×æå Öîíêàïà

Áîëüøîå ðóêîâîäñòâî
ê ýòàïàì Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ

V
Ýòàï äóõîâíîãî ðàçâèòèÿ
âûñøåé ëè÷íîñòè (ïðîäîëæåíèå)

Ïðîíèêíîâåíèå (âèïàøüÿíà)
è åãî ñî÷åòàíèå ñ áåçìÿòåæíîñòüþ

Ïåðåâîä ñ òèáåòñêîãî ÿçûêà À.Êóãÿâè÷óñà

ïîä îáùåé ðåäàêöèåé À.Òåðåíòüåâà

«Íàðòàíã» Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 

2000
 rje   t song-kha-pa

LAM-RIM   C HEN-MO

Volume  V

Translated by Algirdas Kugevicius

Edited by Andrey Terentyev

«Narthang» St.Petersburg

2000
 ÓÄÊ 294.3

×æå Öîíêàïà (1357-1419), îñíîâîïîëîæíèê íàèáîëåå

âëèÿòåëüíîé èç øêîë òèáåòñêîãî áóääèçìà, Ãåëóã, ïî÷èòàåòñÿ
íàðàâíå ñ Áóääîé. «Áîëüøîå ðóêîâîäñòâî ê ýòàïàì Ïóòè Ïðî-
áóæäåíèÿ» (Ëàìðèì-÷åíìî)—Åãî íàèáîëåå çíàìåíèòûé òðóä,
ãäå âàæíåéøèå èäåè èíäèéñêîãî áóääèçìà èçëîæåíû â ôîðìå
ñèñòåìàòè÷åñêîãî ðóêîâîäñòâà, ïîäðîáíåéøèì îáðàçîì îïè-
ñûâàþùåãî âåñü ïóòü äóõîâíîãî ðàçâèòèÿ âïëîòü äî äîñòèæå-
íèÿ Ïðîáóæäåíèÿ. Ýòà ñâÿùåííàÿ êíèãà ïðåäíàçíà÷åíà íå
òîëüêî äëÿ áóääèéñêèõ àëòàðåé, îíà ïîìîæåò ïîíÿòü ñóòü
áóääèéñêîãî ó÷åíèÿ âñÿêîìó ÷åëîâåêó, èíòåðåñóþùåìóñÿ êóëü-
òóðîé Âîñòîêà èëè çàäóìûâàþùåìóñÿ î ñìûñëå æèçíè.
Ïîëíûé ïåðåâîä «Áîëüøîãî ðóêîâîäñòâà» íà åâðîïåéñêèé
ÿçûê ïóáëèêóåòñÿ âïåðâûå. Èçäàíèå ñîñòîèò èç ïÿòè òîìîâ,
ñíàáæåíî íåîáõîäèìûìè èíäåêñàìè, ãëîññàðèÿìè, ñïðàâî÷-
íûìè ìàòåðèàëàìè è ïðèëîæåíèÿìè.

Îòâ. ðåäàêòîð À.À.Òåðåíòüåâ

© À.Êóãÿâè÷óñ, À.Òåðåíòüåâ, 2000

Ðåäàêòîð Ã.À.Ðàçóìîâà
Ìàêåò À.Â.Ãîëîóøêèí
Òèáåòñêî-ðóññêèå èíäåêñû Ë.Â.Êîòåëåùåíêî
Îôîðìëåíèå îáëîæêè Î.Â.Áîðèñîâ

Ïðèëîæåíèå ê æóðíàëó “Áóääèçì Ðîññèè”

Ðåã. ¹ Ï-1592 Ñåâ.-Çàï. ðåã. óïð. êîìèòåòà ÐÔ ïî ïå÷àòè

193115, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Òàâðè÷åñêàÿ óë. ä.45, êâ. 82.

Ïîäïèñàíî ê ïå÷àòè 07.12.2000. Ôîðìàò 70õ90 1/16 . Ãàðíèòóðà “Òàéìñ”.
Ïå÷àòü îôñåòíàÿ. Òèðàæ 2000. Çàêàç ¹ 1187.

Îòïå÷àòàíî ñ ãîòîâûõ äèàïîçèòèâîâ

â îðäåíà Òðóäîâîãî Êðàñíîãî Çíàìåíè ÃÏ “Òåõíè÷åñêàÿ êíèãà”
Ìèíèñòåðñòâà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè ïî äåëàì ïå÷àòè,
òåëåðàäèîâåùàíèÿ è ñðåäñòâ ìàññîâûõ êîììóíèêàöèé
198005, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Èçìàéëîâñêèé ïð., 29
Íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè
Individual members of the Amida Trust
in Newcastle-upon-Tyne and
Jonathan Sutton in Leeds provided
donations to make possible the publi-
cation of this book.

Ïóáëèêàöèÿ ýòîé êíèãè ñòàëà âîç-

ìîæíîé áëàãîäàðÿ èíäèâèäóàëü-
íûì ïîæåðòâîâàíèÿì ÷ëåíîâ áóä-
äèéñêîãî ôîíäà Amida Trust èç ãî-
ðîäà Íüþêýñòë-íà-Òàéíå è Äæîíà-
òàíà Ñàòòîíà èç Ëèäñà (Âåëèêîáðè-
òàíèÿ).
 Ñîäåðæàíèå

Ïðåäèñëîâèå
Îò ðåäàêòîðà IX
Îò ïåðåâîä÷èêà XV
Ñòðóêòóðà ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà XVIII

×æå Öîíêàïà. Áîëüøîå ðóêîâîäñòâî ê ýòàïàì

Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ (Ëàìðèì ÷åíìî)
Ýòàï äóõîâíîãî ðàçâèòèÿ âûñøåé ëè÷íîñòè
(ïðîäîëæåíèå)
Ïðîíèêíîâåíèå (âèïàøüÿíà) è åãî ñî÷åòàíèå ñ
áåçìÿòåæíîñòüþ (ïåðåâîä) 1

Ïðèìå÷àíèÿ 371

Èíäåêñû
Óêàçàòåëü-ãëîññàðèé ê òîìó 5 413
Óêàçàòåëü ëè÷íûõ èìåí è ãåîãðàôè÷åñêèõ
íàçâàíèé ê òîìó 5 440
Òèáåòñêî-ðóññêèé èíäåêñ
ê Óêàçàòåëþ-ãëîññàðèþ 443
Òèáåòñêî-ðóññêèé èíäåêñ ê Óêàçàòåëþ
ëè÷íûõ èìåí è ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé 454
Öèòèðóåìàÿ ëèòåðàòóðà 457

Èñïðàâëåíèÿ è óòî÷íåíèÿ 461

 IX

Ïðåäèñëîâèå

Îò ðåäàêòîðà
Î ïðàêòè÷åñêîé è òåîðåòè÷åñêîé âàæíîñòè «áîëüøîãî Ëàì-
ðèìà» ìû óæå ãîâîðèëè â ïðåäèñëîâèè ê ïåðâîìó òîìó, çäåñü
õî÷ó ëèøü äîáàâèòü, ÷òî, êàê ÿ íåäàâíî óçíàë, Åãî Ñâÿòåéøåñòâî
Äàëàé-ëàìà ê 62-ì ãîäàì ïåðå÷¸ë ýòó êíèãó îò êîðêè äî êîðêè
áîëåå 70 ðàç! Òî åñòü ÷àùå, ÷åì ðàç â ãîä! Ýòî çàñòàâëÿåò åù¸ ðàç
çàäóìàòüñÿ.
Ïÿòàÿ ÷àñòü «Áîëüøîãî ðóêîâîäñòâà» (Ëàìðèì ÷åíìî) íàèáîëåå
ñëîæíà, òàê êàê ïîñâÿùåíà òåîðèè ïóñòîòû, ñàìîé ãëóáîêîé
äîêòðèíû áóääèéñêîé ôèëîñîôèè, áåç óñâîåíèÿ êîòîðîé â Ìàõàÿíå
ëþáûõ òðàäèöèé íè÷åãî ïîíÿòü íåëüçÿ, à òåì áîëåå—äîñòè÷ü. Â
òðåòüåé ÷àñòè äàííîãî ñî÷èíåíèÿ ×æå Ðèíïî÷å óæå óêàçàë, ÷òî
ïðåäñòàâëÿþùèå ìåòîä ïåðâûå ïÿòü ïàðàìèò ìîãóò áûòü äåéñòâåí-
íû òîëüêî ñ ïðèñîâîêóïëåíèåì øåñòîé—ìóäðîñòè, ïîñòèãàþùåé
ïóñòîòó, ïðàäæíÿ-ïàðàìèòû. Òàì îí ëèøü î÷åðòèë îñíîâû
ïîäõîäà ê ýòîìó ðàçäåëó Ó÷åíèÿ,—ïîäðîáíî æå îí ðàçâîðà÷èâà-
åòñÿ çäåñü, â ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà, ãäå èçëîæåíèå ïðåäìåòà
âåä¸òñÿ ñ ïîçèöèé ôèëîñîôñêîé ñèñòåìû ìàäõüÿìèêà-ïðàñàíãè-
êà, ñ øèðîêèì èñïîëüçîâàíèåì ïîíÿòèéíîãî àïïàðàòà áóääèéñ-
êîé ëîãèêè, îñíîâàííîé íà ñî÷èíåíèÿõ Äèãíàãè è Äõàðìàêèðòè.
 X ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Äëÿ îáðàçîâàííîãî ïî-çàïàäíîìó ÷èòàòåëÿ çäåñü âîçíèêàþò

äîïîëíèòåëüíûå òðóäíîñòè òåðìèíîëîãè÷åñêîãî è ôèëîñîôñêî-
ãî ñâîéñòâà.
Ê ïåðâîé îòíîñèòñÿ, âî-ïåðâûõ, òîò ôàêò, ÷òî ðÿä êëþ÷åâûõ
òåðìèíîâ, òàêèõ êàê «ðåàëüíîñòü», «ñóùíîñòü», «ïðèðîäà», «èñ-
òèíà» è äðóãèå, ïîëó÷àþò â äèàëîãå îïïîíåíòîâ ñîâåðøåííî
ðàçíûé (çà÷àñòóþ ïðÿìî ïðîòèâîïîëîæíûé) ñìûñë â çàâèñèìî-
ñòè îò ôèëîñîôñêîé ïîçèöèè âûñêàçûâàþùåãîñÿ. Èíîãäà ïðè-
õîäèòñÿ ïî íåñêîëüêî ðàç ïåðå÷èòûâàòü òåêñò, ÷òîáû ïîíÿòü, â
êàêîì èìåííî ñìûñëå óïîòðåáë¸í òåðìèí íà ñåé ðàç.
Äëÿ ïðèâëå÷åíèÿ âíèìàíèÿ ÷èòàòåëÿ ê ñïåöèôè÷åñêîìó
çíà÷åíèþ òåðìèíîâ â âàæíûõ ñëó÷àÿõ ìû, êàê è â ïðåäûäóùèõ
òîìàõ, èñïîëüçóåì êóðñèâ. Òàê, íàïðèìåð, âñòðåòèâ âûðàæåíèå
«èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå]», ÷èòàòåëü äîëæåí ïîíÿòü, ÷òî ðå÷ü
èä¸ò íå îá èñòèíå êàê òàêîâîé, à î òåõíè÷åñêîì òåðìèíå,
êîòîðûé îçíà÷àåò «àáñîëþòíîå, íåçàâèñèìîå áûòèå» (ñîâåðøåí-
íî ëîæíîå, ñ òî÷êè çðåíèÿ ìàäõüÿìèêîâ).  çíà÷åíèè òàêîãî
ðîäà òåðìèíîâ ìîæíî ðàçîáðàòüñÿ ñ ïîìîùüþ Óêàçàòåëåé.
Äàëåå, íåêîòîðóþ ñëîæíîñòü ïðåäñòàâëÿþò ëîãè÷åñêèå òåð-
ìèíû èíäèéñêîãî ïÿòè÷ëåííîãî ñèëëîãèçìà, òàê êàê èíäèéñêèé
ñèëëîãèçì î÷åíü ïîõîæ íà àðèñòîòåëåâñêèé, íî íå òîæäåñòâåí
åìó. Æåëàþùèå áîëåå ïîäðîáíî îçíàêîìèòüñÿ ñ ýòîé òåìîé
ìîãóò âîñïîëüçîâàòüñÿ, íàïðèìåð, íåäàâíî ïåðåèçäàííîé ðàáî-
òîé Ô.È.Ùåðáàòñêîãî «Òåîðèÿ ïîçíàíèÿ è ëîãèêà ïî ó÷åíèþ
ïîçäíåéøèõ áóääèñòîâ», èìåþùåé ñïåöèàëüíûé ðàçäåë «Óìî-
çàêëþ÷åíèå».
Êðîìå òîãî, â íàøåì ïåðåâîäå èñïîëüçóþòñÿ íåêîòîðûå
íåîáùåïðèíÿòûå òåðìèíû è íåÿâíûå îáîçíà÷åíèÿ, â ÷àñòíîñòè
òåðìèíàëèçì (òî åñòü òåîðèÿ î êîíå÷íîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ)—
íîâûé òåðìèí, êîòîðûé ìû ïðåäëàãàåì èñïîëüçîâàòü â íåêîòî-
ðûõ ñëó÷àÿõ âçàìåí îáû÷íî ïðèìåíÿåìîãî òåðìèíà «íèãèëèçì».
«Íèãèëèñò»—õîòÿ è áóêâàëüíûé ïåðåâîä ñàíñêðèòñêîãî n@stika
(òèá.: med-pa-pa), îçíà÷àþùåãî «òîãî, êòî óòâåðæäàåò íåñóùå-
ñòâîâàíèå», íå ñîîòâåòñòâóåò îáùåïðèíÿòîìó çíà÷åíèþ ýòîãî
ñëîâà, òàê êàê ãëàâíûå èíäèéñêèå «íèãèëèñòû»—ïîñëåäîâàòåëè
×àðâàêè—îòðèöàëè äàëåêî íå âñå. Îíè, íàïðèìåð, ïðèçíàâàëè
 ÎÒ  ÐÅÄÀÊÒÎÐÀ XI

äîñòîâåðíîñòü ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ. Îáúåêòîì îòðèöàíèÿ

ÿâëÿëàñü ïðåæäå âñåãî òåîðèÿ êàðìû è ïåðåðîæäåíèÿ; èõ îñíîâ-
íîé òåçèñ: «êîíåö ýòîé æèçíè—êîíåö âñåãî».
Òàêîãî ðîäà âîççðåíèå òî÷íåå íàçâàòü íå íèãèëèçìîì, à
òåîðèåé î êîíå÷íîñòè [æèçíè]—«òåðìèíàëèçìîì», ÷òî ëîãè÷íî
ñâÿçûâàåòñÿ ñ ïàðíûì òåðìèíîì «ýòåðíàëèçì» (òèá.: rtag-pa’i lta
bà), áóêâàëüíî: «òåîðèÿ î ïîñòîÿíñòâå», ãäå ïîäðàçóìåâàåòñÿ
âå÷íîå ñóùåñòâîâàíèå.  òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà ðå÷ü èä¸ò î áîëåå
øèðîêîì îòðèöàíèè, â òîì ÷èñëå îòðèöàíèè è óñëîâíîãî ñóùå-
ñòâîâàíèÿ ÿâëåíèé, ìû îñòàâëÿëè òåðìèí «íèãèëèçì». Ñëîâî
«óñëîâíî», êñòàòè, òîæå íåñ¸ò â íàøåì òåêñòå ñòðîãîå çíà÷åíèå:
óñëîâíî—çíà÷èò ñ òî÷êè çðåíèÿ óñëîâíîé, îòíîñèòåëüíîé èñòè-
íû, ïðîòèâîïîñòàâëÿåìîé «àáñîëþòíîé» òî÷êå çðåíèÿ, òî åñòü
ðàññìîòðåíèþ ïðåäìåòà ñ ïîçèöèè òåîðèè ïóñòîòû.
×òî êàñàåòñÿ âòîðîé òðóäíîñòè, ôèëîñîôñêîé, òî îíà âîçíè-
êàåò èç-çà ðàçëè÷èÿ ïðåäñòàâëåíèé îá îáùåì ñìûñëå ëîãèêè â
äðåâíîñòè è ñðåäíåâåêîâüå, ñ îäíîé ñòîðîíû, è â êîíöå ÕÕ âåêà—
ñ äðóãîé.  ñðåäíèå âåêà ëîãèêà îáû÷íî 1) íîñèëà îíòîëîãè÷åñ-
êèé õàðàêòåð—ïðåäïîëàãàëîñü, ÷òî âûñêàçûâàíèÿ îòíîñÿòñÿ
íåïîñðåäñòâåííî ê ïîðÿäêó âåùåé, à íå òîëüêî ê ïîðÿäêó èäåé;
2) ñîîòâåòñòâåííî ïðåäïîëàãàëîñü, ÷òî åñòü òîëüêî ÎÄÍÀ ëîãè-
êà, îòíîñÿùàÿñÿ ê èñòèíå (çàêîíû ïðîòèâîðå÷èÿ è èñêëþ÷åííî-
ãî òðåòüåãî íîñèëè àáñîëþòíûé õàðàêòåð).
Ñåé÷àñ ìû ïîíèìàåì ëîãèêó êàê ôîðìàëüíûé ÿçûê îïèñà-
íèÿ, êîòîðûé ìîæåò áûòü îäíèì, äðóãèì èëè òðåòüèì. Ïîìèìî
îáû÷íîé àðèñòîòåëåâñêîé èëè èíäèéñêîé ëîãèêè, åñòü ìíîãî-
çíà÷íûå, ìîäàëüíûå, êîíñòðóêòèâèñòñêèå è ïðî÷èå ëîãè÷åñêèå
ñèñòåìû, â êîòîðûõ óïîìÿíóòûå ëîãè÷åñêèå çàêîíû ìîãóò ðàáî-
òàòü èëè íå ðàáîòàòü. Òî, ÷òî ÿâëÿåòñÿ ïðîòèâîðå÷èâûì â îäíîé
ñèñòåìå, ìîæåò íå áûòü òàêîâûì â äðóãîé 1. Èç-çà ýòîãî íåêîòî-

1
Âïðî÷åì, ýòî áûëî èçâåñòíî è â Äðåâíåé Èíäèè – ïîäðîáíåå ñì.:
Òåðåíòüåâ À. Ê èíòåðïðåòàöèè ëîãèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèõ ñõåì èíäèéñêîé
ðåëèãèîçíîé ôèëîñîôèè // Ôèëîñîôñêèå âîïðîñû áóääèçìà. Íîâîñèáèðñê,
1984. Ñ.59-72. Áîëåå òîãî, ñèñòåìó Äèãíàãè-Äõàðìàêèðòè, àáñîëþòèçàöèþ
çàêîíà èñêëþ÷¸ííîãî òðåòüåãî, ïîäâåðãàëè êðèòèêå è ñ ýòèõ ïîçèöèé: è ñàì
 XII ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

ðûå àðãóìåíòû ×æå Öîíêàïû, àäðåñîâàííûå åãî ñîâðåìåííè-

êàì, ñåãîäíÿ ìîãóò âûãëÿäåòü íå òàê ïîíÿòíî. Åñëè áû ×æå
Ðèíïî÷å æèë â íàøè äíè, âîçìîæíî, îí èíîãäà óïîòðåáëÿë áû
èíóþ ñèñòåìó àðãóìåíòàöèè. Îäíàêî ïðèíöèïèàëüíî âàæíî
ïîíÿòü îáúÿñíÿåìûå èì ãëàâíûå èäåè, ïðîíèêíóòü â ñìûñë
ïóñòîòû,—òîãäà è ïîäõîäÿùèå ñåãîäíÿ äîâîäû ìû ñìîæåì
ïîäîáðàòü ñàìîñòîÿòåëüíî.
Ðàçóìååòñÿ, ïîäãîòîâêó ñòîëü ñëîæíîãî äëÿ ïîíèìàíèÿ òðàê-
òàòà áûëî áû òðóäíî îñóùåñòâèòü áåç ðàáîò ïðåäøåñòâåííèêîâ
è áåç ïîìîùè íàøèõ ó÷èòåëåé, êîëëåã è òîâàðèùåé. Àíãëèéñêèé
ïåðåâîä äàííîé ÷àñòè Ëàìðèìà, êàê è äâóõ ïðåäøåñòâóþùèõ,
âïåðâûå îïóáëèêîâàë Àëåêñ Âýéìàí2. Íåñìîòðÿ íà ðÿä îøèáîê

×àíäðàêèðòè (ñì. «ßñíûå ñëîâà», ãë.1) è äðóãèå ìûñëèòåëè (ñì., íàïð.: Shah
N. Akalanka’s Criticism of Dharmakirti’s Philosophy. Ahmedabad: Institute of
Indology, 1967). Ïîäðîáíåå ñì., íàïðèìåð: Dreyfus G.B.J. Recognizing Reality.
Dharmakirti’s Philosophy and Its Tibetan Interpretations. Sri Satguru Publications.
Delhi, 1997.
2
Calming the Mind and Discerning the Real. Buddhist Meditation and the
Middle View. From the Lam rim chen mo of Tson-kha-pa / Tr. By A. Wayman. New
York: Columbia University Press, 1978.
Ïîìèìî óïîìèíàâøèõñÿ â ïðåäèñëîâèè ê ïåðâîìó òîìó «Áîëüøîãî ðóêî-
âîäñòâà» óòðà÷åííûõ ïåðåâîäîâ ýòîãî òåêñòà, êàê ìíå ñîîáùèë êèòàéñêèé
êîëëåãà Ðèí÷åí Ïàëáàð, ñóùåñòâóåò è êèòàéñêèé ïåðåâîä. Îí áûë âûïîëíåí
ñðàâíèòåëüíî íåäàâíî èçâåñòíûì ìîíàõîì Ôàöçóíåì. Ôàöçóíü ðîäèëñÿ â 1902
ã., ñòàë ìîíàõîì â 18 ëåò è íà÷àë èçó÷åíèå àáõèäõàðìû è ìàäõüÿìèêè â Êèòàå.
Çàêîí÷èâ áóääèéñêèé èíñòèòóò â Ó-÷àíå, îí íà÷àë îáó÷åíèå â Òèáåòñêîì
èíñòèòóòå Ïåêèíà è â 1925 ãîäó, âìåñòå ñî âñåì èíñòèòóòîì, îòïðàâèëñÿ â
Òèáåò. Äëÿ õàðàêòåðèñòèêè óñåðäèÿ Ôàöçóíÿ äîñòàòî÷íî óïîìÿíóòü, ÷òî,
ãîòîâÿñü ê òèáåòñêîìó ïóòåøåñòâèþ, îí îò ðóêè ïåðåïèñàë äâà 4-òîìíûõ
ñëîâàðÿ: Òèáåòñêî-êèòàéñêèé è Êèòàéñêî-òèáåòñêèé.
Ôàöçóíü ó÷èëñÿ â òèáåòñêèõ ìîíàñòûðÿõ ×àìäî è Ëõàñû äî 1933 ãîäà,
êîãäà îí è íà÷àë ïåðåâîä íà êèòàéñêèé ÿçûê Ëàìðèìà ÷åíìî. Çàòåì îí
îòïðàâèëñÿ â ïàëîìíè÷åñòâî ïî ñâÿòûì ìåñòàì Èíäèè è Áèðìû, ïîñëå ÷åãî
âåðíóëñÿ â Êèòàé, ãäå ñòàë ïðåïîäàâàòü â Ñèíî-Òèáåòñêîì áóääèéñêîì
èíñòèòóòå â ×óíöèí è ïðîäîëæèë ðàáîòó íàä ïåðåâîäîì Ëàìðèìà è ðÿäà
äðóãèõ òåêñòîâ. Îïóáëèêîâàí ýòîò ïåðåâîä áûë â 1936 ãîäó, ïîñëå âòîðîãî
ïóòåøåñòâèÿ Ôàöçóíÿ â Òèáåò. Ïîìèìî Ëàìðèìà, Ôàöçóíü îïóáëèêîâàë
ïåðåâîäû «Áîëüøîãî ðóêîâîäñòâà ïî Òàéíîé Ìàíòðå» ×æå Öîíêàïû, «Îáùèé
îáçîð òàíòðèéñêèõ ñèñòåì» Êýéäóáà, «Óêðàøåíèå èç ïðÿìûõ ïîñòèæåíèé»
 ÎÒ  ÐÅÄÀÊÒÎÐÀ XIII

è íåäîñòàòêîâ, ñîäåðæàùèõñÿ â åãî ïåðåâîäå è ïîäðîáíî ïðî-

àíàëèçèðîâàííûõ ãåøå Ëþíäóáîì Ñîïîé 3, ýòà ïèîíåðñêàÿ ðàáî-
òà èìåëà áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ ïîíèìàíèÿ áóääèéñêîé ôèëîñî-
ôèè. Êðîìå òîãî, èìåííî À. Âýéìàí ñóìåë îòîæäåñòâèòü áîëü-
øóþ ÷àñòü öèòàò òåêñòà,—èçáàâèâ íàñ îò ýòîé êðàéíå òðóäî¸ì-
êîé ðàáîòû.
Ýëèçàáåò Íýïïåð îïóáëèêîâàëà àíãëèéñêèé ïåðåâîä
ëë.365à-391á òåêñòà ×æå Öîíêàïû âìåñòå ñ êîììåíòàðèåì 4. Ðÿä
ôðàãìåíòîâ èç ïÿòîé ÷àñòè ïåðåâåëè, õîòÿ ïîêà è íå îïóáëèêî-
âàëè, àìåðèêàíñêèå èññëåäîâàòåëè â ðàìêàõ ïðîåêòà ïîëíîãî
ïåðåâîäà Ëàìðèì ÷åíìî, î êîòîðîì ìû óïîìèíàëè â ïðåäèñëî-
âèè ê òðåòüåìó òîìó íàøåãî èçäàíèÿ.  ÷àñòíîñòè, íàì áûë
ïðåäîñòàâëåí äëÿ îçíàêîìëåíèÿ ïåðåâîä ëë. 433à-462á Õîñå Èãíà-
öèî Êàáåçîíà. Ëë. 414á-419á âìåñòå ñ êîììåíòàðèåì áûëè ïåðåâå-
äåíû Óèëüÿìîì Àëüáåðòîì Ìàãè â åãî äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè 5.
Êðàòêîå èçëîæåíèå ðàçäåëà «Áîëüøîãî ðóêîâîäñòâà» î ïðî-
íèêíîâåíèè ñäåëàë ãåøå ×æàìüÿí Êüåíöå â Ïåòåðáóðãå â 1996 ã.
è, êðîìå òîãî, ãåøå ñóùåñòâåííî ïîìîã ñâîèìè ãëóáîêèìè
ïîçíàíèÿìè íà çàêëþ÷èòåëüíîì ýòàïå ðåäïîäãîòîâêè (ñïàñèáî
Ð. Êðàïèâèíîé çà óñòíûé ïåðåâîä ïðè áåñåäàõ ñ ãåøå è çà
öåííûå ñîáñòâåííûå çàìå÷àíèÿ).

Ìàéòðåè-Àñàíãè è ðÿä äðóãèõ âåëèêèõ òðóäîâ. Â 1948 ãîäó îí çàâåðøèë ñàìûé

áîëüøîé ñâîé ïåðåâîä: ïåðåâîä íà òèáåòñêèé ÿçûê 200-òîìíîãî òðàêòàòà ïî
àáõèäõàðìå âàéáõàøèêîâ «Ìàõàâèáõàøà», äîøåäøåãî äî íàøèõ äíåé òîëüêî â
êèòàéñêîì ïåðåâîäå.
Êóëüòóðíóþ ðåâîëþöèþ (ñ 1966 ïî 1972 ã.) Ôàöçóíü, åñòåñòâåííî, ïðîâ¸ë
â òðóäîâîì ëàãåðå è ïîñëå ëàãåðÿ äîæèë åù¸ äî 1980 ãîäà, äî ñàìîãî êîíöà
ïðîäîëæàÿ ó÷èòü áóääèçìó è ïåðåâîäèòü ñâÿùåííûå òåêñòû.
3
Geshe Sopa. Some Comments on Tsongkhapa’s Lamrim Chenmo and
Professor Wayman’s Calming the Mind and Discerning the Real// Kujip Leonard
W.J. van der. Contributions to the Development of Tibetan Buddhist Epistemology.
Wiesbaden: Steiner, 1983. P.25 ff.
4
Napper E. Dependent-Arising and Emptiness. Wisdom Publications, 1989.
5
William Albert Magee. Tradition and Innovation in the Consequence School:
Nature (rang bzhin, svabh@va/prakriti) in Indian and Tibetan Buddhism. A Dissertation
Presented to the Graduate Faculty of the University of Virginia in Candidacy for the
Degree of Doctor of Philosophy. University of Virginia, 1998. Ðð. 222-268.
 XIV ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Íåêîòîðûå âîïðîñû, îòíîñÿùèåñÿ ê ýòîìó ðàçäåëó, îáúÿñ-

íèë ãåøå Ñîíàì Ðèí÷åí â Äõàðàìñàëå â 1990 ã.
Âñå ýòè ìàòåðèàëû áûëè ó÷òåíû ïðè ðåäàêòèðîâàíèè ïåðå-
âîäà, îäíàêî íàèáîëüøóþ ïîìîùü â ðåäàêòèðîâàíèè îêàçàë
óñòíûé êîììåíòàðèé ïî ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà, ïðåïîäàííûé
äîñò. ãåøå Ñîïîé ëåòîì 1998 ã. â áóääèéñêîì öåíòðå «Îëåíèé
ïàðê» â ÑØÀ. Ïîäðîáíîå ïîñëåäîâàòåëüíîå îáúÿñíåíèå âñåãî
òåêñòà, êîòîðîå ïðîäîëæàëîñü ïî÷òè òðè ìåñÿöà, ïîçâîëèëî
óäîñòîâåðèòüñÿ â òî÷íîñòè ðóññêîãî ïåðåâîäà è ïðîâåðèòü âñå
ñîìíèòåëüíûå ìåñòà (ïîëüçóþñü ñëó÷àåì åù¸ ðàç ïðèíåñòè
ãëóáîêóþ áëàãîäàðíîñòü äîñò. ãåøå Ñîïå çà ïðîÿâëåííóþ èì
äîáðîòó, à òàêæå ïîáëàãîäàðèòü âñåõ äðóçåé, è â ïåðâóþ î÷åðåäü
ä-ðà Àëåêñàíäðà Áåðçèíà, ó÷àñòèå êîòîðûõ ñäåëàëî âîçìîæíûì
ìî¸ ïðèñóòñòâèå íà ýòîì ñåìèíàðå). Åñëè ïîñëå òàêîé ñåðü¸çíîé
ñâåðêè â ïåðåâîäå è îñòàëèñü íåòî÷íîñòè, òî òîëüêî ïî ïðè÷èíå
ìîåé ëè÷íîé íåâíèìàòåëüíîñòè è íåäîñòàòî÷íîé êîìïåòåíòíî-
ñòè,—çà ÷òî ÿ çàðàíåå ïðèíîøó ÷èòàòåëÿì ñâîè èçâèíåíèÿ.
 çàêëþ÷åíèå îñòà¸òñÿ âûðàçèòü ïðèçíàòåëüíîñòü äðóçüÿì è
êîëëåãàì, ïðî÷èòàâøèì ïåðåâîä è âûñêàçàâøèì êðèòè÷åñêèå
çàìå÷àíèÿ, ïðåæäå âñåãî îòíîñèòåëüíî òåðìèíîëîãèè è ñòèëè-
ñòèêè, êîòîðûå ïîçâîëèëè çàìåòíî óëó÷øèòü «÷èòàáåëüíîñòü»
ýòîé íåïðîñòîé ðàáîòû,—Á.Çàãóì¸ííîâó, À.Ïàðèáêó, è, â îñî-
áåííîñòè, Ì.Êîæåâíèêîâîé.

Òåõíè÷åñêèå çàìå÷àíèÿ
Èñïîëüçóåìàÿ íàìè ñèñòåìà òðàíñëèòåðàöèè è òðàíñêðèï-
öèè îïèñûâàëàñü óæå â ïðåäèñëîâèÿõ ê ïåðâîìó è âòîðîìó òîìàì
äàííîé ðàáîòû è çäåñü íå âîñïðîèçâîäèòñÿ.
Êàê óêàçûâàëîñü â ïðåäèñëîâèè ê ïåðâîìó òîìó, ñ.IX, â
ïðèìå÷àíèÿõ ñëîãàìè «ÁÀ» è «ÍÃÀ»—îáîçíà÷àþòñÿ öèòèðóå-
ìûå ïåðåâîä÷èêîì àâòîðû èíòåðïîëèðîâàííîãî êîììåíòàðèÿ.
Íàïîìèíàþ, ÷òî â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ—ïîÿñíÿþùèå ñëîâà,
ïðåäëîæåííûå ïåðåâîä÷èêîì äëÿ óòî÷íåíèÿ ïåðåâîäèìîãî òè-
áåòñêîãî òåðìèíà.
Ñëîâà â êðóãëûõ ñêîáêàõ ÿâëÿþòñÿ ñîáñòâåííûìè äîáàâëå-
íèÿìè ïåðåâîä÷èêà, êîòîðûå ïðåäëàãàåòñÿ ðàññìàòðèâàòü êàê
 ÎÒ  ÏÅÐÅÂÎÄ×ÈÊÀ XV

÷àñòü òåêñòà, â îòëè÷èå îò ñëîâ â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ, êîòîðûå

ïðåäñòàâëÿþòñÿ êàê áû ïîäðàçóìåâàåìûìè ñàìèì àâòîðîì òåê-
ñòà, íî îïóùåííûìè â ñâÿçè ñ ëàêîíè÷íîñòüþ ñòèëÿ.
 ñâÿçè ñ òåì, ÷òî äàííûé, ïÿòûé, òîì «Áîëüøîãî ðóêîâîä-
ñòâà» âåñüìà òðóäíî ïîíÿòü áåç êîììåíòàðèÿ, äëÿ óäîáñòâà òåõ
÷èòàòåëåé, êòî áóäåò ïðè èçó÷åíèè ýòîãî òðàêòàòà ïîëüçîâàòüñÿ
òèáåòñêèì èíòåðïîëèðîâàííûì êîììåíòàðèåì mnyam-med rje-
btsun tsong-kha-pa chen-pos mdzad-pa'i byang-chub lam-rim chen-
mo'i dka'-ba'i gnad rnams mchan-bu bzhi'i sgo-nas legs-par bshad-
pa theg-chen lam-gyi gsal-sgron zhes-bya-ba (ñîêð.: lam-mchan)
(èçäàíèå Àãèíñêîãî äàöàíà) (ñð. ò.1, ñ. XXIV, ïðèì.8), ïîìèìî
ïàãèíàöèè òèáåòñêîãî èçäàíèÿ îñíîâíîãî òåêñòà ìû ïðèâîäèì
òàêæå è íóìåðàöèþ ñòðàíèö êîììåíòàðèÿ ïî áóðÿòñêîìó èçäà-
íèþ íà÷àëà âåêà.
Êóðñèâîì âûäåëåíû òå ñëîâà, êîòîðûå, ÿâëÿÿñü ïåðåâîäàìè
áóääèéñêèõ òåðìèíîâ, íåñóò ñïåöèôè÷åñêèé ñìûñë, íå â ïîëíîì
îáúåìå ñîâïàäàÿ ñî çíà÷åíèåì èñïîëüçîâàííîãî ðóññêîãî ñëîâà.
Êðîìå òîãî, ðÿä âàæíûõ òåðìèíîâ, êàê è ðàíåå, âûäåëÿåòñÿ
çàãëàâíûìè áóêâàìè.
 ñíîñêàõ ñëîãîì ×ÆÀ îáîçíà÷àþòñÿ êîììåíòàðèè ×æàìüÿí
Øýïû, à ñîêðàùåíèåì «Êîìì.»—íå îòìàðêèðîâàííûå â òèáåò-
ñêîì îðèãèíàëå êîììåíòàðèè Ðèí÷åí Äîíäðóïà.
À. Òåðåíòüåâ

Îò ïåðåâîä÷èêà
Ïðîíèêíîâåíèå â ðåàëüíîñòü—îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âñåõ ÿâ-
ëåíèé, èëè ïóñòîòó, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïðîòèâîÿäèå ïðîòèâ
íåâåäåíèÿ, ïðèâû÷íîãî ñ áåçíà÷àëüíûõ âðåìåí èíñòèíêòèâíîãî
âîîáðàæåíèÿ íåêîé îáîñîáëåííîé ñóáñòàíöèàëüíîé ñóùíîcòè â
ñåáå è âî âñåì îñòàëüíîì.
Ïîíà÷àëó êàæåòñÿ, ÷òî íàì, õîòü ÷óòî÷êó çíàêîìûì ñ êâàí-
òîâîé ôèçèêîé, äîëæíî áûòü ëåã÷å, ÷åì íàøèì ïðåäêàì, ïîíè-
ìàòü êàæäóþ âåùü (â òîì ÷èñëå è òåëî) êàê íåñóáñòàíöèàëüíîå,
âèáðèðóþùåå «îáëàêî» ýíåðãèè, ñóùåñòâóþùåå (âåðíåå, ïðîèñ-
õîäÿùåå) â íåîòðûâíîé ñâÿçè ñ «îêðóæåíèåì», ïîýòîìó ó íàñ
 XVI ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

âðîäå áû ìåíüøå è íåâåäåíèÿ... Óâû! Ìíîãèå, õîòÿ è çíàþò î

òàêîì âçàèìîáûòèè, íå ñïîñîáíû ïîääåðæàòü åãî îñîçíàíèå è
íåñêîëüêî ìèíóò. Íàì ãîðàçäî ïðèâû÷íåå âîñïðèíèìàòü âñå
âèäèìûå, îùóòèìûå âåùè êàê ñàìîäîâëåþùèå ñóùíîñòè, à óæ
òåì áîëåå—íåâèäèìûå âåùè: òàêèå êàê ñîçíàíèå, èëè óì, êîòî-
ðûé ìû ÷àñòî ïðåäñòàâëÿåì êàê «òîíêîå ñóùåñòâî», «äóøó»,
æèâóùóþ â íàøåì òåëå, à íå êàê ïîòîê ïðîèñõîäÿùèõ çàâèñèìî
âîñïðèÿòèé, ìûñëåííûõ ðåàêöèé, óìîïîñòðîåíèé è ò.ä.
Ïîýòîìó äëÿ ïðîíèêíîâåíèÿ â çàïðåäåëüíîñòü òåõ ëîæíûõ,
ãëóáîêî ïðèâû÷íûõ ïðåäñòàâëåíèé, ðîæäàþùèõ ñòðàñòíóþ ïðè-
âÿçàííîñòü, íåíàâèñòü è ïðî÷åå çëî, íåäîñòàòî÷íî «÷óæîãî»
ïðèíèìàåìîãî çà àêñèîìó çíàíèÿ, êàêèì áû âîçâûøåííûì èëè
íàó÷íûì îíî íè áûëî, à íåîáõîäèìî ñàìèì ïðî÷íî óäîñòîâå-
ðèòüñÿ, óáåäèòüñÿ â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ äàæå ó ìåëü÷àéøåé
«÷àñòèöû» è êðàò÷àéøåé «âñïûøêè» ñîçíàíèÿ, ïðèìåíÿÿ îïè-
ðàþùèéñÿ íà áåçìÿòåæíîñòü òîíêèé ëîãè÷åñêèé àíàëèç. Ñ íåãî
è íà÷èíàåòñÿ ïðîöåññ ïðîíèêíîâåíèÿ.
 ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà àâòîð ÷åòêî îïðåäåëÿåò è îïèñûâàåò
ýòàïû ýòîãî ïðîöåññà. Îñíîâíûå èç íèõ òàêîâû: 1) òî÷íîå
îïðåäåëåíèå îòðèöàåìîãî (ñàíñêð.: prati+edhya; òèá.: dgag-bya);
2) ñîâåðøåíèå îòðèöàíèÿ ïðè ïîìîùè ñèñòåìû îïðîâåðãàþùèõ
âûâîäîâ (ñàíñêð.: pr@sa}ga; òèá.: thal-‘gyur)—êàê íàèáîëåå ïîä-
õîäÿùåé è îáðåòåíèå ñðåäèííîãî âîççðåíèÿ (ñâîáîäíîãî îò êðàé-
íèõ ïðåäñòàâëåíèé î ñàìîäîâëåþùåì ñóùåñòâîâàíèè è ïîëíîì
íåñóùåñòâîâàíèè); 3) ñâûêàíèå (÷åðåç ïîâòîðÿåìîå àíàëèòè÷åñ-
êîå ñîçåðöàíèå) ñ îáðåòåííûì âîççðåíèåì äî òàêîé ñòåïåíè,
êîãäà àíàëèç ñîáñòâåííîé ñèëîé ïðèâîäèò ê ñîâåðøåííîé ïî-
äàòëèâîñòè (shin-sbyangs) òåëà è óìà, ÷òî è çíàìåíóåò ïðîíèêíî-
âåíèå; 4) ñî÷åòàíèå ïðîíèêíîâåíèÿ ñ áåçìÿòåæíîñòüþ.
Êðîìå òîãî, ðàäè óñòðàíåíèÿ ñîìíåíèé àâòîð ïîäðîáíî
îïðîâåðãàåò îøèáî÷íûå ìíåíèÿ, êîòîðûå ìîæíî ñâåñòè â òðè
îñíîâíûå ãðóïïû: 1) ðàñøèðåíèå èëè ñóæåíèå îáúåêòà îòðèöà-
íèÿ; 2) íåïîíèìàíèå îòëè÷èÿ ñèñòåì ïðàñàíãè è ñâàòàíòðû; 3)
ëîæíûå ñïîñîáû îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ.
 ÑÒÐÓÊÒÓÐÀ XVII

Ïåðåâîä ýòîé âåñüìà òðóäíîé ÷àñòè, êàê è âñåãî Ëàìðèìà,

äóìàþ, åùå äîëãî áóäåò ñîâåðøåíñòâîâàòüñÿ ïåðåâîä÷èêàìè
áóäóùèõ ïîêîëåíèé, íî ðàäîñòíî, ÷òî îñíîâà äëÿ ñîâåðøåíñòâî-
âàíèÿ çàëîæåíà. Ïðèçíàþ ñâîþ âèíó âî âñåõ îñòàâøèõñÿ â
ïåðåâîäå îøèáêàõ, õîòÿ èõ è íå äîëæíî áûòü ìíîãî ïîñëå ñâåðêè
ïåðåâîäà ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà ñ ïîäðîáíûì óñòíûì òîëêîâàíèåì
äîñò. ãåøå Ñîïû, òùàòåëüíî ïðîâåäåííîé îòâ. ðåäàêòîðîì â ÑØÀ.
Åùå ðàç áëàãîäàðþ âñåõ îêàçàâøèõ ïîìîùü â ïåðåâîäå,
ðåäàêòèðîâàíèè è âûïóñêå ýòîãî çàìå÷àòåëüíîãî òðóäà «ãëàâíî-
ãî óêðàøåíèÿ ó÷åíûõ Ñòðàíû ñíåãîâ». Ïóñòü åãî ñî÷èíåíèå
ïîìîãàåò ÷èòàòåëÿì çàðîäèòü â ñâîåì ñåðäöå èñêðåííèå, ÷èñòûå
ìîòèâû è óñòàíîâêè äóõîâíîé ïðàêòèêè—ñåìåíà âñåõ äîñòèæå-
íèé! Ýòîìó è ïîñâÿùàþ âñå çàñëóãè ïåðåâîäà. Æåëàþ âäóì÷èâî-
ãî è ïðèÿòíîãî ÷òåíèÿ.
À. Êóãÿâè÷óñ
 XVIII ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Ñòðóêòóðà ïÿòîé ÷àñòè Ëàìðèìà

Ëèñòû:
[Ââåäåíèå] 365à
II Ïðàâèëà ïðàêòèêè ïðîíèêíîâåíèÿ 367à
1б

§1 Ñíàðÿæåíèå äëÿ ïðîíèêíîâåíèÿ 367à

8а

À Îïðåäåëåíèå Ñëîâà óñëîâíîãî è âûñøåãî

8б

ñìûñëà 367á
Á Êàê ðàçâèâàëîñü êîììåíòèðîâàíèå [òðàêòàòîâ]
10а

Íàãàðäæóíû 369á
 Óÿñíåíèå âîççðåíèÿ ïóñòîòû 371à
15б

1. Ýòàïû ïðèõîäà ê ðåàëüíîñòè 371á

21а

2. Ïðàâèëüíîå óÿñíåíèå ðåàëüíîñòè 374á

21б

à. Îïðåäåëåíèå îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî

32а

îòðèöàíèÿ (ñì. ñõåìó 1) 374á

á. Êàê ñîâåðøàòü åãî îòðèöàíèå—ïîñðåäñòâîì
32а

îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ (ïðàñàíãè) èëè

ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê (ñâàòàíòðû)
(ñì. ñõåìó 2) 433à
â. Êàê ðàçâèòü âîççðåíèå, ñîâåðøàÿ [îòðèöàíèå
181a

ïîñðåäñòâîì ïðàñàíãè] (ñì. ñõåìó 3) 462á

§2 Ðàçíîâèäíîñòè ïðîíèêíîâåíèÿ 492á
257а

§3 Ïðàâèëà îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ (ñì. ñõåìó 4) 495à

335б

§4 Ìåðà îñóùåñòâëåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ 511à

344а
385б

III Ìåòîä ñî÷åòàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ 514à 392а

[Êðàòêàÿ ñâîäêà îáùåãî Ïóòè] 516à 396а

Îñîáàÿ ïðàêòèêà Âàäæðàÿíû (êðàòêîå ââåäåíèå) 517á 402а
[Çàâåðøàþùèå ñòðîôû] 519à 405а

[Êîëîôîí] 520à 410б

 ÑÒÐÓÊÒÓÐÀ XIX

Ñõåìà 1
Ëèñòû:
à. Îïðåäåëåíèå îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî îòðèöàíèÿ 374á 32а
(1) Ïî÷åìó íåîáõîäèìî òî÷íîå îïðåäåëåíèå
îòðèöàåìîãî 374á
(2) Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ ñèñòåì, â êîòîðûõ îòðèöàþò,
32б

íå îïðåäåëèâ îòðèöàåìîå 375à

1. Êðèòèêà ðàñøèðåíèÿ îòðèöàåìîãî 375à
33а

(à) Èçëîæåíèå [ëîæíûõ] ìíåíèé 375á

33б

(á) Îïðîâåðæåíèå ýòèõ [ìíåíèé] 376á

34а

(á1) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî òàêèìè ñóæäåíèÿìè

36б

îòðèöàåòñÿ îòëè÷èòåëüíàÿ îñîáåííîñòü

ìàäõúÿìû 376á
(á1.1) Îïðåäåëåíèå îòëè÷èòåëüíîé
36б

îñîáåííîñòè ìàäõúÿìû 376á

(á1.2) Êàê å¸ îòðèöàþò 382à
37б

(á1.3) Êàê ìàäõúÿìèêè îòâå÷àþò íà ýòî 383á

53б

(á2) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî ïðåäñòàâëåííûå

57а

«ñîêðóøàþùèå äîâîäû» íå îïðîâåðãàþò

[íàøåé òî÷êè çðåíèÿ] 391á
(á2.1) Íåâîçìîæíîñòü îïðîâåðæåíèÿ
76а

[íàøåé òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì

èññëåäîâàíèÿ: «Ñïîñîáíû èëè íå ñïîñîáíû
[ÿâëåíèÿ] âûäåðæàòü ëîãè÷åñêèé àíàëèç?» 391á
(á2.2) Íåâîçìîæíîñòü îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé
76а

òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì èññëåäîâàíèÿ:

«Óñòàíîâëåíî èëè íå óñòàíîâëåíî
äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì?» 396à
(á2.3) Íåâîçìîæíîñòü îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé
87б

òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì èññëåäîâàíèÿ:

«Èìååò ìåñòî êàêàÿ-ëèáî èç ÷åòûðåõ
àëüòåðíàòèâ èëè íåò?» 408á 120а
(á2.4) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî îòðèöàíèå
ñóùåñòâîâàíèÿ, íåñóùåñòâîâàíèÿ è îñòàëüíûõ
èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ íå ìîæåò ñëóæèòü
«ñîêðóøàþùèì äîâîäîì» 411à 125а
 XX ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Ëèñòû:
2. Êðèòèêà ñóæåíèÿ îáúåêòà îòðèöàíèÿ 414á 134а
(3) Îïðåäåëåíèå îòðèöàåìîãî â íàøåé ñèñòåìå 419á 146б
1. Îïðåäåëåíèå îñíîâíîãî îáúåêòà îòðèöàíèÿ 419á 146б
2. Êîãäà íóæíî è êîãäà íå íóæíî ïðèñîâîêóïëÿòü
åãî [õàðàêòåðèñòèêó] ê äðóãèì îòðèöàåìûì âåùàì 427á 168а
3. Î äîáàâëåíèè è íåäîáàâëåíèè ê îòðèöàåìîìó
õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå» 428á 171а

Ñõåìà 2
á. Êàê ñîâåðøàòü îòðèöàíèå — ïîñðåäñòâîì
îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ (ïðàñàíãè) èëè
ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê (ñâàòàíòðû) 433à 181а
(1) Îïðåäåëåíèå ïðàñàíãè è ñâàòàíòðû 433à
1. Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ òî÷åê çðåíèÿ 433à
181б

(à) Èçëîæåíèå [÷óæèõ] òî÷åê çðåíèÿ 433à

182а

[(à1) Ìíåíèå Äæàÿàíàíäû 433á

182б

(à2) Ìíåíèå ó÷åíèêîâ Äæàÿàíàíäû 434á

(à3) Ìíåíèå íåêîòîðûõ ñîâðåìåííèêîâ 435á
185б

(à4) Ìíåíèå íåêîòîðûõ ïðåäøåñòâåííèêîâ] 436à

188а

(á) Èõ îïðîâåðæåíèå 436á

190а

(á1) Îïðîâåðæåíèå ïåðâîãî ìíåíèÿ 436á

190б

(á2) Îïðîâåðæåíèå âòîðîãî ìíåíèÿ 437á

190б

(á3) Îïðîâåðæåíèå òðåòüåãî ìíåíèÿ 438á

192а

(á4) Îïðîâåðæåíèå ÷åòâåðòîãî ìíåíèÿ 447à

195а

2. Ïðåäñòàâëåíèå íàøåé ïîçèöèè 447à

215б

(à) Ñîáñòâåííî îïðîâåðæåíèå ñâàòàíòðû 447á

216а

(à1) Óêàçàíèå èçúÿíà ïîçèöèè [ñâàòàíòðèêîâ,

216б

ñîñòîÿùåãî] â íåäîêàçàííîñòè ñóáúåêòà åå

îñíîâíîãî [òåçèñà] 447á
(à1.1) Èçëîæåíèå ìíåíèÿ [ñâàòàíòðèêîâ] 447á
216б

(à1.2) Åãî îïðîâåðæåíèå 448á

216б

(à1.2.1) Íåñîñòîÿòåëüíîñòü [ýòîé

219а

ïîçèöèè ïî] ñìûñëó 448á

(à1.2.2) Íåñîîòâåòñòâèå ïðèâåäåííîãî
219б

ïðèìåðà 451á 229а

 ÑÒÐÓÊÒÓÐÀ XXI

Ëèñòû:
(à2) Óêàçàíèå íà íåñîñòîÿòåëüíîñòü è äîâîäîâ
[ñâàòàíòðèêîâ] èç-çà èçúÿíà [èõ ïîçèöèè] 454á 237б
(á) Ïî÷åìó â íàøåé [ñèñòåìå] íåò [ýòèõ îøèáîê
ñâàòàíòðû] 457à 244а
(2) Êàêàÿ èç ýòèõ äâóõ [ñèñòåì] ïðèâîäèò ê
çàðîæäåíèþ âîççðåíèÿ 462à 256б

Ñõåìà 3
â. Êàê ðàçâèòü âîççðåíèå, ñîâåðøàÿ [îòðèöàíèå
ïîñðåäñòâîì ïðàñàíãè] 462á 257а
(1) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè èíäèâèäà 462á
1. Ñîáñòâåííî óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ
257а

ñàìîáûòèÿ «ÿ» 462á

(à) Ïðèâåäåíèå ïðèìåðà 462á
257б

(à1) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî ïîâîçêà ëèøåíà ñàìî-

257б

áûòèÿ è ñóùåñòâóåò [ëèøü] íîìèíàëüíî 463à

(à2) Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèé 466à
258а

(à3) Äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿùåå èç ðàçíûõ

265б

íàçâàíèé 467à
(à4) Ïðåèìóùåñòâî áûñòðîãî îáðåòåíèÿ
268б

âîççðåíèÿ ñ ïîìîùüþ [âûøåïðèâåäåííîãî

ïðèìåðà] 467á
(á) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå [âûøåïðèâåäåííîãî
270а

ïðèìåðà] 469à
(á1) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå ïðèíöèïà
274а

îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ 469à

(á1.1) Îïðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ î
274а

òîæäåñòâå «ÿ» ñ ñîâîêóïíîñòÿìè 469à

(á1.2) Îïðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ îá îòëè÷èè
274а

«ÿ» îò ñîâîêóïíîñòåé 473à

(á1.3) Âûòåêàþùåå îòñþäà îïðîâåðæåíèå
284а

îñòàëüíûõ ïîëîæåíèé 475à

(á1.4) Îñíîâàííîå íà òàêîì [àíàëèçå]
288а

âûÿâëåíèå ëè÷íîñòè êàê «ïîäîáíîé

èëëþçèè» 476à 290б
 XXII ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ

Ëèñòû:
(á2) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå äîêàçàòåëüñòâà,
èñõîäÿùåãî èç ðàçíûõ íàçâàíèé 481à 305б
2. Îáúÿñíåíèå, êàê òàêèì [àíàëèçîì]
îïðîâåðãàåòñÿ è ñàìîñóùåå «ì 481á 306а
3. Ïðèìåíåíèå òîé æå ëîãèêè ê äðóãèì
[ïðåäìåòàì] 482à 307а
(2) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé 483à 310а
(3) Êàê, îñâàèâàÿ âîççðåíèå, èçáàâëÿþòñÿ îò çàâåñ 489à 326б

Ñõåìà 4
Ïðàâèëà îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ 495à 344а
À Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ ñèñòåì 495à
(1) Ïåðâîå îïðîâåðæåíèå 495á
344а

(2) Âòîðîå îïðîâåðæåíèå 500à

344а

(3) Òðåòüå îïðîâåðæåíèå 500á

355б

(4) ×åòâåðòîå îïðîâåðæåíèå 501à

357а

Á Íàøà ñèñòåìà [îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ] 501á

358б

(1) Ïî÷åìó íåîáõîäèìû îáà—çàêðåïëåííîå è

359б

àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå 501á 360а

(2) Îòâîä âîçðàæåíèé 505á 368б
(3) Êðàòêîå îáúÿñíåíèå ïðèíöèïîâ ïðàêòèêè 509á 380б
 Ïðîíèêíîâåíèå
(âèïàøüÿíà)
è åãî ñî÷åòàíèå ñ
áåçìÿòåæíîñòüþ
 2 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

[Ââåäåíèå]

Èòàê, êàê óæå ãîâîðèëîñü, íå ñëåäóåò äîâîëü-

ñòâîâàòüñÿ îäíîé òîëüêî áåçìÿòåæíîñòüþ, îòìå÷åí-
íîé (1) îòñóòcòâèåì ìûñëåòâîðåíèÿ, ïðåáûâàíèåì
ñîñðåäîòî÷åííîé ìûñëè íà îäíîì îáúåêòå æåëàòåëü-
íûì îáðàçîì 1, (2) ÿñíîñòüþ áåç âñÿêîãî ðàñïëûâàíèÿ
è (3) áëàãîì áëàæåííîé ðàäîñòè 2. Íóæíî, âçðàñòèâ
2а

ìóäðîñòü ïðàâèëüíîãî óÿñíåíèÿ ñóòè ðåàëüíîñòè,

îñâàèâàòü ïðîíèêíîâåíèå. Áåç ýòîãî âû—êàê èíîâåð-
öû, êîòîðûå íà ñâîåì ïóòè òîæå âëàäåþò òàêèì
îáû÷íûì ñàìàäõè: ñêîëüêî â íåì íè óñåðäñòâóéòå, íå
èçáàâèòåñü îò ñåìÿí êëåø è, ñëåäîâàòåëüíî, íå îñâî-
áîäèòåñü îò îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ.
Òàê ãîâîðèòñÿ â «Ïåðâîé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» 3:
«Èòàê, [äîñòèãíóâ] óñòîé÷èâîãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ ìûñëè íà
îáúåêòå, ñëåäóåò ïðîèçâîäèòü òîíêèé àíàëèç [ðåàëüíîñòè]4,
è òîãäà ñâåðêíåò ñâåò ïðîçðåíèÿ5, ïîëíîñòüþ óíè÷òîæàþ-
ùèé ñåìåíà îìðà÷åííîñòè. Èíà÷å, êàê èíîâåðöû, íå èçáàâè-
365 á
3a

òåñü îò êëåø ïîñðåäñòâîì îäíîãî ëèøü ñàìàäõè. Âåäü â

ñóòðå [“Öàðü ñàìàäõè”, 9.36] ñêàçàíî:
Õîòÿ ìèðñêèå [éîãè]6 êóëüòèâèðóþò ñàìàäõè,
îíè íå ðàçðóøàþò ïðåäñòàâëåíèÿ î “ÿ”.
Èõ êëåøè âîçâðàùàþòñÿ è âíîâü òðåâîæàò [óì].
3б È Óäðàêà7 òàê êóëüòèâèðîâàë ñàìàäõè».
 [ÂÂÅÄÅÍÈÅ] 3

«Êóëüòèâèðîâàíèå ñàìàäõè» çäåñü îçíà÷àåò îïè-

ñàííîå âûøå ñàìàäõè, îòìå÷åííîå îòñóòcòâèåì ìûñ-
ëåòâîðåíèÿ, ÿñíîñòüþ è ïðî÷èìè êà÷åñòâàìè. Õîòÿ
[èíîâåðöû] è êóëüòèâèðóþò åãî, îíè íå ñïîñîáíû
èçáàâèòüñÿ îò öåïëÿíèÿ çà «ÿ», «íå ðàçðóøàþò ïðåä-
ñòàâëåíèÿ î “ÿ”».
Èç-çà òîãî, ÷òî öåïëÿíèå çà «ÿ» íå îòáðîøåíî,
êëåøè, êàê áûëî ñêàçàíî, ñíîâà âîçíèêàþò: «Êëåøè
âîçâðàùàþòñÿ è âíîâü òðåâîæàò [óì]».
×òî æå íóæíî îñâîèòü, ÷òîáû äîñòè÷ü Îñâîáîæ-
äåíèÿ?
[Îòâåò äàåòñÿ] â ñëåäóþùåì [÷åòâåðîñòèøèè],
öèòèðîâàâøåìñÿ èç òîé æå [ñóòðû] ðàíåå 8:
«Êîãäà àíàëèçèðóåøü áåññàìîñòíîñòü ÿâëåíèé...» 4a

Åñëè, àíàëèçèðóÿ ëèøåííûå ñàìîñòè ÿâëåíèÿ,

âçðàùèâàåøü ìóäðîñòü ïîíèìàíèÿ ñìûñëà îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîñòè
«è ñîçåðöàåøü, ÷òî â àíàëèçå [ïîñòèã]…»
Òî åñòü, îáðåòÿ âîççðåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè,
óñâàèâàåøü åãî—
«òîãäà ñîçðååò ïëîä—íèðâàíû äîñòèæåíèå».
Òî åñòü ýòî—èñòèííàÿ ïðè÷èíà äîñòèæåíèÿ ïëî-
äà íèðâàíû, èëè Ñâîáîäû. Íî ìîæíî ëè òàê æå
äîñòè÷ü Ñâîáîäû, îñâàèâàÿ ÷òî-ëèáî äðóãîå, âìåñòî
4б

ýòîé [ìóäðîñòè ïîíèìàíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè]?

Ñêàçàíî:
«Äðóãîé ïðè÷èíîé íå ðîæäàåòñÿ ïîêîé.»
Òî åñòü, åñëè îñâàèâàåøü äðóãîé ïóòü, ëèøåííûé 366 à
ýòîé [ìóäðîñòè],—ñòðàäàíèÿ è êëåøè íå óòèõíóò.
 4 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

Ýòî ÿñíîå óêàçàíèå íà òî, ÷òî òîëüêî ïîñòèæåíèå

áåññàìîñòíîñòè îòñåêàåò êîðåíü îáóñëîâëåííîãî ñó-
ùåñòâîâàíèÿ, öèòèðóåòñÿ è â ìàäõúÿìè÷åñêèõ «Ñòó-
ïåíÿõ ñîçåðöàíèÿ» 9 äëÿ ñîêðóøåíèÿ [àðãóìåíòîâ]
Õýøàíà. Ïîýòîìó åãî íóæíî òâåðäî çíàòü. Âåäü, õîòÿ
ðèøè-èíîâåðöû âëàäåþò ñàìàäõè, ñâåðõúåñòåñòâåí-
5а

íûìè ñïîñîáíîñòÿìè 10 è ïðî÷èìè äîñòîèíñòâàìè,

íî, íå âëàäåÿ âîççðåíèåì áåññàìîñòíîñòè, îíè íèêàê
íå ìîãóò óéòè èç ñàíñàðû.
È â öèòèðîâàííîé ðàíåå 11 «Êîðçèíå áîäõèñàòòâ»
ñêàçàíî:
5б

«Êòî, íå çíàÿ ðåàëüíîñòè, îáúÿñíåííîé Ñëîâîì [Áóääû],

äîâîëüñòâóåòñÿ ëèøü ñàìàäõè è ãîðäåëèâî óñìàòðèâàåò â
íåì ñòåçþ ñîçåðöàíèÿ ãëóáîêîé ñóùíîñòè, òîò íå îñâîáîæ-
äàåòñÿ îò ñàíñàðû. Âîò ÷òî ÿ ïîäðàçóìåâàë, ãîâîðÿ, ÷òî
ñëóøàþùèé äðóãèõ îñâîáîæäàåòñÿ îò ñòàðîñòè è ñìåðòè.»
Òàê Âñåëåíñêèé Ó÷èòåëü ðàçúÿñíèë ñâîþ ìûñëü,
óêàçàâ, ÷òî «ñëóøàþùèé äðóãèõ»—ýòî ñëóøàþùèé
îáúÿñíåíèÿ äðóãèõ îá îòñóòñòâèè ñàìîñòè.
6а

Ïîýòîìó íåò ñîìíåíèÿ, ÷òî [Îí] ñêàçàë «ñëóøàþ-

ùèé äðóãèõ» è ò.ä. ðàäè îïðîâåðæåíèÿ ìûñëè, ÷òî
[ãëóáîêîå âîççðåíèå] çàðîæäàåòñÿ áåç âíåøíèõ óñëî-
âèé, èçíóòðè—ïîìèìî ñëóøàíèÿ è îáäóìûâàíèÿ
[íàñòàâëåíèé] ñâÿòûõ Äðóçåé îá îòñóòñòâèè ñàìîñòè.
 îáùåì, ÷àñòü âñåãî Ñëîâà Ïîáåäèòåëÿ ïðÿìî
ó÷èò î ðåàëüíîñòè, à ãäå íå ó÷èò î íåé ïðÿìî, âñå-
366 á òàêè âåäåò ê íåé è ïðèâîäèò êîñâåííî 12. Òüìà îìðà-
6б

÷åííîñòè íå ðàññåèâàåòñÿ, ïîêà íå çàñèÿåò ñâåò ïî-

çíàíèÿ ðåàëüíîñòè, à ðàññåèâàåòñÿ, òîëüêî êîãäà
çàñèÿåò. Îäíà ëèøü áåçìÿòåæíîñòü ïîëíîñòüþ ñî-
ñðåäîòî÷åííîãî óìà íå ïðèâîäèò ê ÷èñòîìó ïðîçðå-
 [ÂÂÅÄÅÍÈÅ] 5

íèþ è íå óñòðàíÿåò òüìû îìðà÷åííîñòè.

Ïîýòîìó, êîíå÷íî, íóæíî ñòðåìèòüñÿ ê ìóäðîñòè,
äóìàÿ: «Áóäó ñòàðàòüñÿ ïîñòè÷ü ñìûñë ðåàëüíîñòè—
îòñóòñòâèå ñàìîñòè». Êàê ñêàçàíî â «Ñðåäíåé ñòóïå-
íè ñîçåðöàíèÿ» (9):
7а

«Çàòåì, îñóùåñòâèâ áåçìÿòåæíîñòü, îñâàèâàéòå ïðî-

íèêíîâåíèå, äóìàÿ:
“Âñå èçðå÷åíèÿ Áõàãàâàíà ïðåâîñõîäíû. Îíè ïðÿìî èëè
êîñâåííî ïðîÿñíÿþò ðåàëüíîñòü, âåäóò ê íåé. Êîãäà ïîçíà-
åøü ðåàëüíîñòü, òî èçáàâëÿåøüñÿ îò âñåõ ñåòåé [ëîæíûõ]
âîççðåíèé: áóäòî ìðàê ðàññåèâàåòñÿ ñ ïîÿâëåíèåì ñâåòà.
Ïðîñòî áåçìÿòåæíîñòü åù¸ íå ïðèâîäèò ê ÷èñòîìó ïðî-
çðåíèþ, íå óñòðàíÿåò è òüìû îìðà÷åíèé.
À åñëè ïðàâèëüíî ñîçåðöàòü ðåàëüíîñòü ïðè ïîìîùè
[ðàçëè÷àþùåé] ìóäðîñòè, ðîæäàåòñÿ ÷èñòåéøåå ïðîçðåíèå,
7б

ðåàëüíîñòü ïîñòèãàåòñÿ. Òîëüêî ìóäðîñòü ïîëíîñòüþ èç-

áàâëÿåò îò îìðà÷åíèé. Ïîýòîìó ÿ, ïðåáûâàÿ â áåçìÿòåæíî-
ñòè, áóäó òùàòåëüíî èñêàòü ðåàëüíîñòü ñ ïîìîùüþ ìóäðî-
ñòè. Íå áóäó äîâîëüñòâîâàòüñÿ áåçìÿòåæíîñòüþ.”
Êàêîâà æå ðåàëüíîñòü?  àáñîëþòíîì ñìûñëå—ýòî
ïóñòîòà âñåõ âåùåé îò äâóõ âèäîâ ñàìîñòè: ñàìîñòè
èíäèâèäîâ è ÿâëåíèé».
Ìóäðîñòü—åäèíñòâåííàÿ èç âñåõ ïàðàìèò, ïîçâî-
ëÿþùàÿ ïîñòè÷ü ðåàëüíîñòü. Ïîñðåäñòâîì ìåäèòà-
öèè è ïðî÷èõ [ïàðàìèò] ïîñòè÷ü åå íåâîçìîæíî. 367 a
Ïîýòîìó, íå ïóòàÿ ïðîñòîé ìåäèòàöèè ñ ïàðàìèòîé
ìóäðîñòè, íóæíî ðàçâèâàòü ìóäðîñòü. Â «Èñòîëêîâà-
íèè çàìûñëà» (IX.26) ñêàçàíî:
8а

«—Î, Áõàãàâàí! Ïîñðåäñòâîì êàêîé ïàðàìèòû áîäõèñàò-

òâà ïîñòèãàåò, ÷òî ó ÿâëåíèé íåò ñóùíîñòè?
6 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

—Ïîñðåäñòâîì ïàðàìèòû ìóäðîñòè ïîñòèãàåò, Àâàëîêè-

òåøâàðà.»
Îá ýòîì æå ãëàñèò è ïðèâîäèâøàÿñÿ óæå 13 öèòàòà
èç «[Ñâÿùåííîé] ñóòðû êóëüòèâèðîâàíèÿ áëàãîãîâå-
íèÿ ê Ìàõàÿíå»:
«ß íå ãîâîðèë, ÷òî âåðóþùèå â Âåëèêóþ êîëåñíèöó
áîäõèñàòòâ, êàê áû îíè íè ïðàêòèêîâàëè â Âåëèêîé êîëåñ-
íèöå, ìîãóò îñâîáîäèòüñÿ, íå ïðåáûâàÿ â ìóäðîñòè.»
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 7

II Ïðàâèëà ïðàêòèêè ïðîíèêíîâåíèÿ

Çäåñü ÷åòûðå [òåìû]: §1 Ñíàðÿæåíèå äëÿ ïðî-
íèêíîâåíèÿ; §2 Ðàçíîâèäíîñòè ïðîíèêíîâåíèÿ; §3 Ïðà-
8б

âèëà îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ; §4 Ìåðà îñóùåñòâëåíèÿ

ïðîíèêíîâåíèÿ.

§1 [Ñíàðÿæåíèå äëÿ ïðîíèêíîâåíèÿ]

Ââåðèâøèñü ìóäðåöó, áåçîøèáî÷íî çíàþùå-
ìó îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ Ñëîâà [Áóääû], ïðîñëóøàé-
òå [ó íåãî] ó÷åíèÿ áåçóïðå÷íûõ èñõîäíûõ òåêñòîâ è
ïðè ïîìîùè ìóäðîñòè, [ïî÷åðïíóòîé èç] ñëóøàíèÿ è
ðàçìûøëåíèÿ, ðàçâèâàéòå âîççðåíèå—ïîíèìàíèå ðå-
àëüíîñòè. Áåç ýòîãî ñíàðÿæåíèÿ ïðè÷èíàìè ïðîíèê-
íîâåíèÿ íå îáîéòèñü. Èáî, íå èìåÿ âîççðåíèÿ äëÿ
âûÿñíåíèÿ ñóòè áûòèÿ êàê îíî åñòü, íå ñóìååòå
çàðîäèòü ïðîíèêíîâåíèå â ñóùíîñòü 14.
9а

À òàêîå âîççðåíèå íóæíî èñêàòü, ïîëàãàÿñü íà

[Ñëîâî] âûñøåãî ñìûñëà, à íå óñëîâíîãî. Íàó÷èâ-
øèñü ðàçëè÷àòü óñëîâíîå è âûñøåå, íóæíî âíèêàòü â
ñóòü Ñëîâà âûñøåãî ñìûñëà. Íî íå îïèðàòüñÿ ïðè 367 á
ýòîì íà òðàêòàòû âåëèêèõ ïîäâèæíèêîâ 15, òîëêóþ-
øèõ çàìûñåë [Áóääû], çíà÷èò óïîäîáèòüñÿ ñëåïîìó
áåç ïðîâîäíèêà, ïðèáëèæàþùåìóñÿ ê ñòðàøíîé ïðî-
ïàñòè. Ïîýòîìó îïèðàéòåñü íà áåçîøèáî÷íûå êîì-
ìåíòàðèè.
Íà ÷üè æå êîììåíòàðèè ñëåäóåò îïèðàòüñÿ?—Âî
âñåì Òðèêîñìèè ñëàâèòñÿ àðüÿ Íàãàðäæóíà, î êîòî-
ðîì ñàì Ïîáåäîíîñíûé Áóääà ïðåäñêàçàë âî ìíîãèõ
 8 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñóòðàõ è òàíòðàõ, ÷òî îí áóäåò êîììåíòèðîâàòü ñóòü

Ó÷åíèÿ—ãëóáîêóþ ñóùíîñòü, ñâîáîäíóþ îò âñåõ
êðàéíîñòåé ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ. Ïî-
ýòîìó âîççðåíèå ïîíèìàíèÿ ïóñòîòû ñëåäóåò èñêàòü,
îïèðàÿñü íà åãî ñî÷èíåíèÿ.

Çäåñü òðè [ãëàâû]: À Îïðåäåëåíèå Ñëîâà óñëîâíî-

ãî è âûñøåãî ñìûñëà; Á Êàê ðàçâèâàëîñü êîììåíòè-
10 а

ðîâàíèå [òðàêòàòîâ] Íàãàðäæóíû; Â Óÿñíåíèå âîççðå-

íèÿ ïóñòîòû.

Æåëàþùèå ïîñòè÷ü ðåàëüíîñòü äîëæíû îïè-

ðàòüñÿ íà Ñëîâî Ïîáåäèòåëÿ. Ñëîâî æå ðàçíîîáðàç-
íî, èáî [îòâå÷àåò] ðàçëè÷íûì íàêëîííîñòÿì ó÷åíè-
êîâ. Ïîýòîìó [âîçíèêàåò] âîïðîñ: «Ïîëàãàÿñü íà
êàêîå èìåííî [Ñëîâî], ñëåäóåò èñêàòü ãëóáîêóþ ñóù-
10 б

íîñòü?»
Ðåàëüíîñòü íóæíî ïîñòèãàòü, ïîëàãàÿñü 16 íà Ñëî-
âî âûñøåãî ñìûñëà. Íî êàêîå [Ñëîâî] âûðàæàåò
âûñøèé ñìûñë è êàêîå—óñëîâíûé?
—Ýòî çàâèñèò îò ñîäåðæàíèÿ. [Ñëîâî], êîòîðîå
ó÷èò îá àáñîëþòíîé èñòèíå, ñ÷èòàåòñÿ Ñëîâîì âûñ-
368 à øåãî ñìûñëà, à òî, êîòîðîå ó÷èò îá îòíîñèòåëüíîé
èñòèíå,—Ñëîâîì óñëîâíîãî ñìûñëà.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Ïðîïîâåäÿõ Àêøàÿìàòè»:
«Êàêèå æå ñóòðû âûñøåãî ñìûñëà è êàêèå—óñëîâíî-
ãî?—Ñóòðû, êîòîðûå ó÷àò îá îòíîñèòåëüíîì, íàçûâàþòñÿ
“[ñóòðàìè] óñëîâíîãî ñìûñëà”, à ñóòðû, êîòîðûå ó÷àò îá
11 a

àáñîëþòíîì,—“âûñøåãî ñìûñëà”. Ñóòðû, ó÷àùèå [î òîì, ÷òî

 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 9

âûðàæàåòñÿ] ðàçíûìè ñëîâàìè è áóêâàìè,—ýòî “[ñóòðû]

óñëîâíîãî ñìûñëà”, à ó÷àùèå î ãëóáîêîì, òðóäíî ïðîçðåâàå-
ìîì, òðóäíî ïîñòèæèìîì,—“[ñóòðû] âûñøåãî ñìûñëà”».
Êàêèì æå îáðàçîì [ñóòðû], âûðàæàþùèå óñëîâ-
íûé ñìûñë, ó÷àò îá îòíîñèòåëüíîì? È êàêèì îáðà-
11 б

çîì [ñóòðû], âûðàæàþùèå âûñøèé ñìûñë, ó÷àò îá

àáñîëþòíîì?—Ýòî õîðîøî îáúÿñíåíî â òîé æå ñóòðå:
«Ñóòðû, êîòîðûå ó÷àò î òàê íàçûâàåìûõ “ÿ”, “ñóùåñòâî”,
“äóøà”, “æèâóùèé”, “ðîæäåííûé”, “ëè÷íîñòü”, “ïîòîìîê
Ìàíó”, “ñûí Ìàíó”, “äåÿòåëü”, “÷óâñòâóþùèé”...—êàê î
“õîçÿèíå”17, ïðè òîì, ÷òî îíîãî íåò,—íàçûâàþòñÿ “[ñóòðàìè]
12 a

óñëîâíîãî ñìûñëà”.
À ñóòðû, êîòîðûå ó÷àò î Âðàòàõ Îñâîáîæäåíèÿ—ïóñòî-
òå, îòñóòñòâèè èñòî÷íèêîâ [ÿâëåíèé], îòñóòñòâèè [öåëåé]
ñòðåìëåíèÿ, îòñóòñòâèè [ñïîñîáíîñòè] ñîáðàíèÿ [âñïîìîãà-
òåëüíûõ ïðè÷èí], íåâîçíèêíîâåíèè, íåâîçíèêàþùåì, îòñóò-
ñòâèè ñóùåñòâà, æèâóùåãî, ëè÷íîñòè, “õîçÿèíà”,—íàçûâàþò- 368 á
ñÿ “[ñóòðàìè] àáñîëþòíîãî ñìûñëà”»18.
Òî åñòü [ñóòðû] âûñøåãî ñìûñëà ó÷àò îá îòñóò-
ñòâèè «ÿ», âîçíèêíîâåíèÿ è ïðî÷åãî ïóòåì óñòðàíå-
12 б

íèÿ èçìûøëåíèé, à [ñóòðû] óñëîâíîãî ñìûñëà ó÷àò î

«ÿ» è ïðî÷èõ [óñëîâíûõ âåùàõ]. Ïîýòîìó îòñóòñòâèå
«ÿ», îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ è ò. ï. [îòíîñèòñÿ ê]
àáñîëþòíîé èñòèíå, à âîçíèêíîâåíèå è ò. ï.—ê îòíî-
ñèòåëüíîé.
È â «Öàðå ñàìàäõè» (7.5) ñêàçàíî:
«[Ñóòðû] â äóõå ó÷åíèÿ Ñóãàòû î ïóñòîòå
çíàéòå êàê âèä ñóòð âûñøåãî ñìûñëà.
À âñþ Åãî Äõàðìó, ó÷àùóþ î “ñóùåñòâå”,
“èíäèâèäå”,
 10 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

“ðîæäåííîì”, çíàéòå êàê [ñóòðû] óñëîâíîãî

ñìûñëà».
13 а È â «Ñâåòå ñðåäèííîñòè» ãîâîðèòñÿ:
«Èòàê, ïîéìèòå, ÷òî òîëüêî ãîâîðÿùåå îá àáñîëþòíîì
ÿâëÿåòñÿ âûñøèì ñìûñëîì, à îáðàòíîå—óñëîâíûé ñìûñë. È
⠓Ñâÿùåííîé [ñóòðå] óêðàøåíèÿ ñâåòà ïðîçðåíèÿ, ïðîíèêà-
þùåãî â Ñôåðû âñåõ Áóää” ñêàçàíî:
“Âûñøèé ñìûñë—ýòî àáñîëþòíàÿ èñòèíà.”
È â “Ïðîïîâåäÿõ Àêøàÿìàòè” óêàçàíî, ÷òî íåâîçíèêíîâå-
íèå è ò.ï.—âûñøèé ñìûñë. Îòñþäà ÿñíî, ÷òî òîëüêî íåâîçíèê-
íîâåíèå è ïîäîáíîå íàçûâàåòñÿ “àáñîëþòíîé èñòèíî锻.
Ïîýòîìó «Ñáîðíèêè àðãóìåíòîâ ìàäõúÿìû» 19 è
êîììåíòàðèè íà íèõ ñ÷èòàþòñÿ ïðàâèëüíî ó÷àùèìè
î âûñøåì ñìûñëå, èáî ïîäðîáíî îïðåäåëÿþò àáñî-
13 б

ëþòíóþ èñòèíó, ñâîáîäíóþ îò âñåãî ñêîïèùà èç-

ìûøëåíèé—òàêèõ, êàê «âîçíèêíîâåíèå», «ïðåêðà-
ùåíèå» è ò. ä.
Ïî÷åìó æå ó÷àùèå îá ýòîì [ñóòðû] äâóõ âèäîâ
369 à íàçûâàþòñÿ «[ñóòðàìè] óñëîâíîãî ñìûñëà» è «[ñóòðà-
ìè] âûñøåãî ñìûñëà»?
Ïîñêîëüêó ñìûñë [ïîñëåäíèõ] íåâîçìîæíî ñâåñ-
òè ê èíîìó, òî [îíè] è íàçûâàþòñÿ [ñóòðàìè] âûñøå-
ãî èëè ïîäëèííîãî ñìûñëà. Âåäü ñåé ñìûñë—ýòî
ñìûñë ðåàëüíîñòè è ïîýòîìó—âûñøèé, êîíå÷íûé
ïðåäåë ïîäëåæàùåãî âûÿñíåíèþ.
Äàëüøå íåãî ïðîéòè íåâîçìîæíî, è íèêòî íå
ìîæåò ñâåñòè åãî ê èíîìó [ñìûñëó], ÷òî óäîñòîâåðåíî
ïðàâèëüíûì ïîçíàíèåì.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Ñâåòå ñðåäèííîñòè»:
14 а «Êàêèå [ñóòðû] âûñøåãî ñìûñëà?—Òå, ÷òî [1] ñîäåðæàò
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 11

äîñòîâåðíîå çíàíèå20 è [2] ó÷àò îá àáñîëþòíîì, ïî êàêîâîé

ïðè÷èíå íèêòî íå ìîæåò èñòîëêîâàòü èõ âíå [àáñîëþòíîé
èñòèíû].»
Ñêàçàííîå ïîçâîëÿåò îïðåäåëèòü [è ñóòðû] óñëîâ-
íîãî ñìûñëà.
Òî åñòü îíè [íàçûâàþòñÿ ñóòðàìè] óñëîâíîãî
ñìûñëà èëè «òðåáóþùèìè èñòîëêîâàíèé» ïîòîìó,
÷òî èõ ñìûñë íåëüçÿ ïîíèìàòü òàê, êàê îí èçëîæåí:
íóæíî, ðàçúÿñíÿÿ èõ çàìûñåë, ðàñòîëêîâàòü èõ,—èëè
æå, åñëè è ïîíèìàòü èõ áóêâàëüíî,—íå ñ÷èòàòü âûñ-
øåé èñòèíîé: îñòàåòñÿ ïîòðåáíîñòü èñêàòü ýòó èñòè-
íó â äðóãîì ìåñòå.
14 б

Ìîãóò ñêàçàòü: «Ïîñêîëüêó ñóòðû âûñøåãî ñìûñ-

ëà áóêâàëüíû 21, òî “îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ”, “îò-
ñóòñòâèå èíäèâèäà” è ïîäîáíûå [âûðàæåíèÿ] â íèõ
íóæíî ïîíèìàòü êàê ïîëíîå îòñóòñòâèå âîçíèêíîâå-
íèÿ, èíäèâèäà...  ïðîòèâíîì ñëó÷àå îíè áóäóò íå-
áóêâàëüíû è, ñëåäîâàòåëüíî, îáðàòÿòñÿ â [ñóòðû]
óñëîâíîãî ñìûñëà, ÷òî àáñóðäíî.»
Ýòè ñëîâà íåïðàâèëüíû, èáî åñòü ìíîæåñòâî ñóòð
âûñøåãî ñìûñëà, â êîòîðûõ Ïðîïîâåäíèê—Ó÷èòåëü
[Áóääà], îòðèöàÿ âîçíèêíîâåíèå è ò.ä., äîáàâëÿåò [ê
íèì] îïðåäåëåíèå «àáñîëþòíîå». À åñëè îïðåäåëåíèå 369 á
äàíî îäèí ðàç, òî äàëåå íåîáõîäèìî åãî ïîäðàçóìå-
âàòü è êîãäà åãî íåò, ïîñêîëüêó îíî—îáùèé ýëåìåíò.
È ïîñêîëüêó [îòñóòñòâèå àáñîëþòíîãî âîçíèêíîâå-
íèÿ è ïðî÷åãî] ÿâëÿåòñÿ âûñøåé ñóùíîñòüþ ýòèõ
15 а

ÿâëåíèé,—êàê æå òî, ÷òî ó÷èò î òàêîì [îòñóòñòâèè],

ìîæåò íå âûðàæàòü âûñøåãî ñìûñëà? Èíà÷å, ò.å.
îòðèöàÿ âîçíèêíîâåíèå âîîáùå, ïðèøëîñü áû îòðè-
15 б

öàòü è êîíêðåòíûå åãî [ïðîÿâëåíèÿ, òàêèå êàê] ñëî-

âà, ÷òî îòíÿëî áû âîçìîæíîñòü èçëîæåíèÿ ñàìèõ
 12 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ó÷àùèõ îá ýòîì ñóòð âûñøåãî ñìûñëà.

Ïîýòîìó íåêîòîðûå îòðûâêè ñóòð èëè òðàêòàòîâ,
ñîñòîÿùèå èç íåñêîëüêèõ ñëîâ, êîòîðûå íåëüçÿ ïî-
íèìàòü áóêâàëüíî âíå ñâÿçè ñ ïðåäûäóùèì è ïîñëå-
äóþùèì êîíòåêñòîì, íå èñêëþ÷àþò [èõ] èç Ñëîâà
âûñøåãî ñìûñëà; êàê è òî ñëîâåñíîå ñîäåðæàíèå
[ñóòð èëè òðàêòàòîâ], êîòîðîå ìîæíî ïîíèìàòü äîñ-
ëîâíî, åùå íå [îçíà÷àåò], ÷òî [îíè] íå ÿâëÿþòñÿ
[ñóòðàìè èëè òðàêòàòàìè] óñëîâíîãî ñìûñëà.

Á Êàê ðàçâèâàëîñü êîììåíòèðîâàíèå

[òðàêòàòîâ] Íàãàðäæóíû

Êàê æå ðàçâèâàëàñü òðàäèöèÿ òîëêîâàíèÿ çà-

ìûñëà Íàãàðäæóíû, êîòîðûé áåçîøèáî÷íî êîììåíòè-
ðîâàë ñóòðû Ïðàäæíÿïàðàìèòû è ïðî÷èå [ñóòðû] Ñëî-
âà, ó÷àùèå î òîì, ÷òî âñå ÿâëåíèÿ ïîëíîñòüþ ëèøåíû
ñàìîñóùåãî âîçíèêíîâåíèÿ, ïðåêðàùåíèÿ è ò.ä.?
[Ãëàâíûé è ïåðâûé ó÷åíèê Íàãàðäæóíû]—Àðüÿ-
äåâà. Íàñòàâíèêè Áóääàïàëèòà, Áõàâàâèâåêà, ×àíä-
16 а

ðàêèðòè, Øàíòèðàêøèòà è ïðî÷èå âåëèêèå ìàäõúÿ-

ìèêè ñ÷èòàëè åãî òàêèì æå àâòîðèòåòíûì, êàê ñàìî-
ãî íàñòàâíèêà [Íàãàðäæóíó]. Òî åñòü îáà—îòåö [Íà-
ãàðäæóíà] è åãî [äóõîâíûé] ñûí [Àðüÿäåâà]—ÿâëÿþò-
ñÿ èñòîêîì äðóãèõ ìàäõúÿìèêîâ. Ïîýòîìó ðàííèå
370 à
[òèáåòñêèå Ó÷èòåëè] 22 íàçûâàëè èõ «ìàäõúÿìèêàìè-
ïðåäøåñòâåííèêàìè», à ïðî÷èõ ìàäõúÿìèêî◫ìàä-
16 б

õúÿìèêàìè-ïîñëåäîâàòåëÿìè».
Íåêîòîðûå [èç òåõ] ðàííèõ áëàãèõ äðóçåé ãîâîðèëè:
«Åñòü äâà [ðîäà] ìàäõúÿìèêîâ, êîòîðûå íàçâàíû ïî òîìó,
êàê îíè îïðåäåëÿþò óñëîâíîå: (1) ñàóòðàíòèêà-ìàäõúÿìèêè,
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 13

ñ÷èòàþùèå, ÷òî âíåøíåå óñëîâíî ñóùåñòâóåò, è (2) éîãà÷àðà-

ìàäõúÿìèêè, ñ÷èòàþùèå, ÷òî âíåøíåå íå ñóùåñòâóåò [äàæå]
óñëîâíî.
Òàêæå [åñòü] äâà [ðîäà ìàäõúÿìèêîâ], íàçâàííûå ïî òîìó,
÷òî îíè ñ÷èòàþò àáñîëþòíûì: (1) “ëîãè÷åñêèå èëëþçèîíè-
ñòû” (sgyu-ma rigs grub-pa), ñ÷èòàþùèå àáñîëþòíîé èñòèíîé
ñî÷åòàíèå ÿâëåííîñòè è ïóñòîòû (snang stong gnyis
tshogs), è (2) “òðàíñöåíäåíòàëèñòû” (rab-tu mi-gnas-par
smra-ba—áóêâ. “ñ÷èòàþùèå, ÷òî íè÷åãî [ñàìîòîæäåñòâåííî-
ãî] íåò âîîáùå”), ïîëàãàþùèå àáñîëþòíîé èñòèíîé ëèøü
óñòðàíåíèå âñåõ èçìûøëåíèé îòíîñèòåëüíî ÿâëåíèé».
Ê ïåðâîìó èç äâóõ [ïîñëåäíèõ ðàçðÿäîâ] îíè
îòíîñèëè íàñòàâíèêà Øàíòèðàêøèòó, Êàìàëàøèëó è
17 а

[íåêîòîðûõ] äðóãèõ.
Íåêîòîðûõ èíäèéñêèõ íàñòàâíèêîâ 23 òàêæå íàçû-
âàëè «[ïðèâåðæåíöàìè] ïîäîáèÿ èëëþçèè» è «òðàíñ-
öåíäåíòàëèñòàìè».
 îáùåì, äåéñòâèòåëüíî áûëè íåêîòîðûå èíäèé-
ñêèå è òèáåòñêèå íàñòàâíèêè, ñ÷èòàâøèå ñåáÿ ìàäõú-
ÿìèêàìè è ïðèäåðæèâàâøèåñÿ òàêèõ ìíåíèé. Íî
çäåñü áóäóò îïðåäåëåíû [ëèøü] ñèñòåìû âåëèêèõ
ìàäõúÿìèêîâ—ïîñëåäîâàòåëåé Íàãàðäæóíû. À [âñå]
ìåëêèå [îòâåòâëåíèÿ] êòî ñìîæåò îïèñàòü?! Êñòàòè,
âåëèêèé ïåðåâîä÷èê Ëîäýí Øåéðàï 24 î÷åíü õîðîøî
ñêàçàë:
«Ïîäðàçäåëåíèå [ìàäõúÿìèêîâ] íà äâà [ðîäà], èñõîäÿ èç òîãî,
÷òî îíè ñ÷èòàþò àáñîëþòíûì,—âîñõèùàåò [ëèøü] íåâåæä». 17 б

Âåäü ýòî ìíåíèå ñâîäèòñÿ ê òîìó, ÷òî [äëÿ «ëîãè-

÷åñêèõ èëëþçèîíèñòîâ»] àáñîëþòíàÿ èñòèíà—âñåãî
18 а

ëèøü ïîñòèãàåìîå ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêîãî âûâî-

 14 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

370 á äà 25; òîãäà êàê [Øàíòèðàêøèòà] â «Óêðàøåíèè ñðå-

äèííîñòè» è [Êàìàëàøèëà] â «Ñâåòå ñðåäèííîñòè»
ãîâîðÿò, ÷òî ïîñòèãàåìîå ñ ïîìîùüþ ëîãèêè [«ïîäî-
áèå èëëþçèè»] íàçûâàåòñÿ «àáñîëþòíûì» [ëèøü] ïî
ñõîäñòâó ñ àáñîëþòíîé èñòèíîé, [íî íå ÿâëÿåòñÿ èì].
Êðîìå òîãî, äðóãèå âåëèêèå ìàäõúÿìèêè íå ñ÷è-
òàëè àáñîëþòíîé èñòèíîé âñåãî ëèøü óñòðàíåíèå
18 б

èçìûøëåíèé ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêîãî ðàññóæäåíèÿ.

Ïîýòîìó [îïðåäåëåíèå «òðàíñöåíäåíòàëèñòîâ»
òîæå] íåïðàâèëüíî.
Ïî ïîâîäó [ðàçâèòèÿ êîììåíòàòîðñêîé òðàäèöèè]
íàñòàâíèê Åøåé-äå ñêàçàë:
«Ñâÿòûå íàñòàâíèêè—îòåö [Íàãàðäæóíà] è ñûí [Àðüÿ-
äåâà] â ñâîèõ òðàêòàòàõ î ñðåäèííîñòè ÿñíî íå óêàçàëè—
ñóùåñòâóþò âíåøíèå îáúåêòû èëè íåò.
Ïîçæå íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà, îïðîâåðãàÿ òåîðèþ âèä-
19 а

æíÿïòèìàòðû26, ñîçäàë ñèñòåìó, â êîòîðîé âíåøíèå îáúåêòû

óñëîâíî ñóùåñòâóþò. Çàòåì íàñòàâíèê Øàíòèðàêøèòà, îïè-
ðàÿñü íà òåêñòû éîãà÷àðîâ, óñòàíîâèë èíóþ ñèñòåìó ìàäõú-
ÿìû, êîòîðàÿ ó÷èò, ÷òî âíåøíåå íå ñóùåñòâóåò [äàæå] óñëîâíî
è óì ëèøåí ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè â àáñîëþòíîì [ñìûñëå].
Òàê ïîÿâèëèñü äâà âèäà ìàäõúÿìèêîâ. Ïåðâûå íàçûâàþòñÿ
ñàóòðàíòèêà-ìàäõúÿìèêàìè, à âòîðûå—éîãà÷àðà-ìàäõúÿìè-
êàìè27.»
Î÷åâèäíî, [òðàäèöèÿ] ðàçâèâàëàñü èìåííî òàêè-
ìè ýòàïàìè, êàê çäåñü èçëîæåíî.
Íî, õîòÿ íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè ïðèçíàâàë óñ-
ëîâíîå ñóùåñòâîâàíèå âíåøíåãî, îí [äåëàë ýòî] íå
19 б

òàê, êàê äðóãèå ôèëîñîôû, è ïîýòîìó åãî íåëüçÿ

íàçûâàòü ñàóòðàíòèêà [-ìàäõúÿìèêîì]. Òàêæå äàëåêî
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 15

íå ïðàâû äóìàþùèå, ÷òî îí áëèçîê âàéáõàøèêàì 28.

Ó÷åíûå ïîçäíåãî [ïåðèîäà] ðàñïðîñòðàíåíèÿ
[áóääèçìà] â Ñòðàíå ñíåæíûõ ãîð (ò.å. â Òèáåòå)
îáîçíà÷àëè ìàäõúÿìèêîâ äâóìÿ íàçâàíèÿìè: ïðàñàí-
ãèêè è ñâàòàíòðèêè 29,—÷òî ñîãëàñóåòñÿ ñ «ßñíûìè 371 à
ñëîâàìè». Ïîýòîìó íå äóìàéòå, ÷òî [òàêîå äåëåíèå
ìàäõúÿìèêîâ]—èõ âûäóìêà.
Òàêèì îáðàçîì, [åñòü ìàäõúÿìèêè] äâóõ ðîäîâ—
ïðèçíàþùèå âíåøíèå [îáúåêòû] óñëîâíî è íå ïðè-
20 а

çíàþùèå òàêîâûõ; è äàëåå äåëÿòñÿ åùå íà ïðàñàíãè-

êîâ è ñâàòàíòðèêîâ, êîòîðûå íàçûâàþòñÿ â çàâèñè-
ìîñòè îò ñïîñîáîâ ðàçâèòèÿ âîççðåíèÿ—ïîíèìàíèÿ
àáñîëþòíîãî, ïóñòîòû.
Íî êàêîìó èç ýòèõ íàñòàâíèêîâ íóæíî ñëåäîâàòü,
÷òîáû ïîñòè÷ü çàìûñåë îòöà Àðüè [Íàãàðäæóíû] è
20 б

ñûíà [Àðüÿäåâû]?
Âåëèêèé ×æîâî îñíîâíîé ñ÷èòàë ñèñòåìó íàñòàâ-
íèêà ×àíäðàêèðòè, è, âñëåä çà íèì, âåëèêèå ïðåäøå-
ñòâåííèêè—Ó÷èòåëè [òðàäèöèè] äàííîãî ðóêîâîä-
ñòâà òîæå ñ÷èòàëè åãî ñèñòåìó ãëàâíîé.
Íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè, óçðåâ, ÷òî èç âñåõ êîì-
ìåíòàòîðîâ «Êîðåííîé ìóäðîñòè» çàìûñåë Àðüè
íàèáîëåå ñîâåðøåííî òîëêóåò Áóääàïàëèòà, âçÿë åãî
ñèñòåìó çà îñíîâó è ðàñòîëêîâàë çàìûñåë Àðüè,
21 а

ïðèíÿâ òàêæå ìíîãî õîðîøèõ ïîëîæåíèé íàñòàâíèêà

Áõàâàâèâåêè è îïðîâåðãíóâ èíûå, êîòîðûå ñ÷¸ë íå
âïîëíå ïðàâèëüíûìè.
Èñõîäÿ èç òîãî, ÷òî êîììåíòàðèè ýòèõ äâóõ íàñòàâ-
íèêîâ (Áóääàïàëèòû è ×àíäðàêèðòè) íå èìåþò ðàâíûõ
â òîëêîâàíèè ñî÷èíåíèé îòöà Àðüè è ñûíà [Àðüÿäå-
âû], çäåñü çàìûñåë Àðüè áóäó ðàçúÿñíÿòü, ñëåäóÿ íà-
ñòàâíèêó Áóääàïàëèòå è äîñòîñëàâíîìó ×àíäðàêèðòè.
 16 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

371 á Â Óÿñíåíèå âîççðåíèÿ ïóñòîòû

Çäåñü äâå [òåìû]: 1. Ýòàïû ïðèõîäà ê ðåàëüíîñòè;

2. Ïðàâèëüíîå óÿñíåíèå ðåàëüíîñòè.

1.

Êàêîâà æå òà ðåàëüíîñòü—íèðâàíà 30, êîòîðîé

ñëåäóåò äîñòè÷ü? È â ÷åì ñîñòîèò ìåòîä åå äîñòèæåíèÿ;
21 б

êàêèì ïóòåì ìîæíî ïðèéòè ê ðåàëüíîñòè?

Èçáàâëåíèå îò âñÿêîãî ðîäà öåïëÿíèÿ çà «ÿ» è
«ìîå» âñëåäñòâèå ïîëíîãî ïðåêðàùåíèÿ âèäåíèÿ ðàç-
íûõ âíåøíèõ è âíóòðåííèõ ÿâëåíèé êàê ðåàëüíûõ,
òîãäà êàê îíè íåðåàëüíû, à òàêæå ïðåäðàñïîëîæåííî-
ñòåé 31 [ê òàêîìó âîñïðèÿòèþ] è åñòü íàøà öåëü—
ðåàëüíîñòü, Äõàðìàêàÿ.
22 а

Ýòàïû ïðèõîäà ê ðåàëüíîñòè òàêîâû:

Ñíà÷àëà íàäî îáäóìàòü óùåðáíîñòü ñàíñàðû è,
óäðó÷èâøèñü èç-çà ýòîãî, çàõîòåòü îòðèíóòü å¸.
Çàòåì, îñîçíàâ, ÷òî îò íå¸ íå óéòè, åñëè íå
èçáàâèøüñÿ îò å¸ ïðè÷èíû, [ñëåäóåò] èñêàòü å¸ êî-
ðåíü, äóìàÿ: «Êàêîâ æå êîðåíü ñàíñàðû?» È âîò,
ãëóáîêî óáåäèâøèñü â òîì, ÷òî êîðíåì ñàíñàðû ÿâëÿ-
åòñÿ ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå 32, èëè íåâåäåíèå,
íóæíî èñêðåííå âîçæåëàòü èçáàâëåíèÿ îò íåãî.
Ïîòîì, îñîçíàâ, ÷òî èçáàâëåíèå îò ýãîöåíòðè÷åñ-
êîãî âîççðåíèÿ çàâèñèò îò ïîÿâëåíèÿ ìóäðîñòè—ïî-
íèìàíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, âîîáðàæàåìîé èç-çà
22 б

ýòîãî [âîççðåíèÿ], âèäèì, ÷òî òðåáóåòñÿ îòðèöàíèå

ñàìîñòè. È òîãäà, åñëè çàáîòèìñÿ î Ñâîáîäå, íåâîç-
ìîæíî îáîéòèñü áåç îáðåòåíèÿ óâåðåííîñòè [â ýòîì]
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 17

ïðè ïîìîùè ñâèäåòåëüñòâ [Ñëîâà] è ëîãè÷åñêèõ ðàñ-

ñóæäåíèé, îïðîâåðãàþùèõ íàëè÷èå ñàìîñòè è äîêà-
çûâàþùèõ åå îòñóòñòâèå.
Òàêèì îáðàçîì, îáðåòÿ âîççðåíèå, óáåæäåííîñòü â
òîì, ÷òî «ÿ» è «ìîå» íå èìåþò íè ìàëåéøåãî ñàìîáû-
òèÿ, è çàòåì ñâûêàÿñü ñ ýòîé [óáåæäåííîñòüþ], äîñ- 372 à
òèãàåì Äõàðìàêàè.
 «ßñíûõ ñëîâàõ» (18.1) ñêàçàíî:
«Õîòÿ âñå êëåøè, äåÿíèÿ, òåëà, äåÿòåëè è ïëîäû [äåÿíèé]
23 а

íåðåàëüíû, ïîäîáíû ãîðîäó ãàíäõàðâ è ò.ä., íî “äåòÿì” (ò.å.

ïðîñòàêàì) îíè êàæóòñÿ ðåàëüíûìè.
 ÷åì æå òîãäà ñîñòîèò [äåéñòâèòåëüíàÿ] ðåàëüíîñòü,
|23á| è êàêèì îáðàçîì ïðèõîäÿò ê íåé?
Îòâå÷àþ: ðåàëüíîñòü—ýòî ïðåêðàùåíèå âñÿêîãî öåïëÿ-
23 б

íèÿ çà âíåøíåå è âíóòðåííåå êàê çà “ÿ” è “ì, âîçíèêàþ-

ùåå, [êîãäà ìû] ïåðåñòàåì ïðåäñòàâëÿòü âíåøíèå è âíóòðåí-
íèå âåùè [ðåàëüíûìè]. À î ïðèõîäå ê ðåàëüíîñòè ñêàçàíî:
“Óçðåâ óìîì, ÷òî êëåøè è ïîðîêè
ðîæäàþòñÿ ýãîöåíòðè÷åñêèì âîççðåíèåì,
è îñîçíàâ: åãî îáúåêò åñòü ñàìîñòü!,—
ïóñòü éîãèí ñàìîñòü [ñðàçó æå] îòðèíåò!33”.
24 а

Ñìîòðèòå è äðóãèå [ñòðîôû] “Âõîæäåíèÿ â ñðåäèí-

íîñòü”.»
Äàëåå [â «ßñíûõ ñëîâàõ» (18.1), âíîâü öèòèðóÿ
«Âõîæäåíèå â ñðåäèííîñòü», ×àíäðàêèðòè ãîâîðèò]:
«Éîãèí, æåëàþùèé ïðèéòè ê ðåàëüíîñòè è èçáàâèòüñÿ îò
âñåõ êëåø è ïîðîêîâ, èññëåäóåò: “ ÷åì êîðåíü ñàíñàðû?”
Èññëåäóÿ, îí óçðåâàåò, ÷òî êîðåíü ñàíñàðû—ýãîöåíòðè÷åñ-
êîå âîççðåíèå, à “ÿ” (ñàìîñòü)—îáúåêò ýãîöåíòðè÷åñêîãî
24 б
 18 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âîççðåíèÿ . Òàêæå îí îñîçíàåò, ÷òî, íå äîïóñêàÿ ïðåäñòàâëå-

íèé î “ÿ”, èçáàâèøüñÿ îò ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ, à
372 á èçáàâèâøèñü îò íåãî, ëèøèøüñÿ âñåõ êëåø è ïîðîêîâ.
Ïîýòîìó â ñàìîì íà÷àëå îí ðàçìûøëÿåò ëèøü î “ÿ”: “Êàêîâî
ýòî ‘ÿ’—îáúåêò [ìîåãî] öåïëÿíèÿ?”».
25 а

Õîòÿ [Áóääà] âûñêàçàë ìíîæåñòâî äîâîäîâ, îòðè-

öàþùèõ ñàìîáûòèå ìèðèàäîâ îòäåëüíûõ âåùåé
25 б

(chos-can), íî âíà÷àëå éîãèí âû÷ëåíÿåò èç [íèõ],

óÿñíÿåò è ñîçåðöàåò [ëèøü îáùèé èõ ýëåìåíò—]
îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ «ÿ» è «ìîå».
Òàêîâà ñóòü 18-ãî ðàçäåëà «Êîðåííîé ìóäðîñòè»,
ãîâîðèò íàñòàâíèê Áóääàïàëèòà. Îïèðàÿñü íà åãî
ñëîâà, íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè è èçëàãàåò. È òå [ìå-
ñòà] «Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü», â êîòîðûõ [îí] ó÷èò
îá îòñóòñòâèè èíäèâèäóàëüíîé ñàìîcòè, ÿâëÿþòñÿ
ëèøü ïîäðîáíûì îáúÿñíåíèåì 18-ãî ðàçäåëà.
Âîçìîæíî [âîçðàæåíèå]:
—Ðàçâå çäåñü íå ó÷àò î ìàõàÿíñêîì ìåòîäå ïðèõî-
äà ê ðåàëüíîñòè?! [Åñëè äà], òî íåïðàâèëüíî [ñ÷èòàòü]
äîñòèæåíèåì ðåàëüíîñòè âñåãî ëèøü ïðåêðàùåíèå
26 а

öåïëÿíèé çà «ÿ» è «ìîå». Ïîñêîëüêó óÿñíåíèå ëèøü

îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ «ÿ» è «ìîå» íå çàêëþ÷àåò â
ñåáå óÿñíåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé (äõàðì),
òî íå ãîäèòñÿ â êà÷åñòâå ïóòè, âåäóùåãî ê ðåàëüíîñòè.
[Îòâåò:]
—Îøèáêè íåò! Âåäü [ñóùåñòâóþò] äâà [âèäà] ïðå-
êðàùåíèÿ ëþáîãî öåïëÿíèÿ çà «ÿ» è «ìîå». [Îäèí] èç
íèõ äåéñòâèòåëüíî ïðèñóù è Õèíàÿíå. Ýòî ïîëíîå
èçáàâëåíèå îò êëåø: òàê, ÷òî îíè áîëüøå íå âîçíè-
êàþò. Íî [âòîðîé âèä] èçáàâëåíèÿ—îòñóòñòâèå êà-
êèõ-ëèáî ïðèçíàêîâ èçìûøëåíèé îòíîñèòåëüíî âíå-
26 б øíèõ è âíóòðåííèõ ÿâëåíèé—ýòî Äõàðìàêàÿ34. Ê òîìó
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 19

æå, êîãäà ïîñòèãàåøü îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ «ÿ», òî 373 à

èçáàâëÿåøüñÿ è îò öåïëÿíèÿ çà ñàìîáûòèå åãî ñî-
ñòàâíûõ ÷àñòåé—ñîâîêóïíîñòåé.
Òàê, åñëè ñæå÷ü ïîâîçêó, òî ñãîðÿò è åå êîëåñà è
îñòàëüíûå ÷àñòè.
 «ßñíûõ ñëîâàõ» (18.2) ñêàçàíî:
«Æåëàþùèå Îñâîáîæäåíèÿ àíàëèçèðóþò òàê: “Êàêîâî
ýòî [‘ÿ’], êîòîðîå ïðèïèñûâàåòñÿ ê îñíîâå [ñîâîêóïíîñòåé],
ñëóæèò äëÿ çàáëóäøèõ â íåâåäåíèè èñòî÷íèêîì ñèëüíîé
ïðèâÿçàííîñòè ê ñåáå è ïðåäñòàâëÿåòñÿ ‘òåì, êòî âëàäååò
ýòèìè ïÿòüþ ñîâîêóïíîñòÿìè?’ Îáëàäàåò ëè [îíî] ñîá-
ñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêîé35 ñîâîêóïíîñòåé èëè íåò?” Âñå-
27 а

ñòîðîííå èññëåäîâàâ, æåëàþùèå Îñâîáîæäåíèÿ íå îáíàðó-

æèâàþò [“ÿ”].
Èòàê, åñëè â ýòèõ [cîâîêóïíîñòÿõ]: “... íåò ‘ÿ’, îòêóäà
âîçüìåòñÿ ‘ì?!”
Åñëè “ÿ” íå îáíàðóæåíî, òî ñîâåðøåííî íå îáíàðóæèâà-
åòñÿ è “ì—îñíîâà äëÿ ïðèïèñûâàíèÿ “ÿ”. Êàê ïðè
ñîææåíèè ïîâîçêè ñãîðàþò è åå ÷àñòè, òàê è éîãèíû, ïîñòèãàÿ
27 б

îòñóòñòâèå “ÿ”, ïîñòèãàþò [è] îòñóòñòâèå ñàìîñòè îáðåòàå-

ìûõ ñîâîêóïíîñòå闓ìîåã.
Òî åñòü, êîãäà ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
«ÿ», òî ïîñòèãàþò è îòñóòñòâèå ñàìîñòè, èëè ñàìîáû-
òèÿ, «ìîåãñîâîêóïíîñòåé.
 «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”» 36
ãîâîðèòñÿ:
«[Åñëè áû øðàâàêè è ïðàòüåêàáóääû íå ïîñòèãàëè
îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé]37 èç-çà ëîæíîãî îñîçíàíèÿ
(dmigs pa) ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè ôîðìû è ïðî÷åãî, [îíè] íå 373 á
ïîñòèãàëè áû è îòñóòñòâèÿ èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè, èáî
 20 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

îñîçíàâàëè (dmigs pa) áû ñîâîêóïíîñòè, [ñëóæàùèå] îñíî-

âîé äëÿ ïðèïèñûâàíèÿ “ÿ”, [êàê ñàìîñóùèå].
Âåäü ñêàçàíî:
“Ïîêà îñîçíàþò ñîâîêóïíîñòè [êàê ñàìîñóùèå],
28 а

îñîçíàþò èõ êàê ‘ÿ’38”».

Òî åñòü, íå ïîñòèãíóâ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ñîâî-
êóïíîñòåé, íå ïîñòè÷ü è îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ëè÷íîñòè.
[Âîçðàæåíèå]:
—(1) Åñëè [âû óòâåðæäàåòå, ÷òî] â òîì æå ïîñòè-
æåíèè îòñóòñòâèÿ èíäèâèäóàëüíîãî ñàìîáûòèÿ ïî-
ñòèãàåòñÿ è îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ñîâîêóïíîñòåé, òî
äîïóñêàåòå îøèáêó îòîæäåñòâëåíèÿ äâóõ ïîñòèæå-
íèé îòñóòñòâèÿ äâóõ ñàìîñòåé. Âåäü, ïîñêîëüêó ÿâëå-
íèÿ è èíäèâèäû—äâå îòäåëüíûå [ñóùíîñòè], òî è äâà
ïîñòèæåíèÿ îòñóòñòâèÿ èõ ñàìîáûòèÿ îòäåëüíû: êàê,
28 б

íàïðèìåð, ïîñòèæåíèÿ íåïîñòîÿíñòâà êóâøèíà è

ñòîëáà.
(2) À åñëè â òîì æå ïîñòèæåíèè îòñóòñòâèÿ èíäè-
âèäóàëüíîãî ñàìîáûòèÿ íå ïîñòèãàåòñÿ îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ ñîâîêóïíîñòåé, êàê ìîæíî ãîâîðèòü, ÷òî
ïðè ïîñòèæåíèè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ëè÷íîñòè ïî-
ñòèãàþò [è] îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ñîâîêóïíîñòåé?
[Îòâåò]:
—Òàê êàê óòâåðæäåíèÿ, î êîòîðîì çàäàí ïåðâûé
âîïðîñ, ìû íå äåëàëè, îòâåòèì íà âòîðîé âîïðîñ.
Õîòÿ â ñàìîì ïîñòèæåíèè îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ
èíäèâèäóàëüíîñòè è íå âîçíèêàåò ìûñëü: «Ñîâîêóï-
íîñòè íå îáëàäàþò ñàìîáûòèåì»,—ýòî ïîñòèæåíèå
ìîæåò, íå îïèðàÿñü íà ÷òî-ëèáî äðóãîå, ïðèâåñòè ê
óáåæäåííîñòè â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ ñîâîêóïíîñ-
29 а òåé è ïîýòîìó ñïîñîáíî îòñå÷ü ïðåäñòàâëåíèå, ïðè-
 ÑÍÀÐßÆÅÍÈÅ 21

ïèñûâàþùåå ñîâîêóïíîñòÿì ñàìîáûòèå. Ïîñåìó è

ñêàçàíî, ÷òî, êîãäà ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå èíäèâèäó-
àëüíîé ñàìîñòè, ïîñòèãàþò [è] îòñóòñòâèå ñàìîáû-
òèÿ ñîâîêóïíîñòåé.
Ýòî ñëåäóåò ïîíèìàòü òàê, êàê ãîâîðèòñÿ â «Áóä-
äàïàëèòå» (18.2) 39:
29 б

«Òî, ÷òî ïðèíàäëåæèò ìíèìîìó “ÿ”, íàçûâàåòñÿ “ìîå”. Íî

[ñàìîñóùåãî] “ÿ” íåò. Åñëè åãî íåò, êàê ìîæíî ãîâîðèòü î 374 à
ñóùåñòâîâàíèè åãî [ïðèíàäëåæíîñòåé]?»
Òàê, íàïðèìåð, êîãäà óáåæäàþòñÿ â íåñóùåñòâî-
âàíèè ñûíà áåñïëîäíîé æåíùèíû, ýòî íå âûçûâàåò
30 а

ìûñëè î íåñóùåñòâîâàíèè åãî óøåé è ïðî÷åãî, íî

îòñåêàåò ïðåäñòàâëåíèå î ñóùåñòâîâàíèè åãî óøåé.
Òàê è êîãäà óáåæäàåøüñÿ â íåñóùåñòâîâàíèè ðåàëü-
íîãî «ÿ», èçáàâëÿåøüñÿ îò ïðåäñòàâëåíèÿ î ðåàëüíîì
ñóùåñòâîâàíèè ãëàç è ò.ä.
[Âîçðàæåíèå îïïîíåíòà]:
—Íî âåäü è íàøè øêîëû ðåàëèñòîâ 40, ïðèçíàþ-
ùèå íîìèíàëüíîå ñóùåñòâîâàíèå èíäèâèäóàëüíîñ-
òè, íå ïðèçíàþò åå ñóùåñòâîâàíèÿ â àáñîëþòíîì
ñìûñëå. Çíà÷èò, äàæå îíè ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå ñà-
ìîáûòèÿ ãëàç è ò.ä.?
—Ïî [âàøåìó] âûõîäèò, ÷òî, ïîñêîëüêó îíè ïðè-
çíàþò [ëèøü] íîìèíàëüíîå ñóùåñòâîâàíèå ãëàç, ðî-
ñòêîâ è ïðî÷èõ ãðóáûõ îáúåêòîâ, òî ïîñòèãàþò îòñóò-
ñòâèå [èõ] ñàìîáûòèÿ?
—Äà!
— òàêîì ñëó÷àå âû ïðîòèâîðå÷èòå ñîáñòâåííîìó
30 б

óòâåðæäåíèþ, [÷òî ðåàëèñòû íå ïîñòèãàþò îòñóò-

ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé], è îòïàäàåò íåîáõîäè-
ìîñòü äîêàçûâàòü íåðåàëüíîñòü ðîñòêîâ è ïð. Êðîìå
 22 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òîãî, [òîãäà ðåàëèñòàì ïðèøëîñü áû]—ïðè îïðåäåëå-

íèè âñåõ áëàãèõ è íåáëàãèõ «ïóòåé» êàðìû 41 êàê
«ïîòîêîâ » 42 —óòâåðæäàòü è îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
«ïîòîêîâ» 43 Íî òîãäà ó íèõ íå áûëî áû ïîâîäà
íàïàäàòü íà óòâåðæäåíèå ìàäõúÿìèêîâ, ÷òî ýòè [äå-
ÿíèÿ è ïðî÷èå ÿâëåíèÿ] ïîäîáíû ñíîâèäåíèÿì, íå-
ðåàëüíû,—[ñîãëàñíî] ñêàçàííîìó â «ßñíîì òîëêîâà-
íèè» (4.60):
«[Ðåàëèñòû âîçðàæàþò]: “Åñëè áû [âñå ÿâëåíèÿ] áûëè
ïîäîáíû ñíîâèäåíèÿì, òî íå ñóùåñòâîâàëè áû äåñÿòü äóð-
íûõ [äåÿíèé], äàÿíèå è ò.ä. Ðàçâå òîãäà ñîñòîÿíèå áîäðñòâî-
âàíèÿ íå óïîäîáèëîñü áû ñîñòîÿíèþ ñíà?!”»
Èòàê, òî, ÷òî îïðåäåëÿåòñÿ èëè íå îïðåäåëÿåòñÿ
êàê àáñîëþòíîå èëè îòíîñèòåëüíîå â ñèñòåìå ðåàëè-
31 а

374 á ñòîâ, ñîâåðøåííî íå ñîâïàäàåò ñ òåì, ÷òî îïðåäåëÿ-

åòñÿ èëè íå îïðåäåëÿåòñÿ êàê îòíîñèòåëüíîå èëè
àáñîëþòíîå â ñèñòåìå ìàäõúÿìèêîâ. Ïîýòîìó íåò
íè÷åãî ñòðàííîãî â òîì, ÷òî ïðåäñòàâëÿåìîå [ðåàëè-
ñòàìè] êàê îòíîñèòåëüíîå ÿâëÿåòñÿ, ïî ìíåíèþ ìàä-
õúÿìèêîâ, àáñîëþòíûì, à îïðåäåëÿåìîå [ðåàëèñòà-
ìè] â êà÷åñòâå àáñîëþòíîãî ðàññìàòðèâàåòñÿ ìàäõú-
ÿìèêàìè êàê îòíîñèòåëüíîå. Çíà÷èò, âñå ýòî ñëåäóåò
ðàçëè÷àòü.
31 б

Áîëåå òîãî, õîòÿ «íîìèíàëüíî ñóùåñòâóþùàÿ èí-

äèâèäóàëüíîñòü» [ðåàëèñòîâ] è «íîìèíàëüíî ñóùå-
ñòâóþùàÿ èíäèâèäóàëüíîñòü» íàñòàâíèêà [×àíäðà-
êèðòè] îäèíàêîâû ïî ñâîåìó íàçâàíèþ, ïî ñìûñëó
ýòè [ïîíÿòèÿ] îòëè÷àþòñÿ. Âåäü ýòîò íàñòàâíèê ñ÷è-
òàåò, ÷òî [ðåàëèñòû] íå îáëàäàþò âîççðåíèåì, ïîíè-
ìàíèåì îòñóòñòâèÿ èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè, ïî-
ñêîëüêó, ïî åãî ìíåíèþ, áåç ïîíèìàíèÿ îòñóòñòâèÿ
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 23

ñàìîñòè ÿâëåíèé íåò ïîíèìàíèÿ îòñóòñòâèÿ èíäèâè-

äóàëüíîé ñàìîñòè.
Òàêèì îáðàçîì, ýòîò íàñòàâíèê ñ÷èòàåò, ÷òî, ïîêà
íå îòáðîøåíà òåîðèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ ñóáñòàíöèàëü-
íûõ ñîâîêóïíîñòåé, öåïëÿþòñÿ è çà ñóùåñòâîâàíèå
ñóáñòàíöèàëüíîé èíäèâèäóàëüíîñòè. Ïîýòîìó [ðåà-
ëèñòû] íå ïîñòèãàþò îòñóòñòâèÿ èíäèâèäóàëüíîñòè
íà àáñîëþòíîì [óðîâíå] 44.

2. Ïðàâèëüíîå óÿñíåíèå ðåàëüíîñòè 32 а

Çäåñü òðè [ðàçäåëà]: à. Îïðåäåëåíèå îáúåêòà

ëîãè÷åñêîãî îòðèöàíèÿ; á. Êàê ñîâåðøàòü åãî îòðè-
öàíèå—ïîñðåäñòâîì îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ èëè ñà-
ìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê; â. Êàê ðàçâèòü âîççðå-
íèå, ñîâåðøàÿ [îòðèöàíèå ïîñðåäñòâîì ïðàñàíãè].

à. [Îïðåäåëåíèèå îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî

îòðèöàíèÿ]

Çäåñü òðè [÷àñòè]: 1. Ïî÷åìó íåîáõîäèìî òî÷íîå

îïðåäåëåíèå îòðèöàåìîãî; 2. Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ
ñèñòåì, â êîòîðûõ îòðèöàþò, íå îïðåäåëèâ îòðèöàå-
32 б

ìîå; 3. Êàê îïðåäåëÿåòñÿ îáúåêò îòðèöàíèÿ â íàøåé

ñèñòåìå.
 24 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(1)

Íàïðèìåð, ÷òîáû óáåäèòüñÿ â îòñóòñòâèè òàêîé-

òî ëè÷íîñòè, íåîáõîäèìî çíàòü ýòó ëè÷íîñòü. Òàê æå,
÷òîáû ÿñíî ïîíÿòü ñìûñë «îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè», èëè
375 à «îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ», íåîáõîäèìî òî÷íî îïðåäå-
ëèòü ñàìîñòü, èëè ñàìîáûòèå, êîòîðîãî íåò. Âåäü, åñëè
õîðîøî íå ïðîÿñíèòü îáúåêò îòðèöàíèÿ, òî íå áóäåò
è áåçîøèáî÷íîãî ïîçíàíèÿ ïðîòèâîïîëîæíîãî åìó.
Êàê ñêàçàíî âî «Ââåäåíèè â ïðàêòèêó» (9.139):
«Íå îïðåäåëèâ âîîáðàæàåìóþ âåùü,
íå ïîéì¸øü, ÷òî îíà íåðåàëüíà.»
Õîòÿ ðàçíîâèäíîñòè îáúåêòîâ îòðèöàíèÿ áåñ÷èñ-
ëåííû, íî, åñëè ïðîèçâîäèòñÿ îòðèöàíèå èõ îáùåãî
êîðíÿ, òî îòðèöàþòñÿ âñå îáúåêòû îòðèöàíèÿ. Íî,
33 а

åñëè îòðèöàíèå íå [îõâàòûâàåò] ñàìîé òîíêîé ïîä-

ëèííîé ñóùíîñòè îáúåêòà îòðèöàíèÿ è îñòàåòñÿ «îñ-
òàòîê», òî âïàä¸ì â êðàéíîñòü [ïðèçíàíèÿ èñòèííîãî]
ñóùåñòâîâàíèÿ è, öåïëÿÿñü [çà èñòèíííîñòü] âåùåé,
íå ñìîæåì îñâîáîäèòüñÿ îò îáóñëîâëåííîãî áûòèÿ. À
åñëè îòðèöàíèå ðàñøèðåíî, âûõîäèò çà ðàìêè îáúåê-
òà îòðèöàíèÿ, òî îòâåðãàåò çàêîí ïðè÷èíû è ñëåä-
ñòâèÿ, èç-çà ÷åãî âïàäàåì â êðàéíîñòü íèãèëèçìà, à
ýòî âîççðåíèå âåäåò íàñ â äóðíóþ ó÷àñòü.
Ïîýòîìó î÷åíü âàæíî òî÷íî îïðåäåëèòü îòðèöàå-
ìîå, ïîñêîëüêó, íå îïðåäåëèâ åãî, íåñîìíåííî, ïî-
ðîäèì âîççðåíèå ýòåðíàëèçìà èëè íèãèëèçìà.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 25

(2) Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ ñèñòåì, â

êîòîðûõ îòðèöàþò, íå îïðåäåëèâ
îòðèöàåìîå

Çäåñü äâå [òåìû]: 1. Êðèòèêà ðàñøèðåíèÿ îòðèöà-

åìîãî; 2. Êðèòèêà ñóæåíèÿ îòðèöàåìîãî.
33 б

1. [Êðèòèêà ðàñøèðåíèÿ
îòðèöàåìîãî]

Îíà [îõâàòûâàåò] äâå [÷àñòè]: (à) Èçëîæåíèå [ëîæ-

íûõ] ìíåíèé; (á) Îïðîâåðæåíèå ýòèõ ìíåíèé.

(à)
375 á
Íûíå ìíîãèå æåëàþùèå èçëîæèòü ñóòü ñðåäèííî-
ñòè ãîâîðÿò:
34 а

«Ëîãè÷åñêîå ðàññóæäåíèå, ïðè êîòîðîì èññëåäó-

þò—ñóùåñòâóåò èëè íå ñóùåñòâóåò ðåàëüíîå âîçíèê-
íîâåíèå è ò.ä., [ïðèâîäèò] ê îòðèöàíèþ âñåõ ÿâëåíèé
îò ôîðìû äî Âñåâåäåíèÿ 45. Èáî, êîãäà ëîãè÷åñêè
èññëåäóåøü ëþáîå ïðèçíàííîå [ÿâëåíèå, òî îêàçûâà-
åòñÿ, ÷òî] íåò íè îäíîé ÷àñòèöû, ñïîñîáíîé âûäåð-
æàòü àíàëèç [íà íàëè÷èå ñàìîáûòèÿ].
Òàêæå, âåäü [â òàêîì ðàññóæäåíèè] îòðèöàþòñÿ
÷åòûðå àëüòåðíàòèâû—ñóùåñòâîâàíèÿ, íåñóùåñòâîâà-
íèÿ è ò.ä.46, à ÿâëåíèé, êîòîðûõ îíè íå îõâàòûâàþò, íåò.
Êðîìå òîãî, ïîñêîëüêó ñîçíàíèå (ye-shes) ñâÿòûõ,
âèäÿùåå ðåàëüíîñòü, çðèò, ÷òî íèêàêîãî âîçíèêíîâå-
34 б

íèÿ, ïðåêðàùåíèÿ, ñâÿçàííîñòè, Îñâîáîæäåíèÿ è

ò.ä. íåò,—òî, çíà÷èò, âîçíèêíîâåíèå è ïðî÷åå íå
 26 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñóùåñòâóþò, èáî [â ðåàëüíîñòè] äîëæíî áûòü òàê, êàê

ñâèäåòåëüñòâóþò îíè.
Åñëè ïðèçíàåòñÿ âîçíèêíîâåíèå è ïðî÷åå, òî—
ñïîñîáíû èëè íå ñïîñîáíû îíè âûäåðæàòü ëîãè÷åñ-
êèé àíàëèç [íà óðîâíå] ðåàëüíîñòè? Åñëè ñïîñîáíû,
çíà÷èò, [ÿâëåíèÿ] ñóùåñòâóþò êàê âåùè, ñïîñîáíûå
âûäåðæàòü àíàëèç, è, ñëåäîâàòåëüíî, èñòèííû. À
åñëè [îíè] íå ñïîñîáíû óñòîÿòü â àíàëèçå,—êàê
ìîæåò ñóùåñòâîâàòü òî, ÷òî îòðèöàåòñÿ ëîãèêîé?!
Òàêæå, åñëè ïðèçíàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèå âîçíèê-
íîâåíèÿ è ò.ä., [âîçíèêàåò âîïðîñ]—ïðèçíàíû èëè
íå ïðèçíàíû [ýòè ÿâëåíèÿ] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì?
Ïåðâûé ñëó÷àé [íåâîçìîæåí]: âåäü, ïîñêîëüêó âèäÿ-
ùåå ðåàëüíîñòü ñîçíàíèå çðèò, ÷òî âîçíèêíîâåíèå íå
ñóùåñòâóåò, íåëåïî [óòâåðæäàòü], ÷òî îíî ïðèçíàíî
èì. À åñëè ñ÷èòàòü, ÷òî îíî ïðèçíàíî çðèòåëüíûì è
ïðî÷èìè ñîçíàíèÿìè, òî, ïîñêîëüêó äîñòîâåðíîñòü èõ
35 а

âîñïðèÿòèÿ îòðèöàåòñÿ, îíè íå ìîãóò áûòü äîñòîâåðíî

âîñïðèíèìàþùèìè «ñâèäåòåëÿìè» [âîçíèêíîâåíèÿ
è ïðî÷åãî]. Âåäü ⠓Öàðå ñàìàäõè” (9.23) ñêàçàíî:
“Ãëàçà, óøè è íîñ íå âîñïðèíèìàþò äîñòîâåðíî.
ßçûê, òåëî è óì òîæå íå âîñïðèíèìàþò
äîñòîâåðíî.
Åñëè áû ýòè îðãàíû ÷óâñòâ âîñïðèíèìàëè
äîñòîâåðíî,
376 à êîìó áûë áû íóæåí Ïóòü ñâÿòûõ?!”
È âî “Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]” (6.31) ñêàçàíî:
“Ìèðñêîå [ñîçíàíèå] íå âñåãäà äîñòîâåðíî.”
À óòâåðæäåíèå, ÷òî [âîçíèêíîâåíèå è ïðî÷åå]
ñóùåñòâóþò, õîòÿ è íå óñòàíîâëåíû äîñòîâåðíûì
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 27

ïîçíàíèåì,—íåëåïî, èáî íå âûäâèãàåòñÿ äàæå ñàìè-

ìè [ðåàëèñòàìè] è ïðîòèâîðå÷èò çäðàâîìó ñìûñëó.
Åñëè ïðèçíàåòñÿ âîçíèêíîâåíèå, òî, ïîñêîëüêó
îíî íåïðèåìëåìî â àáñîëþòíîì ñìûñëå, îíî äîëæíî
35 б

ïðèçíàâàòüñÿ óñëîâíî. Íî ýòî íåðàçóìíî, òàê êàê âî

“Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]” (6.36) ñêàçàíî:
“Òà æå ëîãèêà, êîòîðàÿ ïðè [èññëåäîâàíèè]
ðåàëüíîñòè
[ïîêàçûâàåò] íåîáîñíîâàííîñòü âîçíèêíîâåíèÿ
[ÿâëåíèé] èç ñåáÿ è èç äðóãîãî,—[ïîêàçûâàåò]
åãî íåîáîñíîâàííîñòü è íà óñëîâíîì [óðîâíå].
Êàêàÿ æå [ëîãèêà] òîãäà [ïîäòâåðäèò
ïðèçíàâàåìîå] âàìè âîçíèêíîâåíèå?!”
Òî åñòü ëîãèêà, îòðèöàþùàÿ àáñîëþòíîå âîçíèê-
íîâåíèå, îòðèöàåò è óñëîâíîå.Òàêæå, åñëè ïðèçíàòü
âîçíèêíîâåíèå, ïðè òîì, ÷òî [íè÷òî] íå âîçíèêàåò
íè èç ñåáÿ, íè èç äðóãîãî èëè îñòàëüíûõ äâóõ [âîç-
ìîæíîñòåé], òî áûëî áû íåîñóùåñòâèìî îòðèöàíèå
àáñîëþòíîãî âîçíèêíîâåíèÿ, èñõîäÿùåå èç èññëåäî-
âàíèÿ ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ, èáî ñóùåñòâîâàëî áû
âîçíèêíîâåíèå ïîìèìî íèõ.
Åñëè áû [÷òî-òî] âîçíèêàëî ïðè êàêîé-ëèáî èç
÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ, òî äîëæíî áûëî áû âîçíèêàòü
36 а

èç äðóãîãî, ïîñêîëüêó [íèêòî èç áóääèñòîâ] íå ïðè-

çíàåò òðåõ îñòàëüíûõ [âîçìîæíîñòåé]. Íî [è ýòî]
íåîáîñíîâàííî, òàê êàê âî “Âõîæäåíèè [â ñðåäèí-
íîñòü]” (6.32) ñêàçàíî:
“Âîçíèêíîâåíèÿ èç äðóãîãî íåò äàæå â ìèðó”.
Ïîýòîìó, îòðèöàÿ âîçíèêíîâåíèå, íå íóæíî ïðèáàâ-
ëÿòü õàðàêòåðèñòèêó “àáñîëþòíîå”, èáî ⠓ßñíûõ ñëîâàõ”
îòâåðãàåòñÿ ïðèñîâîêóïëåíèå òàêîé õàðàêòåðèñòèêè.»
 28 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Íåêîòîðûå èç [ïðèäåðæèâàþùèõñÿ òàêèõ ìíåíèé

è ïðè ýòîì ìíÿùèå ñåáÿ ïðàñàíãèêàìè] ãîâîðÿò, ÷òî
íå ïðèçíàþò âîçíèêíîâåíèÿ äàæå óñëîâíî, à èíûå
ñ÷èòàþò, ÷òî óñëîâíîå ñóùåñòâóåò. Íî âñå îíè, îò-
36 б

376 á êàøëÿâøèñü [ñ âàæíûì âèäîì], ïðîâîçãëàøàþò:

«Íåò ñîìíåíèÿ, ÷òî ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå ñàìîñó-
ùåãî áûòèÿ ÿâëåíèé—ýòî ñèñòåìà ñåãî íàñòàâíèêà
(×àíäðàêèðòè), èáî [îí] îòðèöàåò ñàìîáûòèå íà
óðîâíÿõ îáåèõ èñòèí. À åñëè íåò ñàìîñóùåãî, ÷òî åùå
ìîæåò ñóùåñòâîâàòü? Ïîýòîìó õàðàêòåðèñòèêà “àá-
ñîëþòíîå” ïðèñîâîêóïëÿåòñÿ ê îòðèöàåìîìó òîëüêî
â ñèñòåìå ìàäõúÿìèêîâ-ñâàòàíòðèêîâ».

(á) Îïðîâåðæåíèå ýòèõ [ìíåíèé]

Çäåñü äâà [ðàçäåëà]: (á1) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî òàêèìè

ñóæäåíèÿìè îòðèöàåòñÿ îòëè÷èòåëüíàÿ îñîáåííîñòü ìàä-
õúÿìû; (á2) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî ïðåäñòàâëåííûå «ñîêðóøè-
òåëüíûå äîâîäû» íå îïðîâåðãàþò [íàøåé òî÷êè çðåíèÿ].

(á1)
Çäåñü òðè [ïîäðàçäåëà]: (á1.1) Îïðåäåëåíèå îòëè-
÷èòåëüíîé îñîáåííîñòè ìàäõúÿìû; (á1.2) Êàê åå îò-
37 а

ðèöàþò; (á1.3) Êàê ìàäõúÿìèêè îòâå÷àþò íà ýòî.

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 29

(á1.1) [Îïðåäåëåíèå îòëè÷èòåëüíîé

îñîáåííîñòè ìàäõúÿìû]
 «60 äîâîäàõ» (60) ñêàçàíî: 37 б

«Ïóñòü âñå ñóùåñòâà, îò áëàãà ýòîãî

íàêîïèâ çàñëóãè è ïðîçðåíèÿ,
îáðåòóò äâà [òåëà] ñîâåðøåííûå,
îò çàñëóã è îò ïðîçðåíèÿ âîçíèêøèå!»
[Èíà÷å] ãîâîðÿ, ïðàêòèêóþùèå Âûñøóþ Êîëåñ-
íèöó â ïåðèîä ïëîäà 47 äîñòèãàþò äâóõ ñîâåðøåíñòâ—
Äõàðìàêàè è Ðóïàêàè, áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî, êàê óæå
ãîâîðèëîñü, â ïåðèîä ïóòè áûëè íàêîïëåíû áåñ÷èñ-
ëåííûå çàñëóãè è ïðîçðåíèÿ, íåîòúåìëåìûå (ñîîòâåò-
ñòâåííî) îò ìåòîäà è ìóäðîñòè.
À ýòî, íåñîìíåííî, çàâèñèò îò (1) îáðåòåíèÿ
38 а

óâåðåííîñòè â [çàêîíîìåðíîñòè] ÿâëåíèé, ãëóáîêîé

óáåæäåííîñòè â çàêîíå ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ—â òîì,
÷òî íà îòíîñèòåëüíîì [óðîâíå] îò òàêèõ-òî ïðè÷èí
ïðîèñõîäÿò òàêèå-òî áëàãîïðèÿòíûå èëè ïàãóáíûå
ðåçóëüòàòû,—à (2) íà àáñîëþòíîì—ãëóáîêîé óâåðåí- 377 à
íîñòè â òîì, ÷òî âî âñåõ ÿâëåíèÿõ íåò íè ìàëåéøåé
ñàìîñóùåé ÷àñòèöû. Èáî áåç ýòèõ äâóõ íå áûâàåò
ïîäëèííîé ïðàêòèêè ïîëíîãî, äâóõñòîðîííåãî Ïóòè
ìåòîäà è ìóäðîñòè.
Èòàê, ïðè÷èíû äîñòèæåíèÿ â ïåðèîä ïëîäà äâóõ
òåë—áåçîøèáî÷íûå ïðèíöèïû Ïóòè çàâèñÿò îò óÿñ-
38 б

íåíèÿ îñíîâîïîëàãàþùåãî âîççðåíèÿ, à òàêîâîå óÿñ-

íåíèå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îáðåòåíèå óáåæäåííîñòè â
óïîìèíàâøèõñÿ âûøå äâóõ èñòèíàõ.
Âñåì, êðîìå ìàäõúÿìèêîâ, ýòè [èñòèíû] êàæóòñÿ
íåñîâìåñòèìûìè, è îíè íå óìåþò ðàçúÿñíèòü èõ áåç
 30 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðîòèâîðå÷èé. À ìàäõúÿìèêè, ìóäðåöû óòîí÷åííîãî

è ïðîíèöàòåëüíîãî óìà,—èñêóñíû â ìåòîäàõ ïîñòè-
æåíèÿ äâóõ èñòèí è ïîýòîìó îïðåäåëèëè èõ äàæå áåç
çàïàõà ïðîòèâîðå÷èÿ, íàéäÿ, òàêèì îáðàçîì, ïîä-
ëèííûé çàìûñåë Ïîáåäèòåëÿ. Áëàãîäàðÿ ýòîìó âîç-
39 а

íèêëè âåëèêîå âîñõèùåíèå è ïî÷òåíèå ê íàøåìó

Ó÷èòåëþ è Åãî Ó÷åíèþ, âûçûâàþùèå ñîâåðøåííî
èñêðåííèå ñëîâà, êîòîðûå îíè âíîâü è âíîâü èçðåêà-
þò ÷èñòûì, ãðîìêèì ãîëîñîì:
«Ðàçóìíûå! Ïóñòîòà îò ñàìîáûòèÿ îçíà÷àåò îáóñ-
ëîâëåííîå âîçíèêíîâåíèå, à íå íè÷òî 48—íåáûòèå ñïî-
ñîáíîãî ôóíêöèîíèðîâàòü!»
Íî ó÷åíûå ðåàëèñòû íàøèõ øêîë, èñêóøåííûå âî
377 á ìíîãèõ íàóêàõ, íå ïðèçíàþò âîççðåíèÿ ìàäõúÿìû, è
[âñå èõ] âîçðàæåíèÿ ìàäõúÿìèêàì [îïèðàþòñÿ íà]
îäíó ìûñëü: «Åñëè áû âñå ÿâëåíèÿ áûëè “ïóñòû”—íå
39 б

èìåëè íèêàêîé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, ñàìîáûòèÿ,

òî áûëî áû íåâîçìîæíî óäîñòîâåðèòü “ñâÿçàííîñòü”,
Îñâîáîæäåíèå è âñå îñòàëüíûå ýëåìåíòû ñàíñàðû è
íèðâàíû». [Ýòî ìíåíèå èçëîæåíî] â «Êîðåííîé ìóä-
ðîñòè» (24.1):
«Åñëè âñå ýòî ïóñòî,
òî íåò íè ïîÿâëåíèÿ, íè èñ÷åçíîâåíèÿ,
è, ñòàëî áûòü, äëÿ âàñ, [ìàäõúÿìèêîâ],
íå ñóùåñòâóþò ×åòûðå áëàãîðîäíûå èñòèíû.»
Òî åñòü [ðåàëèñòû óòâåðæäàþò], ÷òî, åñëè áû îòñóò-
ñòâîâàëî ñàìîáûòèå, òî âîçíèêíîâåíèå, ðàçðóøåíèå è
×åòûðå èñòèíû áûëè áû íåâîçìîæíû. [Èõ ìíåíèå
ïðåäñòàâëåíî] è â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (1):
«Êîëü âåùè âñå
ñàìîáûòèåì íå îáëàäàþò,
40 а
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 31

òî è ñëîâà âàøè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ,

è íå ìîãóò îòðèöàòü ñàìîáûòèå.»
Ãîâîðÿ, ÷òî ñëîâà, ëèøåííûå ñàìîáûòèÿ, íå ñïî-
ñîáíû îòðèöàòü ñàìîáûòèå èëè äîêàçàòü åãî îòñóò-
ñòâèå, [ðåàëèñòû ñòðîÿò] ñâîå âîçðàæåíèå íà ìûñëè,
÷òî áåç ñàìîáûòèÿ íå ìîæåò áûòü ïîðîæäàåìîãî,
ïîðîæäàþùåãî, îòðèöàíèÿ è äîêàçàòåëüñòâà. Òî åñòü
îíè ïîëàãàþò, ÷òî ëîãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ îò-
ðèöàåò âñÿêîå äåéñòâèå.
Ïîýòîìó, êîãäà ðåàëèñòû è ìàäõúÿìèêè ñïîðÿò îá
îáùèõ ïîëîæåíèÿõ, îíè ñïîðÿò ëèøü î âîçìîæíîñòè
èëè íåâîçìîæíîñòè ïðè ïóñòîòå, îòñóòñòâèè ñàìîáû-
òèÿ, ïîëàãàòü [ñóùåñòâóþùèìè] âñå ýëåìåíòû ñàíñà-
ðû è íèðâàíû.
40 б

Èòàê, ïðèçíàíèå ïîðîæäàåìîãî, ïîðîæäàþùåãî,

îòðèöàíèÿ, äîêàçàòåëüñòâà è âñåõ îñòàëüíûõ ýëåìåí-
òîâ ñàíñàðû è íèðâàíû—ïðè îòñóòñòâèè äàæå ìàëåé-
øåé ñàìîñóùåé ÷àñòèöû—ÿâëÿåòñÿ îòëè÷èòåëüíîé
îñîáåííîñòüþ ìàäõúÿìèêîâ. Âåäü â 24-îì ðàçäåëå
«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (24.13,14) ñêàçàíî:
«Âûâîä îá îøèáêå49 íå ñîîòâåòñòâóåò 378 à
[ïðàâèëüíîìó ïîíèìàíèþ] ïóñòîòû.
Ïîýòîìó âàøå íåïðèÿòèå ïóñòîòû,
ïî-ìîåìó, íåîáîñíîâàííî.
Äëÿ êîãî ïðèåìëåìà ïóñòîòà,
äëÿ òîãî ïðèåìëåìî âñå.
Äëÿ êîãî íåïðèåìëåìà ïóñòîòà,
41 а

äëÿ òîãî íè÷åãî íå ïðèåìëåìî.»

Çíà÷èò, èñïîâåäóþùèå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ íå
òîëüêî íå äîïóñêàþò îøèáêè, [êîòîðóþ èì ïðèïèñû-
 32 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âàþò ðåàëèñòû], ãîâîðÿùèå: «Åñëè âñå ýòî ïóñòî...» è

ò.ä.,—íî è âïîëíå ñîâìåùàþò ïóñòîòó—îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ—ñ âîçíèêíîâåíèåì, èñ÷åçíîâåíèåì è
ïðî÷èì. À áåç îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ [âîçíèêíîâåíèå
è ïðî÷åå] áûëè áû íåâîçìîæíû.
Ïî ýòîìó ïîâîäó è â «ßñíûõ ñëîâàõ» ñêàçàíî:
«Ñäåëàííûé [ðåàëèñòàìè] âûâîä îá îøèáêå íå òîëüêî
íåïðèìåíèì ê íàì, íàïðîòèâ,—Èñòèíû è âñå äðóãèå ïîëî-
æåíèÿ [Ñëîâà Áóääû] äëÿ íàñ âïîëíå ïðèåìëåìû. ×òîáû
41 б

ïîêàçàòü ýòî, [Íàãàðäæóíà] è ãîâîðèò: “Äëÿ êîãî ïðèåìëåìà

ïóñòîòà...” è ò.ä.»
Òàê òîëêóåò [×àíäðàêèðòè], öèòèðóÿ Èñòî÷íèê.
 26-ì ðàçäåëå «Êîðíÿ ñðåäèííîñòè» èçëîæåí
ïðÿìîé ïîðÿäîê âîçíèêíîâåíèÿ äâåíàäöàòè çâåíüåâ
îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ è îáðàòíûé ïîðÿäîê
èõ ïðåêðàùåíèÿ, à 25-é ðàçäåë â îñíîâíîì ïîñâÿùåí
îòðèöàíèþ [èõ] ñàìîáûòèÿ.
 24-ì ðàçäåëå, ãäå àíàëèçèðóþòñÿ Áëàãîðîäíûå
Èñòèíû, ïîäðîáíî ðàçúÿñíåíà íåâîçìîæíîñòü ïîÿâ-
ëåíèÿ è ðàçðóøåíèÿ îñòàëüíûõ ýëåìåíòîâ ñàíñàðû è
íèðâàíû â òîì ñëó÷àå, åñëè áû ñàìîáûòèå íå îòñóò-
ñòâîâàëî, à òàêæå—ñîâìåñòèìîñòü èõ ñóùåñòâîâàíèÿ
ñ îòñóòñòâèåì ñàìîáûòèÿ, ïóñòîòîé. Ïîýòîìó íåîá-
õîäèìî çíàòü, ÷òî [ñêàçàííîå] â ýòîì ðàçäåëå äåé-
ñòâèòåëüíî è äëÿ âñåõ îñòàëüíûõ ðàçäåëîâ.
Èòàê, óòâåðæäåíèå íûíåøíèõ æåëàþùèõ âûñêà-
378 á
42 а

çàòü ñóòü ìàäõúÿìû, ÷òî ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ

íèêàê íå âîçìîæíû ïîðîæäàåìîå, ïîðîæäàþùåå è
ïðî÷èå ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé
ñèñòåìó ðåàëèñòîâ. Ïîñåìó Ïîêðîâèòåëü Íàãàðäæó-
íà ñ÷èòàåò, ÷òî ïóñòîòó—îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 33

Ñðåäèííûé ïóòü íóæíî ïîíèìàòü, îïèðàÿñü èìåííî

íà çàêîí ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ—âîçíèêíîâåíèÿ è ïðå-
êðàùåíèÿ îïðåäåëåííûõ ðåçóëüòàòîâ â çàâèñèìîñòè
îò îïðåäåëåííûõ ïðè÷èí è óñëîâèé. Âåäü îí ñêàçàë
â 24-ì ðàçäåëå (18,19):
«Óñòàíîâëåíî, ÷òî âñå ïðîèñõîäÿùåå
îáóñëîâëåííî,—ïóñòî è
ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ëèøü
42 б

çàâèñèìîå îáîçíà÷åíèå50.
Òàêîâ ñðåäèííûé ïóòü.
Ïîñêîëüêó íåò íè îäíîãî ÿâëåíèÿ,
ïðîèçîøåäøåãî íåîáóñëîâëåííî,
íåò íè÷åãî, ÷òî íå áûëî áû ïóñòî.»
Òî åñòü [Íàãàðäæóíà] ãîâîðèò, ÷òî ïðîèñõîäÿùåå
îáóñëîâëåííî îáÿçàòåëüíî ïóñòî, ëèøåíî ñàìîáû-
òèÿ. Íå ãîâîðèòå æå, ÷òî, íàîáîðîò, âîçíèêàþùåå îò
ïðè÷èí è óñëîâèé ìîæåò áûòü òîëüêî ñàìîñóùèì.
È â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (71-72) ñêàçàíî:
«Äëÿ êîãî ñóùåñòâóåò ïóñòîòà,
äëÿ òîãî ñóùåñòâóþò âñå âåùè.
Äëÿ êîãî íåò ïóñòîòû, äëÿ òîãî íåò íè÷åãî.
43 а

Ñêëîíÿþñü ïåðåä íåñðàâíåííûì Áóääîé—

ëó÷øèì [Ó÷èòåëåì], ïîâåäàâøèì,
÷òî ïóñòîòà, îáóñëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå
è Ñðåäèííûé ïóòü—îäíî è òî æå.»
È â «Ñåìèäåñÿòè [ñòðîôàõ] î ïóñòîòå» (68) ñêàçàíî:
«Âñå âåùè ïóñòû, ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè
ïîòîìó, ÷òî ïðîèñõîäÿò îáóñëîâëåííî,—
òàê ó÷èë íåñðàâíåííûé Òàòõàãàòà.»
43 б
 34 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

È â «60 äîâîäàõ» (43-45):

«Òå, êòî öåïëÿåòñÿ çà “ÿ” èëè ìèð
êàê çà íåîáóñëîâëåííûå,
óâû, îìðà÷åíû âîççðåíèÿìè
379 à î âå÷íîñòè, íåâå÷íîñòè è ïðî÷åì.
Êàê íå îáíàðóæèòüñÿ îøèáî÷íûì
[âîççðåíèÿì] î âå÷íîñòè è ïðî÷åì
44 а

è ó òåõ, êòî ïîëàãàåò, ÷òî îáóñëîâëåííûå

âåùè ðåàëüíî ñóùåñòâóþò?
À êòî ñ÷èòàåò, ÷òî îáóñëîâëåííûå âåùè
ïîäîáíû îòðàæåíèþ ëóíû â âîäå—
íå ðåàëüíû, íî è íå ëèøåíû
[óñëîâíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ],—
òå íå îìðà÷åíû [ëîæíûìè] âîççðåíèÿìè».
È â «Õâàëå Óøåäøåìó îò ìèðñêîãî» (19-20) ñêàçàíî:
«Ôèëîñîôû óòâåðæäàþò, ÷òî ñòðàäàíèå âîçíèêàåò èç ñåáÿ,
èç äðóãîãî, èç îáîèõ èëè áåç ïðè÷èí.
Òû æå ãîâîðèøü, ÷òî îíî ïðîècõîäèò îáóñëîâëåííî.
44 б

Òî, ÷òî îáóñëîâëåííî ïðîècõîäèò, ñ÷èòàåøü Òû ïóñòûì:

“Íåò ñàìîäîâëåþùèõ âåùåé”,—
òàêîâ Òâîé áåñïîäîáíûé ëüâèíûé ðûê».
[Èíà÷å] ãîâîðÿ, [âñå] ïóñòî, ëèøåíî ñîáñòâåííîé
ñóùíîñòè ëèøü â òîì ñìûñëå, ÷òî îíî ïðîècõîäèò
îáóñëîâëåííî. Ýòà ÿñíàÿ òðàêòîâêà îáóñëîâëåííîãî
ïðîècõîæäåíèÿ êàê ïóñòîòû îò ñàìîáûòèÿ—ñâîåîá-
ðàçèå ñèñòåìû Ïîêðîâèòåëÿ Íàãàðäæóíû.
Ïîýòîìó, êîãäà ó ìàäõúÿìèêîâ áåðóò [èäåþ] ïóñ-
òîòû—îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, íî, çàòðóäíÿÿñü ñî-
45 а

âìåñòèòü ñî ñâîåé ñèñòåìîé çàêîí îáóñëîâëåííîñòè

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 35

ïðè÷èí è ñëåäñòâèé, ïîëàãàþòñÿ íà äðóãèõ è ò.ä., òî

[íå ïîíèìàþò] ñóòü îáóñëîâëåííîãî [ïðîècõîæäåíèÿ].
Âåäü ñêàçàíî:
«Äëÿ êîãî ïðèåìëåìà ïóñòîòà, äëÿ òîãî...»
Èíà÷å ãîâîðÿ—âñå, ÷òî ñâÿçàíî ñ ñàíñàðîé è
íèðâàíîé, ñîâìåùàåòñÿ ñ òàêîé ñèñòåìîé, êîòîðàÿ
óòâåðæäàåò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ.
Íî êàêèì æå îáðàçîì âñÿ ñàíñàðà è íèðâàíà
ñîâìåùàþòñÿ ñ ïîëîæåíèåì î ïóñòîòå?
Î ïóñòîòå—îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ ó âñåõ âåùåé
ãîâîðèòñÿ ïîòîìó, ÷òî îíè ïðîècõîäÿò â çàâèñèìîñòè 379 á
îò ïðè÷èí è óñëîâèé. Ýòî áóäåò ðàçúÿñíåíî äàëåå. 45 б

Èòàê, îáóñëîâëåííîñòü ñîãëàñóåòñÿ ñ [ïóñòîòîé],

à ðàç òàê, òî ñîãëàñóåòñÿ [ñ íåé] è ñòðàäàíèå, èáî
ïðîècõîäÿùåå îò ïðè÷èí è óñëîâèé îáÿçàòåëüíî çàê-
ëþ÷àåò â ñåáå ñòðàäàíèå, à äëÿ òîãî, ÷òî íå
ïðîècõîäèò îáóñëîâëåííî, ñòàðàäàíèå íåâîçìîæíî.
Ðàç ñóùåñòâóåò ôàêò ñòðàäàíèÿ, òî åñòü è åãî
èñòî÷íèê, ïðåêðàùåíèå ñòðàäàíèÿ è Ïóòü ê ïðåêðà-
ùåíèþ. Ïîýòîìó ×åòûðå èñòèíû ñóùåñòâóþò.
Ñóùåñòâîâàíèå ×åòûðåõ èñòèí äåëàåò âîçìîæ-
íûì îñîçíàíèå [ñòðàäàíèÿ], èçáàâëåíèå [îò åãî èñ-
òî÷íèêà], îñóùåñòâëåíèå [ïðåêðàùåíèÿ] è îñâîåíèå
 36 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïóòè. À åñëè ýòî ñóùåñòâóåò, òî åñòü è Òðè Äðàãîöåí-

íîñòè è âñå îñòàëüíîå.
46 а

Òàê ãîâîðèòñÿ è â «ßñíûõ ñëîâàõ» (24.14):

«Äëÿ êîãî ïðèåìëåìà òàêàÿ ïóñòîòà—îòñóòñòâèå ó âñåõ
âåùåé ñàìîáûòèÿ, äëÿ òîãî ïðèåìëåìî âñå âûøåóïîìÿíóòîå.
Êàê æå òàê?—Ïîñêîëüêó ìû íàçûâàåì ïóñòîòîé îáóñ-
ëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå, òî äëÿ òåõ, äëÿ êîãî ïðèåìëåìà ýòà
ïóñòîòà, ïðèåìëåìî è îáóñëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå.
Äëÿ êîãî ïðèåìëåìî îáóñëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå, äëÿ
òîãî åñòü è ×åòûðå èñòèíû.
Ïî÷åìó?—Ïîòîìó ÷òî òîëüêî âîçíèêàþùåå îáóñëîâëåí-
íî ÿâëÿåòñÿ ñòðàäàíèåì, à íå òî, ÷òî íå âîçíèêàåò îáóñëîâëåííî.
À ïîñêîëüêó [âîçíèêàþùåå îáóñëîâëåííî] ëèøåíî ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòè, îíî ïóñòî.
46 б

Åñëè ñóùåñòâóåò ñòðàäàíèå, òî åñòü èñòî÷íèê ñòðàäàíèÿ,

ïðåêðàùåíèå ñòðàäàíèÿ è Ïóòü ê ïðåêðàùåíèþ ñòðàäàíèÿ.
Ïîýòîìó äåëàåòñÿ âîçìîæíûì è ïîëíîå îñîçíàíèå ñòðà-
äàíèÿ, èçáàâëåíèå îò åãî èñòî÷íèêà, îñóùåñòâëåíèå Ïðåêðà-
380 à ùåíèÿ è îñâîåíèå Ïóòè.
Åñëè ñóùåñòâóåò ïîëíîå îñîçíàíèå Èñòèíû ñòðàäàíèÿ è
ïðî÷åå, òî åñòü ïëîäû51.
Åñëè åñòü ïëîäû, òî åñòü è äîñòèãøèå ïëîäîâ.
Åñëè ñóùåñòâóþò äîñòèãøèå ïëîäîâ, òî åñòü è ñòðåìÿùè-
åñÿ ê íèì.
Åñëè åñòü äîñòèãøèå ïëîäîâ è ñòðåìÿùèåñÿ ê íèì, òî
åñòü Ñàíãõà.
47 а

Åñëè ñóùåñòâóþò Áëàãîðîäíûå èñòèíû, òî åñòü è ñâÿùåí-

íàÿ Äõàðìà.
Åæåëè åñòü ñâÿùåííàÿ Äõàðìà è Ñàíãõà, òî åñòü è Áóääà.
Èòàê, åñòü Òðè Äðàãîöåííîñòè.
[Çíà÷èò], âîçìîæíû è âñå îñîáåííûå ïîçíàíèÿ âñåõ
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 37

ìèðñêèõ è íåìèðñêèõ âåùåé, à òàêæå—Ó÷åíèå è ïðîòèâîðå-

÷àùåå Ó÷åíèþ52, èõ ðåçóëüòàòû è âñå ìèðñêèå óñëîâíîñòè.
Òàêèì îáðàçîì,—“äëÿ êîãî ïðèåìëåìà ïóñòîòà, äëÿ
òîãî ïðèåìëåìî âñå”.
À äëÿ êîãî ïóñòîòà íåïðèåìëåìà, äëÿ òîãî íå ñóùåñòâó-
åò îáóñëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå, è ïîýòîìó íå ïðèåìëåìî
47 б

íè÷òî.»
[Ñëîâà] «ïðèåìëåìî» è «íåïðèåìëåìî» ñëåäóåò
ïîíèìàòü êàê «åñòü (ñóùåñòâóåò)» è «íåò (íå ñóùå-
ñòâóåò)».
Íà âîçðàæåíèå [ðåàëèñòîâ], ðàíåå öèòèðîâàííîå
èç «Îïðîâåðæåíèÿ âîçðàæåíèé» 53, íàñòàâíèê [Íàãàð-
äæóíà] ÿñíî îòâå÷àåò, ÷òî äåéñòâèÿ è îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ ñîãëàñóþòñÿ. [Åùå] ñêàçàíî â «Îïðîâåð-
æåíèè âîçðàæåíèé» (22):
«Îáóñëîâëåííîå ïðîècõîæäåíèå âåùåé
[ìû] íàçûâàåì ïóñòîòîé, [èáî]
ñ÷èòàåì, ÷òî âîçíèêàþùåå îáóñëîâëåííî
ëèøåíî ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè.»
È â ñîáñòâåííîì òîëêîâàíèè ýòîãî [ñî÷èíåíèÿ 380 á
Íàãàðäæóíà] ãîâîðèò:
«Âû, [ðåàëèñòû], íå ïîíèìàÿ ñóòè ïóñòîòû âåùåé, ïðè-
äèð÷èâî ãîâîðèòå: “Ïîñêîëüêó âàøè ñëîâà ëèøåíû ñàìîáû-
48 а

òèÿ, òî íå ñïîñîáíû îòðèöàòü ñàìîáûòèå”. Íî çäåñü èìåííî

âåùè, êîòîðûå âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî, ÿâëÿþòñÿ ïóñòî-
òîé. Ïî÷åìó? Ïîòîìó, ÷òî íå èìåþò ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè.
Âåùè, êîòîðûå ïðîèñõîäÿò îáóñëîâëåííî, íå îáëàäàþò
ñàìîáûòèåì, èáî ñàìè ïî ñåáå íå ñóùåñòâóþò. Ïî÷åìó?
Ïîòîìó, ÷òî çàâèñÿò îò ïðè÷èí è óñëîâèé. Åñëè áû âåùè
áûëè ñàìîñóùè, òî ñóùåñòâîâàëè áû áåç âñÿêèõ ïðè÷èí è
48 б
 38 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

óñëîâèé. Íî, ïîñêîëüêó ýòîãî íåò, îíè ëèøåíû ñîáñòâåííîé

ñóùíîñòè. Ïîýòîìó [ìû] èõ íàçûâàåì ïóñòûìè.
Òàê æå è ìîè ñëîâà âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî è ïîñåìó
ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè. À ðàç îíè ëèøåíû ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòè, òî, ìîæíî ñêàçàòü, ïóñòû.
Ïîñêîëüêó êóâøèí, ñóêíî è ïðî÷åå âîçíèêàþò îáóñëîâ-
ëåííî, òî ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, ïóñòû,—íî ñïîñîáíû õðàíèòü
è ÷åðïàòü ì¸ä, âîäó, ìîëî÷íûé ñóï èëè çàùèùàòü îò õîëîäà,
âåòðà è ñîëíöà... Òàê è ìîè ñëîâà ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, èáî
âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî,—íî âïîëíå ñïîñîáíû äîêàçàòü
49 а

îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âåùåé. Ïîýòîìó íåëüçÿ ãîâîðèòü:

381 à “Ïîñêîëüêó âàøè ñëîâà ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, òî íå ìîãóò
îòðèöàòü ñàìîáûòèå”.»
Çäåñü [ðàññìîòðåíû äâå âîçìîæíîñòè—] íå ñîîò-
âåòñòâóþùàÿ è ñîîòâåòñòâóþùàÿ äåéñòâèòåëüíîñòè:
(1) åñëè áû [âåùè] áûëè ñàìîñóùè, òî íå çàâèñåëè áû
îò ïðè÷èí è óñëîâèé; (2) ðàç [âåùè] çàâèñÿò îò
ïðè÷èí è óñëîâèé, òî ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñ-
òè. Òàêæå î÷åíü ÿñíî ñêàçàíî, ïî÷åìó ëèøåííûå
ñàìîáûòèÿ ñëîâà ñïîñîáíû ñîâåðøàòü îòðèöàíèå è
äîêàçàòåëüñòâî.
[Äëÿ ìàäõúÿìèêîâ] çàêîí îáóñëîâëåííîñòè—ò.å.
âîçíèêíîâåíèå è ïðåêðàùåíèå îìðà÷åííûõ è ÷èñòûõ
49 б

ÿâëåíèé â çàâèñèìîñòè îò ïðè÷èí è óñëîâèé—íå

òîëüêî ñîâïàäàåò â îñíîâå ñ îòñóòñòâèåì ñàìîáûòèÿ,
íî è ñëóæèò âûñøåé ïðè÷èíîé ïîñòèæåíèÿ îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ. Èìåííî òàêîâà îòëè÷èòåëüíàÿ
îñîáåííîñòü ìóäðûõ ìàäõúÿìèêîâ. À åñëè [âû], ñ÷è-
òàÿ çàâèñèìîå âîçíèêíîâåíèå è çàâèñèìîå ïðåêðà-
ùåíèå èñêëþ÷èòåëüíî ñàìîñóùèìè, áóäåòå ïîñðåä-
ñòâîì ëîãèêè îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ îòðèöàòü îáóñ-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 39

ëîâëåííîñòü âîçíèêíîâåíèÿ è ïðåêðàùåíèÿ, òî [ýòà

ëîãèêà], ñëîâíî áîæåñòâî, ïðåâðàòèâøååñÿ â äåìîíà,
ñòàíåò âåëèêèì ïðåïÿòñòâèåì ê íàõîæäåíèþ ñóòè
ñðåäèííîñòè.
Ïîýòîìó, åñëè [âû] óáåäèëèñü, ÷òî ÿâëåíèÿ íå
èìåþò íè ìàëåéøåé ñàìîñóùåé ÷àñòèöû, íî íå [ìî-
50 а

æåòå] ïî÷åðïíóòü èç ñîáñòâåííîé ñèñòåìû óáåæäåí-

íîñòü â çàêîíå ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ, è äëÿ ýòîãî [âàì]
íóæíî ïîëàãàòüñÿ íà äðóãèõ è ò.ï., èëè æå [âû]
ïî÷åðïíóëè èç ñîáñòâåííîé ñèñòåìû òâåðäóþ óáåæ-
äåííîñòü â çàêîíå ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ, íî íå ñïîñîá-
íû ïðè ïîìîùè ñîáñòâåííîé ñèñòåìû óáåäèòüñÿ â
îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ è ãîðäî ãîâîðèòå, ÷òî çàìûñåë
[Áóääû] îòíîñèòåëüíî îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ [íóæ-
íî] èíòåðïðåòèðîâàòü [èíà÷å],—òî çíàéòå, ÷òî [âû]
åùå íå îáðåëè âîççðåíèÿ ìàäõúÿìû. È ÷òîáû åãî
îáðåñòè, ãëàâíîå—áåçóïðå÷íî ñîáëþäàéòå ïðèíÿòûå
íðàâñòâåííûå îáÿçàòåëüñòâà, à òàêæå ñòàðàéòåñü ðàç- 381 á
íûìè ñïîñîáàìè íàêàïëèâàòü çàñëóãè è î÷èùàòüñÿ
îò îìðà÷åíèé, óñåðäñòâóéòå â ñëóøàíèè è ðàçìûøëå-
íèè, ïîëàãàÿñü íà ìóäðûõ.
50 б

Ïîñêîëüêó «äâîéíàÿ» óáåæäåííîñòü â ýòîé ÿâëåí-

íîñòè-ïóñòîòå 54 ñòàëà êðàéíåé ðåäêîñòüþ, òî îáðåñòè
âîççðåíèå ìàäõúÿìû î÷åíü òðóäíî. Äóìàÿ îá ýòîì,
[Íàãàðäæóíà] ñêàçàë â 24-ì ðàçäåëå «Êîðåííîé ìóä-
ðîñòè» (24.12):
«Èòàê, ñîçíàâàÿ, ÷òî ñëàáûì [óìàì]
òðóäíî ïîñòè÷ü ãëóáèíó ýòîé Äõàðìû,
Ìóäðåéøèé [ñíà÷àëà] â ãëóáèíå äóøè
îòêàçàëñÿ åå ïðîïîâåäîâàòü.»
51 а

È â «Äðàãîöåííîì îæåðåëüå» (2.16-18) ñêàçàíî:

 40 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Åñëè óæ ýòî íå÷èñòîå òåëî—

ãðóáîå, ÿâíîå, ÷òî íà âèäó ïîñòîÿííî,
íå ñîçíàåòñÿ [íå÷èñòûì], òî ðàçâå
ýòà ñâÿùåííàÿ íåóëîâèìàÿ, òîíêàÿ,
ñêðûòàÿ è ãëóáî÷àéøàÿ Äõàðìà ëåãêî äîéäåò äî óìà?!
51 б

Ïîñêîëüêó îíà ãëóáîêà, òî åå íåëåãêî

ïîñòè÷ü ñóùåñòâàì. Ýòî ïîíÿâ,
Ìóäðåéøèé, êîãäà ïðîáóäèëñÿ,
îòêàçàëñÿ åå ïðîïîâåäîâàòü.»
Òàê òðàêòàòû è Ñëîâî [Áóääû] ïîâåñòâóþò, ÷òî
[ñðåäèííîå âîççðåíèå] î÷åíü òðóäíî ïîñòè÷ü.
52 а

Îäíàêî, îøèáî÷íî ïîíÿâ ñìûñë íåêîòîðûõ äîñ-

òîâåðíûõ Òåêñòîâ, ãäå ãîâîðèòñÿ îá óÿñíåíèè îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ïðè ïîìîùè ëîãè÷åñêîãî èññëå-
äîâàíèÿ:
«Òîæäåñòâåí ëè êóâøèí ñâîèì ÷àñòÿì èëè îòëè-
÷åí îò íèõ è ò.ä.?»,—[íåêîòîðûå], èññëåäóÿ: «ßâëÿåò-
ñÿ ëè êóâøèí è ïðî÷åå íîñèêîì, ãîðëûøêîì èëè
52 б

êàêîé-íèáóäü äðóãîé èç ñâîèõ ÷àñòåé?»—è íå íàõîäÿ

[êóâøèíà è ïðî÷åãî] íè â îäíîé [èõ ÷àñòè], ïðèõîäÿò
ê óáåæäåíèþ: «Êóâøèíà íåò!»
382 à Çàòåì, ïðèìåíèâ òàêîé æå àíàëèç ê èññëåäóþùåìó
(ò.å. ê ñåáå), óáåæäàþòñÿ: «Èññëåäóþùåãî òîæå íåò!»
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 41

Òîãäà äóìàþò: «Ðàç íåëüçÿ íàéòè èññëåäóþùåãî,

êòî æå çíàåò, ÷òî êóâøèí è ïðî÷åå íå ñóùåñòâóþò?!»
È ãîâîðÿò: «[Âåùè] íè ñóùåñòâóþò, íè íå ñóùåñòâóþò».
Åñëè áû, ïðèäÿ ê òàêîìó îøèáî÷íîìó óáåæäåíèþ
ïîñðåäñòâîì íåêîé ìíèìîé ëîãèêè, îáðåòàëè âîççðå-
53 а

íèå, ýòî áûëî áû ïðîùå âñåãî!

Ïîýòîìó ðàçóìíûå ïóñòü îáðåòàþò íåïîêîëåáè-
ìóþ óáåæäåííîñòü â îïðåäåëåíèè ïóñòîòû êàê îáóñ-
ëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, [÷òî ïðèñóùå] Ñëîâó
âûñøåãî ñìûñëà è òîëêóþùèì åãî òðàêòàòàì—÷èñ-
òûì Òåêñòàì ìàäõúÿìû,—â ñåé îòëè÷èòåëüíîé îñî-
áåííîñòè ìóäðûõ ìàäõúÿìèêîâ, òîíêîì ïðåäìåòå,
ãäå íàñòàâíèê Áóääàïàëèòà è äîñòîñëàâíûé ×àíäðà-
êèðòè ñîâåðøåííî èñòîëêîâàëè çàìûñåë îòöà Àðüè è
ñûíà [Àðüÿäåâû]—ìåòîä óñòàíîâëåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñà-
ìîáûòèÿ ïðè ïîìîùè îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäå-
53 б

íèÿ è ñïîñîá âûÿâëåíèÿ ïóñòûõ, ëèøåííûõ ñîá-

ñòâåííîé ñóùíîñòè âåùåé êàê ïðè÷èí è ñëåäñòâèé.

(á1.2) Êàê îòðèöàåòñÿ ýòà [îòëè÷èòåëüíàÿ

îñîáåííîñòü ìàäõúÿìû]
Èòàê, ïî ñèñòåìå Ïîêðîâèòåëÿ Íàãàðäæóíû, ÿâ-
ëåíèÿ íå îáëàäàþò íè ìàëåéøåé ñàìîñóùåé ÷àñòè-
öåé. Åñëè áû èìåëî ìåñòî ñàìîáûòèå, áûëè áû
íåâîçìîæíû íèêàêèå ýëåìåíòû ñàíñàðû è íèðâàíû;
à ïîñêîëüêó ýòèõ ýëåìåíòîâ íå ìîæåò íå áûòü, òî,
ïðèíèìàÿ «ñâÿçàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå è âñå îñ-
òàëüíûå ýëåìåíòû, íåîáõîäèìî ïðèçíàòü îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ.
Îäíàêî âû, [ìíèìûå ìàäõúÿìèêè], ãîâîðèòå: «Ðàç
âåùè ëèøåíû ñàìîñóùåãî áûòèÿ, ÷òî åùå ìîæåò 382 á
ñóùåñòâîâàòü?! Ïîýòîìó, îòðèöàÿ “ñâÿçàííîñòü”,
 42 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Îñâîáîæäåíèå, âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî-

÷åå, íå íàäî ïðèñîâîêóïëÿòü [ê îòðèöàåìîìó] õàðàê-
54 а

òåðèñòèêó “àáñîëþòíîå” è ò.ä. [Âñå ýòî ïðîñòî] îòðè-

öàåòñÿ ëîãèêîé îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ».
Íî ïîäóìàéòå—ðàçâå [âû] íå îòðèöàåòå òàêèì
[ñóæäåíèåì] âîçìîæíîñòü ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ
óòâåðæäàòü «ñâÿçàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå, âîçíèê-
íîâåíèå, ðàçðóøåíèå è ïðî÷åå?!
Ìîæåòå âîçðàçèòü: «Ïî ìíåíèþ íàñòàâíèêà,
“ñâÿçàííîñòü”, Îñâîáîæäåíèå è ïðî÷èå ýëåìåíòû
ñàíñàðû è íèðâàíû óñëîâíî ñóùåñòâóþò. Ìû òîæå
ïðèçíàåì èõ óñëîâíî. Çíà÷èò, îøèáêè íåò».
Òàêîå [âîçðàæåíèå] íåëîãè÷íî ïî ñëåäóþùåé
ïðè÷èíå:
Ïîëîæåíèå íàñòàâíèêà ×àíäðû (òî åñòü ×àíäðà-
êèðòè) î òîì, ÷òî ÿâëåíèÿ ëèøåíû ñàìîñóùåãî áûòèÿ
äàæå óñëîâíî, ïðèçíàåòñÿ è âàìè. Íî òîãäà, ïîñêîëü-
êó ëîãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ äîëæíà îòðèöàòü
äàæå óñëîâíîå ñàìîáûòèå è ïîñêîëüêó âû ïîëàãàåòå,
54 б

÷òî îíà îòðèöàåò «ñâÿçàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå è

ïðî÷åå,—ñîâåðøåííî ÿñíî, ÷òî âû îòðèöàåòå äàæå
óñëîâíóþ «ñâÿçàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå è ïðî÷åå.
Êîðî÷å ãîâîðÿ, åñëè [âû] ñ÷èòàåòå, ÷òî îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ è «ñâÿçàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå, âîçíèê-
íîâåíèå, ïðåêðàùåíèå íåñîâìåñòèìû, òî íèêàê íå
âîçìîæíû äâå èñòèíû—ñîãëàñèå ïóñòîòû, îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, ñî âñåìè ýëåìåíòàìè ñàíñàðû è
íèðâàíû. Òàêèì îáðàçîì [âû] îòðèöàåòå óíèêàëüíóþ
îòëè÷èòåëüíóþ îñîáåííîñòü ìàäõúÿìèêîâ.
À åñëè íå ñ÷èòàåòå, ÷òî îíè íåñîâìåñòèìû, òî íåò
íèêàêîãî ïîäëèííîãî îñíîâàíèÿ óòâåðæäàòü, ÷òî ëî-
55 а

ãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ—áåç âñÿêîé íóæäû ïðè-

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 43

ñîâîêóïëåíèÿ ê îòðèöàåìîìó ëþáîé õàðàêòåðèñòè-

êè—îòðèöàåò âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå, «ñâÿ-
çàííîñòü», Îñâîáîæäåíèå è ïðî÷åå.
Èòàê, [ïî-âàøåìó] ëîãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ 383 à
îòðèöàåò ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ, íî òîãäà [âû] ïîëà-
ãàåòå, ÷òî ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ íåâîçìîæíî
âîçíèêíîâåíèå, èñ÷åçíîâåíèå è ïðî÷åå. Çíà÷èò,
ñîâåðøåííî ÿñíî, ÷òî [âàøå ìíåíèå] íè÷åì íå îòëè÷à-
åòñÿ îò âîçðàæåíèÿ ðåàëèñòîâ, ïðåäcòàâëåííîãî â 24-ì
ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (24.1)]:
«Åñëè âñå ýòî ïóñòî,
òî íåò íè ïîÿâëåíèÿ, íè èñ÷åçíîâåíèÿ,
è, ñòàëî áûòü, äëÿ âàñ, [ìàäõúÿìèêîâ],
íå ñóùåñòâóþò ×åòûðå áëàãîðîäíûå èñòèíû»,—
è ïðåäñòàâëåííîãî â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (1):
«Åñëè âñå âåùè
55 б

íå îáëàäàþò ñàìîáûòèåì,
òî è âàøè ñëîâà ëèøåíû ñàìîáûòèÿ,
[è ïîòîìó] íå ìîãóò îòðèöàòü ñàìîáûòèå.»
Ìîæåòå ïîäóìàòü: «Âîçíèêíîâåíèå, èñ÷åçíîâå-
íèå è ïðî÷åå íåâîçìîæíû â îáîèõ [ñëó÷àÿõ]—îòñóò-
56 а

ñòâèÿ è íå-îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ. Íî ìû íå ïðèçíà-

åì íè îòñóòñòâèÿ, íè íå-îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ è
ïîýòîìó îøèáêè íå [ñîâåðøàåì].»
Òàêàÿ [ìûñëü] âîâñå íå ñîîòâåòñòâóåò ñìûñëó
Èñòî÷íèêà. Èáî â òîëêîâàíèè «ßñíûå ñëîâà» óòâåð-
æäàåòñÿ:
«Ìû íå òîëüêî íå ïðèäåðæèâàåìñÿ îøèáî÷íîãî [ìíå-
íèÿ], ÷òî âîçíèêíîâåíèå, èñ÷åçíîâåíèå è ïðî÷åå íåâîçìîæ-
íû; äëÿ íàñ âïîëíå ïðèåìëåìû ×åòûðå èñòèíû è ïðî÷åå.»
 44 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

È â «Êîðåííîé [ìóäðîñòè]» ÷åòêî ðàçãðàíè÷åíû

ñîâìåñòèìîñòü âñåãî ýòîãî ñ ïóñòîòîé, îòñóòñòâèåì
ñàìîáûòèÿ, è íåñîâìåñòèìîñòü ñ íå-ïóñòîòîé.
È âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.37-38) ãîâîðèòñÿ:
«[Èëëþçîðíîñòü] îòðàæåíèé
è ïðî÷èõ ïóñòûõ ÿâëåíèé,
56 б

çàâèñÿùèõ îò ñîáðàíèÿ [óñëîâèé],

íåáåçûçâåñòíà äàæå îáû÷íûì ëþäÿì.
Êàê îò îòðàæåíèé è ïðî÷èõ ïóñòûõ [ÿâëåíèé]
âîçíèêàþò ñîîòâåòñòâåííûå àñïåêòû ñîçíàíèÿ55,
383 á òàê æå, õîòÿ âñå âåùè ïóñòû, [ëèøåíû ñàìîáûòèÿ],
ïóñòûå âåùè ïðåâîñõîäíî ïîðîæäàþò [ñëåäñòâèÿ].»
Ê òîìó æå, åñëè ëîãèêà îòðèöàåò «ñâÿçàííîñòü»,
Îñâîáîæäåíèå è ïðî÷åå, òî, [ïî-âàøåìó], îíà îáÿçà-
57 а

òåëüíî îòðèöàåò îòíîñèòåëüíóþ [«ñâÿçàííîñòü» è

ò.ä.], èáî [âû] íå ïðèçíàåòå îòðèöàíèÿ [îäíîãî]
àáñîëþòíîãî 56. Íî òîãäà [âû] îòðèöàåòå âñå ýëåìåíòû
ñàíñàðû è íèðâàíû äàæå íà óñëîâíîì [óðîâíå]. Òà-
êèõ ìàäõúÿìèêîâ íå áûâàåò!

(á1.3) Êàê ìàäõúÿìèêè îòâå÷àþò íà ýòî

Ïî ïîâîäó âîçðàæåíèÿ: «Åñëè âåùè ïóñòû, ëèøå-
íû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, òî â ñàíñàðå è íèðâàíå
íåâîçìîæíî óñòàíîâèòü ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ»,—
Ïîêðîâèòåëü Íàãàðäæóíà [ãîâîðèò], ÷òî çäåñü ìàäõú-
ÿìèêè îáâèíÿþòñÿ â îøèáêå, â êîòîðîé ñëåäóåò
âèíèòü ñàìèõ [îáâèíÿþùèõ]. Ïîñåìó îí îáîðà÷èâàåò
[ýòî âîçðàæåíèå ïðîòèâ íèõ], îáâèíÿÿ èõ â [òîé æå]
57 б

îøèáêå. Êàê ñêàçàíî â 24-ì ðàçäåëå «Êîðåííîé

ìóäðîñòè» (24.15-16):
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 45

«Âû íàì âìåíÿåòå â âèíó ñâîè îøèáêè:

áóäòî, ñèäÿ íà êîíå, çàáûâàåòå îá ýòîì.
Åñëè ñìîòðèòå íà âåùè êàê íà ñàìîñóùèå,
òî, ïî-âàøåìó, âñå âåùè—áåç óñëîâèé è ïðè÷èí.»
È äàëåå (24.20):
«Åñëè âñå ýòî íå ïóñòî, çíà÷èò âîâñå
íåò íè ïîÿâëåíèÿ, íè èñ÷åçíîâåíèÿ,
58 а

è ×åòûðå áëàãîðîäíûå èñòèíû

òîãäà äëÿ âàñ íå ñóùåñòâóþò.»
È òàê äàëåå.
Èòàê, [âàøå] ñóæäåíèå: «Åñëè íåò ñàìîñóùåãî,
÷òî òîãäà ìîæåò ñóùåñòâîâàòü?!» 57—ñîâåðøåííî ÿñíî
[ïîêàçûâàåò] íåðàçëè÷åíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ è
íåñóùåñòâîâàíèÿ ðîñòêà. Ïîýòîìó [âû] íå îòëè÷àåòå è
ñóùåñòâîâàíèå ðîñòêà îò ñàìîñóùåãî áûòèÿ ðîñòêà. Òàê 384 à
âûÿñíÿåòñÿ [âàøå] ìíåíèå—÷òî âñå ñóùåñòâóþùåå ñà-
ìîñóùå, à íå èìåþùåå ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè íå ñóùå-
ñòâóåò.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå, çà÷åì æå ãîâîðèòü, ÷òî
ëîãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîñóùåãî îòðèöàåò ïðîñòîå ñóùå-
ñòâîâàíèå, âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî÷åå?!
Èòàê, [âû] ãîâîðèòå, ÷òî, ïîêà ðîñòîê è ïðî÷åå
58 б

ñ÷èòàþòñÿ ñóùåñòâóþùèìè, îíè ÿâëÿþòñÿ ñàìîñó-

ùèìè, à òàêæå óòâåðæäàåòå, ÷òî, ðàç ó íèõ íåò
íèêàêîé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, îíè âîâñå íå ñóùå-
ñòâóþò. Òàêèì îáðàçîì [âû], íåñîìíåííî, âïàäàåòå â
äâå êðàéíîñòè. Ïîýòîìó [âàøà] òî÷êà çðåíèÿ—òàêîâà
æå, êàê ó ðåàëèñòîâ. Âåäü â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðî-
ñîòíèöû”» ÿñíî ñêàçàíî:
«Ïî ìíåíèþ ðåàëèñòîâ, âåùè ñóùåñòâóþò ïîñòîëüêó,
ïîñêîëüêó îáëàäàþò ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, à åñëè áû
 46 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âåùè áûëè ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, òî ñîâåðøåííî

íå ñóùåñòâîâàëè áû, ïîäîáíî ðîãàì îñëà. Ïîýòîìó [ðåàëè-
ñòû] íå âûõîäÿò èç äâóõ [êðàéíîñòåé], âñëåäñòâèå ÷åãî èì
59 а

òðóäíî ñîãëàñîâàòü âñå ñâîè òåçèñû.»

