САМОУЧИТЕЛЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА

для тех, кто изучает татарский язык самостоятельно или под руководством преподавателя

Автор: Сабиров Р. А.
Научный редактор: профессор Сафиуллина Ф.С.
Рецензенты: Арсланов Л.Ш. – доктор филологических наук;
Нигматуллов М.М. – кандидат филологических наук

Курс самоучителя татарского языка построен на логическом принципе, на убеждении в том, что без
осознанного понимания грамматических особенностей изучение татарского языка превращается в
долгий процесс запоминания значений слов, словоформ, структур отдельных предложений и т.п.
Пособие рассчитано для тех, кто изучает татарский язык самостоятельно, его можно применять и при
групповых занятиях под руководством преподавателя.
ПРЕДИСЛОВИЕ

Предисловие – та часть книги, которую читатель часто пропускает. Ни в коем случае не советуем
делать этого при работе с этой книгой. Особенно, если Вы решили работать по ней самостоятельно.
Курс самоучителя татарского языка построен на логическом принципе, на убеждении в том, что без
осознанного понимания грамматических особенностей нового языка его изучение превращается в
долгий процесс запоминания значений слов, словоформ, структур отдельных предложений и т.п.
Популярные в настоящее время коммуникативные курсы рассчитаны облегчить задачу обучаемому:
процесс многократного повторения слов, синтаксических моделей в имитации живой речи. Такие
курсы имеют свои плюсы, но ни в коем случае нельзя полностью пренебрегать при этом осознанным
изучением практической грамматики. Осознанное овладение структурой и принципами нового языка –
путь трудный, но самый короткий и глубинный.
Главная Ваша работа будет заключаться в проработке Основного курса, поэтому уже после второго
параграфа Вводного курса следует приступить к первому уроку Основного. По мере возникновения
вопросов по грамматике обращаться к нужному разделу Вводного курса, который будет служить Вам
своеобразным справочником.
Основная задача Вводного курса – дать базовые знания о строении татарского языка, его фонетические
и грамматические особенности. Этот курс необходимо преодолеть, но результат будет более
эффективным, если его совмещать с Основным курсом.
Работая же с Основным курсом, Вы должны помнить, что другой язык – это иной мир для нашего
сознания. Постарайтесь психологически «приучить» себя к изучаемому языку. Поэтому не следует при
встрече с незнакомыми словами и формами сразу же обращаться к справочнику или словарю.
Необходимо преодолеть тот момент, что у Вас есть постоянная опора в качестве русского языка. Но с
другой стороны, взрослый человек должен постоянно сравнивать изучаемый язык с родным.
Накопленный опыт использования грамматики русского языка – это огромный багаж, умение
сравнивать и выявлять общие моменты в строении двух языков даст Вам возможность сэкономить
массу времени и преодолеть большую часть нового языка без особых трудностей.
В настоящем самоучителе всего сорок уроков. Не торопитесь быстрее их пройти, часто количество
бывает во вред качеству. Не спешите переходить к новому уроку, не освоив полностью предыдущий.
Прорабатывайте тексты и упражнения детально и не оставляйте непонятные моменты «на потом».
Старайтесь не просто выполнить упражнения, но по предложенным образцам попробуйте составить
собственные предложения. Если это у Вас получилось, смело переходите к следующему уроку.
Первые два параграфа Вводного курса помогут Вам во всеоружии прийти к Основному курсу. А
далее... мы Вам просто желаем удачи.
ВВОДНЫЙ КУРС

Для того, чтобы овладеть изучаемым языком, одного знания слов, конечно, недостаточно. Необходимо
овладеть правилами сочетания слов, образования словоформ, или, иначе говоря, грамматикой нового
языка. Вводный курс настоящего самоучителя преследует именно эту цель: в наиболее простой и
понятной форме познакомить русскоязычного читателя с основными правилами татарской грамматики.
Мы постоянно опирались на знание читателем русской грамматики и уделили контрастивным
элементам татарского и русского языков больше внимания.
Вводная часть состоит из десяти параграфов и послужит Вам своеобразным справочником по
грамматике при работе с Основным курсом. Кроме данного самоучителя, Вам понадобятся татарско-
русский учебный словарь и терпение.

§1. ФОНЕТИКА

1.1. Графика татарского языка базируется на кириллице. Это дает некоторое преимущество для
русского читателя, но с другой стороны, способствует появлению ошибок за счет разночтения
некоторых букв.

Графика татарского языка в течение 1000 лет базировалась на арабской письменности, вплоть до 1927
года. С 1927 по 1939 год употреблялся латинский алфавит, на основе которого были тщательно
разработаны правила орфографии. Основные принципы орфографии были использованы и при
переходе на русскую графику. В современной татарской письменности употребляются все буквы
русского алфавита с добавлением к ним особых знаков для специфических татарских фонем: ə, ө, ү, җ,
ң, һ.
Смены двух алфавитов в течение одного столетия не могли не отразиться на состоянии орфографии
языка. Фонетическая система татарского языка пополнилась русскими фонемами <ч>, <ц> – [tò’], [ts].
А в орфографии татарского языка укрепился принцип графического оформления русских и пришедших
через посредство русского языка заимствований, т.е. новые русские и европейские слова в татарском
языке пишутся аналогично их русскому варианту.

Татарский алфавит

Аа Жж Нн Уу Щщ
Əə Җҗ ң Үү ъ
Бб Зз Оо Фф Ыы
Вв Ии Өө Хх ь
Гг Йй Пп Һһ Ээ
Дд Кк Рр Цц Юю
Ее Лл Сс Чч Яя
Ёё Мм Тт Шш

Произношение шести специфических букв татарского алфавита, конечно же, лучше отрабатывать под
руководством опытного преподавателя. Но если Вы усвоите их приблизительное произношение при
помощи указанных советов и нижеследующих упражнений, это не станет препятствием для изучения
языка.

[ə] = [æ] – этот звук иначе можно обозначить как [’’а], то есть очень мягкий [а]. Он близок к русскому
[’а] в словах ‘сядь’, ‘глянь’, ‘ряд’. При произнесении [’’а] опустите кончик языка к нижним зубам, и
Вы получите звук [æ]. Кстати, он есть в английском языке: black, hat – [blæk], [hæt].

[ү] = [ü] – мягкий и более огубленный [’у]. Близкий к нему звук встречается в русских словах 'тюк',
'кювет', 'лютня'. Произнесите эти слова, придав [’у] еще большее огубление (сверните губы в
трубочку), и Вы примерно получите искомый звук.

[ө] = [ə:°] – этот гласный звук представляет для русскоязычного читателя наибольшую трудность.
Самый близкий вариант татарского [ө] можно встретить в словах 'клён', 'мёд', 'Пётр'. Но в татарском
языке [ө] короткий, а русский [’о] встречается только под ударением. Попробуйте данные русские
слова произнести как можно короче и с б'ольшим огублением, и Вы будете близки к нужному звуку.
Он похож на частый в английском языке звук: bird [bə:d], work [wə:k]. Но английскому звуку не хватает
огубленности.

[җ] – данный звук также часто встречается в английском языке, и в заимствованиях с английского в
русском языке передается буквосочетанием дж: 'джемпер', 'Джек'. Также оформляются и татарские
заимствования: джилян – җилəн, Джалиль – Җəлил. Звук [ж] в русском языке всегда твердый, но
образовать от него мягкий вариант для русскоязычного читателя обычно не представляет трудности.
Необходимо отметить, что твердый [ж] также нехарактерен для татарского языка, как [’ж] для
русского. Поэтому смешения этих звуков, как правило, не происходит.

[ң] – носовой звук, образующийся при помощи маленького язычка. Наиболее близким в русском языке
можно считать звукосочетание [нг] в слове 'гонг' при произнесении его в нос. Этот звук часто
встречается во французском языке: jardin [jardeŋ], bien [bjeŋ], chien [òjeŋ]. Замечено, что освоение этого
звука при помощи преподавателя-консультанта дело совсем нетрудное. И если у Вас есть возможность
проверить свое произношение, не пренебрегайте такой возможностью.

[һ] = [һ] – фарингальный звук. Он образуется в глотке и произносится с придыханием. Близкий к нему
звук есть в английском языке: hat, hand, hare. В русском языке наиболее близким звуком можно считать
[х] в словах халат, холодок, если произнести его без гортанного призвука. Нужно помнить, что
татарский [һ] более заднего, глоточного происхождения.

УПРАЖНЕНИЯ
а) Произнесите по несколько раз каждый ряд:
ак-əк, аз-əз, ат-əт, ар-əр, ам-əм;
ак-əк-ук-үк, аз-əз-уз-үз, укы-үке;
он-өн, ом-өм, ок-өк, ас-əс-ус-үс-ос-өс;
жи-җи, же-җе, жу-җу;
ун-уң, ан-аң, ин-иң;
хам-һəм, хас-һəс, хат-һава.

б) Прочитайте, обращая внимание на новые звукобуквы (попробуйте догадаться о смысле выделенных

слов):
мəк, рəт, шəп, фəн, бəлеш, тəртə, чəйнек, тəлинкə, эшлəпə, кəбестə;
мүк, күк, күл, күп, бүре, күрəгə, күсəк, бүрəнə;
көн, төн, көл, төлке, өрпəк, көрəк, өстəл;
кəҗə, җен, җил, җир, җəй, җыю, җылы, җыр, рəнҗү;
соң, иң, аң, уң, таң, тəңре, бəрəңге;
һава, һич, һəр, һөнəр.

При выполнении упражнения последний слог произносите отчетливо.

1.2. Сложности звуковой системы татарского языка не исчерпываются специфическими татарскими

буквами. Кроме этого существует разночтение общих букв для татарского и русского алфавитов.
а – в татарском языке этой буквой обозначается более задний, более широкий и несколько огубленный
звук [аү]. При произнесении его в слове карандаш попробуйте создать во рту как можно больше
пространства, и Вы примерно получите татарский [а].
о, е, ы – для этих гласных букв татарского алфавита по сравнению с русскими характерна краткость.
Так как в русском языке нет смыслоразличительного противопоставления гласных по долготе, для
русскоязычного читателя вначале это покажется несущественным. Но привыкнуть к данному явлению
нетрудно. Важно с самого начала обучения обращать на это внимание, пока использование данных
звуков не станет нормой.
в – данная буква в татарском языке служит для обозначения двух звуков: [в] и [w]. Второй звук есть в
английском языке, и в заимствованиях передается двояко: Вильям - Уильям. То же самое и с
региональными заимствованиями из татарского языка: авыл – аул, каравыл – караул. В самом
татарском языке этот звук может обозначаться буквой у: сорау [сораw] - соравы [сораwы].
г – эта буква также обозначает два звука. Это достаточно различающиеся звуки. Этот звук,
образованный при помощи маленького язычка, знаком русскоязычному читателю: он получается, когда
человек картавит и не выговаривает [р].
к – аналогично букве г обозначает два звука [к] и [қ]. Звук [к] является глухой парой [ғ].
ч – русской аффрикаты, то есть сложного звука [тш’] в татарском языке практически нет. Он
употребляется лишь в заимствованиях вследствие знания большинством татар русского языка, а также
в некоторых диалектах. Буквой ч в татарском языке приблизительно обозначается звук [ш’], или то, что
в русском языке обозначается буквой щ.

УПРАЖНЕНИЕ
Прочитайте по транскрипции:
как [кaк] – как [қaқ]; корт [кoрт] – корт [қŏрт]; сырт [сĭрт] – сорт [сoрт] – сөрт [сөрт]; без [без] – без
[бĕз]; сын [сын] – сын [сĭн]; гөл [гөл] – гол [гол]; карт [карт] – карт [қарт]: кол [кол] – кол [қол]; чана
[ш’aнa] – чан [тш’aн]; чык [ш’ĭқ] – щетка [ш’oтка] – четко [тш’otкa]; көч [көш’] – кочка [кoтш’кa].

1.3. Теперь Вы практически знаете произношение всех татарских букв (есть еще несколько
своеобразных моментов татарской звуковой системы, но они на начальном этапе не имеют
принципиального значения). Вам же необходимо знать основополагающие законы татарской фонетики.
Они есть в любом языке, и о них надо постоянно помнить во время первых занятий. В татарском языке
тремя основными правилами практической фонетики являются:
– закон сингармонизма;
– правило стремления к открытому слогу;
– четкое произнесение последнего слога.
В татарском языке все слова по произношению делятся на твердые и мягкие. Твердыми словами мы
называем те, в которых употребляются гласные непереднего ряда: [а], [о], [у], [ы]. А мягкими – слова, в
которых употребляются гласные переднего ряда: [ə], [ө], [ү], [е], [и].
Мягкие звуки: [ə], [ө], [ү], [е], [и].
Твердые звуки: [а], [о], [у], [ы].
Обратите внимание на парное противопоставление по твердости-мягкости.
Этот закон имеет большое значение, так как не только все слова, но и все суффиксы подчиняются
этому закону сингармонизма. Соответственно, практически все суффиксы, частицы имеют два
варианта: твердый и мягкий. Поэтому Вам необходимо научиться на слух определять мягкость или
твердость татарских слов.

Прочитайте несколько раз вслух, попробуйте на слух уловить разницу между произношением разных
столбцов:

Мягкие слова - Твердые слова

өстəл (стол) -арыш (рожь)
бүрəнə (бревно) -балык (рыба)
эшлəпə (шляпа) -сан (число)
хəреф (буква) -баш (голова)
сүз (слово) -авыл (деревня)
рəсем (рисунок) -алтын (золото)
бер (один) -алты (шесть)
ике (два) -тугыз (девять)
өч (три) -сыйныф (класс)
көн (день) -башмак (башмак)
тəрҗемə (перевод) -кайда (где)
нəрсə (что) -кайчан (когда)
ничек (как) -бара (идет)
кем (кто) -катык (катык, национальный напиток, напоминающий кефир)
эскəмия (скамья) -торба (труба)

Для татарского языка нехарактерно соседство двух или нескольких согласных. Конечно же. они
встречаются, но по сравнению с русским языком весьма малочисленны. Чаще всего соседствуют
согласные с сонантами (сонанты: [р], [л], [м], [н], [й], [w]) или на стыке корня и суффикса.
Чтобы лучше понять фонетическую психологию татарского языка, можно обратиться к освоенным
заимствованиям из русского: стол – өстəл, борозда – буразна, скирда – эскерт, клеть – келəт, труба –
торба, смола – сумала, рожь – арыш, канава – канау.

Что касается ударения, то в татарском языке оно качественно отличается от русского. Запомните, что
все слоги в татарском языке необходимо произносить отчетливо. Поэтому с самого начала обучения
Вам следует делать слабое ударение на последнем слоге, так Вы избавитесь от распространенной
ошибки русскоязычных, изучающих иностранные языки: «глотать окончания слов».

Еще одним важным законом татарского языка является фонетический принцип правописания, т.е. «как
слышим, так и пишем». Из этого закона достаточно много исключений: в первую очередь, это
заимствования из арабского и новые заимствования из русского. Но, несмотря на это, правило «как
слышится, так и пишется» необходимо запомнить, так как оно в корне отличается от русского
правописания.
Сравните:

Русский язык Татарский язык

колобок [калабок] китап [китап]
колобка [калапка] китабын [китабын]
молоко [малако] колагым [қолагым]
сверлить [свирлит’] колактан [қолақтан]

УПРАЖНЕНИЕ
а) Напишите данные слова в две колонки и несколько раз перечитайте их вслух:

мягкие слова твердые слова

ишек (дверь), өстəл, урындык (стул), нəрсə, бу (это), кара (черный), бер, беренче (первый), көл (зола),
кол (раб), Идел (Волга), бəрəңге (картофель), һөнəр (ремесло), карама (вяз), чəчəк (цветок), эскəмия,
эскəтер (скатерть), башлык (капюшон), алтын (золото), сарык (овца), колак (ухо), авыз (рот).

При присоединении к словам, оканчивающихся на глухие звуки, притяжательных суффиксов,

происходит озвончении, что отражается на письме.

б) Напишите недостающие слова:

китап – китабым, сарык – ..., урындык – урындыгым, ... – колагым, ишек – ..., балык – ..., тарак
(расческа) – ... .
китап – китабың, ... – сарыгың, урындык – ..., ... – колагың, ... – ишегең, ... – балыгың, ... – ... .
§ 2. ТИПОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТАТАРСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ

2.1. Каждый язык имеет свои особенности, свою структурную специфику. Некоторые языки похожи
между собой грамматически, другие же резко различаются. Татарский и русский языки принадлежат к
разным типам языков, и это накладывает свой отпечаток при изучении татарского.

На Земном шаре около трех тысяч языков. Вместе с диалектами некоторые ученые насчитывают более
5000 языков. По происхождению языки делят на семьи, потом на группы и т.д. Например, русский язык
входит в индоевропейскую семью, в славянскую группу, восточнославянскую подгруппу и т.д. А
татарский язык входит в алтайскую семью, тюркскую группу и т.п.
По типологическому строению все языки делят на четыре большие типа: флективные,
агглютинативные, изолирующие и инкорпорирующие. Четыре группы языков представляют четыре
различных типа связи слов. Флективные языки свои грамматики (т.е. способы связи слов) строят при
помощи флексий. Это почти все европейские языки: английский, французский, немецкий, русский и
т.п. Между флективными языками есть внутренние различия: например, английский более
аналитический, а русский чаще использует синтетические средства. Иначе говоря, английский язык
чаще использует предлоги, нежели приставки.
Совсем иначе связываются слова в изолирующих языках, которые отказались от флексий. Роль
суффиксов в таких языках выполняют порядок слов в предложении, другие слова, которые играют роль
служебных, интонация и т.п. (китайский язык).
Агглютинативные языки не имеют приставок и предлогов, они просто приклеивают один к другому
суффиксы к концу слова. Роль предлогов в таких языках выполняют послелоги (тюркские языки:
татарский, башкирский, турецкий, казахский и др.).

У татарского и русского языков различны сами принципы связи слов, построения словоформ и
выражение грамматических категорий. И мы опираемся на то, что при изучении нового языка без
освоения (для взрослых без сознательного освоения) принципов грамматики не обойтись.
Татарский язык по своему типу относится к агглютинативным (приклеивающим) языкам, а русский – к
флективным. Это означает, что суффиксы, последние из которых выполняют роль окончания в
татарском языке просто приклеиваются к слову, а в русском одно окончание может сочетать несколько
значений. Отсюда первое правило татарского языка: корень слова остается без изменений, корень
обычно равняется слову.
Сравните:

Это простое, но базовое правило Вы обязательно должны помнить, когда попытаетесь заговорить на
татарском языке. Обратите внимание, что смыслонесущая часть словоформы в татарском языке всегда
стоит впереди. Перед ней не бывает ни приставок, ни предлогов, кроме усиливающих смысл частиц, с
которыми Вы познакомитесь в соответствующих разделах.
Примеры:
очарга – лететь,
очмаска – не лететь,
очу – полет, лететь (начальная форма, выражает действие как таковое)
очып керү – влететь,
очып үтү – пролететь,
очып чыгу – вылететь,
очып китү – улететь...
китап – книга,
китаплар – книги,
китапларда – в книгах,
китапларымда – в моих книгах
китабым – моя книга,
китап кибете – книжный магазин,

Различие наблюдается также в том, что начальная форма слова в татарском языке остается без
изменения (разумеется, если не брать во внимание фонетические изменения по звонкости-глухости).
Это особенно хорошо заметно на примере заимствований. Например, русские заимствования в
татарском языке сприсоединяют свое русское окончание к корню слова:
Татарский язык: машина – машиналар – машинада – машинасыз;
Русский язык: машина – машины – в машине – без машины.

2.2. В татарском языке, в отличие от русского, преобладает система однозначности аффиксов. Это
явление намного упростит Вам задачу освоения грамматики всех частей речи.

Очень важно, что каждая грамматическая категория имеет, как правило, один или два аффикса для
своего выражения (мы не считаем фонетических вариантов аффиксов: -лар/-лəр/-нар/-нəр):

Поэтому на начальном этапе обучения необходимо уделить аффиксам и их значениям максимальное

внимание. Конечно, при этом возникает другая проблема: порядок присоединения неизменяемых
однозначных аффиксов к неизменяемым основам (об этом в соответствующих разделах частей речи).

УПРАЖНЕНИЯ
а) Поставьте слова во множественном числе:
хəреф – хəрефлəр (буквы); сүз – ...; күз – ...; ишек – ...; такта (доска) – ... .

б) Поставьте слова в единственном числе:

китаплар – китап; балыклар – ...; машиналар – ...; саннар – ...; сүзлəр – ...; аяклар (ноги) – ...; җөмлəлəр
(предложения) – ..., урындыклар – ..., хəрефлəр – ... .
в) Поставьте слова в местно-временном падеже (-да/-та/-дə/-тə – после звонких и гласных: -да/-дə;
после глухих: -та/-тə):
сыйныф – сыйныфта (в классе); машина – ...; такта – ...; өстəл – ...; җөмлə – ...; сүз – ...; урындык – ...,
автобус, эскəмия – ..., авыл – ... .

2.3. К важнейшим правилам татарского языка относится также то, что сказуемое, как правило,
находится в конце предложения. Это правило наиболее трудновыполнимо для русскоязычного
читателя, так как сказуемое в русском языке идет обычно сразу после подлежащего, и говорящий на
русском языке начинает мысленное построение предложения со сказуемого. Татарскую фразу также
надо начинать мысленно со сказуемого, но сказать его в самом конце. Этот момент непросто
преодолеть психологически.
Я работаю много. Марат пишет письмо.
Мин күп эшлим. Марат хат яза.
Но с другой стороны, это помогает при переводе текстов с татарского языка. Основной глагол,
выпоняющий функцию сказуемого, легко находится обучающимися.
§ 3. ИМЯ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОЕ

3.1. В татарском языке имя существительное имеет по сравнению с русским языком две особенности.
Во-первых, в нем отсутствует категория рода, и во-вторых, имеется категория принадлежности.
Понятно, что последней категории Вы должны уделить больше внимания.
У татарского существительного есть падежная система из шести падежей. Но она построена несколько
иначе, чем в русском. Во-первых, татарские падежи не совпадают с русскими падежами, за
исключением именительного и винительного падежей, и, во-вторых, падежные аффиксы татарского
языка практически однозначны. Отсюда совет: заучить падежные окончания до автоматизма.
1) Основной падеж (Баш килеш) – кто? что? (кем? нəрсə?) имеет нулевые окончания. Его практически
можно считать равным именительному падежу русского языка.
2) Притяжательный падеж (Иялек килеше) кого? чего? чей? (кемнең? нəрсəнең?). Этот падеж наиболее
трудно усваивается учащимися. При усвоении данного падежа следует опираться на понятие
принадлежности – принадлежащий кому? чему? чей? Как видим, в русском языке ему соответствует
одно из значений родительного падежа.
Этот падеж есть в английском языке, – он там единственен – the boy’s books (книги мальчика); Thomas’
car (машина Томаса); mother’s room (мамина комната, комната мамы).
3) Направительный падеж (Юнəлеш килеше) – кому? чему? куда? (кемгə? нəрсəгə?). Этот падеж несет
пространственное значение и его удобнее представить на схеме.

Отличие его от дательного падежа состоит в том, что направительный падеж часто выплняет функции
и русского винительного падежа.
Без өйгə кердек. Мы зашли в дом.
Автобус Казанга бара. Автобус едет в Казань.
4) Винительный падеж (Төшем килеше) кого? что? (кемне? нəрсəне?). Для перевода этого падежа
лучше всего вспомнить школьное правило: «(вижу, люблю) кого? что?» и подставлять эти слова. Что
касается винительного падежа, то здесь же хотим обратить внимание на категорию одушевленности-
неодушевленности в татарском языке. Если граница между «кто» и «что» в русском языке проходит по
линии, отделяющей животных от растений, то в татарском языке эта граница лежит где-то между
человеком и животными. Такая же ситуация в английском языке. Вопрос кем? (кто?) может
применяться к людям, а также по отношению к близким любимым животным, как бы приравнивая их к
человеку.
5) Исходный падеж (Чыгыш килеше) – откуда? от кого? от чего? (кемнəн? нəрсəдəн?). Это падеж
противоположен направительному и также хорошо отражается на схеме.

6) Местно-временной падеж (Урын-вакыт килеше) –где? когда? (кемдə? нəрсəдə? кайда? кайчан?). Этот
падеж, как правило, не представляет большой трудности для обучающихся. Главное, до автоматизма
запомнить аффиксы и их значения.
Аффиксы падежей остаются неизменными, если не считать фонетических вариантов.

УПРАЖНЕНИЕ
Просклоняйте слова и переведите:
китап – китабның (у книги), китапка (в книгу, к книге), китапны (книгу), китаптан (из книги), китапта
(в книге); сан, шəһəр (город), машина, хəреф, ишек, такта.

3.2. Наиболее сложными при изучении татарского существительного являются категория

принадлежности и порядок присоединения различных аффиксов к неизменяемой основе слова.
Для того, чтобы понять категорию принадлежности, не нужно огромных усилий, а для того, чтобы
научиться пользоваться ей, нужно постоянно склонять новые слова по принадлежности:

Необходимо обратить внимание на то, что фонетические изменения передаются на письме. Будьте
готовы при словоизменении к чередованиям в конце основы по звонкости-глухости: к/г, б/п.
Передаются также на письме фонетические изменения, касающиеся закона звукового сингармонизма.
Каждый твердый аффикс имеет свою мягкую пару:
Минем китабым – минем сүзем;
Безнең тактабыз – безнең сүзебез.

Кроме того, изменения в аффиксах происходят, если основа заканчивается на согласный. В этом случае
вставляется соединительная гласная ы/е. А в третьем лице к последней гласной основ присоединяются
окончания – сы/се:
минем тактам – минем сүзем;
безнең тактабыз – безнең сүзебез;
аның тактасы – аның сүзе;
аларның тактасы – аларның сүзе.

3.3. Категория числа в татарском языке образуется при помощи аффикса -лар/-лəр и его фонетических
вариантов -нар/-нəр. Она несколько отличается от категории числа в русском языке, но в целом
совпадает. Основные же отличия заключаются в следующем:
а) аффикс -лар/-лəр/-нар/-нəр не используется, если значение множественности выражено самим
контекстом. Например в сочетании с числительными (биш китап – пять книг; алты сүз – шесть слов),
или со словами күп (много), əз (мало) и т.п. Иногда это может быть скрытый контекст по ходу текста,
поэтому в более поздних уроках на это Вы должны будете обратить внимание.
б) в татарском языке большинство слов, обозначающих парные значения (ворота, брюки и т.п.), и
употребляющихся в русском языке только во множественном числе, имеют единственное и
множественное число:
күзлек – күзлеклəр – очки;
капка – капкалар – ворота.
Это явление связано уже с историей грамматики русского языка: слова, обозначающие парные
предметы, – остатки двойственного числа старославянского языка.

3.4. В татарском языке к неизменяющимся основам аффиксы присоединяются в строгой

последовательности.
К существительным порядок присоединения аффиксов следующий:

корень + аффикс числа + аффикс принадлежности + аффикс падежа

китап + лар + ым + да, əби + лəр + ем + не

китапларымда – в моих книгах;
əбилəремне – моих бабушек.
В некоторых падежах происходит фонетическое слияние аффиксов принадлежности и падежных
окончаний, что отражается на письме. Но порядок остается неизменным:
китап + лар + ым + (г)а
китапларыма – в мои книги, к моим книгам.

УПРАЖНЕНИЯ
1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
такта (доска) – тактада (на доске); сыйныф (класс); тəрəзə (окно); идəн (пол).
Казан – Казанга (в Казань); урам (улица); мəктəп (школа); ишек (дверь); өстəл (стол).
Чаллы – Чаллыдан (из Челнов); урам; мəктəп; ишек; өстəл; Əлмəт.
əни (мама) – əнинең (мамин(а), мамы, принадлежащий маме); əти (папа); абый (брат); сыйныф; өстəл;
тəрəзə; такта.
əни – əнием (моя мама); өстəл; əти; Казан; сүз (слово); китап.
китап – китабыбыз (наша книга); дəфтəр (тетрадь); кунак (гость); əти; əни.

2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:

Образец: китап + да + лар + ым – китапларымда (в моих книгах).
такта + да + м; сыйныф + дан + лар; мəктəб + ем + дə; авыл + ның + ыбыз (деревня); телевизор + да +
ым + лар; кунаг + ны + ым; бакча + лар + да + ым.

Эти упражнения послужат Вам лишь образцами для приобретения навыков. Мы Вам советуем на
начальном этапе постоянно изменять все новые слова по данным схемам. Это поможет Вам быстро
включить новое слово в активный словарь.
§ 4-1. МЕСТОИМЕНИЯ.

Местоимения в любом языке являются ненормативными словами. Они всегда стараются вырваться из
общепринятых правил. И, конечно же, они являются одними из самых частотных слов. Татарский язык
– не исключение. Поэтому в данном параграфе мы не будем охватывать все группы местоимений, как
это делается в академической грамматике, а рассмотрим только личные, некоторые вопросительные и
два указательных. Остальные местоимения живут как бы сами по себе, общих грамматических правил
у них нет, поэтому их следует просто учить как служебные слова с их конкретными особенностями.
Личных местоимений в татарском языке шесть, и они изменяются по падежам. По сравнению с
существительными они, конечно же, имеют свои особенности:

Личные местоимения сез и алар (вы, они) склоняются аналогично местоимению без. А что касается
форм местоимений, приведенных в таблице, то надо запомнить каждую форму отдельно с переводом, и
в будущем (см. 4 урок Основного курса) самостоятельно составлять конструкции с данными формами.
Например: Мин аны яратам (Я его люблю). Ул миңа карый (Он смотрит на меня). Минем китабым
(Моя книга).
Кроме личных, есть еще два указательных местоимения, падежные формы которых требуют
конкретного запоминания:
Есть и другие подобные местоимения, призванные заменять прилагательные. Их достаточно много. Но,
одолев приведенные формы, Вы с ними уже справитесь без особого труда по ходу работы с Основным
курсом.

Большое место в любом языке занимают вопросительные местоимения. Они очень частотны, и мы
уверены, что Вы, в свою очередь, их не только запомните, но сразу включите в свой активный словарь.
Надо только помнить, что они ведут себя по законам той части речи, которую заменяют. Приведем
семь самых частотных вопросительных местоимений, которые советуем запомнить с самого начала:

§ 4-2. ИМЕНА ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ

Имена числительные в татарском языке имеют более строгую организацию, чем в русском.

От 10 до 20 – сложные числительные, образующиеся сложением основ числительных без их

изменения.
Все остальные – составные числительные, т.е. пишутся раздельно: 21 – егерме бер (двадцать один); 67
– алтмыш җиде (шестьдесят семь); 210 – ике йөз ун (двести десять). Как видим, сотни в татарском
языке в отличие от русского пишутся раздельно.
Образование порядковых числительных видно из приведенной таблицы. При образовании
собирательных числительных при основе на гласную, последняя гласная отсекается и присоединяется
аффикс –ау/-əү: бер – берəү, ике – икəү.
А разделительные числительные при основе на гласную присоединяют –шар/-шəр, при основе на
согласную букву – -ар/əр: бер – берəр, ике – икешəр.
Дробные числительные в татарском языке образуются как бы по противоположной системе к русскому
языку схему. Общая формула выглядит так:
А/В – В дан А.
3/8 –сигездəн өч – три восьмых;
1/3 – өчтəн бер – одна третья;
0,3 – уннан өч – три десятых.
Образование дробных числительных также имеет строгую закономерность и не представляет
трудности. К данной конструкции надо привыкать. Она – следствие татарской языковой структуры.
Чем больше и чаще Вы будете использовать и чем быстрее доведете до автоматизма данные
конструкции, тем быстрее вникнете в общую структуру изучаемого языка.
§ 5. ИМЕНА ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ. НАРЕЧИЯ

5.1. Имена прилагательные в татарском языке по грамматическому оформлению сходны с наречиями в

русском, т.е. они не изменяются ни по числам, ни по падежам, и имеют лишь степени сравнения.
Для образования степеней сравнения качественных прилагательных в татарском языке используются:
а) аффикс -рак/-рəк при образовании сравнительной степени;
б) частицы бик, иң при образовании превосходной степени;
в) парные формы также служат для образования превосходной степени;
г) аффиксы -гылт/-гелт/-кылт/-келт, -су, -сыл и другие при образовании уменьшительной формы.

Парные формы превосходной степени прилагательных используются очень часто. Переводить их

можно по-разному в зависимости от контекста: ямь-яшел можно перевести: очень зеленый, зеленый-
презеленый и т.п. В таблице мы попытались передать лишь общую стилистическую окраску парных
форм. Первые компоненты парных форм, как правило, содержат первый звук или начало первого слога
смыслонесущего компонента и обычно оканчиваются на звук [п]. Есть некоторые исключения – ямь-
яшел.
Уменьшительная степень в каждом конкретном случае образуется по-своему, поэтому Вы будете
вынуждены запоминать каждую форму отдельно по мере необходимости. Эту форму образуют далеко
не все качественные прилагательные. Она свойственна в основным «цветовым» прилагательным:

К специфическим свойствам татарского языка, и в частности, татарского прилагательного надо отнести

конверсию – переход слова из одной части речи в другую без формального изменения. Это есть и в
русском языке: рабочий (прилагательное) и рабочий (существительное); столовая (прилагательное) и
столовая (существительное). Но в татарском языке этот процесс носит масштабный характер. Вам
особо надо обратить внимание на переход существительных в относительные прилагательные:

5.2. Наречия и прилагательные татарского языка формально похожи друг на друга. Они легко
переходят друг в друга без изменений (чаще прилагательные в наречия). Только наречие раскрывает
значение глагола, а прилагательное – существительного или местоимения.

Яхшы машина. – Хорошая машина.

Яхшы эшли. – Хорошо работает.

Нами замечено, что обучающиеся без особых усилий улавливают это различие по ходу текста.
В татарском языке большинство прилагательных и наречий производные. С основными
словообразовательными средствами Вы познакомитесь по ходу работы над Основным курсом.

УПРАЖНЕНИЕ
Поставьте прилагательные в формы степеней сравнения и переведите:
Образец: зур – зуррак (больше); бик зур (очень большой); иң зур (самый большой).
Кызыл (красный); кара (черный); кечкенə (маленький); ак (белый); яхшы (хороший); начар (плохой).
§ 6. ОСНОВА ГЛАГОЛА. ГЛАГОЛ ИЗЪЯВИТЕЛЬНОГО НАКЛОНЕНИЯ

6.1. Глаголу во всех языках предназначается огромная нагрузка. Но способы, формы выполнения этой
нагрузки в разных языках различные. Усвоение именно этих способов представляет наибольшую
трудность для русскоязычных студентов. Дело в том, что в русском языке характер протекания
действия, временное соотношение одного действия с другим процессом или действием выражается при
помощи видовых значений глагола в сочетании с временными формами. Такой уникальный способ
приводит к тому, что при изучении других языков русскоязычные обучающиеся теряются перед
несколькими временными формами и многочисленными вспомогательными глаголами. И это
происходит не только при изучении татарского, но и английского, французского и других языков.
В татарском языке глагол свою огромную нагрузку выполняет несколькими способами: большую роль
берет на себя непривычный для русскоязычного читателя аналитический глагол; немалое место в
татарском языке занимают вспомогательные глаголы. Именно эти две особенности татарского глагола
трудно усваиваются обучающимися.
Структура татарского глагола состоит из следующих форм:
1) глагол изъявительного наклонения (хикəя фигыль);
2) глагол повелительного и желательного наклонения (боерык һəм телəк фигыль);
3) глагол условного наклонения (шарт фигыль);
Неличные формы глагола:
4) имя действия (исем фигыль);
5) инфинитив;
6) причастие (сыйфат фигыль);
7) деепричастие (хəл фигыль);
8) вспомогательный глагол итү; и- (недостаточный глагол «быть»);
9) глаголы, употребляющиеся кроме своего основного значения и в значении вспомогательных
глаголов.
По этой структуре мы и попытаемся шаг за шагом одолеть эту непростую крепость.

6.2. В татарском языке основа глагола совпадает с глаголом в форме повелительного наклонения
второго лица единственного числа. Такая же примерно ситуация наблюдается в русском и в
английском языках. Другое дело – образование повелительной формы. Здесь мы упираемся в
искусственно созданную проблему. Дело в том, что во всех русско-татарских и татарско-русских
словарях последних десятилетий татарский глагол дается в форме инфинитива на -ырга/-ергə/-арга/-
əргə/-рга/-ргə: язарга (писать); эшлəргə (работать, делать). Эта форма является неопределенной, и под
воздействием русского языка она стала считаться и словарной в двуязычных словарях. Но образование
повелительной формы татарского глагола от этого инфинитива для русского читателя представляет
огромную трудность.
В татарском языке есть также форма имени действия, которая, на наш взгляд, и является начальной.
Во-первых, именно имя действия обозначает в татарском языке действие как таковое; и во-вторых –
чисто практическая функция – из него легко выделить основу глагола. Для нас это имеет особо важное
значение, поэтому в нашем словаре глаголы даны в форме имени действия.
От имени действия основа глагола (повелительная форма 2 лица единственного числа) образуется
простым отбрасыванием аффикса -у/-ү:
бару (хождение) – бар (иди),
язу (писание) – яз (пиши),
санау (процесс счета, счет) – сана (считай),
керү (процесс входа, вхождение) – кер (входи),
эшлəү (процесс работы, работа) – эшлə (работай).
Повелительная форма 2 лица единственного числа, или основа глагола служит для образования всех
форм татарского глагола. Поэтому Вам необходимо обязательно научиться определять основу.
Есть несколько глаголов, повелительная форма 2 лица единственного числа которых не образуется
простым отбрасыванием аффикса -у/-ү:
уку (процесс учебы, учеба) – укы (учись),
төзү (процесс строительства, строительство) – төзе (строй).
Эти глаголы надо будет запомнить как исключения.

6.3. Повелительная форма (боерык фигыль) в татарском языке отлична от русской, так как имеет еще
синтетическую форму третьего лица:
бар (иди) – барсын (пусть идет);
эшлə (работай) – эшлəсен (пусть работает).
Форма третьего лица повелительного наклонения используется обычно в лозунгах, призывах, и Вы
можете найти эту форму на уличных плакатах:
Яшəсен туган илем!
Да здравствует (пусть живет) родная страна!

А вот повелительные формы множественного числа могут вызвать трудности у обучающихся. Здесь
важно быть внимательным и точно знать основу глагола:
бар – барыгыз (идите);
эшлə – эшлəгез (работайте);
сана – санагыз (считайте);
кер – керегез (входите).
Эти формы часто путают с настоящим временем изъявительного наклонения. Поэтому на начальном
этапе надо быть внимательнее.
В изъявительном наклонении татарского языка имеется восемь форм времен: настоящее, пять
прошедших (три из них – сложные); три будущих (одно из них – сложное):

Сложные прошедшие времена образуются за счет вспомогательного недостаточного глагола и- (форма

прошедшего времени иде). Мы рассмотрим эти времена при знакомстве с функциями вспомогательных
глаголов. Но пять синтетических форм времен Вам необходимо будет заучить до автоматизма:

Настоящее время
Хəзерге заман

основа + -а/-ə/-ый/-и + 1 тип окончаний

Форма настоящего времени образуется от основы глагола по формуле:

а) основа на согласную + -а/-ə + личные окончания: бар – бара
б) основа на гласную + личные окончания, т.е. аффикс времени вытесняет гласную основы: сана –
саный; эшлə – эшли. Вспомним, что слог в татарском языке стремится быть открытым, поэтому
закономерно четкое чередование гласных и согласных. В данном случае гораздо важнее показать время
глагола, и вытесняется именно гласная основы.
Глаголы изъявительного наклонения имеют личные окончания. Они бывают двух типов. Первый тип
представлен в настоящем времени:
В первом лице единственного числа возможны два варианта окончаний: неполная (в настоящем
времени) и полная (например, в форме неопределенного будущего времени).

Определенное (очевидное) прошедшее время

Билгеле үткəн заман

основа + -ды/-де/-ты/те + 2 тип окончаний

Аффикс -ды/-де присоединяется к основам, оканчивающимся на гласный и звонкий согласный.

Аффикс –ты/-те – к основам на глухой согласный. В этой форме используются личные окончания
второго типа:

Вам необходимо запомнить эти два типа окончаний, научиться выделять их в текстах.

Неопределенное (неочевидное) прошедшее время

Билгесез үткəн заман

основа + ган/гəн/кан/кəн + 1 тип окончаний

Аффикс -ган/-гəн присоединяется к основам, оканчивающимся на гласный и звонкий согласный,
аффикс -кан/-кəн – к основам на глухой согласный. К этой форме прибавляется первый тип личных
окончаний. Однако, здесь есть небольшой нюанс: в первом лице единственного числа используется
полный вариант окончания -мын/-мен.
Чем же по значению отличаются эти два прошедших времени? Определенное прошедшее обозначает,
как правило, освидетельствованное событие прошлого, а неопределенное прошедшее –
неосвидетельствованное:
Ул кичə кинога барды. Вчера он ходил в кино.
Здесь подразумевается, что тот, о ком идет речь, точно ходил в кино; говорящий, может быть, был
свидетелем данного события, или он абсолютно уверен, что это событие имело место.
Ул кичə кинога барган. Вчера он (оказывается) ходил в кино.
Здесь подразумевается, что говорящий не был свидетелем данного события, или он только что узнал об
этом факте прошлого.
Неопределенное прошедшее часто употребляется при описании исторических фактов, свидетелями
которых мы не были:
Сугыш 1941 нче елда башланган. Война началась в 1941 году.
Конечно, это лишь основное различие между формами этих времен: существуют еще смысловые и
стилистические оттенки каждой формы, но при первом ознакомлении важно понять именно основное
различие между ними.

Неопределенное будущее время

Билгесез килəчəк заман

основа + -ыр/-ер/-ар/-əр/-р + 1 тип окончаний

Аффикс -ыр/-ер/-ар/-əр присоединяется к основам, оканчивающимся на согласный, аффикс -р – к

основам на гласный. Самая большая трудность в образовании формы неопределенного будущего
времени: проблема присоединения нужного варианта аффикса: -ыр/-ер или -ар/-əр. К сожалению, эту
трудность нельзя разрешить однозначно, и на начальном этапе Вам достаточно заглянуть в словарь, где
даются формы инфинитива на –ырга/-ергə/-арга/-əргə: если вы видите в словаре язарга, то в будущем
неопределенном следует употреблять язар, если килергə, то килер.
яз (пиши) – язар (напишет)
ал (возьми) – алыр (возьмет)
кил (приди) – килер (придет)
кит (уйди) – китəр (уйдет).

Определенное будущее время

Билгеле килəчəк заман

основа + -ачак/-əчəк/-ячак/-ячəк + окончания 1 типа

Аффикс -ачак/-əчəк присоединяется к основам, оканчивающимся на согласный, аффикс –ячак/-ячəк – к
основам на гласный.
Если форма неопределенного будущего времени используется в случаях, когда речь идет о возможном,
вероятном будущем (часто с оттенком намерения), то форма определенного будущего времени
предполагает обязательность будущего события, факта:
Мин иртəгə кинога барырмын. Я завтра пойду в кино (наверное, вероятно, я думаю, что... и т.п.)
Мин иртəгə кинога барачакмын. Я завтра (непременно) пойду в кино.
Неопределенное будущее время используется в устной и письменной речи намного чаще. Во-первых,
само будущее чаще бывает неопределенным, и во-вторых, эта форма более экономична в
произношении.
Необходимо указать, что в функции будущего может употребляться и форма настоящего времени:
Иртəгə мин кинога барам. Завтра я иду в кино.
Как видим, в русском языке ситуация аналогичная.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:

Образец: килү (приходить) – кил (приди); килə (приходит); килде (пришел); килгəн (пришел,
оказывается); килер (придет); килəчəк (обязательно придет).
санау (считать); язу (писать); калу (оставаться); бетү (заканчиваться); башлану (начинаться); чыгу
(выходить).

2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в
следующих предложениях:
Мы вчера ходили в кино. В следующем году, может, он поступит учиться в университет. На
следующей неделе он, вероятно, поедет в деревню. Завтра будет пятница. Может, завтра пойдет снег.
Утром дул холодный ветер. Пушкин родился в 1799 году.

3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-

неопределенности):
бара (идти); уйлады (думать); син эшлəгəнсең (делать); без китəчəкбез (уходить); алар санар (считать);
сез килерсез (приходить); ул чыккан (выходить).

Не останавливайтесь на сделанных упражнениях, попытайтесь просклонять все глаголы, данные в

прежних упражнениях и текстах.

6.4. Вы уже знаете, что отрицательная форма имен существительных, прилагательных, наречий
образуется при помощи послелога түгел:
өстəл түгел – не стол
яхшы түгел – нехороший, нехорошо
җиде түгел – не семь.
А вот отрицательная форма глагола в татарском языке образуется иначе: при помощи аффиксов
отрицания -ма/-мə и и сложных аффиксов -мый/-ми (от ма + ый = мый и мə + и = ми), которые ставятся
сразу после основы:
эшли – эшлəми (не работай) – эшлəми (не работает) – эшлəмəдең (ты не сделал).
Аффикс -мый/-ми используется в изъявительном наклонении только в настоящем времени, а в
остальных формах для отрицания используется аффикс -ма/-мə.
Важно запомнить, что аффикс отрицания присоединяется только к основе. И отрицательную форму
глагола Вы уже на начальном этапе должны научиться воспринимать на слух.
При отрицании в форме неопределенного будущего времени также происходит изменение аффикса:
эшлəр – эшлəмəс (не будет работать); барыр – бармас (не пойдет).
Причем при спряжении для каждого лица происходят различные изменения, и на них Вы обязательно
обратите внимание при работе над соответствующим уроком Основного урока.

УПРАЖНЕНИЕ
Образуйте отрицательные формы глагола. Прочитайте полученные пары вслух несколько раз:
эшли – эшлəми; барды; бара; килгəн; чыга; китəчəк; санар; язам; язачакмын; эшлəгəн; эшлəгəнсең;
чыга; чыгабыз.
§ 7. ДРУГИЕ ФОРМЫ ГЛАГОЛА:
ЖЕЛАТЕЛЬНЫЙ ГЛАГОЛ, УСЛОВНЫЙ ГЛАГОЛ, ПРИЧАСТИЕ, ДЕЕПРИЧАСТИЕ.
ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЙ ГЛАГОЛ «ИДЕ»

7.1. Желательное наклонение (телəк фигыль).

Вы уже знаете, что в татарском языке повелительное наклонение возможно и в третьем лице. Кроме
того, оно возможно даже в первом лице, только более правильно его называть желательным глаголом.

Глагол желательного наклонения образуется путем присоединения к основе глагола сложных аффиксов
-ыйм/-им в единственном и -ыйк/-ик во множественном числе.
Эти аффиксы образованы сложением соединительных суффиксов -ый/-и и личных окончаний второго
типа -м и -к.
Образование желательного глагола не очень сложное. Трудность заключается в том, что подобной
формы нет в русском языке, поэтому обучающиеся часто неправильно его переводят. Проблема
осложняется и тем, что некоторые формы его совпадают с формой настоящего времени: эшлим –
эшлим (поработаю-ка и работаю).
Часто с желательным глаголом используется слово əйдə ... (давай ...), но это не правило, и Вам
придется догадываться об использовании желательного глагола, исходя из смысла высказывания.

7.2. Условное наклонение (шарт фигыль).

Для условного наклонения в татарском языке есть специальная форма глагола:
Условный глагол образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -са/-сə и личных
окончаний второго типа. На русский язык он переводится при помощи слова если. В татарском языке
этот союз (əгəр) часто дублирует условный глагол в предложениях, и он вовсе не обязателен в
разговоре:

Əгəр ул кинога барса, мин дə барам.

Если он пойдет в кино, то я тоже пойду.
Ул кинога барса, мин дə барам.
Если он пойдет в кино, то я тоже пойду.

Нами замечено, что условный глагол не представляет большой трудности для обучающихся. Важно
лишь запомнить, что в прошедшем времени используется аналитический глагол, образующийся по
формуле: основной глагол в форме неопределенного прошедшего времени + вспомогательный глагол
булса:

Образование сложных предложений с этой формой требует употребления формы давнопрошедшего

времени. Поэтому примеры на использование условного глагола в прошедшем времени, Вы можете
найти в подпункте «вспомогательный глагол «иде».

УПРАЖНЕНИЯ
Образуйте повелительное, желательное и условное наклонения от следующих глаголов и переведите
их:
Образец: килү – кил (приди); килик (давай, придем); килсə (если он придет); килгəн булса (если бы он
пришел).
Китү, чыгу, бару, эшлəү, санау, язу, кайту.

Образуйте личные формы (проспрягайте) глаголы в соответствующем наклонении:

Образец: кил (приходи) – килсен (пусть придет); килегез (приходите); килсеннəр (пусть приходят);
килсə (если он придет) – килсəм (если я приду); килсəң (если ты придешь)... килгəн булсам (если бы я
пришел); килгəн булсаң (если бы ты пришел).
кит, чык, барса, эшлəсə, сана, язса.
7.3. Причастие (сыйфат фигыль) – это форма глагола, которая объединяет в себе качества
прилагательного и глагола. В татарском языке существуют причастия настоящего (2 формы),
причастие прошедшего времени (1 форма) и причастия будущего времени (3 формы). С самого начала
Вам необходимо понять, что причастия в предложении всегда относятся к существительному и
отвечают на вопрос нинди? (какой?).

Причастия настоящего времени

Синтетическая форма образуется путем присоединения аффикса -учы/-үче к основе глагола.
Аналитическая форма – сочетанием формы настоящего времени в третьем лице + -ый/-и/-а/-ə +
вспомогательный глагол торган:
эшлəүче кеше – эшли торган кеше – работающий человек;
баручы кыз – бара торган кыз – идущая девушка.
Аналитическая форма обозначает признак предмета более постоянный, чем признак, выраженный
синтетической формой.
Некоторые причастия без изменения переходят в существительные, образуя названия профессий:
очучы (летающий, летчик); укытучы (обучающий, учитель); сатучы (продающий, продавец).

Причастие прошедшего времени

Причастие прошедшего времени по своей форме совпадает с неопределенным прошедшим временем в
3 лице: барган (сходивший), киткəн (ушедший):
Кеше киткəн. – Человек ушел. – изъявительный глагол в форме неопределенного прошедшего времени;
Киткəн кеше. – Ушедший человек. – причастие прошедшего времени.
Как видно из примеров, отличать их Вам не составит особого труда, т.к. в предложении причастие
всегда является определением и отвечает на вопрос нинди? (какой?).

Причастие будущего времени

Ситуация примерно такая же, что и с причастием прошедшего времени, но в будущем времени имеется
три формы причастия. Первая по форме сходна с определенным будущим временем, вторая – с
неопределенным будущим, а третья по-своему уникальна. Она образуется путем присоединения
аффиксов -асы/-əсе; -ыйсы/-исе к основе глагола. Чтобы не путать ее с условным глаголом, необходимо
помнить, что причастие всегда определяет существительное и стоит перед ним:
килəчəк көн – будущий день; килəсе ел – будущий год.
Причастия будущего времени часто переводятся на русский язык причастными оборотами:
язылачак роман – роман, который будет написан; килер көн – день, который наступит; барасы җир –
место, куда пойдем (нужно пойти).

7.4. Деепричастие (хəл фигыль) описывает дополнительное действие, которое происходит помимо
основного, или дает дополнительную информацию об основном действии. В татарском языке
деепричастия используются намного чаще, чем в русском: они служат для создания многочисленных
аналитических форм глагола. В сочетаниях со вспомогательными глаголами деепричастия несут
основной смысл действия.

В татарском языке четыре деепричастные формы:

1) самая распространенная форма образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -ып/-еп/-
п. Именно эта форма участвует в образовании аналитических глаголов:
басып тора – стоит (находиться, стоя)
язып бетерə – заканчивает писать (дописывает).
В сочетаниях со вспомогательными глаголами для перевода необходимо знать значения
вспомогательных глаголов (об этом в следующем параграфе).

2) вторая форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -ганчы/-
гəнче/-канчы/-кəнче. Эта форма деепричастия может иметь два значения:
1. Анда барганчы, мин концертка барам.
До того, как пойти туда, я пойду на концерт.
2. Анда барганчы, мин концертка барам.
Вместо того, чтобы пойти туда, я пойду на концерт.
В первом случае деепричастие обозначает действие, которое предшествовало основному. Во втором
случае – действие, которое субъект намеревается сделать вместо основного.
Правильный вариант перевода Вы можете выбрать, только опираясь на контекст. На начальном этапе
мы ограничились только первым значением, второе же значение Вы должны будете освоить
самостоятельно на более позднем этапе обучения.

3) третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гəч/-
кач/-кəч.
Анда баргач, мин кино карыйм.
Придя туда (после того, как приду туда), я буду смотреть кино.
Ул килгəч, мин китəм.
Когда он придет, я уйду.

4) четвертая форма – парная: бара-бара (идя); сөйлəшə-сөйлəшə (говоря, разговаривая). К этой форме
русский читатель привыкает быстро, но необходимо помнить, что парная форма деепричастия
употребляется для выражения повторяющегося или продолжительного действия.
Кызлар, сөйлəшə-сөйлəшə, суга киттелəр.
Девушки, разговаривая между собой, пошли за водой.

УПРАЖНЕНИЕ
Образуйте четыре формы деепричастия от данных глаголов и переведите:
Образец: килү – килеп (придя); килгəнче (до того, как придет; вместо того, чтобы прийти); килгəч
(после того, как пришел); килə-килə (приходя).
Язу, бару, китү, эшлəү, санау, чыгу, тору (находиться, стоять).

7.5. Вспомогательный глагол «иде». Этот глагол не имеет своего точного значения и может
сочетаться как с именами, так и с разными формами глагола. Этот глагол всегда указывает на
прошедшее время.
В сочетании с именами он совпадает по значению с русским глаголом «был, было, были».
Мин укытучы идем. – Я был учителем.
Алар 1987 нче елда студентлар иде. – Они в 1987 году были студентами.

В сочетании с формами глаголов он образует аналитические формы времен:

1) глагол в форме настоящего времени + иде, принимающий личные окончания второго типа:
Мин яза идем. – Я писал.
Син сөйли идең. – Ты говорил.
Это форма прошедшего незаконченнного времени обозначает продолжительное или повторяющееся
действие в прошлом. Только этим значение данной формы, конечно же, не исчерпывается: всегда
остается оттенок продолжительности и незавершенности действия.
2) глагол в форме неопределенного прошедшего времени + иде, принимающий личные окончания
второго типа:
Мин язган идем. – Я (когда-то) писал.
Син сөйлəгəн идең. – Ты (когда-то) говорил.
Эта форма преждепрошедшего времени обозначает действие, произошедшее в давнем прошлом, или
повторяющееся в прошлом.
3) глагол в форме настоящего времени + торган иде, также принимающий личные окончания второго
типа. Так образуется форма прошедшего многократного времени:
Мин яза торган идем. – Я, бывало, рассказывал.
Син сөйли торган идең. – Ты, бывало, рассказывал.
Эта форма прошедшего времени обозначает действие, систематически повторяющееся в прошлом.
Конечно, вызубрить эти аналитические формы времен можно, но только в постоянной практике устной
и письменной речи можно отработать их смысловые оттенки и правильное применение.

УПРАЖНЕНИЕ
Поставьте данные глаголы в аналитические формы прошедшего времени и переведите их:
Образец: килү – килə иде (приходил); килгəн иде (как-то (когда-то) приходил); килə торган иде
(бывало, приходил).
Язу, бару, сөйлəү, эшлəү, чыгу, китү.

Теперь вспомните синтетические формы прошедшего времени этих глаголов и сравните их с

аналитическими формами:
Образец: килү – килде (пришел); килгəн (оказывается, пришел).

Вспомогательный глагол может присоединяться и к другим формам смыслового глагола, образуя при
этом аналитический глагол.
Здесь Вам поможет знание русского языка: в русском языке есть частица «бы», которая является как
бы не совершившимся «быть». Именно эта частица поможет Вам переводить аналитические формы с
иде.

