Сборник конференции

Международная студенческая научно-практическая онлайн-конференция

«Наука – молодым! Вместе создаем цифровой мир»,

проводимая в рамках недели науки
Школы «Общество, технологии и экология»
Университета Нархоз

Алматы – 2020

1
УДК 378
ББК 74.58
H34

Редакционная коллегия: д.э.н., профессор Байтенова Л.М., к.ф.-м.н., ассоцированный

профессор Тукенова Л.М., старший преподаватель Сагитова Г.К.

«Наука – молодым! Вместе создаем цифровой мир»: Сборник материалов H34

Международной студенческой научно-практической онлайн-конференции. 10 декабря,
2020 г. – Алматы: НАО «Университет Нархоз». – 2020. – 263 с.

ISBN 978-601-329-198-7

В сборнике представлены материалы международной студенческой научно-

практической онлайн-конференции «Наука – молодым! Вместе создаем цифровой мир».
Материалы конференции содержат вопросы по цифровизации различных отраслей
экономики страны, роботизации, влияния пандемии COVID-19 на экономику и
перспективы развития инновационных технологий в социально-экономических, научных
и экологических аспектах развития страны. В сборнике представлены тезисы докладов
студентов Казахстана, России, Кыргызстана и др.

УДК 378
ББК 74.58

ISBN 978-601-329-101-7

© НАО «Университет Нархоз», 2020

© ОП «Информационные системы и статистика», 2020

2
 СОДЕРЖАНИЕ

Секция 1. «Цифровая экономика и сквозные цифровые

технологии»
Salykbayeva T. (Supervisor Baimuratov O. Dept. of Computer Science, SDU) 9
Development of mobile application for healthy maternal behavior in order to reduce
fetal mortality

Айса Б.М. (Научный руководитель: Астаубаева Г.Н., к.э.и., ассоц.проф.) 12

Преимущества и недостатки Data Mart
Адиль А., Рахадкызы А., Токе Ш. (Научный руководитель: старший 15
преподаватель Сагитова Г.К.) Анализ потоков миграции в Казахстане в
зависимости от экономических факторов

Байсейіт Ә.Н. (Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Миркасимова Т.Ш.) 18

Қазақстандық «BAISEIIT» веб-фрэймворкының мҥмкіндіктері мен қолдану
әдістері
Бибол Д.Д. (Науч.руководитель: к.ф.-м.н., ассоц.проф. Тукенова Л.М.) 20
Особенности UI/UX дизайна

Биболат Е.Е., Ашимжанова Д.Р. (Научный руководитель: Ш.Н.Макиленов, 24

Лектор кафедры КИИБ, АО МУИТ) Применение методов теории массового
обслуживания для оптимизации рабочих процессов в отделении АО
«КАЗПОЧТА» в условиях карантина

Гайнушов М. (Ғылыми жетекші: А.С.Сәрсенбай аға оқытушы, Алматы 27

энергетика және байланыс университеті) Арнаулы бағдарламалау ортасында
экономикалық процестерді имитациялық модельдеу

Даулетов К. (Ғылыми жетекші: Кобенкулова Ж.Т., ХБК(ҚазБСҚА) ЖБПФ-нің 31

профессор ассистенті) BIM: сандық модельдеу - қҧрылыс индустриясының
цифрлық дәуірі

Жамбылбек.А.Е. (Ғылыми жетекші: Алдажаров К.С., э.ғ.к., 34

қауымдастырылған профессор) Қызметкерлер мен клиенттердің мекемеге
тіркелуі
Жҧмақанов О. (Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., қауымд. профессор Исабаева С.Н. 38
Нҧр-Мҥбарак Египет ислам мәдениеті университеті) Цифрландыру бҥгінгі білім
берудегі жаңа негізгі бағыт

Змановский А.В. (Научный руководитель: Кегенбеков Ж.К. – к.т.н., доцент, 40

Казахстанско-Немецкий Университет) Пути совершенствования
информационной системы электронного таможенного декларирования «астана-
1» на примере компании ТОО «ДХЛ» интернешнл Казахстан

Изетулла А.Ж. (Ғылыми жетекші: ф.-м.ғ.к., қауымд.проф. Тукенова Л.М.) 44

3
Цифрлық экономика және ҧшы-қиыры жоқ цифрлық технологиялар

Каблашева Г.Д. (Научный руководитель: к.э.н., асоцс. профессор Астаубаева 46

Г.Н.) Проблема генного редактирования в биоинформатике
Камалиев С.Ж. (Научный руководитель: д.э.н., профессор Байтенова Л.М.) 49
Применение больших данных в городских исследованиях
Киоссе И.В. (Научный руководитель: Кренгауз И.Н., университет Туран) 52
Защита персональных данных в сети интернет

Кӛпеева А.Р. (Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., қауымд. профессор Исабаева С.Н. Нҧр- 55
Мҥбарак Египет ислам мәдениеті университеті) Цифрлық экономика және
толассыз цифрлық технологиялар
Қаңтарбаев Б.А. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Батырхан С.К.) Жол кӛлік 59
оқиғаларын желілік технологияларды қолдану арқылы азайту

Максутбеков З.К. (Научный руководитель: к.с.н., ассоц. проф. Скакова А.Ж.) 61

Первый собственный движок на основе паттерна MVC

Мамеев И. (Научный руководитель: к.т.н, ассоц.проф. Куламбаев Б.О.) Анализ 70

текущего положения социальных сетей
Матчанов Д. (Научный руководитель: к.э.н., ассоциированный профессор 73
Алдажаров К.С.) Особенности информационной безопасности рекламного
агентства
Мҥсілім А.Е. (Ғылыми жетекші: э.ғ.к.,қауымд.проф. Алдажаров Қ.С.) VISUAL 76
STUDIO ортасында кинотеатр ісінің жҧмысын автоматтандыру
Ӛмірбай Ш. (Научный руководитель: старший преподаватель Неверова Е.Г.) 79
Анализ социальных сетей с помощью машинного обучения для выявления
молодежи, подверженной депрессивному или суицидальному поведению

Пердебек М.Б. ( Ғылыми жетекші: аға оқытушысы, т.ғ.м., Батырхан С.К.) 83

Халықтың тҧрмыс деңгейінің дамуына цифрлы технологиялардың әсері

Сапаров А.Е. (Научный руководитель: Кегенбеков Ж.К. – к.т.н., доцент, 87

Казахстанско-Немецкий Университет) Построение информационной сети
автопилотируемого автомобиля с использованием надежных низкоуровневых
сетевых протоколов

Сәлімбай Н.Б. (Ғылыми жетекші: Алдажаров К.С., э.ғ.к., қауым. профессор) 92

IOS мобильді қосымшасы

Саймасай Г.Б. (Ғылыми жетекші: Баймҧратов О., Сулейман Демирел 95

университеті) Мектеп оқушыларына SCRATCH арқылы бағдарламалау тілін
ҥйрету

Cаясат Б.Н. (Научный руководитель: д.э.н., профессор Байтенова Л.М.) 98

Применение искусственного интеллекта в медицине
Тоберт А.А. ((Научный руководитель: Кегенбеков Ж.К. – к.т.н., доцент, 100
Казахстанско-Немецкий Университет) Система AMBROSUS

4
Тоқболат Ф. ( Ғылыми жетекші: аға оқытушысы, т.ғ.м., Батырхан С.К.) 102
Мәдениет саласындағы мерекелік іс-шаралардың болуына әсер етуші факторлар
арасындағы байланысқа r бағдарламасында статистикалық талдау жҥргізу

Тӛлеуханов Н.Е. (Ғылыми жетекші: ф.-м.ғ.к., қауымд. проф. Тукенова Л.М.) 105
Пандемия кезіндегі сандық технологиялардың маңызы

Тузелбек Д.Қ. (Научный руководитель: д.э.н., профессор Байтенова Л.М.) 108

информационные системы анализа для бизнес проектов в условиях COVID-19

Тҧрсынжан С.А. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.С. Мухамеджанова) IT 110

саласы мемлекеттің, кәсіптің негізгі даму факторы

Умирбай Д. ( Ғылыми жетекші: аға оқытушы Г.С. Мухамеджанова) 113

Социологиялық зерттеулерде ақпараттық технологияларды қолдану

СЕКЦИЯ 2: «Молодежь и инновации: конкурс идей и проектов»

Ақылбеков А. (Научный руководитель: старший преподаватель Неверова Е. Г.) 118
Решение задачи оптимизации работы приложений с помощью анализа текстовой
информации

Ермагамбетов Д.А. (Научный руководитель: Кренгауз И.Н., Ким Е.Р., 121

университета Туран) Влияние криптовалюты «BITCOIN» на мировую
экономику

Катаева А.С. , Сафронова С.А. (Научный руководитель: Захаров П.В. – д.ф.- 124
м.н., профессор, ФГАОУ ВО «Санкт-Петербургский политехнический
университет Петра Великого») Применение элементов робототехники на уроках
физики в 9 классе при изучении законов классической механики

Кривцов А. Т., Маратов Н. С. (Научный руководитель: старший преподаватель 127

Неверова Е.Г.) Использование технологии дополненной реальности в
маркетинговых целях

Курманбек Ш.А. (Научный руководитель: Макиленов Ш.Н. – Лектор кафедры 130

КИИБ, АО МУИТ) Применение теории системы массового обслуживания в
повышении пассажиропотока международного аэропорта «Нурсултан
Назарбаев» в условиях пандемии

Жҧмамҧратов Д. (Ғылыми жетекші: Сигаева В.М. ПЗУ) «GAMING BROWSER 133

OPERA GX» мҥмкіндіктері

Мордачева А.С., Мордачев Р.С. (Научный руководитель: к.э.н., профессор 136

Уандыкова М.К.) Внедрение элементов роботизации в образовательный
процесс высшего учебного заведения
Широков И.А. ( магистрант 1 курса ОП «Веб-технологии», ФГАОУ ВО 140
Университет ИТМО) Идея создания информационной системы ІІІ поколения для

5
интеграции медицинского обслуживания России и Казахстана

Секция 3. «Вопросы современных научных исследований. Общая

секция»
Massalimova A.N. (2nd year master's student, Medical Physics of Nuclear Medicine, 144
National Research, Nuclear University "MEPHI") Simulation of gamma radiation
using the geant 4 APP - ―GATE‖

N.A. Vershitskaya, V.I. Vernadsky (E.R. Vershitskaya, PhD, Associate Professor, 147
State and Municipal Management., Institute of economics and management, Crimean
Federal University, Simferopol, Russia) Transformation processes in innovative model
of social and economic development in Russia

Абатоллаева Ж., Энгельс Б. (Ғылыми жетекші: а.ш.ғ.к.. проф. Есенкулова 149

Ж.Ж.) Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру қҧралы ретінде бизнес-
процестерді қайта қҧру

Аскарова А. (Ғылыми жетекшісі: а.ш.ғ.к., проф. Есенкулова Ж.Ж.) 151

Энергоменеджмент жҥйесінің әлеуметтік маңызы

Атымтаева Д. (Ғылыми жетекшісі: Сатбаева Г.С. э.ғ.к., қауымдастық 154

профессоры) Органикалық ауыл шаруашылық ӛнімдерінің сапасын қамтамасыз
ету
Аскарова А.Ғ., Қанаев А.Р. (Ғылыми жетекші: Ж.Ж.Аканова т.ғ.к., 157
қауымдасқан профессоры) Қауіпсіз транзакциялардағы банкинг

Әбутаев А. (Ғылыми жетекші: б.ғ.к., қауымд. проф. Бӛрібай Э.С.) Маңғыстау 159
облысының тҧрақты дамуы ҥшін экологиялық мәдениет пен білім беруді
оңтайландыру мҥмкіндіктерін талдау

Байбактинова А., Жапарова А. (Ғылыми жетекшісі: Сатбаева Г.С. э.ғ.к., 161

қауымдастық профессоры) Компьютерлік технологиялардың тірі ағзаларға әсері

Дакиев Ж, Габбасов С. (Научный руководитель: к.ф.н., ассоциированный 163

профессор Капасова Д.А. , Египетский университет исламской культуры Нур-
Мубарак) Перспективы развития зеленого бизнеса в Республике Казахстан

Дерипаскина А.А. ( студентка 2 курса Экономического факультета 165

Специальность – Прикладная информатика, Алматинский филиал Санкт-
Петербургского Гуманитарного университета профсоюзов) Колмогоровская
сложность и алгоритмическая случайность

Жақсыбек А., Еркінқызы А. (Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева Ә.Е.) 168
Қазақстандағы жол - кӛлік оқиғаларының орналуын статистикалық зерттеу

Жолшы А. (Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева Ә.Е.) «COVID-19 171

вирусынан кейінгі қазақстан мемлекетінің экономикалық жағдайын

6
статистикалық зерттеу»

Жуман Е.А. (магистрант Высшей Школы Баньска – Технический университет в 175

Остраве (г.Острава, Чешская Республика, Научный руководитель: Макулова
А.Т. – д.э.н., профессор, НОД «Общеобразовательные дисциплины»,
Университет Нархоз) Проведения самооценки организаций в рамках модели
EFQM

Жҧмағҧлова Қ.Ж., Садық А.Т. (Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева 179
Ә.Е.) Халықтың некелесуі мен ажырасуын статистикалық зерттеу

Ибрайхан М., Иманәлі А., Суттенова А.(Научный руководитель: старший 183

преподаватель Сагитова Г. К.) Факторный анализ Валового внутреннего
продукта Республики Казахстан

Кабулова С. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мҧханбетова С.М.) 185

Қазақстандағы адам әлеуеті дамуының демографиялық аспектілері:
статистикалық талдау

Қашағанова А. (Ғылыми жетекшісі: э.ғ.д., профессор Макулова А.Т.) 188

Қазақстан республикасының маңызды ауыл шаруашылық саласының ӛзгерісі мен
қазіргі жағдайына статистикалық талдау

Қасымбек Т. (Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы У.Б. Меирманова ) Қазақстан 190

республикасының 2000-2019 жылдар арасындағы ажырасу кӛрсеткішіне
мониторинг

Қанат М. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мекебаева Ж.А.) ҚР сақтандыру 193

ҧйымдарының қаржылық кӛрсеткіштеріне талдау

Муратулы А., Омар А. (Научный руководитель: старший преподаватель 196

Исмагулова А.А.) Влияние инноваций на экономический рост страны (на
примере Казахстана)

Мҧқиятқызы А. (Ғылыми жетекші: Мекебаева Ж.А - аға оқытушы) Тҧрғын ҥй 200

қҧрылысына салынған инвестиция кӛлеміне талдау

Райбек Ҧ. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Муханбетова С.М.) Қазақстан 203

республикасында жҧмыспен қамтылған халықтың ӛсу деңгейіне әсер ететін
факторларды талдау

Расилбек Р.Ғ., Қойшығара А. (Ғылыми жетекші: Ж.Ж. Аканова т.ғ.к., 206

қауымдасқан профессоры) Жасанды интеллекті дамытудың жолдары

Римжанов И.Р. – студент 1 курса спец. «Финансы», университет Нархоз 208

О развитии цифровой экономики в казахстане

Сабиева А. Серяпов П. Шарбекова Д. (Научный руководитель: старший 21

преподаватель Сагитова Г. К.) Проблема безработицы в современном 1

7
казахстане и влияние преступности на ее уровень

Сабыртаев М.,Мейрамгалиева Е. (Научный руководитель: старший 215

преподаватель, DBA, Мусульманкулова А.А.) Статистический анализ динамики
внешней торговли Республики Казахстан

Савицкий И.О. (Научный руководитель: Макарова О.Н., доцент (АГГПУ 218

имени В.М. Шукшина), г. Бийск, Россия) Обучение школьников основам WEB-
дизайна в рамках внеурочной деятельности
Слетова А., Аюп А. (Ғылыми жетекші: б.ғ.к., қауымд. проф. Бӛрібай Э.С.) 220
Шыны қалдықтарын қайта ӛңдеу бизнес ретінде
Талғат. Д. (Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., профессор Мананов Б.Б.) Қазақстан 222
республикасының ЕАЭО елдерімен импортын аймақтар бойынша статистикалық
талдау

Тауасарова М., Қоқымбаев М. (Ғылыми жетекші: а.ш.ғ.к., 225

профессор Есенкулова Ж.Ж.) Фармацевтикалық ӛнеркәсіптерінде Glp
стандарттарын енгізу мәселелері
Тынымбаева Г.Б. (Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., профессор Мананов Б.Б.) ҚР 228
импортының динамикасы мен қҧрылымын статистикалық талдау

Тынымбаева Г.Б. , Шайменова Ә.Д. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы 231

Иматаева А.Е.) Қазақстан республикасының ішкі кӛші-қон қозғалысы
Туашева М. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мҧханбетова С.М.) Қазақстан 234
халқының ауру-сырқаулығын статистикалық талдау

Тохташ Ш. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Муханбетова С.М.) Қазақстан 238

халқының демографиялық ӛзгерістерін аймақтар бойынша талдау

Шакирова Д. (Ғылыми жетекші: аға оқытушы Ходжанова Б.Х., М.Ӛтемісов 241

атындағы БҚУ) Батыс Қазақстан облысында мҧнай мен газ кен орындарының
игерілу барысында туындап отырған экологиялық проблемалар

Әлдибеков Б.Ш. (Научный руководитель: к.г.н. ассоц. Проф. Усубалиева С.Д.) 245
Качество воды и сточные воды
Жумашбай А.К. , Ашимова Д.Р (Научный руководитель: к.г.н. ассоц. проф. 247
Усубалиева С.Д.) Экологическая ситуация павлодарской области
Менаякова И. (Научный руководитель: к.ф.н., доц Айтбаева Г.Дж. 250
КазУМОиМЯ им.Абылай хана) Природное наследие казахстана и сакральный
туризм

Сулайманова А., Айгалиева А., Бекжан Н. (Научный руководитель: к.г.н. 254

ассоц. проф. Усубалиева С.Д.) Пищевые отходы: проблемы и пути решения
Ерназарова А. (Ғылыми жеткші: э.ғ.м.,аға оқытушы Макенова Г.У.) Туризм 257
және пандемия: экономикаға әкелген ӛзгерістері
Райысбаева К. (Научный руководитель: доктор PhD, ассоциированный 261
профессор Тлеубердиева Г.И. ) Вопросы разработки системы прогноза
бинарных опционов

8
9
УДК 004

DEVELOPMENT OF MOBILE APPLICATION FOR HEALTHY MATERNAL

BEHAVIOR IN ORDER TO REDUCE FETAL MORTALITY
Tolganay Salykbayeva
Dept. of Computer Science, Almaty
Supervisor: Olimzhon Baimuratov
Dept. of Computer Science, SDU, Almaty

Abstract. Pregnant women are not sufficiently analyzed in scientific studies, which leads
to deficiencies in evidence-based treatment guidelines. There are more than two billion
smartphone users in the world, which allows researchers to easily and inexpensively conduct
large-scale studies using mobile applications, especially among pregnant women, whose use is
extremely high, especially as an information channel. This is the first application for pregnancy
research, that is, a popular application for them, for self-monitoring and training of expectant
mothers. Due to the large-scale and simplified collection of data obtained through surveys, using
the application, we strive to improve our understanding of the factors contributing to a healthy
pregnancy, both for the mother and the developing fetus. In Kazakhstan, there are many mobile
applications that provide only basic data, such as a reminder of a meeting with a doctor, a list of
medical institutions, nearest pharmacies, surveys of consumers of medical services, etc. This
application is different in that pregnant women will receive useful information in addition to
monitoring, as well as answers to their questions, that is, recommendations on their questions.
And also this application will be sent for our country, namely for our mentality, but in the future
we are considering, by improving this application, to try to launch them abroad.
Keywords:
Mobile application; health system; fetal mortality; pregnant women; pregnancy process;
medicine; pregnancy support program; recommendations of experts and doctors; expert systems.

1 Introduction
It is known that the death of infants is one of the main indicators of the level of socio-
economic and cultural well-being of society, as well as the effectiveness of health care. As a
result of this, the concern for this indicator on the part of not only medical workers and public
health advocates, but also sociologists, demographers, both in our country and beyond, is
absolutely logical.
Along with social problems, medical problems also increased: the deterioration of
pregnant women due to the rise of extragenital diseases and pregnancy complications; a higher
incidence of miscarriages and the birth of low birth weight babies; an increase in the number of
newborns with congenital malformations and pathology of the perinatal period, which in fact
determined a significant increase in the incidence of newborns in the republic, the minimum
number of births of healthy babies. The deterioration in the health of a new generation has
increased the risk of child mortality.
In order to ensure a steady reduction in infant mortality in a depressed territory, it is
extremely important to learn the dynamics, causes and condition that affect its level. At the same
time, the unfavorable trend in the demographic metrics in the republic, manifested in a decrease
in the birth rate, a significant development of the general mortality rate and a negative natural
population growth, did not have a positive trend today. Decrease in infant mortality can
positively affect natural development and increase in average life expectancy, replenishment of
the population.
The relevance of the topic of this study is due to the need to find ways to reduce fetal
mortality in pregnant women by developing an application that will prevent risks of
manifestations before the pregnancy.

10
Given the large number of mobile Internet users, we have a unique opportunity to access and
register a diverse and huge group of pregnant women in the Republic of Kazakhstan. There is
also an array of digitally connected devices and sensors that will allow us to identify and collect
more frequent and error-free measured values from the expectant mother than ever before, which
in fact guarantees a unique, detailed understanding of individual changes in physiological
changes during pregnancy. The overall goal of this application is to create an ever-improving
user-oriented platform that will become a global resource for collecting a wide range of valuable
longitudinal data on well-being during pregnancy, and after that apply this data to expand
knowledge as an individual user, as well as a research society, so that help identify the signs that
create the most robust pregnancy for all women.

2 Problem setup
Risk Factors Affecting Infant Mortality: Women's health, Child gender, the birth number
of the child, Maternal age. The mortality rate of children born to a woman older than 40 years is
somewhat high, but until the end of the childbearing period it does not reach the same level as
mothers under the age of 20 years.[1-3]
One of the main reserves to further reduce neonatal mortality is to minimize the death of children
from preventable causes. The analysis showed that the preventable causes of death were deaths
at home, from birth injuries, respiratory distress syndrome, which is associated with untimely
replacement therapy [4].
The cause of deaths is congenital anomalies and the so-called states of the perinatal period[5-6].
The structure of the causes of infant death in Kazakhstan [7].
 diseases of the perinatal period (hypoxia, asphyxia, birth trauma, intrauterine infection);
 congenital malformations;
 respiratory diseases;
 infectious diseases.
The following pathological processes are the main forms of non-infectious perinatal pathology
[8]:
 Prematurity
 Tolerance
 Hypoxia (asphyxia) of the fetus and newborn
 Birth injury
 Pneumopathy
 Perinatal cerebrovascular accident
 Hemorrhagic disease of the newborn
 Hemolytic disease of the fetus and newborn.
Health workers should consider the age-related characteristics of the reactions of the child's body
to ecopathogens. The general rule says: the younger the child, the more sensitive his body to
pathogenic environmental factors.
According to the respondents, in order to reduce infant mortality during the perinatal period [9]:
 family planning, the fight against abortion;[10]
 maintaining a multivariate health analysis card for women of childbearing age;
 providing food for pregnant women, nursing mothers, young children (free of charge);
 prenatal diagnosis of fetal diseases, including medical genetic examination;
 providing highly specialized types of medical care for women and children.
The main organizational forms of work to preserve the health of the fetus and newborn are:
nursing supervision of the pregnant woman and the further development of the infant, patronage,
comprehensive and targeted preventive examinations and outpatient procedures aimed at
preventing possible diseases, injuries, and timely detection of congenital and acquired
pathological conditions [11-12]. Therefore, this application takes into account the current age,
the presence in the history of infectious diseases, abortions, drug addiction, etc. The model
11
considers the interaction of such factors as smoking, constant consumption of strong alcoholic
beverages, sexual intercourse without barrier protection, excessive nutrition, obesity more than
20% of body weight, reduced consumption of fruits and vegetables, regular consumption of
foods containing nitrates, living in an environmentally disadvantaged area, work in hazardous
industries. Everyone knows that to combat infant mortality in the country, it is necessary to
attract practical doctors through the general council of obstetrician-gynecologists, neonatologists,
pediatricians with the involvement of specialists in genetics, infections, immunology to jointly
solve the problems of improving the health of children, girls of reproductive age, pregnant
women, optimization childbirth [13].
If we take this problem into account, we can understand that, especially with regard to
women's health, health tracking applications will be used by millions of women around the
world and some of them are already used to study information during pregnancy [14]. These
apps allow users to create profiles that include age and birth control information and keep a daily
log of pregnancy-related symptoms, from beginning to end, providing a reliable source of
pregnancy data. Pregnancy data collected by mobile apps for women's health is different from
others and will provide reliable data and recommendations.
3 Related work
As a related work, we can take the "Super Mom Academy" mobile application, which
was developed by developers form Kazakhstan. It also has functions as other applications like
regular communication with a doctor, useful content (news, pregnancy calendar, School for
expectant mothers), tests, constant monitoring, the possibility of an emergency call. The user
receives a message, like a dialogue with the bot which takes place automatically, then follows
questions that must be answered with "yes", "no" or in full. When a doctor enters his mobile
version, he begins work with messages, which talk about the danger of the patient's state. If the
application immediately identifies seven alarming signs, the patient immediately signals this to
the doctor and automatically calls an ambulance. Finally, it help to reduce the burden on doctors
and help to identify pathologies of the development of pregnancy at an early stage.
4 Conclusion
The main idea of this system is to provide effective and best services for pregnant women,
realizing the information received so that doctors can use this data and give a quick and effective
solution. After all, doctors can examine their patient regardless of time and place. And most
importantly, quick work of the patient with the doctor using the current data and the current
status of the pregnant woman.
To date, research is being carried out to build a full-fledged universal model of the system. We
define the main parameters, advantages for creating a new system model and then the
implementation of a mobile application. This study is not yet completed and is at the stage of
implementation of the main stages.

References
1.Hantsoo L, Criniti S, Khan A, Moseley M, Kincler N, Faherty L J, C. Neill Epperson, Ian M.
Bennett. Mobile application for monitoring and management of depressed mood in a vulnerable
pregnant population. Psychiatr Serv. 2018; 69(1): 104–107. [PMC free article] [PubMed]
[Google Scholar]
2.Faherty LJ, Hantsoo L, Appleby D, Sammel MD, Bennett IM, Wiebe DJ. Movement patterns
in women at risk for perinatal depression: use of a mood-monitoring mobile application in
pregnancy.J Am Med Inform Assoc. 2017; 24(4): 746–753. [PMC free article] [PubMed]
[Google Scholar]
3.Daly LM, Horey D, Middleton PF, Boyle FM, Flenady V. The effect of mobile application
interventions on influencing healthy maternal behaviour and improving perinatal health
outcomes: a systematic review protocol.Syst Rev. 2017; 6: 26. [PMC free article] [PubMed]
[Google Scholar]

12
4.Andreev E.M., Kvasha E.A., Kharkov T.L. Mortality and longevity. // Population of Russia. -
M.: Book house "University". - 2002.
5.Kennedy B, Kerns E, Chan YR, Chaparro BS, Fouquet SD. Safeuristics! Do Heuristic
Evaluation Violation Severity Ratings Correlate with Patient Safety Severity Ratings for a
Native Electronic Health Record Mobile Application? Appl Clin Inform. 2019 Mar; 10(2): 210–
218. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
6.von Dadelszen P, Magee LA, Payne BA, Dunsmuir DT, Drebit S, Dumont GA, Miller S,
Norman J, Pyne-Mercier L, Shennan AH, Donnay F, Bhutta ZA, Ansermino JM. Moving beyond
silos: How do we provide distributed personalized medicine to pregnant women everywhere at
scale? Insights from PRE‐ EMPT. Int J Gynaecol Obstet. 2015 Oct;131 Suppl 1:S10-5. doi:
10.1016/j.ijgo.2015.02.008. [PubMed]
7.Isaev D.S. Methodology of managing medical and social prophylaxis of infant mortality. -
Alma-Ata., - 2004, - p.266
8.Medovikov P.S. Causes of child mortality. SPb .: 2004.
9.Vinogradova I.V., Samoilova A.V. reduction of neonatal mortality as a result of organizational
activities of the obstetric care and childhood service. M. - 2009, - p.189
10.Snyder K1, Dinkel D1. Mental and physical support (MAPS) for moms: preliminary findings
from a prenatal health support program. Integr Med Res. 2019 Mar; 8(1): 8–14.[PMC free
article] [PubMed] [Google Scholar]
11.Liu B, Shi Sh, Wu Y, Thomas D, Symul L, Pierson E, Leskovec J. Predicting pregnancy
using large-scale data from a women’s health tracking mobile application.Proc Int World Wide
Web Conf. 2019 May; 2019: 2999–3005. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
12.Miyamoto M, Rome Business School; L-F Pau, Copenhagen Business School.Can female
fertility management mobile apps be sustainable and contribute to female health care?
Harnessing the power of patient generated data ; Analysis of the organizations active in this e-
Health segment. 2018, arXiv:1809.11042
13.Baranov A.A. Mortality of the child population. / A.A. Baranov, V.Yu. Albitsky. - M .:
Literra, 2007 .- p.328.
14.Zhihan Lv, Chirivella J, Gagliardo P. Preprint: Bigdata Oriented Multimedia Mobile Health
Applications. 2016, [arXiv:1603.06243]

УДК 004.457

ПРЕИМУЩЕСТВА И НЕДОСТАТКИ DATA MART

Айса Б.М. – магистрант 1 курса

ОП «Цифровые технологии в бизнесе» университет Нархоз
Научный руководитель: Астаубаева Г.Н., к.э.и., ассоц.проф.

Аннотация. Показана проблема обработки Больших данных (Big Data),

характеризующихся большим объемом, скоростью прироста информации и
необходимостью обработки различных типов структурированных и
полуструктурированных данных, которая в настоящее время является весьма
актуальной. Приведены результаты научных исследований в части выбора методологии
и программно-аппаратной платформы для построения хранилища данных, где объектом
исследования выступает крупная интернет-компания. Обоснован выбор методологии
построения хранилищ данных Anchor Modeling и СУБД HP Vertica как наиболее
эффективного сочетания для построения Big Data хранилища.
Ключевые слова: хранилище данных, DATA MART, DATA VALUE, ETL, BIG
DATA, DATA WAREHOUSE.
13
 Введение
Архитектура хранилищ данных меняется. В этой статье рассмотрим сравнение
традиционных корпоративных хранилищ данных и облачных решений с более низкой
первоначальной стоимостью, улучшенной масштабируемостью и производительностью.
Хранилище данных – это система, в которой собраны данные из различных источников
внутри компании и эти данные используются для поддержки принятия управленческих
решений.
Компании все чаще переходят на облачные хранилища данных вместо традиционных
локальных систем. Облачные хранилища данных имеют ряд отличий от традиционных
хранилищ:
 Нет необходимости покупать физическое оборудование;
 Облачные хранилища данных быстрее и дешевле настроить и масштабировать;
 Облачные хранилища данных обычно могут выполнять сложные аналитические
запросы гораздо быстрее, потому что они используют массовую параллельную обработку.
Трехуровневая архитектура
Довольно часто традиционная архитектура хранилища данных имеет
трехуровневую структуру, состоящую из следующих уровней:
Нижний уровень: этот уровень содержит сервер базы данных, используемый для
извлечения данных из множества различных источников, например, из транзакционных
баз данных, используемых для интерфейсных приложений.
Средний уровень: средний уровень содержит сервер OLAP, который преобразует
данные в структуру, лучше подходящую для анализа и сложных запросов. Сервер OLAP
может работать двумя способами: либо в качестве расширенной системы управления
реляционными базами данных, которая отображает операции над многомерными данными
в стандартные реляционные операции (Relational OLAP), либо с использованием
многомерной модели OLAP, которая непосредственно реализует многомерные данные и
операции.
Верхний уровень: верхний уровень — это уровень клиента. Этот уровень содержит
инструменты, используемые для высокоуровневого анализа данных, создания отчетов и
анализа данных.

Kimball vs. Inmon

Два пионера хранилищ данных: Билл Инмон и Ральф Кимбалл предлагают разные
подходы к проектированию. Подход Ральфа Кимбалла основывается на важности витрин
данных, которые являются хранилищами данных, принадлежащих конкретным
направлениям бизнеса. Хранилище данных — это просто сочетание различных витрин
данных, которые облегчают отчетность и анализ. Проект хранилища данных по принципу
Кимбалла использует подход «снизу вверх».

14
Подход Билла Инмона основывается на том, что хранилище данных является
централизованным хранилищем всех корпоративных данных. При таком подходе
организация сначала создает нормализованную модель хранилища данных. Затем
создаются витрины размерных данных на основе модели хранилища. Это известно как
нисходящий подход к хранилищу данных.
Модели хранилищ данных
В традиционной архитектуре существует три общих модели хранилищ данных:
виртуальное хранилище, витрина данных и корпоративное хранилище данных:
Виртуальное хранилище данных — это набор отдельных баз данных, которые
можно использовать совместно, чтобы пользователь мог эффективно получать доступ ко
всем данным, как если бы они хранились в одном хранилище данных;
Модель витрины данных используется для отчетности и анализа конкретных
бизнес-линий. В этой модели хранилища – агрегированные данные из ряда исходных
систем, относящихся к конкретной бизнес-сфере, такой как продажи или финансы;
Модель корпоративного хранилища данных предполагает хранение
агрегированных данных, охватывающих всю организацию. Эта модель рассматривает
хранилище данных как сердце информационной системы предприятия с
интегрированными данными всех бизнес-единиц
ETL vs. ELT
ETL и ELT — два разных способа загрузки данных в хранилище.
ETL (Extract, Transform, Load) сначала извлекают данные из пула источников данных.
Данные хранятся во временной промежуточной базе данных. Затем выполняются
операции преобразования, чтобы структурировать и преобразовать данные в подходящую
форму для целевой системы хранилища данных.

Заключение
Облачные хранилища данных — это большой шаг вперед по сравнению с
традиционными подходами к архитектуре. Однако пользователи по-прежнему
сталкиваются с рядом проблем при их настройке:
Загрузка данных в облачные хранилища данных нетривиальна, а для
крупномасштабных конвейеров данных требуется настройка, тестирование и поддержка
процесса ETL. Эта часть процесса обычно выполняется сторонними инструментами;
Обновления, вставки и удаления могут быть сложными и должны выполняться
осторожно, чтобы не допустить снижения производительности запросов;
С полуструктурированными данными трудно иметь дело — их необходимо
нормализовать в формате реляционной базы данных, что требует автоматизации больших
потоков данных;

15
 Вложенные структуры обычно не поддерживаются в облачных хранилищах
данных. Вам необходимо преобразовать вложенные таблицы в форматы, понятные
хранилищу данных;
Оптимизация кластера. Существуют различные варианты настройки кластера
Redshift для запуска ваших рабочих нагрузок. Различные рабочие нагрузки, наборы
данных или даже различные типы запросов могут потребовать иной настройки. Для
достижения оптимальной работы, необходимо постоянно пересматривать и при
необходимости дополнительно настраивать конфигурацию;
Оптимизация запросов — пользовательские запросы могут не соответствовать
передовым методам и, следовательно, будут выполняться намного дольше. Вы можете
работать с пользователями или автоматизированными клиентскими приложениями для
оптимизации запросов, чтобы хранилище данных могло работать так, как ожидалось
Резервное копирование и восстановление — несмотря на то, что поставщики
хранилищ данных предоставляют множество возможностей для резервного копирования
ваших данных, их нетривиально настроить и они требуют мониторинга и пристального
внимания

Список использованных источников:

1.http://ru.wikipedia.org/wiki/Витрина_данных
2.http://ru.wikipedia.org/wiki/Хранилище_Данных
3. Книга Expert Cube Development with Microsoft SQL Server 2008 Analysis Services, на
английском

УДК 311

АНАЛИЗ ПОТОКОВ МИГРАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ

ЭКОНОМИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ

Адиль А., Рахадкызы А., Токе Ш. - студенты 3 курса спец-ти «Маркетинг»

Научный руководитель:старший преподаватель Сагитова Г. К.

Аннотация. В данной работе мы нами было проанализированы потоки миграции в

зависимости от экономических факторов, таких как средний уровень заработной платы,
количество медицинских и школьных учреждений, а также инфляции; показана
взаимосвязь между факторами и потоками миграции и проверены гипотезы.
Ключевые слова: Потоки миграции, эмигранты, иммигранты, экономические
факторы.

Объект исследования нашей работы являются потоки миграции населения, а

предмет исследования – это экономические факторы, такие как заработная плата,
количество медицинских и учебных учреждений и инфляция. В качестве методов
исследования мы использовали описательную статистику, корреляционный и
регрессионный анализы в программах RStudio и SASStudio.
Актуальность данной работы обусловлена тем, что в мире идут острые
политические дискуссии по проблемам миграции и ее регулированию. Миграционные
процессы обрели со второй половины двадцатого столетия поистине глобальные
масштабы, охватив все континенты планеты, социальные слои и группы, различные сферы
общественной жизнедеятельности. Взаимосвязи между миграциями и социальными
изменениями стали более глубокими, чем на всех предшествующих этапах, а сами
миграционные процессы – одними из главных причин и факторов социальных и
16
экономических изменений в обществе. Также, миграция является одним из главных
источников прироста населения. Приток населения из соседних государств служит
основным источником, заполняющим сферу строительства на рынке труда.
Гипотезы:
Н1 - Количество эмигрантов зависит от уровня инфляции в стране.
Н2 – Количество иммигрантов зависит от средней заработной платы в стране.
Н3 – Количество иммигрантов зависит от здравоохранения.
Н4 – Количество иммигрантов зависит от количества высших учебных заведений в
стране.
Н5 – Количество иммигрантов зависит от индекса качества жизни в стране.
Для анализа данных была выбрана среда разработки SAS, как актуальный метод
работы с Big Data, который получит развитие и в дальнейшем. На Web базе SAS studio
дает множество инструментов для работы с файлами различного расширения, чтения
анализа и вывода данных. Инструменты, использованные для подтверждения гипотезы:
корреляционный, регрессионный анализ (метод наименьших квадратов), построение
графиков и нормирование данных.
Экономические показатели как характеристики одной величины
Регрессионный и корреляционный анализы предполагают, как минимум две
переменные: зависимая и независимая.
Мы будем рассматривать два случая, поэтому у нас 2 зависимые.
1 случай - зависимая - количество эмигрантов, а независимая к нему - уровень
инфляции.
2 случай - независимая - количество иммигрантов, а независимых переменных к
нему несколько - средняя заработная плата, количество медицинских организаций,
количество учебных заведений, индекс качества жизни.
В нашем 1 случае зависимой переменной является количество эмигрантов, период
по годам. Как показывают данные, по Казахстану количество эмигрантов снижалось до
2012 г., затем резко поднялось в 2014 г. и снова начало опускаться.
Далее, мы заметили, что именно в 2014 г. произошел резкий скачок уровня
инфляции вверх и мы решили проверить повлиял ли уровень инфляции на количество
эмигрантов в стране.
В нашем 2 случае зависимой переменной является количество иммигрантов,
период по годам. Как показывают данные, по Казахстану количество иммигрантов за 10
лет увеличилось более, чем в 2 раза.
Также рассмотрим независимые данные. Уровень заработной платы увеличился в 2
раза за последние 10 лет, та же ситуация с количеством медицинский организаций, однако
последние 2 графика под сомнением.
Для выявления зависимостей, проведем общий корреляционный анализ, чтобы
посмотреть на коэффициент корреляции между всеми показателями и определить
дальнейшее направление.
Где Иммигранты - количество иммигрантов,
Проанализировав наблюдения за 10 лет, видим, что данные о количестве
эмигрантов и уровне инфляции сильно коррелирует (0,98) Так же в данном случае можно
отметить высокую степень доверия 0,0001.
Нами замечено, что данные о количестве иммигрантов сильно коррелирует с
данными о средней заработной плате, количестве медицинских организаций и с индексом
качества жизни в стране. И во всех этих случаях мы также можем увидеть высокую
степень доверия.
Зависимости между количеством иммигрантов и количеством высших учебных
заведений как мы видим не наблюдается, поэтому отбрасываем эту гипотезу. Здесь
довольно-таки низкая степень доверия.

17
 Так же мы можем видеть среднее значение для каждого показателя, стандартное
отклонение от среднего значения, сумму, минимальное и максимальное наблюдение.
После того, как мы выявили главные причины эмиграции и иммиграции, можно
проанализировать ее с помощью диаграммы рассеяния.
Также нами была рассмотрена именно зависимость между количеством эмигрантов
и уровнем инфляции, а также между количеством иммигрантов и средней зарплате в
стране.
Точки находятся достаточно близко - теснота связи показателей очевидна, точки не
разбросаны на всей координатной оси, а собраны в большей степени в центре.
В дополнение, коэффициент корреляции, выясненный нами, можно возвести в
квадрат, получив таким образом коэффициент детерминации, так же в диапазоне от 0 до
1, как мы знаем, хорошая связь объясняется в процентном соотношении не менее 50%.
Для уровня инфляции этот коэффициент составляет около 97%, т.е. количество
эмигрантов на 97% с небольшими погрешностями зависит от уровня инфляции.
Аналогично, количество иммигрантов зависит от уровня зарплаты на 98%, от
здравоохранения на 96%, от количества учебных заведений в стране на 65%, и от индекса
качества жизни в стране на 79%.
Далее следует регрессионный анализ всех включенных величин. Из столбца Pr(>|t|)
ясно, что коэффициент регрессии (1.388) статистически значимо отличается от нуля (p <
0.001) и означает, что на каждую тысячу условных единиц средней заработной платы
ожидается увеличение иммигрантов на 2,716 единицы. Множественный коэффициент
детерминации (0.9812) означает, что модель объясняет 98.12 % дисперсии значений
количества иммигрантов. Этот коэффициент представляет собой квадрат коэффициента
корреляции между реальными и предсказанными значениями. Другими словами,
иммигранты, согласно данной небольшой статистике, при выборе страны на 98,12%
смотрели на среднюю заработную плату. F-значение позволяет установить, являются ли
предсказанные значения зависимой переменной только случайными.
Визуальное изучение диаграммы рассеяния показывает, что связь между Средней
заработной платой и количеством иммигрантов есть. Дальнейший шаг состоит в выборе
вида линии, которая будет описывать эту связь. В качестве такой линии возьмем прямую
линию вида: Immigrants = a + b × Salary
Из полученных результатов следует, что уравнение для предсказания количества
иммигрантов от средней заработной платы в стране имеет следующий вид: Immigrants =
1.388+ 2.716 × Salary
Ожидается около 49021 иммигрантов при увеличении средней заработной платы до
180 000 условных единиц.
Качество построенной регрессионной модели определяем по коэффициенту
множественной детерминации R 2 =0.8859, F-критерию Фишера F = F1,8 = 62.14, данному
значению статистики отвечает минимальный уровень значимости, равный p value= 4.855e-
05. Всѐ это свидетельствует о общей значимости построенной регрессионной модели.
Из полученных результатов следует, что уравнение для предсказания количества
эмигрантов от инфляции в стране имеет следующий вид: Emigrants = 7622.9+ 903.85 ×
Inflation
Заключение
Подводя итоги о доказанных гипотезах, а именно о том, что:
 Количество эмигрантов зависит от уровня инфляции в стране.
 Количество иммигрантов зависит от средней заработной платы в стране.
 Количество иммигрантов зависит от индекса качества жизни в стране.
Исходя из вторичных источников основными странами исхода трудовых мигрантов
являются Украина – 3511 человек, Таиланд – 1723, Турция – 1669, Узбекистан – 1186,
Сербия – 1065",

18
 В нашей стране следовало бы возобновить миграционную программу и уделить
основное внимание на трудовых мигрантов как вышеперечисленных стран, так и других.
Также необходимо обеспечить стабильную экономическую ситуацию в стране, для
того, чтобы избежать последствий 2014 года.

Список использованных источников:

1. Статистические данные Бюро национальной статистики Агентства по
стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан //stat.gov.kz//
URL https://stat.gov.kz/monitoring/economic/mne//
2. Редакция «Курсив» //kursiv.kz// URL https://kursiv.kz/news/obschestvo/2019-
02/kazakhstancy-prodolzhayut-pokidat-rodinu-kolichestvo-emigrantov-iz//
3. Депозитный калькулятор //fin-plus.ru// URL https://fin-
plus.ru/info/inflation_index/kazakhstan//
4. Центр деловой информации Kapital.kz //ic24.kz// URL https://ic24.kz/news/gradgdane-
kakikh-stran-chasche-vsego-priezdgayut-na-rabotu-v-kazakhstan-u40465//

УДК 004

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ―BAISEIIT‖ ВЕБ-ФРЭЙМВОРКЫНЫҢ

МҤМКІНДІКТЕРІ МЕН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ

Байсейіт Ә.Н. - Ақпараттық жүйелер» мамандығы, 4-курс

Ғылыми жетекшісі – аға оқытушы Т.Ш. Миркасимова

Аңдатпа. Фреймворк - бағдарламашы үшін маңызды құрал. Мақала

бағдарламалаушының маңызды құралдарының бірі - веб-сайтты дамытуды тездететін
құрылымдарға арналған. Сіз қазақстандық ―BAISEIIT‖ фреймворкінің ерекшеліктері,
олардың мүмкіндіктері және мақсаты, қолдану әдістері туралы білетін боласыз.
Кілттік сөздер: фреймворк, MVC моделі, PHP тілі, laravel.

Кез-келген бағдарлама белгілі бір архитектура негізінде қҧралуы тиіс. Мен алғаш
рет бағдарлама қҧрған кезімде бҧны білмейтін едім. Веб-қосымшаға қандайда бір ӛзгеріс
еңгізгенімде, басқа жерінен жаңа қателер шығып жататын еді. Ал егер бағдарламаны
қандайда бір архитектура, тәртіптер мен проектілеу шаблондары арқылы жасаған кезде
осы проблемалардың біреуі де болмайды. Осының барлығында нӛлден бастап жазып
отырмау ҥшін кӛптеген дайын фреймворктар жазылынып қойылған. Бізге тек соны
пайдаланып ҥйрену қажет.
PHP тілі бойынша кӛптеген фреймворкттар бар. Атап айтқанда: ―Laravel‖, ―Yii2‖,
―Symfony‖, ―Phalcon‖. Мен алғашқы рет ―Laravel‖ фреймворкын ҥйреніп бастаған едім.
Жалпы фреймворкты ҥйренуге екі ай және фреймворкта жоба жасап тәжірибе алуды
қосқанда жалпы саны бес ай уақыт жоғалттым. Бҧған басты себеп ―Laravel‖ фреймворкы
функционалға бай, әрі кітапханалары кӛп. Ал программалауды енді ғана меңгеріп
жатырған адамға бҧның барлығында бірден меңгеру ӛте қиынға соғады. Сол себепті мен
оқу мақсатына арналған микрофреймворк істеп шыққан едім.
laravel - бҧл MVC сәулеттік моделін (Eng. Model View Controller - ҥлгі-кӛрініс-
бақылаушы) қолдана отырып әзірлеуге арналған ақысыз негізде ашық веб-жҥйе.
Қазіргі кезде фреймворктың екі нҧсқасы бар: ―1.0.0‖, ―1.0.1‖. Фреймворк ―MVC‖
архетектурасы негізінде жасалынған. Фреймворк маршутизация, ―Middleware‖, ―ORM‖,
19
―View template‖ және кибер шабуылға қарсы ―CORS‖ жҥйелерін ҧсынады. ―ORM‖ ретінде
―Redbeanphp‖ кітапханасы алынды. Бҧған басты себеп бҧл кітапхана ҥйренуге ӛте жеңіл
болып табылады. Ал шаблон ретінде болса ―Smarty‖ шаблоны алынды. Бҧл шаблон жеңіл
болғанымен қоймай, кӛп функционалды, әрі синтаксисі ӛте әдемі болып табылады.
Фреймворкты толық веб-қосымша қҧруға немесе тек қана ―API‖ қҧруға да қолдана беруге
болады.

1-сурет – Фреймворктың ―Github.com‖ платформасындағы ішкі коды

Model-View-Controller (MVC, «Model-View-Controller», «Model-View-Controller») -

қосымшаның мәліметтерін, қолданушы интерфейсі мен басқару логикасын ҥш бӛлек
бӛлікке бӛлу схемасы: модель, кӛрініс және контроллер - осылайша әр компоненттің
модификациясы дербес жҥргізілуі мҥмкін[2].
1. Модель деректерді береді және оның кҥйін ӛзгерту арқылы контроллер
командаларына жауап береді.
2. Кӛрініс модельдердің ӛзгеруіне жауап ретінде пайдаланушыға ҥлгі деректерін
кӛрсетуге жауап береді.
3. Контроллер ӛзгертулердің қажеттілігі туралы хабарлап, қолданушының әрекеттерін
тҥсіндіреді.
MVC моделі қолданбалы интерфейстен бизнес логикасын бӛлуге бағытталған,
қолданба қҧрылымын қҧрудың қарапайым әдісін сипаттайды. Нәтижесінде қосымшаны
масштабтау, тестілеу, сақтау және енгізу оңайырақ болады.
Фреймворк ―Windows‖, ―Mac‖, ―Linux‖ операциялық жҥйелерінде жҧмыс жасай
алады. Тек ―PHP‖ нҧсқасы кемінде ―7.0‖ болуы қажет. Ал мәліметтер қоры ретінде
―MySQL‖ мен ―PostgreSQL‖ МҚБЖ қолдана аласыз. Вебқосымшалардың 80 пайызға
жуығы дәл осы екі МҚБЖ қолданады. Веб-сервер ретінде ―Apache‖ мен ―Nginx‖ веб-
серверлерімен жҧмыс жасайды.
Фреймворкты орнату ҥшін алдымен ―Composer‖ бағдарламасы болуы қажет. Осы
бағдарламаның кӛмегімен біз фреймворкты және оның қосымша кітапханаларын орната
аламыз. Орнатқаннан кейін, келесі қадам ол мәліметтер қорымен байланыс орнату.
Фреймворктың тағы бір керемет мҥмкҥнділігі, ол – дайын терминал командалары. Бҧл
командалар жиындығы – ―artisan‖ деп аталады. Команданың кӛмегімен біз ―MVC‖

20
компоненттерін қҧрау, медиа файлдардың кӛшірмесін жасау, серверді қосу секілді
мҥмкіншіліктерге бір ғана команда кӛмегімен ие бола аламыз.

2-сурет – Фреймворкты орнату

Фреймворкты ҥйренуге арналған ―Youtube‖ плафтормасында 13 сабақтан тҧратын

курс бар. Сол жерден нӛлден бастап архетектурасы бар интернет дҥкен қҧра аласыз.
Қазіргі уақытта 100-ден астам адам фреймворкты орнатып, қолданып жатыр. Олардың
пікірлері бойынша фреймворк расыменде қолдануға оңай, әрі жылдам веб-қосымша
қҧруға мҥмкіншілік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ашманов И.П. Іздеу жҥйелеріндегі веб-сайттарды оңтайландыру және жылжыту /
Ашманов И.П., Иванов А.С., Петр, 2011 .– 400 б.
2. Christian Dary, AJAX және PHP. Динамикалық веб–қосымшалардың дамуы:
Оқулық / Кристиан Дари, Богдан Бринзаре, Филип Черчез–Тоза, МихайБусика –М .:
Symbol Plus, 2018. –289 б.

УДК 004

ОСОБЕННОСТИ UI/UX ДИЗАЙНА

Бибол Д.Д. – ОП «Цифровые технологии в бизнесе» 1 курс
Науч.руководитель – к.ф.-м.н., ассоц.проф. Тукенова Л.М.

Аннотация: В данной статья рассмотрены различия и особенности UI и UX

дизайна. Дается объеснения основам дизайна интерфейса. Рассмотрена работа с
современными инструментами веб-дизайна.
Ключевые слова: интерфейс, дизайн, UI, UX, Figma.

21
 Мы живем в мире, где информационные технологии прочно вошли в нашу жизнь, в
нашу повседневность. Невозможно представить себе современный мир без разного рода
технологии и программ. Информационные технологии изменили мир. И это не
преувеличение. Каждая отрасль человеческой деятельности подверглась изменениям в
связи с развитием технологий. Медицина, образования, производства, индустрия
развлечений, добыча сырья и многие другие сферы видоизменились под воздействием
технического прогресса. Эта тенденция коснулась и повседневную жизнь каждого
человека на планете. Каждый день мы посещаем сайты и пользуемся нашими
смартфонами, разного рода приложениями, иначе говоря взаимодействуем с цифровыми
технологиями.
А взаимодействуем мы с технологиями через интерфейс. Интерфейс – это своего
рода совокупность методов и средств взаимодействия с механизмом или системой.
Примером интерфейса могут послужить кнопки, дисплей, клавиатура, мышь и многое
другое. И именно созданием этого самого интерфейса занимается UI/UX дизайнер. UI/UX
дизайн – это построения интерфейса, учитывая удобства пользования и внешний вид
устройства.
Но все же, в чем разница между UI и UX дизайном? UX(User Experience) дизайн
нужен для планирования каждого шага взаимодействия пользователя. Дизайнер
определяет какие действия нужны для достижения цели пользователя максимально
удобным образом. А UI(User Interface) дизайнер решает как будут выглядеть каждый из
этих шагов. Он определяет такие вещи как цвет, размер шрифта и прочее. Однако эти два
процесса взаимосвязаны. Потому обычно UI и UX дизайном занимается один дизайнер.
Понятие UI/UX дизайна ассоцируется прежде всего с цифровыми технолгиями.
Однако эта профессия известна с незапамятных времен. Конечно, тогда она не носила
такого названия и вовсе не считалась отдельной профессией. Отличным, но довольно
примитивным примером построения интерфейса является обыкновенный точильный
камень. Еще в средние века были различные вариаций этого механизма. Вариаций с
ручкой, педалью и прочее. Когда решался вопрос, будет ли механизм с педалью, чтобы
было достаточно всего одного человека, или механизм упростят, оставив лишь ручку,
которой будет вращать колесо другой человек, то это решался вопрос UX дизайна
устроиства. А решения связанные с размером точильного камня, цвета дерева и длиной
ручки – это все задачи UI дизайна [1].
Но вернямся в наши дни. Сегодня профессия UI/UX дизайна связано именно с
созданием интерфейса для веб-сайтов, веб-приложений, мобильных и desktop
приложений. И для создания качественного дизайна интерфейса необходима
соответствующие по качеству инструменты. Благо сейчас в них недостатка нет. Однако,
сравнительно недавно для создания интерфейса использовались технологий не
предназначенные для этого дела. Это было связано с отсутствием таковых. Дизайнером
приходилось пользоваться в большинстве случаев Photoshop-ом. Хоть эта программа
является редактором растровых изображений, и не предназначена для такого рода задач,
Photoshop хорошо справлялся. Это связано с высокой функциональностью. Но этот самый
функционал был громоздким и большинство функций вообще не использовались. Это
делало работу довольно неудобной. Но сейчас есть инструменты специально
предназначенные для создания интерфейса. Самые популярными являются Adobe XD,
Sketch и Figma. Более подробно хочется поговорить именно о последнем. Figma имеет ряд
преимуществ. Одним из самых значимых особенностей данного инструмента является
возможность работать с другими дизайнерами сообща. Это идеально для совместных
проектов и работы в команде. А также, Figma является браузерным приложение, однако
имеет и версию, которую можно установить на компьютер. Это делает его по-настоящему
кроссплатформенным. Например, Sketch доступен лишь для обладателей MacBook-ов. И
еще один фактор, который делает этот инструмент дизайнера доступным для всех – это
цена продукта. А точнее ее отсутствие. Figma является бесплатным приложением. Это
22
существенно отличает его от конкурентов, для использования которых нужно покупать и
регулярно обновлять подписку. Если говорить об интерфейсе, то практически все выше
перечисленные программы имеют идентичный внешний вид и схожий набор базовых
функций, за исключение некоторых особенностей [2]. С интерфейсом Figma можно
ознакомится на рисунке 1.

Рисунок 1 – Интерфейс Figma

Все ващи работы и проекты будут храниться в самом сервисе. Это очень удобно
потому, что вы будете иметь доступ к ним с любого устройство. Это непременный плюс
веб-приложения. Все необходимы наработки будут на главном экране сервиса после входа
в систему. Это продемонстрировано на рисунке 2.

23
 Рисунок 2 – Список проектов

Figma - это отличный инструмент дизайнера. Однако, следует помнить, что это
лишь инструмент. Самое главное – это уметь разработать UI/UX дизайн интерфейса, для
достижение наибольшего удобства для пользователя нашего продукта.
Самым важным в интерфейсе является расположение элементов. Это важнее всего.
Потому, что именно удачное расположение элементов является показателем
качественного дизайна интерфейса. Разного пода иконки, шрифты и цвета не будут иметь
никакого смысла и положительного эффекта без правильного расположения отдельных
элементов. Перемещение ключевых элементов интерфейса и выбор неправильных
позиций могут стать самой большой и фатальной ошибкой. Интерфейс должен быть
интуитивно понятным. Это нужно, чтобы пользователь сразу мог ориентироваться и
выполнять нужные ему действия максимально удобно. Он не должен заглядывать в
навигацию и карту сайта. Потому что, путеводители нужны только в лабиринтах. А цель
хорошего дизайна – избежать превращения нашего интерфейса в непонятный лабиринт и
загромождение иконок, текстов и картинок.
Так же, очень важно обращать внимание на контент, содержание нашего продукта.
Без готового контента – прототип никогда не может считаться завершенным и целостным.
Нужно продумывать, как будет выглядеть контент, как он будет передаваться заранее. К
тому же, очень важно помнить, что после вас с этим прототипом будет работать
разработчик. И вам нужно уметь понимать детали их деятельности. Это залог успешной
работы в команде.
Хочу так же отметить важность тестирование прототипа. Прежде чем выпускать
готовый продукт, нужно его протестировать. Пользователю должно быть удобно работать
с интерфейсом. И он должен суметь достичь его целей и выполнить нужные ему действия
без каких-либо проблем. Но нужно отметить, что если вы разрабатываете уникальное

24
техническое решение – наивно думать, что пользователь сразу поймет как с ним работать.
В этом случае сразу тестировать продукт на пользователях не целесообразно. Когда вы
работаете с такого рода уникальными решениями в области интерфейса, вам самим
необходимо поработать с этим продуктом и дате себе время. Таким образом, вы сами
сможете находить некоторые недостатки и недочеты вашего продукта, и сможете успешно
их решить[3].
Профессия дизайнера интерфейса очень важна. Потому, что дизайнер интерфейса
определяет как будет выглядеть ваш продукт. Так как, интерфейс – это лицо вашего
продукта, вашей компаний, это может оказаться решающим фактором вашего успеха или
провала.

Список использованных источников:

1. Ст. «Что такое UX/UI дизайн на самом деле?» [Электронный ресурс] // habr.com /
URL https://habr.com/ru/post/321312/
2. Ст. «Битва графических редакторов, Figma против Sketch» [Электронный ресурс] //
ux.pub / URL https://ux.pub/bitva-graficheskix-redaktorov-figma-protiv-sketch/
3. Ст. «Девять секретов о UX от практикующих экспертов» [Электронный ресурс] //
habr.com / URL https://habr.com/ru/post/313718/

УДК 625.71
ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДОВ ТЕОРИИ МАССОВОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ
ДЛЯ ОПТИМИЗАЦИИ РАБОЧИХ ПРОЦЕССОВ В ОТДЕЛЕНИИ АО
«КАЗПОЧТА» В УСЛОВИЯХ КАРАНТИНА

Биболат Е.Е., Ашимжанова Д.Р. – студенты 3 курса

ОП «Системы Информационной Безопасности»,
Международный Университет Информационных Технологии
Научный руководитель: Ш.Н.Макиленов, Лектор кафедры КИИБ, АО МУИТ

Аннотация: В статье рассмотрена проблема со скоплением очереди в отделении

АО «КазПочта». Выявлены основные причины возникновения очередей с применением
методов теории массового обслуживания, а также моделирования в системе GPSS
World.
Ключевые слова: Системы массового обслуживания (СМО), моделирование в
GPSS World, система очередей.

АО «Казпочта» (далее «КазПочта») — национальный оператор почтовой связи

Республики Казахстан и одна из самых динамично развивающихся компаний на
постсоветском пространстве, предоставляющих полный спектр почтовых и финансовых
услуг по всей территории Республики Казахстан, включая все города и населенные
пункты [1]. Среди основных услуг, оказываемых Казпочтой — доставка письменной
корреспонденции, простых отправлений (бандеролей и посылок), экспресс-доставка
отправлений EMS-Kazpost, осуществление денежных переводов, выпуск и обслуживание
платѐжных карточек. Также почтовые отделения осуществляют приемку и зачисление
коммунальных платежей, доставку пенсий и пособий, распространение печатных изданий
[2]. По нашим наблюдениям в данное время в время очереди в общественных местах все
25
также становится все больше. Возле отделений Казпочты наблюдается большое скопление
народа, что отрицательно влияет на текущую ситуацию в связи с пандемией. В данной
статье проблема со скоплением очереди будет рассмотрена с применением систем
массового обслуживания.
СМО (системы массового обслуживания) - это модели систем, в которые в
случайные моменты времени извне или изнутри поступают заявки (требования). Они
должны тем или иным образом быть обслужены системой. Длительность обслуживания
чаще всего случайна [3].
Для применения данного метода сформулировано предположение:
Отделение Казпочты работает с 10:00 до 20:00 с перерывом на обед 1 час. Кассы
разделены на 3. 1- услуги перевозок, 2- финансовые услуги и 3-финансовыми и услугами
перевозок. За услугами перевозок приходят каждые 30 20 минут, за финансовыми 20 10
минут, за перевозками 40 30 минут. Посетители уходят, если видят в очереди больше,
чем 3 человек за услугой перевозок, 2 человек за финансами и 4 человек за и тем и тем.
Среднее время выбора услуги перевозок 20 10 минут, финансов 15 10 минут, а и того и
того 30 20 минут. Если после выбора услуги клиент видит в очереди больше 4 человек за
перевозками, 6 человек за финансами 8 человек за финансами+перевозки то они уходят.
Среднее время обслуживания клиентов финансами 5 3 минуты, перевозки 5 2 минуты,
перевозки+финансы 10 5 минут. Рассчитать для 1 дня.
Исходя из предположений можно построить модель в системе GPSS World.
Система GPSS World(tm) - это мощная среда компьютерного моделирования общего
назначения, разработанная для профессионалов в области моделирования. Это
комплексный моделирующий инструмент, охватывающий области как дискретного, так и
непрерывного компьютерного моделирования, обладающий высочайшим уровнем
интерактивности и визуального представления информации [4].
Для моделирования отдельных рабочих процессов отделения КазПочты используется
следующие программные коды (Таблица-1):

Таблица-1. Моделирование отдельных процессов

Для услуги перевозок Для финансовых услуг: Для обеих услуг:

Wait QTABLE KazPochta,0,1,60 GENERATE 20,10 GENERATE 40,30
GENERATE 30,20 TEST LE Q$KazPochta,2,per1 TEST LE Q$KazPochta,4,fp1
TEST LE Q$KazPochta,3,fin1 ADVANCE 15,10 ADVANCE 30,20
ADVANCE 20,10 TEST LE KazPochta,2,per2 TEST LE KazPochta,4,fp2
TEST LE KazPochta,3,fin2 QUEUE KazPochta QUEUE KazPochta
QUEUE KazPochta SEIZE Cash SEIZE Cash
SEIZE Cash DEPART KazPochta DEPART KazPochta
DEPART KazPochta ADVANCE 5,2 ADVANCE 10,5
ADVANCE 5,3 RELEASE Cash RELEASE Cash
RELEASE Cash TRANSFER, per3 TRANSFER, fp3
TRANSFER, fin3 per1 SAVEVALUE p_1+,1 fp1 SAVEVALUE fp_1+,1
fin1 SAVEVALUE f_1+,1 TRANSFER, per3 TRANSFER, fp3
TRANSFER, fin3 per2 SAVEVALUE p_2+,1 fp2 SAVEVALUE fp_2+,1
fin2 SAVEVALUE f_2+,1 per3 TERMINATE 0 fp3 TERMINATE 0
fin3 TERMINATE 0

Ограничение рабочего времени было реализование с помощью следующего кода:

Рисунок-1. Отрезок кода GPSS [Составлен автором]

26
Результаты отчета выдали следующие показатели:

Рисунок-2. Выписка из отчета [Составлена автором]

Анализ полученного отчета показывает следующие значения:

Всего обслуженных клиентов: 53
Загрузка: 0,601
Среднее время обслуживания: 6,120

Рисунок-3. Выписка из отчета [Составлена автором]

Анализ полученного отчета показывает следующие значения:

Максимальная длина очереди: 3
Количество клиентов прошедшие через очередь с временем ожидания : 53
Количество клиентов прошедшие через очередь с нулевым временем ожидания: 22
Средняя длина очереди: 0,368
Среднее време в ожидания заявок: 3,748
Среднее время ожидания заявок с нулевым временем ожидания: 6,408

Рисунок-4. Выписка из отчета [Составлена автором]

Числа клиентов находящиеся в списке будущей очереди : 57,56,58,53,59

Клиентов с приоритетами нету
Момент когда клиент должен завершить : 540.892,547.672,551.314,582.295,1080.0
Следушие люди в очереди: 15,1,29,32,43
На основе полученных данных построена гистограмма времени ожидания (Рисунок-5):

Рисунок-5. Гистограмма времени ожидания [Составлена автором]

27
Из гистограммы можем заметить, что основное время ожидания – 1 минута,но есть и
исключения, например, когда клиентов много, время ожидания доходит с 14 до 24 минут.
Подводя итоги исследования, можно отметить, что проблема со скоплением очереди
действительно существует и причиной могут служить следующие факторы:
 Период пенсионных выплат, когда основной частью клиентов, ожидающих в
очереди, - это люди пенсионного возраста, которые обращаются для получения
пенсионных выплат (которые не доверяют курьерам и не используют платежные карты);
 Нехватка сотрудников в отделении, так как не все окна были заняты, а
загруженность работающих сотрудников очень высок;
 Карантинные условия влияет на длительность обслуживания клиентов.
Для разгрузки системы очередей предлагается принять следующие меры:
 Увеличить количество персонала и задейстовать все обслуживающие окошки;
 Перевести услуги в онлайн режим для клиентов, владеющими современными
технологиями. Например: доставлять или забирать посылку домой/из дом; онлайн перевод
денег; электронное заполнение документов и т.д.
Предложенные меры могут положительно повлиять на снижение очередей и качестве
услуг отделения АО «КазПочта».

Список использованной литературы:

1. Официальный сайт АО «КазПочта» - URL: https://www.kazpost.kz/ru
2. Википедия – URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/Казпочта
3. Элементы теории массового обслуживания – URL:
https://math.semestr.ru/cmo/cmo_lectures.php
4. Cистема имитационного моделирования GPSS World (Minuteman Software) - URL:
http://bourabai.kz/cm/gpss-world.htm
УДК 65.014.12

АРНАУЛЫ БАҒДАРЛАМАЛАУ ОРТАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ПРОЦЕСТЕРДІ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ

Гайнушов М. – информатика 4 курс,

Ғылыми жетекші: аға оқытушы А.С.Сәрсенбай
Алматы энергетика және байланыс университеті

Аңдатпа. Бұл мақалада арнаулы бағдарламалық орта GPSS World жүйесін

қолдана отырып, екі автобустың маршрутына байланысты имитациялық модель
құрылып, жолаушының кезекте кҥту уақытының қай кезеңде ең аз болатындығы
анықталады.
Тҥйінді сӛздер: имитациялық модельдеу, экономикалық процестер,
стохастикалық жүйелер.

Модельдеу - әртҥрлі жҥйелерді зерттеудің қуатты қҧралы. Бҧл әдіс материалдық

тәжірибесіз-ақ жҥйенің жәй-кҥйін болжауға оның бастапқы және алынған мәліметтердің
әртҥрлі нҧсқаларын алуға мҥмкіндік береді
. Экономикалық қызметте модельдеу қажеттілігі жиі туындайды. Зерттеушілер
экономикалық жҥйелердің математикалық модельдерінің бірнеше тобын ажыратады:
1. белгілі бір экономикалық процестің қандай да бір жағын дәл кӛрсететін модельдер;
2. кездейсоқ және белгісіз факторлардың әсеріне ҧшыраған шағын және орта
ауқымдағы экономикалық жҥйелердегі нақты процестерді сипаттайтын модельдер;
3. ҥлкен немесе ӛте ҥлкен (макроэкономикалық жҥйелер) жҥйелердің модельдері.

28
 Жҧмыс аясында бізді ҥздіксіз стохастикалық жҥйелер болып табылатын қызмет
кӛрсету жҥйелерінің модельдері ретінде анықтауға болатын екінші топтың модельдері
қызықтырады.Ҥздіксіз стохастикалық жҥйелерді модельдеуді әртҥрлі жҥйелерде
жҥргізуге болады. Жалпы Visual Basic, Visual C++, Visual C# бағдарламалау жҥйелерінде
қызмет кӛрсету жҥйелерін іске асыру ҥшін оқиғалар кҥнтізбесінің алгоритмі, оқиғаларды
басқару қҧралдары қолданылады. Нарықта GPSS, Arena, MicroSaint және т. б. сияқты
арнаулы мамандандырылған орталар бар. Белгілі бір тапсырманы алып және оның
мысалында арнаулы модельдеу ортасын қолдану технологиясын кӛрсетеміз [2].
Есептің қойылымы. Маршрутта екі шағын автобус (А және Б) жҧмыс істейді, олардың
әрқайсысында n орын бар. А микроавтобусы Б микроавтобусына қарағанда танымал,
ӛйткені А микроавтобусының жҥргізушісі ҧқыпты және жылдам жҥреді. Сондықтан,
жолаушы аялдамаға жақындағанда, А микроавтобусы болмаған жағдайда ғана Б
микроавтобусына отырады. Микроавтобус маршрутқа ондағы барлық орындар бос болған
жағдайда ғана жіберіледі. Жолаушылар аялдамаға t1 ± t2 минуттан кейін келеді және егер
микроавтобустар болмаса, кезекке тҧрады. Егер кезек L адамнан кӛп болса , әлеуетті
жолаушы кезектен кетеді. Барлық жолаушылар маршруттың соңына дейін жҥреді деп
болжанады. А микроавтобусы маршрутты ӛтуге t3 ± t4 минут, Б микроавтобусы— t5 ± t6
минут жҧмсайды. Жолаушылар микроавтобусты босатқаннан кейін (босату уақыты — t7 ±
t8 минут), ол кері бағытта жҥреді. Жол жҥру ақысы- қҧнның S бірлігін қҧрайды.
Автокәсіпорын сонша жоғалтады (жеткілікті ала алмайды), егер жолаушы аялдамаға
келіп, кҥтпесе, кетіп қалса (шығындарды анықтау кезінде осыны ескеру керек). Кезекте
кҥту уақытының және жолаушының сапарға кететін уақытының бағасын табыңыз. Қай n
(n 25-тен кӛп емес) кезінде кезекте кҥту уақыты ең аз болатынын анықтау. Осы n мәні
ҥшін автокәсіпорынның бір кҥндегі кірісін анықтаңыз , егер микроавтобустар тәулігіне 10
сағат жҧмыс істейтін болса,.
Есеп сипаттамалары бойынша деректер (Параметрлер = мән): n 16; t1±t2 0,6±0,2; t3±t3
22±5; t5±t6 28±5; t7±t8 3±1; L 30; S 2,5.
Ҧсынылған есеп – кері қайтарымдары бар екі арналы жалпыға қызмет кӛрсету жҥйесіне
(ЖҚЖ) қатысты. Марковтың кездейсоқ процесі дискретті қалыппен және ҥздіксіз
уақытпен жҥреді. Мҧндай есептерді шешу ҥшін қалып графын тҧрғызу, Колмогоров
теңдеулер жҥйесін қҧру және оны шешу қажет [1]. Колмогоров теңдеулерінің шешімі кӛп
арналы ЖҚЖ жағдайында сәтсіздікке ҧшырайды. Алайда, біздің жағдайда, бҧл қызмет
кӛрсету арнасын таңдау арқылы да, арналарда қызмет кӛрсетудің әртҥрлі уақыттарымен
де кҥрделі қызмет кӛрсету процедурасымен қиындайды. Сондықтан имитациялық
модельдеу қажет деп қорытынды жасауға болады.
Есептерді орындау ҥшін бірнеше қол жетімді арнаулы бағдарламалық жабдықтарды
пайдалануға болады.
GPSS World жҥйесі-бҧл нарықта бҧрыннан келе жатқан танымал жҥйе. Интернетте
ҧсынылған кӛптеген материалдар бар. Сипатталған жҥйеде модельдің жҧмысы туралы
статистикалық мәліметтерді жинауды ҧйымдастырудың дамыған жабдықтары бар.
Arena жҥйесі модельді әзірлеу ҥшін ыңғайлы интерфейсті ҧсынады және модельді
блоктардан жобалауға мҥмкіндік береді. Пайдаланушы нҧсқаулығы анық жазылған.
Алайда Arena жҥйесін сипаттайтын орыс тіліндегі әдебиеттер іс жҥзінде жоқ. Arena
жҥйесі қуатты модельдеу қҧралына ие, "тартымды" анимациялық бағдарламаларды
жасауға мҥмкіндік береді деп айта аламыз.
Micro Saint жҥйесінде модель блоктардан жиналады, жағдайдың сипаттамасы
жасалады. Бҧл бағдарламалық ӛнім американдық университеттерде экономикалық
процестерді модельдеуді ҥйрету ҥшін кеңінен қолданылады.
AnyLogic жҥйесі жҥйелердің кең класының модельдерін қҧру мҥмкіндіктеріне ие:
ҥздіксіз шамаларды модельдеу; дискретті оқиғаларды модельдеу; ҥздіксіз және дискретті
компоненттердің ӛз ара әрекеттесуін модельдеу және т.б..AnyLogic-тегі модель

29
агенттерден (блоктардан) тҧрады, олар C-ге ҧқсас бағдарламалау тілінде жағдайды
сипаттауды қажет етеді.
iThink бағдарламалық пакеті-ӛндірістік және қаржылық жобалар мен ҥдерістерді
имитациялық моделдеу қҧралы. iThink - кҥрделі жҥйелердің имитациялық ағындық
жағдай ҥлгілерін жасауға арналған пакет. Жҥйеде модель блоктардан жиналады [4].
Қол жетімді модельдеу жҥйелерінің мҥмкіндіктерін талдауға, модельдеу жҥйелерімен
жҧмыс тәжірибесіне сҥйене отырып, модельді іске асыру ҥшін GPSS World жҥйесін
таңдау керек.
GPSS World арнаулы бағдарламалық жҥйесінде есептің шешімін келтірейік.
5 mes variable 16 ; автобустағы орындар саны
10 GENERATE ,,, 1 ;транзакт генерациясы
15 SAVEVALUE 1,0 ; сапарлар жоқ
20 SPLIT 1, AUTO2 ; транзакты қосарлау
30 AUTO1 ASSIGN 1,1; A автобусы
35 TRANSFER , OSTA; A автобусы A аялдамасына кетті
40 AUTO2 ASSIGN 1.2 ; Б автобусы
45 TRANSFER ,OSTA ; Б автобусы A аялдамасына кетті
; A аялдамасы
100 OSTA TEST E P1, 1, A2A ; бҧл А автобусы ма? әйтпесе Б автобусы
; A аялдамасындағы A автобусы
110 SEIZE OSTA1; A аялдамасында ӛз орнын алды
120 AU11 TEST GE Q1,V$mes,WA1 ; 16 жолаушы бар ма? әйтпесе кҥте тҧрыңыз
125 SEIZE AU1 ; A автобусы бос емес
130 RELEASE OSTA1 ; A аялдамасын босатамыз
135 SAVEVALUE 1+,1 ; сапарлар санын 1-ге арттырамыз
140 DEPART 1, V$mes ; біз 16 жолаушыны аламыз
150 ADVANCE 1320,300 ; Б аялдамасына дейін барамыз
160 ADVANCE 180,60 ; Жолаушыларды тҥсіру
170 RELEASE AU1 ; A автобусы тегін
180 TRANSFER , OSTB
190 WA1 ADVANCE 1 ; жолаушыларды кҥту- A автобусы
195 TRANSFER, AU11 ; A аялдамасындағы Б автобусы
210 A2A SEIZE OSTA2 ; A аялдамасында ӛз орнын алды
220 AU22 TEST E F$AU1,1, WA2 ; Егер А автобусы бос болмаса және
230 TEST E F$OSTA1,0, WA2 ;егер автобус A аялдамасында болмаса,
; әйтпесе кҥте тҧрыңыз
235 TEST GE Q1,V $ mes, WA2; 16 жолаушы бар ма? әйтпесе кҥте тҧрыңыз
240 SEIZE AU2; Б автобусы бос емес
245 DEPART 1, V$mes ; біз 16 жолаушыны аламыз
246 SAVEVALUE 1+,1 ; сапарлар санын 1-ге арттырамыз
247 RELEASE OSTA2 ; A аялдамасын босатамыз
250 ADVANCE 1680,300 ; Б аялдамасына дейін барамыз
255 ADVANCE 180,60 ; Жолаушыларды тҥсіру
260 RELEASE AU2 ; Б автобусы тегін
270 TRANSFER ,OSTB
280 WA2 ADVANCE 1 ; жолаушыларды кҥту- Б автобусы
290 TRANSFER, AU22 ; Б аялдамасы
300 OSTB TEST E P1, 1, AU2B; бҧл А автобусы ма? әйтпесе Б автобусы
; автобус A аялдамасында Б
305 SEIZE OSTB1 ; Б аялдамасында ӛз орнын алды
310 SEIZE AU1 ; A автобусы бос емес
315 RELEASE OSTB1 ; Б аялдамасын босатамыз
30
 320 ADVANCE 1320,300 ; A аялдамасына дейін барамыз
330 RELEASE AU1; Б автобусы тегін
340 TRANSFER, OSTA ; Б аялдамасындағы Б автобусы
400 AU2B SEIZE OSTB2 ; Б аялдамасында ӛз орнын алды
410 SEIZE AU2 ; Б автобусы бос емес
420 RELEASE OSTB2 ; Б аялдамасын босатамыз
430 ADVANCE 1680,300 ; A аялдамасына дейін барамыз
440 RELEASE AU2 ; Б автобусы тегін
450 TRANSFER, OSTA ; A аялдамасында жолаушылар генерациясы
1000 GENERATE 36,12
1002 TEST L Q1,30, OTKAZ ; егер кезек 30-дан аз болса
1010 QUEUE 1 ; онда кезекке тҧрамыз
1020 TERMINATE
1030 OTKAZ TERMINATE ; әйтпесе бас тарту
; таймер
2000 GENERATE 36000
2010 TERMINATE 1
Модельді орташа шамалар әдісімен талдаймыз.
Жолаушыларды имитациялайтын транзакциялардың саны Жалпы_уақыт/орташа
уақыт_жолаушы_келетін тең болуы керек, яғни 36000 / 36=1000.
А автобусымен сапарлардың санын келесідей бағалауға болады: Жалпы_уақыт/
(жолдағы_уақыт+босату_уақыты+ жолдағы_уақыт). Шығады 36000 / (1320+180+1320)
≈12.7=13
Б автобусы ҥшін де солай болады 36000 / (1680+180+1680) ≈10.1=10. n=16 және L = 30
болғандықтан, аялдамада 30-16=14 жолаушы қалады, Б автобусы ӛзі ҥшін аялдаманың
толтырылуын іс жҥзінде кҥтпейді, ӛйткені А автобусы болмаған кезде 16 жолаушы пайда
болған кезде, яғни 16 * 36=576, А автобусы қайтып оралуға ҥлгермейді 576 <
(1320+180+1320).
Тасымалданған жолаушылар санын есептейік: (А_автобусының_сапарлар_саны+
Б_автобусының_сапарлар_саны) *орындар_ саны. Шығады (13+10) *16= 368.
Модельдеу нәтижелерін береміз (есептелген, эксперименттік): жолаушыларды
имитациялайтын транзакциялар саны =1007 (1000); автобуспен сапарлар саны А= 13 (13);
автобуспен сапарлар саны Б=10 (11); тасымалданған жолаушылар саны=368 (384).
Есептеу арқылы алынған сипаттамаларды модельдеу кезінде алынған сипаттамалармен
салыстыра отырып, модель жеткілікті деп қорытынды жасауға болады, ӛйткені
салыстырылатын шамалар шамамен бірдей.
n параметрін ӛзгертіп, кесте қҧрамыз (кесте 1).
Кесте 1. n параметрін ӛзгерту бойынша эксперименттік деректер
автобустағы орын саны кезекте кҥту уақыты сапар саны
n (сек)
16 2216.469 24
17 2131.106 23
18 2003.527 23
19 1923.759 23
20 1738.993 23
21 1645.722 23
22 1523.649 23
23 1430.377 23
24 1370.920 23
25 1345.081 22

31
 Нәтижелерден жолаушыны кезекте кҥтудің ең аз уақыты n=25 кезінде қол
жеткізілетінін кӛруге болады. Сапардың орташа уақытын анықтау ҥшін AU10 және AU20
екі қҧрылғысын қосу арқылы бағдарламаны ӛзгерту қажет, олар автобустарды тек А
аялдамасынан Б аялдамасына дейін модельдейді.
Бірнеше эксперимент жҥргізейік (кесте 2). "Жолда болған уақыт (сек)" бағанында А
автобусы ҥшін бос емес уақытты белгілейміз, осылайша жолаушының сапарында ең аз
уақытты табамыз.
Кесте 2. Жолаушының жолда болуының орташа уақытын және орташа уақытын
бағалауға арналған эксперименттік деректер

автобустағы орын кезекте кҥту жолда болу сапар саны

саны n уақыты, (сек) уақыты, (сек)
16 2335,370 1500,369 23
16 2326,734 1462,386 23
16 2265,165 1348,345 23
16 2296,681 1428,516 24
16 2213,050 1486,622 24
16 2204,603 1439,504 24
16 2290,467 1501,712 24
16 2298,433 1466,535 23
16 2324,123 1510,605 23
16 2341,622 1549,127 23
n=16 ҥшін орташа 2289,6248 1469,3721 23,4
25 1345,081 1471,852 22
25 1308,677 1419,058 23
25 1325,772 1442,802 22
25 1350,684 1543,006 22
25 1329,294 1327,873 22
25 1269,918 1419,938 23
25 1345,030 1481,281 22
25 1326,510 1537,458 22
25 1340,917 1392,622 23
25 1338,363 1490,915 22
n=25 ҥшін орташа 1328,0246 1452,6805 22,3

Ҧсынылған есепті дәлірек модельдеу ҥшін біркелкі ҥлестірімдерді экспоненциалды

ҥлестірімдермен ауыстыруға болады, мысалы, 150 ADVANCE (EXPONENTIAL
(1,0,1320)). Эксперимент нәтижесінде жолаушының кезекте тҧруының орташа уақыты
шамамен 100 секундқа қысқарды, сапарлардың орташа саны артты, демек табыс та артады
.
Есепті нақты қою ҥшін екінші аялдамада жолаушыларды толтыруды бірінші
аялдамадағыдай алгоритммен қосуға болады және автобустар ҥнемі толып тҧруы керек.
Модельдеу нәтижесінде n=16 кезінде жолаушылар бірінші аялдамада 4114 секунд кҥтеді.,
екінші аялдамада 2063 сек. сапарлар саны - 40 болады. Бҧл жағдайда кіріс бағаның
40*16*2.5= 1600 шартты бірлігін қҧрайды. n=25 кезінде бірінші аялдамада жолаушылар
3032 секунд кҥтеді., екінші аялдамада 1076 сек. сапарлар саны - 37 болады. Бҧл жағдайда
кіріс бағаның 37*25*2.5 = 2312.5 шартты бірлігін қҧрайды.
Осылайша, арнаулы бағдарламалық ортаны пайдалану есептің моделін тез қҧруға, оның
әртҥрлі параметрлерін әр тҥрлі жағынан зерттеуге мҥмкіндік берді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

32
 1. Бережная Е.В. Математические методы моделирования экономических систем.-
М.: Финансы и статистика, 2015.
2. Кийкова Е.В. Имитационное моделирование экономических процессов. Учебное
пособие: - Владивосток: ВГУЭС, 2017.
3. Кораблин М.А. Информатика управленческих решений. - М.: Солон-Пресс, 2018.
4. Корнеев В. В. База данных интеллектуальная обработка информации.-М.: Нолидж,
2011.

УДК 681.3(07)

BIM: САНДЫҚ МОДЕЛЬДЕУ - ҚҦРЫЛЫС ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ

ЦИФРЛЫҚ ДӘУІРІ

Даулетов К. - ХБК(ҚазБСҚА) РПЗС-19-2 тобының студентті

Ғылыми жетекші: Кобенкулова Ж.Т., ЖБПФ-нің профессор ассистенті

Аңдатпа. Мақалада ақпараттық модельдеу технологиясының принциптері,

жұмыс процесін ұйымдастыру және BIM технологиясын қолдану перспективалары
талқыланады.
Кілттік сӛздер: BIM: сандық модельдеу, ақпараттық технологиялар, құрылыс
индустриясы

Ақпараттық технологиялар қарыштап, озық инновацияның дәуірі келді. Еліміздің

озық отыз елдің қатарына енуі ҥшін де сандық технологияны дамыту ауадай
қажет. Цифрлық технологиялар бҥгінде шындыққа айналуда, және олардың болашақтағы
кең қолданылуы мен дамуы барлығына айқын.
.
Кешегі идея аз уақыттың ішінде жаңа стандартқа, белгілі бір саладағы келесі
серпіліс ҥшін бағдар болуда. Қазақстанда нақты сандық серпіліс басталып, ол
экономикамыздың консервативті салаларының бірі – қҧрылыс саласын ӛзгертуде.
Экономика мен ӛндірістегі белгілі жҧмыс әдістері ӛзгеріп, ҥнемі жетілдіріліп, ақпараттық
ағындармен толығып, жаңартылып отыруда.
Бҥгінгі қҧрылыс индустриясын сандық модельдеусіз елестету қиын.
Ғимараттардың сызбалары мен жоспарларын қолмен сызу біртіндеп азайып, орнына
алдыңғы қатарлы компьютерлік технологиялармен алмасуға жол ашылуда. Заман
ағымына ілесуге тырысатын әрбір ірі компания BIM - компьютерлік жобалау жҥйесі
жҥзеге асыруға тырысуда. Цифрлық технологияларды тиімді қолдану теориялық
нҧсқаулардың басымдылығын және іс жҥзінде практикада жаңа экономикалық шындыққа
сӛзсіз кӛшуді алдын-ала анықтайды. Жобалаудағы, қҧрылыс саласындағы бҧйымдар мен
конструкцияларды шығарудағы, жеткізілім қҧралдарын пайдаланудағы мҥлдем жаңа
технологиялардың прогресі ғимараттардың дизайны мен қҧрылысын жақсартуға, қҧрылыс
жҧмыстары кезінде тәуекелдерді азайтуға мҥмкіндік береді. Модель ғимараттың тек
сандық кӛшірмесі болғанына қарамастан, ол тҥпнҧсқаның барлық функционалдығына
толық ие екендігімен сипатталады. Сандық жоба қҧрылыс объектісінің модельдеуін
қҧрылыс алаңында нақты жҧмыс басталардан бҧрын кӛрсетуге мҥмкіндік береді.
Модельдеудің цифрлық технологиясын қолдану, қҧрылыс саласындағы қаржылық
шығындарды азайтуға айтарлықтай әсер етуде. Осы себепті, қҧрылыс компанияларының
кӛпшілігі ӛз тәжірибесінде ақпараттық модельдеу, қазіргі заманғы әдістерін қолдануға
тырысады (1-сурет).

33
 2020 жылдан бастап Қазақстандағы барлық маңызды мемлекеттік объектілер -
қҧрылыс объектілерін ақпараттық модельдеу технологиясы бойынша салынатын болады.
Егер бҧл орын алса, ғимараттардың қағаз сызбалары сандық 3D модельдерін толығымен
алмастырады. Олардың міндеті-қҧрылыс сапасын жақсарту және сәулетшілердің
жҧмысын жеңілдету. Шет елдерде бҧл технологияны - Ҧлыбританияда, АҚШ-та, Араб
Әмірліктерінде, Сингапурда және басқа да елдерде қҧрылыс компаниялары табысты
қолдануда.Қҧрылыс алдында ғимараттардың 3D модельдері жасалады. Бҧл не ҥшін қажет?
Ал Қазақстанда қҧрылыста BIM-технологияларын қолданатын компаниялар бар,
бірақ отандық қҧрылыс салушылардың кӛпшілігі әзірше жаңашылдықты талдау ҥстінде.
Ақпараттық модельдеуді қолдана отырып, мемлекеттік нысандарды салу салыстырмалы
тҥрде жақында басталды. Соның бір жарқын мысалы-Астанадағы Назарбаев
Университеті.

1-сурет. Revit программасында жасалған жоба жоспары мен қасбеті

BIM-технологиялары қҧрылыс салушыларға жҥздеген миллиард теңге ҥнемдеуге

және ғимараттарды "ақылды қалаға" қосуға кӛмектесуде. BIM технологиясымен болашақ
мамандар BIM ақпараттық модельдеудің заманауи ортасында инженерлік жҥйелер мен
желілерді, қала қҧрылысы және сәулет объектілерін әзірлеп, сәулет және қала қҧрылысы
бойынша әр тҥрлі жобаларды жҥзеге асырады(2-сурет).

34
 2-сурет. Revit программасында жасалған жоба қасбеті

BIM-жобалау бойынша студенттер ғимараттарды, қҧрылыстарды және олардың

кешендерін заманауи компьютерлік технологиялар мен менеджмент қҧралдарымен
жобалау мәселелерін шешуді, кешенді ақпаратты ӛңдеу мен тҥсіндірудің заманауи
әдістерін пайдалана отырып, есептерді жҥргізуді ҥйренеді. Ол кез келген объектілерді -
ғимараттарды, инженерлік желілерін, кӛпірлер мен тоннельдерді, порттар мен темір
жолдарды жобалауға мҥмкіндік береді.

4-сурет. Revit программасында орындалған жҧмыстар

Оның қарапайым 3D модельдеуінен тҥбегейлі айырмашылығы - BIM моделі
мәліметтер базасымен тығыз байланысты. Оған салынып жатқан ғимарат және оның
қҧрамдас бӛліктері - физикалық сипаттамалары, кеңістікке орналастыру әдістері және
тіпті әр кірпіштің, су қҧбырының немесе тӛбелік шамдардың бағасы туралы барлық
ақпараттар кіреді. Сонымен қатар барлық инженерлік жҥйелерді бірыңғай ақпараттық
кеңістікте модельдеуге, проблемалық аймақтарды автоматты тҥрде анықтауға және осы
ақпаратты жобаның барлық қатысушылары арасында алмасуына мҥмкіндігі зор.
Ақпараттық модельдеу технологияларын қолдану ҥшін жиі қолданылатын қҧралдарың
бірі - Autodesk Revit бағдарламалық жасақтамасы болып табылады (3-сурет).
Болашақта жобалар қағаз бетінде орындалмай, арнайы тағайындалған
программалардың кӛмегімен орындалады. BIM технологиясы негізінде жобаларды салу
мен пайдаланудың барлық кезеңдеріндегі ӛзгерістерді компьютерлік программалармен
сызылып, оны кӛрнекі тҥрде ҧсыну ҥшін арнайы визуализация жасауға арналған Lumion
сынды программалардың бақылауымен объектінің барлық жҧмыстарын толық жасап
ҧсынуға болады (4-сурет).
Инженерлік жҥйелерді бірыңғай ақпараттық кеңістікте модельдеуге, проблемалық
аймақтарды автоматты тҥрде анықтауға және осы ақпаратты жобаның барлық
қатысушылары арасында беруге мҥмкіндігі зор.
BIM технологиясы арқасында ғимарат біртҧтас болып кӛрінеді: оның бӛліктері бір-
бірімен байланысты және кез-келген ӛзгерістер енгізілген кезде жҥйе барлық
35
параметрлерді автоматты тҥрде қайта есептейді. Бҧл жобалау және қҧрылыс кезінде
қателіктер мен және сызбаларды бірнеше рет тҥзетулер жасаудан сақтайды.

4-сурет. Lumion программасында орындалған визуализация

Сандық модельдеу технологиясын қолдана отырып, Қазақстан жетекші елдердің

қатарына қосылып, орнықты дамып келе жатқанына ӛте қуаныштымыз.
Технологиялардың тҧрақты тҥрде қарқынмен дамуы тҧтынушылардың да талғамын
арттырады және адамзатқа қауіп тӛндірмейді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Вандезанд Джеймс, Рид Фил, Кригел Эдди "Autodesk Revit Architecture". Учебное
пособие " Издательство: ДМКПресс, 2017 г.
2. Талапов, В.В. Основы BIM. Введение в информационное моделирование зданий /
В.В. Талапов. – М.: ДМК «Пресс», 2014. – 392 с.
3. Смирнов, В.А. Профессиональное макетирование и техническое моделирование.
Краткий курс: Учебное пособие / В.А. Смирнов. - М.: Проспект, 2017. - 160 с.
4. Кобенкулова, Ж.Т. Векторлық және растрлық компьютерлік графикада
объектілердін негізгі элементтері мен принциптерін қҧру ерекшеліктері. – Алматы, 2012.
УДК 004.43

ҚЫЗМЕТКЕРЛЕР МЕН КЛИЕНТТЕРДІҢ МЕКЕМЕГЕ ТІРКЕЛУІ

Жамбылбек.А.Е. – мамандығы «Есептеу техника және программалық

қамтамасыз ету» 4 курс, Нархоз университеті
Ғылыми жетекші – Алдажаров К.С., э.ғ.к., қауымдастырылған профессор

Аннотация. Мақала банк қызметкерлері мен клиенттерінің арасындағы

байланысты қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, мекемеге тіркеу. Бұл сайт
клиенттер үшін де, қызметкерлер үшін де ӛте қолайлы. Әр клиентке ӛз қауіпсіздігін
қамтамасыз ету ӛте маңызды. Сайт қолданушылары ӛздерін тіркеп,ӛзіне жеке қауіпсіз
құпия сӛзін ала алады. Сайтқа кіру арқылы кредит алуға ӛтінім қалдыра алады.Жүйеге
кірушілер дәрежесі үш түрлі болады. Яғни, суперадмин, админ және клиент. Әр
қолданушыда ӛз мүмкіндіктері мен жеке жұмыс беті болады. Ӛздеріне берілген
мүмкіндіктері мен ӛздері қалаған жұмыстарын істеуге мүмкіндіктері бар.
Тҥйінді сӛздер: қауіпсіздік; qr-код ; тіркелу; сайт дизайны; кіру; есептеу жүйесі;
есептеу жүйесі; база.

36
 Кәсіби қҧрылған сайт оны іздеу жҥйелеріндегі сҧраныстар бойынша табудың
қарапайымдылығын қамтамасыз етеді, ӛйткені мақсатты аудитория Интернеттен нақты
ақпарат іздейтін пайдаланушылар болып табылады. Клиенттермен және серіктестермен
ҥнемі байланыста болу нарықтың ӛзгеруіне жедел ден қоюға және уақытында тҥзетулер
енгізуге мҥмкіндік береді. Сонымен қатар, Интернет-жарнама шығындары дәстҥрлі БАҚ-
қа қарағанда айтарлықтай тӛмен.
Қазіргі уақытта веб-сайт - бҧл ақпарат қҧралы немесе визит картасы ғана емес, сонымен
қатар жаңа клиенттерді тартып, пайда әкелетін толыққанды маркетинг қҧралы. Кез-
келген сҧраныс ҥшін толық ақпарат беретін анықтамалық-ақпараттық сайттардың саны
ӛте кӛп. Сайтқа кіріп, газет-журналдар арқылы «тілдесуден» гӛрі не қажет екенін білу
әлдеқайда оңай.Сапалы веб-сайт бҥкіл компания ҥшін негізгі ақпараттық ресурс болып
табылады [1].
Жалпы біз жасаған жҧмыс арқылы банк қызметкерлері мен тҧтынушылар
арасындағы байланысты жақсарту.Сайт арқылы тҧтынушылар ӛздеріне қажет қаражатты
сайтқа тіркелу арқылы ӛтінім бере алады. Тіркелу кезінде әр қолданушыға жеке қҧпиясӛз
беріледі. Басқа сайттардан да айырмашылығы осы болмақ. Қҧпиясӛз бізде әр адамға жеке
qr-код тҥрінде беріледі. Тіркелу кезінде ӛзі жайлы толық ақпарат толтыру арқылы
қҧпиясӛзін сақтай алады ( 1-сурет ).

1 сурет - Тіркелу және кіру кезеңдері

(*автормен құрастырылған)

QR код жҥйесі UPC штрих-кодтарына қарағанда тез оқылатындығы және

сыйымдылығы арқасында автомобиль индустриясынан тыс танымал болды.
Кеңейтімдерге ӛнімді қадағалау, элементтерді сәйкестендіру, уақытты қадағалау, қҧжат
айналымы және жалпы маркетинг жатады.
QR коды ақ фонда тӛртбҧрышты торда орналасқан қара квадраттардан тҧрады,
оларды камера сияқты бейнелеу қҧрылғылары оқи алады және сурет дҧрыс танылғанша
Рид-Соломон кодтары арқылы ӛңделеді. Содан кейін қажетті мәліметтер кескіннің
кӛлденең және тік компоненттерінде болатын шаблондардан алынады [2].
Біздің сайтқа тіркелген соң осындай жеке қҧпиясӛз терезесі мен ескерту шығады
(2-сурет ).

37
 2 сурет - QR-код кезеңі
(*автормен құрастырылған,жеке құқықтар қорғалуына байланысты кейбір
деректер алып тасталынған)

Жақсы нәтиже беретін сайттың негізі - оның жоғары танымалдығы. Бҧл сайтқа кіру
кезінде әр адамның қҧқығы әр-тҥрлі болады.Біздің негізде ҥш пайдаланушы бар.Олар-
суперадмин,админ және клиент.Әр пайдаланушыға ӛз дәрежесіне сай қҧқық беріледі.
Суперадмин – банк қызметкерлері мен клиентерінің жҥйеге кіруін қамтамасыз ете
отырып, олардың дәрежесін бақылаушы болып табылады.Клиенттердің ҧсынысын
қарай отырып олардың басты мәселесін қарай отырып , жеке мәліметтерін қарауға
мҥмкіндігі бар ( 3-сурет ).

3 сурет - Суперадмин мүмкіндіктері

(*автормен құрастырылған)

Админнің жалпы суперадминнен айырмашылығы барлық сайтқа тіркелушілерді

қарап олардың мҥмкіндіктерін ауыстыра алмайды ( 3-сурет).
Клиент біздің жҥйеге кіру арқылы ӛзіне қажетті қаражатқа ӛтінім қалдыра
алады.Ол ӛтінімдер банк қызметкерлері арқылы анықталады.Ол қызметкерлер біздегі
суперадмин және админ.Осы жандардың қарауымен клиенттің ӛтінімі қаралады.
Ӛтінімдің бір ғана тҥймені басу арқылы қалдыруына болады және есептеу арқылы
айына қанша қаражат , қанша айға қажет екендігін ӛзі таңдай алады ( 4-сурет ) .

38
 4 сурет - Клиенттің мүмкіндіктері
(*автормен құрастырылған)

Қорыта келгенде, сайт мҥмкіндіктері клиенттер мен қызметкерлер арасындағы

жҧмысты жеңілдетуге және қауіпсіздіктерін қамтамасыз ету мақсатында ойластырылып
жасалынған.Банк тҧтынышылары ҥшін ӛте қолайлы болып табылады.Себебі, клиент кез
келген уақытта ӛзіне қажет қаражатты ала отырып,қаражаттарының белгісіз жандардың
қол жетуінен сақтауға мҥмкіндігі бар.Qr-код әр клиентке жеке берілгендіктен оның
қҧпиясӛзін анықтау оңайға соқпайды және клиент ӛз қҧпиясӛзін ҧмытып қалудан
сақталып, жаттауға мәжбҥр болмады.Әр банк ҥшін қауіпсіздік ең басты орында.Біз
сондықтан қауіпсіздікті мақсатқа ала отырып жасадық.

Пайдаланылған дереккӛздер тізімі:

1. Сайт - как информационная система. https://www.kazedu.kz/referat/133326
2. ГОСТ Р ИСО/МЭК 18004-2015 Информационные технологии. Технологии
автоматической идентификации и сбора данных. Спецификация символики штрихового
кода QR Code

УДК 371.14

ЦИФРЛАНДЫРУ БҤГІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА НЕГІЗГІ БАҒЫТ

Жұмақанов О. - Дінтану мамандығы, 4 курс

39
 Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., қауымд. профессор Исабаева С.Н.

Аңдатпа. Бұл мақалада мен Цифрландыру бүгінгі білім берудегі жаңа негізгі
бағытын қарастырдым. Ақпараттың осы тәсілдері осы бағаттың әр түрлілігін
зерттеледі. Білім беру ұйымдарда жеке деректерді ӛңдеуді сақтау және оңтайландыру
бойынша бірқатар маңызды ұсыныстар болып табылады Кӛптеген мәліметтер қоғамға
пайдалы болады .
Тҥйінді сӛздер: Деректер, технологиялар,цифрлық ,кеңістік,білім,ақпарат.

