Вы находитесь на странице: 1из 11

МЦЩАЗИРЯ 4.

СОНСУЗ КИЧИК ВЯ БЮЙЦК КЯМИЙЙЯТЛЯР


ЦЗЯРИНДЯ ЯМЯЛЛЯР
Теорем 1. Ики сонсуз кичик кямиййятин ъями дя сонсуз кичик
кямиййятдир.
Исбаты теорем 5-ин а) –дан алыныр
Теорем 2. Ики сонсуз кичик кямиййятин фярги дя сонсуз кичик
кямиййятдир.
Теорем 3. Сонсуз кичик кямиййятин мящдуд ядядя нисбяти дя
сонсуз кичик кямиййятдир.
Исбаты теорем 5-ин д) –дян алыныр.
an  M ;  n ; lim an  lim M ; lim bn  0 ;
lim( an bn )  lim an  lim bn  M  0  0
Бу теоремляри рийази индуксийа цсулуна истинад етмякля дя исбат
етмяк олур.
Теорем 4. Сонсуз бюйцк кямиййятин тярси кичик кямиййятдир.
   0 ;  n0 ;  n  n0
1 1
an    .
 an

Теорем 5. Щядляри сыфырдан фяргли олан сонсуз кичик


кямиййятин тярси сонсуз бюйцк кямиййятдир.
Исбаты евя:

ГЕЙРИ МЦЯЙЙИНЛИКЛЯРИНИН АЧЫЛЫШЫ


Яввялъя «    » кими гейри мцяййинлийи нязярдян кечиряк.
1) Фярз едяк ки, a n  вя bn -нын лимити сонсуз бюйцк
кямиййятлярдир. Онда дейирляр ки, an  bn -ы «   » гейри
мцяййинлийини тяшкил едир. Гейд едяк ки,  гейри
мцяййянликляри тядгиг едяркян a n  вя bn -ынын юзляринин мцвафиг
сонсузлуьа йыьылма тярзини билмядян a n  bn -ы щаггында щеч бир
сюз демяк олмаз. Мисаллара бахаг.
а) an  n  lim n  
bn  n  lim (n)  
an  bn  0  lim( an  bn )  0

a n  n  a
б)   lim( an  bn )  a
bn  n
Онларын ъями  щягиги ядядя йыьыла биляр. Хцсуси щалда   вя
  -а да йыьыла биляр.
an  n  n 2  
bn  n   

an  bn  n 2   

Беля бир нятиъя алырыг ки, сон лимитини юйряняркян a n  вя bn -нын
характерляринитядгиг етмяк лазымдыр. Бу просеся сонсузлуьун
ачылмасы дейилир.

2) шяклиндя олан гейри мцяййянлик. Фярз едяк ки, a n  вя bn 

сонсуз бюйцк кямиййятлярдир. Йяни lim an   вя lim bn   . Онда

a 
дейирляр ки,  n  -ы
 bn 

шяклиндя олан гейри мцяййянлийи тямсил едир. Бурада  a   ; 

вя a n  вя bn  еля гурмаг олар ки,
an
lim a
bn
олар.
шяклиндя олан гейри мцяййянлик. Яэяр a n  вя bn  сонсуз
0
3)
0
a  0
кичик кямиййятлярдирся онда дейирляр ки,  n  -ы шяклиндя олан
 bn  0

гейри мцяййянлийи тямсил едир.


4) 0   шяклиндя олан гейри мцяййянлик. Фярз едяк ки, a n 
сонсуз кичик кямиййятлярдир, bn  ися сонсуз бюйцк кямиййятдир.
Онда дейирляр ки, an  bn -ы 0   шяклиндя олан гейри мцяййянлийи
тямсил едир.
a n  вя bn  -нин характеринин щесабланмасы просесиня 0  
гейри мцяййянлийинин ачылышы дейилир.
 a   ;   цчцн еля сонсуз кичик ( a n ) вя сонсуз бюйцк ( bn )

ардыъыллыг гурмаг олар ки,


lim( an  bn )  a

олсун.

« e -ЕЙЛЕР» ЯДЯДИ
Цмуми щядди
n
 1
x n  1   (1)
 n

n  N верилмиш x n -ни нязярдян кечиряк.