Êòî íå ïîéìåò ýòîãî ðàçëè÷åíèÿ äîñòîñëàâíûì
×àíäðàêèðòè ÷åòûðåõ [âîçìîæíîñòåé]: ñóùåñòâîâà-
íèÿ èëè íåñóùåñòâîâàíèÿ ñàìîáûòèÿ è ñóùåñòâîâà-
íèÿ èëè íåñóùåñòâîâàíèÿ âîîáùå,—[òîò], íåñîì-
íåííî, âïàäåò â äâå êðàéíîñòè è íå ïîñòèãíåò ñâî-
áîäíûé îò êðàéíîñòåé ñìûñë ñðåäèííîñòè.
59 б

Òî åñòü, [ïî-âàøåìó], êîãäà ïðèõîäèøü [ê óáåæ-

äåíèþ], ÷òî íåêîå ÿâëåíèå ïîëíîñòüþ ëèøåíî ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòè, îíî ñòàíîâèòñÿ ñîâåðøåííî
íåñóùåñòâóþùèì. Íî â òàêîì ñëó÷àå íèêàê íå âîç-
ìîæíî ñîâìåñòèòü ïóñòîòó, îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ, ñ
ïðèçíàíèåì ïðè÷èí è ñëåäñòâèé, èç-çà ÷åãî [âû]
âïàäàåòå â êðàéíîñòü íèãèëèçìà.
Òàêæå, [ïî-âàøåìó], ðàç íåêîå ÿâëåíèå ñ÷èòàåòñÿ
384 á ñóùåñòâóþùèì, îíî äîëæíî ñ÷èòàòüñÿ ñàìîñóùèì.
Íî òîãäà è ïðè÷èíû ñî ñëåäñòâèÿìè, êàæóùèåñÿ
[ñàìîñóùèìè] ïðè [äåéñòâèòåëüíîì] îòñóòñòâèè ñà-
ìîáûòèÿ, íåëüçÿ áóäåò ñ÷èòàòü ïîäîáíûìè èëëþ-
çèè58, èç-çà ÷åãî [âû] âïàä¸òå â êðàéíîñòü ýòåðíàëèçìà.
Ïîýòîìó, ïîñòèãàÿ, ÷òî âî âñåõ ÿâëåíèÿõ èçíà-
÷àëüíî íåò íè ìàëåéøåé ñàìîñóùåé ÷àñòèöû, íå
âïàäàåøü â êðàéíîñòü ýòåðíàëèçìà. È åñëè óáåæäà-
åøüñÿ, ÷òî ðîñòêè è ïðî÷èå âåùè, õîòÿ è ïóñòû,—íå
ñòàíîâÿòñÿ íåäåéñòâèòåëüíûìè, íå ñïîñîáíûìè
ôóíêöèîíèðîâàòü, à îáëàäàþò ñïîñîáíîñòüþ âûïîë-
íÿòü âñå ñâîè ôóíêöèè, òî îòñòóïàåøü îò êðàéíîñòè
íèãèëèçìà.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 47

Î ÷åòêîì ðàçëè÷åíèè «îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ» è

«íåáûòèÿ» ãîâîðèòñÿ è â «ßñíûõ ñëîâàõ» (17.30):
60 а

«[Ðåàëèñòû] ãîâîðÿò:
—Åñëè âû óòâåðæäàåòå, ÷òî âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, òî
ïîëíîñòüþ îòâåðãàåòå èçðå÷åíèå Ïîáåäîíîñöà: “Ïëîäû
ñâîèõ äåÿíèé îòâåäûâàåøü ñàì”,—îòðèöàåòå äåÿíèÿ è èõ
ïëîäû. Ïîýòîìó âû—ãëàâíûå íèãèëèñòû!
Îòâåò [ìàäõúÿìèêîâ]:
—Ìû íå íèãèëèñòû. Îòðèöàÿ òåîðèè äâóõ [êðàéíîñòåé:
àáñîëþòíûõ] ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ, ìû îñâå-
60 б

ùàåì íåäâîéñòâåííûé Ïóòü, âåäóùèé â ãðàä íèðâàíû.

Ìû òàêæå íå ãîâîðèì, ÷òî íåò äåÿíèé, äåÿòåëåé, ñëåä-
ñòâèé è ïðî÷åãî. Ïî÷åìó æå?—[Èáî] óòâåðæäàåì, ÷òî âñå
ýòî ëèøåíî ñàìîáûòèÿ.
[Âîçðàæåíèå]: 385 à
—Ïîñêîëüêó ëèøåííîå ñàìîáûòèÿ íå ìîæåò äåéñòâî-
âàòü, òî îøèáêà îñòàåòñÿ.
[Îòâåò]:
—Íåò! Êàê ðàç â ñàìîñóùåì íå îáíàðóæèëèñü áû
äåéñòâèÿ; èõ íàáëþäàåì òîëüêî â ëèøåííîì ñàìîáûòèÿ». 61 а

Òî åñòü ðåàëèñòû ãîâîðÿò: «Ðàç íåò ñàìîáûòèÿ, òî

ñ ýòèì îòðèöàíèåì ñàìîáûòèÿ îòâåðãàåòñÿ ñîçðåâà-
íèå ïëîäîâ äåÿíèé». Ýòî óòâåðæäåíèå íå îòëè÷àåòñÿ
îò ìíåíèÿ [ðàñøèðÿþùèõ îáúåêò îòðèöàíèÿ]—÷òî
ëîãèêà îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ îòðèöàåò ïðè÷èíû è
ñëåäñòâèÿ.
Ìàäõúÿìèêè è ðåàëèñòû ñõîäÿòñÿ âî ìíåíèè, ÷òî
òå, êòî îòðèöàåò ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ,—ãëàâíûå
íèãèëèñòû, íî ìàäõúÿìèêàì ÷óæäî îòðèöàíèå ïðè-
÷èí è ñëåäñòâèé. Ðåàëèñòû, òåì íå ìåíåå, ïîëàãàÿ,
÷òî îòðèöàíèå ñàìîáûòèÿ îáÿçàòåëüíî îòðèöàåò ïðè-
 48 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

÷èíû è ñëåäñòâèÿ, íàçûâàþò ìàäõüÿìèêîâ «ñòîðîí-

íèêàìè íåáûòèÿ» èëè «íèãèëèñòàìè».
61 б

Âèäèì, ÷òî ìíîãèå òèáåòöû, îáúÿâëÿþùèå ñåáÿ

ìàäõúÿìèêàìè, óïîäîáëÿþòñÿ ðåàëèñòàì, ïîëàãàÿ,
÷òî, îòðèöàÿ ñàìîáûòèå, ëîãèêà òåì ñàìûì îòðèöàåò
ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ. Îäíàêî, ñ÷èòàÿ ýòî «ëîãè÷åñ-
êîå» îòðèöàíèå ïðè÷èí è ñëåäñòâèé çà ñèñòåìó ìàä-
õúÿìû, îíè ïðåäàíû òàêîìó [ñóæäåíèþ].
Íà âîçðàæåíèå [ðåàëèñòîâ ×àíäðàêèðòè] îòâå÷àåò:
«Ìû íå íèãèëèñòû. Îòâåðãàÿ òåîðèè äâóõ [êðàéíîñ-
òåé]—ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ, ìû îñâå-
ùàåì Ïóòü ê Ñâîáîäå». Äàëåå [îí] óêàçûâàåò, êàê
îòâåðãàþòñÿ òåîðèè ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâà-
íèÿ.
À èìåííî, ñëîâàìè: «Ìû íå ãîâîðèì, ÷òî íåò
äåÿíèé, èõ ïëîäîâ è ïðî÷åãî»,—[îí] îòâåðãàåò òåî-
385 á ðèþ íåñóùåñòâîâàíèÿ, çàÿâëÿÿ: «Óòâåðæäàþùèå, ÷òî
62 а

äåÿíèÿ, èõ ïëîäû è ïðî÷åå íå ñóùåñòâóþò, ÿâëÿþòñÿ

íèãèëèñòàìè—â îòëè÷èå îò íàñ, íå óòâåðæäàþùèõ
ýòîãî».
Íà âîïðîñ: «Òàê ÷òî æå âû óòâåðæäàåòå?»—[×àí-
äðàêèðòè] îòâå÷àåò: «[Ìû] óòâåðæäàåì è óáåæäåíû,
÷òî äåÿíèÿ, èõ ïëîäû è âñå îñòàëüíîå íå îáëàäàþò
ñàìîáûòèåì». Òàêèì îáðàçîì [îí] îòâåðãàåò òåîðèþ
ñóùåñòâîâàíèÿ.
«Ïîñêîëüêó ëèøåííîå ñàìîáûòèÿ íå ìîæåò äåé-
ñòâîâàòü, òî îøèáêà îñòàåòñÿ,—âîçðàæàþò ðåàëèñ-
òû.—Õîòÿ ãîâîðèòå, ÷òî óòâåðæäàåòå íå î íåñóùå-
ñòâîâàíèè, à îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ, âû, [ìàäõúÿ-
ìèêè], ïîêà ÷òî íå ñïîñîáíû îñòàâèòü îòìå÷åííóþ
âûøå îøèáêó—íåâîçìîæíîñòè ïðè÷èí è ñëåäñòâèé
ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ».
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 49

Òàê îíè âîçðàæàþò ïîòîìó, ÷òî â èõ âîççðåíèè

îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è íåáûòèå íå ðàçëè÷àþòñÿ.
[×àíäðàêèðòè] îòâå÷àåò, ÷òî ïîðîæäåíèå ïðè÷è-
íàìè ñëåäñòâèé è ïðî÷èå ôóíêöèè íåâîçìîæíû ïðè
62 б

ñàìîñóùåì áûòèè, à âîçìîæíû òîëüêî ïðè îòñóò-

ñòâèè ñàìîáûòèÿ.
È â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (14.23) ñêà-
çàíî:
«—Ìû íå ãîâîðèì, ÷òî âåùè íå ñóùåñòâóþò, èáî óòâåð-
æäàåì, ÷òî îíè âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî.
—ßâëÿåòåñü ëè âû ðåàëèñòàìè?
—Íåò! Èáî ìû—ñòîðîííèêè îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæ-
äåíèÿ.
—×òî âû ïðîïîâåäóåòå?
—Ïðîïîâåäóåì îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå.
63 а

— ÷åì æå ñóòü îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ?

—Åãî ñóòü—îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ: íåâîçíèêíîâåíèå
ñàìîñóùåãî; âîçíèêíîâåíèå ñëåäñòâèé, ïîõîæèõ ïî ñâîåé
ïðèðîäå íà èëëþçèþ, ìèðàæ, îòðàæåíèå, ãîðîä ãàíäõàðâ59,
ôàíòîì è ñíîâèäåíèå; ïóñòîòà; îòñóòñòâèå ñàìîñòè.»
Òàêèì îáðàçîì, ïîêàçàíî, ÷òî ïðèíÿòèåì òåçèñà 386 à
îá îáóñëîâëåííîì ïðîèñõîæäåíèè îòâåðãàþòñÿ òåî-
ðèè äâóõ êðàéíîñòåé—ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâî-
âàíèÿ âåùåé. Òî åñòü òîëêîâàíèå îáóñëîâëåííîãî
ïðîèñõîæäåíèÿ êàê íåâîçíèêíîâåíèÿ ñàìîñóùåãî
63 б

îòâåðãàåò òåîðèþ ïîäëèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé, à

òðàêòîâêà âîçíèêíîâåíèÿ ïîõîæèõ íà èëëþçèþ è
ïðî÷åå ñëåäñòâèé êàê îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäå-
íèÿ îòâåðãàåò òåîðèþ íåñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé.
Èòàê, [âîçìîæíî] äâîÿêîå ïîíèìàíèå «âåùè»:
êàê «ñàìîñóùåé» è êàê «ñïîñîáíîé äåéñòâîâàòü».
 50 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Âåùü» â «òåîðèè ñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé» íóæíî ïî-

íèìàòü òîëüêî êàê «ñàìîñóùåå», à â «òåîðèè íåñóùå-
ñòâîâàíèÿ âåùå黗êàê «ñïîñîáíîå äåéñòâîâàòü».
Èáî, êîãäà îòâåðãàþò ýòè äâå [êðàéíèå òåîðèè],
îòðèöàþò ñàìîñóùåå è óêàçûâàþò, ÷òî ïðè÷èíû è
ñëåäñòâèÿ ñóùåñòâóþò ïîäîáíî èëëþçèè.
È â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (276) ãîâîðèòñÿ:
«—[Ïî-âàøåìó], ïàìÿòü î ïðîøëûõ îáúåêòàõ íå ñóùå-
ñòâóåò. Íå òàê ëè?60
64 а

—Êòî ãîâîðèò, ÷òî íå ñóùåñòâóåò?! Ìû æå íå îòâåðãàåì

îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Ñïîñîá ñóùåñòâîâàíèÿ
[ïàìÿòè] òî÷íî îïðåäåëåí ñàìèì íàñòàâíèêîì [Àðüÿäåâîé]:
“Òàê íàçûâàåìàÿ ‘ïàìÿòü’—ëèøü ïðåâðàòíîå (log-pa)
[ñîçíàíèå], âîçíèêàþùåå îò ïðåâðàòíûõ (log pa) îáúåêòîâ”.
Èòàê, îáúåêòû ïàìÿòè—ïðîøëûå âåùè. Åñëè áû îíè
áûëè ñàìîñóùè, òî, ïîñêîëüêó îíè îñîçíàâàëèñü áû òàêîâû-
ìè â ïàìÿòè, è îíà áûëà áû ñàìîñóùåé. Íî òàê êàê ïðîøëûå
64 б

âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ,—ïàìÿòü î íèõ òîæå ëèøåíà

ñàìîáûòèÿ.
Ïîýòîìó óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî [îíè] ïðåâðàòíû.
Ñëîâî “ïðåâðàòíû” íå îçíà÷àåò íè÷åãî èíîãî, êðîìå
òîãî, ÷òî [îíè] “ëèøåíû ñàìîáûòèÿ” è âîçíèêàþò îáóñëîâ-
386 á ëåííî; íå îçíà÷àåò “íå ñóùåñòâóåò” â [îáûäåííîì] ñìûñëå.
Ïðîøëûå âåùè íå ÿâëÿþòñÿ íåñóùåñòâóþùèìè âî âñåõ
îòíîøåíèÿõ, èáî îíè—îáúåêò ïàìÿòè, è èõ ñëåäñòâèÿ íàáëþ-
äàåìû.
 òî æå âðåìÿ îíè íå ÿâëÿþòñÿ ñàìîñóùèìè, ïîñêîëüêó
òîãäà áûëè áû ïîñòîÿííû è âîñïðèíèìàåìû íåïîñðåäñòâåí-
65 а

íî».
Ýòèì ñêàçàíî, ÷òî ïðîøëûå è ïðî÷èå [âåùè] íè
ñîâåðøåííî íå ñóùåñòâóþò, íè ñóùåñòâóþò ñàìè ïî
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 51

ñåáå è ÷òî «ïðåâðàòíîå» èëè «èëëþçîðíîå» îçíà÷àåò

îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå, à íå íåáûòèå. Ïî-
ýòîìó óòâåðæäåíèå, ÷òî ÿâëåíèÿ ñàìîñóùè, ÿâëÿåòñÿ
ðåàëèçìîì, èëè âïàäåíèåì â êðàéíîñòü ñóùåñòâîâà-
íèÿ, à òåçèñ, ÷òî îíè ïðîñòî ñóùåñòâóþò, ðåàëèçìîì,
èëè òåîðèåé ñóùåñòâîâàíèÿ, íå ÿâëÿåòñÿ.
Òàêæå óòâåðæäåíèå, ÷òî âíåøíèå è âíóòðåííèå
âåùè—ýòî ïóñòûå íå-âåùè, ëèøåííûå ñïîñîáíîñòè
ôóíêöèîíèðîâàòü, ÿâëÿåòñÿ íèãèëèçìîì, èëè âïàäå-
íèåì â êðàéíîñòü íåñóùåñòâîâàíèÿ, à óòâåðæäåíèå,
÷òî îíè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, íå ÿâëÿåòñÿ âïàäåíèåì
â êðàéíîñòü íåñóùåñòâîâàíèÿ.
[À âû, ìíèìûå ìàäõúÿìèêè,] íå óìåÿ òàêèì îáðà-
çîì îòëè÷èòü ïîëíîå íåñóùåñòâîâàíèå îò îòñóòñòâèÿ
65 б

ñàìîáûòèÿ è ñàìîñóùåå áûòèå îò ïðîñòîãî ñóùåñòâî-

âàíèÿ, íàäååòåñü, ÷òî ïàäåíèþ â êðàéíîñòè ñóùå-
ñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ âïîëíå âîñïðåïÿò-
ñòâóåò óòâåðæäåíèå: «Ìû íå ãîâîðèì, ÷òî [âåùè] íå
ñóùåñòâóþò (med-pa), à ãîâîðèì, ÷òî [îíè] íå íàëè-
÷åñòâóþò (yod-pa ma-yin). È íå ãîâîðèì, ÷òî [âåùè]
ñóùåñòâóþò (yod-pa), à ãîâîðèì, ÷òî [îíè] íå îòñóò-
ñòâóþò (med-pa ma-yin)».
Íî òàêîå óòâåðæäåíèå ÿâëÿåòñÿ ñïëîøíûì ñîáðà-
íèåì ïðîòèâîðå÷èé è íèñêîëüêî íå ðàñêðûâàåò ñóòü
ñðåäèííîñòè. Èáî, êîãäà ñîâåðøàåòå îòðèöàíèå ÷ó-
æèõ [òî÷åê çðåíèÿ], âû, èññëåäóÿ äâå òàêèå [âîçìîæ-
íîñòè], êàê íàëè÷èå èëè îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è ò.ä.,
ñàìè ñ÷èòàåòå, ÷òî [îíè] îáÿçàòåëüíî îãðàíè÷èâàþò- 387 à
ñÿ äâóìÿ, à [òåïåðü] ãîâîðèòå î ÷åì-òî, îòëè÷íîì îò
íèõ.
Òî åñòü, èññëåäóÿ: «Îáëàäàåò èëè íå îáëàäàåò êàêîé-
ëèáî ïðåäìåò ñàìîáûòèåì?»,—íåîáõîäèìî ïðèçíàòü,
66 а
 52 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

÷òî [âîçìîæíîñòè] îãðàíè÷èâàþòñÿ òåìè äâóìÿ.

Åñëè áû ñóùåñòâîâàëà îòäåëüíàÿ òðåòüÿ âîçìîæ-
íîñòü, òî áûëî áû íåðàçóìíî èññëåäîâàòü: «Êàêîâûì
èç äâóõ ÿâëÿåòñÿ [òîò ïðåäìåò]—ñàìîñóùèì èëè íå-
ñàìîñóùèì?» Ïîäîáíî òîìó, êàê ñïðàøèâàòü î ëþ-
áîì öâåòå: «Ñèíèé [îí] èëè æåëòûé?»
Íî îãðàíè÷åííîñòü äâóìÿ [âîçìîæíîñòÿìè]—íà-
ëè÷èåì èëè îòñóòñòâèåì ñàìîáûòèÿ—çàâèñèò îò îá-
ùåé îãðàíè÷åííîñòè äâóìÿ [âîçìîæíîñòÿìè]—íàëè-
÷èåì èëè îòñóòñòâèåì îáúåêòà ïîçíàíèÿ 61: ïîäîáíî
òîìó, êàê îãðàíè÷åííîñòü «èñòèííî ñóùåñòâóþùå-
ãî» 62 åäèíñòâåííîñòüþ èëè ìíîæåñòâåííîñòüþ «èñ-
òèííî ñóùåñòâóþùåãî» çàâèñèò îò îáùåé îãðàíè÷åí-
íîñòè äâóìÿ [âîçìîæíîñòÿìè]—«îäèí èëè ìíîãî».
Ïðè òàêîì îãðàíè÷åíèè íåîáõîäèìî èñêëþ÷èòü
òðåòüþ âîçìîæíîñòü 63.
66 б

Ïîýòîìó óòâåðæäåíèå î ÿâëåíèÿõ, íå îòíîñÿùèõ-

ñÿ ê ýòèì äâóì [âîçìîæíîñòÿì],—ïóñòàÿ áîëòîâíÿ.
Âåäü â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (26) ñêàçàíî:
«Åñëè îòâåðãàåòñÿ îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ,
òî ïîëíîñòüþ ïðèçíàåòñÿ ñàìîáûòèå».
Òàêæå, ïîñêîëüêó óòâåðæäàþùèå îá ýòîì íå äåëà-
þò ÷åòêîãî âûâîäà, èñêëþ÷àþùåãî èç ëþáîãî ÿâëå-
íèÿ òðåòüþ âîçìîæíîñòü, èõ ïîñòîÿííî ñíåäàåò ñî-
ìíåíèå, ïîñêîëüêó óñòðàíåíèå îäíîé èç òàêèõ [äâóõ
âîçìîæíîñòåé], êàê «ïðèñóòñòâóåò» èëè «îòñóòñòâó-
åò» è ò.ä., [äëÿ íèõ] íå óñòàíàâëèâàåò äðóãîé.
Ðàç [âû] ñ÷èòàåòå, ÷òî åñòü-èëè-íåò è íåêîòîðûå
äðóãèå [ïàðû âûñêàçûâàíèé] èñêëþ÷àþò òðåòüþ âîç-
67 а

ìîæíîñòü, òî òî÷íî òàê æå è â ñëó÷àå íàëè÷èÿ-èëè-

îòñóòñòâèÿ.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 53

Òàêîå [çàáëóæäåíèå ñâÿçàíî], ïî-âèäèìîìó, ñ 387 á

îøèáî÷íûì [ïîíèìàíèåì] íåêîòîðûõ âûñêàçûâàíèé
â Èñòî÷íèêàõ ìàäõúÿìû: «Íè ñóùåñòâóåò, íè íå
ñóùåñòâóåò» 64. Íî òîãäà òàê æå, êàê íåëüçÿ, [ïî-
âàøåìó], ãîâîðèòü «ñóùåñòâóåò» èëè «íå ñóùåñòâó-
åò»,—íåðàçóìíî ãîâîðèòü è «íè ñóùåñòâóåò, íè íå
ñóùåñòâóåò», èáî [ìàäõúÿìèêè] òàê âûñêàçûâàþòñÿ î
âñåõ ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâàõ 65.
Òàê, â «Êîðåííîé ìóäðîñòè» (15.10) ñêàçàíî:
«Ãîâîðèòü “ñóùåñòâóåò”—äåðæàòüñÿ çà âå÷íîñòü,
ãîâîðèòü “íå ñóùåñòâóåò”—áûòü íèãèëèñòîì.
Ïîýòîìó ïóñòü ìóäðûé íå âåðèò
íè â òî, íè â äðóãîå».
Íî ÿñíî, ÷òî ýòî âûñêàçûâàíèå íå êàñàåòñÿ ïðî-
ñòîãî 66 ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ, à óòâåðæ-
äàåò, ÷òî ïðèçíàíèå ñàìîñóùåãî áûòèÿ âåùåé ïðèâî-
67 б

äèò ê ýòåðíàëèçìó è íèãèëèçìó. Âåäü â «ßñíûõ

ñëîâàõ»—ïîñëå óêàçàíèÿ, ÷òî [óïîìÿíóòûå] âûøå
ïîíÿòèÿ «ñóùåñòâîâàíèå è íåñóùåñòâîâàíèå» [îïè-
ðàþòñÿ] íà òåîðèþ î ñàìîñóùåì áûòèè è íåáûòèè—
ãîâîðèòñÿ:
«—Êàê ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî òåîðèè î ñàìîñóùåì áûòèè è
íåáûòèè—ýòî ýòåðíàëèçì è òåðìèíàëèçì?
—Èáî ñêàçàíî [⠓Êîðåííîé ìóäðîñòè” (15.11)]:
“Ðàç íå÷òî ñóùåñòâóåò ñàìî ïî ñåáå,
òî îíî âå÷íî, èáî íå èñ÷åçàåò.
Åñëè ñêàæåòå, ÷òî âîçíèêøåå ðàíüøå
ñåé÷àñ íå ñóùåñòâóåò, òî [âû]—òåðìèíàëèñòû.”
Òî, ÷òî ñ÷èòàåòñÿ ñàìîñóùèì, íå [ìîæåò] óòðàòèòü ñàìî-
áûòèå, ïîýòîìó íèêîãäà íå èñ÷åçíåò. Îòñþäà ñëåäóåò, ÷òî
 54 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðîñòîå óòâåðæäåíèå î ñàìîñóùåì áûòèè—ýòåðíàëèçì. À

óòâåðæäåíèå î ñàìîáûòèè ïðåæíèõ âåùåé è ñóæäåíèå, ÷òî
ñåé÷àñ îíè íå ñóùåñòâóþò, èáî óæå ðàçðóøèëèñü,—òåðìè-
íàëèçì».
68 а

Òî åñòü [×àíäðàêèðòè] íàçûâàåò óòâåðæäåíèå î

ñàìîñóùåì áûòèè ýòåðíàëèçìîì, à ìíåíèå, ÷òî ïðå-
æíåå ñàìîñóùåå ïîòîì ðàçðóøàåòñÿ,—òåðìèíàëèç-
ìîì. Íî [îí] òàê íå íàçûâàåò [ïðèçíàíèå] ïðîñòîãî
ñóùåñòâîâàíèÿ è ðàçðóøåíèÿ.
388 à È â «Áóääàïàëèòå» (15.11) ÿñíî óêàçàíî, ÷òî ñëî-
âà: «Ðàç íå÷òî ñóùåñòâóåò ñàìî ïî ñåáå» è ò.ä.—
îáúÿñíÿþò, â êàêîì ñëó÷àå ïîíÿòèÿ «ñóùåñòâóåò» è
«íå ñóùåñòâóåò», íàçâàííûå [ðàíåå öåïëÿíèåì çà]
âå÷íîñòü è òåðìèíàëèçìîì, ÿâëÿþòñÿ èìåííî òàêî-
âûìè.
Êîðî÷å ãîâîðÿ, åñëè [âû] ïðîâîçãëàøàåòå: «Ïóñ-
òîòà êàê îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ íå ÿâëÿåòñÿ èñòèí-
íîé ïóñòîòîé»,—è îòðèöàåòå åå, òî èäåòå â äóðíóþ
ó÷àñòü, ïîñêîëüêó îñòàâëÿåòå ïàðàìèòó ìóäðîñòè,
îòêàçûâàåòåñü îò Äõàðìû. À åñëè [âû] âåðèòå â îòñóò-
ñòâèå ñàìîáûòèÿ, íî äóìàåòå: «Åæåëè íåò ñàìîñóùå-
ãî, ÷òî ìîæåò ñóùåñòâîâàòü?!»,—òàêèì îáðàçîì óò-
âåðæäàÿ ïîëíîå íåñóùåñòâîâàíèå âñåõ ÿâëåíèé, òî
âïàäàåòå â ïðîïàñòü íèãèëèçìà.
68 б

Ïîäîáíî æå ñêàçàíî è â [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»

(24.11)]:
«Êîãäà íåïðàâèëüíî íà ïóñòîòó âçèðàþò
ìàëîóìíûå,—îíè ñåáÿ ðàçðóøàò».
Ýòî êîììåíòèðóåòñÿ â «ßñíûõ ñëîâàõ» (24.11):
«Êîãäà äóìàþò: “Âñå ïóñòî,—çíà÷èò, íè÷òî íå ñóùåñòâó-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 55

åò”,—äîïóñêàþò íåïðàâèëüíîå âîççðåíèå. Êàê óêàçàíî [â

“Äðàãîöåííîì îæåðåëüå” (2.19)]:
“Ó÷åíèå [î ïóñòîòå], ïðåâðàòíî ïîíÿòîå,
äëÿ íåðàçóìíûõ ñîêðóøèòåëüíî, ïîñêîëüêó
â ãðÿçü íèãèëèçìà âòÿãèâàåò èõ”.
À êîãäà, íå æåëàÿ âñå îòðèöàòü, ãîâîðÿò: “Êàê æå âåùè,
áóäó÷è âîñïðèíèìàåìû, ìîãóò áûòü ïóñòû?! Ïîýòîìó îòñóò-
69 а

ñòâèå ñàìîáûòèÿ íå îçíà÷àåò ïóñòîòû”,—òî, êîíå÷íî, îò-

âåðãàþò ïóñòîòó. Îòâåðãàÿ åå, ñîâåðøàþò îòêàç îò Äõàðìû,
âñëåäñòâèå ÷åãî, íåñîìíåííî, îáðåòóò äóðíóþ ó÷àñòü. Êàê
ñêàçàíî ⠓Äðàãîöåííîì îæåðåëüå” (2.20):
“Êîãäà íåïðàâèëüíî ïîñòèãíóò [ïóñòîòó] ãëóïöû,
÷òî ìóäðåöàìè ìíÿò ñåáÿ, òî—íåäîñòîéíûå— 388 á
îíè, îñòàâèâ [ïóñòîòó], ïàäóò âíèç ãîëîâîþ
â Àä íåñêîí÷àåìûõ ìó÷åíè锻. 69 б

Ìîæåòå ïîäóìàòü:
«Åñëè áû ìû ñíà÷àëà ïðèçíàëè [ñóùåñòâîâàíèå]
âåùåé, à çàòåì ñìîòðåëè áû íà íèõ êàê íà íåñóùå-
ñòâóþùèå (èñ÷åçíóâøèå), òî áûëè áû òåðìèíàëèñòà-
ìè. Íî, ïîñêîëüêó ìû íå ïðèçíàåì ñóùåñòâîâàíèÿ
âåùåé èçíà÷àëüíî, êàêîå æå [ñóùåñòâîâàíèå] ïðåêðà-
ùàåòñÿ, ÷òîáû ïðåâðàòèòü íàñ â ñòîðîííèêîâ òåðìèíà-
ëèçìà?! Âåäü ñêàçàíî [⠓Êîðåííîé ìóäðîñòè” (15.11)]:
“Åæåëè ñêàæåòå, ÷òî âîçíèêøåå ðàíåå
ñåé÷àñ íå ñóùåñòâóåò, òî [âû]—òåðìèíàëèñòû”.
Òàêîâî îïðåäåëåíèå òåðìèíàëèçìà. È â “ßñíûõ
ñëîâàõ” (24.11) ãîâîðèòñÿ:
“Éîãèí, ïîñòèãíóâ, ÷òî ïîðîæäåííûå ëèøü íåçíàíèåì
îòíîñèòåëüíûå èñòèíû ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, ïîíèìàåò ïóñ-
 56 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òîòó êàê àáñîëþòíóþ èñòèíó, áëàãîäàðÿ ÷åìó íå âïàäàåò íè

â îäíó èç êðàéíîñòåé. [Îí äóìàåò]: ‘Êàê òî, ÷åãî ñåé÷àñ íå
ñòàëî, ìîãëî ñóùåñòâîâàòü ðàíüøå?’ Òàêèì îáðàçîì, íå
äîïóñêàÿ ìûñëè î ïðåæíåì ñàìîáûòèè âåùåé, [îí] íå
ïðèçíàåò è ïîñëåäóþùåãî èõ íåñóùåñòâîâàíèÿ”.»
[Íàø îòâåò]:
—Òàêîé [àðãóìåíò] íåñîñòîÿòåëåí. Åñëè áû äëÿ
70 а

òåðìèíàëèçìà òðåáîâàëîñü âíà÷àëå ïðèçíàòü âåùü,

êîòîðàÿ [çàòåì] ñ÷èòàåòñÿ ïðåêðàòèâøåéñÿ, ïîñëåäî-
âàë áû íåëåïûé âûâîä, ÷òî ëîêàÿòèêè67 íå ÿâëÿþòñÿ
òåðìèíàëèñòàìè, èáî íå ïðîïîâåäóþò íåñóùåñòâîâà-
íèÿ ïðåæíèõ è áóäóùèõ æèçíåé, ïëîäîâ äåÿíèé è
ò.ï., ïðåæäå ïðèçíàâ èõ: îíè èçíà÷àëüíî íå ïðèçíà-
þò èõ ñóùåñòâîâàíèÿ.
Ïîýòîìó ñëîâà [Íàãàðäæóíû]: «Åæåëè ñêàæåòå,
÷òî âîçíèêøåå ðàíåå ñåé÷àñ íå ñóùåñòâóåò, òî [âû]—
òåðìèíàëèñòû»,—îçíà÷àþò, ÷òî ðåàëèñòû, óòâåðæäà-
þùèå ñàìîñóùåå áûòèå âåùåé, íåñîìíåííî, ïîääà-
389 à þòñÿ ýòåðíàëèçìó è òåðìèíàëèçìó. Èáî, åñëè [îíè]
ñ÷èòàþò, ÷òî ñàìîñóùåå íèêîãäà íå ìåíÿåòñÿ, òî
äîïóñêàþò ýòåðíàëèçì, à åñëè óòâåðæäàþò, ÷òî ïðå-
æíåå (ñàìî)ñóùåå çàòåì ðàçðóøàåòñÿ, òî äîïóñêàþò
70 б

òåðìèíàëèçì.
Ïîýòîìó, êîãäà [ìàäõúÿìèêè] óêàçûâàþò, ÷òî íå
ÿâëÿþòñÿ òåðìèíàëèñòàìè, ñ÷èòàþùèìè, ÷òî ïðå-
æíåå ñàìîñóùåå ðàçðóøàåòñÿ ïîçæå, òî îáîñíîâûâà-
þò [ýòî óòâåðæäåíèå ñâîèì] îòêàçîì ïðèçíàòü â
âåùàõ äàæå ìàëåéøóþ ñàìîñóùóþ ÷àñòèöó. Íî ýòî íå
îòìåæ¸âûâàåò îò âñåõ [ðàçíîâèäíîñòåé] íèãèëèçìà-
òåðìèíàëèçìà.
Èíûå ðàñõîæäåíèÿ [ìàäõúÿìèêîâ] ñ íèãèëèñòà-
ìè, íå ïðèçíàþùèìè çàêîíà êàðìû, ïîäðîáíî îïè-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 57

ñàíû â «ßñíûõ ñëîâàõ». À èìåííî: íèãèëèñòû óáåæ-

äåíû, ÷òî çàêîíà êàðìû è çàãðîáíîãî ìèðà íåò, à
71 а

ìàäõúÿìèêè—÷òî òå ëèøåíû ñàìîáûòèÿ; òàêîâî ðàñ-

õîæäåíèå â óáåæäåíèÿõ.
Ìàäõúÿìèêè îáîñíîâûâàþò îòñóòñòâèå ñàìîáû-
òèÿ äåÿíèé, èõ ïëîäîâ è ïðî÷åãî òåì, ÷òî îíè âîçíè-
êàþò îáóñëîâëåííî. Íèãèëèñòû æå íå ïðèçíàþò
îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ äåÿíèé, èõ ïëîäîâ è
ïðî÷åãî, îòðèöàÿ èõ íà òîì îñíîâàíèè, ÷òî íå âèäÿò
ïðèõîäà íûíåøíèõ ñóùåñòâ èç äðóãîãî ìèðà â ýòîò è
èõ óõîäà èç ýòîãî ìèðà â äðóãîé. Òàêîâî ñåðüåçíîå
ðàñõîæäåíèå â îáîñíîâàíèÿõ. Êàê ãîâîðèòñÿ â «ßñ-
íûõ ñëîâàõ» (18.7):
«Íåêîòîðûå óòâåðæäàþò:
—Ìàäõúÿìèêè íå îòëè÷àþòñÿ îò íèãèëèñòîâ. Ïî÷åìó?
Ïîòîìó, ÷òî ïðîïîâåäóþò ïóñòîòó, îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
áëàãèõ è íåáëàãèõ äåÿíèé, äåÿòåëåé, ïëîäîâ [äåÿíèé] è âñåãî
ìèðà. È íèãèëèñòû-òåðìèíàëèñòû òîæå ãîâîðÿò, ÷òî ýòî íå 389 á
71 б

ñóùåñòâóåò. Ïîýòîìó íåò ðàçíèöû ìåæäó ìàäõúÿìèêàìè è

íèãèëèñòàìè.
—Ýòî íå òàê. Ìàäõúÿìèêè ïðîïîâåäóþò îáóñëîâëåííîå
ïðîèñõîæäåíèå è ãîâîðÿò, ÷òî ýòîò ìèð, èíîé ìèð è âñå ïðî÷åå
ëèøåíû ñàìîáûòèÿ, òàê êàê âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî.
Íèãèëèñòû-òåðìèíàëèñòû æå íå ñ÷èòàþò çàãðîáíûé
ìèð è ïðî÷åå íåñóùåñòâóþùèìè íà îñíîâàíèè ïóñòîòû,
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, âñëåäñòâèå îáóñëîâëåííîãî ïðîèñ-
õîæäåíèÿ.
—Òàê ÷òî æå [îíè èñïîâåäóþò]?
—Îíè, îñîçíàâàÿ ðàçíûå ôîðìû áûòèÿ ñåãî ìèðà êàê
ñàìîñóùèå è íå âèäÿ èõ ïðèõîäà èç äðóãîãî ìèðà â ýòîò è
óõîäà èç ýòîãî ìèðà â äðóãîé, îòðèöàþò áûòèå äðóãîãî [ìèðà],
ïîõîæåãî íà íàáëþäàåìîå áûòèå ýòîãî ìèðà.»
72 а
 58 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Íåêòî ìîæåò ïîäóìàòü: «Õîòÿ ìàäõúÿìèêè è íè-

ãèëèñòû ïî-ðàçíîìó îáîñíîâûâàþò [ñâîè òåçèñû],
îíè ñõîäÿòñÿ â âîççðåíèè îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ,
òàê êàê îäèíàêîâî ïîíèìàþò, ÷òî äåÿíèÿ, èõ ïëîäû,
ïðåäûäóùàÿ è ïîñëåäóþùàÿ æèçíè ëèøåíû ñàìîñó-
ùåãî áûòèÿ».
—È â ýòîì îíè ðàñõîäÿòñÿ. Âåäü [íèãèëèñòû]
óáåæäåíû, ÷òî îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ—ýòî ïîëíîå
íåáûòèå. Ïîýòîìó íå ïðèçíàþò [äåÿíèé è ò.ä.] íè â
îäíîé èç äâóõ èñòèí, à ìàäõúÿìèêè ïðèçíàþò îòíî-
ñèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå äåÿíèé, èõ ïëîäîâ è ò.ä.
Êàê ñêàçàíî â «ßñíûõ ñëîâàõ»:
«[Îïïîíåíò âîçðàæàåò]—Ïóñòü òàê, íî â îäíîì îíè
390 à
72 б

ñõîäÿòñÿ, à èìåííî—â âîççðåíèè, èáî [íèãèëèñòû] ïîíèìàþò

îòñóòñòâèå ó âåùåé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè êàê íåáûòèå.
—Íåò! Íå ñõîäÿòñÿ, òàê êàê ìàäõúÿìèêè ïðèçíàþò èõ
îòíîñèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå, à [íèãèëèñòû] èõ íå ïðèçíàþò
[âîîáùå].»
Òàêèì îáðàçîì, î÷åâèäíî, ÷òî ìíèìûå ìàäõúÿ-
ìèêè, íå ïðèçíàþùèå äàæå îòíîñèòåëüíîãî ñóùå-
ñòâîâàíèÿ äåÿíèé, èõ ïëîäîâ è ò.ä., ñõîäÿòñÿ â ñâîåì
âîççðåíèè ñ ëîêàÿòèêàìè.
Çäåñü íàñòàâíèê [×àíäðàêèðòè, â îòëè÷èå îò îï-
ïîíåíòîâ, ðàñøèðÿþùèõ îòðèöàåìîå,] íå îáîñíîâû-
âàåò ðàñõîæäåíèÿ ñ íèãèëèñòàìè, ãîâîðÿ: «Îíè èìå-
þò ôîðìóëèðîâêè, à ìû íåò». Îí òàêæå íå ãîâîðèò:
«Îíè ñ÷èòàþò, ÷òî òå [ÿâëåíèÿ] íå ñóùåñòâóþò (med-
pa), à ìû íå ãîâîðèì, ÷òî íå ñóùåñòâóþò; ñ÷èòàåì,
÷òî îíè íå íàëè÷åñòâóþò (yod-pa ma-yin)». Îí ñîîá-
ùàåò, ÷òî [ìàäõúÿìèêè] ãîâîðÿò îá îòñóòñòâèè ñàìî-
73 а

áûòèÿ, îáîñíîâûâàÿ ýòî îáóñëîâëåííîñòüþ ïðîèñ-

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 59

õîæäåíèÿ, è ïðèçíàþò îòíîñèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå

âåùåé.
Íåêòî ìîæåò ïîäóìàòü: «Äîïóñòèì, ÷òî äåÿíèÿ, èõ
ïëîäû è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ] ëèøåíû ñàìîñóùåãî áû-
òèÿ. Íî è íèãèëèñòû, êîãäà ãîâîðÿò îá èõ íåñóùå-
ñòâîâàíèè, ñ÷èòàþò, ÷òî òå ëèøåíû ñàìîáûòèÿ. Ïî-
ýòîìó îíè ñõîäÿòñÿ ñ ìàäõúÿìèêàìè â àñïåêòå [óò-
âåðæäåíèÿ îá] îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ.»
È â ýòîì îíè ñîâåðøåííî îòëè÷àþòñÿ. Âîò ïðè-
ìåð: «Íåêèé ÷åëîâåê óêðàë öåííóþ âåùü. Íåêòî, íå
çíàþùèé, ÷òî òîò óêðàë, íàãîâàðèâàåò íà íåãî: “Îí
73 б

óêðàë”. È î÷åâèäåö êðàæè òîæå ãîâîðèò: “Îí óêðàë”.

Õîòÿ, â ñîîòâåòñòâèè ñî ñêàçàííûì îáîèìè: “Îí
óêðàë âåùü”,—âîð äåéñòâèòåëüíî ñîâåðøèë êðàæó,
íî îäèí èç òåõ [ëþäåé] âðàë, à äðóãîé ãîâîðèë ïðàâäó, 390 á
â ÷åì îíè è îòëè÷àþòñÿ».
Îá ýòîì ãîâîðèòñÿ â «ßñíûõ ñëîâàõ» (18.7):
«Íåêòî ìîæåò ñêàçàòü:
—[Ìàäõúÿìèêè è íèãèëèñòû] ñõîäÿòñÿ â ïðåäìåòå
[âûñêàçûâàíèé].
—Äàæå åñëè îíè îäèíàêîâî [ãîâîðÿò] îá îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ âåùåé, [îíè] ïî-ðàçíîìó ïîíèìàþò [åãî] è ïîýòî-
ìó îòëè÷àþòñÿ.
Íàïðèìåð, íåêòî ñîâåðøèë êðàæó; îäèí [÷åëîâåê], òî÷íî
íå çíàÿ, [êòî ýòî ñäåëàë], è ïèòàÿ íåïðèÿçíü ê [ïîäîçðåâàåìî-
74 а

ìó], íàãîâàðèâàåò íà íåãî: “Îí óêðàë”,—à äðóãîé îáâèíÿåò

[åãî â êðàæå] êàê ñâèäåòåëü.
Õîòÿ ïðåäìåò [âûñêàçûâàíèÿ ýòèõ äâóõ ëþäåé] íå îòëè-
÷àåòñÿ, íî, ïîñêîëüêó ó íèõ ðàçíûå ïîäõîäû,—îäíîãî èç íèõ
ìîæíî íàçâàòü âðóíîì, à äðóãîãî—ãîâîðÿùèì ïðàâäó.
 60 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Åñëè ïðàâèëüíî îöåíèòü [ñëîâà] ïåðâîãî, òî îíè áåññëàâ-

íû è ãðåõîâíû, â îòëè÷èå îò [ñëîâ] âòîðîãî.
Òàê è çäåñü: ïîçíàíèÿ è èçðå÷åíèÿ [ìàäõúÿìèêîâ], ïðà-
âèëüíî ïîíèìàþùèõ ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü68 âåùåé, íå
74 б

ñõîäÿòñÿ ñ ïîçíàíèÿìè è èçðå÷åíèÿìè íèãèëèñòîâ, ëèøåí-

íûõ ïðàâèëüíîãî ïîíèìàíèÿ ïðèðîäû âåùåé».
Ýòî [âûñêàçûâàíèå] òàêæå óáåäèòåëüíî îïðîâåð-
ãàåò ïðèòÿçàíèå íåêîòîðûõ íà îáðåòåíèå áåçîøèáî÷-
íîãî âîççðåíèÿ, [ïîíèìàíèÿ] àñïåêòà ïóñòîòû, â òî
âðåìÿ êàê îíè íåïðàâèëüíî ïîíèìàþò àñïåêò ÿâëåí-
íîãî, îòíîñèòåëüíîå, èáî íå ñïîñîáíû ñîâìåñòèòü ñî
ñâîåé ñèñòåìîé [êîíöåïöèþ] ïðè÷èííî-ñëåäñòâåííîé
ñâÿçè èç-çà òîãî, ÷òî â ñâîåì ïîíèìàíèè îòñóòñòâèÿ
ñàìîáûòèÿ ñ÷èòàþò, ÷òî äåÿíèÿ, èõ ïëîäû è ïðî÷åå
îòðèöàþòñÿ ëîãèêîé [èññëåäîâàíèÿ àáñîëþòíîãî].
Ïîýòîìó ïóñòîòó íåëüçÿ ïóòàòü ñ «ïóñòîòîé» êàê
îòñóòñòâèåì ñïîñîáíîñòè ôóíêöèîíèðîâàòü; õîòÿ ñà-
391 à ìîáûòèÿ è íåò, çàêîí ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ ñîõðàíÿåòñÿ.
 «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû” (15.10)» ãîâîðèòñÿ:
«Èòàê, î ëþáîé âåùè [ìîæíî ñêàçàòü]:
“Âîçíèêàåò, [íèîòêóäà] íå ïðèõîäÿ,
75 а

èñ÷åçàåò, [íèêóäà] íå óõîäÿ”.

Òàêîâîå, êîíå÷íî æå, ëèøåíî ñàìîáûòèÿ.
Êòî-òî ìîæåò ñïðîñèòü: “Åñëè íåò ñàìîñóùåãî, ÷òî æå
ñóùåñòâóåò?”
Îòâå÷àåì: “Ñóùåñòâóþò âåùè, ïðîèñõîäÿùèå îáóñëîâ-
ëåííî, ïðè÷èíû êîòîðûõ—âñåöåëî îìðà÷àþùåå èëè ïîëíî-
ñòüþ î÷èùàþùåå69”».
Çäåñü äàåòñÿ ÿñíûé îòâåò íà âîïðîñ: «Åñëè íåò
ñàìîñóùåãî, ÷òî æå ñóùåñòâóåò?»
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 61

È íàñòàâíèê Áóääàïàëèòà, ÷åòêî ðàçãðàíè÷èâ ñó-

ùåñòâóþùåå è ñàìîñóùåå, îòâå÷àåò, òîëêóÿ 20-é ðàç-
äåë [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»]:
«Íåêòî ìîæåò ñêàçàòü:
—Åñëè, [ïî-âàøåìó], íåò âðåìåíè, ïðè÷èí, ñëåäñòâèé è èõ
75 б

ñîâîêóïíîñòåé, ÷òî æå ñóùåñòâóåò? Ñëåäîâàòåëüíî, [âû]

ïðîïîâåäóåòå íèãèëèçì.
[Îòâåò]:
—Íåò! Íåïðèåìëåìû ëèøü âîîáðàæàåìîå âàìè ñàìîñó-
ùåå âðåìÿ è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ. Äëÿ íàñ] îíè ñóùåñòâóþò êàê
çàâèñèìûå (óñëîâíûå) îáîçíà÷åíèÿ70.»
Òî åñòü [Áóääàïàëèòà] îòðèöàåò ñàìîñóùåå, êîòî-
ðîå óòâåðæäàþò ðåàëèñòû, íî ñëîâàìè: «Ñóùåñòâóþò
êàê çàâèñèìûå îáîçíà÷åíèÿ»,—îí ïðèçíàåò, ÷òî ñó-
ùåñòâóåò ïðîèñõîäÿùåå îáóñëîâëåííî.

Èòàê, åñëè ðàçëè÷àòü ÷åòâåðêó: ñàìîáûòèå è áû-

òèå, íå-ñàìîáûòèå è íåáûòèå,—òî èçáàâèìñÿ îò áåñ-
÷èñëåííûõ ëîæíûõ ïîíÿòèé è íå ïðèìåì äîâîäû
îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ çà îòðèöàíèå ïðîñòî ñóùå- 391 á
ñòâîâàíèÿ. È ïîñêîëüêó ãëàâíûå îòâåòû ìàäõúÿìè-
êîâ ó÷åíûì ðåàëèñòàì êàñàþòñÿ èìåííî ýòèõ ÷åòû-
76 а

ðåõ [ïîíÿòèé], îíè çäåñü íåìíîãî ðàçúÿñíåíû.

 62 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(á2) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî ïðåäñòàâëåííûå

«ñîêðóøàþùèå äîâîäû» íå îïðîâåðãàþò
[íàøåé òî÷êè çðåíèÿ]
Çäåñü ÷åòûðå [òåìû]: (á2.1) Íåâîçìîæíîñòü îïðî-
âåðæåíèÿ [íàøåé òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì èññëå-
äîâàíèÿ: «Ñïîñîáíû èëè íå ñïîñîáíû [ÿâëåíèÿ] âû-
äåðæàòü ëîãè÷åñêèé àíàëèç?»; (á2.2) Íåâîçìîæíîñòü
îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì
èññëåäîâàíèÿ: «Óñòàíîâëåíî èëè íå óñòàíîâëåíî
äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì?»; (á2.3) Íåâîçìîæíîñòü
îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì
èññëåäîâàíèÿ: «Èìååò ìåñòî êàêàÿ-ëèáî èç ÷åòûðåõ
àëüòåðíàòèâ èëè íåò?»; (á2.4) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî îò-
ðèöàíèå ñóùåñòâîâàíèÿ, íåñóùåñòâîâàíèÿ è îñòàëü-
íûõ èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ íå ìîæåò ñëóæèòü «ñî-
êðóøàþùèì äîâîäîì».

(á2.1)
Èññëåäîâàíèå: «Ñóùåñòâóþò èëè íå ñóùåñòâóþò,
âîçíèêàþò èëè íå âîçíèêàþò ôîðìû è ïðî÷èå ÿâëå-
íèÿ íà ñàìîì äåëå (yin lugs)»,—è ïîäîáíûå èññëåäî-
âàíèÿ ðåàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ [âåùåé] íàçûâàþòñÿ «ëî-
76 б

ãèêîé èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè» èëè «ëîãèêîé èñ-

ñëåäîâàíèÿ âûñøåãî». Ìû, [ìàäõúÿìèêè], íå ñ÷èòà-
åì, ÷òî âîçíèêíîâåíèå ôîðì è ïðî÷åå ñïîñîáíû
óñòîÿòü ïðîòèâ òàêîé ëîãèêè. Ïîýòîìó íå äîïóñêàåì
îøèáêè [ïðèçíàíèÿ] âåùåé èñòèííî [ñóùåñòâóþùè-
ìè].
À íà âîïðîñ: «Åñëè [îíè] íå ñïîñîáíû óñòîÿòü â
àíàëèçå, êàê ìîæåò ñóùåñòâîâàòü òî, ÷òî îòðèöàåòñÿ
ëîãèêîé?!»—[îòâåòèì òàê]:
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 63

—[Âû] ïóòàåòå íåñïîñîáíîñòü âûäåðæàòü ëîãè÷åñ-

êèé àíàëèç è ïîëíîå ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå. Òàêèõ
ìíîãî, [è âû âñå] ãîâîðèòå: «Óòâåðæäåíèå, ÷òî âîç-
íèêíîâåíèå è ïðî÷åå ñóùåñòâóþò, õîòÿ è îòðèöà-
þòñÿ ëîãèêîé èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè,—ïóñòàÿ
áîëòîâíÿ! Ìû ýòîãî íå ïðèçíàåì.»
Ñïîñîáíîñòü èëè íåñïîñîáíîñòü âûäåðæàòü ëîãè-
÷åñêèé àíàëèç îçíà÷àåò îáíàðóæåíèå èëè íåîáíàðó-
æåíèå [îáúåêòà èññëåäîâàíèÿ] ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñ-
77 а

êîãî èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè. Êàê ñêàçàíî â «Òîë- 392 à

êîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (18.111):
«Âåäü íàø àíàëèç öåëèêîì íàïðàâëåí íà ïîèñê ñàìî-
áûòèÿ».
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, èùóò ïðèñóòñòâèå èëè îò-
ñóòñòâèå â ôîðìàõ è ïðî÷åì ñàìîáûòèÿ âîçíèêíîâå-
íèÿ, ïðåêðàùåíèÿ è ò.ä.
Èòàê, [ìàäõúÿìèêè] èùóò â ôîðìàõ è ïðî÷åì
ïðèñóòñòâèå èëè îòñóòñòâèå ñàìîñóùåãî âîçíèêíîâå-
íèÿ è ïðåêðàùåíèÿ; ïðîñòîãî âîçíèêíîâåíèÿ èëè
ïðåêðàùåíèÿ îíè íå èùóò ïðè ïîìîùè ëîãèêè.
Ïîýòîìó ýòó ëîãèêó è íàçûâàþò «èññëåäîâàíèåì
ðåàëüíîñòè», èáî åþ èññëåäóþò: «Èìååò ëè ìåñòî â
77 б

Ñôåðå ðåàëüíîñòè ðîæäåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî÷åå?»

Êîãäà èññëåäóþò, èùóò ïðè ïîìîùè òàêîé ëîãèêè
è íå îáíàðóæèâàþò íèêàêîãî âîçíèêíîâåíèÿ è ïðî-
÷åãî, òî ýòî íàçûâàåòñÿ «íåñïîñîáíîñòüþ âûäåðæàòü
àíàëèç». Íî îäíî ëèøü íåíàõîæäåíèå [ñàìîñóùåãî
âîçíèêíîâåíèÿ è ïðî÷åãî] ïîñðåäñòâîì òàêîé ëîãè-
êè íå ÿâëÿåòñÿ îòðèöàíèåì [ÿâëåíèé êàê òàêîâûõ].
[Êîíå÷íî], åñëè áû [èñêîìîå ñàìîñóùåå] ñóùå-
ñòâîâàëî, ëîãèêà äîëæíà áûëà áû ýòî óñòàíîâèòü, à
 64 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ðàç íå óñòàíàâëèâàåò, òî òåì ñàìûì îïðîâåðãàåò. Íî

âîçíèêíîâåíèå è ïðåêðàùåíèå ôîðì è ïðî÷åãî óñòà-
78 а

íîâëåíû îáûäåííûì ñîçíàíèåì. Îíè ñóùåñòâóþò, è

õîòÿ ëîãèêà èõ íå óñòàíàâëèâàåò, íå îáíàðóæèâàåò,
ðàçâå òàêèì îáðàçîì îíè îïðîâåðãàþòñÿ?!
Òàê, õîòÿ çðèòåëüíîå ñîçíàíèå íå îáíàðóæèâàåò
çâóêà, îíî åãî íå îïðîâåðãàåò.
Èòàê, åñëè âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî-
÷åå ñóùåñòâóþò ñàìè ïî ñåáå, èëè ðåàëüíî, ýòà ëîãèêà
äîëæíà èõ îáíàðóæèòü, èáî îíà ïðàâèëüíî èññëåäó-
åò: «Åñòü èëè íåò ó ôîðì è ïðî÷åãî ñàìîñóùåå
âîçíèêíîâåíèå è ïðåêðàùåíèå?»
Ïîñêîëüêó òàêàÿ [ëîãèêà] íå îáíàðóæèâàåò âîç-
íèêíîâåíèÿ è ïðî÷åãî, òî îïðîâåðãàåò ñàìîñóùåå,
èëè ðåàëüíîå, âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî-
÷åå,—èáî, åñëè áû îíè ñóùåñòâîâàëè ñàìè ïî ñåáå,
îíà äîëæíà áûëà áû îáíàðóæèòü [èõ].
392 á
78 б

Íàïðèìåð, êîãäà èñêàòåëè, óâåðåííûå â òîì, ÷òî,

åñëè åñòü â âîñòî÷íîé ñòîðîíå ñîñóäû, îíè èõ íàé-
äóò,—èùóò íà âîñòîêå ñîñóäû è íå íàõîäÿò, òî ýòèì
îïðîâåðãàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèå ñîñóäîâ íà âîñòîêå, íî
ðàçâå îïðîâåðãàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèå ñîñóäîâ âîîá-
ùå?!
Òàê è êîãäà ìàäõúÿìèêè, óâåðåííûå â òîì, ÷òî,
åñëè åñòü ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå, îíè åãî îáíàðó-
æàò,—äîèñêèâàþòñÿ ïðè ïîìîùè ëîãèêè è íå îá-
íàðóæèâàþò âîçíèêíîâåíèÿ, òî ýòèì îïðîâåðãàåòñÿ
ñàìîäîâëåþùåå èëè ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå, íî
ðàçâå îïðîâåðãàåòñÿ ïðîñòîå (óñëîâíîå) âîçíèêíîâå-
íèå?! Îá ýòîì ÿñíî ãîâîðèòñÿ è â «Òîëêîâàíèè
“×åòâåðîñîòíèöû”» (13.321):
«Èòàê, êîãäà àíàëèçèðóþò ïðè ïîìîùè ëîãèêè, [îêàçûâà-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 65

åòñÿ], ÷òî îðãàíû ÷óâñòâ, èõ îáúåêòû è ñîçíàíèÿ ëèøåíû

[ñîáñòâåííîé] ñóùíîñòè, ïîýòîìó íå-ñàìîñóùè.
79 а

Åñëè áû îíè áûëè ñàìîñóùè, òîãäà ïðè èñòèííîì

àíàëèçå ñîâåðøåííî ÿñíî îáíàðóæèëîñü áû èõ óñòîé÷èâîå
ñàìîäîâëåþùåå áûòèå. Íî [îíî] íå îáíàðóæèâàåòñÿ, ïîýòîìó
äîêàçàíî, ÷òî îíè ïóñòû, ò.å. ëèøåíû ñàìîáûòèÿ.»
Ýòîò íàñòàâíèê (×àíäðàêèðòè) âíîâü è âíîâü
ãîâîðèò:
«Ñóùåñòâîâàíèå ôîðìû, çâóêà è ïðî÷èõ îòíîñèòåëüíûõ
[ÿâëåíèé] äîïóñêàåòñÿ, íî àíàëèç èëè ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ
àáñîëþòíîãî—ñóùåñòâóþò ñàìè ïî ñåáå èëè íåò?—ñîâåð-
79 б

øåííî íå óñòàíàâëèâàåò èõ, ïîýòîìó äàííûé ëîãè÷åñêèé

àíàëèç íå êàñàåòñÿ èõ (êàê îòíîñèòåëüíûõ)».
Òàêæå îí ìíîãîêðàòíî íàçûâàåò «íåñâåäóùèìè â
óñòàíîâëåíèè îòíîñèòåëüíîãî» òåõ, êòî «ðàçðóøàåò»
(ò.å. îòðèöàåò) îòíîñèòåëüíûå [ÿâëåíèÿ], êîãäà èõ íå
íàõîäÿò ïðè ïîìîùè ëîãè÷åñêîãî àíàëèçà.
Åñëè áû ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ—ñóùåñòâóþò ñàìè
ïî ñåáå èëè íåò?—ìîãëà èõ îïðîâåðãíóòü, òî ëîãè÷åñ- 393 à
êèé àíàëèç äîëæåí áûë áû ïîëíîñòüþ îõâàòûâàòü
ôîðìó, îùóùåíèå è ïðî÷èå îòíîñèòåëüíûå [ÿâëå-
íèÿ]. Íî ïîäîáíîå âñåãäà îòðèöàåòñÿ â ñî÷èíåíèÿõ
ýòîãî íàñòàâíèêà. Ïîýòîìó ñ÷èòàþùèå, ÷òî íåîáíà-
80 а

ðóæåíèå [ÿâëåíèé] ïîñðåäñòâîì ëîãèêè èññëåäîâà-

íèÿ—ñóùåñòâóþò ñàìè ïî ñåáå èëè íåò?—îçíà÷àåò
[èõ] ëîãè÷åñêîå îïðîâåðæåíèå, âåñüìà äàëåêî îòî-
øëè îò ñèñòåìû ìàäõúÿìû.
Âåäü è ñâÿòîé â ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè íå çðèò
âîçíèêíîâåíèÿ è ïðåêðàùåíèÿ ôîðì è ïðî÷åãî, íî
ðàçâå îí çðèò, ÷òî âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è
ïðî÷åå íå ñóùåñòâóþò?!
 66 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ—ñóùåñòâóþò ñàìè ïî ñåáå

èëè íåò?—òîæå íå îáíàðóæèâàåò âîçíèêíîâåíèÿ è
ïðî÷åãî, îäíàêî íå ïðèâîäèò ê çàêëþ÷åíèþ, ÷òî
âîçíèêíîâåíèå, ïðåêðàùåíèå è ïðî÷åå íå ñóùåñòâóþò.
Èòàê, âèäèì, ÷òî íå òîëüêî íûíåøíèå, íî è
íåêîòîðûå ïðåæíèå ó÷åíûå çàáëóæäàëèñü èç-çà
îòîæäåñòâëåíèÿ, íåðàçëè÷åíèÿ, íåñïîñîáíîñòè óñ-
òîÿòü ïðîòèâ ëîãè÷åñêîãî àíàëèçà è îïðîâåðæåíèÿ
ïîñðåäñòâîì ëîãèêè; íåâîñïðèÿòèÿ âîçíèêíîâåíèÿ è
ïðåêðàùåíèÿ ñîçíàíèåì ðîâíî ñîñðåäîòî÷åííîãî ñâÿ-
òîãî è âèäåíèÿ [èõ] íåñóùåñòâîâàíèÿ; íåîáíàðóæå-
íèÿ âîçíèêíîâåíèÿ è ïðåêðàùåíèÿ ïðè ïîìîùè
ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ—ñóùåñòâóþò ñàìè ïî ñåáå èëè
íåò?—è íàõîæäåíèÿ èõ íåñóùåñòâóþùèìè. Ïîýòîìó
ðàçóìíûå ïóñòü òùàòåëüíî èññëåäóþò è ðàçëè÷àþò ýòî.
80 б

Èòàê, ìû íå ñ÷èòàåì, ÷òî îáûäåííîå ñîçíàíèå

ñèëüíåå äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, îáúåêò êîòîðîãî—
àáñîëþòíîå, è ÷òî îáûäåííîå ñîçíàíèå îïðîâåðãàåò
ýòî äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå.
393 á Íî åñëè [íåêòî] ñ÷èòàåò, ÷òî, êîãäà ëîãèêà èññëå-
äîâàíèÿ ðàëüíîñòè ïðè àíàëèçå ôîðìû, îùóùåíèÿ è
ïðî÷èõ óñëîâíûõ [âåùåé] íå îáíàðóæèâàåò èõ,—îíà
èõ îïðîâåðãàåò, òî [ýòî íåâåðíî]—îíà íå òîëüêî íå
îïðîâåðãàåò èõ: ïðèíÿòîå â ìèðó äîñòîâåðíîå ïîçíà-
íèå íàíîñèò ïîðàæåíèå ýòîìó íèãèëèñòó.
Êàê ñêàçàíî âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.83):
«Åñëè ìèð íå íàíåñåò âàì ïîðàæåíèÿ,—
81 а

îòðèöàéòå ýòî ìèðñêîå óñëîâíîå.

[Ñïåðâà] ïîñïîðüòå ñ ìèðîì,
à ìû ïîñëåäóåì çà òåì, êòî ñèëüíåå.»
È â òîëêîâàíèè ýòîãî [ìåñòà] âåäü ñêàçàíî:
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 67

«Ìû ÷ðåçâû÷àéíî ìíîãî òðóäèìñÿ ðàäè îòâåðæåíèÿ

ìèðñêîãî óñëîâíîãî. Ïîïðîáóéòå óñòðàíèòü ìèðñêîå óñëîâ-
íîå! Åñëè ìèð íå ïîáåäèò âàñ, ìû ê âàì ïðèìêíåì. Íî ìèð
íàíîñèò [âàì] ïîðàæåíèå...»
81 б

Ñëîâà «ìû ÷ðåçâû÷àéíî ìíîãî òðóäèìñÿ ðàäè

îòâåðæåíèÿ ìèðñêîãî óñëîâíîãî» îçíà÷àþò ñòàðàíèÿ
íà Ïóòè ðàäè óñòðàíåíèÿ ñóáúåêòèâíûõ èëëþçèé
çðèòåëüíîãî è ïðî÷èõ ñîçíàíèé, à òàêæå îáúåêòèâ-
íûõ èëëþçèé ôîðìû è ò.ä. Ïîýòîìó [ìàäõúÿìèêè] íå
ïðèçíàþò, ÷òî ýòè [èëëþçèè] îïðîâåðæèìû ëîãèêîé,
à ñ÷èòàþò, ÷òî îíè îòâåðãàþòñÿ ïîñðåäñòâîì îñâîå-
íèÿ Ïóòè.
Âûðàæåíèå «ïîïðîáóéòå óñòðàíèòü ìèðñêîå óñ-
ëîâíîå» è äàëüíåéøèå [ñëîâà]—ýòî [îòâåò] íà ñðàâ-
82 а

íåíèå [÷èòòàìàòðèíîâ]: «Êàê [âû], ìàäõúÿìèêè, îò-

ðèöàåòå ñóùåñòâîâàíèå çàâèñèìîé [ëèøü îò ñîçíà-
íèÿ] ñóáñòàíöèè 71, òàê è ìû ëîãè÷åñêè îïðîâåðãàåì
âàøå îòíîñèòåëüíîå».
[Îòâåò ìàäõúÿìèêîâ]: «Åñëè âû ñïîñîáíû îïðî-
âåðãíóòü ëîãèêîé îòíîñèòåëüíîå, êàê ìû ñïîñîáíû
îïðîâåðãíóòü [âàøå] “çàâèñèìîå ñàìîñóùåå”72, òî ìû 394 à
äàæå îêàæåì âàì â ýòîì ïîìîùü». Òàê, [×àíäðàêèð-
òè] óêàçûâàåò:
«Åñëè áû ëîãèêà îïðîâåðãàëà [óñëîâíîå, îòíîñèòåëüíîå],
òî îòïàëà áû íåîáõîäèìîñòü îñâàèâàòü òðóäíûé Ïóòü ðàäè
èçáàâëåíèÿ îò ýòîãî, ÷òî áûëî áû âåñüìà æåëàííûì».
Ñëåäîâàòåëüíî, îòíîñèòåëüíîå íå îïðîâåðãíóòü
ëîãèêîé. È [îíî] íå òîëüêî íåîïðîâåðæèìî. [×àíä-
ðàêèðòè] ãîâîðèò, ÷òî îáùåïðèíÿòîå â ìèðó ìíåíèå
82 б

íàíîñèò ïîðàæåíèå åãî îòðèöàþùèì. Òî åñòü îáû-

äåííîå ïîçíàíèå îïðîâåðãàåò òàêóþ ìíèìóþ ëîãèêó
 68 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[îòðèöàíèÿ îòíîñèòåëüíîãî]. Ïîýòîìó [ìû] òîæå

ñ÷èòàåì, ÷òî îíî ñèëüíåå òàêîé [ëîãèêè].
Òàê è êîãäà ðåàëèñòû 73, ïðåäàâøèñü ëîãè÷åñêîìó
àíàëèçó, îòðèöàþò âíåøíèå îáúåêòû è ïðî÷åå îòíî-
ñèòåëüíîå,—õîòÿ è íå îáíàðóæèâàþò èõ ïðè ïîìîùè
ëîãèêè, îïðîâåðãíóòü [íå ìîãóò].
Íåêîòîðûå ãîâîðÿò, ÷òî íåîòðèöàíèå óñëîâíîãî
[ñóùåñòâîâàíèÿ] ôîðìû è ïðî÷èõ [ÿâëåíèé] îçíà÷àåò
èõ íåîòðèöàíèå â âîñïðèÿòèè ïàñòóõîâ è äðóãèõ
ïðîñòûõ ìèðÿí, íî ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè
èõ îòðèöàåò. Òàêîå ñóæäåíèå ñîâåðøåííî íåñîñòîÿ-
òåëüíî, ïîñêîëüêó [òîëüêî] ó÷åíûå ìîãóò ñîìíåâàòü-
83 а

ñÿ—îïðîâåðãàþòñÿ [ÿâëåíèÿ] ëîãèêîé èññëåäîâàíèÿ

ðåàëüíîñòè èëè íåò,—à óìû, íå çàòðîíóòûå ôèëîñîô-
ñòâîâàíèåì, íå ñîìíåâàþòñÿ, ÷òî íå îïðîâåðãàþòñÿ.
Òàêæå, åñëè áû ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè
îòðèöàëà èõ, îíà äîëæíà áûëà áû îòðèöàòü èõ óñëîâ-
íîå [ñóùåñòâîâàíèå].
Íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè ÿñíî ãîâîðèò è î òîì, ÷òî
ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè íèêîãäà íå îòðèöà-
åò âîçíèêíîâåíèÿ. Íàïðîòèâ, â «Òîëêîâàíèè “×åòâå-
ðîñîòíèöû”» (15.360) ÿñíî ñêàçàíî:
«Åñëè, èñõîäÿ èç îòðèöàíèÿ òàêèì àíàëèçîì âñåâîç-
394 á ìîæíîãî âîçíèêíîâåíèÿ, æåëàþò ïîêàçàòü, ÷òî [âñå] îáóñëîâ-
ëåííûå ÿâëåíèÿ íå âîçíèêàþò, òîãäà íå ïîëó÷èòñÿ, ÷òî
[âîçíèêíîâåíèå] ïîäîáíî èëëþçèè: îíî äîëæíî ïðèðàâíè-
âàòüñÿ “ðåáåíêó áåñïëîäíîé æåíùèíû” è ò.ï., èç ÷åãî
ñëåäóåò, ÷òî îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå íå ñóùåñòâóåò.
83 б

Ñòðàøàñü òàêîãî íåëåïîãî âûâîäà, [ìû] íå óïîäîáëÿåì

[âîçíèêíîâåíèå] ýòèì [íåñóùåñòâóþùèì âåùàì], à [ñðàâíè-
âàåì] åãî ñ èëëþçèåé è ïîäîáíûì, ÷òî íå ïðîòèâîðå÷èò
[îáóñëîâëåííîìó ïðîèñõîæäåíèþ]».
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 69

«Òàêîé àíàëè绗ýòî ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ ðåàëü-

íîñòè.
«Îòðèöàíèå âñåâîçìîæíîãî âîçíèêíîâåíèÿ» îç-
íà÷àåò îòðèöàíèå âñåõ ñóùåñòâóþùèõ âèäîâ âîçíèê-
íîâåíèÿ áåç ïðèñîâîêóïëåíèÿ ê îáúåêòó îòðèöàíèÿ
õàðàêòåðèñòèêè [«àáñîëþòíîå»].
«[Ðåáåíîê] áåñïëîäíîé æåíùèíû è ò.ï.» îçíà÷àåò
ñëåäóþùåå:
Åñëè [ëîãèêà] îòðèöàåò âñÿêîå âîçíèêíîâåíèå, òî
îñòàåòñÿ ïóñòîòà—îòñóòñòâèå ÷åãî-ëèáî ôóíêöèîíè-
ðóþùåãî, íàïîäîáèå ñûíà áåñïëîäíîé æåíùèíû,
ðîãîâ çàéöà è ïîäîáíîãî. Òàêèì îáðàçîì äîïóñêàåò-
ñÿ îøèáêà «íåñóùåñòâîâàíèÿ îáóñëîâëåííîãî ïðî-
èñõîæäåíèÿ». Îïàñàÿñü [ýòîé îøèáêè, ìàäõúÿìèêè]
íå óïîäîáëÿþò [âîçíèêíîâåíèå] íåâîçíèêíîâåíèþ
ðåáåíêà áåñïëîäíîé æåíùèíû è ïðî÷èì [âåùàì],
84 а

ñîâåðøåííî íåñïîñîáíûì ôóíêöèîíèðîâàòü, à ñðàâ-

íèâàþò [åãî] ñ èëëþçèåé è ïîäîáíûì. Òî åñòü îòðè-
öàþò [òîëüêî] èñòèííîå, èëè ñàìîñóùåå, âîçíèêíî-
âåíèå.
Åùå ãîâîðèòñÿ â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíè-
öû”» (13.311):
84 б

«[Âîïðîñ îïïîíåíòà:]
—Åñëè “íåò ãëàç”74 è ïðî÷åãî, òî êàê ìîæíî ñ÷èòàòü, ÷òî
ãëàçà è ïðî÷èå îðãàíû ÷óâñòâ èìåþò ïðèðîäó ñîçðåâøåé
êàðìû?!
—Ðàçâå ìû îòðèöàåì èõ ïðèðîäó [êàê] ïëîäîâ [êàðìû]?!
—Êàê æå íå îòðèöàåòå, åñëè ñîâåðøàåòå îòðèöàíèå ãëàç
è ïðî÷åãî?!
85 а

—Äåëî â òîì, ÷òî íàø àíàëèç öåëèêîì íàïðàâëåí íà 395 à

ïîèñê ñàìîáûòèÿ. Ïðè ýòîì ìû îòðèöàåì ñàìîñóùåå
áûòèå âåùåé, íî íå îòðèöàåì ãëàç è ïðî÷åãî êàê ïëîäîâ
 70 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

êàðìû, ïðîèçâåäåííûõ è âîçíèêàþùèõ îáóñëîâëåííî. Òàêèå

[ïëîäû] ñóùåñòâóþò. Çíà÷èò, è òî, ÷òî îïðåäåëÿåòñÿ êàê
ïëîäû,—ãëàçà è ïðî÷åå ñóùåñòâóþò».
Çäåñü âåñüìà ÷åòêî [ðàçãðàíè÷åíî]—÷òî ëîãèêà
îòðèöàåò è ÷åãî íå îòðèöàåò. À ðàç â îäíîì ìåñòå
ñäåëàíî òàêîå ðàçãðàíè÷åíèå, îíî äåéñòâèòåëüíî è
85 б

âî âñåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà íå óïîìèíàåòñÿ. Ïîýòîìó åãî

îáÿçàòåëüíî íóæíî ïîäðàçóìåâàòü.
Èòàê, ëîãèêà îòðèöàåò òî, ÷òî îíà ñîáñòâåííî
èùåò,—ñàìîñóùåå áûòèå, ïðèïèñûâàåìîå îáúåêòàì,
íî íå îòðèöàåò [èõ] ïðîñòîãî (óñëîâíîãî) ñóùåñòâî-
âàíèÿ. Âîò ÷òî [çíà÷àò] ñëîâà, ÷òî ëîãè÷åñêèå ðàñ-
ñóæäåíèÿ [ìàäõúÿìèêîâ] öåëèêîì íàïðàâëåíû íà
ïîèñê ñàìîáûòèÿ. Òî åñòü ëîãèêà äîèñêèâàåòñÿ—
ñóùåñòâóåò [íå÷òî] ñàìî ïî ñåáå èëè íåò? Òàêîâ ñìûñë
ñêàçàííîãî. Ïîýòîìó ñëåäóåò ÷åòêî ðàçëè÷àòü ýòè äâà
[ïðåäìåòà].
Ñêàçàâ, ÷òî ìàäõúÿìèêè íå òîëüêî íå îòðèöàþò
óïîìÿíóòûõ âûøå ïëîäîâ êàðìû, íî âûíóæäåíû èõ
ïðèçíàâàòü,—[×àíäðàêèðòè] ïðîäîëæàåò:
«Ïîýòîìó ìóäðûå íå ïðèìåíÿþò ê ìèðñêèì âåùàì
86 а

óêàçàííîãî àíàëèçà, òðåáóåìîãî äëÿ óçðåíèÿ ðåàëüíîñòè, à

âèäÿò â íèõ íåâîîáðàçèìîå [ìíîæåñòâî] ñîçðåâøèõ [ïëî-
äîâ] äåÿíèé. Òàêèì îáðàçîì, âñ¸ ìèðñêîå ïîäîáíî ïðèçðàêàì,
ïîðîæäàåìûì ïðèçðàêàìè.»
395 á Èòàê, åñëè [âû], îïðåäåëÿÿ äâå èñòèíû, ëîãèêîé
âûÿñíåíèÿ àáñîëþòíîãî îòðèöàåòå ýëåìåíòû îòíî-
ñèòåëüíîãî, òî [âàøè] îïðåäåëåíèÿ äâóõ èñòèí ïðî-
òèâîðå÷èâû. Ðàçâå ìîæíî òîãäà [âàñ] íàçâàòü ñâåäó-
ùèìè â îïðåäåëåíèè äâóõ èñòèí?! Ïîëíîå îòñóòñòâèå
86 б

ïðîòèâîðå÷èé ìåæäó ýòèìè äâóìÿ îïðåäåëåíèÿìè íå

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 71

ñîãëàñóåòñÿ ñ îòðèöàíèåì ýëåìåíòîâ îòíîñèòåëüíîãî

ïðè ïîìîùè ëîãèêè, âûÿñíÿþùåé àáñîëþòíîå.
È â «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë. 1) ñêàçàíî:
«Âû, íåñâåäóùèå â àáñîëþòíîé è îòíîñèòåëüíîé èñòèíàõ,
íåäîïóñòèìî ïðèìåíÿÿ ê íåêîòîðûì [àñïåêòàì îòíîñèòåëü-
íîãî] ëîãèêó [èññëåäîâàíèÿ àáñîëþòíîãî], áåçäóìíî “ðàçðó-
øàåòå” èõ.
Ìû, ñâåäóùèå â îïðåäåëåíèè îòíîñèòåëüíîé èñòèíû,
ñòîèì íà ñòîðîíå ìèðà: [âàøó] ëîãèêó, íàïðàâëåííóþ íà
îïðîâåðæåíèå îäíîãî àñïåêòà îòíîñèòåëüíîé èñòèíû75, ìû
87 а

îïðîâåðãàåì äðóãîé ëîãèêîé76 è, ïîäîáíî ïî÷èòàåìûì â

ìèðó ñòàðöàì, [îòâåðãàþùèì ïðåñòóïíèêîâ], îòâåðãàåì
ëèøü âàñ, ïîñòóïàþùèõñÿ çàêîíîì ìèðà, à íå îòíîñèòåëü-
íîå.»
Çäåñü [×àíäðàêèðòè] ãîâîðèò, ÷òî [ìàäõúÿìèêè]
îòâåðãàþò òîëüêî ôèëîñîôîâ, îòñòóïèâøèõ îò îòíî-
ñèòåëüíîé èñòèíû, à íå îòíîñèòåëüíîå;—÷òî òå, êòî
îòðèöàåò îòíîñèòåëüíîå, ïðèìåíÿÿ ê íåìó ëîãèêó
87 б

èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè, íåñâåäóùè â îïðåäåëåíèè

äâóõ èñòèí. Ïîýòîìó ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå ôîðìû è
ïðî÷èõ îòíîñèòåëüíûõ [ÿâëåíèé] íèêîèì îáðàçîì íå
ÿâëÿåòñÿ çàìûñëîì ñåãî íàñòàâíèêà.
 72 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

 çàêëþ÷åíèå ñêàæó—íå òîëüêî ñðåäè ìàäõúÿìè-

êîâ, íî è ñðåäè èíäèéñêèõ ôèëîñîôîâ [äðóãèõ] íà-
øèõ øêîë, â òåîðèÿõ êîòîðûõ îïðåäåëÿþòñÿ äâå
èñòèíû, íåò íè îäíîãî, êòî â ñîáñòâåííûõ îïðåäåëå-
íèÿõ äâóõ èñòèí ñ÷èòàë áû ëîãèêó, êàñàþùóþñÿ
àáñîëþòíîãî, îòðèöàíèåì îòíîñèòåëüíûõ âåùåé,—
õîòÿ èíûå è ìîãóò âèäåòü â èõ îïðåäåëåíèÿõ ñîáðà-
396 à íèå ïðîòèâîðå÷èé.

(á2.2) Íåâîçìîæíîñòü îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé

òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì èññëåäîâàíèÿ:
«Óñòàíîâëåíî èëè íå óñòàíîâëåíî
äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì?»
[Ìû] íå ñîãëàñíû ñ òåì, ÷òî ôîðìà è ïðî÷èå
ïðèçíàííûå [ÿâëåíèÿ] íå óñòàíîâëåíû äîñòîâåðíûì
88 а

ïîçíàíèåì: îíè óñòàíîâëåíû èì.

[Âîçðàæåíèå]:
—Íî òîãäà ðàçâå îáîñíîâàíî èçðå÷åíèå [âî
«Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü», (6.31)]:
«Ìèðñêîå [ñîçíàíèå] íå âñåãäà äîñòîâåðíî»?!
[Îòâåò]:
—Ýòî [èçðå÷åíèå] îòðèöàåò äîñòîâåðíîñòü çðè-
òåëüíîãî è ïðî÷èõ ìèðñêèõ ñîçíàíèé â îòíîøåíèè
ðåàëüíîñòè, íî íå îòðèöàåò èõ äîñòîâåðíîñòè â îòíî-
øåíèè âñåõ îáúåêòîâ.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â
ñðåäèííîñòü] (6.30)”»:
«Èòàê, ëèøü ñâÿòûå äîñòîâåðíî ïîçíàþò ðåàëüíîñòü, íå
èíûå. Åñëè áû ïðè æåëàíèè âûñêàçàòü ìèðñêèå äîâîäû,
îïðîâåðãàþùèå [îòðèöàíèå àáñîëþòíîãî âîçíèêíîâåíèÿ è
ò.ï.], îáûäåííîå ïîçíàíèå ñ÷èòàëîñü äîñòîâåðíûì â èññëå-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 73

äîâàíèè ðåàëüíîñòè, òî áûëî áû òàê, êàê ñêàçàíî:

“Êîãäà á [ïîçíàíèå] ìèðñêîå áûëî äîñòîâåðíûì,
òî è ïðîñòûå ëþäè âèäåëè á ðåàëüíîñòü.
Çà÷åì òîãäà íóæíû áûëè áû ñâÿòûå,
88 б

è êòî íóæäàëñÿ áû â Ïóòè ñâÿòûõ?!

Íå ìîãóò æå ïðîôàíû áûòü íàäåæíû, 396 á
àâòîðèòåòíû [â ïîñòèæåíèè ðåàëüíîñòè]!”77».
Äàëåå [×àíäðàêèðòè] ðàçúÿñíÿåò:
«Åñëè áû çðèòåëüíîå è ïðî÷èå [ñîçíàíèÿ78] ñàìè ïî ñåáå
ïîñòèãàëè ðåàëüíîñòü, òî óñåðäñòâîâàíèå â ïîçíàíèè Ïóòè
ñâÿòûõ, â íðàâñòâåííîñòè, ñëóøàíèè, ðàçìûøëåíèè, ñîçåðöà-
íèè è ïðî÷åì áûëî áû áåñïîëåçíî. Íî ýòî íå òàê.
Ïîýòîìó è ñêàçàíî:
“[Ñîçíàíèå] ìèðñêîå äîñòîâåðíî íå âñåãäà:
êîãäà [èññëåäóþò] ðåàëüíîñòü,—[ïîñòèãàåìîå]
[ïîçíàíèþ] ìèðñêîìó íåäîñòóïí.
È â «Òîëêîâàíèè “60 äîâîäî┻ (3) óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî
«Âîñïðèÿòèå ñóùåñòâîâàíèÿ [ôîðì è ïðî÷åãî] íå ÿâëÿåòñÿ
89 а

âèäåíèåì ðåàëüíîñòè. Èìåííî ïîýòîìó Áõàãàâàí ñêàçàë:

“Ãëàçà, óøè è íîñ íå âîñïðèíèìàþò äîñòîâåðíî...”79»
Îòñþäà ñîâåðøåííî ÿñíî, ÷òî äîñòîâåðíîñòü
[îáûäåííîãî ïîçíàíèÿ] îòðèöàåòñÿ [òîëüêî] â îòíî-
øåíèè îñîáîãî îáúåêòà,—íî íå â îòíîøåíèè äðóãèõ
îáúåêòîâ.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå óòðàòèëàñü áû ñâÿçü. Âåäü
âûñêàçûâàíèå:
«Åñëè çðèòåëüíîå è îñòàëüíûå ñîçíàíèÿ äîñòî-
âåðíî ïîçíàþò ôîðìó, çâóê è ïðî÷åå, òî âûõîäèò, ÷òî
äëÿ óçðåíèÿ ðåàëüíîñòè íå íóæíî èñêàòü Ïóòü ñâÿ-
89 б
 74 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òûõ»,—áûëî áû ðàâíîçíà÷íî óòâåðæäåíèþ: «Ðàç çðè-

òåëüíîå ñîçíàíèå âîñïðèíèìàåò ôîðìó, çíà÷èò, íå
òðåáóþòñÿ óøè, ÷òîáû ñëûøàòü çâóê». Íî, åñëè ñêà-
æåòå: «Çíà÷èò, äëÿ ïîçíàíèÿ ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî
íåò íóæäû èñêàòü Ïóòü ñâÿòûõ»,—ñ òàêèì [âûâîäîì
ìû] âïîëíå ñîãëàñèìñÿ. Íî ðàçâå [îí] ïðîòèâîðå÷èò
[íàøåìó] ìíåíèþ?
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (301)
ñêàçàíî:
397 à «Êîãäà ýòè [ôèëîñîôû-ðåàëèñòû] ïðèïèñûâàþò ÷óâ-
ñòâåííûì ñîçíàíèÿì [ñïîñîáíîñòü] íåïîñðåäñòâåííîãî âîñ-
ïðèÿòèÿ è ê òîìó æå ñ÷èòàþò èõ äîñòîâåðíûìè, ýòî âåñüìà
ñòðàííî.
Âåäü èìåííî íåèñêàæåííîå âîñïðèÿòèå â ìèðó ñ÷èòàåò-
ñÿ äîñòîâåðíûì. Íî î ñîçíàíèÿõ Áõàãàâàí ñêàçàë, ÷òî,
ïîñêîëüêó îíè îáóñëîâëåíû ('dus-byas), òî—ëîæíû, îáìàí-
90 а

÷èâû, ïîäîáíû èëëþçèè.

À ðàç îíè—ëîæíûå, îáìàí÷èâûå ÿâëåíèÿ, ïîäîáíûå
èëëþçèè, òî íå ìîãóò áûòü íåèñêàæåííûìè,—òàê êàê âåùè
èì êàæóòñÿ èíûìè, íåæåëè åñòü íà ñàìîì äåëå.
Íåïðàâèëüíî ýòî ñ÷èòàòü äîñòîâåðíûì, èíà÷å âûõîäèò,
÷òî äîñòîâåðíû ñîçíàíèÿ âñåõ [ïðîñòûõ ñóùåñòâ]».
90 б

Êàê æå ñîãëàñóåòñÿ [ñ âàøèì ìíåíèåì] ýòî îòðèöà-

íèå äîñòîâåðíîñòè çðèòåëüíîãî è ïðî÷èõ ñîçíàíèé?!
[Îòâåò]:
—Ïîñêîëüêó ýòî [âûñêàçûâàíèå ×àíäðàêèðòè]—
âåëèêèé èñòî÷íèê ñîìíåíèé èíîãî ðîäà, íåæåëè
[ñâÿçàííûõ] ñî ñëîâàìè: «Ãëàçà, óøè è íîñ íå âîñ-
ïðèíèìàþò äîñòîâåðíî...»,—òî ðàçúÿñíþ åãî ïîä-
91 а ðîáíåå.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 75

Òàêîå îòðèöàíèå äîñòîâåðíîñòè íåïîñðåäñòâåí-

íîãî âîñïðèÿòèÿ, à òàêæå çðèòåëüíîãî è ïðî÷èõ
91 б

ñîçíàíèé ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îòðèöàíèå òî÷êè çðå-

íèÿ ôèëîñîôîâ [ðåàëèñòîâ]. Ïîýòîìó ñíà÷àëà èçëî-
æèì èõ ìíåíèå. Êàê ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè “×åòâå-
ðîñîòíèöû”» (13.301):
«Ïîñêîëüêó ýòè ôèëîñîôû ñîâåðøåííî íåçíàêîìû ñ
ìèðñêèìè îïðåäåëåíèÿìè, òî èì ñëåäóåò íà÷àòü èõ èçó÷åíèå
ñ àçîâ, ïîäîáíî ìàëîëåòíèì äåòÿì. Èòàê, ÷òîáû ðàçúÿñíèòü
èì ýòè [ïðåäìåòû], ñëåäóåò ïðîâåðèòü èõ, çàäàâàÿ êîíò-
ðîëüíûå âîïðîñû:
—×òî îçíà÷àåò âàøå “íåïîñðåäñòâåííîå âîñïðèÿòèå”
(mngon-sum)?
397 á
—Íåïîñðåäñòâåííîå âîñïðèÿòèå ïðèñóùå [÷óâñòâåí-
íûì] ñîçíàíèÿì (shes-pa).
92 а

—×òî òàêîå “[÷óâñòâåííîå] ñîçíàíèå”?

—Òî, êîòîðîå íå îïîñðåäîâàíî ïðåäñòàâëåíèåì.
—À ÷òî òàêîå “ïðåäñòàâëåíèå”?
—Ýòî äèñêóðñèâíàÿ ìûñëü ('du-shes gYer-po), ïðèïèñû-
âàþùàÿ îáúåêòó îïðåäåëåííîå èìÿ è [ïðèíàäëåæíîñòü ê]
êëàññó (rigs)80. Áóäó÷è ëèøåííûìè òàêèõ [ìûñëåé], ïÿòü
÷óâñòâåííûõ ñîçíàíèé âîñïðèíèìàþò ëèøü íå îáëå÷åííûå
â ñëîâà81 ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè îáúåêòîâ, ïîýòî-
ìó íàçûâàþòñÿ íåïîñðåäñòâåííî âîñïðèíèìàþùèìè».
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, [ðåàëèñòû] ñ÷èòàþò íåïîñ-
ðåäñòâåííûì âîñïðèÿòèåì íåèñêàæåííîå ÷óâñòâåí-
íîå ñîçíàíèå äî óðîâíÿ ïðåäñòàâëåíèÿ.
«Íåèñêàæåííîå» äëÿ íèõ îçíà÷àåò «âîñïðèíèìà-
þùåå ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè îáúåêòîâ òàêèìè,
92 б

êàêîâû îíè íà ñàìîì äåëå». À ïîñêîëüêó, [ïî èõ

ìíåíèþ], ïÿòü íåïîñðåäñòâåííûõ ÷óâñòâåííûõ âîñ-
 76 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðèÿòèé «ñõâàòûâàþò» ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè,

òî èìåííî ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè ôîðìû, çâó-
êà è ïðî÷åãî ÿâëÿþòñÿ îáúåêòàìè ýòèõ ïÿòè âîñïðè-
ÿòèé, è ïîòîìó îñíîâîé èõ äîñòîâåðíîñòè [ðåàëèñòû]
îïÿòü-òàêè ñ÷èòàþò ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè
ýòèõ îáúåêòîâ.
Íî íàñòàâíèê [×àíäðàêèðòè] íå ïðèçíàåò ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòè, èëè ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñ-
òèê—êàê áóäåò ïîêàçàíî—äàæå óñëîâíî. Òàê ðàçâå
îí ìîã ïðèçíàòü äîñòîâåðíîñòü ÷óâñòâåííûõ ñîçíà-
íèé,—ïîçíàþùèõ ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè?!
Ïîýòîìó åãî îòðèöàíèå äîñòîâåðíîñòè ýòèõ [ñîçíà-
íèé]—[ëèøü] îòðèöàíèå ìíåíèÿ, ÷òî îíè äîñòîâåð-
93 а

íû îòíîñèòåëüíî ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê ïÿòè

[âèäîâ] îáúåêòîâ. Îòðèöàíèå ïðîèçâîäèòñÿ íà îñíî-
âå ñêàçàííîãî Áõàãàâàíîì:
«Ñîçíàíèÿ ëîæíû, îáìàí÷èâû!»
Ñëîâî «îáìàí÷èâû» îòðèöàåò [èõ] íåèñêàæåí-
íîñòü, à îòñþäà ñëåäóåò îòðèöàíèå [èõ] äîñòîâåðíî-
ñòè, òàê êàê íåèñêàæåííîñòü—îïðåäåëÿþùåå ñâîé-
ñòâî äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ.

398 à —Â ÷åì æå èñêàæåííîñòü [ýòèõ ñîçíàíèé]?

—Â òîì, ÷òî, êàê ñêàçàíî: «Âåùè [èì] êàæóòñÿ
èíûìè, íåæåëè åñòü íà ñàìîì äåëå».
[Èíà÷å] ãîâîðÿ, ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ îøèáî÷íî
âîñïðèíèìàþò ôîðìó, çâóê è îñòàëüíûå èç ïÿòè
[âèäîâ] îáúåêòîâ, íå îïðåäåëåííûå ñîáñòâåííûìè
õàðàêòåðèñòèêàìè, êàê [îïðåäåëåííûå] ñîáñòâåííû-
ìè õàðàêòåðèñòèêàìè. Ïîýòîìó îíè íåäîñòîâåðíû â
93 б

ñâîåì ïîçíàíèè ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê. Èòàê,

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 77

ïî íàøåìó ìíåíèþ,—÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ íå ÿâëÿ-

þòñÿ äîñòîâåðíûìè îòíîñèòåëüíî ñîáñòâåííûõ õà-
ðàêòåðèñòèê ïÿòè [âèäîâ] îáúåêòîâ, òàê êàê èñêàæà-
þòñÿ âñëåäñòâèå èëëþçîðíîñòè âîñïðèÿòèÿ, ñîñòîÿ-
ùåé â òîì, ÷òî ïÿòü [âèäîâ] îáúåêòîâ, ëèøåííûå
ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê, êàæóòñÿ [èìåþùèìè]
òàêîâûå, ïîäîáíî èëëþçèè âèäåíèÿ äâóõ ëóí.
Ðåàëèñòû æå ñ÷èòàþò, ÷òî, åñëè áû â ôîðìå, çâóêå
è ïðî÷èõ [îáúåêòàõ] íå áûëî ñàìîáûòèÿ êàê ñîá-
ñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêè 82, òî îíè áûëè áû ïóñòûìè
«ôèêöèÿìè», ëèøåííûìè âñÿêîé ôóíêöèîíàëüíîé
ñïîñîáíîñòè. Ïîýòîìó îíè ïîëàãàþò, ÷òî, åñëè ïî-
çíàíèå ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê ïÿòè [âèäîâ]
îáúåêòîâ íåäîñòîâåðíî, òî âîîáùå íåâîçìîæíî äîñòî-
âåðíîå ïîçíàíèå ïÿòè [âèäîâ] îáúåêòîâ; à åñëè ïîçíà-
94 а

íèå ïÿòè [âèäîâ] îáúåêòîâ äîñòîâåðíî, òî îíî äîñòî-

âåðíî â îòíîøåíèè èõ ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê.
À [ïî ìíåíèþ] ýòîãî íàñòàâíèêà (×àíäðàêèð-
òè),—åñëè áû îíè èìåëè ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòè-
êè, èëè ñîáñòâåííûå ñóùíîñòè, òî áûëè áû [àáñî-
ëþòíî] èñòèííû, è òîãäà ïîçíàíèå îáúåêòîâ êàê
èñòèííûõ îáÿçàòåëüíî áûëî áû äîñòîâåðíûì â îòíî-
øåíèè èõ ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê; îäíàêî
îáúåêòû ëîæíû, ïîýòîìó èõ äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå
íå äîëæíî áûòü äîñòîâåðíûì îòíîñèòåëüíî ñîá-
ñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê.  «Òîëêîâàíèè “×åòâåðî-
ñîòíèöû”» (13.312) ñêàçàíî:
«Íåâîçìîæíî, ÷òîáû ìèðñêîå îïðîâåðãàëî âèäåíèå ïîä- 398 á
ëèííîé ðåàëüíîñòè, ïîñêîëüêó îíî äîñòîâåðíî ëèøü â
îòíîøåíèè îáûäåííîãî è ïîñêîëüêó óñòàíîâëåíî, ÷òî åãî
94 б

îáúåêòû—ëîæíûå, îáìàí÷èâûå âåùè.»

 78 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïîýòîìó, îòðèöàÿ äîñòîâåðíîñòü ïîçíàíèÿ ñîá-

ñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê, íåò íóæäû îòðèöàòü äîñòî-
âåðíîñòü îáûäåííîãî ïîçíàíèÿ. Çíà÷èò, [×àíäðà-
êèðòè] íå âñåöåëî îòðèöàåò äîñòîâåðíîñòü îáûäåí-
íûõ ñîçíàíèé.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå, íåëüçÿ áûëî áû ñêàçàòü:
«Íåèñêàæåííîå ñîçíàíèå ðàññìàòðèâàåòñÿ â ìèðó
êàê äîñòîâåðíîå...»,—ïîñêîëüêó îòðèöàëàñü áû äîñ-
òîâåðíîñòü âñåõ îáûäåííûõ ñîçíàíèé, ÷òî òàêæå
ïðîòèâîðå÷èëî áû óñòàíîâëåíèþ äîñòîâåðíîñòè âîñ-
ïðèÿòèÿ (mngon-sum), óìîçàêëþ÷åíèÿ, àâòîðèòåòíî-
ãî ñâèäåòåëüñòâà è àíàëîãèè, ñäåëàííîìó â «ßñíûõ
95 а

ñëîâàõ»:
«Èòàê, óñòàíîâëåíî, ÷òî ìèð ïîçíàåò âåùè áëàãîäàðÿ òåì
÷åòûðåì [ñðåäñòâàì] äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ.»83
[Ïðè ýòîì] îòðèöàåòñÿ ñàìîñóùåå áûòèå äîñòî-
âåðíîãî ïîçíàíèÿ è ïîçíàâàåìîãî, íî íå îòðèöàåòñÿ
èõ âçàèìîîáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå. Êàê ñêàçà-
íî òàì æå:
«Îíè ñóùåñòâóþò âçàèìîçàâèñèìî. Ïîñêîëüêó åñòü äîñ-
òîâåðíûå ñðåäñòâà ïîçíàíèÿ, òî åñòü è îáúåêòû ïîçíàíèÿ, à
ïîñêîëüêó åñòü îáúåêòû ïîçíàíèÿ, òî åñòü è äîñòîâåðíûå
ñðåäñòâà ïîçíàíèÿ. Íî íè äîñòîâåðíûå ñðåäñòâà ïîçíàíèÿ, íè
îáúåêòû ïîçíàíèÿ íå ìîãóò ñ÷èòàòüñÿ ñàìîäîñòàòî÷íûìè.»
Èòàê, åñëè íåò èñêàæåíèé, ñîçäàâàåìûõ êàòàðàê-
òîé è ïðî÷èìè âíåøíèìè è âíóòðåííèìè ïðè÷èíàìè
95 б

ëîæíîãî [ïîçíàíèÿ], òî îøèáî÷íîå ïîçíàíèå ÷óâ-

ñòâåííûìè è ïðî÷èìè ñîçíàíèÿìè íå-ñàìîñóùèõ
îáúåêòîâ êàê ñàìîñóùèõ, [ñîçäàâàåìîå] ñêâåðíîé
íåâåäåíèÿ, íå âðåäèò îòíîñèòåëüíîé äîñòîâåðíîñòè
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 79

[ïîçíàíèÿ]. È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü» (6.24- 399 à

25) ñêàçàíî]: 96 а

«Ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî åñòü èëëþçîðíîå âîñïðèÿòèå äâóõ âèäîâ—

íîðìàëüíûìè è äåôåêòíûìè îðãàíàìè ÷óâñòâ.
Ñîçíàíèå îáëàäàòåëåé äåôåêòíûõ îðãàíîâ ÷óâñòâ
ñ÷èòàåòñÿ ëîæíûì ïî îòíîøåíèþ ê ñîçíàíèÿì,
[ïîðîæäàåìûì] íîðìàëüíûìè îðãàíàìè.
Òî, ÷òî ïðè âîñïðèÿòèè øåñòüþ íåäåôåêòíûìè
îðãàíàìè ÷óâñòâ ïîçíàåòñÿ ìèðñêèì [ñîçíàíèåì],
96 б

â ìèðó ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì,

à îñòàëüíîå â ìèðó ñ÷èòàåòñÿ ëîæíûì.»
Òàê ñ ïîçèöèé îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ îïðåäåëåíû
ëîæíîå è èñòèííîå âîñïðèÿòèÿ è èõ îáúåêòû.
Âíóòðåííèå ïðè÷èíû èñêàæåíèÿ ÷óâñòâåííîãî
[âîñïðèÿòèÿ] óïîìÿíóòû â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ
[â ñðåäèííîñòü]”» (6.25):
«Êàòàðàêòà, æåëòóõà è ò.ï., ïîãëîùåíèå äóðìàíà è ò.ï.
ÿâëÿþòñÿ âíóòðåííèìè óñëîâèÿìè èñêàæ¸ííîñòè [âîñïðèÿ-
òèÿ] îðãàíîâ ÷óâñòâ.»
Âíåøíèå [èñêàçèòåëè] óêàçàíû òàì æå:
«Êóíæóòíîå ìàñëî84, âîäà, çåðêàëî, çâóê â ïåùåðå è ò.ï.,
97 а

ëó÷è ñîëíöà â îïðåäåë¸ííûõ ìåñòàõ è â îïðåäåë¸ííîå

âðåìÿ è ïðî÷åå—ýòî âíåøíèå óñëîâèÿ èñêàæåíèÿ ÷óâñòâåí-
íîãî [âîñïðèÿòèÿ]. Îíè ñëóæàò ïðè÷èíàìè âîñïðèÿòèÿ
îòðàæåíèÿ [êàê îáëèêà], ýõà [êàê äåéñòâèòåëüíîãî çâóêà],
ìèðàæà êàê âîäû è ò.ä. Ñþäà æå îòíîñÿòñÿ è òàêèå âåùè, êàê
çàãîâîðû è ñíàäîáüÿ, ïðèìåíÿåìûå ìàãàìè è ïðî÷èìè.
Èñêàçèòåëè óìà—ýòî âûøåóïîìÿíóòîå, à òàêæå íåïðàâèëü-
íûå ôèëîñîôñêèå óáåæäåíèÿ, ëîæíûå óìîçàêëþ÷åíèÿ è ò.ï.» 399 á
 80 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òî åñòü èñêàçèòåëÿìè óìñòâåííîãî ñîçíàíèÿ ñ÷è-

òàþòñÿ äóðíîå ìèðîâîççðåíèå è ëîæíàÿ ëîãèêà . Åñòü
97 б

åùå òàêèå ïðè÷èíû èñêàæåíèÿ óìà, êàê ñîí, [âûçû-

âàþùèé] ñíîâèäåíèÿ, è ïðî÷èå.
Ïðè ýòîì, õîòÿ îáúåêò íåâåäåíèÿ íå ñóùåñòâóåò
äàæå óñëîâíî, ÷òî áóäåò ðàçúÿñíåíî íèæå,—ñîçäàâà-
åìîå íåâåäåíèåì èñêàæåíèå çäåñü íå îòíîñèòñÿ ê
ïðè÷èíàì ëîæíîãî [âîñïðèÿòèÿ].
[Âîçðàæåíèå]:
—Åñëè ïÿòü ÷óâñòâåííûõ ñîçíàíèé íà óñëîâíîì
óðîâíå áåçîøèáî÷íû ïðè îòñóòñòâèè äðóãèõ (ïîìèìî
íåâåäåíèÿ) èñêàçèòåëåé, òî âîñïðèíèìàåìûå èìè
ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè äîëæíû óñëîâíî ñóùå-
ñòâîâàòü. Îäíàêî íàñòàâíèê [×àíäðàêèðòè] íå ïðè-
çíàåò èõ. Ïîýòîìó íóæíî ñ÷èòàòü [ýòè ñîçíàíèÿ]
îøèáî÷íûìè. Íî òîãäà îíè íå ìîãóò áûòü îòíîñè-
òåëüíî äîñòîâåðíûìè îïðåäåëèòåëÿìè ôîðìû, çâóêà
è ïðî÷åãî, èáî [äàæå] íà óñëîâíîì [óðîâíå] èñêàæåí-
íî [âîñïðèíèìàþò ôîðìó è ïðî÷åå].
98 а

Îòâåò:
—Ïî ýòîìó ïîâîäó [ìíîãî ìíåíèé. Íàïðèìåð,]
íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà ñ÷èòàåò, ÷òî ôîðìà è ïðî÷èå
[îáúåêòû] íà óñëîâíîì óðîâíå îáëàäàþò ñóùíîñòüþ,
îïðåäåëÿåìîé [èõ] ñîáñòâåííûìè õàðàêòåðèñòèêàìè
(rang-gi mtshan-nyid-kyis grub-pa'i ngo-bo). Îòðèöàÿ
ìíåíèå ÷èòòàìàòðèíîâ85, ÷òî âîîáðàæàåìîå ëèøåíî
ñóùíîñòè, îïðåäåëÿåìîé [åãî] ñîáñòâåííîé õàðàêòå-
ðèñòèêîé, è ïîýòîìó íå èìååò õàðàêòåðíîé ñóùíîñòè
(mtshan-nyid ngo-bo-nyid),—îí ïðîâîäèò â ñâÿçè ñ
âîîáðàæàåìûì äâà èññëåäîâàíèÿ—«ïðèïèñûâàþùå-
98 б

ãî» ('dogs-byed) è «ïðèïèñûâàåìîãî» (btags-pa). [Â

ïåðâîì] îí ãîâîðèò:
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 81

—«Åñëè [âû] ñ÷èòàåòå, ÷òî ñëîâà è ìûñëè, ïðèïèñûâàþ-

ùèå [ÿâëåíèÿì] ñóùíîñòü è ñâîéñòâà, ëèøåíû íà óñëîâíîì
óðîâíå ñîáñòâåííîé õàðàêòåðíîé ñóùíîñòè86, òî îòðèöàåòå
çàâèñèìûå âåùè».
Òàêàÿ êðèòèêà [÷èòòàìàòðèíîâ] ÿñíî ïîêàçûâàåò,
÷òî [Áõàâàâèâåêà] íà óñëîâíîì óðîâíå ïðèçíàåò ñóù-
íîñòü çàâèñèìîãî, îïðåäåëÿåìóþ [åãî] ñîáñòâåííîé
õàðàêòåðèñòèêîé.
 «Ñâåòèëüíèêå ìóäðîñòè», [ðàçúÿñíÿÿ] 25-é ðàç- 400 à
äåë [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»], îí ãîâîðèò:
«Åñëè ïîëàãàåòå, ÷òî ñóùíîñòè âåðáàëèçîâàííûõ ìûñëåé
è ïðîèçíåñ¸ííûõ ñëîâ, ïðè ïîìîùè êîòîðûõ âîîáðàæàåòñÿ,
[íàïðèìåð], ôîðìà, íå ñóùåñòâóþò,—âû îòâåðãàåòå âåùè,
èáî îòðèöàåòå âåðáàëèçîâàííûå ìûñëè è ïðîèçíåñåííûå
ñëîâà».
Àâàëîêèòàâðàòà87 êîììåíòèðóåò ýòî òàê:
«Òî åñòü éîãà÷àðû ãîâîðÿò: “Ñóùíîñòè, [îñóùåñòâëÿþ-
99 а

ùèå] âîîáðàæåíèå88 (kun btags pa'i ngo-bo-nyid), ëèøåíû

ñóùíîñòè (ngo-bo-nyid) èìåííî ïîòîìó, ÷òî íå èìåþò õàðàê-
òåðíîé ñóùíîñòè (mtshan-nyid ngo-bo-nyid).” [Íàñòàâíèê
Áõàâàâèâåêà] óêàçûâàåò, ÷òî, åñëè [éîãà÷àðû] ïîëàãàþò, ÷òî
âåðáàëèçîâàííûå ìûñëè è ñëîâåñíûå îáîçíà÷åíèÿ, ïðèïèñû-
âàþùèå “ôîðìå” îòíîñèòåëüíóþ ñóùíîñòü è ñâîéñòâà, ëèøå-
íû êàêîé-ëèáî ñóùíîñòè, òàê êàê íå èìåþò õàðàêòåðíîé
ñóùíîñòè, òî îíè îòðèöàþò è îòíîñèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå
çàâèñèìûõ âåùåé, ÷òî íåïîçâîëèòåëüíî».
Ïî ýòèì ñëîâàì—ñ÷èòàòü çàâèñèìîå, îõâàòûâàþ-
ùåå ñëîâà è ìûñëè, ëèøåííûì óñëîâíîé õàðàêòåð-
íîé ñóùíîñòè çíà÷èò îòðèöàòü åãî.
 82 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Õàðàêòåðíàÿ (òèá.: mtshan-nyid)» [â âûðàæåíèè]

«íå èìåþò õàðàêòåðíîé ñóùíîñòè» îçíà÷àåò ñîá-
ñòâåííóþ õàðàêòåðèñòèêó, èëè ïðèðîäó (òèá.: rang-
bzhin). ×èòòàìàòðèíû ñ÷èòàþò, ÷òî åå ëèøåíî [ëèøü]
âîîáðàæàåìîå, à ó çàâèñèìîãî åñòü õàðàêòåðíîå, ïî-
ýòîìó îíî îáëàäàåò ñàìîáûòèåì; îäíàêî îíî âîçíè-
99 б

êàåò îò äðóãîãî, íå èìååò ñàìîâîçíèêàþùåé ñóùíî-

ñòè; ïîýòîìó è èìåíóåòñÿ «ëèøåííîå ñóùíîñòè».
Äàâ òàêîå æå ðàçúÿñíåíèå â «Ñâÿùåííîé [ñóòðå]
400 á èñòîëêîâàíèÿ çàìûñëà» (7.3), [Áóääà] ðåê, ÷òî îòñóò-
ñòâèå ñóùíîñòè âñåõ ÿâëåíèé [íóæíî ïîíèìàòü] â
ýòîì ñìûñëå. Ïî ýòîìó ïîâîäó íàñòàâíèê Êàìàëàøè-
ëà 89 ñêàçàë:
«Ïîñêîëüêó ñ ïîìîùüþ ðàçúÿñíåíèÿ òðîéñòâåííîãî îò-
ñóòñòâèÿ ñóùíîñòè90 ýòà ñóòðà ÿñíî ïîêàçûâàåò, ÷òî Ñðåäèí-
íûé ïóòü ëèøåí äâóõ êðàéíîñòåé, òî èìåííî ñ íåå íà÷èíà-
þòñÿ Èñòî÷íèêè âûñøåãî ñìûñëà.»
Ïî åãî ìíåíèþ, [«Ñóòðà èñòîëêîâàíèÿ çàìûñëà»]
èçáàâëÿåò îò [ëîæíîãî ïðèïèñûâàíèÿ] è îòðèöàíèÿ,
èáî [ðàçúÿñíÿåò]: ïîñêîëüêó ïðèïèñûâàåìàÿ çàâèñè-
ìîìó àáñîëþòíàÿ ñóùíîñòü åñòü âîîáðàæàåìîå, îíà
íå ñóùåñòâóåò, íî çàâèñèìîå íà óðîâíå îòíîñèòåëü-
íîé èñòèíû îáëàäàåò ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòè-
êîé,—òàêèì îáðàçîì, [ýòà ñóòðà] ïîêàçûâàåò ñóòü
ñðåäèííîñòè. Çíà÷èò, ýòîò íàñòàâíèê (Êàìàëàøèëà)
100 а

òîæå ïðèçíàåò óñëîâíîå íàëè÷èå ñîáñòâåííîé õàðàê-

òåðèñòèêè.
Íî [×àíäðàêèðòè] ñêàçàë â «Òîëêîâàíèè “Âõîæ-
äåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”»:
«Íàïðèìåð, çìåÿ â âåðåâêå—âîîáðàæàåìîå, à â äåé-
ñòâèòåëüíîé çìåå—òâ¸ðäî óñòàíîâëåííîå. Òàê è ñàìîáû-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 83

òèå â âîçíèêàþùåì îáóñëîâëåííî çàâèñèìîì—âîîáðàæà-

åìîå...
Ïîñòèãíóâ ðàçúÿñíåíèå î òðåõ ñóùíîñòÿõ, êîòîðîå ïðè-
çíàåò [ñàìîáûòèå] â òâ¸ðäî óñòàíîâëåííîì, âîñïðèíèìà-
åìîì Áóääîé, ðàçúÿñíþ çàìûñåë [ýòîé] ñóòðû.»
Òàê [×àíäðàêèðòè] îáúÿñíÿåò [ñâîè] ñëîâà [èç
«Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü» (6.95)]:
«Ñóòðû, êîòîðûå íå ðàçúÿñíÿþò ðåàëüíîñòè,—ýòî [ñóò-
ðû] óñëîâíîãî ñìûñëà91. Ïîñòèãíóâ è [ýòó] ïðîïîâåäü,
ïðèâåäó [åå ê âûñøåìó ñìûñëó].»
100 б

Îòñþäà ÿñíî, ÷òî [×àíäðàêèðòè] ñ÷èòàåò ðàçúÿñ-

íåíèå î òðåõ ñóùíîñòÿõ â «Ñâÿùåííîé [ñóòðå] èñòîë-
êîâàíèÿ çàìûñëà» [ïðîïîâåäüþ] óñëîâíîãî óðîâíÿ.
Âåäü, ñîãëàñíî íàøåé øêîëå, âîîáðàæàåìîå èìååò
ïðèðîäó 92 çàâèñèìîãî; ò.å. [ìû] íå ïðèçíàåì â çàâèñè-
ìîì [äàæå] óñëîâíîãî ñàìîñóùåãî áûòèÿ.
×èòòàìàòðèíû æå íå ïðèçíàþò, ÷òî çàâèñèìîå—çà
èñêëþ÷åíèåì âîîáðàæàåìîãî—è òâ¸ðäî óñòàíîâëåí-
íîå ëèøåíû õàðàêòåðíîé ñóùíîñòè. Òî åñòü î÷åâèä- 401 à
íî, ÷òî èõ ïðèçíàíèå â îáîèõ [—çàâèñèìîì è òâ¸ðäî
óñòàíîâëåííîì—] õàðàêòåðèñòèêè, îïðåäåëåííîé
[èõ] ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, èëè ñàìîáûòèÿ, çèæ-
äåòñÿ â îñíîâíîì íà «Ñâÿùåííîé [ñóòðå] èñòîëêîâà-
íèÿ çàìûñëà». Òåì ñàìûì îíè ñ÷èòàþò, ÷òî ýòè äâå
[ñóùíîñòè] ñóùåñòâóþò àáñîëþòíî: âåäü, ïî ìíåíèþ
íàñòàâíèêîâ Áóääàïàëèòû è ×àíäðàêèðòè, åñëè áû
101 а

[íå÷òî] îáëàäàëî ñîáñòâåííîé õàðàêòåðíîé ñóùíîñ-

òüþ, òî ñóùåñòâîâàëî áû èñòèííî. Õîòÿ íàñòàâíèê
Áõàâàâèâåêà è [åãî] ïîñëåäîâàòåëè ïîëàãàþò, ÷òî
îäíî òîëüêî [íàëè÷èå ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè] íå
äåëàåò ñóùåñòâîâàíèå àáñîëþòíûì.
 84 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òàêæå ÷èòòàìàòðèíû ãîâîðÿò, ÷òî îòäåëüíûå àòî-

ìû íå ÿâëÿþòñÿ îáúåêòàìè ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿ-
òèÿ, ïîñêîëüêó íåâèäèìû, è ÷òî ñêîïëåíèå ìíîæå-
ñòâà èõ òîæå íå ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì [âîñïðèÿòèÿ], èáî
íåñóáñòàíöèîíàëüíî 93 , ïîäîáíî ÿâëåíèþ âòîðîé
ëóíû. Â îòâåò íà [ïåðâîå] óòâåðæäåíèå [Áõàâàâèâåêà]
ñêàçàë â «Ïëàìåíè äèàëåêòèêè»:
101 б

«Åñëè [âû] óòâåðæäàåòå, ÷òî åäèíè÷íûå àòîìû âíå

ñêîïëåíèÿ íå ÿâëÿþòñÿ îáúåêòàìè ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ,
òî äîêàçûâàåòå äîêàçàííîå.»
Äàëåå [îí] îòâå÷àåò íà âòîðîå [óòâåðæäåíèå]:
«Íî, åñëè [âû] ïî ïîâîäó ñêîïëåíèÿ îäíîðîäíûõ àòîìîâ
âûñêàçûâàåòå äîâîä: “Îíî íå ÿâëÿåòñÿ [îáúåêòèâíîé] ïðè÷è-
íîé [ïîÿâëåíèÿ âîñïðèíèìàþùåãî ñîçíàíèÿ], èáî íåñóáñòàí-
öèîíàëüíî”,—òî ýòî íå àðãóìåíò äëÿ äðóãèõ94. Âåäü îäíî-
ðîäíûå àòîìû îáðàçóþò ñîáðàíèå ïðè ïîìîùè äðóã äðóãà.
Ïîýòîìó îíè—ñîñòàâíûå ÷àñòè îáúåêòà, îò êîòîðûõ âîçíè-
êàåò âîñïðèÿòèå, îñîçíàíèå ýòîãî ñêîïëåíèÿ àòîìîâ. Ìû
102 а

ñ÷èòàåì, ÷òî ñîñóä è ïðî÷èå ñêîïëåíèÿ îäíîðîäíûõ àòîìîâ

ñóáñòàíöèîíàëüíû, êàê è àòîìû.
Âåäü, ïîñêîëüêó àòîìû ñîñòîÿò èç âîñüìè ñóáñòàíöèé95,
401 á òî [âû], êîíå÷íî, ïðèçíàåòå, ÷òî îíè ñóáñòàíöèîíàëüíû. Òàê
è ñîñóä è ïðî÷èå èõ ñîáðàíèÿ ñóáñòàíöèîíàëüíû. À åäèíîé
(íåñîñòàâíîé) [âåùè] íåò.»96
Òî åñòü [Áõàâàâèâåêà] ïîëàãàåò, ÷òî êàæäûé
[àòîì] â ñêîïëåíèè àòîìîâ [ñëóæèò] ïðè÷èíîé ÷óâ-
102 б

ñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ è ÿâëÿåòñÿ ñóáñòàíöèîíàëü-

íûì, à òàêæå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êîíå÷íóþ ìåëü÷àé-
øóþ ÷àñòèöó. Ñëåäîâàòåëüíî, îí ñ÷èòàåò íåäåëèìûå
àòîìû îáúåêòèâíûì óñëîâèåì [ñîçíàíèÿ].
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 85

Èòàê, ïî åãî ìíåíèþ, ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ, íå

èñêàæåííûå âûøåïåðå÷èñëåííûìè ôàêòîðàìè èñêà-
æåíèÿ, äîñòîâåðíû, è îí óñëîâíî ïðèçíàåò òàêîå æå
îáúåêòèâíîå óñëîâèå [ñîçíàíèÿ], êàêîå ñàóòðàíòèêè
[ïðèçíàþò àáñîëþòíî].
Íî â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”»
ñêàçàíî:
103 а

«Íåêîòîðûå ãîâîðÿò: “Òî, ÷òî â ñèñòåìå ñàóòðàíòèêîâ

îïðåäåëåíî êàê àáñîëþòíîå, ìàäõúÿìèêè ïðèçíàþò çà îòíî-
ñèòåëüíîå”. Çíàéòå, ÷òî òàê ãîâîðÿò ëèøü òå, êòî, î÷åâèäíî, íå
çíàåò ïîäëèííîé ñóòè òðàêòàòîâ ìàäõúÿìû. Òàêæå òå, êòî
äóìàåò: “Òî, ÷òî âàéáõàøèêè ñ÷èòàþò àáñîëþòíûì, äëÿ
ìàäõúÿìèêîâ ÿâëÿåòñÿ îòíîñèòåëüíûì”,—òîæå ñîâåðøåí-
íî íå çíàþò ïîäëèííîé ñóòè ýòèõ òðàêòàòîâ, èáî íåëåïî
îòîæäåñòâëÿþò íåìèðñêîå ñ ìèðñêèì. Ìóäðûå äîëæíû
103 б

ïîíÿòü, ÷òî ýòà ñèñòåìà (ò.å. ìàäõúÿìèêà) ñîâåðøåííî

îñîáàÿ».
Òàê, [×àíäðàêèðòè] äàæå óñëîâíî íå ïðèçíàåò
íåäåëèìûå îáúåêòû è ñóáúåêòû97, ñóùåñòâóþùèå,
ñîãëàñíî ñïåöèôè÷åñêèì âçãëÿäàì ýòèõ ôèëîñîôñ-
êèõ øêîë 98.
È â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû” (14.343)» îí
ñêàçàë:
«Íàøèì øêîëàì íå ãîäèòñÿ, íàïîäîáèå âàéøåøèêè99, 402 à
ïðèçíàâàòü ñóáñòàíöèîíàëüíûå àòîìû.»
Òàê, îí ñîâåòóåò íå ïðèçíàâàòü íåäåëèìûå ÷àñòèöû.
[Åãî óòâåðæäåíèå], ÷òî ìàäõúÿìèêè íå ïðèçíàþò
çà îòíîñèòåëüíîå òî, ÷òî äâå [óïîìÿíóòûå] øêîëû
ñ÷èòàþò àáñîëþòíûì, îòíîñèòñÿ [ëèøü] ê íåäåëè-
ìûì è ïîäîáíûì âåùàì, íî íå îçíà÷àåò, ÷òî ìàäõú-
104 а
 86 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ÿìèêè íå ïðèçíàþò çà îòíîñèòåëüíîå [âñåãî], ÷òî îáå

îíè ñ÷èòàþò èñòèííûì.
Íàïðèìåð, îíè ñ÷èòàþò ôîðìó, çâóê è ïðî÷èå
[ÿâëåíèÿ] èñòèííûìè, à ìàäõúÿìèêè ïîëàãàþò èõ
îòíîñèòåëüíûìè.
 «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» îòðèöàåòñÿ
ìíåíèå, ÷òî êàæäûé [àòîì] â ñêîïëåíèè àòîìîâ
îðãàíîâ ÷óâñòâ [ñëóæèò] ïðè÷èíîé ÷óâñòâåííîãî ñî-
çíàíèÿ, è ãîâîðèòñÿ, ÷òî, ïîñêîëüêó îðãàíû ÷óâñòâ
íè òîæäåñòâåííû ñ ýòèìè àòîìàìè, íè îòëè÷àþòñÿ îò
íèõ, òî [ÿâëÿþòñÿ ëèøü] çàâèñèìûìè îò íèõ îáîçíà-
÷åíèÿìè (btags-pa), [êîòîðûå è] åñòü îïîðû ñîçíàíèÿ.
È îáúåêòû (ôîðìà è ïðî÷èå) ÿâëÿþòñÿ çàâèñèìûìè
îáîçíà÷åíèÿìè [è òîëüêî êàê òàêîâûå ñëóæàò] îáúåê-
òàìè ÷óâñòâåííîãî ñîçíàíèÿ. Òàêæå ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî
ñîçíàíèÿ—ýòî îáîçíà÷àþùèé [ôàêòîð] âîñïðèÿòèÿ
(òèá.: mngon-sum btags-pa-pa), à îáúåêòû—îáîçíà÷à-
åìûé [àñïåêò] âîñïðèÿòèÿ (mngon-sum mtshan-nyid-
104 б

pa). Ïîýòîìó âèäèì, ÷òî, õîòÿ ýòîò íàñòàâíèê (×àí-

äðàêèðòè) è íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà ñîãëàñíû â ñâî-
åì ïðèçíàíèè âíåøíåãî, èõ âçãëÿäû íà îðãàíû
÷óâñòâ è îáúåêòû îòëè÷àþòñÿ 100.
Ðàíåå [â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”»
(13.1)], îòðèöàÿ ñîáñòâåííóþ õàðàêòåðèñòèêó è äîñ-
òîâåðíîñòü ÷óâñòâåííûõ ñîçíàíèé, [×àíäðàêèðòè]
ñêàçàë:
«... ïîòîìó, ÷òî âåùè êàæóòñÿ èíûìè, íåæåëè åñòü íà
ñàìîì äåëå.»
[Èíà÷å] ãîâîðÿ, ÷óâñòâåííûì ñîçíàíèÿì êàæåò-
ñÿ, ÷òî ôîðìå, çâóêó è ïðî÷èì [îáúåêòàì] ïðèñóùè
ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè. À ïîñêîëüêó êàæóùèå-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 87

ñÿ ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè íå ñóùåñòâóþò äàæå

óñëîâíî, òî íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè ñ÷èòàåò ýòè [ñî- 402 á
çíàíèÿ] îøèáàþùèìèñÿ è íà óñëîâíîì [óðîâíå].
Îäíàêî ýòî íå ëèøàåò ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ äî-
ñòîâåðíîñòè â óñëîâíîì îïðåäåëåíèè ôîðìû, çâóêà è
105 а

ïðî÷èõ îáúåêòîâ. Âåäü îáîñíîâàíèå èõ îøèáî÷íîñ-

òè—îòñóòñòâèå èëëþçîðíî âîñïðèíèìàåìîé õàðàê-
òåðíîé ñóùíîñòè óñòàíàâëèâàåòñÿ ëîãèêîé, èññëåäó-
þùåé: «Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?», íî íèêàê íå
óñòàíàâëèâàåòñÿ îáûäåííûì äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-
åì. Ïîýòîìó â àñïåêòå îáûäåííîãî ïîçíàíèÿ [ñîçíà-
íèÿ] íå îøèáàþòñÿ.
À ÷òî êàñàåòñÿ ñîçíàíèé-âîñïðèÿòèé äâóõ ëóí,
îòðàæåíèé è ïðî÷èõ êàæèìîñòåé, òî îáûäåííîå äî-
ñòîâåðíîå ïîçíàíèå óñòàíàâëèâàåò îòñóòñòâèå äâóõ
ëóí, îòðàæåíèé è ïðî÷åãî â èëëþçîðíûõ âîñïðèÿòè-
ÿõ, âîâñå íå îïèðàÿñü íà [âûñøóþ] ëîãèêó.
Ïîýòîìó âïîëíå ïðèåìëåìî ïîäðàçäåëåíèå ýòèõ
(ò.å. èñêàæ¸ííûõ) è óïîìÿíóòûõ âûøå [íåèñêàæ¸í-
105 б

íûõ ñîçíàíèé ñîîòâåòñòâåííî] íà ëîæíûå è èñòèí-

íûå íà îòíîñèòåëüíîì [óðîâíå].
Ìîæåòå ïîäóìàòü:
—[Ìû] äîïóñêàåì, ÷òî ïîçíàíèÿ, îøèáî÷íûå ñ
òî÷êè çðåíèÿ [âûñøåé] ëîãèêè è [îøèáî÷íûå ñ òî÷êè
çðåíèÿ] îáûäåííîãî äîñòîâåðíîãî âîñïðèÿòèÿ, îòëè-
÷àþòñÿ. Îäíàêî, êàê íåò [ñóáñòàíöèàëüíîãî] îáúåêòà
â [îòðàæåííîì] îáëèêå è ïðî÷èõ êàæèìîñòÿõ, òàê íåò
ñóùíîñòè â êàæèìîñòè ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêè;
è, êàê ñóùåñòâóåò «ïóñòîå» îòðàæåíèå, ëèøåííîå
[âåùåñòâåííîñòè] îáëèêà, è ïðî÷åå, òàê æå ñóùå-
ñòâóåò «ïóñòàÿ», ëèøåííàÿ ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñ-
òèêè ôîðìà è ò.ä. Ïîýòîìó [ñîçíàíèÿ—âîñïðèÿòèÿ
ôîðìû è îòðàæåíèÿ] ñ òî÷êè çðåíèÿ îáûäåííîãî,
106 а
 88 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðîñòîãî óìà íå îòëè÷àþòñÿ êàê áåçîøèáî÷íîå è

îøèáî÷íîå.
Îòâåò:
—[Õîòÿ] ñîáñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà è èëëþçîð-
íî âîñïðèíèìàåìûé [â îòðàæåíèè] îáëèê îäèíàêîâî
íå ñóùåñòâóþò íà óñëîâíîì [óðîâíå], à ôîðìà è
403 à îòðàæåíèå îäèíàêîâî ñóùåñòâóþò,—â «Òîëêîâàíèè
“Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.28)» ñêàçàíî:
«Îòðàæåíèå, âîçíèêøåå çàâèñèìî, ýõî è íåêîòîðûå äðó-
ãèå [êàæèìîñòè] äàæå ïðîôàíàìè ïîíèìàþòñÿ êàê ëîæíûå,
à ñèíÿÿ è ïðî÷àÿ ôîðìà, óì, îùóùåíèå è íåêîòîðûå äðóãèå
[ÿâëåíèÿ] ïîíèìàþòñÿ [èìè] êàê èñòèííûå. [Íî] ñóùíîñòü101
106 б

íå ïîíèìàåòñÿ íåâåæäàìè íè â êàêîì âèäå102.

Ïîýòîìó îíà è òî, ÷òî ëîæíî äàæå îòíîñèòåëüíî, íå
ÿâëÿþòñÿ îòíîñèòåëüíîé èñòèíîé.»
Òî åñòü [×àíäðàêèðòè] îòíîñèò ñèíåå è ïðî÷åå ê
îòíîñèòåëüíîé èñòèíå, à îòðàæåíèÿ è ïîäîáíîå íå
îòíîñèò ê íåé. Åñëè [íåêòî] ñêàæåò, ÷òî [òàêîå]
ðàçëè÷åíèå íåïðàâèëüíî, ÷òî [âû] îòâåòèòå?
—Õîòÿ îáà îäèíàêîâî ïîçíàþòñÿ îáûäåííûì ñî-
107 а

çíàíèåì, íî îòðàæåíèå è ïîäîáíîå ïîíèìàþòñÿ èì

êàê ëîæíûå (èëëþçîðíûå), ïîýòîìó íå îòíîñÿòñÿ ê
îòíîñèòåëüíîé èñòèíå. À ñèíåå è ïðî÷åå, [õîòÿ è
ëîæíû â âûñøåì ñìûñëå], íî íå ïîíèìàþòñÿ îáû-
äåííûì ñîçíàíèåì êàê ëîæíûå, ïîýòîìó îòíîñÿòñÿ ê
îòíîñèòåëüíîé èñòèíå.
—Òî÷íî òàê, êàê îáîñíîâàíî [ðàçäåëåíèå] ýòèõ äâóõ
[òèïîâ] îáúåêòîâ ñ òî÷êè çðåíèÿ îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ
íà èñòèííûå è ëîæíûå,—ïðàâèëüíî è [ðàçëè÷åíèå]
âîñïðèíèìàþùèõ èõ [ñîçíàíèé] êàê áåçîøèáî÷íûõ è
îøèáàþùèõñÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ îáûäåííîãî ïîçíàíèÿ.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 89

[Âîçðàæåíèå]:
—Åñëè [ñîçíàíèÿ—âîñïðèÿòèÿ ñèíåãî è ïðî÷åãî]
íå ëîæíû ñ òî÷êè çðåíèÿ îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ, ýòî
107 б

ïðîòèâîðå÷èò [èõ] îøèáî÷íîñòè íà óñëîâíîì [óðîâíå].

[Îòâåò]:
—Ïðîòèâîðå÷èëî áû, åñëè èìåþùèéñÿ çäåñü â 403 á
âèäó óñëîâíûé óðîâåíü [cîçíàíèÿ], íà êîòîðîì [îíè]
ëîæíû, è îáûäåííîå ñîçíàíèå, ñ òî÷êè çðåíèÿ êîòî-
ðîãî [îíè] áåçîøèáî÷íû, áûëè áû òîæäåñòâåííû.
Íî, ïîñêîëüêó ýòî äâà ðàçíûõ óñëîâíûõ [óðîâ-
íÿ],—â ÷åì ïðîòèâîðå÷èå?!
Òî åñòü ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå ñàìîñóùåãî áûòèÿ
ôîðìû è ïðî÷åãî íåâîçìîæíî íà àáñîëþòíîì [óðîâ-
íå]; çíà÷èò, äîëæíî ïðîèçâîäèòüñÿ íà óñëîâíîì
[óðîâíå].
Âîò äëÿ òàêîãî óñëîâíîãî [óðîâíÿ] ñîçíàíèÿ è
108 а

ëîæíû ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ, íî äëÿ äðóãîãî, îáû-

äåííî-óñëîâíîãî, [óðîâíÿ] ñîçíàíèÿ îíè íå ëîæíû.
Ïîýòîìó ïðîòèâîðå÷èÿ íåò.
Íàïðèìåð, â ìèðó ãîâîðÿò: «Íåêîòîðûå ëþäè
ïðèñóòñòâóþò, íåêîòîðûå îòñóòñòâóþò». Õîòÿ ñëîâî
«íåêîòîðûå» îäíî, íî íåêîòîðûå ïðèñóòñòâóþùèå è
íåêîòîðûå îòñóòñòâóþùèå íå ïîíèìàþòñÿ êàê îäíè
è òå æå [ëþäè]. Òàê è çäåñü.
Ýòè [ñîçíàíèÿ] ïîëàãàþòñÿ áåçîøèáî÷íûìè ñ
òî÷êè çðåíèÿ ìèðñêîãî îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ, à ìàä-
õúÿìèêè íå ñ÷èòàþò èõ áåçîøèáî÷íûìè.  ñîîòâåò-
ñòâèè ñî ñêàçàííûì:
«Äëÿ ìèðà ëèøü èñòèííî...» 108 б

Èòàê, ìàäõúÿìèêè ñ÷èòàþò èõ îøèáî÷íûìè, ÷òî,

ñëåäîâàòåëüíî, íå ïðîòèâîðå÷èò óòâåðæäåíèþ î
 90 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ëîæíîñòè èõ îáúåêòîâ. Åñëè ïîëàãàòü îáúåêòû èñòèí-

íûìè, òî áûëî áû ïðîòèâîðå÷èåì ñ÷èòàòü ñóáúåêòû
(ò.å. ñîçíàíèÿ) îøèáî÷íûìè.
Ïîñêîëüêó âñå ÿâëåíèÿ ñ÷èòàþòñÿ íà îòíîñèòåëü-
íîì [óðîâíå] ïîäîáíûìè èëëþçèè, òî [ôîðìà è ïðî-
÷èå îáúåêòû ÷óâñòâ] ëîæíû íà îòíîñèòåëüíîì [óðîâ-
íå ñ òî÷êè çðåíèÿ àáñîëþòíîãî], íî ýòî íå ïðîòèâî-
ðå÷èò èõ îòíåñåíèþ ê îòíîñèòåëüíîé èñòèíå. Âåäü
[âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.28)] ñêàçàíî:
«Çàáëóæäåíèå åñòü îòíîñèòåëüíîå103,
èáî çàòåìíÿåò ïðèðîäó [ÿâëåíèé]104».
Òî åñòü èñòèííîñòü [ôîðìû è ïðî÷èõ îáúåêòîâ] â
àñïåêòå óïîìÿíóòîãî çäåñü îòíîñèòåëüíîãî, [ñîçäà-
404 à âàåìîãî] íåâåäåíèåì, è èõ ëîæíîñòü â àñïåêòå îòíî-
ñèòåëüíîãî 105, óñòàíîâëåííîãî ïðè îòðèöàíèè ñàìî-
ñóùåãî áûòèÿ ÿâëåíèé, íå ïðîòèâîðå÷àò îäíà äðóãîé.
Ñëîâà [×àíäðàêèðòè]: «Òî, ÷òî ëîæíî äàæå íà
109 а

îòíîñèòåëüíîì [óðîâíå], íå ÿâëÿåòñÿ îòíîñèòåëüíîé

èñòèíîé»,—êàñàþòñÿ òîãî, ÷òî ïîíèìàåòñÿ êàê ëîæ-
íîå ïðè îáûäåííîì ïîçíàíèè, íî íå îòíîñÿòñÿ ê òîìó,
÷òî ëîæíî ëèøü ïîòîìó, ÷òî ÿâëÿåòñÿ óñëîâíûì.
Èòàê, ìàäõúÿìèêè â ñâîåé ñèñòåìå óñëîâíî ïðè-
çíàþò ìíîãèå ýëåìåíòû ñàíñàðû è íèðâàíû, íî
109 б

îòðèöàþò óñëîâíîå ñóùåñòâîâàíèå çíà÷åíèé, ïðèïè-

ñûâàåìûõ [ïðåäìåòàì] ðåàëèñòàìè ñ èõ îñîáûìè
óáåæäåíèÿìè.
[Ðàçãðàíè÷èòü] ýòî äîâîëüíî òðóäíî. Ïîýòîìó
áåçîøèáî÷íîå ïîíèìàíèå îïðåäåëåíèé äâóõ èñòèí
êðàéíå ðåäêî.
Òî åñòü [ìíîãèå] äóìàþò: «Îòðèöàíèå òîãî, ÷òî
ðåàëèñòû ïîëàãàþò ñóùåñòâóþùèì îòíîñèòåëüíî,
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 91

äîëæíî èñõîäèòü èç ëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ 106.

×òî æå êàñàåòñÿ ïðèçíàíèÿ íàìè îòíîñèòåëüíîãî
âîçíèêíîâåíèÿ, ïðåêðàùåíèÿ è ïðî÷åãî, òî óìíûå
ïðèçíàþò èëè íå ïðèçíàþò [÷òî-ëèáî, îïèðàÿñü
ëèøü] íà íàëè÷èå èëè îòñóòñòâèå äîêàçàòåëüñòâ, ÷òî
îïÿòü-òàêè çàâèñèò îò ïðèìåíåíèÿ ëîãèêè.» Çàòåì
äóìàþùèå òàê ïðèõîäÿò ê [âûâîäó]: åñëè ïðè ëîãè-
÷åñêîì àíàëèçå îïðîâåðãàåòñÿ èëè íå îïðîâåðãàåòñÿ
îòíîñèòåëüíîå, ïðèçíàâàåìîå íàìè è âîîáðàæàåìîå
ðåàëèñòàìè, òî îíî îïðîâåðãàåòñÿ èëè íå îïðîâåðãà-
åòñÿ â ðàâíîé ìåðå. Ñëåäîâàòåëüíî,—åñëè ñ÷èòàòü
Áîãà (ñàíñêð.: |_var@), ïåðâè÷íóþ ñóáñòàíöèþ (Ïðè-
ðîäó; ñàíñêð.: pr@k$ti) è ïîäîáíîå íå ñóùåñòâóþùè-
110 а

ìè [äàæå] óñëîâíî, òî íåîáõîäèìî ñ÷èòàòü è ôîðìó è

ïðî÷åå íåñóùåñòâóþùèìè, à åñëè ïðèçíàòü óñëîâíîå
ñóùåñòâîâàíèå [ôîðìû è ïðî÷åãî], òî íåîáõîäèìî
ïðèçíàòü è ñóùåñòâîâàíèå Áîãà è ïîäîáíîãî. Âèäÿ
ýòè äâå «íåîáõîäèìîñòè» ðàâíîïðàâíûìè, [çàáëóæ-
äàþùèåñÿ ïðèõîäÿò ê âûâîäó] î íåâîçìîæíîñòè îï- 404 á
ðåäåëÿòü èëè óòâåðæäàòü â íàøåé ñèñòåìå, ÷òî òàêèå-
òî ÿâëåíèÿ åñòü, à òàêèõ-òî íåò; è ïðèíèìàþò [ýòî] çà
ïîñòèæåíèå ñðåäèííîé ðåàëüíîñòè, à òàêæå ïîëàãà-
þò ñîîòâåòñòâóþùåå òàêîìó óáåæäåíèþ «íå-öåïëÿ-
íèå íè-çà-÷òî» ñîçåðöàíèåì ñóòè ÷èñòîãî âîççðåíèÿ
[ìàäõúÿìû]. Òàêèõ [ìíèìûõ ìàäõúÿìèêîâ] î÷åíü
ìíîãî.
Ïîäîáíûå èõ ðå÷è íå ðàäóþò ìóäðûõ, ïîñêîëüêó
ðàçðóøàþò âñå ýëåìåíòû óñëîâíîãî ïîñðåäñòâîì ëî-
ãèêè îòðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ áåç îïðåäåëåíèÿ âûøå-
óêàçàííîãî îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî îòðèöàíèÿ, è ïîýòî-
ìó ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé âåñüìà îøèáî÷íûé âçãëÿä,
ïî êîòîðîìó ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî èñòèííîå è ëîæíîå
110 б
 92 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âîççðåíèÿ îäèíàêîâî îøèáî÷íû èëè æå îäèíàêîâî

áåçîøèáî÷íû.
Ïîýòîìó äàæå äîëãîå êóëüòèâèðîâàíèå òàêîãî
[âçãëÿäà] íå òîëüêî íè÷óòü íå ïðèáëèæàåò ê èñòèííî-
ìó âîççðåíèþ, à óäàëÿåò îò íåãî, èáî ñîâåðøåííî
ïðîòèâîðå÷èò çàêîíó îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäå-
íèÿ, äåëàþùåìó âîçìîæíûì äëÿ íàøåé ñèñòåìû
[ïðèçíàâàòü] âñå ýëåìåíòû ñàíñàðû è íèðâàíû.
111 а Èòàê, âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.26) ñêàçàíî:
«Àòìàí, êîòîðûé âîîáðàæàåòñÿ
èíîâåðöàìè, ïîãðóæåííûìè â ñîí íåâåäåíèÿ,
è òî, ÷òî âîîáðàæàåòñÿ â èëëþçèè, ìèðàæå è ïðî÷åì,
íå ñóùåñòâóþò äàæå äëÿ ìèðÿí.»
[Èíà÷å] ãîâîðÿ: äîãìàòè÷åñêèå âûìûñëû èíîâåð-
öåâ è òî, ÷òî—ñîãëàñíî ïðåäûäóùåé öèòàòå—âîîáðà-
æàåòñÿ íàøèìè øêîëàìè ðåàëèñòîâ ïðè èõ ñïåöèôè-
111 б

÷åñêèõ óáåæäåíèÿõ, äëÿ íàñ íå ñóùåñòâóþò äàæå íà

îòíîñèòåëüíîì [óðîâíå].
Ðàçúÿñíþ ñìûñë ýòèõ ñëîâ.
405 à Âîçìîæåí âîïðîñ:
—Íà êàêîì îñíîâàíèè [íå÷òî âû] ñ÷èòàåòå óñëîâ-
íî ñóùåñòâóþùèì, à [íå÷òî]—íå-ñóùåñòâóþùèì?
[Îòâåò]:
—[Ìû] ñ÷èòàåì óñëîâíî ñóùåñòâóþùèì òî, ÷òî
ïðèçíàíî îáûäåííûì ñîçíàíèåì, íå îïðîâåðãàåòñÿ êàê
èçâåñòíàÿ âåùü îáûäåííûì äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì
äðóãèõ è íåóÿçâèìî äëÿ ëîãèêè, ïðàâèëüíî èññëåäóþ-
ùåé ðåàëüíîñòü, ò.å. [îòâå÷àþùåé íà âîïðîñ]: «Åñòü
ñàìîáûòèå èëè íåò?» 107 À ïðîòèâîïîëîæíîå ñ÷èòàåì
íåñóùåñòâóþùèì.
Îáûäåííîå ñîçíàíèå äîâîëüñòâóåòñÿ âèäèìîñòüþ,
112 а
112 б
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 93

âíåøíîñòüþ ëþáîãî ÿâëåíèÿ. Ýòî ñîçíàíèå áåç èñ-

ñëåäîâàíèÿ, ðàçìûøëåíèÿ: «ßâëÿåòñÿ ëè âîñïðèíè-
ìàåìûé îáúåêò òîëüêî îòðàæåííîé â óìå êàæèìîñ-
òüþ èëè æå äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóåò êàê òàêîâîé?»
Òàêîå [ñîçíàíèå] ìîæíî íàçâàòü «ñîçíàíèåì, íå
âíèêàþùèì â ñóùíîñòü». Íî íå ñëåäóåò [äóìàòü], ÷òî
îíî âîîáùå íå ìûñëèò.
Ïîñêîëüêó æå ìèðñêîå, îáûäåííîå ñîçíàíèå ïî-
çíàåò ëèøü ÿâëåííîå, îáùåèçâåñòíîå è íå èññëåäóåò:
«Êàêîâî áûòèå êàê îíî åñòü?»,—òî íàçûâàåòñÿ òàêæå
«ïðèâû÷íûì â ìèðó». Òàêîå ñîçíàíèå ïðèñóùå âñåì
óìàì—êàê çàòðîíóòûì ôèëîñîôñòâîâàíèåì, òàê è íå
çàòðîíóòûì.
Ïîýòîìó, ó êîãî áû îíî íè èìåëîñü, [ìû] åãî
íàçûâàåì «ïðèâû÷íûì â ìèðó» èëè íå-àíàëèòè÷åñ-
êèì ñîçíàíèåì, íå ñ÷èòàÿ, îäíàêî, ÷òî îíî ïðèñóùå
ëèøü ìèðÿíàì, ÷üè óìû íå çàòðîíóòû ôèëîñîôèåé.
113 а

Õîòÿ ôèëîñîôñòâóþùåìó óìó ïðèñóùè ìíîãèå

àíàëèòè÷åñêèå ìûñëè, [íàïðèìåð]: «Òàê åñòü â óñ-
ëîâíîì, îáùåïðèíÿòîì [ñìûñëå] èëè æå íà ñàìîì
äåëå?»,—íî ðàçâå âñå åãî ñîñòîÿíèÿ îáÿçàòåëüíî ÿâ- 405 á
ëÿþòñÿ ñîçíàíèåì, èññëåäóþùèì áûòèå êàê îíî
åñòü?! Ïîýòîìó íåò [íóæäû] çàäàâàòü âîïðîñ: «×òî
îçíà÷àåò ïðèâû÷íîå â ìèðó?»—èìåííî íåèñêóø¸í-
íûì â ôèëîñîôèè ñòàðöàì-ìèðÿíàì. [×òîáû ïîëó-
÷èòü íà íåãî îòâåò], ôèëîñîôàì äîñòàòî÷íî ïîíàá-
ëþäàòü íåàíàëèòè÷åñêèå ñîñòîÿíèÿ [ñîáñòâåííûõ]
óìîâ.
Ïðèçíàííîå òàêèì ñîçíàíèåì—ýòî âñå, ÷òî íàçû-
âàåòñÿ «ÿâëåííûì» èëè «äàííûì â îïûòå».
Ïîñêîëüêó çàêîí êàðìû, ñòàäèè Ïóòè è ïðî÷èå
íåâåäîìûå ïðîñòûì [ëþäÿì âåùè] âñå æå ïðîÿñíÿ-
113 б
 94 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

þòñÿ â îáûäåííîì ñîçíàíèè, íå èññëåäóþùåì áûòèÿ

êàê îíî åñòü—êîãäà ñòàíîâÿòñÿ åãî îáúåêòàìè ÷åðåç
ñëóøàíèå, îïûò è òàê äàëåå,—[ìû] íå îøèá¸ìñÿ,
[ïðè÷èñëÿÿ èõ] ê èçâåñòíîìó â ìèðó.
Îïðîâåðæåíèå äðóãèì îáûäåííûì äîñòîâåðíûì
ïîçíàíèåì ñîñòîèò â ñëåäóþùåì:
Íàïðèìåð, êîãäà âåðåâêó ïðåäñòàâëÿþò êàê çìåþ,
à ìèðàæ—êàê âîäó, òî, õîòÿ [çìåÿ è âîäà] âîñïðèíè-
ìàþòñÿ óìîì, íå èññëåäóþùèì áûòèÿ êàê îíî åñòü,—
ýòè âîñïðèÿòèÿ îïðîâåðãàþòñÿ îáûäåííûì äîñòî-
âåðíûì ïîçíàíèåì [äðóãèõ ëþäåé], ïîýòîìó íå ñóùå-
ñòâóþò äàæå óñëîâíî.
114 а

Íåóÿçâèìîñòü äëÿ ëîãèêè, ïðàâèëüíî èññëåäóþ-

ùåé: «Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?»,—[îçíà÷àåò] âîò ÷òî:
Âåùè, ïðèçíàííûå ñóùåñòâóþùèìè óñëîâíî,
äîëæíû áûòü óñòàíîâëåíû îáûäåííûì äîñòîâåðíûì
ïîçíàíèåì, è ïðè ýòîì íåîáõîäèìî, ÷òîáû [îíè]
íèêîãäà íå îïðîâåðãàëèñü ëîãèêîé, ïðàâèëüíî èñ-
ñëåäóþùåé: «Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?». Íî, åñëè áû
òàêàÿ ëîãèêà óñòàíàâëèâàëà ñóùåñòâîâàíèå ýòèõ âå-
ùåé, îíà óòâåðæäàëà áû èõ ñàìîñóùåå áûòèå, ÷òî
ïðîòèâîðå÷èëî áû èõ îòíîñèòåëüíîñòè 108.
406 à
Ïîýòîìó çäåñü íå äîïóñêàþòñÿ îøèáî÷íàÿ ìûñëü,
ñìåøèâàþùàÿ îòñóòñòâèå ëîãè÷åñêîãî îïðîâåðæå-
114 б

íèÿ ñ äîêàçàòåëüñòâîì,—è âûâîä, ÷òî âîçíèêíîâåíèå

ñ÷àñòüÿ è ñòðàäàíèÿ îò äîáðîäåòåëåé è ãðåõîâ è
âîçíèêíîâåíèå ñ÷àñòüÿ è ñòðàäàíèÿ îò Áîãà è Ïðèðî-
äû îäèíàêîâî ñóùåñòâóþò èëè æå îäèíàêîâî íå
ñóùåñòâóþò íà óñëîâíîì [óðîâíå].
Âåäü, õîòÿ ëîãèêà èñòèííîãî èññëåäîâàíèÿ: «Åñòü
ñàìîáûòèå èëè íåò?»—îäèíàêîâî íå óñòàíàâëèâàåò
íè ïîðîæäåíèÿ ñ÷àñòüÿ è ñòðàäàíèÿ Áîãîì è Ïðèðî-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 95

äîé, íè èõ ïîðîæäåíèÿ äîáðîäåòåëÿìè è ãðåõàìè,—

[ýòè ïîðîæäåíèÿ] îòíþäü íå âñåãäà îäèíàêîâî îïðî-
âåðãàþòñÿ èëè íå îïðîâåðãàþòñÿ ëîãèêîé. Òî åñòü:
êîãäà íàøè è ÷óæèå øêîëû ðåàëèñòîâ ãîâîðÿò î
115 а

íåäåëèìûõ [÷àñòèöàõ] îáúåêòà è ñóáúåêòà; àòìàíå,

Ïðèðîäå, Áîãå è ïðî÷èõ ñîáñòâåííûõ âûìûñëàõ, òî
äåëàþò ýòî ïîñëå ëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ: «Ñàìî-
ñóùè îíè èëè íåò?»,—ïðèäÿ ê ìûñëè, ÷òî ýòè ñóùíî-
ñòè îáíàðóæåíû ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêîãî èññëåäî-
âàíèÿ. Ïîýòîìó íóæíî ïðèçíàòü, ÷òî ëîãè÷åñêîå
èññëåäîâàíèå: «Îáëàäàþò îíè ñàìîáûòèåì èëè íåò?»
äðóãèìè [øêîëàìè] ïðîâîäèòñÿ ïîòîìó, ÷òî îíè ïî-
ëàãàþò, ÷òî ýòè ñóùíîñòè ñïîñîáíû âûäåðæàòü ëîãè-
÷åñêèé àíàëèç.
Íî, åñëè áû ìû ïðîâåëè òàêîå èññëåäîâàíèå, îíè
íå óñòîÿëè áû ïåðåä áåçîøèáî÷íûì ëîãè÷åñêèì àíà-
ëèçîì. È, ïîñêîëüêó ëîãèêà íå îáíàðóæèâàåò ýòèõ
[«ñóùíîñòåé»],—îíè îïðîâåðãàþòñÿ. Âåäü, åñëè îíè
ñóùåñòâóþò, ëîãèêà äîëæíà áûëà áû èõ îáíàðó-
æèòü 109.
À ôîðìà, çâóê è ïðî÷èå [îáúåêòû îðãàíîâ ÷óâñòâ]
óñòàíîâëåíû ëèøü òàê, êàê âîñïðèíèìàþòñÿ îáû- 406 á
115 б

äåííûìè ñîçíàíèÿìè, ëèøåííûìè âíåøíèõ è âíóò-

ðåííèõ èñêàçèòåëåé. Îíè íå ïîòîìó ñ÷èòàþòñÿ ïðè-
çíàííûìè, ÷òî íåêèå èññëåäîâàòåëè, ïîðàññóæäàâ:
«Ñóùåñòâóþò îíè êàê òàêîâûå ëèøü óñëîâíî èëè íà
ñàìîì äåëå?», ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî îáíàðóæèëè èõ
ñàìîñóùåå áûòèå.
Îíè íå ïîäëåæàò ëîãè÷åñêîìó èññëåäîâàíèþ:
«Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?», èáî [ìû] íå ïðèçíàåì,
÷òî ýòè îáúåêòû ñïîñîáíû âûäåðæàòü ëîãè÷åñêèé
àíàëèç 110.
 96 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òàê, åñëè íåêòî ãîâîðèò: «Ýòî îâöà»,—òî íåëåïî

èññëåäîâàòü: «Ëîøàäü ýòî, èëè áûê?»
Íî, åñëè íå÷òî îïðîâåðãàåòñÿ ëîãèêîé, òî, õîòÿ è
èçâåñòíî â ìèðó ñ áåçíà÷àëüíûõ [âðåìåí],—íå ñóùå-
116 а

ñòâóåò äàæå óñëîâíî, [êàê, íàïðèìåð], ïðèïèñàííàÿ

âåùàì ïî íåâåäåíèþ «ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü», âîñ-
ïðèíèìàåìûå èç-çà ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ ñà-
ìîñóùèå «ÿ» è «ì, âîîáðàæàåìîå òîæäåñòâî â÷å-
ðàøíèõ è ñåãîäíÿøíèõ ãîð è ò. ï. Ïîýòîìó íå âñå,
ïðèíÿòîå â ìèðó, ïðèçíàåòñÿ ìàäõúÿìèêàìè çà îòíî-
ñèòåëüíî ñóùåñòâóþùåå.
Íåêîòîðûå îáîñíîâûâàþò ðàçãðàíè÷åíèå óñëîâ-
íîãî ñóùåñòâîâàíèÿ ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî è íåñó-
ùåñòâîâàíèÿ âîîáðàæàåìîãî èíîâåðöàìè òàêèì [äî-
âîäîì]: «Ïåðâîå èçâåñòíî âñåìó ìèðó, à âòîðîå èçâå-
ñòíî ëèøü ôèëîñîôàì». Íî ýòî íå ðàçãðàíè÷åíèå. Â
ïðîòèâíîì ñëó÷àå íå áûëî áû âîçìîæíûì äëÿ ôîðìû
è ïðî÷èõ [îáúåêòîâ] óñëîâíî áûòü ïîäîáíûìè èëëþ-
116 б

çèè, ïðèøëîñü áû ïðèçíàòü íàëè÷èå ñàìîáûòèÿ è

ìíîãîå äðóãîå. È â «Òîëêîâàíèè “60 äîâîäî┠(7)»
ñêàçàíî:
«Ëîæíîå—ýòî ïðåäñòàâëåíèå î ñ÷àñòèè è ò. ï.111 Èáî â
òàêèõ ñîñòîÿíèÿõ ñóùåå íå ïðåáûâàåò äàæå óñëîâíî.
407 à Ïðàâèëüíîå—ýòî ïðåäñòàâëåíèå î ñòðàäàíèè è ò. ï.112
Èáî ñóùåå óñëîâíî ïðåáûâàåò â òàêèõ ñîñòîÿíèÿõ.»
Òî åñòü, õîòÿ ïîñòîÿíñòâî è ïðî÷èå èç ÷åòûðåõ
ïðåäñòàâëåíèé îáùåèçâåñòíû â ìèðó, îíè óêàçàíû
êàê ëîæíûå [äàæå] â îòíîñèòåëüíîì [ñìûñëå]. Íî,
õîòÿ íåïîñòîÿíñòâî è ïðî÷èå èç ÷åòûðåõ [ñîñòîÿíèé]
íå èçâåñòíû âñåìó ìèðó, ïðåäñòàâëåíèÿ î íèõ íàçâà-
íû ïðàâèëüíûìè.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 97

Òàêèì îáðàçîì, ìûñëü î íåïîñòîÿíñòâå ñîâîêóï-

íîñòåé [ëè÷íîñòè] è ïðî÷èå [ïðåäñòàâëåíèÿ], õîòÿ è
117 а

îøèáî÷íû îòíîñèòåëüíî îáúåêòà âîñïðèÿòèÿ, íî â

ñâîåì îïðåäåëåíèè íåîïðîâåðæèìû äëÿ äîñòîâåðíî-
ãî ïîçíàíèÿ, ïîýòîìó íàçûâàþòñÿ «ïðàâèëüíûìè»
èëè «áåçîøèáî÷íûìè». À ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ
îøèáàþòñÿ îòíîñèòåëüíî îáúåêòîâ âîñïðèÿòèÿ è
ëèøåíû âñÿêîãî äðóãîãî àñïåêòà áåçîøèáî÷íîñòè,
ïîýòîìó íå íàçûâàþòñÿ «áåçîøèáî÷íûìè».
Íî, õîòÿ ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ îäèíàêîâî îøè-
áàþòñÿ îòíîñèòåëüíî âîñïðèíèìàåìîãî,—îáúåêòû,
ñîîòâåòñòâóþùèå âîñïðèíèìàåìîìó â îáûäåííîì
ïîçíàíèè, [ìîãóò] ïðèñóòñòâîâàòü èëè îòñóòñòâîâàòü.
Ñëåäîâàòåëüíî, ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ, âîñïðèíèìà-
þùèå îòðàæåíèÿ è ïðî÷èå êàæèìîñòè, ïðåäñòàâëÿþò
ñîáîé ëîæíîå îòíîñèòåëüíîå, à èíûå, íåèñêàæåí-
íûå, ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ—èñòèííîå îòíîñèòåëü-
íîå.
Îáúåêò ïîçíàíèÿ ïîñòîÿíñòâà ñîâîêóïíîñòåé è ò. ï.
íå ñóùåñòâóåò [äàæå] óñëîâíî, ïîýòîìó ìîæåò áûòü
117 б

îïðîâåðãíóò. À îáúåêò ïðåäñòàâëåíèÿ î íåïîñòîÿí-

ñòâå è ò. ï. óñëîâíî ñóùåñòâóåò, ïîýòîìó íå ìîæåò
áûòü îïðîâåðãíóò ëîãèêîé.
Êàê íåò àáñîëþòíîãî èëè ñàìîñóùåãî ïîñòîÿí-
ñòâà è ïðî÷èõ èç ÷åòûðåõ [óïîìÿíóòûõ ïîíÿòèé], òàê
æå íåò [àáñîëþòíîãî] íåïîñòîÿíñòâà è ïðî÷èõ èç
÷åòûðåõ [ïðîòèâîïîëîæíîñòåé]. Ïîýòîìó ïðåäñòàâ-
ëåíèÿ î ñóùåñòâîâàíèè ýòèõ âîñüìè íå ïîäðàçäåëÿ- 407 á
þòñÿ íà îøèáî÷íûå è áåçîøèáî÷íûå â ñâÿçè ñ ðåàëü-
íîñòüþ. Èìåííî ýòî ïîäðàçóìåâàåòñÿ, êîãäà ãîâî-
ðèòñÿ 113, ÷òî, ïîëàãàåøü ëè ôîðìó ïîñòîÿííîé èëè
íåïîñòîÿííîé, ïðèÿòíîé èëè ìó÷èòåëüíîé, ñàìî-
 98 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñòíîé èëè áåññàìîñòíîé,—ëåëååøü ïðåäñòàâëåíèå î

[åå äåéñòâèòåëüíîì ñóùåñòâîâàíèè] 114.
[Âîçðàæåíèå]:
—Ëîãè÷åñêîå îïðîâåðæåíèå óñòàíîâêè íåâåäå-
118 а

íèÿ 115, ïðèïèñûâàþùåé âåùàì ñàìîáûòèå, è óñëîâíîå

ïðèçíàíèå âåùåé ïðîòèâîðå÷àò äðóã äðóãó. Èáî âî
«Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.28) ñêàçàíî:
«Çàáëóæäåíèå116 åñòü “îòíîñèòåëüíîå”,
èáî çàòåìíÿåò ïðèðîäó [ÿâëåíèé].
À âñå ñîçäàííûå èì êàæèìîñòè “èñòèííîãî”
Ìóíè íàçûâàåò “îòíîñèòåëüíîé èñòèíîé”117».
Òî åñòü ôîðìà, çâóê è ïðî÷èå [îáúåêòû ÷óâñòâ]
óñòàíàâëèâàþòñÿ â êà÷åñòâå îòíîñèòåëüíîé èñòèíû
ñèëîé íåâåäåíèÿ.
[Îòâåò]:
—Îøèáêè íåò! «Èñòèíà» [â ñëîâîñî÷åòàíèè] «óñ-
òàíîâëåíèå ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî â êà÷åñòâå îòíî-
118 б

ñèòåëüíîé èñòèíû» åñòü èñòèíà, îáóñëîâëåííàÿ óñòà-

íîâêîé 118, ò.å. èñòèíà ïðè âçãëÿäå c ïîçèöèè ïðèïè-
ñàííîãî íåâåäåíèåì ñàìîáûòèÿ, èáî «óñòàíîâêó»
çäåñü íóæíî ïîíèìàòü êàê öåïëÿíèå çà èñòèííîå
[ñóùåñòâîâàíèå] 119.
Ïîýòîìó è ñêàçàíî:
«Äëÿ àðõàòîâ îáîèõ ðîäîâ120 è áîäõèñàòòâ, íà÷èíàÿ ñ
âîñüìîãî óðîâíÿ121, èçáàâèâøèõñÿ îò êëåøè íåâåäåíèÿ, ÿâëå-
íèÿ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé èëëþçîðíûå ñóùíîñòè, à íå èñòèí-
íûå, òàê êàê èì áîëåå íå ïðèïèñûâàåòñÿ èñòèííîå [ñóùå-
ñòâîâàíèå]»122.
Òî åñòü äëÿ ëèøèâøèõñÿ öåïëÿíèÿ çà èñòèííîå
[âñå ÿâëåíèÿ] ëèøü îòíîñèòåëüíû.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 99

Èòàê, õîòÿ èñòèííîñòü ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî

ïðåäñòàâëÿåòñÿ òàêîâîé ïî íåâåäåíèþ,—íåâåäåíèå
íå îïðåäåëÿåò ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî. Íàïðèìåð,
õîòÿ â ëîæíîì âîñïðèÿòèè âåðåâêè êàê çìåè âåðåâêà
ïðåäñòàâëÿåòñÿ çìå¸é, ëîæíîå âîñïðèÿòèå íå îïðå-
äåëÿåò âåðåâêè.
Óì, îïðåäåëÿþùèé ôîðìó, çâóê è ïðî÷åå,—ýòî
øåñòü íåèñêàæåííûõ ñîçíàíèé: çðèòåëüíîå è ïðî- 408 à
119 а

÷èå. Óñòàíîâëåííûå èìè âåùè óñëîâíî ñóùåñòâóþò,

ïîýòîìó íå îòðèöàþòñÿ ëîãèêîé. Íî òî, ÷òî [â íèõ]
ïðåäñòàâëÿåòñÿ ïî çàáëóæäåíèþ, îòñóòñòâóåò äàæå
óñëîâíî, èáî íåâåäåíèå ïðèïèñûâàåò âåùàì ñàìîñó-
ùåå áûòèå, à òàêîå áûòèå äàæå óñëîâíî íå ñóùåñòâóåò.
Ïîýòîìó ëîãèêà îïðîâåðãàåò åãî è â óñëîâíîì
[ñìûñëå]. Èíà÷å âåùè íå îïðåäåëÿëèñü áû íà óñëîâ-
íîì [óðîâíå] êàê «ïîäîáíûå èëëþçèè».
Êñòàòè, ñàìîñóùåìó, âîîáðàæàåìîìó ïî çàáëóæ-
äåíèþ, ïðèïèñûâàþòñÿ ïðèÿòíûå, íåïðèÿòíûå è
èíûå ñâîéñòâà, âñëåäñòâèå ÷åãî è âîçíèêàþò ñòðàñò-
íàÿ ïðèâÿçàííîñòü, íåòåðïèìîñòü è ïîäîáíîå. Çíà-
÷èò, ëîãèêà ñïîñîáíà ïîðàçèòü óñòàíîâêè è ýòèõ
[êëåø].
Âåäü ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”»
(135):
119 б

«Ïîñêîëüêó ñòðàñòü è ïðî÷èå [êëåøè] íàïðàâëåíû íà

ïðèÿòíûå, íåïðèÿòíûå è èíûå ñâîéñòâà, êîòîðûå ïðèïèñûâà-
þòñÿ èìåííî ñàìîñóùåìó, âîîáðàæàåìîìó ïî çàáëóæäåíèþ,
òî îíè äåéñòâóþò íåðàçäåëüíî ñ çàáëóæäåíèåì è îñíîâûâà-
þòñÿ íà íåì, ïîñêîëüêó çàáëóæäåíèå—ãëàâíàÿ [êëåøà].»
Çíà÷èò, õîòÿ êëåøè åñòåñòâåííî ïðèñóùè [óìó] ñ
áåçíà÷àëüíîãî [âðåìåíè], ëîãèêà ñïîñîáíà ðàçáèòü
 100 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

èõ óñòàíîâêè. Ñëåäîâàòåëüíî, èõ îáúåêòû 123 íå ñóùå-

ñòâóþò äàæå óñëîâíî.
Ïîýòîìó îáúåêòû åñòåñòâåííîãî óìà áûâàþò äâóõ
âèäîâ: ïîäëåæàùèå è íå ïîäëåæàùèå îïðîâåðæåíèþ
408 á
ëîãèêîé. Ôîðìà, çâóê è ïðî÷èå îáúåêòû åñòåñòâåí-
íîãî, îáûäåííîãî äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ óñëîâíî
120 а

ñóùåñòâóþò, ïîýòîìó íå îïðîâåðãàþòñÿ ëîãèêîé.

Èòàê, ïîñêîëüêó â ñèñòåìå íàñòàâíèêà Áóääàïà-

ëèòû è íàñòàâíèêà ×àíäðàêèðòè ñàìîñóùåå áûòèå
îòðèöàåòñÿ äàæå íà óñëîâíîì [óðîâíå], òî îïðåäå-
ëèòü, ÷òî æå ñóùåñòâóåò îòíîñèòåëüíî, äîâîëüíî
òðóäíî. À åñëè íå çíàòü äîñòîâåðíîãî îïðåäåëåíèÿ
ýòîãî, òî íå óäàåòñÿ îáðåñòè òâåðäîé âåðû â äåÿòåëü-
íûé àñïåêò [Ïóòè] 124, ÷òî îáû÷íî ïðèâîäèò ê íèãè-
ëèçìó. Ïîýòîìó ðàçóìíûì ñëåäóåò õîðîøî ïîíÿòü
ñïîñîá îïðåäåëåíèÿ îòíîñèòåëüíîãî â äàííîé ñèñòå-
ìå. Íî çäåñü, îïàñàÿñü ìíîãîñëîâèÿ, ðàñïðîñòðà-
íÿòüñÿ íå áóäó.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 101

(á2.3) Íåâîçìîæíîñòü îïðîâåðæåíèÿ [íàøåé

òî÷êè çðåíèÿ] ïîñðåäñòâîì èññëåäîâàíèÿ:
«Èìååò ìåñòî êàêàÿ-ëèáî èç ÷åòûðåõ
àëüòåðíàòèâ èëè íåò?»
[Åùå îäíî] ñóæäåíèå:
—Åñëè âîçíèêíîâåíèå îïðîâåðãàåòñÿ ïîñðåä-
120 б

ñòâîì îòðèöàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ, äðóãîãî,

îáîèõ âìåñòå è áåç ïðè÷èí, òî ÷åòûðå àëüòåðíàòèâû
âîçíèêíîâåíèÿ íå ñóùåñòâóþò äëÿ äàííîé øêîëû
(ìàäõúÿìèêîâ) äàæå óñëîâíî.
Ïîýòîìó ê îòðèöàåìîìó âîçíèêíîâåíèþ íå íóæ-
íî ïðèñîâîêóïëÿòü õàðàêòåðèñòèêó [«àáñîëþòíîå»].
À åñëè îíî íå îïðîâåðãàåòñÿ, òîãäà ïîñðåäñòâîì
îòðèöàíèÿ ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ âîçíèêíîâåíèÿ íå
îïðîâåðãàåòñÿ äàæå àáñîëþòíîå âîçíèêíîâåíèå.
[Îòâåò]:
—Ïåðâîé [âîçìîæíîñòè] ìû íå ïðèçíàåì, ïîýòî-
ìó îòâåòèì íà [ñóæäåíèå] ïî ïîâîäó âòîðîé.
Åñëè ïðèçíàâàòü àáñîëþòíîå âîçíèêíîâåíèå, òî
ïðèõîäèòñÿ ïðèçíàòü è ÷òî îíî ñïîñîáíî óñòîÿòü â
ëîãè÷åñêîì àíàëèçå ðåàëüíîñòè. Òîãäà ëîãèêà îáÿçà-
íà èññëåäîâàòü—êàêàÿ èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ èìå-
åò ìåñòî: âîçíèêíîâåíèå èç ñåáÿ, äðóãîãî èëè ïðî÷å-
ãî? Òî åñòü ïðèçíàþùèå àáñîëþòíîå âîçíèêíîâåíèå
îáÿçàòåëüíî äîëæíû ïðåäïðèíèìàòü èññëåäîâàíèå
êàêîé-ëèáî èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ.
Ïðèçíàíèå æå âîçíèêíîâåíèÿ ëèøü êàê âîçíèê-
íîâåíèÿ ÷åãî-ëèáî â çàâèñèìîñòè îò òàêèõ-òî ïðè-
409 à
÷èí è óñëîâèé èñêëþ÷àåò ïðèçíàíèå ðåàëüíîãî âîç-
íèêíîâåíèÿ, íî òîãäà [íåóìåñòíî] òàêîå èññëåäîâà-
121 а

íèå ðåàëüíîñòè: «Âîçíèêàåò [÷òî-ëèáî] èç ñåáÿ, äðó-

ãîãî 125 èëè ïðî÷åãî?»,—[è ïîýòîìó] íå òðåáóåòñÿ ïðè-
 102 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

çíàâàòü, ÷òî [âîçíèêíîâåíèå] ñïîñîáíî óñòîÿòü â

ëîãè÷åñêîì àíàëèçå.
Ê òîìó æå èìåííî çàâèñèìîå âîçíèêíîâåíèå îïðî-
âåðãàåò ÷åòûðå àëüòåðíàòèâû âîçíèêíîâåíèÿ. Âåäü
ñêàçàíî âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.115):
«Ïîñêîëüêó âñå âåùè âîçíèêàþò çàâèñèìî,
òî íåâîçìîæíî ìûñëèòü ýòèìè ïðåäñòàâëåíèÿìè.
Ïîýòîìó ëîãèêà çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ
ðàçðûâàåò âñå ñåòè äóðíûõ âîççðåíèé.»
Ñëåäîâàòåëüíî, ×àíäðàêèðòè ñ÷èòàåò çàâèñèìîå
âîçíèêíîâåíèå îïðîâåðæåíèåì ÷åòûðåõ àëüòåðíà-
121 б

òèâ âîçíèêíîâåíèÿ. À âû ïîëàãàåòå: «Ðàç [íåâîçìîæ-

íà] íè îäíà èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ âîçíèêíîâåíèÿ,
òî âîçíèêíîâåíèå âîîáùå íå ñóùåñòâóåò». Òàê âûÿñ-
íÿåòñÿ, ÷òî [âû] ãîâîðèòå ïðîòèâíîå ïîçèöèè ×àíä-
ðàêèðòè.
Åùå ñêàçàíî òàì æå (6.114):
«Ïîñêîëüêó áåç ïðè÷èí íå âîçíèêàþò âåùè,
à òàêæå íè îò Áîãà è ïîäîáíîãî,
íè èç ñåáÿ, äðóãîãî, èëü îáîèõ âìåñòå,
òî âñå îíè âçàèìîçàâèñèìî âîçíèêàþò.»
Âûõîäèò, ÷òî ýòè ñëîâà ïðîòèâîðå÷àò âàøèì.
Èòàê, çàâèñèìî-îáóñëîâëåííîå âîçíèêíîâåíèå
íå èìååò ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ. Ïîýòîìó íå ñïðàøè-
âàéòå: «Ê êàêîé èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ îòíîñèòñÿ
“ëèøåííîå àëüòåðíàòèâ”?»
 òàêîé [îøèáêå] ïîâèííî íåóìåíèå îòëè÷èòü
íåâîçíèêíîâåíèå ñàìîñóùåãî îò ïðîñòîãî íåâîçíèê-
íîâåíèÿ.
122 а [Âîçðàæåíèå]:
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 103

—Íî êàê æå [ïîíèìàòü] òàêîå âûñêàçûâàíèå (îò-

òóäà æå, 6.36):
«Ïðè [èññëåäîâàíèè] ðåàëüíîñòè ëîãèêà
[äîêàçûâàåò] íåâîçìîæíîñòü âîçíèêíîâåíèÿ
èç ñåáÿ è äðóãîãî. Ïî ýòîé ëîãèêå [âîçíèêíîâåíèå]
íåâîçìîæíî è íà óñëîâíîì [óðîâíå]...»?!
[Îòâåò]:
—Ýòè [ñëîâà] óêàçûâàþò, ÷òî, åñëè ïðèçíàåòñÿ 409 á
ñóáñòàíöèàëüíîå 126, èëè ñàìîäîâëåþùåå âîçíèêíî-
âåíèå, òî îíî îïðîâåðãàåòñÿ ëîãèêîé äàæå íà óñëîâ-
íîì [óðîâíå]. Íî ïðîñòîå (óñëîâíîå) âîçíèêíîâåíèå
íèêàê íå îïðîâåðãàåòñÿ. Âåäü â ñâÿçè ñ ýòèì êîíòåê-
ñòîì ñêàçàíî 127:
«[Íåêîòîðûå] ãîâîðÿò:
—Ñóáñòàíöèàëüíûå ñóùíîñòè êàê ïðè÷èíû âñåöåëîé
îìðà÷åííîñòè èëè ïîëíîãî î÷èùåíèÿ128—íåîáõîäèìî ñ÷è-
òàòü âîçíèêàþùèìè.
—Òàêèå ðå÷è—îäíè ëèøü ïóñòûå ñëîâà.
—Ïî÷åìó æå?
—[Ïîòîìó ÷òî] öèòèðîâàëèñü ñëîâà [Íàãàðäæóíû]: “Ïðè
[èññëåäîâàíèè] ðåàëüíîñòè...” È, õî÷åøü—íå õî÷åøü, [âàì]
ïðèäåòñÿ ñîãëàñèòüñÿ ñ òàêèì èõ òîëêîâàíèåì: “Ïîýòîìó
ñàìîäîâëåþùåå âîçíèêíîâåíèå íå ñóùåñòâóåò íà óðîâíÿõ
122 б

îáåèõ èñòèí”.»
Èòàê, ïîñêîëüêó ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå ÿâëÿ-
åòñÿ àáñîëþòíûì, òî, åñëè åãî ïðèçíàòü, ìîæíî áûëî
áû ïðèçíàòü [ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå] è íà óñëîâ-
íîì [óðîâíå]. [Íî, åñëè îíî] îòðèöàåòñÿ êàê àáñî-
ëþòíîå âîçíèêíîâåíèå,—åãî íåîáõîäèìî îòðèöàòü
[è íà óñëîâíîì óðîâíå]. Òàêîâî ïðåâîñõîäíîå ìíå-
 104 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íèå ñåãî íàñòàâíèêà (×àíäðàêèðòè).

Ïîýòîìó íå ñëåäóåò äàæå óñëîâíî ïðèçíàâàòü
ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå. Èáî âî «Âõîæäåíèè [â
ñðåäèííîñòü]» (6.111) ñêàçàíî:
«Ñàìîñóùåå âîçíèêíîâåíèå ñûíà áåñïëîäíîé
æåíùèíû
íåâîçìîæíî íè íà [óðîâíå] ðåàëüíîñòè, íè â ìèðó.
Òàê æå âñå âåùè íå âîçíèêàþò êàê ñàìîñóùèå
íè â ìèðó, íè íà [óðîâíå] ðåàëüíîñòè.»
Òåõ, êòî ïîëàãàåò, ÷òî íåâîçíèêíîâåíèå ñàìîñó-
ùåãî ðàâíî [ïîëíîìó] îòñóòñòâèþ âîçíèêíîâåíèÿ, è
óêàçûâàþùèõ, ÷òî çàâèñèìîå âîçíèêíîâåíèå è íå-
âîçíèêíîâåíèå ñàìîñóùåãî ïðîòèâîðå÷àò äðóã äðóãó,
123 а

[×àíäðàêèðòè] íàçûâàåò «íå èìåþùèìè íè óøåé, íè

óìà». Ïîä «íåèìåíèåì óøåé» [îí] ïîäðàçóìåâàåò,
÷òî â ñëîâîñî÷åòàíèè «íåâîçíèêíîâåíèå ñàìîñóùå-
ãî» îíè íå ñëûøàò ñëîâà «ñàìîñóùåãî», âîñïðèíèìàÿ
410 à ëèøü «íåâîçíèêíîâåíèå». À ïîä «íåèìåíèåì óìà»
[îí] ïîäðàçóìåâàåò íåñïîñîáíîñòü ïîíÿòü ñìûñë
ñëîâà «ñàìîñóùåå».
 ÷àñòíîñòè, òîëêóÿ [îòðûâîê] èç «60 äîâîäîâ» (48):
«Ëó÷øèé çíàòîê ðåàëüíîñòè ñêàçàë,
÷òî âîçíèêàþùåå çàâèñèìî íå âîçíèêàåò»,—
[×àíäðàêèðòè] â êîììåíòàðèè íà ýòîò [òåêñò]
ãîâîðèò:
«Åñëè ïîñòè÷ü çàâèñèìî-îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå,
òî âåùè íå áóäóò âîñïðèíèìàòüñÿ êàê ñàìîñóùèå. Èáî òî, ÷òî
âîçíèêàåò çàâèñèìî,—ïîäîáíî îòðàæåíèþ, íå âîçíèêàåò êàê
ñàìîñóùåå.
[Âîçðàæåíèå ðåàëèñòîâ]:
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 105

—Òî, ÷òî çàâèñèìî, âñå æå âîçíèêàåò. Íå òàê ëè?! Êàê

òîãäà ìîæíî ãîâîðèòü, ÷òî îíî íå âîçíèêàåò?! Åñëè ãîâîðèòå
123 б

î íåâîçíèêíîâåíèè, òî íå ãîâîðèòå î çàâèñèìîì âîçíèêíîâå-

íèè.
Èòàê, ïîñêîëüêó îíè ïðîòèâîðå÷àò äðóã äðóãó, [âàøå
ìíåíèå] íåïðàâèëüíî.
[Îòâåò]:
—Êàêàÿ æàëîñòü! [Áóäòî ó âàñ] íåò íè óøåé, íè óìà, òàê
íàñ ïîðàæàåò [âàøå] âîçðàæåíèå. [Åñëè áû âû èìåëè èõ], òî,
êîãäà ìû ãîâîðèì: “Âîçíèêàþùåå çàâèñèìî ïîäîáíî îòðà-
æåíèþ, íå âîçíèêàåò êàê ñàìîñóùåå”,—ðàçâå áûë áû ïîâîä
äëÿ ñïîðà?!»
Ïîýòîìó âàæíî ðàçëè÷àòü [ýòè âåùè].
È â «Âîïðîñàõ Àíàâàòàïòû» ñêàçàíî:
«Íå âîçíèêàåò òî, ÷òî “âîçíèêàåò èç óñëîâèé”:
êàê â í¸ì âîçíèêíåò “ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü”?
124 а

×òî îáóñëîâëåíî, ïóñòûì ìû íàçûâàåì.