Білім беруді цифрландыру жаһандық білім беру ортасын реформалау және

жаңғырту тҧрғысынан қуатты ҥрдіс болып табылады. 2014 жылы қабылданған ЕО-2020
білім беруді дамыту стратегиясы цифрлық технологияларға бағытталған. Бҧл стратегия
"Digedupol" ЕО ҥкіметтік қҧжаты негізінде әзірленген "Touch болашақ"атты сандық білім
берудің кешенді стратегиялық тҧжырымдамасының бӛлігі болып табылады. Негізгі
мақсат-белгілі бір пәндерді оқытумен және жалпы мектептегі білім беру процесімен қатар
жҥру ҥшін цифрлық технологияларды оқу процесіне біріктіру. Цифрлық технологиялар
студенттерге белгілі бір фактілерді білуге кӛмектесіп қана қоймай, сонымен қатар
олардың қҧзыреттілігін арттыруға, логикалық ойлау мен қарым-қатынас дағдыларын
дамытуға тиіс. Мақалада білім беруде цифрлық технологияларды қолданудың
артықшылықтары мен кемшіліктеріне талдау жасалады. Сондай-ақ, мақалада COVID-19
пандемиясында Қашықтықтан оқытуға қол жетімділікті қолдау ҥшін EdTech-ті (соның
ішінде онлайн оқыту, радио, теледидар, мәтіндік хабарлар) әртҥрлі елдер қалай
қолданады. РМПУ-нің 1795 студенті қатысқан онлайн-сауалнаманың нәтижелері
келтірілген. А.И. Герцен. Онлайн сауалнама барысында қашықтықтан оқыту барысында
студенттердің қандай ресурстарды пайдаланатыны анықталды. Сауалнама нәтижелері
студенттердің 78,8% пән бойынша ғылыми әдебиеттерді белсенді қолданатынын кӛрсетті;
YouTube-тағы оқу бейнелері 69,7%; отандық 39,9% және шетелдік 27,9% онлайн курстар;
бейне дәрістер 66,3%. Сонымен бірге, студенттердің 64,2% - ы болашақта отандық және
шетелдік онлайн курстарды пайдаланбайтындықтарын және пайдаланғысы келмейтінін
мәлімдеді. Компьютерлік технологиялар оқытудың кӛптеген салаларында пайдалы және
ҥнемді бола бастайды. Дегенмен, бҧл әдістердің әр жағдайда тиімді болатындығын тек
мҧғалім ғана анықтай алады. Технология оқу процесін толықтырады, бірақ тҥбегейлі
ӛзгертпейді. Кез келген жаңашылдық ҥшін адами фактор маңызды болып табылады. Жаңа
оқу материалдарын енгізудің салдары оқытушы жҧмысының мазмҧны мен нысандарын
қайта қарау жағдайында ғана сезілуі мҥмкін. Білім беруді ақпараттандырудағы
технологиялық жетістіктер білім берудің қолжетімділігін, тиімділігі мен сапасын арттыру
ҥшін жаңа перспективалар ашады. Бір саладағы Прогресс, әдетте, байланысты салаларда
жаңа міндеттер қояды: технологияның, педагогиканың және білім беруді басқарудың
жҥйелі және ҥйлестірілген дамуы ғана жетістікке кепілдік бере алады.
Қашықтықтан оқыту жҥйесі платформаға негізделген meet.mail.kz виртуалды
сабақтарды жинауға және кез-келген пәндер бойынша сабақтарды қашықтан ӛткізуге
мҥмкіндік береді, мысалы, егер мҧғалім басқа қалада болса немесе оқушы қандай да бір
себептермен сабаққа қатыса алмаса. Жҥйенің бірегейлігі оқу-әдістемелік материалды,
интерактивті тақтаны, сыныпты бір мезгілде трансляциялауда жатыр, ал педагогта
орналасқан радиомаркерге бағдарлана отырып, жоғары ажыратымдылықтағы зияткерлік
камералар кеңістікте оның орналасқан жерін бақылай алады, сол арқылы әрқашан
оқытушының назарында болады. Мҧндай жҥйе бейнеконференцияларды, ашық
сабақтарды ӛткізуге, сондай-ақ онлайн-емтихандарда прокторинг болуға мҥмкіндік береді.
Оқу процесін тарату интернетте (ресурс арқылы) жҥруі мҥмкін media.mail.kz STREAM
режимінде) және жергілікті, сабақтарды жадқа жазып, сол арқылы білім базасын қҧру.
Оқу процесінің жазбаларына кез-келген уақытта қол жеткізуге болады және оны оқыту
40
сапасын бақылау немесе алдыңғы материалды қайталау ҥшін немесе оқу жоспарлары
ҥшін пайдалануға болады. Білім беру курстары мен оқу бағдарламаларын біріктіру
мҧғалім болмаған жағдайда оны ауыстыруға немесе мҧғалім дайындаған материалға
қосымша болуға кӛмектеседі, ал қашықтықтан оқыту жҥйесі виртуалды сыныптың
белсенділігін белгілейді: оқу материалын беруге қанша уақыт жҧмсалды, аудиторияның
белсенділігі қандай, студенттер қойылған сҧрақтарға қанша уақыт жауап берді, кім
белсенді болды және дҧрыс жауаптар саны қандай. Аналитика теңшелетін болып
табылады. Аппараттық-бағдарламалық кешеннің тағы бір маңызды факторы-тапсырманы
командалық орындау. Информатика сабағына мысал келтірейік. Сыныптағы оқушылар
бағдарламашылар, 3D дизайнерлер және жҥйелік техниктер болып бӛлінеді. Жҥйелік
технологиялар кез-келген механизмді қҧруға жауап береді, 3D дизайнерлері оны сандық
форматқа ауыстырады, ал бағдарламашылар оны автоматтандыру мәселелерін шешеді.
Соңғы механизм интерактивті панельде іс жҥзінде тексеріледі, содан кейін бӛліктер 3D
принтерлер арқылы басып шығарылады, басқару тақталары біріктіріледі, бағдарламалық
жасақтама жҥктеледі және нәтижесінде виртуалды механизмнен нақты болады.
Ашық білім берудің ҧлттық платформасы қашықтықтан және онлайн білім беру,
оқытушылардың біліктілігін арттыру, мамандар даярлау және ашық сабақтар мен
семинарлар ӛткізудің бірегей алаңы болып табылады. Платформа сондай-ақ оқушылардың
ата-аналарына оқу процесін бақылаудан бастап онлайн режимінде ата-аналар жиналысын
ӛткізуге дейін қызықты болады. Мәлімет ҥшін: Алматыда № 134 гимназия базасында
Ашық білім берудің ҧлттық платформасының пилоттық жобасы іске қосылды edu.mail.kz
жобаны қазақстандық әзірлеушілер мен интеграторлар жҥзеге асырады: "SoftDeCo" ЖШС,
"RS Solutions" ЖШС, "TerraNET" ЖШС, "StepLine" ЖШС және "RadioMart" ЖШС ҚР
Білім және ғылым министрлігінің, Алматы қаласы білім басқармасының және
"электрондық сервис" ҧлттық порталының қолдауымен Mail.KZ". Екінші жоба - тҥлектер
тізілімі. Жоба жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім туралы қҧжаттың
тҥпнҧсқалығын онлайн режимінде тексеруге мҥмкіндік береді, бҧл қоғамды тҥлектер
туралы сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету арқылы білім сапасын арттыруға мҥмкіндік
береді. Деректер табылмаған жағдайда модульдің функционалы диплом туралы
деректерді білім туралы қҧжатты берген білім беру мекемесіне енгізуге сҧрау жіберу
опциясын береді, ал бітірушінің деректерінде қателер анықталған жағдайда - деректерді
тҥзетуге сҧрау жіберу мҥмкіндігін береді. Жҥйеде тҥлек туралы мәліметтерді екі тәсілмен
- тҥлек бойынша және қҧжат бойынша - сҧрау салу ҥшін деректері бар белгілі бір
жолдарды (ЖСН, Т.А. Ә., ЖОО, Мамандығы және т. б.) қамтитын іздеу мҥмкіндігі
кӛзделген. Ӛтініштерді жіберу процесі ӛте ыңғайлы және оған электрондық цифрлық
қолтаңбамен қол қою арқылы жҥзеге асырылады, бҧл тҥлектің тікелей ӛтініш беруін
қамтамасыз етеді. "Тізілімдегі деректерді тҥзетуге ӛтініш" және "тҥлек туралы деректерді
тізілімге енгізуге ӛтініш" ӛтініштерін жібергеннен кейін жҥйе ӛтініш берушінің
электрондық мекенжайына ӛтінішті қарауға қабылдағаны туралы хабарламасы бар
хабарлама жібереді. Ӛтініш оң ӛңделгеннен кейін жҥйе интеграциялық ӛзара іс-қимыл
арқылы тҥлек картасын тиісті ЖОО жҥйесімен ҥндестіреді. Ӛңдеу нәтижелері бойынша
тҥскен ӛтінішті ӛңдеу нәтижесі туралы хабарлама да электрондық мекен-жайға жіберіледі.
"Тҥлектер тізілімі" жобасы - бҧл тҥпнҧсқалықты тексеруге оңай қол жеткізуді қамтамасыз
ету, қағаз қҧжат айналымын азайту және бюджет қаражатын тиісті ҥнемдеуді қамтамасыз
ету, ведомстволар мен жҧмыс берушілерді жҧмысқа орналасуға ҥміткерлердің
біліктілігінің болуы туралы сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету арқылы жалған
дипломдарды ӛндіруге және пайдалануға қарсы кҥрес. Ҥшінші жоба-сандық білім беру
ресурстары. Оқушылардың білім сапасын арттыру мақсатында мектептерде ҥш тілде:
қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде цифрлық білім беру ресурстары қолданылады.
Аталған сандық ресурстарға барлық мектептер қол жеткізе алды. Бҧл цифрлық ресурстар
online - және offline-режимдерде (6100 - online, шамамен 1000 - offline) қолжетімді, яғни
пән мҧғалімі дайын бейнематериалды алып, сабақта оқу материалын бекіту немесе
41
тҥсіндіру ҥшін оны қосады. Платформа ҥнемі жетілдіріліп, жаңартылып отырады. Ең кӛп
келетін пәндер қазақ тілінде-математика 1-ден 4-сыныпқа дейін, Қазақ әдебиеті, химия,
орыс тілінде - аудиохрестоматия, орыс әдебиеті, Симуляторлар, ағылшын тілінде -
mathematics, physics, chemistry. Бҥгінгі таңда 2000 жаңа сабақ және 50 000 Жаңа тест
енгізілді. Республика бойынша 697 тренинг және 126 вебинар ӛткізіліп, 15 050 мҧғалім
оқудан ӛтті. Сондай-ақ, мҧғалімдердің ақпараттық - коммуникациялық технологияларды
қолдану сапасын арттыру мақсатында Астана, Алматы, Шымкент, Талдықорған және
Орал қалаларында бес ресурстық орталық ашылды. ҚР Премьер-Министрі Бақытжан
Сағынтаевтың тапсырмасын іске асыру мақсатында 2017 жылғы 11-13 сәуірдегі АҚШ-қа
сапарының қорытындысы бойынша ӛткен жылдың қыркҥйек айынан бастап Шығыс
Қазақстан, Павлодар және Солтҥстік Қазақстан облыстарының ауылдық мектептеріндегі
"Bilim book" білім беру жҥйесі апробациядан ӛтті. Пилот сыныптарды арнайы
интерактивті планшеттерде қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде дербестендірілген
контентпен жабдықтауды қамтыды. Интерактивті планшеттерге қҧрылғылар-
компьютерлік техниканы сақтауға және зарядтауға арналған шкаф ҧсынылды. Қосымша
ай сайын әдіскерлермен бірлесіп білім беру қҧрылғысы мен АКТ қҧралдарын қолдану
бойынша тренингтер ӛткізілді. Бҥгінгі таңда Қазақстан бойынша 451 мектеп
жабдықталған. Мҧғалімдердің пікірлеріне сҥйене отырып, "Bilim book"білім беру жҥйесін
қолдану бойынша пилоттық жобаның жоғары нәтижесі байқалады. Атап айтқанда,
мҧғалімдер бҧл шешімді жеке мазмҧнмен қолдану сандық білім беру мазмҧны арқылы оқу
материалын игеру сапасын жақсарту арқылы ҥлгерім деңгейін арттырғанын атап ӛтті.
Сондай-ақ, бҧл білім беру жҥйесінің ерекше маңыздылығын білім беру контентін
интернетсіз пайдалану мҥмкіндігінде атап ӛтеді. Пилоттық жоба Microsoft компаниясымен
және Lenovo, сондай-ақ Acer планшеттік-компьютерлік қҧрылғыларының жетекші
ӛндірушілерімен бірлесіп жҥргізілді. Цифрлық білім беру ресурстары ауылдық және
қалалық мектептер арасындағы білім беру сапасындағы алшақтықты қысқартуға, білім
алуға тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге мҥмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтік-
экономикалық жаңғырту — Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа жолдауы //
Егемен Қазақстан., 2012. — № 41–42 (27114). — 28 қаңт.
2.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мҧғалімі. — 1999.
— 23 шілде. — 2–5-б.

УДК 378

ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ

ЭЛЕКТРОННОГО ТАМОЖЕННОГО ДЕКЛАРИРОВАНИЯ «АСТАНА-1» НА
ПРИМЕРЕ КОМПАНИИ ТОО «ДХЛ ИНТЕРНЕШНЛ КАЗАХСТАН»

Змановский А.В. – магистрант 1 курса

Научный руководитель: Кегенбеков Ж.К. – к.т.н., доцент
Казахстанско-Немецкий Университет

Аннотация. В настоящее время в Казахстане происходит становление и

активное развитие современной системы электронного таможенного декларирования.
Для этого используется информационная система (ИС) Комитета государственных
доходов МФ РК «АСТАНА-1». В статье рассматриваются сущность и основные
принципы электронного таможенного декларирования, недостатки в работе ИС
«АСТАНА-1», также пути совершенствования системы в компании ТОО «ДХЛ
42
Интернешнл Казахстан». В заключении были даны рекомендации по совершенствованию
ИС «АСТАНА-1».
Ключевые слова: информационная система, таможенное декларирование,
информация, модернизация, технология.

Введение. Реформы по совершенствованию и улучшению таможенной системы в

Казахстане проводились с первых лет обретения независимости. Они сопровождались
процессами внедрения новых IT-технологий, а также стремлением к полной
автоматизации работы таможенных служб.
В настоящее время в Казахстане функционирует система электронного
таможенного декларирования ИС «АСТАНА-1», однако она имеет как ряд преимуществ,
так и ряд недостатков, связанных с ее функционированием. Следовательно, требуется
провести модернизацию данной системы. Потребность в дальнейшем развитии и
модернизации казахстанской таможенной администрации заключается в ее стремлении
быть интегральным механизмом помощи предпринимателям в нашей стране.
Компания ТОО «ДХЛ Интернешнл Казахстан» является лидером в сфере экспресс
доставки срочных грузов как по Казахстану, так и за рубежом. По совместительству,
компанию также может выступать в роли таможенного брокера, оказывая своим клиентам
услуги по декларированию импортных и экспортных грузов.
Основные принципы работы ИС «АСТАНА-1». Осуществление таможенных
операций и формальностей без необходимости участия таможенного инспектора,
исключение необходимости в физическом присутствии декларанта в таможенных органах,
предъявление документов в электронном формате доказывают реализацию в нашей стране
системы электронного таможенного регулирования [1].
Основные принципы, которые присущи ИС Комитета государственных доходов
МФ РК «АСТАНА-1» следующие:
- безостановочная работа в системе с момента заполнения таможенной декларации до
конечного ее анализа системой;
- общая модель используемых данных;
- единая база бизнес-процессов;
- единое хранилище форм всей используемой документации;
- единые механизмы, обеспечивающие контакты с внешними системами [2].
Переход на систему электронного декларирования повысил эффективность
деятельности не только организаций, которые ведут внешнюю торговую деятельность, но
и всех таможенных органов. Сотрудникам таможенных органов была предоставлена
возможность анализировать большое количество информации о грузах за меньшее время.
Это, в свою очередь, дало возможность значительно уменьшить время выпуска товаров.
Преимущества системы электронного таможенного декларирования. Система
электронного таможенного декларирования обладает рядом особенностей и преимуществ
относительно механизма проведения традиционного декларирования. К основным
преимуществам система электронного таможенного декларирования, можно отнести
следующие:
- исключение прямого контакта таможенного инспектора и декларанта;
- уменьшение коррупционных рисков;
- месторасположение декларанта неважно для проведения декларирования;
- централизация процесса осуществления контроля над таможенной стоимостью
грузов;
- значительно уменьшение времени для проверки документации и информации о
грузе;
- возможность обеспечения единства и правомерности всех принимаемых решений;
- осуществление оптимизация штатной численности персонала таможенных органов;
- единообразная технологическая платформа на базе электронного декларирования;
43
 - получение выпуска на груз в полностью автоматическом режиме;
- наличие у участников ВЭД единого лицевого счета;
- открытость всех проводимых в онлайн-режиме операций;
- возможность обратной связи с помощью отправки участнику ВЭД информации обо
всех статусах груза [3].
Недостатки в функционировании ИС «АСТАНА-1». Несмотря на все преимущества
системы электронного таможенного декларирования, также существуют определенные
сложности, в свою очередь ограничивающие эффективность и скорость проведения
электронного декларирования в компании ТОО «ДХЛ Интернешнл Казахстан.
К основным недостаткам ИС «АСТАНА-1» можно отнести следующие:
1. Частичное внедрение в информационную систему различных форм таможенного
декларирования.
В настоящее время в системе существует только одна форма электронного
декларирования – декларация на товары стоимостью свыше 200 EUR. До сих пор нет
механизмов, которые позволили бы проводить таможенную очистку грузов до 200 EUR по
заявлению на товары, грузов физических лиц для личного пользования по пассажирской
таможенной декларации (ПТД), а также грузов физических лиц для личного пользования с
превышением лимита в 200 EUR по стоимости с оформлением по таможенному
приходному ордеру (ТПО). Вышеперечисленные процедуры все еще требуют физического
присутствия таможенного представителя компании на таможенном посту.
2. ИС «АСТАНА-1» – это система, требующая глобальной поддержки IT-специалистов
для обеспечения бесперебойного функционирования. В текущий момент времени
наблюдаются технические неполадки в работе системы, например, случаи, когда
участники ВЭД в течение всего дня не могут зарегистрировать свои декларации на
товары.
Сложности декларирования в ИС заключаются как в сбоях работы серверного
оборудования, так и в периодических задержках обновления информации в системе.
Товарные позиции декларируемых товаров зачастую бывают разнообразны, в том числе
встречается скоропортящаяся продукция, а соответственно любая задержка по причине
неработоспособности ИС может привести к порче, затратам по простою или
несвоевременному закрытию таможенных процедур. Декларанты компании напрямую
зависят от технических аспектов, обеспечивающих эксплуатацию системы [4].
3. Система управления рисками в ИС «АСТАНА-1» делит подаваемые декларации по
различным коридорам. Всего существует 4 коридора: зеленый, синий, желтый, красный.
В случаях, когда ИС направляет декларацию по желтому или красному коридорам,
возникает необходимость проверки груза таможенным инспектором. Инспектор проверяет
документы, сведения о грузе или проводит физический контроль груза. В будущем очень
важно минимизировать возможность внедрения в процесс отработки профиля риска и
процесса выпуска декларации таможенного инспектора, это также относится к вопросам
по противодействию коррупции [5].
4. Отсутствие упрощенного доступа к электронному декларированию. В данный момент
каждый декларант в компании для того, чтобы запустить декларацию в ИС,
предварительно должен инициировать запрос департаменту государственных доходов, а
также запросить у них активацию в ИС «АСТАНА-1» как участника ВЭД. На обработку
данного запроса также уходит время.
5. ИС «АСТАНА-1» имеет ряд недостатков в части технических возможностей, таких как:
- невозможность сохранения декларации на товары на середине набора;
- нередко возникающие перезагрузки ИС.
По этим причинам декларанты компании вынуждены использовать посторонний
брокерский софт, коммерческое ПО, в котором полностью набирается ДТ, после этого в
готовом виде загружается в ИС «АСТАНА-1».

44
6. Отсутствие грамотного методического пособия, а также поэтапной инструкции,
закрепленной на законодательном уровне, по которым можно было бы работать в ИС.
Рекомендации по совершенствованию ИС «АСТАНА-1»
Можно предложить следующие рекомендации по совершенствованию системы
электронного таможенного декларирования в Казахстане:
- необходимо постепенно внедрить в ИС таможенных органов «АСТАНА-1» все
существующие формы таможенного декларирования. Проблему набора остальных форм
декларирования в компании ТОО «ДХЛ Интернешнл Казахстан» решают путем
использования сторонних программ, затем представитель компании несет все документы
на проверку таможенного инспектора.;
- необходимо оказывать всестороннюю поддержку со стороны казахстанских IT-
специалистов для обеспечения бесперебойного функционирования ИС «АСТАНА-1»;
- следует провести модернизацию возможностей ИС «АСТАНА-1» для полного
предотвращения физического досмотра груза таможенным инспектором;
- необходимо организовать свободный доступ всем налогоплательщикам к системе для
просмотра интересующих их сведений о грузе;
- нужно провести совершенствование технического уровня ИС «АСТАНА-1» для
упрощения процессов декларирования;
- МФ РК необходимо разработать грамотное методическое пособие и поэтапную
инструкцию, закрепленную на законодательном уровне, по которым можно будет
полноценно работать в ИС «АСТАНА-1» [6]. В компании проводят различные обучающие
тренинги по развитию и совершенствованию навыков работы в ИС «АСТАНА-1» как у
новых сотрудников, так и у действующих декларантов.
Заключение. Электронное таможенное декларирование в Казахстане на текущий
момент времени находится на этапе развития и постоянного совершенствования. При
проведении электронного таможенного декларирования возникает ряд сложностей,
которые препятствуют автоматизации и ускорению процесса.
На примере компании ТОО «ДХЛ Интернешнл Казахстан» моно увидеть, что проблемы
ИС «АСТАНА-1» пытаются решить на локальном уровне, однако для улучшения качества
и эффективности проведения электронного таможенного декларирования товаров
необходимо провести модернизацию технических возможностей ИС «АСТАНА-1» на
глобальном уровне, а именно добавить в систему новые формы таможенного
декларирования, оказывать постоянную поддержку системы со стороны IT-специалистов
для организации бесперебойной работы системы, разработать грамотное поэтапное
руководство по работе в системе.

Список использованных источников:

1. Республика Казахстан. Кодекс от 26 декабря 2017 года № 123-VI ЗРК «О таможенном
регулировании в Республике Казахстан» (с изменениями и дополнениями по состоянию на
25.06.2020 г.) [Электронный ресурс]. Режим доступа: URL:
http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1700000123 (дата обращения: 29.11.2020).
2. Налоги в Казахстане. Электронное декларирование ИС «Астана-1» [Электронный
ресурс]. Режим доступа: URL: https://nalogikz.kz/docs/yelektronnoe-deklarirovanie-is-astana-
1-2.html (дата обращения: 13.11.2020).
3. Подмаркова И. П. ЭЛЕКТРОННАЯ ТАМОЖНЯ: ПРЕИМУЩЕСТВА,
ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВЫ //Донецкие чтения 2018: Образование, наука,
инновации, культура и вызовы современности. – 2018. – С. 183-186.
4. Зюзько Д. А. Механизм «Единого окна» и его реализация в Евразийском
экономическом союзе. – 2019.
5. Игнатьева Г. В., Алѐхина О. В. Перспективы и риски цифровых технологий в
таможенном деле //Экономическая безопасность и качество. – 2018. – №. 1 (30).

45
УДК 371.14

ЦИФРЛЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҦШЫ-ҚИЫРЫ ЖОҚ ЦИФРЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Изетулла А.Ж. – «Ақпараттық жүйелер»

мамандығы 2 курс, Нархоз университеті
Ғылыми жетекші: ф.-м.ғ.к., қауымд.проф.Тукенова Л.М.

Аңдатпа. Бұл мақалада сандық экономика материалдық емес активтерге

тәуелділікпен, мәліметтерді жаппай қолданумен, кӛпжақты бизнес модельдерін кеңінен
қолданумен және құру жүріп жатқан юрисдикцияны анықтаудағы қиындықтармен
сипатталатыны баяндалады.
Кілттік сӛздер: сандық, технология, цифрлық экономика, интернет, техника.

Сандық экономиканы қолдану қаншалықты пайдасын тигізеді? Сандық

экономиканы дамытудың дәлелді саясатын қалыптастырудың алғашқы қадамы негіз
ретінде қызмет етуге арналған оперативті тҧжырымдамалық аппарат қҧру болуы керек,
тиісті қҧбылыстар мен процестерді статистикалық ӛлшеу жҥйесін қҧру және қажетті
нормативтік қҧқықтық негіздерінде қҧрылады. Халықаралық тәжірибеде әлі кҥнге дейін
цифрлық экономиканың ҥйлестірілген анықтамасы жоқ. Шетелдік дереккӛздердің
кӛпшілігінде цифрлық сипаттама кезінде экономика, технологияларға және экономикалық
агенттердің ӛзара әрекеттесуіндегі онымен байланысты ӛзгерістерге баса назар
аударылады. Бҧл жағдайда немесе нақты технологиялар типтері, немесе экономикалық
процестердің ӛзгеруінің белгілі бір формалары. Кӛбінесе сандық экономиканың
анықтамасы оның экономикаға әсер ету бағыттарының тізімімен ауыстырылады және ол
әлеуметтік сала болып табылады.
Шетелдегі сандық экономиканың анықтамаларына мысалдар келтірсек:
Интернет пен мобильді және сенсорлық желілер сияқты платформалар қолдайтын
экономикалық және әлеуметтік қызметтердің ғаламдық желісі [Австралия ҥкіметі, 2009].
Сандық және білімге негізделген ҥнемдеудің жаңа тәсілі жаңа цифрлық
технологиялар қоғамның, бизнестің және ҥкіметтің дағдылары мен мҥмкіндіктері
[Дҥниежҥзілік банк, 2016].
Жеңілдететін сандық нарықтар ғаламтордағы электрондық сауданы қолдана
отырып тауарлар мен қызметтердің саудасы [Fayyaz, 2018].
Сандық технологияға тәуелді экономика [European Commission, 2014].
Жоғары сапалы жеткізуге қабілетті экономика АКТ инфрақҧрылымы және АКТ
мҥмкіндіктерін пайдаға жҧмылдыру қолданатын тҧтынушылар, бизнес және ҥкімет [The
Economist, 2014].
Статистикалық ӛлшеу мақсатында ғылымға, технологияға және инновацияға
байланысты статистиканың принципиалды жаңа салаларын қалыптастырудың кӛп
жылдық тәжірибесіне сҥйене отырып цифрлық экономиканың дамуына ӛзара байланысты
анықтамалар:
-цифрлық экономика - цифрлық технологияларды қҧру, тарату және пайдалану
жӛніндегі іс-шаралар және соған байланысты ӛнімдер мен қызметтер;
-сандық технологиялар - жинау, сақтау, ӛңдеу технологиялары, деректерді іздеу,
беру және электронды тҥрде ҧсыну.
Келесі ҧсынылатын тәсілдер толассыз цифрлық технологиялар бойынша:
«Ҧшы-қиырсыз» цифрлық технологиялар - жинау, сақтау, ӛңдеу, іздеу, беру ҥшін
қолданылатын технологиялар жҧмыс істеуі бағдарламалық-техникалық қҧралдарға
негізделген деректерді электронды тҥрде ҧсыну және экономиканың барлық салаларында
сҧранысқа ие, жаңа нарықтар қҧратын және ӛзгеретін бизнес-процестер жҥйелері.
46
 1. Ҥлкен (кең ауқымды) мәліметтер - қҧрылымдық және қҧрылымдық емес
массивтерді жинауға, ӛңдеуге және сақтауға арналған, айтарлықтай кӛлемімен
сипатталатын және арнайы қҧралдар мен олармен жҧмыс істеу әдістерін қажет ететін
ӛзгерістердің жылдам қарқыны (оның ішінде нақты уақыт режимінде).
2. Жасанды интеллект - бҧл бағдарламалық жасақтама жҥйесі немесе белгілі бір
дербестігі бар ақпаратты қабылдауға, кӛп мӛлшердегі деректерді талдау негізінде білім
алуға және шешім қабылдауға, оның ішінде адамның мінез-қҧлқына еліктеуге қабілетті
аппараттық қҧрал.
Нейротехнологиялар - ішінара киберфизикалық жҥйелер немесе толықтай
ауыстыратын немесе толықтыратын жҧмыс биологиялық объектінің, оның ішінде
жасанды интеллектке негізделген жҥйке жҥйесінің функционалдығы.
3. Таратылған кітап технологиялары (блокчейн) -орталықтандырылмаған сақтау
мен ӛңдеу операцияларының алгоритмдері мен хаттамалары, оларды кейіннен ӛзгерту
мҥмкінсіздігіне байланысты блоктар тізбегі ретінде қҧрылымдалған.
4. Кванттық технологиялар - жаңа принциптерге негізделген есептеу жҥйелерін
қҧру технологиялары (кванттық эффекттер), ҥлкен кӛлемдегі мәліметтерді беру және
ӛңдеу тәсілдерін тҥбегейлі ӛзгертуге мҥмкіндік береді.
5. Жаңа ӛндіріс технологиялары - ӛндіріс процестерін цифрландыру
технологиялары ресурстарды пайдалану, жекелеген объектілерді жобалау және дайындау
тиімділігін арттыру, оның қҧны жаппай ӛндірілген ӛнімнің ӛзіндік қҧнымен салыстыруға
болады.
Аддитивті технологиялар - қабаттасқан технологиялар кҥрделі геометриялық
пішіндер мен профильдерден бҧйымдар жасауға мҥмкіндік беретін, олардың сандық
модельдеріне («егіздер») негізделген ҥш ӛлшемді нысандар.
Суперкомпьютерлік технологиялар дегеніміз параллельді және ҥлестірілген
(торлы) деректерді ӛңдеу және жоғары ӛткізу қабілеттілігі принциптерін қолдану арқылы
жоғары ӛнімді есептеуді қамтамасыз ететін технологиялар.
Компьютерлік техника - ӛмірлік цикл барысында объектілерді және ӛндірістік
процестерді цифрлық модельдеу және жобалау технологиялары.
6. Индустриялық интернет - датчиктер мен адамның араласуынсыз бір-бірімен
немесе сыртқы ортамен ӛзара іс-қимыл қабілетті жабдықталған ӛндірістік секторында
қҧрылғыларды біріктіретін деректер беру желілері.
7. Робототехника компоненттері (ӛндірістік роботтар) - қоршаған ортаны
қабылдауға, олардың әрекеттерін басқаруға және оның ӛзгеруіне бейімделуге қабілетті
датчиктер мен жасанды интеллект негізінде салынған ҥш немесе одан да кӛп
қозғалғыштық деңгейі (еркіндік).
Сенсорика - жинақтайтын қҧрылғыларды қҧру технологиялары және қоршаған орта
жағдайы туралы ақпаратты деректер желілері арқылы беру.
8. Сымсыз технологиялар - тарату технологиялары стандартталған радио
интерфейс арқылы деректер сымды желі байланысын пайдаланбай іске асыру.
5G - бесінші буын сымсыз технологиясы, олар жоғары ӛткізу қабілеттілігімен (кем
дегенде 10 Гбит / с), желінің сенімділігі мен қауіпсіздігімен, деректерді берудің тӛмен
кідірісімен (бір миллисекундтан аспайтын) сипатталады, нәтижесінде ҥлкен деректерді
тиімді пайдалану мҥмкін болады.
9. Виртуалды шындық технологиялары - ҥш ӛлшемді бейнені немесе кеңістікті
компьютерлік модельдеу технологиялары, ол арқылы адам синтетикалық («виртуалды»)
ортамен кейіннен сенсорлық кері байланыста болады.
Толықтырылған шындық технологиялары - бҧл қолданушы тәжірибесі мен
интерактивтілігін жақсарту ҥшін графикалық және / немесе аудио мазмҧнын қабаттастыру
арқылы физикалық әлемге ақпарат немесе визуалды эффекттер қосуға негізделген
визуализация технологиялары.
Сандық технологияларды медицинада қолдану мысалдарын келтіре кетсек:
47
 Маңызды жаңалық CRISPR / Cas геномын редакциялау технологиясы болды, соның
арқасында цифрлық технологиялар мҥмкін болды. Бҧл редакциялау жҥйесі ӛсімдіктердің
гендік инженериясында (соның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдары - соя, кҥріш,
бидай) және жануарлар мен балықтардың жаңа тҧқымдарын жасауда қолданылады. Бҧл
технологияларды әр тҥрлі ауруларды емдеу ҥшін қолдануға болады: мысалы, вирустық
(АИТВ инфекциясын қоса), онкологиялық, тҧқым қуалаушылық.
Қорытындылай келе, цифрландыру технологиялық кҥрделенудің және бірқатар
дәстҥрлі кәсіптердің жойылуының себебі болып отыр, сәйкес еңбек операцияларын
автоматтандыруға және сонымен бірге жаңа мамандықтардың пайда болуына және
есептелмеген еңбек пен шығармашылыққа деген сҧраныстың ӛсуіне байланысты
«адамгершілік адамда» деген принципке қарсы келетін секілді. Шынымен де, қазіргі даму
ҥстіндегі заманда әлем сандық экономика мен технологияға қарай бет бҧрды. Бірақ, мені
алаңдататыны - біздің болашағымыз, маған болашақта адамдарға жҧмыс жоқ болып
қалатын сияқты кӛрінеді. Біздің орнымызға сандық технологиямен жасалған саналы
роботтар істейтін болса, әлеміміз қандай болмақ, қай жағына қарай ӛзгермек? – деген
сҧрақ әркімді толғандырмай қоймайды деп ойлаймын.

Пайдаланылған дереккӛздер тізімі:

1. https://www.kt.kz/kaz/economy/_1377900799.html
2. https://digitalkz.kz/kz/cifrovizaciya-otraslei-economiki/
3. http://kazgazeta.kz/news/64791

УДК 577.352
ПРОБЛЕМА ГЕННОГО РЕДАКТИРОВАНИЯ В БИОИНФОРМАТИКЕ
Каблашева Г.Д. – магистр 1 курса
ОП «Цифровые технологии в бизнесе» университет Нархоз
Научный руководитель: к.э.н., асс. профессор Астаубаева Г.Н.

Аннотация. Динамичное развитие генного редактирования влияет на

соответственное развитие инструментариев, используемых в биоинформатике.
Использование программных продуктов для анализа и моделирования процессов генного
редактирования значительно облегчает работу исследователям, и дает возможность не
проведения лабораторных исследований и экспериментов, а лишь проведения
математических расчетов. Используя программные продукты, можно не только
рассчитать результаты проводимых геномных модификаций, но также визуализировать
проводимую работу, показывая проведенные изменения. Тем не менее, в связи с новизной
данной области исследований, возникает ряд проблем, в частности в области
биоинформатики и разработки соответствующих программных продуктов. Цель данной
статьи показать основные направления разработки программных средств, а также
появляющиеся в ходе разработки проблемы биоинформатики, в частности, в
направлении генного редактирования, а также причины их появления.
Ключевые слова: CRISPR/Cas9, генное редактирование, генетическая
последовательность, ДНК.

Система CRISPR-Cas является передовой технологией, которая произвела

революцию в геномной инженерии, а ее создатели стали обладателями Нобелевской
премии 2020 года в области химии. Использование нуклеазы Cas9 в настоящее время
является основным предпочтительным методом в большинстве задач, требующих
модификации ДНК. Данная технология направлена на произведения редактирования ДНК
48
геномов, с целью улучшения организма. Основным перспективным развитием генного
редактирования является излечение таких болезней, как рак, ВИЧ, заболевания крови, а
также вырабатывание иммунитета к вирусным заболеваниям. Быстрое развитие в области
CRISPR-Cas отражается в постоянно расширяющейся экосистеме вычислительных
инструментов, направленных на облегчение экспериментального проектирования и
анализа результатов. Инструменты для работы с генным редактированием разделяются на
группы, в зависимости от цели их применения, и осуществляющие подзадачи, на которые
делится генное редактирование. Первая группа инструментов, связанных с генным
редактированием, а в частности с системой CRISPR/Cas9, предназначена для помощи в
разработке дизайна РНК путем прогнозирования их эффективности и специфичности.
Методы прогнозирования эффективности работают на основе алгоритмов обучения.
Вторая, относительно новая группа инструментов использует наблюдаемые
систематические ошибки в результатах восстановления для прогнозирования результатов
генного редактирования. В следствие того, что инструменты генного редактирования и
генной модификации являются относительно новыми, то для моделирования результатов
исследования, а также возникающих проблем, разрабатываюстя соответствующие
инструменты. Третий класс инструментов разработан для помощи в оценке результатов
редактирования путем анализа данных секвенирования. Эти утилиты сопровождаются
соответствующими репозиториями и базами данных. В данной статье рассматривается
проблема разработки инструментов для моделирования ситуаций, возникающих при
проведении генного редактирования, а также перспектива разработки инструментов
модификации ДНК.
Что такое генное редактирование технологией CRISPR/Cas9?
Система CRISPR-Cas9 стала передовой технологией, которая произвела
революцию в области генной инженерии, именно эту технологию используют
большинство инструментов биоинформатики. Эта технология основывается на
наблюдении за иммунной системой бактерий, которые при встрече с вирусами,
запоминают их участки генетического кода, вставляют их в свою ДНК, поэтому, при
повторной встрече с этим штаммом вируса, бактерии не подвергаются повторному
заболеванию. Таким образом, можно сделать вывод о том, что за определенные болезни в
организмах отвечает определенный участок генетического кода[1]. В системе
CRISPR/Cas9 интерпретируется данное наблюдение следующим образом, CRISPR
использует фермент Cas9, который использует молекулу РНК, называемой направляющей
РНК, в качестве ориентира для навигации к целевой ДНК. Затем он редактирует или
модифицирует ДНК, таким образом, что в последствии может деактивировать гены или
вставить желаемую последовательность для достижения определенного поведения, к
примеру, излечению от болезни. По причине того, что чаще всего при использовании
CRISPR/Cas9 происходит «вырезание» и замена неугодного участка генетического кода на
более здоровый, данную технологию прозвали «генетическими ножницами».
Применение информационных технологий в генном редактировании
Основная группа вычислительных инструментов CRISPR-Cas9 предназначена для
помощи в разработке и вычислении направляющей РНК путем прогнозирования их
эффективности и специфичности. Эти инструменты варьируются от простых подходов,
основанных на выравнивании последовательностей, секвенировании, до детальной оценки
несовпадений в любом положении направляющей РНК и оценки характеристик
последовательностей. Также существуют инструменты, которые исследуют и
прогнозируют возможные ошибки в результате проведения генного редактирования
системой CRISPR/Cas9.
Предсказание с высокой точностью результатов восстановления организма
является одной из важнейших задач при разработке инструментов для работы с
технологией CRISPR/Cas9. В зависимости от цели редактирования генома, а также
разработки программного продукта, необходимо учитывать различные продукты
49
репарации, такие как вставки сдвига рамки считывания, используемые для вырезания
гена, или, наоборот, делеции внутри рамки считывания, поддерживающие
транскрипционную активность гена.
Для облегчения работы с системами генного редактирования разрабатываются
продукты и алгоритмы предназначена для постэкспериментального анализа результатов
проведенного генного редактирования. По сути, алгоритмы постэкспериментального
анализа обеспечивают количественную оценку и визуализацию результатов генной
модификации системы CRISPR-Cas9 в табличном виде с соответствующими графиками.
Эти алгоритмы показывают частоту вставок и типов исправлений, упрощая
интерпретацию данных.
Основными проблема биоинформатики в использовании данной технологии
является то, что данная система является достаточно новой и плохо изученной. Поэтому
при проведении генного редактирования тяжело смоделировать поведение организма, а
также его восстановление после проведения модификации. В 2014 году, на основе
проведения моделирования в разработанном приложении, провели лабораторные
исследования на рис, редактирование генов произошло почти в 50 % клеток, которые
получили комплекс Cas9-РНК[2]. То есть, не смотря на то, что программный инструмент
рассчитал изменяемые участки генома риса, организм с вероятностью 50% отторгал
данные изменения.
Следующей большой проблемой программирования генного редактирования
является феномен «нецелевых эффектов» [3]. По причине того, что тяжело выявить
определенные генетические участки кода, отвечающих за различные мутации, при
проведении генного редактирования, программный инструмент может рассчитать
нецелевой участок генетического кода, и в следствие ДНК разрезается на участках,
отличных от предполагаемой цели.
Необходимо отметить проблему прогнозирования направляющей РНК.
Наблюдаемые вариации в активности направляющей РНК привели к необходимости
идентификации взаимосвязи между характеристиками направляющей последовательности
и эффективностью расщепления белка Cas9. Для этого необходимо проведение
крупномасштабных скрининговых экспериментов с анализом активности сотен или тысяч
направляющих РНК в разных локусах высокопроизводительными методами [3]. Было
продемонстрировано, что точность прогнозов многих разработанных моделей является
переменной, и нет лучшего алгоритма с точки зрения надежности для разных наборов
данных [4]. Наиболее правдоподобное объяснение наблюдаемой несогласованности
заключается в том, что для создания наборов обучающих данных для каждой модели
прогнозирования используются разные экспериментальные настройки. Особое различие,
которое, как было установлено, имеет важное значение, - это метод экспрессии и доставки
направляющей РНК. Способ доставки направляющей РНК может влиять на кинетику
расщепления и, следовательно, на эффективность редактирования.
Вычислительные инструменты служат ценной поддержкой экспериментов по
редактированию генома. Несмотря на значительный прогресс в разработке алгоритмов
оценки, большинство прогнозных моделей основаны на относительно основных
характеристиках геномной последовательности. Все еще есть необходимость для
улучшения понимания точной роли структуры генома, термодинамики нуклеиновых
кислот или возникновения нецелевых расщеплений. Тем не менее, технология CRISPR /
Cas9 - это революционный подход к редактированию генома с широким применением в
молекулярной биологии, генетике и медицине. Она имеет большой потенциал для анализа
функций генов, моделирования заболеваний и редактирования генов человека для
лечения. Количество публикаций в этой области удваивается каждый год с момента ее
появления, тем самым положительно влияя на разработку соответствующих программных
продуктов.

50
 Список использованных источников:
1. Fu Y., Sander J.D., Reyon D., Cascio V.M., Joung J.K. Improving CRISPR-Cas
nuclease specificity using truncated guide RNAs. Nat. Biotechnol. 2014;32(3): p. 279-284.
2. Смирнов А.В., Юнусова А.М., Лукьянчикова В.А., Баттулин Н.Р. Система
CRISPR/Cas9 – универсальный инструмент геномной инженерии. Вавиловский журнал
генетики и селекции. 2016; 20(4): с. 493-510.
3. Fujii W., Kawasaki K., Sugiura K., Naito K. Efficient generation of large-scale genome-
modified mice using gRNA and CAS9 endonuclease. Nucl. Acids Res. 2013;41(20): p.187..
4. 16. Gonzales A.P.W., Yeh J.R. Cas9-based genome editing in Zebrafish. Methods
Enzymol. 2014;546: p.377-413.

УДК 004.041

ПРИМЕНЕНИЕ БОЛЬШИХ ДАННЫХ В ГОРОДСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ

Камалиев С.Ж. – магистр 1 курса
ОП «Цифровые технологии в бизнесе. Анализ данных» университет Нархоз
Научный руководитель: д.э.н., профессор Байтенова Л.М.

Аннотация. Внедрение использования больших данных в городских исследованиях

открывает показательные перспективы того, как эти новые потоки данных, которые в
основном поступают от датчиков, встроенных в окружающею среду, могут помочь нам
лучше понять город. Эти, данные которые намного, больше, чем все, что мы имели до
последнего времени. Они имеют большой объем, потому что передаются в реальном
времени, большие данные также разнообразные, по причине фиксации всех вариаций,
которые возникают при генерации данных. Эти данные меняют наш взгляд на город,
перенося наш фокус с долгосрочной на краткосрочную перспективу, на то что
происходит в городах в течении некоторых секунд, минут или часов, а не недель и даже
лет, которые традиционно были в центре внимания в городских исследованиях и
планировании.
Цель данной статьи показать зарождающиеся источники больших данных и их
использование городских исследованиях. В определенной степени, большие данные в
контексте городов ассоциируются с сенсорами или же с данными сгенерированными
пользователями. Однако, имеется огромное количество источников данных, которые
имеют ценность для различных групп исследователей и пользователей.
Ключевые слова: городские исследования, большие данные, управление данными,
анализ данных.

Введение
Городской и региональный анализ включает в себя огромное количество подходов
для понимания и управления такими секторами городской инфраструктуры, как
транспорт, окружающая среда, здравоохранение, недвижимость и экономика. Городские
исследования имеют много целей, и включают в себя теоретическое понимание
инфраструктурных, физических и социально-экономических систем, разработка новых
подходов для улучшения городского взаимодействия и управления, долгосрочное
планирование, и оценка влияния городских административных решений.
В целом в мире людей живущих в городах больше чем в сельской местности,
примерно 54% городского населения проживает в городах, данный факт привел до этого
51
невиданному спросу к различным ресурсам и к значительному беспокойству в отношении
городского администрирования. Лица принимающие решения столкнулись с огромным
количеством вопросов таких, как: Что делает экономику устойчивой и сильной и что нам
нужно делать для развития городов устойчивых к потрясениям? Какие стратегии нужно
применить чтобы управлять городами более эффективно? Что нужно сделать чтобы
больше горожан участвовало в городском развитии?
Также, как и многие другие дисциплины, большие данные затронули и городские
исследования. Большие данные развили интерес со стороны практиков и лиц,
принимающих решения, которые хотели бы с помощью больших данных найти решения
для администрирования, планирования и взаимодействия с различными секторами города.
В данной статье будет рассмотрены способы применения больших данных в городских
информационных исследованиях.
Что есть Большие данные?
Для многих, Большие данные очередное непонятное словосочетание и в какой-то
степени, неоднозначность значения отражает возможность различных способов их
использования в разных дисциплинах. Неоднозначность также переплетается с
множеством концепций, которые стали ассоциироваться с данной темой. К сожалению,
неясность и заезженность, касающиеся данную тему, затмили потенциальные
возможности применения в некоторых хорошо продуманных случаев использования.
На основе множества статей, касающихся термина «Большие данные»,
исследователи столкнулись четырьмя типами определения больших данных. Данные
определения направлены на: характеристики больших данных, такие как массивные,
быстроизменяющиеся, комплексные, неструктурированные и т.д., технологические
потребности, связанные с обработкой огромного количества данных, например, огромные
вычислительные мощности или же масштабируемая архитектура для хранения,
манипуляции и анализа данных, превышение определенного порога вычисления, к
примеру, превышение вычислительных мощностей традиционных систем баз данных,
влияния больших данных в развитии общества, например, сдвиги в том как мы
анализируем и трансформируем информацию для понимания и организации общества
[1][2].
Более того, термин «Большие данные» также ассоциируется не с самими данными,
но также с любопытством и с задачами, направленными для вывода информации с
данных, с фокусом на автоматизацию всего научно-исследовательского процесса, начиная
со сбора до обработки данных для моделирования. Отчасти, это результат близкого
взаимодействия между большими данными и науки о данных, которая направлена на
моделирование на основе данных, постройку гипотез и представление данных в
визуальном понятном виде [3].
Применение Больших данных
В городских исследованиях, большие данные называют структурированные или
неструктурированные данные сгенерированные естественным путем как часть
операционных, плановых, социальных взаимодействий, или же как связь подобных
данных со специально созданными наборами данных. Использование подобных данных
порождает технологические и методологические проблемы и сложности в отношении
научной сферы и политической экономии поддерживающей исследования.
Установленные и только зарождающиеся источники городских больших данных показаны
в таблице ниже: сенсорные системы, контент, созданный пользователями,
административные данные (открытые и конфиденциальные данные), транзакционные
данные частного сектора и т.д. [4]. Несмотря на то, что имеются много различных
способов организации данных для городских исследований и применения на практике,
группировка здесь в основном предоставляется пользователями связанными с каждым
типом данных, также идет учет других факторов, таких методы генерации данных и
вопросы владения и доступа к данным [5].
52
 Таблица 1 - Типы городских больших данных и их пользователей

Городские большие Примеры Пользователи

данные
Сенсорные системы Сенсорные системы Государственные и частные
(инфраструктурные датчики управления, окружающей городские организации,
или датчики движения средой, водой, транспортом, независимые ИТ
объектов) постройки. Связанные разработчики,
системы. Интернет вещей. исследователи в
инженерных науках
Контент, сгенерированный Научные проекты граждан, Бизнес, государственные
пользователями социальные сети, организации направленные
(«социальные» или использование интернета, на клиентов, независимые
«человеческие» сенсоры») GPS и другие данные разработчики и
сгенерированные исследователи в науке о
обществом данных и городских
социальных науках
Административные Открытые Открытые данные:
(правительственные) данные административные данные о исследователи,
(открытые и налогах, выручке, платежах правительство
конфиденциальные микро- и регистрациях.
данные) Конфиденциальные микро- Конфиденциальные данные:
данные персонального государственные агентства
уровня о занятости, по данным, городские
здоровье, социальных социологи связанные с
выплатах, образовательных исследованиями
данных экономических и
социальных решений,
здравоохранения
Данные частного сектора Транзакционные записи Бизнес, общественные
(записи клиентов и клиентов с карточек организации, независимые
транзакций) магазинов или банковских разработчики и
карт. Данные анкет исследователи в науке о
пользователей. данных и городских
Использование данных с социальных науках
ЖКХ и финансовых
учреждений.
Данные связанные с Тексты, изображения,Организации, связанные с
искусством и звукозаписи, языковыегородским дизайном,
гуманитарными науками данные, фильмы, цифровые архитектурой, искусством и
объекты и т.д. цифровыми гуманитарными
науки. Аналитики данных и
разработчики, частные
организации
Гибридные данные Данные переписи населения Организации связанные с
(связанные и синтетические или опросов городским планированием и
данные) социальной политики,
государственные агентства
53
 по данным, частный сектор
и консультанты

Заключение. Использование Больших данных в городских исследованиях это не

отдельная технологическая фаза, а скорее продолжительный процесс поиска новых
источников информации для решения проблем появляющихся из высоких цен при
разработке и операционных ограничений. Несмотря на то, что большие данные часто
используются очень узко, как при сенсорных системах или данных сгенерированными
пользователями, имеется много других типов данных которые ценны для разных
исследователей городов и сообществ, но что еще более важно это собрать все эти данные
которые раскинуты в различных областях исследований, для более целостного изучения
городов.

Список использованных источников:

1. Andrea De Mauro, Marco Greco, Michelle Grimaldi. A Formal Definition of Big Data
Based on its Essential Features – 2016. Library Review
2. Thomas H. Davenport, D.J. Patil. Data Scientist: The Sexiest Job of 21st Century – 2012.
Harvard Business Review. pp. 70-76
3. Wolfgang Pietsch. Big Data – The New Science of Complexity – 2013.
4. Catherine Lido, Kate Reid and Michael Osborne - Lifewide learning in the city: novel big
data approaches to exploring learning with large-scale surveys, GPS, and social media – 2019.
Oxford Review of Education.
5. Catherine Lido, Kate Reid and Muir Houston – The Role of Big Data in elucidating
learning cities ancient, present and future – 2018. Learning Cities in Late Antiquity.

УДК 004.9

ЗАЩИТА ПЕРСОНАЛЬНЫХ ДАННЫХ В СЕТИ ИНТЕРНЕТ

Киоссе И.В. – «Информационные системы», гр. ИС-18-2, 3 курс

Научный руководитель – Кренгауз И.Н., университет Туран

Аннотация. В статье рассматриваются основные аспекты обеспечения защиты

личных данных в сети Интернет. Рассмотрели некоторые угрозы и способы защиты
персональных данных пользователями в сети Интернет.
Ключевые слова: защита персональных данных, сеть Интернет,
информационная безопасность.

Проблемы защиты персональных данных в сети интернет изучали такие авторы

как: А.О. Малахов [1], И.А. Андреев, М.М. Калабишка, Е.А. Солдатова [2], А.В.
Толбанова [3], В.А. Германова, А.С. Атабекян [4].
А.О. Малахов пишет о том, что сейчас следует отметить, что большинство
почтовых сервисов и социальных сетей сотрудничают с рекламными компаниями,
которым могут предоставлять сведения о пользователях. В данное время люди
используют множество различных сайтов на которых их просят пройти регистрацию,
наиболее распространенные из них являются социальные сети и электронные почты, тем
самым пользователь вынужден оставлять свои персональные данные. При регистрации, в
пользовательском соглашении есть такой пункт, как предоставление таргетированной
рекламы, с помощью нее может быть обработана информация, несущая в себе набор
54
персональных данных, а именно cookie файлы. Данная обработка данных позволяет
вычислить: IP-адрес пользователя, используемую операционную систему, используемый
браузер, последний сайт на котором находился пользователь, адрес электронной почты и
другую информацию, это способствует взлому персональных данных и использованию их
в приступных целях. Взлом таких аккаунтов может принести угрозу
несанкционированной утечки персональных данных, находящихся в почтовых ящиках,
или опубликованных на странице профиля социальной сети, так как нередко с помощью
электронной почты пересылаются ксерокопии документов, паспортные данные и иные
данные, содержащие конфиденциальную информацию [1].
А.В. Толбанова пишет, что есть меры, направленные на защиту персональных
данных. Они обширны, но комплексное использование мер снижает риск взлома куда
больше, нежели чем их использование по отдельности.
Основные меры защиты личной информации:
1. Безопасные пароли. Пароли от социальных сетей, электронных почт, банковских
счетов и т. д. не должны быть похожими друг на друга и должны быть максимально
сложными. Может быть это неудобно, зато злоумышленник взломав один ваш аккаунт не
сможет с легкостью зайти в другие ваши аккаунты. Сложный пароль представляет собой
набор букв, цифр, специальных символов, использованием верхнего и нижнего регистров;
2. Не заходите в свои аккаунты с чужих устройств. Если же приходится работать за
чужим устройством, то нужно обязательно выходить из аккаунта по окончании работы.
Не стоит сохранять свои пароли в чужих устройствах;
3. Следите за безопасностью вашего устройства. Телефоны, планшеты, ПК и
прочие гаджеты могут быть заражены вредоносными программами. Стоит всегда
проверять их антивирусами и регулярно обновлять программы. Не стоит устанавливать
приложения с неизвестных или подозрительных сайтов. Не стоит посещать
подозрительные сайты и открывать ссылки в спам-письмах;
4. Не вестись на рекламу сайтов. При заходе на сайт вам говориться о том, что вы
стали миллионным посетителем, и вам предлагают множество различных призов, но для
получения призов вам нужно заполнить анкету. Также могут предлагать легкий и
прибыльный заработок за короткий промежуток времени, или высокооплачиваемую
легкую работу лишь за заполнение анкеты, будьте осторожны это может быть обман. В
анкете вам предлагают оставить свои персональные данные для получения приза или
получения работы. Если вы ввели свои данные в анкету, но в конце догадались что вас
обманывают, вы закрываете сайт и думаете, что ваши данные злоумышленник не получил,
но даже не нажимая кнопку отправит ваши данные уже записаны так как вы вводили их в
строки анкеты;
5. Даже на доверенных сайтах могут быть мошенники. Всегда внимательно читайте
данные к предлагаемым товарам в магазине. Если есть сомнения в продавце, то лучше не
покупать его товар;
6. Ограничьте доступ к вашим устройствам. Для обеспечения безопасности
гаджетов стоит поставить надежные пароли на их блокировку. Не забывайте блокировать
экраны телефонов и планшетов по окончании работы с ними. Компьютеры и ноутбуки
стоит выключать;
7. Используйте общественные сети с осторожностью. Домашний Wi-Fi стоит
защитить паролем. Так же не забывайте сменить пароль на интерфейсе роутера – взломав
его, злоумышленник может заблокировать доступ к вашему же Интернету [3].
В.А. Германова, А.С. Атабекян выделяют 3 способа защиты данных от кражи:
1. Смотреть на содержанием ваших сообщений и на то, кому вы их отправляете;
2. Внимательно изучать пользовательское соглашение на различных сайтах если
его нет лучше не доверять такому сайту;
3. Не сохранять банковские реквизиты на сайтах [4].

55
 Все перечисленные способы защиты персональных данных, по нашему мнению,
являются немаловажными и могут быть применимы простым пользователем без особых
знаний компьютера или телефона. Мы выделили из всех способов 5 наиболее
эффективных:
 Использование специализированного программного обеспечения;
 Безопасные пароли. Пароли к аккаунтам соц. сетей, почтовых ящиков, банковскому
счету и т. п. не должны повторяться и должны быть максимально надежными;
 Следите за безопасностью вашего устройства. Телефоны, планшеты, ПК и прочие
гаджеты могут быть заражены вредоносными программами. Стоит всегда проверять их
антивирусами и регулярно обновлять программы;
 Внимательно изучать пользовательское соглашение на сайтах;
Гипотеза - если использовать более сложную регистрацию пользователя с
подробным подтверждением личности, то это снизит процент фальшивых аккаунтов.
В процессе написания статьи были использованы методы: индукция и дедукция.
Что же такое ПД, это есть любая информация, относящаяся к прямо или косвенно
определенному или определяемому физическому лицу.
На данный момент есть множество различных видов кибер-преступлений.
Злоумышленники пытаются заполучить следующую информацию: пароль от электронной
почты, реквизиты карт и банковских счетов, номер соц. страхования. Есть множество
различных способов добычи информации: установка на компьютер грязного ПО, взлом
аккаунта и т. д. Украв данные, злоумышленники чаще всего обкрадывают жертв, продают
ПД 3-им лицам или выдают себя за них, либо наживаются за банковский счет [3].
В данное время электронные покупки стали естественным явлением для
большинства людей. Разработчики интернет-магазинов стали пользоваться ПД о
покупателе. Например, в пользовательском соглашении (ПС) интернет магазина
―Aliexpress‖ прописаны все права и обязанности магазина и покупателя, кроме привязки
банковской карты к платежной системе сайта, что может нести за собой дополнительный
риск утраты ПД.
Рассмотрим вектор атак на роутеры (маршрутизаторы) и основные методы охраны
от них. Так как такое оборудование все больше применяется для DDoS-атак. По данной
проблеме были произведены исследования одной Испанской организацией это институт
национальной кибер-безопасности (INCIBE). Специалисты INCIBE выявили что
численность ежедневных атак на роутеры за последние несколько недель возросло на
5000.
Кибер-преступники заражают роутер вредоносной программой которая делает из
него составную часть бот-сети, с помощью данного бота они воспроизводят DDoS-атаки.
Для DDoS-атаки требуется группа компьютеров или других устройств с выходом в
Интернет, лишь с одной целью, отправление множества запросов на атакуемый сервер
чтобы завершить его работу на некоторое время.
Каждый взломанный роутер активировал опцию удаленного администрирования,
что предоставляет к нему доступ с любой точки мира, что дает возможность осуществлять
контроль его настроек с любого IP-шника.
Еще INCIBE указала на то, что обладатели таких устройств не меняют стандартные
логин и пароль, установленные заводом изготовителем. Хакерам не составляет особого
труда взломать стандартные настройки роутера и захватить управление над ним.
Эти условия позволяют кибер-преступникам менять настройку роутера и давать
доступ к LAN сети. Позже, достаточно установить вредоносное программное обеспечение
(ПО), которое заставляет роутер функционировать в качестве бота, исполняя
многочисленные атаки.
OSI чтобы избежать атаки на роутеры предлагает поменять логин и пароль которые
были уже прописаны изготовителем при покупке. Кроме того, они не советуют
активировать опцию удаленного доступа. В случае если же необходимость в этом
56
появляется, то необходимо активировать данную опцию на максимально небольшой срок,
для того чтобы никак не давать взломщикам возможность его обнаружить [2].
В постиндустриальном обществе секретная информация означает, что она
недоступна одним но доступна другим. Конфиденциальность предполагает неразглашение
ПД, в наш век сохранить в конфиденциальности свои данные от других людей
невозможно. Важно поддерживать баланс между скрытностью и открытостью, об этом
позаботиться сами пользователи установив браузер или соц. сеть. Информация в
информационный век она стала главным оружием. Интернет на сегодняшний день
является развивающийся средой, которая объединяет людей [4].
Для снижения взлома аккаунтов можно использовать более сложную регистрацию
пользователя с подробным подтверждением личности. Но если это реализовать
большинство пользователей не обладающими начальными навыками пользования с
компьютером или телефоном не смогут зарегистрироваться в социальных сетях или на
других сайтах. Это снизит посещаемость этих ресурсов, что приведет к убыткам, поэтому
большинство сайтов используют 2-ю аутентификацию личности, это когда вам после
введения своих данных на указанный вами номер или почтовый ящик приходит код для
подтверждения личности. Гипотеза частично доказана.
В заключении хотелось бы сказать, что количество уязвимостей и механизмов
защиты постоянно растет, все представленные методы борьбы за свою безопасность могут
быть не актуальны через некоторое время.

Список использованной литературы:

1 Малахов А.О. Правовые методы защиты персональных данных в сети Интернет//
Тихоокеанский государственный университет. -2017. [Электронный ресурс] // URL:
https://elibrary.ru/item.asp?id=32492084
2 Андреев И.А., Калабишка М.М., Солдатова Е.А. Методы обеспечения
безопасности передачи персональных данных// Санкт-Петербургский национальный
исследовательский университет информационных технологий механики и оптики. -2017.
[Электронный ресурс] // URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=32245660
3 Толбанова А.В. Основные меры по защите личных и персональных данных при
работе в сети Интернет// Омский государственный институт сервиса. -2016. [Электронный
ресурс] // URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=28785586
4 Германова В.А., Атабекян А.С. Проблемы защиты персональных данных в сети
интернет// МАДИ. -2016. [Электронный ресурс] // URL:
https://elibrary.ru/item.asp?id=28322564

УДК 371.14

ЦИФРЛЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ТОЛАССЫЗ ЦИФРЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Кӛпеева А.Р – «дінтану» мамандығы,

Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., қауымд. профессор Исабаева С.Н.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті студенті

Аңдатпа. Бұл мақалада мен цифрлік экономика және толласыз цифрлік

технологиялардың маңыздылығы мен қажеттілігін қарастырады. Ақпараттың осы
тәсілдері осы бағаттың әр түрлілігін зерттеледі. Жұмыстың нәтижесі әртүрлі
мекемелер мен ұйымдарда жеке деректерді ӛңдеуді сақтау және оңтайландыру бойынша
бірқатар маңызды ұсыныстар болып табылады Кӛптеген мәліметтер қоғамға пайдалы
57
болады деген үміттемін,бұл деректер әлемдік жаңа цифрлі технологиялардан жиналған
соңғы жаңалықтар және кең ауқымды жиналған.
Тҥйінді сӛздер: деректер, жаңа технологиялар, цифрлық қолдану, кеңістік, цифрлық
ақпарат.

Цифрлық экономика - бҧл сандық технологияларды қолдануға негізделген

экономикалық, әлеуметтік және мәдени қатынастар жҥйесі. Кейде оны интернет
экономикасы, жаңа экономика немесе веб-экономика деп атайды.
Цифрлық экономиканың дамуы цифрлық революциядан басталды. Сандық
революция-бҧл механикалық және аналогтық электронды технологиядан 1950 жылдардың
аяғында пайда болған сандық электроникаға кӛшу.
Бҧл Термин ХХ ғасырдың екінші жартысындағы сандық есептеу және байланыс
технологияларынан туындаған тҥбегейлі ӛзгерістерді де білдіреді. Ауылшаруашылық
және ӛнеркәсіптік тӛңкерістерге ҧқсас, сандық жаңа, бірақ сандық дәуірдің басталуын
белгіледі.
Сандық экономиканың ӛтпелі технологиялары-бҧл ҥлкен деректер,
нейротехнологиялар, жасанды интеллект, таратылған тіркеу жҥйелері (блокчейн),
кванттық технологиялар, жаңа ӛндіріс технологиялары, ӛнеркәсіптік интернет,
робототехника, сенсорика, сымсыз байланыс, виртуалды және кеңейтілген шындық.
Ҥлкен деректер
Ҥлкен деректер (ағылш. big data)-2000-шы жылдардың соңында пайда болған және
дәстҥрлі дерекқорды басқару жҥйелері мен Business Intelligence класының шешімдеріне
балама, кӛлденеңінен масштабталатын (scale-out) бағдарламалық қҧралдармен тиімді
ӛңделетін ҥлкен кӛлемдегі және едәуір сан алуан қҧрылымдалған және қҧрылымданбаған
деректерді белгілеу.
Кең мағынада, "ҥлкен деректер" ҥлкен кӛлемдегі деректерді талдауға арналған
технологиялық мҥмкіндіктердің пайда болуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық
қҧбылыс ретінде айтылады, кейбір проблемалық аудандарда — бҥкіл әлемдік деректер
кӛлемі және одан туындайтын трансформациялық салдарлар.
Ҥлкен деректер ақпараттың ҥлкен кӛлемін талдаудан гӛрі кӛп нәрсені білдіреді.
Мәселе мынада, ҧйымдар деректердің ҥлкен кӛлемін жасайды, бірақ олардың кӛпшілігі
дәстҥрлі қҧрылымдалған дерекқор форматына сәйкес келмейтін форматта ҧсынылған —
бҧл веб-журналдар, бейнелер, мәтіндік қҧжаттар, машина коды немесе, мысалы,
геокеңістіктік деректер. Мҧның бәрі әртҥрлі қоймаларда, кейде тіпті ҧйымнан тыс
жерлерде де сақталады. Нәтижесінде, корпорациялар ӛз деректерінің ҥлкен кӛлеміне қол
жеткізе алады және осы деректер арасындағы байланысты орнатуға және олардың
негізінде маңызды қорытынды жасауға қажетті қҧралдар болмауы мҥмкін. Мҧнда
деректердің жиі және жиі жаңартылып отыратындығын қосыңыз, және сіз ақпаратты
талдаудың дәстҥрлі әдістері ҥнемі жаңартылып отыратын деректердің ҥлкен кӛлеміне
жете алмайтын жағдайға ие боласыз, нәтижесінде бҧл ҥлкен деректер технологияларына
жол ашады.
Шын мәнінде, ҥлкен деректер ҧғымы жҧмыстың тиімділігін арттыру, жаңа ӛнімдер
жасау және бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатында ӛте жиі жаңартылып, әртҥрлі
кӛздерде орналасқан ҥлкен кӛлемдегі және әртҥрлі қҧрамдағы ақпаратпен жҧмыс істеуді
білдіреді. Forrester консалтингтік компаниясы қысқаша тҧжырым жасайды: ҥлкен
деректер практикалық шектегі деректерден мағынаны алатын технологиялар мен
технологияларды біріктіреді.
Нейротехнологиялар
Нейротехнологияның анықтамалары:
1. жҥйке жҥйесінің жҧмыс істеу принциптері негізінде қҧрылған технологиялар
жиынтығы;

58
 2. жаңа нарықтарды, ӛнімдерді, кӛрсетілетін қызметтерді дамыту ҥшін қажетті, оның
ішінде ӛмір сҥру ҧзақтығы мен сапасын арттыруға бағытталған жаһандық бәсекеге
қабілетті технологиялардың жаңа сыныбын қҧру ҥшін негіз.
Нейротехнологиялар миды нейрондық желі, яғни ӛзара байланысқан нейрондардың
жиынтығы ретінде қарастырады. Нейрондық желілерді екі тҥрге бӛлуге болады: "дымқыл"
және "қҧрғақ". "Дымқыл" — бҧл біздің басымыздағы биологиялық нейрондық желілер,
ал" қҧрғақ " - жасанды; биологиялық нейрондық желілер қағидаты бойынша қҧрылған, ӛте
кҥрделі мәселелерді шешуге және ӛзін-ӛзі ҥйренуге қабілетті математикалық модельдер.
Нейротехнологияның ең перспективалы салалары:
Нейрофармакология. Гендік және жасушалық терапияның дамуы, ерте жеке
диагностика, нейродегенеративті ауруларды емдеу және алдын-алу (Кәрілік деменция,
Альцгеймер ауруы және т.б.), сондай-ақ сау адамдарда ақыл-ой қабілеттерін жақсарту.
Нейромедтехника. Жасанды сезім мҥшелерін қоса, органдардың нейропротезін
дамыту, қозғалғыштығын жоғалтқан аяқ-қолды дамытуға кӛмектесетін
нейротехнологияларды қолдана отырып оңалту қҧралдарын жасау.
Нейро тҥзілу. Оқытудағы виртуалды және Толықтырылған шынайылық
нейроинтерфейстері мен технологияларын дамыту, білім беру бағдарламалары мен
қҧрылғыларын әзірлеу, жадыны кҥшейтуге және ми ресурстарын пайдалануды талдауға
арналған қҧрылғылар жасау.
Нейроразвлечения және спорт. Миға арналған брейн-фитнес-жаттығуларды дамыту,
нейрогаджеттерді, оның ішінде нейрордамыту ойындарын пайдалана отырып ойындар
жасау.
Нейрокоммуникация және маркетинг. Нейромаркетинг технологияларын дамыту
(сатып алушылардың мінез - қҧлқын, оған әсер ету мҥмкіндіктерін, сондай-ақ
нейротехнологияларды пайдалана отырып, осындай әсерге реакцияларды зерттеу
әдістерінің кешені), нейро-және биометриялық деректер негізінде мінез-қҧлықты болжау.
Нейроассистенттер. Табиғи тілді тҥсіну технологиясын дамыту, терең машиналық
оқытуды дамыту (сӛйлеуді тану, компьютерлік кӛру және табиғи тілді ӛңдеу сияқты
алгоритмдерді жетілдіруге кӛмектесетін нейрондық желілерге негізделген Машиналық
оқыту), жеке электронды кӛмекшілерді қҧру (виртуалды хатшының рӛлін атқаратын веб-
қызметтер немесе қосымшалар) және гибридті адам-машина интеллектісі.
Жасанды интеллект
Жасанды интеллект (АИ; ағылш. Artificial intelligence, AI) — (1) зияткерлік
машиналарды, әсіресе зияткерлік компьютерлік бағдарламаларды жасаудың ғылымы мен
технологиясы; (2) зияткерлік жҥйелердің дәстҥрлі тҥрде адамның қҧзыреті болып
саналатын шығармашылық функцияларды орындау қасиеті.
Енді AI-ге бірқатар алгоритмдер мен бағдарламалық жҥйелер кіреді, олардың
ерекшелігі-олар кейбір мәселелерді ӛз шешімдері туралы ойлайтын адам сияқты шеше
алады.
АИ - дің негізгі қасиеттері-тілді тҥсіну, ҥйрену және ойлау қабілеті, ең бастысы,
әрекет ету. AI-сапалы және жылдам дамып келе жатқан байланысты технологиялар мен
процестер кешені, мысалы:
табиғи тілде мәтінді ӛңдеу
Машиналық оқыту
сараптамалық жҥйелер
виртуалды агенттер
ҧсынымдар жҥйесі
Бҧл сапалы жаңа клиенттік тәжірибе мен ӛзара әрекеттесу процесін қҧруға
кӛмектеседі.
АИ дамуының екі бағытын бӛлуге болады:

59
 мамандандырылған AI жҥйелерін адамның мҥмкіндіктеріне жақындатумен және
олардың адам табиғаты жҥзеге асыратын интеграциясымен байланысты мәселелерді
шешу;
жасанды интеллект қҧру, қазірдің ӛзінде қҧрылған AI жҥйелерін адамзат мәселелерін
шешуге қабілетті біртҧтас жҥйеге біріктіруді білдіреді.
Блокчейн
Блокчейн технологиясы-бҧл қаржы саласына ғана емес, кӛптеген басқа салаларға да
әсер ететін ӛте ауыр салдары бар серпіліс.Блокчейн - бҧл деректерді сақтау қҧрылғылары
ортақ серверге қосылмаған таратылған мәліметтер базасы. Бҧл дерекқор блоктар деп
аталатын реттелген жазбалардың ҥнемі ӛсіп келе жатқан тізімін сақтайды. Әр блокта
уақыт белгісі және алдыңғы блокқа сілтеме бар.
Шифрлауды қолдану пайдаланушыларға жеке кілттері бар, оларсыз Файлға жазу
мҥмкін емес деген мағынада "иелік ететін" блокчейннің бӛліктерін ғана ӛзгерте
алатындығына кепілдік береді. Сонымен қатар, шифрлау барлық пайдаланушылар ҥшін
таратылған блокчейннің кӛшірмелерін синхрондауға кепілдік береді.
Блокчейн технологиясы бастапқыда мәліметтер базасы деңгейінде қауіпсіздікті
қамтамасыз етеді. 2008 жылы Сатоши Накамото (Satoshi Nakamoto) блокчейн
тҧжырымдамасын ҧсынды. Ол алғаш рет 2009 — да цифрлық валютаның қҧрамдас бӛлігі
ретінде іске асырылды-биткоин, онда блокчейн биткоиндермен барлық операциялар ҥшін
негізгі жалпы тізілім рӛлін атқарады. Қазір короновирус кезіндеде 2020 жылы ӛте
актуалды болып келеді.Блокчейн технологиясының арқасында биткоин кез-келген беделді
органды немесе орталық серверді пайдаланбай-ақ (физикалық монеталардан немесе
таңбалауыштардан айырмашылығы, электронды файлдар екі рет қайталануы және ысырап
болуы мҥмкін) қос шығындар мәселесін шешетін алғашқы сандық валюта болды.
Блокчейн технологиясындағы қауіпсіздік уақыт белгілерін қоятын
орталықтандырылмаған сервер және тең-теңімен Желілік қосылыстар арқылы қамтамасыз
етіледі. Нәтижесінде деректер базасы қҧрылады, ол бір орталықсыз дербес басқарылады.
Бҧл блокчейндерді оқиғаларды тіркеуге (мысалы, медициналық жазбаларды енгізуге)
және деректермен жҧмыс істеуге, сәйкестендіруді басқаруға және дереккӛздің
тҥпнҧсқалығын растауға ӛте ыңғайлы етеді.
Биткоиндер жағдайында мҧндай кілттер тікелей қаржылық қҧндылықты білдіретін
валютадағы кейбір сомалар сақталатын мекенжайларға қол жеткізу ҥшін қолданылады.
Бҧл ақша аударымын тіркеу функциясын жҥзеге асырады, әдетте бҧл рӛлді банктер
атқарады.
Сонымен қатар, тағы бір маңызды функция жҥзеге асырылады: сенім қатынастарын
орнату және жеке тҧлғаның тҥпнҧсқалығын растау, ӛйткені ешкім тиісті кілттерсіз
блокчейнді ӛзгерте алмайды. Осы кілттермен расталмаған ӛзгерістер қабылданбайды.
Әрине, кілттерді (физикалық валюта сияқты) теориялық тҧрғыдан ҧрлауға болады, бірақ
компьютерлік кодтың бірнеше жолын қорғау әдетте ҥлкен шығындарды қажет етпейді.
Кванттық технологиялар
Кванттық технология-кванттық механиканың, ең алдымен кванттық интегралдың
ӛзіндік ерекшеліктерін қолданатын физика саласы. Кванттық технологияның мақсаты-
кванттық принциптерге негізделген жҥйелер мен қҧрылғыларды қҧру, олар әдетте
мыналарды қамтиды:
Энергия деңгейлерінің дискреттілігі (квантталуы) (кванттық ӛлшемді эффект,
кванттық холл эффектісі)
Гейзенбергтің белгісіздік принципі
Жҥйелердің таза кҥйлерінің кванттық суперпозициясы
Ықтимал кедергілер арқылы кванттық туннельдеу
Кванттық кҥй байланысы

60
 Мҥмкін практикалық іске асыруларға кванттық есептеу және кванттық компьютер,
кванттық криптография, кванттық телепортация, кванттық метрология, кванттық
сенсорлар және кванттық кескіндер жатады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Крис Скиннер «Цифровой человек». 45-46 бет.
2.Эрик Шмид , Джарерд Коэн «Новый цифровой мир». 84-85 бет.

УДК 004.7

ЖОЛ КӚЛІК ОҚИҒАЛАРЫН ЖЕЛІЛІК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ

АРҚЫЛЫ АЗАЙТУ

Қаңтарбаев Б.А. - "Ақпараттық жүйесі" мамандығы, 4 курс

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Батырхан С.К.

Аңдатпа. Компьютерлік технологиялар ғасыры әлемді жақсы жаққа ӛзгертті.

Бүгінгі күнге дейін IT технологиясының ғалымдары мен IT саласының мамандары
кӛптеген пайдалы гаджеттерді, бағдарламаларды, қосымшаларды және т.б. ойлап
тапты. Технологияның эволюциясы мұнымен тоқтаған жоқ. Нарыққа жаңа ғалымдар
мен ӛнертапқыштар келіп, ескі технологияларды жетілдіре бастады. Енді
технологиялар бізге кӛмектесіп қана қоймай, олар қазір біздің досымызға айналды. Жаңа
функцияларға ие болған ескі технологиялар қазір ойлана алады, сӛйлей алады, қысқа
шешім қабылдай алады, олар ақылды бола бастады және қазір олардың жасанды
интеллектісі бар. Зерттеу жұмысы желілік технологияларды модельдеу процесіне
негізделген жәнеде жолдардағы кӛлік апаттарын азайтуға мамандандырылған жол
технологиясына бағытталған. Жоба негізінде Cisco компаниясының технологиялары тҧр.
Бҧл жобаның моделі CiscoPacketTracer эмуляторында жасалған.
Кілттік сӛздер: ақылды датчиктер, кҥн батареялары, статистика, апаттар, IoT, жол
белгілері, алкотормоз.

Қазіргі таңда елімізде тіпті бҥкіл әлемде кӛлік аппатарының саны артып келеді. Бҧл
кӛлік оқиғаларының себебін бірі автокӛлікті ішімдікке салынып жҥргізгеннен десе енді
бірі бҧған қала жолдарындағы жол белгілерімен бағдаршамдардың жоқ болу немесе
олардың жиі бҧзылуынан жәнеде ақауларынан деген пікір береді. Әрине екі себепте ойға
қонымды әрі дҧрыс. Себебі қазіргі кезде кӛлікті басқаруға ішімдік ішкен адамдар кӛп
отырады. Әрі бҧл адамдар кӛлік қозғалысына едәуір кері әсерін тигізіп, тіпті кӛлік
қағтығысынада кӛптеген себебін тигізеді. Сол себептіде кӛлік қақтығысының
статистикасы кҥннен кҥнге біршама артып келеді.
Статистика бойынша елімізде 2019 жылдын басынан бастап болған жол кӛлік
апаттарының саны 16 614-ке жетіп отыр (1-cуретте кӛрсетілген). Бҧл жол кӛлік
оқиғаларында 2405 адам қаза тауып, 22 780 адам аса қатты жарақат алған[1]. Ал кӛршілес
жатқан Ресей Федерациясында 2019 жылдын басына бастап ішімдік ішкен адамдардың
кесірінен 32 500 кӛлік оқиғасы тіркелген[2].
Әлемде осындай жол кӛлік оқиларының кӛбеюіне байланысты Евро Одақ 2019
жылы 29 наурызда кезекті жиналысында 2025 жылдың басынан бастап барлық кӛліктерге
61
―Алкозамок‖ қҧрылғсын орнату жӛнінде шешім қабылдады. Бҧл қҧрылығы жҥргізушінің
дем шығару арқылы алынған сынақ бойынша жҥргізушіге кӛлікті басқаруға болатынын
жәнеде болмайтындығын анықтап кӛрсетеді. Егерде жҥргізушінің демінен ішімдік
нормасы асып тҥсетін болса, ол кезде автокӛлік ӛз-ӛзін блоктап тастайды. Бҧл кезде
кӛлікті оталдыру мҥмкін емес болады. Ал жҥргізушінің демінен халықаралық стандартқа
сәйкес ішімдік кӛрсеткіші 0,39 промилледен аспауы қажет. Сол себептіде Евро Одақ
мҥшелері осы қҧрылғыны автокӛліктерге орнату арқылы жол апаты статистикасын
тӛмендетуге оңтайлы шешім деп отыр. Және кӛптеген жҥргізушілер мен басқада адамдар
бҧл шешіммен толықтай келісіп отыр. Дегенмен алда не болатынын болжап білу мҥмкін
емес, бірақ бҧл қҧрылға арқылы бҧл мәселені шешуге болат деген ҥміт, мҥмкін емес
дегенге қарағанда кӛбірек.

1-сурет. Жол кӛлік апаттарының статистикасы

(*Qamqor мемлекеттік статистика комитетінің Facebook парақшасынан алынған)

Жол кӛлік оқиғаларына тағыда бірден бір себеп ол әрине жол белгілерінің
қарыңғыда кӛрінбеуі немесе бағдаршамдарда болатын ақаулар мен олардың бҧзылуы.
Жҥргізушілердің басым кӛпшілігі осы бір мәселеге бірден бір назар аударады. Себебі
қандай алып шахар болмасын немесе қандайда бір қала болмасын іштерінде жарықпен аз
қамтылған кӛшелер кӛп кездеседі. Мысалға, кҥндіз кӛрініп тҧрған басты жол немесе
басты жолдың аяталғанын кӛрсететін жол белгісі тҥнде кӛрінбейді. Сол себептіде белгіні
кӛрмеген жҥргізушілер, белгіні кӛрмеген басқа бір автокӛлік жҥргізушілермен жол кӛлік
қақтығыстарына тҥсіп жатады.
Жол кӛлік оқиғаларымен, жол кӛлік апаттары қараңғы қиылыстармен, қараңғы
кӛшелерде кӛп болады. Бҧл мәселені шешу ҥшін желілік технологиялармен жол
белгілерін бір-біріне жалғау арқылы шешуге болады деген жеке ӛз ойым бар. Яғни қазіргі
таңда аса танымал болып келе жатқан IoT технологияларын пайдалану бҧл мәселені
шешуге арналған бірден бір жақсы ҧсыныс.
Бҥгінгі кезде нақты ала келгенде қаомпьютер заманында ақылды шамдар, ақылды
дыбыс белгілері жалпы алғанда ақылды қҧрылғылардың тҥрлері уақыт артқан сайын
артып келеді. Және олардың ӛздерін жҧмыс кезінде ӛз-ӛзі жақсы жағынан кӛрсетуі
адамды таң қалдырады. Сол себептіде менің ойымша ақылды шамдардың ӛзімен ақ
кӛптеген жол кӛлік аптаттарын азайтуға болады. Мысалы, ақылды шаммен жол белгісін
айналдыра орау немесе қоршау арқылы біз жол белгісін қараңғыда жҥргізушіге кӛрінетін
етіп жасадық десек, жҥргізуші бҧл белгіні кӛріп ешқандай қателіксіз, ереже арқылы
жҥретін болады. Жәнеде бҧл ақылды шамды кҥн энергиясы арқылы қуатталатындай етіпте
жасауға болады. Яғни кҥндіз кҥн энергиясын жинайтын плиталар арқылы, энергияны
акумуляторға жинап, ал тҥн уақытында ақылды шамды кҥндіз жиналған энергия арқылы

62
қуаттандыруға болады. Сол арқылы біз жол кӛлік апатының статистикасын тағыда тӛмен
тҥсіре аламыз (2-сурет).
Автокӛлік жҥргізу әлемдегі ең қауіпті істердің бірі болып саналады. Автокӛлік
кесірінен жыл сайын миллиондаған адамдар қаза тауып жатады. Сол себепті бҧл салдарды
болдырмас ҥшін кӛлік қозғалысын ыңғайлы ету бірден бір маңызды шаралардың бірі
етуіміз керек. Тек сонда ғана біз бҧл мәселені бір жақты ете аламыз.

2-сурет. Жол белгісін шаммен орау немес қоршауды моделі

CiscoPacketTracer (программа терезесінен скриншот)

Cisco Packet Tracer - бҧл пайдаланушыларға желілік топологияларды қҧруға және

заманауи компьютерлік желілерді имитациялауға мҥмкіндік беретін Cisco Systems
жасаған платформалық визуалдық модельдеу қҧралы. Бағдарламалық жасақтама
пайдаланушыларға Cisco маршрутизаторлары мен коммутаторлардың конфигурациясын
командалық жол интерфейсін қолдана отырып модельді жасауға мҥмкіндік береді.
Бағдарламалық жасақтама CCNA-ның негізгі тҧжырымдамаларын білуге кӛмектесетін
білім беру қҧралы ретінде Cisco Network Associate Academy студенттеріне бағытталып
жасалған [3].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. [Электрондық ресурс]
https://www.facebook.com/kpsisu/videos/899492680532705/?__so__=watchlist&__rv__=vi
deo_home_www_playlist_video_list&redirect=falseTP-LinkTechnologies Qamqor
мемлекеттік статистика комитетінің Facebook парақшасы
2. [Электронный ресурс] - https://www.gazeta.ru/business/2020/06/08/13111603.shtml Газета
ру онлайн журналынан
3. Пакет К., Тир Д. Создание масштабируемых сетей Cisco. Учебник для инжинеров.
Издательство «Вильямс», 2002. – 522 с.

УДК 004.42

ПЕРВЫЙ СОБСТВЕННЫЙ ДВИЖОК НА ОСНОВЕ ПАТТЕРНА MVC

Максутбеков З.К – магистр 1 курса

ОП «Цифровые технологии в бизнесе» университет Нархоз

63
 Научный руководитель: к.с.н., ассоц. проф. Скакова А.Ж.

Аннотация. Практически во всех организациях, компаниях в ходе поиска PHP-

разработчика, устанавливаются определенные требования для каждой позиции(Junior,
Middle, Senior). Если брать в качестве образца Junior PHP-разработчика, то для него
основными требованиями будет являться в первую очередь понимание принципов ООП,
опыт работы с реляционной базы данных(MySQL, Oracle, PostgreSQL), опыт работы с
Linux-серверами, знание одного из фреймворков (Laravel, Yii, Zend), понимание принципов
построения архитектуры приложения, и конечно же знание построения шаблонов
проектирования(MVC). Цель данной статьи показать, что представляет собой язык
программирования PHP, как работает MVC, и реализация первого движка на основе MVC
с помощью языка программирования PHP.
Ключевые слова: язык программирования PHP, MVC, паттерн, шаблон
проектирования, ООП.

Cкриптовый язык PHP.

PHP (аббревиатура от PHP: гипертекстовый препроцессор) - это скриптовый язык,
который обычно используется в серверной веб-разработке. Чтобы разобраться во всем
этом, очень важно сначала понять, что такое скриптовый язык. Скриптовые языки
(семейство языков программирования, включая PHP, а также такие языки, как JavaScript и
Ruby) - это подмножество языков программирования, используемых для автоматизации
процессов, которые в противном случае должны были бы выполняться шаг за шагом в
коде сайта каждый раз, когда они происходят.
Это включает в себя такие вещи, как диалоговые окна, открывающиеся на экране в ответ
на действия пользователя, чат-боты, реагирующие на определенное поведение
пользователя соответствующими сообщениями, или анимация, которая происходит, когда
пользователь прокручивает определенную точку на странице, любые динамические
функции веб-сайта, которые должны происходить на экране без необходимости вручную
перезагружать сайт. Скриптовые языки, такие как PHP, отличаются от языков разметки,
таких как HTML и CSS, в том смысле, что в то время как HTML и CSS определяют макет
и внешний вид веб-страниц, скриптовые языки говорят статической веб-странице
(построенной с использованием HTML и CSS) выполнять определенные действия. Если
вы потратили какое-то время на чтение о JavaScript, это может показаться знакомым. Так
является ли PHP просто еще одним способом достижения того, что вы можете сделать с
помощью JavaScript? Не совсем.
Как упоминалось ранее, PHP обычно используется в качестве серверного языка (в
отличие от такого языка, как JavaScript, который обычно выполняется на стороне
клиента). Так что же это значит? В терминах программирования клиентская сторона
относится к деятельности веб-сайта, которая происходит локально на компьютере
пользователя через веб-браузер пользователя. Клиентские языки, такие как HTML, CSS и
JavaScript, дают инструкции, которые веб-браузеры могут анализировать и переводить в
контент на экране вашего компьютера. Обратите внимание, что JavaScript (скриптовый
язык, такой как PHP) находится в этом списке. Опять же, процессы, написанные
JavaScript, происходят на стороне клиента JS предоставляет инструкции, которые могут
быть поняты и выполнены в вашем веб-браузере. Клиентская сторона - это та сторона,
которую вы видите, когда пользуетесь интернетом.
С другой стороны, серверная деятельность включает в себя отправку веб-
браузером запросов на веб-сервер (программное или аппаратное обеспечение, хранящее
страницы веб-сайтов, изображения, медиа-ресурсы и другие ресурсы), который затем
отвечает на запрос HTML-кодом, который может быть обработан и визуализирован веб-
браузером и превращен в контент на экране пользователя. Основное отличие здесь от
64
клиентской деятельности заключается в том, что этот процесс включает в себя связь с
сервером и не завершается полностью в браузере клиента. Другими словами, клиентский
язык сценариев, такой как JavaScript, может автоматизировать задачи, связанные с
контентом, который уже доступен пользователю в его веб-браузере, но серверный язык
сценариев, такой как PHP, используется для запроса контента с сервера или базы данных
веб-сайта и делает этот контент видимым и доступным для пользователя сайта. Чтобы
поддерживать эффективность веб-сайта, скорость загрузки и емкость хранилища, не все
ресурсы могут храниться локально на веб-страницах в любое время.
Шаблон проектирования MVC.
Model-View-Controller (MVC, Модель-Представление-Контроллер) - схема
разделения данных приложения, пользовательского интерфейса и управляющей логики на
три отдельных компонента: модель, представление и контроллер. Такой подход облегчает
саму разработку приложения так, что модификация каждого компонента может
осуществляться независимо друг от друга. В основном модель отвечает за запросы в базу
данных, сущности таблицы и все действия, связанные с подготовкой и обработки данных.
Представление (View) - это репрезентация и представления дизайна (front) нашего
приложения. В ней мы не пишем никакой логики, только дизайн (в нашем случае это -
HTML, CSS, JavaScript, JQuery). Ну и контроллер (Controller) - это компонент которая
связывает View и Model, при помощи которого мы интерпретируем действия
пользователя.
В мире существуют различные MVC фреймворки, на разных языках
программирования PHP, такие как Laravel, Codeigniter, YII, Zend, Kohana и так далее. Все
они владеют готовыми разработанными классами и библиотеками, чтобы разработчик мог
как можно быстрее и более поверхностно мог разрабатывать от гигантские систем, до
простых сайтов. Наша задача, попробовать создать собственный движок, по принципу
Model-View-Controller, чтобы мы могли разбить наше приложение по компонентам. Для
реализации данной задачи, нам потребуется грамотно организовать разделение проекта по
папкам и файлам.

Рисунок - 1 – Процесс работы паттерна

Примечание: составлено авторами

Давайте начнем с самого главного, у нас будет страница - index.php, вокруг которого
будет строиться весь проект. Получается, с этого момента у нас будет только один
файл index.php, куда мы будем ссылаться.
Принцип работы будет выглядеть таким образом(Рис-2):

65
 Рисунок - 2 – Принцип работы проекта
Примечание: составлено авторами

Давайте теперь приступим к разработке самого кода. Начнем с того что мы

создадим главный файл, под названием index.php. Вся основная часть будет проходить
именно тут. Все нужные классы будут инициализированы тут. Все запросы будут
попадать именно сюда, но вот потом дальше уже мой контроллер будет обрабатывать их у
себя в отдельных функциях. В первую очередь, я подключу функцию автозагрузки
классов.

index.php
<?php

function __autoload($className){
require_once($className.'.php');
}

?>
Далее, мы создадим 4 папки: models, views, controllers и core. Начнем с папки core. В
данной папке у нас будут находится базовые классы, то есть основа нашего проекта.
Конечно, в дальнейшем вы можете смело добавлять собственные файлы и классы в
зависимости от нужды. Но, как минимум мы создадим 2
файла: Controller.php и DBManager.php.

Controller.php
<?php
namespace core;

66
 class Controller{
public function process(){
if(isset($_GET['act'])){
return $this->{$_GET['act']}();
}else{
return $this->{"index"}();
}
}
}
?>

Данный файл является ключевым в нашем проекте. Он как раз таки обрабатывает
все запросы. Код $this->{$_GET['act']}() работает таким образом. Она вызывает функцию
по названию. Например, если напишу $this->{'test'}(), то я вызову функцию test().
Получается, в моем контроллере, я вызываю функцию со значением GET параметра act. И
если этот GET параметр отсутствует, то она по умолчанию вызовет функцию index.

А теперь давайте создадим второй файл DBManager.php в нашей папке core.

DBManager.php
<?php
namespace core;
use PDO;
class DBManager{
private $connection;
public function __construct($host, $dbname, $user, $password){
try{
$this->connection =
new PDO("mysql:host=".$host.";dbname=".$dbname,$user,$password);
}catch (Exception $e) {
echo "Error!: " . $e->getMessage() . "<br/>";
}
}
public function getConnection(){
return $this->connection;
}
}
?>

Файл DBManager.php отвечает за подключение в базу данных, в котором есть клас

с DBManager. В конструкторе класса мы передаем хост, наименование базы, имя
пользователя и пароль. В итоге, после инициализации объекта, мы будем обращаться к
функции getConnection(), которая возвращает объект $connection, то есть, наше
подключение.
В файле DBConnection мы написали для того чтобы при автозагрузке
класса PDO (функция автозагрузки класса в главном файле index.php) функция знала
откуда именно надо подгружать. Если я не напишу эту строку, то функция автозагрузки
класса подгрузит файл PDO с папки core (то есть, он подумает что у нас в папке core есть
файл PDO.php).
Давайте теперь попробуем создать файлы CarModel.php и Car.php в папке models.
Класс Car нам нужен для объектного представления нашей таблицы cars, которую мы
создадим у себя в базе данных. А класс CarModel.php нам нужен для создания всех

67
функции операции по работе с таблицей cars. (Добавление, изменение, удаление или
вывод полного списка).

Наша таблица cars выглядит таким образом:

cars (id-int(11), name - varchar(255), model - varchar(255), price - int(9))

Объектное представление данной таблицы будет выглядеть таким образом:

Car.php
<?php
namespace models;
class Car{
public $id;
public $name;
public $model;
public $price;
}
?>

CarModel.php
<?php
namespace models;
use models\Car;
use core\DBManager;
use PDO;
class CarModel{
private $dbManager;
public function __construct(){
$this->dbManager = new DBManager("localhost", "bitlab", "root", "");
}
public function getAllCars(){
$result = array();
try{
$query = $this->dbManager->getConnection()->prepare("SELECT * FROM cars");
$query->execute();
$result = $query->fetchAll(PDO::FETCH_CLASS, "models\Car");
}catch(Exception $e){
echo $e->getMessage();
}
return $result;
}
public function addCar(Car $car){
try{
$query = $this->dbManager->getConnection()->prepare("
INSERT INTO cars (id, name, model, price)
VALUES (NULL, :name, :model, :price)
");
$query->execute(array("name"=>$car->name, "model"=>$car-
>model, "price"=>$car->price));
}catch(Exception $e){
echo $e->getMessage();
}
}
68
 }
?>

Вот тут и начинается самое интересное. В конструкторе мы инициализируем

объект класса DBManager, передавая ему в аргументы конструктора данные нашего
подключения. Далее, я создаю две функции getAllCars() и addCar(Car $car), где первая
возвращает список машин, а вторая добавляет машину в базу. В первую очередь начнем с
функции addCar(Car $car). Заметьте, что в аргументах мы передаем не параметры
таблицы cars, а целиком объект класса Car. Это очень важный и тонкий момент, которую
всегда нужно придерживаться при разделении проекта на модули. Всегда легче передать
данные в объект, чтобы далее функция сама начала разбирать объект по параметрам и уже
вносила в базу данных. При изменении, например таблицы, и добавлении каких то
дополнительных полей, нам не нужно будет изменять аргументы функции, и вызов этих
функции соответственно.
Теперь давайте разберем функцию getAllCars(). Здесь уже надо обратить внимание
на строку кода $result = $query->fetchAll(PDO::FETCH_CLASS,
"models\Car"). Код PDO::FETCH_CLASS предназначен для того чтобы конвертировать
результат запроса (которая обычно возвращается ассоциативным массивом) в объект. То
есть, мы в результате автоматический упаковываем наш объект, и получим объектный
массив машин. Далее, уже можно смело обработать результат при выводе списка.

Сейчас давайте разберем модуль контроллера.

В папке controllers я создаю файл MainController.php.
MainController.php.
<?php
namespace controllers;
use core\Controller;
use models\CarModel;
use models\Car;
class MainController extends Controller{
private $carModel;
public function __construct(){
$this->carModel = new CarModel();
}
function index(){
$cars = $this->carModel->getAllCars();
$_REQUEST['CAR_LIST'] = $cars;
return "index";
}
function addcar(){
$car = new Car();
$car->name = $_POST['car_name'];
$car->model = $_POST['car_model'];
$car->price = $_POST['car_price'];
$this->carModel->addCar($car);
header("Location:index");
}
}
?>

Класс MainController наследует от класса Controller из нашей папки core.

Наследуя от класса Controller, он автоматический присваивает все функции и параметры.
69
Получается, функция process() автоматический будет внутри класса MainController. В
нашем классе названия функции - это те названия GET параметра 'act' из родительского
класса Controller. То есть, код $this->{$_GET['act']}() как раз таки вызывают эти
названия функции, которые находятся в классе MainController. Таким образом, мы
должны ориентироваться по значению GET параметра 'act'.
А теперь давайте обратим внимание на возвращение функции. Значения возврата функции
- это наименования php файлов в папке views (представления). То есть если
функция index() возвращает текст - index, значит у нас подгружается файл index.php в
качестве представления.
Код $_REQUEST['CAR_LIST'] = $cars означает что мы в атрибуту запроса
передаем список машин, чтобы файл представления мог смело считать этот список.
А теперь будем поработаем над представлениями, то есть с папкой views. В основном у
нас будет чистый дизайн.
index.php
<?php
$carList = $_REQUEST['CAR_LIST'];
?>
<!DOCTYPE html>
<html>
<head>
<title></title>
</head>
<body>
<form action="addcar" method="post">
NAME <input type="text" name="car_name">
MODEL <input type="text" name="car_model">
PRICE <input type="text" name="car_price">
<button>ADD CAR</button>
</form>
<table>
<?php
if($carList!=null){
foreach($carList as $car){
?>
<tr>
<td>
<?php
echo $car->id;
?>
</td>
<td>
<?php
echo $car->name;
?>
</td>
<td>
<?php
echo $car->model;
?>
</td>
<td>
<?php
70
 echo $car->price;
?>
</td>
</tr>
<?php
}
}
?>
</table>
</body>
</html>

Тут все просто. Мы получаем список машин через глобальный массив $_REQUEST.
Далее, просто через foreach() выводим список преобразовывая их в HTML.
А теперь давайте внесем поправку в наш главный файл index.php в главной директории.
Добавим пару строк, инициализации объектов класса MainController.
index.php
<?php
function __autoload($className){
require_once($className.'.php');
}
use controllers\MainController;
$controller = new MainController();
require_once "views/".$controller->process().".php";
?>

В итоге мы вызываем функцию process(), в качестве страницы, которую мы хотим

показать. А теперь главный вопрос - как ссылаться на различные ссылки (функции
контроллера)? Тут в качестве решения, мы добавим один специальный файл - .htaccess.
Данный файл предназначен для перезаписи адресной ссылки, то есть например, если я в
адрес введу /index то он преобразует эту ссылку как /index.php?act=index. А как раз таки
GET параметр 'act' нам нужен чтобы подгружать нужный контроллер. То есть, для каждой
ссылки я создам собственный псевдоним. Файл будет выглядеть таким образом, и будет
находиться в корневой папке:
.htaccess
RewriteEngine On
RewriteRule ^index index.php?act=index&%{QUERY_STRING}
RewriteRule ^addcar index.php?act=addcar&%{QUERY_STRING}

Получается, если я захочу добавить еще одну ссылку, то я добавлю еще одну
строку с названием ссылки. В итоге, я получу собственный скромный MVC движок, и
могу смело на основе этого проекта разрабатывать более крупные системы.

Список использованной литературы:

1. PHP 7: учебник / Д.В. Котеров, И.В. Симдяков. – СПб.: БХВ-Петербург, 2016. –
1088с.
2. Паттерны проектирования, Эрик Фримен, Элизабет Фримен - СПб.: БХВ-
Петербург, 2011. – 656с.
3. Читаемый код, или Программирование как искусство, Босуэлл Д., Фаучер Т. -
СПб.: БХВ-Петербург, 2012. – 208с.

71
 УДК 311

АНАЛИЗ ТЕКУЩЕГО ПОЛОЖЕНИЯ СОЦИАЛЬНЫХ СЕТЕЙ

Мамеев И. – магистрант 1 курса

ОП «Цифровые технологии в бизнесе» университет Нархоз
Научный руководитель: к.т.н, ассоц.проф. Куламбаев Б.О.

Аннотация. В настоящее время одним из факторов успешной деятельности

большинства предприятий и организаций является эффективное использование анализа
высказываний со стороны их покупателей или клиентов. В качестве данных выступают
реальные публичные комментарии пользователей на любую тему в режиме реального
времени, а также анализ того, к какому уровню оно относится: положительное,
отрицательное и нейтральное.
Ключевые слова: анализ, фактор, социальная сеть, Python, твиттер.

Анализ показал, что наиболее популярными социальными сетями являются

Snapchat, Instagram, Facebook и Linkedin. Самой востребованной оказалась популярная
мобильная социальная сеть для обмена сообщениями в виде фото и видео Snapchat, ее
предпочитают 55.8% всех опрошенных респондентов. 26.9% людей указали Instagram,
14.5% Facebook и только 2.8% Linkedin (Рисунок - 1).

1.1. Рисунок – 1. Анализ наиболее популярных социальных сервисов в США и

Европе

Помимо вопроса о том какую социальную сеть пользователи предпочитают,

респондентам были заданы более 130 уникальных вопросов. С помощью популярного
приложения для анализа и визуализации данных все ответы были детально изучены и
показаны в виде графиков, чтобы видеть картину пользования социальными сетями.
Среди примеров вопросов были указаны в виде пользования мобильной или
компьютерной версии приложения, гендерное различие, учащиеся школ, колледжей и
университетов и др (Рисунок - 2).

72
 Рисунок – 2. Анализ наиболее популярных сервисов в Казахстане

Предыдущий опыт уже продемонстрировал, как казахстанцы используют

социальные виртуальные пространства, но для детального анализа необходимо наглядно
показать использование социальных сетей в Казахстане. За 2019 год в Казахстане было
зарегистрировано порядка 6 556 000 активных пользователей внутри наиболее
популярных социальных сетей (Рисунок – 3).

Рисунок - 3 – Фрагмент Mashup’а об активных пользователях социальных сетей в

Казахстане
Примечание: составлено автором.