1) язар иде – написал бы (обозначает действие, которое при определенном условии совершилось бы в
будущем):
Адресын белсəм, хат язар идем. – Если бы я знал его адрес, написал бы письмо (хочу написать).
2) язган булыр идем – написал бы (обозначает действие, которое при определенном условии
совершилось бы в прошлом, но не совершилось):
Адресын белгəн булсам, хат язган булыр идем. – Если бы я знал его адрес, написал бы письмо (уже не
напишу).
3) барырга иде, язасы иде – пойти бы, написать бы (выражает пожелание совершить действие,
выраженное основным смысловым глаголом):
Бүген кинога барырга иде. – Пойти бы сегодня в кино.
Кичен хат язасы иде. – Вечером надо бы написать письмо.
4) язмакчы иде – хотел бы написать (намерен был написать). Глагольная конструкция намерения -
макчы/-мəкче була рассматривается в параграфе 8.
Мин аңа хат язмакчы идем. – Я хотел было написать ему письмо (я намеревался).
5) язсын иде – пусть бы написал (выражает побуждение совершить действие, выраженное основным
смысловым глаголом).
Нигə ул хат язмады соң? Язсын иде! – Почему же он не написал письмо? Пусть бы написал!
6) В сочетании с условным глаголом язса иде вспомогательный глагол переводится частицей «бы».
Этим способом условный глагол ставится в прошедшее время:
Ул миңа хат язса иде, мин килгəн булыр идем. – Если бы он написал мне письмо, я бы пришел.

УПРАЖНЕНИЕ
Переведите аналитические глаголы:
барыр идем; китəр идем; уйларга (думать) иде; язасы иде; китсен иде; чыксын иде; килмəкче иде; барса
иде.
§ 8. ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ. КАТЕГОРИЯ ЗАЛОГА

8.1. Вспомогательный глагол итү (делать, совершать) употребляется при именах и образует составные
глаголы:
бүлəк (подарок) – бүлəк итү (дарить)
тəрҗемə (перевод) – тəрҗемə итəм (перевожу).
Этот глагол присоединяет к себе личные окончания первого типа:
мин бүлəк итəм; син тəрҗемə итəсең; ул бүлəк итə; без тəрҗемə итəбез; сез бүлəк итəсез; алар тəрҗемə
итə(лəр).

Модальные формы глаголов

Другие вспомогательные глаголы являются основными глаголами, которые временно выражают
грамматическое значение. Таких глаголов в татарском языке более тридцати. Понятно, что это
наиболее частотные, сильные глаголы. Поэтому на начальном этапе Вам необходимо выучить сначала
их основные значения.
Во-вторых, надо научиться применять самые распространенные конструкции: конструкцию желания,
намерения, прерванности действия, попытки совершения действия. И только потом можно браться за
формы, которые служат для передачи характера действия (незавершенности, продолжительности и
т.п.).

Конструкция желания образуется по формуле «основа глагола + -асы/-əсе/-ыйсы/-исе и

вспомогательный глагол килү. При этом изменения во временных формах берет на себя
вспомогательный глагол, а окончания второго типа присоединяет основной глагол:
Ашау (есть) – ашыйсы килə (ему хочется есть)
Китү – китəсем килде (мне хотелось уйти)
Бару – барасы килер (ему захочется пойти).

Конструкция намерения образуется по формуле «основа глагола -макчы/-мəкче и вспомогательный

глагол булу (быть)». При этом все изменения на себя берет вспомогательный глагол:
Ашау – ашамакчы була (он намеревается поесть)
Китү – китмəкче булам (я намереваюсь уйти)
Бару – бармакчы булалар (они намереваются пойти).
Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.

Удовлетворенность субъекта действием, выраженным основным глаголом, передается

вспомогательным глаголом тую (насыщаться):
Без ашап туйдык. – Мы наелись.
Сез йоклап туйгансыз. – Вы выспались.
Балалар уйнап туйдылар. – Дети наигрались.
Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на
себя вспомогательный глагол.

Вспомогательный глагол язу (писать) в соединении с формой настоящего времени основного глагола
обозначает приближение к действию, которое фактически так и не произошло:
Егыла яздым. – Я чуть не упал.
Əйтə язды. – Он чуть не сказал.
Чыга яздыгыз. – Вы чуть не вышли.

Вспомогательный глагол карау (смотреть) в соединении с первой формой деепричастия основного

глагола означает попытку совершения действия:
Эшлəп карады. – Он попытался сделать.
Əйтеп карадым. – Я попытался сказать.

Вспомогательный глагол күрү (видеть) в форме повелительного наклонения в соединении с основным

глаголом, поставленным в форме настоящего времени обозначает убедительную просьбу (или приказ)
совершить действие:
Килə күр! – Смотри, приди! (Обязательно приди).
Китə күрмəсен! – Пусть он не уходит!

УПРАЖНЕНИЕ
Переведите:
хөрмəт (уважение) итəргə; игътибар (внимание) итəргə; барасы килə; килəсе килə; ашамакчы була;
китмəкче була; йоклап туйган; язып туймаган; керə язган; оча яздым; барып карадым; язып карадым.

8.2. Характер протекания действия. Для передачи характера протекания действия в татарском языке
используется большое количество вспомогательных глаголов. Но важно отметить, что эти глаголы при
этом не полностью теряют свое основное значение. Вы можете догадаться о смысле аналитического
глагола, зная основное значение вспомогательного глагола.
Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:

1) Для передачи незавершенности и продолжительности действия, выраженного основным глаголом,

чаще всего употребляются глаголы килү, бару, тору, яту (основные значения: приходить, идти,
находиться, лежать):
Эш бетеп килə. – Работа заканчивается (подходит к концу).
Хəллəр яхшыра бара. – Состояние улучшается (постепенно).
¥ни көтеп тора. – Мама дожидается.
Ул Казанда укып ята. – Он учится в Казани (постоянно).

2) Для передачи завершенности, полноты и результативности действия, выраженного основным

глаголом, чаще употребляются вспомогательные глаголы бетү, бетерү, чыгу, чыгару, җитү (основные
значения: кончаться, кончать, выходить, выпускать, достичь):
Син чыланып беттең. – Ты промок (весь).
Мин укып бетердем. – Я прочитал до конца.
Марат йөреп чыкты. – Марат все обошел.
Ул барып җитте. – Он дошел.

3) Интенсивное, напряженное проявление действия чаще всего передается глаголами җибəрү, башлау,
китү (отпускать, начинать, уходить):
Искəндəр кычкырып җибəрде. – Искандер вскрикнул.
Костер яна башлады. – Костер разгорелся.
Күк ачылып китте. – Небо прояснилось.

4) Для передачи направленности действия употребляется большое количество пространственных

глаголов: керү, чыгу, менү, төшү, килү, китү (основные значения: входить, выходить, подниматься,
спускаться, приходить, уходить) и другие:
Ул йөгереп чыкты. – Он выбежал.
Син очып чыктың. – Ты вылетел.
Мин сикереп мендем. – Я запрыгнул.
Марат сикереп төште. – Марат спрыгнул.
Самолет очып килде. – Самолет прилетел.
Елан шуышып китте. – Змея уползла.

5) Начало действия, выраженного основным глаголом, передается вспомогательными глаголами

башлау, тотыну (основные значения: начинать, хвататься):
Ул сөйли башлады. – Он заговорил (начал говорить).
Ул сөйлəргə тотынды. – Он заговорил (принялся говорить).

6) Проявление действия в сравнительно короткий промежуток времени выражается вспомогательным

глаголом алу (основное значение: брать):
Марат эшлəп алды. – Марат поработал (немного).
Хəбир йоклап алды. – Хабир поспал (немного вздремнул).

7) Для выражения однократной и быстрой завершенности действия чаще всего употребляются

вспомогательные глаголы китү, кую (основные значения: уходить, ставить):
¥лфия егылып китте. – Альфия упала (неожиданно).
Самолет очып китте. – Самолет улетел.
Илһам көлеп куйды. – Ильхам усмехнулся.
Рəмзия тибеп куйды. – Рамзия топнула.

8) Для выражения неполноты, недостаточности действия употребляется вспомогательный глагол

җиткерү (основное значение: довести) в отрицательной форме:
Яратып җиткерми. – Недолюбливает.

Вспомогательные глаголы представляют большую трудность для русскоязычного читателя. Но

помните, что только тогда Вы можете сказать, что усвоили их, когда начнете самостоятельно
применять их в письменной, а потом и в устной речи. Они постоянно встречаются в письменной речи,
и если Вы поняли их, попытайтесь почитать оригинальные легкие тексты, обращая особое внимание
именно на аналитические глаголы.
Залоги
8.3. В татарском языке пять залогов: основной (төп юнəлеш); возвратный (кайтым юнəлеше);
страдательный (төшем юнəлеше); совместный (уртаклык юнəлеше); понудительный (йөклəтү
юнəлеше). Каждый залог имеет свои характерные аффиксы.

Возвратный залог обозначает действие, при котором субъект и объект совпадают. Действие субъекта
направлено на себя. Он образуется путем прибавления к основе основного залога -ын/-ен/-н:
бизəү (украшать) – бизəнү (украшаться)
юу (мыть) – юыну (мыться).

Страдательный залог – особая синтаксическая конструкция, когда логический объект становится

грамматическим субъектом. Он образуется посредством аффиксов -ыл/-ел/-л или -ын/-ен/-н. Аффикс -
ын/-ен/-н присоединяется только к тем основам, которые оканчиваются на -л, -ла, -лə. В остальных
случаях используется аффикс -ыл/-ел/-л:
Йорт төзүчелəр тарафыннан төзелə. – Дом строится строителями.
Йорт төзүчелəр тарафыннан салына. – Дом закладывается строителями.

Совместный залог означает совместное действие двух или нескольких субъектов, помощь или
содействие кому-либо в исполнении работы. Он образуется путем присоединения аффикса -ыш/-еш/-ш:
Ул сөйли. – Он говорит.
Алар сөйлəшə. – Они говорят (друг с другом).
Ул җыя. – Он собирает.
Марат аңа җыеша. – Марат помогает ему собирать.

Понудительный залог обозначает побуждение к действию повелением, принуждением, содействием.

Способов образования этого залога много. Эти формы обычно даются в словарях отдельными
статьями:
Ул тиз йөри. – Он ходит быстро.
Ул машинаны əйбəт йөртə. – Он хорошо водит машину.
Мин аңа сөйлим. – Я ему рассказываю.
Мин аны сөйлəтəм. – Я заставляю его говорить.

УПРАЖНЕНИЕ
Переведите:
очып чыга; йоклап туйганбыз; басып куйды; ашап алырсың; сөйли башламаган; язып куярмын; йөгереп
чыгачакбыз; йөгереп төштем; очып килəбез; китə яздык; ашыйсы килə; бармакчы булабыз; əйтеп
карады; эзлəп карадым; эшли күрмə.
басу – наступать; эзлəү – искать.
§ 9. СЛУЖЕБНЫЕ ЧАСТИ РЕЧИ

9.1. Союзы в татарском языке имеют такие же функции, как и в русском. Их классификация также
совпадает в обоих языках.
Союзы бывают сочинительные (тезүче теркəгечлəр): һəм (и); лəкин (но); яки (или) и подчинительные
(ияртүче теркəгечлəр): чөнки (потому что); əгəр (если) и др.
Некоторые союзы частотны, другие почти не встречаются в нашем самоучителе. Наиболее важные, как
правило, легко усваиваются русским читателем.

9.2. Частицы в татарском языке также аналогичны русским. Два принципиальных отличия татарских
частиц заключаются в следующем:
1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете
опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
Син кая барасың соң?
Ты куда идешь (идешь-то)?
2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генə; -
мы/-ме и т.д.
А некоторые в зависимости от впереди стоящего слова могут иметь звонкие и глухие варианты:
гына/кына/генə/кенə.
Есть односложные частицы, которые не имеют фонетических вариантов: соң, бит (ведь), əле (еще),
инде (уже).
Необходимо обратить внимание на то, что среди частиц нет однозначности: одна частица – один
перевод. Поэтому при переводе Вы должны проявлять больше творчества.

9.3. Междометия татарского языка переводятся только междометиями. Они не являются большой
проблемой, но могут быть интересны для понимания артикуляции татарской речи, ее экспрессивности.

9.4. Из служебных частей речи наибольшую трудность при изучении представляют послелоги. Как
правило, на русский язык они переводятся предлогами. Каждый послелог требует соответствующего
падежа слова, к которому относится. Исходя из этого, послелоги можно разделить на три группы:
1) требующие от впереди стоящих существительных основного падежа (родительного падежа от
местоимений): ... белəн (с ...) – Марат белəн (с Маратом); ... өчен (для ...) – дуслык өчен (за дружбу,
ради дружбы); ... турында (о ...) – Тукай турында (о Тукае).
2) требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... таба (к ...) – Казанга таба
(к Казани, в сторону Казани); ... каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
3) требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... бирле (с ...) – апрельдəн бирле (с
апреля); ... соң (после ...) – эштəн соң (после работы).
Функции послелога в татарском языке могут выполнять также существительные в пространственных
падежах (направительный, исходный, местно-временной): ... уртасында (посреди ...) – көн уртасында
(посреди дня); ... алдында (перед ...) – өй алдында (перед домом).

9.5. Предикативные слова типа юк, бар, а также некоторые местоимения и их формы придется Вам
заучивать по отдельности. Эти слова очень важны и частотны, поэтому от быстрого их усвоения
зависит то, насколько быстро Вы сможете вести простую диалогическую речь.
§ 10. НЕКОТОРЫЕ СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТИПЫ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА

10.1. Агглютинативность татарского языка способствует тому, что большинство аффиксов несут одно
значение. Такое же завидное постоянство можно наблюдать и среди татарских словообразовательных
аффиксов. Каждый производительный аффикс татарского языка заменяет несколько, а порой и более
десяти словообразовательных средств русского языка. Это позволит Вам сэкономить массу времени
при изучении татарского языка, если Вы сразу же обратите на эти аффиксы должное внимание.
Например, татарскому словообразовательному аффиксу -чы/-че, который выражает значение лица,
имеющее отношение к тому, что указано производящей основой, в русском языке соответствует более
десяти словообразовательных аффиксов:
велосипедист – велосипедчы;
стекольщик – пыялачы;
плотник – балтачы;
ложкарь – кашыкчы и т.д.
и даже:
кроликовод – куянчы;
языковед – телче.

Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым
словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
рэкетир – рэкетчы;
программист – программачы.
Необходимо обратить внимание и на другие высокопроизводительные аффиксы татарского языка,
образующие имена существительные.

Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества
человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
усак (осина) – усаклык (осинник);
каен (береза) – каенлык (березняк);
идəн (пол) – идəнлек (материал для пола);
күз (глаз) – күзлек (очки);
пальто – пальтолык (материал для пальто);
дус (друг) – дуслык (дружба);
карт (старик) – картлык (старость);
декадент – декадентлык (декаденство);
хан – ханлык (ханство) и т.д.

Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное

для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным
словом:
сукыр (слепой) – сукырлык (слепота);
биек (высокий) – биеклек (высота);
юка (тонкий) – юкалык (тонкость);
ак (белый) – аклык (белизна);
куаклы (кустистый) – куаклылык (кустистость);
беренче (первый) – беренчелек (первенство);
ашау (есть) – ашамлык (продукт);
ягу (жечь) – ягулык (топливо) и т.д.

Аффикс -даш/-дəш/-таш/-тəш всегда указывает на лицо, имеющее качество совместности действия с

кем-либо:
авыл (деревня) – авылдаш (односельчанин);
яшь (возраст) – яшьтəш (сверстник);
курс – курсташ (однокурсник);
əңгəмə (беседа) – əңгəмəдəш (собеседник) и т.д.

Аффикс -лы/-ле при образовании существительных также весьма производителен:

америкалы (американец); мəскəүле (москвич); пермьле (пермяк); латвияле (латыш); литвалы (литовец)
и др. (При образовании множественного числа производных от данных прилагательных аффикс –лы/-
ле обычно опускается: америкалы – америкалар (американцы); мəскəүле – мəскəүлəр (москвичи) – см.
урок 8 Основного курса)
ике (два) – икеле (двойка); тугыз (девять) – тугызлы (девятка) и др.

Аффикс -лы/-ле активен также при образовании прилагательных:

ямь (красота) – ямьле (красивый); белем (знание) – белемле (грамотный); көч (сила) – көчле (сильный);
транзисторлы (транзисторный); эмульсияле (эмульсионный) и т.д.

Наша задача состоит не в том, чтобы познакомить Вас со всеми словообразовательными аффиксами
татарского языка. Мы хотим, чтобы Вы постоянно искали и находили производные слова и
производительные аффиксы. Это имеет огромное значение при изучении любого языка, и особенно
агглютинативных языков, в которых аффиксы консервативны (т.е. не выходят из моды, как в русском
языке), немногочисленны и несут огромную нагрузку в образовании новых слов.
УПРАЖНЕНИЕ
Присоедините к слову соответствующий аффикс и переведите:
-чы/-че: комбайн; балык (рыба); бакыр (медь); җинаять (преступление); кран; күмер (уголь); лачын
(сокол); куян (заяц, кролик); музей;
-лык/-лек: мин; юк; каты (твердый); патша (царь); аксак (хромой); ата (отец); ректор; рəис
(председатель); җылы (теплый);
-лы/-ле: Африка; Казан; Россия; Омск (После основы на –ск добавляется соединительная гласная и:
Омск – омскилы.); Курск; Пермь; Архангельск;
-лы/-ле: ачу (гнев); кайгы (горе); җил (ветер); сөяк (кость); сөт (молоко); мускул; броня; квадрат;
сагыну (тоска).

10.2. Еще одним своеобразием татарского языка является наличие в нем большого количества парных
слов, что для русского читателя не совсем привычно. Компоненты парных слов могут стоять как в
синонимичных, так и в антонимичных отношениях. Вторым компонентом может быть и слово-эхо, в
настоящее время не имеющее смыслового значения. В этих словах, где Вы можете угадать смысл
отдельных компонентов, есть своя логика, которую Вы должны стараться понять:
хатын-кыз (хатын – жена; кыз – девушка) – женщина;
ата-ана (ата – отец; ана – мать) – родители;
ашау-эчү (ашау – есть; эчү – пить) – еда;
көн-төн (көн – день; төн – ночь) – всегда.

Вы теперь уяснили себе основные особенности татарского языка, надо лишь проникнуть в его
особенности, понять его специфику, его способы передачи общей для всех людей действительности,
общечеловеческой логики.
ОСНОВНОЙ КУРС

1. БЕРЕНЧЕ ДƏРЕС
Болар нəрсəлəр? Болар – саннар. Монда ничə сан бар? Монда ун сан бар.

«Китап» сузендə ничə хəреф бар?

«Китап» сузендə биш хəреф бар.
«Мəскəу» сузендə ничə хəреф бар?
«Мəскəу» сузендə алты хəреф бар.
«Татарстан» сузендə ничə хəреф бар?
«Татарстан» сузендə тугыз хəреф бар.
Монда ничə суз бар? Монда җиде суз бар. «Казан» монда ничəнче суз? «Казан» монда өченче суз, ə
«нəрсə» сузе – алтынчы суз.
→ Бер – беренче – беренче дəрес – берлек сан
Ике китап – икенче дəрес
Баш хəреф – башкала.

Бу китап. Бу китапта текстлар бар. Текстлар җөмлəлəрдəн торалар. Җөмлəлəр сузлəрдəн, ə сузлəр
хəрефлəрдəн торалар.
Татар телендə дə, рус телендə дə, инглиз телендə дə сузлəр бар. Татар сузе «рəсем», русча – «рисунок»,
ə инглизчə – «picture». «Рəсем» сузе ничə хəрефтəн тора? «Рəсем» сузе биш хəрефтəн тора. Ə
«рисунок» сузендə ничə хəреф бар? Җиде. «Рicture» сузендə дə җиде хəреф бар.

КУНЕГУЛƏР
1. Сузлəрне куплек санга куегыз:
Үрнəк: китап – китаплар.
Карават, хəреф, суз, кунегу, сан, рəсем, сорау, нəрсə, бу.
2. Сузлəрне берлек санда языгыз:
Үрнəк: текстлар – текст.
Саннар, трамвайлар, җөмлəлəр, җаваплар, болар, китаплар, башкалалар, сузлəр, рəсемнəр, сораулар,
кунегулəр, хəрефлəр, нəрсəлəр.

3. Җөмлəлəр языгыз:
Урнəк: «Сан» сузе өч хəрефтəн тора.
«китап» сузендə өч хəреф бар
«җөмлə» сузе биш хəрефтəн тора
«биш» алты
«Казан» җиде
«башкала» тугыз
«Əлмəт»
«Мəскəу»
«кунегу»
«Татарстан»

Урнəк: Париж – Франция башкаласы.

Казан Англия башкаласы
Лондон Əфганстан сузе
Мəскəу Польша
Варшава инглиз
Кабул рус
picture Татарстан
рисунок татар
рəсем Россия

4. Урнəк буенча языгыз:

Урнəк: Бу китап тугел, бу суз. Бу сузме? Əйе, бу суз. Бу китапмы? Юк, бу китап тугел, бу суз.
1) Бу хəреф тугел, бу – сан.
2) Бу сан тугел, бу – суз.
3) Бу җөмлə тугел, бу – сан.
4) Бу сорау тугел, бу – җавап.
5) Париж Англия башкаласы тугел, Париж – Франция башкаласы.
6) Бу текст тугел, бу – китап.
7) Бу рус сузе тугел, бу – татар сузе.
8) Бу баш хəреф тугел, бу – кечкенə хəреф.
9) Бу суз дурт хəрефтəн тугел, биш хəрефтəн тора.
10) Бу җөмлəдə җиде суз тугел, тугыз суз бар.

5. Сузлəр өстəгез:
1) баш хəреф ↔ ... ...; сорау ↔ ...; берлек сан ↔ ... ...;
2) бер – ... – өч – ...; биш – ... – җиде – ... – ... – ун; дурт – ... – ике – ...;
3) «а» – хəреф; «биш» – сан; «Казан» – суз; «рəсем» – ...; «в» – ...; «Мəскəу» – ...; «ун» – ...; «Бу нəрсə?»
– ...; «Бу китап» – ...; «тугыз» – ...; «сорау» – ...; «Җөмлəдə өч суз бар» – ... .

6. Сузлəрне ике баганага языгыз:

Нечкə сузлəр Калын сузлəр
нечкə, китап, башкала, Мəскəу, карават, трамвай, суз, хəреф, тугыз, җиде, Əлмəт, җөмлə, сорау, җавап,
куплек, рəсем, бар, тора, татар, Казан, бер, ике, өч, нəрсə.
7. Сорауларга җавап бирегез:
1) «А» – бу нəрсə?
2) «Китап» – бу санмы?
3) «Казан» сузендə ничə хəреф бар?
4) «Татарстан» сузе ничə хəрефтəн тора?
5) «Рим – Италия башкаласы» җөмлəсендə ничə суз бар?
6) «3, 7, 9» – болар нəрсəлəр?
7) «а» – бу кечкенə хəрефме?
8) Париж – Англия башкаласымы?
9) «К» – бу кечкенə хəрефме?
10) «Бу китапмы?» – бу сораумы?
11) «Əйе, бу китап» – ə бу сораумы?
12) «Рəсемнəр» сузе ничə хəрефтəн тора?
13) «А, б, ж, ң, һ» – монда ничə хəреф бар?
14) Мəскəү – Россия башкаласымы?
15) Бу дəрестə ничə кунегу бар?
ИКЕНЧЕ ДƏРЕС

Бу – рəсем. Рəсемдə нəрсə бар? Рəсемдə сыйныф схемасы бар. Схемада нəрсəлəр бар? Схемада ике
тəрəзə, бер ишек һəм такта бар. Схемада кемнəр бар? Схемада студентлар һəм укытучы бар. Сыйныфта
ничə студент утыра? Сыйныфта тугыз студент утыра. Ə укытучы утырамы? Юк, укытучы басып тора.
Студент В кайда утыра? Студент В беренче рəттə утыра. Студент Д икенче рəттə утыра. Студент Г
беренче рəттə утырамы? Юк, ул өченче рəттə утыра.
Студент Г студент Д артында утыра, ə студент Д студент В артында утыра. Студент У студент В
артында утырамы? Юк, ул студент Б артында утыра.
Студент А кайда утыра? Ул беренче рəттə студент Ə алдында утыра. Студент Һ кайда утыра? Студент
Һ өченче рəттə тəрəзə янында утыра. Ə студент В беренче рəттə ишек янында утыра.
Студент У кайда утыра? Ул икенче рəттə уртада утыра. Икенче рəттə ничə студент утыра? Икенче рəттə
өч студент утыра. Сыйныфта ничə студент бар? Сыйныфта тугыз студент бар.
Сыйныфта такта кайда? Такта стенада, укытучы артында. Укытучы утырамы? Юк, ул басып тора.
Укытучы алдында кем утыра? Укытучы алдында студент Б утыра. Студент Е алдында кем утыра?
Студент Е алдында студент У утыра.
Кайда?
сыйныфта, рəттə, уртада, тактада, рəсемдə, җөмлəдə, трамвайда, автобуста
Кем?
студент, укытучы, ул, Марат, Хөсəен.
Нəрсə?
китап, суз, тəрəзə, ишек, өстəл, хəреф, такта, сыйныф, сорау, җавап.

Бу нəрсə? Бу өчпочмак. өчпочмакта ничə почмак бар? өчпочмакта өч почмак бар. Ə квадратта ничə
почмак бар? Квадратта дурт почмак бар. Квадрат уртасында нинди хəреф бар? Квадрат уртасында А
хəрефе бар.
Студентлар кайда утыралар? Алар сыйныфта утыралар. Студентлар өстəллəр артында утыралар.
Сыйныфта ничə өстəл бар? Сыйныфта ун өстəл бар. Студентлар нəрсəлəрдə утыралар? Алар
урындыкларда утыралар.
Студентлар нинди дəрестə утыралар? Алар татар теле дəресендə утыралар. Укытучы сыйныфка керə.
Дəрес башлана.
Сыйныфта ничə тəрəзə бар? Сыйныфта ике тəрəзə бар.
Укытучы сыйныфтан чыга. Дəрес бетə.
Марат схемага карый. Ул схемада нəрсəлəр курə? Ул схемада укытучыны, ишекне, студентларны курə.

Əлмəттə трамвайлар бармы? Юк, Əлмəттə трамвайлар юк. Ə Чаллыда трамвайлар бармы? Əйе.
Поездлар Мəскəудəн Казанга барамы? Əйе, поездлар Мəскəудəн Казанга бара. Чаллыда метро бармы?
Юк, Чаллыда метро юк. Ə кайда метро бар? Метро Мəскəудə бар. Казаннан Əлмəткə автобуслар
барамы? Əйе, бара. Ə бу автобус кая бара? Бу автобус Əлмəткə бара.

Сыйныфта кемнəр бар? Сыйныфта студентлар һəм укытучы бар. Сыйныфта нəрсəлəр бар? Сыйныфта
такта, ике тəрəзə бар. Сыйныфта телевизор бармы? Юк, сыйныфта телевизор юк.

Ул институтка бара. Автобус Чаллыга барамы? Əйе, бу автобус Чаллыга бара. Ə бу автобус Əлмəткə
барамы? Юк, бу автобус Бөгелмəгə бара.
Антонимнар: керə ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетə; бар ↔ юк; əйе ↔ юк; калын ↔
нечкə.

КУНЕГУЛƏР
1. Сузлəрне куплек санда языгыз:
китап – китаплар, дəрес, өстəл, җөмлə, рəт, сыйныф, ишек, рəсем, студент, укытучы, урындык, тəрəзə,
трамвай, автобус, ул, хəреф, сан.

2. Тəрҗемə итегез:
китапта – в книге; өстəлдə – на столе, в столе; тəрəзəдəн – из окна, от окна, с окна; шəһəргə – в город, к
городу.
Шəһəрдə, тактадан, Казаннан, Алабугага, сыйныфка, рəттə, китапта, рəсемдə, өстəлгə, шəһəрдəн,
Əлмəттə, Əлмəткə, Мəскəугə, китаптан, Чаллыга, җөмлəдə, ишеккə, ишектəн, өстəлгə, караватта,
дəрестəн.
Сыйныф – сыйныфта, сыйныфка, сыйныфтан.
Китап – китапта, китапка, китаптан.
Трамвай – трамвайда, ..., трамвайдан.
Рəсем – рəсемдə, рəсемгə, ... .
Тəрəзə – ..., ..., ... .
Ишек – ..., ..., ... .
Җөмлə – ..., ..., ... .
... – ..., рəткə, ... .

3. Сузлəрне ике баганага языгыз:

Нечкə сузлəр Калын сузлəр

Бу, рəсем, бара, курə, сыйныф, укытучы, ничə, тəрəзə, ишек, кайда, утыра, икенче, өченче, алтынчы,
квадрат, артында, алдында, урындык, өстəл, җөмлə, авыл, шəһəр, Казан, Зəй, Мамадыш, Питрəч, Идел,
рəт, тугыз, сигез, кем, суз, хəреф, автобус, башлана, бетə, тора.

4. Тəрҗемə итегез:
Самолет Казаннан Мəскəугə оча. Автобус Чаллыдан Казанга бара. Поезд Мəскəудəн Казанга бара.
Студент сыйныфка керə. Тубəн Камада троллейбуслар юк, ə Əлмəттə бар. Чаллыда трамвайлар бар.
Казан – зур шəһəр. Марат институтка бара. Автобус Алабугадан Казанга бара.
Сыйныфта дурт тəрəзə бар. Бу – зур сыйныф. Сыйныфта ничə өстəл? Сыйныфта ун өстəл, алар артында
студентлар утыралар. Укытучы утырамы? Юк, ул басып тора. Марат автобуска карый. Марат
автобусны курə. Марат тəрəзəдəн карый, ул автобусны курə.
өчпочмакта ничə почмак бар? өчпочмакта өч почмак бар. Ə квадратта ничə почмак? Квадратта дурт
почмак бар.
Студентлар нинди дəрестə утыралар? Алар татар теле дəресендə утыралар. Студентлар нинди
сыйныфта утыралар? Алар зур сыйныфта утыралар. Студентлар нəрсəлəрдə утыралар? Алар
урындыкларда утыралар.

5. Татар теленə тəрҗемə итегез:

В городе, за столом, около окна, в книге, из Казани, в Елабугу, на окне, из окна, к двери, к столу, в
столе, на кровати, из Москвы, к Елабуге, со стола.
В классе есть три окна. Студент выходит из класса. Учитель входит в класс. Сколько в классе столов?
В классе девять столов. Поезд едет (идёт) из Казани в Москву. Этот автобус едет в Альметьевск? Да,
этот автобус едет в Альметьевск. Сколько букв в слове «книга»? В этом слове пять букв.
Где находится доска? Она находится в классе за учителем на стене. Где книга? Книга на столе. Сколько
углов в квадрате? В квадрате четыре угла. На каком уроке сидят студенты? Студенты сидят на уроке
татарского языка.

6. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сыйныф схемасында нəрсəлəр бар?
2) Сыйныф схемасында кемнəр бар?
3) Студент Д кайда утыра?
4) Студент Г өченче рəттə утырамы?
5) Сыйныф уртасында кем утыра?
6) Беренче рəттə ничə студент утыра?
7) Сыйныфта ничə студент бар?
8) Ишек янында кем утыра?
9) Тəрəзə янында кем утыра?
10) Студент В тəрəзə янында утырамы?
11) Студент Б артында кем утыра?
12) Студент Ə алдында кайсы студент утыра?
13) Сыйныфта кем басып тора?
14) Сыйныфта такта кайда?
15) «Татарстан» сүзендə ничə хəреф бар?
16) Чаллыда трамвайлар бармы?
17) Франция башкаласы нинди шəһəр?
18) Квадратта ничə почмак бар?
19) Укытучы сыйныфка керə. Дəрес бетəме?
20) Студентлар нинди дəрестə утыралар?
ӨЧЕНЧЕ ДƏРЕС

Исем
Исемнəр: Булат, Гөлнара, Гүзəл, Искəндəр, Марат, Алсу…
Исемнəр (грамматик категория): өстəл, китап, укытучы, дəрес, хəреф, шəһəр, автобус…
Исемнəр кем, нəрсə сорауларына җавап бирə. Татар телендə исемнəр килеш (падеж) белəн төрлəнəлəр.

КИЛЕШЛƏР
Татар телендə алты килеш бар:
Иялек килеше
Кешенең ике аягы бар. Кешенең ике кулы бар. Сыйныфның ике тəрəзəсе бар. Балыкның аяклары
бармы? Юк, балыкның аяклары юк. Бу җөмлəнең ничə сүзе бар? Бу кемнең китабы? Бу Маратның
китабы.
Сыйныфта өстəллəр, урындыклар, такта быр. Өстəлнең дүрт аягы бар. Тактаның аяклары юк.
Сыйныфның ишеге бар. Такта кара төсле. Өстəллəр яшел.
Ак: ландыш чəчəге төсе; шахмат тактасы аклы-каралы була.
Кара: нефтьне «кара алтын» дилəр.
Яшел: киви төсе; газон яшел төсле; татарча «Гринпис» (Green Peace) – яшел дөнья
Кызыл: коммунистлар байрагы төсе
Сары: лимон төсе; светофорның урта төсе
Зəңгəр: глобуста океан төсе; Зəңгəр кит – дөньяда иң зур җəнлек.
Сыйныфның стеналары нинди төсле? Сыйныфның стеналары яшел. Светофорның төслəре нинди?
Светофорның кызыл, сары һəм яшел төслəре бар. Сыйныфның идəне нинди? Идəн кызыл.
а) Мин студент, мин институтта укыйм. Хəзер мин беренче курста укыйм. Мин институтка барам. Мин
татар теле дəресендə утырам һəм тəрəзəдəн карыйм. Укытучы тактада татар сүзлəре яза, мин тактадан
укыйм. Мин китаптан дəфтəргə язам.
б) Син кем? Син эшче. Син студентмы? Юк, син студент түгел. Син укыйсыңмы? Юк, син укымыйсың,
син эшлисең. Син хəзер эшкə барасың. Синең китабың бармы? Юк, синең китабың юк.
в) Студент китап укый. Китапта күнегүлəр бар. Ул күнегүлəр эшли. Дəрестə укытучы студентка
күнегүлəр бирə һəм ул күнегүлəрне эшли. Ə хəзер ул диктант яза.
г) Без – студентлар. Без хəзер сыйныфта. Без татар теле дəресендə утырабыз. Укытучы такта янында
басып торпа. Ул тактада сүзлəр яза, ə без аларны укыйбыз. Без дəфтəрлəргə татар сүзлəре язабыз.
д) Сез эшчелəрме? Юк, сез эшчелəр түгел. Сез дə студентлар. Сез нəрсə эшлисез? (нəрсə эшлисез =
нишлисез)? Сзх хəзер дичтант язасыз. Семестр бетə, һəм укытучы сездəн зачёт ала.
Сез нишлисез? Без институтта укыйбыз. Сез ничəнче курста укыйсыз? Без беренче курста филология
факультетында укыйбыз.
е) Алар кемнəр? Алар эшчелəр. Алар студентлар түгел. Алар интститутта укымыйлар, алар заводта
эшлилəр. Аларның китаплары бармы? Юк, аларның китаплары юк.
ж) Бу – сыйныф. Сыйныфның ишеге ак. Сыйныфның тактасы кара, стеналары яшел. Ə түшəм нинди?
Сыйныфның түшəме ак. Өстəллəр нинди төстə? Алар яшел. Ə укытучының өстəле нинди? Ул зəңгəр.
Машинаның дүрт тəгəрмəче бар. Велосипедның ике тəгəрмəче бар. Кешенең ике кулы һəм ике аягы
бар. Балыкның аяклары һəм куллары буламы? Юк, балыкның аяклары һəм куллары булмый. Банан
яшел буламы? Əйе, банан яшел була. Ə бу банан яшелме? Юк, бу банан сары. Алмы нинди төсле була?
Ə бу алма кызылмы? Юк, бу алма яшел.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Рус теленə тəрҗемə итегез (сүзлек кулланыгыз):
Алар бирəлəр; сез килəсез; без китəбез; син аласың; ул китапны ала; алар җавап бирəлəр; сез Чаллыга
барасыз; без Чаллыдан кайтабыз; алар сыйныфтан чыгалар; мин сыйныфка керəм; мин эшлəмим; мин
укыйм; мин Казанга китəм; ул Мəскəүгə китəм; алар укыйлармы?; алар эшлилəр; без татар теле
дəресендə утырабыз; без институтта укыйбыз.
Һəр кешенең башы бар. Баш хəреф. Һəр җөмлə баш хəрефтəн башлана. Рим – Италиянең башкаласы.
Лондон нинди илнең башкаласы? Лондон – Англиянең баш шəһəре. Дəрес башланамы? Əйе, хəзер
дəрес башлана. Хəзер нинди дəрес була? Хəзер татар теле дəресе була. Лимон кызыл буламы? Юк,
лимон сары була. Ə нəрсəлəр кызыл була? Помидор, алма кызыл була.
Син хəзер нишлисең? Мин хəзер институтка китəм. Ул институтка барамы? Юк, ул студент түгел,
институтка бармый. Ул эшче, ул хəзер заводка эшкə китə.
Сез хəзер нишлисез? Без хəзер татар теле дəресендə утырабыз. Без күнегүлəр эшлибез. Син студентмы?
Юк, мин студент түгел, мин укучы; мин мəктəптə укыйм.

2. Үрнəк буенча эшлəгез:

Үрнəк: Мин эшлим. Син укыйсыңмы? Юк, мин укымыйм. Ə син нишлисең? Мин эшлим.
1) Мин язам.
2) Мин укыйм.
3) Без китəбез.
4) Без Чаллыга барабыз.
5) Ул керə.
6) Алар чыгалар.
7) Без Чаллыга барабыз.
8) Син Казанга барасың.
9) Син сыйныфка керəсең.
10) Мин институтка барам.
3. Татар теленə тəрҗемə итегез:
Вы читаете. Я беру. Она приходит. Он учиться. Мы не работаем. Я беру. Ты что делаешь? Я выполняю
упражнение. Они дают ответы. Мы читаем книги. Мы пишем с доски. Они пишут в тетрадях. Я учусь в
институте. Он работает на заводе.
Сколько столов в классе? Десять. Какого они цвета? Они зелёные. Какого цвета потолок и пол в
классе? Пол красный, а потолок белый. Какого цвета бывают яблоки? Яблоки бывают красные,
зелёные и жёлтые. А какого цвета это яблоко? Оно зелёное.
Кто это? Это учитель. Он стоит возле доски. А мы сидим на уроке и смотрим на доску. На доске
учитель пишет слова, а мы их записываем в тетрадях. Сейчас студенты пишут диктант. Мы делаем
упражнения из книги.
У тебя есть книга? Да, у меня есть книга. А у Марата есть книга? Нет, у Марата нет книги. А у рыбы
бывают руки и ноги? Нет, у рыб рук и ног не бывает. У машины бывает четыре колеса, а у велосипеда
– два.
Этот поезд сейчас уезжает в Москву. Автобус прибывает из Набережных Челнов. В Челнах есть
троллейбусы? Нет, в Челнах есть трамваи, а троллейбусы есть в Альметьевске.

4. Сүзлəрне үрнəк буенча килешлəр белəн төрлəндерегез һəм тəрҗемə итегез:

Үрнəк: китап – китап (книга); китапның (книги); китапка (в книгу); китапны (книгу); китаптан (из
книги); китапта (в книге).
Баш, кул, аяк, без, җөмлə, шəһəр, сыйныф, укытучы, студент, түшəм.

5. Сүзлəрне үрнəк буенча төрлəндерегез һəм тəрҗемə итегез:

Үрнəк: бара – мин барам (я иду); син барасың (ты идёшь); ул бара (он идёт); без барабыз (мы идём); сез
барасыз (вы идёте); алар баралар (они идут).
Карый, эшли, укый, яза, утыра, килə, китə, чыга, ала, бирə.

6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:

бар ↔ …; ак ↔ …; утыра ↔ …; керə ↔ …; килə ↔ …; чыга ↔ …; əйе ↔ …; башлана ↔ …; кечкенə
↔ …; кара ↔ …; ала ↔ …; китə ↔ … .

ҮРТЕНЧЕ ДƏРЕС

Алмашлыклар
Алмашлыклар: мин, син, ул, без, сез, алар, бу, нəрсə?, кем? ...
Без студентлар. Без сыйныфта татар теле дəресендə утырабыз.Укытучы безгə татарча текст укый. Без
аңа карыйбыз. Аннары ул тактада яңа сүзлəр яза, һəм без аларны укыйбыз. Мин Марат янында утырам,
без аның белəн дуслар.
Минем тагын дусларым бар. Сергей Мəскəүдə тора. Мин аңа хат язам. Ул миңа да күп яза. Миннəн
Мəскəүгə хат өч көн бара, ə Сергейдан миңа биш көн килə.

Саннар:
11 – ун + бер 12 – унике
13 – унөч 14 – ундүрт
20 – егерме 21 – егерме бер
22 – егерме ике 23 – егерме өч
30 – утыз 32 – утыз ике
40 – кырык 43 – кырык өч
50 – илле 54 – илле дүрт
60 – алтмыш 65 – алтмыш биш
70 – җитмеш 76 – җитмеш алты
80 – сиксəн 87 – сиксəн җиде
90 – туксан 99 – туксан тугыз
100 – йөз 101 – йөз дə бер
110 – йөз ун 134 – йөз утыз дүрт
200 – ике йөз 300 – өч йөз
500 – биш йөз 900 – тугыз йөз
576 – биш йөз җитмеш алты 315 – өч йөз унбиш
1000 – мең 1006 – (бер) мең алты
1975 – (бер) мең тугыз йөз җитмеш биш
2998 – ике мең тугыз йөз туксан сигез
1 000 000 – бер миллион
1 000 000 000 – бер миллиард
0 – ноль

А/Б – Бдан А
1/6 – алтындан бер; 3/8 – сигездəн өч; 1/4 – дүрттəн бер = чирек; 1/1000 – меңнəн бер; 1/2 – икедəн бер
= ярты; 0,6 – уннан алты; 0,61 – йөздəн алтмыш бер; 1,6 – бер бөтен уннан алты; 2 2/3 – ике бөтен өчтəн
ике; 5,7 – биш бөтен уннан җиде.

Искəндəр күп укый. Аның күп китабы бар. Искəндəрнең 800 китабы бар. Ə Илдусның ничə китабы
бар? Илдус күп укымый, аның 50 генə китабы бар.
Мин – Искəндəр. Мин Əлмəттə торам. Хəзер мин бүлмəдə утырам. Бу – минем бүлмə. Монда өстəл, ике
урындык, бер тəрəзə һəм күп китап бар. Мин укырга яратам. Минем бүлмəдə телевизор юк, компьютер
бар. Мин компьютерда күп эшлим һəм уйныйм. Ə телевизорны мин Рафис абый бүлмəсенə кереп
карыйм.
Бу – минем Рафис абый. Ул укымый, ул эшли. Аның бүлмəсе зур. Анда телевизор бар, зур диван һəм
кечкенə генə өстəл. Рафис абый телевизор карарга ярата. Аның бүлмəсендə китап аз, компьтер да юк.
Мин – Асия. Мин мəктəптə бишенче сыйныфта укыйм. Мин татар теле һəм математика дəреслəре
яратам.

5 + 5 = 10 – бишкə бишне кушкач, ун була.

6 + 7 = 13 – алтыгна җидене кушкач, унөч була.
А + Б = В – Ага Бны кушкач, В була.
2 = 4 – икене икегə тапкырлагач, дүрт була.×2
4 = 12 – өчне дүрткə тапкырлагач, унике була.×3
Б = В – Аны Бга тапкырлагач, В була.×А
12 : 4 = 3 – уникене дүрткə бүлгəч, өч була
35 : 7 = 5 – утыз бишне җидегə бүлгəч, биш була.
А : Б = В – Аны Бга бүлгəч, В була.
9 – 1 = 8 – тугыздан берне алгач, сигез кала.
23 – 15 = 8 – егерме өчтəн унбишне алгач, сигез кала.
А – Б = В – Адан Бны алгач, В кала.

Биштəн өчне алгач, ике калмы? Əйе, дөрес.

Бишкə икене кушкач, сигез буламы? Юк, дөрес түгел.
Алтыны алтыга тапкырлагач, ничə була? Утыз алты була. Дөрес.
Сигезне дүрткə бүлгəч, ничə була? Өч була. Юк, дөрес түгел. Сигезне дүрткə бүлгəч, ике була.

КҮНЕГҮЛƏР

1. Тəрҗемə итегез:
1) Маратның яңа китабы бар. Хəзер ул аны укый. Ə кем телевизор карый? Рафис телевизор карый.
2) Марат белəн Илдус лекциядə утыралар. Аннары алар институттан өйгə кайталар.
3) Марат – Искəндəрнең дусты. Алар бергə институтка баралар һəм бергə институттан кайталар.
4) Искəндəрнең бүлмəсендə китаплары бар, ул күп укый. Ə Илдусның өендə китаплары аз. Ул күп
укымый.
5) Сыйныфта унбер студент утыра. Алар тактага карыйлар. Укытучы аларга тактада сүзлəр яза,
студентлар сүзлəрне укыйлар һəм дəфтəрлəренə язалар.
6) Минем бүлмəдə бер өстəл, зур карават, кечкенə диван, ике урындык бар. Бүлмəнең стеналары яшел,
ə түшəме ак.
7) Сыйныфта ике тəрəзə, бер такта, унбиш өстəл бар. Өстəллəр артында студентлар утыралар. Хəзер
татар теле дəресе бара.
8) Унбишкə егеермене кушкач, утыз биш буламы? Əйе, дөрес.
9) Сыйныфта унике өстəл һəм унбиш урындык бар. Студентлар ике өстəлне һəм дүрт урындыкны алып
чыгалар. Сыйныфта ничə өстəл һəм урындык кала?
10) Унсигезне алтыга бүлгəч, дүрт буламы? Юк, дөрес түгел. Унсигезне алтыга бүлгəч, өч була.

2. Cүзлəр белəн языгыз:

4 = 20; 76 – 26 = 50; 234 – 231 = 3.×12, 27, 98, 6, 123, 251, 555, 1965, 1998, 16 243, 275 000; 2 + 8 = 10; 56
+ 46 = 102; 5

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сезнең китапларыгыз күпме?
2) Син күп укыйсыңмы?
3) Син кайда торасың?
4) Синең бүлмəдə стеналар нинди?
5) Сезнең сыйныфта ничə өстəл бар?
6) Татар теле дəресендə сез нишлисез?
7) Алтыны җидегə тапкырлагач, ничə була?
8) Утыз биштəн унны алгач, ничə кала?
9) Алтмыш бишкə утыз бишне кушкач, күпме була?
10) Утыз бишне җидегə бүлгəч, биш була. Бу дөресме?

4. Үрнəк буенча языныз:

Үрнəк: Алтмыш икегə өчне кушкач, алтмыш биш була. Əйе, дөрес, алтмыш бергə өчне кушкач,
алтмыш биш була.
1) Бишкə җидене кушкач, унике була.
2) Алтыга сигезне кушкач, унбиш була.
3) Унга унны тапкырлагач, мең була.
4) Йөзне иллегə бүлгəч, өч була.
5) Алтмыш алтыдан җидене алгач, алтмыш кала.
6) Сиксəн сигездəн сигезне алгач, сиксəн кала.
7) Бишне бишкə тапкырлагач, егерме була.
8) Искəндəр күп укый.
9) Искəндəр телевизор карарга ярата.
10) Рафис компьютерда күп уйный.

5. «Минем дустым һəм аның бүлмəсе» темасына инша языгыз. Түбəндəге сүзлəрне кулланыгыз:
укый, ярата, яшел, ак, төсле, өстəл, зур, күп, уйный, тəрəзə, аз …
БИШЕНЧЕ ДƏРЕС

Тартым категориясе
Минем китабым. Синең кулың. Аның аягы. Сезнең соравыгыз. Аларның җавабы. Минем шəһəрем.
Синең дəфтəрең. Аның сүзе. Безнең авылыбыз. Сезнең эшегез. Аларның əнисе.

Сүз сузык авазга бетə:

(Сузык авазлар: а, ə, е, и, о, ө, у, ү, ы)
Бу – минем гаилə. Безнең гаилəбездə җиде кеше бар. Минем əбиемнең исеме – Сания. Əбием эшлəми,
ул пенсиядə инде. Бабамның исеме – Мөхəммəт, ул да пенсиядə, Əтием заводта эшли. Минем əтием –
инженер. Аның исеме – Таһир. Əнием – укытучы, ул мəктəптə эшли. Ул башлангыч сыйныфларны
укыта.
Ə без – əти-əнинең балалары. Абыемның исеме – Рафис. Ул укымый инде. Хəзер ул шофёр, машинада
эшли. Сеңлем Асия əле мəктəптə генə укый, ул кечкенə. Хəзер ул бишенче сыйныфта. Асия əйбəт
укый. Ə минем исемем – Искəндəр. Мин студент, институтта укыйм. Мин беренче курста тарих
факультетында укыйм.
Искəндəр: Минем исемем – Искəндəр. Минем гаилəм зур – җиде кеше. Минем абыем Рафис телевизор
карый, мин китап укыйм. Сеңлем Асия дəреслəр əзерли. Ə əти белəн əни əле эштə. Əби белəн бабай
хəзер авылда. Рафис абый телевизордан кино һəм футбол карарга ярата. Мин фантастик роман укыйм.
Асия белəн Рафис: Хəзер без өйдə утырабыз. Асия дəреслəрен əзерлəде инде, һəм без бергə
телевизордан кино карыйбыз. Искəндəр безнең белəн кино карамый. Ул кино карарга яратмый, ул
китап укый.
Таһир абый: Минем гаилəмдə җиде кеше бар. Хəзер əти белəн əни авылда, балалар бергə утыралар.
Рафис белəн Асия кино карыйлар, ə Искəндəр китап укый. Ул һəрвакыт китап укый, телевизор карарга
яратмый. Хатыным Мəрзия ашарга пешерə.
Мəрзия апа: Рафис белəн Асия бергə телевизор карарга яраталар. Минем ирем Таһир эштəн кайта да
алар белəн бергə телевизор карарга утыра. Искəндəр китап уырга ярата. Ул нəрсə укый? Һəр көнне ул
китапханəдəн яңа китап ала.
Искəндəр: Минем бабайның баласы кем була? Минем əтием. Ə минем əбинең улы кем? Ул – минем
əтием. Мин əтиемнең улы булам. Рафис абый да минем əтиемнең улы. Ə Асия əтиемнең һəм əниемнең
кызы була. Ə без – Рафис абый, мин һəм Асия – əбиебезгə кем булабыз? Без – аның оныклары.
КҮНЕГҮЛƏР
1. Сүзлəрне язып бетерегез:
Минем гаилə…; синең китаб…; əтинең эш…; безнең сүз…; сезнең җаваб…; мин… əби…; ан…
рəсем…; алар… сорау…; сез… исем…; мин… китаб…; ан… дəфтəр…; мин… гаилə…; сез…
сыйныф…; сез… гаилə…; алар… дəфтəр…; мин… китаб…; мон… китə; мон… килə; китап… бите;
син… оныг… .

2. Тəрҗемə итегез:

Бу – безнең күрше гаилəбез. Мансур бабайга 70 яшь. Ул эшлəми. Зөһрə əбигə ничə яшь? Аңа 66 яшь.
Бабай да, əби дə пенсиядə. Гали абый – Ришатның, Нуриянең һəм Алсуның əтисе. Ул фабрикада
инженер булып эшли. Аңа 48 яшь. Рəйсə апа – балаларның əнисе. Ул хастаханəдə (поликлиникада)
табиб (врая) булып эшли. Рəйсə апа – хирург. Ришат белəн Нурия – студентлар. Алар институтта
укыйлар. Ришат – математика факультетының икенче курсында, ə Нурия беренче курста тарих
факультетында укый. Гали абый белəн Рəйсə апаның тагын кызлары бар. Аның исеме – Алсу. Алсу əле
кечкенə, аңа ун яшь. Ул мəктəптə дүртенче сыйныфта укый. Алсу – əйбəт укучы, ул яхшы укый.
Ришат Алсуның абыйсымы? Əйе, Ришат Алсуның абыйсы. Зөһрə апа Нуриянең əнисеме? Юк, Зөһрə
апа Нуриянең əнисе түгел, ул – аның əбисе.
Ришат – Рəйсə апаның улымы? Əйе, Ришат – Рəйсə апаның улы. Алсу Мансур абыйның кызымы? Юк,
ул – Мансур абыйның оныгы. Гали абый Рəйсə апаның иреме? Əйе, ул – аның ире. Ə Рəйсə апа – Гали
абыйның хатыны.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Синең исемең ничек?
2) Синең əтиеңнең исеме ничек?
3) Синең əти-əниең кайда эшлилəр?
4) Синең бабаң яки əбиең бармы?
5) Алар эшлилəрме?
6) Синең абыең яки апаң бармы?
7) Алар кайда эшлилəр яки укыйлар?
8) Хəзер сез кайда утырасыз?
9) Сез хəзер нишлисез?
10) Ришатның сеңлесе кем?
11) Нуриянең абыйсы кем?
12) Рəйсə апа белəн Гали абыйның балалары кемнəр?
13) Гали абый кайда эшли?
14) Гали абый кем булып эшли?
15) Зөһрə əби эшлиме?
16) Алтыга җидене кушкач, күпме була?
17) Сигезне алтыга тапкырлагач, күпме була?
18) Уннан сигезгə уннан икене кушкач, күпме була?
19) Егерме сигездəн унны алгач, унҗиде кала. Бу дөресме?
20) Меңне унга булгач, ун буламы?

4. Нокталар урынына сүзлəр языгыз:

1) бер – беренче,ике – …, ун – …, алты – …, егерме бер – ….
2) мин – мине, син – …, ул – …, сез – …, алар – …, без – …, бу – ….
3) син – сиңа, бу – …, ул – …, сез – …, алар – …, без – …, китап – ….
4) китап – китабым, җавап – …, шəһəр – …, өстəл – …, əни – …, абый – …, сорау – …, гаилə – ….
5) сүз – сүзебез, хəреф – …, җөмлə – …, текст – …, такта – …, сыйныф – ….
6) рəсем – рəсемең, такта – …, əти – …, сеңел – …, бабай – …, онык – ….
7) урындык – урындыгыгыз, өстəл – …, тəрəзə – …, сан – …, сүз – …, башкала – …, гаилə – …, əти –
….
8) такта – тактаның , сыйныф – …, бүлмə – …, мин – …, ул – …, бабай – …, бу – ….
9) шəһəр – шəһəрдəн, авыл – …, институт – …, мин – …, Казан – …, бу – …, урындык – …, ул – …,
Əлмəт – ….
10) гаилə – гаилəдə, дус – …, авыл – …, тəрəзə – …, ишек – …, бу – …, ул – …, без – ….

5. «Минем гаилəм» темасына инша языгыз.

АЛТЫНЧЫ ДƏРЕС

Фигыль
Фигыльлəр: килə, китə, керə, бара, уйный…
Ул əйтə. Мин əйтмим. Ул кычкыра. Мин кычкырмыйм. Син укымыйсың. Алар эшлəмилəр. Без
барабыз. Сез бармыйсыз. Мин ашыйм. Син ашамыйсың. Без язмыйбыз. Ул укырга бара. Мин ашарга
яратам. Искəндəр укырга бара. Рафис кычкырырга яратмый.
«Син ашамыйсың. Аша!» – дим. «Мин ашарга яратмыйм», – дисең. Без укырга барабыз. Сез ашарга
килəсезме? Юк, без ашарга килмибез. Мин аңа бер сорау сорау бирергə барам.
Син күп ашыйсыңмы? Юк, мин күп ашамыйм. Ə син укырга яратасыңмы? Əйе, мин күп укыйм. Мин
фантастик романнар укырга яратам. Син кайда яшисең? Мин Казанда яшим. Ə Илдус кайда тора? Ул
Яр Чаллыда тора. Искəндəр Самарада яшиме? Юк, ул Алабугада яши.
Без ашау өчен яшəмибез, яшəр өчен ашыйбыз.

