари ИМА;
г) Камтар аз 855 доллари ИМА.
21. Бонки умумичахонй дойр ба кушодагии щтисодиёт ба бозори
чдхон давлатхоро ба чанд гурух, чудо менамояд?
б) Ба панч гурух;
в) Ба чор гурух;
г) Ба се гурух.
22. Гурухи давлатхои рушдёфтаи саноатй чанд давлати чахонро
дарбар мегирад?
228
г) 29 давлати чадон.
23. Давлатхои Аврупои Шаркй ва Америкаи Лотинй аз руи
дарачаи даромад ба сари ахолй ба кадом гурухи давлатхо
дохил мешаванд?
а) Ба гурухи дарачаи даромади боло аз мобайн дошта;
б) Ба гурухддарачаи даромади паст аз мобайн дошта;
в) Ба гурухддарачаи даромади паст ба сари ахолй дошта;
г) Ба гурухидарачаи даромади баланд ба сари ахолй дошта.
24. Россия, Ч.МЧ, давлатхои араби нафтдор ба кадом гурухй
давлатхо(аз лихози даромад ба сари ахолй) дохил мешаванд?
а) Ба дарачаи даромади боло аз мобайн;
б) Ба дарачаи даромади паст аз мобайн;
в) Ба дарачаи даромади паст ба сари ахолй;
г) Ба дарачаи даромади баланд ба сари ахолй.
25. Аз руи нишондихандаи кушодагии ик,тисодиёт ба бозори
чахон ба гурухй аз хама паст кадом давлатхо дохил
мешаванд?
а) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД камтар аз 10%
мебошад;
б) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 10%
мебошад;
в) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 15%
мебошад;
г) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД камтар аз 20%
мебошад.
26. Аз лихози кушодагии ицтисодиёт ба бозори чахон ба гурухд
аз хама боло кадом давлатхо дохил мешаванд?
а) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 15%
мебошанд;
б) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 20%
мебошанд;
в) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 25%
мебошанд;
г) Давлатхое, ки хиссаи воридоташон дар МУД зиёда аз 35%
мебошанд.
229
27. Аксари давлатхои ИДМ, аз чумла Россия ва Точикистон (аз
лщози кушодагии ик,тисодиёт) ба кадом гурухи давлатх,о
а) Ба гурухи давлатхои иктисодиёташон пуцщца;
б) Ба гурухд давлатхои иктисодиёташон кушода;
в) Ба гурухй давлатхои икгисодиёташон аз хама паст;
г) Ба гурухй давлатхои иктисодиёташон аз хама боло.
28. Системаи нархгузорй ба воситаи механизми бозорй дохил
мешавад ё не?
а) Хд;
б) Не;
в) Мушкилоти интихобй;
г) Механизми бозорй бе нархгузорй хам фаъолият карда
метавонад.
29. Системаи нархгузорй дар бозорй чахон хамчун танзимгари
истехсолот ва мубодила хизмат менамояд ё не?
а) Не;
б) Х&
в) Мушкилоти интихоби;
г) Танзими исгехсолот ба нарх алока надорад.
30. Давлат хамчун щеми таркибии (сохтории) механизми
хочагии чахон ба шумор меравад ё не?
а) Не;
б) Давлат субъекти мустакдл мебошад;
в) Давлат як кдемати мухими механизми хочагии чахон
мебошад;
г) Давлат субъекти алохддаи бозорй мебошад.
31. Иттиходияхои интегратсионй щеми таркибии механизми
хочагии чахон хастанд ё не?
а) Ха;
б) Не;
в) Иттиходияхои интегратсионй субъекти мустакил мебошанд;
•г) Иттиходияхои интегратсионй бо механизми хочагии чахон
алокдманд нестанд.
32. Давлат сиёсати берунаи иктисодиётро чй тавр танзим
менамояд?
а) Бо рохи фармондехй;
230
б) Бо усулх,ои тарифию гайритарифй;
в) Бо усулхои нархгузорй;
г) Бо усулхои танзими гайригумрукй.
33. Сиёсати протексионистй чист?
а) Ин сиёсат ба хдмояи бозори дохилй равона мебошад;
б) Ин сиёсат ба кушода гардидани шсгисодиёт равона асг;
в) Ин сиёсати берунаи давлат мебошад;
г) Ин сиёсати дохилии давлат мебошад.
34. Ширкатхои трансмиллй ба механизми хочагии чахон