Использованная среда разработки для написания рабочего кода

Для разработки и написания рабочего кода для создаваемого программного
комплекса за основу была взята популярная интегрированная среда разработки Sublime
Text 3. При работе в Sublime Text программа не затрагивает большое количество ресурсов
компьютера, в связи с чем различных казусов с производительностью при работе не
возникает. За 2019 год были проанализированы предпочтения разработчиков со всего
мира в вопросе об основной среде разработке (рисунок 4):

73
 Рисунок - 4 – сравнение Sublime Text 3 с другими средами разработки
Примечание: источник [2]

Языки программирования и библиотеки для разработки программного комплекса

Данный проект будет написан на одном из самых популярных языков
программирования на сегодняшний день Python. Python – один из самых популярных
языков программирования на сегодняшний день [1]. Благодаря нему проект будет
выполнять построение модели машинного обучения для выявления тональности
настроений текстов, сообщений и твитов внутри социальной сети Twitter в режиме
реального времени. Чтобы собрать данные, необходимо произвести предварительную
подготовку для того чтобы Твиттер предоставил доступ к своим ресурсам. Основным из
них является создание приложение, внутри которого и будет происходить вход и
обеспечение доступа к твитам и сообщениям из Твиттера. На этом уровне необходимо
подтвердить свои намерения команде разработчиков Твиттера на сайте
developer.twitter.com.

Рисунок - 5 – Ключи и жетоны для доступа к API-методам Твиттера

Примечание: составлено автором

Определение структуры программного комплекса

Любая программа должна начинаться с построения правильной и корректной
архитектуры. В качестве архитектуры была построена блок-схема, которая показывает
полный ―жизненный цикл‖ проектного приложения (Рисунок - 6).

74
 Рисунок - 6 – Блок схема программного комплекса
Примечание: составлено автором

Получение тональности каждого полученного сообщения

После получения результатов в виде таблицы сообщений с их эмоциональными
оценками.

Список использованной литературы:

1. Интернет-источник: https://ru.wikipedia.org/wiki/Python (дата обращения: 22.12.2020)
2. Интернет-источник: https://itvdn.com/ru/blog/article/top10-html (дата обращения:
22.12.2020)

УДК 004.056

ОСОБЕННОСТИ ИНФОРМАЦИОННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ РЕКЛАМНОГО

АГЕНТСТВА

Матчанов Д. – спец. «Вычислительная техника и программное обеспечение» 4 курс

Научный руководитель – к.э.н., ассоциированный профессор Алдажаров К.С.

Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы информационной

безопасности рекламного агенства. Основная идея – как сохранить конфиденцальную
информацию. Рассматривается основные функции рекламы, как защищается этот вид
информации на законодательном уровне.
Ключевые слова: Реклама, угрозы, конфиденцальная информация, цензор,
несанкционированный доступ, специальное программное обеспечение.
75
 В период, когда необходимо, чтобы о тебе узнали все представители целевой
аудитории, предприятия, причѐм, очень часто, в условиях жѐсткой конкуренции на рынке,
проводятся различные мероприятия по стимулированию сбыта продукции или услуги.
Именно в этот момент и появляется опасность утечки конфиденциальной информации. В
настоящее время такая угроза становится всѐ актуальнее.
Но как можно сохранить конфиденциальную информацию? Как уберечь еѐ от
утечки? В чем особенность проведения мероприятий в условиях защиты информации?
Эти и другие вопросы я попытаюсь рассмотреть в этом статье. При этом, как и со стороны
заказчика, так и со стороны компании-исполнителя.
Реклама подразумевает направленное действие на потребителя, то есть, можно
сказать, что она функциональна. Какие же функции выполняет реклама. Прежде чем
проводить любое рекламное мероприятие в организации, где имеются конфиденциальные
сведения, необходимо составить концепцию, что хочет в данном случае получить
организация, какими средствами и методами? Не будет ли используемая информация
убыточно влиять на организацию-заказчика? В идеале, нужно было бы создать
определѐнную комиссию, куда были бы включены: маркетологи, юристы, различные
специалисты, технологи организации, и обязательно представитель интересов владельца
информации, например, представитель службы безопасности, в качестве цензора.
Цензор в этом случае необходим, чтобы следить за циклом информации, и в том
числе конфиденциальной. Важную роль в этой ситуации играет проведение
маркетинговых исследований, направленных на изучение рынка, потребностей целевых
покупателей, исследование конкурентов организации и многое другое. Здесь уже и имеет
место быть пункт договора «Конфиденциальные сведения».
В нѐм чаще всего указываются сведения: о клиенте-заказчике, о проводимой акции,
ее подготовке, условиях, бюджете, и дополнительной информации, необходимой для
более точной реализации рекламного проекта или любой другой ставшей известной
компании-исполнителю, но, тем не менее, относящейся к конфиденциальным сведениям
организации. Здесь, в этом же пункте договора необходимо прописать цену этой
информации. В зависимости уже от еѐ стоимости, компания-исполнитель в случае
разглашения секретной информации, может понести как материальную ответственность (а
это чаще всего – 100 % от заказа), так и уголовную, предусмотренную Законодательством
РК [1].
Необходимо учитывать требование Закона о защите прав потребителей о том, что
информация, размещенная на сайте продавца (как средстве связи) о товарах, реклама
которых в силу Закона о рекламе ограничена или запрещена, обязана быть размещена
продавцом. В свою очередь, Закон о рекламе прямо гласит о том, что его действие не
распространяется на информацию, раскрытие или распространение либо доведение до
потребителя которой является обязательным в соответствии с законом. Таким образом,
одной из особенностей правового регулирования фактически складывающихся
общественных отношений по рекламе в сети Интернет состоит в том, что нормы
законодательства о защите прав потребителей, в отдельных случаях исключают
применение норм Закона о рекламе при распространении информации в сети Интернет о
товарах, подпадающей под определение рекламы в том случае, когда такая информация
размещена на сайте продавца, а сам товар не запрещен к продаже. Одной из проблем
практического характера, связанной с распространением рекламы в сети Интернет
является вопрос о еѐ признании в качестве таковой. Зачастую, указания на
соответствующий интернет-сайт не могут быть квалифицированы в качестве источника
рекламной информации.
Существует проблема коллизии между нормами различных законов, при которых
фактически существующие рекламные отношения в сети Интернет не получают правовой

76
защиты законодательством о защите прав потребителя, что вызывает острую
необходимость приведения в соответствие актов законодательства.
Проблемы подтверждают тезис о необходимости включения в структуру Закона о
рекламе самостоятельной группы норм, посвященной правовому регулированию рекламы
в сети Интернет. На наш взгляд, юридическая конструкция указанных норм может быть
применена по аналогии с иными видами способов распространения рекламы в рамках
одной статьи.
Наиболее предпочтительным при этом видится вариант принятия специального, не
противоречащего законодательству о рекламе нормативного правового акта,
регулирующего вопросы распространения рекламы в сети Интернет
Основными направлениями защиты информации в ходе рекламной деятельности
являются: подготовка и экспертиза материалов, предназначенных для использования в
рекламной деятельности, на предмет отсутствия у них информации с ограниченным
доступом; анализ материалов в процессе их подготовки реклама-производителем и
реклама-распространителем к размещению в средствах рекламы; постоянный контроль
порядка распространения и содержания распространенных рекламных материалов,
независимо от способа, формы и периодичности их распространения. В целях
недопущения утечки информации о деятельности фирмы, содержащей сведения
конфиденциального характера, на фирме планируется и проводится работа по анализу
содержания материалов, предназначенных для открытого распространения.
Как можно защищать информацию.
Средство защиты информации – техническое, криптографическое, программное и
иное средство, предназначенное для защиты информации, средство, в котором оно
реализовано, а также средство контроля эффективности защиты информации.
Установить четкие правила и регламенты работы с информацией, назначить наказания за
их нарушение.
Закрыть информацию от несанкционированного доступа с помощью технических
инструментов: аппаратуры или специального программного обеспечения.
Средства разграничения доступа, системы аккаунтов и паролей, которые закрывают
посторонним доступ к информации.
Использование специального программного обеспечения (ПО) эффективно контролирует
способы обмена информацией, нуждающейся в защите, и ограничивает доступность к
секретным данным. Категорически запрещается использовать на предприятиях
программные продукты, не имеющие лицензии либо специальные сертификаты
безопасности. Нелицензионное ПО чревато распространением вирусов, способных
собирать и передавать информацию третьим лицам.

Список использованных источников:

1. Закон РК «О персональных данных и их защите» от 21 мая 2013 года N 94-V.
2. Проблемы защиты информации. https://scienceforum.ru/2017/article/2017036040
3. Техническая защита информации, данных, информационных систем.
https://integrus.ru/blog/it-decisions/tehnicheskaya-zashhita-informatsii.html
4. Меры по обеспечению информационной безопасности.
https://searchinform.ru/informatsionnaya-bezopasnost/osnovy-ib/osnovnye-aspekty-
informatsionnoj-bezopasnosti/osnovnye-printsipy-obespecheniya-informatsionnoj-
bezopasnosti/mery-po-obespecheniyu-informatsionnoj-bezopasnosti/
5. Информационная безопасность. Общие проблемы информационной безопасности.
https://infopedia.su/8xee1b.html
6. Майофис Л.И. Совершенствование рекламного бизнеса с применением
информационных технологий // T-Comm -Телекоммуникации и Транспорт. 2016. № 1.

77
УДК 004.43

VISUAL STUDIO ОРТАСЫНДА КИНОТЕАТР ІСІНІҢ ЖҦМЫСЫН

АВТОМАТТАНДЫРУ

Мүсілім А.Е. – «Ақпараттық жүйелер» мамандығы, 4-курс

Ғылыми жетекші: э.ғ.к.,қауымд.проф. Алдажаров Қ.С.
Нархоз Университеті

Андатпа. Мақалада жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланып, кинотеатр

қызметкелеріне қолдануына ыңғайлы мәліметтер қорын жасау процесі келтіріледі. Бұл
қосымша қолданушыға сеанс және билет бағаларын білу, прокатта болып жатқан жаңа
фильмдерді кӛру, жанр, уақыт, күнін кӛрсету сынды мүмкіндіктер тудырады.
Экспорттау сияқты іс-әрекеттерді қолдану үшін Visual Studio ортасында C# объктілі-
бағытталған бағдарламалау тілін қолдана отырып,кинотеатр қызметкерлеріне және
тҧтынушыларға нәтижелі бағдарламаны әзірлеу.
Кілттік сӛздер: Microsoft Visual Studio 2017, C#, .NET Framework, Ақпараттық
жүйелер, деректер қоры.

Ашық Ҥкімет, ашық қоғам қҧруды мақсат етіп қойған Қазақстан ақпараттық-
телекоммуникациялық технологияның электронды есептегіш техникасымен жҧмыс
істеуге, компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электронды оқулықтарды, интерактивті
қҧралдарды қолдануға, интернетте жҧмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламаларына
басты назарды аударып отыр. Ақпараттық әдістемелік материалдар коммуникациялық
байланыс қҧралдарын пайдалану арқылы ҥнемі білім беруді жетілдіріп жҥруді кӛздейді.
Ӛйткені, ақпараттық-коммуникациялық технологияның келешек ҧрпақтың жан-жақты
білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын
педагогикалық, психологиялық жағдай жасау ҥшін де тигізер пайдасы мол болмақ. Себебі,
ХХІ ғасыр – бҧл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет заманы, айналадағы
дҥниеге, адамның денсаулығына, кәсіби мәдениетіне мҧқият қарайтын дәуір. Оның
жарқын мысалы – Біріккен Ҧлттар Ҧйымының шешімімен «ХХІ – ғасыр ақпараттандыру
ғасыры» деп аталғаны. Қуанарлығы, қазіргі кезде біздің еліміз де ғылыми-техникалық
прогрестің негізгі белгісі – қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезеңіне еніп отыр [1].
Кино – кез келген мемлекеттің мәдениет айнасы іспетті. Ол сол халықтың тҧрмыс-
салты мен дәстҥрін дәріптейтін қҧрал болып саналады. Сондықтан да бҥгінде бҥкіл әлем
кино мен телехикая саласына салғыртпен қарамай, ҥлкен ден қойып жҥр. Жыл сайын ең
ҥздік туындылар таңдалып, оның авторлары қҧрмет даңқпен марапатталып келе жатыр.
Мҧның бәрі ҧлттың ажырамас бӛлігі мәдениет пен ӛнердің дамуына ҥлкен ҥлес қосатыны
сӛзсіз. Біздің елімізде де кино саласына жіті кӛңіл бӛлініп, кеңінен насихатталып келеді
[2]. Сондықтан қолда бар ресурстарды тиімді және ҧтымды пайдаланып, кинотеатр санын
арттыру қажеттігіне әкеледі. Осы жағдайларда бизнесті табысты жҥргізу ҥшін оны қолдау
мен дамытудың қҧралдарын инвестициялау қажет. Сонымен қатар кинотеатр санын
арттырып қана қоймай тҧтынушыларға, қызметкерлерге тиімді мәлеметтер қорын
ыңғайластыру қажет. Бҧл жҧмыс кинотеатрдың кинотеатр қорын есепке алу, деректер
қорына фильмдер енгізу және оны тҧтынушыларға ҧсыну мәселелерін қамтиды.
Кинотеатр қызметі кӛптеген операцияларды есепке алумен байланысты, кӛптеген
фильмдер мен тҧтынушылар кинотеатр қызметкерлердің жҧмысын баяулатады. Каталогта
қажетті фильмді іздеу қиын әрі ҧзақ уақытты алады және қызметердің қҧзыреттілігіне
толықтай сҥйенеді.
78
 Мҧнда басқару ҥрдісінің маңыздылығы зор болғандықтан, қызметкерлердің
жҧмысы жеңілдетіледі және тҧтынушылар әлеуметтік желі арқылы толық мәлімет ала
алады.
Программаның жобасын қҧру ҥшін Microsoft Visual Studio 2017 программалау
ортасында С# программалау тілі қолданылды. Visual Studio ортасында жасалған бҧл жоба
тҧтынушыларға және кинотеатр қызметкерлеріне арнайы жасалған жоба. Бҧл жҧмыс
барысында кинотеатр қорын есепке алу, деректер қорына фильмдер енгізу және оны
тҧтынушыларға ҧсыну мәселелерін қамтиды. Кинотеатр қорын дҧрыс ҧйымдастыру
қызметкелерге мәліметті тез арада тауып бере алуға және тҧтынушылардың талаптарын
тез орындауға мҥмкіндік береді. «Кинотеатр ісі» ақпараттық жҥйесінің программалық
жабдығы Microsoft Visual Studio ортасында C# программалау тілінде қҧрылған.
Программаның басты беті 1-суретте кӛрсетілген. Бҧл басты беттен «Сеанстарды кӛру»
және «Прайс-лист» батырмаларын кӛруге болады.
Microsoft Visual Studio программалық жабдықты қамтамасыз ететін әмбебап
қызметтер жиынтығы.
C# - бҧл .NET Framework жҥйесінде жҧмыс істейтін объектілі бағытталған тіл.
Қауіпсіз, әрі сенімді қосымшаны қҧруға мҥмкіндік береді. Visual C# кеңейтілген код
редакторын, қолданушыға ыңғайлы интерфейсті .NET Framework платформасында
ҧсынады.

1-сурет – Басты бет

Ескерту: автормен қҧрастырылған

Келесі суретте басты беттегі «Сеанстарды кӛру» батырмасын басқан кездегі

нәтиже. Яғни фильмдер, жанр, уақыты және кҥні бойынша толық мәлемет шығарылады
(2-сурет).

2-сурет – Фильмдер кестесі

Ескерту: автормен қҧрастырылған
79
 Сонымен қатар, фильмдер кестесімен біз прокатқа жаңадан енетін фильмдерді
базаға қоса аламыз. Бҧл бағдарламаны қолдану интерфейсінің қарапайымдылығын,
оңайлығын осы басты беттен кӛре аламыз. Ӛйткені біз жаңадан шыққан фильмдерді еш
қиындықсыз базаға енгізе аламыз
Ақпараттық технологиялар дамыған заманда ақпарат алмасу тәсілі анағҧрлым
жоғары деңгейге кӛтерілді. Кез келген кәсіптің жҧмысын автоматтандыру ҥшін кӛптеген
программалар бар. Бірақ программалар кӛбейген сайын программаның сапасы тӛмендейді,
осыған орай бағасы да артады.
Жалпы бағдарлама ӛндірістік процесті ҧйымдастыру ҥшін қажетті барлық
ӛнімдердің тізімін қҧрауы керек. Жобаның тағы бір маңызды технологиялық мәселесі
қарапайым және тҥсінікті пайдаланушы интерфейсін қолдана отырып, деректерге қол
жеткізуді ҧйымдастыру болып табылады. Дерекқор жеткілікті ҥлкен болғандықтан,
мәселені шешудің ең тиімді әдісі – бҧл жҥйе іске қосылып, операциялық жҥйені
пайдаланушыларының сҧрауларын орындау кезінде сервер іске қосылған арнайы
бағдарлама арқылы жҥзеге асырылатын дерекқорға қол жетімділікті қамтамасыз ету.
Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, кинотеатр қызметкелеріне
қолдануына ыңғайлы мәліметтер қорын жасадым. Экспорттау сияқты іс-әрекеттерді
қолдану ҥшін Visual Studio ортасында C# объктілі-бағытталған бағдарламалау тілін
қолдана отырып, кинотеатр қызметкерлеріне және тҧтынушыларға нәтижелі
бағдарламаны әзірледім.
Осы жҧмыстың нәтижесінде кинотеатр жҧмысы айтарлықтай жеңілдеді. Деректерді
ӛңдеу ҥшін қҧрылған АЖ оның қызмет кӛрсету жылдамдығын арттырып, уақытын тиімді
пайдаланауына септігін тигізгені анық.
«Кафе-мейрамхана ісі » ақпараттық жҥйесі – бҧл кӛп функционалды және оңай
оңтайландырылатын мейрамхана қызметтерін баcқаруға арналған ақпараттық жҥйе болып
табылады
Зерттеу жҧмысын жазу барысында кӛптеген тәжірибе жинақтадым. Осы жоба
арқасында қойылған мақсатқа жету, материалды жинау және сҧрыптау, MS Access-те
деректер қорын қҧруды, С# программалау тілінің мҥмкіндіктерін ауқымды тҥрде
қолданып, интерфейстік бағдарлама қҧруды ҥйрендім.
Осы жҧмыстың нәтижесінде мейрамхана жҧмысы айтарлықтай жеңілдеді.
Деректерді ӛңдеу ҥшін қҧрылған Ақпараттық жҥйелер оның қызмет кӛрсету
жылдамдығын арттырып, уақытын тиімді пайдаланауына септігін тигізгені анық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ақпараттық технологиялар: бҥгін және ертең. [Электрон.ресурс]. – URL:
https://qamshy.kz/article/7550-aqparattyq-tekhnologiyalar-bugin-dgane-ertenh (қатынасу кҥні:
02.12.2020).
2. Патриотизм және кино. [Электрон.ресурс]. – URL: https://el.kz/news/archive/content-
26615/ (қатынасу кҥні: 02.12.2020).
3. Visual Studio-да ақпараттық жҥйесінің прототипі. [Электрон.ресурс]. –
URL:https://portal.tpu.ru/SHARED/s/SKIRNEVSKIY/academic/discipline/Tab2/LB_05.IS_prot
otype.pdf (қатынасу кҥні: 03.12.2020).
4. Ю.С.Манга. NI Measurement Studio. Практика разработки систем измерения и
управления на C#. М.:Издатеьство «ДМК Пресс», 2016. - 190 c.
5. А.И.Хейлсберг. Язык программирования C#. M.: Издательство «Питер», 2016. –
78с.

80
УДК 004.855.3:159.9

АНАЛИЗ СОЦИАЛЬНЫХ СЕТЕЙ С ПОМОЩЬЮ МАШИННОГО

ОБУЧЕНИЯ ДЛЯ ВЫЯВЛЕНИЯ МОЛОДЕЖИ, ПОДВЕРЖЕННОЙ
ДЕПРЕССИВНОМУ ИЛИ СУИЦИДАЛЬНОМУ ПОВЕДЕНИЮ
Ӛмірбай Ш. –студентка спец. «Информационные системы» 4 курс
Научный руководитель – старший преподаватель Неверова Е.Г.
Университет Нархоз

Аннотация: В статье рассматривается основная причина создания программного

обеспечения для анализа эмоционального состояния пользователей социальных сетей.
Проблема самоубийств, депрессивных настроений среди молодых людей в Казахстане
может быть выявлена заранее, так как часто поднимается в их личных профайлах, что
может стать ключевым решением по профилактике и предотвращению как
девиантного поведения, так и суицида молодежи. Разбор причин и ключевых слов
поможет в дальнейшем сформировать необходимую базу данных и программное
обеспечение для поиска и анализа состояния молодых пользователей социальных сетей
для организации мер по их купированию, например, своевременной психологической
помощи.
Ключевые слова: программное обеспечение, анализ социальных сетей, молодежь,
суицидальное настроение, машинное обучение.

Социальные сети стали основным средством коммуникации молодежи, особенно в

период карантина, связанного с мировой пандемией COVID -19.
По сравнению с обычными масс-медиа они представляют собой не только
массовое, но и групповое, и межличностное общение. Пользователи социальных сетей, в
частности школьники и студенты, могут в свободной мере выражать свои эмоции в
социальных сетях. И это представляет собой интересную базу для различного рода
исследований. Анализ и изучение поведения людей в интернете может внести вклад в
различные сферы наук.
Как верно заметил казахстанский известный политик Имангали Тасмагамбетов:
«Казахстан входит в тройку лидеров по суицидам среди лиц в возрасте от 15 до 29 лет.
Это позор для нашего народа. Потому что уход креативной и творческой молодежи – это
национальная трагедия.» [1]
Взглянув на социальные сети с неожиданной стороны, можно отметить, что они
являются кладбищем или же мемориальной доской тех ее пользователей, которые
совершили самоубийство и писали об этом на своих страницах, оказались под влиянием,
так называемых, «групп смерти», целью которых является подталкивание детей и
подростков к суициду, либо тех, кто был подвержен травле в интернете или в реальной
жизни, страдающих от депрессии. Этих молодых людей можно было спасти, вовремя
оказав психологическую помощь или консультацию, только обычно никто не обращает на
них внимания. По официальным данным Всемирной Организации Здравоохранения,
Казахстан находится в лидирующей десятке стран по количеству суицидов среди
населения от 15 до 29 лет. [2]
Было проведено исследование суицидального настроения среди молодежи
Казахстана от 16 до 29 лет разных этнических групп. В опросе приняли участие ученики и
работающая молодежь, и те, кто, в силу социально-экономических причин, не работают и
не учатся.
81
 На вопрос о распространенных причинах суицида молодежь ответила, что ими
являются проблемы с психическим здоровьем, депрессия, долги или проблемы с
деньгами, чувство одиночества и покинутости, проблемы с родителями и неразделенная
любовь. Но также нельзя забывать и о других не менее важных проблемах, приведенных
ниже на рисунке 1.

Рисунок 1 – Гистограмма распространенных причин суицида среди молодежи Казахстана

Примечание: рисунок взят из источника
https://forbes.kz/stats/bolee_23_molodyih_kazahstantsev_schitayut_sebya_sposobnyimi_na_samoubiystv

По мнению опрошенных респондентов, чаще всего в казахстанских семьях в

качестве спускового крючка к совершению самоубийства могут являться строгая
дисциплина, контроль и давление со стороны родителей, высокие требования и критика
друг друга. Рисунок 2.

82
 Рисунок 2 – Гистограмма социальных катализаторов суицидального поведения
Примечание: рисунок взят из источника
https://forbes.kz/stats/bolee_23_molodyih_kazahstantsev_schitayut_sebya_sposobnyimi_na_samoubiystv

Из числа молодых людей, которые ответили положительно на вопрос, считают ли

они себя способными на суицид, было выявлено, что чуть больше половины тех, кто
никому об этом не расскажут. Нашей целью в проекте являются именно они. (см Рисунок
3.)

Рисунок 3 – Гистограмма ответов молодежи при обсуждении темы самоубийства с

окружением
Примечание: рисунок взят из источника
https://forbes.kz/stats/bolee_23_molodyih_kazahstantsev_schitayut_sebya_sposobnyimi_na_samoubiystv

В Казахстане сегодня работают мониторинговые группы, которые просматривают

страницы людей по основным тегам поиска, но из-за человеческого фактора многое
остается вне поля их зрения. Наш проект нацелен на помощь таким группам в более
эффективном поиске и выявлении данных зависимостей. Диаграмма вариантов
использования для планируемого проекта приведена на рисунке 4. [3 с.42]
В целях распознавания людей, с депрессивно настроенными постами или
суицидальными мыслями, коротко – группы риска, необходимо создать специальное
программное обеспечение. Программа для анализа пользовательских аккаунтов с
признаками, соответствующими группе риска, с использованием машинного обучения
должна их автоматически выявлять. В дальнейшем данная информация должна
передаваться психологам и специалистам для оказания своевременной помощи.

83
 Рисунок 4 – Диаграмма Use-case
Примечание: рисунок взят из источника http://injoit.org/index.php/j1/article/view/524

Программное обеспечение будет представлять собой десктопное приложение,

которое будет устанавливаться администратором на рабочий компьютер оператора.
Оператор должен следить за функционированием системы, которая в свою очередь
автоматически собирает и анализирует данные, отображает результаты анализа, его
критерии и формирует поисковой запрос. Также постоянно пополняет базу данных
новыми пользовательскими профилями.
За основу программного обеспечения предполагается взять язык R.

Список использованных источников:

1. Platon.Asia. «Тасмагамбетов: Мы в лидерах по суицидам, уход талантливой
молодежи – национальная трагедия» [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
https://platon.asia/news/tasmagambetov-my-v-liderakh-po-suitsidam-ukhod-talantlivoi-
molodezhi-natsional-naya-tragediya (дата обращения: 25.11.2020)
2. Информационный портал NoNews. Рейтинг стран по уровню самоубийств
[Электронный ресурс]. – Режим доступа: https://nonews.co/directory/lists/countries/suicide-
rate (дата обращения: 25.11.2020)
3. Алымов А.С. Проектирование системы определения группы риска аккаунтов,
подверженных влиянию квестовой игры суицидального характера / А.С. Алымов, О.С.
Крылова (Смирнова)// International Journal of Open Information Technologies ISSN: 2307-
8162 vol. 5 – 2017 – №12 – С. 39 – 47.

84
УДК 004.41

ХАЛЫҚТЫҢ ТҦРМЫС ДЕҢГЕЙІНІҢ ДАМУЫНА ЦИФРЛЫ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ӘСЕРІ

Пердебек М.Б. - "Матеметика және статистика" мамандығы 1 курс,

Ғылыми жетекші: аға оқытушысы, т.ғ.м., Батырхан С.К.
Нархоз университеті

Аңдатпа. Жұмыс сандық технологиялардың халықтың ӛмір сапасына микро және

макродеңгейде әсерін талдауға арналған. Халықтың ӛмір сапасының макродеңгейдегі
цифрлық технологиялардың дамуына тәуелділігі еліміз үшін сызықтық және сызықтық
емес регрессиялық модельдер құру арқылы сыналды. Логорифимдік түзу немесе
модификацияланған экспоненциалдық қисық түрінде кӛрсетілуі мүмкін ӛмір сапасы
кӛрсеткіштері мен цифрлық технологиялардың дамуы арасында айтарлықтай
сызықтық емес байланыс бар екендігі анықталды.
Жоғары экономика мектебінің РЛМС мәліметтер базасы негізінде жеке
тұлғалардың ӛмір сапасының олардың сандық технологияларды қолдану деңгейіне,
мысалы, жеке компьютер, ұялы телефон, интернет және әлеуметтік желілерге
тәуелділігіне талдау жүргізілді. Ӛмір сапасы бақыт пен ӛмірге қанағаттану туралы
сұраққа жауап негізінде анықталды. Осы сұрақтарға жауаптардың номиналды реттік
масштабына байланысты цифрлық технологияларды қолданудың ӛмір сапасына әсер ету
дәрежесін бағалау үшін реттік регрессия аппараты қолданылды. Осылайша, ӛмірге ең
қанағаттанарлық сандық технологияларды белсенді қолданатын жас тұрғындар.
Кілттік сөздер: цифрландыру, ақпарат және байланыс, интернет, коммуникация.

Цифрландыру қазіргі таңда ақпараттандыруды, автоматтандыруды, роботтандыруды

және жасанды ақылды қоғамға енгізудің ҥздіксіз тҥрленетін, динамикалық ӛзгерістерге
ҧшырайтын, масштабталатын және ықпалдасуға бейімделетін қасиетімен ерекшеленеді
[1].
Жалпы ақпараттық-коммуникативтік технологияға тоқталатын болсақ,
коммуникация – ақпаратты тасымалдап жеткізу әдістері мен механизмдерін және оларды
жазып жинақтап жеткізу қҧрылғыларын қамтитын жалпы ҧғым, ал оқытудың ақпараттық
технологиясы – қазіргі компьютерлік техника негізінде ақпаратты жинау, сақтау, ӛндеу
және тасымалдау істерін қамтамасыз ету, білімді бҥгінгі заман талабына сай жаңаша,
ҧтымды және тиімді тҥрде оқырманның санасына жеткізе білу, педагогикалық іс-әрекетке
ӛзгеріс енгізу, білімді қабылдау, білім сапасын бағалау, оқу-тәрбие ҥрдісінде оқушының
жеке тҧлға ретінде жан-жақты қалыптасуы ҥшін жаңашылдық енгізу деп тҥсінуге болады
[2].
Комиссия мен Ҧлттық статистика бюросы ортақ цифрландыру мҥмкіндіктерін
саралаған болатын. Бҧл ҥдеріс жҥріп жатыр. Цифрландыру одақтас мемлекеттер, халық
арасында қашықтықты қамтамасыз етіп, шекараларды жояды. R бағдарламасының озық
жетістіктерін кӛрсету арқылы жобаның сапасын кӛрсететін боламыз.
Қазақстанның ақпараттық байланысын жақсарту ҥшін мемлекет жҥзеге асырып
жатқаны жыл Корреляциялық талдау екі кездейсоқ шамалар арасындағы статистикалық
байланыстың сандық сипаттамасын беруге мҥмкіндік береді, ал регрессиялық талдау -
тәуелділіктің және тәуелсіз айнымалылардың тәуелділік функциясын қҧру арқылы осы
қатынасты модельдеуге мҥмкіндік береді. саласының бӛлімдерін негіздеу ҥшін біз
анықтаймыз ЖІӚ-нің Ақпарат және коммуникация саласының сандық тәуелділігін
бірнеше индекаторлар негізде кӛрсетіледі.
Қазақстанның статистика комминетінің ҧлттық мәліметтер сайтынан 2007-2019
жылдар аралығында мәліметтер жиналынған болатын. Негізігі тәуелсіз айнымалыға ЖІӚ-
85
нің ақпарат және байланыс саласы бойынша тәуелді факторлы анықтап алынған болатын.
Ол мәліметтер: АКТ жҧмсалған жалпы шығындар; Ақпарат орналастыру немесе
хабарламалармен шапшаң алмасу; 16-74 жас аралығында Интернет желісін
пайдаланушылардың ҥлесі; Интернет желісі арқылы тауарлар мен кӛрсетілетін
қызметтерге тапсырыс беретін ҧйымдар ҥлесі [3].

1-кесте. 2007-2019жж Ақпарат және байланыс саласына индекаторлар

Жылдар Ақпарат АКТ Ақпарат 16-74 жас Интернет

және жҧмсалған орналастыру аралығында желісі
байланыс жалпы немесе Интернет арқылы
шығындар хабарламалармен желісін тауарлар
шапшаң алмасу пайдаланушыла мен
рдың ҥлесі кӛрсетілетін
қызметтерге
тапсырыс
беретін
ҧйымдар
ҥлесі
У Х1 Х2 Х3 Х4
2007 480482 53486 15 14 19
2008 534212 78159 19 15 15
2009 602159 126597 41 18 15
2010 675234 147538 38 32 16
2011 698971 214180 32 50 4
2012 811346 309821 33 68 4
2013 946161 220848 37 68 6
2014 1005229 237079 28 68 8
2015 1071815 375600 26 77 15
2016 978417 269527 64 80 7
2017 1089262 349944 72 82 6
2018 1182682 305217 75 83 5
2019 1349562 337713 76 87 8

Осы мәліметтерді кесте бойынша R бағдарламасында сипаттамалық статистискасын,

яғни, орташа мәнін медиана, модасын сонымен қоса дисперсиясын анықтап алған
болатынбыз. Сипаттамалық статистика бізге мәліметтерің орташа мәнін кӛрсетіп береді.
Алынған нәтиже бойынша ЖІӚ-нің ақпарат және байланыс саласының орташа мәні
878,8мың тг қҧрады. Кездейсоқ шаманың дисперсиясы статистикадағы негізгі
кӛрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол деректердің орташа арифметикалық ортаға
таралу ӛлшемін кӛрсетеді. R бағдарламасында жасалынған дисперсияның бір тҥріне
тоқтала кетсек, ақпарат орналастыру немесе шапшаң алмасу тәуелді айнымалысы
бойынша кӛрсеткіш 464,4 кӛрсеткен болатын.
Корреляциялық талдау екі кездейсоқ шамалар арасындағы статистикалық
байланыстың сандық сипаттамасын беруге мҥмкіндік береді. Статистикада кӛбінесе
сериядан сәйкес мәндердің барлық жҧптары ізделетін Пирсонның ҥлгі корреляция
коэффициенті қолданылады. Cor.test () функциясы маңыздылық деңгейін бағалай отырып,
R ішіндегі Пирсон корреляция коэффициентін есептеу ҥшін қолданылады[4].

86
2-кесте. Коррелесия матрицасы( ақпарат және байланысқа индекаторлардың байланыс
коэффициентін анықтау)
У Х1 Х2 Х3 Х4
У 1
Х1 0,878687416 1
Х2 0,747188102 0,603652008 1
Х3 0,935679831 0,940086207 0,674994783 1
Х4 -0,558756373 -0,608676496 -0,536090678 -0,721607807 1

Ал, енді ЖІӚ-нің ақпарат және байланыс саласы бойынша факторладың әсерін
коррлеция арқылы анықтап алынған болатын. Нәтиже бойынша, Чеддок шкаласы
бойынша (r2 = 0,74) корреляция коэффициенті жоғары және оң дегенді білдіреді екі
айнымалы арасындағы байланыс, бҧл Ақпарат тығыз орналастыру немесе хабарламамен
шапшаң алмасу факторының ЖІӚ-нің Ақпарат және коммуникация саласымен байланысы
тығыз екендігін білдіреді инвестицияға байланысты. АКТ жҧмсалған жалпы
шығындардың әсері болса оң, тығыз ӛйтені байланыс мәні (r1 = 0,87). 16 мен 74 жас
аралығындағы адамдардың интернет желісін пайдаланушылардың ЖІӚ бойынша
коммуникация саласына әсері оң, ӛте тығыз (r3 = 0,93). Корреляция коэффициенті: -1≤ r
≤1 аралығында болатындығын белгілі келесі Интернет арқылы тауарларға таппсырыс
беретін ҧйымдардың ҥлесінің әсері орташа теріс байланыста болыып отыр. Ал, келесі
Интернет желісі арқылы тауарлар мен қызметтерге тапсырыс беретін ҧйымдар ҥлесі
бойынша ЖІӚ-нің коммуникация саласына әсері теріс, орташа (r3 = 0,56).
Ал, регрессиялық талдау - тәуелділіктің және тәуелсіз айнымалылардың тәуелділік
функциясын қҧру арқылы осы қатынасты модельдеуге мҥмкіндік береді[4]. Бҧл
байланысты кӛрсетеді, яғни, тәуелді у мен тәуелсіз айнымалы х арасында, егер x
айнымалысы болса, y қабылдаған мән қанша бірлікке ӛседі оның ӛзгеру бірлігі бойынша
ӛзгереді. Бҧл байланысты кӛрсетеді тәуелді у мен тәуелсіз айнымалы х арасында, яғни
кӛрсетіледі егер x айнымалысы болса, y қабылдаған мән қанша бірлікке ӛседі оның ӛзгеру
бірлігі бойынша ӛзгереді. 16-74 жас арасындағы интернетті пайдаланатын халықтың R =
0.925 еселігі - корреляция коэффициенті. R-квадрат = 0,919 - анықтау коэффициенті.
Коэффициент анықтау R 2 - y, in регрессиясымен тҥсіндірілген вариация ҥлесін
сипаттайды тиімді белгінің жалпы вариациясы. Анықтау коэффициенті диапазонында: 0 ≤
R² ≤ 1. Анықтау коэффициенті неғҧрлым жақын болса біреуі, регрессия ӛрісінің нҥктелері
жолға соғҧрлым жақсы қосылады регрессия, басқаша айтқанда, модельдің «сәйкес келу»
деңгейі соғҧрлым жоғары болады.
АКТ шығындары бойынша тәуелді фактор ЖІӚ-нің ақпарат саласы бойынша R =
0.823 еселігі - корреляция коэффициенті. R-квадрат = 0,81 - анықтау коэффициенті.
Коэффициент анықтау R 2 - y, регрессиясымен тҥсіндірілген вариация ҥлесін сипаттайды
тиімді белгінің жалпы вариациясы. Ақпарат орналастыру немесе хабарламалармен
шапшаң алмасу бойынша тәуелді ЖІӚ-нің коммуникация саласына байланыс орташа
болып отыр, R = 0.52 еселігі - корреляция коэффициенті. R-квадрат = 0,48-қа тең.
1-сурет бойынша Интернет арқылы тауарлар мен қызметтерге тапсырыс беретін
ҧйымдардың R = 0.37 еселігі - корреляция коэффициенті. R-квадрат = 0,32-ге тең болып
отыр. Бҧдан байқайтынымыз ЖІӚ-ге байланысы әлсіз дегенді білдіреді, яғни, біріншіден
әлсіз екенін теріс орналасқандығынан, екіншіден нҥклердің регрессия тҥзуінен алшақ
орналасуынан байланыстың әлсіз екенін кӛре аламыз.

87
 1-сурет. Регрессияның логорифимдік түзу арқылы байланысын анықтау

Болжам дегеніміз - болашаққа кӛз жҥгіртуге және белгілі бір шешімдердің салдарын
бағалауға кӛмектесетін кез келген тҧрақты процестің одан әрі дамуының нақты
перспективалары туралы арнайы ғылыми тҧжырым. Процестің нәтижесі адекватты шешім
қабылдау ҥшін кез-келген болжам тҥрінде кӛрінеді. Экономика мен бизнес ҥшін болжам
дегеніміз - бҧл процестің барлық заңдылықтарын болжау кезінде зерделеу шартымен
белгілі бір ықтималдылықпен тәуекелдерді болдырмауға мҥмкіндік береді. 2-сурет
бойынша 16-74 жас аралығында Интернет желісін пайдаланушылардың ҥлесі және
ақпарат және байланыс саласына болжамды кӛрсетесек 2019-2023 жылдарға арналған
интернет пайдаланушылардың ең аз және ең кӛп шекті мәндерін анықтап алдық. Болжам
мәні [75;140] аралығында екенін анықтап алдық. Ал, нақты кҥтіліп отырылғаны
2021жылға 100пайызға сай келетінін анықтап отырмыз.

2-сурет.2019-2023жылға жүргізілген болжам

Ӛйткені, 2020жылдың кӛктемінен бастап қашықтықтан оқутуға ӛткендңктен ,

соның ішінде 16 жастан асқандар студенттер онлайн платформаларды қолдана
бастағандықтан олардың ҥлесі әлдақайда артып отыр. АКТ саласына жҧмсалған
шығындар және ақпарат және байланыс саласына болжамды кӛрсете кетсек 2019-2023
жылдарға арналған интернет пайдаланушылардың ең аз және ең кӛп шекті мәндерін
анықтап алдық. Болжам мәні [-100000;600000] аралығында екенін коре аламыз[5].
Интернет желісі бойынша 2020жылы пандемия салдарының жылдамдығы анық
байқалды десек болады. Біздің елімізде де ауылдық немесе аудандық ӛңірлерде
кемшліктер бар болғаныменен ӛзге елдердің деңгейімен салаысырар болсақ, бізде ахуал
әлдеқайда жақсы деуге болады. Себебі, кӛршілес Ресей елі бол жағдайға кӛшкіші

88
келгенімен желінің ӛте әлсізсіздігің салдарынан тіпті, платформаларға еркін кіре
аламағандықтан қалыпты жағдайға қайта ауысып, тек шараларды қатаң сақтап отыр.
Жобаны жҥргізу нәтижесінде еліміздің цифрлық дамуына деген кем кетік тҧстарын
кӛрсете отырып, оны жақсарту жағдайын қарастыруды және басым тҧстарын анық
кӛрсетуді ҧсына аламыз.
Барлық индекаторлардың әсері жоғары болып отыр. Тек Интернет желісі арқылы тауарлар
мен кӛрсетілетін қызметтерге тапсырыс беретін ҧйымдардың ҥлесі ақпарат және байланыс
саласын а кері және әлсіз байланыста екенін жоғарыда айтып ӛткеніменен алдағы кҥтіліп
отырған болжам бойынша оның ҥлесі артуы әбден мҥмкін. Пандемияның әсері толығымен
қоғамды виртуалды әлемге кӛшіргендіктен интернет арқылы тапсырыс беру тек ҧйымдар
да ғана емес, қарапайым халық арасында жҥріп жатқанын кӛріп жатырмыз. Сондықтан,
бҧл алынған жобаның сапасы ӛте жоғары болып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «Ақпараттық Қазақстан - 2020» және ақпарат маңыздылығы-
https://abai.kz/post/82759
2. «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы
https://primeminister.kz/kz/documents/gosprograms/cifrovoi-kazahstan
3. Қазақстан елінің статистика комитеті https://stat.gov.kz/official/industry/11/statistic/6
stat.gov сайты
4. Глава 5-7 Основы статистики - https://tsamsonov.github.io/r-geo-course/stat-
analysis.html#stat_analysis_prerequisites
5. Прогноз динамики роста ключевых отраслей обрабатывающей промышленности в
R - https://rpubs.com/aleksander_chuikov/420425

УДК 004.056

ПОСТРОЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННОЙ СЕТИ АВТОПИЛОТИРУЕМОГО

АВТОМОБИЛЯ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ НАДЕЖНЫХ НИЗКОУРОВНЕВЫХ
СЕТЕВЫХ ПРОТОКОЛОВ

Сапаров А.Е. – магистрант 2 курса

ОП «Ресурсосберегающая производственная логистика»,
Научный руководитель: Кегенбеков Ж.К. – к.т.н., доцент
Казахстанско-Немецкий Университет

Аннотация. Сравнение двух популярных низкоуровневых сетевых протоколов CAN

Bus и I2C для передачи текущих данных отдельных устройств подсистем автомобиля
для реализации функций усовершенствованной системы помощи водителю. Путем
композиции информационных потоков отдельных подсистем в единый, позволит создать
алгоритмы и сценарии движения автомобиля, которые будут обеспечивать функции
мониторинга и контроля над транспортным средством, а главное повысить
безопасность движения по дороге. В конце будет представлена концептуальная
иерархическая схема построения информационной сети автомобиля, для передачи разных
типов данных.
Ключевые слова: ADAS, Сетевые протоколы, CAN, I2C

С тех самых пор, как аппаратное обеспечение, программное обеспечение и

телекоммуникационные сети достигли огромной производительности и мощности и
повлияли на большинство сфер человеческой жизни, многие обычные объекты
89
повседневной жизни человека, которые раньше были вне сети приобрели огромное
количество функций. Масштаб данных функций как по количественному, так и по
качественному диапазону впечатляет. Один из таких предметов - автомобиль, в котором
каждый год появляются новые функции с использованием новейших разработок и
технологий. И если при создании первых моделей об этом никто не мог подумать, а
полвека назад это считалось вымыслом, то сегодня это реальность. Эти функции
предназначены для снижения затрат и издержек транспортных компаний, повышения
производительности бизнеса и увеличении его прибыли, а также не мало важным является
вопрос безопасности дорожного движения. Сегодня на рынке есть ряд производителей
автомобилей, которые разрабатывают новую концепцию автомобилей –
автопилотируемые автомобили. Крупные компании и концерны, такие как Mercedes,
Tesla, Audi, BMW, Waymo разрабатывают свои технологии или объединяются с
производителями компьютерного оборудования (Intel, AMD, NVidia, Cisco), чтобы решить
одну задачу – разработать автономный, безопасный, экономичный автомобиль. Цели
исследования: сравнить низкоуровневые протоколы для реализации сети передачи данных
автономного автомобиля. Объект исследования: сетевые протоколы.
Автопилотируемый автомобиль - это сложный механизм, состоящий из множества
механических, электронных и программных компонентов. Большую роль в создании
автоматизированных систем управления и автономного автомобиля играют электронные и
программные компоненты. Так, например, в текущих современных моделях
обыкновенных автомобилей имеется система ADAS (Advanced Driver-Assistance Systems -
Усовершенствованная система помощи водителю), которая берет на себя часть
автоматизированных рутинных действий при движении автомобиля, но не берет
полностью управление под свой контроль. На это есть огромное количество ограничений
со стороны аппаратной реализации (например, сбор и обработка дынных об окружающей
среды). Данные недочеты призваны решить исследования и технологии в сфере
сверхточных нейронных сетей и машинного зрения. Данные технологии будут являться
модулем, который будет интегрироваться в имеющуюся базовую систему ADAS и
расширять ее функционал. На рисунке 1 представлена декомпозиция эталонной модели
автопилотируемого автомобиля, уровень декомпозиции средний, примерно 3 уровень, так
как требуется продемонстрировать общее представление объектов в системе, их
классификацию и потоки передаваемых данных.

Рисунок 1 - Структура автопилотируемого автомобиля

Исходя из схемы можно разделить компоненты на следующие классы, основываясь

на выполняемых функциях. Классификация условная, так как на более детальном уровне
присутствуют свои интерфейсы и протоколы. Классы:
90
  Механические части автомобиля, осуществляющие движение (двигатель, рулевое
управление, подвеска, трансмиссия, тормоза);
 Сеть, для передачи данных между автомобилем и инфраструктурой/серверами
(протоколы, сетевые устройства и интерфейсы);
 Программное обеспечение (нейронные сети, алгоритмы, системы управления и
контроля);
 Сенсоры, оперативно собирающие данные из окружающей среды и состояния
автомобиля (радары, лидары, камеры и внутренние сенсоры);
 Аппаратное обеспечение (память, процессоры, контроллеры, приводы).
Как было сказано выше ADAS является базовым компонентом в автоматизации
автомобиля и ее функционал располагается на всех выше перечисленных классах. В
таблице 1 приведен список выполняемых функций и их классификация к компоненту
автомобиля. Данные для таблицы взяты из данных источников [1][2][3]. Следует отметить
что, функции не исполняются по отдельности, а работают вместе. Например, функции PD
и AEB.

Таблица 1 - функции ADAS

Название функция ADAS Класс Выполняемое действие

Адаптивный круиз-контроль (ACC) Сенсор, Механика Подстройка скорости движения
Антиблокировочная система (ABS) Сенсор, Механика Предотвращение блокировки колес при
торможении
Центрированное движение по Сенсор, Механика Постоянный контроль рулевым
полосе (LCA) управлением
Предупреждение о прямом Сенсор Обнаружение объектов спереди
столкновении (FCW) автомобиля и информирование о
возможном столкновении
Автоматическое экстренное Механика Активирует тормозные системы при
торможение в городе или на возможном лобовом столкновении или при
автобане (AEB, CAEB, HAEB) парковке
Обнаружение пешеходов (PD) Сенсор Обнаружение положения и траектории
движения пешеходов или велосипедистов
Предупреждение о выезде с полосы Сенсор Контроль положения автомобиля в полосе
движения (LDW) движения и предупреждение при выезде
Помощь при удержании полосы Механика Удержание автомобиля в пределах полосы
движения (LKA) движения
Предупреждение и мониторинг Сенсор Информирование о задних или боковых
слепых зон (BSW/ BSM) слепых зонах
Предупреждение о столкновении Сенсор Информирование при движении задним
при заднем движении (RCTW) ходом/при парковке
Распознавание дорожных знаков Сенсор Вывод предупреждения или блокировка
(TSR) отдельных функций при наличии знака
Адаптивная система переднего Механика Регулировка оптических осей передних
освещения (AFS) осветительных приборов, смена режима
освещения между дальним и ближним
светом
Помощь при парковке (APA) Сенсор Оповещение о столкновении и измерение
дистанции до объектов
Автомобильная навигационная Сеть Определение текущего местоположения
система
Система автомобильной связи Сеть Передача данных между серверами,
другими автомобилями или
инфраструктурой города

Таблица выше показывает разнообразие отдельных систем, объединенных в

единую сеть автомобиля. Однако для объединения подсистем автомобиля нельзя
использовать стек протоколов TCP/IP, который используется для построения и
91
объединения компьютерных сетей. Главное ограничение - это нагромождѐнность и
большое количество инкапсуляций, которые маломощные устройства обрабатывают с
трудом. Для передачи данных между подсистемами были разработаны специальные
протоколы. В таблице 2 будут сравнены два протокола: CAN (Controller Area Network) и
I2C (Inter-Integrated Circuit). Данные для сравнения были взяты из следующих источников
[4][5].

Таблица 2 – сравнение параметров протоколов CAN и I2C

Параметры CAN I2 C
Год 1986 1982
Последний стандарт ISO 16845-2:2018 (2018) UM10204 (ver. 6 2014)
Архитектура Одноранговая сеть Master/Slave
Топология Общая шина Общая шина
Цель обеспечение низкоуровневого обеспечение простого
сетевого доступа для взаимодействия между
высокоскоростной связи в системах устройствами, с низкой
автоматизации стоимостью и скоростью
Элементы электронный блок управления (ECU) Микроконтроллер (MCU)
Среда передачи низковольтная дифференциальная две двунаправленные линии
пара (5 V или 3.3 V) связи (SDA, SCL 5 V или 3.3 V)
Protocol Data Unit кадр пакет
(PDU)
Адресация уникальный идентификатор с Slave адрес
приоритетом
Метод доступа к CSMA/CD, арбитраж доступа Контроль со стороны Master
несущей и передача флагами Start, Stop и тактовой
данных частотой SCL
Диапазон длины 40м - 5000м 10 см - 2.5 м
передающей среды
Диапазон пропускной 1 Мбит/с - 10 кбит/с 100 кбит/с, 400 кбит/с, 1
способности Мбит/с, 3,2 Мбит/с [6]
Размер адреса 11/26 бит 7 бит
Размер полезной 8 байт 1 байт
нагрузки
Максимальное 2048 128 (желательно 8-10)
количество устройств в
сети
Структура полезной Raw Bytes Побайтовый поток с флагами
нагрузки разделения ACK/NACK
Контроль доставки и CRC код Start, Stop, ACK/NACK флаги
ошибок

Протокол CAN обеспечивает низкоуровневый доступ систем к разделяемой сети

передачи данных. Применяется в промышленной автоматизации, робототехнике,
автомобильной промышленности. Сеть одноранговая, вследствие чего каждое устройство
получает данные и самостоятельно принимает решение, что делать с ними. Перед
передачей данных устройство проверяет состояние шины, если сеть свободна, то
записывает кадры в нее. Если несколько узлов пытаются передать сообщение на шину
CAN одновременно, узел с наивысшим приоритетом (наименьшим идентификатором
арбитража) автоматически получает доступ к шине. Узлы с более низким приоритетом
должны дождаться, пока шина станет доступной, прежде чем пытаться передать снова [7].
Протокол передает данные в неструктурированном виде, поэтому были разработаны
протоколы высокого уровня OBD-2, CANopen, которую определяют формат
92
передаваемых данных для разных топов устройств и подсистем в сети. Преимущества:
работа в режиме реального времени, простота и надежность реализации, высокая
устойчивость к помехам, малые затраты на реализацию, контроль нежадный ошибок и
передачи данных. К недостаткам относятся: малый размер полезный данных, большой
размер управляющих-данных в кадре, отсутствие единого стандарта на кодирование
данных и создания структуры.
Протокол I2C так же, как и CAN обеспечивает низкоуровневое взаимодействие
компонентов системы, однако делает это с большей скоростью передачи данных.
Подключение компонентов осуществляется через топологию общей шины, и для работы
необходим минимум один Master – арбитр потока данных. Сама шина представляет из
себя два провода, один на передачу данных, другой для передачи тактового сигнала
работы сети. Это и обеспечивает простоту и дешевизну протокола, однако накладывает
ряд ограничений. Данные недостатки описаны выше в таблице.
Исходя из перечисленных преимуществ и недостатков протоколов CAN и I2C,
можно сделать следующие умозаключения. Главное преимущество протокола CAN –
способность работать на больших расстояниях, в отличии от I2C, ограниченный
несколькими метрами. Так же в CAN можно подключить гораздо больше количество
устройств и подсистем автомобиля. Однако I2C более быстр, и имеет готовую кодировку
передаваемых данных, которая определяется по битам адреса. В итоге одна из
возможностей использования данных протоколов совместно проиллюстрирована на
рисунке 2. Протокол I2C используется в отдельных электронных блоках управления
каждой подсистемы автомобиля, для связи сенсоров, управляющих устройств и
микроконтроллеров. Блоки мониторят и управляют механическими частями автомобиля.
Каждый блок подключен в единую сеть CAN для передачи данных между подсистемами,
для реализации функций ADAS и выполнения сложных автоматизированных сценариев.
CAN контроллер в свою очередь подключен к центральному компьютеру и операционный
системе, для доступа к протоколам стека TCP/IP. Данное подключение можно
использовать для реализации подключения между другими автомобилями,
инфраструктурой города или серверами и сервисами компаний.
Автопилотируемый автомобили обладают огромным потенциалом. В ближайшем
будущем их количество увеличится, и они войдут во многие сферы жизни человека. Как
уже говорилось выше, автомобиль - это очень сложная система, состоящая из множества
компонентов. И механический, и программный. Каждую секунду тысячи операций
выполняются, передаются и сохраняются в аппаратном обеспечении автомобиля. Самой
главной частью современного автомобиля является сеть передачи данных. Без нее
автомобиль имел бы множество обособленных подсистем, каждая из которых выполняла
бы свою поставленную задачу, без возможности создания сложных сценариев поведения и
сбора данных для мониторинга текущего состояния автомобиля, записи показателей в
базу данных, для последующего статистического изучения.

93
 Рисунок 2 – общая сеть передачи данных автономного автомобиля

Для создания подобных сетей используется множество сетевых протоколов,

каждый из которых работает со своими типами данных и на своих площадях
распространения. Именно в сочетании различных протоколов на разных уровнях, можно
добиться четкой иерархии и контроля над общей информационной системой
автопилотируемого автомобиля.

Список использованных источников:

1. Редакция сайта. Cars With Advanced Safety Systems // Consumer Reports. - 2020 //
https://www.consumerreports.org/car-safety/cars-with-advanced-safety-systems/ (был доступен
29 ноября 2020)
2. Редакция сайта. All functions of ADAS (Advanced Driver Assistance System:
Advanced Driving Support System) // Robot of Everything. - 2020 //
https://www.zmp.co.jp/en/knowledge/adas_dev/adas_func/ (был доступен 1 декабря 2020)
3. Stephen St. Michael. The I2C Bus: When to Use an I2C Buffer // All About Circuits. -
2018 // https://www.allaboutcircuits.com/technical-articles/i2c-bus-when-to-use-an-i2c-buffer/
(был доступен 1 декабря 2020)
4. Stephen St. Michael. Introduction to CAN (Controller Area Network) // All About
Circuits. - 2019 // https://www.allaboutcircuits.com/technical-articles/introduction-to-can-
controller-area-network/ (был доступен 3 декабря 2020)
5. Robert Keim. Introduction to the I2C Bus // All About Circuits. - 2015 //
https://www.allaboutcircuits.com/technical-articles/introduction-to-the-i2c-bus/ (был доступен
3 декабря 2020)
6. Telos Systementwicklung GmbH. The I2C Clock Speed – Why Accuracy Doesn’t Matter
// I2C Bus. - 2015 // https://www.i2c-bus.org/speed/ (был доступен 3 декабря 2020)
7. Gokul Thiagarajan. Differences between I2C and CAN protocol // Quora. - 2016 //
https://www.quora.com/What-are-the-differences-between-the-I%C2%B2C-and-CAN-
protocols#:~:text=Most%20MCUs%20with%20i2c%20buses,how%20you%20look%20at%20it)
.&text=look%20at%20it).-
,You%20can%20broadcast%20with%20i2c%2C%20although%20i2c,node%20addresses%20for
%20most%20messages (был доступен 5 декабря 2020)

УДК 004.4
IOS МОБИЛЬДІ ҚОСЫМШАСЫ
Сәлімбай Н.Б. –«Есептеу техника және программалық қамтамасыз ету» мамандығы 4к
Ғылыми жетекші – Алдажаров К.С., э.ғ.к., қауым. профессор, Нархоз университеті

Андатпа. Мобильді қосымша бизнесті бірегей маркетингтік мүмкіндіктермен

қамтамасыз ететеді. Қазіргі уақытта барлығы компания туралы ақпаратты
интернеттен және мобильді қосымшадан кӛре алады. Мобильді қосымшалармен
сайттармен кӛп нәрсе жасауға болады. Кітаптар оқуға, сабақ оқуға, бағдарламалар
құруды уйренуге, ойын ретінде қолдануға және т.б.
Тҥйінді сӛздер: IOS, Операиондық жҥйе, App Store, Instagram.

Бҥгінгі таңда мобильді қосымшалар адам ӛмірінің бір бӛлігі болып кетті деп айтуға
болады. Мобильді қосымша мағынасын тҥсініктірек айтқанда ол - телефонға немесе
планшетке орнатылған және белгілі бір функционалдылықты қамтитын арнайы
94
бағдарлама. Мысалы, қҧжат қҧру, редактордағы фотоны редакциялау, валютаны
айырбастау, таксиге тапсырыс беру, киім таңдау және сатып алу және т.с.с. мобильді
қосымшаны сайттың мобильді нҧсқасымен шатастыруға болмайды - ереже бойынша бҧл
жергілікті сипаттамаға ие. Кӛптеген қосымшалар Интернеттен тыс жҧмыс істей алады, ал
мобильді сайттардың бҧндай қасиеті жоқ. Мобильді қосымшалар функционалдылық
жағынан бірнеше топтарға бӛлінеді, олар:
Бизнеске арналған қосымшалар, бҧл сізге компанияның имиджін жақсартуға
мҥмкіндік береді, ӛйткені сапалы мобильді қосымша клиенттерге сіздің бизнесіңіздің
ӛрлеп келе жатқандығын кӛрсетеді. Осылайша, клиентке сіздің компанияңыздың
дәлелденгендігі және бәрін тиімді жасайтындығы тҥсінікті болады.
Фото немесе видео ӛңдеуге арналған қосымшалар. Ақыр соңында, бҧл қосымшалар
сізге бейнені немесе фотосуреттерді қалауыңыз бойынша ӛңдеуге кӛмектеседі. Олар
сіздің фотосуреттеріңізді жақсартуға және жақсартуға кӛмектеседі. Осылайша, егер сіз
Instagram моделі болсаңыз, фотосуреттер алға және алға қарай жылжиды.
Instagram, VK, Whatsapp сияқты әлеуметтік желілер және т.б. Олардың кӛмегімен
адамдар қашықтықта сӛйлесе алады. Әлеуметтік желілер клиенттерге компанияға жақын
болуға мҥмкіндік береді. Науқанның әлеуметтік желілердегі белсенділігі сіздің
брендіңізді алға және алға жылжытуға мҥмкіндік береді.
Ойындар - уақытты қуанышпен ӛткізуге мҥмкіндік береді. Ойынсыз біздің ӛміріміз
онша тҥрлі-тҥсті болмас еді. Ақыр соңында, ғалымдар компьютерлік ойындар адамның
ӛмірін ҧзартатынын дәлелдеді. Оларды бәріміз кҥніне кем дегенде 30 минут
ойнағанымыз жӛн.
Қосымшаның айрықша артықшылығы ретінде айта кету керек, ол іске қосылғаннан
кейін App Store сияқты онлайн-қызметтердегі жаңа ӛнімдер қатарына енеді. Бҧл жерде
телефонға қосымшаның жҥктелуі ықтимал. Егер қосымша қызықты немесе пайдалы
болса, оны хиттер тізіміне қосуға болады, бҧл оны ҥнемі сҧранысқа ие етеді және
пайдаланушыларға қол жетімді етеді. Мҧның бәрі смартфон пайдаланушылары арасында
тауардың немесе қызметтің қосымша жарнамасы ретенде болады.
Неліктен незізгі идея IOS платформасында мобильді қосымша қҧру? IOS
қосымшаларының бірінші және басты ерекшелігі - бҧл қҧрылғылар паркі Android
смартфондарының санынан әлдеқайда аз. Бҧл дегеніміз, мобильді қосымшаның сыртқы
тҥрін нарықтағы қазіргі iPhone қҧрылғыларына бейімдеу оңайырақ болуы керек.
Қазіргі заманғы iOS қҧрылғыларының экрандары жақсы сапаға ие. Бҧл жіңішке
шрифттерді қолдануға мҥмкіндік береді: олар тӛмен сапалы дисплейлерге ие
қҧрылғылар сияқты бҧрмаланбайды.
Сондай-ақ, сол типтегі қҧрылғылардың архитектурасы қосымшаның басында
қосымша тексерулер жҥргізбеуге мҥмкіндік береді: камераның, GPS сенсорының немесе
акселерометрдің болуын тексерудің қажеті жоқ.
IOS платформасында мобильді қосымша қҧрудың бағдарламалық жасақтама
жасаушыға қатысты кемшіліктері бар. Әрбір жаңа қҧрылғының шығуы және
операциондық системаның жаңаруымен мобильді қосымшалардың басым кӛпшілігі жаңа
жағдайларға бейімделуі керек. App Store статистикасы iPhone пайдаланушылары ОЖ-
ның ең соңғы нҧсқасын жаңартуға ынталы екенін кӛрсетеді. Сондықтан қосымшалар
оның талаптарына сай болуы керек.
Сурет 1-дегі диаграммалардан iOS 13-тің тҧсаукесерінен бастап бір ай ішінде
қолданушылардың 50% -ы жаңартылғанын кӛруге болады.

95
 Сурет -1. 2019 жылғы 15 қазан IOS-тағы операциялық жҥйенің жаңарту
статистикасы

Бҧл сурет - 2 дегі статистикамен салыстырғанда қызықты кӛрінеді.

Сурет - 2. 2019 жылдың 7 мамырында Android ОЖ нҧсқаларын тарату

Pie (Android 9) соңғы нҧсқасы қҧрылғылардың тек 10% -ына ғана орнатылған. 5.x
нҧсқалары (Lollipop) нарықтың 20% -дан астамын алады.

Жоғарыда кӛрсетілген статистикадан IOS платформасының қолданушылары

операциондық жҥйені белсендірке жаңартатынын кӛруге болады, ал бҧл дегеніміз жаңа
ОЖ-ның қажет ететін жаңа стандарттары, функционалдылықтары қосылады. Бҧл
бағдарламалық жасақтама жасаушыға кемшілік болғанымен, бизнеске жақсы ықпалын
тигізеді.

Пайдаланылған дереккӛздер тізімі:

1. Зачем нужны мобильные приложения. scan-pro.ru/service.php?id=71
2. Зачем нужно мобильное приложение для бизнеса. wellsoft.pro/blog/business-prilozhenie
3. Для чего нужны мобильные приложения и как они создаются. vc.ru/services/148223
4. Александр Мурзанаев. Разработка мобильных приложений для iOS.
appcraft.pro/blog/razrabotka-ios-prilozhenij/

96
УДК 004

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА SCRATCH АРҚЫЛЫ БАҒДАРЛАМАЛАУ ТІЛІН

ҤЙРЕТУ

Саймасай Г.Б. - Сулейман Демирел университетінің

Инженерия факультеті Ақпараттық Жүйелер мамандығы студенті
Ғылыми жетекші: Баймұратов О.

Аңдатпа. Мақала дамыған технология дәуірінде мұғалімнің білім берудегі рӛлін

қарастырады Цифрлық технологияның білім беруде қолданылуы жағдайына анализ
жасалады. Технология жетістіктерін білім беру ісінде қолдануда «ұлттық код»,
ұлттық сананың жаһандық білім мен технологияға ашықтығы» ұғымдарын негізге
алады. Білім беру саласында цифралық технлогияны пайдалануда негізге алынатын
факторларды анықтап кӛрсетеді.
Мектеп оқушыларына ойын-жобасы түрінде Scratch ортасында бағдарламалауды
үйретудің мүмкіндіктерін қарастырады. Ойын арқылы бағдарламалау тілін үйретуде
негізге алынатын педагогикалық, психологиялық әдістемелер мен баланың ортасы,
дүниетанымы факторларының ғылыми теориялық, тәжірибелік негіздері кӛрсетіледі.
Scratch арқылы ойын жасауда «ұлттық код», «ұлттық сананың жаһандық білім мен
технологияға ашықтығы» кӛзқарасы негізге алынған. Зерттеу жұмысы «шынашақ
саусақтар бағдарламалау тілін жазсын» деген концепциямен жолға шығып, балаларға
кішкене жастан бастап бағдарлама тілін үйретудің ӛзектілігі мәселесін шешуге
бағытталады.
Тірек сөздер: Scratch, ойын тілі, қазақша ойын, ұлттық код, бағдарламалау

Цифрлық технологияның барлық жерде қолданылуы, ӛмірімізге ҥлкен ӛзгерістер

әкеліп отырғаны шындық. Жаһанда жҥріп жатқан осы ӛзгерістерге біздің де бейімделуіміз
керек. Елбасы атап кӛрсеткендей, жаһандық білім мен технологияны «ҧлттық код» ҧғымы
мен «ҧлттық сананың тҥрлі полюстерін қиыстырып, жарастыра» отырып қолдану арқылы
бҧл ӛзгеріске қосыла аламыз.[1]
Технологияның шарықтап дамуы жағдайында болашақта мҧғалімдердің дәстҥрлі
сыныптарда сабақ беруінің керегі боламай қалады. Электрондық кітаптар, имитациялық
ғылыми материалдар, аудио, видео секілді кӛрнекіліктерді қолданудың қызықты, әрі
жеңіл екенін ешкім жоққа шығармайды. Мектеп оқушылары, студенттер компьютерді
қолданып ӛздеріне керек ақпараттар мен мәліметтерге қол жеткізіп, тапсырмаларын
орындайды. Кейбіреулер онлайн курстар арқылы білім алады. Онлайн курстардың
беретін жеңілдіктері де аз емес. Материалды жеңіл, әрі тез ҥйренесің, тҥсінбеген жеріңді
тоқтатып, қайтадан пысықтай аласың. Онлайн мҧғалім ашуланбайды, жалықпайды,
тҥсінбей жатсаң қанша сҧрасаң, сонша рет қайталап береді. Білім алу, ҥйрену кезінде
дҥние жҥзі бойынша ең мықты, білімді адамдарды ӛзің таңдай аласың. Уақыт ҥнемдейсің,
қай жерде орналассаң, сол жерде тҧрып білім ҥйрене аласың. Бірнеше шақырым жерге
баруыңның да керегі болмай қалады. Технологияның бізге беріп отырған осындай
мҥмкіндіктері болашақта мҧғалімдер сыныптарда бала оқытпайды ма деген сҧрақ туралы
ойлануға мәжбҥр етеді. Болашақта «Әр пәнге әр мҧғалім емес, жҥз мектепке бір мҧғалім»
жететін болады. Бҧлай деуіміздің себебі, барлық ақпарат бармақтардың ҧшында болады.
Десекте, ешқандай технология қаншалықты ақылды, дамыған болса да мҧғалімнің
орнын ауыстыра алмайды. Цифрлық технологиялар шын мәнінде мҧғалімнің орнын ала
алмайтын болуы ҥшін, бҥгінде біздің әрқайсымыз болашақта жҥз мектепке мҧғалім бола
алатын келешектің бір мҧғалімі болуымыз керек. Бҧл дамыған технологиялар арқылы
білім мен ақпаратты балаларға ӛңдеп жеткізе білу, ақпарат ағымында жол кӛрсетуші бола
алу мҥмкіндігіне ие болғанда ғана мҥмкін. Мҧғалім тек «ӛткізгіштік» қызмет атқармауы
97
керек, яғни ақпаратты алып, сол кҥйінде балаларға берсе, ол тек ӛткізгіштік қызмет
атқарған болады. Шет тілдерін меңгерудің маңыздылығын ӛз тәжірибемнен айта кетейін.
Ана тілім қазақ тілін терең білуім маған ақпаратты «ҧлттық код», ҧлттық сана сҥзгісінен
ӛткізуіме, тҥрік тілі бҥкіл тҥркі тілдеріндегі әдебиеттерге қол жеткізуіме мҥмкіндік берсе,
ал орыс тілі мен ағылшын тілі білім кӛкжиегімді одан ары кеңейте тҥседі. Сондықтан да,
болашақтың мҧғалімі ҥшін аз дегенде ҥш тіл білудің ӛзі жеткіліксіз болып қалады.
Болашақта бірінші қандай тіл білесің дегеннің орнына , қандай бағдарламалау тілін
білесің деген сҧрақ сҧралып, бағдарламалау тілін білмегендер сауатсыз саналатын болады.
Қазіргі кезде мамандар бағдарламалауды меңгерген балалардың ойлау, креативтілік,
нақты шешім қабылдау секілді қабілеттерінің бағдарлама тілін ҥйренбегендерге қарағанда
жақсы дамитынын дәлелдеп отыр. Аталған себептерден қазіргі кезде білім беруде де
балаларды бағдарламалау тіліне ҥйрету ӛзекті мәселелердің біріне айналды. Алғашқы
бағдарламалау 1953 жылы пайда болды деп есептесек, қазір ӛте кӛптеген бағдарлама
тілдері жазылды. 50 жылда білім мен технология мҥлде жаңарды. Бағдарламалау туралы
кӛп мәселе айтуға болады, бірақ бҧл жерде одан да маңызды жайт – біздің осы мәселе
тӛңірегінде не жасап жатқанымыз және не жасай алатынымыз.
Қазіргі кезде бағдарламалау бҥкіл білім беру жҥйесін ӛзгертті. Біз де бҧл
ӛзгерістерге қарай бейімделуімізді талап етіп отыр. Жаһандық білім мен технологияға сай
келетін «ҧлттық код» ҧғымы мен «ҧлттық сананың тҥрлі полюстерін қиыстырып,
жарастыра» отырып жобалар жасау арқылы бҧл ӛзгеріске қосыла аламыз. Адамдарды
ӛмірдің басқа салаларында ағарту керек болғандай, технология мен интернетті қолдануда
да ағарту керек. Интернет индустриясының да ӛзіндік мақсаттары бар. Америка, Еуропа
секілді елдер ӛз рухани, мәдени қҧндылықтарына сай жҥйе жасап жатқанда, біз сол
жаңалықтарға кинода отырғандай, не кӛрсетсе сол мазмҧнға қадалып қарап отырмауымыз
керек. Сценарийлер кӛбінесе қолданушының ойланбастан тҧтынатындай етіп жасалып,
сатылады. Адам ойланбайтын болған сайын, барлық нәрсені барынша кӛп тҧтынады.
Киноның сценарийін біз де жазуымыз керек.
Scratch әлемдік зерттеушілері бҧл бағдарлауды қолдана отырып білім беруге,
әртҥрлі қабілеттерді дамытуға болатыны туралы ғылыми тҧжырымдама жасады. Осының
негізінде ойынды қазақ тілінде, ҧлттық дҥниетаным негізінде жасауға болады. Жақсы
жасалған жоспар арқылы балалардың осы қабілетін дамыту ӛте маңызды, содан кейін
әрбір ойында болатын секілді бағдарламалаудың да ӛзіндік ережесі бар екенін кӛрсету
жеткілікті. Егер дҧрыс бағыттаса, бала қиялын қолданып, қызығушылығына байланысты,
саналы тҥрде ӛзіне керек шешімді ӛзі тауып алады. Біздің білім мен технология
жетістіктерін ҥйретуде ҧстанатынымыз осы бағытта болуы керек. Бізден де Цукерберктер,
С. Джобстар шықсын, технологияға тәуелді емес, технологияны қолдарында ҧстаған
жасампаз ҧрпақ ӛсіп жетілсін.
Технология бізге жеңілдік береді, бірақ әрқашан баланың мҥмкіндігі, қандай істі де
жасай алатынына сенімін, қызығушылығын оята алатындай ҥйретудің әдісін таңдай
білудің маңыздылығы жойылмайды. Жақсы жасалған кӛрнекі қҧрал арқылы балалардың
осы қабілетін дамытуға болады. Балалардың жалпы дамуымен бірге, рухани дамуына
кӛңіл бӛлу ӛте маңызды. Оқытудың инновациялық модельдерін қолдану арқылы
балаларға «ҧлттық код» ҧғымын пайдалана отырып, қазақ тілінде жаһандық білімді
меңгерту, ҧлттық сананы жаһандық білім мен технологияға ашық болатындай білім мен
тәрбие беруге болады. Егер дҧрыс бағыттаса, бала қиялын қолданып, қызығушылығына
байланысты, саналы тҥрде ӛзіне керек шешімді ӛзі тауып алады. Біз білім мен технология
жетістіктерін ҥйретуде осы бағытты ҧстанасақ ҧтатын боламыз. Мақатымыз – балаларда
технологияны тек қана тҧтынушы емес, жасаушы дағдыларын дамыту.
Қазіргі дәуірдің балаларымен араласудың ең қызықты жолы – ойын. Ойын– ӛте
қарапайым болғанымен іші жҧмбақтарға толы. Ойын ойнамайтын бала болмайды.
Технология тілі беріп отырған мҥмкіндіктерді пайдаланып, жасампаздықпен
(креативтілік), қиялымызды қолданып, ӛз балаларымызға жақсы ойындар ойлап табуымыз
98
керек. Ойын жобасында балалардың жас ерекшелігі ескеріліп, сол жастағы балалардың
ортасына сай әңгімелер, кӛрнекі, дыбыстық қҧралдар қолданылады, ойын ережелерінің
ана тілінде болуы, ойындардың уақытының нақты белгіленуі секілді білім берудің
педагогикалық, жас ерекшелік, психологиялық, басқа сабақтармен байланысы
методологиясы негізге алынса тиімділігі арта тҥседі.
Scratch 2003 жылдары 8-16 жастағы балалар ҥшін жасалған болса да, қазіргі кезде
әр жастағы балалар да қолданыла алатын бағдарлама ортасы болып отыр. Бҧған негіз
болған – Scratch бағдарламалау ортасының код орнына код блоктарын «сҥйреу-жіберу»
әдісі арқылы оңай қолдана алады. Балалар ӛздеріне қызықты материалдар жасай алады.
Scratch программасы музыка, сурет элементтері, ойын, видео, анимация және тағы
басқа мультимедия элементтерімен жаңа жобалар жасауға мҥмкіндік беретіндіктен,
әртҥрлі сабақтарда қолданыла алады. Алгоритма және программа ҥйретуден басқа
математика, физика, шет тілі әлеуметтік ғылымдар сабақтарында ҥйретілуі қиын болатын
кейбір мәселелерді Scratch арқылы қызықты ӛткізуге болады. Бҧл мәселелер балаларға
ойын ойнату арқылы ҥйретіле алады. Scratch бағдарламалау ортасы бізге «ҧлттық код»
ҧғымын пайдалана отырып, қазақ тілінде жаһандық білімді меңгерту, ҧлттық сананы
жаһандық білім мен технологияға ашық болуын дамытатын ойындар жасауға
мҥмкіндіктер береді. Ойын жасауда балалардың жас ерекшелігі ескеріліп, сол жастағы
балалардың ортасына сай әңгімелер, кӛрнекі, дыбыстық қҧралдар қолданылуы, ойын
ережелерінің ана тілінде болуы, ойындардың уақытының нақты белгіленуі секілді әдістер
қолданылуы керек. Білім беруде қолданатын әдіс-тәсілдер технологияның дамуымен
әрқашан ӛзгеріп отырады. Технология бізге жеңілдік береді, бірақ әрқашан баланың
мҥмкіндігі, жасай алатынына сенуі, қызығушылығын оята алатындай ҥйретудің әдісін
таңдай білу ғана табысқа жеткізеді.
Цифрлық технологияны білу, оқу және қҧрастыру аса ҥлкен маңызға ие болатын
әлемге қарай жылдам жҥйіткіп барамыз. Сондықтан осы технологияны қолдануды
балаларымызға дҧрыс ҥйрету болашақ ҥшін маңызды.
Қорытынды
Қазіргі кезде оқытудың жақсы жетілдірілген инновациялық-технологиялық әдіс-
тәсілдері мҧғалімнің жҧмысына жәрдемші болады. Технология қанша дамыса да,
мҧғалімнің сыныптағы рӛлін ауыстыра алмайды. Ӛйткені компьютерлер, ешқандай
техника мҧғалімнің балаларға деген сҥйіспеншілігі мен интербелсенділігін кӛрсете
алмайды. Цифрлық технологияны білу, оқу және меңгерудің аса ҥлкен маңызға ие әлемге
қарай жылдам жҥйіткіп барамыз. ―Баптай білсе, балапан қыран болар‖ демекші, осы
технологияны қолдануды балаларымызға дҧрыс ҥйрету санасында болуымыз болашақ
ҥшін маңызды. «Кӛгілдір экран аздырады, Компьютер ойыны тоздырады, бәрінен де білім
сені оздырады», деп технологияға тәуелді емес, технологияны қолдарында ҧстаған
жасампаз балалар санасын қалыптастырайық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Н. Назарбаев «Болашаққа бағдар:рухани жаңғыру» атты мақаласы,
2017.www.akorda.kz/kz/
2. ScratchED
3. scratched.gse.harvard.edu/.../learn program scratch new boo...

99
УДК 623.618
ПРИМЕНЕНИЕ ИСКУССТВЕННОГО ИНТЕЛЛЕКТА В МЕДИЦИНЕ
Cаясат Б.Н. – ОП «Цифровые технологии в бизнесе» 1 курс НПМ
Научный руководитель – д.э.н., профессор Байтенова Л.М.

Аннотация. В современном мире Искусственный интеллект (ИИ) приобрел

большую популярность, так как позволяет решать сложные задачи за минимальное
количество времени. Одной из перспективных сфер применения ИИ является медицина.
Внедрение искусственного интеллекта в медицинскую отрасль решает множество
задач, которые занимают много времени у врачей. Сейчас ИИ дополняет врача и
помогает ставить диагнозы, предлагать оптимальное лечение для определенной болезни,
выявлять патологии и даже решать организационные вопросы. Применение ИИ
освобождает врачей от обыденных задач, но которые очень времязатратные. ИИ в
медицине работает благодаря анализу медицинских данных и на основе анализа этих
данных разрабатываются алгоритмы для решения конкретных задач.
Цель данной статьи показать наиболее успешные примеры применения
искусственного интеллекта в медицине и как они работают.
Ключевые слова: искусственный интеллект, машинное обучение в медицине,
компьютерное зрение, диагноз.

В двадцать первом веке человечество имеет колоссальное количество данных и эти

данные требуют обработки. Хоть и современные компьютеры являются довольно
производительными, иногда и они долго справляются с различного рода задачами.
Решением стал Искусственный интеллект (ИИ), который в ближайшие десятилетия
повлияет на развитие человечества. В современном мире из каждого угла слышно про
искусственный интеллект, так как сейчас это является прорывной технологией. Но термин
ИИ в основном используется в маркетинговых целях.
Несмотря на то, что ученые еще далеки от создания настоящего искусственного
интеллекта, который сравнится с человеческим сознанием и разумом, они на данный
момент очень эффективны для решения конкретных задач. На сегодняшний день методы
ИИ используются во многих сферах, чтобы ускорить получение результатов и
минимизирования ошибок. Одной из важнейших сфер является медицина.
Применение ИИ в сфере медицины и здравоохранения развивается стремительно,
так как эта область является перспективной с точки зрения эффективности внедрения ИИ.
ИИ уже используется для диагностирования пациентов с большой точностью, в
обнаружении патологии по снимкам и для ускорения разработки лекарств.
Что есть искусственный интеллект?
Возникновение термина искусственный интеллект произошло в 1956 г. на
Дартмутской конференции. В этой конференции приняли участие такие ученые, как Дж.
Маккарти, А. Тьюринг, К. Шеннон и М. Минский, которые сыграли большую роль в
становлении ИИ и в дальнейшем были названы основателями этой сферы [1]. В начале
1980-х годов ученые в области вычислений Файгенбаум и Барр предложили следующее
определение ИИ: «Искусственный интеллект— это область информатики, которая
занимается разработкой интеллектуальных компьютерных систем, то есть систем,
обладающих возможностями, которые мы традиционно связываем с человеческим
разумом, понимание языка, обучение, способность рассуждать, решать проблемы и т.д.»
[2]. На данный момент к ИИ относят программы и методы, которые применяются для
решения, нтеллектуальных задач так, как это решил бы человек.
В настоящее время накоплены разнообразные подходы для решения задач с
100
помощью ИИ. Ученые пришли к выводу, что самые эффективные и удачные реализации -
это решения, которые построены на методах глубоких нейронных сетей и машинного
обучения [3].
Нейронные сети - это попытка воссоздать искусственный мозг. При соединении и
взаимодействии искусственных нейронов между собой получается искусственная
нейронная сеть, которая получает входные данные и на выходе дает ответ.
Машинное обучение - это машинный анализ, который с помощью данных ищет
закономерности и на их основе создает алгоритмы для дальнейшего прогноза. Данные
алгоритмы позволяют делать выводы на основе предоставленных данных.
Применение ИИ в медицине
На данный момент ИИ и его методы активно применяются в медицине для
решения широкого круга задач. ИИ позволяет ускорить процессы анализа медицинских
данных для выявления закономерности, что позволяет ставить диагнозы с большой
точностью. Наиболее часто ИИ используют для обнаружении патологии, так как данные
задачи решаются быстро и точно на основе многочисленных данных. Для выдачи
результатов о заболевании на основе снимка компьютеру понадобиться несколько секунд.
Такой результат не может выдать ни один высококвалифицированный специалист. Но, в
связке ИИ и специалиста, можно ускорить процесс обработки и уменьшить количество
ложных диагнозов, так как ИИ помогает выявлять сложные ситуации. Уже сейчас на
основе накопленных данных, классификация снимков патологии определяется с
вероятностью до 100 процентов [4].
Одним из крупнейших проектов по применению ИИ в медицине по праву можно
назвать IBM Watson. Watson - это когнитивная система, которая изначально применялась
в онкологии и помогала врачам выявлять онкологические заболевания и ставить точные
диагнозы. В Watson загружено около 605 тысяч медицинских заключении. Благодаря этим
данным, Watson может с высокой точностью проанализировать заключения и на их основе
выявить самый подходящий метод лечения. Эксперт страховой компании WellPoint
привел пример, что после диагноза рака легких в США только 50% врачей назначают
оптимальное лечение. IBM Watson точность назначения правильного лечения 90%, что
является колоссальным результатом. Теперь в США врачи могут прямо в больнице с
помощью планшета дополнять информацию о болезни набрав текст и через несколько
секунд Watson выдаст подкорректированный курс лечения. Благодаря облачным
технологиям во многих больницах США теперь можно обращаться к IBM Watson [5].
ИИ и методы могут помогать не только в выявлении диагноза, но и определять
пациентов, кому нужна неотложная помощь. В конце мая 2018 года Клиника
Университетского колледжа Лондона в Блумсбери (UCLH) объявила, что будут
использовать ИИ для определения таких пациентов. В клинике отметили, что почти 80%
обращений пациентов не являются серьезными и можно обойтись без тщательных
проверок по типу анализа крови, рентгена. ИИ же позволит делать это точнее и поможет
найти те 20% серьезных случаев на основе озвученных пациентом симптомов [6]. В итоге,
пациент с серьезной проблемой становится приоритетным и его лечение становится
первоочередной задачей.
Заключение
Использование Искусственного интеллекта в медицине набирает большую
популярность, так как имеет множество особенностей. На данный момент, благодаря
многим компаниям, ИИ является неотъемлемым помощником врача. С помощью ИИ
можно находить патологии на снимках, определять диагнозы почти со стопроцентной
вероятностью. ИИ позволяет врачам работать с наибольшей эффективностью, так как они
освобождаются от рутинных задач и могут быстро выявлять болезни пациентов и лечить
их. Все больше компании инвестируют в эту отрасль, что привнесет множество новых
решении для задач, которые еще не отданы ИИ. С каждым годом ученые открывают

101
новые способы работы ИИ, что в будущем позволит полностью автоматизировать
выявление диагноза и назначения лечения.

Список использованных источников:

1. Nilsson, Nils J. The Quest for Artificial Intelligence: a History of Ideas and
Achievements. Cambridge ; New York :Cambridge University Press, 2010.
2. Искусственный интеллект (ИИ) / Artificial Intelligence (AI) как ключевой фактор
цифровизации глобальной экономики // URL: https://www.crn.ru/news/detail.php?ID=117544
(дата обращения 06.12.2020)
3. Andrew Ng. What Artificial Intelligence Can and Can’t Do Right Now // Harvard
Business Review. URL: https://hbr.org/2016/11/whatartificial-intelligence-can-and-cant-do-
right-now (дата обращения 06.12.2020)
4. . Choy G, Khalilzadeh O, Michalski M, Do S, Samir AE, Pianykh OS, Geis JR,
Pandharipande PV, Brink JA, Dreyer KJ. Current applications and future impact of machine
learning in radiology. Radiology. 2018;288(2):318–28.
5. IBM's Watson Gets Its First Piece Of Business In Healthcare // URL:
http://www.forbes.com/sites/bruceupbin/2013/02/08/ibms-watson-gets-its-first-piece-of-
business-in-healthcare/ (дата обращения 06.12.2020)
6. Pinkstone, J. Major London hospital is replacing doctors with ROBOTS to tackle
mounting A&E waiting times and prioritise the sickest patients. // URL:
https://www.dailymail.co.uk/health/article-5757979/London-hospital-replacing-doctors-AI-
technology-help-tackle-mounting-E-wait-times.html (дата обращения 06.12.2020)

УДК 64.852
СИСТЕМА AMBROSUS

Тоберт А.А. - магистрант 1-го курса Казахстанско-немецкого университета,

специалист отдела оборудования в ТОО «Rhenus Intermodal Systems»
Научный руководитель: Ж. К. Кегенбеков, к.т.н., доцент

Аннотация. Научная статья посвящена вопросу обеспечения качества продуктов

при помощи внедрения системы AMBROSUS.
Ключевые слова: цепочка поставок, AMBROSUS, блокчейн.

Тенденции логистической отрасли зависят от значительных изменений, вызванных

внедрением технологических инноваций в бизнес-процессы. Нововведения для
управления логистикой делают глобальные цепочки поставок более ориентированными на
клиента и придают устойчивость процессу управления. Автоматизация логистических
процессов позволяет значительно повысить производительность и эффективность
рабочего процесса. Повышение прозрачности процесса и возможность отслеживания
цепочки поставок важно для поддержания гибких и динамичных отношений между
сторонами.
Одной из таких разработок является AMBROSUS. Данная разработка создаѐт
«экосистему» на основе блокчейн для цепочек поставок, при этом обеспечивая качество
перевозки, отслеживание, надлежащую обработку товаров. Сфера деятельности
AMBROSUS включает в себя улучшение цепочки поставок продуктов, в основном
продуктов питания и лекарств, а также могут быть продукты с высокой добавленной
стоимостью и другие. AMBROSUS стремится изменить управление цепочки поставок,
используя при этом технологию блокчейн и системы IOT.
AMBROSUS решает проблему подделки или фальсификации информации. В наше
время сложность цепочек поставок заключается именно в этом. Время, необходимое для
102
выявления и определения того, где и когда в цепочке поставок возникли проблемы может
стоить компании больших денежных сумм, потраченных на судебные иски за продажу
испорченных продуктов. Помимо фальсифицированной или искаженной информации,
цепочки поставок включают в себя множество процессов перехода от одной компании к
другой, включая производителей, склады, дистрибьютеров, розничных торговцев и
других. При внедрении данной разработки каждый участник логистической цепочки,
включая конечного потребителя, может проверить достоверную информацию о продуктах
просто обратившись к записям.
Ключевой частью «экосистемы» AMBROSUS являются взаимосвязанные датчики
контроля качества, способные регистрировать всю историю перевозимых продуктов
питания от места производства до конечного потребителя. Децентрализованных характер
блокчейна является наиболее защищенным. Система помогает упростить процесс
отслеживания потока товаров от сотен поставщиков, производителей, дистрибьютеров,
розничных торговцев и клиентов, делая при этом этот процесс чистым и простым.
Дополнительная возможность прослеживаемости по всей цепочки поставок выгодна для
любой системы цепочки поставок. Информация является ключом к успеху в
производственном процессе.
Существует несколько вариантов использования AMBROSUS:
- Отслеживание пищевых продуктов: поставщики и дистрибьютеры подписывают
партии товаров, там самым привязывая свои личные данные к подписям. Это позволяет
точно определить ответственность за обеспечение качества, тем самым позволяет
предотвратить мошенничество;
- Улучшение процесса транспортировки: комбинация датчиков температуры и
датчиков определяющих окружающую среду для оценки любых физических параметров
контейнера позволяет обеспечить контроль и быстрое реагирование в случае изменения
параметров и оповестить об этом заинтересованные лица.
Решения для цепочек поставок становится одной из первых областей массового
внедрения технологий. AMBROSUS в значительной степени ориентирован на
обеспечение качества продуктов, в частности продуктов питания и лекарств. Это
гарантируется с помощью датчиков, прикреплѐнных к продукту в течение его жизненного
цикла. AMBROSUS имеет уникальное отличие от других блокчейн-компаний,
ориентированных на пишевую промышленность: у них есть поддержка нескольких
крупных организаций, в том числе ООН и несколько государственных учреждений в
Швейцарии.
Используя технологию блокчейн и сенсорные системы, AMBROSUS стремится
изменить то, как мы обрабатываем ингредиенты в нашей пище и продукты. Цель состоит
в том, чтобы обеспечить наиболее эффективное управление цепочкой поставок,
обеспечить еѐ прозрачность для потребителей. Существует несколько разработок в этой
области, такие как Te-Food, VeChain, OriginTrail, Devery, Wab и другие, работающие над
различными частями инфраструктуры цепочки поставок, однако система AMBROSUS
объединить воедино лучшие части этих проектов и создать очень амбициозную
платформу «всѐ в одном».

Список использованных источников:

1.Официальный сайт «AMBROSUS» // https://ambrosus.com/ru/#community/ (был
доступен на 04 декабря 2020 г.)
2. Современные технологии в цепочке поставок // https://www.tcleducation.net/ (был
доступен 04 декабря 2020 г.)

103
УДК 004.7

МӘДЕНИЕТ САЛАСЫНДАҒЫ МЕРЕКЕЛІК ІС-ШАРАЛАРДЫҢ БОЛУЫНА

ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСҚА R
БАҒДАРЛАМАСЫНДА СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ЖҤРГІЗУ

Тоқболат Ф. - "Матеметика және статистика" мамандығы 1 курс

Ғылыми жетекші: аға оқытушысы, т.ғ.м., Батырхан С.К.
Нархоз университеті

Аңдатпа. Қазірде мәдениет саласын қолға алу үшін түрлі ұсыныстар қабылдануда.
Еліміздің ділін, салт-дәстүрін, қолӛнер шеберлігін, ұлттық би және ән ӛнерін, қоғамдық
құндылықтарын, кӛркемдік позициясын жоғалтып алмау мақсатында кӛптеген
мерекелік іс-шаралар ұйымдастырылған. Сондай-ақ материалдық емес, рухани
құндылықтарды да ӛз бойымызда жетік меңгеруіміз үшін де жаңа идеяларға толы,
ӛзекті іс-шаралар жүргізіліп жатыр.
Мәдениет саласын дамыту белгілі бір ӛңірдің жалпы рухани, дәстүрлі деңгейінің
ӛсуіне әсер етеді. Елдегі мәдени іс-шараларды дамытуға арналған бағдарламалар халық
құндылықтарын жақсартуға бағытталған. Осы мәселелерді алға қойып, Қазақстан
мәдениетіне әсер ететін мерекелік іс-шаралар мен тәрбие сағаттарына әсер ететін
индикаторларды пайдалана отырып, R бағдарламасында статистикалық талдау жүргізу.
Кілттік сӛздер: анализ, импорт, коэффициент, ауытқу , квадрат, критерий,
динамика, индикатор.

Зерттеу әдістері. Stat.gov.kz сайтынан 2009-2019 жылдар аралығындағы мәдени іс-

шаралардың индикаторларының динамикалық мәліметтері жиналды. Осы мәліметтерге:
1) статистикалық талдау салыстырмалы тҥрде жҥргізілді;
2) корреляция-регрессиялық талдау әдісімен факторлар арасындағы байланыс
тығыздығы, тәуелді факторға әсер ететін индикаторлардың коэффициенттері
маңыздылығы және модельдің сапасы тексерілді;
3)алдағы 4 жылға болжам жасалды.
Зерттеу барысы
Деректер кестесінде 2009-2019 жылдар аралығындағы ҚР мәдениет статистикасы
берілген. Зерттеу барысында ең алдымен, деректер кестесін R бағдарламасына
импорттаймыз. Статистика бойынша, 2009 жылы ӛткізілген іс-шаралар саны 246,3 мың
бірлікті қҧраса, 2019 жылы 304,9 мың бірлік болып 25 %-ға артқан. Себебі, ҚР алғашқы
президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Мәдени мҧра» атты бағдарламасында қойылған талаптың
бірі-ҧлттық әдебиет пен жазулар тәжірибесін ортақтастыру, кеңейтілген бейне және
жҧмыс қатарларын қҧру еді. Сәйкесінше, мәдени жҧмыстарды ҧйымдастырушы ҧжымдар
саны 9% –ға артқан. Ал қатысушылар саны 2019 жылы 183 мың адамды қҧрап, 2009
жылға қарағанда 11 жыл ішінде 7%-ға артып отыр. Себебі, бҧл мәдени іс –шаралар
материалдық емес мәдени қҧндылық болып табылатын салттар, тҥсiнiктердің және
пайымдардың нысандары, бiлiм мен дағдылар, сондай-ақ олармен байланысты
қҧралдарды берумен ғана шектелмей, қатысушыларға мәдени іс-шара шығармашылық
жағынан жаңа идея мен ой жҥйріктігін сыйлайды деп ойлаймын. Одан соң бҧл деректер
кестесінде орналасқан факторлардың бір-бірімен байланысын анықтап алу ҥшін
корреляциялық талдау жасадым.

104
 Жалпы, корреляция (латын тілінен алынған «арақатынас») немесе корреляцияға
тәуелділік дегеніміз - бҧл екі немесе одан да кӛп кездейсоқ шамалардың (немесе кейбір
қолайлы дәлдік дәрежесімен осындай деп санауға болатын шамалардың) статистикалық
байланысы[1]. Корреляцияны есептеу кезінде екі немесе одан да кӛп айнымалылар
арасында статистикалық маңызды байланыс бар-жоғын анықтауға тырысады. Егер
нәтижесінде, оң корреляция кезінде бір айнымалының мәндерінің ӛсуі (немесе тӛмендеуі)
екінші айнымалының табиғи ӛсуіне (немесе тӛмендеуіне) әкеледі, яғни типтің
қатынастары ҧлғаю-ӛсу (тӛмендеу-тӛмендеу). Теріс корреляция кезінде бір айнымалының
мәндерінің жоғарылауы (немесе тӛмендеуі) екінші айнымалының табиғи тӛмендеуіне
(немесе жоғарылауына) әкеледі, яғни типтің қатынастары ӛсу-кему (тӛмендеу-ӛсу) [2].
Екі тҥрі болады: жҧптық және кӛптік. Біздің қарастыратын корреляциялық талдау-
жҧптық.
Жҧптық корреляциялық талдау нәтижесінде, у-мәдени іс-шаралар кӛлеміне х1-
ҧйымдастырушы ҧжымдар саны оң әрі тығыз байланысып отыр ryx1=0,82. Бҧл кӛрсеткіш
Қазақстанда ҧжымдардың іс-шаралар саны ҥшін маңызы зор екендігін кӛрсетеді. Ал х2-
қатысушылар кӛлеміне оң әрі орташа байланысады екен ryx2=0.53. Корреляциялық
талдауда кӛрсеткіш 1-ге жақын болған сайын, байланыс тығыздала тҥседі және
регрессиялық талдау жасауға да тиімдірек болады. Бҧл жобада корреляция оң нәтиже
кӛрсетуде, сондықтан у-тің х1 факторына байланысы бар деп тҥсінеміз.
Жалпы регрессия дегеніміз-аргументтің ӛзгеру тәуелділігіне байланысты
функциялардың (тәуелді белгілердің) ӛзгеруі. Регрессиялық талдау әдісі корреляциялық
байланыстарды зерттеуде маңызы ӛте зор. Бір белгінің ӛзгергіштігі басқа бір белгі
ӛзгергіштігіне тәуелді шамасының дәрежесін және осы белгінің басқа шамасын біле тҧра,
белгілі ҥлестегі ықтималдықтың бірінші белгісін болжай отырып, осы белгінің тікелей
шамасын анықтамауға болады[3]. Зерттеу барысында, «SS» баған - ауытқулар
квадраттарының қосындысы, «df» - еркіндік дәрежесі, «MS» баған - орташа квадрат, «F» -
нақты F - таралу критерийі. «P-мән» - теңдеу арқылы шығарылған дисперсияның қалдық
дисперсиясына тең болу ықтималдығы деген параметрлерді қарастырдым.
Жҧптық регрессиялық талдау нәтижесінде, (у,х1) У*=-144+3,09х1 R2=Мәдени іс-
шаралардың 67%-ы ҧжымдар санының ӛзгеруіне тәуелді,қалған 33%-ы ескерілмеген
факторлар ҥлесінде. b1=3.09,егер ҧжымдар саны 1 %-ға ӛзгеретін болса,онда мәдени іс-
шаралар орта есеппен 3,09 мың бірлікке артуы мҥмкін. Аорт=2.9%, табылған
регрессияның нақты теңдеуі у* бастапқы мәндерге дҧрыс таңдалған. F нақты >F
кесте,сәйкесінше 18,5>5,12 болды, регрессия теңдеуінің сапасы жоғары. t нақты >t кесте,
сәйкесінше 4,29>2,26, сонда b параметрі статистикалық маңызды екен. Р мәні регрессия
коэффициентінің маңыздылығын анықтауға мҥмкіндік береді. P нақты мәні – 0.0019, P
кестелік мәні - 0,05.Бҧл Pн>Pк шартын орындап тҧр. [1.46:4.72]- b1 параметрінің сенімділік
аралығы. у* регрессия теңдеуі адекватты, сапасы жоғары, параметрлері статистикалық
маңызды, олай болса теңдеуді болжамға қолдана аламыз. График ретінде логарифмдік
регрессия графигін қҧрамыз(1-сурет).

105
 1-сурет.Регрессиялық талдау нәтижесінде қҧрылған логарифмдік график.

Болжам (грек тілінен аударғанда forρόγνωση «болжау») - зерттеу объектісінің

болашақ кҥйі туралы ықтималдық шешім.Болжам арқылы мәдениет саласының
динамикасын және болашақта қалай, қанша кӛлемге дамитынын біле аламыз.
ҚР мәдени статистикасын зерттей отырып, болашаққа болжам жасалды. Болжам
жасау барысында, R бағдарламасында (forecast) пакеттер жазылынып алынды және
арнайы болашақтағы 4 жылға график қҧрылды. Болжам нәтижесі бойынша, мәдени іс-
шаралар саны 2020 жылы 273 мың,2021 жылы 261 мың,2022 жылы 247 мың және 2023
жылы 230 мың болуы мҥмкін деген болжамға келіп отырмын,яғни кеміп жатыр. Менің
ойымша, кему себебі, мәдени іс-шаралар ҧйымдастырушы ҧжымдардың кеміп кетуінде.
Жоғарыда айтып ӛткенімдей, мәдени іс-шаралардың ӛткізілуінің 67%-ы, яғни кӛп бӛлігі
ҧйымдастыратын ҧжымдар кӛлеміне қарай ӛзгеріп отырады(2-сурет).

2-сурет.ҚР мәдениет саласында ӛткізілетін іс-шаралардың даму графигі және

болашаққа болжам

Ең соңғы 2020 жылы сенімділік аралығы [-192:654] қҧрады. Ал y = -0,379x2 + 5,621x

+ 122,0 R² = 0,948 екінші ретті полином теңдеуімен 2020-2023 жылдар аралығында
ҧжымдар саны ҥшін болжамды қарастырар болсақ, ҧйымдар саны 2020 жылы 13,5 мың,
2021 жылы 13,1 мың, 2022 жылы 12,6 мың және 2023 жылы 12,1 мың топты қҧрап отыр.
Кӛріп отырғанымыздай, динамикасы тӛмендеп бара жатыр (3-сурет).

106
 800
653,73
600

400 261,71
247,42
200 273,65 230,78
248,16
0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
-200
-192,17
-400

У болжамның төменгі деңгейі У болжам

У болжамның жоғарғы деңгейі

3-сурет. ҚР мәдениет саласында ӛткізілетін іс-шаралардың даму графигі және

болашаққа болжам(Excel форматында)

Бҧл мақалада біз мәдениет іс-шарасы кӛлемі мен оның индикаторларының жҧптық
регрессиясын талдадық. Екі кӛрсеткіштің ӛзара байланысы анықталып, бір кӛрсеткіштің
екіншісіне әсері анықталды. Сондай-ақ, талдау барысында корреляция коэффициенті,
анықтау коэффициенті, студенттің t-тесті, Фишердің F-тесті және жҧптасқан регрессияны
талдауға арналған басқа да маңызды кӛрсеткіштер табылды. Шамамен орташа қателік
табылды және алдағы 4 жылға болжам жасалды. Президент қаулысы бойынша
жасалынған «Мәдени мҧра » бағдарламасы аясында мысал келтірілді. Талдауымызда
кӛрсетілгендей, мәдениет саласында қаншалықты ҧйымдастырушы ҧжымдар кӛп болса ,
ӛткізілетін мәдени іс-шара кӛлемі де соғҧрлым артады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.http://vvg.nspu.ru/mod/resource/view.php?id=968
2. https://statpsy.ru/correlation/correlation/
3. https://science.wikia.org/ru/wiki/

УДК 004

ПАНДЕМИЯ КЕЗІНДЕГІ САНДЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ

Тӛлеуханов Н.Е. – «Бағдарламалық инженерия»

мамандығының 2-курс студенті, Нархоз университеті
Ғылыми жетекші: ф.-м.ғ.к., қауымд. проф. Тукенова
Л.М.