Ñåðü¸çåí òîò, êòî ïîíèìàåò ïóñòîòó».
Ïåðâàÿ ñòðîêà: «Íå âîçíèêàåò òî, ÷òî “âîçíèêàåò
îò óñëîâè锻,—ïîêàçûâàåò ñïîñîá íåâîçíèêíîâå-
íèÿ. Âòîðàÿ ñòðîêà: «êàê â íåì âîçíèêíåò “ñîáñòâåí- 410 á
íàÿ ñóùíîñòü”?»,—ïðèñîâîêóïëÿåò ê îòðèöàåìîìó
õàðàêòåðèñòèêó: «Íå âîçíèêàåò êàê ñàìîñóùåå».
Íåêîòîðûå, íå çíàÿ ýòîãî è ñëûøà ñëîâà [î íåâîç-
íèêíîâåíèè], ãîâîðÿò: «Âîçíèêíîâåíèå åñòü íåâîç-
íèêíîâåíèå; çàâèñèìîñòü åñòü íåçàâèñèìîñòü». Â
òàêèõ âûñêàçûâàíèÿõ ïðîÿâëÿåòñÿ ëèøü âûñîêîìå-
ðèå è ùåãîëüñòâî ïàðàäîêñàëüíûìè èçðå÷åíèÿìè.
È â «ßñíûõ ñëîâàõ»—â öèòàòå èç «Ïðèõîäà â
Ëàíêó»—ñêàçàíî:
124 б
 106 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ìàõàìàòè! ß ñêàçàë: “Íèêàêèå ÿâëåíèÿ íå âîçíèêàþò”,—

ïîäðàçóìåâàÿ, ÷òî [îíè] íå âîçíèêàþò êàê ñàìîñóùèå».
Îòñþäà åñòåñòâåííî ñëåäóåò è îòâåò [íà âîïðîñ]:
«Íóæíî èëè íå íóæíî ïðèñîâîêóïëÿòü ê îòðèöàåìî-
ìó âîçíèêíîâåíèþ è ïðî÷åìó õàðàêòåðèñòèêó “àáñî-
ëþòíîå”?» Íî ïîäðîáíûé îòâåò íà ýòîò [âîïðîñ]
áóäåò äàí íèæå 129.
Ýòî ïîêàçûâàåò, ÷òî âñå ïîäîáíûå «ñîêðóøàþùèå
äîâîäû» íå ñïîñîáíû îïðîâåðãíóòü 130 òðàäèöèþ óñòà-
íîâëåíèÿ ïðè÷èí, ñëåäñòâèé è ïðî÷åãî ïðè îòñóò-
ñòâèè ñàìîáûòèÿ. Â îáùåì, êðàéíå èëëþçîðíûå «ñî-
êðóøàþùèå äîâîäû» îáðàùàþò âåñü àíàëèç ïðè îò-
ðèöàíèè ÷óæèõ [ìíåíèé] ïðîòèâ ñàìèõ «ñîêðó-
øàþùèõ äîâîäîâ». Ïîýòîìó âàøè ñóæäåíèÿ, [ðàñøè-
ðÿþùèå îáúåêò îòðèöàíèÿ],—ñîâåðøåííî ëîæíûå
«ñîêðóøàþùèå äîâîäû». Âåäü òî îòðèöàíèå ÷óæîé
125 а

òî÷êè çðåíèÿ, êîòîðîå [âû] ïðîâîäèòå èñõîäÿ èç

èññëåäîâàíèÿ: «Ðàçðóøèìî ëîãèêîé èëè íåò?» è ò.
ä.,—[îïïîíåíò] îáðàùàåò ïðîòèâ [âàñ], è [âàøè] «ñî-
êðóøàþùèå äîâîäû» ñàìè ñîêðóøàþòñÿ.
Ìîæåòå âîçðàçèòü:
—Âû [â ñâîåé ñèñòåìå] ïðèçíàåòå ñóùåñòâîâàíèå
ôîðìû è ïðî÷èõ [ÿâëåíèé]. Ýòî è îïðîâåðãàåòñÿ
411 à èññëåäîâàíèåì, íî íå ìîæåò áûòü îáðàùåíî ïðîòèâ
íàñ, ïîñêîëüêó ìû íè÷åãî íå óòâåðæäàåì.
[Îòâåò]:
—Ýòî íå óñòðàíÿåò òåõ îøèáîê, ÷òî ðàçúÿñíþ â
ðàçäåëå î òîì, êàê âûÿñíÿåòñÿ [âîççðåíèå ïóñòîòû]—
ïîñðåäñòâîì îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ (ïðàñàíãè) èëè
ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê (ñâàòàíòðû) 131.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 107

(á2.4) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî îòðèöàíèå

ñóùåñòâîâàíèÿ, íåñóùåñòâîâàíèÿ è
îñòàëüíûõ èç ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ íå
ìîæåò ñëóæèòü «ñîêðóøàþùèì äîâîäîì»
[Âû, ðàñøèðÿþùèå îáúåì îòðèöàåìîãî, ïîëàãàåòå]:
— òåêñòàõ ìàäõúÿìû îòðèöàþòñÿ âñå ÷åòûðå
125 б

âîçìîæíîñòè—ñóùåñòâîâàíèå âåùåé èëè ñàìîñóùå-

ãî, èõ íåñóùåñòâîâàíèå, è òî, è äðóãîå âìåñòå, íè òî,
íè äðóãîå. À ïîñêîëüêó íåò ÿâëåíèé, êîòîðûõ ýòè [âîç-
ìîæíîñòè] íå îõâàòûâàþò, òî ëîãèêà îòðèöàåò âñå.
[Îòâåò]:
—Êàê óêàçûâàëîñü ðàíåå, âåùè ìîãóò áûòü äâóõ
ðîäîâ. (1) Ñàìîñóùèå âåùè [â òåêñòàõ ìàäõúÿìû]
îòðèöàþòñÿ íà óðîâíÿõ îáåèõ èñòèí, à (2) âåùè êàê
îáúåêòû, ñïîñîáíûå ôóíêöèîíèðîâàòü, íà óñëîâíîì
óðîâíå íå îòðèöàþòñÿ.
×òî æå êàñàåòñÿ íåñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé, òî, åñëè
[íåêòî] ñ÷èòàåò íåîáóñëîâëåííûå ÿâëåíèÿ ñàìîäîâ-
ëåþùèì íåñóùåñòâîâàíèåì,—òàêîå íåñóùåñòâîâà-
íèå âåùåé [ìàäõúÿìèêàìè] îòðèöàåòñÿ.
Òàêæå îòðèöàåòñÿ [ñàìîäîâëåþùåå] ñî÷åòàíèå
ñóùåñòâîâàíèÿ [ñïîñîáíûõ ôóíêöèîíèðîâàòü] âå-
ùåé è íåñóùåñòâîâàíèÿ [ñàìîñóùèõ], êàê è ñàìîäîâ-
ëåþùåå íè-òî-íè-äðóãîå. Èìåííî òàê ñëåäóåò ïîíè-
ìàòü ëþáîå îòðèöàíèå [ìàäõúÿìèêàìè] ÷åòûðåõ àëü-
òåðíàòèâ 132.
Åñëè [âû] îòðèöàåòå ÷åòûðå àëüòåðíàòèâû áåç
ïðèñîâîêóïëåíèÿ òàêîé õàðàêòåðèñòèêè, òî, êîãäà
126 а

ïðè îòðèöàíèè ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ

âåùåé ãîâîðèòå: «Íåò îáîèõ âìåñòå»,—è çàòåì îòðè-
öàåòå: «Íåò îòñóòñòâèÿ îáîèõ âìåñòå»,—[âû] ÿâíî
ïðîòèâîðå÷èòå ñîáñòâåííîìó ñóæäåíèþ. Åñëè, íå
 108 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðèçíàâ [îøèáêè], ñêàæåòå: «Õîòü è òàê, îøèáêè

íåò»,—òî ìû íå áóäåì ñïîðèòü ñ íå ïðèçíàþùèìè
[ñâîèõ îøèáîê].
411 á Ê òîìó æå, ïðè îòðèöàíèè ñàìîñóùåãî áûòèÿ
ñîâîêóïíîñòåé âîçíèêàåò ìóäðîñòü, ïîñòèãàþùàÿ,
÷òî ñàìîáûòèå íå ñóùåñòâóåò. À ðàç [âû] îòðèöàåòå
îáúåêò ýòîé ìóäðîñòè—íåñóùåñòâîâàíèå ñàìîáû-
òèÿ,—òî îòâåðãàåòå âîççðåíèå ìàäõúÿìèêîâ, èìåííî
ïîòîìó, ÷òî îòâåðãàåòå îáúåêò ìóäðîñòè, ïîñòèãàþ-
ùåé îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé.
Ñëåäóåò ñïðîñèòü [âàñ], æåëàþùèõ îòâåðãíóòü êàê
ñóùåñòâîâàíèå, òàê è íåñóùåñòâîâàíèå ñàìîáûòèÿ:
126 б

íà êàêîì îñíîâàíèè âû îòâåðãàåòå íåñóùåñòâîâàíèå

ñàìîáûòèÿ—îáúåêò ìóäðîñòè, ïîñòèãàþùåé, ÷òî ñî-
âîêóïíîñòè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ?
—Â «Êîðåííîé ìóäðîñòè» (13.7) ñêàçàíî:
«Åñëè áû ñóùåñòâîâàëî íå÷òî íåïóñòîå,
òî ñóùåñòâîâàëî áû è íå÷òî ïóñòîå133.
Íî, ïîñêîëüêó íåò íè÷åãî íåïóñòîãî,
îòêóäà áûòü ïóñòîìó?!»
Èòàê, ïîñêîëüêó íåò íè÷åãî íåïóñòîãî, òî íåò è
ïóñòîãî, ëèøåííîãî ñàìîáûòèÿ.
[Íàø îòâåò:]
—«Ïóñòîå» è «íåïóñòîå» âî âñ¸ì ýòîì òåêñòå
îçíà÷àåò «ïóñòîå è íåïóñòîå îò ñàìîáûòèÿ».
Ïîñåìó íåïóñòîå îò ñàìîáûòèÿ—ýòî ñàìîñóùåå, è
òîãäà ÷òî ìîæåò áûòü ñìåõîòâîðíåå âûñêàçûâàíèÿ:
«Ïîñêîëüêó íåò íè÷åãî ñàìîñóùåãî, òî íåò è ïóñòî-
ãî—íå-ñàìîñóùåãî»?! Ê òîìó æå, íàïðèìåð, ïðè ïî-
ñòèæåíèè îòñóòñòâèÿ ñàìîñóùåãî áûòèÿ ðîñòêà äó-
127 а
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 109

ìàþò: «Ðîñòîê ëèøåí ñàìîáûòèÿ»,—íî íå öåïëÿþòñÿ

íè çà îäíó èç äâóõ ìûñëåé: «Îòñóòñòâèå åãî ñàìîáû-
òèÿ ñóùåñòâóåò» èëè «íå ñóùåñòâóåò». Çàêðîéòå ãëà-
çà, îáðàòèòå ìûñëåííûé âçîð âíóòðü è ïîäóìàéòå.
Òîãäà î÷åíü ëåãêî óäîñòîâåðèòåñü.
Èòàê, ïîñêîëüêó [â ìîìåíò ýòîãî ïîñòèæåíèÿ] 412 à
íåâîçìîæíî öåïëÿíèå çà îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ êàê
çà íå÷òî ñóùåñòâóþùåå, òî, ÷òîáû ëîãè÷åñêîå îòðè-
öàíèå ñóùåñòâîâàíèÿ ïóñòîòû—ðàäè óñòðàíåíèÿ
ìûñëè î ñóùåñòâîâàíèè îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ—
áûëî îïðàâäàííûì, íóæíî ïðèçíàòü, ÷òî îòðèöàåòñÿ
îáúåêò äðóãîé ìûñëè, öåïëÿþùåéñÿ çà îòñóòñòâèå
127 б

ñàìîáûòèÿ êàê çà íå÷òî ñóùåñòâóþùåå. Íî ñîâåð-

øåííî íåëåïî îòðèöàòü îáúåêò ìóäðîãî ïîñòèæåíèÿ
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ðîñòêà.
Îòðèöàÿ ñàìîñóùåå áûòèå ðîñòêà, ìû ïðèõîäèì ê
óáåæäåíèþ: «[Â íåì] íåò ñàìîáûòèÿ». Íî, åñëè çàòåì
è [âîçíèêàåò] äðóãàÿ ìûñëü: «Ñóùåñòâóåò îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ»,—ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå îòíîñèëîñü íå
ê åå îáúåêòó, à ê ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè òîé ïóñòîòû
(ò.å. îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ðîñòêà).
—Íî êàê æå âîçíèêàåò ìûñëü î òîì, ÷òî îòñóò-
ñòâèå ñàìîáûòèÿ îáëàäàåò ñàìîáûòèåì?
—Îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ðîñòêà íå âîñïðèíèìà-
åòñÿ êàê ñàìîáûòèå ðîñòêà, íî ïðåäñòàâëÿåòñÿ êàê
ñàìîñóùåå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ðîñòêà. Òàê, íà-
128 а

ïðèìåð, è îòñóòñòâèå ñîñóäà íå âûçûâàåò ìûñëè îá

èñòèííîì åãî íàëè÷èè, à âûçûâàåò ìûñëü îá èñòèí-
íîì åãî îòñóòñòâèè.
Èòàê, åñëè ñêàçàòü: «Ïîñêîëüêó íåò íè÷åãî íåïó-
ñòîãî îò ñàìîáûòèÿ, òî è â ïóñòîòå—îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ ðîñòêà íåò ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè»,—òà-
êîé äîâîä áûë áû ïðàâèëüíûì.134
 110 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

È â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”(382)» ñêàçà-

íî, ÷òî ñàìîñóùàÿ ïóñòîòà îòðèöàåòñÿ:
412 á «Åñëè áû ñóùåñòâîâàëà íåêàÿ ñàìîñóùàÿ “ïóñòîòà”, òî
âåùè îáëàäàëè áû ñàìîáûòèåì. ×òîáû ýòî óêàçàòü, è
ãîâîðèòñÿ:
“Ïðè îòñóòñòâèè íåïóñòîãî
îòêóäà ÿâèòñÿ ïóñòîå?! Êàê
ïðè îòñóòñòâèè îäíîé ïðîòèâîïîëîæíîñòè
128 б äðóãàÿ ìîæåò ïîÿâèòüñÿ?!”»
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå, êîãäà îòðèöàåòñÿ ñóùåñòâî-
âàíèå ïóñòîòû, îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, ïîëó÷èòñÿ,
÷òî îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ íåò; ñëåäîâàòåëüíî, åñòü
ñàìîñóùåå áûòèå, è îòðèöàòü íèêàêèå àñïåêòû ñàìî-
áûòèÿ íåâîçìîæíî.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (26):
«Åñëè áû [ñëîâà] “îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ”
êàê-ëèáî îòâåðãàëè ëèøåííîå ñàìîáûòèÿ,
òî [îíè] îòâåðãàëè áû ñàìî îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
è òîãäà óòâåðæäàëè áû ñàìîáûòèå».
 «Àâòîêîììåíòàðèè» ñêàçàíî ïî ýòîìó ïîâîäó
î÷åíü ÿñíî:
«Åñëè áû ñëîâà “îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ” îòâåðãàëè
“ëèøåííûå ñàìîáûòèÿ âåùè”, êàê çâóê âûðàæåíèÿ: “Íå
èçäàâàé çâóêà!”,—óñòðàíÿë áû çâóê, âûøëî áû, ÷òî ýòè
ïðèìåðû ñõîæè. Îäíàêî ñëîâà “îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ”
129 а

îòðèöàþò ñàìîáûòèå âåùåé. Åñëè áû ñëîâà “îòñóòñòâèå

ñàìîáûòèÿ” îòðèöàëè îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âåùåé, òî èìåí-
íî èç îòðèöàíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ñëåäîâàëî áû, ÷òî âåùè
îáëàäàþò ñàìîáûòèåì è, çíà÷èò, íå ÿâëÿþòñÿ ïóñòûìè.»
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 111

Ïîýòîìó âñëåä çà ïðèâîäèâøèìèñÿ ñëîâàìè èç

«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (13.7): «Îòêóäà áûòü ïóñòî-
ìó?!»—ñêàçàíî (13.8):
«Ïîáåäèòåëè ãîâîðÿò, ÷òî ïóñòîòà,
íåñîìíåííî, èñêîðåíÿåò âñå òåîðèè,
413 à
[íî] òå, ó êîãî ïóñòîòà—òåîðèÿ,
áåçíàäåæíû è íåèçëå÷èìû.»
129 б

[Ñëîâà] «ïóñòîòà—òåîðèÿ» îòíîñÿòñÿ, îäíàêî, íå

ê [ãíîñåîëîãè÷åñêîé] èäåå ïóñòîòû, [îòñóòñòâèÿ]
ñàìîáûòèÿ, à ïîäðàçóìåâàþò [îíòîëîãè÷åñêîå] ïî-
íèìàíèå ïóñòîòû, [îòñóòñòâèÿ] ñàìîáûòèÿ êàê ÷åãî-
òî èñòèííî [ñóùåñòâóþùåãî], âîççðåíèå íà íåå êàê íà
âåùü. Âåäü â «Áóääàïàëèòå» (13.8) [íàõîäèì] ÿñíîå,
ïîäêðåïëåííîå ïðèìåðîì âûñêàçûâàíèå:
«Åñëè òåì, êòî ïðèâÿçàí ê [ìûñëè] “âåùè ñóùåñòâóþò
ñèëîé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè”, îáúÿñíèòü, ÷òî ñóùíîñòü
âåùåé—ïóñòîòà: “Ïóñòîòà îçíà÷àåò, ÷òî âåùè [ëèøü]
âîîáðàæàþòñÿ(gdags-pa) â ñèëó ïðè÷èí è óñëîâèé, ñî÷åòà-
þùèõñÿ â õîäå îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ; âåùè íå
ñóùåñòâóþò ‘ñèëîé ñîáñòâåííîé ñóùíîñò蒔»,—òî ìîæíî
èõ îòâðàòèòü îò ïðèâÿçàííîñòè ê òàêîé [ìûñëè]. Íî òåõ, êòî
ïðèâÿçàí ê ïóñòîòå êàê ê âåùè, íèêòî íå ñïîñîáåí îòâðà-
òèòü îò ýòîé ïðèâÿçàííîñòè.
Òàê, [ïîïðîøàéêå], êîòîðûé ïîñëå òâîèõ ñëîâ: “Íè÷åãî íå
èìåþ”,—ãîâîðèò: “Äàé òî íè÷åãî”,—ðàçâå äîêàæåøü îòñóò-
ñòâèå [èìóùåñòâà]?!»135
130 а

[Ýòîò] ïðèìåð íå ïîäîøåë áû, åñëè áûëî áû

èíà÷å. Âåäü êîãäà íåêèé [íèùèé] ãîâîðèò êîìó-
íèáóäü: «Ïîäàéòå ìèëîñòûíþ»,—à òîò îòâå÷àåò: «[Ó
ìåíÿ] íè÷åãî íåò»,—òî ìûñëü [ïðîñÿùåãî]: «Îí ëè-
 112 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

øåí èìóùåñòâà»,—íå ÿâëÿåòñÿ îøèáî÷íîé. Íî, åñëè

îí ïîíèìàåò îòñóòñòâèå èìóùåñòâà êàê èìóùåñòâî,
òî íå ìîæåò áûòü óáåæäåí â îòñóòñòâèè èìóùåñòâà.
Òàê è çäåñü. Êîãäà íà âîïðîñ: «Îáëàäàþò âåùè ñàìî-
áûòèåì èëè íåò?»—äàí îòâåò: «[Îíè] ëèøåíû ñàìî-
413 á áûòèÿ»,—òî, åñëè [ñïðîñèâøèé] ïîäóìàåò: «Ñàìîáû-
òèå îòñóòñòâóåò»,—êàê æå åãî [ìûñëü] ìîæåò áûòü
îøèáî÷íîé, ðàç îòâå÷àþùèé è õîòåë åå âûçâàòü? Íî,
åñëè îòñóòñòâèå ó âåùåé ñàìîáûòèÿ ïîíèìàåòñÿ êàê
ñàìîñóùåå,—ýòî îøèáêà.
130 б

Ïî-âàøåìó, êîëè ñêàæóò: «[Ó ìåíÿ] íåò èìóùå-

ñòâà», òî, õîòÿ è âîçíèêíåò ìûñëü: «[Îí] ëèøåí
èìóùåñòâà»,—[ýòó ìûñëü] íåîáõîäèìî îòâåðãíóòü.
Íî, åñëè äîâåðèòüñÿ âàøåìó ñóæäåíèþ, òî âñå ïðå-
êðàñíî...
È â «ßñíûõ ñëîâàõ» ãîâîðèòñÿ î ïðèâÿçàííîñòè ê
ïóñòîòå êàê ê âåùè. Ïîýòîìó ïóñòîòà íå îòðèöàåò-
ñÿ, è ñàìî âîççðåíèå ïóñòîòû íå ÿâëÿåòñÿ îøèáî÷-
íûì.
Ïîýòîìó ñêàçàíî â «Ñîáðàíèè [äðàãîöåííûõ äîñ-
òîèíñòâ Ïðàäæíÿïàðàìèòû]» (1.9):
«Îäíàêî áîäõèñàòòâà, äóìàþùèé: “Ýòè ñîâîêóïíîñòè
ïóñòû”,— áûâàåò ïîäâåðæåí ïðåäñòàâëåíèþ [î ñóáñòàíöè-
àëüíîñòè ïóñòîòû è] íåâåðèþ â [ïóñòîòó êàê] íåâîçíèê-
íîâåíèå [ñàìîñóùåãî]136».
131 а

È â «Äðàãîöåííîì îæåðåëüå» (2.3):

«Ïîýòîìó âåëèêèé Ìóíè îòâåðã òåîðèè
ñàìîñòè è åå [ñàìîñóùåãî] îòñóòñòâèÿ».
Ñêàçàííîå â Ñëîâå è òðàêòàòàõ î íåïðèåìëåìîñòè
òåîðèé ïóñòîòû è îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè òàêæå íóæíî
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 113

ïîíèìàòü òàê, êàê îáúÿñíåíî ðàíåå. Èíîå [ïîíèìà-

íèå] ïðîòèâîðå÷èëî áû âåëèêîìó ìíîæåñòâó òàêèõ
âûñêàçûâàíèé, êàê îòâåò Àâàëîêèòåøâàðû íà âîïðîñ
Øàðèïóòðû [â «Ñóòðå ñåðäöà»]:
«—Êàê ñëåäóåò óïðàæíÿòüñÿ æåëàþùèì ïðàêòèêîâàòü
ãëóáîêóþ ïàðàìèòó ìóäðîñòè?
—Ñëåäóåò èñòèííî ðàññìàòðèâàòü ïÿòü ñîâîêóïíîñòåé
êàê ïóñòûå îò ñàìîáûòèÿ»137;
óòâåðæäåíèå â «Ñîáðàíèè [äðàãîöåííûõ äîñòî-
èíñòâ Ïðàäæíÿïàðàìèòû]» (1.28):
«Òîò, êòî ñîâåðøåííî ïîíèìàåò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
ÿâëåíèé, ïðàêòèêóåò âûñøóþ ïàðàìèòó ìóäðîñòè»;
èçðå÷åíèå âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.165):
«Ïîýòîìó òîò éîãèí, êîòîðûé âèäèò ïóñòîòó
131 б

“ÿ” è “ìîåãî”,—îñâîáîæäàåòñÿ»,— 414 à

è òàê äàëåå.
Èòàê, êîðåíü âñÿêîãî óïàäêà—íåâåäåíèå, ïðèïèñû-
âàþùåå [ÿâëåíèÿì] ñàìîáûòèå. À åäèíñòâåííûé [ñïî-
ñîá] åãî èñêîðåíåíèÿ, îñíîâàííûé íà ïðÿìî ïðîòèâî-
ïîëîæíîé åìó óñòàíîâêå,—ìóäðîñòü ïîñòèæåíèÿ îò-
ñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ. Íî ýòî âûíóæäàåò ïîìèìî æåëà-
íèÿ ïðèçíàòü, ÷òî, îòâåðãàÿ [îáúåêò] óñòàíîâêè ýòîé
[ìóäðîñòè], [âû] ñòàâèòå ïðåïÿòñòâèå âîççðåíèþ ðåàëü-
íîñòè. Èáî ñëîâà: «Íåò èíûõ âîðîò ïîêîÿ...»—îáúÿñíÿ-
þòñÿ â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (288) òàê:
«Ïðè÷èíà äîñòèæåíèÿ íèðâàíû—ïîëíîå ïðåêðàùåíèå
ïðèâÿçàííîñòè, à íè÷òî, êðîìå óçðåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ,
132 а

íå ìîæåò ñëóæèòü ïðè÷èíîé ïîëíîãî ïðåêðàùåíèÿ ïðèâÿ-

çàííîñòè.
 114 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïîýòîìó áåññàìîñòíîñòü, îïðåäåëÿåìàÿ êàê îòñóòñòâèå

ñàìîáûòèÿ,—åäèíñòâåííûå âðàòà ïîêîÿ, ýòî åäèíñòâåííûå,
132 б

íåñðàâíåííûå âðàòà Ãðàäà íèðâàíû.

Õîòÿ ñóùåñòâóþò òðîå âðàò Îñâîáîæäåíèÿ: “ïóñòîòà”,
“îòñóòñòâèå èñòî÷íèêîâ [ÿâëåíèé]”138 è “îòñóòñòâèå [öå-
ëåé] ñòðåìëåíèÿ”139,—íî èìåííî âîççðåíèå áåññàìîñòíîñ-
òè ÿâëÿåòñÿ ãëàâíûì. Ðàçâå òîò, êòî ïîçíàë îòñóòñòâèå
ñàìîñòè âñåõ ÿâëåíèé è [òàê] èçáàâèëñÿ îò âñåõ ïðèâÿçàííî-
ñòåé ê ëþáûì âåùàì, êîãäà-íèáóäü ìîæåò ñòðåìèòüñÿ ê
êàêèì-íèáóäü [ñàìîñóùèì ðåçóëüòàòàì] èëè ïðåäñòàâëÿòü
[ñàìîñóùèå] èñòî÷íèêè êàêèõ-ëèáî [ÿâëåíèé]?! Ïîýòîìó
133 а

414 á îòñóòñòâèå ñàìîñòè—åäèíñòâåííûå âðàòà ïîêîÿ.

Âîò ïî÷åìó èçðå÷åíî ⠓Ñíàðÿæåíèè äëÿ Ïðîáóæäåíèÿ”:
“Êîëü íåò ñàìîáûòüÿ,—[ÿâëåíèÿ âñå] ïóñòû.
[Ïîçíàâ] èõ ïóñòîòó, êòî æ áóäåò
öåïëÿòüñÿ çà èñòî÷íèêè [ÿâëåíèé]?!
Èçáàâèâøèñü îò âñÿêîãî [öåïëÿíüÿ] çà èñòî÷íèê,
êòî, ìóäðûé, õîòü ê ÷åìó-òî óñòðåìèòñÿ?”»
Óñòðàíèâ òàêèì îáðàçîì ïðîòèâîðå÷èå ìåæäó
óêàçàíèåì íà òðîå âðàò Îñâîáîæäåíèÿ è óêàçàíèåì
íà âîççðåíèå ïóñòîòû—îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ—êàê
133 б

íà åäèíñòâåííûå âðàòà Îñâîáîæäåíèÿ, [×àíäðàêèð-

òè] ïðè ïîìîùè ðàññóæäåíèÿ è ñâèäåòåëüñòâà ïîêà-
çûâàåò, ÷òî ýòî [âîççðåíèå] ÿâëÿåòñÿ [åäèíñòâåííû-
ìè] âðàòàìè Îñâîáîæäåíèÿ.
È êàêàÿ íóæäà ïðè «îòñå÷åíèè» ñàìîáûòèÿ îòðè-
öàòü è îáúåêòû?!
Âåäü ïîñòèæåíèå [îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ] ÿâëÿåòñÿ
ïðîòèâîÿäèåì ïðîòèâ öåïëÿíèÿ çà ïðèçíàêè îáîèõ âèäîâ
ñàìîñòè: â íåì è íå ïàõíåò öåïëÿíèåì çà ýòè ïðèçíàêè.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 115

Êðîìå òîãî, åñëè âèäÿò â ýòîé ìûñëè [îá îòñóò-

ñòâèè ñàìîáûòèÿ] óùåðáíîñòü, èáî îòâåðãàþò äèñ-
êóðñèâíîå ìûøëåíèå, íåçàâèñèìî îò òîãî, õîðîøåå
îíî èëè äóðíîå, òî ÿâíî ïðèìûêàþò ê òðàäèöèè
êèòàéñêîãî Ó÷èòåëÿ Õýøàíà.

2. Êðèòèêà ñóæåíèÿ îáúåêòà

îòðèöàíèÿ
134 а

Íåêîòîðûå ãîâîðÿò:
—Îáúåêò îòðèöàíèÿ—ïðèðîäà (ñâàáõàâà), îáëàäà-
þùàÿ òðåìÿ õàðàêòåðèñòèêàìè: (1) ñóùíîñòüþ, íå
134 б

ïîðîæäåííîé ïðè÷èíàìè è óñëîâèÿìè; (2) íåèçìåí-

íûì ñîñòîÿíèåì; (3) íåçàâèñèìûì ïîëîæåíèåì 140.
Èáî â «Êîðíå ñðåäèííîñòè» (15.1-2) ñêàçàíî:
«Íåëåïî [äóìàòü], ÷òî ïðèðîäà ïðîèñõîäèò
îò [ñóùåñòâóþùèõ] ïðè÷èí è îò óñëîâèé.
Êîãäà á ïðèðîäà îò ïðè÷èí, óñëîâèé âîçíèêàëà,
òîãäà îíà áûëà áû ïðîèçâîäíîé.
Íî êàê âîçìîæíà “ïðîèçâîäíàÿ ïðèðîäà”?!
Ïðèðîäà íåçàâèñèìà, íåïðîèçâîäíà». 415 à
[Îòâåò]:
— îáùåì, åñëè [êòî-òî] ñ÷èòàåò, ÷òî ðîñòêó è
135 а

ïðî÷èì âíåøíèì è âíóòðåííèì âåùàì ñâîéñòâåííà

òàêàÿ ïðèðîäà,—êîíå÷íî, ìàäõúÿìèêè äîëæíû îòðè-
öàòü åå. Íî çäåñü îïðåäåëåíèå îáúåêòà îòðèöàíèÿ
îòíîñèòñÿ ê ñàìîìó êîðíþ 141 îáúåêòà îòðèöàíèÿ, ïðè
îòðèöàíèè êîòîðîãî â óìå çàðîæäàåòñÿ âîççðåíèå
ñðåäèííîñòè, ïîñòèãàþùåå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
ÿâëåíèé.
 116 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òîãäà, ïîñêîëüêó íàøèìè øêîëàìè [ðåàëèñòîâ]

óæå äîêàçàíî, ÷òî îáóñëîâëåííûå ÿâëåíèÿ ïîðîæäà-
þòñÿ ïðè÷èíàìè è óñëîâèÿìè è èçìåíÿþòñÿ, òî [èç
âàøåãî îïðåäåëåíèÿ] ñëåäóåò, ÷òî èì íå íóæíî äîêà-
çûâàòü îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è ÷òî îíè ïîñòèãàþò
135 б

îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âåùåé. Äîïóñêàþòñÿ [âàìè] è

ïðî÷èå îøèáêè. Ïîýòîìó ðàçâå ìîæåò [îïðåäåëåííîå
âàìè îòðèöàåìîå] áûòü ñïåöèôè÷åñêèì îáúåêòîì
îòðèöàíèÿ?! È õîòÿ â òåêñòàõ ìàäõúÿìû íàõîäèì
ìíîãî âîçðàæåíèé [ðåàëèñòàì], êàê ýòî: «Åñëè ïðèðî-
äà ñóùåñòâóåò, òî îíà äîëæíà áûòü íåçàâèñèìîé îò
ïðè÷èí è óñëîâèé, íåèçìåííîé è ò.ï.»,—â ýòèõ [âîç-
ðàæåíèÿõ] óêàçûâàþòñÿ ëîãè÷åñêèå îøèáêè, íî íå
îïðåäåëÿåòñÿ îáúåêò îòðèöàíèÿ êàê òàêîâîé.
Ê òîìó æå, õîòÿ àáñîëþòíî-, äåéñòâèòåëüíî-, èëè
èñòèííî-ñóùåñòâóþùåå íå äîëæíî áûòü ïîðîæäåíî
136 а

ïðè÷èíàìè è óñëîâèÿìè è ò.ï., íî íå [ýòî] îïðåäåëÿ-

åò àáñîëþòíî-ñóùåñòâóþùåå è ò.ï. Íàïðèìåð, ñîñóäó
ïîëíîñòüþ ïðèñóùå íåïîñòîÿíñòâî, íî íåïîñòîÿí-
ñòâî íå ìîæåò áûòü îïðåäåëåíèåì ñîñóäà; åãî îïðå-
äåëåíèåì äîëæíà áûòü ¸ìêîñòü, [ñïîñîáíîñòü õðà-
íèòü æèäêîñòü è ò.ï.].
Òàêæå, åñëè íå÷òî ñóùåñòâóåò àáñîëþòíî èëè
415 á ïîäîáíûì ñïîñîáîì, òî, õîòÿ è äîëæíî áûòü íåäåëè-
ìîé âåùüþ,—«íåäåëèìîñòü» çäåñü íå ïðèçíàåòñÿ çà
êîðåííîé îáúåêò îòðèöàíèÿ. Èáî ýòî ëèøü ñõîëàñòè-
÷åñêîå ïîíÿòèå ôèëîñîôîâ. Òàêèå ïîíÿòèÿ íå ÿâëÿ-
þòñÿ «êîðíåì» ïðåáûâàíèÿ ñóùåñòâ â ñàíñàðå. È
õîòÿ óÿñíÿåòñÿ, à çàòåì ñîçåðöàåòñÿ îòñóòñòâèå ïðè-
ðîäû [íåäåëèìûõ âåùåé], ýòî íèñêîëüêî íå âðåäèò
áåçíà÷àëüíîé óñòàíîâêå íåâåäåíèÿ; è äàæå îêîí÷à-
òåëüíîå ïðÿìîå ïîñòèæåíèå ýòîãî íå èçáàâëÿåò îò
136 б

åñòåñòâåííûõ êëåø 142.

 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 117

Ïîýòîìó ïðè óÿñíåíèè âîççðåíèÿ ñîñðåäîòî÷èâà-

þòñÿ ãëàâíûì îáðàçîì íà óÿñíåíèè îòñóòñòâèÿ âîñ-
ïðèíèìàåìîãî èç-çà åñòåñòâåííîãî íåâåäåíèÿ, à ïî-
áî÷íî óñòðàíÿþòñÿ è óìîçðèòåëüíî âîîáðàæàåìûå
îáúåêòû 143. Ýòî íàäî çíàòü, è íèêàê íåëüçÿ ïðåíåá-
ðå÷ü óñòðàíåíèåì óñòàíîâêè åñòåñòâåííîãî íåâåäå-
íèÿ, îòðèöàÿ ëèøü âûìûñëû ôèëîñîôîâ: ïîñòîÿí-
íîå, åäèíîå, ñàìîäîâëåþùåå «ÿ» (àòìàí)—ïðè îòðè-
öàíèè èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè; èëè íåäåëèìûå ÷à-
ñòèöû îáúåêòà, íåäåëèìûå ìîìåíòû ñóáúåêòà, îáëà-
137 а

äàþùóþ òðåìÿ õàðàêòåðèñòèêàìè ïðèðîäó è ò.ï.—ïðè

îòðèöàíèè ñàìîñòè ÿâëåíèé.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå ïðè óÿñíåíèè âîççðåíèÿ âûÿñ-
íÿåòñÿ âñåãî ëèøü ýòî [îòñóòñòâèå «ÿ—àòìàíà» è
ò.ï.], è òîãäà âî âðåìÿ ñîçåðöàíèÿ äîëæíî ñîçåðöàòü-
ñÿ ëèøü òî æå, òàê êàê îáúåêòîì ñîçåðöàíèÿ ÿâëÿåòñÿ
óÿñíåííîå.
Ïîýòîìó ïðÿìîå ïîñòèæåíèå, [âîçíèêøåå] èç ñî-
çåðöàíèÿ, è ïîëíûé [ìåäèòàòèâíûé] îïûò îãðàíè÷è-
âàþòñÿ [óçðåíèåì] ëèøü òîãî æå. À åñëè [âû] ñ÷èòà- 416 à
åòå, ÷òî óçðåíèå îòñóòñòâèÿ äâóõ âèäîâ ñàìîñòè,
âîîáðàæàåìîé óìîçðèòåëüíî, èçáàâëÿåò îò åñòå-
ñòâåííûõ êëåø, òî äîïóñêàåòå àáñóðäíîå ïðåóâåëè÷å-
íèå. Âåäü âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.140)
ñêàçàíî:
«Ïðè [óçêîì] ïîñòèæåíèè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè
èçáàâëÿþòñÿ [ëèøü îò ìûñëè] î ïîñòîÿííîì “ÿ”.
[Íî] íå îíà ñ÷èòàåòñÿ îñíîâîé öåïëÿíèÿ çà “ÿ”.
Ïîýòîìó î÷åíü ñòðàííî ñëûøàòü:
“Ïîçíàíèå îòñóòñòâèÿ [ïîñòîÿííîãî]
137 б

“ÿ” ïîëíîñòüþ èñêîðåíÿåò ñîçíàíèå “ÿ”.»

 118 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

È â «Òîëêîâàíèè [“Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü”

(6.41)]» ñêàçàíî:
«Íåëåïîñòü ýòèõ [ñëîâ] î÷åâèäíà â ïðèìåðå:
“Óâèäåâ â óãëóáëåíèè ñòåíû ñâîåãî äîìà
íîðó çìåè, íåêòî íà ñìåõ îêðóæàþùèõ
áóäåò èçáàâëÿòüñÿ îò ñòðàõà ïåðåä çìå¸é,
îáîäðÿÿ ñåáÿ ñëîâàìè: ‘Òàì íåò ñëîíà!’”»
Õîòÿ ýòè âûñêàçûâàíèÿ êàñàþòñÿ îòñóòñòâèÿ èí-
äèâèäóàëüíîé ñàìîñòè, îíè äåéñòâèòåëüíû è îòíî-
ñèòåëüíî îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé. [Ïîýòîìó
ìîæíî] äîáàâèòü 144:
«Âî âðåìÿ [óçêîãî] ïîñòèæåíèÿ îòñóòñòâèÿ
ñàìîñòè [ÿâëåíèé] èçáàâëÿþòñÿ [ëèøü] îò
âûìûøëåííîãî ïîíÿòèÿ ñàìîñòè.
[Íî] ýòî [ïîíÿòèå] íå ïðèçíàåòñÿ çà îñíîâó
138 а

íåâåäåíèÿ. Ïîýòîìó î÷åíü ñòðàííû ñëîâà:

“Ïîçíàíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè [ÿâëåíèé]145
ïîëíîñòüþ èñêîðåíÿåò íåâåäåíè唻.
[Âîïðîñ]:
—Êàê óêàçûâàëîñü, íàñòàâíèê [Íàãàðäæóíà] õà-
ðàêòåðèçóåò ïðèðîäó [ñàíñêð.: svabh@va; òèá.: rang-
bzhin] êàê íåñîçäàâøååñÿ è íåçàâèñèìîå. Ñëåäóåò ëè
ýòî îïðåäåëåíèå [òîëüêî] èç ñîãëàøåíèÿ (brtag-pa
mtha' bzung) èëè æå [äåéñòâèòåëüíî] ñóùåñòâóåò òà-
êàÿ ïðèðîäà?
[Îòâåò]:
—Óêàçàííàÿ [Áóääîé] ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü (äõàð-
138 б

ìàòà) ÿâëåíèé íàçûâàåòñÿ ïðèðîäîé, íåñîçäàâøåéñÿ

è íåçàâèñèìîé.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 119

Îíà ñóùåñòâóåò. Âåäü â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ

[â ñðåäèííîñòü]” (15.1-2)» ãîâîðèòñÿ:
«—Ïðèçíàåò ëè íàñòàâíèê òàêóþ îñîáóþ ïðèðîäó? 416 á
Ñóùåñòâóåò ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü, î êîòîðîé Ïîáåäîíî-
ñåö ÿñíî âûñêàçàëñÿ:
—“ßâëÿþòñÿ Òàòõàãàòû èëè íåò, ýòà ïîäëèííàÿ ñóù-
íîñòü âñåõ ÿâëåíèé ïðèñóòñòâóåò”146.
— ÷åì ñîñòîèò ýòà ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü?
139 а

—Ýòî ïðèðîäà ãëàç è ïðî÷èõ ÿâëåíèé.

—Êàêîâà æå èõ ïðèðîäà?
—Íåñîçäàííàÿ è íåçàâèñèìàÿ ñîáñòâåííàÿ ñóù-
íîñòü147, ïîñòèãàåìàÿ ñîçíàíèåì, ñâîáîäíûì îò “êàòàðàêòû”
íåâåäåíèÿ.
—Ñóùåñòâóåò ëè îíà?
—Êòî æå îòâåòèò: “Íåò.”?! Åñëè áû îíà íå ñóùåñòâîâàëà,
çà÷åì íóæíî áûëî áû áîäõèñàòòâàì îñâàèâàòü ïóòü ïàðà-
ìèò? Äëÿ ÷åãî òîãäà áîäõèñàòòâàì óñåðäñòâîâàòü â ñîòíÿõ
ïîäâèãîâ äëÿ ïîñòèæåíèÿ ïîäëèííîé ñóùíîñòè?!»
139 б

Òàê äîêàçûâàåò [×àíäðàêèðòè], îïèðàÿñü íà ñâè-

äåòåëüñòâî ñóòðû.
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî íå [âû] ëè îòðèöàëè ñóùåñòâîâàíèå ïðèðîäû
âñåõ ÿâëåíèé?!
[Îòâåò]:
—Ðàçâå ìû ìíîãîêðàòíî íå ïîâòîðÿëè, ÷òî â
ÿâëåíèÿõ íåò íè ïûëèíêè ñàìîñóùåé ïðèðîäû 148, íå
ïðèïèñàííîé íàøèì æå óìîì?! Ïîýòîìó òàêàÿ ïðè-
ðîäà ñîâåðøåííî ÷óæäà äàæå ïîäëèííîé ñóùíîñòè,—
ñîâåðøåííî-èñòèííîìó, íå ãîâîðÿ óæå î ïðî÷åì.
Âåäü â «ßñíûõ ñëîâàõ» (15.2) ñêàçàíî:
 120 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«—Ïîäëèííî ïðèñóùóþ îãíþ âî [âñå] òðè âðåìåíè

ãëóáèííóþ ñóùíîñòü—íåñîçäàâøóþñÿ, íå âîçíèêøóþ èç
íè÷åãî, íå çàâèñÿùóþ îò ïðè÷èí è óñëîâèé, â îòëè÷èå [,
140 а

íàïðèìåð,] îò òåïëà âîäû, èëè çäåøíåãî è òàìîøíåãî, èëè

417 à äëèííîãî è êîðîòêîãî—[ìû] íàçûâàåì ïðèðîäîé [îãíÿ].
—Ðàçâå ñóùåñòâóåò òàêàÿ ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü îãíÿ?
—Îíà íè ñóùåñòâóåò êàê ñàìîñóùàÿ, íè îòñóòñòâóåò
[àáñîëþòíî].
Îäíàêî, õîòÿ îíà òàêîâà, ÷òîáû ñëóøàòåëè íå ïóãàëèñü,
ïðèõîäèòñÿ [åå] îáîçíà÷èòü è ãîâîðèòü: “Óñëîâíî îíà ñóùå-
ñòâóåò”.»
Òî åñòü, îòâåðãíóâ ñàìîäîâëåþùåå ñóùåñòâîâà-
íèå òàêîé ïðèðîäû, [×àíäðàêèðòè] ãîâîðèò, ÷òî óñ-
ëîâíî îíà ñóùåñòâóåò.
[Âîçðàæåíèå]:
—Ïîñêîëüêó [îí] óêàçûâàåò, ÷òî [êàê «ïðèðîäà»
140 б

îíà] îáîçíà÷àåòñÿ, «÷òîáû íå ïóãàëèñü ñëóøàòåëè»,

[îí ñàì] íå ñ÷èòàåò, ÷òî îíà ñóùåñòâóåò.
[Îòâåò]:
—Ýòî áûëî áû íåëîãè÷íî, èáî ïî òîé æå ïðè÷èíå
îáîçíà÷àþòñÿ è âñå îñòàëüíûå âåùè; [ïî-âàøåìó]
âûõîäèò, ÷òî è îíè íå ñóùåñòâóþò.
Ñîãëàñíî âûøåïðèâåäåííîé öèòàòå [èç «Òîëêîâà-
íèÿ “Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü”»], åñëè áû íå áûëî
òàêîé [ïðèðîäû], áûë áû îáîñíîâàí íåëåïûé âûâîä,
÷òî ÷èñòûé îáðàç æèçíè íå èìååò ñìûñëà. È åùå
ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
íîñòü]”»:
«Ýòó ïðèðîäó ïðèçíàåò íå òîëüêî íàñòàâíèê [Íàãàðäæó-
íà], íî è äðóãèå ñïîñîáíû åå ïðèçíàòü. Òàêèì îáðàçîì, ýòà
ïðèðîäà îáîñíîâàíà äëÿ îáåèõ [ñòîðîí].»
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 121

 ïðîòèâíîì ñëó÷àå ïðèøëîñü áû ïðèçíàòü, ÷òî â

òðàäèöèè ìàäõúÿìèêîâ íåëüçÿ äîñòè÷ü Îñâîáîæäå-
íèÿ: ïîñêîëüêó äîñòèæåíèå íèðâàíû îçíà÷àåò åå
îñóùåñòâëåíèå, íèðâàíîé æå ïîëàãàåòñÿ ôàêò ïðå-
141 а

êðàùåíèÿ [ñòðàäàíèÿ], òî åñòü àáñîëþòíàÿ èñòèíà; [íî

åñëè íåò òàêîé ïðèðîäû, òî] è àáñîëþòíîé èñòèíû íåò.
Âåäü â «Òîëêîâàíèè “60 äîâîäî┻ ìíîãîñòàðà-
òåëüíî äîêàçûâàåòñÿ, ÷òî äëÿ äîñòèæåíèÿ íèðâàíû
íåîáõîäèìî îñóùåñòâèòü àáñîëþòíóþ Èñòèíó ïðå- 417 á
êðàùåíèÿ.
Èòàê, ãëàçà è âñå äðóãèå ñîñòàâíûå ÿâëåíèÿ íå
ìîãóò áûòü óäîñòîâåðåíû êàê èìåþùèå ïðèðîäó, îï-
ðåäåëÿåìóþ èõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ; è â ïîäëèí-
íîé ñóùíîñòè íå ìîæåò áûòü óñòàíîâëåíî ñàìîáûòèå.
Ïîýòîìó ñàìîáûòèÿ âîîáùå íåò. È õîòÿ â àáñîëþò-
íîé èñòèíå óñòàíîâëåíà ïðèðîäà ïîäëèííîé ñóùíîñòè,
íî [îáîçíà÷åíèå] ýòîé ïðèðîäû êàê «íåñîçäàííîé» è
«íåçàâèñèìîé» âîâñå íå îçíà÷àåò, ÷òî îíà ñàìîñóùà:
îíà óñòàíàâëèâàåòñÿ ëèøü óñëîâíî, ïîñêîëüêó â íåé
ñîâåðøåííî íåò ïðèðîäû, îïðåäåëÿåìîé ñîáñòâåííîé
141 б

ñóùíîñòüþ (ò.å. ñàìîáûòèÿ).

«Ñîçäàâøååñÿ»—ýòî âïåðâûå ïîÿâèâøååñÿ, ðàíåå
íå ñóùåñòâîâàâøåå, à «çàâèñèìî廗çàâèñÿùåå îò
ïðè÷èí è óñëîâèé.
Ïîñêîëüêó ôîðìà è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ] ëèøåíû
îáåèõ ïðèðîä 149, òî, ÷òîáû óçðåòü òó ïðèðîäó, êîòîðàÿ
îáîçíà÷àåò ïîäëèííóþ ñóùíîñòü, îñâàèâàåì Ïóòü. À
ïîýòîìó íå ëèøåí ñìûñëà è ÷èñòûé îáðàç æèçíè. Òàê
ãîâîðèò [×àíäðàêèðòè] è óêàçûâàåò â «Òîëêîâàíèè
“Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.182)», ÷òî íåò ïðî-
òèâîðå÷èÿ, êîãäà ñîâåðøåííî íå ïðèçíàåòñÿ ñàìîñó-
ùàÿ ïðèðîäà âñåõ ÿâëåíèé è ïðèçíàåòñÿ «íå-ïðèñó-
ùàÿ ïðèðîäà»:
 122 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«[Íåêîòîðûå ãîâîðÿò]:
—Óâû! Íå ïðèçíàâàÿ íèêàêèõ [ñàìîñóùèõ] âåùåé è
ïðèçíàâàÿ óñëîâíóþ íåñîçäàâøóþñÿ è íåçàâèñèìóþ ïðèðî-
142 а

äó, âû ïðîòèâîðå÷èòå ñåáå.

—Îòâå÷àþ: âû íå ïîíèìàåòå çàìûñëà òðàêòàòà [“Êîðåíü
ñðåäèííîñòè”], à çàìûñåë ýòîò òàêîâ.
Åñëè áû îáóñëîâëåííî âîçíèêàþùàÿ èíäèâèäóàëüíàÿ
418 à ñóùíîñòü ãëàçà è ïðî÷èõ [ÿâëåíèé], êîòîðóþ ïîñòèãàþò
ïðîñòàê藓äåòè”, áûëà ïðèðîäîé, òî òàêàÿ ïðèðîäà áûëà áû
ëîæíîé. Íî äàæå åñëè áû òà [ñóùíîñòü áûëà ïîäëèííîé
ïðèðîäîé], òî, ïîñêîëüêó îíà [ïðÿìî] âîñïðèíèìàåòñÿ, áûë áû
áåññìûñëåíåí ÷èñòûé îáðàç æèçíè.
Îäíàêî, òàê êàê îíà íå ÿâëÿåòñÿ èõ [ðåàëüíîé] ïðèðîäîé,
òî öåëü óçðåíèÿ [ïîäëèííîé ïðèðîäû] ïðèäàåò ÷èñòîìó
îáðàçó æèçíè ñìûñë. È ÿ ãîâîðþ îá ýòîé [ïðèðîäå] êàê î
142 б

íåñîçäàâøåéñÿ è íåçàâèñèìîé, èñõîäÿ èç îòíîñèòåëüíîé

èñòèíû.
Èìåííî ýòî, íåçðèìîå äëÿ ïðîñòàêîâ, ÿâëÿåòñÿ [ðåàëüíîé]
ïðèðîäîé. Íî èç-çà òîãî òîëüêî, [÷òî îíà îáîçíà÷àåòñÿ êàê
íåñîçäàâøàÿñÿ, íåçàâèñèìàÿ], àáñîëþòíîå íå ñòàíîâèòñÿ íè
âåùüþ, íè îòñóòñòâèåì âåùåé: èáî [àáñîëþòíîå]—ýòî åñòå-
ñòâåííûé ïîêîé150.»
Ïðèñóòñòâèå è îòñóòñòâèå âåùåé çäåñü [íóæíî
ïîíèìàòü] òàê, êàê óêàçàíî â ïðåäûäóùåì ðàçäåëå,—
êàê ñàìîáûòèå è ïîëíîå íåáûòèå.
 íûíåøíåé [ñòàäèè] 151 ïóñòîòà, îòñóòñòâèå ñà-
ìîáûòèÿ, îïðåäåëÿåìîå êàê îòñóòñòâèå â ÿâëåíèÿõ
143 а

äàæå ïûëèíêè ñàìîñóùåãî, [ïîíèìàåòñÿ] êàê ñïåöè-

ôè÷åñêîå ñâîéñòâî (khyad-chos) ôîðìû è ïðî÷èõ
ÿâëåíèé êàê îñíîâû [ýòîãî] ñïåöèôè÷åñêîãî [ñâîé-
ñòâà] (khyad-gzhi).
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 123

Ïîýòîìó íåò ïðîòèâîðå÷èÿ â òîì, ÷òî îáúåêòîì

îäíîãî ñîñòîÿíèÿ óìà ÿâëÿåòñÿ è òî, è äðóãîå. Ïîêà
íå èçáàâèìñÿ îò ýòîãî äâîéñòâåííîãî âèäåíèÿ, ïóñ-
òîòà ÿâëÿåòñÿ íîìèíàëüíîé (btags-pa-pa) àáñîëþò-
íîé èñòèíîé.
À êîãäà, îñâîèâ ýòî âîççðåíèå—ïîíèìàíèå îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, ïðÿìî ïîñòèãàåì åãî, òî èçáàâëÿ- 418 á
143 б

åìñÿ îò âñåõ ëîæíûõ âîñïðèÿòèé ñàìîáûòèÿ, êîòîðî-

ãî [â ðåàëüíîñòè] íåò, è òîãäà, â íåïîñðåäñòâåííîì
ïîçíàíèè ýòîé ñóùíîñòè ÿâëåíèé (chos-nyid), ÿâëå-
íèÿ (chos-can)—ôîðìà è ïðî÷åå—íå âîñïðèíèìàþò-
ñÿ. Ïîýòîìó â ñîñòîÿíèè [íåïîñðåäñòâåííîãî ïîçíà-
íèÿ] îòñóòñòâóþò è òî è äðóãîå—ñóùíîñòü è ÿâëåíèÿ;
ñëåäîâàòåëüíî, îïðåäåëåíèå îáîèõ—êàê ñóùíîñòè è
ÿâëåíèé—îáÿçàòåëüíî ïðîèçâîäèòñÿ â èíîì, îáîçíà-
÷àþùåì (îáûäåííîì) ñîñòîÿíèè óìà.
144 а

Èòàê, àáñîëþòíàÿ èñòèíà îïðåäåëÿåòñÿ ïðîñòî

êàê (1) îòñóòñòâèå êàêèõ-ëèáî èçìûøëåíèé î âåùàõ,
«îïðåäåëÿåìûõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ» è (2) èçáàâ-
ëåíèå òåì ñàìûì îò âñåõ èçìûøëåíèé ëîæíîãî âèäå-
íèÿ ñàìîáûòèÿ, êîòîðîãî íåò. Ðàçâå ïðèçíàíèå òàêîé
[àáñîëþòíîé èñòèíû] òðåáóåò ïðèçíàíèÿ ïðèðîäû,
îïðåäåëÿåìîé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ?!
È â «ßñíûõ ñëîâàõ» (15.2) ñêàçàíî:
«Áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ñâÿòûå íå èìåþò êàòàðàêòû íåâå-
äåíèÿ è íå âèäÿò òîãî, ÷òî âîñïðèíèìàåòñÿ èç-çà êàòàðàêòû
íåçíàíèÿ [èñòèííîãî] ïîðÿäêà âåùåé, îáúåêòîì èõ ñòàíîâèò-
ñÿ ñóùíîñòü (ñàíñêð.: svar&pa), êîòîðàÿ îïðåäåëÿåòñÿ êàê
144 б

[ïîäëèííàÿ] ïðèðîäà (ñàíñêð.: svabh@va) [âåùåé].»

È äàëåå:
«Íî, ïîñêîëüêó ýòà íåðîæäåííàÿ ïðèðîäà âåùåé, [âîñïðè-
 124 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íèìàåìàÿ â ñàìàäõè], íå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ÷åãî áû òî íè

áûëî, îíà ÿâëÿåòñÿ ëèøü íå-âåùüþ, è, íå èìåÿ ñóùíîñòè, íå
ìîæåò ñ÷èòàòüñÿ [ñàìîñóùåé] ïðèðîäîé âåùåé.»
Òå, êòî, íå ñ÷èòàÿ àáñîëþòíóþ èñòèíó ëèøü ïîë-
íûì ïðåñå÷åíèåì äâóõ ñàìîñòåé è ïðî÷èõ ôàíòàçèé,
145 а

ïîëàãàåò, ÷òî îáúåêò áåçîøèáî÷íîãî óìà, ïîñòèãàþ-

ùåãî áûòèå êàê îíî åñòü, ñàì ñîáîé îòðàæàåòñÿ [â
ñîçíàíèè], íàïîäîáèå ñèíåãî, æåëòîãî è ïðî÷åãî, è
÷òî óáåæäåííîñòü èìåííî â òàêîì åå (àáñîëþòíîé
èñòèíû) ñóùåñòâîâàíèè ÿâëÿåòñÿ âîççðåíèåì—ïîñòè-
419 à æåíèåì ãëóáîêîãî ñìûñëà 152, à òàêæå òå, êòî ñ÷èòàåò
ïîñòèæåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ âñåõ âíåøíèõ è
âíóòðåííèõ ÿâëåíèé—îïîðû ïðèñòðàñòèÿ ñóùåñòâ ê
äâóì ñàìîñòÿì—óõîäîì îò èñòèííîãî âîççðåíèÿ,—òå
îòñòðàíÿþòñÿ îò âñåãî Ñëîâà Áîëüøîé è Ìàëîé
145 б

Êîëåñíèö.
Èáî, ïðèçíàâàÿ, ÷òî íåîáõîäèìî èçáàâèòüñÿ îò
öåïëÿíèÿ çà «ÿ»—êîðíÿ ñàíñàðû, ïðèêîâûâàþùåãî ê
íåé âñåõ ñóùåñòâ, îíè óòâåðæäàþò, ÷òî èçáàâëÿþòñÿ
îò íåãî, ïîñòèãàÿ íå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ â îïîðå
öåïëÿíèÿ çà «ÿ» (ò.å. â ÿâëåíèÿõ), à èñòèííîñòü äðóãîé
âåùè, íå ñâÿçàííîé ñ ýòîé [îïîðîé].
Òàêîå [ìíåíèå] íè÷åì íå ëó÷øå ñëåäóþùåãî:
Íàïðèìåð, [íåêòî], äóìàÿ, ÷òî íà âîñòîêå åñòü çìåÿ,
òîãäà êàê åå òàì íåò, ñòðàäàåò îò ñòðàõà. Äëÿ èçáàâ-
ëåíèÿ îò ýòîãî ñòðàäàíèÿ [äðóãîé] ñîâåòóåò: «Îñîçíà-
146 а

íèåì, ÷òî íà âîñòîêå íåò íèêàêîé çìåè, íå èçáà-

âèøüñÿ îò ñâîåé íàâÿç÷èâîé ìûñëè î çìåå. [Ëó÷øå]
îñîçíàé, ÷òî íà çàïàäå åñòü äåðåâî; òàê èçáàâèøüñÿ
îò íàâÿç÷èâîé ìûñëè î çìåå—è îò ñòðàäàíèÿ».
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 125

Èòàê, æåëàþùèå ñåáå äîáðà ïóñòü îòáðîñÿò ïî-

äàëüøå òàêèå [ìíåíèÿ] è îïèðàþòñÿ íà ñðåäñòâà
èñêîðåíåíèÿ óñòàíîâêè íåâåäåíèÿ—êîðíÿ âñåãî
óïàäêà, ïðèêîâûâàþùåãî ê ñàíñàðå. Ïóñòü îïèðàþò-
ñÿ íà Ñëîâî âûñøåãî ñìûñëà è ñî÷èíåíèÿ îòöà àðüè
146 б

Íàãàðäæóíû è åãî ñûíà (Àðüÿäåâû), èçëàãàþùèå

ïîäðîáíûå è ÿñíûå äîâîäû, âñåëÿþùèå ãëóáîêóþ
óáåæäåííîñòü, ÷òî ýòîò ñìûñë íå ñâîäèòñÿ ê äðóãîìó,
è òàêèì îáðàçîì äà ïåðåïðàâÿòñÿ ÷åðåç îêåàí îáóñ-
ëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ!
Òàêîå óñòðàíåíèå ëîæíûõ ïðåäñòàâëåíèé îòíîñè- 419 á
òåëüíî îòðèöàåìîãî âåñüìà âàæíî äëÿ ïðåñå÷åíèÿ
çàáëóæäåíèé, óâîäÿùèõ îò âîççðåíèÿ ñðåäèííîñòè,
ïîýòîìó èçëîæåíî ïîäðîáíî.

(3) Îïðåäåëåíèå îòðèöàåìîãî â

íàøåé ñèñòåìå

Çäåñü òðè [òåìû]: 1. Îïðåäåëåíèå îñíîâíîãî

îáúåêòà îòðèöàíèÿ; 2. Êîãäà íóæíî è êîãäà íå íóæíî
ïðèñîâîêóïëÿòü åãî [õàðàêòåðèñòèêó] ê äðóãèì îòðè-
öàåìûì âåùàì; 3. Î äîáàâëåíèè è íåäîáàâëåíèè ê
îòðèöàåìîìó õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå».
 126 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

1. [Îïðåäåëåíèå îñíîâíîãî îáúåêòà îòðèöàíèÿ]

 îáùåì, îáúåêò îòðèöàíèÿ äâóõ âèäîâ: ïðàêòè-

÷åñêèé 153 è ëîãè÷åñêèé.

Î ïåðâîì
ñêàçàíî â «Ñåðåäèíå è êðàéíîñòÿõ» (2.17):
«Óêàçàíû çàâåñà êëåø, çàâåñà âñåâåäåíèþ.
Îíè îõâàòûâàþò âñå îìðà÷åíèÿ.
147 а

Óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî ñ èõ èñ÷åðïàíèåì

[ïðèõîäèò] Îñâîáîæäåíèå.»
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, [ïðàêòè÷åñêèé îáúåêò îò-
ðèöàíèÿ] äâóõ âèäîâ: çàâåñà êëåø è çàâåñà âñåâåäåíèþ.
Ýòî îòðèöàåìîå ñóùåñòâóåò; åñëè áû íå ñóùåñòâî-
âàëî, âñå ñóùåñòâà áûëè áû ñâîáîäíû ñàìè ñîáîé.

[2] Ëîãè÷åñêèé îáúåêò îòðèöàíèÿ

 «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (27) ñêàçàíî:
«[Ïðåäñòàâü, ÷òî] íåêòî, çàáëóæäàÿñü,
147 б

äóìàòü ñòàë î æåíùèíå, ìàãè÷åñêè ñîçäàííîé,

÷òî îíà [íàñòîÿùàÿ], íî [äðóãîå ñîòâîð¸ííîå]
ìàãè÷åñêè ñóùåñòâî îòâåðãëî
[ýòó ëîæíóþ ìûñëü]. Âîò òàê è ýòî îòðèöàíèå.»
 «Àâòîêîììåíòàðèè» [Íàãàðäæóíà] ãîâîðèò:
«Âîò, íåêèé ÷åëîâåê îøèáî÷íî äóìàåò î ìàãè÷åñêè
ñîòâîðåííîé æåíùèíå, ïî ïðèðîäå ïóñòîé, ÷òî îíà àáñîëþò-
íà. Ïîýòîìó ýòà ëîæíàÿ ìûñëü âûçûâàåò âîæäåëåíèå.
Òàòõàãàòà èëè ñëóøàòåëü Òàòõàãàòû ñîçäàåò ôàíòîì, êîòî-
148 а ðûé èçáàâëÿåò ýòîãî [÷åëîâåêà] îò ëîæíîé ìûñëè.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 127

Òàê è ìîè ñëîâà—ïóñòûå, ïîäîáíûå ôàíòîìó—èçáàâëÿ- 420 à

þò îò ïðåäñòàâëåíèÿ ñàìîáûòèÿ âñåõ âåùåé—ëèøåííûõ
ñàìîáûòèÿ, ïóñòûõ, ïîäîáíûõ ìàãè÷åñêè ñîòâîðåííîé æåí-
ùèíå.»
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, [ëîãè÷åñêèé] îáúåêò îòðè-
öàíèÿ ñ÷èòàåòñÿ äâîÿêèì: ëîæíîå ïðåäñòàâëåíèå,
óïîìèíàâøååñÿ êàê ïîäëåæàùåå îòðèöàíèþ, è ïðåä-
ñòàâëÿåìîå íàëè÷èå ñàìîáûòèÿ 154.
Íî ãëàâíûé îáúåêò îòðèöàíèÿ—âòîðîé: ïîñêîëü-
êó äëÿ èçáàâëåíèÿ îò ñóáúåêòà—ëîæíîãî [ïðåäñòàâ-
ëåíèÿ] ñíà÷àëà òðåáóåòñÿ îòðèöàíèå ïðåäñòàâëÿåìî-
ãî ïðåäèêàòà.
Òàêîâûì ÿâëÿåòñÿ îòðèöàíèå [ëîãèêîé] îáóñëîâ-
ëåííîãî [ïðîèñõîæäåíèÿ] ñàìîäîâëåþùåãî áûòèÿ,
ïî íåâåäåíèþ óñòàíàâëèâàåìîãî â èíäèâèäàõ è ÿâëå-
148 б

íèÿõ, è ïîäîáíûå [îòðèöàíèÿ].

Ýòîò îáúåêò îòðèöàíèÿ, êîíå÷íî, íå ñóùåñòâóåò
îáúåêòèâíî; åñëè áû ñóùåñòâîâàë, îòðèöàòü åãî áûëî
áû íåâîçìîæíî.
Îäíàêî âîçíèêàåò ëîæíîå ïðåäñòàâëåíèå, ÷òî îí
ñóùåñòâóåò. Ïîýòîìó åãî îòðèöàíèå íåîáõîäèìî. Íî
îòðèöàòü êóâøèí—íå ìîëîòêîì ðàçáèòü. Îòðèöàíèå
ïðèâîäèò ê óáåæäåííîìó ïðèçíàíèþ íåñóùåñòâóþ-
ùåãî íåñóùåñòâóþùèì. À êîãäà óáåæäàåìñÿ â íåñó-
ùåñòâîâàíèè [÷åãî-òî],—èçáàâëÿåìñÿ îò ëîæíîãî
ïðåäñòàâëåíèÿ î [åãî] ñóùåñòâîâàíèè.
Òàê è ëîãè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî, â îòëè÷èå îò
ïîðîæäàþùåãî ðîñòîê ñåìåíè, íå ñîçäàåò ÷òî-òî
149 а

íîâîå, íåáûâøåå. Îíî ïðèâîäèò ê óáåæäåííîìó ïðè-

çíàíèþ íåêîé âåùè òàêîé, êàê îíà åñòü.
È â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (65) ñêàçàíî: 149 б
 128 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«[Íåêîòîðûå] ãîâîðÿò:
“Îòðèöàíèå îòñóòñòâóþùåãî—åñòü è áåç ñëîâ”.
[Îòâå÷àþ]: “Ñëîâà ïîçâîëÿþò îñîçíàòü,
÷òî [ñàìîáûòèå] îòñóòñòâóåò, à íå óñòðàíÿþò [åãî]”».
«Àâòîêîììåíòàðèé» ãëàñèò:
«Åñëè âû ñêàæåòå: “Îòðèöàåìîå îòñóòñòâóåò è áåç ñëîâ,
420 á ò.å. íåçàâèñèìî îò ñëîâ; çà÷åì òîãäà íóæíû âàøè ñëîâà:
‘Âñå âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ’?!”—îòâå÷ó òàê:
Ñëîâà: “Âñå âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ”,—íå îòíèìàþò ó
âåùåé ñàìîáûòèå, à ïîìîãàþò îñîçíàòü: “Âåùè ëèøåíû
150 а

ñàìîáûòèÿ”.
Íàïðèìåð, åñëè ïðè îòñóòñòâèè Äåâàäàòòû äîìà íåêòî
óòâåðæäàåò: “Äåâàäàòòà äîìà”,—[ýòè ñëîâà íå çàñòàâÿò åãî
òàì îêàçàòüñÿ]; òàêæå, åñëè íåêòî ãîâîðèò â åãî îòñóòñòâèå:
“Îòñóòñòâóåò”,—ýòî ñëîâî íå çàñòàâëÿåò Äåâàäàòòó èñ÷åç-
íóòü: îíî ëèøü óêàçûâàåò, ÷òî Äåâàäàòòû íåò äîìà.
Òàê æå è ñëîâà: “Âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ”,—íå ëèøà-
þò âåùè ñàìîáûòèÿ, à äàþò âîçìîæíîñòü ïðîñòàêàì, îìðà÷åí-
íûì íåâåäåíèåì è íå çíàþùèì, ÷òî âñå âåùè ëèøåíû
ñàìîáûòèÿ,—îñîçíàòü, ÷òî êàæóùååñÿ ñàìîñóùèì íå îáëà-
äàåò ñàìîáûòèåì, ïîäîáíî ÷åëîâåêó-ôàíòîìó, ëèøåííîìó
150 б

ñóùíîñòè íàñòîÿùåãî ÷åëîâåêà. Ïîýòîìó âûñêàçûâàíèå:

“Ðàç ñàìîáûòèÿ íåò, òî è áåç ñëîâ, íåçàâèñèìî îò ñëîâ,
ÿâñòâóåò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ”,—íåîáîñíîâàííî.»
Ñêàçàíî ÿñíî. Òàê è ïîíèìàéòå.
421 à Ïîýòîìó óòâåðæäåíèå: «Åñëè [íå÷òî] ñóùåñòâóåò,
îòðèöàíèå íåâîçìîæíî, à åñëè íå ñóùåñòâóåò, îòðè-
öàíèå èçëèøíå. Çíà÷èò, [âñå ÿâëåíèÿ] çàïðåäåëüíû
îòðèöàíèþ è äîêàçàòåëüñòâó, è ïîýòîìó ìíîãî÷èñ-
ëåííûå ëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ [ñ öåëüþ] îòðèöà-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 129

íèÿ èëè äîêàçàòåëüñòâà—ëèøü òîëüêî ñëîâà»,—ÿâëÿ-

åòñÿ ïóñòîé áîëòîâíåé òåõ, êòî ñîâåðøåííî íå âåäàåò
151 а

[íåîáõîäèìîñòè îòëè÷àòü] ëîãè÷åñêîå îòðèöàíèå

èëè äîêàçàòåëüñòî îò ïðàêòè÷åñêîãî.
Èáî, óêàçàâ ïðåäïîñûëêó: «Åñëè ñóùåñòâóåò, îò-
ðèöàíèå íåâîçìîæíî, à åñëè íå ñóùåñòâóåò, îòðèöà-
íèå íå íóæíî»,—[âû] îòðèöàåòå ÷óæîå äîêàçûâàþ-
ùåå è îòðèöàþùåå èññëåäîâàíèå è âìåñòå ñ òåì
ïîëàãàåòå îòðèöàíèå è äîêàçàòåëüñòâî íåâîçìîæ-
íûì.
Äà è ñàìà ïðåäïîñûëêà íå ãîäèòñÿ äëÿ îòðèöàíèÿ
÷óæîãî ìíåíèÿ î òîì, ÷òî îòðèöàíèå è äîêàçàòåëü-
ñòâî íåîáõîäèìû, âåäü åñëè, [ïî-âàøåìó, òàêàÿ íå-
îáõîäèìîñòü] ñóùåñòâóåò, [åå] îòðèöàíèå íåâîçìîæ-
íî, à åñëè íå ñóùåñòâóåò,—èçëèøíå.
Îòðèöàíèå ïîñðåäñòâîì ïðåâîñõîäíîé ëîãèêè
ïðåäíàçíà÷åíî äëÿ èçáàâëåíèÿ îò îøèáî÷íûõ, ëîæ-
151 б

íûõ ìûñëåé, à ëîãè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî ÿâëÿåòñÿ

ñðåäñòâîì âñåëåíèÿ áåçîøèáî÷íîé óáåæäåííîñòè.
Ïîýòîìó æåëàþùèì èçáàâèòüñÿ îò îøèáî÷íûõ ìûñ-
ëåé è ïîðîäèòü áåçîøèáî÷íûå ìûñëè ñëåäóåò, ïðè-
äåðæèâàÿñü ëîãè÷åñêèõ àðãóìåíòîâ Íàãàðäæóíû è
äðóãèõ, óâåðåííî ïîçíàòü áåçîøèáî÷íîå îòðèöàíèå è
äîêàçàòåëüñòâî.
152 а

[Âîïðîñ]:
—Åñëè îòðèöàíèå ïðè ïîìîùè ýòèõ ëîãè÷åñêèõ
äîâîäîâ ñëóæèò äëÿ îïðîâåðæåíèÿ îøèáî÷íîé óñòà-
íîâêè è îáðåòåíèÿ áåçîøèáî÷íîãî ïîçíàíèÿ, êàêîâà
æå òà óñòàíîâêà, ìûñëü, îáúåêò êîòîðîé îïðîâåðãàåò-
ñÿ ëîãèêîé?
[Îòâåò]:
—Âîîáùå, ñóùåñòâóåò áåñ÷èñëåííîå ìíîæåñòâî
ìûñëåé, ïîäëåæàùèõ îòðèöàíèþ. Íî ñëåäóåò òî÷íî 421 á
 130 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

óñòàíîâèòü òó îøèáî÷íóþ ìûñëü (óñòàíîâêó), êîòî-

ðàÿ ÿâëÿåòñÿ êîðíåì âñåõ ïîðîêîâ è îøèáîê, è
îïðîâåðãíóòü îáúåêò, çà êîòîðûé îíà äåðæèòñÿ: èáî
ñ èçáàâëåíèåì îò íåå ïðèäåò èçáàâëåíèå îò âñåõ
ïîðîêîâ è îøèáîê.
À èìåííî, óêàçàííûå ïðîòèâîÿäèÿ ïðîòèâ ñòðàñ-
òè è ïðî÷èõ [êëåø] ÿâëÿþòñÿ îãðàíè÷åííûìè ïðîòè-
152 б

âîÿäèÿìè, à ïðîòèâîÿäèå, óêàçàííîå [Áóääîé] ïðî-

òèâ íåâåäåíèÿ, ÿâëÿåòñÿ ïðîòèâîÿäèåì îò âñåõ êëåø.
Íåâåäåíèå—îñíîâà âñåõ ïîðîêîâ è îøèáîê. Êàê
ãîâîðèòñÿ â «ßñíûõ ñëîâàõ»:
«Áóääû èñòèííî ïðîâîçãëàñèëè ìèðó
äåâÿòü îáúåìèñòûõ ðàçäåëîâ Ó÷åíèÿ155,
îïèðàþùåãîñÿ íà äâå èñòèíû.
Óêàçàííîå â íèõ äëÿ èçáàâëåíèÿ
îò ñòðàñòè íå ïðåêðàùàåò íåíàâèñòè,
153 а

à óêàçàííîå äëÿ èçáàâëåíèÿ îò íåíàâèñòè

íå ïðåêðàùàåò ñòðàñòè.
Óêàçàííîå äëÿ ïðåêðàùåíèÿ ãîðäûíè è ïðî÷åãî
íå óíè÷òîæàåò äðóãèõ îìðà÷åíèé.
Ïîýòîìó ýòè [ïðîòèâîÿäèÿ] íå óíèâåðñàëüíû,
÷òî ñêàçàíî î íèõ, âåëèêîé ïîëüçû íå èìååò.
Óêàçàííîå æå äëÿ ïðåêðàùåíèÿ çàáëóæäåíèÿ
óíè÷òîæàåò âñå êëåøè.
153 б

Âåäü Ïîáåäèòåëè ãîâîðÿò, ÷òî âñå êëåøè

ïîèñòèíå äåðæàòñÿ íà çàáëóæäåíèè.»
—Íî â ÷åì æå ñîñòîèò çàáëóæäåíèå (íåâåäåíèå)?
—Çäåñü íåâåäåíèåì [íàçûâàåòñÿ] ñîñòîÿíèå óìà,
ïðèïèñûâàþùåãî ñàìîáûòèå, öåïëÿþùåãîñÿ çà âíå-
øíèå è âíóòðåííèå ÿâëåíèÿ êàê çà îïðåäåëåííûå
ñîáñòâåííûìè õàðàêòåðèñòèêàìè. Î íåì ñêàçàíî â
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 131

«Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (350):

«×òîáû ïîêàçàòü, êàê “îìðà÷åííîå êëåøåé íåçíàíèÿ
ñîçíàíèå, âîîáðàæàþùåå âåùè èñêëþ÷èòåëüíî ñàìîñóùèìè, 422 à
ïðèâÿçûâàåòñÿ ê âåùàì è ÿâëÿåòñÿ ñåìåíåì ïîãðóæåíèÿ â
ñàíñàðó, à ïîëíîå åãî óíè÷òîæåíèå èçáàâëÿåò îò ñàíñàðû”,—
154 а

[⠓×åòâåðîñîòíèöå”] ñêàçàíî:
“Ñåìÿ îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ—
[îìðà÷åííîå] ñîçíàíèå.
Îáúåêòû—ñôåðà åãî âîñïðèÿòèÿ.
Åñëè óçðåòü áåññàìîñòíîñòü îáúåêòîâ,
ñåìÿ îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ óíè÷òîæàåòñÿ.”
Òî åñòü ñ óçðåíèåì îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ îáúåêòîâ
ïîëíîñòüþ èçáàâëÿþòñÿ îò ïðè÷èíû ïðèâÿçàííîñòè—[îì-
ðà÷åííîãî] ñîçíàíèÿ, ñåìåíè îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâà-
íèÿ, ÷òî ïðèâîäèò øðàâàê, ïðàòüåêàáóää è áîäõèñàòòâ, äîñòèã-
øèõ Òåðïåíèÿ156 â [ïîñòèæåíèè] íåâîçíèêíîâåíèÿ ÿâëåíèé,
ê èçáàâëåíèþ îò ñàíñàðû».
154 а

Ýòî [íåâåäåíèå] òàêæå íàçûâàåòñÿ «öåïëÿíèåì çà

èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå]» 157.
«Êàê [âñåé ïîâåðõíîñòè] òåëà [ïðèñóùå] îñÿçàíèå,
òàê è çàáëóæäåíèå158 ïðèñóùå âñåì [êëåøàì].
Ïîýòîìó áëàãîäàðÿ óíè÷òîæåíèþ çàáëóæäåíèÿ
óíè÷òîæàþòñÿ âñå êëåøè.»
Ïî ïîâîäó ýòîé [ñòðîôû] â «Òîëêîâàíèè “×åòâå-
ðîñîòíèöû”» (135) ñêàçàíî:
«Ïîñêîëüêó çàáëóæäåíèå—ýòî îìðà÷åííîñòü ïðåäñòàâ-
ëåíèåì îá èñòèííîì [ñóùåñòâîâàíèè] âåùåé, îíî çàñòàâ-
ëÿåò ïðèïèñûâàòü èì èñòèííóþ ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü.»
154 б
 132 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[Âîçðàæåíèå]:
—Åñëè òàêîå íåâåäåíèå ÿâëÿåòñÿ êîðíåì ñàíñà-
ðû, òî îïðåäåëåíèå âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]»
è â «ßñíûõ ñëîâàõ» êîðíÿ ñàíñàðû êàê ýãîöåíòðè÷åñ-
êîãî âîççðåíèÿ íåïðàâèëüíî, èáî äâóõ [îòäåëüíûõ]
155 а

ãëàâíûõ ïðè÷èí [ñàíñàðû] 159 íåò.

[Îòâåò]:
—Ìíåíèå äðóãèõ íàñòàâíèêîâ îòíîñèòåëüíî íå-
422 á âåäåíèÿ è ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ óæå èçëîæåíî
â ðàçäåëå ñðåäíåé ëè÷íîñòè. Ïîýòîìó çäåñü [ïðåä-
ñòàâëþ ëèøü] ìíåíèå íàñòàâíèêà ×àíäðàêèðòè. Îí
ñ÷èòàåò íåâåäåíèåì öåïëÿíèå çà èñòèííîñòü âåùåé,
÷òî èíûå ìàäõúÿìèêè 160 ñ÷èòàþò çàâåñîé âñåâåäåíèþ.
È îí îòíîñèò òàêîå íåâåäåíèå ê êëåøàì. Âåäü â
ïðèâåäåííîé öèòàòå èç «Òîëêîâàíèÿ “×åòâåðîñîòíè-
öû”» óêàçàíî, ÷òî [öåïëÿíèå çà èñòèííîñòü âåùåé]—
êëåøà. È â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
íîñòü]” (6.28)» ñêàçàíî:
«Ïîñêîëüêó îíî îìðà÷àåò âçãëÿä ñóùåñòâ íà ïîäëèííûé
ïîðÿäîê âåùåé, òî [íàçûâàåòñÿ] çàáëóæäåíèåì. Ýòî íåâåäå-
íèå ïðèïèñûâàåò âåùàì ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü ïðè îòñóò-
ñòâèè òàêîâîé. Îíî îáëàäàåò ñâîéñòâîì ïðåïÿòñòâîâàíèÿ
óçðåíèþ ïðèðîäû [âåùåé] è [ñîçäàåò] îòíîñèòåëüíîå.»
155 б

È äàëåå:
«Ïîýòîìó êëåøà íåâåäåíèÿ, îòíîñÿùàÿñÿ ê çâåíüÿì
îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, îïðåäåëÿåò îòíîñèòåëüíóþ
èñòèíó.»
Òî åñòü [íåâåäåíèå] ñ÷èòàåòñÿ ïåðâûì èç äâåíàä-
öàòè çâåíüåâ îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ïî-
ýòîìó ÿâëÿåòñÿ êëåøåé, à íå çàâåñîé âñåâåäåíèþ.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 133

[Âîïðîñ]:
—Íî ÷òî æå òîãäà [âû] ñ÷èòàåòå çàâåñîé âñåâåäåíèþ?
[Îòâåò]:
—Ýòî îáúÿñíþ íèæå.
Èòàê, óêàçàíèÿ, ÷òî íåâåäåíèå êàê ïåðâîå èç
äâåíàäöàòè çâåíüåâ [îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäå-
156 а

íèÿ] ÿâëÿåòñÿ êîðíåì ñàíñàðû è ÷òî ýãîöåíòðè÷åñ-

êîå âîççðåíèå ÿâëÿåòñÿ êîðíåì ñàíñàðû, íå ïðîòèâî-
ðå÷àò äðóã äðóãó, ïîñêîëüêó íåâåäåíèå—îáùåå, à
ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå—åãî âèä.
Çäåñü «íåâåäåíèå» îçíà÷àåò ïðîòèâîïîëîæíîñòü
çíàíèÿ: íå ëþáîãî çíàíèÿ, à ìóäðîñòè, çíàíèÿ ðåàëü-
íîñòè—îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè.
156 б

Ýòó «ïðîòèâîïîëîæíîñòü» íåëüçÿ [ïîíèìàòü] âñå-

ãî ëèøü êàê îòñóòñòâèå òîé ìóäðîñòè èëè êàê íå÷òî
îòëè÷íîå îò íåå: ýòî ñîâåðøåííî ïðîòèâîðå÷àùàÿ åé
óñòàíîâêà.
Îíà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïðèïèñûâàíèå ñàìîñòè 423 à
äâóõ âèäîâ: âîîáðàæåíèå ñàìîñòè ÿâëåíèé è âîîáðà-
æåíèå èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè. Ïîñåìó öåïëÿíèå çà
ñàìîñòü ÿâëåíèé è öåïëÿíèå çà èíäèâèäóàëüíóþ ñà-
ìîñòü—îáà—íåâåäåíèå.
Ïîýòîìó óêàçàíèå, ÷òî ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðå-
157 а

íèå åñòü îñíîâà âñåõ äðóãèõ êëåø, íå èñêëþ÷àåò

óêàçàíèÿ, ÷òî èõ îñíîâà—íåâåäåíèå. Êîãäà ñëîâàìè:
«Ïîêà öåïëÿþòñÿ çà ñîâîêóïíîñòè,
öåïëÿþòñÿ è çà “ÿ”»161,—
óêàçûâàåòñÿ, ÷òî íåâåäåíèå—îìðà÷åííîå [ïðåä-
ñòàâëåíèå î] ñàìîñòè äõàðì ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé îì-
ðà÷åííîãî [ïðåäñòàâëåíèÿ] îá èíäèâèäóàëüíîé ñà-
ìîñòè, òî óêàçûâàåòñÿ ãåíåòè÷åñêàÿ ñâÿçü îáåèõ ðàç-
 134 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íîâèäíîñòåé íåâåäåíèÿ. Ïîýòîìó óêàçàíèå, ÷òî ýãî-

öåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå [ÿâëÿåòñÿ] îñíîâîé âñåõ
êëåø, êðîìå íåâåäåíèÿ, íåïðîòèâîðå÷èâî.
Íå çíàÿ òàêîãî ðàçúÿñíåíèÿ çàìûñëà íàñòàâíèêà
[×àíäðàêèðòè], âåñüìà òðóäíî èçáåãíóòü ïðîòèâîðå-
÷èâîãî óòâåðæäåíèÿ î äâóõ êîðíÿõ ñàíñàðû 162.
157 б

Ïðèâåäåííûé ñïîñîá îïðåäåëåíèÿ íåâåäåíèÿ

âûðàæàåò ìíåíèå Ïîêðîâèòåëÿ Íàãàðäæóíû, êîòî-
ðûé ñêàçàë â «Ñåìèäåñÿòè [ñòðîôàõ] î ïóñòîòå» (64-65):
«Ïðåäñòàâëåíèå èñòèííûìè âåùåé,
âîçíèêàþùèõ îò ïðè÷èí è óñëîâèé,
Âñåìèðíûé Ó÷èòåëü íàçûâàåò íåâåäåíèåì.
Îò íåãî âîçíèêàþò äâåíàäöàòü çâåíüåâ.
Áëàãîäàðÿ óçðåíèþ èñòèíû âåùè ÿñíî îñîçíàþòñÿ
ïóñòûìè, è íåâåäåíèå íå âîçíèêàåò.
Òàêîâî ïðåêðàùåíèå íåâåäåíèÿ.
Âñëåäñòâèå ýòîãî ïðåêðàùàþòñÿ äâåíàäöàòü çâåíüåâ.»
È â 26-îì ðàçäåëå «Êîðåííîé ìóäðîñòè» (26.11-12)
ñêàçàíî:
«Êîãäà ïðåêðàùàåòñÿ íåâåäåíèå,
äâèæóùèå ñèëû óæå íèêîãäà íå âîçíèêàþò.
423 á Ïðåêðàùåíèå íåâåäåíèÿ íàñòóïàåò
158 а

áëàãîäàðÿ ïîñòèæåíèþ [è] ñîçåðöàíèþ ðåàëüíîñòè.

Âñëåäñòâèå ïðåêðàùåíèÿ ïðåäûäóùèõ
[çâåíüåâ îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ]
íå ïðîÿâëÿþòñÿ ïîñëåäóþùèå [çâåíüÿ].
Òàêèì îáðàçîì èñòèííî ïðåêðàùàåòñÿ
âñ¸ ñêîïèùå ñòðàäàíèé.»
Ýòè âûñêàçûâàíèÿ ñîîòâåòñòâóþò è âïîëíå ñîãëà-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 135

ñóþòñÿ ñ îïðåäåëåíèåì êîðíÿ ñàíñàðû êàê öåïëÿíèÿ

çà [ñàìîñóùèå] ñîâîêóïíîñòè:
«Ïîêà öåïëÿþòñÿ çà ñîâîêóïíîñòè...»
Òàêîâî æå ìíåíèå Àðüÿäåâû, ÷òî ÿñíî èç ïðèâî-
äèâøèõñÿ ðàíåå öèòàò:
«Êàê [âñåìó] òåëó [ïðèñóùå] îñÿçàíèå...»,— 158 б

è:
«Êîðåíü ñàíñàðû—[îìðà÷åííîå] ñîçíàíèå.»
È âñå îòðèöàþùèå îáúåêò îòðèöàíèÿ äîâîäû,
âûñêàçàííûå íàñòàâíèêîì [Íàãàðäæóíîé] â òðàêòà-
òàõ ïî ìàäõúÿìå, îòðèöàþò èìåííî ñàìîáûòèå—
ïðèïèñûâàåìîå ïî çàáëóæäåíèþ ñàìîñóùåå áûòèå
ÿâëåíèé—è òàêèì îáðàçîì ïîêàçûâàþò, ÷òî ÿâëåíèÿ
ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè. Ïîýòîìó â «Áóääà-
ïàëèòå» (êîìì. ê ãë. 1) ãîâîðèòñÿ, ÷òî âñåâîçìîæíûå
äîâîäû âûñêàçàíû åäèíñòâåííî äëÿ óñòðàíåíèÿ óñ-
òàíîâêè íåâåäåíèÿ:
«—Çà÷åì íóæíî ðàçúÿñíåíèå îáóñëîâëåííîãî ïðîèñ-
õîæäåíèÿ?
Îòâå÷àþ:
—Ìèëîñåðäíûé íàñòàâíèê [Íàãàðäæóíà], âèäÿ, ÷òî ñóùå-
ñòâà ïîäâåðæåíû ðàçíûì ñòðàäàíèÿì, âîçæåëàë ðàäè èõ
Îñâîáîæäåíèÿ ÷åòêî ðàçúÿñíèòü ïîäëèííóþ ñóùíîñòü
159 а

âåùåé; ïîýòîìó ñòàë ðàçúÿñíÿòü îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæ-

äåíèå, âåäü ñêàçàíî:
“Âèäåíèå íåèñòèííîãî—îêîâû.
Âèäåíèå èñòèíû—Îñâîáîæäåíèå.”
— ÷åì æå ñîñòîèò ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü (yang-dag-pa 424 à
ji- lta-ba-nyid) âåùåé?
 136 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Îòâå÷àþ:
—Êîãäà íå çíàþùèå îòñóòñòâèÿ [ñàìîäîâëåþùåé] ñóù-
íîñòè, ÷åé ãëàç ðàçóìà îêóòàí ìðàêîì çàáëóæäåíèÿ, ïðèïè-
ñûâàþò âåùàì ñóùíîñòü, ó íèõ âîçíèêàþò ñòðàñòíàÿ ïðèâÿ-
çàííîñòü è ãíåâ-íåòåðïèìîñòü.
À êîãäà ñâåò ïîçíàíèÿ îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ
159 б

ðàññåèâàåò ìðàê çàáëóæäåíèÿ è ãëàç ìóäðîñòè çðèò îòñóò-

ñòâèå [ñàìîäîâëåþùåé] ñóùíîñòè âåùåé, òîãäà íåò ìåñòà
[äëÿ ýòèõ êëåø], è íå âîçíèêàþò íè ñòðàñòíàÿ ïðèâÿçàííîñòü,
íè ãíåâ».
È ïåðåä [òîëêîâàíèåì] 26-ãî ðàçäåëà [«Êîðåííîé
ìóäðîñòè» Áóääàïàëèòà] ãîâîðèò:
«Âîçìîæåí âîïðîñ:
—Âû ðàçúÿñíèëè ïðèõîä ê àáñîëþòíîìó ïî ñèñòåìå
Ìàõàÿíû, à òåïåðü ðàçúÿñíèòå ïðèõîä ê àáñîëþòíîìó ïî
ñèñòåìå Øðàâàêàÿíû.
Ñëåäóåò îòâåò:
—Åñòü òàêîå èçðå÷åíèå [Áóääû]:
“Ïîñêîëüêó îáóñëîâëåííîå ñóùåñòâîâàíèå
ïðîäîëæàåòñÿ èç-çà îìðà÷åííîñòè íåâåäåíèåì...”
è äðóãèå [ïîäîáíûå] èçðå÷åíèÿ.»
È ïåðåä [òîëêîâàíèåì] 27-ãî ðàçäåëà ñêàçàíî:
«Âîçìîæåí âîïðîñ:
—Òåïåðü ðàçúÿñíèòå íåñóùåñòâîâàíèå [îáúåêòîâ] ðàç-
160 а

íûõ [ëîæíûõ] âçãëÿäîâ â ïðåäåëàõ ñóòð Øðàâàêàÿíû.

Ñëåäóåò îòâåò:
—“[Âçãëÿä] îòíîñèòåëüíî âîçíèêíîâåíèÿ [‘ÿ’] â ïðî-
øëîì è...”»163
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 137

Îòñþäà ÿñíî, ÷òî è íàñòàâíèê Áóääàïàëèòà îïðå-

äåëÿåò íåâåäåíèå—ïåðâîå èç äâåíàäöàòè çâåíüåâ—
êàê ïðèïèñûâàíèå âåùàì ñàìîáûòèÿ, à òàêæå ñ÷èòà-
åò, ÷òî øðàâàêè è ïðàòüåêàáóääû òîæå ïîñòèãàþò
îòñóòñòâèå ñàìîñòè ÿâëåíèé.
Ïîýòîìó ñëåäóåò ïîíèìàòü, ÷òî âåëèêîå äîêàçà- 424 á
òåëüñòâî ïîñòèæåíèÿ øðàâàêàìè è ïðàòüåêàáóääàìè
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé çàêëþ÷àåòñÿ èìåííî â
òîì, ÷òî öåïëÿíèå çà ñàìîñòü ÿâëåíèé ïðåäñòàâëÿåò
ñîáîé íåâåäåíèå êàê [ïåðâîå] èç äâåíàäöàòè çâåíüåâ
160 б

[îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ]164.
Âåäü â «×åòâåðîñîòíèöå» (398) ñêàçàíî:
«Âèäåíèå ïîñðåäñòâîì âîîáðàæåíèÿ—îêîâû.
[Ïîýòîìó] ñëåäóåò ïðåñå÷ü åãî.»
Çäåñü «âîîáðàæåíèå» íå îçíà÷àåò ëþáîé ìûñëè, à
òîëüêî ìûñëü, âîîáðàæàþùóþ ÿâëåíèÿ ñàìîñóùèìè,
èáî â «Òîëêîâàíèè» ýòîãî [ñî÷èíåíèÿ] ñêàçàíî:
«“Âîîáðàæåíè唗ýòî ëîæíîå ïðåäñòàâëåíèå ñàìîñó-
ùåãî».
Îíî æå ñ÷èòàåòñÿ êëåøåé íåâåäåíèÿ. Ïîýòîìó
óòâåðæäåíèå, ÷òî ëîãèêîé îòðèöàþòñÿ îáúåêòû âñåõ
îïðåäåëÿþùèõ ìûñëåé: «Ýòî—òî»,—âûäàåò ïîëíîå
îòñóòñòâèå òùàòåëüíîãî âíèêàíèÿ.
Áóäü ýòî íå òàê, ïðîñòûå ñóùåñòâà [íèêîãäà] íå
ñìîãëè áû íåäèñêóðñèâíî ïîñòè÷ü ñóòü ïóñòîòû, èáî
161 а

ñóùíîñòü ðåàëüíîñòè ñêðûòà. È åñëè áû ëîãèêà îïðî-

âåðãàëà îáúåêòû ìûñëåé, òî [îïðîâåðãàëà áû] è
îáúåêò èñòèííîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðîå òîãäà óïîäîáè-
ëîñü áû ëîæíîìó ïðåäñòàâëåíèþ, âîîáðàæåíèþ ñà-
ìîáûòèÿ.
 138 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Îòñþäà ñëåäîâàë áû íåèçáåæíûé âûâîä, ÷òî íåò

èñòèííîãî âîççðåíèÿ, âåäóùåãî ê íèðâàíå, è ïîýòîìó
áåññìûñëåííî âñÿêîå ñëóøàíèå, îáäóìûâàíèå... òåê-
ñòîâ ìàäõúÿìû.
Âåäü ñêàçàíî â «×åòâåðîñîòíèöå» (182):
«Íåëüçÿ ñìîòðåòü íà íå-ïóñòîå
êàê íà ïóñòîå, [ïîëàãàÿ, ìîë]:
161 б

“ß øåñòâóþ â íèðâàíó”,—
âåäü Òàòõàãàòû ãîâîðÿò, ÷òî íå [ïðèâîäèò]
ê íèðâàíå [ýòî] ëîæíîå âîççðåíèå».
425 à Íà ýòîì, óêàçàííîì ðàíåå îáúåêòå óñòàíîâêè
íåâåäåíèÿ çèæäóòñÿ ðàçíûå ôàíòàçèè, ïîñòðîåííûå
íà ôèëîñîôñêèõ òåîðèÿõ íàøèõ è ÷óæèõ øêîë ðåàëè-
ñòîâ. Åñëè îïðîâåðãíóòü ýòîò îáúåêò óñòàíîâêè íåâå-
äåíèÿ, òî âñå îíè ðóõíóò, ïîäîáíî äåðåâó ñ ïîäðóá-
ëåííûìè êîðíÿìè. Ïîýòîìó ìóäðûì ñëåäóåò çíàòü,
÷òî îñíîâíîé îáúåêò îòðèöàíèÿ—îáúåêò åñòåñòâåí-
162 а

íîãî íåâåäåíèÿ, à íå óñåðäñòâîâàòü â îòðèöàíèè ëèøü

âîîáðàæàåìîãî ôèëîñîôàìè. Âåäü îòðèöàíèå ýòîãî
îáúåêòà äåëàåòñÿ íå áåç öåëè: îñîçíàâ, ÷òî ëîæíîå
ïðåäñòàâëåíèå, ñîäåðæàùåå ýòîò ïîäëåæàùèé îòðè-
öàíèþ îáúåêò, ïðèâÿçûâàåò ñóùåñòâ ê ñàíñàðå, ýòîò
îáúåêò îïðîâåðãàþò. À ïðèâÿçûâàåò âñåõ ñóùåñòâ ê
ñàíñàðå èìåííî åñòåñòâåííîå íåâåäåíèå, òîãäà êàê
óìîçðèòåëüíîå íåâåäåíèå ïðèñóùå òîëüêî ôèëîñîôàì
è ïîýòîìó íå ìîæåò áûòü êîðíåì ñàíñàðû. Î÷åíü
âàæíî óáåäèòüñÿ â ýòîì.
162 б

Èòàê, èñõîäíîå ëîæíîå ïðåäñòàâëåíèå, ñîäåðæà-

ùåå îáúåêò îòðèöàíèÿ, ÿâëÿåòñÿ ïåðâûì èç äâåíàä-
öàòè çâåíüåâ [îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ]—åñ-
òåñòâåííûì íåâåäåíèåì, à óìîçðèòåëüíûå îáúåêòû
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 139

îòðèöàíèÿ ëèøü ïðèïèñûâàþòñÿ [ÿâëåíèÿì] íà åãî

îñíîâå.
Ñëåäîâàòåëüíî, íèêàêèå óñòàíîâêè ÷óâñòâåííîãî
è ïðî÷åãî íåäèñêóðñèâíîãî ñîçíàíèÿ íèêîãäà íå
îïðîâåðãàþòñÿ ëîãèêîé. Ïîýòîìó óñòàíîâêè, ïîäëå- 425 á
æàùèå ëîãè÷åñêîìó îïðîâåðæåíèþ,—ëèøü óìîïîñò-
ðîåíèÿ ñîçíàíèÿ, è òî íå ëþáûå, à [òîëüêî] öåïëÿþ-
ùèåñÿ çà äâà âèäà ñàìîñòè èëè ìûñëè, ïðèïèñûâàþ-
ùèå õàðàêòåðèñòèêè îáúåêòó, âîîáðàæàåìîìó èç-çà
ýòîãî [öåïëÿíèÿ].
[Âîïðîñ]:
—Íî êàê æå èç-çà òàêîãî íåâåäåíèÿ âîîáðàæàåòñÿ
163 а

ñàìîáûòèå?
[Îòâåò]:
—Âîîáùå, â ñî÷èíåíèÿõ íàñòàâíèêà (×àíäðàêèð-
òè) åñòü ìíîãî òàêèõ îáîçíà÷åíèé, êàê «ïðèðîäà»
(ñâàáõàâà) èëè «ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü», ïðèìåíÿå-
ìûõ ê îòíîñèòåëüíîìó. Íî â ýòîì [ñëó÷àå ïðèïèñû-
âàíèå ñâàáõàâû] ñîîòâåòñòâåííûì îáúåêòàì —âñåì
èíäèâèäàì è ÿâëåíèÿì—ýòî ïðèíÿòèå äàííûõ âåùåé
êàê íå îáóñëîâëåííûõ ðàññóäêîì: ñóùåñòâóþùèõ
îáúåêòèâíî, ñàìîñòîÿòåëüíî. Îáúåêò òàêîãî óìîçðå-
íèÿ—ñàìîñòîÿòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå âåùåé—ñëå-
äóåò â êà÷åñòâå ñîãëàøåíèÿ îïðåäåëèòü êàê «ñà-
163 б

ìîñòü» èëè «ñàìîáûòèå». Âåäü, òîëêóÿ ñëîâà «×åòâå-

ðîñîòíèöû» (348):
«Âñå ýòî ëèøåíî ñàìîñòîÿòåëüíîñòè.
Ïîýòîìó ñàìîñòü íå ñóùåñòâóåò»,—
[×àíäðàêèðòè] ïðèâîäèò ðÿä ñèíîíèìîâ [ñâàáõàâû]:
«Òî åñòü ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü, ñàìîáûòèå, ñàìîñòîÿ-
òåëüíîñòü èëè íåçàâèñèìîñòü îò äðóãîãî...»
 140 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Çäåñü «íåçàâèñèìîñòü îò äðóãîãî» íå îçíà÷àåò

íåçàâèñèìîñòè îò ïðè÷èí è óñëîâèé. «Äðóãèì» íàçû-
âàåòñÿ ñóáúåêò—îáûäåííîå (îáîçíà÷àþùåå) ñîçíà-
íèå. Íå îáóñëîâëåííîå è엫íåçàâèñèìîå îò äðóãîãî».
Ïîýòîìó «ñàìîñòîÿòåëüíîñòü»—ýòî èõ èíäèâèäó-
426 à àëüíîå ñîñòîÿíèå èëè ñóùåñòâîâàíèå, îáîñîáëåííàÿ
164 а

ñóùíîñòü 165 ýòèõ îáúåêòîâ.

Îíà æå íàçûâàåòñÿ «ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ» è
«ñîáñòâåííîé ïðèðîäîé».
Íàïðèìåð, âåðåâêà âîîáðàæàåòñÿ çìå¸é. Åñëè,
îñòàâèâ â ñòîðîíå [âîïðîñ]: «Êàêèì îáðàçîì óì
âîîáðàæàåò çìåþ?»,—èññëåäîâàòü: «Êàêîâà æå ñóù-
íîñòü ýòîé çìåè?»,—òî [îêàæåòñÿ], ÷òî ïîìèìî
îáúåêòà (ò.å. âåðåâêè) íèêàêîé çìåè íåò, ïîýòîìó åå
ñâîéñòâà íåëüçÿ è èññëåäîâàòü.
Òàê è çäåñü: åñëè, îñòàâèâ â ñòîðîíå èññëåäîâàíèå
ñïîñîáà êàæèìîñòè, ëîæíîãî îòðàæåíèÿ ÿâëåíèé â
îáûäåííîì óìå, èññëåäîâàòü: «Êàêîâî ñîáñòâåííîå
ñîñòîÿíèå ÿâëåíèé»,—[îêàçûâàåòñÿ], ÷òî åãî íåò âî-
îáùå. Íî, íå äóìàÿ îá ýòîì, [ìû] öåïëÿåìñÿ çà
íàëè÷èå èíäèâèäóàëüíîãî îáúåêòèâíîãî (ngos-nas)
164 б

ñîñòîÿíèÿ êàæäîé âåùè âíå çàâèñèìîñòè îò îáûäåí-

íîãî (îáîçíà÷àþùåãî) ñîçíàíèÿ. Òîãäà êàê â «Òîëêî-
âàíèè “×åòâåðîñîòíèöû” (178)» ñêàçàíî:
«[Âåùü] åñòü ëèøü ïðè íàëè÷èè ïðåäñòàâëåíèÿ. Ïðè
îòñóòñòâèè ïðåäñòàâëåíèÿ [åå] íåò. Íåñîìíåííî, ñàìà ïî
ñåáå [îíà] íå ñóùåñòâóåò, êàê è çìåÿ, ïðèâèäåâøàÿñÿ â
ñâåðíóòîé âåðåâêå.»
Òàê õàðàêòåðèçóåòñÿ îòñóòñòâèå ñàìîñóùåãî.
Ïîýòîìó òî, ÷òî [êàæåòñÿ] ïðèñóùèì ñàìîé âåùè,
165 а íåçàâèñèìî îò âíóòðåííåãî [—îáîçíà÷àþùåãî] ðàñ-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 141

ñóäêà, íàçûâàåòñÿ «ñàìîñòüþ» èëè «ñàìîáûòèåì». Åå

[äåéñòâèòåëüíîå] îòñóòñòâèå â îäíîé îñíîâå—èíäè-
âèäå íàçûâàåòñÿ «îòñóòñòâèåì èíäèâèäóàëüíîé ñà-
ìîñòè», à îòñóòñòâèå â [äðóãîé]—ãëàçàõ, íîñå è ïðî-
÷èõ ÿâëåíèÿõ—«îòñóòñòâèåì ñàìîñòè ÿâëåíèé». Òîã-
äà ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíî, ÷òî öåïëÿíèå çà íàëè÷èå â 426 á
èíäèâèäàõ è ÿâëåíèÿõ òàêîãî ñàìîáûòèÿ—ýòî öåïëÿ-
íèå çà äâà âèäà ñàìîñòè.
Êàê ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”»:
«“Ñàìîñòü”—ýòî [ïðåäïîëàãàåìàÿ] íåçàâèñèìàÿ ñóùíîñòü,
ñàìîáûòèå âåùåé. Åãî îòñóòñòâèå—ýòî îòñóòñòâèå ñàìîñòè.
À ïîñêîëüêó îíî ïîäðàçäåëÿåòñÿ ïî ñâÿçè ñ ÿâëåíèÿìè
è èíäèâèäàìè, òî áûâàåò äâóõ âèäîâ: “îòñóòñòâèå ñàìîñòè
ÿâëåíèé” è “îòñóòñòâèå ñàìîñòè èíäèâèäà”».
Âîçìîæíî [âîçðàæåíèå]:
—Öåïëÿíèå çà ñàìîäîâëåþùåå áûòèå èíäèâèäà
165 б

íå ìîæåò áûòü öåïëÿíèåì çà èíäèâèäóàëüíóþ ñà-

ìîñòü.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå è öåïëÿíèå çà ñàìîäîâëå-
þùåå áûòèå äðóãîãî èíäèâèäà áóäåò öåïëÿíèåì çà
èíäèâèäóàëüíóþ ñàìîñòü. Åñëè [âû] òàê ïîëàãàåòå,
òî [òàêîå öåïëÿíèå] äîëæíî ïðèðàâíèâàòüñÿ ýãîöåí-
òðè÷åñêîìó âîççðåíèþ. Íî âåäü íåëåïî [ñ÷èòàòü åãî]
ýãîöåíòðè÷åñêèì âîççðåíèåì, èáî [äðóãîé] íå âîñ-
ïðèíèìàåòñÿ êàê «ÿ».
[Îòâåò]:
—Öåïëÿíèå çà íàëè÷èå ó èíäèâèäà ñàìîáûòèÿ
äîëæíî ñ÷èòàòüñÿ öåïëÿíèåì çà èíäèâèäóàëüíóþ
ñàìîñòü, èáî ðàíåå ãîâîðèëîñü, ÷òî ñàìîáûòèå èíäè-
âèäà îïðåäåëåíî êàê èíäèâèäóàëüíàÿ ñàìîñòü.
Îäíàêî öåïëÿíèå çà èíäèâèäóàëüíóþ ñàìîñòü íå
îõâàòûâàåòñÿ ýãîöåíòðè÷åñêèì âîççðåíèåì.
 142 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

— ÷åì æå òîãäà ñîñòîèò öåïëÿíèå çà ñàìîñòü ïðè

ýãîöåíòðè÷åñêîì âîççðåíèè?
166 а

—Êàñàòåëüíî ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ êàê

óìîçðèòåëüíîãî öåïëÿíèÿ çà ñàìîñòü íåò îïðåäå-
ëåííîñòè: íàïðèìåð, íåêîòîðûå ïîäðàçäåëåíèÿ øêîëû
ñàììàòèåâ166 öåïëÿþòñÿ çà ñîâîêóïíîñòè êàê çà ñàìîñòü.
×òî æå êàñàåòñÿ åñòåñòâåííîãî ýãîöåíòðè÷åñêîãî
âîççðåíèÿ, òî âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]»
(6.133) îòðèöàåòñÿ, ÷òî åãî îáúåêò—ñîâîêóïíîñòè. Â
«Òîëêîâàíèè» ãîâîðèòñÿ, ÷òî åãî îáúåêò—«ÿ», [åñòå-
ñòâåííî] ïðèïèñûâàåìîå îñíîâå [—ñîâîêóïíîñòÿì].
427 à Ïîýòîìó âîñïðèíèìàþòñÿ íå ñîâîêóïíîñòè, à ëèøü
ïðîñòî ëè÷íîñòü. È ýòî äîëæíà áûòü ëè÷íîñòü, ñëó-
æàùàÿ îñíîâîé äëÿ çàðîæäåíèÿ ìûñëè «ÿ».
Ïîýòîìó äðóãàÿ ëè÷íîñòü íå ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì
[ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ]. Î ôîðìå öåïëÿíèÿ çà
åãî îáúåêò ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â
ñðåäèííîñòü]” (6.120)»:
«Ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå ïðîÿâëÿåòñÿ â âèäå ìûñëè
“ÿ” è “ì».
166 б

Ïîýòîìó îíî íå ñâîäèòñÿ ê îäíîìó ëèøü öåïëÿ-

íèþ çà ñàìîäîâëåþùåå áûòèå; äëÿ íåãî òðåáóåòñÿ è
öåïëÿíèå çà ìûñëü «ÿ».
Òàêæå â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ”» (òàì æå)
ñêàçàíî:
«[Ñíà÷àëà]167 ñëåäóåò èçáàâèòüñÿ ëèøü îò ýãîöåíòðè÷åñ-
êîãî âîççðåíèÿ. Èçáàâëåíèå æå ïðèõîäèò áëàãîäàðÿ ïîñòè-
æåíèþ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè “ÿ”».
Òî åñòü, ïîñòèãàÿ îòñóòñòâèå ñàìîñòè, ñàìîáûòèÿ
«ÿ»—îáúåêòà [ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ], èçáàâ-
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 143

ëÿåìñÿ [îò íåãî] áëàãîäàðÿ ïðîòèâîïîëîæíîé óñòà-

íîâêå 168. Ïîýòîìó [åñòåñòâåííîå ýãîöåíòðè÷åñêîå
âîççðåíèå] ñëåäóåò ñ÷èòàòü ïðÿìîé ïðîòèâîïîëîæ-
íîñòüþ ýòîãî ïîñòèæåíèÿ.
Èòàê, ïîñêîëüêó [åñòåñòâåííîå ýãîöåíòðè÷åñêîå
âîççðåíèå] ÿâëÿåòñÿ öåïëÿíèåì çà ñîáñòâåííóþ ñà-
ìîñóùóþ ëè÷íîñòü, îíî [ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé] öåïëÿ-
íèå çà ìûñëü î ñàìîäîâëåþùåì «ÿ» 169. Ñîîòâåòñòâåí-
íî cëåäóåò ïîíèìàòü è ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå—
167 а

öåïëÿíèå çà «ì.
Öåïëÿíèå íå çà «ÿ» è «ì, à çà ñóáñòàíöèàëüíîå
ñóùåñòâîâàíèå èíäèâèäà ÿâëÿåòñÿ íåâåäåíèåì, îì-
ðà÷åííûì [ïðèçíàíèåì] èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè,
ïîýòîìó íå ìîæåò íå áûòü êëåøåé.
Èòàê, èç äâóõ «ÿ»: ïðåäñòàâëÿåìîãî â êà÷åñòâå
ñàìîñóùåé ïðèðîäû è «ÿ» êàê ëèøü âîñïðèíèìàåìî-
ãî îáúåêòà ìûñëè—ïåðâîå ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì ëîãè- 427 á
÷åñêîãî îòðèöàíèÿ, à âòîðîå óñëîâíî ïðèçíàåòñÿ è íå
îòðèöàåòñÿ.
Îòñþäà âèäíî, ÷òî îáúåêò åñòåñòâåííîãî ýãîöåí-
òðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ íå îòðèöàåòñÿ, íî îòíþäü íå
167 б

èñêëþ÷àåòñÿ îòðèöàíèå ïðåäñòàâëåíèÿ î íåì 170, èáî

ýòî [ïðåäñòàâëåíèå]—ñàìîñóùåå «ÿ». Âåäü, íàïðè-
ìåð, íåò ïðîòèâîðå÷èÿ â òîì, ÷òî çâóê êàê îáúåêò—
îïîðà ïðåäñòàâëåíèÿ î âå÷íîñòè çâóêà íå îòðèöàåò-
ñÿ, íî îòðèöàåòñÿ ïðåäñòàâëÿåìûé îáúåêò—âå÷íûé
çâóê.
Èòàê, â òåêñòàõ îòöà àðüè [Íàãàðäæóíû], åãî ñûíà
[Àðüÿäåâû] è äâóõ íàñòàâíèêîâ (Áóääàïàëèòû è ×àí-
äðàêèðòè) îòðèöàåòñÿ âñÿêîå ñàìîñóùåå, ñóùåñòâóþ-
ùåå ïî ñîáñòâåííîé ïðèðîäå, ñóùåñòâóþùåå ñàìî-
äîâëåþùèì ñïîñîáîì, ñóùåñòâóþùåå ñóáñòàíöèî-
íàëüíî...
 144 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ñàìîñóùåå» è ïðî÷åå ñëåäóåò ïîíèìàòü òàê, êàê

áûëî îáúÿñíåíî. À ñëîâà, óêàçûâàþùèå íà èõ îòñóò-
ñòâèå, íóæíî ïîíèìàòü êàê óêàçûâàþùèå íà îòñóò-
ñòâèå ïðåäñòàâëÿåìîãî ïî [åñòåñòâåííîìó] íåâåäå-
íèþ, [à íå óìîçðèòåëüíîìó].

2. Êîãäà íóæíî è êîãäà íå íóæíî ïðèñîâîêóïëÿòü

[õàðàêòåðèñòèêó îñíîâíîãî îáúåêòà îòðèöàíèÿ]
168 а

ê äðóãèì îòðèöàåìûì âåùàì

Êîãäà ãîâîðèøü: «Ðîãà çàéöà, ñûí áåñïëîäíîé

æåíùèíû è ïðî÷èå ñîâåðøåííî íåâîçìîæíûå
[âåùè] íå ñóùåñòâóþò»,—òî ýòó õàðàêòåðèñòèêó («ñà-
ìîñóùåå» è ò.ï.) ïðèñîâîêóïëÿòü íå íàäî. Òàêæå íå
íóæíî ïðèñîâîêóïëÿòü åå, êîãäà îá èçâåñòíûõ âåùàõ,
â îïðåäåëåííûõ ìåñòàõ è ïåðèîäàõ íàëè÷åñòâóþùèõ,
à â äðóãèõ—îòñóòñòâóþùèõ, ãîâîðèì, ÷òî îíè â òà-
êèõ-òî ìåñòàõ è â òàêîå-òî âðåìÿ íå ñóùåñòâóþò.
Òàêæå, êîãäà îòðèöàþòñÿ [âåùè], íå ïðèçíàâàå-
ìûå ìàäõúÿìèêàìè [äàæå] óñëîâíî, âûäóìàííûå ðå-
168 б

àëèñòàìè íàøèõ è ÷óæèõ øêîë ñ èõ ñïåöèôè÷åñêèìè

âçãëÿäàìè, òî, çà èñêëþ÷åíèåì íåêîòîðûõ ñëó÷àåâ,
òðåáóþùèõ äîáàâëåíèÿ [òàêîé õàðàêòåðèñòèêè],—ïî
ñóòè íåçà÷åì äîïîëíèòåëüíî ïðèñîâîêóïëÿòü õàðàê-
428 à òåðèñòèêó «ñàìîñóùåå áûòèå», èáî ýòè ôèëîñîôû
èçäàâíà ïðèçíàþò åå.
Ñ äðóãîé ñòîðîíû, êàêèå áû íè áûëè âåùè, îïðå-
äåëÿåìûå ìàäõúÿìèêàìè êàê óñëîâíûå,—åñëè ïðè èõ
169 а

îòðèöàíèè íå ïðèñîâîêóïëÿòü ê íèì òàêîé õàðàêòå-

ðèñòèêè, òî ñàìà ëîãèêà îòðèöàþùåãî ñòàíîâèòñÿ
îøèáî÷íîé, à îòðèöàíèå, ñëåäîâàòåëüíî,—ìíèìûì.
Ïîýòîìó äîáàâëÿòü åå íåîáõîäèìî.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 145

Òàêæå, êàê ðàíåå ãîâîðèëîñü, óñëîâíî ïðèçíàâà-

åìûå ìàäõúÿìèêàìè âåùè íå äîëæíû îïðîâåðãàòüñÿ
169 б

ëîãèêîé, èññëåäóþùåé: «Åñòü ñàìîáûòèå èëè

íåò?»,—è îáûäåííûì äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì. Â
ïðîòèâíîì ñëó÷àå ïðîïàëî áû âñÿêîå ðàçëè÷èå ìåæ-
äó îòðèöàíèåì Áîãà è ïîäîáíîãî [äàæå] óñëîâíî è
[óñëîâíûì] ïðèçíàíèåì ôîðìû, çâóêà è ïðî÷èõ [ÿâ-
ëåíèé]. Çíà÷èò, óïðàçäíèëàñü áû âîçìîæíîñòü ëþ-
áûõ îïðåäåëåíèé ìèðñêîãî è íåìèðñêîãî, êàê, íà-
ïðèìåð: «Ýòî Ïóòü, à ýòî íå Ïóòü; ýòè óòâåðæäåíèÿ
îáîñíîâàíû, à ýòè íåò.» È, ñëåäîâàòåëüíî, ñîøëà áû íà
íåò îòëè÷èòåëüíàÿ îñîáåííîñòü [ìàäõúÿìû]—íåïðîòè-
âîðå÷èå ïóñòîòû, îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, è âñåõ ïðè-
çíàííûõ ýëåìåíòîâ ñàíñàðû è íèðâàíû.
À æåëàíèå îòðèöàòü äàæå íå îïðîâåðãàåìîå ýòèì
äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì ñìåøíî äëÿ ñâåäóùèõ.
Ïîýòîìó òàì, ãäå ãîâîðèòñÿ îá îòðèöàíèè òàêèõ
[âåùåé], îáÿçàòåëüíî ñëåäóåò äîáàâëÿòü ýòó õàðàêòå-
170 а

ðèñòèêó.
Òàê è â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» è «Òîë-
êîâàíèè “60 äîâîäî┻ î÷åíü ÷àñòî ýòà õàðàêòåðèñ-
òèêà ïðèáàâëÿåòñÿ ê îòðèöàåìîìó. Â «Êîðåííîé 428 á
ìóäðîñòè», «Áóääàïàëèòå», «ßñíûõ ñëîâàõ», â êîðåí-
íîì òåêñòå è òîëêîâàíèè «Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
íîñòü]» çà÷àñòóþ [îíà] ïðèáàâëåíà. È õîòÿ [îíà] íå
äîáàâëåíà, êîãäà [àâòîð], ñîçíàâàÿ ïåðåãðóæåííîñòü
[òåêñòà] ñëîâàìè, ïîëàãàë, ÷òî [îíà] ïîäðàçóìåâàåò-
ñÿ, ïîñêîëüêó äîáàâëÿëàñü [ðàíåå],—ïîäðàçóìåâàòü
åå íóæíî è â ñëó÷àÿõ [åå] îòñóòñòâèÿ, ïîñêîëüêó
ïðåäìåòû, ê êîòîðûì îíà äîáàâëåíà è íå äîáàâëåíà,
íè÷åì íå îòëè÷àþòñÿ. Òàêæå [òàì] ìíîãîêðàòíî ãî-
âîðèòñÿ: «Åñëè èññëåäîâàòü,—íå ñóùåñòâóåò»,—ò.å.
ïðåäïîëàãàåòñÿ èññëåäîâàíèå. Âåäü êàê óæå îáúÿñíÿ- 170 б
 146 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ëîñü,—åñëè [íå÷òî] ñàìîñóùå, òî ëîãèêà èññëåäîâà-

íèÿ áûòèÿ êàê îíî åñòü äîëæíà [ýòî] îáíàðóæèòü;
åñëè æå íå îáíàðóæèâàåò, òî ìîæíî ñêàçàòü: «[Äàí-
íàÿ] âåùü íå ñóùåñòâóåò êàê îïðåäåëÿåìàÿ ñîáñòâåí-
íîé ñóùíîñòüþ». Ïîýòîìó [ïîäîáíûå ñëîâà òåêñòîâ]
ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ðàâíûå [âûðàæåíèþ]: «Ëèøå-
íî ñàìîñóùåãî áûòèÿ»,—ñîãëàñíî ñêàçàííîìó â
«Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» (327):
«Åñëè ýòè âåùè, îáìàí÷èâûå, êàê îãíåííûå êðóãè îò
[âðàùàåìûõ] ãîëîâíåé, ôàíòîìû è ò.ï., [ïðè èññëåäîâàíèè]
íå îáíàðóæèëè áû ñâîþ íåðåàëüíîñòü, òî, åñëè áû èññëåäî-
âàíèå áûëî äåéñòâèòåëüíî ïðàâèëüíûì, èõ ñîáñòâåííàÿ
ñóùíîñòü âñå áîëüøå ïðîÿñíÿëàñü áû, êàê ÷èñòîå çîëîòî [ïðè
171 а

íàãðåâàíèè], è ò. ï. Íî, ïîñêîëüêó èõ [êàæóùàÿñÿ ðåàëüíîñòü]

èìååò ñâîåé ïðè÷èíîé ëèøü çàáëóæäåíèå,—ïðè îáæèãàíèè
îãíåì èññëåäîâàíèÿ èõ “ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü” íå ìîæåò
íå óëåòó÷èòüñÿ».

3. Î äîáàâëåíèè è íåäîáàâëåíèè ê îòðèöàåìîìó

õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå»

Ñîâåðøåííî íåïðàâèëüíî ãîâîðèòü, ÷òî ê îòðè-

öàåìîìó äîáàâëÿþò õàðàêòåðèñòèêó «àáñîëþòíîå»
ëèøü â ñèñòåìå ñâàòàíòðèêîâ. Âåäü â «Òîëêîâàíèè
“Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.173)» öèòèðóåòñÿ
«Ìàòü Ïîáåäèòåëåé»:
«—Ïî÷òåííûé Ñóáõóòè! Êàê æå ýòî íåò äîñòèæåíèÿ è
429 à ïîçíàíèÿ?!
171 б

Ñóáõóòè îòâåòèë:
—Ïî÷òåííûé Øàðèïóòðà! Åñòü è äîñòèæåíèå, åñòü è
ïîçíàíèå, íî îíè íå ñóùåñòâóþò äâîéñòâåííûì îáðàçîì171.
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 147

Äîñòèæåíèå è ïîçíàíèå, ïî÷òåííûé Øàðèïóòðà,—ëèøü

ìèðñêèå óñëîâíûå [îáîçíà÷åíèÿ].
Âñòóïèâøèé â ïîòîê, îäíàæäû âîçâðàùàþùèéñÿ, íå-
âîçâðàùàþùèéñÿ, àðõàò, ïðàòüåêàáóääà è áîäõèñàòòâà—
òîæå [ëèøü] ìèðñêèå óñëîâíûå [îáîçíà÷åíèÿ].
172 а

Íî â àáñîëþòíîì ñìûñëå äîñòèæåíèÿ è ïîçíàíèÿ íåò.»

Êàê ñêàçàíî, òàê è íàäî ïîíèìàòü. Íåóæåëè áóäå-
òå óòâåðæäàòü, ÷òî ýòè ñëîâà èç «Òîëêîâàíèÿ “Âõîæ-
äåíèÿ”»—ñóòðà ñâàòàíòðèêîâ?!
È â [äðóãèõ] ñóòðàõ âûñøåãî ñìûñëà î÷åíü ÷àñòî
íàõîäèì äîáàâëåíèå õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå».
È â «Ñåìèäåñÿòè [ñòðîôàõ] î ïóñòîòå» (1) ñêàçàíî:
«Î ïðåáûâàíèè, âîçíèêíîâåíèè, ðàçðóøåíèè, ñóùåñòâîâà-
íèè, íåñóùåñòâîâàíèè, íèçøåì, ñðåäíåì èëè ïðåâîñõîäíîì
Áóääà ãîâîðèë êàê î ìèðñêèõ óñëîâíûõ [îáîçíà÷åíèÿõ], à íå
êàê îá èñòèííîì.»
È â «Äðàãîöåííîì îæåðåëüå» (1.28) ãîâîðèòñÿ:
«“ß” è “ì íå ñóùåñòâóþò
172 б

â àáñîëþòíîì ñìûñëå».
Äàëåå (1.29):
«Êàê ìîæåò áûòü èñòèííûì ðîæäåíèå èç èëëþçîðíîãî
ñåìåíè?!»
È äàëåå (2.11):
«Òàêæå â ýòîì ïîäîáíîì èëëþçèè ìèðå
íàì âèäÿòñÿ âîçíèêíîâåíèå è ðàçðóøåíèå,
íî â àáñîëþòíîì ñìûñëå íåò
íè âîçíèêíîâåíèÿ, íè ðàçðóøåíèÿ.»
 148 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òàêèì îáðàçîì, îòðèöàåìîå ìíîãî ðàç îïðåäåëÿ-

åòñÿ êàê àáñîëþòíîå, èñòèííîå èëè «äåéñòâèòåëü-
íîå». À êîãäà òàêèå [õàðàêòåðèñòèêè] íå äîáàâëÿþòñÿ
429 á [ê îòðèöàåìîìó], î÷åíü ÷àñòî äåëàþòñÿ îãîâîðêè,
÷òî [îíî] íå ñóùåñòâóåò ñàìî ïî ñåáå, ñàìîñóùèì èëè
ñàìîäîâëåþùèì ñïîñîáîì.
È â «Áóääàïàëèòå» (24.8) ñêàçàíî:
«“Ïðîïîâåäóåìîå Áóääàìè Ó÷åíèå
ïðàâèëüíî îïèðàåòñÿ íà äâå èñòèíû:
ìèðñêóþ, îòíîñèòåëüíóþ èñòèíó
173 а

è àáñîëþòíóþ èñòèíó.”
Çäåñü “ìèðñêàÿ, îòíîñèòåëüíàÿ èñòèíà”—ýòî, [íàïðèìåð],
òàêèå ñëîâà: “Ñîñóä åñòü; öèíîâêà åñòü”,—à òàêæå ñëîâà î
íåïîñòîÿíñòâå ýòèõ [âåùåé]: “Ñîñóä ðàçáèëñÿ; öèíîâêà
ñãîðåëà”.
Êîãäà æå âíèêàåøü â ðåàëüíîñòü, òî [âèäèøü], ÷òî ñîñóä
è öèíîâêà ÿâëÿþòñÿ [ëèøü] çàâèñèìûìè îáîçíà÷åíèÿìè,
ïîýòîìó íå äåéñòâèòåëüíû (mi-'thad-pa). Êàê òîãäà ìîãóò
173 б

áûòü äåéñòâèòåëüíûìè èõ ðàçáèåíèå è ñãîðàíèå?!

Òàê æå, èñõîäÿ èç ìèðñêîé, îòíîñèòåëüíîé èñòèíû, ãîâî-
ðÿò î íåïîñòîÿíñòâå Òàòõàãàòû: “Òàòõàãàòà ñîñòàðèëñÿ;
Òàòõàãàòà óøåë â íèðâàíó”.
À êîãäà âíèêàåøü â àáñîëþòíîå, Òàòõàãàòà [îêàçûâàåòñÿ]
íåäåéñòâèòåëüíûì. Êàê æå òîãäà ìîãóò áûòü äåéñòâè-
òåëüíûìè [Åãî] ñòàðîñòü è óõîä â íèðâàíó?!»
È íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè îòðèöàåò èñòèííîå âîç-
íèêíîâåíèå, íî íå îòðèöàåò âîçíèêíîâåíèÿ êàê òàêî-
âîãî; â «Òîëêîâàíèè “60 äîâîäî┠(48)» [îí] ñêàçàë:
«Ìû íå ãîâîðèì, ÷òî ôîðìà, âèäèìàÿ â îòðàæåíèè,
âîçíèêàþùàÿ îáóñëîâëåííî è ñîçíàâàåìàÿ îáìàí÷èâîé, íå
174 а
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 149

âîçíèêàåò. Íî ãîâîðèì, ÷òî ýòî [îòðàæåíèå] íå âîçíèêàåò êàê

ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ñóùíîñòü, êîòîðîé, êàê óñòàíîâëåíî, áûòü íå
ìîæåò.
[Âîïðîñ]:
—Îïðåäåëèòå æå òó ñàìîñòîÿòåëüíóþ ñóùíîñòü, â
êà÷åñòâå êîòîðîé îíî íå âîçíèêàåò.
[Îòâåò]:
—Ýòî ïðèðîäà, ïðèíèìàåìàÿ çà èñòèííîå, à íå èëëþçîð- 430 à
íàÿ ñóùíîñòü, èáî [ìû] ïðèçíàåì, ÷òî òàêàÿ ñóùíîñòü âîçíè-
êàåò îáóñëîâëåííî.»
Òî åñòü [ìàäõúÿìèêè] íå îòðèöàþò îáìàí÷èâîãî,
ïîäîáíîãî èëëþçèè âîçíèêíîâåíèÿ, à îòðèöàþò èñ-
174 б

òèííîå âîçíèêíîâåíèå. Çíà÷èò, îáóñëîâëåííîå âîç-

íèêíîâåíèå è íåâîçíèêíîâåíèå ñàìîñóùåãî íå ïðî-
òèâîðå÷àò äðóã äðóãó. Âåäü â òîì æå [ñî÷èíåíèè]
ñêàçàíî:
«Èòàê, ïîñêîëüêó ýòè äâà—âîçíèêíîâåíèå è íåâîçíèêíî-
âåíèå—[îòíîñÿòñÿ] ê ðàçíûì îáúåêòàì, ðàçâå îíè ïðîòèâî-
ðå÷àò äðóã äðóãó?»
È äàëåå:
«À êîãäà ìû ãîâîðèì: “×òî âîçíèêàåò îáóñëîâëåííî, òî,
ïîäîáíî îòðàæåíèþ, íå âîçíèêàåò êàê ñàìîñóùåå”,—ðàçâå
åñòü ïîâîä äëÿ âîçðàæåíèÿ?»
Òàêîé îòâåò äàåòñÿ íà âîçðàæåíèå, ÷òî îáóñëîâ-
ëåííîå ïðîèñõîæäåíèå è íåâîçíèêíîâåíèå ñàìîñó-
ùåãî íåñîâìåñòèìû.
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.93) ñêàçàíî:
«Ïîýòîìó çíàéòå òàêîé ïîðÿäîê:
ðåàëüíî âåùè íå âîçíèêàþò;
 150 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

175 а âîçíèêàþò [ëèøü] â ìèðñêîì, [óñëîâíîì ñìûñëå].»

Òàê íåâîçíèêíîâåíèå äîïîëíÿåòñÿ õàðàêòåðèñòè-
êîé «ðåàëüíî».
È äàëåå (6.113):
«Êàê ñîñóä è ïðî÷åå ñóùåñòâóþò íå ðåàëüíî,
à òîëüêî â ìèðñêîì âîñïðèÿòèè, òàê è âñå âåùè;
ïîýòîìó îíè íå óïîäîáëÿþòñÿ
ðåáåíêó áåñïëîäíîé æåíùèíû.»
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, âñå âíåøíèå è âíóòðåííèå
âåùè ñóùåñòâóþò íå ðåàëüíî, à óñëîâíî; ïîýòîìó [è
çäåñü] õàðàêòåðèñòèêà «àáñîëþòíîå» íå îñòà¸òñÿ íå
äîáàâëåííîé ê îòðèöàåìîìó.
Êîðî÷å, åñëè íèêîãäà íå äîáàâëÿòü õàðàêòåðèñòè-
êó «àáñîëþòíîå», òî ñòàíîâèòñÿ íåâîçìîæíûì ðàç-
ëè÷åíèå äâóõ èñòèí: «Â àáñîëþòíîì ñìûñëå ñóùå-
430 á ñòâóåò òî-òî è òî-òî, à â îòíîñèòåëüíîì—òî-òî è òî-òî».
Íî, ïîñêîëüêó òàêîãî ðîäà ìàäõúÿìèêè, [íå
ïðèçíàâàâøèå äîáàâëåíèÿ õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþò-
íîå»], íèãäå íå óïîìèíàþòñÿ, [ýòî] ëèøü çàáëóæäåíèå.
Îòêàç â «ßñíûõ ñëîâàõ» îò äîáàâëåíèÿ ê îòðèöà-
åìîìó õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå» êàñàåòñÿ îòðè-
175 б

öàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ, íî íå ïðîñòîãî âîç-

íèêíîâåíèÿ; ýòî ñîâåðøåííî ÿñíî èç òîãî æå
òîëêîâàíèÿ. È â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðå-
äèííîñòü]” (6.12)» âåäü ñêàçàíî:
«Íàñòàâíèê [Íàãàðäæóíà], íå äåëàÿ íèêàêîé îãîâîðêè,
ñêàçàë:
“Èç ñåáÿ íå [âîçíèêàåò]”.
Òî åñòü âîîáùå îòðèöàë âîçíèêíîâåíèå [èç ñåáÿ]171. À
êòî äîáàâëÿåò172: “Â àáñîëþòíîì ñìûñëå âåùè íå âîçíèêàþò
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 151

èç ñåáÿ, èáî [óæå] ñóùåñòâóþò; ïðèìåð—ñóùåñòâî”,—äî-

áàâëÿÿ: “Â àáñîëþòíîì ñìûñëå”,—ãîâîðèò ëèøíåå.
Òàê ñëåäóåò äóìàòü».
Èòàê, ìàäõúÿìèêè-ñâàòàíòðèêè è ïðàñàíãèêè íå
ðàçëè÷àþòñÿ ïî [ïðèçíàêó] ïðèñîâîêóïëåíèÿ èëè
íåïðèñîâîêóïëåíèÿ ê îòðèöàåìîìó õàðàêòåðèñòèêè
«àáñîëþòíîå» 173. Èõ ðàçëè÷èå—â ïðèçíàíèè èëè îò-
ðèöàíèè ñàìîñóùåãî áûòèÿ íà óñëîâíîì óðîâíå.
176 а

Ñëåäîâàòåëüíî, êîãäà îòðèöàåòñÿ ñàìîñóùåå áûòèå

âíåøíèõ è âíóòðåííèõ ÿâëåíèé, òî, ñîãëàñíî ïðàñàí-
ãèêàì, íå íóæíà äîïîëíèòåëüíàÿ îãîâîðêà: «Â àáñî-
ëþòíîì ñìûñëå», èëè «äåéñòâèòåëüíî», èëè «èñòèí-
íî», —èáî, åñëè áû èìåëîñü ñàìîñóùåå áûòèå, [îíî]
îáÿçàòåëüíî áûëî áû àáñîëþòíûì è ò.ï.
À ïî ìíåíèþ ñâàòàíòðèêîâ,—åñëè â ýòîì [ñëó÷àå]
íå ñäåëàòü îãîâîðêè: «Â àáñîëþòíîì ñìûñëå» è ò.
ï.,—òî îòðèöàíèå íåâîçìîæíî. Ïîýòîìó îíè äîáàâ-
ëÿþò:
«Â àáñîëþòíîì ñìûñëå», «äåéñòâèòåëüíî», èëè
«èñòèííî».
Îäíàêî ìàäõúÿìèêè îáåèõ [øêîë] íå äîïóñêàþò 431 à
âîçìîæíîñòè îòðèöàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ, ïðåêðàùå-
íèÿ, «ñâÿçàíííîñòè», Îñâîáîæäåíèÿ è ïîäîáíîãî áåç
ïðèáàâëåíèÿ õàðàêòåðèñòèêè «àáñîëþòíîå», «ñàìî-
ñóùåå» è ò. ï.
—Íî ÷òî îçíà÷àåò îòðèöàíèå «â àáñîëþòíîì
ñìûñëå»?
176 б

—«Ñìûñ뻗ïðåäìåò ïîçíàíèÿ. «Àáñîëþòíû黗

ýòî «âûñøèé». È îáà [çíà÷åíèÿ] ñîïðÿæåíû.
Èëè æå, «àáñîëþòíî廗ýòî íåäèñêóðñèâíîå
îñîçíàâàíèå. À «àáñîëþòíûé ñìûñ뻗òî, ÷òî ÿâëÿ-
åòñÿ åãî ïðåäìåòîì èëè îáúåêòîì.
 152 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Åùå «àáñîëþòíûì ñìûñëîì» íàçûâàþò ìóäðîñòü,

ñõîäíóþ 175 ñ ýòèì íåäèñêóðñèâíûì îñîçíàâàíèåì,
íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèãàþùèì àáñîëþòíûé ñìûñë.
Òàê, êîììåíòèðóÿ [ñòðîêè èç ñâîåé «Ñóùíîñòè
ñðåäèííîñòè»]:
«Çåìëÿ è ïðî÷åå íå âîçíèêàþò
â àáñîëþòíîì ñìûñëå»,—
[Áõàâàâèâåêà] ãîâîðèò â «Ïëàìåíè äèàëåêòèêè»:
«“Ñìûñë” â [ñëîâîñî÷åòàíèè] “àáñîëþòíûé ñìûñ딗
ýòî “ïðåäìåò ïîçíàíèÿ”.
Ïîñåìó ýòî ñëîâî îçíà÷àåò “ïîñòèãàåìîå” èëè “ïîíè-
ìàåìîå”.
“Àáñîëþòíû锗ñëîâî, îçíà÷àþùåå “âûñøèé”.
À ñëîâîñî÷åòàíèå “àáñîëþòíûé ñìûñë” îáúåäèíÿåò â
177 а

ñåáå çíà÷åíèÿ îáîèõ [ñëîâ].

Èëè æå “àáñîëþòíûé ñìûñë” îçíà÷àåò àáñîëþòíûé
îáúåêò, èáî ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì àáñîëþòíîãî íåäèñêóðñèâíî-
ãî îñîçíàâàíèÿ.
Åùå [îí îçíà÷àåò] “ñõîæåå ñ àáñîëþòíîé [èñòèíîé]”, ò.å.
ìóäðîñòü, ñõîäíóþ ñ ïîñòèæåíèåì àáñîëþòíîé [èñòèíû]; îíà
“ñõîæà ñ àáñîëþòíîé [èñòèíîé]” ïîòîìó, ÷òî åå [îáúåêò]—
àáñîëþòíàÿ [èñòèíà].»
Êîãäà ãîâîðÿò: «Âîîáùå, èëè â àáñîëþòíîì ñìûñ-
ëå, íå ñóùåñòâóåò»,—òî «àáñîëþòíûé ñìûñë» îçíà÷à-
177 б

åò èìåííî ïîñëåäíåå. 176

 òîì æå [ñî÷èíåíèè] ãîâîðèòñÿ:
«—Íî âåäü àáñîëþòíûé ñìûñë ñâîáîäåí îò âñÿêîé
431 á óìîçðèòåëüíîñòè, à îòðèöàíèå [ñîáñòâåííîé] ñóùíîñòè âå-
ùåé—îáëàñòü ñëîâ. Ðàçâå ýòî íå îòíèìàåò âîçìîæíîñòè
îïðîâåðæåíèÿ [ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè]?!
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 153

—Àáñîëþòíûé ñìûñë äâîÿê: (1) ëèøåííîå [óìîçðèòåëü-

íûõ] ïîáóæäåíèé, íåìèðñêîå [ïîñòèæåíèå ñâÿòîãî ïðè ñî-
çåðöàíèè]—áåçóïðå÷íîå, íåäèñêóðñèâíîå; (2) ñõîäíîå ñ íèì,
îáëàäàþùåå [óìîçðèòåëüíûìè] ïîáóæäåíèÿìè ïðè íàêîïëå-
178 а

íèè çàñëóã è ïðîçðåíèé, òàê íàçûâàåìîå “÷èñòîå îñîçíàâà-

íèå ìèðñêîã[âíå ñîçåðöàíèÿ]177, ïîëüçóþùååñÿ ïîíÿòè-
ÿìè. Îíî è ïîäðàçóìåâàåòñÿ äàííûì äîáàâëåíèåì178. Ïîýòî-
ìó îøèáêè íåò.»
[Òî÷íåå, ýòî äîáàâëåíèå] îõâàòûâàåò äàæå ìóä-
ðîñòü ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ, ïðàâèëüíî èññëåäó-
þùóþ ðåàëüíîñòü 179, à íå òîëüêî [îñîçíàâàíèå] ñâÿ-
òîãî âíå ñîçåðöàíèÿ.
 ñîîòâåòñòâèè ñ [«Ïëàìåíåì äèàëåêòèêè»] ãîâî-
ðèòñÿ è â «Ñâåòå ñðåäèííîñòè»:
«Òàêèå âûðàæåíèÿ, êàê: “Â àáñîëþòíîì ñìûñëå âîçíèê-
íîâåíèÿ íåò”,—îçíà÷àþò ñëåäóþùåå.
Ïîñêîëüêó âñå ïîçíàíèÿ, ïîðîæäåííûå ñëóøàíèåì, ðàç-
ìûøëåíèåì îá èñòèíå è åå ñîçåðöàíèåì, èìåþò áåçîøèáî÷-
íûé îáúåêò, òî íàçûâàþòñÿ “àáñîëþòíûì ñìûñëîì”, èáî èõ
178 б

ñóòü, îáúåêò—àáñîëþòíàÿ [èñòèíà].

[È] áûâàåò ðàçíûé [“àáñîëþòíûé ñìûñë»]: íåïîñðåä-
ñòâåííûé180 è îïîñðåäîâàííûé.
Òîëüêî â òàêîì äóõå íóæíî ïîíèìàòü “íåâîçíèêíîâåíèå
âñåõ âåùåé”.
Òî åñòü ñëîâà: “Â àáñîëþòíîì ñìûñëå âîçíèêíîâåíèÿ
íåò”,—óêàçûâàþò, ÷òî ïðè èñòèííîì ïîçíàíèè íå îáíàðó-
æèâàåòñÿ âîçíèêíîâåíèÿ íèêàêèõ [âåùåé].»
È â «Òîëêîâàíèè òðóäíûõ [ìåñò] “Óêðàøåíèÿ
ñðåäèííîñò蔻 181 ñêàçàíî:
«Íà âîïðîñ: “Â êàêîì æå [ñìûñëå] íå ñóùåñòâóåò
 154 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

432 à ñàìîáûòèå?”,—îòâå÷àåì: “ äåéñòâèòåëüíîì”. Ñëîâî

“äåéñòâèòåëüíî” çäåñü îçíà÷àåò îáúåêò ïîñòèæåíèÿ ïî-
ñðåäñòâîì âûâîäà, îñíîâàííîãî íà ôàêòàõ182, ò.å. ñóùíîñòü
179 а

ðåàëüíîñòè. Èíà÷å ãîâîðÿ: “Åñëè èññëåäîâàòü ðåàëüíîñòü,

òî [âñå] ïóñòî”.
Ýòî îáúÿñíÿåò è òàêèå [äîïîëíèòåëüíûå îïðåäåëåíèÿ],
êàê “ðåàëüíî”, “â àáñîëþòíîì ñìûñëå” è ïðî÷èå.
Èëè æå ñëîâîì “äåéñòâèòåëüíîñòü” è ïîäîáíûìè
ìîæåò îáîçíà÷àòüñÿ òîëüêî äåéñòâèòåëüíîå ïîçíàíèå, ïî-
ñêîëüêó îíà—îáúåêò ýòîãî [ïîçíàíèÿ].
[Òîãäà] ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ñàìîáûòèå íå ñóùåñòâóåò äëÿ
äåéñòâèòåëüíîãî (òî åñòü àáñîëþòíîãî) ïîçíàíèÿ, íî íå äëÿ
179 б

îòíîñèòåëüíîãî».
Î äîïîëíåíèè [îòðèöàíèÿ]: «Ñàìîáûòèå îòñóò-
ñòâóåò»,—òàêèìè õàðàêòåðèñòèêàìè, êàê «äåéñòâè-
òåëüíî» è ïðî÷åå, ìíîãîêðàòíî ãîâîðèòñÿ è â «Ñâå-
òèëüíèêå ìóäðîñòè», è â «Ïëàìåíè äèàëåêòèêè». Â
÷àñòíîñòè, òîëêóÿ 15-ûé ðàçäåë [«Êîðåííîé ìóäðîñ-
òè», Áõàâàâèâåêà] ïðèâîäèò â «Ñâåòèëüíèêå ìóäðîñ-
òè» [âîçðàæåíèå ðåàëèñòîâ]:
«—Åñëè áû íå áûëî ñóùíîñòè, êàê ñóùåñòâîâàëè áû
âåùè?! À ðàç âåùè ñóùåñòâóþò, òî îíè íå ëèøåíû ñóùíîñòè.
Ïîýòîìó [âû] äîïóñêàåòå îøèáêó îòðèöàíèÿ òîãî æå, ÷òî
óòâåðæäàåòå.»
180 а

Íà âîçðàæåíèå, ÷òî â óòâåðæäåíèè: «Âåùè ëèøå-

íû ñóùíîñòè»,—ñîäåðæèòñÿ ïðîòèâîðå÷èå, [Áõàâà-
âèâåêà] îòâå÷àåò òàì æå:
«Ïîñêîëüêó [ìû] íå óòâåðæäàåì îòñóòñòâèå ñóùíîñòè,
èñõîäÿ èç ïðåäâàðèòåëüíîãî ïðèçíàíèÿ, ÷òî â àáñîëþòíîì
ñìûñëå âåùè ñóùíîñòüþ îáëàäàþò,—òî è íå îòðèöàåì òîãî,
 ÎÁÚÅÊÒ ÎÒÐÈÖÀÍÈß 155

÷òî óòâåðæäàåì. Çíà÷èò, íå ãðåøèì ïðîòèâ ëîãèêè è íå 432 á

äîïóñêàåì îøèáêè.»
Òî åñòü [ñâàòàíòðèêè] ñ÷èòàþò, ÷òî íå îòðèöàþò
âåùåé, îòðèöàÿ èõ àáñîëþòíóþ ñóùíîñòü. Îòñþäà
ÿñíî, ÷òî [îíè] ïîëàãàþò îòðèöàíèåì [âåùåé] îòðè-
öàíèå óñëîâíîé ñàìîäîâëåþùåé ñóùíîñòè 183.
180 б

Åùå âåäü òàì æå (15.2) ñêàçàíî:

«Â àáñîëþòíîì ñìûñëå âíóòðåííèå âåùè ëèøåíû ñóù-
íîñòè, èáî îíè ïðîèçâîäíû, à êîíêðåòíåå—çàâèñèìû îò
[ïðè÷èí è óñëîâèé]: ïîäîáíû ôàíòîìó ÷åëîâåêà è ïðî÷èì
òâîðåíèÿì èëëþçèîíèñòà.»
Òî åñòü [Áõàâàâèâåêà è ïðî÷èå ñâàòàíòðèêè] îáÿ-
çàòåëüíî ïðèáàâëÿþò ê îòðèöàåìîìó ñàìîáûòèþ õà-
ðàêòåðèñòèêó «àáñîëþòíîå» 184.
—×òî æå íà ñàìîì äåëå îçíà÷àåò âûðàæåíèå: «Â
àáñîëþòíîì ñìûñëå íå ñóùåñòâóåò?»
—[Ýòî îçíà÷àåò], ÷òî ïðè ïðàâèëüíîì ëîãè÷åñêîì
èññëåäîâàíèè ñóùåñòâîâàíèå [÷åãî-òî] íå óñòàíîâëå-
íî. Ñ òàêèì îïðåäåëåíèåì ñîãëàñíû âñå íàñòàâíèêè.
Òàê è â ñî÷èíåíèÿõ äàííîãî íàñòàâíèêà (Áõàâà-
âèâåêè) ïðè îïðåäåëåíèè îòíîñèòåëüíîãî ãîâîðèòñÿ:
«Íå ïðèáåãàÿ ê àíàëèçó, ñõîäíîìó ñ âèäåíèåì ðåàëü-
181 а

íîñòè...»
À â ñâÿçè ñ îòðèöàíèåì ñàìîáûòèÿ ìíîãîêðàòíî
îòìå÷àåòñÿ:
«Åñëè èññëåäîâàòü ïðè ïîìîùè ëîãèêè, òî—íå ñóùå-
ñòâóåò».
Òî åñòü îí è ïðåæäå [óïîìÿíóòûå íàñòàâíèêè]185
îäèíàêîâî [ïîíèìàþò ýòî äîïîëíåíèå].
 156 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Íî â ñâÿçè ñ ñàìîñóùèì îíè íå ñõîäÿòñÿ âî

ìíåíèÿõ—íóæíî èëè íå íóæíî ïðèçíàòü åãî ñïîñîá-
íûì óñòîÿòü ïðîòèâ ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ áûòèÿ êàê
îíî åñòü. Òå äâà íàñòàâíèêà (Áóääàïàëèòà è ×àíäðà-
êèðòè) ñ÷èòàþò, ÷òî íàëè÷èå [äàæå óñëîâíîãî] ñàìî-
ñóùåãî îçíà÷àëî áû åãî ñïîñîáíîñòü âî âñåé ïîëíîòå
óñòîÿòü ïðîòèâ ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè è
îáðàòèëîñü áû â àáñîëþòíîå íàëè÷èå. Îá ýòîì óæå
ìíîãî ãîâîðèëîñü.

433 à á. Êàê ñîâåðøàòü îòðèöàíèå—ïîñðåäñòâîì

îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ (ïðàñàíãè) èëè
ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê (ñâàòàíòðû)

Çäåñü äâà [ðàçäåëà]: (1) Îïðåäåëåíèå ïðàñàíãè è

ñâàòàíòðû; (2) Êàêàÿ èç ýòèõ [ñèñòåì] ïðèâîäèò ê
çàðîæäåíèþ âîççðåíèÿ.

(1) [Îïðåäåëåíèå ïðàñàíãè è

ñâàòàíòðû]
181 б

 «Òîëêîâàíèè» íàñòàâíèêà Áóääàïàëèòû íåò

÷åòêèõ ïðèçíàêîâ ïðèìåíåíèÿ [ëîãèêè] ïðàñàíãè â
îòëè÷èå îò ñâàòàíòðû. Îäíàêî, êîììåíòèðóÿ [Êî-
ðåíü ñðåäèííîñòè (1.1)]:
«Íèêàêàÿ âåùü íèãäå,
íèêîãäà íå âîçíèêàåò
íè èç ñåáÿ, íè èç äðóãîãî,
íè èç îáîèõ âìåñòå, íè áåç ïðè÷èí»,—
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 157

îí îòðèöàåò ÷åòûðå [àëüòåðíàòèâû] âîçíèêíîâå-

íèÿ, èñõîäÿ èç êðèòèêè ÷óæèõ ñèñòåì.
Íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà îòâåðã òàêóþ [ëîãèêó],
âûñòàâèâ âîçðàæåíèÿ, íå ñïîñîáíûå íè äîêàçàòü åãî
182 а

ñîáñòâåííîå ìíåíèå, íè îïðîâåðãíóòü ÷óæîå. Êîãäà

íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè ïîäðîáíî èñòîëêîâûâàë è
îáîñíîâûâàë íåïðèñòóïíîñòü ñèñòåìû Áóääàïàëèòû
äëÿ êðèòè÷åñêèõ àðãóìåíòîâ, îí [îòâåòèë ýòîìó]
îïïîíåíòó:
«Ìàäõúÿìèêè äîëæíû ïîëüçîâàòüñÿ îïðîâåðãàþùèìè
âûâîäàìè êàê ñðåäñòâîì âîñïèòàíèÿ âîççðåíèÿ ñðåäèííî-
ñòè; ñàìîñòîÿòåëüíûå ïðåäïîñûëêè íå ãîäÿòñÿ.»
Òàêèì îáðàçîì, îòâåðãíóâ [ñâàòàíòðó], îí îñâåòèë
ïðàñàíãó.
Èòàê, îïðåäåëåíèå ïðàñàíãè è ñâàòàíòðû [ñîñòî-
èò] èç äâóõ [÷àñòåé]: 1. Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ òî÷åê
çðåíèÿ; 2. Ïðåäñòàâëåíèå íàøåé ïîçèöèè.

1. [Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ òî÷åê

çðåíèÿ]

Çäåñü äâà [ðàçäåëà]: (à) Èçëîæåíèå [÷óæèõ] òî÷åê

çðåíèÿ; (á) Èõ îïðîâåðæåíèå. 182 б

(à)

Åñòü ìíîãî ðàçíûõ îïðåäåëåíèé ïðàñàíãè è ñâà-

òàíòðû, è êòî ñóìååò âñå èõ èçëîæèòü?! Ïîýòîìó
îïèøó ëèøü íåêîòîðûå.
 158 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[à1]
433 á Äæàÿàíàíäà â «Òîëêîâàíèè íà Êîììåíòàðèé
“Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”» (6.9-10):
«Íåêîòîðûå ãîâîðÿò:
—Åñëè ñ÷èòàòü îïðîâåðãàþùèé âûâîä ëîãè÷åñêèì
äîâîäîì, òî îáîñíîâàí îí äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì èëè íåò?
 ïåðâîì ñëó÷àå, åñëè [îí] äîñòîâåðåí äëÿ îáîèõ [ñïîðÿ-
ùèõ], êàê ìîæíî ãîâîðèòü, ÷òî [îí îïèðàåòñÿ ëèøü íà] ÷óæîå
183 а

ìíåíèå? Âî âòîðîì ñëó÷àå [îí] íå ãîäåí, ÷òîáû [ïðîèñòåêàòü

èç] ÷óæîãî ìíåíèÿ. È òîãäà ðàçâå ñêàæåøü, ÷òî [îí îïèðàåòñÿ
íà] ÷óæîå ìíåíèå?!
Îòâåòèì òàê:
—Íàì íå èçâåñòíî, ÷òîáû îáîñíîâàííîå äîñòîâåðíûì
ïîçíàíèåì áûëî äîñòîâåðíûì äëÿ îáîèõ. Òî åñòü êîãäà [îäèí
èç] ñïîðÿùèõ âûñòðàèâàåò äîêàçàòåëüñòâî, ñîáñòâåííûé
ëîãè÷åñêèé äîâîä îáîñíîâàí äëÿ íåãî äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-
åì; íî êàê îí ìîæåò çíàòü—äîñòîâåðåí ëè ýòîò [àðãóìåíò
äëÿ] îïïîíåíòà? Âåäü îñîáåííîñòè ÷óæîãî óìà íå ÿâëÿþòñÿ
îáúåêòîì âîñïðèÿòèÿ èëè óìîçàêëþ÷åíèÿ.
183 б

È îòêóäà èçâåñòíî åìó ñàìîìó, ÷òî [åãî àðãóìåíò]

îáîñíîâàí äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì? Ïîñêîëüêó îí èçäàâíà
îõâà÷åí çàáëóæäåíèåì, òî ìîæåò è îøèáàòüñÿ.
Èòàê, ìíåíèÿ ñïîðÿùèõ î ïðèðîäå âåùåé îñíîâàíû íà
òîì, ÷òî îíè ñîãëàñèëèñü ïîëàãàòü äîñòîâåðíûì.
Ïîýòîìó [ìû] ãîâîðèì, ÷òî îïðîâåðãàåì ÷óæóþ òî÷êó
çðåíèÿ èñõîäÿ èç ÷óæîãî æå ìíåíèÿ. Âåäü [íè îäèí] èç
ñïîðÿùèõ íå çíàåò—äîñòîâåðåí èëè íåäîñòîâåðåí åãî äîâîä
äëÿ îïïîíåíòà, ïîñêîëüêó ìûñëè [äðóãîãî] íåäîñòóïíû äëÿ
îáîèõ âèäîâ ïîçíàíèÿ.
184 а È äàæå îí ñàì íå [ìîæåò] çíàòü, îáîñíîâàí ëè åãî äîâîä
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 159

äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì: õîòÿ è óáåæäåí, ÷òî [äîâîä] äîñòî-

âåðåí, íî ìîæåò è çàáëóæäàòüñÿ. 434 à
Ïîýòîìó íåò äîâîäà, äîñòîâåðíîãî äëÿ îáîèõ: [îí] ñ÷èòà-
åòñÿ äîñòîâåðíûì ëèøü [îäíèì èç ñïîðÿùèõ]. Ñëåäîâàòåëü-
íî, õîòÿ [àðãóìåíò] è íå îáîñíîâàí äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-
åì,—îòðèöàòü [÷óæóþ òî÷êó çðåíèÿ], èñõîäÿ èç [òîé æå]
òî÷êè çðåíèÿ, âïîëíå ïðàâèëüíî186.»
Åùå â òîì æå [ñî÷èíåíèè] ãîâîðèòñÿ:
«Òàêæå ïî ëîãèêå ñâàòàíòðû âûõîäèò, ÷òî, åñëè äîñòîâåð-
íûì ïîçíàíèåì [îáîèõ îïïîíåíòîâ] óñòàíîâëåíà ñâÿçü
äîâîäà è äîêàçûâàåìîãî òåçèñà, òî äîêàçàòåëüñòâîì ÿâëÿåòñÿ
[èìåííî] ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ïðåäïîñûëêà (ñâàòàíòðà).
Îäíàêî ñâÿçü òàê íå óñòàíàâëèâàåòñÿ:
ñâÿçü ìîæåò áûòü óñòàíîâëåíà [ëèøü] äîñòîâåðíûì
184 б

ïîçíàíèåì—âîñïðèÿòèåì èëè óìîçàêëþ÷åíèåì.

Âîñïðèÿòèåì óñòàíîâèòü ñâÿçü íåëüçÿ, êàê [ïîêàçûâàåò]
ñëåäóþùèé [ïðèìåð]. Ïðè âîñïðèÿòèè èëè íåâîñïðèÿòèè
[äûìà] â êóõíå, åñëè áû íå áûëî [ìûñëè] îòíîñèòåëüíî îãíÿ
è äûìà: “Ðàç åñòü ýòî, åñòü è òî; ðàç íåò ýòîãî, íåò è òîãî”,—
ñîçíàâàëîñü áû [òîëüêî] îòñóòñòâèå [îãíÿ]; ïðè íàëè÷èè
[äûìà äàæå] âî âñåé [êóõíå îá îãíå] íå [äîãàäàëèñü áû].
Íå [óñòàíàâëèâàåò ñâÿçè] è óìîçàêëþ÷åíèå, èáî åãî
îáúåêò ñîâåðøåííî îïðåäåëåíåí: îáúåêò óìîçàêëþ÷åíèÿ íå
ìîæåò áûòü ëþáûì. Ïî÷åìó?
[Ïîòîìó, ÷òî, íàïðèìåð,] îñîçíàíèå íåïîñòîÿíñòâà è
ïðî÷åãî âîçíèêàåò ëèøü â îòíîøåíèè òàêîãî îáúåêòà, ñ
185 а

êîòîðûì ñâÿçàíî îñíîâàíèå, ïîäòâåðæäàþùåå òåçèñ; îíî íå

âîçíèêàåò â îòíîøåíèè ëþáîãî îáúåêòà è â ëþáîå âðåìÿ.
Èòàê, ñâÿçü óñòàíàâëèâàåòñÿ ëèøü íà îñíîâå ìèðñêîãî
ìíåíèÿ, à íå äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ. Ïî÷åìó æå òîãäà íåëüçÿ
 160 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

îïðîâåðãàòü ÷óæóþ òî÷êó çðåíèÿ ëîãèêîé îïðîâåðãàþùåãî

âûâîäà (ïðàñàíãè)?!»
Òî åñòü [Äæàÿàíàíäà] ãîâîðèò, ÷òî, åñëè áû ñâÿçü
îãíÿ ñ äûìîì è [ñâÿçü] íåïîñòîÿíñòâà ñ ïðîèçâåä¸í-
434 á íûì—óñòàíàâëèâàëèñü äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, òî
ñâàòàíòðà áûëà áû îïðàâäàííîé. Îäíàêî îíè íå
óñòàíàâëèâàþòñÿ äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì. Åñëè áû
óñòàíàâëèâàëèñü, òî ïðè íàëè÷èè äûìà â ëþáîì
îáúåêòå äîëæíî âñåãäà óñòàíàâëèâàòüñÿ íàëè÷èå
îãíÿ, à â ëþáîì ïðåäìåòå, êîòîðûé ïðîèçâåä¸í,—
íåïîñòîÿíñòâî. Íî âîñïðèÿòèå è óìîçàêëþ÷åíèå,
ïîêàçûâàþùèå ýòè ñâÿçè, [äîñòîâåðíî] óñòàíàâëèâà-
185 б

þò èõ ëèøü â îòíîøåíèè êóõíè èëè ñîñóäà, ïîýòîìó

ÿâëÿþòñÿ îãðàíè÷åííûìè. Çíà÷èò, [è òàêèå] ñâÿçè äîë-
æíû óñòàíàâëèâàòüñÿ ëèøü èñõîäÿ èç ñîãëàøåíèé187.
Òàêèì îáðàçîì, ïî ìíåíèþ [Äæàÿàíàíäû],—åñëè
èñïîëüçóþòñÿ äîâîäû, òðè àñïåêòà 188 êîòîðûõ îáî-
ñíîâàíû äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, òî ýòî ñâàòàíòðà;
à åñëè èñïîëüçóþòñÿ ëèøü âûâîäû, [âûòåêàþùèå èç]
ïðåäïîëàãàåìûõ òð¸õ [àñïåêòîâ],—òî ýòî ïðàñàíãà.

[à2]
Ïåðåâîä÷èêè—ó÷åíèêè ýòîãî ïàíäèòû189 ãîâîðÿò:
«Ìàäõúÿìèêè ëèøü îòðèöàþò ÷óæèå ìíåíèÿ; ñîá-
ñòâåííûõ òåçèñîâ íå èìåþò. À ïîñêîëüêó ñóáúåêò
[òåçèñà] 190 è ïðî÷åå íå ìîãóò áûòü ïðèçíàíû îáîèìè
[îïïîíåíòàìè], òî [ñèñòåìà] ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåä-
ïîñûëîê (ñâàòàíòðà) íåñîñòîÿòåëüíà.
Êðîìå òîãî, öåëüþ ëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ
186 а ÿâëÿåòñÿ ëèøü îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ ñóæäåíèé. Ïî-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 161

ìèìî ýòîãî [ìàäõúÿìèêè] íå èìåþò ñîáñòâåííûõ

ïîçèöèé. Ïîýòîìó íèêîãäà íå ñëåäóåò èçëàãàòü ñàìî-
ñòîÿòåëüíûå ëîãè÷åñêèå äîâîäû, ñâàòàíòðó.
Èòàê, îñòàåòñÿ ëèøü ïðàñàíãà. Íî îíà [äâóõ âè-
äîâ]. Óòâåðæäàþùàÿ ïðàñàíãà ñâîäèòñÿ ê ñâàòàíòðå.
Ïîýòîìó [ìû ïðèçíàåì] ëèøü îòðèöàþùóþ ïðàñàíãó.
Ýòî—[ñèñòåìà] îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ, îñíîâà-
íèÿ è ëîãè÷íîñòü êîòîðûõ ïðèçíàþòñÿ [îïïîíåíòà-
ìè] èëè äîâîäÿòñÿ äî èõ ïðèçíàíèÿ. Òî åñòü îíà íå
[îáîñíîâûâàåòñÿ] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì.
Îïèðàþùååñÿ íà íåå îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ òî÷åê
çðåíèÿ è ìíåíèé îñóùåñòâëÿåòñÿ ÷åòûðüìÿ [ñðåä-
ñòâàìè].
(1) Âûâîä, âñêðûâàþùèé ïðîòèâîðå÷èÿ [â îñíîâà-
íèè] 191.
186 б

[Íàïðèìåð], îïïîíåíòó, óòâåðæäàþùåìó, ÷òî

âîçíèêíîâåíèå îáëàäàåò ñìûñëîì è öåëüþ, íà îñíî-
âàíèè ïðèçíàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ, óêàçûâàåòñÿ 435 à
ïðîòèâîðå÷èâîñòü [åãî îñíîâàíèÿ]: “Åñëè âîçíèêàåò
èç ñåáÿ, òî âîçíèêàåò [óæå] ñóùåñòâóþùåå, ÷òî ëèøà-
åò âîçíèêíîâåíèå ñìûñëà è öåëè, ïîýòîìó íåëüçÿ
ñ÷èòàòü, ÷òî îíî îáëàäàåò ñìûñëîì è öåëüþ; è åñëè
[âû] ñîãëàñíû, òî íåëüçÿ ïðèçíàâàòü âîçíèêíîâåíèå èç
ñåáÿ”.
Ïîíÿâ ýòî, îïïîíåíò áóäåò âûíóæäåí ñíÿòü
[ñâîé] òåçèñ, ÷òî è ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííûì ðåçóëüòà-
òîì [òàêîãî âûâîäà].
(2) Ñèëëîãèçì, ïîñòðîåííûé íà ïðèçíàííîì [îïïî-
íåíòîì] 192.
Èì îïðîâåðãàþò îïïîíåíòà, ïðåäñòàâèâ ïðèçíàí-
íûé îïïîíåíòîì ñóáúåêò [òåçèñà], îáîñíîâàíèå è
 162 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðî÷åå: “Ðîñòîê, êîòîðûé [âû] ñ÷èòàåòå âîçíèêàþùèì

èç ñåáÿ, íå âîçíèêàåò èç ñåáÿ, ïîñêîëüêó íàëè÷åñòâóåò
â ñåáå”.
È õîòÿ [â ýòîì çàêëþ÷åíèè] ñêàçàíî: “Íå âîçíè-
êàåò èç ñåáÿ”,—ýòî ëèøü îòðèöàíèå “âîçíèêíîâåíèÿ
187 а

èç ñåáÿ”, [ïðåäëîæåííîãî] îïïîíåíòîì, à íå óòâåðæ-

äåíèå, ïîñêîëüêó ñàìè ìû îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ
èç ñåáÿ íå äîêàçûâàåì.
(3) Âûâîä, äåìîíñòðèðóþùèé òîæäåñòâî äîêàçà-
òåëüñòâà è ïîäëåæàùåãî äîêàçàòåëüñòâó193
[Îí] äåëàåò ïðåäñòàâëåííûå îïïîíåíòîì äëÿ îáî-
ñíîâàíèÿ ñîáñòâåííîé òî÷êè çðåíèÿ ïðèìåð è îñíî-
âàíèå [äîêàçûâàåìîãî òåçèñà] áåçäîêàçàòåëüíûìè,
êàê è ïðåæäå.
(4) Âûâîä, ñâîäÿùèé [òåçèñ îïïîíåíòà ê àáñóðäó]
ïî îäèíàêîâîìó îñíîâàíèþ 194:
“Ðàç ïðèçíà¸òå òî, ñëåäîâàòåëüíî, ïðèçíàéòå è
ýòî”,—ñâåäåíèå [òåçèñà îïïîíåíòà ê àáñóðäó] ïî
îäèíàêîâîìó îñíîâàíèþ.
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî åñòü ó âàñ æåëàíèå îïðîâåðãíóòü òî÷êó çðå-
íèÿ îïïîíåíòà èëè íåò? Åñëè åñòü, òî îíî è ÿâëÿåòñÿ
ïîçèöèåé. Ñëåäîâàòåëüíî, [âû] ïðèâîäèòå ñàìîñòîÿ-
òåëüíûå ïðåäïîñûëêè, äîêàçûâàþùèå ýòó ïîçèöèþ. 195
Åñëè íåò, òî âûñêàçûâàíèå äîâîäîâ, îïðîâåðãàþùèõ
÷óæîé òåçèñ, íåãîäíî.
Îòâåò:
—Åñëè ïðè èññëåäîâàíèè àáñîëþòíîãî [ìû] ïî-
ëàãàëè áû [ñóùåñòâîâàíèå] äîêàçûâàåìîãî “îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ” èëè “îòñóòñòâèÿ âîçíèêíîâåíèÿ”,
òî îáÿçàòåëüíî ïðåäñòàâèëè áû ñâîè òåçèñû è àðãó-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 163

ìåíòû. Íî, ïîñêîëüêó ìû ýòîãî íå ïîëàãàåì, òî è

îøèáêè íå äîïóñêàåì.
187 б

Åñëè áû îäíî íàëè÷èå æåëàíèÿ [îòðèöàòü ÷óæóþ

òî÷êó çðåíèÿ îçíà÷àëî áû] íàëè÷èå ïîçèöèè, òî 435 á
ïîçèöèÿ ñîäåðæàëàñü áû â ëþáîì [æåëàíèè]».

Òî åñòü ýòè [ó÷åíèêè Äæàÿàíàíäû] íå äîêàçûâàþò

ñîáñòâåííîé òî÷êè çðåíèÿ, à ëèøü îòðèöàþò ÷óæèå.
[Äëÿ íèõ] æåëàíèå íå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïîçèöèè, è
îòñóòñòâèå ñîáñòâåííîé òî÷êè çðåíèÿ îçíà÷àåò ïðè
èññëåäîâàíèè àáñîëþòíîãî îòêàç îò óòâåðæäåíèé îá
îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ è ïðî÷åì, à íå îòêàç îò âñå-
âîçìîæíûõ ìíåíèé. Ïîýòîìó òåõ, êòî ïðè èññëåäî-
âàíèè àáñîëþòíîãî ïðèçíà¸ò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ â
êà÷åñòâå òåçèñà è äîêàçûâàåò êàê ñîáñòâåííóþ òî÷êó
çðåíèÿ, [îíè] ñ÷èòàþò ñâàòàíòðèêàìè, à òåõ, êòî íå
ïðèçíà¸ò ýòîãî è ëèøü îòðèöàåò ÷óæèå òî÷êè çðå-
188 а

íèÿ,—ïðàñàíãèêàìè.

[à3]
[Íåêîòîðûå] ñîâðåìåííèêè, ìíÿùèå ñåáÿ ìàäõú-
ÿìèêàìè-ïðàñàíãèêàìè, [ãîâîðÿò]:
«Èç ÷åãî íè èñõîäèëî áû ìíåíèå—èç àáñîëþòíî-
ãî èëè óñëîâíîãî, ìû íå [ïðèçíàåì] åãî çà ñîáñòâåí-
 164 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íóþ ïîçèöèþ äàæå óñëîâíî. Åñëè áû [ó íàñ] èìåëàñü

òî÷êà çðåíèÿ, òî [ìû] áûëè áû âûíóæäåíû ïðèçíàòü
è äîêàçûâàþùèå å¸ ïðèìåðû è äîâîäû, ÷òî ïðåâðà-
òèëî áû íàñ â ñâàòàíòðèêîâ.
Ïîýòîìó ïðàñàíãèêè íå èìåþò íèêàêîé ñîáñòâåí-
íîé ïîçèöèè. Âåäü ⠓Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé”
(29-30) ñêàçàíî:
“Åñëè á ó ìåíÿ èìåëèñü êàêèå-ëèáî ïîçèöèè,
ÿ áû äîïóñêàë îøèáêè.
Íî òàê êàê ó ìåíÿ íåò ïîçèöèé,
ÿ ñîâåðøåííî ñâîáîäåí îò îøèáîê.
188 б

Åñëè áû âîñïðèÿòèåì èëü ïî-èíîìó

îáíàðóæèâàëîñü íå÷òî [ñàìîñóùåå],
òî ñëåäîâàëî áû äîêàçûâàòü åãî èëè îòâåðãàòü.
Íî ðàç îíî íå [îáíàðóæèâàåòñÿ],
ìåíÿ íå â ÷åì óïðåêíóòü.”
È â “60 äîâîäàõ” (50) ñêàçàíî:
“Âåëèêèå ëè÷íîñòè [ìàäõúÿìèêè]
ñâîáîäíû îò ïîçèöèé è ñïîðîâ.
Äëÿ òåõ, ó êîãî íåò [äàæå ñîáñòâåííîé] ïîçèöèè,
ìîæåò ëè ñóùåñòâîâàòü ÷óæàÿ òî÷êà çðåíèÿ?!”
È â “×åòâåðîñîòíèöå” (400):
436 à “Êòî íå óòâåðæäàåò íè î áûòèè,
íè î íåáûòèè, íè î áûòèè-íåáûòèè,
189 а

òîìó, õîòü è äîëãî [ñòàðàëñÿ áû],

âîçðàçèòü íå ñìîæåøü.”
Òî åñòü ó ìàäõúÿìèêîâ íåò óòâåðæäåíèé è ïîçè-
öèé. Êàê ãîâîðèòñÿ ⠓ßñíûõ ñëîâàõ” (16.2):
“Ìàäõúÿìèêó íå ñëåäóåò äåëàòü ñàìîñòîÿòåëüíûå çàê-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 165

ëþ÷åíèÿ, èáî îí íå ïðèäåðæèâàåòñÿ [êàêîãî-ëèáî] îñîáîãî

ìíåíèÿ.”
È äàëåå (23.3):
“Ñìûñë, îòêëîíÿåìûé îïðîâåðãàþùèì âûâîäîì, ñâÿçàí
ñ îïïîíåíòîì, à íå ñ íàìè, òàê êàê ìû íå âûñòàâëÿåì
òåçèñîâ.”
È âî “Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]” (6.173) ñêàçàíî:
“Óïðåê, ïîäðàçóìåâàåìûé [âîïðîñîì]:
‘[Âû] îòðèöàåòå, íå êàñàÿñü îòðèöàåìîãî
189 б

èëè æå êàñàÿñü åãî?’

—îòíîñèòñÿ ê òåì, êòî
çàíèìàåò îïðåäåëåííóþ ïîçèöèþ196;
à ïîñêîëüêó ìû òàêîâîé íå èìååì,
ê íàì îí íå îòíîñèòñÿ”.
Òî åñòü, ïîñêîëüêó ó íàñ íåò òåçèñîâ,—íàñ íåëüçÿ
îáâèíèòü â îøèáêàõ.
Ïîýòîìó ìàäõúÿìèêè [ñ÷èòàþò] âñå óñòàíîâëåí-
íîå óñòàíîâëåííûì ëèøü “äëÿ äðóãèõ”197. Âåäü âî
“Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]” (6.81) ãîâîðèòñÿ:
“Êàê âû, [÷èòòàìàòðèíû], ïîëàãàåòå
çàâèñèìîå [ñàìîñóùåé] âåùüþ, òàê ìû,
[ìàäõúÿìèêè],
íå ïðèçíàåì [ñàìîñóùåãî] äàæå óñëîâíî.
Èòàê198, õîòÿ âñå ýòè [âåùè] íå ñóùåñòâóþò,
äëÿ ìèðà ìû ãîâîðèì: ‘Ñóùåñòâóþò!’199.” 190 а

È â “Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé” (63) ñêàçàíî:

“Òàê êàê íå÷åãî îòðèöàòü,
ÿ íè÷åãî íå îòðèöàþ.
 166 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïîýòîìó, ãîâîðÿ: ‘Îòðèöàåò’,—

âû êëåâåùåòå [íà ìåíÿ]”.
Òî åñòü [ó ìàäúõÿìèêîâ] íåò äàæå îòðèöàíèÿ
÷óæîé òî÷êè çðåíèÿ».

[à4]
436 á  ïðîøëîì íåêîòîðûå ó÷åíûå ìàäõúÿìèêè Òèáå-
òà 200, ïðèâåðæåíöû íàñòàâíèêà ×àíäðà[êèðòè], óáå-
äèòåëüíî îïðîâåðãíóâ òå ìíåíèÿ, ÷òî ó ìàäõúÿìèêîâ
íåò ñîáñòâåííûõ òåçèñîâ è èõ îáîñíîâàíèé äîñòîâåð-
íûì ïîçíàíèåì, èçëàãàëè òàêóþ òî÷êó çðåíèÿ:
«Îòâåðãíóâ ëîãè÷åñêèì èññëåäîâàíèåì [ïðåä-
ñòàâëåíèÿ] îá îïðåäåëÿåìûõ ñîáñòâåííîé õàðàêòåðè-
190 б

ñòèêîé îáúåêòàõ è ñîîòâåòñòâóþùèå âîñïðèÿòèå è

óìîçàêëþ÷åíèå—îáà [âèäà] ïîçíàíèÿ, êîòîðûå äîêà-
çûâàþòñÿ ïðèíÿòûìè çà ôàêòû ïîëîæåíèÿìè òåîðèè
ïîçíàíèÿ, [íî] óñëîâíî ïðèçíàâ íåàíàëèòè÷åñêîå,
îáûäåííîå ïîçíàíèå è [åãî] îáúåêòû, ìû, ìàäõúÿìè-
êè, ïðåäñòàâèâ îïïîíåíòàì ñëîâåñíûå äîêàçàòåëü-
ñòâà, äîêàçûâàåì ïðàâèëüíûìè àðãóìåíòàìè ñìûñë
îòñóòñòâèÿ èñòèííîãî [ñóùåñòâîâàíèÿ].
Ýòèì [ìû] íå ñòàíîâèìñÿ ñâàòàíòðèêàìè, ïî-
ñêîëüêó îáõîäèìñÿ íåàíàëèòè÷åñêèì, îáûäåííûì
ïîçíàíèåì».

(á) Îïðîâåðæåíèå ýòèõ ÷åòûðåõ [ìíåíèé]

(á1) Îïðîâåðæåíèå ïåðâîãî ìíåíèÿ

Ïî ìíåíèþ [Äæàÿàíàíäû, èçëîæåííîìó] â «Òîë-
êîâàíèè» íà «Êîììåíòàðèé “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 167

íîñòü]”», äîâîä è ñâÿçü íå îáîñíîâàíû äîñòîâåðíûì

ïîçíàíèåì. Òà ïðè÷èíà, [ïî êîòîðîé îí ïîëàãàåò],
÷òî äîâîä íå îáîñíîâàí äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì,
íåóáåäèòåëüíà: âåäü [îòðèöàåìîå èì] ìíåíèå, ÷òî
äîâîä äîëæåí áûòü îáîñíîâàí ïîçíàíèåì, äîñòîâåð-
íûì äëÿ îáîèõ îïïîíåíòîâ, íå îòâåðãàåò äîâîäà
[ëèøü] ïî òîé [ïðè÷èíå], ÷òî îäèí èç ñïîðÿùèõ íå
191 а

çíàåò—äîñòîâåðåí ëè [åãî äîâîä] äëÿ îïïîíåíòà. Ïî-

ýòîìó [Äæàÿàíàíäà] íå [ìîæåò] îòðèöàòü íåîáõîäè-
ìîñòü îáîñíîâàòü [äîâîä] äîñòîâåðíûì äëÿ îïïîíåí-
òà ïîçíàíèåì. Âåäü åñëè ñ÷èòàòü, ÷òî ìûñëè îïïî-
íåíòà íåâåäîìû è íå èçâåñòíî, îáîñíîâàí ëè äëÿ
íåãî [äîâîä] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, òîãäà íå èçâå-
ñòíî è ìíåíèå îïïîíåíòà î ÷åì-ëèáî. Ïîýòîìó òàê
æå íåâîçìîæíî áóäåò, èñõîäÿ èç ìíåíèÿ îïïîíåíòà,
[ñîâåðøàòü] îòðèöàíèå è ïðî÷åå, èáî, õîòÿ ñëîâà 437 à
îïïîíåíòà: «ß ñ÷èòàþ òàê»,—ÿñíû,—âî-ïåðâûõ, íåò
óâåðåííîñòè â òîì, ÷òî åãî ìíåíèå èìåííî òàêîâî, êàê
îí ãîâîðèò, è, âî-âòîðûõ, ÷óæèå ìûñëè íå èçâåñòíû.
Îñíîâàíèå, [íà êîòîðîì Äæàÿàíàíäà ïîëàãàåò],
÷òî ñâÿçü íå îáîñíîâàíà äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì,
òîæå íåóáåäèòåëüíî. Êîãäà äîêàçûâàåòñÿ ñâÿçü íàëè-
÷èÿ äûìà íàä êóõíåé è íàëè÷èÿ îãíÿ, îñíîâîé äëÿ
ïîíèìàíèÿ [ýòîé ñâÿçè] ñëóæèò êóõíÿ. È íà ýòîé
191 б

[îñíîâå] ïîíèìàåòñÿ ïðîñòàÿ (îáùàÿ) ñâÿçü íàëè÷èÿ

äûìà è íàëè÷èÿ îãíÿ, íî íèêàê íå ñîîòâåòñòâèå
íàëè÷èÿ êóõîííîãî äûìà íàëè÷èþ êóõîííîãî îãíÿ.
Ïîýòîìó êàê ìîæåò [ýòà] ñâÿçü âîñïðèíèìàòüñÿ êàê
îãðàíè÷åííàÿ ìåñòîì è âðåìåíåì?!
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå 201 êóõíÿ íå ìîãëà áû ñëóæèòü
[äîñòàòî÷íîé] îñíîâîé äëÿ òåçèñà î òàêîé îáùåé
ñâÿçè, è òðåáîâàëîñü áû óêàçàòü äîïîëíèòåëüíóþ
îñíîâó òåçèñà.
 168 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òàê, íàïðèìåð, è ïîñòèãàåìîå íåïîñòîÿíñòâî ÿâ-

ëåíèé, äîêàçûâàåìîå íà [îñíîâå] çâóêà, îáÿçàòåëüíî
îõâàòûâàåò êàê çâóê, òàê è ñîñóä: îíî íå ìîæåò áûòü
íåïîñòîÿíñòâîì, ïðèñóùèì òîëüêî çâóêó.
Òàêèå äîâîäû óáåæäàþò, ÷òî è âûâîä, äîêàçûâà-
þùèé ñâÿçü, íå ñëåäóåò ñ÷èòàòü ëèø¸ííûì äîñòî-
âåðíîãî ïîçíàíèÿ.
Òàêæå íåïðàâèëüíî ãîâîðèòü: «Èòàê, ïîñêîëüêó
[äîâîä è ñâÿçü] íå îáîñíîâàíû äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-
åì, îïïîíåíòû [âûñòðàèâàþò] äîêàçàòåëüñòâà, èñõî-
äÿ ëèøü èç ñîãëàøåíèé». Âåäü åñëè áû îñíîâàíèåì
192 а

[äîêàçàòåëüñòâà] ñëóæèëî ëèøü ñîãëàøåíèå, òî îï-

ïîíåíòà áûëî áû íå îïðîâåðãíóòü, ïîñêîëüêó äîêà-
çàòåëüñòâî ëèøü ñîãëàøåíèåì íåäîñòîâåðíî íè äëÿ
ñàìîãî [äîêàçûâàþùåãî], íè äëÿ äðóãîãî.
437 á Åæåëè, ñ÷èòàÿ ñîãëàøåíèÿ ðàçíûìè, ñêàæåòå:
«Ýòè [ñîãëàøåíèÿ] äîêàçàòåëüíû, à ýòè íåò»,—[îòâå-
÷ó]: «Åñëè [âû] ïîäðàçäåëÿåòå ñîãëàøåíèÿ íà [êàêîì-
òî] îñíîâàíèè, òî [îíè] ïðèðàâíèâàþòñÿ äîêàçûâàå-
ìîìó 202, à åñëè ïîäðàçäåëÿåòå ïî îòñóòñòâèþ è íàëè-
÷èþ [â íèõ] äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, òî ðàçðóøàåòå
[ñîáñòâåííîå] ìíåíèå î íåîáîñíîâàííîñòè [äîêàçà-
òåëüñòâà] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì.»