алокдманд хастанд ё не?
а) Алокдманд нестанд;
б) К,исми таркибии хамин механизм мебошанд;
в) Ин ширкатх,о субъектхои мустакдп мебошанд;
г) Ин ширкатхо ба механизми хочагии ч;ахон алокдманд
нестанд.
35. Фонда байналмилалии асъор (ФБА) дар танзими раванди
хочагидории чахон сахм дорад ё не?
а) Х,а;
б) Не;
в) ФБА ба ин раванд алоцаманд нест;
г) ФБА узви мусгакдли хочагии чахон мебошад.
36. Бонки умумичахонй дар танзими хочагии чахон сахмгузор
хает ё не?
а) Не;
б) Бонки умумичахонй узви мустакили хочагии чахон мебошад;
в) Бонки умумичахонй ба раванди танзими хочагидорй сару кор
надорад;
г) Хд.
37. Тартиботи иктисодии чахони чанд шохаи асосии
танзимнамоии байналмилалиро дарбар мегирад?
а) Якчанд шохаро дарбар мегирад;
б) Се шохаи асосиро дарбар мегирад;
в) Панч шохаи асосиро дарбар мегирад;
г) Чор шохаи асосиро дарбар мегирад.
231
38. Системаи асъори байналмилалй хамчун сохтори
танзимнамоии тартиботи иктисоди байналхалкй ба шумор
меравад ё не?
а) Не;
б) Хд;
г) Ин системам номбурда ба тартиботи байналхалкй алокд
надорад.
39. Системаи савдои умумич,ах,онй хамчун сохтори танзимнамоии
тартиботи иктисодии байналхалкй ба шумор меравад ё не?
а) Не;
б) Хд;
г) Ин система ба тартиботи иктисодии байналхалкй алокаманд
нест.
40. Принсшщои байналмилалии андозбандй ба танзими
тартиботи иктисодии байналхалкй алокаманд хдстанд ё не?
а) Не;
б) Ин система як узви мух,ими танзимнамоии тартиботи
иктисодии байналхалкй мебошад;
в) Ин система ба тартиботи иктисодии байналхалкй алокаманд
нест;
г) Принсипх,ои андозбандй дар асоси конунгузорихои
байналмилалй ба рох, монда мешаванд.
41. Вобаста ба тавсифи хочагии чахон номгуи сершумори
захирах,оро ба чанд гурухи асосй чудо намудан мумкин аст?
а) Ба ланч гурух;
б) Ба чор гурух,;
в) Басе гурух;
г) Баду гурух,.
42. Номгуи асосии захирахо кадомхоянд?
а) Захирадои табий, демографй ва молиявй;
б) Захирахои обй, маъданй ва биолога;
в) Захирахои рекреатсионй, молиявй ва информатсионй;
г) Захирахои минералй, биологй ва маъданй.
43. Прогреси илмию техники (ПИТ) ва зарурияти захирахои
табий ба пешравии исгехсолот таъсир мерасонад ё не?
232
, а) Не;
' б) ПИТ ба пешравии истех,солот муносибаТ надоРад;
в) ПИТ ба захирах,ои табий ва истех,солоТ таъсиррасон
мебошад;
г) Заруриети захирадои табииро барои п ^ Р авии истех'солот
I паст мегардонад.
44. Дар Россия ва Точикистон захирахои ^абииро аз руи чанд
I категория муайян менамоянд?
а) Аз руи се категория;
/б) Аз руи якчанд категория;
! в) Аз руи чор категория;
г) Аз руи ду категория.
45. Ба категорияи «А» кадом гурухи захир^° дохил мешаванд.
а) Захирахое, ки хУДУДашон такрибан муа#*® гардидааст,
б) Захирахое, ки пурра тахкдк, гардидаанД5
в) Захирахое, ки аз руи хисобу китоб м уай ^ гарДВДаадд,
г) Захирахое, ки дар асоси тадкдкотхои э^тймолй м^а^ян
46. Ба категорияи «В» кадом гурухи захир^х° дохил мешаванд^
а) Захирахое, ки пурра тахкдк, гардидаадй»
б) Захирахое, ки худудашон такрибан муа^^1гаРдидааст’
в) Захирахое, ки дар асоси бахисобгирй мУ3®® гардидаанд,
г) Захирахое, ки дар асоси тадкдк,отхои э^ шолй МУ311®1
47. Аз руи пешбинихо микдори захирахои >*1ШеРалШ0
сузишвории чахон ба чанд тонна бароб^Р аст'
а) Ба 17 трлн.т.;
б) Ба 15,5 трлн.т.;
в) Ба 12,5 трлн.т.;
г) Ба 14,5 трлн.т.
48. Таркиби хиссагии захирахои минерал## сУзишв°рй чй тавр
аст?
а) 60% ангишт, 27% нафту газ, бокимонда с&ятУТО“ ’
б) 50% ангишт, 25% нафту газ, бокимонда <^-пхУ тоРФ’
в) 55% ангишт, 29% нафту газ, бокимонда с&ягу тоРФ>
г) 49% ангишт, 31% нафту газ, бокимонда с&нгУ торф.
233
49. Микдори захирадои умумии ангишт дар чахон ба чн баробар,
аст? '
а) Зиёда аз 4 трлн.т.;
б) Зиёда аз 5 трлн.т.;
в) Зиёда аз 6 трлн.т.;
г) Зиёда аз 5,5 трлн.т.
50. Микдори умумии захирахои тавдщгардидаи гази табий дар
чахон? \
а) Такрибан ба 173 трл.м3баробар аст; \
б) Такрибан ба 154 трл.м3баробар аст; \
в) Такрибан ба 144 трл.м3баробар аст;
г) Такрибан ба 133 трл.м3баробар аст.
51. Микдори умумии ахолии чахон дар соли 2005?
а) Ба 6465 млн.нафар баробар аст;
б) Ба 7273 млн.нафар баробар аст;
в) Ба 6867 млн.нафар баробар аст;
г) Ба 6269 млн.нафар баробар аст.
52. Х^ссаи ахолии чахон дар мамлакатхои ру ба тараккй дар соли
2005?
а) 70%; ‘
б) 69,3%;
в) 81,3%;
г) 79,4%.
53. Хдссаи адолии чахон дар мамлакатхои рущцёфта?
а) 21,3%;
б) 22,4%;
в) 30,0%;
г) 18,7%.
54. Хдссаи аз кор таъмин будани ахолй дар хочагии чахон?
а) Ба 67% баробар аст;
б) Ба 72% баробар аст;
в) Ба 62,5% баробар аст;
г) Ба 64,5% баробар аст.
55. Хдссаи аз кор таъмин будани ахолй дар Аврупои Гарбй?
а) Ба 75% баробар аст;
б) Ба 70% баробар аст;
в) Ба 79% баробар аст;
234
г) Ба 69,3% баробар аст.
56. Тандо аз дисоби Х^ндустон чанд фисад зиёд шудани адолии
чддон рух медидад?
а) 15% зиёдшавии ахолии чахон;
б) 18% зиёдшавии ахолии чадон;
в) 20% зиёдшавии ахолии чахон;
г) 22% зиёдшавии ахолии чадон.
57. Аз руи хисобу китобу пешбинидо дар соли 2025 чанд фисади
адолии чахон дар мамлакатдои ру ба тараккй зиндагй
мекунанд?
а) Такрибан 85% адолии чадон;
б) Т али бан 90% адолии чадон;
в) Такрибан 87% адолии чадон;
г) Такрибан 86%> адолии чадон;
58. Барой чй бекорй мушкилоти умумибашарй ба шумор
меравад?
а) Барой он, ки микдорашон бисёр гардидааст;
б) Барой он, ки кисмати мамлакатдои ру ба таракдаро фаро
гирифтааст;
в) Барой он, ки дамаи давлатдои чадонро фаро гирифтааст;
г) Барой он, ки мушкилоти далталаб мебошад.
59. Хдюсаи бекорон дар адолии тахассуси паст дошта, нисбат ба
диссаи миёнаи бекорон чанд маротиба зиёд аст?
а) Такрибан 1,5-2 маротиба;
б) Такрибан 2,0-2,5 маротиба;
в) Такрибан 2,1-2,3 маротиба;
г) Такрибан 2,5-3 маротиба;
60. Захирахои молиявии хочагии чадон гуфта чиро меноманд?
а) Мачмуи воситадои пулиро меноманд;
б) Мачмуи садмиядоро дар чадон меноманд;
в) Мачмуи когаздои кимматнокро меноманд
г) Мачмуи захирадои тилло-асъориро меноманд.
61. Захирадои молиявии чадон аз чй иборат аст?
а) Аз мачмуи захирадои молиявии давлатдои чадон;
б) Аз мачмуи захирадои молиявии ташкилотдои байналхалкй;
в) Аз мачмуи захирадои молиявии марказдои молиявш! чадон;
235
г) Аз мачмуи захирахои молиявии давлатхои чахон, марказхои
молиявии чахон ва ташкилотхои байналхалкд.
62. Капитали сохибкорй гуфта чиро меноманд?
а) Капитали сохибкорй аз инвеститсияхои мустаким,
гайримустакдм ва сахмияхо иборат мебошад;
б)Капитали сохибкорй инвеститсияхои мустаким мебошад;
в) Капитали сохибкорй инвеститсияхои гайримустаким аст;
г) Капитали сохибкорй аз сахдшяхо иборат мебошад.
63. Капитали карзй аз чй иборат аст?
а) Аз облигатсиях,ои байналмилалй;
б)Аз вомбаргхои бонкхо;
в) Аз облигатсияхои байналмилалй, вомбаргхои бонкй ва гайра;
г) Аз когазхои кдмматнок иборат аст.
64. Кисми асосии захирахои молиявии чахон дар ихтиёри кадом
гурухи давлатхо чойгир аст?
а) Дар ихтиёри давлатхои ру ба тараккй;
б)Дар ихтиёри давлатхои рушдёфта;
в) Дар ихтиёри давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда;
г) Дар ихтиёри давлатхои нави индустриалй.
65.Бонкибайналмилалии асъор ба кадом гурухи ташкилотхои
чахон дохил мешавад?
а)Ба гурухи ташкилотхои байналхалкй;
б)Ба гурухи ташкилотхои минтакавй;
в)Ба гурухи ташкилотхои аврупой;
г) Ба гурухи ташкилотхои осиёгй;
66. Бонки умумичахонй ба кадом гурухи ташкилотхо дохил
мешавад?
а)Ба гурухи ташкилотхои аврупоии молиявй;
б)Ба гурухи ташкилотхои минтакавии молиявй;
в)Ба гурухи ташкилотхои байналхалкди молиявй;
г) Ба гурухи ташкилотхои осиёгии молиявй;
67.Марказхои молиявии чахон гуфта кадом марказхоро
меноманд?
а)Марказхои молиявии чах,он гуфта мачмуи ташкилотхои
молиявию карзиро меноманд, ки ба сифати миёнарав байни
кдрздихдндаю карзгиранда хизмат мекунанд;
236
б)Марказдои молиявии чадон гуфта, ташкилотдои сугуртавии
бузургро меноманд;
в)Марказдои молиявии чадон гуфта, бонкдои калонро
меноманд;
г) Марказдои молиявии чадон гуфта, ширкатдои трансмиллиро
меноманд.
68. Дастоварддои илмию техникй ба пешравии иктисодиёти
чадон таъсир мерасонанд ё не?
а) Пешравии иктисодиёт ба илм алока надорад;
б) Ха;
в) Пешравии иктисодиёт аз дастоварддои илмию техникй каму
беш вобасгагй дорад;
г) На дамаи содадои иктисодиёт ба илму техника ниёз доранд.
69. Дастоварддои илмию техникй ба сифати мадсулот таъсир
мерасонанд ё не?
а) Сифати мадсулот аз дастоварддои илмию техники вобасга
нест;
б)Дар баъзе содадои саноат ин вобасгагй вучуд дорад;
в)Дастовардхои илмию тедникй як омили мудими баланд
гаштани сифати мадсулот ба шумор мераванд;
г) Дастоварддои илмию техникй ба сифати мадсулот
алокамандй надорад.
70. Таъсири дастоварддои илмию техникй ба пешравии
истедсолот дар асоси кадом омил муайян мегардад?
а) Дар асоси алокамандии бевоситаи илм бо истедсолот;
б)Дар асоси ташкил намудани институтдои илмй-тадкикотй;
в) Дар асоси ташкил намудани лабораториядои илмй-
тадкикотй;
г) Дар асоси ташкил намудани иттидодиядои илмй.
71 .Барой ба даст даровардани донишдои нав харочотдо лозим
дастанд ё не?
а)Хдтман, чунки навоварй дар содаи илм бе харочот
намешавад;
б)Рушди илм бе харочот дам мешавад;
в) На дамаи содаи илм харочотталаб аст;
г) Харочотдо тандо барои илмдои фундаменталй зарур
мебошанд.
237
72.Дар хочагии чахон, суръати харочотхобарои коркой илмй-
тадкдаотй нисбат ба суръати истехсоли МУД-и чахонй
бештар аст ё баръакс?
а)Баръакс;
б)Суръати харочотхо ба корхои илмй-тадкикотй нисбат ба
суръати истехсолй МУД-и чахонй баландгар аст;
в) Суръати истехсоли МУД-и чахонй нисбат ба суръати
харочотхо ба корхои илмй-тадкикотй баландгар аст;
г) Х^арду омил бо суръати якхела пеш мераванд.
73-Хиссаи харочотхо барои корхои илмй-тадкдк,оти солхои
охир такрибан чанд фисади МУД-и чахониро ташкил
медихад?
а) Такрибан 4% МУД;
б)Такрибан 3% МУД;
в) Такрибан 2,2% МУД;
г) Такрибан 2,0% МУД.
74.Дар мамлакатхои рушдёфтаи саноатй хиссаи харочотхо
барои корхои илмй-тадаикотй ба чанд фисади МУД-ашон
баробар аст?
а)Ба 3,5% - 4%;
б)Ба 3,0% - 3,5%;
в)Ба 2,2% - 3,0%;
г)БаЗ,2%-4%.
75.Харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй дар ИМА чанд
фисади МУД-ро ташкил менамояд?
а) 3,5% МУД;
б) 3,2% МУД;
в) 2,5% МУД;
г) 2,9% МУД.
76. Дар Чопон харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй ба чанд
фисади МУД баробар аст?
а) Ба 4% МУД;
б)Ба 3%МУД;
в)Ба 2% МУД;
г) Ба 4,5% МУД.
77. Дар Олмон харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй ба
чанд фисади МУД баробар аст?
238
а) Ба 3,35 МУД;
б)Ба 3,56 МУД;
в)Ба 2,56 МУД;
г) Ба 2,26 МУД.
78. Дар Британияи Кабир харочотдо барои кордой илмй-
тадкикотй ба чанд фисади МУД баробар аст?
а) Ба 2,05 МУД;
б) Ба 2,55 МУД;
в) Ба 3,05 МУД;
г) Ба 2,95 МУД.
79.Содаи аз хама мухим, ки прогреси илмию техникй ва
пешравиро дар дигар содадо муайян менамояд, кадом аст?
а)Кишоварзй;
б)Саноати сабук;
в)Саноати энергетики;
г)Сохтмон.
80.Сохтори содавии дочагии чадон аз чй иборат аст?
а) Аз баъзе содадои хочагии чадон иборат аст;
б)Аз содадои мошинасозй ва саноати кимиё иборат аст;
в) Аз содадои хизмат ва кишоварзй;
г) Аз мачмуи содадои хочагии чадон иборат аст.
81 .Содтори содавии хочагии чадон аз кадом содадо иборат аст?
а) Аз саноат, комплекси агросаноатй ва содаи хизмат;
б)Аз саноати мошинасозй, энергетики ва кимиё;
в) Аз саноати сабук, кишоварзй ва сохтмон;
г) Аз содаи хизмат, саноати сабук ва хурокворй.
82.Тамоюли асосии пешравии хочагии чадон дар кадом омил
мушодида карда мешавад?
а) Дар пешравии содаи саноат;
б)Дар пешравии кишоварзй;
в) Дар баланд гаштани диссаи хизмат нисбат ба саноат ва
комплекси агросаноатй;
г) Дар пешравии комплекси агросаноатй.
83. Дигаргуншавй дар сохтори содавии хочагидорй пеш аз дама
дар доираи кадом давлатхо ба чашм мерасад?
а) Дар доираи давлатдои ру ба тараккй;
б) Дар доираи давлатдои рушдёфта;
239
в) Дар доираи давлатхои чахон;
г) Дар доираи давлатхои ба иктисоди бозорйгузаранда.
84. Дар давлатхои рушдёфта чанд фисади МУД дар сохаи
хизмат истехсол карда мешавад?
а) 45% - 50% МУД;
б)50% -52% -МУД;
в)71% - 75% МУД;
г) 35%-40% МУД.
85.Хдссаи саноат дар сохтори МУД-и давлатхои рушдёфта чанд
фисадро ташкил медихад?
а) Аз 30 то 35%-ро ташкил медихад;
б)Аз 32 то 35%-ро ташкил медихад;
в) Аз 27 то 30%-ро ташкил медихад;
г) Аз 23 то 26%-ро ташкил медихад.
86. Дар иктисодиёти Чрпонхиссаи кишоварзй чанд фисади
МУД-ро ташкил медихад?
а) 1%>МУД-ро ташкил медихад;
б) 2% МУД-ро ташкил медихад;
в) 1,8% МУД-ро ташкил медихад;
г) 2,5% МУД-ро ташкил медихад.
87. Дар иктисодиёти Олмон, хиссаи кишоварзй чанд фисадро
ташкил менамояд?
а) 2,5% МУД-ро ташкил медихад;
б) 2,3% МУД-ро ташкил медихад;
88. Дар иктисодиёти Франсия, хиссаи кишоварзй ба чанд
фисади МУД-аш баробар аст?
а) 4% МУД-ро ташкил медихад;
г) 2,5%) МУД-ро ташкил медихад.
89. Дар сохтори сохавии иктисодиёти Чрпон, хиссаи саноат ба
чанд фисади МУД-аш баробар аст?
а) ба 40% МУД- аш баробар аст;
б) ба 35% МУД- аш баробар аст;
в) ба 32% МУД- аш баробар аст;
240
г) ба 42% МУД- аш баробар аст.
90Диссаи хизмат дар сохтори сохавии Чрпон ба чанд фисади
МУД-аш баробар аст?
а)ба 85% баробар асг;
б) ба 75% баробар асг;
в) ба 65% баробар аст;
г)ба 55%) баробар аст.
91. Дар сохтори сохавии хочдгидории Франсия, хиссаи сохаи
хизмат чанд фисади МУД-ашро ташкил медихад?
а) 51% МУД-ашро ташкил медихад;
б) 61% МУД-ашро ташкил медихад;
в) 71% МУД-ашро ташкил медихад;
г) 81% МУД-ашро ташкил медихад.
92.Хдссаи нафт дар сохтори комплекси сузишвории энергетикй
чанд фоизро ташкил менамояд (дар соли 2003)?
а) 39%-ро ташкил медихад;
б) 48% -ро ташкил медихад;
в) 41% -ро ташкил медихад;
г) 35% -ро ташкил медихад.
93. Дар сохтори сохавии щтисодиёги Франсия, хиссаи сохаи
хизмат ба чанд фоиз баробар аст?
а)ба 77% баробар аст;
б)ба 75°/о баробар аст;
в)ба 73% баробар аст;
г)ба 71%) баробар аст.
94 .Ба хиссаи ИМА чанд фоизи коркарди нафти чахонй рост
меояд?
а) 31%;
б) 33%;
в) 25%;
г) 21%.
95. Таркиби комплекси агросаноатй аз чанд соха иборат аст?
а) Аз панч соха;
б) Аз се соха;
в) Аз чор соха;
г) Аз ду соха.
96. Сохахои асосии агросаноатиро номбар кунед?
241
а) Содаи чорводорй ва коркарди замин;
б)Сохди саноат ва кишоварзй;