Аңдатпа. Бұл мақала бүгінгі таңдағы қашықтықтан оқыту жүйесі қалай

атқарылып жатыр, мұнда қандай технологиялар қолданылады және оның қандай
артықшылығы бар екендігі туралы.
Кілттік сӛздер: сандық технология, қашықтықтан оқу, интернет-технология,
МООС.

Бҥгінгі таңда әлеуметтік желі парақшаларында болсын, ғаламторда да, газет

беттерінде де «ХХІ ғасыр – сандық технологиялардың заманы»-, деген сӛздерді жиі кӛзім
шалып қалады. Расымен де, бҧл тҧжырыммен келіспеске болмайды. Ҥйде отырып қай
бҧрышқа кӛз жіберіп қарасаң да дамудың ҧзақ ҥрдісін артқа салып, кҥнделікті
107
қолданысқа тастай батып кеткен гаджеттер мен девайстарды кӛресің. Кез-келген кәсіпті,
жҧмыс саласын алып қарайтын болсақ, бҧларды техникасыз мҥлдем елестете алмайсың.
Бҧл ақпараттық технологиялардың қарқынды дамып, озық инновацияның дәуірі
орнағанының бірден бір дәлелі. Еліміздің алдыңғы қатарлы отыз елдің тізіміне кіруі ҥшін
де нақ осы сандық технологиялар саласына жіті кӛңіл бӛліп, оны дамыту ауадай қажет деп
ойлаймын. Осы орайда Елбасымыз Нҧрсҧлтан Әбішҧлы Назарбаевтың «Ғаламторға
телмірген заманда ІТ технологияны мемлекет барынша қолдап, қарапайым халыққа ілгері
дамыған бағдарламаларды ҥйрету қажет»,- деген сӛздерін тілге тиек еткім келеді. Осы
мақсатта елімізде цифрландыру жобасы бойынша бірқатар пилоттық жобалар
қабылданып, жҥзеге асырылуда.
Қазір бҥкіл әлемді «КОВИД-19» атты вирус жалмап жатқаны барлығымызға аян.
Осы себепті оқушылар ҥйде білім алып, ҧстаздар онлайн тҥрде сабақ беріп, студенттер
ауыл-ауылдарына тарап, қызметкерлердің ӛзі де жҧмысты қашықтықтан атқарып отыр.
Пандемия салдарынан барлығы онлайн, яғни қашықтықтан жҥзеге асырылып
жатқандықтан ғаламтор, компьютер, ноутбук, телефон және т.б. қҧрылғыларға сҧраныс
артып отыр. Міне, дәл осы сәтте ақпараттық жҥйелер мен цифрлық технологиялардың
маңызы бҧрынғыдан бетер артып кетті деп нық сеніммен айта аламын.
Қашықтықтан білім беру
Қашықтықтан білім беру – компьютерлер, телекоммуникациялық технологиялар
және басқа да қҧралдардың кӛмегімен толық немесе ішінара жҥзеге асырылатын білім
беру болып табылады. Қашықтықтан білім беру субъектісі педагогтан немесе оқу
қҧралдарынан және білім беру ресурстарынан алыстатылған, яғни қашықтыққа
ажыратылған.
Бҧл білім беру типінің оқу процесінде қашықтықтан білім беру технологиялары,
оқыту нысандары, әдістері мен қҧралдары басым болып келеді, сондай-ақ ғаламтор
желісіндегі ақпараттар мен білім беру массивтерін пайдалана отырып жҥзеге асырылады.
Қашықтықтан оқыту технологиялары - білім алушыларға оқытылатын
материалдың негізгі кӛлемін жеткізуді, оқыту процесінде білім алушылар мен
оқытушылардың интерактивті ӛзара арақатынасын, студенттерге зерттелетін материалды
игеру бойынша, сондай-ақ оқыту процесінде ӛз бетінше жҧмыс істеу мҥмкіндігін беруді
қамтамасыз ететін ақпараттық технологиялар.
Қашықтықтан білім беру түрлері сан алуан
Елімізде қашықтықтан білім алушыларға берілетін мҥмкіндіктерінің саны кҥннен-
кҥнге ӛсіп келе жатыр. Кӛптеген оқу орындары мектеп оқушыларынан бастап жоғары
білім алу мен магистр деңгейіне дейінгі барлық оқу форматтарында қашықтықтан оқыту
курстары белсенді тҥрде дамуда.
Бҥгін таңда қашықтықтан оқу арқылы тӛмендегі дәрежелерді ала аласыз:
 жоғары білім алу;
 магистратурада білім алу;
 аспирантурада оқу;
 екінші жоғары білім алу;
 қашықтықтан шет тілін ҥйрену;
 интернет-тренингтерге қатысу;
 кәсіби курстарда біліктілігіңді арттыру;
 мектеп және орта білім алу.
Қашықтықтан білім алу кімге қолайлы?
 Жҧмыста немесе ҥйде жҧмыс істейтін және сабаққа қатысуға және бір сағаттық
дәрістерді тыңдауға мҥмкіндігі жоқ адамға;
 Ӛз біліктілігін арттыруға, таланттарын ашуға және мансаптық сатыға кӛтерілуден
қол ҥзбей жаңа білім алуға ҧмтылатындарға;

108
  Таңдауды ҧнататын адамға (әр оқушының әрқашан таңдауы бар: ӛзі қалаған сала
бойынша, қалаған уақытында, қалаған жерде оқу мҥмкіндігі бар).
 Ӛмірден бәрін алғанды ҧнататын және кәсіби байланыстары мен кӛкжиегін кеңейту
мҥмкіндігін ешқашан жіберіп алмайтын адамдарға. Ӛйткені қашықтықтан білім берудің
арқасында сіз бір уақытта бірнеше курстарда оқи аласыз.
Қашықтықтан оқыту қаншалықты тиімді және сұранысқа ие?
Қашықтан білім алған мамандар Қазақстанның еңбек нарығында қаншалықты баға
белгіленгені туралы сҧраққа жауап айқын. Жҧмыс берушілер ӛздерінің жҧмыс уақытын
оқуға, білім алуға ҥзбейтін, бірақ та жҧмыстан бос уақытта ӛзін-ӛзі жетілдіріп отыратын
тәжірибелі мамандарды бағалайтыны баршамызға мәлім.
Қашықтықтан оқыту жоғары білімді жҧмыспен қатар алып жҥруге мҥмкіндік
береді, адамдардың шетелде оқуға, халықаралық білім беру қауымдастығы таныған
ғылыми дәрежелерді алуға мҥмкіндіктері артады. Қазіргі еңбек нарығында қандай маман
сҧранысқа ие: беделді оқу орнында қашықтықтан оқыту тҥрінде білім алған практик па
әлде белгісіз жергілікті университеттің кҥндізгі бӛлімін бітірген теоретик пе? – Әркімнің
таңдауы ӛзінде.
Қашықтықтан білім беру қанша тұрады?
Айта кету керек, қашықтықтан білім беру бағдарламалары дәстҥрлі жҥйеде
ӛткізілетін ҧқсас Білім беру курстарына қарағанда әлдеқайда арзан. Оқу орындары жалдау
ақысын, электр энергиясын және қымбат техниканы ҥнемдейді, ӛйткені оқыту ҥшін жеке
бӛлмелер мен компьютерлер қажет емес. Сонымен қатар, студенттер кӛбінесе ӛз бетінше
жҧмыс жасайды, яғни мҧғалімдер бір уақытта кӛптеген студенттерді оқыта алады, соның
арқасында қашықтықтан білім беру бағасы қол жетімді болып қалады.
Заманауи интернет-технологиялар
Қашықтықтан оқытудың заманауи интернет-технологиялары келесі қҧралдар
негізінде қҧрылады:
1. веб-сервер
2. электрондық пошта;
3. форумдар мен блогтар;
4. чат және ICQ;
5. теле-және бейнеконференция;
6. виртуалды сыныптар;
7. вики-энциклопедиялар;
Бейнеконференция технологиясы
Ҧялы телефоннан интернет желісіне дейін әлем ең заманауи технологияларға
негізделген. Кең жолақты және цифрлық байланыс желілерінің арқасында бҥгінгі таңда
бейнеконференциялар оқытушыларға жаңа білім беруге, дәрістер оқуға, нақты уақыт
режимінде кеңес беруге мҥмкіндік береді және ӛзіңді нақыты аудиторияда қатысып
отырғандай сезіне аласың.
Қашықтықтан тиімді білім берудің негізгі бӛлшегін бейнеконференцбайланыс
технологиясы қҧрайды. Бейнеконференция арқылы мҧғалім студенттер мен оқушылардың
реакцияларына назар аудара отырып, студенттерді жаңа компьютерлік технологиялармен
таныстыра алады.
Білім берудегі соңғы инновациялардың бірі онлайн режимінде электронды курстар
арқылы қашықтықтан оқыту мүмкіндігі болды.
Оқытудың интернет-жазықтыққа ауысуы 2000-шы жылдары ашық интернет-
курстардың пайда болуына байланысты басталды, сол кезде белгілі әлемдік
университеттер жазылған дәрістерді еркін қол жетімді ете бастады. Мҧндай білім беру
қызметтеріне 2008 жылы сҧраныс ӛте жоғары болды. Олар ЖАОК (жаппай ашық онлайн
курстар; ағылш. MOOC – Massive Open Online Course) деп аталады.
MOOC аббревиатурасы тӛрт бӛлек терминнен тҧрады.

109
 Massive (жаппай): интернеттегі оқытудың бҧл тҥрі географиялық орналасуымен
шектелмеген кӛптеген студенттерді қамтиды.
Open (Ашық): онлайн оқыту барлық ниет білдірушілер ҥшін тегін.
Online (онлайн): қашықтықтан оқыту курстары онлайн байланыс қҧралдарын
пайдалана отырып жҥргізіледі. Барлық материалдар электронды тҥрде еркін қолжетімді.
Course (курс): белгілі бір мақсаттар, жҧмыс ережелері және уақыт шектеулері бар
ақпаратты қҧрылымдалған және реттелген тҥрде беру.
Қашықтықтан білім берудің артықшылықтары:
 Қашықтан білім беру жырақ орналасқан аудан, ауылдар ҥшін ӛте қажет, мҧнда
адамдар қалаған білім алуға мҥмкіндіктері жоқ. Мысалы маман жеткіліксіз немесе қажетті
қҧрылғылары болмауы мҥмкін. Қашықтықтан олар осы бір қажетті білім деңгейін ала
алады.
 Оқу ҥшін ҥйден, отбасыңыздан, достарыңыздан, жҧмысыңыздан кетудің қажеті
жоқ, сонымен қатар жол жҥру мен жатақханада немесе пәтерде тҧру ҥшін ақшалай
шығындар шықпайды.
 Қашықтықтан білім беру жеке оқу жоспарлары бойынша жҥргізіледі, соның
арқасында білім алушы курстың, пәннің ӛзіне қызықты аспектілері туралы сҧрақтар қоя
алады. Былайша айтқанда, ӛзіне ҧнаған кез-келген сала бойынша білімін толықтыратын
мҥмкіндігі туады.
 Студент қажетті ақпаратты ӛз бетінше іздеу дағдыларын, сондай-ақ ӛз бетінше
жҧмыс істеу және шешім қабылдау әдетін дамытады.
 Қашықтықтан оқыту мобильді, демек, студент ӛзекті материалдарға қол жеткізе
алады, алған білімдерін іс жҥзінде қолдана алатын кәсіпқойға айналады.
Қорытындылай келе қашықтықтан оқытудың да кез-келген оқыту тҥрі сияқты
ӛзінің артықшылықтары да, кемшіліктері де бар. Оның еркіндігі мен икемділігі,
географиялық жағдайға қарамайтын, кез-келген тҧлғаның білім алу қажеттіліктерін
қанағаттандыруға мҥмкіндік тудыратын артықшылығы бар болғанымен, қашықтықтан
жҧмыс істеу кезінде қатысушылардың бір-бірімен жеке байланысы аз, кейде мҥлдем жоқ
деп те айтуға болады. Сондықтан мҧндай оқыту нысаны коммуникабельділік, сенімділік,
командада жҧмыс істеу дағдыларын дамыту ҥшін қолайлы емес. Дегенмен, карантин
аяқталып, ӛз жҧмыс орнымызға оралған жағдайда дәстҥрлі оқыту тҥрімен қатар
қашықтықтан оқыту тҥрін де бірге ала жҥреміз деген ойдамыз. Себебі
жаңа ғасыр адамзаттан оның кәсіби қызметіндегі барлық ӛзгерістерді біліп, ҥнемі білім
деңгейін жетілдіріп отыруды қажет етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «Электрондық оқыту ортасында педагогтардың қҧзырлылығын қалыптастыру»
Ахметова Г.К., Мҧхамбетжанова С.Т. Алматы, 2012
2. https://etu.ru

УДК 004

ИНФОРМАЦИОННЫЕ СИСТЕМЫ АНАЛИЗА ДЛЯ БИЗНЕС ПРОЕКТОВ В

УСЛОВИЯХ COVID-19

Тузелбек Д.Қ. – ОП «Цифровые технологии в бизнесе» 1 курс НПМ

Научный руководитель – д.э.н., профессор Байтенова Л.М.

Аннотация. Основной идеей данной статьи является актуальность введения новых

стандартов работы с бизнес проектами посредством облачных информационных
систем. Использование платформ для расчета бюджета на основе работы по
110
назначению и норм ресурсов. Выводя системы на общедоступный ресурс и разделять
возможности редактирования индивидуально.
Ключевые слова: анализ, бизнес, бюджет, Microsoft Project, COVID-19

Сегодня развитие информационных систем является незаменимой частью в сфере

технологий XXI века. Это дает возможность детально отслеживать все бизнес-процессы
еще на стадии разработки и подсчета. Сейчас, мир основывает любой бизнес проект
посредством анализа расчета. Каждый рабочий проект не остается без этапа планирования
самого проекта.
Анализ бизнес проектов является неотъемлемой частью начала разработки любой
идеи. Возвращаюсь на некоторое время назад можно заменить что планирование было
всегда первым шагом любого проекта, но с каждым годом бизнес проекты становятся все
масштабнее и масштабнее. Мир нашел возможность модернизировать саму систему
анализа бизнес процессов, которая называется Microsoft Project. Microsoft Project – это
программный продукт для управления проектами, разработанный и продаваемый
компанией Microsoft. Он предназначен для оказания помощи руководителю проекта в
разработке расписания, распределении ресурсов по задачам, отслеживании прогресса,
управлении бюджетом и анализе рабочих нагрузок. Microsoft Project был третьим
приложением компании на базе Microsoft Windows. В течение нескольких лет после
своего запуска он стал доминирующим программным обеспечением для управления
проектами на базе ПК. Он является частью семейства Microsoft Office, но никогда не был
включен ни в один из офисных пакетов. В настоящее время он доступен в двух изданиях:
стандартном и профессиональном. Собственный формат файла Microsoft Project -. mpp.
Microsoft Project и Microsoft Project Server являются краеугольными камнями продукта
Microsoft Office enterprise project management (EPM). Но даже эта система на сегодняшний
день устарела. Рынок настольных и корпоративных решений для Microsoft остается
вакантным для своих продуктов. Другие игроки, предоставляющие продукты управления
проектами в облаке, начали играть определенную роль в этом сегменте [1].
Однако, отталкиваясь от ситуации в мире называемой COVID-19, развитие в сфере
бизнеса было масштабно изменено. Основной проблемой данной ситуации считается
проблема решения развития. То есть сейчас анализ, ресурсы, бюджет уже совсем не похож
на тот, что был до самого карантина. В период самого карантина миру было сложно
подстроиться под новый стандарт. А именно в сфере бизнеса произошло
полномасштабное обновление. Мир начал ориентироваться под новый стандарт.
Анализировать масштабные проекты посредством старого продукта стало еще сложнее.
Причиной данных сложностей стала передача актуальной информации в режиме оффлайн.
Решением этой проблемы стал ответ компании Microsoft. Используя актуальность
информационных систем, компания возвела обновленный продукт посредством старого.
Компания Microsoft запустила новый продукт для анализа бизнес проектов под названием
Microsoft Project Online. Затрагивая актуальность данной области в сфере анализа бизнес
проектов, можно сказать, что данная проблема есть в любом направлении.
С выходом продукта Project Online начинается новая эра развития рынка
программных продуктов, связанных с управлением проектами в облаке, с учетом того, что
продукты других облачных вендоров не позволяют управлять строительными и
производственными проектами, не позволяют управлять механизмами и материалами, что
легко реализуется в Microsoft Project Online.
При составлении плана проекта вы помещаете все задачи в свое программное
обеспечение для управления задачами и назначаете их своим товарищам по команде. Но
на этом процесс не заканчивается. Вы должны постоянно проверять, выполняются ли
задачи в отведенное время или нет. Если они задерживаются, вам также придется
выяснить причины. В любом проекте всегда будет набор критических задач. Те, которые
во многом определят успех вашего проекта. Это те, на которых вам нужно будет
111
сосредоточиться во время анализа. Анализ процесса при правильном проведении позволит
вам даже прогнозировать задержки и разработать план действий по их устранению. По
этому принципу есть возможность предоставить коммерческим платформам возможность
отслеживать процесс работы. Задача системы анализа бизнес проектов предоставить
актуальный способ как упростить планирование малого и среднего бизнеса. Помогая
таким предприятиям усовершенствовать их работу и предоставить людям комфорт для
повышения качества итогового результата. Не каждая компания сегодня может
предложить качественную информацию. Расписывать каждый шаг бизнес-процессов
стало не выгодно. Индивидуальностью нового продукта Microsoft Project Online является
возможность работы уже с общедоступным файлом.
Проводя регулярный анализ, вы убедитесь, что проблемы решены до того, как они
станут слишком дорогостоящими для компании. Исследование Harvard Business Review
указывает, что только провал ИТ-проектов обходится экономике США в 50-150
миллиардов долларов ежегодно [2]. Анализ в сочетании с сильной оценкой также
показывает вам проблемы, которые могут возникнуть в будущем, и неэффективность,
которая преследует проект в настоящее время. Это гарантирует, что вы разработаете
соответствующие планы и настроите свою команду на правильный путь. Когда вы
устраняете все эти проблемы, вы неизбежно помогаете своевременному выполнению
задач и успешной реализации проекта. Это затем помогает команде оставаться
мотивированной с высокой производительностью. В целом, хотя анализ проекта может
потребовать времени и усилий, при правильном его выполнении выгоды от него будут
многообразны.
Основными проблемами развития информационных систем анализа бизнес проектов
в условиях COVID-19 является доступность в прямом эфире. То есть при работе команды
над одним проектом в период карантина, доступность каждого затрудняется во времени
передачи. Информация, которая может быть актуально на время передачи может быть уже
не нужна во время самого анализа. Так как проектирование бизнес-процессов является
цифирным понятием, с этой сферой ошибки достаточно плачевны.
Рекомендацией для решения данной проблемы предоставила компания Microsoft,
создав продукт, используемый на основе облачных технологий. Данный продукт решает
все основные проблемы в расчете бюджета и назначения норм ресурсов. Так же, как и
планирование проектов, данную структуру можно приводить в других сферах, что
позволит сэкономить время работы любого проекта.

Список использованных источников:

1. Описание службы Microsoft Project: https://docs.microsoft.com/en-
us/office365/servicedescriptions/project-online-service-description/project-online-service-description
(интернет ресурс)
2. What is Project Analysis: https://www.smarttask.io/blog/project-analysis (интернет
ресурс)

УДК 004

IT САЛАСЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ, КӘСІПТІҢ НЕГІЗГІ ДАМУ ФАКТОРЫ

Тұрсынжан С.А. – 1курс студенті «Әлеуметтану» мамандығы

Ғылыми жетекші – аға оқытушы Г.С. Мухамеджанова
Нархоз университеті

112
 Аңдатпа: бұл мақалада ақпараттық технологиялардың мемлекеттің, жалпы
кәсіпте де орын алуы арқылы жетуге мүмкін болатын жетістіктері жайлы, оның
қамтамасыз ете алатын құралдары жайлы,Қазақстандағы қалыптасқан жағдайына
қатысты ақпарат берілген. Ӛз кезегіне салыстырмалы түрде басқа мемлекетті мысалға
алып, бұл салада жетістікке жеткен адамдардың тәжірибелеріне тоқталған.
Кілттік сӛздер: IT, кәсіп, мемлекет, жетістік, себептер, әлеуметтік ӛзгерістер.

IT – біздің ӛміріміздің маңызды бӛлігіне айналған сала. XXI ғасырда техника мен
қоғамның тығыз байланысқан кезеңінде бҧл сала адамның кҥнделікті тірлігін
жеңілдедіп,кәсіп пен жалпы мемлекеттің негізгі дамушы факторына айналды.
Жаңа технологиялар кҥнделікті жҥмыстарға да әсер етті. Екі ең ҥлкен ӛзгеріс -
бақылаудың кӛбеюі және жҧмыс орнынан қашық жерде тҧрып жҧмыс істеу мҥмкіндігі.
Қазіргі уақытта компьютерлер мен видеотехнологиялар менеджерлер мен жҧмыс
берушілерге жҧмысшыларды сырттан бақылауға мҥмкіндік береді. Мысалы, азық-тҥлік
дҥкеніндегі бақылау ӛткізу орнында қолданылатын сканерлік қҧралдар сатушының
жылдамдығын және қателік жасағанын бақылау ҥшін қолданылады. Кейін осы мәліметтер
нәтижесінде кімді жҧмыста қалдыру және кімді жҧмыстан шығару керектігі шешіледі.
Яғни айтылып кеткендей жҧмыс тҥрлерінде технологиялардың тікелей осы саладағы
қызметкерлердің жҧмыс ӛнімділігін бақылауда ҧстауға кӛмегін беруде [1,395 б].
Шағын компьютерлер, телефондар, видеомагитофондар және т.б. қҧрылғылар
Алматыда ӛмір сҥре отырып, Нью-Йоркте жҧмыс жасауға және ӛзіне ыңғайлы жҧмыс
уақытын таңдауға мҥмкіндік берді. Сонымен қатар жаңа технологиялардың арқасында
кәсіпқой мамандарды табу оңайға тҥседі және телефон, әлеуметтік желілер арқылы олар
әрдайым байланыста болады деген сенім қалыптасты. «Access from all over the world»
ақпарат кӛзіне жету мҥмкіндігі нығайды, жҧмыс аралық байланыс ҧстау, кәсіпті де
бақылауда жеңілдеді. [1,396 б].
Кирилл Голуб негізін қалаған «Aheadworks» компаниясы электронды сауда
айналымына арналған бағдарлама жасаумен айналысады. 16 жыл ішінде бизнесті
дамытқаннан кейін, 2019 жылдың наурыз айында Голуб «Aheadworks-ті» американдық
компаниямен тиімді келісімге келіп сатқан.Енді ӛзінің уақыты мен кірісін инвестиция
салуға жҧмсауды мақсат қылған: «Басқа IT бизнесті қҧру мен ҥшін қарапайым әрі
тҥсінікті, алайда қазір бҧл менің негізгі мақсатым емес. Мен ӛзіме мақсат ретінде жаңа
технологиялық стартаптарды қҧрастыратын жастарға қаржылай кӛмегіммен жәрдем беру
арқылы әлемге жаңа дҥркін инновация алып келгім келеді». Кирилл Голуб IT-ді ӛзінің
жеке кәсібімен сабақтастыра отырып ҥлкен жетістіктерге жетіп отыр. Бҧл тағыда осы
саланың тек белгілі бір қҧрылымдарға тәуелді емес екенін, керісінше әртҥрлі салаларда
ӛзінің актуалдылығын кӛрсете алатынын мойындатып отыр [2].
Жалқау адамдар ғана байқамаған ҥрдіс - IT-дің ҧтқырлығы, кез-келген гаджеттен,
кез-келген жерден ақпарат пен транзакцияларға қол жеткізу мҥмкіндігі, әлеуметтік
желілердің ӛмір мен бизнестің барлық салаларына енуі. Компаниялар ақпараттық
модельден коммуникациялық модельге жаппай кӛшуде, ал «кері байланыс» термині
сайттағы стандартты бӛлім ғана емес, қызмет сапасы мен іскерлік тиімділікті арттырудың
нақты қозғалтқышына айнала бастады. «Интернет-жарнама және SMM ӛте тез дамып
келеді. Инстаграм арқылы не сатуға болатындығын тіпті ҥй шаруасындағы әйелдер де
тҥсіне бастады ».Яғни ғаламтор желісі арқылы кез келген адам ӛзінің кәсібін
жарнамалауға мҥмкіндік алып отыр.Ӛз кезегіне одан әрі сатушыға қатысты ӛзінің ӛнімін
сапалы әрі айқын орындау арқылы каузалды атрибуцияның ореол эффектісіне ие болу
мҥмкіндігі жеңілдеді.Ӛзіңнің кәсібіңе қатысты каузалды атрибуцияның ореол эффектісін
қалыптастыру жеңілдеген.
Бҧлттық технологиялар - бҧл ақпаратты сақтау және ӛңдеу, жабдықты,
лицензияланған бағдарламалық жасақтаманы, байланыс арналарын және
пайдаланушыларға техникалық қолдауды біріктіретін ыңғайлы орта. 1 қыркҥйектен
113
бастап Нархоз университетінің студенттері бҧлтқа толығымен кӛшіп, онда жеке ақпаратты
да, корпоративті ақпаратты да сақтайды. Егер компьютерде бірдеңе болса, ештеңе
жоғалып кетпейді. Бірнеше секунд ішінде кез-келген қҧрылғыдан ақпаратты табуға
болады. Бҧлттық технологиялар - бізге керек ақпаратты әлемнің кез келген бӛлігінен, кез
келген қҧрылғының кӛмегімен қолжетілімді қылуға мҥмкін беретін технология. Қазіргі
пандемия кезінде ерекше актуалды болғаны бәрімізге айқын. Енді белгілі бір сҧрақ
туындайды: «Егерде IT саласы жоғарыда айтылып, кӛрсетіліп кеткендей кез келген салада
жақсы нәтиже кӛрсететін болса, онда біздің ӛмірде бҧл технологияның бизнеспен
сабақтасуы неліктен әлсіз дамуда?» [3].
Бҧл саланың біздің ӛмірде әлсіз дамуына негізгі себеп - IT саласының барлық негізгі
қатысушылары (ҥкімет, ІТ-компаниялар, ІТ-менеджерлер, ірі бизнес) арасында
Қазақстанда IT алдында тҧрған нақты қиындықтар туралы ортақ тҥсінік болмауы. ... Біз IT
саласынан не кҥтеміз? ЖІӚ-дегі ҥлесі бар және экономиканың басқа негізгі салаларымен
салыстырмалы тҥрде жҧмыс орындарын қҧратын нақты экономиканың секторына
айналуы керек пе? Мҥмкін инновацияға және әлемдік кӛшбасшылардың ӛнімдерімен
бәсекеге тҥсетін жаңа ӛнім жасауға болса назар аудару керек шығар? Немесе ІТ-индустрия
Қазақстандағы экономиканың дәстҥрлі салаларына қатысты сервистік рӛл атқарып, тек
олардың қажеттіліктеріне қызмет етуі керек пе? Отандық компаниялар халықаралық
нарыққа шығу ҥшін ӛршіл мақсаттарды қоюы керек пе немесе ішкі нарыққа назар аудару
керек пе? «ІТ саласында міндеттерді тҥсінуде жалпы мақсатқа қол жеткізілмейінше,
оларды жҥзеге асыруға жалпы кҥш-жігерді жҧмылдыру мҥмкін емес. Бҧл назарсыз біз
нақты жетістікке жете алмайсыз». Яғни бҧл тҧжырымдаудан біздің мемлекетте IT
саласының бағдары нақ белгіленбегендіктен даму процессінің одан әрі жалғасуына
кедергі болуы ықтимал деген ой айта аламыз[4].
Егер бағдарламалық жасақтаманы әзірлеуге мамандандырылған компаниялар туралы
айтатын болсақ, олардың басты қиыншылығы - салықтық жеңілдіктердің болмауы,
сондықтан олар озық және әр тҥрлі бағдарламалар мен қызметтерді дамытуға қаражат
сала алмайды. «Басты проблема - ІТ саласының мемлекет, бизнес және жалпы қоғам ҥшін
маңыздылығын тҥсінбеуі, осы тарихи және технологиялық кезеңде оның қажеттіліктеріне
ҥстірт қатынасы». Кӛптеген мемлекеттер осындай қиындықтарды бастан ӛткерді, ал қазір
әлемде IT-ны айқын қҧндылық ретінде қарастырған елдер ҥстемдік қҧрып отыр, олар осы
инновациялық бағытта жарқын және ҧзақ мерзімді болашақты болжай білді. Мысалға
дамушы Европа елдеріне ғана тән қҧбылыс деп ескеруден алшақ болу ҥшін, ТМД
қҧрамына кіретін, Шығыс Европа елі – Беларуссияны алсақ.
Беларуссияда негізгі заңды бастамасын 2005 жылдан алған бҧл сала. Қазір IT
саласындағы алып 20 мемлекеттердің ішінде 13-ші орынды алуға дейін жеткен болатын
және де одан әрі дамуда. Дҥниежҥзілік қаржылық корпорацияның тҧжырымдауынша,
егерде даму қарқыны осылай жалғаса берсе, Белоруссия 2020 жылы ӛзінің 2012 жылғы
ЖІӚ нен 3-4 млрд. долларға озуы мҥмкін.Бҧл мемлекет инвестициясының жартысынан
кӛбін тікелей Ақпараттық Технологияларға салуда. Қазір барлығымызға танымал Viber
платформасы Skype бағдарламасымен пайдаланушылар саны бойынша бірдей деңгейге
жеткен, World of Tanks атты онлайн ойыннан келетін кіріс саны 200 млн долларды
қҧрайды және жыл ӛтіп кіріс ҧлғаюда. (Факт: бҧл ойын Гиннес рекордтар кітабіне бір
серверде бір уақытта 1 млн 114 мың адам ойнаған деген рекордпен кірген екен,яғни
нарықта әлі де актуалдылығын кӛрсетуде). IBA grouр дҥниежҥзі бойынша жоғарғы
технологиялардың әр елде кӛптеген филиалдары бар компания болып табылады.Яғни
жоғарыда айтылып кеткен идеяны қорытындыласақ,бҧл мемлекет IT саласынан
болашақты кӛре алған,дамуына сеніммен қараған.Нәтижесінде,қазіргі кҥні ӛзінің
шешімінің ӛнімін алуда.Кӛрсетілген Қазақстанның нәтижелеріне қатысты әрине ӛзгеріс
байқалады,алайда әліде ҧмтылатын жақтары бары белгілі [5].
Егер де бизнес пен IT саласын байланыстыра алатын бағдарламалық жҥйе
қҧрастырсақ, акцияларды не болмаса олардың бӛліктерін әртҥрлі компаниялардың
114
арасында бӛлуге кӛмегін беретін, жиналыстар ҧйымдастыра алатын қҧрылғыда
тоқталушы еді. Бҧл қҧрылғы абсолютті тҥрде конфиденциалды болады. Себебі
пайдалануға мҥмкіндік алу ҥшін жҥйеге кіруші 3 тҥрлі тексеруден ӛтеді:
1. Саусақ ізінің сәйкесітігін растау;
2. FaceID;
3. Пайдаланушымен бекітілген қҧпия сӛз [6].
Ӛз кезегіне бҧл қҧрылғыға рҧқсатты тек кәсіп басқарушылары алады. Осындай
қорғау мҥмкіндігі ақпараттың қҧпия қалуына мҥмкіндік береді. Тікелей байланысқа шығу
барысында пайдаланушылар видеобайланыспен шығып, келісімнің растылығына қатысты
ӛз ойларын білдіре алады. Келісім шарт орын алған кезде, екі кәсіпкер тікелей сол жерден
электронды тҥрде ӛз қолын қоюға мҥмкіндік алады. Бҧл қолдың маңыздылығы, шын
ӛмірде қойылатын келісіммен теңестірген.Осы бағдарламаның кӛмегімен, компаниялар
арасындағы, тек компаниялар емес, әртҥрлі салаларда да уақыт жоғалтпай,т ікелей
байланысқа тҥсу мҥмкіндігі жоғарылаушы еді.

Пайдалынылған әдебиеттер тізімі:

1. Бринкерхоф Д.,Уейтс Р.,Ортега С«Әлеуметтену негіздері» [Мәтін] / ауд.
М.И.Амандосова, Ж.Бӛрібаева, Г.Ғ.Қалдыбаева [ж.т.б.] // Рухани жаңғыру. Жаңа
гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық.- Алматы, 2018, 455бет
2. DW.MadeForMinds «В чем секрет успеха белорусского IT-бизнеса» [Электрондық
ресурс]- Режим доступа: https://www.dw.com/ru/в-чем-секрет-успеха-белорусского-it-
бизнеса/a-50705487 – Қатынау кҥні: 2.12.2020ж.
3. Kapital «Будущее за сервисной моделью продаж» [Электрондық ресурс]- Режим
доступа: https://kapital.kz/experts/38356/budushcheye-za-servisnoy-model-yu-prodazh.html –
Қатынау кҥні: 4.12.2020ж.
4. Forbes Kazakhstan/«IT-отрасль в Казахстане стабильно прибавляет в весе
[Электрондық ресурс]- Режим доступа:
https://forbes.kz/process/technologies/v_rejime_ojidaniya – Қатынау кҥні: 6.12.2020ж.
5. TutBelarus/«Беларусь вошла в список стран-лидеров сферы IT-аутсорсинга»
[Электрондық ресурс]- Режим доступа: https://42.tut.by/201631 – Қатынау кҥні:
6.12.2020ж.
6. BelarusEconomy/« IT-индустрия» [Электрондық ресурс]- Режим доступа:
http://belarusfacts.by/ru/belarus/economy_business/key_economic/it/ – Қатынау кҥні:
7.12.2020ж.

УДК 311

СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ

ҚОЛДАНУ

Умирбай Д. – 1курс студенті «Әлеуметтану» мамандығы

Ғылыми жетекші – аға оқытушы Г.С. Мухамеджанова
Нархоз университеті

Аңдатпа: Бұл мақалада күнделікті зерттеулердің кӛп бӛлігін

автоматтандыратын әлеуметтік зерттеулерге заманауи ақпараттық
технологияларды енгізу туралы айтылады. Сауалнама мысалында қызметтерді және
әлеуметтік желілерді (Google forms, Instagram, Анкетолог) пайдалануды кӛрсетеді.
Кілттік сӛздер: IT саласы, Google forms, Instagram, Анкетолог.

115
 XXI ғасыр-жаһандану заманы. Әр кҥні жаңа ӛзгерістер мен жаңа белестер. Ертең
сені не кҥтіп тҧрғанын ойлау да мҥмкін емес. Неше тҥрлі технологиялар мен адамзатқа
пайдалы жаңа дҥниелер әртҥрлі саланы қамтый отыра жҧмыс істеуде. Соңдай салаларға
психология, саясаттану, білім беру, программалау, ІТ (Information Technology),
әлеуметтану жатады. Барлығы әр тҥрлі әрекеттер мен сфераны қажет етеді. Бір-біріне
мҥлдем қатысы жоқ, ӛте алшақ мазмҧндас екі сала- әлеуметтану мен ІТ. Дегенмен де осы
мақала барысында, айталып ӛткен екі саланың қандай ортақ тҧстары бар екеніне тоқталып
ӛтеміз.
Ең алдымен, сҧраққа жауап табу ҥшін екі саланың тҥп тарихы қай елдерді
қҧрайтынына тоқталып ӛткен жӛн. Ақпараттық технологиялар саласы ең алғаш Америка
Қҧрама Штаттарында пайда болған. Бҧған себеп 1957 жылы КСРО-ның ғарышқа ӛздерінің
жасанды серіктерін атқаруы. Осылайша, олар АҚШ-тан біршама қадам алға шығып кеткен
болатын. Ӛз еселерін қайтармау барысында АҚШ әлемге жаңа IT атты саланы алып келді
[1]. Ал, әлеуметтану ше? Қай жерде пайда болды? Негізінен әлеуметтану осындай ҥлкен
салаға жеткізген ағылшын философы Герберт Спенспер болған болатын. Кейіннен, тағы
да ҧлы тҧлға француз философы Эмиль Дюргейм әлеуметтану саласын тереңірек зерттеп,
ӛз еңбектерін қалдырған болатын. Байқап тҧрсаңыздар, қос саланың тҥп тӛркіні батысты
қамтиды. Осыны пайдалана отыра «Әлеуметтану мен ІТ-ді не байланыстырады?» деген
сҧраққа Американдық сайттардан жауап іздей бастадық. Нәтижесінде Quora сайт арқылы
кӛп мәліметтерді жинай алдық 1- суретте кӛрсетілген [2].

1-сурет. Quora сайт

Quora- бҧл әлеуметтік білім алмасу қызметі, Адам Д'Анжело мен Чарли Чивер
(Facebook әлеуметтік желісін қҧрушылардың бірі) 2009 жылдың маусым айында қҧрған
сҧрақтар мен жауаптар веб-сайтының бір тҥрі. Бҧл қызмет алдыңғы жауаптардың
бағалары негізінде әр пайдаланушының жауаптарының қҧндылығын бағалау алгоритмін
қолданады. Сондай-ақ, пайдаланушының сҧрақтары мен жауаптарының тарихына
негізделген сҧрақ тақырыптарын жіктеу ҥшін машиналық оқыту алгоритмін қолданады
[3].
Олай болса, осы сайтта АҚШ азаматтарының жауап берген мәтіндеріне тоқтала
ӛтейік.Ең бірінші жауап Дейв Сандерс атты жігіттен келген. Біз, адамның ойлау
қабілетінің шығармашыл және логикалық тҥрде болатынын білеміз. Яғни, әлеуметтану
саласында адамға шығармашылық, еркін ойлау қажет болса, ал IT аласында логика мен
және миымызды арнайы жҥйемен жасатуымыз керек 2-суретте анықталған.

116
 2-сурет. Адамдардың ойлау қабілеті

Екінші жауап: ол Томанс Оуэнс атты жігіттен келген. Бҧл жауаптан біз
әлеуметтанудың біршама қиын екенін, бірақ компьютерлік технологияның әлеуметтік
аспектілері барын да білеміз. Бҧл жағдай әсіресе интернетке байланысты, соның ішінде ең
алдымен қарым-қатынасқа қатысты. Технология қоғамға және адамдардың қарым-қатынас
пен мәдениетті қалай бӛлісетініне айтарлықтай әсер етті 3-суретте кӛрсетілген.

3-сурет. Әлеуметтану мен IT байланысы

Ал, үшінші жауап мынандай мәтінде болды: әлеуметтану мен информатиканың

ойлағанынан гӛрі ортақ жақтары кӛп. Адамның компьютермен ӛзара әрекеттесуі,
машиналық оқыту, UI дизайны-бҧл адамдар қалай ойлайтыны, тҥсінетіні және ӛзара
әрекеттесуі туралы ақпаратты модельдеуге / пайдалануға тырысатын кейбір салалар.
Жауап берішінің қызығушылығы және әлеуметтану туралы оқуы осы тақырыптар туралы
тҥсінігін толықтыруға және оларға ҥлес қосуға кӛмектесті [4].
Әлеуметтік сауалнама нақты адамдар тобына сҧрақтар қою арқылы алғашқы
ақпаратты жинау әдісі.

- Google forms. Google forms кӛмегімен сіз сауалнамалар жҥргізіп,

мәліметтерді электронды кестеге ақысыз жинай аласыз. Қонақтар тізімін қҧра аласыз,
ақпараттық бюллетеньге электрондық пошта мекен-жайларын жинай аласыз, тіпті
викторина ӛткізе аласыз. Сҧрақ тҥрлерін, қарапайым мәтін ҧяшықтарынан бастап, кҥрделі
масштабтар мен торларға дейін таңдай аласыз. Ӛз формаңызға YouTube бейнелері мен
фотосуреттерін қоса аласыз (4-суретте).

117
 4-сурет. Google forms сауалнамасы

Instagram - әлемдегі ең танымал қосымшалардың бірі. Ӛзіңіздің жеке

суреттеріңізді, достардың фотосуреттерін кӛру ҥшін, пікірлер, сауалнама жазу, лайк қойу
немесе сатып алу Instagram-да жасауға болады. Instagram қолданбасы ҥнемі жаңа
мҥмкіндіктермен және функционалдылықтармен толықтырылып отырады. Жақында
Instagram Stories-те сҧранысқа ие интерактивті стикер пайда болды. Бҧл сіздің
жазылушыларыңыз арасында сауалнамалар ҧйымдастыруға мҥмкіндік береді.
Инстаграмға саулнама жҥргізу қарастырайық 5-сурет.

5-сурет. Instagram Stories-те саулнамасы

- сауалнамалардың ыңғайлы қҧрастырушысы. Сіз

сауалнама қҧра аласыз немесе дайын сҧрақтармен шаблон таңдай аласыз. Сҧрақтарға
тҥсініктемелер немесе фотосуреттер қосуға болады, бірақ файлдарды бос жоспарда сақтау
ҥшін жадының мӛлшері тек 2 МБ қҧрайды. Сауалнамада алдау нәтижелерінен қорғаныс
бар. Анкетолог сервисте саулнама жҥргізе қарастырайық 6-сурет.

118
 6-сурет. Анкетолог саулнамасы

Басты тҥйін: егер сіз әлеуметтануды зерттейтін болсаңыз, онда бҧл сабақтар әр
тҥрлі ортадан келген клиенттерге арналған қосымшаларды әзірлеу кезінде бағдарламалау
сабақтарына кӛмектеседі. Әлеуметтану-бҧл адамзат қоғамының дамуын, қҧрылымын және
қызметін зерттеу.

Пайдалынылған әдебиеттер тізімі:

1. Интернет_тарихы [Электрондық ресурс]- Режим доступа:
https://kk.wikipedia.org/wiki/Интернет_тарихы – Қатынау кҥні: 2.12.2020ж.
2. Социалогия [Электрондық ресурс]- Режим доступа:
https://ru.wikipedia.org/wiki/Социология – Қатынау кҥні: 2.12.2020ж.
3. Does-Sociology-Psychology-complement-Computer-Science [Электрондық ресурс]-
Режим доступа: https://www.quora.com/Does-Sociology-Psychology-complement-Computer-
Science – Қатынау кҥні: 5.12.2020ж.
4. Quora [Электрондық ресурс]- Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Quora –
Қатынау кҥні: 5.12.2020ж.

119
 СЕКЦИЯ 2: «Молодежь и инновации: конкурс идей и проектов»

УДК 004.852

РЕШЕНИЕ ЗАДАЧИ ОПТИМИЗАЦИИ РАБОТЫ ПРИЛОЖЕНИЙ С ПОМОЩЬЮ

АНАЛИЗА ТЕКСТОВОЙ ИНФОРМАЦИИ

Ақылбеков А. – спец. «Вычислительная техника и программное обеспечение» 4 курс

Научный руководитель – старший преподаватель Неверова Е. Г.

Аннотация: В статье рассматривается задача повышения качества

размещенных в AppStore и Google Play программных приложений на основе анализа
комментариев пользователей.
Математической базой для реализации поставленной задачи выбран метод
кластеризации текстового массива, который получен в результате парсинга данных
сайтов и обработки текстовых сообщений пользователей популярных приложений
AppStore и Google Play. Сделанные в статье выводы убедительно демонстрируют
правильность выбранной стратегии анализа, который будет способствовать получению
корректных и объективных оценок пользователей и служить ориентиром для выбора
необходимого каждому пользователю программного продукта, а также послужит
руководством для разработчиков для повышения качества и функциональности своих
программ.
Ключевые слова: машинное обучение, анализ текстов, кластеризация, AppStore,
Google Play.

На сегодняшний день мобильные телефоны стали неотъемлемой частью почти каждого

человека. Мир пользователей мобильных телефонов во много раз превышает мир
пользователей персональных компьютеров. Не секрет, что мобильные телефоны
перестали быть только лишь средством связи, в них заключен целый мир новостей,
различных развлекательных приложений, полезных программ для отслеживания
состояния своего здоровья.
Для мобильных устройств непрерывно создаются различные дополнительные
программные компоненты: игры, социальные сети, промо-приложения (приложения для
заказов товаров и услуг), контентные сервисы (программы для быстрого доступа к
определенному виду информации).
Разработчики мобильных приложений предлагают свои программные продукты на
различных платформах. Самыми популярными являются две платформы для загрузки
приложений на мобильные устройства: Google Play и App Store. Для таких ОС как Android
(Google Play) и IOS (App Store) соответственно.
Эти платформы насчитывают огромное количество приложений, большинство из которых
придерживается спиральной модели жизненного цикла программного обеспечения. С
каждой новой версией продукта пользователи получают не только дополнительные
возможности в данном приложении, но и новые ошибки (баги), которые учесть не так
просто, если брать в расчет то, что каждая модель с ОС имеет ряд своих особенностей.
В такие моменты разработчикам на помощь приходят отзывы пользователей о том или
ином приложении, размещенные на данных площадках. Люди могут ставить оценки: как
пять звезд с хорошим комментарием, так и одну звезду с комментарием о том, что у них
что-то не работает или же просто не понравилось приложение.
С точки зрения разработчика, комментарии — это мощный инструмент, чтобы понять, где
и как неправильно ведет себя приложение.
Но что делать если у приложения миллионы пользователей и огромное количество
комментариев, которые разработчику приложения невозможно перечитать?
120
Поскольку речь идет о больших данных, решение данной проблемы видится в
применении моделей машинного обучения для выявления и распознавания смысла
оставленных комментариев.
Предложенная в проекте информационная система (ИС) будет выявлять ошибки в
приложении, разделяя их по классам.
Сам процесс анализа состоит из 3 частей.
1) Парсинг данных с вышеупомянутых платформ (Google Play и App Store).
Парсинг является неотъемлемой частью, так как готовых датасетов с которыми мы могли
бы работать нет в открытых источниках. Но положительным моментом для исследования
является то, что все комментарии к приложениям находятся в открытом доступе. Таким
образом, вся необходимая информация может быть извлечена (спарсена) напрямую из
данных платформ. [1]
2) Нормализация данных.
Не все извлеченные данные будут полезны. Например, если человек поставит одну звезду,
но при этом в комментарии будет пусто, этот комментарий будет считаться негативным,
но неинформативным. Или же комментарий с оценкой без правильно транслируемых и
понятных символов, к примеру, 3 звезды и комментарий ―$$$%%‖ так же ничего не
прояснит разработчику. Источником анализа будет являться не общий рейтинг
приложения, а именно полноценная текстовая информация в виде комментария,
поясняющая почему именно такую оценку поставил пользователь. [4]
3) Кластеризация информации с помощью методов машинного обучения. [2]
Постановка задачи для проведения кластеризации комментариев:
Дано: X — пространство объектов; X ℓ = xi ℓ i=1 — обучающая выборка; ρ: X × X →
[0,∞) — функция расстояния между объектами.
Найти: Y — множество кластеров и a : X → Y — алгоритм кластеризации, такие, что: —
каждый кластер состоит из близких объектов; — объекты разных кластеров существенно
различны.
Кластеризация относится к видам машинного обучения без учителя.
После того, как будет проведена нормализация данных, целесообразно использовать
модель, которая будет классифицировать комментарии как негативные, позитивные и
нейтральные, а затем следует уделить внимание текстовой части именно негативных
комментариев, так как разработчиков больше интересует какие ошибки присущи новой
версии приложения, а такого рода сообщения содержаться обычно в плохих комментариях
с низкими рейтингами. После этого проводится разделение плохих комментариев на
классы. [3]
Например, жалоба на черный экран, жалоба на неработающую кнопку и т. д. Таким
образом, будет выявлено с какими проблемами и какое количество пользователей
столкнулись в определѐнный промежуток времени. [4]

121
Общий контекст системы представлен на диаграмме активности (Рисунок 1).

Рисунок — 1 Диаграмма активности проекта оптимизации работы приложений

Примечание: диаграмма разработана авторами

Входные данные будут считаны путем парсинга и преобразованы к следующему виду:

1) Имя пользователя
2) Оценка
3) Дата комментария
4) Комментарий
Выходные данные планируется представить в виде, приведенном в таблице 1
Таблица 1 — Выходные данные проекта оптимизации работы приложений
Выявленная проблема Количество Отслеживаемы период
с приложением комментариев
отслеженных на каждый
баг
Черный экран 56 05.11.2020 – 07.11.2020
Проблема с оплатой 20 07.11.2020 – 07.11.2020
… … …

Ведение базы данных реализуется на СУБД MySQL.

Для осуществления проекта используется язык программирования Python версии 3.9 и
IDE Jupiter Notebook.

122
В итоге получаем полезный для разработчиков программный продукт, который поможет
выявить неисправности в приложениях, что, в свою очередь, способствует
своевременному устранению неполадок.
С одной стороны, кажется, что небольшой баг не повлияет на общую функциональность
приложения и его можно исправить со следующим обновлением, но с другой стороны, для
промо-приложений, которые предназначены для выполнения заказов и услуг клиентов,
это может обернуться большой проблемой, из-за которой компания может потерять
немалые деньги, только из-за того, что клиент не может осуществить заказ из-за вовремя
не выявленной ошибки в приложениях.
Так же, может возникнуть вопрос: ―А не легче ли просто следить за комментариями
пользователей и учитывать их замечания?‖. Но сделать это не представляется возможным
в силу многомиллионной аудитории пользователей приложений. Если даже каждый пятый
пользователь будет оставлять комментарии, будет физически невозможно уследить за
комментариями и выявить закономерности в обнаруженных неполадках.

Список использованных источников:

1. Митчел Р. Скраппинг веб-сайтов. – М.: ДМК Пресс, 2016. – 280 стр. Луис П.
Построение систем машинного обучения на языке Python/ Луис П., Вилли Р. – М.: ДМК
Пресс, 2016. – 302 стр.
2. Обзор алгоритмов кластеризации данных. – [Электронный ресурс] URL:
https://habr.com/ru/post/101338/
3. Алгоритмы кластеризации на службе Data Mining. [Электронный ресурс] URL:
https://loginom.ru/blog/data-mining-clustering
4. Как мы анализировали отзывы о мобильном приложении с помощью машинного
обучения. [Электронный ресурс] URL: https://habr.com/ru/company/sberbank/blog/416399/

УДК 336.73

ВЛИЯНИЕ КРИПТОВАЛЮТЫ «BITCOIN» НА МИРОВУЮ ЭКОНОМИКУ

Ермагамбетов Д.А. – студент 2 курса университета Туран

Научный руководитель Кренгауз И.Н., Ким Е.Р.

Аннотация. В данной статье рассматривается влияние криптовалюты «bitcoin»

на мировую экономику. Проанализированы ее ключевые особенности, выявлено
положительное и отрицательное влияние «Bitcoin» на мировую экономику.
Ключевые слова: криптовалюта, мировая экономика, риски, биткойн.

Криптовалюты с каждым годом становятся все более популярнее, несмотря на их

относительно недавнее появление на рынке. Во многом этому поспособствовало
интенсивное развитие IT-технологий. На сегодняшний день, большинство населения
работают в удаленном режиме. В связи с этим, возросла популярность онлайн-покупок и
расчетом в режиме онлайн. Все это способствовало к появлению электронных денег,
которыми стало проще оплачивать товар. В современной экономике криптовалюта
становится неотъемлемой частью нового финансового мира, а ее перспективы привлекают
не только множество индивидуальных инвесторов, но и крупные корпорации.
На сегодняшний день, существуют большое количество виртуальных валют, но лишь
немногие из них становятся популярными. В настоящее время самой популярной

123
криптовалютой является Bitcoin. При этом, это одна из первых в мире криптовалют, у
которой изначально был установлен лимит на выпуск.
С появлением Биткойна началась новая эпоха – эпоха цифровой экономики. Благодаря
технологии блокчейн, биткойн стал криптовалютой, которая решает проблему двойных
расходов: в отличие от обычных денег, электронные файлы можно использовать
повторно, по несколько раз. Никаких общих серверов или централизованных механизмов
управления не требуется.
Создателем криптовалюты «Bitcoin» является Сатоши Накамото. В 2008 году Накамото
установил количество биткойнов, генерируемых децентрализованной компьютерной
сетью, равным 21 миллиону. Это ограничение предложения биткойнов обеспечивает
спрос на денежные единицы и приводит к повышению цен.
По состоянию на конец марта 2020 года установленная рыночная стоимость биткойнов
приближалась к 13000 долларов за биткойн. Это намного выше цены на золото, которая в
этот же период составляла около 1500 долларов США за унцию.
«Bitcoin» не связан с государственными или банковскими учреждениями. Платежная
система работает без централизованного управления. Работы по техническому
обслуживанию выполняются самими участниками, а благодаря непрерывной работе
множества компьютеров, разбросанных по всему миру, появляются другие новые виды
биткойнов.
Торговля биткойнами похожа на отправку электронного письма. Отправитель генерирует
текст (количество биткойнов) и подтверждает его подписью. Затем нужно указать адрес
другой стороны и отправителя.
В 2009 году курс одного биткоина составлял 0.000008 долларов. Постепенно его курс рос,
и в 2020 году достиг невероятной отметки в 19025 долларов. Мировые аналитики
утверждают, что стремительный рост обусловлен признанием общества криптовалюты не
как просто виртуальной денежной единицей, а нечто уже физической единицей. В течении
всего это периода, ряд стран начали признавать значимость крипотовалюты для
экономики.
Анализируя изменения курса биткойна по годам, можно сделать выводы и прогнозы на
будущее. По утверждениям экономистов, стоимость биткойна будет продолжать расти на
фоне всеобщего признания важности криптовалюты. По их мнению, к 2021 курс биткойна
может достичь уровня, превышающего 100 000 долларов. Но стоит понимать, что
существуют внешние факторы, которые могут повлиять на снижения курса.
Ключевым признаком популярности Bitcoin является ее анонимность. Население устало
от постоянной «слежки» их действиями со стороны государства, а криптовалюта быстро
решила эту проблему. Именно конфиденциальность транзакций использования монет
объясняет такую популярность данной криптовалюты.
Bitcoin имеет следующие особенности:
1. Отсутствие инфляции. Лимит выпуска - 21 миллион монет. Их количество понемногу
увеличивается, совпадая со скоростью добычи золота. В этой системе вряд ли будет
инфляция, так как на нее не влияют крупные корпорации и политические силы. Это делает
Bitcoin более стабильной, чем золото, так как он никогда не обесценится.
2. Надежная защита. Криптовалюта никем не контролируется, и изменения в экономике
или законах определенных стран / регионов не повлияют на обменный курс биткойнов.
Она не имеет единого центрального управления, только миллионы компьютеров по всему
миру могут повлиять на выпуск монет. Он обеспечивает пользователям высокий уровень
анонимности, предотвращает взлом аккаунтов и использует специальное шифрование.
3. Неограниченность. Владельцы кошельков могут совершать транзакции любых
размеров, так как их нельзя контролировать или запретить. Монеты нельзя подделать или
скопировать. Это обеспечивает целостность системы. Переводы можно осуществлять в
любой точке мира, и количество предприятий и ресурсов, принимающих биткойны,
увеличивается с каждым месяцем.
124
Несмотря на множество преимуществ, у криптовалюты есть и недостатки. Никто не
контролирует систему, в результате неопытные люди часто попадаются на уловки
мошенников. В последнее время, например, появилось много обменников, но
большинство из них не настоящие. Также существует множество мошеннических
инвестиционных проектов и вирусов. Поскольку обменные курсы колеблются, а
нестабильность обменного курса зависит в первую очередь от новостей и стимулов,
потенциал BTC как способа оплаты значительно снижается (смотри таблицу 2).
Таким образом, мы можем сделать вывод, что влияние криптовалют на текущую
ситуацию в мировой экономике значительно. Это связано с увеличением количества
криптовалют и объемом инвестиций в них. Такая растущая востребованность связана с
защищенностью от вмешательства со стороны. Однако, существует серьезный риск
коллапса, а последствия потерянных средств могут оказать негативное влияние на
мировую экономику в целом.
Таблица2- Влияние кpиптoвaлюты нa миpoвую экoнoмику

Факторы влияния Описание влияющих факторов

Уменьшение доли реальных денег В настоящее время количество криптовалют в обращении
в финансовом секторе страны в развитых странах не превышает 0,3% от суммы,
доступной по всей стране. Нельзя исключать возможность
значительного увеличения этого показателя в будущем,
так как из колебания курса валют, количество биткойнов в
обращении может резко увеличиться.
Изменения денежных средств Торговля в виртуальном пространстве с использованием
виртуальной валютыоказывает прямое влияние на
скорость движения денежных средств, влияя на снижение
реального спроса на средства и вызывая колебания в
общей сумме. Распространение криптовалют привело к
уменьшению балансов центральных банков и
эффективности процентной политики. Замена валюты
криптовалютой затрудняет оценку финансовых активов и
делает невозможным поддержание ожидаемого уровня
инфляции.
Подавление национальной валюты Размер рынка электронных денег не так важен по
отношению к мировому обороту. Однако, если учитывать
объем торговли криптовалютой в развивающихся странах,
это оказывает серьезное влияние на стоимость их
национальной валюты.
Примечание: составлено автором по данным [21].

Список использованной литературы:

1. Кудряшова Е.В. Криптовалюты в правовом поле // Финансы и кредит.-2018.-
№24(778).-С.2175-2183.
2. Енник А.В. Перспективы развития криптовалют // Economics.-2018.-№2(34).-С.53-
57.
3. СтарининИ.С. Семиотическая сущность криптовалюты // Economics.-2016.-
№5(14).-С.83-85.

125
УДК 372.583

ПРИМЕНЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ РОБОТОТЕХНИКИ НА УРОКАХ ФИЗИКИ В 9

КЛАССЕ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ЗАКОНОВ КЛАССИЧЕСКОЙ МЕХАНИКИ

Катаева А.С. – студентка 4 курса,

ФГБОУ ВПО «АГГПУ им. В. М. Шукшина»
Сафронова С.А. – студентка 4 курса,
ФГБОУ ВПО «АГГПУ им. В. М. Шукшина»
Захаров П.В. – д.ф.-м.н., профессор,
ФГАОУ ВО «Санкт-Петербургский политехнический
университет Петра Великого»

Аннотация. В данной статье рассмотрены возможности применения

робототехники как методического инструмента преподавания физики. Приведены
аргументы в пользу повышения качества и уровня знаний обучающихся в области физики
с включением в учебный процесс образовательной робототехники. Рассмотрены
методические материалы по использованию некоторых роботов в рамках лабораторных
работ при изучении кинематики в 9 классе общеобразовательной школы.
Ключевые слова: робототехника, методика физики, законы движения в
классической механике.

Образовательная робототехника – это новое междисциплинарное направление

обучения школьников, интегрирующее знание о физике, технологии, математике,
кибернетике и ИКТ, позволяющее подготовить детей к современной жизни, наполненной
высокими технологиями.
Изучение физики с применением элементов робототехники помогает детям не
только с легкостью и интересом осваивать достаточно сложный учебный материал, но и
развивать логику, фантазию и мышление. Обучение, в рамках данной дисциплины, может
основываться на использовании специальных конструкторов, содержащих
программируемое устройство [1-2].
Наиболее популярным конструктором для организации занятий по физике с
использованием элементов робототехники является конструктор LEGO Mindstorms
(производится с 1998 года). LEGO Mindstorms Education EV3 – это новое поколение
роботизированных конструкторов. Стандартный набор датчиков позволяют создать
сложных роботов, которые позволяют изучить физические процессы на практике [3].
Каждый специализированный набор сопровождается соответствующим методическим
пособием.
Использование роботов, как дополнительного инструмента повышения мотивации
и раскрытия творческого потенциала обучающихся при изучении курса физики основного
общего образования, помогает определить его резервные возможности, осознать свою
личность в окружающем мире, способствует формированию стремления стать мастером,
исследователем, новатором. Полученное знание служит при этом и доказательством
истинности (или ложности) выдвинутых юными экспериментаторами тех или иных
теоретических предположений, поскольку именно в ходе творчества они подтверждаются
или опровергаются практикой.
Вопрос внедрения робототехники в естественные науки актуален, так как старый
подход к исследованию физических процессов при помощи только теоретического
анализа или натурного эксперимента уже не отвечает реалиям сегодняшнего дня.

126
Законы классической механики не потеряют своей актуальности в силу их повсеместного
применения при конструировании любых движущихся механизмов. Активное применение
робототехники при изучении движения материальных тел и взаимодействия между ними
позволит не только наглядно рассмотреть тот или иной процесс, но и изучить его более
детально.
Для этого при изучении законов движения в разделе кинематика в курсе физики 9
класса рекомендуем проводить лабораторные работы с использованием стандартного и
дополнительного робототехнических наборов LEGO Mindstorms Education EV3. Ниже
приведены примеры лабораторных работ по изучению равномерного и равноускоренного
движения по прямой.
В лабораторной работе ―Равномерное движение робота по прямой‖ обучающимся
необходимо продемонстрировать данный вид механического движения с помощью
образовательного робота ―Валли 1.0‖ и доказать, что скорость при равномерном движении
не изменяется.
Равномерным движением называется движение, при котором тело в любые
промежутки времени проходит равные расстояния. В ходе работы обучающимся на
первом этапе предлагается собрать установку ―Валли 1.0‖ (рис.1), которая конструируется
из робототехнического набора LEGO Mindstorms EV3 и состоит из механизмов движения
(рычаги, шестеренки, колеса и т.п.), двух желтых флажков, микрокомпьютера,
позволяющего создавать и настраивать программы непосредственно на нем. Либо
установка собирается преподавателем заранее с целью экономии времени.

Рисунок 1. Модель ―Валли 1.0‖

Обучающимся необходимо проявить свое творчество и придумать самое удобное

расположение датчика цвета, который определит положение желтых флажков, для более
эффективного снятия измерений с минимальными погрешностями.
Далее в программе LEGO Mindstorms Education EV3 необходимо запрограммировать
равномерное движение робота с постоянной скоростью 0,2 м/с. При обнаружении
датчиком желтого флажка, робот должен автоматически фиксировать время, прошедшие с
начала движения.
Подключив датчик цвета и загрузив программу на микрокомпьютер EV3,
обучающимся предлагается произвести серию запусков робота при различных
положениях желтых флажков при неизменном расстоянии между ними. Результаты
измерений заносятся обучающимися в таблицу с параметрами: номер опыта, координата

127
первого флажка (X1), координата второго флажка (X2), время прохождения через первую
координату (t1), время прохождения через вторую координату (t2).
Для достижения цели также необходимо определить путь, пройденный роботом между
флажками, промежуток времени и скорость движения.
На заключительном этапе обучающиеся должны сделать вывод, проанализировав
полученное значение скорости в каждом опыте, и ответить на контрольные вопросы.
В лабораторной работе ―Равноускоренное движение робота по прямой‖ обучающимся
необходимо продемонстрировать данный вид механического движения с помощью
образовательного робота ―Валли 1.0‖, убедиться в равноускоренном характере движения,
определить его мгновенную скорость и ускорение.
Равноускоренным движением называется движение, при котором скорость тела за равные
промежутки времени изменяется на одну и ту же величину.
Если тело начинает движение из состояния покоя и за первый интервал времени t1
совершит перемещение S1, за следующий интервал времени t2=2t1 перемещение S2, затем
за время t3=3t1 перемещение S3 и т.д., то можно заметить следующую закономерность:
S1:S2:S3:…:Sn=12:22:32:…:n2=1:4:9:…:n2.
Если эта закономерность выполняется для измеренных в работе модулей векторов
перемещений, то это будет доказательством того, что движение тела по наклонной
является равноускоренным.
Экспериментальная установка идентична установке из предыдущего опыта
(рисунок 1). Обучающимся необходимо в программе LEGO Mindstorms Education EV3
(прилагается к набору) запрограммировать время начало движения робота - через 30
секунд после запуска. При обнаружении датчиком желтого флажка, робот должен
автоматически фиксировать время, прошедшие с начала движения.
Далее установив скамью на α=5˚ выше стола, подключив датчик цвета и загрузив
программу на микрокомпьютер EV3, устанавливается робот в начале скамьи. Следующим
этапом осуществляется серия запусков робота при положениях желтого флажка на
участках разной длины.
Результаты опытов заносятся в таблицу с параметрами: номер опыта, пройденный
путь в метрах (S, м), время прохождения пути (t). По данным составленной таблицы
обучающиеся определяют характер движения робота по наклонной, ускорение и
мгновенную скорость в разные моменты времени.
На заключительном этапе обучающиеся должны построить график зависимости
мгновенной скорости от времени, отложив по оси ординат мгновенную скорость, а по оси
абсцисс промежутки времени. Сделать вывод, проанализировав данные таблицы и
графика, ответить на контрольные вопросы.
Таким образом, внедрение робототехники в образовательную среду позволяет не только
повысить интерес к курсу физики и наглядность изучаемых тем, но и осознанно
формировать экспериментальные навыки обучающихся.
В данной работе были рассмотрены практические аспекты применения
образовательной робототехники на уроках физики в 9 классе при изучении отдельных тем
раздела кинематики, представлена методическая разработка лабораторных работ с
использованием робототехнического конструктора LEGO Mindstorms EV3. Применение
образовательной робототехники позволяет проводить расширенные физические
эксперименты, что может приводить к улучшению качества физического образования в
школе.

Список использованных источников:

1. Захарова И.Г. Информационные технологии в образовании: учебное пособие. – М.,
2003. – 183 с.
2. Тузикова, И.В. Изучение робототехники – пути к инженерным специальностям. – М.:
Школа и производство. – 2013. - №5. –с. 45-47.
128
3. LEGO Еducation [Электронный ресурс]. – Режим доступа: URL:
https://education.lego.com/ru-ru (Дата обращения: 01.12.2020).

УДК 004.946

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ ДОПОЛНЕННОЙ РЕАЛЬНОСТИ В

МАРКЕТИНГОВЫХ ЦЕЛЯХ

Кривцов А. Т., Маратов Н. С. – спец. «Вычислительная техника и программное

обеспечение» 4 к
Научный руководитель – старший преподаватель Неверова Е.Г.

Аннотация: Статья посвящена технологии дополненной реальности (AR) и

вопросам внедрения данной технологии в повседневную жизнь каждого человека. В
статье рассматриваются области применения инновационной технологии, в частности,
в рекламные компании отдельных предприятий. Представленная технология может
быть интегрирована в любую бизнес-среду для продвижения тех или иных продуктов с
учетом имеющихся аппаратных возможностей конечных пользователей. Учтена
кроссплатформенность сервиса, а также максимальная экономия времени с момента
первого контакта до совершения целевого действия конечным пользователем компании,
которая будет иметь доступ к системе. Технология может иметь иные цели, помимо
своего огромного коммерческого потенциала, сценарии использования которых
прорабатываются и будут представлены в скором времени.
Ключевые слова: дополненная реальность, нейросеть, искусственный интеллект,
маркетинг, эксперименты.

Современные темпы развития свободного рынка ставят перед предпринимателями

первостепенные задачи – нужно быть конкурентноспособным и уметь выделяться! Для
этого необходимо следить за трендами в сферах маркетинга и IT-технологий, и как можно
быстрее внедрять их в свои бизнес-процессы.
Одной из перспективных тенденций является внедрение новых AR-технологий в рынок
Казахстана. Для повышения конкурентоспособности отдельные крупных компании,
идущие в ногу со временем, могут воспользоваться техникой и аксессуарами,
предназначенными для создания дополненной реальности
Сейчас же гиганты IT-технологий от всемирно известных брендов, таких, как Apple
и Amazon стараются изо всех сил подготовить почву для дальнейшей максимальной
коммерциализации технологии. Например, компания Apple в последних iPhone добавили в
камеру скрытую возможность сканировать окружение. Информация сразу же попадает в
базу, данные из которой использует нейросеть во время обучения. Следует отметить, что
каждая компания видит практический интерес дополненной реальности в применении с
различными целями.
Компании Стива Джобса и Марка Цукерберга видят перспективу в массовом
использовании дополненной реальности для повседневных целей – увидеть весь заданный
маршрут, перелистывать музыкальные альбомы, играть в игры, рисовать 3D модели и не
только. А вот Google видит возможности в другом направлении – машиностроении,
инженерии, архитектуре. Примечательно то, что компания Google уже использует
достижения дополненной реальности в тестовом режиме для того, чтобы заранее обучить
программы искусственного интеллекта.
Наша же AR-разработка предназначена для другой цели. Она обеспечивает
просмотр рекламного контента в дополненной реальности. Здесь главным аргументом в
129
выборе направления для успешного применения дополненной реальности является тот
факт, что вся будущая коммерциализация технологии будет происходить благодаря
рекламе, как и в 90% приложений на данный момент. Конечно, на сегодняшний день, она
представляет из себя набор инструментов и библиотек, которые позволяют изучать
возможности AR, пока говорить об искусственном интеллекте рано. Но всѐ же,
продвижение у проекта есть, а это самое главное.
Если подробнее говорить об инструментах, то нами были использованы Vuforia –
пакет для среды разработки Unity, который позволяет создавать простые приложения на
основе технологий с дополненной реальностью. Пакет обладает уже готовыми
настраиваемыми и гибкими параметрами, использование которых может обойтись без
знаний программного кода и синтаксиса C# [1].
Что касается браузерных решений, то это в первую очередь, очень интересная библиотека
– AR.JS, которая открывает массу возможностей для создания MVP решения, которое уже
можно коммерциализировать! Здесь уже требуется более сложная и ручная настройка, с
использованием синтаксиса JavaScript [2].
На рисунке 1 продемонстрирован пример разработки для мобильных приложений,
созданный с помощью пакета Unity Vuforia.

Рисунок - 1 Скриншот прототипа приложения с телефона автора

Примечание: приложение разработано авторами

На рисунке 2 представлен рабочий пример использования технологии в браузере, при

помощи библиотеки AR.JS.

130
 Рисунок - 2 Скриншот web-приложения с телефона автора
Примечание: приложение разработано авторами

Представляет интерес применения технологий дополненной реальности в кейсах

мировых компаний, которые должны полностью закрыть вопросы о реальной пользе и
огромных перспективах технологий с дополненной реальностью.
1) Примерочная Timberland
Популярная американская компания по производству и продаже брендовой одежды и
обуви Timberland в своих магазинах установила специальные зеркала, с помощью которых
любой желающий может примерить понравившуюся вещь, не надевая еѐ!
По словам компании, установка (рисунок 3) помогла им увеличить продажи в бутиках в
три раза [3], что еще раз подтверждает идею о том, как с помощью AR-технологии можно
увеличить показатели для любого сегмента бизнеса.

Рисунок 3 - AR-зеркало в магазине Timberland. Источник: lemonorange

2) Domino’s Pizza и еѐ конструктор пиццы

Также широко известная американская компания по доставке пиццы выдвинула на рынок
своѐ интересное приложение-конструктор, которое позволяет покупателям собрать свою
пиццу в дополненной реальности.
Данный конструктор (рисунок 4) приносит франшизе 2000000 дополнительных заказов
[4], что, несомненно, является очень хорошим показателем!

131
 Рисунок 4 – Интерфейс приложения Domino’s Pizza. Источник: dominos

Реализация AR-технологии вносит новые краски в рекламную компанию, а также, в связи

с невысокой стоимостью разработки и внедрения, оптимизирует бюджет рекламодателя,
так как не требует дополнительных технических модификаций.
Подводя итоги следует заметить, что технология дополненной реальности действительно
имеет огромные возможности применения, а самое главное – перспективы, которые
можно и нужно развивать. Особенно это касается предпринимателей и маркетологов,
которые желают поднять средний чек своего продукта, благодаря удивительной
виртуальной разработке.

Список использованных источников:

1. Дополненная реальность с помощью Unity и Vuforia - [Электронный ресурс] URL:
https://unity3dschool.ru/dopolnennaya-realnost-s-pomoshchyu-unity-i-vuforia.html
2. Библиотека AR.js / Дополненная реальность в браузере- [Электронный ресурс] URL:
https://itproger.com/news/biblioteka-ar-js-dopolnennaya-realnost-v-brauzere
3. 6 интересных идей применения дополненной реальности (AR) - [Электронный ресурс]
URL: https://habr.com/ru/company/funcorp/blog/440698/
4. Пицца в дополненной реальности: собери свою пиццу в конструкторе – [Электронный
ресурс] URL: https://arvar.org/ru/cases/dominos/

УДК 004.41

ПРИМЕНЕНИЕ ТЕОРИИ СИСТЕМЫ МАССОВОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ В

ПОВЫШЕНИИ ПАССАЖИРОПОТОКА МЕЖДУНАРОДНОГО АЭРОПОРТА
«НУРСУЛТАН НАЗАРБАЕВ» В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ

Курманбек Ш.А. – студент 3 курса

ОП «Системы Информационной Безопасности»,
Международный Университет Информационных Технологии
Научный руководитель: Макиленов Ш.Н. – Лектор кафедры КИИБ, АО МУИТ

Аннотация. Приведены формулы для расчетов системы, предназначенной для

обслуживания и обработки каких-либо заявок, поступивших на нее в случайные моменты

132
времени. Различая классификации СМО, был выбран наиболее подходящий вид и, имея
основные показатели работы терминала аэропорта, были произведены расчеты.
Ключевые слова: система массового обслуживания (СМО), авиационный транспорт,
международный аэропорт (МА), многоканальные системы массового обслуживания с
ограниченной емкостью.

Теория систем массового обслуживания — область прикладной математики,

занимающаяся анализом процессов в системах производства, обслуживания, управления,
в которых однородные события повторяются многократно, например, на предприятиях
бытового обслуживания; в системах приема, переработки и передачи информации;
автоматических линиях производства и др. Обслуживаемый объект в теории систем
массовогообслуживания называется требованием или заявкой. В общем случае под
требованием {заявкой) обычно понимают запрос на удовлетворение некоторой
потребности. Роль требований или заявок выполняют клиенты, посетители, покупатели,
документы, товары, суда и так далее. Средства, обслуживающие требования (заявки),
называются обслуживающими устройствами или каналами обслуживания. Роль каналов
обслуживания играют кассиры, специалисты, каналы телефонной связи, товароведы,
компьютеры, мастера-ремонтники, погрузочно-разгрузочные точки на базах и складах и
так далее [1].
Многоканальная СМО с накопителем ограниченой емкости(M/M/N/r)
Пусть на вход СМО, имеющей n каналов обслуживания, поступает пуассоновский поток
заявок с интенсивностью λ. Интенсивность обслуживания заявки каждым каналом равна
μ, а максимальное число мест в очереди равно m. Граф такой системы приведен в
рисунке-1 [2]:

Рисунок-1. Граф переходов [2]

S0 - все каналы свободны, очереди нет;

Sl- заняты l каналов (l = 1, n), очереди нет;
Sn+i- заняты все n каналов, в очереди находится i заявок (i = 1, m ).

Финальные вероятности состояний выражаются формулами [2]:

Для случая, когда y ≠ n
y r -1
y y2 yn yn+1 1-( )
p0 = (1+ + +…+ + n
y ) (1)
1! 2! n! n n! 1-
n

;( ) (2)

( ) (3)

133
Международный аэропорт «Нурсултан Назарбаев» является вторым по пассажиропотоку в
Казахстане после международного аэропорта Алматы. Ежесуточно из аэропорта
осуществляется до 140 вылетов в регионы ближнего и дальнего зарубежья [3].
Необходимо снизить распространение вируса, без влияния на пассажиропоток в условиях
пандемии.
Регистрация билетов и оформление багажа вылетающих пассажиров по направлению
«Алматы –Астана» рассматривается как многоканальная система, и производится на 10-и
стойках регистрации. В течении суток по данному рейсу вылетает 3576 пассажира. Из
этого следует что, пассажиропоток составляет 149 пассажира в час. Среднее время
обслуживания одного пассажира составляет 4 мин. [4].
Предположим что, 149 человек пришли на рейс. Все пассажиры должны быть
зарегистрированными в течении 2 часов до полета. При опозданий на регистрацию,
пассажир не допускается к полету.

Рисунок-2. Граф переходов [составлен автором]

Определим характеристики СМО и проведем анализ работы.
1. Интенсивность нагрузки.
y = λb = 149 * 4/60 = 9.93333
2. Вероятность отсутствия пассажиров на стойках (все стойки свободны):
y r -1
y y2 yn yn 1 1-( )
p0 = (1 … n
y ) = 4.0872323308952424e-06
1 2 n nn 1-
n
Следовательно, 0,0004 % в течение часа канал будет не занят, время простоя равно tпр =
0,0002452338 мин = 0,014714028 секунд.
3. Загрузка системы
ρ = 0.24883023960619347
Число работающих приборов k = 0.49766047921238693
Коэффициент простоя системы: ƞ = 0.7511697603938066
Среднее число заявок в очереди: l = 0.009513023062876652
Среднее число заявок в системе: m = 0.5071735022752636
Вероятность потери заявок: π = 1.677457967946203e-106
Производительность системы: λ’ = -289.50624904
Интенсивность потока потерянных заявок: λ’’ = 2.4994123722398427e-104
Среднее время ожидания заявок: w = -3.28594739989957e-05
Среднее время пребывания заявок: u = -0.0017518568388663325

134
 Рисунок-3. Схема расположения компонентов системы [составлен автором]
Как показано на рисунке-3, в целях обеспечения социального дистанцирования мы
разделили очереди на несколько очередей, вместо одной длинной, тем самым снизили
число взаимодействии между пассажирами. Рассмотрим 1 из 10 представленных систем.
Данную систему можем представить в виде одноканальной СМО с накопителем
ограниченной емкости.
Определим характеристики СМО и проведем анализ работы.
1. Интенсивность нагрузки.
y = λb = 15 * 4/60 = 1
2. Вероятность, что все стойки свободны

p0 = 0.0625
Следовательно, 6.25 % в течение часа канал будет не занят, время простоя равно tпр = 3.75
мин
3. Загрузка системы:
ρ = 0,9375
Коэффициент простоя системы: ƞ = 0,0625
Среднее число заявок в очереди: l = 5.6875
Среднее число заявок в системе: m = 6.625
Вероятность потери заявок: π = 0.0625
Производительность системы: λ’ = 14.0625
Интенсивность потока потерянных заявок: λ’’ = 0.9375
Среднее время ожидания заявок: w = 0.40444
Среднее время пребывания заявок: u = 0.47111

Исходя из полученных результатов, можем предположить, что:

 Люди которые стоят в очереди зачастую находятся близко друг к другу,
следовательно риск заболевания очень высок.
 В добавок к этому мы не можем снизить число пассажиров, так как это
отрицательно повлияет на финансовую составляющую авиакомпании и аэропорта в
целом.
Следовательно, для достижения поставленной задачи, необходимо:
 Соблюдать меры предосторожности такие как, социальное дистанцирование,
проверка температуры, птр-тестов и масочный режим.

135
  Кроме этого, необходимо разделить очередь для регистрации на несколько групп,
вместо одной длинной очереди.
В любом случае, мы практически не снижая пассажиропоток, снизили риски
распространения вируса.

Список использованных источников:

1. H.B. Кошуняева, H.H. Патронова. Теория массового обслуживания. (практикум по
решению задач). Учебно-методическое пособие. Архангельск 2013. – 13 с.
2. Лаврусь О.Е. Миронов Ф.С. Теория массового обслуживания. Самара 2002. – 21 с.
3. Википедия - URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/Нурсултан_Назарбаев_(аэропорт)
4. Официальный сайт международного аэропорта Нурсултан Назарбаев - URL:
https://www.nn-airport.kz/

УДК 004
«GAMING BROWSER OPERA GX» МҤМКІНДІКТЕРІ
Жұмамұратов Досан П3У тобы студенті, 3 курс
Ғылыми жетекші – Сигаева Венера Мухидановна

Аңдатпа. Біз веб-сайтты үнемі жетілдіріп отырамыз, бұл оны одан да пайдалы
және ыңғайлы етеді. Cookie файлдары арқылы біз анонимді деректерді жинаймыз, содан
кейін оларды статистика және жекелендіру үшін қолданамыз.
Тҥйінді сӛздер: Microsoft Windows және MacOS, Opera GX.

Opera GX-бҧл норвегиялық Opera Software компаниясы Microsoft Windows және MacOS
операциялық жҥйелеріне арналған ойыншыларға арналған веб-шолғыш.
Opera GX 11 маусымда, E3 2019 кезінде жарияланды.
Opera GX әлі пайдалануға ерте.
== Браузердің ерекшеліктері = = Mozilla-дан айырмашылығы керемет браузер.
Кірістірілген VPN сияқты кейбір Opera GX мҥмкіндіктері стандартты Opera функциялары
болып табылады. Сондай-ақ, шолғышта GX corner парағы бар, онда сіз алдағы және
шығарылған ойындарды, ойын жаңалықтарын және басқаларын кӛре аласыз.
Ойыншылар ҥшін арнайы жасалған Opera GX бірегей мҥмкіндіктері, мысалы, браузердің
жҧмысына қанша жедел жады жҧмсалатынын барынша реттеу мҥмкіндігі. Сондай-ақ, сіз
CPU-ны басқара аласыз, бҧл браузерді ресурстарды аз шығындармен жҧмыс істеуге
ыңғайлы етеді.
Сондай - ақ, шолғыштың ресми сайтында 32 және 64 биттік ОЖ нҧсқалары бар.
Жаңартуда LVL 2 пайда болды: Discord - командамен, достармен және қауымдастық
мҥшелерімен бҥйірлік тақтадағы Discord арқылы байланысыңыз, қойынды менеджері -
компьютерді тездету ҥшін тым кӛп ресурстарды алатын қойындыларды табыңыз және
жабыңыз, веб-беттердің қараңғы тақырыбы - бета: кез-келген бетті қараңғы режимде
ашыңыз, сондықтан кӛзді шамадан тыс жҥктемеңіз, кеңістіктер - қажет нәрсені оңай табу
ҥшін қойындыларды топтарға бӛліңіз.
Зерттеудің міндеті:
Веб-шолғыш ӛндірушілері ойыншыларды еске тҥсіріп, оларға гейминг ҥшін
толығымен ӛткірленген функцияны ҧсынды. Бҧл жадты ҥнемді пайдалануды, Ойындар,
әлеуметтік желілер, Twitch қызметі туралы жаңалықтар арналарына қол жеткізуді,
сонымен қатар бағдарламаға ерекше кӛрініс беретін мҧқабаларды қолдауды білдіреді.

136
2019 жылдың жазында барлық осы талаптарға жауап беретін Opera GX браузері
ҧсынылды. Бҧл ойыншы ҥшін әлемдегі алғашқы шолғыш.
Осының бәрімен Opera GX-бҧл толыққанды веб-шолғыш, онда сайттарды қарауға,
сайттардағы интрузивті жарнамаларды бҧғаттауға, файлдарды жҥктеуге және кірістірілген
VPN арқылы бҧғатталған ресурстарға қосылуға қажетті барлық нәрсе бар.
Жоғарыда айтылғандай, ойын браузері классикалық Opera шолғышының негізінде
жасалған және оның барлық функционалдығын қолдайды — бҧл плагиндер, VPN және
жҥйеде орнатылған басқа браузерлерден деректерді экспорттау-импорттау (айталық,
Chrome-дан барлық бетбелгілер және тіпті кіру паролдері жаңа бағдарламаға кӛшті).
Сонымен қатар, бағдарламаға бірнеше жаңа мҥмкіндіктер қосылды. Ең қызықты және
пайдалы арасында мыналарды атап ӛтеміз:
1.GX Control бағдарлама пайдаланатын жад пен процессордың кӛлемін шектейді. Егер сіз
онлайн ойын ойнайтын болсаңыз, онда браузер барлық қол жетімді ресурстарды
пайдаланудың қажеті жоқ. GX басқару қҧралы жад тҧтынуды азайтады.
2.GX Corner-геймердің ақпараттық орталығы. Бҧл терезе ресейлік онлайн-порталдардың
соңғы ойын жаңалықтарын кӛрсетеді-бҧл әртҥрлі платформаларға арналған компьютерлік
ойындар туралы ӛте ыңғайлы ақпарат агрегаторы.
3.Twitch интеграциясы. Opera GX жаңа ағымның басталғаны туралы автоматты тҥрде
хабарлайды. Таңдалған арналар және олардың қол жетімділігі мен белсенділігі бҥйірлік
тақтада кӛрсетіледі.
GX Control деп аталатын бағдарламаның негізгі функцияларының бірі арқасында
браузер жедел жады мен процессордың кӛп уақытын қажет етпейді. Ресурстарды кӛп
қажет ететін ойынды бастамас бҧрын, сіз Opera GX ойын шолғышының тәбетін
айтарлықтай шектей аласыз.
Мҥмкін, мҧндай шектеумен барлық беттер жҥктеле алмайды, бірақ жадының
жетіспеушілігінен ойын зардап шекпейді. Мысалы, трансляторлар ойынды тарату кезінде
кӛрермендерді қызықтыратын ойнату тізімдерін ойнату ҥшін браузердің бір қойындысына
қанша жад пен процессор уақытын бӛле алады. Немесе жеке монитордағы шолғыш
терезесінде чат жазбаларын кӛрсету ҥшін.
Opera GX шолғышының негізгі мүмкіндіктері:
Жедел жады мен орталық процессор ресурстарын пайдалану лимитін орнату мҥмкіндігі.
Пайдаланушыларға хабарландырулар алуға, сҥйікті арналар мен ағындарды кӛруге
мҥмкіндік беретін Twitch кіріктірілген панелі.

137
GX Corner-геймер әлемінің жаңалықтар бӛлімі. Мҧнда жаңа ойын релиздері туралы
жаңалықтар, жеңілдіктер туралы ақпарат, сонымен қатар ойын әлемінің барлық
жаңалықтары кӛрсетілген.
Жеке терезеде бейнені кӛру мҥмкіндігі.
Кеңейтімдерді қолдау. Opera дҥкенінен кеңейтімдер бар. Сонымен қатар, Opera GX
сонымен қатар Google Chrome кеңейтімдерімен ҥйлесімді.
Браузердің сыртқы тҥрін теңшеу мҥмкіндігі.
Тегін VPN.
Жарнаманы бҧғаттау.
Егер сіз сондай-ақ Twitch-тегі кейбір ойын ағындарын ҧнататын болсаңыз, сіз
оларды тікелей шолғышта таратудың басталуы туралы біле аласыз. Сізге тек кіру керек
және бағдарлама транслятордың ойынды бастағаны туралы автоматты тҥрде хабарлайды.
Мысалы, мен Ресейлік және батыстық трансляторлардың Exile Path of ойыншықтарын жиі
кӛремін. Сондықтан Бҧл функция Opera GX қатты бестікті қоямын.

Қолданылған дереккӛздер тізімі:

1. https://www.opera.com/ru/gx#download
2. https://diakov.net/13611-opera-gx-660351575.html

УДК 004.042

ВНЕДРЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ РОБОТИЗАЦИИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС

ВЫСШЕГО УЧЕБНОГО ЗАВЕДЕНИЯ

Мордачева А.С. – магистрант

Мордачев Р.С. – магистрант
ОП «Цифровые технологии в бизнесе», университет Нархоз
Научный руководитель: к.э.н., профессор Уандыкова М.К.

Аннотация: в статье рассмотрены предметная область учебного процесса и

методика контроля знаний, описана проблематика механических процессов в работе
человека. В результате выведен алгоритм описания бизнес-процессов с целью
последующей роботизации. В качестве практического примера применения робота
описан процесс технической реализации массива тестовых вопросов для
автоматизированного контроля успеваемости учащихся высшего учебного заведения

138
через web-платформы. Показано как новые информационные технологии, такие как RPA,
экономят человеко-часы в рутинных процессах по выполнению задач копирования и
вставки данных из одного программного средства в другое, не нарушая текущую
инфраструктуру рабочей области. Сделаны выводы по перспективам использования
роботизированных процессов для улучшения рабочего пространства педагога и/или
сотрудников учебного заведения.
Ключевые слова: роботизация, тестирование, формы обучения, бизнес процесс,
RPA.

Образование – социальный процесс, направленный на развитие мышления и

творческих способностей у человека. В настоящее время образование представлено
разными формами информации, методиками преподавания, использованием материала,
анализом, самостоятельным воспроизведением практических приемов и т.д.
Программное обеспечение накладывает ограничение на социальный процесс обучения. Но
с другой стороны дает совершенно новые инструменты при работе с информационными
кластерами. Технологический материализм динамично трансформирует саму суть
человеческого мышления при исследовании информационного контента окружающего
мира. Ежедневно образовательный процесс включает в свой состав новые
коммуникационные и аудиовизуальные технологии, что в свою очередь позволяет
выдвигать новые требования к формализации учебного материала [1].
Тестирование – популярный способ проведения контроля знаний в учебных заведениях,
пришедший из западных методик. Метод довольно неоднозначно определен в
педагогическом сообществе на пост советском пространстве с точки зрения оценки
знаний учащихся [2]. На протяжении многих лет тестирование зарекомендовало себя как
эффективный комплекс с обучающими и воспитательными функциями. В современном
мире учащийся встречается с огромным объемом научных данных, что может вызывать
серьезные затруднения в фильтрации и подборе действительно нужной информации. Суть
тестовых вопросов в захвате ключевых моментов по теме и выдачи в лаконичной форме к
запоминанию. Воспитательная функция заключается в периодичном выполнении
тестового комплекса в указанный промежуток времени, что в свою очередь
дисциплинирует учащегося и систематизирует восприятие учебного материала.
Особое значение тестирование приобрело в условиях пандемии, когда все учебные
заведения перешли на дистанционную форму обучения. Внедрение дополнительной
формы контроля там, где она ранее не практиковалась вносит некоторые коррективы в
работу педагога. Тестовые задания должны соответствовать утвержденным учебным
планам и стандартам. Реализация осуществляется по правилам технического оформления
в рамках использования дополнительного программного обеспечения или же
образовательных платформ.
Компьютерное тестирование имеет ряд особенностей в плане автоматизации определения
качества успеваемости учащегося и выставления объективных оценок по теме. Как мы
знаем, компьютерные алгоритмы не позволяют «смягчать» уровень ответственности
студентов к обязательному информационному контенту в рамках дисциплины.
Объективность оценки определяет однозначность засчитывания баллов успеваемости,
избегая эмоциональные отклонения. Существуют различные оффлайн и онлайн
инструменты тестирования: MyTest, quizizz.com, kahoot.com, socrative.com и т.д. Но
техническая реализация создания теста для любой платформы сводится к единственному
алгоритму:
1. Формулировка вопроса;
2. Подбор массива ответов с единственным или множественным ответом;
3. Создание базы знаний вопросов и ответов;
4. Многократный «сopy-paste» при переносе в автоматизированную
платформу.
139
Таким образом мы подводим процесс к формированию концептуальной модели
роботизации. С точки зрения цифровой обработки данных, процесс создания теста
формируется за счет повторения ряда алгоритмических действий пользователя при
взаимодействии с интерфейсом одного или нескольких программных средств.
Унифицированные и четко разграниченные действия пользователя выводят формулу
успеха роботизированных систем. Напомним, что под роботом не подразумевается
исключительно физический механизм. Роботы бывают программными, эмулирующими
действия пользователя в текущей операционной системе.
Сформулируем концепцию программной роботизации. Деятельность сотрудников бизнес-
компаний, в том числе и образовательных учреждений, на 90% процентов связана с
использованием вычислительной техники и программного обеспечения [3]. Процессное
решение и ориентированность на клиента вынуждены иметь в своем арсенале
многофункциональные и гибкие системы. Сотрудник не ограничен в своих творческих
порывах и может использовать абсолютно любое программное средство от разных
компаний-разработчиков. Суть этих приложений в том, чтобы принимать входящие
данные от человека, производить обработку и выдавать готовый результат. Но
необходимо помнить, что выходные данные полученные таким путем могут быть
использованы в следующем звене производственного процесса. Таким образом
информационные данные могут претерпевать серьезные форматные преобразования, что
существенно влияет на процесс дальнейшей передачи по конвейеру бизнес-машины [4].
Цель роботизации: не внося изменений в существующую инфраструктуру, выполнять
операции по преобразованию информационных потоков в понятные форматы для каждого
типа прикладного программного обеспечения.
Вернемся к проблемной области реализации тестовых заданий для контроля
успеваемости. Как было указано выше, процесс переноса материала на платформу
автоматизированного тестирования полностью алгоритмичен, технически постоянен и не
требует творческого принятия решения.
Входящие данные процесса представлены на рисунке 1 и имеют ряд ключевых
характеристик. Во-первых, это документ формата .docx, в котором содержаться данные.
Во-вторых, входными данными также будет являться интерфейс web-платформы. Мы
имеем два программных продукта, связку между которыми выполняет пользователь. С
использованием новых методик программирования в качестве связки может выступать
робот. При этом нам не нужно изменять и перепрограммировать текущие системы.
Обратите внимание, что структура документа имеет определенные параметры:
1. Это строковые данные;
2. Вопрос и массив ответов разделены символом каретки;
3. Каждый тестовый комплекс разделен пустой строкой и знаком «Q»;
4. Правильный ответ на вопрос в каждой первой строке.
На web-платформе мы выделяем функциональный массив объектов взаимодействия; поля,
кнопки, картинки, их идентификаторы, внешний вид и т.д.
Рассмотрев все эти особенности, в результате мы получаем описательную модель
процесса, которая подходит логически унифицированному алгоритму робота. На практике
пользователь-заказчик очень часто игнорирует описание некоторых действий в работе в
силу их тривиальности. Однако для повышения качества работы робота аналитика
процесса проводится вплоть до программного хранения типа данных.

140
 Рисунок 1 – Входящие данные
Источник: выполнено авторами

Существует различное программное обеспечение для роботизации бизнес-процессов. В

рамках текущего вопроса используются средства IDE UiPath и языка программирования
С#. На рисунке 2 представлен конечный обобщенный результат алгоритмизации
программного робота:

Рисунок 2 – Обобщенный алгоритм программного робота

Робот имеет исполняемую структуру, которую пользователь инициирует как запуск

любой программы на компьютере. Далее происходит полная или частичная передача
управления операционной системы роботу. Он самостоятельно запускает прикладные
программы, фоновые процессы и т.д. в рамках заложенного алгоритмом процесса.
Выполнение процесса занимает некоторое время после чего, робот самозавершается и
141
восстанавливает права управления компьютером. Сами действия робота могут быть
визуальными или фоновыми. При необходимости можно настроить подсветку объектов с
которыми взаимодействует робот.
Роботизированная операционная обработка входных данных различного типа в сравнении
с ручной работой имеет высокую точность, более эффективна и менее трудоемка. Робота
можно запустить в любое удобное время, экономя человеческие ресурсы и выполняя
единовременно множество задач. Роботизируемые процессы расширяемы благодаря
структуре ветвления и модульности пакета действий. Таким образом, в образовательной
системе можно добиться больших результатов в области организации учебного процесса и
личной эффективности сотрудников.

Список использованных источников:

1. Серѐдкина Е. В. Проблемы философии высоких технологий / Е.В. Серѐдкина //
Россия: тенденции и перспективы развития. – 2011. – №6-1, С. 5.
2. Попов Алексей Владимирович Тестирование как метод контроля качества знаний
студентов / А.В. Попов // ТРУДЫ СПБГИК. – 2013. – С. 4.
3. Васильева Е. В., Точилкина Т. Е. Синергия подходов дизайн-мышления и
процессной трансформации / Е. В. Васильева, Т.Е. Точилкина // Управление. – 2020. – №1
С. 6.
4. Данилова Мария Анатольевна Цифровые технологии современного офиса //
Вестник Саратовского государственного социально-экономического университета. – 2020.
– №2 (81), С. 3.

УДК 621.39.004.05

ИДЕЯ СОЗДАНИЯ ИНФОРМАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ III ПОКОЛЕНИЯ ДЛЯ

ИНТЕГРАЦИИ МЕДИЦИНСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ РОССИИ И КАЗАХСТАНА

Широков И.А. – магистрант 1 курса

ОП «Веб-технологии», ФГАОУ ВО
Университет ИТМО

Аннотация: В статье описаны особенности идентификации пациентов в

Российской Федерации и Республике Казахстан при оказании медицинских услуг. Эти
особенности учитываются при разработке социальной информационной системы III
поколения «Здоровье», которая является преемником разработанной автором ранее
системы SocShield, и будет, в отличие от «родителя», работать в медицинской сфере в
целом. Описываются модернизированные механизмы работы системы и сравнение
системы нового поколения с действующими аналогами. Предложен метод интеграции
информационных систем медицинского обслуживания двух стран.
Ключевые слова: ИИН, ИНН, СНИЛС, идентификатор, электронный паспорт
здоровья

Сегодня Российская Федерация и Республика Казахстан являются странами-

участниками содружества, называемого Евразийским Экономическим Союзом. В рамках
142
этого союза происходят интеграционные процессы, связанные с упрощением трудовой
деятельности граждан, являющихся нерезидентами стран, в которых они проживают и
трудятся. Однако, для осуществления трудовой деятельности в этих странах каждый
гражданин должен быть зарегистрирован в определенных службах страны, где он
осуществляет трудовую деятельность. Так, в Республике Казахстан для работы
иностранному гражданину нужно встать на учет в Министерстве Юстиции Республики
Казахстан и получить ИИН [1]. Для работы в Российской Федерации гражданин должен
встать на учет в местном управлении федеральной налоговой службы и местного
отделения пенсионного фонда России или многофункционального центра [2,3]. В
результате этих действий гражданин получает индивидуальный номер налогоплательщика
(далее ИНН) и страховой номер индивидуального лицевого счета (далее СНИЛС).
Исходя из вышеперечисленных правил, можно сделать вывод, что граждане - нерезиденты
имеют ровно такие же идентификаторы, как и резиденты. Данный вывод делает
возможным создание интегрированной информационной системы медицинского
обслуживания для этих двух стран. Из-за разницы в страховой политике по медицинскому
обслуживанию для резидентов и нерезидентов булет разработан сервис, подчиняющийся
главному сервису и отвечающий за управление страховыми полисами двух стран.
Автором ранее был проведен анализ разработанных им информационных подсистем в
социальной сфере и был сделан вывод, что текущие системы могут быть разделены на
поколения, которые классифицируются по степени инновационности, а именно:
информационная система E-Medicine обозначена как система I поколения, а система
SocShield как система II поколения [4].
На данный момент ведется разработка системы III поколения, именуемой «Здоровье».
Система позволит оцифровать сектор медицинского обслуживания в Российской
Федерации. Инновационность системы заключается в том, что она, в отличие от прежней
системы, будет иметь значительный потенциал в части масштабируемости, а также, что
является основным ее преимуществом, – это будет открытая система, позволяющая по
мере необходимости наращивать дополнительные программные модули для повышения
функциональности.
Для того, чтобы в системе информация о гражданах двух стран отображалась корректно,
стоит обратить внимание на принцип идентификации пациентов в Российской Федерации
и Республике Казахстан. В случае с Республикой Казахстан, абсолютно любой пациент
идентифицируется по ИИН, в то время как в Российской Федерации роль идентификатора
личности берет на себя СНИЛС. Разница в формате и правилах присвоения этих
идентификаторов разная, соответственно, риск дублирования данных практически
исключен.
Формат ИИН включает в себя 12-символьный цифровой код, в случае с СНИЛС – это код,
состоящий из 11 цифр, которые разделены на группы следующего шаблона: «000-000-000
00». Однако, этот формат можно считать условностью, так как форматирование может
быть произведено программным путем.
Как и в казахстанском электронном правительстве, так и в российском,
наблюдается некоторая децентролизованность данных. Данные в казахстанском egov
постоянно обновляются автоматически. Данные в egov не зависят от статуса
«зарегистрированный» у пользователя. С другой стороны, в российских госуслугах для
получения той или иной услуги требуется регистрация и ручной ввод всех базовых
данных, в том числе паспортных данных, ИНН и СНИЛС с последующей проверкой в
соответствующих органах.
Ожидается, что в систему будет внедрена возможность хранения базовых
идентификаторов человека. К базовым идентификаторам относятся ИИН, ИНН, СНИЛС.
Личный кабинет каждого пациента будет полностью автоматизирован, исключая ввод
базовых идентификаторов и базовой информации о пациенте, и, тем самым, создавая
эргономичную среду для работы с системой.
143
Опираясь на опыт разработки SocShield, будет выведен алгоритм генерации единого
идентификатора пользователя. Данный идентификатор будет защищен от возможности
подстановки. Проблема подстановки имеется в ИИН и ИНН. В ИИН первые 7 разрядов
означают дату рождения и пол. Первые 6 разрядов ИНН определяют точное
местоположение постановки на государственный учет. Исходя из этого, будет разработан
новый алгоритм, который позволит создать единый идентификатор для всех
пользователей системы.
В 2021 году в Российской Федерации начинается тестирование паспортов нового
поколения, которые позволят хранить большую часть информации о человеке в цифровом
виде. Идея предполагает, что доступ к данным будет происходить с помощью
сканирования QR-кода. При этом цифровизации на первых этапах подлежат только те
данные, которые включал в себя паспорт старого типа. Создание электронного паспорта
здоровья позволит дополнить базовую инфраструктуру паспорта нового поколения.
Образец одного из вариантов паспорта Российской Федерации, который будет впервые
внедрен в г. Москва в конце 2021 года [5] представлен на рисунке 1.
Для обеспечения стабильности и качества безопасности система унаследует
большую часть алгоритмов предшественника, которые будут модернизированы.
Модернизации будет подлежать метод вычисления цепи Blockchain, а также алгоритм
шифрования. Модернизация позволит улучшить степень безопасности, а также
стабильность работы системы.

Рисунок 1. Образец возможного варианта паспорта Российской Федерации 2021 года.

Автором было проведено исследование, которое сравнивало эффективность языка

PHP и платформы NodeJS при вычислении цепи Blockchain. Исследование на
эффективность показало, что язык PHP имеет тенденцию на уменьшение скорости в конце
проверки цепи Blockchain, а также резкое уменьшение скорости при завершении
операции. NodeJS, который показал существенно медленную скорость выполнения
алгоритма, имеет тенденцию на увеличение скорости, которая при обработке большого
массива данных может сравняться со скоростью выполнения алгоритма, реализованного
на языке PHP. Однако, эта разница в скорости рассчитывается в микросекундах, поэтому
при эксперименте на наборе данных, состоящим из 12 тысяч записей разница оказалась
максимально незаметной.