Сəгать ничə? Вакыт үпме?

Йөз китап – күп китап. Ике генə китап – аз китап була. «Вакыт» информацион тапшыруы
(программасы) сəгать тугызда башлана. Эш сəгать өчтə бетə. Футбол сəгать икедə башлана. Концерт
сəгать тугызда гына бетə. Концерт өч сəгать бара.
Институтта дəреслəр кайчан башлана? Алар сəгать сигездə башлана.

3.00 – сəгать өч.

10.00 – сəгать ун.
4.30 – дүрт сəгать утыз минут = бишенче ярты.
12.30 – унике сəгать утыз минут = беренче ярты.
14.30 – өченче ярты.

Хəзер сəгать ничə? Хəзер сəгать ун. Лекция бетəме əле. Тагын ярты лекция бар. Алтының яртысы өч
була. Ə сəгатьнең яртысы утыз минут була. Ике сəгатьтə ничə минут бар? Ике сəгатьтə йөз егерме
минут була.

12.20 – беренче егерме минут = унике сəгать егерме минут.

6.15 – җиденче унбиш минут = алты сəгать унбиш минут.

Ə хəзер сəгать ничə? Хəзер унберенче биш минут. Лекция кайчан бетə? Лекция бетəргə тагын утыз биш
минут бар əле.

6.40 – җиде туларга егерме минут = алты сəгать кырык минут.

5.45 – алты туларга унбыш минут = биш сəгать кырык биш минут.
13.45 – ике туларга унбиш минут = унөч сəгать кырык биш минут.

Хəзер сəгать ничə? Хəзер унбер туларга егерме биш минут. Лекция бетəме əле? Тагын биш минут кына
бар. Ə икенче лекция кайчан башлана? Сəгать унбердə. Безнең ашарга егерме минут вакытыбыз бар.
Аннары тагын лекция башлана.

Тора
1. Мин Казанда торам. = Мин Казанда яшим. Сергей белəн Марина Мəскəүдə торалар. Алар анда инде
өч ел яшилəр.
2. Өстəл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядə басып тора. Монда кем басып тора.
3. Җөмлə сүзлəрдəн тора. Китап битлəрдəн тора. Хəзер без ничəнче биттə укыйбыз? 89 нчы биттə.
Машина детальлəрдəн тора.
4. Син сəгать ничəдə торасың? Мин һəр көнне сəгать җидедə торам. Сез сəгать ничəдə ятасыз? Без
сəгать унбердə ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сəгать сигездə генə тора.

Сəгать алтыда Искəндəрнең əнисе тора. Ул ашарга əзерли. Искəндəрнең əтисе җиденче унбиш минутта
тора. Сəгать җидедə ул инде эшкə китə. Рафис эшкə сигезенче унбиш минутта китə. Искəндəр җиденче
яртыда тора һəм сигезенче яртыда сеңлесе Асия белəн укырга китə.
Институтта дəреслəр сəгать сигездə башлана. Искəндəр институтка автобус белəн бара. Беренче лекция
унынчы егерме минутта бетə. Һəр көнне Искəндəрнең өч дəресе була. Алар өчесе бергə дүрт сəгать
баралар. Аннары Искəндəр ашханəгə ашарга бара. Сəгать өчтə ул яңадан институтка бара. Анда ул
китапханəдə утыра.
Исандəрнең гаилəсе кич белəн сəгать җидедə ашарга утыра. Аннары Рафис телевизор карарга утыра.
Искəндəр китап укый, ə Асия дəреслəргə əзерлəнə.
Бүген Искəндəрнең гаилəсе концертка бара. Алар сəгат алтыда өйдəн чыгалар. Автобус белəн мəдəният
сараена баралар. Концерт сəгать җидедə башлана. Бүген Рафис концертка бармый, ул өйдə кала. Бүген
телевизордан яхшы кино бар.
Концерт ике сəгать бара, һəм Искəндəрнең гаилəсе өйгə унынчы яртыда гына кайта.

Дəрес кайчан башлана? Дəрес сəгать сигездə башлана. Концерт сəгать ничəдə бетə? Концерт сəгать
тугызда бетə. Син кайчан безгə килəсең? Мин бүген сəгать өчтə килəм. Мин əйтəм: «Син безгə сəгать
икедə кил», – дим. Ə ул: «Гафу ит, мин сəгать өчтə генə килəм, минем вакытым юк, эшлəр бар», – ди.
– Син бүген Казанга китəсеңме?
– Əйе, мин бүген Казанга автобус белəн китəм.
– Ə автобус сəгать ничəдə була?
– Автобус сəгать икедə Əлмəттəн китə.
– Автобус Əлмəттəн Казанга ничə сəгать бара?
– Дүрт сəгать. Мин Казанда сəгать алтыда булам.
– Ə Əлмəттəн Казанга ничə километр?
– Ике йөз егерме километр чамасы.

Бишенче дəрестəге рəсемгə карагыз. Анда минем гаилəм. Минем бабаема – Мөхəммəт бабайга – ничə
яшь? Аңа алтмыш сигез яшь инде. Ə минем əбигə октябрьдə алтмыш алты тула. Ноябрьдə Асиягə
унбер яшь тула. Ə сентябрьдə минем абыемның юбилее була: аңа егерме яшь тула. Минем гаилəм
Əлмəттə яши. Ə сез кайда яшисез? Əти əнилəрегез кайда яши?

Фразеологизмнар
Аның яше җиткəн инде – ему возраст позволяет (уже);
Синең башың яшь əле – ты еще молод;
Минем яшем чыкты инде – мне уже поздно; мои года уже вышли;
Ул яшен яшəгəн инде – он уже свое прожил.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Җөмлəлəрне тутырыгыз:
С… алтыда Искəндəр… əнисе тора. Аның əтисе сəгать җ… эшкə китə и…. Лекциялəр институтта
сəгать сигездə б…. Беренче дəрес унынчы егерме м… б…. Искəндəрнең гаилəсе кич б… сəгать җидедə
ашарга у…. Б… Искəндəрнең гаилəсе концертка бара. Бүген Рафис концертка б…, ул телевизордан я…
кино карый. Алар өйгə унынчы я… гына кайталар.
Ул миңа «Кит!» – д…. Сез миңа н… əйтəсез? Без сиңа: «Укы!» – д…. Сергей Мəскəудə т…. Мин
эшлəргə я…. Автобус Əлмəткə сəгать тугызда к…. Концерт сəгать н… бетə. Мин ə…: «Концертка б…»,
– дим. Мөхəммəт бабайга ничə я…? Минем гаилəм Казанда я…. Син к… яшисең?

2. Тəрҗемə итегез:
1) Ул эшлəргə ярата. Мин ашарга яратам. Син аны яратасыңмы? Сез бу китапны укымагыз! Син əйбəт
укы!
2) Ул миңа китапны бирми. Син кая барасың? Мин институтка укырга барам. Сез миңа кычкырмагыз.
Мин аңа моны əйтмим. Без укымыйбыз, хəзер без эшлибез инде.
3) Ул əйтə: «Бар», – ди. Алар аңа əйтəлəр: «Анда барма», – дилəр. Ул нəрсə əйтə? Ул сезгə: «Китмəгез»,
– ди. Мин аннан сорыйм: «Син бүген безгə килəсеңме?» – дим. Ул миңа: «Гафу ит, бүген килмим,
эшлəрем күп, вакытым юк», – ди.
4) Минем кечкенə улым ашамый. Мин аңа: «Аша!» – дим, ə ул ашамый. Ə мин ашарга яратам.
Укытучы студентка: «Чыгыгыз!» – ди.
5) Ул сəгать җидедə тора. Мин җиденче яртыда торам. Сез Казанда торасызмы? Əйе, без Казанда
яшибез. Сез кайчан торасыз? Мин сəгать алтыда торам. Син сəгать ничəдə ятасың? Мин сəгать унбердə
генə ятам.
6) Җиденче ун минут. Сигез туларга егерме минут. Тугызынчы биш минут. Алтынчы ярты. Бер туларга
ун минут. Өч туларга биш минут. Дүрт туларга егерме биш минут. Өченче егерме биш минут.
7) Минем бүлмəмдə йөз илле китап бар. Бүлмəмнең стеналары яшел, түшəме ак, ə идəне кызыл.
Бүлмəмдə бер өстəл, ике урындык, компьютер бар. Кич белəн мин китап укыйм, ə аннары компьютерда
эшлим һəм уыйныйм.
8) Хəзер татар теле дəресе бара. Бүген безнең контроль эш була. Без күнегүлəр өстендə эшлибез. Алдан
дəфтəрлəребезгə «Минем гаилəм» темасына инша язабыз, ə аннары сыйныф алдында укыйбыз.
Укытучы безгə сораулар бирə, һəм без аларга җавап бирəбез.
9) Мин җиденче яртыда торам. Җидедə ашыйм. Сигезенче унбиш минутта институтка укырга китəм.
Сигездə мин инде лекциядə утырам. Аннары мин сəгать икедə ашыйм, һəм өчтə яңадан институтка
китапханəгə китəм. Кич белəн мин дəреслəргə əзерлəнəм.
10) Сиңа ничə яшь? Миңа унҗиде яшь. Миңа октябрьдə унсигез тула инде. Ə сеңлеңə ничə яшь? Ул əле
кечкенə. Аңа унбер яшь кенə. Ул мəктəптə укыймы? Əйе, ул хəзер бишенче сыйныфта укый. Ул кайсы
дəреслəрне ярата? Ул математика һəм тарихны ярата.

3. Сүзлəр белəн языгыз:

6.10; 7.15; 8.20; 9.30; 10.40; 11.50; 13.00; 5.05; 2.50; 3.30; 14.25; 15.35; 16.00.
5 = 75.×2,2; 0,7; 2+5 = 7; 17–13+4 = 8; 24:6 = 4; 15

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Я живу в городе, а мой друг живет в деревне. Сегодня я поеду в деревню. Автобус будет в два часа.
2) Ты где живешь? Я живу в Казани. А где живут Марина с Алексеем? Они живут в Москве. Они живут
там уже три года.
3) Ты встаешь в половине седьмого, в пятнадцать минут восьмого завтракаешь, и в половине восьмого
уходишь на работу.
4) Книга состоит из страниц. Всякое слово состоит из букв. Сколько букв в слове «китап»? В этом
слове пять букв.
5) Я ему говорю: «Иди», а он не идет. Ты ему говоришь: «Извини, у меня нет времени, много работы».
6) Десять минут десятого. Двадцать минут девятого. Без пятнадцати восемь. Без двадцати пяти семь.
Половина восьмого. Время семь часов.
7) В моей комнате есть один стол, два стула и компьютер. Я вечером читаю книги, потом играю на
компьютере. У меня в комнате сто шестьдесят книг.
8) К двум прибавить чеьаты, будет шесть. Семь, умноженное на восемь, будет пятьдесят шесть. Сорок
восемь, деленное на восемь, будет шесть. От восьми вычесть семь, останется один.
9) Когда начинается концерт? Концерт начинается в шесть часов. А сколько будет длиться концерт?
Всего два часа. В девять часов вы будуте уже дома.
Моему дедешке шестьдесят два года, а бабушке шестьдесят. И дедушка, и бабушка на пенсии. Они уже
не работают. А мой отец работает на заводе инженером. Каждый день он встает в шесть часов и в
половине седьмого уходит на работу.

5. Җөмлəлəр төзегез:
Үрнəк: Гаилəм, Алабугада, минем, яши. Минем гаилəм Алабугада яши.
1) Яртыда, концерт, башлана, җиденче.
2) Ничəдə, сəгать, торасың, син?
3) Лекция, бетə, беренче, егерме, унынчы, минутта.
4) Укымыйм, мин, күп.
5) Бишенче, Асия, укый, сыйныфта, əле, гына.
6) Килəсеңме, бүген, безгə, син.
7) Телевизор, белəн, кич, ярата, Рафис, карарга.
8) «Вакыт», информацион, башлана, тугызда, тапшыру, сəгать.
9) Бабайга, алтмыш, яшь, ике, Мөхəммəт.
10) Без, яшəмибез, өчен, ашау, яшəр, ашыйбыз, өчен.
ҖИДЕНЧЕ ДƏРЕС

Ничек?
Эшлəрең ничек? Минем эшлəрем əйбəт. Ничек эшлисең?
Бу күнегүне ничек эшлəргə? Сорауны ничек бирергə?
Эшлəр ничек? Рəхмəт, эшлəрем яхшы.
Эшлəр ничек? Безнең эшлəребез яхшы гына бара.
Эшлəр ничек? Эшлəр əлегə яхшы түгел, эшлəр начар.
Хəллəрегез ничек? Хəллəр начар түгел.
Хəллəрегез ничек? Рəхмəт, хəллəребез бик əйбəт.
Бу нəрсə? Бу көндəлек. Бу көндəлектə нинди ай? Гыйнвар – елның беренче ае. Бер елда унике ай бар.
Айлар: гыйнвар, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь.
Гыйнвар аенда 31 көн була, ə февраль аенда я 28, я 29 көн генə була.
Бер айда дүрт тулы атна була. Бер атнада җиде көн: дүшəмбе, сишəмбе, чəршəмбе, пəнҗешəмбе,
җомга, шимбə, якшəмбе.
Көндəлеккə карагыз. Бүген ничəсе? Бүген уналтынчы гыйнвар, пəнҗешəмбе көн. Иртəгə унҗиденче
гыйнвар, җомга көн булачак. Ə кичə унбишенче гыйнвар, чəршəмбе көн булды. Беренче гыйнвар нинди
көн булды? Беренче гыйнвар чəршəмбе көн булды. Утыз беренче гыйнвар нинди көн була? Утыз
беренче гыйнвар җомга көн була.
6-12 гыйнвар – үткəн атна булды;
13-19 гыйнвар – бу атна бара;
20-26 гыйнвар – килəчəк атна булачак.
Иртə– сəгать алтыдан (6.00) унбергə (11.00) кадəр. Кич – сəгать алтыдан (18.00) унбергə (23.00) кадəр.
Көң иртəнге сəгать алтыдан кичке сəгать унбергə кадəр. Төн – кичке унбердəн иртəңге алтыга кадəр.
Көн + төн = тəүлек. Бер тəүлектə 24 сəгать була. Ике тəүлектə 48 сəгать.
Иртəнге сəгать җиде – 7.00;
Кичке сəгать җиде – 19.00;
Көндезге сəгать бер – 13.00;
Төнге сəгать бер – 1.00.
Иртəгə ничəсе була? Иртəгə унсигезенче гыйнвар буламы? Юк, иртəгə унҗиденче гыйнвар гына, җомга
көн булачак.
→ Иртəгə җомга көн була = Иртəгə җомга көн булачак
Завтра пятница = завтра будет пятница
Кичə ничəсе булды? Кичə ундүртенче гыйнвар булдымы? Юк, кичə унбишенче гыйнвар, чəршəмбе көң
булды.
Ə бүген ничəсе? Бүген унбишенче гыйнвармы? Юк, бүген уналтынчы гыйнвар, пəнҗешəмбе көн.
Иртə → көн → кич
Кичə → бүген → иртəгə
Иртəн → көндез → кичен
Иртə белəн → көндез → кич белəн

Иртə белəн мин сəгать җидедə торам. Кич белəн син унбердə генə ятасың. Ул көндез институтта укый.
Ə эшчелəр көндез заводта эшлилəр.
Син иртəгə эшкə барасыңмы? Əйе, иртəгə көндез мин эшлим, ə кичен концертка барам.
Иртə белəн син сəгать ничəдə ашыйсың? Иртəн мин җидедə ашыйм. Син көндезге ашны кайчан
ашыйсың? Мин институттан сəгать икедə кайтам һəм көндезге ашны ашыйм.
Иртə белəн минем əнием сəгать алтыда тора. Аннары ул безне уята. Сəгать җидедə без иртəнге ашны
ашыйбыз. Без ашыйбыз да институтка китəбез.
Көндезге сəгать икедə мин институттан кайтам. Əти дə, əни дə, Рафис абый да көндезге ашны ашханəдə
ашыйлар. Без Асия белəн икəү генə өйдə булабыз.
Кичке сəгать җидедə без гаилəбез белəн бергə өстəл артына кичке аш ашарга утырабыз.

Диалоглар
***
– Исəнме, Вəли.
– Исəнмесез, Булат абый.
– Эшлəрең ничек?
– Рəхмəт, эшлəрем яхшы. Сезнең хəллəрегез ничек соң?
– Ярый гына, бик яхшы дип əйтеп булмый. Ярар, Булат абый, сау булыгыз.
– Сау бул.

***
– Хəерле кич, Наилə апа.
– Исəнме, улым. Хəллəрең ничек?
– Рəхмəт, бик əйбəт, Наилə апа. Үзегез ничек яшисез?
– Ярый гына, улым… Сиңа нəрсə кирəк соң?
– Миңа бер китап кирəк иде.
– Нинди китап, улым?
– Гомəр Бəшировның «Сиваш» əсəре.
– Хəзер бирəм… Мə, улым, укы…
– Бик зур рəхмəт Сезгə, Наилə апа.
– Исəн бул, зур үс!
– Сау булыгыз.
– Сау бул.

***
– Сəлам, Марат.
– Сəлам. Хəллəр ничек?
– Ярыйсы гына.
– Син иртəгə концертка барасыңмы?
– Юк, иртəгə мин эшлим.
– Ярар, сау бул.
– Хуш, исəн бул.

***
– Исəнмесез, Лилия Маратовна.
– Исəнмесез, утырыгыз. Дəресне башлыйбыз.
– Лилия Маратовна, сорау бирергə ярыймы?
– Ярый, бирегез.
– «Сəлам» сүзе ничек языла?
– «Сəлам» сүзе «с-ə-л-а-м» дип языла, ə [сəлəм] дип əйтелə. Ул нечкə əйтелə. Аңладыгызмы?
– Аңладым, бик зур рəхмəт Сезгə.

***
– Хəерле көн!
– Хəерле көн, ничек яшисез?
– Рəхмəт, ярыйсы гына… Сезнең хəллəрегез ничек соң?
– Безнең бик əйбəт. Бүген без кич белəн концертка барабыз… Безнең əле тагын билетлар бар. Безнең
белəн барасызмы?
– Бик зур рəхмəт сезгə, барабыз…

***
– Исəнме, Рəдиф.
– Исəнмесез.
– Син бүген футболга барасыңмы?
– Юк, бүген кич белəн мин дəреслəрне кабатлыйм.
– Ярар, футбол беткəч, мин сиңа керəм, ярыймы?
– Ярар, керегез…
– Сау бул.
– Сау булыгыз.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Сорауларга җавап бирегез:
1) Гыйнвар аенда ничə көн була?
2) Бер айда ничə тулы атна була?
3) Атнада ничə көн?
4) Сишəмбе атнаның ничəнче көне?
5) Җомга атнаның ничəнче көне?
6) Сез атнаның нинди көннəрен белəсез?
7) Бүген егерменче февраль. Иртəге ничəсе була?
8) Кичə егерме бишенче май булды. Бүген ничəсе?
9) Кичə унбишенче июнь булды. Иртəгə ничəсе була?
10) Бүген чəршəмбе көн. Кичə атнаның нинди көне булды?
11) Кичə пəнҗешəмбе көн булды. Иртəгə атнаның нинди көне булачак?
12) Син иртə белəн сəгать ничəдə торасың?
13) Син иртəнге ашны сəгать ничəдə ашыйсың?
14) Ə кич белəн син ничəдə ашыйсың?
15) Син сəгать ничəдə ятасың?
16) Искəндəрнең əтисе көндезге ашны кайда ашый?
17) Бер тəүлектə ничə сəгать була?
18) Искəндəрнең институтта дəреслəре кайчан бетə?
19) Татар телендə «рəхмəт» сүзенə нинди җавап кайтаралар?
20) «Сəлам» сүзе ничек языла һəм əйтелə?

2. Татарчага тəрҗемə итегез:

– Здравствуй.
– Здравствуйте, как дела?
– Нормально. А как ваши дела?
– Мои не очень. Передай привет отцу.
– Хорошо, до свиданья.
– Всего доброго (Будь здоров).

– Привет! Ты сегодня пойдешь на хоккей?

– Здравствуй. Я сегодня вечером буду повторять уроки.
– Ладно… А завтра на концерт пойдешь?
– У меня билетов нет.
– У нас есть лишние билеты. Пойдешь с нами?
– Пойду, огромное спасибо.

– Добрый день.
– Добрый день. Как поживаете?
– Спасибо, нормально… А как у вас дела?
– У нас все хорошо. Мы идем сегодня вечером на футбол.
– Я не пойду сегодня. Я работаю. Я завтра зайду к вам, ладно?
– Хорошо, во сколько часов ты придешь?
– В шесть вечера.
– Ладно, до встречи.
– Всего доброго.

3. Сүзлəр өстəгез:
1) Гыйнвар – елның … ае.
2) Гыйнвар аенда 31 … бар.
3) Бер айда дүрт тулы … була.
4) Җомга – атнаның … көне.
5) … – иртəнге сəгать алтыдан унбергə ….
6) Бер тəүлектə 24 … була.
7) Син кич … сəгать ничəдə ятасың?
8) Бүген чəршəмбе көн. Иртəгə … көн була?
9) Ярар, сау бул. Əниеңə … əйт.
10) Искəндəр институттан … сəгать икедə кайта.

4. Берсе артык:
Үрнəк: өстəл урындык җөмлə
кызыл бара яшел
СИГЕЗЕНЧЕ ДƏРЕС

Татар телендə калын һəм нечкə сүзлəр бар. Калын сүзлəрдə калын авазлар булалар: [а], [о], [ы], [у].
Нечкə сүзлəрдə нечкə сузык авазлар булалар: [ə], [ө], [е], [ү].
Чагыштырыгыз (сравните):
Калын сүзлəр: Казан, кызыл, сорау, бу, сан, сыйныф, укырга, торырга һ.б.
Нечкə сүзлəр: Мəскəү, яшел, нəрсə, өч, сүз, бүген, керергə, əйтергə…
Кушымчаларның да ике фонетик варианты була: калын һəм нечкə.
Калын кушымчалар: -лар, -мы, -ырга, -да, -га, -та, -быз, -гыз, -ма, -мый…
Нечкə кушымчалар: -лəр, -ме, -ергə, -дə, -гə, -тə, -без, -гез, -мə, -ми…
Калын сүзлəргə калын кушымчалар ялгана: Казан + да, сан + нар, сыйныф + ыбыз…
Нечкə кушымчаларга нечкə кушымчалар ялгана: Мəскəү + дə, өстəллəр + лəр, эшли + без…

Казанда күпме кеше яши? Казанда бер миллион ике йөз мең чамасы кеше яши. Казанда троллейбуслар
да, трамвайлар да, автобуслар да бик күп. Хəзер монда метро да төзилəр. Ə Яр Чаллыда күпме халык
бар? Чаллыда алты йөз мең чамасы кеше яши. Монда троллейбуслар юк, лəкин трамвайлар һəм
автобуслар күп. Чаллыда əле метро төземилəр. Əлмəттə ике йөз меңнəн артык кеше яши. Монда
трамвайлар юк, лəкин троллейбуслар йөри. Алабугада алтмыш мең чамасы кеше бар. Бу шəһəрдə
троллейбуслар да, трамвайлар да юк. Монда автобуслар гына бар.
Казанда зур заводлар бар. Монда «Оргсинтез» берлəшмəсе, Вахитов исемендəге комбинат, «Заря»
кондитер фабрикасы оешмалары урнашкан. Чаллыда бик зур «КамАЗ» берлəшмəсе бар. Монда зур
автомобильлəр чыгаралар.
Казан – Татарстанның башкаласы. Казаннар үзлəренең шəһəрлəрен бик яраталар, аның тарихы белəн
горурланалар.
Татарстанда нинди зур заводлар, берлəшмəлəр бар? Татарстанның башкаласында – Казанда –
«Оргсинтез» берлəшмəсе, Түбəн Камада «Нижнекамскнефтехим», Чаллыда, əйткəнебезчə, танылган
«КамАЗ» берлəшмəсе, Чистайда сəгать чыгара торган «Восток» оешмасы һəм бик күп башка заводлар
һəм фабрикалар бар. Татарстанда дүрт миллион кеше яши. Аның яртысы татар, яртысы рус халкы.
Республикада тагын башка миллəтлəр дə бар: чуашлар, удмертлар, мордвалар… Хəзер Татарстан
Республикасында ике дəүлəт теле кулланыла: татар һəм рус теллəре.
Алабуга – алабугалы – алабугалар, Чаллы – чаллылы – чаллылар, Ульяновск – ульяновскилы –
ульяновскилылар, Чилəбе – чилəбеле…
Казаннар иртə белəн торалар гына, ə төмəнлелəр инде эшли башлыйлар. Чөнки Төмəн белəн Казан
арасында ике сəгать аерма бар. Шулай: Казанда əле сəгать унике генə, ə Төмəндə сəгать ике була.
Кеше ничə ел яши? Кеше уртача 70-80 ел яши. Кеше кайчан бабай дип санала? Аның оныклары
туганнан соң. Җиде яшьтə кеше мəктəпкə бара. Алтмыш яшьтə ул пенсиягə чыга.
Хайваннар ничə ел яши? Тиен 9-12 ел яши. Куян 7-8 ел яши. Бүре 15 ел яши. Төлке 10-12 ел яши.
Арыслан 25-30 ел яши. Юлбарыс 40-45 ел яши. Аю 40-50 ел яши. Ат, уртача алганда, 40 ел чамасы.
Сыер 20-25 ел яши. Дөя 40 яшькə кадəр яши. Болан 30 ел яши. Дуңгыз да 30 ел чамасы яши. Ə фил 150-
200 ел чамасы яши.

→ соң
1. Мин сəгать уникедə генə ятам. Мин соң ятам. Минем əнием инде сəгать тугызда йокларга ята. Ул
иртə ята. Иртə белəн əни эшкə иртə бара, ə мин иртəгə сəгать сигездə генə укырга барам. Мин укырга
соң барам. (соң – поздно).
2. Унбишенче гыйнвардан соң уналтынчы гыйнвар була. Шимбə көненнəн соң якшəмбе көн була.
Якшəбедəн соң нинди көн була? Якшəмбедəн соң дүшəмбе көн була, яңа атна башлана һəм без укырга
барабыз. (соң – после).
3. Синең хəллəрең ничек соң? = Синең хəллəрең ничек? Бу күнегүне ничек эшлəргə соң? = Бу күнегүне
ничек эшлəргə? (соң – частица: же).

Мəскəүдə иртəнге сəгать җиде. Бу вакытта Владивостокта көндезге сəгать ике була инде. Əлмəттə дə,
Чаллыда да, Казанда да Мəскəү вакыты буенча яшилəр. Ə Өфедə вакыт ике сəгать алда була. Өфелəр
инде яталар, ə казаннар əле «Вакыт» тапшыруын гына карыйлар. Мəскəүлəр иртə белəн эшкə баралар, ə
төмəнлелəр инде бер сəгать эшлилəр.
Казан белəн Мəскəү арасында ничə километр? Сигез йөз километр. Казаннан Мəскəүгə трамвайлар
барамы? Юк, Казаннан Мəскəүгə поездлар йөри. Бу ике башкала арасында самолетлар оча һəм
автобуслар йөри. Ижау белəн Казан арасы ничə километр? Казаннан Удмуртия башкаласына кадəр
дүрт йөз километр чамасы. Автобус Чаллыдан Казанга кадəр өч сəгать ярым бара. Казан белəн Чаллы
арасы – ике йөз егерме километр.
Əлмəт автовокзалыннан автобуслар еш китə. Чаллыга да, Казанга да, Түбəн Камага да. Мин касса
янына килəм.
– Яр Чаллыга кадəр автобус сəгать ничəдə була? – дим.
– Сəгать унбердə, – ди кассир.
– Чаллыга кадəр автобус ничə сəгать бара?
– Ике сəгать чамасы.
– Миңа бер билет бирегез əле.
Ярты сəгаттəн соң Казаннан автобус килə, аннан күп кеше чыга. Бу минем автобус түгел, мин Чаллыга
барам. Əнə минем автобусым килə.

Хəзер мин студент. Əти белəн əни авылда яшилəр, ə мин Казанда институтта укыйм. Мин əнигə хат
язам. «Сəлам, əни!» – дип башлыйм мин үземнең хатымны. «Сəлам күршелəргə, Сания апага һəм аның
ире Рəис абыйга», – дип язам. Аннан соң хəллəрем турында язам. Ə хатны тəмамлаганда, тагын бер
мəртəбə сəлам əйтəм: «Ярар, сау булыгыз. Кайнар сəлам белəн улыгыз Вəли», – дим.

Əти – əнинең ире.

Ир кешелəр: бабай, əти, егет, малай, Вəли.
Хатын-кызлар: əби, əни, апа, кыз, Əлфия.

– Матур егет, кызыңа розалар ал. Гөлчəчəклəр (розалар) кызыңа синең турында үзлəре сөйлəрлəр.
– Бер генə чəчəк бирегез əле. Мин күп сөйлəргə яратмыйм.

– Əти, мин сиңа бик зур рəхмəт əйтимме?

– Əйт, кызым, əйт!
– Ə син миңа зур рəхмəт əйтерлек бер тəмле əйбер бирəсеңме соң?

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр языгыз:
1) Татар телендə калын һəм … сүзлəр бар.
2) Калын сүзлəргə калын … ялгана.
3) Казанда миллион … … халык яши.
4) Казаннар үзлəренең башкаласын яраталар һəм аның тарихы белəн ….
5) Хайваннар ничə … яши?
6) Төмəн белəн Казан … ике сəгать … бар.
7) Татарстанда тагын башка … дə яши: …, марилар, удмуртлар, ….
8) Хəзер Татарстан Республикасында ике … теле кулланыла: … һəм … теллəре.
9) Кеше кайчан бабай дип …?
10) Мин сəгать уникедə генə ятам. Мин … ятам.
11) Минем əнием сəгать тугызда яьа. Ул … ята.
12) Унбишенче гыйнвардан … уналтынчы гыйнвар була.
13) Казан белəн Мəскəү … ничə километр?
14) Чаллыдан Казанга … автобус өч сəгать ярым бара.
15) Мин əнигə авылга … язам.
16) Əти – … ире.
17) … кешелəр: бабай, əти, егет, эне.
18) …-…: əби, əни, апа, сеңел, Əлфия.
19) Роза чəчəклəре синең … сөйлəрлəр.
20) Ə син миңа зур рəхмəт əйтерлек бер … … бирəсеңме соң.
2. Сорауларга җавап бирегез:
1) Калын сүзлəргə нинди кушымчалар ялгана?
2) Казанда күпме халык яши?
3) Чаллыдан Казанга автобус ничə сəгать бара?
4) Мəскəүдəн Казанга кадəр ничə километр?
5) Казанда нинди зур заводлар бар?
6) Татарстанда сез нинди зур заводлар, берлəшмəлəр, оешмалар белəсез?
7) Татарстанда нинди дəүлəт теллəре бар?
8) Безнең республикада тагын нинди миллəтлəр яши?
9) Казан белəн Чаллы арасы ничə километр?
10) Ат, уртача алганда, ничə ел яши?
11) Кеше кайчан бабай дип санал?
12) Ə фил ничə ел чамасы яши?
13) Син иртə белəн сəгать ничəдə торасың?
14) Син телевизордан нинди тапшырулар карарга яратасың?
15) Син сəгать ничəдə ятасың?
16) Мəскəүдə сəгать унике булганда, Төмəндə сəгать ничə була?
17) Вəли əнисенə хатны ничек башлый?
18) Америка Кушма Штатларының башкаласы нинди?
19) Əтинең хатыны кем?
20) Хəзер сəгать ничə?

3. Берсе артык (үрнəкне үткəн дəрестə карагыз):

1) студент укытучы кызыл
2) хəреф сүз авыл
3) шəһəр өстəл урындык
4) карарга баш очарга
5) эш урта без
6) ул зəңгəр без
7) җөмлə сорау күп
8) ишек укытучы тəрəзə
9) алар мин без
10) керə сыйныф бирə
11) фил рəт арыслан
12) тəрəзə абый бабай
13) кул ил баш
14) онык китап кыз
15) күнегү эш əйтə
16) сигез уналты биш
17) аз сəгать вакыт
18) җомга көндез якшəмбе
19) ел ай почмак
20) калын атна төн

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

а) В моей семье семь человек. Бабушка с дедушкой уже на пенсии. Папа работает на заводе. Каждый
день он встает в шесть часов, а в половине седьмого уходит на работу. Я тоже встаю рано, но на учебу
ухожу только в половине восьмого. Я учусь на первом курсе исторического факультета. Каждый день у
меня бывает по три занятия. Только в среду у меня два занятия. Я люблю учиться.
Сейчас я студент. Мои родители живут в деревне, а я учусь в Казани. Каждую неделю я пишу им
письма. Я не люблю писать письма, но самому поехать не хватает времени.
б) Между Москвой и Казанью восемьсот километров. Автобус из Челнов до Казани едет три с
половиной часа. В Казани много крупных заводов.
в) Человек в среднем живет 70-80 лет. Он считается дедушкой, когда у него появляются внуки. В семь
лет человек идет в школу.
А сколько лет живут животные? Слон живет в среднем 150-200 лет.

5. Җөмлəлəр төзегез:
1) Кадəр, Чаллыдан, бара, автобус, Казанга, өч, ярым, сəгать.
2) Казан, арасы, километр, сигез, Мəскəү, йөз, белəн.
3) Иртə, торам, алтыда, мин, белəн, сəгать.
4) Əти, авылда, белəн, яшилəр, əни, минем.
5) Яши, дуңгыз, утыз, чамасы, ел.
6) Калын, калын, кушымчалар, ялгана, сүзлəргə.
7) Татар, фонетик, варианты, ике, бар, кушымчаларның.
8) Күп, заводлар, зур, урнашкан, Татарстанда.
9) Республикабызда, бар, дəүлəт, теле, ике.
10) Атна, һəр, əнигə, язам, мин, хат.
ТУГЫЗЫНЧЫ ДƏРЕС

Кабатлау

КҮНЕГҮЛƏР
1. Сүзлəрне күплек яки берлек санга куегыз:
китап, саннар, хəреф, əни, абый, рəсем, аяк, кул, сəгать, гаилə, өстəл, такталар, ул, җөмлəлəр, атна,
айлар, ел, көн, кич, иртəлəр, егетлəр, кыз, хатын-кыз, əти, бабайлар, тəрəзə, сəламнəр, көндəлек,
башкала, тел.
Бу сүзлəрне ике баганага языгыз:
Нечкə сүзлəр Калын сүзлəр

2. Үрнəк буенча языгыз:

Үрнəк: китап – китапта (в книге), китапның (книги), китапка (в книгу), китабым (моя книга),
китабымда (в моей книге), китабымның (у моей книги), китабыма (в мою книгу).
əни, абый, рəсем, гаилə, өстəл, җөмлə, шəһəр, авыл, күнегү, сорау, эш.

3. Тəрҗемə итегез:
Алабугада трамвайлар юк. Чаллыда трамвайлар бармы? Əйе, анда трамвайлар бар. Түбəн Камада да
трамвайлар бар.
Булатның авторучкасы бар. Минем китапларым күп. Аның дəфтəре юк. Синең нинди эшең бар? Минем
эшем юк. Өстəлнең аяклары бармы? Əйе, өстəлнең дүрт аягы бар. Балыкның куллары һəм аяклары
бармы? Юк, аның куллары һəм аяклары булмый.
Укытучы сыйныфтан чыга. Мин өстəлдəн китапны алам. Ул тəрəзəдəн карый. Ул нəрсə күрə? Ул
трамвайлар һəм машиналар күрə. Мн авылдан килəм. Син Казаннан килəсеңме? Юк, мин Мəскəүдəн
кайтам.
Мин сине яратам. Ул укырга яратмый. Син күп ашыйсыңмы? Əйе, мин күп һəм тəмле ашарга яратам.
Ул кая бара? Ул институтка бара. Һəр иртə Марат сəгать җидедə тора, ашый да институтка бара. Ул
институтка автобус белəн бара.
Син аны сыйныфта күрəсеңме? Əйе, мин аны сыйныфта күрəм. Без аларга карыйбыз. Алар безне
күрəлəр. Сез безгə карамыйсыз.
Бүген кич белəн мин концертка барам. Син минем белəн барасыңмы? Юк, минем эшем бик күп: иртəгə
безнең татар теленнəн контроль эш була. Аңа əзерлəнəсе бар. Мин иртəгə футболга барам. Минем
белəн тагын Марат та бара. Ул да футбол карарга ярата.
Сиңа ничə яшь? Миңа егерме бер яшь. Ноябрьдə егерме ике тула инде. Ə синең сеңлеңə ничə яшь? Ул
əле кечкенə, аңа унбер яшь кенə. Ул мəктəптə дүртенче сыйныфта укый.
Чаллы белəн Мəскəү арасы ничə километр чамасы? Моннан Өфегə кадəр ничə километр? Сигез йөз
километр, дип уйлыйм. Син ничек уйлыйсың: фил ничə ел яши? Фил йөз ел яши дип уйлыйм. Юк,
дөрес түгел. Ул, уртача алганда, 150-200 ел чамасы яши. Ə ат күпме яши? Ат утыз ел яши.
Казанда бик күп заводлар бар. «Оргсинтез» берлəшмəсе, Вахитов исемендəге химия комбинаты,
вертолетлар чыгара торган завод, «Тасма» берлəшмəсе һəм башкалар. Казанда уку йортлары да күп.
Монда университет, педагогия университеты, технология университеты кебек югары уку йортлары бар.

4. Сорауларга җавап бирегез:

1) Синең исемең ничек?
2) Синең гаилəңдə ничə кеше бар?
3) Синең əтиең кайда эшли?
4) Синең бабаң яки əбиең бармы?
5) Алар эшлилəрме?
6) Сезнең гаилəгездə ничə бала бар?
7) Сезнең күршелəрегез кем?
8) Синең дусларың кемнəр?
9) Син нинди авыл яки шəһəрдəн килдең?
10) Син кайчан əти-əнилəрең янына кайтасың?
11) Америка Кушма Штатларның башкаласы нинди шəһəр?
12) Париж Франция башкаласымы?
13) Кыйтайның башкаласы Шанхаймы?
14) Казанда метро бармы?
15) Сез ничек уйлыйсыз, Мамадышта трамвайлар бармы?
16) Чилəбедə троллейбуслар бармы? Сез белəсезме?
17) Англия инглиз телендə сөйлəшəлəрме?
18) Германиядə нинди телдə сөйлəшəлəр?
19) Австралиядə нинди телдə сөйлəшəлəр?
20) «Художник» сүзе татарча ничек була?
21) Бер елда ничə ай бар?
22) Март – елның ничəнче ае?
23) Бүген унҗиденче апрель. Иртəгə ничəсе була? Ə кичə ничəсе булды?
24) Атна ничə көннəн тора?
25) Атна нинди көннəрдəң тора?
26) Пəнҗешəмбе – атнаның ничəнче көне?
27) Син иртə белəн сəгать ничəдə торасың?
28) Ул кич белəн сəгать ничəдə ята?
29) Син иртəгə эшкə барасыңмы?
30) Бер тəүлектə ничə сəгать бар?
31) Əтиеңнең хəллəре ничек?
32) Син иртəгə футболга барасыңмы?
33) Əниеңнең эшлəре ничек?
34) Ничек яшисез?
35) Хəзер сəгать ничə?
36) Бүген атнаның кайсы көне?
37) Иртəгə ничəсе була?
38) «Кадəр» сүзе ничек əйтелə?
39) Сез нинди кушымчалар белəсез?
40) Исем нинди сорауларга җавап бирə?

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

Он живет в городе. В каком городе он живет? Он живет В набережных Челнах. А в каком городе он
учится? Он учится в Казани. Он учится в педагогическом университете на первом курсе исторического
факультета. Он хорошо учится? Да, он каждый день сидит в библиотеке, он любит много читать. Его
родители живут в Набережных Челнах? Да, его семья живет в Набережных Челнах. Его отец работает
на заводе, а мать работает в школе. У него есть старшая сестра. Ее зовут Рамзия. Она работает в
больнице. А младший брат еще только учится в школе. Его бабушка уже не работает, она на пенсии.
Когда начинается урок? Урок начинается в восемь часов. Который сейчас час? Сейчас двадцать минут
восьмого. До начала урока еще есть сорок минут. Когда начинается концерт? Сегодня концерт
начинается в семь часов и продлится около двух часов. В десять часов вы уже будете дома. А когда
заканчивается этот фильм? Этот фильм заканчивается вдевять часов вечера.
Он мне говорит: «Приходи в три часа». А я ему говорю: «Я приду только в четыре часа. В три часа у
меня есть дела». А вы говорите: «Мы уже уйдем в половине четвертого».
От Казани до Москвы 800 километров. Сколько часов идет поезд до Москвы? Около тринадцати часов.
Он уходит в семь часов вечера. В восемь часов утра вы будете в Москве. А сколько часов идет автобус
из Казани до Набережных Челнов? Всего три с половиной часа. Сколько жителей в Набережных
Челнах? В Челнах примерно 700 тысяч жителей. А в Казани? В Казани уже около миллиона двухсот
тысяч жителей.
Здравствуйте, как ваши дела? Нормально. Передай привет старшему брату. Ладно. Как ваше
самочувствие? Не очень хорошее. Ну ладно, до свиданья. Всего доброго.
УНЫНЧЫ ДƏРЕС

Бүген без татар теле дəресендə утырабыз. Кичə дə мин татар теле дəресендə булдым. Кичə без контроль
эш яздык. Бүген безгə билгелəрне əйттелəр. Мин контроль эштəн «дүртле» билгесе алдым. Мин ике
генə хата ясадым. Минем дустым Марат шулай ук «дүртле» билгесенə язды. Аның бер генə хатасы бар
иде.
Үткəн атнада без концертка бардык. Концерт өч сəгать барды, һəм минем күршем икенче бүлектə
йоклады. Концерт җидедə башланды һəм сəгать унда гына бетте.
Үткəң елны мин мəктəптə укыдым. Сентябрь аеннан мин институтның беренче курсында укый
башладым.

Мин йокладым. Син булдың. Ул укыды. Без əйттек. Алар укыдылар. Мин уйламадым. Син
йокламадың. Без эшлəмəдек. Сез ясамадыгыз.
Быел без институтта укый быз. Үткəн елны без мəктəптə укыдык. Бу атнада алар эшлилəр. Үткəн
атнада студентлар авылда эшлəделəр. Бу дүшəмбедə сез контроль эш язасыз. Үткəн дүшəмбедə сез
контроль эш язмадыгыз. Кичə минем янга Марат килде, без аның белəн телевизор карадык. Ул минем
яннан кичке сəгать унда гына чыгып китте.
Кичə көндез Чаллыга бардык. Ə үткəн атнада сез Казанда булдыгызмы? Əйе, без кичə генə Казаннан
кайттык.

Шулай, алай
Син нəъ шулпй эшлисеңме? Əйе, мин шулай эшлəдем инде. Юк, мин алай эшлəмəдем.
Мин сине күрмəдем бит, шулаймы? Əйе, шулай.
Сез ничек яздыгыз? Шулаймы? Əйе, шулай. Юк, алай түгел.
Син кайда шулай яхшы эшлəргə өйрəндең?

Шул
1) Син эшеңне эшлəдеңме инде? Эшлəдем шул.
Ул Казанда торамы? Юк шул, ул Əлмəттə тора.
Ул кичə эшлəдеме? Юк, ул киа эшлəмəде шул.
2) Кем эшлəми, шул ашамый.

Кыш
Кыш айлары: декабрь, гыйнвар һəм февраль. Кыш көне салкын була, көннəр кыска. Үткəн елны кыш
бик салкын булды, ə быел алай салкын түгел. Быел кышын бик күп кар яуды.

Яз
Яз айлары: март, апрель һəм май. Яз көне көннəр озыная, беренче яңгырлар ява. Ə беренче яшенле
яңгыр майда ява. Яз көне күктə якты кояш балкый, карлар эри. Язны студентлар ярата, чөнки яз көне
җылы була һəм имтиханнар бирəсе юк.

Җəй
Июнь, июль һəм август – җəй айлары. Җəй көне кар явамы? Юк, җəй көне кар яумый, җəен яңгырлар
ява. Җəй көне көннəр озын, ə төннəр кыска була. Июнь һəм июль айларында бик җылы була. Эссе була.
Үткəн елны җəй бик эссе булды.
Сьудентлар июнь аенда имтиханнар бирəлəр, ə мəктəп укучылары ял итəргə китəлəр.

Көз
Көз айлары: сентябрь, октябрь һəм ноябрь. Көз көне көннəр кыскара, салкыная. Көзен гадəттə салкын
яңгырлар ява, беренче кар ноябрьдə ява инде. Сентябрьдə студентлар һəм укучылар укырга баралар.
Институтта дəреслəр башлана.

Көндез күктə кояш балкый. Көндез җылы була. Төнлə күктə кояш булмый. Төнлə күктə ай белəн
йолдызлар гына була. Җирдəн йолдызларга кадəр бик ерак. Ə Кояш – безгə иң якын йолдыз.

Кояш көнчыгыштан чыга. Кояш кайчан чыга? Кояш иртə белəн чыга. əй көне кояш иртəнге дүрттə чыга
инде, ə кышын ул сигездə генə чыга. Кояш көнбатышта бата. Кояш кайчан бата? Кояш кич белəн бата.
Көньякта нинди иллəр бар? Көньякта Төркия, Гыйрак, Һиндстан кебек иллəр урнашкан. Ə көньякта сез
нинди иллəр белəсез?
Мəскəү көнбатышта урнашкан. Ə Өфе кайсы якта? Өфе шəһəре көнчыгышта. Əстерхан көньякта, ə
Ижевск төньякта урнашкан.

Үткəн атнада без авылга эшкə бардык. Көн бик салкын түгел иде. Без Казаннан иртə белəн чыктык.
Авыл Казаннан еракЮ автобус анда ике сəгать барды. Иртəнге унда без авылга килеп җиттек. Күктə
җəй көнендəге кебек кояш балкый иде. Лəкин ике сəгатьтəн соң болытлар, җил чыкты. Без уйламадык,
эшлəдек тə эшлəдек. Бер сəгатьтəн соң яңгыр ява башлады. Көзге салкын яңгыр яуды. Без тиз генə
автобусыбызга кердек тə кайтып киттек. Көз көне шулай да була.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Фигыльлəрне үткəн заман формасына куегыз:
Үрнəк: Бүген яңгырлы көн. Кичə яңгырлы көн булды. Без өстəлдəн китапларны алабыз. Без өстəлдəн
китапларны алдык.
1) Бу атнада без концертка барабыз.
2) Быел без икенче курста укыйбыз.
3) Бүген кояшлы көн.
4) Бүген йолдызлы төн.
5) Бүген бик томанлы иртə.
6) Алар сыйныфтан чыгалар.
7) Кар ява.
8) Быел җəй бик эссе.
9) Быел көз кояшлы.
10) Быел кыш бик карлы.
11) Бүген көндез күктə кояш балкый.
12) Бүген Марат белəн Искəндəр кинога баралар.
13) Көзге салкын яңгыр ява.
14) Хəзер без татар теле дəресендə утырабыз.
15) Хəзер ул тəрəзəдəн карый.
2. Сорауларга җавап бирегез:
1) Кыш көне көннəр озын буламы?
2) Кышын яңгыр явамы?
3) Гадəттə кайчан яңгыр ява?
4) Җəй көне кар явамы?
5) Сез нинди кыш айларын белəсез?
6) Сез нинди көз айларын белəсез?
7) Көз көне гадəттə нинди яңгырлар ява?
8) Кайсы айда иң эссе вакыт була?
9) Төнлə күктə нəрсə була?
10) Көндез күктə ай белəн йолдызлар буламы?
11) Елның иң салкын ае кайсы?
12) Кайчан беренче кар ява?
13) Кайчан беренче яшенле яңгыр ява?
14) Үткəн атнада яңгырлар яудымы?
15) Үткəн елны җəй эссе булдымы?
16) Кичə көн нинди булды?
17) Бүген күктə болытлар бармы?
18) Быел (үткəн ел) майда яңгырлар яудымы?
19) Күкнең көнбатыш ягыннан кара болыт чыкты. Яңгыр явамы?
20) Елның иң кыска көне кайчан була? Ə иң озын көне?

3. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Үткəн атнада без концертка бардык.
2) Мин контроль эштəн «дүртле» билгесе алдым.
3) Минем күршем икенче бүлек вакытында йоклады.
4) Мин сентябрь аеннан институтта укый башладым.
5) Əйе, кыш көне көннəр кыска була.
6) Үткəн елда мин мəктəптə укыдым.
7) Шимбə көнне бик көчле яңгыр яуды.
8) Гадəттə салкын яңгырлар көз көне ява.
9) Кичə көн болытлы булды.
10) Юк, көндез күктə ай белəн йолдызлар булмый.

4. Сүзлəрне язып бетерегез:

Үткəн атнада без авылга эшкə бар…. Көз көне салкын яңгырлар я…. Кичə кич б… без концертка бар….
Марат белəн Искəндəр кино… бик соң кайт…. Шимбə көнне бик к… яңгыр я…. Үткəн җомгада син
концертка б…? Үткəн чəршəмбедə сез кая бар…? Кичə ул сез… нəрсə əйт…? Көнчыгышта нинди и…
бар? Өфе шəһəренə к… ничə километр? Үткəн айда син Ижевскига бар…? Сез нинди җəй айларын
бел…? Үткəн шимбəдə сез кайдан кайт…? Кайчан беренче я… яңгыр я…? Гадəттə б… кар ноябрь
аенда ява. Үткəн елда да шулай бул…. Ш… эшлəргə син кайдан өйрəндең? Син татар телен ничə ай ө…
инде?

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

Он мне сказал: «Туда не ходи». Ты что мне вчера сказал? Он вернулся в субботу. Он тебе отдал книгу?
Да, он отдал мне книгу. Вы куда ходили на прошлой неделе? Они в прошлую неделю работали. Я
сделал две ошибки в контрольной работе и получил «четверку». С какого месяца ты учишься в
институте? Я в институте с сентября. Во сколько ты пришел в институт? Я пришел в институт в восемь
часов утра. Когда начался концерт? Концерт начался в семь часов и закончился только в девять.
Когда обычно выпадает первый снег? Первая гроза в этом году была в апреле. Днем на небе светит
солнце, а ночью появляются месяц и звезды. Солнце всходит на востоке, а заходит на западе. Сегодня
хороштй солнечный день, а вчера был сильный дождь.
Кто не работает, тот не ест. Я тебя вчера видел, так ведь? Он живет в Казани? Нет, он ведь живет в
Альметьевске. Где ты научился так хорошо работать? Вы так написали? Нет, не так.

6. Нокталар урынына сүзлəр языгыз һəм тəрҗемə итегез:

Үрнəк: ай – айлы (лунный), Казан – казанлы (казанец), көз – яз (весна).
1) Кояш – кояшлы, томан – …, кар – …, яңгыр – …, болыт – ….
2) Алабуга – алабугалы, Смоленск – …, Мəскəү – …, Томск – …, Əлмəт – …, Əстерхан – …, Чилəбе –
….
3) Көн – төн, кара – …, көнбатыш – …, озын – …, җылы – …, үткəн – …, кич – …, кыш – …, көньяк –
…, яз – ….
4) Эшлибез – эшлəдек, ярата – …, барасыз – …, өйрəнəсең – …, йоклыйм – …, уйлыйбыз – …, ясый –
…, ява – ….
5) сүз – сүзе, йокы – …, сорау – …, китап – …, атна – …, билге – …, шəһəр – …, мəктəп – …, җавап –
….
ҮНБЕРЕНЧЕ ДƏРЕС

Хəзер без татар теле дəресендə утырабыз. Дəрес бетəргə тагын унбиш минут бар. Аннары мин өйгə
кайтырмын. Бүген кич белəн безгə кунакка минем олы абыем килер. Кич белəн абый өенə кайтар, ə мин
дəреслəргə əзерлəнермен. Иртəгə без контроль эш язарбыз.
Килəсе атнада без концертка барырбыз. Үткəн атнада без Казанга бардык, ə килəсе атнада алар белəн
Мəскəүгə барырбыз.
Килəсе елда мин икенче курста укырмын, дип уйлыйм. Үткəн атнада без авылга эшкə бардык. Бəлки,
килəсе атнада да без тагын колхозга барырбыз əле.
Бəлки, килəсе атнада миңа кунакка əти-əнилəр килерлəр. Ихтимал, килəсе атнада мин зачетлар
бирермен. Бəлки, килəсе шимбəдə безнең шəһəргə цирк килер.

Быел без беренче курста укыйбыз. Килəсе елда без өченче курста укымабыз, əле икенче курста гына
укырбыз. Үткəн атнада мин концертка бардым. Килəсе атнада мин концертка бармам. Мин кинога
барырмын. Килəсе дүшəмбе көнне мин контроль эш язмам. Мин авылга китəрмен.
Мин булырмын. Мин булмам. Син булырсың. Син булмассың. Мин язармын. Мин язмам. Син язарсың.
Син язмассың. Сез язмассыз. Мин йоклармын. Мин йокламам. Син йокларсың. Син йокламассың. Без
əйтербез. Сез əйтмəссез. Без ясарбыз. Без ясамабыз. Сез чакырырсыз. Без килмəбез.

Алмашлыклар
Монда, шунда, шундый, шуны, анда, тегендə
Теге кем ул? Ул укытучы. Тегендə кем басып тора? Анда укучы басып тора. Мин аңа əйтəм: «Кил
монда», – дим. Ул килми. Ул анда басып тора.
Син тегендə бар да, шунда тор!
Син анда торма, монда кил.
Мин монда булам, ə син тегендə тор.
Мəскəүдə бик күп кеше яши. Ул шундый зур шəһəр! Андый зур шəһəрлəр Россиядə башка юк. Казан да
кечкенə түгел, лəкин чагыштырыгыз: Мəскəүдə тугыз миллион, ə Казанда миллионнан артык кеше
яши.
Шуны эшлибез дə, бүгенгə башка эшебез юк.
Шуны əйтергə кирəк: күп сүз белеп кенə, телне өйрəнеп булмый, грамматиканы да белəргə кирəк.

Нигə (ник)?
Килəсе елда җəй бик эссе булыр. Син нигə шулай уйлыйсың? Чөнки кыш бик салкын булды. Син нигə
кинога бармадың? Минем эшем күп булды, вакытым булмады. Син нигə дəреслəргə соңга калдың?
Мин автобус көттем. Син нигə безгə килмəдең? Минем янга əти-əнилəр кунакка килделəр.

Кунаклар
Марат лекциядə утыра. Ул кичə Искəндəрне кунакка чакырды. Ул шуның турында уйлый: «Лекциядəн
соң кибеткə керергə кирəк. Өстəлгə куярга нəрсə алырга? Бəлки, торт алырмын? Юк, Искəндəр андый
əйберлəрне бик яратмый шул, – дип уйлый ул, – Искəңдəр казылык, сыр кебек əйберлəр ярата. Мин
кичə бер яхшы казылык күрдем, бүген шуны алырмын. Шулай да казылык белəн генə булмый шул.
Тагын бер кечкенə генə торт та алырмын. Искəндəр ашамас инде аны. Ярар, үзем ашармын. Мин татлы
əйберлəрне бик яратам. Бəлки, тозлы балык алырмын əле. Ихтимал, Искəндəр сыра да яратадыр? Кичə
шуны сорамадым шул. Мин үзем торт белəн чəй эчəрмен, ə Искəндəр балык белəн сыра эчəр».
Марат лекциядəн соң кибеткə керде. Анла əйбəт казылык, ярты килограмм сыр, сыра һəм зур торт
алды. Ул бит татлы əйберлəр ярата! Өендə ул бөтенесен өстəлгə куйды да телевизор карарга утырды.
Ул бер сəгать көтте, ике, өч, лəкин Искəңдəр килмəде. Марат сыраны Айдар абыйсына бирде, ə тортны
алар Асия сеңлесе белəн бик тиз ашап бетерделəр, чөнки Асия дə, Марат кебек, татлы əйберлəр ярата.
Икенче көнне Марат Искəндəрне күрде. Искəндəр аңа:
– Мин сиңа кичə шундый өстəл əзерлəдем! Син нигə кунакка килмəдең?
Ə Марат:
– Мин бит сине кунакка көтем, шулай ук əзерлəндем.
– Юк, мин сине кунакка көттем.
– Гафу ит, Искəндəр, син мине түгел, ə мин сине чакырдым түгелме соң?
– Ярар, син мине аңламагансың икəн.
– Мин сине аңламаганмын, ə син – мине…
– Ярар… Ə син кичə нəрсəлəр əзерлəдең соң?
– Мин казылык, сыр, зур торт алдым…
– Ə мин – тозлы балык белəн сыра, лəкин син килмəдең, без аларны дустым Илдар белəн ашап
бетердек инде.
– Без дə сине көттек, аннары сеңлем Асия белəн тортны утырып ашадык…
– Ярар, син мине тагын кайчан кунакка чакырырга уйлыйсың соң?
– Белмим шул, килəсе стипендиядəн соң гына чакырырмын инде.