(á2) Îïðîâåðæåíèå âòîðîãî ìíåíèÿ

Êîãäà [âû, ïîñëåäîâàòåëè Äæàÿàíàíäû], ñ÷èòàåòå,
÷òî [âàøå] íåïðèçíàíèå òåçèñà îá îòñóòñòâèè ñàìîáû-
òèÿ ïðè èññëåäîâàíèè ðåàëüíîñòè îçíà÷àåò îòêàç îò
ñîáñòâåííûõ ñóæäåíèé, òî [âû] íå ïðèçíàåòå ýòîò òåçèñ
192 б

ïîòîìó, ÷òî åãî íå ïîäòâåðæäàåò ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ:

«Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?»,—èëè æå íà òîì îñíîâàíèè,
÷òî ïåðèîä èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè [åãî èñêëþ÷àåò]?
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 169

 ïåðâîì ñëó÷àå: åñëè ëîãèêà íå ïîäòâåðæäàåò

òåçèñà îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ, òî âûõîäèò, ÷òî
ëîãèêà íå îïðîâåðãàåò è òåçèñ î ïðèñóòñòâèè ñàìî-
áûòèÿ, ïîñêîëüêó [ýòè ïðåäïîñûëêè è âûâîä èìåþò]
îäíî îñíîâàíèå 203.
Åñëè æå [âû] äóìàåòå, ÷òî âî âðåìÿ èññëåäîâàíèÿ
ðåàëüíîñòè òåçèñ î ïðèñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ íå îïðî-
âåðãàåòñÿ, òî ýòî âåñüìà íåëîãè÷íî, ïîñêîëüêó ðàíü-
øå [âû] ãîâîðèëè, ÷òî [âàøè] ëîãè÷åñêèå èññëåäîâà-
íèÿ îòðèöàþò ÷óæèå ìíåíèÿ, à íåèññëåäóþùåå [îáû-
äåííîå] ñîçíàíèå íå ñïîñîáíî îòðèöàòü ÷óæèå ìíå-
íèÿ.
193 б

Òàêæå, åñëè áû áûëî èíà÷å, çà÷åì áûëà áû íóæíà

îãîâîðêà: «[Ìû] íå ïðåäëàãàåì ñîáñòâåííûå òåçè-
ñû»? Âåäü [òîãäà âû] íå ïðèçíàâàëè áû è îïðîâåðãà-
þùèõ ÷óæèå ìíåíèÿ âûâîäîâ.
À äåëî îáñòîèò òàê, êàê áûëî ñêàçàíî â «Îñíîâ-
íîì òîëêîâàíèè “Îïðîâåðæåíèÿ âîçðàæåíè锻: åñëè
ïîëüçóåøüñÿ âûâîäàìè, îïðîâåðãàþùèìè ÷óæèå òåçè-
ñû, òî îòðèöàåøü ïðèñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è óòâåðæ-
äàåøü åãî îòñóòñòâèå. Òðåòüåé âîçìîæíîñòè çäåñü 438 à
íåò 204.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå, åñëè [íåêòî] ñêàæåò ñëîâà,
ïðîòèâîïîëîæíûå [âàøèì]: «[Ìû] óòâåðæäàåì îò-
ñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ, íî íå îòðèöàåì åãî ïðèñóò-
ñòâèÿ»,—÷òî âû îòâåòèòå?
193 б

Åñëè ïîäóìàåòå: «×òîáû óáåäèòüñÿ â îòñóòñòâèè

ñàìîáûòèÿ, íåñîìíåííî, íàäî îòñå÷ü âñå [ïðåäñòàâ-
ëåíèÿ] î ñàìîáûòèè»,—[ìû îòâåòèì], ÷òî òîãäà äåé-
ñòâèòåëüíî (mtshungs pa) è [îáðàòíîå]—äëÿ îòñå÷å-
íèÿ âñåõ [ïðåäñòàâëåíèé] î ñàìîáûòèè, íåñîìíåííî,
íåîáõîäèìî óáåæäàòüñÿ â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ.
 170 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[Âî âòîðîì ñëó÷àå], åñëè [âû] äóìàåòå: «Ïîñêîëü-

êó ýòî—âðåìÿ èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè, óòâåðæäå-
íèÿ îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ è ïðî÷åì íåâîçìîæ-
íû»,—òî óêàæèòå ïðè÷èíó òàêîé [íåâîçìîæíîñòè].
Ìîæåò áûòü, ïîëàãàåòå: «Åñëè âî âðåìÿ èññëåäîâà-
íèÿ ðåàëüíîñòè [íå÷òî] íàëè÷åñòâóåò, òî äîëæíî
áûòü àáñîëþòíûì, ïîýòîìó [ìû] íå ïðèçíàåì [òàêèõ
óñëîâíûõ òåçèñîâ]»?
[Ýòà ìûñëü] íåëîãè÷íà, è âîò ïî÷åìó. Åñëè íå
194 а

ïðèçíàâàòü ïåðèîäà èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè, òî

íåîáõîäèìî ïîëàãàòü, ÷òî íå ñóùåñòâóåò [è] ïåðèîä
èññëåäîâàíèÿ ïîñðåäñòâîì ñðåäèííîé ëîãèêè. À
åñëè òàêîé ïåðèîä äîïóñòèòü, òî îáÿçàòåëüíî ïðèäåò-
ñÿ ïðèçíàòü èññëåäîâàòåëÿ, îñíîâó èññëåäîâàíèÿ,
ïðåäìåò èññëåäîâàíèÿ, ñîâìåñòíî èññëåäóþùåãî îï-
ïîíåíòà è ïðî÷åå. Òàê ðàçâå âñå íàëè÷åñòâóþùåå â
ýòî âðåìÿ äîëæíî áûòü àáñîëþòíûì?
Òàêæå íå óäîâëåòâîðÿåò óì è òàêîå [âàøå] âûñêà-
çûâàíèå: «Ïðîñòîé îïðîâåðãàþùèé [âûâîä îïåðèðóåò]
ïðèçíàííûì äðóãèìè èëè òåì, ÷òî â êîíå÷íîì ñ÷¸òå
[ÿâëÿåòñÿ ëèøü] ñîãëàøåíèåì, ïîýòîìó, õîòÿ è íå
[îáîñíîâàí] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, îïðîâåðãàåò
[÷óæóþ òî÷êó çðåíèÿ]». Ýòî [âûñêàçûâàíèå]îïðîâåð-
ãàåòñÿ ïîäîáíî òîìó, êàê îïðîâåðãàëîñü ïðåäøåñòâó-
þùåå, ïåðâîå ìíåíèå.
À åñëè [âû] âûñêàæåòå ñóæäåíèå: «Âî âðåìÿ èñ-
438 á ñëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè ìíåíèÿ îòñóòñòâóþò, à íà
194 б

óñëîâíîì [óðîâíå] ìíåíèÿ ïðèñóòñòâóþò»,—îíî áó-

äåò àáñóðäíûì, ïîñêîëüêó ïðîòèâîðå÷èò òîìó, ÷òî
ïåðèîä èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè íåâîçìîæåí íà àá-
ñîëþòíîì [óðîâíå], à äîëæåí ñ÷èòàòüñÿ óñëîâíûì.
Òàêîå [ñóæäåíèå] òîæå íå ìîæåò áûòü îòëè÷èòåëüíîé
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 171

îñîáåííîñòüþ ïðàñàíãèêîâ, èáî, åñëè è äîïóñòèì,

÷òî îòñóòñòâèå âî âðåìÿ èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè
îçíà÷àåò îòñóòñòâèå íà àáñîëþòíîì [óðîâíå],—òàêèõ
ìàäõúÿìèêîâ, êîòîðûå ïðèçíàâàëè áû ïðèñóòñòâèå
ìíåíèé íà àáñîëþòíîì [óðîâíå], âîîáùå íåò.

(á3) Îïðîâåðæåíèå òðåòüåãî ìíåíèÿ

 âûñêàçûâàíèè: «Ìàäõúÿìèêè äàæå óñëîâíî íè-
÷åãî íå óòâåðæäàþò»,—êàê óæå óêàçûâàëîñü, îòñóò-
195 а

ñòâóåò òî÷íîå îïðåäåëåíèå îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî îò-

ðèöàíèÿ. Åñëè ïðè ýòîì ëîãè÷åñêèìè äîâîäàìè îò-
ðèöàíèÿ ñàìîáûòèÿ îòðèöàþò ÷óæèå [òî÷êè çðåíèÿ],
òî, êîãäà [îïïîíåíò] âîçðàæàåò, îñîçíàþò, ÷òî ñîá-
ñòâåííîå ìíåíèå íàõîäèòñÿ â òàêîì æå [ïîëîæåíèè],
êàê è ÷óæîå, ïîñêîëüêó âåäàòü íå âåäàþò, êàê èçáå-
æàòü îøèáîê ïðè èçëîæåíèè ñîáñòâåííîãî ìíåíèÿ.
Òîãäà ñóùåñòâîâàíèå èëè íåñóùåñòâîâàíèå âñåõ âçà-
èìîçàâèñèìûõ [ýëåìåíòîâ] ñàíñàðû è íèðâàíû ïðè-
ðàâíèâàþòñÿ ñóùåñòâîâàíèþ èëè íåñóùåñòâîâàíèþ
Áîãà.
Ïîýòîìó òàêîå [âûñêàçûâàíèå] ÿâëÿåòñÿ çëîñëî-
âèåì ïðîòèâ ìàäõúÿìèêîâ è ïðèòîì ñàìûì íèçìåí-
íûì. Ïî ïîâîäó åãî îïðîâåðæåíèÿ óæå ìíîãî ãîâî-
ðèëîñü.
195 б

Èññëåäóþùèé: «Èìåþò ìàäõúÿìèêè òåçèñû èëè

íåò?»,—äîëæåí ïðèçíàòü òó «ñåðåäèíó» (ìàäõúÿìó),
êîòîðàÿ äåëàåò [÷åëîâåêà] «ñòîðîííèêîì ñðåäèííîñ-
òè» (ìàäõúÿìèêîì). Ïîýòîìó îí âûíóæäåí ïðèçíàòü
è [ëèøåííîå êðàéíîñòåé] ïîíèìàíèå, ÷òî íè îäíà
ïûëèíêà íå ñóùåñòâóåò àáñîëþòíî, à [òîëüêî] óñëîâ-
íî,—âñå [ÿâëåíèÿ] ïîäîáíû èëëþçèè, [ïîñêîëüêó
âîçíèêàþò] âçàèìîçàâèñèìî.
 172 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ñëåäîâàòåëüíî, ïîçèöèÿ åñòü. È îíà äîëæíà óñòà-

íàâëèâàòüñÿ êàê ðåçóëüòàò îïðîâåðæåíèÿ ïðåâðàò-
íûõ òåçèñîâ î ïðîòèâîïîëîæíîñòè ýòèõ äâóõ [ïîëî-
æåíèé]—îá àáñîëþòíîì ñóùåñòâîâàíèè è íåñóùå-
ñòâîâàíèè íà óñëîâíîì [óðîâíå]. Òàêèì îáðàçîì,
äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå, ïîíèìàíèå îòðèöàåìîãî è
196 а

439 à äîêàçóåìîãî, èìååò ìåñòî.

Êðîìå òîãî, ïîñêîëüêó íàõîäèì ðå÷è ìàäõúÿìè-
êîâ, áåçîøèáî÷íî ó÷àùèõ èìè äðóãèõ òîìó, ÷òî îíè
ñàìè ïîçíàëè, è ïîñêîëüêó îïïîíåíòû íå [ìîãóò
âûäâèíóòü] ïðîòèâ èõ ïîëîæåíèé íèêàêîãî ñîîòâåò-
ñòâóþùåãî Äõàðìå âîçðàæåíèÿ, òî ýòà ñèñòåìà—
÷èñòåéøàÿ.
Ðàç òàê, òî óìíûé, åñëè è íå óìååò ñàì áåçîøè-
áî÷íî èçëîæèòü ñèñòåìó ìàäõúÿìèêîâ, íå çëîñëîâèò:
«Åå íåò»,—à, âîîðóæèâøèñü ëîãèêîé îáóñëîâëåííî-
ãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ðàçðåøàåò âñå ïðîòèâîðå÷èÿ, èñ-
196 б

õîäÿ èç ñèñòåìû ìàäõúÿìèêîâ, èçëîæåííîé ìóäðåöà-

ìè, ïðåäàííûìè [ýòîìó ìåòîäó] ðàññå÷åíèÿ âñåõ
ñåòåé ëîæíûõ âîççðåíèé, è íå ñòàíåò ïîëàãàòüñÿ íà
îøèáî÷íûå îòêàçû [îò òåçèñîâ è ïðî÷åãî].
È â «ßñíûõ ñëîâàõ» (24.15) ñêàçàíî:
«Òàêèì îáðàçîì, íàøà ñèñòåìà ñîâåðøåííî ÷èñòà è
ñîâåðøåííî íå ïðîòèâîðå÷èò íèêàêèì ýëåìåíòàì [íèðâàíû
è ñàíñàðû]. Íî [âû, ðåàëèñòû], ÷üÿ ñèñòåìà ãðóáà, ïîâåðõíî-
ñòíà, îøèáî÷íà, ïðîòèâîñòîèòå [íàøåé ñèñòåìå] è ïî ãëóïî-
ñòè íå óìååòå îòëè÷èòü ïîðîêîâ [ñâîåé ñèñòåìû] îò äîñòî-
197 а

èíñòâ [íàøåé]:
“Âû ñâîè îøèáêè [íàì âìåíÿåòå â âèíó]...”»
È ò.ä., êàê öèòèðîâàëîñü ðàíåå,—ïîëîæåíèÿ ñèñ-
òåìû ìàäõúÿìèêîâ, èñõîäÿùèå èç ïóòè äîñòîâåðíîãî
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 173

ïîçíàíèÿ, óñòàíàâëèâàþùåãî àáñîëþòíîå, è ïóòè

óñëîâíîãî äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, íå îáíàðóæèâàþò
îøèáîê. Ïîýòîìó ìîæíî áûòü óâåðåííûì â òîì, ÷òî
îíè ÷èñòû è ïîçâîëÿþò [áåç ïðîòèâîðå÷èé] ïðèçíàòü
âñå ýëåìåíòû íèðâàíû è ñàíñàðû.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå: åñëè áû íåëüçÿ áûëî ïðè-
çíàòü îøèáî÷íûì [âàøå] âûñêàçûâàíèå: «Ìàäõúÿ-
ìèêè íå èìåþò ñîáñòâåííîé ñèñòåìû»,—èç òåõ æå 439 á
îñíîâàíèé ïîñëåäîâàë áû [âûâîä], ÷òî íèêàê íåâîç-
ìîæíî îïðîâåðãíóòü è âûñêàçûâàíèå: «Ëþáûå èçðå-
÷¸ííûå ñëîâà ëîæíû». Íå ìîæåòå [âû] è òàê ñêàçàòü:
«Ïîñêîëüêó [íàøè] ëèøåííûå óòâåðæäåíèé âûñêà-
197 б

çûâàíèÿ íå ñîäåðæàò äîâîäîâ, ñòðîÿùèõñÿ íà óòâåð-

æäåíèÿõ, òî [â íèõ] íåò è îøèáîê, ïîäëåæàùèõ
óñòðàíåíèþ, èáî [ìû] íè÷åãî íå óòâåðæäàåì».
Âåäü òîãäà äàæå îòíîñèòåëüíî âûñêàçûâàíèÿ:
«Ëþáûå èçðå÷åíèÿ ëîæíû»,—[ìû ìîãëè áû] ñêàçàòü:
«Ëþáûå ñëîâà ëîæíû»,—è âàøè ñëîâà ëèøèëèñü áû
äîâîäîâ, ñòðîÿùèõñÿ íà èñòèííûõ âûñêàçûâàíèÿõ, è
ïîýòîìó íå áûëè áû ñïîñîáíû óêàçàòü ïðîòèâîðå÷èå
íàøèõ ñëîâ. Òàêæå âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]»
(6.147) ñêàçàíî:
«Åñëè áûëà áû òàêàÿ âåùü, êàê “ÿ”, òî,
êàê è ñóùíîñòè, îòíîñÿùèåñÿ ê ïñèõè÷åñêîìó,
îíî íå áûëî áû íåîïðåäåëÿåìûì.»
Òî åñòü âàòñèïóòðèè 205 ïðèçíàþò ñóáñòàíöèîíàëü-
íîå «ÿ», î êîòîðîì íåëüçÿ ñêàçàòü íè ÷òî îíî òîæäå-
198 а

ñòâåííî ñ ñîâîêóïíîñòÿìè, íè ÷òî îòëè÷íî îò íèõ.

[Ïî-âàøåìó, âûõîäèò, ÷òî ìàäõúÿìèêè] íå ìîãóò
[îïðîâåðãàòü ïîçèöèþ âàòñèïóòðèåâ] òàêèìè [ñëîâà-
ìè]: «Åñëè áû ñóùåñòâîâàëî ñóáñòàíöèîíàëüíîå [ß],
 174 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òî ìîæíî áûëî áû ñêàçàòü—òîæäåñòâåííî îíî ñ

ñîâîêóïíîñòÿìè èëè îòëè÷íî îò íèõ; åãî íåîïðåäå-
ëåííîñòü áûëà áû íåëîãè÷íîé».
Èáî [âàòñèïóòðèÿì] áûëî áû äîñòàòî÷íî îòâå-
òèòü: «Ïðîòèâ íàøåãî òåçèñà î ñóáñòàíöèîíàëüíîì
ß, êîòîðîå íåëüçÿ îïðåäåëèòü íè êàê òîæäåñòâåííîå
ñ ñîâîêóïíîñòÿìè, íè êàê îòëè÷íîå [îò íèõ, âàø]
äîâîä: “Íåîáõîäèìî îïðåäåëèòü [åãî] êàê òîæäå-
ñòâåííîå ñ [ñîâîêóïíîñòÿìè] èëè îòëè÷íîå [îò
íèõ]”,—íå èìååò ëîãè÷åñêîãî îñíîâàíèÿ». 206
Åñëè æå [âû] ñêàæåòå: «Êîãäà ãîâîðÿò, ÷òî ñóùå-
ñòâóåò ñóáñòàíöèàëüíàÿ ëè÷íîñòü, íî è íå îòîæäå-
ñòâëÿþò åå ñ ñîâîêóïíîñòÿìè è íå îòäåëÿþò îò íèõ,—
ýòî ïðîòèâîðå÷èå. Ñëåäîâàòåëüíî, òàêàÿ íåîïðåäå-
ëåííîñòü íåäîïóñòèìà,—âîò ïî÷åìó [ìû] è ïðèâî-
440 à
äèì ýòîò äîâîä». Òî÷íî òàê æå íåäîïóñòèìî è [âàøå]
çàÿâëåíèå: «Ðàç [ìû] íè÷åãî íå óòâåðæäàåì, òî íå
198 б

èìååì òåçèñîâ».
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî âåäü êîãäà íà íàøè ñëîâà: «Ó íàñ íåò òåçè-
ñîâ»,—[âû] îòâå÷àåòå:
«Îòñóòñòâèå òåçèñîâ óæå åñòü òåçèñ»,—ýòî âñ¸
ðàâíî êàê íåêòî íà ñëîâà: «Ó ìåíÿ íè÷åãî íåò»,—
îòâåòèë áû: «Äàé [ìíå] òî “íè÷åãî”.»
[Îòâåò]:
—Òàê ñêàçàòü—çíà÷èò íå ïîíèìàòü [íàøåãî]
ïðåäøåñòâóþùåãî äîâîäà. Ìû íå óòâåðæäàåì, ÷òî
îòñóòñòâèå òåçèñîâ—ýòî òåçèñ.
—×òî æå òîãäà âû óòâåðæäàåòå?
—[Ìû] óêàçûâàåì, ÷òî [âàøå] çàÿâëåíèå: «[Ìû]
íå èìååì òåçèñîâ»,—îáÿçàòåëüíî [ïðèâîäèò âàñ ê]
òåçèñó î íåèìåíèè òåçèñîâ. Ïîýòîìó [âû] íå ñïîñîá-
íû èçáåãíóòü îïðîâåðæåíèÿ ñîáñòâåííûõ ñëîâ.
199 а
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 175

Åñëè æå äàííîå âàøå âûñêàçûâàíèå [îá îòñóò-

ñòâèè òåçèñîâ ó ìàäõúÿìèêîâ] íå ÿâëÿåòñÿ ñèñòåìîé
ìàäõúÿìèêîâ, íåëåïî äîêàçûâàòü [åãî], öèòèðóÿ
îòöà ñâÿòîãî [Íàãàðäæóíó, åãî] ñûíà [Àðüÿäåâó] è
äðóãèõ.
Íåò òàêîãî ïîëîæåíèÿ â øêîëå ×àíäðàêèðòè,
íåâîçìîæíî îíî è â îñòàëüíûõ áóääèéñêèõ øêîëàõ,
ïîýòîìó âûïàäàåò èç íàøåãî Ó÷åíèÿ.
Íî, åñëè âû ãîâîðèòå, ÷òî [îíî] ÿâëÿåòñÿ ìàäõú-
ÿìèêîé, â ÷àñòíîñòè ñèñòåìîé ×àíäðàêèðòè, òî ýòî
ïðîòèâîðå÷èò [âàøåìó] âûñêàçûâàíèþ, ÷òî îíè
199 б

(ìàäõúÿìèêè) íå èìåþò ñîáñòâåííîé ñèñòåìû.

Òàêæå, óïîâàÿ íà ñâîáîäó îò òåçèñîâ, íåêîððåêò-
íî ãîâîðèòü: «Ïîëîæåíèÿ ôîðìóëèðóåì ëèøü äëÿ
äðóãèõ». Âåäü, õîòÿ [âû], óòâåðæäàÿ: «Ñóùåñòâîâàíèå
ôîðìû è ïðî÷åãî íóæíî ïðèçíàòü ëèøü äëÿ äðóãèõ»,—
íå ïðèçíàåòå ñóùåñòâîâàíèÿ ôîðìû è ïðî÷åãî, íî
îáÿçàòåëüíî äîëæíû ïðèçíàòü [åãî] ôîðìóëèðîâêó äëÿ
äðóãèõ, ïîýòîìó íå óõîäèòå îò âûñòàâëåíèÿ òåçèñîâ.
 ñëó÷àå òàêîãî [ïðèçíàíèÿ âû] äîëæíû ïðèçíàòü
[ñóùåñòâîâàíèå] äðóãèõ, äëÿ êîòîðûõ ïðåäíàçíà÷åíà
[ýòà] ôîðìóëèðîâêà, è ò.ä. Ïîýòîìó [âàøå] âûñêàçû-
âàíèå: «Íóæíî ïðèçíàòü ëèøü äëÿ äðóãèõ»,—íå òîëü- 440 á
êî íå ñïîñîáñòâóåò, íî è âðåäèò [âàøåìó] «íåèìåíèþ
ñîáñòâåííîãî òåçèñà».
Åñëè [âû], îòâåðãàÿ ÿâíîå, êîòîðîå íå ìîãóò îò-
âåðãíóòü äàæå ëîêàÿòèêè, ñêàæåòå: «Îäíàêî ìû íå
200 а

ãîâîðèëè, ÷òî ó íàñ íåò ñîáñòâåííîãî ìíåíèÿ è ÷òî

[ìû íå÷òî] ïðèçíàåì ëèøü äëÿ äðóãèõ; âû ýòî òîëüêî
âîñïðèíÿëè, [÷òî ìû òàê ãîâîðèëè]»,—ìû [îòâåòèì],
÷òî âû ñàìè íå âåäàåòå, ÷òî ãîâîðèòå; ïðè ýòîì
âåñüìà óäèâèòåëüíî, [êàê âû] çíàåòå î òîì, ÷òî ìû
«âîñïðèíÿëè» è ò. ï.
 176 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Åñëè òàê, òî çà÷åì æå íóæíû óòâåðæäåíèÿ: «Íå

èìååì òåçèñîâ»,—è ïîäîáíûå?! Òîãäà âåäü ïðîùå
ãîâîðèòü âñå, ÷òî [âçäóìàåòñÿ], à ïîòîì îòêàçàòüñÿ
[îò ñâîèõ ñëîâ], áëàãîäàðÿ ÷åìó [íèêòî íå ñìîæåò]
200 б

îáâèíèòü [âàñ] â îøèáêàõ.

Ìîæåòå ñêàçàòü:
—Ïðàñàíãèêè ôîðìóëèðóþò ïîëîæåíèÿ ëèøü äëÿ
äðóãèõ; íè÷åãî íå óòâåðæäàþò ñàìè.
[Îòâåòèì]:
—Êàê [âû] òîãäà, îòâåðãíóâ ñèñòåìó ñâàòàíòðû,
ìîæåòå âåðèòü ñèñòåìå ×àíäðàêèðòè, ïîëîæèâøåãî
íà÷àëî ïðàñàíãå?! Âåäü êàê ñâàòàíòðà, òàê è ïðàñàíãà
íåâîçìîæíû [äëÿ âàñ] â êà÷åñòâå ñîáñòâåííîé ïîçè-
öèè. Èëè æå, åñëè ïðàñàíãîé [âû] ìîæåòå [ïîëüçî-
âàòüñÿ] äëÿ äðóãèõ, òîãäà, ñëåäîâàòåëüíî, è ñâàòàíòðà,
â ñëó÷àå íåîáõîäèìîñòè, ïðèìåíèìà äëÿ äðóãèõ.
Ïðèçíàþùèå ÷èòòàìàòðó äëÿ äðóãèõ, íî íå ïðè-
çíàþùèå åå â êà÷åñòâå ñîáñòâåííîé ïîçèöèè íå
ìîãóò ñ÷èòàòüñÿ ÷èòòàìàòðèíàìè. Òàê è òå, äëÿ êîòî-
ðûõ ïðàñàíãà, èçëàãàþùàÿ ñóòü ìàäõúÿìû ïðè ïîìî-
ùè îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ, íåâîçìîæíà â êà÷åñòâå
ñîáñòâåííîé ïîçèöèè, à ôîðìóëèðóåòñÿ ëèøü äëÿ
201 а

äðóãèõ,—íå ìîãóò áûòü ïðàñàíãèêàìè, íå ÿâëÿþòñÿ è

ñâàòàíòðèêàìè.
Òàêèì îáðàçîì îíè ÿñíî óêàçàëè: «Ìû íå ÿâëÿåì-
ñÿ ìàäõúÿìèêàìè».
[Âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.81)] ñêàçàíî:
«Èòàê, õîòÿ [â àáñîëþòíîì ñìûñëå] íå ñóùåñòâóþò,
441 à äëÿ ìèðà ìû ãîâîðèì: “Ñóùåñòâóþò”».
Îäíàêî ñìûñë ýòèõ [ñëîâ] íå ìîæåò ñëóæèòü îñíî-
âàíèåì òîãî, ÷òî âñå ïîëîæåíèÿ [äîëæíû] ôîðìóëè-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 177

ðîâàòüñÿ [ëèøü] äëÿ äðóãèõ, ïîñêîëüêó îòñóòñòâèå ó

ÿâëåíèé ñàìîñóùåãî áûòèÿ óñòàíàâëèâàåòñÿ â ñôåðå
ëîãèêè, ïðàâèëüíî èññëåäóþùåé: «Åñòü ñàìîáûòèå
èëè íåò?»,—à íå â ñôåðå îãðàíè÷åííîãî îáûäåííîãî
ñîçíàíèÿ. Ïî÷åìó? Åñëè áû îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
201 б

óñòàíàâëèâàëîñü ïîñðåäñòâîì ýòîãî [ñîçíàíèÿ], òî

ïîñëåäîâàë áû àáñóðäíûé âûâîä, ÷òî ëîãèêà [èññëå-
äîâàíèÿ ðåàëüíîñòè] íå íóæíà. Âåäü òàì æå ñêàçàíî:
«… . ..äëÿ ìèðà [ãîâîðèì]: “Ñóùåñòâóþò”».
Òî åñòü ïîëîæåíèå î ñóùåñòâîâàíèè ôîðìû è
ïðî÷èõ [ÿâëåíèé] ôîðìóëèðóåòñÿ äëÿ ìèðñêèõ ëþ-
äåé. À ñëîâà: «Îòíîñèòåëüíîãî íå ïðèçíàåì»,—îçíà-
÷àþò íåïðèçíàíèå òàêîãî [ñàìîäîâëåþùåãî îòíîñè-
òåëüíîãî], êàê «çàâèñèìîå» ÷èòòàìàòðèíîâ, à íå îò-
êàç ïðèçíàòü â ñâîåé ñèñòåìå îòíîñèòåëüíîå âîîáùå.
Âåäü ñêàçàíî: «Êàêèå âû ïðèçíàåòå çàâèñèìûå
ñóùíîñòè, òàêèå...»
Ýòî îòâåò íà âîçðàæåíèå [÷èòòàìàòðèíîâ] â íà÷à-
ëå òîãî òåêñòà: «Ðàç âû äîâîäàìè èëè àðãóìåíòàìè
202 а

îòâåðãàåòå [íàøå] çàâèñèìîå, òî è ìû âàøèìè æå

àðãóìåíòàìè îòâåðãàåì âàøå îòíîñèòåëüíîå». Ïîýòî-
ìó [òå ñëîâà] îçíà÷àþò: «Êàê âû ïðèçíàåòå çàâèñè-
ìûå ñóùíîñòè, ñïîñîáíûå âûäåðæàòü ëîãè÷åñêèé
àíàëèç [ñ ïîçèöèé ðåàëüíîñòè], òàê ìû, [ìàäõúÿìè-
êè], òàêîãî îòíîñèòåëüíîãî íå ïðèçíàåì; ñëåäîâà-
òåëüíî, [ìû] ðàñõîäèìñÿ îòíîñèòåëüíî òîãî, ìîãóò
èëè íå ìîãóò îíè áûòü ëîãè÷åñêè îïðîâåðãíóòû.»
Ñëîâà «äëÿ ìèðà» óêàçûâàþò íå íà ñôåðó äðóãèõ
[âçãëÿäîâ], ÷óæäóþ íàøåìó ñîáñòâåííîìó ìèðîâîç-
çðåíèþ, à íà íåèñêàæåííîå îáûäåííîå ñîçíàíèå:
ïîñêîëüêó â íåì äîëæíî óñòàíàâëèâàòüñÿ ñóùåñòâî- 441 á
âàíèå âñåõ îòíîñèòåëüíûõ âåùåé è ïîñêîëüêó ìàäõú-
 178 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ÿìèêè òîæå èìåþò â ñâîèõ óìàõ äîñòîâåðíîå ïîçíà-

íèå, óñòàíàâëèâàþùåå óñëîâíîå.
Ïîýòîìó ñëîâà «íå ñóùåñòâóþò» ñëåäóåò ïîíèìàòü
êàê «íå ñóùåñòâóþò ïî ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå207».
Íåäîïóñòèìà òàêàÿ òðàêòîâêà [ýòèõ ñòðîê «Âõîæ-
202 б

äåíèÿ â ñðåäèííîñòü» (6.81)]: «Íå ñóùåñòâóþò ïî

ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå, íî è ñóùåñòâóþò» [ïî
ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå],—èëè: «Íå ñóùåñòâó-
þò, íî [âîîáùå] ñóùåñòâóþò»,—ïîñêîëüêó â ýòîì
[òåêñòå óêàçûâàåòñÿ] ñïîñîá îïðåäåëåíèÿ óñëîâíûõ
âåùåé â ñîáñòâåííîé [ñèñòåìå ìàäõúÿìèêîâ] è ïî-
ñêîëüêó ñóùåñòâóþùåãî ïî ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñ-
òèêå íåò äàæå íà óñëîâíîì [óðîâíå].
Òàêæå â òîëêîâàíèè ýòîãî [òåêñòà] ïðèâîäèòñÿ
ïîÿñíÿþùàÿ öèòàòà [èç ñóòðû]:
«Ïðèçíàííîå â ìèðó ñóùåñòâóþùèì èëè íåñóùåñòâóþ-
ùèì ÿ, [Òàòõàãàòà], òîæå ïîëàãàþ òàêèì».
Ïîýòîìó [ÿâëåíèÿ] íå ìîãóò íå ñóùåñòâîâàòü [âî-
îáùå]. Çíà÷èò, äåëî îáñòîèò òàê, êàê ãîâîðèòñÿ âî
ìíîãèõ [èñòî÷íèêàõ]:
«Â àáñîëþòíîì ñìûñëå [îíè] íå ñóùåñòâóþò, à â óñëîâ-
íîì ñóùåñòâóþò».
Ïîýòîìó â «ðàñõîæäåíèè» ñìûñëà ñëîâ: «...íå
ñóùåñòâóþò, íî... ñóùåñòâóþò»,—íåò íèêàêîé îøèáêè.
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî åùå íåîáõîäèìî îáúÿñíèòü, ÷òî îçíà÷àåò
203 а

óêàçàííîå â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» îòñóòñòâèå

ïîçèöèé è òåçèñîâ. Âåäü åñëè óòâåðæäàòü: «Ðîñòîê
ëèøåí ñàìîáûòèÿ»,—òî ïðèõîäèòñÿ èìåòü è ëîãè÷åñ-
êèé äîâîä: «Ïîñêîëüêó [îí âîçíèêàåò] îáóñëîâëåí-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 179

íî»,—è ïðèìåð: «Ïîäîáíî îòðàæåíèþ». Òàêèì îáðà-

çîì [âû âûíóæäåíû] ñ÷èòàòü, ÷òî ïðè ïîìîùè ñèëëî-
ãèçìà (sbyor-ba'i ngag), äîêàçûâàåìîãî ïîñðåäñòâîì
[àðãóìåíòà], îïïîíåíòó ïðåäñòàâëÿåòñÿ äîâîä, [ñî-
ñòîÿùèé èç] óòâåðæäàåìîãî ïîíÿòèÿ 208 è äâóõ âèäîâ
ñâÿçè 209, è âûâîä, [ïðèâîäÿùèé ê] ïîíèìàíèþ. Íî
òîãäà ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî [âû] âñåãî ëèøü ïèòàåòå íåïðè-
ÿçíü ê íàçâàíèþ «ñâàòàíòðà»; çà÷åì æå èçíóðÿòü ñåáÿ
â îòðèöàíèè ñâàòàíòðû?!
[Îòâåò]:
—Òàêèå óêàçàíèÿ îòñóòñòâèÿ òåçèñîâ è ïîëîæå-
203 б

íèé, î êîòîðûõ âû óïîìèíàåòå, âñòðå÷àþòñÿ, íî 442 à

òàêæå ñóùåñòâóåò ìíîãî âûñêàçûâàíèé, âûíóæäàþ-
ùèõ ïðèçíàòü [íàëè÷èå ó ìàäõúÿìèêîâ] òåçèñîâ.
Ïîýòîìó ìîæíî ëè äîêàçàòü îòñóòñòâèå [ó ìàäõúÿìè-
êîâ] ïîçèöèè, ïðèâåäÿ ëèøü îäíó [öèòàòó]?
Îäíàêî âîçíèêíîâåíèå ñîìíåíèÿ: «Äåëàåò ëè
íàëè÷èå òåçèñà îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ [÷åëîâåêà]
ñâàòàíòðèêîì?»—âïîëíå âîçìîæíî, ïîñêîëüêó ýòîò
[âîïðîñ] ÿâëÿåòñÿ î÷åíü òîíêèì è òðóäíûì. Îòâåò íà
íåãî äàì â ðàçäåëå, â êîòîðîì ïðåäñòàâëåíî íàøå
ìíåíèå [î ñèñòåìàõ ïðàñàíãè è ñâàòàíòðû] 210.
Êñòàòè, âûñêàçûâàíèå îòíîñèòåëüíî îòñóòñòâèÿ
òåçèñà â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (29) ïðèâîäèò-
204 а

ñÿ â êîíòåêñòå äèñïóòà ìàäõúÿìèêîâ, óòâåðæäàþùèõ:

«Âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ»,—ñ ðåàëèñòàìè, óòâåðæ-
äàþùèìè: «Åñëè â ñëîâàõ ýòîãî òåçèñà ñîäåðæèòñÿ
ñàìîáûòèå, òî îòñóòñòâèå âî âñåõ âåùàõ ñàìîáûòèÿ
íå îáîñíîâàíî; à åñëè íåò ñàìîáûòèÿ, òî íåëüçÿ
îïðîâåðãóòü [èìè] íàëè÷èå ñàìîáûòèÿ».
Òàêæå, ñîãëàñíî ïðèâîäèâøåéñÿ öèòàòå èç «Îñ-
íîâíîãî òîëêîâàíèÿ “Îïðîâåðæåíèÿ âîçðàæåíè锻,
 180 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[çíàåì], ÷òî îòðèöàíèÿ è äîêàçàòåëüñòâà âïîëíå âîç-

ìîæíû è ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ.
Ïîýòîìó [ìàäõúÿìèêè è ðåàëèñòû] íå ñïîðÿò î
íàëè÷èè èëè îòñóòñòâèè òåçèñà âîîáùå, à ñïîðÿò î
íàëè÷èè èëè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ â ñëîâàõ òåçèñà
[ìàäõúÿìèêîâ]: «Âñå âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ».
Åñëè ìû ïðèçíàåì, ÷òî â ñëîâàõ òàêîãî âûñêàçûâà-
íèÿ ïðèñóòñòâóåò ñàìîáûòèå, òî äîïóñòèì îøèáêó,
204 б

ïðîòèâîðå÷èå [ñîáñòâåííîìó] òåçèñó îá îòñóòñòâèè

ñàìîáûòèÿ âî âñåõ âåùàõ. Íî ìû ýòîãî íå ïðèçíà¸ì,
è ïîñåìó òàêîé îøèáêè íå äîïóñêàåì. [Òàê ãîâîðÿò
ìàäõúÿìèêè è] òàêîâ ñìûñë [óêàçàíèÿ â «Îïðîâåðæå-
íèè âîçðàæåíèé»],—ïîýòîìó îíî íå ìîæåò ñëóæèòü
äîêàçàòåëüñòâîì îòñóòñòâèÿ ó [ìàäõúÿìèêîâ] òåçè-
ñîâ: èáî îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è íåáûòèå—ñîâåð-
øåííî ðàçíûå âåùè.
442 á [Òàêæå ñëåäóþùåé ñòðîêîé òîãî æå òåêñòà (30)]:
«Åñëè áû âîñïðèÿòèåì èëü ïî-èíîìó ...»,—è ïîñëå-
äóþùèìè ñëîâàìè ñêàçàíî, ÷òî âîñïðèÿòèå è èíîé
[âèä äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ] 211 ëèøåíû îáúåêòà.
Ýòî, ñîãëàñíî ïðèâîäèâøåéñÿ ðàíåå öèòàòå èç «ßñ-
íûõ ñëîâ», óêàçûâàåò, ÷òî â äîñòîâåðíîì ïîçíàíèè è
ïîçíàâàåìîì íåò ñàìîñóùåãî îáúåêòà ïîçíàíèÿ è
ïîçíàþùåãî, íî íå óêàçûâàåò, ÷òî íåò îáóñëîâëåííî-
âîçíèêàþùåãî äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ è åãî îáúåêòà.
Òî åñòü [ðåàëèñòû] äóìàþò: «Åñëè áû ñîáñòâåííàÿ
õàðàêòåðèñòèêà âåùåé, óñòàíîâëåííàÿ âîñïðèÿòè-
205 а

åì, [èì æå] îòðèöàëàñü, ýòî áûëî áû ëîãè÷íî; íî

êîãäà ìàäõúÿìèêè ãîâîðÿò: “Âñå âåùè ïóñòû, áåç
ñàìîáûòèÿ”,—òî, ïîñêîëüêó âîñïðèÿòèå è âîñïðè-
íèìàåìûå îáúåêòû îòíîñÿòñÿ ê âåùàì, îíè [òîæå]
äîëæíû áûòü ïóñòû, áåç ñàìîáûòèÿ. Íî òîãäà îíè íå
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 181

ñóùåñòâóþò, è ïîýòîìó äàííûé [âèä äîñòîâåðíîãî

ïîçíàíèÿ] íå [ìîæåò] îòðèöàòü [ñîáñòâåííóþ õàðàê-
òåðèñòèêó âåùåé]».
À óïîìÿíóòûé ôðàãìåíò «Îïðîâåðæåíèÿ âîçðà-
æåíèé» (5) ÿâëÿåòñÿ îòâåòîì íà ñëåäóþùèå ñëîâà
[ðåàëèñòîâ]:
«Åñëè áû âîñïðèÿòèå, îáíàðóæèâ [ñàìîáûòèå]
ëþáîé âåùè, îòâåðãëî áû å¸,—
÷åì áû âîñïðèíèìàëèñü âåùè?
Âåäü è ýòî âîñïðèÿòèå ñòàëî áû
íåñóùåñòâóþùèì.»
È â òîëêîâàíèè ýòîãî [îòðûâêà] ïåðåñêàçàíû
[ñëîâà ðåàëèñòîâ]:
205 б

«—Åñëè áû âû, [ìàäõúÿìèêè], âîñïðèíÿâ [ñàìîáûòèå]

âñåõ âåùåé, îòâåðãàëè åãî: “Âñå âåùè ïóñòû”,—ýòî áûëî áû
âîçìîæíî. Îäíàêî òàê ïðîèçîéòè íå ìîæåò. Ïî÷åìó æå?
Ïîñêîëüêó [îäèí èç âèäîâ] äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ—
âîñïðèÿòèå òîæå îòíîñèòñÿ êî “âñåì âåùàì”, òî [è îíî, ïî-
âàøåìó], “ïóñòî”. Òî, ÷òî [ìîãëî áû] áûòü âîñïðèíÿòî â
âåùàõ (ò.å. ñàìîáûòèå), òîæå “ïóñòî”. Òàêèì îáðàçîì, [ýòîò
âèä] äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ ëèøåí îáúåêòà. À åñëè îí
íè÷åãî íå âîñïðèíèìàåò, òî íå ìîæåò è îòðèöàòü. Ñëåäîâà-
òåëüíî, [âàøå] âûñêàçûâàíèå: “Âñå âåùè ïóñòû”,—íåïðà- 443 à
âèëüíî.»
[Òàêæå] ñêàçàííîå â «×åòâåðîñîòíèöå» (400):
«...íè î áûòèè, íè î íåáûòèè,
íè î áûòèè-íåáûòèè...»,—
206 а

â òîëêîâàíèè îáúÿñíÿåòñÿ, ÷òî, ñêîëü äîëãî íè

[ïûòàéñÿ],—òåîðèþ ïóñòîòû íå îïðîâåðãíóòü. È åñëè
 182 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âû ãîâîðèòå: «[Ìû] íå ïðèçíàåì äàæå ïóñòîòû»,—òî

êàê ìîæíî ýòîò [îòðûâîê öèòèðîâàòü] êàê îáîñíîâà-
íèå îòñóòñòâèÿ êàêèõ-ëèáî ïîëîæåíèé?! Âåäü â «Òîë-
êîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.175)» ñêà-
çàíî:
«Ïîñêîëüêó äëÿ [ìàäõúÿìèêîâ], èñïîâåäóþùèõ íîìè-
íàëüíîå ñóùåñòâîâàíèå (btags-yod) [âåùåé], íåïðèåìëåìû
ïîëîæåíèÿ î äâóõ [êðàéíîñòÿõ]212, òî òå, êòî îïèðàåòñÿ â
îòðèöàíèè íà äâå [êðàéíîñòè], íèêîãäà íå ñìîãóò [îïðîâåðã-
íóòü] ìàäõúÿìèêîâ, îòâå÷àÿ èì.»
206 б

 ñâÿçè ñ ýòèìè ñëîâàìè, [×àíäðàêèðòè] öèòèðóåò

[òî æå] ÷åòâåðîñòèøèå Àðüÿäåâû:
«..íè î áûòèè, íè î íåáûòèè...»
Òàêèì îáðàçîì óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî [ìíåíèå ìàäõúÿ-
ìèêîâ], ïðèçíàþùèõ íîìèíàëüíîå ñóùåñòâîâàíèå, èñ-
êëþ÷àåò ñóùåñòâîâàíèå ñóáñòàíöèîíàëüíûõ âåùåé, è
íå îïðîâåðãàåòñÿ íè òåìè, êòî ãîâîðèò îá [èñòèííîì]
ñóùåñòâîâàíèè âåùåé, èñïîâåäóÿ ñàìîñóùåå, íè òåìè,
êòî, ãîâîðÿ î íåñóùåñòâîâàíèè âåùåé, îòðèöàåò âñþ
ôóíêöèîíàëüíîñòü 213 ôîðìû è ïðî÷èõ ñóùíîñòåé.
Ïîýòîìó [ýòî ÷åòâåðîñòèøèå] íå îáîñíîâûâàåò
îòñóòñòâèå ñîáñòâåííîé ïîçèöèè [ìàäõúÿìèêîâ]. È
ñîâåðøåííî ÿñíî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå, íåñóùåñòâî-
âàíèå è ïðî÷èå [èç ÷åòûðåõ] âîçìîæíîñòåé ïðèðàâ-
íèâàþòñÿ ïðèçíàíèþ äâóõ [êðàéíîñòåé]. Ïîýòîìó
çäåñü äåëî îáñòîèò òàê æå, êàê îáúÿñíÿëîñü â ðàçäåëå
îòðèöàíèÿ ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ è îòâåðæåíèÿ òåî-
ðèè ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ.
[Êðîìå òîãî, 50-é] ñòèõ «60 äîâîäîâ» êîììåíòè-
ðóåòñÿ â «Òîëêîâàíèè» òàê:
207 а
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 183

«Êîãäà, ñîãëàñíî [ñêàçàííîìó], âñëåäñòâèå [ïðèçíàíèÿ]

îòñóòñòâèÿ ñóùíîñòè (dngos-po) èñ÷åçàþò òàêèå ïîëîæåíèÿ,
êàê “ÿ” è “äðóãèå”, òîãäà êëåøè îñîçíàâøèõ ýòî âîèñòèíó 443 á
ïðåêðàùàþòñÿ».
Òî åñòü â êà÷åñòâå ïðè÷èíû îòñóòñòâèÿ ïîçèöèé
çäåñü óêàçûâàåòñÿ îòñóòñòâèå ñóùíîñòè, à ïîä ñóù-
íîñòüþ ïîäðàçóìåâàåòñÿ ñîáñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòè-
êà è ñàìîáûòèå. Èáî, åñëè áû åþ ñ÷èòàëàñü ôóíêöè-
îíàëüíîñòü, òî ýòî ïðîòèâîðå÷èëî áû óòâåðæäåíèþ,
÷òî îñîçíàíèå åå îòñóòñòâèÿ ïðåêðàùàåò êëåøè.
Ïîýòîìó «îòñóòñòâèåì ïîçèöèé» [çäåñü] íàçûâà-
åòñÿ îòñóòñòâèå ïðèçíàíèÿ ñàìîäîâëåþùåé ñóùíîñ-
òè. Âåäü ðàíåå â «Òîëêîâàíèè “60 äîâîäî┠(46)»
áûëî ñêàçàíî:
207 б

«Êòî íå ïîñòèã ãëóáèíû ñåé ñóòè îáóñëîâëåííîãî

ïðîèñõîæäåíèÿ è ïðåäñòàâëÿåò ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñ-
òèêè âåùåé, òîò ëåëååò âåðó â [ñàìîäîâëåþùóþ] ñóùíîñòü
è îïðåäåëåííî
“Öåïëÿåòñÿ çà ñòðàøíîå äóðíîå âîççðåíèå—
èñòî÷íèê ñòðàñòíîé ïðèâÿçàííîñòè è íåíàâèñòè,
âñëåäñòâèå ÷åãî ïðåäà¸òñÿ [âåëèêîìó] ñïîðó
[èç-çà îòäåëåíèÿ ñåáÿ îò äðóãèõ]214”».
Òî åñòü ïðèïèñûâàíèå âåùàì ñîáñòâåííûõ õàðàê-
òåðèñòèê [çäåñü] íàçûâàåòñÿ «âåðîé â ñóùíîñòü».
Èòàê, â äàííûõ íàñòàâëåíèÿõ íå óêàçàíî, ÷òî ó
ìàäõúÿìèêîâ íåò ñîáñòâåííîé ïîçèöèè. Ïîýòîìó
ñëåäóåò ïîíèìàòü ñìûñë ñêàçàííîãî òàê, êàê [îáúÿñ-
íåíî],—âñëåä çà öèòàòàìè èç «Îïðîâåðæåíèÿ âîçðà-
æåíèé» è «×åòâåðîñîòíèöû»—â «ßñíûõ ñëîâàõ»:
 184 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Èáî [ìû] íå èìååì èíûõ ïîçèöèé».

208 а À ñêàçàííîå [â «Îïðîâåðæåíèè âîçðàæåíèé» (64)]:
«Ïîñêîëüêó âîâñå îòðèöàåìîãî íåò,
òî ÿ è íè÷åãî íå îòðèöàþ»,—
îçíà÷àåò ñëåäóþùåå. Åñëè èç äâóõ [âèäîâ] îòðèöà-
åìîãî âîçüìåì îòðèöàåìîå êàê îáúåêò,—ïðèïèñûâà-
åìîå ñàìîáûòèå, òî íà òîì îñíîâàíèè, ÷òî åãî íåò,
444 à íåïðàâèëüíî ãîâîðèòü: «Íå îòðèöàþ». Ïîýòîìó
[çäåñü] èìååòñÿ â âèäó îòðèöàåìîå-ïðåäèêàò, [ñàìî-
ñóùåå] âîîáðàæåíèå [ñàìîáûòèÿ].
 òîëêîâàíèè ýòîãî [ìåñòà] ãîâîðèòñÿ:
«Ïîñêîëüêó ñêàçàíî, ÷òî íåò è îòðèöàþùåãî, òî îòñóò-
ñòâèå îáîèõ [îçíà÷àåò] îòñóòñòâèå ñàìîñóùèõ îòðèöàåìîãî
è îòðèöàþùåãî215. À âû, [ðåàëèñòû], ïîëàãàÿ èõ ñóùåñòâóþ-
ùèìè, ãîâîðèòå: “Ýòèì òî îòðèöàþ!”»
[Ñëåäîâàòåëüíî], ìíåíèå, ÷òî îáà ïîäîáíû èëëþ-
çèè, íå èñêëþ÷àåòñÿ. Âåäü â «Îïðîâåðæåíèè âîçðà-
æåíèé» (23) ñêàçàíî:
208 б

«Êàê ôàíòîìû [óíè÷òîæàþò] ôàíòîìîâ

èëè èëëþçèîíèñò ïîñðåäñòâîì
èëëþçèé ïðåêðàùàåò èëëþçèè,
òàê è [íàøå] îòðèöàíèå.»
È äàëåå (67-68):
«Êîãäà áû áûëî ñàìîñóùèì âîñïðèÿòèå,
çàâèñèìî á îíî íå âîçíèêàëî.
À âîñïðèÿòèå, âîçíèêøåå çàâèñèìî,
êîíå÷íî æå, ÿâëÿåòñÿ ïóñòûì.
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 185

Êîãäà áû áûëî ñàìîñóùèì âîñïðèÿòèå,

êòî ìîã áû îò íåãî òîãäà èçáàâèòüñÿ?!
È ñ îñòàëüíûì áû òàê ïðîèñõîäèëî.
Ïîýòîìó íàñ íå â ÷åì óïðåêíóòü.»
Ñîãëàñíî ýòèì ñëîâàì, åñëè áû âîñïðèÿòèþ ìèðàæà
êàê âîäû áûëî ïðèñóùå ñàìîáûòèå, îíî íå ìîãëî áû
âîçíèêàòü â çàâèñèìîñòè îò ñâîèõ ïðè÷èí è óñëîâèé, è
209 а

íèêòî íå ìîã áû èçáàâèòüñÿ îò òàêîãî âîñïðèÿòèÿ.

Ñêàçàííîå â «ßñíûõ ñëîâàõ»: «Ïîñêîëüêó ìû íå
èìååì òåçèñîâ»,—òîæå íå îáîñíîâûâàåò îòñóòñòâèå
[ó ìàäõúÿìèêîâ] ñîáñòâåííîé òî÷êè çðåíèÿ, èáî ýòè
[ñëîâà ëèøü] îçíà÷àþò, ÷òî ó [ìàäõúÿìèêîâ-ïðàñàí-
ãèêîâ] íåò òåçèñîâ êàê ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê
(ñâàòàíòðû).
[À öèòèðîâàííîå âàìè] èç «Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
íîñòü]» óïîìèíàíèå îá «îòñóòñòâèè ïîçèöèé» îçíà-
÷àåò ñëåäóþùåå:
 íàøåé ñèñòåìå ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî îïðîâåðãàåìîå è
îïðîâåðãàþùåå îáà íå-ñàìîñóùè. Âû æå, [ðåàëèñòû], 444 á
ñ÷èòàåòå, ÷òî ïðè÷èíà è ðåçóëüòàò ñàìîñóùè. Ïðè
ýòîì [îòðèöàåòå íàøå ìíåíèå] ñ ïîìîùüþ ëîãè÷åñ-
êîãî èññëåäîâàíèÿ: «Âñòðå÷àåòñÿ ëè ïðè÷èíà ñ ðå-
çóëüòàòîì ïðè åãî ïîðîæäåíèè?» [Íî òàêîå] îòðèöà-
íèå íåïðèìåíèìî ê íàì, èáî [íè÷òî] íå âûíóæäàåò
[íàñ] ïîëàãàòü, ÷òî [êàêàÿ-ëèáî âåùü] ñïîñîáíà óñòî-
ÿòü ïðîòèâ ëîãè÷åñêîãî àíàëèçà.
Ýòî [óïîìèíàíèå] âîâñå íå [îçíà÷àåò] îòñóòñòâèÿ
ñîáñòâåííîé ïîçèöèè. Âåäü â òîëêîâàíèè ýòîãî òåê-
209 б

ñòà (6.173) ãîâîðèòñÿ:

«Íàøà ñèñòåìà íå ñâîäèìà ê àáñóðäó, êàê [âàøà]. Ïî÷åìó?
[Ïîòîìó ÷òî] â íàøåé ñèñòåìå îïðîâåðãàþùåå íå ïðîèçâî-
 186 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

äèò îïðîâåðæåíèÿ, âñòðå÷àÿñü ñ îïðîâåðãàåìûì, òàêæå îïðî-

âåðãàþùåå íå ïðîèçâîäèò îïðîâåðæåíèÿ è âíå âñòðå÷è ñ
îïðîâåðãàåìûì, ïîñêîëüêó îïðîâåðãàåìîå è îïðîâåðãàþùåå
îáà íå-ñàìîñóùè. Ïîýòîìó [ìû] íå ðàññìàòðèâàåì âñòðå÷ó
èëè íå-âñòðå÷ó [ïðè÷èíû è ðåçóëüòàòà].»
Ýòèìè ñëîâàìè óòâåðæäàåòñÿ íå îòñóòñòâèå òåçè-
ñîâ, à îòñóòñòâèå ñàìîñóùåãî äëÿ îáîñíîâàíèÿ íåñî-
ñòîÿòåëüíîñòè ïðîèçâîäèìîãî ðåàëèñòàìè ëîãè÷åñ-
êîãî èññëåäîâàíèÿ. Â ïîäòâåðæäåíèå ýòîãî öèòèðó-
åòñÿ «Ñóòðà Ìàòåðè [Ïðàäæíÿïàðàìèòû]»:
«Èññëåäóÿ [ïîñòèæåíèå], Øàðèïóòðà ñïðîñèë Ñóáõóòè:
—Êàêèì îáðàçîì ïîñòèãàþòñÿ íåâîçíèêàþùèå äõàð-
210 а

ìû—ïðè ïîìîùè âîçíèêàþùèõ èëè íåâîçíèêàþùèõ äõàðì?

[Ñóáõóòè]:
—Íè òåìè, íè äðóãèìè íå ïîñòèãàþòñÿ.
Òîãäà Øàðèïóòðà ñïðîñèë:
—Ðàçâå äîñòèæåíèå è ïîñòèæåíèå íå ñóùåñòâóþò?!
[Ñóáõóòè îòâåòèë]:
—Ñîãëàñíî èçðå÷¸ííîìó âûøå, îáà ñóùåñòâóþò, íî íå â
ïåðñïåêòèâå äâóõ [âîçìîæíîñòåé, ïðåäëîæåííûõ òîáîé]. Òî
åñòü îíè óñëîâíî ñóùåñòâóþò, à àáñîëþòíî—íåò.»
Ïðèâîäÿ â ïðèìåð [ýòî] âûñêàçûâàíèå, [×àíäðà-
êèðòè] ãîâîðèò, ÷òî òàêèìè [ñëåäóåò] ïîëàãàòü [âñå
ÿâëåíèÿ], è êîììåíòèðóåò â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäå-
íèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.173)»:
445 à «Â ýòîé [ñóòðå] îòðèöàåòñÿ ïîñòèæåíèå ïîñðåäñòâîì
âîçíèêàþùèõ èëè íåâîçíèêàþùèõ äõàðì, èáî [ïðèçíàíèå
òàêîãî ïîñòèæåíèÿ] âåä¸ò ê äâóì [êðàéíîñòÿì]. Óñëîâíî, äëÿ
ìèðà, äîñòèæåíèå ïðèçíà¸òñÿ è áåç èññëåäîâàíèÿ ýòèõ äâóõ
210 б

[âîçìîæíîñòåé], ïîñêîëüêó ïðè îòñóòñòâèè [ñàìîñóùèõ] âå-

 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 187

ùåé [òàêîãî ðîäà èññëåäîâàíèå áûëî áû] íåëåïî. À îïðî-

âåðãàåìîå è îïðîâåðãàþùåå íè âñòðå÷àþòñÿ, íè íå âñòðå÷àþòñÿ, íî,
óñëîâíî, îïðîâåðãàþùåå îïðîâåðãàåò îïðîâåðãàåìîå. Ýòî òàê.»
Ýòèìè ñëîâàìè ÿñíî ãîâîðèòñÿ, ÷òî, åñëè ëîãè-
÷åñêè èññëåäîâàòü: «Âñòðå÷àþòñÿ èëè íå âñòðå÷àþòñÿ
[îïðîâåðãàþùåå è îïðîâåðãàåìîå]»,—òî îáå [âîç-
ìîæíîñòè] èñêëþ÷àþò îïðîâåðæåíèå, íî ýòèì íå
îòðèöàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèå îïðîâåðæåíèÿ; ïîýòîìó
óñëîâíî íåîáõîäèìî ïðèçíàòü îïðîâåðæåíèå ÷óæîé
òî÷êè çðåíèÿ.
Êðîìå òîãî, [×àíäðàêèðòè] ïðèçíàåò è ëîãè÷åñ-
211 а

êîå äîêàçàòåëüñòâî äîêàçóåìîãî. Âåäü ñðàçó ïîñëå

öèòèðîâàííûõ âûøå [ñëîâ îí] ãîâîðèò (6.174-175):
«“Òàêæå òî, ÷òî ïðîèñõîäèò ñ äèñêîì ñîëíöà
âî âðåìÿ çàòìåíèé è ò. ä., âû âèäèòå è â åãî îòðàæåíèè.
Õîòÿ [îáúÿñíåíèå] ýòîãî îòðàæåíèÿ [â ëþáîì ñëó÷àå]
íåëîãè÷íî,—âñòðå÷àåòñÿ ñîëíöå ñ íèì èëè íåò,
íî çàâèñèìî, óñëîâíî íåêîå [îòðàæåíèå] âîçíèêàåò”.
È õîòÿ [îòðàæåíèå] íå èñòèííî, [ñìîòðÿùèéñÿ â çåðêàëî
ìîæåò] óêðàñèòü ñâîå ëèöî, ñëåäîâàòåëüíî, îòðàæåíèå ñóùå-
ñòâóåò.
211 б

Òàê è çäåñü: ëîãèêà, âèäÿùàÿ âîçìîæíîñòü î÷èùåíèÿ

“ëèöà” ìóäðîñòè [îò ãðÿçè íåâåäåíèÿ], ïîñòèãàåò äîêàçóåìîå
[—îòñóòñòâèå ñàìîñóùåãî], èñõîäÿ èç íåîáîñíîâàííîñòè
[äîêàçàòåëüñòâ ïðîòèâîïîëîæíîãî]216. Ýòî òàê.
Ïîñêîëüêó íåò íè ìàëåéøåãî [ñàìîñóùåãî] “îòðàæåíèÿ”,
òî è ïðè ðàññóæäåíèè: “[Îòðàæåíèå] âîçíèêàåò, âñòðå÷àÿñü 445 á
ñ äèñêîì ñîëíöà èëè íå âñòðå÷àÿñü?”—[îíî] íèêîãäà íå
îáíàðóæèâàåòñÿ. Îäíàêî, êîãäà âèäèì îòðàæåíèå, îáóñëîâ-
ëåííîå áëèçîñòüþ ôîðìû, ìû, êîíå÷íî, îñóùåñòâëÿåì çàäó-
 188 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ìàííîå [î÷èùåíèå ëèöà è ò. ï.]. Òàê è ïóñòîå îò ñàìîáûòèÿ

îïðîâåðæåíèå îïðîâåðãàåò îïðîâåðãàåìîå. Òàêæå ïóñòàÿ
îò ñàìîáûòèÿ è ëèøåííàÿ [ñàìîñóùåãî] îáîñíîâàíèÿ ëîãèêà
212 а

äîêàçûâàåò äîêàçóåìîå, íå ñâîäÿñü ïðè ýòîì ê äâóì [êðàé-

íîñòÿì]. Ïîýòîìó íåïðàâèëüíî ñâîäèòü ìîè ñëîâà ê àáñóðäó.
Òàê ñëåäóåò [ïîíèìàòü ýòè ñòðîôû].»
Ýòèì [×àíäðàêèðòè] îòâå÷àåò [îïïîíåíòàì], ÷òî
[èõ] ëîãè÷åñêàÿ àíàëîãèÿ 217, îáðàùåííàÿ ïðîòèâ
íåãî, íå äîêàçûâàåò [îøèáî÷íîñòè åãî ìíåíèÿ]; íî
íå ãîâîðèò: «Íå èìåþ ñîáñòâåííîé ïîçèöèè».
Òàêæå, [êîãäà ðåàëèñòû], ïðèçíàþùèå ñàìîñóùèå
ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ, îòðèöàþò [íàøó òî÷êó çðå-
íèÿ], èñõîäÿ èç èññëåäîâàíèÿ: «Ïîðîæäàþò ïðè÷èíû
ñëåäñòâèÿ, âñòðå÷àÿñü ñ íèìè èëè íå âñòðå÷àÿñü?»—
[íî îêàçûâàþòñÿ íå ñïîñîáíûìè] ïðèïèñàòü íàì
îøèáêó, òî îíà èçáåãàåòñÿ íà îñíîâàíèè óáåæäåíèÿ
â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ, à íå òåçèñà: «[Ó íàñ] íåò
ñîáñòâåííîé ïîçèöèè». Âåäü â «Òîëêîâàíèè “Âõîæ-
212 б

äåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]” (6.170)» ãîâîðèòñÿ:

«“—À êàê ïî-âàøåìó?
—Ïîñêîëüêó è òî, è äðóãîå218
èëëþçèè ïîäîáíî òîæå,
îøèáêè ìû íå äîïóñêàåì,
è âåùè ñóùåñòâóþò â ìèðå.”
Äëÿ êîãî åñòü ñàìîäîâëåþùèå ïîðîæäàåìîå è ïîðîæäà-
þùåå, òîò ïðåäàåòñÿ [îøèáî÷íîìó] àíàëèçó219. À ïî [ìíåíèþ
ìàäõúÿìèêîâ]: âåùè, ïîäîáíî èëëþçèè, ïîðîæäàþòñÿ [ëèøü]
ëîæíûì ïðèïèñûâàíèåì, ïîýòîìó ïî ïðèðîäå íåðîæäåííû;
è õîòÿ îíè íå-ñàìîñóùè, íî, ïîäîáíî âîëîñêàì è ïðî÷åìó, ÷òî
446 à
213 а

âèäèò áîëüíîé êàòàðàêòîé,—ÿâëÿþòñÿ îáúåêòàìè âîîáðà-

 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 189

æåíèÿ; îíè íå ïîäëåæàò [ëîãè÷åñêîìó] àíàëèçó220. Ïîýòîìó

íàñ íåëüçÿ [óïðåêíóòü] â óêàçàííîé âàìè îøèáêå. È [ìû
ïðèçíàåì] ñóùåñòâîâàíèå âåùåé, êîòîðûå óñòàíîâëåíû â
ìèðå áåç àíàëèçà. Çíà÷èò, âñå íà ñâîåì ìåñòå».
Òî åñòü [×àíäðàêèðòè] îáîñíîâûâàåò óïðåê îïïî-
íåíòà â îøèáêå òåì, ÷òî îïïîíåíò ïðèçíàåò ñàìîñó-
ùåå, à äëÿ îáîñíîâàíèÿ ñîáñòâåííîé ïðàâîòû ïðåä-
ñòàâëÿåò òåçèñ î ïîäîáèè [ÿâëåíèé] èëëþçèè. Ñëåäó-
åò ïîíèìàòü, ÷òî áåçîøèáî÷íîñòü ñèñòåìû ìàäõúÿìû
óñòàíàâëèâàåòñÿ èñõîäÿ [èìåííî] èç òàêîãî ïîíèìà-
íèÿ.
 îáùåì, â Ñëîâå âûñøåãî ñìûñëà è òðàêòàòàõ ïî
213 б

ìàäõúÿìå áåñ÷èñëåííî [ìíîãî òàêèõ] âûñêàçûâàíèé,

[êàê]: «Ýòî òàêîå, à òî íå òàêîå»; «Òî è ýòî íå
ñóùåñòâóþò, à òî è ýòî ñóùåñòâóþò». È íóæíî ëè
ïðèâîäèòü öèòàòû â äîêàçàòåëüñòâî òîãî, ÷òî òàêèå
[âûñêàçûâàíèÿ] âûðàæàþò ìíåíèå èõ àâòîðîâ? Èíà-
÷å, â ýòèõ ôðàãìåíòàõ òåêñòîâ, ãäå [îïðåäåëåííî] íå
ãîâîðèòñÿ: «Òàê ñ÷èòàþ, ïðèçíàþ»,—[à ïðîñòî]
îáúÿñíÿåòñÿ èõ ñìûñë, [ìû] íå ñóìåëè áû ðàçëè÷èòü:
«Ýòî ïîçèöèÿ àâòîðà, à ýòî íåò».
Åñëè æå [âàì] íóæíû îïðåäåëåííûå ñëîâà: «ïîëà-
ãàþ», «ïðèçíàþ», «óòâåðæäàþ»,—òî è îíè ìíîãî-
êðàòíî âûñêàçàíû. [Íàïðèìåð,] â «Îïðîâåðæåíèè
214 а

âîçðàæåíèé» (28) ñêàçàíî:

«Áåç ïðèçíàíèÿ óñëîâíîãî
ìû íå ó÷èì [íè î ÷åì].»
È â «60 äîâîäàõ» (7):
«Êàê íàçûâàþò “ïðåêðàùåíèåì”
ðàçðóøåíèå âîçíèêøåé âåùè, 446 á
 190 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òàê è ñâÿòûå ïîëàãàþò ïðåêðàùåíèå

ïîäîáíûì [óíè÷òîæåíèþ] ñîçäàííîé èëëþçèè».
Åùå (45):
«Êòî âåùè, [âîçíèêàþùèå] îáóñëîâëåííî,
ïîëàãàåò [îòðàæåíèþ] ëóíû â âîäå ïîäîáíûìè:
íè èñòèííî ñóùèìè, íè, íàîáîðîò,
íåñóùåñòâóþùèìè,—
òåõ íå çàõâàòûâàþò [ëîæíûå] âîççðåíèÿ.»
È âî «Õâàëå Óøåäøåìó îò ìèðñêîãî» (4) ãîâîðèòñÿ:
«[Âåùè], ÷òî âîçíèêàþò îò ïðè÷èí,
íå ñóùåñòâóþò áåç íèõ.
Ïî÷åìó æå òîãäà îïðåäåëåííî íå ïîëàãàòü,
÷òî [îíè] ïîõîäÿò íà îòðàæåíèÿ?!»
214 б

È äàëåå (6):
«Ïîñêîëüêó îùóùåíèå íå ñóùåñòâóåò
áåç îùóùàåìîãî,
îíî ëèøåíî ñàìîñòè.
[Èòàê, Áõàãàâàí,] Òû ïîëàãàåøü,
÷òî îùóùåíèå [ñàìî ïî ñåáå] íå ñóùåñòâóåò.»
È åùå (8):
«Òàêæå Òû ó÷èøü, ÷òî
äåÿòåëü è äåëî [ëèøü] óñëîâíû,
[èáî] Òû èõ ñ÷èòàåøü
ñóùåñòâóþùèìè âçàèìîçàâèñèìî.»
È äàëåå (15):
«Îò êðàòêîâðåìåííîé, ðàçðóøèâøåéñÿ ïðè÷èíû
íå ìîæåò ïðîèçîéòè ñëåäñòâèå—
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 191

è îò íåðàçðóøèâøåéñÿ íå [ìîæåò].
[Ïîýòîìó] Òû ïîëàãàåøü âîçíèêíîâåíèå
ïîäîáíûì ñíîâèäåíèþ.»
È åùå (20):
«Òî, ÷òî ïðîèñõîäèò îáóñëîâëåííî,
Òû ïîëàãàåøü ïóñòûì.»
È â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”»
(6.160) ñêàçàíî:
«Ìóäðûì ñëåäóåò ïîäóìàòü: “Ýòà ïîçèöèÿ áåçîøèáî÷íà
è ïîëåçíà”,—è áåç êîëåáàíèé ïðèíÿòü åå».
215 а

È òàêæå (6.158):
«Òàêèì îáðàçîì, ïîñêîëüêó ìû ïîëàãàåì, ÷òî [âñå âåùè—
ëèøü] îáîçíà÷åíèÿ, îïèðàþùèåñÿ òîëüêî íà óñëîâèÿ, âîçíè-
êàþùèå âçàèìîçàâèñèìî, áëàãîäàðÿ ýòîìó â íàøåé ñèñòåìå
íè÷òî óñëîâíîå íå ñòàíîâèòñÿ íåñóùåñòâóþùèì. È îïïîíåí-
òàì ñëåäóåò å¸ ïðèíÿòü.» 447 à

Òî åñòü [îíè] âûíóæäåíû ïðèçíàòü åå. [Åñòü] è

ìíîãèå äðóãèå ïîäîáíûå [âûñêàçûâàíèÿ].
Òàêæå â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèí-
íîñòü]”» (6.8) ñíà÷àëà âûñêàçûâàþòñÿ ÷åòûðå òåçèñà,
à çàòåì ïðèâîäèòñÿ èõ ëîãè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî:
«Îíî íå âîçíèêàåò èç [ñåáÿ],
à èç äðóãîãî—óæ òåì áîëåå.
È èç îáîèõ íå [âîçíèêàåò];
215 б

êàê æå áåç ïðè÷èí [ïðîèçîéäåò]?»

Òàê èçëàãàþòñÿ ÷åòûðå òåçèñà. È â «ßñíûõ ñëî-
âàõ» ïîäîáíî ãîâîðèòñÿ.
 192 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Èòàê, â ñèñòåìå Ïîêðîâèòåëÿ Íàãàðäæóíû è ×àí-

äðàêèðòè åñòü ñîáñòâåííûå ïîçèöèè, òåçèñû è óòâåð-
æäåíèÿ.

(á4) Îïðîâåðæåíèå ÷åòâåðòîãî ìíåíèÿ

Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî ýòèì [ìíåíèåì] óñëîâíî
[ïðèçíàåòñÿ] ñóùåñòâóþùåå ïî ñîáñòâåííûì õàðàê-
òåðèñòèêàì, íî îòðèöàåòñÿ [äàæå] íà óñëîâíîì
[óðîâíå åãî] ñïîñîáíîñòü óñòîÿòü ïðîòèâ ëîãè÷åñêî-
ãî àíàëèçà. Íåïðàâèëüíîñòü [òàêîé ïîçèöèè] óæå
îáúÿñíÿëàñü 221. Ê òîìó æå íåïðàâèëüíî ïîëàãàòü,
÷òî, [êîãäà] ìàäõúÿìèêè äîêàçûâàþò îïïîíåíòàì-
ðåàëèñòàì ïîñðåäñòâîì ñèëëîãèçìà «äëÿ äðóãèõ» [îò-
ñóòñòâèå ñàìîñóùåãî, òî ïðèåìëåìàÿ 222] äëÿ îáåèõ
ñòîðîí òðîéñòâåííàÿ àðãóìåíòàöèÿ 223 [ÿâëÿåòñÿ] ñè-
ñòåìîé íàñòàâíèêà ×àíäðàêèðòè. Âåäü â «ßñíûõ ñëî-
âàõ» îñîáî ïðîâîäèòñÿ îòðèöàíèå òàêîé [àðãóìåíòà-
öèè]. Êðîìå òîãî, åñëè ïðèçíàòü òàêóþ [àðãóìåíòà-
216 а

öèþ], òî äëÿ íåå íå ïîäõîäèò [ñâîéñòâåííîå ëîãèêå

ïðàñàíãè] îáîçíà÷åíèå «àðãóìåíòàöèÿ ñèëîé ôàê-
òîâ» 224, è îíà, íåñîìíåííî, ÿâëÿåòñÿ àðãóìåíòàöèåé
ñâàòàíòðû.
Îá ýòîì åùå áóäó ãîâîðèòü, ïîýòîìó çäåñü ïîêà
îñòàíîâèìñÿ.

2. Ïðåäñòàâëåíèå íàøåé ïîçèöèè

Åñëè èçëîæèòü, êàê ïðàñàíãèêè îïðåäåëÿþò ñîá-

ñòâåííóþ ñèñòåìó, îòòàëêèâàÿñü îò îïðîâåðæåíèÿ
216 б

447 á ñèñòåìû ñâàòàíòðèêîâ,—áóäóò ïîíÿòíû îáå ñèñòå-

ìû. Ïîýòîìó òàê è ñäåëàþ.
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 193

Õîòÿ â «ßñíûõ ñëîâàõ» ìíîãî ãîâîðèòñÿ îá ýòîì,—

îïàñàÿñü ìíîãîñëîâèÿ, çäåñü óêàæó ëèøü ãëàâíîå, â
äâóõ [ðàçäåëàõ]: (à) Ñîáñòâåííî îïðîâåðæåíèå ñâà-
òàíòðû; (á) Ïî÷åìó â íàøåé [ñèñòåìå] íåò [ýòèõ
îøèáîê ñâàòàíòðû].

(à) [Ñîáñòâåííî îïðîâåðæåíèå ñâàòàíòðû]

Çäåñü äâå [òåìû]: (à1) Óêàçàíèå èçúÿíà ïîçèöèè

[ñâàòàíòðèêîâ] —íåäîêàçàííîñòè ñóáúåêòà åå îñíîâ-
íîãî [òåçèñà] 225; (à2) Óêàçàíèå, ÷òî è àðãóìåíòàöèÿ
[ñâàòàíòðèêîâ] íåñîñòîÿòåëüíà èç-çà ýòîãî èçúÿíà.

(à1)
Ýòà [òåìà] èç äâóõ ÷àñòåé: (à1.1) Èçëîæåíèå ïîçè-
öèè [ñâàòàíòðèêîâ]; (à1.2) Åå îïðîâåðæåíèå.

(à1.1) [Èçëîæåíèå ïîçèöèè ñâàòàíòðèêîâ]

Ðàçäåëû [îïðîâåðæåíèÿ ñâàòàíòðû] ÿâëÿþòñÿ ñà-
ìûìè òðóäíûìè äëÿ ïîíèìàíèÿ èç âñåãî, ÷òî âûñêà-
çàíî â «ßñíûõ ñëîâàõ». Åñëè èçëîæèòü [ïîçèöèþ
ñâàòàíòðèêîâ], öèòèðóÿ «ßñíûå ñëîâà» (ãë.1), òî ïå-
217 а

ðåñêàçàíà îíà ñëåäóþùèì îáðàçîì:

[Áõàâàâèâåêà ïîÿñíÿåò: «Áóääèñò, ãîâîðÿ âàéøåøèêó]:226
“Çâóê íåïîñòîÿíåí”,—[äîëæåí] ïðèäåðæèâàòüñÿ îáùåãî [ñ
îïïîíåíòîì] ñóáúåêòà è ïðåäèêàòà227, à íå ñîáñòâåííîãî.
Åñëè áû [îí] ïðèäåðæèâàëñÿ ñîáñòâåííîãî, òî òåðìèíû
“âûâîä” è “ñëåäñòâèå” óòðàòèëè áû [ñâÿçü].228
Òî åñòü, åñëè áû [îí] ïðèäåðæèâàëñÿ ïîíÿòèÿ çâóêà êàê
ïðîèçâîäíîãî îò ÷åòûðåõ ñòèõèé, ýòî áûëî áû íåïðèåìëåìî
äëÿ îïïîíåíòà.
 194 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

À ïîíÿòèå [çâóêà] êàê ñâîéñòâà ïðîñòðàíñòâà íåïðèåìëå-

ìî äëÿ ñàìîãî áóääèñòà.
Ïîäîáíûì îáðàçîì, êîãäà âàéøåøèê ãîâîðèò [ìèìàí-
ñàêå229] î íåïîñòîÿíñòâå çâóêà,—åñëè áû [îí] ñ÷èòàë çâóê
ïðîèçâåäåííûì, ýòî áûëî áû íåïðèåìëåìî äëÿ îïïîíåíòà. À
217 б

“ñàìîïðîÿâëÿþùèéñÿ” [çâóê] íåïðèåìëåì äëÿ íåãî ñàìîãî.

Òàê æå è ñ [ïðåäèêàòîì—] ðàçðóøåíèåì (ò.å. íåïîñòî-
ÿíñòâîì çâóêà). Åñëè áû áóääèñò [äîïóñòèë], ÷òî îíî èìååò
[îòäåëüíóþ]230 ïðè÷èíó, [ïîÿâëÿþùóþñÿ ïîçæå çâóêà], ýòî
áûëî áû íåïðèåìëåìî äëÿ íåãî ñàìîãî231, à åñëè—íå èìååò
[îòäåëüíîé] ïðè÷èíû, òî áûëî áû íåïðèåìëåìî äëÿ îïïîíåí-
òà (âàéøåøèêà).
Ïîýòîìó, êàê â òåõ [ñëó÷àÿõ] ïðèäåðæèâàþòñÿ îáùåãî
448 à ñóáúåêòà è ïðåäèêàòà, òàê è çäåñü [ñëåäóåò] ïðèäåðæèâàòüñÿ
218 а òîëüêî ëèøåííîãî ñïåöèôèêè ñóáúåêòà âûñêàçûâàíèÿ».
Ñìûñë [ñêàçàííîãî] ñëåäóþùèé.
[Ñâàòàíòðèêè] äóìàþò: «Åñëè áû áóääèñò, ãîâîðÿ
âàéøåøèêó: “Çâóê íåïîñòîÿíåí”,—îáîçíà÷èë
ñóáúåêò [ýòîãî ñóæäåíèÿ]: “Çâóê, âîçíèêàþùèé îò
ñòèõèé”,—òî [òàêîé ñóáúåêò] áûë áû íåïðèåìëåì äëÿ
âàéøåøèêà. À åñëè áû îïðåäåëèë ñóáúåêò êàê “çâóê,
ñâîéñòâåííûé ïðîñòðàíñòâó”, òî îí áûë áû íåïðèåì-
ëåì äëÿ íåãî ñàìîãî.
Òàêæå, êîãäà âàéøåøèê óòâåðæäàåò ìèìàíñàêå:
“Çâóê íåïîñòîÿíåí”,—åñëè áû îí îïðåäåëèë ñóáúåêò
êàê “ïðîèçâåäåííûé çâóê”, ýòî áûëî áû íåïðèåìëåìî
äëÿ ìèìàíñàêè. À åñëè áû îí îïðåäåëèë ñóáúåêò êàê
“çâóê, ïðîÿâëÿþùèéñÿ îò óñëîâèÿ [ñâîåãî] ïðåæíåãî
ïðèñóòñòâèÿ”, [îí] ñòàë áû íåïðèåìëåì äëÿ íåãî ñàìîãî.
Ïîýòîìó íåëüçÿ âûñòàâëÿòü â êà÷åñòâå ñóáúåêòà
ñîáñòâåííóþ ñïåöèôè÷åñêóþ ïîçèöèþ. Âåäü, ïî-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 195

ñêîëüêó ñóáúåêò ÿâëÿåòñÿ îñíîâîé èññëåäîâàíèÿ ïðå-

äèêàòîâ äëÿ îáîèõ îïïîíåíòîâ, îí äîëæåí áûòü äëÿ
íèõ âçàèìîïðèåìëåìûì.
218 б

Êàê ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ] äîëæåí áûòü îáîþäîïðè-

åìëåìûì, òàê è ïðåäèêàò—íåïîñòîÿíñòâî—äîëæåí
[èìåòü] ëèøü îáùèé [ñìûñë], ïðèåìëåìûé äëÿ îáåèõ
[ñòîðîí], à íå ÷àñòíûé. È òàêîå ñîãëàñèå íåîáõîäèìî
óæå ïðè óêàçàíèè ïðèìåðîâ [íåïîñòîÿííîãî]—äî
òîãî, êàê ïðèñòóïàòü ê äîêàçàòåëüñòâó.
Ïîäîáíûì æå îáðàçîì,—êîãäà ìàäõúÿìèêè äîêà-
çûâàþò ÷óæèì øêîëàì îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ-
èç-ñåáÿ ãëàç è ïðî÷èõ âíóòðåííèõ áàç [ñîçíàíèÿ] èëè
ôîðìû è ïðî÷èõ âíåøíèõ áàç, à òàêæå äîêàçûâàþò
íàøèì øêîëàì ðåàëèñòîâ íå-âîçíèêíîâåíèå èç äðó-
ãîãî,—òî, åñëè áû îíè îïðåäåëèëè ñóáúåêò [ñâîåãî
ñóæäåíèÿ] êàê “èñòèííî [ñóùåñòâóþùèå] ãëàçà è ïðî-
÷åå”, îí áûë áû íåïðèåìëåì äëÿ íèõ ñàìèõ, à åñëè áû
îïðåäåëèëè ñóáúåêò êàê “èëëþçîðíûå ãëàçà è ïðî-
448 á
÷åå”, îí áûë áû íåïðèåìëåì äëÿ îïïîíåíòîâ. Ïîýòî-
ìó [ñëåäóåò], îòáðîñèâ òàêèå ÷àñòíûå [îïðåäåëåíèÿ],
219 а

óñòàíîâèòü ñóáúåêò êàê ïðîñòî ãëàçà èëè ôîðìó [è

ò.ä.]. Âåäü, ïîñêîëüêó îí äëÿ îáîèõ—ìàäõúÿìèêîâ è
ðåàëèñòîâ—ÿâëÿåòñÿ îñíîâîé èññëåäîâàíèÿ íàëè÷èÿ
èëè îòñóòñòâèÿ âîçíèêíîâåíèÿ-èç-ñåáÿ è ïðî÷èõ
îñîáûõ õàðàêòåðèñòèê [âåùåé], òî äîëæåí áûòü ïðè-
åìëåì äëÿ îáîèõ.»
«Ïðèåìëåìûé [äëÿ îáîèõ]» îçíà÷àåò òàêîé ïðåä-
ìåò äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðûé, áóäó÷è ïðè-
çíàí îäíèì îïïîíåíòîì,—ïðèçíàåòñÿ è äðóãèì.
 196 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(à1.2) Îïðîâåðæåíèå [ïîçèöèè ñâàòàíòðèêîâ]

Çäåñü äâà [ïóíêòà]: (à1.2.1) Íåñîñòîÿòåëüíîñòü
[ýòîé ïîçèöèè] ïî ñìûñëó; (à1.2.2) Íåñîîòâåòñòâèå
ïðèâåäåííîãî ïðèìåðà.

(à1.2.1)
 «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë.1) [â îòâåò ñâàòàíòðèêàì]
ñêàçàíî:
219 б

«Ýòî íå òàê. Âåäü êîãäà îïðîâåðæåíèå [àáñîëþòíîãî]

âîçíèêíîâåíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ êàê ïðåäèêàò, ïîäëåæàùèé
äîêàçàòåëüñòâó, òî åãî îïîðà—ñóáúåêò—[ôîðìà è ò.ï.],
îáíàðóæèâàåìàÿ ëèøü îøèáî÷íûì [ïîçíàíèåì232] ñîáñòâåí-
íàÿ ñóùíîñòü [ãëàç è ïðî÷åãî], íà [óðîâíå] ðåàëüíîñòè
èñêëþ÷àåòñÿ. [Ýòî] ïðèçíàåò ñàì [íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà].
À îøèáàþùååñÿ [ñîçíàíèå] è áåçîøèáî÷íîå—ñîâåðøåí-
íî ðàçíûå [âåùè]233.
220 а

Ïîýòîìó, êîãäà îøèáàþùååñÿ [ñîçíàíèå] âîîáðàæàåò

íåñóùåñòâóþùåå êàê ñóùåñòâóþùåå—ïîäîáíî òîìó, êàê
áîëüíîé êàòàðàêòîé [âèäèò] âîëîñû è ïðî÷åå,—ðàçâå îíî
âîñïðèíèìàåò õîòü ÷àñòèöó ñóùåñòâóþùåãî?
220 б

È òîãäà, êîãäà áåçîøèáî÷íîå [ñîçíàíèå ñâÿòîãî ïðè

ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè] íå ïðèïèñûâàåò íå ñóùåñòâóþùå-
ãî â äåéñòâèòåëüíîñòè—ïîäîáíî òîìó, êàê ëèøåííûé
êàòàðàêòû [íå âèäèò] âîëîñ è ïðî÷åãî,—ðàçâå îíî âîñïðè-
íèìàåò õîòü ÷àñòèöó [ôîðìû è ïðî÷åãî] îòíîñèòåëüíîãî,
íåñóùåñòâóþùåãî?
Èìåííî ïîýòîìó èçðåêëè óñòà íàñòàâíèêà (“Îïðîâåðæå-
íèå âîçðàæåíèé”, 30):
“Åñëè áû íåïîñðåäñòâåííûì âîñïðèÿòèåì
èëè ïðî÷èìè [âèäàìè äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ]
221 а
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 197

áûëà áû îáíàðóæåíà íåêàÿ [ñàìîäîâëåþùàÿ]

ñóùíîñòü,
òî ñëåäîâàëî áû åå äîêàçûâàòü èëè îòðèöàòü. 449 à
Íî, ïîñêîëüêó îíà íå ñóùåñòâóåò,
îáâèíèòü ìåíÿ íå â ÷åì.”
Èòàê, ïîñêîëüêó îøèáàþùååñÿ è áåçîøèáî÷íîå ñîçíà-
íèÿ—ñîâåðøåííî ðàçíûå âåùè, òî â ñîñòîÿíèè áåçîøèáî÷-
íîãî [ñîçíàíèÿ] îøèáàþùååñÿ îòñóòñòâóåò. Ðàçâå òîãäà
ñóùåñòâóþò ãëàçà [èëè ïðî÷åå] îòíîñèòåëüíîå, ñïîñîáíîå
ñëóæèòü ñóáúåêòîì [òåçèñà, ïðèåìëåìûì äëÿ îáîèõ îïïî-
íåíòîâ]?! Ïîýòîìó [âû] íå èçáåãàåòå îøèáîê ëèøåííîé
îñíîâû ïîçèöèè è ëèøåííîãî îñíîâû234 äîâîäà. Çíà÷èò,
221 б

[ñêàçàííîå âàìè] íå ÿâëÿåòñÿ [ïðàâèëüíûì] îòâåòîì».

Ïîíÿòü [ñìûñë âûñêàçûâàíèÿ] áóäåò ëåã÷å, åñëè
ðàññìîòðåòü òàêîé ñèëëîãèçì:
«Ôîðìà (ñóáúåêò) íå âîçíèêàåò èç ñåáÿ,
èáî óæå ñóùåñòâóåò (îñíîâàíèå)—
êàê êóâøèí, ÿñíî [âèäèìûé] ïåðåä [íàìè] (àíàëîãèÿ)».
Ïîýòîìó áóäó îáúÿñíÿòü, îïèðàÿñü íà íåãî. 222 а

Îòâåò [ñâàòàíòðèêàì] èç ñî÷èíåíèÿ [«ßñíûå ñëî-

âà»] óêàçûâàåò íà îòñóòñòâèå îáùåïðèåìëåìîãî äëÿ
[îáîèõ îïïîíåíòîâ] ñóáúåêòà. Êàêèì îáðàçîì?
—Îïïîíåíòû, ó êîòîðûõ, êàê óêàçûâàåòñÿ â äàí-
íîì ôðàãìåíòå èç «ßñíûõ ñëîâ», íåò îáùåïðèåìëå-
ìîãî ñóáúåêòà,—ýòî, â äàííîì ñëó÷àå, òå, [êòî, óò-
âåðæäàåò, è] òå, êòî îòðèöàåò âîçíèêíîâåíèå-èç-
ñåáÿ. Íî â îáùåì ýòî ðåàëèñòû, óòâåðæäàþùèå íàëè-
÷èå â âåùàõ àáñîëþòíîãî ñàìîáûòèÿ, è ñâàòàíòðèêè,
ïðèçíàþùèå óñëîâíîå íàëè÷èå â íèõ ñàìîñóùåé
ïðèðîäû.
 198 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Õîòÿ ìàäõúÿìèêîâ-ñâàòàíòðèêîâ [÷àñòî] íàçûâàþò

«ïðîïîâåäíèêàìè îòñóòñòâèÿ ñóùíîñòè», íî çäåñü,
èìåéòå â âèäó, [íàçâàíèå] «ïðîïîâåäíèêè îòñóòñòâèÿ
222 б

ñàìîáûòèÿ» äëÿ ïðîñòîòû [ïðèìåíÿåòñÿ] ê ïðàñàíãè-

449 á êàì, à «ïðîïîâåäíèêàìè íàëè÷èÿ ñàìîáûòèÿ» íàçû-
âàþòñÿ è ðåàëèñòû è ñâàòàíòðèêè.
[Òîò èëè èíîé] ñïîñîá îïðåäåëåíèÿ áàçû ôîðìû 235,
âçÿòîé â êà÷åñòâå ñóáúåêòà [òåçèñà], äîëæåí áûòü
ïîäòâåðæäåí äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì—âîñïðèÿòèåì
çðèòåëüíîãî ñîçíàíèÿ. Åñëè îíî íå áåçîøèáî÷íî, òî
íå ìîæåò áûòü âîñïðèÿòèåì, [äîñòîâåðíî] îïðåäåëÿ-
þùèì âåùè,—ïîýòîìó îíî äîëæíî áûòü áåçîøèáî÷-
íûì.
Áåçîøèáî÷íîå íåäèñêóðñèâíîå [âîñïðèÿòèå] ïî
èõ, [ñâàòàíòðèêîâ è ðåàëèñòîâ], ìíåíèþ, «âèäèò»
ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü òîãî [îáúåêòà], â îòíîøåíèè
êîòîðîãî îíî áåçîøèáî÷íî, è îïðåäåë¸ííûì îáðà-
çîì çàâèñèò îò íå¸, ñóùåñòâóþùåé òàê, êàê «âèäèòñÿ».
Ïîýòîìó íåêîå «äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå», ïðè ïî-
ìîùè êîòîðîãî îïïîíåíòàìè óñòàíàâëèâàåòñÿ
223 а

ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ], äëÿ íàøåé ïîçèöèè íåïðèåìëå-

ìî: ïîñêîëüêó íè â îäíîì ÿâëåíèè íåò äàæå óñëîâíîé
ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, òî íå ñóùåñòâóåò è åå äîñòîâåð-
íîå ïîçíàíèå. Òàêîâî ðàññóæäåíèå, íà îñíîâå êîòî-
ðîãî íàñòàâíèê (×àíäðàêèðòè) îòâåðãàåò ñâàòàíòðó.
Êñòàòè, [ýòèì æå] îáîñíîâûâàåòñÿ îòðèöàíèå íå-
îáõîäèìîñòè ñâàòàíòðû äëÿ òîãî, ÷òîáû âïåðâûå
çàðîäèëîñü âîççðåíèå, ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ â âåùàõ
ñàìîáûòèÿ, íî îòëîæåí îïðîñ: «Íóæíà èëè íå íóæíà
ñâàòàíòðà äëÿ òîãî, ÷òîáû ìàäõúÿìèêè-ïðàñàíãèêè äëÿ
223 б

ñåáÿ ïðèøëè ê âûâîäàì, [ñïîñîáñòâóþùèì] ïîíèìà-

íèþ íåêîòîðûõ ÿâëåíèé [íà óðîâíå óñëîâíîñòè]?»
224 а
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 199

Åñëè ñâÿçàòü èçëàãàåìîå ñ èñòî÷íèêîì («ßñíûìè

ñëîâàìè»), òî ñìûñë ñêàçàííîãî [òàì] îò ñëîâ «âåäü
êîãäà… » äî «… ï ðèçíàåò ñàì» 236 ñëåäóþùèé. Îïîðà ïðå-
äèêàòà ñóæäåíèÿ, ñóáúåêò—ãëàçà, ôîðìà èëè ïðî-
÷åå,—íà [óðîâíå] ðåàëüíîñòè îòñóòñòâóåò, íå ñóùå-
ñòâóåò, ÷òî ïðèçíàåò ñàì Áõàâàâèâåêà.
Íî êàêîâ [ýòîò] ñóáúåêò?—Ïðåäìåò, óñòàíîâëåí-
450 à
224 б

íûé çðèòåëüíûì èëè äðóãèì îáîçíà÷àþùèì ñîçíà-

íèåì, îøèáî÷íî ìûñëèìûé ëèøü êàê ñàìîñóùàÿ
âåùü ïî îìðà÷åííîñòè íåâåäåíèåì.
[Áõàâàâèâåêà] ïðèçíàåò [åãî íåñóùåñòâîâàíèå íà
óðîâíå ðåàëüíîñòè, îáîñíîâûâàÿ ýòî] òåì, ÷òî ïðè
îòðèöàíèè àáñîëþòíîãî âîçíèêíîâåíèÿ ýòîò ñóáúåêò
[ñëóæèò] îïîðîé òåçèñà; à åñëè áû ñóùåñòâîâàë ðåàëüíî,
îí íå ìîã áû [ñëóæèòü] îïîðîé [äàííîãî òåçèñà].
Íî ÷òî ñëåäóåò èç òîãî, ÷òî îí ïðèçíàåò ýòî?—
Ðåàëüíî íå óñòàíîâëåííàÿ, íå ÿâëÿþùàÿñÿ ðåàëüíîé
225 а

ñóùíîñòüþ ôîðìà è ïðî÷åå íå ìîãóò áûòü îáíàðóæå-

íû áåçîøèáî÷íûì ñîçíàíèåì [ñâÿòîãî ïðè ðîâíîì
ñîñðåäîòî÷åíèè]; îíè îáíàðóæèâàþòñÿ îáûäåííûì
ñîçíàíèåì—ñóáúåêòîì, âîñïðèíèìàþùèì îáìàí÷è-
âûå [îáúåêòû]. Çíà÷èò, ýòî [ñîçíàíèå] ÿâëÿåòñÿ îøè-
áî÷íûì, îìðà÷åííûì íåâåäåíèåì.
Èòàê, ñóùíîñòü, îáíàðóæåííàÿ áåçîøèáî÷íûì
[ñîçíàíèåì], íå îòðàæàåòñÿ â îøèáàþùåìñÿ ñîçíà-
íèè, à ñóùíîñòü, îòðàæàþùàÿñÿ â îøèáàþùåìñÿ
ñîçíàíèè, íå îáíàðóæèâàåòñÿ áåçîøèáî÷íûì ñîçíà-
íèåì: ïîñêîëüêó îøèáàþùååñÿ ñîçíàíèå è áåçîøè-
áî÷íîå ñîçíàíèå, âñëåäñòâèå âçàèìîèñêëþ÷åííîñòè
225 б

èõ îáúåêòîâ, ÿâëÿþòñÿ ðàçíûìè «âîñïðèíèìàòåëÿ-

ìè». Òàêîâ ñìûñë ñëîâ î òîì, ÷òî «îøèáàþùååñÿ
[ñîçíàíèå] è áåçîøèáî÷íîå—ñîâåðøåííî ðàçíûå».
 200 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ýòî æå îáúÿñíÿåòñÿ [â óïîìèíàåìîì ñî÷èíåíèè] îò

ñëîâ «...òîãäà, êîãäà… » äî «...ðàçâå îíî âîñïðèíèìà-
åò...» 237.
«Îøèáàþùååñÿ [ñîçíàíèå]»—ýòî çðèòåëüíîå è
ïðî÷èå [âèäû] îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ, îìðà÷åííîãî
íåâåäåíèåì.
«Âîîáðàæàåò íåñóùåñòâóþùåå ñóùåñòâóþùèì»
[îçíà÷àåò], ÷òî ÷óâñòâåííîå ñîçíàíèå âîñïðèíèìàåò
ôîðìó, çâóê è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ], ëèøåííûå õàðàêòå-
450 á ðèñòèê, îïðåäåëÿåìûõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, êàê
îáëàäàþùèå òàêîâûìè. Âîñïðèíèìàåìîå [ýòèì]
íåäèñêóðñèâíûì ñîçíàíèåì íóæíî ñ÷èòàòü ëèøü êàæó-
226 а

ùèìñÿ. Òî åñòü ôîðìû è ïðî÷åå êàæóòñÿ ñàìîñóùèìè.

Ñëîâà: «Òîãäà ðàçâå îíî âîñïðèíèìàåò õîòü ÷àñ-
òèöó, ñóùåñòâóþùóþ...»,—îçíà÷àþò, ÷òî, ïîñêîëüêó
îòñóòñòâóþùàÿ ñîáñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà [ëèøü]
êàæåòñÿ [íàëè÷åñòâóþùåé], ðàçâå ýòî ñîçíàíèå óñòà-
íàâëèâàåò õîòü ìàëåéøóþ âåùü, ñóùåñòâóþùóþ ïî
226 б

ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå?!
Ïðèìåð âîîáðàæåíèÿ íåñóùåñòâóþùèõ ñàìîäîâ-
ëåþùèõ âåùåé [ñóùåñòâóþùèìè]: «Ïîäîáíî òîìó,
êàê... âîëîñû è ïðî÷åå».
Òî åñòü, ïîñêîëüêó [âñå âèäû] ÷óâñòâåííîãî ñî-
çíàíèÿ, âîñïðèíèìàþùåãî ôîðìó, çâóê è ïðî÷åå,
ÿâëÿþòñÿ îøèáî÷íûìè, îíè íå ìîãóò ñâèäåòåëüñòâî-
âàòü î ñàìîñóùèõ âåùàõ.
Óêàçàíèå, ÷òî «íåçàáëóæäàþùååñÿ ñîçíàíèå íå
âîñïðèíèìàåò» íèêàêîé ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî,
[âûðàæåíî ñëîâàìè] «êàê ëèøåííûé êàòàðàêòû» è
òàê äàëåå.
«Áåçîøèáî÷íî廗ýòî íåçàáëóæäàþùååñÿ ñîçíàíèå.
227 а

Îíî èìååòñÿ [ëèøü] ó íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèã-

øèõ ðåàëüíîñòü; ó äðóãèõ åãî íåò.
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 201

Îòñóòñòâèå ïðèïèñûâàíèÿ íå ñóùåñòâóþùåãî â

äåéñòâèòåëüíîñòè [îçíà÷àåò], ÷òî îíî, [ñîçíàíèå
ïðè ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè], íå âîîáðàæàåò ôîðìû,
çâóêà è ïðî÷èõ [ÿâëåíèé], íå ñïîñîáíûõ áûòü ðåàëü-
íûìè ñóùíîñòÿìè; òî åñòü íå âîñïðèíèìàåò èõ êàê
ñóùåñòâóþùèå.
Òàê, íàïðèìåð, è çðèòåëüíîå ñîçíàíèå íå èìåþ-
ùåãî êàòàðàêòû íå âîñïðèíèìàåò îìðà÷àþùèõ [çðå-
íèå] êàæèìîñòåé âîëîñ.
«Îòíîñèòåëüíîå» îçíà÷àåò îáìàí÷èâîñòü (èëëþ-
çîðíîñòü) ôîðìû, çâóêà è ïðî÷åãî.
«Íåñóùåñòâóþùå廗ýòî íå îïðåäåëÿåìîå ñîá-
ñòâåííûìè õàðàêòåðèñòèêàìè. Èìåííî, äàæå ÷àñòè-
227 б

öû òàêèõ [îáìàí÷èâûõ, ëèøåííûõ ñàìîáûòèÿ ÿâëå-

íèé] íå óñòàíàâëèâàåò íåçàáëóæäàþùååñÿ ñîçíàíèå, 451 à
îáúåêò êîòîðîãî—ðåàëüíîñòü: ïîñêîëüêó îíî èõ íå
âîñïðèíèìàåò.
[×åòâåðîñòèøèå] èç ñî÷èíåíèÿ Ïîêðîâèòåëÿ Íà-
ãàðäæóíû («Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèé»), ïðèâåäåí-
íîå äëÿ ïîäòâåðæäåíèÿ ñêàçàííîãî: «Åñëè...»,—â
êîòîðîì ãîâîðèòñÿ, ÷òî íåïîñðåäñòâåííîå âîñïðèÿ-
òèå è ïðî÷èå èç ÷åòûðåõ [ñïîñîáîâ] äîñòîâåðíîãî
ïîçíàíèÿ íå óñòàíàâëèâàþò íèêàêèõ ñóùíîñòåé, îï-
ðåäåëÿåìûõ ñîáñòâåííûìè õàðàêòåðèñòèêàìè, çäåñü
âçÿòî êàê èñòî÷íèê.
[Âûðàæåíèåì] «Èòàê, ïîñêîëüêó...» è äàëüíåéøè-
ìè ñëîâàìè ïîäâîäèòñÿ èòîã ñêàçàííîãî.
Âûðàæåíèå: «Ðàçâå òîãäà ñóùåñòâóþò ãëàçà [èëè
ïðî÷åå] îòíîñèòåëüíîå, ñïîñîáíîå ñëóæèòü ñóáúåê-
228 а

òîì [ñóæäåíèÿ]»,—íå óêàçûâàåò, ÷òî ãëàçà è ïðî÷èå

îòíîñèòåëüíûå ñóáúåêòû íå ñóùåñòâóþò, à îçíà÷àåò,
ñîãëàñíî îáúÿñíåííîìó, ÷òî ñàìîäîâëåþùàÿ èëè
óñòàíàâëèâàåìàÿ íåïîñðåäñòâåííûì íåçàáëóæäàþ-
 202 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ùèìñÿ ïîñòèæåíèåì ôîðìà [è ïðî÷åå] êàê [ïîòåíöè-

àëüíûé 238 îáùèé] ñóáúåêò íå óñòàíàâëèâàþòñÿ äàæå
óñëîâíî.
«Ïîýòîìó» è ïîñëåäóþùèå [ñëîâà ×àíäðàêèðòè]
îçíà÷àþò ñëåäóþùåå.
[Äîïóñòèì], îáà—ñòîðîííèê îòñóòñòâèÿ ñàìîñó-
ùåãî áûòèÿ è ðåàëèñò—ïðèíÿëè â êà÷åñòâå ñóáúåêòà
áàçó ôîðìû.  ýòîì ñëó÷àå, ïîñêîëüêó [èç-çà ðàçíèöû
âîççðåíèé èõ] íåèñêàæåííûå âîñïðèÿòèÿ [ôîðìû] íå
ñîãëàñóþòñÿ,—äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðîå ñäå-
ëàëî áû ýòîò ñóáúåêò ïðèåìëåìûì äëÿ îáåèõ ñèñòåì,
íå ñóùåñòâóåò. Ñëåäîâàòåëüíî, ïîñðåäñòâîì ñàìî-
ñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê íåëüçÿ ïîñòðîèòü äîêàçà-
228 б

òåëüñòâî îïïîíåíòó áåçîøèáî÷íî.

[Âîçðàæåíèå ñâàòàíòðèêîâ]:
—Òàê îáñòîèò äåëî ñ ïîçèöèè îòñóòñòâèÿ äàæå
óñëîâíîé ñàìîñóùåé ïðèðîäû, íî ìû íå ïðèçíàåì,
÷òî îíà [îòñóòñòâóåò] è óñëîâíî, ïîýòîìó ñàìîñòîÿ-
òåëüíûé ñóáúåêò è ïðî÷åå èìåþò ìåñòî; ñëåäîâàòåëü-
íî, [íàøà] ïîçèöèÿ áåçîøèáî÷íà.
451 á —Íåâîçìîæíîñòü ñóùåñòâîâàíèÿ òàêîé ïðèðîäû
[äàæå] íà óñëîâíîì [óðîâíå] óæå îáúÿñíÿëàñü è áóäåò
ðàçúÿñíÿòüñÿ åùå. Ïîýòîìó ýòî âîçðàæåíèå íåñîñòî-
ÿòåëüíî.

229 а (à1.2.2) Íåñîîòâåòñòâèå ïðèâåäåííîãî ïðèìåðà

 «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë. 1) ñêàçàíî:
«Ïðèìåð [äîêàçàòåëüñòâà íåïîñòîÿíñòâà çâóêà] òàêæå íå
ÿâëÿåòñÿ àíàëîãèåé [äîêàçàòåëüñòâà ìàäõúÿìèêàìè îòñóò-
ñòâèÿ âîçíèêíîâåíèÿ-èç-ñåáÿ]. Åñëè â ïåðâîì [ñëó÷àå]
îáùåå [ïîíÿòèå] çâóêà è îáùåå [ïîíÿòèå] íåïîñòîÿíñòâà è
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 203

ïðèåìëåìû äëÿ îáîèõ [îïïîíåíòîâ]239, íå âûñêàçûâàþùèõ

ðàçíîãî [ïîíèìàíèÿ ñóáúåêòà è ïðåäèêàòà ñóæäåíèÿ], òî, â
îòëè÷èå îò ýòîãî, ïðîïîâåäíèêè ïóñòîòû è ïðîïîâåäíèêè
åå îòñóòñòâèÿ íå èìåþò îáùåãî [ïîíÿòèÿ] ãëàç [è ïðî÷åãî] íè
229 б

íà îòíîñèòåëüíîì [óðîâíå], íè íà àáñîëþòíîì. Ïîýòîìó

[âàø] ïðèìåð íå ãîäèòñÿ.»
Ñìûñë ýòèõ [ñëîâ] òàêîâ.
Îíè íå óêàçûâàþò, ÷òî ñóùåñòâóåò íåêèé îáùèé,
àáñòðàêòíûé çâóê, êîòîðûé íå ÿâëÿåòñÿ íè ïðîèçâîä-
íûì îò ñòèõèé, íè ñâîéñòâîì ïðîñòðàíñòâà, íè ïðî-
èçâåäåííûì, íè ïðîÿâëÿþùèìñÿ èç [óñëîâèÿ ñâîåãî]
ïðåæíåãî ïðèñóòñòâèÿ, è [÷òî ñóùåñòâóåò] íåêîå
îáùåå, àáñòðàêòíîå íåïîñòîÿíñòâî, íè çàâèñÿùåå,
230 а

íè íå-çàâèñÿùåå îò [îòäåëüíîé] ïðè÷èíû, à òàêæå,

÷òî íå ñóùåñòâóþò ãëàçà è ïðî÷åå, íå ÿâëÿþùèåñÿ íè
èñòèííî [ñóùåñòâóþùèìè], íè èëëþçîðíûìè: ïî-
ñêîëüêó îïïîíåíòû ýòîãî íå ïðèçíàþò. Åñëè áû îíè
[ïðèçíàâàëè ýòî], íèêòî íå ìîã áû äîêàçàòü íåàäåê-
âàòíîñòü [ïðèâåäåííîãî ñâàòàíòðèêàìè] ïðèìåðà.
Êàêîâ æå ñìûñë ýòèõ [ñëîâ]?
—Ïîíÿòèå çâóêà áåç âñÿêîãî ðàçëè÷åíèÿ õàðàêòå-
ðèñòèê: «Çâóê, ïðîèçîøåäøèé îò ñòèõèé», èëè:
«Çâóê, ñâîéñòâåííûé ïðîñòðàíñòâó»,—ïðèçíàíî â
ñèñòåìàõ [ïåðâûõ] äâóõ îïïîíåíòîâ 240.
Íî â ñèñòåìàõ ïðîïîâåäíèêîâ ïóñòîòû îò ñàìî-
áûòèÿ è ïðîïîâåäíèêîâ îòñóòñòâèÿ ïóñòîòû îò ñà-
230 б

ìîáûòèÿ íåò âçàèìîïðèåìëåìîãî [ïîíÿòèÿ] ãëàç èëè

ôîðìû, êîòîðîå íå îïèðàëîñü áû íè íà íåçàáëóæäà-
þùååñÿ ñîçíàíèå, íè íà çàáëóæäàþùååñÿ. Âåäü 452 à
óñòàíîâëåííîñòü [ñàìîñóùåé ôîðìû è ïðî÷èõ ÿâëåíèé]
çàáëóæäàþùèìñÿ ñîçíàíèåì íåïðèåìëåìà äëÿ îäíîãî
îïïîíåíòà, à [èõ] îáíàðóæåíèå íåçàáëóæäàþùèìñÿ
 204 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñîçíàíèåì íåäîñòîâåðíî äëÿ äðóãîãî. Ïîýòîìó ïðè-

ìåð [ñâàòàíòðèêîâ] íåñîñòîÿòåëåí. Âîò â ÷åì ñìûñë
231 а ñêàçàííîãî.
«Íåçàáëóæäàþùååñÿ [ñîçíàíèå]», â îáùåì,—ýòî
ðîâíî ñîñðåäîòî÷åííîå [ñîçíàíèå], íåïîñðåäñòâåííî
231 б

ïîñòèãàþùåå àáñîëþòíóþ èñòèíó 241. Íî çäåñü [ñâà-

òàíòðèêè] ïîäðàçóìåâàþò, ÷òî—îáà [âèäà] ïîçíàíèÿ
äîñòîâåðíû: âîñïðèÿòèå, íå çàáëóæäàþùååñÿ îòíî-
ñèòåëüíî [ñóùåñòâîâàíèÿ] ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñ-
òèê ÿâëÿþùèõñÿ îáúåêòîâ 242, è óìîçàêëþ÷åíèå, íå
çàáëóæäàþùååñÿ îòíîñèòåëüíî [ñóùåñòâîâàíèÿ] ñîá-
ñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê (rang mtshan) àáñòðàãèðî-
âàííûõ îáúåêòîâ. Íî òàêîãî «äîñòîâåðíîãî ïîçíà-
íèÿ», íà êîòîðîì ìîæíî áûëî áû ñòðîèòü ñóáúåêò è
òðè àñïåêòà äîâîäîâ [äîêàçàòåëüñòâà], âîîáùå íåò.
Ïîýòîìó îáíàðóæèâàåìîå «íåçàáëóæäàþùèìñÿ» ñî-
çíàíèåì íå ìîæåò [áûòü] ñóáúåêòîì [ñóæäåíèÿ].
«Ñîáñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà» â ýòîì [êîíòåê-
ñòå] íå îçíà÷àåò, êàê ó ëîãèêîâ 243, ëèøü «ñïîñîáíîñòü
ê ôóíêöèîíèðîâàíèþ», à îçíà÷àåò òàêîå ñàìîáûòèå,
î êîòîðîì ðå÷ü øëà ðàíåå,—ïðèçíàâàåìîå ñàìîñó-
232 а

ùåå áûòèå êàæäîé ñóùåñòâóþùåé èëè íåñóùåñòâóþ-

ùåé âåùè. Ïîýòîìó ïðîïîâåäíèêè íàëè÷èÿ ñàìîáû-
òèÿ ïîëàãàþò, ÷òî äàæå ëîãè÷åñêèå âûâîäû, êîòîðû-
ìè ïîñòèãàåòñÿ íåñóùåñòâóþùåå, áåçîøèáî÷íî [óñ-
òàíàâëèâàþò] ñîáñòâåííûå õàðàêòåðèñòèêè ñâîèõ
àáñòðàãèðîâàííûõ îáúåêòîâ.
Åñëè áû ñóùåñòâîâàëî ñîçíàíèå, íå çàáëóæäàþ-
ùååñÿ îòíîñèòåëüíî òàêîãî ñàìîáûòèÿ, îíî, õîòÿ è
[ñ÷èòàëîñü] áû íå çàáëóæäàþùèìñÿ îòíîñèòåëüíî
ëþáûõ ÿâëåííûõ è àáñòðàêòíûõ îáúåêòîâ, áåçîøè-
áî÷íî [âîñïðèíèìàëî] áû è ïîäëèííóþ ñóùíîñòü 244.
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 205

[Íî ýòî íå òàê,] ïîýòîìó [×àíäðàêèðòè] ñ÷èòàåò, ÷òî

òàêîå [ïðèçíàííîå] â îäíîé øêîëå «äîñòîâåðíîå
ïîçíàíèå» íå óñòàíàâëèâàåò ñóáúåêò è ïðî÷åå, íî íå
óòâåðæäàåò, ÷òî óìû îáîèõ îïïîíåíòîâ 245 ëèøåíû
óñëîâíîãî äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ ãëàç, ôîðìû è
ïðî÷èõ [ÿâëåíèé].
Îáúåêòû [ñâîéñòâåííîãî] è óìó îïïîíåíòà îáóñ-
ëîâëåííîãî ñîçíàíèÿìè íåäåôåêòíûõ îðãàíîâ ÷óâñòâ
232 б

îñîçíàâàíèÿ ôîðìû è ïðî÷èõ [ÿâëåíèé] êàê ïðîñòî 452 á

ñóùåñòâóþùèõ—íåóÿçâèìû äëÿ ëîãèêè.
Íî, åñëè ïîäðîáíåå, òî [åñòü] òðè âèäà ïðåäñòàâ-
ëåíèé [î ñóùåñòâîâàíèè, êîòîðûå îáúÿñíþ] íà ïðè-
ìåðå ïðåäñòàâëåíèé î ñóùåñòâîâàíèè ðîñòêà: 1) ïðè-
ïèñûâàíèå ðîñòêó ñàìîñóùåé ïðèðîäû—ïðåäñòàâëå-
íèå îá èñòèííîì ñóùåñòâîâàíèè; 2) îñîçíàíèå, ÷òî
ñàìîñóùåãî ðîñòêà íåò, ÷òî îí ïîäîáåí èëëþçèè,—
ïðåäñòàâëåíèå îá èëëþçîðíîì ñóùåñòâîâàíèè; 3)
ïðåäñòàâëåíèå î ïðîñòîì ñóùåñòâîâàíèè áåç âñÿêîãî
ðàçëè÷åíèÿ èñòèííîñòè è èëëþçîðíîñòè.
Õîòÿ èìåþò ìåñòî òàêæå è ïðåäñòàâëåíèÿ î ïî-
ñòîÿíñòâå, íåïîñòîÿíñòâå è èíûõ àñïåêòàõ ñóùåñòâî-
âàíèÿ ðîñòêà, íåò ïðåäñòàâëåíèé, íå îòíîñÿùèõñÿ ê
óêàçàííûì òðåì âèäàì. Ïîýòîìó çäåñü íåò íóæäû
ãîâîðèòü î ïðî÷èõ.
233 а

Ó ñóùåñòâ, â óìàõ êîòîðûõ íå çàðîäèëîñü âîççðå-

íèå, ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ âåùåé, èìå-
þòñÿ [ëèøü] äâà èç íèõ: ïðåäñòàâëåíèå î ïðîñòîì
ñóùåñòâîâàíèè è ïðåäñòàâëåíèå îá èñòèííîì ñóùå-
ñòâîâàíèè. [Ó íèõ] íå âîçíèêàåò ïðåäñòàâëåíèå î
ïîäîáíîì èëëþçèè ñóùåñòâîâàíèè ëèøåííîãî ñîá-
ñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêè.
Î òîì, ÷òî âñå ïîíÿòèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ ó ñóùåñòâ,
 206 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

åùå íå îáðåòøèõ âîççðåíèÿ—óïîäîáëåíèÿ ÿâëåíèé

èëëþçèè, íåëüçÿ âî âñåõ ñëó÷àÿõ ñ÷èòàòü öåïëÿíèåì
çà èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå], óæå ìíîãî ãîâîðèëîñü
òàì, ãäå îïèñûâàëîñü îáûäåííîå äîñòîâåðíîå ïîçíà-
íèå è ðàçëè÷àëèñü ÷åòûðå [âîçìîæíîñòè]: íàëè÷èå è
îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ, à òàêæå ñóùåñòâîâàíèå è íå-
ñóùåñòâîâàíèå.
Âåäü åñëè áû, íàîáîðîò, âñå ìûñëåííûå îáîçíà-
÷åíèÿ ó íå îáðåòøèõ åùå âîççðåíèÿ îá îòñóòñòâèè
233 б

453 à ñàìîáûòèÿ áûëè öåïëÿíèåì çà èñòèííîå, òî âñå ñóù-

íîñòè, óñòàíàâëèâàåìûå ýòèìè îòäåëüíûìè îáûäåí-
íûìè, ëèøåííûìè èñêàçèòåëåé [ñîçíàíèÿìè] ìèðñ-
êîãî ÷åëîâåêà, êîòîðûå äîëæíû óñëîâíî ïðèçíàâàòü-
ñÿ ìàäõúÿìèêàìè,—áûëè áû óÿçâèìû äëÿ ëîãèêè.
Òîãäà [èõ] ñóùåñòâîâàíèå èëè íåñóùåñòâîâàíèå ïðè-
ðàâíèâàëèñü áû [ê ñóùåñòâîâàíèþ èëè íåñóùåñòâî-
âàíèþ] Áîãà, è [òàêîå] îøèáî÷íîå âîççðåíèå ñòàëî
áû îãðîìíûì ïðåïÿòñòâèåì ê ïîñòèæåíèþ ñìûñëà
ñðåäèííîñòè.
Ïðèçíàêè òàêîãî ëîæíîãî ïîíèìàíèÿ ïóñòîòû
[ïðîÿâëÿþò] òå, êòî ïðåæäå ìíîãî çàíèìàëñÿ äåÿ-
òåëüíûì àñïåêòîì [Ïóòè], áëàãèìè ïðàêòèêàìè, òðå-
áóþùèìè ðàññóäî÷íîãî ìûøëåíèÿ, [íî] ïîòîì, îá-
ðàòèâøèñü ê îáðåòåíèþ âîççðåíèÿ,—[îøèáî÷íî]
îñîçíàåò âñå ïðåæíèå [çàíÿòèÿ] êàê öåïëÿíèå çà
ïðåäñòàâëåíèÿ, ïðèâÿçûâàþùèå ê ñàíñàðå, è äóìàåò:
«Òå áëàãèå ïðàêòèêè ïðîïîâåäàíû äëÿ åùå íå îáðåò-
øèõ òàêîãî âîççðåíèÿ âûñøåãî ñìûñëà». Îòêàçûâàÿñü
îò áîëüøîé [÷àcòè] Äõàðìû èç-çà [ýòîãî] ëîæíîãî
234 а

âçãëÿäà íà âñå ìûñëè-ïîíÿòèÿ êàê íà ïîðîêè, [îíè]

óïîäîáëÿþòñÿ êèòàéñêîìó íàñòàâíèêó [Õýøàíó].
[Òàêèõ] ìíîãî.
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 207

Êðîìå òîãî, èíäèâèäû, åùå íå îáðåòøèå âîççðåíèÿ

îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, íå ðàçëè÷àþò ïðîñòî ñóùå-
ñòâîâàíèÿ è ñàìîäîâëåþùåãî ñóùåñòâîâàíèÿ, ïî-
ñêîëüêó, ñîãëàñíî ïðèâåäåííîé öèòàòå èç «Òîëêîâà-
íèÿ “×åòâåðîñîòíèöû”», [îíè] îòîæäåñòâëÿþò ëþ-
áîå ñóùåñòâîâàíèå ñ ñàìîñóùèì áûòèåì.
Ïî òîé æå ïðè÷èíå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ [äëÿ
íèõ] òîæäåñòâåííî íåñóùåñòâîâàíèþ, è [ïîýòîìó
îíè] àêòèâíî âîçðàæàþò: «Ïóñòîòà îò ñàìîáûòèÿ
íåñîâìåñòèìà ñ [çàêîíîì] ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ».
 óìàõ [ëè÷íîñòåé], çàðîäèâøèõ â ñåáå âîççðåíèå,
ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, âîçíèêàþò âñå
234 б

òðè âèäà ïðåäñòàâëåíèé î ñóùåñòâîâàíèè. Îäíàêî 453 á

ïîñëå çàðîæäåíèÿ âîççðåíèÿ, ïîêà äåéñòâóþò åãî äâè-
æóùèå ñèëû, [ïðîèçâîäèòñÿ] ëîãè÷åñêèé àíàëèç,
ðàçìûøëåíèå: «Ñóùåñòâóåò èëè íå ñóùåñòâóåò ñàìî-
äîâëåþùèì îáðàçîì?»,—íèêàêîå öåïëÿíèå çà èñ-
òèííîå êàê ïðèçíàíèå ñàìîñóùåãî íå âîçíèêàåò. Íî
åñòåñòâåííîå öåïëÿíèå çà èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå]
íå èñ÷åçàåò.
Ïîýòîìó â óìå, çàðîäèâøåì âîççðåíèå, ïîíèìàíèå
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, îïðåäåëÿåìîãî ñîáñòâåííîé
ñóùíîñòüþ [ÿâëåíèé], è íå îòñòóïàþùåì îò íåãî, âñå
ïðåäñòàâëåíèÿ ðîñòêà ñóùåñòâóþùèì íå ÿâëÿþòñÿ
ïðåäñòàâëåíèÿìè î ñóùåñòâîâàíèè, ïîäîáíîì èëëþ-
çèè.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå ñëåäîâàë áû àáñóðäíûé
âûâîä, ÷òî â òàêîì [óìå] íå ïðîÿâëÿåòñÿ öåïëÿíèå çà
235 а

èñòèííîå ñóùåñòâîâàíèå.
Íàñòàâíèê Áõàâàâèâåêà è ïðî÷èå ìàäõúÿìèêè, íà
óñëîâíîì óðîâíå ïðèçíàþùèå â ÿâëåíèÿõ ñàìîáû-
òèå, îïðåäåëÿåìîå èõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, ïðè-
çíàþò â ñâîåé ñèñòåìå ñàìîñòîÿòåëüíûå ïðåäïîñûëêè
 208 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïî ýòîé æå ïðè÷èíå—èç-çà [ïðèçíàíèÿ] íà óñëîâíîì

óðîâíå íàëè÷èÿ ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê, îïðåäå-
ëÿåìûõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ. Ñëåäîâàòåëüíî, óñ-
òàíîâëåíèå èëè íåóñòàíîâëåíèå â ñîáñòâåííîé ñèñ-
òåìå ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê îïèðàåòñÿ íà ýòîò
âåñüìà òîíêèé îáúåêò îòðèöàíèÿ.
Òàêèì îáðàçîì, â èõ øêîëå òàêæå [ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî]
ëèøåííûå èñêàçèòåëåé ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ, êîòî-
ðûì ÿâëÿåòñÿ ñàìîñóùåå áûòèå, íà óñëîâíîì [óðîâ-
íå] íå îøèáàþòñÿ îòíîñèòåëüíî ÿâëÿþùèõñÿ îáúåê-
òîâ, à ìûñëè-ïðåäñòàâëåíèÿ î òàêîì ñàìîáûòèè â
ðîñòêå è ïðî÷èõ [âåùàõ] íå îøèáî÷íû îòíîñèòåëüíî
235 б

àáñòðàêòíûõ îáúåêòîâ. Åñëè áû, íàïðîòèâ, îíè ñ÷è-

òàëè òå [ñîçíàíèÿ è ìûñëè] îøèáàþùèìèñÿ, òî êà-
êîå äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå, ïðèåìëåìîå äëÿ îáåèõ
ñèñòåì—ðåàëèñòîâ è [ìàäõúÿìèêîâ], ìîæíî áûëî áû
äîïóñòèòü?!
454 à Ïî ìíåíèþ ×àíäðàêèðòè, åñëè áû äîêàçàòåëü-
ñòâî, îáðàù¸ííîå ê ðåàëèñòó, [îïèðàëîñü] íà ÷óâ-
ñòâåííûå ñîçíàíèÿ, âñåãî ëèøü ïðèïèñûâàþùèå [ÿâ-
ëåíèÿì] ñàìîáûòèå, ñîãëàñíî ëîæíîìó âèäåíèþ [â
íèõ] ñîáñòâåííûõ õàðàêòåðèñòèê, òî ïðè îïðåäåëå-
íèè ñóáúåêòà [ñóæäåíèÿ] îí áûë áû çàðàíåå îïðåäå-
236 а

ëåí êàê ëèøåííûé ñàìîáûòèÿ246. ×òî òîãäà ìîãëè áû

äîêàçàòü ñàìîñòîÿòåëüíûå ïðåäïîñûëêè?!
[Âîçìîæíîå âîçðàæåíèå ñâàòàíòðèêîâ]:
—Äîñòàòî÷íî, ÷òîáû [ñóáúåêò] áûë ïðèåìëåì äëÿ
îïïîíåíòà (ðåàëèñòà): [åãî] ïðèåìëåìîñòü òàêæå è
äëÿ ìàäõúÿìèêà íå òðåáóåòñÿ.
[Îòâåò]:
—Ýòîãî [âû] ñàìè íå ïðèçíàåòå, äà è íåëîãè÷íî
[âàøå âîçðàæåíèå].  òàêîì ñëó÷àå îêàçàëîñü áû, ÷òî
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 209

âî âñåõ ïðåäñòàâëåííûõ äîâîäàõ äîêàçàòåëüñòâà [âû

èñïîëüçóåòå] èñêëþ÷èòåëüíî «èçâåñòíîå îïïîíåíòó»
è, çíà÷èò, ÿâëÿåòåñü ïîñëåäîâàòåëÿìè ïðàñàíãèêîâ.
Íàñòàâíèê Øàíòèðàêøèòà è äðóãèå [ñâàòàíòðè-
êè], íå ïðèçíàþøèå âíåøíåãî [äàæå] óñëîâíî, ñ÷è-
236 б

òàþò, êàê è [÷èòòàìàòðèíû-] ñàêàðàâàäèíû, ÷òî ñè-

íèé [öâåò] è ïðî÷èå [îáúåêòû ÷óâñòâ] íà óñëîâíîì
óðîâíå [ÿâëÿþòñÿ] ñóáñòàíöèåé ñîçíàíèÿ. Ñëåäîâà-
òåëüíî, ïîñêîëüêó îòðàæàþùèå èõ ÷óâñòâåííûå ñî-
çíàíèÿ âîñïðèíèìàþò â çàâèñèìîñòè îò íèõ âåùè
câîåé æå ïðèðîäû (mtshan-nyid),—îíè íå çàáëóæäà-
þòñÿ îòíîñèòåëüíî ïðîñòî ñèíåâû [îáúåêòîâ].
Êîãäà [ñâàòàíòðèêè] ïðåäñòàâëÿþò â êà÷åñòâå
ñóáúåêòà ãëàçà è ïðî÷èå âåùè, [ñóùíîñòü] êîòîðûõ
ñêðûòà, îíè, ðàâíî êàê è ôèëîñîôû [-ðåàëèñòû],
ïîëàãàþò, ÷òî, õîòÿ [ñóùíîñòü] ýòîãî [ñóáúåêòà] è
íåäîñòóïíà äëÿ âîñïðèÿòèÿ, îñíîâíîå åãî ïîäòâåðæ-
äåíèå â êîíöå êîíöîâ äîëæíî îïåðåòüñÿ íà âîñïðè-
ÿòèå. Âåäü [âñå ðåàëèñòû] óòâåðæäàþò, ÷òî, ïîñêîëü-
êó óìîçàêëþ÷åíèå ïîäîáíî âåðåíèöå ñëåïûõ, îñíîâ-
237 а

íîå åãî ïîäòâåðæäåíèå çèæäåòñÿ íà âîñïðèÿòèè 247.

[Ñâàòàíòðèêè] ñ÷èòàþò, ÷òî òîãäà îñíîâíûì [âè-
äîì] âîñïðèÿòèÿ [äîëæíî áûòü] èëè áåçîøèáî÷íîå
îñîçíàíèå äðóãîãî 248, èëè íåçàáëóæäàþùååñÿ ñàìîñîç-
íàíèå 249. È îíè, êàê óêàçàíî ðàíåå, ïîëàãàþò, ÷òî [â
òàêîì âîñïðèÿòèè] îòðàæàåòñÿ è, ñîîòâåòñòâåííî 454 á
ñâîåìó îòðàæåíèþ, [äåéñòâèòåëüíî] ñóùåñòâóåò â
îáúåêòàõ ïðåäìåò (òèá.: don), îïðåäåëÿåìûé ñîá-
ñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêîé . Ïîýòîìó äëÿ ýòèõ
øêîë—[ìàäõúÿìèêîâ-ñâàòàíòðèêîâ] è ìàäõúÿìè-
êîâ—ïðîïîâåäíèêîâ îòñóòñòâèÿ ñàìîñóùåãî áû-
òèÿ 250—íåò îáùåãî ïîíÿòèÿ íåçàáëóæäàþùåãîñÿ âîñ-
ïðèÿòèÿ.
 210 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Íî [ìû] ìîæåì îòâåòèòü, è íå îïèðàÿñü íà âîñ-

ïðèÿòèå. Òî åñòü: åñëè óñòàíîâëåííîñòü âñåõ ñîñòàâ-
íûõ (îáóñëîâëåííûõ) è íåñîñòàâíûõ (íåîáóñëîâëåí-
237 б

íûõ) ÿâëåíèé äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì îçíà÷àåò,

[êàê ïîëàãàþò] ïðîïîâåäíèêè ñàìîáûòèÿ, îáÿçàòåëü-
íîå óñòàíîâëåíèå èñòèííî-ïðèñóùåãî â êàæäîì èç
ýòèõ îáúåêòîâ, òî, ïîñêîëüêó ëîãèêà ñïîñîáíà îïðî-
âåðãíóòü ýòî [«èñòèííî-ïðèñóùåå»], [åãî «âîñïðèÿ-
òèå»] íå ìîæåò ñëóæèòü ïîäòâåðæäàþùèì äîñòîâåð-
íûì ïîçíàíèåì.

(à2) Óêàçàíèå íà íåñîñòîÿòåëüíîñòü è

äîâîäîâ [ñâàòàíòðèêîâ] èç-çà èçúÿíà
[èõ ïîçèöèè]
Óêàçàíî èçðå÷åíèåì â «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë. 1):
«Òàêîé æå [àðãóìåíò], êàê ïðè îïèñàíèè èçúÿíà íåäîêà-
çàííîé îñíîâû251 ïîçèöèè, ñëåäóåò ïðèìåíÿòü è â îïèñàíèè
íåñîñòîÿòåëüíîñòè äîâîäà [Áõàâàâèâåêè]: “Ïîñêîëüêó ñó-
ùåñòâóåò”».
Òî åñòü ðàíåå îáúÿñíÿëîñü: ïîñêîëüêó íåò äîñòî-
âåðíîãî ïîçíàíèÿ, äåëàþùåãî ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ]
238 а

îáùèì äëÿ ñèñòåì îáîèõ îïïîíåíòîâ—[ñòîðîííèêà]

ïóñòîòû—îòñóòñòâèÿ ñàìîñóùåãî áûòèÿ è íå [ïðè-
çíàþùåãî] ïóñòîòû, òî íåò è ïîçèöèè, èëè òåçèñà,
çàêëþ÷àþùåãî îáà: ñóáúåêò—[îïîðó] ñàìîñòîÿòåëü-
íîé ïðåäïîñûëê藫ôîðìó» (ðóïà-àÿòàíó) è ïðåäè-
êàò—«îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ». Ïî ýòîé
æå ëîãèêå, ñîãëàñíî ïðåæíåìó óêàçàíèþ, ñëåäóåò
ïîíèìàòü è ïðèíöèï íåñîñòîÿòåëüíîñòè äîâîäà [ñâà-
òàíòðèêîâ]: «Ïîñêîëüêó ñóùåñòâóåò»,—èáî íåò äîñ-
òîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, îáîñíîâûâàþùåãî ïðèåìëåìûé
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 211

äëÿ ýòèõ îáåèõ ñèñòåì [ñóáúåêò ñóæäåíèÿ].

Ïî ýòîìó [ïîâîäó] â «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë. 1) ãîâîðèòñÿ: 455 à

«Ýòîò [àðãóìåíò ïðèìåíÿåòñÿ] òàê, ïîñêîëüêó ñêàçàííîå

238 б

[ìíîþ]252 ïðèçíàåòñÿ ñàìèì ôèëîñîôîì [Áõàâàâèâåêîé].

Êàêèì îáðàçîì?—Îïïîíåíò (ðåàëèñò) âûñòðàèâàåò òà-
êîå äîêàçàòåëüñòâî:—Ïðè÷èíû, ïîðîæäàþùèå âíóòðåííèå
áàçû [ñîçíàíèÿ], è ïðî÷åå—ñóùåñòâóþò, èáî òàê ãîâîðèë
Òàòõàãàòà. À êàê Òàòõàãàòà ñêàçàë, òàê è åñòü; ïðèìåð—[Åãî]
èçðå÷åíèå: “Íèðâàíà åñòü ïîêîé”.
[Áõàâàâèâåêà] óêàçûâàåò îøèáêè òàêîãî [äîêàçàòåëüñòâà]:
“Êàêîâ ñìûñë ïðèâåäåííîãî âàìè äîâîäà? ‘Èáî Òàòõàãà-
239 а

òà òàê ãîâîðèë â îòíîñèòåëüíîì [ñìûñëå]’,—èëè æå: ‘Èáî—

ãîâîðèë â àáñîëþòíîì’? Åñëè â îòíîñèòåëüíîì, òî äîâîä
íåñîñòîÿòåëåí äëÿ âàñ ñàìèõ253, à íà [óðîâíå] àáñîëþòíîé
[èñòèíû] è òåçèñ è äîêàçàòåëüñòâî, [ñ òî÷êè çðåíèÿ ìàäõúÿ-
ìèêîâ], íåâîçìîæíû. Ïîýòîìó ñìûñë [âòîðîãî] äîâîäà [äëÿ
ìàäõúÿìèêîâ] íåñîñòîÿòåëåí è ïðîòèâîðå÷èâ”.
239 б

Ïîñêîëüêó òåì ñàìûì îí (Áõàâàâèâåêà) ïðèçíàåò íåñî-

ñòîÿòåëüíîñòü ñîáñòâåííûõ äîâîäîâ, òî àðãóìåíòû è ïðî÷åå
âî âñåõ [åãî] âûâîäàõ, ëîãèêà êîòîðûõ îñíîâûâàåòñÿ íà
äåéñòâèòåëüíûõ ÿâëåíèÿõ254, íåñîñòîÿòåëüíû äëÿ ñàìèõ
[ìàäõúÿìèêîâ]. Ïîýòîìó [îí] ðàçðóøàåò âñå [ñâîè] äîêàçà-
òåëüñòâà».
240 а

Ïî ýòîìó ïîâîäó [íåêîòîðûå], ïðåòåíäóþùèå

áûòü ïîñëåäîâàòåëÿìè ×àíäðàêèðòè, ãîâîðÿò: «Åñëè
â [ñèëëîãèçìå], ïîñòðîåííîì ⠓Ïëàìåíè äèàëåêòè-
êè” è ïðî÷èõ [ñî÷èíåíèÿõ Áõàâàâèâåêè]:
“Çåìëÿ íå ÿâëÿåòñÿ òâåðäîé ñóùíîñòüþ â àáñî-
ëþòíîì ñìûñëå, ïîñêîëüêó ÿâëÿåòñÿ ñòèõèåé, ïîäîá- 455 á
íîé âåòðó”,—ñêàçàòü: “Ïîñêîëüêó ÿâëÿåòñÿ àáñîëþò-
íîé ñòèõèåé”,—áûëî áû íåïðèåìëåìî äëÿ ñàìîãî
 212 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[Áõàâàâèâåêè], à åñëè ñêàçàòü: “ßâëÿåòñÿ îòíîñè-

òåëüíîé ñòèõèåé”,—ñ ýòèì íå ñîãëàñèòñÿ îïïîíåíò—
ðåàëèñò. Åñëè æå íåñîñòîÿòåëüíîñòü äîâîäà íå îïðå-
äåëÿåòñÿ òàêèì îáðàçîì, òî ýòî ïðîòèâîðå÷èò ñîá-
ñòâåííîé ïîçèöèè [Áõàâàâèâåêè], ñîãëàñíî êîòîðîé
íåñîñòîÿòåëüíîñòü äîâîäà ïîëíîñòüþ îïðåäåëÿåòñÿ
åãî íåñîñòîÿòåëüíîñòüþ â ýòèõ äâóõ àñïåêòàõ».
Èíûå ãîâîðÿò: «Åñëè [â àðãóìåíòå] ïðîñòî óïîìè-
íàåòñÿ ñòèõèÿ, òî [îíà] íå óñòàíîâëåíà ëîãè÷åñêè,
240 б

ïîýòîìó îòðèöàåòñÿ».
Òàêîé ñïîñîá îòðèöàíèÿ [òî÷êè çðåíèÿ Áõàâàâè-
âåêè] âîâñå íå ÿâëÿåòñÿ çàìûñëîì «ßñíûõ ñëîâ». Ê
òîìó æå òîò íàñòàâíèê òàê íå äóìàåò. Ïîýòîìó [òà-
êèå] âûñêàçûâàíèÿ îøèáî÷íû îòíîñèòåëüíî îáåèõ
ñèñòåì.
Íî êàêîâ æå [ïîäëèííûé ñìûñë ðàññìàòðèâàåìî-
ãî èçðå÷åíèÿ ×àíäðàêèðòè]?
—Ñëîâî «ñêàçàííîå» â èçðå÷åíèè: «Ïîñêîëüêó
[îêàçûâàåòñÿ], ÷òî ñêàçàííîå ïðèçíàåòñÿ ñàìèì
[Áõàâàâèâåêîé]»,—[îòíîñèòñÿ] ê ïðåäûäóùåìó ñïî-
ñîáó äîêàçàòåëüñòâà íåîáîñíîâàííîñòè ñóáúåêòà è ê
òîìó, ÷òî îí ïðèìåíèì è ê [ñàìîñòîÿòåëüíîìó] äîâîäó;
èáî ýòî èçðå÷åíèå ñëåäóåò íåïîñðåäñòâåííî [çà íèì].
241 а

À òî÷íåå:—íàïðèìåð, âîñïðèÿòèå, «îáîñíîâûâà-

þùåå» ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ] è äîâîä, ìîæåò áûòü òîëü-
êî çàáëóæäàþùèìñÿ èëè íåçàáëóæäàþùèìñÿ. Åñëè â
äîâîä è ïðî÷åå ââåñòè âåùè, îáíàðóæèâàåìûå çàá-
ëóæäàþùèìñÿ [âîñïðèÿòèåì], ýòî áûëî áû íåïðèåì-
ëåìî äëÿ ðåàëèñòà, à åñëè ââåñòè îáíàðóæèâàåìîå
íåçàáëóæäàþùèìñÿ 255 [âîñïðèÿòèåì], ýòî áûëî áû
íåäîñòîâåðíî äëÿ ñàìîãî [ìàäõúÿìèêà]. Ïîýòîìó
ñàìîñòîÿòåëüíûé àðãóìåíò, ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ] è
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 213

ïðî÷åå—íåñîñòîÿòåëüíû. [Âîò êàê] îáúÿñíÿåòñÿ çíà- 456 à

÷åíèå ñëîâà «ñêàçàííîå».
Êàê æå Áõàâàâèâåêà ïðèçíàåò óñòàíîâëåííóþ íà
òàêîì îñíîâàíèè íåñîñòîÿòåëüíîñòü [ñàìîñòîÿòåëü-
íîãî àðãóìåíòà è ïðî÷åãî]? Ýòî âûÿñíÿåòñÿ â [åãî]
èñõîäÿùåé èç äâóõ èñòèí ïðîâåðêå, ïðèìåíÿåìîé ê
241 б

[àðãóìåíòó ðåàëèñòà]: «Èáî òàê ãîâîðèë Òàòõàãàòà».

Ñìûñë [ïðîâåðêè] ñëåäóþùèé. [Áõàâàâèâåêà]
ïðîâåðÿåò âîâñå íå òàê: «Ïðèâîäèòñÿ ëè äîâîä: “Èáî
Òàòõàãàòà ãîâîðèë â îòíîñèòåëüíîì [ñìûñëå]”?—èëè
æå äîâîä: “Èáî Òàòõàãàòà ãîâîðèë â àáñîëþòíîì
[ñìûñëå]”?» Âåäü, ñîãëàñíî [åãî] ðàíåå îïðåäåëåí-
íîé ïåðâîíà÷àëüíîé ïîçèöèè,—ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ]
äîëæåí óñòàíàâëèâàòüñÿ áåç âñÿêèõ õàðàêòåðèñòèê:
«èñòèííîå», «èëëþçîðíîå»... Èíà÷å, îí áóäåò íåïðè-
åìëåì äëÿ îäíîãî èç îïïîíåíòîâ. Òàêîãî æå ìíåíèÿ
[îí] ïðèäåðæèâàåòñÿ îòíîñèòåëüíî äîâîäà, àíàëîãèè
è ïðî÷åãî. Ïîýòîìó ðàçâå ìîã ñåé ñîâåðøåííûé
ïàíäèòà äîïóñòèòü îøèáêó è òàê ãðóáî ïîïðàòü [ñîá-
ñòâåííóþ ïîçèöèþ]?!
Èòàê, [îí] ñïðàøèâàåò [ðåàëèñòà]: «Ê êàêîé èç
242 а

äâóõ èñòèí [îòíîñÿòñÿ] ñóùíîñòè, [ââåäåííûå] â äî-

âîä: “Èáî [òàê] ãîâîðèë Òàòõàãàòà”?» Åñëè îíè îòíî-
ñèòåëüíû, òî íåïðèåìëåìû äëÿ ñàìîãî [ðåàëèñòà],
ïîñêîëüêó [îí] íå ïðèçíàåò [èõ] òàêîâûìè. Åñëè
àáñîëþòíû, òî íåïðèåìëåìû äëÿ íàñ, ïîñêîëüêó ìû
îòðèöàåì âîçíèêíîâåíèå îò ïðè÷èí ñëåäñòâèé—àá-
ñîëþòíî ñóùåñòâóþùèõ, íåñóùåñòâóþùèõ è òåõ-è-
èíûõ. À ïîñêîëüêó íå îòíîñÿùååñÿ íè ê îäíîé èç
äâóõ èñòèí íå ïðèçíàåòñÿ [îáîèìè îïïîíåíòàìè], òî
è [Áõàâàâèâåêå] íå íóæíî ÿâíûì îáðàçîì ýòî [îòðè-
öàòü]. 242 б
 214 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïðèòîì, åñëè â îòâåò íà [àðãóìåíò]: «Ïîñêîëüêó

ÿâëÿåòñÿ ñòèõèåé»,—ñïðîñèòü: «Ê êàêîé èç äâóõ èñ-
456 á òèí [îòíîñèòñÿ] ââåäåííàÿ â äîâîä ñòèõèÿ?»,—òî ýòî
ñâåäåòñÿ ê ïðåäøåñòâóþùåìó [èçëîæåíèþ]. Íî åñëè
ñêàçàòü: «Ñòèõèþ, [îòíîñÿùóþñÿ] ê êàêîé èç äâóõ
èñòèí, ââîäèòå [Âû] â äîâîä?»,—òî, [çíà÷èò], âîâñå íå
ïîíèìàòü ïåðâîíà÷àëüíîé ïîçèöèè [Áõàâàâèâåêè]256.
[Îäíàêî], ñïðîñèâ, êàê [â ïåðâîì ñëó÷àå]: «Ê
êàêîé èç äâóõ èñòèí [îòíîñèòñÿ]...?»,—ðàçâå ìîæíî
ñêàçàòü: «Åñëè [ýòà ñòèõèÿ] àáñîëþòíà, òî íåïðèåì-
ëåìà äëÿ íàñ, à åñëè îòíîñèòåëüíà, òî íåïðèåìëåìà
äëÿ îïïîíåíòîâ (ðåàëèñòîâ)»?
Èíà÷å, ïîñêîëüêó îòíîñèòåëüíî è ñóùåñòâîâàíèå
âíóòðåííèõ áàç [ñîçíàíèÿ], ïðåäñòàâëåííûõ [ðåàëè-
ñòàìè] â êà÷åñòâå ñóáúåêòà [ñóæäåíèÿ], ýòî ñòàëî áû
íåïðèåìëåìûì äëÿ îáîèõ ñïîðÿùèõ.
Íî êàêèì æå îáðàçîì, ïðè òàêîé ïðîâåðêå äîâîäà
[íà îñíîâàíèè] äâóõ èñòèí, Áõàâàâèâåêà ïðèçíàåò
243 а

«ñêàçàííîå» [×àíäðàêèðòè]? Îáúÿñíþ ýòî.

Çäåñü íàñòàâíèê [×àíäðàêèðòè], èìåÿ â âèäó, ÷òî
îáíàðóæèâàåìîå íåçàáëóæäàþùèìñÿ ñîçíàíèåì ÿâ-
ëÿåòñÿ àáñîëþòíûì, à îáíàðóæèâàåìîå çàáëóæäàþ-
ùèìñÿ ñîçíàíèåì—îòíîñèòåëüíûì, [âûñêàçûâàåò]
ìûñëü, ÷òî [âîïðîñ]: «Ê êàêîé èç äâóõ èñòèí [îòíî-
ñèòñÿ]?»—íåèçáåæíî ñâîäèòñÿ ê [âîïðîñó]: «Êàêèì
èç ýòèõ äâóõ [ñîçíàíèé] îáíàðóæèâàåòñÿ?» Ñëåäîâà-
òåëüíî, êàê äîâîä îáÿçàòåëüíî áûë áû íåñîñòîÿòå-
ëåí, åñëè áû âêëþ÷¸ííûå â äîâîä ñóùíîñòè íå áûëè
íè îòíîñèòåëüíûìè, íè àáñîëþòíûìè,—íà òîì æå
îñíîâàíèè, ââåäåííûå â äîâîä ñóùíîñòè áûëè áû
íåñîñòîÿòåëüíûìè, åñëè áû íå îáíàðóæèâàëèñü íè
íåçàáëóæäàþùèìñÿ, íè çàáëóæäàþùèìñÿ ñîçíàíè-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 215

åì. Ïðè [òàêîé ëîãèêå «îäèíàêîâîãî îñíîâàíèÿ»] îí,

êàê ñêàçàë [×àíäðàêèðòè], «ñàì ïðèçíàåò ýòî 257»,
õîòÿ è íå ïðÿìî.
243 б

Ïîýòîìó 258 [×àíäðàêèðòè, ñâîèì] óïîìèíàíèåì

âåùåñòâåííûõ ÿâëåíèé (dngos po'i chos) 259, íà êîòîðûõ
ñòðîÿòñÿ äîâîäû [Áõàâàâèâåêè], îñîáî ïîä÷åðêíóë
âåùåñòâåííûå ÿâëåíèÿ.
Õîòÿ Áõàâàâèâåêà ñ÷èòàåò íåêîòîðûå èç ñâîèõ 457 à
äîâîäîâ, ïîñòðîåííûõ [íà ýòèõ ÿâëåíèÿõ,] ïðÿìî îáî-
ñíîâàííûìè íåçàáëóæäàþùèìñÿ íåïîñðåäñòâåííûì
âîñïðèÿòèåì, à íåêîòîðûå—îáîñíîâàííûìè íåçàá-
ëóæäàþùèìñÿ âîñïðèÿòèåì â êîíå÷íîì ñ÷¸òå, íà-
ñòàâíèê [×àíäðàêèðòè] ýòî îòðèöàåò.
Òî åñòü â ïðèâîäèâøåéñÿ öèòàòå [èç «ßñíûõ
ñëîâ»]: «Åñëè ÿâëÿåøüñÿ ìàäõúÿìèêîì, òî íå ïðè-
çíàåøü ÷óæèõ ïîçèöèé»,—îí ãîâîðèò î íåëîãè÷íîñ-
244 а

òè ïðèçíàíèÿ ñàìîäîâëåþùèõ ñóùíîñòåé. Â ïîä-

òâåðæäåíèå ýòîãî îí öèòèðóåò [«Îïðîâåðæåíèå âîç-
ðàæåíèé»]: «Åñëè âîñïðèÿòèå è ïðî÷èå...»
È òàêèì îáðàçîì âûñêàçûâàåòñÿ îá îòñóòñòâèè
äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ, óñòàíàâëèâàþùåãî ñàìîñó-
ùåå,—÷òîáû óáåäèòü ïðèâåðæåíöåâ íàñòàâíèêà Áõà-
âàâèâåêè.

(á) Ïî÷åìó â íàøåé [ñèñòåìå] íåò [ýòèõ îøèáîê

ñâàòàíòðû]

[Íåêîòîðûå] ìîãóò ïîäóìàòü: «Ðàçâå íåñîñòîÿ-

òåëüíîñòüþ ñóáúåêòà [ñóæäåíèÿ], àðãóìåíòà è ïðî÷è-
ìè îøèáêàìè, êîòîðûå [âû] óêàçûâàåòå â ÷óæèõ
óìîçàêëþ÷åíèÿõ, íå ãðåøàò è âàøè óìîçàêëþ÷åíèÿ?!
Ïîýòîìó íå óïðåêàéòå äðóãèõ».
 216 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[×àíäðàêèðòè â «ßñíûõ ñëîâàõ»] îòâå÷àåò, ÷òî

îøèáêè, äîïóñêàåìûå äðóãèìè, âîçíèêàþò èç-çà
ïðèâåðæåííîñòè ê ñàìîñòîÿòåëüíûì óìîçàêëþ÷åíè-
244 б

ÿì; à ïîñêîëüêó ìû íå ïðèçíàåì ñàìîñòîÿòåëüíûõ

óìîçàêëþ÷åíèé, òî ëèøåíû òàêèõ îøèáîê. Çäåñü
«óìîçàêëþ÷åíèÿ» ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê «ñèëëîãèç-
ìû» 260.
Åñëè áûòü ïðèâåðæåíöåì ñàìîñòîÿòåëüíûõ [ïðåä-
ïîñûëîê], òî, ïðèçíàâ ñîãëàñèå îáîèõ îïïîíåíòîâ
îòíîñèòåëüíî äîñòîâåðíîñòè ïîçíàíèÿ-âîñïðèÿòèÿ
ñàìîñóùåãî, ïðèõîäèòñÿ ñîâåðøàòü äîêàçàòåëüñòâî
ïðè ïîìîùè îñíîâàííûõ íà ýòîì òðåõ àñïåêòîâ
[àðãóìåíòàöèè], ïðèåìëåìûõ äëÿ îáîèõ [îïïîíåí-
òîâ]. Îòñþäà [ÿñíî], ÷òî òàêîå «äîñòîâåðíîå ïîçíà-
íèå» íå ñóùåñòâóåò, âñëåäñòâèå ÷åãî ñóáúåêò [ñóæäå-
íèÿ] è ïðî÷åå íåñîñòîÿòåëüíû.
À åñëè íå ïðèçíàâàòü ñàìîñòîÿòåëüíûõ [ïðåäïîñû-
245 а

457 á ëîê], òî äîñòàòî÷íî, ÷òîáû «äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-

åì» ðóêîâîäñòâîâàëèñü îïïîíåíòû, ðåàëèñòû; åãî
óñòàíîâëåíèå äëÿ íàñ íå òðåáóåòñÿ.
Ïîýòîìó è ñèëëîãèçìû, âñòðå÷àþùèåñÿ â òåêñòàõ
[ìàäõúÿìèêîâ], ÿâëÿþòñÿ «ñèëëîãèçìàìè, [ïîñòðî-
åííûìè íà] ïðèçíàííîì äðóãèìè» 261, ïðåäíàçíà÷åí-
íûìè ëèøü äëÿ îïðîâåðæåíèÿ ÷óæèõ òåçèñîâ; îíè íå
ÿâëÿþòñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûìè.
[Âîçüìåì] ïðèìåð òàêîãî [«ñèëëîãèçìà, ïîñòðî-
åííîãî íà ïðèçíàííîì äðóãèìè»], èç òðåòüåãî ðàçäå-
ëà «Êîðåííîé ìóäðîñòè» (3.2):
«Âèäÿùèå [ãëàçà] íå âèäÿò ñàìèõ ñåáÿ.
À êàê ìîæåò âèäåòü äðóãîå òî, ÷òî íå âèäèò ñåáÿ?!»
245 б Çäåñü ïðèâîäèòñÿ äîâîä «íåâèäåíèÿ ñåáÿ» è äîêà-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 217

çûâàåòñÿ, ÷òî ãëàçà [ñàìè ïî ñåáå] 262 íå âèäÿò äðóãîãî.

 ýòîì [ñèëëîãèçìå] äîâîä ïðèçíàåòñÿ [è îïïî-
íåíòàìè è] ñàìèìè [ìàäõúÿìèêàìè], à òåçèñ—îòñóò-
ñòâèå ñàìîñóùåãî, âèäÿùåãî äðóãîå—ïðèçíàåòñÿ
[ëèøü] ìàäõúÿìèêàìè. Ïîýòîìó òàêèå ñèëëîãèçìû
íàçûâàþòñÿ «ñèëëîãèçìàìè, [ïîñòðîåííûìè íà]
ïðèçíàííîì äðóãèìè».
 «ßñíûõ ñëîâàõ» ñêàçàíî263:
«Ìû íå ñòðîèì ñàìîñòîÿòåëüíûõ ñèëëîãèçìîâ, èáî
[íàøè] ñèëëîãèçìû èìåþò ñâîåé öåëüþ ëèøü îïðîâåðæåíèå
÷óæèõ òåçèñîâ.»
Òàê, ïî ìíåíèþ [×àíäðàêèðòè], ñèëëîãèçìû, âû-
ñòðîåííûå [ïðàñàíãèêàìè], íå ÿâëÿþòñÿ ñàìîñòîÿ-
òåëüíûìè è ïðåäíàçíà÷àþòñÿ ëèøü äëÿ îïðîâåðæå-
íèÿ ÷óæèõ òåçèñîâ. Ïîýòîìó ïîñòðîåíèå ñèëëîãèç-
ìîâ íå èñêëþ÷àåòñÿ [èç íàøåé ñèñòåìû].
Î òîì, êàêèì îáðàçîì ïîñòðîåííûé ñèëëîãèçì
îïðîâåðãàåò [÷óæîé] òåçèñ, ãîâîðèòñÿ [â «ßñíûõ ñëî-
âàõ»] ïîñëå ýòîãî âûñêàçûâàíèÿ:
246 а

«Òàê, äðóãèå (ðåàëèñòû), äóìàþùèå: “Ãëàçà âèäÿò äðó-

ãîå”,—ïðèçíàâàÿ â ãëàçàõ êà÷åñòâî íåâèäåíèÿ ñåáÿ, òåì íå
ìåíåå, ïîëàãàþò, ÷òî, åñëè áû [â íèõ] íå áûëî êà÷åñòâà
[ñàìîñóùåãî]264 âèäåíèÿ äðóãîãî, [âèäåíèå] íå ñîñòîÿëîñü áû.
Ïîýòîìó [ìàäõúÿìèêè] îïðîâåðãàþò [òåçèñ ðåàëèñòîâ î
ñàìîñóùåì âèäåíèè äðóãîãî] òàêèì ñèëëîãèçìîì, [ïîñòðîåí-
íûì íà] óñòàíîâëåííîì äëÿ íèõ265: “Òî, ÷òî íå âèäèò ñåáÿ, 458 à
ëèøåíî è âèäåíèÿ äðóãîãî; ïðèìåð—ñîñóä. Òàê è ãëàçà íå
âèäÿò ñåáÿ, çíà÷èò, îíè íå îáëàäàþò è âèäåíèåì äðóãîãî.
Ïîýòîìó íåñîâìåñòèìîå ñ íåâèäåíèåì ñåáÿ âèäåíèå äðóãî-
ãî—ñèíåé è ïðî÷åé [ôîðìû]—ïðîòèâîðå÷èò ïðèçíàâàåìî-
246 б

ìó [âàìè] ñàìèìè ñèëëîãèçìó”».

 218 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ïðèçíàâàåìîå ñàìèìè» îïïîíåíòàìè è «ïðèçíà-

âàåìîå äðóãèì軗ñ òî÷êè çðåíèÿ ìàäõúÿìèêîâ—
[çäåñü] ñîâïàäàþò.
Ïîñêîëüêó ýòîò ñïîñîá îïðîâåðæåíèÿ ëîæíûõ
ïðåäñòàâëåíèé, èñõîäÿùèé èç ñèëëîãèçìîâ, ïîñòðî-
åííûõ íà ïðèçíàâàåìîì äðóãèì, âåñüìà âàæåí,
îáúÿñíþ åãî ïîäðîáíåå. Ñëîâà «óñòàíîâëåííûé äëÿ
íèõ» íå îçíà÷àþò, ÷òî ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ]—ãëàçà,
äîâîä—íåâèäåíèå ñåáÿ, äîêàçóåìîå—îòñóòñòâèå [ñà-
ìîñóùåãî] âèäåíèÿ ñèíåãî è ïðî÷åãî è ïðèìåð—
247 а

ñîñóä íå ïðèçíàþòñÿ â íàøåé ñèñòåìå, à ïðèçíàþòñÿ

ëèøü äðóãèìè (ðåàëèñòàìè) è ÷òî òàêîé äîâîä, ñîîò-
âåòñòâèå (ïîäòâåðæäåíèå) è ïðî÷åå [ÿêîáû] ïðèåì-
ëåìû òîëüêî äëÿ îïïîíåíòîâ.
Íî êàêîé æå òîãäà [ñìûñë] ýòîãî?—Õîòÿ [òàêèå
÷ëåíû ñèëëîãèçìà] ïðèçíàþòñÿ è â íàøåé ñèñòåìå,
íî îáîñíîâûâàþùåå èõ «äîñòîâåðíîå» ïîçíàíèå—
âîñïðèÿòèå ñàìîñóùåãî—èñêëþ÷àåòñÿ â íàøåé ñèñ-
òåìå äàæå íà óñëîâíîì [óðîâíå]. À äëÿ ïðîïîâåäíè-
êîâ íàëè÷èÿ ñàìîáûòèÿ îáîñíîâàíèå ýòèõ [÷ëåíîâ
ñèëëîãèçìà] îáÿçàòåëüíî çàâèñèò îò òàêîãî «äîñòî-
âåðíîãî» ïîçíàíèÿ. Çíà÷èò, íåò ïðèåìëåìîãî äëÿ
îáåèõ [ñòîðîí] «äîñòîâåðíîãî» ïîçíàíèÿ—âîñïðèÿ-
247 б

òèÿ càìîñóùåãî. Ïîýòîìó [îñíîâàííûå íà òàêîì

ïîçíàíèè ÷ëåíû ñèëëîãèçìà] íàçûâàþòñÿ «íåïðèåì-
458 á ëåìûìè äëÿ îáîèõ», «ïðèçíàííûìè äðóãèìè» èëè
«ïðèåìëåìûìè äëÿ äðóãèõ».
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî, ïîñêîëüêó òàêîå «äîñòîâåðíîå» ïîçíàíèå
íå ñóùåñòâóåò äàæå óñëîâíî, òî ïðèçíàâàåìîå çà
îáîñíîâàííîå èì îïðîâåðãàåòñÿ ëîãèêîé, ïîäîáíî
âîîáðàæàåìîìó ñàìîáûòèþ. Ïîýòîìó ðàçâå [âîçìîæ-
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 219

íî] îáðåòåíèå ñðåäèííîãî âîççðåíèÿ â çàâèñèìîñòè

îò òàêîãî «îáîñíîâûâàþùåãî»? Âåäü åñëè áû áåçî-
øèáî÷íîå âîççðåíèå îáðåòàëîñü íà îñíîâàíèè îïðî-
âåðæåíèÿ ïðè ïîìîùè [îáûäåííîãî] «äîñòîâåðíîãî»
ïîçíàíèÿ, òî [îíî] îáðåòàëîñü áû è âñåìè çàáëóäøè-
ìè [ôèëîñîôñêèìè] øêîëàìè 266.
[Îòâåò]:
—Îáúåêòû, êîòîðûå ýòè îïïîíåíòû267 ñ÷èòàþò
248 а

ñóùåñòâóþùèìè: ñóáúåêò—ãëàçà, äîâîä—íåâèäåíèå

ñåáÿ, ïðèìåð—ñîñóä è òåçèñ—îòñóòñòâèå [ñàìîñóùå-
ãî] âèäåíèÿ ñèíåãî è ïðî÷åãî,—ïðèçíàþòñÿ óñëîâíî
ñóùåñòâóþùèìè è íàøåé øêîëîé. Ïîýòîìó ëîãèêà
èõ íå îïðîâåðãàåò.
Îäíàêî, ïîñêîëüêó ýòè îïïîíåíòû íå ðàçëè÷àþò
èõ ñóùåñòâîâàíèÿ è ñàìîäîâëåþùåãî ñóùåñòâîâàíèÿ,
òî ïîëàãàþò, ÷òî îíè óñòàíîâëåíû äîñòîâåðíûì ïî-
çíàíèåì—âîñïðèÿòèåì ñàìîñóùåãî, [à òàêèå] îáúåê-
òû îïðîâåðãàþòñÿ ëîãèêîé. Íî ðàçâå ëîãèêà îòðèöà-
åò âîñïðèíèìàåìîå íåèñêàæåííûìè îáûäåííûìè
ñîçíàíèÿìè?
Èòàê, ïîñêîëüêó íåò äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ—
âîñïðèÿòèÿ ñàìîñóùåãî, ïðèçíàííîãî îáåèìè ñèñòå-
ìàìè—èõ è íàøåé, òî [ìû íè÷åãî] íå äîêàçûâàåì
248 б

ñàìîñòîÿòåëüíûìè [àðãóìåíòàìè]; ëèøü óêàçûâàåì

ïðîòèâîðå÷èÿ â èõ ñîáñòâåííûõ ïîçèöèÿõ.
Ñïîñîá ýòîãî ñëåäóþùèé. Äàâàéòå ðàññìîòðèì
âûøåïðèâåäåííûé ñèëëîãèçì, ïîñòðîåííûé íà ïðè-
íÿòîì äðóãèìè. Ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ]— ãëàçà óñëîâíî
îáëàäàþò ïðèçíàêîì íåâèäåíèÿ ñåáÿ. À ñàìîñóùåå
âèäåíèå ñèíåãî è ïðî÷åãî íå ñóùåñòâóåò â íèõ äàæå 459 à
óñëîâíî. Ïîýòîìó ïðåäûäóùåå ìîæåò îòðèöàòü ïîñ-
ëåäóþùåå. Åñëè áû ãëàçà îáëàäàëè èëè íå îáëàäàëè
 220 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

â ðàâíîé ñòåïåíè îáîèìè—òåì ïðèçíàêîì è îòðèöà-

åìûì êà÷åñòâîì, òî ðàçâå [îäèí èç íèõ] ìîã áû áûòü
îïðîâåðãàþùèì, à [äðóãîé] îïðîâåðãàåìûì? Ïîýòî-
ìó ñóáúåêò [ñóæäåíèÿ], òåçèñ è [äîêàçûâàþùèé] ïðè-
çíàê, [ñîäåðæàùèåñÿ] â ñèëëîãèçìàõ, [ïîñòðîåííûõ
249 а

íà] ïðèíÿòîì äðóãèìè, äîëæíû óñëîâíî ñóùåñòâî-

âàòü: íåäîñòàòî÷íî, ÷òîáû ëèøü îïïîíåíòû ñ÷èòàëè
èõ ñóùåñòâóþùèìè.
À ïîñêîëüêó [îïïîíåíòû] ñàìè ïðèçíàþò ñóùå-
ñòâîâàíèå ñóáúåêòà [ñóæäåíèÿ]—ãëàç è ïðî÷åãî, òî
ðàçâå ìàäõúÿìèêàì íóæíî ýòî äîêàçûâàòü?!
Åñëè æå îíè, îòñòóïèâ îò ñâîåãî, ñêàçàëè áû: «Äëÿ
íàñ [ýòè ÿâëåíèÿ] íå óñòàíîâëåíû; äîêàæèòå [èõ
ñóùåñòâîâàíèå]!»,—òî, ïîñêîëüêó íå îñòàëîñü áû
íè÷åãî íå îòâåðãàåìîãî èìè, äèñïóò óòðàòèë áû âñÿêèé
ñìûñë, ïîýòîìó êòî ñòàë áû îïïîíèðîâàòü èì?!
Ïî ýòîìó ïîâîäó íåêîòîðûå ãîâîðÿò:
—Ïðè óêàçàíèè ïðîòèâîðå÷èÿ â ïîçèöèè îïïî-
íåíòà,—÷òî [ãëàçà] íå âèäÿò ñåáÿ, íî îáëàäàþò ñàìî-
ñóùèì âèäåíèåì ñèíåãî è ïðî÷åãî, íà ÷åì æå [îñíî-
249 б

âûâàåòñÿ] çíàíèå î ïðîòèâîðå÷èâîñòè? Åñëè íàëè÷èå

ïðîòèâîðå÷èÿ óñòàíîâëåíî äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì,
îíî äîëæíî áûòü óñòàíîâëåííûì äëÿ îáîèõ [îïïî-
íåíòîâ], è òîãäà [ñèëëîãèçì] íåëüçÿ íàçûâàòü «[ïîñò-
ðîåííûì íà] ïðèíÿòîì äðóãèìè». Åñëè æå [óêàçàíèå]
ïðîòèâîðå÷èÿ ñòðîèòü íà ïðèçíàíèè [åãî îïïîíåí-
òîì], òî, ïîñêîëüêó îïïîíåíò óáåæäåí â íåïðîòèâî-
ðå÷èâîñòè íåâèäåíèÿ ñåáÿ è [ñàìîñóùåãî] âèäåíèÿ
äðóãîãî, ïîñòðîåíèå [óêàçàíèÿ] ïðîòèâîðå÷èÿ íà åãî
ïðèçíàíèè íåñîñòîÿòåëüíî. À åñëè ñòðîèòü [óêàçà-
íèå] íà ñîáñòâåííîì òåçèñå î ïðîòèâîðå÷èâîñòè
[ýòèõ äâóõ âåùåé], ýòî áûëî áû ïðåóâåëè÷åíèåì.
Ðàçâå ìîæíî ñêàçàòü îïïîíåíòó: «Òåáå íå ïîäîáàåò
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 221

ñ÷èòàòü ýòè [äâå âåùè] íåïðîòèâîðå÷èâûìè, ïî-

ñêîëüêó ÿ ñ÷èòàþ, ÷òî îíè ïðîòèâîðå÷èâû»?!
459 á
Íà [òàêóþ] ìûñëü [îòâåòèì]:
—Îøèáêè íåò! Ïðîòèâîðå÷èå â îáëàäàíèè ñàìî-
250 а

ñóùåé ïðèðîäîé ïðè íåâèäåíèè ñåáÿ óñòàíîâëåíî

[îáùèì] äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, ïîýòîìó [ìû] íå
ñòðîèì [óêàçàíèå ïðîòèâîðå÷èÿ] íà îäíîì ëèøü ïðè-
çíàíèè [åãî îïïîíåíòîì].
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî òîãäà äîñòàòî÷íî îïðåäåëèòü ïðîòèâîðå÷èå,
[ñàìîìó] óêàçàâ îïïîíåíòó òî äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå.
Ïî÷åìó æå íóæíî îïèðàòüñÿ íà åãî ìíåíèå?!
[Îòâåò]:
—Äëÿ ðåàëèñòà äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå, äîêàçûâà-
þùåå ïðîòèâîðå÷èÿ, çèæäåòñÿ íà âîñïðèÿòèè îáúåê-
òîâ, «îïðåäåëÿåìûõ» ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ. Íî,
åñëè òàêîå [âîñïðèÿòèå] îòñóòñòâóåò, ðàçâå [ïðàñàí-
ãèê], ñàì ïðèçíàâ åãî, äîêàæåò [ðåàëèñòó ýòî] ïðîòè-
âîðå÷èå?! Õîòÿ îáúåêòû ëèøåíû ñàìîñóùåãî áûòèÿ,
îí (ðåàëèñò) óáåæäåí â äîñòîâåðíîñòè, íåïðîòèâîðå-
÷èâîñòè ïîçíàíèÿ, ñòðîÿùåãîñÿ [íà èõ ñàìîáûòèè].
Åñëè æå ñ ïîìîùüþ òàêîãî «äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ»
äîêàçûâàåòñÿ [ýòî ïðîòèâîðå÷èå, îí] îáðåòàåò âîç-
250 б

çðåíèå, ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé, è

òîãäà íóæíî ëè äîêàçûâàòü åìó: «Åñëè åñòü íåâèäå-
íèå ñåáÿ, íàëè÷èå ñàìîñóùåãî âèäÿùåãî ÿâëÿåòñÿ
ïðîòèâîðå÷èåì»?!
Èòàê, åñëè õîòèòå ïîíÿòü ñèñòåìó ïî÷òåííîãî
×àíäðà[êèðòè], òùàòåëüíî èññëåäóéòå è ïîéìèòå [åå
ïðèíöèïû].
Íî êàê, îïèðàÿñü íà èçâåñòíîå ñàìîìó [ðåàëèñòó],
ïîêàçàòü ñîîòâåòñòâèå ìåæäó íåâèäåíèåì ñåáÿ è îò-
 222 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñóòñòâèåì ñàìîñóùåãî âèäåíèÿ äðóãîãî?—Ýòî îáúÿñ-

íþ, ïðèäåðæèâàÿñü òîëêîâàíèÿ Áóääàïàëèòû.
Íàïðèìåð, î÷åâèäíî, ÷òî îñîçíàíèå âëàæíîñòè
çåìëè, ïðîïèòàííîé âîäîé, òåïëîòû âîäû, [íàãðåòîé
íà] îãíå, è ïðèÿòíîñòè çàïàõà îäåæäû ñ öâåòêîì
æàñìèíà îáÿçàòåëüíî çàâèñèò îò îñîçíàíèÿ âëàæíî-
ñòè â âîäå è ïðî÷èõ èç òðåõ [êà÷åñòâ] â îñòàëüíûõ èç
òðåõ [âåùåé]; è âû ñ ýòèì ñîãëàñíû. Òàê è [çäåñü]:
460 à åñëè ñóùåñòâóåò â âåùàõ íåêàÿ ñàìîñóùàÿ ïðèðîäà,
251 а

òî îíà äîëæíà îáíàðóæèòüñÿ, à çàòåì óæ îñîçíàâàòü-

ñÿ â äðóãîì, îáëàäàþùåì åþ.
Åñëè æå òàêàÿ ïðèðîäà ñíà÷àëà íå îáíàðóæèâàåò
ñåáÿ, êàê æå îíà ìîæåò îñîçíàâàòüñÿ â äðóãîì, ÷òî
[ÿêîáû] îáëàäàåò åþ?! Íàïðèìåð, åñëè áû â öâåòêå
æàñìèíà íå îùóùàëñÿ àðîìàò, òî [ïðèÿòíûé] çàïàõ
íå âîñïðèíèìàëñÿ áû è â óêðàøåííîé èì îäåæäå.
Îïðåäåëèâ ïðè ïîìîùè òàêîé èçâåñòíîé ñàìèì
îïïîíåíòàì àíàëîãèè âîçìîæíîå è íåâîçìîæíîå,
[Áóääàïàëèòà] ïåðåõîäèò ê êîíêðåòíîìó êîíòåêñòó,
óêàçûâàÿ:
«Òàê è çðåíèå ãëàç, åñëè áûëî áû ñàìîñóùèì, òî ëîãè÷íî,
÷òî â ïåðâóþ î÷åðåäü îíè óçðåëè áû ñåáÿ, à çàòåì, âñòðå÷à-
ÿñü ñ ôîðìàìè è ïðî÷èì, âèäåëè áû è ôîðìû. Íî, ïîñêîëüêó
ãëàçà íå âèäÿò ñåáÿ, îíè ëèøåíû è âèäåíèÿ äðóãîãî.»
251 б

Òàê ñêàçàíî è â «×åòâåðîñîòíèöå» (316):

«Êîãäà áû ñàìîáûòèå âåùåé
ñíà÷àëà èì ñàìèì áû ïðîÿñíÿëîñü,
òî ïî÷åìó æå íå cìîãëè á
ãëàçà âîñïðèíèìàòü ñåáÿ?!»
[Âîçðàæåíèå]:
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 223

—Êàê îãîíü íå ææåò ñåáÿ, íî ææåò äðóãîå, òàê íåò

ïðîòèâîðå÷èÿ â òîì, ÷òî ãëàçà íå âèäÿò ñåáÿ, íî çðÿò
äðóãîå.
[Îòâåò]:
—[Çäåñü] íå îòðèöàåòñÿ îáùåå, ïðîñòîå ñæèãàíèå
îãíåì òîïëèâà è âèäåíèå ãëàçàìè ôîðìû, à îòðèöà-
åòñÿ íàëè÷èå â ãëàçàõ ñàìîñóùåãî âèäåíèÿ äðóãîãî.
Ïðè [äîêàçàòåëüñòâå] åãî íàëè÷èÿ òðåáîâàëîñü áû 460 á
ïðèâîäèòü ïðèìåð ñàìîñóùåãî ñæèãàíèÿ îãíåì òîï-
ëèâà, íî òîãäà ïðèìåð, ðàâíî êàê òåçèñ, áûë áû
íåñîñòîÿòåëåí ïî ñëåäóþùèì [ïðè÷èíàì]. Åñëè
îãîíü è òîïëèâî îáà èìåþò ñàìîñóùåå áûòèå, òî,
ïîñêîëüêó [èõ] ñàìîáûòèå ìîæåò áûòü ëèøü òîæäå-
252 а

ñòâåííûì èëè îòëè÷íûì, [ïîçâîëüòå ñïðîñèòü]: «Êà-

êîå æå èç ýòèõ äâóõ?» Åñëè òîæäåñòâåííî, òî âûõî-
äèò, ÷òî îãîíü ææåò ñåáÿ; òàêæå—êàê òîãäà îãîíü ìîã
áû áûòü æãóùèì, à òîïëèâî ñæèãàåìûì?! Â òàêîì
ñëó÷àå, åæåëè ìû ñêàæåì [íàîáîðîò]: «Îãîíü—ýòî
ñæèãàåìîå, à òîïëèâî—æãóùåå»,—÷òî æå [âû] âîçðà-
çèòå?! À åñëè áû [ó îãíÿ è òîïëèâà] áûëè îòäåëüíûå
ñàìîáûòèÿ, òî îãîíü íàáëþäàëñÿ áû è áåç òîïëèâà:
ïîäîáíî òîìó, êàê áûêà âèäèì ïðè îòñóòñòâèè ëîøàäè.
Òàê ñêàçàíî è â «×åòâåðîñîòíèöå» (341):
«Îãîíü åñòü æàð, íî êàê æå
ìîæåò ãîðåòü [íå ñâÿçàííîå] ñ æàðîì?!
Ïîýòîìó íå ñóùåñòâóåò “òîïëèâà”,
è íåò îãíÿ, îòäåëüíîãî îò [òîïëèâà]».
Åñëè ïðèçíàòü â òàêîì æãóùåì [îãíå] ñàìîñóùåå
áûòèå, ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî, ðàç îí íå ææåò ñåáÿ, òî íå
252 б

ææåò è äðóãîãî. Òàê è, åñëè â ãëàçàõ ïðèçíàåòñÿ

ñàìîáûòèå âèäåíèÿ, ïðèõîäèòñÿ ïðèçíàòü, ÷òî, ðàç
 224 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[ãëàçà] íå âèäÿò ñåáÿ, [îíè] íå âèäÿò è äðóãîãî.

Ïîýòîìó ïðåæíÿÿ îøèáêà íå ïîêîëåáëåíà.
Êîãäà [îïïîíåíòû] ïîéìóò ýòî èçëîæåíèå, ïîä-
ðûâàþùåå òåçèñ î ñàìîáûòèè, [îíè] îñòàâÿò øêîëó
253 а

ïðèâåðæåíöåâ íàëè÷èÿ ñàìîñóùåãî áûòèÿ. Çàòåì,

íàó÷èâøèñü ïîíèìàòü è ñîâìåñòèìîñòü îòñóòñòâèÿ
ñàìîáûòèÿ ñî [ñïîñîáíîñòüþ] ôóíêöèîíèðîâàòü268,
[îíè] ïðèäóò ê ðàçëè÷åíèþ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ è
íåñóùåñòâîâàíèÿ. Ïîýòîìó ñòàíóò îòëè÷àòü è íàëè-
461 à ÷èå ñàìîáûòèÿ îò ñóùåñòâîâàíèÿ, âñëåäñòâèå ÷åãî
òàêæå îáðåòóò ëèøåííîå ñàìîáûòèÿ äîñòîâåðíîå ïî-
çíàíèå ëèøåííûõ ñàìîáûòèÿ îáúåêòîâ è ïðî÷åå.
Âîçìîæåí [âîïðîñ]:
—Íî ïðè ýòîì èõ äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ îãíÿ è òîïëèâà íå ìîæåò áûòü
ïðÿìûì âîñïðèÿòèåì, çíà÷èò, äîëæíî ñ÷èòàòüñÿ
óìîçàêëþ÷åíèåì, è â êàêîì ëîãè÷åñêîì äîâîäå åãî
îïîðà?
253 б

[Îòâåò]:
—Îñîçíàâ, ÷òî, åñëè ñàìîáûòèå åñòü,—[îíî] ìî-
æåò áûòü òîëüêî èëè åäèíûì èëè ìíîæåñòâåííûì,
[îïïîíåíòû] âèäÿò, ÷òî îïðîâåðæåíèå è åäèíîãî è
ìíîæåñòâåííîãî ñàìîáûòèÿ ïîëíîñòüþ ïîäòâåðæäà-
åò åãî îòñóòñòâèå,—òàê îñóùåñòâëÿåòñÿ äâîÿêîå
[ïîäòâåðæäåíèå]. À [èõ] óáåæä¸ííîñòü â îòñóòñòâèè
åäèíîãî è ìíîæåñòâåííîãî ñàìîáûòèÿ ÿâëÿåòñÿ óò-
âåðæäàåìîé ïîçèöèåé. Ïîýòîìó ïðèñóòñòâóþò [âñå]
òðè àñïåêòà àðãóìåíòàöèè 269. [Âîçíèêàþùàÿ] íà èõ
îñíîâå óâåðåííàÿ ìûñëü: «Îãîíü è òîïëèâî ëèøåíû
ñàìîáûòèÿ»,—ýòî çàêëþ÷åíèå.
Ïîäîáíûì æå îáðàçîì, çíàéòå, ñîçäàþòñÿ òðè
àñïåêòà àðãóìåíòàöèè è çàêëþ÷åíèå â ïîñòðîåííîì
ðàíåå íà ñèëëîãèçìå «ïðèíÿòîì äðóãèìè».
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 225

Îïðîâåðãàþùèé âûâîä çàêëþ÷àåò â ñåáå àðãóìåíò,

ïîñòðîåííûé íà ïðèåìëåìîì äëÿ îïïîíåíòîâ, è âû-
254 а

âåäåíèå èç íåãî àáñóðäíîãî, [íàïðèìåð]: «Åñëè îãîíü

è òîïëèâî îáëàäàþò ñàìîáûòèåì, îíî ìîæåò áûòü
ëèøü åäèíûì èëè îòäåëüíûì»,—è: «Åñëè îíî åäèíî,
ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî îãîíü ææåò ñåáÿ»,—è òàê äàëåå.
Èñõîäÿ èç ýòîãî ïðèìåðà, ñëåäóåò ïîíèìàòü è äðóãèå
îïðîâåðãàþùèå âûâîäû.
Èòàê, ïîêà ýòè îïïîíåíòû íå îòêàçûâàþòñÿ îò
ðåàëèñòè÷åñêèõ óáåæäåíèé, «äîñòîâåðíîå» ïîçíà-
íèå, îáîñíîâûâàþùåå èõ äîêàçàòåëüñòâà, çèæäåòñÿ
íà óñòàíîâëåííîì [äëÿ íèõ] ïðèñóòñòâèè ñàìîñóùèõ
îáúåêòîâ. À êîãäà [îíè] äîñòîâåðíî ïîçíàþò îòñóò- 461 á
ñòâèå ñàìîñóùåãî áûòèÿ íåêîòîðûõ âåùåé, òî îòêà-
254 б

çûâàþòñÿ îò ðåàëèñòè÷åñêèõ òåçèñîâ.

È â «ßñíûõ ñëîâàõ» (ãë. 1) ãîâîðèòñÿ:
«—Íî ðàçâå ìîãóò ñèëëîãèçìû, îñíîâàííûå íà ñóæäåíè-
ÿõ [ëèøü] îäíîãî èç [ñïîðÿùèõ], ïîâðåäèòü [ïîçèöèè îïïî-
íåíòà]?
—Ìîãóò—ïðè ïîìîùè äîâîäîâ, ïðèåìëåìûõ äëÿ ñàìîãî
[îïïîíåíòà], à íå òåçèñîâ äðóãîãî; âåäü [ïîäîáíîå] âèäèì â
ìèðó.
 ìèðó èíîãäà ïîáåæäàþò èëè òåðïÿò ïîðàæåíèå áëàãî-
äàðÿ àâòîðèòåòíûì äëÿ îáîèõ ñïîðùèêîâ ñëîâàì âëàäûêè,
à èíîãäà òîëüêî ïðè ïîìîùè ñëîâ ñàìîãî [îïïîíåíòà], íî
[íèêîãäà] íå ïîáåæäàþò, íå íàíîñÿò ïîðàæåíèÿ ÷óæäûìè
[îïïîíåíòó] ñëîâàìè.
Êàê â ìèðó, òàê è â ëîãèêå, èáî ìèðñêîå, óñëîâíîå
îïðåäåëåííî èñïîëüçóåòñÿ â ëîãè÷åñêèõ òðàêòàòàõ.»
255 а

Ýòè [ñëîâà] äàþò ïðèìåð è ïîäòâåðæäåíèå òîãî,

êàê ïðèçíàííîå äðóãèì ìîæåò ñëóæèòü äîâîäîì.
 226 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[×àíäðàêèðòè] òàêæå îòðèöàåò ïîëîæåíèå ôèëîñî-

ôîâ 270 î òîì, ÷òî òî äîñòîâåðíîå äëÿ îïïîíåíòà
ïîçíàíèå, êîòîðûì îáîñíîâûâàåòñÿ [ïðåäñòàâëåí-
íàÿ] åìó òðîéñòâåííàÿ [àðãóìåíòàöèÿ] è ïðî÷åå,
äîëæíî áûòü äîñòîâåðíûì è äëÿ äðóãîãî îïïîíåíòà,
ñëåäîâàòåëüíî, îáîþäîïðèåìëåìûì.
 òîì æå [òåêñòå îí] ãîâîðèò:
255 б

«È òå, êòî äóìàåò: “Äîêàçàòåëüñòâîì èëè îïðîâåðæåíè-

åì ÿâëÿåòñÿ òàêîé [äîâîä], êîãäà âûñêàçûâàåòñÿ äîñòîâåðíîå
äëÿ îáîèõ [îïïîíåíòîâ], à íå ïðèåìëåìîå äëÿ îäíîãî èç íèõ
462 à èëè ñîìíèòåëüíîå”,—âûíóæäåíû ïðèíÿòü èçëîæåííûé
çäåñü ìåòîä, [ïîçâîëÿþùèé ñòðîèòü] ëîãè÷åñêèå ñóæäåíèÿ íà
îñíîâå çàêîíîâ ìèðà.
Ñîãëàñíî ýòîìó [ìåòîäó], ñâåäåíèå [ê àáñóðäó ïîçèöèè
îïïîíåíòà] ïîñðåäñòâîì [àâòîðèòåòíîãî] èçðå÷åíèÿ ïðîèç-
âîäèòñÿ, íå îáÿçàòåëüíî èñõîäÿ èç cëîâ, äîñòîâåðíûõ äëÿ
îáîèõ.
—À êàê?
—Òàêæå èñõîäÿ è èç äîñòîâåðíîãî [ëèøü] äëÿ ñàìîãî
[îïïîíåíòà].
 âûâîäàõ, [êîòîðûå îïïîíåíò äåëàåò] äëÿ ñåáÿ, âñåãäà
êðîåòñÿ èìåííî òî, âî ÷òî âåðèò îí ñàì, à íå ïðèçíàííîå
256 а

îáîèìè.
Ïîòîìó æå íåò íóæäû âûñêàçûâàòü ôèëîñîôñêèå îïðå-
äåëåíèÿ. Âåäü ó÷åíèêàì, íå çíàþùèì ðåàëüíîñòè, Áóääû
ïîìîãàþò ïîñðåäñòâîì äîâîäîâ, ïîíÿòíûõ äëÿ íèõ ñàìèõ.»
Èòàê, äîêàçàòåëüñòâî ïðè ïîìîùè äîâîäîâ, îñíî-
âàííûõ íà âûøåóïîìÿíóòîì ïîçíàíèè, äîñòîâåðíîì
äëÿ îáîèõ [îïïîíåíòîâ], ñ÷èòàåòñÿ [ñèñòåìîé] ñàìî-
ñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê, à äîêàçàòåëüñòâî áåç òàêî-
ãî [«äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ»], ïðè ïîìîùè òðîé-
256 б
 ÏÐÀÑÀÍÃÀ ÈËÈ ÑÂÀÒÀÍÒÐÀ ? 227

ñòâåííîé [àðãóìåíòàöèè, îïèðàþùåéñÿ íà] ïðèíÿòîå

îïïîíåíòàìè, ñ÷èòàåòñÿ [ñèñòåìîé] îïðîâåðãàþùèõ
âûâîäîâ. Òàêîâà ìûñëü íàñòàâíèêà [×àíäðàêèðòè].
Ýòî ñîâåðøåííî ÿñíî.