144
 При интеграции системы в сектор медицинского обслуживания будет максимально
взят под контроль вопрос о точности SQL-запросов, используемых при обращении
системы к базе данных. Проблема главного конкурента «Здоровья» системы «Damumed»
заключается в том, что в системе уже на уровне проектирования были допущены
серьезные ошибки, повлекшие за собой огромные проблемы в достоверности данных
пациентов. Примером недостоверности данных являются неверные диагнозы, неверные
направления и т.д. Множественные проблемы с «Damumed» вынуждают предложить
более инновационную систему в сфере медицинского обслуживания.
Предусматривается возможность внедрения разрабатываемой информационной
системы для сферы медицинского обслуживания «Здоровье» не только для Российской
Федерации и Республики Казахстан, но и для тех стран-участников ЕАЭС, где
наблюдается схожесть идентификации участников системы медицинского страхования.
Разрабатываемая система будет прямым приемником предыдущей системы II поколения,
наследуя основные алгоритмы обработки и защиты данных. Система будет общей для
Российской Федерации и Республики Казахстан благодаря описанным методам хранения
идентификаторов граждан этих стран, а также генерации единого идентификатора для
защиты информации. На данный момент в Российской Федерации нет аналогичных
активных сервисов, в то время как для Республики Казахстан этот сервис будет
полноценной заменой существующему сервису «Damumed».

Список использованных источников:

1. Получение ИИН для нерезидентов (иностранцев) в РК [Электронный ресурс] URL:
https://uchet.kz/news/poluchenie-iin-dlya-nerezidentov-inostrantsev-v-
rk/#:~:text=Для%20получения%20ИИН%20иностранные%20граждане,регис (дата
обращения: 02.12.2020)
2. Нужен ли ИНН иностранному гражданину и для чего иностранцу нужен ИНН?
[Электронный ресурс] URL: https://migrantmedia.ru/inn-inostrannogo-grazhdanina-kak-
inostrantsu-vstat-na-nalogovyy-uchet-v-rf-i-poluchit-svidetelstvo-inn-
migranta/#nuzhen%20li%20inn%20inostrancu (дата обращения: 02.12.2020)
3. Нужно ли получать СНИЛС для иностранных граждан и для чего нужен СНИЛС
иностранцу в России в 2020 году? [Электронный ресурс] URL:
https://migrantmedia.ru/snils-dlya-inostrannykh-grazhdan-nuzhen-li-snils-inostrantsam-v-rossii-
kak-i-gde-ego-poluchit/#nuzhen-li-snils-inostrancam (дата обращения: 02.12.2020)
4. Широков И.А., Неверова Е.Г. Концепция информационной системы III поколения
для социальной сферы // Наука и образование в современном мире: вызовы ХХI века:
сборник материалов VII Международной научно-практической конференции (Нур-
Султан, 20-22 октября 2020г.). 2020. Т. 1. № 4. С. 207-211.
5. В России начнут выдавать электронные паспорта в 2021 году [Электронный
ресурс] URL: https://3dnews.ru/1026499/v-rossii-nachnut-vidavat-elektronnie-pasporta-v-
2021-godu (дата обращения: 02.12.2020)

145
Секция 3. «Вопросы современных научных исследований. Общая
секция»
УДК 004

SIMULATION OF GAMMA RADIATION USING THE GEANT 4 APP - ―GATE‖

Massalimova A.N.-2nd year master's student,

Medical Physics of Nuclear Medicine, National Research
Nuclear University "MEPHI"

Annotation: The article was about obtaining the dose and energy distribution over the volume
of a cube, the material of which changes when a point isotropic source of gamma radiation is
located in the center of the cube.
Key words: ionizing radiation with matter, modeling of ionizing radiation, Monte Carlo method,
dose, energy distribution.

Introduction
Simulating photon propagation using the Monte Carlo method is a flexible, accurate approach to
simulating the propagation of gamma rays[1]. In this method, the local rules for the propagation
of gamma radiation are represented as probability distributions that describe the step size of the
photon between the points of interaction with the tissue and the angles by which the trajectory of
the photon is deflected during scattering. This method is equivalent to simulating the propagation
of gamma radiation using an analytical radiation transfer equation (RTA), which describes the
motion of photons using differential equations[2]. However, analytical solutions of the UPI are
often impossible to obtain; for some geometric shapes, the diffusion approximation can be used
to simplify the PIE, although this, in turn, introduces many inaccuracies, especially near sources
and boundaries[3]. At the same time, Monte Carlo simulation can be made arbitrarily accurate by
increasing the number of photons.
Simulation commands
Main script in which all commands are executed in an orderly and sequential manner.First, we
need to specify the library that we will use, in this case the list of available materials is defined in
the GateMaterials.db file. and data / patient-HUmaterials.db.Let's create a workspace by building
a world in which the modeling will be:
/gate/water_box/geometry/setXLength 30 cm
/gate/water_box/geometry/setYLength 30 cm
/gate/water_box/geometry/setZLength 30 cm
/gate/water_box/placement/setTranslation 0.0 0.0 0.0 cm
setXLength 40. Cm - defines dimensions
The world can contain child geometry of the desired configuration and density, to create it use
the command:
/gate/world/daughters/name vol_name
The following commands were used to set the characteristics of the child geometry in the form
of a cubic phantom and a spherical detector:

# phantom

/ gate / world / daughters / name phantom create a child geometry named Phantom.

To simulate a cube made of water, the following macros were written:

146
Main.mac is the main macro that initiates the beginning and end of work, as well as connecting
additional macros or constant files (physical and geometric data of materials, sources and cross-
sections of interactions).
Word is a macro that creates a workspace of the required size and shape, and can also be made
from any material recorded in a constant file.
Geometry is a macro that determines the shape, size and material of the object under study.
Source is a macro describing the geometry, size, power and type of the ionizing radiation source.
Physics - a macro responsible for physical processes, connects a macro that determines the types
of interaction.
Visu - the macro is needed for visualization (displaying the trajectories of particles, object and
workspace), you can disable it.
Actor is a macro that sets the calculation and output of physical quantities such as: dose, energy,
etc.
After creating macros for different cases, they were launched through the terminal of the virtual
machine using the Gate –qt command. The calculations were performed (Fig. 1), and the data
files were saved in the Output folder.

Figure 1. Calculation process: with visualization of the detector; without visualization of the
detector.

Figure 2 shows the dose distribution over the volume of an object (in our case, a 15 × 15 × 15
cm3 cube) filled with water with a gamma radiation source with an energy of 1.25 MeV in the
center of the cube:

Figure 2. Dose distribution over cube volume from water. A gamma-ray source with a gamma-
ray energy of 1.25 MeV, located in the center of the cube.

Dose distribution analysis: Figure 2 shows slices along the Z coordinate with a step of 3 cm.On
each slice, the maximum dose is concentrated in the center of the cube, in addition, the closer to
the central slice, the greater the dose value (the increase obeys an exponential law) and less
spatial distribution, this is due to the fact that high-energy gamma radiation has a small
147
ionization capacity, particles do not have time to be absorbed in the volume. Then, moving away
from the center leads to a decrease in the dose according to an exponential law and an increase in
the spatial distribution (particles lost energy during the passage of radiation in matter, increasing
the ionization ability of radiation and the probability of absorption of particles (but since the
energy is less, the dose introduced by radiation is small). The following figure 3 shows the
energy spectrum of the emitted particles from the cube.

Figure 3. Energy spectrum of particles emitted from the cube

Analysis of the graph: the graph shows the energy spectrum of primary photons (250,000
particles out of 700,000) that passed without interacting with matter, while the remaining
photons were scattered or absorbed in the matter as a result of the photoelectric effect, Compton
effect and the formation of e + -e- pairs.
Conclusion
In the article, all tasks were completed, namely:
1. The analysis of the literature on the topics: interaction of ionizing radiation with matter,
modeling of ionizing radiation, Monte Carlo method;
2. Operators and commands typical for Gate software studied; 3. Macros have been created to
simulate a cube, a filling substance and a source, as well as to enable operators for outputting
dose and energy characteristics;
4. The analysis and processing of the obtained data in the form of graphs or diagrams was carried
out.

References:
1. Ahrens J H and Dieter U 1972 Commun. ACM 15 873-82
2. Friedman J 1977a DIVONNE2, a program for multiple integration and adaptive
importance sampling SLAC Computation Research Group Tech. Memo CGTM No 188
3. Zaremba S K (ed) 1972 Applications of number theory to numerical analysis (Proc.
Symp. Centre for Research in Mathematics, University of Montreal, 9-14 September 1971) (New
York: Academic)

148
УДК 338.12
TRANSFORMATION PROCESSES IN INNOVATIVE MODEL OF SOCIAL AND
ECONOMIC DEVELOPMENT IN RUSSIA

N.A. Vershitskaya, GMU-181-b-o,

State and Municipal Management., Institute of economics and management, V.I. Vernadsky
Crimean Federal University, Simferopol, Russia
Scientific Advisor:
E.R. Vershitskaya, PhD, Associate Professor,
State and Municipal Management., Institute of economics and management, V.I. Vernadsky
Crimean Federal University, Simferopol, Russia

Annotation. The paper presents and analyzes the characteristics of the cyclicity and
transformation processes of the Russian Federation from 1992 to the present. A difficult and full
of challenges, the current period of Russia due to international sanctions has been marked off.
The global exponential growth of investment in knowledge, the rapid development of the digital
economy are presented as the need to take measures related to the intellectualization of the
Russian population and its full inclusion in the global networked economy, when knowledge is
transmitted through global network connections.
Keywords: social and economic development, government, cyclicity, knowledge-
intensive production.

These are natural processes, which are currently insufficiently studied by researchers-
economists, but at the same time represent a promising direction for theoretical and practical
research in the context of the transformation of the world economy.
The main goal of economic development in most countries of the world is to improve the quality
of life and health of the population. The process of social and economic development implies
raising incomes, improving the health of the population and raising the level of education;
creating conditions conducive to the growth of people's self-esteem as a result of the formation
of a social, political, economic and institutional system focused on respect for human dignity;
increasing the degree of freedom of people, including their economic freedom.
Transformational crises determine the challenges in the social and economic development
of Russia. The collapse of the USSR at the end of the last century and the emergence of a new
state with a new political establishment, a new Constitution and an economic development
model of the state are associated with a transformational cyclical decline of the Russian
economy. Since 1992, the transition from the planned economy to a market economy has begun.
The stages of social and economic development of Russia from the end of the 20th century up to
the present moment are presented in Table 1.
Table 1 Periods of social and economic development of Russia

Period, Characteristics
years
1992– transformational cyclical recession of the country's economy (more than 30,000
1995 factories stopped their functioning, the first stage of privatization began)
1996– overcoming the transformational cyclical recession (the government short-term bonds’
1997 pyramid was initiated, the Central Bank of the Russian Federation introduced a
currency corridor)
1998– циклический спад или замедление роста в связи с российским финансово-
1999 долговым кризисом 1998 г. (Правительство объявило дефолт по основным
149
 видам государственных ценных бумаг, по внутреннему долгу)
2000– revival of the crisis cyclicality in the economy due to the rise in prices for raw
2008 materials (GDP grew by 72%, additional income from oil exports compared to 1992-
99, adjusted for inflation, amounted to about $ 500 billion)
2008– cyclical downturn or slowdown in growth due to the global financial and debt
2009 economic crisis of 2008 (falling oil prices, the capitalization of companies in 2008 fell
by three quarters; foreign exchange reserves decreased by 25%)
2010– cyclical development in the context of the global financial and debt economic crisis
2013 and modernization (in 2010 the economy is emerging from the recession, but since
2012 economic growth has slowed down, the SES of Russia, Belarus and Kazakhstan
(Eurasian Economic Space) begins to operate, and "offshore capitalism" is
developing)
2014– crisis cyclicality in the context of integration, instability of prices for raw materials
2020 and sanctions processes (household income fell by 8%, while the international
reserves of the Russian Federation reached $ 550 billion)
2020– overcoming the crisis cyclicality in the context of the transition to the sixth
2030 technological order (probably a decrease in raw material prices, capital outflow from
the country and a new global crisis are possible)

Compiled and supplemented by the author based on [1], [2].

Transformational processes characterize the Russian economy at the moment, since the
tasks of finding an effective vector for the country’s development that is currently being the
object of sanctions are extremely urgent. From 2014 to the present, the United States, the
countries of the European Union and some Western countries have applied a policy of sanctions
against the Russian Federation. These are mainly financial, visa and trade and economic
restrictions against the budget-forming sectors of the country's economy and individuals.
According to the Ministry of Economic Development, Russia's losses as a result of sanctions
reached $ 6.3 billion in 2019.
In addition, the Government of the Russian Federation faces an urgent need to address issues of
socio-economic development in the conditions when knowledge and practical competence are
full factors of production, on an equal level with capital and labor. In this regard, we note the
decline in high-tech production and, as a consequence, the reduction of its material and technical
base, which is typical for the country throughout the entire period under consideration since
1992. According to leading world experts, economic success today is primarily due to the
development of the knowledge economy. The share of new knowledge and technologies in
developed countries accounts for up to 85% of GDP growth. The world's accumulated material
wealth makes up 16% of the total wealth; natural resources - 20%; and the accumulated
investment in a human or human capital - 61% [2]. The global exponential growth of investment
in knowledge, the rapid development of the digital economy determine the need to take measures
related to the intellectualization of the Russian population and its full inclusion in the global
networked economy, when knowledge is transmitted through global network connections. These
measures, based on the development of knowledge-intensive production, digitalization and
intellectual human capital, can become the locomotive of Russia's socio-economic development
[3].
In conclusion, we note that since 1992 in Russia there have been such transformations that have
determined the country's transition from an industrial economy to a
resource economy. At the same time, the economy of the state turned out to be ineffective, did
not meet the challenges of the new world economy and, therefore, had to be radically revised.
Modern transformational processes determine the orientation of the country's economy towards
the intellectualization of socio-economic processes and the development of digital technologies.
Therefore, the transition of the economy to an innovative model, the knowledge economy, which
is designed to improve the quality of life of the population, increase the ability to adapt to the
150
consequences of sanctions and increase the efficiency of public administration and business, is
extremely relevant in this period of Russia's socio-economic development.
References:
1. Зоидов К.Х. Эволюция трансформационных экономических систем стран
европейской части СНГ в условиях интеграции и глобальной нестабильности / К.Х.
Зоидов, В.В. Медников, Ш. Кобил // Региональные проблемы преобразования экономики.
– 2014. – № 11 [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
https://cyberleninka.ru/article/n/evolyutsiya-transformatsionnyh-ekonomicheskih-sistem-stran-
evropeyskoy-chasti-sng-v-usloviyah-integratsii-i-globalnoy-nestabilnosti.
2. Иванов П.Н. Инструментарий экономической политики россии по обеспечению
перехода к экономике нового типа / П.Н. Иванов // Социально-экономические явления и
процессы. – 2011 [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
https://cyberleninka.ru/article/n/instrumentariy-ekonomicheskoy-politiki-rossii-po-
obespecheniyu-perehoda-k-ekonomike-novogo-tipa.
3. Вершицкий А.В. Трансформации регуляторной политики и альтернативные
издержки регулирования / А.В. Вершицкий // Финансовая экономика. – 2018. – № 6. – С.
681-683.

ӘӚЖ 94.3

КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ҚҦРАЛЫ РЕТІНДЕ

БИЗНЕС-ПРОЦЕСТЕРДІ ҚАЙТА ҚҦРУ

Абатоллаева Ж., Энгельс Б. –

«Стандарттау және сертификаттау»
мамандығы 4 курс студенттері
Ғылыми жетекші: а.ш.ғ.к.. проф.
Есенкулова Ж.Ж.

Аңдатпа. Мақалада бизнес-процестерді қайта құрылымдау мен реинжинирингті

қолданудың орындылығы, қажеттілігі және тиімділігі туралы тауарлар нарығында
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі құралдары ретінде
қарастырылады.
Түйінді сөздер: қайта құрылымдау, реинжиниринг, бизнес-процестердің бәсекеге
қабілеттілігі.

Қайта қҧрылымдау негізінен ҧйымдастырушылық қҧрылым мен басқару

функцияларын жақсартуға бағытталған шаралар кешенін қамтиды: компанияның
маркетингтік және ӛндірістік қҧрылымын ӛзгерту; ӛндірістің техникалық аспектілерін
жаңарту; қаржы-экономикалық саясатты жетілдіру; ӛндіріс пен маркетинг
шығындарының тӛмендеуі; материалдық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану;
заманауи ақпараттық жҥйені қҧру және жҧмыс процесі.
Әдебиеттерде ҧсынылған қайта қҧрылымдау анықтамаларының кӛптеген авторлары
бҧл категорияның генезисін ашпайды, оның тҥрлерін, принциптері мен әсерлерін
жҥйелемейді, негізінен тізіммен шектеліп, әрдайым жҥйеленуден кӛріну формалары,
қайта қҧрылымдау тҥрлері мен бағыттары бойынша шектеледі.
Алайда қайта қҧрудың ең маңызды қағидасы - оның дәйектілігі. «Қҧрылым»
ҧғымының ӛзі басқарудың ішкі және сыртқы шарттары ӛзгерген кезде оның тҧтастығын,
негізгі қасиеттерінің тҧрақты сақталуын қамтамасыз ететін жҥйенің тҧрақты
буындарының жиынтығын білдіреді. Сондықтан жеке бӛлімшелер мен кәсіпорынның
функционалдық қызмет салаларында қайта қҧрылымдау ӛзгерістерінің мазмҧнын
151
қарастыру мҥмкін емес. Қайта қҧру объектісін тек толық тҧтастық - жаһандық, ҧлттық,
меза-экономика және оның алғашқы субъектілері деп санауға болады.
Қайта қҧрылымдаудың толықтығы жҥйелілікпен тығыз байланысты, бҧл алты
негізгі бағыт бойынша ҥйлесімді ӛзгерістерді болжайды:
 Маркетинг - тҧтынушылардың сҧраныстарын, шығындары мен бағаларын,
бәсекелестердің әрекеттерін, корпорация агенттері және қоғаммен қарым-қатынасты
зерттеу, нарықтың орнын қалыптастыру және таңдау, стратегия, баға моделі,
логистикалық ҧйымдастыру схемалары (жеткізу, тасымалдау, сату), ӛнімді жылжыту,
мердігерлермен қарым-қатынас , іскерлік беделді арттыру шаралары.
 Ӛндіріс - ӛнімдер мен технологиялардың бәсекеге қабілеттілігін талдау, ӛндірістік
циклды рационализациялау, ӛнімнің сапасын бақылау, ӛндіріс орындары мен аудандарын
кәдеге жарату, негізгі қҧралдарды жаңартуды, жӛндеуді және жаңартуды ҧйымдастыру.
 Қаржы - динамиканы талдау, ӛтімділікті, тӛлем қабілеттілігін, іскерлік
белсенділікті, қаржылық тҧрақтылықты, сату, активтер мен жҧмыс кҥшінің кірістілігін,
пайда динамикасын, кредиторлық және дебиторлық берешекті жақсарту бойынша
шараларды әзірлеу және жҥзеге асыру, меншікті айналым қаражатын қамтамасыз ету,
тәуекелдерді басқаруды жақсарту, инвестициялау және дивидендтік саясат.
 Персонал - еңбек ӛнімділігі, қызметкерлердің біліктілігі, материалдық және
материалдық емес ынталандырудың тиімділігі, персоналды дамытуға шығындар және
олардың тиімділігі. Қызметкерлердің, жергілікті қоғамдастықтардың, сондай-ақ билік
ӛкілдерінің мҥдделерін ескере отырып, компанияның ҧйымдастырушылық мәдениеті,
әлеуметтік жауапкершілігі.
 Инновация - ӛнімді, технологияны, жабдықты жаңарту, ӛндірісті, еңбекті және
маркетингті ҧйымдастыру, олардың тиімділігі.
 Басқаруды ҧйымдастыру және оның ақпараттық базасы [1].
Кәсіпорынның іс-әрекетін ауқымды қайта қҧру әдісі, оның бизнесін тҥбегейлі қайта
қҧру реинжиниринг деп аталады, Батыс елдерінде 1980 жылдары Реинжиниринг
теориясының негізін қалаушылар Майкл Хаммер және Джеймс Чампи болып табылады,
олар реинжинирингті «іс-әрекеттің негізгі ӛзекті индикаторлары - шығындар, сапа, қызмет
кӛрсету және қарқынмен айтарлықтай жақсартуға қол жеткізу ҥшін бизнес-процестерді
тҥбегейлі қайта қарау және тҥбегейлі қайта қҧру» деп анықтады.
Бизнес-процестер дегеніміз - тҥпкі мақсаты ӛнімді немесе оның жекелеген
компоненттерін шығару болып табылатын ішкі және ӛзара тәуелді функционалды
әрекеттердің кӛлденең иерархиялары. Бизнес-процестердің келесі санаттары бар:
 ӛнімдердің шығуын тікелей қамтамасыз ететін процестер;
 жоспарлау және басқару процестері;
 ресурстық процестер;
 трансформация процестері.
Сонымен қатар, бизнес-процестерге мыналар тән:
 бизнес-процестерді жҥзеге асыру технологиясы;
 кәсіпкерлік жҥйесінің қҧрылымы;
 процестің орындалуын қамтамасыз ететін автоматтандыру қҧралдары, жабдықтар,
механизмдер және т.б. [2].
Реинжинирингтің мақсаты - бизнесті ҧйымдастыру мен жҥргізудің ескі ережелерін
ӛзгерту. Реинжинирингке осы ережелерді анықтау және олардың кейбіреулерін жҧмысты
орындаудың жаңа тәсілдерінің пайдасына бас тарту жатады. Бҧл ӛнімділіктің айтарлықтай
ӛсуіне қол жеткізудің жалғыз жолы.
Тиімді реинжинирингті жҥргізу әдістемесі, әдетте, белгілі бір кәсіпорын ҥшін
немесе оған қатысты реинжиниринг жҥргізіліп жатқан бизнес-процестер тобы ҥшін
арнайы анықталады. Біз кӛптеген негізгі кәсіпорындар мен бизнес-процестерге тән
кеңейтілген әдістемені атап ӛтуді ҧсынамыз, ол келесі негізгі кезеңдерді қамтиды:
152
1.Кәсіптің даму бағытын анықтау.
2.Жобаның ауқымын және тҥпкі мақсаттарын анықтау.
3.Процесті жоспарлау.
4.Ҧйым қҧрылымын және кадрлық саясатты анықтау.
5.Технологиялық қолдау.
6.Физикалық инфрақҧрылымның анықтамасы.
7.Қолданыстағы заңнаманың әсерін ескере отырып, компанияның ішкі саясатын жҥзеге
асыру.
8.Жобаны іске асыру ҥшін ресурстарды жҧмылдыру.
9.Реинжинирингтік жобаны жҥзеге асыру.
Біздің ойымызша, қазіргі заманғы кәсіпорындағы бизнес-процестердің
реинжинирингі ішкі орта мен қоршаған орта факторларының ерекшеліктеріне сҥйене
отырып, кәсіпорында болатын процестердің барлық жиынтығының ӛзара тәуелділігі мен
ӛзара байланысын ескере отырып жҥргізілуі керек.
Сонымен қатар, қазіргі заманғы кәсіпорындағы реинжинирингтің кеңейтілген
әдістемесінен жоғары нәтижеге жету ҥшін реинжиниринг әдісі кӛп сатылы ӛмірлік циклге
ие болуы керек, ал реинжиниринг процесі жабық қҧрылымға ие болуы керек, яғни оны
ҥнемі жҥргізіп отырған жӛн.
Қорытындылай келе, қайта қҧрылымдау қаржылық-экономикалық дағдарыстың
алдында тҧрған кәсіпорын ҥшін ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай ӛркендегендер
ҥшін де тиімді қҧрал болып табылады. Бҧл ең маңызды басқару шешімдерін қабылдау
қажеттілігін тҥсінуге, ӛндірісті дамытудың стратегиялық бағыттарын анықтауға
кӛмектеседі. Оны жҥзеге асыру экономикалық және қаржылық-шаруашылық қызметтің
жақсаруына, кәсіпорын қызметінің тиімділігінің артуына және олардың ӛзара тәуелділігін
ескере отырып жҥзеге асырылатын бизнес-процестердің реинжинирингіне әкеледі - бҧл
қазіргі заманғы кәсіпорынды басқару жҥйесіндегі ең перспективалық инновациялық
тәсілдердің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Лихачева О.Н. Кәсіпорындағы қаржылық жоспарлау: оқу қҧралы. –М.: ООО «ТК
Велби», 2003. - 263 б.
2. Нифаева О.В. Қайта қҧру ӛнеркәсіптік кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру қҧралы ретінде // Қазіргі заманғы экономика мәселелері. - 2008. No 1. - С. 162-
165.

УДК 378

ЭНЕРГОМЕНЕДЖМЕНТ ЖҤЙЕСІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ

Аскарова А. – «Стандарттау және сертификаттау» мамандығы 4 курс,

Ғылыми жетекшісі : а.ш.ғ.к., проф. Есенкулова Ж.Ж.

Аңдатпа. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының экономикасын

дамытудың маңызды бағыттарының бірі - энергияны тұтынуды азайту болып
табылады. Бұл кӛбінесе энергия ресурстарын тұтыну және тұтыну салдарынан
пайда болатын қалдықтардың қоршаған ортаға жағымсыз әсерін тӛмендету
қажеттілігінің пайда болуымен байланысты.
Түйінді сөздер: энергоменеджмент, басқару, стандарт, жүйе.

Энергетика саласындағы маңызды міндеттердің бірі - тиімділікті арттыру және

энергияны тҧтынуды азайту. Энергия тиімділігін арттыру жӛніндегі іс-шараларды
153
енгізу – энергия шығындарын азайтуға, бәсекеге қабілеттілікті және кез-келген
саланың кәсіпорындарының кіріс деңгейін арттыруға септігін тигізеді.
Энергоменеджмент - энергетикалық саясатты қалыптастыруда ҧйымның ӛзара
байланысты және әрекеттесетін элементтерінің, мақсаттар және осы мақсаттарға қол
жеткізудің жиынтығы.
ҚР СТ ИСО 50001-2012 «Энергияны басқару жҥйесі. Пайдалануға қойылатын
талаптар және нҧсқаулар» ҧлттық стандарты Қазақстан Республикасы Индустрия
және жаңа технологиялар министрлігінің Техникалық реттеу және метрология
комитетінің 2012 жылғы 7 тамыздағы № 379 бҧйрығымен бекітілген және
қолданысқа енгізілген[1].Бҧйрыққа сәйкес ҧлттық стандарт ISO 50001:2011
халықаралық стандартымен бірдей.
Стандарттың мақсаты - энергияны тҧтыну ҥрдісін оңтайландыру және процесті
жҥйелі басқару ҥшін компанияларды қҧрылымдық және жан-жақты басшылықпен
қамтамасыз ету.
2012 жылғы 13 қаңтардан бастап «Энергия ҥнемдеу және энергия тиімділігін
арттыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы кҥшіне енді. Заңға және ИСО
50001 талаптарына сәйкес энергияны басқару жҥйесін енгізу мемлекеттік
энергетикалық тізілімге жататын кәсіпорындар ҥшін міндетті болып табылады.
Энергоменеджменттің белгіленген халықаралық стандарттарға сәйкестігін
растау ҥшін ҧйымдар аккредиттелген органдарда басқару жҥйелерінің сәйкестігін
растау және сертификаттау рәсімдерінен ӛтеді. Астана қаласындағы Қазақстан
Республикасының аккредиттеу субъектілерінің мемлекеттік тізілімінде басқару
жҥйелерінің сәйкестігін растайтын 20 орган тіркелген. Энергоменеджменті енгізу
және сертификаттау объектілері – ӛнеркәсіптің, қҧрылыс ҧйымдарының, кӛліктік
кәсіпорындардың, мемлекеттің объектілерінің иелері және т.б. болуы
мҥмкін.Энергоменеджменттің сертификатталған жҥйесі ҧйымға энергия тиімділігін
арттыруға, қаржы ресурстарын ҥнемдеуге және қоршаған ортаға зиянды әсерді
азайтуға кӛмектеседі.
Сертификаттау энергоменеджменттің ҥкімет талаптарына сәйкес
энергетикалық ресурстарды ӛндіру, тасымалдау және пайдалану процестерін алдын-
ала болжауға және басқаруға кепілдік береді.
Осылайша, энергетикалық экономиканы қалай тиімді басқару керек деген
сҧраққа сіз нақты жауап бере аласыз: ISO 50001 Энергия менеджменті стандартын
ҧйымға енгізу.
Энергоменеджменттің сертификатталған жҥйесі ҧйымға энергия тиімділігін
арттыруға, қаржы ресурстарын ҥнемдеуге және қоршаған ортаға зиянды әсерді
азайтуға кӛмектеседі.Энергоменеджмент кәсіпорынның энергия тиімділігін
арттырудың жҥйелік тәсілін жҥзеге асырады. Сонымен қоса энергетикалық саясатты
әзірлеуге, мақсаттар қоюға және оларды жҥзеге асыруға, тиімділіктің мониторингіне,
жҥйені жетілдіруге ықпал ететін ӛзгерістерді енгізуге мҥмкіндік береді.
Энергия менеджменті жҥйесінің кӛмегімен ҧйым энергия шығынын ҥнемдеу
арқылы ақша қаражаттарының баламасынан пайда кӛре алады, бҧл ӛндіріс қҧнын
тӛмендетуге әкеледі. Осылайша, энергия менеджменті жҥйесін енгізу сонымен қатар
кәсіпорынның табысты дағдарысқа қарсы стратегиясының қҧралы болып табылады.
ISO 50001 стандартының талаптарына сәйкес Қоғам Энергетикалық саясатты
әзірледі, энергетикалық ресурстарды тҧтынуға терең энергетикалық талдау
жҥргізеді, оның негізінде жыл сайынғы энергетикалық мақсаттар мен міндеттерді
және заңнамалық талаптар мен энергияны елеулі пайдалануға қатысты басқа да
ақпаратты ескеретін іс-қимылдар жоспарларын белгілейді.

154
 1-суретте біз стандартты енгізудің не екенін кӛре аламыз.

Ҧйымдастырушылық Қаржылық әсері: Беделді әсер:

әсері:
-энергетикалық -Өндірістің энергия
-энергияны ресурстардың барлық тиімділігі саясатын
тиімді басқару түрлерін тікелей жинақтау жүзеге асыратын
арқылы компанияның компанияның іскер
қаржылық көрсеткіштерін әріптестерінің,
жақсарту қоғамның және биліктің
-өндірістік циклді жақсарту көз алдында суретінің
-шығындардың тартымдылығы
-Компанияның жалпы азаюы, өндiрiлмейтiн
ресурстарды -компанияның беделін
идентификациялау арттыру, оның энергия
және жою

-компанияның

Инвестициялық Компанияның
компанияның беделін және
қҧндылығын арттыру абыройын
сақтау
1-сурет- Стандарттың орындалуының нәтижелері

ЭМЖ Қоғамға энергетикалық саясатта бекітілген міндеттемелерге қол жеткізуге,

энергия тиімділігі деңгейін жақсарту ҥшін қажетті іс-қимыл жасауға және
сертификаттау жӛніндегі орган ӛткізетін сертификаттық және инспекциялық
аудиттерден ӛту кезінде ISO 50001 талаптарына ЭМЖ сәйкестігін кӛрсетуге
мҥмкіндік берді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында энергия ҥнемдеу және энергия
тиімділігін арттыру мәселелеріне кӛп кӛңіл бӛлінуде. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының жалпы ішкі
ӛнімінің энергия сыйымдылығын 2020 жылға қарай 25% - ға тӛмендету бойынша
міндеттер қойды. Жалпы тауарлық ӛнімнің энергия сыйымдылығын тӛмендету және
соның салдарынан бәсекеге қабілеттіліктің, қаржылық тҧрақтылықтың, экологиялық
және энергетикалық қауіпсіздіктің ӛсуі арқылы кәсіпорынның тҧрақты дамуын
қамтамасыз ету ҥшін энергия ҥнемдеу және энергия тиімділігін арттыру
саласындағы қызметке назар аудару қажет.[2]
ISO 50001 стандарты энергия менеджменті жҥйесіне қойылатын талаптарды
белгілейді, оның негізінде ҧйым энергетикалық саясатты әзірлеп, енгізе алады,
заңнамалық талаптарды және энергияны едәуір пайдаланумен байланысты

155
 аспектілерге қатысты ақпаратты ескере отырып, мақсаттар, міндеттер қоюды және
іс-шаралар жоспарларын әзірлеуді жҥзеге асыра алады.
ISO 50001 стандарты заңнамалық нормативтік-қҧқықтық актілерді ескере
отырып, энергетикалық саясатты, энергия менеджменті саласындағы мақсаттарды,
міндеттер мен іс-қимыл жоспарларын әзірлеуге және енгізуге қойылатын талаптарды
қамтиды. Стандарт ISO 9001 сапа менеджменті жҥйесінің және ISO 14001
экологиялық менеджмент жҥйесінің стандарттарымен қатар кез келген тҥрдегі
базалық ҧйымға айналады.[3]
Қорытындылай келе, энергияны басқару жҥйесін енгізу және де кәсіпорынды
дамытудың ең жақсы мҥмкіндігі болып табылатынын атап ӛткіміз келеді. Энергияны
басқару жҥйесін енгізу ҧйымның энергия тиімділігіне оң әсер етеді, энергия
ресурстарын тҧтынудың қалыпты деңгейін анықтауға кӛмектеседі. Бҧл, ӛз кезегінде,
ҧйымды басқару ҥдерісіне де тиімді етеді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Аскаров Е.С, учебное пособие «Стандартизация, метрология и
сертификация».- Алматы, изд-во «Экономика», 2011
2. Энергоменеджмент жҥйесі // Менеджменттің интеграциялық жҥйесі //
Компания // «ҚазТрансОйл» АҚ (kaztransoil.kz)
3. Энергоменеджмент (energypartner.kz)

ӘӚЖ 338.4

ОРГАНИКАЛЫҚ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӚНІМДЕРІНІҢ

САПАСЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

Атымтаева Д – 1-курс студенті,

Экология мамандығы, Нархоз университеті
Ғылыми жетекшісі: Сатбаева Г.С.
э.ғ.к., қауымдастық профессоры

Аңдатпа. Мақалада органикалық ӛнімді ӛндіру барысында оған қойылатын негізгі

талаптардың сипаты қарастырылған. Органикалық ӛнім ӛндіру барысында сапалық
талаптардың қатаңдатылуы халық денсаулығының кепілі болып табылады.
Кілттік сӛздер: органикалық ӛнім, сапа, ауылшаруашылығы, сапаны бақылау,
сертификаттау.

Органикалық ӛніммен қамтамасыз ету барысындағы басты кӛрсеткіш оның сапасы. Яғни
органикалық ӛнім деп танылатын ауылшаруашылық ӛнімінің сапалық деңгейі бірінші
орында қарастырылады. Осы саладағы тҧтынушылардың талаптары ӛте қатаң. Себебі, ол
дайындалу сапасымен, ӛндіріс технологиясын сақтаумен, қажет жағдайда қайта ӛңдеумен,
қораптаумен, тасымалдаумен тығыз байланысты. Себебі, мҧндай органикалық ӛнімнің
соңында оны тҧтынған тҧтынушының денсаулығы, ӛмірі мен қоршаған орта жай-кҥйі тҧр.
Органикалық ӛнімге деген қызығушылықтың артуы әртҥрлі бағыттағы органикалық
ӛнімдерді шығарумен байланысты. Бірінде сапа маңызды рӛл атқарса, екінші бір
органикалық ӛнім деп ӛндіруші ӛзі белгілеген тауарлардың сапасының тӛмендігі.
Органикалық ӛнімнің сапасын бақылауды қамтамасыз ету ҥшін, әртҥрлі әдістер мен
тәсілдер бар. Бірақ олардың басым кӛпшілігін қарапайым тҧрмыста қолдану шындығында
тиімсіз.

156
Органикалық ӛнімнің басты ерекшелігі ол ҥнемі «сапа», «стандарт», «бақылау»
тҥсініктерімен тығыз байланыста болуында. Себебі, органикалық ӛнім ең алдымен сапалы
болуы керек. Сапалы ӛнім міндетті тҥрде сертификатталады. Сертификатталған ӛнім
ҥнемі бақылаудан ӛтеді.
Органикалық ӛнімге деген талаптарды ҥнемі сақтап отыру ҥшін, ӛндіру ҥдерістерін ҥнемі
жетілдіру керек. Кәсіпорында сапаны басқару мен қамтамасыз ету ҥшін, органикалық
ӛнімге сәйкес басқару жҥйесі әзірленуі керек.
Органикалық ӛндірістің басты әдісі топырақтың табиғи жай-кҥйін сақтауға бағытталған.
Ал топырақты ҥнемі органикалық тыңайтқыштар есебінен қолдап отыру қажет.
Зиянкестермен кҥресуде міндетті тҥрде биологиялық әдістер қолданылады. Ал мал
шаруашылығы болса онда концентрленген жем-шӛптерді, гормондарды пайдалануға
рҧқсат етілмейді. Мал шаруашылығында емдеу антибиотиксіз жҥргізіледі.
Органикалық ӛнімнің сапасын қамтамасыз ету деген тҥсінікке біздіңше, органикалық
технологиялық ӛндіріске тән барлық параметрлердің сәйкестігі қарастырылады. Ӛмірлік
сапаны қамтамасыз етуге бағытталған ӛнім қауіпсіз және адам қажеттілігін
қанағаттандырып қана қоймай, қоршаған ортаға деген адамның жауаптылығын
қалыптастырады.
Осылайша органикалық ӛнім сапасын қамтамасыз ету деп – ӛнім бекітілген сапа
талаптарына сәйкес, қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған ҥдерістер, операциялар,
шаралар мен тәсілдер жиынтығынан тҧрады деп айтуымызға болады.
Теориялық зерттеулер, әдеби кӛздердегі талдаулар мен шолулар негізінде органикалық
ӛнімнің сапасын қамтамасыз ету қарастырылады. Ол ҥшін органикалық ӛнім сапасы сапа
менеджмент жҥйесіне қосылады.
Сапа менеджмент жҥйесі органикалық ӛнім ӛндірумен айналысатын кәсіпорынның
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын білуі керек. Сонымен қатар, органикалық жерді
пайдаланудың принциптерін сақтау және ӛлшеу қажеттілігін де қоса қарастырады [1].
Қазақстан Республикасында органикалық ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндіру және осы
шаруашылықты дамыту отандық деңгейде ӛндірілетін тауарлардың бәсекеге деген
қабілеттілігін арттырып қана қоймай, дәстҥрлі ауыл шаруашылығын органикалық ауыл
шаруашылығына айналдырған шағын және орта бизнес ӛкілдерінің табысын арттыруға,
игерілмей жатқан жерлердің айналымға тартылуына мҥмкіндік береді.
Органикалық ауыл шаруашылығы кәсіпорынды банкротқа ҧшырауының алдын-алып,
шағын және орта бизнестің дамуына себепші болады, экологиялық таңба берілген
органикалық ӛнім нарықтағы бәсекелік кҥресті арттыра отырып, гендік ӛзгеріске
ҧшыраған ӛнімдердің біртіндеп нарықтан жойылуына мҥмкіндік берері анық.
Қазақстан Республикасында 2015 жылдың қараша айында қабылданып, 2016 жылдан
мамыр айынан бастап қолданысқа енген «Органикалық ӛнім ӛндіру туралы» Заң
экологиялық таза бәсекеге қабілетті ҧлттық брендті қҧру туралы Елбасының тапсырмасы
бойынша жҥзеге асырылған. Аталмыш Заң қоршаған ортаны қорғауға бағытталған
органикалық ӛнім ӛндірудің қҧқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ҧйымдық
негіздерін айқындауға мҥмкіндік береді («Органикалық ӛнім ӛндіру туралы» ҚРЗ, 2015
жыл, 27-қараша, №423-V) [1].
Әлемдік тәжірибедегі трендтің бірі болып саналатын органикалық ауыл шаруашылығы
ӛнімдері жоғары деңгейде даму ҥстінде. 1990 жылдармен салыстырғанда қазіргі таңда,
органикалық ауыл шаруашылығы ӛндірісінің жер аумағы 4 есеге артса, органикалық ӛнім
ӛндіру қҧжатымен сертификатталған ӛндірушілер саны 2 млн-нан асты. Органикалық
ауыл шаруашылығы ӛзінің дамуын дамыған елдерден бастағанымен де, соңғы
мәліметтерге сҥйенсек, мҧндай ӛндірістің тӛрттен ҥш бӛлігі дамушы елдерде
орналасқандығын байқауға болады.
Органикалық ауыл шаруашылығын зерттеу институтының (FiBL) және органикалық ауыл
шаруашылығы қозғалысының халықаралық федерациясының (IFOAM) мәліметтері
бойынша, 1998 жылы әлемде 8 млн га органикалық ауыл шаруашылық жерлері бар деп
157
есептелсе, ал 2014 жылы бҧл кӛрсеткіш 43,7 млн га қҧраған. Ал, ресми емес дерек кӛздері
бойынша Қазақстанда 29 органикалық ӛнім ӛндірушілер бар, олардың алып жатқан
аумағы 300 000 га, мҧнда кӛбіне астық, бҧршақ, жемдік ӛсімдіктер мен дәрілік шӛптер,
бау-бақша ӛнімдері ӛсіріледі. Сонымен қатар, елімізде органикалық ӛнімдерді қайта
ӛңдейтін, тасымалдайтын, сақтайтын және басқа да операцияларды орындайтын 19
компания жҧмыс жасайды. Осыған орай, «КазАгро» холдингінің алдында органикалық
ӛнім ӛндірушілерді мемлекеттік қолдау және оларды несиелендіру мәселелерін шешу
міндеттері тҧр. Дегенмен де, республикада органикалық ӛнім мен оның ӛндірісін
сертификаттайтын жҥйенің әзірге қалыптаспауы, ҧлттық отандық брендтегі органикалық
ӛнімдердің экспортталуын шектеуге әкеліп соқтырады.
Елімізге жаһандану ҥдерісінің әсері ӛте зор, бҧған мысал Қазақстан Республикасының
Кеден Одағына және БСҦ мҥше болуы. Қазақстан Республикасында техникалық реттеуді
әлемдік озық елдердің стандарттарымен ҥйлестіру кӛбіне кешенді, жҥйелік сипат алады
және тҧтыну нарығын, қоршаған ортаны, мҥлікті, азамат денсаулығын ӛмірін қорғау
секілді ӛзара байланысқан жҥйелердің бірегей механизмді әзірлеуді талап етеді.
Техникалық реттеу қҧралдарының әрбірін жҥзеге асыру ӛте кҥрделі кӛпкезеңдік
ҥдерістерден тҧрады. Ӛзара байланысқан кешен техникалық реттеудің жаңа жҥйесін
жасауға негіз қалайды, осыдан кейін отандық экономиканың артуына жаңа факторлар
ашылады [2].
Аграрлық салада жаңа технологияларды біртіндеп ендіру және пайдалану, тағамдық
қоспаларды шектен тыс пайдалану, тамақтанудың дәстҥрлі жҥйесінен бас тарту – тек адам
баласына ғана емес, қоршаған орта жағдайының кҥрт тӛмендеуіне де себепші болады. Ал
органикалық ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің нарығы - бҧл тҧтынушыға кепілдендірілген
тауар мен қызметті ҧсынатын ӛзгеше нарық, мҧнда жоғары сапа, тҧтынатын тауарлардың
қауіпсіздігі, жергілікті және ғаламдық деңгейде қоршаған ортаны қорғау жоғары орынға
қойылады.
Органикалық ӛнімде адам ӛмірі мен денсаулығына қауіп тӛндіретін химиялық
қоспалардың, пестицидтердің, химяалық консерванттардың қалдықтары, дәм мен тҥсті
кҥшейткіштер, гендік ӛзгеріске ҧшыраған ингредиенттер болмайды. Дәстҥрлі ӛнімге
қарағанда, органикалық ӛнімдерде биологиялық белсенді заттардың қҧрамы ғалымдардың
дәлелдеуінше, 50 пайыз жоғары. Органикалық ӛнімнің сапасын бақылау жҥйесі мен
қауіпсіздігіне қойылатын талаптар да ӛте қатаң. Органикалық ӛнімді сертификаттайтын
тәуелсіз ҧйымдар ең алдымен ӛнімнің ӛмірлік циклін, яғни егістен бастап дҥкен
сӛрелеріне дейінгі ондағы зиянды химиялық қоспалармен гендік ӛзгеріске ҧшыраған
ӛнімдердің болмауын қадағалайды.
Органикалық ӛнім мен қызметтің қауіпсіздігі мен сапа кепілі болып арнайы таңба (белгі)
табылады. Кӛбіне мҧндай таңбалар «эко», «био», «органик» секілді экологиялық
таңбаланады.
Дегенмен де, елімізде органикалық ауыл шаруашылығын дамытуда бірқатар мәселелер
бар. Ең бастысы, органикалық ӛнім ӛндіруге стандарттардың және бақылау
қҧралдарының, сәйкестікті растау жҥйесінің болмауы.
Елімізде кҥн санап артып келе жатқан органикалық ӛнімге деген қызығушылық
органикалық ӛнімге деген техникалық реттеу қҧралдарының жҥйесін қҧруды және
белсендіруді талап етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Стамкулова К.У., Сатбаева Г.С. Экологиялық нарық жасыл экономиканың
инновациялық бағыты ретінде //КазЭУ Хабаршысы, №2.-2017ж.-31-40б.
2. Горбунов, С.И. Организационно-экономические проблемы рационального
природопользования в сельском хозяйстве/ С.И. Горбунов, И.Л. Воротников// Экономика
сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 2010. - № 6. - с. 18-20.

158
3. ҚР 2015 жылғы 27 қарашадағы №423- V ҚРЗ «Органикалық ӛнім ӛндіру туралы»
Заңы

УДК 004
ҚАУІПСІЗ ТРАНЗАКЦИЯЛАРДАҒЫ БАНКИНГ

А.Ғ. Аскарова, А.Р.Қанаев «Стандарттау және сертификаттау»

мамандығының 4-курс студенттері
Ғылыми жетекші: Ж.Ж.Аканова т.ғ.к., қауымдасқан профессоры

Аңдатпа. Мақалада банктік қызметтердің сапасын жақсартуға және олардың

тізімін кеңейтуге, қашықтықтан қызмет кӛрсетудің ең танымал әдісі ретінде
Интернет-банкингтің қол жетімділігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
цифрлық стратегияны әзірлеудің кейбір аспектілері қарастырылған. Экономикалық
қатынастардың жаңа моделі банктің негізгі ӛнімі Интернет арқылы сатылатын,
физикалық желі курьер қызметін атқаратын ӛзін-ӛзі қамтамасыз ететін электрондық
бизнесті қалыптастыру қажеттілігін кӛрсетеді.
Кілт сөздер: IBAN, ESBC, RBS, бенефициар қызметі,SWIFT.

Міндеттері. Интернет-банктік қауіпсіздік саласындағы ағымдағы индикаторларды

талдау, оның негізгі кемшіліктерін анықтау, Интернет-тӛлемдер тәуекелдерін басқару
саласындағы проблемаларды анықтау (және оларды шешу жолдары), осы басқарудың
ҧйымдастырушылық моделін жасау.
Әдістеме. Интернет-банкингтің ақпараттық қауіпсіздігі мәселелерін зерттеуде логикалық,
экономикалық талдау әдістері қолданылды.
Нәтижелер. Интернет-банкингтің қауіпсіздік кӛрсеткіштерін, жоғары
технологиялар саласындағы қылмыстың даму тенденциясын, сондай-ақ ақпараттық
қауіпсіздік қҧралдарын бағалау. Осының негізінде Интернет-банкингтің проблемалары,
болашағы мен даму бағыттары анықталды. Қауіпсіздікке қойылатын жоғарылатылған
талаптарды анықтайтын банктік қызметтің негізгі кемшіліктері мен ерекшеліктері
анықталды. Интернет-банкингтің ақпараттық қауіпсіздік жҥйесінің алдында тҧрған екі
деңгейлік міндеттер белгіленді. Онлайн тӛлемдер жасау кезіндегі тәуекелдер
тҧжырымдалады. Интернет-банктік қорғау саласындағы тәуекелдерді бақылаудың
ҧйымдастырушылық моделі ҧсынылған.

Қорытынды. Интернет-банкингтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету банктен ақпаратты

беру технологияларын жетілдіруге, тҧтынушылардың қалауын зерделеуге және
функционалдығы мен интерфейсін ӛзгертуге, дағдарыс жағдайында экономикалық
мақсаттылық критерийлерін ескере отырып, барлық несиелік мекемелер ҥшін қолайсыз
болатын ақпараттық-жарнамалық кампанияларды әзірлеуге және ӛткізуге байыпты
қаржылық инвестицияларды қажет етеді.Интернет-банкингтің қауіпсіздігінің тиімді
саясатының ажырамас бӛлігі - әзірленген нормативтік қҧқықтық актілердің орындалуын
бақылау саласындағы міндеттер мен ӛкілеттіктерді шектеу.
IBAN (Халықаралық банктік шот нӛмірі), Халықаралық стандарттау ҧйымының
№13616 стандарты (ISO, Халықаралық стандарттау ҧйымы) [2] және Еуропалық банктік
стандарттар комитеті ECBS, банктік стандарттар жӛніндегі Еуропалық комитет [3] -
халықаралық банктік шот нӛмірі. IBAN кодын енгізу алғашында Еуропалық Одақтағы
банкаралық есеп айырысуды стандарттауға арналған, бірақ қазір ол әлемнің басқа
елдерінде қолданылады. Оны пайдалану жеделдетуге және банкаралық тӛлемдер қҧнын
тӛмендетуге мҥмкіндік береді. Американдық банкаралық есеп айырысу жҥйесінің IBAN
159
кодын қолдана отырып, есеп айырысу жҥйесіне интеграция процесі жҥріп жатыр. Бҧл ISO
стандартын SWIFT ресми тҥрде қолдайды [4]. Жаңа банктік технологиялардың
қарқынды дамуы жағдайында банктің бәсекелестік ортадағы кӛшбасшылық позициясын
сақтаудың кепілі қашықтықтан банктік қызмет кӛрсетудің (ҚБҚ) сапасын арттыру,
Интернет-банкинг қызметтерінің қол жетімділігі мен спектрін кеңейту, оның цифрлық
стратегиясы шеңберінде оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар кешені
болып табылады. Бҥгінгі таңда қарқынды дамып келе жатқан қаржы ӛнімдері мен
қызметтері нарығында бәсекеге қабілетті болу ҥшін тек веб-сайттың болуы, Интернет-
банкке қосылу мҥмкіндігі және терминалдық желідегі қызмет жеткіліксіз. Банктер
клиенттер бірінші кезекте сапалы Интернет қызметіне назар аударатынын тҥсінеді.
Шағын несиелік ҧйымдар платформалық шешімдерді белсенді тҥрде енгізуде, ал
ҥлкендері ӛздерінің командаларын жинап, функционалдығы, мҥмкіндіктері мен
ыңғайлылығы жағынан «қарулану жарысын» орналастырады. Зерттеулерді жариялау және
RBS қызметтерінің рейтингі нарық қатысушыларына ғана ықпал етеді. Рейтингтегі орын
жоба командасы қызметінің ең кӛрнекті параметрі ретінде қашықтағы банктік бӛлімшелер
ҥшін негізгі кӛрсеткіштердің біріне айналады. Тӛменде қызмет тиімділігінің бизнес
кӛрсеткіштері келтірілген:
 белсенді клиенттер саны (анықтаманы кӛптеген банктер қабылдайды: қызметті
тоқсанына бір реттен кем емес қолданған клиент транзакция жасады);
 RBS пайдаланатын клиенттердің ҥлесі (банктің жалпы клиенттік базасына
қатысты);
 қызметтердің комиссиялық кірісі.
Сандық-банктік парадигма да айтарлықтай ӛзгерді. Егер бірнеше жыл бҧрын техникалық
және пайдалану компоненттері - әдеттегі операцияларды беру, қызметтің
функционалдығын арттыру, мобильді қосымшаны әзірлеу және т.б. туралы болса, енді
маркетинг бірінші орынға шығады - клиенттерді желі арқылы тарту, Интернет-банкинг
және мобильді байланыс арқылы қосымша сатылымдар қосымшалар, сервис, сондай-ақ
электрондық пошта, SMS хабарламалар, әлеуметтік желілер арқылы клиенттермен ӛзара
әрекеттесу. Жаңа модель банктің негізгі ӛнімдері - несиелер мен салымдар Интернет
арқылы сатылатындығын, ал физикалық желі келісімшарттар мен карталарды жеткізетін
курьер қызметін атқаратындығын тҥсініп, ӛзін-ӛзі қамтамасыз ететін электрондық
бизнесті қалыптастыру қажеттілігі туралы айтады. Пішім IBAN код форматы кіреді:
 1-2 таңба - бенефициар банкі орналасқан елдің коды (ISO 3166-1 альфа-2
стандартына сәйкес);
 3-4 таңба - стандартқа сәйкес есептелген IBAN бірегей нӛмірін тексеріңіз (ISO
7064);
 5-34 таңба - банктік шоттың негізгі нӛмірі (BBAN), банктік шоттың негізгі нӛмірі,
оның ішінде кем дегенде шот нӛмірі және алушының банктік сәйкестендірілуі (банктің
филиалының кодын қоса).
IBAN-дің осы бӛлігінің ҧзындығы мен мазмҧны елге тән, бірақ ең кӛбі 30 таңбамен
шектеледі. IBAN жалпы ҧзындығы 34 таңбадан аспауы керек. Адамның қабылдауына
ыңғайлы болу ҥшін IBAN коды, әдетте, біріншісінен бастап бос орындармен бӛлінген 4
таңбадан тҧратын топтарда жазылады. Электрондық форматтағы тӛлемде және басқа
қҧжаттарда IBAN бос орынсыз енгізіледі. Бҧл жағдайда код кез-келген белгілеуден
басталмауы керек (мысалы: IBAN, A/C, Account No және т.б.). IBAN кодын қолдана
отырып тӛлемдер (01.04.2013 ж. - 62 елде): Австрия, Әзірбайжан Республикасы, Албания,
Андорра, Бельгия, Болгария, Босния және Герцеговина, Британдық Виргин аралдары,
Ҧлыбритания, Венгрия, Гватемала, Германия, Гибралтар, Греция, Грузия, Дания,
Доминикан Республикасы, Израиль, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Қазақстан,
Кипр, Лихтенштейн Княздығы, Бахрейн Корольдігі, Коста-Рика, Кувейт, Латвия, Ливан,
Литва, Люксембург, Маврикий, Мавритания, Македония, Мальта , Молдова, Монако,
Нидерланды, Норвегия, Біріккен Араб Әмірліктері, Палестина автономиясы, Пәкістан,
160
Польша, Португалия, Румыния, Сан-Марино, Сауд Арабиясы, Сербия, Словакия
Республикасы, Словения, Тунис, Тҥркия, Украина, Финляндия, Франция, Хорватия,
Черногория, Чехия, Швейцария, Швеция, Эстония.
Бір кездері ақшаны шетелге жіберіп, барып та бармай да қалған кездер басымыздан
ӛтті. Халықаралық банктік шот нӛмірі (IBAN) бҥкіл әлем бойынша ақшаны қауіпсіз және
жылдам аударуға мҥмкіндік береді,ӛйткені ол жҥзге жуық елдер мен аумақтардағы
банктік шоттарды анықтаудың әмбебап келісілген әдісі болып табылады.Ҧқсас қҧралды
жасау жақында ғана қайта қаралған екі бӛліктен тҧратын ISO 13616 стандартының
арқасында мҥмкін болды. ISO 13616-1 "Қаржылық қызметтер-IBAN халықаралық банктік
шот нӛмірі-1 бӛлім: IBAN қҧрылымы - деректер алмасу кезінде халықаралық деңгейде
деректерді ӛңдеуді жеңілдету ҥшін қолданылатын халықаралық банктік шот нӛмірінің
(IBAN) элементтерін анықтайды. Ол жақында жарияланған ISO 13616-2 "қаржылық
қызметтер - халықаралық банктік шот нӛмірі (IBAN)-2 бӛлім:тіркеу органының рӛлі мен
міндеттері", онда IBAN форматтарын тіркеу рәсімдері және тізілімді қҧрайтын деректер
элементтері егжей-тегжейлі сипатталған. ISO 13616 стандартын әзірлеу кезінде ISO
техникалық комитеті қаржы институттарының клиенттері ҥшін шот-фактураны және
банктік қатынастарды сәйкестендірудің бірыңғай әмбебап әдісі іс жҥзінде мҥмкін емес
және оны енгізу тым қымбатқа тҥсетінін мойындады.Осылайша,екі бӛліктен тҧратын ISO
13616 қаржы институттары ӛздерінің қазіргі ҧлттық сәйкестендіру әдістерін
мҥмкіндігінше сақтап қалғысы келетінін мойындайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Безопасность транзакций при использовании интернет-банкинга – тема научной статьи
по экономике и бизнесу читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в
электронной библиотеке КиберЛенинка (cyberleninka.ru)
2. Безопасность при использовании онлайн-банкинга | BanksToday

УДК 651
МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТҦРАҚТЫ ДАМУЫ ҤШІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
МӘДЕНИЕТ ПЕН БІЛІМ БЕРУДІ ОҢТАЙЛАНДЫРУ МҤМКІНДІКТЕРІН
ТАЛДАУ
Әбутаев Абзал –1 курс магистранты
Ғылыми жетекші: б.ғ.к. Бӛрібай Э.С.

Андатпа. Мақалада Маңғыстау облысының экологиялық ерекшеліктері мен

тұрақты дамуы үшін экологиялық білім беруді оңтайландыру мүмкіндіктері
қарастырылған. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру отбасынан кезден басталады,
ал балаларға қоршаған орта туралы кӛзқарастарын үнемі кеңейтуге ұмтылу қажет.
Экологиялық ағарту осыны қанағаттандыра алады. Қоғамның экологиялық мәдениеті
негізі балалық шақтан қалыптасқан әр адамның экологиялық мәдениетінен тұрады.

Тірек сӛздер: экологиялық білім және дүниетаным, тұрақты даму, Біріккен

Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы, «Білім туралы» Заң, экологиялық білім
климаттың ӛзгеруі, биоәртүрлілікті сақтау.

Бҥгінгі қоғам алдында тҧрған негізгі мәселелердің бірі - экологиялық мәселелер,

табиғатты қорғау және табиғи байлықтарды ҧтымды пайдалану болғандықтан
Республикада қоршаған ортаны қорғау ҥкіметіміздің саяси, экономикалық және
әлеуметтік міндеттерінің негізі болып саналады [1].

161
 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасында
қоршаған ортаны ластауға, экологиялық тепе-теңдікті бҧзуға жол бермеуге зор кӛңіл
бӛлінгендіктен, білім алушыларға экологиялық білім беріп, табиғатты қорғауға
тәрбиелеу бҥгінгі кҥннің кезек кҥттірмейтін ӛзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Экология - бҥкіл адамзат баласының шалыс басқан әрбір іс-әрекетіне келешекте
шек қоятын, оның тыныс - тіршілігіне тікелей атсалысатын ғылымның жаңа саласы. Ол
қоршаған ортаны қолайсыз жағдайлардан, кейбір кӛлденең оқиғалардан сақтауға,
табиғатпен арадағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге бағытталған маңызды мемлекеттік
және әлеуметтік шара.
Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңдарында (3-бап) экологиялық білім
мен тәрбие беру мемлекеттік саясаттың білім беру саласының негізі болып табылатыны
атап кӛрсетілген [2].
Маңғыстау облысы туралы сӛз бастағанда ең алдымен ӛңірдің басты экологиялық
проблемасы ретінде «Қошқар-Ата» қалдық қоймасын айтуға болады. Бір кездері мҧнда
Каспий аймақтық тау-кен металлургия комбинатының ҥш зауытынан барлығы 105 млн.
тоннадан астам қалдықтары жиналған. Ӛз кезегінде бҧл жиынтық белсендігі 11,2 мың
кюри және 51,8 млн. тонна әлсіз радиоактивтік қалдықдың жиналуына әкеп соқты.
Маңғыстау ойпатының оңтҥстік бӛлігінде арнаулы жоба жасақталмастан 1994 жылға
дейін химиялық-гидрометаллургиялық зауыттың қатты радиоактивті қалдықтары
кӛмілген [3,4].
Бҧл аймақтың экологиясы ӛткір. Сондықтан аймақта экологиялық білім беру мен
тәрбиелеудің міндеттеріне табиғат туралы, оның тҧтастығы және қоғаммен бірлігі
хақындағы ғылыми негізделген білімді меңгеру, оған ықпал етуге байланысты
туындайтын практикалық шараларды дәлелдеп орнықтыру, қоғам мен адам ҥшін
табиғаттың қҧндылығы шексіз екенін ҧғындыру, табиғи ортада дҧрыс жҥріп–тҧрудың
нормаларын сақтау, табиғат пен сырласа білу қабілетін дамыту қажет.
Табиғат пен қайта тҥлеген ортаны жақсарту жӛніндегі қызметті сауатты
ҧйымдастыру да жатады. Міне, осы міндеттерді шешу жастардың экологиялық білімін
арттырып, олардың табиғатқа деген қарым–қатынасын қалыптастыруға бағытталады.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі мен Біріккен Ҧлттар
Ҧйымының Даму бағдарламасы 2020 жылдан бастап Қазақстандағы экологиялық білім
беруді дамыту жобасын бастады. Жобаның мақсаты - Ҥкіметтің азаматтардың белсенді
ӛмірлік ҧстанымын және қоғамның экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша
тҧрақты даму қағидаттары қолдайтын шараларын қолдау. «Жобаның негізгі нәтижесі - 6
мыңнан астам мҧғалімдерді оқыту және қоршаған ортаны қорғау, табиғатты пайдалану
және экологиялық-экономикалық қауіпсіздік саласындағы оқу-әдістемелік қҧралдарды
әзірлеу» болып табылады.
Жоба аясында әртҥрлі деңгейдегі 17 білім беру ҧйымдары жасыл және ресурстарды
ҥнемдейтін технологиялармен жабдықталады; мектепке дейінгі білім беруді ҧйымдастыру
ҥшін экологиялық мәдениет бойынша әдістемелік материалдар дайындалады.
Бірлескен бастама барлық деңгейдегі мемлекеттік білім беру жҥйесінің ажырамас бӛлігіне
айналатын тҧрақты даму ҥшін ҥздіксіз экологиялық білім берудің кешенді моделін
қҧрудан басталады. Жоба қоғамда табиғи ресурстарды ҧтымды пайдалану, мемлекеттің
және жаһандық әлемнің толық және тҧрақты дамуы ҥшін заңнаманы жетілдіру және
экологиялық білім беруді Қазақстанның білім беру жҥйесіне енгізудің қҧқықтық базасын
қҧру арқылы қажет болатын экологиялық жауапкершілікті қалыптастыруға бағытталған.
Экологиялық білім климаттың ӛзгеруі, биоәртҥрлілікті сақтау, тҧрақты тҧтыну
және ӛндіріс сияқты жаһандық тҧрақты даму кҥн тәртібінің маңызды аспектілерін
қамтиды. Жобаны іске асыруда (2020-2024 жж.) Кӛмек Қазақстан Республикасының
Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі, Халықаралық жасыл
технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы арқылы жҥзеге асырылады.

162
 Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Абдуқадырова Қ.А. Мҧнай және газ химиясы. - Алматы, 2016.
2.Қҧлжанов К.С., Алмабеков О.А., Нҧралы Ә.М. Экология Каспийского моря. - Алматы,
2018.
3.Диаров М.Д., Экология и нефтегазовый комплекс. - Том 9. Алматы.
4. Экология Мангистау – глазами студентов. 2015 ж

ӘӚЖ 007+57.047

КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ТІРІ АҒЗАЛАРҒА ӘСЕРІ

Байбактинова А., Жапарова А – 1-курс студенттері,

Экология мамандығы, Нархоз университеті
Ғылыми жетекшісі: Сатбаева Г.С.
э.ғ.к., қауымдастық профессоры

Аңдатпа. Мақалада компьютерлік технологиялардың тірі ағзаларға әсері жайлы

айтылған. Бұл бүгінгі таңның ең ӛткір әрі ӛзекті мәселесі. Компьютерлік
технологиялардың тірі ағзаларға оң әсерінен теріс әсері басымдырақ. Сол себепті теріс
әсерінің алдын-алу жолдары мақалада қарастырылады.
Тірек сӛздер: сандық технологиялар, компьютер, тірі ағза, экология, ақпарат.

Қазіргі біздің ӛмір сҥріп жатқан ғасырымыз ақпараттандыру ғасыры екенін бәрі біледі.
Компьютерлік технологиялардың жылдам дамуымен оның тірі ағзаларға соның ішінда
адам баласына әсері туралы жиі айтылуда. Әсіресе, адамдардың психикалық және
физикалық даму деңгейін оң және теріс әсерлері жайлы мақалалар кӛп. Әрине,
компьютерлік қҧралдар арқылы жҧмыстар жылдам әрі тез орындалады. Дегенмен оны
пайдалану барысындағы дағдыларды да дҧрыс қалыптастыра білген жӛн.
Жер планетасы ерекше - оны тірі ағзалар мекен етеді. Біздің планетамыздың жабайы
табиғаты ӛзінің әртҥрлілігімен таң қалдырады. Тірі ағзалардың арасында соншалықты
кішкентайы кездеседі, оларды кӛзбен кӛру мҥмкін емес, ал ҧзындығы ондаған метрге
жететін және дене салмағы бірнеше тоннаға жететін алыптарды да жиі кездестіруге
болады. Мысалы, бактериялар барлық жерде кӛп мӛлшерде кездеседі, бірақ олар
соншалықты кішкентай, оларды тек микроскоппен анықтауға болады. Ал кӛк киттің
ҧзындығы 33 м және массасы 150 т жетуі мҥмкін.
Технология - бҧл еңбек әдістерінде, ӛндірістің материалдық, техникалық, энергетикалық,
еңбек факторларының жиынтығында, оларды белгілі бір талаптарға сай ӛнім немесе
қызметті жасау ҥшін біріктіру әдістерінде іске асырылатын ғылыми және инженерлік
білімдер кешені. Әсіресе компьютер бҥгінде барлық адамзат баласының ажырамас
бӛлігіне айналған. Компьютер - кҥрделі қҧрылғы, ол адамдардың ақпаратты іздеу, жіберу,
жазу, жҥйелеу ҥшін қажет. Сонымен қатар, қарым-қатынас, сатып алулар, ойын- сауық,
демалыс қҧралы да болып табылады.
Компьютерлердің кең таралуы еңбек нарығының дамуында маңызды рӛл атқаруда.
Нәтижесінде, компьютерлік технологиялар арқылы жаңа қызықты және жоғары ақы
тӛленетін мамандықтар пайда болды. Компьютерлер жобалау және есептеу қызметін
едәуір жеңілдете отырып, ғылымның дамуына ықпал етті. Енді ғалымдарға уақыттың кӛп
бӛлігін кҥрделі есептеулерге жҧмсаудың қажеті жоқ. Медицинада компьютерлік
технологиялар да таптырмайтын қҧрал болып саналады. Компьютерлердің кӛмегімен
дәрігерлер әртҥрлі аурулардың дамуының виртуалды модельдерін жасай алады. Сонымен
қатар, компьютерлер жасаған ақпарат базасы негізінде жаңа дәрі-дәрмектер әзірленуде.
163
Заманауи технологияларды қолдану мектепке дейінгі, орта және жоғары оқу
орындарындағы білім беру процесін жеңілдетеді. Қазіргі балалар технологиямен
туылғаннан кейін бірден танысады. Егер сіз дҧрыс оқу бағдарламалары мен ойындарды
таңдасаңыз, сіз кішкентай адамның логикалық ойлауын дамытуға, кӛз мен қолдың
ҥйлесімін жақсартуға ҥлес қоса аласыз.
Компьютерлер, ноутбуктер, смартфондар, плеерлер, автомобильдер, ӛнеркәсіптік
жабдықтар және сымсыз желілер — мҧның бәрі біздің кҥнделікті ӛміріміздің ажырамас
бӛлігі болды. Басқа қалада немесе елде тҧратын туыстарымен немесе достарымен
байланыс ҧялы немесе интернет байланысы арқылы да жҥзеге асырылады. Қазіргі
заманғы технологиялар қолданылмайтын адам қызметінің саласын елестету тіпті қиын.
Біз ақпараттық технологиялар дәуірінің адамдарымыз. Біз ақпарттың басым бӛлігін осы
технологиялардан жаңалықтармен танысып, ӛзімізге керекті нәрсенің бәрін таба аламыз.
Қазіргі таңда қай саланы алсақта ақпараттық технологиясыз саланы елестету қиын. Яғни,
бҧл дегеніміз біздің ӛміріміздің бір бӛлігіне айналғанын және біз ҥшін пайдасының кӛп
екенін кӛрсетіп береді. Алайда бҧл ӛмірде идеал, кемшіліксіз ешнәрсе жоқ екенін де
ҧмытпаған жӛн. Яғни, бҧл дегеніміз ақпараттық технологияныңда ӛз кемшіліктері бар.
Бірінші кезекте, психологияға әсер етеді. Екінші кезекте, ақпараттық технологияларға
тәуелділік пайда болады. Тіпті адам арасындағы қарым-қатынас осы заманауи
тенологиялар нәтижесінде алшақтап барады. Адамдардың кӛбіне виртуалды әлемге
тәуелділігі артуда.. Бҧл виртуалды әлемнің де жақсы жақтары болғанымен, зияныда аз
емес. Біздің қазіргі әлем виртуалды шындыққа бет бҧруда. Әркімнің смартфоны бар, оны
адам тәулік бойы бӛліспейді, біз онлайн режимінде оқимыз, интернет арқылы ӛнімдерге
тапсырыс береміз, Skype арқылы достарымызды кӛреміз. Бҧл режим адам ағзасы
ҥйренгеннен және біз мыңдаған жылдар бойы бейімделген жағдайлардан тҥбегейлі
ерекшеленеді. Осыған байланысты ақпараттық технологиялардың психикаға әсері туралы
мәселе туындайды. Біздің миымыз бен жҥйке жҥйесі, тҧтастай алғанда, басқа жағдайларда
дамыды және мҥлдем басқа міндеттерге дайындалды. Сондықтан, технологиялар әлеміне
енгенде, осындай ӛмір салтына бейімделу ҥшін белгілі бір ӛзгерістер пайда болуы керек.
Біз ақпараттық дәуірде ӛмір сҥріп жатырмыз. Кҥн сайын және сағат сайын ақпарат саны
артып келеді. Ӛздеріңіз білетіндей, таңертең кофеден басталмайды. Кӛпшілігіміз оны
Facebook немесе Instagram-дан бастаймыз. Адам таңертең кӛздерін ашқаннан кейін,
оларды бір қолымен сҥртеді, ал екіншісі телефонды сезінуге тырысады. Смартфон мен
адамның осындай симбиозы алынады. Кӛптеген адамдар ӛздерінің таңын жаңалықтарды
немесе Facebook-тің лентасын кӛруден бастайды және оны телефонмен тӛсекте жатып,
соңғы жаңалықтарды – заманауи технологияның жетістіктерінің арқасында оқиды.
Оқиғалардан хабардар болудың еш жаман жері жоқ, бірақ кӛбінесе біз апаттар, апаттар
немесе табиғи апаттар туралы маңызды емес және қажет емес мәліметтерді терең зерттеп,
келтірілген залал мен қаза тапқандар мен жараланғандардың санын мҧқият зерттейміз.
Мҧндай ӛмір салты біздің санамызға әсер ете алмайды. Теріс ақпаратты ҥнемі сіңірудің
салдарының бірі психологиялық проблемалар, атап айтқанда, алаңдаушылық болып
табылады.
Біздің керемет мҥмкіндіктерімізге, барлық білім кӛздеріне қолжетімділігімізге қарамастан
және әрбір адам қазір виртуалды кітапханаға кіре алады немесе онлайн курстарда оқи
алады, біздің кӛпшілігіміз бҧны пайдаланбайды. Интернеттегі адамдар не істейді? Олар
достарының суреттерін аралап, жаңалықтар оқып, кҥлкілі суреттер мен бейнелерді кӛреді.
Мҧның ешқайсысы оларды жақсырақ, кәсіби және ақылды етпейді. Егер біз Интернетте
таба алатын жаңалықтар туралы айтатын болсақ, онда олар негізінен теріс сипатқа ие.
БАҚ тақырыптары ӛте жарқын және сенсациялық кӛрінеді, ал мәтіндер қорқынышты
бӛлшектерге толы. Сонымен, біз ҥнемі болатын ақпараттық ӛріс негізінен қорқыныш пен
теріс мағынаны береді. Кӛптеген адамдар жаңа тәуелділіктен – ақпараттан зардап шегеді.
Мҧны тексеру ӛте оңай. Жаңалықтар сайтына кіріп, оларды бірнеше минут қарап шығу
жеткілікті. Қысқа уақыт ішінде сіз жаңа бӛлікті іздеп қайтадан оралуыңыз мҥмкін. Сіз
164
мҧны не ҥшін жасайсыз? Негізсіз мазасыздық бҧған тҥрткі болуы мҥмкін. Жаңалықтарды
жылдам кӛргеннен кейін ол қайтадан пайда болуы мҥмкін. Сіз ақпараттық кеңістікке оны
нығайту, не болып жатқанын тҥсіну, тҥсініксіз мазасыздықты айқын және қарапайым
қорқынышқа аудару ҥшін ораласыз. Ақыр соңында, сіз неден қорқу керектігін және әрі
қарай не істеу керектігін білесіз.
Ғылыми-техникалық прогрестің сӛзсіз пайдасына ешкім дау айтпайды. Ол кӛп жағдайда
адамзат ӛркениеті ҥшін жақсылық пен ілгерілеуді жҥзеге асырады. Оның кӛмегімен біз
әлемді білеміз, бҧрын мҥмкін емес кҥштерге бағынамыз, ғарышты игереміз, қорқынышты
ауруларды емдейміз және тезірек қозғаламыз. Бірақ жанама әсері туралы, атап айтқанда,
қазіргі ақпараттық технологиялардың адам психикасына әсері туралы ҧмытпау керек.
Ашық ақпараттың ҥлкен кӛлемі біздің ӛмірімізде ӛз орнын алады, олармен жаңа
проблемалар туғызады. Адамдардың басым кӛпшілігінде әрқашан ӛздерімен бірге
телефон бар, кӛбінесе Интернетке қол жетімді. Яғни, біз кез-келген уақытта кез-келген
адаммен байланыса аламыз. Енді біз жалғыз емес сияқтымыз. Бірақ бҧл тек елес, іс
жҥзінде біз одан да жалғыз болдық. Біз біреумен байланыса аламыз деп ойлаймыз, бірақ
олай емес. Біздің жалғыздық сезімі гипотетикалық коммуникаторлардың кӛбеюінен ғана
ӛседі. Техника бізге қанықтылықтың иллюзиялық сезімін береді, бірте-бірте шындықты
ауыстырады және ҥнемі ішкі жанжалдарға алып келеді, алаңдаушылықты белсендіреді
және кҥшейтеді.
Технологиялық прогрестің дамуымен жоғарыда аталған проблема кҥшейе тҥседі, бҧл кері
әсер етуі мҥмкін. Адам баласы ең алдымен, тірі табиғаттан тікелей байланысын ҥзеді. Ал
табиғи тҧрғыдан, адамзат баласы табиғаттың бір бӛлшегі. Адам баласының дамуында
компьютер емес, табиғи орта маңызды рӛл атқаруы керек. Яғни адамзат баласы белгілі
уақыт аралығында компьютерден, әлеуметтік желілерден демалуды ҥйлестіре білу керек.
Бҧл оның психикалық, физикалық дамуына айтарлықтай ҥлес қосары анық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Васильева И.Н., Осипова Е.М., Петрова Н.Н. Психологические аспекты применения

информационных технологий// Вопросы психологии 2002. №3.
2. Минакова А.В. Психологические особенности лиц, склонных к Интернет –
зависимости. http://nedug.ru
3. V. Khoperskov, M.E. Kovalev, A.S. Astakhov, V.V. Novochadov, A.A. Terpilovskiy, K.P.
Tiras, and D.A. Malanin. Software for Full-Color 3D Reconstruction of the Biological Tissues
Internal Structure. Lecture Notes in Computer Science ISBN 978-3-319-69181-7 ISBN 978-3-
319-69182-4 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-3-319-69182-4

УДК 631.589.2

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЗЕЛЕНОГО БИЗНЕСА

В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Дакиев Ж, Габбасов С. – студенты 1 курса специальности Исламоведение

Научный руководитель: к.ф.н., ассоциированный профессор Капасова Д.А.
Египетский университет исламской культуры Нур-Мубарак

Аннотация. Новизной данного проекта является разработка процедуры

выращивания экологически чистой и безопасной продукции на базе комбината питания
165
«Halal Risyk» Египетского университета исламской культуры «Нур-Мубарак», а также
развитие экологического воспитания и бизнес-идей среди молодежи.
Ключевые слова: гидропоника, бизнес-проект, зеленый бизнес, рентабельность,
зеленая экономика, устойчивое развитие.

Глобальный финансовый кризис ярко продемонстрировал неустойчивость

современной финансово-экономической системы страны и поставил перед сообществом
особо острую задачу поиска альтернативной модели достижения экономического роста с
учетом факторов экологической безопасности. В этой связи Концепция «Зеленый рост»,
впервые презентованная в 2005 г. в городе Сеул на 5-ой Конференции Министров охраны
окружающей среды Азиатско-Тихоокеанского региона, является одним из подходов,
обеспечивающих баланс эколого-экономического развития. Концепция «Зеленый рост»
основывается на использовании четырѐх принципов. Механизмом внедрения принципов
«зеленого роста» является формирование моделей устойчивого производства и
потребления. Как известно, методы производства и потребления являются основными
двигателями экономики любого типа и, соответственно, фактически определяют качество
экономического роста.
Население нашей планеты стремительно увеличивается. К 2030 году
сельскохозяйственные угодья на душу населения, вероятно, уменьшатся с 2200 кв. м. до
1800 кв. м. К тому же, 10-16 % мировых урожаев уничтожается вредителями.
Гидропонные системы могут решить эту проблему, поскольку эффективно используют
пространство и не требуют применения пестицидов и т.д.
В ближайшее время на Земле обострятся несколько глобальных проблем:
истощение и разрушение пахотных земель, нехватка и загрязнение пресной воды.
Поэтому уже сейчас необходимы новые подходы к ведению сельского хозяйства.
Гидропоника - это способ выращивания растений на искусственных средах без почвы.
Растения получают питание из органического раствора.
Гидропоника имеет большие преимущества по сравнению с обычным (почвенным)
способом выращивания: регулировка подкормки растений, экономия воды и питательных
веществ, уменьшение потребности в пестицидах благодаря улучшенному здоровью и
ускоренному росту и т.д.
Гидропоника привлекательна тем, что урожай, полученный на основе такого
выращивания, значительно выше, чем урожай, выращенный на основе традиционных
сельскохозяйственных технологий. Интерес к ней также продиктован ростом потребления
экзотических салатных культур, а также вопросом глобальной продовольственной
безопасности. Использование гидропоники имеет ряд преимуществ:
- минеральные элементы, кислород и вода поступают через корневую систему;
- отсутствие почвы ликвидирует проблемы с насекомыми;
- снимается необходимость в использовании пестицидов;
- возможен прямой контроль со стороны специалистов, обеспечивающий идеальный
уровень роста;
- высокая урожайность и экологически чистая продукция;
- энергия, необходимая для фотосинтеза, обеспечивается искусственным освещением.
Этот метод позволяет контролировать каждую стадию процесса выращивания, экономить
ресурсы и производить большую массу более жизнеспособных растений. Зелень,
выращенная на основе этой технологии, считается богатой на витамины и белки.
Доступность гидропоники позволяет выращивать растения в обычных квартирах, в
заведениях общественного питания, на крышах и балконах зданий.
Планирование зеленого бизнеса. Как и в любом другом деле, работа начинается с четко
поставленной цели и составления плана. Пункты бизнес-плана во многом похожи. Для
гидропоники основными задачами являются: выбор способа сбыта полученной

166
продукции; выбор вида растения и условий его выращивания; контроль производства;
управление финансами.
Расходы являются главным фактором в производстве. Источники основных затрат -
объем воды, ее фильтрация и смена; установка рабочего оборудования; расходы на
коммунальные услуги; техническое обслуживание оборудования; закуп ресурсов;
заработная плата работников. Неправильный расчет затрат может привести к закрытию
вашего бизнеса.
Грамотное планирование основано на учѐте расходов и доходов. Предпринимателей,
решивших открыть производство по выращиванию культур на гидропонике, интересует
вопрос: «Сколько вложить денежных средств, чтобы получить хорошую прибыль?».
Объѐм капиталовложений зависит от масштаба производства.
За счет своих преимуществ бизнес, основанный на гидропонике, позволяет добиться
большой прибыли. Спрос на экологически чистый товар не прекращается на протяжении
всего года. Выращивание растений данным способом возможно и в домашних условиях,
поэтому прибыль можно получать, имея даже небольшой объем оборудования.
Выводы и рекомендации. Гидропоника – перспективный вид бизнеса.
Современная технология выращивания культур с минимальными трудовыми и
материальными затратами. Прекрасная возможность получения стабильной прибыли. При
малых расходах на производство, эффективность урожая в 3–5 раз выше, чем при
традиционном выращивании культур в почве.

Список использованных источников:

1. Трегубова, Н. Е. Сравнение методов выращивания зелени традиционным способом и
гидропоники в домашних условиях / Н. Е. Трегубова. — Текст : непосредственный //
Молодой ученый. - 2017. - № 33 (167). - С. 68-71. - URL:
https://moluch.ru/archive/167/45359/ (дата обращения: 07.12.2020).
2. Грегори Ирвинг. Гидропоника, минеральная вата и сенсимилья.: Голландия: Positive
Publisher b.v.b.a., 2011. - 80 с.
3. https://www.zeldom.kz/statya/9-interesniy-biznes-gidroponika/

УДК 005.519.8

КОЛМОГОРОВСКАЯ СЛОЖНОСТЬ И АЛГОРИТМИЧЕСКАЯ СЛУЧАЙНОСТЬ

Дерипаскина А.А. – студентка 2 курса Экономического факультета

Специальность – Прикладная информатика,
Алматинский филиал Санкт-Петербургского Гуманитарного университета профсоюзов

Аннотация. Само понятие колмогоровской сложности появилось в 60-х годах XX века на

стыке теории алгоритмов, теории информации и теории вероятностей. Идея А. Н.
Колмогорова состояла в измерении количества информации, которое заключалось в
индивидуальных конечных объектах, а не в случайных величинах, как в энтропии
Шеннона. В начале 1960-х годов XX века А. Н. Колмогоров предложил программу на
новейшей алгоритмической базе о построении теории информации и теории
вероятностей. В своей статье [1] Колмогоров указал способ измерения сложности
конечного объекта. Эта статья являлась первой публикацией по алгоритмической
теории информации. Колмогоров ввел понятие алгоритмической сложности K(x)
конечного объекта x, которая равна длине кратчайшего двоичного кода. В связи с этим
некоторый универсальный алгоритм может восстановить данный конечный объект x.

167
Ключевые слова: Колмогоровская сложность, алгоритмическая сложность,
последовательность, количество информации, функция.

В своей статье [1] А. Н. Колмогоров предложил измерять сложность конечного объекта x

при заданном конечном объекте y длиной кратчайшей последовательности S.
Последовательность S состоит из 0 и 1, по которой способ декодирования B может
восстановить x, используя в качестве дополнительной информации слово y.
Математически это записывается следующим образом:
KB(x|y)=min{l(S):B(S,y) =x},
Где l(S)– длина последовательности S∈{0,1}∗, а B(S, y) – некоторая вычислимая функция.
Если считать, что min∅=∞, то функция KB(x|y) является мерой сложности относительно
способа декодирования B(S, y).
Можно кодировать любые конструктивные объекты двоичными строками, из этого
следует предположение, что x, y∈{0.1}∗.
Определенный выше тезис сложности зависит от вычислимой функции B(S, y) – способа
декодирования конечных объектов. Однако теорема о существовании универсальной
функции позволила Колмогорову определить сложность независимо от сложности
декодирования B(S, y), с помощью использования основного результата теории
алгоритмов.
Рассмотрим следующие последовательности 0 и 1:
S1=1010101010101010101010101010…1010; l(S1)=1023
S2=1101110001001001011101011011…1101; l(S2)=1023
Какова вероятность получения последовательности S1, она равна, очевидно, 1/2l(S1) и точно
такая же вероятность будет у последовательности S2, если они имеют одинаковую длину.
1/2l(S1) = 1/2l(S2)
Исходя из данных последовательностей можно сделать вывод, что последовательность S1
является не случайной, она простая, а последовательность S2 является случайной, она
очень сложная.
Теорема инвариантности является основной теоремой теории алгоритмической
сложности.
Теорема (А. Н. Колмогоров). Существует такая вычислимая функция A(S, y), что для
любой вычислимой функции B(S, y) имеет место неравенство
KA(x|y)<=KB(x|y) +c, (1.1.1)
Где c– некоторая константа, которая не зависит от x и y.
Доказательство. Пусть T(q, S, y)– функция, универсальная для всех вычислимых
функций B(S, y) от двух аргументов.
Из этого определяется общий способ декодирования:
A(q01S, y) =T(q, S, y)
для всех S, q, y∈{0,1} . Значение функции А для всех остальных входов, которые не
∗

имеют вида (q01S,y), не определено.

Пусть B(S, y) – произвольная вычислимая функция, которая представляет некоторый
способ декодирования. Равенство B(S,y) =T(q,S,y) для всех S и y является определением
универсальной функции для некоторого q. Пусть S – самый короткий код для строки x при
способе описания B и дополнительной информации y. Для него выполнено B(S,y) =x.
Тогда
A(q01S,y) =T(q,S,y) =B(S,y) =x.
Следует сравнить длины самых коротких кодов для x при способах декодирования A и B:
KA(x|y)<=KB(x|y) + 2l(q) + 2.
Следовательно, константа c имеет вид c= 2l(q) + 2. Теорема доказана.
Для доказательства теоремы использовалась следующая схема универсального
декодирования:
q:S,y→x,
168
 A:q01S,y→x.
Где q01S является архивом, содержащим программу q декодирования x по S и
дополнительной информации y. Оптимальным способом декодирования в теореме 1.1
называется функция A(S, y). По теореме 1.1 для двух различных оптимальных способов
декодирования A1 и A2 для всех x и y выполнено неравенство
|KA1(x|y)−KA2(x|y)|<=c, (1.1.2)
Где c– некоторая константа, которая зависит от A1 и A2.
Записываем неравенство (1.1.1) в виде
KA(x|y)<=KB(x|y) +O(1),
а неравенство (1.1.2) – в виде
KA1(x|y) = KA2(x|y) + O(1).
При фиксировании одной такой оптимальной функции A(S, y), следует обозначение
K(x|y) = KA(x|y).
Пусть функция K(x|y) называется условной колмогоровской сложностью слова x при
известном y. Далее нужно определить безусловную колмогоровскую сложность конечного
объекта x.
K(x) = K(x|λ)
В данном случае преимущественный способ декодирования для восстановления x не
использует никакой дополнительной информации.
Необходимо отметить следующие простейшие свойства колмогоровской сложности.
Первое свойство – колмогоровская сложность строки не превосходит с точностью до
константы ее длины:
K(x|y)<=l(x) +O(1).
Благодаря данному неравенству можно рассмотреть тривиальный способ декодирования
B(S, y) =S для всех S, y. Ради данного способа декодирования выполнено KB(x|y) =l(x), и,
следовательно, по теореме 1.1 определено неравенство
K(x|y)<=KB(x|y) +O(1) =l(x) +O(1).
В частном случае сложность натурального числа n ограничена его логарифмом:
K(n)<=logn+O(1).
Однако, некоторые числа могут иметь значительно меньшую сложность. К примеру, слово
0n= 0...0 длины n имеет сложность из определения K(x|y)<=K(x) +O(1).
K(0n)<=logl(0n) +O(1) = logn+O(1).
Отличия между правой и левой частями данного неравенства могут быть максимально
большими. К примеру, K(x|x) = O(1). Можно легко заметить, что существуют конечные
последовательности x, для которых имеет место K(x) =l(x) +O(1).
Таким образом, не сложно доказать следующее утверждение.
Предложение (А. Н. Колмогоров). Абсолютная сложность K(x) слова x связана с
относительной сложностью K(x|y) касательно другого слова y и сложностью K(y) этого
слова соответствующим образом:
K(x|y)−O(1)<=K(x)<=K(x|y) + K(y) + 2 log K(y) + O(1)
Доказательство. Пусть по кратчайшему коду S и условию y можно восстановить x.
Помимо этого, пусть q – кратчайший код для восстановления y. Также можно добавить
код условия y к коду S и по сложному коду str(l(q))01qS произвести восстановление x.
Длина такого кода равна правой части следующего неравенства:
K(x|y)−O(1)<=K(x)<=K(x|y) + K(y) + 2 log K(y) + O(1)
Следующие свойства колмогоровской сложности. Пусть ψ(x) является вычислимой
функцией типа {0,1}∗→ {0,1}∗.Тогда K(ψ(x)|y)<=K(x|y) +O(1), где константа O(1)зависит
от ψ.
Для того, чтобы доказать это неравенство следует рассмотреть способ декодирования B(S,
y) =ψ(A(S, y)), где A(S, y) является оптимальным способом декодирования. Для этого
способа декодирования выполнено KB(ψ(x)|y) =l(S), где A(S, y) =x. Отсюда следует

169
неравенство K(ψ(x)|y)<=K(x|y) +O(1). Также верным является соотношение:
K(x|y)<=K(x|ψ(y)) +O(1).
Рассмотрим подробнее способ декодирования B(S, y) = A(S, ψ(y)), где A(S, y) является
оптимальным способом декодирования. Для этого способа декодирования KB(x|y) =l(S),
где A(S, ψ(y)) = x. Отсюда получаем неравенство:
K(x|y)<=K(x|ψ(y)) +O(1)
«Теорема инвариантности» являлась главным итогом Колмогорова, с помощью нее можно
определить сложность K(x) независимо от способа декодирования. Вне зависимости от
способа измерения, алгоритмическая сложность конечного объекта является внутренней
характеристикой этого объекта. На основе тезиса сложности вводится тезис количества
информации I(y:x) = K(x)−K(x|y) в первом конечном объекте y об ином конечном объекте
x. В классической теории информации рассматривается количество информации только
для случайных величин ξ и η, которые принимают значения j ∈ J из некоторого
множества:
I(η:ξ) =H(ξ)−H(ξ|η),
Где H– энтропия Шеннона:
H(ξ) =−∑jp(ξ=j) logp(ξ=j),
H(ξ|η)– условная энтропия Шеннона.
Из данного определения следует, что для задания энтропии нужно знать распределение
вероятностей источника, который генерирует символы j, из которых в результате
составлены конечные объекты x. Таким образом, тезисы энтропии и количества
информации являются внутренними тезисами теории вероятностей и требуют для своего
вычисления прежде всего определить вероятностное пространство, которое описывает
источник данных.
Колмогоровский подход базируется на противоположной последовательности действий.
Определив тезис сложности конечного объекта и определяемый через него тезис
количества информации, далее на этом основании формируется теория статистических
свойств конечных объектов. Показателем случайности конечной последовательности
символов х является отсутствие в ней закономерностей, это выражено в невозможности
более короткого описания этой последовательности, чем ее длина – в этом заключалась
идея Колмогорова. В этом случае K(x)≈l(x), где l(x)– длина этой последовательности.
А. Н. Колмогоров придавал огромное значение исследованию тезиса алгоритмической
случайности конечного объекта, однако понятие меры не входит в данное определение. В
выводе стохастических свойств конечной последовательности, исходя из предположения
о том, что ее сложность, при заданных ограничениях, близка к максимальному значению,
заключалась основная идея Колмогорова. В результате алгоритмическая сложность
получила название Колмогоровская сложность, т.к. именно Колмогоров ввел это понятие.
А сам способ формулирования вероятностных утверждений на основе тезисов
алгоритмической сложности и количества информации получил название
колмогоровского подхода к обоснованию теории вероятностей.

Список использованных источников:

1. Колмогоров А.Н.,Три подхода к определению понятия «количество информации»,
Проблемы передачи информации, т. 1, 1965, вып. 1, с. 3-11.
2. https://mccme.ru/free-books/shen/kolmbook.pdf
3. http://iitp.ru/upload/publications/6059/vyugin_kolm.pdf

УДК 651
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖОЛ - КӚЛІК ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ ОРНАЛУЫН
СТАТИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
170
 Жақсыбек А., Еркінқызы А.- 1-Курс, Математика-Статистика
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева Ә.Е

Андатпа: Қазіргі таңда жол-кӛлік оқиғалары ӛте жиі оралады. Оның кесірі
адамдарға ғана тиіп қоймай, бүкіл қоршаған ортаға және Республикамыздың
экономикасынада әсер етеді. Сол себепті бұл мақалада Қазақстандағы соңғы 5 жылдағы
ЖКО орналу кӛрсеткіші және оның себептері мен алдын алу жолдары қарастырырады.
Кілт сӛздер: автокӛлік, статистика, кӛлік қылмыстары, ЖКО, кӛрсеткіштер.

Кӛлік тарихының басталғанына біраз ғасыр болды, соған қарамастанавтокӛлік

индустриясының дамуы жыл сайын қарқыды ӛсіп жатыр. Қазіргі таңда автокӛлік қоғамда
ӛзіндік орны бар мҥлікке айналып, жол қозғалысының ажырамас бір бӛлігін қҧрайды. Бҧл
ҥдеріс біздің елімізде де байқалады. 1991 жылы Қазақстанда шамамен 1,4 милиондай
автомобиль, соның ішінде 372 мың жҥк автомобилі, 54 мың автобус, 849 мың жеңіл және
119 мың арнайы автомобиль болған.[1] 20 жыл ӛткеннен кейін жолдағы шетелдік
ӛндірістегі жоғары жылдамдықты кӛліктер қатары кӛбейіп, ол 3,8 млн. қҧрады.[2]Алайда,
кӛліктің тҥрлері мен санының артуынан кӛлік қылмыстарының кӛрсеткіші ӛсіп, онда
зардап шеккендердің қатары бірден артқаны байқалады. Ал кӛлік қылмыстары ішінен
алдыңғы қатарды жол-кӛлік оқиғалары қҧрады. Бҧдан жол-кӛлік оқиғалары мен оның
қоршаған ортаға, адам ӛмірі мен денсаулығына тигізетін теріс әсерінен, жол жҥрісінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін кезек кҥттірмей шешу керектігін кӛреміз. Тіпті
қазіргі таңда «Автокӛлік ӛлімінің» әлем бойынша қатерлі ісік пен жҥрек-тамыр
ауруларынан кейін ҥшінші орынға шығуы таңғаларлық жағдай емес. БҦҦ баяндамасы
бойынша жыл сайын 1,3 млн. адам жол-кӛлік апатынан кӛз жҧматын болса, бір кҥнде 3000
адам кӛз жҧмады, ал 20 млн. адам жол апатынан жарақат алады. Дамыған елдерде кейінгі
жылдары жол-кӛлік оқиғаларының қҧрбандарының кӛрсеткіші орта есеппен 10% артқан.
Сондай –ақ кӛлік кесірінен болған адам ӛлімі кӛрсеткіші ӛзен-теңіз кӛліктеріне қарағанда
12 есе, темір жол кӛлігінен – 3 есе, ҧшақтардан – 1,5 есе жоғары болып келеді. [3]Бҧл
жағдайлар біздің елімізде де қалыс қалмауда. Елімізде жыл сайын автокӛлік санының
артуы мен жол жҥрісінің интенсивтілігі, қоршаған ортаға ҥлкен теріс салдарын тигізеді.
Қалаларымыздың инфраструктурасы мен машиналардың кӛшедегі қозғалысы «автокӛлік
санының кҥрт ӛсуіне» арналмаған, тҥрлі себептерден мемлекет тарапынан жол-кӛлік
қозғалысына қатысушылардың қауіпсіздігі мен олардың салдарынан орын алатын кӛлік
апатынан сақтандыру мҥмкін емес. Жолдардың қарқынды қозғалысқа арналып салынбауы
да жҥргізушілердің жол ережелерін бҧзуға итермелейді.Қазақстандағы тіркелген жолкӛлік
оқиғасына келетін болсақ, республика территориясында 2015 жылы ресми мәліметтер
бойынша тіркелген авриялар саны 11 955 болған, одан жол ережесі мен кӛлікті пайдалану
ережесін бҧзудың салдарынан 2 449 адам кӛз жҧмып, 14 000 адам тҥрлі жарақат алған. [2]
2016жылы 12 619 ЖКО тіркелген,салдарынан 2 729 адам қаза тапқан және 15 491 адам
жараланған. 2017 жылы республика бойынша 20378 ЖКО тіркелді, салдарынан 2585 адам
кӛз жҧмып, 28527 адам жараланды . 2018 жылдың қаңтар айынын ӛзіде 1210 ЖКО
тіркеліп, онда 148 адам опат болып, 1589 адам жараланған.[5]Бҧл жол кӛлік
оқиғаларының жылдан-жылға артып отырғандығын және одан жапа шекендердің
ҧлғайғандығын кӛрсетеді.Орташа есеппен жол-кӛлік оқиғаларынан ел экономикасына
жыл сайын 10 млрд. теңге шығын келеді және демографиялық ахуалдың тӛмендеуіне
әкеледі. [6]
Ендеше 2019-2020 жылдардағы ЖКО орналған жағдайларды қарастырайық. Статистика
бойынша 2019 жылы тіркелген ЖКО саны -16600 , қаза болғандар- 1552, жараланғандар
саны – 15 324. Ал 2020 жылы соңғы кӛрсеткіштер бойынша 11 780 жол-кӛлік оқиғасы
жасалды, онда 1265 адам қайтыс болды және 9986 адам жарақат алды.

171
Ӛткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жол-кӛлік оқиғалары санының 22% -ға,
қайтыс болғандардың - 19% -ға, жарақат алғандардың - 23% -ға тӛмендеуі байқалады.
Кәмелетке толмағандардың қатысуымен болатын жазатайым оқиғалардың барлық
кӛрсеткіштері де орта есеппен 30% тӛмендеді. [7] Дҥниежҥзілік денсаулық сақтау
ҧйымының зерттеуінше, жол-кӛлік оқиғалары мен ӛлім-жітімнің келесідей негізгі
себептері анықталған:
 Жылдамдықты шамадан тыс асыру
 Алкоголь мен есірткілік заттарды пайдаланған кҥйде кӛлік айдау
 Мотоциклдердің арнайы шлемдері, қауіпсіздік белбеуі және балаларға арналған
орындықтардың қолданылмауы.
 Смартфондар мен басқа қҧрылғыларға ойдың бӛлінуі
 Жол инфрақҧрылымының жасалмауы
 Кӛлік қҧралдарының техникалық ақаулары
 Кӛлік оқиғасынан кейін уақтылы медициналық кӛмектің кӛрсетілмеуі
 Жол ережесінің сақталмауы.
Статистика бойынша елімізде болып жатқан жол-кӛлік оқиғаларының негізгі себептері:
жылдамдықты арттыру(29 пайыз.), жаяу жҥргіншілер жолдарынан ӛту кезінде(14 пайыз),
қарсы қозғалыс жолына шығу(3,8 пайыз, жаяу жҥргіншілердің жолдардың белгіленбеген
бӛліктерінен ӛтуі(4 пайыз), алкогольге немесе есірткіге мас кҥйінде кӛлік қҧралдарын
басқару нәтижесінде орын алған ЖКО(2,2 пайыз) және ӛзге де себептері(47,5 пайыз)
қҧрайды.

172
Жоғарыда аталғандарды қарастыра келе, кӛлік қылмыстары кӛп функциялы, әлеуметтік,
психологиялық қҧбылыс екендігін байқауға болады. Жолда жҥру ережесін бҧзу сол
адамның әрекетінен, басқа да кӛлік жҥргізушілері әрекетінен, психикалық қоршаған
ортадан, жолдардың сапасынан, табиғатағы тҥрлі жағдайының кесірінен, кӛлік шығаратын
мекемелердің сапасыз ӛнімден шығаруы мен кӛліктің жай-кҥйі техникалық талапқа сай
болмауынан, жҥргізушінің жауапкершілігі мен қҧқықтық біліктілігі, субъективті
кӛзқарасыжол-кӛлік оқиғасының орын алуына ықпал етеді деген қорытынды жасауға
болады.
Елімізде ЖКО алдын алу мақсатында дәстҥрлі тҥрде кӛптеген шаралар жҥргізілуде. Олар:
экономикалық, қҧқықтық, ҧйымдастыру-техникалық сипаттағы шараларды қарастыратын
кӛліктік деликтілердің алдын алу бойынша кешендік бағдарламаларды жасау мен жҥзеге
асыру; жол-кӛлік оқиғаларын қызметтік тергеуді реттейтін актілер мен тиісті деликтілер
ҥшін қылмыстық, әкімшілік, тәртіпті және азаматтық-қҧқықтық жауапкершілікті
регламенттейтін заңнамалық және заңға сәйкес нормативтік актілерді жетілдіру; кӛліктік
қылмыстар бойынша қылмыстық істерді тергеу және сотта қаралаты мәселелер
тәжірибесін арттыру; жол сатрудниктері мен прокурорларды, кӛліктің қауіпсіз жҧмысын
қамтамасыз ететін ведомствоаралық қҧрылымдар мамандарын кәсіби дайындаудың
жоғары деңгейге арттырып, қолдау; кӛлік жҧмысшыларының, жекеменшік кӛлік
қҧралдарының жҥргізушілерінің кәсіби дайындығының тиісті деңгейін кӛтеру; кӛлік
жҥргізушілерінің кәсіби сауаттылығын арттыру ҥшін тҥрлі дәрістер оқу. [2]
Автокӛлік қылмыстарының алдын-алу мақсатында бірнеше шаралар ҧсынуға болады: Ең
алдымен, жол кӛлiк оқиғасы орын алғаннан кейін туындаған зиянды салдарды болдырмау
мақсатында, ереже бҧзушы адам шын ӛкiнуiне байланысты жазасын белгілі бір дәрежеге
кӛтеру, қылмыстық оқиғадан кейін жәбірленушілерге кӛмек кӛрсетуін міндетті тҥрде
ескеру.Тағы бір маңыздысы, республикадағы жолдардың сапасын арттыру, дер кезінде
жӛндеп, тазалау жҧмыстарын жҥргізу, жҧмысшылардың шабытын арттыру оларға жылдар
әрі нәтижиелі жҧмыс жасауын талап ету. Қала ішіндегі кӛшелерінің қҧрылысын
қарастырып, әсіресе жолдардың «тарлығын» қайта қарастыру. Ҥшіншіден, жолдарды
тҥрлі бақылау техникалық қҧралдарымен жабдықтандыру, кӛшелерді жарықтандыру, жол
белгілерін айқынды орнату, жоғары қауіп кӛзін қҧрайтын кӛліктерде жылдамдықты
тежейтін аппаратты орнатылуын қолға алу. Жаяу жҥргіншілердің жолда кӛрінуін
қамтамассыз ету мақсатында арнайы дыбыстар мен лазерлі жарықтандыру
қондырғыларын қою.Біздің қалауымызша, Қазақстандағы барлық қалаларда кӛлікті
173
жҥргізу әрі басқаруды, жолда жҥру ережелерді, жолдың жағдайын бағалауды, саралауды
ҥйренуді мектеп қабырғасында оқытып, арнайы емтихан тапсыруды енгізген жӛн. Сол
кезде ЖКО біршама деңгейге азаяды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. https://articlekz.com/kk/article/16542
2. ҚР статистикалық агенттігінің ресми сайты:http://www.stat.kz/Pages/default.aspx
3. Число жертв ДТП в мире может достичь 2,4 млн человек в год – ООН // Интерфакс-
Казахстан, 7 декабря 2012 г.
4. https://strategy2050.kz/news/zhol-k-lik-o-i-alary-o-am-mirine-auip
5. https://ortalyq.kz/auipsizdik-basty-nazarda-2
6. ҚР статистикалық агенттігінің ресми сайты: 2012 жылдың 11 айындағы жол-кӛлік
оқиғаларын есепке алу жағдайы// http://pravstat.prokuror.kz/kaz/novosti/press-releasy
7. Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой
охраны в СССР: автореф... д.ю.н.– Киев, 1975.
8. https://strategy2050.kz/news/zhol-k-lik-o-i-alary-o-am-mirine-auip/

УДК 651

«COVID-19 ВИРУСЫНАН КЕЙІНГІ ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН СТАТИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ»

Жолшы А. - 1-Курс, Математика-статистика

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева Ә.Е.