в) Содаи саноат, кишоварзй ва накдиёту задира ва
боркашонй;
г) Содаи саноат ва наклиёт барои кишоварзй.
97. Дар дочагии чадон дар соли 2005 чанд триллион тонна
сузишвории нафтй истедсол гардидааст?
а) 7 - 8 трлн.т.;
б)8 - 9 трлн.т.;
в) 10-11 трлн.т.;
г) 12 -13 трлн.т.
98. Дар сохтори содавии Олмон, диссаи содаи хизмат чанд
фоизи МУД-ашро ташкил медидад?
а) 75% МУД-ашро ташкил медидад;
б) 78% МУД-ашро ташкил медидад;
в) 68% МУД-ашро ташкил медидад;
г) 65% МУД-ашро ташкил медидад.
99. Дар тули 25-30 соли охир дар содтори содавии иктисодиёти
ИМА диссаи кишоварзй такрибан чанд маротиба кам
гардидааст?
а) Такрибан 3 маротиба;
б) Такрибан 2,5 маротиба;
в) Такрибан 2,0 маротиба;
г) Такрибан 1,5 маротиба.
100. Дар тули 25-30 соли охир дар сохтори содавии иктисодиёти
Чопондиссаи кишоварзй чанд маротиба кам гардидааст?
а) 5маротиба;
б) 7маротиба;
в) 9маротиба;
г) Зиеда аз 12 маротиба.
101. Ширкати трансмиллй (ШТМ) гуфта чиро меноманд?
а) Иттидодиядои хочагидорие, ки аз сарширкатдо,
ширкатдои фаръй ва филиалдо иборат дастанд;
б) Иттидодиядои хочагидории бузургро меноманд;
в) Иттидодиядои хочагидорие, ки дар бозори чадон
монополистанд;
242
г) Иттиходияхои хочагидории мамлакатхои ру ба тараккиро
меноманд.
102. Хдчми МУД-и General Motors дар мукоиса бо дигар
давлатхои чахон чй кддар аст?
а) Аз хачми МУД-и Чумхурии Точикистон бештар аст;
б) Аз хачми МУД-и Чумхурии Узбекистон бештар аст;
в) Аз хачми МУД-и хамам давлатхои Африка бештар аст;
г) Аз хачми МУД-и Венесуэлла бештар аст.
103. Шарти дигари ШТМ аз он иборат аст, ки бояд чанд фоизи
фондхои истехсолиаш дар хорича чойгир бошад?
а) 35%;
б) 25%;
в) 15%;
г) 23%.
104. Аз руи тадкикотхо холо дар чахон чанд хазор номгуй
ширкатхо фаъолият менамоянд?
а) 50 хазор номгуй;
б)60 хазор номгуй;
в) 70 хазор номгуй;
г) 80 хазор номгуй.
105. Кадом кдсмати хиссаи ШТМ дар мамлакатхои
рушдёфтачойгир хастанд?
а) 50 фоизашон дар мамлакатхои рушдёфтачойгир хастанд;
б) 60 фоизаш;
в) 80 фоизаш;
г) 70 фоизаш.
106. Ба хиссаи мамлакатхои ру ба тараккй чанд фоизи ШТМ
рост меояд?
а) 25%;
б)13%;
в) 21%;
г) 17%.
107. Ба хиссаи давлатхои Аврупои Марказй ва Шаркй чанд
фоизи ШТМ рост меояд?
а) 1%;
б)2%;
в)3%;
243
г) 3,5%.
108. Такрибан чанд фоизи маблаггузорихои мустакими чахон ба
хиссаи ШТМ ворид мегардад?
а) Такрибан 50%;
б) Такрибан 60%;
в) Такрибан 70%;
г) Такрибан 65%.
109.Такрибан чанд фоизи савдои бозорхои чахон аз тарафи
ШТМ ташкил карда мешавад?
а) Такрибан 53%;
б) Такрибан 63%;
в) Такрибан 43%;
г) Такрибан 33%.
110.Дар ШТМ -и се маркази бузург: ИМА, ИА ва Чопон чанд
хазор одамон фаъолият менамоянд?
а) Зиёда аз 50 млн.нафар;
б)3иеда аз 60 млн.нафар;
в) Зиёда аз 70 млн.нафар;
г) Зиёда аз 80 млн.нафар.
111. Шуглкунандагон дар ШТМ-ии се маркази бузург: ИМА,
ИА ва Чопон чанд фоизи шугли чахониро ташкил мекунанд?
а) 8%;
б) 9%;
в) 10%;
г) 12%.
112. Чанд заминаи асосии ташаккул ва пешравии хамгирой
мавчуд аст?
а) Панч замина;
б) Се замина;
в) Ду замина;
г) Чор замина.
113. Бохам наздикии дарачаи иктисодиёт ва инфрасохтори
бозории давлатхо хамчун заминаи хамгирой ба шумор
меравад ё не?
а) Ин омил хамчун заминаи хамгирой буда наметавонад;
б)Ин заминаи мухими хамгирой ба шумор меравад;
в)Ин омил ба хамгирой алокаманд нест;
244
г) Ин омил барои савдои хорщй мудим мебошад.
114. Наздикии чугрофии давлатхо заминаи дамгироии
иктисодй шуда метавонад ё не?
а)Да;
б) Не;
в) Масъалаи интихобй;
г) Ин омил ба дамгироии иктисодй алока надорад.
115. Умумияти мушкилотдои иктисодй дар содаи
муносибатхои молиявию кдрзй заминаи дамгирой шуда
метавонад ё не?
а) Не;
б) Ин умумият тандо барои доду гирифт дос аст;
в) Ин умумият як омили мудими дамгирой мебошад;
г) Ин умумият хосиятдои дигари иктисодй дорад.
116. Истифодаи бартарии иктисодии минтакд дамчун
максади дамгирой ба шумор меравад ё не?
а) Не;
б) Ин омил ба дамгирой таъсир расонида наметавонад;
в) Истифодаи ин омил дар асоси шартнома ба даст оварда
мешавад;
г) Ин омил яке аз максаддои мудими дамгирой мебошад.
117. Паст гардидани дарочотдо дар заминаи дамгирой
максади дамгирой ба шумор меравад ё не?
а№ ;
б) Не;
в) Паст гардидани харочот ин масъалаи дохилии корхона
мебошад;
г) Паст гардидани харочотдо аз дамгирой вобаста нест.
118. Х,амгироии иктисодй ба муносибатхои сиёсй алокаманд
даст ё не?
а) Алокаманд нест;
б) Ин заминаи мудими далли масъаладои сиёсй мебошад;
в) Ин масъалаи иктисодй буда, ба сиёсат алокаманд нест;
г) Хдмгироии иктисодй ба масъаладои ичтимой алокаманд
мебошад.
119. Чанд зинаи ташаккули дамгироии иктисодй мавчуд аст?
а) Якчанд зина;
245
б) Се зина;
в) Чор зина;
г) Панч зина.
120. Дар зинаи якуми хамгирой кадом икдом ба даст оварда
мешавад?
а) Гуфтушунид оиди хамгирой;
б) Бастани шартнома оиди хамгирой;
в) Ташкили минтакдх,ои озодй икгисодй;
г) Ташкили иттиходи гумрукй.
120.Дар зинаи дуюми хамгирой кадом ивдом бадаст
дароварда мешавад?
а) Г уфтушунид оид ба хдмгирой;
б) Бастани шартнома оид ба хамгирой;
в) Ташкили минтакаи озоди вдтисодй;
г) Ташкили иттиходи гумрукй.
121. Дар зинаи сеюми хамгирой кадом икдом бадаст
оварда мешавад?
а)Ташкил намудани минтакдхои озоди савдо;
б)Басгани шартнома оид ба хамгирой;
в)Гуфтушунид оид ба хдмгирой;
г)Ташкили итгифоки гумрукй.
123.Дар зинаи чоруми хамгирой кадом икдом ба даст
дароварда мешавад?
а) Ташкили иттифокд гумрукй;
б) Бастани шартнома оид ба хдмгирой;
в) Ташкили бозори умумй;
г)Ташкили иттиходи гумрукй.
124. Дар зинаи панчуми хдмгирой кадом икдом ба даст оварда
мешавад?
а) Ташкили иттиходи иктисодй;
б) Ташкили иттиходи гумрукй.
в) Бастани шартнома дойр ба хамгирой;
г) Ташкили бозори умумй.
125. Кадом мушкилотхоро мушкилотхои глобалй меноманд?
а) Мушкилотхои хусусияти умумибашарй доштаро;
б) Мушкилотхои иктисодии чахонро;
в) Мушкилотхои ичгимоии чахонро;
246
г) Мушкилотхои асосии чдхонро.
126. «Глобалистика» чист?
а) Ин шархд мушкилотхои глобалй мебошад;
б) Ин равняй нави илмии омузиши муносибатхои иктисодии
байналхалкд мебошад;
в) Ин як равняй нави илмй мебошад;
г) Ин равия ба илми иктисодиёт алокд надорад.
127. Мушкилотхои глобалй чанд хусусияти умумиро дарбар
мегиранд?
а) Якчанд хусусияти умумиро;
б) Се хусусияти умумиро;
в) Чор хусусияти умумиро;
г) Панч хусусияти умумиро.
128. Мушкилотхои глобалй барои пешравии инсоният тахдид
мерасонанд ё не?
а) Ягон тахдид намерасонанд;
б) Тахдиди калон мерасонанд;
в) Ин мушкилотхо ба инсоният алокамандй надоранд;
г) Ин мушкилотхо аслан ба пешравии саноати чахон алокдманд
мебошанд.
129. Барои чй мушкилотхои экологиро глобалй меноманд?
а) Барои он, ки ин мушкилотхо тамоми чахонро фаро
гирифтаасг;
б) Барои он, ки ин мушкилотхои ичгимой мебошад;
в) Барои он, ки ба ин мушкилотхо таваччух зохир карда
мешавад;
г) Барои он, ки ин мушкилотхо аз нисф зиёда давлатхои
чахонро фаро гирифтаанд.
130. Мушкилотхои глобалиро дар сатхи як давлати чахон халлу
фасл кардан мумкин аст ё не?
а) Мумкин аст;
б) Дар сатхд давлатхои як минтакд хдл кардан мумкин асг;
в) Дар сатхи давлатхои ру ба таравдй хал кардан мумкин аст;
г) Танхо дар сатхи тамоми давлатхои чахон хал кардан мумкин
аст.
131. Харочотхои харсола барои халли ин мушкилотхо такрибан
чанд фисади МУД-и чахонро талаб менамояд?
247
а) Тацрибан 5% МУД-и чадониро;
б) Такрибан 3,5% МУД-и чадониро;
в) Такрибан 2,5% МУД-и чадониро;
г) Такрибан 4.5% МУД-и чахониро.
132. Барои далли мушкилотдои глобалй дар сол такрибан чанд
микдор харочотдои молиявй лозим хдстанд?
а) Такрибан 1,5 трлн доллар;
б)Такрибан 0,5 трлн доллар;
в) Такрибан 2,5 трлн доллар;
г) Такрибан 1,0 трлн доллар;
133. Мушкилоти камбизоатй пеш аз дама ба кадом гуруди
давлатдои чахон тааллук дораД?
а) Ба гуруди давлатдои рушдёфта;
б) Ба гуруди давлатдои рубатараккй;
в) Ба гуруди давлатдои ба иктисоди бозорй гузаранда;
г) Ба гурухи давлатдои нави индустриалй.
134. К^сми бесаводон (дар диссаи адолии синну солаш аз 15-
сола боло) дар Бразилия чанд фоизро ташкил менамояд?
а) 25%;
б) 2%;
в) 17%;
г) 19%.
135. Дар Хдндустон диссаи камбизоатон (одамоне, ки дар як руз
камтар аз 1 доллар мавод истеъмол менамоянд) чанд фоизи
адолиро ташкил медидад?
а) Такрибан - 50%;
б) Такрибан - 20%;
в) Такрибан - 30%;
г) Такрибан - 40%.
136. Чанд фоизи адолии Нигерия ба гуруди камбизоатон дохил
мешавад?
а) Такрибан - 35% адолиаш;
б) Такрибан - 25% адолиаш;
в) Такрибан - 33% адолиаш;
г) Такрибан - 40% адолиаш.
137. Дар чадон аз дисоби нарасидани хурока чй кадар одамон
азият мекашанд?
248
а) Т ал и бан 1,5 млрд. одамон;
б) Тацрибан 2,0 млрд. одамон;
в) Такрибан 1,0 млрд. одамон;
г) Такрибан 3,0 млрд. одамон.
138. Дар Хдндустон дар кдсмати ахолии синну солаш аз 15-сола
боло чанд фоизи одамон бесавод мебошанд?
139. Чанд фоизи ах,олии аз 15-сола болои Нигерия ба гурухи
камбизоатон тааллук дорад?
140. Сабаби асосии камбизоатй дар чист?
а) Аз акибмонии иктисодй;
б) Аз набудани захирахои табий;
в) Аз пеш нарафтани сохаи тандурустй;
г) Аз пеш нарафтани сохаи кишоварзй.
141. Мамлакатдои рушдёфта чанд фисади МУД-и чахониро
истехсол менамоянд?
б)Такрибан - 80%;
в)Такрибан - 60%;
142. Барои чй мамлакатхои рушдёфта дар хочагии чахон накши
асосиро мебозанд?
а) Барои он, ки ин давлатхо хам аз лихози иктисодй, хам илмию
фархангй пешсаф мебошанд;
б) Барои он, ки дар ин давлатхо сохаи кишоварзй пешрафта
мебошад;
в) Барои он, ки дар ин давлатхо сохаи ахборот пеш рафтааст;
г) Барои он, ки дар ин давлатхо сохаи автомобилсозй пешрафта
аст.
249
143. Дар давлатх;ои рушдёфта кадом намуди моликият бартари
дорад?
а)Моликияти сахдомй;
б)Моликияти давлатй;
в)Моликияти коллективй;
г) Моликияти хусусй.
144. Дар давлатхои рушдёфтахисоби миёнаи МУД ба сари
ахолй нисбат ба хисоби миёнаичахонй чанд маротиба зиёд
аст?
а) 3,9 маротиба;
б) 4,4 маротиба;
в) 5,0 маротиба;
г) 5,4 маротиба.
145. Дар давлатхои рушдёфта такрибан чанд фоизи ахолии
чахон истик,омат менамояд?
а) Такрибан -15% ахолии чахон;
б)Такрибан - 25% ахолии чахон;
в)Такрибан - 28% ахолии чахон;
г) Такрибан - 20% ахолии чахон.
146. Чанд хиссаи МУД-ии давлатхои рушдёфта ба хорича ба
фуруш бароварда мешавад?
а)Такрибан -1/2хисааш;
б)Такрибан -1/Зхисааш;
в)Такрибан -1/4хисааш;
г) Такрибан -1/5хдсааш.
147. Ширкатхои истехсолии давлатхои тараккиккарда кадом
хдссаи махсулотро берун аз марзи давлаташон истехсол
менамоянд?
а) Такрибан нисфи махсулоташонро;
б)Такрибан - 2/3 хиссаи махсулоташонро;
в) Такрибан - 1/3 хиссаи махсулоташонро;
г) Такрибан - 2/3 хиссаи махсулоташонро.
148. Хдссаи мамлакатхои рушдёфта дар содироти чахонй дар
соли 2005 чанд фоизро ташкил медихад?
а) Такрибан 50%-ро ташкил медихад;
б) Такрибан 69%-ро ташкил медихад;
в) Такрибан 59%-ро ташкил медихад;
250
г) Такрибан 55%-ро ташкил медихад;
149. Ба ИМА кадом модели иктисодй хос асГ?
а) Модели либералию ислохотй;
б) Модели корпоративй;
в) Модели либералй;
г) Модели ба содирот равонашуда.
150. Аз лихози потенсали иктисодй ва дарачаи пешравии
иктисодиёт дар чахон кадом давлат пешсаф аст?
а)т5опон;
б)Олмон;
в) Россия;
г) ИМА.
151. Дар соли 2005 ба хиссаи ИМА чанд фоизи истехсоли
махсулоти чахонй рост меояд?
152. Хдчми умумии МУД-и ИМА дар соли 2005 ба чанд доллар
баробар аст?
а) Ба 10 трлн.доллар;
б) Ба 11,5 трлн. доллар;
в) Ба 12,5 трлн.доллар;
г) Ба 9,5 трлн. доллар.
153. Дар соли 2005 истехсоли МУД-и ИМА ба сари ахолй чанд
долларро ташкил намуд?
а) Зиёда аз 45 хазор доллар;
б) Зиёда аз 42 хазор доллар;
в) Зиёда аз 40 хазор доллар;
г) Зиёда аз 35 хдзор доллар.
154. Дар мамлакатхои рушдёфта дар соли 2005 ба сари ахолй ба
хисоби миёна чанд хазор доллар рост меояд?
а) Такрибан зиёда аз 34 хазор доллар;
б) Такрибан зиёда аз 30 хазор доллар;
в) Такрибан зиёда аз 45 хдзор доллар;
г) Такрибан зиёда аз 43 хазор доллар.
251
155. Дар сохаи хизмат дар ИМА такрибан чанд фоизи МУД-аш
истсхсол мегардад?
а) Такрибан 80% МУД;
б)Так,рибан 50% МУД;
в)Такрибан 70% МУД;
г) Такрибан 60%>МУД;
156.Чанд фисади компютерхои чадон дар ИМА истехсол карда
мешавад?
а) Тацрибан - 20%;
б)Такрибан - 30%;
в)Такрибан - 50%;
157. Дар сохаи хизмати ИМА чанд фисади кормандон
машгуланд?
а) Такрибан -50% кормандон;
б) Так,рибан -80%) кормандон;
в) Такрибан -70%> кормандон;
г) Такрибан -60% кормандон.
158. Сабабхои асосии баландии дарачаи зиндагй ва пешсафии
иктисодиёт дар ИМА аз чй иборат аст?
а) Дар татбики саривактии навоварихои илмй;
б) Дар ташкили пешравии саноат;
в) Дар озодии инсон, моликияти хусусй ва сохдбкории хусусй;
г) Дар пешравии кишоварзй.
159. Чанд фоизи фуруши техникахои авиатсионию кайхонй ба
ИМА рост меояд?
160. Чанд фоизи хамаи ахборотдои мамлакатхои рушдёфта дар
ИМА чойгир аст?
а) 50% хамаи ахборотхои мамлакатхои рушдёфта;
б) 65% хдмаи ахборотхои мамлакатхои рушдёфта;
в) 75% дамаи ахборотхои мамлакатхои рушдёфта;
г) 55% хамаи ахборотхои мамлакатхои рушдёфта.
161. Дар ИМА чанд фоизи пахтай чахон истехсол мегардад?
252
а) 31%;
б) 21%;
в) 27%;
г) 33%.
162. Истехсоли донагщои лубиёй дар ИМА чанд фисади
истехсоли чахонии онро ташкил менамояд?
а) 50%;
б) 40%;
в) 30%;
г) 20%.
163. Модели иктисодии ИМА асосан ба кадом намуди моликият
такя менамояд?
а) Ба моликияти давлатй такя менамояд;
б) Ба моликияти хусусй;
в) Ба моликияти шарикй;
г) Ба мрликияти саххомй.
164. Диссаи ИМА дар содироти чахонй чанд фоизро ташкил
менамояд (дар соли 2005)?
а) Такрибан - 25% -ро;
б) Такрибан-13%-ро;
в) Такрибан - 10%-ро;
г) Такрибан - 18%-ро.
165. Чанд фисади воридоти маблаггузорихои мустакими
капитали чахонй ба ИМА ворид мегардад?
а) 15%;
б) 20%;
в) 14%;
г) 24%.
Гбб. Аз лихози тавоноии иктисодй Чопон дар чахон дар чои
чандум меистад?
а) Дарчоидуюм;
б) Дар чои сеюм;
в) Дар чои чорум;
г) Дар чои панчум.
167. Чопон чанд фоизи махсулоти умумии чахониро истехсол
менамояд?
а) 17% МУД-и чахониро;
253
б) 15% МУД-и чахониро;
в) 13% МУД-и чахониро;
г) 11% МУД-и чахониро.
168. Суръаги афзоиши иктисодиёти Цопоя дар солхои 2000-2006
нисбат ба солхои 1990-2000 чанд маротиба пасттар гардид?
а) 2,5 маротиба;
б)2,2 маротиба;
в) 1,5 маротиба;
г) 2,0 маротиба.
169. Дар Ч,опон харочотх,о барои коркой илмй-тадкикотй ва