***
Татарстанда кыш көне салкын була. Күп кар ява. Үткəн елда кар күп булды, бик салкын булмады.
Бəлки, быел да кыш җылы булыр.
Үзбəкстанда жəй көне эссе була. Үзбəкстанда яңгыр аз ява. Үткəн елны анда бик эссе булды. Бəлки,
быел анда җəен яңгырлар явар.
Кайбер елларны сентябрьдə салкын яңгырлар ява. Без быел сентябрьдə авылга эшкə барырбыз. Бəлки,
быел сентябрьдə кояшлы көннəр күбрəк булыр, яңгыр яумас.
Иртəгə иртə белəн торырмын да тəрəзəгə карармын. Əгəр болытлы көн булса, авылга кайтмам. Кояшлы
көн булса, авылга кайтырмын.
Без җир планетасында яшибез. Сез Кояш системасында нинди планеталар белəсез? Меркурий, Юпитер,
Сатурн һəм башка планеталар Кояш системасына керəлəр. Ай – җирнең иярчене. Марсның иярчене
бармы? Əйе, Марсның ике иярчене бар. Юпитерның унике иярчене бар (хəзер инде 28 дип саныйлар).
Кояш – безгə иң якын йолдыз. Йолдызлар җиргə якынмы? Юк, алар бездəн бик ерак.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына кирəкле сүзлəр языгыз:
1) Син тегендə бар да, … тор.
2) Күп сүз белеп кенə, телне өйрəнеп булмый, … белергə кирəк.
3) Миңа … əти-əнилəр килделəр.
4) «Лекциядəн соң … керергə кирəк».
5) «Искəндəр …, сыр … əйберлəр ярата».
6) «Бəлки, тозлы … алырмын əле».
7) «Искəндəр ашамас инде аны; …, үзем ашармын».
8) Марат бит … əйберлəр ярата!
9) Асия дə Марат … … татлы əйберлəр ярата.
10) «Мин сиңа кичə … өстəл əзерлəдем».
11) «Мин бит сине кунакка …!»
12) «Ярар, мин сине …, ə син – мине».
13) «Син мине … кайчан кунакка чакырырга … соң?»
14) «Белмим шул, … стипендиядəн соң гына чакырырмын …».
15) Үзбəкстанда яңгыр … ява.
16) Без быел сентябрьдə … барырбыз.
17) Бəлки, быел сентябрьнең кояшлы көннəре булыр, яңгыр ….
18) … болытлы көн булса, авылга кайтмам.
19) Без … планетасында яшибез.
20) Кояш – … иң … йолдыз.

2. Фигыльлəрне билгесез килəчəк заман формасына куегыз:

Үрнəклəр: Бүген яңгырлы көн. Иртəгə яңгырлы көн булыр. Кичə кояшлы көн булды. Иртəгə кояшлы
көн булыр. Без өстəлдəн китапларны алабыз. Бəлки, без өстəлдəн китапларны алырбыз.
1) Үткəн атнада без концертка бардык.
2) Быел алар икенче курста укыйлар.
3) Бүген мин кинога барам.
4) Бүген мин концертка бармыйм.
5) Алар сыйныфтан чыгалар.
6) Кичə күктə кояш балкыды.
7) Кояш көнчыгыштан чыга.
8) Кар ява.
9) Быел җəй көннəре бик эссе.
10) Мин эшкə барам.
11) Мин эшкə бармыйм.
12) Кичə без укымадык.
13) Без язмыйбыз.
14) Алар тактага карамыйлар.
15) Үткəн елны кар күп яуды.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Октябрьдə кар явамы?
2) Декабрьдə гадəттə яңгыр явамы?
3) Бүген болытлы көн. Яңгыр явармы?
4) җирнең иярчене бармы?
5) Казан Əлмəттəн еракмы?
6) Яр Чаллы Казанга якынмы?
7) Мəскəүдəн Казанга кадəр ничə километр?
8) Үзбəкстанда җəй җилəс буламы?
9) Якутиядə кыш җылы буламы?
10) Англиядə көз көне томаннар буламы?
11) Кыш көне салкын булды. җəй нинди булыр дип уйлыйсыз?
12) Марат нинди əйберлəр ашарга ярата?
13) Ə аның сеңлесе Асия?
14) Марат кибеттəн өстəлгə нəрсəлəр алды?
15) Кем кемне кунакка чакырган? Сез ничек уйлыйсыз?
16) Алар бер-берсен аңлаганнармы?
17) Марат Искəндəрне тагын кайчан кунакка чакырырга уйлый?
18) Искəндəр Маратка нигə кунакка килмəде?
19) Марат сыраны нигə Айдар абыена бирде?
20) Марат нигə зур торт алды?

4. Нокталар урынына сүзлəр өстəгез:

Килəсе елда мин икенче курста укы…. Бүген кич белəн без концертка бар…. Килəсе дүшəмбедə мин
контроль эш язма…. Бəлки, иртəгə мин авылга кайт…. Без бүген кич белəн, бəлки, кинога бар…. Кичə
алар футбол кара…. Иртəгə сез футболга бар…? Кичə яңгырлы көн бул…. Иртəгə дə яңгырлы көн
бул… дип уйлыйм. Гадəттə кайчан беренче кар я…? Үткəн елны беренче кар октябрь башында я….
Бəлки, быел ноябрь җылы б…, беренче кар декабрьдə генə я…. Бүген болытлы көн, бəлки, кичкə яңгыр
я….

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

Он, может, не придет сегодня вечером к нам. Сегодня облачно. Быть может, будет дождь. Завтра,
может быть, будет солнечный день. Мы, наверное, поедем в деревню. На прошлой неделе мы написали
контрольную работу. На следующей неделе мы снова будем писать контрольную. Может быть, я
напишу ее на «пятерку». Вы пойдете на следующей неделе на концерт? Сегодня вечером они пойдут на
концерт. Сегодня вечером мы, может, пойдем смотреть футбол.
Марат зашел в магазин и купил (взял) хорошую колбасу, полкилограмма сыра, пиво и большой торт.
Ведь он так любит сладкое! «Почему ты вчера не пришел ко мне в гости?» – спросил Марат Искандера.
«Я же вчера тебя ждал в гости!» – сказал Искандер. «Когда ты снова думаешь позвать меня к себе?».
«Не знаю, думаю, что только после следующей стипендии».
УНИКЕНЧЕ ДƏРЕС

Бүген без татар теле дəресендə утырабыз. Безнең атнага өч тапкыр татар теле дəресе була. җомга тагын
татар теле булыр. Ə декабрь аенда без татар теленнəн зачет бирəчəкбез. Аннары Яңа ел бəйрəме
җитəчəк. Яңа елдан соң без имтиханнар бирəчəкбез.
Килəсе атнада сез концертка барасызмы? Əйе, килəсе атнада без концертка барырбыз дип уйлыйм.
Иртəгə укытучы безгə билгелəрне əйтерме? Əйе, иртəгə укытучы билгелəрне, əлбəттə, əйтəчəк.
– Иртəгə килегез, бездə концерт булыр.
– Булырмы, булачакмы?
– Мин əйтəм бит: «Булыр», – дим.
– Бəлки, булыр, бəлки, булмасмы?
– Ярар, «булачак», – дим инде.
– Концертка без, əлбəттə, килəчəкбез.

Билгеле килəчəк заман

Ул нишли? Ул китап укый. Ул кичə нишлəде? Ул кичə эшлəде. Ул иртəгə нишлəр? Бəлки, ул авылга
кайтыр. Декабрь аенда ул татар теленнəн зачет бирəчəк. Син хəзер нишлисең? Мин татар теленнəн
күнегүлəр эшлим. Син иртəгə нищлəячəксең? Мин иртəгə институтка барырмын дип уйлыйм. Алар
нишлилəр? Алар диктант язалар. Иртəгə алар нишлəрлəр? Иртəгə, бəлки, алар Яр Чаллыга барырлар. Ə
җомга көнне алар эшкə барачаклар.
Инфинитив: эшлəргə, укырга, язарга, күрергə, китəргə.
Хəзерге заман: эшли, укый, яза, күрə, китə.
Билгеле үткəн заман: эшлəде, укыды, язды, күрде, китте.
Билгеле килəчəк заман: эшлəячəк, укыячак, язачак, күрəчəк, китəчəк.
Билгесез килəчəк заман: эшлəр, укыр, язар, күрер, китəр.

Ел фасыллары
җəй
җəй дə үтте. Быел июль һəм август айларында бик эссе булды. Яңгырлар аз яуды. Июнь аенда гына
бераз яңгырлар яуды. җəен кояш иртə чыкты һəм соң батты. Көннəр озын булды: иртə белəн инде
сəгать дүрттə яктырды, ə кич белəн сəгать тугызда гына караңгы төште. җəен без күп эшлəдек һəм күп
ял да иттек. Июль аенда без авылда булдык.
җəй көне бəйрəмнəр күп булмады. Июнь аенда без имтиханнар бирдек. Имтиханнардан соң без ял
итəргə табигатькə чыктык. Июнь ахырында Сабан туе булды. Сабан туе – татар халкының иң зур
бəмрəмнəренең берсе. Авылда язгы эшлəр беткəч була ул бəйрəм. Сабан туенда батырлар көрəштелəр,
атларда узыштылар, төрле уеннар булды.
җəйнең тагын бер зур бəйрəме бар. Утызынчы августта Татарстанның бəйсезлек көне булды.
Быел август аенда без Казанга бардык, анда музейларда, театрларда, киноларда булдык. Без Галиəсгар
Камал исемендəге һəм Муса җəлил исемендəге опера һəм балеи театрларында булдык. Анда безгə бик
ошады. Быел җəй бик күңелле үтте.

Көз
Күңелле җəй көннəре үтте, хəзер урамда көз. Агачлардан яфраклар коела, салкын җиллəр исə. Сентябрь
аенда без институтка укырга барабыз. Көз көне нинди бəйрəмнəр була? Беренче көзге бəйрəм – Белем
көне. Беренче сентябрьдə бөтен укучылар, студентлар укуларын башлыйлар. Ə бер айдан соң,
октябрьнең беренче якшəмбесендə, Укытучылар көне була. Бу көнне укучылар үзлəренең
укытучыларын котлыйлар.
Унбишенче октябрьдə безнең республикабызда Хəтер көне уздырыла. Бу көнне 1552 нче елда Явыз
Иван гаскəре Казанны алган.
Алтынчы ноябрь – Татарстан Республикасының конституциясе көне. Бу көнне без ял итəбез.
Көз көне бөтен вакыт укуга китə, без китапханəлəрдə утырабыз, лекциялəр тыңлыйбыз. Лəкин сентябрь
аенда, гадəттə, авылга эшлəргə барабыз. Андый көннəр безнең өчен бик күңелле үтə.

Кыш
Ике айдан соң кыш җитəчəк. Кыш декабрь аенда башланмый бит, беренче кар кайбер елларда
октябрьдə үк ява. Ə декабрь, гыйнвар айларында салкын булачак. Кышын күп кар явачак, күллəрдə һəм
елгаларда бозлар катачак. Кышын күп бəйрəмнəр булачак. Кышның иң зур бəйрəме дип Яңа ел санала.
Декабрьнең соңгы көннəрендə без туганнарыбызга, иптəшлəребезгə «Яңа ел белəн!» дип əйтəчəкбез.
Яңа ел бəйрəме – иң күңелле бəйрəмнəрнең берсе. Балалар каникулларга чыгалар, эшчелəр дə бер атна
чамасы ял итəлəр. Студентлар гына зачетлар бирəчəклəр һəм имтиханнрга əзерлəнəчəклəр.
Аннары 23 нче февральдə Ватан сакчылары көне булачак – ул бөтен ир кешелəр бəйрəме дип санала.
Безнең якларда кыш салкын булса да, күп кеше кышны ярата. Балалар кышкы уеннар уйный, олылар да
ак карга һəм саф һавага шатлана.

Яз
Кыштан соң безгə яз килер. Күллəрдə һəм елгаларда бозлар эрер, агачсларда яңадан яфраклар күренер.
Төннəр кыскарыр. Яңадан җылы көннəр килер. Аннары, май аенда чəчəклəр күренер, чиялəр,
алмагачлар чəчəк атар. Май аенда беренче яшенле яңгыр явар.
Яз Халыкара хатын-кызлар бəйрəме – 8 Март белəн башланыр. Бу көнне без əнилəребезне, курсташ
кызларыбызны, апаларыбызны, сеңеллəребезне һəм бөтен хатын-кызларны котларбыз. Аларга чəчəклəр
бүлə итəрбез.
Беренче апрель – көлке һəм мəзəк көне. Бу көнне без бер-беребезгə мəзəклəр сөйлибез, алдыйбыз,
шаярабыз. Бу көн Казанда бик күңелле үтə. Вакытыгыз булса, Казанның үзəк урамына барыгыз!
Язын бəйрəмнəр күп була. Беренче май – эшчелəр бердəмлеге көне, ə 9 май – җиңү бəйрəме.
Татарстанда да, бөтен Россиядə дə бу көндə Бөек Ватан сугышында җиңүне зур бəйрəм итəлəр.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр языгыз:
Быел … эссе булды.
җəен кояш … торды һəм соң ….
Иртə белəн инде сəгать дүрттə …, ə кич белəн сəгать тугызда гына … төте.
җəен … күп булмады.
Имтиханнардан соң без ял итəргə … чыктык.
Июнь … Сабан туе булды.
Сабан туе – татар … иң зүр бəйрəмнəренең берсе.
Сабан туенда батырлар …, атларда …, төрле … булды.
Утызынчы августта Татарстанның … көне булды.
Быел җəй бик … үтте.
Агачлардан … коела, салкын җиллəр ….
Беренче көзге бəйрəм – … көне.
Бу көнне укучылар үзлəренең укытучыларын ….
Унбишенче октябрьдə республикабызда … көне.
Алтынчы ноябрь – Татарстан Республикасы … көне.
Кышын күп кар явачак, … һəм … бозлар катачак.
… ел бəйрəме – иң күңелле бəйрəмнəрнең берсе.
Аннары, 23 нче февральдə … … көне бкулачак.
Балалар кышкы уеннар …, … да ак карга һəм саф һавага шатлана.
Аннары май аенда … күренер, чиялəр, … чəчəк атар.
Яз … хатын-кызлар бəйрəме 8 Март бел….
Аларга чəчəк … ….
Беренче апрель – … һəм … көне.
Беренче мая – эшчелəр … көне.
Тугызынчы май – … бəйрəме.

2. Фигыльлəрне билгеле килəчəк заман формасына куегыз:

Үрнəк: Бүген яңгырлы көн. Иртəгə яңгырлы көн бклачак. Кичə кояшлы көн булды. Иртəгə кояшлы көн
булачак. Иртəгə иртə томанлы булыр. Иртəгə иртə томанлы булачак. Бəлки, килəсе атнада концерт
булыр. Əлбəттə, килəсе атнада концерт булачак.
Үткəн атнада без концертка бардык.
Бүген мин кинога барам.
Бəлки, мин кинога барырмын.
Алар сыйныфтан чыгалар.
Кичə күктə кояш балкыды.
Кар ява.
Бəлки, без хат язарбыз.
Бəлки, мин эшкə бармам.
Бəлки, җəй көне җылы булыр.
Бəлки, көзен Англиядə томаннар булыр.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Без кайчан табигатькə чыктык?
2) Сабан туе бəйрəме кайчан булды?
3) Утызынчы августта нинди бəйрəм булды?
4) Ə унбишенче октябрьдə республикабызда нинди бəйрəм булды?
5) Укытучы иртəгə безгə билгелəрне əйтəчəкме?
6) Яңа ел бəйрəме кайчан булачак?
7) Студентлар Яңа ел бəйрəме вакытында ял итəлəрме?
8) Без кайчан иптəшлəребезгə «Яңə ел белəн» дип əйтəчəкбез?
9) Язын нинди бəйрəмнəр булачак?
10) Көз нинди айдан башлана?
11) Сигезенче Мартта без хатын-кызларга, гадəттə, нəрсə бүлə итəбез?
12) Кайчан көлке һəм мəзəк көне булачак?
13) 31 нче декабрь быел атнаның нинди көне булачак?
14) җəй нинди ай белəн башланачак?
15) Язның соңгы ае кайсы?
16) Тугызынчы май көнне нинди бəйрəм була?
17) Көзнең икенче ае кайсы?
18) Кайчан чиялəр һəм алмагачлар чəчəк атар?
19) Татарстан Республикасы конституциясе көне кайчан була?
20) Россия конституциясе көне кайчан була?

4. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Имтиханнардан соң без табигатькə ял итəргə чыктык.
2) Сабан туе – татар халкының иң зур бəйрəмнəренең берсе.
3) Быел җəй бик күңелле үтте.
4) Бу көнне укучылар үзлəренең укытучыларын котлыйлар.
5) Унбишенче октябрьдə республикабызда Хəтер көне була.
6) Яңа ел бəйрəме вакытында студентлар зачетлар бирəлəр һəм имтиханнарга əзерлəнəлəр.
7) Май аенда чəчəклəр күп була.
8) Беренче апрель – көлке һəм мəзəк көне.
9) Февраль ае белəн кыш бетəчəк.
10) Язның икенче ае – апрель.

УНӨЧЕНЧЕ ДƏРЕС

Синең əниең Мəскəү булганмы? Юк, минем əнием Мəскəүдə булмаган. Үткəн елда да бармаган,
беркайчан да булмаган. Бөек Ватан сугышы кайчан башланган? Бөек Ватан сугышы 1941 нче елда
башланган.
Алабугада нинди бөек кешелəр яшəгəн? Рəссам Иван Шишкин, шагыйрə Марина Цветаева, язучы
Стахеев Алабугада торганнар. Ə Лев Толстой Алабугада яшəгəнме? Юк, ул Казанда яшəгəн һəм монда
университетта укыган.
Ул авылга кайткан. Əнисе шəһəргə киткəн. Ə əтисе эштə булган. Ул нишлəргə дə белмəгəн.
Фигыль нишли (нишлəде, нишлəгəн, нишлəр, нишлəячəк…) соравына җавап бирə.
Ул нишли? Ул китап укый. Ул нишлəгəн? Ул китап укыган. Ул нишлəде? Ул китап укыды. Ул
нишлəячəк? Ул китап укыячак. Ул нишлəр? Ул китап укыр.
Казан
Август аенда без Казанга бардык. Казан – бик борынгы шəһəр. 2005 нче елда аның 1000 еллыгы була.
Аның тарихы бик бай. Бүгенге көндə монда музейлар, югары уку йортлары, театрлар күп. Казанда бик
күп бөек шəхеслəр яшəгəн. В.И. Ульянов-Ленин Казан университетында укыган. Ул монда үзенең
революцион эшен башлаган. Татарстан башкаласында бөек математик Н.И. Лобачевский да яшəгəн. Ул
Казан университеты ректоры булган. А.М. Бутлеров, Н.Н. Зинин һəм башка бөтен дөньяга танылган
галимнəр дə Казанда яшəгəннəр һəм фəнни ачылышлар ясаганнар. Казан – татар мəдəниятенең үзəге.
Монда күп татар язучылары, шагыйрьлəре яшəгəн. Алар арасында – Габдулла Тукай, Фатих Əмирхан,
Гаяз Исхакый, Галимҗан Ибраһимов, Муса җəлил бар. Аларның күбесе Казан турында язган, Казанны
үзлəренең ватаны итеп санаган. Казанда бөек рус язучылары да яшəгəннəр һəм иҗат иткəннəр. Лев
Толстой Казан университетында укыган, Гавриил Державин Казанда туган, рус язучысы Сергей
Аксаков шулай ук монда белем алган. Хəзерге Казанда бөек шəхеслəргə багышланган күп музейлар
бар. Без Тукай музеенда булдык, ул Тукай урамында урнашкан.
Башкалабызда күп урамнар язучылар, галимнəр исемнəре белəн аталган.
Казан – татарларның сəнгать үзəге. Монда өч зур татар театры бар. Без Галиəсгар Камал исемендəге
Татар Дəүлəт академия театрына бардык һəм Муса җəлил исемендəге опера һəм балет театрында
булдык.
Казан – шулай ук Татарстанның сəяси үзəге. Монда Кремльдə республикабызның Президенты һəм
Хакимияте урнашкан. Без Казанның үзəк мəйданында – Ирек мəйданында – булдык. Бу мəйданда
театр, яңа консерватория, Парламент бинасы урнашкан.
Казанның тарихы бик бай, анда күп тарихи һəйкəллəр һəм биналар бар. Безгə башкалабыз бик ошады.
Без Казаннан канəгатьлəнеп кайттык.

Мин торганмын Без яшəгəнбез

Син торгансың Сез яшəгəнсең
Ул торган Алар яшəгəннəр

Беренче Бөтендөнья сугышы кайчан башланган? Ул 1914 нче елда башланган. Икенче Бөтендөнья
сугышы 1939 нчы елда башланган, ə 1945 нче елда беткəн. Бөек Француз инкыйлабы (революциясе)
1789-1793 нче елларда булган. Ə Беренче Рус инкыйлабы 1905-1907 нче елларда булган. 1815 нче елда
нинди зур вакыйга булган? Ул елны Ватерлоо кырында зур сугыш булган. Анда соңгы тапкыр
Наполеон җиңелгəн.
Бөек рус шагыйре һəм язучысы А.С. Пушкин ничəнче елда туган? Ул 1799 нчы елда туган.ю 1999 нчы
елда аның тууына 200 ел булды. Пушкин кайчан үлгəн? Ул 1837 нче елда 37 яшендə һəлак булган. Ə
бөек татар шагыйре Габдулла Тукай 1913 нче елда 27 яшендə үлгəн.
1917 нче елда Россиядə нинди зур вакыйга булган? Ул елны Октябрь инкыйлабы булган. Сез тагын
нинди зур тарихи вакыйгалар белəсез?
1552 нче елда Явыз Иван гаскəре Казанны алган. 15 нче октябрьдə Татарстанда Хəтер көнен билгелəп
үтəлəр. Ə Куликово кырында сугыш ничəнче елда булган? Бер мең өч йөз сиксəненче елда.
Искəндəр нигə бүген дəрескə килмəде? Ул кичə авылга киткəн һəм бүген əле килмəгəн. Ə син кичə нигə
концертка килмəдең? Мин кичə Чаллыга барган идемЮ кайтырга өлгермəдем, концертка соңга калдым.
Үткəн атнада безнең контроль эш булды. Марат аны ничк язды? Марат аны «дүртле»гə язды: яхшы
язды. Без бит бергə яздык.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Фигыльлəрне дүрт заман формаларында куегыз:
Үрнəк: Яңгырлы көн.
Кичə яңгырлы көн булды.
Теге көнне яңгырлы көн булган.
Бəлки, иртəгə яңгырлы көн булыр.
Əлбəттə, иртəгə яңгырлы көн булачак.
1) Кар ява.
2) Томан була.
3) Йолдызлы төн.
4) Карлы кыш.
5) Эссе җəй.
6) Салкын көз.
7) Иртə яз.
8) җылы сентябрь.
9) Яхшы кино.
10) Əйбəт концерт.
11) Томанлы иртə.
12) Автобус Казанга бара.
13) Самолет Мəскəүгə оча.
14) Алар татар теле дəресендə утыралар.
15) Сəгать җидедə футбол башлана.

2. Нокталар урынына сүзлəр языгыз:

1) Казан – бик … шəһəр.
2) Аның тарихы бик ….
3) Казанда күп бөек … яшəгəн.
4) Н.И. Лобачевский Казан университетының … булган.
5) А.М. Бутлеров, Н.Н. Зинин һəм башка бөтен дөньяга … галимнəр дə Казанда яшəгəннəр.
6) Казан – татар мəдəнияте ….
7) Казанда бөек рус язучылары да яшəгəннəр һəм … иткəннəр.
8) Хəзерге Казанда бөек шəхеслəргə … күп музейлар бар.
9) Башкалабызда күп урамнар язучылар, галимнəр исемнəре белəн ….
10) Казан – татарларның … үзəге.
11) Монда Кремльдə республикабызның Президенты һəм … урнашкан.
12) Бу мəйданда театр, яңа консерватория, Парламент … урнашкан.
13) Анда бик күп тарихи … һəм биналар бар.
14) Безгə башкалабызда бик ….
15) Без Казаннан … кайттык.
3. Нокталар урынына кушымчалалр өстəгез:
1) Бəлки, килəсе елда мин өченче курста укы….
2) Əлбəттə, син иртəгə эшкə бара….
3) Синең əтиең Өфедə бул…?
4) 1917 нче елда нинди зур вакыйга бул…?
5) Үткəн елда кыш бик салкын бул… икəн.
6) Үткəн елда син Əлмəттə яшə… бит.
7) 31 декабрь үткəн елда нинди көн бул…?
8) 31 декабрь килəчəк елда нинди көн бул…?
9) Үткəн елда да шулай салкын бул….
10) Үткəн атнада бик салкын бул….
11) Кайчан Явыз Иван гаскəре Казанны ал…?
12) Ничəнче елда Куликово кырында зур сугыш бул….
13) Беренче Бөтендөнья сугышы 1914 нче елда башла….
14) Кичə мин концертка барма….
15) Иртəгə яңгырлы көн бул…, дип уйлыйм.

4. Сорауларга җавап бирегез:

1) Фигыль нинди соауларга җавап бирə?
2) Без Казанга кайсы айда бардык?
3) Лобачевский Казан университетында кем булган?
4) Лев Толстой Алабугада яшəгəнме?
5) Лев Толстой кайда укыган?
6) Тагын нинди рус язучылары Казанда булганнар?
7) Казанда нинди татар язучылары яшəгəннəр һəм иҗат иткəннəр?
8) Казанда нинди урамнар татар язучылары исемнəре белəн аталган?
9) Беренче Бөтендөнья сугышы кайчан башланган?
10) Икенче Бөтендөнья сугышы каячан башланган?
11) Габдулла Тукай ничəнче елда һəм ничə яшендə үлгəн?
12) Кайчан А.С. Пушкин тууына 200 ел булды?
13) Явыз Иван Казанны 1652 нче елда алганмы?
14) Ульянов Казан университетын бетергəнме?
15) 1917 нче елда нинди зур вакыйга булган?
16) Ə 1789-1793 нче елларда?
17) Казанда нинди галимнəр яшəгəн?
18) Кайсы бөек рус рəссамы Алабугада яшəгəн?
19) Беренче рус революциясе кайчан булган?
20) Казанда үзəк мəйдан нинди?

5. Түбəндəге сүзлəргə антонимнар табыгыз:

Кечкенə, озын, салкын, җилəс, күп, кара, төн, иртə, якын, кыска, җылы, төньяк, караңгы, көнчыгыш, аз,
ерак, бар, əйе, зур, калын, кыш, яз, соң, кич, чыга, бата.
УНДҮРТЕНЧЕ ДƏРЕС

Сыйфат
Сыйфат нинди? дигəн сорауга җавап бирə.
Сыйфатлар: озын, кыска, биек, зур, яшел, кызыл, кечкенə…
Бу нинди өстəл? Бу – кечкенə өстəл. Бу өстəл нинди? Бу өстəл яшел. Бу нинди агач? Бу – зур агач.
Казан нинди шəһəр? Казан – зур шəһəр.

Бер…, бөтен
Беркөнне ул Чаллыга барган. Беркем дə аны күрмəгəн. Бүген мин бернəрсə эшлəмим, мин бүген ял
итəм. Ул китап беркайда да юк. Мин аңа беркайчан бернəрсə дə əйтмим. Бу бүлмəдə бернəрсə юк. Син
кая барасың? Мин ундүртенче аудиториягə барам. Анда беркем дə юк инде.
Беркем бернəрсə эшлəми. Беркайда да кеше күренми. Беркайчан шулай эшлəмəгез! Гел шулай гына
эшлəгез. Мин Мəскəүгə бардым, анда кеше бик күп. Бөтен җирдə кеше күп инде. Беркем аны күрмəде.
Бөтенесе аны ярата. Бернəрсəгə тимəгез! Монда бөтен əйбер дə безнеке түгел.

→ беркем ↔ бөтенесе; бернəрсə ↔ бөтен əйбер; беркайда ↔ бөтен җирдə; беркайчан ↔ гел, һəрвакыт.

Казан – зур шəһəр. Казанда миллионнан артык кеше яши. Мəскəү дə – зур шəһəр. Анда тугыз миллион
чамасы кеше яши. Мəскəү Казаннан зуррак. Чаллыда җиде йөз мең халык бар. Казан Чаллыдан зуррак.
Ə Түбəн Кама Чаллыдан зурракмы? Юк, Түбəн Кама Чаллыдан кечкенəрəк. Татарстанда иң зур шəһəр
нинди? Əлбəттə, Казан. Ə Россиядə иң зур шəһəр нинди? Мəскəү.
Монблан Европада – иң биек тау. Ə Эверест – дөньяда иң биек тау. Эверест Монбланнан биегрəк.

А ---------------------- Б
В --------------------------- Г
Д --------------------------------- Е
Рəсемгə карагыз. ВГ сызыгы АБ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы ВГ сызыгыннан озынрак. ДЕ
сызыгы – монда иң озын сызык. АБ сызыгы ВГ сызыгыннан кыскарак. АБ сызыгы – монда иң кыска
сызык.
Эверест – җир шарында иң биек тау. җир шарында иң зур елга нинди? Амазонка – җир шарында иң зур
елга. Ул Көньяк Америкада урнашкан. Амазонка – җир шарында иң озын елгамы? Юк, җир шарында
иң озын елга – Нил. Ул Африкада урнашкан. Ə Европада иң озын елга нинди? Есропада иң одын елга –
Идел. Идел Нилдан озынракмы? Юк, Идел Нилдан кыскарак.
Сыйныфта өч кеше басып тора. Өчесеннəн кем озынрак? Искаңдəр Мараттан озынрак, ə Марат
Хəбирдəн озынрак. Хəбир монда иң тəбəнəк кеше. Ə кем иң озыны? Искəндəр. Хəбир Мараттан
тазаракмы? Юк, Марат Хəбиргə караганда тазарак. Марат – иң тазасы. Алар арсында кемнең колаклары
зуррак? Искəндəрнең. Ə кемнең чəче карарак? Маратның. Аның чəче кап-кара.

Аның колагы кызыл иде. Кып-кызылмы? Юк, кызгылт кына. Алманың төсе нинди? Бу алма саргылт.

Авылым
Мин авылда яшим. Безнең авыл урманнар арсында урнашкан. Авылыбыз янында кечкенə генə елга бар.
Анда балалар да, олылар да балык тоталар. Мин үземнең авылымны бик яратам. җəен дə, кышын да
урманга йөрим. Безнең урманнарда күп төле агачлар үсə: чыршы, нарат, каен, усак, имəн һəм башкалар.
Каен, усак, имəн кебек агачлар көз көне яфракларын коялар. Ə чыршы һəм нарат ел буе яшел торалар.
Агачлардан күп кирəкле əйберлəр ясыйлар: агач кашыклар, агач караватлар, өстəллəр, урындыклар.
Безнең урманнарда куян, төлке очрый. Хəзер кыргый хайваннар күп калмады. Аларны сакларга кирəк.
Ə бу – безнең йортыбыз. Безнең йортыбыз агач. Аның түбəсе калай. Безнең өйнең урамга караган өч
тəрəзəсе бар.
Тагын безнең өй янында җилəк-җимеш һəм яшелчə бакчалары бар. Безнең җилəк-җимеш бакчасында
алмагачлар, чиялəр, кура җилəге үсə. Май аенда базнең бакча ап-ак була: алмагачлар һəм чиялəр чəчəк
ата. Яшелчə бакчасында без кыяр, суган, кишер үстерəбез. Безнең тагын зур бəрəңге бакчасы бар.
Ə бу – безнең күршелəребезнең йорты. Аларның йорты кирпечтəн төзелгəн. Түбəсе шулай ук калайдан
эшлəнгəн. Аның да өч тəрəзəсе бар. Күршелəрнең йорты безнекеннəн зуррак, ə бакчалары кечкенəрəк.
Хəзер мин Казанда укыйм. Өйгə кунакка гына кайтам. Кайткан саен мин əти-əнилəргə булышам. Ə буш
вакытта урманга китəм. Урманда кышын да, җəен дə бик матур!

Минем əтием əнидəн ике яшькə олырак. Сеңлем миннəн дүрт яшькə яшьрəк. Мин абыйдан ике яшькə
яшьрəк, лəкин мин абыйдан озынрак.
Кичə без бакчада эшлəдек. Безнең бакча күршелəрнекеннəн зуррак: безнең бакчада алмагачлар, чия,
кура җилəге һəм башка җилəк-җимешлəр күп. Ə яшелчə бакчасында кыяр, суган, помидор, кишер һəм
башка яшелчəлəр үсə. Безнең эш бик күп булды, лəкин без эштəн курыкмыйбыз, һəм һəрвакыт
эшлибез.
Иртəгə без, бəлки, урманга барырбыз. Урманда төле агачлар үсə: чыршы, каен, нарат һəм башкалар.
Урманда җəен һəм көзен гөмбə дə күп була.
Нинди илдə күпме халык яши? Сез аны белəсезме? Һинстанда, əйтик, 700 миллион чамасы кеше яши.
Америка Кушма Штатларында Россиягə караганда күбрəк кеше яши. Кайда күбрəк кеше яши:
Кыйтайдамы яки Һинстандамы? Кыйтайда, əлбəттə: анда миллиардтан артык халык бар.
җир шарында иң авыр хайван нинди? Зəңгəр кит: ул бик авыр. Кит океанда яши. җир өстендə яши
торган хайваннар арасында иң авыры һəм зурысы – фил. Кайсы хайван авыррак: атмы яки дуңгызмы?
Ат. Дуңгыз аттан да, сыердан да җиңелрəк.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр куегыз:
1) Безнең авыл … арасында урнашкан.
2) Авыл … кечкенə генə елга бар.
3) Безнең урманнарда күп төрле агачлар үсə: …, нарат, усак, … һəм башкалар.
4) Безнең урманнарда куян, … очрый.
5) Минем … агач.
6) Тагын безнең зур …-… һəм … бакчалары бар.
7) Май аенда безнең бакча …-… була: алмагачлар һəм чиялəр … ата.
8) Безнең тагын зур … бакчасы бар.
9) Кайткан … мин əти-əнилəргə эшлəргə ….
10) Кышын да, җəен дə, көзен дə урманда бик ….
11) Ə … вакытта урманга китəм.
12) Минем əтием əниемнəн ике яшькə ….
13) Сеңлем миннəн дүрт яшькə ….
14) Мин абыйдан ике … яшьрəк, … мин абыйдан озынрак.
15) Нинди илдə күпме … яши?
16) АКШта Россиягə … күбрəк кеше яши.
17) Кыйтайжа, əлбəттə: анда миллиардтан … кеше бар.
18) Эверес – җир шарында иң … тау.
19) Идел – Европада иң … елга.
20) җир шарында яши торган хайваннар … иң авыры һəм зурысы – ….

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) җир шарында иң биек тау нинди?
2) Монблан Эвересттан биегрəкме?
3) җир шарында иң зур елга нинди?
4) Ə иң озыны кайсы?
5) Кайсы елга озынрак: Дунаймы яки Иделме?
6) Татарстанда нинди елгалар бар?
7) Кайсы хайван авыррак: сарыкмы, əллə атмы?
8) җир шарында иң зур күл нинди?
9) Кытайда күпме кеше яши?
10) Ə Россиядə күпме? Кайда кеше күбрəк: АКШтамы яки Россиядəме?
11) Плутон планетасында яшилəрме?
12) Кайсы илдə кеше күбрəк: Кытайдамы, Бразилиядəме?
13) Татарстан урманнарында нинди агачлар үсə?
14) Нинди агачлар ел буе яшел була?
15) Татарстан урманнарында нинди кыргый хайваннар яши?
16) Яшелчə бакчасында нəрсəлəр үсə?
17) җилəк-җимеш бакчасында нəрсəлəр үсə?
18) җир шарында иң авыр хайван нинди?
19) Ə җир өстендə яши торган хайваннар арасында иң авыры һəм зурысы кайсы?
20) Сезнең урманнарда гөмбəлəр бармы?
5. җомлəлəр төзегез:
1) эшлəдек, бакчада, кичə, без.
2) бакчасында, үсə, яшелчəлəр, күп, яшелчə.
3) озынрак, Мараттан, Искəндəр.
4) Кемнең, зуррак, рəсемдə, колаклары, бу?
5) Чəче, Маратның кап-кара.
6) Көне, коя, яфракларын, көз, каен.
7) əтием, ике, əнидəн, олырак, яшькə, минем.
8) Дүрт, миннəн, яшьрəк, яшькə, сеңлем.
9) Күбрəк, яши, халык, Кыйтайдамы, Һинстандамы, кайда, яки?
10) Яки, атмы, кайсы, авыррак, дуңгызмы, хайван?

УНБИШЕНЧЕ ДƏРЕС

Һөнəрлəр
Дөньяда күп һөнəрлəр бар: укытучы, сатучы, шофер, төзүче, язучы, рəссам һəм башкалар. Минем
сеңлем – укучы. Абыем шофер булып эшли. Рəдиф – төзүче. Ул яңа биналар һəм зур йортлар төзи. Ə
минем дустым Исмəгыйль – сəүдəгəр.
Сез нинди язучыларны белəсез? Толстой, Гюго, Ремарк, Диккенс һəм башка күп язучыларны сез
укыгансыз дип уйлыйм. Алар нинди телдə язганнар? Толстой рус телендə, русча язган; Гюго
французча, Ремарк немецча (алман телендə), ə Диккенс инглизчə язган. Ə сез нинди татар язучыларын
белəсез? Г. Ибраһимов, Ф. Əмирхан, Г. Бəширов, Г. Кутуй, Г. Исхакый һəм башкаларны ишеткəнсез
дип уйлыйм. Татар шагыйрьлəре арасында Г. Тукай, М. җəлил, Һ. Такташ дигəн исемнəрне
ишеткəнсездер.
Рəссамнар нишли? Алар рəсем ясыйлар. Сез нинди бөек рəссамнарны белəсез? Бөтен дөньяга танылган
Леонардо да Винчи, Эдгар Дега, Поль Гоген, Ван Гог, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали кебек
рəссамнарны белмəгəн кеше юктыр. Ə сез нинди рус рəссəмнарын яратасыз? Ə татар рəссамнарын
белəсезме? Миңа Б. Урманче, Л. Фəттахов рəсемнəре ошый.
Төзүче нишли? Ул биналар төзи.
Язучы нишли? Ул романнар, хикəялəр яза.
Ə шагыйрь шигырьлəр яза.
Композитор музыка, җырлар иҗат итə.
Тегүче нишли? Тегүче безгə киемнəр тегə.
Табиб нишли? Ул кешелəрне дəвалый. Ул кайда эшли? Ул шифаханəдə эшли.
Сатучы нишли? Ул төле əйберлəр сата. Ул кибеттə эшли.
Нефтьче нишли? Нефть табып чыгара.
Эшче нишли? Ул эшли. Нинди эшче һөнəрлəре бар? Токарь, ташчы, тимерче һəм башкалар.
Программчы нишли? Ул компьютерда эшли. Ул кайда эшли? Ул хисаплау үзəгендə эшли.

Танышу
Мин Хəсəн Фəсхетдинов. Мин Казан дəүлəт педагогия институтында укыйм. Мин анда физика һəм
математика өйрəнəм. Мин өйлəнмəгəн. Миңа 23 яшь. Мин шахмат уйнарга яратам. Һəр атна мин
шахмат клубына йөрим. Минем əти-əнилəрем Казаннан ерак түгел бер авылда торалар. Тагын минем
бер сеңлем бар. Ул əле мəктəптə укый. Минем иң якын дустым – Фəрит. Без аның белəн бергə тулай
торакта яшибез.
Бу – Марат Исмəгыйлев. Ул татар, Арчада яши. Өйлəнгəн, аның ике баласы бар. Берсе – кыз. Исеме –
Əлфия. Ул мəктəптə укый. Ə икенчесе – малай. Анысы əле балалар бакчасына йөри. Марат үзе –
игенче. Ул комбайнда эшли. Аның хатыны Наилə – укытучы, мəктəптə математика дəреслəрен алып
бара.
Болар – Əлфия белəн Илнур. Алар Чистайда яшилəр. Икесе дə сəгать заводында эшлилəр. Аларның
өйлəнгəннəренə əле ярты гына ел. Илнур – инженер, ə аның хатыны хисапчы булып эшли.
Бу – Гөлсем Əмирова. Ул тегүче булып эшли. Гөлсем кешелəргə кием тегə. Ул Казанда фабрикада
эшли. Гөлсем үзенең эшен бик ярата. Эштəн соң аның буш вакыты калмый. Гөлсем кияүдə, аның өч
баласы бар. Алар өчесе дə мəктəптə укыйлар. Гөлсемнең ире – төзүче, ул биналар һəм йортлар төзи.
Əмир – программчы. Ул Чилəбедə яши, заводта эшли. Ул өйлəнгəн, аның ике кечкенə баласы бар.
Олысы балалар бакчасына йөри, ə кечкенəсенə əле бер яшь тə юк. Əмирнең хатыны эшлəми, ул бала
белəн өйдə утыра. Əмир телевизордан футбол карарга ярата. Тагын җəй көннəрендə ул балык тотарга
ярата.
Бу – Мəликə. Ул – танылган язучы. Мəликə иреннəн аерылган. Ул Əстерханда ялгыз яши. Аның
балалары юк, аның буш вакыты да юк. Мəликə хикəялəр дə, шигырьлəр дə яза. Аның əсəрлəре
газетларда һəм журналларда басылып чыга.
Бу – укытучы Асия Закирова. Ул Əлмəттə яши, мəктəптə инглиз теле укыта. Ул бик балаларны ярата.
Аның үзенең дə биш баласы бар. Асиянең ире нефтьче булып эшли.
Мəрьям Сабирова Баулыдан. Ул укучы, тугызынчы чыйныфта укый. Аның əнисе хисапчы булып эшли,
ə əтисе – шофер. Аның тагын сеңлесе белəн энесе бар. Алар шулай ук мəктəптə укыйлар.

Минем танышлар арасында нинди генə һнəр кешелəре юк! Минем əтием инженер булып «КамАЗ»
заводында эшли. Һəр көнне ул иртə белəн сəгать җидедə эшкə китə һəм кич белəн сəгать алтыда кайта.
Фирая апа – əтинең сеңлесе – балалар бакчасында тəрбияче. Ул анда унбиш елдан артык эшли инде.
Тəрбияче булыр өчен, балаларны яратырга һəм аларны аңлый белергə кирəк. Əтинең тагын бер сеңлесе
авылда яши. Ул сыер савучы булып фермада эшли. Аның эше бик авыр. Аның ял көннəре бик аз, чөнки
сыерларны ял көннəрендə дə, бəйрəмнəрдə дə саварга кирəк.
Минем əнием – укытучы. Ул мəктəптə югары сыйныфларда татар əдəбиятын һəм уртанчы
сыйныфларда татар телен укыта. Һəр көнне əнинең дүрт-биш дəресе була. Тагын əле педагогик
җыелышлар, сыйныфтан тыш эшлəр… Шуңа күрə əни һəр көнне эштəн арып кайта. Укытучы эше бик
авыр.
Əнинең апасы чəчтарашханəдə чəч алучы (парикмахер) булып эшли. Чəч алучы булып эшлəү дə җиңел
түгел. Сания апа көннəр буе аяк өстендə эшли. Ə əнинең абыйсы Рəис абый – сəүдəгəр. Рəүф абыйның
Казанда кечкенə генə кибете бар. Ул анда көне-төне эшли. Аның ял итəргə вакыты юк. Ул телевизор да
сирəк кенə карый, ял көннəрен дə үзенең кибетендə уздыра. Ул башка шəһəрлəргə еш йөри.
Ə мин үзем укытучы булырга телим. Мин тарих дəреслəрен алып барачакмын.
Барлык һөнəрлəр авыр, һəм, үз һөнəреңдə оста булыр өчен, бик күп эшлəргə кирəк.

КҮНЕГҮЛƏР

1. Нокталар урыннарына сүзлəр языгыз:

1) Минем … һəм … арасында нинди генə һөнə кешелəре юк!
2) Фирая апа – əтинең … – балалар … эшли.
3) Ул анда унбиш елдан … эшли инде.
4) Тəрбияче булыр …, балаларны яратырга һəм аларны … белəргə кирəк.
5) Фəридə апа сыер … булып … эшли.
6) Сыерларны … көннəрендə дə, … дə саварга кирəк.
7) Ул мəктəптə югары сыйныфларда татар … һəм … сыйныфларда татар телен укыта.
8) Тагын педагогик …, сыйныфтан … эшлəр ….
9) Əнинең апасы чəчтарашханəдə … … булып эшли.
10) Чəч алучы булып эшлəү дə … түгел.
11) Ə əнинең абыйсы Рəүф абый – ….
12) Ул анда …-… эшли.
13) Ул телевизор да … карый, ял көннəрен дə кибетендə ….
14) Ə мин укытучы булырга ….
15) Барлык һөнəрлəр авыр, һəм, … һөнəреңдə … булыр өчен бик күп … кирəк.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сез нинди һөнəрлəр белəсез?
2) Хəсəн Фəсхетдиновка ничə яшь?
3) Ул һəр атна нинди клубка йөри?
4) Марат Исмəгыйлев кем булып эшли?
5) Аның ничə баласы бар? Аның балалары олымы?
6) Əлфия белəн Илнур кайда яшилəр? Алар кайчан өйлəнешкəннəр?
7) Гөлсем Əмированың ничə баласы бар?
8) Аның ире кем булып эшли?
9) Əмир өйлəнгəнме?
10) Əмир буш вакытында нəрсəлəр эшлəргə ярата?
11) Мəликə кем булып эшли?
12) Мəликə кияүдəме?
13) Асия Закирова мəктəптə балаларга нəрсə укыта?
14) Мəрьям Сабированың əти-əнилəре кем булып эшлилəр?
15) Сез кайсы язучыларны белəсез?
16) Сезгə кайсы язучылар ошый?
17) Сез нинди бөек рəссамнарны белəсез?
18) Сезгə кайсы рус рəссамнары ошый?
19) Сезгə нинди һөнəрлəр ошый?
20) Сез кем булырга җыенасыз?
4. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:
1) Миңа егерме бер яшь.
2) Миңа егерме бер яшь.
3) Мин укытучы булып эшлим.
4) Син шофер булып эшлисең.
5) Кич белəн ул китап укырга ярата.
6) Иртə белəн Марат телевизордан яңалыклар карый.
7) Əйе, ул иртə белəн чəй эчə.
8) Рəдиф иртə белəн чəй эчə.
9) Марат иртə белəн кофе эчə.
10) Төзүче йортлар һəм биналар төзи.

5. а) Сүзлəргə -чы/-че кушымчаларын ялгагыз һəм тəрҗемə итегез:

Таш, нефть, җиңү, көрəш, комбайн, тимер, ау, Ленин, Стаханов, Дарвин, спорт, хоккей, куян, тел,
балта, футбол.
б) Сүзлəргə -лы/-ле кушымчалары ялгагыз һəм тəрҗемə итегез:
Əлмəт, Смоленск, Африка, Америка, Австралия, Архангельск, Өфе, Чилəбе, Мисыр (Египет), Томск,
Чаллы, Алабуга, Түбəн Кама, ай, кояш, кар, томан, йолдыз, яңгыр.

6. җөмлəлəне дүрт заман формаларында языгыз:

1) Ул кибеткə бара.
2) Мин компьютерда эшлим.
3) Син китап укыйсың.
4) Алар хат язалар.
5) Без кинога барабыз.
6) Сез самолетта очасыз.
7) Алар теплоходта йөзəлəр.
8) Син Мəскəүгə китəсең.
9) Мин Чаллыдан кайтам.
10) Без Алабугадан кайтабыз.

7. Татарчага тəрҗемə итегез:

Мой отец работает инженером на большом заводе. Он рано утром уходит на работу и возвращается
лишь поздно вечером. Его сестра тетя Фирая работает воспитательницей в детском саде. Тетя Фирая
работает воспитательницей уже 15 с лишним лет. Другая сестра отца живет в деревне. Она работает
дояркой на ферме. А мама работает учительницей в школе. Она ведет уроки татарской литературы в
старших классах и уроки татарского языка в средних классах. Она очень любит свою работу. Мама
сильно устает. А брат моей мамы дядя Рауф открыл свое дело. У него есть маленький магазин. Он
работает там день и ночь. Дядя Рауф часто ездит в другие города. А сам я собираюсь стать учителем и
преподавать в школе историю.
Чтобы стать мастером своей профессии, надо очень много работать.

УНАЛТЫНЧЫ ДƏРЕС

Маратның чəче нинди? Маратның чəче кара. Аның күзлəре нинди? Алар зəңгəрсу. Аның сəламəтлеге
ничек? Бик əйбəт түгел шул. Аның кичə теше авыртты. Ул табиб янына бардымы соң? Юк, ул
шифаханəгə бармады əле.
Хəбирнең күзлəре нинди? Алар соры. Ул яхшы күрəме? Юк шул. Шуңа күрə ул күзлек киеп йөри.

***
– Исəнмесез.
– Исəнмесез.
– Минем исемем – Рифат.
– Таныш булыйк, минем исемем – Мəсүт.
– Сез кайдан килдегез?
– Мин Төркиядəн килдем. Ə Төкиядə мин Измир шəһəрендə яшим.
– Сезгə Татарстанда ошыймы?
– Миңа монда бик ошый. Лəкин Татарстанда Төркиягə караганда салкынрак. Ə гыйнвар һəм февраль
айларында бигрə салкын булды.
– Сез монда күптəнме?
– Мин үткəн елның ноябрендə килгəн идем. Мин Татарстанда инде ярты елдан артык яшим.
– Сез татарча бик яхшы сөйлəшəсез.
– Рəхмəт. Татар теле төрек теленə охшаган. Шуңа күрə төреклəргə татар телен өйрəнергə авыр түгел.

***
– Сез кайда яшисез?
– Мин Чаллыда яшим.
– Сезнең гаилəгез зурмы?
– Юк, мин үзем генə ялгыз торам. Мин əлегə өйлəнмəгəн.
– Сез хəзер ничə яшьтə инде?
– Миңа əле егерме биш кенə тула.
– Кайсы кеше яшьрəк чакта да өйлəнə бит… Ə сезнең һөнəрегез нинди?
– Мин программчы. Мин бер зур халыкара фирмада эшлим. Һəрвакыт командировкаларда булам.
– Чит иллəргə йөрисезме соң?
– Əйе, аеруча еш Төркиядə булам.
– Сез төррекчə яхшы белəсезме?
– Əйе, мин төрекчə дə, инглизчə да сөйлəшəм.

***
– Алло, исəнмесез.
– Исəнмесез.
– Синме бу, Марат?
– Əйе, мин. Ялгышмасам, бу Рəдиф түгелме?
– Ялгыщмыйсың, бу мин.
– Син кайдан шалтыратасың?
– Əлмəттəн.
– Син анда нишлəп йөрисең соң? Мин синең Əлмəткə киткəнеңне белмəдем дə.
– Монда эшлəр белəн килгəн идем.
– Эшлəрең ничек булды соң? Уңышлымы?
– Əйбəт, мин инде иртəгə Казанга кайтырга уйлыйм.
– Автобус белəн кайтасыңмы?
– Əйе, автобуска билет алдым инде.
– Автобусың Казанга ничəдə килə?
– Сəгать икелəр тирəсендə Казанда булырмын дип уйлыйм.
– Мин сине каршы алырмын. Син Тукай мəйданы янында төшəсеңме?
– Əйе… Казанда һава торышы ничек?
– Казанда җылы, кар ява.
– Ə монда кар яумый, салкын җил.
– Ярар, иртəгə очрашырбыз.
– Ярый, сау бул, иртəгəгə кадəр.

***
– Сез хəзер кайда эшлисез?
– Мин эшлəмим əле, институтта укыйм.
– Ул əле бетмəдемени?
– Юк, мин дүртенче курста гына укыйм. Тагын ел ярым укыйсы бар.
– Өйлəнгəнсең дип ишеттем.
– Əйе, өйлəнгəнгə бер ел була инде.
– Балаларыгыз бармы соң?
– Юк, əлегə балаларыбыз юк. Алдан укып бетерəсе бар.
– Безгə хатыныгыз белəн бергə кунакка килегез. Минем иптəшем белəн дə танышырсыз.
– Хəзер сессия вакыты шул. Белмим, вакыт булырмы?
– Килегез, бүген үк. Əйтик, кичке сəгать җидедə.
– Ярар, килергə тырышырбыз.
– Без көтəбез.
– Ярар, килербез.

Һарвакыт шулай була шул. Мин ашыгам-ашыгам, ə ул тагын килмəде. Мин соңга калмаска тырышам
һəм аннары яңгыр астында ярты сəгать чамасы торлым, ə ул килмəде. Мин яңгыр астында, биш минут
саен сəгатькə карый-карый, басып тордым. Кешелəр каядыр баралар да баралар, минем яннан үтеп
китəлəр, аларның миндə эшлəре юк. Ə син шулай да килмəдең. Мин нəрсə уйларга да белмəдем. Бəлки,
һава торышы начардыр, бəлки, яңгыр куркыткандыр. Белмим. Уйлыйм-уйлыйм да, бəлки ул мине
яратмый инде дип уйлап куям.

КҮНЕГҮЛƏР

1. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Меня зовут Игорь Семенов. Я живу в Казани. Раньше я жил в Нижнекамске. В Казань я приехал в
мае прошлого года. Сейчас учусь на втором курсе исторического факультета Казанского
государственного педагогического университета. Мне очень привлекает история Татарстана. Это очень
богатая история, в ней много неизученного. Поэтому я изучаю татарский язык.
2) Рустам – торговец. Он живет в Турции. Ему сорок пять лет, и у него большая семья. Его жена не
работает, ведь у них семеро детей. Рустам часто приезжает в Татарстан по делам своей фирмы. Он
прекрасно говорит по-татарски и по-английски.
3) Ляйля Хасанова – продавщица. Она работает в магазине. Ее муж работает в больнице. Он врая. У
них двое детей: мальчик и девочка. Мальчик учится в третьем классе, а их дочь еще ходит в детский
сад. Их дочь зовут Альфия.
4) Алсу Гарипова работает учительницей в школе. Она ведет уроки татарской литературы в старших
классах. Алсу очень любит литературу, и все свободное время читает художественные книги и
журналы. Учить детей – это очень интересная и тяжелая работа. Алсу каждый день приходит домой
уставшей.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сезнең исемегез ничек?
2) Сез хəзер ничə яшьтə?
3) Сезнең туган көнегез кайчан?
4) Сез кайда эшлисез яки укыйсыз?
5) Сез кайда яшисез?
6) Сезнең һөнəрегез нинди?
7) Сезнең гаилəгездə ничə кеше бар?
8) Əти-əниегезнең исемнəре ничек?
9) Алар кайда эшлилəр?
10) Сез гаилəгездə нинди телдə сөйлəшəсез?
11) Сез иртə белəн ничəдə ашыйсыз? Бергə ашыйсызмы?
12) Сез кичке ашны сəгать ничəдə ашыйсыз?
13) Əти-əниегез эштəн ничəдə кайталар?
14) Сезнең абыегыз, апагыз, энегез яки сеңлегез бармы?
15) Ул (алар) кайда эшлилəр яки укыйлар?
16) Сезнең иң якын дусларыгыз кемнəр?
17) Сезнең бабаегыз яки əбиегез бармы? Алар хəзер нишлилəр?
18) Сезнең якын туганнарыгызның һөнəрлəре нинди?
19) Сез килəчəктə кем булырга уйлыйсыз?
20) Туганнарыгызның сəламəтлеге ничек?