Аңдатпа: Бұл мақалада Қазақстан мемлекеті 2020 жылы қандай дағдарысқа

ұшырады? Бәріміз білетіндей COVID-19 нан кейін қатаң бақылау орнатқаннан соң,
экономиканың күйі қандай болды? 2018 жыл мен 2019 жылдары мен салыстырмалы
түрде 2020 жылғы экономиканың алға немесе артқа қарай жылжығанын байқай аламыз.
Кілт сӛздер: экономика, теңге, импорт ,экспорт,2020 жыл.

Қазақстан Республикасы — Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет.

Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік
инвестиция тартылды [1].
Дҥниежҥзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жҥргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-
ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың қҧқықтарын қорғау бойынша
әлемдегі ең ҥздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӚ 179,332 млрд. АҚШ долларын қҧрайды
және жылдық ӛсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӚ жан басына шаққанда 9 686
АҚШ долларын қҧрайды.[2]
Экономика дегеніміз не?
Экономика дегеніміз қоғамның тиімді дамуына, ел мен жердін ӛркендеуіне жол
ашатын ғылым. Экономиканы терең білмесек мемлекетті дамыта алмаймыз.
Экономикалық заңдарды меңгере алмасақ пайдалы мен шығыншыл жолдарды айқындай
алмаймыз[3]
2019 жылы Қытайдағы COVID-19 вирусы Қазақстанға 2020 жылы наурыз айында келді.
Бҧл тек Қазақстанға ғана емес бҥкіл әлемде болып жатқан жағдай десек болады. Жаппай
қатаң карантинге жабуылуына байланысты еліміздің экономикасына да, саяси ахуалына
да зардап келді. 2019 жылмен салыстырғанда іс-шаралар азайтылып, жҧмыссыздық
саныда ӛстік деседе болады. Шекара жабылуына байланысты импорт пен экспорт кӛлемі
тоқталып, әуежайларда толығымен жабылды. Соның зардабынан экономикамызға кірістен
гӛрі шығын кӛп келді десек ӛтірік емес. Осы уақытта экономикамыздың кӛрсеткіштері

174
қандай, алдағы уақытта қайтадан жетістіктерге жетіп, қандай жобалар арқылы осы
шығындарды жаба аламыз?
Қазіргі кезде Қазақстанның жиынтық тауар айналымы 55,6 млрд АҚШ доллларын
қҧрайды. Бҧл ретте сауда-саттықтың 29%-ы ЕО елдерімен, 20%-ы – Ресей және 18
пайызы Қытаймен жасалады. Коронавирустың ӛршуіне байланысты сауда
қҧрылымындағы қазақстандық ӛнім экспорты 18,6%-ға тӛмендесе, ал импорт тек 6,4%-ға
азайған. Ал бҧл елдің экономикалық дамуына қауіп тӛндіреді деп
пайымдайды FinReview сарапшылары.
Эпидемиологиялық жағдайдың бҧндай әсері ЖІӚ ӛсіміне ғана емес, мемлекеттік
бюджетке тҥсетін тҥсім кӛлемін де азайтады. Сыртқы сауда қатынастарының алдағы
жарты жылда қалай ӛрбитіні белгісіз, дегенмен тҥрлі зерттеу институттары біртіндеп
қалпына келеді деген болжам жасапотыр.
Қазақстандық ӛнім экспорты 18,6%-ға тӛмендеді
2020 жылдың сегіз айында Қазақстанның экспорт кӛлемі 31,9 млрд АҚШ долларын
қҧраған. Бҧл кӛрсеткіш 2019 жылдың дәл сол кезеңімен салыстырғанда 5,9 млрд АҚШ
долларына аз. Дҥниежҥзінде енгізілген шектеу шаралары салдарына Қазақстан шетке
шығаратын негізгі тауары – минералды шикізат экспортын 16,8%-ға қысқартуға мәжбҥр
болды. Ал экспортқа шығарылатын ӛнімнің 70 пайызы – минералды шикізат.
Қазақстандық шикі мҧнайды жеткізу абсолюттік мәнде 12,7%-ға ӛсті, бірақ ақшалай
мәнде мҧнай нарығының қҧлдырауына байланысты 25,9%-ға қысқарып, 17,1 млрд АҚШ
долларын қҧраған. Табиғи газ сауда-саттығы 22,2%-ға, ал кен мен концентрат саудасы
17,3%-ға тӛмендеді.
Тек жанар-жағармай саудасында оң кӛрсеткіш байқалған. Бірақ оның жалпы экспорт
кӛлеміндегі ҥлесі 1 пайыздан аспайды.
Басты себеп біз экспорт пен импорт жҥйе бойынша Ресеймен және Қырғызстан
мемлекетімен аламасатын едік. Дегенмен де саяси және карантиндік шектеуге байланысты
қазіргі таңда импорт пен экспортқа ешқандай мҥмкіндік болмай тҧрғанын айта кету қажет.
Соның салдарынан теңге бағамы да қҧлдырап, ӛте ҥлкен зардап әкелді.
Мәселен: дағдарыстың теңге тҧрақтылығына ықпалы туралы айтар болсақ, сарапшылар
бірауыздан: «ҧлттық валютаның пандемияға дейінгі бағамы (АҚШ долларына
шаққандағы) қайта орнықпайды» дейді. Бҧл орайда ҥкіметтің ӛз мҥддесі бар екенін алға
тартқан экономист Қасымхан Қаппаров мәселені былайша тҥсіндіреді: «Биыл, карантин
салдарында, бюджетке салықтан түсетін кіріс едәуір тӛмендеді. Ал теңге бағамының
17%-ға тӛмендеуі үкіметке әлеуметтік міндеттемелерді толық кӛлемде орындап
шығуға кӛмектеседі. Үкімет барлық әлеуметтік тӛлемдер жылдық кӛрсеткіштің 10%-
дық деңгейінде индекстеледі деп жариялады. Егер жыл соңына дейін экономикалық
жағдай түзеле қоймаса, онда бұл кӛрсеткіштерді тағы бір мәрте индекстеу
қажеттілігі туындауы әбден мүмкін» [5].

Сонымен қатар, трактор (ӛсім 87,3%) мен ҧн (+22,6%) саудасы жақсы жҥрген.[4]

175
 Салыстырып қарасақ экономикамыз шынында қиын жағдай да болмаса да ӛте ҥлкен
шығынға батқанын айтуға болдаы. Баспа сӛз ӛкілдері 2019 жылға қарағанда экономика
қҧлдырағанын айтып ӛтеді. Оны кҥнделікті ӛмірден кӛрсекте болады.
Мысалы салыстырмалы тҥрде ҦЭМ Қазақстан экономикасы соңғы 22 жыл ішінде алғаш
рет теріс ӛсу қарқынын -0,9% деңгейінде кӛрсетуі мҥмкін деген болжамын растаймыз.
Дегенмен біз ЖІӚ 2020 жылы 0,5-1%-ға қысқаратынын болжап отырмыз, ӛйткені шикі
және ӛнеркәсіптік ӛнімге сыртқы сҧраныс айтарлықтай тӛмендейді, ал салдарды
жеңілдету жӛніндегі шаралар сҧраныс пен инвестициялардың ӛсуіне ықпал етеді. Елімізде
жҥзеге асырылып жатқан ҧзақ қатаң тыйым салу шаралары экономикалық белсенділікті
бәсеңдетуі мҥмкін. Егер пандемия ӛңірлер бойынша таралуын жалғастырса және егер
сыртқы экономикалық конъюнктура одан да кӛп нашарласа, онда ЖІӚ қысқарып, кедейлік
деңгейін едәуір арттыруы мҥмкін. Stat.kz сайтындағы ресми ақпарат бойынша
Қазақстандағы жҧмыссыздық деңгейі наурыз айында 4,8%-ды қҧраған.[6]
Жәй ғана алдыңғы 2019 жылмен 2018 жылды салыстырып кӛрейік. Сонда шынымен,
экономика қалай қҧлдырағанын кӛре аламыз.

Бҧл кӛрсеткіштер қазіргі 2020 жылға және 2019 жыл мен 2018 жылға тән. Бҧл
кӛрсеткіштер мен қазіргі 2020 жылды салыстыруға келмейді.Барлық факторларды айтып
кӛрдік, статистиканың ӛзі карантиннің Қазақстанда ӛте ауыр ӛткенін дәлелдегендей. Бҧл
жәй факторлар мен сандар қанша зиян әкелгенін елестетудің ӛзі қиын.

176
 Қорытындылай келе алдағы уақытқа біз қалай дайындалуымыз керек?
Менің ойымша ең бірінші біздің экономикамыздың басты кӛзі болып табылатын
факторларды жан-жақты зерттеу қажет. Мәселен мҧнайды , қазба байлықтарға дҧрыс
кӛңіл бӛлу арқылы біз ҥлкен пайда аламыз, келесі шекераларға тасымалданатын ӛнімдерге
басты назар аудару қажет. Себебі экономикамыздың кӛп бӛлігі сол арқылы жандануы
мҥмкін. Сыртқа экспортталатын азық-тҥлік ӛнімдерін азайту қажет. Тағы бір фактор
Қазақ елінің шаруашылығына басты назар аудару қажет. Бидай ӛнімдері мен кҥнделікті
асқа қолданатын кӛкеністерді ӛсіру барысында жарамсыз болмас ҥшін немесе дихандар
шығынға батпас ҥшін қазірден басты назарды аудару қажет. Себебі аз ӛнім берген
жағдайда азық-тҥлік қымбаттап, қарапайым халық арасында алауыздық орын алуы
мҥмкін. Келесісі ет ӛнімдер. Қазақстандықтар ет ӛнімін кӛп қолданатындықтан,
қарапайым халыққа қол жетімді болу ҥшін, мал бағумен айналысатын адамдардың
жағдайын жасап, мал жайылымдарын кӛбейтуге атсалысу.
Соңында айтарым ең алдымен ӛз экономикамызды жӛндеп, басқа елдердің
стратегиясына қарау керек. Бірақ тура солар секілді стратегия қолданбаған жӛн. Мәселен
дамыған елдің экономикасы мен біздің экономикамызды салыстыру мҥмкін емес немесе
Африка елімен салыстыруда дҧрыс емес. Сондықтан жан-жақты ойлана отырып ,ӛз
еліміздің экономикасына кері әсер етпейтіндей шешім қабылдасақ ғана алға жылжып,
елімізді қайтадан кӛркейте аламыз. Сол ҥшін де қазіргі жастарды экономикамыздың
тҧрақты дамуына ҥлес қосуға шақырамын.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1
%82%D0%B0%D0%BD#cite_ref-28
2. https://stat.gov.kz/official/dynamic/
3.https://economica.kz/
УДК 338.984

ПРОВЕДЕНИЯ САМООЦЕНКИ ОРГАНИЗАЦИЙ В РАМКАХ

МОДЕЛИ EFQM

Жуман Е.А. – магистрант Высшей Школы Баньска –

Технический университет в Остраве (г.Острава, Чешская Республика)
Макулова А.Т. – д.э.н., профессор
НОД «Общеобразовательные дисциплины», Университет Нархоз

177
 Аннотация. В статье рассматривается проведения самооценки и внедрение
модели совершенствования Европейского фонда менеджмента качества на
казахстанских промышленных предприятиях, в том числе строительных предприятий.
Ключевые слова: самооценка, модели совершенствования, управление качеством,
предприятие, Европейский фонд.

Для эффективного использования внутреннего потенциала производственных

предприятий отрасли строительной индустрии и обеспечения высокого синергетического
эффекта, влияющего на повышение качества рассмотрены возможности применения
модели совершенствования Европейского фонда менеджмента качества (EFQM) [1].
Модель совершенствования EFQM, разработанная Европейским фондом управления
качеством, существует с начала 90-х годов и представляет собой обобщенную модель идеальной
системы управления для организаций, ориентированных на устойчивое развитие и повышение
конкурентоспособности. Она основана на принципах всеобщего управления качеством, на
системном подходе к управлению, учитывающем интересы всех его участников. Модель
используют для самооценки и совершенствования системы управления, исследования и
измерения мощности управленческого потенциала предприятия, оценки эффективности
менеджмента более 20 тысяч различных компаний Европы – независимо от размеров, форм
собственности и видов деятельности, включая некоммерческие организации общественного
сектора [2].
EFQM определяет превосходство как превосходство в организационном
управлении и управлении производительностью на основе набора принципов, включая
поддержание передового опыта, создание ценности для клиентов, создание устойчивого
будущего, развитие организационных возможностей, использование творческих
способностей и инноваций, лидерство на основе видения, вдохновение, а также честность,
гибкое управление и успех за счет навыков сотрудников.
Применение Модели EFQM предполагает проведение исследования и измерения
мощности управленческого потенциала предприятия, оценки эффективности системы
управления любой организации, в том числе модель может помочь в проведении так
называемой «самооценки». Однако вышло таким образом, что самооценка в любом
конкурсе, в том числе и главном европейском, оказалось сведенной на нет. Оценка в
конкурсе получается внешняя, а под собственно «самооценкой»
подразумевается самостоятельное исследование менеджерами своей системы управления.
Когда Модель совершенствования была представлена в Европе в качестве модели
Европейской премии качества (а в Казахстане проводится «конкурс на премии в области
качества»), она сразу вышла за рамки конкурса лучшего «качества» и стала
рассматриваться как инструмент, позволяющий организациям оценивать уровень своего
развития относительно эталонного уровня, выявлять сильные стороны своих систем
управления, а также определять области, где целесообразно проводить улучшения [3].
Основными «выходами» самооценки изначально являлись: перечень сильных
сторон, перечень направлений для совершенствования и бальная оценка системы
управления по критериям модели. Многие организации и сегодня рассматривают эти
«выходы» как существенные для организации, и продолжают улучшать свои показатели,
применяя Модель. Как в любом деле у кого-то это получается более успешно, у кого-то
менее, ну, а кто-то так не смог улучшить свои показатели. Появлялись региональные
конкурсы и отраслевые модели, а некоторые организации попробовали подогнать модель
под свою специфику.
Самооценка определяется, например, EFQM как всеобъемлющий систематический
и регулярный процесс оценки деятельности и результатов организации на основе модели
совершенства.
Сущность самооценки заключается в том, что специально подготовленные
сотрудники (их называют асессорами или оценщиками), на основе систематического и
178
детального сбора и оценки данных из собственной организации, оценивают
эффективность применяемых подходов к управлению организацией и отдельными
процессами, эффективность деятельности по постоянному совершенствованию, а также
тенденции и контекст развития различных показателей эффективности деятельности
организаций. Как показывает большой опыт, практическое применение самооценки
приносит много интересных результатов организациям при условии соблюдения всех
исходных условий и правил [4-6], например:
 это явно алгоритмизируемый подход к процессам непрерывного
совершенствования, поскольку он бескомпромиссно привлекает внимание ко всем
основным возможностям для изменений;
 самооценка – это оценка, производная от фактов, а не от чувств отдельных людей-
самооценка-это изучение и оценка фактических данных с последующей количественной
оценкой зрелости системы управления;
 самооценка – это чрезвычайно эффективная форма обучения людей в организации,
поскольку сами сотрудники ориентируются и мотивируются на выявление сильных и
слабых сторон в системе управления;
 это мощный инструмент для выявления и диагностики слабых мест, при условии
соблюдения принципа истины;
 это метод, дающий количественные результаты и тем самым вынуждающий к
введению и систематическому использованию целого ряда различных измерений и
мониторинга;
 вовлекает широкий круг сотрудников, включая высшее руководство, в принципы
совершенства ненасильственным способом;
 это позволяет непрерывно оценивать достигнутый уровень совершенства даже по
сравнению с другими организациями и т.д.
 С другой стороны, опыт также предостерегает от того, что самооценка может также
столкнуться с некоторыми барьерами и ограничениями в организациях, большинство из
которых вызвано чисто субъективными факторами. Мы перечислим хотя бы некоторые из
них:
 в Чешской среде минимальные знания менеджеров о сущности, значении и
эффектах самооценки оказываются абсолютно ограничивающими – личный опыт
приводит к выводу, что наши менеджеры зачастую даже не хотят приобретать подобные
знания;
 даже сертифицированные организации часто удовлетворяются формально
проведенными внутренними аудитами, которые не выполняют даже тех функций, которые
были указаны в предыдущей таблице. Вся система управления тогда статична, фактически
не ища областей для дальнейшего совершенствования;
 для эффективного осуществления самооценки необходима специальная
подготовка внутренних оценщиков (Асессоров). Это обучение, в частности, может
повлечь за собой значительную статью расходов для небольших организаций;
 для того чтобы надежно выявлять возможности для совершенствования,
необходим также значительный опыт всех тех, кто занимается самооценкой. Этот опыт
относится не только к оцениваемым процессам, но и к подходам к этой оценке;
 однако со стороны руководителей организаций зачастую нет явного стремления к
постоянному развитию организаций, их личные интересы предпочтительнее интересов
организаций, которыми они управляют.
Однако можно сделать вывод, что эффективное применение самооценки – это не
столько вопрос ресурсоемкости и знаний (их можно получить путем обучения и активного
участия), сколько прежде всего проблема мотивации, воли и подлинной
заинтересованности руководителей. Здесь тоже должен в полной мере проявиться
принцип лидерства!
179
Далее рассмотрим, как должна протекать любая самооценка на примере рисунка 1. Будем
исходить из того, что в организации будет создана благоприятная атмосфера для принятия
идеи самооценки и что все барьеры, о которых говорилось выше, будут преодолены.
Затем можно разработать процедуру по умолчанию, которая основана на
рекомендованном и проверенном многими зарубежными практиками алгоритме и которая
должна включать в себя как минимум те шаги, которые определяют следующую картину.
Теперь мы кратко опишем эти шаги.
Достижение согласия о необходимости самооценки. В самом начале необходимо
прийти к соглашению об эффективности и реальной необходимости самооценки. Это
соглашение между членами высшего руководства является решающим. И некоторый опыт
только подтверждает общее предположение о том, что первая заявленная
заинтересованность в самооценке (которая может быть результатом информации,
полученной в ходе обучения, самообучения, посещений других организаций и т.д.) и
датой официального решения о начале самооценки могут занять месяцы! Высшее
руководство любой организации просто должно психологически созреть, чтобы принять
такое важное решение!

Рисунок 1. Основные этапы самооценки организаций

Общение с сотрудниками. Не позднее, чем непосредственно перед началом первой

самооценки, высшее руководство должно сообщить всем сотрудникам организации о
целях, целях и ходе самооценки. Форма общения может быть разной, но наиболее
эффективной является прямое общение во время встреч с сотрудниками. Это сообщение
должно быть направлено против возможного недоверия к сотрудникам и опасения, что
сообщения о негативном опыте и предупреждения о некоторых недостатках будут
неправомерно использованы против тех, кто указывает на эти недостатки. Этот шаг не
должен недооцениваться руководством организации, потому что он может быть ключом к
успеху самооценки!
Назначение и обучение команды оценщиков. Как уже указывалось, самооценка -
это, по сути, командный метод оценки. Поэтому на следующем этапе необходимо собрать
эту команду, официально назначить ее, определить ее компетенции и обязанности. Это
еще одна задача руководства организации. Неотъемлемой частью этого этапа является
специализированная подготовка оценщиков. С точки зрения качества самооценки как
минимум трехдневное обучение, сопровождаемое предыдущим самообучением и
решением тематических исследований, кажется минимальным. Количество оценщиков не
может быть определено в соответствии с какой-либо точной взаимосвязью, но это должно
зависеть от степени самооценки, уровня детализации в школе, выбранных методов и т.д.
Можно рекомендовать, чтобы малые и средние организации имели эта альтернатива также
кажется значительно более эффективной, чем «покупка» внешних оценщиков!

180
Разработка плана самооценки. После этого следует разработать график процедуры и план
самооценки. Эти действия, как правило, уже должны входить в компетенцию
координатора группы самооценки, назначенного высшим руководством. Этот
координатор (также занимает должность менеджера проекта, потому что самооценка,
особенно на начальной стадии, которую мы можем понимать как типичный проект) в этом
контексте решит, в какой степени самооценка будет проведена в первую очередь, а также
предложит наиболее подходящие методы самооценки. На основании этого решения
анализируются необходимые ресурсы и трудоемкий процесс самооценки. Так, например,
определяется график самооценки (включая обучение оценщиков), планируются и
распределяются человеческие и материальные ресурсы и т.д.
Собственная реализация самооценки. Внедрение самооценки с помощью
выбранной методики - это этап, результатом которого должен быть в основном
исчерпывающий список сильных сторон, но особенно слабых сторон организации, то есть
возможностей для улучшения, чтобы этот список мог служить исходными данными для
принятия решения о направлениях дальнейшего улучшения. Рекомендуется внутренне
разделить этот шаг на несколько подэтапов:
– сбор данных соответствующими методами и оценка их сложности;
– определение сильных сторон и возможностей для улучшения;
– подготовка отчета по самооценке;
– представление этого отчета и передача результатов высшему руководству.
Обсуждение результатов высшим руководством и определение приоритетов для
улучшения. Отчет о самооценке должен быть подробно рассмотрен высшим руководством,
которое также должно отреагировать на выявленные слабые места в деятельности и
результатах организации. Кроме того, высшее руководство должно решить, какие слабые
места будут «устранены» в первую очередь проектами улучшения и изменения.
Планирование и реализация проектов улучшения. Простое нахождение
возможностей для дальнейшего улучшения в организации было бы совершенно
бесполезным, если бы это не нашло логического ответа в конкретных проектах по
улучшению. И, как и в случае с внутренним аудитом, последующий цикл самооценки
должен оценивать эффективность и действенность реализованных мер по улучшению.
Дальнейшая самооценка. Как только любая организация начинает систематически
искать возможности для улучшения с помощью самооценки, она должна создавать
системные предпосылки для повторения самооценки – это следует из определения
самооценки. Только так самооценка станет инструментом постоянного и динамичного
развития этих организаций и реальным источником повышения потенциала знаний их
сотрудников!
Соблюдение этого алгоритма, конечно, не является обязательным, однако, как уже
подчеркивалось, большой опыт подтверждает целесообразность и целесообразность его
принятия в качестве основы для процесса самооценки.
Высокое качество продукции в данном контексте является главной частью системы
менеджмента качества строительного предприятия, определяющего его
конкурентоспособность на рынке. Успешное решение проблем обеспечения должного
уровня качества, советующего мировым стандартам, напрямую определяет экономическое
равновесие и прибыльность как самого хозяйствующего субъекта, так и развития отрасли
в целом [7, 8].
Таким образом, внедрение модели EFQM на казахстанских промышленных предприятиях,
в том числе строительных предприятий, позволит не только обеспечить должный уровень
качества производимых товаров, но и сможет полностью удовлетворить запросы всех
субъектов социально-экономических отношений.

Список использованных источников:

1. www.efqm.org
181
 2. Assessing for Excellence. Brussels: EFQM Representative Office, 2003, 50s. (ISBN90-
5236-093-6).
3. Жуман Е. Применение модели совершенствования EFQM в предприятии //VI
Международная научно-практическая конференция «Менеджмент качества: поиск и
решения» в г. Лос-Анджелес (Калифорния, США) 25-27 ноября 2020.
4. NENADÁL J., NOSKIEVIČOVÁ D., PETŘÍKOVÁ R., PLURA J., TOŠENOVSKÝ J.:
Moderní management jakosti. Principy, postupy, metody. Praha: Management Press, 2008, 384
s. (ISBN 978-80-7261-186-7).
5. NENADÁL J.: Měření v systémech managementu jakosti. 2. doplněné vydání. Praha:
Management Press, 2004, 335 s. (ISBN 80-7261-110-0).
6. Маслов Д.В. Современные инструменты управления: модель совершенствования
EFQM: учебное пособие /Д.В. Маслов. – Иваново: Иван. гос. энерг. ун-т., 2016. – 107 с.
7. Жуман Е.А. Управление качеством продукции в Казахстане. Материалы V
Международной научно-практической конференции «Менеджмент качества: поиск и
решения» (Сан-Франциско, США), Том1, 27-29 ноября 2019. – С.213-218.
8. Жуман Е.А. Адаптация к современным казахстанским условиям зарубежного опыта
управления качеством продукции. Научный журнал «LINGVO-SCIENCE». – №25. 2019. –
С.15-18. (Варна, Болгария).

УДК 651

ХАЛЫҚТЫҢ НЕКЕЛЕСУІ МЕН АЖЫРАСУЫН СТАТИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

Жұмағұлова Қ.Ж., Садық А.Т.– 3 курс статистика,

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Иматаева Ә.Е.

Аңдатпа. Бұл мақалада 1991-2019 жылдар аралығындағы Қазақстан халқының

некелесу мен ажырасу тенденциясы және оларға әсер ететін факторлармен байланысы
қарастырылған. Халықтың некелесуі мен ажырасуын статистикалық әдістерді қолдану
арқылы зерттелінген. Сауалнама мен зерттеу нәтижелерінің қорытындысын ескере
отырып, Қазақстанның некелесу мен ажырасу тенденциясын жақсартуға ұсыныстар
берілген.
Кілт сӛздер: неке, ажырасу, тенденция, демография, регрессия.

Қазақтан халқының некелесуі мен ажырасуына екі адамның менталитеті,

кӛзқарасы, тәрбиесі, әр тҥрлі әлеуметтік факторлар, психикалық және физикалық
денсаулығы әсер етеді. Мақаланың мақсаты 1991 жылдан бері елдегі некелесу мен
ажырасудың негізгі тенденциясын анықтау және оларға әсер ететін факторлармен
байланысын талдау, болжам жасау болып табылады. Неке – ресми тҥрде мемлекет
бекіткен тәртіппен екі адамның, ер мен әйелдің, заңды тҥрде тең қҧқылы одақ қҧруы, жҧп
болуы. Демографияда неке - отбасын қҧру, баланың туылуы, туу мен ӛлім-жітім
ҥдерістері. Сондықтан, неке мен ажырасу еліміздің жалпы демографиялық жағдайына
орасан зор ықпал етеді. Халықты некеге байланысты келесі топтарға бӛлуге болады:
некеге тҧрмаған, некеде, ажырасқан және жесір(тҧл)[1]. Тӛменде халықтың некелесуі мен
ажырасуына жасалған статистикалық зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары
берілген.
Ең алдымен, некелесу мен ажырасу коэффициенттерінің динамикасын зерттелінді. Ол
ҥшін келесі статистикалық әдістер - абсолютті ӛсім, ӛсу қарқыны жәнеӛсім қарқынының
кӛмегімен анықтадық. Зерттеуге 1991-2019 жж. мәліметтер ресми сайт stat.gov.kz-тен
алынды [2]. Есепті жылдары некелесудің жалпы коэффициенті орташа есеппен 8,04‰-ні
182
қҧрады. Жыл сайын бҧл коэффициент 1,04%-ға азайып отырған. Бірақ ажырасудың жалпы
коэффициентіне келер болсақ динамикалық қатардың орташа деңгейі 2,55‰-ге тең. Орта
есеппен ажырасудың жалпы коэффициенті 0,01‰-ге артып отырған. 2019жылы бҧл
коэффициент 1991 жылға қарағанда 9,1%-ға ӛскен. Бҧл кӛрсеткіштерден есепті жылдары
жақсы тенденцияның орын алмағанын кӛреміз.

Сурет-1. 1994-2016 жж. некелесудің жалпы коэффицентінің тенденциясы.

Бҧл графикте некелесеудің жалпы коэффицинтінің динамикасын 3 кезеңге бӛлуге болады:

бірінші кезеңі 1994-1999ж. аралығында кемҥ ҥрдісі, 2000-2011 ж. аралығындағы
тенденцияның ӛсуі және 2012-2016 ж. аралығындағы кему ҥрдісі.
Ажырасу тенденциясы 2002 жылға дейін тӛмендеп, 2002жылдан бастап тек кӛтеріліп
келеді. Некелесу мен ажырасуда орын алған тенденциялардың себебін ашу ҥшін халық
арасында онлайн сауалнама жҥргіздік. Бҧл сауалнама, сондай-ақ, қазіргі жастардың неке
мен ажырасуға деген кӛзқарастарын кӛрсетеді.
Сауалнама нәтижесі келесідегідей болды. Респонденттер саны – 90. 45,6%-і 18-24 жаста,
11,1%-і 25-34 жаста, 22,2%-і 35-44 жаста, 13,3%-і 45-54 жаста, 7,8%-і 55-тен жоғары
жаста. 51,1%-і некеге тҧрмаған, 38,9%-і некеде, 10%-і ажырасқан. Респонденттердің
77,8%-і некеге 21-25 жаста, 13,3%-і 26-30 жаста тҧрған дҧрыс ойлайды. 86,7%-і
махаббатты некеге тҧруға итермелейтін негізгі себеп деп белгілеген. 13,3%-і адамгершілік
қасиетті, 11,1%-і ата-анадан тәуелсіз болуды, 10%-і қалаусыз жҥктілікті, 6,7%-і қоғамдық
пікірді, 4,4%-і материалдық жағдайды, 1,1%-і жалғыздық; отбасы қҧру; отбасын қҧру
арқылы бала сҥюді белгілеген.
Жҧбайының қоғамдағы орны мен беделі респонденттердің 33,3%-іне ӛте маңызды, 33,3%-
іне маңызды, бірақ қатты емес, 17,8%-іне бастысы махаббат, 15,6%-іне орташа маңызды
болып табылады. ЖОО-да оқып жҥріп некеге тҧруды 60%-і қҧптамайды, 37,8%-і
қалыпты нәрсе, қалап тҧрса болады, 2,2%-і жағдайына, санасына байланысты деп
белгілеген. Еліміздегі ажырасуға 62,2%-і теріс, 27,8%-і бейтарап, 10%-і оң кӛзқараспен
қарайды. Ажырасу тенденциясын респонденттердің 87,8%-і артып жатыр, 7,8%-і
бірқалыпты деп санайды.

183
 Сурет-2. 1994-2016 жж. Ажырасудың жалпы коэффициентінің тенденциясы.

Некелесу мен ажырасуға әсер ететін факторлармен байланысын анықтадық. Корреляция-

регрессиялық талдау Gretl қолданбасының кӛмегімен жасалынды.
Тәуелді факторға әсер ететін факторлар ретінде 4 фактор алынды: халықтың орта есеппен
жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстары(теңге), пайдалануға берілген тҧрғын
ҥйлердегі пәтерлер саны(мың пәтер), мектепке дейінгі ҧйымдардың саны(бірлік),
жҧмыспен қамтылған халық.

Model 3: OLS, using observations 1997-2019 (T = 23)

Dependent variable: neke

Coefficient Std. Error t-ratio p-value

const −11.1783 1.49940 −7.455 <0.0001 ***
tabys −5.72691e- 6.57344e-06 −8.712 <0.0001 ***
05
zhumyspenkamth 0.00279282 0.000224990 12.41 <0.0001 ***
alyk

Mean dependent var 7.986957 S.D. dependent var 1.266335

Sum squared resid 3.355367 S.E. of regression 0.409595
R-squared 0.904891 Adjusted R-squared 0.895380
F(2, 20) 95.14286 P-value(F) 6.06e-11
Log-likelihood −10.49886 Akaike criterion 26.99771
Schwarz criterion 30.40419 Hannan-Quinn 27.85443
rho 0.286804 Durbin-Watson 1.420054

Сурет-3. Некелесуге корреляциялық-регрессиялық талдау.

Некелесудің жалпы коэффициентіне әсер ететін екі фактор қалды: халықтың орта есеппен
жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстары және жҧмыспен қамтылған халық
саны. Факторлардың ықималдығы – 99%. Сонымен қатар, некелесудің жалпы
коэффициентіне әсер ететін факторлардың 90%-ын осы факторлар қҧраса, қалған 10%-ын
басқа факторлар қҧрайды. Қорытындылай кетсек, халықтың орта есеппен жан басына
шаққандағы атаулы ақшалай табыстары 1 тг-ге ӛссе, некелесудің жалпы коэффициенті
5,727 ‰-ге кемиді. Жҧмыспен қамтылған халық саны мың адамға артса, некелесудің
жалпы коэффициенті 0,003‰-ге артады.

184
Ажырасуға әсер ететін факторларға қылмыстылық деңгейі (10 000 адамға шаққанда), 15-
49 жас аралығындағы әйелдердің туу коэффициенті (1000 әйелге шаққанда),
жҧмыссыздық деңгейі(пайызбен), нәресте ӛлімі коэффициенті (1000 туғандарға) алынды.

Model 4: OLS, using observations 2003-2019 (T = 17)

Dependent variable: azhyrasu

Coefficient Std. Error t-ratio p-value

const 4.35692 0.0939952 46.35 <0.0001 ***
jumyssyz −0.204860 0.0185765 −11.03 <0.0001 ***
narolim −0.0331333 0.00672436 −4.927 0.0002 ***

Mean dependent var 2.660000 S.D. dependent var 0.386959

Sum squared resid 0.093795 S.E. of regression 0.081851
R-squared 0.960850 Adjusted R-squared 0.955257
F(2, 14) 171.8009 P-value(F) 1.41e-10
Log-likelihood 20.07685 Akaike criterion −34.15369
Schwarz criterion −31.65405 Hannan-Quinn −33.90522
rho −0.004131 Durbin-Watson 1.724344

Сурет-4. Ажырасуға корреляциялық-регрессиялық талдау.

Ажырасудың жалпы коэффициентіне әсер ететін екі фактор қалды: жҧмыссыздық деңгейі
және нәрестелер ӛлімі Факторлардың ықималдығы – 99%. Сонымен қатар, ажырасуға әсер
ететін факторлардың 96%-ын осы факторлар қҧраса, қалған 4%-ын басқа факторлар
қҧрайды. Қорытындылай кетсек, жҧмыссыздық деңгейі 1%-ға ӛссе, ажырасу 0,205‰-ге
кемиді. Нәрестелер ӛлімі 1‰-ге артса, ажырасу 0,033‰-ге кемиді.
Қорытындылай келе, зерттеу нәтижелерінен некелесудің азайып, ажырасудың кӛбейіп
жатқан тенденциясын кӛреміз. Бҧл тенденцияны жақсарту ҥшін жҧмыспен қамту деңгейін
кӛтеру керек, жақсы деңгейде ӛмір сҥретіндей етіп жас отбасылардың жағдайын жақсарту
керек және халықтың кӛзқарасымен қоғамдық жҧмыс жасау керек, яғни отбасылық
қҧндылықтарды арттыру қажет. Ол ҥшін бҧқаралық ақпарат қҧралдары арқылы
отбасылық қҧндылықтарды насихаттауға бағытталған мемлекеттік бағдарлама қабылдау,
отбасылық рухани-адамгершілік дәстҥрлерді қолдауға, дені сау, мықты отбасында
тәрбиелеуге бағытталған тҥрлі іс-шаралар ӛткізу қажет. Себебі, қазіргі уақытта отбасы
геосаяси және экономикалық кеңістіктегі жақындап келе жатқан дағдарыс қҧбылыстарына
қарсы тҧра алады деп ойлаймыз, ал мемлекет отбасы институтын кҥшейтуге барынша кҥш
салуы керек.Алдыңғы екі ҧсыныс бойынша қазіргі кезде жҧмыс жҥріп жатыр. Енді сол
бағдарламаларды 3 негізгі қаладан басқа қалаларда да іске қосу керек деп ҧсыныс
білдіреміз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ешпанова Д.Д. Анализ брачного состояния населения Казахстана по данным
переписей населения 1989, 1999, 2009 годов. // Материалы IV международной
научнопрактической конференции «Наука и образование», «Экономические науки», т.2 –
Украина, Днепропетровск, 2008г., 58с. – С.62.
2. https://stat.gov.kz/

185
УДК 311

ФАКТОРНЫЙ АНАЛИЗ ВАЛОВОГО ВНУТРЕННЕГО ПРОДУКТА

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Ибрайхан Меруерт, Иманәлі Анель, Суттенова Айгерим -

студенты 3 курса специальности ―Экономика‖
Научный руководитель: старший преподаватель Сагитова Г. К.

Аннотация: В данной статье рассматривается зависимость Валового внутреннего

продукта от объясняющих факторов с помощью инструментов SAS, RStudio и Excel. На
основе результатов строится прогноз ВВП Республики Казахстан.
Ключевые слова: Валовой внутренний продукт (ВВП), эконометрическая модель,
зависимая переменная, независимая переменная.

В связи с резко изменившимися макроэкономическими условиями экономического

развития страны возникает потребность в анализе и прогнозировании основного
макроэкономического показателя валового внутреннего продукта по разным сценариям
развития экономики с учетом безработного населения и инвестиций.
Валовой внутренний продукт – совокупный показатель, представляющий рыночную
стоимость конечных товаров и услуг, произведенных всеми производителями на
территории государства за определенный период.
Для анализа и дальнейшего прогнозирования на основе статистических данных мы
выявили факторы, которые влияют в большей степени на ВВП.
Независимые переменные: X1 — Индекс потребительских цен (ИПЦ); %; X2 —
Занятое население, тыс. человек; X3 — Безработное население, тыс. человек; X4 —
Инвестиции, млрд. тенге. Интервал составляет с 1994 года по 2019 год.
С целью выявления наиболее значимых факторов влияющих на ВВП, была
построена корреляционная матрица в системе RStudio. Корреляционная матрица позволит
выявить тесноту связи между признаками с целью построения модели регрессии.

Рисунок 1 - Влияние независимых факторов на ВВП Казахстана

Исходя из результатов, мы видим, что ИПЦ и Занятое население не оказывают
сильного влияния на ВВП Казахстана, так как их значимость равна -0,21 и 0,38. Данные
показатели не являются статистически значимыми для нашей модели. Безработное
население оказывает сильное влияние на ВВП, корреляция равна -0,77. Минус говорит об
обратной зависимости данных факторов. Инвестиции также оказывают существенное
влияние на зависимую переменную, корреляция равна 0,98. Показатель говорит о сильной
взаимосвязи. Корреляция между независимыми переменными Безработное население и
Инвестиции высокая, поэтому мы наблюдаем мультиколлинеарность.
Мультиколлинеарность — это наличие значимой взаимосвязи между независимыми
переменными в регрессионной модели. Если данное явление существует, будет сложно
разделять влияния, которые каждая переменная оказывает на зависимую переменную.

186
Поэтому, мы исключили Безработное население, так как Инвестиции оказывают большее
влияние на ВВП.
Отобрав наиболее значимые показатели для модели, составили уравнение регрессии:
Y = -2237,3 + 5,8X4. Единичное изменение инвестиций приведет к увеличению ВВП на 5,8
единиц. Экономический смысл звучит следующим образом, увеличение инвестиций на 1
млрд. тенге, ВВП Республики Казахстан увеличится на 5,8 млрд. тенге.
Коэффициент детерминации равный 0,97 говорит о сильной зависимости. То есть
97% изменения ВВП, вызвано привлеченными инвестициями в страну. Вариация ВВП
зависящая от 3% обусловлена неучтенными факторами.
Перед оценкой регрессионного уравнения необходимо выдвинуть гипотезы:
 H0: a1 = 0 - коэффициент при X незначим (модель неадекватна);
 H1: a0 ≠ a1 ≠ 0 - коэффициент при X значим (модель адекватна).
Для проверки гипотез на значимость коэффициента следует воспользоваться
критерием Стьюдента. Проверка адекватности и неадекватности регрессионной модели
проводится с использованием критерия Фишера.
С помощью программы Gretl можно воспользоваться Методом наименьших
квадратов для получения результата.

Рисунок 2 – Проверка значимости регрессионной модели

В системе «Gretl» принятие решения основывается на основе сравнения P-значения с

уровнем значимости. Таким образом, напротив P-значения для Инвестиций стоит ***,
значит, уровень значимости равен 0,01. P-значение равно 1,05e-020, что меньше 0,01.
Отсюда следует, что отвергается нулевая гипотеза и принимается альтернативная гипотеза
о значимости коэффициента.
P-значение критерия Фишера равно 1,05e-20, что также меньше уровня значимости
0,01.
Значит, принимаем альтернативную гипотезу об адекватности модели.
Полученная статистически значимая модель позволяет строить прогноз на
следующие годы.
И получаем следующие данные — в 2020 году ВВП будет составлять 72423,5 млрд.
тенге, при этом не исключая колебания от 67306 до 77540 млрд. тенге, которые мы
получили доверительному интервалу
Из проведенного анализа следует, что Казахстану необходимо развивать прямые
иностранные инвестиции страны, поскольку увеличение инвестиций прямо
пропорционально способствует увеличению показателя ВВП РК.

187
 Рисунок 3 - Прогноз ВВП Казахстана

Проанализировав информацию Всемирного Банка по прогнозированию показателя

ВВП, мы обнаружили, что в связи с пандемией коронавируса ожидается снижение ВВП на
2-3% в 2020 году. Мы проделали свое прогнозирование показателя ВВП, и по результатам
можем предположить, что этот показатель может составить приблизительно 67000 или
68000 млрд. тенге.
И в заключении можем сделать следующий вывод: ВВП Казахстана составляло бы
72423,5 млрд. тенге, при отсутствии пандемии как фактора влияния.

Список использованных источников:

1. Основные социально-экономические показатели Республики Казахстан // Бюро
национальной статистики РК — URL: https://stat.gov.kz/official/dynamic

УДК 311
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМ ӘЛЕУЕТІ ДАМУЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ: СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Кабулова С. - Нархоз университеті «Статистика»

мамандығының 4-курс студенттері
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мҧханбетова С.М.

Аңдатпа. Мақалада Қазақстандағы адам әлеуетінің қалыптасуы мен

демографиялық дамуына әсеріне ӛмір сүру ұзақтығы мен ӛлім-жітім сияқты қазіргі
демографиялық проблемалар қарастырылады. Жұмыстың мақсаты адами капиталды
қалыптастыру мен дамытудағы демографиялық фактордың басымдылығын негіздеу.
Халықтың кӛші-қоны Қазақстандағы және оның аймақтарындағы адам капиталын
дамытуға теріс әсер етеді. Қазақстандағы адам әлеуеті дамуының демографиялық
аспектілерінің есептеу әдістемесі мен оның даму ерекшеліктерін сипаттайтын
кӛрсеткіш ретінде талдау жасалады. Адам әлеуетінің дамуына демографиялық
аспектінің ықпалын статистикалық әдістер кӛмегімен бағалау, болжамдау кӛзделген.
Кілтті сөздер адам әлеуеті дамуы, демографиялық аспектілері, ӛмір сүру
ұзақтығы.

Қазіргі таңда, кӛптеген елдер, ең алдымен оның дамыған бӛлігі, әлеуметтік дамудың
жаңа кезеңіне ӛтуде, онда халықтың сапалық сипаттамалары кӛбінесе экономикалық
қатынастарды анықтайды. Адам әлеуетінің даму индексін есептеу болжалды ӛмір сҥру
ҧзақтығы бойынша есептеледі. Қазақстан Республикасының бҧл индексі 0,817-ге тең. Ал
халықтың болжалды ӛмір сҥру жасы 2019 жылы 73,2-ге тең. Халықтың ӛмір сҥру сапасын

188
бағалаудың маңызды кӛрсеткіші кҥтілетін ӛмір сҥру ҧзақтығы болып табылады, ол белгілі
бір дәрежеде халықтың демографиялық мінез-қҧлқының жетілдірілгендігін кӛрсетеді. Осы
жағдайларда адами капиталды қалыптастыру мен демографиялық аспектілері ерекше
мәнге ие. Ӛмір сҥру ҧзақтығының тӛмендігі елдің экономикалық дамуындағы және
демографиялық аспектілерін сипатттаудағы кҥрделі мәселелердің бірі болып табылады.

Жас бойынша туу коэффициенттері

180 164,52 159,38 164,62
160 159,04
140 118,2 122,88
120 2017 ж. Жас бойынша туу
100 коэффициенттері
80 69,17 71,87
2018 ж. Жас бойынша туу
60 коэффициенттері
40 24,92 18,59
23,92 17,96
20 0,9 0,91 0 0
0
< 20 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50+

1-сурет. Жас бойынша туу коэффициенттері

1-суретте Қазақстан Республикасы бойынша жас бойынша туу коэффициентері

бейнеленген. Анықталған кӛрсеткіш бойынша 8 тҥрлі жас тобындағы 1000 әйелге орта
есеппен 2017 және 2018 жылда туу санын кӛрсетілген. Жас бойынша туу коэффициенттері
қарастырылып отырған жылдар бойынша ең жоғары кӛрсеткіштер 25-29 жас тобы мен 20-
24 жас тобына ие. 2017 жылы 1000 әйелге шаққанда 25-29 жас тобы орта есеппен 159
бала босанғанын, ал 2018 жылы бҧл кӛрсеткіш 164 тең, демек, 3 пайызға артқанын кӛріп
отырмыз. Бҧл кӛрсеткіштің 25-29 жас тобы мен 20-24 жастар аралығында әйелдердің
жоғары кӛрсеткішке иеленуі, сол жас тобында әйелдер санының жоғары болуы және
босанғандар санының да жоғары болуы әсер етеді. Ал, ең тӛмен кӛрсеткіш 50 ден асқан
жас тобы. Қазақстанда 50 асқан жас тобы босанбаған десек те болады.Бҧл нәтижелерді
салыстырмалы тҥрде гистограммада кӛре аламыз.

Жас бойынша өлім-жітім

коэффициенттері
300 252,82

200
117,15
100 68,14
29,5941,52
5,64 0,46 0,21 0,21 0,55 0,89 1,39 2,89 2,96 4,71 6,22 8,5713,0618,87
0

2017 ж. Жас бойынша ӛлім-жітім коэффициенттері

2018 ж. Жас бойынша ӛлім-жітім коэффициенттері

2-сурет. Жас бойынша ӛлім-жітім коэффициенттері

189
Жас бойынша ӛлім-жітім коэффициенттері есептеу ҥшін Қазақстан Республикасы
бойынша қайтыс болғандар саны және қарастырлып отырған жылдар бойынша халықтың
жас топтарына қарай қҧрамының статистикасын пайдаланып, белгілі бір жас тобындағы
қайтыс болғандар санының осы жастағы адамдардың орташа жылдық санына қатынасы
арқылы анықталды. Гистограммада кӛрсетілгендей жас тобы артқан сайын, жас бойынша
ӛлім-жітім коэффициенттерінің артып жатқанын байқаймыз. Біз бҧны жастары артқан
сайын тҥрлі ауруларға шалдығу ықтималдығы жоғары болуымен тҥсіндіреміз. 2-
графикте кӛрсетілгендей жас бойынша ӛлім-жітім коэффициенттері ең жоғары жас топ
аралығы 85 жастан асқан адамдарға тиесілі. 1жас аралығындағы жас бойынша ӛлім-жітім
коэффициенттері 2017 жылы 0,58 коэффициентке, 2018 жылы 0,46 коэффициентке тең
екенін кӛреміз. Ӛткен жылмен салыстырғанда 20,7 пайызға тӛмендегенін кӛреміз. Бҧл осы
жас топ аралығында 2018 жылы қайтыс болғандар саны азайып, осы жас топ қҧрамында
халық саны артқандықтан азайды деп айтуға болады.

200 000
Өңірлер бойынша халықтың көші-қоны
150 000 162 191
129 734 142 277
119 662
100 000
76 878
50 000 53 697
51 893 58 961
39 674
39 010 38 521 41 631 44 272
39 344 35 853
25 020 23 889
0

Келгені, адам Кеткені, адам

3-сурет. Ӛңірлер бойынша халықтың кӛші-қоны

Кӛші-қон - мемлекеттердің, сондай-ақ бір елдің аймақтарының арасындағы халықтың

қозғалысы. Ауылда ӛндіріс пен қызметті дамыту, жаңа жҧмыс орындарын қҧру және
жҧмыспен қамту ҥшін ҥлкен пайдаланылмаған резервтер мен мҥмкіндіктер бар. Жоғары
да кӛрсетілген график бойынша ең жоғары кӛші-қон 2 мегаполисте және Тҥркістан
облысында екенін байқауға болады. Бірақ Тҥркістан облысында келген және кеткендер
сальдосы теріс. Яғни, Тҥркістан облысында 2019 жылы келгендер саны 129734 адам
болса, кеткендер саны -13325 екенін кӛруге болады. Бҧл ӛңірде халық саны кӛп, ал жҧмыс
орны аз болғандықтан сальдосы теріс деп қорытындылауға болады. Нҧр-Сҧлтан
қаласында кӛші-қон сальдосы 33 366 адам, ал Алматы қаласында кӛші-қон сальдосы
40 098-ге тең. Бҧл қалаларда кӛші-қон кӛрсеткіштерінің жоғары болуын ҚР ең ірі 2
мегаполис болуымен негіздеуге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. https://stat.gov.kz/
2. https://cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-migratsii-na-demograficheskoe-razvitie-skfo-i-
podhody-k-ee-regulirovaniyu-v-sovremennyh-usloviyah
3. http://ranking.kz/ru/a/reviews/vneshnyaya-migraciya-naseleniya-rk-yanvarsentyabr-2019

190
УДК 651

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ

САЛАСЫНЫҢ ӚЗГЕРІСІ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА
СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Қашағанова Алуа - «HR және бизнес басқару»

мамандығының 1 курс студенті Нархоз Университеті
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.д., профессор Макулова А.Т.

Аңдатпа. Мақалада 1991-2019 жылдар аралығындағы ауыл шаруашылығы

ӛнімдерінің жалпы шығарылымы статистикасына сүйене отырып, алдағы жылдарға
болжам жасалған. Статистикалық мәліметтерді қолдана отырып Ехсел
бағдарламасында есептеулер жүргізілген.
Кілттік сӛздер: ауыл шаруашылығы, статистика, тренд, болжам, талдау.

Ауыл шаруашылығы адамзатқа керек материалдық ӛндірістің ең маңызды

тҥрлерінің бірі. Ежелден қалыптасып келе жатқан сала ешқашан ӛз мән – мағынасынан
айырылған емес. Ауыл шаруашылығы халықты азық-тҥлікпен және ӛнеркәсіпті
шикізаттың кейбір тҥрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі
ҥлкен ӛсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тҧрады. Сонымен қатар
оның қҧрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді. Яғни, кез-
келген мемлекеттің басты салаларының бірі. Қазіргі таңда әлемнің алпауыт дамыған
мемлекеттері ӛз ауыл шаруашылық салаларын тек дамыту ҥстінде. Себебі, ауыл
шаруашылығы мемлекеттің ЖІӚ-нің басты кӛрсеткіші. ЖІӚ дегеніміз - тҧтыну, экспорт
және жинақтау ҥшін мемлекет аумағында экономиканың барлық салаларында бір жылдың
ішінде ӛндірілген барлық тҥпкілікті тауарлар мен қызметтердің нарықтық қҧнын қамтып
кӛрсететін макроэкономикалық кӛрсеткіш. Жалпы ішкі ӛнім ӛндірістің нәтижесін,
экономиканың даму деңгейі мен ӛсу қарқынын сипаттау ҥшін пайдаланылады. Яғни,
мемлекеттің экономикалық хал ақуалын кӛрсетеді [1].
Ал біздің еліміздің белсенді қолдауына қарамастан ауыл шаруашылығы саласында
айтарлықтай мәселелер бар. Бҧл сала отандық экономиканың негізгі қозғаушы кҥші
саналғанымен, оның ЖІӚ қҧрылымындағы ҥлесі аз, небәрі – 4,2%. Сондықтан да
мемлекетіміздің алдында тҧрған негізгі міндет – аграрлық ӛнеркәсіп кешенінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының агроӛнеркәсіптік
кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жҥзеге
асырылып, ауыл шаруашылығы саласына баса назар аударылып келеді. Алайда біраз
жылдар бойы ауыл шаруашылығы саласындағы еңбек ӛнімділігі Қазақстан
экономикасындағы ең тӛменгі кӛрсеткіштен аса алмай жатыр. Оның себебі, аграрлық
саланың дамуына кері әсер ететін негізгі мәселелердің шешімін таппауы. Осы жағдайға
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың ӛзі агроӛнеркәсіп кешенін дамытуға кедергі келтіріп
отырған бірқатар тҥйткілді мәселелерді атап кӛрсеткен еді. Мемлекет басшысының
айтуынша, агроӛнеркәсіп кешенін дамытуға арналған қазіргі мемлекеттік бағдарлама 10
жыл ішінде осы саланы әртараптандыруға мҥмкіндік берді. Алайда бҧл саладағы еңбек
ӛнімділігі айтарлықтай аз және ӛнімді ӛңдеу деңгейі тӛмен. Сондай-ақ отандық
агросекторда озық технологияның мҥмкіндіктерін пайдалану жҧмысы жҥйелі жолға
қойылмаған. Президент алдағы уақытта осы және басқа да мәселелерді шешу ҥшін
бірқатар нақты шаралар қабылдау қажеттігін алға тарқан болатын [2].
Ауыл шаруашылығы саласының маңыздылығы сол, бҧл сала ең алдымен елдің азық-тҥлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек. Аграрлық саланы Қазақстан экономикасының
жетекші кҥшіне айналдыру мақсатында соңғы онжылдықтарда аграрлық ӛнеркәсіп
191
кешенін дамытуға арналған бірнеше бағдарлама әзірленген, бҧл саланы қаржыландыру
тәсілдері де бірнеше мәрте ӛзгерді. Бірақ айтарлықтай нәтиже болмады. Бҧған себеп,
мемлекеттік қолдау қҧралдарының нәтижесіздігі, ӛндіріс кӛрсеткішінің тӛмендігі, сондай-
ақ агроғылым мен агрокәсіп арасындағы алшақтық, ауыл шаруашылығы тауарларын
сақтау жҥйесінің жолға қойылмауы секілді мәселелер. Бҧның барлығын ескере отырып
енді тек дҧрыс жоспармен еліміздің ауыл шаруашылық саласын дамыту қажет.
1991-2019 жылдар аралығындағы ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің жалпы
шығарылымы статистикасына сҥйеніп тренд теңдеуін тҧрғызамыз (1-сурет) [3].

1-сурет. Тренд модельдері негізінде динамикалық қатарды болжау

Тренд моделі негізінде динамикалық қатарды болжағанда осы 2020-2022 жылдарға ең

шынайылық коэффиценті R2 =0.988, У = 8337,5х2 – 82364х+284465 теңдеуі арқылы
болжам жасадым. Яғни, тӛмендегі 1-кестеден ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің жалпы
шығарылымы бірқалыпты ӛсіп отырғанын байқаймыз .

1-кесте. Тренд теңдеуі арқылы алдағы жылдарға болжам.

Ауыл шаруашылығы
Жыл t ӛнімдерінің жалпы
шығарылымы, млн.теңге

2020 30 5317295
2021 31 5743519
2022 32 6186417

Қорыта келе, бҥгінгі таңда ҚР агроӛнеркәсіп кешенінің алдына қойылған міндеттері кӛп.
Солардың бірі – ауылшаруашылық ӛндірісін қарқынды дамыту, әлемдік нарықта бәсекеге
қабілетті және экспортқа бағытталған ӛнімдер ӛндірісін ҧлғайту, елдің азық-тҥлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және 2022 жылға дейін осы саладағы еңбек ӛнімділігін 2,5
есе арттыру. Эксперттердің айтуынша, ауыл шаруашылығы дамыған мемлекеттің
экономикасыда бір қалыпты болады. Мемлекетімізде ауыл шаруашылығын дамыту ҥшін
табиғи, адам ресурстары жеткілікті. Қазақстандағы жерлердің жалпы аумағы 272 млн
гектарды қҧраса, оның 215 млн гектары – ауыл шаруашылық алқаптары. Бҧл әлемдік
ресурстардың 4 пайызын қҧрайды. Соңғы 10 жылда ауыл шаруашылығындағы ӛндіріс

192
кӛлемі шамамен 4 есеге ӛскен. Бҥгінде АӚК жалпы ӛнімі 4,5 трлн теңгеге жетті немесе
елдің ЖІӚ-дегі ҥлесі – 7,8 пайызды қҧрайды. Ауылшаруашылығы тек жҧмыс кҥшінен
тҧрмайды. Жҧмысшылардың аграрлық білімі мен инновациялық жаңа технологияларды
біріктіріп қолдана алғанда ғана жақсы кӛрсеткіштерге жете аламыз. Ал Республика
бойынша 2017 жылы ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың кӛлемі тҧтастай алғанда
68,8 млрд теңгені қҧраса, ол – жалпы ішкі ӛнімінің 0,13 пайызы ғана. Оның ішінде ауыл
шаруашылық ғылымдарына 6,5 млрд теңге бӛлінген. 2017 жылы негізгі капиталға
салынған инвестиция кӛлемі 8,7 трлн теңге болса, соның ішінде 348,5 млрд теңге немесе 4
пайызы ауыл шаруашылығына бағытталды. Ойымды қорытындыласам, еліміздің
экономикалық жағдайын жоғары деңгейге кӛтеру ҥшін оның ҥлкен бір саласы – ауыл
шаруашылығын қолға алу қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ауыл шаруашылығын қалай дамытамыз? (turkystan.kz)
2. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласы ел экономикасының негізгі қозғаушы кҥшіне
айналуына не кедергі?. Елбасы идеялары. Alashainasy.kz
3. https://stat.gov.kz/

УДК 651

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 2000-2019 ЖЫЛДАР АРАСЫНДАҒЫ

АЖЫРАСУ КӚРСЕТКІШІНЕ МОНИТОРИНГ

Қасымбек Т. - Есеп және аудит мамандығының

1 курс студенті Нархоз Университеті
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы У.Б. Меирманова

Аңдатпа. Ажырасу кӛрсеткіші статистикасын қолданып, алдағы жылдарға

болжам жасалған. Статистикалық мәліметтерді қолдана отырып Ехсел
бағдарламасында есептеулер жүргізілген.
Тірек сӛздер: неке, ажырасу коэффициенті, статистика, мониторинг, тренд.

Негізінен, қазіргі таңда талақ айту – әр отбасы некесінің бҧзылуына әкеледі. Кӛптеген
отбасының шаңырағының бҧзылуы, ажырасуы әлеуметтік проблемаға айналып, кез-келген
мәселенің ушығуы, шиеленісуі - қоғамда қалыпты ажырасуға әкелетін деңгейге жетті. Осы
ажырасу стресс, қайғы деңгейіне байланысты ӛлімнен кейін бірінші орында тҧр екен [1].
Бҧндай ауыр, әрі қиын деңгей, әр ел, мемлекет басынан ӛтуде. Сол сияқты, осындай
оқиғалар бҥгінгі кҥнде, әсіресе Қазақстанда ҥйреншікті жағдайға айналып бара жатыр.
Яғни, ерлі-зайыптылардың ажырасуы ҥлкен кӛлеммен белең алуда.
Заман дамып, ӛзгерген сайын адамдардың, жалпы қоғамның кӛзқарасы мен
қҧндылықтарға деген қарым-қатынасы ӛзгеріп жатады. Бҧл-бҧлтартпас шындық, факті.
Себебі заманға сай адам психологиясы ӛзгеріп, бір қалыпта тҧрмайды. «Адам ӛзгермейді
дегеннің тілін кесем» деген емес па еді хәкім Абай?[2]. Демек, адамның қарым-қатынасқа
деген кӛзқарасы ӛзгереді. Ал біздің менталитетімізге отбасы қҧндылықтарын бірінші
орынға қою, отбасы ҧйытқысын сақтау сынды нәрселер сіңіп, ата-баба дәстҥрі мен салты
бойынша «ажырасу» ҧғымы, яғни ажырасуға бару – ҥлкен кҥнә, қылмыс, ерсі қылық
ретінде қабылданатын. Алайда, заман ӛзгерген сайын, адамдар ӛзгерген сайын бҧл мәселе
қоғамда айқын кӛрініс таба бастаған [3]. Әйелдер кӛбіне ерінің кемсітуіне, қорлап, қол
жҧмсауына шыдамай ажырасуға бел байлайды. Оған қоса, кҥйеуінің немесе әйелінің

193
ішімдікке салынуы, кӛбіне екі жастың әлеуметтік жағдайының тең болмауы отбасы
шаңырағының шайқалуына әсер етеді.
Бҧрындары жастар ауыл ақсақалдарының шешіміне қарсы тҧрмаған. Ажырасуда тек
белгілі бір себептер ғана ескерілген. Әйел адам ӛз бетімен билерге жҥгінбеген. Ал
ажырасқан кҥннің ӛзінде баланы әкесінде қалдырған. Оған қоса, бҧрындары керісіп қалған
жастарға туған-туыстары ақыл айтып, дҧрыс жолға салып, татуластыруға тырысатын. Ал
қазір әр жақ ӛзінікін жақтап, екіншісін даттап, "әйел жолда, бала белде" деген принципті
ҧстанып жатады [4]. Сондай-ақ бҧрындары екі-ҥш әйелді әулетін кӛбейту ҥшін алған,
бірақ қазір заң жҥзінде рҧқсат бермегенмен, жасырын жҥрістен туылған заңсыз
балалардың кӛбеюі ҧлттың болашағына қауіп тӛндіреді. Біріншіден, заңсыз бала ата тегін
білмейді, содан келіп ғасырлар бойы қалыптасқан қан тазалығы бҧзылады, оған қоса
ажырасу ҥлесін кӛбейтеді [5].
Сол сияқты ислам дінін ҧстанатын елдердің арасында Қазақстанның ажырасу
коэффиценті ең жоғары орында тҧрғаны кӛбіне мәлім. Бҧрынғыдан қарағанда, осы жылы,
яғни COVID 19 індетінің кесірінен, елімізде ажырасу деректері жиілеп кеткенін айтып
дабыл қағуда [6]. Яғни, бҧл кӛрсеткіш екі еселеніп, бірнеше айға созылған карантин
кезінде ажырасуға ӛтініш бергендер саны кҥрт артып, онлайн ажырасудың ӛзі пайда
болған. Бҧл ӛте миға қонымсыз нәрсе деп тҥсінемін, себебі бҧл мәселе қазірдің ӛзінде
ҥлкен кӛрсеткіште тҧрса, кейін онлайн ажырасумен бҧдан да кӛп ҥлеске әкеп соқтыруы
мҥмкін.

Ажырасудың жалпы коэффициенті

2030 4,00
2020
2010 2,00
2000
1990 0,00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Жыл Ажырасудың жалпы коэффициенті(%)

1-сурет. Қазақстан Республикасының 2000-2019 жылдар арасындағы ажырасу

коэффиценті графигі

1-суретте кӛретініміздей Қазақстан Республикасының 2000-2019 жылдар арасындағы

ажырасудың коэффиценті белгіленген.
Ехсеl бағдарламасына салынған бҧл талдауға назар аударсақ, ажырасу мәселесі 2000
жылдан бері бір қарқынмен, яғни 19 жылды жуықтап алғанда 1,4 %-ға ӛскендігін
байқауға болады. Бҧл дегеніміз ажырасу мәселесі не тӛмендемеген, не ҥлесі шамадан шек
артпаған. Бір сӛзбен айтқанда, бір ілгерде жҥріп отырған.
Алайда, бҧл кӛрсеткіш ТМД елдері арасында ажырасудан алғашқы ондықта
екендігімізді кӛрсетеді.

194
 ӨҢІРЛЕР БОЙЫНША АЖЫРАСУ КӨРСЕТКІШІ
Солтүстік
Қостанай облысы; АстанаМаңғыстау
қ.ә.;
Ақмола облысы;
Қазақстан; 560553
876833
Шығыс 1006570
облысы; 650509
Алматы қ.ә.;
737443
Қазақстан;
Павлодар 1772779
1386208
облысы; 755847 Оңтүстік
Қазақстан;
Қарағанды 2899853
облысы; 1381501
Батыс Қазақстан; Атырау облысы;
643874облысы;
Жамбыл 613880
Қызылорда
Ақтөбе облысы;Алматы облысы;
1116384
2003063 облысы; 777730
851339

2-сурет. Қазақстан Республикасының ӛңірлер бойынша ажырасу кӛрсеткіші

Жоғарыдағы 2-суретте ҚР-ның ӛңірлері бойынша ажырасу кӛрсеткішіне
диаграмма тҧрғызылған. Диаграммада ҥлкен пайызды Оңтҥстік Қазақстан, Алматы
облысы, Шығыс Қазақстан мен Қарағанды облыстары алып тҧр. Яғни аумағы ҥлкен
қалаларда ажырасу кӛп тіркелген. ҚР Ҧлттық экономика министрлігінің Статистика
комитеті ҧсынған деректерге сҥйенсек, соңғы он жылда осы аудан аралығында 1,5 млн
қазақстандық некесін қиып, осы уақыт ішінде жарты миллионнан астамы ажырасып
кеткен. Сол себептен, басқа облыстар ішінен жоғарғы кӛрсеткішке соқтырған.
2000-2019 жылдар аралығындағы ажырасу коэффициентінің статистикасына сҥйеніп
тренд теңдеуін тҧрғызамыз (3 сурет).

Ажырасудың жалпы коэффициенті

4,00 y = 0,0665x + 1,9098
R² = 0,676
3,00

2,00

1,00

0,00
0 5 10 15 20

3-сурет. Қазақстан Республикасының ӛңірлер бойынша ажырасу кӛрсеткішіне тренд

теңдеуі

Графиктегі тренд теңдеуі арқылы алдағы жылдарға болжам жасаймыз:

Жыл t Ажырасудың
жалпы
коэффициенті(%)
2020 21 3,3063
2021 22 3,3728

Болжам нәтижесінде 2020-2021 жылдары ажырасудың жалпы коэффициенті әрі

қарай ӛсетінін байқауға болады. Бҧл кӛрсеткіштер Қазақстан ҥшін ӛте жоғары, әрі
қауіпті.

195
 Ажырасудың тҥсініктері мен кӛрсеткіштерін зерттей келе, соңғы қорытынды
бӛлімде бҧл мәселені алдын алу шараларын, яғни бҥгінгі кӛрсеткішті азайтудағы мән-
жайдың негізгі кӛздерін қарастырып кетсем... Негізінен, ажырасуды алдын-алу – әр
отбасы арасындағы қарым-қатынасты дҧрыс қҧрудан басталады. Отбасын қҧру оңай
шару емес, сондықтан оған ҥлкен дайындықпен келу қажет. Асығыс таңдау жасап,
кӛзді жҧма салып, отбасы қҧру дҧрыс емес. «Ҥйлену оңай, ҥй болу қиын» - деп, атам
қазақ бекер айтпаған ғой. Демек, ҥлкен ӛмірге қадам баспас бҧрын екі жас дайын болуы
керек. Себебі отбасы тыныштығын сақтау ердің де әйелдің де міндеті. Осы
жауапкершілікті сезіне отырып, ерлі-зайыптылар әрдайым бір-біріне рухани және
материялдық жағынан қолдау кӛрсетулері тиіс. Қиындықтарға тап болған жағдайларда
сезім жетегінде кетіп қалмай, салқынқандалық танытып, сабырмен, жәрдемдескен жӛн.
Жастардың кӛбісі ажырасу арқылы барлық қиындықтар, барлық мәселелерден
қҧтыламыз деп ойлап жатады. Алайда, бҧл қате пікір. Ажырасуға тек әбден тығырыққа
тіреліп, басқа шығар жол қалмағанда бел байлау арқылы ғана іске асады. Әйтпесе,
қылт етіп бой кӛрсеткен әрбір қиыншылық ҥшін ажыраса салатындай отбасы
еріккеннің ермегі емес қой. Қоғам ішін қҧртша кемірген бҧл мәселенінің шешімін дер
кезінде шешіп, қазақ халқын бҧл қасіреттен, бҧл ҥлкен кӛрсеткіштен қазірден сақтап
қалу маңызды. «Әр отбасы ҧлт тірегі» деген атаққа лайық болайық!

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_shymkent_divorce/28683234.html
2. https://egov.kz/cms/kk/articles/divorce-details
3. https://www.google.com/search
4. https://qazaqadebieti.kz/13576/azhyrasu-sebepteri-men-saldary
5. http://senate.parlam.kz/ru-RU/blog/617/news/details/11691

УДК 651

ҚР САҚТАНДЫРУ ҦЙЫМДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ КӚРСЕТКІШТЕРІНЕ

ТАЛДАУ

Қанат Мадияр – қаржы мамандығының

1 курс студенті, Нархоз университеті
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мекебаева Ж.А.

Аңдатпа. Мақалада Қазақстан Республикасының сақтандыру компанияларының

қаржылық кӛрсеткіштеріне талдау жасалынды. 2009-2019 жж. сақтандыру
компанияларының активтері мен меншікті капитал кӛлемі қарастырылды. Сонымен
қатар тренд сызығын сызу арқылы 2020-2021 жылдарға болжам жасалынды.
Кілт сӛздер: сақтандыру, ӛсу қарқыны, тренд, болжам.

Сақтандыру — сақтандыру ҧйымдары (сақтандырушылар) мен жеке заңды

тҧлғалар арасындағы, сондай-ақ сақтандыру ҧйымдарының ӛздерінің арасындағы жеке
және заңды тҧлғалардың мҥліктік мҥдделерін қорғау жӛніндегі қҧқықтық қатынастар.
Сақтандыру ерікті және міндетті нысандарда жҥзеге асырылады. Ерікті сақтандыру
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді. Ерікті сақтандырудың
ортақ шарттарын және оның жҥргізілу тәртібін айқындайтын ережелерін сақтандырушы
дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру заңға сәйкес жҥзеге асырылады.
Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін мҥліктік мҥдделер жатады, олар: сақтанушының немесе сақтандырылған
196
тҧлғаның ӛмірімен, денсаулығымен, еңбек етуге
қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мҥдделер, мҥлікті
иеленумен, пайдаланумен, билеумен байланысты мҥдделер (мҥлікті сақтандыру),
сақтанушының жеке адамға немесе жеке тҧлғаның мҥлкіне келтірген зиянын ӛтеумен
байланысты мҥдделері (жауапкершілікті сақтандыру). Қазақстан
Республикасының аумағында орналасқан заңды тҧлғалардың мҥліктік мҥдделерін (қайта
сақтандыру мен ӛзара сақтандырудан басқа) және ҚР резиденттері болып табылатын жеке
тҧлғалардың мҥлкін тек cақтандыру қызметін жҥзеге асыруға лицензиясы бар заңды
тҧлғалар ғана сақтандыра алады.
Еуразия Сақтандыру компаниясы Акционерлік қоғамының негізі 1995 жылы қаланып
және 10 жылдық белсенді жҧмысы нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы ірі
сақтандыру компанияларының бірі болып табылады. Ашықтық пен сенімділікке
негізделген бизнес жҥргізудің арқасында Компания Қазақстанның сақтандыру
нарығындағы ең жоғары қаржылық кӛрсеткішке жетіп отыр.
Қазақстан Халық банкінің ЕСК Халық - Қазақшетсақ АҚ – еліміздегі ҥшінші деңгейдегі
сақтандыру компаниясы.
АО Қазақстан Халық Банкінің ЕК ӛмірді сақтандыру жӛніндегі Халык-Life АҚ –
Қазақстан Республикасы бойынша тӛртінші орындағы сақтандыру компаниясы. 2013-2015
жылдары Халық-Life АҚ-ның National Business Rating рейтингілік агенттігі Ӛнеркәсіптік
кӛшбасшы атағына ие болды.
Активтер – ӛндірістік және бейӛндірістік
мақсаттағы жылжымайтын және жылжымалы мҥлік тҥріндегі меншік, сондай-ақ
шаруашылық мақсатта пайдаланылып жҥрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры,
ақшалай қҧны бар, заңи және жеке тҧлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің
бәрі; елдің шетелден алынған ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып
тҥсуі.
Меншікті қаражат - кәсіпорынның шаруашылық қаражаты кӛздерінің бірі, субъектінің
міндеттемелері шегерілгеннен кейінгі активтері. Ол мекеменің қалыптасу кӛзінің және
ортаның ӛзгеруіне байланысты дҧрыс қызмет ету ҥшін елеулі маңызға ие бола алады.
Бҧдан басқа да, меншікті капитал мекемелерді қаржылық тҧрақсыздықтан және шектен
тыс тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғанудан қамтамасыз етеді, ағымдағы
шығындардың залалын жабады, клиенттің сенімін арттырады, клиенттердің
коммерциялық және тҧтыну тауарларына деген қажеттіліктерін қанағаттандырады.

300 000 000 180 000 000

160 000 000
250 000 000
140 000 000
200 000 000 120 000 000
100 000 000
150 000 000
80 000 000
100 000 000 60 000 000
40 000 000
50 000 000
20 000 000
0 0
2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020
Сақтандыру ұйымдарының активтері, мың тг. Меншікті капитал
Сурет 1. "Еуразиялық" АҚ активтері, меншікті капитал кӛлемі (мың.тг.)

Сурет бірде «Еуразия» СК АҚ-ның 2009 жылмен 2019 жылдар аралығындағы активтер
мен меншікті капитал кӛрсетілген. Диаграммадан кӛретініміз қаржылық кӛрсеткіштің
ӛскенін байқаймыз. 2009 жылы 1 желтоқсанда активтер саны 50700491 мың теңге болып
2019 жылы 271839116 мың теңгеге дейін ӛсіп оң нәтиже кӛрсеткен. Меншікті капиталда
197
оң кӛрсеткіш болып тҧр. Тек 2013, 2017 жылдарғы ауытқушылық байқалады. Жалпы
меншікті капитал 5,1 есеге ӛскен.

300000000 80

250000000
60
200000000

150000000 40

100000000
20
50000000

0 0
Жыл2010
2009 Сақтандыру
2011 2012 ұйымдарының
2013 2014 активтері,
2015 2016мың тг.2017 Үлесі 2019
2018

Сурет 2. Сақтандыру ҧйымдарының ативтері

Екінші суретте "Еуразия" СК АҚ-ның 2009-2019 жылғы активтері мен меншікті

капиталының ҥлесі. Жалпы екі кӛрсеткіш ҥлесі біршама тӛмендеген. Кӛріп
отырғандарыңыздай 2009 жылы 59,69721674 %-ды қҧраса. 2013, 2017 жылдары екі
кӛрсеткіш ҥлесінің де біршама тӛмендегені байқалады. Ал 2019 жылы «Еуразия» СК АҚ-
ның активтері мен меншікті капиталының ҥлесі 57,41065793 %-ды кӛрсеткен.

Сурет 3. ҚР аймақтары бойынша сақтандыру тӛлемдері

Суретте 2019 жылы 1 қаңтар ҚР аймақтары бойынша сақтандыру тӛлемдері берілген.

Аймақтар бойынша, Алматы қаласы ең жоғары кӛрсеткішті кӛрсетіп тҧр. Одан кейін
Астана мен Қарағанды қалалары. 2019 жылы ең жоғары тӛлем Алматы қаласында
33220383 мың тг. болса, ең тӛменгі кӛрсеткіш Солтҥстік-Қазақстан облысында 686777
мың теңгені қҧраған.

198
300 000 000

250 000 000 y = 439186x2 + 2E+06x + 6E+06

R² = 0,9815
200 000 000

150 000 000

100 000 000

50 000 000

0
200420052006200720082009201020112012201320142015201620172018201920202021
Меншікті капиал Полиномиальная (Меншікті капиал)

Сурет 4. Тренд модельдері негізінде болжау

Тренд сызу арқылы келесі жылдарға болжам жасалынды. У=439186x2+2E+06x+6E+06

формуласын пайдаланып 2020, 2021 жылдарға болжам жасалынды. 2020 жылы меншікті
капитал кӛлемі 156064625 мың тг қҧраса, 2021 жылы бҧл кӛрсеткіш 1,8 пайызға ӛсетіні
байқалады. Яғни, қазіргі таңда бҥкіл әлемді дҥрліктірген пандемияға байланысты ең
бірінші біздің денсаулығымызды сақтандыру қажет. Кӛлік қҧралдарын, тҧрғын ҥйлерді
сақтандыру міндетті. Бірақ ӛкінішке орай елімізде сақтандыру ҧйымдарының
жҧмыстарын әліде болса нығайту қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Сақтандыру – Уикипедия https://kk.wikipedia.org
2. Сақтандыру ҧйымдары – National Bank https://www.nationalbank.kz
3. Активтер – Уикипедия https://kk.wikipedia.org
4. Меншікті қаражат – Уикипедия https://kk.wikipedia.org
5. Қазақстан Республикасы Ҧлттық Банкінің ресми интернет ресурсы
https://www.nationalbank.kz

УДК 651

ВЛИЯНИЕ ИННОВАЦИЙ НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ СТРАНЫ (НА

ПРИМЕРЕ КАЗАХСТАНА)
Муратулы А., Омар А.
Научный руководитель – старший преподаватель Исмагулова А.А.

Аннотация. В современном мире для обеспечения конкурентоспособности на

микро и макроуровне необходимо разрабатывать и внедрять инновации, которые
способствуют увеличению производительности и в итоге приводят к устойчивому
развитию страны. Целью данной статьи является изучение влияния инноваций на
экономический рост Казахстана. В ходе исследования было выявлено уравнение
множественной регрессии, описывающую взаимосвязь между результативным
199
признаком - ВВП на душу населения и предикторами: объем инновационной продукции и
внутренние затраты на НИОКР. Результаты исследования свидетельствуют о
положительном влиянии инвестиций на экономический рост Казахстана.
Ключевые слова: инновации, экономический рост, НИОКР (Научно-
исследовательские и опытно-конструкторские работы).

Введение
В эпоху глобализации, когда мир полон различных новых технологических
решений, когда роботы и автономные машины заменяют труд человека, мы можем
говорить об инновационном влиянии на весь мир. Инновационные решения в двадцать
первом веке представляют собой тенденцию развития современной цифровой экономики.
На сегодняшний день в мире еще не существует определенной модели инновационного
развития экономики, благодаря которой страна обязательно достигнет экономического
чуда. В современном мире инновации играют большую роль. Благодаря инновациям
предприятия могут оставаться конкурентоспособными, благодаря внедрению
продуктовых, технологических, организационных или маркетинговых изменений.
Обзор литературы
В статье «Effects of Innovation on Performance of Manufacturing SMEs in Nigeria»
исследуются как инновации влияют на производительность МСП. В качестве методов
исследования были использованы: опрос, выборка, множественная регрессия. Опрос
проводился среди 305 предпринимателей ведущих свою деятельность в обрабатывающей
промышленности. Основные результаты исследования: в результате опроса было
выявлено, что наибольшее количество предприятий – 90,2% за последние 5 лет
использовали продуктовые инновации, а также 87,9% предприятий внедряли инновации в
технологический процесс. Результаты корреляции показывают, что наибольшее влияние
на производительность оказывают инновации в технологическом процессе и связь
составила 0,48. На основании этого автор рекомендует предпринимателям в Нигерии
использовать в большей мере инновации, связанные с производственным процессом [1].
В следующей статье автором Volker Zimmermann (2008) рассматривается гипотеза как
инновации влияют на занятость в Германии. Используя информацию о почти 12000
фирмах. Автор статьи обуславливает актуальность данной темы тем, что разработка и
внедрение инноваций являются ключевыми факторами развития национальной экономики
в эпоху цифровизации, для повышения ее конкурентоспособности. В данном
исследовании используется метод квантильной регрессии. Это позволяет исследовать
влияние инноваций на любую точку распределения - например, в компаниях,
испытывающих отрицательный или положительный рост. Результаты исследования
подтвердили тесную связь между инновациями и занятостью населения. Было выявлено,
что из 4 типов инноваций наибольшее влияние на занятость оказывают технологические
инновации. Это подтверждается и теоретически, так как для введения продуктовых
инноваций необходимо больше времени, нежели на внедрение инноваций в
технологическом процессе, благодаря чему можно быстрее снизить себестоимость, что в
свою очередь отразится на увеличении спроса и увеличении занятости на данном
предприятии. Исходя из полученных результатов, автор дает рекомендацию, что данное
исследование поможет правительству Германии снизить уровень безработицы благодаря
внедрению инноваций на предприятиях МСБ [2].
Гипотеза заключается в том, что обеспечение и повышение качества государственных
услуг по поддержке и развитию малого и среднего предпринимательства возможно
посредством создания институциональных инноваций, следовательно, Инновации
оказывают положительное влияние на ВВП Республики Казахстан.
Методология
Для данного исследования, авторы взяли за основу данную гипотезу и в статье были
использованы следующие методы исследования: выборка, корреляция и регрессия, на
200
основе данных статистического агентства и Всемирного банка. В результате отбора и
выборки данных был определен период с 2004 по 2019 год, т. к. большинство показателей
имеют дату начало публикации с 2004 года. Также в данном исследовании применен
опрос среди 34 респондентов [3].
Результаты
В опросе приняли участие 34 человека от 18 до 70 лет, по таким профессиям как
экономика, мировая экономика и медицина. По результатам проведенного опроса можно
сделать следующие выводы:
1. 35,3% респондентов осведомлены об инновационных продуктах РК
2. 55,8% респондентов ответили, что в Казахстане достаточно ресурсов для развития
инноваций
3. 67,6% респондентов ответили, что нужно не только развивать инновационные
проекты в Казахстане, но и использовать зарубежный опыт.
4. Казахстану необходимо для развития МСП использовать опыт европейских и
азиатских стран
5. 79,4% респондентов согласны с тем, что инновации влияют на экономическое
состояние предприятия
6. Наибольшее влияние на МСП оказывают маркетинговые и процессные инновации
Среди опрошенных респондентов наблюдается малая осведомленность о инновационных
компаниях и продуктов РК, но при этом 55,8% ответили, что в Казахстане есть все
необходимые ресурсы для развития инноваций. Большинство респондентов согласны с
тем, что инновационные предприятия необходимы и оказывают положительное влияние
на занятость населения и экономический рост страны, что в свою очередь может служить
еще одним подтверждением выдвинутой гипотезы. Также респонденты поделились
своими рекомендациями для развития инноваций в Казахстане: увеличение расходов на
НИОКР, создание центра инновационных проектов, повышение качества продукции.
Далее, с целью подтверждения гипотезы эконометрическим методом, был применен
корреляционно-регрессионный анализ, а также по полученному уравнению
множественной регрессии сделан прогноз.
За зависимую переменную (У) был взят ВВП на душу населения (млн. тг.) В качестве
факторных признаков были отобраны: Х1-Затраты на продуктовые и процессные
инновации (млн. тг); Х2-Продуктовые инновации (млн. тг); Х3-Процессные инновации
(млн тг); Х4-Доля инновационной продукции к ВВП (в процентах); Х5-Объем
инновационной продукции (млн. тг); Х6-Внутренние затраты на НИОКР (млн. тг); Х7-
Количество предприятий, осуществляющих НИОКР (единиц); Х8-Количество
предприятий, имеющих инновации (единиц).
Для того, чтобы проверить зависимость между факторами и регрессорами, был проведен
корреляционный анализ.

201
 Рисунок 1. Корреляционная матрица
Примечание -Составлено авторами с помощью программы Gretl

Исходя из корреляционной матрицы (рис.1), мы видим, что между фактором х 7 и

зависимой переменной связь не наблюдается. Достаточно сильное влияние на ВВП
оказывают факторы: х1; х2; х5; х6; х8.
На следующем этапе проведем регрессионный анализ. Но при построении модели
исключим х6 и х8, так как величина коэффициента корреляции равна 1, следовательно,
полностью взаимосвязаны.

Рисунок 2. Регрессионный анализ

Примечание -Составлено авторами с помощью программы Gretl

По модели (рисунок 2), мы можем составить регрессионное уравнение, но для

уверенности проведем анализ возможной ошибки прогноза на основе данного уравнения.

202
Вывод. Суммируя все результаты исследования, мы пришли к выводу, что наиболее
важными факторами развития экономики Казахстана являются Объем инновационной
продукции и Внутренние затраты на НИОКР. В целом наблюдается положительная
динамика обоих показателей с 2004 по 2019 годы, но темп роста (по цепному методу)
Объема инновационной продукции с 2018 по 2019 год уменьшился на 16,7 процентных
пункта. Хотя темп роста Внутренних затрат на НИОКР увеличился на 13,9 процента.
Возможно, такой резкий спад показателя объема инновационной продукции связан с тем,
что он значительно увеличивался при подготовке и проведении ЭКСПО 2017 в
Казахстане.
Стране следует увеличивать внутренние затраты на НИОКР для того, чтобы в будущем
увеличить ВВП на душу населения, а также увеличить объем инновационной продукции,
путем урегулирования (упрощения) процесса патентирования новых разработок
казахстанских изобретателей и увеличения количества объектов инновационной
инфраструктуры.

Список использованной литературы:

1. Статья «Effects of Innovation on Performance of Manufacturing SMEs in Nigeria»/
Электронный ресурс: http://liee.ntua.gr/wp-content/uploads/2018/02/879-Effects-of-
Innovation-on-Performance-of-Manufacturing-SMEs-.pdf/ Дата обращения: 22.10.20
2. Статья Volker Zimmermann «The Impact of Innovation on Employment in Small and
Medium Enterprises with Different Growth Rates» / Электронный ресурс:
https://www.econstor.eu/bitstream/10419/27617/1/dp08134.pdf/ Дата обращения: 25.10.20
Список использованных ресурсов:
3. Ссылка на опрос по теме: «Малый и средний бизнес и инновации в Казахстане»/
Ссылка: https://docs.google.com/forms/d/1PeScttDtbn2XR1vm-sItrNL6fMgxgAyC-
sEungNZdEk/edit
4. Инструменты корреляционно-регрессионного анализа Excel
5. Данные статистического агентства Республики Казахстан/ Электронный ресурс:
www.stat.gov.kz

УДК 311

ТҦРҒЫН ҤЙ ҚҦРЫЛЫСЫНА САЛЫНҒАН ИНВЕСТИЦИЯ КӚЛЕМІНЕ ТАЛДАУ

Мұқиятқызы Аяна - қаржы мамандығының

1 курс студенті, университет Нархоз
Ғылыми жетекші: Мекебаева Ж.А - аға оқытушы
«Қолданбалы математика» секциясы, университет Нархоз

Аннотация. Тұрғын үй құрылысына салынған инвестиция кӛлемі динамикалық,

кеңістіктік және кестелік түрінде талданды. Сонымен қатар тренд сызығын сызу
арқылы келесі жылдарға болжам жасалынды.
Кілт сӛздер: тұрғын үй, инвестиция, ӛсу қарқыны, тренд, болжам.

Тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестициялар - жеке және кӛп пәтерлі тҧрғын

ҥйлер, жатақханалар, алеуметтік топтарға арналған тҧрғын ҥй қҧрылысын салуға
жҧмсалған шығындар. Негізгі капиталға салынған инвестициялардың нақты кӛлем индексі
инвестициялық салымдардың динамикадағы ӛзгерісін сипаттайды және есептік пен
салыстырмалы кезеңдегі негізгі капиталға салынған инвестиция кӛлемдерінің
салыстырмалы бағадағы қатынасымен анықталады; жаңа объектілерді салу, тҧрғын және
тҧрғын емес ғимараттарды, инженерлік қҧрылыстарды кҥрделі және ағымдағы жӛндеу,
қайта жаңарту, жаңғырту бойынша каржыландырудың барлық кездері есебінен бас,
203
тікелей және қосалқы мердігерлік шарттар бойынша орындалған қҧрылыс-монтаж
жҧмыстарын, сондай-ақ ӛзге де мердігерлік жумыстарды қамтитын орындалған қҧрылыс
жҧмыстарының (қызметтерінің) кӛлемі; қҧрылыс жумыстарының нақты кӛлем индексі -
талданатын кезеңде орындалған қҧрылыс жҧмыстары кӛлемінің алдыңғы кезеңге ӛзгеруін
сипаттайтын салыстырмалы кӛрсеткіштері; белгіленген тәртіпте пайдалануға берілген
жеке және кӛп пәтерлі тҧрғын ҥйлер, жатақханалар және әлеуметтік топтар ҥшін тҧрғын
ғимараттар (жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған
мектеп-интернаттар, балалар ҥйлері, қарттар мен мҥгедектерге арналған интернат-ҥйлер,
тҧрақты мекенжайы жоқ адамдардың бейімдеу орталықтары) тҧрғын ҥй қҧрылысының
объектілері болып табылады.
Статистикалық қадағалау нысанында салынған тҧрғын ҥйлердің кӛріктілігі,
қабаттылығы, жайлылығы деңгейінің кӛрсеткіштері де қамтылады. Қазақстанда тҧрғын ҥй
нарығының қалыптасуы, соның ішінде тиісті несие-қаржы тетігінің әзірленуі елдегі
эконоимка реформалардың маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Негізгі капиталға салынған инвестициялар - инвестордың жаңа қҧрылысқа,
кеңейтуге, сондай-ақ объектінің бастапқы қҧнының кӛбеюіне әкелетін объектілерді қайта
қҧру мен жаңартуға, машина, қҧрал-жабдықтарды, кӛлік қҧралдарын сатып алуға, негізгі
табынды, кӛпжылдық екпелерді қалыптастыруға бағытталған экономикалық, әлеуметтік
және экологиялық әсерді алу максатында каражаттарды салуы.

Сурет 1.ҚР 2013-2019 жж. тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестиция кӛлемі

Қазақстан Республикасының 2013 жылдар мен 2019 жылдар аралығындағы тҧрғын
ҥй қҧрылысына салынған инвестициялар кӛлеміне (мың тг) график сызу арқылы талдау
жҥргізілді.График арқылы тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестиция кӛлемі жылдан
жылға артқаны байқалады. 2013 жылы тҧрғын ҥй саласына бӛлінген инвестиция кӛлемі
497860909 мың теңгені қҧраса 2016 жылы бҧл кӛрсеткіш 1,69%-ға ӛсіп,839565399 мың
теңгеге артқан. Сәйкесінше 2019 жылы тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестиция 2016
жылға қарағанда 1,76%-ға артып, 1475500403 мың теңгеге дейін жеткен.

Сурет 2. ҚР аймақтар бойынша тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестиция кӛлемі

204
 Қазақстан Республикасының 2019 жылғы статистикалық мәліметтеріне сҥйенсек
2019 жылы аймақтар бойынша қарастырғанда тҧрғын ҥй саласына салынған
инвестициялар кӛлемі (мың теңге) бойынша ең жоғары кӛрсеткіш Нҧр-Сҧлтан қаласында
355605262 мың теңгені қҧраған. Бҧл кӛрсеткіштен 1,40%-ға тӛмен Алматы қаласында
инвестиция кӛлемі 253246897 мың теңгені кӛрсетіп тҧр.Алматы қаласымен салыстырғанда
Алматы облысына бӛлінген инвестиция кӛлемі 2,13 есе тӛмендеп, 118771977 мың теңгені
қҧраған. Сәйкесінше тҧрғын ҥй саласына салынған инвестициялар кӛлемі бойынша ең
тӛменгі кӛрсеткіш Павлодар облысында, яғни, 23170172 мың теңге. Бҧл кӛрсеткіш ең
жоғарғы инвестиция бӛлінген Нҧр-Сҧлтан қаласынан қарағанда 15,35%-ға тӛмен екендігін
байқауға болады. Одан кейінгі тӛмен кӛрсеткіш кӛрсетіп тҧрған Солтҥстік Қазақстан
облысы 29080500 мың теңге мен Қостанай облысы 30756161 мың теңге.

Сурет 3. Тҧрғын ҥйлер санына мониторинг

Қазақстан Республикасының 5 аймағы бойынша 2015 жылдар мен 2019 жылдар
аралығындағы тҧрғын ҥйлер санына (бірлік) мониторинг арқылы талдау жҥргізілді. 2015
жылы ең жоғарғы кӛрсеткішті Алматы облысы 320310 тҧрғын ҥйді кӛрсетіп тҧр. Ал 2019
жылы да Алматы облысы жоғарғы кӛрсеткішпен 1,08%-ға ӛсіп 346260 тҧрғын ҥйге
артқан. Одан кейінгі орында Шығыс Қазақстан облысы 2015 жылы 206482 ҥймен және
1,02%-ға ӛсіп 2019 жылы 210282 тҧрғын ҥйді қҧрады. Одан кейінгі жоғарғы кӛрсеткішті
Жамбыл облысы кӛрсетіп тҧр. Жамбыл облысының тҧрғын ҥйлер саны 2019 жылы 2015
жылға қарағанда 1,02%-ға артып 159941 тҧрғын ҥйден 162387-ге дейін ӛскен. Ал Алматы
қаласында 2015 жылы 157516 тҧрғын ҥйді қҧрап 2019 жылы бҧл кӛрсеткіш 1,01 есе ӛсіп
158529 тҧрғын ҥйді қҧраған. Одан кейінгі орында Ақмола облысы тҧр. Ақмола облысында
2015 жылы 127726 тҧрғын ҥй болып, 2019 жылы 1,01%-ға артып 129254 тҧрғын ҥйді
қҧраған.
Тҧрғын бағасының ӛсуіне бірден бір тікелей әсер етеін кӛрсеткіш доллар бағамы.

Сурет 4. Доллар бағамы

205
 2015 жылы 1 доллар 339,47 теңгені қҧраған болсаа, 2016 жылы бҧл кӛрсеткіш 1,01
есе артып, 342,16 теңгені қҧрады. 2017 жылы 2016 жылға қарағанда 1 доллар 0,95%-ға
кӛтеріліп, 326 теңгені қҧраса, 2018 жылы бҧл кӛрсеткіш 1,06%-бен 344,71 теңгеге ӛскен.
2019 жылы доллар бағамы 2018 жылдағы нәтижеден қарағанда 1,11 есе ӛсіп, 382,75
теңгені кӛрсетті.

Сурет 5. Тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестициялар кӛлеміне болжам

Қазақстан Республикасының 2013 жылдар мен 2019 жылдар аралағындағы тҧрғын

ҥй қҧрылысына салынған инвестициялар кӛлеміне (мың теңге) график арқылы талдау
жҥргізілді. Графиктен тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестициялар кӛлемі жылдан
жылға артып келе жатқандығы байқалады. Тренд сызығын сызу арқылы келесі жылдарға
болжам жасалды. Болжам нәтижесі бойынша 2020 жылы инвестиция кӛлемі 2019 жылға
қарағанда 1,29 %-ға артып 1900000000 мың теңгені қҧрайды. 2021 жылы 2020 жылға
қарағанда 1,11 %-ға артады, ал 2022 жылы инвестиция 2021 жылдан қарағанда 1,10 %-ға
ӛседі деп кҥтілуде. .
Талдау негізінде еліміздегі тҧрғын ҥй мәселесінің қаншалықты маңызды екендігін
және мемлекеттің бҧл іске қаншалықты жауапкершілікпен қарайтындығын аңғаруға
болады. Сонымен қатар тҧрғын ҥй қҧрылысына салынған инвестиция кӛлеміне қандай
кӛрсеткіштер әсер етендігі де талданды. 2020 жылдар мен 2022 жылдар аралығына
болжам жасалынды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасы Ҧлттық Экономика Министрлігі Статистика комитетінің
мәліметтері https://stat.gov.kz
2. Қазақстан Ҧлттық банкі https://nationalbank.kz/kz
3. Тҧрғын ҥй қҧрылысы – Уикипедия
https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%B1%D1%80%D2%93%D1%8B%D0%BD
_%D2%AF%D0%B9_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%8
1%D1%8B

УДК 331
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҦМЫСПЕН ҚАМТЫЛҒАН ХАЛЫҚТЫҢ
ӚСУ ДЕҢГЕЙІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАРДЫ ТАЛДАУ
Райбек Ұ. - Статистика тобының 4 курс
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Муханбетова С.М.

Аңдатпа: Бұл мақала жұмыспен толық қамтылған халық санына қандай

факторлар ықпалы жоғары болуын зертеуге негізделген. Жалпы, кӛптеген елдердің
206
алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі - экономикалық ӛсу және әлеуметтік-
экономикалық реформалар нәтижесінде ӛндірістің негізгі факторларын пайдалану
тиімділігі ретінде қарастырылатын жұмыспен қамту мәселесі. Қазақстандағы
халықтың жұмыспен қамту деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау, талдау және
зерттеу кезінде корреляциялық-регрессиялық талдау әдісі қолданылды.
Кілттік сӛздер: жұмыспен қамтылған халық, корреляциялық-регрессиялық
талдау, модель.

Жҧмыспен қамту ҧлттық экономиканың экономикалық және әлеуметтік дамуына

айтарлықтай ҥлес қосады және халықтың әл-ауқатының ӛсуін, кедейлікті тӛмендетуді,
еңбек ӛнімділігінің ӛсуін және еңбек нарығының теңгерімді дамуын қамтамасыз етудің
факторы болып табылады.
Тиімді еңбек нарығының қалыптасуына әсер ететін барлық факторлардың жиынтығы оны
мемлекеттік реттеудің ерекшеліктерін, бағыттары мен тетіктерін анықтайды. Мемлекеттік
жҧмыспен қамту саясатында нақты жағдайда ҧлттық экономикада жҧмыс жасайтын
факторлар жиынтығы ескерілуі керек екендігі айқын.
Еңбек ресурстарының ҧсынысы мен сҧранысына, жҧмыспен қамтылу және
жҧмыссыздық деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар экономикалық және демографиялық
болып табылады. Қазіргі таңда еліміздегі басты экономикалық жағдайын сипаттауда
негізгі орынды - халықтың жҧмыспен қамтылуы иеленуде. Еңбек нарығындағы қолайсыз
жағдайларға қарамастан еліміздің орнықты дамуы – тҧрақты жҧмыспен қамту саясатымен
тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың қҧрылу кезеңіндегі мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың ең негізгі міндеттерінің бірі – жҧмыспен қамтылғандарды жҧмыссыздықтан
сақтандыру болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында жҧмыспен қамтылған халықтың ӛсу деңгейіне әсер ететін
факторлар ықпалын анықтау мақсатында корреляциялық-регрессиялық талдау жҥргізілді.
Зерттеу кезеңдері ретінде 2001-2017 жылдар аралығы алынды. Талдау тӛмендегі
кӛрсеткіштер негізінде жҥргізілді:
Y- Жҧмыспен толық қамтылған халық саны, (мың адам)
Х1- Сауда орындарының саны, дана. Сауда орындарының санының кӛп болуы тиісінше
онда жҧмыс жасайтын мамандар санының артуына ықпал етеді.
X2- Кәсіпорындар саны, дана. Елде кәсіпорындар кӛбірек салынуы, сондай ақ, олардың
қарқынды жҧмыс жасауы кӛптеген білікті жҧмысшыларды талап етеді. Нәтижесінде
халықтың жҧмыспен қамтылуы орын алады.
X3 – Салаларға салынған инвестиция, мың тг. Кез келген салаға жеткілікті мӛлшерде
салынған инвестиция сол саланың дамуына әсер етеді және ол ӛз кезегінде сол саладағы
жҧмысшылар санының артуына алып келеді.
X4 - Жоғары оқу орындарын бітірген студенттер, мың адам. Жалпы, кез келген мамандық
бойынша жоғарғы оқу орнын бітірген студенттер жартылай білікті маман болып
есептеледі. Сол себепті кӛптеген жҧмыс берушілердің таңдауы жоғарғы орнын бітірген
студенттерге тоқтайды. Бітіруші студенттердің кӛп болуы тиісінше жҧмыспен қамтылған
халық санын толықтырады.
1-кесте. 2001-2017 жылдар аралығындағы факторлар кӛрсеткіштері

207
 Жҧмыспен Жоғары оқу
Салаларға
толық Сауда орындарын
Кәсіпорындар салынған
қамтылған орындарының бітірген
саны, дана инвестиция, млн
халық саны, саны, дана студенттер,
тг
мың адам адам
Y X1 X2 X3 Х4
2001 4 441 633 130 418 32908 595 663 521 73 862
2002 4 687 829 139 018 33445 943 397 547 87 138
2003 4 994 103 152 351 38 250 959 986 440 102 681
2004 5 320 428 145 000 35 001 967 864 197 123 920
2005 5 459 500 168 546 40 369 973 683 518 154 193
2006 5 725 952 170 000 35 127 980 976 365 165 640
2007 5 981 644 152 040 34 579 992 523 027 178 485
2008 6 137 990 176 701 38 108 992 122 042 196 685
2009 6 372 532 168 565 33 678 1 010 878 479 176 016
2010 6 736 846 178 733 37 511 1 085 297 708 161 964
2011 6 948 809 189 177 46 106 1 053 527 994 160 934
2012 7 461 773 162 687 36 045 1 010 231 155 171 609
2013 7 728 832 174 021 44 956 1 173 160 763 172 810
2014 7 686 175 186 572 49 230 1 124 032 751,0 177 678
2015 7 770 487 172 531 45 624 1 223 544 269 147 184
2016 7 918 216 194 183 57 948 1 182 365 581,0 138 004
2017 7 964 145 193 712 61 922 1 025 681 254 127 084
Ескерту: www.stat.gov.kz мәліметтері негізінде автормен қҧрастырылған.
Корреляциялық матрица қҧру арқылы факторлардың арасындағы байланыс тығыздығын
анықтаймыз.
2-кесте. Корреляциялық матрица
Y X1 X2 X3 Х4
Y 1
X1 0,82805017 1
X2 0,747814778 0,781985319 1
X3 0,789783174 0,720020562 0,541843573 1
Х4 0,53179641 0,573178538 0,064992827 0,558516202 1
Ескерту: www.stat.gov.kz мәліметтері негізінде анықталған матрица
YX1 Корелляциялық талдау: ryx=0,82 жҧмыспен толық қамтылған халық саны мен сауда
орындарының саны арасында оң тығыз байланыс бар. Ол дегеніміз сауда орындарының
саны артқан сайын жҧмыспен толық қамтылған халық саны бірқалыпты артып отырады.
YX2 Корелляциялық талдау: ryx=0,74 жҧмыспен толық қамтылған халық саны мен
кәсіпорындар саны арасында оң тығыз байланыс бар. Ол дегеніміз кәсіпорындар саны
артқан сайын жҧмыспен толық қамтылған халық саны артып отырады.
YX3 Корелляциялық талдау: ryx=0,78 жҧмыспен толық қамтылған халық саны мен
салаларға салынған инвестиция арасында оң тығыз байланыс бар. Ол дегеніміз салаларға
салынған инвестиция артқан сайын жҧмыспен толық қамтылған халық саны артып
отырады.
YX4 Корелляциялық талдау: ryx=0,53 жҧмыспен толық қамтылған халық саны жоғары
оқу орындарын бітірген студенттер арасында оң айқын байланыс бар. Ол жоғары оқу
орындарын бітірген студенттер артқан сайын жҧмыспен толық қамтылған халық саны
артып отырады.
Факторлардың экономикалық мағынасына қарай тҥзу сызықты регрессия теңдеуінің тҥрін
таңдаймыз. Y=A+BX. Жҧмыспен толық қамтылған халық саны мен кәсіпорындар саны
арасында тҥзу сызықты байланыс бар. Корреляциялық байланысы оң тығыз байланыс

208
фактор YX2-ге регрессиялық талдау жасалды Нәтижесінде мынадай жҧптық регрессия
теңдеуі алынды. Y*=2150089,25+103,85X2
3-кесте. Регрессиялық талдау

У факторының Х2 факторына тәуелділігін кӛрсету ҥшін регрессиялық ҥлгі

қҧрастырылды және регрессиялық ҥлгіні іс жҥзінде қолдану ҥшін теңдеу параметрлерінің
мәнділігі және адекваттылығы тексерілді. Ол ҥшін Стьюдент және Фишер критерийлері
қолданылды.
Сондай ақ, анықталған R2=0,55(детерминация коэф), яғни жҧмыспен толық қамтылған
халық саны 55% кәсіпорын санының ӛзгеруіне тәуелді, ал қалған 45% ескерілмеген
фактор ҥлесінде. Y тәуелді айнымалымыз табылған нақты модельде
Y*=2150089,25+103,85X2 пайызбен х2 факторының ӛзгеруімен тҥсіндіріледі. в1=103. Егер
кәсіпорын саны 1 данаға ӛзгеретін болса, онда орта есеппен жҧмыспен толық қамтылған
халық саны 103 адамға ӛсуі мҥмкін деп тҧжырымдалды.
Талдау барысында жҧмыспен толық қамтылған халық санына әсер етуші факторлар
анықталып, олардың әсерін талдау мақсатында корреляциялық-регрессиялық талдау
жасалды. Сонымен бірге, У факторының Х2 факторына тәуелділігін кӛрсету ҥшін
регрессиялық ҥлгі қҧрастырылды. Y тәуелді айнымалымыз табылған нақты модельде:
Y*=2150089,25+103,85X2 пайызбен х2 факторының ӛзгеруімен тҥсіндіріледі. в1=103. Егер
кәсіпорын саны 1 данаға ӛзгеретін болса, онда орта есеппен жҧмыспен толық қамтылған
халық саны 103 адамға ӛсуі мҥмкін деп тҧжырымдама жасалды.