коркардхои тачрибавию конструкторй чанд фоизи МУД-
ашро ташкил медиханд?
а) 2,5%-3,0% МУД-ро;
б) 2,5% -3,5% МУД-ро;
в) 3,5%-4,0% МУД-ро;
г) 1,8%-2,5% МУД-ро.
170. Омили мухдми пешравии иктисодиёти Чрпон аз чй иборат
аст?
а) Татбшди хаматарафаи дастовардхои илмию техники ва
коркардхои технолога ба истехсолот;
б) Истифодаи самараноки энергияи баркй;
в) Истифодаи самараноки захирахои мехнатй;
г) Истифодаи самараноки захирахои минералй.
171. Дойр ба патентной дар хорича ба кайд гирифта шуда
Чрпон дар чахон дар чои чандум меистад?
а) Дар чои сеюм;
б) Дар чои чорум;
в) Дар чои дуюм;
г) Дар чои якум.
172. Дар аввали асри XXI дар Ч,опон чанд сисгемахои
исгехсолии навтарин фаъолият менамоянд?
а) Зиёда аз 2 хазор;
б) Зиёда аз 4 хазор;
в) Зиёда аз 2,5 хазор;
г) Зиёда аз 3 хазор,
173. Истехсоли роботхо дар Чрпон чанд фоизи истехсоли
чахонии онро ташкил менамояд?
254
а) Зиёда аз 20%-ро ташкил менамояд;
б) Зиёда аз 30%-ро ташкил менамояд;
в) Зиёда аз 40%-ро ташкил менамояд;
г) Зиёда аз 50%-ро ташкил менамояд.
174. Чанд фоизи ахолии Чопон синну соли аз 65 солаболоро
дорад?
а) Такрибан 20%-ро дарбар мегирад;
б) Такрибан 25%-ро дарбар мегирад;
в) Такрибан 22%-ро дарбар мегирад;
г) Такрибан 30%-ро дарбар мегирад.
~Т75. Дойр ба истехсоли технологияхои информатсионй Чрпон
дарчадон чои чандумро ишгол менамояд?
а)Ч,ои сеюмро;
б)Ч|ои дуюмро;
в)Чри сйумро;
.^г) %>и чорумро.
176. Иттиходи Аврупо (ИА) чанд давлатхои минтакди
аврупоиро дарбар мегирад?
а) 25 давлатро;
б) 27 давлатро;
в) 29 давлатро;
г) 30 давлатро.
177. Ба хиссаи ИА чанд фоизи МУД-и чахонй рост меояд?
а) 25% МУД-и чахонй;
б) 30%) МУД-и чахонй;
в) 32% МУД-и чахонй;
г) 28% МУД-и чахонй.
178. Суръати пешравии икгисодиёти И А дар солхои 2001-2006
чанд фоизро ташкил медихад?
а) 2,5 фоизро;
б) 1,9 фоизро;
в) 1,7 фоизро;
г) 2,1 фоизро.
179. Ба хиссаи сохаи хизмат дар соли 2006 чанд фоизи МУД-и
ИА рост меояд?
а) 58-65%;
б) 70 - 73%;
255
в) 73-75%;
г) 63-65% .
180. Ба хиссаи саноат ва сохтмон дар ИА чанд фоизи МУД рост
меояд?
а) 19-23%;
б)20-25% ;
в) 25-30%;
г) 30-35%.
181. Чанд хиссаи савдои хоршдаи ИА дар доираи минтака ба
рох монда шудаасг?
а) Такрибан 2/3 хиссааш;
б) Такрибан 1/3 хиссааш;
в) Такрибан 1/2 хиссааш;
г) Такрибан 1/5 хиссааш.
182. Чанд фоизи гардиши савдои байналхалкй ба ИА рост
меояд?
а) 35% гардиши савдои байналхалкй;
б) 32% гардиши савдои байналхалкй;
в) 22% гардиши савдои байналхалкй;
г) 25% гардиши савдои байналхалкй-
183. Олмон аз хисоби истехсоли махсулоти саноатй ва МУД дар
чахон дар чои чандум меистад?
а) Дар чои дуюм;
б) Дар чои сеюм;
в) Дар чои панчум;
г) Дар чои шашум.
184. Ба хиссаи Олмон чанд фоизи МУД-и чахонй рост меояд?
а) 4,6% МУД-и чахонй;
б) 5,5% МУД-и чахонй;
в) 5,0% МУД-и чахонй;
г) 5,8% МУД-и чахонй.
185. Олмон чанд хиссаи махсулоти дохилй ва саноатии ИА-ро
истехсол менамояд?
а) 1/5 хиссаашро;
б) 1/2 хиссаашро;
в) 1/4 хиссаашро;
г) 1/3 хиссаашро.
256
186. Харочотдои Олмон барои кордой илмй-тадкикотй ва
коркардаои тачрибавию конструкторй чанд фоизи МУД-
ашро ташкил медидад (дар соли 2003)?
а) 3,5% МУД;
б) 2,0% МУД;
в) 1,8% МУД;
г) 2,5% МУД.
187. Дар Олмон, дар соли 2004 барои маблаггузоридои
капиталй чанд фоизи МУД-аш равона гардидааст?
а) 43% МУД;
б) 33% МУД;
в) 28% МУД;
г) 41% МУД.
188. Хиссаи содирот дар соли 2005 дар МУД-и Олмон чанд
фоизро ташкил медидад?
а) 27% МУД ба содирот равона мебошад;
б) 25% МУД ба содирот равона аст;
в) 31% МУД ба содирот равона асг,
г) 29% МУД ба содирот равона асг.
189. Диссаи воридот дар МУД-и Олмон чанд фоизро ташкил
медидад?
а) 21% МУД-ро ташкил медидад;
б) 25% МУД-ро ташкил медидад;
в) 27% МУД-ро ташкил медидад;
г) 30% МУД-ро ташкил медидад.
190. Кореяи Чднубй дамчун мамлакати нави индустриалй чанд
фисади МУД-и чадониро исгедсол менамояд?
а) 2,2%) МУД-и чадониро;
б) 2,5% МУД-и чадониро;
в) 1,9% МУД-и чадониро;
г) 1,7% МУД-и чадониро;
191. Хочагидои бузурги монополиста (чеболдо) дар Кореяи
Чднубй аз чеболдои чопонй чй фарк доранД?
а) Фарк надорадд;
б) Фаркашон дар муносибатдо дойр ба моликият дар содаи
бонкдо мебошад;
в) Фарки калон доранд;
257
г) Чеболхои кореягй дигар намуди хочагидорй аст.
192. Дар Кореяи Чанубй либерала (озод) гардидани
муносибатхои иктисодй аз кадом солхо инчониб чорй гардид?
а) Аз солхои 1990-ми асри XX инчониб;
б) Аз солкой 1980-м инчониб;
в) Аз солхои 2000-м инчониб;
г) Аз солхои 2010-м инчониб.
193. Суръати афзоиши МУД дар Кореяи Чднубй дар солхои
2000-2006 чанд фоизро ташкил медихад?
а) 5,2% МУД-ро;
б)3,4% МУД-ро;
в)4,8% МУД-ро;
г) 3,9% МУД-ро.
194. Дар Коеряи Чанубй дар мактабхои олй ва миёнаи касбй
чанд фоизи чавонони 20-24 сола тахсил менамоянд?
а) 34% чавонони хамон синну сол;
б)38% чавонони хамон синну сол;
в) 48% чавонони хамон синну сол;
г) 42% чавонони хамон синну сол.
195. Дарачаи баланд бардоштани маълумотнокй ба пешравии
иктисодиёт таъсир мерасонад ё не?
а)Таъсир намерасонад;
б)Яке аз омилхои мухими пешравии иктисодиёт ба шумор
меравад;
в)Ин танхо барои боло бурдани савияи дониши чавонон
равона гардидааст;
г)Ин омил то андозае ба иктисодиёт таъсиррасон аст.
196. Хрссаи харочотхо барои корхои илмй-тадкикотй ва
тачрибавию конструкторй дар Кореяи Чднубй ба чанд фисади
а)2,5%> МУД-ашро ташкил медихад;
б)3,5% МУД-ашро ташкил медихад;
в)3,0% МУД-ашро ташкил медихад;
г) 3,8% МУД-ашро ташкил медихад.
197. Хдссаи Кореяи Чанубй дар содироти чахон чанд фоизро
ташкил медахад (дар соли 2005)?
а)2,2%-ро ташкил медихад;
258
б)2,8%-ро ташкил медихад;
в)3,5%-ро ташкил медихад;
г) 2,6%-ро ташкил медихад.
198. Фаъолияти савдои хоричй дар Кореяи Чанубй чанд фоизи
МУД-ашро ташкил медихад?
а)70% МУД-ашро ташкил медихад;
б)80% МУД-ашро ташкил медихад;
в) 60% МУД-ашро ташкил медихад;
г) 50%о МУД-ашро ташкил медихад.
199. Кореяи х^анубй дар сохаи киштисозй кадом микдори
истехсоли чахониро ташкил менамояд ?
а) 1/4хиссаи чахонии киштихоро истехсол менамояд;
б)1/2хиссаашро истехсол менамояд;
в) 1/3 хиссаашро истехсол менамояд;
г) 1/5 хиссаашро истехсол менамоад.
200. Дар Кореяи Чднубй чанд хиссаи содирот аз хисоби саноати
коркардкунандаамалй мешавад?
а) Такрибан 6/10 хисса;
б) Такрибан 4/10 хисса;
в) Такрибан 8/10 хисса;
г) Такрибан 5/10 хисса.
201. Дар Кореяи Чднубй дар сохтори воридот кадом номгуй
молхо мавк,еи мухимро ишгол менамоянд?
а) Молхои ниёзи мардум, ки дар саноати сабук ва хурокворй
истехсол мешаванд;
б) Молхои баркй-техникй ва электронй;
в) Киштихо ва транзиторхо;
г) Дасггоххои саноати ва сузишворй.
202. Мамлакатхои ру ба тараккй такрибан чанд давлати
чахонро дарбар мегиранд?
а) Такрибан 140 давлати чахонро;
б) Такрибан 110 давлати чахонро;
в) Такрибан 120 давлати чахонро;
г) Такрибан 130 давлати чахонро.
203. Дар соли 2005 мамлакатхои ру ба тараккй чанд фоизи
МУД-и чахониро истехсол намуданд?
а) 33% МУД-и чахониро;
259
б) 38% МУД-и чадониро;
в) 25% МУД-и чахониро;
г) 28% МУД-и чахониро.
204. Ба хиссаи мамлакатхои ру ба тараккй чанд фоизи истехсоли
махсулотхои саноати сабук рост меояд?
а) Такрибан 35% махсулотхои чадонии саноати сабук;
б) Такрибан 40% махсулотхои чахонии саноати сабук;
в) Такрибан 25% махсулотхои чахонии саноати сабук;
г) Такрибан 43% махсулотхои чахонии саноати сабук.
205. Диссаи мамлакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти чахон:
а) Диссаи ин давлатхо дар истехсолоти чахон 30,5%-ро ташкил
медихад;
б) 25,5%-ро ташкил медихад;
в) 29,6%-ро ташкил медихад;
г) Диссаи ин давлатхо дар истехсолоти чахон 21,6%-ро ташкил
менамояд.
206. Дар соли 2004 чанд фоизи МУД-и мамлакатхои ру ба
тараккй ба хорича фурухта шуд?
а) 31% МУД-и ин зергурух ба хорича фурухта шуд;
б) 28% МУД-и ин зергурух ба хорича фурухта шуд;
в) 25% МУД-и ин зергурух ба хорича фурухта шуд;
г) 40% МУД-и ин зергурух ба хорича фурухта шуд.
207. Дар 15 соли охир (аз руи пешбинихо) аз хисоби
мамлакатхои рушдёфта ба пешравии иктисодиёти
мамлакатхои ру ба тараккй чанд микдор асъор ворид
мегардад?
а) Такрибан 2 - 2,5 трлн. доллар;
б) Такрибан 1,5 - 2,0 трлн. доллар;
в) Такрибан 2,5 - 3,0 трлн. доллар;
г) Такрибан 1,7 - 2,5 трлн. доллар.
208. Аз чамъи умумии маблаггузорихои мустакдми хоричй дар
мамлакатхои ру ба тараккй чанд фисадашро ёрии иктисодй
ташкил менамояд?
а) 20 фоизашро ёрии иктисодй ташкил менамояд;
б) 15 фоизашро ёрии иктисодй ташкил менамояд;
в) 25 фоизашро ёрии иктисодй ташкил менамояд;
г) 30 фоизашро ёрии иктисодй ташкил менамояд.
260
209. Дар Чумхурии мардумии Чин (Ч.МЧ) чанд фоизи ахолии
чахон истикрмат менамояд?
а) 28% ахолии чахон;
б) 25% ахолии чдхон;
в) 21% ахолии чдхон;
г) 30% ахолии чахон.
210. Чумхурии мардумии Чин чанд фоизи хушкии заминро
ишгол менамояд ва аз руи масохат дар чахон дар чои чандум
меистад?
а) 9,2%) хушкии заминро ишгол менамояд ва аз руи масохат дар
чои дуюм меистад;
б) 7,2%) хушкии заминро ишгол менамояд ва аз руи масохат дар
чои дуюм меистад;
в) 5,2% хушкии заминро ишгол менамояд ва аз руи масохат дар
чои шашум меистад;
г) 6,2% хушкии заминро ишгол менамояд ва аз руи масохат дар
чои панчум меистад.
211. Аз руи МУД ба сари ахолй Ч^МЧ ба кадом гурухи
давлатхои чахон мансуб аст?
а) Ба гурухи давлатхои даромадашон аз мобайн паст дохил
мешавад;
б) Ба гурухи давлатхои даромадашон аз мобайн баланд дохил
мешавад;
в) Ба гурухи давлатхои даромадашон мобайн дохил мешавад;
г) Ба гурухи давлатхои даромадашон паст дохил мешавад.
212. Афзоиши истехсоли МУД дар Чумхурии мардумии Чин
дар солхои 2000-2006-ум чанд фоизро (ба хисоби миёна)
ташкил намуд?
а) 9 фоизро ташкил намуд;
б) 10 фоизро ташкил намуд;
в) 11 фоизро ташкил намуд;
г) 12 фоизро ташкил намуд.
213. Хдссаи махсулотхои илмталаб дар сохтори саноати
иктисодиёти Чумхурии мардумии Чин чанд фоизро ташкил
менамояд (дар соли 2006)?
а) 8 фоизро ташкил намуд;
б) 10 фоизро ташкил намуд;
261
в) 12 фоизро ташкил намуд;
г) 14 фоизро ташкил намуд.
214. Дар Чумхурии мардумии Чин дар сохтори истифодаи
захирах,ои энергетики хиссаи ангишт ба чанд фоиз баробар
аст?
а) Ба 50 фоиз баробар аст;
б) Ба 59 фоиз баробар аст;
в) Ба 69 фоиз баробар аст;
г) Ба 49 фоиз баробар аст.
215. Чумдурии мардумии Чин чанд фоизи захирахои заминхои
коркардшавандаи чахонро фаро гирифтааст?
а) Хдмагй 5% захирахои заминхои коркардшавандаро дар
ихтиёр дорад;
б) Хдмагй 7% хамин хел заминхоро дар ихтиёр дорад;
в) Хдмагй 6% хдмин хел заминхоро дар ихтиёр дорад;
г) Хдмагй 8% хамин хел заминхоро дар ихтиёр дорад.
216. Дар сохтори иктисодиёти Чумхурии мардумии Чин, дар
гурухи корхонахои калон чанд фоизи фондхои истехсоли
чойгир хастанд?
а) 50 фоизи фондхои истехсоли;
б) 60 фоизи фондхои истехсоли;
в) 70 фоизи фондхои истехсоли;
г) 40 фоизи фондхои истехсоли.
217. Дар Чумхурии мардумии Чин дар гурухи корхонахои калон
чанд фоизи махсулот истехсол карда мешавад?
а) 40 фоизи махсулоти умумй истехсол карда мешавад;
б) 50 фоизи махсулоти умумй истехсол карда мешавад;
в) 55 фоизи махсулоти умумй истехсол карда мешавад;
г) 60 фоизи махсулоти умумй истехсол карда мешавад.
218. Дар сохи 2005 хиссаи сектори давлати дар сохтори
иктисодиёти Чумхурии мардумии Чин чанд фоизи МУД-ро
ташкил медихад?
а) 33,7% МУД-ро ташкил медихад ;
219.Дар Чумхурии мардумии Чин кадом партия хукмрон аст?
262
а) Партияи сотсиалистй;
б) Партияи коммуниста;
в) Партияи халкй-демократй;
г) Партияи либералии чап.
220. Ба хиссаи Чумхурии мардумии Чин дар соли 2005 чанд
фойзи содироти чах,он рост меояд?
а) 5% содироти чахон рост меояд;
б) 4% содироти чахон рост меояд;
в) 8% содироти чахон рост меояд;
г) 6% содироти чдхон рост меояд.
221. Солхои 2000-2005 суръати хисоби миёнаи содирот дар
Чумхурии мардумии Чин чанд фоизро ташкил намуд?
а) 23,4%-ро ташкил намуд;
б) 25,4%-ро ташкил намуд;
в) 27,3%-ро ташкил намуд;
г) 15,5%-ро ташкил намуд.
222. Чанд наели пайдоиши мамлакатхои нави индустриалй
мавчуд асг?
а) Якчанд наели пайдоиши онхо чой дорад;
б) Се наели пайдоиши онхо чой дорад;
в) Чор наели пайдоиши онхо чой дорад;
г) Ду наели пайдоиши онхо чой дорад.
223. Ба наели чоруми МНИ кадом давлатхо мансубанд?
а) Кипр, Тунис, Туркия ва х.к.;
б) Филиппинхо ва нохияхои чануби ЧД1Ч дохил мешаванд;
в) Кореяи Чднубй, Тайван, Сингапур ва Гонконг дохил
мешаванд;
г) Малайзия, Тайланд, Х^индустон дохил мешаванд.
222. Чанд наели пайдоиши мамлакатхои нави индустриалй
(МНИ) мавчуд аст?
а) Якчанд наели пайдоиши онхо чой дорад;
б) Се наели пайдоиши онхо чой дорад;
в) Чор наели пайдоиши онхо чой дорад;
г) Ду наели пайдоиши онхо чой дорад.
223. Ба наели чоруми МНИ кадом давлатхо муносибанд?
а) Кипр, Тунис, Туркия ва х.к.;
б) Филиппинхо ва нохияхои чануди ЧД1Ч дохил мешаванд :
263
в) Кореяи Чднубй, Тайван, Сингапур ва Гонконг дохил
мешаванд;
г) Малайзия, Тайланд, Хдндустон дохил мешаванд.
224. Аз руи кушодагии икхисодиёт МНИ ба чанд гурух чудо
мешаванд?
б) Ба се гурух;
в) Бачор гурух;
г) Баду гурух.
225. Вобаста ба дарачаи даромад ба сари ахолй МНИ ба чанд
гурух чудо карда мешаванд?
а) Ба ду гурух (дарачаи паст аз миёна ва боло аз миёнаи
даромад);
б) Ба ду гурух (дарачаи баланд ва пасти даромад);
в) Ба ду гурух (дарачаи баланд ва миёнаи даромад);
г) Ба се гурух (дарачаи баланд, миёна ва пасти даромад).
226. Сохаи асосии саноати пешбарандаи МНИ кадом соха ба
шумор меравад?
а) Сохаи саноати хурокворй;
б) Сохди саноати сабук;
в) Сохаи саноати коркардкунанда;
г) Сохди саноати коркардкунандаи метал.
227. Суръати пешравии иктисодиёт дар соли 2005 дар Гонконг,
Кореяи Ч,анубй ва Сингапур чанд фоизро ташкил намуд?
а) 9,5 фоизро ташкил намуд;
б) 7,5 фоизро ташкил намуд;
в) 6,3 фоизро ташкил намуд;
г) 8,8 фоизро ташкил намуд.
228. Суръати пешравии иктисодиети мамлакатхои нави
индустриалии «наели якум» (Сингапур, Гонконг, Тайван ва
Кореяи Ч,анубй) дар солхои 2000-2006 ба хисоби миёна дар 1
сол чанд фоизро такшил медихад?
а) 4-5 фоиз МУД-ро дар як сол;
б) 7-9 фоиз МУД-ро дар як сол;
в) 6-7 фоиз МУД-ро дар як сол;
г) 8-10 фоиз МУД-ро дар як сол.
264
229. Диндустон аз руи нишондихдндаи МУД ба сари ахолй ба