(2) Êàêàÿ èç ýòèõ äâóõ [ñèñòåì]

ïðèâîäèò ê çàðîæäåíèþ âîççðåíèÿ

Âîçìîæåí [âîïðîñ]:
—Åñëè, òàêèì îáðàçîì, ó âåëèêèõ ìàäõúÿìèêîâ—
ïîñëåäîâàòåëåé îòöà àðüè [Íàãàðäæóíû] è ñûíà
[Àðüÿäåâû]—èìåþòñÿ äâå ðàçëè÷íûå ñèñòåìû, ïðà-
ñàíãà è ñâàòàíòðà, êàêîé èç íèõ ñëåäóåòå [âû]?
—Çäåñü ñëåäóåì ñèñòåìå ïðàñàíãè. Åå [ïðèâåð-
æåíöû], êàê îáúÿñíÿëîñü ðàíåå, äîëæíû îòðèöàòü
[äàæå] óñëîâíîå ñàìîñóùåå áûòèå è âïîëíå ñîâìå-
ùàòü ñ åãî îòðèöàíèåì âñå ýëåìåíòû ñàíñàðû è
íèðâàíû. Ïîýòîìó ñëåäóåò óáåäèòüñÿ â ýòèõ äâóõ
âåùàõ.
462 á
 òåêñòàõ îáîèõ íàñòàâíèêîâ ýòîé [ñèñòåìû] 271
ìíîãîêðàòíî ãîâîðèòñÿ, ÷òî ïðèçíàíèå â âåùàõ ñà-
257 а

ìîñóùåãî áûòèÿ [òðåáóåò] ïðèìåíåíèÿ [ê íèì] ëîãè-

÷åñêîãî àíàëèçà—èññëåäîâàíèÿ áûòèÿ êàê îíî
åñòü 272. Âèäÿùèå, ÷òî [òàêèå] âûñêàçûâàíèÿ ïîëíîñ-
òüþ ñîîòâåòñòâóþò òåêñòàì îòöà àðüè [Íàãàðäæóíû]
è ñûíà [Àðüÿäåâû], ïðèíèìàþò ýòó ñèñòåìó. Ðàç
òàê,—òî, êàê óæå ãîâîðèëîñü, îáÿçàòåëüíî íóæíî
ïðèìêíóòü ê ïðàñàíãå.
 228 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

â. Êàê ðàçâèòü âîççðåíèå, ñîâåðøàÿ

[îòðèöàíèå ïîñðåäñòâîì ïðàñàíãè]

Çäåñü òðè [ðàçäåëà]: (1) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ

ñàìîñòè èíäèâèäà; (2) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ ñà-
ìîñòè ÿâëåíèé; (3) Êàê, îñâàèâàÿ âîççðåíèå, èçáàâëÿ-
þòñÿ îò çàâåñ.

[(1) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ

ñàìîñòè èíäèâèäà]

Çäåñü òðè [òåìû]: 1. Ñîáñòâåííî óñòàíîâëåíèå

îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ «ÿ»; 2. Îáúåíèå, êàê òàêèì
[àíàëèçîì] äîêàçûâàåòñÿ è îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
«ìîåãî»; 3. Ïðèìåíåíèå òîé æå ëîãèêè ê äðóãèì
[ïðåäìåòàì].

1. [Ñîáñòâåííî óñòàíîâëåíèå
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ «ÿ»]
257 б

[Ýòà òåìà] èç äâóõ [÷àñòåé]: (à) Ïðèâåäåíèå ïðè-

ìåðà; (á) Åãî êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå.

(à) [Ïðèâåäåíèå ïðèìåðà]

 ñóòðå, öèòèðóåìîé â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ
[â ñðåäèííîñòü]” (6.135)», ñêàçàíî:
«Ìûñëü äåìîíè÷åñêàÿ: “ß!”—
òâîèì âîççðåíüåì [ñûçäàâíà] âëàäååò.
Íî ýòè îáóñëîâëåííûå ñîâîêóïíîñòè
ïóñòû: â íèõ íåò æèâîãî ñóùåñòâà.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 229

[Èçâåñòíî, ÷òî] íàçâàíèå “ïîâîçêà”

çàâèñèò îò ñîáðàíèÿ åå ÷àñòåé,
âîò òî÷íî òàê, çàâèñèìî îò ñîâîêóïíîñòåé,
óñëîâíî, îáîçíà÷àåì: “ñóùåñòâ.
Òàê, ïðèâåäÿ ïðèìåð ïîâîçêè, îáîçíà÷àþùåéñÿ
çàâèñèìî îò ñâîèõ ÷àñòåé—êîëåñ è ïðî÷èõ, [Áóääà]
258 а

çàòåì ãîâîðèò, ÷òî «ÿ», èëè «ñóùåñòâî», îáîçíà÷àåòñÿ

â çàâèñèìîñòè îò ñîâîêóïíîñòåé. Ïîýòîìó ñíà÷àëà
ðàçúÿñíþ ïðèìåð ïîâîçêè 273.
Çäåñü ÷åòûðå [ïóíêòà]: (à1) Ðàçúÿñíåíèå, ÷òî ïî- 463 à
âîçêà ëèøåíà ñàìîáûòèÿ è ñóùåñòâóåò [ëèøü] íîìè-
íàëüíî; (à2) Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèé; (à3) Äîêà-
çàòåëüñòâî, èñõîäÿùåå èç ðàçíûõ íàçâàíèé; (à4) Ïðå-
èìóùåñòâî áûñòðîãî îáðåòåíèÿ âîççðåíèÿ íà îñíîâå
ýòîãî [ïðèìåðà].

(à1)
Âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.151) ñêàçàíî:
«Íå ïîëàãàåì, ÷òî ïîâîçêà îòëè÷íà îò ñâîèõ ÷àñòåé.
Íå ÿâëÿåòñÿ îíà è íåîòëè÷íîé, íè îáëàäàþùåé èìè.
Íåò åå â ÷àñòÿõ, íè ÷àñòåé íåò â íåé. Îíà
íè èõ ïðîñòûì ñîáðàíèåì, íè ôîðìîé íå ÿâëÿåòñÿ.»
258 б

Òî åñòü, ïîñêîëüêó ïîâîçêà [íå óäîâëåòâîðÿåò íè

îäíîìó èç] ñåìè [ïåðå÷èñëåííûõ óñëîâèé]—íå ÿâëÿ-
åòñÿ íè åäèíîé ñî ñâîèìè ÷àñòÿìè, íè îòëè÷íîé îò
íèõ è ò.ä.,—îíà âñåãî ëèøü îáîçíà÷åíèå; «ÿ» è
ñîâîêóïíîñòè ïîäîáíû åé.
Åñëè ïîâîçêà îáëàäàëà áû ñàìîñóùèì áûòèåì, òî
ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ: «Åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?»—
îáÿçàòåëüíî äîëæíà áûëà óñòàíîâèòü åå òîæäåñòâî [ñ
 230 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

÷àñòÿìè], îòëè÷èå [îò íèõ] èëè êàêîå-íèáóäü äðóãîå

èç ñåìè ïîëîæåíèé. Íî, ïîñêîëüêó îíà íè îäíîãî èç
íèõ íå óñòàíàâëèâàåò, [ïîâîçêà] ëèøåíà ñàìîáûòèÿ.
Çäåñü «÷àñòè ïîâîçê軗ýòî îñè, êîëåñà, ãâîçäè è
ïðî÷èå.
259 а

[1]
Ïîâîçêà íå ÿâëÿåòñÿ ñàìîñóùå òîæäåñòâåííîé ñî
[ñâîèìè] ÷àñòÿìè. Åñëè áû îíà áûëà åäèíîé, òî,
ñêîëüêî ÷àñòåé, ñòîëüêî æå áûëî áû è ïîâîçîê, èëè,
ðàç ïîâîçêà îäíà, òî è åå ÷àñòè áûëè áû îäíîé
[âåùüþ]; òàêæå îòñþäà ñëåäîâàëè áû òîæäåñòâåí-
íîñòü äåéñòâóþùåãî ñ ïîäâåðãàþùèìñÿ äåéñòâèþ è
ïðî÷èå íåëåïîñòè.
[2]
Íå ÿâëÿåòñÿ [ïîâîçêà] è ñàìîñóùå îòëè÷íîé îò
ñâîèõ ÷àñòåé. Åñëè áû îíà áûëà [îòëè÷íîé îò íèõ, òî
ïîâîçêà è åå ÷àñòè] âîñïðèíèìàëèñü áû ðàçðîçíåí-
íî, îòäåëüíî, íàïîäîáèå êóâøèíà è ñóêíà. Îäíàêî
463 á [îíè òàêîâûìè] íå âîñïðèíèìàþòñÿ. Òàêæå [ïðè èõ
îòëè÷èè «ïîâîçêà»] áûëà áû ëèøåíà îñíîâû äëÿ
îáîçíà÷åíèÿ.
259 б

[3, 4]
×òî êàñàåòñÿ äâóõ ïîëîæåíèé—îïîðû è îïèðàþ-
ùåãîñÿ, òî [ïîâîçêà] íå ÿâëÿåòñÿ îïîðîé äëÿ câîèõ
÷àñòåé, ïîäîáíîé áðîíçîâîìó ñîñóäó, â êîòîðîì íà-
õîäèòñÿ ïðîñòîêâàøà, è íå îïèðàåòñÿ íà ÷àñòè, ïî-
äîáíî Äåâàäàòòå, æèâóùåìó â ïàëàòêå èç øåðñòè ÿêà.
Ýòè äâà [ïîëîæåíèÿ] èìåëè áû ìåñòî, åñëè áû [ïî-
âîçêà è åå ÷àñòè] áûëè ïî ñâîåé ñóùíîñòè îòäåëüíû,
îäíàêî ýòî íå òàê.
Çäåñü íå îòðèöàåòñÿ ïðîñòîå âçàèìî-áûòèå 274, à
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 231

îòðèöàåòñÿ ñàìîäîâëåþùåå ñóùåñòâîâàíèå îïîðû è

îïèðàþùåãîñÿ.
Äâà óêàçàííûõ ïðèìåðà ïðèâîäÿòñÿ îïïîíåíòàì
[ëèøü] êàê ïðèçíàâàåìûå èìè [ïðèìåðû] ñàìîñóùåé
îïîðû è îïèðàþùåãîñÿ. Èìåéòå â âèäó, ÷òî è âñå
260 а

ïîäîáíûå [ïðèìåðû] òàêîâû.

[5]
Íåñîñòîÿòåëüíî è ïîëîæåíèå îá îáëàäàíèè [÷àñ-
òÿìè]. Òî åñòü, åñëè ïîëàãàòü, ÷òî ïîâîçêà—ïîäîáíî
Äåâàäàòòå, îáëàäàþùåìó äðóãîé âåùüþ, áûêîì—îá-
ëàäàåò ñâîèìè ÷àñòÿìè, òî, êàê áûê è Äåâàäàòòà
âîñïðèíèìàþòñÿ ïî îòäåëüíîñòè, òàê æå ïîâîçêà
äîëæíà âîñïðèíèìàòüñÿ îòëè÷íîé îò ñâîèõ ÷àñòåé.
Îäíàêî [óì] íå âîñïðèíèìàåò ýòîãî. Ñëåäîâàòåëüíî,
[ïîâîçêà] íå îáëàäàåò [ñâîèìè ÷àñòÿìè].
Íåëîãè÷åí è [òåçèñ], ÷òî ïîâîçêà îáëàäàåò ÷àñòÿ-
ìè ïîäîáíî òîìó, êàê «Äåâàäàòòà îáëàäàåò óøàìè».
Ðàç [îáëàäàíèå â ñëó÷àå] îòäåëüíîãî ñàìîñóùåãî
îïðîâåðãíóòî, òàêîé [ïðèìåð] îáëàäàíèÿ ïðè ñàìî-
äîâëåþùèõ [âåùàõ] îòíîñèòñÿ ê ïîëîæåíèþ åäèíîãî
ñàìîñóùåãî, íî ýòî óæå îïðîâåðãàëîñü ðàíåå.
260 б

[6, 7]
Îñòàëüíûå äâà ïîëîæåíèÿ [îòðèöàþòñÿ] ñîãëàñíî
ñêàçàííîìó [âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü» (6.152)]:
«Åñëè áû ïðîñòîå ñîáðàíèå [÷àñòåé] áûëî ïîâîçêîé,
òî è ïîðîçíü îíè ïðåäñòàâëÿëè áû ñîáîé ïîâîçêó.
Ïîñêîëüêó íåò îáëàäàþùåãî ÷àñòÿìè, òî íåò è ÷àñòåé. 464 à
Ïîýòîìó è [èõ] ôîðìó íåïðàâèëüíî [ñ÷èòàòü] ïîâîçêîé.» 261 а

Òî åñòü ïîâîçêà ïðåäñòàâëÿåòñÿ äâîÿêèì [îáðà-

çîì]—êàê ïðîñòîå ñîáðàíèå ÷àñòåé è êàê [ñîçäàííàÿ]
 232 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

÷àñòÿìè îñîáàÿ ôîðìà.

Îäíàêî íåëåïî, ÷òîáû ïîâîçêà áûëà ïðîñòûì
ñîáðàíèåì ñâîèõ ÷àñòåé.
Çäåñü äâà [ïðîòèâîðå÷èÿ]:
(i) Ïðîòèâîðå÷èå ëîãèêå
Ñòàëî áûòü, åñëè îòäåëèì ÷àñòè [ïîâîçêè]—êîëå-
ñà è ïðî÷èå—è ïîòîì ñîáåðåì èõ âñå äî åäèíîé, â
ðàçðîçíåííîì âèäå, òî ïîëó÷èì ïîâîçêó, ðàç ïðîñòîå
ñîáðàíèå ÷àñòåé ÿâëÿåòñÿ ïîâîçêîé.
(ii) Ïðîòèâîðå÷èå [ñîáñòâåííîé] ïîçèöèè
Çäåñü íàøà (áóääèéñêàÿ) øêîëà ðåàëèñòîâ ïðè-
äåðæèâàåòñÿ ïîçèöèè, ÷òî íåò îáëàäàþùåãî ÷àñòÿìè,
à [åñòü] ëèøü èõ ñêîïëåíèå. Íî òîãäà ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî
íåò è ÷àñòåé, ðàç íåò îáëàäàþùåãî èìè.
Ïîýòîìó îòñóòñòâóåò è ñêîïëåíèå ÷àñòåé. Ñëåäî-
261 б

âàòåëüíî, ñîáðàíèå ÷àñòåé íå ÿâëÿåòñÿ ïîâîçêîé.

Ïðè îòðèöàíèè òîãî, ÷òî ïîâîçêà ÿâëÿåòñÿ ïðî-
ñòûì ñîáðàíèåì ñâîèõ ÷àñòåé—ïî ìíåíèþ äàííîãî
íàñòàâíèêà (×àíäðàêèðòè),—íå òðåáóþòñÿ óòî÷íå-
íèÿ 275, èáî ñîáðàíèå [÷àñòåé] ÿâëÿåòñÿ [ëèøü] îñíî-
âîé äëÿ îáîçíà÷åíèÿ (ïðåäñòàâëåíèÿ) ïîâîçêè; âåäü
îí ãîâîðèò, ÷òî, ïîñêîëüêó ñîáðàíèå ñîâîêóïíîñòåé
ÿâëÿåòñÿ [ëèøü] îñíîâîé äëÿ îáîçíà÷åíèÿ «ÿ»,
íåëüçÿ [ñ÷èòàòü åãî] «ÿ».
Âîçìîæåí [òåçèñ ðåàëèñòîâ]:
—[Ìû] íå ïîëàãàåì, ÷òî ïðîñòîå ñîáðàíèå ÷àñ-
òåé—ïîâîçêà, à ñ÷èòàåì ïîâîçêîé îñîáóþ ôîðìó,
[ñîçäàâøóþñÿ] ïîñëå ñîåäèíåíèÿ åå ÷àñòåé.
[Îòâåò]:
— ýòîì [ñëó÷àå], ñîãëàñíî ïðåäøåñòâóþùåìó
óêàçàíèþ, ïîñêîëüêó [âû] ïîëàãàåòå «îáëàäàþùåãî
÷àñòÿìè» îòñóòñòâóþùèì, òî íåò è ÷àñòåé; ïîýòîìó
464 á íåëîãè÷íî ñ÷èòàòü ïîâîçêîé íåêóþ ôîðìó åå ÷àñòåé.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 233

Òàêèì îáðàçîì ýòîò îøèáî÷íûé [òåçèñ ðåàëèñòîâ]

ïðîòèâîðå÷èò [èõ ñîáñòâåííîé] ïîçèöèè.
262 а

Ñëîâî «òàêæå» [â èçðå÷åíèè ×àíäðàêèðòè óêàçû-

âàåò], ÷òî íå òîëüêî ïðîñòîå ñîáðàíèå [÷àñòåé] íå
ìîæåò [áûòü] ïîâîçêîé.
Ê òîìó æå, åñëè [âû, ðåàëèñòû], òàêóþ ôîðìó
ñ÷èòàåòå ïîâîçêîé, [ïîçâîëüòå ñïðîñèòü]: «ßâëÿþòñÿ
ëè ïîâîçêîé ôîðìû îòäåëüíûõ åå ÷àñòåé, èëè æå [âû]
ñ÷èòàåòå ïîâîçêîé èõ îáùóþ ôîðìó 276?»
 ïåðâîì ñëó÷àå, ôîðìà, [ïðèíèìàåìàÿ âàìè çà
ïîâîçêó], èëè íå îòëè÷àåòñÿ îò ôîðì [÷àñòåé], ïîêà
îíè åùå íå ñîåäèíåíû, èëè æå ÿâëÿåòñÿ äðóãîé
ôîðìîé, îòëè÷íîé îò ïðåæíèõ ôîðì [íåñîåäèíåí-
íûõ ÷àñòåé].
Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ïîëîæåíèÿ [×àíäðàêèðòè
(6.153)] óêàçûâàåò îøèáêó, ãîâîðÿ òàê:
«Ïî-âàøåìó, ïðåæíèå ôîðìû îòäåëüíûõ ÷àñòåé—
ñîîòâåòñòâóþò [ôîðìàì, âïîñëåäñòâèè]
îáîçíà÷àåìûì êàê “ïîâîçêà”.
Íî òîãäà êàê ïðè ðàçðîçíåííûõ [÷àñòÿõ],
òàê è [ïðè ñîåäèíåííûõ] ïîâîçêà íå ñóùåñòâóåò277.»
262 б

Èíà÷å ãîâîðÿ, ðàç íåò ðàçíèöû ìåæäó ôîðìàìè

ïðåæíèõ, íåñîåäèíåííûõ [÷àñòåé]—êîëåñ è ïðî÷èõ è
ïîçæå ñîåäèíåííûõ, òî ïîëó÷àåòñÿ: êàê ïðè ðàçðîç-
íåííûõ [÷àñòÿõ] íåò ïîâîçêè, òàê è ïðè ñîåäèíåí-
íûõ.
Åñëè æå ñ÷èòàþò ïîâîçêîé äðóãèå [ôîðìû], îáðà-
çóþùèåñÿ ïîñëå ñîåäèíåíèÿ åå ÷àñòåé, îòëè÷íûå îò
ôîðì ïðåæíèõ, íåñîåäèíåííûõ ÷àñòåé—êîëåñ è ïðî-
÷èõ,—[òîæå] îøèáàþòñÿ; êàê ãîâîðèò [×àíäðàêèðòè
(6.154)]:
263 а
 234 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Åñëè áû ñåé÷àñ, êîãäà ïîâîçêà [èçãîòîâëåíà], åå

êîëåñà è ïðî÷èå [÷àñòè] èìåëè
óæå äðóãèå ôîðìû,
îíè áûëè áû îáíàðóæåíû, íî ýòîãî íåò.
Ïîýòîìó ôîðìû [îòäåëüíûõ ÷àñòåé]
íå ÿâëÿþòñÿ ïîâîçêîé.»
Òî åñòü, åñëè áû êîëåñà, îñè è ïðî÷èå [÷àñòè]
ïîñëå [ñîåäèíåíèÿ] îáëàäàëè äðóãèìè ôîðìàìè, îò-
ëè÷íûìè îò ïðåæíèõ, äîëæíî âîñïðèíèìàòüñÿ [ðàç-
465 à ëè÷èå]. Îäíàêî, ñêîëüêî íè ñìîòðè, îíî íå âîñïðè-
íèìàåòñÿ. Ïîýòîìó íåëåïî [ñ÷èòàòü] ïîâîçêîé ôîð-
ìû [÷àñòåé] ïîñëå [èõ ñîåäèíåíèÿ, ÿêîáû] îòëè÷íûå
îò [èõ] ïðåæíèõ ôîðì.
Åñëè äóìàþò: «[Ìû] íå ïîëàãàåì ïîâîçêîé îò-
äåëüíûå ôîðìû îòäåëüíûõ ÷àñòåé, à ñ÷èòàåì ïîâîç-
263 б

êîé îáùóþ ôîðìó ñîáðàíèÿ ÷àñòåé»,—òî îøèáêà

[ýòîé ìûñëè] óêàçàíà [×àíäðàêèðòè (6.155)] òàê:
«Ðàç âàøå “ñîáðàíèå” íè÷åãî ñîáîé íå ïðåäñòàâëÿåò,
ýòà ôîðìà, [ñ÷èòàåìàÿ âàìè ïîâîçêîé],
íå ÿâëÿåòñÿ [ôîðìîé] ñîáðàíèÿ ÷àñòåé.
Ðàçâå ïðåäñòàâëåíèå ôîðìû ìîæåò âîçíèêíóòü
íà îñíîâå “íè÷åãî”?!»
Òî åñòü ôîðìà, [ïðåäñòàâëÿåìàÿ] çàâèñèìî îò
ñîáðàíèÿ [÷àñòåé], íå ìîæåò áûòü ïîâîçêîé. Âåäü,
ïîñêîëüêó ñîáðàíèå íå ÿâëÿåòñÿ ìàòåðèàëüíîé âå-
ùüþ, îáîçíà÷åíèå ôîðìû â çàâèñèìîñòè îò ñîáðàíèÿ
íåñîñòîÿòåëüíî; èáî, ïî ìíåíèþ [ðåàëèñòîâ], îñíî-
âû îáîçíà÷åíèÿ âñåõ îáîçíà÷åííûõ ñóùíîñòåé ñóá-
264 а

ñòàíöèàëüíû.
Ñîáðàíèå ÷àñòåé ëèøåíî ñàìîñóùåé ïðèðîäû èëè
ñóáñòàíöèàëüíîñòè ïî ñëåäóþùåé [ïðè÷èíå]. Åñëè
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 235

áû èìåëàñü [ñàìîñóùàÿ] ïðèðîäà, òî ñîáðàííûå ÷àñ-

òè ìîãëè áû áûòü ëèøü òîæäåñòâåííû ñ [ýòîé] ïðè-
ðîäîé èëè îòëè÷íû îò íåå. Íî, êàêîå áû èç ýòèõ
[ïîëîæåíèé] íè äîïóñêàëîñü, [ìû] ìîæåì åãî îïðî-
âåðãíóòü, ïîäîáíî óêàçàííûì ðàíåå [ïîëîæåíèÿì î
ñàìîáûòèè] ïîâîçêè.
Ïî íàøåé æå ñèñòåìå, â êîòîðîé íå ïðèçíàåòñÿ
ñóáñòàíöèàëüíîñòü îñíîâû îáîçíà÷åíèÿ íîìèíàëü-
íûõ ñóùíîñòåé,—îñíîâîé îáîçíà÷åíèÿ ïîâîçêè ÿâ-
ëÿåòñÿ ôîðìà ñîáðàíèÿ ÷àñòåé. È, ïîñêîëüêó ïîâîç-
êà ÿâëÿåòñÿ îáîçíà÷åíèåì, ïðèïèñàííûì ýòîé [ôîð-
ìå], îäíó ëèøü ýòó [ôîðìó ìû] íå ñ÷èòàåì ïîâîçêîé.
Ïîýòîìó ïðè îòðèöàíèè òîãî, ÷òî ôîðìà ñîáðà-
íèÿ [÷àñòåé] ÿâëÿåòñÿ ïîâîçêîé, îòðèöàåìîå íå òðå-
áóåò óòî÷íåíèÿ 278.
465 á
Åñëè íå ïîëàãàòü íåëîãè÷íûì îáîçíà÷åíèå íåèñ-
òèííîé 279 ôîðìû íà îñíîâå íåèñòèííîãî ñîáðàíèÿ, òî
264 б

ïðèõîäèòñÿ ñ÷èòàòü ëîãè÷íûì è âîçíèêíîâåíèå íå-

èñòèííûõ ðåçóëüòàòîâ—äâèæóùèõ ñèë, ðîñòêà è âñåõ
ïðî÷èõ—îò íåèñòèííûõ ïðè÷èí—íåâåäåíèÿ, ñåìåíè
è ïðî÷èõ. Êàê ñêàçàíî [âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèí-
íîñòü» (6.156)]:
«Åñëè âû òàê ïîëàãàåòå, òî çíàéòå,
÷òî è ðåçóëüòàòû âñåâîçìîæíûå,
ïî ñâîåé ïðèðîäå íåèñòèííûå,
îò ïðè÷èí íåèñòèííûõ âîçíèêàþò.»
Ýòèì ïðèìåðîì ïîâîçêè îòâåðãàåòñÿ è îïðåäåëå-
íèå ñîñóäà è ïðî÷èõ [âåùåé] êàê ïðîñòûõ ñîáðàíèé
265 а

ôîðìû è îñòàëüíûõ èç âîñüìè [âèäîâ] àòîìîâ 280, à

òàêæå îáîçíà÷åíèå ñîñóäà è ïðî÷åãî íà îñíîâå ñóá-
ñòàíöèè âîñüìè [âèäîâ] àòîìîâ è ïðèðàâíèâàíèå
 236 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

êóâøèíà è ïðî÷åãî îñîáîé ôîðìå [ñîáðàíèÿ] ñóá-

ñòàíöèàëüíîé ôîðìû è ïðî÷åãî. Âåäü, ïîñêîëüêó
ôîðìà è ïðî÷åå ñàìè ïî ñåáå íå âîçíèêàþò, òî
ëèøåíû ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè, ïîýòîìó íå ìîãóò
áûòü ñóáñòàíöèàëüíûìè.
Òàê ãîâîðèòñÿ è âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü»
(6.157):
«Èç ýòîãî ñëåäóåò, ÷òî îòíîñèòåëüíî
ïðåáûâàþùèõ òàêèì îáðàçîì
[àòîìîâ] ôîðìû è ïðî÷åãî
íåëåïà è ìûñëü “ñîñóä”.
Ïîñêîëüêó ôîðìà281 è ïðî÷åå [ñàìè ïî ñåáå]
íå âîçíèêàþò, òî è íå ñóùåñòâóþò.
Ïîýòîìó ýòè [âåùè]282 íåëåïî [ïðèðàâíèâàòü]
265 б

ê [ñëîæíîé] ôîðìå283 [ñîáðàíèÿ èõ àòîìîâ]».

Âîçìîæíî, ïîäóìàþò: «Åñëè, ïîäîáíî ïîâîçêå,
êóâøèí íå ÿâëÿåòñÿ ôîðìîé ñîáðàíèÿ ñâîèõ ÷àñòåé,
òî âûõîäèò, ÷òî âûïóêëîñòü è ïðî÷åå íå ÿâëÿþòñÿ åãî
õàðàêòåðèñòèêàìè, ïîñêîëüêó ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé
ôîðìó».
[Îòâåòèì òàê]:
466 à —Òî, ÷òî âûïóêëî, ñ ïðîäîëãîâàòûì ãîðëûøêîì è
ò. ä., ñ÷èòàåòñÿ êóâøèíîì, íî âûïóêëîñòü è ïðî÷èå
ôîðìû êóâøèíîì íå ñ÷èòàþòñÿ, èíà÷å ïðèøëîñü áû
ñ÷èòàòü [êóâøèíîì] è åãî «ïóçî», ãîðëûøêî...

(à2) Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèé

Ðåàëèñòû âîçðàæàþò:
—Åñëè ïðè ïîìîùè ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ: «Îáëà-
äàåò [ïîâîçêà] ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ èëè íåò?»—
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 237

âûøåèçëîæåííûì ñïîñîáîì èùóò ïîâîçêó, èñõîäÿ èç

ñåìè ïîëîæåíèé, íî íå íàõîäÿò, òî ïîâîçêà íå äîë-
æíà ñóùåñòâîâàòü. Ñëåäîâàòåëüíî, óïîòðåáëåíèå íà-
çâàíèÿ ïîâîçêè èñêëþ÷àåòñÿ èç îáèõîäà. Íî ýòî
íåëåïî. Âåäü âñòðå÷àåì âûðàæåíèÿ: «Ïðèâåçè, êóïè,
266 а

ñäåëàé ïîâîçêó...» Ïîýòîìó ïîâîçêà è ïðî÷åå ñóùå-

ñòâóþò.
Îòâåò [×àíäðàêèðòè] äàåò â «Òîëêîâàíèè “Âõîæ-
äåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”», óêàçûâàÿ (1) íàëè÷èå òàêîé
îøèáêè ëèøü ó ðåàëèñòîâ è (2) åå îòñóòñòâèå ó íàñ.
Ïåðâîå ñîñòîèò â ñëåäóþùåì.
Ïî-âàøåìó, [àíàëèç] îáÿçàòåëüíî ñâîäèò íà íåò
òàêèå ìèðñêèå âûðàæåíèÿ, êàê «ïðèâåçè ïîâîçêó».
Âåäü âû îïðåäåëÿåòå ñóùåñòâîâàíèå âåùåé èñõîäÿ èç
ëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ: «Îáëàäàþò îíè ñàìîáû-
òèåì èëè íåò?» Ïîñêîëüêó æå ïðè òàêîì èññëåäîâà-
íèè ïîâîçêà íå íàõîäèòñÿ íè â îäíîì èç òåõ ñåìè
[ïîëîæåíèé] è ïîñêîëüêó [âû] íå ïðèçíàåòå íèêàêî-
ãî èíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé, òî, [ïî-âàøåìó],
âûõîäèò, ÷òî ïîâîçêà íå ñóùåñòâóåò.
Íûíå æå âñòðå÷àþòñÿ ìíÿùèå ñåáÿ ïðîïîâåäíè-
êàìè ìàäõúÿìû, êîòîðûå ïîëàãàþò çà ñèñòåìó ìàäõú-
266 б

ÿìû èìåííî ýòî âîçðàæåíèå ðåàëèñòîâ: «Åñëè ïðè

ëîãè÷åñêîì èññëåäîâàíèè: “Îáëàäàåò ñàìîáûòèåì
èëè íåò?”—ïîâîçêà íå îáíàðóæèâàåòñÿ, òî è íå ñóùå-
ñòâóåò».
Èòàê, ïîäîáíûå ìíåíèÿ, íåñîìíåííî, ïðèâîäÿò ê 466 á
îøèáêå: íåâîçìîæíîñòè âñåõ óñëîâíûõ îáîçíà÷åíèé.
Îòñóòñòâèå îøèáêè ó íàñ [×àíäðàêèðòè] óêàçûâà-
åò òàêèìè ñëîâàìè (6.158):
«Õîòÿ íè ðåàëüíî, íè íà ìèðñêîì [óðîâíå ïîâîçêà]
íå óñòàíàâëèâàåòñÿ ñåìåðè÷íûì [àíàëèçîì],
 238 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

êîãäà ïåðåñòàåøü àíàëèçèðîâàòü, îíà îñòà¸òñÿ

îáîçíà÷åíèåì, îïèðàþùèìñÿ íà ñîáðàíèå åå ÷àñòåé.»
Ñìûñë ñêàçàííîãî ñëåäóþùèé. Êîãäà äîèñêèâà-
þòñÿ ïðè ïîìîùè ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ: «Îáëàäàåò
267 а

ñàìîáûòèåì èëè íåò?»,—òî íå íàõîäÿò ïîâîçêè íè â

îäíîì èç ñåìè ïîëîæåíèé íà óðîâíÿõ îáåèõ èñòèí.
Ïîýòîìó ðàçâå íåîáíàðóæåíèå åå â ýòèõ ñåìè [ïîëî-
æåíèÿõ] ïîñðåäñòâîì òàêîé ëîãèêè ÿâëÿåòñÿ îïðî-
âåðæåíèåì [ñóùåñòâîâàíèÿ] ïîâîçêè?!
Îäíàêî ïðåäñòàâëåíèå ïîâîçêè ñîçäàåò íå ëîãèêà
èññëåäîâàíèÿ: «Îáëàäàåò ñàìîáûòèåì èëè íåò?»,—à
òîëüêî îòñòðàíåííîå îò òàêîãî èññëåäîâàíèÿ ìèðñ-
êîå, ò. å. îáûäåííîå ñîçíàíèå, åñòåñòâåííîå è íåèñ-
êàæåííîå.
Ïîýòîìó [ïîâîçêà] îïðåäåëÿåòñÿ [ëèøü] êàê íî-
ìèíàëüíàÿ ñóùíîñòü, íàçâàíèå, äàííîå åå ÷àñòÿì.
Ìîæíî ïîäóìàòü: «Ïîñêîëüêó éîãèí ïðè ïîìîùè
òàêîãî ëîãè÷åñêîãî àíàëèçà íå îáíàðóæèâàåò ïîâîç-
êè, îíà, êîíå÷íî, íå îáëàäàåò ñàìîáûòèåì, îïðåäå-
ëÿåìûì åå ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, îäíàêî ñàìîáû-
267 б

òèå ïðèñóùå åå ÷àñòÿì».

[Îòâåò]:
—Âàøå èñêàíèå íèòåé â ïåïëå ñãîðåâøåãî ñóêíà
ñìåõîòâîðíî. Âåäü åñëè íåò ñîñòîÿùåãî èç ÷àñòåé, òî
íåò è ñîñòàâíûõ ÷àñòåé,—ñîãëàñíî ñêàçàííîìó
(6.161à-á):
«Ðàç íåò ïîâîçêè, òî îòñóòñòâóåò
ñîñòîÿùåå èç ÷àñòåé, à òàêæå åãî ÷àñòè.»
467 à Âîçìîæíîå [âîçðàæåíèå]:
—Íåïðàâèëüíî! Êîãäà ïîâîçêà ðàçâàëèâàåòñÿ,
âèäèì âåäü êó÷ó êîëåñ è ïðî÷èõ ÷àñòåé.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 239

[Îòâåò]:
—Íå òàê, êàê [âû ïîëàãàåòå]. Òîëüêî òå, êòî ðàíüøå
âèäåë ïîâîçêó, âîñïðèíèìàþò [îòâàëèâøèåñÿ] êîëå-
ñà è ïðî÷åå êàê [÷àñòè] ïîâîçêè, íî íå äðóãèå.
Êîãäà ïîâîçêà ðàçâàëèëàñü, êîëåñà è ïðî÷åå íå
268 а

ñîåäèíåíû â ïîâîçêó, èç-çà ÷åãî íå ÿâëÿþòñÿ ñîñòàâ-

íûìè ÷àñòÿìè ïîâîçêè.
Ïîýòîìó ïðè îòñóòñòâèè ñîñòîÿùåé èç ÷àñòåé
ïîâîçêè íå [ìîæåò] áûòü ñîñòàâíûõ ÷àñòåé ïîâîçêè.
Íî, õîòÿ òîãäà ñ òî÷êè çðåíèÿ ïîâîçêè íå ñóùå-
ñòâóþò íè ñîñòàâíûå ÷àñòè, íè ñîñòîÿùåå èç ÷àñ-
òåé,—êîëåñà è ïðî÷åå ÿâëÿþòñÿ, îòíîñèòåëüíî ñâîèõ
ýëåìåíòîâ, ñîñòîÿùèìè èç ÷àñòåé, à èõ ýëåìåíòû
ÿâëÿþòñÿ èõ ñîñòàâíûìè ÷àñòÿìè. Ñëåäîâàòåëüíî,
íåëüçÿ óòâåðæäàòü î ñîñòàâíûõ ÷àñòÿõ ïîìèìî ñîñòî-
268 б

ÿùåãî èç ÷àñòåé.
Òàêæå ýòó ìûñëü îòñóòñòâèÿ ñîñòàâíûõ ÷àñòåé ïðè
îòñóòñòâèè ñîñòîÿùåãî èç ÷àñòåé îñìûñëèòå íà ïðè-
ìåðå, ïðèâåäåííîì [âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü»
(6.161â-ã):
«Êîãäà ïîâîçêà ñîææåíà,
åå ñîñòàâíûå ÷àñòè íå ñóùåñòâóþò,—òàê æå êàê
ñîñòàâíûå ÷àñòè ñîñòîÿùåãî èç ÷àñòåé,
ñîææåííîãî ïëàìåíåì ðàçóìà.»

(à3) Äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿùåå

èç ðàçíûõ íàçâàíèé
 «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”»
(6.159) ãîâîðèòñÿ:
«Òàêàÿ ïîçèöèÿ [ïðàñàíãèêîâ] î÷åíü ÿñíî äîêàçûâàåò íå
òîëüêî òî, ÷òî “ïîâîçêà” îáîçíà÷åíà, èñõîäÿ èç ìèðñêîãî
 240 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

çíàíèÿ, íî è òî, ÷òî ïðè îòñóòñòâèè àíàëèçà, ñ òî÷êè çðåíèÿ

ìèðñêîãî çíàíèÿ, ïðèåìëåìû ëþáûå åå íàçâàíèÿ. Êàê ñêàçàíî:
269 а

“Îíà—‘ñîñòîÿùàÿ èç ÷àñòåé’, ‘îáëàäàþùàÿ

ýëåìåíòàìè’.
[Òàêæå] â ìèðå ïîâîçêó íàçûâàþò ‘äåéñòâóþùåé’,
467 á [è îíà] ÿâëÿåòñÿ äëÿ ëþäåé ‘ñîäåðæàùå钔».
Òî åñòü îòíîñèòåëüíî êîëåñ è ïðî÷èõ ñîñòàâíûõ
÷àñòåé è ýëåìåíòîâ ïîâîçêà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé óñ-
ëîâíîå îáîçíà÷åíèå «ñîñòîÿùàÿ èç ÷àñòåé» èëè
«îáëàäàþùàÿ ýëåìåíòàìè».
Òàêæå îòíîñèòåëüíî êîëåñ è ïðî÷åãî, ÷òî èñïîëü-
çóåòñÿ [ïðè åçäå, îíà] îáîçíà÷èìà êàê «äåéñòâóþ-
269 б

ùàÿ», à îòíîñèòåëüíî ñâîåãî ñîäåðæàíèÿ 284—êàê «ñî-

äåðæàùàÿ».
Íåêîòîðûå â íàøèõ øêîëàõ [ðåàëèñòîâ285] ãîâî-
ðÿò, ÷òî, ïîñêîëüêó ñóùåñòâóþò ëèøü ñîáðàíèÿ ÷àñ-
òåé è ýëåìåíòîâ, à îòäåëüíîå îò íèõ íå îáíàðóæèâà-
åòñÿ, òî íåò «ñîñòîÿùåãî èç ÷àñòåé» èëè «îáëàäàþùå-
ãî ýëåìåíòàìè». Òàêæå [îíè] óòâåðæäàþò, ÷òî ñóùå-
ñòâóåò ëèøü [ïîäâåðæåííîå] äåéñòâèþ, à äåéñòâóþ-
ùåãî íåò è ÷òî—ïîñêîëüêó íå îáíàðóæèâàåòñÿ îòäåëü-
íîå îò ñîäåðæàíèÿ—åñòü ñîäåðæàíèå, íî íåò ñîäåðæà-
ùåãî. Òàêèå âûñêàçûâàíèÿ îøèáî÷íû, [íåñîâìåñòèìû]
ñ ìèðñêîé, îòíîñèòåëüíîé [èñòèíîé], ïîñêîëüêó ïðè-
270 а

âîäÿò [ê âûâîäó], ÷òî òàêæå íåò ÷àñòåé è ïðî÷åãî.

Ïî ýòîìó æå ïîâîäó ñêàçàíî âî «Âõîæäåíèè [â
ñðåäèííîñòü]» (6.159):
«Íå ïîêóøàéòåñü íà ïðèíÿòîå â ìèðó îòíîñèòåëüíîå!»
Èòàê, íå íàðóøàþò ïîðÿäêà äâóõ èñòèí òå, êòî
ãîâîðèò, ÷òî íà àáñîëþòíîì [óðîâíå] íå ñóùåñòâóþò
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 241

êàê öåëîå è ïðî÷åå, òàê è ñîñòàâíûå ÷àñòè è ïðî÷åå,

à íà îòíîñèòåëüíîì—ñóùåñòâóþò êàê ñîñòàâíûå ÷à-
ñòè è ïðî÷åå, òàê è öåëîå è ïðî÷åå.

(à4) Ïðåèìóùåñòâî áûñòðîãî îáðåòåíèÿ

âîççðåíèÿ ñ ïîìîùüþ [âûøåïðèâåä¸ííîãî
ïðèìåðà]
 «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”
(VI.160)» ãîâîðèòñÿ:
270 б

«Ïîñêîëüêó ñ òî÷êè çðåíèÿ òàêîãî [ëîãè÷åñêîãî] èññëå-

äîâàíèÿ ýòèõ îòíîñèòåëüíûõ [âåùåé] ìèðà îíè íå ìîãóò
ñóùåñòâîâàòü, à ñóùåñòâóþò [ëèøü] ñ òî÷êè çðåíèÿ íåàíàëè- 468 à
òè÷åñêîãî çíàíèÿ, òî éîãèí, àíàëèçèðóÿ èõ òàêèìè æå
ýòàïàìè, î÷åíü áûñòðî ïðîíèêàåò â ãëóáü ðåàëüíîñòè.
Êàêèì æå îáðàçîì?
“Êàê ìîæåò [ñàìî ïî ñåáå] ñóùåñòâîâàòü òî,
÷òî íå îáíàðóæèâàåòñÿ
ïðè ïîìîùè ñåìåðè÷íîãî [àíàëèçà]?!
Òàê éîãèí, íå îáíàðóæèâ ñóùåñòâîâàíèÿ [ïîâîçêè],
ëåãêî ïîñòèãàåò è ðåàëüíîñòü.
Çíà÷èò, ñóùåñòâîâàíèå [ïîâîçêè
271 а

ñ îáûäåííîé òî÷êè çðåíèÿ]

çäåñü òàêæå ñëåäóåò ïðèçíàâàòü”».
Ýòè ñëîâà ïîÿñíÿþò, ÷òî ïóòåì àíàëèçà ïîâîçêè
áûñòðî ïîñòèãàåòñÿ ñàìàÿ ñóòü ðåàëüíîñòè—îòñóò-
ñòâèå ñàìîáûòèÿ. Ïîýòîìó òàêîé [àíàëèç] âåñüìà
âàæåí.
Áëàãîäàðÿ åìó éîãèí, èññëåäóþùèé ñîñòîÿíèå
[áûòèÿ êàê îíî åñòü], ïðèõîäèò ê âûâîäó: «Åñëè
ñóùåñòâóåò íåêàÿ ñàìîñóùàÿ “ïîâîçêà”, òî, íåñîì-
 242 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íåííî, ïðè ëîãè÷åñêîì ïîèñêå íàëè÷èÿ èëè îòñóò-

ñòâèÿ [ó íåå] ñàìîáûòèÿ â ñåìè ïîëîæåíèÿõ—òîæäå-
ñòâà, îòëè÷èÿ è ïðî÷èõ—[ïîâîçêà äîëæíà] îáíàðó-
æèòüñÿ â êàêîì-íèáóäü èç ýòèõ ñåìè. Îäíàêî íè â
îäíîì íå îáíàðóæèâàåòñÿ. Òåì íå ìåíåå, îòâåðãíóòü
óñëîâíîå íàçâàíèå “ïîâîçêà” íåâîçìîæíî; çíà÷èò,
271 б

“ïîâîçêà” ÿâëÿåòñÿ ëèøü ïðåäñòàâëåíèåì, [ñîçäàâ-

øèìñÿ] èç-çà îìðà÷åííîñòè ãëàçà óìà áåëüìîì íåâå-
äåíèÿ,—ñàìà ïî ñåáå íå ñóùåñòâóåò». Âñëåäñòâèå
[òàêîãî âûâîäà] éîãèí ëåãêî ïîñòèãàåò ðåàëüíîñòü.
Ñîþç «è» â ñëîâîñî÷åòàíèè «è ðåàëüíîñòü» óêàçûâà-
åò, ÷òî îòíîñèòåëüíàÿ [èñòèíà] òîæå íå íàðóøàåòñÿ.

Ýòîò ñåìåðè÷íûé àíàëèç—ñïîñîá îòñå÷åíèÿ

êðàéíèõ [âîççðåíèé], îïðîâåðãàþùèé íàëè÷èå ñàìî-
468 á áûòèÿ ïîâîçêè, âåñüìà ÿñåí; ñîâåðøåííî ÿñíà è åãî
ëîãèêà îòðèöàíèÿ. Ïîýòîìó îí ïîçâîëÿåò ëåãêî ïî-
ñòè÷ü îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ïîâîçêè.
Êîðî÷å ãîâîðÿ, òàêîé àíàëèç, êàê îïèñàííîå ðà-
íåå [èññëåäîâàíèå] ïîâîçêè, èìååò òðè äîñòîèíñòâà:
272 а

(1) äîñòîèíñòâî ëåãêîãî ïðåêðàùåíèÿ ýòåðíàëèçìà,

ïðèïèñûâàþùåãî ÿâëåíèÿì ñàìîáûòèå; (2) äîñòîèí-
ñòâî ëåãêîãî ïðåêðàùåíèÿ íèãèëèçìà, ïîëàãàþùåãî
îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è çàâèñèìîå [ïðîèñõîæäåíèå]
íåñîâìåñòèìûìè; (3) ïîñëåäîâàòåëüíûå ýòàïû, ïî-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 243

çâîëÿþùèå éîãèíó îñóùåñòâèòü äâà [ïðåäûäóùèõ]

äîñòîèíñòâà ïðè àíàëèòè÷åñêîì èññëåäîâàíèè ëþ-
áîé [âåùè].
(1) Ñëèøêîì êðàòêèé ñïîñîá îïðîâåðæåíèÿ ñà-
ìîáûòèÿ, îòðèöàþùèé ëèøü [ñàìîñóùåå] òîæäåñòâî
è îòëè÷èå, çàòðóäíÿåò ïîíèìàíèå, à ñëèøêîì ðàñøè-
ðåííûé—òðåáóåò áîëüøèõ óñèëèé. Ñåìåðè÷íûé æå
àíàëèç—êàê ðàç òî, ÷òî íàäî.
(2) Êîãäà îòðèöàíèå ïðîèçâîäèòñÿ âïåðâûå, ê
îòðèöàåìîìó 286 ïðèñîâîêóïëÿþò õàðàêòåðèñòèêó
272 б

[«ñàìîñóùåå»], è òàêèì îáðàçîì, õîòÿ íàëè÷èå ñàìî-

áûòèÿ îïðîâåðãàåòñÿ, óñëîâíîå ñóùåñòâîâàíèå ôóí-
êöèîíèðóþùèõ [ÿâëåíèé] îñòàåòñÿ íåóÿçâèìûì.
(3) [Ñíà÷àëà] óáåæäàþòñÿ, ÷òî ïðåäïîëàãàåìîå
ñàìîñóùåå ñîäåðæèìîå (khyab-bya) [ìîæåò] èìåòü
òîëüêî ñåìü [ïîëîæåíèé]—òîæäåñòâà ñ ñîäåðæàùèì
(khyab-byed), îòëè÷èÿ [îò íåãî] è ïðî÷èå. Çàòåì
ïðèâîäÿò äîâîäû ïðîòèâ êàæäîãî èç ýòèõ ñåìè [ïîëî-
æåíèé] è âèäÿò, ÷òî âñå îíè îïðîâåðãàþòñÿ. Îïðî-
âåðãíóâ ñîäåðæàùåå, îïðîâåðãàþò è ñîäåðæèìîå.
273 а

Ñäåëàâ ýòî, ìíîãîêðàòíî ïðîáóæäàþò â ñåáå óáåæ-

äåííîñòü â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ. Çàòåì îñîçíàþò,
÷òî, õîòÿ ñàìîáûòèå îòñóòñòâóåò, îòâåðãíóòü óñëîâ-
íîå íàçâàíèå «ïîâîçêà» íåâîçìîæíî. Òîãäà äóìàþò:
«Î! Êàê óäèâèòåëüíû ïîâîçêà è [âñå] ýòè ïðî÷èå
èëëþçèè, ñîòâîð¸ííûå èëëþçèîíèñòàìè—êàðìîé è
êëåøàìè! Âåäü, âîçíèêàÿ—áåç ìàëåéøåé ïóòàíèöû— 469 à
îò ñîáñòâåííûõ ïðè÷èí è óñëîâèé, îíè ïîëíîñòüþ
ëèøåíû ñàìîñóùåé ïðèðîäû!» Òàê îáðåòàåòñÿ óâå-
273 б

ðåííîñòü, ÷òî âåùè, âîçíèêàþùèå çàâèñèìî, ïî ïðè-

ðîäå (rang-gzhin-gyis) íå âîçíèêàþò.
È â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”» ñêàçàíî:
 244 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Êîãäà àíàëèçèðóåøü òîæäåñòâåííîñòü, îòëè÷èå êóâøè-

íà è ïðî÷åãî îò åãî îñíîâû è îñòàëüíûå ïÿòü ïîëîæåíèé,—
[âåùè] íå ñóùåñòâóþò. Îäíàêî, [áóäó÷è ëèøü] çàâèñèìûìè
îáîçíà÷åíèÿìè, [êóâøèí è ïðî÷åå] ñïîñîáíû ñîäåðæàòü,
÷åðïàòü ìåä, âîäó, ìîëîêî è äðóãîå äåëàòü. Ðàçâå ýòî íå
óäèâèòåëüíî?!»
È äàëåå:
«Òî, ÷òî ëèøåíî ñàìîáûòèÿ, íî âîñïðèíèìàåòñÿ,—ïîõî-
äèò íà êðóã îò âðàùàåìîãî ôàêåëà: ïóñòî, áåç ñîáñòâåííîé
ñóùíîñòè.»
274 а

(á) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå

[âûøåïðèâåäåííîãî ïðèìåðà]

Çäåñü äâà [ïóíêòà]: (á1) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå

ïðèíöèïà îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ; (á2) Êîíêðåòíîå
ïðèìåíåíèå äîêàçàòåëüñòâà, èñõîäÿùåãî èç ðàçíûõ
íàçâàíèé.

(á1)
Ýòîò [ïóíêò îõâàòûâàåò] ÷åòûðå òåìû: (á1.1) Îï-
ðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ î òîæäåñòâå «ÿ» ñ ñîâîêóïíî-
ñòÿìè; (á1.2) Îïðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ îá îòëè÷èè
«ÿ» îò ñîâîêóïíîñòåé; (á1.3) Âûòåêàþùåå îòñþäà
îïðîâåðæåíèå îñòàëüíûõ ïîëîæåíèé; (á1.4) Îñíî-
âàííîå íà òàêîì [àíàëèçå] âûÿâëåíèå ëè÷íîñòè êàê
«ïîäîáíîé èëëþçèè».
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 245

(á1.1) Îïðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ î

òîæäåñòâå «ÿ» ñ ñîâîêóïíîñòÿìè
 îáùåì, â ìèðå âèäèì, ÷òî, åñëè óì òî÷íî
óñòàíàâëèâàåò íàëè÷èå ïàðû ó êàêîãî-íèáóäü ÿâëå-
íèÿ, òî ïîëíîñòüþ îòâåðãàåò åå îòñóòñòâèå, à åñëè
òî÷íî óñòàíàâëèâàåò îòñóòñòâèå ó íåãî ïàðû, òî ïîë-
íîñòüþ îòâåðãàåò åå íàëè÷èå.
274 б

Ýòèì [ñàìûì] ñîâåðøåííî èñêëþ÷àåòñÿ òðåòüÿ

âîçìîæíîñòü 287 ïîìèìî òîæäåñòâà è îòëè÷èÿ èëè
åäèíñòâà è ìíîæåñòâà: ïîñêîëüêó îòñóòñòâèå ïàðû— 469 á
ýòî åäèíñòâî, à åå íàëè÷èå—ìíîæåñòâî.
Ðàç, â îáùåì, [âîçìîæíîñòè] îãðàíè÷èâàþòñÿ
äâóìÿ—åäèíñòâîì èëè åãî îòñóòñòâèåì, òî è â ÷àñò-
íîñòè [îíè] ñâîäÿòñÿ ê ñàìîñóùåìó åäèíñòâó (òîæäå-
ñòâó) èëè ìíîæåñòâó (îòëè÷èþ).
Èòàê, åñëè «ÿ», èëè «ëè÷íîñòü», îáëàäàåò ñàìîñó-
ùåé ïðèðîäîé, îíà ìîæåò áûòü òîëüêî òîæäåñòâåí-
íîé [ñ ñîâîêóïíîñòÿìè] èëè îòëè÷íîé (îò íèõ). Ïî-
ýòîìó ñëåäóåò àíàëèçèðîâàòü: «ßâëÿåòñÿ ýòî “ÿ” ïî
275 а

ñâîåé ñóùíîñòè òîæäåñòâåííûì ñ ñîâîêóïíîñòÿìè

èëè îòëè÷íûì [îò íèõ]?»
Ñíà÷àëà éîãèíó ñëåäóåò èñêàòü àðãóìåíòû ïðîòèâ
ïîçèöèè òîæäåñòâà, ðàçìûøëÿÿ òàê: «×åì æå íåëåïî
ïîëîæåíèå åäèíîãî ñàìîáûòèÿ îáîèõ—è “ÿ” è ñîâî-
êóïíîñòåé?»
Íàñòàâíèê Áóääàïàëèòà ïðèâîäèò ïðîòèâ íåå òðè
äîâîäà:
(1) ðàçãîâîðû î «ÿ» ëèøàþòñÿ âñÿêîãî ñìûñëà;
(2) «ÿ» ñòàíîâèòñÿ ìíîæåñòâåííûì;
(3) còàíîâèòñÿ ðîæäàþùèìñÿ è ðàçðóøàþùèìñÿ.
(1) Åñëè ñ÷èòàòü, ÷òî îáà—è «ÿ» è ñîâîêóïíîñòè—
åäèíàÿ ñàìî[äîâëåþùàÿ] ñóùíîñòü, òî íåò ñìûñëà
 246 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ãîâîðèòü î «ÿ», èáî îíî ñòàíîâèòñÿ âñåãî ëèøü

ñèíîíèìîì ñîâîêóïíîñòåé, êàê, íàïðèìåð, «Ëóíà» è
«Íîñèòåëüíèöà çàéöà» 288.
Ïî ýòîìó ïîâîäó ñêàçàíî è â 27-îì ðàçäåëå «Êî-
ðåííîé ìóäðîñòè» (27.5):
275 б

«Êîãäà ïîëàãàåòå, ÷òî “ÿ” íå ñóùåñòâóåò

ïîìèìî ñâîåãî ñîäåðæàíèÿ289,
òî “ÿ” ÿâëÿåòñÿ ýòèì ñîäåðæàíèåì,
è âûõîäèò, ÷òî âàøåãî “ÿ” íåò».
(2) Åñëè áû «ÿ» è ñîâîêóïíîñòè áûëè ïî ñâîåé
ñóùíîñòè òîæäåñòâåííû, òî èìåëè áû ìåñòî òàêèå
íåëåïîñòè: ñêîëü ìíîãî ñîâîêóïíîñòåé åñòü ó îäíîé
ëè÷íîñòè, ñòîëü ìíîãî áûëî áû è «ÿ»; èëè æå êàê «ÿ»
470 à òîëüêî îäíî, òàê è ñîâîêóïíîñòü áûëà áû îäíà. È âî
«Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.127) ñêàçàíî:
«Åñëè ñîâîêóïíîñò藓ÿ”, òî, ïîñêîëüêó
èõ ìíîãî, è “ÿ” ñòàíîâèòñÿ ìíîãî».
(3) Â 18-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»] (18.1)
èçðå÷åíî:
276 а

«Åñëè áû ñîâîêóïíîñòè áûëè “ÿ”, îíî

ñòàëî áû ðîæäàþùèìñÿ è ðàçðóøàþùèìñÿ».
È â 27-îì ðàçäåëå (27.6) ñêàçàíî:
«Ñîäåðæàíèå íå ÿâëÿåòñÿ “ÿ”;
[èíà÷å “ÿ”] âîçíèêàëî áû è ðàçðóøàëîñü».
«Ñîäåðæàíèå» çäåñü ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ñîâî-
êóïíîñòè.
Âîçìîæåí âîïðîñ:
— ÷åì æå çàêëþ÷àåòñÿ îøèáêà ïîëîæåíèÿ î òîì,
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 247

÷òî «ÿ» ïîäâåðæåíî åæåìãíîâåííîìó ðîæäåíèþ è

ðàçðóøåíèþ?
[Îòâåò]:
—Â «Êîðåííîì òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â ñðå-
äèííîñòü]”» óêàçàíû òðè îøèáêè ýòîãî [ïîëîæåíèÿ]:
(à) íåâîçìîæíîñòü ïîìíèòü [ïðîøëûå] ðîæäå-
íèÿ;
(á) óòðàòà [ïëîäîâ] ñîäåÿííîãî;
(â) âñòðå÷à [ñ ïëîäàìè] íåñîäåÿííîãî.
(à) Åñëè áû «ÿ» åæåìãíîâåííî ðîæäàëîñü è ðàçðó-
øàëîñü, òî ïðîèñõîäèëî áû ðîæäåíèå è ðàçðóøåíèå
276 б

ñàìîñóùåãî «ÿ». Ïîýòîìó «ÿ» â ïðåäûäóùèå è ïîñëå-

äóþùèå [ìãíîâåíèÿ] ðàñïàëîñü áû íà îòäåëüíûå
ñàìîäîâëåþùèå ñóùíîñòè.
Íî òîãäà [Áóääà] íå ñêàçàë áû: «Â òàêîé-òî æèçíè,
â òàêîå-òî âðåìÿ ÿ áûë öàðåì ïî èìåíè Ìàíäõàò-
ðè 290»,—ïîñêîëüêó ëè÷íîñòü Ìàíäõàòðè è ëè÷íîñòü
Âñåëåíñêîãî Ó÷èòåëÿ áûëè áû ñàìîñóùå-îòäåëüíû.
[Ýòî áûëî áû] ïîäîáíûì òîìó, êàê Äåâàäàòòà íå
ïîìíèë, êîãäà, «âñïîìèíàÿ» î [ïðåæíèõ] ðîæäåíèÿõ,
ïîäóìàë: «[Òîãäà] ÿ ñòàë ßäæíÿäàòòîé» 291.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå: åñëè áû íå áûëî ïðîòèâîðå-
÷èÿ â òîì, ÷òî [ëè÷íîñòü] â ïîñëåäóþùåé [æèçíè]
ïîìíèò ïåðåæèòîå ïðåæíåé [ëè÷íîñòüþ], íåñìîòðÿ
íà òî, ÷òî [îíè] ÿâëÿþòñÿ ñàìîñóùå-ðàçíûìè,—òðå-
áîâàëîñü áû óêàçàòü èíóþ ïðè÷èíó 292 òîãî, ïî÷åìó
Äåâàäàòòà íå îáëàäàë ïàìÿòüþ î ïåðåæèòîì [ðàíüøå]
470 á
ßäæíÿäàòòîé. Îäíàêî òàêîé [ïðè÷èíû] íå íàéäåì.
Ýòîò [àðãóìåíò] ïîõîäèò íà ëîãè÷åñêèé äîâîä
277 а

îòðèöàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ èç äðóãîãî, êîòîðûé [ïðè-

âîäèòñÿ] ÷óæèì [ôèëîñîôîì], ïîëàãàþùèì çåìëþ è
ðîñòîê ñàìîñóùèìè, à òàêæå ñ÷èòàþùèì èõ ïðè÷è-
 248 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íîé è ñëåäñòâèåì: «Åñëè áû òàêîâûå ìîãëè áûòü

ïðè÷èíîé è cëåäñòâèåì, òî è ìðàê ìîã áû âîçíèêàòü
èç ïëàìåíè».
Ïðîòèâ òåçèñà î ïðîñòîì îòëè÷èè 293 òàêîé [àðãó-
ìåíò], àíàëîãè÷íûé [ïðåäûäóùåìó], íå âûäâèãàåòñÿ.
[Âîïðîñ]:
—Óêàçûâàþò ëè ýòè [ñëîâà èç] ñóòðû, ÷òî Âñåëåí-
ñêèé Ó÷èòåëü è ðàäæà Ìàíäõàòðè—îäíî?
[Îòâåò]:
—Ýòîé ïðîïîâåäüþ îòðèöàåòñÿ, ÷òî [îíè]—ðàç-
íûå ïîòîêè [èíäèâèäóàëüíîãî ñîçíàíèÿ], íî íå óêà-
çûâàåòñÿ, ÷òî îäíî.
Òî åñòü, ñ òî÷êè çðåíèÿ ïî÷òåííîãî íàñòàâíèêà
×àíäðû, ýòîò [ôðàãìåíò] ñóòðû ãîâîðèò, ÷òî íåëüçÿ
ñìîòðåòü íà òàêóþ-òî [ëè÷íîñòü] â òîé æèçíè êàê íà
äðóãóþ.
Íåêîòîðûå, îøèáî÷íî ïîíèìàþùèå òå ñëîâà ñóò-
ðû, ãîâîðÿò:
277 б

—Áóääû è ïðîñòûå ñóùåñòâà, êîòîðûìè îíè áûëè

â ïðîøëîì,—îäíî. Âåäü â ñóòðå ñêàçàíî î òîæäåñòâå
äâóõ—«Â ïðîøëîé æèçíè ÿ áûë òàêèì-òî». Íî, åñëè
áû òå [èíäèâèäû] áûëè ïîäâåðæåíû îáóñëîâëåííîìó
áûòèþ, òî, ïîñêîëüêó åæåìãíîâåííî ðàçðóøàëèñü
áû, íå ìîãëè áû áûòü îäíîé [è òîé æå ëè÷íîñòüþ].
Ïîýòîìó îíè îáà ïîñòîÿííû.
[Îòâåò]:
—Òàêîå âûñêàçûâàíèå âûðàæàåò ïåðâîå èç îïèñàí-
íûõ [Áóääîé] ÷åòûðåõ äóðíûõ âîççðåíèé â ñâÿçè ñ
ïðîøëûì. Åãî îòðèöàíèå âûñêàçàë Ïîêðîâèòåëü Íàãàð-
äæóíà â 27-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»] (27.3):
«“Â ïðîøëîì [ÿ] ðîæäàëñÿ...”,—
ãîâîðèòü íå ïîäîáàåò.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 249

Ðîæäàâøèéñÿ â ïðåæíèõ æèçíÿõ

íå ÿâëÿåòñÿ òåì æå ñàìûì». 278 а

Åñëè áû [ëè÷íîñòü] áûëà òàêîé, [ò.å. ïîñòîÿí-

íîé], îäíî ñóùåñòâî ñòàëî áû øåñòüþ ñóùåñòâàìè:
ïîñêîëüêó îíè [ïîî÷åð¸äíî ïîëó÷àëè] âîïëîùåíèÿ â
ñîîòâåòñòâåííûõ øåñòè óäåëàõ è, [ïî-âàøåìó âûõî-
äèò], âñåãäà îñòàâàëèñü â ïðåäûäóùèõ è ïîñëåäóþ-
ùèõ [æèçíÿõ] îäíèì è òåì æå [ñóùåñòâîì].
Òàêæå [â «Êîðåííîé ìóäðîñòè“] âûñêàçàíî îïðî- 471 à
âåðæåíèå ìíåíèÿ, ÷òî [ëè÷íîñòè] ïðåäûäóùåé è ïîñ-
ëåäóþùåé æèçíåé ÿâëÿþòñÿ ñàìîñóùå-îòäåëüíûìè.
Èòàê, åñëè áû «ÿ» îáëàäàëî ñàìîáûòèåì, [ëè÷íî-
ñòè] ïðåäûäóùåé è ïîñëåäóþùåé [æèçíåé] áûëè áû
ëèáî ñàìîñóùå-åäèíû, è òîãäà ïîñòîÿííû, ëèáî—
ñàìîñóùå-îòäåëüíû, è òîãäà èìåë áû ìåñòî òåðìèíà-
ëèçì 294. Ïîýòîìó ìóäðûì íå ñëåäóåò ïðèçíàâàòü ñà-
ìîáûòèÿ «ÿ».
278 б

(á) [Ëîãè÷åñêèé] èçúÿí «óòðàòû [ïëîäîâ] ñîäåÿí-

íîãî». [Äîïóñòèì], ÷òî «ÿ» â êàæäûé ìîìåíò ïîäâåð-
ãàåòñÿ ñàìîñóùåìó âîçíèêíîâåíèþ è ðàçðóøåíèþ.
Ìíåíèå, ÷òî òîãäà ïëîäû ñîäåÿííîãî ïðåäûäóùèì
«ÿ» èçâåäûâàþòñÿ ïîñëåäóþùèì «ÿ», áóäåò îïðîâåð-
ãíóòî íèæå. Çäåñü æå [óêàæó], ÷òî [â òàêîì ñëó÷àå]
íåò âêóøåíèÿ ïëîäîâ ðàíåå íàêîïëåííîé êàðìû:
ïîñêîëüêó òâîðÿùåå êàðìó «ÿ» ðàçðóøàåòñÿ ïðåæäå,
÷åì âêóñèëî ïëîäû, à äðóãîãî «ÿ» íå èìååòñÿ.
Òî÷íåå, ïîñêîëüêó ïðåæíåå è ïîñëåäóþùåå [ó
îäíîé è òîé æå] âåùè íå ìîãóò áûòü ñàìîñóùå-
îòëè÷íûìè, òî [è ó îäíîé ëè÷íîñòè] íåò ïîñëåäóþ-
ùåãî «ÿ», ïî [ñâîåé] ñóùíîñòè îòäåëüíîãî îò ïðåæíå-
ãî; [çíà÷èò], åñëè ïðåæíåå «ÿ» 295 íå âêóøàåò ïëîäîâ
[êàðìû], îíè îáÿçàòåëüíî ïðîïàäàþò.
 250 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Îòâåòíîå [âîçðàæåíèå, ÷òî îøèáêè íåò, ïîñêîëü-

êó òå «ÿ»] ïðèíàäëåæàò ê îäíîìó ïîòîêó [èíäèâèäó-
279 а

àëüíîãî áûòèÿ], òîæå áóäåò îïðîâåðãíóòî íèæå. Ïî-

ýòîìó [ïðèçíàþùèå ñàìîáûòèå «ÿ»] íå ñïîñîáíû
èçáåãíóòü âûâîäà, ÷òî ïëîäû ñîäåÿííîãî òåðÿþòñÿ.
(â) [Ëîãè÷åñêèé] èçúÿí «âñòðå÷è [ñ ïëîäàìè] íåñî-
äåÿííîãî». Âîçìîæíî, ïîäóìàþò: «Õîòÿ ïðåæíåå “ÿ” è
ðàçðóøàåòñÿ, ïëîäû èçâåäûâàþòñÿ ïîñëåäóþùèì “ÿ”,
ïîýòîìó íåò îøèáêè “óòðàòû [ïëîäîâ] ñîäåÿííîã.
[Îòâåò]:
— òàêîì [ñëó÷àå] ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî äðóãàÿ (ïîñëå-
äóþùàÿ) ëè÷íîñòü, êîòîðàÿ íèñêîëüêî íå íàêîïèëà
êàðìû, ñëóæàùåé ïðè÷èíîé âêóøåíèÿ ïëîäîâ äåÿ-
íèé [ðàçðóøàâøåéñÿ ïðåæíåé ëè÷íîñòè], èçâåäûâàåò
471 á ïëîäû ÷óæîé êàðìû: ïîñêîëüêó ïëîäû, íàêîïëåííûå
îäíîé ñàìîñóùåé ëè÷íîñòüþ, âêóøàþòñÿ ñàìîñóùå-
ðàçíîé, äðóãîé ëè÷íîñòüþ.
Ïîäîáíî ñêàçàíî è âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèí-
íîñòü]» (6.128):
«Â [êàæäûé] ìîìåíò äî óõîäà â íèðâàíó
[“ÿ”] âîçíèêàëî áû è ðàçðóøàëîñü:
279 б

íå áûëî áû òâîðÿùåãî [êàðìó è],

ñëåäîâàòåëüíî,—åå ïëîäîâ.
[Èëè æå] îäíà [ëè÷íîñòü]
èçâåäûâàëà áû íàêîïëåííîå äðóãîé».
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 251

Âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» ãîâîðèòñÿ åùå î

òðåõ îøèáêàõ, íî òàì îïðîâåðãàþòñÿ ëèøü [îøèáî÷-
íûå] òåçèñû íàøèõ øêîë, ïîýòîìó èõ ïðèâîäèòü íå
áóäó, èáî çäåñü õî÷ó îïðîâåðãíóòü îáùåå [ëîæíîå
ìíåíèå].
[Ïðåäûäóùèå] äâà äîâîäà óïîìÿíóòû è â 27-îì
ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»] (27.10-11?):
«Åñëè áû ýòî [“ÿ”] áûëî äðóãèì, ïîëó÷èëîñü áû,
÷òî îíî íå èç òîãî [“ÿ”]; ÷òî [ïðîøëîå “ÿ”]
âñå æèâåò—ðîäèëîñü, íå óìåðåâ â òîé [æèçíè].
280 а

[Îòñþäà òàêæå] âûòåêàþò ïðåêðàùåíèå

[ïîòîêà áûòèÿ ïðåæíåé ëè÷íîñòè], óòðàòà êàðìû,
âêóøåíèå îäíîé [ëè÷íîñòüþ] êàæäîãî
[ïëîäà] êàðìû,
ñîçäàííîé äðóãîé, è ïðî÷èå íåëåïûå âûâîäû».
[Èìåííî] «óòðàòó êàðìû» è äðóãîé èç äâóõ [ïðè-
âåä¸ííûõ äîâîäîâ Íàãàðäæóíû] ×àíäðàêèðòè óêàçû-
âàåò [âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü»].
Ñëîâà: «Åñëè áû ýòî [“ÿ”] áûëî äðóãèì»,—[îçíà-
÷àþò]: «Åñëè áû “ÿ” â ïðîøëûõ æèçíÿõ è òåïåðåøíåå
“ÿ” áûëè ñàìîñóùå-ðàçíûìè».  òàêîì ñëó÷àå [òåïå-
ðåøíåå «ÿ»] íå çàâèñåëî áû îò ïðîøëîãî [«ÿ»], ò.å.
280 б

áûëî áû âîçíèêøèì íåçàâèñèìî îò íåãî, è—êàê ïðè

èçãîòîâëåíèè êóâøèíà íå ðàçðóøàåòñÿ ñóêíî—ïðè
ðîæäåíèè íîâîãî «ÿ»—ñòàðîå «ÿ» íå áûëî áû ðàçðó-
øåííûì, îñòàâàëîñü áû æèòü, à, íå óìåðåâ â ïðîøëîé
[æèçíè, äðóãîå «ÿ»] ðîäèëîñü áû â ýòîé. Òàêîâ ñìûñë
ñêàçàííîãî.
Âîçìîæíî [âîçðàæåíèå]:
—Õîòÿ ïðåæíåå è ïîñëåäóþùåå «ÿ» ñàìîñóùå-
îòäåëüíû, [îòñþäà] íå [âûòåêàþò] îøèáêè «óòðàòû
 252 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

472 à êàðìû» è «âñòðå÷è ñ [ïëîäàìè] íåñîäåÿííîãî», ïî-

ñêîëüêó [òå «ÿ»] ñîñòàâëÿþò îäèí ïîòîê [èíäèâèäó-
àëüíîãî áûòèÿ].
[Îòâåò]:
—Íî ýòîò [åäèíûé ïîòîê] èñêëþ÷àåò ñàìîñóùå-
îòäåëüíîå, ïîýòîìó ïðèðàâíèâàåòñÿ ïîäëåæàùåìó
äîêàçàòåëüñòâó. È åñëè áû [«ÿ» â ïðåæíåé è ïîñëåäó-
þùåé æèçíÿõ] áûëè ñàìîñóùå-îòäåëüíû, îíè íå
ìîãëè áû [ïðåäñòàâëÿòü ñîáîé] îäèí ïîòîê [èíäèâè-
äóàëüíîãî áûòèÿ]: [áûëè áû] òàêèìè [îòäåëüíûìè
ëè÷íîñòÿìè], êàê Ìàéòðåÿ è Óïàãóïòà.
Ïî ýòîìó ïîâîäó âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]»
(6.129) ñêàçàíî:
«Â [òåçèñå] î ðåàëüíîì íàëè÷èè [îäíîãî] ïîòîêà
[áûòèÿ ó îòäåëüíûõ ëè÷íîñòåé] íåò îøèáêè!
[Íî ëîãè÷åñêèå] èçúÿíû [ïðèçíàíèÿ òàêîãî] ïîòîêà
óæå óêàçàíû â ïðåäøåñòâóþùåì àíàëèçå.»
«Ïðåäøåñòâóþùèé àíàëèç» [ïðîâåäåí] òàì æå (6.61):
«Ïîñêîëüêó äõàðìû, îòíîñÿùèåñÿ
281 а

ê Ìàéòðåå è Óïàãóïòå,
ðàçíûå, òî íå ïðèíàäëåæàò îäíîìó ïîòîêó.
Òî, ÷òî ñàìîñóùå-îòäåëüíî,
íå ìîæåò ïðèíàäëåæàòü îäíîìó ïîòîêó.»
Òî åñòü îòäåëüíûå ñàìîäîâëåþùèå ñóùíîñòè—
ïîäîáíî äâóì îòäåëüíûì ïîòîêàì [èíäèâèäóàëüíîãî
áûòèÿ]—íå ìîãóò áûòü îòíåñåíû ê îäíîìó ïîòîêó.
È â 27-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»] (27.16)
ñêàçàíî:
«Êîãäà áû íåáîæèòåëü [â ïðåæíåé æèçíè]
è ÷åëîâåê, [êîòîðûì îí ïåðåðîäèëñÿ],
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 253

ðàçëè÷íû áûëè,—êàê ìîãëè áû áûòü îíè

[îäíèì] ïîòîêîì [èíäèâèäóàëüíîãî ñîçíàíüÿ]?»
Êîðî÷å, åñëè åñòü ñàìîñóùåå «äðóãîå», îíî äîëæ-
íî áûòü ñïîñîáíî âûäåðæàòü àíàëèç, ëîãè÷åñêîå
èññëåäîâàíèå áûòèÿ êàê îíî åñòü. Íî ïðè òùàòåëü-
íîì ëîãè÷åñêîì èññëåäîâàíèè íå îêàçûâàåòñÿ íè
281 б

÷àñòèöû ñóùåãî, ñïîñîáíîé âûäåðæàòü àíàëèç. Ïî-

ýòîìó, åñëè áû êàðìà, íàêîïëåííàÿ ñàìîñóùå-îò-
ëè÷íûì ïðåäøåñòâóþùèì [«ÿ»], èñïûòûâàëàñü ïîñ-
ëåäóþùèì [«ÿ»], òî îòäåëüíûå ïîòîêè [áûòèÿ] ïîë-
íîñòüþ ñëèëèñü áû, è íå áûëî áû âîçìîæíîñòè èõ
ðàçëè÷èòü.
Ïîìíèòå îá ýòîì âî âñåõ ðàçäåëàõ, ïîäîáíûõ
ýòîìó.
[Âîçðàæåíèå]:
—Íî åñëè îáà—ïðåäøåñòâóþùèé ïåðåæèâàþùèé
282 а

è ïîñëåäóþùèé âñïîìèíàþùèé—íå òîæäåñòâåííû,

òî âîñïîìèíàíèå ïåðåæèòîãî â ïðåæíèõ [æèçíÿõ] è
ïîñëåäóùåå èçâåäûâàíèå ïëîäîâ ðàíåå íàêîïëåííîé
êàðìû íåñîâìåñòèìû ñ íàøåé ñèñòåìîé, òàê êàê
ëè÷íîñòè ðàçíûå?
[Îòâåò]:
—Îøèáêè íåò! Èáî â ýòîé [ñèñòåìå îòñóòñòâèå 472 á
òîæäåñòâà ðàññìàòðèâàåìûõ èíäèâèäîâ] íå ìåøàåò
èì áûòü îäíèì ïîòîêîì; òîãäà êàê â ÷óæîé ñèñòåìå296
åäèíûé ïîòîê [áåç òàêîãî òîæäåñòâà] íåâîçìîæåí.
Íàïðèìåð, â äîìå ñòîèò ñîñóä, ïîëíûé ïðîñòîê-
âàøè, à íà òðàâÿíîé êðûøå ñèäèò ñåðûé ãîëóáü; õîòÿ
åãî ëàïêè [ñåé÷àñ] âíå ñîñóäà ñ ïðîñòîêâàøåé, íà íåé
âèäíû îñòàâëåííûå èìè ñëåäû. Òàê æå íåò ïðîòèâî-
ðå÷èÿ â òîì, ÷òî òåïåðåøíèé èíäèâèä íå ïåðåíîñèò-
ñÿ â ïåðèîä ïðîøëîé æèçíè, íî âñïîìèíàåò ïåðåæè-
 254 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òîå â íåé. Îá ýòîì ãîâîðèòñÿ â «Òîëêîâàíèè “×åòâå-

ðîñîòíèöû”» (232):
«Ïåðåñòàíüòå ðàññóæäàòü î òîæäåñòâå èëè îòëè÷èè
ïðè÷èí è ñëåäñòâèé. Ëîãè÷íî [äóìàòü] òàê: “Ðàç åñòü
ñîâåðøåííî íåïîñòîÿííûé ïîòîê, äâèæèìûé ðàçíûìè ïðè-
282 б

÷èíàìè, òî ‘ñîäåðæàùåå’ åãî ‘ÿ’, ñóùåñòâóþùåå [ëèøü]

íîìèíàëüíî, [ìîæåò] ïîìíèòü [ñâîè] ðîæäåíèÿ”.
Âåùè ñàìè ïî ñåáå íå ñóùåñòâóþò, ÷òî íå ìåøàåò èì
áûòü ñîáðàíèÿìè îïðåäåëåííûõ óñëîâèé è ìåíÿòüñÿ. Ïîýòî-
ìó ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü íåïîñòèæèìîå [÷èñëî] ðàçíûõ
àñïåêòîâ âåùåé, [ïîðîæäåííûõ] ëèøåííûìè ñîáñòâåííîé
ñóùíîñòè ïðè÷èíàìè.
Íàïðèìåð, â äîìå ñòîèò ñîñóä, ïîëíûé [ãóñòîé], êàê ãëèíà,
ïðîñòîêâàøè; ñëåäû íîã ñåðîãî ãîëóáÿ, ñèäÿùåãî íà òîëñòîé
283 а

òðàâÿíîé êðûøå [äîìà], âèäíû [íà ïðîñòîêâàøå], õîòÿ [ñåé-

÷àñ] åãî ëàïêè äàëåêî [îò íåå]».
Ïîäðîáíîñòè èùèòå âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]».

Òåïåðü îáîáùàþ. Ïî ïîâîäó ìíåíèÿ, ÷òî «ÿ»

òîæäåñòâåííî ñîâîêóïíîñòÿì, â 27-îì ðàçäåëå [«Êî-
ðåííîé ìóäðîñòè»] (27.6) ñêàçàíî:
«Êàê æå [òîãäà ìîæåò áûòü] îáðåòàåìîå?!
[Îíî] ñòàíîâèòñÿ îáðåòàþùèì.»
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 255

Ýòè ñëîâà—ìîùíûé îïðîâåðãàþùèé äîâîä.

Ãîâîðèòñÿ, ÷òî òàêàÿ-òî ëè÷íîñòü îáðåëà òàêîå-òî 473 à
òåëî. Ïîýòîìó ñîâîêóïíîñòè ÿâëÿþòñÿ îáðåòàåìûì, à
«ÿ»—îáðåòàþùèì.
283 б

Åñëè ïîëàãàòü, ÷òî îíè òîæäåñòâåííû, òî ïîäâåð-

æåííîå äåéñòâèþ ïðèðàâíèâàåòñÿ ê äåéñòâóþùåìó,
âñëåäñòâèå ÷åãî îòîæäåñòâëÿþòñÿ äðîâîñåê è äåðåâî,
ãîðøîê è ãîðøå÷íèê, îãîíü è òîïëèâî è ò. ä. Êàê
ñêàçàíî â 10-îì ðàçäåëå [“Êîðåííîé ìóäðîñòè“]
(10.1,15):
«Êîëü òîïëèâî—ýòî îãîíü, òî äåéñòâèþ
äåéñòâóþùèé òîæäåñòâåí.
[Àíàëèç] òîïëèâà ñ îãí¸ì íàì ïðîÿñíÿåò âåñü ðÿä
[íåïðàâèëüíûõ ñóæäåíèé î] “ÿ” è “îáðåòàåìîì”,
à âìåñòå ñ íèìè—î êóâøèíå, è ñóêíå, è ïðî÷åì».
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.137) ãîâî-
ðèòñÿ:
«Íåëîãè÷íî, ÷òîáû “îáðåòàþùèé” è “îáðåòàåìîå”
áûëè åäèíûìè.  òàêîì ñëó÷àå [ïîäâåðæåííîå]
äåéñòâèþ îòîæäåñòâèëîñü áû ñ äåéñòâóþùèì.»
284 а

Èòàê, åñëè áû «ÿ» áûëî òîæäåñòâåííûì ñ ñîâîêóï-

íîñòÿìè, òî èìåëè áû ìåñòî øåñòü [îøèáîê]: 1)
áåññìûñëåííîñòü òåçèñà î «ÿ»; 2) ìíîæåñòâåííîñòü
«ÿ»; 3) òîæäåñòâåííîñòü ïîäâåðæåííîãî [äåéñòâèþ] è
äåéñòâóþùåãî; 4) óòðàòà [ïëîäîâ] ñîäåÿííîãî; 5)
âñòðå÷à ñ [ïëîäàìè] íåñîäåÿííîãî; 6) íåïðàâèëü-
íîñòü ñëîâ [Áóääû, êàñàþùèõñÿ] âîñïîìèíàíèé î
[ïðîøëûõ] ðîæäåíèÿõ. Ïîýòîìó íå ñëåäóåò ïîëàãàòü
[«ÿ» è ñîâîêóïíîñòè] åäèíûìè.
 256 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(á1.2) Îïðîâåðæåíèå ïîëîæåíèÿ

îá îòëè÷èè «ÿ» îò ñîâîêóïíîñòåé

—Äà! «ß» è ñîâîêóïíîñòè íå ÿâëÿþòñÿ ñàìîñóùå-

òîæäåñòâåííûìè, íî â ÷åì æå îøèáêà ïîëàãàòü, ÷òî
îíè ñàìîñóùå-îòëè÷íû?
—Îøèáêà óêàçàíà â 18-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé
ìóäðîñòè» (18.1)]:
«Åñëè [“ÿ”] îòäåëüíî îò ñîâîêóïíîñòåé,
òî ëèøåíî õàðàêòåðèñòèê ñîâîêóïíîñòåé».
Òî åñòü, åñëè áû «ÿ» áûëî îáîñîáëåííîé îò ñîâî-
473 á êóïíîñòåé ñóùíîñòüþ, îíî íå îáëàäàëî áû õàðàêòå-
284 б

ðèñòèêàìè ñîâîêóïíîñòåé—âîçíèêíîâåíèåì, ïðåáû-

âàíèåì è ïðåêðàùåíèåì: êàê, íàïðèìåð, ñóùåñòâóþ-
ùàÿ îòäåëüíî îò áûêà ëîøàäü íå îáëàäàåò õàðàêòåðè-
ñòèêàìè áûêà.
—Íó è ÷òî æå?
—Òàêîå «ÿ» áûëî áû ëèøåíî îñíîâû ñâîåãî îáî-
çíà÷åíèÿ è íå ÿâëÿëîñü áû îáúåêòîì öåïëÿíèÿ çà
«ÿ», ïîñêîëüêó áûëî áû íåîáóñëîâëåííûì, êàê, íà-
ïðèìåð, öâåòîê â íåáåñàõ èëè íèðâàíà. Òàê, óïîòðåá-
ëÿÿ ïðèíÿòîå äðóãèìè, [×àíäðàêèðòè] ãîâîðèò â «ßñ-
íûõ ñëîâàõ»:
«“Åñëè áû ‘ÿ’ íå èìåëî õàðàêòåðèñòèê âîçíèêíîâåíèÿ è
ïðåêðàùåíèÿ, îíî áûëî áû âå÷íûì; íî òîãäà [ñ íèì], âå÷íî
íåèçìåííûì, íè÷åãî íåëüçÿ áûëî áû äåëàòü, ïîýòîìó îáîçíà-
÷åíèå ‘ÿ’ óòðàòèëî áû âñÿêèé ñìûñë, èáî [òàêîå] íå ìîæåò
íè÷åãî ïðèíèìàòü è îòâåðãàòü”,—ñêàçàë íàñòàâíèê Áóääà-
285 а

ïàëèòà.
Òàêæå, åñëè áû [“ÿ”] áûëî ñàìîñóùå-îòëè÷íûì îò
[îïðåäåëÿþùèõ] õàðàêòåðèñòèê ñîâîêóïíîñòåé—íàáëþäà-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 257

åìîé è îñòàëüíûõ297, [îíî] äîëæíî áûëî áû âîñïðèíèìàòüñÿ

îòäåëüíûì: êàê, íàïðèìåð, ôèçè÷åñêîå è ïñèõè÷åñêîå âîñ-
ïðèíèìàþòñÿ ðàçëè÷íûìè.
Íî, ïîñêîëüêó “ÿ” íå âîñïðèíèìàåòñÿ òàêîâûì, òî íå
ÿâëÿåòñÿ äðóãîé ñóùíîñòüþ. Òàê â 27-îì ðàçäåëå [“Êîðåí-
íîé ìóäðîñòè” (27.7)] ãîâîðèòñÿ:
“Íåëîãè÷íî, ÷òîáû ‘ÿ’ áûëî îòäåëüíûì
îò ñîäåðæàíèÿ [—ñîâîêóïíîñòåé].
Åñëè áûëî áû îòäåëüíûì, òî âîñïðèíèìàëîñü áû
âíå ñîäåðæàíèÿ,—îäíàêî íå âîñïðèíèìàåòñÿ.”
È âî “Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]” (6.124):
“Ïîýòîìó íåò ‘ÿ’, îòëè÷íîãî îò ñîâîêóïíîñòåé,
èáî âíå ñîâîêóïíîñòåé îíî íå âîñïðèíèìàåòñÿ”».
285 б

Ñëåäîâàòåëüíî, èíîâåðöû, âîîáðàæàþùèå îò-

äåëüíîå îò ñîâîêóïíîñòåé «ÿ», íå ïîíèìàþò, ÷òî
«ÿ»—ëèøü íàçâàíèå, è, âèäÿ íåëîãè÷íîñòü îòîæäå-
ñòâëåíèÿ [åãî] ñ ñîâîêóïíîñòÿìè, ïîä âëèÿíèåì ôè- 474 à
ëîñîôñêèõ óáåæäåíèé âîîáðàæàþò, [÷òî «ÿ» îòäåëüíî
îò íèõ], à íå âîñïðèíèìàþò [åãî] òàêîâûì ñâîèìè
åñòåñòâåííûìè îáûäåííûìè ñîçíàíèÿìè.
Ðàçâèâàéòå òâåðäóþ óâåðåííîñòü, îñîçíàíèå, ÷òî
òàêèå äîâîäû îïðîâåðãàþò ñóùåñòâîâàíèå «ÿ», ïî
ñâîåé ñóùíîñòè îòëè÷íîãî îò ñîâîêóïíîñòåé. Åñëè
èñêðåííå íå óáåäèòåñü â ðàçðóøåíèè ýòèõ äâóõ ïîëî-
æåíèé—òîæäåñòâà è îòëè÷èÿ, òî è òåçèñ îá îòñóò-
ñòâèè ñàìîáûòèÿ ëè÷íîñòè îñòàíåòñÿ ëèøü äîãìîé,
ïîýòîìó ÷èñòîãî âîççðåíèÿ íå îáðåòåòå.
286 а

Êîãäà, æåëàÿ òàêèì îáðàçîì èññëåäîâàòü: «Ñóùå-

ñòâóåò ëè÷íîñòü ðåàëüíî èëè íå ñóùåñòâóåò?»,—àíà-
ëèçèðóþò: «Åñëè ëè÷íîñòü ðåàëüíî ñóùåñòâóåò, òîæ-
 258 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

äåñòâåííà îíà ñîâîêóïíîñòÿì èëè îòëè÷íà îò íèõ?»,—

òî îêîí÷àòåëüíûå àðãóìåíòû ïðîòèâ òîæäåñòâà ñî-
ñòîÿò â òîì, ÷òî [òîãäà] îãîíü è òîïëèâî è ïðî÷åå
äåéñòâóþùåå è [ïîäâåðæåííîå] äåéñòâèþ îòîæäåñòâ-
ëÿþòñÿ. Ìíåíèå, ÷òî îíè òîæäåñòâåííû, íóæíî îï-
ðîâåðãàòü ïðè ïîìîùè ìèðñêîãî äîñòîâåðíîãî çíà-
íèÿ, âèäåíèÿ: ñïåöèôè÷åñêèå òåçèñû îáîèõ îïïî-
íåíòîâ [çäåñü] íå ïîñëóæàò îïðîâåðãàþùèìè äîâîäà-
286 б

ìè.
Òàê è êîãäà áû [«ÿ» è ñîâîêóïíîñòè] áûëè îòëè÷-
íûìè. Çäåñü ñëîâà: «Åñëè áû îíè áûëè òàêèìè, òî
îñîçíàâàëèñü áû îòäåëüíî, íàïîäîáèå ôèçè÷åñêîãî è
ïñèõè÷åñêîãî, íî òàê îíè íå îñîçíàþòñÿ»,—âûðàæà-
þò èìåííî îïðîâåðãàþùèé äîâîä, [îñíîâàííûé íà]
íåâîñïðèÿòèè [èõ òàêîâûìè] åñòåñòâåííûì ñîçíàíè-
åì, òîãäà êàê ñïåöèôè÷åñêèå òåçèñû íå [ìîãóò] áûòü
îïðîâåðãàþùèìè äîâîäàìè.
Èòàê, êîíå÷íûé êîðåíü âñåõ îïðîâåðãàþùèõ äî-
âîäîâ, [èñïîëüçóåìûõ] ïðè àíàëèçå ðåàëüíîñòè, îïè-
474 á ðàåòñÿ íà íåèñêàæåííûå îáûäåííûå ñîçíàíèÿ ñïî-
ðÿùèõ. Ïîýòîìó ñêàçàííîå [âî «Âõîæäåíèè â ñðå-
äèííîñòü»] 298:
«Êîãäà [èññëåäóþò] ðåàëüíîñòü, [ïîñòèãàåìîå
ïîçíàíèþ] ìèðñêîìó íåäîñòóïíî»,—
îçíà÷àåò, êàê ðàíåå îáúÿñíÿëîñü, ÷òî [îáûäåííîå
ñîçíàíèå] íåäîñòîâåðíî â ïîçíàíèè ðåàëüíîñòè, à íå
òî, ÷òî ïðè àíàëèçå ðåàëüíîñòè íåèñêàæåííîå îáû-
äåííîå ñîçíàíèå íå [ìîæåò ñëóæèòü] îïðîâåðãàþ-
ùèì äîâîäîì. Èíà÷å, ðàç íåò âîçìîæíîñòè ïðåäñòà-
âèòü ñïåöèôè÷åñêèå ïîëîæåíèÿ îòäåëüíûõ [ñòîðîí]
287 а

â êà÷åñòâå îïðîâåðãàþùèõ äîâîäîâ, à òàêæå, ïî-

 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 259

ñêîëüêó ïðè ñóùåñòâóþùåé ðàçíîñòè ïðèåìëåìûõ è

íåïðèåìëåìûõ [äëÿ îïïîíåíòîâ] ñâèäåòåëüñòâ ïðè-
åìëåìûå òîæå ïîäðàçäåëÿþòñÿ íà óñëîâíûå è ïîä-
ëèííûå, íåîáõîäèìî ëîãè÷åñêè äîêàçûâàòü äàæå
[ñâîé ñïîñîá ïîäðàçäåëåíèÿ], êàêèå åùå àðãóìåíòû
ìîãóò áûòü ïðåäúÿâëåíû?! Õîòÿ áû è óêàçûâàë [òîãäà]
íà ìíåíèå îïïîíåíòà: «Åñëè ïðèçíàåøü òî, âûíóæ-
äåí ïðèçíàòü è ýòî», èëè: «Ðàç òîãî íå ïðèçíàåøü, òî
è ýòîãî íå ïðèçíàâàé»,—íî áåç äîâîäîâ, îáîñíîâû-
âàþùèõ òàêèå [óòâåðæäåíèÿ], ðàçâå óáåäèøü?! Ïî-
287 б

ýòîìó âñå êîðíè îïðîâåðãàþùèõ äîâîäîâ è äîêàçà-

òåëüñòâ â êîíöå êîíöîâ ñâîäÿòñÿ ê íåèñêàæåííûì
îáûäåííûì ñîçíàíèÿì ñïîðÿùèõ. È, âèäÿ, ÷òî óò-
âåðæäåíèÿ, ïðîòèâîðå÷àùèå [âîñïðèÿòèþ] ýòèõ [ñî-
çíàíèé], îïðîâåðãàþòñÿ ñîáñòâåííûì îïûòîì, [ñïî-
ðÿùèå] íå îòêëîíÿòñÿ îò ýòîãî [âîñïðèÿòèÿ], ÷òî
ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïîì âñåõ ïðåäïîñûëîê (dbu-tshad).
Îäíàêî òàêèì îáðàçîì íå äîïóñêàåòñÿ îøèáî÷íîå
[ïðåóâåëè÷åíèå], ÷òî îòñóòñòâèå càìîáûòèÿ è ïîäîá-
íîå óñòàíàâëèâàåòñÿ îáûäåííûì ñîçíàíèåì. [Íà-
ïðèìåð], õîòÿ ïðîèçâåäåííûé çâóê óñòàíàâëèâàåòñÿ
ïðÿìûì âîñïðèÿòèåì, ýòî íå âûíóæäàåò ïðÿìîå âîñ-
ïðèÿòèå óñòàíàâëèâàòü íåïîñòîÿíñòâî çâóêà. Êîðî÷å
[ãîâîðÿ], õîòÿ êîíå÷íûé êîðåíü äîêàçàòåëüñòâ è îï- 475 à
288 а

ðîâåðãàþùèõ äîâîäîâ îïèðàåòñÿ íà âîñïðèÿòèå, ðàç-

âå îò âîñïðèÿòèÿ òðåáóåòñÿ óñòàíîâëåíèå îñíîâíîãî
òåçèñà?!

(á1.3) Âûòåêàþùåå îòñþäà îïðîâåðæåíèå

îñòàëüíûõ ïîëîæåíèé
Åñëè áû [«ÿ» è ñîâîêóïíîñòè] áûëè ïî ñâîåé
ñóùíîñòè îòëè÷íû, òî «ÿ» ñóùåñòâîâàëî áû íàïîäî-
 260 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

áèå ïðîñòîêâàøè â áðîíçîâîì ñîñóäå, îïèðàÿñü íà

ñîâîêóïíîñòè, à ñîâîêóïíîñòè—íà «ÿ», [òî åñòü] èìå-
ëè áû ìåñòî äâà ïîëîæåíèÿ—îïîðû è îïèðàþùåãîñÿ.
Íî, ïîñêîëüêó [«ÿ» è ñîâîêóïíîñòè] íå ÿâëÿþòñÿ
ñàìîñóùå-îòëè÷íûìè, òî íå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé
îïîðû è îïèðàþùåãîñÿ,—ñîãëàñíî ðàçúÿñíåíèþ íà
[ïðèìåðå] ïîâîçêè 299.
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.142) ñêàçàíî:
«Â ñîâîêóïíîñòÿõ íå ïðåáûâàåò “ÿ”, è ⠓ÿ”
íå ïðåáûâàþò ñîâîêóïíîñòè. Ïî÷åìó?
—Åñëè áû îíè áûëè îòëè÷íû,
òî òàêàÿ ìûñëü äîïóñòèìà,
íî, ïîñêîëüêó îíè íå îòëè÷íû, ýòî âûìûñåë».
288 б

Ïîëîæåíèå î òîì, ÷òî «ÿ» îáëàäàåò ñîâîêóïíîñòÿ-

ìè, òîæå ñîîòâåòñòâóåò ðàçúÿñíåííîìó íà [ïðèìåðå]
ïîâîçêè 300, ïîýòîìó äóìàéòå, èñõîäÿ èç àíàëîãèè. Â
òîì æå [ñî÷èíåíèè (6.143)] ñêàçàíî:
«—Íå ïðèçíàþ, ÷òî “ÿ” îáëàäàåò [ñîâîêóïíîñòüþ]
ôèçè÷åñêîãî.
—Ïî÷åìó?
—“ß” íå ñóùåñòâóåò301, ïîýòîìó íå ìîæåò áûòü îòíåñåíî
ê ñóùíîñòÿì, ñïîñîáíûì ê îáëàäàíèþ. Åñëè áû [îíî] áûëî
îòäåëüíî, òî îáëàäàëî áû,—[êàê] ñêîòîì, à åñëè áû íå îòëè÷à-
ëîñü, òî îáëàäàëî áû,—[êàê] ôîðìîé. Îäíàêî “ÿ” íè òîæäå-
ñòâåííî [ñîâîêóïíîñòè] ôèçè÷åñêîãî, íè îòëè÷íî îò íåå».
289 а

[Ñëîâà] «îáëàäàëî áû,—[êàê] ñêîòîì» [îçíà÷àþò]:

«îáëàäàëî áû,—êàê Äåâàäàòòà áûêîì», à «îáëàäàëî
áû,—[êàê] ôîðìîé» [ñëåäóåò ïîíèìàòü]: «îáëàäàëî
áû,—êàê Äåâàäàòòà ôîðìîé».
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 261

Íî, ìîæåò áûòü, «ÿ»—ýòî ïðîñòî ñîáðàíèå ñîâî-

êóïíîñòåé? 302—Ïîñêîëüêó [Áóääà] ñêàçàë, ÷òî «ÿ»
îáîçíà÷àåòñÿ â çàâèñèìîñòè îò ïÿòè ñîâîêóïíîñòåé,
òî íåëåïî, ÷òîáû îñíîâà îáîçíà÷åíèÿ áûëà îáîçíà÷åí-
èåì.
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.135) îòìå÷åíî: 475 á
«Â ñóòðàõ ãîâîðèòñÿ,
÷òî [“ÿ”] çàâèñèò îò ñîâîêóïíîñòåé,
ïîýòîìó ïðîñòîå ñîáðàíèå ñîâîêóïíîñòåé
íå ÿâëÿåòñÿ “ÿ”».
Òàêæå, åñëè áû ïðîñòîå ñîáðàíèå ñîâîêóïíîñòåé
ïðåäñòàâëÿëî ñîáîé «ÿ», òî [ïîäâåðæåííîå] äåé-
ñòâèþ áûëî áû òîæäåñòâåííî ñ äåéñòâóþùèì. [Òà-
289 б

êàÿ] îøèáêà óêàçàíà â «Êîðåííîì òîëêîâàíèè

“Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü”» (6.135):
«Åñëè ñ÷èòàòü êàæäóþ ñîâîêóïíîñòü îáðåòàåìîé “ÿ”, òî
âñå ïÿòü ñîâîêóïíîñòåé ïðèõîäèòñÿ ïîëàãàòü îáðåòàåìûìè.
Ïîýòîìó, êîíå÷íî æå, ñîáðàíèå ñîâîêóïíîñòå闓îáðåòàå-
ìî唻.
Èç óòâåðæäåíèÿ, ÷òî ñîáðàíèå [ñîâîêóïíîñòåé]
ÿâëÿåòñÿ [ëèøü] îñíîâîé îáîçíà÷åíèÿ «ÿ», à íå «ÿ»,
ÿñíî, ÷òî òàêîâûì íóæíî ñ÷èòàòü è ïîòîê ñîâîêóïíî-
ñòåé.
Âîçìîæíà ìûñëü: «Õîòÿ îíè (ñîâîêóïíîñòè) è íå
ÿâëÿþòñÿ “ÿ”, íî, ïîäîáíî òîìó, êàê, ïîëó÷èâ îñî-
áóþ ôîðìó ïîñðåäñòâîì ñîåäèíåíèÿ êîëåñ, îñåé è
ïðî÷èõ [÷àñòåé] ïîâîçêè, ïîëàãàåì [åå] ïîâîçêîé303,
òàê è îñîáóþ ôîðìó ñîáðàíèÿ ôèçè÷åñêîãî è ïðî÷èõ
ñîâîêóïíîñòåé ñ÷èòàåì “ÿ”».
[Îòâåò]:
 262 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

—Íî ôîðìà ïðèñóùà òîëüêî ôèçè÷åñêîìó, ïîýòî-

ìó âûõîäèò, ÷òî ïñèõèêó è ïðî÷åå [íåôèçè÷åñêîå âû]
íå ñ÷èòàåòå «ÿ». Êàê ñêàçàíî âî «Âõîæäåíèè [â
ñðåäèííîñòü]» (6.136):
290 а

«À ôîðìà?!
—Ïîñêîëüêó îíà ïðèñóùà [ëèøü] ôèçè÷åñêîìó,
òî, ïî-âàøåìó, îíî ñóòü “ÿ”, à ïñèõèêà è
îñòàëüíîå èç ñîáðàíèÿ [ñîâîêóïíîñòåé]
íå ÿâëÿþòñÿ “ÿ”, èáî íå èìåþò ôîðìû».
Èòàê, ïîäîáíî ïîâîçêå, êîòîðàÿ íå ïðåáûâàåò íè
â îäíîì èç [âûøåîïèñàííûõ] ñåìè ïîëîæåíèé ñàìî-
áûòèÿ, îäíàêî îáîçíà÷àåòñÿ çàâèñèìî îò ñâîèõ ÷àñ-
476 à òåé,—«ÿ» òîæå íå ïðåáûâàåò íè â òîæäåñòâå ñ ñîâî-
êóïíîñòÿìè, íè îòäåëüíî îò íèõ, íè â îñòàëüíûõ
èç ñåìè [ïîëîæåíèé] ñàìîáûòèÿ, îäíàêî îáîçíà÷àåò-
ñÿ â çàâèñèìîñòè îò ñîâîêóïíîñòåé. Ñõîäñòâî ýòèõ
äâóõ [ñëó÷àåâ] ïîäòâåðæäåíî êðàòêèì èçðå÷åíèåì
290 б [Áóääû], ãäå ñðàâíèâàþòñÿ îáà (ïîâîçêà è «ÿ»).

(á1.4) Îñíîâàííîå íà òàêîì [àíàëèçå]

âûÿâëåíèå ëè÷íîñòè êàê «ïîäîáíîé èëëþçèè»
Îá èëëþçèè ãîâîðèòñÿ â äâóõ ñìûñëàõ: (1) íàïðè-
ìåð, âûñêàçûâàíèå îá àáñîëþòíîé èñòèíå êàê î
ïîäîáèè èëëþçèè ïîäðàçóìåâàåò ïðèçíàíèå ïðîñòî
cóùåñòâîâàíèÿ è îòðèöàíèå èñòèííîãî ñóùåñòâîâà-
íèÿ; (2) à âûñêàçûâàíèå î ôîðìå è ïðî÷åì êàê îá
èëëþçèè [îçíà÷àåò], ÷òî ïðè ïóñòîòå, îòñóòñòâèè
ñîáñòâåííîé ñóùíîcòè, ôîðìà è ïðî÷åå ÿâëåíû, ò.å.
ÿâëåííîå ïîäîáíî èëëþçèè.
Çäåñü [èìååòñÿ â âèäó] âòîðîå. Íî îíî îõâàòûâàåò
è ïåðâîå çíà÷åíèå èëëþçèè, â òî âðåìÿ êàê îòíîñè-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 263

òåëüíî íàëè÷èÿ âòîðîãî çíà÷åíèÿ èëëþçèè â ïåðâîì

îïðåäåë¸ííîñòè íåò.
Óñòàíîâëåíèå âòîðîãî [çíà÷åíèÿ] çèæäåòñÿ íà
äâóõ óìñòâåííûõ [ïðîöåññàõ]: âîñïðèÿòèè ÿâëåííîãî
è ïîñòèæåíèè [åãî êàê] ïóñòîãî. Íàïðèìåð, âîñïðè-
ÿòèå çðèòåëüíûì ñîçíàíèåì âèäåíèÿ èëëþçîðíîé
291 а

ëîøàäè èëè ñëîíà è ïîñòèæåíèå óìñòâåííûì ñîçíà-

íèåì îòñóòñòâèÿ ñîîòâåòñòâóþùåé âèäåíèþ ëîøàäè
èëè ñëîíà [ñëóæàò] îñíîâîé çàðîæäåíèÿ óâåðåííîñ-
òè, ÷òî âèäåíèå ëîøàäè èëè ñëîíà èëëþçîðíî, îá-
ìàí÷èâî.
Òàê [è çäåñü]: íà îñíîâå äâóõ [ôàêòîâ]—íåîñïîðè-
ìîé äëÿ îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ ÿâëåííîñòè ëè÷íîñòè
è ïðî÷åãî è ëîãè÷åñêîãî ïîñòèæåíèÿ åå ïóñòîòû,
[îòñóòñòâèÿ] ñàìîñóùåãî áûòèÿ,—çàðîæäàåòñÿ óáåæ-
äåííîñòü â èëëþçîðíîñòè, èëè îáìàí÷èâîñòè, ýòîé
«ëè÷íîñòè».
Ïðè ýòîì ëîãèêà íå óñòàíàâëèâàåò ÿâëåííîñòè, à 476 á
îáûäåííîå äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå—ïóñòîòû, îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, ÷òî è ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé íåîáõî-
äèìîñòè îáîèõ óìñòâåííûõ [ïðîöåññîâ]: ëîãè÷åñêîãî
291 б

ïîçíàíèÿ, [ïî÷åðïíóòîãî èç] èññëåäîâàíèÿ—ñóùå-

ñòâóåò [íå÷òî] ñàìî ïî ñåáå èëè íåò, è îáûäåííîãî
óìà, âîñïðèíèìàþùåãî ôîðìó è ïðî÷åå êàê ñóùå-
ñòâóþùåå.
Èòàê, åñëè ôîðìà è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ] íå ñïåøàò
ïðîÿñíèòüñÿ êàê ïîäîáíûå èëëþçèè, òî—ïîñêîëüêó
âîñïðèíèìàþùèé èõ îáûäåííûé óì ïðèñóòñòâóåò
åñòåñòâåííî, è, çíà÷èò, ñïåöèàëüíûå óñèëèÿ äëÿ åãî
ïîðîæäåíèÿ íå òðåáóþòñÿ—[íóæíî], ìíîãîêðàòíî
ïðîâîäÿ ëîãè÷åñêîå èññëåäîâàíèå—ñóùåñòâóþò îíè
ñàìè ïî ñåáå èëè íåò,—ïîðîäèòü ìîùíóþ óâåðåí-
 264 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íîñòü â îïðîâåðæåíèè ñàìîáûòèÿ, à çàòåì, êîãäà

ÿâëåíèÿ ïîÿâëÿþòñÿ â ïîëå âíèìàíèÿ, [îíè ñàìè]
ïðîÿñíÿòñÿ êàê ïîäîáíûå èëëþçèè. Îòäåëüíîãî ñïî-
ñîáà óñòàíîâëåíèÿ ïóñòîòû, ïîäîáíîé èëëþçèè, íå
ñóùåñòâóåò.
Ìóäðåöû ïðîøëîãî ãîâîðèëè:
«Ïóñòîòà, [ïîñòèãàåìàÿ] ïðè ïîëíîì “îòñå÷åíèè” ëîãè-
292 а

÷åñêèì ïîçíàíèåì ñàìîáûòèÿ âîçíèêíîâåíèÿ, ïðåêðàùå-

íèÿ... ÿâëåíèé,—âñåãî ëèøü ïóñòîòà, ïîäîáíàÿ ïðîñòðàí-
ñòâó, à çàòåì, êîãäà ïðè [ïîñòèæåíèè] ïóñòîòû, îòñóòñòâèÿ
ñàìîáûòèÿ “ñàìîñóùèõ” ôîðì è ïðî÷èõ ÿâëåíèé, îíè âîñ-
ïðèíèìàþòñÿ êàê êàæèìîñòè,—ýòî ïóñòîòà, ïîäîáíàÿ èë-
ëþçèè».
Òàêæå, ïåðåä òåì êàê ïðèñòóïàòü ê ïîêëîíåíèþ,
îáõîæäåíèþ [ñâÿòûíü] ïîñîëîíü, ÷òåíèþ [ñâÿùåí-
292 б

íûõ òåêñòîâ] è ïðî÷èì çàíÿòèÿì, [íóæíî], ëîãè÷åñêè

àíàëèçèðóÿ—ñóùåñòâóþò îíè ñàìè ïî ñåáå èëè íåò,
îïðîâåðãíóòü èõ ñàìîáûòèå è ñ ÷óâñòâîì óáåæäåííî-
ñòè â [åãî îòñóòñòâèè] ïðèñòóïàòü ê íèì, òàêèì
îáðàçîì óïðàæíÿÿñü â âûÿâëåíèè èõ êàê ïîäîáíûõ
èëëþçèè. Òî åñòü ýòè [çàíÿòèÿ] ñëåäóåò ñîâåðøàòü â
òàêîì ñîñòîÿíèè.
477 à Çíàþùèå ýòè ïðèíöèïû ñîçåðöàþò âî âðåìÿ ìå-
äèòàòèâíîãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ ïóñòîòó, ïîäîáíóþ
ïðîñòðàíñòâó, âñëåäñòâèå ÷åãî õîðîøî ïîçíàþò, êàê
áëàãîäàðÿ ýòîìó â ïåðèîä ïîñëå [ñîçåðöàíèÿ] âûÿâ-
ëÿåòñÿ ïóñòîòà, ïîäîáíàÿ èëëþçèè.
Ê òîìó æå, åñëè ëîãè÷åñêè àíàëèçèðîâàòü òîæäå-
ñòâî, îòëè÷èå è ïðî÷èå [ïîëîæåíèÿ], òî÷íî íå îïðå-
293 а

äåëèâ ìåðû îáúåêòà îòðèöàíèÿ, ñîãëàñíî èçëîæåí-

íîìó ðàíåå, òî, êîãäà îñîçíàåòñÿ óÿçâèìîñòü ýòèõ
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 265

[ïîëîæåíèé], âîçíèêàåò ìûñëü: «Âîâñå íåò ëè÷íîñòè

è ïðî÷åãî»,—à òàêæå ìûñëü: «Ëè÷íîñòü è ïðî÷åå,
ïîäîáíî ðîãàì çàéöà è ò. ä., åñòü íå-ñóùåå, íè÷òî,
ãäå íåò íè÷åãî ôóíêöèîíèðóþùåãî». Ýòî êðàéíèé
íèãèëèçì è, ñëåäîâàòåëüíî,—îòcòóïëåíèå îò èñòèí-
íîãî âîççðåíèÿ. Âåäü ñêàçàíî [â «×åòâåðîñîòíèöå»
(360)]:
«Â òàêîì ñëó÷àå êàê?—Ñóùåñòâîâàíèå
íå áûëî áû ïîäîáíûì èëëþçèè.»
Ýòè [ñëîâà êîììåíòèðóþòñÿ] â «Òîëêîâàíèè
“×åòâåðîñîòíèöû”»:
«Êîãäà ïîäëèííî ïðîçðåâàåòñÿ [ïðîöåññ] îáóñëîâëåííî-
ãî ïðîèñõîæäåíèÿ, [âñ¸] óïîäîáëÿåòñÿ [ìàãè÷åñêè] ñîòâîðåí-
íîé èëëþçèè, à íå “ñûíó áåñïëîäíîé æåíùèíû”.
Åñëè æå, ïîëíîñòüþ îïðîâåðãàÿ âîçíèêíîâåíèå ïîñðåä-
ñòâîì ýòîãî àíàëèçà, õîòÿò óêàçàòü, ÷òî îáóñëîâëåííûå
293 б

[ÿâëåíèÿ] íå âîçíèêàþò, òîãäà îíè íå óïîäîáëÿþòñÿ èëëþçèè,

à ïðèðàâíèâàþòñÿ ñûíó áåñïëîäíîé æåíùèíû è ïîäîáíîìó.
[Íî ìû], îïàñàÿñü àáñóðäíîãî âûâîäà, ÷òî îáóñëîâëåííîãî
ïðîèñõîæäåíèÿ íåò, íå ñðàâíèâàåì [ÿâëåíèé] ñ òåìè [íåñó-
ùåñòâóþùèìè âåùàìè], à [óïîäîáëÿåì èõ] èëëþçèè è ïðî÷å-
ìó, ÷òî íè÷åìó íå ïðîòèâîðå÷èò.»
Èòàê, åñëè ïðè ëîãè÷åñêîì èññëåäîâàíèè—ñóùå-
ñòâóþò [âåùè] ñàìè ïî ñåáå èëè íåò, âåùè âîïðèíè- 477 á
ìàþòñÿ ëèøü èëëþçîðíûìè, ýòî òîæå îøèáêà. Íî
ïîñëå ýòîãî ëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ, âñëåäñòâèå
îïðîâåðæåíèÿ ñàìîáûòèÿ, îáÿçàòåëüíî äîëæíî çàðî-
äèòüñÿ âîñïðèÿòèå âåùåé êàê ïîäîáíûõ èëëþçèè, ÷òî
îøèáêîé íå ÿâëÿåòñÿ. Âåäü â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðî-
294 а

ñîòíèöû”» (375) ñêàçàíî:

 266 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ïîýòîìó ïðè òàêîì òùàòåëüíîì àíàëèçå ñàìîáûòèå

âåùåé íå óñòàíàâëèâàåòñÿ, âñëåäñòâèå ÷åãî îò êàæäîé âåùè
îñòàåòñÿ èìåííî ïîäîáèå èëëþçèè.»
Òî åñòü ïîäîáíûå èëëþçèè âåùè îñòàòüñÿ äîëæíû.
Ê òîìó æå, êîãäà, [íàïðèìåð], îïðîâåðãàåòñÿ ñà-
ìîñóùåå áûòèå ðîñòêà, òî, ïîêà íå ïîãàñëè äâèæó-
ùèå ñèëû ýòîé ëîãèêè, âñëåäñòâèå àíàëèòè÷åñêîé
îöåíêè àëüòåðíàòèâ íå âîçíèêàåò öåïëÿíèå çà íàëè-
÷èå ñàìîáûòèÿ ðîñòêà. Íî [âîçìîæíûå] ìûñëè, ÷òî
«îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ» ðîñòêà èëè «ïîäîáèå èëëþ-
çèè» [åãî] ïóñòîé îò ñàìîáûòèÿ âèäèìîñòè [ñóùå-
ñòâóåò] èñòèííî, ÿâëÿþòñÿ îøèáî÷íûìè ïðåäñòàâëå-
íèÿìè, êîòîðûå äîëæíû îïðîâåðãàòüñÿ ëîãèêîé.
294 б

Îäíàêî î ïîçíàíèè ïîäîáíûõ èëëþçèè âåùåé, ëè-

øåííîì òàêèõ [ïðåäñòàâëåíèé], íèêàê íåëüçÿ äó-
ìàòü: «[Îíî] òîæå ñîäåðæèò ñòðàñòíîå öåïëÿíèå çà
èëëþçèþ, ïîýòîìó äîëæíî áûòü îòáðîøåíî». Â ïðî-
òèâíîì ñëó÷àå âïàä¸ì â áîëüøîå çàáëóæäåíèå, ÷òî
âåñü çàêîí îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ íåäåé-
ñòâèòåëåí. Îá ýòîì óæå ìíîãî ãîâîðèëîñü.
Ïðèäåðæèâàþùèåñÿ òàêîãî [ìíåíèÿ], êîíå÷íî,
íå ðàçëè÷àþò íàëè÷èå ïîäîáíûõ èëëþçèè âåùåé è
èñòèííîå ñóùåñòâîâàíèå.
Òàêæå, êîãäà, èññëåäóÿ îáúåêò, äðîáÿò åãî ëîãè-
÷åñêèì [àíàëèçîì], òî ñíà÷àëà âîçíèêàåò ìûñëü:
«[Åãî] íåò»,—çàòåì òàêîå îñîçíàíèå [ïðèõîäèò] è
478 à îòíîñèòåëüíî èññëåäîâàòåëÿ, èç ÷åãî ñëåäóåò è îòñóò-
ñòâèå óñòàíàâëèâàþùåãî [èõ] íåñóùåñòâîâàíèå, ÷òî
295 а

ïðèâîäèò ê íåâîçìîæíîñòè ÷òî-ëèáî îïðåäåëèòü:

«Ýòî åñòü, à òîãî íåò». Îòñþäà âîçíèêàåò âèäåíèå
ÿâëåíèé [áóäòî] â äûìêå, íî îíî ÿâëÿåòñÿ ñëåäñòâèåì
îòðèöàíèÿ ëîãèêîé âñåãî, ïðè íåóìåíèè îòëè÷èòü
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 267

íàëè÷èÿ è îòñóòñòâèÿ ñàìîñóùåãî îò ïðîñòîãî ñóùå-

ñòâîâàíèÿ è íåñóùåñòâîâàíèÿ. Ïîýòîìó è ñîîòâåò-
ñòâåííàÿ «ïóñòîòà» ÿâëÿåòñÿ íè÷åì, «ðàçðóøåíèåì»
[âñåãî âîçíèêàþùåãî] îáóñëîâëåííî. Çíà÷èò, è ïðî-
èçâåäåííîå â ðåçóëüòàòå å¸ ïîñòèæåíèÿ âèäåíèå ÿâ-
ëåíèé [áóäòî] â äûìêå âîâñå íå òî, ÷òî «ïîäîáèå
èëëþçèè».
Èòàê, âñåãî ëèøü [ïðèõîä] âî âðåìÿ ëîãè÷åñêîãî
àíàëèçà ê ìûñëè: «Ëè÷íîñòü è ïðî÷åå ïîëíîñòüþ
ëèøåíû ñàìîñóùåãî, îáúåêòèâíîãî áûòèÿ»,—è îñíî-
295 б

âàííîå íà íåé âèäåíèå ÿâëåíèé [ñëîâíî] â äûìêå íå

ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé òðóäíîñòè. Òàêîå [âèäåíèå]
ïðèõîäèò êî âñåì, êòî âåðèò â ïîëîæåíèÿ ìàäõúÿìû
è âûñëóøàë íåñêîëüêî íàñòàâëåíèé îá îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ. Òðóäíîñòü ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû ïðè
ïîëíîì îïðîâåðæåíèè ñàìîñóùåãî áûòèÿ îáðåñòè
ãëóáîêóþ óáåæäåííîñòü â ñîâìåñòèìîñòè ýòîé íå-
ñàìîñóùåé ëè÷íîñòè è ïðî÷åãî ñ «íàêàïëèâàþùèì
êàðìó», «âêóøàþùèì åå ïëîäû» è îñòàëüíûì. Òàêîå
óìåíèå èõ ñîâìåñòèòü, ñî÷åòàíèå îáîèõ (gnyis-tshogs)
ñòàëî âåëè÷àéøåé ðåäêîñòüþ, ñòàëî áûòü îáðåñòè
âîççðåíèå ñðåäèííîñòè î÷åíü òðóäíî.
Åñëè íå îáðåòàåòñÿ òàêàÿ [óáåæäåííîñòü], òî,
íåñîìíåííî,—÷åì áîëüøå óâåðåííîñòü â âîççðåíèè,
296 а

òåì ìåíüøå óáåæäåííîñòü â àñïåêòå äåéñòâèÿ, è ÷åì

áîëüøå óâåðåííîñòü â àñïåêòå äåéñòâèÿ, òåì ìåíüøå
óáåæäåííîñòü â âîççðåíèè, èç-çà ÷åãî íåâîçìîæíî 478 á
çàðîæäåíèå âåëèêîé óâåðåííîñòè, îäèíàêîâî ñèëü-
íîé â îòíîøåíèè îáîèõ [àñïåêòîâ].
Âñëåäñòâèå ýòîãî îáÿçàòåëüíî âïàäàþò èëè â
êðàéíîñòü ïðèïèñûâàíèÿ ñàìîñóùåãî, ýòåðíàëèçìà
è âîççðåíèÿ îá [èñòèííîì] ñóùåñòâîâàíèè âåùåé, èëè
â êðàéíîñòü îòðèöàíèÿ âñåé ôóíêöèîíàëüíîñòè âå-
 268 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ùåé, íèãèëèçìà è âîççðåíèÿ î íåñóùåñòâîâàíèè âå-

ùåé.
Ïîýòîìó â «Öàðå ñàìàäõè» (19.13-16) ãîâîðèòñÿ:
«Áåçóïðå÷íûé îáëàäàòåëü äåñÿòêà ñèë—
Ïîáåäèòåëü—îïèñàë òîãäà âûñøåå ñàìàäõè:
296 б

—Ñàíñàðû ñóùåñòâà ïîäîáíû ñíó;

íèêòî çäåñü íå ðîæäàåòñÿ, íå óìèðàåò,
íè [òåëà] ÷åëîâåêà, íè äóøè íå îáðåòàåò.
ßâëåíüÿ âñå ïîäîáíû ïåíå, [ñòåáëþ] êàìûøà304,
èëëþçèþ íàïîìèíàþò, ìîëíèþ íà íåáå,
ìèðàæ è îòðàæåíèå ëóíû â âîäå.
[Õîòü] íåêîòîðûå, ÷òî ëþäüìè [ðîäèëèñü],
297 а

â ñåì ìèðå óìåðåâ, â èíîé íå ïåðåõîäÿò305,

íî ñîâåðø¸ííûå äåÿíüÿ íèêîãäà íå èñ÷åçàþò:
â ñàíñàðå ñîçðåâàþò áåëûìè è ÷åðíûìè ïëîäàìè.
À [ñóùåñòâà]—íè ïðåêðàùàþòñÿ, íè âå÷íû.
Íåò íàêîïëåíèÿ è ïðåáûâàíüÿ êàðìû, íî
íèêîãäà íå ìèíîâàòü [ïëîäîâ] ñîäåÿííîãî è
297 б

íå èçâåäàòü [ðåçóëüòàòîâ] ñîâåðøåííîãî äðóãèìè.»

Ñêàçàíî, ÷òî ðîæäàþùèåñÿ è óìèðàþùèå ëè÷íî-
ñòè íå îáíàðóæèâàþòñÿ ëîãèêîé, íî äëÿ ïîäîáíûõ
èëëþçèè ÿâëåíèé ñîçðåâàþò õîðîøèå è ïëîõèå ðå-
çóëüòàòû, ïîýòîìó ïëîäû ñîäåÿííîãî íåìèíóåìû,
ò.å. íå óõîäÿò íåâêóø¸ííûìè, è îäíè èíäèâèäû íå
èçâåäûâàþò, íå âêóøàþò è íå âñòðå÷àþò ïëîäîâ
479 à äåÿíèé, ñîâåðø¸ííûõ äðóãèìè. Îáðåòàéòå òàêóþ
óáåæäåííîñòü.
Ñïîñîá äâèæåíèÿ ê íåé òàêîâ. Âûçûâàéòå [â óìå]
õîðîøî óÿñíåííóþ, êàê èçëîæåíî ðàíüøå, èäåþ
298 а

îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî îòðèöàíèÿ è, âäóì÷èâî íàáëþ-

äàÿ, óñòàíîâèòå, êàêèì îáðàçîì íåâåäåíèå [ïðèâî-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 269

äèò] ê ïðåäñòàâëåíèÿì î ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè.

Çàòåì ìóäðî ðàçìûøëÿéòå î òîì, ÷òî, åñëè åñòü ýòà
ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü, îíà ìîæåò áûòü òîëüêî òîæ-
äåñòâåííîé [ñ ñîâîêóïíîñòÿìè] èëè îòëè÷íîé [îò
íèõ], è èññëåäóéòå äîâîäû ïðîòèâ ïðèçíàíèÿ [ëþ-
áîé] èç ýòèõ äâóõ âîçìîæíîñòåé. Íàêîíåö, ÿñíî
ïîíÿâ [ýòè] îïðîâåðãàþùèå äîâîäû, ïðèõîäèòå ê
óáåæäåíèþ: «Ó ëè÷íîñòè íåò íè ñëåäà ñîáñòâåííîé
ñóùíîñòè». Òàêèì îáðàçîì ìíîãîêðàòíî óïðàæíÿé-
òåñü [â ñîçåðöàíèè] ïîëîæåíèÿ î ïóñòîòå.
Ïîòîì ïîçâîëüòå îòðàçèòüñÿ â óìå [âñåìó] ÿâëåí-
298 б

íîìó ïðè íåâîçìîæíîñòè îòâåðãíóòü óñëîâíîå îáî-

çíà÷åíèå «ëè÷íîñòü» è, îáäóìûâàÿ ïîëîæåíèÿ [çàêî-
íà] îáóñëîâëåííîãî [ïðîèñõîæäåíèÿ] îòíîñèòåëüíî
[«ëè÷íîñòè»]—÷òî îíà íàêàïëèâàåò êàðìó è âêóøàåò åå
ïëîäû,—óáåæäàéòåñü â ïîëíîé ñîâìåñòèìîñòè îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ñ îáóñëîâëåííûì ïðîèñõîæäåíèåì.
Êîãäà ýòè äâà ïîêàæóòñÿ ïðîòèâîðå÷àùèìè äðóã
äðóãó, îáäóìàéòå [èõ] íåïðîòèâîðå÷èâîñòü, âçÿâ îò-
ðàæåíèå è ïðî÷èå ïðèìåðû. Òî åñòü óïðàæíÿéòåñü â
ìûñëè: «Õîòÿ îòðàæåíèå ëèöà—ãëàçà, óøè è ïðî÷èå
âèäèìîñòè ïóñòû, íî âîçíèêàþò çàâèñèìî îò ëèöà è
299 а

çåðêàëà, à êîãäà íåò êàêîãî-òî èç ýòèõ óñëîâèé,

èñ÷åçàþò; îáà [àñïåêòà]306 íåðàçäåëüíî ñî÷åòàþòñÿ â
îñíîâå. Òàê è ëè÷íîñòü: õîòÿ íå îáëàäàåò íè ïûëèí-
êîé ñàìîáûòèÿ, íåò ïðîòèâîðå÷èÿ â òîì, ÷òî îíà
âîçíèêàåò çàâèñèìî îò íàêàïëèâàþùåãî êàðìó è
èñïûòûâàþùåãî ïëîäû ïðîøëîé êàðìû, êëåø è ïðî-
÷åãî». Ïîäîáíîå [óïðàæíåíèå], çíàéòå, [ïîëåçíî] âî 479 á
âñåõ ñèòóàöèÿõ, ïîäîáíûõ ýòîé.
Âîçìîæíî [ñîìíåíèå]:
—Åñëè çíàíèå, ÷òî ÿâëåííîå â îòðàæåíèè è ïðî-
÷èõ [ïðèìåðàõ] ïóñòî, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïîñòèæå- 299 б
 270 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íèå îòñóòñòâèÿ ó íèõ ñàìîáûòèÿ, òî âûõîäèò, ÷òî

ïðîñòûå ëþäè ïðÿìî ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå ñàìîáû-
òèÿ è, ñëåäîâàòåëüíî, îíè—ñâÿòûå.
À åñëè [ýòî çíàíèå] íå ÿâëÿåòñÿ [òàêîâûì], êàê æå
òàêèå [ïðèìåðû] ìîãóò ñëóæèòü ïðèìåðàìè îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ?! Åæåëè îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ â òåõ
ïðèìåðàõ íóæíî ïîñòèãàòü íà îñíîâàíèè äîâîäîâ,
ïðèâîäÿ ïðèìåðû, èñïîëüçóÿ ïðî÷èå [÷àñòè ñèëëî-
ãèçìà], òî ïîëó÷àåòñÿ áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ.
[Îòâåò]:
—Íåêîòîðûå ïðåäøåñòâåííèêè îòâå÷àëè òàê:
«Îòòîãî, ÷òî ïðÿìî ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
îòðàæåíèÿ è ïîäîáíîãî, íå ñòàíîâÿòñÿ ñâÿòûìè,
ïîñêîëüêó ïîñòèãàþò ïóñòîòó ëèøü íåêîòîðûõ âå-
ùåé. ×òîáû ñòàòü ñâÿòûì, íóæíî ïðÿìî ïîñòèãàòü
îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âñåõ ÿâëåíèé». Íî òàêîé [îòâåò]
300 а

íåïðàâèëåí, èáî â «×åòâåðîñîòíèöå» (191) ñêàçàíî:

«Êòî ïðîçðåâàåò [îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ] îäíîé âåùè,
òîãî íàçûâàþò çðÿùèì [îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ]
âñåõ âåùåé.
Ïóñòîòà îäíîé [âåùè] òà æå,
÷òî è ïóñòîòà âñåõ [âåùåé].»
Òî åñòü, ïîñòèãàÿ ïóñòîòó—îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ
îäíîé âåùè, ìîæåøü ïîñòè÷ü ïóñòîòó âñåõ âåùåé.
Èòàê, â ÷åì æå ïðîòèâîðå÷èå, êîãäà, ñîçíàâàÿ,
÷òî îòðàæåíèå íå ñîäåðæèò â ñåáå ëèöà, íå ñ÷èòàþò
åãî èñòèííûì ëèöîì, îäíàêî æ ïðåäñòàâëÿþò îòðà-
æåíèå èñòèííî ñóùåñòâóþùèì? Êîãäà íåðàçóìíûå
ìàëûå äåòè âèäÿò îòðàæåíèå, îíè èãðàþò ñ íèì è
300 б

ò.ä., çíà÷èò, ñ÷èòàþò îòðàæåííîå ëèöî èñòèííûì. À

480 à îïûòíûå ñòàðöû óâåðåíû, ÷òî îíî—ëèøü ïóñòîé
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 271

îáðàç, íå ñîäåðæàùèé ëèöà, íî ñàìî îòðàæåíèå ëèöà

âîñïðèíèìàþò êàê ñàìîñóùåå, ÷òî ÿâëÿåòñÿ öåïëÿ-
íèåì çà èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå]. Ýòî ìîæíî ïðîâå-
ðèòü ïî ñîáñòâåííîìó óìó.
Íî, õîòÿ [îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ îòðàæåíèÿ íå
ïîñòèãàåòñÿ, îíî] ìîæåò ñëóæèòü ïðèìåðîì îòñóò-
ñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ïî ñëåäóþùåé [ïðè÷èíå]. Ïîñêîëü-
êó [îòðàæåíèå] ïóñòî îò òîé ñóùíîñòè, êîòîðóþ â
íåì âèäèì, ýòî íàãëÿäíî äîêàçûâàåò îòñóòñòâèå â
301 а

íåì ñàìîáûòèÿ âèäèìîãî, ïîýòîìó èñïîëüçóåòñÿ êàê

ïðèìåð.
Åñëè æå ïóñòîòà—îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ òîãî,
÷òî âèäèì, äîñòîâåðíî óñòàíàâëèâàåòñÿ íà [îñíîâà-
íèè] ðîñòêà è ïðî÷èõ [âåùåé], ýòî óæå ïîñòèæåíèå
îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ðîñòêà [è ïðî÷åãî], ïîñåìó íå
ðàâíî [îñîçíàíèþ ïóñòîòû âîñïðèíèìàåìîãî â] îò-
ðàæåíèè è äðóãèõ [ïðèìåðàõ].
Èòàê, õîòÿ ñëîâàìè («Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü»
6.113):
«Ïîäîáíî òîìó, êàê ñîñóä è ïðî÷åå ðåàëüíî
íå ñóùåñòâóþò,
à ñóùåñòâóþò [ëèøü] êàê “èçâåñòíîå â ìèðó”»,—
ñîñóä è ïðî÷åå ïðèâîäÿòñÿ ðåàëèñòàì â êà÷åñòâå
ïðèìåðîâ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, íî îíè, ðàâíî îò-
ðàæåíèþ è ïîäîáíîìó, ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé îãðàíè-
÷åííóþ ïóñòîòó (nyi-tshe-ba'i stong-pa), à íå îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ êàê òàêîâîå. Âåäü âûñêàçûâàþòñÿ ìíîãî-
÷èñëåííûå äîêàçàòåëüñòâà îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ, ñî-
ãëàñíî ñêàçàííîìó î ïîâîçêå è ïðî÷èì [ïðèìåðàì].
Êðîìå òîãî, êîãäà íåêîòîðûå çðèòåëè ïðèíèìàþò
[ñîçäàííûå èëëþçèîíèñòîì] èëëþçèè çà èñòèííûõ
301 б
 272 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ëîøàäåé, ñëîíîâ è ò. ä., à èëëþçèîíèñò ñîçíàåò ýòèõ

ëîøàäåé è ñëîíîâ êàê èëëþçîðíûõ: [ñîçíàâàåìàÿ èì
ïóñòîòà] òîæå—îãðàíè÷åííàÿ ïóñòîòà.
Òàê æå è ñ îäóøåâëåííûìè è íåîäóøåâëåííûìè
îáúåêòàìè, âèäèìûìè âî ñíå. Âîñïðèíèìàþòñÿ èõ
îáðàçû êàê ïóñòûå èëëþçèè âî âðåìÿ ïðîáóæäåíèÿ
èëè âî âðåìÿ ñíà,—[âñå ðàâíî]. Õîòÿ äðóãèå (íàñòî-
ÿùèå) ìóæ÷èíû èëè æåíùèíû ïîíèìàþò, ÷òî ìóæ-
480 á ÷èíû èëè æåíùèíû ñíîâèäåíèé ïóñòû, ýòî íå ÿâëÿ-
åòñÿ ïîñòèæåíèåì îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ñíîâèäå-
íèé, íî ïîäîáíî ïîíèìàíèþ îòñóòñòâèÿ ëèöà â îòðà-
æåíèè, [ïðè êîòîðîì íå ïîñòèãàåòñÿ îòñóòñòâèå ñà-
ìîáûòèÿ îòðàæåíèÿ].
Ñîãëàñíî ïðèâåäåííîé ðàíåå öèòàòå («Âõîæäåíèå
â ñðåäèííîñòü», 6.26):
«Òî, ÷òî âîîáðàæàåòñÿ â èëëþçèè, ìèðàæå
302 а è ïðî÷åì, íå ñóùåñòâóåò äàæå äëÿ ìèðà»,—
ïðåäñòàâëåíèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ âîäû â ìèðàæå,
ëîøàäåé è ñëîíîâ â èëëþçèÿõ èëè ìóæ÷èí è æåíùèí
â ñíîâèäåíèÿõ îïðîâåðãàþòñÿ åñòåñòâåííûì, îáû-
äåííûì äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì, ïîýòîìó çíàíèå îá
îòñóòñòâèè îáúåêòîâ ýòèõ [ïðåäñòàâëåíèé] íå ÿâëÿåò-
ñÿ âîççðåíèåì, ïðè êîòîðîì ïîñòèãàåòñÿ îòñóòñòâèå
ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 273

Èòàê, îáäóìûâàéòå âûøåèçëîæåííûå ïðèíöèïû

[ïîäîáèÿ] èëëþçèè, à òàêæå ÷èòàéòå âñëóõ áëàãîçâó÷-
íûå ñòðîôû ãëóáîêèõ ñóòð.
Ìîæíî ñëåäîâàòü «Öàðþ ñàìàäõè» (9.11-117, 19-22),
ãäå ãîâîðèòñÿ:
«Ïîäîáíî ìèðàæó è ãîðîäó ãàíäõàðâ,
èëëþçèè ïîäîáíî, ñíîâèäåíèþ,—
ïðîÿâëåííîå è ïðåäñòàâëÿåìîå â ñóùíîñòè ïóñòî,
302 б

è òàêîâûìè çíàéòå âñå ÿâëåíèÿ.

 áåçîáëà÷íîì íåáå ñèÿåò ëóíà,
â ÷èñòîì îçåðå âèäíî åå îòðàæåíüå:
ëóíà íå ñïóñòèëàñü—îíà íå â âîäå.
Òàêîâà ïðèðîäà âñåõ ÿâëåíèé.
Æèâóùèå â ãîðàõ ëåñèñòûõ ëþäè
303 а

ïîþò, áåñåäóþò, ïëà÷óò è ñìåþòñÿ:

ýõî ñëûøèòñÿ, íî íè÷åãî íå âèäíî.
Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Ïåñíÿ, ìóçûêà è ïðè÷èòàíèå—
îò íèõ â çàâèñèìîñòè ýõî âîçíèêàåò,
303 б

íî çâóê ñåé íèêîãäà [ñâîèõ] ìåëîäèé íå ñîäåðæèò.

Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Âîò, ñòðàñòè ïðåäàåòñÿ ÷åëîâåê âî ñíå,
à ïðîáóæäàåòñÿ,—èñ÷åçëî ñíîâèäåíüå! 481 à
Åãî óñëàäû òîò “ðåáåíîê” ñòðàñòíî æàæäåò…
Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
304 а

Èëëþçèîíèñòû ôîðìû ñîçäàþò—

ñëîíîâ è ëîøàäåé, è ðàçíûå ïîâîçêè:
òîãî, ÷åì êàæóòñÿ îíè, â íèõ âîâñå íåò.
Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
 274 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Âîò, âèäèò ñîí íåâåñòà ìîëîäàÿ:

ðîæàåò ìàëü÷èêà... Îí âñêîðå óìèðàåò.
304 б

Ñ ðîæäåíèåì åãî—âîñòîðã, ñî ñìåðòüþ—ñêîðáü.

Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Ëóíû, ÷òî íî÷üþ îòðàæàåòñÿ—êàê áóäòî
â âîäå ïðîçðà÷íîé, ÷èñòîé ïðåáûâàåò,—
íå óõâàòèòü ñåé îáðàç ïðèçðà÷íûé, ïóñòîé!
Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Êàê â æàðêèé ïîëäåíü ÷åëîâåê, åäâà
âëà÷àñü, òîìèìûé æàæäîé, âäðóã óâèäèò
305 а

ìèðàæ—[âîäû ïðîõëàäíîé] öåëûé âîäîåì,

òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Àõ, â ìèðàæå âîäû íè êàïëè íåò,
íî, çàáëóæäàÿñü, îí íàïèòüñÿ õî÷åò,
íåèñòèííîå âñ¸ æå ïðîãëîòèòü íå ìîæåò.
Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.
Èëü âîò, âî âëàæíîì ñòåáëå êàìûøà
íàéòè æåëàÿ ñåðäöåâèíó, íåêòî ñëîìèò ñòåáåëü,
305 б

íî íè âíóòðè íåò ñåðäöåâèíû, íè ñíàðóæè.

Òîìó ïîäîáíû, çíàéòå, âñå ÿâëåíèÿ.»

(á2) Êîíêðåòíîå ïðèìåíåíèå

äîêàçàòåëüñòâà, èñõîäÿùåãî
èç ðàçíûõ íàçâàíèé
Êîãäà ïðåäñòàâëÿåì ïîâîçêó çàâèñèìî îò êîëåñ è
ïðî÷åãî, åå ÷àñòè ÿâëÿþòñÿ ñîäåðæàíèåì, à ïîâîç-
êà—ñîäåðæàùèì. Òàê è çäåñü: êîãäà îòíîñèòåëüíî
481 á ïÿòè ñîâîêóïíîñòåé, øåñòè ýëåìåíòîâ è øåñòè îðãà-
íîâ ÷óâñòâ ïðåäñòàâëÿåì «ÿ», îíè—ñîäåðæàíèå, à
«ÿ»—ñîäåðæàùåå. È, êàê ïîâîçêó è åå ÷àñòè [ñîîòâåò-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 275

ñòâåííî] îáîçíà÷àåì «äåéñòâóþùèì» è «[ïîäâåðæåí-

íûì] äåéñòâèþ», òàê è «ÿ», ïîñêîëüêó ïðîèçâîäèò
306 а

äåéñòâèå îáðåòåíèÿ ñîâîêóïíîñòåé è ïðî÷åãî, ÿâëÿ-

åòñÿ «äåéñòâóþùèì», à ñîâîêóïíîñòè è ïðî÷åå, ïî-
ñêîëüêó ïîäâåðæåíû îáðåòåíèþ, ÿâëÿþòñÿ «[ïîäâåð-
æåííûìè] äåéñòâèþ». Êàê ñêàçàíî âî «Âõîæäåíèè [â
ñðåäèííîñòü]» (6.162):
«Òàê æå: çàâèñèìî îò ïÿòè ñîâîêóïíîñòåé,
øåñòè ýëåìåíòîâ è øåñòè îðãàíîâ ÷óâñòâ
“ÿ” îáîçíà÷àåòñÿ [íà óðîâíå] ìèðñêîãî çíàíèÿ
êàê “ñîäåðæàùåå”.
“Ñîäåðæàíè唗ýòî “[ïîäâåðæåííîå] äåéñòâèþ”,
à [“ÿ”]—“äåéñòâóþùå唻.
È õîòÿ, ïîäîáíî ïîâîçêå, ýòî «ÿ» ïðè àíàëèçå
ðåàëüíîñòè íå îáíàðóæèâàåòñÿ íè â îäíîì èç ñåìè
ïîëîæåíèé è ïîýòîìó íå èìååò íè ñëåäà ñàìîáûòèÿ,
íî ïðè îòñóòñòâèè àíàëèçà, íà îòíîñèòåëüíîì [óðîâ-
íå îíî] ñóùåñòâóåò.

2. Îáúÿñíåíèå, êàê òàêèì

[àíàëèçîì] îïðîâåðãàåòñÿ è
[ñàìîñóùåå] «ì307

Êîãäà ïðè òàêîì ëîãè÷åñêîì èññëåäîâàíèè—ñó-

ùåñòâóåò ëè «ÿ» ñàìî ïî ñåáå, îíî íå îáíàðóæèâàåòñÿ
íè â îäíîì èç ñåìè ïîëîæåíèé è òàêèì îáðàçîì
306 б

îïðîâåðãàåòñÿ ñàìîáûòèå «ÿ», òî ðàçâå ëîãèêà íàõî-

äèò: «Ýòî ãëàçà è ïðî÷åå, [ïðèíàäëåæàùèå] òîìó
“ÿ”»?! Ñëåäîâàòåëüíî, íåò è ñàìîáûòèÿ «ìîåãî».
Åñëè éîãèí ñîâåðøåííî íå âîîáðàæàåò ñàìîáû-
 276 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òèÿ «ÿ» è «ì, òî îñâîáîæäàåòñÿ îò ñàíñàðû, î ÷åì

åùå áóäó ãîâîðèòü. Â 18-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé
ìóäðîñòè»] (18.2) ñêàçàíî:
«Êîëü íåòó “ÿ”,
îòêóäà ìîæåò áûòü “ì?!»
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.165):
«Êàê áåç èçãîòîâëÿþùåãî íåò èçãîòîâëÿåìîãî,
òàê è “ì íå ñóùåñòâóåò ïðè îòñóòñòâèè “ÿ”.
Ïîýòîìó, âçèðàÿ íà “ÿ” è “ì êàê íà ïóñòûå,
482 à éîãèí îñâîáîæäàåòñÿ [îò ñàíñàðû]».
Î òîì, ÷òî ñèëîé ïîñòèæåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîáû-
307 а

òèÿ «ÿ» ïîñòèãàåòñÿ è îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ «ì, à

òàêæå—êàê îòñåêàþòñÿ ñîìíåíèÿ [îá ýòîì], óçíàâàé-
òå èç èçëîæåííîãî ðàíåå.

3. Ïðèìåíåíèå òîé æå ëîãèêè ê

äðóãèì [ïðåäìåòàì]

Íàñêîëüêî àíàëèç «ÿ» è ñîâîêóïíîñòåé ñõîäåí ñ

àíàëèçîì ïîâîçêè, íàñòîëüêî æå, çíàéòå, è [àíàëèç]
êóâøèíà, ñóêíà è ïðî÷èõ [âåùåé]. Òî åñòü, êîãäà,
àíàëèçèðóÿ êóâøèí è ïðî÷åå—òîæäåñòâåííà ëè
[âåùü] ñî ñâîåé ôîðìîé è ïðî÷èì, îòëè÷íà ëè [îò
íåå] è ò.ä.,—èñïûòûâàåøü ëîãèêîé èññëåäîâàíèÿ—
åñòü ñàìîáûòèå èëè íåò?—â ñåìè ïîëîæåíèÿõ, òî íå
íàõîäèøü [åãî] â íèõ íà [óðîâíÿõ] îáåèõ èñòèí. À äëÿ
íåàíàëèòè÷åñêîãî îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ [âåùü] ÿâ-
ëÿåòñÿ óñòàíîâëåííîé. Âåäü â «Ñâÿùåííîé [ñóòðå]
307 б èçëîæåíèÿ òðåõ îáåòîâ» ñêàçàíî:
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 277

«Ìèð ñïîðèò ñî ìíîé. ß íå ñïîðþ ñ ìèðîì. Òî, ÷òî â ìèðó

ñ÷èòàåòñÿ ñóùåñòâóþùèì è íåñóùåñòâóþùèì, ÿ òîæå ïîëà-
ãàþ òàêèì.»
Òî åñòü ïðèíÿòîå â ìèðó íå îïðîâåðãàåòñÿ ëîãè-
êîé, [óñëîâíî] ïðèçíàåòñÿ.
Î òîì æå ãîâîðèòñÿ âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèí-
íîñòü]» (6.166,167):
«[Òàêèìè] çíàéòå êóâøèí, ñóêíî, ïàëàòêó,
âîéñêî, ëåñ, îæåðåëüå, äåðåâî, äîì,
ïîâîçêó, ïîñòîÿëûé äâîð è ïðî÷èå âåùè,
êàê è [âñå], ÷òî òîëüêî íè îáîçíà÷åíî
ëþäüìè ñåãî [ìèðà].
Ïî÷åìó? [Èáî] Ìóíèíäðà íå ñïîðèò ñ ìèðîì.
“Ñîñòàâíûå ÷àñòè”, “ñâîéñòâà”, “ñòðàñòíàÿ
308 а

ïðèâÿçàííîñòü”, “õàðàêòåðíûå îñîáåííîñòè”,

“òîïëèâî” è ïðî÷åå, “îáëàäàþùåå ñâîéñòâàìè”, 482 á
“cîñòîÿùåå èç ÷àñòåé”, “ïðèâÿçàííûé”,
“ñîâîêóïíîñòü õàðàêòåðíûõ îñîáåííîñòåé”,
“îãîíü” è äðóãèå ñóùíîñòè ïðè èõ àíàëèçå,
[êàê è] ïîâîçêà, [îêàçûâàþòñÿ] íå ñóùåñòâóþùèìè
[íè â îäíîì èç] ñåìè ïîëîæåíèé,
îäíàêî ïðè îòñóòñòâèè [àíàëèçà]
ñóùåñòâóþò êàê èçâåñòíûå â ìèðó».
308 б

Èíà÷å ãîâîðÿ, åñëè íå äåëàòü àíàëèçà, ñëåäóåò

ïîëàãàòü åäèíñòâåííî ñóùåñòâóþùèì [âñå], ÷òî îáî-
çíà÷àåòñÿ ìèðñêèìè ëþäüìè. ×òî æå èìåííî?—
«Cîñòàâíûå ÷àñòè», «ñîñòîÿùåå èç ÷àñòåé» è ïðî÷åå.
Âîçüìåì, ê ïðèìåðó, êóâøèí. Êóâøèí ÿâëÿåòñÿ «ñî-
ñòîÿùèì èç ÷àñòåé», «îáëàäàþùèì ñâîéñòâàìè» è
«ñîâîêóïíîñòüþ õàðàêòåðíûõ îñîáåííîñòåé». Ãëèíà
 278 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

è ïðî÷å嗫ñîñòàâíûå ÷àñòè», ñèíèé [öâåò] è ïîäîá-

íî嗫ñâîéñòâà», à âûïóêëîñòü, òîð÷àùèé íîñèê,
ïðîäîëãîâàòîå ãîðëûøêî è ïðî÷å嗫õàðàêòåðíûå
îñîáåííîñòè». Òàê æå ñ ñóêíîì è ïðî÷èì.
«Ñòðàñòíàÿ ïðèâÿçàííîñòü»—ýòî ñèëüíîå ïðè-
ñòðàñòèå, à «ïðèâÿçàííû黗åãî îñíîâà: ò.å., êàê
óêàçàíî â òîëêîâàíèè,—îáëàäàþùèé ïðèâÿçàííîñ-
òüþ èíäèâèä.
«Îãîíü»—ñæèãàþùåå, à «òîïëèâñæèãàåìîå.
Ê òîìó æå, çàâèñèìî îò ñîñòàâíûõ ÷àñòåé îáîçíà-
309 а

÷àåòñÿ ñîñòîÿùåå èç ÷àñòåé è çàâèñèìî îò ñîñòîÿùå-

ãî èç ÷àñòåé îáîçíà÷àþòñÿ ñîñòàâíûå ÷àñòè. È òàê
äàëåå. Íàêîíåö, çàâèñèìî îò îãíÿ îáîçíà÷àåòñÿ òîï-
ëèâî è çàâèñèìî îò òîïëèâà îáîçíà÷àåòñÿ îãîíü.
È â 8-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (8.12)]
ñêàçàíî:
«Äåéñòâóþùèé çàâèñèò
îò [ïîäâåðãàåìîãî] äåéñòâèþ,
à [ïîäâåðãàåìîå] äåéñòâèþ—
çàâèñèìî îò äåéñòâóþùåãî.
Äðóãèõ [èõ] îñíîâàíèé íå âèäíî.»
È åùå (8.13):
«[Ïî àíàëîãèè] ñ äåéñòâóþùèì è
[ïîäâåðæåííûì] äåéñòâèþ
ïîíèìàéòå è îñòàëüíûå âåùè.»
Òî åñòü ñëåäóåò çíàòü, ÷òî ïîðîæäàþùåå è ïîðîæ-
483 à äàåìîå, õîäüáà è èäóùèé, âèäèìîå è âèäÿùèé, âîñ-
ïðèíèìàþùåå è âîñïðèíèìàåìîå è âñå ïðî÷èå
[âåùè] ñóùåñòâóþò íå ñàìè ïî ñåáå, à ëèøü âçàèìî-
çàâèñèìî.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 279

Èòàê, åñëè ñïîñîá óñòàíîâëåíèÿ äâóõ èñòèí, ñî-

âìåùàþùèé [äîêàçàííóþ] àíàëèçîì ïóñòîòó, îòñóò-
309 б

ñòâèå ñàìîáûòèÿ è âîçìîæíîñòü ôóíêöèîíèðîâàíèÿ

ïðè îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ, ïîçíàåòñÿ îòíîñèòåëüíî
îäíîãî òàêîãî [ÿâëåíèÿ], êàê «ÿ», òî, ïðèìåíÿÿ òîò
æå [ñïîñîá] êî âñåì ÿâëåíèÿì, ìîæíî ëåãêî ïîçíàòü
îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ âñåãî. Ïîýòîìó ñëåäóåò óïðî-
÷èòüñÿ â [ëîãèêå ïðèìåíåíèÿ] èçëîæåííîãî ðàíåå
ïðèìåðà [ïîâîçêè] ê îáîèì ïðåäìåòàì 308.
Ïî ýòîìó ïîâîäó ñêàçàíî è â «Öàðå ñàìàäõè»
(12.7; 11.16):
«Êàê âû îñîçíàåòå [îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ] “ÿ”,
òàê è ïðèìåíÿéòå êî âñåìó òó æå ìûñëü,
[ïîñêîëüêó] âñå ÿâëåíèÿ—â ñóùíîñòè—
ñîâåðøåííî ÷èñòû309, ïîäîáíû ïðîñòðàíñòâó.
310 а

[Òàê], èñõîäÿ èç îäíîãî, ïîçíàåòñÿ âñ¸

è ÷åðåç ïîñðåäñòâî îäíîãî óçðåâàåòñÿ âñ¸.
È [òîãäà], ñêîëü ìíîãî [Äõàðìû] íè ðàçúÿñíÿë áû,
íå îùóùàåøü îò ýòîãî ãîðäîñòè».

(2) Óñòàíîâëåíèå îòñóòñòâèÿ

ñàìîñòè ÿâëåíèé

Îñíîâà äëÿ âîîáðàæåíèÿ ëè÷íîñòè—ïÿòü ñîâî-

êóïíîñòåé, çåìëÿ è ïðî÷èå èç øåñòè ýëåìåíòîâ, ãëàçà
è ïðî÷èå èç øåñòè îðãàíîâ ÷óâñòâ è äðóãîå—ýòî
ÿâëåíèÿ, à èõ ïóñòîòà îò ñàìîñóùåãî áûòèÿ—ýòî
îòñóòñòâèå ñàìîñòè ÿâëåíèé.
310 б

Õîòÿ ñóùåñòâóþò ìíîãèå ñïîñîáû óñòàíîâëåíèÿ

ýòîãî [îòñóòñòâèÿ], íî èìåííî óñòàíîâëåííîå âî
 280 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ

âåùåé, èñõîäÿùåå èç îïðîâåðæåíèÿ ÷åòûðåõ àëüòåð-
íàòèâ âîçíèêíîâåíèÿ, íàçûâàåòñÿ â Òîëêîâàíèè «îò-
ñóòñòâèåì ñàìîáûòèÿ ÿâëåíèé». Ïîñåìó çäåñü âêðàòöå
èçëîæó ýòîò [ñïîñîá].
 1-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (1.1)] ñêàçàíî:
483 á «Íèêàêàÿ âåùü íèãäå,
íèêîãäà íå âîçíèêàåò
íè èç ñåáÿ, íè èç äðóãîãî,
íè èç îáîèõ âìåñòå, íè áåç ïðè÷èí».
Òî åñòü íèêàêàÿ âíåøíÿÿ èëè âíóòðåííÿÿ âåùü
íèãäå è íèêîãäà íå âîçíèêàåò èç ñåáÿ. Àíàëîãè÷åí
[ñìûñë] è òðåõ îñòàëüíûõ.
311 а

Òàêèì îáðàçîì, âîçíèêíîâåíèå èç ñåáÿ [è ò.ä.]

îïðîâåðãàåòñÿ ïðè ïîìîùè îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ
(ïðàñàíãè): âåäü, õîòÿ è [âûñêàçàíû] òàêèå òåçèñû,
îíè íå äîêàçûâàþòñÿ ïðèìåðàìè è äîâîäàìè 310, à
âûðàæàþò îòðèöàíèå ïðîòèâîïîëîæíîñòåé ýòèõ [÷å-
òûðåõ] ïîëîæåíèé.
 íèõ îïðåäåëåííî óñòàíîâëåíî, ÷òî, åñëè [âåùè]
âîçíèêàþò êàê ñàìîñóùèå, [åñòü] äâå âîçìîæíîñòè:
[èõ] çàâèñèìîñòü è íåçàâèñèìîñòü îò ïðè÷èí. Ñëåäî-
âàòåëüíî, è çàâèñèìîñòü îò ïðè÷èí îïðåäåëåííî
[ñâîäèòñÿ] ê äâóì [âîçìîæíîñòÿì]: òîæäåñòâó ñëåä-
ñòâèÿ ïî ñâîåé ñóùíîñòè ñ ïðè÷èíîé è îòëè÷èþ îò íåå.
Âîçíèêíîâåíèå æå ñëåäñòâèÿ êàê òîæäåñòâåííîãî
ïî ñâîåé ñóùíîñòè ñ ïðè÷èíîé—ýòî âîçíèêíîâåíèå èç
ñåáÿ, à åãî âîçíèêíîâåíèå êàê îòëè÷íîãî ïî ñâîåé
ñóùíîñòè îò [ïðè÷èíû]—ýòî âîçíèêíîâåíèå èç äðóãîãî.
Òàê âûÿñíÿþòñÿ åùå äâå [âîçìîæíîñòè]: âîçíèê-
íîâåíèå èç ñåáÿ è äðóãîãî îòäåëüíî è âîçíèêíîâåíèå
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 281

èç ñåáÿ è äðóãîãî âìåñòå. [Íî] îòäåëüíîñòü—ýòî [òå

æå] äâà: âîçíèêíîâåíèå èç ñåáÿ è âîçíèêíîâåíèå èç
311 б

äðóãîãî. Èòàê, [ýòè ñòðîêè Íàãàðäæóíû] ïðåäñòàâëÿ-

þò ñîáîé ïðèíöèï îïðîâåðæåíèÿ èìåííî ÷åòûðåõ
àëüòåðíàòèâ âîçíèêíîâåíèÿ, èñêëþ÷àþùèé äðóãèå
âîçìîæíîñòè.
[1]
Åñëè áû ðîñòîê âîçíèêàë èç ñâîåé ñóùíîñòè, òî
íå áûëî áû ñìûñëà âîçíèêàòü. Âîçíèêíîâåíèå âåäü
ñëóæèò îáðåòåíèþ ñóùíîñòè òåì, ÷òî âîçíèêàåò, à
ðîñòîê ñâîþ ñóùíîñòü óæå èìååò. Ïðèìåð—ÿâëåí-
íûé ðîñòîê.
Òàêæå [â òàêîì ñëó÷àå] âîçíèêíîâåíèå íèêîãäà
áû íå çàâåðøèëîñü. Âåäü ïîâòîðíûé ïðîðîñò óæå
312 а

ïðîðîñøåãî ñåìåíè âûíóæäàë áû òî æå ñàìîå ñåìÿ

ïðîðàñòàòü ñíîâà è ñíîâà.
Ýòî ïðèâåëî áû ê íåëåïîñòè: íåïðåðûâíî ïðîðà-
ñòàëî áû îäíî ëèøü ñåìÿ, ïîýòîìó íå íàøëîñü áû 484 à
âðåìåíè äëÿ ðîñòà ïîáåãà è ïðî÷åãî.
È â 20-ì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (20.20)]
ñêàçàíî:
«Åñëè áû ïðè÷èíà è ðåçóëüòàò áûëè òîæäåñòâåííû311,
ïîðîæäàåìîå è ïîðîæäàþùåå áûëè áû îäíîé [âåùüþ].»
312 б

È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.8-9) ãîâî-

ðèòñÿ:
«[Ðîñòêó] âîçíèêàòü èç [ñåáÿ] íåò íèêàêîé íóæäû.
Òàê æå íåëîãè÷íî, ÷òîáû âîçíèêøåå âîçíèêàëî îïÿòü.
Åñëè ïîëàãàòü, ÷òî âîçíèêøèé [ðîñòîê] âîçíèêàåò ñíîâà,
òî ïîáåã è ïðî÷åå íå âûðîñëè áû â ýòîì [ìèðå].»
È äàëåå (6.12):
 282 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ïîýòîìó ïðåäñòàâëåíèå, ÷òî âåùü âîçíèêàåò èç ñåáÿ,

íåëåïî â îòíîøåíèè è ðåàëüíîñòè, è ìèðñêîãî.»
[2]
Ìîæíî ïîäóìàòü: «Ïîñêîëüêó [Òàòõàãàòà] ñêàçàë,
÷òî ðåçóëüòàò âîçíèêàåò èç ÷åòûðåõ óñëîâèé 312, îò-
313 а

ëè÷íûõ îò íåãî, òî [èìååò ìåñòî] âîçíèêíîâåíèå èç

äðóãîãî.» 313
[Îòâåò]: «Åñëè áû ñëåäñòâèå âîçíèêàëî èç ñàìîñó-
ùå-îòëè÷íîé ïðè÷èíû, òî è êðîìåøíûé ìðàê âîçíè-
êàë áû èç ãîðÿùåãî ïëàìåíè, èáî [îíè] ðàçíûå.
Ê òîìó æå èç âñåâîçìîæíûõ ïðè÷èí è íå-ïðè÷èí
âîçíèêàëè áû âñåâîçìîæíûå ðåçóëüòàòû è íå-ðåçóëü-
òàòû, ïîñêîëüêó [âñå âåùè] áûëè áû îäèíàêîâû [â
ñâîåì ñàìîñóùåì] îòëè÷èè.»
Ñìûñë ýòèõ [àðãóìåíòîâ] ñëåäóþùèé.
Åñëè â ñåìåíè è ðîñòêå ïðèçíàòü ñàìîñóùåå áû-
òèå, òî âûõîäèò: êàê ðîñòîê áåëîãî ðèñà îòëè÷àåòñÿ
ïî ñâîåé ïðèðîäå îò íå ñïîñîáíîãî ïîðîæäàòü ñåáÿ
îãíÿ è ïðî÷åãî, òî÷íî òàê æå îí ÿâëÿåòñÿ ñàìîñóùå-
îòëè÷íûì îò ñâîåé ïðè÷èíû—ñåìåíè áåëîãî ðèñà.
313 б

Ïðè ýòîì, êàê âî âðåìÿ âèäåíèÿ [òîãî ðîñòêà]

îòëè÷íûì ïî ñâîåé ïðèðîäå îò [îãíÿ], íå ñïîñîáíîãî
484 á [åãî] ïîðîæäàòü, [ýòè âåùè] âîñïðèíèìàþòñÿ êàê
îòäåëüíûå, ñàìîäîâëåþùèå, íåçàâèñèìûå, òàê è êîã-
äà [ðîñòîê] áåëîãî ðèñà âèäèòñÿ îòëè÷íûì îò ñâîåãî
ñåìåíè, âîñïðèíèìàþòñÿ òå æå àñïåêòû îáîñîáëåí-
íîñòè.
Åñëè òî îòëè÷èå, â êàêîì âèäÿòñÿ [ýòè âåùè],
áûëî áû èì ïðèñóùå ïî ïðèðîäå, íèêîãäà íå ïðåä-
ñòàâèëàñü áû âîçìîæíîñòü ðàçãðàíè÷èòü íåâîçíèê-
íîâåíèå [ðîñòêà áåëîãî ðèñà] èç îãíÿ è ïðî÷åãî è åãî
âîçíèêíîâåíèå èç ñåìåíè áåëîãî ðèñà.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 283

Âåäü óêàçûâàëîñü áû ïðîòèâîðå÷èå: «Åñëè ðàçãðà-

íè÷èâàåòå âîçíèêíîâåíèå [òîãî ðîñòêà èç ñåìåíè] è
314 а

íåâîçíèêíîâåíèå [èç îãíÿ], òî îïðåäåëèòå è ðàçíèöó

ñàìîñóùåãî îòëè÷èÿ òåõ [âåùåé]».
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â
ñðåäèííîñòü]”» (6.14):
«Êàê âñõîæåå ñåìÿ áåëîãî ðèñà ÿâëÿåòñÿ, [ïî-âàøåìó,
ñàìîñóùå-] îòëè÷íûì îò ñâîåãî ïëîäà—ðîñòêà áåëîãî ðèñà,
òàê æå îòëè÷íû îò [íåãî] è [âåùè], íå ñïîñîáíûå [åãî]
ïîðîäèòü: îãîíü, äðåâåñíûé óãîëü, ñåìÿ ÿ÷ìåíÿ è ïðî÷åå.
È êàê èç îòäåëüíîãî ñåìåíè áåëîãî ðèñà âîçíèêàåò
ðîñòîê áåëîãî ðèñà, òàê æå [îí ìîæåò âîçíèêíóòü] èç îãíÿ,
314 б

äðåâåñíîãî óãëÿ, ñåìåíè ÿ÷ìåíÿ è ïðî÷èõ [âåùåé].

È êàê îòäåëüíûé ðîñòîê áåëîãî ðèñà ïðîèñõîäèò èç
ñåìåíè áåëîãî ðèñà, òàê æå [îí äîëæåí ïðîèçîéòè] èç ñîñóäà,
ñóêíà è ïðî÷åãî. Îäíàêî ýòî íå íàáëþäàåòñÿ. Ïîýòîìó íåò
[âîçíèêíîâåíèÿ ðîñòêà èç îòäåëüíîãî ñåìåíè].»
Ñêàçàíî ÿñíî. Ïîýòîìó óòâåðæäåíèå [íåêîòî-
ðûõ], ÷òî òàêàÿ ñâÿçü äîêàçûâàåòñÿ ïðè ïîìîùè
ìíîãî÷èñëåííûõ îäíîðîäíûõ [äîâîäîâ] 314, íå ÿâëÿ-
åòñÿ òî÷êîé çðåíèÿ íàñòàâíèêà [×àíäðàêèðòè]. À
îïðîâåðãàþùèé ýòî àðãóìåíò óæå ïðåäñòàâëåí âûøå,
ãäå îïðîâåðãàëîñü îòñóòñòâèå ñâÿçè íàëè÷èÿ äûìà
íàä êóõíåé è ïðîñòîãî íàëè÷èÿ îãíÿ 315.
È â 20-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (20.30)]
ñêàçàíî:
315 а

«Åñëè ïðè÷èíà è ðåçóëüòàò—ðàçíûå,

òî ïðè÷èíà è íå-ïðè÷èíà—îäèíàêîâû.»
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.14):
 284 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

485 à «Êîãäà á èç îäíîãî äðóãîå âîçíèêàëî,—

èç ïëàìåíè ðîæäàëñÿ áû êðîìåøíûé ìðàê.
Âñ¸ âîçíèêàëî á èç ÷åãî ïîïàëî, ïîñêîëüêó âñå,
[êàê áóäòî] íå ñïîñîáíîå ðîæäàòü [îïðåäåëåííûé
ðåçóëüòàò],—âñ¸ ðáâíî îáîñîáëåííûì áû áûëî.»
Òàêèå îïðîâåðãàþùèå âûâîäû íåóÿçâèìû è äëÿ
îòâåòà, ÷òî [îäíè ïðè÷èíû è ðåçóëüòàòû] ïðèíàäëå-
æàò ê îäíîìó ïîòîêó, à [äðóãèå]—íåò, è ò.ï. Âåäü åñëè
[âåùè] ïî ñâîåé ñóùíîñòè îòëè÷íûå, ðàçíûå, òî íå
315 б

ìîãóò ïðèíàäëåæàòü ê îäíîìó ïîòîêó, î ÷åì óæå

[ãîâîðèëîñü].
Òî, ÷òî [â ìèðó] ÿñíî âèäÿò âîçíèêíîâåíèå [îò
îäíèõ ïðè÷èí] è íåâîçíèêíîâåíèå [îò äðóãèõ],—
òîæå íå îòâåò. Èáî ñåé÷àñ èññëåäóåì: «Åñëè áû
îòëè÷èå îïðåäåëÿëîñü íå îáûäåííûì óìîì, à áûëî
áû ïðèñóùå âåùàì ïî èõ ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè,
ðàçâå èìåëî áû ìåñòî òàêîå “ÿñíîå âèäåíèå”?»
[3]
Ïðîïîâåäíèêè âîçíèêíîâåíèÿ èç îáîèõ (ñåáÿ è
äðóãîãî) 316 ãîâîðÿò, ÷òî âîçíèêíîâåíèå ãëèíÿíîãî
ãîðøêà èç ãëèíû—ýòî âîçíèêíîâåíèå èç ñåáÿ, à åãî
âîçíèêíîâåíèå îò ãîðøå÷íèêà è ïðî÷åãî—ýòî âîç-
íèêíîâåíèå îò äðóãîãî.
Îòíîñèòåëüíî âíóòðåííåãî [îíè] óòâåðæäàþò,
÷òî, ïîñêîëüêó Äåâàäàòòà îáðåòàåò â äðóãèõ æèçíÿõ
316 а

ðîæäåíèå òîëüêî èç [ñâîåé] äóøè, òî âîçíèêàåò èç

ñåáÿ, èáî Äåâàäàòòà è [åãî] äóøà—îäíî; à âîçíèêíî-
âåíèå [Äåâàäàòòû] îò ðîäèòåëåé è õîðîøåé äà ïëîõîé
êàðìû—ýòî âîçíèêíîâåíèå èç äðóãîãî. À ïîñêîëüêó
[ðîñòîê] íå âîçíèêàåò íè òîëüêî èç ñåáÿ, íè òîëüêî
èç äðóãîãî, òî âîçíèêàåò èç îáîèõ âìåñòå.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 285

Ýòî [ìíåíèå] îïðîâåðãàåòñÿ òåìè æå âûøåèçëî-

æåííûìè äîâîäàìè. Òî åñòü [åãî] àñïåêò âîçíèêíî-
âåíèÿ èç ñåáÿ îïðîâåðãàåòñÿ ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêî-
ãî îòðèöàíèÿ âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ, à àñïåêò âîç-
íèêíîâåíèÿ èç äðóãîãî—ïîñðåäñòâîì îòðèöàíèÿ
âîçíèêíîâåíèÿ èç äðóãîãî.
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.98) ñêàçàíî:
«Âîçíèêíîâåíüå èç îáîèõ òîæå íåëîãè÷íî. 485 á
Ïî÷åìó? Ïîäâåðæåíî ïîñêîëüêó âñåì
óæå óêàçàííûì îøèáêàì.
316 б

Îíî íå ñóùåñòâóåò íè äëÿ ìèðà, íè â ðåàëüíîñòè,

ðàç íå äîêàçàíî âîçíèêíîâåíèå
èç êàæäîãî [îòäåëüíî].»
[4]
Óòâåðæäàþùèå, ÷òî [âåùè] âîçíèêàþò ñàìè ñî-
áîé 317, ãîâîðÿò: «Íå âèäèì, ÷òîáû êòî-òî ïî âîëå
ñâîåé òâîðèë æåñòêèå êîðíè è ìÿãêèå ëåïåñòêè ëîòî-
ñà. Òàêæå íå âèäèì, ÷òîáû êòî-òî, ñõâàòèâ ïàâëèíà
èëè êîãî-íèáóäü åùå, ñîçäàâàë åãî öâåòà è ôîðìû.
Ïîýòîìó âåùè âîçíèêàþò òîëüêî ñàìè ñîáîé».
Òàêîå [ìíåíèå] íåñîñòîÿòåëüíî. Åñëè áû [âåùè]
âîçíèêàëè áåç ïðè÷èí, òî ïðè âîçíèêíîâåíèè â
317 а

îäíîì ìåñòå è â îäíî âðåìÿ—îíî äîëæíî áûëî áû

ïðîèçîéòè âî âñåõ ìåñòàõ è âî âñå âðåìåíà èëè æå
íèãäå è íèêîãäà. Íå óêàæåøü âåäü íàëè÷èå è îòñóò-
ñòâèå ïðè÷èí â êà÷åñòâå îáîñíîâàíèÿ òîãî, ÷òî â
îäíîì ìåñòå è â îäíî âðåìÿ [âîçíèêíîâåíèå] åñòü, à
â äðóãîì ìåñòå è â äðóãîå âðåìÿ íåò.
È [ïåðüÿ] âîðîíà [â òàêîì ñëó÷àå] èìåëè áû
«ãëàçêè», êàê ó [ïåðüåâ] ïàâëèíà, è ò. ä. Êîðî÷å
ãîâîðÿ, åñëè áû âîçíèêàëà êàêàÿ-òî îäíà [âåùü], îíà
 286 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

âîçíèêàëà áû èç ÷åãî ïîïàëî èëè æå íå âîçíèêàëà áû

íèêîãäà. Òàê æå è âñå íåñìåòíûå óñèëèÿ æèòåëåé
ìèðà, ïðèëàãàåìûå ê ïðè÷èíàì ðàäè äîñòèæåíèÿ
ðåçóëüòàòîâ, áûëè áû òùåòíû.
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.99) ñêàçàíî:
317 б

«Åñëè áû îáíàðóæèëîñü âîçíèêíîâåíèå

ñîâåðøåííî áåç ïðè÷èí,
òî âñ¸ âñåãäà âîçíèêàëî áû èç ÷åãî ïîïàëî.
È ýòè æèòåëè ìèðà íå ïðèëàãàëè áû ñîòåí [óñèëèé]
ê ñîáðàíèþ ñåìÿí è ïðî÷åãî
ðàäè âûðàùèâàíèÿ ïëîäîâ.»
486 à Áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî òàêèì îáðàçîì óçðåâàþòñÿ
óÿçâèìûå ìåñòà ÷åòûðåõ àëüòåðíàòèâ âîçíèêíîâå-
íèÿ, âî [âñåõ] ÷åòûðåõ âîçìîæíûõ ïîëîæåíèÿõ óñòà-
íàâëèâàåòñÿ îòñóòñòâèå âîçíèêíîâåíèÿ. Ýòî ïîëíîñ-
òüþ ñîîòâåòñòâóåò îòñóòñòâèþ âîçíèêíîâåíèÿ ñàìîñó-
ùåãî, ÷òî óæå áûëî äîêàçàíî â òîì ìåñòå, ãäå èçëà-
ãàëîñü îïðîâåðæåíèå îñòàëüíûõ âîçìîæíîñòåé.
Ïîýòîìó [ëîãèêà îïðîâåðæåíèÿ ÷åòûðåõ âîçìîæ-
íîñòåé] òàêæå ïðèâîäèò ê óáåæäåíèþ â îòñóòñòâèè
318 а

ñàìîáûòèÿ âåùåé. Ýòî ÿâëÿåòñÿ çàêëþ÷åíèåì, âûòå-

êàþùèì ïðè ïîñòðîåíèè îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ èç
èõ ñîáñòâåííîãî äåéñòâèÿ, à íå èç ñèëëîãèçìà ïðÿìî-
ãî äîêàçàòåëüñòâà óòâåðæäåíèé.
Âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.104) ñêàçàíî:
«Ïîñêîëüêó íåò âîçíèêíîâåíèÿ èç ñåáÿ, èç äðóãîãî,
318 б

îáîèõ âìåñòå è áåç ïðè÷èí,—âåùè ëèøåíû ñàìîáûòèÿ.»

Ýòî èçðå÷åíèå, îáîáùàþùåå ñóòü äîâîäîâ, âûñêà-
çàííûõ ïðîòèâ ÷åòûðåõ âîçìîæíîñòåé âîçíèêíîâå-
íèÿ, ïîêàçûâàåò, êàê íà îñíîâàíèè àðãóìåíòà äåëà-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 287

åòñÿ çàêëþ÷åíèå, âåí÷àþùåå ñòðîåíèå îïðîâåðãàþ-

ùèõ âûâîäîâ, à íå ñðàçó ïðåäñòàâëÿåò îïïîíåíòó
óòâåðæäåíèå «äëÿ äðóãèõ».
319 а

Åñëè, òàêèì îáðàçîì, áëàãîäàðÿ îïðîâåðæåíèþ

âîçíèêíîâåíèÿ ñàìîñóùåãî, óáåäèìñÿ â îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ âåùåé, òî ëåãêî óáåäèìñÿ è â îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ íåâåùåñòâåííîãî, âñëåäñòâèå ÷åãî óñ-
ïåøíî îáðåòåì ïîíèìàíèå ïóñòîòû ñàìîáûòèÿ âñåõ
ÿâëåíèé—âîççðåíèå ñðåäèííîñòè.
[Ñïîñîá óñòàíîâëåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëå-
íèé, îñíîâàííûé íà àðãóìåíòàöèè çàâèñèìîãî ïðî-
èñõîæäåíèÿ]
Òàêæå â 7-îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè»
(7.16)] ñêàçàíî:
«Âîçíèêøåå çàâèñèìî,
âñ¸ â ñóùíîñòè ñïîêîéíî.»318
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.115) ãîâî-
ðèòñÿ:
«Ïîñêîëüêó âñå âåùè âîçíèêàþò çàâèñèìî,
òî íåâîçìîæíî ìûñëèòü ýòèìè
319 б

[îøèáî÷íûìè] ïðåäñòàâëåíèÿìè.
Ïîýòîìó ëîãèêà çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ
ðàçðûâàåò âñå ñåòè äóðíûõ âîççðåíèé.»
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó, åñëè íà îñíîâàíèè äîâîäîâ 486 á
çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ îáðåòàåòñÿ óáåæäåí-
íîñòü â ïóñòîòå, îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ ðîñòêà è
ïðî÷åãî, òî ïðåêðàùåíèå çàáëóæäåíèé ñîâåðøåííî
ïðîÿñíÿåò óì. Ïîýòîìó âêðàòöå èçëîæó [ýòè àðãó-
ìåíòû].
 288 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Çäåñü ïðèâåäó òàêîé ñèëëîãèçì äëÿ äðóãèõ:

«Ðîñòîê íå îáëàäàåò ñàìîñóùèì áûòèåì, èáî âîç-
íèêàåò çàâèñèìî îò ñâîèõ ïðè÷èí è óñëîâèé, êàê,
íàïðèìåð, îòðàæåíèå».
Íàïðèìåð, âèäÿ â çåðêàëå îòðàæåíèå ëèöà, ìà-
ëåíüêèå äåòè íå äóìàþò: «Òî, ÷òî âèäèòñÿ êàê ãëàçà,
320 а

óøè è ïðî÷åå, [êàæåòñÿ] òàêîâûì ëèøü óìó; òàêèå

êàæóùèåñÿ âåùè â äåéñòâèòåëüíîñòè íå ñóùåñòâó-
þò»,—à âîñïðèíèìàþò ýòè [êàæóùèåñÿ] âåùè êàê
äåéñòâèòåëüíûå. Òàê è ïåðåæèâàåìûå, âèäèìûå ÿâëå-
íèÿ âîñïðèíèìàþòñÿ ñóùåñòâàìè íå êàê ïðåäñòàâëÿ-
åìûå óìîì, à êàê ñóùíîñòè, äåéñòâèòåëüíî îáëàäàþ-
ùèå ñàìîäîâëåþùèì, îáúåêòèâíûì áûòèåì. Òàêèì
îáðàçîì èì ïðèïèñûâàåòñÿ ñàìîáûòèå. À ñàìîáûòèå
òåõ îáúåêòîâ îçíà÷àåò, ÷òî [îíè] ñàìîñóùè, ñàìîäîâ-
320 б

ëåþùè è ñàìîñòîÿòåëüíû. Ïîýòîìó, åñëè áû îíî

èìåëîñü, òî ïðîòèâîðå÷èëî áû çàâèñèìîñòè îò ïðè-
÷èí è óñëîâèé. Åñëè áû íå ïðîòèâîðå÷èëî,—íåëüçÿ
áûëî áû óòâåðæäàòü, ÷òî çàâåðø¸ííîìó ñîñóäó íåò
íóæäû ñíîâà âîçíèêàòü èç ïðè÷èí è óñëîâèé.
Ïî ýòîìó ïîâîäó ñêàçàíî è «×åòâåðîñîòíèöå» (348):
«Òî, ÷åìó ïðèñóùå çàâèñèìîå ïðîèñõîæäåíèå,
íå ÿâëÿåòñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûì.
Âñå ýòî íåñàìîñòîÿòåëüíî,
ïîýòîìó ñàìîñòè íåò.»
È â òîëêîâàíèè ýòîãî [ìåñòà] ãîâîðèòñÿ:
487 à «Åñëè áû â ýòîì [ìèðå] áûëî íå÷òî ñàìîñóùåå, ñàìîäîâ-
ëåþùåå, ñàìîñòîÿòåëüíîå, íåçàâèñèìîå, îíî ñóùåñòâîâàëî áû
ñàìî ïî ñåáå, ïîýòîìó íå ïðîèñõîäèëî áû çàâèñèìî. Îäíàêî âñå,
321 а

ïîäâåðæåííîå îáóñëîâëåííîìó áûòèþ, âîçíèêàåò çàâèñèìî.