Ы. Эюстяряк ки, бу ардыъыллыг мящдуд артандыр.  n
x n  x n 1 (2)
n
 1
Бу мягсядля 1   -ня Нйутон биному дцстуруну тятбиг едяк.
 n
n
 1 1 n(n  1)! 1 n(n  1)(n  k  1) 1
1    1  n    2   k 
 n n 1  2! n k! n
n(n  1)(n  k  1) 1
  n (3)
n! n
1  1 1  1   k  1 1
 11 1     1  1   
2!  n  k!  n   n  nk
1  1   n  1 1
 1  1   (4)
n!  n   n  nk
n 1
 1 
Яэяр (4)-ц (1) цчцн дя йазсаг эюрярик ки, 1   -дяки
 n  1
топлананларын сайы n  2 сайдадыр. Йяни 1 ващид артыгдыр вя саь
тяряфдяки топлананлар мцсбятдир.
1 1 s s
n 1 n;  ; 
n 1 n n 1 n
s s
1 1 (5)
n 1 n
n 1
 1 
(5) эюстярир ки, 1   -дяки топлананларын щяр бири (4) –дяки
 n  1
топлананларын щяр бириндян вя бу о демякдир ки, (2) доьрудур.
s
ЫЫ. Эюстярир ки, xn -ы йухарыдан мящдуддур. Бу 1  1
n
олдуьуна эюря (4) –дян алырыг ки,
n
 1 1 1 1 1
1    1         (6)
 n 1! 2! k! n!
(6) –нын саь тяряфини y n -ля ишаря едяк вя эюстяряк ки, y n -ы
йухарыдан мящдуддур. Онда (6) –дан алыныр ки, x n -ы йухарыдан
мящдуддур. Бу мягсядля
1 1 1 1 1 1
yn  1     1   
1! 2! n! 1! 1  2 1  2  3
1 1 1 1 1 1 
  2   2    n 1  2       3
1 2  n 2 2 2 2 4 
Беляликля y n -ы йухарыдан 3 –ля мящдуддур. n ; xn  3 ; y n  3 .
Беляликля x n -ы ъидди артан вя йухарыдан мящдуддур. Она эюря дя
Вей теореминя эюря бу ар-м сонлу лимити вардыр. Щямин лимит e -ля
ишаря едилир.
n
 1
lim 1    e (7)
 n
Эюстяряк ки,
1 1 1
yn  1   
1! 2! n!
ардыъыллыьыда e ядядиня йыьылыр. Йяни
lim y n  e (8)
доьрудур. Бунун цчцн (4) –дян истифадя едяк.  k  n онда алырыг ки,

1 1  1 1  k  1
xn  1   1       1   (9)
1! 2!  n  k!  n 
(9) –дан n   шярти иля лимитя кечсяк аларыг ки,
1 1 1
e 1      yk
1! 2! k!
Беляликля алырыг ки,  k  N цчцн
xk  y k  e (10)
доьрудур. (10)-дан k   шярти иля лимитя кечсяк вя ар цчцн
теоремдян истифадя етсяк (8)-ин исбатыны алмыш оларыг.
Индии ися  m N вя  n N эютцряк.

 1 1 1 1 1 
Yn  m  Yn  1         
 1! 2! n! ( n  1)! ( n  m)! 
 1 1 1 1 1 1
 1         
 1! n!  (n  1)! (n  2)! (n  m)! (n  1)!
 1 1 1 
1    
 1  2 (n  2)(n  3) (n  2)(n  m) 

1  1 1 
 1     (11)
(n  1)!  n  2 n  2 
1 1
Бурада k  3 цчцн  -дан истифадя етдик вя сонлу сайда
nk n2
топлананлары сонлу сайда топлананларла явяз етдик. (11) –я сонсуз
азалан щяндяси силсиля дцстуруну тятбиг етсяк аларыг
1 1 1 n2
Yn  m  Yn     (12)
(n  1)! 1  1 (n  1)! n  1
n2
(12)-нин саь тяряфиндя ашаьыдакы чеврилмяляри апараг
1 n2 n2 n 2  2n 1 n 2  2n
    