кадом гурухи давлатхои чдх,он дохил мешавад?
а) Ба гурухд давлатхои рушдёфта;
б) Ба гурухи давлатхои ба иктисодиёти бозорй гузаранда;
в) Ба гурух# давлатхои ру ба тараккй;
г) Ба гурухи давлатхои нави индустриалй.
230. Хдндустон аз руи дарачаи даромад ба сари ахолй ба кадом
гурухи давлатхои чахон дохил мешавад?
а) Ба гурухи давлатхои дарачаи даромади паст аз миёна дошта
дохил мешавад;
б) Ба гурухи давлатхои дарачаи баланда даромад дошта дохил
мешавад;
в) Ба гурухи давлатхои дарачаи даромади боло аз миёна дошта
дохил мешавад;
г) Ба гурухи давлатхои дарачаи пасти даромад дошта ба сари
ахолй дохил мешавад.
231. Дар соли 2006 суръати пешравии иктисодиёти Хдндустон
чанд фоизро нисбат ба МУД ташкил намуд?
а) 8% МУД-ро ташкил намуд;
б) 6% МУД-ро ташкил намуд;
в) 4% МУД-ро ташкил намуд;
г) 9% МУД-ро ташкил намуд.
232. Дар соли 2006 дар Х^ндусгон хиссаи пасандоз чанд фоизро
ташкил намуд?
233. Ба гайр аз пасандоз омили дигаре, ки ба пешравии
иктисодиёти Хрндусгон мусоидат менамояд, кадом аст?
а) Исгифодаи самаранокии ашёи хом;
б) Чдлби инвеститсияхо;
в) Исгифодаи самараноки дастгоххо;
г) Исгифодаи самараноки кувваи барк ва захирахои
энергетики.
234. Дар соли 2006 маблаггузорихои капитали ба пешравии
иктисодиёти Хдндустон чанд фоизро аз МУД ташкил намуд?
265
235. Диндустон аз руи нишондихдндаи тадкдкотхои илмй ва
коркардаои технологию тачрибавй дар чахон чои чандумро
ишгол менамояд?
а) Ч,ои 7-умро ишгол менамояд;
б) Ч,ои 11-умро ишгол менамояд;
в) Чои 9-умро ишгол менамояд;
г) Чои 14-умро ишгол менамояд.
236. Хдндустон дар соли 2006 чанд фоизи содироти мадсулот ва
хизмати чахониро таъмин менамояд?
а) 1,3% содироти чахонии махсулот ва хизматро таъмин
менамояд;
б) 2,2% содироти чахонии махсулот ва хизматро таъмин
менамояд;
в) 2,7% содироти чахонии махсулот ва хизматро таъмин
менамояд;
г) 3,1% содироти чахонии махсулот ва хизматро таъмин
менамояд.
237. Дар сохтори воридот дар Хдндустон кадом молхо хиссаи
калонро ишгол менамоянд (дар соли 2006)?
а) Молхои хурока ва ниёзи мардум;
б) Молхои саноати ва дасггохдо;
в) Молхои саноати сабук ва мошинсозй;
г) Захирахои энергетики, пеш аз хама нафт.
238. Дар чанд фоизи масохати Эрон истехсоли махсулоти
кишоварзйба рох монда шудааст?
а) Дар 25 фоизи масохаташ;
б) Дар 28 фоизи масохаташ;
в) Дар 32 фоизи масохаташ;
г) Дар 38 фоизи масохаташ истехсоли махсулотхои
кишоварзйба рох монда шудааст.
239. Дар Эрон барои бозори дохилй ва берунй асосан кадом
намудхои махсулоти кишоварзй истехсол мегардад?
а) Гандум, чав, шолй, лаблабуи кднд, чой, апелсину мандарин;
266
б) Чуворимакха, тамоку, пиёз, сабзй ва гайра;
в) Сабзавот, картошка, тамоку ва гайра;
г) Хуроки чорво, пиёз, картошка ва гайра.
240. Захирадои тадащгардидаи нафт дар Эрон чанд кддар аст?
а) 200 миллиард баррел (1 баррел ба 159 дитр баробар аст);
б) Ба 90 миллиард баррел баробар аст;
в) Ба 120 миллиард баррел баробар аст;
г) Ба 150 миллиард баррел баробар аст.
241. Даромадаои асъории Эрон дар соли 2016 бояд чанд кддар
шаванд?
а) Бояд 50 миллиард долларро ташкил намоянд;
б) Бояд 62 миллиард долларро ташкил намоянд;
в) Бояд 48 миллиард долларро ташкил намоянд;
г) Бояд 72 миллиард долларро ташкил намоянд.
242. Бразилия чанд фоизи МУД-и чахониро истех,сол менамояд?
а) 2,5 фоизи МУД-и чахониро исгех,сол менамояд;
б) 2,0 фоизи МУД-и чахониро истехсол менамояд;
в) 1,5 фоизи МУД-и чахониро истехсол менамояд;
г) 3,0 фоизи МУД-и чахониро истехсол менамояд.
243. Бразилия чанд фисади потенсиали илмию техникии
минтакаи Америкаи Лотиниро дороет?
а) 20 фоизи потенсиали илмию техникии минтакдро дарбар
мегирад;
б) 30 фоизи потенсиали илмию техникии минтакдро доросг;
в) 40 фоизи потенсиали илмию техникии минтакдро дороет;
г) 50 фоизи потенсиали илмию техникии минтакдро дарбар
мегирад.
244. Суръати пешравии иктисодиёти Бразилия дар солхои 2000-
2004 (солона) чанд фоизро ташкил медихад?
а) Бо хдеоби миёнаи солона 2,5 фоизро ташкил медихад;
б) Бо хисоби миёнаи солона 2,0 фоизро ташкил медихад;
в) Бо хисоби миёнаи солона 3,0 фоизро ташкил медихад;
г) Бо хисоби миёнаи солона 3,5 фоизро ташкил медихад.
245. Дойр ба истехсоли чуворимакка Бразилия дар чдхон дар чои
чандум меистад?
а) Дар чои сеюм меистад;
б) Дар чои панчум меистад;
267
в) Дар чои чорум меистад;
г) Дар чои дуюм меистад.
246. Дар соли 2004 содаи хизмат дар сохтори МУД-и Бразилия
чанд фоизро дарбар мегирад?
а) Сохди хизмат 30 фоизи МУД-ро дарбар мегирад;
б) Сохди хизмат 40 фоизи МУД-ро дарбар мегирад;
в) Сохаи хизмат 50 фоизи МУД-ро дарбар мегирад;
г) Сохаи хизмат 60 фоизи МУД-ро дарбар мегирад.
247. Дар соли 2004 сохаи саноат дар сохтори сохавии
иктисодиёти Бразилия чанд фоизро дарбар мегирад?
а) 30%-ро дарбар мегирад;
б) 40%-ро дарбар мегирад;
в) 50%-ро дарбар мегирад;
г) 20%-ро дарбар мегирад.
248. Сохаи кишоварзй дар соли 2004 дар сохтори сохавии
иктисодиёти Бразилия чанд фоизро дарбар мегирад?
а) 20 фоизро дарбар мегирад;
б)30 фоизро дарбар мегирад;
в) 15 фоизро дарбар мегирад;
г) 10 фоизро дарбар мегирад;
249. Дар сохаи кишоварзии Бразилия чанд фисади кувваи
кориаш машгул аст?
а) Дар ин сода тахминан 21% кувваи корй машгул аст;
б) Дар ин соха тахминан 28% кувваи корй машгул аст;
в) Дар ин соха тахминан 31% кувваи корй машгул аст;
г) Дар ин соха тахминан 40% кувваи корй машгул аст.
250. Ба хиссаи Бразилия дар соли 2004 чанд фоизи содироти
чахон рост меояд?
а) 1,1 фоизи содироти чахон рост меояд;
б) 2,1 фоизи содироти чахон рост меояд;
в) 2,8 фоизи содироти чахон рост меояд;
г) 3,5 фоизи содироти чахон рост меояд.
251. Еайридавлатикунонии моликият ба пешравии иктисодиёти
давлатхои Америкаи Лотинй таъсири мусбй расонид ё не?
а) Таъсири мусбй нарасонид;
б) Таъсири калони мусбй расонид;
в) Ин омил ба пешравии иктисодиёт алока надорад;
268
г) Ин омили ташкилй мебошад, на истехсоли.
252. Тарзи кушода гаштани иктисодиёти давлатдои Америкаи
Лотинй ба пешравии он муосидат намуд ё не?
а) Мусоидат накард;
б) Ба пешравии иктисодиёт муосидат намуд;
в) Кушода будани иктисодиёт ба пешравии он алокдмандй
надорад;
г) Ин омили ташкилй мебошад, на истехсоли.
253. Се давлати бузурги Америкаи Лотинй (Бразилия, Мексика,
Аргентина) чанд хиссаи МУД-и минтакдро истехсол
менамоянд?
а) 1/2 хиссаи МУД-и минтакдро истехсол менамоянд;
б) 1/4 хиссаи МУД-и минтакаро истехсол менамоянд;
в) 2/3 хиссаи МУД-и минтакдро истехсол менамоянд;
г) 2/5 хдссаи МУД-и минтакдро истехсол менамоянд.
254. Танхо Бразилия чанд хиссаи МУД-и минтакдро истехсол
менамояд?
а) 1/2 хдссаи МУД-и минтакаро истехсол менамояд;
б) 1/4 хиссаи МУД-и минтакаро истехсол менамояд;
в) 1/3 хиссаи МУД-и минтакаро истехсол менамояд;
г) 1/5 хиссаи МУД-и минтакаро истехсол менамояд.
255. Кушодагии иктисодиёт ба ворид гаштани инвеститсияхои
мустаким ба давлатхои минтакди Америкаи Лотинй муосидат
намуд ё не?
а) Кушодагии иктисодиёт ба ворид гардидани инвесгитсияхо
мусодиат накард;
б) Кушодагии иктисодиёт ба ворид гардидани инвесгитсияхо
алокдманд нест;
в) Кушодагии иктисодиёт ин омили ташкилй мебошад;
г) Кушодагии иктисодиёт омили мухими воридот гаштани
инвеститсияхои мустаким ба давлатхои минтакд гардид.
256. Хдссаи мамлакатхои Америкаи Лотинй дар содироти чахон
чанд фоизро ташкил медихад?
а) 7 фоизро ташкил медихад;
б) 5 фоизро ташкил медихад;
в) 4 фоизро ташкил медихад;
г) 3 фоизро ташкил медихад.
269
257. Давлатхои минтацаи Африка ба кадом гурухи мамтакатхои
Чахон (аз лихози дарачаи тараккиёт) дохил мешаванд?
а) Ба гуруди давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда;
б) Ба гурухи давлатхои рушдёфта;
в) Ба гурухи мамлакатхои ру ба тараккй.
г) Ба гурухи мамлакатхои нави индусгриалй;
258. Чанд давлати Африка ба гурухи давлатхои суструшдёфта
а) 35 давлати Африка;
б) 34 давлати Африка;
в) 33 давлати Африка;
г) 32 давлати Африка.
259. Дар Африка чанд фисади мардум бесавод аст?
а) Зиёда аз 50 фоизи ахолиаш;
б) Зиёда аз 40 фоизи ахолиаш;
в) Зиёда аз 30 фоизи ахолиаш;
г) Зиёда аз 20 фоизи ахолиаш.
260. Дар минтакаи Африкахиссаи захираи урани чахонй чй
кадар аст?
а) 1/2 хиссаи урани чахонй чойгир аст;
б) 1/3 хиссаи урани чахонй чойгир аст;
в) 1/4 хиссаи урани чахонй чойгир аст;
г) 1/5 хиссаи урани чахонй чойгир аст.
261. Дар асоси кадом модели иктисодй иктисодиёти Африка
пеш меравад?
а) Модели африкоии иктисодию ичтимой;
б) Модели пешравй дар асоси банакдгагирй;
в) Модели дигаргунсозии сохторй;
г) Модели зарурияти табалотхои асосй.
262. Аз руи пешбинихо ахолии Африка дар соли 2015 бояд чанд
нафарро ташкил намояд?
а) 1,1 млрд.нафарро бояд ташкил намояд;
б) 1,2 млрд. нафарро бояд ташкил намояд;
в) 1,5 млрд. нафарро бояд ташкил намояд;
г) 1,3 млрд. нафарро бояд ташкил намояд.
263.Гурухи давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда чанд фоизи
МУД-и чахониро истехсол менамоянд?
270
а) 28 фоизи МУД-и чахониро исгех,сол менамоянд;
б) 32 фоизи МУД-и чах;ониро истехсол менамоянд;
в) 30 фоизи МУД-и чахониро истехсол менамоянд;
г) 23 фоизи МУД-и чахониро истехсол менамоянд.
264. Зергурухи давлатхои ба икгисоди бозорй гузаранда чанд
давлати чахонро дарбар мегирад?
а) 33 давлати чахонро дарбар мегирад;
б) 27 давлати чахонро дарбар мегирад;
в) 30 давлати чахонро дарбар мегирад;
г) 29 давлати чахонро дарбар мегирад.
265. Дар мусобюсааз руи кадом нишондихандахо системаи
сотсиалистй ба системаи капиталиста маглуб шуд?
а) Аз руи нишондихандахои хосилнокии мехнат ва дарачаи
зиндагии ахолй;
б) Аз руи нишондихандахои арзиши аслии махсулот ва фоидаи
соф;
в) дар руи нишондихандахои хосилнокии мехнат ва содироти
молухизмат;
г) Аз руи нишондихандахои гардипш савдои хоричй ва татбшди
корхои илмй-тадкикотй.
266. Дар давлатхои ба икгисоди бозорй гузаранда дар давраи
гузариш кадом моделхои ислохоти системавй истифода
гардиданд?
а) Модели воридотивазкунй ва банащдагирй;
б) Модели системавии тадричй ва радикалй (катъй);
в) Модели системавии дигаргунсозии сохторй;
г) Модели системавии банакшагирии иктисодиёт.
267. Барой чй дар давлатхои Аврупои Fap6n (системаи
сотсиалистй) нисбат ба давлатхои ИДМ гузариш ба
муносибатхои бозорй дар мухлати нисбатан кутох анчом ёфт?
а) Барой он, ки ин давлатхо таърихан ба системаи бозорй тайёр
буданд ва дар системаи сотсиалистй муддати кам фаъолият
намуданд?
б) Барой он, ки ин давлатхо хеле пешрафта буданд;
в) Барой он, ки ин давлатхо феълан менталитеташон дигар буд;
г) Барой он, ки ин давлатхо аз баъзан нишондихандахои
иктисодй акпбмонда буданд.
271
268. Аз лвдози дороии захирахои бойи табий дар доираи
давлатхои ИДМ дар чои якум кадом давлат меистад?
а) Узбекистан;
б) Кдзокдстон;
в) Россия;
г) Точдкистон.
269. Истех,соли зироатхои донагй дар хачми калон асосан дар
кадом давлатхои ИДМ чой дорад?
а) Дар Россия, Украина ва Кдзощгстон;
б) Дар Точикистон, Узбекистан ва Кдргизистон;
в) Дар Гурчистон, Арманисгон ва Туркманистон;
г) Дар Узбекисгон, Туркманистон ва Точикистон.
270. Диссаи хисоби миёнаи бочхои воридотии гумрукй барои
давлатхои ИДМ дар давраи гузариш дардоираи чанд фоиз
Чой дораД?
а) Дар доираи аз 20 то 30 фоиз;
б) Дар доираи аз 5 то 10 фоиз;
в) Дар доираи аз 8 то 10 фоиз;
г) Дар доираи аз 10 то 20 фоиз.
271. Хдссаи Россия дар хочагии чахон дар соли 2004 чанд
фоизро ташкил медихад?
а) 3,5 фоизро ташкил медихад;
б) 2,4 фоизро ташкил медихад;
в) 2,9 фоизро ташкил медихад;
г) 3,3 фоизро ташкил медихад.
272. Хдссаи Россия дойр ба захирахои минералки чахонй чй
Кадар асг?
а) Дар Россия 1/5 хиссаи захирахои минералии чахонй чойгир
аст;
б) Дар Россия 1/2 хиссаи захирахои минералии чахонй чойгир
аст;
в) Дар Россия 1/3 хиссаи захирахои минералии чахонй чойгир
аст;
г) Дар Россия 1/4 хдссаи захирахои минералии чахонй чойгир
асг.
273.Суръати пешравии иктисодиёти Россия дар солхои 2000-
2004 чанд фоизро ташкил медихад?
272
а) Суръати пешравии МУД-и Россия дар ин солхо ба хисоби
миёна дар як сол ба 5,3% баробар аст;
б) Суръати пешравии МУД-и Россия дар ин солхо ба хисоби
миёна ба 4,8%>-ро ташкил медихад;
в) Суръати пешравии МУД-и Россия дар ин солхо ба хисоби
миёна ба 6,1 % баробар асг;
г) Суръати пешравии МУД-и Россия дар ин солхо ба хисоби
миёна ба 3,9% баробар аст.
274. Дар Россияхиссаи гардиши савдои хоричй ба чанд фоизи
а) Хиссаи гардиши савдои хоричй 30% МУД-ро ташкил
менамояд;
б)Хдссаи гардиши савдои хоричй ба 50% МУД баробар аст;
в) Хиссаи гардиши савдои хоричй ба 40% МУД баробар аст;
г)Хдссаи гардиши савдои хоричй ба 35% МУД баробар аст.
275. Чанд фисади МУД-и Россия ба содирот равона аст?
а) 35%-и МУД ба содирот равона аст;
б) 40%-и МУД ба содирот равона аст;
в) 45%-и МУД ба содирот равона аст;
г) 30%-и МУД ба содирот равона аст.
276. Дар соли 2004 хиссаи гардиши савдои хоричии Россия бо
давлатхои ИДМ чанд фоизро ташкил медихад?
а) 25 фоизро ташкил менамояд;
б) 20 фоизро ташкил менамояд;
в) 17 фоизро ташкил менамояд;
г) 19 фоизро ташкил менамояд.
277. Дар дахсоли охир (2000-2010) гардиши савдои хоричии
Чумхурии Точикистон такрибан чанд маротиба афзудааст?
а) Такрибан 2,5 маротиба афзудааст;
б) Такрибан 3,0 маротиба афзудааст;
в) Такрибан 3,5 маротиба афзудааст;
г) Такрибан 4,0 маротиба афзудааст.
278. Дар соли 2010 хиссаи металхои камкиммат ва маводхо аз
онхо дар содироти Точикистон чанд фоизро ташкил медихад?
а) 73,5 фоизро ташкил медихад;
б) 68,5 фоизро ташкил медихад;
в) 63,4 фоизро ташкил медихад;
273
г) 73,4 фоизро ташкил медихад.
279. Дар Чумхурии Точикнстон хиссаи наклиёт ва мошину
дастгоххо дар сохтори воридоти молу махсулот чанд фоизро
ташкил менамоянд?
а) 15 фоизро ташкил менамоянд;
б) 9,2 фоизро ташкил менамоянд;
в) 11,3 фоизро ташкил менамоянд;
г) 7,2 фоизро ташкил менамоянд.
280. Хрло (дар соли 2010) дар Точикисхон чанд адад корхонахои
муштарак фаъолият менамоянд?
а) 149 адад корхонахои муштарак фаъолият менамоянд;
б) 159 адад корхонахои муштарак фаъолият менамоянд;
в) 169 адад корхонахои муштарак фаъолият менамоянд;
г) 140 адад корхонахои муштарак фаъолият менамоянд.
274
V. АДАБИЁТ
1. Абрамов B.JI. Мировая экономика: Учебное пособие. - 3-е изд.,