 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 289

Èòàê, âåùè, êîòîðûì “ïðèñóùå çàâèñèìîå ïðîèñõîæäå-

íèå, íå ÿâëÿþòñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûìè”,—ïîñêîëüêó âîçíèêà-
þò â çàâèñèìîñòè îò ïðè÷èí è óñëîâèé. “Âñå ýòî íå
ñàìîñòîÿòåëüíî”,—ïîýòîìó íè îäíà âåùü íå îáëàäàåò ñàìî-
ñòüþ, èëè ñàìîáûòèåì.»
«Ñàìîñòîÿòåëüíîå» [çäåñü] îçíà÷àåò òî, ÷òî [ÿêî-
áû] ñóùåñòâóåò, êàê è âîñïðèíèìàåòñÿ: êàê îïðåäå-
ëÿåìîå ñîáñòâåííîé ñóùíîñòüþ, íåçàâèñèìîå îò
äðóãîãî. Îäíàêî, åñëè îïðîâåðãàòü [«ñàìîñòîÿòåëü-
íîå», ïîíèìàÿ åãî ëèøü] êàê íåçàâèñèìîñòü îò ïðè-
321 б

÷èí è óñëîâèé, òî íàøèì øêîëàì ýòî íå íóæíî

äîêàçûâàòü. Äàæå åñëè è îïðîâåðãíåøü ýòó [íåçàâè-
ñèìîñòü], íå ñìîæåøü ñ÷èòàòüñÿ îáðåòøèì âîççðåíèå
ñðåäèííîñòè. Ïîýòîìó «ñàìîñòîÿòåëüíîå» [çäåñü]
ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ïðèñóùåå îáúåêòàì (ò.å. ÿâëå-
íèÿì) ñàìîäîâëåþùåå, ñàìî-ñòîéêîå (rang tshugs-
thub-pa) áûòèå.
Èòàê, «ïóñòîòà, îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ», îçíà÷à-
åò îòñóòñòâèå ýòîé ñàìîñòîÿòåëüíîé ñóùíîñòè, à íå
íåáûòèå ôóíêöèîíèðóþùèõ âåùåé. Ïîýòîìó ìîæåì
îïðîâåðãàòü ñàìîáûòèå íà îñíîâàíèè îáóñëîâëåííî-
ãî [ïðîèñõîæäåíèÿ]. Âåäü ïîñëå ïðåäøåñòâóþùåãî
èçðå÷åíèÿ [×àíäðàêèðòè â «Êîììåíòàðèè íà “×åò-
âåðîñîòíèöó”»] ñêàçàë:
«Èòàê, çäåñü, ïîñêîëüêó ó ïðîèñõîäÿùåãî çàâèñèìî íåò
ñàìîñòîÿòåëüíîé ñóùíîñòè, îòñóòñòâèå ñàìîñòîÿòåëüíîé
ñóùíîñòè îçíà÷àåò ïóñòîòó, à íå ïîëíîå íåáûòèå.» 322 а

Ñëåäîâàòåëüíî, òåîðèÿ î íåáûòèè ñïîñîáíûõ

ôóíêöèîíèðîâàòü âåùåé ÿâëÿåòñÿ îòðèöàíèåì [âîç-
çðåíèÿ] î «ïîäîáèè [âåùåé] èëëþçè軗[òî åñòü] âñ¸
 290 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

[îìðà÷àþùåãî] è [ïîëíîñòüþ] î÷èùàþùåãî [ïîðÿä-

487 á êîâ] çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ 319,—ïîýòîìó îøè-
áî÷íà. Òåîðèÿ î ñàìîñóùåì áûòèè âåùåé òîæå îøè-
áî÷íà, ïîñêîëüêó ñàìîáûòèåì íå îáëàäàåò íè÷òî.
Òàê, ñðàçó ïîñëå ïðåäøåñòâóþùåãî èçðå÷åíèÿ, ãîâî-
ðèò è [×àíäðàêèðòè â «Òîëêîâàíèè “×åòâåðîñîòíèöû”»]:
«Ïîýòîìó îòðèöàíèå âîçíèêøèõ çàâèñèìî, ïîäîáíûõ
èëëþçèè [âåùåé, ïðåäñòàâëÿþùèõ ñîáîé] âñåîìðà÷àþùèå
èëè âñåî÷èùàþùèå ïðè÷èíû, ÿâëÿåòñÿ ëîæíûì âîççðåíèåì
î íåáûòèè. Òàêæå, ïîñêîëüêó ñàìîñóùåãî íåò, ëîæíî è
âîççðåíèå îá [èñòèííîì] ñóùåñòâîâàíèè.
322 б

Ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî äëÿ òåõ, êòî óòâåðæäàåò ñàìîáûòèå

âåùåé,—îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå íå èìååò ìåñòà, è
îíè ïðèõîäÿò ê îøèáî÷íûì âîççðåíèÿì ýòåðíàëèçìà è
íèãèëèçìà».
Èòàê, æåëàþùèì èçáàâèòüñÿ îò ýòåðíàëèçìà è
íèãèëèçìà ñëåäóåò ïðèçíàòü îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ è
ïîäîáèå èëëþçèè, [ïðåäñòàâëÿþùåå ñîáîé] âñå[îì-
ðà÷àþùèé] è [ïîëíîñòüþ] î÷èùàþùèé [ïîðÿäêè]
îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ.
Âîçìîæíî [âîçðàæåíèå ðåàëèñòîâ]:
—Ðàç èç [âàøåãî] îòðèöàíèÿ ñàìîñòîÿòåëüíîé
ñóùíîñòè íà [îñíîâàíèè] ôóíêöèîíàëüíîé çàâèñè-
ìîñòè ñëåäóåò, ÷òî îòñóòñòâèå ñàìîñòîÿòåëüíîé ñóù-
íîñòè åñòü îáóñëîâëåííîå [ïðîèñõîæäåíèå], òî ÷òî
æå âû îïðîâåðãàåòå ó íàñ?! Âåäü ìû òîæå ïðèçíàåì
îáóñëîâëåííîñòü [ïðîèñõîæäåíèÿ] ôóíêöèîíèðóþ-
ùåãî, ïîýòîìó âàøè è íàøè [âçãëÿäû] íå îòëè÷àþòñÿ.
[Îòâåò]:
323 а

—Õîòÿ âû è ïðèçíàåòå îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæ-

äåíèå] ïðè÷èí è ðåçóëüòàòîâ, íî, ïîäîáíî ìàëåíüêî-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 291

ìó ðåáåíêó, ïðèíèìàþùåìó îòðàæåíèå ëèöà çà èñ-

òèííîå ëèöî, ïðèïèñûâàåòå ñàìîñóùåå áûòèå ýòîìó
îáóñëîâëåííî [ïðîèñõîäÿùåìó] è ãîâîðèòå î ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòè âåùåé. Ïîýòîìó íå ïîíèìàåòå,
êàê ñëåäóåò, îáóñëîâëåííîãî [ïðîèñõîæäåíèÿ] è ãî-
âîðèòå íåïðàâèëüíî. À ìû óáåæäåíû â îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ è ãîâîðèì îá ýòîì. Òàêîâî [íàøå] îòëè-
÷èå.
Òàê æå, âñëåä çà ïðåäûäóùèì âûñêàçûâàíèåì, 488 à
ãîâîðèò [×àíäðàêèðòè]: 323 б

«Âîçìîæíî, [ðåàëèñòû] ïîäóìàþò: “Ðàç îòñóòñòâèå ñàìî-

ñòîÿòåëüíîé ñóùíîñòè îçíà÷àåò îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæ-
äåíèå, ÷òî æå âû ìîæåòå ó íàñ îïðîâåðãíóòü?! ×åì âû
îòëè÷àåòåñü îò íàñ?!” Èçëàãàþ [îòâåò]:
—Îòëè÷èå â òîì, ÷òî âû íå óìååòå ïðàâèëüíî ïîíÿòü è
âûñêàçàòü ñìûñë îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ.
Ìàëåíüêèé, íåîïûòíûé ðåáåíîê, âîîáðàæàÿ îòðàæåíèå
èñòèííûì, îòâåðãàåò åãî èñòèííóþ ïðèðîäó—ïóñòîòó è
ïîëàãàåò ñàìîñóùèì, íå âåäàÿ, ÷òî ýòî ëèøü îòðàæåíèå. Òàê
è âû, õîòÿ ïðèçíàåòå îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå, íå
324 а

ñïîñîáíû ïîíÿòü [åãî] èñòèííóþ ïðèðîäó—òî, ÷òî ïðîèñõî-

äèò îáóñëîâëåííî, ïîäîáíî îòðàæåíèþ, ïóñòî, íå èìååò
ñàìîáûòèÿ. [Íå ñïîñîáíû] ïîòîìó, ÷òî íå-ñàìîñóùåå íå
âîñïðèíèìàåòå êàê íå-ñàìîñóùåå è ïðèíèìàåòå íåñóùå-
ñòâóþùóþ ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü [âåùåé] çà ñóùåñòâóþ-
ùóþ.
Íå óìååòå [âû] è âûñêàçàòü [ñóòü îáóñëîâëåííîãî ïðîèñ-
õîæäåíèÿ], ïîñêîëüêó íå ãîâîðèòå îá îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ
è óòâåðæäàåòå ñîáñòâåííóþ ñóùíîñòü âåùåé».
Òî åñòü, õîòÿ [ìàäõúÿìèêè è ðåàëèñòû] ñõîäÿòñÿ â
ïðèçíàíèè îáóñëîâëåííîãî [ïðîèñõîæäåíèÿ] ïðè-
324 б
 292 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

÷èí è ðåçóëüòàòîâ, íî îòëè÷àþòñÿ—ïî ïîçèöèè îòíî-

ñèòåëüíî îòñóòñòâèÿ èëè íàëè÷èÿ ñàìîáûòèÿ, ïî
ïðàâèëüíîìó ïîíèìàíèþ èëè íåïîíèìàíèþ îáóñ-
ëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ è óìåíèþ èëè íåóìåíèþ
488 á âûñêàçàòü [åãî ñìûñë]. Òàêîå óêàçàíèå ÿñíî îïðîâåð-
ãàåò ìûñëü: «Åñëè ïðèçíàåòå ôóíêöèîíèðóþùèå
âåùè, òî [âàø] ñïîð ñ ðåàëèñòàìè, èñïîâåäóþùèìè
èõ èñòèííîå ñóùåñòâîâàíèå, îá èõ èñòèííîñòè èëè
íåèñòèííîñòè—ýòî [âñåãî ëèøü] ñïîð îòíîñèòåëüíî
íàçâàíèé»,—à òàêæå ìûñëü: «Åñëè óñëîâíî ïðèçíàå-
òå ôóíêöèîíèðóþùèå âåùè, òî [âàø] ñïîð ñî ñâàòàí-
òðèêàìè îá óñëîâíîì ñóùåñòâîâàíèè èëè íåñóùå-
ñòâîâàíèè [èõ] ñàìîñóùåé ïðèðîäû—ýòî âñåãî ëèøü
ñïîð îòíîñèòåëüíî íàçâàíèé, ïîñêîëüêó è ñâàòàíòðèêè
ãîâîðÿò îá óñëîâíîì ñàìîñóùåì áûòèè ýòèõ [âåùåé]».
Òàê [óòâåðæäàòü]—âñ¸ ðàâíî, êàê, íàïðèìåð, ñêà-
çàòü: «Ïîñêîëüêó ïîñëåäîâàòåëè ñàíêõüè ãîâîðÿò î
325 а

ïîñòîÿíñòâå ñëûøèìîãî îáúåêòà ñëóõîâîãî ñîçíà-

íèÿ, òî, åñëè ïðèçíàåòå ýòîò ñëûøèìûé îáúåêò ñëó-
õîâîãî ñîçíàíèÿ, [âàøå] îòðèöàíèå ïîñòîÿíñòâà çâó-
êà—âñåãî ëèøü íåïðèÿçíü ê ñëîâó [“ïîñòîÿííîå”]».
Òîãäà êàê äðóãèå (íåìóäðûå) ëþäè, ïðè ñâîåì
ïîíèìàíèè, ÷òî [âåùè] âîçíèêàþò çàâèñèìî îò ïðè-
÷èí è óñëîâèé, ïî òîé æå [ïðè÷èíå] ïðèïèñûâàþò
[èì] ñàìîäîâëåþùåå áûòèå è òàêèì îáðàçîì çàïóòû-
âàþòñÿ,—ìóäðåöû, íà òîì æå îñíîâàíèè îòðèöàÿ
ñàìîñóùåå áûòèå è óáåæäàÿñü â îòñóòñòâèè ñàìîáû-
òèÿ, îòñåêàþò ïóòû êðàéíèõ âîççðåíèé. Ïîýòîìó
äîêàçàòåëüñòâî îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ ïðè ïîìîùè
äîâîäîâ îáóñëîâëåííîãî [ïðîèñõîæäåíèÿ ïðåäñòàâ-
ëÿåò ñîáîé] óäèâèòåëüíîå, âåëèêîå ìàñòåðñòâî.
Âèäÿ ñèëó åãî çíà÷åíèÿ, Áõàãàâàí ñêàçàë [â «Âîï-
ðîñàõ Àíàâàòàïòû» 320]:
325 б
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 293

«Íå âîçíèêàåò òî, ÷òî “âîçíèêàåò èç óñëîâèé”:

êàê â í¸ì âîçíèêíåò “ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü”?
×òî îáóñëîâëåíî, “ïóñòûì” ìû íàçûâàåì.
Ñåðü¸çåí òîò, êòî ïîíèìàåò ïóñòîòó».
Äâå ïåðâûå ñòðîêè ãëàñÿò, ÷òî âîçíèêíîâåíèå èç
óñëîâèé ðàâíîñèëüíî íåâîçíèêíîâåíèþ ñàìîñóùå- 489 à
ãî. Â òðåòüåé ñòðîêå ãîâîðèòñÿ, ÷òî îáóñëîâëåííîñòü,
çàâèñèìîå [ïðîèñõîæäåíèå] îçíà÷àåò ïóñòîòó, îò-
ñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ, à ÷åòâåðòàÿ ñòðîêà óêàçûâàåò
ïîëüçó òàêîãî ïîçíàíèÿ ïóñòîòû.
È åùå ñêàçàíî:
«Ïîçíàâ, ÷òî äõàðìû âîçíèêàþò îáóñëîâëåííî,
ìóäðûå íå ïîëàãàþòñÿ íà êðàéíèå âîççðåíèÿ.»
Òî åñòü, áëàãîäàðÿ ïîçíàíèþ îáóñëîâëåííîãî
[ïðîèñõîæäåíèÿ], ïðåñåêàåòñÿ öåïëÿíèå çà êðàéíîñòè.
326 а

Òàêæå, åñëè áû [ó ÿâëåíèé] èìåëàñü ñàìîñóùàÿ

ïðèðîäà, òî Ïîáåäèòåëü ñî ñëóøàòåëÿìè äîëæíû
áûëè áû âèäåòü åå,—îäíàêî æå íå âèäÿò! È, ïîñêîëü-
êó íèêàêèå óñëîâèÿ íå âîçäåéñòâîâàëè áû íà òàêóþ
ïðèðîäó, [íèêòî] íå [ìîã] áû ðàçîðâàòü ñåòè èçìûø-
ëåíèé—öåïëÿíèé çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñóùåñòâî-
âàíèÿ], ïîýòîìó íå áûëî áû Îñâîáîæäåíèÿ. Êàê
ãîâîðèòñÿ â «Ñóòðå ñëîíîâüåé ñèëû»:
«Êîãäà á ÿâëåíüÿ îáëàäàëè ñàìîáûòèåì,
è Ïîáåäèòåëü è øðàâàêè çíàëè áû îá ýòîì.
Íèðâàíû íå áûëî á äëÿ íåèçìåííûõ äõàðì;
è ìóäðûå íèêîãäà áû èçìûøëåíèé íå ëèøèëèñü.»
 3-åì, 4-îì è 5-îì ðàçäåëàõ [«Êîðåííîé ìóäðî-
ñòè»], ïðè ïîìîùè äîâîäîâ îïðîâåðæåíèÿ ñàìîáû-
326 б
 294 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òèÿ îðãàíîâ ÷óâñòâ, ñîâîêóïíîñòåé è ýëåìåíòîâ, òîæå

óáåäèòåëüíî óñòàíàâëèâàåòñÿ îòñóòñòâèå ñàìîñòè ÿâ-
ëåíèé, íî, îïàñàÿñü ìíîãîñëîâèÿ, ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ
íå áóäó.

(3) Êàê, îñâàèâàÿ âîççðåíèå,

èçáàâëÿþòñÿ îò çàâåñ

Îñîçíàâ, òàêèì îáðàçîì, ÷òî ó «ÿ» è «ì íåò íè

489 á îäíîé ñàìîñóùåé ÷àñòèöû, è ñâûêàÿñü ñ ýòîé èäååé,
èçáàâëÿþòñÿ îò ýãîöåíòðè÷åñêîãî âîççðåíèÿ, öåïëÿ-
íèÿ çà «ÿ» è «ì. Ñ èçáàâëåíèåì îò íåãî îòïàäàþò
ïðèâÿçàííîñòü ê ÷óâñòâåííîìó è îñòàëüíûå èç ÷åòû-
ðåõ [âèäîâ] ïðèâÿçàííîñòè, ïåðå÷èñëåííûå ðàíåå 321.
À êîãäà îíè îòïàäàþò, òî íåò ñòàíîâëåíèÿ, âîçíèêà-
þùåãî îò óñëîâèÿ ïðèâÿçàííîñòè, âñëåäñòâèå ÷åãî
ïðåêðàùàåòñÿ ðîæäåíèå, «âîïëîùåíèå» ñîâîêóïíîñ-
327 а

òåé, [âîçíèêàþùåå] îò óñëîâèÿ ñòàíîâëåíèÿ, è òà-

êèì îáðàçîì äîñòèãàåòñÿ Ñâîáîäà. Êàê ñêàçàíî â 18-
îì ðàçäåëå [«Êîðåííîé ìóäðîñòè» (18.2)]:
«Ïðè óíÿòèè [ïðåäñòàâëåíèé î ñàìîñóùåé] ëè÷íîñòè
è åé ïðèíàäëåæàùåì
èñ÷åçàåò öåïëÿíèå çà “ÿ” è “ì».
È äàëåå (18.4):
«Êîãäà â îòíîøåíèè âíóòðåííåãî è âíåøíåãî
ïðåêðàùàþòñÿ ìûñëè “ÿ” è “ì,
òî ïðåêðàùàåòñÿ ïðèâÿçàííîñòü,
à âñëåäñòâèå ýòîãî—ðîæäåíèå».
Èòàê, ïîñêîëüêó ïðèâÿçàííîñòü—ýòî êëåøè, à
ñòàíîâëåíèå—êàðìà, ñ ïðåêðàùåíèåì ïðè÷èí ðîæ-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 295

äåíèÿ—êàðìû è êëåø íàñòóïàåò Îñâîáîæäåíèå. Âåäü

òàì æå (18.5à) ñêàçàíî:
«Óñòðàíåíèå êàðìû è êëåø [ïðèíîñèò] Ñâîáîäó».
Íî ÷òî æå íàäî ïðåêðàòèòü, ÷òîáû óñòðàíèòü
êàðìó è êëåøè? Îá ýòîì òîæå ñêàçàíî â òîì æå
327 б

[ñî÷èíåíèè (18.5á-ã)]:
«Êàðìà è êëåøè [âîçíèêàþò] îò ìûñëåòâîðåíèÿ,
à îíî—èç [ðåàëèñòè÷åñêèõ] èçìûøëåíèé;
ýòè èçìûøëåíèÿ ïðåêðàùàþòñÿ
ñ [ïîñòèæåíèåì] ïóñòîòû.»
Òî åñòü ýòà âåðåíèöà ðîæäåíèé è ñìåðòåé â ñàí-
ñàðå âîçíèêàåò îò êàðìû, à ïîñêîëüêó òîëüêî äâèæó-
ùèå ñèëû (ïîáóæäåíèÿ) òðåõ «äâåðåé» òåõ, ÷åé óì
îìðà÷åí êëåøàìè, ÿâëÿþòñÿ ñîçäàþùåé ñàíñàðó êàð-
ìîé, òî êàðìà âîçíèêàåò îò êëåø.
Áåç òîë÷êà íåïðàâèëüíîãî ìûøëåíèÿ, ïðèïèñû-
âàþùåãî îáúåêòàì õàðàêòåðèñòèêè «ïðèâëåêàòåëü-
íîå», «îòâðàòèòåëüíîå» è ò. ä., êëåøè, êîðåíü êîòî-
ðûõ—ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå, íå âîçíèêàþò.
[Èíà÷å ãîâîðÿ], ñòðàñòíàÿ ïðèâÿçàííîñòü, ãíåâ-íå- 490 à
òåðïèìîñòü è ïðî÷èå êëåøè, îñíîâûâàþùèåñÿ íà
ýãîöåíòðè÷åñêîì âîççðåíèè, âîçíèêàþò îò íåïðà-
âèëüíîãî ìûøëåíèÿ.
Òîëüêî ïðèñòðàñòíûå ïîíÿòèÿ: «Îíè èñòèííû»,—
328 а

[âîçíèêàþùèå] â îòíîøåíèè âîñüìè ìèðñêèõ äõàðì,

ìóæ÷èí, æåíùèí, êóâøèíîâ, ñóêîí, ôîðì, îùóùå-
íèé è ïðî÷åãî, [çàñòàâëÿþò] ìûñëèòü îá ýòèõ îáúåê-
òàõ ñ íåïðàâèëüíûìè ìûñëåííûìè óñòàíîâêàìè.
Ïîýòîìó òàêîå ìûñëåòâîðåíèå âîçíèêàåò îò èçìûø-
ëåíèé ðåàëèñòè÷åñêîãî [õàðàêòåðà]. Êàê ãîâîðèòñÿ â
«ßñíûõ ñëîâàõ» (18.5):
 296 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

«Ìèðñêèå èçìûøëåíèÿ ïîëíîñòüþ ïðåêðàùàþòñÿ ïóñ-

òîòîé, ò.å. âèäåíèåì ïóñòîòû âñåõ âåùåé.
—Êàêèì îáðàçîì?
—Ïîñêîëüêó ñóùåñòâóþò ïðåäñòàâëåíèÿ î âåùàõ, òî
èìåþò ìåñòî [è] óïîìÿíóòûå èçìûøëåíèÿ. [Íàïðèìåð], ïðè
îòñóòñòâèè ïðåäñòàâëåíèÿ î äî÷åðè áåñïëîäíîé æåíû íå
âîçíèêàåò ó ëþáÿùåãî [ìóæà] èçìûøëåíèå î òàêîì ñóáúåêòå.
Áåç èçìûøëåíèé íå ïðîáóæäàåòñÿ íåïðàâèëüíîå ìûøëå-
íèå îá èõ îáúåêòàõ.
328 б

À ïðè îòñóòñòâèè [ýòîãî] ìûñëåòâîðåíèÿ—[ïðîèñõîäÿ-

ùåãî] îò öåïëÿíèÿ çà “ÿ” è “ì—íå âîçíèêàåò ñêîïèùå êëåø,
èìåþùåå ñâîåé ïîäîïëåêîé ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå.
Áåç âîçíèêíîâåíèÿ ñîíìà êëåø, êîðåíÿùèõñÿ â ýãîöåí-
òðè÷åñêîì âîççðåíèè, íå ñîçäàåòñÿ êàðìà, à íå ñîçäàþùèå
êàðìû íå èñïûòûâàþò ñàíñàðû, êîòîðàÿ õàðàêòåðèçóåòñÿ êàê
“ðîæäåíèå è ñòàðåíèå-è-ñìåðòü”.»
Ïðîöåññ èçáàâëåíèÿ îò ýòèõ [îêîâ] ÷åðåç ïîñòè-
æåíèå ïóñòîòû òîæå âåñüìà ÿñíî îïèñàí òàì æå:
«Èòàê, áëàãîäàðÿ [ïîñòèæåíèþ] ïóñòîòû, ïðèðîäà êîòî-
490 á ðîé—èñ÷åçíîâåíèå âñåõ èçìûøëåíèé, èçáàâëÿþòñÿ îò íèõ.
329 а
Ëèøèâøèñü èçìûøëåíèé, îñòàâëÿþò ìûñëåòâîðåíèå. Ïî-
êîí÷èâ ñ ìûñëåòâîðåíèåì, èçáàâëÿþòñÿ îò êëåø. Èçáàâèâ-
øèñü îò êàðìû è êëåø, îñâîáîæäàþòñÿ îò ðîæäåíèÿ322.
Çíà÷èò, ëèøü ïóñòîòå ïðèñóùà [ñïîñîáíîñòü] èçáàâëåíèÿ îò
âñåõ èçìûøëåíèé, ïîýòîìó [îíà] íàçûâàåòñÿ “íèðâàíîé”323».
Òàêèì îáðàçîì, ïðè ïîìîùè èñòèííûõ äîâîäîâ
ïîêàçàíî, ÷òî âîççðåíèå ïóñòîòû îòñåêàåò êîðåíü
îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ è ïîäîáíî äóøå
Ïóòè Îñâîáîæäåíèÿ. Çíà÷èò, íóæíî îáðåñòè òâåðäóþ
óâåðåííîñòü â ýòîì.
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 297

Èòàê, ñî÷èíåíèÿ ñâÿòîãî íàñòàâíèêà [Íàãàðäæó-

íû] ÿñíî ñâèäåòåëüñòâóþò, ÷òî øðàâàêè è ïðàòüåêà-
áóääû òîæå îáëàäàþò ïîñòèæåíèåì îòñóòñòâèÿ ñàìî-
329 б

áûòèÿ âñåõ ÿâëåíèé 324, èáî [â åãî òåêñòàõ] ãîâîðèòñÿ,

÷òî Îñâîáîæäåíèå îò ñàíñàðû îñóùåñòâëÿåòñÿ âîç-
çðåíèåì ïóñòîòû, îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ.
Øðàâàêè è ïðàòüåêàáóääû ñîçåðöàþò ýòî âîççðå-
íèå, ïîêà íå èñòîùàþòñÿ èõ êëåøè, à ïîêîí÷èâ ñ
êëåøàìè, äîâîëüñòâóþòñÿ ýòèì è äîëãî íå ñîçåðöàþò
[åãî], ïîýòîìó íå ñïîñîáíû èçáàâèòüñÿ îò çàâåñû
âñåâåäåíèþ.
Áîäõèñàòòâû æå íå äîâîëüñòâóþòñÿ òîëüêî ëè÷-
íûì Îñâîáîæäåíèåì îò ñàíñàðû âñëåäñòâèå èñòîùå-
íèÿ êëåø. Ñòðåìÿñü ê [ñîñòîÿíèþ] Áóääû ðàäè áëàãà
âñåõ ñóùåñòâ, îíè ñîçåðöàþò [âîççðåíèå], ïîêà íå
ñíèìàåòñÿ çàâåñà âñåâåäåíèþ: ñîçåðöàþò âåñüìà äîë-
ãî è óêðàøàþò [åãî] íåèñ÷èñëèìûì íàêîïëåíèåì
[çàñëóã].
Èòàê, õîòÿ ïðîòèâîÿäèåì, óäàëÿþùèì îáå çàâåñû
[âïëîòü äî] çà÷àòêîâ (sa-bon), ÿâëÿåòñÿ îïèñàííîå 491 à
ðàíåå âîççðåíèå ïóñòîòû,—äîëãîå [åãî] ñîçåðöàíèå 330 а

íå [îáÿçàòåëüíî] ëèøü äëÿ èçáàâëåíèÿ îò çàâåñû

êëåø, íî íå îò çàâåñû âñåâåäåíèþ. Òàê, íàïðèìåð,
òîëüêî ïîñòèæåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëÿåòñÿ
ïðîòèâîÿäèåì ïðîòèâ óäàëÿåìîãî íà îáåèõ [ñòàäè-
 298 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ÿõ]—Âèäåíèÿ è Ñîçåðöàíèÿ. Íî äëÿ èçáàâëåíèÿ îò

óäàëÿåìîãî íà [ñòàäèè] Âèäåíèÿ äîñòàòî÷íî ïðÿìî
óçðåòü îòñóòñòâèå ñàìîñòè, ÷òî íå ìîæåò èçáàâèòü îò
óäàëÿåìîãî íà [ñòàäèè] Ñîçåðöàíèÿ: äëÿ ýòîãî òðåáó-
åòñÿ äîëãîå ñîçåðöàíèå.
Îäíàêî, ÷òîáû èçáàâèòüñÿ îò çàâåñû âñåâåäåíèþ,
äîëãîãî ñîçåðöàíèÿ íåäîñòàòî÷íî. Íàäî ñîâåðøàòü
ìíîãî è äðóãèõ âåëèêèõ äåÿíèé.
Íå îñâàèâàÿ [âîççðåíèÿ] â êà÷åñòâå ïðîòèâîÿäèÿ
îò çàâåñû âñåâåäåíèþ, ñîçåðöàÿ [åãî] ëèøü êàê ñðåä-
330 б

ñòâî èçáàâëåíèÿ îò çàâåñû êëåø, øðàâàêè è ïðàòüå-

êàáóääû ëèøåíû ñîâåðøåííîãî âî âñåõ [àñïåêòàõ]
ñîçåðöàíèÿ ïîñòèãíóòîãî îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëå-
íèé. Òàê ãîâîðèòñÿ â «Òîëêîâàíèè “Âõîæäåíèÿ [â
ñðåäèííîñòü]”» (6.179):
«Øðàâàêè è ïðàòüåêàáóääû òîæå óçðåâàþò ýòó æå
îáóñëîâëåííîñòü âîçíèêàþùåãî çàâèñèìî, îäíàêî, íå îáëàäàÿ
ñîâåðøåííûì âî âñåõ [àñïåêòàõ] ñîçåðöàíèåì îòñóòñòâèÿ
ñàìîñòè ÿâëåíèé, [îíè ñîçåðöàþò] ýòî [ëèøü êàê] ñðåäñòâî
èçáàâëåíèÿ îò êëåø, ïðîÿâëÿþùèõñÿ â Òðåõ Ñôåðàõ.»
Èòàê, öåïëÿíèå çà ñàìîñòü ÿâëåíèé, êîòîðîå äðó-
ãèå ìàäõúÿìèêè 325 ñ÷èòàþò [çàâåñîé âñåâåäåíèþ],
331 а

ýòîò íàñòàâíèê (×àíäðàêèðòè) ñ÷èòàåò íåâåäåíèåì,

îòíîñÿùèìñÿ ê êëåøàì, è ãîâîðèò, ÷òî ñîçåðöàíèå
îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé [â êà÷åñòâå ñðåäñòâà]
óäàëåíèÿ ýòîé [êëåøè], îäíàêî æ, íå ïðåäñòàâëÿåò
ñîáîé ñîâåðøåííîãî ñîçåðöàíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè
491 á ÿâëåíèé. Èìåííî òàê ïîíèìàéòå [åãî] âûñêàçûâàíèÿ [ïî
ýòîìó ïîâîäó], ïðèâåäåííûå ðàíüøå è â ýòîì ðàçäåëå.
Íî ÷òî â äàííîé ñèñòåìå ñ÷èòàåòñÿ çàâåñîé âñåâå-
äåíèþ?—Çàâåñà âñåâåäåíèþ—ýòî èëëþçèÿ äâîé-
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 299

ñòâåííîãî âèäåíèÿ, ãäå ëèøåííûå ñàìîáûòèÿ âåùè

êàæóòñÿ èìåþùèìè ñàìîáûòèå èç-çà ñêëîííîñòåé,
êîòîðûå ïðî÷íî çàëîæåíû â ïîòîêå ïñèõèêè áåçíà-
÷àëüíûì öåïëÿíèåì çà ñàìîñóùåå áûòèå, ïîáóæäàþ-
331 б

ùèì [ýòè ñêëîííîñòè]. Êàê ñêàçàíî â «Òîëêîâàíèè

“Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”» (6.28):
«Äëÿ øðàâàê, ïðàòüåêàáóää è áîäõèñàòòâ, èçáàâèâøèõñÿ
îò íåâåäåíèÿ, îòíîñÿùåãîñÿ ê êëåøàì, [è] çðÿùèõ îáóñëîâ-
ëåííûå [âåùè] êàê ïîäîáíûå îòðàæåíèþ è ïðî÷åìó, [âñå] ýòî
ÿâëÿåòñÿ ëîæíûì, à íå èñòèííûì, ïîñêîëüêó ó íèõ [óæå] íåò
ïðåäñòàâëåíèÿ îá èñòèííîì [ñóùåñòâîâàíèè].
“Äåòåé” [âèäèìîñòè] îáìàíûâàþò, à äëÿ èíûõ [îíè] ëèøü
îòíîñèòåëüíû, èáî âîçíèêàþò çàâèñèìî, ïîäîáíî èëëþçèè è
332 а

ïðî÷åìó.
Îíè âèäÿòñÿ [êàê òàêîâûå] ñâÿòûìè ïðè äåéñòâóþùåì
[äâîéñòâåííîì] âèäåíèè326, èç-çà ïðèâû÷êè ê [òîíêîìó]
íåâåäåíèþ, ïðåäñòàâëÿþùåìó ñîáîé çàâåñó âñåâåäåíèþ, à íå
[òîãäà, êîãäà] âèäåíèÿ íåò327».
Îòíîñèòåëüíî «áîäõèñàòòâ, èçáàâèâøèõñÿ îò íå-
âåäåíèÿ, îòíîñÿùåãîñÿ ê êëåøàì», â ïðåäøåñòâóþ-
ùåé öèòàòå èç «Òîëêîâàíèÿ “×åòâåðîñîòíèöû”» ñêà-
332 б

çàíî, ÷òî [ýòî] áîäõèñàòòâû, äîñòèãøèå Òåðïåíèÿ â

íåâîçíèêàþùèõ äõàðìàõ 328 , òî åñòü äîñòèãøèå
Âîñüìîãî óðîâíÿ.
Èòàê, õîòÿ ó àðõàòîâ Ìàëîé Êîëåñíèöû è äîñòèã-
øèõ Âîñüìîãî óðîâíÿ áîäõèñàòòâ èñòîùåíà [êëåøà 492 à
íåâåäåíèÿ], çàêëàäûâàþùàÿ íîâûå ñêëîííîñòè ê èë-
ëþçèè äâîéñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ, ó íèõ åñòü ìíîãî
ïîäëåæàùèõ î÷èùåíèþ ñêëîííîñòåé, èçäàâíà çàëî-
æåííûõ ýòîé [êëåøåé]. Ïîýòîìó èì íóæíî åùå äîëãî
î÷èùàòüñÿ. È êîãäà ñêëîííîñòè ê èëëþçèè ïîëíîñ-
 300 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

òüþ î÷èùåíû, óäàëåíû, ýòî—[ñîñòîÿíèå] Áóääû.

Ñóùåñòâóþò ïðè÷èíû äëÿ îáðåòåíèÿ ïîëíîé
óáåæäåííîñòè â ýòîì îáúÿñíåíèè, [îñíîâàííîì íà]
ïîçèöèÿõ îòöà àðüè [Íàãàðäæóíû] è ñûíà [Àðüÿäå-
âû],—÷òî âîççðåíèå âûñøåãî ñìûñëà îäèíàêîâî â
îáåèõ Êîëåñíèöàõ: Ìàëîé è Âåëèêîé. Òî åñòü, óáå-
äèâøèñü, ÷òî äàæå Îñâîáîæäåíèå îò ñàíñàðû, òåì
áîëåå Áóääñòâî, íåâîçìîæíî áåç âîççðåíèÿ—ïîñòè-
æåíèÿ îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ âñåõ ÿâëåíèé 329, ìíîãè-
333 а

ìè ñïîñîáàìè óñåðäíî ñòàðàåìñÿ îáðåñòè ÷èñòîå

âîççðåíèå. À ïîëíîñòüþ óáåäèâøèñü, ÷òî [îñîáåííî-
ñòüþ Ìàõàÿíû] ÿâëÿåòñÿ äðàãîöåííàÿ Óñòðåìëåí-
íîñòü ê Ïðîáóæäåíèþ è âåëèêèå äåÿíèÿ áîäõè-
ñàòòâ,—åùå áîëüøå âåðèì â äåÿòåëüíûå àñïåêòû
[ïðàêòèêè] êàê â ñåðäöåâèíó íàñòàâëåíèé è, ïðèíÿâ
îáåò Ñûíà Ïîáåäèòåëåé, ïðàêòèêóåì äåÿíèÿ.

Òåïåðü—[îáîáùåíèå]:

Âçîéäÿ íà ãîðó ïðåâîñõîäíóþ, âëàäûêó ãîð—

Ïèê Êîðøóíîâ, ÿâèâ ÷óäåñíî
øåñòü âèäîâ ñîòðÿñåíèé ïî÷âû
333 б è ñâåòîì òûñÿ÷è ìèðîâ íàïîëíèâ,
 ÌÅÒÎÄ ÏÐÀÑÀÍÃÈ 301

ïðîâîçãëàñèë ïðåêðàñíî Ìóíè ñëàâíûì ãîëîñîì

ãëóáîêóþ Ïðàäæíÿïàðàìèòó, Ìàòü âåëè÷àéøóþ,
ðîæäàþùóþ âñåõ ñâÿòûõ ñûíîâ, 492 á
334 а

ïîäîáíóþ äóøå Ïóòåé è ñóòð è òàíòð.

Îáðåòøèé ïðåäðå÷åíèå ãåðîé Íàãàðäæóíà
ðàñòîëêîâàë åå, êàê íàäî; ýòî òîëêîâàíüå ëó÷øåå—
ïðîñëàâëåííàÿ «Êîðåííàÿ ìóäðîñòü».
À ÿñíîå, êàê ñîëíöå, îáúÿñíåíèå
ñûí Ïîáåäèòåëåé Áóääàïàëèòà ñî÷èíèë.
Ïîñòèãíóâ ãëóáîêî åãî ïðåêðàñíûå èäåè,
íàñòàâíèê ×àíäðà[êèðòè] ðàçúÿñíèë åãî ïîäðîáíî
334 б

â ñâîåì òðàêòàòå ïðåâîñõîäíîì «ßñíûå ñëîâà».

Èõ áåçóïðå÷íàÿ ñèñòåìà, ñïîñîá ñîâìåùàòü
èëëþçèè ïîäîáíûå áåññàìîñòíûå âåùè
ñ çàâèñèìîé ôóíêöèîíàëüíîñòüþ ñàíñàðû è íèðâàíû
èçëîæåí âêðàòöå [çäåñü] ëåãêî ïîíÿòíûì ÿçûêîì.
Äðóçüÿ! Ãëóáîêèå ìàäõúÿìû òåêñòû èçó÷àÿ,
íàì òðóäíî ñîâìåñòèòü â óìå îòñóòñòâèå ñàìîáûòüÿ
ñ çàâèñèìûì ïðîèñõîæäåíèåì ïðè÷èí è ñëåäñòâèé,
335 а

íî òàêîâà ñðåäèííàÿ ñèñòåìà.

Êîëü ïîëîæèòüñÿ íà òàêèå ðå÷è, ïðåâîñõîäíî.
Èíà÷å, åæåëè îøèáêè, ÷òî âìåíÿåòå äðóãèì, êàê ñëåäóåò
îòáðîñèòü ñàìè íå ñïîñîáíû, ññûëàÿñü
íà îòñóòñòâèå [â ïðàñàíãèêå] ñèñòåìû,—ó÷èòåñü äàëüøå!
335 б

Ïóñòü ýòî ðàçúÿñíåíèå ïîíÿòíîå

ìåòîäèêè èñêàíèÿ âîççðåíèÿ
ïðè ïîìîùè ñâÿòûõ îòöà è ñûíà ñî÷èíåíèé
ïîñëóæèò äîëãîëåòèþ Ó÷åíüÿ Ïîáåäèòåëÿ!
 302 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

§2 Ðàçíîâèäíîñòè ïðîíèêíîâåíèÿ
Èòàê, ââåðåíèå ñåáÿ ñâÿòîìó ÷åëîâåêó,
ñòðåìëåíèå ìíîãî ñëóøàòü è ïðàâèëüíîå îáäóìûâà-
336 а

íèå [âûñëóøàííîãî]—ýòî «òðîéñòâåííîå ñíàðÿæå-

íèå» äëÿ ïðîíèêíîâåíèÿ,—ãîâîðèòñÿ â «Ñðåäíåé ñòó-
ïåíè ñîçåðöàíèÿ». Êîãäà, ïîëàãàÿñü íà òàêîå [ñíàðÿ-
æåíèå], îáðåòàþò âîççðåíèå, ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ
493 à äâóõ âèäîâ ñàìîñòè, ñëåäóåò îñâàèâàòü ïðîíèêíîâåíèå.
Ñêîëüêî æå ñóùåñòâóåò ïîäëåæàùèõ îñâîåíèþ
ïðîíèêíîâåíèé?—Çäåñü ãëàâíûì îáðàçîì óêàçûâàþò-
ñÿ íå êàêèå-òî ïðîíèêíîâåíèÿ âûñîêèõ óðîâíåé, à
ïðîíèêíîâåíèå, ïîäëåæàùåå îñâîåíèþ íà ñòàäèè ïðî-
ñòîãî ñóùåñòâà.
Äëÿ íåãî ïîëíîå ïðîíèêíîâåíèå [ñîcòîèò] â îñâî-
åíèè [1] ÷åòûðåõ, [2] òðåõ èëè [3] øåñòè âèäîâ
ïðîíèêíîâåíèÿ.
[1] ×åòûðå âèäà—ýòî èññëåäîâàíèå è ïðî÷èå èç
÷åòûðåõ, óïîìÿíóòûå â «Èñòîëêîâàíèè çàìûñëà» (8.4).
336 б

Îáúåêò èññëåäîâàíèÿ—ÿâëåíèÿ (îòíîñèòåëüíàÿ

èñòèíà), à îáúåêò îñíîâàòåëüíîãî èññëåäîâàíèÿ—
ñóùíîñòü (àáñîëþòíàÿ èñòèíà).
Êàê â ïåðâîì, òàê è âî âòîðîì ñîäåðæàòñÿ îáà:
ðàçìûøëåíèå è àíàëèç, êîòîðûå, [ñîîòâåòñòâåííî,
ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé] ãðóáîå è òîíêîå ðàçëè÷åíèå.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Óðîâíÿõ øðàâàê»:
«Èç íèõ êàêîâû ÷åòûðå âèäà ïðîíèêíîâåíèÿ?—Îíè,
ìîíàõè, òàêîâû: èññëåäîâàíèå äõàðì, îñíîâàòåëüíîå èññëåäî-
âàíèå, ðàçìûøëåíèå è àíàëèç, îïèðàþùèåñÿ íà âíóòðåííþþ
337 а

áåçìÿòåæíîñòü óìà.
 ÐÀÇÍÎÂÈÄÍÎÑÒÈ ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 303

Êàê ïðîèçâîäèòñÿ èññëåäîâàíèå (àíàëèòè÷åñêàÿ ìåäèòà-

öèÿ)?—Èññëåäîâàíèå ïðèìåíÿåòñÿ êî âñåì ÿâëåíèÿì
îáúåêòîâ, î÷èùàþùèõ îò ïðåîáëàäàþùèõ ñêëîííîñòåé,
îáúåêòîâ çíàòîêà è îáúåêòîâ, î÷èùàþùèõ îò êëåø330.
Îñíîâàòåëüíîå èññëåäîâàíèå ïðèìåíÿåòñÿ ê ñóùíîñòè,
áûòèþ êàê îíî åñòü.
493 á
Êîãäà ïðè ïîìîùè ìóäðîãî ðàññóæäåíèÿ ïðîèçâîäèòñÿ
ðàñïîçíàíèå õàðàêòåðèñòèê, ýòî—ðàçìûøëåíèå.
337 б

À êîãäà èìååò ìåñòî ïðàâèëüíîå îñìûñëåíèå, ýòî—

àíàëèç».
È â «Àíòîëîãèè [Àáõèäõàðìû]» ñêàçàíî, ÷òî ñòåçÿ
ïðîíèêíîâåíèÿ [ñîñòîèò èç] ýòèõ ÷åòûðåõ. È â «Íà-
ñòàâëåíèè î ïàðàìèòå ìóäðîñòè» îíè îïðåäåëåíû òàê
æå, êàê â «Óðîâíÿõ øðàâàê».

[2] Î òðåõ âèäàõ [ïðîíèêíîâåíèÿ] ãîâîðèòñÿ è â

ñóòðå «Èñòîëêîâàíèÿ çàìûñëà» (8.10):
«—Áõàãàâàí! Ñêîëüêî åñòü âèäîâ ïðîíèêíîâåíèÿ?
—Òðè, Ìàéòðåÿ: ïðîèñòåêàþùåå îò õàðàêòåðèñòèê, ïðî-
èñòåêàþùåå îò âíèêàíèÿ è ïðîèñòåêàþùåå îò àíàëèòè÷åñ-
338 а

êîãî ðàçëè÷åíèÿ.
Êàêîâî æå ïðîèñòåêàþùåå îò õàðàêòåðèñòèê? Ýòî ïðî-
íèêíîâåíèå, îáðàùåííîå åäèíñòâåííî íà îáúåêò ñàìàäõè—
äèñêóðñèâíîå îòðàæåíèå331.
Êàêîâî æå ïðîèñòåêàþùåå îò âíèêàíèÿ?—Ýòî ïðîíèê-
íîâåíèå, íàïðàâëåííîå íà ñîâåðøåííîå ïîñòèæåíèå òåõ
338 б

äõàðì, êîòîðûå åùå íå áûëè ñîâåðøåííî ïîñòèãíóòû ïðè

ïîìîùè ìóäðîñòè.
Êàêîâî æå ïðîèñòåêàþùåå îò àíàëèòè÷åñêîãî ðàçëè÷å-
íèÿ?—Ýòî ïðîíèêíîâåíèå, íàïðàâëåííîå íà èñïûòàíèå
 304 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñîâåðøåííîãî áëàæåíñòâà, [âîçíèêàþùåãî] âñëåäñòâèå ïîë-

íîãî èçáàâëåíèÿ [îò îìðà÷åíèé] îòíîñèòåëüíî òåõ äõàðì,
êîòîðûå áûëè ñîâåðøåííî ïîñòèãíóòû ïðè ïîìîùè ìóäðî-
ñòè».
Ïî ýòîìó ïîâîäó â «Óðîâíÿõ øðàâàê» ãîâîðèòñÿ,
÷òî ñòåïåíè ðîâíî-ñîñðåäîòî÷åííîãî âíèìàíèÿ, íà-
339 а

ïðàâëåííîãî—áåç îáäóìûâàíèÿ, ðàçìûøëåíèÿ, îöåí-

êè è òùàòåëüíîãî ðàññóæäåíèÿ—íà âûñëóøàííóþ è
494 à çàïîìíåííóþ Äõàðìó èëè íàñòàâëåíèå,—ýòî ëèøü
ïðåñëåäîâàíèå õàðàêòåðèñòèê; êîãäà ïðîèçâîäèòñÿ
îáäóìûâàíèå è ò.ä. äî òùàòåëüíîãî ðàññóæäåíèÿ,
ýòî—ïðåñëåäîâàíèå âíèêàíèÿ; ïðîèçâåäåíèå æå àíà-
ëèçà òîãî, ÷òî òàêèì îáðàçîì óñòàíîâëåíî,—ýòî ïðå-
ñëåäîâàíèå àíàëèòè÷åñêîãî ðàçëè÷åíèÿ; ñèè òðè íà-
çûâàþòñÿ «òðåìÿ âðàòàìè ïðîíèêíîâåíèÿ».
339 б

Îáîáùàþ ñêàçàííîå:
Ïåðâûé [èç òðåõ âèäîâ]—ýòî, íàïðèìåð, ñîçåðöà-
íèå ñóòè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ïðè ñîñðåäîòî÷åíèè
âíèìàíèÿ íà õàðàêòåðèñòèêàõ ýòîãî [îòñóòñòâèÿ] è
áåç ïîäðîáíîñòåé ñèñòåìàòèçàöèè.
Âòîðîé—ïðîâåäåíèå ñèñòåìàòèçàöèè ðàäè âûÿñ-
íåíèÿ òîãî, ÷òî åùå íå âûÿñíåíî.
Òðåòèé—àíàëèç âûÿñíåííîãî, ïîäîáíûé ïðåæíå-
ìó [îáäóìûâàíèþ è ò.ä.]

[3] Øåñòü âèäîâ [ïðîíèêíîâåíèÿ] íàïðàâëåíû íà

øåñòü ïðåäìåòîâ; îíè [âûðàæàþò] ñïîñîáû âíèêàíèÿ
«âíèêàþùåãî» ïðîíèêíîâåíèÿ.
Ýòî âíèêàíèå (1) â ñìûñë, (2) â âåùè, (3) â
õàðàêòåðèñòèêè, (4) â ïîçèöèè, (5) âî âðåìÿ è (6) â
340 а

ëîãè÷åñêèå ïðèíöèïû (òèá.: rigs-pa), à ïîñëå èõ

îïðåäåëåíèÿ—àíàëèç.
 ÐÀÇÍÎÂÈÄÍÎÑÒÈ ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 305

(1) Âíèêàíèå â ñìûñë—ýòî ñòðåìëåíèå îïðåäå-

ëèòü: «Ñìûñë ýòèõ ñëîâ—òàêîé-òî».
(2) Âíèêàíèå â âåùè—ýòî ïîïûòêà óñòàíîâèòü:
«Ýòî âíóòðåííèå, à ýòî âíåøíèå âåùè».
(3) Âíèêàíèå â õàðàêòåðèñòèêè—ýòî [ñòðåìëåíèå
îïðåäåëèòü] äâà ðîäà [õàðàêòåðèñòèê]: «Âîò èíäè-
340 б

âèäóàëüíûå õàðàêòåðèñòèêè, à âîò îáùàÿ õàðàêòåðèñ-

òèêà»,—èëè ïîèñê [â âåùàõ] îáùåãî è ñïåöèôè÷åñêîãî.
(4) Âíèêàíèå â ïîçèöèè—ýòî èñõîäÿùàÿ èç [ðàñ-
ñìîòðåíèÿ] ïîðîêîâ è óùåðáà ïîïûòêà îïðåäåëèòü
ïëîõóþ ïîçèöèþ è ïîèñê õîðîøåé ïîçèöèè, èñõîäÿ-
ùèé èç [ðàññìîòðåíèÿ] äîñòîèíñòâ è ïîëüçû.
(5) Âíèêàíèå âî âðåìÿ—ýòî ñòðåìëåíèå óñòàíî- 494 á
âèòü: «Òàê ñëó÷èëîñü â ïðîøëîì, òàê ñëó÷èòñÿ â
áóäóùåì, à ýòî èìååò ìåñòî â íàñòîÿùåì».
(6) Âíèêàíèå â ëîãè÷åñêèå ïðèíöèïû:
Èç ÷åòûðåõ ïðèíöèïîâ [ïåðâûé]—
(i) Ïðèíöèï çàâèñèìîñòè: ðåçóëüòàòû âîçíèêàþò â
çàâèñèìîñòè îò ïðè÷èí è óñëîâèé.
341 а

Âíèêàþò â íåãî, èñõîäÿ ïî îòäåëüíîñòè èç îòíî-

ñèòåëüíîãî, àáñîëþòíîãî è èõ îñíîâ.
(ii) Ïðèíöèï äåéñòâèÿ: îãîíü ïðîèçâîäèò äåéñòâèå
ñæèãàíèÿ, è ïðî÷èå ÿâëåíèÿ ïðîèçâîäÿò ñâîéñòâåí-
íûå èì äåéñòâèÿ.
Âíèêàþò â íåãî òàê: «Ýòî—ÿâëåíèå, à ýòî—[åãî]
äåéñòâèå; ýòî ÿâëåíèå ïðîèçâîäèò òàêîå äåéñòâèå».
(iii) Ïðèíöèï ëîãè÷íîãî äîêàçàòåëüñòâà: äîêàçà-
òåëüñòâà íå [äîëæíû] ïðîòèâîðå÷èòü äîñòîâåðíîìó
341 б

ïîçíàíèþ.
Âíèêàþò â ýòîò [ïðèíöèï], ðàçìûøëÿÿ: «Ïîä-
òâåðæäàåòñÿ òàêîå-òî [ïîëîæåíèå] òðåìÿ [âèäàìè]
äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ—âîñïðèÿòèåì, óìîçàêëþ÷å-
 306 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íèåì è àâòîðèòåòíûì ñâèäåòåëüñòâîì—èëè íå ïîä-

òâåðæäàåòñÿ?»
(iv) Ïðèíöèï ïðèðîäû (chos-nyid): [ñëåäóåò] âåðèòü
â ïðèðîäó, èçâåñòíóþ â ìèðó—â òî, ÷òî æàð îãíÿ,
âëàæíîñòü âîäû è ïðî÷åå [ÿâëÿþòñÿ] ïðèðîäîé ñîîò-
âåòñòâåííûõ [ÿâëåíèé],—â íåïîñòèæèìóþ ïðèðîäó 332,
ïðèðîäó [èñòèííîãî] ñîñòîÿíèÿ333 è, íå ïîìûøëÿÿ î
342 а

äðóãèõ ïðè÷èíàõ òàêîãî ïîëîæåíèÿ [âåùåé], âíèêàòü

â ýòè [òðè âèäà ïðèðîäû].
Ýòà øåñòåðè÷íàÿ êëàññèôèêàöèÿ [ïðîíèêíîâåíèÿ]
îïðåäåëåííî [ñâîäèòñÿ] ê òðåì îáúåêòàì ïîçíàíèÿ
éîãèíà: ñìûñëó ñëîâ, ÿâëåíèÿì è ñóùíîñòè.
Ê ïåðâîìó [îáúåêòó] îòíîñèòñÿ ïåðâîå âíèêàíèå.
Êî âòîðîìó—âíèêàíèå â âåùè è âíèêàíèå â èíäèâè-
äóàëüíûå õàðàêòåðèñòèêè. À ê òðåòüåìó—îñòàëüíûå
342 б

òðè è âíèêàíèå â îáùóþ õàðàêòåðèñòèêó.

495 à Â «Óðîâíÿõ øðàâàê» ñêàçàíî:
«Îíè ñóòü òðîå âðàò ïðîíèêíîâåíèÿ è âíèêàíèå â øåñòü
ðàçíîâèäíîñòåé ïðåäìåòîâ. Êîðî÷å [ãîâîðÿ], îíè ïîäëèííî
îõâàòûâàþò âñå âèäû ïðîíèêíîâåíèÿ.»
Èíà÷å ãîâîðÿ, âñå âîçìîæíûå [ðàçíîâèäíîñòè]
ïðîíèêíîâåíèÿ ñâîäÿòñÿ ê èçëîæåííûì â ýòîì [ñî-
÷èíåíèè âèäàì].
À [òî÷íåå], ïîñêîëüêó åñòü òðîå âðàò ÷åòûð¸õ
[âèäîâ] ïðîíèêíîâåíèÿ, îïèñàííûõ ïåðâûìè, è ñêàçà-
343 а

íî, ÷òî [èç] ýòèõ òð¸õ [âðàò] ïðåñëåäîâàíèå âíèêàíèÿ

[âûðàæàåòñÿ] øåñòüþ ñïîñîáàìè,—òðîå âðàò è øåñòü
âíèêàíèé ñâîäÿòñÿ ê ïåðâûì ÷åòûðåì [âèäàì ïðîíèê-
íîâåíèÿ].
 «Óðîâíÿõ øðàâàê» ãîâîðèòñÿ, ÷òî íàïðÿæåííîå
âíèìàíèå è îñòàëüíûå èç ÷åòûðåõ [åãî âèäîâ],
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 307

îïèñàííûõ ðàíåå334, ÿâëÿþòñÿ îáùèìè äëÿ îáîèõ—

áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, â
ïðîíèêíîâåíèè òàêæå ó÷àñòâóþò è ÷åòûðå [âèäà] âíè-
ìàíèÿ.
Èòàê, â «Íàñòàâëåíèè î ïàðàìèòå ìóäðîñòè» ñêà-
çàíî:
«Òàêèì îáðàçîì, ñîâåðøåííîå îñâîåíèå ÷åòûðåõ âèäîâ
ïðîíèêíîâåíèÿ îñâîáîæäàåò îò ïóò ñêâåðíûõ ïîòåíöèé, à
ñîâåðøåííîå îñâîåíèå äåâÿòè ñòåïåíåé áåçìÿòåæíîãî [ñî-
343 б

ñðåäîòî÷åíèÿ] îñâîáîæäàåò îò ïóò ïðîÿâëåíèé [ýòèõ ïîòåí-

öèé]335.»
Òàê ãîâîðèòñÿ âî ìíîãèõ âåëèêèõ èñòî÷íèêàõ.
Ïîýòîìó ïðîíèêíîâåíèå îñâàèâàþò, [ïðåäàâàÿñü] èñ-
ñëåäîâàíèþ è îñòàëüíûì èç ÷åòûðåõ [âèäîâ ìûñëåí-
íîé àêòèâíîñòè], îïèñàííûõ â «Ñâÿùåííîé [ñóòðå]
èñòîëêîâàíèÿ çàìûñëà», à áåçìÿòåæíîñòü—èñõîäÿ
èç äåâÿòè ñòåïåíåé íåäèñêóðñèâíîãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ
óìà.

§3 Ïðàâèëà îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ 344 а

Çäåñü äâà [ðàçäåëà]: À Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ

ñèñòåì; Á Íàøà ñèñòåìà [îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ].

À [Îïðîâåðæåíèå ÷óæèõ ñèñòåì]

Îíî èìååò ÷åòûðå îòäåëà:

 308 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(1) Ïåðâîå îïðîâåðæåíèå

496 á Íåêîòîðûå 336 ãîâîðÿò:
—Äàæå åñëè è íå îáðåòåíî íèêàêîå âîççðåíèå—
ïîíèìàíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, äåðæàíèå óìà áåç
âñÿêèõ ìûñëåé ÿâëÿåòñÿ ñîçåðöàíèåì ñóòè áûòèÿ êàê
îíî åñòü. Âåäü, ïîñêîëüêó áûòèå êàê îíî åñòü, ïóñòî-
òà, óñêîëüçàåò îò ëþáûõ îïðåäåëåíèé: «[Îíî] ñóòü
ýòî, à íå òî»,—òàêîå (áåçìûñëåííîå) ñîñòîÿíèå óìà
344 б

íàèáîëåå ñîçâó÷íî ñ áûòèåì êàê îíî åñòü, èáî ïðè

ïîëíîé íåóñòàíîâëåííîñòè îáúåêòîâ è óì íå [äîë-
æåí] íè çà ÷òî öåïëÿòüñÿ.
Îòâåò:
—[Óòî÷íèòå, ïîæàëóéñòà]. Äîëæåí ëè òàê ñîçåð-
öàþùèé [ñíà÷àëà ñàì] ïîçíàòü, ÷òî îáúåêòû ñîâåð-
øåííî íå óñòàíàâëèâàþòñÿ, à óæ çàòåì íè çà ÷òî íå
öåïëÿòüñÿ óìîì, ñîîòâåòñòâåííî ýòîé «íåóñòàíîâëåí-
íîñòè»? Èëè äàæå ïðè îòñóòñòâèè òàêîãî ïîçíàíèÿ
áûòèå îáúåêòîâ êàê îíè åñòü ñîñòîèò â èõ ïîëíîé
íåóñòàíîâëåííîñòè? Íå ïîòîìó ëè ïàññèâíîå ñîñòî-
ÿíèå óìà «áåç âñÿêîãî öåïëÿíèÿ» ÿâëÿåòñÿ ñîçåðöà-
345 а

íèåì áûòèÿ êàê îíî åñòü?

[1] Ïåðâûé [ñëó÷àé] ïðîòèâîðå÷èò îòñóòñòâèþ
âîççðåíèÿ, èáî âû ñàìè ñ÷èòàåòå ýòó [íåóñòàíîâëåí-
íîñòü] âîççðåíèåì âûñøåãî ñìûñëà.
Ïî-íàøåìó, ïðè òàêîì [âîççðåíèè âû], íå îïðå-
äåëèâ ãðàíèö îòðèöàåìîãî ëîãèêîé, îñîçíàåòå ëþ-
áóþ ïðèçíàííóþ [âåùü] êàê îïðîâåðãàåìóþ ëîãèêîé
345 б

è çàòåì ñ÷èòàåòå, ÷òî íè÷åãî íåâîçìîæíî óñòàíîâèòü.

Ýòî [âñ¸] îòðèöàþùåå âîççðåíèå 337,—à ïîñåìó è [ñî-
çåðöàíèå], îïèðàþùååñÿ íà íåãî, íå ÿâëÿåòñÿ ñîçåð-
öàíèåì èñòèííîé ïóñòîòû. Îá ýòîì óæå ìíîãî ãîâî-
ðèëîñü.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 309

[2] Åñëè æå [âû], èñõîäÿ èç ìûñëè: «Êîãäà ïðîèç-

âîäèòñÿ ëîãè÷åñêîå èññëåäîâàíèå ïîäëèííîãî ñîñòî-
ÿíèÿ êàêèõ-ëèáî ÿâëåíèé, òî, ïîñêîëüêó ëîãèêà íå
óñòàíàâëèâàåò èõ áûòèÿ, íåáûòèÿ è âñåãî ïðî÷åãî, íà 496 à
àáñîëþòíîì [óðîâíå] îíè ñâîáîäíû îò âñåõ èçìûø-
ëåíèé»,—ïîëàãàåòå, ÷òî ýòîò èíäèâèä 338, õîòÿ è íå
ïîíèìàåò ýòîé [ñâîáîäû], íî åãî ñîñòîÿíèå 339 ñõîäíî
ñ íåé è [ÿâëÿåòñÿ] ñîçåðöàíèåì ïóñòîòû, òî íåëåïî
ïðåóâåëè÷èâàåòå. Âåäü, ïîñêîëüêó è âñå ÷óâñòâåííûå
346 а

ñîçíàíèÿ ñîâåðøåííî íå öåïëÿþòñÿ çà ìûñëè: «Îíî

ñóòü ýòî, à íå òî»,—âûõîäèò, ÷òî îíè «ñîçâó÷íû» ñ
áûòèåì îáúåêòîâ êàê îíè åñòü è ïîýòîìó èì âñåì
ïðèñóùå ñîçåðöàíèå áûòèÿ êàê îíî åñòü, à òàêæå, êàê
ãîâîðèëîñü ðàíåå, ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî âñå [âèäû] íåäèñ-
êóðñèâíîé áåçìÿòåæíîñòè èíîâåðöåâ ÿâëÿþòñÿ ñî-
çåðöàíèåì ïóñòîòû è âåëèêîå ìíîæåñòâî äðóãèõ
[îøèáîê ïðîèñòåêàåò].
Òàêæå, åñëè äîñòàòî÷íî çíàíèÿ äðóãèì èíäèâè-
äîì ýòîãî «ñîçâó÷èÿ» áûòèÿ îáúåêòîâ êàê îíè åñòü è
[áåçìûñëåííîãî] ñîñòîÿíèÿ óìà [ñîçåðöàòåëÿ], òî
ïðèõîäèì ê íåîïðîâåðæèìîìó [âûâîäó], ÷òî èíîâåð-
öû, äà è ïðî÷èå, ÿâëÿþòñÿ [ñîçåðöàòåëÿìè ïóñòîòû].
[Âîçðàæåíèå]:
—Ýòî ñîâñåì èíîé [ñëó÷àé]! Ïî-íàøåìó [ìíå-
íèþ], òîò èíäèâèä ïîçíàåò ñõîäñòâî îáîèõ, à çàòåì
346 б

ïðåáûâàåò [â òàêîì ñîñòîÿíèè].

[Îòâåò]:
—Åñëè îí ïîçíàåò òàêîå ñõîäñòâî, òî îáðåòàåò
âîççðåíèå. À ýòî ïðîòèâîðå÷èò [âàøåìó æå òåçèñó,]
÷òî áåç âñÿêîãî âîççðåíèÿ, âñåãî ëèøü ïðåáûâàÿ [â
ñîñòîÿíèè] íå-öåïëÿíèÿ-íè-çà-÷òî, ñîçåðöàåøü ïóñ-
òîòó.
[Âîçðàæåíèå]:
 310 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

—Êàêîâû áû íè áûëè ìûñëè, âñå îíè ïðèâÿçûâà-

þò ê ñàíñàðå, ïîýòîìó ïàññèâíîå ïðåáûâàíèå â áåç-
ìûñëåííîì [ñîñòîÿíèè]—Ïóòü Îñâîáîæäåíèÿ.
[Îòâåò]:
—Òàêàÿ [ïîçèöèÿ] óæå ìíîãîêðàòíî îïðîâåðãà-
ëàñü. Ïî íåé âûõîäèò, ÷òî è ñèñòåìà Õýøàíà ñîâåð-
496 á øåííî áåçóêîðèçíåííà. Íî âåäü â «Ïîñëåäíåé ñòóïå-
íè ñîçåðöàíèÿ» ãîâîðèòñÿ:
347 а

«Îòêàçûâàåòñÿ îò âñåé Ìàõàÿíû òîò, êòî äóìàåò è

ãîâîðèò: “Ñóùåñòâà, [ïðåäàííûå] äèñêóðñèâíîñòè, âêóøàþò
ïî âîëå ïîðîæäàåìîé èìè áëàãîé è íåáëàãîé êàðìû ïëîäû
ðàÿ è ïðî÷èõ [ó÷àñòåé] è âðàùàþòñÿ â ñàíñàðå. À òå, êòî íå
ìûñëèò íè î ÷åì è íè÷åãî íå äåëàåò, ïîëíîñòüþ îñâîáîæäà-
þòñÿ îò ñàíñàðû. Ïîýòîìó íå ðàìûøëÿéòå íè î ÷åì. Íå
ñîâåðøàéòå äàÿíèÿ è ïðî÷èõ äîáðîäåòåëåé. Ñîâåðøåíèå
äàÿíèÿ è ïðî÷åãî ïðîïîâåäîâàíî ëèøü äëÿ ãëóïûõ.”
À ïîñêîëüêó îñíîâîé âñåõ Êîëåñíèö ÿâëÿåòñÿ Âåëèêàÿ
Êîëåñíèöà, òî îòêàçûâàþùèéñÿ îò íåå îñòàâëÿåò âñå Êîëåñ-
íèöû.
Ãîâîðèòü: “Ïîýòîìó íå ðàçìûøëÿéòå íè î ÷åì”,—
[çíà÷èò] îòêàçàòüñÿ îò ìóäðîñòè, êîòîðîé ïðèñóù èñòèííûé
347 б

àíàëèç.
À ïîñêîëüêó êîðíåì èñòèííîãî ïðîçðåíèÿ ÿâëÿåòñÿ
èñòèííûé àíàëèç, òî îòêàçûâàþùèéñÿ îò íåãî îòáðàñûâàåò
íåìèðñêóþ ìóäðîñòü, èáî îòñåêàåò [åå] êîðåíü.
Ãîâîðÿùèé: “Íå ñîâåðøàéòå äàÿíèÿ è ïðî÷åãî”,—òàêæå
ïîëíîñòüþ îòõîäèò îò ìåòîäà—äàÿíèÿ è äðóãèõ [ïàðàìèò].
Ïîñêîëüêó æå ⠓Ñâÿùåííîé [ñóòðå] Ãàÿãàóðè” ñêàçàíî:
“Êîðî÷å [ãîâîðÿ], Âåëèêàÿ Êîëåñíèöà—
348 а

ýòî ìóäðîñòü è ìåòîä”,—

 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 311

òî Ïóòü áîäõèñàòòâ ñâîäèòñÿ ê äâóì. Êàêîâû ýòè äâà?—

Èìåííî, ìåòîä è ìóäðîñòü.
È â “Ñâÿùåííîé [ñóòðå] òàéíû Òàòõàãàò” ñêàçàíî: 497 à
“Ìåòîä è ìóäðîñòü—ýòè äâà çàêëþ÷àþò â ñåáå âåñü
Ïóòü áîäõèñàòòâ.”
Ïîýòîìó îòêàç îò Âåëèêîé Êîëåñíèöû ñîçäàåò âåëèêîå
êàðìè÷åñêîå îìðà÷åíèå.
Èòàê, ìóäðûì, æåëàþùèì ñåáå äîáðà, ñëåäóåò ñîâåðøåí-
íî èçáåãàòü—êàê îòðàâëåííîé ïèùè—[òàêèõ] ñëîâ, îòðàâ-
ëåííûõ ÿäîì ïðîòèâîðå÷èÿ ëîãèêå è [àâòîðèòåòíûì] ñâèäå-
òåëüñòâàì, [èçðåêàåìûõ] îòñòóïíèêîì îò Âåëèêîé Êîëåñíè-
öû, ìàëî ñëóøàâøèì [Äõàðìó], îñëåïëåííûì âîççðåíèåì
“ÿ”, íå ïî÷èòàâøèì ìóäðûõ ëþäåé, íå ïîíèìàþùèì îñíîâ
Ñëîâà Òàòõàãàòû, ðàñòëèâøèì ñåáÿ è ðàñòëåâàþùèì äðóãèõ».
348 б

Çäåñü [Êàìàëàøèëà], èçëîæèâ ìíåíèå Õýøàíà,

ÿñíî óêàçûâàåò, êàêèì îáðàçîì ïðè òàêîì ìíåíèè,
êîòîðîå óçíà¸òñÿ â óïîìÿíóòîé âûøå ïîçèöèè òåõ,
êòî ãîâîðèò: «Íå ðàçìûøëÿéòå íè î ÷¸ì» è òàê äàëåå,
ïðîèñõîäèò îòêàç îò âñåé Âåëèêîé Êîëåñíèöû.
[Âîçðàæåíèå]:
—Ïîñêîëüêó ìû ñîâåðøàåì äàÿíèå è ïðî÷èå äåÿíèÿ,
òî [íàøà ñèñòåìà] îòëè÷àåòcÿ îò [ñèñòåìû Õýøàíà].
[Îòâåò]:
—Åñëè íåîáõîäèìî îòëè÷àòü [âàñ] îò íåãî ëèøü
ïî äàÿíèþ è ïðî÷èì äåÿíèÿì, òî [âû ýòèì] óêàçûâà-
349 а

åòå: «Ñîçåðöàíèå âîççðåíèÿ âûñøåãî ñìûñëà ó íàñ è ó

Õýøàíà îäèíàêîâî».  ïðîòèâíîì ñëó÷àå, ñëåäóåò
ïðîâåñòè ðàçëè÷èå è â áåçìûñëåííîì ñàìàäõè.
Ê òîìó æå, åñëè ëþáîé ïîìûñåë ïðèâÿçûâàåò ê
ñàíñàðå, òî èëè âû íå çàáîòèòåñü îá îñâîáîæäåíèè îò
ñàíñàðû, èëè—åñëè çàáîòèòåñü—ðàçäàåòå äàðû, ñî-
 312 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

497 á áëþäàåòå íðàâñòâåííîñòü è ïðî÷èå [äåÿíèÿ] ñîâåð-

øàåòå, ÷òî íå îáõîäèòñÿ áåç ïîìûñëîâ; òàê çà÷åì æå
èõ ñîâåðøàòü?! Îá ýòîì óæå ìíîãî ãîâîðèëîñü.
Èòàê, åñëè ïîëàãàòü, ÷òî ëþáûå ìûñëè ïðèâÿçû-
âàþò ê ñàíñàðå, òî [ñèñòåìà] Õýøàíà ÿâëÿåòñÿ õîðî-
øåé, íî, ïî-âàøåìó æå, [îíà] îáðåìåíåíà íîøåé
ïðîòèâîðå÷èé.
349 б

Òàêæå íåêîòîðûå ñòîðîííèêè ýòîãî [ïîëîæåíèÿ]

óáåæäåíû:
—Óñåðäíûé àíàëèç îáúåêòîâ ïðåäñòàâëåíèé î
äâóõ âèäàõ ñàìîñòè è ïîñëåäóþùåå îòâåðæåíèå
ñóáúåêòà—ñàìîãî ïðåäñòàâëåíèÿ ÿâëÿåòñÿ «âíåøíèì
îòñå÷åíèåì èçìûøëåíèé», ïîäîáíûì òîìó, êàê ñî-
áàêà ì÷èòñÿ âñëåä çà [áðîøåííûì] êàìíåì [è õâàòàåò
åãî]. À íåïîçâîëåíèå ñ ñàìîãî íà÷àëà óìó íèêóäà
îòêëîíèòüñÿ ïîõîäèò íà óäåðæàíèå â êóëàêå áðîñàå-
ìîãî [ñîáàêå] êàìíÿ. Âñëåäñòâèå ýòîãî [óì] íå óâëå-
êàåòñÿ îáúåêòàìè ýòîãî ïðåäñòàâëåíèÿ, ÷òî ÿâëÿåòñÿ
«âíóòðåííèì îòñå÷åíèåì âñåõ èçìûøëåíèé».
Ïîýòîìó èçó÷àòü îïðåäåëÿþùèå âîççðåíèå ñâèäå-
òåëüñòâà è äîâîäû—ëèøü áëóæäàòü â óñëîâíûõ îáî-
çíà÷åíèÿõ.
350 а

[Îòâåò]:
—Ýòî õóäøåå çàáëóæäåíèå, îòñòóïëåíèå îò âñåãî
Ñëîâà Áóääû è ñî÷èíåíèé «Øåñòè óêðàøåíèé 340» è
äðóãèõ ìóäðåöîâ, èáî äàííûå [òåêñòû] âñåöåëî ïî-
ñâÿùåíû âûÿñíåíèþ ñìûñëà òåõ äîâîäîâ è ñâèäå-
òåëüñòâ.
Òàêæå íåîáõîäèìî ðàçðóøåíèå êîíå÷íîãî îñíîâà-
íèÿ çàáëóæäåíèÿ áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî èñòèííûå ñâèäå-
òåëüñòâà è äîâîäû ïðè òùàòåëüíîì àíàëèçå: «Êàêîâî æå
òî, ÷òî ïðåäñòàâëÿåò óì, âîîáðàæàþùèé äâà ðîäà ñàìî-
ñòè341?»—óáåæäàþò â íåñóùåñòâîâàíèè òîãî, ÷òî ïðåä-
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 313

ñòàâëÿåòñÿ. À êîãäà, ñîâåðøåííî íå îáðåòÿ òàêîé óáåæ-

äåííîñòè, ëèøü óäåðæèâàþò óì,—òî, äàæå åñëè è íå 498 à
350 б

óâëåêóòñÿ îáúåêòàìè äâóõ âèäîâ ñàìîñòè, ýòîãî íåäî-

ñòàòî÷íî äëÿ ïîñòèæåíèÿ ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìî-
ñòè.  ïðîòèâíîì ñëó÷àå ïðèäåì ê íåëåïîìó ïðåóâå-
ëè÷åíèþ, ÷òî, ïîñêîëüêó âî âðåìÿ ãëóáîêîãî ñíà,
îáìîðîêà è ò.ä. óì òîæå íå óâëåêàåòñÿ ýòèìè [îáúåê-
òàìè], îòñóòñòâèå ñàìîñòè è òîãäà ïîñòèãàåòñÿ.
Òàêîå [óáåæäåíèå] íàïîìèíàåò ñëåäóþùèé ïðè-
ìåð. Íî÷üþ â íåçíàêîìîé ïåùåðå [íåêèé ÷åëîâåê]
ñòðàøíî áîèòñÿ: «Ñêðûâàåòñÿ çäåñü ðàêøàñ èëè
íåò?» Íî âìåñòî òîãî, ÷òîáû ïîäíÿòü ñâåòèëüíèê è,
õîðîøåíüêî ïðîâåðèâ, åñòü îí òàì èëè íåò, èçáà-
âèòüñÿ îò ñòðàõà, ãîâîðèò [ñåáå]: «Óäåðæèâàé óì,
÷òîáû íå äîïóñòèòü ìûñëè î ðàêøàñå».
 «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ãîâîðèòñÿ,
÷òî [ýòî] íàïîìèíàåò íå õðàáðåöà, êîòîðûé âî âðåìÿ
351 а

áèòâû, [øèðîêî] ðàñêðûâ ãëàçà, õîðîøåíüêî âûñìàò-

ðèâàåò, ãäå âðàã, è ðàçèò åãî îðóæèåì, à òðóñà,
êîòîðûé ïðè âèäå ñòðàøíîãî âðàãà çàæìóðèâàåòñÿ.
Òî åñòü [òàì] ñêàçàíî:
«È ⠓Ñâÿùåííîé ñóòðå ïðîÿâëåíèé Ìàíäæóøðè”
èçðå÷åíî:
“—Äî÷ü! Êàê æå áîäõèñàòòâà ïîáåæäàåò â áèòâå?
—Ìàíäæóøðè! Îí [âûõîäèò ïîáåäèòåëåì], êîãäà, âíèêàÿ
àíàëèòè÷åñêè, íå âîñïðèíèìàåò íè îäíîé äõàðìû.”
Ïîýòîìó éîãèíó ñëåäóåò ðàñêðûòü ãëàçà ãëóáîêîãî îñîç-
íàíèÿ (ye-shes) è ðàçèòü âðàãîâ-êëåø îðóæèåì ìóäðîñòè—
áûòü áåññòðàøíûì, à íå æìóðèòüñÿ, ïîäîáíî òðóñó». 351 б

Èëè, [íàïðèìåð], êîãäà ïóãàåøüñÿ, îøèáî÷íî

ïðèíÿâ âåðåâêó çà çìåþ, íóæíî óáåäèòüñÿ: «Ýòîò 498 á
 314 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ñâèâøèéñÿ [ïðåäìåò]—âåðåâêà, à íå çìåÿ»,—è èçáà-

âèòüñÿ îò ñòðàäàíèÿ, [ïîðîæäåííîãî] âîîáðàæåíèåì
è ñòðàõîì. Òàê æå è ñ îøèáî÷íûì öåïëÿíèåì çà äâà
âèäà ñàìîñòè è ïîðîæäàåìîå èì ñòðàäàíèå â êðóãî-
âåðòè: òâåðäî óáåäèâøèñü ñ ïîìîùüþ [àâòîðèòåò-
íûõ] ñâèäåòåëüñòâ è ëîãè÷åñêèõ äîâîäîâ, ÷òî îáúåêòà
öåïëÿíèÿ çà ñàìîñòü íåò, îñîçíàåì ýòî öåïëÿíèå êàê
îøèáî÷íîå è âïîñëåäñòâèè, îñâàèâàÿ ïîíèìàíèå
[îòñóòñòâèÿ] åãî [îáúåêòà], èçáàâëÿåìñÿ [îò öåïëÿ-
íèÿ çà ñàìîñòü]. Èçáàâèâøèñü îò íåãî, èçáàâëÿåìñÿ
îò âñåõ ïîðîæäàåìûõ èì ñòðàäàíèé â ñàíñàðå. Èìåí-
íî ïî ýòîé ïðè÷èíå â «Ñáîðíèêàõ àðãóìåíòîâ ìàäõú-
352 а

ÿìû» è äðóãèõ [ñî÷èíåíèÿõ ìàäõúÿìèêîâ ñàìîáûòèå]

îïðîâåðãàåòñÿ èñõîäÿ èç àíàëèçà îáúåêòîâ. Âîò, Àðü-
ÿäåâà ñêàçàë (350):
«Ïðîçðåâàÿ, ÷òî âåùè áåññàìîñòíû,
óíè÷òîæèøü òû ñåìÿ ñàíñàðû.»
È âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.116) ñêàçàíî:
«Ïðåäñòàâëåíèÿ áûòóþò òàì, ãäå åñòü âåùè.
[Íî] àíàëèç ïîêàçàë, êàêèì îáðàçîì
âåùè íå ñóùåñòâóþò.»
Òî åñòü, åñëè èç-çà êðàéíèõ ïðåäñòàâëåíèé 342 öåï-
ëÿþòñÿ çà íàëè÷èå [ñàìîñóùèõ] âåùåé, òî ýòè [ïðåä-
ñòàâëåíèÿ íåïðåñòàííî] âîçíèêàþò, ïîýòîìó ìíîãè-
ìè ñïîñîáàìè àíàëèçèðîâàëîñü îòñóòñòâèå èõ îáúåêòà.
352 б È åùå [òàì] ñêàçàíî:
«Ïîíÿâ, ÷òî îáúåêò ýòîãî [íåâåäåíèÿ]—ñàìîñòü,
éîãèí îïðîâåðãàåò ñàìîñòü.»
È Âëàäûêà ëîãèêè (Äõàðìàêèðòè) ìíîãî ãîâîðèò
[îá ýòîì] («Òîëêîâàíèå ëîãèêè» 1.222-223):
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 315

«Áåç îïðîâåðæåíèÿ îáúåêòà [öåïëÿíèÿ çà ñàìîñòü]

íåò âîçìîæíîñòè èçáàâèòüñÿ îò ýòîãî [öåïëÿíèÿ].
Èçáàâëåíèå îò ïðèâÿçàííîñòè, ãíåâà-íåòåðïèìîñòè
è ïîäîáíûõ [êëåø],
ñâÿçàííûõ ñ äîñòîèíñòâàìè è ïîðîêàìè
ýòîãî îáúåêòà,
îñóùåñòâëÿåòñÿ ÷åðåç îñòàâëåíèå åãî âèäåíèÿ,
à íå âíåøíèìè ñïîñîáàìè».
Ïîäîáíûì îáðàçîì ñëåäóåò àíàëèçèðîâàòü è òà-
êîå âûñêàçûâàíèå: “Ïîñêîëüêó ëþáûå ìûñëè ïðèâÿ-
499 à
çûâàþò ê ñàíñàðå, òî, êîãäà ñîçåðöàåòå ïóñòîòó,
ïðåêðàòèòå âñå ìûñëè.”:
353 а

—[Ïîçâîëüòå ñïðîñèòü]: ÿâíà èëè ñêðûòà ñóù-

íîñòü ïóñòîòû, îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, äëÿ ïðîñòîãî
ñóùåñòâà, ñîçåðöàþùåãî ïóñòîòó?
[1]  ïåðâîì ñëó÷àå òàêîé èíäèâèä—ñâÿòîé, ïî-
ñêîëüêó ïðÿìî ïîñòèãàåò ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìî-
ñòè.
Åñëè âû ñêàæåòå, ÷òî íåò ïðîòèâîðå÷èÿ â òîì, ÷òî
ïðÿìî ïîñòèãàþùèé ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè—
ïðîñòîé ÷åëîâåê, òî ìû ìîæåì ñêàçàòü, ÷òî íåò
ïðîòèâîðå÷èÿ è â òîì, ÷òî, õîòÿ äëÿ èíäèâèäà ñóù-
íîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ñêðûòà, îí ÿâëÿåòñÿ ñâÿ-
òûì; èáî [ýòè âûñêàçûâàíèÿ] âïîëíå àíàëîãè÷íû.
Åùå [ìîæåòå ñêàçàòü, ÷òî] ýòîò èíäèâèä, ïðÿìî
ïîñòèãàþùèé ðåàëüíîñòü, íå çíàåò, ÷òî îáúåêò åãî
[ïîñòèæåíèÿ]—ñàìà ðåàëüíîñòü, òîãäà íåîáõîäèìî,
353 б

÷òîáû äðóãîé èíäèâèä ñëîâåñíûìè äîâîäàìè îïðå-

äåëèë äëÿ íåãî ðåàëüíîñòü. [Òàêîé òåçèñ] ñìåøîí äëÿ
ìóäðûõ, èáî ïîäðàçóìåâàåò, ÷òî Ó÷èòåëü [äîëæåí],
èñõîäÿ èç óìîçàêëþ÷åíèé, óñòàíàâëèâàòü òî, ÷òî
ó÷åíèê âîñïðèíèìàåò íåïîñðåäñòâåííî.
 316 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïîýòîìó èçáåãàéòå òàêèõ âûñêàçûâàíèé â ïðèñóò-

ñòâèè ñâåäóùèõ â ëîãèêå.
Íåëüçÿ îòâåòèòü è òàê: «Õîòÿ ñàìà ðåàëüíîñòü
ïðÿìî ïîñòèãàåòñÿ, [åå] îáîçíà÷åíèå óñòàíàâëèâàåò-
ñÿ äîâîäàìè». Âåäü Âëàäûêîé ëîãèêè èçðå÷åíî
(«Òîëêîâàíèå ëîãèêè», 2.99):
«Òàêîâûå343 ïðåäíàçíà÷åíû äëÿ ñîâåðøåííî ãëóïûõ,
ïîñêîëüêó [îáîçíà÷åíèÿ] èçâåñòíû è ïàñòóõàì.»
Çäåñü ãîâîðèòñÿ, ÷òî ïðè îïðåäåëåíèè [êàêîé-
499 á ëèáî] âåùè òàêèå äîâîäû ïðèâîäÿòñÿ [ëèøü] òåì, êòî
354 а

íå çíàåò è òîãî, ÷òî èçâåñòíî ïàñòóõàì, óìåþùèì

îáîçíà÷àòü.
Ïîýòîìó, åñëè [âû] äóìàåòå, ÷òî òàêîé íåâåæäà
ïðÿìî ïîñòèãàåò ðåàëüíîñòü, åùå ñêàæèòå, êòî èç
ãëóïöîâ åå íå ïîñòèãàåò?!
[Îäíàêî] ïðåäñòàâèì [ïî-âàøåìó], ÷òî [«ïðÿìî
ïîñòèãàåìàÿ ïðîñòûì ñóùåñòâîì ïóñòîòà»] ïðåä-
ñòàâëÿåò ñîáîé ðåàëüíîñòü. Íî, íàïðèìåð, áåëåñîñòü
[áûêà], õîòÿ è ïðèíàäëåæèò áûêó, íå ìîæåò [ñëó-
æèòü] ñïåöèôè÷åñêîé õàðàêòåðèñòèêîé áûêà. Òî÷íî
òàê æå íå ïîäîáàåò ëèøü òàêîå «ïðÿìî ïîñòèãàåìîå»
[ñ÷èòàòü] îïðåäåëÿþùåé õàðàêòåðèñòèêîé ðåàëüíîñ-
òè; ê òîìó æå, ýòî ïðîòèâîðå÷èò âàøåé ñîáñòâåííîé
òî÷êå çðåíèÿ 344. Ïîýòîìó ÿñíî: íåò îñíîâàíèÿ óòâåð-
æäàòü, ÷òî îáîçíà÷åíèå [ðåàëüíîñòè] îïðåäåëÿåòñÿ
[òàêèì «ïðÿìî ïîñòèãàåìûì»]. È áîëüøå îá ýòîì
ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ íå áóäó.
354 б

[2] Åñëè æå äëÿ òîãî ñîçåðöàòåëÿ ïóñòîòû 345

îáúåêò ñîçåðöàíèÿ—ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè,
ïóñòîòû, ÿâëÿåòñÿ ñêðûòîé, òî ñìåøíî ìíåíèå, ÷òî
ñêðûòîå ïîñòèãàåòñÿ áåçìûñëåííûì ñîçíàíèåì.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 317

Îáîáùàþ [ñêàçàííîå]:
Åñëè óì ïðîñòîãî ñóùåñòâà, «ñîçåðöàþùåãî ïóñ-
òîòó», íå îáðàùåí íà îáúåêò—îòñóòñòâèå ñàìîñòè,
ýòî ïðîòèâîðå÷èò òîìó, ÷òî îí «ñîçåðöàåò ïóñòîòó».
À åñëè åãî óì îáðàùåí íà íåå, òî ñåé îáúåêò ìîæåò
áûòü òîëüêî ÿâíûì èëè ñêðûòûì. Åñëè îòñóòñòâèå
ñàìîñòè ÿâíî, âûõîäèò, ÷òî [òîò èíäèâèä ñâÿòîé].
Ïîýòîìó íåîáõîäèìî ïîëàãàòü, ÷òî äëÿ ïðîñòîãî
ñóùåñòâà ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîcòè ñêðûòà. È
òîãäà îíà ïîñòèãàåòñÿ ÷åðåç ïðåäñòàâëåíèå, ÷òî íå-
355 а

ñîâìåñòèìî ñ îòñóòñòâèåì ìûñëåé.

Òàêæå, ðàç [âû] ïðèäåðæèâàåòåñü ìíåíèÿ, ÷òî
äàæå âåëèêèé [÷åëîâåê, ïðåáûâàþùèé íà ñòóïåíè]
«âûñøèõ äõàðì» ñòàäèè Ïðèìåíåíèÿ, ïîñòèãàåò ñóù-
íîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÷åðåç ïðåäñòàâëåíèå, òî
âåñüìà ïðîòèâîðå÷èâî ïîëàãàòü, ÷òî ïðè ñîçåðöàíèè
ïóñòîòû íà äàííîì [ýòàïå] óì íà÷èíàþùåãî íå
ìûñëèò.
Åùå î÷åâèäíåå, ÷òî, åñëè [óì ïîñòèãàåò] ñóù-
íîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè áåç ìûñëåé, [îí] áåçîøè- 500 à
áî÷åí; ñëåäîâàòåëüíî, [åìó ïðèñóùå] éîãè÷åñêîå
âîñïðèÿòèå, ïîñêîëüêó ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè
îñîçíàåòñÿ [èì] íåäèñêóðñèâíî è áåçîøèáî÷íî346.
Èòàê, ìíåíèå, ÷òî äëÿ ñîçåðöàíèÿ ñóùíîñòè îò-
ñóòñòâèÿ ñàìîñòè íå [íóæíî] îáðåòàòü èñòèííîå âîç-
 318 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

çðåíèå, [ïðè êîòîðîì] ëîãè÷åñêè îïðîâåðãàåòñÿ

îáúåêò öåïëÿíèÿ çà ñàìîñòü, à äîñòàòî÷íî óäåðæè-
âàòü ãîòîâûé óâëå÷üñÿ óì îò óâëå÷åíèÿ äâóìÿ âèäàìè
355 б

ñàìîñòè è ïðî÷èì; òàêæå ìíåíèå, ÷òî ïðîñòîå ñóùå-

ñòâî ñîçåðöàåò îòñóòñòâèå ñàìîñòè áåçìûñëåííûì
ñîçíàíèåì, [ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé] ïîëíûé îòõîä îò
ïóòè [àâòîðèòåòíûõ] ñâèäåòåëüñòâ è ëîãèêè.

(2) Âòîðîå îïðîâåðæåíèå

Íåêîòîðûå 347 ãîâîðÿò:

—Ìû òîæå ïðèçíàåì, ÷òî ïðîñòîå ñîñðåäîòî÷å-
íèå íà ïîëíîì áåçìûñëèè—áåç âîççðåíèÿ îá îòñóò-
ñòâèè ñàìîñòè, ïóñòîòû—íåïðàâèëüíî [ñ÷èòàòü] ñî-
çåðöàíèåì ïóñòîòû, ïîýòîìó ïðåäûäóùàÿ [ñèñòåìà]
íåñîñòîÿòåëüíà. Íî ïîñëå îáðåòåíèÿ âîççðåíèÿ âûñ-
øåãî ñìûñëà îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè âñå íåäèñêóðñèâ-
íûå ñîñðåäîòî÷åíèÿ [óìà] èíäèâèäà ÿâëÿþòñÿ ñîçåð-
öàíèåì ïóñòîòû.
—Òàê [ïîëàãàòü] íåïðàâèëüíî! Åñëè âñëåäñòâèå
îáðåòåíèÿ òåì èíäèâèäîì âîççðåíèÿ âûñøåãî ñìûñëà
356 а

âñå åãî íåäèñêóðñèâíûå ñîçåðöàíèÿ ñòàíîâÿòñÿ ñî-

çåðöàíèåì ñóùíîñòè, óñòàíîâëåííîé ñ ïîìîùüþ âîç-
çðåíèÿ âûñøåãî ñìûñëà, ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, ïî÷å-
ìó ñîçåðöàíèå òàêèì èíäèâèäîì Óñòðåìëåííîñòè ê
Ïðîáóæäåíèþ íå ÿâëÿåòñÿ ñîçåðöàíèåì âîççðåíèÿ
âûñøåãî ñìûñëà?
—Ïîòîìó, ÷òî—õîòÿ Óñòðåìëåííîñòü ê Ïðîáóæ-
äåíèþ ñîçåðöàåòñÿ èíäèâèäîì, îáðåòøèì âîççðåíèå
âûñøåãî ñìûñëà,—â ýòî âðåìÿ [îí] íå ïàìÿòóåò òîãî
500 á âîççðåíèÿ è íå ñîñðåäîòî÷èâàåòñÿ íà íåì.
—Íî òîãäà—åñëè è ïðèçíàåì, ÷òî òîò èíäèâèä,
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 319

îáðåòøèé âîççðåíèå âûñøåãî ñìûñëà, ïðèïîìèíàåò

åãî âî âðåìÿ êóëüòèâèðîâàíèÿ è, ñîñðåäîòî÷èâøèñü
íà íåì, ñîçåðöàåò ïóñòîòó,—êàê æå âñå åãî íåäèñ-
356 б

êóðñèâíûå ñîcðåäîòî÷åíèÿ ìîãóò ñòàòü êóëüòèâèðî-

âàíèåì âîççðåíèÿ?! Èòàê, õîòÿ è îáðåòåíî âîççðåíèå,
[ñëåäóåò] åãî êóëüòèâèðîâàòü, è òîãäà ïóñòîòó íåîáõî-
äèìî ñîçåðöàòü, ïðèïîìèíàÿ ñóùíîñòü, óñòàíîâëåí-
íóþ ðàíåå ñ ïîìîùüþ âîççðåíèÿ. Âñåãî ëèøü ïàññèâ-
íîå íåäèñêóðñèâíîå ñîñòîÿíèå [óìà] íå ÿâëÿåòñÿ
ñîçåðöàíèåì ïóñòîòû.
Ïðèòîì â íàøåé ñèñòåìå «íåäèñêóðñèâíîñòü»
ìíîãîêðàòíî óïîìèíàåòñÿ â òîìå î áåçìÿòåæíîñòè è
çäåñü îçíà÷àåò ñîñðåäîòî÷åíèå íà êàêîì-íèáóäü [îä-
íîì] îáúåêòå, ìíîãî íå àíàëèçèðóÿ: «Îí ñóòü ýòî, à
íå òî»,—íî íå ñ÷èòàåòñÿ îòñóòñòâèåì ìûñëåé. 357 а

(3) Òðåòüå îïðîâåðæåíèå

Èíûå ãîâîðÿò:
—[Ìû] íå ïðèçíàåì ïåðâîé [ñèñòåìû], â êîòîðîé
íåäèñêóðñèâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå áåç îáðåòåííîãî
âîççðåíèÿ ñ÷èòàåòñÿ ñîçåðöàíèåì ïóñòîòû; íå ïðè-
çíàåì è ÷òî ëþáîå íåäèñêóðñèâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå
ïîñëå îáðåòåíèÿ âîççðåíèÿ [ÿâëÿåòñÿ] ñîçåðöàíèåì
ïóñòîòû. Íî, åñëè ïåðåä êàæäûì íåäèñêóðñèâíûì
êóëüòèâèðîâàíèåì [âîççðåíèÿ] îäèí ðàç ñîâåðøàåøü
ïðîíèöàþùèé àíàëèç, òî çàòåì, íà ÷åì áû íè ñîñðå-
äîòî÷èëñÿ íåäèñêóðñèâíî, ñîçåðöàåøü ñóùíîñòü ïó-
ñòîòû.
—Ýòî [ìíåíèå] òîæå íåñîñòîÿòåëüíî, òàê êàê
ïðèâîäèò ê àáñóðäíîìó ïðåóâåëè÷åíèþ, ÷òî, ñîâåð-
357 б

øèâ îäíàæäû ïåðåä ñíîì àíàëèç âîççðåíèÿ, çàòåì è â

 320 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

íåäèñêóðñèâíîì [ñîñòîÿíèè] ãëóáîêîãî ñíà ñîçåðöà-

501 à åøü ïóñòîòó: èáî òî è äðóãîå ñõîæè è äî àíàëèçà
âîççðåíèÿ, è â èõ ñîáñòâåííîå âðåìÿ [ïîñëå àíàëèçà],
êîãäà íå òðåáóåòñÿ áûòü ñîçåðöàòåëåì, ñîñðåäîòî-
÷åííûì íà âîççðåíèè.
Èòàê, åñëè óì, õîòü è ñîñðåäîòî÷èëñÿ íà ñóùíî-
ñòè, ÷òî óñòàíîâëåíà âñëåäñòâèå àíàëèçà âîççðåíèÿ
358 а

êàê îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ,—çàòåì, ïîñëå íåêîòîðîãî

[âðåìåíè] óòðàòèâ [ýòî] ñîñðåäîòî÷åíèå íà âîççðåíèè,
ïðîñòî ïðåáûâàåò â íåäèñêóðñèâíîì [ñîñòîÿíèè],
ýòî íå ÿâëÿåòñÿ ñîçåðöàíèåì ïóñòîòû. Ïîñåìó íåîá-
õîäèìî, îòòî÷èâ ìûñëü, ïîñòîÿííî êîíòðîëèðî-
âàòü—ñîñðåäîòî÷åí [óì] íà âîççðåíèè èëè íåò.

358 б (4) ×åòâåðòîå îïðîâåðæåíèå

À èíûå ãîâîðÿò:
—Ïðåäûäóùèõ òðåõ [ñèñòåì] íå ïðèçíàåì. [Ïåðåä
òåì, êàê] ñîçåðöàòü ïóñòîòó, [ìû] õîðîøî óÿñíÿåì
åå, à çàòåì çàêðåïëÿåì ìûñëü íà ýòîé å¸ ñóùíîñòè è,
íå îòêëîíÿÿñü ê ñòîðîííåìó, íå àíàëèçèðóÿ, [ïðî-
äîëæàåì] ñîñðåäîòî÷èâàòüñÿ, ÷òî è ÿâëÿåòñÿ áåçîøè-
áî÷íûì ñîçåðöàíèåì ïóñòîòû. Âåäü [ýòîìó ìåòîäó]
÷óæäà ïåðâàÿ ñèñòåìà, ñîãëàñíî êîòîðîé íå [íàäî]
îáðàùàòü óì íà ïóñòîòó, è âòîðàÿ, ãäå âî âðåìÿ
ïðàêòèêè íåäèñêóðñèâíîãî [ñîçåðöàíèÿ] íå ïðèïî-
ìèíàåòñÿ âîççðåíèå ïóñòîòû, è òðåòüÿ ñèñòåìà, ñëå-
äóþùèå êîòîðîé, õîòÿ ïîíà÷àëó è ïðîâîäÿò àíàëèç
âîççðåíèÿ, çàòåì íå ñîñðåäîòî÷èâàþòñÿ íà íåì, [ñî-
çåðöàÿ] íåäèñêóðñèâíî.
—Òàêèì îáðàçîì, [âû] ïîëàãàåòå, ÷òî ïóñòîòà
ñîçåðöàåòñÿ ëèøü â ñîçåðöàíèè, çàêðåïëåííîì íà
359 а
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 321

âîççðåíèè ïîñëå òîãî, êàê òîëüêî å¸, ò. å. ñóùíîñòü,

íàçûâàåìóþ «èçâëå÷åííîé èç àíàëèçà âîççðåíèÿ»,
ïðèïîìíèëè? Òîãäà [âàøå ìíåíèå] íåïðàâèëüíî.
Âåäü òîãäà èìååò ìåñòî ëèøü áåçìÿòåæíîñòü çàêðåï-
ëåííîãî ñîçåðöàíèÿ ïóñòîòû, à àíàëèòè÷åñêîå ñî- 501 á
çåðöàíèå, ñïîñîá ïðàêòèêè ïðîíèêíîâåíèÿ, îòñóò-
ñòâóåò; çíà÷èò, [òàêîé ìåòîä] ÿâëÿåòñÿ îäíîñòîðîí-
íèì, íå ñî÷åòàþùèì áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ.

Á Íàøà ñèñòåìà [îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ] 359 б

Âî âñåõ ñîçåðöàíèÿõ òîãî, êòî íå îáðåë âîç-

çðåíèÿ âûñøåãî ñìûñëà îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, óì íå
îáðàùåí íà [ïîñòèæåíèå] îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, ïî-
ýòîìó íåîáõîäèìî îáðåñòè âîççðåíèå îòñóòñòâèÿ ñà-
ìîñòè. Íî åãî [òåîðåòè÷åñêîãî] ïîçíàíèÿ íåäîñòà-
òî÷íî, ïîýòîìó, êîãäà îíî ïðàêòèêóåòñÿ, íåîáõîäè-
ìî, ïðèïîìíèâ âîççðåíèå, àíàëèòè÷åñêè èññëåäîâàòü
è ñîçåðöàòü òó ñóùíîñòü, êîòîðàÿ èññëåäîâàíà. Ïðè
ýòîì [ñîçåðöàíèè] íåîáõîäèìû îáà: ëèøåííîå àíà-
ëèçà ñîñðåäîòî÷åíèå íà ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìî-
ñòè è ìóäðîå àíàëèòè÷åñêîå åå ñîçåðöàíèå. Îäíîãî
èç íèõ íåäîñòàòî÷íî.
360 а

Çäåñü òðè [òåìû]: (1) Ïî÷åìó íåîáõîäèìû îáà—

çàêðåïëåííîå è àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå; (2) Îòâîä
âîçðàæåíèé; (3) Êðàòêîå îáúÿñíåíèå ïðèíöèïîâ
ïðàêòèêè.
 322 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

(1)

Áåç ÿñíîãî âîççðåíèÿ ñ òî÷íûì îïðåäåëåíèåì ñóù-

íîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè îïûò ïðîíèêíîâåíèÿ íå
çàðîæäàåòñÿ, ïîñêîëüêó ñêàçàíî, ÷òî îíî—åãî ïðè-
÷èíà è ÷òî íåñëóøàíèå íàñòàâëåíèé î âîççðåíèè—
ïðåïÿòñòâèå ïðîíèêíîâåíèþ. Èìåííî, â «Èñòîëêîâà-
íèè çàìûñëà» (8.32) ñêàçàíî:
«—Áõàãàâàí! Îò êàêèõ ïðè÷èí âîçíèêàþò áåçìÿòåæ-
íîñòü è ïðîíèêíîâåíèå?
360 б

—Ìàéòðåÿ! [Îíè] âîçíèêàþò îò ÷èñòîé íðàâñòâåííîñòè è

÷èñòîãî âîççðåíèÿ, âîçíèêøåãî èç ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ.»
È åùå (8.33):
«Íåñëóøàíèå, âîïðåêè æåëàíèþ, ñâÿòûõ ðå÷åé348—ïðå-
ïÿòñòâèå ïðîíèêíîâåíèþ.»
502 à È â «Âîïðîñàõ Íàðàÿíû» ãîâîðèòñÿ, ñîãëàñíî
ìíîãèì ïðåæíèì öèòàòàì,—÷òî èç ñëóøàíèÿ âîçíè-
êàåò ìóäðîñòü, à ñ ïîìîùüþ ìóäðîñòè èçáàâëÿþòñÿ
îò êëåø, è ò. ä.
Êàêèì æå îáðàçîì îò âîççðåíèÿ çàðîæäàåòñÿ
ïðîíèêíîâåíèå?—Ñíà÷àëà, êîãäà [âîççðåíèå] óÿñíÿåì, òî
äåëàåì ýòî ïðè ïîìîùè àíàëèòè÷åñêîãî èñcëåäîâàíèÿ,
îïèðàÿñü íà ìíîãèå [àâòîðèòåòíûå] ñâèäåòåëüñòâà è
ëîãè÷åñêèå äîâîäû. Êîãäà [îíî] óÿñíåíî, òî, åñëè
ñíîâà è ñíîâà íå àíàëèçèðóåì [åãî] ñ ïîìîùüþ
361 а

ðàçëè÷àþùåé ìóäðîñòè, à ïðîâîäèì [âðåìÿ] ëèøü â

çàêðåïëåííîì ñîçåðöàíèè,—[ïðîíèêíîâåíèå] íå çà-
ðîæäàåòñÿ. Ïîýòîìó ïîñëå îñóùåñòâëåíèÿ áåçìÿ-
òåæíîñòè, êîãäà îñâàèâàåòñÿ ïðîíèêíîâåíèå, íåîá-
õîäèìî ïðèìåíåíèå àíàëèçà.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 323

Îòíîñèòåëüíî ýòîãî íåêîòîðûå äóìàþò: «[Ìû] íå

óòâåðæäàåì, ÷òî âíà÷àëå íå [íóæåí] àíàëèç, íî, åñëè,
óÿñíèâ [âîççðåíèå] ñ ïîìîùüþ ñëóøàíèÿ è ðàçìûø-
ëåíèÿ, âî âðåìÿ [åãî] êóëüòèâèðîâàíèÿ ñîâåðøàåøü
àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå,—[âîçíèêàþùèå ïðè
ýòîì] ìûñëè ÿâëÿþòñÿ öåïëÿíèåì çà ïðèçíàêè [èñ-
òèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ]».
[Îòâåò]:
—Òàê ïðàêòèêîâàòü—[çíà÷èò ïðèäåðæèâàòüñÿ]
ìíîãîêðàòíî îïðîâåðãíóòûõ ìíåíèé, ÷òî ëþáûå
ìûñëè ÿâëÿþòñÿ öåïëÿíèåì çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî
ñóùåñòâîâàíèÿ] è ÷òî ïðîñòîå ñóùåñòâî ñîçåðöàåò
îòñóòñòâèå ñàìîñòè íåäèñêóðñèâíûì ñîçíàíèåì.
Ïîýòîìó [âàøå ìíåíèå] íåñîñòîÿòåëüíî.
Ê òîìó æå [èç íåãî] ñëåäóþò [òàêèå íåëåïîñòè]:
ïîñêîëüêó âñå ýòè ìûñëè, [ïî-âàøåìó], ïðåäñòàâëÿ-
361 б

þò ñîáîé öåïëÿíèå çà èñòèííîå, òî, åñëè èõ ïðåêðà-

ùàåòå âî âðåìÿ êóëüòèâèðîâàíèÿ [âîççðåíèÿ], íóæíî
èõ ïðåêðàòèòü è âî âðåìÿ óÿñíåíèÿ, èáî äëÿ íåãî
òðåáóþòñÿ òå æå ìûñëè. À ïîñêîëüêó íàñòàâëåíèå
ó÷åíèêîâ, äèñêóòèðîâàíèå, ñî÷èíåíèå, èññëåäîâà-
íèå è âñå ïðî÷åå òîæå òðåáóþò ó âàñ ýòèõ ìûñëåé, òî
íóæíî èõ ïðåêðàòèòü è òîãäà,—òàê êàê íåò íèêàêèõ
[îcíîâàíèé] äëÿ òîãî, ÷òîáû âî âðåìÿ ñîçåðöàíèÿ
ïðåêðàùàòü öåïëÿíèå çà èñòèííîå, à â äðóãîå âðåìÿ
íåò.
Åñëè ïîäóìàåòå: «[Ìû] òàê íå ïîëàãàåì; îäíàêî 502 á
àíàëèç, îñíîâàííûé íà ìíîãèõ [àâòîðèòåòíûõ] ñâè-
362 а

äåòåëüñòâàõ è ëîãèêå, ïðåäíàçíà÷åí äëÿ ïîñòèæåíèÿ

íåïîñòèãíóòîé ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, à ïîñ-
ëå îáðåòåíèÿ âîççðåíèÿ, êîãäà [îíî] ñîçåðöàåòñÿ,
[àíàëèç áîëüøå] íå íóæåí»,—[òî îòâå÷ó]:
 324 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

—Òàêèì îáðàçîì ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî, ïîñêîëüêó íà

ñòàäèè Âèäåíèÿ ïðÿìî ïîñòèãàåòñÿ îòñóòñòâèå ñàìî-
ñòè, íåò ñìûñëà çàòåì ñîçåðöàòü óâèäåííîå îòñóò-
ñòâèå ñàìîñòè?
[Âû] ïîäóìàåòå: «Ñîçåðöàòü íåîáõîäèìî; èáî îò
òîãî, ÷òî ïîäëåæèò óäàëåíèþ ñîçåðöàíèåì, èçáàâëÿ-
362 б

þòñÿ ïîñðåäñòâîì ñâûêàíèÿ [ñ óâèäåííûì], à íå

òîëüêî ëèøü âèäåíèÿ».
—Òàê æå è çäåñü. Õîòÿ [îòñóòñòâèå ñàìîñòè] óæå
õîðîøî óÿñíåíî ïðè ïîìîùè ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëå-
íèÿ, íåîáõîäèìî ñâûêíóòüñÿ ñ óÿñíåííûì. Âåäü âè-
äèì: ÷åì áîëüøå ñâûêàåìñÿ ñ íèì, òåì ñèëüíåå,
íàäåæíåå, ÿñíåå è òâåðæå óáåæäåííîñòü, è ò.ä.
À ïîñêîëüêó â «Òîëêîâàíèè [ëîãèêè]» (1.50) ñêàçàíî:
«Óáåæäåííîñòü [â îòñóòñòâèè ñàìîñòè]
è âîîáðàæàþùèé [ñàìîñòü] óì
363 а åñòü óíè÷òîæàþùåå è óíè÷òîæàåìîå»,—
ò.å. îíè ÿâëÿþòñÿ (ñîîòâåòñòâåííî) ôàêòîðîì
óíè÷òîæåíèÿ è óíè÷òîæàåìûì, òî ÷åì òâåðæå, ñèëü-
íåå... óáåæäåííîñòü [â îòñóòñòâèè ñàìîñòè], òåì
áîëüøå îíà óíè÷òîæàåò ïðèïèñûâàíèå [ñàìîñòè].
Ïîýòîìó è íà ýòîì [ýòàïå ñîçåðöàíèÿ] íåîáõîäèìî
óñèëèâàòü óáåæäåííîñòü â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ è,
ñëåäîâàòåëüíî, íóæíî ðàçìûøëÿòü, èñõîäÿ èç ìíî-
ãèõ îïðîâåðæåíèé è äîêàçàòåëüñòâ 349.
 ïðîòèâíîì ñëó÷àå ïîëó÷àåòñÿ—íà ñîâåðøåííî
îäèíàêîâîì îñíîâàíèè,—÷òî, è îçíàêîìèâøèñü ñ
íåïîñòîÿíñòâîì, çàêîíîì êàðìû, óùåðáíîñòüþ ñàí-
ñàðû, Óñòðåìëåííîñòüþ ê Ïðîáóæäåíèþ, ëþáîâüþ,
ñîñòðàäàíèåì è ïðî÷èì, íóæíî ëèøü óõâàòèòüñÿ è
503 à
363 б

äåðæàòüñÿ îäíîé-åäèíñòâåííîé óñòàíîâêè, [íàïðè-

ìåð]: «ß óìðó!»,—íå ïðîâîäÿ àíàëèçà.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 325

Ïîýòîìó, êàê äëÿ îáðåòåíèÿ èñêðåííåé óáåæäåí-

íîñòè [â íåïîñòîÿíñòâå è ïðî÷åì] íåäîñòàòî÷íî [ïî-
ìíèòü] îäíó ìûñëü: «ß óìðó»; «Äà ñòàíó Áóääîé ðàäè
áëàãà ñóùåñòâ»; «Êàê æàëêî ñóùåñòâ»,—èëè êàêîå-
íèáóäü äðóãîå îòäåëüíîå óòâåðæäåíèå, à íóæíî îáäó-
ìûâàòü ìíîãèå îñíîâàíèÿ [ýòèõ óòâåðæäåíèé],—òàê
è äëÿ òâåðäîé, ñèëüíîé... óáåæäåííîñòè â îòñóòñòâèè
ñàìîáûòèÿ íåäîñòàòî÷íî òâåðäèòü ñåáå [îá ýòîì], à
íåîáõîäèìî ðàçìûøëÿòü, èñõîäÿ èç ìíîãèõ îïðîâåð-
æåíèé è äîêàçàòåëüñòâ. Îá ýòîì óæå ìíîãî ãîâîðè-
ëîñü è â ðàçäåëå íèçøåé ëè÷íîñòè.
È âî âñåõ òðåõ [êíèãàõ] «Ñòóïåíåé ñîçåðöàíèÿ»
ãîâîðèòñÿ, ÷òî, îñóùåñòâèâ áåçìÿòåæíîñòü, â ïåðè-
364 а

îä îñâîåíèÿ [ïðîíèêíîâåíèÿ íóæíî] ñîçåðöàòü, ìíîãî

àíàëèçèðóÿ. Âî «Âõîæäåíèè [â ñðåäèííîñòü]» (6.120)
òîæå ãîâîðèòñÿ—«éîãèí îïðîâåðãàåò ñàìîñòü» è äðó-
ãèìè ñëîâàìè,—÷òî, ñîçåðöàÿ [îòñóòñòâèå ñàìîñòè],
ñîâåðøàþò àíàëèòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. Âåäü éîãè-
íîì ñ÷èòàåòñÿ òîò, êòî äîñòèã áåçìÿòåæíîñòè èëè
ïðîíèêíîâåíèÿ; íî, è ïîêà íå îñóùåñòâëåíà áåçìÿ-
òåæíîñòü, íå îòñóòñòâóåò ñòðåìëåíèå ê ïîçíàíèþ
âîççðåíèÿ. È [â ñóòðàõ] óïîìèíàþòñÿ àíàëèòè÷åñêèå
èññëåäîâàíèÿ âîççðåíèÿ íà ýòàïå ìóäðîñòè, ñëåäóþùåì
ïîñëå [ýòàïà] ìåäèòàöèè, ïîñåìó â ýòîì ïðèíöèïå
ïîñëåäîâàòåëüíîñòè ïîäðàçóìåâàåòñÿ, ÷òî, îñóùåñòâèâ
ìåäèòàöèþ, àíàëèçèðóþò îòñóòñòâèå äâóõ âèäîâ ñàìî-
ñòè. È â «Ñóùíîñòè ñðåäèííîñòè» (3.21) ñêàçàíî:
«Ïîñëå òîãî, êàê óì [äîñòèã]
ðîâíîãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ,—
364 б

ïðèáåãíóâ ê [àíàëèòè÷åñêîé] ìóäðîñòè,

èññëåäóé ñóùíîñòú ÿâëåíèé,
âîñïðèíèìàåìûõ â îáûäåííîì ñîñòîÿíèè.»
 326 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

503 á È â òîëêîâàíèè [ýòîãî ñî÷èíåíèÿ] ñîâåòóåòñÿ

ïîñëå çàðîæäåíèÿ ñàìàäõè ñîâåðøàòü àíàëèòè÷åñêèå
èññëåäîâàíèÿ âîççðåíèÿ. È âî «Ââåäåíèè â ïðàêòèêó»
(8.4) ãîâîðèòñÿ, ÷òî, îñóùåñòâèâ áåçìÿòåæíîñòü,
ñîãëàñíî «Ãëàâå î ìåäèòàöèè»,—êîãäà îñâàèâàåøü ìóä-
ðîñòü, [ñëåäóåò] ñîçåðöàòü, ëîãè÷åñêè àíàëèçèðóÿ.
Èòàê, âñÿ î÷åðåäíîñòü äâóõ ïîñëåäíèõ ïàðàìèò è
äâóõ ïîñëåäíèõ [èç òðåõ] ïðàêòèê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé
òàêóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü, êîãäà ñíà÷àëà îñóùåñòâ-
ëÿþò ñàìàäõè, à çàòåì îñâàèâàþò ìóäðîñòü. È âñå
âûñêàçûâàíèÿ î ìåòîäå åå îñâîåíèÿ—÷òî [îí çèæäåò-
ñÿ] íà àíàëèçå ñóùíîñòè è ÿâëåíèé—êàñàþòñÿ ýòàïà
ñîçåðöàíèÿ 350. Ïîýòîìó íå íàäî äóìàòü, ÷òî [âûøå-
365 а

îïèñàííûé ñïîñîá àíàëèçà ê íåìó] íå îòíîñèòñÿ.

Êðîìå òîãî, [ñêàçàííîå] ïîäòâåðæäàþò ìíîãèå
âåëèêèå èñòî÷íèêè, ïîýòîìó íå ñîìíåâàéòåñü, ÷òî âî
âðåìÿ ñîçåðöàíèÿ àíàëèçèðóþò.
Êîãäà, òàêèì îáðàçîì, ïîñëå îñóùåñòâëåíèÿ áåç-
ìÿòåæíîñòè êóëüòèâèðóåøü ïðîíèêíîâåíèå, òî, åñëè
çàíèìàåøüñÿ ëèøü àíàëèòè÷åñêèì ñîçåðöàíèåì, ðà-
íåå [îñóùåñòâëåííàÿ] áåçìÿòåæíîñòü ðàçðóøàåòñÿ, à
ïîñêîëüêó çàíîâî åå íå îñóùåñòâëÿåøü, òî áåçìÿ-
òåæíîñòü óòðà÷èâàåòñÿ, èç-çà ÷åãî—êàê óæå ãîâîðè-
365 б

ëîñü—íå çàðîæäàåòñÿ è ïðîíèêíîâåíèå.

Ïîýòîìó íóæíî è ïîääåðæèâàòü ñòàáèëüíîñòü
ðàíåå îñóùåñòâëåííîé áåçìÿòåæíîñòè è ñîâåðøàòü
àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå, ò.å. íåîáõîäèìû îáà
[âèäà ñîçåðöàíèÿ].
À èìåííî, çàêîí÷èâ [îòíîñÿùååñÿ ê] ïðîíèêíîâå-
íèþ àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå, ñîâåðøàþò çàêðåï-
ëåííîå ñîçåðöàíèå òîé æå ñóùíîñòè, òàêèì îáðàçîì
ïðàêòèêóÿ ñî÷åòàíèå áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâå-
íèÿ, îáúåêò êîòîðûõ—îòñóòñòâèå ñàìîñòè.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 327

 «[Ñðåäíåé] ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ãîâîðèòñÿ:

«È ⠓Ñâÿùåííîé [ñóòðå] îáëàêà äðàãîöåííîñòåé” èçðå-
÷åíî:
366 а

“Òàêèì îáðàçîì, èñêóøåííûé â [èçáàâëåíèè îò] ïîðîêîâ, 504 à

÷òîáû èçáàâèòüñÿ îò âñåõ èçìûøëåíèé, çàíèìàåòñÿ éîãîé
ñîçåðöàíèÿ ïóñòîòû.
Ïðè ìíîãèõ ñîçåðöàíèÿõ ïóñòîòû, òùàòåëüíî äîèñêèâà-
ÿñü ñóùíîñòè òåõ îáúåêòîâ, êîòîðûå óâëåêàþò è ðàäóþò óì,
îí ïîñòèãàåò, ÷òî [îíè] ‘ïóñòû’.
È, âíèêàÿ: ‘×òî æå åñòü óì?’,—îí ïîñòèãàåò, ÷òî îí
‘ïóñò’.
È, äîèñêèâàÿñü ñóùíîñòè óìà, êîòîðûé [âñå ýòî] ïîñòèãà-
åò, îí ïîñòèãàåò, ÷òî îíà ‘ïóñòà’.
Òàê ïîñòèãàÿ, îí âõîäèò â éîãó îòñóòñòâèÿ ïðèçíàêîâ
[èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ].”
Ýòèì óêàçàíî, ÷òî èìåííî ïðîâåäåíèå ñíà÷àëà òùàòåëü-
íîãî àíàëèçà [ïîçâîëÿåò] âîéòè ⠓îòñóòñòâèå ïðèçíàêîâ”.
Òàêèì îáðàçîì ñîâåðøåííî ÿñíî ïîêàçàíî, ÷òî îäíèì ëèøü
îòáðàñûâàíèåì âñåõ ïîìûñëîâ, íå èññëåäóÿ ïðè ïîìîùè
[àíàëèòè÷åñêîé] ìóäðîñòè ñóùíîñòü âåùåé, íåëüçÿ âîéòè â
ýòî îòñóòñòâèå ìûñëåòâîðåíèÿ».
 ýòîì îòðûâêå ñêàçàíî, ÷òî ïðè èññëåäîâàíèè
óâëåêàþùèõ óì îáúåêòîâ è óâëåêàþùåãîñÿ óìà ïî-
366 б

ñòèãàåòñÿ èõ ïóñòîòà, ÷òî ïðè ïîèñêå èëè àíàëèçå

ïîñòèãàþùåãî ïóñòîòó [óìà îí] òîæå ïîñòèãàåòñÿ
êàê «ïóñòîé» è ÷òî ýòîò [àíàëèç] ïðîâîäèòñÿ âî âðåìÿ
ñîçåðöàíèÿ ïóñòîòû, à òàêæå—÷òî áëàãîäàðÿ òàêîìó
ïîñòèæåíèþ ïóñòîòû âñëåäñòâèå àíàëèçà âõîäÿò â
éîãó îòñóòñòâèÿ ïðèçíàêîâ [èñòèííîãî ñóùåñòâîâà-
367 а

íèÿ] 351. [Ýòèì] ñîâåðøåííî ÿñíî óêàçàíî, ÷òî, íå

ïðèáåãíóâ ñíà÷àëà ê âíèêàþùåìó ëîãè÷åñêîìó
 328 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

àíàëèçó—òîëüêî ëèøü ïîñðåäñòâîì îòñòðàíåíèÿ óìà

îò îòâëå÷åíèé, ïðåêðàùåíèÿ âñåõ ïîìûñëîâ ïî ñèñ-
òåìå Õýøàíà,—íåëüçÿ âîéòè â «îòñóòñòâèå ïðèçíà-
êîâ», èëè «íå-ìûñëåòâîðåíèå».
504 á Èòàê, ñëåäóÿ èçëîæåííîìó ðàíåå, ðóáèòå ìå÷îì
ëîãèêè, [ïîêà íå îñîçíàåòå, ÷òî] â ÿâëåíèÿõ íåò íè
÷àñòèöû ïðåäìåòà (dngos-po) ñàìîñòè äâóõ âèäîâ, è
ïðî÷íî íå óáåäèòåñü â îòñóòñòâèè ñàìîñòè. Ðàç ïðåä-
ìåòà ñàìîñòè íåò, êàê ìîæåò äåéñòâèòåëüíî (yang-
dag) ñóùåñòâîâàòü îïðîâåðãàþùåå åå «îòñóòñòâèå
ïðåäìåòà»?! [Íàïðèìåð], öåïëÿíèå çà ñóùåñòâîâàíèå
îòñóòñòâèÿ ïðåäìåòà—íåñóùåñòâóþùåãî ñûíà áåñ-
367 б

ïëîäíîé æåíùèíû çàâèñèò îò ïðåäñòàâëåíèé î áåñ-

ïëîäíîé æåíùèíå è ñûíå; åñëè áû ýòèõ äâóõ íèêòî
íå âèäåë, òî íå áûëî áû äàæå îáîçíà÷åíèÿ «èñòèííîå
ñóùåñòâîâàíèå îòñóòñòâèÿ ñûíà áåñïëîäíîé æåíùè-
íû». Òàê [è çäåñü]: åñëè âîâñå íè â ÷åì íå âîñïðèíè-
ìàåòñÿ èñòèííàÿ âåùü, òî íå âîçíèêàåò è ìûñëü,
öåïëÿþùàÿñÿ çà ñóùåñòâîâàíèå èñòèííîãî îòñóò-
ñòâèÿ âåùè.
Èòàê, ïðèõîäèò èçáàâëåíèå îò âñåõ ìûñëåé, öåï-
ëÿþùèõñÿ çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ].
368 а

Âåäü â «Ñòóïåíÿõ ñîçåðöàíèÿ» ãîâîðèòñÿ, ÷òî, ïî-

ñêîëüêó ëþáàÿ ìûñëü, öåïëÿþùàÿñÿ çà èñòèííîå,
ÿâëÿåòñÿ ìûñëüþ, öåïëÿþùåéñÿ çà èñòèíííóþ âåùü
èëè îòñóòñòâèå âåùè, ïðè èçáàâëåíèè îò «îõâàòûâà-
þùåãî» èçáàâëÿåøüñÿ è îò «îõâàòûâàåìîãî» 352.
Èìåííî áëàãîäàðÿ ïðåäàííîñòè îáîèì—âçðàùè-
âàíèþ òàêèì [àíàëèçîì] ãëóáîêîé óâåðåííîñòè, ÷òî
íè â ñóùåñòâóþùèõ, íè â íåñóùåñòâóþùèõ âåùàõ íåò
íè ìàëåéøåé èñòèííî ñóùåñòâóþùåé ÷àñòèöû, è
[íåàíàëèòè÷åñêîìó] ñîñðåäîòî÷åíèþ íà ñóùíîñòè ýòîé
óáåæäåííîñòè—ôóíêöèîíèðóåò íåäèñêóðñèâíîå îñîç-
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 329

íàíèå353. [Óì], ëèøü îòñòðàíåííûé îò ïîìûñëîâ, ïîë-

íîñòüþ ëèøåííûé àíàëèçà îáúåêòîâ, íå ìîæåò îñóùå-
ñòâèòü òàêîå [íåäèñêóðñèâíîå îñîçíàíèå], ïîñêîëü-
êó íå ñïîñîáåí èçáàâèòüñÿ îò öåïëÿíèÿ çà èñòèííîå,
368 б

òàê êàê îí ëèøü íå äóìàåò îá èñòèííîì ñóùåñòâîâà-

íèè [âåùåé], íî íå ïîñòèãàåò [èõ] íåèñòèííîñòè.
Òàêæå [îí] òîëüêî íå äóìàåò î ñóùåñòâîâàíèè 505 à
ñàìîñòè, íî îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè íå ïîñòèãàåò. Ïîýòî-
ìó êóëüòèâèðîâàíèå òàêîãî [áåçìûñëèÿ] íèñêîëüêî
íå âðåäèò öåïëÿíèþ çà «ÿ».
Èòàê, íåîáõîäèìî îòëè÷àòü áåçäóìüå îòíîñèòåëü-
íî èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ [âåùåé] è íàëè÷èÿ äâóõ
âèäîâ ñàìîñòè îò ïîñòèæåíèÿ íåèñòèííîñòè [âåùåé]
è äâóõ âèäîâ áåññàìîñòíîñòè. Ïðèäàâàéòå ýòîìó
ïðèíöèïèàëüíîå çíà÷åíèå.

(2) Îòâîä âîçðàæåíèé

[Âîçìîæíî âîçðàæåíèå]:
—Ïîñêîëüêó àíàëèç ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìî-
ñòè äèñêóðñèâåí, òî çàðîæäåíèå îò íåãî íåäèñêóð-
369 а

ñèâíîãî îñîçíàíèÿ áûëî áû àáñóðäíî, èáî ðåçóëüòàò

äîëæåí ñîîòâåòñòâîâàòü ïðè÷èíå.
[Îòâåò]:
—Íà ýòî îòâåòèë, ïðèâåäÿ ïðèìåð, ñàì Áõàãàâàí
â «Ãëàâå Êàøüÿïû»:
«Êàøüÿïà! Âîò ïðèìåð: âåòåð òðåò äâà äåðåâà äðóã î äðóãà,
è âñïûõèâàåò ïëàìÿ, êîòîðîå çàòåì ñæèãàåò îáà äåðåâà. Òàê
æå, Êàøüÿïà, åñëè èìååòñÿ èñòèííûé àíàëèç, çàðîæäàåòñÿ
ñïîñîáíîñòü ìóäðîñòè ñâÿòîãî. Çàðîäèâøèñü, îíà “ñæèãàåò”
369 б

òå ñàìûå ïðàâèëüíûå àíàëèòè÷åñêèå ìûñëè».

 330 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òî åñòü èç àíàëèçà ðîæäàåòñÿ ìóäðîñòü ñâÿòîãî. È

â «Ñðåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ãîâîðèòñÿ:
«Êîãäà, ìóäðî àíàëèçèðóÿ òàêèì îáðàçîì, éîãèí óæå íå
öåïëÿåòñÿ çà “àáñîëþòíóþ ñóùíîñòü” ëþáîé âåùè, òî âõîäèò
â íåäèñêóðñèâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå [íà ïóñòîòå]. Òàê æå îí
ïîñòèãàåò îòñóòñòâèå ñóùíîñòè âñåõ ÿâëåíèé.
505 á Êòî íå ñîçåðöàåò, ìóäðî àíàëèçèðóÿ ñóùíîñòü âåùåé, à
êóëüòèâèðóåò ëèøü íåäîïóùåíèå íèêàêèõ ïîìûñëîâ, òîò
íèêîãäà íå èçáàâèòñÿ îò ìûñëåòâîðåíèÿ è íå ïîñòèãíåò
370 а

îòñóòñòâèÿ [àáñîëþòíîé] ñóùíîñòè, èáî íå âåäàåò ñâåòà

ìóäðîñòè.
Âåäü ñêàçàíî Áõàãàâàíîì, ÷òî, êîãäà èç èñòèííîãî àíàëèçà
âîçíèêàåò îãîíü ïîäëèííîãî ïîçíàíèÿ èñòèíû, îí, ïîäîáíî
ïëàìåíè, [âñïûõíóâøåìó] îò òðóùèõñÿ ñóõèõ äåðåâüåâ, ñæè-
ãàåò “äåðåâüÿ” ìûñëåòâîðåíèÿ».
Åñëè áû íå òàê, òî è íåîìðà÷åííûé ïóòü íå ìîã áû
âîçíèêíóòü èç îìðà÷åííîãî. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðî-
370 б

ñòûå ñóùåñòâà íå äîñòèãàëè áû ñâÿòîñòè, ïîñêîëüêó

ïðè÷èíà è ðåçóëüòàò íå ñõîæè.
Òàê æå èç ñåðîãî ñåìåíè âñõîäèò çåëåíûé ðîñòîê,
èç îãíÿ âîçíèêàåò äûì, èç æåíùèíû ðîæäàåòñÿ ìóæ-
÷èíà... Íå ñõîæèõ ïðè÷èí è ðåçóëüòàòîâ—áåñ÷èñëåí-
íîå ìíîæåñòâî.
Íåäèñêóðñèâíîå îñîçíàíèå ñâÿòîãî ïðåäñòàâëÿåò
ñîáîé ïðÿìîå ïîñòèæåíèå ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñà-
371 а

ìîñòè, íåáûòèÿ îáúåêòà öåïëÿíèÿ çà äâà ðîäà ñàìî-

ñòè. ×òîáû îíî çàðîäèëîñü, óæå ñåé÷àñ íåîáõîäèìî,
èñõîäÿ èç àíàëèçà [êàæóùåãîñÿ] îáúåêòà öåïëÿíèÿ çà
«ÿ» (ñàìîñòü), êóëüòèâèðîâàòü ïîíèìàíèå åãî îòñóò-
ñòâèÿ. Ïîýòîìó ýòîò [àíàëèç], õîòÿ è äèñêóðñèâåí,
ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé, âïîëíå ñîîòâåòñòâóþùåé íåäèñ-
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 331

êóðñèâíîìó îñîçíàíèþ. Êàê ñêàçàíî â öèòèðîâàí-

íîì ðàíåå îòðûâêå èç «Öàðÿ ñàìàäõè»:
«Êîãäà àíàëèçèðóåøü áåññàìîñòíîñòü ÿâëåíèé...»
Èòàê, â «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ãîâî-
ðèòñÿ:
«Õîòÿ òàêîé [àíàëèç] ïî ñâîåìó õàðàêòåðó è äèñêóðñèâåí,
íî, ïîñêîëüêó ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïðàâèëüíîå ìûøëåíèå354, 506 à
[èç íåãî] ðîæäàåòñÿ íåäèñêóðñèâíîå îñîçíàíèå. Ïîýòîìó
æåëàþùåìó ýòîãî îñîçíàíèÿ ñëåäóåò îïèðàòüñÿ íà [àíàëèç].»
371 б

[Âîçðàæåíèå]:
—Ïîñêîëüêó â Ïðàäæíÿïàðàìèòå ñêàçàíî, ÷òî,
äîïóñòèâ äèñêóðñèâíóþ ìûñëü: «Ôîðìà è ïðî÷èå
[ÿâëåíèÿ] ïóñòû è áåññàìîñòíû»,—ñîçäà¸øü [ðåàëè-
ñòè÷åñêîå] ïðåäñòàâëåíèå, òî àíàëèçèðîâàòü ïóñòî-
òó íå ïîäîáàåò.
[Îòâåò]:
—Óæå ìíîãî ãîâîðèëîñü, ÷òî òàêèå [âûñêàçûâà-
íèÿ] ïîäðàçóìåâàþò öåïëÿíèå çà ïóñòîòó êàê çà
èñòèííî [ñóùåñòâóþùåå], à íå ïðîñòóþ ìûñëü «ïóñòû».
Ðàçâå îáðàòíîå íå ïðîòèâîðå÷èëî áû ìíîãèì âûñ-
êàçûâàíèÿì î íåîáõîäèìîñòè òîãî èëè èíîãî ðîäà
372 а

àíàëèçà?! [Íàïðèìåð], â òåõ æå ñóòðàõ [Ïðàäæíÿïà-

ðàìèòû ãîâîðèòñÿ]:
«Ïóñòü âåëèêîñóùíûé áîäõèñàòòâà, ïðàêòèêóÿ è îñâàè-
âàÿ ïàðàìèòó ìóäðîñòè, òùàòåëüíî èññëåäóåò, ãëóáîêî âíèêà-
åò: “×òî æå òàêîå ïàðàìèòà ìóäðîñòè? ×üÿ ýòà ïàðàìèòà
ìóäðîñòè? Òî, ÷òî íå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íèêàêîãî ÿâëåíèÿ
è [îáëàäàòåëü ÷åãî] íå îáíàðóæèâàåòñÿ, ÿâëÿåòñÿ ëè ïàðàìè-
òîé ìóäðîñòè?” Åñëè òùàòåëüíî èññëåäóåò è ãëóáîêî âíèêà-
åò â ýòî...»
 332 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Òî åñòü âî âðåìÿ îñâîåíèÿ ïàðàìèòû ìóäðîñòè

àíàëèçèðóþò. È â «Ñåðäöå ìóäðîñòè» ñêàçàíî â îòâåò
372 б

íà âîïðîñ, êàê ïðàêòèêîâàòü ãëóáîêóþ ïàðàìèòó

ìóäðîñòè:
«[Ñëåäóåò] èñòèííî ðàññìàòðèâàòü ïÿòü ñîâîêóïíîñòåé
êàê ïóñòûå, áåç ñàìîáûòèÿ.»
506 á È â «Ñîáðàíèè [äðàãîöåííûõ äîñòîèíñòâ Ïðàäæ-
íÿïàðàìèòû]» (7.3) èçðå÷åíî:
«Êîãäà ïðè ìóäðîì ðàçáîðå
íå îáíàðóæèâàåòñÿ íè ÷àñòèöû
îáóñëîâëåííûõ, íåîáóñëîâëåííûõ,
õîðîøèõ è ïëîõèõ ÿâëåíèé,
ýòî â ìèðó ñ÷èòàåòñÿ ïàðàìèòîé ìóäðîñòè.»
Òî åñòü, êîãäà, ìóäðî àíàëèçèðóÿ ÿâëåíèÿ, âè-
äèøü, ÷òî íå îáíàðóæèë íè ÷àñòèöû èõ [ñàìîáûòèÿ],
373 а

ýòî—ïàðàìèòà ìóäðîñòè.
Åñëè íå ïðèçíàòü ýòîãî, òî êàê [èíà÷å] îáîñíî-
âàòü âûñêàçûâàíèÿ [â ñóòðàõ] îá îòñóòñòâèè ïîìûñ-
ëîâ î ÿâëåíèÿõ?!
Åæåëè, ïîäîáíî Õýøàíó, ïîëàãàòü, ÷òî ëþáûå
ìûñëè ïðèâÿçûâàþò ê ñàíñàðå, òî íåîáõîäèìî ñ÷è-
òàòü ïðèâÿçûâàþùèìè è âñå òàêèå ïîìûñëû, êàê:
«Ïðîøó íàñòàâëåíèÿ î íåèìåíèè ìûñëåé», «Áóäó
êóëüòèâèðîâàòü åãî»... Äëÿ îïðîâåðæåíèÿ ýòîãî óæå
äîñòàòî÷íî ìíîãî [ãîâîðèëîñü].
Èòàê, â [óïîìÿíóòûõ âàìè] ñëîâàõ [ñóòðû] ïîäðà-
çóìåâàåòñÿ îòñóòñòâèå öåïëÿíèÿ [ìûñëüþ] çà [ÿâëå-
373 б

íèÿ] êàê çà èñòèííî ñóùåñòâóþùèå. À äëÿ ïðåêðàùå-

íèÿ [ýòèõ] ìûñëåé—ïðåäñòàâëåíèé îá èñòèííîì [ñó-
ùåñòâîâàíèè ÿâëåíèé òðåáóåòñÿ íå÷òî], êàê â ñëåäóþ-
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 333

ùåì ïðèìåðå. Êîãäà âîçíèêàåò ñòðàäàíèå èç-çà âîîá-

ðàæåíèÿ çìåè â âåðåâêå, íåò äðóãîãî ñïîñîáà èçáà-
âèòüñÿ îò ýòîé èëëþçèè, êðîìå êàê òîëüêî óáåäèòüñÿ
â îòñóòñòâèè çìåè, âîîáðàæàåìîé óìîì. Òàê [è äëÿ
èçáàâëåíèÿ îò ýòèõ ìûñëåé] íåîáõîäèìî ïðè ïîìî-
ùè èñòèííûõ äîâîäîâ óáåäèòüñÿ â îòñóòñòâèè ïðåä-
ñòàâëÿåìûõ èñòèííûõ îáúåêòîâ è ñâûêíóòüñÿ ñ äàí-
íûì ïîíèìàíèåì. Îäíî ëèøü îòâðàùåíèå óìà îò
öåïëÿíèÿ çà èñòèííîå [ñóùåñòâîâàíèå] íå ñïîñîáíî
[íàâñåãäà] ïðåêðàòèòü [ìûñëè].
374 а

Òàêæå íåîáõîäèìî óñòàíîâèòü, ÷òî ýòè ðåàëèñòè-

÷åñêèå ïðåäñòàâëåíèÿ îøèáî÷íû, èáî, åñëè îíè áå-
çîøèáî÷íû, íå áûëî áû ñìûñëà èçáàâëÿòüñÿ [îò íèõ].
Íî, õîòÿ è ñ÷èòàåòå ýòè ìûñëè îøèáî÷íûìè, åñëè 507 à
íå ïîíèìàåòå, ÷òî èõ îáúåêòîâ 355 íåò, îòêóäà çíàåòå,
÷òî îíè îøèáî÷íû?! Âåäü áåçîøèáî÷íîñòü èëè îøè-
áî÷íîñòü ìûñëè çàâèñèò åäèíñòâåííî îò ñóùåñòâîâà-
íèÿ èëè íåñóùåñòâîâàíèÿ åå îáúåêòà.
Íî [ïîíèìàíèå] íåñóùåñòâîâàíèÿ îáúåêòîâ ðåà-
ëèñòè÷åñêèõ ïðåäñòàâëåíèé íå äîñòèãàåòñÿ âñåãî
ëèøü óòâåðæäåíèÿìè [îá èõ íåñóùåñòâîâàíèè], à
çàâèñèò îò ïîäáîðà áåçóïðå÷íûõ [àâòîðèòåòíûõ] ñâè-
äåòåëüñòâ è ëîãè÷åñêèõ äîâîäîâ, äîêàçûâàþùèõ ýòî.
Åñëè, óÿñíèâ òàêèì îáðàçîì íåèñòèííîñòü [ýòèõ
îáúåêòîâ], çàòåì ñîñðåäîòî÷èâàþòñÿ [íà óÿñíåííîì],
374 б

íå äîïóñêàÿ ìûñëåé îá èñòèííîì [ñóùåñòâîâàíèè], òî

ýòî ìû ïðèçíàåì. Ïîýòîìó íóæíà íåäèñêóðñèâíîñòü,
ïðåäâàðåííàÿ ïðîíèöàþùèì àíàëèòè÷åñêèì èññëåäî-
âàíèåì; ïðîñòî áåçäóìíîãî [ñîñðåäîòî÷åíèÿ] íåäî-
ñòàòî÷íî.
È â «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ñêàçàíî:
375 а

«Èòàê, ñìîòðèòå íà “íåïàìÿòîâàíèå” è “íåïîìûøëåíèå”,

 334 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

óïîìèíàåìûå â ñâÿòîé Äõàðìå, êàê íà ñëåäóþùèå çà èñòèí-

íûì àíàëèçîì, ïîñêîëüêó ëèøü èñòèííûé àíàëèç ñïîñîáåí
îñóùåñòâèòü íåïàìÿòîâàíèå è íåïîìûøëåíèå [î ÿâëåíèÿõ],
375 б à íå ÷òî-ëèáî èíîå».
È äàëåå:
«Â “Ñâÿùåííîé [ñóòðå] îáëàêà äðàãîöåííîñòåé”, “Èñòîë-
êîâàíèè çàìûñëà” è ïðî÷èõ [èñòî÷íèêàõ] òîæå ãîâîðèòñÿ,
÷òî ïðîíèêíîâåíèå ÿâëÿåòñÿ ñóùíîñòüþ èñòèííîãî àíàëèçà.
 “Ñâÿùåííîé [ñóòðå] îáëàêà äðàãîöåííîñòåé” íàõîäèì
òàêîå èçðå÷åíèå:
“Ïîñòèæåíèå îòñóòñòâèÿ [èñòèííîé] ñóùíîñòè [ÿâëå-
íèé] â ðåçóëüòàòå ïðîâåðêè ïðè ïîìîùè ïðîíèêíîâåíèÿ
ïðèâîäèò ê [óñâîåíèþ] îòñóòñòâèÿ ïðèçíàêîâ356.”
507 á È â “Ñâÿùåííîé [ñóòðå] ïðèõîäà â Ëàíêó” èçðå÷åíî:
“Ìàõàìàòè! Ïîñêîëüêó ïðè ìûñëåííîé ïðîâåðêå íå
îñîçíàåòñÿ íè èíäèâèäóàëüíàÿ, íè îáùàÿ ïðèðîäà [ÿâëåíèé],
òî ãîâîðèòñÿ, ÷òî âñå ÿâëåíèÿ ëèøåíû ñóùíîñòè.”
Íå ïîíèìàòü [óïîìÿíóòóþ ïðîâåðêó] êàê èñòèííûé
àíàëèç çíà÷èò ïåðå÷èòü âûñêàçàííûì â òåõ èëè èíûõ
ñóòðàõ ñëîâàì Áõàãàâàíà î ìíîãèõ ôîðìàõ èñòèííîãî
àíàëèçà.
Èòàê, ìîæíî ãîâîðèòü: “Ìîÿ ìóäðîñòü è óñåðäèå ìàëû,
ïîýòîìó ÿ íå ñïîñîáåí ñòðåìèòüñÿ ê îáøèðíûì ïîçíàíè-
ÿì”,—íî, ïîñêîëüêó Áõàãàâàí õâàëèò îáøèðíûå ïîçíàíèÿ,
íèêîãäà íåëüçÿ ïðîñòî íå ïðèçíàâàòü [ñëîâ ñóòð]».
Òàê è ïîíèìàéòå, êàê ñêàçàíî.
Òàêæå, âûñêàçûâàíèÿ î íåñîñðåäîòî÷åíèè óìà íè
íà êàêèõ [ÿâëåíèÿõ]—îò ôîðìû äî âñåâåäåíèÿ—[îç-
íà÷àþò], ÷òî íåëüçÿ öåïëÿòüñÿ çà íèõ [óìîì] êàê çà
376 а èñòèííûå îáúåêòû—îïîðû [ìûñëè]. Ïðè èíîì (ò.å.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 335

áóêâàëüíîì ïîíèìàíèè) ïðèõîäèì ê [íåëåïîìó] âû-

âîäó: ïîñêîëüêó òàê ãîâîðèòñÿ è â ñâÿçè ñ øåñòüþ
ïàðàìèòàìè è ïðî÷èì, òî íåîáõîäèìî è íà íèõ íå
ñîñðåäîòî÷èâàòüñÿ.
Íåïîçâîëåíèå [óìó] ñîñðåäîòî÷èâàòüñÿ íà [ÿâëå-
íèÿõ], öåïëÿÿñü [çà íèõ] êàê çà èñòèííûå, òîæå,
ñîãëàñíî âûøåñêàçàííîìó, çàâèñèò îò ïîñòèæåíèÿ
òîãî, ÷òî èñòèííî îíè íå ñóùåñòâóþò. Ïîýòîìó ñëå-
äóåò ïîíèìàòü, ÷òî âî âñåõ èçðå÷åíèÿõ î òàêîì
«íåñîñðåäîòî÷åíèè» è «íåïîìûøëåíèè» âñåãäà ïîä-
ðàçóìåâàåòñÿ ïðåäâàðèòåëüíûé èñòèííûé àíàëèç,
îïðîâåðãàþùèé ñàìîáûòèå, èëè èñòèííîñòü, îáúåêòîâ.
Ñëåäîâàòåëüíî, òàêèå [âñòðå÷àþùèåñÿ] â Ñëîâå
508 à
376 б

âûðàæåíèÿ, êàê «íåîõâàòíîå ìûñëüþ», «âûõîäÿùåå

çà ïðåäåëû ðàçóìà», áóäó÷è [ïðåäíàçíà÷åííûìè] äëÿ
ïðåêðàùåíèÿ ñàìîíàäåÿííûõ [ìûñëåé] î ïîñòèæå-
íèè ãëóáîêèõ âåùåé ëèøü ïðè ïîìîùè ñëóøàíèÿ è
ðàçìûøëåíèÿ,—óêàçûâàþò, ÷òî ýòè [âåùè] ÿâëÿþòñÿ
ïëîäîì ëè÷íîãî ïîçíàíèÿ ñâÿòûõ, à äëÿ äðóãèõ «íåî-
õâàòíû ìûñëüþ» è ò. ï. Òàêæå ñëåäóåò çíàòü, ÷òî îíè
âûñêàçàíû äëÿ îïðîâåðæåíèÿ íåïðàâèëüíîãî ìûø-
ëåíèÿ, ïðè êîòîðîì öåïëÿþòñÿ çà ãëóáîêîå êàê çà
èñòèííî [ñóùåñòâóþùåå], íî [èìè] íå îòâåðãàåòñÿ
ïðàâèëüíîå àíàëèòè÷åñêîå èññëåäîâàíèå. Êàê ãîâî-
ðèòñÿ â «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ»:
377 а

«Èòàê, êîãäà â òåõ èëè èíûõ [ñóòðàõ] ñëûøèì ñëîâà

“íåîõâàòíîå ìûñëüþ” è ò. ï., îíè óêàçûâàþò íà ÿâëåíèÿ,
ïîñòèãàåìûå [ñâÿòûìè],—÷òîáû ïðåñå÷ü ÿâíóþ ãîðäûíþ
äóìàþùèõ, ÷òî äëÿ ïîñòèæåíèÿ ðåàëüíîñòè äîñòàòî÷íî
ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ. Ñëåäóåò óðàçóìåòü, ÷òî îíè
èñòèííî ïðåêðàùàþò íåïðàâèëüíûå ìûñëè, íî íå îòâåðãàþò
èñòèííîãî àíàëèçà.
 336 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ïðîòèâíîå [ìíåíèå] ïðîòèâîðå÷èò ëîãèêå è âåëèêîìó

ìíîæåñòâó [àâòîðèòåòíûõ] âûñêàçûâàíèé».
Òî, ÷òî [îíî] ïðîòèâîðå÷èò ìíîãèì [àâòîðèòåò-
íûì] âûñêàçûâàíèÿì, [ïîäòâåðæäàåò, íàïðèìåð,]
377 б

«Ãëàâà Êàøüÿïû»:
«Êàøüÿïà! Êàêîâ æå ñðåäèííûé ïóòü—èñòèííûé àíàëèç
ÿâëåíèé?
—Òàêîâ, Êàøüÿïà, ïðè êîòîðîì àíàëèçèðóåòñÿ îòñóò-
508 á ñòâèå “ÿ”, àíàëèçèðóåòñÿ îòñóòñòâèå ñóùåñòâà, îòñóòñòâèå
äóøè, îòñóòñòâèå æèâóùåãî, îòñóòñòâèå ðîæäåííîãî, îòñóò-
ñòâèå ëè÷íîñòè, îòñóòñòâèå “ïîòîìêà Ìàíó” è îòñóòñòâèå
“ñûíà Ìàíó”. Ýòî, Êàøüÿïà, è íàçûâàåòñÿ “ñðåäèííûì
ïóòåì—èñòèííûì àíàëèçîì ÿâëåíè锻.
È äðóãèì ïîäîáíûì âûñêàçûâàíèÿì ïðîòèâîðå-
÷èò [ýòî ìíåíèå].
378 а

Òàêæå—ñêàçàííîìó â «Ïåðâîé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ»:

«È â ñëîâàõ èç “Äõàðàíè âõîæäåíèÿ â íåôàíòàçèðîâà-
íèå”:
“Áëàãîäàðÿ íåïîìûøëåíèþ èçáàâëÿþòñÿ îò [öåïëÿíèÿ çà]
ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ] ôîðìû è ïðî÷åãî”,—
ïîäðàçóìåâàåòñÿ îòñóòñòâèå ìûøëåíèÿ î òîì, ÷òî íå
îáíàðóæèâàåòñÿ ïðè àíàëèçå âûñøåé ìóäðîñòè, à íå ïðîñòî
îòñóòñòâèå ìûñëåé. [Õîòü] ñ íåçàïàìÿòíûõ âðåìåí—êàê â
áåññîçíàòåëüíîì ìåäèòàòèâíîì òðàíñå357—íå èìåé ïðåä-
ñòàâëåíèé, ïîìûñëîâ î ôîðìå è ïðî÷åì, ýòîãî íåäîñòàòî÷íî
äëÿ èçáàâëåíèÿ [îò ýòîãî öåïëÿíèÿ]».
378 б

[Äàííàÿ òåìà] åùå áîëüøå ïðîÿñíÿåòñÿ â ñî÷è-

íåííîì äàííûì íàñòàâíèêîì (Êàìàëàøèëîé) òîëêî-
âàíèè ýòîãî Äõàðàíè.
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 337

Êîðî÷å [ãîâîðÿ], â Ìàõàÿíå íåò äðóãèõ âîççðåíèé,

êðîìå äâóõ, ïîäðîáíî èñòîëêîâàííûõ â òåêñòàõ àðüè
Íàãàðäæóíû è àðüè Àñàíãè, è âèäèì, ÷òî äàæå ñâÿòûå
ìóäðåöû Èíäèè è Òèáåòà îïðåäåëåííî ïîëàãàëèñü íà
îäíî èç äâóõ âîççðåíèé, èñòîëêîâàííûõ ýòèìè äâóìÿ
[ïîäâèæíèêàìè]; ïîýòîìó, íåñîìíåííî, ñëåäóåò
ñòðåìèòüñÿ ê îäíîìó èç ýòèõ âîççðåíèé, ïðèáåãàÿ ê
ñîîòâåòñòâåííûì èñòî÷íèêàì.
Î òîì, êàê ñòðåìèòüñÿ, ïîëàãàÿñü íà òåêñòû îòöà
àðüè (Íàãàðäæóíû) è ñûíà (Àðüÿäåâû), óæå ðàññêàçà- 509 à
379 а

íî. Íî è ïîñëåäîâàòåëþ àðüè Àñàíãè íåîáõîäèìî

ïðèìåíÿòü îáà [ñïîñîáà] ñîçåðöàíèÿ: ò.å., îáðåòÿ
óâåðåííîå ïîíèìàíèå íåäâîéñòâåííîé àáñîëþòíîé
ñóùíîñòè [âñëåäñòâèå ïîäêðåïëåííîãî] ñâèäåòåëü-
ñòâàìè ëîãè÷åñêîãî îïðîâåðæåíèÿ âñåõ «èñòèííûõ
ÿâëåíèé», êîòîðûå «äåòè» âîîáðàæàþò â çàâèñèìûõ
[âåùàõ] 358 ïðè êàæèìîñòè «îòäåëüíûõ ñóáñòàíöèé»,
òîãäà êàê â ðåàëüíîñòè ïîëíîñòüþ îòñóòñòâóþò îò-
äåëüíûå ñóáñòàíöèè Ñóáúåêòà è Îáúåêòà 359,—[òîò
ïîñëåäîâàòåëü ïðàêòèêóåò] àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöà-
379 б

íèå, çàêðåïëåííîå íà òàêîì âîççðåíèè. Îáëàäàþùèé

çíàíèåì ýòîãî âîççðåíèÿ, íî íå ñîñðåäîòî÷èâàþùèé-
ñÿ íà íåì âî âðåìÿ ñîçåðöàíèÿ, à ëèøü íå äóìàþùèé
íè î ÷åì, íå ñ÷èòàåòñÿ ñîçåðöàþùèì ýòó ïóñòîòó 360.
 338 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

׸òêèé ñïîñîá óÿñíåíèÿ âîççðåíèÿ ïî ñèñòåìå

[Àñàíãè] è ìåòîäû îòäåëüíûõ ïðàêòèê áåçìÿòåæíîñ-
òè è ïðîíèêíîâåíèÿ [íà îñíîâå] óÿñíåííîãî è ñïîñîá
èõ ñî÷åòàíèÿ î÷åíü ÿñíî [èçëîæåíû] â «Íàñòàâëåíèè
î ïàðàìèòå ìóäðîñòè», ïîýòîìó ñëåäóåò èçó÷àòü åãî.
Õîðîøî ïîçíàâ ýòó ñèñòåìó, ïðåâîñõîäíî è êóëü-
òèâèðîâàòü [åå] â ñîîòâåòñòâèè ñ òåêñòàìè [÷èòòàìàò-
380 а

ðèíîâ].
Ñðåäè ìàõàÿíñêèõ ñóòð î÷åíü ìíîãî òàêèõ, êîòî-
ðûå, õîòÿ áû êðàòêî, ó÷àò î ãëóáîêîì 361, íî ìíîãî è
òåõ, ÷òî íå ó÷àò. Ïîýòîìó, [÷èòàÿ] èñõîäíûå òåêñòû,
íå ó÷àùèå [î íåì], íåîáõîäèìî ïîïîëíÿòü [çíàíèÿ]
èç ó÷àùèõ. À [ïðè ÷òåíèè ñóòð], ïîäðîáíî íå èçëàãà-
509 á þùèõ [ãëóáîêîãî], íóæíî ïîïîëíÿòü [çíàíèÿ] èç
èçëàãàþùèõ ïîäðîáíî.
Òàêîé æå ïðèíöèï íåîáõîäèì è â øèðîêîì àñïåê-
òå [Ïóòè]. Îäíîñòîðîííèé [ïóòü], ëèøåííûé ãëóáî-
êîãî èëè øèðîêîãî, íå ìîæåò ñ÷èòàòüñÿ [Ïóòåì].
Ïîäðàçóìåâàÿ ýòî, ìíîãèå [èñòî÷íèêè] ó÷àò, ÷òî
äëÿ ïîëíîãî [îáëàäàíèÿ] õàðàêòåðèñòèêîé ó÷èòåëÿ
380 б

Ïóòè [íóæíî áûòü] ñâåäóùèì âî âñåõ Êîëåñíèöàõ.

(3) Êðàòêîå îáúÿñíåíèå ïðèíöèïîâ

ïðàêòèêè [ïðîíèêíîâåíèÿ]

Òîìó, êòî îáðåë, â ñîîòâåòñòâèè ñ âûøåèçëîæåí-

íûì, âîççðåíèå âûñøåãî ñìûñëà, ñëåäóåò—ïîäîáíî
[òîìó], êàê óÿñíÿëîñü îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ îñíîâû
öåïëÿíèÿ çà ñåáÿ è ñâî嗫ÿ» è «ì—ìíîãîêðàòíî
ïðîâîäèòü àíàëèç è â êîíöå åãî, ïîðîæäàÿ ñèëüíóþ
óáåæäåííîñòü â ñóùíîñòè òàêîãî [îòñóòñòâèÿ], ñî-
ñðåäîòî÷èâàòüñÿ [íà íåé] áåç îòâëå÷åíèé, [òàêèì
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 339

îáðàçîì] ïîïåðåìåííî çàíèìàÿñü çàêðåïëåííûì ñî-

çåðöàíèåì è ïðîíèöàþùèì àíàëèçîì.
Åñëè â ýòî âðåìÿ ñëèøêîì ìíîãî [çàíèìàòüñÿ]
àíàëèòè÷åñêèì ñîçåðöàíèåì, óìåíüøàåòñÿ óñòîé÷è-
âîñòü [ñîñðåäîòî÷åíèÿ]. Òîãäà ñëåäóåò ó÷àñòèòü çàê-
381 а

ðåïëåííîå ñîçåðöàíèå è âîññòàíîâèòü óñòîé÷èâîñòü.

Íî îíà [ìîæåò] ñëèøêîì óâåëè÷èòüñÿ èç-çà ÷ðåç-
ìåðíîñòè çàêðåïëåííîãî ñîçåðöàíèÿ, ÷òî [ïðèâîäèò
ê] óòðàòå æåëàíèÿ àíàëèçèðîâàòü. Åñëè òîãäà íå
çàíèìàòüñÿ àíàëèçîì, òâåðäàÿ è ñèëüíàÿ óáåæäåí-
íîñòü íå ïðèõîäèò. Îäíàêî æå, ïîêà îíà íå âîçíèê-
íåò,—íå ïîâðåäèòå å¸ ïðîòèâîïîëîæíîñòè, âîîáðà-
æåíèþ äâóõ âèäîâ ñàìîñòè. Ïîýòîìó ïîáîëüøå çàé-
ìèòåñü àíàëèòè÷åñêèì ñîçåðöàíèåì. Òàêèì îáðàçîì
îñâàèâàéòå áåçìÿòåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíèå â ðàâíîé
ìåðå. Êàê ãîâîðèòñÿ â «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöà-
íèÿ»:
«Òàêæå, åñëè â ïåðèîä îñâîåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ çíà÷è-
òåëüíî âîçîáëàäàåò ìóäðîñòü, òî óìåíüøàåòñÿ áåçìÿòåæ-
íîñòü, èç-çà ÷åãî ìûñëü êîëåáëåòñÿ, êàê ïëàìÿ ñâåòèëüíèêà
íà âåòðó, è ðåàëüíîñòü çðèòñÿ íå î÷åíü ÿñíî. Òîãäà ñëåäóåò 510 à
êóëüòèâèðîâàòü áåçìÿòåæíîñòü.
381 б

À êîãäà âîçîáëàäàåò áåçìÿòåæíîñòü,—íå î÷åíü ÿñíî

âîñïðèíèìàåøü ðåàëüíîñòü, áóäòî áû äðåìëÿ. Òîãäà ñëåäó-
åò êóëüòèâèðîâàòü ìóäðîñòü».
Çíàéòå, ÷òî ïîäãîòîâèòåëüíàÿ, çàêëþ÷èòåëüíàÿ
÷àñòè çàíÿòèé è äåéñòâèÿ ìåæäó íèìè—òå æå, ÷òî
èçëîæåíû â ó÷åáíèêå íèçøåé ëè÷íîñòè.
Êîãäà, [âûøåîïèñàííûì] ñïîñîáîì ñîçåðöàÿ
ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè, çàìå÷àåòå ðàñïëûâàíèå
[ìûñëè] èëè âîçáóæäåíèå, [óñèëåííî] ïðèìåíÿéòå
 340 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðåêðàùàþùèå èõ âíèìàòåëüíîñòü è áäèòåëüíîñòü, à

êîãäà äîñòèãàåòå åñòåñòâåííîãî òå÷åíèÿ ðîâíîãî [ñî-
çåðöàíèÿ] áåç «íåðîâíîñòåé» ðàñïëûâ÷àòîñòè è âîç-
áóæäåííîñòè, îñëàáüòå óñèëèå. Ýòî è îñòàëüíîå,
çíàéòå, äåëàåòñÿ òàê, êàê èçëîæåíî â ïðåäøåñòâóþ-
382 а

ùåé ÷àñòè î áåçìÿòåæíîñòè.

 «Íàñòàâëåíèè î ïàðàìèòå ìóäðîñòè» ãîâîðèòñÿ,
÷òî, ïðèìåíèâ ê òîìó æå îáúåêòó ñîçåðöàíèÿ ñïîñîá
êóëüòèâèðîâàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè, ïîðîæäàþò ñîâåð-
øåííóþ ïîäàòëèâîñòü, à êîãäà åå îñóùåñòâëÿþò è
âñëåäñòâèå ìóäðîãî àíàëèòè÷åñêîãî ñîçåðöàíèÿ, òî
ïîëíîñòüþ äîñòèãàþò [áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâå-
íèÿ] ïî îòäåëüíîñòè è òîãäà èõ ñî÷åòàþò.
Ïîñêîëüêó çäåñü îïðåäåëåííî íå ñêàçàíî, ÷òî
àíàëèòè÷åñêèì è çàêðåïëåííûì [ñîçåðöàíèåì íóæ-
íî] çàíèìàòüñÿ â õîäå îäíîãî [çàíÿòèÿ], äóìàþ, ÷òî
ìîæíî ýòî äåëàòü è â îòäåëüíûå ïåðèîäû çàíÿòèé.
Ñàìîå âàæíîå íà ýòîé [ñòàäèè] âîò ÷òî: ïóñòîòó
íåîáõîäèìî ñîçåðöàòü ïîñëå òîãî, êàê, [ëîãè÷åñêè]
382 б

îïðîâåðãàÿ óñòàíîâêó âîîáðàæåíèÿ ïî ñîáñòâåííîìó

íåâåäåíèþ ñàìîáûòèÿ, âçðàùèâàåòå ìîùíóþ óáåæ-
äåííîñòü â ïóñòîòå, îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ,—ïðîòè-
510 á âîïîëîæíîñòü ýòîé [óñòàíîâêè]. Áåç îïðîâåðæåíèÿ
óñòàíîâêè öåïëÿíèÿ çà [ñîáñòâåííîå] «ÿ» è 362 [ýòîãî]
íåâåäåíèÿ, õîòÿ è ñîçåðöàåøü íåêóþ îòâëå÷åííóþ
«ïóñòîòó», íèêàê íå ïîâðåäèøü äâîÿêîìó öåïëÿíèþ
çà ñàìîñòü. Ïîýòîìó [òàêîìó ñîçåðöàòåëþ] î÷åíü
ïîäõîäèò [ïîñëîâèöà], êîòîðóþ ÷àñòî âûñêàçûâàëè
ïðåäøåñòâåííèêè: «Çëîé äóõ âðåäèò íà âîñòîêå, à
âûêóï ïîäíîñèøü íà çàïàä».
Âûøåèçëîæåííîå íîñèò ëèøü îáùèé õàðàêòåð.
Áîëåå òîíêèå äîñòîèíñòâà è íåäîñòàòêè, [èìåþùèå
ìåñòî] â ïåðèîä ñîçåðöàíèÿ, áóäåòå óçíàâàòü, ïîëàãà-
 ÏÐÀÂÈËÀ ÎÑÂÎÅÍÈß ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 341

ÿñü íà ñâåäóùåãî [áëàãîãî] äðóãà è ñîáñòâåííûé îïûò.

Ïîýòîìó ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ íå áóäó.
383 а

Çà îñíîâó [îïèñàíèÿ] òàêîãî ïîðÿäêà ñîçåðöàíèÿ

âçÿòû íàñòàâëåíèÿ ïðåäøåñòâåííèêîâ ê ýòàïàì
Ïóòè 363 è [íåñêîëüêî] ðàñøèðåíû. Íàïðèìåð, Ïîòîáà
ãîâîðèò â «Ñîñóäå äëÿ òåëÿò»:
«Íåêîòîðûå âî âðåìÿ ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ
óÿñíÿþò îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ ïðè ïîìîùè ëîãèêè,
íî ãîâîðÿò, ÷òî â ïåðèîä ñîçåðöàíèÿ
íóæíî êóëüòèâèðîâàòü ëèøü áåçìûñëèå.
È âîò, ïîñêîëüêó îíè ñîçåðöàþò îòâëå÷åííóþ “ïóñòîòó”,
íå ñâÿçàííóþ [ñ óÿñíåííîé], ýòî íå ñëóæèò ïðîòèâîÿäèåì.
Ïîñåìó è âî âðåìÿ ñîçåðöàíèÿ àíàëèçèðóéòå
383 б

îòñóòñòâèå ìíîæåñòâà, åäèíñòâà è äðóãîå

ïðè ïîìîùè ïðèâû÷íûõ [àðãóìåíòîâ].
Íåìíîãî ïðåáûâàéòå è â ñîñòîÿíèè áåç ìûñëåé.
Òàêîå ñîçåðöàíèå—ïðîòèâîÿäèå îò êëåø.
Òàêîâ ñïîñîá îñâîåíèÿ ïóñòîòû
äëÿ òåõ, êòî æåëàåò ñëåäîâàòü áîæåñòâåííîìó [×æîâî]
è ïðàêòèêîâàòü ìåòîä ïàðàìèòû.
Ýòèì [ñïîñîáîì ñíà÷àëà] óñâîéòå îòñóòñòâèå
èíäèâèäóàëüíîé ñàìîñòè è ïîòîì364 åãî
384 а

ïðèäåðæèâàéòåñü».
Ïî ýòîìó ïîâîäó ñêàçàë è ×æîâî 365:
«Êîìó æå ñëåäîâàòü â ïîñòèæåíèè ïóñòîòû?
—×àíäðàêèðòè, ó÷åíèêó ïðåäñêàçàííîãî Òàòõàãàòîé 511 à
Íàãàðäæóíû, çðÿùåìó ïîäëèííóþ ñóùíîñòü.
Íàñòàâëåíèÿ åãî ïîìîãàþò ïîñòèãàòü
384 б

ïîäëèííóþ ñóùíîñòü.»
 342 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

Ñïîñîá, êàê ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ èìè, ×æîâî èçëà-

ãàåò â «Íàñòàâëåíèè î ñðåäèííîñòè». Ïî åãî ñëîâàì,
385 а

àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå è ñîçåðöàíèå, çàêðåïëåí-

íîå íà ïðàâèëüíî èññëåäîâàííîé ñóùíîñòè, [íóæíî
ñîâåðøàòü] ïîïåðåìåííî.
Ýòîò [ñïîñîá] íå îòëè÷àåòñÿ îò ìåòîäà Êàìàëàøè-
ëû. Òàêîé æå, êàê [ÿñíî] èç ïðåæíåãî èçëîæåíèÿ, è
çàìûñåë «Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü», «Ñóùíîñòè
ñðåäèííîñòè» è íàñòàâíèêà Øàíòèäåâû. Òàêæå î
[òàêîì ñïîñîáå ñîçåðöàíèÿ] ìíîãî ãîâîðèòñÿ â íà-
ñòàâëåíèÿõ Ìàéòðåè è ñî÷èíåíèÿõ àðüè Àñàíãè.
Ìóäðåö Øàíòèïà, áåçîøèáî÷íî ïðèäåðæèâàâøèéñÿ
ýòîãî ñïîñîáà, ÿñíî òîëêóåò åãî â «Íàñòàâëåíèè î
ïàðàìèòå ìóäðîñòè». Ïîýòîìó â ìåòîäå ïðàêòèêè
ïðîíèêíîâåíèÿ èñõîäíûå òåêñòû è íàñòàâëåíèÿ òðà-
385 б

äèöèé Íàãàðäæóíû è Àñàíãè ñõîäÿòñÿ.

§4 Ìåðà îñóùåñòâëåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ

Êîãäà, ìóäðî àíàëèçèðóÿ, ñîçåðöàåøü òàêèì
îáðàçîì, òî, ïîêà íå çàðîæäàåòñÿ óïîìÿíóòàÿ ðàíåå
ñîâåðøåííàÿ ïîäàòëèâîñòü, èìååò ìåñòî ëèøü áëà-
ãîïðèÿòíîå ïîäîáèå ïðîíèêíîâåíèÿ, à ïîñëå åå çàðîæ-
äåíèÿ ïðîíèêíîâåíèå ÿâëÿåòñÿ ïîäëèííûì. Ñóùíîñòü
è ñïîñîá çàðîæäåíèÿ [òàêîé] ñîâåðøåííîé ïîäàòëè-
âîñòè—êàê ó òîé, ÷òî îïèñàíà ïðåæäå 366.
 ýòîì æå [îïðåäåëåíèè ïîäðàçóìåâàåòñÿ], ÷òî
[ïðè äîñòèæåíèè ïðîíèêíîâåíèÿ] òàêæå ïðèñóòñòâóåò
ñîâåðøåííàÿ ïîäàòëèâîñòü, âûçâàííàÿ ýòîé ðàíåå
511 á
386 а îñóùåñòâëåííîé è íåîñëàáåâøåé áåçìÿòåæíîñòüþ,
 ÌÅÐÀ ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 343

ïîýòîìó íàëè÷èå ëèøü îáùåé ñîâåðøåííîé ïîäàòëè-

âîñòè [åùå] íå îçíà÷àåò [ýòîãî äîñòèæåíèÿ].
Íî êàêîâà æå [îïðåäåëÿþùàÿ ñîâåðøåííàÿ ïî-
äàòëèâîñòü]?—Ñ òîãî [âðåìåíè], êîãäà ñîâåðøåííàÿ
ïîäàòëèâîñòü ìîæåò áûòü âûçâàíà ñîáñòâåííîé ñè-
ëîé àíàëèòè÷åñêîãî ñîçåðöàíèÿ, [ïîñëåäíåå] ñòàíî-
âèòñÿ ïðîíèêíîâåíèåì.
Ýòîò [ðóáåæ äîñòèæåíèÿ 367] îäèíàêîâ äëÿ îáîèõ:
ïðîíèêíîâåíèÿ, îáúåêò êîòîðîãî—ÿâëåíèÿ, è ïðîíèê-
íîâåíèÿ, îáúåêò êîòîðîãî—ñóùíîñòü.
Òàê ãîâîðèòñÿ è â «Ñâÿùåííîé [ñóòðå] èñòîëêîâà-
íèÿ çàìûñëà» (8.5):
«—Áõàãàâàí! Êàê íàçûâàòü òî [ñîñòîÿíèå], ïîêà áîäõè-
ñàòòâà íå äîñòèã ñîâåðøåííîé ïîäàòëèâîñòè òåëà è óìà, à
äåðæèò âíèìàíèå íà âíóòðåííåì [äèñêóðñèâíîì]368 “îòðà-
æåíèè” õîðîøî îáäóìàííîãî ïðåäìåòà—îáúåêòå ñàìàäõè?
—Ìàéòðåÿ! Ýòî íå ÿâëÿåòñÿ ïðîíèêíîâåíèåì. Ýòî
ñëåäóåò íàçûâàòü ñîñòîÿíèåì áëàãîïðèÿòíîãî óñòðåìëåíèÿ
386 б

ê ïðîíèêíîâåíèþ».
È â «Íàñòàâëåíèè î ïàðàìèòå ìóäðîñòè» ñêàçàíî:
«Òàêîìó [ñîçåðöàòåëþ] ñëåäóåò, ïðåáûâàÿ â òîé æå
äîñòèãíóòîé ñîâåðøåííîé ïîäàòëèâîñòè369, óñèëåííî ïðå-
äàòüñÿ àíàëèçó ýòîãî æå îáäóìàííîãî ïðåäìåòà [â êà÷åñòâå]
“îòðàæåííîãî” îáúåêòà âíóòðåííåãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ. Ïîêà
íå çàðîäèëàñü ñîâåðøåííàÿ ïîäàòëèâîñòü370, [àíàëèç] ÿâëÿ-
åòñÿ ñîñòîÿíèåì âíèìàíèÿ, áëàãîïðèÿòíûì äëÿ ïðîíèêíî-
âåíèÿ, à êîãäà îíà çàðîæäàåòñÿ, ýòî óæå ïðîíèêíîâåíèå.»
È åùå [â òîì æå ñî÷èíåíèè] ãîâîðèòñÿ, ÷òî áåçìÿ-
òåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíèå, îáúåêòû êîòîðûõ—ÿâëå-
387 а

íèÿ, ïðèâîäÿòñÿ ê ñî÷åòàíèþ òåìè æå ñïîñîáàìè, ÷òî

 344 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

è [áåçìÿòåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíèå], îáúåêò êîòî-

ðûõ—ñóùíîñòü.
512 à Êîãäà ñîáñòâåííàÿ ñèëà [àíàëèçà] ìîæåò âûçâàòü
ñîâåðøåííóþ ïîäàòëèâîñòü, òà æå [ñèëà] ñïîñîáíà
ïðèâåñòè è ê îäíîíàïðàâëåííîìó ñîñðåäîòî÷åíèþ.
Ïîýòîìó òàêîé ïðèõîä ê îäíîíàïðàâëåííîìó ñîñðå-
äîòî÷åíèþ ñîáñòâåííîé ñèëîé àíàëèòè÷åñêîãî ñî-
çåðöàíèÿ ÿâëÿåòñÿ äîñòîèíñòâîì îñóùåñòâëåííîé
áåçìÿòåæíîñòè.
Èòàê, äàæå àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå ñïîñîá-
ñòâóåò áåçìÿòåæíîñòè òîãî, êòî [ðàíüøå] õîðîøî åå
îñóùåñòâèë. Ïîýòîìó íå äóìàéòå, ÷òî ïðè àíàëèòè-
÷åñêîì ñîçåðöàíèè óìåíüøàåòñÿ óñòîé÷èâîñòü [áåç-
ìÿòåæíîñòè].
ßâëÿþòñÿ èëè íå ÿâëÿþòñÿ çàêðåïëåííîå è àíàëè-
òè÷åñêîå ñîçåðöàíèÿ, îáúåêò êîòîðûõ—ñóùíîñòü,
387 б

êóëüòèâèðîâàíèåì ïðîíèêíîâåíèÿ, íóæíî ðàçëè÷àòü

ïî òîìó—îáðåë ñîçåðöàòåëü ýòîãî îáúåêòà ÷èñòîå
áåçîøèáî÷íîå ïîíèìàíèå êàêîãî-íèáóäü èç äâóõ
âîççðåíèé îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè èëè íåò: ðàçëè÷åíèå ïî
èíûì [îñîáåííîñòÿì] íåâîçìîæíî.
Êàêîâû æå òå [îñîáåííîñòè], ïî êîòîðûì íåëüçÿ
ýòî ðàçëè÷èòü?—Èõ áûâàåò [ìíîãî]. [Íàïðèìåð, ñè-
ëîé] ñîçåðöàíèÿ ïðåêðàòèâ ãðóáûå ïðîÿâëåíèÿ äâîé-
ñòâåííîñòè ñóáúåêòà è îáúåêòà, óì, îáëàäàþùèé
õàðàêòåðèñòèêàìè ñîçíàòåëüíîñòè, ÿñíîñòè, ñâåòëî-
ñòè, ïîäîáíûé íåêîëåáèìîìó âåòðîì ïëàìåíè ñâå-
òèëüíèêà, äîëãî ïðåáûâàåò ñëîâíî â ÷èñòîì íåáå.
388 а

Âîñïðèíèìàåìûå [â îáûäåííîé æèçíè] âíåøíèå è

«âíóòðåííèå» 371 îáúåêòû êàæóòñÿ òàêèìè òîíêèìè,
êàê ðàäóãà èëè äûì, è ýòî [âèäåíèå] äîëãî ñîõðàíÿ-
åòñÿ. Êîãäà óì «îïèðàåòñÿ» íà ëþáîé îáúåêò, âîñ-
 ÌÅÐÀ ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 345

ïðèíèìàåìûé óìñòâåííûì ñîçíàíèåì, «îïîðà» ñî-

âñåì íå ìîæåò óñòîÿòü—«ðàçðóøàåòñÿ» è «èñ÷åçàåò». 512 á
Òàêîå [«èñ÷åçíîâåíèå»] ñíà÷àëà ïðîÿâëÿåòñÿ â ôîð-
ìå, çâóêå è ïðî÷èõ ãðóáûõ âíåøíèõ îáúåêòàõ, íî,
êîãäà [ñ íèì] ñâûêàþòñÿ, òî íàêîíåö è ïðåæíèå
ñîîòâåòñòâóþùèå ôîðìû ñóáúåêòà—ñîçíàíèÿ è ïåðå-
æèâàíèÿ—«óëåòàþò», êàê ìóõè, è, êîãäà óì «îïèðàåò-
ñÿ» íà íèõ, òî íèêàêîé îïîðû íå íàõîäèò. È òàê
388 б

äàëåå.
Íî ýòî âîâñå íåëüçÿ ñ÷èòàòü îáðåòåíèåì âîççðå-
íèÿ—ïîíèìàíèÿ íåäâîéñòâåííîé ðåàëüíîñòè, à òå
âèäåíèÿ ÿâëåíèé [ñëîâíî] â äûìêå—ïîñòèæåíèåì
ñóùíîñòè «ïîäîáèÿ èëëþçèè», î êîòîðîì ãîâîðèòñÿ
â ìàäõúÿìå: èáî äàæå íå èíòåðåñóþùèéñÿ âîççðåíèåì
[ðåàëüíîñòè] èñïûòûâàåò ìíîãî òàêèõ âèäåíèé, åñëè
äîëãî ñîõðàíÿåò óñòîé÷èâîñòü [ñîñðåäîòî÷åíèÿ].
Òî åñòü, ñîãëàñíî ðàíåå èçëîæåííîìó, ñóùíîñòü
«ïîäîáèÿ èëëþçèè» îáÿçàòåëüíî âûÿâëÿåòñÿ â çàâè-
ñèìîñòè îò äâóõ: òâåðäîé ëîãè÷åñêîé óáåæäåííîñòè â
îòñóòñòâèè ñàìîñóùåãî è óñòàíîâëåííîé îáûäåííûì
äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì íåîïðîâåðæèìîñòè [ñóùå-
ñòâîâàíèÿ] ÿâëåííîãî 372. À ñóáúåêòèâíîå âèäåíèå
389 а

ôîðì è ïðî÷åãî êàê òîíêèõ è î÷åíü ñâåòëûõ, íàïîäîáèå

ðàäóãè, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ëèøü ñî÷åòàíèå 1) îòñóò-
ñòâèÿ îñÿçàåìîãî è 2) ñèÿþùèõ, õîòÿ è íåîñÿçàåìûõ,
ÿâëåíèé. Ïîýòîìó â óâåðåííîñòè òàêîãî [âèäåíèÿ]
âîâñå íåò óáåæäåííîñòè â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ.
Çíà÷èò [ïðè òàêîé óâåðåííîñòè] ïðèïèñûâàþò
[ëèøü] íàçâàíèå «îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ», îøèáî÷íî
îòîæäåñòâèâ îòðèöàåìîå ñàìîáûòèå ñ îñÿçàåìûì.
Åñëè âîïðåêè ýòîìó ïîëàãàåòå, ÷òî òàê [âèäèìûå
ôîðìû è ïðî÷åå] ðàâíû óïîìèíàåìîé â ìàäõúÿìå
389 б

«èëëþçèè», èëè «îáìàíó», ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî ïðè âîñ- 513 à

 346 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ: ÏÐÀÂÈËÀ ÏÐÀÊÒÈÊÈ

ïðèÿòèè ðàäóãè è äûìà â âèäå òîíêèõ îñîáûõ ñóùíî-

ñòåé íå âîçíèêàåò ïðåäñòàâëåíèå îá èõ ñàìîñóùåì
áûòèè, èáî óâåðåííîñòü â íàëè÷èè ýòèõ îñîáûõ ñóù-
íîñòåé ÿâëÿåòñÿ, [ïî-âàøåìó], óáåæäåííîñòüþ â îò-
ñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ.
Èòàê, ôîðìû è ïðî÷èå [ÿâëåíèÿ], âîñïðèíèìàå-
ìûå ïðè òàêîì âèäåíèè êàê òîíêèå è ñâåòëûå, âîñ-
ïðèíèìàþòñÿ áåç âñÿêîãî îïðîâåðæåíèÿ îáúåêòà
öåïëÿíèÿ çà èñòèííîå ñóùåñòâîâàíèå ýòèõ âåùåé,
ïîýòîìó íå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé «ïîäîáèÿ èëëþçèè».
À ïåðåä íå çàáûâøèì ðàíåå îáðåòåííîãî âîççðåíèÿ ýòè
[òîíêèå è ñâåòëûå ÿâëåíèÿ äåéñòâèòåëüíî ìîãóò] ïðåä-
ñòàòü êàê ïîäîáíûå èëëþçèè, î ÷åì óæå ãîâîðèëîñü.
390 а

 ðóêîâîäñòâàõ ê ýòàïàì Ïóòè â òðàäèöèè áëàãîãî

äðóãà Ãîíïàïû ïðîöåññ ðàçâèòèÿ ïîñòèæåíèÿ ïócòîòû
îáîçíà÷åí ñëåäóþùèì îáðàçîì.
Ñíà÷àëà ñîçåðöàéòå îòñóòñòâèå èíäèâèäóàëüíîé
ñàìîñòè. Çàòåì, ïîääåðæèâàÿ âíèìàòåëüíîñòü è áäè-
òåëüíîñòü, ñîçåðöàéòå îòñóòñòâèå ñàìîñòè ÿâëåíèé.
Íî, åñëè çàíÿòèÿ ñëèøêîì ïðîäîëæèòåëüíû, âíèìà-
òåëüíîñòü è áäèòåëüíîñòü íå ñîõðàíÿþòñÿ, âñëåä-
ñòâèå ÷åãî [ìûñëü] èíîãäà ðàñïëûâàåòñÿ, à èíîãäà
âîçáóæäàåòñÿ, ïîýòîìó ïîëüçà ìàëà. Èòàê, ðàçäåëèâ
íà ÷åòûðå ÷àñòè [âðåìÿ] êàæäîãî èç ÷åòûðåõ ïåðèî-
äîâ—óòðà, äíÿ, âå÷åðà è ðàññâåòà,—äåëàéòå ïî øåñò-
íàäöàòü [êðàòêèõ] ñîçåðöàíèé â äåíü. Êîãäà ñîçíàå-
òå, ÷òî [îáúåêò ñîçåðöàíèÿ] ÿñåí èëè [çàðîäèëñÿ]
513 á îïûò, äåëàéòå ïåðåðûâ. Êîãäà, ñîçåðöàÿ òàêèì îáðà-
çîì, äóìàåòå [ïîñëå î÷åðåäíîãî çàíÿòèÿ]: «Ñîçåðöàë
íåäîëãî»,—íî, êîãäà ïðîâåðÿåòå [âðåìÿ], îêàçûâàåò-
390 б

ñÿ, ÷òî ïðîëåòåëè äåíü èëè íî÷ü,—ýòî [ïðèçíàê]

ïîãëîùåííîñòè óìà [îáúêòîì ñîçåðöàíèÿ]. À êîãäà
äóìàåòå, ÷òî ñîçåðöàëè î÷åíü äîëãî, íî ïðè ïðîâåðêå
 ÌÅÐÀ ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈß 347

îêàçûâàåòñÿ, ÷òî [âðåìåíè] ïî÷òè íå ïðîøëî,—òî óì

åùå íå ïîãëîùåí [îáúåêòîì ñîçåðöàíèÿ]. Ïðè ïîãëî-
ùåííîñòè óìà âîçíèêàåò ÷óâñòâî, ÷òî êëåøè ñëàáåþò
è ÷òî äàæå ñîí óæå íè ê ÷åìó. Çàòåì, êîãäà [ïîãëî-
ùåííîñòü] ñîõðàíÿåòñÿ â êàæäûé ïåðèîä—óòðîì è
ò.ä., [ýòî ñàìàäõè] îáðåòàåò ÷åòûðå õàðàêòåðèñòèêè:
(1) íåäèñêóðñèâíîñòü: âäîõè è âûäîõè âî âðåìÿ
ñîñðåäîòî÷åíèÿ íåîùóòèìû, äûõàíèå è ìûñëåííûå
ïðîöåññû [ñîâåðøåííî] òîíêè;
(2) ÿñíîñòü—êàê ó îñåííåãî íåáîñâîäà â ïîëäåíü;
(3) ñâåòëîñòü—ïîäîáíà ñèÿíèþ âîäû â ÷èñòîé
ðèòóàëüíîé ÷àøå ïîä ëó÷àìè ñîëíöà;
391 а

(4) óòîí÷åííîñòü: êîãäà ñìîòðèøü èç ñîñòîÿíèÿ,

[îáëàäàþùåãî] ýòèìè òðåìÿ õàðàêòåðèñòèêàìè, òî
ìîæåøü âèäåòü äàæå [êðîõîòíûå] âåùè, âåëè÷èíîé ñ
÷àñòèöó ðàñùåïë¸ííîé âåðõóøêè âîëîñà.
Êàê ñêàçàíî, òàêîå [ñàìàäõè]—ïîäîáèå íåäèñêóð-
ñèâíîãî îñîçíàíèÿ [ñâÿòîãî], è, ïîñêîëüêó åãî ïðè-
ðîäà—ïðåäñòàâëåíèå, ïî ñðàâíåíèþ ñ íåäèñêóðñèâ-
íûì îñîçíàíèåì îíî îøèáî÷íî. Íà ýòî óêàçûâàþò
ñëîâà «Ñåðåäèíû è êðàéíîñòåé» (4.11):
«Ïîäîáíî è îøèáî÷íî».
Ñîãëàñíî ñêàçàííîìó â «Ñåðåäèíå è êðàéíîñòÿõ»,
íåîáõîäèìî äàæå ëó÷øèå ñîçåðöàíèÿ ïóñòîòû ó ïðî-
391 б

ñòûõ ñóùåñòâ ñ÷èòàòü [ëèøü] «ïîäîáíûìè [íåäèñêóð-

ñèâíîìó îñîçíàíèþ] è îøèáî÷íûìè». Âñ¸ æå, åñëè
ñîçåðöàåøü ñóùíîñòü áåçîøèáî÷íîãî âîççðåíèÿ ñî-
ãëàñíî âûøåèçëîæåííîìó, òî, õîòÿ [ñîçåðöàíèå] è íå
èìååò íèêàêèõ äðóãèõ õàðàêòåðèñòèê, îíî ÿâëÿåòñÿ
ñîçåðöàíèåì ñóùíîñòè îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè. È åñëè 514 à
íå ñîçåðöàåøü ñóùíîñòè áåçîøèáî÷íî óÿñíåííîãî
âîççðåíèÿ, òî, äàæå åñëè [â ñîçåðöàíèè] è ïðèñóòñòâóþò
 348 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

âñå ýòè ÷åòûðå õàðàêòåðèñòèêè, [åãî] íåëüçÿ ñ÷èòàòü

ñîçåðöàíèåì âûñøåãî ñìûñëà.
Ïîýòîìó, ÿâëÿåòñÿ [ñîçåðöàíèå] ñîçåðöàíèåì
ñóùíîñòè èëè íåò, [ñóäèòå] ïî âûøåèçëîæåííîìó;
ïîíèìàéòå ñîãëàñíî âûøåèçëîæåííîìó è òî, ÷òî
âñëåäñòâèå ñîçåðöàíèÿ [ñóùíîñòè] âûÿâëÿåòñÿ «[ïî-
äîáèå] èëëþçèè».