Пайдаланылған дереккӛздер тізімі:

1. http://kisi.kz/uploads/33/files/Dxun0PeD.pdf
2. https://stat.gov.kz/
УДК 004
ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

Р.Ғ. Расилбек., А. Қойшығара - «Стандарттау және сертификаттау»

мамандығының 4-курс студенттері

Ғылыми жетекші: Ж.Ж.-Аканова т.ғ.к., қауымдасқан профессоры

Аңдатпа. Мақалада Халықаралық стандарттар этикалық мәселелерді анықтауда

және оларды шешу үшін қажетті шеңберлерді қамтамасыз етуде соның ішінде этикаға
қатысты стандарттар реттеуші органдарға олардың жұмысында кӛмек кӛрсету үшін
ақпаратты жаңа тәсілдермен басшылық бола алатынын кӛрсетуді қарастырылады.
Кілт сӛздер: ИСО, Google, Uber, Tesla, ХЭК, стандарт.

209
 Этикалық шешімдер қабылдау бҧл мәселені шешудің тағы бір тҥрі ғана емес.
Жасанды интеллектің әсері мен мҥмкіндіктері ӛсе тҥсуіне сарапшылар ӛзінің мәселелерін
басынан бастап шеше отырып, этикалық мәселелердің халықаралық стандарттарының
жаңа салалары бойынша жҧмыс істейді.
Алгоритмдер кҥрделі және автономды болғандықтан, біздің атымыздан маңызды
шешімдер қабылдай бастайтын медициналық диагностика немесе зияткерлік ӛндіріс
сияқты шешімдерді автоматтандыруға қабілетті. Google, Uber және Tesla сияқты ірі
компаниялар мақсатты оқыту, яғни сынамалар мен қателер әдісімен оқыту арқылы
автомобильдерді дҧрыс жҥруді ҥйренуге қалай мәжбҥрлеуге болатынын зерттеді. Бірақ
ӛзін-ӛзі оқытатын машиналар сәтсіздікке осал, және бірінші кезекте этикалық аспектілер
болып табылады. Бҧл жалпы қабылданған моральдық жауапкершілік тҧжырымдамасына
кҥмән тудырады: кім жауапты және ең ҥздік практиканың кілті кім? ЖИ-да халықаралық
стандарт болмаған кезде осы мәселелер бойынша хабардарлықты қалай арттыра аламыз?
ИСО және халықаралық электротехникалық комиссия (ХЭК) бірлескен болатын.

1-сурет. Жасанды және интеллектуалды орындаушылар

ИСО/МЭК СТК 1/ПК 42 техникалық кіші комитетінің кӛмегімен жасанды интеллект

міндеттерді орындауға кірісті. Швециядан ИСО мҥшесі, ДК саласындағы 42 жетекші
сарапшысы, Sis-тен Микаэль Хьялмарсон ИСО/МЭК СТК 1 ДК 42 кіші комитетінде
жетекші сарапшы болып табылады.
Микаэль Хьялмарсон: ІІ ақпаратты жаңа тәсілдермен және автоматты режимде
жинауға және ӛңдеуге мҥмкіндік беретін технологияларды қолданады. Қазіргі уақытта
бҧрынғы деректерден әлдеқайда кӛп деректерді ӛңдеу мҥмкіндігі артты. Этикалық және
әлеуметтік салдары болуы мҥмкін әлеует. Нейрондық немесе машиналық оқытуды енгізу,
этикалық және әлеуметтік проблемалар немесе ЖИ жасырын қабаттарда деректерді
басқару кезінде де ескеру қажет. Яғни, бҧрын жҥйеден тыс қаралған шешімдер енді
жҥйелердің ішінде қаралуы тиіс. Сондай-ақ, ЖИ қосымшасы, оның қаншалықты – ӛзін-ӛзі
ҥйренетін-дегеніне қарамастан, жҥйені әзірлеу және қҧру әдейі қосылатын орнықты
болжамдар болуы мҥмкін. Біздің технологияның этикалық және әлеуметтік аспектілерін
тҥсінуіміз ӛте маңызды, ӛйткені олар ЖИ енгізуді жеделдету және болашақта мойындау
ҥшін маңызды болып табылады. Халықаралық стандарттар этикалық мәселелерді
анықтауда және оларды шешу ҥшін қажетті шеңберлерді қамтамасыз етуде белгілі бір
рӛл атқара алар еді.
Этика және қоғам мәселелерінде қандай маңызды мәселелер бар? Консенсусқа қол
жеткізудің кейбір мысалдары қандай. Кӛмекшілер роботтарды Сингапур Чанги әуежайы
мінсіз жағдайда ҧстайды.
ЖИ моральға жаңа және бірегей сын-қатерлер қояды. Негізгі мәселе ЖИ
пайдаланатын жҥйелерді кӛптеген тҥрлі пайдаланушылар әртҥрлі секторларда –
денсаулық сақтаудан бастап ҧтқырлыққа дейін, мҥлдем әртҥрлі секторларда әртҥрлі іске
асыра алады.Жасанды интеллект технологиясы сҧрақтарға жауап бере алатын – қара
210
жәшікке ҧқсайды, бірақ ол сізге неге бір опция басқа қарағанда жақсы деп айта алады?
Баламалар бола ма? Бҧдан басқа, әртҥрлі стратегияларды,директиваларды және
экологиялық аспектілерді қарастыру қажет. Мысалы деректерді жинау және пайдалану
тәртібін реттейтін.
С1 ПК 42 қандай этикалық және әлеуметтік стандарттар бойынша жҧмыс істейді?
Жҧмыс тобы ПК 42 РГ 3, сенімділік, қазіргі уақытта жаңа бекітілген, жобамен
айналысады. Идея ЖИ-мен байланысты этикалық және әлеуметтік ойларды жинау және
анықтау және оларды біз жҧмыс істейтін жобалармен байланыстыру болып табылады. Бҧл
кҥш-жігердің шарықтау шегі ИСО/ХЭК TR 24368 болашақ техникалық баяндамасы
болады, оның мақсаты сенімділік, тәуекелдерді басқару және алдын-ала қарым-қатынас
саласындағы басқа жалпы ағымдағы жобаларға байланысты этика мен әлеуметтік
мәселелердің ерекшеліктерін тҥсіндіру болып табылады.
Этикалық және әлеуметтік аспектілер экожҥйе тҧрғысынан қарастырылады, бҧл
болашақта ПК 42 шеңберіндекӛп жҧмыстар жҥргізілетініне әкелуі мҥмкін. Сондай-ақ ИИ
пайдаланатын қосымшалардың жекелеген салаларына қатысты стандарттарды әзірлеумен
айналысатын ИСО және МЭК басқа да техникалық комитеттері ҥшін басшылық етеді.
Этикалық стандарттарға байланысты шақырулардың бірі, олар жиі ерікті болып
келеді, бҧл кейбір технологиялар әзірлеушілері оларды ҧстай алмайтынын
білдіреді.Қандай ҧсыныстар бар?
ИСО, МЭК және СТК 1 тек мораль мәселелері бойынша ғана емес, барлық
бағыттар бойынша ерікті консенсус негізінде стандарттарды әзірлеумен айналысады.
Қазір бізге технология реттеуші органдардың іс-қимылынан гӛрі жылдам ӛзгеретіні
алаңдатады. Мҧндай жағдай жҥйе мен орталардың әр тҥрлі тҥрлерінде ЖИ ӛсіп келе
жатқан пайдалану мен ИИ бақылау ережелері мен заңдарын әзірлеу арасындағы тышқан
мысық ойынына әкеледі. Біз бҥкіл экожҥйеге қарайтын болғандықтан, біз әртҥрлі
секторларға қатысамыз, бҧл нормативтік талаптарды қоса алғанда, осы саладағы тҥрлі
кӛзқарастар мҥдделерін кӛрсетеді.
Қалыптасқан жағдайдың иллюстрациясының бірі-біздің автомобильдегі
новигациялық жҥйе.Ең жақсы маршрутқа бағыт беретін GPS ҥшін рҧқсат етіледі:А-дан,В-
ға дейін жету ҥшін кейде қателеседі, бірақ соңында межелі пункт табады. Қосымшасы
пациентке жанама әсерлерінің жоғары қаупі бар неғҧрлым тиімді препаратты (А) беруге
шешім қабылдайды, егер бҧл қалыпты емес, жанама әсерлерін аз мҥмкіндігі бар кем
тиімді препарат (Б).Бҧл бақылауда пациенттер мен дәрігерлер бар ауруханада жақсы
жҧмыс істей алады, бірақ қауіп туралы айтпағанда, одан да ыңғайсыз болуы мҥмкін,
қарттар ҥйінде. Егер препаратты дәрігер тағайындаған болса, неге неғҧрлым тиімді
препараттың таңдалғанын сҧрай алар еді (А), бірақ тек препаратты жеткізу керек
қосымшасы препаратқа қарағанда анағҧрлым орынды екендігіне қатысты тіпті тҥсініктеме
бермеуі мҥмкін. Халықаралық стандарттар, соның ішінде этикаға қатысты стандарттар
реттеуші органдарға олардың жҧмысында кӛмек кӛрсету ҥшін басшылық бола алады.
Мысалы, басқа жаңа немесе қолданыстағы жҥйелерге қосылатын жаңа жҥйелерді
қҧру кезінде оларды кеңінен енгізу және пайдалану мҥмкіндігін арттырады. Стандарттар
ӛзінің табиғаты бойынша ҧзақ мерзімді перспективаға әзірленеді, дегенмен бҥгінгі кҥні
зерттеулер мен әзірлемелерді жҥргізу ҥшін жиі талап етіледі. Бҧл қҧжаттардың басқа
тҥрлері тҧрақты негізде талап етілуі мҥмкін дегенді білдіреді. Осылайша, этика
саласындағы жаңа жобамен қатар нақты терминдер мен анықтамаларды белгілейтін сӛздік
тҥрлі тараптар арасындағы жалпы тҥсінуді қамтамасыз ету ҥшін бағалы активке және
осындай қҧжаттарды әзірлеу ҥшін жақсы бастапқы нҥкте болады.
ЖИ қашан пайдалану керек? Бҧл кҥрделі мәселе, себебі әдепті немесе әдепті емес
болып табылады, ол тҥрлі ӛңірлерде әртҥрлі болуы мҥмкін. ЖИ пайдаланылатын
контекске ӛте байланысты. Мысалы, ауруларды зерттеуде ЖИ пайдаланбауы тиімсіз деп
санауға болады, ӛйткені оны пайдалану дәрі-дәрмекті пайдаланбаудан гӛрі тез табу
қабілетін арттыра алар еді.
211
 Біздің ең ҥлкен мәселелеріміз кейбір мәселелерді шешу кезінде, әсіресе, олар адам
қауіпсіздігіне байланысты кезде кӛмектесе алатын ЖИ әлеуеті туралы есте сақтау
маңызды. Мысалы, ӛз бетінше жҥретін автомобиль біз қарағанда жылына адамдардың кӛп
санын ӛлтіреді, бҧл неғҧрлым әдепті ме, рульдегі адамдар ЖИ этика дилемасы осындай.
Берлин ӛзінің алғашқы ҧшқышсыз автобустарын 2019 жылы тамыз айында сынаған
болатын.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. https://www.opiq.kz/kit/72/chapter/
2. https://kk.wikipedia.org/wiki/
3. https://informburo.kz/kaz/zhasandy-intellekt-degen-ne-zhne-ony-adamzata-aup-
anday.html

УДК 331
О РАЗВИТИИ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В КАЗАХСТАНЕ

Римжанов И.Р. – студент 1 курса спец. «Финансы», университет Нархоз

Аннотация. Работа посвящена анализу развития информационного

пространства, привлекшей к цифровизации, которая затрагивает все сферы
общественной жизни. В особой степени это затронуло базовую отрасль общественной
жизни – экономику. В Казахстане успешно развиваются элементы цифровой экономики.
Этому способствует законодательная база, постепенно формируемая властями.
Сквозные технологии, цифровая площадка, теория больших чисел и многое другое –
составляют ядро цифровой экономики. Использование новейших технологии приводит к
повышению эффективности бизнес-процессов и всей экономической системы.
Ключевые слова: цифровая экономика, цифровые технологии, цифровые
площадки, эффективность экономики.

Результатом развития информационно-коммуникационных технологий стала

компьютеризация и информатизация общества. Эти техно-социальные процессы
способствовали повышению качества жизни как в Казахстане, так и во всем мире. В
настоящее время в Казахстане процесс информатизации находится в фазе цифровизации.
Этому явлению способствовала тенденция, в основе которой лежит цифровое
представление информации. Процесс цифровизации общества в Казахстане происходит
стремительно. Особенно это проявилось в период пандемии COVID-19 в 2020 году.
«Передовой» в процессе цифровизации является цифровая экономика. Даже до начала
непосредственно эпохи цифровизации, экономика уже была достаточно «цифровой» (т.к.
ее инструментарий имел дело с «числовыми» данными). Очевидно, что эта сфера, как ни
какая другая, нуждается в цифровой трансформации, поскольку, даже на фоне
развивающейся теории больших данных, ее объем достаточно велик.
Несмотря на «юный возраст» цифровой экономики уделяют внимание не только
исследователи, но и руководство нашей страны. Президент Республики Казахстан Касым-
Жомарт Токаев отметил, что цифровизация направлена не только на совершенствование
одной отрасли или сферы деятельности, но и на серьезные преобразования в экономике и
общественной жизни. Поэтому он напомнил о необходимости создания единой системы
мониторинга, объединяющей все государственные органы.
Следует заметить, что полного, развернутого определения цифровой экономики, по
нашему мнению, до сих пор нет. Подробный анализ существующих подходов можно
212
найти в работе Г. Головенчик. На наш взгляд, дать полное и исчерпывающее определение
цифровой экономике на сегодняшний день нельзя. Нужно посмотреть, через какое-то
время как она будет развиваться. На взгляд авторов, в качестве основного определения в
настоящее время можно считать то, которое дано в учебнике «Цифровая экономика»:
«Цифровая экономика – это хозяйственная деятельность общества, а также совокупность
отношений, складывающихся в системе производства, распределения, обмена и
потребления, основанная на новых методах генерирования, обработке, хранения, передачи
данных, а также цифровых компьютерных технологиях». В другом учебном пособии
«Основы цифровой экономики» определение дополняется словами «электронной
коммерции», «применение информационно-коммуникационных систем». Полагаем, что
этих определений и дополнений понятий для «цифровой экономики», достаточно.
В начале ХХI века началась четвертая промышленная революция, которая основывается
на цифровых технологиях, и влечет за собой высокие темпы развития, глубинные
изменения во всех сферах общественной жизни, различные способы коммуникации. К.
Шваб выделяет три блока трендов этого этапа промышленной революции: физический
(беспилотные транспортные средства, 3D-печать, новейшая робототехника, новые
материалы), цифровой (взаимодействие между благами и людьми на базе цифровых
технологий) и биологический (синтетическая биология, биоинжерения). Все это
поднимает современную науку и практику на небывалую высоту с соответствующими
требованиями и ответственностью ко всем участникам в этих процессов субъектов.
Однако основной составляющей этого этапа промышленной революции следует считать
вступление в свою активную фазу информационного общества.
Предварительно необходимо выделить изменения, которые произошли в момент
трансформации информационной революции в цифровую форму, и что для этого должно
было произойти. Информационное общество – это важная ступень в развитии
современной цивилизации, связанной с созданием глобальной виртуальной социальной
среды, увеличением масштаба доступа обычных людей к информационно-
коммуникационным ресурсам, ростом количества коммуникационных контактов,
масштабирование доступности к различным информационным продуктам и услугам.
Структура экономической деятельности за последнее время прошла ряд этапов:
 информатизация общества;
 электронная коммерция;
 электронный бизнес;
 сетевая экономика;
 цифровая экономика.
Об основах информационного общества мы уже сказали, что, практически, не требует
специального пояснения. Электронная коммерция, по нашему мнению, - это деятельность,
связанная с реализацией товаров, услуг с использованием информационных технологий во
взаимодействии между многочисленными покупателями и продавцом. Электронные
коммуникации на базе компьютерных сетей во многом способствуют этому процессу.
Быстрота работы этих систем во многом способствует регистрации, оформлению,
определении стоимости процесса продажи требуемых производителем товаров.
Электронный бизнес изначально базировался на интегрированной системе, используя
механизм добавочной стоимости продукта. Механизм учитывает соотношение
поставщиков и потребителей; анализ и контроль учета рынка сбыта; онлайн консультаций
и др.
На уровне Казахстана, учитывая региональную специфику, ситуация выглядит
следующим образом. Профильная программа «Цифровой Казахстан» имеет следующую
структуру и предусматривает развитие по следующим направлениям:
 в первом разделе проводятся общие положения программы, а также многие
особенности ее реализации;

213
  второй раздел посвящен текущим и перспективным социально-экономическим
условиям, дается характеристика роли цифровых технологий, оценивается состояние
нормативной в этой сфере. Обращается внимание на то, что в современной России
созданы достаточные условия для цифровизации экономики: существует необходимая
инфраструктура науки и инноваций, существует постоянный рост широкополосного
Интернета, рынка облачных услуг, цифровых платформ. При этом серьезные проблемы
наблюдаются при использовании информационно-коммуникационных технологий на
уровне местного самоуправления. Их применение, по мнению авторов программы,
необходимо вывести на новый качественный уровень;
 в третьем разделе выделяются основные направления развития цифровой
экономики на период до 2022 г.: нормативное регулирование, кадры и образование,
формирование исследовательских компетенций технических заделов, информационная
инфраструктура и информационная безопасность. Уточняются основные цели по каждому
из указанных направлений;
 в пятом разделе рассматривается управление развитием цифровой экономики. Эта
система включает в себя представителей всех заинтересованных сторон: органов
государственной власти, бизнеса, гражданского общества, научно-образовательного
сообщества. Она делится на три уровня: стратегический, оперативный и тактический.
Отмечается при этом, что одной из важнейших задач управления является поддержка
стартапов и субъектов малого и среднего предпринимательства;
 в шестом разделе установлены целевые показатели, основные параметры, которые
необходимо достичь к 2022 году по всем входящим в программу направлениям.
Большую часть документа занимает подробный план по его реализации. Для каждого
направления приводится список задач, время их реализации и сроки достижения
определенных результатов (на 2018, 2020 и 2022 гг.). План действий включает в себе
вопросы по обеспечению информационной безопасности. Кроме того, в ней по каждому
направлению приводится список индикаторов и их ожидаемых значений.
Важно отметить, что данная программа предписывает принять нормативные акты,
устраняющие препятствия развитию цифровой экономики, создать правовые условия для
формирования единой цифровой среды, сбора, хранении и обработки данных.
В направлении «Создание инновационной экосистемы» речь идет о дальнейшем развитии
телекоммуникационных средств, доступности всех участников сетевых контактов. В
итоге, доля домохозяйств, имеющих широкополосный доступ к сети Интернет (не менее
100 Мбит/с) должна к 2022 г. составить 97%.
По направлению «Развитие человеческого капитала» особое внимание уделяется раннему
выявлению, поддержке и сопровождению талантливых обучающихся на основе профиля
компетенции персональных траекторий развития, поддержка педагогов и организаций,
работающих с талантами. Также ставится задача по повышению (цифровой) грамотности
населения Республики Казахстан с 76% до 83% населения.
В рамках уже упомянутой нами программы «Цифровой Казахстан» к 2022 г. в сфере
инфраструктуры в Казахстана преодоление цифрового неравенства, а во всех
труднодоступных районах страны должна быть установлена надежная связь. Этому и
многому другому в процессах цифровизации должны способствовать центры обработки
данных. По всей видимости, в Республике Казахстан должны быть созданы такие центры,
которые бы по своей мощности во многом превосходили многие зарубежные аналоги.
Тогда наверняка снизятся многие угрозы, исходящие как изнутри, так из-за рубежа,
включая кибератаки и прочее.
Кроме того, появится большая сервисная площадка для внутренних пользователей с
практически неограниченными возможностями для работающих в различных сегментах
цифровой экономики. В завершении назовем позитивные эффекты цифровой экономики,
которые наиболее полно и удачно сформулировал Д.А. Бахман:

214
1. Цифровые технологии способствуют социальной и финансовой вовлеченности
населения и повышают доступность, качество и удобство получения услуг в таких важных
областях, как медицина, образование, муниципальные и государственные услуги,
культура;
2. Цифровые технологии позволяют создавать комфортные для жизни безопасные города;
3. Появляются централизованные системы контроля состояния городской
инфраструктуры. Это системы видеонаблюдения, контроля качества уборки
общественных территорий, автоматизированные сортировщики мусора, роботы-пылесосы
и роботы-пожарные;
4. Применение цифровых технологий помогает улучшить деловой и инвестиционный
климат. Добавим к этому, что масштабный процесс цифровизации позволит взять под
контроль практически весь экономический комплекс, сделать экономический рост
постоянным и необратимым процессом.

Cписок использованных источников:

1. Ашинова М.К., Доргушаова А.К. Цифровая экономика: позитивные эффекты и
вероятные риски / Цифровая экономика: новая реальность: сборник статей по итогам
международной научно-практической видеоконференции, посвященной 25-летию вуза. –
Майкоп: Кучеренко О.В., 2018.
2. Ашинова М.К., Чиназирова С.К., Костенко Р.В. Цифровая трансформация отрасли
финансовых услуг / Математические основы разработки и использование машинного
интеллекта: сборник научных статей, посвященных 70-летию со дня рождения доктора
технических наук, профессора Лябаха Н.Н. – Майкоп: Кучеренко В.О., 2018.

УДК 311

ПРОБЛЕМА БЕЗРАБОТИЦЫ В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСТАНЕ И

ВЛИЯНИЕ ПРЕСТУПНОСТИ НА ЕЕ УРОВЕНЬ

Сабиева А. Серяпов П. Шарбекова Д, студенты 3 курса

специальности «Маркетинг» и «Менеджмент», Университет Нархоз
Научный руководитель:старший преподаватель Сагитова Г. К.

Аннотация: В данной статье проанализированы показатели безработного

населения в Казахстане с 2009 по 2019 гг., применив современные методы анализа
данных: MS Excel, языки программирования R и SAS. Рассмотрены экономические
факторы, влияющие на уровень безработицы: количество занятого населения, объемы
розничной торговли в РК, количество активных субъектов малого и среднего
предпринимательства и среднемесячная заработная плата. Также рассмотрена
взаимосвязь совершенных преступлений с количеством безработного населения в стране.
Основные результаты исследования и полученные выводы могут быть использованы
Комитетом по статистике МНЭ РК и другими органами государственного и
регионального управления.
Ключевые слова: безработица, анализ данных, R Studio, SAS, уровень
преступности.

При разработке стратегии экономического развития Казахстана учитывается

различные факторы. Одним из основных является уровень безработицы, при котором
часть трудоспособного населения не имеет работу или же в поисках ее. Согласно
современным представлениям экономистов, уровень безработицы в 4-5% считается
215
нормой. Низкая безработица (2-4%) свидетельствует о периоде подъема, высокая (7% и
выше) говорит о спаде.
Проведя корреляционный и регрессионный анализ данных по основным
экономическим показателям, мы можем понять какие факторы оказывают влияние на
уровень безработицы населения и определить пути решения.

Рисунок 1 – Корреляционная матрица в R Studio коэффициент корреляции между

выбранными экономическими факторами
где
U - количество безработного населения с 2009 по 2019 год - ежегодный показатель
в тысячах человек
E- количество занятого населения с 2009 по 2019 год - ежегодный показатель в
тысячах человек
J - количество активных субъектов малого и среднего предпринимательства за тот
же период, так как согласно теории занятости
S- среднемесячная заработная плата в тенге, которая логично должна при
увеличении звать за собой повышение занятости и уменьшение безработицы;
C – число зарегистрированных преступлений, так как есть гипотеза, что с
повышением уровня безработицы растет уровень преступности в стране
T - объем розничной торговли в Республике Казахстан. Если они растут, экономика
на подъеме. Значит, у людей есть доходы. Если эти показатели падает, значит, что-то не то
с экономикой, потребление сужается.
Как можно заметить на рисунке 1, безработица – это обратнозависимый
показатель, так как если уровень безработицы растет, то остальные факторы будут
понижаться. И наоборот, если растет количество занятого населения, количество
субъектов малого и среднего бизнеса и так далее, то уровень безработного населения
будет уменьшаться. Соответственно, мы получили отрицательные значения корреляции.
Но именно в нашем случае приближение к значению -1 значит сильную связь (кроме
показателей количества зарегистрированных преступлений).
Корреляция между безработным и занятым населением = - 0.93 – очень сильная
связь. А между безработным населением и среднемесячной заработной платой = -0.82 –
значимая связь.
Согласно гипотезе с ростом безработицы (U) должно увеличиваться количество
преступлений (С), но у нас отмечен отрицательный коэффициент корреляции между
двумя факторами = -0.73. Соответственно мы делаем вывод, что уровень безработицы
практически не влияет на уровень преступности в Казахстане.

216
 Для того чтобы выявить степень влияния занятого населения на уровень
безработицы мы провели регрессионный анализ.

Рисунок 2 – Корреляционное поле и регрессионная статистика: зависимость

безработного населения от занятого и средней заработной платы

Основываясь на анализ из рисунка 2, R — квадрат равен 83%. Здесь идет речь о

статистической значимости модели. Модель является очень хорошей, так как наш
коэффициент детерминации превышает 80%. Следовательно, для будущих прогнозов мы
можем использовать данную модель, то есть: 1 482 460 человек - 12% от количества
занятого населения - это и будет наше безработное население.
Далее мы выявили степень влияния среднемесячной заработной платы на уровень
безработицы: R — квадрат равен 68%. Модель внушает доверие при ее использовании для
будущих прогнозов. 559 тыс. человек - 75% от среднемесячной заработной платы - это и
будет в конечном итоге наше безработное население. Знак «-» указывает на отрицательное
влияние: чем больше была бы заработная плата, тем меньше людей будут уходило с
работы. Что справедливо.

217
 Рисунок 3 – Прогноз уровня безработицы

Человек, являющийся безработным, при введении ограничительные мер, может

либо временно перестать искать работу, либо искать, но не иметь возможности
приступить к ней. В таком случае, он не будет соответствовать требованиям к признанию
гражданина безработным и, соответственно, не будет учтен в статистике таковым.
Поэтому статистические данные отличаются от реальной картины. И в этом случае за
прогноз на 2020 год мы возьмем 471 тыс. человек. Наше количество безработных
повысилось на 31 тыс. человек. Получается будет резкий скачок в 2020 из-за пандемии, и
постепенный спад в будущем, как можно заметить на рисунке 3.
Основные выводы, которые мы сделали из нашего проекта:
1. В нашем анализе выявлена обратная связь между переменными. То есть, способами
уменьшения безработного населения являются повышение количество занятого
населения, среднемесячной заработной платы и количества активных предприятий.
2. По результатам анализа обнаружено, что на уровень безработного населения
больше всего влияет количество занятых и заработная плата.
3. Мы опровергли гипотезу о том, что количество преступлений влияет на
безработное население. Оно не оказывает такого большого влияния в нашей стране.
4. Также мы способны выделить приоритеты, основываясь на главных факторах.
Наша модель поможет спрогнозировать развитие безработицы. Таким образом, наши
результаты анализа могут помочь государственным органам принимать управленческие
решения по улучшению ее состояния.
5. В связи с вышеизложенным необходимо отметить, что в сложившейся ситуации,
для того чтобы избежать резкого всплеска безработицы, экономическая политика
Казахстана должна быть направлена на анализ реальных данных населения. Например, мы
провели анализ по порталу Headhunter. Количество соискателей работы к концу 2019 года
составило 2 300 000 человек. А по статистике мы имели всего лишь 440 тыс. Реальный
данные очень разнятся со статистическими. Поэтому очень важно проводить обширный
анализ, как это сделали мы в данном проекте.
Полученные результаты позволяют дать объективную оценку состояния уровня
безработицы Республики Казахстан.

Список использованных источников:

1. Статистический портал РК / Электронный ресурс: www.stat.gov.kz/
2. Интернет-портал Ekonomist.kz / Электронный ресурс: https://ekonomist.kz
3. Интернет-портал Finprom.kz / Электронный ресурс:
http://finprom.kz/ru/article/uroven-bezraboticy-vyros-do-5-pochti-chetvert-vseh-bezrabotnyh-
sohranyaet-neradostnyj-status-tak-kak-prosto-ne-mozhet-najti-rabotu

218
УДК 339.5

СТАТИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ДИНАМИКИ ВНЕШНЕЙ ТОРГОВЛИ

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Сабыртаев М.,Мейрамгалиева Е. – спец. «Статистика», 4 курс университет Нархоз

Научный руководитель – старший преподаватель, DBA, Мусульманкулова А.А.

Аннотация: Экономика Казахстана — крупнейшая экономика в Центральной

Азии, вторая по счѐту экономика на постсоветском пространстве. За годы
независимости Казахстан достиг больших результатов на пути к глобализации, однако
анализ внешнеторговой деятельности страны свидетельствует о сохранении серьезных
структурных проблем.
Ключевые слова: экспорт, импорт, коэффициенты структуры, показатели
динамики.

Внешняя торговля – торговля между странами, состоящая из вывоза (экспорта) и

ввоза (импорта) товаров и услуг.
За 1991-2019 гг. экспорт Казахстана в текущих ценах вырос на 57.2 млрд долларов, то есть
в 64 раза. Доля во всѐм мире повысилась на 0.22%. Доля в Азии повысилась на 0.48%. В
течение 1991-2019 гг. импорт Казахстана в текущих ценах повысился на 45,8 млрд. долл.,
то есть в 81 раз. Доля во всѐм мире уменьшилась на 0.018%. Доля в Азии сократилась на
0.41%.
Динамика внешней торговли
100 000,0
млн. долларов США

80 000,0

60 000,0
Экспорт
40 000,0
Импорт
20 000,0

0,0

Для проведения статистического анализа динамики внешней торговли Казахстана

воспользуемся показателями динамики, которые характеризуют изменение уровня со
временем: отдельно рассчитываем показатели динамики для экспорта, отдельно для
импорта для получения полной картины.
Абсолютный прирост экспорта - абсолютное изменение, характеризующее увеличение
или уменьшение уровня ряда за определенный промежуток времени, в нашем случае за
период, равный 1 году. Рассчитываем базисным и цепным способом. Базисный год - 1991.
Абсолютный прирост наиболее высокий в 2011 году по сравнению с 2010 (24065.1).
Одним из факторов такого роста может выступать рост иностранных инвестиций. По
данным Министерства индустрии и новых технологий, за 2011 год в экономику страны
привлечено 19,9 млрд. долларов США иностранных инвестиций, что на 10% больше чем
за 2010 год.
Темп роста экспорта - относительный показатель, характеризующий интенсивность
процесса роста или же снижения. Наиболее высокий темп роста базисным методом
приходится на 2012 год, составляет 9496.74, цепным способом 1995 год и составляет
219
2290.66. Рост с 229 млн. долларов до 5250 млн. вызвано тем, что Казахстан устранил
экспортные квоты, ограничения охватывают лишь частично экспортную инфраструктуру.
Темп прироста экспорта - относительный показатель, характеризующий величину
прироста или же снижения. Если же темп роста величина постоянно положительная, то
темп прироста может быть как положительным, так и отрицательным, и даже равным
нулю. В нашем случае отрицательные значения приходятся на 1992 и 1993 года, данный
период характеризуется экономическим кризисом, связанным с распадом советского
союза. Наименьший темп прироста, отрицательный, в 1993, 2009 и 2015 годах. Показатель
экспорта в эти периоды уменьшился на 30 и более процентов, связано это с
последствиями экономических кризисов: 1993 год - последствия СССР, 2009 год -
Мировой финансовых кризис, 2015 год - минимальные цены на нефть за продолжительное
время.
Абсолютный прирост импорта рассчитываем базисным и цепным способом. Базисный год
- 1991. Абсолютный прирост наиболее высокий в 2012 году по сравнению с 2011
(9452.61). Наиболее высокий темп роста импорта базисным методом приходится на 2012
год, составляет 8096.12, цепным способом 1995 год и составляет 2563.43.
Структура экспорта по основным товарным группам, тыс. долларов США

№ Наименование товарной группы 2012 г. 2019 г. d0 d1

1 Продукты животного и растительного 2 575 401.8 3 282 476.3
происхождения, готовые
продовольственные товары 3.55 5.65
2 Минеральные продукты 57 296 586.7 41 781 210.4 78.87 71.96
3 Продукция химической и связанных с 2 789 652.7 2 687 181.7
ней отраслей промышленности 3.84 4.63
4 Кожевенное сырье, пушнина и изделия 23 126.8 9 514.9
из них 0.03 0.02
5 Древесина, лесоматериалы и 58 527.0 76 401.2
целлюлозно-бумажные изделия 0.08 0.13
6 Текстиль и текстильные изделия 94 576.8 186 380.9 0.13 0.32
7 Обувь, головные изделия и 45 699.1 4 159.2
галантерейные товары 0.06 0.01
8 Строительные материалы 25 862.6 48 624.5 0.04 0.08
9 Металлы и изделия из них 7 065 305.1 8 197 383.9 9.73 14.12
10 Машины, оборудование, транспортные 1 057 461.5 1 190 518.0
средства, приборы и аппараты 1.46 2.05
11 Прочие товары 1 610 261.8 601 737.7
2.22 1.04
72 642 461.9 58 065 588.7
100.0 100.0
Всего
0 0
В товарной структуре экспорта на 2019 год преобладает товарная группа
«Минеральные продукты», которая составляет 71.96% от общего экспорта.
Структура импорта по основным товарным группам, тыс. долларов США

№ Наименование товарной группы 2012 г. 2019 г. d0 d1

Продукты животного и
3 967
1 растительного происхождения, 3 385 027.8 9.01 9.99
633.7
готовые продовольственные товары
3 113
2 Минеральные продукты 4 559 432.2 12.14 7.84
096.7

220
 Продукция химической и связанных 5 464
3 4 774 616.4 12.72 13.76
с ней отраслей промышленности 990.9
Кожевенное сырье, пушнина и
4 68 523.3 84 020.8 0.18 0.21
изделия из них
Древесина, лесоматериалы и
5 2 363 793.9 954 186.8 6.29 2.40
целлюлозно-бумажные изделия
1 271
6 Текстиль и текстильные изделия 933 397.2 2.49 3.20
206.9
Обувь, головные изделия и
7 309 680.4 461 158.1 0.82 1.16
галантерейные товары
8 Строительные материалы 601 144.8 538 068.2 1.60 1.36
4 629
9 Металлы и изделия из них 4 806 008.9 12.80 11.66
771.5
Машины, оборудование,
17 159
10 транспортные средства, приборы и 14 450 161.9 38.48 43.21
333.6
аппараты
2 065
11 Прочие товары 1 298 564.9 3.46 5.20
838.7
39 709
Всего 37 550 351.8 100.00 100.00
305.9
В товарной структуре импорта на 2019 год преобладает товарная группа «Машины,
оборудование, транспортные средства, приборы и аппараты», которая составляет 43,2% от
общего импорта.
Сравнение двух одноименных структур в пространстве проводится при помощи расчѐта
абсолютных показателей различий и коэффициентов абсолютных сдвигов. Для цели
анализа структуры, а также сравнения двух (или более) структур в динамике используется
большое количество статистических методов и подходов, наиболее распространенным из
которых является расчет индексов (коэффициентов) структурных сдвигов и различий.
Обычно при анализе значимости изменений структур показателей используются индексы
Гатева, Салаи и Рябцева.
Индекс структурных сдвигов импорта Салаи, который равняется 0.179, характеризует
незначительный уровень различий в структуре, аналогично и для экспорта, так как чем
ближе значение коэффициента к 1, тем сильнее различия в структуре.
Согласно шкале структурных различий данные коэффициенты принимают следующую
характеристику:
Импорт Характеристика Экспорт Характеристика
Гатева 0.118 Низкий уровень 0.079 Низкий уровень
различий структур различий структур
Рябцева 0.084 Низкий уровень 0.056 Весьма низкий уровень
различий структур различий структур
Анализ структурных различий даѐт возможность оценить структурные сдвиги и структуру
экономики региона по отношению к процессам, происходящим в республике, обнаружить
региональные особенности экономической структуры и ее изменения, но без анализа
причинно-следственных связей, объясняющие изменения в структуре хозяйственных
систем.
Вычислив коэффициенты структурных сдвигов, можем прийти к выводу, что различия
структур минимальные, что не является хорошим показателем в разрезе внешней
торговли. Казахстан как экспортировал минеральные продукты, так и спустя 8 лет
подавляющий процент экспорта приходится также на эту товарную группу. Минеральные
ресурсы имеют свой лимит, и таким темпом, Казахстану нечего будет экспортировать на
мировой рынок по окончанию ресурсов.
221
С импортом ситуация обстоит также. Структура имеет низкий уровень различия. То есть
импорт товарной группы «Машины, оборудование, транспортные средства, приборы и
аппараты» с 38.48% повысилось до 43.21%, то есть на 4.73% за последние 8 лет. Казахстан
не только не начал производство отечественного оборудования за данный период, но
также увеличил ввоз данной продукции.
На современном этапе наблюдается высочайшее товарное сосредоточение казахстанского
сектора экспорта. Внутреннее производство в большинстве случаях является
неконкурентоспособным, в данной связи львиная доля экспорта как и раньше приходится
на сырьевые продукты, подобные как нефть и газоконденсат, сплавы, зерно и т.д. При
всем этом относительно низкое расширение вариативности торговых потоков в
структуре экспорта продуктов создает дополнительные риски. По импорту товаров
наблюдается, наоборот, существенное товарное разнообразие, при этом большую часть
импорта составляют инвестиционные и промежуточные товары, т.е. товары практически
не производимые в Республике Казахстан. Помимо этого, значительная часть
потребительских товаров также поступает из-за заграницы. Показатели анализа изучения
внешней торговли показывают высокую интеграцию государства в глобальную
экономическую систему. Приблизительно половины производимых в стране товаров
вывозится за границу, при этом существенная доля товаров потребления поступает через
каналы импорта.
Список использованных источников:
6. https://www.stat.gov.kz/ - Министерство национальной экономики Республики
Казахстан Комитет по статистике;
7. https://data.worldbank.org/ - Официальная базы данных Мирового банка
8. Temirova, Berzhanova, A., Egizbaeva, Z. Providing economic security for foreign trade
in the republic of Kazakhstan // Actual Problems of Economics. – 2012. – № 135 (9). – pp. 507-
513.
9. https://be5.biz/makroekonomika/import/kz.html
10. https://be5.biz/makroekonomika/export/kz.html
11. Абузярова М. И. (2011). Методологические основы структурных сдвигов в
экономике // Экономические науки, № 4, c. 181-185.
12. Статистика : учебник / В.В. Глинский, В.Г. Ионин, Л.К. Серга [и др.] ; под
ред. В.Г. Ионина. — 4-е изд., перераб. и доп. — М. : ИНФРА-М, 2018. — 355 с.

УДК 373.1
ОБУЧЕНИЕ ШКОЛЬНИКОВ ОСНОВАМ WEB-ДИЗАЙНА
В РАМКАХ ВНЕУРОЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Савицкий И.О. – студент,

руководитель Макарова О.Н., доцент кафедры математики, физики, информатики,
Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего
образования «Алтайский государственный гуманитарно-педагогический
университет имени В.М. Шукшина»
(АГГПУ имени В.М. Шукшина), г. Бийск, Россия

Аннотация. В статье анализируется сложившаяся на текущий момент

картина использования цифровых, мобильных и социальных медиа. Но основе данных
материал статьи дает характеристику образовательному сайту с дидактической
позиции. Автор статьи освещает вопрос изучения школьниками МБОУ «Солтонская
СОШ» (Алтайский край) основ web-дизайна посредством привлечения школьников к
созданию и ведению отдельных страниц сайта школы в рамках внеурочной
деятельности. Рассматриваемая тема будет интересна учителям информатики.
222
 Ключевые слова. Внеурочная деятельность, web-дизайн, информационно-
коммуникационные технологии.

Начало XXI века характеризуется бурным развитием информационно-

коммуникационных технологий. По данным отчета Digital 2020, содержащем показатели
использования цифровых, мобильных и социальных медиа, можно сделать вывод о
вхождении медиа-среды в повседневную жизнь человека: в России 118 млн. интернет-
пользователей и 70 млн. активных пользователей социальных сетей [1]. Интернет и СМИ
стали неотъемлемой частью современного общества, что, в свою очередь, требует от
системы образования совершенно иного подхода к организации деятельности учащихся.
Современная школа должна идти в ногу со временем, а значит, предоставлять учащимся
инновационное образовательное медиапространство, в котором каждый ребенок, а также
родитель может получить актуальную информацию для решения необходимых задач в
процессе обучения.
Сайт образовательного учреждения – одно из важнейших направлений
медиапространства, которое дает возможность не только следить за успеваемостью
учеников и получать свежие новости школы, но и служит средством публикации, учителя
имеют возможность разместить на сайте свои педагогические наработки, а ученики –
опубликовать плоды своего творчества, как в рамках школьной программы, так и в
свободной форме. Наряду с этим, школьный сайт может быть местом проведения
родительских собраний, классных часов, на котором родители могут не только задать
вопросы учителям и администрации школы, но и подать необходимые документы и
заявления. Сайт образовательной организации является своего рода визитной карточкой
школы, где размещается вся открытая документация организации, фотогалерея,
педагогический состав, направленность предоставляемого образования, что делает любую
школу конкурентоспособной в системе образования. Школьник имеет возможность вести
мощную коммуникативную образовательную деятельность с другими субъектами
обучения и самостоятельно выстраивает линию взаимодействия с ними. Доступность
проведения на школьном сайте видеоконференций и размещения проектных, призовых
олимпиадных работ учеников позволяет участвовать в конкурсах не только городского и
муниципального уровня, но и региональных, а также всероссийских конкурсах, занимать
призовые места, пополняя портфолио ребенка грамотами и дипломами.
Большим педагогическим потенциалом обладает практико-ориентированное обучение,
предполагающее решение значимых для школьников прикладных задач. «Для прочного
усвоения знаний по тому или иному предмету требуется сформировать позитивное
отношение, интерес учащихся к изучаемому материалу. Интересный, знакомый и
личностно значимый материал обычно воспринимается ими как менее трудный. Поэтому
перед педагогом стоит задача организовать учебный процесс так, чтобы он стал
познавательным, творческим процессом, в котором учебная деятельность учащихся
становится успешной, а знания востребованными. Один из возможных вариантов решения
этой задачи заключается в разработке практико-ориентированного подхода к обучению
учащихся» [2].
В этом контексте становится значимым привлечение детей к созданию и ведению
отдельных страниц сайта школы. В 2020 г. в МБОУ «Солтонская СОШ» (Алтайский край)
для более эффективного изучения школьниками основ web-дизайна нами были
организованы группы школьников, которые в рамках внеурочной деятельности
разрабатывали и сопровождали страницы на образовательном сайте школы. В группу по
обучению web-дизайну вошли учащиеся 8 – 11 классов.
Перед учениками был поставлена задача – разработать сайты-визитки школьников, в
которых учащиеся размещают информацию о себе, спортивные и творческие достижения,
фотогалерею с возможностью регистрации гостей на сайте.

223
 В процессе выполнения задания нами использовались разные педагогические
технологии: игровые, метод проектов, дифференцированного обучения, интерактивные
технологии, проблемное обучение, что позволило не только формировать знания и умения
в рамках web-дизайна, но и на более эффективно развивать коммуникативные, творческие,
предметно-деятельностные способности учащихся.
При взаимодействии внутри группы, у учащихся сформировался устойчивый дух
наставничества – старшие помогали младшим товарищам в решении поставленных
промежуточных задач. Осуществляя поиск необходимой информации в интернете, дети
формировали коммуникативные навыки, а занимаясь непосредственно web-дизайном –
проявляли творческий потенциал.
В рамках внеурочной деятельности по освоению web-дизайна школьники освоили
локальный сервер Denwer, CMS Joomla, графический редактор, вѐрстку текста, а также
поисковые системы Yandex, Google. В результате внеурочной деятельности учащимися
были созданы 8 сайтов, которые размещены на локальном сервере школы.
Оказалось, что в условиях пандемии такие виды работ становятся особенно значимыми
для адаптации детей к дистанционным формам работы. Так как школьники продолжали
поддерживать связь на расстоянии в рамках школьного медиа-пространства.
Опыт МБОУ «Солтонская СОШ» в части проведенного нами исследования по
использованию практико-ориентированного обучения в рамках освоения школьниками
основ web-дизайна открывает перспективы к созданию внутришкольной учебно-
ориентированной социальной сети, в которой дети смогут не только общаться и
обмениваться файлами, но и участвовать в ее развитии, наполнении, сопровождении. В
этом мы видим дальнейшее перспективное развитие данной работы.

Список использованных источников:

1. Digital 2020: обзор глобального цифрового рынка. Часть 1 [Электронный ресурс]:
https://blog.sibirix.ru/2020/04/07/global-digital-report-1/ (дата обращения: 21.11.2020)
2. Калугина, Инна Юрьевна. Образовательные возможности практико-
ориентированного обучения учащихся : автореферат дис. ... кандидата педагогических
наук : 13.00.01 / Ур. гос. проф.-пед. ун-т. - Екатеринбург, 2000. - 20 с.

ОӘК 631.589.2

ШЫНЫ ҚАЛДЫҚТАРЫН ҚАЙТА ӚҢДЕУ БИЗНЕС РЕТІНДЕ

Слетова Айдана, Аюп Акниет –1 курс студенттері

Ғылыми жетекші: б.ғ.к. Бӛрібай Э.С.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Андатпа. Мақалада шыны қалдықтарын қайта ӛңдеудің мүмкіндіктері мен

экологиялық және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктері туралы мәліметтер
келтірілген. Нарық жағдайында шыны қалдықтарын қайтарымды ресурс ретінде
пайдалану ӛте тиімді бизнес кӛзі.
Тірек сӛздер: шыны қалдықтары, рециклинг, қайта ӛңдеу, жасыл технология,
жасыл бизнес, субсидия, нарықтық экономика.

Бҥгінгі таңда артып отырған табиғи ресурстардың азаюы және қоршаған ортаның
ластануы ӛзекті мәселе. Осы ластанудың алдын алудың ең ықпалды әдістерінің бірі –
қайта ӛңдеу. Қайта ӛңделуі мҥмкін ӛнімдердің басында шыны келеді. Баршаға мәлім,
шыны қҧм, сода және әктің ерітілуімен жасалады. Шыны ӛндірісінде табиғи шикізаттың
224
орнына қалдық шынының қолданылуы осы ресурстардың табиғатта қалуын қамдайды.
Бҧл әдіс ӛндіріс арысында қолданылатын энергия мӛлшерін де азайтады. Бір тонна шыны
қалдық қайта ӛңделгенде шамамен 100 литр мҧнай ҥнемделеді. Осылайша ӛндіріс кезінде
шығатын зиянды газ да азаяды.
Шыныны қайта ӛңдеудің басқа бір жақсы жері қайта ӛңделген ӛнімде сапада
шығын болмайды. Шыныны ерекшеліктері ӛзгерместен сансыз рет қайтадан қолдануға
болады. Бҧл да шыны ӛңдеудің маңыздылығын кӛрсетеді.
Шыны - жинауға және толықтай қайта ӛңдеуге болатын материал. Шыны
материалдарын ірі ҥй қҧрылысынан бастап дизайн бойынша жобалауға дейін әр тҥрлі
салаларда кең қолданылады. Оны ӛз салаларында қолданатын компаниялар қайта
ӛңделген материалды арзан бағамен сатып алуға мҥдделі - әсіресе сапасы жағынан
бастапқы шикізаттан тӛмен емес
Қазақстанда шыны ӛңдеу ӛнеркәсібін дамыту ӛте маңызды. Шыны нарығы еркін
және жаңа қатысушылар ҥшін ашық. Бҧл бизнес-жоспарда біз әйнек қалдықтарын қайта
ӛңдейтін кәсіпорынды қалай ашуға болатынын, нені ескеріп, нені басты назарда ҧстау
керектігін айтамыз.
Сонымен қатар, әйнек сынықтарын қайта ӛңдеу кезінде қалдықтар шықпайды.
Ішінара, майдаламас бҧрын шығарылатын қоқыстар болады (металл, керамика, қағаз,
пластмасса және т.б.), оны қайта ӛңдеуге болады. Сондықтан, әйнекті қайта ӛңдеу бизнесі
іс жҥзінде қалдықсыз ӛндіріс болып табылады.
Шыны қайта ӛңдеу бизнесінің ӛзектілігі.
Қазақстанда қалдықтарды ӛңдеу ӛнеркәсібі нашар дамыған. Елімізде барлық
шынының 20%-ын ғана ӛңделеді. Европа елдерінде шамамен 90% қайта ӛңдейді.
Қазір мемлекет субсидия беріп, жаңа қайта ӛңдеу кәсіпорындарын қолдай отырып, бҧл
мәселеге кӛп кӛңіл бӛле бастады.

1-кесте. Шыны материалдарды ӛңдеу технологиясы

Сатылары Тҥсініктеме
Жоюға дайындық Бҧл кезеңде барлық шыны емес компоненттер бӛлінеді.
Жҧмысты вакуум-сҥзгілер және магниттік сепараторлар
орындайды. Қалдықтар тҥсі бойынша сҧрыпталады
Майдалау Шыны ҧнтақталады, сынықтары калибрлеу електерінен ӛтеді.
Шыны шаңды циклон сҥзгілері арқылы тазартады
Тазарту және кептіру Қаптамадағы шикізат тазартқыш ерітінділермен жуылады және
кептіріледі, содан кейін олар пайдалануға дайын болады.

Шыныны ӛңдеудің ерекшеліктері.

1. Силикат әйнектің балқу температурасы 425-600 ° С қҧрайды. Жоғары
температурада ол қалың тҧтқыр сҧйықтыққа айналады.
2. Материал 100% қайта ӛңделеді.
3. Ҧсақтау кезінде шыны шаңдар ауаға кӛтеріледі - органикалық заттарға қауіпті
ҧсақ фракцияның ӛткір бӛліктері.
4. Шыны қайта ӛңдеу бизнес ретінде қоршаған ортаны қалпына келтіруге және
табиғи материалдарды ҥнемдеуге кӛмектеседі.
5. Қазақстанда жыл сайын 150 мың тоннадан астам шыны қалдықтары пайда
болады.
Шыны ӛңдейтін зауытты ашу ҥшін ҥлкен қаражат қажет. Кәсіпкерге ӛндірістік
нысанды ҧйымдастырып қана қоймай, оларды одан әрі жою ҥшін қалдықтарды жинау
желісін қҧру қажет. Бастапқы шығындардың ҥлкен тармағы конвейер желісін сатып алу
болып табылады. Ай сайын ақшаның кӛп бӛлігі шикізат сатып алуға жҧмсалады.
Шыны ӛңдеу кәсібін дамыту арқылы кӛптеген жетістіктерге қол жеткізе аламыз:
- Экологиялық проблемаларды шешуге, ресурстарды ҥнемдеуге жол ашылады;
225
- Қалдықтарды ӛңдеу кәсібінде қалдықсыз ӛнім шығара аламыз;
- Шыныны қайта ӛңдеу процесі негізінде шығынға ҧшырамаймыз;
- Кәсіпкерлік сала дамиды, халықтың әлеуметтік жағдайына оң әсерін береді.
Экологиялық ластануды қысқарту мақсатында қатты тҧрмыстық қалдықтарды уақытылы
кәдеге жарату жӛніндегі шараларды қабылдау туралы шағын және орта бизнес
субъектілерін кеңінен тарту арқылы тҧрмыстық қатты қалдықтарды заманауи кәдеге
жарату және қайта ӛңдеу бойынша шаралар кешені әзірленді.
«Жасыл» экономикаға кӛшу жӛніндегі тҧжырымдамаға сәйкес, қалдықтарды қайта
ӛңдеу ҥлесін 2030 жылға қарай – 40%-ға, 2050 жылға қарай – 50%-ға дейін жеткізу
қарастырылған Жыл сайын елімізде 5-6 млн тонна тҧрмыстық қатты қалдықтар тҥзіледі.
2020 жылғы сегіз айында –шамамен 3,2 млн тонна, оның 330 мың тоннасы, немесе 10,5%
қайта ӛңделді және кәдеге жаратылды. Бҧл кӛрсеткіш ӛткен жылы 9%, ал 2016 жылы –
2,6% қҧрады.
Тҧрмыстық қатты қалдықтарды қайта ӛңдеу ҥлесін арттыру ҥшін қалдықтарды
бӛлек жинауды ендіру, жеке инвестициялар тарту, соның ішінде мемлекеттік-жекешелік
әріптестік арқылы қалдықтарды қайта ӛңдеу секторын дамыту бойынша жҧмыстар
жҥргізілуде. Нормативтік қҧқықтық база қҧрылды және жетілдіріліп жатыр.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. 2007-2024 жылдарға арналған тҧрақты даму тҧжырымдамасы. ҚР ҚОҚМ 14.11.2006ж.
2. «Тҧрғындардың санитарлық-эпидемилогиялық әл-ауқаты туралы» ҚР 2002 жылғы 4
желтоқсандағы Заңы
3. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР 2001
жылғы 23 қаңтардағы № 148 Заңы
4. «Нормативтік-қҧқықтық актілер туралы» ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Заңы
5. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы
6. Қазақстан Республикасы Президентінің 03.12.2003 ж.№ 1241 Жарлығымен бекітілген
2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздік
тҧжырымдамасы

УДК 331

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕАЭО ЕЛДЕРІМЕН ИМПОРТЫН

АЙМАҚТАР БОЙЫНША СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Талғат. Д - «Статистика» мамандығы студенттері,

3 курс, Нархоз университеті
Ғылыми жетекшісі – э.ғ.к., профессор Мананов Б.Б.

Тҥйіндеме: Мақалада еліміздің іріктелініп алынған аймақтары мен ЕАЭО

елдерімен импорттық экономикалық қатынасының статистикалық талдау нәтижелері
берілген. Аймақтардың импорт кӛлемі бойынша ерекшелігі мен бірнеше статистикалық
талдаулары жүрзілене отырып нәтижелері анықталынды.
Кілт сӛздер: импорт, Қазақстан, ЕАЭО елдері

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін экономикалық тарихи кезеңі 1991 жылдан 2019
жылға дейінгі импорттың динамикасын қарастырсақ, біз соңғы 3 кезең 2006 жылдан
бастап қазіргі уақытқа дейінгі, яғни импорт қазіргі заманғы ерекшеліктерге ие болған
уақытты талдауға алдық. Ал, импорттың зерттеу обьектілері қатарына ЕАЭО елдерімен
шекаралас аймақтар: Ресеймен шекаралас ШҚО, Қостанай, Ақтӛбе олыстарын алынды.
226
Ресми сайт мәліметттерінде берілгендей таңдалынып отырған аймақтарда ең жоғарғы
импорт кӛлемі бойынша жоғарғы орын алып жатыр. Ақпарат кӛздеріне сҥйенсек, бҧл
аймақтарға ЕАЭО елдерінен тауар әкелу яғни импорттық қатынасы ыңғайлы, шекаралас
және кӛптеген ӛндіріс фабрикалары орналасуымен импорттық аймақтарды
таңдауымызбен дәлелдейміз. Еліміз бірнеше аймақтардан тҧрғандықтан жоғарыда
қарастырғандай біз зірттеу обьектісі ретінде ШҚО, Қостанай және Ақтӛбе негізгі
облыстарды алдық. Яғни, осы аймақтарда тҧратын халық пен ӛндіріске ең кӛп кӛлемде
қажетті тауарлар мен материалдарды тҧтынып, ӛндіреді.

2500000,0

2000000,0

1500000,0

1000000,0

500000,0

0,0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Ақтөбе облысы Шығыс Қаз облысы Қостанай обл

Сурет-1. ҚР-ның аймақтары мен ЕАЭО бойынша импорт кӛлемі, мың АҚШ доллары
Ескерту: [1] мәліметімен автор ӛзі қҧрастырған

Суретте зерттеу аймақтары бойынша импорт кӛлемі бейнеленген. 2006-2010 жылдар

аралығындағы импортталған тауар қҧнының ең жоғарғы мӛлшері Ақтӛбе облысында
болған, импорттың қҧны 2008-2011 жылдарға қарай кеміп, 2012-2013 жылдары импорт
қҧны артып 2013 жылдан бастап кему ҥрдісіне тҥскен. Ал, 2006-2019 жылдарда Қостанай
облысында импорттың қҧны берілген динамикалық қатар бойынша 400000-1200000 мың
доллар шекаралығында болған. Шығыс Қазақстан облысында импортталған тауарлар
қҧны 2000-2006 жылдар аралығында екі облыстың импорттық шектерінің ортасынан орын
алып, 2014 жылдан бастап ең жоғарғы шет елден келетін тауар қҧнына ие болды.
Еліміздің шығыстағы шеткі облысының орташа динамикалық талдауына қарасақ, 2006-
2019ж аралығындағы импорттың орташа кӛлемі 1077129,27 АҚШ доллар болды. 2006-
2019 жылдар аралығындағы тауар импорт кӛлемі жылына орташа есеппен 46 483,9 АҚШ
долларға артып немесе 4.7 %-ға артып отырған. Ақтӛбе облысының импорт кӛлеміне 2018
жылы 2006 жылға қарағанда 252 658 долларға кеміді, ал 2017 жылмен салыстырғанда
97 870 долларға (1,2 есе) артты. 2006-2019 жылдар аралығындағы тауар импорт кӛлемі
жылына орташа есеппен 9560,3 АҚШ долларға кеміп отырды. Ресеймен шектесетін негізгі
шикізат келетін облыстардың бірі Қостанай аймағына келсек, 2006-2019 жылдар
аралығындағы тауар импорт кӛлемі жылына орташа есеппен 22 797,1 АҚШ долларға
немесе 3.4 % ға артып отырды. Біз соңғы жылдары ҧдайы кемуді кӛргендіктен келесі
жылдар кӛрсеткіштері де кемуі мҥмкін деген болжамға тоқталдық. Ҥш аймақтың талдау
нәтижесі бойынша Қостанай облысының динамикалық орташа мәндері ең жоғарғы
кӛрсеткішке ие.

227
Ең жоғары импорт кӛлемі солтҥстіктегі кӛрші ел Ресейге тиесілі, шамамен 95% ын
қҧрайды. Ал, ең тӛменгі кӛлем мен тиесілі қҧн мәндері Армения мемлекетіне тиесілі.
Кейін Беларусь елі мен Қырғызстан елдері қҧрайды. Қарап отырсақ, ҥш жылдың ішінде әр
елдің кӛлемі мен қҧны бірнеше есеге кӛбейген. Кесте нәтижелеріне сҥйене отырып, ЕАЭО
қатынас нәтижесінде жалпы импорт қҧны 55.1 ға, ал импорт кӛлемі 49.2 ға артқан.
Сәйкесінше кӛлемі 5 433 867,5 мың АҚШ долларына, қҧны ал қҧны 9 843 072,9 тоннаға
ӛскенін кӛреміз. Соның ішінде Армения елінде қҧны 47,2 % немесе 2 269,7 мың долларға
ӛскен. Ал, кӛлемі бойынша 1,59 есеге немесе 573,1 мың долларға ӛскен. Ал, ең жоғарғы
кӛрсеткіш елі Ресей бойынша кӛлемі 1,48 есеге, қҧны бойынша 1,54 есеге артқан. Ал,
абсалютті кӛрсеткіштері бойынша қҧны бойынша 5 023 780,9 мың доларға ал кӛлемі
бойынша 9 455 042,6 тоннаға артқан. Бҧл талдау тізбегінде Ресеймен қатынас бойынша
импорт қҧнына қарағанда кӛлемі артқан. Демек, импорт бойынша орташа баға есепті
жылы базисті жылға қарағанда азайған.
Кесте-3 Тауар номенклатурасы бойынша импорт кӛлеміне ӛсу қарқыны.
Костана
Актӛбе ШКО
ЕАЭО СЭҚ й
Тауардың атауы
ТН коды 2019 ж 2016 жылмен салыстырғанда,
%
01-24 Жануарлар мен ӛсімдіктер ӛнімі 14,1 132,2 168,6
25-27 Минералды ӛнім 0,0 112,5 385,7
28-40 Химиялық ӛнім мен шикізат 383,9 139,0 126,6
41-43 Тері бҧйымдары 48,0 89,6 181,4
44-49 Ағаш, ағаш ӛнімдері 141,6 193,0 116,4
50-63 Мата мақта ӛнімдері 148,7 137,3 158,9
64-67 Бас, аяқ киім 162,2 111,1 67,5
68-69 Қҧрылыс материалдары 244,2 173,2 126,8
72-83 Металдар және бҧйымдар 137,7 164,0 244,5
84-92 Кӛлік және тҥрлі жабдықтар 180,2 202,5 262,3
70-71,
93-97, 99 Ӛзге тауарлар 86,2 105,6 115,3
Ескерту: [2] мәліметімен автор ӛзі қҧрастырған

ЕАЭО СЭҚ стандарты шарты негізінде негізгі тауар номенклатурасы (ТН) 01-99 ТН
арқылы беріледі. Тауар номенклатура атауларын жоғарыдағы кестеден кӛре аламыз:
жануарлар мен ӛсімдіктер ӛнімі, минералды ӛнім, тері бҧйымдары және т.с.с. Сонымен
қатар, зерттеу обьектісінің динамикалық ӛзгерісін талдауға 2 жыл алынғандықтан, тізбекті
тәсілді қолдана отырып, ӛсу қарқынын анықтадық. Жануарлар мен ӛсімдіктер ӛнімі
Қостанай облысында 2019 ж 68.6% артты, ал химиялық ӛнңмдер 26.6 % ға артқан.
Қостанайдағы тауарлар ӛнімі кӛбейіп отырған, тек қана бас және аяқ киім ӛнімдері базисті
жылдың 67.5% қҧрайды. Ал, химиялық ӛнімдер Ақтӛбеде 2019 жылы 2016 жылмен
қарағанда 3,8 есеге кӛбейген, аймақтар бойынша ең жоғарғы тҧтыну болып табылған.
ШҚО жануарлар мен ӛсімдіктер ӛнімі 1.3 есеге немесе 32.2% артқан. ШҚО тауар
номенклатурасы бойынша бірыңғай артып отырған, тек тері бҧйымдары 2016ж 89.6%
қҧрайды.
Бҧл аймақтың ӛзгелерден ерекшелігі индекстік талдау компонеттерінің сәйкесінше
арттыруымен тҥсіндіріледі. Бҧның себебі аймақта жҧмыссыздықтың мҥлдем жоқтығы,
яғни барлық аймақ халқы жҧмыспен қамтылған. Соған сәйкес, аймаққа еңбек жасау ҥшін
кӛптеп шикізат пен ӛнімдер қажет. Аймақта кӛлік қҧрастыратын, шығаратын зауыттар
болғандықтан, елде кӛлікке қажет қҧрал жабдықтар шикізаты сырттан 2019 жылы 2016
жылға қарағанда 2.1 есеге артық тауар саны әкелінді. Демек, шығыс аймақта 3 жыл
аралығына импорт кӛлеміне индекстік талдау жасадық. Жалпы тауар қҧны 1.38 есеге
кӛбейіп, 376 558.7 мың АҚШ долларына ӛсті. Бағаның ӛзгеруіне байланысты импорт
қҧны 204 668.8 мың долларға артып, импорттың бағасы орта есеппенен 1.18 % артты.
228
Кӛлемі 1.2 есеге кӛбейіп, импорттың жалпы қҧны 171 889.9 мың долларға ӛсті.
Талданылған аймақтар бойынша тауар кӛлемінің мәні ӛсіп жатқандықтан, оның
динамикалық ӛзгерісі мен елдер бойынша сатып алынған тауарлардың ҥлесінің талдау
нәтижесінде импорт кӛлемі ШҚО 2016-2019 жж да 5.5 млн тоннадан астам шамасында
ЕАЭО елдерінен келген. Соның 5 млн тонна шамасы кӛрші Ресей мемлекетіне тҧра келіп
тҧр. Ал, жалпы 5 ел бойынша ҥлесі 98 %-дан жоғары екендігі анық. Бҧл зерттеуге алынған
кӛптеген аймақтардың Ресей елімен шектесуімен және де еліміздің бҧрыннан бері осы
мемлекетпен сыртқы қарым қатынасы ӛте тығыз болуында. ШҚО негізгі айналысатын
саласы ауыр ӛнеркәсіп болғандықтан, негізгі шикізат кӛзін кӛрші Ресей мемлекетінен
әкеледі. Шығыс Қазақстанда «Усть-Каменогорский конденсаторный завод», АҚ
«КЭМОНТ», АҚ «Казахское специализированное ремонтно-наладочное предприятие», АҚ
«Азия Авто», ЖШС «Казцинкмаш», және тағы басқа фабрикалар мен ӛнеркәсіп ҧйымдары
орналасқан [3]. Талдаулар қатарында, біз аймақтар бойынша тауар кӛлемі мен қҧнын
ескере отырып, орташа тауар бағасын анықтап жалпы тауарайналым мультипликативтік
формуласын қолдана отырып, жылына орта есеппен жалпы тауар қҧн, кӛлем, бағасының
ӛзгерістерін есептедік. Талдау нәтижелері бойынша ШҚО – нан басқа аймақтарда ТН әр
тауарға шаққанда орташа тауар бағасы кеміп, тауар кӛлемі артып отырған. Ал, шығыс
аймақта тауарайналымға әсер ететін екі фактор тауар кӛлемі мен қҧны сәйкесінше ӛсіп
отырған. Мҧны индекстік талдау нәтижілерінен кӛре аламыз.
Қорытындылай келе, біз еліміз бойынша импорттық талдауды ЕАЭО елдерімен
байланыста іріктелініп алынған аймақтар негізінде статистикалық талдау жҥргіздік.
Талдау обьектілері динамикалық талдау нәтижелері бойынша ерекше назарға ие болған
еліміздің шығыстағы аймағы болды. Аймақта соңғы жылдары ӛзге облыстарға қарағанда
импорт кӛлемі мен қҧны да сәйкесінше артып отырған. Мҧның себебі елдегі
жҧмыссыздың деңгейінің мәні шамамен жоқтығында және ӛндіріс фабрикаларының
қарқынды тҥрде жҧмыс атқарып жатуында. Демек, талдау нәтижелері бойынша Шығыс
Қазақстан облысы еліміздегі ЕАЭО елдерімен сыртқы экономикалық қатынастың бӛлігі
импорт бойынша тауар кӛлемінің жоғары болуымен ерекшелінеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. http://stat.gov.kz: ресми сайт, Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау
және реформалар агенттігі Ҧлттық статистика бюросы.
2. http://kgd.gov.kz: ресми сайт, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі
Мемлекеттік Кірістер Комитеті
3. Алимбетов У. С., Зайнелова Г. З., Мухамадиева А. Г. Внешнеторговая политика
Республики Казахстан: проблемы, приоритеты и механизм реализации // Вестник
университета Туран.- 2017.- № 1 (73).- С. 9 - 16.

УДК 651
ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ӚНЕРКӘСІПТЕРІНДЕ GLP
СТАНДАРТТАРЫН ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Тауасарова М., Қоқымбаев М. - «Стандарттау және сертификаттау» 4 курс

Ғылыми жетекші: а.ш.ғ.к., профессор Есенкулова Ж.Ж.

Аңдатпа. Фармацевтикалық нарықтың қарқынды дамуы оның ғұмырлық

басымдығымен айқындалады. Себебі препараттың даму жылдамдығы оның жасына
байланысты анықталады. Себебі, адамдар дәрі-дәрмектер мен дәрі-дәрмектерге
толық қол жеткізу үшін мүмкіндігінше туады. Бұл мақала отандық
фармацевтикалық ӛнеркәсіпте GLP стандарттарын бейімдеу және енгізу бойынша
229
шешімдер табуға тырысады.
Түйінді сөздер: GLP стандарты, зертхана , фармацевтика.

Фармацевтикалық нарық - бҧл экономикалық және әлеуметтік дамуы бар әрбір ел

ҥшін маңызды сала; Ол халықтың әл-ауқатын ӛлшейді. Қазіргі жылдам дамып келе
жатқан фармацевтикалық нарық бәсекелестік пен корпоративті басқаруды жоспарлауға
жаңа талаптарды қозғауда. Әлемнің жетекші елдерінің осы секторындағы
компанияларды талдау нәтижелері менеджменттің стратегиялық мақсатына сапаның
менеджментінің еуропалық әдістерін енгізу арқылы қол жеткізілетіндігін кӛрсетті.
Сонымен қатар ISO 9001, GMP, GLP, GCP, GSP, GEP, GCP сәйкес басқару жҥйесін
сертификаттауды қолданады [1].
Әлемдік істерде, медицина; Рецепттер Тамақты ӛндіруге және бақылауға
қойылатын талаптарды анықтайтын маңызды қҧжаттар бар. Солардың бірі - «Дәрілік
заттарды ӛндіру ережелері» - «Дәрі-дәрмек терапиясы (GMP)». Ережелердің барлық
нҧсқалары тҧжырымдамасы мен қажеттілігі жағынан ҧқсас. Негізгі айырмашылықтар -
бҧл талаптар мен бӛлшектер. 2007 жылдан бастап GMP PIC / S ережелері ЕО GMP
ережелеріне сәйкес белсенді тҥрде енгізіліп келеді. Бір немесе басқа GMP моделін
таңдау ҧлттық дәрілік тәуелділікті емдеу жҥйесінің «координаттар жҥйесі» болып
табылады. [2].
Кҥшті реттеушілік жҥйесі бар елдер ӛз стандарттарын жасауға және
препараттарды нарыққа жіберудің ӛз ережелерін мойындатуға тырысады. Қалған елдер
болса ӛз заңнамасын осыған дейін белгілі стандарттарға бейімдейді. Мысалға, ТМД
елдері ӛз заңнамаларын ЕО пен PIC/S қабылданған GMP ережелерімен ҥйлестірсе,
Африка және Азия елдері ДДҦ GMP-мен, Канада мен Аустралия GMP (АҚШ). Таңдау
кӛп жағдайда жергілікті ӛндірушілердің экспорттық әлеуеті мен импорт
географиясымен байланысты. Бҧған нақты мысал – Қытай, алғашында GMP ережелері
GMP (АҚШ) ҧқсас жасалса, қазіргі таңда 2010 жылдық нҧсқасында GMP ЕО
жақындастырылған.
GLP жҥйесі 20 жылдан астам уақыт бойы бар (кесте 1). Алғашқы кезде GLP
нормативтерінің жҥйесі америкалық Азық-тҥлік және медициналық ӛнеркәсіп
басқармасы (FDA) тарапынан нормативтік қҧжаттамада бар сәйкессіздіктерді жою
мақсатында қолданған. Кейіннен улы заттарды қолданатын ӛндірістерге қатысты
дайындалып, қолданысқа енгізілген. GLP нормалары АҚШ-ның барлық компаниялары
ҥшін және де АҚШ-на ӛз ӛнімдерін экспорттаушы мемлекеттер ҥшін де міндетті бола
бастады.
Осыдан кейін Экономикалық ынтымақтастық пен даму ҧйымының (ОЭСР)
кҥшімен бҧл нормалар халықаралық деңгейде тарала бастады. Әсіресе, Германияда
GLP талаптары химиялық ӛнімдердің жаңа тҥрлерін дайындау барысында міндеттіге
айналды.
GLP-дің басты мақсаты – зерттеу барысының тҥгелін толықтай бақылануын
және қалпына келтірілуін қамтамасыз ету. Сапа бақылауын GLP нормативтерінің
сақталуына қатысты зертханаларды инспекциялайтын арнайы қҧзырлы органдар
қамтамасыз етуге тиісті.
EN 45000 сериясы ғимараттарға, жабдықтарға арналған; шикізат, кадрлар; GLP
қолдану аясы заңмен анықталады. Ол жаңа материалдар шығарумен айналысады; Онда
денсаулыққа зиянды заттарды қалпына келтіру және пайдалану стандарттары
белгіленеді. Дайын ӛнімдегі ақауларды кӛрсету, ақауларды жіберіп алмау принципі.

Кесте 1 - GxP стандарт жҥйесінің тҥрлеріне сипаттама

230
№ GxP стандарт GxP стандарт GxP стандарт жҥйесінің тҥрлерінің си
жҥйесінің тҥрлері жҥйесінің атауы

1 GEP(«Good Тиісті инженерлік GEP ҧстанымдары ӛндірістік кәс

Engineering тәжірибе.
Practice»).

2 GLP («Good Тиісті Зертханалық зерттеулер нәтижелерінің

Laboratory зертханалық келісілгендігі мен шынайылығын
Practice») тәжірибе. қамтамасыз етуге бағытталған
нормалардың, ережелер мен
нҧсқаулардың жҥйесі.
3 GСP(«Good Clinical Тиісті Сыналушы ретінде адамның қатысуын
Practice») клиникалық (клиникалық зерттеулер) кӛздеп,
тәжірибе. зерттеулер туралы дайындалудың
ережелерін, ӛткізілуін, қҧжаттама мен
есептің жҥргізілуін сипаттайды. Яғни,
ғылыми зерттеулердің этикалық
нормалары мен сапасын сипаттайтын
халықаралық стандарт.
4 GMP(«Good Тиісті ӛндірістік Ҥлгілердің (партиялардың)
Manufacturing тәжірибе. тҧтынылуға жарамдылығын
Practice») қамтамасыз ететін ӛнімдердің
таңдаулы ҥлгілерін зерттеу жолымен
сапа бақылауы процедурасымен
салыстырғанда артықшылыққа ие.
GMP стандарты ӛндіріс параметрлері
мен зертханалық тексеруді реттейді әрі
бағалайды және соны тҧтастай
айқындайды.
5 GSP («Good Фармацевтикалық Фармацевтикалық ӛнімнің дҧрыс
storage practices for ӛнімдерді сақталуы мен тасымалдануы ҥшін
pharmaceuticals») сақтаудың тиісті қажетті арнайы шаралардың
тәжірибесі. сипаттамасын қамтиды. Қажеттілікке
қарай бҧл шараларды сапа
стандарттарын сақтау шартымен
белгілі бір жағдайға қарай
ыңғайластыруға болады.
6 GDP(«Good Тиісті Емдік дәрі-дәрмектердің бӛлшектей ӛтк
Distribution дистрибьюторлық
Practice») тәжірибе.

231
 7 GPP(«Good Тиісті Берілген стандарт фармацевттің
Pharmacy Practice») дәріханалық денсаулық сақтау жҥйесіндегі рӛлін,
тәжірибе. оның халықтың саулығын нығайту мен
ауруларды алдын- алудағы, қауіпсіз,
эффективті және рационалды емделуін
қаратырады. Емдік дәрі- дәрмектерді
қолдану барысында мәселелерді
анықтауда әрі шешудегі орнын
анықтайды.

Қысқа мерзімді маркетинг пен статистикалық талдау Қазақстандағы

фармацевтика саласын тиімді басқару ҥшін ӛте маңызды. Жергілікті медициналық
халықтың қарқынды дамуының себептерінің бірі - «дискриминациялық» ережелердің
болуы. Қҧқықтық теңсіздік келесі жағдайларда кӛрінеді: Импортталатын дәрі-
дәрмектер баж салығымен және бажсыз. Оның ҥстіне шетелдік дәрі-дәрмектерді
импорттаушыларға тек дайын ӛнімді тіркеу қажет. Жергілікті фармацевтикалық ӛнім
ӛндірушілер тауарларды ғана емес, тауарларды да орналастырады.
Қорытындылай келе, отандық фармацевтикалық нарықты қолдау халықаралық
GxP жҥйесінің тиісті тәжірибелік практикаларды міндетті етіп сатылай енгізуден
бастау қажет.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Краснова О.Н. Разработка нормативного обеспечениянадлежащей лабораторной
практики в Казахстане //Современные инновации // Сборник VII Международной научно-
практической конференции «Современные инновации: актуальные проблемы III
тысячелетия» -№ 5 (19), 2017.
2. http://www.vialek.ru/press/review/1532

УДК 331

ҚР ИМПОРТЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ МЕН ҚҦРЫЛЫМЫН СТАТИСТИКАЛЫҚ

ТАЛДАУ

Тынымбаева Г.Б. – статистика мамандығының

бакалавр студенті, Нархоз университеті
Ғылыми жетекшісі - Мананов Б.Б. э.ғ.к., профессор

Аңдатпа. Мақалада Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының қазіргі

жағдайына жалпы сипаттама бере отырып, ипорт кӛлемінің динамикасына, таурлық
құрылымының ӛзгерістеріне нақты ресми деректер бойынша статистикалық талдау
жасалды.
Кілтті сӛздер: сыртқы сауда, импорт, тауар, динамика.

Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының қазіргі динамикасы мен

қҧрылымы белгілі бір тҧрақсыздықпен сипатталады. Бҧның себептері ретінде 1991 жылы
тәуелсіздік алған жылдан бастап Қазақстан экономиксында кӛптеген ӛзгерістер
болғанымен сипаттауға болады. 1991-1993 жж. Қазақстанда социалистік экономикадан
кейiнгi экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, қҧлдырауы; 1993-1994 жж. Қазақстанның
экономикалық саясатына тҥзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика кӛтеріліп,
макроэкономика тҧрақтану ҥшiн жағдай жасалына басталуы; Қазақстан Халықаралық
232
валюта қорына кiріп, ол Қазақстанға дағдарысты жеңу ҥшiн несие беруі; 1995-1997 жж.
макроэкономиканы тҧрақтандыру бағдарламасы қабылданды, оның қатаң шектеу арқылы
инфляцияны тӛмендетуі; 1997 жылдың аяғында басталған дҥниежҥзілік қаржы
дағдарысының ықпалы; 2000 жылы Қазақстан экономикалық ӛрлеу жолына тҥсуі, одан
кейін кӛптегн дағдарыстар, теңгенің қҧнының тҥсуі сияқты кӛптеген тауар айналымына
әсер ететін жағдайлар болды. Сондықтан, ҚР-ның сыртқы сауда кӛрсеткіштерінің
динамикасы ҥнемі ӛзгеріске ҧшырап отырды деп айтуға болады.
60 000,0
y = 1691,5x - 5913,3 48 214,7
50 000,0 R² = 0,7898 44 831,7
40 000,0 46 523,2
39 709,3
30 000,0

20 000,0

10 000,0

0,0
0 5 10 15 20 25 30 35
-10 000,0

Импорт(1991-2019 жж.), млн АҚШ доллары

Импорт(2020-2022 жж.), млн АҚШ доллары
Линейная (Импорт(1991-2019 жж.), млн АҚШ доллары)

Сурет 1 – ҚР 1991-2019 жж. импорты

Ескерту: [1] мәліметімен автор ӛзі қҧрастырған

Қазақстан импортының негізгі тенденциясы ӛсу ҥрдісінде екенін кӛре аламыз (сурет 1).
1991-1995 жж. импорт ӛте тӛмен деңгейде және баяу ӛскенін кӛреміз. 1995-2008 жж.
импорттың кӛлемі қарқынды ӛсіп отырып, 2009 жылы оның қҧндық кӛлемі кҥрт
тӛмендеді. 2009 ақпан айында ҧлттық валюта 23,9% девальвацияға ҧшырады. Мҧнайдың
бір баррелінің бағасы 2008 екінші жартысында 143,95 доллардан 2008 жылдың аяғында
33,73 долларға дейін тӛмендеді. Импорт 2008 жылға қарағанда 25% -ға немесе 28 408,7
млн. АҚШ долларына дейін тӛмендеді.
2009-2013 жж. импорттың кӛлемі кӛтеріле бастады, және 2013 жылы импорт 48 805,6 млн.
АҚШ доллары болып, 28 жыл ішіндегі импорттың максимум (48 805,6 млн. АҚШ
доллары) кӛрсеткіші болды. Елімізге машиналар, жабдықтар, кӛлік қҧралдары,
қҧрылғылар кӛлемі 2013 жылы 18,9 млрд долларды немесе барлық импорттың 38,7%
қҧрады, бҧл 2012 жылмен салыстырғанда 3,4% артық.
2013-2016 жж. қайта қҧлдырау кезеңі. 2016 жылы импорт 25 376,7 млн. АҚШ долларын
қҧрады. Бҧл 2013 жылмен салыстырғанда 48% тӛмендеген. 2016 жылғы импорт 2015
жылғы импорт кӛлемінен 17% кеміген. 2016 жылы импорт кӛлемі негізінен теңгенің
девальвациясына байланысты тӛмендеді, бҧл кез-келген импортталатын ӛнім бағасының
ӛсуіне, солайша сҧраныстың тӛмендеуіне, ал бҧл импорттың тӛмендеуіне әкелді. 2015
жылдың алғашқы айларында доллар/теңгенің айырбас бағамы шамамен 185 қҧрады, ал
аяғында ол 385 теңге дейін жетті, яғни екі есеге ӛсті. Мысалға, 2015 жылы ТМД елдерінен
импорт 5 087,8 млн АҚШ долларын қҧраса 2016 жылы 3 668,1 млн АҚШ долларын
қҧраған. Яғни, 28% кеміген.
2017-2019 жж. импорттың кӛлемі кӛтеріле бастағанын анық кӛреміз. 2019 жылы
импорттың кӛлемі 39 709,3 млн. АҚШ доллары болды. 2019 жылы импорт 2015 жылмен
салыстырғанда 9141,6 млн. АҚШ долларына ӛскен. 2019 жылы импорт 2015 жылмен
салыстырғанда 1,3 есеге ӛскен. 2019 жылы импорт 2015 жылмен салыстырғанда 29,9%
ӛскен. 2019 жылы импорт 2018 жылмен салыстырғанда 6050,8 млн. АҚШ долларына
кеміген. 2019 жылы импорт алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,18 есеге ӛскен. 2019 жылы
233
 импорт алдыңғы жылмен салыстырғанда 18% ӛскен. 2019 жылы импорттың 1% ӛсімі млн.
АҚШ долларына шаққанда 336,6 млн. АҚШ долларын қҧрады.
Импорттқа трендті экстрополяциялау арқылы болжам жасалынды. Болжам бойынша 2020
жылы 44 831,7 млн. АҚШ долларын, 2021 жылы 46 523,2 млн. АҚШ долларын, 2022
жылы 48 214,7 млн. АҚШ долларын қҧрауы мҥмкін. Бҧл болжамның шынайылығы 78,9%
қҧрайды (сурет 1).
Кесте 1– 2015-2019 жж. Қазақстан импортының әр жылға тауарлардың ҥлесі
2015-2019 жж. Қазақстан импортының тауар қҧрылымы пайызбен
Тауар кодтары Импорт, %
ЕАЭО СЭҚ ТН Тауар тҥрінің атауы 2015 2016 2017 2018 2019
бойынша жыл жыл жыл жыл жыл
Барлығы 100 100 100 100 100
Жануарлар мен ӛсімдіктерден
01-24 алынатын ӛнімдер, дайын тамақ 11,1 12,1 11,7 10,8 10,0
ӛнімдері
25-27 Минералды ӛнімдер 7,6 9,1 9,3 10,5 7,8
Химия және онымен байланысты
28-40 салалардың ӛнімдері (резеңкелер мен 14,9 16 16,6 15,5 13,8
пластмассаларды қоса алғанда)
Шикі терілер, мехтер және олардан
41-43 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2
жасалған бҧйымдар
Ағаш, ағаш және целлюлоза-қағаздан
44-49 2,8 2,9 3,0 2,7 2,4
жасалған бҧйымдар
50-63 Тоқыма және тоқыма бҧйымдары 2,9 2,8 2,9 3,0 3,2
64-67 Аяқ киім, бас киім және галантерея 1,1 1,0 1,0 1,0 1,2
68-69 Қҧрылыс материалдары 1,6 1,7 1,7 1,5 1,4
Металл және металлдан жасалған
72-83 13,4 12,5 11,6 12,3 11,7
бҧйымдар
Машиналар, жабдықтар, кӛлік
84-92 40,4 37,9 37,8 39,1 43,2
қҧралдары, аспаптар мен аппараттар
70-71, 93-97, 99 Басқа тауарлар 3,9 3,8 4,2 3,4 5,1
Ескерту: [3] мәліметімен автор ӛзі қҧрастырған

1-кестедегі салыстырмалы мәліметтер кӛрсеткендей, Қазақстандағы импорт

қҧрылымындағы ең ҥлкен ҥлесті машиналар, жабдықтар, кӛлік қҧралдары, аспаптар мен
аппараттар алады. Қарастырылып отырған кезеңде орта есеппен осы тауар тобының ҥлес
салмағы 39,7% қҧрайды. 2015-2019 жылдар аралығында бҧл кӛрсеткіштің 2015 жылғы
40,4% -дан 2019 жылы 43,2% -ға дейін ӛсуі байқалады. Машиналар, жабдықтар, кӛлік
қҧралдары, аспаптар мен аппараттардың ішінде ең кӛп импортталатын телефон
қҧрылғылары болып табылады.
Бҧдан әрі металдар, химия және онымен байланысты салалардың ӛнімдері (резеңкелер
мен пластмассаларды қоса алғанда) импортының салыстырмалы мәндерін қарастырамыз.
Қарастырылып отырған барлық кезеңдегі осы кӛрсеткіштің орташа салыстырмалы мәні
15,4% қҧрайды.
Металл және металлдан жасалған бҧйымдар импортының салыстырмалы
кӛрсеткіштерінің ӛзгеруін қарастырайық. Қарастырылып отырған кезеңдегі осы
кӛрсеткіштің орташа салыстырмалы мәні 12,3% қҧрайды. Сонымен, 2010-2012 жылдар
аралығында біз металл және металлдан жасалған бҧйымдар импортының салыстырмалы
кӛрсеткіштерінің 2015 жылғы 13,4% -дан 2017 жылы 11,6% -ға дейін тӛмендеуін байқай
аламыз. Әрі қарай, бҧл кӛрсеткіштің 2017 жылғы 11,6% -дан 2018 жылы 12,3% -ға дейін

234
ӛсіп, 2019 жылы қайтадан тӛмен тҥскен. 2015-2019 жылдар аралығында бҧл кӛрсеткіш
3,3% -ға азайған.
2015-2019 жылдары тауарлардың кӛп бӛлігі алыс шет елден импортталады. 2015-2019
жылғы орташа есеппен жақын шет елден импортталған тауар ҥлесі 45,3%, алыс шет елден
импортталған тауар ҥлесі 54,7% қҧрайды.
2016 жылы импорт бойынша тауар қҧрылымының жалпы ӛзгерісі 7,5% қҧрайды.
Сәйкесінше 2017 жылы 2,9%, 2018 жылы 6,7%, 2019 жылы 12,5%. 2015-2019 жылдар
аралығында ең ҥлкен жалпы ӛзгеріс 2019 жылы болған. Бірақ бҧл мәндер ӛзгерістің ӛте
тӛмен екенін кӛрсетеді.
Қорытындылай келе, ҚР-ның импорт кӛлемі қҧндылық кӛрсеткіш бойынша тҧрақсыз
болғанымен, физикалық кӛлемі бойынша ӛсу тенденциясы байқалады. Қазақстанның
импортының тауарлық қҧрылымында айтарлықтай ӛзгерістер байқалмайды, ең ҥлкен ҥлес
салмақты машиналар, жабдықтар, кӛлік қҧралдары, аспаптар мен аппараттар алады,
екінші орынды химия және онымен байланысты салалардың ӛнімдері алады, ал ҥшінші
орынды металл және металлдан жасалған бҧйымдар алады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының 1991-2019 жж. негізгі әлеуметтiк-экономикалық
кӛрсеткiштерi, URL: https://stat.gov.kz/official/dynamic
2. Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының кедендік статистикасы, URL:
http://kgd.gov.kz/ru/exp_trade_files
3. Қазақстан Республикасының жеке тауарлар импорты,
URL: https://stat.gov.kz/official/industry/31/statistic/5

УДК 651

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ІШКІ КӚШІ-ҚОН ҚОЗҒАЛЫСЫ

Тынымбаева Г.Б. , Шайменова Ә.Д. – статистика мамандығы 3 курс

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Иматаева А.Е.

Аңдатпа. Бұл мақала Қазақстан Республикасының ішкі-кӛші қон қозғалысының

маңыздылығын және салдарын ашып, туындалған мәселенің шешімін табуға арналған.
Кілтті сӛздер: кӛші-қон, ӛңірлер, жұмыс, бағдарламалар, білім.

Қазақстан Республикасында соңғы жиырма жылда тҧрғылықты мекенжайын

тастап, басқа мекендерге кӛшкендердің саны кҥрт ӛсуде (сурет 1). 2000-2019 жж. аралығы
ҚР-ның ішкі-кӛші қоны орташа есеппен жылына 7,6%-ке ӛсіп отырған. Соның әсерінен
ішкі кӛші-қонда кӛптеген мәселелер туындап отыр. Соның ішінде, мысал ретінде Алматы
және Нҧр-Сҧлтан қалаларындағы экологиялық жағдайын, және ауыл мен шағын
қалалардағы жҧмыс орындарының болмауы және әлеуметтік инфрақҧрылымның тӛмен
деңгейінің себебінен урбандалу тенденциясы жоғарылауда. Сондықтан ішкі-кӛші қон
ӛзекті болып табылады.

235
 ҚР-ның ішкі көші-қоны, адам
1 500 000 1 110 252
930 820
1 000 000

500 000 888 184

2004

2010
2000
2001
2002
2003

2005
2006
2007
2008
2009

2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
Сурет 1. ҚР-ның 2000-2019 жж. ішкі кӛші-қон қозғалысы, адам
Ескерту: [1] мәліметі бойынша автор ӛзі қҧрастырған
2000-2019 жж. ішкі кӛші -кон қозғалысының тенденциясы ӛсу қарқынында. Және осы
тенденция арқылы болжам жасағанда 2020 жылы 1 342 223, 2021 жылы 1 603 137 және
2022 жылы 1 903 678 адамға тең болды (сурет 2). Міне, осыдан жылдан жылға кӛші-қон
қозғалысы ӛседі. Сол ҥшін, бҧл процессті тӛмендету жолдарын табу керек, немесе іс-
шаралар ҧйымдастырған жӛн.
2 000 000
1 903 678 2000-2019 жж. ҚР-
y= 455,97x3 - 10280x2 + 70523x + 171982 1 603 137 ның ішкі көші-қоны,
1 500 000 R² = 0,9518 адам
1 342 223
2020-2022 жж. ҚР-
1 110 252
1 000 000 ның ішкі көші-қоны,
930 820 888 184 адам

500 000 Полиномиальная

(2000-2019 жж. ҚР-
405 616 ның ішкі көші-қоны,
0 адам)
0 5 10 15 20 25

Сурет 2. ҚР-ның ішкі кӛші-қон қозғалысының 2020-2022 жж. трендтік болжам.

Ескерту: [1] мәліметі бойынша автор ӛзі қҧрастырған
Қазақстанда ішкі кӛші-қон мәселесін шешуге іс-шаралар жҥргізілуде. Сол іс-шаралардың
бірі елдегі халықтың солтҥстік аймақтардағы халық ағынының тоқтату мен орнын
толтыру мақсатында осы аймақтарға оңтҥстік аймақтардан халықты кӛшіру
бағдарламалары [4]. Сол бағдарламалардың бірі Серпін және Нҧрлы кӛш бағдарламасы.
Жылдан жылға Серпін бағдарламасындағы гранттар саны ӛсуде (2019 жылы 5109 грант).
Бірақ, серпін бағдарламасымен солтҥстікте оқитын жастардың 90% қайтадан ӛз
мекендеріне қайтадан оралады екен [2]. Бҧл бағдарламаларға қарамастан солтҥстік
жақтарда келетін адамдардың саны кӛбеймеуде (сурет 3).

236
 2018-2019 жылдардағы Қазақстанның облыстары бойынша ішкі көші-қон
сальдосы

Алматы
Жамбыл
Түркістан
Шығыс Қазақстан
Қарағанды
Қызылорда
Ақмола
Солтүстік Қазақстан
Қостанай 2018
Атырау
Батыс Қазақстан 2019
Ақтөбе
Павлодар
Маңғыстау
Шымкент қаласы
Нұр-Сұлтан қаласы
Алматы қаласы
-50000 -40000 -30000 -20000 -10000 0 10000 20000 30000 40000 50000

Сурет 3. 2018-2019 жылдардағы Қазақстанның облыстары бойынша ішкі кӛші-қон

сальдосы.
Ескерту: [1] мәліметі бойынша автор ӛзі қҧрастырған
2019 жылы ӛңірлер бойынша кӛші-қон қҧрылымының жалпы ӛзгерісі 10,6% қҧрайды.
Кӛші-қон қҧрылымында ӛзгерістер болмаған жағдайда, Гатевтың интегралды
коэффициенті 0-ге ҧмтылады. Яғни, Гатевтың интегралдық коэффициенті бойынша 2019
жылы ӛңірлер бойынша ішкі-кӛші қон қҧрылымы 11,5 % ӛзгерген.
Аймақтардың экономикалық дамуының бірқалыпты болмауы ішкі кӛші-қонның артуына
ықпал етуде. Оған қоса, қала мен ауылды жерлердегі табыс пен даму мҥмкіндіктерінің
арақашықтығы елдің барлық аймақтарына тән жағдай. Село мен ауылда орта мектеп
тҥлектерінің жҧмыс табуға мҥмкіндігі жоқ [3]. Село мен шағын қалалардағы жҧмыс
орындарының болмауы және әлеуметтік инфрақҧрылымның тӛмен деңгейі ауыл
тҧрғындарының ішкі кӛші-қоны мен қалаларға жылыстауының негізгі себептеріне
айналып отыр Алматы кӛшіп-қонушылар ҥшін барынша тартымды қала [3]. Ішкі және
шетелдік инвестициялармен қатар ӛзге де экономикалық мҥмкіндіктердің жоғары деңгейі,
бос жҧмыс орындарының жалпы кӛбеюі елдің ӛзге аймақтарынан кӛшіп-қонушылардың
кӛбірек келуіне себеп болып отыр.

Кесте 1. ҚР-ның 2000-2019 жж. ішкі кӛші-қон қозғалысы әсер ететін факторлар

Coefficient Std. Error t-ratio p-value

const 172005 56492.1 3.045 0.0073 ***
Averagemonthlynomin −608.403 157.461 −3.864 0.0012 ***
alsalaryofem
Thetotalareaofcommis 80.2372 8.72292 9.198 <0.0001 ***
sionedresid

Mean dependent var 442732.8 S.D. dependent var 245919.4

Sum squared resid 1.78e+11 S.E. of regression 102452.6
R-squared 0.844706 Adjusted R-squared 0.826436
F(2, 17) 46.23482 P-value(F) 1.33e-07

237
 Log-likelihood −257.4967 Akaike criterion 520.9934
Schwarz criterion 523.9806 Hannan-Quinn 521.5765
Rho 0.384474 Durbin-Watson 1.161954
Ескерту: [1] мәліметі бойынша автор ӛзі қҧрастырған
Ішкі кӛші-қон қозғалысына әсер етуші факторлары ретінде орташа атаулы айлық жалақы,
ішкі кӛші-қон адам, тҧрақты кӛздерден атмосфераға шығатын ластағыш заттардың
шығарындылары, пайдалануға берілген тҧрғын ғимараттардың жалпы алаңы,
қылмыстылық деңгейі және жоғары біліммен қамтудың жалпы коэффициентін алдық.
Және осыған Gretle арқылы корреляциялық талдау жасауда тҧрақты кӛздерден
атмосфераға шығатын ластағыш заттардың шығарындылары, қылмыстылық деңгейі және
жоғары біліммен қамтудың жалпы коэффициентін алып тастап, ең негізгі әсер етуші
факторларды қалдырдық. Яғни, қызметкерлердің орташа атаулы айлық жалақылары мен
пайдалануға берілген тҧрғын ғимараттардың жалпы алаңы ішкі кӛші-қон қозғалысына
әсері 99%. Орташа атаулы айлық жалақы теріс мәнге, ал пайдалануға берілген тҧрғын
ғимараттардың жалпы алаңы оң мәнге ие.Орташа атаулы айлық жалақы 1 тг-ге кемісе,
кӛші -кон қозғалысы 608,4 адамға артады деп айта аламыз. Егер, пайдалануға берілген
тҧрғын ғимараттардың жалпы алаңы 1 мың шаршы метрге ӛссе, кӛші-қон қозғалысы 80,2
адамға артады.
Қорытынды: Ішкі кӛші-қон жалпы бҥкіл мемлекет ҥшін ӛзекті мәселелердің бірі болып
қалмақ. Жоғарыдағы талдауларға сай, Қазақстандағы ірі кӛшіп келу орталықтарының бірі
Алматы және Нҧр-Сҧлтан қалалары болғандықтан, еліміздегі кӛш-қон қозғалысы тӛмен
аймақтарды да дамыту керек. Яғни, басқа қалалардың инфрақҧрылымын дамыту керек.
Ӛзге елден келген және оңтҥстікте тҧрып жатқан қандас бауырларымызға солтҥстікте ҥй
беріп және жҧмыспен қамту. Халықтың жалакы мӛлшерін кӛтеру. Халықтың сол елді
мекенге кӛшіп келуіне туризм ортасын дамыту керек. Ӛйткені, егер сол мекеннің табиғаты
мен демалыс орындары адамдарға ҧнаса, тҧрақты тҧруға қалуы мҥмкін. Сонымен қатар,
солтҥстіктегі қалаларға статус беру. Яғни, белгілі бір сала орталығын қҧру қажет. Және
әрбір мигранттың ең маңызды мәселелерінің бірі салық болған соң, салықты жеңілдету
және келу жеріне тіркеу процедурасын жеңілдету қажет. Тағы бір жайт, елдің ауылдық
жерлерінде орта арнаулы және орта білім беру сапасын арттыру бағдарламаларын қҧру.
Жҧмыс берушінің қандайда бір кемсітушілігін болдырмау мақсатында тҧрғылықты жерін
ауыстыру кезінде жҧмыспен қамту тәртібінің заңнамалық базасына тҥзетулер, ірі
қалалардың қала маңындағы аймақтарын дамыту қажет. Қорытындылай келе, жоғарыда
айтылған ҧсыныстарды іс-жҥзінде жҥзеге асырып, бағдарламалар қҧру қажет.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі
Ҧлттық статистика бюросы Демографиялық статистика бӛлімі.
URL: https://stat.gov.kz/official/industry/61/statistic/6
2. Что дала программа по привлечению молодежи с юга на север?
URL: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-serpin-program-5-years-results/30128912.html
3. Махмҧтова М. Қазақстандағы жастардың ішкі кӛші-қоны: Алматы қаласы
мысалында.
URL: https://www.soros.kz/wp-content/uploads/2013/02/2013_07_04__03_05_23__233.pdf
4. Амангельдиев А.М. Садір Н.А. Халықтың ішкі кӛші-қонын және оның ӛңірдің
әлеуметтік –экономикалық дамуының әсеріне баға беру 2019 ж.