перераб. - М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и
Ко», 2006.-312 сад.
2. Акопова Е.С., Акопова Р.С. Мировая экономика и
международные экономические отношения. - Ростов на Дону,
2003. - 458 сад.
3. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения:
Учебник. - М.: Юрист, 2001. - 479 сах.
4. Внешнеэкономическая деятельность Республики Таджикистан.
Агентство по статистике при Президенте Республики
Таджикистан.-Душанбе, 2010. - 540 сах.
5. Воронин Л., Кондракова Н. Мировая экономика. - М., 2009. -
535 сах.
6. Гурова И.Б. Мировая экономика и международные
экономические отношения: Тесты, упражнения, проблемные
ситуации: Учеб. пособие. - М.: Дело, 2003. - 176 сах.
7. Дадалко В.А. Мировая экономика: Учеб. пособие. - Минск.:
«Ураджай», «Интерпрессервис», 2001. - 592 сах.
8. Дустбоев Ш., Мирзоев Т. Имруз ва фардои Чумхурии
Точикистон дар хочагии чахон II Таджикистан в мировом
хозяйстве / “Материалы республиканской научно-практической
конференции, посвященной 20-летию Таджикского
государственного университета коммерции”, 20-21 ноября 2007,
- Душанбе.: Империал-групп, 2007. - сах. 24-33.
9. Дустбоев Ш. Фаъолияти корхонахои муштарак ва таъсири он
ба иктисодиёти мамлакат II Конституция Республики
Таджикистан и проблемы формирования правовой экономики
(Сборник статей научно-практической международной
конференции, 25-26 сентября 2009 года). - Душанбе.: Матбуот,
2009.-сах. 149-160.
10. Корниенко О.В. Мировая экономика. Завтра экзамен. - СПб.:
Питер, 2007. - 256 сах.
11. Кудров В.М. Мировая экономика: Социально-экономические
модели развития. Учеб. пособие. М.: Магистр, 2009. - 399 сах.
12. Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов
вузов, обучающихся по экономическим специальностям и
направлениям / В.К. Ломакин. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.:
ЮНИТИ - ДАНА, 2010. - 671 сах.
13. Мировая экономика. Учебник / под ред. проф. Булатова А.С.
М.: Экономисть. 2003. - 734 сах.
275
14. Мировая экономика: прогноз до 2020 года / под ред. акад.
А.А. Дынкина / ИМЭМО РАН - М.: Магистр, 2008. - 429 сах,.
15. Мировая экономика: Учеб. пособие для вузов / под ред. проф.
И.П. Николаевой. - 3-е изд. перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ -
ДАНА, 2005. - 510 сах.
16. Мировая экономика и международные экономические
отношения. Учебник I под ред. проф. А.С. Булатова, проф.
Н.Н. Ливенцева. - М.: Магистр, 2008. - 654 сах.
17. Мировая экономика и внешнеэкономическая деятельность.
Учебное пособие. С.Ю. Кричевский, М.И. Платницкий, Г.В.
Турбан и др. / под общ. ред. М.И. Платницкого, Г.В. Турбан.
- Мн.: ООО «Современная школа», 2006. - 664 сах.
18. Рахмонов Эмомалй. Точикон дар оинаи таърих. (Дастури
таълим барои мактабхои миёна, миёнаи махсус ва олй). -
Душанбе.: «Ирфон», 1997. - 136 сах.
19. Стрыгин А.В. Мировая экономика: Учеб. пособие для вузов /
А.В. Стрыгин. - 2-е изд. перераб. и доп. - М.: Издательство
«Экзамен», 2004. - 512 сах.
20. Фигурнова Н.П. Международная экономика: учеб. пособие /
Н.П. Фигурнова. - 2-е изд., стер. - М.: Издательство «Омега -
Л», 2009. - 304 сах.
21. Чеботарев Н.Ф. Мировая экономика: Учебник. - М.:
Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2007. - 332
сах.
22. Черников Г.П. Мировая экономика: Учеб. для вузов / Г.П.
Черников, Д.А. Черникова. - М.: Дрофа, 2003. - 432 сах.
23. Шкваря Л.В. Мировая экономика: В схемах и таблицах. - М.:
Издательство Эксмо. Мирбис, 2006. - 439 сах.
24. http://coutru.com/subl083html:
25. http://www.panasia.ru/main/iran/economic
АДАБИЁТИ ИЛОВАГЙ
1. Гусейнов Р. История мировой экономики: Запад - Восток -
Россия: Учеб. пособие. - Новосибирск: Сиб. унив. изд-во,
2004. - 522 сах.
2. Киреев А.П. Международная экономика. В 2-х ч. - Ч. I
Международная экономика: движение товаров и факторов
производства. Учебное пособие для вузов. - М.: Междунар.
отношения, 2002. - 416 сах.
3. Киреев А.П. Международная экономика. В 2-х ч. - Ч. II
Международная экономика: открытая экономика и
276
макроэкономическое программирование. Учебное пособие
для вузов. - М.: Междунар. отношения, 2003. - 488 сах.
4. Мировая экономика и международный бизнес. Учебник - 2-е
изд., перераб. и доп. (Кол. авт: под общ. ред. д-ра экон. наук,
проф. В.В. Полякова и д-ра экон. наук, проф. Р.К. Щенина. -
М.: КНОРУС, 2005. - 656 сах,.
5. Раджабова З.К. Мировая экономика: Учебник - 2-е изд., испр.
-М.: ИНФРА - М, 2004. - 336 са*.
6. Шегорцов В.А. Мировая экономика. Мировая финансовая
система. Международный финансовый контроль: Учебник
для студентов вузов, обучающихся по специальностям 060600
«Мировая экономика» и 060400 «Финансы и кредит» / В.А.
Щегорцов, В.А. Таран: Под ред. В.А. Щегорцова. - М.:
ЮНИТИ - ДАНА, 2005. - 528 са*.
277
МУНДАРИЦА
сах.
Сарсухан................................................................................ ........3
I. Силлабус............................................................... ....................... 6
II. Номгуй, мундарица ва мазмуш мухтасари мавзущои
лексионй............................................................................... 34
Мавзуи 1. Мацсади омузиш ва вазифщт фант
«шфшсодиёти цах1он». 34
1.1. Макради омузиши фан............................................. 34
1.2. Сохтори фан............................................................... 35
1.3. Алокди хамин фан бо дигар фащои илмй-
чамъиятшиносй...................................................... 36
Мавзуи 2. Ташаккул ва мохщти хоцагии цал;он. 37
2.1. Мохияги хочагии чахон.......................................... 37
2.2. Хусусиятхои хоси иктисодиёти чахон.................. 38
2.3. Даврахои ташакхули хочагии чахон...................... 38
Мавзуи 3. Иштирокчити хоцагии цщон. Класификатсияи
гурухи давлатхои дар бозори цах;он фаъошяткунанда. 40
3.1. Субъектхои хочагии чахон..................................... 40
3.2. Гурухбандии давлатхо дар асоси дарачаи
тараккиёти бадастомада.......................................... 41
даромади солона ба сари ахолй.................. 41
кушодагии иктисодиёт.......................................... 42
Мавзуи 4. Механизми хоцагии ца^он.................................... 43
4.1. Мохият ва воситахои механизми хочагии
чахон......................................................................... 43
4.2. Сохтори механизми хочагии чахон.................... 44
4.3. Масъалахои танзими равандхои хочдгидорй дар
хочагии чахон........................ ............................... 44
4.4. Тартиботи чахонии ицтисодй................................ 45
Мавзуи 5. Икршдори хоцагии цая;он...................................... 46
5.1. Мохияги иктидори хочагии чахон........................ 46
5.2. Иктидори захирахои табии хочагии чахон.......... 47
5.3. Захирахоиашёихомиминералйвасузишворй... 48
5.4. Накдш захирах,ои табий дар иктисодиёти
чахон.......................................................................... 49
278
Мтзуи 6. Ах,олй ва кувваи корй дар хочргии цщон.............. ....... 49
6.1. Ч°йгаригавии ахолй дар гурухи давлатх,о ва
минтакдхои чахон...................................................... .......49
6.2. ^Исгифодаи кувваи корй.......................................... ........ 50
6.3. Бекорй - хамчун мушкилоти глобалй.............. ..............51
Мавзуи 7. Захирахои молиявии хоцагии цах,он........... .................. 52
7.1. Мохияги захирахои молиявии хочагии чахон...... ........52
7.2. Таснифоти умумии ташкилотхои молиявии
байналхалкй............................................................ ..........54
7.3. Марказхои (бозорхои) молиявии чахон................ ........ 55
Мавзуи 8. Прогреси илмию техники ва хоцагии чщон...—. 56