III Ìåòîä ñî÷åòàíèÿ

áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ
Èç ñêàçàííîãî â ðàçäåëàõ î ìåðå îñóùåñòâëå-
íèÿ ýòèõ äâóõ [ÿñíî], ÷òî, åñëè áåçìÿòåæíîñòü è
392 а-1

ïðîíèêíîâåíèå íå äîñòèãíóòû, íå÷åãî ñî÷åòàòü, ïî-

ýòîìó äëÿ ñî÷åòàíèÿ îáÿçàòåëüíî èõ äîñòèæåíèå.
Êàê òîëüêî äîñòèãàåòñÿ ïðîíèêíîâåíèå, íà÷èíàåò-
ñÿ äîñòèæåíèå ñî÷åòàíèÿ—ñëåäóþùèì ñïîñîáîì.
Êîãäà íà îñíîâå ðàíåå [îñóùåñòâëåííîé] áåçìÿòåæ-
íîñòè ñîâåðøàåøü àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå, òî,
êàê ñêàçàíî, ïîñòåïåííî çàðîæäàþòñÿ íàïðÿæåííîå è
îñòàëüíûå èç ÷åòûðåõ [âèäîâ] âíèìàíèÿ. Ïîýòîìó
ïðè çàðîæäåíèè, êàê îïèñàíî ðàíåå 373, ÷åòûðåõ âèäîâ
âíèìàíèÿ ïðîèñõîäèò ñî÷åòàíèå. À [òî÷íåå], îíî
[ïðîèñõîäèò] òîãäà, êîãäà çàêðåïëåííîå ñîçåðöàíèå,
êîòîðîå ñîâåðøàåøü è ñîâåðøåíñòâóåøü âñëåä çà
àíàëèòè÷åñêèì ñîçåðöàíèåì, ñòàíîâèòñÿ òàêèì æå,
êàê ïðè äîñòèæåíèè áåçìÿòåæíîñòè.
392 б-1

Îá ýòîì æå ãîâîðèòñÿ è â «Óðîâíÿõ øðàâàê»:

«Êîãäà æå áåçìÿòåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíèå ñîåäèíÿ-
þòñÿ, ðàâíî ñî÷åòàþòñÿ, è êàêîâ ïóòü ñî÷åòàíèÿ? Îòâå÷àþ:—
 ÑÎ×ÅÒÀÍÈÅ Ñ ÁÅÇÌßÒÅÆÍÎÑÒÜÞ 349

[Ñíà÷àëà] äîñòèãàåòñÿ äåâÿòàÿ èç äåâÿòè ñòåïåíåé ñîñðåäî-

òî÷åíèÿ óìà, êîòîðàÿ íàçûâàåòñÿ ðîâíûì ñîñðåäîòî÷åíèåì, 514 á
è íà îñíîâå ýòîãî ñîâåðøåííîãî ñàìàäõè óñåðäíî ïðîâîäèòñÿ
òùàòåëüíûé àíàëèç äõàðì—[ñóùíîñòü] âûñøåé [ïðàêòèêè]
392 а-2

ìóäðîñòè. Êîãäà ïóòü òùàòåëüíîãî àíàëèçà äõàðì áëàãîäàðÿ

îòñóòñòâèþ âîëåâûõ ïîáóæäåíèé ñòàíîâèòñÿ åñòåñòâåííûì
è ëèøåííûì óñèëèÿ—òî÷íî, êàê íà ñòåçå áåçìÿòåæíîñ-
òè,—ïîëíîñòüþ çàâåðøàåòñÿ ñîâåðøåííî ïîäëèííîå, ñî-
âåðøåííî ÷èñòîå, ñîïðÿæåííîå ñ áåçìÿòåæíîñòüþ è áëà-
æåííîå ïðîíèêíîâåíèå. Ïîýòîìó áåçìÿòåæíîñòü è ïðî-
íèêíîâåíèå ñîåäèíÿþòñÿ, ñîïðÿãàþòñÿ, è [ýòî] íàçûâàåòñÿ
“ïóòåì ñî÷åòàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ”».
392 б-2

È â «Ïîñëåäíåé ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» ñêàçàíî:

«Êîãäà374 áëàãîäàðÿ óñòðàíåíèþ ðàñïëûâ÷àòîñòè è âîç-
áóæäåííîñòè ðîâíî ñîñðåäîòî÷èëèñü è åñòåñòâåííûé õîä
[ñîçåðöàíèÿ] ïðèâ¸ë ê ñîâåðøåííîé ÿñíîñòè ìûñëè îòíîñè-
òåëüíî ðåàëüíîñòè, òîãäà, îòáðîñèâ óñèëèå, ïîëíîñòüþ
ðàññëàáüòåñü. Â ýòî âðåìÿ, çíàéòå, îñóùåñòâëÿåòñÿ ïóòü
ñî÷åòàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâåíèÿ.»
Ïî÷åìó æå ýòî íàçûâàåòñÿ «ñî÷åòàíèåì»?—Ïîêà
îíî íå äîñòèãíóòî, ñîáñòâåííàÿ ñèëà àíàëèòè÷åñêîãî
ñîçåðöàíèÿ íå ñïîñîáíà ïðèâåñòè ê íåäèñêóðñèâíî-
ìó óñòîé÷èâîìó [ñîñðåäîòî÷åíèþ]. Ýòî âûíóæäàåò
393 а

ïðèëàãàòü ê êàæäîìó èç äâóõ—àíàëèòè÷åñêîìó è

çàêðåïëåííîìó ñîçåðöàíèþ—îòäåëüíûå óñèëèÿ.
À ïîñëå äîñòèæåíèÿ äàííîé «÷åòû», àíàëèòè÷åñ-
êîå ñîçåðöàíèå ñàìî ñîáîé ìîæåò ïðèéòè ê áåçìÿ-
òåæíîñòè, îòñþäà è [íàçâàíèå] «ñî÷åòàíèå». Ïðè 515 à
ýòîì àíàëèç ÿâëÿåòñÿ ïðîíèêíîâåíèåì, à ñòàáèëüíîå
[ñîñðåäîòî÷åíèå] â êîíöå àíàëèçà—îñîáîé áåçìÿ-
 350 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

òåæíîñòüþ, îáúåêò êîòîðîé—ïóñòîòà.

È â «Íàñòàâëåíèè î ïàðàìèòå ìóäðîñòè» ãîâîðèòñÿ:
«Çàòåì375, êîãäà ïðè [ñîñðåäîòî÷åíèè] íà ýòîì äèñêóðñèâ-
íîì îòðàæåíèè òà æå ìûñëü òå÷åò íåïðåðûâíî è â ïîòîêå
íåïðåðûâíîãî âíèìàíèÿ èñïûòûâàþòñÿ îáà, òîãäà [ýòî] íàçû-
393 б

âàåòñÿ “ïóòåì ñî÷åòàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè è ïðîíèêíîâå-

íèÿ”. Çäåñü áåçìÿòåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíè嗓÷åòà”
(zung), à èõ “ñîïðÿæåííîñòü” ('brel-ba)—ýòî îáëàäàíèå [äðóã
äðóãîì], ò.å. âçàèìîñâÿçü â [îäíîì] ïðîöåññå376».
[Ñëîâî] «íåïðåðûâíîå» [îçíà÷àåò], ÷òî íå íóæíî
ðàäè íåäèñêóðñèâíîãî ñîñðåäîòî÷åíèÿ ïðåðûâàòü
òå÷åíèå àíàëèòè÷åñêîãî ñîçåðöàíèÿ: îíî ñàìî ïðè-
âîäèò ê íåäèñêóðñèâíîñòè.
«Èñïûòûâàíèå îáîèõ»—ýòî ïåðåæèâàíèå áåçìÿ-
òåæíîñòè, îáúåêò êîòîðîé—íåäèñêóðñèâíîå îòðà-
394 а

æåíèå, è ïðîíèêíîâåíèÿ, îáúåêò êîòîðîãî—äèñêóð-

ñèâíîå îòðàæåíèå: íî íå â îäíî âðåìÿ, à â òîì æå
íåïðåðûâíîì «ïîòîêå» âíèìàíèÿ ïðè ñîçåðöàíèè.
[Âîçìîæíîå âîçðàæåíèå]:
—Íî óêàçàíèå, ÷òî ïîñëå îñóùåñòâëåíèÿ áåçìÿ-
394 б

òåæíîñòè àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå ïðèâîäèò ê

óñòîé÷èâîìó [ñîñðåäîòî÷åíèþ], ïðîòèâîðå÷èò [òàêî-
ìó îïèñàíèþ].
[Îòâåò]:
—Åñëè â êîíöå ïîâòîðÿåìîãî àíàëèçà ïåðåõîäÿò ê
çàêðåïëåíèþ [ìûñëè] äî îñóùåñòâëåíèÿ áåçìÿòåæ-
íîñòè, áåçìÿòåæíîñòü íå äîñòèãàåòñÿ. À ïðè òàêîì
515 á ñîçåðöàíèè 377 ïîñëå îáðåòåíèÿ áåçìÿòåæíîñòè [íå-
êîòîðûå] îñîáåííîñòè åå äîñòèæåíèÿ ïðîÿâëÿþò-
395 а ñÿ 378. Ïîýòîìó ïðîòèâîðå÷èÿ íåò. Òàêæå ïîäðàçóìå-
 ÑÎ×ÅÒÀÍÈÅ Ñ ÁÅÇÌßÒÅÆÍÎÑÒÜÞ 351

âàåòñÿ, ÷òî íåïîñðåäñòâåííî ïåðåä îñóùåñòâëåíèåì

ïðîíèêíîâåíèÿ ó àíàëèòè÷åñêîãî ñîçåðöàíèÿ [äåé-
ñòâèòåëüíî] èìååòñÿ îäíà âîçìîæíîñòü ïðèâåñòè ê
îäíîíàïðàâëåííîìó ñîñðåäîòî÷åíèþ, [ïðèñóùåìó
áåçìÿòåæíîñòè].
[Èòàê,] ðàíåå, ïîêà ïðîíèêíîâåíèå íå îñóùåñòâëå-
íî, áåçìÿòåæíîñòü ïðè ïåðåõîäå â êîíöå ïîâòîðÿå-
ìîãî àíàëèçà ê çàêðåïëåíèþ [ìûñëè] íå äîñòèãàåòñÿ.
È â ïðåäûäóùåì çàìå÷àíèè î òîì, ÷òî ïîñëå îáðåòå-
íèÿ áåçìÿòåæíîñòè àíàëèòè÷åñêîå ñîçåðöàíèå íå
ñïîñîáíî ïðèâåñòè ê íåäèñêóðñèâíîñòè, èìååòñÿ â
âèäó, ÷òî [îíî] íå [cïîñîáíî ñäåëàòü ýòî] äî îñóùå-
ñòâëåíèÿ [ïðîíèêíîâåíèÿ, åñëè] îñòàâèì â ñòîðîíå
óïîìÿíóòîå âûøå èñêëþ÷åíèå.
Êîðî÷å, ïîêà áåçìÿòåæíîñòü íå îñóùåñòâëåíà,
íåëüçÿ åå äîñòè÷ü, ñîâåðøàÿ çàêðåïëåííîå ñîçåðöà-
íèå â êîíöå àíàëèçà, ÷åðåäóåìîãî ñ çàêðåïëåíèåì
[ìûñëè]. Ïîñëå îñóùåñòâëåíèÿ áåçìÿòåæíîñòè äî
îñóùåñòâëåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ àíàëèòè÷åñêîå ñîçåð-
395 б

öàíèå íå ïðèâîäèò ñîáñòâåííîé ñèëîé ê ïîëíîé

óñòîé÷èâîñòè ñîñðåäîòî÷åíèÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, åå
îáðåòåíèå ïîñðåäñòâîì òîãî æå ìíîãîêðàòíîãî àíà-
ëèçà ïðèõîäèò ïîñëå äîñòèæåíèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ, è
ñî÷åòàíèå íà÷èíàåòñÿ ñ ýòîãî.
Ïîýòîìó «ñîáðàíèå äâóõ», îñóùåñòâèìîå, êîãäà,
íàõîäÿñü â ñîñòîÿíèè [åùå] íå èñ÷åçíóâøåãî «âêó-
ñà» 379 âïîëíå óñòîé÷èâîãî íåäèñêóðñèâíîãî [ñîñðå-
äîòî÷åíèÿ], àíàëèçèðóþò ñóùíîñòü îòñóòñòâèÿ ñàìî-
ñòè—ïîäîáíî òîìó, êàê ïîä íåïîäâèæíîé ïîâåðõíî-
ñòüþ âîäû òóäà-ñþäà ñíóþò ìàëåíüêèå ðûáêè,—íå
ñëåäóåò ïóòàòü ñ ñî÷åòàíèåì áåçìÿòåæíîñòè è ïðî-
íèêíîâåíèÿ 380.
 352 ÏÐÎÍÈÊÍÎÂÅÍÈÅ

Îá ýòîì ìåòîäå ñî÷åòàíèÿ áåçìÿòåæíîñòè è ïðî-

íèêíîâåíèÿ óçíàéòå [ïîäðîáíåå] èç óïîìÿíóòûõ ÷èñ-
396 а

516 à òûõ èñòî÷íèêîâ. Íà èíûå, âûäóìàííûå, åãî èçëîæå-

íèÿ íå ïîëàãàéòåñü.
Ñëåäîâàëî áû åùå óêàçàòü, îïèðàÿñü íà òå [èñòî÷-
íèêè], ìíîãèå ðàçëè÷èÿ ïðàêòèê áåçìÿòåæíîñòè è
ïðîíèêíîâåíèÿ. Íî, îïàñàÿñü ìíîãîñëîâèÿ, èõ íå
îïèñûâàþ.
[Êðàòêàÿ ñâîäêà
îáùåãî Ïóòè]
 354 [ÊÐÀÒÊÀß ÑÂÎÄÊÀ ÎÁÙÅÃÎ ÏÓÒÈ]

Òåïåðü èçëîæó êðàòêóþ ñâîäêó îáùåãî381 Ïóòè:

 ïåðâóþ î÷åðåäü, ïîñêîëüêó îñíîâà Ïóòè—ââå-
ðåíèå ñåáÿ [Áëàãîìó] Äðóãó, õîðîøî ðàçáåðèòåñü â
ïðàâèëàõ ââåðåíèÿ. Çàòåì, ïîñêîëüêó âçðàùåííîå
èñêðåííåå æåëàíèå íàäåëèòü áëàãîïðèÿòíîå ðîæäå-
396 б

íèå ñìûñëîì ïîñòîÿííî ïîáóæäàåò äóøó ê ïðàêòèêå,

ðàäè åãî âçðàùèâàíèÿ ñîçåðöàéòå òåìû, [êàñàþùèå-
ñÿ] áëàãîïðèÿòíîãî ðîæäåíèÿ. Çàòåì, ïîñêîëüêó áåç
îñòàâëåíèÿ çàáîòû îá ýòîé æèçíè íå îáðåñòè ñåðü¸ç-
íîé çàáîòû î áóäóùåì ðîæäåíèè, óñåðäíî ñîçåðöàéòå
íåïîñòîÿíñòâî, íåäîëãîâå÷íîñòü îáðåòåííîãî òåëà è
ïåðñïåêòèâû áëóæäàíèÿ â äóðíûõ ó÷àñòÿõ ïîñëå
ñìåðòè. Òîãäà çàðîäèòñÿ íåïîääåëüíûé ñòðàõ, ïîñëå
÷åãî âçðàùèâàéòå èñêðåííþþ óâåðåííîñòü â äîñòî-
397 а

èíñòâàõ òðåõ [îáúåêòîâ] Ïðèáåæèùà, ñîáëþäàéòå

îáùèé îáåò Ïðèáåæèùà, èñïîëíÿÿ åãî òðåáîâàíèÿ.
Ïîòîì âîñïèòûâàéòå óáåæäåííóþ âåðó â çàêîí äåÿ-
íèÿ-ïëîäà—îñíîâó âñåõ áëàãèõ êà÷åñòâ è, óêðåïëÿÿ
397 б

åå, ñòàðàéòåñü òâîðèòü äåñÿòü áëàãèõ è èçáåãàòü äåñÿ-

òè äóðíûõ [äåÿíèé], ïîñòîÿííî èñïîëüçóéòå ÷åòûðå
ñèëû.
Êîãäà óñâîèòå òàêèì îáðàçîì ó÷åáíûé ìàòåðèàë
äëÿ íèçøåé ëè÷íîñòè, ìíîãî ðàçìûøëÿéòå îá îáùåé
óùåðáíîñòè ñàíñàðû è îòäåëüíûõ [ñòðàäàíèÿõ â íåé]
516 á è îòâðàòèòåñü îò âñåé êðóãîâåðòè. Çàòåì, îïðåäåëèâ
 [ÊÐÀÒÊÀß ÑÂÎÄÊÀ ÎÁÙÅÃÎ ÏÓÒÈ] 355

ñóùíîñòü êàðìû è êëåø—ïðè÷èí, îò êîòîðûõ âîçíè-

êàåò êðóãîâåðòü, âçðàùèâàéòå íåïîääåëüíîå æåëàíèå
îò íèõ èçáàâèòüñÿ. Óáåäèòåñü, ÷òî Ïóòü, îñâîáîæäà-
þùèé îò ñàíñàðû, [çàâèñèò], â îáùåì, îò òðåõ ïðàê-
òèê, à â ÷àñòíîñòè, ïîñòàðàéòåñü [ñîáëþäàòü] ïðèíÿ-
398 а

òûé [îáåò] èíäèâèäóàëüíîãî Îñâîáîæäåíèÿ.

Òàêèì îáðàçîì, óñâîèâ ó÷åáíûé ìàòåðèàë äëÿ
ñðåäíåé ëè÷íîñòè, íàäî, ðàçìûøëÿÿ: «Êàê ÿ òîíó â
îêåàíå îáóñëîâëåííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ,—òàê æå è
ìàòåðè-[ñóùåñòâà]»,—èçî âñåõ ñèë ñòàðàòüñÿ âîñïè-
òûâàòü, âçðàùèâàòü Óñòðåìëåííîñòü ê Ïðîáóæäå-
íèþ, èìåþùóþ [äâà] êîðíÿ: ëþáîâü è ñîñòðàäàíèå.
Áåç íåå—äåÿíèÿ, øåñòü ïàðàìèò, äâå ñòóïåíè [Ìàíò-
ðû] 382 è ïðî÷åå íàïîìèíàþò âîçâåäåíèå êðûøè áåç
398 б

ôóíäàìåíòà.
Êîãäà ïîíåìíîãó íà÷èíàåòå èñïûòûâàòü òàêóþ
[Óñòðåìëåííîñòü], ïðèíèìàéòå åå ïîñðåäñòâîì ðèòó-
àëà è, èñïîëíÿÿ âçÿòûå îáÿçàòåëüñòâà, ñòàðàéòåñü
óïðî÷èòü ýòó âäîõíîâåííóþ [áîäõè÷èòòó]. Çàòåì ñëó-
øàéòå (÷èòàéòå) î âåëèêèõ äåÿíèÿõ áîäõèñàòòâ. Ðàç-
áåðèòåñü, ÷òî [â äåÿíèÿõ] çàïðåùåíî è ÷òî äîçâîëåíî,
è ïîðîæäàéòå ñèëüíîå æåëàíèå èõ îñóùåñòâëÿòü.
Êîãäà îíî çàðîäèëîñü, ïðèíèìàéòå ïîñðåäñòâîì ðè-
òóàëà îáåò ïðàêòè÷åñêîé [áîäõè÷èòòû] è ïðàêòèêóéòå
øåñòü ïàðàìèò ðàäè ñîáñòâåííîãî äóõîâíîãî ñîçðå-
399 а

âàíèÿ, ÷åòûðå ñðåäñòâà îáðàùåíèÿ ðàäè [ñïîñîá-

ñòâîâàíèÿ] äóõîâíîìó ñîçðåâàíèþ äðóãèõ è ïðî÷åå.
Îñîáåííî óñåðäíî, [äàæå] ðèñêóÿ æèçíüþ, ñòàðàé-
òåñü íå äîïóñòèòü êîðåííûõ ïàäåíèé. Òàêæå ñòàðàé-
òåñü íå äîïóñêàòü ìàëûõ è ñðåäíèõ ïîãðåøíîñòåé è
ïðîñòóïêîâ. Åñëè âñå æå äîïóñòèëè èõ, ïðèëàãàéòå
óñèëèÿ ê èñïðàâëåíèþ.
 356 [ÊÐÀÒÊÀß ÑÂÎÄÊÀ ÎÁÙÅÃÎ ÏÓÒÈ]

Çàòåì íóæíî çàíèìàòüñÿ îñîáûìè ïðàêòèêàìè

äâóõ ïîñëåäíèõ ïàðàìèò. Ïîýòîìó õîðîøî îçíàêîìü-
517 à òåñü ñ ìåòîäîì îñâîåíèÿ ìåäèòàöèè è îñóùåñòâëÿéòå
ñàìàäõè. Çàòåì ïîñòàðàéòåñü çàðîäèòü â äóøå ÷èñòîå,
ëèøåííîå [êðàéíîñòåé] ýòåðíàëèçìà è íèãèëèçìà,
âîççðåíèå îá îòñóòñòâèè äâóõ âèäîâ ñàìîñòè. Îáðåòÿ
åãî, èçó÷àéòå è ïðàêòèêóéòå ïîäëèííûé ìåòîä ñîñðå-
399 б

äîòî÷åíèÿ íà âîççðåíèè è åãî êóëüòèâèðîâàíèÿ.

Áåçìÿòåæíîñòü è ïðîíèêíîâåíèå—íàçâàíèÿ ýòèõ
ìåäèòàöèè è ìóäðîñòè. Îíè íå ÿâëÿþòñÿ ÷åì-òî
îòëè÷íûì îò äâóõ ïîñëåäíèõ ïàðàìèò, ïîñêîëüêó
èñõîäÿò èç ïðàêòèêè èñïîëíåíèÿ òðåáîâàíèé ïðèíÿ-
òîãî îáåòà áîäõèñàòòâû.
È âîò, åñëè ïðè êóëüòèâèðîâàíèè íèçøèõ [ýòàïîâ
Ïóòè] ðàñòåò æåëàíèå äîñòè÷ü âûñøèõ, à êîãäà ñëó-
øàåøü î âûñøèõ [ýòàïàõ], âñå áîëüøå õî÷åòñÿ ïðàê-
òèêîâàòü íèçøèå, òî [Ïóòü] âõîäèò â ñåðäöå. Íî áåç
âñåõ ïðåäûäóùèõ [ýòàïîâ], õîòÿ è ãîòîâ «âûòðÿõíóòü
400 а

èç ñåáÿ âñå ñèëû» íà íåêîòîðîå ñîñðåäîòî÷åíèå óìà

èëè ïîíèìàíèå âîççðåíèÿ, [Ïóòü] äîõîäèò äî ñåðäöà
ñ áîëüøèì òðóäîì. Ïîýòîìó íåîáõîäèìî óáåäèòüñÿ â
òîì, ÷òî âåñü Ïóòü ñîñòàâëÿåò îäíî öåëîå.
Êðîìå òîãî, äóõîâíûå óñòàíîâêè, ðàçâèòûå çà
âðåìÿ îñâîåíèÿ ýòèõ [ýòàïîâ], äîëæíû áûòü ðàâíî-
ñèëüíû. Íàïðèìåð, åñëè âèäèòå, ÷òî [ó âàñ] ìàëî
ïî÷òåíèÿ ê [áëàãîìó] äðóãó, âåäóùåìó ïî Ïóòè, òî,
ïîñêîëüêó [èç-çà íåõâàòêè ïî÷òåíèÿ ê íåìó] îòñåêà-
400 б

åòñÿ êîðåíü âñåõ áëàã, óñåðäñòâóéòå âî ââåðåíèè.

Åñëè óìåíüøàåòñÿ ýíòóçèàçì ê ïðàêòèêå, îñíîâíîå
âíèìàíèå óäåëÿéòå òåìå [ðåäêîñòè] áëàãîïðèÿòíîãî
ðîæäåíèÿ, à åñëè óâåëè÷èâàåòñÿ ïðèâÿçàííîñòü ê
ýòîé æèçíè,—ñîçåðöàíèþ íåïîñòîÿíñòâà è çëà äóð-
íûõ ó÷àñòåé. Åñëè ïðîÿâëÿåòñÿ íåáðåæíîñòü ê ïðè-
 [ÊÐÀÒÊÀß ÑÂÎÄÊÀ ÎÁÙÅÃÎ ÏÓÒÈ] 357

íÿòûì îáÿçàòåëüñòâàì, äóìàéòå: «[Ó ìåíÿ] ìàëà 517 á

óáåæäåííîñòü â çàêîíå äåÿíèÿ-ïëîäà»,—è ñîñðåäî-
òî÷üòå óñèëèÿ íà ñîçåðöàíèè çàêîíà äåÿíèÿ-ïëîäà.
Åñëè óìåíüøàåòñÿ ðàçî÷àðîâàííîñòü âî âñåé Êðóãî-
âåðòè, òî, ïîñêîëüêó çàáîòà î Ñâîáîäå òîãäà ñòàíî-
âèòñÿ ïóñòûì ñëîâîì, ðàçìûøëÿéòå î áåäàõ ñàíñàðû.
Åæåëè íå ïðîÿâëÿåòñÿ ìîùíàÿ ðåøèìîñòü äåëàòü
401 а

âñå, ÷òî íè äåëàåøü, ðàäè áëàãà æèâûõ ñóùåñòâ, òî

ïîäñåêàåòñÿ êîðåíü [ïðèíàäëåæíîñòè] ê Âåëèêîé
Êîëåñíèöå, ïîýòîìó ìíîãîêðàòíî ðàçâèâàéòå Âäîõ-
íîâåííóþ Óñòðåìëåííîñòü è åå ïðè÷èíû. Åñëè ïðè-
íÿëè è âûïîëíÿåòå îáåò áîäõèñàòòâû, íî âåëèêà ñèëà
îêîâ öåïëÿíèÿ çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñóùåñòâîâà-
íèÿ], òî «ðàçðóøàéòå» ïîñðåäñòâîì ëîãèêè âñå «îïî-
ðû» óìà, öåïëÿþùåãîñÿ çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñó-
ùåñòâîâàíèÿ], è óïðàæíÿéòåñü â [ñîçåðöàíèè] ïóñòî-
òû, ïîäîáíîé ïðîñòðàíñòâó è ïîäîáíîé èëëþçèè 383.
Åñëè ìûñëü íå ïðåáûâàåò íà áëàãîì îáúåêòå è ñòàíî-
âèòåñü ðàáàìè îòâëå÷åíèé, òî îñíîâíîå âíèìàíèå
óäåëÿéòå óñòîé÷èâîñòè ñîñðåäîòî÷åíèÿ.
401 б

Òàê ãîâîðèëè ïðåäøåñòâåííèêè. Ïîäîáíî ýòîìó,

çíàéòå, [ñëåäóåò ïîñòóïàòü] è â òåõ [ñëó÷àÿõ], êîòî-
ðûå íå óïîìÿíóòû. Êîðî÷å [ãîâîðÿ], íåîáõîäèìî,
÷òîáû óì íå óõîäèë â îäíîñòîðîííåå, à ìîã èñïîëü-
çîâàòüñÿ âî âñ¸ì áëàãîì.
358 [ÊÐÀÒÊÀß ÑÂÎÄÊÀ ÎÁÙÅÃÎ ÏÓÒÈ]

Èçëîæåíèå ïðàâèë ïðàêòèêè ïðîíèêíîâåíèÿ—

ñóùíîñòè ìóäðîñòè, êîòîðàÿ ïðàêòèêóåòñÿ íà ýòàïå
âûñøåé ëè÷íîñòè êàê [îäíî] èç äåÿíèé áîäõèñàò-
òâû,—çàêîí÷åíî.
Îñîáàÿ ïðàêòèêà
Âàäæðàÿíû
(Êðàòêîå ââåäåíèå)
 360 ÂÀÄÆÐÀßÍÀ

Ïîñëå ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ òàêèì îáðàçîì íà

[ýòàïàõ] Ïóòè, îáùèõ è äëÿ ñóòð è äëÿ òàíòð, íåñîì-
402 а

íåííî, ñëåäóåò âñòóïèòü â Òàéíóþ Ìàíòðó, èáî åå

Ïóòü íåñðàâíåííî ðåäêîñòíåå äðóãèõ ó÷åíèé, è íà
518 à íåì áûñòðî çàâåðøàþòñÿ äâà íàêîïëåíèÿ. ×òîáû âîé-
òè â íåãî, ñíà÷àëà íåîáõîäèìî, ñîãëàñíî ñêàçàííîìó
â «Ñâåòî÷å Ïóòè», ïîðàäîâàòü Ó÷èòåëÿ ñëóæåíèåì,
äàðàìè, èñïîëíåíèåì óêàçàíèé è ïî-äðóãîìó—äàæå
áîëåå, ÷åì îïèñàíî ðàíåå 384. Îäíàêî òàê [ââåðèòüñÿ
ñëåäóåò ëèøü Ó÷èòåëþ], êîòîðûé [îáëàäàåò] íàèáî-
ëåå ïîëíûì [íàáîðîì] õàðàêòåðèñòèê, ïåðå÷èñëåí-
íûõ â [Êîëåñíèöå Òàéíîé Ìàíòðû] 385.
Çàòåì, â ïåðâóþ î÷åðåäü, ñëåäóåò [ïîëó÷èòü] ñïî-
ñîáñòâóþùåå ñîçðåâàíèþ ïîñâÿùåíèå, îïèñàííîå â
402 б

ïîäëèííûõ òàíòðàõ, è òàêèì îáðàçîì äóõîâíî ñî-

çðåòü [äëÿ Ïóòè Ìàíòðû]. Ïîòîì, ñëóøàÿ [îáúÿñíå-
íèÿ] ïðèíÿòûõ âî âðåìÿ [ïîñâÿùåíèÿ] îáÿçàòåëüñòâ
è îáåòîâ, îçíàêîìüòåñü ñ íèìè è ñîáëþäàéòå. Åñëè
ñëó÷èòñÿ êîðåííîå ïàäåíèå 386, òî, õîòÿ è ìîæíî ñíîâà
ïðèíÿòü [îáåò], çàðîæäåíèå â âàøåé äóøå äîñòî-
èíñòâ, [îáðåòàåìûõ] íà Ïóòè, áóäåò âåñüìà çàòðóäíå-
íî. Ïîýòîìó èçî âñåõ ñèë ñòàðàéòåñü íå äîïóñòèòü
[êîðåííûõ ïàäåíèé]. Ñòàðàéòåñü íå îñòóïèòüñÿ è â
ïðîñòûõ ïàäåíèÿõ, à åñëè íåíàðîêîì îñòóïèëèñü,
ï ð è á å ã à é ò å ê ìåòî äà ì è õ è ñï ðà âë åíè ÿ. Â å äü
403 а

[cîáëþäåíèå îáÿçàòåëüñòâ è îáåòîâ]—îñíîâà Ïóòè;

 ÂÀÄÆÐÀßÍÀ 361

áåç ýòîé [îñíîâû] îí óïîäîáëÿåòñÿ äðÿõëîìó äîìó ñ

ðàçðóøåííûì ôóíäàìåíòîì.
 «Êîðåííîé òàíòðå Ìàíäæóøðè» ñêàçàíî:
«Íå ãîâîðèë Ìóíèíäðà,
÷òî ÷åãî-íèáóäü äîñòè÷ü
ñïîñîáåí â Ìàíòðå òîò,
êòî íðàâñòâåííîñòü íàðóøèò...»
Òî åñòü [ó òàêîãî] íå áûâàåò íè âûñøèõ, íè
ñðåäíèõ, íè íèçøèõ äîñòèæåíèé. È â Àíóòòàðàéîãà-
òàíòðàõ ãîâîðèòñÿ, ÷òî òðè âèäà [ó÷åíèêîâ]—íå ñî-
áëþäàþùèå îáÿçàòåëüñòâ, [ïîëó÷èâøèå] ïëîõîå ïî-
ñâÿùåíèå è íå çíàþùèå ñóùíîñòè [Ìàíòðû],—õîòÿ è
ïðàêòèêóþò, íè÷åãî íå äîñòèãàþò. Ïîýòîìó ãîâîðÿ-
403 б

ùèå îá îñâîåíèè [òàíòðèéñêîãî] Ïóòè áåç ñîáëþäå-

íèÿ îáÿçàòåëüñòâ è îáåòîâ ñîâåðøåííî îòîøëè îò 518 á
ïîðÿäêà Ìàíòðû.
Äëÿ òåõ æå, êòî ñîáëþäàåò îáÿçàòåëüñòâà, Ïóòü
Ìàíòðû íåîáõîäèìî îñâàèâàòü.
Âíà÷àëå íóæíî êóëüòèâèðîâàòü ñòóïåíü çàðîæäå-
íèÿ, ñîçåðöàÿ ìàíäàëó áîæåñòâ, îïèñàííóþ â ïîä-
ëèííûõ òàíòðàõ. Âåäü ñïåöèôè÷åñêèì ïðåäìåòîì, îò
êîòîðîãî èçáàâëÿþòñÿ íà Ïóòè Ìàíòðû, ÿâëÿåòñÿ
ïîñòîÿííîå îáûäåííîå ïðåäñòàâëåíèå î ñîâîêóïíîñ-
òÿõ, ýëåìåíòàõ è îðãàíàõ ÷óâñòâ ñ èõ îáúåêòàìè
(àÿòàíàõ), à èìåííî èçáàâëåíèþ îò ýòîãî [ïðåäñòàâ-
ëåíèÿ] è ñëóæèò ñòóïåíü çàðîæäåíèÿ, íà êîòîðîé
òåëî, îêðóæåíèå [ïðàêòèêóþùåãî] è âñ¸, ÷åì îí
ïîëüçóåòñÿ, ïðåîáðàæàþòñÿ â âûñøèå îáðàçû.
Òîãî, êòî òàêèì îáðàçîì î÷èñòèëñÿ îò îáûäåííûõ
404 а

ïðåäñòàâëåíèé, ïîñòîÿííî áëàãîñëîâëÿþò Ïîáåäè-

òåëè è èõ Ñûíîâüÿ, è óñïåøíî çàâåðøàåòñÿ åãî
 362 ÂÀÄÆÐÀßÍÀ

íåèñ÷èñëèìîå íàêîïëåíèå çàñëóã, ïîýòîìó îí ñòàíî-

âèòñÿ ïîäõîäÿùèì ñîñóäîì äëÿ ñòóïåíè çàâåðøåíèÿ.
Èòàê, çàòåì íåîáõîäèìî êóëüòèâèðîâàòü [ìåòîäû]
ñòóïåíè çàâåðøåíèÿ, èñõîäÿùèå èç ïîäëèííûõ òàíòð.
Ìèíóÿ ïåðâóþ ñòóïåíü [Ìàíòðû], ïðàêòèêîâàòü
ëèøü íåêîòîðûå îòäåëüíûå ÷àñòè [åå] Ïóòè, îòíîñÿ-
ùèåñÿ êî âòîðîé ñòóïåíè, [çíà÷èò] ïðîòèâîðå÷èòü
ìíåíèþ ñâåäóùèõ â òàíòðàõ è êîììåíòàðèÿõ ê íèì.
404 б

Ïîýòîìó îñâàèâàéòå ïðèíöèïû îáåèõ ñòóïåíåé

ïîëíîãî Ïóòè Àíóòòàðàéîãà-òàíòð.
Çäåñü óêàçàíû ëèøü òåîðåòè÷åñêèå âåõè âõîæäå-
íèÿ â Ìàíòðó. Ïîäðîáíîñòè ñëåäóåò óçíàâàòü èç
[ðóêîâîäñòâ] ê ýòàïàì Ïóòè Ìàíòðû 387.

Åñëè ïðàêòèêóåòå âûøåèçëîæåííûì ñïîñîáîì, òî

ïðàêòèêóåòå ïîëíûé Ïóòü, çàêëþ÷àþùèé â ñåáå âñå
519 à ïðèíöèïû ñóòð è òàíòð, ïîýòîìó ðåàëèçóåòå öåí-
íîñòü îáðåòåííîãî áëàãîïðèÿòíîãî ðîæäåíèÿ è ñòà-
íîâèòåñü ñïîñîáíûìè óêðåïëÿòü äðàãîöåííîå Ó÷å-
405 а íèå Ïîáåäèòåëÿ êàê â ñâîåé, òàê è â äðóãèõ äóøàõ.
[Çàâåðøàþùèå
ñòðîôû]
 364 [ÇÀÂÅÐØÀÞÙÈÅ ÑÒÐÎÔÛ]

Åäèíñòâåííûé ãëàç äëÿ ïðîçðåíüÿ

â áåñêðàéíåå Ñëîâî Ìóíè,
õîòÿ è îäèí, íî ëåãêî è «êàê åñòü»
âñå Èñòî÷íèêè âèäèò,—
405 б

ñèå [ðóêîâîäñòâî], ÷òî ðàäóåò ìóäðûõ, [âîçíèêëî] èç ñèëû

ââåðåíüÿ äóõîâíûì äðóçüÿì, ìíîãîîïûòíûì
â äàííîé òðàäèöèè,
è àäèáóääû Ìàíäæóøðè ÷óäåñíîãî áëàãîâîëåíüÿ.
388

Òàê ïóñòü æå âñåãäà íàñ õðàíÿò ïðåâîñõîäíûå ýòè

406 а

â ðåàëüíîñòü ïðîíèêøèå ìóäðûå èç ìóäðåöîâ.

«Ýòàïîâ Ïóòè Ïðîáóæäåíüÿ» ïðåêðàñíà òðàäèöèÿ,
íà÷àëî áåðóùàÿ îò Íàãàðäæóíû è îò Àñàíãè—
ãëàâíûõ óêðàøåíèé âñåõ ìóäðåöîâ Äæàìáóäâèïû,—
êàê ñòÿãîâ ñëàâû, ñðåäè âñåõ ñóùåñòâ âîçâûøàþùèõñÿ.
Êàê «öàðü äðàãîöåííîñòåé», íàñòàâëåíèÿ [ýòè]
519 á
406 б

èñïîëíÿþò âñå ÷àÿíüÿ âñåõ, êòî ðîæä¸í.

Îíè—îêåàí ïðåâîñõîäíûõ ðå÷åíèé,
âîáðàâøèé ïðåêðàñíûå ðåêè òûñÿ÷ èñòî÷íèêîâ.
Ñ òåõ ïîð, êàê âåëèêèé ïàíäèòà Äèïàìêàðàøðèäæíÿíà
â Ñòðàíå çàñíåæåííûõ âåðøèí ðàçúÿñíèë èõ,
407 а

ãëàçà, êîòîðûìè ïðåâîñõîäíûé Ïóòü Ïîáåäèòåëÿ

âèäÿò, â êðàþ ýòîì ìíîæåñòâî ëåò íå çàêðûâàëèñü.
Çàòåì, êàê èñ÷åçëè ìóäðûå,
çíàâøèå âñå ïðèíöèïû Ó÷åíüÿ,
 [ÇÀÂÅÐØÀÞÙÈÅ ÑÒÐÎÔÛ] 365

íàäîëãî Ïóòü ïðåâîñõîäíûé â óïàäîê ïðèøåë.

Óâèäåâøè ýòî,
[ÿ]—ðàäè ðàñöâåòà Ó÷åíüÿ ñîáðàë âîåäèíî—
ñ÷àñòëèâöàì Âûñøåé Êîëåñíèöû
407 б

âñå íàñòàâëåíüÿ Ïîáåäèòåëÿ ê ýòàïàì Ïóòè.

Íå òàê ïîäðîáíî çäåñü îïèñàíû ìåòîäû ïðàêòèêè,
íî ïðèíöèïû å¸ ïîëíû, è äàæå ìàëûì óìàì ïîíÿòíû.
Ýòî [ðóêîâîäñòâî] ÿ èçâëåê ïóò¸ì èññëåäîâàíèÿ,
ñ ïîìîùüþ [àâòîðèòåòíûõ] ñâèäåòåëüñòâ
408 а

è ëîãè÷åñêîãî ðàññóæäåíèÿ.
Êàê òðóäíî ðàñïîçíàòü áðîä Ïîáåäèòåëÿ ñûíîâ!
ß æ è ñðåäè «äåòå黗íåñâåäóùèé ðåáåíîê.
Ïîýòîìó ïðåä çðÿùèìè íåïîãðåøèìî
ðàñêàèâàþñü ÿ â äîïóùåííûõ îøèáêàõ.

[Ïîæåëàíèå (Ïîñâÿùåíèå çàñëóã)] 408 б

Áëàãîäàðÿ ñîáðàíüÿì äâóì, îáøèðíûì,

êàê ïðîñòðàíñòâî,
÷òî ìíîþ çäåñü íàêîïëåíû â ñòàðàíüÿõ ìíîãîòðóäíûõ,
äà ñòàíó ÿ Ïîáåäîíîñíûì ïðåäâîäèòåëåì ñóùåñòâ,
âñåõ òåõ, ãëàç ðàçóìà êîãî íåâåäåíèåì îñëåïëåí.
À äî òîãî âî âñåõ ìîèõ ãðÿäóùèõ æèçíÿõ
ïóñòü Ìàíäæóãõîøà ìèëîñåðäíî ïîìîãàåò ìíå
409 а

íàéòè Ó÷åíèÿ ýòàïû ïîëíûå—Ïóòü ïðåâîñõîäíûé.

Èäÿ èì, ïóñòü ÿ Ïîáåäèòåëÿì äîñòàâëþ ðàäîñòü.
 366 [ÇÀÂÅÐØÀÞÙÈÅ ÑÒÐÎÔÛ]

Ïóñòü ïðèíöèïû Ïóòè, ïîñòèãíóòûå ìíîþ, ñëóæàò

òîìó, ÷òîá ÿ, ëþáîâüþ âäîõíîâëÿåìûé, ñðåäñòâàìè
èñêóñíûìè ðàçâåèâàÿ ìðàê óìîâ ñóùåñòâ,
ïîääåðæèâàë Ó÷åíüå Ïîáåäèòåëåé êàê ìîæíî äîëüøå.
À â òåõ êðàÿõ, ãäå äðàãîöåííîå Ó÷åíèå åùå
íå ðàñïðîñòðàíèëîñü èëè æå ïðèøëî â óïàäîê,
409 б

äà áóäó ÿ, âåëèêèì ñîñòðàäàíèåì âåäîìûé,

ýòó ñîêðîâèùíèöó áëàãà, ñ÷àñòüÿ ðàçúÿñíÿòü.
520 à Ïðåêðàñíûé ðåçóëüòàò ÷óäåñíîãî âëèÿíüÿ
Ïîáåäèòåëåé,
èõ ñûíîâåé, ýòî «Ðóêîâîäñòâî ê ýòàïàì
Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ»—
ïóñòü äàðèò ñ÷àñòüå âñåì, ñòðåìÿùèìñÿ ê Ñâîáîäå,
è òàê ïîääåðæèâàåò äîëüøå æèâóþ äåÿòåëüíîñòü Áóää.
410 а

Âñå ëþäè è äðóãèå ñóùåñòâà, ñîçäàâøèå ìíå

áëàãîïðèÿòíûå óñëîâèÿ
è óñòðàíèâøèå âñå ïðåïÿòñòâèÿ ê ñîñòàâëåíèþ
ñåãî ïðåêðàñíîãî «Ïóòè»,
äà íå îòõîäÿò âî âñåõ æèçíÿõ îò ÷èñòîãî Ïóòè,
âîñõâàëÿåìîãî âñåìè Ïîáåäèòåëÿìè.
Äîñòîéíî ïðàêòèêóþùèå Êîëåñíèöó Âûñøóþ,
óñåðäñòâóÿ â äóõîâíûõ äåñÿòè çàíÿòèÿõ 389,
410 б

ïóñòü âñåãäà íàõîäÿò äðóæáó ñèëüíûõ [Îõðàíèòåëåé]

è ïðåáóäóò ñ÷àñòüÿ îêåàíîì ñî âñåõ ñòîðîí îáúÿòû!
 ÊÎËÎÔÎÍ 367

[Êîëîôîí]

(Ñîâåðøåíñòâî Äõàðìû) 390

Ýòî «Ðóêîâîäñòâî ê ýòàïàì Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ»
(Ëàìðèì)—ñâîä âñåãî Ñëîâà Ïîáåäèòåëÿ; ñèñòåìà
äâóõ âåëèêèõ ïîäâèæíèêîâ—Íàãàðäæóíû è Àñàíãè;
äóõîâíàÿ òðàäèöèÿ ëó÷øèõ èç ëþäåé, øåñòâóþùèõ â
îáëàñòü Çíàíèÿ âñåõ àñïåêòîâ áûòèÿ; ïîëíûé ñâîä
ýòàïîâ ïðàêòèêè òðåõ ëè÷íîñòåé.

(Ñîâåðøåíñòâî ïîâëèÿâøèõ íà ñî÷èíåíèå Ëàìðèìà) 411 а

(Ïðåäøåñòâåííèêè àâòîðà:)
Êîí÷îã Öóëòèì—âåëèêèé ïðååìíèê [äóõîâíîãî
òðîíà] 391 âåëèêîãî Ñûíà Ïîáåäèòåëåé Íãîã Ëîäýí
Øåéðàïà. Ñäåëàâøèñü çíàòîêîì «êîðçèí» äóõîâíîé
íàóêè è ïðåóñïåâ â èõ ïðàêòèêå, îí áûë ðóêîâîäèòå-
ëåì äëÿ ìíîãèõ è òàêèì îáðàçîì ñòàë ñâÿòûì äðóãîì
Äðàãîöåííîãî Ó÷åíèÿ.
Âåëèêèé áëþñòèòåëü îáåòîâ Êýí÷åí Çóëïóâà Êîí-
÷îã Ïýëñàíãïî 392—ïðååìíèê [äóõîâíîãî òðîíà] ïðî-
ñëàâëåííîãî âñåìè ïðåæíèìè áëþñòèòåëÿìè îáåòîâ
ñâÿòîãî ×æÿ Äóëâàçèíïû. Óêðàñèâøèé ñåáÿ ó÷åíîñ-
òüþ, ìèëîñåðäèåì è ïðî÷èìè äðàãîöåííîñòÿìè äîñ-
òîèíñòâ ïðàêòè÷åñêîãî îïûòà è òåîðåòè÷åñêîãî ïî- 520 á
çíàíèÿ, îí, ñëîâíî íàâåðøèå ñòÿãà ïîáåäû, âîçâû-
øàëñÿ ñðåäè òîëïû áëþñòèòåëåé îáåòîâ Ñòðàíû
ñíåæíûõ ãîð.
È ìíîãèå äðóãèå óñòðåìëåííûå [ìóäðåöû]-ïðåä-
øåñòâåííèêè ïîâëèÿëè [íà ñî÷èíåíèå Ëàìðèìà].
411 б

Ñîâðåìåííèê (íåïîñðåäñòâåííûé ïîáóäèòåëü)—

 368 ÊÎËÎÔÎÍ

Âåëèêîäóøíûé (ìàõàñàòòâà) Êüÿá÷îã Ïýëñàíãïî.

Õîðîøî ïîçíàâ áåñêðàéíåå ìíîæåñòâî ñóòð è òàíòð,
îí ñòàë ãëàâîé çíàòîêîâ èñõîäíûõ òåêñòîâ. Âåñüìà
îïûòåí è â òðåõ äðàãîöåííûõ ïðàêòèêàõ. Áûë íåñðàâ-
íåííûì ïåðåâîä÷èêîì, ñîâåðøåííûì [áëàãèì] äðó-
ãîì, ïðåäàííûì òðóäàì íà áëàãî äðàãîöåííîãî Ó÷å-
íèÿ.

(Ñîâåðøåíñòâî Ó÷èòåëåé)

Âçÿâøèñü èñïîëíèòü íàñòîé÷èâîå ïîáóæäåíèå

ýòîãî ïðîñëàâëåííîãî ñâÿòîãî, [àâòîð] ñëóøàë ó äî-
ñòî÷òèìîãî ñâÿòîãî Íàìêà Ãüåëöåíà 393 [íàñòàâëåíèÿ]
ê ýòàïàì Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ òðàäèöèè Ãîíïàïû—
Íýóçóðâû è òðàäèöèè ×ýíãàâû. Òàêæå ñëóøàë ó
äîcòî÷òèìîãî ñâÿòîãî ×îéêüÿáa Ñàíïî 394 [íàñòàâëå-
412 а

íèÿ] ê ýòàïàì Ïóòè Ïðîáóæäåíèÿ òðàäèöèè Ïîòî-

áû—Øàðàâû è òðàäèöèè Ïîòîáû—Äîëâû. Ñóùíîñòü
âûñëóøàííîãî—èñòî÷íèê òåõ íàñòàâëåíèé «Ñâåòî÷
Ïóòè» íå öèòèðóåòñÿ [çäåñü äîñëîâíî], çà èñêëþ÷å-
íèåì îáùåãî îïðåäåëåíèÿ õàðàêòåðèñòèê òðåõ ëè÷-
íîñòåé, [èáî àâòîð] ñ÷èòàåò, ÷òî ñëîâà [ýòîãî ñî÷èíå-
íèÿ] ëåãêî [ïîíÿòíû]. Íà îñíîâå [îáùåãî] ñîäåðæà-
íèÿ [ðóêîâîäñòâ] ê ýòàïàì Ïóòè 395 âåëèêîãî ëîöà-
âû 396 è åãî ó÷åíèêà Äîëóíãïû è ñîáðàííûõ ïðèíöè-
ïîâ ìíîãèõ äðóãèõ ëàìðèìîâ áûëî ñîñòàâëåíî ýòî
[ðóêîâîäñòâî, êîòîðîå çàêëþ÷àåò â ñåáå] âñå ÷àñòè
521 à Ïóòè, êîòîðîå óäîáíî è â êîòîðîì íèñêîëüêî íå
ïåðåïóòàíà ïîñëåäîâàòåëüíîñòü ýòàïîâ. [Åãî àâòîð]—
«ãëàâîþ ïûëü ñòèðàþùèé ñî ñòîï» âåëèêîãî ïîäâèæ-
íèêà Ñòðàíû ñíåæíûõ ãîð, ïðàâåäíèêà, [äîñòèãøå-
412 б ãî] áåñòðåïåòíîé óâåðåííîñòè â [ïîçíàíèè] áåñêðàé-
 ÊÎËÎÔÎÍ 369

íåãî Ñëîâà, ïðåâîñõîäíîãî ìàõàñàòòâû, ðàäóþùåãî

Ïîáåäèòåëåé è èõ Ñûíîâ ïðàâèëüíîé ïðàêòèêîé
ñóùíîñòè âåëèêèõ èñõîäíûõ òåêñòîâ, äîñòî÷òèìîãî
ñâÿòîãî Ðåíäàâû è äðóãèõ ñâÿòûõ Ó÷èòåëåé—

(Ñîâåðøåíñòâî àâòîðà)

ìîíàõ îáøèðíûõ ïîçíàíèé, îòðåêøèécÿ [îò ìèð-

ñêîé æèçíè], [ðîæäåííûé íà] âîñòîêå Öîíêàïà Ëîâ-
ñàí Äàãïý-ïåë.

(Ñîâåðøåíñòâî ìåñòà)

[Ðóêîâîäñòâî] óñïåøíî ñî÷èíåíî â ñåâåðíîì ìî-

íàñòûðå Ðàäýíãà—«Îáèòåëè Ïîáåäèòåëåé», â óåäè-
íåííîé êåëüå «Ãîðíîãî ëüâà».
Çàïèñàë Ñîíàì Ïýëñàíãïî.
Ïóñòü áëàãîäàðÿ âñåìó ýòîìó äðàãîöåííîå Ó÷åíèå
ñìîæåò ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ âñåâîçìîæíûìè ñïîñîáà-
413 а

ìè âî âñåõ êðàÿõ!
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 371

Ïðèìå÷àíèÿ

1
Êîììåíòàòîðû (Êîìì. è ×ÆÀ) ïîÿñíÿþò, ÷òî ýòî ïîíÿ-
òèå âêëþ÷àåò æåëàåìîå ñîñòîÿíèå ñîñðåäîòî÷åíèÿ ('jog-tshul),
ëèøåííîå âîçáóæäåííîñòè (rgod-pa dang bral-ba), ñïîñîáíîñòü
óäåðæèâàòü ìûñëü ñêîëü óãîäíî äîëãîå âðåìÿ (dus ring thung) è
ïðî÷èå «çàäàííûå» õàðàêòåðèñòèêè (sogs-kyi 'phen-pa), à òàêæå—
«íåîòõîäíîñòü» îò îáúåêòà (bzhag sa gar bzhag de kha rang du sdod
pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
2
Ïî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû, çäåñü èìååòñÿ â âèäó ïîäàò-
ëèâîñòü òåëà è óìà, êîòîðûå îñòàþòñÿ â ñâåæåì ñîñòîÿíèè, ñêîëü
äîëãî íè äëèëîñü áû ñàìàäõè.
3
Ïî èçäàíèþ: Kamalašila. First Bh@van@krama / Ed. in
Sanskrit by G. Tucci // Minor Buddhist Texts. Part 2. Rome, 1958.
Pp. 209-210.
4
Òèá.: shes-rab-kyis rnam-par-dpyad-par bya. Â êâàäðàòíûõ
ñêîáêàõ—âñòàâêà Êîìì.: «de kho na nyid».
5
Òèá.: ye-shes.
6
«Ìèðñêèå éîãè» çäåñü—èíîâåðöû, êîòîðûå íå óõîäÿò èç
 372 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

ìèðà ñàíñàðû.—Ïðèì. ïåðåâ.

7
Óäðàêà óñòðàíèë âñå çàãðÿçíåíèÿ ïñèõèêè äî óðîâíÿ
Âåðøèíû ñàíñàðû. Ñì. ò.4, ñ.169, ïðèì.29.
8
Ñì. ò.4, ñ.19.
9
Ñì. ïðèì. 3—«Ïåðâàÿ ñòóïåíü ñîçåðöàíèÿ». Ñ.38-39.
10
Ïÿòüþ èç øåñòè ñïîñîáíîñòåé Áóääû—ñì. ò.4, ïðèì.133.
11
Ñì. ò.4, ñ.19.
12
Íàïðèìåð, îáúÿñíÿÿ ÷åòûðå èñòèíû, ïÿòü ïåðâûõ ïàðà-
ìèò è ò.ä.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
13
Ñì. ò.4, ñ.20.
14
Òî åñòü â ïóñòîòó.
15
Òî åñòü àðüè Íàãàðäæóíû è àðüè Àñàíãè. Ñì. òîì 1, ñ.8.
16
«×åòûðå ïîëàãàíèÿ», êàê îòìåòèë ãåøå Ñîïà,—ýòî
ïîëàãàíèå íà Ó÷åíèå, à íå íà Ó÷èòåëÿ;
íà ñìûñë Ó÷åíèÿ, à íå íà áóêâó;
íà âûñøèé ñìûñë, à íå íà óñëîâíûé;
íà ïîñòèæåíèå (ye-shes), à íå ïðîñòî èíôîðìàöèþ
(rnam-shes').
17
«Õîçÿèíîì» (òèá.: bdag po; ñàíñêð.: pati; â ëèòîâñêîì
ÿçûêå åñòü î÷åíü ïîõîæåå ñëîâî pats—«ñàì») çäåñü íàçûâàåòñÿ íå
âå÷íàÿ, íåèçìåííàÿ äóõîâíàÿ ñóáñòàíöèÿ èíäèâèäà, ò.å. íå
àòìàí, à ñàìîñòîÿòåëüíûé èíäèâèä, îáû÷íîå «ÿ», î êîòîðîì
Áóääà ãîâîðèë ïðîñòûì ëþäÿì «ñóùåñòâóåò», ÷òîáû òå íå ïóãà-
ëèñü.—Ïðèì. ïåðåâ.
18
Òðàäèöèîííî óêàçûâàþòñÿ òîëüêî òðîå èëè ÷åòâåðî Âðàò
Îñâîáîæäåíèÿ (òèá.: rnam-thar sgo gsum / rnam thar sgo bzhi),
êîòîðûå ñîîòâåòñòâóþò ïåðâûì òð¸ì èëè ÷åòûð¸ì èç äàííîãî
ñïèñêà, à îñòàëüíûå Âðàòà ÿâëÿþòñÿ añïåêòàìè ïåðâûõ Âðàò
(ïóñòîòû).
Êñòàòè, ìíîãèå óæå ïðèâûêëè ê ââîäÿùåìó â çàáëóæäåíèå
ïåðåâîäó òåðìèíîâ òð¸õ ïîñëåäíèõ Âðàò Îñâîáîæäåíèÿ (òèá.:
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 373

mtshan-ma med-pa, smon-pa med-pa, mngon-par 'du-byed-pa med-

pa) êàê «îòñóòñòâèå ïðèçíàêîâ», «îòñóòñòâèå æåëàíèé», «îòñóò-
ñòâèå àêòèâíîñòè». Íî â «Èíòåðïîëèðîâàííîì êîììåíòàðèè»
÷åòâåðî Âðàò Îñâîáîæäåíèÿ èñòîëêîâàíû òàê:
1) Îòñóòñòâèå èñòèííîé ñóùíîñòè ÿâëåíèé—ïóñòîòà (×ÆÀ:
chos-rnams-kyi ngo-bo bden-par med-pa stong-pa-nyid).
2) Îòñóòñòâèå ïðîèçâîäÿùèõ èõ (ÿâëåíèÿ—À.Ê.) áåç âñïîìî-
ãàòåëüíûõ ïðè÷èí èñòèííûõ èñòî÷íèêîâ (òèá.: de'i rgyu gzhan
dang ma-'dres-par mngon-par-byed-pa'i mtshan-ma bden par med-
pa): ïîñêîëüêó îòñóòñòâóþò èñòèííûå ïðè÷èíû, ïðîèçâîäÿùèå
ôàêòîðû è ïîäîáíîå, òî íåò èñòî÷íèêîâ («ÍÃÀ»: rgyu dang byed-
po sogs bden-par med-pas mtshan-ma med-pa). [Ò.å. mtshan-ma
çäåñü íóæíî ïîíèìàòü êàê «èñòî÷íèêè ïðîèñõîæäåíèÿ», à íå êàê
«ïðèçíàêè», «õàðàêòåðèñòèêè».]
3) Îòñóòñòâèå öåëåé ñòðåìëåíèÿ—óïîâàíèÿ íà äîñòèæåíèå
«àáñîëþòíûõ ðåçóëüòàòîâ» ýòèõ [«ïðè÷èí»] (de'i 'bras-bu don-
dam-par thob-tu re-ba'i sgo-nas smon-par bya-ba'i ngo-bor med-pa):
ïîñêîëüêó îòñóòñòâóþò èñòèííûå ðåçóëüòàòû è ïðîèçâîäèìîå, òî
íå ê [÷åìó] ñòðåìèòüñÿ («ÍÃÀ»: 'bras bu dang bya ba bden par med
pas smon-pa med-pa).
4) Îòñóòñòâèå ïðîèçâîäÿùåé ñïîñîáíîñòè ó âñïîìîãàòåëü-
íûõ ïðè÷èí è óñëîâèé, â [îñíîâå] êîòîðîé ëåæèò ñïîñîáíîñòü ê
àáñîëþòíîìó ñêîïëåíèþ, ñîáðàíèþ (Êîìì.: rgyu rkyen gzhan-gyis
don-dam-par mngon-par-'du zhing tshogs-par byed nus-pa'i sgo nas
skyed nus su med-pa). Çäåñü èìååòñÿ â âèäó àáñîëþòíîå ñîáðàíèå
(ò.å. ñêîïëåíèå ñàìîäîâëåþùèõ) ïðè÷èí äëÿ ïîðîæäåíèÿ ñëåä-
ñòâèÿ. Òàêîå ñêîïëåíèå îòðèöàåòñÿ, òàê êàê íå áûâàåò ñêîïëåíèÿ
ïðè÷èí, íå çàâèñÿùèõ îò äðóãèõ ïðè÷èí, óñëîâèé, è îíè íå
ìîãóò îáðàçîâàòü îáîñîáëåííîå, íåçàâèñèìîå ñêîïëåíèå.—Ïðèì.
ïåðåâ.
19
Òî åñòü «Øåñòü òðàêòàòîâ» Íàãàðäæóíû—Madhyamaka-
k@rik@, Yukti+a+%ik@, Vaidalya, Šunyat@saptati, Vigrahavyav@rtan|,
Ratn@val|.
20
Òèá.: tshad-ma. Êàìàëàøèëà, êàê óæå óêàçûâàëîñü, ïðåä-
ñòàâëÿåò ïîçèöèþ ìàäõúÿìèêè-ñâàòàíòðèêè. Ïîñêîëüêó ñâàòàí-
 374 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

òðèêà è ïðàñàíãèêà îòëè÷àþòñÿ ïî ñâîèì ôèëîñîôñêèì ïðèí-

öèïàì, âûðàæåíèÿ «ñóùåñòâóåò â âûñøåì ñìûñëå» è «ñóùåñòâóåò
ïî ïðèðîäå» (rang-bzhin) â ñâàòàíòðèêå îçíà÷àþò íåñêîëüêî
ðàçíûå âåùè, â òî âðåìÿ êàê â ïðàñàíãèêå îíè òîæäåñòâåííû,
êàê òîæäåñòâåííû èì è âûðàæåíèÿ «ñóùåñòâóåò ñîãëàñíî ñâîèì
õàðàêòåðèñòèêàì (mtshan-ma)», «ñóùåñòâóåò ñâîåé ñèëîé (rang-
dbang)», «èñòèííî (bden-par) ñóùåñòâóåò», «àáñîëþòíî (don-
dam-par) ñóùåñòâóåò», «ñàìîñóùå (rang-dngos-nas) ñóùåñòâóåò»,
«ñóùåñòâóåò ïî ñâîåé ñóòè (rang-gi mtshan-nyid)». Îäíàêî, ñî-
ãëàñíî ñâàòàíòðèêå, âåùè äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþò «ïî ñâîåé
ñóòè», «ïî ñâîåé ïðèðîäå», «ñâîåé ñèëîé», «ïî ñâîèì õàðàêòåðè-
ñòèêàì». Íî âìåñòå ñ ïðàñàíãèêàìè îíè îòðèöàþò «àáñîëþòíîå»
èëè «èñòèííîå» ñóùåñòâîâàíèå âåùåé, ïðèçíàâàÿ èõ ïóñòîòó.
Îïðåäåëåíèå âûñøåãî è óñëîâíîãî ñìûñëà ó íèõ òîæå îòëè÷àåò-
ñÿ. «Òàêèì îáðàçîì,—ïîÿñíÿåò ãåøå Ñîïà,—ïî èõ ìíåíèþ, äëÿ
òîãî, ÷òîáû òåêñò ñ÷èòàòü Ñëîâîì âûñøåãî ñìûñëà, îí äîëæåí 1)
óäîâëåòâîðÿòü ëîãèêå; 2) èçëàãàòü àáñîëþòíóþ èñòèíó. Ïîýòîìó,
íàïðèìåð, “Ñóòðà ñåðäöà”, ãîâîðÿùàÿ “íåò íîñà, íåò óõà” è ò.ä.,
íå ñîîòâåòñòâóåò ëîãèêå è, ñ èõ òî÷êè çðåíèÿ, íå ìîæåò áûòü
ïðè÷èñëåíà ê òåêñòàì âûñøåãî ñìûñëà. Ñ òî÷êè çðåíèÿ ïðàñàí-
ãèêè, îäíàêî, êðèòåðèé äëÿ òàêèõ òåêñòîâ òîëüêî îäèí—èçëîæå-
íèå àáñîëþòíîé èñòèíû».
21
Òèá.: sgra-ji-bzhin-pa.
22
Òî åñòü æèâøèå äî ×æå Öîíêàïû.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
23
×ÆÀ: «Íàïðèìåð, êàøìèðñêîãî Ëàêøìè è äðóãèõ.»—
Ïðèì. À.Âýéìàíà. Ñì.: Wayman A. Calming the Mind... p.181. Note 18.
24
Ò.å. Íãîã Ëîäýí Øåéðàï (rngog blo-ldan shes-rab).—Ïðèì.
ïåðåâ.
25
Òèá.: rigs-shes rjes-dpag . Ãåøå Ñîïà ïîä÷åðêèâàåò: «Rigs-
pa shes-pa ÿâëÿåòñÿ êîíöåïòóàëüíûì, âûâîäíûì, à íå íåïîñðåä-
ñòâåííûì çíàíèåì. Òî åñòü îáúåêò òàêîãî ïîçíàíèÿ âîñïðèíè-
ìàåòñÿ íå ïðÿìî, à ÷åðåç îáðàç, ïðåäñòàâëåíèå (òèá.: don-spyi),
îñòàþùååñÿ â ñîçíàíèè, êîãäà ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ óæå
íåò. “Áåç òàêîãî ïðåäñòàâëåíèÿ,—ãîâîðÿò îíè,—íå ïîçíàòü ïó-
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 375

ñòîòó.” Îäíàêî ïðåäñòàâëåíèå-òî íå ÿâëÿåòñÿ àáñîëþòíîé èñ-

òèíîé!»
26
«Òîëüêî ñîçíàíèÿ» (òèá.: rnam-par rig-pa tsam): äðóãîå
íàçâàíèå òåîðèè «òîëüêî óìà» (ñàíñêð.: cittamatra; òèá.: sems
tsam)—÷èòòàìàòðû, èëè âèäæíÿíàâàäû.—Ïðèì. ïåðåâ.
27
Èëè éîãà÷àðà-ñâàòàíòðèêà-ìàäõúÿìèêàìè.—Ïðèì. ãåøå
Ñîïû.
28
Âàéáõàøèêè òàêæå ïðèçíàâàëè ñóùåñòâîâàíèå âíåøíèõ
îáúåêòîâ.
29
«Ñòîðîííèêè îïðîâåðãàþùèõ âûâîäîâ» (thal-'gyur-ba) è
«Ïðèâåðæåíöû ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïðåäïîñûëîê» (rang-rgyud-
pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
30
 ýòîé ñèñòåìå è íèðâàíà òîæå ìîæåò ðàññìàòðèâàòüñÿ
êàê âûñøàÿ èñòèíà, ïóñòîòà. Ïóñòîòà—êàê óì, ñâîáîäíûé îò
ïðåïÿòñòâèé, åñòåñòâåííî ïóñòîé èëè ïóñòîé îò ñàìîáûòèÿ
(ñàíñêð.: svabh@va)—èçíà÷àëüíûé óì.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
31
Òèá.: sa-bon. Ãåøå Ñîïà ïðèâîäèò àíàëîãèþ äëÿ îáúÿñíå-
íèÿ ïðèðîäû ýòèõ ïðåäðàñïîëîæåííîñòåé, ñêëîííîñòåé: «Åñëè ó
âàñ äîëãî õðàíèëñÿ â òðÿïêå ãíèëîé ïðîäóêò, òðÿïêà—è ïîñëå
òîãî, êàê âû åãî âûáðîñèëè è âûìûëè òðÿïêó—äîëãî áóäåò
ñîõðàíÿòü åãî çàïàõ.»
32
Òèá.: 'jig-tshogs la lta-ba; ñàíñêð.: satk@yad$+%i. Ýãîöåíòðè-
÷åñêîå âîççðåíèå—ýòî òîæå ðîä íåâåäåíèÿ. Òèáåòñêèé òåðìèí
ñîñòîèò èç äâóõ ÷àñòåé: 'jig—çíà÷èò ìîìåíòàëüíûé (à íå ïîñòî-
ÿííûé), à tshogs—«ñîñòàâëåííîå èç ÷àñòåé» (òî åñòü íå åäèíîå
öåëîå).
Âî «Âõîæäåíèè â ñðåäèííîñòü», 6.144-145, ðàññìàòðèâàåòñÿ
âûðàæåíèå 'jig tshogs la lta-ba'i rtse-mo nyi shu mtho-ba (ñàíñêð.:
vi=+ati_ikh@ra samudgat@^ satk@yad$+%i _ail@^).
Õîòÿ çíà÷åíèÿ òèáåòñêîãî è ñàíñêðèòñêîãî âûðàæåíèé ñëåã-
êà îòëè÷àþòñÿ, è òî è äðóãîå ãîâîðÿò î 20 ïèêàõ ãîðíîé âåðøè-
íû—âåðû â ñóùåñòâîâàíèå ïîñòîÿííîãî ß âíóòðè ïðåõîäÿùèõ
âåùåé. 20 àñïåêòîâ ïîíÿòèÿ ß âîçíèêàþò ïðè ïðèìåíåíèè
 376 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

÷åòûð¸õ ïðåäñòàâëåíèé î ß ê ïÿòè ñêàíäõàì, ÷òî íà ïðèìåðå

ïåðâîé ñêàíäõè, ôîðìû, âûãëÿäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì:
1) ß åñòü ôîðìà, ïîäîáíî ìîíàðõó.
2) Ôîðìà õàðàêòåðèçóåò ß, ïîäîáíî óêðàøåíèþ.
3) ß âëàäååò ôîðìîé, êàê ðàáîì.
4) Ôîðìà ñîäåðæèò ß, ïîäîáíî ñîñóäó.—Ïîäðîáíåå ñì.:
C.W.Huntington, Jr. With Geshe Namgyal Wangchen. The
Emptiness of Emptiness. An Introduction to Early Indian
Madhyamika. Delhi: Motilal Banarsidas Publishers, 1989. p.225.
33
«Âõîæäåíèå â ñðåäèííîñòü», 6.120.
34
Ýòèì ïîäðàçóìåâàåòñÿ ñóãóáî ìàõàÿíñêàÿ öåëü—èçáàâëå-
íèå íå òîëüêî îò êëåø, íî è îò çàâåñû âñåâåäåíèþ, êîòîðàÿ
(ñîãëàñíî Êîìì.) äâîÿêà: ïðîÿâëåííàÿ è ñêðûòàÿ. Ïðîÿâëåí-
íàÿ—ýòî ïðèçíàêè [ðåàëèñòè÷åñêèõ] èçìûøëåíèé (spros-pa'i
mtshan-ma), ñîçäàþùèå äâîéñòâåííîå âîñïðèÿòèå, à ñêðûòûå—
ýòî îñòàâøèåñÿ îò êëåø òîíêèå ïðåäðàñïîëîæåííîñòè. —Ïðèì.
ïåðåâ.
35
Òèá.: mtshan-nyid. Îòìåòèì, âñëåä çà ãåøå Ñîïîé, ÷òî ñ
òî÷êè çðåíèÿ ïðàñàíãèêîâ ñîáñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà (òèá.:
rang-gi mtshan-nyid; ñàíñêð.: svalak+ana)—ýòî òî æå, ÷òî è «ñàìî-
áûòèå» (òèá.: rang-bzhin, èëè rang-dbang), â òî âðåìÿ êàê äëÿ
ñâàòàíòðèêîâ (Øàíòèðàêøèòà, Áõàâàâèâåêà)—ýòî ðàçíûå âåùè:
èñòèííîå áûòèå ïåðâîé ïðèçíàåòñÿ, à âòîðîãî—îòðèöàåòñÿ.
36
Ñì. ïåðåâîä: L. De la Vallée Poussin // Muséon XIII (1911).
p.269.—Ïðèì. À. Âýéìàíà.
37
Äîïîëíåíî èç «Èíòåðïîëèðîâàííîãî êîììåíòàðèÿ».
Îòìåòèì, ÷òî ó Ýëèçàáåò Íýïïåð («Dependent Arising and
Emptiness», p.172) ýòî ìåñòî îøèáî÷íî ïåðåâåäåíî â ïðîòèâîïî-
ëîæíîì ñìûñëå: «[Hearers… ] do not realise even the selfnessness of
persons.»—Ïðèì. ïåðåâ.
38
Öèòàòà èç «Äðàãîöåííîãî îæåðåëüÿ» Íàãàðäæóíû.
39
Ò.å. â òîëêîâàíèè «Êîðåííîé ìóäðîñòè» Íàãàðäæóíû,
ñî÷èíåííîì Áóääàïàëèòîé.—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 377

40
Òèá.: dngos [por] smra-ba. Èìåþòñÿ â âèäó âàéáõàøèêè è
ñàóòðàíòèêè.
41
Ïîäðîáíåå îá ýòîì ñì. ò.1.
42
Ò.å. ìãíîâåííî-ïîñëåäîâàòåëüíûõ êîíòèíóóìîâ, âîñ-
ïðèíèìàåìûõ íàìè êàê ÿâëåíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
43
Êîìì.: «Ïîñêîëüêó îíè ïîäîáíû ãðóáûì îáúåêòàì—
ñîáðàíèÿì àòîìîâ». Èáî ÿâëÿþòñÿ êàê áû ñîáðàíèÿìè ìîìåí-
òîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
44
Ñêàçàííîå íå îòíîñèòñÿ ê øðàâàêàì è ïðàòüåêàáóääàì
(ò.å. õèíàÿíñêèì àðõàòàì), êîòîðûå—ïî ìíåíèþ ×àíäðàêèðòè è
äðóãèõ ìàäõúÿìèêîâ-ïðàñàíãèêîâ (â îòëè÷èå îò ìíåíèÿ ñâàòàí-
òðèêîâ)—ïîñòèãàþò îòñóòñòâèå ñàìîñòè ÿâëåíèé (äõàðì), ïî-
ñêîëüêó áëàãîäàðÿ ñâîåé ïðàêòèêå âûõîäÿò çà ïðåäåëû ôèëîñîô-
ñêèõ øêîë õèíàÿíñêèõ ðåàëèñòîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
45
Òî åñòü âñåõ ÿâëåíèé (äõàðì) âîîáùå. Ýòî ñêðûòàÿ ññûëêà
íà ñóòðû Ïðàäæíÿïàðàìèòû.
46
Îñòàâøèåñÿ äâå (èç ÷åòûð¸õ) âîçìîæíîñòåé, èëè àëüòåð-
íàòèâ: è ñóùåñòâîâàíèå è íåñóùåñòâîâàíèå; íè ñóùåñòâîâàíèå,
íè íåñóùåñòâîâàíèå.—Ïðèì. ïåðåâ. Ïîäðîáíåå î ñèñòåìå ÷åòû-
ðåõ àëüòåðíàòèâ (×àòóøêîòèêå) â èíäèéñêîé ôèëîñîôèè ñì.,
íàïð.: Òåðåíòüåâ À. Ê èíòåðïðåòàöèè ëîãèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèõ
ñõåì èíäèéñêîé ðåëèãèîçíîé ôèëîñîôèè // Ôèëîñîôñêèå âîï-
ðîñû áóääèçìà. Íîâîñèáèðñê, 1984. Ñ.59-72.
47
Ïóòü ðàçäåëÿåòñÿ íà òðè ïåðèîäà: îñíîâû (òèá.: gzhi),
ïóòè (òèá.: lam—íà÷èíàÿ ñ óðîâíÿ ñâÿòîñòè—ñì. ïðèì.121) è
ïëîäà (bras-'bu)—ñîñòîÿíèÿ Áóääû.
48
Òèá.: stong-pa dngos-po med-pa.
49
Ñì. ïðåäûäóùóþ öèòàòó èç «Êîðåííîé ìóäðîñòè», ãäå
ïåðåñêàçàíî ìíåíèå ðåàëèñòîâ, ïîëàãàþùèõ, ÷òî ìàäõúÿìèêè
îøèáàþòñÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
50
Òèá.: gtags-pa. Êîìì.: «Êàæäàÿ âåùü ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé
ëèøü íàçâàíèå, äàííîå ñîáðàíèþ îïðåäåëåííûõ ïðè÷èí è óñëî-
âèé è çàâèñÿùåå îò íåãî».—Ïðèì. ïåðåâ.
 378 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

51
Òàêèå, êàê ïëîäû âîøåäøåãî â ïîòîê, âîçâðàùàþùåãîñÿ
îäíàæäû, íåâîçâðàùàþùåãîñÿ, àðõàòà.
52
Òèá.: chos dang chos-ma-yin.
53
Ñì. ñòð. 30-31 (377á): «Êîëü âñå âåùè ñàìîáûòèåì íå
îáëàäàþò...»—Ïðèì. ïåðåâ.
54
Ò.å. ñî÷åòàíèå óáåæäåííîñòè â îáóñëîâëåííîì âîçíèê-
íîâåíèè (= çàêîí ïðè÷èíû-ñëåäñòâèÿ =«ÿâëåííîñòü») è óáåæ-
äåííîñòè â îòñóòñòâèè ñàìîáûòèÿ (=ïóñòîòà).—Ïðèì. ïåðåâ.
55
Íàïðèìåð, ñîçíàíèå ãëàçà, óõà è ò. ä.
56
Òàê êàê ñ÷èòàåòå, ÷òî ïðèñîâîêóïëÿòü ê îòðèöàåìîìó
õàðàêòåðèñòèêó «àáñîëþòíîå» íè ê ÷åìó.—Ïðèì. ïåðåâ.
57
Òàêîå ñóæäåíèå óïîäîáëÿåò èõ ðåàëèñòàì, ïîýòîìó äëÿ
åãî îïðîâåðæåíèÿ èñïîëüçóþòñÿ äîâîäû, ïðèìåíÿåìûå ïðîòèâ
ðåàëèñòîâ: â ÷àñòíîñòè, ïðèìåð ðîñòêà.—Ïðèì. ïåðåâ.
58
Òî åñòü äàæå ìèðàæ íåâîçìîæíî áóäåò îòëè÷èòü îò
äåéñòâèòåëüíîñòè.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
59
Òî åñòü âèäåíèå â îáëàêàõ ãîðîäà ñ áàøíÿìè è ñòåíàìè,
ãäå æèâóò ãàíäõàðâû—íåáåñíûå ìóçûêàíòû èíäèéñêèõ ìèôîâ.
60
Ýòî âîçðàæåíèå ÷èòòàìàòðèíîâ, íå ñîãëàñíûõ ñ
îòðèöàíèåì ìàäõúÿìèêàìè ñàìîñóùåãî ñîçíàíèÿ, âîñïðèíèìà-
þùåãî ñåáÿ, à íå âíåøíèå îáúåêòû. Äàëåå—îòâåò ìàäõúÿìèêîâ
â ëèöå ×àíäðàêèðòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
61
«Ñóùåñòâóþùåå» (òèá.: yod-pa) è «îáúåêò ïîçíàíèÿ»
(òèá.: shes-bya) â äàííîì ñëó÷àå, ïî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû,
ÿâëÿþòñÿ ñèíîíèìàìè.
62
«Èñòèííî ñóùåñòâóþùåãî» â òîì ñìûñëå, êîòîðûé ïðèäà-
þò ýòîìó ñëîâó ðåàëèñòû, ÷òî îáîçíà÷àåòñÿ ïî-òèáåòñêè bden-pa
è ÷òî, ñîãëàñíî êîììåíòàðèþ, íóæíî ïîíèìàòü êàê bden-par
grub-pa—«èñòèííî óñòàíîâèâøååñÿ».—Ïðèì. ïåðåâ.
63
Íåëüçÿ äóìàòü, ÷òî Öîíêàïà âîîáùå îòðèöàåò òðåòüþ
âîçìîæíîñòü. Åñëè áûëî áû òàê, îí íå ãîâîðèë áû î «âïàäåíèè»
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 379

â äâå êðàéíîñòè—(ñàìîäîâëåþùåãî) ñóùåñòâîâàíèÿ è íåñóùå-

ñòâîâàíèÿ è íå ïðèçíàâàë áû «ñðåäèííîãî ïóòè», «òðåòüåé
âîçìîæíîñò軗îáóñëîâëåííîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Îáðàòèâ âíè-
ìàíèå íà ñëîâà àâòîðà «ïðè òàêîì îãðàíè÷åíèè», ïîéìåì, ÷òî çäåñü
îí ãîâîðèò î ñóùåñòâîâàíèè—èëè—íåñóùåñòâîâàíèè êàê îá èñ-
êëþ÷àþùèõ òðåòüþ âîçìîæíîñòü â ñìûñëå íàëè÷èÿ èëè îòñóòñòâèÿ
÷åãî-òî êàê îáúåêòà ïîçíàíèÿ, âîñïðèÿòèÿ, ÷òî äåéñòâèòåëüíî è äëÿ
îáúåêòà ëîãè÷åñêîãî ïîèñêà—ñàìîáûòèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
64
 ÷àñòíîñòè, òàêîãî ðîäà âûðàæåíèÿ ÷àñòî âñòðå÷àþòñÿ
â ñóòðàõ Ïðàäæíÿïàðàìèòû.
65
Ò.å. îòðèöàþò è äâå îñòàëüíûå àëüòåðíàòèâû: «ñóùåñòâóåò è
íå ñóùåñòâóåò»; «íè ñóùåñòâóåò, íè íå ñóùåñòâóåò».—Ïðèì. ïåðåâ.
66
«Ïðîñòîå» (òèá.: tsam) â ýòîì êîíòåêñòå îçíà÷àåò «îáû÷-
íîå», «îáûäåííîå», «óñëîâíîå».—Ïðèì. ïåðåâ.
67
Äðåâíåèíäèéñêàÿ ôèëîñîôñêàÿ øêîëà, èçâåñòíàÿ ñâîåé
êðèòèêîé îáùåïðèíÿòûõ â Èíäèè ðåëèãèîçíûõ êîíöåïöïé, â
÷àñòíîñòè êîíöåïöèè ïåðåðîæäåíèÿ. Åå îñíîâàòåëåì ñ÷èòàåòñÿ
×àðâàêà, ìûñëèòåëü, êîòîðûé (ïî ñâåäåíèÿì, ñîõðàíåííûì â
òèáåòñêîé òðàäèöèè) íèêîãäà íå ñîìíåâàëñÿ â ñóùåñòâîâàíèè
ïåðåðîæäåíèé, íî âûäâèíóë ýòó äîêòðèíó ðàäè òîãî, ÷òîáû,
âîñïûëàâ ñòðàñòüþ, ñîáëàçíèòü ñîáñòâåííóþ äî÷ü, êîòîðàÿ áî-
ÿëàñü êàðìè÷åñêèõ ïîñëåäñòâèé òàêîãî íàðóøåíèÿ ìîðàëè.
68
«Ñîáñòâåííàÿ ñóùíîñòü» (òèá.: rang-gi ngo-bo) âåùåé—
ýòî îòñóòñòâèå â íèõ ñàìîáûòèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
69
Ò.å. íåâåäåíèå (â ïðÿìîì ïîðÿäêå ïðîöåññà îáóñëîâëåí-
íîãî ïðîèñõîæäåíèÿ) èëè ìóäðîñòü (â îáðàòíîì ïîðÿäêå ýòîãî
ïðîöåññà).—Ïðèì. ïåðåâ.
70
Íàïðèìåð, ïîâîçêà ÿâëÿåòñÿ ëèøü îáîçíà÷åíèåì, ñóùå-
ñòâóþùèì çàâèñèìî îò îñè, êîëåñ, ãâîçäåé è ïðî÷èõ ÷àñòåé.
×åëîâåê—òîæå ëèøü îáîçíà÷åíèå, çàâèñÿùåå îò ñîâîêóïíîñòåé —
ñêàíäõ èëè «ïðèïèñûâàåìîå» (btags-pa) ñêàíäõàì. Îäíàêî ðåà-
ëèñòû âîîáðàæàþò âñå ýòè «îáîçíà÷åíèÿ» êàê íåçàâèñèìûå,
ñóáñòàíöèîíàëüíûå ñóùíîñòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
 380 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

71
Òèá.: gzhan-dbang rdzas.
72
Òèá.: gzhan-dbang gi rang-bzhin.
73
«Ðåàëèñòàìè» çäåñü íàçûâàþòñÿ ÷èòòàìàòðèíû, ïîñêîëü-
êó îíè âåðÿò â àáñîëþòíóþ ðåàëüíîñòü ñîçíàíèÿ, õîòÿ è îòðèöà-
þò âíåøíèå îáúåêòû, êîòîðûõ íå îòðèöàþò õèíàÿíñêèå ðåàëè-
ñòû. Òàêèì îáðàçîì, ïîñêîëüêó ÷èòòàìàòðèíû ïðè÷èñëÿþòñÿ ê
«ðåàëèñòàì», ïîñëåäíèé òåðìèí íå äîëæåí ïîíèìàòüñÿ êàê
àíòîíèì òåðìèíà «èäåàëèñòû».—Ïðèì. ïåðåâ.
74
Ñêðûòàÿ öèòàòà èç ñóòð Ïðàäæíÿïàðàìèòû.
75
Òî åñòü, ñîãëàñíî Êîìì., âíåøíèõ îáúåêòîâ (phyi don).—
Ïðèì. ïåðåâ.
76
Ò.å. îáûäåííûì ìèðñêèì çíàíèåì.—Ïðèì. ïåðåâ.
77
«Âõîæäåíèå â ñðåäèííîñòü», 6.30.
78
Íàïîìíèì, ÷òî ðå÷ü èäåò î ïÿòè ÷óâñòâåííûõ ñîçíàíèÿõ
è ìàíîâèäæíÿíå «ñîçíàíèè óìà».—Ïðèì. ïåðåâ.
79
Èç ñóòðû «Öàðü ñàìàäõè», 9.23, óæå öèòèðîâàâøåéñÿ ðàíåå.
80
Ðå÷ü çäåñü èä¸ò îá ýòàïàõ ïðîöåññà âîñïðèÿòèÿ: ÷óâ-
ñòâåííîå íåïîñðåäñòâåííîå âîñïðèÿòèå äà¸ò îáðàç, êîòîðûé
ðàñïîçíà¸òñÿ êàê, íàïðèìåð, «ñòîë». Òåì ñàìûì åìó ïðèïèñûâà-
åòñÿ èìÿ, îòíîñÿùåå åãî ê «êëàññó âñåõ ñòîëîâ».
81
Òèá.: brjod-du med-pà.
82
Òèá.: rang-gi mtshan-nyid du grub-pa'i rang-bzhin.
83
Èíòåðåñíî, ÷òî, äåëàÿ ýòîò âûâîä â ïåðâîé ãëàâå «ßñíûõ
ñëîâ», ×àíäðàêèðòè âîçâðàùàåòñÿ ê ïðèíÿòèþ ÷åòûðåõ âèäîâ
ïîçíàíèÿ ñîîòâåòñòâåííî ðåàëèñòè÷åñêîé èíäóèñòñêîé ñèñòåìå
Íüÿÿ, à íå áóääèéñêîé ýïèñòåìîëîãèè Äèãíàãè-Äõàðìàêèðòè,
ïðèçíàþùåé âñåãî òðè ñðåäñòâà ïîçíàíèÿ.
84
Ðå÷ü, ïî-âèäèìîìó, èäåò î òîì, ÷òî ïðè óìàùåíèè êóí-
æóòíûì ìàñëîì ìîæåò âîçíèêíóòü îùóùåíèå îãíÿ (?).—Ïðèì.
ãåøå Ñîïû.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 381

85
Ãåøå Ñîïà: «×èòòàìàòðèíû ââîäÿò ïîíÿòèå òðåõ âèäîâ
ÿâëåíèé èëè òðåõ ñóùíîñòåé, ðàçáèðàÿ çàòåì, ÷òî ñóùåñòâóåò, à
÷òî íåò è êàêèì îáðàçîì. Ïåðâàÿ èç íèõ—âîîáðàæàåìàÿ èëè
“íîìèíàëüíàÿ” (òèá.: kun-brtags; ñàíñêð.: parikalpita) ñóùíîñòü.
Âòîðàÿ—“çàâèñèìàÿ” (òèá.: gshan-dbang; ñàíñêð.: paratantra), òî
åñòü âîçíèêàþùàÿ îò äðóãèõ ïðè÷èí è óñëîâèé, ðàññìàòðèâàåòñÿ
êàê îñíîâàíèå, âûñøåå ñâîéñòâî èëè àòðèáóò êîòîðîãî—òðåòüÿ
ñóùíîñòü. Òðåòüÿ—âûñøàÿ, “òâåðäî óñòàíîâëåííàÿ” (òèá.:
yongs-grub; ñàíñêð.: parini+pa}}a) ñóùíîñòü, ýòî ïóñòîòà, [îò-
ñóòñòâèå] äâîéñòâåííîñòè, èìåþùàÿ îñíîâàíèåì ïðè÷èííî-
ñëåäñòâåííóþ çàâèñèìîñòü, òî åñòü âòîðóþ ñóùíîñòü. Èç äâóõ
ïåðâûõ, óñëîâíûõ ñóùíîñòåé îòðèöàåòñÿ óñëîâíîå áûòèå òîëüêî
ïåðâîé, “íîìèíàëüíîé”. Ñ ïîìîùüþ ýòîãî êàòåãîðèàëüíîãî
àïïàðàòà è ðàññìàòðèâàþòñÿ îòðèöàòåëüíûå âûñêàçûâàíèÿ
ïðàäæíÿïàðàìèòñêèõ ñóòð “...íå âîçíèêàþò, íå ïðåõîäÿò...” è
òàê äàëåå. Äåëàåòñÿ ýòî ñëåäóþùèì îáðàçîì: “Âñÿêîå ÿâëåíèå
èìååò “íîìèíàëüíóþ” ïðèðîäó. Îäíàêî “çàâèñèìû唗ïðîèñ-
õîäÿùèå èç ïðè÷èí è óñëîâèé—ñóùåñòâóþò ðåàëüíî. Ïî÷åìó æå
â òàêîì ñëó÷àå ÿâëåíèÿ “íå âîçíèêàþò”? Ïîòîìó ÷òî êà÷åñòâî
èì ïðèïèñûâàåòñÿ íåâåðíî, ñ ðàçäåëåíèåì íà ñóáúåêò è îáúåêò,
äóàëèñòè÷åñêè. Êðîìå òîãî, íåêîòîðûå ÿâëåíèÿ ñóùåñòâóþò
ñêîðåå êàê ðåçóëüòàò íàëîæåíèÿ èìåíè è ìûñëè, íåæåëè ñàìî-
ñòîÿòåëüíî. Òàêîâî èçëîæåíèå “Ñóòðû èñòîëêîâàíèÿ çàìûñëà”,
êîòîðàÿ â éîãà÷àðå ñ÷èòàåòñÿ âûñî÷àéøåé.”
Òàêèì îáðàçîì, éîãà÷àðû ñ÷èòàþò, ÷òî âñå áåç èñêëþ÷åíèÿ
äõàðìû èìåþò ýòè òðè ñóùíîñòè; è êîãäà Áóääà â Ïðàäæíÿïàðà-
ìèòå ãîâîðèò: “Âñå ñóùíîñòè (ngo-bo-nyid) íå ðîæäàþòñÿ...”,—
òî, îòíîñèòåëüíî “âîîáðàæàåìîé” ñîñòàâëÿþùåé èç òðåõ ñóùíî-
ñòåé êàæäîé äõàðìû, ýòî çíà÷èò, ÷òî íå ðîæäàåòñÿ õàðàêòåðíîå
ñóùíîñòíîå ñâîéñòâî (òèá.: mtshan-nyid ngo-bo), â àñïåêòå “çà-
âèñèìîé” ñóùíîñòè íå âîçíèêàåò [ñàìî-]ïîðîæäåíèå (òèá.:
skye-ba ngo-bo), à â àñïåêòå “âûñøåé” ñóùíîñòè—àáñîëþòíîå
(òèá.: don dam-pa'i ngo-bo). Òàêèì îáðàçîì, âñå òðè ñâàáõàâû—
íå ñâàáõàâû!
Îäíàêî ïîíèìàíèå Áõàâàâèâåêè è éîãà÷àð òåðìèíà “ñóùå-
ñòâîâàíèå ïî ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå (òèá.: mtshan-nyid)”
 382 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

íåñêîëüêî îòëè÷àåòñÿ. Äëÿ éîãà÷àð “ñóùåñòâîâàíèå ïî ñîá-

ñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå” ðàâíîöåííî “èñòèííîìó” ñóùåñòâî-
âàíèþ. Ïîýòîìó îíè ãîâîðÿò, ÷òî «âîîáðàæàåìîå» íå òàêîâî.
Áõàâàâèâåêà æå óòâåðæäàåò, ÷òî âñå ñóùåñòâóþùåå ñóùåñòâó-
åò òîëüêî “ïî ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêå” è íå ìîæåò ñóùå-
ñòâîâàòü èíà÷å.
Èíîå ñóùåñòâîâàíèå áûëî áû ïîäîáíî ðîãàì çàéöà. Òàêèå
âåùè ÿâëÿþòñÿ ðåçóëüòàòîì ëîæíîãî ïðèïèñûâàíèÿ è ëèáî
âîîáùå íå ñóùåñòâóþò, ëèáî “åäâà ñóùåñòâóþò”. Îíè è íàçûâà-
þòñÿ mtshan-nyid ngo-bo med-pa—“ëèøåííûå õàðàêòåðíîé ñóù-
íîñòè” èëè rang-gi ngo-bos ma-'grub-pa—“íå îïðåäåëÿåìûå ñîá-
ñòâåííîé ñóùíîñòüþ”.
Ýòî Áõàâàâèâåêà îòðèöàåò.Îí ãîâîðèò, ÷òî ïðè ïðèïèñûâà-
íèè èìååòñÿ îñíîâà ïðèïèñûâàíèÿ (= “çàâèñèìîå”) è “ïðèïèñû-
âàòåëü” (òèá.: 'dog-pa-po), òî åñòü óì, îñóùåñòâëÿþùèé ïðèïè-
ñûâàíèå (òîæå = “çàâèñèìîå”). Ñëåäîâàòåëüíî, è òî è äðóãîå
äîëæíî ñóùåñòâîâàòü è ñóùåñòâîâàòü èñòèííî! Åñëè ìû îòðèöà-
åì “âîîáðàæàåìîå”, òî êîñâåííî îòðèöàåì è îñíîâó ïðèïèñûâà-
íèÿ è ïðèïèñûâàòåëÿ, òî åñòü îòðèöàåì “çàâèñèìîå”. Íî, îòðè-
öàÿ “çàâèñèìîå”, ìû òåì ñàìûì îòðèöàåì è “àáñîëþòíîå”,
ïóñòîòó, îñíîâîé êîòîðîãî “çàâèñèìîå” ÿâëÿåòñÿ!
Òî åñòü Áõàâàâèâåêà ñ÷èòàåò, ÷òî, îòðèöàÿ “âîîáðàæàåìîå”,
éîãà÷àðû òåì ñàìûì îòðèöàþò âñå òðè ñóùíîñòè».
86
Òèá.: rang-gi mtshan-nyid-kyi ngo-bo-nyid.
87
Àâàëîêèòàâðàòà—ó÷åíèê Áõàâàâèâåêè, ïðîêîììåíòèðî-
âàâøèé «Ñâåòèëüíèê ìóäðîñòè».
88
Ò.å. âåðáàëèçèðîâàííûå ìûñëè è ïðîèçíåñåííûå ñëîâà.
89
Êàìàëàøèëà ïî ñâîèì âîççðåíèÿì ñòîèò íåñêîëüêî áëè-
æå ê ïîçèöèè éîãà÷àð.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
90
Ñîãëàñíî «Èíòåðïîëèðîâàííîìó êîììåíòàðèþ», èìåþò-
ñÿ â âèäó òðè àñïåêòà îòñóòñòâèÿ òðåõ ðàññìîòðåííûõ âûøå
âèäîâ ñóùíîñòè, óïîìèíàåìûõ òàêæå â «Ïðàäæíÿïàðàìèòà-
ñóòðå»: îòñóòñòâèå õàðàêòåðíîé (òèá.: mtshan-nyid) ñóùíîñòè,
ñóùíîñòè âîçíèêíîâåíèÿ è àáñîëþòíîé ñóùíîñòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 383

91
Òèá.: drang don; ñàíñêð.: ney@rtha. Ò.å. ñìûñëà, ïîäëåæà-
ùåãî ïðèâåäåíèþ (drang) ê âûñøåìó ñìûñëó ïðè ïîìîùè
ðàçúÿñíåíèé, òîëêîâàíèé.—Ïðèì. ïåðåâ.
92
Òèá.: rang-bzhin.
93
Òèá.: rdzas-su med-pa—«íå ñîñòîèò èç âåùåñòâà».
94
 èíäèéñêîé ëîãèêå ñóùåñòâîâàëî äâå ôîðìû ïîñòðîå-
íèÿ ñèëëîãèçìà: «äëÿ ñåáÿ» è «äëÿ äðóãèõ». Ïîäðîáíåå ñì.,
íàïð.: Ùåðáàòñêîé Ô.È. Òåîðèÿ ïîçíàíèÿ è ëîãèêà ïî ó÷åíèþ
ïîçäíåéøèõ áóääèñòîâ. ×àñòü 1. Ó÷åáíèê ëîãèêè Äõàðìàêèðòè ñ
òîëêîâàíèåì Äõàðìîòòàðû (ðåïðèíò). ÑÏá., 1995. Îòäåë òðåòèé:
Óìîçàêëþ÷åíèå «äëÿ äðóãèõ». Ñ.206 è äàëåå.
95
Òèá.: rdzas brgyad: çåìëÿ, âîäà, îãîíü, âåòåð, ôîðìà,
çàïàõ, âêóñ, òàêòèëüíîñòü,—âîçíèêàþùèå íà îñíîâå ÷åòûðåõ
ñòèõèé. Ïîäðîáíåå ñì., íàïð.: Hopkins J. Meditation on
Emptiness. Wisdom Publications, 1983. p.230 è äàëåå.
96
Ãåøå Ñîïà: «Áõàâàâèâåêà, êàê è ïðàñàíãèêè, íåêîòîðûì
îáðàçîì ïðèçíàåò ñóùåñòâîâàíèå âíåøíèõ (òèá.: phyir) îáúåê-
òîâ. Âíåøíèì îáúåêòîì ïðè ýòîì íàçûâàåòñÿ, íàïðèìåð, ôîð-
ìà—äëÿ çðèòåëüíîãî ñîçíàíèÿ, çâóê—äëÿ ñëóõîâîãî è òàê äàëåå.
È Áõàâàâèâåêà è ïðàñàíãèêè ïîëàãàþò, ÷òî îáúåêò ïðåäøåñòâóåò
âîçíèêíîâåíèþ ñîîòâåòñòâóþùåãî ñîçíàíèÿ, ÿâëÿåòñÿ åãî îñíî-
âîé è îòëè÷åí îò íåãî—íå ÿâëÿåòñÿ ÷àñòüþ ñîçíàíèÿ. ×óâñòâåí-
íûå æå ñîçíàíèÿ â ñèñòåìå Áõàâàâèâåêè (êàê è â ñàóòðàíòèêå) íå
ñ÷èòàþòñÿ îøèáî÷íûìè, åñëè íå ïîâðåæäåíû (÷òî ðàññìàòðèâà-
ëîñü ðàíåå).  ñàóòðàíòèêå ýòè ñîçíàíèÿ ñ÷èòàþòñÿ èñòèííûìè,
ñîçíàþùèìè âûñøóþ èñòèíó. Õîòÿ Áõàâàâèâåêà ýòîãî, ìîæåò
áûòü, è íå ãîâîðèò, íî òîæå ñ÷èòàåò ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ íå
îøèáàþùèìèñÿ, õîòÿ è óñëîâíî.
Òî åñòü ðàçíèöà ìåæäó ñàóòðàíòèêàìè è ìàäõúÿìèêàìè çäåñü
â òîì, ÷òî ïåðâûå ïðèçíàþò ÷óâñòâåííûå ñîçíàíèÿ àáñîëþòíî
èñòèííûìè, à âòîðûå—óñëîâíî èñòèííûìè».
97
Ò.å., ñîãëàñíî Êîìì., íåäåëèìûå ÷àñòèöû è ìîìåíòû
ñîçíàíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
 384 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

98
Ñàóòðàíòèêîâ è âàéáõàøèêîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
99
Âàéøåøèêà—îäíà èç øåñòè ôèëîñîôñêèõ ñèñòåì áðàõ-
ìàíèçìà, èçâåñòíàÿ ñâîåé ðàçâèòîé àòîìèñòè÷åñêîé òåîðèåé.
100
Ãåøå Ñîïà: «Òî åñòü ÷óâñòâåííîå âîñïðèÿòèå íå ñ÷èòàåò-
ñÿ â ïðàñàíãèêå íåïîñðåäñòâåííûì (mngon-sum). Íè îáúåêòû,
íè ñîçíàíèÿ íå íåïîñðåäñòâåííû. È õîòÿ íåêîòîðûå íèçøèå
øêîëû ââîäÿò çäåñü ïîíÿòèå ñàìîñîçíàíèÿ (òèá.: rang-rig),—
ïðàñàíãèêè åãî íå ïðèíèìàþò. Ó Áõàâàâèâåêè îðãàíû ÷óâñòâ
èñòèííî âîñïðèíèìàþò îáúåêòû,—îáúåêòû, îáëàäàþùèå ñàìî-
áûòèåì, à ó ïðàñàíãèêîâ—íåò».
101
Ðåàëüíîñòü, ïóñòîòà.—Ïðèì. ïåðåâ.
102
Íè êàê ëîæíàÿ, íè êàê èñòèííàÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
Ãåøå Ñîïà ïîÿñíÿåò, ÷òî, òàêèì îáðàçîì, åñòü äâà âèäà
äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ (òèá.: tshad-ma)—âûñøåå, íàïðàâëåííîå
íà ïîçíàíèå ðåàëüíîñòè, è îáûäåííîå (òèá.: tha-snyad-gi tshad-
ma). Ïðè ýòîì âîçìîæíî è ÷èñòî èíòåëëåêòóàëüíîå, íå-ïðÿìîå
ïîçíàíèå ðåàëüíîñòè—òîíêîå îáûäåííîå ïîçíàíèå (òèá.: tha-
snyad phra-mo).
Îøèáêè ïîçíàíèÿ ìîãóò áûòü äâóõ âèäîâ: ëîæíîå ïîçíàíèå
(òèá.: log-par shes-pa)—ïðèíöèïèàëüíî íåïðàâèëüíîå ïîíèìà-
íèå è îøèáî÷íîå ïîçíàíèå (òèá.: 'khrul-pa shes-pa)—â öåëîì
àäåêâàòíîå, íî îøèáàþùååñÿ îòíîñèòåëüíî êàêèõ-òî àñïåêòîâ
ïîçíàâàåìîãî ïðåäìåòà.
103
Äîñëîâíâñå-îáìàíûâàþùåå» (òèá.: kun-rdzob)—
Ïðèì. ïåðåâ.
 äàííîì ñëó÷àå «ïðèðîäà» (òèá.: rang-bzhin)—ýòî ïóñòî-
104

òà.—Ïðèì. ïåðåâ.
105
Ò.å. îòíîñèòåëüíîãî êàê ïîäîáèÿ èëëþçèè.—Ïðèì. ïåðåâ.
106
Çäåñü ñëåäóåò íàïîìíèòü, ÷òî ïðè ðàññìîòðåíèè ïðîíèê-
íîâåíèÿ ñëîâà «ëîãè÷åñêîå èññëåäîâàíèå» (rigs-pa'i dpyod-pa) è
«ëîãèêà» (rigs-pa) âåçäå îçíà÷àþò àíàëèç àáñîëþòíîãî, ò.å. îò-
ñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 385

107
Çäåñü æèðíûì øðèôòîì âûäåëÿåì îïðåäåëåíèå, êîòîðîå
áóäåò êîììåíòèðîâàòüñÿ â ïîñëåäóþùåì òåêñòå.
108
Òî åñòü, ÷òîáû ïðèçíàòü ëþáîå ÿâëåíèå óñëîâíî ñóùå-
ñòâóþùèì, òðåáóåòñÿ åãî âîñïðèÿòèå îáûäåííûì ñîçíàíèåì,
íåîïðîâåðæèìîñòü äîñòîâåðíûì ïîçíàíèåì äðóãèõ è íåóÿçâè-
ìîñòü äëÿ ëîãèêè èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè, íî âîâñå íå íóæíî,
÷òîáû ëîãèêà äîêàçàëà åãî ñóùåñòâîâàíèå. Õîòÿ òðåòüÿ õàðàêòå-
ðèñòèêà óñëîâíîãíåóÿçâèìîñòü äëÿ ëîãèêè» åñòåñòâåííî
âûòåêàåò èç äâóõ ïðåäûäóùèõ, åå íåîáõîäèìîñòü çäåñü ïîä÷åð-
êíóòà, ÷òîáû óêàçàòü ìíèìûì ìàäõúÿìèêàì è ïîäîáíûì ôèëî-
ñîôàì íèãèëèñòè÷åñêîãî óêëîíà, ÷òî, ãîâîðÿ îá îïðîâåðæåíèè
ÿâëåíèé ëîãèêîé èññëåäîâàíèÿ àáñîëþòíîãî: «Åæåëè íåò ñàìî-
ñóùåãî, ÷òî ìîæåò ñóùåñòâîâàòü?!»,—îíè òåì ñàìûì îòðèöàþò
óñëîâíóþ, îòíîñèòåëüíóþ èñòèíó è, âïàäàÿ òàêèì îáðàçîì â
íèãèëèçì, îòõîäÿò îò «ñðåäèííîñòè».
Òîãäà êàê èñòèííûå ìàäõúÿìèêè-ïðàñàíãèêè, ïðèìåíÿÿ ýòó
ëîãèêó, òâåðäî çíàþò, ÷òî îíà îòðèöàåò ñàìîñóùèå ÿâëåíèÿ, íî
íå îïðîâåðãàåò ÿâëåíèé êàê òàêîâûõ, óñòàíîâëåííûõ îáûäåí-
íûì äîñòîâåðíûì âîñïðèÿòèåì, è íå óñòàíàâëèâàåò, íå äîêàçû-
âàåò èõ ñóùåñòâîâàíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
109
Ïîñêîëüêó îíè óñòàíîâëåíû íåáóääèéñêèìè øêîëàìè
êàê ñàìîñóùèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
110
Íî ýòî, ñîãëàñíî Êîìì., íå ìåøàåò ïðèçíàâàòü èõ óñëîâ-
íîå ñóùåñòâîâàíèå, ïîñêîëüêó ëîãèêà èõ íå îïðîâåðãàåò, õîòÿ è
íå îáíàðóæèâàåò.—Ïðèì. ïåðåâ.
111
Òî åñòü î ïîñòîÿíñòâå, ÷èñòîòå è ñàìîñòè—èòîãî, ÷åòûðå
ïîëîæåíèÿ, îòðèöàåìûå ïðè ïîñòèæåíèè Èñòèíû î ñòðàäàíèè.
Ïîäðîáíåå î 16 àñïåêòàõ ×åòûðåõ èñòèí ñì. ò.1, ñ.114.
112
Îñòàëüíûå èç ÷åòûðåõ àñïåêòîâ Èñòèíû î ñòðàäàíèè—
íåïîñòîÿíñòâî, íå÷èñòîòà è áåññàìîñòíîñòü.—Ïðèì. ïåðåâ.
113
Êîìì.: «Â ñóòðàõ Ïðàäæíÿïàðàìèòû».—Ïðèì. ïåðåâ.
114
Äîïîëíåíî èç «Èíòåðïîëèðîâàííîãî êîììåíòàðèÿ».—
Ïðèì. ïåðåâ.
 386 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

115
Òèá.: ma-rigs-pa'i 'dzin-stangs.
116
Òèá.: gti-mug. Â ýòîé æå öèòàòå, ïðèâîäèâøåéñÿ âûøå, íà
ë. 403á, ×æå Ðèíïî÷å èñïîëüçîâàë äðóãîå ñëîâî: ma-rig (áóêâ.
«íåâåäåíèå»).  ñàíñêðèòñêîì îðèãèíàëå—moha, ÷òî îáû÷íî
ïåðåäà¸òñÿ òèáåòñêèì gti-mug—«çàáëóæäåíèå».
117
Äîñëîâíâñå-îáìàí÷èâîé èñòèíîé».  ýòîé ñòðîôå
äàåòñÿ ýòèìîëîãèÿ âûðàæåíèÿ «îòíîñèòåëüíàÿ èñòèíà». Èíäèé-
ñêàÿ (ñàíñêðèòñêàÿ) ýòèìîëîãèÿ áûëà íåñêîëüêî èíàÿ: samv$tti-
satyam—«èñòèíà çàâåñû, èëè ýêðàíà» (íà êîòîðîì ïëÿøóò òåíè
ðåàëüíîãî).
118
Òèá.: bsam-pa'i dbang-gis bden-pa. Êîìì.: «Íî íå îáóñëîâ-
ëåííàÿ ïðåäìåòîì» (dngos-po'i dbang-gis bden-pa min-gyi); ò.å.
îòíîñèòåëüíî ñâîåãî «ïðåäìåò໗ñàìîáûòèÿ, îíà íå ÿâëÿåòñÿ
èñòèíîé.—Ïðèì. ïåðåâ.
119
Òèá.: bden-'dzin.
120
Øðàâàê è ïðàòüåêàáóää.—Ïðèì. ïåðåâ.
121
«Âîñüìîé óðîâåíü» â ðàçâèòèè áîäõèñàòòâû îòëè÷àåòñÿ
òåì, ÷òî ïî äîñòèæåíèè åãî ðåãðåññ óæå íåâîçìîæåí. Îáùàÿ æå
ñõåìà ñòàäèé è óðîâíåé áîäõèñàòòâ, ñîãëàñíî Àáõèñàìàÿ-àëàì-
êàðå, âûãëÿäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì:
1. Ñòàäèÿ ñíàðÿæåíèÿ (ñàíñêð.: sambh@ra-m@rga; òèá.: tshogs-lam):
1.1 íèçøàÿ (ñàíñêð.: m$du; òèá.: chung-ngu) ñòóïåíü;
1.2 ñðåäíÿÿ (ñàíñêð.: madhya; òèá.: 'bring-pa) ñòóïåíü;
1.3 âûñøàÿ (ñàíñêð.: adhim@tra; òèá.: chen-po) ñòóïåíü.
2. Ñòàäèÿ ïðèìåíåíèÿ (ñàíñêð.: prayoga-m@rga; òèá.: sbyor-lam):
2.1 òåïëî (ñàíñêð.: &+magata; òèá.: drod, dro-bar gyur-pa);
2.2 âåðøèíà (ñàíñêð.: m&rdhagata; òèá.: rtse-mo, rtse-mor gyur-pa);
2.3 òåðïåíèå (ñàíñêð.: k+@nti; òèá.: bzod-pa);
2.4 âûñøàÿ ìèðñêàÿ äõàðìà (ñàíñêð.: laukika-agra-dharma;
òèá.: 'jig-rten-pa'i chos-kyi mchog).
3. Ñòàäèÿ âèäåíèÿ (ñàíñêð.: daršana-m@rga; òèá.: mthong-lam):
3.1 Ïîçíàíèå â ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè (ñàíñêð.: sam@hita-
jñ@na; òèá.: mnyam-par bzhag ye-shes):
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 387

3.1.1 ïóòü áåç ïðåïÿòñòâèé (ñàíñêð.: @nantarya-m@rga;

òèá.: bar-chad-med lam);
3.1.2 ïóòü ïîëíîãî îñâîáîæäåíèÿ (ñàíñêð.: vimukti-
m@rga; òèá.: rnam-grol lam).
3.2 Ïîñëåäóþùåå ïîçíàíèå (ñàíñêð.: p$+%ha-labdha-jñ@na;
òèá.: rjes thob ye-shes).
4. Ñòàäèÿ îñâîåíèÿ (ñàíñêð.: bh@van@-m@rga; òèá.: sgom lam):
4.1 Ïîçíàíèå â ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè (ñàíñêð.: sam@hita-
jñ@na; òèá.: mnyam-par bzhag ye-shes):
4.1.1 ïóòü áåç ïðåïÿòñòâèé (ñàíñêð.: @nantarya-m@rga;
òèá.: bar-chad-med lam);
4.1.2 ïóòü ïîëíîãî Îñâîáîæäåíèÿ (ñàíñêð.: vimukti-
m@rga; òèá.: rnam-grol lam).
4.2 Ïîñëåäóþùåå ïîçíàíèå (ñàíñêð.: p$+%ha-labdha-jñ@na;
òèá.: rjes thob ye-shes).
5. Ñòàäèÿ íå-ó÷åíèÿ-áîëåå (ñàíñêð.: ašaik+a-m@rga; òèá.: mi-slob-lam).
Òðè ïîñëåäíèå íàçûâàþòñÿ ñòàäèÿìè ñâÿòîñòè (ñàíñêð.:
@rya), òàê êàê ñâÿòîñòü äîñòèãàåòñÿ â íåïîñðåäñòâåííîì âèäåíèè
ïóñòîòû íà òðåòüåé ñòàäèè. C íèõ æå íà÷èíàåòñÿ è ïóòü áîäõè-
ñàòòâ, èìåþùèé äåñÿòü óðîâíåé:
1) óðîâåíü ðàäîñòè (ñàíñêð.: pramudit@; òèá.:rab-tu dga'-ba) ñî-
âïàäàåò ñî Ñòàäèåé âèäåíèÿ;
2) óðîâåíü ÷èñòîòû (ñàíñêð.: vimal@; òèá.: dri-ma med-pa);
3) óðîâåíü ïðîñâåùåíèÿ (ñàíñêð.: prabh@kar|; òèá.: 'od-byed-pa);
4) óðîâåíü áëèñòàþùèé (ñàíñêð.: arci+mat|; òèá.: 'od pro-ba-can);
5) óðîâåíü íåïîáåäèìîñòè (ñàíñêð.: sudurjay@; òèá.: shin-tu
sbyangs-pa);
6) óðîâåíü ïðèáëèæåíèÿ (ñàíñêð.: abhimukh|; òèá.: mngon-du gyur-pa);
7) óðîâåíü îïûòíîñòè (ñàíñêð.: d&ramgam@; òèá.: ring-du song-ba);
8) óðîâåíü íåêîëåáèìûé (ñàíñêð.: acal@; òèá.: mi-g.yo-ba);
9) óðîâåíü ðàçóìåíèÿ (ñàíñêð.: s@dhumat|; òèá.: legs-pa'i blo-gros);
10) óðîâåíü îáëàêà Äõàðìû (ñàíñêð.: dharma-megh@; òèá.: chos-
kyi sprin).
Ïîñëåäíèå äåâÿòü óðîâíåé îõâàòûâàþò ÷åòâ¸ðòóþ ñòàäèþ—
îñâîåíèÿ. Áîäõèñàòòâà 10-ãî óðîâíÿ îòäåë¸í îò äîñòèæåíèÿ
ñîñòîÿíèÿ Áóääû òîëüêî îäíèì ðîæäåíèåì.
 388 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

122
Öèòàòà èç «Âûñøåé òàíòðû».
123
Òèá.: gzhen-yul. Ò.å. ñàìîñóùåå ïðèÿòíîå, íåïðèÿòíîå è
íåéòðàëüíîå.—Ïðèì. ïåðåâ.
124
Ò.å. â ïàðàìèòû (êðîìå ìóäðîñòè, êîòîðàÿ îòíîñèòñÿ ê
ìèðîâîççðåí÷åñêîìó àñïåêòó) è ò.ï.—Ïðèì. ïåðåâ.
125
Ðåàëèñòû è ñâàòàíòðèêè ïðèçíàþò ñàìîñóùåå âîçíèêíî-
âåíèå èç äðóãîãî.
126
Òèá.: rdzas-su-grub-pa . Ïî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû, çäåñü
ýòîò òåðìèí ïîäðàçóìåâàåò ðåàëèñòè÷åñêîå, íå íîìèíàëüíîå
ñóùåñòâîâàíèå.
127
 àâòîêîììåíòàðèè ×àíäðàêèðòè ïåðåä ñòèõîì 6.36.
128
Èìåþòñÿ â âèäó çâåíüÿ çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ â ïðÿ-
ìîì (îìðà÷àþùåì) è îáðàòíîì (î÷èùàþùåì) ïîðÿäêå. Ýòî
ñëîâà ðåàëèñòîâ, ñ÷èòàþùèõ çâåíüÿ çàâèñèìîãî ïðîèñõîæäåíèÿ
ñóáñòàíöèàëüíûìè ñóùíîñòÿìè.—Ïðèì. ïåðåâ.
129
Ñì. ðàçäåë «Î äîáàâëåíèè è íåäîáàâëåíèè ê îòðèöàåìî-
ìó õàðàêòåðèñòèêè “àáñîëþòíî唻, ñ.146-156.
130
Îïðîâåðæåíèå (òèá.: sun-'byin) ìîæåò áûòü ïðàâèëüíûì
(yang-dag) èëè êàæóùèìñÿ (òèá.: ltar-snang)—èìåþùèì îøèáêó
â âûâîäå.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
131
Ñì. ñ.156-227.
132
Ò.å. ê êàæäîé îòðèöàåìîé àëüòåðíàòèâå âñåãäà ïðèñîâî-
êóïëÿåòñÿ (èëè ïîäðàçóìåâàåòñÿ) õàðàêòåðèñòèêà «àáñîëþòíîå»,
«ñàìîäîâëåþùåå» èëè «ñàìîñóùåå».—Ïðèì. ïåðåâ.
133
Èìååòñÿ â âèäó «ïóñòîå» êàê ñàìîñóùåå ïóñòîå, ïîñêîëü-
êó â «Èíòåðïîëèðîâàííîì êîììåíòàðèè» ïðè îòðèöàíèè «ïóñòîãî»
ïðèñîâîêóïëåíà õàðàêòåðèñòèêà «ñàìîñóùåå». Ãîâîðÿ áëèæå ê
òåêñòó: ïîñêîëüêó íè â ÷åì íåò ñàìîáûòèÿ, òî íå ìîæåò èì îáëàäàòü
è îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ (ïóñòîòà); çíà÷èò, íåò è ñàìîñóùåãî
«ïóñòîãòîãî, ÷åìó àáñîëþòíî ïðèñóùå îòñóòñòâèå ñàìîáûòèÿ.
Ýòîãî âîïðîñà è êàñàåòñÿ äàëüíåéøåå îáñóæäåíèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 389

134
Ýòî îáñóæäåíèå êàñàåòñÿ âîïðîñà î ïóñòîòå ïóñòîòû.
Áûëè ó÷åíûå, â ÷àñòíîñòè â òèáåòñêîé øêîëå ×æîíàíãïà, êîòî-
ðûå, ïðèçíàâàÿ ïóñòîòó âñåõ âåùåé êàê âûñøóþ ïðèðîäó, â òî
æå âðåìÿ ñ÷èòàëè, ÷òî ýòà âûñøàÿ ïðèðîäà äåéñòâèòåëüíî ñóùå-
ñòâóåò â àáñîëþòíîì ñìûñëå, êàê «èíîïóñòîòà» (òèá.: gzhan-
stong) . Ýòî îòðèöàåòñÿ ïðàñàíãèêàìè.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
135
Ýòîò æå ïðèìåð ïðèâîäèòñÿ â ñîîòâåòñòâóþùåì ìåñòå
«ßñíûõ ñëîâ» ×àíäðàêèðòè.
136
 ñêîáêàõ—óòî÷íåíèÿ èç «Èíòåðïîëèðîâàííîãî êîì-
ìåíòàðèÿ».—Ïðèì. ïåðåâ.
137
Öèòàòà èç «Ñóòðû ñåðäöà Ïðàäæíÿïàðàìèòû». Ðóññêèé
ïåðåâîä ñ ñàíñêðèòà ñì. â êí.: Áóääèçì: Èñòîðèÿ è êóëüòóðà. Ì.,
1989. Ñ.4-21. Òàêæå ñì.: Áóääèçì Ðîññèè. 1998. ¹ 29-30. Ñ.6-7.
138
Áóêâ. «áåççíàêîâîñòü», òî åñòü îòñóòñòâèå àáñîëþòíûõ
ïðè÷èí. Ñì. ïðèì. 18.
139
Òî åñòü âñå òðîå âðàò—ðàçëè÷íûå àñïåêòû ïóñòîòû.—
Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
140
Âêðàòöå îíè íàçûâàþòñÿ õàðàêòåðèñòèêàìè ñóùíîñòè
(ngo-bo), ñîñòîÿíèÿ (gnas-skabs) è ïîëîæåíèÿ (rnam-'jog).—
Ïðèì. ïåðåâ.
141
Êîíå÷íîìó, èñ÷åðïûâàþùåìó ïðåäåëó, êàê óòî÷íÿåò
Êîìì.—Ïðèì. ïåðåâ.
142
Ãåøå Ñîïà: «Åñòü óìîçðèòåëüíûå êëåøè ìûøëåíèÿ (òèá:
kun-brtags-kyi nyon-mongs) è åñòåñòâåííûå (òèá.: lhan-skyes-kyi
nyon-mongs). Ïîñëåäíèå åñòü è ó æèâîòíûõ».
Çäåñü è äàëåå åñòåñòâåííîå íåâåäåíèå îòäåëåíî îò ôèëîñîô-
ñêîãî íàäóìûâàíèÿ—óìîçðèòåëüíîãî íåâåäåíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
143
Òèá.: kun-brtags-kyi 'dzin-pa'i yul.
144
Õîòÿ ýòîò ñòèõ îôîðìëåí â âèäå öèòàòû, îí îòñóòñòâóåò
â òåêñòå «Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü». Àëåêñ Âýéìàí (ñì.: Op. cit.,
p.464, note 184) ïðåäïîëàãàåò, ÷òî åãî ñî÷èíèë ñàì ×æå Öîíêàïà.
 390 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

145
Ñàìîñòü ÿâëåíèé è íàçûâàåòñÿ [â éîãà÷àðå è ñâàòàíòðèêå]
çàâåñîé ïîçíàíèþ (ñàíñêð.: jñey@vara}a; òèá.: shes-sgrib). Òîëüêî
ïðè åå ïîçíàíèè ìîæåò áûòü äîñòèãíóòî âñåâåäåíèå. Åñòü íåêî-
òîðîå ðàçëè÷èå â òðàêòîâêå ýòîãî âîïðîñà ðàçíûìè áóääèéñêèìè
øêîëàìè.
×òîáû äîñòè÷ü Îñâîáîæäåíèÿ îò Êðóãîâåðòè, ñëåäóåò óíè÷-
òîæèòü åå êîðåíü—íåâåäåíèå. Íî íåâåäåíèå—íå åñòü ëèøü
íåâåäåíèå îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ëè÷íîñòè, íî òàêæå è íåâåäåíèå
îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé—äõàðì. È òî è äðóãîå, ïî ìíåíèþ
ïðàñàíãèêîâ, äîëæíî áûòü óñòðàíåíî äëÿ äîñòèæåíèÿ Îñâîáîæ-
äåíèÿ. Îäíàêî íèçøèå øêîëû—éîãà÷àðà è ñâàòàíòðèêà-ìàäõú-
ÿìèêà—ïðèäåðæèâàþòñÿ èíîé ïîçèöèè. Îíè ñ÷èòàþò, ÷òî äëÿ
äîñòèæåíèÿ àðõàòñòâà—Îñâîáîæäåíèÿ îò ñàíñàðû—äîñòàòî÷íî
óñòðàíèòü öåïëÿíèå çà «ÿ» ëè÷íîñòè. À çàâåñû âñåâåäåíèþ íåîá-
õîäèìî óñòðàíÿòü òîëüêî íà ïóòè ê âñåâåäåíèþ—ñîñòîÿíèþ
Áóääû. Ýòîò îáúåêò ïîçíàíèÿ ðàññìàòðèâàåòñÿ â éîãà÷àðå äóàëü-
íî ñ ñóáúåêòîì. Ñóáúåêò è îáúåêò—ðàçíûå ñóùíîñòè, õîòÿ îáà,
ñîãëàñíî éîãà÷àðå, è èìåþò ïðèðîäó ñîçíàíèÿ. Äëÿ äîñòèæåíèÿ
Îñâîáîæäåíèÿ ïîýòîìó äîñòàòî÷íî óñòðàíèòü íåâåäåíèå î ñàìî-
ñòè ñóáúåêòà. Òàê æå ñ÷èòàåò è ñâàòàíòðèêà-ìàäõúÿìèêà—÷òî
äîñòàòî÷íî îñâîáîäèòüñÿ îò öåïëÿíèÿ çà «ÿ» è «ìîå» (ïðè ýòîì
«ÿ» è «ìîå» çäåñü ïîíèìàþòñÿ íà ãîðàçäî áîëåå ãðóáîì óðîâíå,
íåæåëè «îòñóòñòâèå ñàìîñòè» â ïðàñàíãèêå). Íî ÿâëåíèÿ ïðè
ýòîì ïðåäñòàâëÿþòñÿ èñòèííî ñóùåñòâóþùèìè (òèá.: bden-'dzin
lhan-skyes = chos-kyi bdag-'dzin), è äàæå àðõàòû ñîõðàíÿþò ýòî
çàáëóæäåíèå. Ýòî òàêæå ñ÷èòàåòñÿ çàâåñîé âñåâåäåíèþ.
 ïðàñàíãèêå öåïëÿíèå ê ñàìîñòè è ëè÷íîñòè è ÿâëåíèé ðàçëè-
÷àåòñÿ òîëüêî ïî óðîâíþ: ïåðâîå ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê áîëåå ãðóáîå,
âòîðîå—òîíüøå, íî ñóùíîñòü èõ îäíà—ïóñòîòà îäíà. Çäåñü íåò
ðàçëè÷èÿ â îáúåêòå îòðèöàíèÿ: è òî è äðóãîå—îäíî è òî æå
íåâåäåíèå, ïîäëåæàùåå óñòðàíåíèþ.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
146
À. Âýéìàí óêàçûâàåò, ÷òî ýòî öèòàòà èç «Ñóòðû î äåñÿòè
óðîâíÿõ».
147
Òèá.: rang-gi ngo-bo. Ò.å. èçíà÷àëüíàÿ ïóñòîòà îò ñàìî-
áûòèÿ—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 391

148
Òèá.: rang-gi ngo-bos grub-pa'i rang bzhin.
149
Ò.å. ïðèðîäû êàê ñàìîáûòèÿ ïîäëèííîé ñóùíîñòè (äõàðìà-
òû) è ñàìîñóùåé ïðèðîäû.—Ïðèì. ïåðåâ.
150
Òèá.: rang-bzhin-gyis zhi-ba-nyid. Êîìì. äîáàâëÿåò: spros-
pa thams-cad...bral—ñâîáîäà îò èçìûøëåíèé.—Ïðèì. ïåðåâ.
151
Ò.å., ñîãëàñíî Êîìì.,—íà ýòîì íà÷àëüíîì ýòàïå óÿñíå-
íèÿ âîççðåíèÿ.
152
Ñîãëàñíî Êîìì., çäåñü ïðåäñòàâëåíà ïîçèöèÿ øêîëû
×æîíàíãïà, êîòîðàÿ èùåò îïîðó â ñèñòåìå Êàëà÷àêðû è ñî÷èíå-
íèè Ìàéòðåè «Âûñøàÿ òàíòðà».—Ïðèì. ïåðåâ.
153
Äîñë. «ïóòåâîé».—Ïðèì. ïåðåâ.
154
Ò.å. îòðèöàåìîå-«ñóáúåêò» (yul-can) è îòðèöàåìîå-«ïðå-
äèêàò» (yul).—Ïðèì. ïåðåâ.
Äëÿ îòëè÷åíèÿ ëîãè÷åñêîãî òåðìèíà «ñóáúåêò»—êàê ïðåäìå-
òà ëîãè÷åñêîãî âûñêàçûâàíèÿ—îò òåðìèíà «ñóáúåêò» êàê ÷ëåíà
ñóáúåêòíî-îáúåêòíîãî îòíîøåíèÿ—ëîãè÷åñêèé ñóáúåêò çäåñü è
äàëåå ìû áóäåì âûäåëÿòü êóðñèâîì.
155
Ñîãëàñíî Êîìì.,—äåâÿòü ïîëó÷àåòñÿ, êîãäà ÷åòûðå èç 12
ïîäðàçäåëåíèé (ñì. òîì 1, ñ.364, ïðèì. 149)—6-îå, 7-îå, 8-îå è
9-îå—çàêëþ÷àþò â îäíî: ïîñêîëüêó ïåðâîå èç íèõ—ãëàâíîå, à
îñòàëüíûå òðè—âñïîìîãàòåëüíûå.—Ïðèì. ïåðåâ.
156
Âèäèìî, èìååòñÿ â âèäó òðåòüÿ ñòóïåíü Ñòàäèè ïðèìåíå-
íèÿ (ñì. ïðèì.121), õîòÿ òàêîå æå íàçâàíèå íîñèò òðåòüÿ ñòóïåíü
8-îãî óðîâíÿ áîäõèñàòòâ. Ñì.: Àáõèñàìàÿ-àëàìêàðà, 4.40.
157
(Òèá.: bden-'dzin) Ãåøå Ñîïà: «Òàêîâà ïîçèöèÿ ïðàñàíãè-
êè.  ñâàòàíòðèêå æå “öåïëÿíèå çà èñòèííîå ñóùåñòâîâàíèå”
ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê çàâåñà âñåâåäåíèþ, îò êîòîðîé èçáàâëÿþòñÿ
òîëüêî ïî äîñòèæåíèè óðîâíÿ Áóääû».
158
Òèá.: gti-mug. Çäåñü ýòî ïîíÿòèå ðàâíî íåâåäåíèþ (òèá.:
ma-rig-pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
159
Êîìì.: «gtso bo'i rgyu mi mthun pa gnyis med pa». Â äàííîì
êîíòåêñòå ïîä îòäåëüíûìè ïðè÷èíàìè ñàíñàðû èìåþòñÿ â âèäó
 392 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

íåâåäåíèå è ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå, à íå êàðìà è êëåøè,

êàê îáû÷íî.—Ïðèì. ïåðåâ.
160
Ò.å. ñâàòàíòðèêè.—Ïðèì. ïåðåâ.
161
Äðàãîöåííîå îæåðåëüå, 1.35.
162
Ñð. ïðèì.159.
163
Ïîëíûé ñòèõ èç «Êîðåííîé ìóäðîñòè» (27.1) ãëàñèò:
«[Âçãëÿä] îòíîñèòåëüíî âîçíèêíîâåíèÿ [“ÿ”] â ïðîøëîì è
íåâîçíèêíîâåíèÿ “ÿ” â ïðîøëîì—
îáà èñõîäÿò èç ïðèçíàíèÿ ìèðà âå÷íûì,
îñíîâûâàÿñü íà êðàéíîñòè [ñàìîñóùåãî] ïðîøëîãî.»
(Òî åñòü âçãëÿä ýòîò ðàññìàòðèâàåò ÿâëåíèÿ, à íå òîëüêî «ÿ».)
164
Ýòà òî÷êà çðåíèÿ ïðîòèâîïîñòàâëÿåòñÿ ïîçèöèè ñëåäóþ-
ùèõ çà Áõàâàâèâåêîé ñâàòàíòðèêîâ, ïîëàãàþùèõ, ÷òî øðàâàêè è
ïðàòüåêè íå äîñòèãàþò ïîñòèæåíèÿ áåññàìîñòíîñòè äõàðì.
165
Òèá.: thun-mong-min-pa'i ngo-bo.
166
Øêîëà ñàììàòèåâ (mang-pos bkur-ba)—ïîäðàçäåëåíèå áóä-
äèéñêîé ôèëîñîôñêîé øêîëû âàéáõàøèêîâ (Êîìì.).—Ïðèì. ïåðåâ.
167
Óòî÷íåíèå Êîìì.
168
Òèá.: 'dzin-stangs gal-ba.
169
Òèá.: rang-gi mtshan-nyid-kyis grub-pa'i nga.
170
Òèá.: de'i rnam-pa'i 'dzin-stangs.
171
Êîìì.: «Êàê äîñòèãàåìîå è äîñòèãàþùèé; êàê ïîçíàâàå-
ìîå è ïîçíàþùèé».—Ïðèì. ïåðåâ.
172
 ñêîáêàõ—äîïîëíåíèå èç Êîìì.—Ïðèì. ïåðåâ.
173
Ñîãëàñíî Êîìì.,—â ýòîì ñëó÷àå òàê ïîñòóïàþò ïîñëåäî-
âàòåëè Áõàâàâèâåêè, ò. å. ñâàòàíòðèêè.—Ïðèì. ïåðåâ.
174
Íî îíè äåëàþò ýòî â ðàçíûõ ñëó÷àÿõ: ïðàñàíãèêè (êàê
áûëî ñêàçàíî âûøå)—äëÿ îòäåëåíèÿ îòíîñèòåëüíîé èñòèíû îò
àáñîëþòíîé, à ñâàòàíòðèêè (êàê áóäåò ïîêàçàíî íèæå)—äëÿ
îãðàíè÷åíèÿ îáúåêòà îòðèöàíèÿ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 393

175
Èëè «áëàãîïðèÿòíóþ äëÿ íåãî» (òèá.: rjes su mthun pa).
Èìååòñÿ â âèäó ìóäðîñòü, ïîñòèãàþùàÿ àáñîëþòíóþ èñòèíó
÷åðåç ïðåäñòàâëåíèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
176
Òî åñòü âûøåóïîìÿíóòóþ ìóäðîñòü; «íå ñóùåñòâóåò» äëÿ
íå¸.—Ïðèì. ïåðåâ.
177
 ñêîáêàõ—âñòàâêè Êîììåíòàòîðà.—Ïðèì. ïåðåâ.
178
Òî åñòü ñëîâàìè: «Â àáñîëþòíîì ñìûñëå...»—Ïðèì. ïåðåâ.
179
Òî åñòü ìóäðîñòü èíòåëëåêòóàëüíîãî ïîñòèæåíèÿ ïóñòî-
òû, êîòîðàÿ èìååò ìåñòî è äî Ñòàäèè âèäåíèÿ.
180
Ò.å. ïðÿìîå ïîñòèæåíèå àáñîëþòíîé èñòèíû.—Ïðèì. ïåðåâ.
181
Ýòî òîëêîâàíèå Êàìàëàøèëû ê ñî÷èíåíèþ Øàíòèðàê-
øèòû ñëåäóåò òðàäèöèè ñâàòàíòðèêîâ, ñîãëàñíî êîòîðîé, êàê
óæå óêàçûâàëîñü,—ñàìîáûòèå íå ñóùåñòâóåò ëèøü â àáñîëþòíîì
ñìûñëå.—Ïðèì. ïåðåâ.
182
Òèá.: dngos-po'i stobs-kyis zhugs-pa'i rjes-su dpag-pa.
183
Ò.å. íèãèëèçìîì; ïîýòîìó îíè ñ÷èòàþò íåîáõîäèìûì
ïðèçíàâàòü óñëîâíîå ñàìîáûòèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
184
Èíà÷å ãîâîðÿ, îòðèöàþò ëèøü àáñîëþòíîå ñàìîáûòèå.—
Ïðèì. ïåðåâ.
185
Òî åñòü ïðàñàíãèêè Áóääàïàëèòà è ×àíäðàêèðòè.—Ïðèì.
ïåðåâ.
186
Òî åñòü Äæàÿàíàíäà õî÷åò ñêàçàòü—äîñòàòî÷íî, ÷òîáû
àðãóìåíò îïðîâåðãàþùåãî âûâîäà ëîãè÷åñêè ñëåäîâàë èç ÷óæîãî
ìíåíèÿ, íî íå äîëæåí áûòü îáîñíîâàí äîñòîâåðíûì ïîçíàíè-
åì.—Ïðèì. ïåðåâ.
187
Òèá.: khas-blangs-pa tsam-gyis.
188
Òèá.: tshul gsum. Ñîãëàñíî Tsepak Rigzin (Tibetan-English
Dictionary of Buddhist Terminology. Dharamsala: LTWA, 1986):
óòâåðæäàåìûé òåçèñ (phyogs-chos), ïðÿìîå ïîäòâåðæäåíèå (rjes-
khyab) è ïîäòâåðæäåíèå îòñóòñòâèåì ïðîòèâîïîëîæíîé âîçìîæ-
 394 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

íîñòè (ldog-khyab). Íàïðèìåð, åñëè óòâåðæäàåìîå—îãîíü, òî

ïðÿìîå ïîäòâåðæäåíèå—äûì, à ïîäòâåðæäåíèå ïðîòèâîïîëîæ-
íîé âîçìîæíîñòüþ—îòñóòñòâèå äûìà ïðè îòñóòñòâèè îãíÿ.—
Ïðèì. ïåðåâ.
189
Ñîãëàñíî Êîìì.,—Khu-mdo-sde-'bar è ïðî÷èå (XII âåê).
Ñì., íàïð.: Roerich G. The Blue Annals. Vol. 1. p.94, 343.—Ïðèì.
ïåðåâ.
190
Òèá.: chos-can. Ò.å. ïîíÿòèå, íà êîòîðîå îïèðàåòñÿ òåçèñ;
íàïðèìåð, ïîíÿòèå «ðåàëüíîãî çâóêà» â òåçèñå «çâóê íåïîñòîÿíåí».
191
Òèá.: 'gal-ba brjod-pa'i thal-'gyur.
192
Òèá.: gzhan-grags-kyi rjes-dpag.
193
Òèá.: sgrub-byed bsgrub-bya dang mtshungs-pa ['i thal 'gyur].
194
Òèá.: rgyu-mtshan mtshungs-pa'i mgo-snyoms [-kyi thal 'gyur].
Èíà÷å ãîâîðÿ, âûñêàçûâàåòå ñâîþ ñîáñòâåííóþ ïîçè-
195

öèþ.—Ïðèì. ïåðåâ.
196
Ñîãëàñíî Êîìì.,—èìååò òâåðäîå íàìåðåíèå îòðèöàòü
(sun 'byin par nges par dam bca' ba).—Ïðèì. ïåðåâ.
197
Î ðàçëè÷èè â èíäèéñêîé áóääèéñêîé ëîãèêå äîêàçà-
òåëüñòâ «äëÿ äðóãèõ» è «äëÿ ñåáÿ» ñì., íàïð.: Ùåðáàòñêîé Ô.È.,
Óêàç. ñî÷., ×àñòü 1. Ñ.125-389.
198
Òèá.: 'bras-phyir. Ýòî âûðàæåíèå îòíîñèòñÿ ê ïðåäûäóùå-
ìó êîíòåêñòó öèòèðóåìîãî èñòî÷íèêà, ïîýòîìó çäåñü íå ìîæåò
áûòü ïåðåâåäåíî áóêâàëüíî.
199
Êîìì. äîáàâëÿåò «… ë èøü êàê íîìèíàëüíûå» (brtags pa
tsam du). Ýòî ïðèáàâëåíèå òàêæå ïîêàçûâàåò, ÷òî â êí. Echoes of
Voidness, p.67 ýòî ìåñòî ïîíÿòî íåòî÷íî: «However, for the sake
of leading others to the goal, we sometimes say to the world that
aggregates and so forth inherently exist, whereas in fact they have no
inherent existence. Òî åñòü íåïðàâèëüíû ñëîâà «inherently exist»,
è â «Èíòåðïîëèðîâàííîì êîììåíòàðèè» ãîâîðèòñÿ ïðîòèâîïî-
ëîæíîå. Åñëè áû îíè áûëè ïðàâèëüíû, ïîëó÷èëîñü áû, ÷òî
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 395

×àíäðàêèðòè ñàì ñåáå ïðîòèâîðå÷èò—ïðèçíàåò óñëîâíîå ñàìî-

ñóùåå.—Ïðèì. ïåðåâ.
200
Ñîãëàñíî Êîìì.,—ïîñëåäîâàòåëè Ïàöàáà: Ìà÷æàâà è
äðóãèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
201
Êîìì.: «Ò.å. åñëè áû ñâÿçü íàëè÷èÿ äûìà íàä êóõíåé è
îãíÿ â íåé íóæíî áûëî áû ñ÷èòàòü ñîîòâåòñòâèåì íàëè÷èÿ
êóõîííîãî äûìà è êóõîííîãî îãíÿ.»—Ïðèì. ïåðåâ.
202
Êîìì.: «Òî, ÷òî ïîäëåæèò äîêàçàòåëüñòâó, íå ìîæåò
ñëóæèòü äîêàçàòåëüñòâîì», èíà÷å äîïóñêàåòñÿ ëîãè÷åñêàÿ îøèá-
êà «êðóã â äîêàçàòåëüñòâå».—Ïðèì. ïåðåâ.
203
À èìåííî—íåïðèçíàíèå òåçèñà îá îòñóòñòâèè ñàìîáû-
òèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
204
Ëîãèêà îòñóòñòâèÿ â òàêîì ñëó÷àå òðåòüåé âîçìîæíîñòè
îáúÿñíÿëàñü íà ñ.51-54 è â ïðèìå÷àíèè 63.—Ïðèì. ïåðåâ.
205
Òèá.: gnas-ma-bu-pa. Îäíà èç 18 äðåâíèõ øêîë Õèíàÿíû.
206
Ãåøå Ñîïà óïîìÿíóë, ÷òî ×æàí÷æà Ðîëïý Äîðäæå â
ñâîåé «Ñèääõàíòå» âðîäå áû ñîãëàøàëñÿ ñ ýòèì ìíåíèåì âàòñè-
ïóòðèåâ. Ýòî, ìîæåò áûòü, è íåóäèâèòåëüíî, ïîñêîëüêó ïðàñàí-
ãèêè ýòîò òåçèñ âàòñèïóòðèåâ êðèòèêóþò êàê îíòîëîãè÷åñêèé,
íî, íåñîìíåííî, ìîãóò âîñïîëüçîâàòüñÿ èì â ïðîïåäåâòè÷åñêèõ
öåëÿõ—òàê æå, êàê îíè èñïîëüçóþò è òåçèñ î «ÿ»,—ïðèçíàâàÿ è
ñóùåñòâîâàíèå «ÿ», è íåñóùåñòâîâàíèå, è íè-òî-íè-äðóãîå. Ýòî
íàñòàâíèê ×àíäðàêèðòè ñïåöèàëüíî îãîâàðèâàåò â «ßñíûõ ñëî-
âàõ», êîììåíòèðóÿ «Êîðåííóþ ìóäðîñòü» 18.6.
207
Òèá.: rang-gi mtshan-nyid kyis med-pa.
208
Ñàíñêð.: pak+a-dharma; òèá.: phyogs-chos (â äàííîì ñëó-
÷àå—ðîñòîê).
209
Ïðÿìî ïîäòâåðæäàþùåé ñâÿçè (rjes-'gro'i khyab; ñàíñêð.:
anvaya) è êîñâåííî ïîäòâåðæäàþùåé ñâÿçè—îòñóòñòâèåì ïðîòè-
âîïîëîæíîé âîçìîæíîñòè (ldog-pa'i khyab; ñàíñêð.: vyatireka).—
Ïðèì. ïåðåâ.
 396 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

210
Ñì. ñ.192-227. (ëë. 447à-462à).
211
Óìîçàêëþ÷åíèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
212
Ñàìîäîâëåþùåì ñóùåñòâîâàíèè è ïîëíîì íåñóùåñòâî-
âàíèè.—Ïðèì. ïåðåâ.
213
Òèá.: don-byed-pa.
214
Âñòàâêà èç «Êîììåíòàðèÿ»: bdag gzhan ris-su bcad-
pa'i...—Ïðèì. ïåðåâ.
215
Ò.å. îòðèöàåìîãî—âîîáðàæåíèÿ ñàìîáûòèÿ è îòðèöàþ-
ùåãî, èëè «ïðîòèâîÿäèÿ»—àíàëèòè÷åñêîé ìóäðîñòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
216
 ñêîáêàõ—ïîÿñíåíèÿ Êîìì.—Ïðèì. ïåðåâ.
217
Òèá.: rigs-pa'i mgo-bsgre.
218
Êîìì.: «Ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ».—Ïðèì. ïåðåâ.
219
Êîìì.: «Âñòðå÷àþòñÿ îíè èëè íå âñòðå÷àþòñÿ?»—Ïðèì.
ïåðåâ.
220
Êîìì. äîáàâëÿåò: «Ñóùåñòâóþò, ëèøü êîãäà íå àíàëèçè-
ðóåøü».—Ïðèì. ïåðåâ.
221
Êîìì.: «Â òåõ ìåñòàõ, ãäå îòðèöàëîñü ñàìîñóùåå.»—
Ïðèì. ïåðåâ.
222
Èíòåðïîëÿöèÿ Êîìì.: mthun-snang-du grub-pa.—Ïðèì. ïåðåâ.
223
Òèá.: tshul-gsum-pa'i rtags. Ïîäðîáíåå ñì. ïðèìå÷àíèå
188.—Ïðèì. ïåðåâ.
224
Òèá.: dngos-po stobs zhugs-kyi rtags.
225
Òèá.: gzhi-chos-can.
226
Èíòåðïîëÿöèè êîììåíòàòîðà.—Ïðèì. ïåðåâ.
227
Ñóáúåêò âûñêàçûâàíèÿ çäåñü—çâóê, à ïðåäèêàò—íåïîñ-
òîÿíñòâî.
228
Êîìì.: «Èíà÷å ãîâîðÿ, ñóáúåêò òåçèñà [äëÿ îïïîíåíòà]
óòðàòèë áû ñâÿçü ñ äîâîäîì».
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 397

229
Òèá.: gsal-byed-pa. Ìèìàíñà—îäíà èç øåñòè ôèëîñîôñ-
êèõ øêîë áðàõìàíèçìà.
230
Óòî÷íåíî ïî «Êîììåíòàðèþ».—Ïðèì. ïåðåâ.
231
Òàê êàê äëÿ áóääèñòà íåïîñòîÿíñòâî—ïðåäèêàò âñåãî ñóùåãî.
232
Äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå (òèá.: tshad-ma) [äîñòîâåðíî
ëèøü â ïðåäåëàõ îòíîñèòåëüíîãî] è ìîæåò áûòü îøèáî÷íûì èëè
áåçîøèáî÷íûì. Çäåñü èìååòñÿ â âèäó, ÷òî ñóáúåêò íå èìååò
àáñîëþòíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Òîëüêî ïîñòèæåíèå ïóñòîòû áåçî-
øèáî÷íî îáíàðóæèâàåò ïîäëèííûé ñóáúåêò. Îøèáî÷íîå ñîçíà-
íèå—âñÿêîå ñîçíàíèå, êðîìå ñîçíàíèÿ ïóñòîòû. Ïîýòîìó, ðàñ-
ñìàòðèâàÿ äâå èñòèíû—îòíîñèòåëüíóþ è àáñîëþòíóþ, ìû òîëü-
êî îäíó èç íèõ ñ÷èòàåì îáúåêòîì áåçîøèáî÷íîãî ñîçíàíèÿ.—
Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
233
Ñ òî÷êè çðåíèÿ ïðàñàíãèêè, îøèáàþùååñÿ ñîçíàíèå
íàõîäèòñÿ ïîä âëèÿíèåì íåâåäåíèÿ, òî åñòü ïîëàãàåò âåùè
ñàìîñóùèìè. Ïîýòîìó ýòè ïîçíàíèÿ èìåþò ñîâåðøåííî ðàçíûå
îáúåêòû è íàõîäÿòñÿ â îòíîøåíèè ïðîòèâîðå÷èÿ. Ðàíåå ýòîò
òåðìèí âñòðå÷àëñÿ â íåñêîëüêî èíîì çíà÷åíèè, êîãäà ãîâîðè-
ëîñü îá «èñêàæåííîì» è «íåèñêàæåííîì» ïîçíàíèè. Çäåñü æå
ðå÷ü èäåò ïðîñòî-íàïðîñòî îá óñëîâíîì, íåàáñîëþòíîì ïîçíà-
íèè.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
234
Òèá.: gzhi. Êîìì.: «Ò.å. ñóáúåêòà [äîêàçàòåëüñòâà] (chos-
can)». Òàêèì îáðàçîì, ïîä îñíîâîé çäåñü ïîäðàçóìåâàåòñÿ îäè-
íàêîâî ïîíèìàåìûé («îáùèé») ñóáúåêò òåçèñà äîêàçàòåëüñòâà.—
Ïðèì. ïåðåâ.
235
Òèá.: gzugs kyi skye mched; ñàíñêð.: r&pa-@yatana.
236
Ñì. ïåðâóþ öèòàòó â äàííîì ðàçäåëå.—Ïðèì. ïåðåâ.
237
Ñì. ñ.196.
238
Êîìì.: bzhag rgyu.—Ïðèì. ïåðåâ.
239
Áóääèñòà [-ðåàëèñòà] è âàéøåøèêà; âàéøåøèêà è ìè-
ìàíñàêè.—Ïðèì. ïåðåâ.
 398 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

240
Áóääèñòà [-ðåàëèñòà] è âàéøåøèêà, óêàçàííûõ â ïðèìåðå
ñâàòàíòðèêîâ ïåðâûìè. «×ÆÀ» ïîÿñíÿåò, ÷òî îáùèì ïîíÿòèåì
äëÿ íèõ ÿâëÿåòñÿ ñàìîñóùèé çâóê è ïðî÷åå.—Ïðèì. ïåðåâ.
241
Òî åñòü, ñ òî÷êè çðåíèÿ ïðàñàíãèêè, åäèíñòâåííî íå
çàáëóæäàþùèìñÿ ñîçíàíèåì ÿâëÿåòñÿ íåïîñðåäñòâåííîå ïîñòè-
æåíèå ïóñòîòû.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
242
(Òèá.: snang-yul). Ïî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû, îäíîâðå-
ìåííî ó íàñ ðàáîòàåò íåñêîëüêî ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ñîçíàíèé,
ñâÿçàííûõ ñ îðãàíàìè ÷óâñòâ, íî ïðîÿâëåíî òîëüêî îäíî—
ÿâëÿþùåå (òèá.: snang) äëÿ íàñ îáúåêò íåïîñðåäñòâåííîãî âîñ-
ïðèÿòèÿ, íà êîòîðûé îáðàùåíî íàøå âíèìàíèå (õîòÿ íåêîòîðûå
òèáåòñêèå ó÷åíûå ýòî îñïàðèâàþò, ñ÷èòàÿ, ÷òî ìíåíèå ×àíäðà-
êèðòè î âîçìîæíîñòè ëèøü îäíîãî ñîçíàíèÿ â îäèí ìîìåíò
îòíîñèòñÿ òîëüêî ê ñàìàäõè). Ýòîò îáúåêò îòëè÷àþò îò îïîñ-
ðåäîâàííîãî, àáñòðàãèðîâàííîãî îáúåêòà (zhen-yul), ñîçäàâàå-
ìîãî ñîçíàíèåì íà îñíîâå õðàíÿùåãîñÿ â ïàìÿòè îáðàçà ÷óâ-
ñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ—ïðåäñòàâëåíèÿ (òèá.: don-spyi), êîòîðîå
â ýòîì îòíîøåíèè ìîæåò ðàññìàòðèâàòüñÿ êàê ñâîåãî ðîäà
íåïîñðåäñòâåííûé ïðîäóêò âîñïðèÿòèÿ.
243
Òèá.: rtog-gå-ba.
244
Êîìì.: «Ò.å. àáñîëþòíóþ èñòèíó».—Ïðèì. ïåðåâ.
245
Êîìì.: «Ìàäõúÿìèêà è ðåàëèñòà».—Ïðèì. ïåðåâ.
246
Ò.å. ñîâåðøåííî íåïðèåìëåì äëÿ ðåàëèñòà.—Ïðèì. ïåðåâ.
247
Êîòîðîå îíè óïîäîáëÿþò çðÿ÷åìó ïðîâîäíèêó.—Ïðèì.
ïåðåâ.
248
Òèá.: gzhan-rig. Ãåøå Ñîïà: «Òàê íàçûâàþò ïÿòü ñîçíàíèé
îðãàíîâ ÷óâñòâ.»
249
Òèá.: rang-rig. Ãåøå Ñîïà: «Íåêîòîðûå øêîëû áóääèéñ-
êîé ôèëîñîôèè ïðèçíàþò ñàìîñîçíàíèå, íåêîòîðûå—íåò,—íà-
ïðèìåð, Áõàâàâèâåêà è ïðàñàíãèêè, èëè âàéáõàøèêè. Ïîä ýòèì
òåðìèíîì ïîäðàçóìåâàåòñÿ òàêîå ñîçíàíèå, êîòîðîå ñìîòðèò
“òîëüêî âîâíóòðü”, îòðàæàåò ïðîöåññû ñîçíàíèé îðãàíîâ
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 399

÷óâñòâ. Íàïðèìåð, çðèòåëüíîå ñîçíàíèå âîñïðèíèìàåò ('dzin-ba)

íåêèé ïðåäìåò, à ñàìîñîçíàíèå îñîçíàåò ýòî âîñïðèÿòèå. Ñàìî-
ñîçíàíèå è åñòü âèä íåïîñðåäñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ, áåçîøèáî÷-
íîãî, èáî ìåæäó íèì è îáúåêòîì åãî ïîçíàíèÿ—ñîçíàíèÿìè
îðãàíîâ ÷óâñòâ íå ìîæåò âêðàñòüñÿ íèêàêàÿ ïîìåõà. Òå ÷óâñòâà
ðàäîñòè, íàñëàæäåíèÿ èëè ãîðÿ òîæå âîñïðèíèìàþòñÿ ñàìîñîç-
íàíèåì,—÷åì æå åùå ìû ìîæåì äîêàçàòü ñåáå, ÷òî ãîðþåì èëè
ðàäóåìñÿ?»
250
Òî åñòü ìàäõúÿìèêîâ-ïðàñàíãèêîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
251
«Îñíîâà» (gzhi) çäåñü îçíà÷àåò ñóáúåêò ñóæäåíèÿ, ïðèåì-
ëåìûé äëÿ îáîèõ îïïîíåíòîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
252
Îá îòñóòñòâèè îáùåãî ñóáúåêòà ñóæäåíèÿ è íåîáîñíî-
âàííîñòè ñàìîñòîÿòåëüíûõ àðãóìåíòîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
253
Êîìì.: «Èáî âû ïðèçíàåòå àáñîëþòíîå ñóùåñòâîâàíèå
[ÿâëåíèé]».—Ïðèì. ïåðåâ.
254
Êîìì.: «ñàìîñóùèõ âåùàõ».—Ïðèì. ïåðåâ.
255
Ïî ìíåíèþ ðåàëèñòà.—Ïðèì. ïåðåâ.
256
Èçëîæåííîé â «ßñíûõ ñëîâàõ».
257
Êîìì.: Íåñîñòîÿòåëüíîñòü äîâîäà: «Ïîñêîëüêó ñóùå-
ñòâóåò»,—è ïðî÷åãî.—Ïðèì. ïåðåâ.
258
Êîìì.: «Ò.å. ïîñêîëüêó Áõàâàâèâåêà ââîäèò â ñâîè àðãóìåí-
òû îáíàðóæèâàåìîå çàáëóæäàþùèìñÿ ñîçíàíèåì».—Ïðèì. ïåðåâ.
259
Êîìì.: «Ò.å. îïðåäåëÿåìûõ ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòè-
êîé, ñóáñòàíöèîíàëüíûõ» (òèá.: rang gi mtshan nyid kyis grub pa'i
rdzas grub).—Ïðèì. ïåðåâ.
260
À íå â ñìûñëå óìîçàêëþ÷åíèÿ êàê âèäà äîñòîâåðíîãî
ïîçíàíèÿ èëè â óçêîì çíà÷åíèè «âûâîäà».—Ïðèì. ïåðåâ.
261
Òèá.: gzhan la grags-pa'i rjes-dpag.
262
Èíòåðïîëÿöèÿ Êîìì.: rang-gi ngos-nas.—Ïðèì. ïåðåâ.
263
Ïðàñàííàïàäà, 23-24.
 400 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

264
Èíòåðïîëÿöèÿ Êîìì.: rang-gi ngo-bo-nyid-kyis.—Ïðèì.
ïåðåâ.
265
Òèá.: de la grub-pa.
266
Êîìì.: «Òàêèìè, êàê ëîêàÿòèêè».—Ïðèì. ïåðåâ.
267
Ïðîïîâåäíèêè íàëè÷èÿ ñàìîáûòèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
268
Òèá.: bya-byed: «âîçíèêíîâåíèåì, ïðåêðàùåíèåì è ïðî-
÷èì» (Êîìì.).—Ïðèì. ïåðåâ.
269
Î òðåõ àñïåêòàõ àðãóìåíòàöèè ñì. ïðèìå÷àíèå 187.—
Ïðèì. ïåðåâ.
270
Êîìì.: «Ñâàòàíòðèêîâ è áîëåå íèçêîãî [óðîâíÿ]».—
Ïðèì. ïåðåâ.
271
Áóääàïàëèòû è ×àíäðàêèðòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
272
Ò.å.—âîïðåêè ïîçèöèè ñâàòàíòðèêîâ—óðîâíÿ àáñîëþò-
íîé èñòèíû, à íå îòíîñèòåëüíîé, óñëîâíîé.—Ïðèì. ïåðåâ.
273
Ëþáîïûòíî, ÷òî â Òèáåòå, ãäå ïîâîçîê íå ñóùåñòâîâàëî,
ïðèìåð ñ ïîâîçêîé, òåì íå ìåíåå, íà ïðîòÿæåíèè áîëåå ÷åì
òûñÿ÷åëåòíåé èñòîðèè áóääèçìà îñòàâàëñÿ â öåíòðå âíèìàíèÿ
âñåõ ìîíàñòûðñêèõ ðóêîâîäñòâ ïî òåîðèè ïóñòîòû. Â îòâåò íà
âîïðîñ î òîì, ÷òî æå òèáåòñêèå ìîíàõè ïðåäñòàâëÿëè ñåáå,
ðàññóæäàÿ î ïîâîçêå, ãåøå Ñîïà ïîÿñíèë, ÷òî, ðàçóìååòñÿ,
òèáåòöû çíàëè î ïîâîçêàõ â äðóãèõ ñòðàíàõ è, âèäèìî, ëèøü
îòñóòñòâèå äîðîã â ñîáñòâåííîé ãîðèñòîé ñòðàíå áûëî ïðåïÿò-
ñòâèåì ê èõ âíåäðåíèþ â Òèáåòå. Îäíàêî îí ïðèïîìíèë, êàêîé
áîëüøîé ïðîôåññèîíàëüíûé èíòåðåñ âûçâàëè ó ìîíàõîâ èçîáðà-
æåíèÿ ïîâîçêè íà ýòèêåòêàõ ñïè÷å÷íûõ êîðîáîê, êîòîðûå íà÷à-
ëè èìïîðòèðîâàòüñÿ â Òèáåò èç Èíäèè â 1940-å ãã.
274
Òèá.: phan-tshun yod-pa tsam.
275
Ñîãëàñíî Êîìì.—»Ïî ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè», «ñàìà ïî
ñåáå» [ÿâëÿåòñÿ] è ïðî÷èå.—Ïðèì. ïåðåâ.
276
Ò.å. î÷åðòàíèÿ âñåé ñîâîêóïíîñòè ÷àñòåé (òèá.: yan-lag
tshogs-pa'i dbyibs).—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 401

277
Êîìì.: «Ïîñêîëüêó âû ñ÷èòàåòå ïîâîçêîé ëèøü ôîðìû
îòäåëüíûõ ÷àñòåé».—Ïðèì. ïåðåâ.
278
Íàïðèìåð, òàêîãî: «Ñàìîñóùàÿ ôîðìà ñîáðàíèÿ ÷àñòåé
íå ÿâëÿåòñÿ ïîâîçêîé».—Ïðèì. ïåðåâ.
279
Çäåñü óìåñòíî íàïîìíèòü, ÷òî â áóääèéñêîì êîíòåêñòå
«íåèñòèííîå» (bden-med-pa) îçíà÷àåò «ïîäîáíîå èëëþçèè», à íå
«íåñóùåñòâóþùåå».—Ïðèì. ïåðåâ.
280
Îñòàëüíûå, ñîãëàñíî Êîìì.,—ýòî àòîìû çàïàõà, âêóñà è
îñÿçàåìîãî; çåìëè, âîäû, îãíÿ è âåòðà.—Ïðèì. ïåðåâ. Ïîäðîáíåå
ñì.: ÀÊÁ 2.22.
281
Òèá.: gzugs.
282
Êóâøèí è ïðî÷èå.
283
Òèá.: dbyibs.
284
Êîìì.: «Ò.å. îñíîâû îáîçíà÷åíèÿ—ôîðìû è ïðî÷åãî».—
Ïðèì. ïåðåâ.
285
Èíòåðïîëÿöèÿ Êîìì.—Ïðèì. ïåðåâ.
286
Êîìì.: «Âîçíèêíîâåíèþ, ôîðìå è ïðî÷åìó».—Ïðèì. ïåðåâ.
287
Òèá.: phung-gsum.
288
 Èíäèè è, ñîîòâåòñòâåííî, â Òèáåòå íàðîä ïðèâûê
âèäåòü íà äèñêå Ëóíû ñêëàäûâàþùóþñÿ èç ïÿòåí ôèãóðó çàéöà—
îòñþäà óêàçàííûé ýïèòåò Ëóíû.
289
Òèá.: nye-bar len-pa; ñàíñêð.: up@d@na; ò.å. ñîâîêóïíîñòåé
ëè÷íîñòè.—Ïðèì. ïåðåâ.
290
Òèá.: nga-las-nu. Êàê îòìåòèë À.Âýéìàí, óïîìèíàíèå îá
ýòîì ðàäæå âñòðå÷àåòñÿ â Ëàíêà-àâàòàðà ñóòðå.
291
Ïî ñîîáùåíèþ À. Âýéìàíà, òàê çâàëñÿ âûäàþùèéñÿ
àñêåò Ñàðàáõàíãà, èñòîðèþ î êîòîðîì ìîæíî íàéòè â «Äæàòà-
êàõ».—Ïðèì. ïåðåâ.
292
Ïîìèìî òîé, ÷òî ßäæíÿäàòòà è Äåâàäàòòà—ðàçíûå èíäè-
âèäóàëüíîñòè, è ñ ó÷åòîì òîãî, ÷òî òàêèå äóõîâíûå ïîäâèæíèêè,
êàê ßäæíÿäàòòà, ïîìíÿò ìíîãèå æèçíè.—Ïðèì. ïåðåâ.
 402 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

293
À íå îòëè÷èè ñàìîñóùèõ, ñàìîñóùå-îòäåëüíûõ âåùåé.—
Ïðèì. ïåðåâ.
294
Ò.å. ìíåíèå, ÷òî ñìåðòü ïðåêðàùàåò ïîòîê ñîçíàíèÿ
ñóùåñòâà.—Ïðèì. ïåðåâ.
295
Êîìì.: «Ò.å. òâîðèòåëü êàðìû».—Ïðèì. ïåðåâ.
296
Êîìì.: Òî åñòü â ñèñòåìå ðåàëèñòîâ.—Ïðèì. ïåðåâ.
297
Íàáëþäàåìîå (áóêâ. «òî, íà ÷òî âîçìîæíî óêàçàòü», òèá.:
gzugs-su rung-ba,—ãäå ñëîâî gzugs çàìåíÿåò btsugs)—îïðåäåëÿþ-
ùàÿ õàðàêòåðèñòèêà ñîâîêóïíîñòè ôèçè÷åñêîãî. Îïðåäåëÿþùèå
õàðàêòåðèñòèêè îñòàëüíûõ ñîâîêóïíîñòåé—îùóùåíèé, ðàçëè÷à-
þùèõ ìûñëåé, äâèæóùèõ ñèë è ñîçíàíèÿ,—ñîãëàñíî Êîììåíòà-
ðèþ, òàêîâû: îíè ñóòü «ïåðåæèâàíèå» (myong-ba'i bdag-can),
«îñîçíàíèå îñîáåííîñòåé» (mtshan-mar 'dzin-pa), «ïîáóæäåíèå-
ôîðìèðîâàíèå» (mngon-par 'du-byed-pa) è «âîñïðèÿòèå îòäåëü-
íûõ îáúåêòîâ» (yul so-sor rnam-par rig-pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
298
Öèòàòà óæå ïðèâîäèëàñü: ñì. ñ.73.—Ïðèì. ïåðåâ.
299
Ñì. ñ.230-231, ïîëîæåíèÿ [3, 4].
300
Ñì. ñ.231, ïîëîæåíèå [5].
301
Êîìì.: «...… í è êàê òîæäåñòâåííîå ïî ñâîåé ñóùíîñòè ñ
ñîâîêóïíîñòÿìè, íè êàê îòëè÷íîå îò íèõ».—Ïðèì. ïåðåâ.
302
Àíàëîãè÷íûé âîïðîñ îòíîñèòåëüíî ïîâîçêè ðàññìîòðåí
íà ñòðàíèöàõ 231-232, ïîëîæåíèå [6].
303
Ñì. ñ.232-236, ïîëîæåíèå [7].
304
Òèá.: chu-shing—çäåñü, âèäèìî, ñîêðàùåíèå îò chu
'gram-gyi shing, èáî Êîìì. ïîÿñíÿåò: «Åñëè ðàçëîìèòü è ïîñìîò-
ðåòü, òî íåò íèêàêîé ñåðäöåâèíû».—Ïðèì. ïåðåâ.
305
Êîìì.: «Ïîäîáíî ëóíå, êîòîðàÿ íå ñïóñêàåòñÿ ñ íåáà â
âîäó, íî îòðàæàåòñÿ â íåé».—Ïðèì. ïåðåâ.
306
Êîìì.: «ßâëåííîñòü îáóñëîâëåííîãî âîçíèêíîâåíèÿ è
èñ÷åçíîâåíèÿ è ïóñòîòà ýòèõ âèäèìîñòåé».—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 403

307
Çäåñü àâòîð èíà÷å ôîðìóëèðóåò ïåðâîíà÷àëüíîå íàçâà-
íèå ðàçäåëà (ñ.228).—Ïðèì. ïåðåâ.
308
Ñîãëàñíî Êîìì., îäèí ïðåäìåò—ýòî ëè÷íîñòü, à äðó-
ãîé—ïðî÷åå (òèá.: gang-zag la sogs-pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
309
«×èñòû»—â äàííîì êîíòåêñòå îçíà÷àåò «ïóñòû».
310
Ò.å. íå ÿâëÿþòñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûìè ïðåäïîñûëêàìè (ñâà-
òàíòðîé).—Ïðèì. ïåðåâ.
311
Çäåñü èìååòñÿ â âèäó ïîçèöèÿ ñàíêõüè.—Ïðèì. ãåøå
Ñîïû.
312
Ò.å., ñîãëàñíî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû,
1) îñíîâíîãî, äîìèíèðóþùåãî óñëîâèÿ, êàê, íàïðèìåð, ôè-
çè÷åñêèå îðãàíû ÷óâñòâ, íà÷èíàþùèå ñâîþ ðàáîòó, êîãäà åùå íå
ïîäêëþ÷èëîñü ñîîòâåòñòâóþùåå ñîçíàíèå;
2) îáúåêòèâíîãî óñëîâèÿ, òî åñòü îáúåêòà âîñïðèÿòèÿ;
3) íåïîñðåäñòâåííî-ïðåäøåñòâóþùåãî óñëîâèÿ, òî åñòü ñî-
çíàíèÿ ïðåäûäóùåãî ìîìåíòà;
4) ïðè÷èííîãî óñëîâèÿ.
313
Âîçíèêíîâåíèå «èç äðóãîãî» ïðèçíàþò âñå «íèçøèå»
áóääèéñêèå øêîëû, è ñàì Áõàâàâèâåêà.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
314
Òèá.: ldog-pa gcig-pa'i dpung-phul.
315
Ñì. ñ.167.
316
Êîìì.: Ò.å. ïîñëåäîâàòåëè èíäóèñòñêîé ôèëîñîôñêîé
øêîëû âàéøåøèêè (òèá.: bye-brag-pa).—Ïðèì. ïåðåâ.
317
Êîììåíòàòîð óêàçûâàåò, ÷òî ïðîïîâåäíèêè âîçíèêíîâå-
íèÿ áåç ïðè÷èí—ýòî ëîêàÿòèêè, èëè ÷àðâàêè (òèá.: rgyang-phan-
pa), êîòîðûõ îáû÷íî íàçûâàþò èíäèéñêèìè ìàòåðèàëèñòàìè
(÷òî íå ñîâñåì òî÷íî. Ñì., íàïð.: Òåðåíòüåâ À. Ê èíòåðïðåòàöèè
ëîãèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèõ ñõåì èíäèéñêîé ðåëèãèîçíîé ôèëî-
ñîôèè // Ôèëîñîôñêèå âîïðîñû áóääèçìà. Íîâîñèáèðñê, 1984.
Ñ.63).—Ïðèì. ïåðåâ.
318
Òèá.: ngo-bo-nyid-kyis zhi. Ïî îáúÿñíåíèþ ãåøå Ñîïû,
 404 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

«ñóùíîñòü» çäåñü ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê «ñàìîáûòèå», à «ñïîêîéíî»

(òåðìèí zhi—«ïîêî黗òàêæå îçíà÷àåò ïîêîé íèðâàíû) = ïóñòî.
319
 çàâèñèìîñòè îò òîãî, â ïðÿìîé èëè îáðàòíîé ïîñëåäî-
âàòåëüíîñòè çàäåéñòâóþòñÿ çâåíüÿ öåïè çàâèñèìîãî ïðîèñõîæ-
äåíèÿ. (Ïîäðîáíåå ñì. ò.2, ñ.75-89.)
320
Ýòà öèòàòà óæå ïðèâîäèëàñü íà ñ.105.
321
Ñì. òîì 2, ñ.79, 80.
322
Èìååòñÿ â âèäó «íå÷èñòîå» ðîæäåíèå, ïðîèñõîäÿùåå â
ðåçóëüòàòå äåÿòåëüíîñòè êàðìû è êëåø. «×èñòîå» ðîæäåíèå,
ïîäâëàñòíîå âîëå [ñâÿòûõ],—âîçìîæíî.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
323
Âîîáùå åñòü ÷åòûðå ðîäà íèðâàíû: ïóñòîòà, «åñòåñòâåí-
íàÿ» (òèá.: rang-bzhin-gi) íèðâàíà íåïðåáûâàíèÿ, íèðâàíà «ñ
îñòàòêîì» (òî åñòü Îñâîáîæäåíèå àðõàòà ïðè æèçíè, áåç îñòàâ-
ëåíèÿ òåëà) è íèðâàíà «áåç îñòàòêà» (êîãäà àðõàò îñòàâëÿåò
òåëî).—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
324
Âîïðåêè ìíåíèþ ñâàòàíòðèêîâ.—Ïðèì. ïåðåâ. Ãåøå Ñîïà
óêàçûâàåò, ÷òî â ñóòðàõ Ïðàäæíÿïàðàìèòû ãîâîðèòñÿ î òðåõ
âèäàõ Ïðîáóæäåíèÿ—Ïðîáóæäåíèè ñëóøàòåëåé, áóää-äëÿ-ñåáÿ
è áîäõèñàòòâ. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå îíè äîñòèãàþò ïðîçðåíèÿ,
õîòÿ è íà ñâî¸ì óðîâíå.
325
Òî åñòü ñâàòàíòðèêè.—Ïðèì. ïåðåâ.
326
Ò.å. ïîñëå âûõîäà èç ñîñðåäîòî÷åíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
327
Ïðè ìåäèòàòèâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè íà ïóñòîòå ÿâëåíèÿ íå
âîñïðèíèìàþòñÿ äàæå êàê ëîæíûå, îòíîñèòåëüíûå.—Ïðèì. ïåðåâ.
328
Ò.å. óñòîé÷èâîãî ïîñòèæåíèÿ, ÷òî íèêàêèå ÿâëåíèÿ ïî
ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè íå âîçíèêàþò.—Ïðèì. ïåðåâ.
329
Òåçèñ î òîì, ÷òî è àðõàòû Õèíàÿíû äîñòèãàþò Îñâîáîæ-
äåíèÿ îò êðóãîâîðîòà èñêëþ÷èòåëüíî ïðè ïîçíàíèè áåññàìîñò-
íîñòè ÿâëåíèé, à íå òîëüêî ëè÷íîñòè,—ýòî ïðèíöèïèàëüíàÿ
ïîçèöèÿ ïðàñàíãèêîâ. Ãåøå Ñîïà ïîÿñíèë, ÷òî è àðõàòû, è
ïðàòüåêàáóääû, è áîäõèñàòòâû äîëæíû ïðàêòèêîâàòü ñîçåðöà-
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 405

íèå ïóñòîòû äëÿ äîñòèæåíèÿ Îñâîáîæäåíèÿ, ðàçíèöà ëèøü â

òîì, ÷òî áîäõèñàòòâû óäåëÿþò ãîðàçäî áîëüøå âðåìåíè è ñèë
ýòîé ïðàêòèêå è, ñîîòâåòñòâåííî, ïîëó÷àþò áîëåå ãëóáîêèå
ðåçóëüòàòû—óñòðàíåíèå çàâåñû âñåâåäåíèþ.
330
Îïèñàíèå ýòèõ îáúåêòîâ ñì. â òîìå 4, ñ.36-40 è äàëåå.
331
Òèá.: rnam par rtog pa dang bcas pa'i gzugs brnyan. Íà÷è-
íàþùèé ñîçåðöàòåëü âñåãäà ñîçåðöàåò ëèøü îòðàæåíèå, ïðÿìîå
ïðîíèêíîâåíèå åìó åùå íåäîñòóïíî.—Ïðèì. ãåøå Ñîïû.
332
 òî, íàïðèìåð, ÷òî ëè÷íîñòü â ýòîé è ïðîøëîé æèçíè
ïîäîáíà ãîëóáþ è åãî ñëåäàì íà ïðîñòîêâàøå, ðàçäåëåííûì
òîëñòîé òðàâÿíîé êðûøåé; â ÷óäåñíûå ñïîñîáíîñòè Áóääû è
ò.ï.—Ïðèì. ïåðåâ., ñëåäóþùåå Êîìì.
333
Ò.å. â ïóñòîòó.—Ïðèì. ïåðåâ.
334
Ñì. òîì 4, ðàçäåë «Ó÷àñòèå ÷åòûðåõ âèäîâ âíèìàíèÿ».—
Ïðèì. ïåðåâ.
335
Ïîÿñíåíèÿ óïîìÿíóòûõ çäåñü òåðìèíîâ ñì. â ò. 4, ñ.4 è
91-94.—Ïðèì. ïåðåâ.
336
Êîìì.: «Òèáåòöû-ïðåäøåñòâåííèêè».—Ïðèì. ïåðåâ.
337
Êîìì.: «...chad lta'am skur 'debs kyi lta ba… » , òî åñòü
«íèãèëèçì, èëè [âñ¸] îòðèöàþùåå âîççðåíèå… » .—Ïðèì. ïåðåâ.
338
Êîìì.: «Ñîçåðöàþùèé óïîìÿíóòûì âàìè ñïîñîáîì».—
Ïðèì. ïåðåâ.
339
Êîìì.: «Îòñòðàíåííîå îò ëþáûõ îïðåäåëåíèé».—Ïðèì.
ïåðåâ.
340
«Øåñòü óêðàøåíèé Èíäè軗ýòî íàñòàâíèêè Íàãàðäæó-
íà, Àñàíãà, ×àíäðàêèðòè, Âàñóáàíäõó, Äèãíàãà è Äõàðìàêèðòè.
341
Ò.å. ñóùåñòâóåò îíî èëè íå ñóùåñòâóåò?—Ïðèì. ïåðåâ.
342
Êîìì.: «Ýòåðíàëèçìà, íèãèëèçìà è ïðî÷èõ».—Ïðèì. ïåðåâ.
343
Êîìì.: «Ò.å. àðãóìåíòû, óñòàíàâëèâàþùèå ëèøü îáîçíà-
÷åíèÿ».—Ïðèì. ïåðåâ.
 406 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

344
Î òîì, ÷òî îáîçíà÷åíèå îïðåäåëÿåòñÿ (óñòàíàâëèâàåòñÿ)
àðãóìåíòàìè, ñì. âûøå.—Ïðèì. ïåðåâ.
345
Ò.å. ïðîñòîãî ñóùåñòâà.—Ïðèì. ïåðåâ.
346
Èìååòñÿ â âèäó, ÷òî â áóääèéñêîé ýïèñòåìîëîãèè (òèá.:
blo rig) éîãè÷åñêîå íåïîñðåäñòâåííîå âîñïðèÿòèå îïðåäåëÿåòñÿ
êàê íåäèñêóðñèâíîå, áåçîøèáî÷íîå îñîçíàíèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
347
Êîìì.: «òèáåòöû—[ïîñëåäîâàòåëè] äðóãîé ñèñòåìû».—
Ïðèì. ïåðåâ.
348
Êîìì.: «Ò.å. ïðîïîâåäåé î ðåàëüíîñòè».—Ïðèì. ïåðåâ.
349
Ãåøå Ñîïà: «Ýòî ïîäîáíî âîñõîäó ñîëíöà â ãîðàõ. Ðàíî
óòðîì ñîëíöå, ïîäíèìàþùååñÿ çà âîñòî÷íûìè âåðøèíàìè, íà-
÷èíàåò çîëîòèòü âåðõóøêè çàïàäíûõ ïèêîâ. Çàòåì ìàëî-ïîìàëó
è ñàì ñîëíå÷íûé äèñê ïîêàçûâàåòñÿ íàä âîñòî÷íûìè ãîðàìè:
âíà÷àëå åãî íåáîëüøîé ÷àñòüþ, çàòåì—â ïîëíîì ñèÿíèè. Îíî
ðàññåèâàåò òüìó è äåëàåò âåëèêîå ìíîæåñòâî äðóãèõ äåë. È ñ
ìîìåíòà âîñõîäà íà âîñòîêå äî çàêàòà íà çàïàäå îíî äîëæíî åùå
îáîãðåòü äîëèíû è îäàðèòü ñâåòîì ëåñà è ïîëÿ. Îäíàêî æå ýòî
òî æå ñàìîå ñîëíöå! Ìåæäó óòðåííèì è âå÷åðíèì ñîëíöåì íåò
íèêàêîé ðàçíèöû.
Ïîäîáíûì æå îáðàçîì áîäõèñàòòâà—âîò îí íà ñòàäèè Âèäå-
íèÿ. Äî ñòàäèè Âèäåíèÿ îí ñîçåðöàåò ïóñòîòó âíà÷àëå ãðóáî,
çàòåì âñå òî÷íåå è óòîí÷åííåå,—âíà÷àëå íà ñòàäèè Ñíàðÿæåíèÿ,
çàòåì íà ñòàäèè Ïðèìåíåíèÿ. Çàòåì èäåò ãîðàçäî áîëåå ÿñíîå
ñîçåðöàíèå, íî ïîêà åùå ñ ïðåäñòàâëåíèåì. Ñàìî ïðåäñòàâëåíèå
òîæå ñòàíîâèòñÿ ñî âðåìåíåì âñå óòîí÷åííåå è ÿñíåå, ïîêà íå
äîñòèãàåòñÿ ñòàäèÿ Âèäåíèÿ, ãäå óæå íåò ïðåäñòàâëåíèÿ. Çäåñü
äîñòèãàåòñÿ íåïîñðåäñòâåííîå éîãè÷åñêîå ïîñòèæåíèå ïóñòî-
òû. Âïåðâûå îíà âèäèòñÿ áåç îïîñðåäóþùåãî ïðåäñòàâëåíèÿ,—
ïîýòîìó äàííàÿ ñòàäèÿ è íàçûâàåòñÿ ñòàäèåé Âèäåíèÿ. Ïîñëå
ýòîãî áîëüøå íè÷åãî íå âèäèòñÿ—òàêîâà ýòà àíàëîãèÿ.
Òîãäà íàñòóïàåò ñòàäèÿ Îñâîåíèÿ. Âïëîòü äî ýòîé ñòàäèè
øëî óñòðàíåíèå ïðåïÿòñòâèé—ãðóáûõ ïðåïÿòñòâèé. Íà ñòàäèè
Îñâîåíèÿ èäåò óñòðàíåíèå áîëåå òîíêèõ êëåø è ïðåïÿòñòâèé, è
äàæå çàâåñû ïîçíàíèþ è ò.ï. òîæå çäåñü óäàëÿþòñÿ ïîñðåäñòâîì
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 407

ìåäèòàöèè—êàê ôèêñèðîâàííîé, òàê è àíàëèòè÷åñêîé.