УДК 331

238
 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ АУРУ-СЫРҚАУЛЫҒЫН СТАТИСТИКАЛЫҚ
ТАЛДАУ

Туашева М. - Нархоз университеті «Статистика»

мамандығының 4-курс студенті
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Мұханбетова С.М.

Аңдатпа. Мақалада Қазақстан халқының ауру-сырқаулық түрлеріне сипаттама

кластерлік талдау әдісі арқылы анықталған. Ауру-сырқаулық түрлері ретінде нерв
жүйесінің аурулары, қан қысымының жоғарылауынан болатын аурулар, сүйек-бұлшық ет
жүйесі аурулары, анемия, жарақаттар және уланулар, жұқпалы аурулар кӛрсеткіштері
алынды.
Кілт сӛздер: кластерлік талдау, вард әдісі, дендрограмма, R-Studio бағдарламасы

Ауру-сырқаулық - белгілі бір аумақта тҧратын халық арасында кҥнтізбелік жылда

алғаш рет тіркелген аурулардың санын анықтайтын медициналық-статистикалық
кӛрсеткіш. Бҧл - халықтың денсаулығын бағалау критерийлерінің бірі.
Соңғы жылдары мемлекет денсаулық сақтау жҥйесін реформалау мен дамытуға
бағытталған бірқатар шараларды қабылдады. 2002 жыл денсаулық жылы деп жарияланды,
денсаулық сақтауды реформалау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды,
тегін медициналық кӛмектің тізімі ҥнемі кеңейіп келеді.
Қазақстанның ауру-сырқаулығын кластерлік талдау ҥшін 6 ауру тҥрі алынды. Олар:
1. Нерв жҥйесінің аурулары.Бҥгінгі таңда әлемде неврологиялық науқастар
санының біртіндеп ӛсуі, жҥйке жҥйесінің ауруының ӛсуі байқалады. Басқа неврологиялық
ауруларға цереброваскулярлық ауру, бірнеше склероз және Паркинсон ауруы жатады.
2. Қан қысымының жоғарылауынан болатын аурулар. Қысымның жоғарылауы
эпидемияға айналды. Біздің елімізде халықтың 40% -дан астамы гипертониядан зардап
шегеді. Стресс және тҧрақсыз психоэмоционалды кҥй артериялық гипертензияға да алып
келеді.
3. Сҥйек-бҧлшық ет жҥйесі аурулары. Тірек-қимыл жҥйесі ӛмірлік маңызды
мҥшелерді қорғайды және дененің қозғалысына жауап береді.Яғни бҧл ауру тҥрі улкен
кісліерде және аз қозғалыста болатын адамдарда кездеседі.
4. Жҧқпалы аурулар. Қазіргі уақытта жҧқпалы ауру санатына - ӛзіне тән
қоздырғышы бар вирустар жатады. Жҧқпалы ауруларды толығымен жою туралы
утопиялық идеяның бірінші және мҥмкін басты себебі - бҧл адам санының біртіндеп ӛсуі,
кӛші-қон процестерінің едәуір артуы, кез-келген әлеуметтік аспектінің, оның ішінде
жҧқпалы аурулардың жаһандануы.
5. Анемия. Анемия - бҧл эритроциттердің немесе сҥйек кемігінің патологиясынан
туындаған, қандағы гемоглобиннің тӛмендеуіне әкелетін жағдай. Бҧл темір, фолий
қышқылы, В12 дәрумені, мыс және басқа заттардың жетіспеушілігімен кӛрінеді.
6. Жарақаттар және уланулар. Бҧл ауру тҥрлері кӛбінесе сыртқы факторлар
себебінен туындайды. Мысалы ауыр жҧмыс істетйтін адамдардың жҧмыс орнында
жарақаттануы және улануы, немесе тҥрлі апатта жарақаттану сияқты және т.б.

1-кесте – Қазақстанның облыстары бойынша ауру тҥрлерінің динамикасы

Облыстар 100 000 адамға шаққанда

239
 Қан Сҥйек-
Нерв Жҧқпал Жарақатт
қысымыны бҧлшық ет
жҥйесінің ы Анемия ар және
ң жҥйесі
аурулары аурулар уланулар
жоғарылау аурулары
Ақтӛбе 1434.4 1632.6 1299.6 1167.7 2157.8 2323.1
Алматы 16471 1402.2 2064.5 1894.3 2190.5 3217.6
Атырау 2012.5 1211.6 1697.6 1835.7 1981.3 2238.6
Батыс
1289.6 1218.7 1654 1697 1702.9 3849.1
Қазақстан
Жамбыл 1079 1484 1408.3 1549.1 2348.8 2708.5
Қарағанды 2308.4 1793.7 1479.3 1009.9 1600.8 5378.3
Қостанай 974.3 1098.5 2163.1 1817.9 1497.8 4059.2
Қызылорда 1072.1 1087.4 1880 1276.7 3504.9 2833.3
Маңғыстау 1280 1394.5 1728.6 1901.5 2467.5 1557.8
Оңтҥстік
2196.2 1507.4 1445.4 1824 2697 1593.7
Қазақстан
Павлодар 2210.9 1151.6 2824.8 1936.9 1930.4 5468.3
Солтҥстік
1491.5 1005.9 2442.3 2112 1642.7 4757.7
Қазақстан
Шығыс
2040.7 1413.4 3099.9 1676 1036 4777.6
Қазақстан
Астана қаласы 2539.7 1808.3 3076.6 2073 1744 4413.9
Алматы қаласы 2919.9 1476.7 2644.1 1429.9 1337.3 3389.7
Ескерту: www.stat.gov.kz мәліметтері негізінде автормен қҧрастырылған
Біздің зерттейтін кӛрсеткіштеріміз бір-біріне ҧқсас болғандықтан стандарттауды қажет
етпейді. Қашықтықтың бірнеше тҥрі бар, олардың ең қарапайымы – Евклид қашықтығы.
Объектілер арақашықтықтығын табу ҥшін Евклид қашықтағымен есептелінді. Евклид
қашықтығы - бҧл екі нҥктенің арасындағы ең қысқа жолды есептейтін қашықтық тҥрі.
Сонымен қатар кластерлер арақашықтығын анықтау ҥшін Вард әдісін қолданылды. Біз
зерттеген кӛрсеткіштеріміз шағын болғандықтан вард әдісі шағын әрі тиімді кластер
қҧруға тырысады.

1-сурет – R-Studio бағдарламасында қҧрылған кластерді анықтау қашықтығы және әдісі

240
 2-сурет - R-Studio бағдарламасында қҧрылған кластерді анықтау дендрограммасы
Осыдан кластерлерді аурудың барлық тҥрлерінің таралуы бойынша бӛлінді. Яғни 1
кластер ауру-сырқаулық бойынша 3 орында, 2 кластер 4 орында, 3 кластер 3 орында, ал ең
кӛп аурулардың таралуы 4 кластерде. Біз бҧл кластерлерді аурудың тӛмендеуі бойынша
бӛлдік.
Осындай 4 кластердің шығуының салдарын айқындау мақсатында R бағдарламасында әр
кластер ҥшін орташа шама анықталды.

3-сурет – R-Studio бағдарламасында қҧрылған кластерлердің орташа шамалары

Кластерлік талдау нәтижесіне сипаттама:

241

1-кластер
Жарақаттанушылар мен уланушылар
мекені. Қазақстанның кӛбінесе солтҥстік
облыстарын қамтып жатыр,
max=жарақаттану, улану. min=қан қысымы
аурулары.
Ҧсыныс: Ауыр ӛнеркәсіп салаларында
алғашқы медициналық кӛмекті кҥшейту.
2-кластер
Жастардың мекені. Басқа
облыстармен салыстырғанда ауру
тҥрлері бойынша сырқаттанушылық
тӛмен. Ал анемия ауруларының
максимумы орташаға жақын болуы-
етті-сҥтті ӛнімдерді аз тҧтынуында.
Ҧсыныс: Етті-сҥтті ӛнімдерді кӛп
тҧтыну қажет

4-кластер
3-кластер
Етті-сҥтті ӛнімді сҥйіп жейтін, алайда
Ағзаларында темір жетіспейтін халық. Себебі
басқа аурулар тҥрінен басып озатын
бҧл кластерде анемия ауруының максимумы
халық. Себебі бҧл кластерде тек анемия
байқалады. Алайда бҧл кластерде нерв
ауруының минимумы,ал қалған
жҥйесінің және жҧқпалы аурулардың
аурулардың максимумы тіркелген.
минимумы тіркелеген.
Ҧсыныс: Халық кӛп жерлерде жҧқпалы
Ҧсыныс: Қҧрамында темірі бар, қҧнарлы
аурулардан сақтану, медициналық
ӛнімдерді кӛп тҧтыну қажет кеңестердің кӛп таратылуы қажет.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. «2017 жылда ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҦЙЫМДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ» статистикалық жинағы //
file:///C:/Users/Hp/Desktop/2%20СРС/sbornik_2018-converted.pdf ;
2. «Денсаулық сақтауды дамыту Республикалық ортадығы» ресми сайты //
http://www.rcrz.kz/index.php/ru/?option=com_content&view=article&id=167&catid=37&lang=
ru&Itemid=235 ;
3. «Нерв-эксперт» ресми сайты // https://newsvo.ru/vidy-nevrologicheskie-
zabolevaniya.dhtm

УДК 311

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ӚЗГЕРІСТЕРІН АЙМАҚТАР

БОЙЫНША ТАЛДАУ

Тохташ Ш. - Нархоз университеті «Статистика»

мамандығының 4-курс студенті
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Муханбетова С.М.

Аңдатпа: Зерттеу жұмысында Қазақстан халқының демографиялық ахуалын аймақтар

бойынша кластерлік талдау әдісімен зерттелінген. Зерттеу объектісі - Қазақстан
халқы.
Кілт сӛздер: демография, туу, ӛлім-жітім, некелесу, ажырасу, кластерлік әдіс, R-studio

242
Демография (грек. демос — халық) — белгілі бір халықтың, ҧлттың, ҧлыстың, этникалық
топтың санын, қҧрамы мен қҧрылымын, аумаққа бӛлінуін, ӛсу не кему динамикасын
қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
1-кесте- Демографиялық ахуалды сипаттайтын негізгі кӛрсеткіштер

Туу Ӛлім- Табиғи Некелесу Ажырасу Нәрестелер

коэф жітім ӛсім коэф коэф ӛлімі
коэф
Ақмола 16,82 9,96 6,86 6,47 3,41 5,64
Ақтӛбе 22,69 6,43 16,26 7,57 2,75 8,66
Алматы 24,86 6,55 18,31 6,94 2,80 6,98
Атырау 27,16 5,65 21,51 8,02 2,38 10,69
Батыс Қ-н 20,11 8,49 11,62 7,51 3,07 6,61
Жамбыл 24,18 6,41 17,77 7,03 2,31 7,39
Қарағанды 16,64 9,68 6,96 7,84 3,74 7,59
Қостанай 13,3 10,14 3,16 6,50 3,64 10,30
Қызылорда 24,34 5,45 18,89 7,27 2,17 9,09
Маңғыстау 29,72 4,52 25,2 8,29 2,24 9,81
Павлодар 15,72 9,76 5,96 7,12 4,19 5,55
Солтҥстік Қ-н 12,93 11,79 1,14 6,48 3,79 10,81
Тҥркістан 27,33 5,01 22,32 6,73 1,59 8,67
Шығыс Қ-н 15,83 10,29 5,54 6,82 3,35 7,99
Нҧр-Сҧлтан қаласы 27,67 3,96 23,71 10,81 3,84 6,17
Алматы қаласы 18,19 6,39 11,8 9,27 3,80 8,36
Шымкент қаласы 27,53 4,63 22,9 6,89 2,61 8,37
Ескерту: www.stat.gov.kz мәліметтері негізінде автормен қҧрастырылған

Кестеде негізгі мәліметтер берілген, ендігі кезекте оны стандарттау керек не керек
еместігін анықтайтын боламыз. Стандарттау кӛрсеткіштердегі айырмашылық масштаб
ҥлкен болған жағдайда, масштабы ҥлкен айнымалы басқа айнымалылардың ықпалын
жойып немесе азайтып жібермеу ҥшін стандарттау керек болады. Біздің жобада
стандарттау керек емес, себебі айнымалылардың барлығы коэффициенттермен
алынғандықтан, масштабы ҥлкен кӛрсеткіш жоқ. Ары қарай жҧмыссызды жалғастыра
береміз.
R бағдарламасында clust.demografia2 командасы арқылы кластерлік талдауда қолданатын
әдіс-тәсілдер жайлы мәлімет аламыз. Кластерлік әдіс вард әдісі, қашықтық евклид
қашықтығы, талданатын обьект саны 17. Кластерді вард әдісімен анықтаймыз. Бҧл әдіс
басқа әдістерден ерекшеленеді, ӛте тиімді, сондықтан осы әдісті қолданамыз.

243
 Сурет-1 Дендрограмма

plot(clust.demografia2) командасы арқылы дендрограмманы шығарамыз. Дендрограмма

арқылы кластер объектілерінің біріктірілуі сипатталады.

Сурет-3 Орташа шама

Бірінші кластерге бекітілген Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтҥстік

Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарында туу кӛрсеткіші ӛте тӛмен, жылына 1000
адамға шаққанда 15,2 бала туылады. Ӛлім-жітім коэффициенті 10,3 ке тең, сәйкесінше
табиғи ӛсім туу мен ӛлім-жітім айырмасы 4,9 ды қҧрайды, бҧл ӛте тӛмен кӛрсеткіш.
Сондай-ақ, ажырасу деңгейі ӛтек жоғары әрбір 2 некенің 1 ажырасады, нақты айтар
болсам некелесу коэффициенті 6,9, ал ажырасу коэффициенті 3,8 –ге тең.
Ал екінші класстердегі Ақтӛбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда , Жамбыл, Алматы
облысы, Алматы қаласындағы туу коэффициенті 22,3-ке тең, яғни 1000 адамға шаққанда
22,3 бала туылады деп айта аламыз. Ӛлім-жітім жылына 1000 адамға шаққанда 6,62 адам
қайтыс болады. Табиғи ӛсім 15,77 – ге тең болды. Бҧл кластердегі аймақтарда Республика
халқының 40% тҧрады. Некелесу мен ажырасу сәйкесінше 7,6 және 2,8 тең болды.
Батыстағы Атырау, Маңғыстау облыстары, оңтҥстікте Тҥркістан облысы мен Шымкент
қаласында және елордамыз Нҧр-Сҧлтан қаласында туу кӛрсеткіші 1000 адамға шаққанда
27,9 бала туылады, табиғи ӛсім туу мен ӛлімнің жалпы коэффициенттерінің
айырмашылығы 23,2 тең, яғни бҧл аймақтарда ӛлім-жітім кӛрсеткіші тӛмен деңгейде 4,8-
ге тең. Оңтҥстік аймақтағы тӛрт облыстың (Қызылорда, Тҥркістан, Жамбыл, Алматы)
Алматы, Шымкент қалаларымен қоса алғандағы туу кӛрсеткіші республика бойынша туу
кӛрсеткішінің жартысын қҧрап отыр. Тек Тҥркістан облысы мен Шымкент қаласын алып
қарайтын болсақ туылған әрбір бесінші бала Тҥркістан облысы мен Шымкентте туылады.
2018 жылы ҚР-да туылғандар саны 397799 болса, Тҥркістанда 54134 бала ал Шымкентте

244
27000 бала туылған. Некелесу мен ажырасу коэффициенттері сәйкесінше 8,1 мен 2,5 ке
тең, басқа кластерлермен салыстырғанда неке тҧрақты деп айтуға болады.
Неге Қазақстанның солтҥстік және шығыс аймақтарында яғни 1 кластерге бекітілген
аймақтар, туу аз, ӛлім-жітім кӛп, ажырасу кӛп, ал батыс және оңтҥстік аймақтарында 2-3
кластердегі аймақтар, керісінше, туу кӛп, ажырасу, ӛлім-жітім аз? Себебі әр тҥрлі болуы
мҥмкін әйелдердің денсаулық жағдайы, отбасының қаржылық жағдайы, алайда мен бҥгін
ҧлттық жергілікті салт-дәстҥрге байланысты айтқым келеді. Оңтҥстікте және батыс
аймақтарда салт-дәстҥрге қатты кӛңіл бӛледі, әйел кісінің ӛз міндеттері, ер адамның ӛз
міндеттері бар. Әйел адам кӛбінесе отбасы, ошақ қасында болып, баланы дҥниеге әкеліп,
бала тәрбиесімен отырады. Ал 1 кластерге бекітілген солтҥстік және шығыс аймақтарда
нәзік жандылар кӛбінесе кареьра қуып кетеді, баланы дҥниеге кӛп әкелебермейді. Мысалы
мемлекеттік басқару секторы бойынша қарайтын болсақ 2018 жылы аудандық мәслихат
депутаттары қҧрамын аймақ бойынша салыстырар болсақ Тҥркістан облысында
депутатдың 5% - ғана әйел адамдар, ал Солтҥстік Қазақстан облысындағы депутат әйелдер
31% қҧрайды, Шығыс Қазақстан облысында 29%, Қызылорда, Атырау облыстарында
депутаттардың 16% әйелдер, Қостанай облысында 32% пайызды әйелдер алып отыр.
Яғни, бҧл мәліметтерден біз солтҥстік, шығыс аймақтарда әйелдердің кӛп бӛлігі мансап
артынан кетіп, баланы аз дҥниеге әкеледі деп болжам жасай аламыз. Сондай-ақ, ӛлім-
жітімнің кӛрсеткішіне келер болсақ, 1кластердегі аймақтарда ӛлім-жітім ӛте жоғары,
себебі солтҥстік шығыс ӛңірлерде алькоголды тҧтыну салыстырмалы тҥрде жоғары екен.
Алькоголді тҧтынудың ресми статистикасы болмағандықтан біз алькоголді тҧтынып,
психикалық бҧзылып сырқаттанушылық бойынша қарастырамыз. Ақмола облысында
100мың адамға шаққанда алькоголді тҧтынып, психикалық бҧзылып сырқаттанған
әйелдер 24,2 ерлер 74,5, Қостанай облысында әйелдер 29,6 ерлер 134,8, Тҥркістан облысы
бойынша әйелдер 3,2 ерлер 55,2, Атырауда әйелдер 3,1 ерлер 24,6-ға тең. Сондай-ақ,
алькоголді кӛп тҧтыну отбасында ҧрыс-керіс, жанжалды да тудырады, сол себепті болар 1
кластерде ажырасу деңгейі ӛте жоғары. Бҧдан да бӛлек ескерілмей қалған басқа да
факторлар, отбасының қаржылық жағдайы, отбасында балалардың саны, тҧрғын ҥйлерінің
болуы да әсер етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. https://stat.gov.kz/
2. https://informburo.kz/kaz/azastanday-haly-sany-men-el-demografiyasy-turaly-yzyty-
derekter.html
3. https://works.doklad.ru/view/N_ByZ0M8eww/all.html
4. https://studme.org/133281/geografiya/smertnost_faktory_prichiny_geograficheskie_zakono
mernosti

245
 УДК 54

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА МҦНАЙ МЕН ГАЗ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ

ИГЕРІЛУ БАРЫСЫНДА ТУЫНДАП ОТЫРҒАН
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР

Шакирова Д. - география мамандығының 3 курс студенті

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Ходжанова Б.Х
М.Ӛтемісов атындағы БҚУ

Аңдатпа. Бұл мақалада Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орнының

топырақтың жай-күйіне әсері, ӛндіру аймағымен бірге, сонымен қатар, айналасындағы
территорияларды қоса, зерттеулер топыраққа минералды тұздар және қышқылды
ерітінділер (реагенттер) барынша кері әсерін тигізетінін дәлелдейді.
Кілттік сӛздер: мұнай-газ, кенорны, барлау, пайдалы қазбалар.

Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының солтҥстік батысында

орналасқан. Ол солтҥстіктен оңтҥстікке 425 шақырым, батыстан шығысқа 585 шақырымға
созылып жатыр.
Облыс аумағында іздеу барлау жҧмыстары мына қҧрылымдық аймақтарда
жҥргізілді. Зерттеу барысында Щучкинск, Павлов, Чувашка, Қарашығанақ, Теплов, Батыс
Теплов, Ульяновск, Дарьинск, Каменск, Гремячин қҧрылымдар тобы, Бекет, Қҧбасай,
Шыңғыс, Әукетайшағыл, Болғанмола, Порт-Артур, Қарағай және Чинаревта мҧнай мен
газдың кен орындары анықталды.
Жайықтың оң жағалауында орналасқан Қарашығанақ газ конденсаты қоры жӛнінен
тек облыс ӛңірінде емес, Қазақстан аумағындағы ең ірісі.
Қарашығанақ мҧнай-газ конденсаты кен орны (ҚМГККО) Ақсай қаласының
солтҥстігінде 25 шақырым қашықтықта орналасқан. Кен орны 1979 жылы ашылды. Оның
ауданы 30000 га, мҧнай- кен конденсаты 1200 млн тонна, газ 1350 млрд м³ астам.
Ресейге Орынбор мҧнай ӛңдеу зауытына ҧзындығы 130 км қҧбыр салынып, газ бен
конденсатты экспортқа шығаруға байланысты оны ӛндіру 1984 жылдан басталды. 40
жылға есептелген оның ӛнімін бӛлісу, кен орнын пайдалану және болашақта ӛндіруді
қамтитын келісімге (ОСРП) 1997 жылы қол қойылды. Келісім Қазақстан
Республикасымен бірлескен кәсіпорыны компаниялары Сэджип (32,5%), Бритиш газ
Интернейшинл (32,5%), Тексако(20%), Лукойл (15%) аралығында қҧрылды. Қарашығанақ
кен орнын ӛндіру ОСРП-ке сәйкес, жетекші қҧжат негізінде жҥргізіледі.
Қазіргі таңда Қарашығанақ кәсіпорны Қазақстан Республикасының барлық газ
ӛндірісінің шамамен 45 пайызын және сҧйық кӛмірсутектер ӛндірісінің 16 пайызын
қҧрайтын газ және конденсат ӛндірісіндегі рекордты кӛрсеткіштерге ие ірі жетекші
мҧнайгаз компаниялардың бірі болып есептеледі. Кәсіпорын 2018 жылы 133.7 миллион
баррель мҧнай ӛндірді.
1997 жылы серіктес-компаниялар Қарашығанақ кен орнының аумақты қорын игеру
ҥшін Қазақстанның бҧрынғы Мҧнай және Газ ӛкілетті мекесімен бірлескен жиналыс
ӛткізді. Қарашығанық кен орнын 2038 жылға дейін ӛндіру бағдарламасын анықтайтын
Ӛнімді Бӛлу туралы Тҥпкілікті Келісімге (ӚБТК) қол қойылды. Бҧл келісім кҥшіне
енгеннен кейін Қарашығанақ кен орнын ӛндіру мен игеру ҥшін шамамен 14 миллиард
доллар жҧмсалынды және әлемдегі ең кҥрделі коллектор қабатын ӛндіру ҥшін ең ҥздік
технология енгізілді.
Кенді дамытуда компания ең озық, кей жағдайда жаңа технологияларды
қолданады. Мысалға, Қарашығанақ кенінде жоғары қысымды, тазартылмаған газды қайта
айдау жаңартпа жҥйесі қолданылған. Бҧл қайта айдау жҥйесі ӛзінің тиімділігін ақтап
шықты, себебі ол кӛмірсутектің ӛнімділігін кӛбейтті.
246
 Сонымен қатар Компания Қазақстан жеріндегі ең терең әрі кҥрделі ҧңғымаларды
Қарашығанақ кен орнының аумағында бҧрғылаған, және бҧл жетістіктердің қатарына ең
терең бҧрғыланған бірнеше оқпанды ҧңғыма жатады.
Бастапқыда ӛнімнің бар кӛлемі Ресейге сатылатын еді, бірақ 2004 жылдың маусым
айынан бастап сҧйық кӛмірсутектердің басым бӛлігі, қазіргі кезде тазартылмаған
мҧнайдың шамамен 80 пайызы батыс нарықтарына экспортқа шығарылады. Қалған
кӛлемдер тҧрақсыз конденсат және тазартылмаған газ кҥйінде Ресейге жіберілуде,
дегенмен тҧрақсыз конденсаттың бір бӛлігі мен барлық қҧрғақ газ кӛлемі ішкі нарықта
сатылуда. Мҧнай экспорты, негізінен, Қара теңіздегі «Южная Озереевка» портына
апаратын Каспий Қҧбыр Консорциумы арқылы жҥзеге асырылады. Сонымен қатар, мҧнай
«Транснефть» ресей компаниясының транспортты жҥйесіне қосылатын «Атырау-Самара»
қҧбыры арқылы экспортқа шығаралады, бҧл желі Приморск портына және бірқатар
Европа бағыттарына жол ашады.
Жалпы газ қоры 234,9 млн.м³ қҧрайды.
Соңғы жылдары Чинарев мҧнай газ конденсаты игеру қарқындап дамуда. Чинарев
мҧнай газ конденсаты БҚО-ң солтҥстік шығысында Орал қаласынан 40 км қашықтықта
орналасқан. Орталық девон кезеңінің бииск және афонин карбонатты жыныстары
қабаттарында орналасқан. Табиғи газ қоры 49 млрд метр куб, мҧнайдың қоры 35 млн
тонна.
«Жайықмҧнай» компаниясы Қазақстанның солтҥстік батысындағы жеке тәуелсіз
мҧнай газ компаниясы. Бҧл компания мҧнай мен газды барлаумен, ӛңдеумен және
шикізат кҥйінде сатумен шҧғылданады. 1997 жылы «Жайықмҧнай» компаниясы Чинарев
кен орнын барлауға, игеруге лицензия алды. 2011 жылдан бастап газ ӛңдейтін завод
жҧмыс жасауда.
Газ бен мҧнай қорын игерудегі экологиялық проблемалар және анықталған газ және
мҧнай қорының халық шаруашылығында толық игерілмеу себебі.
Мҧнай мен газ еліміз ҥшін ҥлкен табыс кӛзі. Мҧнай мен газ ресурстарымызды табыс
кӛзіне айналдыру ҥшін – оны әлемдік нарыққа шығару қажет. Ал ҥлкен табыс бар жерде,
ҥлкен саясат жҥреді. Қазақстан ҥшін энергетикалық байлығын әлемдік нарыққа
шығарудың бірнеше жолдары бар. Бірақ, ол жолдардың әрқайсысында әлемдік
державалардың ӛз мҥдделері бар. Яғни тиімді жақтарын қарастыруымыз керек.
2012 жылы 14 желтоқсандағы «Қазақстан -2050 Стратегиясы –қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты» Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Қазақстан
Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Біз жай ғана шикізат беруден энергия ресурстарын қайта
ӛңдеу мен аса жаңа технологиялармен алмасу саласындағы ынтымақтастыққа кӛшуге
тиіспіз. 2025 жылға қарай біз ӛз нарығымызды жаңа экологиялық стандарттарына сай
жанар-жағар май материалдарымен толықтай қамтамасыз етуге тиіспіз»- деді. Бҧл біздің
еліміз ҥшін маңызды қадам болмақ.
Қазақстанның мҧнай-газ кешені кҥллі экономиканың локомотиві екені анық және
басқа салалардың дамуына ӛз ықпалын тигізіп келеді.
Бірақ мҧнай мен газ кен орындарын қарқынды игеру барысында Батыс Қазақстан
облысының экологиясы шиеленіскен кҥйде болып отыр. Облыстың ауа алабының кҥйі
ӛнеркәсіптің іс әрекетіне және кӛршілес территориядан ластағыш заттардың
тасымалдануына байланысты. Қарашығанақ кен орнының жағымсыз әсеріне Батыс
Қазақстан облысының Бӛрлі, Шыңғырлау, Теректі аудандары (халқы ҥш мың, ауданы 1
млн 660 мың га) және жақын орналасқан Ақтӛбе, Орынбор облыстарының аудандары
ҧшыраған.
Батыс Қазақстан облысының ауа бассейнін негізінен ластайтын мҧнай газ
комплексінің кәсіпорындары, автокӛлік, элеваторлар. Олар ауаға азот, кӛміртегі, кҥкірт
сутек газын және бидай шаң-тозаңын бӛледі. Қазіргі кезде облыста іс әрекеті
атмосфераның кҥйіне тікелей әсер ететін 200-ден астам бірлестіктер мен кәсіпорындар
бар. Оның ішінде жылына 100 тонна лас бӛлетін ірі кәсіпорындардың бірі - Қарашығанақ
247
газконденсаты кен орнын мысалға келтіруге болады. Атмосфералық жағдайға бақылау
облыс орталығымен қарқынды ӛндіріс жҥретін Қарашығанақ мҧнай газ конденсат кеніші
Бӛрлі ауданының территориясы ареалында (Ақсай қаласы) жҥргізіледі.
Соңғы екі жылғы зерттеулер бойынша кӛмірсутек шикізатын ӛңдейтін кен
орындарымен байланысты атмосфераға бӛлінген зиянды заттардың ӛсуі, олардың
химиялық қҧрамының ӛсуімен қатар жҥреді. Кҥкіртті ангидрит 1,6есе, кӛміртегі оксиді
3,3есе кӛбейіп, ал азот тотықтарының 1,4 есе азайғандығы тіркелген. «Қазгидромет»
ақпарат ӛндіріс орталығы лабораториясының бақылауы бойынша Қарашығанақ мҧнай газ
конденсат кен орнына жақын орналасқан: Тҧңғыш, Березовка, Жарсуат, Димитров,
Қарашығанақ, Жаңаталап, Ақсай, Успеновка, Бестау елді мекендерінде ластанушы
заттардың (кӛмірсутек, меркаптан, азот, кӛміртегі оксидтері мен кҥкіртті газ )
концентрациясының жоғарланғанын кӛрсетті.
Қоршаған ортаға тигізетін әсерлерді іс жҥзінде азайтуды облыстың ӛндіріс
орындарында технологиялық режимді қатаң сақтау, тазалау жабдықтарын енгізіп,
олардың жҧмысын бақылау, газ отынынан кӛшу, экологиялық мониторинг жҥргізу
арқылы жҥзеге асыруға болады. Мҧндай жҧмыстар облысымыздың ГП-3 Қарашығанақ
кен орнында газдарды желдететін компрессорлы станцияны іске қосу, қатты заттардың
атмосфераға таралуын азайтатын «Жасыл жаңарғы» әдісін пайдалану және
облысымыздың 11 ірі ӛндіріс, ҚМГКК орындарында ӛндірістік мониторинг ӛткізіп,
қаланың ірі ӛндіріс орындарын, облыстың елді мекендерін, автокӛлікті газ отынына
ауыстыру арқылы жҥргізілуде.
Батыс Қазақстан облыс территориясында қатты тҧрмыс қалдықтарының тҥзілуі
соңғы 5 жылдықта 547-630 мың м³деңгейінде тҧрақталды. Қарашығанақ мҧнай газ
конденсат кенішінің дамуына байланысты жылма-жыл ӛндіріс қалдықтарының тҥзілу
кӛлемі ӛсуде. 1996 жыл облыс кәсіпорындарында 25мың.т ӛндіріс қалдығы тҥзілсе, 2006
жылы 27,95 мың.т мың.т, ал 2018 жылы 30,72мың.т болған.
Қарашығанақ кен орнын игеруге 3000 га-ға жуық егіс, жайылым және орман жері
пайдаланылады. Бҧрғылайтын қондырғылар мен магистралды газ мҧнай тасымалдайтын
қҧбырлар кездейсоқ апатты жағдайға ҧшыратуы мҥмкін, осы кезде қоршаған ортаның
әсіресе жер бетіндегі сулардың ластануы орын алады. Апаттық жағдайлардың тууының
негізгі себебі - тасымалдау қҧбырларының коррозия процесіне ҧшырап, жарылуы (90,5
%).
1999 жылы жарық кӛрген Дебело П.В., Болатова К.Б «Животное Западно-
Казахстанской области» кітабы ӛлкелік жануарлардың 53 тҥрі омыртқалы жануарлары
мен 27 тҥрлі омыртқасыздарын (бунақтыденелілер). Республикалық «Қызыл Кітапқа»
енгендері мен қҧрып кету қаупінде тҧрғандары туралы биологиялық, экологиялық
сипаттаулар берген. Олардың қорғау шараларын сӛз еткен.
Бҧрғылау қалдықтары — саз қоспасы, қҧмның, улы реагенттер және мҧнайдың
бҧрғылап алынған қоспалары да барынша қауіп туғызады, олар жалпы әлемдік
нормативтер бойынша арнайы жабдықталған полигондарға қҧйылуы керек.
Отандық және шетелдік зерттеулерде кӛрсетілгендей, кӛмірсутекті ӛндіру
нәтижесінде топырақта бірнеше геохимиялық ӛзгерістер болады, соның ішінде:
1. генетикалық горизонттарда және топырақты қапталда морфологиялық ӛзгерістер;
2. химиялық ӛзгешеліктер мен химиялық қҧрамының ӛзгеруі;
3. физикалық-химиялық ӛзгешеліктердің ӛзгеруі (ППК қҧрамы, сорлану және
тҧздалу);
4. ауа-су режимінің ӛзгеруіне әкеп соғатын топырақтың физикалық қҧрамының
ӛзгеруі;
5. топырақты биоценоздің сандық, қҧрамдық және биологиялық белсенділігінің
ӛзгеруі (микроорганизмдер, педофаундар, альгоценоздар және т.б.).
ҚМГКК қоршаған табиғи ортасына әсер ету кӛзі болып: скважиналарды сынау
және игеру кезінде газды және конденсатты жағу ҥшін орнатылған шырақтар, ашық
248
ыдыстар және қамбалар, реагенттерді сақтайтын қоймалар және алаңдар, қазаншықтар,
бҧрғылау және цементті ерітінділер, бҧрғылаудың қатты қалдықтары және бҧрғыланған
ағын сулар, ауыр кӛлік қҧралдары..
Ӛткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бері жҥргізіліп келе жатқан Қарашығанақ
мҧнай-газ конденсаты кен орнының топырақтың жай-кҥйіне әсері, ӛндіру аймағымен
бірге, сонымен қатар, айналасындағы территорияларды қоса, зерттеулер топыраққа
минералды тҧздар және қышқылды ерітінділер (реагенттер) барынша кері әсерін
тигізетінін дәлелдейді.
Мҧнда нақты анықтайтын заңдылықты белгіленген: бҧрғылаудың қатты және
сҧйық қалдықтарының әсері – шектеулі процесс және бҧрғылау кешенінің негізгі
территориясымен шектеледі, бҧл кезде атмосфераның ерекшелігін ескере отырып, газды
шырақта жағу кезінде жану ӛнімдерінің қҧрамындағы зиянды заттардың әсері, бҧрғылау
аймағының шегінен тыс жерлерге таратылады. ҚМГКК ҥшін санитарлық-қорғау аймағы 3
км қҧрайды.
Тек қана кӛміртекті оксиді барлық сынамаларға қатысқанын айта кету керек.
Экологтардың және қоғамның айрықша назарын Қарашығанақ кен орынынан 4,5 км
орналасқан Березовка ауылы аймағында орын алған жағдай алаңдатады.
Атмосфералық ауада қҧрамында азот оксидінің, кҥкіртті ангидридтың және
кҥкіртті сутектің болу дәрежесі бойынша Бӛрлі ауданының осы елді мекені, 2009-2010
жылдардың мониторингінің нәтижелері айғақтағандай, баяғы айқындаманы сақтай
отырып, ҥш жылғы кӛрсеткіш бойынша бірінші орынды алды.
Берѐзовка ауылы маңындағы атмосфералық ауадағы зиянды заттардың мӛлшері
тексерілді.. Алынған қорытындыдан Березовка селосының, сонымен қатар КНГКМ
ӛндірістік зонасының шекарасына жақын орналасқан елді мекендердің атмосфералық
ауасынан кҥкіртті сутегі, кҥкірт диоксиді, азот диоксиді бойынша концентрацияның артуы
анықталмады. Алайда ҥш ластағыш заттар – кҥкіртті сутегі, кҥкірт диоксиді және азот
диоксиді бойынша ПДК нормасынан аспаса да концентрацияның ӛсуі байқалады.
Қолда бар мәліметтерге сҥйене отырып, барлық ауыр металдардың
дәрежесі (қорғасын, цинк, мыс және кадмий), мыстан басқасы (Cu), Успеновка,
Берѐзовка, Жарсуат және Жайық ӛзеніне жақын маңдарда жалпы алғанда ПДК сәйкес
келеді. Бірақ, ҚМГКК жақын маңда мыстың мӛлшері ПДК 4,59 есе артық. Зерттеліп
анықталған газ және мҧнай қорының халық шаруашылығында толық игерілмеу себебі.
Батыс Қазақстан облысы мҧнай және газ қоры жӛнінен әлемде алғашқы орындарда
жиырмаға жақын кӛзі анықталған. Бірақ осы аталған мҧнай және газ орындарын игеру,
халық шаруашылында тиімді пайдалану жолы дҧрыс жолға қойылмай отыр.
Неге деген сҧрақ. Оның негізгі себебі облыс аумағының геологиялық дамуында
болып отыр. Осы табылған мҧнай және газ қорлары жер қыртысының кҥрделі
геологиялық қҧрылымына байланысты осы кезге дейін игерілген жоқ.
Табиғи қазба байлықтарды толық зерттеуге олардың геологиялық қорын анықтауға
шӛгінді жыныстардың астында жатқан, қалыңдығы кейде 5-8 мың метрге дейін жететін
тҧз қабаты толық мҥмкіндік бермей отыр. Тҧз қабатының ҥсті қҧмды және қиыршық
тастармен, саз және әктастармен жабылған. Жердің терең қойнауында жатқан мҧнай мен
газдың қорының барлау барысында кӛрсеткен мәлімет бойынша аз болуы да және мҧнай
және газ пайдалы қазбаларын ӛндіретін қҧрылғылар ӛте қымбатқа тҥсетіндіктен,
ӛндірілетін ӛнімнің қҧнынан да асып тҥсетіндіктен игерілмей отыр. Жердің терең
қойнауында жатқан мҧнай мен газдың қорының барлау барысында кӛрсеткен мәлімет
бойынша аздығы да себеп болып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер
1. Марченко О.Н «Геологические условия и результаты работ по освоению
нефтегазового потенциала Северного Прикаспия» Орал 2006жыл;
2. Дебело П.В., Болатова К.Б «Животное Западно-Казахстанской области» 1999 г.
249
 УДК 628.3
КАЧЕСТВО ВОДЫ И СТОЧНЫЕ ВОДЫ

Б.Ш. Әлдибеков – ОП «Экология», 4 курс

Университет НАРХОЗ
Научный руководитель – к.г.н. ассоц.
профессор ОП «Экология» Усубалиева С.Д.

Аннотация. По причине индустриализации, увеличения плотности населения и

урбанизации, мир столкнулся с серьезной проблемой. Ежедневно образующиеся в
результате бытовой и промышленной деятельности стоки, являются основной причиной
загрязнения водоемов, которые, в свою очередь, угрожают управлению качеством воды.
Некоторые из этих загрязнителей представляют собой патогенные микроорганизмы,
фосфор, азот, углеводороды, тяжелые металлы, эндокринные разрушители и
органические вещества. Большинство инфекций, такие как: холера, брюшной тиф,
диарея и другие, вызваны присутствием в воде патогенных микроорганизмов.
Заболевания, связанные с неочищенной водой, являются наиболее распространенной
опасностью для здоровья человека. Основными источниками этих микробных
загрязняющих веществ в сточных водах являются отходы людей и животных. Кроме
того, присутствие фосфора и азота в избыточном количестве может привести к
эвтрофикации водных источников, которые создают условия, способствующие росту
токсин-продуцирующих цианобактерий. В результате этих негативных эффектов
используется ряд процессов для очистки сточных вод перед сбросом в водные объекты.
Ключевые слова: экология, вода, сточные воды, отходы

Хорошее качество воды имеет важное значение для социально-экономического

развития, экосистемы и самое главное здоровья человека. Однако по мере роста населения
и деградации природной среды, обеспечение достаточного и безопасного водоснабжения
становится все более сложной задачей. Основная часть решения — уменьшить
загрязнение окружающей среды и улучшить методы управления сточными водами.
Более замкнутая и, следовательно, более устойчивая экономика требует от нас
ценить сточные воды за их потенциал, а не игнорировать их. Безопасное управление
сточными водами может помочь защитить наши экосистемы и дать нам энергию,
питательные вещества и другие восстанавливаемые материалы.
Загрязнение воды происходит тогда, когда вредные вещества (в частности,
химические вещества или микроорганизмы) - загрязняют ручей, реку, озеро, океан,
водоносный горизонт или любой другой водоем, ухудшая качество воды и делая ее
токсичной для людей или окружающей среды.
Вода, известная как «универсальный растворитель», способна растворять больше
веществ, чем любая другая жидкость на Земле. Токсичные вещества с ферм, городов и
фабрик легко растворяются и смешиваются с ней, вызывая загрязнение воды.
Необходимо тщательно управлять водой на всех этапах водного цикла: от забора
пресной воды, предварительной обработки, распределения, использования, сбора и
последующей обработки до использования очищенных сточных вод и их конечного
возврата в окружающую среду, готовых к забору для дальнейшего запуска цикла. Наличие
безопасного и достаточного водоснабжения неразрывно связано с тем, как
250
обрабатываются сточные воды. Увеличение объемов неочищенных сточных вод в
сочетании с сельскохозяйственными и промышленными стоками привело к ухудшению
качества воды и загрязнению водных ресурсов во всем мире. Сейчас 80% сточных вод
возвращается в экосистему без очистки или повторного использования, что приводит к
ситуации, в которой около 1,8 миллиарда человек используют источники питьевой воды,
загрязненные фекалиями [1].
Сельскохозяйственный сектор является крупнейшим потребителем ресурсов
пресной воды, поскольку в сельском хозяйстве и животноводстве используется около 70
процентов запасов поверхностных вод Земли, помимо этого он также является серьезным
источником загрязнения воды. Во всем мире сельское хозяйство является основной
причиной деградации воды. В Соединенных Штатах сельскохозяйственное загрязнение
является основным источником загрязнения рек и ручьев, вторым по величине
источником водно-болотных угодий и третьим основным источником загрязнения озер.
Он также является основным источником загрязнения эстуариев и грунтовых вод. Каждый
раз, когда идет дождь, удобрения, пестициды и отходы животноводства с ферм и
животноводческих хозяйств смывают питательные вещества и патогены, такие как
бактерии и вирусы, в наши водные пути. Загрязнение питательными веществами,
вызванное избытком азота и фосфора в воде или воздухе, является угрозой номер один
для качества воды во всем мире и может вызвать цветение водорослей, токсичный суп из
сине-зеленых водорослей, которые могут быть вредным для людей и дикой природы.
По данным Организации Объединенных Наций, более 80 процентов сточных вод в
мире возвращается в окружающую среду без обработки или повторного использования, в
некоторых наименее развитых странах этот показатель превышает 95 процентов. В
Соединенных Штатах очистные сооружения сточных вод обрабатывают около 34
миллиардов галлонов день. Эти объекты уменьшают количество загрязнителей, таких как
патогены, фосфор и азот, а также тяжелые металлы и токсичные химикаты в
промышленных отходах перед сбросом обратно в водные пути. Но, по оценкам EPA,
стареющие и легко выходящие из строя системы очистки также ежегодно сбрасывают
более 850 миллиардов галлонов неочищенных сточных вод [1].
Крупные разливы могут доминировать в заголовках новостей, но на потребителей
приходится подавляющая часть нефтяных загрязнений в наших морях, такие как нефть и
бензин, которые ежедневно капают с миллионов автомобилей и грузовиков. Более того,
почти половина из 1 миллиона тонн нефти, которая ежегодно попадает в морскую среду,
поступает не из разливов танкеров, а из наземных источников, таких как фабрики, фермы
и города. В море на разливы танкеров приходится лишь 10 процентов нефти по всему
миру, в то время как регулярные операции судоходной отрасли (как за счет законных, так
и незаконных) сбросов составляют около одной трети. Нефть также естественным образом
выходит из-под дна океана через трещины, данный факт известен как просачивание [2].
Легко осуждать нефтяную компанию из-за протекающего танкера, но мы все в
определенной степени несем ответственность за сегодняшнюю проблему загрязнения
воды. К счастью, есть несколько простых способов предотвратить загрязнение воды или,
по крайней мере, ограничить свое воздействие на него:
 Уменьшить потребление пластика и использовать его повторно или относить на
переработку, если это возможно.
 Правильно утилизировать химические чистящие средства, масла и не поддающиеся
биологическому разложению предметы, чтобы они не попадали в канализацию.
 Следить за тем, чтобы в автомобиле не протекало масло, антифриз или
охлаждающая жидкость.
 Для тех, у кого есть свой двор, стоит задуматься о ландшафтном дизайне, который
уменьшает сток, и избегать применения пестицидов и гербицидов.

Список использованных источников:

251
 1. Экология и вода [Электронный ресурс], 2020. - Режим доступа:
https://www.aquasana.com/info/education/man-made-water-pollution
2. Водные и земельные ресурсы мира [Электронный ресурс], 2020. - Режим
доступа: https://www.earthwarnings.com/cause/oil-pollution-of-water
УДК 628.3

ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ ПАВЛОДАРСКОЙ ОБЛАСТИ

Жумашбай А.К. , Ашимова Д.Р. – ОП «Экология», 4 курс
Университет НАРХОЗ
Научный руководитель – к.г.н. ассоц.
профессор ОП «Экология» Усубалиева С.Д.

Аннотация. В данной статье охарактеризована экологическая ситуация

Павлодарской области. Особенное внимание уделено проблемам загрязнения
атмосферного воздуха.
Ключевые слова: экология, область, предприятия, воздух, отходы

В Казахстане очень уязвимая природная среда. Территорию республики в основном

составляют степи, полупустыни и пустыни. Существуют уникальные
внутриконтинентальные моря и озера, такие, как Каспий, Арал, Балхаш, Зайсан, Алаколь.
В результате антропогенных нагрузок практически на всей территории Казахстана.
нарушена естественная способность природной среды обеспечивать будущее
экономическое и социальное развитие страны. Большинство предприятий
перерабатывающего и энергетического комплексов имеет несовершенную технологию,
морально и физически изношенные основные производственные фонды, что способствует
увеличению количества вредных выбросов. Зоны высокого загрязнения атмосферного
воздуха совпадают с местами концентрированного расселения людей.
В Павлодарской области на каждого жителя в 1993 г. приходилось 7,7 т вредных
выбросов. Постоянно растущие объемы отходов промышленного производства
формируют новые техногенные ландшафты, с ростом высоты отвалы и терриконы
становятся источниками интенсивного пылеобразования. Второе место по объемам
отходов производства после горнодобывающей промышленности занимают
металлургическая промышленность и энергетика. Более 1,5 миллиарда тонн отходов
накоплено только в золоотвалах Экибастузской ГРЭС Павлодарской области [1].
Практика сжигания попутного газа в факелах также наносит значительный
экологический и экономический ущерб. Повышенный тепловой фон и подкисление
компонентов окружающей среды вокруг месторождений при сгорании газа оказывают
негативное влияние на почву, растительность, животный мир прилегающих к нефтяным
комплексам районов, внося свой "вклад" в увеличение парникового эффекта.
В этих условиях оценка состояния окружающей среды занимает важное положение
в решении проблемы предотвращения и ликвидации техногенного воздействия в местах
размещения промышленных организаций.
Интенсивное загрязнение воздуха, воды и почв, деградация животного и
растительного мира, истощение природных ресурсов привели к разрушению экосистем,
опустыниванию и значительным потерям биологического и ландшафтного разнообразия,
росту заболеваемости и смертности населения. Следствием подобных изменений является
снижение качества жизни населения и неустойчивое развитие республики.
Павлодарская область является одним из основных промышленно-развитых
регионов Республики Казахстан. На территории области осуществляется хозяйственная

252
деятельность предприятий таких отраслей экономики, как энергетика, черная и цветная
металлургия, горнодобывающая, нефтеперерабатывающая и химическая.
Из общей массы эмиссий на долю предприятий теплоэнергетики приходятся
64%, на черную металлургию — 16%, цветную металлургию — 7% и нефтепереработку
— 4% [1].
В Павлодарской области наблюдается резкое ухудшение экологической ситуации.
Экологи констатируют: в области показатели смертности превышают
общереспубликанский - 12 случаев на 1000 жителей. Люди страдают болезнями
кровообращения и онкозаболеваниями [1].
Согласно данным Комитета по статистике, общий объѐм выбросов от
стационарных источников в атмосферу в 2018 году в Павлодарской области составил
709,3 тыс. тонн, относительно 2017 года (609,7 тыс. тонн) наблюдается увеличение
объѐмов выбросов на 99,6 тыс. тонн. Это обусловлено большой концентрацией
промышленных предприятий и ростом их производственных мощностей, увеличением
выработки электроэнергии теплоэнергетическими предприятиями [2].
Среди веществ, загрязняющих атмосферный воздух Павлодарской области,
преобладающими являются сернистый ангидрид, диоксид азота, угарный газ и твердые
частицы.
В Павлодарской области, согласно данным Комитета по статистике, количество
стационарных источников выбросов в 2018 году всѐ-таки уменьшилось и составило 13472
единицы (в 2017 году – 13701 единица). На долю крупных предприятий I категории
приходятся 95-96 % выбросов, на остальные объекты II, III, IV категории — порядка 5-6
%.Помимо стационарных источников выбросов вклад в загрязнение атмосферного
воздуха вносят передвижные источники [2].
Всего по Павлодарской области в 2018 году зарегистрировано 195 133
транспортных средства. 38,79% из общего количества автотранспорта составляют
автомобили возрастом более 25 лет, 29,44% — от 15 до 25 лет, 16,55% — от 6 до 15 лет,
15,22% — до 6 лет. Наибольшее количество — 79,17 % составляют легковые автомобили,
10,41 % — грузовые, 2,49 % — автобусы и 7,93 % — прочие автомобили. Наблюдения за
состоянием атмосферного воздуха в Павлодарской области проводятся девятью
стационарными постами РГП «Казгидромет» в городах Павлодаре, Экибастузе и Аксу [2].
Атмосферный воздух в Павлодаре и Аксу в 2018 году характеризовался
повышенным уровнем загрязнения (ИЗА = 5), г. Экибастузе — высоким уровнем
загрязнения (ИЗА= 7).Средние концентрации загрязняющих веществ в Павлодаре и Аксу
не превышали ПДК. В Экибастузе средняя концентрация взвешенных частиц (пыли)
составила 1,1 ПДКс.с., остальные загрязняющие вещества не превышали ПДК [2].
В Павлодарской области отсутствует природный газ. Газоснабжение населенных
пунктов области осуществляется сжиженным нефтяным газом производства ТОО
«Павлодарский нефтехимический завод», поставляемым в индивидуальных
газобаллонных устройствах.
Водоотведение от крупных промышленных предприятий Павлодарской области
осуществляется в накопители сточных вод: КГП «АксуСуАрнасы» — в накопитель
Узынбулак, КГП «Горводоканал» г. Экибастуза – накопитель Атыгай; АО «Павлодарский
нефтехимический завод» — накопитель Сарымсак, ТОО «Богатырь Комир» – накопитель
Акбидаик, АО «Каустик» и АО «Казэнергокабель» – накопитель Былкылдак [2].
По состоянию на 1.01.2019 года в области зарегистрирован 61 недропользователь,
общее количество заключенных контрактов на недропользование – 79, в том числе по
общераспространенным полезным ископаемым – 47, твердым полезным ископаемым – 23,
подземным водам – 4, не связанным с разведкой и добычей – 5. Всего в 2018 году
Управлением недропользования, окружающей среды и водных ресурсов Павлодарской
области выдано 10 разрешений на проведение разведки и добычи общераспространѐнных
полезных ископаемых [2].
253
 Крупными предприятиями по добыче каменного угля в Павлодарский области
являются: ТОО «Богатырь Комир», АО «ЕЭК» — разрез «Восточный», ТОО
«Майкубен-Вест», ТОО «Ангренсор Энерго», ТОО «Гамма Сарыколь», ТОО «Гамма
Талдыколь».На добычу цветных и благородных металлов имеют контракты ТОО
«Корпорация Казахмыс», АО «Майкаинзолото», ТОО «Альголд».РГП «Казгидромет»
наблюдения за уровнем гамма-излучения на местности проводились ежедневно на семи
метеорологических станциях (Актогай, Баянаул, Иртыш, Павлодар, Шарбакты,
Экибастуз, Коктобе) и на четырѐх автоматических постах наблюдения за загрязнением
атмосферного воздуха в Павлодаре, Аксу, Экибастузе [2].
Контроль за радиоактивным загрязнением приземного слоя атмосферы на
территории Павлодарской области осуществлялся тремя метеорологическими станциями
(Иртыш, Павлодар, Экибастуз) путѐм пятисуточного отбора проб воздуха
горизонтальными планшетами. Среднесуточная плотность радиоактивных выпадений в
приземном слое атмосферы на территории области колебалась в пределах 0,0–4,5 Бк/м2.
Средняя величина плотности выпадений по области составила 1,2 Бк/м2, что не
превышает предельно допустимого уровня. В соответствии с утверждѐнными
гигиеническими нормативами «Санитарно-эпидемиологические требования к
обеспечению радиационной безопасности», средняя величина плотности выпадений по
области составляет 1,1 Бк/м2 [2].
Загрязнение воздуха близ индустриальных центров (Павлодар, Экибастуз, Аксу)
пагубно сказывается и на жизнедеятельности животных, растений, микроорганизмов,
наносит огромный ущерб городскому хозяйству. Чрезвычайно опасно загрязнение
атмосферы продуктами радиоактивного распада.
В Павлодарской области атмосферный воздух загрязняется в основном
продуктами сжигания топлива для бытовых, производственных и транспортных целей и
происходит радиоактивное загрязнение атмосферы в результате атомных испытаний.
В Павлодарской области имеются крупные предприятия добывающей
промышленности, которые определяют экономику региона. Это угледобывающая отрасль,
производство алюминия, производство электроэнергии, производство ферросплавов,
энергетика. Именно эти предприятия вносят значительную долю бюджетных
поступлений.
Сама по себе деятельность вышеназванных отраслей предусматривает
экстенсивное использование ресурсов, что предполагает постепенное ухудшение
окружающей среды. Для частичного сохранения и восстановления измененного состояния
природной среды необходим значительный промежуток времени или колоссальные
средства, что могут позволить себе только высокоразвитые государства в случае, если
концентрация полезных ископаемых в одном месте не очень высока. В дальнейшем, когда
запасы добываемых ресурсов уменьшаются, издержки на их добычу еще больше
увеличиваются.
Учитывая, что территория области достаточно большая, необходимо сделать
выбор, какие мероприятия по рациональному использованию природных ресурсов и
охране окружающей среды можно применять в конкретном случае. В первую очередь,
надо принять во внимание, что вся территория области находится в степной, легко
продуваемой ветрами всех направлений, зоне. Поэтому широкое применение фильтров и
других средств для защиты воздушной среды будет носить скорее формальный характер.
Например, наблюдения со спутников показали, что шлейф от дыма Аксуских ГРЭС
тянется на полторы тысячи километров и доходит до территории Монголии. Более
актуальной является проблема охраны почвы и водной среды от загрязнения и вредного
воздействия деятельности предприятий. Концентрация производства в Павлодарской
области очень высока, что экономически очень выгодно. Обратная сторона этой
деятельности – высочайший уровень загрязнения почвы и водной среды. Мы до сих пор
ощущаем деятельность давно несуществующего Павлодарского химического завода. Вода
254
в Иртыше загрязнена, потому что выше по течению находится крупный промышленный
центр Усть–Каменогорск, где тоже высокая концентрация производства и наблюдается
интенсивное использование воды в промышленности.
При загрязнении почвы наибольшее воздействие на окружающую среду оказывает
угледобывающая отрасль. Угольная промышленность – важнейшее звено энергетического
комплекса региона. Районообразующая роль топлива сказывается тем сильнее, чем
крупнее масштабы производства. Массовое и дешевое топливо притягивает к себе
топливоемкие производства, определяя тем самым направление специализации района.
Добываемый уголь содержит много примесей и негорючих материалов. Состав и
количество примесей зависят от типа месторождения, методов добычи и типа угля. В
естественном состоянии уголь содержит глину, обломки скальных пород, пириты и другие
материалы, относимые к золе. Операции по добыче и разработке месторождений
добавляют примеси другого типа — рудную массу, обломки породы древесины и
случайные примеси железа.
Угольная промышленность, с точки зрения воздействия на окружающую среду,
является одной из сложных отраслей промышленности.
На экологическую обстановку в угледобывающих регионах оказывают большое
влияние разрезы, обогатительные фабрики, предприятия угольного машиностроения,
производства строительных материалов, а также строительно-монтажные предприятия,
автобазы, управления водно- канализационного хозяйства и др.
Экологическая ситуация во всем мире ухудшается с каждым днем. Люди не
задумываются о будущем всего населения. Дети рождаются со всякими отклонениями, и
ведь виной всему этому загрязнение атмосферного воздуха. Мы не можем никак
отказаться от заводов, фабрик и машин, ведь это невозможно. Людям необходимо есть,
жить, и работать. Ведь все эти фабрики занимаются производством и обеспечивают
население трудоустройством. Это так же важно для экономики и материального
положения каждого гражданина страны. Мы можем лишь минимизировать выхлопные
газы от машин, установить фильтры для заводов и фабрик, сажать большое количество
деревьев для получение большего количества кислорода и для хорошего фотосентеза, и
заняться правильной сортировкой отходов. На данном этапе существования экология одна
из самых важных проблем. Но не каждый гражданин осведомлен этими плачевными
новостями. Мы, люди в силах взять это под свой контроль и помочь Земле.

Список использованных источников:

1. Экология Павлодарской области [Электронный ресурс], 2020. - Режим доступа:
file:///C:/Users/User/Downloads/tverdye-bytovye-othody-goroda%20(1).pdf
2. Отчеты по экологии Павлодарской области [Электронный ресурс], 2020. - Режим
доступа: https://salem.su/news/2020/02/08/ob-ekologicheskoj-situacii-v-pavlodarskoj-oblasti/

УДК 338.48

ПРИРОДНОЕ НАСЛЕДИЕ КАЗАХСТАНА И САКРАЛЬНЫЙ ТУРИЗМ

Менаякова И. – ОП «Туризм», 2 курс, магистрант

Казахский университет международных отношений
и мировых языков КазУМОиМЯ им.Абылай хана
Научный руководитель – к.ф.н., доц Айтбаева Г.Дж.

255
 Аннотация. В статье рассматриваются вопросы развития сакрального туризма
и природные предпосылки для развития сакрального туризма.
Ключевые слова: туризм, природное наследие, сакральный.

Необходимость возрождения духовной культуры свидетельствует об отчетливо

сознаваемой потребности в некоем фундаментальном основании, которая взывает к
разуму и требует особого разрешения, благодаря которому может продолжить свою
судьбу культура Казахстана. Это – потребность в святынях, на которых базировалось
общество в недалеком прошлом. Священные объекты издавна объединяли народы и
государства, здесь люди получали силу и здоровье, медитировали и совершали ритуалы.
Программная статья РК Н.Назарбаева «Рухани жаңғыру» явилась идейной
платформой для качественного преобразования всей образовательной системы
Казахстана. Уникальность программы состоит в том, что процесс модернизации
реализуется одновременно в трех направлениях: модернизация экономики,
конституционная реформа и модернизация общественного сознания. Третье направление,
являющееся самым сложным и комплексным, представляется как ядро возможных
преобразований в стране, ориентированной на модернизацию современного сознания
общества, путем возрождения духовной культуры общества [1].
Реализация программы «Рухани Жаңғыру» в стране не ограничивается на
сегодняшнем этапе только ведением собственно археологических и историко-
географических исследований, Казахстан становится узнаваемым по всему миру
благодаря включению сакральных объектов в туристические маршруты. Выявлено, что
Великая история, культура и самобытность казахского народа служат фундаментом и
духовной основой для преобразования нашей страны в ряд развитых государств путем не
только комплексного научного изучения, реставрации и охраны, но и ее популяризации
через развитие сакрального туризма. Как известно, благодаря развитию именно
сакрального туризма многие страны создали имиджевые туристские продукты, имеющие
определенное место на международном рынке туристских услуг.
Туризм, направленный, главным образом, на удовлетворение потребностей народа
в отдыхе, во многом определяет мировоззрение, ориентируя на такие ценности, как
национальные символы, национальная гордость, основанные на здоровом образе жизни,
физической культуре, спорте, историко-культурного познания родного края. В этой связи
важно отметить важность и актуальность развития именно сакрального туризма.
Под сакральным туризмом понимают духовно-экологические маршруты и туры по
сакральным местам, с посещением религиозных культовых, природных, исторических и
археологических объектов. Сакральный туризм является одним из новых и, вместе с тем,
одним из самых старых разновидностей туризма по причине того, что корни сакрального
туризма восходят к паломничеству, а паломнические традиции присуще всем основным
религиям.
Институтам, занимающимся концепциями маркетинговой и туристической
деятельности региона необходимо осознание различий, существующих между
паломничеством, религиозным и сакральным туризмом. Каждое из названных
направлений имеют собственную специфику, и нуждается, соответственно, в
дифференцированном подходе, как в стадии разработки, так и в стадии практического
воплощения. Многим кажется, что сакральный туризм это и есть паломнический туризм,
но на самом деле паломнический туризм имеет больше отношения к религиозному
туризму. Если паломнический туризм преследует цели поклонения святым в религиозно-
почитаемые места, то сакральный туризм основан на таких ценностях, как история,
сакральная природа, памятники духовной культуры, духовно-нравственное состоянии
народа и др.
В соответствии с научно-обоснованными критериями отбора объектов для
включения в проект «Сакральный Казахстан», сакральные объекты Казахстана условно
256
разделены на пять основных групп: особо почитаемые памятники природного наследия;
археологические и архитектурные памятники; религиозные и культовые объекты — места
поклонения; сакральные места, связанные с историческими личностями; сакральные
места, связанные с историческими и политическими событиями.
Казахстан достаточно богат своим природно-культурным наследием. Казахи
присваивали статус «святости» горам и рекам, храмам и памятникам, дорогам и местам
жизни великих людей. Всего в Казахстане насчитывается на сегодняшний день более 150
сакральных объектов общенационального значения и более 600 объектов регионального
значения, значительная часть которых используется в целях развития внутреннего
туризма [2,3]. Людские потоки достаточно активно перемещаются к местам духовных
святынь: мавзолей Ходжа Ахмета Яссауи, захоронения Бекет-Ата, Шакпак-Ата, Корқыт-
Ата, комплекс памятников возле Улытау, Қоңыр аулие, древние памятники Тараза,
сакральные места Семиречья, и др. Удивительно то, что интерес у туристов к этим
сакральным объектам продолжает нарастать даже без серьезной рекламы этих идей со
стороны государства и турбизнеса.
Действующие и разрабатываемые сакральные туристские маршруты показывают,
что на территории Казахстана существуют более полусотни сакральных мест, посещение
которых оставляет у людей сильные эмоции. К примеру, в Мангыстау сакральный объект
Бекет-Ата ежедневно посещают более тысячи паломников и туристов из других регионов
Казахстана, Азербайджана, Грузии, России и других стран.
Примечательно то, что маршруты сакрального туризма Казахстана проложены
именно в тех районах, где идет концентрация ресурсов природного происхождения,
определяемые как «места памяти» в пространстве с отличительным природным и
культурным ландшафтом. Можно уверенно утверждать, что люди с древности
одухотворяли объекты природного происхождения – многочисленные водные источники,
вершины, деревья и т.д.
Природные объекты представлены как маркер основных этапов природы данного
региона в виде природных памятников, особенных символических природных процессов в
конкретной местности, редких примеров природно-геологических явлений. К категории
особо почитаемых сакральных объектов природного наследия могут быть отнесены
отличительные примеры и образцы экологических, биологических, биофизических,
зоологических процессов в эволюции различных экосистем на территории современного
Казахстана, а также места, связанные с историей и культурой казахского этноса,
обладающие редким природным явлением или природной необычайной красотой с
эстетическим воздействием.
Природно-географическая особенность сакральных объектов Казахстана в целом
характеризуется расположением на участках, прилегающих в основном к водным
источникам. Относительно культа их образований отметим, что сакрализация местности
рядом с водными артериями – распространенная с древнейших времен традиция,
имеющая тесную связь с религиозными культами. В казахстанской сакральной географии
подобное место занимает большинство сакральных объектов. По поверьям и
многовековым наблюдениям населения исследуемой территории, целебные свойства
имеют практически все водные источники.
Практически каждый из регионов Казахстана характеризуется своеобразным
набором памятников природного наследия. Наиболее значимые особо почитаемые
объекты природного наследия Казахстана в рамках административных границ
представлены в таблице 1.

Таблица 1 – Особо почитаемые памятники природного наследия в разрезе

отдельных административных областей Казахстана
Административные Особо почитаемые памятники природного наследия
области Казахстана
257
Акмолинская область Окжетпес (скала), Кургальджинское озеро, Айдахар (пещера)
Костанайская область Алборбогет (плотина Айсы)
Павлодарская область пещера Коныр Аулие в Баянаульских горах, Аулие Кызыл тау
(гора), Кулан аулие (пещера), Жалаулы (озеро), Малыбай (озеро),
Аулие булак (родник), Аулиебулак Акбура (родник), Абылай
Найза (местность)
Восточно- пещера Коныр Аулие в горе Актас, гора Музтау (Белуха), озеро
Казахстанская область Алаколь, Боритостаган (скала), Святой ключ (родник), Саур
(горы), Ашутас (гора), пылающие адыры (сопка), Киин-Кериш
(горы), Зайсан (озеро), Маркаколь (озеро), Рахмановское озеро
Карагандинская гора Улытау, пик Аулиетау (Акмешит) Пик Едыге, Алтын Шокы,
область гора и пещера Бектау ата, Шайтанколь (Аулиеколь), Аулиетау
(Аулиебулак), Акжар (горы), Алтыншокы (гора), три пещеры
(гора), Едрей (гора), Караагаш (леса), Кейки батыр (пещера)
Атырауская область природный комплекс Иманкара, Индер (соленое озеро), пещера
Кененбая
Западно- гора Ичка, озеро Шалкар, комплекс Аккум, гора Торатбасы, гора
Казахстанская область Кыземшек, Шокайтерек Шокая батыра, родник «Кыз Аулие»,
пещера Куныскерея, солончак Айдар, холм Айдана, Ханская
роща
Актюбинская область кратер Шаманшин, Айдарлыаша (геологический разлом)
Мангыстауская историко-культурный комплекс Отпан Тау, Шеркала (памятник
область природы), Кызыл Кала, Бозжира (гора), Саура (ущелье), Самал
(ущелье), Тамшалы (ущелье)
Алматинская область пик Хан Тенгри, Шарынский каньон, Кольсайские озера, родник
Тамшыбулак, Аулие агаш, ущелье Кора, родник Жаманты
(Арасан), озеро Туздыколь (Рай куль), родник Найзатапкан,
жаулау Уйгентас, урочище Медеу, Кок-Тобе, Шымбулак
Туркестанская область Пещера и родник Жылаган ата, комплекс гора Казыгурт, пещера
Акмешит, Ханшайым (остров), Хантагы (скала), Кырык кыз
(скала), Козди ата (родник), Тамшы аулие (родник), Актас аулие
(родник), Котырбулак аулие (родник)
Примечание: составлено автором на основе [2,3]

Необходимо отметить и геолого-энергетический аспект сакральных

географических объектов Казахстана. Это проявляется в целебности водных источников
(колодец рядом с мавзолеем Арыстан баба), камней (городище Ақыртас), родников
(мавзолей Кара Бура), холмов, разломов и др. Это особые участки Земли, активно
реагирующие на солнечные, космические, геофизические, геологические и другие
аномальные явления. Возможно именно в этих целях, места для поклонения выбирались
не случайно. Все это свидетельствует о том, что человек в древности, не обладающий
техническими возможностями, мог на уровне подсознания чувствовать, где «хорошее»
место с положительной энергетикой и там возводил святилище.
Универсальным образом сакрального центра освоенного пространства, в традиции
казахов является дерево. Данный сакральный объект – символ, определяющий
содержательную организацию вселенского пространства. У казахов благие деревья
почитаются как проводники от целительной, спасительной, живой силы, передающей
бездетным матерям потомство, дарующей исцеление больным от всяких недугов,
благополучие – нуждающимся.
Ярким примером почитания деревьев в Казахстане является сакральное
путешествие к древнему дереву Аулие-агаш, которое растет в тенистой карагачевой роще

258
в Панфиловском районе Алматинской области. Возраст священного гигантского карагача
превышает 700 лет, а размеры поражают взгляд паломников: обхват ствола 6,5 метров. По
легенде, именно в этом месте купец Байбосун, водивший караваны по Шелковому пути,
остановился на ночлег и воткнул в землю свой посох. Поскольку дерево считается
священным, любой желающий может задумать желание, прижавшись к могучему стволу,
и, оказавшись под опустившимися под тяжестью времени ветвями, направить творцу свои
сокровенные пожелания [4].
В целом, характеризуя сакральный потенциал природных памятников Казахстана,
можно отметить, что территория страны обладает особыми природными
характеристиками, обусловленными сочетанием в определенной географической точке
особых биогенных, географических и биологических проявлений, влияющих на развитие
и распространение сакрального туризма. Каждый из сакральных объектов природного
наследия имеет свою историю, каждый из них по-своему уникален, за каждым из объектов
есть своя легенда. Даже небольшой обзор памятников природного наследия показывает
особую значимость этих объектов в составе культурно-природного наследия казахов.
Можно с уверенностью сказать, что природные сакральные места Казахстана являются
достоянием человечества, и поэтому требуют не только изучения и охраны, но и
популяризации, что привнесет реальный вклад в непростую задачу по формированию
национальной идентичности общества через развитие туристской отрасли страны.

Список использованных источников:

1. Статья «Взгляд в будущее: модернизация общественного
сознания»//[Электронный режим доступа] URL: https://www.akorda.kz/
2. Сакральные объекты Казахстана общенационального значения. – Астана: Фолиант,
2017. – 496с.
3. Региональные сакральные объекты Казахстана. – Астана: Фолиант, 2017. – 504с.
4. Научно-обоснованные критерии отбора объектов для включения в реестр
«Сакральная география Казахстана». Коллективная монография./ Под общей
редакцией З.Е.Кабульдинова: «Атамҧра», 2017. – 260с.

УДК 502.1

ПИЩЕВЫЕ ОТХОДЫ: ПРОБЛЕМЫ И ПУТИ РЕШЕНИЯ

Сулайманова А., Айгалиева А., Бекжан Н. – ОП «Экология», 4 курс

Университет НАРХОЗ
Научный руководитель – к.г.н. ассоц.
профессор ОП «Экология» Усубалиева С.Д.

Аннотация. В статье рассматривается проблема управления пищевыми

отходами. Рассматриваются возможности переработки пищевых отходов.
Ключевые слова: отходы, пищевые отходы, вермикультивирование,
компостирование

Что такое пищевые отходы? Данный термин не имеет определенного значения в

современное время. Для Казахстана и государств СНГ установлено последующее
установление: пищевые отходы – это продукты питания кормления, потерявшие целиком
либо отчасти собственные начальные потребительские качества во действиях их
изготовления, обработки, использования либо сохранения. Пищевые отходы относятся к
биологическим отходам. Стандартами определены классы опасности отходов, пищевые
отходы относятся к 4 и 5 классам опасности [1].
259
 В современном мире 1/3 часть всего продовольствия становится пищевыми
отходами, а это около 1300000000 т пищи, которая ухудшается или выбрасывается
прежде, чем потребляется в пищу. В одном из своих докладов Президент группы
Мирового банка приводит процентное соотношение между продовольственными
потерями [1].
Сейчас голод является одной из главнейших проблем всемирного масштаба, и эта
проблема может решиться, если лишь наполовину уменьшить потери или отходы. Помимо
всего этого случится сокращение издержек сельскохозяйственных, энергетических,
трудовых и водных ресурсов.
В этот период ранее изобретено ряд весьма результативных методов согласно
борьбе с пищевыми отходами. К Примеру, во Вьетнаме, по причине этого, то что там
весьма хорошо сформирован рыбный промысел, получают биодизель высочайшего
свойства (экологически очищенное горючее), смешивая рыбный жир, метанол и
щелочный катализатор. В Китае с пищевых остатков получают синтетический материал,
что применяется с целью формирования иных объектов также в последующем эти вещи
стремительнее разлагаются в земле. В Гонконге открываются торговые центры, где
ассортимент представлен из пищевого мусора.
В Казахстане имеются большие возможности использования пищевых отходов в
нужных целях. Одно из возможных направлений – это переработка отходов в биогазовое
топливо. О преимуществах и качествах данного топлива в последнее время много
говорится и уже имеется существенный опыт, который можно использовать и в
дальнейшем совершенствовать. Также для переработки пищевых отходов можно
использовать метод компостирования, который базируется на регулируемом естественном
процессе разложения.
Для того, чтобы найти правильное решение проблемы переработки и утилизации
пищевых отходов необходимо провести исследование по их происхождению, составу и
фактическому количеству. Что в свою очередь будет иметь много положительных
моментов, т.е. наши убытки станут выгодой для нас, как в материальном, так и в
экологическом смысле. Также одним из эффективных способов утилизации органических
отходов является использование вермикультуры, что означает разведение дождевых
червей на специальных фермах. По мнению экспертов вермикультура может стать
серьезным шагом не только к переходу к «зеленой» экономике, но и поможет решить
вопросы с утилизацией отходов. Вермикультура считается одним из перспективных
направлений для утилизации органических отходов. Переработка органических отходов
червями – это процесс более естественный, в отличие от, например, сжигания ТБО и
относительно низко затратный способ.
Дождевые черви в несколько раз ускоряют разложение органического вещества и
позволяют переработать органические отходы в гумусированное удобрение. Второй
частью получаемого в итоге продукта является биомасса дождевых червей, которую
можно с успехом использовать в качестве белковой добавки к кормам животных, а также
в качестве биологического сырья. В ходе такой переработки не только утилизируются
отходы, но и получается полезный продукт – биогумус, который используется как
основное органическое удобрение при посадке, подкормке в растениеводстве, для
приготовления почвогрунтов для обратной засыпки при жилищном, промышленном и
дорожном строительстве, при рекультивации почв.
Учѐными было доказано, что дождевым червям и почвенной микрофлоре
принадлежит главная роль в разложении органических веществ, попавших в почву, в
обогащении ее гумусом и всеми другими элементами питания растений, поднимаемыми
из глубинных слоев земли корневой системой. Эти животные являются главными
«улучшателями» почвы, и функция их никем и ничем не может быть компенсирована
полностью. Наличие червей в почве — показатель ее плодородия и здоровья. Естественно,
этот показатель напрямую связан с количеством органического вещества, попадающего в
260
почву. Из всех червей красный калифорнийский червь отличается от своих диких
сородичей - более высокой плодовитостью (более чем в 100 раз) и продолжительностью
жизни (в 4 раза). Селекционеры генетически запрограммировали червя на
круглосуточную переработку отходов с высоким коэффициентом полезного действия (40
% потребляемой пищи расходуется в процессе жизнедеятельности, а 60 % после
переваривания выделяется в виде экскрементов - копролитов, т. е. продуцируемого
биогумуса). Красный калифорнийский червь способен перерабатывать все виды органики
[2].
Внедрение технологии по переработке органических отходов с помощью красного
калифорнийского червя позволяет решить проблему восстановления плодородия почвы
полигона ТБО, которая в значительной мере связана с поддержанием оптимального
гумусного режима. Биогумус, полученный из выделений червей, является отличным
удобрением, характеризуется отсутствием патогенных микроорганизмов, удерживает в
почве влагу. Кроме того, благодаря наличию биостимуляторов (концентрация кальция и
магния возрастает в 2 раза, фосфора в 7 раз, калия - в 10, содержание гуминовых кислот
увеличивается в несколько раз), оказывает стимулирующее действие на растения [2].
В Алматинской области осуществляется деятельность по вермикультивированию
на универсальной экоферме. Создатель этого хозяйства Денис Тен. Он применяет
различные экотехнологии, дающие органическую продукцию. Денис Тен ранее работал
нотариусом, распоряжался сетями супермаркетов также строй фирмой. В настоящее
время Денис Тен управляет собственной организацией - ТОО «EcoLifeStroyService»,
который занимается строительством, биогазовыми установками и удобрениями. Также
координирует деятельность образовательного центра «EcoFermer» и социального союза
«Инкубатор проектов устойчивого развития».
Денис Тен рассказал как к нему явилась мысль о разведении червей с целью
получения биоудобрений. Обучился он данной технологии и привез червей из США.
Далее он посетил разнообразные экопоселения, исследуя их навык также разнообразные
фермерские технологические процессы. Вернувшись на родину он начал разводить
калифорнийских червей. В наше время этих червей он продает как товар. Маленький
ящик с червями стоит 5 тыс тенге, большой — 20 тыс тенге.
Чем они отличаются от дождевых червей? Они значительно меньше и весьма
быстро плодятся. Если у дождевого червяка в коконе 2-3 червячка, у калифорнийского –
20 червячков. Дождевой червь один раз в месяц кидает свою оболочку, а калифорнийский
червь раз в неделю размножаются [2].
По этой причине они берут весом. Если подкармливаешь кур также перепелок
червями, их яйценоскость увеличивается в 20%. Преимущество этих червей в том, что они
стадные. Дождевые черви одновременно уползают также расходятся, а калифорнийские
остаются на месте, пока имеется пища. Ими просто регулировать, они приступают искать
пищу только тогда, когда она заканчивается.
Согласно его словам, они действительно домашние животные, их можно заманить
едой, чтобы они выполняли твою команду. Можно давать им все без исключения, кроме
острого и кислого. В заключении хотелось бы процитировать слова экофермера Дениса
Тена: «Если ты приходишь на землю, то тебе нужно: построить экологически чистый дом,
установить источники возобновляемой энергии, завести живность; выращивать
органические продукты питания, в том числе и в теплице».
Таким образом, человек может использовать ресурсы земли так чтобы оставить
здоровой окружающую среду для будущих поколений. Проблема пищевых отходов
является решаемой. В то же время решение данной проблемы раскрывает крупные
торговые способности. С целью этого для того чтобы достичь экономических
положительных сторон, следует предоставить профессионалам компаний вероятность
реализовывать изменения: осуществлять из числа покупателей консультативную службу
об значимости упаковки во уменьшении размеров пищевых отходов.
261
 Список использованных источников:
1. Пищевые отходы [Электронный ресурс], 2020. - Режим доступа:
https://www.waste.ru/modules/section/item.php?itemid=98
2. На экоферме будущего [Электронный ресурс], 2020. - Режим доступа: http://ca-
climate.org/news/na-ekoferme-budushchego/
УДК 33. 339

ТУРИЗМ ЖӘНЕ ПАНДЕМИЯ: ЭКОНОМИКАҒА ӘКЕЛГЕН ӚЗГЕРІСТЕРІ

Ерназарова Айнұр - 1 курс студенті,

«Экономика» мамандығы, Университет Нархоз
Ғылыми жетекші: Макенова Г.У.- э.ғ.м.,аға оқытушы
«Экономика» ОБ, Нархоз университеті

Аңдатпа. Туризм әлемдік экономиканда маңызды рӛл атқарады. Туризм соңғы 50

жылда үлкен революцияны бастан кешті. Соңғы елу жыл ішінде туризм әлемдегі
кеңейтудің жоғары әлеуеті бар іс-шаралардың бірі болды.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымының (ДТҰ) 2016 жылғы мәліметтері бойынша
халықаралық туризмнен түсетін экспорттық түсім кӛлемі 1,4 трлн.долларды құрады.
Бірақ, 2019 жылдың аяғында әлемнің әртүрлі аймақтарында басталған және әлемге тез
тараған пандемия толқыны туризм, білім және басқа да салаларына үлкен ӛзгерістер
әкелді. Білім алу процесін қашықтықтан, онлайн оқытуға мәжбүр етті, бірақ бұл уақыт
талабы және оған бейімделуге дайындығы қарастырылады.
Кілт сӛздер: пандемия, туризм, оқу, онлайн.

1980 жылдан бері интернационалдандыру ҥдерісін жеделдету және ҧлттық

экономиканы ашу туризмді қаржы секторларынан кейінгі екінші ірі әлемдік секторға
айналдырды [1].
1950 жылы халықаралық туристер саны 25 миллионды қҧраса, ал 2016 жылдың
мәліметтеріне сәйкес әлемде 1 млрд. 235 млн. аса адам саяхаттайтындығын ДТҦ
жариялады. Саяхат кӛптеген адамдардың ӛмірінің маңызды бӛлігіне айналған еді.
Дҥниежҥзілік туризм ҧйымының (UNWTO) мәліметтеріне сәйкес, халықаралық
туризм кӛлемі 2020 жылдың бірінші жартыжылдығында 65% тӛмендегенін хабарлады.
Туристік бағыттар ҧсынған мәліметтерге сәйкес, 2020 жылдың бірінші жартыжылдығында
халықаралық туристік келушілер саны (тҥнгі туристер) 2019 жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда 65% -ға, ал маусым айында келгендер 93% -ға азайғанын жариялап отыр
[2].
2020 жылдың мамыр және маусым айларының екінші жартысында, жазғы
маусымның алдындағы Солтҥстік жарты шардағы бірнеше бағыттардың ашылуына
қарамастан, маусым айында кҥтілген болжам мамырмен салыстырғанда байқалмады.
2020 жылдың бірінші жартыжылдығында халықаралық саяхатқа деген сҧраныстың
кҥрт тӛмендеуі 440 млн. долл. халықаралық келуден және халықаралық туризмнен 460
млрд.АҚШ долл. кӛлеміндегі экспорттық кірістен айырылуға алып келді. Бҧл жағдайды
2009 жылғы дҥниежҥзілік экономикалық және қаржылық дағдарыс жағдайында тіркелген
кіріс шығынынан бес еседен кӛп екендігі тіркеліп отыр. Бҧл жағдай, бҧрын-соңды
болмаған, бҥкіл әлемді қамтыған қҧлдырау екендігін кӛрсетеді [2].
Сонымен, пандемияға шалдыққан бірінші аймақты алсақ, Азия-Тынық мҧхиты
аймағы бойынша 2020 жылдың қаңтар-мамыр айларында келушілердің 72% тӛмендеуі
байқалды. Еуропада екінші қҧлдырау байқалып (келу 66% кеміді), одан кейін Америкада
(-55%-ке кеміді), Таяу Шығыс мен Африкада (екеуінде де -57%-ке) тӛмендеп отыр.

262
 Халықаралық келушілер саны бҧрын-соңды болмаған деңгейге жетті. 2020 жылдың
бірінші тоқсанда 28% болса, ал екінші тоқсанында 95% -ға дейін қҧлдырады (1 кесте).
COVID-19 пандемиясының таралуы нәтижесінде, әлемдегі барлық дерлік бағыттар
жабылып, локдаун жариялағаннан кейін, 2020 жылдың наурыз және сәуірдің екінші
жартысы (-97%) және шектеу шаралары аясында, мамыр айында әрі қарай қҧлдырап,
туристік саяхатшылар саны (-96%)-ға дейін тӛмендеді [2].
1 кестеде аймақтар бойынша халықаралық туристер бағыттарының санының кҥрт
тӛмендеуі берілген.
Кесте 1 - Аймақтар бойынша халықаралық келуші туристер, 2020 ж.

Елдер 1 2 1-2 тоқсан қаңтар ақпан наурыз сәуір мамыр шілде

тоқсан, тоқсан ӛзгерістері
Әлем -27,8 -95,2 67,4 0,7 -16,3 -63,6 -97,1 -96,4 -92,6
бойынша
Дамыған -29,9 -95,2 65,3 0,0 -13,9 -68,7 -97,7 -96,6 -92,1
елдер
Дамушы -25,8 -95,2 69,4 1,4 -18,5 -58,3 -96,3 -96,1 -93,2
елдер
Еуропа -21,0 -94,1 73,1 5,0 2,3 -61,4 -97,5 -96,3 -89,8
ЕО-28 -21,8 -94,2 73,2 4,6 3,1 -63,3 -97,3 -95,9 -89,0
Азия және -46,7 -98,6 51,9 -5,4 -51,5 -82,1 -98,7 -98,6 -98,5
Тынық
мҧхиты
аймағы
Америка -16,4 -93,0 76,6 0,5 3,0 -49,4 -93,5 -93,0 -92,4
Африка -13,5 -99,0 85,5 2,2 1,4 -43,2 -98,6 -99,4 -99,0
Орта Азия -21,7 -94,1 72,4 5,3 -24,7 -44,6 -94,1 -94,3 -93,8
Дереккӛз: UNWTO, қыркҥйек 2020 ж. 18б., 18 бӛлім, 5 шығарылым [2]

Дҥниежҥзілік туризм ҧйымының (ХТҦ) мәліметтеріне сәйкес, Пандемия 2020

жылдың 1 және 2 тоқсанында туризм секторына ҥлкен ӛзгерістер әкелді. Әлем бойынша
97,1 пайызға дейін туристердің келуі тоқтаған.

Кесте 2 - Халықаралық туризмнен тҥсетін табыстар, 2020 ж. (млрд.евро)

Елдер 2017 2018 2019 1 2 мамыр маусым шілде
тоқсан тоқсан
Әлем бойынша 1,193 1,237 1,323 - - -
1.АҚШ 186,5 181,8 191,3 -19,7 -72,9 -72,9 -74,3 -76,0
2. Испания 66,7 69,2 71,2 -23,6 99,2 -100,0 -98,0 -
3. Франция 52,1 55,9 57,0 -18,0 -72,5 -75,2 -61,0 -40,9
4. Тайланд 46,4 47,7 54,1 -42,9 - - - -
5. Ҧлыбритания 42,5 42,4 47,1 -30,2 - - - -
11. Қытай 34,1 34,2 32,0 -40,9 - - - -
13. Тҥркия 19,9 21,4 26,6 -11,3 -98,7 100,0 -96,9 -
14. Гонконг 29,5 31,2 25,9 -81,1 -96,0 - - -
Дереккӛз: UNWTO, Дҥниежҥзілік туризм барометрі, 18 том, 6 шығарылым,тамыз-
қыркҥйек 2020 ж. 20 б. [2]

Пандемия нәтижесінде, туризмнен тҥсетін табыстар да қатты тӛмендеді. Алдыңғы

қатардағы, дамыған және дамушы елдердің туризмнен тҥсетін тҥсімдері кҥрт азайып,
әлемде болмаған рекордтық мӛлшерді кӛрсетті. Соның ішінде, Испания және Тҥркия
елдерінде туризмнен тҥсетін табыстар 100 пайызға тоқтаған.

263
 ДТҦ-ң мәліметері бойынша, пандемияға дейін әлемдегі туризм шығындары
жылдан жылға ӛсуде болатын және табыстары да сәйкесінше ӛсуде еді. Бірақ, COVID-19
нәтижесінде туризм шығындары 100 пайызға дейін кӛтеріліп, миллиондаған кәсіпкерлер
банкроттыққа ҧшырап, жҧмыссыздар санын кӛбейтті.

Кесте 3 - Халықаралық туризм шығындары, 2020 ж. (млрд.долл)

Елдер 2017 2018 2019 1 2 мамыр маусым шілде
тоқсан тоқсан
Әлем бойынша 1,347 1,457 1,478 - - -
1. Қытай 257,9 277,3 254,6 -27,3
2. АҚШ 134,9 144,5 152,3 -27,8 -92,6 -92,7 -93,3 -90,4
3. Германия 89,1 95,6 93,2 -14,6 -78,5 -84,2 -72,9 -
4. Ҧлыбритания 65,0 69,0 71, -16,9 - - - -
5. Франция 44,0 48,9 51,7 -13,7 -69,2 -73,4 -53,7 -43,7
12. Гонконг 25,4 26,4 26,9 -49,0 -93,2 -
50. Тҥркия 4,8 4,6 4,1 -28,3 -93,8 -100,0 -100,0 -84,3
Дереккӛз: UNWTO, Дҥниежҥзілік туризм барометрі, қыркҥйек 2020 ж. 21 б. [2]

3 кесте мәліметтеріне сәйкес, халықаралық туризм шығындары миллиардтаған

долларға тең. 1 және 2 тоқсан туризм шығындары барлық елдерде минусқа теңеседі, яғни
банкроттыққа әкелді.
Қазақстан экономикасына да пандемия ӛзгерістер енгізді. Пандемия әсері
республикамыздың барлық саласын қамтып, еліміздің әлеуметтік-экономикалық
жағдайының тӛмендеуіне әкелді.
2020 жылдың наурыз айынан басталған дерттің асқынуы, еліміздегі оқу процесінің
онлайн тҥрде ӛтуіне алып келді. ЖОО-ғы мҧғалімдері, сонымен қатар, Нархоз
университетінің оқытушылары да осы ӛзгеріске бейімделе бастады және кәсіби
біліктілігін халықаралық деңгейдегі, соның ішінде ЮНЕСКО-ң Қазақстандағы,
Қырғызстандағы және Тәжікстандағы кластерлік бюросы ҥйымдастырған онлайн-
курстарды дамытуға арналған қашықтықтан оқыту технологиялары және басқа да
курстарынан ӛтті. Және, қазіргі уақытта оқу процесінде инновациялық ресурстарды
интерактивті тҥрде қолдануда. Еліміздегі зерттеу институттары да ӛз жҧмыстарын бастап
кетті.
Халықаралық зерттеу ҧйымдары пандемияның әлемнің барлық елдеріне әкелген
ӛзгерістерін зерттеп, одан шығу жолдарын болжай бастады.
Соның ішінде, Қазақстандағы ACRA (аналитикалық несиелік рейтинг агенттігі)
экономиканың жай-кҥйі және оның 2024 жылға дейінгі болжамы туралы «Қазақстан
экономикасы - 2020 жылғы рецессиялық тәуекелдер және оны жою перспективалары»
туралы есебі бойынша 2020 жылы еліміздің рецессияға ҧшырауы және еліміздің нақты
жалпы ішкі ӛнімі (ЖІӚ) 2%-ға тӛмендеуі мҥмкіндігін болжаған еді [3]. ACRA агенттігінің
Қазақстанның 2021-2024 жылдарға болжамдары мен бағалау сценарийі 4 кестеде берілген.

Кесте 4 – Макроэкономикалық негізгі кӛрсеткіштер болжамының базалық сценарийі

Кӛрсеткіштер Ӛлше нақты бағалау Болжам
м 201 201 201 2020 202 2022 2023 2024
бірлігі 7 8 9 1
Әлемдік ЖІӚ % 3,1 3,0 2,8 -4,9 5,4 2,8 2,2 2,2
Нақты ЖІӚ ӛсу % 4,1 4,1 4,5 -1,9 3,8 4,5 6,1 3,7
қарқыны
Доллардың теңге/ 326 345 383 408,8 404, 404,8 412,3 420,3
теңгеге айырбас долл. 2
бағамы (орташа
жылдық)
264
 Халық саны млн. 18 18 19 18,9 19,1 19,4 19,6 19,8
адам
Инфляция (ТБИ), % 7,4 6,0 5,2 7,0 5,9 5,4 5,4 5,5
орт.жылдық
Тӛлем балансы млрд. 16,7 25,6 19,1 7,2 6,4 6,6 7,8 7,1
долл.
Дереккӛз: «Как будет чувствовать себя экономика Казахстана в ближайшие годы [3]

4 кестедегі ACRA агенттігінің мәліметтеріне сәйкес, әлемдегі кҧлдырау процесінің

нәтижесінже әлемдік ЖІӚ минус 4,9 %-ға тӛмендеген, инфляция деңгейі 7,0 пайызға және
тӛлем балансы 7,2 теңелді. Жасалған болжамдарға сәйкес, 2024 жылдары ғана 2018-2019
жылдардағы нәтижеге келетінімізді кӛрсетіп отыр.
Пандемия уақытсында, республикамыздың бірнеше аймақтарында локдаун* орын
алып, барлық мекемелер онлайн жағдайында жҧмысты бастап кетті. Жоғарғы оқу
орындарында да онлайн білім алып жатқан студенттер саны 619 861 қҧрады, 94 мыңнан
астам студенттер ҧлттық университетте білім алуда еді. Қазір елімізде 218 оқу орны бар,
оның 56-сы мемлекеттік және 72-сі жеке-меншік университет және республикамызда
оқитын шетел студенттерінің саны 35 146 тең [4].
Мақаламызды қорыта келе, дҥниежҥзілік туризм ҧйымы (ДТҦ) 2021-2024
жылдарға арналған, кеңейтілген туризм саласының дағдарыстан шығу жолдарын ҧсынып
отыр. Оларға:
1) 2,5 жылға дейін қалпына келтіру жҧмыстарын жҥргізу, яғни 2023 жылдың
ортасына дейін;
2) 3 жылға дейін қалпына келтіру, яғни 2023 жылдың аяғына дейін;
3) 4 жылға дейін қалпына келтіру, яғни 2024 жылдың аяғына дейін.
2021-2024 жылдарға арналған ДТҦ-ң кеңейтілген қалпына келтіру жолдары,
саяхатшылардың сенімділігінің артуы және 2020 жыл соңына дейін саяхат шектеуінің,
локдаунның* (ағылш. Lоckdown - тӛтенше жағдайға байланысты ғимаратқа немесе
белгілі бір аумаққа адамдарға еркін кіруге және шығуға тыйым салынатын жағдай) кейбір
елдерде алынып тасталуы негізінде ғана, 2021 жылы сенімді тҥрдегі ҥлкен қалпына келуді
білдіретіндігін жариялайды.
Алайда, 2019 жылғы шетелге шығу, саяхаттау сияқты деңгейге оралу ҥшін 2,5
жылдан 4 жылға дейінгі уақытты қажет ететіндігін ХТҦ хабарлап отыр [2].
Әрине, пандемия әлемдегі елдер экономикасының артықшылықтары мен
кемшіліктерінің бар екендігін ашып кӛрсетті және оны шешу жолдарына бағыт берді.
Әлбетте, пандемиядан қҧтылудың жолдары әрбір азаматқа қазір белгілі, ол әлеуметтік
ара-қашықтық пен тазалықты сақтау болып отыр.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. SieglindeKindl da Cunha. Tourism Cluster Competitiveness and Sustainability:
Proposal for a Systemic Model to Measure the Impact of Tourism on Local Development,
Brazillian Administration Review. vol.2, art.4,p.47-62,july/dec, 2005. (available online at
http://www.anpad.org.br/bar).
2. UNWTO, Дҥниежҥзілік туризм барометрі, қыркҥйек 2020 ж.18-22 бб.
3. «Как будет чувствовать себя экономика Казахстана в ближайшие годы»,
https://forbes.kz//process/expertise/kak_budet_chuvstvovat_sebya_ekonomika_kazahstana_v_bli
jayshie_godyi/?
4. «Ашық алаң» бағдарламасы, тақырыбы «Қалың қалай студент», 25 қараша 2020
ж. https://qazaqstan.tv/ , https://youtu.be/OAOJcvqhS_I

265
УДК004

ВОПРОСЫ РАЗРАБОТКИ СИСТЕМЫ ПРОГНОЗА БИНАРНЫХ

ОПЦИОНОВ

Райысбаева Карина – 4 курс, специальность

«Информационные системы»,
Науч. рук. Тлеубердиева Г.И. – доктор PhD,
ассоциированный профессор

Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы актуальности наличия

прогностических данных в сфере бинарных опционов, вопросы, связанные с
проектированием системы прогноза бинарных опционов, использованы методы описания
функциональных требований и построение модели разрабатываемой системы.
Ключевые слова: анализ данных, веб-сервис, диаграмма компонентов, диаграмма
прецедентов, нейронная сеть

В современных экономических реалиях торговля на финансовых рынках становится

все более непредсказуемой и, как следствие, более рискованной. Торговля на финансовых
рынках в современной действительности, как на фондовых и деривативных рынках бирж,
так и на международных товарных биржах, на валютном рынке, требуют от трейдера
гораздо более глубоких знаний, чем 10-15 лет назад, умения использовать большое
количество инструментов анализа, быстрая реакция на изменение и принятие
обоснованные решения.
Статистика показывает, что большинство трейдеров, пользующихся такой
распространенной практикой, как интуитивная торговля, проигрывают. Поэтому на
современном этапе на смену этой тактике пришли инструменты системного анализа
состояний рыночных систем, основанных на современных разработках в сфере
искусственного интеллекта. Все большее число профессиональных трейдеров встают на
сторону технического анализа, предполагающего независимость временного ряда
котировок конкретного финансового инструмента от остальных.
Возрастающая скорость развития и автоматизации индустрии биржевой торговли,
потребность в современных и эффективных инструментах для анализа ситуаций на
финансовых рынках приводит к быстрому развитию методов интеллектуального анализа
данных, развитию систем управления информацией и исследованиям в области принятия
решений системы поддержки принятия решений (СППР) для торговли на финансовых
рынках. Распространенными классами СППР для анализа данных финансовых рынков и
поддержки принятия решений на финансовых рынках являются торговые платформы,
например, MetaTrader (Кипр), MetaStock (США), QUIK (Россия, Новосибирск), а также
торговые советники, такие как TSLab (Россия, Москва), Wall Street Forex Robot Evolution
(США). Большинство торговых платформ имеют возможности технического анализа,
просмотра экономических событий, ручного выбора параметров и заключения сделки.
Использование торговых советников часто сводится к разработке определенной стратегии
266
для конкретного финансового инструмента и временного интервала, которые не
применимы к другим параметрам. Но существующие СППР не имеют возможности
устанавливать ожидаемую прибыль и учитывать рост волатильности под влиянием
экономических событий. Разработка и использование методов анализа и прогнозирования
поведения финансового инструмента с учетом этих возможностей является актуальной
областью применения математических, эконометрических знаний, а также навыков
проектирования и разработки информационных систем.
Ввиду высокой актуальности выбранной темы, было решено разработать проект,
представляющий собой веб-сервис. Функциональная часть последнего должна содержать:
 макет сайта, который отображает прогноз в виде графика или таблицы
 постраничную навигацию по сайту системы;
 как минимум два графика: текущих и прогнозируемых котировок;
 минимум 4 валюты и 6 котировок акций;
 не менее 6 временных интервалов;
 динамическое обновление графиков, согласно изменениям на kase.kz;
 построение прогноза с достоверностью выше 65%;
 данные о той или иной компании, акции которой имеются на валютном рынке;
 создание и обновление прогнозируемых данных в виде графиков или таблиц.
В то же время веб-сервис не должен требовать регистрации и авторизации
пользователя для пользования прогнозами. На основе проведенного анализа предметной
области были выделены функциональные требования к разрабатываемой системе.

Рисунок 1- Функциональность системы, реализованная в диаграммах прецедентов

Диаграмма компонентов позволяет определить архитектуру разрабатываемой

системы, установив зависимости между программными компонентами, в роли которых
может выступать исходный, бинарный и исполняемый код. Во многих средах разработки
модуль или компонент соответствует файлу. Пунктирные стрелки, соединяющие модули,
показывают отношения взаимозависимости, аналогичные тем, которые имеют место при
компиляции исходных текстов программ. Основными графическими элементами
диаграммы компонентов являются компоненты, интерфейсы и зависимости между ними.
Диаграмма компонентов (рисунок 1) описывает взаимодействие основных файлов
разрабатываемой системы. Система представляет собой web-сайт, где файл index.html -
это каркас, состоящий из 6 блоков: header - главное меню сайта, CourseLine- строка
выбора котировок (USD/RUB, USD/EUR, EUR/RUB, BTS/RUB, нефть WTI, золото,
возможны изменения и дополнения), timeline - строка выбора временных интервалов (от 1
минуты до 1 месяца), left - текущие показатели выбранной котировки (по умолчанию
EUR/RUB) в виде графика японских свечей с динамической таблицей из 12-30 строк в

267
зависимости от выбранного интервала времени (по умолчанию 1 минута), right -
прогнозируемые показатели в виде графика и таблицы, одним из полей таблицы будет
являться указатель- стрелка (вверх или вниз) с разницей предиктора, footer - подвал с
информацией об авторских правах на систему.

Рисунок 1 – Диаграмма компонентов разрабатываемого проекта

Файл style.css представляет собой оформление сайта: стили, шрифты, границы,

формы и кнопки. API интерфейс с источника yahoo.finance (возможны дополнительные
изменения) должен быть включен в основной файл, который также вызывает запуск
сервера, подключение к базе данных MYSQL и ряд функций из файла neurobase.py.
Данные с API должны транслироваться в график и таблицу на левом центральном блоке
каркаса. Компонет neurobase.py состоит из ряда методов для прогнозирования. Во-первых,
получая информацию с источника, он формирует основные индикаторы в виде фреймов с
использованием инструментов python: Линии Боллинджера (верх и низ), Линии тренда,
Скользящие средние, Процент Вильямса, Стохастический осциллятор, Индикатор MACD
(возможны изменения и дополнения). Далее, на основе 4-х слойной нейронной сети с
регрессионным отношением в 0,25 и ROOT MSE 0,003, формируется предиктор.
Предсказанное значение будет добавляться в таблицу текущих показателей и на их основе
построится свечной график, а в саму таблицу добавляется столбец со стрелкой движения.
Все значения, и текущие и предсказанные копируются на базу данных, после
прохождения временного интервала, в таблицу БД так же записывается и реальный курс.
Файл Main.py будет являться основным, запускающим весь backend.

Список использованных источников:

1. Аппель Дж. Технический анализ. Эффективные инструменты для активного
инвестора. – СПб.: Питер, 2007.
2. Леоненков А. Самоучитель UML. https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/leonenkov-
aleksandr/samouchitelj-uml/10
3. Создание нейронных сетей https://python-scripts.com/intro-to-neural-networks

268