8.1. Прогреси илмию техники (ПИТ) ва тараккиёти
иктисодиёт.................................. ........................... 56
8.2. Тамоюл ва хачми корхои илмй-тадкикотй ва
коркардхои тачрибавию консгрукторй (КИТ ва
КТК)................................ ................. ........ . 57
8.3. Прогреси илмию техники (ПИТ) ва пешравии
истехсолоти чахон.................................................. 58
Мавзуи 9. Сохтори сохавии хоцагии ца^он........................ 59
9.1. Дигаргунй дар сохтори сохавии хочагии
чахон................... ..................................................... 59
9.2. Комплекси сузишворию энергетикии (КСЭ)
хочагии чахон.................. ....................................... 61
9.3. Комплексиагросаноатй(КАС)....................... . 62
Мавзуи 10. Ширкшщои трансмиллй (ШТМ) дар хочргии
ца^он................. ......................................................... 64
10.1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ).......... 64
10.2. Макоми ширкатхои трансмиллй дар хочагии
чахон.............. ........................................................... 65
10.3. Бузургтарин ШТМ дар хочагии чахон...... 65
Мавзуи 11. Иттих;одия^оа интегратсионии (хамгироии)
цах,он.................................................................... . 67
11.1. Мохият ва заминахои хамгироии иктисодй...... 67
11.2. Максадхои хамгирой.............................................. 67
11.3. Даврахои ташаккули хамгироии иктисодй.......... 68
Мавзуи 12. Мушкилотхои гяобати (уму.шбашарии)
ицтисодиёти цщон.......................................... ....... 70
279
12.1. Мохияти мушкилотхои умумибашарй ва хусусияти
онхо............................................................................. ...... 70
12.2. Намудхои мушкилотхои умумибашарй............... .........71
12.3. Мушкилоти камбизоатй ва акдбмонй................ .......... 71
Мавзуи 13. Мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии ца^он.... 73
13.1. Хусусиятхои асосии мамлакатхои рушдёфта.... 73
13.2. Мамлакатхои рушдёфта дар муносибатхои
иктисодии байналхалкй..... ................................. .......... 74
13.3. Моделхои асосии хочагидории мамлакатхои
рушдёфта............................................. ................. ........... 75
Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цах;он..............................................76
14.1. Хусусиятхои хоси таращдиёти иктисодй.......... ............. 76
14.2. Мавкеи ИМА дар истехсолоти чахон.......... ................. 77
14.3. ИМА дар муносибатхои иктисодии
байналхалкй............................................... ............ ......... 78
14.4. Мавкеи ИМА дар савдои байналхалкй............... ..........79
Мавзуи 15. Цопон дар хоцагии цщон............................................. 80
15.1. Омилхо ва суръати пешравии иктисодиёти
Чопон...................................................................... .......... 80
15.2. Мавкеи Чрпон дар истехсолоти чахон............... ........... 82
15.3. Мушкилотхои пешравии иктисодиёт............................ 82
Мавзуи 16. Иттих;оди Аврупо дар хоцагии цах;он........ ............... 84
16.1. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт........................ ....... 84
16.2. Ташаккули механизма хочагидорй.................... ............85
16.3. Иттиходи Аврупо (ИА) дар системаи алокдхои
байналмилалй............. <............ .......................................86
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цах,он.............................................87
17.1. Таравдлёти иктисодиёти Олмон........................................87
17.2. Самтхои асосии еиёсати иктисодии Олмон..................... 89
17.3. Алокдхои иктисодии берунаи Олмон........................ ........ 90
Мавзуи 18. Кореяи Чанубй дар хоцагии цах;он..................... .........91
Чанубй............................................................ ....................... 91
18.2. Суръат ва омилхои тараккиёти иктисодиёт.............. ........ 92
18.3. Савдои берунаи Кореяи Чанубй......................................... 93
Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба тараккй дар хоцагии цах;он.. 95
19.1. Мамалакатхои ру ба тараккй дар истехсолоти
чахон................................................................. ......................95
280
19.2. Мамалакатх,ои ру ба тараккй дар таксимоти
байналмилалии мехнат............................................. 96
19.3. Мамалака'щои ру ба тараккй дар хдракати
байналмилалии капитал.............. 97
Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЦМЧ) дар хоцагии
цщон........................................................................... 99
20.1. Саш кой асосии пешравии иктисодиёт................ 99
20.2. Хусусиящои асосии механизми хочагидорй...... 100
20.3. Алоках,ои икхисодии Чин бо Чумхурии
Точикистон............................................................... 101
Мавзуи 21. Мамлакатхои нави индустриала (МНИ) дар
хоцагии цах;он.............................................................. 103
21.1. Класификатсияи (гурух,бандии) мамлака-щои нави
индустриалй................................................... ......... 103
21.2. Тавсифоти нисбии суръати афзоиши иктисодиёти
МНИ ва омилхои ба он таъсиррасон................... 104
21.3. Хусусиятхои пешравии МНИ-и Ч,анубу Гарбии
Осиё... 105
Мавзуи 22. Хцндустон дар хоцагии цахон........ ..................... 107
22.1. Тавсифоти умумии пешравии Хиндустан...... 107
22.2. Хусусиятхои асосии пешравии иктисодиёт...... 108
22.3. Мушкилотхои пешравии иктисодиёт..................... 110
22.4. Хдндустон дар муносибатхои икгисодии
байналхалкй............................................................ 110
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цах;он............. .......................... 112
Эрон......................................................................... 112
23.2. Накдш давлат дар пешравии иктисодиёти
Эрон........................................................................ . 113
23.3. Фаъолияти икгисодии берунаи Эрон...................... 114
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цщон.......................... . 115
24.1. Тавсифоти умумии иктисодиёти Бразилия... 115
24.2. Хусусиятхои пешравии иктисодиёт.................... 116
24.3. Хусусиятхои асосии сохтори иктисодию
ичтимой.................................................................... 117
24.4. Алокдх,ои икгисодии берунаи Бразилия........... . 118
281
Мавзуи 25. Америкой Летит. 119
25.1. Хусусиятдои асосии пешравии щтисодию
ичгимой.......................................................................... 119
25.2. Омилдои берунаи тараккиёт................................. ....... 121
25.3. Савдои хоричй....................................................... .........122
Мавзуи 26. Африка дар хоцагии цахон............... ........................ 123
26.1. Тавсифоти умумии тараккиёти иктисодиёти
Африка...................................... .............................. .......123
26.2. Моделдои асосии пешравии иктисодию
ичгимой...................................................................... .... 124
26.3. Тамоюлдои замонавии пешравии иктисодию
ичгимой............................................................... ............126
Мавзуи 27. Мамлакатхои ба иктисодиёти бозорй гузаранда 127
27.1. Намуд ва моделдои ислодотдои сисгемавй.......... .......127
27.2. Шароитдои аввалин барои гузаронидани
ислодотдои сисгемавй.............................................. ..... 128
27.3. Падлудои иктисодии берунаи ислодотдои
сисгемавй.............. .......................................................... 129
Мавзуи 28. Иттицоди давлатхои мустакцл (ИДМ) дар
хоцагш чрхон.................................................................. 131
28.1. Хусусиятдои пешравии иктисодиёти собик
Чумдуридои Шуравй.............................................. ....... 131
28.2. Ташаккули механизми бозории танзими савдои
беруна.......................................................... .................... 132
Мавзуи 29. Федератсшш Россия дар хоцагии цах;он............... ...134
29.1. Хусусиятдои пешравии иктисодиёт..............................134
29.2. Федератсияи Россия дар алокадои хочагии чадон. 135
29.3. Алокадои иктисодии хоричии Федератсияи Россия
бодавлатдои ИДМ ..........................................................136
Мавзуи 30. Тоцикистон дар хоцагии цах;он............... ..................137
30.1. Мавкеи Точикистон дар хочагии чадон.............. ........ 137
30.2. Содадои асосии афзалиятноки иктисодиёти
миллй................................................... ........................... 139
30.3. Таъсири маблаггузории хоричй ба пешравии
иктисодиёт.............................................................. ........ 140
III. Номгуи мавзухо, мундарица ва мазмуни мухтасари
дарс^ои амалй.................................................................. 141
Мавзуи 2. Ташаккул ва мохцяти хоцагии цах;он....... ................. 141
282
2.1. Хусусиятхои хоси мавхумхои «Иктисодиёти
чахон», «Хоцагии чахон» ва «Хочагии
умумичахонй»....................................................... .......141
2.2. Хочэгии чахон хамчун системаи мураккаби
иктисодй......................................................................... 142
2.3. Даврахои асосии ташаккул ва пешравии
икгисодиёти чахон.........................................................142
Мавзуи 3. Гуруфандии (класификшпсияи) давлатро дар
асоси дарацт тарсщкцёти бадастомада.......... ...........144
3.1. Давлатхои тараккикарда бо иктисоди бозорй...... .....144
3.2. Давлатхои ру ба тараккй бо иктисоди бозорй........... 145
3.3. Давлатхои ба иктисоди бозорй гузаранда.................. 146
Мавзуи 4. Механизмы хоцагии цах^он...................... ............ .......147
4.1. Вазифахои асосии чамъиятии механизми хочагии
чахон.................................................. ..................... ........147
4.2. Кдсматхои асосии механизми хочагии чахон... 148
4.3. Тартиботи байналмилалй ва ба хам таъсиррасонии
давлатхо...........................................................................149
Мавзуи 5. Икршдори хоцагии ца^он............................................ 151
5.1. Мачмуи захирахои иктисодй хамчун иктидори
хочагии чадон............................................................ .... 151
5.2. Сохтори захирахои минералй.......................................152
5.3. Захирахои геологии пешбинишудаи ашёи
минералй ва сузишворй................................................ 153
Мавзуи 6. Ах;олй ва кувваи корй дар хоцагии цах,он.............. ..... 154
6.1. Сифати кувваи корй................................................. ..... 154
6.2. Мухочирати мехнатй ва намудхои он..........................155
6.3. Самти мухочирати мехнатй.......................................... 156
Мавзуи 7. Захирадои молиявии хоцагии цах1он.................. ......... /57
7.1. Мохияти захирахои молиявй хам ба маънои васеъ,
хам ба маьнои мадцуд................. .................................. 157
7.2. Механизми бозтаксимкунии захирахои молиявии
чахон................................................................................ 158
7.3. Бозорхои молиявии чахон........................................
Мавзуи 8. Прогреси илмию техникй (ПИТ)ва хоцагии ца^он 159
8.1. Равияхои асосии таъсири ПИТ ба пешравии
хочагии чахон............................................................. .... 160
283
8.2. Корхои илмй-тадкдк,отй ва коркардхои
тачрибавию конструкторй хамчун кдсмати
мухими раванди илмиютехникии ПИТ.......... 160
8.3. Сиёсати илмию техники................................... 161
Мавзуи 9. Сохтори сохавии хоцагии цах,он........................ 162
9.1. Тамоюли умумй дар сохтори сохдвии хочагии
чахон.................................................................... 162
9.2. Мохияти комплекси агросаноатй (КАС)........... 163
9.3. Хусусияти хоси истифодаи захирахои сузишворию
энергетики дар давлатхои рушдёфта ва ру ба
тараккй...................................................................... 164
Мавзуи 10. Ширкатх^ои трансмиллй дар хоцагии цахон.... 165
10.1. Мохияти ширкатхои трансмиллй (ШТМ)............ 165
10.2. Накдш ШТМ дар раванди чахонишавии алокдхои
хочагидории байналхалкй....................................... 166
Мавзуи 11. Иттиходияхои интегратсионии (хамгироии)
цах;он............................................................................. 167
11.1. Мохияти интегратсияи (хамгироии) икгисодй ва
омилхои асосие, ки равандхои интегратсиониро
муайян менамоянд....................................................... 167
11.2. Интегратсияи икгисодй, хамчун омили
таъминкунандаи шароитхои муосид барои
давлатхои иттиход...................................................... 168
11.3. Иттиходи Аврупо хамчун иттщодияи
интегратсионии намунавй..................................... 169
Мавзуи 12. Мушкилопщои глобалии (умумибашарш)
хоцагии цах;он.............................................................. 170
12.1. Мохдят, накш ва пахлухои икгисодии
мушкилотхои глобалй............................................. 170
12.2. Намудхои мушкилотхои глобалии ичгимой... 171
12.3. Бухрони экологи хамчун мушкилоти глобалй...... 171
Мавзуи 13. Мамлакатхои рушдёфта дар хоцагиицахон 172
13.1. Тавсифоти умумии мамлакатхои рушдёфта............. 173
13.2. Накдш алокахои икгисодии берунй дар пешравии
иктисодиёти мамлакатхои рушдёфта...................... 174
13.3. Мавкеи мамлакатхои рушдёфта дар истехсолоти
чахон........................................................................... 175
284
Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цах;он..................... .......................175
14.1. Хусусиятхои хоси тараккиёти ик,тисодиёти ИМА... 175
14.2. Мавкеи ИМА дар истехсолоти чахон...................... .... 176
14.3. Стратегиям иктисодии беруна.......................................177
Мавзуи 15. Цопон дар хоцагии цах^он............................................177
15.1. Тавсифоти умумии тараккиёти иктисодиёти
Чопон.......................................................................... .....177
15.2. Таъсири корхои илмию вакоркардхои
тачрибавию консгрукторй ба пешравии
иктисодиёти Ч|опон.........................................................179
15.3. Модели механизми хочагидории Чргюн......................180
Мавзуи 16. Иттих,оди Аврупо дар хоцагии цах;он................. .....181
Иттиходи Аврупо (ИА)........................................ ..........181
16.2. Тамоюли пешравии иктисодиёти ИА........................... 182
16.3. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти И А ...............182
Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цах;он........................................... 184
Олмон............................................................................... 184
17.2. Модели иктисодию ичтимоии тараккиёти
хочагидории Олмон.................................................. ......185
17.3. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти Олмон...... 186
Мавзуи 18. Кореяи Цанубй дар хоцагии ч/ахрн....................... ..... 186
18.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти Кореяи
Чанубй..............................................................................186
18.2. Омилхои асосии пешравии иктисодиёти Кореяи
Ч,анубй........................................................................ ..... 187
18.3. Сохтори хочагидории Кореяи Цанубй......................... 188
Мавзуи 19. Мамлакатдоиру ба тараццй дар хоцагии цщон. 189
19.1. Тавсифоти умумии мамлакатхои ру ба тараккй... 189
19.2. Сабабхои акибмонии иктисодии мамлакатхои ру
ба тараккй..... ............................................................ ...... 190
19.3. Тамоюлхои пешравии иктисодиёти мамлакатхои
руба тараккй................................................................... 191
Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЦМЧ) дар хоцагии
цах;он........................................................................... ......192
20.1. Омилхои асосии таъсиррасон ба пешравии
иктисодиёти ЧМ Ч..................................... ..................... 192
285
20.2. Сохтори хочагидории ЦМЧ дар замони муосир... 193
20.3. МавкеиЧМЧ дар хочагии чадон.................................194
Мавзуи 21. Мамлакатхои нави индустриалы (МНИ) дар
хоцагии цахон.................................................................. 195
21.1. Тавсифоти умумии пешравии иктисодиёти МНИ. 195
21.2. Даврах;ои тараккиёти М НИ..........................................196
Мавзуи 22. Хиндустан дар хоцагии цахон...................................197
22.1. Хусусиятх,ои асосии пешравии иктисодию
ичгимоии Хиндустон......................................... ............198
22.2. Модели иктисодии 2^индусгон..................................... 198
22.3. Сохтори хочагидории Хрндустон................................ 199
Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цахон............... ............................. 200
23.1. Натичадои ислохоти иктисодй дар хочагидории
Эрон.............................................................................. ...200
23.2. Пешравии сохддои асосии саноатй дар Эрон..... .......201
Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цахон..... ................................ 203
24.1. Омшдои асосии ба пешравии иктисодиёти
Бразилия мусоидкунанда..............................................203
24.2. Та^оюлхои асосй ва мушкилотхои иктисодиёти
Бразилия.......................................................................... 204
24.3. Накши давлат дар пешравии иктисодиёти
Бразилия......................................................................... 205
Мавзуи 25. Америкаи Лотинй......................................................206
25.1. Хусусиятдои асосии модели замонавии пешравии
иктисодиёти Америкаи Лотинй............................... ....206
25.2. Иктисодиёти давлатхои калони Америкаи Лотинй
25.3. Алокадои иктисодии хоричй..................................... ...208
Мавзуи 26. Африт дар хоцагии цахон........................................ 209
26.1. Давлатхои нисбатан (аз лщози иктисодй)
рушдёфтаи Африка........................................................209
26.2. Баъзе давлатхои суструшдёфтаи Африка....................211
26.3. Сабаб^ои асосии акибмонй.......................................... 212
Мавзуи 27. Мамлакатхои ба икршсоди бозорй гузаранда..... 213
27.1. Консепсияхо ва самтхои ислохоти сисгемавй.............213
27.2. Сохахои асосии ислохоти системавй........................... 214
27.3. Ташаккули сохтори нави иктисодй ва ислодот дар
а д а и ичгимоиёт........................................................ .....215
286
Мавзуи 28. Иттих;оди давлатхои мустакцл (ИДМ) дар
хоцагии цах,он...................................................................216
28.1. Баъзе хусусиятхои хоси давраи гузариш ба
иктисоди бозорй дар давлатхои ИДМ.............. ...........216
28.2. Исяохоти иктисодй дар сохаи савдои беруна..............217
Мавзуи 29. Федератаиш Россия дар хоцагии цщон........ .......... 219
Россия................................................................... ........... 219
29.2. Мушкилотхои пешравии иктисодиёт........................... 219
29.3. Мавкеи Россия дар хочагии чахон................................220
Мавзуи 30. Точикистон дар хоцагии цахрн........................ .........221
30.1. Баъзе мулохизахо дойр ба мусбй кардани баланси
пардохт ва зиёд гардонидани хиссаи содирот
нисбат ба воридот.................................................... ....... 221
30.2. Хдмкорихои иктисодии хоричии Чумхурии
Точикистон................................................................ .......222
IV. Теащ о............................................................................. ........ 225
V..Адабиёт........................................................................ ............ 275
287
ИКТИСОДИЁТИ
ЧАХОН
Дастури таълими-методи
Мураттиб:
Дустбоев Шодимурод
Х
уру
фчи
ник
омп
уте
р:
Гафурова Хдмида
ISBN 978-99947-897-8-8
Поступило в печать 12.06.2012. Подписано в печать