Çà÷åì íóæíà ñòàäèÿ Îñâîåíèÿ? Äëÿ òîãî, ÷òîáû óíè÷òîæèòü
òå ïðåïÿòñòâèÿ, êîòîðûå íå ìîãëè áûòü óíè÷òîæåíû íà ñòàäèè
Âèäåíèÿ. Òå æå ïðåïÿòñòâèÿ, êîòîðûå ìîãóò áûòü óñòðàíåíû
òîëüêî íà ñòàäèè Îñâîåíèÿ, íàçûâàþòñÿ “ïîäëåæàùèå îòáðàñû-
âàíèþ íà ñòàäèè Îñâîåíèÿ”. Ïîýòîìó ìåäèòèðîâàòü ïðèõîäèòñÿ
è ïîñëå ñòàäèè Âèäåíèÿ.»
350
À íå ýòàïîâ ñëóøàíèÿ è ðàçìûøëåíèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
351
Êîìì.: bden-'dzin-gyi spros-pa.
352
Èìååòñÿ â âèäó, ÷òî âòîðàÿ óïîìÿíóòàÿ ìûñëü äâóõ
âèäîâ: îõâàòûâàåò âñå ðàçíîâèäíîñòè ïåðâîé.—Ïðèì. ïåðåâ.
353
Òèá.: rnam-par mi-rtog-pa'i ye-shes. Êîìì.: «[Ïðèñóùåå]
ñâÿòîìó â ðîâíîì ñîñðåäîòî÷åíèè [è] ñâîáîäíîå îò âñåõ èçìûø-
ëåíèé».—Ïðèì. ïåðåâ.
354
Êîìì.: «[Íàïðàâëåííîå íà ïîñòèæåíèå] ïîäëèííîé ðå-
àëüíîñòè ÿâëåíèé».—Ïðèì. ïåðåâ.
355
Ò.å. Èñòèííûõ (àáñîëþòíûõ) ÿâëåíèé.—Ïðèì. ïåðåâ.
356
Êîìì. äîáàâëÿåò: «Ðåàëèñòè÷åñêèõ èçìûøëåíèé».—
Ïðèì. ïåðåâ.
357
Òèá.: du-shes med-pa-pa. Ýòî îäèí èç óðîâíåé ÷åòâåðòîé
Äõúÿíû (ñì. ò.1, ñ.367). Êàê îáúÿñíèë ãåøå Ñîïà, ðîæäàþùèéñÿ
òàì éîãèí ëèøü â ïåðâûé ìîìåíò èìååò ñîçíàíèå (ñàíñêð.:
manovijñ@na), à çàòåì íà ïðîòÿæåíèè êàëüï âñÿêîå ñîçíàíèå
îòñóòñòâóåò. Â êîíöå êîíöîâ, ïåðåä ñìåðòüþ ñèëîé êàðìû ñîçíà-
íèå (âìåñòå ñ êëåøàìè) âíîâü âîçíèêàåò,—è éîãèí îáðåòàåò
íîâîå ðîæäåíèå. Ýòî ñîñòîÿíèå ïîäîáíî ñíó, ïðîäîëæàþùåìóñÿ
êàëüïû: ñ êàêîé ìûñëüþ çàñûïàë,—ñ òàêîé æå è ïðîñûïàåøüñÿ.
À èç-çà èñòîùåíèÿ áëàãîé êàðìû ñëåäóþùåå ðîæäåíèå ÷àùå
áûâàåò â íèçøèõ óäåëàõ.
358
Ïî ìíåíèþ ÷èòòàìàòðèíîâ (îïèðàþùèõñÿ â áîëüøîé
ñòåïåíè íà ñî÷èíåíèÿ Àñàíãè), âñå âåùè ÿâëÿþòñÿ ëèøü ýìàíà-
öèÿìè óíèâåðñàëüíîãî ñîçíàíèÿ (àëàÿâèäæíÿíû), ïîëíîñòüþ
çàâèñÿùèìè îò íåãî.—Ïðèì. ïåðåâ.
 408 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

359
Ïîä Ñóáúåêòîì ('dzin-pa) çäåñü ïîäðàçóìåâàåòñÿ àëàÿ-
âèäæíÿíà, à ïîä Îáúåêòîì (gzung-ba)—«âíåøíèé» ìèð ÿâëå-
íèé.—Ïðèì. ïåðåâ.
360
Ò.å. ïîëíîå îòñóòñòâèå îòäåëüíûõ ñóáñòàíöèé Ñóáúåêòà è
Îáúåêòà.—Ïðèì. ïåðåâ.
361
Ò.å. îá àáñîëþòíîé èñòèíå, ïóñòîòå.—Ïðèì. ïåðåâ.
362
Çäåñü ñòîèò «è», à íå «èëè» ïîòîìó, ÷òî àâòîð óêàçûâàåò
íà èíäèâèäóàëüíóþ ñàìîñòü è ñàìîñòü ÿâëåíèé.  ñêîáêàõ—
óòî÷íåíèÿ Êîìì., ïðîÿñíÿþùèå ýòî ðàçëè÷åíèå.—Ïðèì. ïåðåâ.
363
Êîìì.: «Òðàäèöèè Ïîòîáû è ïðî÷èå».—Ïðèì. ïåðåâ.
364
Êîìì.: «Ïðè [óñâîåíèè] îòñóòñòâèÿ ñàìîñòè ÿâëåíèé».—
Ïðèì. ïåðåâ.
365
 ñî÷èíåíèè «Âõîæäåíèå â äâå èñòèíû».
366
Ò.å. ñîâåðøåííîé ïîäàòëèâîñòè, ïðèñóùåé áåçìÿòåæíî-
ñòè. Ñì. ò.4, ñ.102-112 è äàëåå.
367
Êîìì.: Òèá.: thob mtshams.
368
Êîìì.: rnam-par rtog-pa'i. Î äèñêóðñèâíîì (ðàññóäî÷íîì) è
íåäèñêóðñèâíîì (íåðàññóäî÷íîì) «îòðàæåíèÿõ» ñì. ò.4, ñ.37.
369
Êîìì.: «Âûçâàííîé áåçìÿòåæíîñòüþ».—Ïðèì. ïåðåâ.
370
Êîìì.: «Âûçâàííàÿ ñîáñòâåííîé ñèëîé òàêîãî àíàëè-
çà».—Ïðèì. ïåðåâ.
371
Êàê ïðèìåð «âíóòðåííåãî» îáúåêòà â Êîììåíòàðèè óêà-
çàíî ñîáñòâåííîå òåëî, ïîýòîìó ýòî ñëîâî âçÿòî â êàâû÷êè.—
Ïðèì. ïåðåâ.
372
Òèá.: snang-ba bsnyon-du med-pa [yod-pa.—Êîìì.].
373
Ñì. ò.4, ñ.99-100.
374
Êîìì. äîáàâëÿåò: «Ïðè àíàëèòè÷åñêîì ñîçåðöàíèè».—
Ïðèì. ïåðåâ.
375
Êîìì.: «Ò.å. ïîñëå ñâûêàíèÿ ñ àíàëèçîì...»—Ïðèì. ïåðåâ.
 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß 409

376
Áóêâàëüíñî÷åòàíèå»; òèá.: zung-du 'brel-ba.
377
Êîìì.: «Ïðè êîòîðîì ÷åðåäóþòñÿ àíàëèç è çàêðåïëåíèå
[ìûñëè] (òèá.: dpyad 'jog spel-mar)».—Ïðèì. ïåðåâ.
378
«Ïîñëå îñóùåñòâëåíèÿ îäíîé òîëüêî áåçìÿòåæíîñòè íå
òðåáóåòñÿ ïîëíîñòüþ äîñòèãàòü åå ïðè ÷åðåäîâàíèè àíàëèçà è
çàêðåïëåíèÿ [ìûñëè]»,—ðàçâèâàåò ìûñëü Êîììåíòàòîð. Äà è
ñïîñîáíîñòè ê ýòîìó íåò (çà èñêëþ÷åíèåì îäíîãî ñëó÷àÿ, êàê
âûÿñíèòñÿ äàëåå).—Ïðèì. ïåðåâ.
379
Äîñë. «îêðàñêè, îòòåíêà» (òèá.: rtsi).—Ïðèì. ïåðåâ.
380
Ãåøå Ñîïà: «Äëÿ òàêîãî ñî÷åòàíèÿ òðåáóåòñÿ âíà÷àëå
ðåàëèçîâàòü áåçìÿòåæíîñòü, à ïîòîì—ïðîíèêíîâàíèå, çàâåðøà-
åìîå èõ ñî÷åòàíèåì, ñîïðîâîæäàåìûì ñîâåðøåííîé ïîäàòëèâî-
ñòüþ».
381
«Îáùåãòî åñòü íå âêëþ÷àþùåãî ìåòîäû òàéíîé ìàíòðû.
382
Î äâóõ ñòóïåíÿõ Ìàíòðû ñì. ò.1, ñ.352, ïðèì. 40.
383
Êîìì.: «Ñî÷åòàþùåé â ñåáå ïîñëå ñîçåðöàíèÿ ÿâëåííîå
è ïóñòîå».—Ïðèì. ïåðåâ.
384
Ñì. ò.1, ñ.77-81.
385
Êîìì.: sang-sngags-kyi theg-pa. Îá ýòèõ õàðàêòåðèñòèêàõ
ñì., íàïðèìåð: Àøâàãõîøà. Ïÿòüäåñÿò ñòðîô áëàãî÷åñòèâîãî
ïî÷èòàíèÿ Ó÷èòåëÿ. Ñïá., 1995. Ñ.20-22.—Ïðèì. ïåðåâ.
386
Ñïèñîê êîðåííûõ è ïðî÷èõ ïàäåíèé, îáåòîâ è çàïîâåäåé
íà Ïóòè Ìàíòðû ïðèâåä¸í â òåêñòå «Øåñòèðàçîâîé éîãè»,
ðóññêèé ïåðåâîä êîòîðîé îïóáëèêîâàí â æ-ëå «Áóääèçì Ðîñ-
ñèè», ¹25 (1996), ñ.8-14.
387
Êîìì.: «...“Áîëüøîãî [ðóêîâîäñòâà] ê ýòàïàì Ìàíòðû”
[òèá.: sngags-rim chen-mo] (ñî÷èíåííîãî ñàìèì ×æå Öîíêàïîé)
è ïðî÷èõ».—Ïðèì. ïåðåâ.
388
Òèá.: dang-pî'i sang-rgyas; ñàíñêð.: adibuddha. Ïî îáúÿñ-
íåíèþ ãåøå ×æàìüÿí Êüåíöå, çäåñü ýòî âûðàæåíèå ÿâëÿåòñÿ
ýïèòåòîì è ïîäðàçóìåâàåò ðîëü Ìàíäæóøðè êàê ïåðâîó÷èòåëÿ
 410 ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

äàííîé äîêòðèíû, îòöà âñåõ áîäõèñàòòâ, âåäîìûõ èì ïî Ïóòè.

Òî åñòü ýòîò òåðìèí òðàêòóåòñÿ íå òàê, êàê â êîíòåêñòå òàíòðû,
ãäå îí îçíà÷àåò âïåðâûå äîñòèãàåìîå åäèíåíèå ßñíîãî Ñâåòà è
Èëëþçîðíîãî Òåëà.
389
Òèá.: chos-spyod bcu. Ýòî âûðàæåíèå ìîæåò òðàêòîâàòüñÿ
ïî-ðàçíîìó, â ÷àñòíîñòè êàê äåñÿòü ïàðàìèò.
390
Ýòî è ïîñëåäóþùèå íàçâàíèÿ â ñêîáêàõ ñîîòâåòñòâóþò
äåëåíèþ Êîììåíòàðèåì êîëîôîíà íà ïÿòü ÷àñòåé, «ïÿòü ñîâåð-
øåíñòâ» (òèá.: phun-sum-tshogs-pa lnga).—Ïðèì. ïåðåâ.
391
Ìîíàñòûðÿ Ïýë Ñàíãïó (dpal gsang phu); ñì.: Roerich G.
The Blue Annals. Vol.1. p.328.—Ïðèì. ïåðåâ.
392
Ñì.: Roerich G. The Blue Annals. Vol.1. p.322.
393
Äîñëîâíî.: «Îáëàäàòåëÿ èìåíè Íàìêà (íåáà)». Âòîðîå
ñëîâî èìåíè ââåäåíî èç Êîììåíòàðèÿ.—Ïðèì. ïåðåâ.
394
Äîñë.: «[Òîãî, ÷üå èìÿ] çàêàí÷èâàåòñÿ [ñëîâîì] Ñàíïî
(õîðîøèé)». Ïåðâîå ñëîâî èìåíè ââåäåíî èç Êîììåíòàðèÿ.—
Ïðèì. ïåðåâ.
395
Ò.å. êðàòêèõ è ïðîñòðàííûõ «Ýòàïîâ Ó÷åíèÿ» (bstan-rim
rgyas bsdus).—Ïðèì. ïåðåâ.
396
Íãîã Ëîäýí Øåéðàïà.—Ïðèì. ïåðåâ.
Èíäåêñû
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 413

Óêàçàòåëü-ãëîññàðèé ê òîìó 5

àáñîëþòíîå don-dam ñàíñêð.: param@rtha X, XI, XX, 5, 8-11,

13-15, 21-23, 27-29, 42, 44, 47, 56, 60, 65, 66, 69-72, 77, 82, 83, 85, 89, 90,
97, 101, 103, 106, 116, 120-126, 136, 146-156, 162, 163, 170-173, 176, 178,
196, 197, 199, 203, 204, 211-214, 240, 262, 302, 305, 309, 330, 337, 373-375,
378, 380, 382-385, 388, 389, 393, 397-400, 408
àáõèäõàðìà (ñàíñêð.) chos-mngon XII, XIII, 303
àäèáóääà (ñàíñêð.) dang-po'i sangs-rgyas 364
àëàÿâèäæíÿíà (ñàíñêð.) kun-gzhi'i rnam-shes 408
àëüòåðíàòèâû ÷åòûðå mu bzhi ñàíñêð.: catu+ko%i[ka] XIX, 25, 27,
53, 62, 101, 102, 107, 157, 182, 280, 281, 286, 377, 379, 388 òàêæå ñì.:
âîçìîæíîñòè ÷åòûðå
àíàëèç ëîãè÷åñêèé rigs-pas dpyad [-pa] XVI, XIX, XXI, XXII, 2, 3, 25,
26, 40, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 70, 91, 95, 101, 102, 106, 155, 177, 185, 188,
189, 192, 207, 227, 228, 237, 238, 240-244, 252, 253, 255, 258, 262, 265-267,
275-277, 279, 302-305, 310, 312, 314, 319-324, 326-331, 334-336, 338, 339,
343, 344, 349-351, 384
àíàëîãèÿ nyer-'jal ñàíñêð.: upam@na 78, 188, 197, 202, 213, 222,
260, 278, 375, 406
Àíóòòàðàéîãà (ñàíñêð.) bla-med rnal-'byor 361, 362
àðãóìåíò gtan-tshigs ñàíñêð.: hetu XII, 4, 10, 56, 84, 129, 157-
159, 162, 166, 177, 179, 210-215, 219, 225, 245, 247, 248, 258, 259, 282, 283,
286, 287, 314, 341, 393, 399, 405, 406
àðõàò (ñàíñêð.) dgra-bcom-pa 98, 147, 299, 377, 378, 390, 404, 405
àðüÿ (ñàíñêð.) 'phags-pa 7, 15, 41, 125, 143, 227, 300, 337, 342, 372
 414 ÈÍÄÅÊÑÛ

àñêåò dka' thub 401

àñïåêò tshul ñàíñêð.: naya 44, 59, 60, 71, 87, 90, 97, 100, 110, 205,
206, 212, 254, 267, 269, 282, 285, 298, 300, 338, 367, 375, 381-385, 388, 389
òðè àñïåêòà tshul gsum 160, 204, 216, 224, 382, 400
àòìàí (ñàíñêð.) bdag; bdag nyid 92, 95, 117, 372
àòîìû rdul [phra-rab] ñàíñêð.: param@{u 84-86, 235, 236, 377, 401
âîñåìü [âèäîâ] à. rdul brgyad 84, 235
àÿòàíà (ñàíñêð.) skye-mched 210, 361
áàçû [ñîçíàíèÿ] skye-mched ñàíñêð.: @yatana
âíóòðåííèå á. [ñîçíàíèÿ] nang-gi skye-mched adhy@tmika @yatana
195, 211, 214
âíåøíèå á. [ñîçíàíèÿ] phyi'i skye-mched b@hya @yatana 195
áåçìÿòåæíîñòü zhi-gnas ñàíñêð.: _amatha I, VII, XVI, XVIII, 1,
2, 4, 5, 303, 307, 309, 319, 321, 322, 325, 326, 338-340, 342-344, 348-352,
356, 408, 409
áåññàìîñòíîñòü bdag-med ñàíñêð.: an@tma 3, 4, 114, 131, 329,
331, 386, 392, 404
áëàãî phan-yon ñàíñêð.: anu_a=s@
áëàãîãîâåíèå dad-pa 6
áëàæåíñòâî bde[-ba] ñàíñêð.: sukha 304
Áîã dbang-phyug ñàíñêð.: |_vara 91, 94, 95, 102, 145, 171, 206
Áîäõèñàòòâà (ñàíñêð.) byang[-chub] sems[-dpa] 4-6, 98, 112, 119, 131,
147, 297, 299, 300, 311, 313, 331, 343, 355-358, 386, 387, 391, 404-406, 410
áîäõè÷èòòà (ñàíñêð.) byang[-chub kyi] sems; sems bskyed 355
òàêæå ñì.: óñòðåìë¸ííîñòü [ê Ïðîáóæäåíèþ]
áîæåñòâî lha ñàíñêð.: deva 39, 361
Áóääà (ñàíñêð.) sangs-rgyas IV, 4, 7, 10, 11, 18, 32, 33, 36, 39, 40, 82,
83, 118, 130, 136, 147, 148, 226, 229, 247, 248, 255, 261, 262, 297, 300, 312,
325, 366, 372, 377, 381, 387, 390, 391, 405
Áóääà-äëÿ-ñåáÿ rang sangs-rgyas ñàíñêð.: pratyeka-buddha 405
òàêæå ñì.: ïðàòüåêà-áóääà
Áõàãàâàí (ñàíñêð.) bcom-ldan-'das 5, 73, 74, 76, 190, 292, 303, 322,
329, 330, 334, 343
áûòèå yod [-pa]; grub-pa ñàíñêð.: bh@va/sat X, 28, 57, 61, 127,
164, 181, 182, 248, 250-252, 309, 367, 376, 381
á. êàê îíî åñòü yin-lugs ñàíñêð.: yath@bh&tam; yath@sti (?) 7,
93, 94, 124, 156, 241, 253, 303, 308, 309
âçàèìî-á. phan-tshun yod-pa 230
ñàìîñóùåå á. rang-gi ngo-bos grub-pa'i rang-bzhin 41, 42, 45, 49, 51,
53, 54, 56, 58, 59, 65, 69, 70, 78, 83, 89, 90, 95, 99, 100, 108-110, 135, 144,
146, 151, 177, 202, 204, 207-210, 221, 223-225, 227, 229, 263, 266, 267, 279,
282, 288-292, 299, 346
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 415

ñàìîäîâëåþùåå á. rang-gi ngo-bos yod-pa ñàíñêð.: svar&pe{a

vidyam@na 141, 142
Âàäæðàÿíà (ñàíñêð.) rdo-rje'i theg-pa XVIII, 359
âàéáõàøèêà (ñàíñêð.) bye-brag-tu smra-ba XIII, 14, 85, 375, 377, 384,
392, 398
âàéøåøèêà (ñàíñêð.) bye-brag-pa 85, 193, 194, 384, 398, 403
âàêóóì stong-pa dngos-po med-pa ñàíñêð.: _&nya
âàòñèïóòðèè (ñàíñêð.) gnas-ma-bu-pa 173, 174, 395
âåðà dad-pa; mos-pa ñàíñêð.: _raddh@ 100, 183, 354, 375
âåòðû lung ñàíñêð.: pr@{a 38, 212, 339, 344, 401
âåùü dngos-po ñàíñêð.: bh@v@^/vastu XI, XV, XVI, XX, 5, 9, 17,
18, 24, 26, 30, 33-38, 41, 43-47, 49-51, 53-56, 58-60, 62, 66, 68-70, 72, 74,
76-79, 81, 84-86, 92-94, 96, 98, 99, 102, 104, 105, 107, 110-112, 114-116,
120, 122-125, 127, 128, 131, 132, 134-137, 139-141, 144-146, 148-150, 152-
156, 158, 165, 173, 177-183, 185, 186, 188-191, 195-200, 204, 205, 208, 209,
212, 220-222, 225, 227, 230, 231, 234-237, 241, 243, 244, 249, 254, 265-268,
270, 271, 276-278, 280-292, 296, 299, 301, 304-306, 308, 314, 316, 327-330,
335, 337, 346, 347, 374, 376, 378, 379, 382, 389, 397, 399, 402, 407
âèäåíèå ÿâëåíèé [êàê áóäòî] â äûìêå ban-bun du song-ba'i snang-ba
266, 267
âèäæíÿíàâàäà (ñàíñêð.) sems-tsam-ða 375 òàêæå ñì.: ÷èòòàìàòðà
âèäæíÿïòèìàòðà (ñàíñêð.) rnam-par rig-pa tsam 14 —äðóãîå íà-
çâàíèå òåîðèè «òîëüêî ó컗÷èòòàìàòðû
âèïàøüÿíà (ñàíñêð.) lhag-mthong I, VII, 1
âíèìàíèå yid-la-byed-pa ñàíñêð.: manask@ra X, 264, 304, 343,
350, 356, 357, 379, 398, 400
÷åòûðå [âèäà] â. yid-la-byed-pa bzhi 306, 307, 348, 405
âíèìàòåëüíîñòü dran-pa 340, 346
âîçáóæäåííîñòü rgod-pa 340, 349, 371
âîççðåíèå lta-ba ñàíñêð.: d$+%i/dar_ana XI, XVI, XVIII, XXI,
XXII, 3-5, 7, 8, 15, 17, 22-24, 29, 30, 34, 39-41, 49, 55, 58, 60, 91, 92, 102,
106, 108, 111-115, 117, 123-125, 138, 156, 157, 172, 183, 190, 198, 202, 205-
207, 219, 221, 227-229, 241, 242, 248, 257, 265, 267, 268, 272, 287, 289, 290,
292-298, 300-302, 308, 309, 311, 312, 317-323, 325, 326, 337, 338, 344-347,
356, 382, 391, 405
â. ýãîöåíòðè÷åñêîå 'jig-tshogs la lta-ba ñàíñêð.: satk@yad$+%i
16-18, 96, 132-134, 141-143, 294-296, 375
âîçìîæíîñòè mu ñàíñêð.: ko%i 11, 27, 31, 42, 46, 101, 128, 145,
151, 152, 253, 258, 279-282, 315, 351, 393, 395, 398 òàêæå ñì.:
àëüòåðíàòèâû
äâå [â.] gnyis 38, 51, 52, 186, 187, 280
òðåòüÿ â. phung-gsum 52, 169, 245, 269, 379, 394
 416 ÈÍÄÅÊÑÛ

÷åòûðå â. mu bzhi 107, 182, 206, 286, 377 òàêæå ñì.: àëüòåðíà-
òèâû ÷åòûðå
âîçðàæåíèå rtsod-pa ñàíñêð.: viv@da XXI, XXII, 18, 20, 21, 30,
31, 33, 37, 42-44, 47, 48, 52, 72, 74, 80, 89, 98, 102, 104, 105, 110, 116, 119,
120, 126, 127, 132, 141, 149, 154, 157, 162, 164, 165, 169, 172, 174, 177-181,
183, 184, 189, 196, 201, 202, 208, 209, 215, 218, 221, 222, 229, 236-238, 250,
251, 253, 290, 309, 311, 321, 329, 350, 378
âîëÿ 'du-byed; sems-pa ñàíñêð.: sa=sk@ra; cetana 285, 310, 404
âîîáðàæåíèå, âîîáðàæàåìîå kun-brtags ñàíñêð.: vikalpa/parikalpita
gdags-pa ñàíñêð.: praj~apti btags-pa; brtags-pa ñàíñêð.:
vitarka(?) sgro-'dogs-pa ñàíñêð.: sam@ropa XV, 16, 24, 61,
80-83, 91, 96, 99, 117, 133, 137-139, 184, 188, 200, 218, 279, 314, 333, 339,
340, 381, 382, 396 òàêæå ñì.: ïðèïèñûâàòü
âîïëîùåíèå sprul-pa'i rnam-rol 249, 294
âîñïèòàíèå sbyong-ba 157
âîñïðèÿòèå dmigs-pa ñàíñêð.: upalabdhi; @lambana shes-pa
ñàíñêð.: avasiti; upalambha; upalabdhi; j~eyam@na mthong-ba
ñàíñêð.: pa_yati; d$_yate 'jal-ba XI, XVI, 16, 26, 68, 73-80, 84,
86, 87, 89, 94, 97, 99, 123, 131, 150, 158-160, 164, 166, 180, 181, 184, 185,
198, 202, 204, 209, 210, 212, 216, 218, 219, 221, 263, 265, 299, 305, 317, 374,
376, 379, 398, 399, 403
äîñòîâåðíîå â. tshad-ma 87, 380, 385
èëëþçîðíîå â. äâóõ âèäîâ mthong-ba brdzun-pa rnam-pa gnyis 79
íåïîñðåäñòâåííîå â. mngon-sum ñàíñêð.: pratyak+a 75, 196,
201, 215, 224, 259, 384, 398, 406
â. îòäåëüíûõ îáúåêòîâ yul so-sor rnam-par rig-pa 402
âðàã dgra 313
âðàòà Îñâîáîæäåíèÿ rnam-thar sgo ñàíñêð.: vimok+amukha 9,
114, 304, 306, 372, 373, 389
Âñåâåäåíèå rnam-mkhyen ñàíñêð.: sarvaj~a[t@] 25, 126, 132, 133,
297-299, 334, 376, 390, 391, 405
âûâîä rjes[-su] dpag[-pa] 13, 31, 32, 52, 56, 68, 74, 91, 94, 95, 106, 120,
138, 154, 160-162, 168, 169, 173, 176, 177, 179, 193, 198, 204, 207, 211, 225,
226, 240-242, 250, 251, 265, 309, 335, 380, 388, 399
âûâîäû îïðîâåðãàþùèå thal-'gyur ñàíñêð.: prasa}ga XVI,
XVIII, XX, 23, 156-158, 160, 161, 165, 169, 170, 227, 280, 284, 286, 287,
375, 393 òàêæå ñì.: ïðàñàíãà
âûñîêîìåðèå khengs-pa 105
âûÿâëåíèå 'char-ba XXI, 41, 244, 262, 264
ãàíäõàðâû (ñàíñêð.) dri-za 17, 49, 273, 378
Ãåëóã (òèá.) dge-lugs IV
ãëóïîñòü blun 172
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 417

ãíåâ khong-khro ñàíñêð.: krodha 136, 295, 315

ãîðäîñòü, ãîðäûíÿ nga-rgyal ñàíñêð.: m@na 130, 279, 335
ãðåõ sdig-pa ñàíñêð.: papa 94, 95
äàÿíèå sbyin-pa ñàíñêð.: d@na 22, 310, 311
äâåðü sgo ñàíñêð.: dvara 295
äåéñòâèå las ñàíñêð.: karman 31, 37, 47, 230, 240, 255, 258, 261,
267, 275, 278, 286, 305, 339
äåéñòâèòåëüíîå yang-dag ñàíñêð.: samyag 13, 17, 18, 32, 38, 46,
70, 79, 82, 93, 98, 116, 118, 141, 146, 148, 151, 154, 169, 196, 201, 209, 211,
288, 328, 346, 351, 374, 378, 379, 389
äåòè byis-pa ñàíñêð.: bala 122, 270, 288, 337
äåÿíèå las ñàíñêð.: karman 17, 22, 47, 48, 56-60, 70, 250, 268,
298, 300, 311, 312, 354, 355, 357, 358
äæàòàêà (ñàíñêð.) skyes-rabs 402
äèñêóðñèâíîñòü rnam-par rtog-pa ñàíñêð.: vikalpa; vitarka 310
íåäèñêóðñèâíîñòü rnam-par mi rtog-pa ñàíñêð.: avikalpa; avitarka
319, 333, 347, 350, 351
äîáðî dge-ba XIV, 125, 311
äîáðîäåòåëü dge-ba ñàíñêð.: pu{ya 94, 95, 310
äîâîä rtags ñàíñêð.: hetu XII, XIX, XXI, 18, 28, 29, 34, 61, 62,
72, 73, 84, 96, 104, 106, 107, 109, 121, 125, 129, 135, 145, 148, 158-162, 164,
167, 168, 171, 173, 174, 177-179, 182, 183, 189, 197, 204, 209-215, 217-219,
224-226, 243, 245, 247, 251, 255, 257, 258, 259, 269, 270, 280, 283, 285-287,
292, 293, 296, 312, 314-316, 322, 333, 378, 396, 399
äîêàçàòåëüñòâî (bs)grub-pa; 'grub tshul; sgrub[-pa] ñàíñêð.: pratipatti;
vidhi; s@dhana XXI, XXII, 31, 38, 91, 94, 127-129, 137, 158, 159, 162,
166, 168, 180, 187, 189, 191, 195, 196, 202, 204, 208, 209, 211, 212, 216, 223, 225,
226, 229, 239, 244, 252, 259, 271, 274, 286, 292, 305, 324, 325, 394, 395, 397
äîñòîèíñòâî yon-tan ñàíñêð.: gu{a 4, 112, 113, 172, 242, 243,
305, 315, 332, 340, 344, 354, 360, 367
Äðàãîöåííîñòè, Òðè dkon-mchog gsum ñàíñêð.: triratna 36, 327,
334, 364, 367
äðóã (áëàãîé, äóõîâíûé) (dge-ba'i) bshes-gnyen ñàíñêð.: kaly@{amitra
4, 12, 341, 346, 354, 356, 364, 368
äðóã grogs-po 301, 367
äóõ sems ñàíñêð.: citta 9, 153, 340
äóøà srog ñàíñêð.: j|va; pr@{a XVI, 9, 39, 268, 284, 296, 301, 336,
354, 356, 360, 362
äõàðàíè (ñàíñêð.) gzungs 336
äõàðìà (ñàíñêð.) chos 18, 133, 186, 252, 293, 299, 302-304, 313, 349,
377, 381, 386, 390, 392 òàêæå ñì.: ÿâëåíèå
 418 ÈÍÄÅÊÑÛ

âîñåìü ìèðñêèõ ä. chos brgyad càíñêð.: a+%au

lokadharm@^ 295
«âûñøèå ä.» chos-mchog 317
Äõàðìà (ñàíñêð.) chos X, 9, 36, 39, 40, 54, 55, 172, 206, 279, 304, 311,
334, 367, 387
Äõàðìàêàÿ (ñàíñêð.) chos-sku 16-18, 29
æåëàíèå 'dod-pa ñàíñêð.: k@ma 72, 113, 145, 162, 163, 322, 339,
354-356, 373
æèçíü srog; tshe ñàíñêð.: j|va IV, XI, 56, 58, 120-122, 247-249,
251-253, 284, 344, 354-356, 365, 366, 369, 401, 404, 405
çàáëóæäåíèå gti-mug càíñêð.: moha 53, 90, 98, 99, 125, 130-132,
135, 136, 146, 150, 158, 266, 287, 312, 372, 386, 390
çàâåðøåíèå rdzogs-pa ñàíñêð.: utpanna 362
çàâåñà sgrib-pa ñàíñêð.: @vara{a XXII, 294, 386
ç. âñåâåäåíèþ (ïîçíàíèþ) shes-pa'i sgrib-pa ñàíñêð.: j~ey@vara{a
126, 132, 133, 228, 297-299, 376, 390, 391, 405, 406
ç. êëåø nyon-mongs-kyi sgrib-pa ñàíñêð.: kle_@vara{a 126
çàâèñèìîå gzhan-dbang ñàíñêð.: paratantra 33, 61, 81-83, 86,
102, 104, 105, 121, 148, 155, 165, 177, 238, 242, 244, 287-290, 293, 301, 337,
381, 382, 388, 404
çàâèñèìîå ñàìîñóùåå gzhan-dbang gi rang-bzhin ñàíñêð.: paratantra-
svabh@va 38, 67
çàãðÿçíåíèå sgrib-pa ñàíñêð.: @vara{a 372
çàêðåïëåíèå 'jog-pa XXII, 350, 351, 409
çàìûñåë dgongs-pa 5, 7, 11, 12, 15, 30, 39, 41, 71, 82, 83, 122, 134, 212,
302, 303, 307, 322, 334, 342, 343, 381
çàïîâåäü bka' 409
çàñëóãè bsod-nams ñàíñêð.: pu{ya XVII, 29, 39, 153, 297, 362, 365
çëî nyes-pa XVI, 356
çëîñëîâèå phra-ma 171
çíàíèå shes-pa; ye-shes; mkhas-pa ñàíñêð.: j~@na; vidy@ (?) XVI,
11, 133, 220, 240, 241, 258, 269, 270, 272, 275, 309, 337, 338, 367, 374, 380
èçìûøëåíèÿ spros-pa ñàíñêð.: prapa~ca 9, 10, 13, 14, 18, 123,
293, 295, 296, 309, 312, 327, 376, 391, 407
èëëþçèÿ sgyu-ma ñàíñêð.: m@y@ XXI, 13, 14, 46, 67-69, 74, 77,
90, 92, 96, 99, 147, 149, 171, 184, 243, 271, 272, 298, 333, 384
ïîäîáèå è. sgyu-ma lta-bu ñàíñêð.: m@yopama 49, 50, 188-190,
205-207, 244, 262-268, 273, 289, 290, 299, 301, 345, 346, 348, 357, 401
èíäèâèä, èíäèâèäóàëüíîñòü gang-zag ñàíñêð.: pudgala XXI, 5,
9, 11, 20-23, 127, 139, 141, 143, 207, 228, 248, 253, 268, 278, 309, 315, 317,
318, 372, 401 òàêæå ñì.: ëè÷íîñòü
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 419

èíîâåðöû mu-stegs-pa ñàíñêð.: t|rthik@^ 2, 3, 4, 92, 96, 257, 309, 371

èñïîëíåíèå sbyor-ba; sgrub-pa 356, 360
èññëåäîâàíèå rnam-par 'byed-pa; dpyad-nas skyong-ba XIX, 27, 40,
60, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 71, 72, 80, 91, 93-95, 101, 103, 106, 128, 129, 140,
145, 146, 155, 156, 160, 162, 163, 166, 168-171, 177, 185-188, 195, 227, 229,
236-238, 241-243, 253, 264, 266, 276, 277, 302, 303, 307, 309, 321, 323, 325-
327, 333, 335, 342, 365, 385
èñòèíà, èñòèííîå bden-pa ñàíñêð.: satya yang-dag-pa ñàíñêð.: samyag
X, XI, 30, 32, 35, 36, 43, 45, 88, 98, 123, 124, 132, 134, 135, 148, 150, 153,
213, 240, 372, 375, 383, 385, 386, 392, 393, 408
äâå è. bden[-pa] gnyis 28-30, 42, 58, 70, 72, 90, 103, 107, 130, 148,
213, 214, 238, 276, 279, 397
àáñîëþòíàÿ è îòíîñèòåëüíàÿ è. don-dam ñàíñêð.: param@rthasatya
dang kun-rdzob-kyi bden-pa ñàíñêð.: samv$ttisatya 8-11, 13, 14,
55, 56, 71, 82, 88, 90, 98, 121-123, 132, 152, 204, 211, 242, 262, 302, 374,
385-397, 398, 400
íîìèíàëüíàÿ àáñîëþòíàÿ è. don-dam bden-pa btags-pa 123
èñòèííî ñóùåñòâóþùåå bden-pa[r grub-pa] ñàíñêð.: satya[siddha]
98, 374
Èñòî÷íèê gzhung 32, 43, 53, 82, 364
èñòî÷íèêè [ÿâëåíèé] mtshan-ma ñàíñêð.: lak+a{a 9, 19, 35, 36,
74, 114, 178, 183, 199, 201, 307, 326, 334, 337, 338, 352, 364, 368, 373, 394
éîãà (ñàíñêð.) rnal-'byor 407
é. îòñóòñòâèÿ ïðèçíàêîâ [èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ] mtshan-ma['i spros-
pa] med-pa'i rnal-'byor ñàíñêð.: lak+a{@bh@vayoga 327
éîãà÷àðà (ñàíñêð.) rnal-'byor spyod-pa 13, 14, 81, 375, 381, 382, 390
êàæóùååñÿ, êàæèìîñòü snang; ltar-snang 46, 86-88, 93, 97, 98, 128,
140, 146, 200, 201, 264, 288, 330, 337, 388
Êàëà÷àêðà (ñàíñêð.) dus-'khor 391
êàëüïà (ñàíñêð.) 407
êàðìà (ñàíñêð.) las XI, 22, 56, 57, 69, 70, 93, 243, 249-253, 267, 269,
270, 285, 295-297, 310, 324, 355, 402, 404, 407 òàêæå ñì.: äåÿíèå,
äåéñòâèå
êà÷åñòâî chos ñàíñêð.: dharma 3, 18, 22, 98, 139, 143, 149, 163, 176,
183, 194, 198, 202, 209, 214, 217, 220, 222, 258, 271, 285, 298, 343, 354, 381
êëåøè (ñàíñêð.) nyon-mongs 2, 3, 17, 18, 98, 99, 126, 130-134, 136,
137, 143, 183, 243, 269, 294-299, 303, 313, 315, 322, 341, 347, 355, 376, 404,
406, 407 Êëåøè—ýòî «ÿäû», êîòîðûå èñêàæàþò, âîçìóùàþò, «àôôåêòèðó-
þò», íàø ïîòîê ñîçíàíèÿ. Ê ÷èñëó òàêèõ «àôôåêòàíòîâ» îòíîñÿòñÿ ïðåæäå âñåãî
ñòðàñòè: âîæäåëåíèå (ñòðàñòíàÿ ïðèâÿçàííîñòü) è íåíàâèñòü (îòâðàùåíèå),
âîçíèêàþùèå íà îñíîâå ëîæíîãî ìèðîâîñïðèÿòèÿ—çàáëóæäåíèÿ è íåâåäåíèÿ.
Êëåøè âìåñòå ñ êàðìîé ÿâëÿþòñÿ «êîðíåì» ñàíñàðû.
åñòåñòâåííûå êëåøè lhan-skyes-kyi nyon-mongs ñàíñêð.: sahajakle_a
116, 117, 389
 420 ÈÍÄÅÊÑÛ

óìîçðèòåëüíûå êëåøè kun-brtags-kyi nyon-mongs ñàíñêð.:

parikalpitakle_a 389
êîëåñíèöà theg-pa ñàíñêð.: y@na 6, 29, 124, 300, 310, 311, 338,
357, 360, 365, 366
êîðçèíà snod ñàíñêð.: p|taka 4, 367
êðóãîâîðîò, êðóãîâåðòü 'khor-ba ñàíñêð.: sa\s@ra 314, 354, 355,
357, 390, 405
êóëüòèâèðîâàòü sgom-byed ñàíñêð.: bh@van@ 2, 3, 6, 92, 319, 323,
326, 329, 330, 332, 338-341, 344, 356, 361, 362
Ëàìðèì lam-rim IV, VII, IX, XII-XIV, XVI-XVIII, 367, 368
ëåêàðñòâî sman X
ëè÷íîñòü skyes-bu; gang-zag; rgyud ñàíñêð.: pudgala I, VII, XXI, 9,
20, 24, 97, 132, 142, 143, 164, 174, 207, 244-253, 255, 257, 262, 263, 265,
267-269, 279, 294, 325, 336, 339, 354, 355, 358, 367, 368, 390, 401, 403-
405 òàêæå ñì.: èíäèâèä
ëîãèêà, ëîãè÷åñêèé rigs-pa ñàíñêð.: ny@ya gtan-tshigs ñàíñêð.:
hetu IX-XI, XVI, XVIII, XIX, XXII, 13, 14, 17, 23, 25-28, 31, 38-45,
47, 48, 60, 63, 65-72, 80, 87, 89, 91, 92, 94-103, 106, 107, 109, 116, 126-129,
137, 139, 143-146, 155-161, 166, 168-172, 177, 178, 185-189, 191, 192, 204-
207, 210-212, 215, 218, 219, 224-229, 232, 236, 238, 241, 242, 247, 249, 250,
252, 253, 259, 263-268, 275-277, 279, 285-287, 304, 305, 308, 309, 311, 314,
316, 318, 322-324, 326-328, 333, 336, 337, 340, 341, 345, 357, 365, 374, 379,
383-385, 391, 393-395
ë. àíàëèç rigs-pas dpyad[-pa] ñì.: àíàëèç ëîãè÷åñêèé
ë. èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè de-kho-na-nyid la dpyod-pa'i rigs-pa
62-66, 68, 69, 71, 156, 177
«ëîãè÷åñêèå èëëþçèîíèñòû» sgyu-ma rigs grub-pa 13
ëîæíîå log-pa ñàíñêð.: niv$tta X, XVI, XIX, 5, 19, 25, 34, 61, 74,
76-80, 82, 87-91, 96, 97, 99, 106, 122, 123, 125-127, 129, 136-138, 140, 172,
173, 188, 190, 206, 208, 218, 251, 290, 299, 382, 384, 404
ëîêàÿòèêè (ñàíñêð.) rgyang-phan-pa 56, 58, 175, 400, 403
ëîöàâà (òèá.) lo-tsa-ba 368
ëþáîâü byams-pa ñàíñêð.: maitr| 324, 355, 366
ìàäõúÿìà (ñàíñêð.) dbu-ma XIX, 10, 14, 28-30, 32, 39, 41, 48, 53, 65,
85, 91, 107, 116, 135, 138, 145, 171, 176, 189, 237, 267, 301, 314, 345
òàêæå ñì.: ñðåäèííîñòü
ìàäõúÿìèêà (ñàíñêð.) dbu-ma-pa XIX, 12-15, 22, 28-31, 34, 38, 41-44,
47, 48, 51, 53, 56-64, 67, 69-72, 85, 86, 89-91, 96, 101, 107, 108, 115, 121,
132, 144, 145, 149-151, 157, 160, 161, 163-166, 171-173, 175-183, 185, 188,
192, 195, 198, 202, 206-209, 211, 212, 215-218, 220, 227, 291, 298, 314, 373,
375, 377, 378, 383, 385, 390, 398, 399
ñàóòðàíòèêà-ì. (ñàíñêð.) mdo-sde spyod-pa'i dbu-ma-pa 12, 14
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 421

éîãà÷àðà-ì. (ñàíñêð.) rnal-'byor spyod-pa'i dbu-ma-pa 13, 14

ìàíäàëà (ñàíñêð.) man-dal 361
ìàíòðà (ñàíñêð.) sngags 409
Ìàíòðàÿíà (ñàíñêð.) [gsang-] sngags [-kyi theg-pa] XII, 355, 360,
361, 362, 409
ìàõàñàòòâà (ñàíñêð.) sems-dpa chen-po 368, 369
Ìàõàÿíà (ñàíñêð.) theg-chen IX, 6, 136, 300, 310, 337
ìåðà tshad XVIII, 7, 91, 265, 339, 342, 348
ìåñòî gnas X, XII, XIV, XIX, 11, 18, 41, 62, 63, 66, 70, 79, 101, 136,
144, 153, 167, 172, 184, 189, 202, 205, 230, 246, 249, 255, 260, 282, 284-288,
290, 296, 303, 305, 321, 340, 342, 369, 376, 389, 393, 394, 396
ìåòîä thabs IX, XVIII, 16, 18, 29, 30, 41, 172, 226, 310, 311, 320, 321,
326, 338, 341, 342, 348, 352, 356, 360, 362, 365, 409
ìèëîñåðäèå snying-rje; thugs-rje ñàíñêð.: karu{@ 367
ìèìàíñàêà (ñàíñêð.) gsal-byed-pa 194, 397
ìèð 'jig-rten ñàíñêð.: loka 27, 34, 57, 66, 67, 71, 74, 78, 79, 89, 93,
94, 96, 104, 130, 147, 165, 176-178, 186, 188, 189, 225, 226, 240, 241, 245,
268, 271, 272, 277, 281, 284-286, 288, 300, 306, 332, 372, 392, 408
ìíåíèå 'dod-pa; lugs ñàíñêð.: naya XVI, XIX, XX, 13, 22, 25, 28, 30,
42, 43, 45, 47, 54, 67, 74-77, 80, 82, 83, 85, 86, 103, 105, 106, 124, 125, 129, 132,
134, 135, 151, 156-161, 163, 165-171, 175, 179, 182, 184, 185, 188, 189, 192, 198,
208, 213, 217, 221, 232, 234, 237, 249, 251, 254, 258, 259, 266, 285, 309, 311,
316-319, 321, 323, 336, 362, 374, 377, 390, 393, 395, 398, 399, 402, 404, 407
ìóäðåö mkas-pa 7, 30, 55, 172, 264, 292, 312, 337, 342, 364, 367
ìóäðîñòü shes-rab ñàíñêð.: praj~@ IX, 2, 3, 5-7, 15, 16, 18, 29-31,
39, 43, 44, 53-55, 61, 81, 108, 111, 113, 133, 134, 136, 145, 152-154, 187,
216, 246, 248, 249, 251, 252, 254-257, 276, 278, 280, 281, 283, 287, 293, 294,
301, 303, 304, 307, 310, 311, 313, 322, 325-327, 329-332, 334, 336, 338-340,
342, 343, 349, 350, 356, 358, 376, 377, 379, 382, 388, 392, 393, 395, 396
Ìóíè (ñàíñêð.) thub-pa 98, 112, 301, 364 «îòøåëüíèê», ýïèòåò
Áóääû Øàêüÿìóíè
Ìóíèíäðà (ñàíñêð.) thub-pa'i dbang-po 277, 361 «âëàäûêà îò-
øåëüíèêîâ», ýïèòåò Áóääû Øàêüÿìóíè
ìûñëü sems ñàíñêð.: citta rtog-pa ñàíñêð.: pratipatti 'du-shes
ñàíñêð.: sa\j~@ 2, 4, 20, 21, 30, 31, 43, 56, 81, 93-95, 97, 109, 111, 112,
115, 117, 124, 126, 129, 130, 137, 139, 142, 143, 158, 159, 167, 170, 206, 208,
214, 221, 224, 227, 234, 236, 239, 260, 261, 265-267, 269, 279, 292, 294, 308-
310, 312, 313, 315, 317, 319, 320, 323, 325, 328, 329, 332-336, 339, 341, 346,
349-351, 357, 371, 381, 382, 402, 407, 409
äèñêóðñèâíàÿ ì. 'du-shes gYer-po 75, 331
ìûñëåòâîðåíèå [rnam-par] rtog-pa ñàíñêð.: sa\kalpa; vikalpa; vitarka
2, 3, 295, 296, 330
 422 ÈÍÄÅÊÑÛ

îòñóòñòâèå ì. [rnam-par] mi-rtog-pa ñàíñêð.: avikalpa 296,

327, 328
íàáëþäàåìîå gzugs-su rung-ba 50, 57, 256, 402
íàêîïëåíèå tshogs; bsags-pa ñàíñêð.: sa\bh@ra 153, 269, 298,
360, 362
íàìåðåíèå kun-slong 394
íàñòàâëåíèå gdams-pa 4, 183, 267, 300, 303, 304, 307, 322, 323, 332,
338, 340-343, 350, 364, 365, 368
íàñòàâíèê slob-dpon ñàíñêð.: @c@rya 12-15, 18, 22, 23, 28, 37, 41,
42, 50, 58, 61, 65, 68, 71, 76, 77, 80-83, 86, 87, 100, 104, 118-120, 132, 134,
135, 137, 139, 143, 148, 150, 155-157, 166, 192, 196, 198, 206, 207, 209, 212,
214, 227, 232, 245, 248, 256, 283, 297, 298, 301, 336, 342, 395, 405
íàóêà rig-pa ñàíñêð.: vidy@ 30, 367
íåáîæèòåëü lha ñàíñêð.: deva 252
íåáûòèå med-pa; dngos-po med-pa ñàíñêð.: abh@va /asat 30, 47-
49, 51, 53, 58, 61, 122, 164, 180-182, 289, 290, 309, 330
íåâåäåíèå ma-rig-pa ñàíñêð.: avidy@ XV, XVI, 16, 19, 78, 80, 90,
92, 96, 98, 99, 113, 116, 118, 119, 123, 125, 127, 128, 130-139, 143, 187, 199,
200, 235, 242, 268, 298, 299, 314, 340, 365, 375, 379, 386, 389, 390, 391, 397
åñòåñòâåííîå í. lhan-skyes-kyi ma-rig-pa ñàíñêð.: sahaj@vidy@
117, 138, 144
óìîçðèòåëüíîå í. kun-brtags-kyi ma-rig-pa 138, 144
íåäèñêóðñèâíîñòü ñì.: äèñêóðñèâíîñòü
íåäîñòàòêè skyon XIII, 340
íåçíàíèå rmongs-pa 55, 123, 131
íåëîãè÷íîñòü (íåïðàâèëüíîñòü; íåñîñòîÿòåëüíîñòü) mi-'thad-pa
ñàíñêð.: anupapatti; ayoga XX, XXI, 186, 192, 196, 210-213, 215, 255,
257, 399 òàêæå ñì.: àáñóðäíîñòü
íåíàâèñòü zhe-sdang ñàíñêð.: dve+a XVI, 130, 183 òàêæå
ñì.: íåïðèÿçíü, íåòåðïèìîñòü
íåîáóñëîâëåííîñòü 'dus-ma-byas 34, 107, 210, 257, 332
íåïîñòîÿíñòâî mi-rtag-pa ñàíñêð.: anityat@ 20, 96, 97, 116, 148,
159, 160, 168, 194, 195, 202, 203, 205, 259, 324, 325, 354, 356, 385, 396, 397
íåïðèÿçíü zhe-sdang ñàíñêð.: dve+a 59, 179, 292 òàêæå ñì.:
íåíàâèñòü, íåòåðïèìîñòü
íåòåðïèìîñòü zhe-sdang ñàíñêð.: dve+a 99, 136, 295, 315
òàêæå ñì.: íåíàâèñòü, íåïðèÿçíü
íèãèëèçì chad-pa ñàíñêð.: uccheda[v@da] X, XI, 24, 46, 51, 53-
55, 56, 61, 100, 242, 265, 268, 290, 356, 385, 393, 405 òàêæå ñì.:
òåðìèíàëèçì
íèðâàíà (ñàíñêð.) mya-ngan-'das 3, 16, 30, 31, 32, 35, 41, 42, 44, 47,
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 423

90, 92, 113, 114, 121, 138, 145, 148, 171, 172, 173, 211, 227, 250, 256, 293,
296, 301, 375, 404
íîìèíàëüíîå btags ñàíñêð.: praj~apti XXI, 21, 22, 123, 182, 229,
235, 238, 254, 381, 388, 394
íðàâñòâåííîñòü tshul-khrims ñàíñêð.: _|la 73, 312, 322, 361
îáåò sdom-pa ñàíñêð.: vrata 276, 300, 354, 355-357, 360, 361,
367, 409
îáîçíà÷åíèå btags-pa ñàíñêð.: praj~apti X, 33, 61, 81, 86, 121,
139, 147, 148, 191, 192, 206, 229, 230, 234, 235, 237, 238, 240, 244, 256, 261,
269, 312, 316, 328, 379, 405, 406
îñíîâà î. btags[-pa'i] gzhi; gdags gzhi 230, 232, 234, 235, 256, 261, 401
îáðàç rnam-pa ñàíñêð.: @k@ra IV, X, 2, 9, 15, 17, 23, 30, 35, 37,
42, 45, 48, 49, 51, 54, 56, 58, 64, 69-71, 82, 97, 114, 117, 120-122, 125, 134,
135, 140, 146, 148, 157, 160, 172, 176, 179, 181, 182, 186, 191, 193-195, 197,
198, 207, 208, 211-215, 217, 224, 227, 231, 233, 236, 241, 243, 257, 259, 264,
268, 269, 271, 272, 274, 275, 280, 286-288, 292, 294, 296, 302, 304, 307, 311,
314, 315, 320, 322, 324, 326, 327, 330, 333, 339, 342, 346, 354, 355, 360, 361,
367, 374, 376, 380, 381, 383-386, 397, 398, 406
îáóñëîâëåííîå ïðîèñõîæäåíèå (âîçíèêíîâåíèå) rten [cing] 'brel[-bar
'byung-ba] 2, 4, 24, 30, 32-37, 41, 49-51, 57, 68, 69, 92, 98, 102, 104,
111, 116, 125, 127, 131-140, 149, 172, 183, 187, 205, 210, 228, 248, 265, 266,
269, 288-293, 296, 299, 332, 355, 378, 379, 386, 402
îáúåêò dmigs-pa ñàíñêð.: @lambana yul ñàíñêð.: vi+aya 2,
17, 18, 21, 50, 63, 65, 66, 70, 72, 73, 75-77, 79, 80, 84-88, 90, 93-98, 100,
106-109, 113, 114, 117, 123, 124, 130, 131, 135-140, 142, 143, 149, 151-154,
158-160, 166, 180, 181, 184, 188, 198, 199, 201, 205, 209, 210, 219, 221, 224,
225, 256, 266, 272, 288, 289, 292, 295, 296, 302, 303, 308, 309, 312-315, 317-
319, 326, 327, 329, 330, 333-335, 343, 344, 346, 350, 354, 357, 361, 371, 377,
381, 384, 397, 402, 403, 405
âíåøíèé î. phyi don ñàíñêð.: b@hy@rtha 14, 15, 68, 345, 375,
378, 380, 383
òðè î. ïîçíàíèÿ éîãèíà rnal-'byor pas shes-par-bya-ba gsum 306
ÿâëÿþùèéñÿ î. snang-yul è àáñòðàãèðîâàííûé (àáñòðàêòíûé)
î. zhen-yul 204, 208, 398
î. [ëîãè÷åñêîãî] îòðèöàíèÿ [rigs-pa'i] dgag-bya ñàíñêð.: prati+edhya
XI, XVI, XVIII-XX, 23, 24, 47, 69, 91, 115-117, 125-127, 129, 138, 143, 144,
171, 264, 268, 392 òàêæå ñì.: îòðèöàåìîå
î. îòðèöàíèÿ äâóõ âèäîâ dgag-bya gnyis 126, 184
ïðàêòè÷åñêèé î. îòðèöàíèÿ lam-gyi dgag-bya 126
î. ïîçíàíèÿ shes-bya ñàíñêð.: j~eya 52, 78, 180, 374, 379, 390, 399
î. [ñîçåðöàíèÿ] dmigs-pa ñàíñêð.: @lambana 316, 340, 347
Îáúåêò gzung-ba 337, 408
îáÿçàòåëüñòâî dam-tsig ñàíñêð.: sam@ya 39, 355, 357, 360, 361
 424 ÈÍÄÅÊÑÛ

îìðà÷åíèå, îìðà÷åííîñòü rmongs-pa ñàíñêð.: m&#ha; moha;

vibhrama 2, 4, 5, 39, 103, 126, 130, 131, 136, 199, 242, 304, 311
îïîðà ëîãè÷åñêàÿ rten[-gyi] gtan tshigs 86, 124, 143, 196, 199, 210, 224,
230, 231, 260, 334, 345, 357
îïðåäåëåíèå ngos-bzung-ba XVI, XVIII-XX, 8, 11, 14, 22, 23, 28, 29,
41, 55, 70-72, 75, 87, 90, 91, 97, 100, 115, 116, 118, 123, 125, 126, 132, 134,
135, 145, 154-157, 171, 178, 195, 198, 208, 226, 235, 304, 308, 316, 322, 342,
368, 374, 385, 405
îïðîâåðæåíèå ['gog-pas] sun-'byin; dgag-pa; sun-dbyung-ba; spang-ba
ñàíñêð.: prati+edha; nir@kara{a XIX-XXII, 4, 23, 25, 28, 30, 33, 37, 43,
52, 62, 65, 66, 71, 72, 94, 98, 100-102, 110, 126, 127, 129, 139, 152, 157, 160,
161, 164-172, 174, 178-181, 183, 184, 186-189, 192, 193, 196, 201, 215-219,
224, 226, 229, 236, 238, 243-245, 256, 249, 259, 264, 265, 267, 280, 281, 286,
287, 293, 307, 308, 315, 318, 319, 320, 324, 325, 332, 335, 337, 340, 346, 378,
385, 388
îïûò myong-ba ñàíñêð.: anubhava goms-pa ñàíñêð.: abhy@sa
93, 94, 117, 259, 322, 341, 346, 367
îðãàí ÷óâñòâ skye-mched ñàíñêð.: ay@tana 26, 65, 69, 79, 86, 95,
205, 275, 279, 294, 361, 384, 398, 399, 403
Îñâîáîæäåíèå thar-pa ñàíñêð.: mok+a 3, 9, 19, 25, 30, 41-44,
114, 121, 126, 135, 151, 293, 295-297, 300, 310, 311, 355, 372, 373, 387, 390,
404, 405 òàêæå ñì.: Ñâîáîäà
îñâîåíèå bsgom-pa ñàíñêð.: bh@van@ XVI, XVIII, XXII, 7, 35, 36,
67, 302, 307, 321, 325, 326, 332, 339, 341, 356, 361, 387, 406, 407
îñíîâà gzhi ñàíñêð.: @dh@ra; @laya IX, XVII, 15, 19, 20, 38, 76, 117,
118, 122, 130, 133, 134, 139, 141, 142, 159, 167, 168, 170, 195, 197, 198, 210,
224, 226, 229, 230, 232, 234, 235, 244, 256, 261, 263, 269, 278, 279, 305, 310,
311, 338, 341, 348, 349, 354, 360, 361, 368, 373, 377, 382, 383, 397-399, 401
îñíîâàíèå rgyu-mtshan ñàíñêð.: hetu; nimitta 42, 57, 92, 108,
159, 161, 162, 167-169, 173, 174, 176, 184, 188, 197, 213-215, 219, 270, 271,
278, 286, 287, 289, 290, 292, 312, 316, 324, 325, 381
îñîáåííîñòü îòëè÷èòåëüíàÿ khyad-chos ñ à í ñ ê ð . : vi_i+%adharma
XIX, 28, 29, 31, 38, 41, 42, 145, 158, 171, 277, 278, 300, 344, 350, 402
îñîçíà(âà)íèå shes-pa ñàíñêð.: j~@na rig[-pa] ñàíñêð.: vidyate
XVI, 19, 35, 36, 84, 124 151-153, 159, 183, 205, 222, 257, 266, 271, 328-331,
347, 406 òàêæå ñì.: ïîçíàíèå, ïðîçðåíèå
î. ãëóáîêîå ye-shes ñàíñêð.: j~@na 313
î. äðóãîãî gzhan-rig 209 ò.å. ïÿòü ñîçíàíèé îðãàíîâ ÷óâñòâ
î. îñîáåííîñòåé mtshan-mar 'dzin-pa 402
îñóùåñòâëåíèå grub-pa ñàíñêð.: siddhi XVIII, 7, 35, 36, 121,
322, 326, 342, 348, 350, 351, 409
îòâëå÷åíèå gyeng-ba 328, 338, 357
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 425

îòíîñèòåëüíî/å; îòíîñèòåëüíàÿ [èñòèíà] tha-snyad-du; tha-snyad; kun-

rdzob-tu; kun-rdzob ñàíñêð.: sa\v$tti XI, XIV, 8, 9, 13, 18, 22,
29, 39, 44, 55, 58-60, 65, 67, 68, 70-72, 76-78, 80-82, 85-88, 90-92, 96-98,
100, 118, 122, 125, 132, 136, 139, 148, 150, 154, 155, 159, 173, 177, 179, 196,
197, 201, 203, 204, 208, 209, 211-214, 216, 233, 236, 239-242, 262, 266, 269,
274, 275, 279, 284, 292, 299, 302, 304, 305, 323, 329, 349, 381, 384-386, 392,
397, 400, 402, 404 òàêæå ñì.: óñëîâíîå
ëîæíîå î. log-pa'i kun-rdzob 87, 88, 90, 97
èñòèííîå î. yang-dag-pa'i kun-rdzob 87, 97
îòðàæåíèå gzugs-brnyan ñàíñêð.: pratibimba 34, 44, 49, 79, 87,
88, 97, 104, 105, 140, 148, 149, 179, 187, 190, 209, 268-273, 288, 291, 299,
303, 343, 350, 405, 408
îòðèöàåìîå dgag-bya ñàíñêð.: prati+edhya XVI, XIX, XX, 23-25,
28, 42, 43, 58, 101, 105-107, 116, 125, 126, 128, 144-146, 148, 150, 151, 155,
165, 167, 172, 184, 213, 220, 235, 243, 308, 345, 378, 385, 388, 391, 396
òàêæå ñì.: îáúåêò [ëîãè÷åñêîãî] îòðèöàíèÿ
îòðèöàíèå 'gog-pa ñàíñêð.: ni+edha XI, XVI, XVIII-XXI, 16, 23-
25, 27, 28, 31, 32, 38, 42-45, 47, 48, 51, 61-63, 68, 69, 71, 72, 74-76, 82, 89,
90, 91, 101, 106-110, 115-117, 125-129, 135, 138, 139, 143-145, 150-152,
154-156, 162, 166, 167, 171, 179, 180, 182, 184, 185, 192, 198, 199, 208, 212,
227, 228, 232, 235, 242, 243, 247, 248, 262, 264, 266-268, 280, 285, 289, 290,
292, 378, 388, 390, 392
«îõâàòûâàþùåå» è «îõâàòûâàåìîå» khyab-byed dang khyab-bya
ñàíñêð.: vy@pya-vy@paka 81, 328
î÷èùåíèå sbyangs 103, 187, 188, 299
îøèáêà skyon; sgrib XII, XVII, XXI, 18, 20, 31, 32, 42-45, 47, 48, 62,
69, 98, 102, 106, 108, 112, 116, 130, 153-155, 163-165, 171-173, 176, 178,
180, 188, 189, 193, 197, 211, 213, 215, 216, 221, 224, 233, 234, 237, 247, 250-
253, 256, 261, 266, 285, 301, 309, 365, 384, 388, 395
îùóùåíèå tshor-ba ñàíñêð.: vedan@ 65, 66, 88, 190, 296, 381, 402
ïàäåíèå ltung-ba 51, 355, 360, 410
ïàìÿòü dran-pa ñàíñêð.: sm$ti 50, 247, 398
ïàíäèòà (ñàíñêð.) pan-di-ta 160, 213, 364
ïàðàìèòà (ñàíñêð.) phar-phyin IX, 5, 6, 54, 113, 119, 303, 307, 310,
326, 331, 332, 335, 338, 340, 341, 342, 343, 350, 355, 356, 372, 388, 410
ïåðåæèâàíèå nyams-su myong-ba 345, 350, 402
ïåðåðîæäåíèå nying-mtshams sbyor-ba XI, 379
ïåðèîä skabs 15, 144, 168, 170, 253, 264, 325, 339, 340, 341, 346, 347
òðè ïåðèîäà skabs gsum îñíîâû (gzhi), ïëîäà ('bras-bu) è ïóòè (lam)
29, 377
ïëîä bras-bu ñàíñêð.: phala 3, 17, 29, 36, 47, 48, 56-60, 69, 70,
247, 249-253, 256, 268-270, 283, 286, 310, 335, 354, 357, 377, 378
 426 ÈÍÄÅÊÑÛ

Ïîáåäèòåëü rgyal-ba ñàíñêð.: jina 4, 8, 30, 111, 130, 146, 268,

294, 300, 301, 361, 362, 364-367, 369
Ïîáåäîíîñíûé bcom-ldan 'das ñàíñêð.: bhagavat 7, 365
ýïèòåò Áóääû
ïîáóæäåíèå bskul-ba; 'du-byed; sems-pa 153, 295, 349, 368, 402
ïîãëîùåííîñòü rgyun gcig-tu byed-pa 346, 347
ïîäàòëèâîñòü ñîâåðøåííàÿ shin-sbyangs ñàíñêð.: pra_rabdhi
XVI, 340, 342-344, 371, 408, 409
ïîäâèæíèê shing-rta 7, 337, 367, 368, 401
ïîæåëàíèå smon-lam ñàíñêð.: pra{idh@na 365
ïîçèöèÿ phyogs ñàíñêð.: pak+a IX-XI, XX, XXI, 79, 98, 102, 157,
161-165, 172, 173, 176-179, 182-185, 188, 189, 191-194, 196-198, 202, 210,
212-215, 219, 220, 224-226, 232, 233, 239, 245, 292, 300, 304, 305, 310, 311,
373, 382, 390-392, 394, 400, 403, 404 òàêæå ñì.: òåçèñ, ïîëîæåíèå
ïîçíàíèå shes-pa ñàíñêð.: j~@na X, XIII, XIX, 4, 10, 24, 26, 27,
36, 52, 60, 62, 66, 67, 72-74, 76-79, 87, 88, 90, 92, 94, 97, 100, 117, 118, 123,
129, 136, 137, 145-147, 151-154, 158-161, 166-168, 170, 172, 173, 178, 180,
181, 195, 196, 198, 201, 202, 204-206, 208, 210, 215, 216, 218-221, 224-226,
258, 263, 264, 266, 272, 293, 305, 306, 308, 321, 325, 330, 334, 335, 345, 367,
368, 369, 374, 378-380, 383-387, 390, 393, 397, 399, 404, 406 òàêæå ñì.:
îñîçíàíèå, ïðîçðåíèå
ï. ëîæíîå log-par shes-pa 78, 384
ï. îøèáî÷íîå 'khrul-pa shes-pa 78, 87, 196, 384, 397
ï. äîñòîâåðíîå tshad-ma ñàíñêð.: pram@{a XIX, 26, 62, 72, 73,
76-79, 87, 92, 94, 97, 145, 158-160, 166-168, 170, 172, 178, 180, 181, 195,
196, 198, 201, 202, 205, 208, 210, 215, 216, 218-222, 224-226, 263, 272, 305,
345, 383, 384, 393, 397, 399 òàêæå ñì.: âîñïðèÿòèå
äâà âèäà ä. ï. tshad-ma gnyis 166, 384
òðè ñðåäñòâà ä. ï. tshad-ma gsum 305, 380
÷åòûðå [ñðåäñòâà] ä. ï. tshad-ma bzhi 78, 201, 380
îáûäåííîå ä. ï. tha-snyad-gi tshad-ma 67, 72, 73, 78, 87, 100, 206,
219, 263, 384
òîíêîå îáûäåííîå ä. ï. tha-snyad phra-mo 384
ïîêîé zhi-ba ñàíñêð.: _@nti 3, 113, 114, 122, 211, 404
Ïîêðîâèòåëü mgon-po ñàíñêð.: n@tha 32, 34, 41, 44, 134, 192,
201, 248
ïîëîæåíèå phyogs ñàíñêð.: pak+a XXI, 7, 15, 31, 32, 35, 42, 115,
166, 171, 172, 175-177, 179, 182, 183, 226, 230, 231, 233, 235, 237, 238, 242-
247, 256-260, 262, 264, 265, 267, 269, 275-277, 280, 286, 305, 306, 312, 385,
389, 402 òàêæå ñì.: ïîçèöèÿ
ïîëüçà don; phan-yon 130, 293, 305, 346
ïîìûñåë, ïîìûøëåíèå bsam-pa ñàíñêð.: cint@ yid [la] byed [-pa]
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 427

ñàíñêð.: manas-k@ra 'du-shes ñàíñêð.: sa=j~@; cetan@ 311,

312, 327-330, 332, 336
ïîíèìàíèå go-ba; nges-pa XII, XIII, 3, 7, 8, 15, 16, 22, 23, 31, 49, 53,
60, 90, 111, 113, 123, 167, 171, 172, 179, 189, 193, 198, 203, 205-207, 221,
243, 272, 287, 292, 302, 308, 314, 330, 333, 335, 337, 344, 345, 356, 381, 384
ïîðîê skyon ñàíñêð.: do+a(?) 17, 18, 130, 172, 206, 305, 315, 327
ïîñâÿùåíèå dbang ñàíñêð.: abhi+eka 360, 361, 365
ïîòîê (ñîçíàíèÿ, ïñèõèêè) rgyud; rgyun ñàíñêð.: tantra; sant@na
XVI, 22, 147, 248, 250-254, 261, 284, 299, 350, 378, 402
ïî÷òåíèå mos-pa; gus-pa ñàíñêð.: pras@da; apacaya; bhakti 30, 356
Ïðàäæíÿïàðàìèòà (ñàíñêð.) shes-rab-kyi pha-rol-tu phyin-pa IX, 12,
112, 113, 186, 301, 331, 332, 377, 379, 380, 381, 382, 386, 389, 404
ïðàêòèêà bslab-pa ñàíñêð.: _ik+@ sk y o n g [ -b a ] ; sk y o n g -t sh u l
XVII, XVIII, XXII, 6, 7, 24, 29, 113, 206, 300, 320-323, 326, 332, 337, 338,
341, 342, 349, 352, 354-356, 358, 359, 361, 362, 365, 367-369, 377, 404, 405
ïðàñàíãà (ñàíñêð.) thal-'gyur XVI, XVIII, XX, XXI, 23, 106, 156, 157,
160, 161, 176, 179, 192, 227, 228, 280 òàêæå ñì.: âûâîäû îïðîâåðãàþùèå
ïðàòüåêàáóääà (ñàíñêð.) rang sangs-rgyas 19, 131, 137, 147, 297, 298,
299, 377, 386, 404 òàêæå ñì.: Áóääà-äëÿ-ñåáÿ
ïðåäèêàò bsgrub-bya ñàíñêð.: s@dhya chos ñàíñêð.: dharma
127, 184, 193-196, 199, 203, 210, 391, 396, 397
ïðåäìåò gnas ñàíñêð.: avasth@ gzhi ñàíñêð.: @dh@ra
dngos-po ñàíñêð.: vastu; bh@va X, IX, XI, XXII, 41, 51, 52, 59,
70, 75, 90, 145, 151, 152, 160, 170, 195, 199, 209, 228, 276, 279, 304, 306,
314, 328, 343, 361, 384, 386, 391, 399, 403
øåñòü ðàçíîâèäíîñòåé ï. gzhi rab-tu-dbye-ba rnam-pa drug 304, 306
ïðåäïîñûëêè ñàìîñòîÿòåëüíûå rang-rgyud XVIII, XX, 23, 106, 129,
156, 157, 159, 160, 162, 169, 185, 202, 207, 208, 210, 216, 226, 259, 375, 403
òàêæå ñì.: ñâàòàíòðà
ïðåäðàñïîëîæåííîñòè sa-bon ñàíñêð.: b|ja 16, 375, 376
ïðåäðå÷åíèå lung-bstan 301
ïðåäñòàâëåíèå rtog-pa ñàíñêð.: vikalpa 'dzin-pa'i yul
ñàíñêð.: gr@hya-vi+aya XI, XVI, 2, 3, 18, 20, 21, 75, 96-98, 102, 112,
125, 127, 131, 133, 134, 137, 138, 140, 143, 166, 169, 205-208, 218, 232, 234,
238, 242, 266, 269, 272, 282, 287, 294, 296, 299, 312, 314, 317, 328, 331-333,
336, 346, 347, 361, 374-376, 393, 398, 406
Ïðåêðàùåíèå 'gog-pa ñàíñêð.: nirodha 36, 134
ïðåóâåëè÷åíèå ha-cang khyab-ches-pa 117, 220, 259, 313, 319
òàêæå ñì.: ðàñøèðåíèå
Ïðèáåæèùå skyabs ñàíñêð.: _ara{a 354
ïðèâû÷êà goms-pa 299 òàêæå ñì.: îñâîåíèå
 428 ÈÍÄÅÊÑÛ

ïðèâÿçàííîñòü chags-pa; 'dod-chags XVI, 19, 99, 111-114, 131, 136,

183, 277, 278, 294, 295, 315, 356
ïðèçíàê mtshan-ma ñàíñêð.: lak+a{a 18, 114, 151, 156, 206, 219,
220, 293, 323, 327, 328, 334, 336, 346, 357, 373, 376
ïðèìåíåíèå sbyar-ba; sbyor-ba ñàíñêð.: prayoga XXI, XXII, 91,
156, 227, 228, 244, 274, 276, 279, 317, 322, 375, 386, 391, 406
ïðèíöèï gnad ñàíñêð.: s@ra XXI, XXII, 29, 210, 221, 244, 259,
264, 273, 281, 304-306, 321, 325, 338, 362, 364-366, 368, 374
ïðèðîäà rang-bzhin ñàíñêð.: svabh@va mtshan-nyid ñàíñêð.:
lak+a{a chos-nyid ñàíñêð.: dharmat@ X, 49, 60, 69, 82, 83,
90, 98, 115-124, 126, 132, 139, 140, 143, 149, 158, 188, 197, 202, 205, 209,
221, 222, 234, 235, 243, 245, 273, 282, 291-293, 296, 306, 334, 347, 374, 375,
381, 384, 389-391 òàêæå ñì.: ñàìîáûòèå
ï. [èñòèííîãî] ñîñòîÿíèÿ gnas-pa'i chos-nyid 306
íåïîñòèæèìàÿ ï. bsam-gyis mi-khyab-pa'i chos-nyid 306
íå-ïðèñóùàÿ ï. glo-bur-du rang-bzhin 121
ñàìîñóùàÿ ï. rang-gi ngo-bos grub-pa'i rang bzhin 119, 121, 143, 197,
202, 205, 221, 222, 235, 243, 245, 292, 293, 390
ñîáñòâåííàÿ ï. rang-gi rang-bzhin 140, 143
Ïðèðîäà gtso-bo ñàíñêð.: prak$ti 91, 94, 95
ïðè÷èíà rgyu ñàíñêð.: hetu XIV, 3, 7, 9, 11, 16, 24, 29, 32-35, 37-
39, 41-50, 60, 61, 78-80, 84, 86, 101-103, 106, 111, 113, 115, 116, 120, 121,
131-134, 140, 146, 155, 156, 167, 170, 183, 185, 186, 188, 190, 191, 194, 203,
207, 208, 211, 213, 223, 234, 235, 243, 247, 248, 250, 254, 263, 271, 280-286,
288-292, 294, 300, 301, 305, 306, 314, 322, 329, 330, 355, 357, 373, 377, 378,
381, 389, 396, 403
ïðîçðåíèå ye-shes ñàíñêð.: j~@na 2, 4, 5, 10, 29, 153, 310, 364, 404
òàêæå ñì.: ïîçíàíèå, îñîçíàíèå
ïðîíèêíîâåíèå lhag-mthong ñàíñêð.: vipa_yan@ I, VII, XIII, XV,
XVI, XVIII, XXII, 1, 2, 5, 7, 302-304, 306, 307, 321, 322, 325, 326, 334, 338-
340, 342-344, 348-352, 356, 358, 384, 405
òðè âèäà ï. lhag-mthong rnam-pa gsum 302-304
÷åòûðå âèäà ï. lhag-mthong rnam-pa bzhi 302, 306, 307
øåñòü âèäîâ ï. lhag-mthong rnam-pa drug 302, 304
«ïðîïîâåäíèêè îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ» rang-bzhin med-par smra-ba
ñàíñêð.: ni^svabh@vat@v@din 198, 209
«ïðîïîâåäíèêè îòñóòñòâèÿ ñóùíîñòè» ngo-bo-nyid med-par smra-ba
ñàíñêð.: svar&p@bh@vav@din 198
ïðîïîâåäîâàòü bshad-pa 39, 40, 310
ïðîòèâîðå÷èå 'gal-ba ñàíñêð.: virodha XI, 30, 51, 70, 72, 89, 90,
114, 121, 123, 143, 154, 161, 172, 173, 174, 180, 219, 220, 221, 223, 232, 247,
253, 269, 270, 283, 311, 312, 315, 350, 397
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 429

ïðîòèâîÿäèå gnyen-po ñàíñêð.: pratipak+a XV, 114, 130, 298,

341, 396
ïñèõèêà sems ñàíñêð.: citta 262, 299, 372
ïóñòîòà stong-[pa-]nyid ñàíñêð.: _&nyat@ IX, XI, XII, XV, XVIII,
5, 8, 9, 13, 15, 16, 30-37, 39, 41, 42, 44, 46, 49, 54, 55, 57, 60, 69, 105, 106,
109, 110-114, 122, 123, 134, 137, 145, 147, 181, 182, 203, 206, 207, 210, 262-
264, 267, 269-272, 279, 287, 289, 291, 293, 295-297, 308, 309, 315-321, 327,
330, 331, 337, 340, 341, 347, 350, 357, 372-375, 378, 381, 382, 384, 387-390,
393, 397, 398, 400, 402, 404-406, 408
îãðàíè÷åííàÿ ï. nyi-tshe-ba'i stong-pa 271, 272
ÿâëåííîñòü-ï. snang-stong 13, 39, 378, 402
èíîïóñòîòà gzhan-stong ñàíñêð.: para_&nyat@ 388
ðàäîñòü dga'[-ba] ñàíñêð.: [@]nanda 2, 365, 387, 399
ðàçëè÷åíèå bye-brag 'byed-pa 46, 47, 88, 150, 203, 205, 224, 302-304,
344, 408
ðàçìûøëåíèå sems-pa; snyam-du-sems; dmigs 7, 39, 73, 93, 153, 207,
302-304, 322-324, 335, 341, 407 òàêæå ñì.: ïîìûñëû
ðàçî÷àðîâàííîñòü skyo-ba 357
ðàçóì thugs 136, 239, 335, 365
ðàêøàñ (ñàíñêð.) srin-po 313
ðàññóæäåíèå rigs-pa 14, 16, 25, 70, 114, 187, 198, 303, 304, 365
ðàñïëûâ÷àòîñòü, ðàñïëûâàíèå [ìûñëè] bying-ba ñàíñêð.: nimagna
2, 339, 340, 349
ðàñøèðåíèå ha-cang khyab-ches-pa XVI, XIX, 25 òàêæå ñì.: ïðå-
óâåëè÷åíèå
ðåàëèñò dngos mra-ba ñàíñêð.: vastuv@din 21-23, 27, 30-32, 37,
43, 45-49, 56, 61, 68, 74-76, 90-92, 95, 104, 116, 138, 144, 154, 172, 179-
181, 184-186, 188, 192, 195, 197, 198, 202, 208, 209, 211-214, 216-218, 221,
232-234, 236, 237, 240, 271, 290-292, 377-380, 388, 397-399, 402
ðåàëüíîñòü de-kho-na[-nyid], de-nyid ñàíñêð.: tathat@ X, XV,
XVIII, 2, 4, 5, 7, 8, 10, 16-18, 23, 25-27, 62, 63, 68-73, 77, 83, 91, 92, 97,
101, 103, 104, 113, 123, 133, 134, 137, 146, 148, 153, 156, 168-171, 177, 196,
199-201, 226, 241, 242, 258, 275, 282, 285, 315, 316, 335, 337, 339, 345, 349,
364, 380, 384, 385, 406, 407
ðèòóàë cho-ga ñàíñêð.: vidhi 355
ðîâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå mnyam[-par] bzhag[-pa] ñàíñêð.: sam@hita 325
ðîæäåíèå skyes; rten ñàíñêð.: j@ti 63, 147, 247, 251, 254, 255, 274,
284, 294, 295, 296, 354, 356, 362, 387, 404, 407
ðóêîâîäèòåëü mkhan-po 367
ðóêîâîäñòâî gdams-pa; man-ngag; gdams-ngag I, IV, VII, IX, XII, XIII,
XV, 15, 346, 362, 364, 365, 366-369, 401, 410
 430 ÈÍÄÅÊÑÛ

ðóïà-àÿòàíà (ñàíñêð.) gzugs-kyi skye-mched 210

Ðóïàêàÿ (ñàíñêð.) gzugs sku 29
ñàìàäõè (ñàíñêð.) ting-nge-'dzin 2-4, 9, 26, 124, 268, 273, 279, 303,
311, 326, 331, 343, 347, 349, 356, 371, 380, 398
ñàììàòèÿ (ñàíñêð.) mang-pos bkur-ba 142, 392
ñàìî ïî ñåáå rang-gi ngos-nas 37, 50, 53, 54, 64-66, 70, 73, 140, 148,
190, 217, 236, 241, 242, 254, 264, 265, 266, 276, 279, 289, 401
ñàìîáûòèå rang-bzhin ñàíñêð.: svabh@va XV, XVI, XXI, 17-22,
24, 25, 28, 30-61, 63, 65, 69, 70, 77, 82, 83, 87, 91, 92, 94-96, 98, 106, 108-
116, 121-124, 127, 128, 130, 131, 135, 137, 139, 141, 142, 145, 154, 155, 162,
163, 168-171, 177-181, 183-185, 188, 197, 198, 201, 203-208, 210, 218, 221-
225, 228-230, 235, 237, 238, 241-245, 249, 250, 257, 262-267, 269-272, 275,
276, 279, 280, 286-293, 297, 299, 300, 314, 320, 324, 325, 332, 335, 338, 340,
341, 345, 346, 375, 376, 378, 379, 384-386, 389, 391, 393, 395, 396, 400, 404
òàêæå ñì.: ñàìîñóùåå áûòèå, ïðèðîäà
ñàìîäîâëåþùåå ngo-bo-nyid-kyis grub-pa ñàíñêð.: svar&pe{a siddha
(svar&pasiddha) XVI, 34, 64, 65, 103, 107, 117, 120, 127, 136, 141,
142, 143, 148, 155, 177, 183, 188, 197, 200, 201, 207, 215, 219, 231, 247, 252,
282, 288, 289, 292, 373, 379, 388, 396
ñàìîñòîÿòåëüíîñòü rang-dbang-ba 139, 140
ñàìîñòü bdag ñàíñêð.: @tman XXI, XXII, 3-5, 16-24, 49, 112, 114,
117, 118, 124, 133, 137, 139, 141-143, 190, 228, 279, 287-289, 294, 297, 298,
302, 304, 308, 312-318, 321-326, 328, 329, 330, 339-341, 344, 346, 347, 351,
356, 377, 385, 390, 408 òàêæå ñì.: «ÿ», àòìàí
äâà ðîäà ñ. bdag gnyis 5, 20, 139, 141, 312, 314, 330
èíäèâèäóàëüíàÿ ñ., ñ. èíäèâèäîâ gang-zag-gi bdag ñàíñêð.:
pudgalanair@tmya XXI, 5, 18, 20, 21, 22, 117, 118, 133, 141, 143, 228,
341, 346, 408
ñ. ÿâëåíèé chos-kyi bdag ñàíñêð.: dharmanair@tmya XXII, 3, 5,
18, 20, 23, 117, 118, 133, 137, 141, 228, 279, 280, 287, 294, 298, 346, 377,
390, 408
ñàìîñóùåå rang-gi ngo-bos grub-pa ñàíñêð.: svar&pasiddha rang-
bzhin ñàíñêð.: svabh@va XXII, 12, 20, 21, 28, 29, 31, 33, 38, 39,
41, 42, 45-47, 49-61, 63, 64, 67, 69, 70, 78, 83, 89, 90, 94-97, 99, 100, 102-
110, 112, 114, 119-122, 124, 128, 131, 135, 137, 140, 143, 144, 146, 148, 149,
151, 156, 164, 165, 177, 180, 182, 184-189, 192, 197, 199, 200, 202-205, 207-
210, 215-225, 227, 229, 231, 234, 235, 241, 243, 245, 247, 249, 250, 253, 263,
264, 266, 267, 271, 275, 279, 280, 282, 283, 286, 287, 288, 290-294, 299, 314,
345, 346, 378, 385, 388, 391, 392, 395-399, 401, 402
Ñàíãõà (ñàíñêð.) dge-'dun 36
ñàíêõüÿ (ñàíñêð.) grangs-can 292, 403
ñàíñàðà (ñàíñêð.) khor-ba 4, 16, 17, 30-32, 35, 41, 42, 44, 90, 92, 116,
124, 125, 131-135, 138, 145, 171-173, 206, 227, 268, 276, 295-297, 300, 301,
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 431

310-315, 324, 332, 354, 355, 357, 372, 390 òàêæå ñì.: êðóãîâåðòü,
êðóãîâîðîò
ñàóòðàíòèêà (ñàíñêð.) mdo-sde-pa 12, 14, 85, 377, 383, 384
ñâàòàíòðà (ñàíñêð.) rang-rgyud XVI, XVIII, XX, XXI, 106, 156, 157,
159-161, 176, 179, 185, 192, 193, 198, 215, 227, 403 òàêæå ñì.:
ïðåäïîñûëêè ñàìîñòîÿòåëüíûå
ñâèäåòåëüñòâî àâòîðèòåòíîå lung ñàíñêð.: @gama 17, 78, 114,
119, 259, 306, 311, 312, 314, 318, 322, 323, 333, 337, 365
Ñâîáîäà thar-pa ñàíñêð.: mok+a 3, 16, 48, 294, 295, 357, 366
òàêæå ñì.: Îñâîáîæäåíèå
ñâûêàíèå goms-pa ñàíñêð.: abhy@sa XVI, 324, 408
ñâÿçü khyab-pa ñàíñêð.: vy@pti XV, 12, 60, 73, 80, 97, 103, 133,
141, 155, 156, 159, 160, 167, 168, 179, 182, 193, 248, 283, 335, 395, 396
ïðÿìî ïîäòâåðæäàþùàÿ ñ. rjes-'gro'i khyab ñàíñêð.: anvaya 395
êîñâåííî ïîäòâåðæäàþùàÿ ñ. ldog-pa'i khyab ñàíñêð.: vyatireka 395
ñâÿòîé 'phags-pa ñàíñêð.: @rya XII, 4, 14, 25, 26, 65, 66, 72-74,
123, 153, 175, 190, 196, 199, 270, 297, 299, 301, 302, 315, 317, 322, 329, 330,
334, 335, 337, 347, 367, 368, 369, 377, 387, 404, 407
ñåìü ïîëîæåíèé = ñåìåðè÷íûé àíàëèç rnam-pa bdun 237, 238, 241,
242, 243, 262, 275-277
ñåìÿ, ñåìåíà sa-bon ñàíñêð.: bija XVII, 2, 127, 131, 147, 229,
230, 235, 242, 243, 281-284, 286, 314, 330
ñèëëîãèçì sbyor-ba'i ngag ñàíñêð.: prayukta rjes dpag
ñàíñêð.: anum@na X, 161, 179, 192, 197, 211, 216, 217, 218, 219, 220,
224, 225, 270, 286, 288, 383
ñèëû stobs ñàíñêð.: bala XVI, 98, 111, 134, 192, 207, 235, 266,
268, 276, 292, 293, 295, 343, 344, 349, 351, 354-357, 360, 364, 374, 402, 405,
407, 408
äåñÿòîê ñ. stobs bcu 268
÷åòûðå ñ. stobs bzhi 354
ñèñòåìà lugs ñàíñêð.: naya IX, XI, XII, XIV, XVI, XIX-XXII, 13-
15, 22, 23, 25, 28, 32, 34, 35, 39, 41, 48, 60, 65, 85, 90-92, 100, 106, 125,
136, 146, 156, 157, 160, 161, 172, 173, 175, 176-179, 185, 189, 191-193, 202,
203, 207, 208, 210-212, 215, 217-219, 221, 226, 227, 235, 237, 253, 298, 301,
307, 310-312, 318-321, 328, 338, 367, 375, 377, 380, 383, 384, 391, 402,
406 òàêæå ñì.: ìíåíèå, ñóæäåíèå
ñêàíäõè (ñàíñêð.) phung-po 376, 379 òàêæå ñì.: ñîâîêóïíîñòè
ñêâåðíû sgrib-pa; dri-ma 78
ñêëîííîñòü bag-chags ñàíñêð.: v@san@ 299, 303, 375
ñëåäñòâèå rjes-su dpag-pa ñàíñêð.: anumita 24, 29, 32, 33, 35, 39,
41, 43, 44, 46-50, 60, 61, 106, 188, 190, 193, 207, 213, 248, 254, 266, 280,
282, 301, 373, 378, 396
 432 ÈÍÄÅÊÑÛ

Ñëîâî (Áóääû) gsung-rab XI, XIV, XVIII, 4, 7, 8, 12, 17, 32, 37, 40,
41, 50, 67, 76, 90, 111, 112, 124, 125, 128, 154, 177, 189, 200, 212, 218, 233,
251, 260, 311, 312, 335, 350, 364, 367, 369, 374
ñëóøàíèå [m]nyan-pa 4, 7, 39, 73, 94, 138, 153, 322-335, 341, 407
ñëóøàòåëè nyan-thos ñàíñêð.: _r@vaka 120, 126, 293, 404
ñìåðòü 'chi-ba ñàíñêð.: mara{a 4, 274, 295, 354, 402, 407
ñìûñë don ñàíñêð.: artha IV, X-XII, XV, XX, 3, 5, 7-12, 14, 21,
22, 24, 27, 34, 40, 41, 43, 46, 50, 70, 82, 83, 88, 92, 93, 96, 99, 104, 120-
122, 124, 125, 147, 150-155, 161, 166, 176, 178, 180, 183, 189, 195-197, 199,
203, 204, 206, 211-213, 218, 220, 245, 251, 256, 262, 280, 281, 291, 292, 300,
304-306, 308, 311, 312, 318, 319, 321, 324, 333, 338, 348, 354, 372, 374, 376,
378, 379, 383, 389, 393, 399
âûñøèé ñ. nges-don ñàíñêð.: n|t@rtha XVIII, 7-12, 41, 82, 83,
88, 125, 147, 189, 206, 300, 308, 311, 318, 321, 338, 348, 374, 376, 383
óñëîâíûé ñ. drang-don ñàíñêð.: ney@rtha XVIII, 7-12, 83, 374
ñíàðÿæåíèå tshogs ñàíñêð.: sa=bh@ra XVIII, 7, 114, 302, 386, 406
òàêæå ñì.: ñîáðàíèå
ñîáðàíèå tshogs ñàíñêð.: sa=bh@ra 9, 44, 51, 72, 84, 112, 113,
229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 238, 240, 254, 261, 262, 286, 332, 351, 365,
373, 377, 401 òàêæå ñì.: ñíàðÿæåíèå
ñîâîêóïíîñòè phung-po XXI, 19-21, 23, 61, 97, 108, 112, 113, 133, 135,
142, 173, 174, 228, 229, 232, 244, 245, 246, 254-262, 269, 274-277, 279, 294,
332, 361, 379, 400-402 òàêæå ñì.: ñêàíäõè
ñ. ôèçè÷åñêîãî gzugs-kyi phung-po ñàíñêð.: r&paskandha
ñîãëàøåíèå brtag-pa mtha' bzung; khas-blangs-p a 118, 139, 160, 168, 170
ñîçåðöàíèå sgom[-pa] ñàíñêð.: bh@van@ XVI, XXII, 2, 4, 5, 73,
91, 117, 134, 153, 264, 269, 297, 298, 302, 304, 308, 309, 310, 311, 313, 316-
328, 330, 331, 333, 335-337, 339, 340-344, 346-351, 356, 357, 372, 404, 406,
408, 409
àíàëèòè÷åñêîå ñ. dpyad-sgom XVI, XXII, 321, 323, 326, 337, 340,
342-344, 348-351
çàêðåïëåííîå ñ. 'jog-sgom XXII, 321, 322, 326, 339, 342, 344, 348,
349, 351
ñîçíàíèå [rnam-par] shes-par; rnam-shes ñàíñêð.: vij~@na XVI,
25, 26, 44, 50, 64-67, 72-80, 84-90, 92-95, 97, 99, 117, 119, 131, 135, 139,
140, 169, 177, 195-201, 203-206, 208, 209, 211, 214, 219, 238, 248, 253, 257,
258, 259, 263, 276, 292, 309, 316, 318, 323, 345, 374, 375, 378, 380, 383-385,
390, 396-399, 402, 403, 407
çàáëóæäàþùååñÿ è íåçàáëóæäàþùååñÿ ñ. 'khrul-ba dang ma-'khrul-ba'i
shes-pa
åñòåñòâåííîå ñ. rang-dga'-ba'i shes-pa 200, 203, 204, 214, 238, 257,
398, 399
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 433

èñêàæ¸ííîå è íåèñêàæåííîå îáûäåííîå ñ. gnod-pa ('khrul-ba) dang

gnod-med-pa (ma-'khrul-ba) tha-snyad-pa'i shes-pa 78, 99, 219, 238,
258, 259
îïîðû ñ. rnam-shes-kyi rten ñàíñêð.: vij~@napratyaya 86
îøèáàþùååñÿ è íåîøèáàþùååñÿ ñ. phyin-ci-log dang phyin-ci-ma-log-gi
[shes-pa] 196, 197, 199, 200, 397
ñ. ñâÿòûõ 'phags-pa'i ye-shes ñàíñêð.: @ryaj~@na 25
óìñòâåííîå ñ. yid-kyi shes-pa ñàíñêð.: manovij~@na 80, 345
÷óâñòâåííîå ñ. dbang-po'i shes-pa ñàíñêð.: indriyaj~@na 75-78, 85,
86, 89, 97, 139, 200, 208, 209, 309, 383
ñàìî-ñîçíàíèå rang-rig ñàíñêð.: svasa\vedana; svasa\vitti
209, 399
ñîçíàòåëüíîñòü shes-bzhin 344
ñîìíåíèå the-tshom XVI, 4, 28, 52, 74, 179, 269, 276
ñîí nyal-ba; gnyid-log-pa ñàíñêð.: nidr@ 80, 92, 274, 347
ñîñðåäîòî÷åíèå 'jog; sems-gcig-bsams; rtse-gcig-pa 2, 65, 196, 199, 201,
264, 304, 307, 31-321, 325, 328, 330, 333, 339, 343-345, 347, 349-351, 356,
357, 371, 386, 387, 404, 407 òàêæå ñì.: ñàìàäõè
ñîñòîÿíèå gnas-skabs; gnas-tshul; sdod-lugs ñàíñêð.: avasth@ 22,
62, 93, 96, 115, 123, 130, 140, 197, 241, 264, 297, 300, 306, 308-310, 319,
320, 325, 341, 343, 347, 351, 371, 377, 387, 389, 390, 407
ñîáñòâåííîå ñ. rang-gi ngos-nas gnas-tshul 140
ñîñòðàäàíèå snying-rje; thugs-rje ñàíñêð.: kar&na 324, 355, 366
ñîñóä snod 64, 84, 109, 116, 148, 150, 160, 168, 217-219, 230, 235, 236,
253, 254, 260, 271, 283, 288, 362, 376
ñî÷åòàíèå zung-du 'brel-ba I, VII, XVI, XVIII, 1, 13, 107, 267, 326,
338, 343, 345, 348-352, 378, 409
ñïîñîáíîñòè dbang-po 4, 9, 46, 51, 60, 63, 74, 77, 116, 156, 192, 204,
224, 296, 329, 371-373, 405, 409
câåðõúåñòåñòâåííûå ñ. mngon-shes ñàíñêð.: abhij~@
ñðåäèííîñòü dbu-ma ñàíñêð.: madhyama 10, 14, 17-19, 25-27,
32, 39, 44, 46, 51, 66, 72, 79, 82, 83, 85, 88, 90, 92, 98, 102, 104, 113, 115,
117-122, 125, 132, 142, 145, 146, 149, 150, 152, 153, 156-158, 165, 166, 171,
173, 176, 178, 182, 185, 186, 188, 191, 206, 228, 229, 231, 235, 236, 237, 239,
240, 241, 246, 247, 250, 251, 252, 254, 255, 257, 258, 260, 261, 262, 267, 271,
272, 275-277, 280, 281, 283, 285-287, 289, 298, 299, 314, 325, 342, 375, 376,
380, 385, 389 òàêæå ñì.: ìàäõúÿìà
ñòàäèÿ sa ñàíñêð.: bh&mi lam ñàíñêð.: m@rga skabs
ñàíñêð.: k+a}a 93, 122, 297, 298, 302, 317, 324, 340, 386, 387, 391, 393,
406, 407
ñòàíîâëåíèå srid-pa 294
ñòàðåíèå-è-ñìåðòü rga-shi ñàíñêð.: jaramara}a 296
 434 ÈÍÄÅÊÑÛ

ñòàðîñòü rga-ba ñàíñêð.: jara 4, 148

ñòåçÿ lam ñàíñêð.: marga 4, 303, 349
ñòåïåíè ñîñðåäîòî÷åíèÿ (äåâÿòü) sems dgu 307, 349
ñòèõèè 'byung-ba ñàíñêð.: [mah@]bh&ta 193, 194, 203, 211, 212,
214, 383
÷åòûðå ñ. 'byung-ba chen-po bzhi 193, 383
ñòðàäàíèÿ sdug-bsngal ñàíñêð.: du^kha X, 3, 34-36, 94, 96, 121,
124, 134, 135, 314, 333, 354, 385
ñòðàñòü, [ñòðàñòíàÿ] ïðèâÿçàííîñòü 'dod-chags ñàíñêð.: r@ga
99, 130, 273, 379
ñòðåìëåíèå 'dod-pa; 'dun-pa, smon-pa 9, 114, 302, 305, 325, 373
ñòóïåíè rim [-pa] ñàíñêð.: krama 2, 4, 5, 302, 310, 313, 317, 330,
331, 333, 335, 336, 339, 349, 355, 361, 362, 372, 386, 391, 409
äâå ñòóïåíè [Ìàíòðû] rim[-pa] gnyis 355, 362
ñóáñòàíöèÿ, ñóáñòàíöèàëüíîå rdzas ñàíñêð.: dravya 67, 84, 91,
209, 235, 337, 372, 408
8 ñ. rdzas brgyad 84
ñóáúåêò yul-can ñàíñêð.: vi+ayin XX, 85, 90, 95, 117, 127, 140,
160, 161, 193-199, 201-205, 208-216, 218-220, 296, 312, 337, 344, 345, 381,
390, 391, 396, 397, 399, 408
ñóáúåêò (âûñêàçûâàíèÿ) chos-can ñàíñêð.: dharmin XX, 127,
160, 192-199, 201-205, 208-216, 218-220, 296, 312, 391, 397, 399
Ñóáúåêò è Îáúåêò 'dzin-pa dang gzung-ba ñàíñêð.: gr@hyagr@hakadvaya
337, 408
Ñóãàòà (ñàíñêð.) bde-[bar-]gshegs[-pa] 9 ýïèòåò Áóääû
ñóæäåíèå lugs XIX, 28, 42, 45, 48, 54, 68, 101, 106, 107, 112, 160, 168,
170, 194, 195, 198, 199, 201, 203, 204, 208, 210-216, 218-220, 225, 226, 255,
378, 399 òàêæå ñì.: ìíåíèå, ñèñòåìà
ñóæåíèå khyab-chungs-pa XVI, XX, 25, 115
ñóòü don ñàíñêð.: artha IV, 2, 7, 8, 18, 25, 32, 35, 37, 39, 49, 51,
82, 85, 91, 137, 144, 153, 176, 183, 241, 262, 286, 291, 304, 306, 308, 309,
319, 374, 402 òàêæå ñì.: ñìûñë
ñóòðà (ñàíñêð.) mdo 2, 3, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 82, 83, 113, 119, 136, 147,
178, 186, 228, 248, 261, 273, 277, 294, 301, 303, 307, 310, 311, 313, 325, 327,
331, 332, 334, 335, 338, 343, 360, 362, 368, 374, 377, 379, 380, 381, 383, 386,
402, 404 (çäåñü: «ñóòðû»—òåêñòû èç Ñëîâà Áóääû, â îòëè÷èå îò Ñóòðû êàê
Ñóòðàÿíû—âìåñòå ñ Ìàíòðàÿíîé ñîñòàâëÿþùèõ äâà ðàçäåëà Ó÷åíèÿ Áóääû)
ñóùåñòâî sems-can XVI, 9, 29, 40, 57, 74, 116, 124, 126, 132, 135, 137,
138, 151, 205, 228, 229, 248, 249, 268, 297, 302, 310, 315-318, 323, 325, 330,
336, 347, 355, 357, 364-366, 402, 406
ñóùåñòâîâàíèå yod [-pa] ñàíñêð.: sat; bh@va X, XI, XVI, XIX, 2,
4, 8, 14, 21, 23-26, 32, 34, 35, 45-56, 58, 59, 61, 62, 64, 65, 67, 68, 70, 73,
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 435

81, 83, 90, 91, 94, 96-98, 106-110, 119, 120, 124, 125, 127, 131, 136, 139,
140, 143, 147, 155, 162, 166, 171, 172, 175, 177, 182, 187, 189, 202, 204-207,
214, 219, 220, 224, 231, 237, 238, 241, 243, 257, 262, 265-267, 271, 272, 290,
292, 293, 296, 299, 323, 327-329, 332, 333, 336, 345, 346, 355, 357, 374, 375,
377, 379, 382, 383, 385, 388, 391, 395-397, 399
ñóùíîñòü dngos-po ñàíñêð.: vastu; bh@va don ñàíñêð.: artha
ngo-bo ngo-bo-nyid ñàíñêð.: [sva]r&pa X, XVI, 4, 5, 7, 8, 11, 14,
19, 20, 24, 30, 33, 34, 36-38, 41, 44-46, 58, 60, 65, 76, 77, 80-83, 87, 88, 93,
95, 96, 98, 103, 105, 109, 111, 115, 118-124, 128, 131, 132, 135-137, 139-
141, 146, 149, 152, 154, 155, 173, 177, 182, 183, 196-201, 204, 206-209, 211,
213-215, 221, 230, 234-236, 238, 244, 24-247, 249, 252, 254, 256, 257, 259,
260, 269, 271, 273, 277, 279-281, 284, 287-291, 293, 302, 303, 306, 313, 315-
323, 325-330, 334, 337-339, 341-349, 351, 355, 358, 361, 368, 369, 373, 379,
381, 382, 388-391, 400, 402, 404 òàêæå ñì.: âåùü
ãëóáèííàÿ ñ. gnyug-ma'i ngo-bo 120
ñîáñòâåííàÿ ñ. rang-gi ngo-bo ñàíñêð.: svar&pa rang-gi mtshan-
nyid-kyi ngo-bo-nyid 14, 30, 33, 34, 36, 38, 41, 45, 46, 58, 60, 75, 80,
83, 96, 106, 109, 111, 120, 121, 123, 131, 132, 139, 140, 146, 152, 196, 198, 199,
207, 208, 221, 236, 238, 244, 254, 284, 288, 291, 293, 332, 379, 382, 400, 404
íåäâîéñòâåííàÿ àáñîëþòíàÿ ñ. gnyis-su med-pa'i don yongs-grub 337
«íîìèíàëüíàÿ» kun-brtags ñàíñêð.: parikalpita 381
ïîäëèííàÿ ñ. (äõàðìàòà) chos-nyid; yang-dag-pa ji-lta-ba-nyid 24,
118, 119, 121, 135, 204, 341, 191 ò.å. àáñîëþòíàÿ èñòèíà
ñ., îïðåäåëÿåìàÿ ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêîé rang-gi mtshan-nyid-
kyis grub-pa'i ngo-bo ñàíñêð.: svalak+a{asiddhar&pa 80, 81, 201
òðè ñ. ngo-bo gsum ñàíñêð.: trisvabh@va 83, 381
òâåðäî óñòàíîâëåííàÿ ñ. yongs-grub ñàíñêð.: parini+panna 381
ñàìîäîâëåþùàÿ ñ. rang-gi ngo-bos grub-pa'i ngo-bo 155, 183
õàðàêòåðíàÿ ñ. mtshan-nyid ngo-bo-nyid 80-83, 87, 381
Ñôåðà khams ñàíñêð.: dh@tu 10, 63, 298
ñ÷àñòüå bde-ba ñàíñêð.: sukha 94, 96, 366
ñûíû (Ïîáåäèòåëåé, Ñåìüè) [rgyal-ba'i] sras 9, 12, 14, 15, 21, 41, 69,
104, 125, 143, 144, 175, 227, 265, 300, 301, 328, 336, 337, 361, 365-367,
369 òàêæå ñì.: áîäõèñàòòâû
òàíòðà (ñàíñêð.) rgyud 8, 301, 360-362, 368, 388, 391, 410
Òàòõàãàòà (ñàíñêð.) de-bzhin gshegs-pa 33, 119, 126, 138, 148, 178,
211, 213, 282, 311, 341 «Òàê ïðèøåäøè黗ýïèòåò Áóääû
òåçèñ phyogs-chos, dam-bca' ñàíñêð.: pak+a-dharma XI, XX, 46,
49, 51, 58, 15-163, 165-172, 174-176, 178-180, 185, 186, 188, 189, 191-193,
197-199, 210, 211, 216, 217, 219, 220, 223-225, 231-233, 248, 251, 252, 255,
257-259, 280, 309, 315, 393-397, 404
÷åòûðå ò. dam-bca' bzhi-po 191
òåêñò gzhung X-XV, 7, 14, 40, 41, 104, 107, 108, 116, 138, 143, 145,
 436 ÈÍÄÅÊÑÛ

146, 177, 178, 180, 185, 189, 216, 226, 227, 264, 297, 301, 312, 337, 338, 342,
368, 369, 374, 385, 388, 389, 409
òåëî sku ñàíñêð.: k@ya XV, XVI, 17, 26, 29, 40, 131, 135, 255,
268, 343, 361, 371, 404, 408, 410
äâà ò. sku gnyis 29
òåîðèÿ smra-ba ñàíñêð.: vad@ lta-ba ñàíñêð.: d$+%i
IX-XI, 14, 23, 47-53, 72, 111, 112, 138, 166, 181, 182, 289, 290, 375, 383,
384, 400
òåðìèíàëèçì chad[-pa'i] lta[-ba]; chad-pa ñàíñêð.: ucchedav@da X,
XI, 53-56, 249 (òåîðèÿ î êîíå÷íîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ) òàêæå ñì.: íèãèëèçì
òåðïåíèå bzod-pa ñàíñêð.: k+@nti 131, 299, 386
òîæäåñòâî dang-gcig-pa XXI, 96, 162, 229, 242-245, 248, 253, 254, 257,
258, 262, 264, 280
òðàäèöèÿ lugs IX, 12, 14, 15, 106, 115, 121, 342, 346, 364, 367, 368,
379, 393, 408
òðàêòàò bstan-chos ñàíñêð.: _@stra XII, XIII, XV, XVIII, 7, 8, 12,
14, 40, 41, 85, 112, 122, 135, 189, 226, 301, 373
òðàíñ áåññîçíàòåëüíûé ìåäèòàòèâíûé 'du-shes med-pa'i snyoms-par 'jug-
pa ñàíñêð.: @sa~j~isam@patti 336
«òðàíñöåíäåíòàëèñòû» rab-tu mi-gnas-par smra-ba 13, 14
òðåòüÿ âîçìîæíîñòü phung-gsum 52, 169, 245, 378, 379, 395
Òðèêîñìèå khams-gsum; sa-gsum ñàíñêð.: tridh@tu; triloka 7
óáåæäåííîñòü, óâåðåííîñòü nges-pa 16, 17, 20, 29, 39, 41, 124, 125,
129, 167, 243, 257, 263-265, 267-269, 287, 296, 300, 313, 324, 325, 328, 338-
340, 345, 346, 357, 378
óäåë 'gro-ba ñàíñêð.: gati 249, 407
óì sems ñàíñêð.: citta sems-rgyud ñàíñêð.: cittasant@na thugs
ñàíñêð.: citta XVI, 2-4, 14, 17, 26, 30, 39, 40, 68, 79, 80, 88, 93, 94,
99, 100, 104, 105, 115, 119, 123, 124, 130, 140, 158, 170, 178, 205, 207, 231,
242, 245, 263, 269, 271, 284, 287, 295, 301, 302, 307-309, 312, 313, 317-321,
324, 325, 327-329, 333-335, 343-347, 349, 356, 357, 365, 366, 371, 375, 382
óìîçàêëþ÷åíèå rjes-dpag ñàíñêð.: anum@na X, 78, 79, 158-160,
166, 204, 209, 215, 216, 224, 305, 315, 383, 396, 399 òàêæå ñì.: âûâîä,
ñèëëîãèçì
óìîçðèòåëüíî(å) [rnam-par] rtog-pa 117, 138, 142, 144, 152, 153, 389
óðîâíè (áîäõèñàòòâ) sa ñàíñêð.: bh&mi 23, 26-29, 44, 75, 80-83,
87-90, 92, 94, 98-100, 103, 104, 107, 151, 170-172, 178, 192, 196, 198, 199,
202, 203, 207-209, 211, 218, 237, 238, 240, 275, 276, 299, 302-304, 306, 309,
348, 372, 377, 386, 387, 390, 391, 400, 404, 407
âîñüìîé ó. sa brgyad-pa 98, 299, 386, 418
óñèëèå rtsol-ba 243, 263, 286, 340, 349, 355, 357
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 437

óñëîâèå rkyen ñàíñêð.: pratyaya 4, 33, 35, 37, 38, 44, 45, 79, 84,
85, 101, 105, 111, 115, 116, 120, 121, 134, 140, 155, 185, 191, 194, 203, 229,
243, 254, 269, 282, 288, 289, 292-294, 305, 366, 373, 377, 381, 403
îáúåêòèâíîå ó. [ñîçíàíèÿ] dmigs-rkyen ñàíñêð.: @lambanapratyaya
84, 85, 403
÷åòûðå ó. rkyen bzhi 282
óñëîâíî/å; óñëîâíàÿ [èñòèíà] tha-snyad-du; tha-snyad ñàíñêð.: samv$tti
XI, XVIII, 7-15, 27, 28, 34, 42, 44, 61, 64, 66-68, 70, 76, 80-83, 85, 87-101,
103, 104, 107, 120, 121, 122, 143-145, 147, 150, 151, 155, 156, 163-166, 170-
173, 178, 186, 187, 189-192, 197, 198, 202, 205-209, 218, 219, 220, 225, 227,
229, 237, 240, 242, 243, 259, 269, 277, 292, 312, 372, 374, 379, 381, 383, 385,
393, 395, 397, 400 òàêæå ñì.: îòíîñèòåëüíî
óñòàíîâêà 'du-shes; bsam-pa; yid-la byed-pa XVII, 98-100, 113, 116,
117, 125, 129, 130, 133, 135, 138, 139, 143, 295, 324, 340, 356
óñòàíîâëåíèå bzhag-pa ñ à í ñ ê ð . : v y a v a sth @ gtan la dbab-pa
ñàíñêð.: ni_caya XXI, XXII, 41, 65, 78, 98, 106, 208, 210, 216, 228,
259, 263, 264, 279, 287
óñòîé÷èâîñòü gnas-cha 339, 344, 345, 351, 357
Óñòðåìëåííîñòü [byang-chub] sems[-bskyed] ñàíñêð.: [bodhi]citta[utp@da]
300, 318, 324, 355, 357
ó÷àñòü 'gro-ba ñàíñêð.: gati 24, 54, 55, 310, 354, 356
Ó÷åíèå bstan-pa; chos ñàíñêð.: Dharma X, IX, 8, 30, 37, 55, 130,
148, 175, 301, 362, 364-369, 372, 410
ó÷åíûé mkhas-pa IV, X, XVII, 7, 9, 30, 61, 66, 68, 166, 360, 383, 387, 389, 398
ó÷åíèê slob-ma ñàíñêð.: cela XX, 8, 12, 160, 163, 226, 315, 323, 341,
361, 368, 382
Ó÷èòåëü bla-ma ñàíñêð.: guru 4, 11, 12, 15, 30, 33, 115, 134, 247,
248, 315, 360, 368, 369, 372, 409
óùåðáíîñòü nyes-dmigs 16, 115, 324, 354
óÿñíåíèå gtan la dbab-pa ñàíñêð.: ni_caya nges-pa ñàíñêð.:
ni_cita (óÿñíåííîå) XVIII, 2, 16, 18, 23, 29, 40, 117, 323, 338, 391
ôàêòîð rkyen; yan-lag 85, 86, 324, 373
îáîçíà÷àþùèé ôàêòîð âîñïðèÿòèÿ mngon-sum btags-pa-pa 86
îáîçíà÷àåìûé ôàêòîð âîñïðèÿòèÿ mngon-sum mtshan-nyid-pa 86
ôàíòîì sprul-pa ñàíñêð.: nirm@{a 49, 126, 127, 128, 146, 155, 184
ôèçè÷åñêîå gzugs ñàíñêð.: r&pa 257, 258, 260-262, 402, 403
òàêæå ñì.: ôîðìà
ôèëîñîô grub-mtha' smra-ba ñàíñêð.: siddh@ntav@din rtog-ge-pa
IX, XI, XIII, 14, 34, 71, 72, 74, 75, 93, 96, 116, 117, 138, 144, 209, 211, 226,
247, 377, 385, 398, 403
ôîðìà gzugs ñàíñêð.: r&pa dbyibs ñàíñêð.: r&pa; @k@ra; @k$ti
IV, 19, 25, 57, 62-68, 71-74, 76, 77, 80, 81, 86-91, 95-99, 106, 121-123, 142,
 438 ÈÍÄÅÊÑÛ

145, 148, 175, 177, 182, 187, 195, 196, 198-203, 205, 210, 217, 222, 223, 229,
231-236, 260-264, 273, 276, 285, 295, 334, 336, 345, 346, 376, 383, 401
îáùàÿ (ñëîæíàÿ) ô. tshogs-pa'i dbyibs ñàíñêð.: sam&h@k@ra
233, 234
ôóíêöèîíèðîâàòü don-byed càíñêð.: arthakriy@ 30, 46, 51, 60,
69, 107, 224, 289, 328
ôóíêöèÿ byed-las 46, 49
õàðàêòåð ngang-tshul; rnam-pa XI, 296, 331, 340
õàðàêòåðèñòèêà khyad-par ñàíñêð.: vi_e+a mtshan-nyid
ñàíñêð.: lak+a{a XII, XX, 19, 27, 28, 42, 43, 69, 75-78, 80-83, 86-88,
101, 105-107, 115, 117, 125, 130, 139, 144-148, 150, 151, 154, 155, 166, 178,
180, 181, 183, 192, 195, 200, 201, 203-205, 208, 209, 213, 236, 243, 256, 295,
303-306, 316, 338, 344, 347, 348, 360, 368, 371, 373, 374, 376, 378, 381, 382,
385, 388, 389, 399, 402, 409
ñîáñòâåííàÿ õ. rang-gi mtshan-nyid càíñêð.: svalak+a{a 19, 75-
78, 80-82, 86, 87, 166, 178, 183, 200, 204, 205, 208, 209, 376, 382, 399
îáùàÿ õ. spyi'i mtshan-nyid càíñêð.: s@m@nyalak+a{a 305, 306
öåëü don 9, 16, 114, 122, 128, 138, 160, 161, 217, 373, 376, 395
öåïëÿíèå 'dzin-pa ñàíñêð.: gr@ha 3, 16, 17, 18, 19, 54, 91, 98, 109,
114, 117, 124, 131, 132, 133, 135, 137, 139, 141, 142, 143, 206, 207, 256, 266,
271, 293, 294, 296, 298, 299, 308, 309, 314, 315, 318, 323, 328, 329, 330, 331,
332, 333, 336, 338, 340, 346, 357, 390, 391
ö. çà ïðèçíàêè [èñòèííîãî ñóùåñòâîâàíèÿ] mtshan-mar 'dzin-pa
ñàíñêð.: lak+a{agr@ha 293, 323, 328, 357
ö. çà èñòèííîå (ñóùåñòâîâàíèå) bden-'dzin ñàíñêð.: sadgr@ha
24, 98, 132, 205-207, 271, 272, 329, 329, 331, 332, 334, 335, 346
ö. çà «ÿ» bdag-'dzin ñàíñêð.: @tmagr@ha 3, 16-18, 34, 117, 124,
133, 143, 256, 294, 296, 329, 330
ö. çà èíäèâèäóàëüíóþ ñàìîñòü, ñàìîñòü èíäèâèäîâ gang-zag-tu 'dzin-pa
133, 141
ö. çà ñàìîñòü ÿâëåíèé chos-kyi bdag-tu 'dzin-pa 133, 137, 298
ö. çà äâà âèäà ñàìîñòè bdag gnyis-su 'dzin-pa 139, 141, 314, 330, 340
÷åòûðå bzhi XIX, 7, 25, 27, 30, 35, 36, 43, 45, 46, 53, 61, 62, 78, 96, 97,
101, 102, 107, 157, 161, 166, 182, 191, 193, 201, 206, 229, 244, 248, 280-282,
286, 294, 302, 303, 305-307, 346-348, 354, 355, 372, 376, 377, 380, 383, 385,
391, 404, 405
÷. èñòèíû bden-pa bzhi ñàíñêð.: catu^satya; catv@ri saty@ni 30,
35, 36, 43
÷. ïîëàãàíèÿ gtad-pa bzhi 372
÷æîíàíãïà (òèá.) jo-nang-pa 389, 391
÷èòòàìàòðà (ñàíñêð.) sems tsam 67, 80, 81, 84, 165, 176, 177, 209, 338,
375, 378, 380, 407 òàêæå ñì.: âèäæíÿíàâàäà
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ-ÃËÎÑÑÀÐÈÉ Ê ÒÎÌÓ V 439

øêîëà sde-pa IV, 21, 30, 72, 83, 85, 92, 95, 101, 116, 138, 142, 144,
151, 175, 195, 205, 208, 209, 219, 224, 232, 240, 251, 289, 377, 379, 384, 385,
389-392, 395, 397, 398, 403
øðàâàêà (ñàíñêð.) nyan-thos 19, 131, 136, 137, 293, 297, 298, 299, 302,
303, 304, 306, 348, 377, 386, 392 òàêæå ñì.: ñëóøàòåëè
ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå 'jig-lta ñàíñêð.: satk@yad$+%i 16-18,
96, 132-134, 141-143, 294-296, 375
åñòåñòâåííîå ý. â. 'jig-lta lhan-skyes 142, 143
ý. â. êàê óìîçðèòåëüíîå öåïëÿíèå çà ñàìîñòü 'jig-lta kun-brtags-kyi bdag-'dzin
142
ýëåìåíòû chos ñàíñêð.: dharma rnam-bzhag; khams ñàíñêð.:
dh@tu 11, 18, 30-32, 41, 42, 44, 70, 71, 90-92, 145, 171-173, 227, 239,
240, 274, 275, 279, 294, 361
øåñòü ý. khams drug 274, 275, 279
ýòåðíàëèçì rtag-lta ñàíñêð.: _@_vata[v@da] XI, 24, 46, 53, 54, 56,
242, 267, 290, 356, 405 (òåîðèÿ âå÷íîñòè ñóùåãî)
«ÿ» bdag XXI, 2, 3, 9, 16-21, 34, 113, 117, 124, 133, 136, 141-143, 173,
228, 229, 232, 244-262, 274-276, 279, 294, 296, 311, 329, 330, 336, 338, 340,
372, 390, 392, 395 òàêæå ñì.: ñàìîñòü, àòìàí
ÿâëåíèå chos ñàíñêð.: dharma chos-can ñàíñêð.: dharmin
XI, XV, XIX, XXII, 3, 5, 9, 11-13, 16, 18-23, 25-30, 33, 38, 39, 41, 42, 44,
46, 51, 52, 54, 58, 59, 61-63, 65, 68, 71, 72, 74, 81, 82, 84, 86, 88, 90, 91,
93, 98, 106-108, 113-119, 121-124, 127, 128, 130, 131, 133, 135, 137, 139-
141, 145, 151, 168, 171, 177, 178, 186, 189, 198, 200, 201, 203, 205-208, 210,
211, 215, 220, 221, 228, 242, 243, 245, 263-268, 270, 272-274, 279, 280, 287-
289, 293, 294, 297, 298, 300, 302, 303, 305, 306, 309, 325, 326, 328, 330-337,
343, 345, 346, 373, 377, 381, 385, 390, 392, 399, 404, 407, 408
âåùåñòâåííûå ÿ. dngos-po'i chos ñàíñêð.: vastudharma 215
îáóñëîâëåííûå ÿ. 'dus-byas ñàíñêð.: sa=sk$ta[dharma] 68, 116
íåîáóñëîâëåííûå ÿ. 'dus-ma-byas ñàíñêð.: asa=sk$ta 107
ÿñíîñòü gsal-ba 2, 3, 344, 347, 349
 440 ÈÍÄÅÊÑÛ

Óêàçàòåëü ëè÷íûõ èìåí è ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé

Àâàëîêèòàâðàòà (ñàíñêð.) spyan-ras gzigs brtul-bzhugs 81, 382

Àâàëîêèòåøâàðà (ñàíñêð.) span-ras-gzigs 6, 113
Àðüÿäåâà (ñàíñêð.) 'phags-pa lha 12, 14, 15, 41, 50, 125, 135, 143, 175,
182, 227, 300, 314, 337
Àñàíãà (ñàíñêð.) thogs-med XIII, 337, 338, 342, 364, 367, 372, 406, 408
Àòèøà (ñàíñêð.) òàêæå ñì.: Äèïàìêàðàøðèäæíÿíà (ñàíñêð.), ×æîâî
Àøâàãõîøà (ñàíñêð.) rta-dbyangs 410
Áåðçèí À. XIV
Áèðìà XII
Áóääàïàëèòà (ñàíñêð.) sangs-rgyas bskyangs 12, 15, 18, 21, 41, 54, 61,
83, 100, 111, 135-137, 143, 145, 148, 156, 157, 222, 245, 256, 301, 377, 393, 400
Áõàâàâèâåêà (ñàíñêð.) legs-ldan 'byed 12, 14, 15, 80, 81, 83, 84, 86, 152,
154, 155, 157, 193, 196, 199, 207, 210-215, 376, 382-384, 392, 393, 399, 404
Âàñóáàíäõó (ñàíñêð.) dbyig gnyen 406
Âýéìàí À. XII, XIII, 374, 376, 390, 391, 402
Ãîíïàïà dgon-pa-pa 346, 368
Äàëàé-ëàìà ta-la'i bla-ma IX
Äåâàäàòòà (ñàíñêð.) lhas sbyin 128, 230, 231, 247, 260, 284, 402
Äæàìáóäâèïà (ñàíñêð.) 'dzam-bu gling 364
Äæàÿàíàíäà (ñàíñêð.) dza ya a nanta XX, 158, 160, 163, 166-168, 393
Äèãíàãà (ñàíñêð.) phyogs-glang IX, XI, 381, 406
Äèïàìêàðàøðèäæíÿíà (ñàíñêð.) mar-me-mdzad dpal [ye shes] 364
òàêæå ñì.: ×æîâî, Àòèøà
 ÓÊÀÇÀÒÅËÜ ËÈ×ÍÛÕ ÈÌÅÍ È ÃÅÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÇÂÀÍÈÉ 441

Äîëâà dol ba 368

Äîëóíãïà gro-lung-pa 368
Äóëâàçèíïà, ×æÿ bya dul-ba 'dzin pa 367
Äõàðàìñàëà XIV
Äõàðìàêèðòè (ñàíñêð.) chos-grags IX, XI, 314, 381, 383, 400, 406
Åøåé-äå ye-shes sde 14
Çàãóì¸ííîâ Á. XIV
Çóëïóâà Êîí÷îã Ïýëñàíãïî, Êýí÷åí zul-phu-ba dkon-mchog dpal-bzang-po,
mkhan-chen 367
Èíäèÿ XI, XII, 337, 379, 401, 402, 406
Êàáåçîí Õ. È. XIII
Êàìàëàøèëà (ñàíñêð.) ka-ma-la-shi-la 13, 14, 82, 311, 336, 342, 373,
382, 393
Êàøüÿïà (ñàíñêð.) 'od-srungs 329, 336
Êèòàé XII
Êîæåâíèêîâà Ì. XIV
Êîí÷îã Öóëòèì dkon-mchog tshul-khrims 367 XI-XII ââ.
Êðàïèâèíà Ð. XIII
Êüÿá÷îã Ïýëñàíãïî skyabs-mchog dpal bzang-po 368
Êýéäóá XII
Ëîäýí Øåéðàï, Íãîã ngog blo-ldan shes-rab 13, 367, 374, 411
Ëõàñà XII
Ìàãè Ó. À. XIII
Ìàéòðåÿ (ñàíñêð.) byams-pa XIII, 252, 303, 322, 342, 343, 391
Ìàíäæóøðè, Ìàíäæóãõîøà (ñàíñêð.) jam dpal, 'jam dbyangs 313, 361,
364, 365, 410
Ìàíäõàòðè (ñàíñêð.) nga-las-nu 247, 248
Ìàíó (ñàíñêð.) shed-bu 9, 336
Ìà÷æàâà rma-bya-ba 395
Íàãàðäæóíà (ñàíñêð.) klu-sgrub XVIII, 7, 8, 12-15, 32-34, 37, 39, 41,
44, 56, 103, 150, 156, 175, 192, 201, 227, 248, 251, 281, 298, 301, 337, 341,
342, 364, 367, 372, 373, 376, 377, 406
Íàìêà Ãüåëöåí nam-mkha' rgyal-mtshan 368, 410
Íàðòàíã snar-thang I
Íãîã 367, 374, 411 òàêæå ñì.: Ëîäåí Øåéðàï
Íýïïåð Ý. XIII, 376
Íýóçóðâà sne'u-zur-pa 368
Ïàðèáîê À. XIV
Ïàöàá pa-tshab 395
Ïîòîáà po-to-ba 341, 368, 408
 442 ÈÍÄÅÊÑÛ

Ïýë Ñàíãïó dpal gsang-phu 410

Ðàäýíã rwa-sgreng 369
Ðåíäàâà red-mda'-ba 369
Ðèí÷åí Äîíäðóï rin-chen don-grub XII, XIV, XV
Ðóïàêà (ñàíñêð.) 29
Ñàðàáõàíãà (ñàíñêð.) 402
Ñàòòîí Äæ. VI
Ñîíàì Ïýëñàíãïî bsod-nams dpal bzang-po XIV, 369
Ñîïà Ëþíäóï, ãåøå bzod-pa, lhun-grub, dge bshes XIII, XIV, XVII,
371, 372, 374-376, 378, 381-384, 388, 389, 391, 392, 395, 397-399, 401, 403-
406, 408, 409
Ñóáõóòè (ñàíñêð.) rab-'byor 146, 186
Òèáåò XII, 15, 166, 337, 400, 401, 402
Óäðàêà (ñàíñêð.) lhag-spyod 2, 372
Óïàãóïòà (ñàíñêð.) nyer-sbas 252
Ôàöçóíü (êèò.) XII, XIII
Õýøàí hwa-shang 4, 115, 207, 310-312, 328, 332
[×æå] Öîíêàïà Ëîâñàí Äàãïý-ïåë, ×æå Ðèíïî÷å rje btsong-kha pa blo-
bzang grags-pa'i dpal, rje rin-po-che I, IV, VII, IX, XII, XIII, 369, 374,
386, 390, 410
×àíäðà(êèðòè) (ñàíñêð.) zla-ba (grags-pa) XII, 12, 14, 15, 17, 18, 22,
28, 32, 41, 42, 46, 48, 49, 54, 58, 65, 67, 68, 70, 71, 73, 74, 76-78, 80, 82,
83, 85-88, 90, 100, 102, 104, 114, 119-121, 132, 134, 139, 143, 148, 156, 157,
166, 175, 176, 182, 186-189, 192, 198, 202, 205, 208, 211, 212, 214-217, 221,
226, 227, 232-234, 237, 248, 251, 256, 283, 289, 290, 291, 298, 301, 341, 377,
378, 380, 388, 389, 393, 395, 398, 400, 406
×àðâàêà (ñàíñêð.) rgyang-phan-pa X, 379
×æàìüÿí Êüåíöå, ãåøå 'jam dbyangs mkhyen brtse, dge bshes XIII, XV, 410
×æàìüÿí Øýïà 'jam-dbyangs bzhad-pa XV, 410
×æàí÷æà Ðîëïý Äîðäæå lcang-skya rol-pa'i rdo-rje 395
×æîâî jo-bo 15, 341, 342 òàêæå ñì.: Äèïàìêàðàøðè, Àòèøà
×æÿ Äóëâàçèíïà bya dul-ba 'dzin pa 367
×îéêüÿá Ñàíïî chos skyabs bzang-po 368
×ýíãàâà spyan-snga-ba 368
Øàíòèäåâà (ñàíñêð.) zhi-ba lha 342
Øàíòèïà (ñàíñêð.) shanti-pa 342
Øàíòèðàêøèòà (ñàíñêð.) zhi-ba 'tsho 12-14, 209, 376, 393
Øàðàâà sha-ra-ba 368
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 443

Òèáåòñêî-ðóññêèé èíäåêñ ê Óêàçàòåëþ-ãëîññàðèþ

ka
kun-gzhi'i rnam-shes àëàÿâèäæíÿíà (ñàíñêð.)
kun-brtags âîîáðàæåíèå, âîîáðàæàåìîå
kun-rdzob, kun-rdzob-tu îòíîñèòåëüíî; îòíîñèòåëüíàÿ [èñòèíà]
log-pa'i kun-rdzob ëîæíîå î.
yang-dag-pa'i kun-rdzob èñòèííîå î.
skabs ïåðèîä, ñòàäèÿ
skabs gsum: òðè ïåðèîäà:
gzhi ï. îñíîâû
bras-'bu ï. ïëîäà
lam ï. ïóòè
sku òåëî
sku gnyis äâà ò.
rkyen óñëîâèå
dmigs-rkyen îáúåêòèâíîå ó. [ñîçíàíèÿ]
rkyen bzhi ÷åòûðå ó.
skye-mched àÿòàíà (ñàíñêð.), áàçû [ñîçíàíèÿ]
nang-gi skye-mched âíóòðåííèå á. [ñîçíàíèÿ]
phyi'i skye-mched âíåøíèå á. [ñîçíàíèÿ]
gzugs-kyi skye-mched ðóïà-àÿòàíà (ñàíñêð.)
skyong[-ba], skyong-tshul ïðàêòèêà
 444 ÈÍÄÅÊÑÛ

kha
khams ýëåìåíòû
khams drug øåñòü ý.
khas-blangs-pa ñîãëàøåíèå
khyad-par õàðàêòåðèñòèêà
khyab-pa ñâÿçü
rjes-'gro'i khyab ïðÿìî ïîäòâåðæäàþùàÿ ñ.
ldog-pa'i khyab êîñâåííî ïîäòâåðæäàþùàÿ ñ.
khyad-chos îñîáåííîñòü îòëè÷èòåëüíàÿ
khyab-chungs-pa ñóæåíèå
khyab-byed dang khyab-bya «îõâàòûâàþùåå» è «îõâàòûâàåìîå»

ga
gang-zag èíäèâèä/óàëüíîñòü, ëè÷íîñòü
gang-zag btags-yod íîìèíàëüíî ñóùåñòâóþùàÿ è.
goms-pa îïûò, ñâûêàíèå
grangs-can ñàíêõüÿ, ïîñëåäîâàòåëè ñàíêõüè (ñàíñêð.)
grub-mtha' smra-ba ôèëîñîô
grub-pa áûòèå, îñóùåñòâëåíèå
(bs)grub-pa, 'grub tshul, sgrub[-pa] äîêàçàòåëüñòâî
dga'[-ba] ðàäîñòü
dgag-pa îòðèöàåìîå
[rigs-pa'i] dgag-bya îáúåêò [ëîãè÷åñêîãî] îòðèöàíèÿ, îòðèöàåìîå
dgag-bya gnyis îáúåêò îòðèöàíèÿ äâóõ âèäîâ
lam gyi dgag-bya ïðàêòè÷åñêèé î. îòðèöàíèÿ
'gal-ba ïðîòèâîðå÷èå
'gog-pa îòðèöàíèå, Ïðåêðàùåíèå
rgyang-phan-pa ëîêàÿòèêè (ñàíñêð.)
rgyu-mtshan îñíîâàíèå
sgom[-pa] ñîçåðöàíèå
dpyad-sgom àíàëèòè÷åñêîå ñ.
'jog-sgom çàêðåïëåííîå ñ.
sgom-byed êóëüòèâèðîâàòü
sgyu-ma èëëþçèÿ
sgyu-ma lta-bu ïîäîáèå è.
sgrib-pa çàâåñà
shes-pa'i sgrib-pa ç. âñåâåäåíèþ
nyon-mongs-kyi sgrib-pa ç. êëåø
sgro-'dogs-pa âîîáðàæåíèå,âîîáðàæàåìîå; òàêæå ñì.: ïðèïèñûâàòü
bsgom-pa îñâîåíèå
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 445

bsgrub-bya ïðåäèêàò

nga
nges-pa óÿñíåíèå
phyin-ci-ma-log-par nges-pa ïðàâèëüíîå ó.
ngo-bo, ngo-bo-nyid ñóùíîñòü
gnyug-ma'i ngo-bo ãëóáèííàÿ ñ.
thun-mong-min-pa'i ngo-bo îñîáåííàÿ ñ.
rang-gi ngo-bo; rang-gi mtshan-nyid-kyi ngo-bo-nyid ñîáñòâåííàÿ ñ.
rang-gi mtshan-nyid-kyis grub-pa'i ngo-bo ñ., îïðåäåëÿåìàÿ ñîáñòâåííîé
õàðàêòåðèñòèêîé
ngo-bo gsum: òðè ñ.:
kun-brtags âîîáðàæàåìàÿ èëè «íîìèíàëüíàÿ» ñ.
gzhan-dbang çàâèñèìàÿ ñ.
yongs-grub òâåðäî óñòàíîâëåííàÿ ñ.
rang-gi ngo-bos grub-pa'i ngo-bo ñàìîäîâëåþùàÿ ñ.
ngo-bo-nyid med-par smra-ba «ïðîïîâåäíèêè îòñóòñòâèÿ ñóùíîñòè»
ngo-bo-nyid-kyis grub-pa ñàìîäîâëåþùåå
mtshan-nyid ngo-bo-nyid õàðàêòåðíàÿ ñ.
ngo-bo rten cing brel-bar'byung-ba îáóñëîâëåííî âîçíèêàþùàÿ ñ.
ngos-bzung-ba îïðåäåëåíèå
dngos-po âåùü, ïðåäìåò
gzhan-dbang-gi dngos-po çàâèñèìûå â.
dngos smra-ba ðåàëèñò
mngon-sum [íåïîñðåäñòâåííîå] âîñïðèÿòèå
mngon-sum btags-pa-pa îáîçíà÷àþùèé ôàêòîð âîñïðèÿòèÿ
mngon-sum mtshan-nyid-pa îáîçíà÷àåìûé ôàêòîð âîñïðèÿòèÿ

cha
chad-pa íèãèëèçì, òåðìèíàëèçì
chad[-pa'i] lta[-ba] òåðìèíàëèçì (òî åñòü òåîðèÿ î êîíå÷íîñòè ñóùåñòâî-
âàíèÿ), íèãèëèçì
chos äõàðìà (ñàíñêð.), ýëåìåíòû, ÿâëåíèå, ïðåäèêàò
dngos-po'i chos âåùåñòâåííûå ÿâëåíèÿ
chos-can ñóáúåêò (âûñêàçûâàíèÿ); ÿâëåíèå
chos brgyad âîñåìü ìèðñêèõ ä.
chos-mchog «âûñøèå ä.»
chos-nyid ïðèðîäà, ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü (äõàðìàòà), ò.å. àáñîëþòíàÿ
èñòèíà
gnas-pa'i chos-nyid ïðèðîäà [èñòèííîãî] ñîñòîÿíèÿ
bsam-gyis mi-khyab-pa'i chos-nyid íåïîñòèæèìàÿ ïðèðîäà
chos-sku Äõàðìàêàÿ (ñàíñêð.)
'char-ba âûÿâëåíèå
 446 ÈÍÄÅÊÑÛ

ja
jo-nang-pa ÷æîíàíãïà (òèá.)
'jig-rten ìèð
'jig-lta ýãîöåíòðè÷åñêîå âîççðåíèå
'jig-lta lhan-skyes åñòåñòâåííîå ý. â.
'jig-lta kun-brtags-kyi bdag-'dzin ý. â. êàê óìîçðèòåëüíîå öåïëÿíèå çà ñàìîñòü
rjes dpag ñèëëîãèçì, âûâîä, óìîçàêëþ÷åíèå
rjes-su dpag-pa ñëåäñòâèå

nya
nyams-su myong-ba ïåðåæèâàíèå
nye-bar len-pa ñîäåðæàíèå
nyer-'jal àíàëîãèÿ
nyon-mongs êëåøè (ñàíñêð.)
lhan-skyes-kyi nyon-mongs åñòåñòâåííûå êëåøè
kun-brtags-kyi nyon-mongs óìîçðèòåëüíûå êëåøè
gnyis-su med-pa'i don yongs-grub íåäâîéñòâåííàÿ àáñîëþòíàÿ ñóùíîñòü
mnyam[-par] bzhag[-pa] ðîâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå

ta
ting-nge-'dzin ñàìàäõè (ñàíñêð.)
gtan-tshigs àðãóìåíò, ëîãèêà, ëîãè÷åñêèé
gtan la dbab óñòàíîâëåíèå
gtan la dbab-pa óÿñíåíèå
gtan la 'bebs-pa'i tshul ïðàâèëüíîå ó.
gti-mug çàáëóæäåíèå
btags íîìèíàëüíîå
btags-pa îáîçíà÷åíèå
gtags-pa çàâèñèìûå (óñëîâíûå) î.
btags[-pa'i] gzhi îñíîâà î.
rtag-lta ýòåðíàëèçì
rtags äîâîä
rtog-ge-pa ôèëîñîô
rtog-pa ìûñëü, ïðåäñòàâëåíèå
[rnam-par] rtog-pa ìûñëåòâîðåíèå
lta-ba âîççðåíèå
ltar-snang êàæóùååñÿ, êàæèìîñòü
rten[-gyi] gtan tshigs îïîðà ëîãè÷åñêàÿ
stong-[pa-]nyid ïóñòîòà
nyi-tshe-ba'i stong-pa îãðàíè÷åííàÿ ï.
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 447

snang-stong ÿâëåííîñòü-ï.
gzhan-stong èíîïóñòîòà
stong-pa dngos-po med-pa âàêóóì
stobs ñèëû
stobs bcu äåñÿòîê ñ.
stobs bzhi ÷åòûðå ñ.
brtag-pa mtha' bzung ñîãëàøåíèå
brtags-pa âîîáðàæåíèå, âîîáðàæàåìîå
brten-nas gdags-pa çàâèñèìûå (óñëîâíûå)
ltar-snang êàæóùååñÿ, êàæèìîñòü

tha
tha-snyad-du, tha-snyad îòíîñèòåëüíî; óñëîâíîå
tha-snyad phra-mo òîíêîå îáûäåííîå [äîñòîâåðíîå ïîçíàíèå]
thal-'gyur âûâîäû îïðîâåðãàþùèå, ïðàñàíãà (ñàíñêð.)
mthong-ba âîñïðèÿòèå
mthong-ba brdzun-pa rnam-pa gnyis èëëþçîðíîå âîñïðèÿòèå äâóõ âèäîâ

da
dang-gcig-pa òîæäåñòâî
dang-tha-dad-pa îòëè÷èå
dang-po'i sangs-rgyas àäèáóääà (ñàíñêð.)
dam-bca' òåçèñ
dam-bca' bzhi-po ÷åòûðå ò.
de-kho-na[-nyid], de-nyid ðåàëüíîñòü
don ñóòü, ñìûñë
nges-don âûñøèé ñ.
drang-don óñëîâíûé ñ.
don-dam àáñîëþòíîå
don-byed ôóíêöèîíèðîâàòü
dran-pa ïàìÿòü
dri-za ãàíäõàðâà (ñàíñêð.)
gdags-pa âîîáðàæåíèå, âîîáðàæàåìîå; îáîçíà÷åíèå, ïðèïèñàííîå
gdags gzhi îñíîâà îáîçíà÷åíèÿ
bdag ñàìîñòü, «ÿ»
bdag gnyis äâà ðîäà ñ.
gang-zag-gi bdag èíäèâèäóàëüíàÿ ñ., ñ. èíäèâèäîâ
bdag med îòñóòñòâèå ñ.
chos-kyi bdag ñ. ÿâëåíèé
bdag nyid ñóùíîñòü; àòìàí (ñàíñêð.)
bde[-ba] áëàæåíñòâî
 448 ÈÍÄÅÊÑÛ

bden-pa èñòèíà, èñòèííîå

bden[-pa] gnyis äâå èñòèíû
don-dam dang kun-rdzob-kyi bden-pa àáñîëþòíàÿ è îòíîñèòåëüíàÿ è.
don-dam bden-pa btags-pa íîìèíàëüíàÿ àáñîëþòíàÿ è.
bden-pa[r grub-pa] èñòèííî ñóùåñòâóþùåå
mdo-sde-pa ñàóòðàíòèêà (ñàíñêð.)
'du-shes ìûñëü
'du-shes gYer-po äèñêóðñèâíàÿ ì.
'dus-byas îáóñëîâëåííûå [ÿâëåíèÿ]
'dus-ma-byas íåîáóñëîâëåííûå [ÿâëåíèÿ]
'du-shes med-pa'i snyoms-par 'jug-pa òðàíñ áåññîçíàòåëüíûé ìåäèòàòèâíûé
'dod-pa ìíåíèå
rdul [phra-rab] àòîìû
rdul brgyad âîñåìü [âèäîâ] à.
rdo-rje'i theg-pa Âàäæðàÿíà (ñàíñêð.)
sdod-lugs ñîñòîÿíèå
rang-gi sdod-lugs ñàìîäîâëåþùåå ñ.

na
gnad ïðèíöèï
gnas ïðåäìåò
gnas-skabs, gnas-tshul ñîñòîÿíèå
rang-gi ngos-nas gnas-tshul ñîáñòâåííîå ñ.
gnas-ma-bu-pa âàòñèïóòðèè (ñàíñêð.)
gnod-byed äîâîä ñîêðóøàþùèé
rnal-'byor éîãà (ñàíñêð.)
rnal-'byor-pas shes-par-bya-ba gsum òðè îáúåêòà ïîçíàíèÿ éîãèíà
mtshan-ma['i spros-pa] med-pa'i rnal-'byor é. îòñóòñòâèÿ ïðèçíàêîâ [ðåà-
ëèñòè÷åñêèõ èçìûøëåíèé]
snang êàæóùååñÿ, êàæèìîñòü
snang-yul ÿâëÿþùèéñÿ îáúåêò
rnam-pa bdun ñåìü ïîëîæåíèé = ñåìåðè÷íûé àíàëèç
rnam-par rig-pa tsam âèäæíÿïòèìàòðà (ñàíñêð.)
rnam-par rtog-pa äèñêóðñèâíîñòü
rnam-mkhyen Âñåâåäåíèå
rnam-thar sgo âðàòà Îñâîáîæäåíèÿ
rnam-thar sgo gsum òðîå â. Î.
rnam-bden-pa ñàêàðàâàäèí (ñàíñêð.)
rnam-bzhag ýëåìåíòû
rnam-shes ñîçíàíèå
rnam-shes-kyi rten îïîðû ñ.
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 449

pa
spang-bà îïðîâåðæåíèå
sprul-pa ôàíòîì
spros-pa èçìûøëåíèÿ

pha
phan-yon áëàãî
phung-po ñêàíäõè (ñàíñêð.), ñîâîêóïíîñòè
gzugs-kyi phung-po ñîâîêóïíîñòü ôèçè÷åñêîãî
phung-gsum òðåòüÿ âîçìîæíîñòü
phyi don âíåøíèé îáúåêò
phyin-ci-log dang phyin-ci-ma-log-gi [shes-pa] îøèáàþùååñÿ è íåîøèáàþ-
ùååñÿ [ñîçíàíèå]
phyogs ïîçèöèÿ, òåçèñ, ïîëîæåíèå
phyogs-chos òåçèñ
'phags-pa'i ye-shes ñîçíàíèå ñâÿòûõ

ba
ban-bun du song-ba'i snang-ba âèäåíèå ÿâëåíèé [êàê áóäòî] â äûìêå
dbu-ma ìàäõúÿìà (ñàíñêð.), ñðåäèííîñòü
dbu-ma-pa ìàäõúÿìèêà (ñàíñêð.)
mdo-sde spyod-pa'i dbu-ma-pa ñàóòðàíòèêà-ì. (ñàíñêð.)
rnal-'byor spyod-pa'i dbu-ma-pa éîãà÷àðà-ì. (ñàíñêð.)
dbyibs ôîðìà
tshogs-pa'i dbyibs îáùàÿ (ñëîæíàÿ) ô., ò.å. î÷åðòàíèÿ âñåé ñîâîêóïíîñòè
÷àñòåé
'byung-ba ñòèõèÿ
'byung-ba chen-po bzhi ÷åòûðå ñ.
bying-ba ðàñïëûâ÷àòîñòü, ðàñïëûâàíèå [ìûñëè]
bye-brag-pa âàéøåøèêà (ñàíñêð.)
bye-brag-tu smra-ba âàéáõàøèêà (ñàíñêð.)
sbyar-ba ïðèìåíåíèå
don la sbyar-ba êîíêðåòíîå ï.
sbyor-ba ïðèìåíåíèå
sbyor-ba'i ngag ñèëëîãèçì
dbang-phyug Áîã

ma
ma-rig-pa íåâåäåíèå
lhan-skyes-kyi ma-rig-pa åñòåñòâåííîå í.
kun-brtags-kyi ma-rig-pa óìîçðèòåëüíîå í.
 450 ÈÍÄÅÊÑÛ

mang-pos bkur-ba ñàììàòèÿ (ñàíñêð.)

mu àëüòåðíàòèâû, âîçìîæíîñòè
gnyis äâå â.
phung-gsum òðåòüÿ â.
mu bzhi àëüòåðíàòèâû ÷åòûðå, âîçìîæíîñòè ÷åòûðå
[rnam-par] mi-rtog-pa îòñóòñòâèå ìûñëè
mi-'thad-pa íåëîãè÷íîñòü (íåïðàâèëüíîñòü; íåñîñòîÿòåëüíîñòü), àáñóð-
äíîñòü
mya-ngan-'das íèðâàíà (ñàíñêð.)
myong-ba îïûò
dmigs-pa âîñïðèÿòèå, îáúåêò, îáúåêò [ñîçåðöàíèÿ]
rmongs-pa îìðà÷åíèå, îìðà÷åííîñòü

tsa
gtso-bo Ïðèðîäà, ïåðâè÷íàÿ ñóáñòàíöèÿ
rtsod-pa âîçðàæåíèå

tsha
tshad ìåðà
tshad-ma äîñòîâåðíîå âîñïðèÿòèå, ïîçíàíèå
tshad-ma gnyis äâà âèäà ä. ï.
tshad-ma gsum òðè ñðåäñòâà ä. ï.
tshad-ma bzhi ÷åòûðå [ñðåäñòâà] ä. ï.
tha-snyad-gi tshad-ma îáûäåííîå ä.ï.
tshogs ñíàðÿæåíèå
tshogs gsum òðîéñòâåííîå ñíàðÿæåíèå
tshul àñïåêò
tshul gsum òðè àñïåêòà
mtshan-nyid ïðèðîäà, õàðàêòåðèñòèêà
rang-gi mtshan-nyid ñîáñòâåííàÿ õ.
spyi'i mtshan-nyid îáùàÿ õ.
mtshan-ma èñòî÷íèêè [ÿâëåíèé]

dza
'dzin-pa öåïëÿíèå
mtshan-mar 'dzin-pa öåïëÿíèå çà ïðèçíàêè [ðåàëüíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ]
bden-'dzin öåïëÿíèå çà èñòèííîå (ñóùåñòâîâàíèå)
bdag-'dzin öåïëÿíèå çà «ÿ»
gang-zag-gi bdag-tu 'dzin-pa ö. çà èíäèâèäóàëüíóþ ñàìîñòü, çà ñàìîñòü
èíäèâèäîâ
chos-kyi bdag-tu 'dzin-pa ö. çà ñàìîñòü ÿâëåíèé
bdag gnyis-su 'dzin-pa ö. çà äâà âèäà ñàìîñòè
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 451

'dzin-pa dang gzung-ba Ñóáúåêò è Îáúåêò

mtshan-mar 'dzin-pa îñîçíàíèå îñîáåííîñòåé
'dzin-pa'i yul îáúåêò âîñïðèÿòèÿ; ïðåäñòàâëåíèå
rdzas ñóáñòàíöèÿ, ñóáñòàíöèàëüíîå
rdzas brgyad 8 ñ.

zha
zhi-gnas áåçìÿòåæíîñòü
zhen-yul àáñòðàãèðîâàííûé (àáñòðàêòíûé) îáúåêò
gzhan-dbang çàâèñèìîå
gzhan-dbang gi rang-bzhin çàâèñèìîå ñàìîñóùåå
gzhi îñíîâà, ïðåäìåò
gzhi rab-tu-dbye-ba rnam-pa drug øåñòü ðàçíîâèäíîñòåé ï.
bzhag rgyu ïîòåíöèàëüíûé ñóáúåêò
bzhag-pa óñòàíîâëåíèå
bzhi ÷åòûðå
bden-pa bzhi ÷. èñòèíû
gtad-pa bzhi ÷. ïîëàãàíèÿ

za
gzugs ôèçè÷åñêîå, ôîðìà
gzugs sku Ðóïàêàÿ (ñàíñêð.)
gzugs-brnyan îòðàæåíèå
gzugs-su rung-ba íàáëþäàåìîå
bzod-pa òåðïåíèå

ya
yang-dag äåéñòâèòåëüíîå
yang-dag-pa èñòèíà, èñòèííîå
yang-dag-pa ji-lta-ba-nyid ïîäëèííàÿ ñóùíîñòü (äõàðìàòà), ò.å. àáñîëþòíàÿ
èñòèíà
yul îáúåêò
gzhen-yul îáúåêò
yul-can ñóáúåêò
yul so-sor rnam-par rig-pa âîñïðèÿòèå îòäåëüíûõ îáúåêòîâ
yid-la-byed-pa âíèìàíèå
yid-la-byed-pa bzhi ÷åòûðå [âèäà] â.
yin-lugs áûòèå êàê îíî åñòü
ye-shes îñîçíàíèå ãëóáîêîå, ïðîçðåíèå; ñîçíàíèå [ñâÿòûõ]
yod[-pa] áûòèå
phan-tshun yod-pa âçàèìî-á.
rang-gi ngo-bos yod-pa ñàìîäîâëåþùåå á.
 452 ÈÍÄÅÊÑÛ

yod-pa ñóùåñòâîâàíèå
btags-yod íîìèíàëüíîå ñ.
yod-par kun-rdzob-tu îòíîñèòåëüíîå ñ.
yod min yod-med min íè ñ., íè íå-ñ.
yongs-grub óñòàíîâëåííîå òâ¸ðäî

ra
rang-gi ngo-bos grub-pa ñàìîäîâëåþùåå, ñàìîñóùåå
rang-gi ngos-nas ñàìî ïî ñåáå
rang-rig ñàìîñîçíàíèå
rang-dbang-ba ñàìîñòîÿòåëüíîñòü
rang-bzhin ñàìîáûòèå, ñàìîñóùåå, ñàìîñóùåå áûòèå, ïðèðîäà
rang-gi mtshan-nyid-du grub-pa'i rang-bzhin ñàìîáûòèå êàê îïðåäåëÿåìîå
ñîáñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêîé
glo-bur-du rang-bzhin íå-ïðèñóùàÿ ïðèðîäà
rang-gi ngo-bos grub-pa'i rang bzhin ñàìîñóùåå áûòèå
rang-gi rang-bzhin ñîáñòâåííàÿ ïðèðîäà
rang-bzhin med-par smra-ba «ïðîïîâåäíèêè îòñóòñòâèÿ ñàìîáûòèÿ»
rang-rgyud ïðåäïîñûëêè ñàìîñòîÿòåëüíûå, ñâàòàíòðà (ñàíñêð.)
rang-rgyud-pa ñâàòàíòðèêà (ñàíñêð.)
rab-tu mi-gnas-par smra-ba «òðàíñöåíäåíòàëèñòû»
rig[-pa] îñîçíàíèå
gzhan-rig î. äðóãîãî
yul so-sor rnam-par rig-pa âîñïðèÿòèå îòäåëüíûõ îáúåêòîâ
rigs-pa ëîãèêà, ëîãè÷åñêèé, ëîãè÷åñêèå ïðèíöèïû
rigs-pas dpyad[-pa] ëîãè÷åñêèé àíàëèç
de-kho-na-nyid la dpyod-pa'i rigs-pa ëîãèêà èññëåäîâàíèÿ ðåàëüíîñòè
sgyu-ma rigs grub-pa «ëîãè÷åñêèå èëëþçèîíèñòû»
rim[-pa] ñòóïåíè
rim[-pa] gnyis äâå ñòóïåíè [Ìàíòðû]
srin-po ðàêøàñ (ñàíñêð.)

la
lam ñòàäèÿ
lugs ìíåíèå, ñèñòåìà, ñóæäåíèå
rang lugs ì. íàøå
gzhan lugs ì. ÷óæîå
lung ñâèäåòåëüñòâî àâòîðèòåòíîå
log-pa ëîæíîå

sha
shes-pa âîñïðèÿòèå, îñîçíàíèå
 ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ-ÃËÎÑÑÀÐÈÞ 453

log-par shes-pa ïîçíàíèå ëîæíîå

'khrul-pa shes-pa ïîçíàíèå îøèáî÷íîå
[rnam-par] shes-pa ñîçíàíèå
'khrul-ba dang ma-'khrul-ba'i shes-pa çàáëóæäàþùååñÿ è íåçàáëóæäàþùå-
åñÿ ñ.
rang-dga'-ba'i shes-pa åñòåñòâåííîå ñ.
gnod-pa ('khrul-ba) dang gnod-med-pa (ma-'khrul-ba) tha-snyad-pa'i shes-pa
èñêàæ¸ííîå è íåèñêàæåííîå îáûäåííîå ñ.
yid-kyi shes-pa óìñòâåííîå ñ.
dbang-po'i shes-pa ÷óâñòâåííîå ñ.
shes-bya îáúåêò ïîçíàíèÿ
shes-rab ìóäðîñòü
shes-rab-kyis rnam-par-dpyad-pa ïîñòèæåíèå ðàçëè÷àþùåå

sa
sa ñòàäèÿ, óðîâíè (áîäõèñàòòâ)
sa brgyad-pa âîñüìîé ó.
sa-bon ïðåäðàñïîëîæåííîñòè
sun-dbyung-ba îïðîâåðæåíèå
['gog-pas] sun-'byin îïðîâåðæåíèå
sems ìûñëü, ïñèõèêà
sems tsam ÷èòòàìàòðà (ñàíñêð.), âèäæíÿíàâàäà
sems dgu ñòåïåíè ñîñðåäîòî÷åíèÿ (äåâÿòü)
gsal-ba ÿñíîñòü
gsal-byed-pa ìèìàíñàêà (ñàíñêð.)
srog äóøà
bslab-pa ïðàêòèêà

ha
ha-cang khyab-ches-pa ïðåóâåëè÷åíèå, ðàñøèðåíèå
lhag-mthong ïðîíèêíîâåíèå
lhag-mthong rnam-pa gsum òðè âèäà ï.
lhag-mthong rnam-pa bzhi ÷åòûðå âèä ï.
lhag-mthong rnam-pa drug øåñòü âèäîâ ï.
 454 ÈÍÄÅÊÑÛ

Òèáåòñêî-ðóññêèé èíäåêñ ê Óêàçàòåëþ èìåí è

ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé

ka
dkon-mchog tshul-khrims Êîí÷îã Öóëòèì
skyabs-mchog dpal bzang-po Êüÿá÷îã Ïýëñàíãïî

ga
gro-lung-pa Äîëóíãïà
dgon-pa-pa Ãîíïàïà
rgyang-phan-pa ×àðâàêà (ñàíñêð.)

nga
nga-las-nu Ìàíäõàòðè
ngog blo-ldan shes-rab Íãîã Ëîäýí Øåéðàï

ca
lcang-skya rol-pa'i rdo-rje ×æàí÷æà Ðîëáè Äîðäæå

cha
chos skyabs bzang-po ×îéêüÿá Ñàíïî
chos-grags Äõàðìàêèðòè (ñàíñêð.)

ja
jam dpal, 'jam dbyangs Ìàíäæóøðè, Ìàíäæóãõîøà (ñàíñêð.)
ÒÈÁÅÒÑÊÎ-ÐÓÑÑÊÈÉ ÈÍÄÅÊÑ Ê ÓÊÀÇÀÒÅËÞ ÈÌÅÍ È ÃÅÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÈÕ ÍÀÇÂÀÍÈÉ 455

jo-bo ×æîâî, Äèïàìêàðàøðè, Àòèøà (ñàíñêð.)

'jam-dbyangs bzhad-pa ×æàìüÿí Øýïà
rje btsong-kha pa blo-bzang grags-pa'i dpal, rje rin-po-che × æ å Öîíêàïà
Ëîâñàí Äàãïý-ïåë, ×æå Ðèíïî÷å

ta
ta-la'i bla-ma Äàëàé-ëàìà

tha
thogs-med Àñàíãà (ñàíñêð.)

da
dol ba Äîëâà

na
nam-mkha' rgyal-mtshan Íàìêà Ãüåëöåí
sne'u-zur-pa Íýóçóðâà

pa
pa-tshab Ïàöàá
dpal gsang phu Ïýë Ñàíãïó
spyan-snga-ba ×ýíãàâà
spyan-ras gzigs brtul-bzhugs Àâàëîêèòàâðàòà (ñàíñêð.)

ph
phyogs-glang Äèãíàãà (ñàíñêð.)
'phags-pa lha Àðüÿäåâà (ñàíñêð.)

ba
bya dul-ba 'dzinpa ×æÿ Äóëâàçèíïà
dbyig gnyen Âàñóáàíäõó (ñàíñêð.)

ma
mar-me-mdzad dpal [ye shes] Äèïàìêàðàøðè[äæíÿíà] (ñàíñêð.), ×æîâî, Àòèøà
rma-bya-ba Ìà÷æàâà

za
zul-phu-ba dkon-mchog dpal-bzang-po, mkhan-chen Çóëïóâà Êîí÷îã Ïýë-
ñàíãïî, Êýí÷åí
zla-ba grags-pa ×àíäðàêèðòè (ñàíñêð.)
bzod-pa lhun-grub, dge-bshes Ñîïà Ëþíäóï, ãåøå
 456 ÈÍÄÅÊÑÛ

zha
zhi-ba 'tsho Øàíòèðàêøèòà (ñàíñêð.)

ra
rin-chen don-grub Ðèí÷åí Äîíäðóá
red-mda'-ba Ðåíäàâà
rwa-sgreng Ðàäýíã

la
legs-ldan-'byed Áõàâàâèâåêà (ñàíñêð.)

sha
sha-ra-ba Øàðàâà
shanti-pa Øàíòèïà (ñàíñêð.)

sa
sangs-rgyas bskyangs Áóääàïàëèòà (ñàíñêð.)
bsod-nams dpal bzang-po Ñîíàì Ïýëñàíãïî

ha
hwa-shang Õýøàí
lhag-spyod Óäðàêà (ñàíñêð.)
 ÖÈÒÈÐÓÅÌÀß ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ 457

Öèòèðóåìàÿ ëèòåðàòóðà
(ñïèñîê âêëþ÷àåò òîëüêî èçäàíèÿ, íå óïîìèíàâøèåñÿ â òò. 1-4)

Òåêñòû, öèòèðóåìûå ×æå Öîíêàïîé

«Àâòîêîììåíòàðèé íà “Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíè锻 rtsod-pa bzlog-pa'i

'grel-pa (N@g@rjuna: Vigrahavy@vartan|-v$tti ¹3832.)
«Áóääàïàëèòà» dbu-ma rtsa-ba'i 'grel-pa buddha-pa-li-ta
(Buddhap@lita: M&lamadhyamaka-v$tti ¹3842 / Ed. By M. Walleser.
St.Petersburg, 1913-1914).
«Âîïðîñû Àíàâàòàïòû» 'phags-pa klu'i rgyal-po ma-dros-pas zhus-pa
zhes-bya-ba theg-chen-po'i mdo (@rya Anavatapta n@gar@ja
parip$cch@ n@ma-mah@y@na-s&tra ¹156).
«Âõîæäåíèå â äâå èñòèíû» bden-pa gnyis la 'jug-pa [Ati+a:
Satyadvay@vat@ra ¹3902].
«Âûñøàÿ òàíòðà» theg-pa chen-po rgyud bla-ma'i bstan-bcos
(Maitreyan@tha: mah@y@nottaratantra-š@stra ¹4024).
«Ãëàâà Êàøüÿïû» 'phags-pa 'od-srung-gi le'u zhes-bya-ba theg-chen-po'i mdo
(Ârya K@šyapa-parivarta-n@ma-mah@y@na-s&tra ¹87 / Ed. By Sta¸l-
Holstein. Shanghai, 1926).
«Êîðåííàÿ ìóäðîñòü» dbu-ma rtsa-ba'i tsig le'ur byas-pa shes-rab ces-bya-ba
(N@g@rjuna: Prajñ@-n@ma m&lamadhyamaka-k@rik@ ¹3824).
«[Êîðåííîå] òîëêîâàíèå “Âõîæäåíèÿ [â ñðåäèííîñòü]”» dbu-ma la 'jug-
pa'i bshad-pa zhes-bya-ba (Candrak|rti: madhyamak@vat@ra-bh@+ya-
n@ma ¹3862).
«Êîðåíü ñðåäèííîñòè». Cì. «Êîðåííàÿ ìóäðîñòü».
 458 ÈÍÄÅÊÑÛ

«Íàñòàâëåíèå î ñðåäèííîñòè» dbu-ma'i man-ngag ces-bya-ba

(Ati+a: madhyamakopadeša-n@ma ¹3929).
«Îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèé» rtsod-pa bzlog-pa'i tsig le'ur byas-pa zhes-
bya-ba (N@g@rjuna: Vigrahavy@vartan|-k@rik@-n@ma ¹3828).
«Ïðèõîä â Ëàíêó» 'phags-pa lang-kar gshegs-pa'i theg-pa chen-po'i mdo
(@rya L@}k@vat@ra-mah@y@na-sûtra ¹107 / Ed. By Nanjio B. Kyoto, 1956).
«Ïðîïîâåäè Àêøàÿìàòè». Cì. «Ñóòðà, êîòîðóþ èçëîæèë Àêøàÿìàòè».
«Ñáîðíèêè àðãóìåíòîâ ìàäõúÿìû»—ýòî «Øåñòü òðàêòàòîâ» Íàãàðäæóíû:
Madhyamaka-k@rik@, Yukti+a+%ik@, Vaidalya, Šunyat@saptati, Vigrahavyav@rtan|,
Ratn@val|.
«Ñâåò ñðåäèííîñòè» dbu-ma snang-ba zhes-bya-ba (Kamalaš|la:
Madhyamak@loka ¹3887).
«Ñâåòèëüíèê ìóäðîñòè» dbu-ma'i rtsa-ba'i 'grel-ba shes-rab sgron-ma
(Bh@vaviveka: Prajñ@prad|pa m&lamadhyamaka-v$tti ¹3853).
«Ñâÿùåííàÿ [ñóòðà] Ãàÿãàóðè». Cì. «Ãàÿãàóðè».
«Ñâÿùåííàÿ [ñóòðà] èçëîæåíèÿ òðåõ îáåòîâ» 'phags-pa bsdom-pa gsum
bstan-pa (@rya trisa \avara-nirde+a-parivarta-n@ma-mah@y@na-s&tra ¹45).
«Ñâÿùåííàÿ [ñóòðà] îáëàêà äðàãîöåííîñòåé». Cì. «Äðàãîöåííîå îáëàêî».
«Ñâÿùåííàÿ ñóòðà ïðîÿâëåíèé Ìàíäæóøðè». Cì. «Ñóòðà ïðîÿâëåíèé
Ìàíäæóøðè».
«Ñâÿùåííàÿ [ñóòðà] òàéíû Òàòõàãàò» 'phags-pa de-bzhin-gshegs-pa'i
gsang-ba (@rya tath@gat@-acintya-guhya-nirde+a-n@ma-mah@y@na-
s&tra ¹47).
«Ñâÿùåííàÿ [ñóòðà] óêðàøåíèÿ ñâåòà ïðîçðåíèÿ, ïðîíèêàþùåãî â ñôåðû âñåõ
Áóää» 'phags-pa sangs-rgyas thams-cad-kyi yul la 'jug-pa'i ye-shes
snang-ba'i rgyan zhes-bya-ba theg-chen-po'i mdo (@rya-
sarvabuddha-vi+ay@vat@ra-jn@n@lok@lamk@ra-n@ma-mah@y@na-s&tra ¹100).
«Ñåðäöå ìóäðîñòè». Cì. «Ñóòðà ñåðäöà Ïðàäæíÿïàðàìèòû».
«Ñíàðÿæåíèå äëÿ Ïðîáóæäåíèÿ» byang-chub kyi tshogs.
«Ñîñóä äëÿ òåëÿò» be'u bum ïðîèçâåäåíèå Ïîòîáû.
«Ñòóïåíè ñîçåðöàíèÿ» bsgom-pa'i rim-pa (Kamalaš|la:
Bh@van@krama). Ýòîò òåêñò äåëèòñÿ íà òðè ÷àñòè:
«Ïåðâàÿ ñòóïåíü ñîçåðöàíèÿ» ¹3915;
«Ñðåäíÿÿ ñòóïåíü ñîçåðöàíèÿ» ¹3916;
«Ïîñëåäíÿÿ ñòóïåíü ñîçåðöàíèÿ» ¹3917.
«Ñóòðà Ìàòåðè» shes-rab-kyi pha-rol-tu phyin-pa stong phrag brgya-pa
(Šatas@hasrik@-praj~@p@ramit@ ¹8).
«Ñóòðà ñåðäöà». Cì. «Ñóòðà ñåðäöà Ïðàäæíÿïàðàìèòû».
«Ñóòðà ñëîíîâüåé ñèëû» glang-po'i rtsal zhes-bya-ba theg-pa-chen-po'i mdo
(Hastikak+ya-n@ma-mah@y@na-s&tra ¹207).
«Òîëêîâàíèå íà “Êîììåíòàðèé ‘Âõîæäåíèÿ â ñðåäèííîñòü’”» dbu-ma la
 ÖÈÒÈÐÓÅÌÀß ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ 459

'jug-pa'i 'grel-bshad ces-bya-ba (Jay@nanda: madhyamak@vatara-

%|k@-n@ma ¹3870).
«Òîëêîâàíèå íà “Ñâåòèëüíèê ìóäðîñò蔻 shes-rab sgron-ma rgya-cher
'grel-pa (Avalokitavrata: Prajñ@prad|pa-%|k@ ¹3859).
«Òîëêîâàíèå òðóäíûõ [ìåñò] “Óêðàøåíèÿ ñðåäèííîñò蔻 dbu-ma'i rgyan-gi
dka' 'grel (Kamalašîla: Madhyamaka-alamk@ra-pa~jik@ ¹3886).
«Òîëêîâàíèå “60 äîâîäî┻ rigs-pa drug-cu-pa'i 'grel-pa
(Candrak|rti: Yukti+a+%ik@-v$tti ¹3864).
«Óêðàøåíèå ñðåäèííîñòè» dbu-ma rgyan-gi tsig le'ur byas-pa
(Š@ntarak+ita: madhyamak@la=k@ra-k@rik@ ¹3884).
«Õâàëà Óøåäøåìó îò ìèðñêîãî» 'jig-rten las 'das-par bstod-pa
(Nâgârjuna: Lok@t|ta-stava ¹1120).
«Øåñòüäåñÿò äîâîäîâ» rigs-pa drug-cu-pa'i tsig le'ur byas-pa ces-bya-ba
(N@g@rjuna: Yukti+a+%ik@-k@rik@ ¹3825).
«ßñíîå òîëêîâàíèå» shes-rab-kyi pha-rol-tu phyin-pa'i man-ngag-gi
bstan-bcos mngon-par-rtogs-pa'i rgyan ces-bya-ba'i 'grel-pa
(Haribhadra: Abhisamay@la=k@ra-n@ma-praj~@p@ramitopadeša-š@stra-v$tti
Sphu%@rtha n@m@ ¹3793).

Ïðî÷èå êíèãè
Àáõèñàìàÿ-àëàìêàðà shes-rab-kyi pha-rol-tu phyin-pa'i man-ngag-gi
bstan-bcos mngon-par-rtogs-pa'i rgyan ces-bya-ba (Maitreya:
Abhisamay@la=k@ra-n@ma-praj~@p@ramitopadeša-š@stra ¹3786).
Àøâàãõîøà. Ïÿòüäåñÿò ñòðîô áëàãî÷åñòèâîãî ïî÷èòàíèÿ Ó÷èòåëÿ / Ïåð.
À.Áðåñëàâöà. Ñïá.: “ßñíûé Ñâåò”, 1995.
Ñóòðà î äåñÿòè óðîâíÿõ mdo-sde sa bcu pa (da_abh&mikas&tra P761.31).
Ñóòðà ñåðäöà Ïðàäæíÿïàðàìèòû / Ñàíñêð. è òèá. òåêñòû, ïåðåâîä, èññë.
À.Òåðåíòüåâà // Áóääèçì: Èñòîðèÿ è êóëüòóðà. Ì., 1989. Ñ.4-21. Òàêæå ñì.:
«Áóääèçì Ðîññèè». 1998. ¹29-30.
Òåðåíòüåâ À. Ê èíòåðïðåòàöèè ëîãèêî-ìåòîäîëîãè÷åñêèõ ñõåì èíäèéñêîé
ðåëèãèîçíîé ôèëîñîôèè // Ôèëîñîôñêèå âîïðîñû áóääèçìà. Íîâîñèáèðñê,
1984. Ñ.59-72.
Øåñòèðàçîâàÿ éîãà. Ëîáçàí ×îéêè Ãüÿëöýí (I Ïàí÷åí-ëàìà) / Ïåð. ñ òèá.
À.Òåðåíòüåâà // «Áóääèçì Ðîññèè». 1996. ¹25. Ñ.8-14.

Dreyfus G.B.J. Recognizing Reality. Dharmakirti's Philosophy and Its Tibetan

Interpretations. Delhi: Sri Satguru Publications, 1997.
Geshe Rabten. Echoes of Voidness / Tr. and edited by S. Batchelor. London:
Wisdom Publications, 1983.
Geshe Sopa. Some Comments on Tsongkhapa's Lamrim Chenmo and Professor
Wayman's Calming the Mind and Discerning the Real // ... Kujip Leonard W.J. van
 460 ÈÍÄÅÊÑÛ

der. Contributions to the Development of Tibetan Buddhist Epistemology. Wies-

baden: Steiner, 1983.
Hopkins J. Meditation on Emptiness. Wisdom Publications, 1983.
Huntington C.W., Jr. with Geshe Namgyal Wangchen. The Emptiness of
Emptiness. An Introduction to Early Indian Madhyamika. Delhi: Motilal Banarsi-
das Publishers, 1989.
Kamalašîla. First Bh@van@krama / Ed. in Sanskrit by G. Tucci // Minor
Buddhist Texts. Part 2. Rome, 1958.
Magee W. A. Tradition and Innovation in the Consequence School: Nature
(rang bzhin, svabh@va-pr@k$ti) in Indian and Tibetan Buddhism. A Dissertation
Presented to the Graduate Faculty of the University of Virginia in Candidacy for the
Degree of Doctor of Philosophy. University of Virginia, 1998.
Napper E. Dependent-Arising and Emptiness. Wisdom Publications, 1989.
Obermiller E. The Doctrine of Praj~@-p@ramit@ as Exposed in the Abhisa-
mayâlamkâra of Maitreya // Acta Orientalia. Ediderunt Societates Orientales
Batava Danica Norvegica. Vol.XI. 1933. Pp. 1-133.
Shah N. Akalanka's Criticism of Dharmakirti's Philosophy. Ahmedabad: Insti-
tute of Indology, 1967.
Sprung, Mervyn (in collaboration with T.R. Murti and U.S. Vyas). Lucid
Exposition of the Middle Way. The Essential Chapters from the Prasa}}apad@ of
Candrak|rti / Tr. from the Sanskrit. London and Henley: Routledge & Kegan Paul, 1979.
 461

Èñïðàâëåíèÿ è óòî÷íåíèÿ
Äîïîëíèòåëüíûå èñïðàâëåíèÿ ê òîìó 1

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
VII, 7 câ. è äàëåå ×æý ×æå
XIV, 15 ñâ., 1 ñí. ×æàìüÿíã Òàãëóíãäàêïà ×æàìüÿí Òàãëóíã Äàêïà
XIV, 15 ñâ. ×æàìüÿíãøýïà ×æàìüÿí Øåïà
XIV, 16 ñâ. Ðèí÷åíäîíäðóï Ðèí÷åí Äîíäðóï
XIV, 18 ñâ. è äàëåå Äæà ×æà
LVIII, 6 ñâ. ñóùíîñòè [äåéñòâèÿ] äàðîâ
7, ïðèì.7 (äîïîëíèòü ïðèìå÷àíèå:) Òèá.: shing-rta, áóêâ. «êîëåñíèöà». Ãåøå ×æàìüÿí
Êüåíöå îáúÿñíèë ýòó ýòèìîëîãèþ òåì, ÷òî ýòè ïîäâèæíèêè ðàñøèðèëè òðîïû,
âåäóùèå ê Îñâîáîæäåíèþ, äî óðîâíÿ äîðîã, ïî êîòîðûì ìîæíî åõàòü íà êîëåñíèöå.
22, 10-11 ñâ. íàñòàâëåíèÿìè äâóõ Ó÷èòåëåé, õîðîøî ïîçíàâøèõ
ïîäâèæíèêîâ òðàäèöèè äâóõ ïîäâèæíèêîâ,
(çäåñü—Ó÷èòåëåé Àòèøè:
Ñåðëèíãïû è Íüÿÿêîêèëû
Ìëàäøåãî)
64, 2 ñâ. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (276)
139, 12 ñí. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (156)
198, 3 ñâ. è äàëåå ïðî÷èå êðàòêîâðåìåííûå
221, 6 ñí. íàïðàâëåíèå, íàïðàâëåíèå
221, 5 ñí. ìîëèòâàìè è ìîëèòâàìè, è
228, 9 ñí. èçóìèòåëüíûõ ïðåâîñõîäíûé äëÿ
256, 11 ñâ. ñîðèíêè». ñîðèíêè»,—ñêàçàë Øàðàâà.
276, 2 ñí. ñëåäñòâèé [ðàçëè÷íûõ] ïðè÷èí [ðàçëè÷íûõ] ñëåäñòâèé
ïðè÷èí
280, 12 ñí. ßäæàíó ßäæíÿäàòòó
286, 5, 6 ñí. «ïîíèìàþùèé «îáúåêò ïîíèìàíèÿ»—ïîíÿòíîå
ñóáúåêò»—äðóãîå äëÿ äðóãîãî*
[ñóùåñòâî],
ïîíèìàþùåå ñìûñë
289, 7 ñâ. òàêèì òàêèìè
289, 8 ñâ. ñ ëþáûìè ñ ïðåäñòàâëåíèåì èõ èìåííî
ïðåäñòàâëåíèÿìè òàêèìè, êàê õî÷åøü âûñêàçàòü
292, 3 ñâ. ìíå åñòåñòâåííî
293, 17,12,11,9,7 ñí. äåéñòâèé ïðîöåññîâ
375, 1 ñí. íå ñóòóëÿñü òâåðäî

* Óòî÷íåíî ïî «Ñðåäíåìó Ëàìðèìó», ãäå îáúåêò ïîäðàçäåëÿåòñÿ íà äâà: «Ïðåäìåò

âûñêàçûâàíèÿ» (òèá.: brjod-pa'i gzhi—òî, ÷òî â ðóññêîì ïåðåâîäå ñòîÿëî ïåðåä òî÷êîé-çàïÿòîé) è
«îáúåêò ïîíèìàíèÿ» (òèá.: go-bya'i yul—òî, ÷òî ñòîÿëî ïîñëå òî÷êè-çàïÿòîé).—Ïðèì. ïåðåâ.
 462

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
376, 7 ñâ. áåç êàêèõ-ëèáî íåäðÿáëîå
íåäîñòàòêîâ
376, 11 ñâ. áåç èçúÿíîâ íåâûïóêëûé
376, 10 ñí. áîëüøèå ãëàçà áîëüøèå
376, 8 ñí. ãëàçà ïîõîæè íà áåëîê è ðàäóæíàÿ îáîëî÷êà
ëåïåñòêè [ñèíåãî] ÷åòêî ðàçäåëåíû, ÷åì íàïîìè-
ëîòîñà íàþò ëåïåñòêè ëîòîñà
383, 8 ñí. Â îòíîøåíèè æå À àäðåñàòó ñëîâ èõ áåçîøè-
àäðåñàòà ñëîâ, áî÷íîå ïðåäñòàâëåíèå (ïðà-
áåçîøèáî÷íîå âèëüíîå ïîíèìàíèå)
ïðåäñòàâëåíèå
383, 6 ñí. òàê êàê ìîæåò âîâñå ãðåõ ïóñòîñëîâèÿ áóäåò è áåç
åãî íå áûòü, à ãðåõ íåãî
ïóñòîñëîâèÿ áóäåò

Äîïîëíèòåëüíûå èñïðàâëåíèÿ ê òîìó 2

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü
ñòðîêà
3, 13 ñâ. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (164)
10, 5 ñâ. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (151)
14, 2 ñâ. ïðàêòèêó» ïðàêòèêó» (5.16)
14, 3 ñâ. Ìàíòðû ìàíòðû
42, 3 ñâ. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (37)
43, 9 ñâ. «×åòâåðîñîòíèöå» «×åòâåðîñîòíèöå» (33)
55, 10 ñâ. «Ââåäåíèè â ïðàêòèêó» «Ââåäåíèè â ïðàêòèêó» (4.28-33)
167, ñòèõ (7) ñëåäóåò ÷èòàòü òàê:
«Ïîñêîëüêó íàñòàâëåíèÿ [òðàäèöèè ýòîé]
ðîæäåííûõ âñåõ æåëàíèÿ âñå èñïîëíÿþò,
îíè “âëàäûêå äðàãîöåííîñòåé” [ïîäîáíû].
Âîáðàâøè ðåêè òûñÿ÷ èñòî÷íèêîâ ïðåêðàñíûõ,
îíè—âåëèêèé îêåàí õîðîøèõ, ñëàâíûõ èçðå÷åíèé».
167, 15 ñí. Â íåì Â íèõ
167, 13 ñí. Îíî... âûÿâëÿåò Îíè... âûÿâëÿþò
167, 11 ñí. îáëåã÷àåò îáëåã÷àþò
167, 10 ñí. îõðàíÿåò îõðàíÿþò
167, 7 ñí. íàñòàâëåíüå ïðåâîñõîäíîå, íàñòàâëåíèÿ ïðåâîñõîäíûå,
êîòîðûì êîòîðûìè
193, 16 ñí. 154, 156-158 154, 156, 158
200, âñòàâèòü ïîñëå ñòðîêè 14 ñâ.: 16 àñïåêòîâ ÷åòûð¸õ è. 114
222, 1 ñí. âåêà. âåêà. Èçâåñòåí òàêæå ïîä
èìåíåì Àøâàãõîøà.
 463

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
223, 13 ñâ. ñì.: Ìàòðè÷åòà ñì.: Àðüÿøóðà, Ìàòðè÷åòà
229, 9 ñí. XXIV XXIV sde-drug mkhan-chen
(XVII â.)
231, 12 ñâ. Ðèí÷åíäîíäðóï Ðèí÷åí Äîíäðóï
234, 17 ñí. ×îéêüÿá, ×îéêüÿá
235, 6 ñí. ßäæàíà ßäæíÿäàòòà
254, 9 ñâ. ×îéêüÿá, ×îéêüÿá
255, âñòàâèòü ïåðåä ñòðîêîé 16 ñí.: dha
259, 13 ñâ. Øàííóäàã Øîííóäàã
266, 4 ñí. Ðàñøèðåííàÿ Ðàçíîîáðàçíàÿ
269, 3 ñâ. dgra-nag-gi dka'- dgra-nag-gi dka'-'grel
'grel du drangs-pa
269, 10 ñâ. 4090) 4090). Òàêæå ñì. ÀÊÁ
269, 13 ñí. Øðàâàê øðàâàê
269, 2 ñí. brgya-lnga-bcu-pa bstod-pa brgya-lnga-bcu-pa
270, âñòàâèòü ïîñëå ñòðîêè 15 ñâ.: «Øåñòè÷ëåííîå Îáðàùåíèå ê Ïðèáåæèùó»
skyabs-'gro yan-lag drug-pa (Vimalamitra: šadañgašara{a (gamana), ¹3972)

Ñïèñîê äîïîëíèòåëüíûõ èñïðàâëåíèé è óòî÷íåíèé ê òîìó 3

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
334, 14 ñí. âîñüìîé ñòóïåíè âîñüìîãî óðîâíÿ
341, 5-7 ñâ. (óäàëèòü ýòè ñòðîêè)

Ñïèñîê èñïðàâëåíèé è óòî÷íåíèé ê òîìó 4

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
VI, 1 ñâ. Ó÷èòåëÿ Ó÷èòåëè
VI, 5 ñâ. ëåâ. Âèíèòàñåí Âèíèòàñåíà
VI, 9 ñâ. ëåâ. Ñóâàðíàäâèïà Ñóâàðíàäâèïà (òèá.: Ñåðëèíãïà)
VI, 8 ñâ. ïðàâ. tsul tshul
95, 12 ñí. îñîçíàâ óùåðá âïèòàâ îñîçíàíèå óùåðáà
11, 10 ñí. âèäÿ â ýòîì çëî âèäåíèå â ýòîì çëà
106, 10 ñí. ãîëîâó 112 äàâèò òÿæåñòü ãîëîâó äàâèò òÿæåñòü 112
120, 5 ñí.; 121, 7 ñâ.; ïðîíèêíîâåíèå ïðîíèêíîâåíèå â ñïîêîéíîå-
123, 4 ñâ. ñïîêîéíîãî-ãðóáîãî ãðóáîå
 464

Ñòðàíèöà è Íàïå÷àòàíî Ñëåäóåò ÷èòàòü

ñòðîêà
157, 13 ñâ. [è ñòàòü ìàõàÿíèñòàìè]
176, 4 ñâ. lci-be lci-ba
176, 6 ñâ. rnam-par-can rnam-pa can
176, 9 ñâ. ïðîíèêíîâåíèå ïðîíèêíîâåíèÿ
183, 17 ñí. lung rlung
184, 19 ñâ.; 223, 1 ñâ. ïðåóâåëè÷åííûé ëîæíûé
189, 15 ñâ.; 218, 4 ñí. man-dal maNDal
201, 3 ñí. nges-na nges-pa
203, 19 ñí. mtshan-pa mtshan-ma
206, 14 ñâ.; 224, 4 ñâ. ga-nga gang-ga
209, 8,9 ñâ. «Ìàäõúÿìàêàâàòàðó» «Ìàäõúÿìàêàâàòàðà»
209, 15 ñí.; 226, 9 ñí. sha-wo-pa sha-bo-pa
209, 10 ñí.; 226, 11 ñí. sha-nti-ba sha-nti-pa
209, 7 ñí. zhi-ba-tsho zhi-ba-'tsho
210, 9 ñí. ÷óâñòâ ÷óâñòâ, àÿòàíà (ñàíñêð.)
212, 18 ñí. brgynd brgyud
212, 14 ñí. ñèëû ñèëà
214, 14 ñâ. ðàâíîâåñèå ðîâíîå ñîñðåäîòî÷åíèå
214, 16 ñí. ðàâíîâåñèå, ðîâíîå ðàâíîâåñèå
216, 7 ñâ. «ÿ» «ÿ», ñàìîñòü
216, 8 ñâ. ñàìîñòü ñóùíîñòü, ëè÷íîñòü
219, 4 ñí. èñòî÷íèê ïðîÿâëåíèÿ èñòî÷íèê, õàðàêòåðèñòèêà
219, 3 ñí. mtshan-pa
220, 2 ñí. çíàíèå îñîçíàíèå
228, 10 ñí. nyan-sar drangs-pa
230, 11 ñâ. mdo bstan pa'i mdo
 Êàê îáðàùàòüñÿ ñ
áóääèéñêèìè êíèãàìè
Äõàðìà—Ó÷åíèå Áóääû—ñâÿùåííîå ëåêàð-
ñòâî, êîòîðîå ïîìîãàåò è Âàì, è äðóãèì èç-
áàâëÿòüñÿ îò ñòðàäàíèé. Ïîýòîìó êî âñåì
êíèãàì, ñîäåðæàùèì Ó÷åíèå Áóääû, íà êà-
êîì áû ÿçûêå îíè íè áûëè íàïèñàíû, íàäî
îòíîñèòüñÿ ñ óâàæåíèåì. Íå ñëåäóåò êëàñòü
èõ íà ïîë èëè íà ñòóë, ñòàâèòü íà íèõ êàêèå-
ëèáî ïðåäìåòû—äàæå èçîáðàæåíèÿ Áóääû.
Íåëüçÿ ñëþíÿâèòü ïàëüöû, ïåðåâîðà÷èâàÿ
ñòðàíèöû. Õðàíèòü êíèãè Äõàðìû ïîëàãàåò-
ñÿ â àëòàðå èëè äðóãîì ïî÷åòíîì ìåñòå. Åñëè
íàäî èçáàâèòüñÿ îò èñïîð÷åííîãî èëè ïî-
âðåæäåííîãî ñâÿùåííîãî òåêñòà, ëó÷øå
ñæå÷ü åãî, ÷åì âûáðîñèòü â ìóñîðíîå âåäðî.

Ïîäîáíûì æå îáðàçîì ðåêîìåíäóåòñÿ ïî÷è-

òàòü ñâÿùåííûå êíèãè äðóãèõ ðåëèãèé.