(n  1)! n  1 n!(n  1) 2 n! n(n  1) 2 n! n (n  1) 2

Бу бярабярсизлийи
1
Yn  m  Yn 
n!n
 m n  m  n цчцн йазсаг
1
0  Yn  m  Yn  (13)
n!n
(13)-ин щяр тяряфини n!n -я вурсаг аларыг ки,
0  (n!n)(Ym  n  Yn )  1 (14)
n
(14)-дя m -и гейд едиб   шярти иля лимитя кечяк lim Ym  e
m m 

олдуьундан
lim Ym  n  e
m 

Чцнки йыьылан ардыъыллыьын сонлу сайда щяддинин атылмасы вя йа


ялавя едилмяси онун йыьылан олмасына хялял эятирмир. Щямчинин
лимитинин олмасына Онда алырыг ки,
0  (n!n)(e  Yn )  1 (15)
 n  n!n(e  Yn )
0  n  1
Беляликля ашаьыдакы тяклифляр исбат олунду.
 n , n  0;1 тапмаг олар ки,

1 1 1 
e 1    n (16)
1! 2! n! n!n
Евя тапшырыг.
Эюстярин ки, (14)-и юдяйян  n ядяди «0»-ла «1» арасындадыр
 n  0;1
Теорем. e ядяди иррасионалдыр ( e J ). Яксини фярз едяк e  A
p
онда e -ни e  ( p  N ; r  N ) шяклиндя йаза билярик. Фярз едяк ки,
r
онларын ЯБОБ-у «1»-я бярабярдир.
ЯБОБ ( p; r )  1
Бир щалдакы (16)  n N ядядляри цчцн доьрудур
p 1 1 
e 1    r (17)
r 1! r! r!r
(17) –нин щяр тяряфини r!r -я вурарсаг аларыг ки,
r!r
p  r! r!r     r  r (18)
1!
(18) –дян чыхыр ки,  r там ядяддир. (0; 1) интервалында там ядяд
йохдур. Демяли  r (0; 1)-да олсада тамдыр. Алынан зиддиййят бизим
фярзийямизим сящв олдуьуну эюстярир.
Теорем исбат олунду.
Тапшырыг:  n N e n  J

n n2 nm
e 1 
n
  (n m )
1! 2! m!
ХЦСУСИ ЛИМИТЛЯР
Фярз едяк ки, бизя

an n 1 (1)

верилмишдир.
n1  n2  n3    nk   (2)

nk k 1  N алт ардыъыллыьы нязярдян кечиряк. Верилян

ардыъыллыгдан
an1 , an 2 , , an k (3)

эютцрсяк, онда (3)-я a n -нын алт ардыъыллыьы дейилир.


Ардыъыллыьын  алт ардыъыллыьын лимитиня онун хцсуси
лимити дейилир. a n -нын хцсуси лимитляр чохлуьуну han  -ля ишаря

едирляр. X n  han  -са онда  an k  an   lim an k  X n .
k 

Теорем. Эенишлянмиш щягиги ядядляр чохлуьунда  ар-м хцсуси


лимитляр чохлуьу бош дейил.
 ;    R  han    .
Исбаты. Фярз едяк ки, йухарыдан гейри мящдуд ардыъыллыгдыр
   han  . Доьрудан да a n -да еля ядяд тапмаг олар ки, an1  1 олсун.

щямин ардыъыллыгдан еля бир нюмря тапмаг олар ки, an2  2 . n1  n2

якс щалда a n  йухарыдан мящдуддур. n1  n2  n3    nk an k  k тапмаг

олар. Йяни йухарыдан мящдуд ардыъыллыглар цчцн   лимитдир.


lim an k   .
k 

Аналожи гайдайла эюстярмяк олар ашаьыдан мящдуд ардыъыллыглар


цчцн   лимитдир.
Мящдуд ардыъыллыглар цчцн бу теоремин исбаты Балсано –
Вейерштрасс теореминдян алыныр. Она эюря дя бу теореми исбат едяк.
Теорем (Балсано –Вейерштрасс теореми). Мящдуд
ардыъыллыьын йыьылан алт ардыъыллыьы вардыр.
Исбаты. a n  -ы мящдуд ардыъыллыгдырса a; b
an   a; b
a; b парчасыны ики бярабяр йеря бюляк. Бу парчалардан щансы ки,
a n -дан сонсуз сайда елементи юзцндя сахлайыр, онун адыны a1 ;b1 
гойаг. Яэяр онлардан икисидя сонсуз сайда елемент сахласайды  -нин
адыны a1 ;b2  гойардыг. Йенидян a1 ;b2  -ны йарыйа бюляк. Онлардан
щансы ки, юзцндя a n  -дан сонсуз сайда елемент сахлайыр, онун адыны
a2 ;b2  гойаг вя бу гайдайла просеси сонсуз давам етдиряк. Нятиъядя