14.06.2012. Формат 60x84 1/16. Бумага офсетная.
Гарнитура литературная. Печать офсетная.
Усл.печл.18,0. Тираж 300 экз. Заказ №154
Отпечатано в типографии ООО «Эр-граф».

734036, г.Душанбе, ул.Р.Набиева 218.
Тел.: 37.881-15-16, 227-39-92, 907.37-37-26
288

I Tisodijoti A On PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

I Tisodijoti A On PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

И ктисодиёти

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ТИЧ^ОРАТИ

Иктисодиёти чахон. Дастури таълимй-методй. Душанбе, “Эр-

Дастури таълимй-методии мазкур мухимгарин пахдухои

Шурой илмй-методии Донишгохи давлатии тичорати

Ш ^Йодиёги чадон аз як системаи мураккаби ягона иборат

Бч= [ — ] х 0,5+ Ичх 0,5

Мавзуи 1. Мщсад ва омузиши фан

Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цах;он

Мавзуи 3. Иштирокчиёни хоцагии цацон. Классификатсияи гуруди

Мавзуи 4. Механизми хоцагии ц<щон

Мавзуи 5. Икршдори хоцагии цах;он

Мавзуи 6. Ах;олй ва кувваи корй дар хоцагии цахон

Мавзуи 7. Захирах;ои молиявии хоцагии цахон

Мавзуи 8. Прогресса илмию техники ва хоцагии цахон

Мавзуи 9. Сохтори сохавии хоцагии цахон

Мавзуи 10. Ширкатхои трансмиллй (Ш ТМ) дар хоцагии цахон

Мавзуи 12. Мушкилотхои глобалии (умумибашарии) икршсодиёти

Мавзуи 13. Мамлакатдои рушдёфта дар хоцагии цах,он

Мавзуи 14. ИМА дар хоцагии цахон

Мавзуи 15. Цопон дар хоцагии цахон

Мавзуи 16. ИттиходиАвруподархоч/агиич/ахон

Мавзуи 17. Олмон дар хоцагии цщон

Мавзуи 18. Кореяи Цанубй дар хоцагии цахон

Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба тарахрц дар хоцагии цахон

Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЦМЧ)дар хоцагии цахон

Мавзуи 21. Мамлакатдои нави индустриалй (МНИ) дар хоцагии

Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цах;он

Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цах<он

Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цах;он

Мавзуи 25. Америкаи Лотинй

Мавзуи 26. Африка дар хоцагии цах,он

Мавзуи 27. Мамлакатдои ба иктисодиёти бозорй гузаранда

Мавзуи 28. Итти%оди давлапщои мустакцл (ИДМ)

Мавзуи 29. Федератсияи Россия дар хоцагии цах,он

Мавзуи 30. Точцкистон дар хоцагии ца^он

Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цахон

Мавзуи 3. Гурухбандии давлатхо дар асоси дарацаи таращиёпт

Мавзуи 4. Механизми хоцагии цахон

Мавзуи 5. Ицтидори хоцагии цахон

Мавзуи 6. Ахолй ва кувваи корй дар хоцагии цахон

Мавзуи 8. Прогресса илмию техники (ПИТ) ва хоцагии цахон

Мавзуи 9. Сохтори сохавии хоцагии цахон

Мавзуи 10. Ширкатхои трансмиллй (Ш ТМ) дар хоцагии цахон

Мавзуи 11. Иттиходияхои интегратсионии (хамгироии) цахон

Мавзуи 13. Мамлакатхои рушдёфта дар хоцагии цахон

Мавзуи 14, ИМА дар хоцагии цахон

Мавзуи 15. Чопон дар хоцагии цахон

Мавзуи 16. ИттиходиА вруподархоцагиицахон

Мавзуи 18. Кореяи Ч,анубй дар хоцагии цсщон

Мавзуи 19. Мамлакатдои ру ба таращй дар хоцагии цах;он

Мавзуи 20. Чумхурии мардумии Чин (ЧМЧ) дар хоцагии цахрн

Мавзуи 21. Мамлакатдои нави индустриалй (МНИ) дар хоцагии

Мавзуи 22. Хиндустон дар хоцагии цах;он

Мавзуи 23. Эрон дар хоцагии цая;он

Мавзуи 24. Бразилия дар хоцагии цщон

Мавзуи 25. Америкаи Лотинй

Мавзуи 26. Африка дар хоцагии ца^он

Мавзуи 27. Мамлакатдои ба икршсоди бозорй гузаранда

Мавзуи 29. Федератсияи Россия дар хоцагии цах;он

Мавзуи 30. Точикистон дар хоцагии цах1он

Мавзуи 2. Ташаккул ва мохияти хоцагии цщон

Мавзуи 3. Иштирокчиёни (субъектной) хоцагии цах;он.