3. Өстəге сораулар буенча һəм танышу темасына таянып, үзегез турында 30 җөмлəле инша языгыз:

4. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Мин Төркиядəн Измир шəһəреннəн килдем.
2) Мин үткəн елның маенда килгəн идем.
3) Юк, мин əле өйлəнмəгəн, ялгыз яшим.
4) Мин программчы, компьютерда эшлим.
5) Мин Ирек мəйданы янында төшəм.
6) Казанда көн əйбəт: җылы һəм кар ява.
7) Зөлфиягə быел уналты яшь тулды.
8) Юк, мин хəзер эшлəмим, мин институтта укыйм.
9) Минем вакытым юк шул.
10) Минем өйлəнгəнгə бер ел була инде.

5. җөмлəлəрне дүрт заман формасында куегыз:

1) Мин кызымны көтəм.
2) Зөлфия китап укый.
3) Марат иртəн кофе эчə.
4) Рəүф абый иртə белəн чəй эчə.
5) Кич белəн яңгыр ява.
6) Иртəн боз ява.
7) Ул көндезге ашны ашамый.
8) Ул Казанга бармый.
9) Сез Чаллыга китəсезме?
10) Томанлы иртə.

УНҖИДЕНЧЕ ДƏРЕС

Кабатлау

КҮНЕГҮЛƏР
1. Тəрҗемə итегез:
1) Əлбəттə, без иртəгə Казанга китəчəкбез. Безнең автобус беренче яртыда булачак.
2) Бəлки иртəгə кар явар. Бүген төньяктан бик салкын җил булды.
3) Кичə салкын һəм болытлы көн иде. Ə бүген иртəдəн күктə кояш балкый.
4) Быел ноябрьдə миңа егерме өч яшь тулачак. Килəсе елда, бəлки, мин инситутны тəмамлармын.
5) Килəсе елда без, бəлки, мəктəптə практикага барырбыз. Анда без үзебезнең беренче дəреслəрне
укытырбыз.
6) Кич белəн син китап укырга яратасыңмы? Син фантастик романнар укырга яратасыңмы? Ə кайсы
жанр сиңа күбрəк ошый: хикəяме əллə романмы?
7) Табиб хастаханəдə эшли. Ул кешелəрне дəвалый. Сез соңгы тапкыр кайчан хастаханəга бардыгыз?
8) Безнең бакчада бик күп җилəк-җимещ агачлары үсə. Сезгə нəрсə күбрə ошый: алмамы, чияме əллə
кура җилəгеме?
9) Безнең урманнарда күп төрле агачлар үсə. Урманда кышын дə, җаен дə бик матур була. Буш вакытта
мин гел урманга китəм.
10) Үткəн атнада алар зур концертка барганнар. Концерт бик озак барган. Алтыда башланган концерт
сəгать унда гына беткəн. Алар икенче тапкыр кечкенəрəк концертка барырлар дип уйлыйм.
11) Үткəн айда без футболга бардык. Туксан минут кычкыра-кычкыра утырдык, ə футболчылар бер туп
та кертмəделəр.
12) Тегүче киемнəр тегə, ə төзүче биналар һəм йортлар төзи. Ə дизайнер белəн архитектор нишлилəр?
Алар тегүчегə нинди кем тегəргə, ə төзүчегə нинди бина төзəргə икəнен күрсəтəлəр.
13) Минем əниемə илле яшь тулды. Өйдə зур бəйрəм булды. Əнигə нинди генə бүлəклəр бирмəделəр!
Мəсəлəн, мин зур кəрзин чəчəк бүлə иттем.
14) Алмазның апасына утыз бер яшь тулачак. Аның апасы кияүдə инде, аның ике баласы бар.
Кечкенəсенə əле ике яшт тə тулмаган. Шуңа күрə аның апасы өйдə бала белəн утыра.
15) Егет кешегə җитмеш төрле һөнəр дə аз. Лəкин бер һөнəрдə генə булса да, егет кеше беренче
булырга тиеш.
16) Һөнəрсез кеше – кулсыз кеше. Монысы бик дөрес. Шуңа күрə һəр кешегə вакытында укырга,
вакытында һөнəргə өйрəнергə кирəк.
17) Синең абыең тел белгече булып эшли. Аның өч китабы чыкты инде. Хəзер ул институтта
студентларны укыта.
18) Гепард җир өстендə иң тиз хайван дип санала. Ул бер сəгатькə йөз километр чаба ала дилəр. Лəкин
андый тизлектə ул кыска арада гына чаба ала.
19) Анаконда җир шарында иң зур елан дип санала. Анаконда Амазонка елгасы буйларында яши.
Дөньяда иң зур елгада иң зур елан яшəргə тиеш инде.
20) Кытайда миллиард 300 миллион чамасы кеше яши. Шулай итеп, дөньяда яши торган кешелəрнең
һəр алтысының берсе кытайлы булып чыга.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) җир шарында иң биек тау нинди?
2) Беренче Бөтендөнья сугышы кайчан башланган?
3) Сез нинди кыш айларын белəсез?
4) җəй көне һава торышы нинди була?
5) Үткəн җəй яңгырлы булдымы?
6) Кайсы хайванны «җəнлеклəр патшасы» дип атыйлар?
7) җир шарында иң озын елга нинди? Ул кайда урнашкан?
8) Кайсы елга озынрак: Эльбамы, əллə Иделме?
9) Европаның иң биек тавы нинди?
10) Синең əтиең ничə яшьтə?
11) Бөек рус шагыйре А.С. Пушкин ничə яшьтə үлгəн?
12) Ə Габдулла Тукай ничəнче елны үлгəн?
13) Казанда нинди бөек галимнəр яшəгəн?
14) Сез нинди татар язучыларын һəм шагыйрьлəрен белəсез?
15) Марат иртə белəн нəрсə эчə?
16) Төзүче нəрсəлəр төзи?
17) Төркиянең башкаласы нинди шəһəр?
18) Сез нинди рус язучыларын белəсез һəм яратып укыйсыз?
19) Сезгə нинди чит ил язучылары ошый?
20) Алар нинди теллəрдə язганнар?
21) Сез нинди рəссамнəрне белəсез?
22) Алар кайсы иллəрдə яшəгəннəр?
23) Яшелчə бакчасында нинди яшелчəлəр үсə?
24) җилəк-җимеш бакчасында нəрсəлəр үсə?
25) Татарстан урманнарында нинди агачлар үсə?
26) Ə нинди кыргый хайваннар очрый?
27) Сез нинди очмый торган кошларны белəсез?
28) Кич белəн сез нəрсə эшлəргə яратасыз?
29) Сезгə нинди һөнəрлəр ошый?
30) Сез хəзер кем булып эшлисез яки кайда укыйсыз?

3. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Они вчера приехали из Казани. Они были там две с лишним недели.
2) Мы на прошлой неделе вернулись из Москвы. Мы были там на международной конференции.
3) Вероятно, завтра будет дождь. Сегодня дует холодный северный ветер.
4) Может быть, на следующей неделе мы пойдем на концерт Салавата.
5) Я обязательно приду к тебе сегодня вечером. Жди меня в семь часов.
6) Моему отцу в этом году исполнится 50 лет. Я подарю ему спиннинг. Он так любит ловить рыбу.
7) Моему брату в этом году исполнилось 26 лет. Он старше меня на два года. Но я выше его на 6
сантиметров.
8) Ты когда поедешь в Казань? Я тоже еду в Казань на следующей неделе. Может, поедем вместе.
9) В наших лесах растет много различных деревьев. Я люблю ходить в лес. Там красиво и зимой, и
летом.
10) Я уже знаю около тысячи татарских слов. К концу этой книги буду знать около двух тысяч слов, и,
может быть, уже начну хорошо говорить по-татарски.
УНСИГЕЗЕНЧЕ ДƏРЕС

Əле институтта дəреслəр башланмады. Лекциягə керергə дип сыйныф алдында студентлар басып тора.
Алар сөйлəшəлəр. Ə без алар белəн танышыйк.
Танышыгыз. Озын буйлы, кыска кара чəчле егетнең исеме – Искəндəр. Ул институтка авылдан килгəн.
Аның авылы шəһəрдəң ерак түгел. Ул əти-əнисе янына еш кайта. Искəндəр спорт белəн шөгыльлəнə,
һəр көнне иртə белəн ул физик күнегүлəр ясый. Кичен ул еш кына спортбүлмəсенə йөри. Кичке сəгать
унберлəрдə Искəндəр йокларга ята. Аның үзенең көндəлек тəртибе бар, һəм ул аны тырышып үти.
Искəндəр күп сөйлəшми, лəкин күп эшли һəм бик тырышып укый. Аны китапханəдə еш күреп була.
Искəндəр янында Хəбир басып тора. Хəбир Чаллыдан килгəн, Казанда ул туганнары янында тора.
Хəбир Искəндəрдəн тəбəнəгрəк, лəкин аннан тазарак. Ул һəрвакыт күзлек киеп йөри. Хəбир музыка
белəн шөгыльлəнə, гитарада да, пианинода да, гармунда да уйный белə. Тагын ул чит теллəр өйрəнергə
ярата. Хəбир Искəндəр кебек спорт белəн шөгыльлəнми. Спорт уеннарыннан ул шахмат ярата. Хəбир
иптəшлəре арасында белемле кеше дип санала.
Искəндəр белəн Хəбир янында ике кыз басып тора. Берсенең исеме – Рəмзия, икенчесенең – Əлфия.
Рəмзия укырга авылдан килгəн. Ул Əлфиядəн азрак сөйлəшə, һəм уку аңа авыррак бирелə. Əлфия –
шəһəр кызы, ул Рəмзиядəн телгə баерак. Ул бик матур киенергə ярата, концертларга һəм башка
тамашаларга еш йөри. Əлфия китапханəдə, Рəмзия кебек, озак утырырга яратмый.
Ə менə дəрескə керергə вакыт җиткəч, Марат та килде. Марат Искəндəр кебек озын буйлы түгел, Хəбир
кебек таза да түгел. Ул музыка белəн дə, спорт белəн дə шөгыльлəнми. Аны китапханəдə дə еш күреп
булмый. Марат күп укырга яратмый, ул телевизор карарга ярата, Ул тагын күп һəм тəмле ашарга, күп
йокларга ярата. Марат күп мəзəклəр һəм анекдотлар белə. Ул институт янында яши: автобуста өч
түкталыш кына барасы. Аның олы абыйсы бар, Айдар инде дүртенче курста укый, ə Марат əле –
беренчедə генə.

Хəл фигыль
Сəгать иртəнге алты. Айдар белəн Марат əле йоклыйлар. Айдар – Маратның əбыйсы. Марат Айдарның
энесе була. Алар бүген икесе дə институтка баралар. Аларның əтилəре йокыдан торды инде. Ул
җиденче яртыда өйдəн чыгып китте.
Айдар белəн Марат җиденче яртыда йокыдан торалар. Аларны əнилəре уята. Айдар тизрəк уяна,
Мараттан алданрак тора. Ул юынырга китə. Марат күзлəрен сөрткəнче, Айдар инде юынып чыга.
Марат бөтен нəрсəне абыйсыннан соң эшли. Марат юынып чыкканчы, Айдар киенеп ашарга утыра
инде.

Мисаллар: Мин килгəнче, ул йокыдан торган иде. (До того, как я пришел, он уже встал). Мин
чыкканчы китмə. (Пока я не выйду, не уходи).

Аннары Марат белəн Айдар иртəнге аш ашыйлар. Ботка ашагач, алар кофе яки чəй эчəлəр. Айдар чəй
эчəргə ярата, ə Марат һəрвакыт иртə белəн кофе эчə. Иртəнге ашны бетергəч, алар институтка китəлəр.
Урамга чыккач, Айдар белəн Марат тиз-тиз автобус тукталышына баралар.
Мисаллар: Ашагач, Марат йокларга ята. (Марат после еды (после того, как поест), ложится спать).
Ашамагач, йокы килми. (Если не поешь, то спать не хочется). Концертка баргач, йокламагыз. (Когда
пойдете на концерт, не спите). Киноны күрмəгəч, аның турында сөйлəмилəр. (Не посмотрев фильм, о
нем не говорят).

Һəр көнне Айдар белəн Марат институтка баргач, лекциялəрдə утыралар. Лекциялəр беткəч, алар
өйлəренə көндезге ашка кайтып китəлəр. Кайтып җиткəч, Айдар ашарга əзерли, а Марат ятып тора.
Марат бит əле беренче генə курста, ул институтта бик ара.
Мисаллар: Ул миңа карап тора. (Он стоит, глядя на меня). Киноны карамыйча, аның турында
сөйлəмилəр. (Не посмотрев фильм, о нем не говорят). Айдар юынып чыга. (Айдар, помывшись,
выходит). Кайвакыт Марат, кулларын юмыйча, ашарга утыра. (Иногда Марат садится есть, не помыв
рук). Егетлəр киенеп ашарга утыралар. (Ребята, одевшись, садятся есть).

Айдар белəн Марат көндезге ашка сəгать ничəдə кайталар? Алар көндезге ашка беренче яртыда
кайталар. Көңдезге ашны ашагач, алар нишлилəр? Айдар өй эшлəрен эшли, ə Марат дусты янына,
кинога яки концертка китə. Айдар, өй эшлəрен бетергəч, китапхəнəгə китə. Кайбер көннəрне Марат,
дусты янына киткəнче, алдан кибеткə барып кайта. Ə Айдар ул көннəрне Маратның кибеттəн
кайтканын көтеп утыра.
Кич белəн алар нишлилəр? Кинодан, концерттан яки кунактан кайткач, Марат телевизор карарга яки
семинарга əзерлəнергə утыра. Ə китап укый. Кайбер көннəрне Айдар Марат белəн концертка бара.
Концертка барганчы, Айдар əнисенə өйдəге эшлəрне эшлəргə булыша.

Искəндəрнең көндəлек эшлəре

Искəндəр иртə белəн сəгать алтыда йокыдан тора. Йокыдан торгач, ул физик күнегүлəр ясый. Аннары
салкын су белəн юына. Ашаганчы, Искəндəр алдан караватын һəм бүлмəсен тəртипкə китерə. Ашарга
ул үзе пешерə. Искəндəр бит тулай торакта яши. Аның янында əти-əнисе юк. Ашарга пешергəч,
Искəндəр киенə, аннары ашарга утыра.
Сигезенче унбиш минутта Искəндəр институтка китə. Тулай торактан чыккач, ул автобус тукталышына
бара. Гадəттə Искəндəр сигез туларга ун минутта институтта була.
Дəреслəр беткəч, Искəңдəр ашханəгə китə. Көндезге ашны ул студентлар ашханəсендə ашый. Ашагач,
Искəндəр китапханəгə бара. Ул монда семинарларга əзерлəнə, ə аннары əдəбият курсы буенча китаплар
укый. Ул филология факультетында укый, аның күп əсəрлəр укыйсы бар.
Искəндəр тулай торакка кичке сəгать алтыда гына кайта. Ул яңадан үзенə ашарга пешерə, тиз генə
ашый да спорт бүлмəсенə китə.
Аннан Искəндəр сəгать тугызда гына арып кайта. Ике сəгатьтəн соң ул йокларга ята, һəм, яткач, шунда
ук йокыга китə.
Ял көннəрендə Искəндəр, гадəттə, авылына кайтып килə. Аның авылы шəһəрдəн ерак түгел: егерме
километр чамасы.

КҮНЕГҮЛƏР

1. Нокталар урынына сүзлəр куеп языгыз:

1) Йокыдан …, ул физик күнегүлəр ясый.
2) Аннары ул салкын … белəн юына.
3) Искəндəр бит тулай … яши.
4) Тулай торактан чыккач, ул автобус … китə.
5) Дəреслəр …, Искəндəр ашханəга керə.
6) Ул филология факультетында укый, аның бик күп … укыйсы бар.
7) Ул тиз генə ашый да спорт бүлмəсенə ….
8) Аның авылы … түгел: егерме километр гына.
9) Аларның əтилəре … торды инде.
10) Ул җиденче … өйдəн … китə.

2. Тəрҗемə итегез:
1) Алар музейдан чыккач, театрга киттелəр.
2) Иртə белəн ашагач, без киенəбез дə, урамга чыгып, автобус тукталышына китəбез.
3) Кунакка барганчы, Марат кибеткə барып кайтты.
4) Марат кибеттəн кайтканчы, Айдар өй эшлəрен эшли: савыт-саба юа, идəн себерə.
5) Иртə белəн мин сəгать алтыда торам, ə торгач, гантельлəр алып, бер-ике күнегү эшлəп алам.
6) Сигезенче яртыда мин иртəнге ашны ашыйм; ботка ашагач, мин кофе эчəргə яратам.
7) Син, институттан кайткач, кая барасың?
8) Дуслары янына барып кайткач, Марат телевизор карага утыра. Ə ул кайтканчы, Айдар бөтен
эшлəрне эшлəп бетерə инде.
9) Кич буе, көлə-көлə, телевизор карый.
10) Айдар, йокыга киткəнче, китап укып ята. Ул төнге бердə генə йокыга китə.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Укытучы сыйныфка кергəч, студентлар нишлилəр?
2) Институтта соңгы лекция беткəч, Айдавр белəн Марат нишлилəр?
3) Институтка киткəнче, Айдар белəн Марат нишлилəр?
4) Марат дуслары янына барганчы, кая барып кайта?
5) Дəреслəр башланганчы, Марат дəреслəрен кабатлыймы?
6) Дəрес вакытында Маратның йокысы килə, ə дəреслəр беткəч, аның нишлисе килə?
7) Кичке сəгать җиде тулгач, Айдар нишли?
8) Төнге сəгать бер тулганчы, Айдар нишли?
9) җəй җиткəч, сез пальто киеп йөрисезме?
10) Шимбə җиткəч, сез авылга кайтасызмы? Нигə?
5. Күнегүне күрсəтелгəн үрнəк буенча эшлəгез һəм тəрҗемə итегез:
Үрнəк: язарга – язганчы (до того, как написать; вместо того, как написать), язгач (после того, как
написал), язып (написав).
1) көлəргə; 6) уянырга;
2) җитəргə; 7) уятырга;
3) көтəргə; 8) себерергə;
4) йокларга; 9) барырга;
5) юынырга; 10) ябарга.

6. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Когда приходит Хабир, они вмсете уходят в кино или на концерт.
2) Айдар, встав (со сна), идет умываться.
3) Утром, поев каши, Марат любит медленно пить кофе.
4) Пока Марат протирает глаза, Айдар уже выходит, умывшись.
5) После того, как завтрак заканчивается, Айдар с Маратом уходят в институт.
6) Выйдя на улицу, они быстро идут на автобусную остановку.
7) Поев, мы одеваемся.
8) Айдар просыпается быстрее, он раньше Марата встает и идет умываться.
9) Прежде, чем лечь спать, Айдар долго читает книгу.
10) Когда учитель входит в класс, все студенты встают, и начинается урок.
УНТУГЫЗЫНЧЫ ДƏРЕС

Искəндəр иртəнге сəгать алтыда йокыдан тора. Йокыдан торгач, ул гантельлəр алып, физкультура
күнегүлəрен ясый башлый. Искəндəр спорт белəн шөгыльлəнə. Ул йөзəргə, чаңгыда шуарга, футбол
уйнарга ярата.
Сез нинди спорт төлəрен белəсез һəм яратасыз? Мин чабу, биеклеккə һəм ераклыкка сикерү һəм башка
спорт төрлəрен белəм. Болар бөтенесе җиңел атлетикага керəлəр. Спорт уеннарыннан мин футбол,
баскетбол, хоккей, волейболны яратам. Тагын телевизордан бокс, көрəш карарга яратам.
Марат спорт белəн шөгыльлəнми. Ул күбрəк йокларга һəм тəмле ашарга ярата. Ул анкетасында да
шулай язган: «Минем хобби – йоклау һəм ашау». Аның дусты Хəбир шахмат уйнарга ярата. Һəр атна
ул шахмат клубына йөри. Анда ул район һəм шəһəр беренчелегендə катнаша. Ə Искəндəргə бигрəк тə
чпңгыда йөгерү һəм җəй көне йөзү күбрəк ошый.
Əле генə институтта беренче лекция бетте, ə икенчесе əле башланмаган. Хəзер институтта тəнəфес.
Марат нəрсəдер сөйли. Башкалар аны тыңлыйлар. Əйдəгез, без дə тыңлыйк.
Марат: Спорт белəн шөгыльлəнү файдалы дилəр. Минемчə, спорт – начар əйбер түгел инде ул. Лəкин
син бокс белəн күп шөгыльлəнəсең икəн, башың авырта башлый. Шахматтан да баш авырта. Анда бит
күп уйларга кирəк. Чаңгыда күп йөгерсəң, салкын тиюе ихтимал. Футбол уйнау аякларны авырттыра.
Нинди генə спорт төрен алма, бөтенесеннəн дə зыян күрергə мөмкин.
Искəндəр: Белмим, мин кыш көне гел чаңгыда йөрим, лəкин миңа салкын тими. Ə менə Марат
авырулар белəн дус. Минемчə, аның сəбəбе спорт белəн шөгыльлəнмəүдə.
Марат: Бу бер əкияттəге кебек. Булган, ди, бер кешенең өч улы. Беренчесе акыллы булган, ди, икенчесе
дə акыллы, ə өченчесе гел чаңгыда йөргəн, ди…
Искəндəр: Мин һəрвакыт спорт белəн шөгыльлəнəм, чаңгыда да еш йөрим. Лəкин спорт минем укуыма
комачауламый. Мин һəр иртə физик күнегүлəр ясыйм, аннары салкын су белəн коенам. Сиңа да шулай
эшлəргə киңəш бирəм. Беркайчан да авырмассың. Тагын мин еш кына кич белəн спортзалга йөрим.
Минемчə, спортукуга булыша гына.
Хəбир: Ə мин шахмат уйныйм. Атна саен мин клубта уйнап утырам, лəкин минем башым авыртканы
юк.
Искəндəр: Шахмат – спорт түгел инде ул. Шахмат уйнау – бер урында гына утыру бит. Ə чын спорт –
йөзү, чабу, сикерү…
Марат: Ə мин белəм: нигə Искəндəргə шахмат уены ошамый?
Рəмзия: Нигə?
Марат: Чөнки шахматта уйнарга гына түгел, уйларга да кирəк.
Хəбир: Мин дə белəм: нигə Маратка спорт ошамый?
Əлфия: Мин дə белəм. Чөнки ул йокы белəн ашауны ярата. Шуңа күрə аның спортка вакыты калмый.
Искəндəр: Марат, җəй җиткəч, син авылга кайтасыңмы?
Марат: Əйе, сессиядəн соң мин əбием янына кайтам.
Искəндəр: Син авылда да гел ашап һəм йоклап ятасыңмы?
Марат: Юк, мин авылда көндез генə йоклыйм. Ə кичлəрен авылдагы дусларым белəн күрше авылларга
барып, анда биеп, җырлап, бик арып кайтам.
Хəбир: Ə əбиеңə булышмыйсыңмыни?
Марат: Борчылма, Хəбир, минем бит Айдар абыем бар. Ул эштəн курыкмый. Ул Искəндəр кебек
эшлəргə дə, спорт белəн шөгыльлəнергə дə ярата.
Рəмзия: Авылда андый ялкау булырга ярамый инде, Марат.
Марат: Ялкау дигəч, бер мəзəк искə төште. Авылда бер ялкау утын яра икəн. Урындыкка утырган да
утын ярып утыра, ди. «Син нигə утынны утырып ярасың?» – дип сораганнар ялкаудан. «Əй, алдан ятып
ярган идем, бигрəк уңайсыз икəн!» – дип җавап биргəн ул.
Əлфия: Ə син, Хəбир, шахматтан башка тагын нинди спорт уеннары яратасың?
Хəбир: Мин футбол яратам. Дөнья беренчелеге булганда, мин телевизордан бер уенны да
калдырмадым.

Сез нинди бөек спортчыларны белəсез? Əйтик, йөзү буенча. Йөзү буенча мин Вейсмюллер дигəн
йөзүчене белəм. Ул кинода Тарзанны да уйнаган. Ə йөгерү буенча мин фин спортчысы Пааво Нурми
турында укыдым. Аңа яшəгəн чагында ук һəйкəл куйганнар. Шулай ук ераклыкка сикерүче Роберт
Бимонны белəм. Ул 1968 нче елда 8 метр 90 сантиметрга сикергəн. Аны ХХ гасырның җиңел
атлетикада иң бөек спортчысы дип атаганнар.
Футболда соңгы бөтендөнья чемпионатында кем беренчелекне алды? Бразилиялелəр чемпионатта
җиңделəр, ə безнең футболчылар Япония командасына җиңелделəр.
Беренче Олимпиада Афины шəһəрендə 1896 нчы елда үткəн. 2004 нче елда Олимпия уеннары яңадан
Афины шəһəендə узды. Олимпия уеннары дүрт елга бер була. Беренче һəм Икенче Бөтендөнья
сугышлары вакытында өч Олимпиада булмаган: 1916, 1940 һəм 1944 нче елларда. Советлар Союзы
спортчылары беренче тапкыр Олимпия уеннарында 1952 нче елда катнашканнар. Ул Олимпиада
Финляндия башкаласында – Хельсинки шəһəрендə үткəн. Ə 1980 нче елда Олимпиада Мəскəүдə булды.
Соңгы кышкы Олимпиада Америкада узды.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр куеп языгыз:
1) Искəндəр йөзү һəм … йөгерү белəн шөгыльлəнə.
2) Мин йөгерү, биеклеккə һəм … сикерү һəм башка спорт … белəм.
3) Марат гел нəрсəдер сөйли, ə башкалар аны ….
4) Чаңгыда күп чабасың да салкын … ….
5) Ə менə Марат авырулар белəн …, … ул спорт белəн шөгыльлəнми.
6) Шахмат уйнау – бер … утыру гына бит.
7) … спорт – йөзү, чабу, сикерү ул.
8) Шахматта уйнарга гына түгел, … да кирəк.
9) Ул йокы белəн … ярата. Шуңа … аның спортка вакыты ….
10) Марат, җəй …, син авылга кайтасыңмы?
11) …, Хəбир, минем бит Айдар … бар.
12) Авылда … булырга ярамый.
13) Ялкау дигəч, бер мəзəк … төште.
14) Дөнья беренчелеге булганда, мин телевизордан бер … да ….
15) Йөзү … мин Вейсмюллер дигəн … белəм.
16) Ə ераклыкка … Роберт Бимонны … бармы?
17) Беренче Олимпиада Афины … 1896 нчы елда үткəн.
18) Советлар Союзы спортчылары беренче … Олимпадада 1952 нче елда ….
19) 1980 нче елда Олимпиада Мəскəүдə ….
20) Соңгы кышкы Олимпиада … үтте.

2. Телдəн тəрҗемə итегез:

1) Күп йоклагач, сопрт белəн шөгыльлəнеп булмый. Искəндəр иртəнге физик күнегүлəр ясар өчен,
сəгать алтыда ук тора.
2) Спортчы булыр өчен, бик күп тырышып эшлəргə кирəк. Спортчылар һəр көнне биш-алты сəгать
күнекмəлəрдə үткəрəлəр.
3) Мин спортны яратам: телевизордан футбол буенча бер уенны да калдырмыйм. Тагын мин хоккей
чемпионатларын да яратам, лəкин Россия хоккейчылары соңгы елларда дөнья чемпионнары була
алмыйлар. Бəлки, быел Казан «Ак Барс»ы Россия чемпионы булыр.
4) Искəндəр җəй көне йөзү белəн, ə кышын чаңгыда йөгерү белəн шөгыльлəнə. Чаңгы буенча ул
институт беренчелегендə эстафетада катнашты.
5) Иртəгə Казанда «Ак Барс» белəн «Динамо» уйнаячак. Бəлки, «Ак Барс» бу юлы җиңəр.
6) Карпов Камскийны дөнья беренчелегендə җиңде. Галлəмова шулай ук дөнья чемпионыф була
алмады.
7) Олимпиада дүрт елга бер була. Кышкы Олимпиада 1998 һəм 2002 елларда үтте, ə җəйге Олимпиада
2000 нче, һəм быел – 2004 елда – булды. Футболд буенча дөнья беренчелеге уеннары дүрт елга бер
була. Россия командасының əлегə футбол буенча дөнья чемпионы булганы юк.
8) Рəмзия белəн Əлфия Рəмзиянең авылына кайткач, əби-бабаларына булыштылар: алар өйдə күп
эшлəделəр, басуга да чыктылар.
9) Безнең якташыбыз Ольга Данилова Наганода (1998 ел) ике алтын медаль һəм Америкада (2002 ел)
бер алтын медаль яулап алды. Үзе Əлмəттəн, лəкин хəзер ул Владимир өлкəсендə яши.
10) 1952 нче елда Советлар Союзы спортчылары беренче тапкыр Олимпия уеннарында катнаштылар.
1980 нче елда Олимпиада Мəскəүдə узды.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Беренче Олимпиада уеннары ничəнче елда булган?
2) Йөзү буенча сез нинди спортчыларны белəсез?
3) Чаңгыда йөгерү буенча бөек спортчылардан кемнəрне белəсез?
4) Сезгə нинди футболчылар ошый?
5) Сез кайсы хоккей командасын яратасыз?
6) Кайсы шахматчыларны белəсез?
7) Сез үзегез нинди спорт белəн шөгыльлəнəсез?
8) Сез ничəнче елда тугансыз?
9) Советлар Союзы спортчылары беренче тапкыр ничəнче елда Олимпия уеннарында катнашканнар?
10) Спорт сезнең тормышыгызда нинди урын тота?

4. җөмлəлəр төзегез:
а)

б)
1) кая, беткəч, лекциялəр, син, барасың, институтта.
2) мин, яртыда, ашыйм, аш, иртəнге, җиденче.
3) Ашагач, спорт, күп, белəн, булмый, шөгыльлəнеп.
4) өчен, спортчы, күп, бик, эшлəргə, булыр, тырышып, кирəк.
5) əтисе, Айдарның, 1938 нче, туган, елда, һəм, Маратның.
6) Бимон, сикергəн, 8 метр, 1968 нче, 90 сантимертга, Олимпиадада, ераклыкка, елда.
7) җəй, йөзү, кышын, ə, көне. Искəндəр, шөгыльлəнə, йөгерү, чаңгыда, белəн.
8) йокыны, белəн, Марат, ярата, ашауны.
9) һəр, сəгать, алтыда, көнне, йокыдан, Искəндəр, белəн, иртə, тора.
10) Туган, əтием, 1948 нче, минем, елда.

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) В каком году ты родился?
2) Я родился в 1975-м году.
3) Каким видом спорта ты увлекаешься?
4) Каких великих спортсменов ты знаешь?
5) Первая Олимпиада состоялась в 1896-м году в Афинах.
6) Последняя летняя Олимпиада прошла также в Афинах.
7) Какие из современных футболистов тебе нравятся?
8) Для плавания нужен бассейн, а для катания на коньках лед.
9) Отец Айдара и Марата родился в 1938-м году.
10) Наша землячка Ольга Данилова завоевала две медали на Олимпиаде в Нагано.
ЕГЕРМЕНЧЕ ДƏРЕС

Рəмзия: Исəңмесез, курсташларым. Хəллəрегех ничек? Авырмыйсызмы? Гафу итегез, мин бүген
беренче лекциягə соңга калдым…
Əлфия һəм башкалар: Исəнме, Рəмзия.
Хəбир: Нигə соңга калдың соң?
Марат: Əллə син дə минем кебек күп йокларга яратасыңмы?
Рəмзия: Юк, мин иртə белəн кибеткə барган идем, шуңа күрə соңга калдым.
Искəндəр: Хатын-кыз кибеткə барса, тиз кайтмый инде.
Рəмзия: Мин бит кием кибетенə бармадым. Мин ашамлыклар кибетендə генə булдым, лəкин ул сəгать
сигездə генə ачылды. Ə кичə мин ипи белəн сөт алмаган идем.
Əлфия: Кибеткə барсаң, акчаң бетə.
Рəмзия: Ə кибеткə бармасаң, өйдə ашарга бетə.
Искəндəр: Ярый, сез əти-əнилəрегез белəн торасыз. Əин кибеткə акча булса да, сирəк кенə керəм.
Марат: Ə син иртə белəн кайда ашыйсың?
Искəндəр: Ашханəдə, əлбəттə.
Əлфия: Кием кибетенə керсəң, үзеңнең студент икəнеңне белерсең. Анда əйберлəр шундый кыйммəт,
лəкин шундый матур күлмəклəр бар.
Хəбир: Минем акчам күп булса, мин компьютер сатып алыр идем.
Марат: Нəрсəгə ул компьютер? Минем акчам күп булса, мин шунда ук машина сатып алыр идем.
Автобуста йөреп туйдым инде. Һəр көнне автобуста кеше күп, ə автобуслар сирəк йөри.
Əлфия: Ə менə минем акчам күп булса, мин шунда ук матур киемнəр генə сатып алыр идем. Тун алыр
идем, күлмəклəр, кыйммəт аяк киемнəре… Ə иртəгə мин яңа күлмəк алырга барам. Син, Рəмзия, минем
белəн барасыңмы?
Рəмзия: Ярар, барырмынЮ лəкин мин сиңа əйбəт киңəш бирə алмыйм инде. Безгə, бəлки, үзебез белəн
Хəбирне алырга кирəктер?
Əлфия: Хəбир, син безнең белəн барасыңмы?
Хəбир: Иртəгə минем буш вакытым күп. Лəкин белмим шул, хатын-кызлар күлмəген алганда, миннəн
нинди киңəшче чыгар икəн?
Икенче көнне институтта дəреслəр беткəч, Əлфия, Рəмзия һəм Хəбир кием кибетенə күлмəк сайларга
киттелəр. Хəбирнең барасы килмəгəн иде, лəкин Рəмзия матур итеп сорагач, ул барырга булды. Алар,
автобуска утырып, шəһəрнең үзəгенə киттелəр. Шəһəрнең үзəгендə кибетлəр күп: монда зур сəүдə
йортлары да, кечкенə генə кием кибетлəре дə бар. Алдан безнең танышларыбыз кечкенə кибеткə
керделəр.
Əлфия: Монда əйбəт күлмəклəр юк. Карагыз, бөтен күлмəклəр чəчəкле.
Рəмзия: Сиңа чəчəкле күлмəклəр ошамыймы əллə?
Əлфия: Миңа кичке күлмəк кирəк. Кич белəн концертка яки кунакка барганда, чəчəкле күлмəк киеп
булмый шул.
Хəбир: Нигə? Минемчə, кайбер кызларга чəчəкле күлмəк килешеп тора. Чəчəклəре бик ачык булмаса,
андый күлмəкне концертка да, кунакка да, көндез дə кияргə була дип уйлыйм.
Əлфия: Юк, миңа бер генə төсле күлмəк кирəк. Əйдəгез ашыкмыйча, башка кибетлəргə керəбез…
Хəбир: Анысы дөрес. Беркайчан да ашыгырга кирəкми…
Алар икенче кибеткə киттелəр.
Рамзия: Кара, Əлфия, монда бер генə төсле күлмəклəр күп. Менə кара төсле, менə кызылы да бар, ə
менə нинди матур коңгырт күлмəк.
Хəбир: Бу күлмəк миңа да бик ошый.
Əлфия: Монда бөтен күлмəклəр карасу. Мин аграк, ачыграк төсле күлмəклəр яратам. Əйдəгез, башка
кибеткə…
Алар өченче кибеткə керəлəр.
Хəбир: Монда ачык төсле күлмəклəр дə бар, бер генə төсле күлмəклəр дə күп.
Əлфия: Миңа бик матур, əйбəт тегелгəн күлмəк кирəк. Монда андый күлмəклəр юк. Сайларга əйбер дə
дə юк монда.
Рəмзия: Кара əле монда, Əлфия. Нинди матур күлмəк. Бəлки, киеп карарсың?
Əлфия: Юк, миңа бармый ул. Төсе дə матур түгел, тегүе дə начар. Киттек моннан!
Алар дүртенче кибеткə керəлəр.
Əлфия: Менə бу күлмəк миңа бик ошый. Кара əле, Рəмзия, ничек матур тегелгəн!
Хəбир: Син чəчəкле күлмəк яратмыйсың бит.
Əлфия: Əй, аның чəчəклəре вак кына бит.
Хəбир: Бу күлмəкнең төсе дə ачык түгел.
Əлфия: Ə миңа концертларга кияргə бик ачык төсле кичке күлмə кирəкми дə…
Хəбир: Ə синең күпме акчаң бар?
Əлфия: Өч йөз сум. Миңа əти күлмəк алырга дип бүлəк иткəн бу акчаны.
Хəбир: Синең акчаң бу күлмəкнең яртысына гына җитə бит! Аның бəясенə кара син.
Əлфия: Менə гел шулай: кирəк əйберне тапсаң, акчаң җитми…

***
Айдар: Син кибеткə китсəң, сəгать ничəдə кайтырсың?
Марат: Белмим шул. Минем сөт кибетенə дə, икмəк кибетенə дə керəсем бар. Ə ит кибетенə дə керсəм,
мин сəгать өчтə генə кайтып җитəм.
Айдар: Син миңа кечкенə батареялар алсаң, мин сиңа бик зур рəхмəт əйтер идем. Ə китап кибетенə дə
керсəң, син минем иң кадерле энем булыр идең.
Марат: Ə анда сиңа нəрсə кирəк?
Айдар: Мөхəммəт Мəһдиевнең сайланма əсəрлəре.
Марат: Син миңа күпме акча бирəсең соң?
Айдар: Ун сум.
Марат: Батарея да ал сиңа, китап та ал! җитми бит. Менə унбиш сум бирсəң иде.
Айдар: Ярар, мин сиңа унбишне бирəм. Батарея өч сум тора, ə китап алтымы, җидеме. Ə калганы
кинеке, əгəр калса…
Марат: Ничек инде: əгəр калса?
Айдар: Хəзер бит бəялəр артып тора, үзең белəсең: бүген бер бəя, иртəгə – икенче…

– Бу китап күпме тора?

– Нинди китап?
– Мөхəммəт Мəһдиевнең сайланма əсəрлəре.
– Аның артында язылган бит.
– Унбер сум ярыммы?
– Нəкъ шулай.
– Ə сезнең Мəһдиевнең башка сайланма əсəрлəре китабы юкмы соң?
– Юу, шул гына…
– Ярар, мин алам. Акчаны кассага түлəргəме?
– Əйе, кассага түлəгез. Унбер сум илле тиен.
– Рəхмəт. Ə кечкенə батареялар кайда сатылганын əйтмəссез микəн?
– Кечкенə батареялар каршыдагы кибеттə сатыла.
– Рəхмəт, сау булыгыз… Бу нəрсə булып чыга соң? Айдар абыйның акчасыннан илле тиен генə кала. Ə
нəрсə алып була илле тиенгə?!

Өч сум акча булса, сагыз сатып алып була. җиде сум акча булса, кечкенə шоколад алып була, икмəк
алып була. Өч йөз сум акча булса, чалбар яки яхшы гына ирлəр күлмəге алып була. Егерме мең сум
акчаң булса, син яхшы компьютер сатып аласың. Ə инде йөз мең сум акчаң булса, яңа машина сатып
алу турында уйлыйсың. Ə акчаң булмаса, бер əйбер дə сатып булмый. Чөнки бөтен əйбер өчен түлəргə
кирəк.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Тəрҗемə итегез:
1) Машина алыр өчен, ике йөз мең акча кирəк. Лəкин минем йөз мең сум акчам булса, мин кечкенə генə
фатир яки бүлмə сатып алыр идем.
2) Бүген икмəк алты сум ярым тора. Ə кичə алты сум егерме тиен тора иде. Ник шулай? Чөнки бəялəр
күтəрелде. Миңа кичəге икмəк күбрəк ошый. Кичəге икмəк сездə бармы?
3) Əлфия алдан күлмəккə карый, ə аннары – бəясенə. Ə Хəбир, киресенчə, алдан бəягə карый, аннан соң
– товарга.
4) Марат сəяхəт иртəргə ярата. Лəкин сəяхəткə барыр өчен, күп акча кирəк. Ə студентта акча каян
булсын?!
5) Акчаң булмаса, «нəрсə сатып алыйм икəн!» – дип уйларга кирəкми.
6) Əлфиягə нинди күлмəк кирəк? Əлфия үзе дə белми. Чөнки кызлар үзлəренə нəрсə кирəген беркайчан
да белмилəр.
7) Кешенең акчасы булса, ул бай була. Ə акчасы булмаса, андый кеше ярлы була. Ə бар шундый
кешелəр: бүген бай, ə иртəгə ярлы.
8) Ярлы кешенең акчасын начар товар бетерə.
9) Һəр илнең үз акчасы бар: Американың – доллар, Европа иллəренең – евро, Казахстанның – тəнгə,
Үзбəкстанның – сом, Кытайның – юань.
10) – Синең бер дə акчаң бетми, син аны кайдан аласың?
– Өстəл тартмасыннан.
– Ə анда акчаны кем сала?
– Хатыным сала.
– Ə хатының ул акчаны кайдан ала соң?
– Мин бирəм.
– Ə син кайдан аласың?
– Өстəл тартмасыннан.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Икмəк ничə сум тора?
2) Хəзер яңа «Жигули» машинасының бəясе нинди?
3) Əйбəт компьютер кыйммəтме?
4) Син бер айга ничə сум акча эшлисең?
5) Студентларның стипендиясе хəзер ничə сум?
6) Ашханəдə ашау кыйммəтме? Ə ресторанда?
7) Мөхəммəт Мəһдиевнең сайланма əсəрлəре ничə сум?
8) Төсле телевизор аклы-каралы телевизордан кыйммəтрəкме?
9) Синең ун мең сум акчаң булса, син нəрсə сатып алыр идең?
10) Хəзер синең күпме акчаң бар?

3. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Сколько стоит цветной телевизор?
2) Сколько рублей стоит хороший компьютер?
3) Если денег много, то можно купить много хороших вещей.
4) Если нет денег, то ничего не купишь.
5) В каждой стране есть свои деньги.
6) Сколько рублей сейчас студенческая стипендия?
7) Марат любит путешествовать.
8) Если бы у него было много денег, он поехал бы в Америку.
9) Если бы у Искандера было много денег, он купил бы много подарков родным.
10) Если бы у Альфии было много денег, то она купила бы себе шубу.

4. Сорауларга җавап бирегез:

1) Илле тиен акчага хəзер нəргə алып була?
2) Ун меңгə телевизор алып буламы?
3) Кырык меңгə нəрсəлəр алып була?
4) Нинди кеше ярлы була?
5) Нинди кеше бай дип санала?
6) Франциядə нинди акча берəмлеге? Ə Швециягə?
7) Бер доллар хəзер ничə сум?
8) Безнең акчаны кайда долларга алыштырып була?
9) Ул бер айга бер мең сум акча эшли? Ул баймы?
10) Маратка кибеттə күрме акча кайтарып бирделəр?

5. җөмлəлəр төзегез:
1) Сум, ничə, айга, эшлисең, син, акча, бер?
2) Стипендиялəре, сум, ничə, хəзер, студентларның?
3) Булса, компьютер, була, алып, ун, мең, акча, сум.
4) Икмəк, сум, җиде, бүген, тора.
5) Кирəк, акча, йөз, ике, алыр, мең, өчен, сум, машина, өчен.
6) Акча, булсын, кайдан, студентта, ə!
7) Күлмəк, нинди, кирəк, Əлфиягə?
8) Сəламəтлеге, хəзер, ничек, туганнарыгызның?
9) Акча, Америкада, йөри, нинди?
10) Кешенең, ярлы, бетерə, товар, начар, акчасын.
ЕГЕРМЕ БЕРЕНЧЕ ДƏРЕС

Рəмзия: Искəндəр, синең кышкы каникулларда кая барасың килə?

Искəндəр: Барасым килер, лəкин телəк белəн генə эш батми. Минем күп җиргə барасы килə. Лəкин мин
үземнең авылыма кайтмакчы булам.
Рəмзия: Мин дə авылга əби янына кайтмакчы булам.
Марат: Ə минем Швейцариягə барасым килə. Анда таудан чаңгы шуарга рəхəт, дилəр.
Искəндəр: Син Швейцариядə булсаң да, Франциядə яшəсəң дə, Татарстанда торсаң да – барыбер, күп
итеп ашыйсың да ятып йоклыйсың. Сиңа барыбер чаңгы шуарга вакыт җитмəс дип уйлыйм.
Рəмзия: Ə минем беркая да барасым килми. Минем тизрəк өйгə кайтасым килə. Ə минем тагын
имтиханнарны яхшырак бирəсе килə.
Əлфия: Имтиханнарны бөтенебезнең дə яхшырак бирəсе килə. Ə менə мин кышкы ял көннəрендə
Чаллыга китмəкче булам.
Искəндəр: Синең Чаллыда туганнарың бармы?
Əлфия: Əйе, алар Тынычлык проспектында яшилəр. Мин алар белəн, ə, бəлки, үзем генə Сара
Садыйкова исемендəге мəдəният сараена концертка бармакчы булам. Миңа анда бик ошый.
Хəбир: Минем дə анда бик барасым килə, мин əлегə анда бер мəртəбə дə булганым юк.

Рəмзия: Минем Мəскəүдə булганым юк.

Искəндəр: Мин Мəскəүдə берничə мəртəбə булдым, анда минем туганнарым бар. Анда əнинең
абыйлары яши.
Əлфия: Ə син кышкы каникулларда Мəскəүгə бармыйсыңмы?
Искəндəр: Юк, мин əти-əнилəрем янына авылга кайтам. Мəскəүгə барыр өчен хəзер күп акча кирəк.
Əлфия: Рəмзия, синең əллə нинди зур эшлəрең булмаса, мин сине Чаллыга кунакка чакырам. Бергə
Чаллының кибетлəрендə, мəдəният сарайларында йөрербез.
Рəмзия: Белмим шул, минем өйгə дə кайтасы килə. Əле бит имтиханнар да бирəсе бар.
Əлфия: Син бөтен ял көннəреңне авылда үткəрмəссең, ярты каникулны авылда уздырсаң, икенче
яртысында Чаллыга кил.
Рəмзия: Ə синең минем янга, авылга кунакка кайтасың килмиме? Əйдə шулай эшлик: ярты ял көннəрен
бездə үткəрəбез, ə аннан соң бергə Чаллыга барырбыз. Бергə күңеллерəк булыр.
Əлфия: Рəхмəт чакыруыңа. Бəлки, без нəкъ шулай итəрбез. Лəкин имтиханнарны биргəч, тагын бер кат
сөйлəшербез, яме?
Марат: Берсенең Швейцариягə барасы килə, икенчесенең – Мəскəүгə, өченчесенең – авылга. Ə менə
минем ашыйсы килə башлады.
Искəндəр: Синең йоклыйсы да килəдер инде?
Марат: Юк, минем ашагач кына йоклыйсы килə башлый.

Казанга килгəч
Казан – Татарстан Республикасының башкаласы. Казанда миллионнан артык кеше яши. Якын
килəчəктə монда метро булачак. Казанда университет бар, ул бик борынгы һəм дəрəҗəле югары уку
йорты. Казан университеты 1804 нче елда ачылган. Анда күп бөек шəхеслəр укыган. Алар арасында
язучылар Аксаков, Толстой, математик Лобачевский, Ульянов-Ленин һəм башкалар.
Сез Казанга килсəгез, алдан автовокзалга килерсез. Икенче троллейбуска утырып, сез Тукай мəйданына
килə аласыз. Тукай музеена керəсегез килсə, ул бөек шагыйрь исемендəге урамда уң якта калыр. Шул
ук якта Галиəсгар Кмал исемендəге Академия театрының бинасы булыр. Əгəр сез «Тукай мəйданы»
тукталышында төшсəгез, сезнең алдыгызда «Татарстан» кунакхəнəсе булыр. Ə икенче тукталыш –
«Университет». Монда еш студентлар төшə, чөнки бу тукталышта Казан университеты урнашкан. Сул
якта сез анда Бутлеровның һəйкəлен күрерсез.
Шул ук урам буйлап тагын да өскə менсəгез, Ирек Мəйданына килеп чыгарсыз. Сез музыка яратсагыз
һəм концертка керəсегез килсə, Консерваториянең концерт залына яки Муса җəлил исемендəге опера
һəм балет театрына билет ала аласыз – алар бөтенесе монда урнашкан. Ирек Мəйданы Казанның һəм
Татарстанның үзəк мəйданы дип санала.
Казанга Рəхим итегез!

Марат: Мин кичə танышымнан хат алдым. Ул ял итəргə Төркиягə киткəн иде. Менə инде ике ай ул
Төркиядə.
Əлфия: Ул нəрсəлəр яза соң? Миңа бык кызык.
Марат: Нəрсə язсын? Сəламəтлек турында сорый, һава торышлары белəн кызыксына.
Əлфия: Ə Төркиядə аңа ошыймы?
Марат: Əлбəттə. Монда яңадан кайтасы да килми, дип яза.
Рəмзия: Ничек инде туган җирен сагынмый ул?
Марат: Киресенчə, Татарстанга килгəч, мин Төркияне сагынырмын, дип яза.
Əлфия: Ул Төркиягə беренче тапкыр гына барамы?
Марат: Юк, ул Татарстанда ике ел яшəгəнче, Төркиядə торган.
Əлфия: Əллə ул төрек студентымы?
Марат: Юк, ул төрек укытучысы.
Рəмзия: Ə син нигə «ул ял итəргə киткəн иде» дип əйттең?
Марат: Чөнки ул өенə ял итəргə генə кайта, ə безгə эшлəргə килə. Безнең кебек түгел шул: без үзебездə
гел эштə, ə ял итəргə əллə кайларга китмəкче булабыз.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Тəрҗемə итегез:
Өфе – Башкортстанның башкаласы. Өфедə миллионнан артык кеше яши. Өфе – бик зур шəһəр. Анда
троллейбуслар да, трамвайлар да күп. Ə Ижевск – Удмуртиянең башкаласы. Анда миллионан кимрəк
кеше яши. Ижевскта автомобиль заводы бар, ул заводта мотоцикллар да чыгаралар. Ə Чувашиянең
башкаласы – Чабаксар шəһəре. Анда бик зур тракторлар ясыйлар.
Татарстан шəһəрлəреннəн иң зурлары – Казан, Яр Чаллы, Түбəн Кама, Əлмəт, Бөгелмə һəм башкалар.
Яр Чаллы шəһəре КамАЗ автомобиль заводы белəн танылган. Əлмəт – республикабызның нефть
башкаласы дип санала. Түбəн Кама шəһəрендə танылган «Нефтехим» берлəшмəсе бар. Анда
чыгарылган «Нижнекамскшина» тəгəрмəчлəрен бөтен Россия белə. Чистайда «Восток» исемле заводта
сəгатьлəр ясыйлар. Казанның үзендə дə заводлар күп. «Тасма», «Органик синтез» берлəшмəлəре һəм
башкалар. Татарстанның иктисады зур үсеш алган.
Казан шəһəре 2005 нче елда үзенең меңьеллыгын үткəрə.

2. җөмлəлəр төзегез:
1) ашыйсы, Мартаның, лекциядəн, килə, соң.
2) Миллионнан, Казанда, кеше яши, артык.
3) Трамвайга, Ирек, утырып, килə, 5 нче, Мəйданына, сез, аласыз.
4) Сине, кунакка, кич, бүген, белəн, мин, чакырам.
5) Швейцариягə, Маратның, килə, барасы.
6) Университетында, унике, Казан, студент, укый, мең.
7) Университетында, күп, шəхеслəр, бөек, Казан, укыганнар.
8) Рəмзиянең, кышкы, бирəсе, бар, имтиханнарны.
9) Санала, Ирек, Казанның, Мəйданы, дип, үзəк, Татарстанның, һəм, мəйданы.
10) 1804 нче, университеты, ачылган, Казан, елда.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Чувашиянең башкаласы нинди шəһəр?
2) Кайсы ил зуррак: Францияме, əллə Бельгияме?
3) Мəскəүдə ике миллион кеше яшиме?
4) Лондон Италиянең башкаласымы?
5) Сезнең кышкы ял көннəрендə кая барасыгыз килə?
6) Алабугадан Казанга автобус ничə сəгать бара?
7) Əлмəттə күпме кеше яши дип уйлыйсыз?
8) Кайсы шəһəрдə зур тракторлар ясыйлар?
9) Төркиягə самолет белəн барып буламы?
10) Кытайда күпме халык яши?
11) Рəмзия кышкы ял көннəрендə кая кайтмакчы була?
12) Ə Əлфиянең кая барасы килə?
13) Искəндəрнең Мəскəүдə булганы бармы?
14) Маратның кайчан йокысы килə?
15) Муса җəлил исемендəге опера һəм балет театры кайда урнашкан?

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) В Санкт-Петербурге живет около пяти миллионов человек.
2) В городе Тольятти выпускают много автомобилей.
3) От Казани до Москвы поезд идет 14 часов.
4) Нью-Йорк – один из крупнейших городов мира.
5) Рамзия на каникулы хочет поехать в деревню, к родителям.
6) Я не хочу есть, я хочу пить.
7) Ты хочешь купить компьютер?
8) Альфия намеревается поехать в Набережные Челны.
9) После лекций он всегда хочет есть.
10) Если она хорошо сдаст зимние экзамены, то поедет в Набережные Челны.

5. Бер шəһəр турында инша языгыз:

1) Анда күпме кеше яши?
2) Анда нинди музейлар һəм театрлар бар?
3) Тагын нинди истəлекле урыннан бар?
4) Нинди бөек шəхеслəр яшəгəн?
5) Анда нинди заводлар һəм фабрикалар урнашкан?
6) Башка шəһəрлəргə аннан еракмы?
7) Шəһəрнең тарихы баймы?

ЕГЕРМЕ ИКЕНЧЕ ДƏРЕС

Сезнең көз көне авылда булганыгыз бармы? Көз көне авыл җирендə уңыш җыялар. Безнең авылда
икмəк үстерəлəр: арыш, бодай, арпа, карабодай чəчəлəр. Шулай ук безнең авылда бакчалар бар иде: чия
бакчасы, зур алма бакчасы. Хəзер алар юк инде. Бакчаларны бетерделəр, һəм хəзерге көннəрдə анда
шəһəр кешелəре ял йортлары салалар.
Əлфия белəн Рəмзия җəй көне Рəмзиянең əти-əнилəре янына кайтканнар иде. Һəр көнне алар иртə
белəн тордылар һəм авыллыларга булыштылар. Алар печəнгə дə бардылар, җилəк-җимешлəр җыярга
һəм эшкəртергə булыштылар. Ə һəр кичне алар, арсалар да, күлгə су коенырга китəлəр иде. Ə аннары
мəдəният йортына авылдаш яшьлəре белəн җыелалар иде. Əлфия белəн Рəмзия җəен авылда яхшы
эшлəделəр, əйбəт ял да иттелəр.

Искəндəр: Мин институтны бетергəч, авылга кайтмакчы булам.