бир –бириня дахил олан an ; bn n 0 , an ; bn   a; b . Беляликля бу

ардыъыллыьын узунлуьу bn  an  0 олур. Онда бир –бириня дахил


олан парчалар щаггында теоремя эюря  c ядяди тапмаг олар ки,  n
c  an ; bn  , lim an  lim bn  c . Инди алт ардыъыллыьын гурулуш
n  n 

схемини веряк. a n1 -ля a n  -нын a1 ;b1 -на дцшян елементлярини ишаря

едяк.
a1  an1  b1 , a2  an2  b2 , n2  n1 шяртиндян алыныр ки, a2 ;b2  -да a n -
дан сонсуз сайда елементляр вар. Бу гайдайла a n -на ak , bk 
парчасынын адыны a n k гойаг.

ak , bk -да сонсуз сайда елемент олдуьуна эюря n1  n2  n3    nk

шярти щямишя мцмкцндцр.


ak  an k  b (*)

(*)-дан лимитя кечсяк вя lim an  lim bn  c ардыъыллыглар щаггында


n  n 

теоремлярдян алырыг ки, lim ank  c . Беляликля Балсано –Вейерштрасс


n 

теореми исбат олунду. Бу теоремдян йухарыда эюстярилян теоремин

исбаты алыныр. Гейд едяк ки, an 


n 1 -да щятта бцтцн щядляр бир –

бириня бярабяр олса беля мясялян, a1  1, a2  1, a3  1, , an  1 A  1 .


Бу ардыъыллыьын щядляринин сайы сонсуз сайдадыр. Ян азы она эюря
ки, натурал ядядляр чохлуьу сонсуздур.
Гейд едяк ки, яэяр ардыъыллыг йыьылырса, даща эениш мянада
лимити варса онда щямин ардыъыллыьын бцтцн алт ардыъыллыглары
еля ардыъыллыьын лимитиня йыьылаъагдыр. Йяни бу щалда хцсуси
лимитляр чохлуьу йалныз бир нюгтядян ибарят олаъагдыр (щямин
ардыъыллыьын лимити олан нюгтядян).
Исбаты. Фярз едяк ки, a n -ы a -йа йыьылыр вя a n k онун алт

ардыъыллыьыдыр.

an k k 1  an 


lim an k  a
k 

r  0 ,  n0  N ,  n  n0

an  a   nk  

n1  n2    nk   шярти юдяндийиндян  n0  N цчцн nk 0  n0 юдяняр

an k 0  a   .

n1  n2    nk   -дан аларыг ки,  n  k nk  nk 0  n0 шярти  k  k 0

доьрудур. Бу ону эюстярир ки, a n -ы a -йа йыьылыр.


Яэяр ардыъыллыьын лимити йохса демяли онун ян азы ики хцсуси
лимити вардыр. Чцнки ардыъыллыьын йыьылан олмасы цчцн зярури
вя кафи шярт хцсуси лимитляр чохлуьунун бир нюгтядян ибарят
олмасыдыр
an  (1) n .
Анъаг еля ардыъыллыг гурмаг олар ки, онун хцсуси лимитляр чохлуьу
габагъадан верилмиш  аралыгла цст –цстя дцшяр.
Мясялян, an  0; n han   0,1; 1 . Доьрудан да 0,1 рягями an  0, n -дя

сонсуз йердя эялир.


Мясялян, a1  0,1; a10  0,1, , an  0,1 .
Айдындыр ки, 1  10  100  1000   . Беляликля ak   an k  0,1
ейни гайдайла 0,1; 1 -дян эютцрцлмцш  кясря (0-дан сонра 1 дурсун)
  0,154301  0,1;1 сонлу сайда раст эялинир. Диэяр тяряфдян 0,1; 1-дан
эютцрцлмцш ядяди сонлу онлуг кяср шяклиндя эюстярмяк олар.

Вам также может понравиться