Марат: Авылда яшəргə күңелсез, мин авылда яши алмам дип уйлыйм.
Хəбир: Минем дə шəһəрдə яшисем килə. Лəкин авылда əйбəтрəк дип саныйм. Анда табигать, саф һава.
Марат: Авылда бер кибет, бер генə мəдəният йорты – анысы да кечкенə. Цирклар, театрлар килми.
Килсəлəр дə, бик сирəк кенə. Шəһəр кешелəре авылыңа килеп ял итəлəр, ə синең гел эшең бетми. Ə
кыш көне эш аз булса да, бик күңелсез. Трамвайлар юк, автобуслар юк, кешелəр аз…
Искəндəр: Авылда эш күп булса да, яшəргə бер дə күңелсез түгел. Анда, Хəбир əйткəнчə, гел саф һава.
Анда бөтен кешене белəсең, бөтенесе синең белəн исəнлəшəлəр. Ə бакчада эшлəве үзе бер рəхəт!
Кышкы урманнарга барып йөрүе генə нинди күңелле! Ə җəен, эшне бетереп, күлдə су коену, нинди
рəхəт…
Хəбир: Авылда күп йокларга ярамый шул. Бəлки, шуңа күрə дə Марат авылны яратып бетерми.

Безнең авылда кышлар салкын булса да, кыш көне бик күңелле була. Балалар урамга-урам каршы
хоккей уйныйлар, чана һəм чаңгы шуалар. Балалар гына түгел, олылар да бала-чага кебек беренче
карны сагынып көтəлəр, шатланалар. Кышның бит үзенең рəхəте бар. Салкын урамнан җып-җылы өйгə
кайтып керүе генə ни тора!
Яз көннəрендə авылда ташулар ага, һавада ниндидер тылсымлы ислəр сизелə – бу яз исе. Бөтен дөнья
йокыдан уянган кебек була. Шəһəрдə моны сизеп булмый. Сыерчыклар килгəч, урамнар аларның
җырлары белəн тула.
җəй көннəре авылда – эш вакыты. Бөтен авыл халкы кышка җилəк-җимеш, печəн, аннары утын əзерли.
Лəкин авыл кешесе эштəн курыкмый, ул иртəдəн кичкə кадəр бакчада, басуда, урманда.
Татар авылларында сабан туе бəйрəме бик күңелле үтə. Татар халкының бу бəйрəме чəчү һəм башка
эшлə бетүгə багышланган. Шуңа күрə авыл җирендə сабан туен зур бəйрəм итəлəр. Көрəшчелəр милли
көрəштə ярышалар. җиңүчегə зур тəкə һəм төсле телевизор бүлəк итəлəр. Ə соңгы елларда машиналар
да бүлəр итү бар. Тагын сабан туенда ат чабышлары була, чүлмəк вату һəм башка кызык уеннар
үткəрелə.
Ə көзен авылда уңыш җыялар. Халык бəрəңге басуларына чыга, басуларда комбайннар шаулый.
Мəктəп балалары да олыларга булышырга чыга.

Кояш килеп карый безгə,

Күзлəр чагыла.
Елгаларда бозлар ага
Диңгез ягына.
(Ф. Кəрим)
Боз һəм кар эреде,
Сулар йөгерде;
Егълап елгалар
Яшьлəр түгелде.
Көннəр озая,
Төннəр кыскара,
Бу кайсы вакыт?
Я, əйтеп кара.
(Г. Тукай)
Иптəшлəрем арасында
Минем генə юк чанам.
Əни, нигə син миңа да
Чана алмыйсың һаман?
– Хəзер, кызым, җəй җитə ич,
Чана алмыйм шуңа мин.
– Син ал гына, чанам булса,
җəй көне дə шуармын.
(Ш. Галиев)

Сүзлек: чагыла – здесь: ослепляются; озая – озыная; егълап – елап; əйтеп кара – попробуй сказать
(угадать); һаман – здесь: все еще; ич – ведь; я – ну.

Авылым
Минем авылым зур түгел. Анда йөз чамасы гына йорт бар. Яшь кешелəр бездə бик аз. Күбесе –
картлар. Мəктəптə укуларын бетергəч, егетлəр һəм кызлар шəһəргə ашыгалар. Авылда калырга
телəмилəр. Мин дə, мəктəпне бетергəч, укырга Казанга килдем. Лəкин мин институтны бетергəч,
авылга кайтмакчы булам. Безнең авыл мəктəбендə татар теле һəм əдəбияты укытучысы олы яшьтəге
кеше. Ул пенсиядə, лəкин барыбер укыта. Мин аның урынына укытырга кайтам. Хəзер авылда
укытучылар, яшьлəр җитми. Ə мин авылымны яратам, шəһəрдə укыганда, аның урамнарын,
урманнарын сагынам. Минем тизрəк институтны бетерəсем килə.
Безнең урманнарда каен һəм җир җилəге күп. Мин бигрəк тə усаклыкта һəм каенлыкта каен җилəге
җыярга яратам. Ə куаклык арасында кура җилəге дə күп була. Табигатьнең матурлыгы игътибарлы
кешелəргə генə күренə.
КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр өстəп языгыз:
1) Көз көне авыл җирендə … җыялар.
2) Безнең авылда икмəк үстерəлəр: …, бодай, …, карабодай чəчəлəр.
3) Бакчаларны …, һəм … көннəрендə анда шəһəр кешелəре … йортлары ….
4) Һəр көнне Əлфия белəн Рəмзия иртə белəн иртə тордылар һəм … булыштылар.
5) Ə һəр кичен алар … да, күлгə су коенырга китəлəр иде.
6) Авылда яшəргə …, мин авылда яши алмам дип ….
7) Авылда бөтен кешене …, бөтенесе синең белəн ….
8) Бəлки, шуңа күрə дə Марат авылны яратып ….
9) Балалар гына түгел, олылар да …-… кебек беренче … сагынып көтəлəр, ….
10) Татар … бу бəйрəмне чəчү һəм башка язгы эшлəр бетүгə ….
11) Көрəшчелəр … көрəштə ярышалар.
12) җиңүчегə зур … яки … телевизор бүлəк итəлəр.
13) Тагын сабан туенда … чабышулары була, … вату һəм башка … уеннар үткəрелə.
14) Анда бер йөз … йорт бар.
15) Яшь кешелəр бездə бик …. Күбесе – ….
16) Мəктəптə укуларын бетергəч, егетлəр һəм … шəһəргə ….
17) Авылда калырга ….
18) Ул пенсиядə инде, лəкин … укыта.
19) Мин аның … укытырга кайтам.
20) Мин авылымны яратам, аның урамнарын һəм … шəһəрдə ….

2. җөмлəлəр төзегез:
1) Кыш, безнең, салкын, авылда, көне, була.
2) Усаклык, каен, эчендə, күп, җилəге, үсə, һəм, каенлык.
3) Булганыгыз, бармы, сезнең, көз, авылда, көне?
4) Институт, авылга, бетергəч, кайтмакчы. Искəндəр, була.
5) Яшəргə, авылда, Маратка, күңелсез.
6) Матур, авылның, табигате, игътибарлы, лəкин, кешелəргə, генə.
7) Безнең, арпа, бодай, арыш, карабодай, авылда, чəчəлəр, һəр, елны.
8) Авылда, туен, бəйрəм, сабан, зур, итəлəр.
9) Куаклык, күп, кура җилəге, арасында, була.
10) Əлфия, Рəмзия, авылда, белəн, печəндə, булыштылар.

3. Үрнəк буенча языгыз һəм тəрҗемə итегез:

Үрнəк: каен – каенлык (березняк, березовый лес).
Имəн, усак, печəн, куак, биек, ерак, тигез, матур, дөрес, тырыш, сүз, дəрес, игътибарлы.

4. Үрнəк буенча җөмлəлəр төзеп языгыз һəм аларны тəрҗемə итегез:

Үрнəк: Марат авырый. Марат институтка бара.
Марат авырса да, институтка бара.
1) Сəгатт җиде тула. Марат йокыдан тормаган.
2) Искəндəр арыды. Искəндəр концертка барды.
3) Кыш көне салкын була. Кыш көне кызык һəм күңелле була.
4) Кар күп яуды. Балар чаңгы шуалар.
5) Кыш көне көннəр кыска була. Өйгə керəсе килми.
6) Күлдə иртə белəн су салкын була. Искəндəр су коенырга ярата.
7) Авылда эш күп. Авылда күңелле.
8) Əлфия физкультура дəресен яратмый. Əлфия физкультурадан зачет бирде.
9) Алар һəр кичне аралар. Алар күлгə су коенырга китəлəр иде.
10) Казанда миллионнан артык кеше яши. Казанда əле метро юк.
5. Сорауларга җавап бирегез:
1) Көз көне авыл җирендə нəрсə эшлилəр?
2) Авылда нəрсəлəр чəчəлəр?
3) Əлфия белəн Рамзия җəй көне авылда нишлəгəннəр?
4) Нигə Марат авылда күңелсез дип саный?
5) Сабан туе бəйрəмен кайчан бəйрəм итəлəр?
6) Сабан туе бəйрəме нəрсəгə багышланган?
7) Сабан туенда нинди уеннар була?
8) Көрəштə җиңүчегə нəрсə бүлəк итəлəр?
9) Имəнлектə нəрсə үсə? Ə каенлык белəн усаклыкта?
10) җир җилəге кайда үсə? Ə кура җилəге?

6. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Күктə якты кояш балкый.
2) җəй көне көннəр озын була.
3) җəен Əлфия белəн Рəмзия авылда əти-əнилəренə булыштылар.
4) Марат авылда күңелсез дип саный.
5) Каенлыкта каен җилəге күп.
6) Безнең урманнарда нарат, чыршы, каен, усак агачлары үсə.
7) Искəндəр бүген сəгать алтыда торган иде.
8) Юк, печəндə эшлəгəндə яңгыр яуса, бик начар була.
9) Иртəгə болытлы көн булыр.
10) Имəнлектə имəннəр. ə каенлыкта каеннар үсə.
ЕГЕРМЕ ӨЧЕНЧЕ ДƏРЕС

Диалоглар
***
– Исəнме, Марат!
– Исəнмесез, кем бу?
– Бу сезгə Фəрит абыйең шалтырата. Марат, Айдар абыең өйдəме?
– Юк, хəзергə ул өйдə юк.
– Ул бүген театрга барамы, белмисеңме?
– Барадыр…
– Барадырмы яки барачакмы?
– Дөресен белмим, ул миңа төгəл əйтмəде.
– Ярар. Кайткач, миңа шалтыратсын, яме?
– Ярар, əйтермен.

***
– Əлфия, иртəгə беренче лекция буламы, белмисеңме?
– Буладыр инде…
– Ə икенче лекциягə Искəндəр килə микəн?
– Килəдер…
– Ə Рəмзия синең белəн Чаллыга барамы соң?
– Белмим, барадыр…
– Нигə син гел «дыр» да «тыр» дип əйтəсең?
– Килəчəкне кем белə?..
***
– Абый, син концерт кайда була икəнен белмисеңме?
– Шəһəр мəдəният йортындадыр.
– Нəкъ шунда микəн?
– Андадыр дип əйттем бит. Нəкъ анда икəнен төгəл əйтə алмыйм.
– Ихтимал, институтта буладыр.
– Юк, минемчə, институтта булмас. Бик зур концерт бит. Гадəттə андый концертлар я Галимнəр
йортында, я үзебезнең мəдəният сараенда үтə.

***
– Алло!
– Алло! Исəнмесез, кем бу?
– Исəнме, Марат, бу мин. Син иртəгə дəрескə килəсеңме?
– Дөресен əйтə алмыйм. Килермен дип уйлыйм.
– Ярар, алай булса, дəрестə очрашырбыз.
– Мин дəрескə килмəсəм, син минем янга килмəссең микəн?
– Ярар, килермен. Вакытым булса инде.
– Син хəзер телевизор карыйсыңмы?
– Əйе, хəзер бит сериал бара. Ə мин бөтен телесериалларны карап барам.
– Ярый, кара, алай булса, бочымыйм үзеңне. Иртəгəгə кадəр.

***
– Син бу киноны карадыңмы?
– Юк əле.
– Барабызмы ул кинога?
– Ярар, барырбыз.
– Сəгать ничəгə билетлар алырга?
– Кичке сигезгə соң була инде, өчкə иртə була. Кичке сəгать бишкə алыйк.
– Кайда очрашабыз?
– Кинотеатр каршындадыр инде.
– Ярый, алай булса. Хəзергə.

***
– Сиңа бу кино ошадымы?
– Əйе, ə синең үзеңə?
– Миңа бик ошады.
– Төп геройны уйнаган артистның исемен белəсеңме син?
– Юк.
– Ничек инде белмисең?! Ул бит күп кинода уйнаган иде. Исемен генə оныттым.

Мəктəптə

Укытучы: Вəли, синең иншаң бик əйбəт язылган, лəкин ул нигəдер бөтен сүзлəре белəн Галинекенə
охшаган. Син моның турында нəрсə уйлыйсың?
Вəли: Галинең иншасы да бик əйбəт язылган дип уйлыйм.

Укытучы: Дамир, əйдə, такта янына чык. Мин сиңа сорау бирəм.
Дамир: Бəлки… Гафу итегез…
Укытучы: Нəрсə булды, Дамир? Əллə син минем соравымнан куркасыңмы?
Дамир: Юк, мин үземнең җавабымнан куркам.

– Əти, син күзеңне йомып, үзеңнең имзаңны куя аласыңмы?

– Əлбəттə, улым.
– Алай булса, минем көндəлегемə күзеңне йомып имзаңны куй əле…
йому – закрывать; имза – подпись; көндəлек – дневник

Тарих укытучысы: Мəскəү кайчан салынган?

Укучы: Төнлə.
Укытучы: Син нигə шулай дип уйлыйсың?
Укучы: Мəскəү бер көндə генə салынмаган дилəр бит.

– Əни, син минем урындыктан күлмəгемне юдыңмы əллə?

– Əйе, улым.
– Əй, хəзер нишлим инде? Ул күлмəкнең җиңендə бөтен Татарстан тарихы язылган иде бит.
җиң – рукав
Котлаулар

КҮНЕГҮЛƏР
1. Үрнəк буенча җөмлəлəр языгыз:
Үрнəк: Майда Əлмəткə цирк килə.
Майда Əлмəткə цирк килер микəн? Белмим, килəдер, дип уйлыйм.
1) Казанда Лев Толстой яшəгəн.
2) Автобус Чаллыдан китə.
3) Марат китап укый.
4) Беренче лекция була.
5) Бездə арпа һəм карабодай чəчəлəр.
6) Бу поезд Мəскəүгə бара.
7) Көз көне авылда эш күп.
8) Бу кышта кар бик аз яуды.
9) Казанда метро төзилəр.
10) Безнең бакчабыз зур.

2. җөмлəлəр төзегез:
1) бүген, көтеп, көн, алынган, бөтенебез, беренче, сентябрь.
2) Туган, Рамзия, сине, котлыйм, көнең, белəн.
3) Ел, Яңа, шатлыклар, уңышлар, бəхет, килсен, алып.
4) Авылда, юк, цирк, кинотеатр, да, институт, та, та.
5) Концерт, мəдəният, шəһəр, була, йортында.
6) Имтиханнарны, телим, яхшы, бирүегезне.
7) Кара, əле, сүзлектəн, дигəн, моң, сүзне.
8) Искəндəр, атна, авылга, саен, тора, кайтып.
9) Ул, булыша, кышын, əти-əнилəренə, да, җəен, дə.
10) Яңа, Фəттаховның, укыгыз, повестен, яме?

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сыйныфта такта нинди?
2) Сез нинди кыщ айларын белəсез?
3) Безнең урманнарда нинди агачлар үсə?
4) Марат институттан кайткач, нишли?
5) Декабрь ахырында кешелəр бер-берсен нинди бəйрəм белəн котлыйлар?
6) Июнь аенда авыл җирендə нинди зур бəйрəм була?
7) Безнең танышларыбыздан кем физкультура дəреслəрен яратмый?
8) Имəнлектə гөмбə яки каен җилəге үсəме?
9) Казанда миллион кеше яшиме?
10) Мəскəүдə күпме халык бар?

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) После окончания института Искандер хочет вернуться в свою деревню.
2) В нашей деревне сеют рожь, ячмень, пшеницу и гречиху.
3) Пусть Новый год принесет много радости и успехов!
4) Сегодня для нас долгожданный праздник – День Знаний.
5) Хотя в нашей деревне много работы, но жить там весело и интересно.
6) Наш преподаватель сегодня не пришел на урок. Наверное, заболел.
7) Может быть, концерт состоится в институте.
8) Желаю все крепкого здоровья и счастья.
9) Если хочешь увидеть красоту, надо быть внимательным и терпеливым.
10) Я думаю, концерт будет на следующей неделе в городском Доме ученых.

5. Иптəшлəрегезне туган көннəре белəн ничек котлар идегез? Языгыз.

ЕГЕРМЕ ДҮРТЕНЧЕ ДƏРЕС

Кабатлау

КҮНЕГҮЛƏР
1. Тəрҗемə итегез:
1) Бəлки, студентлар иртəгə фəнни конференциягə китəрлəр.
2) Əлбəттə, мин бүген яки иртəгə кинога барачакмын.
3) Көне буе табиб кешелəрне дəвалый.
4) Казанда бик күп бөек шəхеслəр яшəгəн.
5) Ул килгəнче, мин китеп бардым.
6) Марат уянганчы, Искəндер инде өйдəн чыгып китте.
7) Вəлинең ашагач йоклыйсы килə.
8) Кояш чыккач, күк көнчыгыштан яктыра башлый.
9) Лекциялəр беткəч, Марат өенə кайтып китə.
10) Марат əле беренче курста гына укый, шуңа күрə ул укудан ара.
11) Вəли кайчандыр биеклеккə сикерү белəн шөгыльлəнгəн иде.
12) Егет кеше җитмеш җиде һөнəр белергə тиеш.
13) Хəбир чаңгы ярышларын тлефизордан гына карарга ярата.
14) Маратның акчасы булса, ул машина сатып алыр иде.
15) Ə Əлфиянең акчасы булса, ул үзенə тун алыр иде.
16) Алабуга автобуслары бик сирəк йөри, аларны озак көтəргə кирəк.
17) Бер кешенең сəяхəткə барасы килə, ə икенчесенең машина сатып аласы килə – һəр кешенең үз
телəге бар.
18) Искəндəр кышкы каникулда авылга кайтмакчы була.
19) Марат күп эшлəмəсə дə, кызык һəм күп итеп сөйлəргə ярата.
20) Авылда эш күп булса да, анда күңелсез түгел.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Искəндəр иртə белəн алты туларга унбиш минутта тора да нишли?
2) Искəндəрнең авылы Казаннан еракмы?
3) Институтта дəреслəр кайчан башлана?
4) Укытучы сыйныфка кергəч, студентлар нишли?
5) Беренче Олимпия уеннары ничəнче елда булган? Алар кайда үткəн?
6) Советлар Союзы спортсменнары беренче тапкыр Олимпия уеннарында ничəнче елда катнашканнар?
7) Сез нинди спортчыларны белəсез?
8) Синең егерме мең сум акчаң булса, син нəрсəлəр сатып алыр идең?
9) «Ашамлыклар» дигəн кибеттə нəрсəлəр сатыла?
10) Көз көне авыл җирендə нəрсə эшлилəр?
11) Сабан туе бəйрəмен нəрсəгə багышлап һəм кайчан бəйрəм итəлəр?
12) М. Мəһдиевнең сайланма əсəрлəре күпме тора?
13) Искəндəр иртə белəн кайда ашый?
14) Əлфиянең акчасы күп булса, ул нəрсə сатып алыр иде?
15) Декабрь ахырында кешелəр бер-берсен нинди бəйрəм белəн котлыйлар?
16) Төркиягə нəрсəлəр белəн барып була?
17) Кайсы шəһəрдə кеше күбрəк яши: Казандамы, əллə Əлмəттəме?
18) Мəскəүдə ничə миллион кеше яши? Анда татарлар күпме?
19) Искəндəр кышкы каникулларда нишлəмəкче була?
20) Беренче Бөтендөнья сугышы кайчан башланган? Ə кайчан беткəн?

3. Үрнəк буенча языгыз:

Үрнəк: Марат Швейцариягə бара.
1) Маратның Швейцариягə барасы килə.
2) Марат Швейцариягə бармакчы була.
3) Марат быел кышкы каникулларда Швейцариягə бармыйдыр.
1) Рамзия авылга кайта.
2) Искəндəр өенə кайтып китə.
3) Сергей татар теле өйрəнə.
4) Əлфия яңа күлмəк сатып ала.
5) Марат ашый.
6) Хəбир гитарада уйный.
7) Булат Чаллыга бара.
8) Мөнир Казанга фəнни конференциягə китə.
9) Марат Төркиягə хат яза.
10) Рəмзия Н. Фəттахның яңа романын укый.

3. Үрнəк буенча языгыз:

Үрнəк: Маратның машина аласы килə. Аның ике йөз мең акчасы юк.
Маратның ике йөз мең акчасы булса, ул машина сатып алыр иде.
1) Искəндəрнең авылга кайтасы килə. Аның вакыты юк.
2) Əлфия шул күлмəкне сатып алмакчы була. Аның акчасы җитми.
3) Маратның ашыйсы килə. Лекциялəр бетми.
4) Искəндəрнең укытучы булып эшлисе килə. Ул əле институтны бетермəде.
5) Маратның Швейцариягə барасы килə. Аның акчасы күп түгел.
6) Искəндəрнең сабан туенда көрəшкə чыгасы килə. Институтта əле имтиханнар бетмəгəн.
7) Əлфиянең тун аласы килə. Урамда кыш бетə.
8) Авылда кинотеатр һəм цирк юк. Авылда күңелле була.
9) Укытучы авырый. Бүген беренче лекция булмады.
10) Ул имтиханнарны яхшы бирə. Əлфия Чаллыга кунакка барыр.

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Я люблю футбол. Во время чемпионата мира я не пропустил по телевизору ни одного матча.
2) Я думаю, что в этом году «Ак Барс» станет чемпионом России по хоккею.
3) Если бы у меня было двадцать тысяч рублей, я бы купил хороший компьютер.
4) У тебя денег хватает лишь на половину этого платья.
5) Всегда так: только найдешь нужную вещь, как у тебя не хватает денег.
6) Плохой товар уничтожает деньги бедняка.
7) Если бы у Искандера было много денег, он бы купил много подарков родственникам.
8) Если Вы хотите побывать в музее Г. Тукая, приезжайте в Казань. Добро пожаловать в столицу
Татарстана!
9) После зимних экзаменов Искандер хочет поехать к себе в деревню.
10) Алметьевск считается нефтяной столицей Татарстана.
11) Сады вырубили: сейчас там горожане строят загородные дома.
12) После окончания института я намереваюсь поехать в деревню. Я хочу стать преподавателем
татарского языка и литературы.
13) В деревне все знают друг друга: все здороваются с тобой.
14) Рамзия и Альфия летом ездили в деревню к родителям Рамзии. Ежедневно они рано вставали и
помогали сельчанам.
15) Они не только хорошо поработали этим летом, но и неплохо отдохнули.
16) Борцы на сабантуе соревнуются в национальной борьбе. Победитель получает большого барана и
цветной телевизор. В последние годы за победу в национальной борьбе вручают и автомобиль.
17) После окончания учебы в школе деревенские ребята и девушки торопятся уехать в город.
18) Вероятно, концерт состоится во Дворце (Сарай) культуры строителей.
19) Поздравляю Вас с наступающим Новым годом!
20) Желаю Вам крепкого здоровья, успехов в учебе и счастья!
ЕГЕРМЕ БИШЕНЧЕ ДƏРЕС

Беренче сентябрь кояшлы булды. Институт каршында безнең таныш студентлар җыелдылар. Марат
белəн Искəндəр яздан бирле күрешмəгəннəр. Бүген бөтенесе дə иртə килделəр. Бүген Марат та соңга
калмады.
Марат: Син, Хəбир, җəй көне кайда булдың?
Хəбир: Мин быел туганнарым янына Казанга бардым.
Əлфия: Без дə Рамзия белəн анда булдык, лəкин сине очратмадык.
Хəбир: Казан кечкенə шəһəр түгел шул, анда миллионнан артык кеше яши һəм бөтен танышларны
очратып булмый. Ə сез анда кайларда булдыгыз?
Əлфия: Без анда кайда гына булмадык!
Хəбир: Тукай музеенда булдыгызмы?
Əлфия: Юк, булмадык…
Хəбир: Ə Муса җəлил исемендəге опера һəм балет театрына бардыгызмы?
Əлфия: Юк, анда да бармадык…
Хəбир: Тагын кайда булмадыгыз?
Əлфия: Аның каравы без циркта, матур зур кибетлəрдə, пляжда, татар театрында булдык.
Марат: Хəбир, Казан турында күбрə сөйлə əле. Ошадымы сиңа анда?
Хəбир: Казанга килгəч, аптырап китəсең: машина күп, кешелəр каядыр ашыгалар. Мин туганарыма
троллейбус белəн бардым. Троллейбуста да кеше күп иде, туганнарга барып җиткəнче арып беттем.
Əлфия: Əйе, анда трамвай белəн дə, автобус белəн дə йөрергə авыр. Лəкин без туганнарыбызның
машиналарында да йөрдек. Бакчага барсак та, кибеткə, базарга барсак та…
Хəбир: Ə мин күбрəк трамвай һəм маршрут автобусларында йөрдем. Беренче көннəрендə үк мин китап
кибетлəрен əйлəнеп чыктым, татар театрына бардым, консерватория концерт залына барып, орган
концертын тыңладым. Август аенда Бөтендөңья конгрессы ачылуында да булдым… Казанда миңа бик
ошады. Мин яңа əйберлəр белдем, яңа кешелəр белəн таныштым.
Искəндəр: Башкалабызда бəялəр ничек соң?
Хəбир: Нəрсəлəргə?
Искəндəр: Əйтик, икмəккə, иткə, сөткə һəм башка ашамлыкларга.
Хəбир: Белмим, минем аны карарга вакытым булмады.
Искəндəр: Андый нəрсəне карарга кирəк инде.
Марат: Ə «Рубин» уйнаганын карадыңмы соң? Ул хəзер бик шəп уйный башлады бит.
Хəбир: Юк, карамадым.
Марат: Əй, мин Казанга кадəр барып, футбол кармыйча кайтаммы? Ə син, Искəндəр, кайда ял иттең
җəй көннəрендə?
Искəндəр: Мин туган авылымда иртəдəн кичкə хəтле туйганчы «ял иттем». Печəн чаптым, утын ярдым,
урманда эшлəдем, өйдə дə эш күп булды. Мин авылымнан башка беркайда да бармадым.
Марат: Син дə Казан ягына кайттың бит?
Искəндəр: Əйе, шулай дип əйтеп була.
Марат: Минем шикелле əйбəт ял итүче булмагандыр. Мин шəһəрдə дə ял иттем, авылга əби янына да
кайттым. Ə тагын без дустым Алксей белəн Чаллыга «Камаз» уеннарына футболга бардык. Футбол –
куркыныч уен икəн. Алексей шул уенны яратып, футбол корбаны булды.
Искəндəр: Əллə, футбол уйнап, аягын авырттырдымы?
Əлфия: Əллə аягын сындырдымы?
Марат: Юк, ул стадионда кычкырып, тамагын авырттырды. Хəзер, мескен, көчкə сөйлəшеп йөри…

Бəйлеклəр (бəйлəү – связывать)

Бəйлеклəр рус теленə «послелог» дип тəрҗемə ителə, һəм рус телендəге предлоглар мəгънəсен
белдерəлəр. Мəсəлəн: … өчен – для …, … кадəр – до …, … кебек – как …, … белəн – с ….
Татар телендə бəйлеклəр өч төрле булалар:

1. Баш килешне сораучы бəйлеклəр: (…) белəн, (…) өчен[Алмашлыклар белəн иялек килешен сорый.
Мəсəлəн: минем өчен, аның өчен.], (…) кадəр, хəтле, чаклы, саен, кебек, төсле.
Марат кебек соңга калучы бармы? Рəмзия белəн Əлфия гел бергə йөрилəр. Ул Хəбир өчен китап алып
килгəн.

2. Юнəлеш килешне сораучы бəйлеклəр: (…)га кадəр, (…)ка таба, (…)гə таба (…)кə чаклы.
Чаллыга кадəр автобус белəн барып була. Марат автобуска таба китте. Мин Мəскəүгə хəтле поезд
белəн бардым.

3. Чыгыш килешне сораучы бəйлеклəр: (…)тан башка, (…)дан соң, (…)тəн бирле.
Автобустан башка Чаллыга нəрсə белəн барып була? Алабугадан соң Мамадыш булыр. Марат
Искəндəрне яздан бирле күрмəде.

Кадəр, хəтле, чаклы

1. Марат Искəндəр кадəр укыймы? Юк, Марат Искəндəр кебек күп укымый.
2. Əлмəттəн Казанга кадəр ничə километр? = Əлмəттəн Казанга хəтле ничə километр?
3. Мəскəүдəн Казанга чаклы сигез йөз километр.

Белəн
1. Əлфия əти-əнилəре белəн Казанга барды. Бу китап рəсемнəр белəнме?
2. Хəбир Казанга автобус белды. = Хəбир Казанга автобуста барды.

Кебек, шикелле, төсле

Безнең кебек эшлə. = Безнең шикелле эшлə.
Рəмзия Əлфия кебек матур киенергə яратмый. = Рамзия Əлфия төсле матур киенергə яратмый.

Таба
Бу автобус Казанга барамы? Юк, ул Казанга таба гына бара. Казанга барып җитми. Бу автобус
Алабугага кадəр бара.

Турында
Хəбир Казан турында аз сөйлəде, чөнки аны Искəндəр белəн Марат бүлдерделəр.

Өчен
Бу китап студентлар өчен язылган. Минем өчен бу авыр түгел.
Бирле
Быел майдан бирле яңгыр яумады. Хəбир автобуста Мамадыштан бирле йоклап кайтты.

Башка
1. Рəмзия Əлфиядəн башка беркая да бармый.
2. Башка əйтəсе сүзем юк, сау булыгыз.

Соң
1. Казаннан автобус белəн барганда, Алабугадан соң Чаллы булыр. (соң – после).
2. Син кичə футбол карадыңмы соң? = Син кичə футбол карадыңмы? (соң – частица: ли).
3. Искəндəр лекциягə иртə килде, ə Марат соң килде. Ул еш соңга калып килə. (соң – поздно).

|||||
– Нəрсə якынрак: Аймы, əллə Америкамы?
– Əлбəттə, Айга кадəр якынрак.
– Нигə шулай дип уйлыйсың?
– Чөнки мин Айны һəр төнне күрə алам, ə Американы күргəнем юк əле

|||||
– Сезнең балаларыгыз бармы?
– Əйе, минем улым бар.
– Ул тəмəке тартамы?
– Юк, тартмый.
– Бик əйбəт. Тəмəке кебек агуны өйгə кертергə ярамый. Ə ул аракы эчəме соң?
– Юк.
– Бик əйбəт. Аракы – кеше өчен бик зарарлы нəрсə. Ə кич белəн улыгыз өйгə вакытында кайтамы?
– Əйе.
– Сезнең улыгыз бик акыллы икəн. Аңа хəзер ничə яш соң?
– Бүген ун ай була…

|||||
– Нигə бүген син соңга калдың соң?
– Мин өйдəн соң чыктым.
– Ə нигə иртəрəк чыкмадың?
– Ə иртəрəк чыгарга мин өлгермəдем.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Кирəкле сүз куеп җəялəрне ачыгыз:
1) Мин Алабугага (кадəр, бирле, турында) автобус (кебек, тагын, белəн) кайттым.
2) Хəбир Казан (белəн, турында, өчен) бик аз сөйлəде.
3) Рəмзия базарга (кебек, кадəр, таба) (автобус, автобустан, автобуска) белəн барды.
4) Автобус Казаннан Чаллыга (кадəр, аша, таба) барганда Мамадыш (шикелле, турында, аша) үтə.
5) Бу поездлар (Мəскəү, Мəскəүгə, Мəскəүдəн) (кебек, аша, таба) барамы?
6) Алексей Марат (турында, белəн, шикелле) футбол карарга ярата.
7) Марат, самолетка утырып, Мəскəүдəн (башка, бирле, таба) Бегишево аэропортына (хəтле, башка,
соң) йоклап кайтты.
8) Искəндəр авылдан (бирле, башка, соң) беркайда да булмаган.
9) Əлмəт Зəй шəһəреннəн (бирле, башка, соң) булыр.
10) Марат (кебек, хəтле, белəн) Искəндəр яздан (хəтле, башка, бирле) күрешмəгəннəр.
2. Тəрҗемə итегез:
1) Я не видел своего друга Сергея с зимы.
2) Ильдар в июне был в Москве, но там Марата не встречал.
3) Зато Альфия с Рамзией были в татарском театре, на рынке и в цирке.
4) В Казани тяжело ездить на трамвае или троллейбусе – очень много людей.
5) В Казани Хабиру очень понравилось, он узнал там много нового, познакомился с новыми людьми.
6) Когда приехал в Москву, то очень удивился.
7) Оказывается, футбол – весьма опасная игра.
8) Автобус из Казани в Челны проезжает через Елабугу.
9) Все, кроме Марата, летом уехали из Альметьевска.
10) Он до Стамбула (Истанбул) долетел на самолете.

3. җөмлəлəр төзегез:
1) Мин, карамыйча, барып, футбол, кадəр, Казанга, кайтаммы?
2) Хəтле, туйганчы, ял, иттем, мин, кичкə, туган, иртəдəн, авылымда.
3) Дустым, Чаллыга, уеннарына. «Камаз», футболга, бардык, без, Алексей белəн.
4) Белəн, Марат, яздан, Искəндəр, бирле, күрешмəгəннəр.
5) җыелдылар, безнең, каршында, студентлар, таныш, институт.
6) Рəмзия, очратмаганнар, белəн, Əлфия, Хəбирне, Казанда.
7) Аптырап, килгəч, Хəбир, Казанга, киткəн.
8) Агуны, тəмəке, кебек, кертергə, ярамый, өйгə.
9) Улыгыз, өйгə, кич, вакытында, белəн, кайтамы?
10) Бүген, калдың, соңга, нигə, син?

4. Бү сүзлəр белəн җөмлəлəр языгыз:

5. Үрнəклəр буенча языгыз:

а) Үрнəк: җəй җитə. Хəбир Казанга китə.
җəй җиткəч, Хəбир Казанга китте.
1) Көз җитə. Марат институтка килə.
2) Марат ашый. Марат чəй эчə.
3) Автобус Мамадыштан үтə. Автобус Алабугага килə.
4) Лекция бетə. Искəндəр ашханəгə бара.
5) Студентлар җыела. Хəбир Казан турында сөйли.

б) Үрнəк: Марат өенə кайта. Яңгыр ява.

Марат өенə кайтканчы, яңгыр яуды.
6) Марат чəй эчə. Марат ашый.
7) Искəндəр ашханəгə бара. Искəндəр лекциядə утыра.
8) Яңгыр ява. Студентлар институтка керəлəр.
9) Көз җитə. Марат ял итə.
10) Сəгать унике тула. Хəбир китап укый.
ЕГЕРМЕ АЛТЫНЧЫ ДƏРЕС

Искəндəр: Тизрəк бетсен иде бу дəрес!

Марат: Нигə? Профессор бик кызыклы сөйли бит.
Искəндəр: Ашыйсым килə.
Марат: Син иртə белəн ашамадыңмы əллə?
Искəндəр: Юк шул. Мин бүген йокыдан соңрак тордым, кичə семинарга озак əзерлəндем.
Марат: Ə кичə безнең бəйрəм булды. Абыйның туган көне. Əни бик күп тəмле əйберлəр пешергəн иде.
Шуңа күрə мин бүген иртə белəн итле бəлеш, өчпочмак һəм баллы чəй белəн тəмле гөбəдия ашадым.
Искəндəр: Əйдə ашау турында сөйлəшмик əле!
Марат: Өчпочмагы майлы иде, ə бəлешен ашап туймассың, бик тəмлу!
Искəндəр: Тукта инде, син сөйлəмəсəң дə ашыйсы килə.
Марат: Их, ə дөгеле, йөземле, кортлы гөбəдиясен күрсəң! Аны кабып карасаң! Иртə белəн бүген күп
ашап булмады, сыймады. Менə хəзер булса, мин тагын бер кисəк ашар идем.
Искəндəр: Мин дə бик ашар идем дə бит…
Марат: Нигə бераз алып килмəдем икəн? Вак бəлеш булса да алып килəсе калган.
Искəндəр: Ярар, ашау турында туктыйк əле. Туктамасаң, хəзер үзеңне ашыйм.
Марат: Алай булса, лекциядəн соң безгə барыйк.
Искəндəр: Өчпочмакны майлы дисеңме?
Марат: Бик майлы шул.
Искəндəр: Ə итле бəлеш ашап туймаслык дисеңме?
Марат: Син аны ашап карасаң!
Искəндəр: Алай булса, лекциянең беткəнен көтмик, хəзер үк китик. Барыбер бу ач хəлдə башка
ашаудан башка бернəрсə керми…
Хəбир: Əлфия, менюда нəрсəлəр бар?
Əлфия: Салатлар бар. Кəбестə салаты. Каймаклы чөгендер салаты. Ə ашлардан тавык ите белəн
токмачлы аш бар…
Хəбир: Син алай укыма, Əлфия. Син менюның уң ягына да игътибар ит.

Рецептлар

1) Яшел кыяр салаты

Яшел кыяр салатын ясар өчен, өч килограмм ямь-яшел кыяр алыйк, аларны зур пычак белəн вак-вак
итеп турыйк. Хəзер салатны өстəлгə куярга була.
Шулай ук бу рецепт буенча сез «Кызыл помидор салаты», «Кызыл чөгендер салаты», «Кояштай суган
салаты» əзерли аласыз.

2) Тиз пешə торган гади аш

Гади аш пешерер өчен, бəрəңге, суган, ит, тоз һəм суыктычтагы бөтен əйберне алыгыз. Бөтенесен сөткə
салыгыз да утка куегыз. Үзегез телəгəнчə сарымсак, алма, чия, карлыган сала аласыз.
Ун минуттан соң киенеп ашханəгə китə аласыз. Чыгып киткəндə, ашыгызны түгəргə һəм плитəгезне
сүндерергə онытмагыз.
Ярлы бр гаилə гел бəрəңге ашап тора икəн. Беркөнне бик ачыгып ире урманнан эштəн кайткан. Хатыны
моның алдына тагын шул бəрəңге китереп куйгач, ире:
– Тагын бəрəңге, – дип əйткəн.
Моңа каршы хатыны:
– Сөт белəн дөге булса, ботка пешерер идек тə, май гына юк шул. Тозын инде күршедəн дə сорарга
була… – дигəн.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Үрнəк буенча күнегүне ясагыз һəм тəрҗемə итегез:
Үрнəк: Бəрəңге белəн ит ашарга.
Əйдə, бəрəңге белəн ит ашыйк.
Давай поедим мясо с картошкой.
1) Лекциядəн соң өйгə кайтырга.
2) Кич буе семинарга əзерлəнергə.
3) Дөгеле, йөземле, кортлы гөбəдия пешерергə.
4) Институтка бармыйча, өйдə кайтырга.
5) Дөгеле ботка ашап туярга.
6) Ашка күбрəк тоз салырга.
7) Салатны өстəлгə куярга.
8) «Туйдым, рəхмəт», – дип əйтергə.
9) Зур пычак белəн вак-вак турарга.
10) Дөге белəн сөт булмагач, бəрəңге ашарга.

2. җəялəрне ачыгыз:
1) Тавык ашына (алма, чия, токмач) салалар.
2) Коймакны (каймак, тоз, суган) белəн ашыйлар.
3) Кəбестə салаты (10 сум, 7 сум 50 тиен, 14 сум 40 тиен) тора.
4) Искəндəрнең лекциядə (йоклыйсы, ашыйсы, эшлисе) килə.
5) Бəлеш пешерер өчен (камыр, аш, чəй) ясыйлар.
6) Маратның өчпочмаклары (майлы, тозлы, баллы) булган.
7) Ярлы кешелəр гел (ит, бал, бəрəңге) ашап торганнар.
8) Ире урманнан (туеп, ачыгып, аптырап) кайткан.
9) Искəндəр иртə белəн (бернəрсə, бəлеш, өчпочмак) ашаган.
10) Марат иртə белəн (бəрəңге боткасы, аш, бəлеш) ашаган.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Искəндəрнең лекция вакытында ашыйсы килəме? Нигə?
2) Марат иртə белəн нəрсə ашаган?
3) Əлфия бəлеш пешерə белəме?
4) Хəбир менюны ничек укый?
5) Сез бүген иртə белəн нəрсə ашадыгыз?
6) Сез кич белəн, гадəттə, нəрсə ашыйсыз?
7) Сезнең көндезге ашыгыз сəгать ничəдə була? Көндезге аш вакытында сез нəрсə ашыйсыз?
8) Сезнең яраткан ашларыгыз нинди?
9) Сез нинди боткалар ашарга яратасыз?
10) Сезнең яшел кыяр салаты ясаганыгыз бармы?

4. Тəрҗемə итегез:
1) Давай поедим куриный суп с лапшой.
2) Поем-ка я рисовой молочной каши.
3) Утром Марат ест кашу и выпивает большую чашку кофе.
4) Бедные люди обычно едят картошку.
5) В суп всегда надо класть больше соли, и тогда он станет вкуснее.
6) Давай положим ему в чай соли.
7) Давай в воскресенье отдохнем дома.
8) Давайте поедем в гости к Рамзие. Она очень хорошо готовит губадию.
9) Для того, чтобы приготовить простой суп, надо взять мясо, лук, соль и все, что есть в холодильнике.
10) Чтобы приготовить бялеш, сначала надо приготовить дрожжевое тесто.

5. Сез нəрсə ашарга яратасыз, нəрсə ашыйсыз, кайчан ашыйсыз? Инша языгыз.
ЕГЕРМЕ ҖИДЕНЧЕ ДƏРЕС

Ярдəмче фигыльлəр
Ярдəмче фигыльлəр (вспомогательные глаголы): итəргə, иде, чыгарга, бетəргə, куярга, алырга …

Итəргə
Исем + итəргə (совершение действия)
Ял итəргə: Бүген якшəмбе, ял көне. Бүген без эшлəмибез, ял итəбез.
Бүлəк итəргə: Китап – иң яхшы бүлəк. Хəбир Əлфиягə туган көненə чəчəк бүлəк итте.
Гомер итəргə: Һəр кешенең үз гомере. Гомерең озын булсын! Таһир абый белəн Зөһрə апа матур гомер
итəлəр.
Бəйрəм итəргə: Сабан туе – җəйнең иң зур бəйрəме. Ə Яңа ел – минем иң яраткан бəйрəмем. Кичə без
Алексейның туган көнен бəйрəм иттек.
Тəрҗемə итəргə: Габдулла Тукайның русчага тəрҗемəсе əйбəтме? Бу җөмлəне инглизчəгə тəрҗемə
итегез.

Чыгарга
Фигыль -п + чыгарга (завершенность действия)
Укып чыгарга: Син Мəһдиевнең «Фронтовиклар» романын укыдыңмы? Əйе, мин Мəһдиевнең күп
əсəрлəрен укып чыктым.
Язып чыгарга: Марат күп язарга яратмый. Лəкин ул, блокнотын югалткач, бөтен телефон номерларын
яңадан язып чыкты.
Йөрек чыгарга: Ире бөтен урманны йөреп чыкач, бик ачыгып өенə кайткан.
Кисеп чыгарырга: Искəндəр агачны биш минутта кисеп чыгарды.
Əйлəнеп чыгарга: Беренче көннəрдə үк Хəбир Казанның бөтен китап кибетлəрен əйлəнеп чыкты.

Бетəргə, бетерергə
Фигыль -п + бетəргə, бетерергə (завершенность действия)
Арып бетəргə: Искəндəр тыган авылында эшлəп арып беткəн. Ə менə Марат, Чаллыга футболга йөреп,
бер дə армаган.
Ачыгып бетəргə: Искəндəр лекциядə ачыккан, аның килə икəн. Искəндəр лекциядə утырып ачыгып
беткəн.
Укып бетерергə: Син Ахуновның «Хəзинə» романын укып чыктыңмы əле? Əйе, мин аны кичə кич
белəн укып бетердем.

Куярга
Фигыль -п + куярга (однокартность и быстрое завершение действия)
Əйтеп куярга: Искəндəр Маратка: «Туктамасаң, хəзер үзеңне ашыйм», – дип əйтеп куйды.
Көлеп куярга: Хəбир Əлфияне театрга чакырды, ə Əлфия моңа көлеп кенə куйды.
Кабып куярга: Маратның ашыйсы килми иде, ул ашын кабып кына куйды.
Алырга
Фигыль -п + алырга (действие в сравнительно короткий промежуток времени)
Ашап алырга: Искəндəр лекциягə бик ашыга иде. Ул тиз генə ашап алды да чыгып китте.
Карап алырга: Əлфия самолетка карап алды да хатын-кызларның күлмəклəренə карый башлады.
Язып алырга: Марат, семинарда булмагач, өйдə нəрсə эшлəргə икəнен белмəде. Ул, Əлфиягə
шалтыратып, тиз генə өй эшен язып алды.

Бəхетле кеше
Бервакыт бер илдə патша авырый башлаган. Бер табиб та аны терелтə алмаган. Соңыннан бер бик
атаклы табиб əйткəн:
– Патшаны терелтер өчен, аңа бəхетле кеше күлмəген кидертергə кирəк. Шуннан соң гына ул терелер.
Патшаның вəзирлəре бəхетле, кайгысыз кешене эзли башлаганнар. Беренчедəн, алар баш министр
янына барганнар:
– Син зур хакимият кешесе. Синең һəр сүзең бөтен илдəге кешегə закон. Бу илдə иң бəхетле кешедер? –
дип сораганнар.
– Булмаганны сөйлисез. Сез аны белмисездер, əфəнделəр: минем бөтен гомерем кайгыда үтə. Илдə
булган бөтен мəсьəлəлəр – минем кайгы. Мəсəлəн, хəзер мине күрше иллəр белəн мөнəсəбəтлəр
борчый. Сез мине бəхетле кеше дип саныйсыз, ə мин үземне бик тə бəхетсез дип саныйм.
Шуннан вəзирлəр башкаладагы һəм бөтен илдəге иң бай кеше янына киттелəр.
– Син безнең илебездə иң бай кеше. Син бəхетлеме?
– Сез, əфəнделəр, ялгышып килгəнсез. Бик бай булсам да, иң бəхетле түгел. Минем башым кайгыдан
чыкмый. Я корабым бата, я караклар борчый. Мине ничек инде бəхетле булыйм?!
Вəзирлəр бөтен илне əйлəнеп чыкканнар, лəкин бер кеше дə үзен бəхетле дип санамаган. Шулай
кайгырып кайтып барган вакытта, вəзирлəр урманнан җырлап чыккан кешене очратканнар.
– Син шундый күңелле җырлыйсың. Бəлки син үзеңне бəхетле дип саныйсыңдыр? – дип сораганнар бу
фəкыйрь киенгəн кешедəн вəзирлəр.
– Əйе, мин үземне бəхетле дип саныйм. Минем зур кайгыларым юк. Нəрсəм бар, мин шуңа канəгать, –
дип җавап биргəн теге кеше.
– Алай булса, безгə синең күлмəгең кирəк.
– Гафу итегез, əфəнделəр, кызганычка каршы, минем күлмəгем юк. Мин гомерем буе күлмəк кимичə
йөрим, – дигəн бəхетле кеше.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урыннарына сүзлəр куегыз:
1) Патшаны терелтү өчен, аңа бəхетле кешенең күлмəген … кирəк.
2) Син зур … кешесе.
3) Сез мине … кеше дип саныйсыз, ə мин … бик бəхетсез дип саныйм.
4) Шуннан соң вəзирлəр башкаладагы һəм бөтен … иң … кеше янына киткəннəр.
5) Минем башым … чыкмый: я корабым …, я … борчый.
6) Вəзирлəр бөтен илне … чыкканнар, лəкин бер кеше дə … … дип санамаган.
7) Син шулай … җырлыйсың.
8) … булса, безгə минең күлмəгең ….
9) Гафу …, …, кызганычка …, минем күлмəгем юк.
10) Мин гомерем … күлмəк … йөрим, – дигəн … кеше.

2. Тəрҗемə итегез:
1) Искəндəр ике көндə бөтен эшлəрен эшлəп чыкты.
2) «Син иртəгə минем белəн футболга барасыңмы?» – дип сорады Марат Искəндəрдəн.
3) Əлфиянең туган көне җиткəндə, Хəбир чəчəклəр эзлəп бөтен Əлмəтне əйлəнеп чыкты.
4) Марат белəн Искəндəр урманга гөмбəгə барганнар иде. Алар көне буе йөреп бер ашарлык гөмбə дə
җыймадылар. Аның каравы, алар арып һəм ачыгып беттелəр.
5) Кичə Казанда Бөтендөнья татар конгрессы башланды. Аның турында телевизордан «җиһан»
тапшыруында хəбəр иттелəр.
6) Илдарга Нурихан Фəттахның яңа романы шулкадəр ошады: ул аны ике төндə укып чыкты.
7) Мин Казанда урамнан барганда, кемдер арттан кычкырып куйды. Əйлəнеп карасам, бу Зөфəр булып
чыкты. Мин Зөфəрне майдан бирле күргəнем юк иде.
8) Гади аш пешерер өчен, бөтен нəрсə дə ярый. Мəсəлəн, бүген ашка яшел банан һəм ике зур лимон
салыйк.
9) Кич буе Искəндəр семинарга əзерлəнеп утырды. Ул төнлə сəгать икедə генə йокларга ятты. Иртə
белəн торгач, ул институтка йөгерде. Аның ашап алырга вакыты да булмады.
10) Вəзирлəр иң бай кеше дə бəхетсез булгач, сəудəгəр йортыннан бик борчылып чыгып киттелəр.

3. Үрнəклəр буенча эшлəгез:

а) Үрнəк: Алдагы лекциягə бармаска.
Əйдəгез, алдагы лекциягə бармыйк.
1) Матур күлмəк бүлə итəргə.
2) Тиз генə повестьне укып чыгарга.
3) Бу өстəлне алып куярга.
4) Ботканы ашап бетерергə.
5) Теге зур тактаны кисеп чыгарырга.

б) Үрнəк: Искəндəр лекция вакытында ашарга.

Искəндəрнең лекция вакытында ашыйсы килə.
6) Мин ул өстəлне алып куярга.
7) Ул урманда йөреп арып бетəргə.
8) Марат иртə белəн торгач кофе эчəргə.
9) Əлфия яңа күлмəк сатып алырга.
10) Ярлы кеше дөгеле ботка ашарга.

4. җөмлəлəр төзегез:
1) Илдə, бервакыт, патша, башлаган, бер, авырый.
2) Синең, закон, бөтен, кешегə, илдəге, сүзең, һəр.
3) Мин, бай, бик, түгел, бəхетле, булсам, да.
4) Бар. Шуңа, нəрсə, канəгать, мин.
5) Гомере, йөрим, кимичə, күлмəк, буе, мин.
6) Əлфиягə, туган, чəчəк, көненə, бүлəк, Хəбир, итте.
7) җəйнең, зур, иң, Сабан, бəйрəме, туе.
8) җөмлəне, инглизчəгə, итегез, бу, тəрҗемə.
9) Агачны, чыгарды, биш, кисеп, минутта, Искəндəр.
10) Эшли-эшли, туган, арып, беткəн, авылында, Искəндəр.

5. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Патшаны терелтер өчен, аңа бəхетле кешенең күлмəген кидертергə кирəк.
2) Патшаның вəзирлəре бəхетле кешене эзли башлаганнар.
3) Алар баш министрдан: «Безнең илдə син иң бəхетле кешедер», – дип сораганнар.
4) Вəзирлəр урманнан җырлап чыккан кешене очратканнар.
5) Əйе, мин үземне бəхетле дип саныйм.
6) Марат белəн Искəндəр урманга гөмбəгə барганнар.
7) Хəбир, чəчəклəр эзлəп, бөтен Əлмəтне əйлəнеп чыккан.
8) Мин Казан урамыннан барганда, кемдер артымнан кычкырып куйды.
9) Гади аш пешерер өчен, бəрəңге, ит һəм суган кирəк.
10) Искəндəр ике көндə бөтен эшлəрен эшлəп чыккан.
ЕГЕРМЕ СИГЕЗЕНЧЕ ДƏРЕС

Хуҗаның «акыллы» куяннары

Беркөнне Хуҗа Насретдин, акчасы беткəч, бер аучыдан ике тере куян алып кайткан да хатынына:
– Мин бу куяннарның берсен байга алып барам, ə син тавык шулпасы һəм пəрəмəч пешер. Без бай
белəн бергə кайтырбыз. Бай синнəн: «Мине кунакка килүемне ничк белдең?» – дип сораса, куян əйтте,
диярсең», – дигəн.
Бай янына баргач, Хуҗа сүз башлаган:
– Безгə барабызмы əллə, бай? Минем хатыным безгə аш əзерлəп куяр.
– Хатының безнең килəсен ничек белер соң? – дигəн бай.
Ə Хуҗа:
– Менə шушы капчык эчендəге куян тиз генə өйгə кайтып, безнең кайтасын һəм нəрсə пешерергə
икəнен хатыныма əйтер, – дигəн.
Бай ышанмаган. Хуҗа моңа көлеп:
– Син шушы көнгə кадəр минем куян турында белмəдеңмени? Аның акылы безнең мулланың акылы
кадəр. Менə хəзер əйт, син нəрсə ашар идең?
Бай:
– Пəрəмəч ашар идем, – дигəн.
Хуҗа:
– Ə мин тавык шулпасы ашарга телим, – дигəн дə капчыктан куянны чыгарып, аның колагына:
– Хəзер кайт та, хатынга əйт, ул безнең кайтуга пəрəмəч белəн тавык шулпасы пешерсен, – дигəн дə
куянны ишектəн чыгарып җибəргəн.
Хуҗа белəн бай, Хуҗа өенə килеп керү белəн, өстəлдəге пəрəмəч белəн тавык шулпасын күргəннəр.
Өстəл астында тыныч кына утырган куянны да күргəннəр.
– Йə, Хуҗа, синең куяның, чыннан да, могҗизалы икəн, сат миңа аны, – дигəн бай, ə Хуҗа:
– Ай, мондый куянны сатарга ярыймы соң? – дигəн.
– Əгəр мин синең куяныңа йөз сум бирсəм? – дигəн бай.
– Юк, юк! – дигəн Хуҗа.
– Ə ике йөзне бирсəм?
– Əйттем бит, куянымны сатмыйм.
– Биш йөз сум бирəм, зинһар, сат инде, – дигəн бай.
Ə Хуҗа һаман үз сүзендə торган. Бай җиде йөз, сигез йөз бирсə дə, Хуҗа риза булмаган. Соңында бай
мең сум бирергə булган. Шуннан Хуҗа:
– Ярый инде, дуслыгыбыз хакына сатсам сатыйм инде, – дигəн.
Бай мең сум акчаны санап биргəн дə:
– Йə, хəзер инде куян безгə барып, минем хатынга əйтсен. Сезгə нəрсə пешерергə, əйт, – дигəн.
Хуҗа нəрсə телəгəнен əйткəн.
Шуннан бай куянның колагына нидер пышылдаган да аны чыгшарып җибəргəн.
Бай белəн Хуҗа байның өенə кайтканнар. Бай ишектəн кергəн дə хатынына:
– Йə, хатын, без телəгəн ашлар пешерелдеме? – дип сораган.
– Мин аны каян белим. Белгəн булсам, пешереп куйган булыр идем, – дигəн бай хатыны.
– Мин җибəргəн куян сиңа килеп əйтмəдемени? – дигəн бай.
Хатын бернинди дə куян килмəгəнен əйткəч, бай ачуланып Хуҗадан акчасын кире сорый башлаган.
Хуҗа:
– Син куянның колагына нəрсə əйттең соң? – дип сораган.
– Без килгəнче хатыным пилмəн белəн пылау пешерсен дип əйттем.
– Башка без сүз дə əйтмəдеңме?
– Юк, башка бернəрсə дə əйтмəдем, – дигəн бай.
Шуннан соң Хуҗа көлеп:
– Их, син, юлəр, юлəр! Соң, адресыңны əйтмəгəч, ул синең өеңне ничек белсен, менə хəзер тот инде
куяныңны, – дигəн.
күрергə
Эшли күр! – смотри, сделай (обязательно сделай!).
Эшли күрмə! – смотри, не делай (не вздумай делать!)

Марат: Мин кичə кинога бардым.

Искəндəр: Ничек булды соң? Кино шəп булдымы?
Марат: Сөйлəмə дə! Мин, юлəр, матур рекламага ышандым. Анда бик əйбəт комедия дип язганнар
иде…
Искəндəр: Шуннан?..
Марат: Лəкин көлəргə сəбəп булмады. Кино беткəч, еларга гына сəбəп бар иде.
Искəндəр: Нигə алай?
Марат: Билет бəясен искə төшердем… Син, Искəндəр, ул кинога бара күрмə, акчаңны əрəм итмə…

Əлфия: Без иртəгə Рəмзия белəн бакчага барырга уйлыйбыз. Син, Хəбир, безнең белəн барасыңмы?
Хəбир: Чакырсагыз, əлбəттə, барам!
Рəмзия: Əлфия чакыра бит инде. Лəкин син авырый гына күрмə!
Хəбир: Аның өчен борчылмагыз. Үзегез дə җылырак киенергə оныта күрмəгез…

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урынына сүзлəр куегыз:
1) Минем … килүемне ничек белдең?
2) Минем хатыным безгə аш … куяр.
3) Син шушы көнгə … минем куян … белмəдеңмени?
4) Аның акылы безнең мулланың … кадəр.
5) Ə мин тавык шулпасын ашарга ….
6) Хəзер кайт та … əйт, ул безнең … пəрəмəч һəм тавык … пешерсен.
7) Хуҗа белəн бай Хуҗа өенə керү …, өстəлдəге … белəн тавык шулпасы күргəннəр.
8) Өстəл … тыныч … утырган куянны да күргəннəр.
9) Йə, Хуҗа, синең куяның чыннан да … икəн.
10) Əгəр мин синең … йөз … бирсəм?
11) Ə Хуҗа … үз сүзендə тора.
12) Ярый инде, дуслыгыбыз … сатсам … инде.
13) Шуннан бай куянның колагына нидер … да чыгарып ….
14) Йə, хатын, без … ашлар пешерелдеме?
15) Соң, … əйтмəгəч, ул синең өеңне ничек белсен?!
3. Үрнəклəр буенча эшлəгез һəм тəрҗемə итегез:
а) Үрнəк: Син бу гөмбəле ашны ашама.
Син бу гөмбəле ашны ашый күрмə!
Не вздумай есть этот грибной суп.
1) Син бу хатны укыма.
2) Иртəгə сез институтка килмəгез.
3) Син ул əйткəнне эшлəмə.
4) Син аңа моны əйтмə.
5) Бу киноны карама.

б) Үрнəк: Хəбирнең компьютер алсы килə. Аның алиы мең акчасы юк.
Хəбирнең алты мең акчасы булса, ул компьютер сатып алыр иде.
Если бы у Хабира было шесть тысяч рублей, он бы купил компьютер.
6) Искəндəрнең ашыйсы килə. Лекциялəр бетми.
7) Маратның Швейцариягə барасы килə. Аның акчасы юк.
8) Рəмзиянең авылга кайтасы килə. Аның вакыты юк.
9) Хəбирнең бакчага барасы килə. Ул авырый.
10) Куянның байга кайтасы килə. Ул аның адресын белми.

4. «Чөнки» сүзе белəн башлап, сорауларга җавап бирегез:

Үрнəк: Нигə Искəндəрнең лекциядə ашыйсы килə?
Чөнки ул иртə белəн ашамаган.
1) Нигə Хəбир менюның уң ягын карый?
2) Нигə ярлының хатыны тагын бəрəңге пешергəн?
3) Нигə чəйгə шикəр салалар?
4) Нигə баш министр бəхетле түгел?
5) Нигə фəкыйрь кеше бəхетле?
6) Нигə Хəбир Əлфиянең туган көнендə бөтен шəһəрне əйлəнеп чыккан?
7) Нигə Хуҗа аучыдан ике тере куян алып кайткан?
8) Нигə куян бай өенə кайтмаган?
9) Нигə Марат киного барган?
10) Нигə Маратның кинодан соң елыйсы килгəн?
ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ДƏРЕС

Эт өрə, мəче мыраулый. Тычкан чиный, ат кешни, сыер мөгри, ə кəҗə белəн сарык бəэлдилəр. Ə балык
бернəрсə дə əйтми.

Əлфия: Минем əни мəчебезне бик ярата, шуңа күрə минем бүген песигə нəрсə дə булса аласым бар.
Рəмзия, син минем белəн кибеткə барасыңмы?
Рəмзия: Ярар, барырмын. Лəкин без авылда мəчегə кибеттəн бернəрсə алмыйбыз.
Искəндəр: Авылда шулай инде: эткə дə, мəчегə дə ашарга кибеттəн аласы юк. Мəчегə авылда һəрвакыт
сөт бар, ə эткə калган аш, сөяклəр.
Хəбир: Мин дə, кызлар, сезнең белəн барыр идем, лəкин бүген вакытым юк: концерт белəн балалар
бакчасына барасым бар…
Искəндəр: Ə синең, Хəбир, этең бармы?
Хəбир: Əйе, безнең кечкенə генə этебез бар. Тагын безнең тутый кошыбыз бар.
Марат: Минем өйдə мəче генə бар, ə менə минем Зөлфия апаның бик акыллы эте бар иде…
Əлфия: Нигə «бар иде» дисең? Əллə үлдеме?
Марат: Белмим, эте ничектер, ə Золфия апа үзе һəлак булды… Бу чыннан да булган хəлне сезгə сөйлисе
бар икəн.
Рəмзия: Нинди хəлне?
Марат: Зөлфия апа һəм аның эте турында. Ышансагыз ышаныгыз, лəкин бу чыннан булган хəл.
Тыңлагыз:
Зөлфия апа үзе генə кечкенə шəһəрдə яши иде. Пенсиягə чыккач, аның эше юктан эче пошты, һəм ул
сапаниель сатып алган иде. Моңа кадəр Зөлфия апаның беркайчан да эте булмады, лəкин бу спаниельне
ул үлеп яратты. Этнең исеме Актырнак иде. Зөлфия апа өчен ул иң якын дус булып китте. Алар
һарвакыт бергə, беркайчан аерылмадылар. Ə Актырнак бигрəк акыллы эт булып чыкты. Ул
хуҗабикəсен гел тыңлап тора иде. Хəтта бераздан соң аның бөтен хəрəкəтлəрен кабатлый башлады.
Əйтик, Зөлфия апа чəй эчəргə утыра. Актырнак шунда ук аның каршына урындыкка менеп утыра иде
дə аягы белəн чынаяк алырга тырыша иде. Зөлфия апа телефизордан сериал караганда, Актырнак та
канəфид нəкъ кеше сыман утырып, күзлəрен экраннан алмый торган иде. Ə сериалның мəзəкле
урыннарында ул авызын ачып көлеп җибəрə торган иде…
Рəмзия: Марат, бу чыннан да булган хəлме?
Марат: Əйттем бит инде. Бу чыннан булган вакыйга… Ə соңрак Зөлфия апага бер бик яхшы уй килде.
Шуны əйтəсем килə: Зөлфия апага һəрвакыт яхшы идеялəр, фикерлəр килеп тора иде. Менə шул чакта
ул Актырнакны сөйлəшергə өйрəтмəкче булды. Эт бит бөтен нəрсəне Зөлфия апа артыннан кабатлый,
əмма сөйлəшмəде генə. Ə Зөлфия апага сөйлəшергə əңгəмəдəш кирəк булгандар, дип уйлыйм… Озак
уйлагач, апа, базарга барып, сөйлəшə торган өч-дүрт тутый кошларын алып кайткане да һəм аларны
Актырнакка бареп ашаткан. Лəкин бу да булышмаган.
Шулай бервакыт Зөлфия апа белəн Актырнак балконга чыкканнар. Менə шул чакта килеп чыккан ул
бəхетсезлек. Зөлфия апа балконда, урындыкка менеп, юган керне элмəкче булган, ə урындыкның бер
аягы сынык булган икəн. Актырнак Золфия апаның егылып китүен күреп «Сак булыгыз!» – дип өреп
əйткəн. Ə Золфия апа яраткан спаниеленə сокланып һəм аптырап караган да: «Абау! Этем сөйлəшə
башлады бит!» – дип кычкырган һəм, урындыктан да, балконнан да егылып төшкəн. Кызганычка
каршы, Зөлфия апа җиденче катта яши иде…
Рəмзия: Нинди кызганыч хəл!
Искəндəр: Бу чыннан да булган хəлме соң, Марат?
Марат: Бу чыннан булган вакыйга… Ə Актырнак өреп елап җибəргəн дə аска карап: «Бигрəк кызык бу
кешелəр! Алдан үзлəре сөйлəшергə өйрəтəлəр, ə соңыннан аларга əйткəнне тыңламыйлар!» – дигəн.
Искəндəр: Гомеремдə ышанмыйм! Ничек инде эт сөйлəшергə өйрəнсен инде?!
Хəбир: Марат, ə син бу вакыйганы нəкъ шулай булганын кайдан белəсең соң?
Марат: Бу булган хəлне миңа елый-елый Актырнак үзе сөйлəгəн иде…

Кемнең нəрсə эшлисе бар?

Искəңдəрнең йокыдан торгач, ашарга пешерəсе бар, аннары институтка соңга калмыйча лекциялəргə
ашыгасы бар. Аның һəр көнне кибеткə керəсе бар: анда икмəк, сөт сатып аласы бар. Ə кич белəн тагын
семинарларга əзерланəсе бар.
Хəбирнең ашарга пешерəсе юк, лəкин аның һəр көнне эт белəн урамга чыгасы бар.
Маратның һəр көнне иртə белəн кофе эчəсе бар, ə кич белəн телевизор карап йоклыйсы бар.

Ярдəмче фигыльлəр
Сез «итəргə, чыгарга, бетəргə, куярга, алырга» кебек фигыльлəрне ярдəмче фигыльлəр булу алуын
белəсез. Тагын башка фигыльлəр дə ярдəмче фигыль булып килə алалар.

Килергə
1. «Искəндəр институтка килə» – бу җөмлəдə килергə фигыле төп мəгънəдə тора.
2. «Маратның ашыйсы килə» – бу җөмлəдə килергə фигыле ярдəмче фигыль булып килə, ул телəкне
белдерə.
3. «Укытучы сыйныфтан чыгып килə» – бу җөмлəдə килергə фигыле процессның əлегə баруын, дəвам
итүен күрсəтə, һəм тагын хəрəкəтнең безгə таба юнəлүен белдерə.
Барырга
1. «Автобус Чаллыга бара» – бу җөмлəдə барырга фигыле төп мəгънəдə.
2. «Укытучы сыйныфтан чыгып бара» – бу җөмлəдə барырга фигыле ярдəмче фигыль булып килə, һəм
процессның əлегə баруын һəм дəвам итүен күрсəтə.
Торырга
1. «Сергей Мəскəүдə тора» – монда торырга фигыле төп мəгънəдə тора.
2. «Сергей басып тора» – ə монда ул хəрəкəтнең дəвам итүен күрсəтə.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Сорауларга җавап бирегез:
1) Этлəр мыраулый белəме?
2) Нəрсəлəр бəэлди белə?
3) Сезнең өйдə мəче яки эт бармы?
4) Булса, аның (аларның) исеме ничек?
5) Зөлфия апаның нинди эте булган?
6) Зөлфия апа этен сөйлəшергə өйрəтер өчен, аңа нəрсəлəр ашаткан?
7) Актырнак акыллы эт булганмы? Нигə?
8) Ə сезнең этегез (мəчегез) акыллымы? Ул сөйлəшə белəме?
9) Искəндəр Марат сөйлəгəн хəлгə ышанганмы? Нигə?
10) Ə сез үзегез ничек уйлыйсыз: Марат чыннан да булган хəл турында сөйлəдеме?

2. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Юк, сыерлар кешнəмилəр. Алар мөгрилəр.
2) Зөлфия апаның эте спаниель булган.
3) Хəбирнең өендə тутый кош бар.
4) Чөнки Искəндəр сөйлəшкəн этне гомерендə күргəне юк.
5) Зөлфия апа җиденче катта яшəгəн.
6) Золфия апа урындыкка менеп юган керне элгəн.
7) Марат күп мəзəк хəллəр турында сөйли ала.
8) Ярар, мин синең белəн кибеткə барырмын.
9) Искəндəрнең этен ашатасы бар.
10) Хəбирнең балалар бакчасына барасы бар.

3. җөмлəлəр төзегез:
а)

в)
1) Мəчебезне, ярата, минем, бик, əнием.
2) Балалар, барасы, Хəбирнең, бакчасына, бар, бүген.
3) Апа, үзе, Зөлфия, иде, шəһəрдə, яши, кечкенə генə.
4) Мəчегез, этегез, бармы сезнең, өегездə, яки?
5) Апага, бер, уй, Золфия, килде, бервакыт, яхшы.
6) Бар, пешерəсе, Искəндəрнең, торгач, йокыдан, ашарга.
7) Хəбирнең, көнне, белəн, эт, чыгасы, бар, урамга, һəр.
8) җөмлəдə, барырга, мəгънəдə, төп, фигыле, бу.
9) Марат, ышанмаган, сөйлəгəн, Искəндəр, хəлгə.
10) Күп, Марат, хəллəр, мəзəк, ала, сөйли, турында.

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Искандер в этом году был в деревне. И каждый день ему надо было кормить собаку.
2) Завтра Хабиру надо ехать в Бугульму. Там он будет давать концерт ы детском саду.
3) Алексей сегодня не поедет в Челны на футбол. Ему надо готовиться к семинару.
4) Марат может рассказать много смешных историй. Сегодня он рассказывал правдивую историю о
тете Зульфие и ее собаке.
5) Вчера по телвизору показывали очень смешной фильм. Искандер его, конечно, не посмотрел.
Марату надо будет рассказать ему этот фильм.
6) В этом году осень была холодная. Надо одеваться теплее.
7) Ходжа Насретдин взял у охотника двух живых зайцев. Одного он оставил у себя дома, а второго
понем к баю. Ему надо было, обманув бая, взять у него побольше денег.
8) Кто оказался счастливым человеком во всей стране? Бедняк, который был доволен тем, что имел.
9) Лошадь ржет, корова мычит, собака радостно лает, а вот овца печально блеет. Почему? Потому что
ее надо лучше кормить.
10) Глагол «идти» в этом предложенни стоит в основном значении.

5. Үзегезнең этегез (мəчегез) турында инша языгыз.

УТЫЗЫНЧЫ ДƏРЕС

Алексей белəн Марина безгə таныш студентлар белəн бергə укыйлар. Алар татар телен өйрəнəлəр.
Бүген алар Искəндер белəн Марат янына килделəр. Аларның татар теле буенча бик күп сораулары бар.
Ə Марат белəн Искəндəр шул сорауларга җавап бирəлəр.
Марат: Сезгə татар телен өйрəнергə бик кыен дип уйлыйм.
Алексей: Əйе, бик кыен шул…
Марина: Безнең сезгə бик күп сорауларыбыз бар.
Марат: Ə минемчə, татар теле – бик җиңел тел. Чөнки аны безнең өч-дүрт яшьлек балалар да белə.
Искəндер: Ə сез хəзер нəрсə өйрəнəсез?
Алексей: Ярдəмче фигыльлəрне. Татар телендə иң авыры шул дип уйлыйм.
Искəндəр: Дөрес уйлыйсыз, чөнки ярдəмче фигыльлəр газет мəкалəлəрендə дə, матур əдəбиятта да еш
очрыйлар. Аллар телгə байлык, мəгънəлəргə нечкə төсмерлəр кертəлəр. Аларны белергə һəм
кулланырга өйрəнергə кирəк. Шунсыз татар телен белеп булмый.
Марина: Менə без соңгы дəреслəрдə Хуҗаның «акыллы» куяннары турында текст укыдык. Анда
ярдəмче фигыльлəрне очраттык та аңлап бетермəдек.
Алексей: Əйтик, «язып ала». Монда бит ярдəмче фигыль хəрəкəтнең тиз баруын һəм берлеген күрсəтə.
Ə «яза ала» дигəндə «алырга» фигыле башка мəгънəдə алып килə.
Искəндəр: Дөрес. «Алырга» фигыле хəл фигыльгə ияреп килгəндə, мөмкинлекне күрсəтə. Менə
карагыз:

Алексей: Мин аңладым. Мəсəлəн, «Ул машина сатып ала ала» – «Он может купить машину» дип
тəрҗемə ителə.
Марат: Хəл фигыльгə иярсə, «алырга» фигыле хəрəкəтнең ничек баруын гына күрсəтə, ə гади хикəя
фигыльгə иярсə – русчага – может яки умеет сүзлəре ярдəмендə тəрҗемə ителə.
Марат: Тагын шулай ук «язарга» һəм «карарга» дигəн фигыльлəрне дə аңлатасыз иде.
Искəндəр: «Язарга» фигыле ярдəмче булып хикəя фигыльгə генə ияреп килə ала һəм хəрəкəтнең чак
кына булмый калуыне күрсəтə. Мəсəлəн:
«Карарга» фигыле дə, икенче фигыльгə ияреп килгəндə, башка мəгънəне белдерə. Тəрҗемə иткəндə,
попробовать фигыле ярдəмендə тəрҗемə ителə. Менə шундый мисаллар китереп була:

Алексей: Алайса «язып карады», «карый яздым», «карап яздым» аерым өч мəгънə белдерəлəр. Хəзер
тəрҗемə итəм: беренчесе – попробовал написать, икенчесе – чуть не взглянул, һəм соңгысы – написал,
глядя … Шулаймы?
Марат: Сез бигрəк акыллы студентлар икəн. Тагын нинди сорауларыгыз бар? Сорагыз. Искəндəр
сезнең бу сорауларыгызга шунда ук җавап бирер.

Марина: Тагын бер соравым бар иде минем. Менə, мəсəлəн, рус телендə собака – кто? соравына җавап
бирə. Ə татарча эт – нəрсə? соравына җавап бирə.
Марат: Əйе, татар телендə «кем» дип кешелəргə генə əйтəлəр. Тагын, кешелəргə якынлаштырып, гаилə
дусты булган этлəрне, мəчелəрне атыйлар.

КЕМ: Искəндəр, Марина, укытучы, студент, бабай;

НƏРСƏ: өстəл, мəче, сыер, балык, бүре;
КЕМ: Зөлфия апа, Актырнак (чөнки Зөлфия апа аны иң якын дусты итеп күрə).

Марина: Бу инглиз телендə кебекме?

Марат: Нəкъ шулай. Шуңа күрə сезгə моңа иялəшергə кыен булмас дип уйлыйм.

Марина: Мин əйткəн идем инде: без Хуҗаның «акыллы» куяннары турында хикəя укыган идек. Ə кем
соң ул – Хуҗа Насретдин? Мин сүзлек буенча карадым: Хуҗа хозяин итеп тəрҗемə ителə икəн…
Искəндəр: Хуҗа Насретдин – ул төрки халыкларның җыелма образы. Ул Урта Азия төрки халыкларына
билгеле һəм шуннан татар халкына да килгəн. Һəр халык аны үзенеке дип саный. Аның турында бик
күп хикəялəр һəм мəзəклəр бар. Ул мəзəкче генə түгел, ə халыкның акыл иясе дə.
Марат: Безнең өйдə «Хуҗа Насретдин мəзəклəре» дигəн китап бар. Кызыксынсагыз, мин сезгə аны
алып килə алам.
Марина: Тəрҗемə итəргə дə булышсагыз…
Марат: Бераз булышырбыз, шулай бит, Искəндəр. Лəкин сез үзегез аңларга тырышыгыз.
Марина: Ə сез үзегез дə безгə булышырга тиеш…

Ə хəзер Маратның «Хуҗа Насретдин мəзəклəре» китабыннан мəзəклəр укыгыз:

Хуҗа ни өчен хат язып бирмəгəн
Беркөнне Хуҗаның күршесе: «Минем шəһəрдəге туганыма хат язып бир əле», – дигəн икəн. Хуҗа:
«Зинһар, сорама, минем шəһəргə барып йөрергə вакытым юк», – дип җавап биргəн. «Хат язар өчен
шəһəргə барырга кирəкми бит», – дигəч, Хуҗа:
– Минем язуымны үземнəн башка беркем дə таный алмый. Шуңа күрə үзем язган хатны укыр өчен
шəһəргə үземə бармыйча булмый, – дигəн.

Хуҗаның соңгы сүзе

Хан, Хуҗаның батырлыгын сынар өчен:
– Хəзер үк асыгыз үзен! – дип боерган.
Палачлар хуҗаны асарга дип алып килгəннəр. Хуҗа бер сүз дəшмəгəн.
– Синең актык минутларың җитте. Соңгы сүзеңне əйтеп кал, – дигəн хан.
– Бер сүзем юк, бары кечкенə генə бер үтенечем бар.
– Нинди үтенечең? – дигəн хан.
– Минем муеныма кагылсалар, кытыгым килə, билемнəн ассыннар, – дигəн Хуҗа.

Акыллы кеше
Хуҗа бервакыт үз-үзе белəн сөйлəшеп йөри икəн. Моңа гаҗəплəнеп, бер кеше Хуҗадан:
– Хуҗа əфəнде, нигə син гел үзалдыңа сөйлəнеп йөрисең? – сораган.
Хуҗаның исе китми генə:
– Гомерем буена акыллы кешелəр белəн генə сөйлəшергə яратам, шуларның берсе үзем булам инде, –
дигəн.

җавап
Хуҗаның күршелəре:
– Əйтегезче, Хуҗа, бу əтəч ни өчен бер аягында басып тора? – дип сораганнар.
– Əгəр ул икенче аягын да күтəрсə, һичшиксез, егылыр иде, – дип җавап кайтарган.

Хуҗа һəм балалар

Хуҗа урамнан барганда, бер төркем балалар очраткан. Ул балаларны алдарга телəп:
– Балалар, əнə теге урамда чиклəвек бик күп, телəгəн кадəр алырга мөмкин, – дигəн.
Хуҗаның сүзенə ышанып, балалар ул күрсəткəн урамга йөгергəннəр. Балаларның йөгерүлəрен күреп,
Хуҗа:
– Əллə анда чыннан да чиклəвек бирəлəрме икəн? – дип, үзе дə балалар артыннан йөгергəн.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Үрнəк буенча эшлəгез һəм тəрҗемə итегез:
Үрнəк: Марат мəзəклəр сөйли.
а) Марат мəзəклəр сөйли ала.
Марат умеет рассказывать веселые истории.
б) Марат мəзəклəр сөйлəп карады.
Марат попытлася рассказать веселую историю.
в) Марат мəзəклəр сөйлəргə тиеш.
Марат должен рассказывать веселые истории.
1) Хəбир балалар бакчасында концерт куя.
2) Марина Мараттан сорый.
3) Хуҗа шəһəргə бара.
4) Хуҗа хат яза.
5) Хан Хуҗаны асарга дип боера.
6) Хуҗа үз-үзе белəн сөйлəшə.
7) Əтəч бер аякта басып тора.
8) Хуҗа балаларны алдый.
9) Хуҗа үз алдавына үзе ышана.
10) Актырнак сөйлəшə.

2. Дөрес җөмлəлəр төзегез:

1) Əтəч бер генə аягында басып тора, чөнки (а) аның икенче аягы юк; б) икенчесен күтəрсə, ул егыла; в)
ул шулай ял итə).
2) Хəбир Бөгелмəгə бара, чөнки (а) анда аның футбол карыйсы бар; б) аның анда лекциягə барасы бар;
в) анда аның балалар бакчасында концерт куясы бар).
3) Марат күп мəзəклəр белə, чөнки ул (а) күңелле кеше; б) җырлый алмый; в) кызганыч хикəялəр
белми).
4) Актырнак сөйлəшə башлады, чөнки (а) ул тутый кошларны ашады; б) аның Зөлфия апаны саклап
каласы килгəн; в) аңа əңгəмəдəш кирəк булган).
5) Хуҗаның хатыны тавык шулпасы белəн пəрəмəч əзерлəде, чөнки (а) аңа моны əзерлəргə куян əйтте;
б) аңа моны əзерлəргə Хуҗа əйтте; в) ул үзе бу ашларны əзерлəргə телəде).
6) Хəбир, чəчəклəр эзлəп, бөтен шəһəрне əйлəнеп чыкты, чөнки (а) ул Əлфиягə чəчəклəр бүлəк итəргə
тиеш иде; б) ул Əлфиягə чəчəклəр бүлəк итəргə телəде; в) аны Əлфия үзе чəчəклəргə җибəрде).
7) Фəкыйрь кеше үзен бəхетле дип саный иде, чөнки (а) ул булганына канəгать булды; б) аның күлмəге
юк иде; в) аның акчасы да, проблемалары да юк иде).
8) Ярлы кеше бəрəңге боткасы ашый, чөнки (а) ул дөге боткасын яратмый иде; б) аның башка
бернəсəсе юк иде; в) ботка өчен сөте юк иде).
9) Хуҗаның хат белəн шəһəргə барасы бар иде, чөнки (а) ул вакытта почта эшлəмəгəн; б) ул хатны
шəһəрдə генə яза алган; в) аның язуын аннан башка беркем таный алмаган).
10) Хуҗа үз-үзе белəн сөйлəшкəн, чөнки (а) аны моның турында сорасыннар дип көткəн; б) аның
сөйлəшергə кешесе булмаган; в) ул акыллы кешелəр белəн генə сөйлəшергə яраткан).

3. Бу җөмлəлəр турында үз фикерегезне əйтегез:

Үрнəк: Хуҗа ханны асарга дип боерган.
Юк, Хуҗа ханны асарга дип боермаган. Киресенчə, хан Хуҗаны асарга дип боерган.
Алексей Чаллыга концерт куярга бара.
Юк, Алексей Чаллыга концерт куярга бармый. Ул анда футбол карарга бара. Ə концерт куярга
Бөгелмəгə Хəбир бара.
1) Балалар Хуҗаны алдаганнар.
2) Хуҗа Насретдин бер аягында басып торган.
3) Хуҗаның күршесе хат язган.
4) Алексей татар телен дүрт яшендə белгəн.
5) Марина Маратка татар теле буенча киңəшлəр бирде.
6) Маратның иртə белəн ашарга пешерəсе бар.
7) Тавык чыркылдый белə.
8) Тычкан кешни белə.
9) Зөлфия апаның мəчесе булган.
10) Искəндəр этенə кибеттəн ашарга сатып ала.

4. җөмлəлəрне башкача əйтегез:

Үрнəк: Мин лекциягə барырга тиеш.
Миңа лекциягə барырга кирəк.
Минем лекциягə барасым килə.
1) Хəбир Бөгелмəгə барырга тиеш.
2) Марат «Ак Барс – Динамо» уенын карарга тиеш.
3) Əлфия кибеткə барырга тиеш.
4) Актырнак тутый кошларны ашагач сөйлəшергə тиеш.
5) Əлмəттəн Казанга барганда, автобус Чистай аша узарга тиеш.
6) Этең булса, син аны ашатырга тиеш.
7) Əлфиянең туган көне җиткəч, Хəбир чəчəклəр сатып алырга тиеш.
8) Бүген Рəмзия дөгеле, йөземле, кортлы гөбəдия пешерергə тиеш.
9) Аш тəмле булсын өчен, Искəндəр ашка тозны күбрəк салырга тиеш.
10) Патшаны терелтер өчен, вəзирлəр үз иллəрендə бəхетле кешене табарга тиеш.

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Марат любит давать полезные советы. А Искандер умеет их давать.
2) Ходжа Насретдин – это обобщенный образ народного мудреца у тюркских народов.
3) Кроме меня, мое письмо никто не сможет прочитать.
4) Хан, желая испытать мужество Ходжи Насретдина, приказал: «Сейчас же повесьте его!».
5) Когда меня трогают за шею, мне становится щекотно.
6) «Может, там и вправду раздают орехи?» – подумал Ходжа и побежал за детишками.
7) Вспомогательные глаголы часто встречаются в газетных статьях и в художественной литературе.
8) Татарский язык очень легкий. Ведь татарские дети его знают уже в три-четыре года.
9) Марат умеет хорошо говорить, но не умеет петь.
10) Хабир завтра должен поехать в Бугульму.
УТЫЗ БЕРЕНЧЕ ДƏРЕС

→ авырырга – болеть; ул авырый – он болеет

авыртырга – болеть; баш авырта – голова болит
Искəндəр: Нигə бүген Хəбир институтка килмəде икəн?
Əлфия: Хəбир авырып китте бит.
Марат: Əллə бакчада салкын тигəнме?
Рəмзия: Əйе, ул үзе җылы киенгəн иде, лəкин барыбер бакчада ул төчкерə башлада.
Əлфия: Ə бүген иртə белəн ул миңа шалтыратты. Аның томау, тамагы авырта.
Марат: Мин шуңа күрə көз көне өйдəн чыгарга да куркам. Көзге салкын җиллəр һəм салкын яңгырлар
миңа бигрəк тə зыянлы.
Искəндəр: Ə кайберəүлəр, киресенчə, көзне яраталар. Мəсəлəн, мин. Көзнең бик матур көннəре була.
Əлфия: Лəкин нəкъ көзен күп кешегə салкын тия.
Марат: Минем Рəис Абыйны (аңа алтмыш яшь тулды инде) көз көне йөрəге борчый. Яңгырлы
көннəрдə аның, өйдə ятып, башлары əйлəнə башлый. Ул нəрсə эшлəргə белмичə, яңгыр астында
гөмбəгə дип урманга чыгып китə.
Əлфия: Хəзер бит гөмбəлəр белəн дə агуланырга була…
Марат: Гөмбə җыйганда, белгəн гөмбəлəрне генə алырга кирəк.
Искəндəр: Хəзер шулай инде: нəрсə ашасаң да, нəрсə эшлəсəң дə, кая гына барсаң да – сакланырга
кирəк.
Марат: Авыруларның да хəр көнне яңалары чыгып тора бит.

Əлфия: Марат, син башың авыртканда, нəрсə эчəсең?

Марат: Башым көчле авыртканда, «Парацетамол» эчəм, ə бераз генə авырткан чакта йокларга ятам.
Минемчə, йокы – дөньяда иң яхшы дару.
Искəндəр: Ə минемчə, кешегə күбрəк саф һава суларга, ешрак табигатькə чыгарга, физкультура белəн
шөгыльлəнергə кирəк.
Рəмзия: Əйе, чыннан да. Мин дə нəкъ шулай уйлыйм. Авылда яшəгəндə, бер дə авырмыйм, чөнки анда
физик эш. Ə шəһəрдə китапханəдə утырасың, тулы автобусларда интегəсең, ə аннары бүлмəгə кереп
биклəнəсең.
Марат: Бəлки, сез сөйлəгəн дөрестер, лəкин сəламəтлек турында кайгырырга вакыт та кирəк бит. Ə
минем, кызганыч, физкультура белəн шөгыльлəнергə вакытым юк.
Əлфия: Ə нəрсəгə вакытың бар соң синең?
Марат: Минем вакытым китаплар укырга, ьелевизор карарга, йокларга гына җитə. Андый əйберлəргə
минем нəфесем бик зур. Теге табиб янына килгəн кеше кебек. «Доктор, миңа, зинһар, нəфескə каршы
таблетка бирегезче… Лəкин ул таблетка зур, бик зур булсын!» – дигəн ул.

Əлфия: Мин бүген Хабир янына барырмын. Хəбирнең хəлен белеп кайтырга кирəк. Кем минем белəн
бара?
Марат: Мин шалтыратырмын гына инде һəм аңа бер-ике файдалы киңəш бирермен.
Рəмзия: Мин дə, Əлфия, синең белəн барырмын.
Искəндəр: Мине дə үзегез белəн алсагыз, барыр идем… Бəлки Хəбирнең кəефе күтəрелер. Дəвалану
өчен тынычлык кына түгел, ə бераз күңелне күтəрергə дə кирəк, дип уйлыйм.

Педиатр: Педиатр дип балалар табибын атыйлар. Ул балалар хастаханəсендə эшли. Балаларга махсус
дəвалану кирəк. Олыларга яраган дарулар кайчак балаларга ярамый.

Терапевт: Терапевт – кешенең эчке авыруларын караучы табиб. Аның янына кешелəр йөрəк, ашказаны,
үпкə һəм башка эчке əгъзалары авыртканда килəлəр. Терапевт гадəти укол кадый яки таблеткалар бирə.
Гадəттə ул үзенең муенына фонендоскоп киеп йөри.

Стоматолог: Бу табиб тешлəрне дəвалый. Аның кəнəфисенə утырырга да куркыныч. Аның махсус
җиһазлары бар. Тагын тавышланып эшли торган бормашинасы бар, аның белəн стоматолог
пациентның тешлəрен дəвалый.

Отоларинголог: Колакны, тамакны һəм борынны дəвалаучы табиб отоларинголог дип атала. Сезнең
шул əгъзаларыгыз авыртса, сез аның янына барыгыз. Ул сезгə булышыр.

Окулист: Окулист кешенең күзлəрен дəвалый. Бу табиб сезгə кирəкле күзлек табар.

Дерматолог: Дерматолог кешенең тире авыруларын дəвалый. Ə тиренең сəламəтлеген саклар өчен,
шəхси гигиена кагыйдəлəрен үтəргə кирəк.

Тагын нинди махсус табиблар бар? Алар бик күп: онколог, анестезиолог, невропатолог, уролог һəм
башкалар. Чөнки, Марат əйткəнчə, һəр елны яңа авырулар барлыкка килə. Алар турында сез үзегез дə
сөйли алырсыз, дип уйлыйм.

Шəфкать туташы авырулар янына палатага килеп керə дə:

– Вəлиев! – дип кычкыра, – əйдəгез, уяныгыз тизрəк. Мин сезгə йокы даруы бирергə тиеш! – ди.

– Алло, доктор, булышыгыз! Минем дүрт яшьлек улым минем авторучкамны йотты.
– Бераз сабыр итегез, хəзер килербез!.. Ə хəзер сез нишлисез соң?
– Əлегə мин калəм белəн язып торам…

– Сез нигə шулай кычкырасыз? Мин бит əле сезнең тешегезгə орынмадым, – ди теш табибы кəнəфидə
утыручы пациентына.
– Сез бит минем аягыма бастыгыз!

– Доктор əфəнде, булышыгыз: миңа томау төште. Нинди дə булса киңəш бирегезче.
– Беренчедəн, үзегез белəн чиста кулъяулык алып йөрегез. Ə монысы да булышмаса, яңадан килерсез…

КҮНЕГҮЛƏР
1. җөмлəлəр төзегез:
а)
Педиатр
Отоларинголог
Терапевт
Стоматолог
Дерматолог
окулист - кешенең тире авыруларын дəвалый
- янына кешелəр йөрəк, ашказаны, үпкə һəм башка эчке əгъзалары авыртканда килəлəр
- сезгə кирəкле күзлек сайлар
- кешенең тешлəрен дəвалый
- кешенең колагын, тамагын һəм борынын дəвалый
- муенына гадəттə фонендоскоп элеп йөри
- махсус җиһазлары һəм бормашинасы бар
б)
1) Хəбир, килмəде, институтка, нигə, икəн, бүген.
2) Марат, өйдəн, курка, көне, чыгарга, көз, дə.
3) Рəис, гел, көне, борчый, көз, минем, абыемны, йөрəге.
4) җыйганда, гөмбəлəрне, белгəн, гөмбə, генə, алырга, кирəк.
5) Иң, əйбəт, йокы, дөньяда, бу, дару.
6) Бер дə, булганда, авырмыйм, авылда.
7) Яшьлек, дүрт, минем, йотты, ручкамны, улым!
8) Бит, сезнең, əле, мин, орынмадым, тешегезгə.
9) Минем, сез, бит, бастыгыз, аягыма, лəкин.
10) Кешенең, эчке, табиб, караучы, терапевт, авыруларын.

2. җөмлəлəрне башкача əйтегез:

а) Үрнəк: Алексей мəктəптə укыган чакта татарча өйрəнмəде.
Алексей мəктəптə укыганда татарча өйрəнмəгəн.
1) Бакчада эшлəгəн чакта Хəбиргə салкын тиде.
2) Марат автобуста барган чакта йоклап китте.
3) Хəбир, авырган чакта, күп китаплар укып чыкты.
4) Əлфия сөйлəгəн чакта елмаеп куйды.
5) Дəрес башланган чакта, студентлар, гадəттə, басалар.

б) Үрнəк: Миңа Казанга кадəр билет бирегез əле.

Миңа Казанга кадəр билет бирегезче.
6) Алексейга парацематол бирегез əле.
7) Мин əйткəнне Хəбиргə əйт əле.
8) Əлфия сөйлəгəнне Рəмзиягə əйтмəгез əле.
9) Аңа укол кадагыз əле.
10) Сез аны, табиб əфəнде, əйбəтлəп дəвалагыз инде.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сезнең туганнарыгызның сəламəтлеге ничек?
2) Хəбиргə кайда һəм ничек салкын тигəн?
3) Рəис абыйның кəефе кайчан начарлана?
4) Марат фикере буенча, бу дөньяда иң яхшы дару нəрсə?
5) Марат нəфесле кеше турында нинди мəзəк сөйлəде?
6) Рəмзия авылда яшəгəндə нигə авырмый?
7) Стоматолог нəрсə дəвалый? Ə отоларинголог?
8) Терапевт, гадəттə, эшендə муенына нəрсə элеп йөри?
9) Сез соңгы вакытта хастаханəдə кайчан булдыгыз?
10) Сез иң яхшы дару дип нəрсəне саныйсыз?

4. җөмлəлəрне дəвам итегез:

1) Хəбиргə салкын тигəн, чөнки ул (салкын су эчкəн,; җылы киенмəгəн; бакчага барган; үзен
сакламаган).
2) Стоматолог кешелəрнең тешлəрен дəвалый, һəм аның (махсус бормашинасы бар; фонендоскопы бар;
нəфескə каршы махсус таблеткасы бар).
3) Марат физкультура белəн шөгыльлəнми, чөнки (аның вакыты юк; аның күп физки эшлəре бар;
спортны яратмый).
4) Марат көз көне өйдəн чыгарга да курка, чөнки (урамда машиналар күп; көзен салкын җиллəр һəм
салкын яңгырлар ява; көзен көчле бозлавык була).
5) Фəриткə табиб пенициллин эчəргə кушкан, чөнки (аның эче авырткан; аның тамагы авырткан; аны
кулы сынган; аның башы əйлəнгəн).
6) Отоларинголог … дəвалый.
7) Фонендоскоп терапевтның … ….
8) «Вəлиев!» – дип кычкыра шəфкать туташы, – əйдəгез уяныгыз тизрəк, … …!

5. Табика баруыгыз турында инша языгыз. Языгыз, табиб булыр өчен, нинди сыйфатлар кирəк? Сез
нинди табиб янына соңгы мəртəбə барган идегез? Бу дөньяда иң яхшы дару нинди?
Инша язганда, түбəндəге сүзлəрне кулланыгыз:
Сəламəтлек, хəлсезлəнергə, кəеф, хастаханə, дəвалану, борчылырга, кушарга, куркырга, авырганда.

УТЫЗ ИКЕНЧЕ ДƏРЕС

1) Урманнан чыккан фəкыйрь кеше үзен бəхетле дип санаган.

2) Марат чыннан да булган хəл турында сөйлəгəн.
3) Авылда эткə калган аш, сөяклəр бар.
4) Мин язган хатны үземнəн башка беркем дə укый алмый.
5) Гөмбə җыйганда белгəн гөмбəлəрне генə алырга кирəк.

Бу җөмлəлəрдə курсив белəн язылган сүзлəр – сыйфат фигыльлəр. Алар фигыль булсалар да,
сыйфатлар кебек «нинди?» дигəн сорауга җавап бирəлəр. Алар рус теленə причастие белəн тəрҗемə
ителə.

***
Минем кичтəн тешем авыртты. Мин озак йокыга китə алмадым. «Иртəгə теш табибы янына барырга
кирəк», – дип уйлап яттым. Лəкин икенче көнне иртə белəн мин институтка йөгердем һəм авырткан
тешем турында оныттым. Укытучылар безгə лекциялəр укыдылар, дəреслəр һəм семинарлар
үткəрделəр, ə минем авырткан тешем борчымады. Лəкин автобуста ə кайтканда, минем тешем яңадан
авырта башлады. Мин, Кайткач, кайнар аш та ашый алмадым. «Юк, моңа түзеп булмый, бүген үк табиб
янына барам», – дип уйлау белəн, тешем авыртудан туктады. Мин китап укырга утырдым да, авырткан
тешем турында оныттым.
Өченче көнне мин иртə бюелəн теш авыртканнан уянып киттем. «Юк, болай булмый, – дидем үземə, –
бүген институтка бармыйм, хəзер үк теш табибы янына китəм». Мин бернəрсə ашамадым, тиз генə
киендем дə өйдəн чыгып киттем. Лəкин хастаханəга килгəч, минме табиб кабинетына түгел, кабул итү
бүлмəсенə керергə дə батырлыгым җитмəде. Мин борылдым да кире өйгə кайтып киттем. Шул чакта ук
тешем авыртуы туктады. Лəкин мин белеп тордым: кич белəн теш яңача авырта башлый. Шулай булды
да…
Дүртенче көнне мин кабул итү бүлмəсенə кердем. Анда чират иде. Мин бераз көттем, никтер тьеш
авыртмый башлады. «Əй, бүген монда чират бигрəк озын», – дип уйладым һəм тизрəк чыгып киттем.
Ул көнне мин соңгы лекциядə генə утырдым һəм, анда утырганда ук, тешем яңадан авырта башлады.
Бишенче көнне мин кабул итү бүлмəсенə авырып кердем, лəкин анда чиратта бер бик күңелле кешене
очраттым. Без аның белəн бер-беребезгə мəзəклəр, анекдотлар сөйли башладык. Шулай икебез дə
тешлəребез турында оныттык. Нəтиҗəдə, без икебез дə чиратыбызны көтеп тормаска булдык…
Шулай итеп, мин атна буе хастаханə юлында йөрдем. Мин тагын бер атна йөргəн булыр идем, лəкин
беркөнне минем яныма Марат килеп керде. Мин аңа үземнең хəлем турында сөйлəдем, ə ул бик озак
итеп көлде. Марат шул чакта ук мине ияртеп хастаханəгə алып китте.
Теш табибы мине үзенең кəнəфисенə утыртты да минем аңкауга укол кадады. Авызым бернəрсə
тоймый башлады. Шуннан соң табиб – олы гына абый – куркыныч клəəсен алып, кулы белəн минем
авызыма кереп китте. Биш минут үтмəгəндер, бөтен эш бетте. Беткəч, мин: «Атна буе авырып
йөргəнче, биш минут кына түзеп була икəн», – дип уйлап куйдым. «Гафу итегез, шушы тешемне үзем
белəн алырга мөмкинме?» – дип сорадым мин табибтан. Ул миңа аптырап карады да: «Ə нəрсəгə соң ул
сезгə?» – диде. «Белəсезме, доктор, шушы кечкенə генə нəрсə мине атна буе борчыды, һəм мин аны
үземнең язу өстəлемə алып китеп куймакчы булам. Менə шул тешем миңа сезнең һəм бөтен
табибларның гуманлыгы турында, сезнең авыруларны җиңүегез турында хəтерлəтеп торыр», – дидем.
Сез минем янга кунакка килсəгез, мин сезгə шул тешемне күрсəтермен.

Фигыль юнəлешлəре
1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
Марат йөри, ə Таһир абый машина йөртə.

Бу форма фигыльнең йөклəтү юнəлеше була (понудительная форма глагола).

Хəбир гармунда уйный. = Хəбир гармунны уйната.

Диалоглар

***
– Исəнме, Хəбир!
– Исəнмесез, бу кем?
– Бу мин – Марат. Танымадың, баермын алайса… Хəллəрең ничек?
– Хəзер ярыйсы инде. Барыбер хəлсезлəнеп торам, əлегə томау да бетмəде.
– Син күбрəк чəй эч, бал белəн, кайнар итеп эч. Аннары тагын кайнар сөт тə ярый.
– Мин үлəнле чəйлəр эчтем инде. Тагын таблеткалар йоттым…
– Ə табиб кидеме соң?
– Юк, табиб чакырып тормадык. Температурам югары булса да, куркыныч түгел иде бит.
– Син берəр көн ятасыңдар əле?
– Белмим. Бүген кичкə кəефем əйбəтлəнсə, иртəгə институтка бармакчы булам.
– Син ашыкма, Хəбир. Без сиңа институтта нəрсə булганын сөйлəрбез, лекциялəрне бирербез. Син
дəваланып беткəч кенə, институтка кил.
– Ярар.
– Ярый, Хəбир. Сау бул.
– Исəн бул, Марат. Шалтыратуыңа бик зур рəхмəт…

***
– Исəнме, Искəндəр.
– Сəлам.
– Син кая шулай ашыгасың?
– Мине кызлар көтеп торалар…
– Ə кызлар белəн кая барасыз соң?
– Хəбир авырый. Аның янына барасы бар иде. Мин менə авылдан алып килгəн үлəннəрне Хəбиргə
алып бармакчы булам. Бəлки, файдасы булыр?
– Ə нинди үлəннəр?
– Мəтрүшкə, сары мəтрүшкə, ак чəчəк… Дөресен əйткəндə, мин аларны яхшы белеп бетермими, миңа
аларны əни җибəргəн иде.
– Олы кешедəр белə инде. Ярар, хəерле булсын…
– Ярый, сау бул.
– Əлфиягə дə, Рəмзиягə дə, Хəбиргə дə сəламнəр əйт, исəн бул!

***
– Исəнмесез.
– Исəнмесез.
– Сезнең баш авыртудан нəрсəлəрегез бар?
– Сезгə үзегезгəме, əллə балагамы?
– Үземə булмаса да, олы кешегə кирəк иде.
– Алайса, мин сезгə «Анальгин», «Цитрамон» яки «Парацетамол» тəкъдим итə алам. Тагын безнең чит
ил дарулары бар…
– Миңа «Анальгин» белəн «Парацетамол» бирегезче. Ə аларны ничек һəм кайчан эчəргə кирəк?
– Икесен дə аш алдыннан берəр таблетка, көнгə өч тапкыр эчəлəр…
– Рəхмəт сезгə, сау булыгыз.
– Исəн булыгыз.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Кулланылган фигыльлəрдəн сыйфат фигыль ясап, җөмлəлəр төзегез:
Үрнəк: Ул кызларны күрə.
Ул күргəн кызлар көлеп торалар иде.
1) Марат институтка килгəн.
2) Илһам инша яза.
3) Əлфия китап укый.
4) Алексей музыка тыңлый.
5) Рəмзия гөбəдия пешерə.
6) Сергей сыйныфтан чыга.
7) Күктə кояш елмая.
8) Көзен яңгырлар ява.
9) Автобус Мамадышка киткəн.
10) Бу күнегү бетте.
2. Үрнəк буенча эшлəгез һəм тəрҗемə итегез:
Үрнəк: Машина əйбəт йөри.
Ул машинаны əйбəт йөртə.
1) Чəйнектə чəй тиз кайный.
2) Марат мəзəклəр сөйли.
3) Əтəч иртə белəн кычкыра.
4) Гармун матур уйный.
5) Марина татарча инша яза.
6) Алексей хикəя укый.
7) Эт тиз йөгерə.
8) Искəндəр яхшы чаба.
9) Хəбир дару эчə.
10) Мəче күп ашый.

3. Нокталар урынына кирəк булган сүзлəрне куегыз:

1) «Юк, моңа … булмый, бүген үк … янына китəм», – дип уйладым гына, тешем … туктады.
2) «Иртəгə теш табибы янына барырга …», – дип уйлап ….
3) Лəкин … килгəч, минем таби кабинетына түгел, кабул … бүлмəсенə дə керергə … җитмəде.
4) «Əй, бүген монда … бигрəк озын икəн», – уйладым һəм … кайтып киттем.
5) Бишенче көнне мин … итү бүлмəсенə авырып кердем, лəкин анда чиратта бер бик … кешене
очраттым.
6) Без … икебез дə чиратыбызны … тормаска булдык.
7) Мин аңа үземнең … турында сөйлəгəч, ул бик озак ….
8) Теш табибы мине үзенең … утыртты да, минем … укол ….
9) Беткəч, мин: «Атна буе авырып …, биш мину кына … була икəн», – дип уйлап ….
10) Менə шул тешем миңа сезнең һəм бөтен табибларның … турында, сезнең авыруларны … турында
… торыр.

4. Сорауларга җавап бирегез:

1) Нигə автор тешен атна буе дəваламаган.
2) Марат фикере буенча, нинди гөмбəлəрне җыярга кирəк?
3) Салкын тимəсен өчен нишлəргə кирəк?
4) Көз көне Рəис абыйның хəле əйбəтлəнəме?
5) Марат, авторның сүзлəрен тыңлагач, нишлəгəн?
6) Нигə автор тешен өенə алып киткəн?
7) «Кайнар» сүзенең мəгънəсен ничек аңлатып була?
8) Кичə нинди көн булды? Һава торышы ничек булды?
9) Фигыль нинди сорауларга җавап бирə?
10) Ə сыйфат фигыль?
УТЫЗ ӨЧЕНЧЕ ДƏРЕС

Кабатлау
1. җəялəрне ачып, кирəкле сүзлəр куегыз:
1) Мин Казанга (кадəр, турында, бирле) автобус (белəн, кебек, таба) кайттым.
2) Казаннан Чаллыга автобус Мамадыш (кадəр, аша, таба) үтə.
3) Алексей да Марат (кадəр, турында, шикелле) футбол карарга Чаллыга бара.
4) Марат гөбəдияне баллы чəй (кебек, кадəр, белəн) ашарга ярата.
5) «Татар халык ашлары» китабында гөбəдия һəм төрле бəлешлəр (өчен, бирле, турында) язылган.
6) Хуҗаның куяннары мулла (кебек, аша, өчен) акыллы.
7) Хуҗаның куяннарында мулланыкы (кадəр, кебек, өчен) акылы бар.
8) Зөлфия апаның бер (кебек, бик, таба) акыллы эте булган.
9) Əлфиянең əнисе мəчедəн (кадəр, башка, белəн) яши алмый.
10) Актырнак кəнəфи өстенə менеп, кеше (турында, сыман, башка) телевизор караган.
11) «Минем язган хатны укыр (өчен, кебек, белəн) шəһəргə үземə барырга кирəк», – дигəн Хуҗа.
12) Хəбир иртəгə Чаллыга бара, (лəкин, чөнки, бик) аның анда концерт бирəсе бар.
13) Марат иртəгə институтка лекциялəргə килергə (тиеш, бар, бит).
14) Гөмбəлəр җыйганда белгəн гөмбəлəрне (шул, бит, генə) алырга кирəк.
15) Мин кызык китап укырга утырдым да, авырткан тешем (өчен, шикелле, турында) оныттым.
16) Лəкин автобус (кебек, башка, белəн) өйгə кайтканда, минем тешем (тагын, башка, кадəр) авырта
башлады.
17) «Моңа түзеп булмый, бүген үк табиб (каршына, янына, белəн) китəм», – дип уйладым.
18) «Белəсезме, доктор, (теге, шушы, шул) кечкенə генə нəрсə мине атна буе борчыды.
19) Мəскəүгə (кадəр, таба, аша) барсаң, алдан Казанга килергə кирəк.
20) Казан Мəскəү (кадəр, бирле, аша) зур түгел.

2. Тəрҗемə итегез:
1) Хəбир Казанда бөтен китап кибетлəрен əйлəнеп чыккан. Ул гел трамвай яки троллейбус белəн
йөргəн. Ул консерваториядə дə булган. Ə Əлфия белəн Рəмзия анда булмаганнар. Аның каравы, алар
циркка, матур зур кибетлəргə, пляжга, татар театрына барганнар.
2) Алексей футболны яратоп, аның корбаны булган, чөнки ул стадионда кычкырып, тамагын
авырттырган. Укуга килгəч, сентябрь ае буе ул, мескен, көчкə сөйлəшеп йөрде.
3) Маратның абыйсының туган көне булган, һəм аның əнисе күп тəмле əйберлəр пешергəн: итле бəлеш,
майлы өчпочмаклар, йөземле гөбəдия һəм башка əйберлəр.
4) Ə Искəндəр иртəдəн бирле бернəрсə ашамаган, чөнки ул йокыдан соң торган. Лекциядə утырганда,
ул Маратка: «Лекциянең беткəнен көтмик, хəзер үк чыгып китик. Барыбер бу хəлдə башка бернəрсə
керми», – дигəн.
5) Яшел кыяр салатын əзерлəр өчен, өч килограмм ямь-яшел зур кыярлар алырга һəм аларны зур пычак
белəн вак-вак итеп турарга кирəк. Шуннан соң бу салатны өстəлгə кунаклар алдына куярга мөмкин.
6) «Сөт белəн дөге булса, ботка пешерер идек тə, май гына юк шул. Тозын инде күршедəн дə алып
торырга була», – дигəн ярлының хатыны, чөнки аларның сөте дə, дөгесе дə, тозы да булмаган.
7) – Син Ахуновның «Хəзинə» дигəн романын укып чыктыңмы əле?
– Əйе, мин аны кичə укып бетердем.
– Нинди хəзинə турында яза автор?
– Нефть һəм нефтьчелəр турында, лəкин чын хəзинə дип ул хезмəт кешелəрен саный.
8) Вəзирлəр, фəкыйрь кешенең бəхетле икəнен белгəч, аңардан күлмəген сораганнар, лəкин тегесе:
«Гафу итегез, əфəнделəр, кызганычка каршы, минем күлмəгем юк», – дигəн.
9) Хуҗаның куяннары бик акыллы булганнар, чөнки алар йөгереп барып, хəбəрне əйтə белгəннəр. Ə
бай куянга алресын əйтмəгəн, шуңа күрə куян аның өен таба алмаган.
10) Марат Зөлфия апа һəм аның эте Актырнак турында чыннан да булган хəлне сөйли. Зөлфия апа этен
сөйлəшергə өйрəткəн, лəкин үзе аның сөйлəгəнен тыңламаган, шуңа күрə һəлак булган.
11) Искəндəрнең, йокыдан торгач, ашарга пешерəсе бар, аннары, институтка соңга калмыйча,
лекциялəргə ашыгасы бар. Маратның ашарга пешерəсе юк, əмма аның һəр көнне иртə белəн кофе эчəсе
бар, ə кич белəн телевизор карап яки китап укып йокларга ятасы бар.
12) Кем нəрсə эшли ала? Марат күп мəзəклəр сөйли ала. Хəбир гитарада да, аккордеонда да əйбəт
уйный ала, Рəмзия тəмле əйберлəр пешерə ала, ə Алексей кирəк булса, төне буе телевизордан футбол
карый ала.
13) Асарга дигəн кешенең актык үтенечен сорарга тиешлəр. Ə Хуҗа актык сүзендə: «Минем муеными
кагылсалар, кытыгым килə, билемнəн ассыннар», – дигəн.
14) Маратның китаплар укырга, телевизор карарга, йокларга гына вакыты җитə. Бу əйберлəргə аның
нəфесе бик зур. Табиб янына килгəн кешенеке кебек. «Доктор, миңа, зинһар, нəфескə каршы таблетка
бирешезче, һəм ул таблетка зур, бик зур булсын!» – дигəн ул кеше.
15) Доктор Илһам Галиуллин укучылар сорауларына «Сөембикə» журналы аша җавап бирə. «Сак
булыгыз! Салкын тидермəгез. Көн саен үлəн чəе эчегез һəм тамагыгызны чайкагыз. Даруларны табиб
киңəше белəн генə эчегез.
16) Мин атна буе теш табибы янына барырга куркып йөрдем. Ə баргач, уйладым: «Атна буе авырып
йөргəнче, биш минут кына түзеп була икəн».
17) Хəбирнең температурасы югары булса да, ул табибны чакырмаган. Ə кичкə кəефе əйбəтлəнсə,
икенче көнне ул институтка бармакчы була.
18) «Анальгин» белəн «Парацетамол»ны ничек эчəргə кирəк? Аларны һəрвакыт аш алдыннан берəр
таблетка, көнгə өч тапкыр эчəргə кирəк.
19) Сыйфат «нинди?» дигəн сорауга җавап бирə. Хикəя фигыль «нишли» һ.б. сорауларга җавап бирə. Ə
инде «нинди?» дигəн сорауга җавап биргəн фигыль сыйфат фигыль дип атала.
20) Татар телен өйрəнгəндə, ярдəмче фигыльлəргə, шулай ук фигыль формаларына (хəл фигыль,
сыйфат фигыль, шарт фигыль, телəк фигыль һ.б.) бигрəк тə игътибар итəргə кирəк, чөнки алар газет
мəкалəлəрендə дə, матур əдəбиятта да еш кулланылалар.

3. Үрнəклəр буенча языгыз һəм тəрҗемə итегез:

а) Үрнəк: Бəрəңге белəн ит ашарга.
Əйдə, бəрəңге белəн ит ашыйк.
Давай поедим мясо с картошкой.
1) Дөге боткасын ашарга.
2) Пычак белəн помидор турарга.
3) Токмачны ашны өстəлгə куярга.
4) Иртə белəн Чаллыга китəргə.
5) Кич белəн укол кадарга.

б) Үрнəк: Марат мəзəклəр сөйли.

Марат мəзəклəр сөйли ала.
Марат умеет рассказывать веселые истории.
Маратның мəзəклəр сөйлисе бар.
Марату надо рассказывать веселые истории.
1) Хуҗа балаларны алдый.
2) Актырнак күп сөйли.
3) Хəбир аккордеонда уйный.
4) Искəндəр ашарга пешерə.
5) Марина Мараттан сорый.

в) Үрнəк: Марат мəзəклəр сөйли.

Марат мəзəклəр сөйлəргə тиеш.
Марат должен рассказать веселые истории.
Марат мəзəклəр сөйлəп карады.
Марат пытался рассказать веселые истории.
1) Мин тещ табибы янына бардым.
2) Хəбир Чаллыга китə.
3) Мин авылга хат язам.
4) Алексей футбол карый.
5) Марина татар телен өйрəнə.

г) Үрнəк: Алексей мəктəптə укыган чакта татарча өйрəнмəгəн.

Алексей мəктəптə укыганда, татарча өйрəнмəгəн.
Когда учился в школе, Алексей не изучал татарский язык.
1) Дəрес башланган чакта, студентлар басарга тиеш.
2) Марат сөйлəгəн чакта, Рəмзия игътибар белəн тыңлады.
3) Бакчада эшлəгəн чакта, Хəбиргə салкын тиде.
4) Хəбир Чаллыдан автобуста кайткан чакта йоклап киткəн.
5) Хəбир авырган чакта, күп китаплар укып чыкты.

4. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Вəзирлəр урманнан җырлап чыккан кешене очратканнар.
2) Əйе, мин үземне бəхетле дип саныйм.
3) Хəбир, чəчəклəр эзлəп, бөтен шəһəрне əйлəнеп чыккан.
4) Гади аш пешерер өчен бəрəңге, ит һəм суган кирəк.
5) Искəндəр ике көндə бөтен эшлəрен эшлəп чыкты.
6) Хəбир менюның уң ягына карый, чөнки аның ашларның бəясен белəсе килə.
7) Куян бай өенə кайтмады, чөнки ул байның адресын белмəде.
8) Марат, рекламага ышанып, кинога барган.
9) Юк, сыерлар кешнəмилəр. Алар мөгрилəр.
10) Зөлфия апаның эте спаниель булган.
11) Зөлфия апа җиденче катта яшəгəн.
12) Ярар, мин синең белəн кибеткə барырмын.
13) Хəбирнең балалар бакчасына барасы бар.
14) Хəбиргə бакчада салкын тигəн.
15) Марат фикере буенча, йокы – дөньяда иң яхшы дару.
16) Гөмбə җыйганда, белгəн гөмбəлəрне генə алырга кирəк.
17) Минем туганнарымның сəламəтлеге яхшы.
18) Фəриткə табиб пенициллин жчəргə кушкан.
19) Рəмзия авылда яшəгəндə авырмый.
20) Мин кичə хастаханəгə теш табибы янына бардым.

5. Сорауларга җавап бирегез:

1) Иртə белəн Марат нəрсə ашарга ярата?
2) Сез көндез, гадəттə, нəрсə ашыйсыз?
3) Ярлының хатыны нигə тагын бəрəңге пешергəн?
4) Баш министр нигə үзен бəхетсез дип саный?
5) Нигə фəкыйрь кеше үзен бəхетле дип саный?
6) Ə сез ничек уйлыйсыз: фəкыйрь кеше бəхетлеме?
7) Нигə Хəбир Əлфиянең туган көнендə бөтен Əлмəтне əйлəнеп чыккан?
8) Чəнечке белəн аш ашап буламы? Ə ботка?
9) Марат нигə кинога барган? Нигə аның кинодан соң елыйсы килгəн?
10) Сезнең өегездə эт яки мəче бармы? Булса, аның (аларның) исеме ничек?
11) Искəңдəр Марат сөйлəгəн хəлгə ышанганмы? Нигə?
12) Актырнак акыллы эт булганмы? Сез нигə шулай уйлыйсыз?
13) Марат нəфесле кеше турында нинди мəзəк сөйлəде?
14) Терапевт эшендə, гадəттə, муенына нəрсə элеп йөри?
15) Сез иң яхшы дару дип нəрсəне саныйсыз?
16) Нинди гөмбəлəрне җыярга кирəк һəм нигə?
17) Нигə автор тешен өенə алып киткəн?
18) Сез ничек уйлыйсыз: ул нигə атна буе тешен дəваламаган?
19) Фигыль нинди сораукларга җавап бирə? Ə сыйфат?
20) Сыйфат фигыль нинди сорауларга җавап бирə?
УТЫЗ ДҮРТЕНЧЕ ДƏРЕС

Татар теле
Тел – кешелəрнең үзара аралашу чарасы. Тел булмаса, кешелəр бер-берсен аңлый алмаслар иде. Тел
шулай ук белем, тəҗрибə туплау, халыкның фəн, мəдəният өлкəлəрендəге тəҗрибəсен яңа буынга
тапшыру чарасы. Кешелəр һəм буыннар аралашмаса, кешелек җəмгыяте барлыкка килə һəм үсə
алмаган булыр иде.
Татар теле – Татарстанның дəүлəт теле. Ул үзбəк, казакъ, төрек, башкорт, төрекмəн һəм башка теллəр
белəн төрки теллəр гаилəпсенə керə. Татар телендə җиде миллион чамасы кеше сөйлəшə. Татарча
аңлаган һəм сөйлəшкəн кешелəр кайбер башка төрки теллəрне аңлый ала.
Татар теле – бик борынгы һəм бай теллəрнең берсе. Мең ел элек ислам кабул итү белəн татар халкының
үзенең əлифбасы барлыкка килə. Ул гарəп язуына нигезлəнə. Шул вакыттан бирле татар телендə йөз
меңлəгəн китап, газет һəм журналлар чыккан. Беренче əдəби əсəр татар телендə 1212 нче елда язылган
дип санала. Ə 1913 нче елда татар телендə егермегə якын журнал һəм шул ук чама газет чыгып бара.
Совет чорында татар теленең кулланышы тарайган. Ул сəяси-иҗтимагый өлкəдə бик аз кулланылган.
70-80 нче елларда татар телендə дүрт журнал һəм өч газет кенə чыккан, ə район үзəклəрендə һəм
авылларда татар мəктəплəре ябылып барганнар.
Татарларның тарихы катлаулы. Тарихта «татар» дип күп халыкларны атап йөргəннəр. Мəсəлəн, безнең
эрага кадəр 4-3 нче йөзлəрдə Бөек Кытай стенасы (дивары) татарлардан саклану өчен төзелгəн. Ə
унөченче йөздəн башлап руслар үзлəреннəн көнчыгышта булган бөтен халыкларны «татары» дип
атаганнар. Унтугызынчы гасырның уртасына кадəр руслар һəм европалылар барлык төркилəрне татар
дип атыйлар. Шуңа күрə Казан яки Идел татарларын Кырым татарлары һəм Себер татарлары белəн
бутарга ярамый.
Татар теле 1928 нче елга кадəр гарəп алфавитына нигезлəнə. 1928 нче елдан 1939 нчы елга хəтле татар
теле латин алфавитына күчə. Ə инде 1939 нчы елда аны рус алфавитына күчерəлəр.
Татар теле – татар мəдəниятенең нигезе. Татар əдəбияты бай. Г. Тукай, Г. Ибраһимов, Һ. Такташ, М.
җəлил, Г. Бəширов һəм башкалар татар əдəбиятының абруен югары күтəргəннəр. Аларның əсəрлəре күп
теллəргə тəрҗемə ителгəн.

Безне сүбъект кызыксындыра икəн, без фигыльне төп юнəлештə кулланабыз: Төзүчелəр (субъект) йорт
(объект) төзилəр.
Безне объект яки хəрəкəт күбрəк кызыксындырса, без фигыльне төшем юнəлешендə кулланабыз: Йорт
(объект) инде өченче ел төзелə (хəрəкəт) (төзүчелəр (субъект) тарафыннан).
Хəрəкəт сүбъектның үзенə кайтса, без кайтым юнəлешен кулланабыз. Кайтым юнəлешен кулланабыз
икəн – субъект белəн объект бер була (субъект = объект).

Искəндəр: Марат, син нигə шулай уйланып торасың?

Марат: Мин шуны уйлыйм əле: унтугызынчы гасырда яшəү яхшырак булган икəн…
Искəндəр: Ə син нигə шулай дип уйлыйсың?
Марат: Үзең уйлар кара: хəзерге заманның ни кызыгы бар? Ə унтугызынчы гасырда, беренчедəн,
тавыш азрак булган. Безнең яныбызда купме техника тупланган бит. Радио, телевизор, телефон һəм
бөтенесеннəн тавыш чыга. Ə урамда зыр-зыр машиналар йөреп тора. Һава пычранып беткəн, химия
заводларының торбалары көне-төне күкне агулыйлар. Кеше күп, бөтенесе каядыр ашыга, автобусларда
кысан…
Хəбир: Дөрес, лəкин, икенче яктан, унтугызынчы гасырда автобуслар да булмаган, самолетлар да
очмаган. Бер авылдан икенчесенə элəгер өчен, көннəр буе җəяү яки атта барырга туры килгəн.
Əлфия: Гафу ит, Марат, унтугызынчы гасырда күңелсез булган, дип уйлыйм. Кешелəр бер-берсе белəн
бик аз аралашканнар. Аралашу чараларыннан хат кына булган: телефон, телеграф егерменче гасырда
гына киң кулланыш алган түгелме соң?..
Марат: Нəрсə əйтсəгез дə, мин унтугызынчы йөздə яшəр идем. Уйлап карагыз: тынычлык, саф һава,
агуланмаган табигать, урманнарда җəнлек, елгаларда балык… Ə табигатьнең яшел бишегендə ятып
йоклау үзе ни тора!
Хəбир: Лəкин йокыдан торгач, синең футбол карыйсың килер һəм аннары шул уен турында Алексей
белəн телефон аша сөйлəшəсең килер?
Марат: Əйе шул, һəр заманның үз кимчелеклəре бар…

КҮНЕГҮЛƏР
1. Нокталар урыннарына кирəкле сүзлəр языгыз:
1) Тел – кешелəрнең үзара аралашу ….
2) Тел шулай ук белем, тəҗрибə …, халыкның …, мəдəният өлкəлəрендəге тəҗрибəсен яңа … тапшыру
чарасы.
3) Кешелəр һəм буыннар аралашмаса, кешелек … барлыкка килə һəм үсə алмаган булыр иде.
4) Татар теле – Татарстанның … теле.
5) Ул үзбəк, казакъ, төрек, башкорт, төрекмəн һ.б. теллəр белəн … теллəр … керə.
6) Татар теле – бик … һəм бай теллəрнең берсе.
7) Совет чорында татар теленең … тарайган.
8) Ул …-… өлкəсендə бик аз кулланган.
9) Унтугызынчы йөзнең уртасына кадəр руслар һəм … барлык төрки … татар дип атыйлар.
10) Татар теле 1928 нче елга кадəр … алфавитына ….
11) Татар теле – татар … нигезе.
12) Аларның … бик күп теллəргə … ителгəн.
13) Үзең уйлап кара: хəзерге … ни … бар.
14) Радио, телевизор, телефон һəм бөтенесеннəн … чыга.
15) Һава … беткəн, химия заводларының торбалары көне-төне күкне ….

2. Үрнəк буенча языгыз:

Үрнəк: Төзүчелəр йорт төзилəр.
Йорт төзүчелəр тарафыннан төзелə.
Строители строят дом. Дом строится строителями.
1) Марат татар телен җиңел дип саный.
2) Рəсемне рəссам ясый.
3) Сатучы икмəк сата.
4) Хуҗа Насретдин хатны язмады.
5) Алейсей «Рубин – Спартак» уенын карый.
6) Табиб Маратның тешлəрен дəвалый.
7) Көз көне кешелəр гөмбə җыялар.
8) Марина татарча инша яза.
9) Салкын көннəрдə Хəбир тəрəзəне яба.
10) 1939 нчы елда дəүлəт чиновниклары татар язуын рус алфавитына күчерəлəр.

3. Тəрҗемə итегез:
1) Сатучы кибеттə эшли. Ул икмəк, сөт, ак май сата. Андый кибет ашамлыклар кибете була. Ə
күлмəклəр ашамлыклар кибетендə сатыламы? Юк, алар кием кибетлəрендə сатыла.
2) Əлфия күлмəк сатып алмакчы була. Ул кунакка җыена. Ə кунакка ул яңа күлмəктə барырга тиеш.
Лəкин ул өеннəн соң чыга. Кибеткə килсə, кибет ябылган инде.
3) Салкын тимəсен өчен нишлəргə кирəк? Табиблар салкын су һəм салкын һава белəн чыныгырга
киңəш бирəлəр. Чыныгу һəм салкыннан курыкмыйча яшəү – бəлки, салкын тиюдəн иң яхшы дарудыр.
4) Сез нинди татар газетларын һəм журналларын белəсез? «Сөембикə» – хатын-кызлар журналы,
«Идел» – яшьлəр журналы. Ул татар һəм рус теллəрендə чыга. Татар телендə чыга торган газетлардан
иң зур тиражлысы – «Татарстан яшьлəре». Ə «Казан утлары» – иң абруйлы татар əдəби журналы дип
санала.
5) җəй көне көннəр озын була. Иртəн кояш күккə сəгать дүрттə үк кып-кызыл булып килеп чыга, кичке
сəгать тугызга кадəр əле якты була.
6) Син гитарада уйный аласыңмы? Ə менə Хəбир гитарада да, аккордеонда да яхшы уйный. Ул
мəктəплəрдə, балалар бакчаларында концертлар бирə. Əйтик, сишəмбе көнне ул үзенең туган
шəһəрендə – Чаллыда – концерт бирергə тиеш.
7) Марат гитарада уйнап карды, лəкин уйнарга өйрəнмəде. Искəндəр шахмат уйнап карады, лəкин
шахмат уйнарга өйрəнергə җиңел булса да, яхшы уйнарга өйрəнүе бик кыен.
8) Сез ничек уйлыйсыз: тел – нəрсə ул? Тел – кешелəрнең үзара аралашу чарасы гына түгел, ул халык
рухының һəм мəдəниятенең нигезе. Шуңа күрə сит тел өйрəнгəндə, сез яңа халык, аның гореф-
гадəтлəре белəн дə танышасыз.
9) Көз җиткəч, укучылар һəм студентлар мəктəплəргə һəм институтларга баралар. Көз көне көннəр
кыскара, агачлардан яфраклар коела. Көзен салкын яңгырлар яуса да, аның матур, алтын сыман
көннəре дə була.
10) Егерменче гасырда кешелəр һавага күтəрелеп, космоска кадəр җиттелəр. Бу гасырда телевизорлар,
компьютерлар киң куллануга керделəр. Кешелəр үзлəре дə үзгəрделəр. Яхшы яккамы, начаргамы?
Анысын килəчəктə күрербез.

4. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) В советский период область использования татарского языка сузилась.
2) Если бы люди и поколения не общались между собой, то человеческое общество не смогло бы
развиваться.
3) Когда Хабир возвращался из Челнов на автобусе, он уснул.
4) А вы знаете, как и когда необходимо принимать анальгин.
5) Я целую неделю боялся идти к зубному врачу, а когда все закончилось, то подумал: «Вмсето того,
чтобы болеть целую неделю, лучше потерпеть пять минут».
6) Давайте завтра сходим в кино. Марат уже ходил на этот фильм и сказал, что ему хотелось плакать
после просмотра.
7) Когда Алексей учился в школе, он не изучал татарского языка.
8) Хабир в поисках цветов ко дню рождения Альфии обошел весь город.
9) Журнал «Сююмбике» предназначается для женщин, а «Казан утлары» – самый авторитетный
литературный журнал на татарском языке.
10) Татарский язык – древний и богатый язык. Тысячу лет назад с принятием Ислама татары стали
пользоваться арабской графикой.

5. «Сезнең ничəнче гасырда яшисегез килə?» дигəн темага инша языгыз.

УТЫЗ БИШЕНЧЕ ДƏРЕС

Əлфия: Марат, син нигə моңсуланып торасың? Əллə ьагын ниндидер уй борчыймы?
Марат: Юк. Бүген мин абыем белəн кычкырыштым. Ул миңа соңгы вакытта бик ачулана. «Син миңа
өйдəге эшлəргə аз булышасың», – ди. Əй, минем Илдар абыема ярап буламы соң?
Əлфия: Ə менə минем гаилəмдə бер генə бала. Минем абыйларым да, апаларым да юк.
Рəмзия: Без гаилəдə өч бала. Мин иң кечесе. Апаларым инде эшлилəр, алар икесе дə кияүгə чыктылар.
Ə синең, Искəндəр, гаилəң зурмы?
Искəндəр: Минем гаилəм турында күп сөйлəргə була. Без бит алты була. Мин – иң олысы. Минем
тагын өч энем һəм ике сеңлем бар. Илһам белəн Таһир – игезəклəр, алар бишенче сыйныфта укыйлар.
Алардан да тавышлырак малайлар юктыр. Илһам белəн Таһир гел сөйлəшəлəр, гел көлешəлəр, гел
сугышалар. Бер сеңлем – Асия исемле – җиденче сыйныфта укый, икенчесе – икенчедə. Ə энекəшем
əле балалар бакчасына йөри. Айдарны һəр көнне балалар бакчасына Асия алып бара.

Уртаклык юнəлеше эшкə берничə үтəүче катнашуын белдерə, уртаклык юнəлеше «-ш, -еш, -ыш»
кушымчалары ярдəмендə барлыкка килə.

Марат: Ə сез бер-берегез белəн еш кычкырышасызмы?

Искəндəр: Бергə яшəгəндə, бөтенесе була инде. Лəкин күбрəк без бер-беребезгə булышабыз, дусларча
яшибез.

Миңа/сиңа/аңа + фигыль -сы/-се калган

Мисал: Барасы калган – надо было сходить (жаль, что не сходил).
1. Алексей: Кичə «Чаллы» биш туп кертте…
Марат: Их, телевизордан да күрсəтмəделəр, үзем дə Чаллыга бармадым. Барасы калган икəн.
2. Марина семинарда бик авыр сөйлəде. Аңа əйбəтрəк əзерлəнəсе калган.
3. Искəндəрнең икенче лекциядə үк ашыйсы килгəн. Аңа иртə белəн күбрəк ашыйсы калган.

Мəзəклəр

Шагыйрь хатынына:
– Син минем яңа язган шигыремне күрмəдеңме? Бəлки аны Лилиябез ерткандыр?
– Ничек Лилия синең шигыреңне ерсын?! Ул бит əле укый белми..
Марат: Искəндəр, мин болай уйлыйм, син үзеңнең җырларың белəн бик күп акча эшли аласың.
Искəндəр: Син чыннан да шулай уйлыйсыңмы? Мин беркайчан да үземне шулай матур җырлыйм дип
уйламаган идем.
Марат: Юк, сиңа акчаны җырлавыңнан туктатыр өчен түлəрлəр…

– Əти, мин үскəч, рəссам була аламы?

– Үзеңнəн генə тора, улым: рəссам булыр өчен, күп нəрсə эшли белергə кирəк.
– Ə мин нəрсəлəр эшли белергə тиеш соң?
– Беренчедəн, ашамыйча яши алырга…

– Нигə алар бу рəсемне стенага элеп куйганнар икəн? Бигрəк начар рəсем бит бу!
– Ə син каян белəсең? Бəлки, аның рəссамы яхшы кешедер?

Китап кибетендə:
– Бер нинди дə булса яхшы укыла торган китап бирегез əле миңа.
– Сезгə җиңелрəк китап кирəктер?
– Авырлыгы турында борчылмагыз: мин машинада…

Язучыдан сорыйлар:
– Быел чыккан əсəрлəрдəн иң əһəмиятлесе, иң яхшысы дип нинди ике əсəрне билгели аласыз?
– Кызганычка каршы, мин быел бер генə əсəремне чыгардым…

– Марат, син караган фильмның ахыры бəхетлеме?

– Əлбəттə, фильм бетүгə залдагы бөтен тамашачылар үзлəрен бəхетле итеп сизделəр…

Бер кеше күршесенə:

– Сез кичə эт алгансыз икəн.
– Əйе, шундый акыллы эт.
– Шулайдыр, лəкин безнең Фəридəбез кичə җырлый башлагач, сезнең этегез улый башлады.
– Гафу итегез, сезнең Фаридəгез үзе беренче башлады…
Бер күп сөйлəшергə яратучы хатын ашына кəбестə салган да иренə əйткəн:
– Кара əле, мин бер генə минутка күршегə кереп чыгыйм, ə син ашны карый тор. Ярты сəгать үткəн
саен бер болгатып алырсың, – дигəн.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Үрнəклəр буенча эшлəгез:
а) Үрнəк: Марат Искəндəргə өй эшлəрен эшлəргə булыша.
Марат Искəндəргə өй эшлəрен эшлəшə. Марат помогает Искандеру сделать домашнее задание.
1) Илһам белəн Таһир бергə көлəлəр.
2) Бай да, Хуҗа да бер-берсенə кычкыралар.
3) Хəбир һəм Əлфия рəсемне стенага элəлəр.

б) Үрнəк: Марат футбол карый алмаган.

Маратка футбол карарга барасы калган. Марату надо было съездить посмотреть на футбол.
1) Искəндəр иртə белəн ашый алмаган.
2) Быел язучы ике китап чыгара алмаган.
3) Искəндəр җырчы була алмаган.
4) Рəссам ашамыйча тора алмаган.
5) Берəү машинасыз китабын алып китə алмаган.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Марат нигə моңсуланып тора?
2) Əлфиянең гаилəсендə балалардан кемнəр бар?
3) Рəмзиянең абыйлары бармы? Ə апалары?
4) Илдар абыйсы Маратка нигə ачулана?
5) Искəндəрнең гаилəсендə ничə бала бар?
6) Илһам белəн Таһир, гадəттə, үзлəрен ничек тоталар?
7) Нигə дүрт яшьлек Лилия шигырьне ерта алмаган?
8) Искəндлəр үзенең җырлавы белəн акча эшли аламы?
9) Рəссам булыр өчен беренчедəн нəрсə эшли белергə кирəк?
10) Нигə кайберəүлəр стеналарына шундый начар рəсемнəр элəлəр?
11) Сез нинди китапларны укырга яратасыз: авыр яки җиңел язылганнармы?
12) Язучы иң əһəмиятле əсəр дип кемнекен саный?
13) Сез бəхетле тəмамланган киноларны яратасызмы?
14) Нигə күршелəрнең эте улый башлаган?
15) Хатын-кызның бер минуты гадəти вакытта ничə сəгать була дип уйлыйсыз?

3. Тəрҗемə итегез:
Васыять
Татар халык əкияте
Борын заманда булган икəн бер карт. Аның булган, ди, өч улы. Үлəр алдыннан карт олы улына əйткəн:
– Син, улым, хəлеңнəн килсə, авыл саен йорт сал, – дигəн.
Шуннан соң уртанчы улына:
– Син, улым, гел тəмле əйбер генə ашап тор, – дигəн.
Ə кечесенə:
– Син ешрак өйлəнергə кара, – дигəню
Ярар. Карт үлгəн. Əтилəре үлгəч, уллары: «Əти əйткəн васыятьне ничек булса да үтəргə кирəк. Ничек
үтəрбез икəн?» – дип баш вата башлаганнар.
Олысы йорт салу турында уйлый, уртанчысы тəмле ризыклар эзлəп чыгып китə, ə кечесе ешрак өйлəнү
турында хыяллана.
Көннəрдəн бер көнне боларга бер карт килеп керə. Егетлəрнең тормышлары белəн кызыксына.
– Тормыш бик шəп түгел əле, бабай, – ди олы уллары. – Менə əти үлгəн вакытта: «Авыл саен йорт сал»,
– дигəн иде, əле əтинең васыятен үти алганым юк, – ди.
Уртанчысы əйтə:
– Миңа əти тəмле ризыклар гына ашап тор дип əйткəн иде, – ди.
Иң кечелəре дə сүзгə катнашып əйтə:
– Əти миңа: «Ешрак өйлəнергə кара, улым», – дип əйткəн иде. Мин дə əти васыятен үтəргə тырышып
карыйм да, барып чыкмый, – ди.
Карт боларның сүзлəрен тыңлап-тыңлар тора да, болай ди:
– Əй, улларым, сез əтиегезнең васыятен ялгыш аңлагансыз икəн, ди. Ул сезгə менə болай дип əйткəн:
«авыл саен йорт сал» диюе – «авыл саен дуслар тап, чөнки дөньяда дуслар белəн яшəве җиңелрəк була»
дип əйтүе булган; «тəмле ашлар гына ашап кына яшə» диюе – «эшлəп ашасаң, кара икмəк тə бик тəмле
булыр» дип əйтүе; аның «ешрак өйлəн» дип əйтүе – «эш артыннан йөреп, хатыныңны сагыныбрак
кайтсаң, көн дə өйлəнгəн кебек булыр» дип əйтүе ул, ди. Əтиегез сезне эшлəп көн итəргə өндəгəн, – ди.
Шулай дип əйтə дə карт чыгып китə. Шуннан соң болар əтилəренең васыятьлəрен ул əйткəнчə үти
башлыйлар.

4. Нокталар урыннарына сүзлəр куегыз:

1) – Син, улым, … килсə, авыл саен йорт …, – дигəн.
2) – Син, улым, гел … əйбер генə ашап тор, – дигəн.
3) – Син ешрак … кара, – дигəн карт.
4) Əти əйткəн … ничек тə булса … кирəк.
5) «Ничек үтəрбез икəн?» – дип … … башладылар.
6) Карт боларның сүзлəрен …-… тора да болай ди.
7) – Əй, улларым, сез əтиегезнең васыятен … аңлагансыз икəн.
8) «Авыл саен дуслар тап, чөнки … дуслар белəн яшəве җиңелрəк була».
9) «Эшлəп ашасаң, … … тə бик тəмле булыр».
10) «Эш артыннан йөреп, хатыныңны … кайтсаң, көн дə өйлəнгəн кебек булыр».

5. җөмлəлəр төзегез:
1) Булган, бер, карт, заманда, борын, икəн.
2) Йорт, салу, уйлый, турында, олысы.
3) Чыгып, тəмле, китə, ризыклар, эзлəп, уртанчысы.
4) Турында, хыяллана, өйлəнү, ешрак, кечесе.
5) Тормышлары, егетлəрнең, кызыксына, карт, белəн.
6) Үтəгəн, юк, əтинең, əле, васыятен.
7) Əтиегезнең, васыятен, аңлагансыз, ялгыш, икəн, сез.
8) Кара, икмəк, булыр, эшлəп, ашасаң, тə, бик, тəмле.
9) Дуслар, яшəве, белəн, дөньяда, була, җиңелрəк.
10) Сезне, өндəгəн, əтиегез, көн, итəргə, эшлəп.

6. Əкиятнең эчтəлеген кыскача сөйлəгез.

УТЫЗ АЛТЫНЧЫ ДƏРЕС

Алексей: Иртəгə безнең татар теле дəресе булачак. Безгə өй эше итеп бер текстны тəрҗемə итəргə
биргəннəр иде.
Марина: Лəкин без икəү өй эшен эшли башлагач кыенлыклар килеп чыкты. Бу юлы омонимнар
кыенлыклар тудырды.
Алексей: Татар телендə саф омонимнар күп түгел. Күбесе кайбер формалары белəн генə омонимнар
булып килəлəр. Əйтик, мисал өчен: карама сүзлектə вяз дип бирелгəн. Ə шул ук вакытта текстларда ул
ешрак не смотри итеп тəрҗемə ителə.
Искəндəр: Андый мисаллар татар телендə күп шул. Лəкин фигыль формалары җөмлəдə күренеп
торалар. Алар, гадəттə, җөмлəнең ахырында килəлəр. Монда исем фигыль белəн исемне аерырга
кыенрак. Əйтик, агу – течение, течь һəм агу – яд. Боларын аеру өчен җөмлəнең төгəл мəгънəсенə һəм
контекстка таянырга кирəк.
Марина: Рəхмəт. Минем тагын бер соравым бар. Бу – фигыль формалары турында. Мəсəлəн, укый,
укыштыра һəм укыштыргалый формаларын мин аңлап бетермим.
Марат: Бу бик авыр түгел: укыштыра һəм укыштыргалый дип без сирə укый торган кеше турында
əйтəбез. Менə мин газетларны укыштыргалыйм, ə Искəндəр укыштыра. Без икебез дə газетларны
даими укып бармыйбыз, лəкин Искəндəр барыбер миңа карата аларны ешрак укый.
Искəндəр: Чөнкеи укыштыра дигəн форма, сирəк булса да, кабатлана торган хəрəкəтне белдерə.
Марат: Мин сезгə бер гади киңəш бирəм: бөтенесен аңлап бетермəсəгез дə, татар газетларын
караштыргалагыз.
Марина: Мин «Татарстан яшьлəре» газетыннан кыска хəбəрлəрне укыштыргалыйм, лəкин күбесен
əлегə аңлап бетермим.
Искəндəр: Оригинал тектсларның төп мəгънəсенə төшенергə тырышырга кирəк. Мəскəү дə бит бер
көндə генə салынмаган: укый торгач, татар теленең үзенчəлеклəренə дə төшенерсез əле.

Марина «Татарстан яшьлəре» газетыннан кыска хəбəрлəрне укый. Күп сүзлəрне аңласа да, аңа əлегə еш
кына сүзлек белəн эшлəргə туры килə.
1) Казанда «Вариант» телекомпаниясе эшли башлады. Əлегə ул 16 сəгатьтəн төнге 1 гə кадəр генə
күрсəтə. 25 августтан иртəнге 7 дəн алып төнге 2 гə кадəр эшлəргə планнаштыра. Килəчəктə «Хөррият
плюс» телеканалы эшли башлар дип көтелə.
2) Бүген Мəскəү янында урнашкан Жуковский аэропортындагы халыкара авиасалонда Татарстанда
эшлəнгəн очкычларны да күрергə була. Делегацияне Фəрит Мөхəммəтшин җитəкли.
3) Ижевскида бер бизнесмен шəһəр читендəге иске баракны ремонтлап бомжлар өчен шифаханə ачкан.
Кырык кешегə исаплəнгəн бу шифаханə үзенчəлекле: ул үз-үзеңə хезмəт күрсəтүгə көйлəнгəн. Монда
ял итəргə телəсəң, азык-төлек төшү-бушатудан алып, ашарга пешерүгə хəтле бөтен эшне үзең
башкарасың.
4) «Башлык» акционерлык җəмгыяте Икенче бөтендөнья конгрессы делегатларына бүлəккə ирлəр өчен
чигүле түбəтəйлəр, хатын-кызлар өчен калфаклар əзерлəп ята. Баш киемнəренə татар милли бизəклəре
энҗе белəн чигелə. Болардан тыш, милли гореф-гадəткə туры китереп, борынгы милли ефəк күлмəклəр
тегелə, хатын-кызлар һəм ирлəр өчен сумкалар əзерлəнə.
5) Бүген республикабызда ике дистəдəн артык студент төрле компаниялəрнең, дəүлəтнең исемле
стипендиялəрен алып тора. Килəсе уку елыннан Казан дəүлəт техник университетының (элекке КАИ)
двигательлəр төзү факультеты студенты Алексей Максимовка да ай саен 100 шəр долларны АКШның
«Дженерал электрик-авиация двигательлəре» дигəн фирмасы түли.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Үрнəклəр буенча языгыз һəм тəрҗемə итегез:
а) Үрнəк: Марат семинарда əйбəт сөйлəр өчен əзерлəнергə тиеш.
Семинарда əйбəт сөйлəр өчен Маратка əзерлəнергə туры килə.
1) Хəбир, яхшы концерт бирер өчен, күп репетиция ясарга тиеш.
2) Марина, татар телен өйрəнер өчен, газетларны укып карарга тиеш.
3) Алексей, фигыль формаларын аңлар өчен, күп күнегүлəр эшлəргə тиеш.
4) Хуҗа Насретдин, байны алдар өчен, ике куян алырга тиеш.
5) Мин теш табибы янына барырга бөтен батырлыгымны җыярга тиеш.
6) Рамзия, авырмас өчен, күбрəк авылда яшəргə тиеш.
7) Көне буе үзеңне сизəр өчен, иртə белəн физик күнегүлəр ясарга кирəк.

б) Үрнəк: Əлфия «Ватаным Татарстан» газетасын сирəк укый.

Əлфия «Ватаным Татарстан» газетын укыштыргалый.
1) Марат иртə белəн сирəк кенə физик күнегүлəр ясый.
2) Рəмзия кышын авылына сирəк кайта.
3) Искəндəр кинога бик сирəк йөри.

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) Көне буе үзеңне сəламəт сизəр өчен нишлəргə кирəк?
2) Марина белəн Алексейга татар телен өйрəнүдə кем булыша?
3) Сез татар телендə нинди омонимнар белəсез?
4) Омоформалар нигə татар телен өйрəнүчелəргə кыенлыклар тудыра?
5) Мəһабəт белəн мəхəббəт сүзлəренең мəгънəлəрендə һəм кулланышларында аерма нинди?
6) Фигыль формаларын аңлар өчен нишлəргə кирəк?
7) Укыштыргалый һəм укыштыра формалары арасында мəгънə аермалары бармы?
8) Аларны Марат ничек аңлата?
9) Сез үзегез оригинал татар текстларын укып караганыгыз бармы?
10) Омонимнарга сез тагын нинди мисаллар китерə аласыз?

3. Курсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Марат газетларны укыштыра.
2) Шуңа күрə алар рəсемне стенага элеп куйганнар.
3) Əйе, безнең этебез бик акыллы.
4) Марина семинарда бик авыр сөйлəде.
5) Аңа əйбəтрəк əзерлəнəсе калган.
6) Искəндер иртə белəн сəгать алтыда ук тора.
7) Лилия шигырьне ертмаган, чөнки ул укый белми.
8) Автор, куркып, атна буе тешен дəваламаган.
9) Белгəн гөмбəлəрне генə җыярга кирəк.
10) Көз көне Рəис абыйның хəллəре начарлана.
11) Хəбир гармунда əйбəт уйный.
12) Тел – кешелəрнең үзара аралашу чарасы.
13) Татар телендə җиде миллионга якын кеше сөйлəшə.
14) 1000 ел элек татар халкының гарəп язуына нигезлəнгəн əлифбасы барлыкка килгəн.
15) Мин омонимнарга тиен (белка) һəм тиен (копейка) мисалын китерə алам.

4. Тəрҗемə итегез, таныш булмаган сүзлəрне сүзлектəн карагыз:

Сүз турында сүз

Халыкларның үзара аралашу процессында бер телдəн икенчесенə яңа сүзлəр алына. Чит телдəн кергəн
сүзлəр үзгəртелеп тə, үзгəртелмичə дə кабул ителə. Кайбер очракларда аерым сүзлəр, икенче тел аша
үзгəреп, яңадан туган теллəренə кире дə кайта. Шулай ук сүзлəр бер телдəн икенчесенə, икенчесеннəн
өченчесенə дə күчə. Татар телендəге тəлинкə сүзе əнə шундый. Савыт мəгънəсендə һəркемгə аңлаешлы
тəлинкə сүзе татар теленə рус теленнəн килеп кергəн. Ул сүз рус телендə тарелка формасында йөри.
Татар теленə ул, сингармонизм законына буйсындырып, нечкəртелеп алынган.
«Тарелка» чыгышы ягыннан рус теленең дə үз сүзе түгел. Ул рус теленə поляк теле аша герман
теллəреннəн алынган булса кирəк. Əлбəттə, ул алман (немец) телендəге теллер (таллер), талер сүзеннəн
шактый үзгəртелгəн.

5. Сорауларга җавап бирегез:

1) Бер телдəн икенче телгə кергəн сүзлəр ничек атала?
2) Бер телдəн икенче тел аша өченче телгə (мəсəлəн, инглиз теленнəн рус теле аша татар теленə) күчкəн
сүзлəргə мисал китерə аласызмы?
3) Рус теле аша алман теленнəн кергəн сүзлəргə нинди мисаллар бар?
4) Рус тьеле аша француз теленнəн кергəн сүзлəрне белəсезме?
5) Ə итальян теленнəн?
6) Татар теленə грек һəм латин теллəреннəн кергəн фəнни терминнарны атый аласызмы?
7) Ə татар телендə гарəп һəм фарсы теллəреннəн кергəн сүзлəр күпме? Аларның нинди үзенчəлеклəре
бар?
8) Рус теленнəн кергəн һəм сингармонизм законына буйсынган сүзлəргə мисаллар китерегез.
9) Рус теленнəн революциядəн соң кергəн сүзлəргə мисал китерегез. Алар сингармонизм законына
буйсынгамы?
10) Ə татар теленнəн рус теленə кергəн сүзлəргə мисаллар китерə аласызмы?
УТЫЗ ҖИДЕНЧЕ ДƏРЕС

Һəр кеше кечкенəдəн үк əкиятлəр тыңларга ярата. Һəр халыкның үзенең əкиятлəре бар. Лəкин кайбер
татар халык əкиятлəре башка халыклар əкиятлəренə охшаганнар. Бөтен əкиятлəрдə дə халыклар
үзлəренең хыяллары, үзлəренең батырлары турында сөйлилəр.
Татар халык əкиятлəрен өч төркемгə бүлеп була: хайваннар турында əкиятлəр, тылсымлы əкиятлəр һəм
көнкүреш əкиятлəре. Хайваннар турындагы əкиятлəрдə җəнлеклəргə кеше сыйфатлары бирелə.
Тылсымлы əкиятлəрдə батырлар, диюлəр, убырлы карчыклар кебек геройлар була. Ə көнкүреш
əкиятлəрендə маҗаралар аз, күбрəк сатира һəм мəзəклəр була.
Əкиятлəр аша халыкның гадəтлəрен, мəдəниятен аңлап була, һəм чит телне өйрəнгəндə дə, халыкның
əкиятлəре белəн танышырга кирəк.

«Татар халык əкиятлəре» китабыннан əкият сайлап алыгыз.

КҮНЕГҮЛƏР
1. Тəрҗемə итегез:

Бу музыка, чыннан да, аңгырайта

Ниһаять, ата-аналарның «авыр металл» фанатларын, тавышын бераз кыс, алайса аңгыраясың, дип
тукып торулары фəнни яктан расланды. «Авыр металл» музыкасы кешелəргə генə түгел, хайваннарга
да йогынты ясый икəн. Нью-Йоркта яшəүче 16 яшьлек Дейвид Меррел үзе ясаган эксперименттан соң
менə шундый нəтиҗəгə килде.
Мəктəптəн үзе уйлап чыгарып, берəр гадəти булмаган тəҗрибə үткəрергə дигəн бирем алып, аны
үткəрү өчен, Меррел секундомер, 72 лаборатория тычканы һəм күп кенə лазер дисклары ала. Шушы
əйберлəр белəн егет үзенчəлекле лабиринт төзи, аннары ул тычканнарны өч төркемгə: «контроль»гə,
классик»ка һəм «металист»ларга бүлə.
Музыка белəн «эшкəрткəнче» тьычканнар барысы да лабиринтны 10 минутта узалар. Аннары Дейвид
аларга бүлгəн төркемнəргə карап, шул юнəлештəге музыка тыңлата. «Контроль» музыка тыңлаучылар
лабиринтны биш минутта, «классик» музыканы тыңлаучылар сигез минутта үтəлəр. Ə менə
«металлист»лар аңгыраялар: алар кайсы якка да барырга белмичə бəргəлəнеп йөри торгач, лабиринтны
30 минутта үтəлəр.
(«Татарстан яшьлəре» газеты буенча)

2. Сорауларга җавап бирегез:

1) «Авыр металл» музыкасы хайваннарга файдалымы?
2) Хайваннарга «авыр металл» музыкасы йогынты ясый икəнен кем раслаган?
3) Ул нинди хайваннар белəн фəнни тəҗрибə ясаган?
4) Меррел тычканнарны нинди өч төркемгə бүлгəн?
5) Музыка белəн «эшкəрткəнче», тычканнар лабиринтны ничə минутта үткəннəр?
6) «Контроль» музыканы тыңлаучы тычканнар шул лабиринтны ничə минутта үткəннəр?
7) Ə «классик» музыка тыңлаучылар?
8) Ə «авыр металл» музыкасын тыңлаган тычканнар нишлəгəннəр?
9) Алар лабиринтны ничə минутта үткəннəр?
10) Шушы тəҗрибə буенча нинди нəтиҗə ясап була? Ə сез үзегез нинди музыка яратасыз?
УТЫЗ СИГЕЗЕНЧЕ ДƏРЕС
Кабатлау

1. Татарча-русач сүзлек кулланып, тəрҗемə итегез:

Шəһре Болгар
Шəһре Болгар урта гасырларда Европа һəм Шəрык иллəрендə дан тоткан. Аерым чорларда Болгар
дəүлəтенең үзəге хезмəтен дə үтəгəн.
Унынчы гасырдан башлап дөнья мəйданында Болгар экономик яктан нык үскəн, мəктəп-мəдрəсəлəре
гөрлəп торган шəһəр булган. Аның алга китүенə акча сугу да ярдəм иткəндер. Болгар халкының
тормыш-көнкүрешенең яхшылыгы килгəн кеше күзенə тиз чалынган. 985 нче елда Киев князе
Владимир абыйсы Добрыня белəн Болгарга яу чаба. Добрыня, Болгар сугышчыларын күн читектəн
күреп, князьгə, болар безгə ясак түлəмəс, əйдə башка урыннардан чабаталыларны эзлик, дип эшлекле
киңəш бирə.
Ике су кушылган урында утырган Болгар Рус князьлеклəре, Урта Азия, Гарəбстан, Əрмəнстан, Кытай,
Византия һ.б. иллəр белəн сату иткəн.
Болгар көнбатышка юл тоткан монгол яуларына калкан хезмəтен дə үти. 1250-1350 нче елларда бу
шəһəр үзенең чəчəк ату чорын кичерə. Шул чорда рус язмаларында Бөек Болгар дип атала башлый.
Лəкин Алтын Урдада үзара сугышлар Болгарны бик нык какшата. 1431 нче елда князь Федор Пестрый
Болгарны җимерə. Аны Казан алыштыра.
(Календарьдан)

Нəүрүз
Нəүрүз – Төрки халыкларының кышны озатуы, язны каршылавы бəйрəме. Галимнəр фикеренчə, төрки
халыкларда безнең эрага кадəр мең еллар элек үк Нəүрүз бəйрəм ителгəн. Кешелəр язны көтеп алган,
яңа елга өметлəр баглаган. Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенə изге ьелəклəр
юллаганнар.
Бу көнне лəйсəн яңгыр яуса, кешелəр бик сөенгəн, елның яхшы килəсенə ышанганнар. Борынгылар,
аның суын җыеп, мунча якканнар, кызлар битлəрен юып калырга ашыккан. Имеш, болай итсəлəр,
əкияттəге гүзəл кызга əверелəлəр.
(«Социалистик Татарстан» газетыннан)

Китап
Китаплар эшлəнə башлауга берничə мең ел, бу вакыт алар төрле кыяфəтлəргə кергəннəр.
Вавилонлылар, ассириялелəр һəм башка борынгы халыклар китапны балчыктан ясаганнар, очлы таяк
белəн йомшак балчык плитəлəргə махсус тамгалар төшергəннəр. Аннары балчык плитəлəрне
киптергəннəр яки яндырганнар. Шул балчык плитəлəрдəн китаплар һəм китапханəлəр дə барлыкка
килгəн.
Ə Кытайда беренче китапларны юка бамбук пластинкаларга язганнар һəм аларны ныклы җепкə
тезгəннəр. Кытайлар соңга табарак китапларын пумала һəм тушь белəн ефəккə язганнар.
Борынгы Мисырда китап текстларын таш плитəлəргə уеп язганнар. Аннары папирус уйлап тапканнар.
Прессланган камыш пластинкаларны дистəлəрчə метр озынлыктагы тасмалар итеп ябыштырганнар.
Урта гасырларда китапларны дəфтəр итеп тегелгəн пергаментка кулдан язганнар.
Шул рəвешчə китапның без күнеккəн формасы килеп чыккан.

2. Нокталар урыннарына кирə сүзлəр языгыз:

1) Шəһре Болгар … гасырларда Европа һəм Шəрык иллəрендə … тоткан.
2) Аның алга китүенə акча … дə ярдəм ….
3) … нче елда Киев князе Владимир абыйсы Добрыня белəн Болгарга … чаба.
4) Болгар сугышчыларын … читектəн күреп, князьгə, болар безгə … түлəмəс, əйдə башка урыннардан
… эзлик, дип … киңəш бирə.
5) Шул … рус язмаларында … Болгар дип атала башлый.
6) 1431 нче елда Федор Пестрый Болгарны ….
7) Нəүрүз – төрки халыкларның кышны …, язны … бəйрəме.
8) Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенə … телəклəр ….
9) Бу көнне … яңгыр яуса, кешелəр бик …, елның яхшы килəсенə ышанганнар.
10) Борынгылар, аның суын җыеп, … якканнар, юынганнар, лəйсəн … пешергəннəр.
11) Имеш, болай итсəлəр, … гүзəл кызга ….
12) Китаплар эшлəнə башлауга инде берничə … ел, бу вакыт эчендə алар төрле … кергəннəр.
13) Вавилонлылар, … һəм башка борынгы халыклар китапны … ясаганнар, очлы … белəн йомшак …
плитəлəргə махсус … төшергəннəр.
14) Аннары балчык плитəлəрне … яки ….
15) Кытайлар соңга … китапларып пумала һəм тушь белəн … язганнар.
16) Борынгы … китап тектслары таш плитəлəргə … язганнар.
17) Аннары … уйлап тапканнар.
18) Прессланган камыш пластинкаларны … метр озынлыктагы … итеп ….
19) Урта … китапларны … итеп тегелгəн … кулдан язганнар.
20) Шул … китапның без … формасы килеп чыккан.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сез иртə белəн гадəттə нəрсə ашыйсыз?
2) Сезнең өегездə эт яки мəче бармы? Булса аның (аларның) исеме ничек?
3) Сез теш табибы янына барганыгыз бармы? Ə барырга курыкмыйсызмы?
4) Исем һəм сыйфат нинди сорауларга җавап бирəлəр?
5) Татар телендə кайсы исемнəр кем?, ə кайсылары нəрсə? сорауларына җавап бирəлəр?
6) Фигыль нинди сорауларга җавап бирə? Сорауга җавап биргəндə, фигыль формалары (исем фигыль,
сыйфат фигыль һ.б.) турында онытмагыз.
7) Сезнең исегездəме, Марат нəфесле кеше турында нинди мəзəк сөйлəде?
8) Татарстан республикасында нинди дəүлəт теллəре бар?
9) Татар телендə күпме халык сөйлəшə?
10) Беренче əдəби əсəр татар телендə ничəнче елда язылган дип санала?
11) 1913 нче елда татар телендə ничə газет һəм журнал чыгып торган?
12) Унөченче йөздəн башлап руслар татары дип нинди хаылкларны атаганнар?
13) Татар теле төрле чорларда нинди алфавитларга нигезлəнə?
14) Сез нинди татар шагыйрьлəрен белəсез?
15) Ə нинди язучыларны белəсез?
16) Маратның ничəнче гасырда яшисе килə һəм нигə?
17) Унтугызынчы гасыр белəн егерменче гасыр арасында аерма зурмы? Кайсы чорда яшəү җиңелрəк?
18) Сез үзегез ничəнче гасырда яшəр идегез һəм нигə?
19) Беркөнне Марат нигə шулай моңсуланып тора иде? Əллə ул абыйсы белəн кычкырышканмы? Алай
булса, нигə?
20) Əлфиянең гаилəсендə балалардан кемнəр бар?
21) Искəндəрнең энекəшлəре Илһам белəн Таһир, гадəттə, үзлəрен ничек тоталар?
22) Искəндəрнең гаилəсендə ничə бала бар? Искəндəр – гаилəсендə ничəнче бала?
23) Рəмзиянең абыйлары бармы? Ə апалары? Сез алар турында нəрсə белəсез?
24) Сез ничек уйлыйсыз: Искəндəр үзенең җырлавы белəн акча эшли аламы?
25) Кайбер язучы иң əһəмиятле əсəр дип кемнекен саный?
26) Хатын-кызларның бер минуты гадəтивакытта ничə сəгать була дип уйлыйсыз?
27) «Васыять» əкиятен тагын бер тапкыр укыгыз: картның ничə улы булган?
28) Ул улларына нинди васыять əйтеп калдырган?
29) Егетлəр əтилəренең васыятен дөрес аңлаганнармы?
30) Ə килеп кергəн карт аларга нəрсə дип əйткəн?
31) Алексей белəн Маринага татар теле өйрəнергə кемнəр булыша?
32) Сезнең үзегезнең оригинал татар тектсларын укып караганыгыз бармы?
33) Омонимнарга сез нинди мисаллар китерə аласыз?
34) Бер телдəн икенче телгə кергəн сүзлəр ничек атала?
35) Рус теле аша Европа теллəреннəн кергəн сүзлəргə нинди мисаллар китерə аласыз?
36) Татар теленə кергəн грек һəм латин теллəреннəн кергəн фəнни терминнар əйтə аласызмы?
37) Татар телендə гарəп һəм фарсы теллəреннəн кергəн сүзлəр күпме? Аларның нинди үзенчəлеклəре
бар?
38) Рус теленнəн кергəн һəм сингармонизм законына буйсынган сүзлəргə мисаллар китерə аласызмы?
39) Рус теленнəн революциядəн соң кергəн сүзлəргə мисаллар китерегез. Алар сингармонизм законына
буйсынганмы?
40) Ə сез татар һəм башка төрки теллəрдəн рус теленə кергəн сүзлəргə мисаллар китерə аласызмы?

4. Күрсив белəн язылган сүзлəргə сораулар куегыз:

1) Хəбир, чəчəклəр эзлəп, бөтен шəһəрне əйлəнеп чыккан.
2) Марат рекламага ышанып кинога барган.
3) Ярар, мин синең белəн кинога барырмын.
4) Марат фикере буенча, йокы – дөньяда иң яхшы дару.
5) Хəбирнең балалар бакчасына барасы бар.
6) Гөмбə җыйганда, белгəн гөмбəлəрне генə алырга кирəк.
7) Минем туганнарымның сəламəтлеге яхшы.
8) Сыйфат фигыль нинди һəм нишлəгəн сорауларына җавап бирə.
9) Безне субъект кызыксындыра икəн, без төп юнəлешне кулланабыз.
10) Төзүчелəр тарафыннан йорт өч ел төзелə инде.
11) Көзнең бик матур, алтын сыман көннəре була.
12) Марат гитарада уйнап карады, лəкин уйнарга өйрəнмəде.
13) Юк, шахматта яхшы уйнарга өйрəнү бик кыен.
14) Маратның футбол карарга барасы булган.
15) Чөнки Марат абыйсы белəн кычкырышкан.
16) «Авыр металл» тыңлаган тычканнар аңгыраялар – алар кайсы якка да бырырга белмилəр.
17) Без аның белəн бəйрəм кисəлəрендə дə гел бергə идек.
18) Шуңа күрə алар рəсемне стенага элеп куйганнар.
19) Əйе, безнең этебез бөтен əйткəнне аңлый, сөйлəшə генə белми.
20) Марина семинарда бик авыр сөйлəде.
21) Аңа əйбəтрəк əзерлəнəсе калган.
22) Искəндəр иртə белəн сəгать алтыда тора.
23) Лилия шигырьне ертмаган, чөнки ул укый белми бит.
24) Автор, куркып, атна буе теш табибы янына бармаган.
25) Хəбир гармунда да, гитарада да əйбəт уйный белə.
26) 1000 ел элек татар халкының əлифбасы барлыкка килгəн.
27) 1928 нче елга кадəр татар теле гарəп язуына нигезлəнгəн.

5. Татарчага тəрҗемə итегез:

1) Язык – средство общения людей между собой.
2) В советский период область применения татарского языка сузилась.
3) Если бы разные поколения не могли общаться между собой, то человеческое общество не смогло бы
развиваться.
4) Когда Хабир возвращался из Челнов, он уснул.
5) Я целую неделю боялся идти к зубному врачу, а когда все закончилось, подумал: «Чем болеть всю
неделю, лучше потерпеть пять минут».
6) Лавайте завтра сходим в кино. Марат уже ходил на этот фльм и сказал, что ему захотелось плакать
после просмотра.
7) Журнал «Сююмбике» предназначается для женщин, а «Казан утлары» – самый авторитетный
литературный журнал на татарском языке.
8) Татарский язык – древний и богатый язык. Тысячу лет назад с принятием Ислама татары приняли
письмо на арабской графике.
9) Сегодня я поругался с братом. В последнее время он на меня сердится.
10) Я самый старший в семье. У меня есть еще три младших брата и две сестренки.
11) Ильхам и Тахир – близнецв, они учатся в пятом классе.
12) Во-первых, ты должен научиться жить, не питаясь.
13) К сожалению, в нынешнем году я выпустил лишь одну книгу.
14) Да, конечно, когда фильм закончился, все зрители в зале почувствовали себя счастливыми.
15) Я на минутку зайду к соседке, а ты уж, пожалуйста, присмотри за супом. И каждые полчаса
помешивай.
16) Искандеру надо было утром лучше поесть.
17) Его слова «в каждом селе заложи дом» означали: «в каждом селе имей своих друзей».
18) Марина читает корткие вести из газеты «Татарстан яшьлəре». Хотя она и понимает многие слова,
но ей еще часто приходится обращаться к словарю.
19) Алексею, чтобы понять глагольные формы, приходится делать много упражнений.
20) Чтобы зайти к зубному врачу, мне пришлось собрать всю свою смелость.
21) Чтобы почувствовать себя здоровым, по утрам надо делать зарядку.
22) Слова, перешедшие из одного языка в другой, называются замствованиями.
23) Очень много слов в татарский язык пришло мз европейских языков через русский.
24) Арабские и персидские заимствования в татарском языке не подчиняются закону сингармонизма.
25) В сказках люди выражают свои мечты, рассказывают о своих героях.
26) Посредством сказок можно лучше понять традиции и культуру народа.
27) Мыши, слушавшие «тяжелый металл» тупеют – они даже не знают, в какую сторону им надо
двигаться.
28) Науруз – у тюркских народов это праздник, посвященный проводам зимы и встрече весны.
29) Если в этот день шел дождь, люди очень радовались, и верили в приход благополучного года.
30) Книгам уже несколько тысяч лет, и за это время они принимали разный облик.